Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/patrologiaecur03mign
 PATROLOGIiE
CURSUS COMPLETUS
SEU BIBLIOTHEGA UNIVERSALIS, INTEGRA, UNIFORMIS, COMMODA, OEGONOMIGA,

oiiMOM ss. nnm, mmm mmm\im

SIVE LATINOBUM, SIVE GR^CORUM,
ecclesiasticorou,

QUJ AB ^VO APOSTOUCO AD TEMPORA ISNOCENTII III {ANNO 1216) PRO LATINIS
ET AD CONCILIl FLORENTINI TEMPORA (AAW. 1439) PRO GRASCIS FLORUERUNT.
RECUSIO CnRONOLOGICA
OMNIDM QUJS EXSTITERE MONUMENTORUM GATHOLICj: TRADITIONIS PER QUINDECIM PRIORA
ECCLESIiE S^CULA,
JUXTA EDITIONES ACCURATISSIMA8 INTER SE CUMQUE NONNULLIS CODICIBUS MANUSCRIPTIS COLLATAS, PERQUAM
DILIGENTtR CASTIGATA DISSERTATIOXIBUS. COMMENTARIIS. VARIISQUE LECTIONIBUS CONTINENTER ILLUSTRATA'
;

OMNIBUS OPERIBUS POST AMPLISSIMAS EDITIONES QU^ TRIBUS NOVISSIMIS S.EGULIS DEBENTUR ABSOLUTAS
DETECTIS, AUCTA INDICIBUS PARTICULARIBUS ANALYTICIS, SlNGULOS SIVE TOMOS SIVE AUCTORES ALIC.UJU3
;

MOMENTI SUBSEQUENTIBUS, DONATa; CAPITULIS INTRA IPSUM TEXTUM RITE DISPOSITIS, NECNON KT
TITULISSINGULARUU PAGINARUM MARGINEM SUPEHIOREM DISTINGUENTIBUS SUBJECTAMQUE MATE-
RIAM SIGNIFICANTIBUS, ADORNATA; OPERIBUS CUM DUBIIS, TUM APOCRYPHIS, ALIQUA VERO
AUCTORITATE IN ORDINE AD TRADITIONEM ECCLESI ASTICAM POLLENTIBUS, AMPLIFICATA ;

DOCKNTIS ET AMPLIUS LOCUPLETATA INDICIBUS AUCTORUM SICUT ET OPEIiUM, ALPH ABETICIS. CHRONOLOGICIS,
STATISTICIS, SYNTHETICIS, ANALYTICIS, ANALOGICIS, IN QUODQUE RELiaiONIS PUNCTUM, DOGM.KTICUM, MOUALE,
LITURGICUM, CANONICUM, DISCIPLINARE, HISTORICU.M, ET CUNCTA ALIA SINE ULLA EXCEPTIONE SEI» PRiE-
;

SERTIM DUOBUS INDICIBUo IMMENSIS ET GENERALIBUS, ALTEBO SCILICET RliHUM, QIIO CON<rLTO,
QUIQUID NON SOLUM TALIS TALISVE PATER, VERUM ETIAM UNUSQUISQUE PATRUM, NE UNO QflDEM
OMISSO, IN QUODLIBET THEMA SCRIPSERIT. UNO INTUITU GONSPICI ATUB ALTEHO Sl ^UII^TU K.i-E
;

SACR.^E, EX QUO LECTORI COMPERIRE SIT OBVIUM QUINAM P ATR CS ET N QUIBUS OPEBUM
I

SUOBUM LOCIS SINGULOS SINGUl.ORUM LIBRORUM S. SCRIPTUR/E VEH>US, A PRIMO

GENESEOS USQUE AD NOVISSIMUM APOCALYPSIS, GOMMENTaTI SiNT.
EDTTIO ACCORATISSIMA, C^TERISQUE 0MNIBU3 FAGILE ANTEPONENDA, SI PEHPENDANTUR CHARACTERUM NITIDITAS
CHARTiB QUALITAS, INTEGRITAS TEXTUS, PERFECTIO '-.ORRECTIONIS, OPEHUM HEGUSORUM TUM VARIETAS, TUM
NUMERUS, FORMA VOLUMINUM PERQUAM COMMODA SIBIQUE IN TOTO PATROLOGl/E DECURSU CONSTANTER
8IMILIS, PRETII EXIGUITAS, PR.t:SERTIMQUE ISTA COLLEGTIO, UNA, METHODICA ET GHRONOL )GICA,
SEXCENTORUM FRAGMENTORUM OPUSCULORLMQUE HACTENUS HIC ILLIC SPARSORUM, PRIMUM AUTEM
INNOSTRA BIBLIOTUECA,EX OPERIBUS ET MSS. AD OMNES -ETATES, LOCOS, LINGUAS FORUASQUK
PERTINENTIBUS COADUNATORUII.

SEKIES LfVTINA,
IN QUA PRODELNT PATRES, DOCTORES SCRIPTORKSQUE ECCLESI^ LATIN^
A TERTULLIANO AD INNOCENTIUM III

ACCURANTE J.-P. MIGNE,

Bibliotlkccse cleri iiuiversie,

SIVE CURSUUM COMPLETORUM IX SINGULOS SCIENTI.E ECCLESIASTIC^ RAMOS EDITORE

PATROLOGlyE LATIS^ TO}WS III

S. GYPRIAiNUS. M. MINUGIUS FELIX. SS. CORNELIUS, LUGIUS, STEPHANUS, PONTIFIGES

ROMANI, ETG.

PARISIIS
APUD GARNIER FRATRES, EDITORES ET J.-P. MIGNE SUCCESSORES,
IN VIA DIGTA : AYENUE DU MAINE, 189, OLIM CHAUSSEE DU MAJNE, 127

1886
Clichy. — Ex typis PAUL DUPONT, 12, via dicta Bac-d Asnieres, 30.5.85.

THE INSTITUTE OF KEDiAEVAL 8TU0IES

10 ELMSLEY PLACE
TORONTO 5, CANADA,

DEG 41931
S003
 TRADITIO CATHOLICA .

S^CULUMJII, ANNI 20S-25S.

S THASCII C^CILII

C Y P RI A N I
EPISCOPI CARTHAGINENSIS F.T MARTYRIS

OPERA OMNIA
AD STEPHANI BALUZU EDITIONEM EXPRESSA, ET PR^CIPUIS
MARTINI ROUTHII, FELLl, PAMELll, RIGALTIl LECTIONIBUS
ET NOTIS INSTRUCTA, VARIISQUE AUCTA OPUSCULIS,
RECENTIUS IN LUCEM EDITIS.
PR^MITTINTUR

PATRUM MINORUM
Qtn S^CULO TERTIO A TERTULLIANO AD CYPRIANUM L\ ECCLESIA LATINA FLORUERE

SCRIPTA QUJE SUPERSUNT

AGCURANTErET DENUO RECOGNOSCENTE J.-P. MIGNE,

BIBX1IOTHEC2: CI.ERI U9JIVEHS2:,

SIYE

CtJRSUUM COMPLETORUM IX SINGULOS SCIENTI^ ECCLESIASTIC^ RAMOS EDITORE.

TOMUS PRIOR.

PARISIIS
APUD GARNIER FRATRES, EDITORES ET J.-P. MIGNE SUGCESSORES,
IN VIA DIGTA : A VENUE DU MAINE, 189, OLIM CHAUSStE DU MAJNE. 127.

1886

Ba
310
1^35
 .

TRADITIO CATHOLICA
SjECVLVM ni, ANNI 203-258

EI.ENCIIUS
AUCTORUM ET OPERUM QUI IN HOC TOMO III CONTINENTUR
iir-nf-S>»g

EDITORUM PRiEFATIO Col SANCTUS STEPHANUS PAPA ET MARTYR.

AcTA SS. Perpeti-.e et Felicitatis Wartyrum. Notitia historica ex Libro Pontificali. 1015
Dissertatio apologelica pro earumdem SS. Martij- Notitia epistolaruin non exstanliim. 1017
ram orthodoxia. 03 Epistola S. Gypriani ad S. Slephanum,
ANONYMUS. AppEXDix. —
Epistola) decretaies S. Stephano

Fragmcntum acephalum de canone SS. Scriptu- ascriptse. 1033

rarum 181
ACTA ET MONUMENTA CELEBERRIMJE DE
MARCUS MINUCIUS FELIX. BAPTISMATE HJERETICORUM DISPUTA-
Prolegomena D. Gothofr. Lumper. 201
TIONIS.
207
Dissertatio Franc. Baldiiini dc Octavio.
227
pars PRiMA. — Veterum monumenta. — S. Ste-
Prwfatio Joh Aiigasli Ernesti. phani papae et raartyris dccretoria? senten-
Joh Guil. Liiidneri Analijsis loijica Dialogi. 233
ticT. 1045. — Concilium Romanum sub S.
Marci Minucii Felicis Octavius, cum notis vario-
239
Stcphano cclebratum. 1045. —
Concilia
rum. Carthagincnsia. Prooemium. Carthaginense
EXCURSLS. concilium sub Cypriano tertium. 1047. —
Epistola Lucx Holstenii de Verubus Dianx. 373
De iufantibus baptizandis. Epist. S. Cy-
D. Mcol. Le yourry Dissertatio in Octaviu.m. 381
priani Fido. 1047. —
Carthagiucnse con-
ANONYMUS. cilium sub Cypriano quartum. De Basilide
Chronicon sub Alexandro Sevcro scriptum. 671 et Martiali, Hispaniae cpiscopis libellaticis.

CELERINUS, LUGIANUS, GALDONIUS, etc lO">-i. — Epistoia synodica S. Cypriani ad

clerum et plcbem Hispaniarum, de Basilide
CONFESSORES. ct Martiali. 1037. —
Carthaginense conci-
Epislolae. 69;
lium sub Cypriano quintum, de Baptismo
S. GORNELIUS PAPA ET MARTYR. primum. 1071. —
Epistohi synodica S. Cy-
Notitia historica D. Hieromjmi. 697 priaui ad Januarium et alios. 1073. —
Prolegomena D. Luinper. Carlhaginense concilium sub Cypriano sex-
Notitia EpisloLarum non exstaatium, auctorc tum, do Baptismo secundum. 1081. Epi- —
D. P. Constantio. 709 stola synodica S. Cypriani ad S. Stephanum
S. Cornclii Epislolai et variorum ad ipsum. 721 Papam. 1083. —
Carthaginense concilium
— I. S. Cypriani ad Cornclium. 721. II — sub Cyjiriano septinium, de B.iptismo
Ejusdem ad cumdem. 723. — III. Ejusdem tertium. 1089. —Prooemium. 1089. —
ad cumdem. 731 —
IV. Ejusdcm ad eumdem Sentenliic cpiscoporum LXXXVII, de ha;re-
732. —
V. Ejusdem ad eumdem. 733. VI — ticis baptizandis. 1089. —
Bollandistarum
S. Corneiii ad Cyprianum. 738. VII. S. Cy — animadversiones. 1117. —
Suvooo? ys.^jo-
priani ad Cornelium. 748. —
Vlll. Ejusdem p,EV7] £jvi Ku:i:ptavou aYtwTcxTou ETttaxoTTou
ad eumdem. 754. —
IX. S. Cornelii ad Fa- Kap/yj5dvo? xstt (idtpTupo;. 1119. Joannis—
bium Antiochenum. 757. —
X. S. Cypriani Zonaraj proefatio. 1119. —
Carlhaginense
ad Antonianum. 787. —
VI. Synodica con concilium VIII. 1143. —
Epistola S. Cypriani
ciUi Carthaginensis sub Cypriano secundi ad Quintum, de baptizandis. 1149.
hffireticis
Vido col. 817. —
XII. S. Cypriani ad Corne — Epistola S. Cypriani ad Jubaianum. 1153.
hum. 821. —
XIII. Ejusdem ad eumdem. 856 — - Epist. S. Cypriani ad Pompcium, contra
Concilia Carthaginensia tempore S. Cornelii Pa- epistolam Stephani. 1173. —
Epistola S.
piz in causa Lapsorum sut) S. Cijpriano ce- Cypriani ad Magnum. 1183. Concilium —
lebrata. 873 Iconiense contra Cataphrygas. 1199, —
Epistola synodica S. Cypriani et coilegarum Epistola FirmiUani (1), episcopi Cttsarea;
ad S. Cornelium Papam do lapsis. 877 CappadociiP, ad Cyprianum, contra episto-
NOVATIANUS PRESBYTER ROMANUS. lam Stcpliani. 1201. —
A.nonvmi libor de re-
Lumper. 889 baptismale, quod lapsis spcs venia3 non est
Dissertatio prooemialis, auctore D.
Novaliani liber do Trinilatc. 911 deneganda. 1233.
PARS II. Recentioruin Dissertationes. 1267
De cibis Judaicis cpistola. 981
Epislola clcii romani nomino scripla. 993
SANGTUS PONTIUS DIAGONUS GARTHA-
SANGTUS LUGIUS PAPA ET MARTYR. GINENSIS.
Notilia hislorica, auct. D. P. Conslanlio. 999
Epislola unica S. Cypriani ad Lucium Pa- Prolegomena D. Lumper. 1537
De Vita ct Passionc S. Cypriani. 1541
pam. 1003
Acta proconsularia S. Cypriani. 1557
Epistolai et Decreta S. Lucio ascripla. 1007
Passio S. Cypriani. 1365
Docrcta Lucii Papie, ex Graliano desumpta. 1013

(1) Hanc cpistolam, ciim iis qux in caiisa rebaptizan tiiim snb nomine Cijpriani c.rstant, fal,n'alis argiiit ut o Do-
natiitis con/ictas, vir doctissiinis icque ac revere.ndissimus Doininus Tizzani in libro cui tilulus: L\ celeiire Co.ntesa
FRA Papa .sa.n STEiA?io E sA.N CiPRiANO [lioma 1864), GaUice etiam, ut spes nobis facla cst, propediem edendo.
 EDITORUM PRiEFATIO.
I. Quid in hac Nova Vkterum Patrum Biblio- A adducuntur.'' Cum primo legenda eccurrunt Acta
THECA tertium illud et quartum volumen afferant, sanctarum Martyrum Africanarum,ad eaduplex as-
quosve Patres, quibusque recentiorum interpretum surgit,uti plerumque,commentatorum ac commen-
aut editorum studiis adornatos in m.edium adduxe- tationum genus aliud litterale,nempe D.Theodo-
:

rimus.paucis exponere par est,priusquam,ut antea rici Luck Ilolstenii et P.Possini, qui ip-
Ruinartii.
in Tertullianum, sic saltem et in Cyprianum aga- summet Actorum textum de verbo ad verbum elu-
mus,virilique pro portione tum de ejus auctoritate cidant, emendantconfirmantque; aliuddiscursivum
et usu,tum deCyprianicis annalibuslitterariis alie- ut QtBasnagium inter et eminentissimum S. R.E.
nas potius quam nostras syrabolas exhibeamus. cardinalcmOrsi.desanctarumMartyrumorthodoxia
disputantes,nec dubioprorsus certamine : tantum-
ARTICULUS PRIMUS. modo dolendum quod eminentisdimus sanctarum
SYLLABUS AUCTORUM. Martyrum defensor, cum invicte earum fidem vin-
II. Rem hanc Bibliolhe-
duplicis argumenti esse dicaverit, tamen Montanistam esse horum Actorum
cam, quam et Ciirsiim qualemcunque
Patroiogios consarcinatorem concesserit. Huic autem senten-
inscripsisse libuit,v8l ab ipsis nominibus velim de- tiaj merito certatim refragantur in proo^mio jam
prehendas. Ilinc cnim veterum testimonia, illinc t» laudatus RuinartiusetdoctissircusGallandius.Hinc
recentium commentaria: priscaergo retas tulit,quaB emendes velim qua? in torao primo hujusce biblio-
hodiernamanus recondit; verbadeditvetustas,qui- theca; paulo duriora di.xit J. Aug. Naesselt, in dis-
bus explanationcsnovorumdoctoruravarietas addi- sertatione, egregiaaliundc et sane gravissima.quam
dit. IUa ergo ad Bibliothecam, h«c vero ad Cur- in Tertulliani prolegomenis protulimus.
sum, si quidsit in ea voce virtutis, attinent. VI. Inter vetustissima tertii vel forsan secundi
II. Produnt partimhoc tomo minores scecu-
in sajculi rudera,diu admodum delituit quoddam non
li mPatres: principesquepraeeunt sanctas martyres nullius pretiifragmentura acephalum deCanone sa-
Felicitas et Perpetua, nobile par ferainarum,amboe crarum Scripturarura; quod tandem medio ultimo
dignac Patrura coasvorura duces. Succedit duplex saeculo primus eruit cl. vir Muratorius idque ite- :

auctorura triumviratus,tres scilicet Romani Ponti- rum cum ianumeris aevilonge sequioris ac omnino
fices, Cornelius, Lucius, Stephanus ; tresque Car- disparibus raonuraentis,in hacmolemagna Italica-
thaginensis foricausidici ejusdem causa; Chrislianae rum medii svi Antiquitatum visus est abscondisse
patroni, Minucius,0ctavius,Caeciliu3fau3tedevictus iterumque sepelisse.Hoc vero opusculum, licet ca-
qui'et Cyprianum devicisse creditur. Pone subeunt
minutura, ignoto patre natum, incerta aetate
pite
plures ignoti nominis auctores,quorura, pro more
cditum,horridansevorumsorde squalidum,utraque
Christianorum. hurailiter latitantium opera in lu- C manu gratanter excepimus nitidiorem ac recen- :

cemprodiremerentur tum primusschismalicorura

: tiorem Joh. Kirchhofer recensionem exhibuimus ;

antesignanus,antipapa Novatianus,cui et properao- de eoque libenter adduximusquotquot occurerunt,

dum vellem accenseri Caasariensem episcopum Fir- disserentes, nempe Dr. Freindaller.Herard.Stosch,
milianum, ni falso, ut videtur, ipsi adscriberetur ac prse omnibus Mart.Jos. Routh,clarissimumcol-
epistola, in qua Stephanus, Pontifex sanctus et legii Magdalenae. Oxoniensis praesidem, cui felices
martyr, male antichristus audit. plurimce restitutiones ac perpetuus ejusdem argu-
Demum in tomo altero,solus operura mole ca^teris menti commentarius debentur.
cranibus haudimpar,unuset inlegerrimus sanctus VII. At, in excurrendo Minucii Felicis Octavio
Carthaginensis episcopus Cyprianus exhibetur. major campus est; imo vero acerrime pugnantium
IV. QucB cum propositse fuerint veterum Patrum Unus tamen textus in uno codice servatus,
acies.
sententise, denso agmine subeunt recentium inter-
unacertaminis causa. Vixvero credibilequam miris
prctum collegia quorum alii codicum falsa huc
; modis hunc unicum textum ausi sint distorquere,
illuc tempestatibus acta colligunt; fascicula discu- quot varias ex uuo fonte lectiones hauserint, quot
tiunt, membrana radunt, palimpsesta,ut ita dicam iisdem verbis sensus absonosintruserint,quot ina-
eviscerant alii acceptas lectiones introspiciunt, n nibus coraraentis,ac stolidis conjectionibus cuncta
;

prisca recentioribus, dubia ccrtis, similia siraili- susdeque intricaverint Nobis autem id in primisin- !

bus rependunt ac elucidant. cumbcre duximus, textum nempe hunc unicum,ex

V. Vin' tibi praelibentur saltem pra^cipuorum no-
mina interpretum, qui inter cffiteros pra?stantiores
ac veluti variorum magistri sedent, ideoque prje
omnibus ad hanc universae rei patristicee palaestram
Patrol. III.
nova et diligentissima unius codicis recensione,ita
purura putura exbibere, ut nihil adjiciatur, nibil
auferatur, nec ipsamet manifesta amanuensium
sphalmataomitterentur,acvixpaucul£tantummodgf
III PRiEFATIO IV

voculffi, ad sensum qualemcunque excitandum, in A chus D. Nicol. Le Nourry perQcit. Quanto antea
unicinis insererentur.Summae igitur religioni hal)u i- laudum applausu ejusdera de TertuUiani apologeti-
mus veram dare ac genuinamunicicodiciseffigiem cis libris dissertationem excepimus, tanto etiam

a primaeva facie ad vivura expressam.Porro, posita nunc extollendumesthocegregiiviri egregiumopus

hujus palmaris textus sinceritate, ne dicam data hsec uberrima rerum veterum acnovarum in Octa-

rursus edilionis principis veritate,duplici explana- vio refusa seges hoc ex optimis omnium setatum
,

tiouis genere, ut casteri, Octavius instruitur, duo- ac provinciarum philosophis, poetis, grammaticis,

busque commentatorum cuneis hinc et inde consti- oratoribus spicilegium ; nihil intactum, nihil irre-

patur. Alii, grammaticorum instar, de littera cer- pertum, nihil post ejus vestigia requirendum.
tant,interquoslaudarejuvatHeraldum,Worwerium IX. Succedit anonymi auctoris Chronicon sub
Geonovium, Grunerum, Elmenhorstium, Rigaltium, Alexrindro Severo conscriptum ; omnium proinde
Heumannum, Cellarium, Menckenium, Davisium, hujuscemodi monumentorum,in decursu Christia-
Ouzelium, Wopkenium, Lindnerum, Gallandium, nitatis tam frequentium, primum, et In Ecclesia
Meursium, Perizonium, etc. In immensum crevis- Latina saltem antiquissimum;cuju3 opellae vetustae
set libellihujus commentarius,nisi fuissent sedulo ea fuit laus insignis,ut Patri inter plures maximo,
prurientium interpretum loquaciores rejecti, nisi sancto nempeHippolyto,Ostiensi episcopo,tribuere-
^
omissae vel optimorum innumerae notee,natarumque tur,utque eara,in dissertatione quara postD.Lum-
supereffluentium luxuria dissecta.Sat tamensuper- perum edidirau3,illustrissimus FranciscusBlanchi-
que effluuntselectaeillaereliqui£e,ut inde per te,sis, nius delinearet, accuraloque calculo rependeret.
experiare, lector,quibus salebris terendum sit iter, X. Carptim subinde memorantur ex ordine tem-
ut perpetuo decursu variorum commentarius ad porum, argumcntoque brevi indigitantur, plurimae
fidem usque deveniat sat, inquam, superque, ut
;
confessorum, sive Romanorum, sive Carthaginen-
speciatim agnoscas quo usque Trans-Rhenanorum sium, opera D. Cypriani re-
epistolae, infra inter
eruditorum garrula libido sese effraena jactet et de-
mittendae. Hoc enim animo prasoccupavimus, quo-
bacchetur. ties, ob rerum connexionem ac temporum seriem,
VIII. Ne igitur nimiumtinniant aures ex hoc lit-
nonnulla opuscula exampla coUectionedecerpenda
teralium commentarorura vesano tumultu, curavi- forent, toties eorum dandara esse suo anno et loco
mus sive in procemiis, sive in finibus extremis hu- raentionem argumento rerum elucidatara ne inte- ;

jus audiendos melioris frugis viros ad

libelli, alios graea coUectio, e qua desurauntur,noraine,pondere
generalem Octavii criticem astruendam gnave sese ac, ut ita dicam,habitu et vultu notissima, immu-
accingentes.Hinc a primolimine habes D. Gothofr. tetur aut dissipetur.
Lumper de M. Minucii apologetae vita, eloquentia C XI. Nunc vero debita cura reverentia, cultu et
et scriptis, cuncta antea et quam optime dicta di-
cura,in lucem prodeant pontificiassculi iii monu-
gerentem prima iterum fronte appendere decuit
; raenta his prooeraia historica ex optimis fontibus
;

principalem Francisci Balduini dissertationem,qua adducta pr?eambulent; haec undeet quanam rerum
primus suo vero auctori Octavium restituit. tempestate oriantur, dtserta prolegomena prcenun-
Gui annexuimus praeclaram, ac in viro de grege tient horum si nonnulla,aevi edacitate absumpta,
;

pseudoreformatorum commendabilem, Joh. Aug. desiderentur, specialis notitia praeraoneat horum ;

Ernesti epistolam, primoe Lindneri editioni afixam; oraniura quaecunque superesse contigit textus inte-
in qua,ab Octavii elegantissima concinnitate ansam grioradraclioris editionisnorraam recenseatur; va-
arripiens, eximie tum de veterum Pa-
multum et riae lectiones indefessaopera coUigantur, conferan-
trum,tum de recentiorum,ac in primis de divi Ber- tur, dispiciantur; sensus judicum omnium calculis
nardi eloquenlia disputat. perpendatur,oraniura eruditorura religiositate resti-
Claudit demum haec longiuscula prolegomena tuatur aut servetur oranium interpretum indaga-
;

ejusdem compendii ana-

Gottlieb. Lindneri praevia tione elucidetur. His demura accedant quasvis sub
lytici indagatio.quoe totum Dialogi Minuciani argu- tantorura nomine inter Catholicos circumferuntur,
mentum sub uno synoptico et dialectico conspectu D nc nimiura neotericorum crisi abrepti, temere in
comprehensum exhibet. interitura sacra vetustatis munera pessumdenius,

totoque opere, neve forsan lutulento pulvere parumper suffusae

Ha;c est ad Octavium slrata via :

margaritae conculcentur.
non obstantibus morosi commentarii fastidiis,conti-
Ilinc igitur ad annossanctorum Cornelii.Luciiet
nuo cursu peragrato,recreandi animi causa, venu-
Sthephani.pontificura et marlyrum, pri mo de eorum
stam Lucffi Holslenii epistolam ad Fr. cardinalem
gestisetscriptis summarium intexuimus chronicon
Barberinum,de Vcrubus Dianae Ephesiic in Octavio
cx veteribus recentioribusque desumptum scilicet :

memoratis,eo libenlius colicgimu3,quod in reccnti

hinc ex D.Hieronymo.ex Anaslasio, c libello
Syno-
coUectione docliss.viriEpistolarum a D.Boissonade
dico, sx Syncello illinc cx Baronio, Binio, Fabri-
Parisiis data immerito prorsus desit haec disserta-
;

cio, Pagio, Labbaso, Tillemontio,

Coustantio, Cel-
tiuncula.
commentatorum, lerio, Lumpero,Gallandio et BoUandianis deinde ;
Agmcn aulem tot unius libclli

^t incipit D. Lumper, ita ejusdem ordinis mona- m epistolarum da us ad optimas recensionea

 EDITORUM. VI

ac pra3omnibus eximiam D. Goustantii editionem A. Carthaginensium recensio, selectis adornata notis

integerrimam accipimus. Tum, ad textus plenam Baiuzii, Felli, Coustantii, Valesii et editoris, eam
illustrationem.curam omnium interpretum nostram in nostros usus totam integro pede adire fecimus.
fecimus, Pamelii videlicet, Labbaji, Harduini, Gou- Porro ex Iribus longe diversis fontibus hausimus
stantii, Valesii,Baluzii nec identidem negleximus
: litteras ea de re datas, primo nempe fragmentum
selectas ex optimis notas quorumdam heterodoxo- unius duntaxat epistolae xoy [jiaxapiou Dionysii
rum,Felli puta,Reading,Routhii, Goldhorni, Schoc- Alexandrini ad Stephanum papam, ex Eusebio de-
nemanni, quibuscum foede coutitur Rigaltius,adeo cerptaedeinde quatuor Cypriani ad Magnum, ad
;

nominis catholici indignus, ut eum resp.uerint ac Quintum, ad Jubaianum, ad Pompeianum, unam

saepe nota transverterint ipsimet editoresAnglicani
aliique sectarii. Varias aulcm lectiones, quotcjuot
editores Anglicani,in iis coUigendis studiosissimi,
habent,exhibemu3 multis aliis hinc et inde demes-
sis auctas, nostrccque versioni accommodatas. De-
demum, nec celebritate ultimam, Firrailiani,Caesa-
riensis episcopi, ad Gyprianura adversus S. Ste-
phanum.Porro nullus inficias ibo in iis coUigendis,
non tantumin animo fuisseres ejusdemargumenti
in unura compingere, scd et seorsira, sub unoque

mum accedunt in appendicibus epistola3 iisdem critices oculo seponere raonuraenta eodem voOifai;

pontificibus haud ita certo adscribenda^, decreta

^ criraine inusta : jurene,an immerito,non causabor.
subdubia, ipsaemet Decretales litterae tam diu in Ea tamen criminis argui sat gravis reor, qua; a
orbe doctorum decantattR, ut vel eo solo nomine iis genuinis D. Gypriani epistolis araoveantur ac in
in hac nostra coUectione plenissima non locum darc hoc loco seligantur, tanquam magna3 litis theolo-
nefas sit.Denique,cum plerumque concilia sub Pon- gos intcr et philologospendentisinstrumenta.Ut ut
tificibus summis celebrata sint, tanquam illorum sit, iis subjunguntur, ad veram ab initio proposi-

opera, afflante Petro, 3cripta,clavibusque suis ser- tara sententiam, vel sub fine corroborandam, duo
vala consignataque, vel a quibusdam doctoribus libelli absque auctoris nomine,sedegregia doctrina
eximiis adornata, qualia fuere octo concilia Gar- ab omnibus admittenda praestantes. His clauditur
thaginensia et duo Romana sub SS. Gornelio et series veterura raonuraentorum quae ad lucem in hac
Stephano habita -^idcirco religioni duximus ea obi- disputatione difTundendara coegiraus.
ter relegere, nec nisi a coUectione recentissima XllI.Multi raulta in eadera querela recentes scrip-
Mansi,vel ab eximia ac speciali recensione Routhii, sere ; et, iisdem veterura testimoniis licet utentes,
inter ejusdem Reliquias sacras accepimus et tradi- alii sumraa tantum ca-
in alias abiere sententias,
dimus. pita recensentes, quae nobis prae omnibus maxirai
pretii visa sunt,ea veteribus adjunximus veterum
XII. Inter raaximas rei GhristiancB causasqu;ein ;

p enim more haberi CG.VV. Ludovic.Thomassinum,

hoc saeculo tertio fueruntexagitata3,nullainsignior,
D. Goustantiura, nemo succensebit. Nec minoribus
nulla majores tumultus in tota Ecclesia excivit,
ferelaudibus dignas periti,ni fallor.habebunt duas
quam celeberrima de hcereticorum Baptismate dis-
ultimas dissertationes quae toti huic testium vete-
putatio. Quae ut plena luce prodeat, ut hinc et
rura et recentiura agmini egregium finem impo-
inde momenta omnia pendi queant ac revocari,
nunt. Haec autem proajmia, licet fusiori quara re-
nuUa negleximus raonumentanonnulliuspretii,sive
inter veterum,sive inter recentiorum excursus, quos
nequeunt absolvi, quin
bar, stylo protelata, revera

edidit lis illa magna in qua studiis diversis Oriens multo plura de D. Gypriani operibus in hoc et in
et Occidens,Italic3e ecclesiai et Africana^, pontifices
altero tomo contentis addantur. Ea taraen satius
in sequentibus articulis sigillatim deducenda, aut
et magno rerum tumultu exar-
martyres haud sine
sere. Induas igitur classes visum est distribuenda paulo infra in litterariis Annalibus reraittenda
esse hujusce disputationis raonumenta
duximus,
prima ni- :

mirum complectitur prsecipua veterum acta etscri- ARTIGULUS II.

pta quae in hac causa versantur iisque praesunt ;

DE AUCTORITATE S. CYPRIANI.
jure pontificiae prajcellentia? S. Stephani decretales I.Quaecunque antea in prirao torao de auctoritate
sententiae, quas in epistolis S. Gypriani et Firmi- D vera et recto usu Tertulliani allegaverim, haec ea-
liani disjectas invenimus, et quce demum, sive in dem, rautatis quidera mutandis,D. Cypriano ascri-
Oriente, sive in Occidente, reverenter acceptae, bere ausim. Veruratamen,multura per omnem mo-
causam ponesubit concilium Romanum
finiere.His dum contumaci et pervicaci
absit ut cura hffirelico
tunc temporis ab eodem S. Stephano magna cum catholicum et sanctura doctorem, cura superbo et
auctoritate celebratum. Atqui Petri vocem audiri dyscolo presbyteroepiscopum legitimumet pientis-
par erat, priusquam agerentur dissidia Afrorum simura, cum Montanista perverso et vesano egre-
et Orientalium, quaj tum tum in Cy-
in conciliis, gium unitatis Ecclesia; assertorem, cum hsresiar-
priani et tum in quibusdam
Firmiliani Epistolis, cha martyrem,cura lupo pastorem conferre videar.
libris veterum anonymis, pleno amne decurrunt. Etsi unus ab altero totius coeli tractu distet, sunt
Cum autem exstat in coUectionesatis rara,recenter tamen inter utrumquenon solum originis,patriae et
Oxonii edita a Jos. Martin. Routh, collegii Sanctaj nataliura, sed el ingenii,doctrinarum et expositio-
Magdalenae gymnasiarcha,nova septem synodorum nis apologeticae, dogmaticae, vel paraenelicae non^
viy
PRiEFATlO VIII

nullae relationes, quas speciatim esplicandas alio A peremptorio ac defmito judicio. Quisquis autem
Mirum tamcn nobis visum cst quod, atteiitis his principiis, Cyprianica opera evolverit,
alius curet.
neoterici in suas partes Tertullianum libenter nedum sanctum Pontificem Sedis Romanse refra-
cum
adducere, Cyprianumque amovere deberent, imo gatorem habeat,eum potius in primis Romanorum
privileglorum assertoribus, ac pene dicam Roma-
eo priorem acrius aversati sint, quo posteriori stu-
diosius adhaeserint. Infelix infaustumque fuit sem- norum theologorum antesignanum deprehendet.
IV. Haec enim sunt, ne allusisse videar, ipsamet
per haereticis hseretici TertuUiani nomen,magnum
vero et a sumrais inter Catholicos commendatum.
dogmata quas passim in sancti Doctoris scriptis,ut
Unde haec habet de Tertulliano Georgius Rosen- luminaria emicant, nimirum :

muller : Hic vir, ut primarius latinitatis ecclesia-

« i° Ecclesiam, extra quam nemo vivere possit,

sticse auctor fuit,ita etiam in ejuslibrisprima sunt esse unam ;

semina mala
theologiee Africanoj et Latina^ quae tot
2° Unam hanc Ecclesiam esse catholicam, seu

Ecclesi£e et religioni attulit. Quanquam enim ad per totum orbem diffusam ;

3" Unam hanc et catholicam Ecclesiam insuper

Montanistas defecit,hoc tamen auctoritati ejus apud
Catholicos Etenim maximam ope
parum detraxit. esse Romanam, in Petro fundatam, nec a sancta

rum suorum. partem in Catholicorum communione „ Sede Romana distinctam, nec a summo Pontiflce

scripsit et montanismus ille, quem secutus est,

;
diversam :

disciplinam ecclesiasticam tantum sollicitavit,fidem

4° Unamhanccatholicam et Romanam Ecclesiam
con violavit. Accedit quod Cyprianus magna eru- e8se,ad mentem Cypriani.fidei regulam certissimam
ditionis et orthodoxicie laude in antiqua Ecelesia nec erroris uUius labe intaminatam, nec intami-
florens,perpetuus TertuUiani imitator fuit,eumque nandam.
adeo admiratus est ut eum,xax' s^oxv, magistrum V.Velim sine mora audias ipsummet Gyprianum
vocitarel (-l).» Sphalmata hinc inde respersa in his disserentem :

animo attendes, tan- lo De unitaie Ecclesise. In libro sic inscripto, Cy-

verbis si neglexeris, id facile
tum hisminuiTertullianum,quantumiisdem extolli prianus ipse testaturse omnem suam,quantum po-
Cyprianum. tuit, mentem de Ecclesia infudisse.Sed et « catho-

licee Ecclesiae unitatem,» inquit, « quantum potuit,

Il.Undenam tanto viro indignalaus ? Ilnde triste
pr8econium?Ex ipsius cum Stephano Pontificecon- expressit nostra mediocritas.» — « In illo,» inquit

flictu. Hinc in cum conflala neotericorum studia,

diaconus Pontius, vitaj et mentis magistri sui inte-
tantique impensi labores ; hinc splendida illa ope- gerrimus testis,» docuit veritatem heereticoSjSchis-
data umo
hinc indefessa
luucicooi* Felli,
i<^iii, maticos unitatem,
iuw...v.w..- --•-, filios Dei pacem (2). » Ex hoc
rum ejus editio
eaiiio O.xonii
u.xunii ua.iu ;
,
i v .

Pearsonii, Dodwelli, Rigaltii, Routhii, Marschall,

C autem libello 1"« Ecclesiam unam Gantico can-
:
m
opera, cuncla rei Cyprianicae mo ticorum Spiritus sanctus ex persona Domini desi-
Poole, Matlhiesi
gnat et dicit {Cant. vi, 9) Vna est columba mea,
menta,haud sine iniquo partium favore,pensa,pro-
:

judicio constituta. perfecia mea, una est matris suse, electa genitricis
bata reprobatave, et decretorio
Hoc igitur oneris catholico cuilibet S. Cypriani sux (3). » 2° « Beatus apostolus Paulus hoc idem
editori incumbit,ut, sublatis unde apud neotericos docet, et sacramentum unitatis ostendit, dicens
fundamentis,tantum apud Kc- (Ephes. IV, 4-6) Unum corpiis et unus spiritus, U7ia
:
nomen ejus elevetur
vestrge unus Dominus, una fides,
clesiffi filios crescat vera ejus auctoritas, quantum
spes vocationis ;

deprimi videatur. Totam igitur no- unum baptisma, unus deus (4). » 3° « Quam unita-
apud extraneos
stram de auctoritateCyprianidisquisitionem in ex- tem firmiter tenere et vindicare deberaus, maxime
plicanda ipsius sententia circa pontificiam prfficel- episcopi, qui in Ecclesia praesidemus, ut episcopa-

lentiam colligendam esse arbitrati sumus. tum quoque ipsum unum atque indivisum probe-
III. Ab omnibus receptum est scriptorem
quem- mus (5). » 4° « Quomodo solis multi radii, sed lu-
libet judicandum esse, non ex uno alterove sermo- men unum et rami arboris multi,sed robur unura
;

et cum de fonte uno rivi

num ejus verbo sed ex continuo doctrinoB tenore; tenaci radice fundatum
;
;

commercio litterarum, plurimi dcfluunt ,unitas taraen servatur in ori-

non cx improvisis effatis in d
ginc.... sic et Ecclesia Dommi... (6). » S» « Adulte-
movente subito rerum tumultu,excitatis,sed ex rata
rari non potest Sponsa Christi...Unam domum no-
serioque tractata sententia, non ex opinione car-
vit,unius cubiculi sanctitatcm casto pudore custo-
ptim defensa et deinceps mutata, sod ex firmo,

libror. SS. in Ecclesia Christ., schi^^matis Novaliani tollendi congregatos habuit;

(1) Histor.Interpret. verba
Hiidburgh. 17'JS, part. ii, p. 2. hanc conjecturam scquentia cjusdem tractatus
tenere
coi. 34.5 liber scriplus non parum roborant:^ quam unilatcm firmiter
(2) Ep. Li, tom.
IV, Ilic

occasione schismatis Novatiani

:

ct jaclionis Fcli- et vindicare debemus,maxime

cpiscopi qui Ecclesm m
est
cissimi. Dupin, Bibl. auct., t. I, p. 260, edit. lat. :
prxsidemus ul episcopatumquoqnc ipsum unum atque
indivisiDn probcmus. » Cf. t, iV, col. 501.
Liber hic ad solvendum Novaliani schisma conscri-
Eccl., t. IV, col. 500.
ptus. Fellus, p. 104, cd. Brem. Parum abest, inquit (3) Lib. de Unitate
(4) Ibid. col.
501.
RoUenus, liibli. SS. VP. t. 111, p. 192, quin credam
Ibid.
hunc tibellum de Unilate Ecclesix orulionem esse (.5)

6) Ibid., col. 502.

quam Cyprianus ad episcopos, derumque in causa
IX EDITORUM.
dit... (7). » 6" « Una est extra quam haud secus A clariora sunt, nebulam offundere videntur ea quae
ac extra arcara Noe, nemo salvus evadit ; habere sequuntur,haud semel prycedentibus annexa:«Sci-
jam non potest Deum patrem, qui Ecclesiam non re debes episcopum in Ecclesia esse et Ecclesiam in

habet matrem (8). » Et alibi » Nec putent sibi : episcopo (16).Inde enira plures intulerunt Cypriano
vitae aut salutis constare rationem, si episcopis et ignolara fuisse genuinara unitatis catholicae notio-
sacerdotibus obtemperare noluerint... Neque enim nem,imo eum sensisse,quod etiam nunc multi bonae
vivere foris possunt, cum Domus Dei una sit, et fidei Protestantes admitterent, unitatem externam
nemini salus esse nisi in Ecclesia possit (9). »7° « Di- Ecclesias ita sensira sine sensu accrevisse.ut singulae
cit Dominus (Joan. x, 30) : Ego et Patcr tiniim su- ecclesiae,primo solainternafidei etcharitatisunitate
mus. Et iterum de Patre et Filio et Spiritu saucto vigentes et coadunalae, oranera in suo quajqueepi-
scriptum est (Joan. i, v, 7) ; Ec hi tres unum stint. scopo communionis catholicae vim et vinculum po-
Et quisquam credit hanc unitatem... scindi in Ec- suerint, eoque internae virtutis influxu excitatae fue-
Hanc unitatem qui non tenet, Dei
clesia posse...? rint ad sibi alias ecclesias eodem vinculo coadunan-
legem non tenet non tenet Patris et Filii fidem,
;
das ; hinc ergo separatas primum Ecclesias in unum
vitam non tcnet et salutem (tO). » 8° « Hoc uni- sese paulatim converlisse, sibi labentibus saeculis,
tatis sacramentura... ostenditur quando in Evan- alias aliis assimilasse.a pluralitate ad unitatemcon-
gelio tunica Doraini Jesu Christi non dividitur fluxisse,nectamenpenitusaraisisseprimaevaeliberta-
omnino nec scinditur (11)... Individua, copulata, tisetsingulariumcommunitatumjuraindefectibilia.
connexa ostendit populi nostri, qui Gbristum in- Gravissimae hujus controversiae Cyprianicae cardo
duimus, concordiara cohserentem... » 9'^ « Monet totus vertitur in eo quod Cyprianus de episcopatu
Ipse in Evangelio suo et docet, dicens (Joan. senserit;idqueabea quam sibi effinxerint apostola-

X, 16) Et erit unus grex et unus pastor (12), »

: tus idea derivasse patet. Utrumque ergo paucis in-
10° Sint clausulcB instar hacc pie precantis verba : vesti gandum. PorroCyprianus iiludpenitusinmen-
« Opto equidem, dilectissimi fratres,etconsulo pa- teprccconceptura habuitapostolos in quibusEcclesia
potest, nemo de fratri-
riter et suadeo, ut, si fieri subsedit ac a?dificata fuit,neutiquam fuisse alios ab
bus pereat, et consentientis populi corpus unum aliis sejunctos, ab uno Christo seorsim suajura,
gremiosuo gaudens mater includat...Deusunusest, suam potestatem habentes immo vero omnes et
;

et Ghrislus unus,et unaEcclesia ejus, et fides una, unumquemque in unum ideraque corpus conflatos,
et plebs una in solidam corporis concordiaBglutino ab eadem voluntate,in eadem virtute ad unum finem
copulata (13). » conveuisse; unumquePetrum esse totius apostolici
VI. 2» Qe Ecclesia una et catholica. Haec modo corporis caput, unitatis centrura et fastigium; non
carptim allata, eodem
in habet C tantum ergo unum esse apostolici collegiicaput,sed
libro et alibi
Cyprianus ; « Ecclesia una
est quffi in multitudi- et unam apostolicam personam.Hinc in ipso rebap-
nem latius incremenlo foecunditatis extenditur tizantium tumultu haec Cyprianus ad Jubaianum :

Quomodo Eolis mulli radii, sed lumen unum « Petro primum Dominus super quem aedificavit Ec-
;

et rami arboris multi, sed robur unum tenaci clesiametundeunitatisoriginerainstituitetostendit,

radice fundatum ; et cum
de fonte uno rivi plu- potestatem istam dcdit ut id solveretur in ccelis,quod
rimi defluunt, numerositas iicet diffusa videatur solvisset in terris.Et post resurrectionem quoque
ille

exundanlis copias largitate, unitas tamen ser-
vatur in origine....; sic et Ecclesia Domini luce
perfusa per orbem totum radios suos porrigit
unum tamen lumen est,quod ubiquo diffunditur,nec
unitas corporis separatur ramos suos in univeriam
; unus, et una Ecclesia a Christo Domino super Pe-
terram copia ubertatis extendit.profluentes largiter
rivos latiusexpandit(14)...Ecclesiceuniversae perto-
lummundum nobiscum unitatis vinculocopulatae...
Unde scire debes...frustra sibi blandiri eos qui, pa-
cemcumsacerdolibus Dei non habentes,obrepuntet
latenter apud quosdam communicarc se credunt,
quando Ecclesia,quae catholica et unaest,scissa non
sit,neque divisa, sed sit ulique connexa et cohaeren-
tium sibiinvicem sacerdotumglutino copulata(l.5).»
VII. His et aliis bene multis quae meridiano sole
ad apostolosloquitur dicens: Sicu/ misitme,etc.{il]
Clamat Dominus, ut qui sitit, veniat. ..aid Ecclesiam,
;
quae una est et super unum, qui et claves ejus acce-
pit, Domini voce fundata est (ISj. Spiritus sanctus
trum origine unitatis et ratione fundata (19).» Unde
jam laudata resumere juvat, « ut unitatem manife-
staret,unam cathedram constituit,unitatis ejusdem
n originem ab uno incipientem sua auctoritate dispo-
suit. Hocerant utique et Apostoli quod fuit Petrus;
pari Gonsortio prsditi honoris et potestatis,sed ex-
ordium ab unitate proficiscitur, et primatus Petro
datur,ut unaChristi Ecclesia et cathedra una mon-
stretur.Et pastores sunt omnes, et grex unus osten-
diturquiab Apostolisomnibusunanimi consensione

(7) Lib. de Unit. Eccl. t. IV, col 502, 503. (14) Lib. de Unit. Eccl, t. IV, col. 501, 502.
(8) Ibid., col. 503. (1.5) Ep. Lxix, t. IX, col. 406.
(9) Epist. Lxii, col. 370, 371, (16) Ibid. loc. cit.
(10) Lib. de Unit. EccL, t. IV, col 504. (17) Epist. Lxxiii, n. 7, tom. III, col. 1114.
11) Ibid. (18) Epist. Lxxin, n. 11, tom. III, col.
1116.
12) Ibid., col. 505. (19) Epist. Lxx, II. 5.
(13) Ibid., col. 317.
 !

» PR^FATIO XII

pascatur, ut BcclesiaChristi una monstretur (20).» A. star. « qui, discordiae furore vesanus, Ecclesiam
Et paucis interjectis « Quam unitatem Grmiter te-
: scindit, fidem destruit, pacem turbat, charitatem
nere et vindicare debemus, maximc episcopi, qui in dissipat, sacramentum profanat. Arma ille contra
Ecclesia preesidemuSjUt episcopatum quoque ipsum Ecclesiam portat, contra dispositionem Dei repu-
unum atque indivisum probemus.... Episcopatus gnat. Hostis altaris, adversus sacrificium Christi
unusestcujusasinguiisinsolidumparstenetur(2i). rebellis, pro fide perfidus, pro religione sacrilegus,
Haec est igitur vera et genuina Cypriani tum de inobsequens servus, filius impius, frater inimicus,
Apostolis, tum de episcopis doctrina .*
Ut in Petro contemplis episcopis et Dei sacerdotibus relictis,
unus erat apostolatus ita et unus episcopatus ; ut constituere audet aliud altare, pacem alteram illi-
inter plures apostolos una erat cathedra, ita inter citis vocibus facere,Dominicae hostia; veritatem per

plures pastores unus grex,una Ecclesia ; ut in apo- falsa sacrifiicia profanare (27). Quale delictum est
stolico coUegio os unum et unum Petri caput, ita quod nec baptismo sanguinis potest ablui quale !

episcopatus una persona est, quos a singulis in soli- crimen est, quod martyrio non potest expiari (28)
dum obtinet. Hinc episcopus in Ecclesia esl et Ec- Inexpiabilis culpa ! maculaista nec sanguine ablui-
clesia in episcopo. ilinc exordium ab unitate pro- tur (29). Ardeant licet flammis, et ignibus traditi,
ficiscitur, nedum a pluralitate in unum coalescat. -n vel object: bestiis, animas suas ponant, non erit

Ex ipsamet Petra excisi sumus,nonautem eam ipsi illa fidei corona, sed pccna perfidiae, nec exitus
in medium attulimus:non est ille lapis ullimusab gloriosus, sed desperationis interitus. Occidi talis
eedificantibus adductus,sed in eo tota aedificatio sub- non potest (30). »
potest, coronari
struitur et accrescit ; non est tantum lapis summus Quid plura? multo plane, ea nempe quae non-
IX.
et ultimi fastigii, sed et angularis et fundamenta- dum attigimus, ea qua3 audacter ex Cypriano sta-
Hs, non a multis ecclesiis una Ecclesia, sed ab una tuenda proposuimus, nuUum quippe in ipsius
multse ortae sunt. Sus ergo deque vertitur ordo re- mente intercessisse discriraen inter Ecclesiam unam
rum et ratio vera in hac,quam e Cypriano supra ef- et catholicam et Ecclesiam Romanam, inter fon-
fictam diximus,reiChristianc3successivametadven- tem episcdpatus et Sedem apostolicam,inter Petrum
titiam in unum corpus coadunationem. et Christum sedentem et doccntem, inter
in terris
VHI. 3° Ecclesia hKc una et catholica, Romana Petrum et sedem suam, et successores suos, uno
est insuper, in Petro fiindata, nec ab apostolica Sede verbo Petrum inter et Petrum. Attende potius et
distincta, nec a summo Pontifice diversa. audi quomodo qui cum Cornelio communicat, ipse
Moveris forsan ex eo quod antea confidenter dixi- et cum Ecclesia catholica communicet « Scripsi- :

mus Cyprianum esse theologorura Romanorum an- stis etiara, inquit, utexemplum earumdem littera-

tesignanum.Quid quod et recens auctor anonymus rum ad Cornelium collegam nostrum transmitterem
inter Germaniae pseudoreformatos,longe alia mente ut,deposita omni soUicitudineJam sciret te secum,
censuerit S. Cyprianum revera fuisse primum qui hoc est cum catholicaEcclesia communicare (31). »
dogma illud. « Unica est Ecclesia, et extra illam Audi et attende quomodo « Ecclesiae renitatur et
non est salus, » invexerit (22). Enimvero ante eum resistat, » sunt ipsius verba, « qui cathedram Pe-
nemo, ne Irenaeo quidem excepto, praeclarius com- tri, super quam fundata est Ecclesia, deserit ;

mendavit ipsammet « Petri cathedram, Ecclesiam quisquis is est, nec jam in Ecclesia, se esse confi-
principalem, unde sacerdotalis unitas exorta est dat (32). » Audi in Petro et in ejus successoribus
(23) Ecclesiae catholicae radicem et matricem (24). > vitam esse Ecclesiae rationem et institutionem,
Ante eum nemo, ne Tertulliano quidem excepto, qualis a Christo condita fuerit, positam. Nec id
majori extulit prceconio « summum
sacerdotem obiter et properatim, sed frequenter sive in
episcopum episcoporum, » sive Cornelium; « de epistolis, sivc in speciali de IJnilate Ecclesiag
Dei et Christi ejus judicio factum episcopum, cum libro : « Loquitur Domiuus ad Petrum : Ego iibi

Fabiani locus, id est, cum locus Petri et gradus ca- dico, inquit, guia tu es Petrus, et super hanc Pe-
thedrae sacerdotalis vocaret (25), » sive ipsummct trani Ecclcsiam mcani ; et porix inferi
aedificabo
Stephanum, « quem oportet facere plenissimas lit-
J)
non vincent cam •» Et iterum, « eidem, post re-
teras ad coepiscopos in Galliis constitutos, quem surectionem suam, dicit : Pasce oves meas. Super
non dccet de majestate ac
pati episcopis illudere et illum unum a;dificat Ecclesiam suam, etilli pascen-
dignitate Ecclcsire judicare (25). » Ncc ante nec das mandat oves suas. Et quamvis Apostolis omni-
post curn quisquam acrius ac vehcmentius insecta- bus post resurrcctioncm suam parem potestalem
vit a Homana Kcclcsia discedentes, Novatiani in- tribuat et dicat : Sicut misil me Patcr, et ego mit-

(20) Lib. de Unii. Eccl. col. 501. (25) Epist. LTi, alias ad Cornel. x, t. III, col. 771,
(21) Ibid., 772.
(22) Weder die christliclie rcligion, noch die ro- (2G) Ep. Lxvii, ad Steph., t. III, col. 903.
misch-lialliolischo kirce ist die aUcinsclig machcnde. (27) Passim in lib. de Unit., n. 8 et seqq.
Leipz, und. Francf., 17'.)1. (28j Dc Orat. Dominica, t. IV.
(23) Epist. Lv,alias ad Cornel. xii, t. 111. col. 818, (29) Lib. dc Unit. Eccl.
821. (30) Ibid., col. 511.
(24) Epist. xLv, alias ad Cornel., iv, t. II, col. (31) Ep. Lii, alias ad Corn., x, t. HI. col. 768.
710. (32j Lib. de Unil. EccL, t. IV, col. 500.
XIII EDITORUM. XIV

tamen, ut unitatem manifestaret, unam

10 vos... A. ipsametfideicum martyno confessioneexpiandum.
cathedram constiluit, unitatis ejusdem originem Haec satis suntoadstatuendam, ut voluiraus,propo-
ab uno incipientem sua auctoritate disponit. Hoc sitionsm nostram in mente nempe Cypriani Eccle-
:

erant et caeleri Apostoli quod fuit Petrus, pari con- siam unam et catholicam non fuisse a Romanasede
sortio praediti et honoris et potestatis ; sed exor- sejunctam.
dium ab unitate proficiscitur, et primatus Petro XI.4°Ecclesiahaecuna, catholica,Romana,ad men-
datur, ut una Christi Ecclesia et cathedra una tem Gypriani, vera estetunica fidei regula cerlissima,

monstretur (33). » nee erroris ullius labe intaminata nec intaminanda.

Haecin ipso rebaptismatis tumultu, ut modo dixi- Haec,'etsi pluribus sint prodigii similia, ex antea

mus, ad Jubaianum scribit, dicens : « Petro pri- dictis fluere ac necessario Iramite deduci patet.
mum Dorainus,super quem a^dificavitEcclesiam.et Nonne ibi erit lidei regula vera et unica, ubi est
unde unitatis originem instituit et ostendit, pote- coIumba;»ubi ounus Domi-
«una et perfecta Dei

statem istam dedit, ut id solveretur in ccElis unus Deus » ubi « unus est ac in-
quod nus,'una fides, ;

ille solvisset in terris (34). Clamat Dominus ut qui divisus episcopatus » ubi « immaculata Sponsa ;

sitit, veniat et bihat de fluminibus aquae vivae quae Christi,una illius domus,unius cubiculi sanctitas;»
de ejus ventre fluxerunt. Quo venturus est qui si- p ubi « una vitae et salutis ratio » adeo ut « extra ;

tit ? utrumne ad haereticos..., an ad Ecclesiam,quae eam nemo vivere possit, nec Deum habeat Patrem
una est et super unum, qui et claves ejus accepit, qui eam non habet matrem nec Dei legem, nec ;

Domini voce fundata est? Haec est una quae tenet Patris et Filii fidem teneat qui eam non tenet uni-
et possidet omnem sponsi sui et Domini potesta- cam fidei reguiam ? » Nonne una est et vera et er-
tem (35). » Haec eadem intra Carthaginensium sy- roris expers fidei regula, illa Ecclesia quae, « Do-

nodorum conciones et decreta, vel semetipsum mini luce perfusa, per orbem totum radios suos
damnaturus sanxit, cum dixit « Spiritus sanctus :
porrigit, quae per totum orbem unitatis vinculo co-
unus, et una Ecclesia a Ghristo Domino super Pe- pulatur » illa, inijuam, Ecclesia una, catholica, ;

trum origine unitatis et rationis fundata (36). » Romana, « unde sacerdotalis unitas exorta est, ec-
X. NuUum non moverunt lapidem qui a fide Ro- clesiarum omnium radix et matrix, a qua nemo
mana defecerunt,ut hanc testimoniorum molem dis- discedit, quin fidem destruat, Ecclesiam scindat,
sipent. Alii, dente invido verba quasi corrodentes, pacem turbet, arma in Deum ferat, Christi rebellis
nonnullaexcidissein nonnulliscodicibus summope- evadat et pro fide perfidus ; » illa, inquam, Roma-
rejactant.Quidni vero refert exciderit ex his una al- norum pontificum una et infallibilis fidei regula,
terave vocula, dummodo stent caetera ? Stant veroet quibuscum communicare perinde ac sit communi-
plura stantinvictaetineluclabilia.AIii sensumdis- C care catholicse Ecclesiae
;
quibuscum constituitur. ;

torquent,et, Petrum velut umbraticum signum pro ut in uno Petro, omnis aedificatio Ecclesiae quam
derisu habentes,nilnisivacuum episcopicujuslibet non vincent portae inferi una nempe cathedra, ;

typum in eo deprehendunt, aut quamdam fere eva- unitatis ejusdem origo, primatus Petro datus, ut
nidam totius episcopatus imaginem, cujus ad suc- una Christi Ecclesia et cathedra una monstretur.
cessores nec levis umbra pertransiit. Alii, ac prae- Quid quod non tantum via deductionis, sed ipsis
quodam
cipue inter nostrates Gallicanos, subtiliori Cypriani verbis haec eadera Ecclesise Roraanae auc-
Sedem a sedente discernentes, quidquid,
intuitu toritas infallibilis aperte praedicatur? En enim os
sanctum,magnum ac primarium estSedi efTusetri- omne refragantium obstrudunt clarissiraa haec ad
buunt, sedentibusautem Pontificibusinfirmitatem, Corneliura papam de Novatianis et peremptoria
imbecillitatem, errorem condonant, easque prurien- verba : « Post ista adhuc insuper, pseudoepiscopo
tium scholasticorum tricas venerendam antiquita- sibi ab haereticis constituto, navigare audent et ad
tem ac primis Cyprianum pleno amplexu exce- Petri calhedram atque ad Ecclesiam principalem,
pisse, fovisse, docuisse contestantur. Testis tamen unde unitas sacerdotalis exorta est, a schismaticis
est ipse pontifex et martyr, qui haec aperte asse- nec cogitare eos esse Ro-
et profanis litteras ferre,
verat: 1" Christum fundasse unitatem fidei et com- {\ manos quorum fides Apostolo praedicante laudata
munionis catholicae in Petro; 2»in Petri locum suc- est ad quos perfidia habere nondura potuit, imo
;

cessisse legitimo et plenissimo jure Cornelium, Lu- nullo unquam tempore habere possit accessum
cium, Stephanum ;
3° qui cum illis nominatim,nec Nemo sane est theologorura Romanae Sedi
(37). »
tantum cum illorum sede inaniter in abstracto ap- addictissimorum qui de Romana infallibitate ube-
prehensa, communicat, communicare cum Ecclesia rius et pra^clarius dixerit.
catholica;4oqui vero ab iis pontificibus,nontantum XII. Jam plura supersederaus testimonia atferre.
ab illorum sedis umbra, discesseril.eum Ecclesiam Paucis tamen quam cito occurrendum est tritae per
fidem destruxisse, contra Ecclesiam etDei
scidisse, omnium ora objectioni ex dissidio Cypriani cum
dispositionem repugnasse,pro fide perfidum.nec ab Stephano obortae.

(33) L. de Vnit. Eccles., t. IV, col. 500, (36) Goncil. Carthag. sub Cypr. v, de Baptis, ii,

(34) Ep. Lxxiii, t. III, col. 1114. t. III,col. 1043.

(35) Ibid,, col. 1116. ^37) Ep. Lv, alias ad Corn. .xii, t. III, col. 818.
«y PRyEFATIO XVI
Non nobis animus
nec ulla sane necessitas
est, A quod correxerit, et fortasse suppressum sit ab eis
incumbit, S. Stephanum quasi erroris aut crirainis qui hoc errore nimium delectati sunt, ettanto velut
reum defendendi fuere sat multi qui hanc provin-
: patrocinio carere noluerunt. Quanquam non desint
ciam strenue accepere, hoc ipso
uti videre est in qui hoc Cyprianum prorsus non sensisse conten-
opere ; sat multi ab iniquis Vossii, Basnagii,Anto- dant, sed sub ejus nomine a praesumptoribus atque
nii de Dominis,Launoii,Dupinii,etc.,conviciissanc- mendacibus fuisseconfictum; nequeenim sic potuit
tum Martyrem vindicantes, firmiter statuere eum integritas atque notitia litterarum uniusquamlibet
non solumin hajresim non cecidisse, sed tum anti- illustrisepiscopicustodiri,quemadmodumScriplura
quitatis, tum veritatis assertorem, nec a vera doc- canonica, tot linguarum litteris, et ordine, et suc-
triucc via, nec a recto tramite apostolico declinasse. cessione celebrationis ecclesiasticae custoditur,con-
XIII. Multo magis tuendus Cyprianus caeterique tra quam tamen non defuerunt qui sub nominibus
rebaptismatis fautores alii aliam viam sibi ad hunc
: apostolorum multa confingerent frustra quidcm, :

finem stravere ;
plerique nihil nisi disciplinarem in quia illa sic comm.endata, sic celebrata, sic nota
re nondum defmita noevum deprehendere, nil nisi est verum quid possit adversus litteras,non cano-
:

in unum pontificem, salva summae Sedis majestate,
offensam, catholicce communioni, zeloque episco-
pali aliquo modo accommcdandam.
prianicausa defendenda,nuIlumperitiorem,nuIlum
benevolentiorem patronum quam Augustinum agno-
nica auctoritate fundatas, etiam hinc demonstravit
impiae conatus audaciae, quod et adversus eas quae
P
Porro in Cy- tanta notitiae mole firmata sunt, sese erigere non
praetermisit. Porro autem Cyprianus, aut non sensit
omnino quod eum sensisse recitatis aut hoc pos- ;

scentes, duplici tantum quo usus est, utendum esse tea correxit in regula veritatis; aut hunc quasi nae-
argumento arbitramur. Autenim cum illo candide vum sui candidissimi pectoris cooperuit ubere cha-
confitendum peccasse Cyprianum, suamque minus ritatis, dum unitatem Ecclesiae toto orbe crescentis,
rectam sententiam postea correxisse, ab eoqueprae- et copiosissime defendit,etperseverantissimetenuit
terea,quoderatemendandum purgasse Patrem falce vinculum pacis : scriptum est eniin : Charitas coo-
passionis; antaperteasseverandum nec sensissencc •perit mullitudinem peccalorum. Accessit huc etiam,
scripsisse Cyprianum quae ei epistolarum suarum quodtanquam sarmentum fructuosissimum,siquid
audaces interpolatores ascripserunt. Imo audia- in co fuerat emendandum, purgavit Pater falce
mus S. Doctorem in Epistola ad Vincentium : « Cy- passionis Sannenlum enim, ait Dominus, quod in
:

prianus sensisse aliter de Baptismo, quam forma me dat fnictum, purgat illud Paler meus, ul majorem
et consuetudo habebat Ecclesias, non in canonicis, fructum afferat. Unde? nisi quia haerens in difTu-
sed in suis et in concilii litteris invenitur cor- sione vitis, radicem non deseruit unitatis.. Nam,
;

rexisseautem istam sententiam non invenitnr non C etsi traderet corpus suura ut arderet, charitatem
:

incongruenter tamen de tali viro existimandum est autem non haberet, nihil ei prodesset (38). »

(38) Pluribus recenter visum est haud exigui nem suac dissertatiunculae animadvertit. (Mdmotres
momenti esse iilud Augustini dubium de yvr^^M-zr^zz de Tr^voux, ann. I83i, tom. IV, dic, p. 2245-2262.)
epistolarum Cyprianicarum in causa rebaptizan- — Missorii nunc praecipua argumenta obiter per-
tium. Inter eos primas partes tenent PP. Misso- stringemus: positis mullis axiomatibus praeviis, ex
rius, et Mich.Molkenbuhr, ulerque ordinis S.Fran- septuplice theoremate lotam thesim suam instruit.
cisci, et P. Tournemine e societate Jesu quorum ;
1« Ex Donatistarum systemate infert mera horum
prior et posterior in eamdem sententiam, eodem haBreticorum commenta esse Cyprianicas epistolas;
tempore, inscii convenere et scripsere. Edidimus eos enim deprendit tum esse calumniae peritissi-
ad calcem hujus voluminis praecipuam M. Molken- mos, affectatffi sanctitatis, certaeque impietatis.fal-
burh dissertationem. IJaud abs re forsan erit prae- modicoB scientiae,
sae doctrinffi et tum excogitasse
cipua PP. Tourncmine et Missorii argumenta eo errorem fallaciis adeo obsitum, ut sit perpaucis ob-
loci cursim relegere haec longe brevinra ac fcre
; vius unde ctlocorum ratio,
;
et temporum ordo, et
generalia habetprior 1° Divi Augustini dubia re-
: rerum series, et personarum dispositio, et doctrinae
fricat, quae modo exposuimus. 2° Longe a vero orlus progressus, exitusque explicatur ac multum ;

alienura autumat Oyprianum eo conviciorum aceto
in summura pontificem exarsisse, quippe qui tam
vehementer, ut vidimus,schismaticos increpaverit.
3° Multum diversa in his Cyprianicis principiadoc-
trinae ac in caeteris libris genuinis deprehcndit.
4° Imo duriora Donalistarum dogmala apcrtc do-
cuisset S. Martyr undc vehcmentcr harum littcra-
: cas epistolas. 3" Ex libris S. Optali, seu potms ex
rum auctorcm verum csso qunmdam Oonatistam
criticus noster suspicatur, ncc istius modi fraiulis
eos haereticos es?e iniinunes ostundit. h" Eaiiidem
adaraussim similitudinera tum in his cpistolis Cy-
priano asoriptis, tum in ea qu.ne Firmiliani nomine
circumfcrtur, tum in scntentiis et litleris concilio-
rum Africanorum,noquaqiiam intercessissc firraiter
crcdil,quin honim similiuni monumcnloruni idem
sit et unus auctor. i\<> Pianum do cacontrovcrsia
lentium Pontii diaconisin VitaCypriani iionnuliiiis
essc pretii ad suam sententiam lirmandam sub fi-
exinde palescit Donatistarum pertinacia stolida,as-
tutia, falciloquentia, incredibilisque in antiquis
D monumentis depravandis audacia. 2° Ex Augustini
systomate, seu Cypriani defensione supra allata,
ostendit, sive absolate, sive hypothetice intelligatur
hacc defensio, similitor rejiciendas esse Cypriani-
alto Optati silontio, assert;e confectionis suspicio
conRrmatur. 4" Ex nonnullis aliis idem evincilur,
nempc cx diac. Pontii silentio, ex anonymi de hoi-
reticorum rci)aptismatc scnlentia, ex Eusebii cum
Afris, et Ruffini cum Eusebio ropugnantia. S^Spe-
cialim ad concilii Carlhaginensis vii, aiias in,con-
ficLionemasscrondaracxpendunlurdubiaAugustini,
temporum porturbala ratio, octo pr.rlalionis loca
si- conclusio opistola^ ad Jubaianum.ij"Totarcsumitur
impugnatio in epistolas Cyprianicas de Daptismo,
absurdaque, sive communia, sive propria, recon-
X7II EDITORUM. XVIll

ARTICULUS III. A. rerum cursaet erretsempernecesseest,ethucatque

RE DISCIPLINARI. illuc variis incertis negotiorum tempestatibus dis-
DE USU SANCTI CYPRIANI IN
aipetur, et quasi extorto de manibus consilioruii
I. Nemo non sentit quam uberrmam rerum uti- gubernaculo, navim ecclesiasticae salutis illidat in

lium copiam suppeditent divi Cypriani opera, sive seopulos, ut appareat, non aliter soluti ecclesia-
de exegeticis quaestionibus consulantur, sive ad sticae consuli posse, nisi is qui et contra ipsam
stabilienda Ecclesiae dogmata adducantur, sive in faciunt, quasi quidam adversi fluctus repellantur,
eis vera morum setatis suae effigies ad vivum expri- et disciplinae semper custodita ratio quasi
ipsius
matur, sive temporum ratio, annorumque vices, salutare aliquod gubernaculum in tempeste ser-
virorumquc clarissimorum persona de tumulo ex- vetur. Oporteret insuper Ecclesiae disciplinam uni-
citetur in medium rediviva. Attamen, omissis qua? formem esse, quantum fieri potest, in praecipuis
ad Cypriani usum exegeticum, dogmaticum, mora- rebus, sicuti in poenitentia quod sane monitum :

lem, historicumve attinent^nelongius prooemii flnes suo clero praebet S. Cyprianus epistola sua trige-
excedam, nonnihil profuturum pauca de ejusdem sima quarta (42) Mandat insuper, hanc consilio
usu in re disciplinari, eaque cuncta propemodum omnium episcoporum esse praescribendam, ut ex
e D. Lumperi Historia Iheologico-critica Palrum (39) „ quibusdam aliis suis epistolis colligitur (43). Haec
accepta obiter attingere visum est. habet sanctus Cypriaaus de disciplina in genere.
Sanctus episccpus Carthaginensis martyr Cy- et Videamus modo, quae dc disciplina in particulari
prianus omnium sanctorum Patrum primus de dis- in ejus scriptis deprehenduntur.
ciplina Ecclesise uberrime disseruit in ejus ope- ;
§ II. — De quoad Baptismum.
Disciplina
ribus, prscipue vero in Epistolis, innumere exstant
III. Benedictio aquae qux ad Baptismum inservire
magni momenti instructiones atque sententiae, ex debet. — Primum, quod observatione dignum oc-
quibus illorum temporum disciplina ecclesiastica, currit in vetusto hoc Patre quoad Baptismum est,
exteriorque Ecclesiae status luce meridiana clarius
quod suo sevo jam aquam Baptismi benedictione
cognoscitur. Agit enim non solum de disciplina in
donabat episcopus. « Oportet ergo, » inquit divus
genere, sed et in particulari circa sacramenta ad-
Cyprianus Epistola lxx, quae est ad Januarium et
ministranda, peccatores corripiendos et reconci-
caeteros episcopos Numidas, « mundari et sanctifi-
liandos,de disciplina antiquae Ecclesiae quoad poeni-
cari aquam prius a sacerdote, ut possit BaptisiDO
tentiam, de indulgentiarum usu atqus abusu, aliis-
suo peccata homini, qui baptizatur, abluere ^44). »
que disciplinae ecclesiasticae punctis.
Quam disciplinam confirmat ille hoc Ezechielis
Ejfundam super vos aquam mitndam, et
§ I. — De disciplina in genere. oraculo
c emundabimini
:

ab omnibus inquinamentis vestris, et

II. « In Scripturis sanctis frequenter et ubique ab omnihus idolis vestris mundabo vos (4.5).

disciplina praecipitur, » inquit S. Cyprianus in suo IV. Exorcismi in Baptismo. — Baptismi caeremo-
tractatu de Habitu Virginum (4('\ et fundamen- niam praecedebant exorcismi, prout tradunt Patres
tum omne religionis ac fidei de observatione ac ti- celeberrimi concilii Carthaginensis, cujua veluti
more proficiscitur. )> — Facili negotio dignoscitur, anima divus Cyprianus eratet habebatur.Lege quae
nihil tam necessarium esse praecipue in bello tradunt Caecilius de Bilta, tom. III, col. 1054 ;

persecutionis, quam qui remiserit, inquit Roma- Crescenlius de Cirta, 1058 editionis Oxonien-
col.

nus clerus (41) ad S.Cyprianum scribens, instabili sis; et Lucius de Thebeste, quijOmnes de hac praxi

sentur, respuitur fictum Stephani decretum, ac torix interitus, quidni Deum deprccer meae animx,
pseudo-Cypriani secum et cum Cypriano antilogia ne sit in futuro sseculo cum tam iniquis el improbis
proponitur 7» Demum Missorius explodere nititur sophislis ! —
Annot. in Firmil. ad S. Cyprianum
adversariorum momenta. Haec non judicis nec epist. in tom. I Scriptor. Eccles. opuscc. prxcip. p.
assertoris animo, sedtestis solummodo aut coUato- 260. Cf. iter. Molkenbuhr, in Ephemeridibus theo-
ris indubia fide collegi, Fr. Raym. Missorii disputa- logicis, sub hoc titulo Die mastiauxsche litteratur
:

tiones criticse in duas celeberr. epp. Firmiliani et
Cijpriani adv. Decret. S. Stephani...
in Epist.ad Pompeium... qua illam una cum aliis
quinque Carthaginensi tertio hactenus pro
et concilio
Ciprianicis habitis nunc primum abjudicat ac Dona-
iistis tribuit ; Venent. in-i°, 1733. Nid inf. de ea-
dem disquisitione aliorum opera .innal. liier.
Ut ut sit de hac Missorii argumentatione, cui suf-
fragantur doctiss. Morcelii in .Africa sacra; Fr.Mol-
kenburg,in Dissert. Laudatis;eximiusHebermann in
Institutionibus Theologicis, de Baptismate quisquis
zeituwj. heft. 7, 1822, h. 4, 1823. D. Wolfgang —
Ejusd. Disput. ^ Froclich. 0. S. B. in Inquisitione critica in h. e.Eu-
seb. Poson. 1808. Nidesis annales litterarios infra
col. 24.
(39) Tom. XII. p. 1-112, passim.
(40) S. Cyprian., de Disciplina et Habitu Virgi-
num, parum post initium, i. IV, col. 441 b.
(41) Idem, Ep. xxxi, t. IV. c. 303 a.
(42) Epist, xxviii, tom IV. c. 301 a.
(43) Vide Epp. xi, tom. IV, c. 275, ad plebem,
: t. IV, c. 2.56 XIII, ad Clerum suum, t. IV, c. 260 ;
;

haec attente perpenderit, haud sane ineptas esse XIX, ad Chaldonium ; xxviii. ad Presbyl. et Diacon.,
reputabit cavillationes nec indignabundus cum Mar- tom. IV, c. 300 ; xxxi Cleri Romani ad Cyprinn., c.
tino Routh exi-lamabit Insigne cxempluin fallacix
: 307.
qux dicitur petitionis principii ! Fac autem esse, qxii (44) Cyprian., Ep. lxx, t. III, c. 1030 a.
hujusmodi argumentis scientes prudentesque in re- (45) Ezechiel, xxxvi, 25.
bus tanti momenti nsi sint, unde fiat tolius fidei his-
 ;

"ilX PR^FATIO XX
testantur. Mos erat pariter exorcismos instituere A quaecunque illos conversatio exercet, frontem Cru-
super eos qui obsessi erant a dcBtnoniis, (]ui adju- cis signaculo terebant. » Verum subdit episcopus
rati in nomine veri Dei cedere cogebantur, et de iste, qui inter Protestantes haud ultimum locum
illis corporibus exire. « Hi tamen adjurati per habet, quod nondum cultus religiosus praestabatur
Deum verum a nobis, )> inquit S. Cyprianus in suo Cruci : « Interim cultus religiosus aberat
» hanc- :

tractatu de Vanitateldolorum (46), « statim cedunt, que falsitatem ut comprobet,quemdam profert tex-
et de obsessis corporibus exire coguntur. Videas tum Minucii Felicis, in qua Octavius observat et
illos, » subjungit S. Doctor, « nostra voce, et ope- asserit Ghristianos nequaquam adorare Crucem :

ratione majestatis occulta, flagris coKdi,'igne tor- « Gruces nec colimus. » Quem sane textum suo
reri ; incremento poenaj propagantis extendi, eju- loco protuli et explicavi, illicque lectorem remit-
tare, gemere, deprecari ; unde veniant, et quando to (52). Unum solummodo hic addam, usum vide-
discedunt, ipsis etiam, qui se colunt audientibus. licet alicujus rei in quocunque religionis actu sig-
confiteri et vel exsiliunt statim, vel evanescunt
; num esse, quo majus non datur aliud religiosi cul-
gradatim, prout fides patientes adjuvat, aut gratia tus erga rem eamdem. Ast Oxoniensis episcopus,
curantis Habebantur igitur duplicis
aspirat. » Tertulliani auctoritate coactus, fatetur, Christianos
generis cxorcismi hi quidem super eos qui prae-
:
P primis Ecclesiae saeculis id peregisse Catholici :

parabantur ]iaptismo,iili vero super energumenos. ergo in cultu, quem praestant Cruci,beatorum illo-
Primi in ecclesia peragebantur, corara fidelibus rum temporum praxim hodie sequuntur.
;

reliqui ibidem communiter non peragebantur,quia, VII. Sal in ore eorum qui baptixabantur Caere- . —
ut vidimus, ethnici quandoque ipsi aderant. Exor- moniarum Baptismi una pariter est, quod sal poni-
cistffi itaque,quoniam sic opus erat,ad illos migra- tur in ore, aut super lingua illius qui baptizatur ;

bant qui eorum indigebant ministerio. dumque id peragit minister haec profert verba
V. Signum crucis in fronte eorum qui abluebantur. « Accipe sal sapientia;, etc. » Ego autem reor,
— Signum crucis in fronte eorum qui tingebantur, inquit cl. Bernardus Marechal noster (53), hanc
erat alia caeremonia adhibita in coUatione Baptismi. praxim designari in celeberrimo concilio Carthagi-
De hac praxi testimonium perhibet luculentissimum nensi, de quo superius verba feci in eo siquidem ;

sanctus Cyprianus. 1" in suo tractatu de Lapsis : Lucius de Castrogalba,ut probet schismaticos legi-
ibi siquidem de illis verba faciens qui in persecu- time non baptizare, eos aut non posse dare salem
tione confessores exstiterant ait frontes crucis signo sapientiae spiritualis « Schismaticos non posse
:

consecratas. « Frons cum signo Dei pura, diaboli condire sapientia spirituali, cum ipsi ab Ecclesia
coronam ferre non potuit, coronse Domini se reser- recedentes infatuati...facti sint (54). » Quibus sane
vavit (47). » 2° In tractatu de unitate Ecclesise C verbis respexisse videtur tum Cceremoniam de qua
disserens de Ozia, qui lepra; varietate in fronte sermo est,tum haec verba : « Accipe sal sapientiae.»
maculatus est, tradit hanc esse eam corporis par- VIII. Interrogationes in Baptisnio. —A neophytis
tem, ubi signantur qui Baptismi aqua abluuntur : priusquam in aqua immergerentur, inquirebatur
« Ubi signantur, qui Dominum promerentur (48).» num crederent vitam aeternam, et
inter caetera,
3° In tractatu adversus Demetrianum apertissime remissionem pcccatorum per sanctam Ecclesiam.
cum Ezechiele (49) asserit,quod « ii soli salvi erant Ipse divus Cyprianus luculentissimum de hac re
qui renati et signo Christi signati fuerint. (50). » testimonium perhibet Epistola lxix, energicam
VI. Editoris Oxoniensis nota hac super re refelli- praefatffi interrogationis vim adhibens, ut ostendat
tur. — Observavimus jam in superioribus tomis ex interrogationem hanc non posse ab illis fieri qui
nonnuliis Palribus, praecipue vero ex Tertulliano, ab Ecclesiae communione sunt separati « Nam cum :

signum crucis apud veteres fideles frequentissimo dicunt » (S. Cypriani ipsissima sunt verba, qui de
in usu fuisse. Oxoniensis divi Cypriani editor hcereticis et schismaticis loquitur) « Credis remis- :

idipsum fatetur, et tradit in quadam nota in unum sionem peccatorum et vitam ffiternam per sanctam
ex supra recitatis S. Doctoris testimonium « Non Ecclesiam ? mentiuntur in interrogatione, quando
:

tantum (51), inter Baptismi solemnia, frontibus n non habeant Ecclesiam (55). » IIujus ejusdem con-
crucis signum inprimebant Christiani, sed ad om- suetudinis alibi meminit bisce verbis « Ipsa in- :

nem progressum atque promotum,ad omnem adi- terrogatio quae fit in Baptismo, testis est hujus
tum et exitum, ad vestitum, et cakeatum, ad la- veritatis (quod sola Ecclesia remittit peccata) nam :

vacra, ad mensas, ad ]imina,ad cubilia,ad sodilia. cum dicimus Crcdis in vitam a;ternam, et remis- :

(46) Cyprian., lib. de Idolor. Vanitat., tom. IV, pag. 116.

C.577A. (52) D. Lumper, Historia
Theolog. Creiiic. part.
(47) Cyprian., lib. de Lapsis, c. 406 n. VII, sect. 2, cap. 2, art. 7, pag. 183-189.
(48) Idem, lib. de Init. Eccles., t. IV, c. 511 a. (53) Marechal, Concord. SS. PP. t. II, pag. 115,
(49) Ezechiei., ix, 6. edit. Lat. Vernet. 1767.
(50) Cyprian., tractat. adv. Demetrian., t. IV c. (54) Concit. Carthagin., vii, scu iii, dc Bapt., t.
526 B ct Testimonior. lib. ii, cap. ;?3,
; t. IV, c. III c. 1058 D.
710 A. (55) Cyprian. Ep. lxix.
(51) Edit. Bremensig Joan. Felli Oxon. episcopi,
XXI EDITORUM. XXII

sionem peccatorum nonnisi in Ecclesia dari, apud A baptizabantur, qui ita fuerant baptizati ; iteran-

haereticos autem, ubi Ecclesia non sit, non posse dum siquidem fuisset baptisma,si dubium aliquod
peccata dimitti ("6). » ortum fuisset de illius baptismi validitate. Impro-

IX. Abrenuntiatio sseculo', ejusque deliciis ac pom- bat etiam quod clinicorum nomine appellentur, ac
pis. — Illud pariter exigebatur a neopbytis, ut mandat ilios uti veros Christianos considerandos
abrenuntiarent diabolo, mundo ejusque deliciis ac esse, sicut et caeteros, et in nulla re a Cceteris fide-
pompis.Probatur id luculentiseime auctoritate divi libus censendos esse diversos. Fatemur nihilomi-
Cypriani, qui in tractatu de Habitu Virginum, nus, Romae a clericatu eos rejectos fuisse.qui bap-
divitias mundi tam contemnendas esse inquit, tizati fuerant per infusionem vel per aspersionem :

quam mundus ipse contemnitur,« cujus pompiset hoc siquidem unum estexvitiis ordinationisNova-
deliciis jam tunc renuntiavimus (57).» — «Sseculo,» tiani, quod Cornelius papa adducit in sua Epi-

inquit alio loco (58), « renuntiaveramus, cum stola ad Fabium episcopum Antiochenum (65).
baptizati sumus. » Et in tractatu de Lapsis, Concilium pariter Neocaesariense (66) a presbyte-
quosdam Christianos tam perversos adinventos ratu excludit clinicos, eo quia juxta mentem hujus
fuisse admiratur, qui ausi sint renuntiare Jesu Concilii eorumfidesnon esset voIuntaria,sed amor-
Christo, qui jam diabolo et ssculo renuntiave- D tis metu perficeretur. Caeterum observandum est
rant. « Stare, » inquit sanctus doctor (59). « illic baptisma per infusionem in solo casu necessitatis
potuit Dei servus. . . . et renuntiare Christo, qui fuisse collatum.
jam diabolo renuntiaverat et sseculo. » XII. Unctiones baptismi. — Post immersionem
X. Baptismus collatus per immersionem. — In baptizatus ungebatur. « Ungi quoque necesse est
more positum erat primis Ecclesiae saeculis, ut in eum, » inquit episcopus (67), « qui baptizatus sit,

aqua iiimmergerentur qui baptizabantur,quemad- ut, accepto chrismate, id est unctione, esse unctus
modum eruitur ex Epistola lxix divi Cypriani, Dei, et habere in se gratiam Christi possit. » Con-
quae est ad Magnum NuUibi autem in ve-
(60). secratio hujus chrismatis peragebatur super altare
tustissimo hoc Patre mentio occurrit trium im- per gratiarum actiones « Porro autem Eucha-
:

mersionum, etsi certo certius sit has in usu unde baptizati unguntur,oleum in altari
ristia est,

fuisse, et ante et post illius tempora. Habemus sanctificatum (68). » Prima hujusce postremi tex-
hac super re indubiae fidei testimonia, Clementem tus verba nonnihil implicata videntur. Sentiunt
Alexandrinum (61) et Tertullianum (62). Quinqua- quidam vocabulum hoc Eucharistia sumendum esse
gesimus Canon Apostolicusmandat deincepsdepo- in proprio suo sensu, videlicet pro Sacramento
sitionem episcopi, aut presbyteri, qui una adhi altaris unde conjiciunt
; in antiqua Ecclesia cum
bita immersione utebantur(63).Nunc temporis vero C baptismo collatam luisse et Eucharistiam illic(69);

baptisma confertur infusione. alii vero tuentur gratiarum actionem tantummodo

XI. Baptismus collatus per infusionem aut asper- illa voce significari.
sionem. — Hoc modo alias baptizabantur aegroti, XIII. Osculum recens baptixatis datum. — Habe-
quos quidem ideo appellabant clinicos ; absque eo mus ex Epistola divi Cypriani ad Fidum, baptismi
quod vel levissimum oriretur dubium de validitate ministrum consuevisse dare osculum recens bapti-
baptismi tali pacto collati. Divus Cyprianus de hoc zato.Contendebat Fidus quod, cum vestigium in-
articulo a Magno consultus, respondet eos qui sic fantis in primis partus sui diebus constituti mun-
baptizantur.Dei gratiam recipere, non secus ac qui dum non unusquisque eum
esset, horrere debebat
in aqua immersi sunt (64).Deinde,prolatis nonnul- exosculari,adeoque quod gratia baptismatis eidem
lis Scripturarum oraculis, in quibus sermo est de conferri non poterat. Verum, respondet sanctus
infusione et aspersione aquffi, concludit aspersio- episcopus, nec aliquis nostrum id debet horrere,
nem aquae instar salutarislavacri obtinere : « Unde qiiod Deus dignatus est facere « Quando in :

apparet,aspersionem quoque aquae instar salutaris osculo infantis unusquisque nostrum pro sua reli-
lavacri obtinere. » Cujus rei paucis interjectis gione ipsas adhuc recentes Dei manus debet cogi-
hanc profert rationem, quod scilicet iterum non £) tare, etc. (70).

(56) Cyprian. Ep. lxx, tom. III, c. 1040 a.
/57) Id., tractatu de Habitu Virgin., t. IV, c. 446 b.
(58) Id., Ep. VII, tom. IV, c. 241 a.
(59) Id. lib. de Lapsis, t. IV, c. 334 a et c. 467 a.
Sed qui sseculo renuntiasse se meminit, nullum sx-
culi diem novil.
(60) Id.,Ep. Lxxix.
(61) Clem. Alexandr., lib. v Stromat., pag. 690.
Vide Histor. Theolog. critic, part. v, pag. 155.
(62) TertuIIian., adu. Praxeam, cap. 26. Vid.
Hist. crit. theolog. part, vi, pag. 635.
(63) Canon. Apostol. cap. 26.
(64) Cyprian., Ep. ad Magnum.
(65) Euseb. H, £., lib. vi, cap.
theolog. critic, part. xi, pag. 17. Videsis et doc-
tissimi nostri Coustantii notas 3, 4, 5 et 6,in hanc
Cornelii ai Fabium Epistolam apud Mansi, tom. I,
CoUect. Concilior., column. 823 et 82i.
(66) Apud Mansi, CoHect. Concil., tom. II,_col.
541, canone \2, et notam illustrissimi Albaspinaei
in hunc canonem in cit. Collect. Concilior. Mansi,
pag. 552.
(67) Cyprian., Ep. lxv, t. III, c. 1040 a.
(68) Id., Ibid.
(69) Vid. Baluzii notam in hunc locum, qui le-
gendum esse censet oleo in altari sanctificato.
(70) Cyprian. Ep. ad Fidum, tom. III, c. 1017 a.
43. Vid. Hist.
 XXIII PRiEPATIO XXIV
XIV. Confirmatio immediate post Baptismum col- A mane aqua sola offerri videtur, tamen cum ad coe-
lata. — Plerumque baptisma
sequebatur proxime nandum venimus, mistum calicem offerimus?... »
Confirmatio. Ex divo Cypriano id manifesto con- Nihilominus ea est Cypriani mens, quod matutino
stat ait pnim, quod in Ecclesia baptizati prsepo-
; potius, quam vespertino tempore sacrificium cele-
sitisofferebantur, qui recipiebant Spiritum san- bretur. At illud vero quod aliqui objiciebant, Do-
ctum, et per eorum orationem ac manus imposi- minum scilicetnon mane,sed post coenam mixtum
tionem perficiebantur. « Quod nunc quoque apud calicem obtulisse, haec reponit sanctus episcopus :

nos geritur ut qui in Ecelesia offerantur, et per

; Christum offerre oportebat circa vesperam diei,
nostram orationem ac manus imposilionem Spiri- ut hora ipsa sacrificiiostenderet occasum,et vespe-
tum sanctum consequantur,et sipnaculo Dominico ram mundi « Nos autem resurreclionem Domini
:

consummentur (71). » mane ccleliramus. »

XV. Baptixali infantes in nativitatis cxordio. —
XVII bis. Quotidie offerebatur, el fidetes Euchari-
Moreminfantesin nativitatisexordio baptizandidu- stiam sumebant. Quotidie sanctum offerebatur sa- —
plici in loco coramemorat divus Cyprianus, in tra- crificium. « Qui sacriflcia quotidie celebramus,»in-
ctatu scilicet de Lapsis, ubi scribit « Ac ne quid quit S.Gyprianus Epistola ad Cornelium papam(76).
:

deesset ad criminis cumulum,infantes quoque pa- p Fideles quotidie Eucharistiam sumebant,nisigravis

rentum manibus vel impositi,vel attracti,amiserunt aliqua culpa intercessisset (77) « Hunc autem :

parvuli quod in primo statini nativitatis exordio panem nobis quotidie postulamus, ne qui...Eucha-
fuerant consecuti.» Et in Epistolaad Fidum(71),ubi ristiam quotidie ad cibum salutis accipimus,inter-
scribit hunc in modum « Universi judicavimus,
: cedente aliquo graviore delicto..., a Christi cor-
nulli hominum nato misericordiam Dei et gratiam pore separemur.» Ouotidie calicem sanguinis Chri-
esse denegandam....Esseapud omnes siveinfantes, sti hibebant,« considerantes,» verba sunt ejusdem

sive majores natu, unam divini muneris aequalita- sancti doctoris (78), « idcirco se quotidie calicem
tem Nam Deus, ut personam non accipit, sic sanguinis Christi hibere, ut possint et ipsi propter
nec tetatem cum se omnibus ad ccelestis gratiae
: Christum sanguinem fundere. »
consecutionem.aequalitale librata,praebeatpatrem.» XVin. Saepc sub sola specie panis Eucharistia da-

— batur. — Etsi ex dictis et innumeris aliis vetustis-

§ III. Disciplina quoad Eucharistiam.
simis monumentis, inferri jure possit fideles sub
XVI, Fidcles cum episcopo in unum convcniebant, bina speciecommunionem sumere consuevisse.cer-
ul Eucharisliam celebrarent. — Fideles consuevisse tum nihilominus est ex divo Cypriano, fideles
in unum cum episcopo convenire,ut divina myste- quandoque sub sola specie panis Eucharistia refe-
ria celebrarent, ex tractatu divi Cypriani de Ora- C ctos fuisse.
tione Dominica eruitur (73) : « Et quando,» inquit Tribus vicibus meminit sanctus Cyprianus Eu-
ille,« in unum cum fratribus convenimus,et sacri- charistise duplici sub speciefidelibusadministratae;
ficia divina cum Dei sacerdote celebramus. Hu- » nimirum in Epistola uv ad Cornelium papam,ubi
jusce conventus locus appellabatur « Dominicum,» scribit (79) : « At vero nunc non infirmis, sed for-
uti ex eodem divo Cypriano erui posse videtur, tibus pax necessaria est, nec morientibus, sed vi-
qui in tractatu de Opere et Elcemosyna mulieres ventibus, communicatio a nobis danda est,ut quos
divites sic alloquitur (74) : « Locuples et dives es; excitamus et hortamur ad prffilium,non inermes et
et Dominicam celebrare te credis, quae corbonam nudos relinquamus, sed protectione sanguinis et
omnino non respicis quaj in Dominicum sine sa-
; corporis Christi muniamus ; et cum ad hoc fiat
crificio venis qu^ partem de sacriQcio, quod
; Eucharistia, ut possit accipientibus essc tutela. »
pauper obtulit, sumis. » Dein in tractatu de Lapsis duobus in locis, et qui-
XVII. Tempus cclebrandi sanctum sacrificium. — dem stutim ab initio ait (80) : « SanctiQcata ora
Divi Cypriani .Ttate Eucharistia celebrabatur tum ccelestibus cibis post corpus ct sanguinem Domini
matutino, tum vespertino tempore. Probatur id profana contagia et idolorum reliquias respuerunt.»
Epistola sexagosima tertia hujusce sanctidoctoris;
J)
Postea circa medium laudati tractatus scribit (81):
in ea siquidom contra eos disserens qui nolcbant « Tumens animus et superbus,nec quia victus est,
vinum in calice infundere in sacrificiis matutinis, fraclus est. Jacens stantibus et integris vulncratus
ne fideles post communionem vinum redolentes ab minalur;et quod non statim Domini corpus inqui-
ethnicis dignosccrentur, haec habet (75) : « An illa natis manibus accipiat, aut ore polluto Domini
aliquis sibi contemplatione blanditur, quod, etsi sanguincmbibat.sacerdotibussacrilegusirascitur.»

(71) Cypr., Ep. xxxiii ad Jubaian., tom. III. , c. (76) Cypr. Ep. liv, tom. III, c. 857 a.
\i\ A. (77) Id., de Orat. Dominica, c. 533 a. Conf. Ter-
Ep. Lix, tom. III, c. 1016.
(72) Id. tullian. lib. ii ad llxorcm, tom. I.
Idem, tractat. de Orationc Dominica, tom.
(73) (78) Cyprian., Ep. ad Thibaritunos, lvi, tom. IV,
IV, 0. 524 A. c. 350.
(74) Idom, tractat. de Oper. et Eleemosyna, tom.. (70) Cyprian., Ep. liv, tora. III, c. 836 b.
IV, c. 612 n. (80) Idem, tractatu de Lapsis, c. 466 a.
(75) Cyprian. Ep. lxiii, lom. IV, c. 386 d. (81) Id,, lib. tom. IV, cc. 478, 479 a, b, 484 a.
XXV EDITORUM. XXVI

In eodemtractatudeLapsis plura exemplaadducit, ^ Docet insuper sanctus Cyprianus Eucharistiam

« cum timore et honore » manibus accipiendam
ex quibus luce meridiana clarii;s paiescit commu-
nioaem seu Eucharistiam una sub specie, modo esse (86). Ex eodem sancto doctore discimus sua
8ub vini, modo sub panis spccie administralam aetate in more fuisse ut Eucharistiae participes, ac-

fuisse. Et quidem sub una vini specie palam lit cepta consecrati panis portione, non solum inter
ex historia, quam sanctus Cyprianus libro de Lap- sacrorum solerania comederent ; sed aliquid reser-
sis, t. IV, c. 484, c, sq. refert. Exemplum Eu- varent, domumque deferrent, ii)ique vel ante
charistiassub solapanisspecie saspius administratae cibum, vel in pcriculis,aut rerum agendarum aus-
narrat sanctus Cyprianus in eod. libro, tom. IV, piciis sumerent;quemadmodum cum eulogiis dein-

c. 486 B. « Cum mulier quaedam arcam suam, in ceps factum. Duplici ex loco id eruimus ; nam in
quaDoraini sanctum fuit,manibus tentassetaperire, libro de Qui festinans
Spectaculis scribit (87) : «

igne inde surgente deterrita est, ne auderet attin- ad spectaculum,et adhuc gerens secum,ut assolet,
gere. » Agitur sane hic de muliere quae Eucbari- Eucharistiam. » Et libro de Lapsis « Cum quae- :

stiam sumere volebat, juxta praxim fidelium illius dantvmulier arcam suam, in qua Domini sanctum
sevi, qui corpus Domini in proprias aedes defere- fuit,manibus indignis tentasset aperire, igne inde
bant, ut propriis manibus sacro, illo pane vesce- ^
surgentc deterrita est, ne auderet atlingere. » Id
rentur : atqui solam panis speciem secum defcrre
'

jam TcrtuUianus ostendit libro ii ad U.xorem, cap.

poterant : ergo solam panis speciem in privatis 5 « Non sciet maritus, quid secreto ante omnem
:

communionibus sumebant. llinc nonnisi per sum- ^ibum gustes ? Et si sciverit panem.non illum cre-
mam injuriam nonnulli decursu temporis exprobra- dit esse qui dicitur. » Et de Oratione, cap. 14 :

runt Ecclesia3 tanquam nulla poenitentia luendum « Accepto corpore Domini et reservato, utrumque
crimen, quod in fidelium communione calicem salvum est,(^t participatio sacrificii et exsecutio of-
sustulerit. lisdem momentis quibus calicem sustu- ficii.» Mos usque ad conci-
hic videtur perdurasse
lit primis sseculis in privatis communionibus, id- lium Cassaraugustanum sub Damaso.
ipsum prsestitit procedentibus sa^culis in omnibus XX. Eurharistia illis denegabatur qui solnmmodo
in genere communionibus.Si vini species essentia- morle appropinquante, poenitcntiani agebant. — Vi-
lis fuisset Eucharistiee sumptioni, quemadmodum demus jam in superiori tomo (88) voluisse divum
opinabantur Hussitaj, et alii inter sectarios, sane Gyprianum, ut in vita^ discrimine ii reconciliaren-
Ecclesia nunquam permissiset abstinentiam a ca- lur^qui, pcrsecutionis tempore cum iapsi essent,
lice,nec in ipsis privatis communionibus. impositam pffinitentiam nondum absolverunt. Ve-
XIX. Fidelcs accipiebant corpus Ckristi in rnani- rum, etsi tanta indulgentia uterelur sanctus epi-
bus, domumquc defcrebant. Olim Eucharistiam — scopus erga fideles qui adhuc incolumes suorum
accipiebant fidelcs in manibus,ut eruiturexEpistola delictorum pcenitentiam inceperant magno tamen ;

divi Cypriani ad Thibaritanos, ut dextera,qu3e Do- mortistemporesolum-

rigore utebatur erga eos qui
raini corpus accepit, respuat funesta sacrificia. modo aliqua conversionis signa dabant, postquam
« Armemus, inquit (82), et dexteram gladio spiri- per propriam superbiam et obdurationem thesau-
tali, ut sacrificia fortiter respuat. . . quse Domini rizaveraut sibi pconas ac supplicia in die judicii.
corpus accepit. » — « Sacrilegus irascitur, » inquit « Et idcirco, inquit S.Cyprianus (89), poenitentiam
sanctus doctor quod non statim
(83) alio in loco, « non agentes, nec dolorem delictorum suorum toto
Domini corpus inquinatis manibus accipiat.» Nar- corde et manifesta lamentationis suae professione
rat ibidem qaod, cum quidam maculatus, sacrifi- prohihendos omnino censuimus a spe
testantes,
cio a sacerdote celebrato, partem cum caeteris communicationis et pacis, si in infirmilate atque
ausus esset accipere, « sanctum Domini edere et in periculo coeperint dcprecari ;
quia rogare illos
contrectare non potuit (84). » Tandem in tractatu non delicti pcenitentia, sed mortis urgentis ad-
de Bono Patientiae ait (85) « Nec post gustatam : monilio compellit ; nec dignus cst in morte acci-
Eucharistiam,manus gladio et cruore maculetur. >> pere solatium,qui se non cogitavitessemoriturum,

(82) Cyprian., Ep. lvi, tom. IV, c. 357. a. D re idque l-tooova'. proprie dicebatur. Et pag. mihi
;

(83) Id., lib. de Lapsis, tom. IV, c. 48i a. Et 289, ait Fideles eommunicaturi ad aliare accede-
:

paulo superius tom. IV c. 478 b, 479 b A dia-

: : bant, ibique corpus Christi de manu presbxjteri stan-
boli aris revertentes ad Sanclum Domini sordidis et tes, non ut liodie genibus flexis, accipiebant. Fideles
infectis nidore manibus accedunt. qui corpus Domini nianu accepturi erant lotis prius
(84) Id., ibid., c. 486 b. sludiose manibus ad altare accedebant, ut docet S.
(85) Id., tract. de Bono Patient.
t. IV, c. 631 c. Chrysosiomus Homilia iii in Epistolam Pauli ad
^ (86) Id., Testimonior. lib. iii, cap. 94, t. IV, c. Epliesios. in Homilia lii in Mallhxum.
Idem scribit
774 c.Caeterum de antiquo more Eucharistiam ma- Acccpiuri aulem Eucharisttam, dexteram manum
nu excipiendi, domumque deferendi, videsis cardi- modice cavatam porriyebant, sinistram ei subster-
nalem Bonam, lib. ii Rerum Liturgicarura cap.i7, nentcs, ne quid c.x sacro cibo decideret. ut docet S.
num. 3 et seqq. pag. 360 seqq. edit. Antwerp. Cyrillus Hierosolymilaniis in Catechesi ullima.
1739 ;et Henrici Valesii annotationes ad Eusebium, (87) Cyprian.,'libr. de Spectac, c. 784 B,tom. IV.
lib. yi, cap. 43, et lib. vii, cap. 9, ubi pagina, mi-
(88) Id., lib. de laps., t. IV, c. 486 c.
hi 274, scribit Proprium erat presbyteri officium, tom. Ill, c. 789 c,
:
(89) Id., ep. Lii,
Eucharisliam et Calicem fidelibus in manus trade-
XXVII PRiEFATIO XXVIII

XXI. Eucliaristia infantibus et martynbus adnii- p^ XXIV. Sacrosanctum sacrificium in carceribus of-
nistrata, etc. —
Pucris olim Eucharistiam non ferebatur ; parumque aqux infundebatur in calice.
secus acadultisadministratam fuisse ex suprajam — Sacrosanctum sacrilicium in carceribus peractum
allatis divi Gypriani locis constat. Martyres protc- fuisse tunc temporis discimus ex Epistola quadam
ctione corporisetsanguinis Domini muniendoscen- S. Cypriani, in qua ad suum clerum, furente per-
suit S. Cyprianus (90). Inde conjicere licet quod secutione, scribens ait (93) « Consulite ergo et :

eo tempore sumptio sacrae Eucharistiae, quae viati- providete ut presbyteri quoque qui illic (in carce-
cum etiam dicebatur, in mortis articulo velut ne- ribus) apud confessores offerunt, singuli cum sin-
cessaria fideiibus existimabatur. gulis diaconis per vices alternent
» ne scilicet ;

XXII. Prxfatio et preces Miss.c. — Divi Cypriani facile dignoscantur.

Perdoctus Bernardus Mare-
ffitate solebant episcopi in celcbratione sancti sa- chall (96) existimat hoc in S. Cypriani loco adver-
crificii praemissaprffifationeparare mentesfidelium, sus recentiores sectarios,qui privatas Missas dam-
ut sursura corda haberent ad Dominum. « Ideo nant, privatae Missaeexemplum reperire sed vi- ;

sacerdos ante orationem, » inquit S. Cyprianus in detur mihi doctissimus vir haud satis exactam de
tractatu de Oratione Dominica (91), « prajfatione Missa privata ideam sibi efTormasse. Missa enim
praemissa, parat fratrum mentes dicendo, Sursum T. privata illa duntaxat dicitur, ubi solus sacerdos
corda ; ut dum respondet plebs, H«/^mw5 ad Do- Eucharistiam sumit, nullus ex astantibus vero
minum, etc. » Falsum igitur apprime est, in pri- communicat.Parum aquae vino admistum fuisse in
mitiva Ecclesia liturgiam Scripturarum verba so- sacrificio alibi jam annotavimus (97).
lummodo comprehendisse,cum constet ex recitatis
S. Cypriani verbis, prcces etiam fusas esse « ante
§ IV. — Disciplioa quoad pcEnitentiam.

Orationem,» et praemissa praefatione ad has preces XXV. Sequenti tomo, duce doctissimo Marano,
fideiium mentes parari consuevisse quidem : quffi ostendemus ex S.Cyprianitestimoniis poenitentiam
prajfatio eadem intentione praemittebatur, qua ho- inter sacramenta relatam fuisse, et quam necessa-
die apud nos prcemittitur, ut scilicet « admonean- rium idem sanctus doctor hoc sacramentum fideli-
tur fideles, nihil aliud se.quam Dominum cogitare bus judicaverit, quamque sancte administrari vo-
debere. » luerit. Ibidem etiam discussimus primo, num in

XXIII. In Missx sacrificio nomina

ojferebantur Africa ante sanctum hunc episcopum gravissirais
fidelium. — In Missae sacrificio nominatim allega- crirainibus negata fuerit coraraunio post poeniten-
banlur certi fideles Deo per sacerdotes,quemadmo- tiara ; dein, utrura nova sub eodera sancto doctore
dum hodie adhuc moris cst in Canone, ubi « in inducta sit disciplina,ac pristina severitas in solos
Memento,Domine, faraulorum famularumque tua- C apostatas et desertores retenta tertio, nura S. Cy- ;

rum » raentio certarum personarum nominatim fit. prianus lapsis in decursu poenitentis raorientibus
Duabus ex Epistolis S. Cypriani id manifesto con- pacem negaverit, his tantura exceptis qui libellos
stat. In quarum prima, quae est ad clerum suum a martyribus acceperant. Tandem investigavimus,
(92), dolel, quod eorum nomina ofierantur qui in utrum concilium Carthaginensepoenitentiam iisqui
persecutione lapsi erant , inquam,
oircrantur, sacrificaverant per totura vitse terapus iraposuerit.
poenitentia acta, nondum exomologesi facta, non- XXVI. Qux peccata poenitentise canonicx subjecta.
dum manu eis ab episcopo et clero imposita : Num etiam secretiora peccata. — Verum supersunt
« Oflertur, » inquit sanctus doctor, « nomen eo- adhuc aliae circapcenitentiae disciplinamenodandae
rum. » In altera ad Numidas episcopos data scri- quaestiones.Atque in primis inquirendura qua?nara
bit (93) : « Subdidi nomina singulorura, ut fratres peccata pocnitentiaj canonicae subjecta fuerint tera-
scilicet nostros ac sorores, qui ad hoc opus (re- pore S. Cypriani ? Testatur S. Cyprianus suis in
demptionis) tam necessarium operati sunt,in mente Epistolis (98), praeter idololatriara et apostasiam a
habeatis in orationibus, in sacrificiis, et precibus fide, alia esse crimina non adeo gravissima, quae
subdidi nomina singulorum.»In quae verba doctis- canonicae poenitentiae subdebantur. Sic imponeba-
simus Rigaltius ha;c annotat « Non frustra, non :
]) tur canonica poenitentia haereticis et schisraaticis,
supervacue nam in sacrificiis orationum oCfere-
: quando ad Ecclesiara revertebantur. Eamdem poe-
bantur nomina eorum qui ad hoc opus tam neces- nitentiam subire debebant peccatores divi Cypriani
sarium prompte ac libentcr operati erant. » A pri- oetate ob secretiora quoque criraina, eorumque
vilegio hoc excludi, poenae gravissima^ loco habi- confessio publica erat.modo grave aliquod inlbrtu-
tum, quemadmonum constat ex Epistoia ad Furni- nium pro pocnitentium vita non fuisset cx ca secu-
tanos C94). turum hac de re uberrime disserit S. Cyprianus
;

(90) Cyprian. Ep. liv, tom. III, c. 836 a. (96) Marechal, Concordantta SS. PP., t. II, p.
(91) Id., de Orat. Dominic, t. iV, al. 5-il b. 117, edit. Venet.
(92) S. Cyprian., Epist. ix, t. IV, c, 252 a. (97) Vidc tom. XI, Histor. Thcolog. Crit. SS.
^ (93) Id., Epist. Lx, t. IV, c. 362 3. PP., p. 481 sqq. ct p. 589, note z.
;

(94) Id., Ep. Lxvi, t. IV, c. 398. Vide t. XI Hist. (98) Cyprian. Epist. ix, t. IV, c. 251 b. Epist.
thtol. crii,., p. 2.59. XI, c. 257. D.
(95) Id., Epist. IV, c. 231 a, t. IV.
XXIX EDITORUM. XXX
in tractatu de Lapsis, in quo narrat prodigiose A illis quse, in proxlmum commissa, Deum indirecte
multata fuisse quaedam crimina occulta, qua; con- solumraodorespiciebant.Hincidololatraiseveriorem
fessinon fuerant peccatores, nec canonicam poeni- poenitentiam peragere debebant quam adulteri :

tentiam pro iis egerant (99). Confitebantur pariter imo aliqua erat distinctio inter peccata ejusdem
fideles peccata solius cogitationis, et poenitentiam natura;. Ille,exerapli causa,qui sese ultro obtulerat
pro illis agebant. immolalurus idolis,majori ac rigidiori plectebatur
XXVII. Ordo poenitentiae canonicx. Ordo au- — poenitentia prae illo qui nonisi post diuturnam
tem qui in canonica poenitentia in genere servaba- pugnam immolaverat. Major erat animadversio in
tur, hic erat. Quoddam temporis spatium pro hac eum quiidololatriaicrimine semaculaveratcura suis
poenitentia constitutum erat, quam comitabantur omnibus minor autem in eum qui periculo semet
;

exomologeses,seu confessiones, examina, et per et ipsum exposuerat, ut caeteros liberaret (3). Alii re-
impositionem manuum episcopi et cleri finem ha- conciliationis gratiam obtinebant postbrevissimum
bebat (l^. Primolocopocnitens confitebatur propria pcenitentiae tempus, puta post quatuor vel quinque
crimina, ut ab eo poenitentiam reciperet qui illam annos ;
alii vero non donabantur absolutione, nisi
confessionem audiebat cujus quidem confessionis
: in mortis articulo, si excipias casum gravissirai
indubia vestigiadeprehenduntur intractatude Lap- p. morbi vcl persecutionis recens exortce,quemadmo-
sis, in eo scilicet loco (2) in quo tradit sanctus dum alibi (4) diximus.Ad eos quosattinet,qui reipsa
Doctor consuevisse fideles confiteri vel simplicem non sacrificaverant, quique libellalici appellaban-
cogitationem immolandi idolis, et pro hac pocni- tur, quia ethnicis raagistratibus dederant libellos,
tentiam egisse quibus verbis perspicuum fit ibi-
: quibus fatebantur se idolis iraraolasse, etside facto
dem sermonem e^se de confessione, quae prspcedebat non iramolassent,et publici sacrificii infamiam vita-
poenitentiam. Hac confessione peracta, satagebat rent,horum poenitentia minor erat (5).Et S.Cypria-
poenitens Deo satisfacere per laboriosa opera et ; nus uno elapso anno recoQciliationemillis concede-
hoc peragebatur per totum iilud terapus quod ab bat qui immediate post lapsum poenilentiam am-
episcopo prffiscriptum fuerat; raodo nulla superve- plexi fuerant (6).
nisset gravissima causaob quamaliqua poenitentiae XXIX. Episcopl aliique ministri canonicx pceniten-
pars remitteretur. Pcenitentia seu satisfactione tise subjecti. — Episcopis CKterisqueEcclesiae mini-
compIeta,episcopo se iterum sistebat, cuiproprium stris,sive idolis immolassent,sive libellatici essent,
crimen etiam confitebatur ante clerum.IIIius dispo- canonica aeque ac aliis imponebatur poenitentia:ve-
sitiones adexamen deinde revocabantur quae si : rum a sacerdotio,omnibusque ecclesiasticis raune-
ejusnatura3videbantur,quaereconciliationisgratiara ribus excludebantur, nec reconciliari poterant,nisi
mererentur, tunc episcopus manus super eum una C post plenam absolutaraque poenilentiam.Patet hoc
cum imponebat,eique absolutionem im-
toto clero cx EpistolaS.Cyprianiad Fidum,inquaconqueritur
pertiebatur qua elargita, sacrorum mysteriorura
;
de prfepropera festinatione in concedenda reconci-
particeps erat.Aniraadvertendum insuper est quoad liatione Victori,quondamp resbytero, et quidem an-
impositionem manuum episcopi, hanc locum ha- tequam plenam egisset poenitentiara, et nulla ur-
bnisse tum initio poenitentiaj, tum pcenitentia jam gente necessitate : » Legimus litteras tuas, frater
absoluta ; initio quidem, ut peccatores poeniten- charissime,» inquit sanctus doctor(7),» quibus si-
tentibus accenserentur;post peractara vero poeniten- gnificastideVictorequodarapresbytero,etantequam
tiam, ut donarentur reconciliatione.Dum canonicte poenitentiam plenara egissct teinere Therapius
stadium percurrerent fideles, manus
poenitentise collega noster... et praepropera festinatione pacem
imponebantur sed haec impositio erat
pariter iis : dederit. nulla infirraitate urgente ac necessitato
. .

quaedam species exorcismorum. Divus Gyprianus cogente.» Videbimus irfsequentibus saeculis.EccIe-

hasce tres manuura impositiones raemorat, saltem siaeministrispublicampcenitentiamnonampliusim-
primara ac secundara quoniara aliquando haec ;
positam fuisse, sed tanturamodo dcpositos, et ad
profert verba, « raanus imponere,» ut initium poc- laicorum communionem redactos fuisse. Verum
nitentioe designet, quandoque vero ut indigitet ab- £)
divi Cypriani fetate, nemo hanc poenitentiam po-
solutionem. terat evadere, nec ipsi episcopi, utividere est in
XXVIII. Pw.nitentia imposita, servata cum deli- Epistola alia ejusdem sancti doctoris ad clerum et
tictis proportione. — Poenitentia seu satisfacti impo- plebes in Hispania consistentes Ibi siquidem nar- :

nebatur habita proportione cum patratis et con- rat quod quidam Basilides episcopus, cum confes-
fessis criminibus. Major erat pro iis peccatis quse sus fuisset se blasphemasse in Deum,episcopatum
directe in Deura commissa fuerant; rainor vero pro sponte deposuit, et ad agendam pcenitentiam con-
(99) Cyprian., Tractat. De Lapsis. c. 484 sqq. (6) Cyprian.,Ep.xix,tora. IV,275 b, c.EpistoIa c.
(1) Id., Ep. IX, t. IV. c. 211 B. et xi, c. 257 b. Liii, ad Fortunatum, tom, 347 b, scribitCy- IV. col.
(2) Id., tractat. de Lapsis, t. IV, c. 488. prianus: Lapsisintercrucialuspoenitentiaper trien-
(3) Cyprian., Ep. Ad Antoniam. lii, t. III, c. 779, nium inchoatum sufficere potest. Et in tractatu de
B-C. Lapsis, I, c, 489, a, ait Ejusmodi cito venia con-
:

tom. XI, pag. 430.

(4) Histor. theolog. critic. cedi potest.
(5)Cyprian., Ep. ui, tom. III, c. 781 a. (7) Id., Ep. ad Fidum, lxiii, tom. III, c. 1014, \^
 XXXI PRyEFATlO XXXII
versus est,satis gratulans si sibi vel laico commu- A XXXI. De indulgentns. Cum libelli martyrum —
nicare contingeret (8). quaedam species indulgcntiarum sint,erant enim lit-
XXX.Libelli martyrum circa reconciliationem px- terraea martyribus datcc quibus rogabant episcopos
nitentium. —
Qui idolis immolaverant,doli plenaui poenitentibus quibusdaui, quos nominabant, con-
excogitaverunt artem,qua infirmari notabiliter po- donari, aut abbreviari tempus poenilentiffi (16): ex
terat ecclesiastica disciplina de pcenitentia. Extor- his facile eruitur quid S.Cyprianus de indulgentiis
quebant a martyribus et confessoribus libellos, ut senserit.Inprimis sic delibellisMartyrum loquitur.
ipsi reconciliatione donarentur,et tempus poeniten- sanctus doctor tum in Epistola ad clerum Romae
tiae contraheretur (9).Verum,utabusui quem creare consistentem,de multis confessoribus, etde Luciani
poterant hujusmodi libelli, iretur obviam.mos erat inverecundia et Celerini confessoris modestia,ordi-
ut qui libellos obtinuerant,episcopo se sisterent,ut ne XXII (t. IV, c, 282), tum et in pluribus aliis in
examinarettumpetitioncs, tumdesideriaeorum qui eamdem sententiamscriptis,utminimenegeteorum
libellos dederant (lO).Instituebatur hoc examen co- meritis lapsos adjuvari posse.Namin Epistola duo-
rom popuIo,uti eruitur ex Epistola Cypriani ad ple- decima (t. IV, c. 259 a) edicit « Ut qui libellos a :

bem Carthaginensem data (11); et praefatilibelli iis martyribus acceperunt,et proerogativa eorum apud
solummodo proficiebant,qui maximam pocnitentiae ^ Deum adjuvari possunt.si incommodo aliquo et in
partem jam impleverant:« Quorum pcenitentiam sa- firmitatis pcriculo occupati fuerint, non expectata
tisfactioni proximam conspicitis, « inquit sanctus ipsius praesentia,apud qresbyterum quemcunque
doctor in Epistola quadam ad Martyres et Confesso- prajsentem, vel presbyter repertus non fuerit, et
si

res (12) in qua eos monet ne indiscriminatimomni- urgere exilus coeperit,aoud diaconum quoque exo-
bus petentibus libellos concedant, sed altente con- mologesin delicti sui facere possint, etc» Credebat
siderent peractam jam poenitentiam, et singulas ergo Cyprianus marlyrum praerogativa, vel, ut ait
ponderent circumstantias. in Epistola decima tertia, c.260 c, « auxilio eorum
Moderatus adeo erat et prudensdivus Cyprianus adjuvari apud Dominum in delictis suis posse.»Sic
quoad has indulgentias,ui nihil quoad eas ex seipso etiam de Lapsis (tom. lV,coIl. 481 a, 483)
in libro
statuere vcllet, sed tantum de consilio caetcrorum fatelur martyrum mandatis aliquid concedi posse,
episcoporum. » Hoc verecundia) nostra? convcnit,» « si justa, si licita, si non contra ipsum Dominum
inquit ille in Epistola ad clerum suum de bis qui ad a Dei sacerdote facienda,si obtemperantis facilis et
pacem festinant (13), « ut praepositi cum clerocon-prona consensio, si petentis fuerit religiosa mode-
venienles praesente etiam stantinm plebe.., dispo- » Quare non ipsam consuetudinem,
ratio. quae
nere omniaconsilii communis re!gione possimus.» dudum in Ecclesia vigebat,sedabusumvituperat, et
Et in alia ad eumdem clerum Epistola inquit(14): C nimiam nonnullorum confessorum,in primis Lucia'
« Legi universorum confessorum litteras,quas vo- nilicentiam,qui libellosin hancsententiam scriptos
luerunt per me omnibus innotescere » et
collegis ; dabant (t. IV. c. 255 c.) : « Communicet ille cum
paucis interjectis sic « Quae res,cum
prosequitur : suis; » nec observabant quod Cyprianus praeceperat
omniumnostrumconsiliumetsententiam exspectet, in Epistola decima (t. IV, c. 255 a,b), a ut diligen-
praejudicare ego, et soli mihi remcommunem vin- actum et opera et merita singulo-
ter inspicerent et
dicare non audeo.» Ex quibus constat,quam ideam rum,ipsorum quoque delictorum genera et qualita-
tunc temporis haberent fideles de disciplina quoad tes ; etipsi noverant, quorum poenitentiam
quos
poenitentiam, et quanLum solliciti essent ne vel satisfaclioni proximam conspiciebant, eos nomi-
minima ejusdem pars inflrmaretur.« Quid enim ma- natim libellis designarent.» Duo autem adhuc ob-
gis autinpace tam aptum,» inquiebat clerus Roma- servanda sunt : 1° Confessores non dedisse pacem,
nus ad dlvum Cyprianum scribens (15),«aut in bello sed petiisse ut daretur 2« ne illud quidem ausos
;

persecutionistam necessarium,quam debitamseve- fuisse postulare ut ante reditum Cypriani pax lapsis
ritatem divini rigoris tenerc ;
quam qui remiserit, daretur,sedhac moremepiscopo suo gessisse.
in re
rerum cursu
instabili semper nccesse est, et
erret Quare non eorum auctoritate quinquc presbyteri,
huc atque illuc variis negotiorum tem-
et incertis ])
sed sua improbitate adducti sunt, ut antc reditum
pestatibus dissipctur, et quasi extorto de mani- episcopi, ac eo prorsus inconsulto, lapsos ad com-
bus consiliorum gubernaculo, navim ecclesiasticae munionem admitterent.
salutis illidat in scopulos ut appareat, non aliter
; XXXlI.Indulgentius in praxi primorum Ecclesiaj
saluti ecclesiasticae consuli posse, nisi disciplinaj saeculorum fundari,testanturnon paucae S.Cypriani
ipsiussemper custodita ratio quasi salutare aliquod Epistolae. Sic Epistola xvii, videns S.Cyprianus fa-
gubernaculum ic tempcstale servclur. » cultatem redeundi Carthagincm nondumsehabere,

(8) Cyprian., Ep. lviii, t. 111, 1029 scq. 261 a.

(9) Id., Ep. IX, lom. IV, c. 252, a, u. (14) Gyprian., ad eumdem clerum xvii,tom. IV.c.
(10) Id. Ep. XXII, c. IV. c. 28."), a. 270 A.
(11) Id., Ep. ad plebem Cartkag., yi, tom. IV, c. (15) Ep. cleri Romani, inter Epp.Cyprianic.xxxi,
257 A. tom, IV, c. 308 D.
fl2) Cyprian., Ep. x, tom. IV, c. 257 a. (16) Cyprianus in Epistolis passim.
[13) Id., Ep. ad clerum Carthag., xiii, tom IV, c.
 XXXIII EDITORUM. XXXIV
etjamaestatem ccepisse.quod tempusinfirmitatibus A que actum de ejus conversatione perspexit. Eli-
assiduis et gravibus infestatur,mandat presbyteris, gendos autem non esse alios, quam qui iramacu-
et in casu necessitatis diaconis ecclesias suae,utaii- lati et integri sancte et digne sacrificia Deo offe-
qua « indulgentia »utantur erga lapsos,si quando in reates, audiri in precibus pnssint, quas faciunt
vitae discrimine sint constituti « Ut qui libellos a : pro plebis Dominicae incolumitate. Electionis epi-
martyribus acceperunt,') inquit sanctus doctor(17), scopalis formam nobis exhibet Cyprianus Epi- m
«et praerogati va eorum ,apud Deum adj uvari possunt stola ad Antonianum (20).
siincommodo aliquo.etinfirmitatis periculooccupa- XXXIV. Unus tantu7n episcGpus in una ecclesia
ti non exspectata praesentia nostra apud
fuerint, esse debebat. — Duo episcopi uni eidemque eccle-
presbyterum quemcunque praesentem, vel si pres- siae eodem tempore prsesse non Habe- poterant.
byter repertus non fuerit,et urgere exitus coeperit, mus id expresse in Epistola S. Cornelii paps ad
apud diaconum quoque exomologosimfacere delicti S. Cyprianum de confessoribus ad unitatem rever-
sui possint ut,manueisin pcenitentiam imposita,
;
sis, qui declarant (21) « Unum episcopum in
:

veniant adDominumcum pace,quam dari martyres cathoIicaEcclesia esse debere,» hoc est, in unaqua-
litteris ad nos factis desideraverunt.»Idipsum repetit que ecclesia. Evincitur idipsum pariter ex Epi-
Epistola XIII ; « Quoniamtamen, » inquit ille allo- -d stola S. Cypriani ad Antonianura.in qua definiens
quens clerum suum (18), « significastis quosdam sanctus Doctor electionem Cornelii esse legitimam
immoderatos esse, et comraunicationem accipien- subdit (22) o Quisquis jam
: Episcopus (Romae)
dnm festinanter urgere, et desiderastis in hac re fieri voiuerit, foris fiat necesse est : » et ille, qui
formam a me vobis dari, satis plene scripsisse me creatus est post electionem primi, « non jam se-
ad hanc rem proximis litteris ad vos factis credo, cundus ille, sed nullus est. » Hanc episcopi unita-
ut qui libellum a martyribus acceperunt... si pre- tem urget insuper S. Cyprianus in suaEpistoIa ad
mi infirmititate aliqua,et periculo coeperint.exomo- Florentium Puppianum (23).
logesi facta, et manu eis a vobis imposita in poe- XXXV. regebant ecelesias, cum
Episcopi proprias
nitentiam, cum pace a martyribus sibi promissa consensu ac consilio suorum metropolitanorum, eleri
ad Dominum remittantur. » et populi. — Episcopi communicabant negotia sua-
rum ecclesiarum non solum cum suo metropolita-
§ V. — Disciplina quoad Ordinem.
no, uti eruitur ex pluribus Epistolis S. Cypriani,
XXXIII. Etsi a summo Pontifice, qui caput est et praecipueex quinquagcsima tertia, sed etiam
ecclesiastici ordinis totiusque Ecclesiae, initium cum clero ac populo hinc cum consensu metro-
;

habere necesse foret, cum permultapraecedentibus politanorum, cleri ac populi suas regebant eccle-
articulis de eodem argumento habuimus, multo- ^ sias ab illisque consilium petebant etiam pro ;

que plura in dessertationibus ad hujus tomi caj- Ordinatione ministrorum inferiorum. Sanctus Cy-
cem appositis addenda sint, nemo nobis succen- prianus, nihil obstante singulari suo merito, ac
sebit, dum ad haec lectorem remittimus, absque suprema dignitate qua fulgebat in ecclesia Cartha-
mora de caeteris ordinibus Cyprianica adducturi. giniensi, protestatur et dicit in quadam ad suum
Electio episcoporum. —
ad episco-Quod attinet clerum Epistola, statuisse se a primordio episco-
po9 caeteros, eorum electio peragebatur ab episco- patus sui, nihil sua sententia privatim gerere, et
pisejusdem provinciae coram clero et populo,suum sine consilio ac consensu cleri et plebis. Monet
et ipsisuffragium ferentibus. Qui hoc regulari idem sanctus Doctor clerum ac plebem suam de
modo electus fuerat episcopus deponi non poterat Ordinatione subdiaconorum, caeterorumque infe-
uteligeretu ralter,nisi patrato ab ipso aliquo gravis- riorum ministrorum, et consilium cleri ac plebis
simo crimine.Hanc disciplinae partem mirifice pro- hac super re petit. Non ille igitur erat S. Cypria-
bat superiusmemorata Epistola, in qua, de ordi- nus, qui dure nimis regeret ecclesiam suam, et ex
natione Sabini in locum Basilidis sermonem summa ejus humilitate edocemur, litteraliter et
habens divus Cyprianus, hanc factam dicit«de uni- rigorose nimis nonesseaccipienda quae scribit idem
versae fraternitatis suffragio, et de episcoporum, sanctus Doctor alio loco, episcopum scilicet a ne-
J)
qui in praesentia convenerant... judicio (-19). » mine pendere, ipsi concessam esse libertatem, et
Contendit sanctus doctor electionem episcoporum rationem actus sui soli Domino esse redditurum.
laudato modo factam procedere « a divina Tradi- XXXVI. Episcoporum concilium guotannis cele-
tione, » in latiori scilicet sensu sumpta, « et Apo- bratum od negotia Ecclesia disponenda. In Afri- —
stolica observatione ; » et ideo coram populo hanc cana ecclesia episcopi simul conveniebant ad gra-
electionem fieri dicit sanctus Episcopus,quia plebs viora Ecclesiae negotia disponenda, ut docet S. Cy-
singulorum vitam plenissime novit, et uniuscujus- prianus in quadam epistola ad suum clerum, quae

(17) S. Cyprian., Ep. xii, t. IV. c. 250 a. artic 1, pag. 2, ubi integrum locum recitavimus.
(18) Id., Ep. xm, t. IV, c. 260 b. (21) Idem, Ep. xvi, t. III, col. 722 a.
(19) Cypr.,Ep. lxviii, t. III, c.1027 b. (22) Idem, Ep. lii, t, III, c. 769, sq.
(20) Idem, Ep. lxii, t. UI, c. 768 sq. Vide t. XJ, (23) Idem, Ep. lxix, t. IV, col. 400, sq.
Hist. tlieolog. crit. sect. i de S. Cornelio H. P.,

Patrol. III.
6
XXXV PR^FATIO XXXVI

esl trigesimasecunda editionis Oxoniensis et Pa- A in synodis congreatis confirmationem suorum de-
melii (2i). Hi vero conventus seu hcEC consllia crelorum. qua? in conciliis fuerant firmata, a Ro-
quotannis circa festa Paschalia celebrari consue- mano Pontifice petierint.
verant « Persecutionis istius novissima hsec est,
: XXXVIII. Nullus episcopus, nisi gravissimis de
et extrema tentatio, >> inquit Cyprianus, « quae et causis rescindere poterat quse ab alio episcopo acta
ipsa citoDomino protegente transibit, ut reprae- erant. — Nec ipsi metropolitano permissum erat,
senter vobis post Pascha3 diem cum collegis meis, absque gravissimis causis, rescindere quae ab ali-
quibus praesentibus secundum arbitrium quoque quo alio episcopo acta erant. Hac de causa S. Cy-
vestrum.et omnium nostrum commune cnnsilium, prianus objurgat Therapium,utconstat ex ejus Epi-
sicut semel placuit, ea quas agenda sunt,disponere stola Lix (t. III, c. 1014, a), Alibi (28) observat
pariter et hmare posterius ("25). Quoniam scripsi- S. Cyprianus « esse non posse » inter episcopos
stis, « inquit idem S, Doctor (26), « ut cum pluri- « sensumdiversura, in quibus unus est Spiritus,
bus hoc ipso plenissimetractem, et res
collegis de et ideo manifestum est eum Spiritus sancti verita-
tanta exigit majus et impensius de multorum col- tem cum caeteris nontenere,quem videraus diversa
lalione consilium,etnunc oranes fere interPaschee sentire. » Et tamen postea diversus inter Cypria-
prima solemnia apud se cum fratribus demorantur; ^v num et Stephanum sensus fuit in causa Baptismi
quando solemnitati celebrandse apud suos satisfe- haereticorum : sed haec faciie reconciliantur, si di-

cerint et ad me venire coeperint, tractabo cum sin- camus laudatam S. Cypriani sententiam interpre-
gulis plenius, ut de eoquod consuluistis, figatur tandam esse de rebus fidci, uti contextus docet,
apud nos, et rescribatur vobis firma sententia, non vero de rebus disciplinae.

multorum sacerdotum consilio ponderata. » XXXIX. Episcopi litteras ad se invicem mittehant.

XXXVII. Episcopi in rebus majoris momenli ab — Consueverant episcopi sibi invicem scribere in
aliis episcopis suas decisiones mittebant,pr3ecipue ad signum mutuae communionis ; etideo, cum novus
Romanum Episcopum, — Inrebus majoris momenti crearetur episcopus, caeteri de ejus fide ac pietate
Episcopi etiam in consilio congregati ad alios epi- instrui curabant. Prima hujusce disciplinae pars

scopos suas decisiones mittebant, praestolaturi ab eruitur ex epistola lxvii Cypriani ad Stephanum,
iis tum consilium, tum consensum eorumdem, adhabentur « Signi-
in qua (t. III, col. 998 a) haec :

sacerdotalem auctoritatem, et ad Ecclesiae catho- fica nobis plane quis in locum Marciani Arelate
licae unitatem pariter ac dignitatem partim mani- fuerit substitutus; ut sciamus ad quem fratres no-
festandam, partim consecrandam. A Romano epi- stros dirigere et cui scribere debeamus. » Secunda
scopo autem Africani praecipue petebant consilium vero ex altera ejudem sancti Doctoris epistola ad
et consensum constat hoc ;ex Epistola lxxii C S. Cornelium papam, quee in hac editione est nu-
S. Cypriani ad S. Stephanum, in qua haec occur- mero quinquagesima quinta (t. HI, col. 809 a).
runt (27) « Ad quaedam disponenda, et consilii
: Has vero epistolas mittebant per clericos, ut
communis examinationem limanda,necesse habui- constat ex epistola xxiv, ubi (t. IV, c. 287 b) hasc
mus, frater charissime, convenientibus in unum occurrunt : « Et quoniara oportuit me per clericos
pluribus sacerdotibus, cogere et celebrare conci- autem nostros plurimos absentes esse,
scribere,scio
lium,in quo mulla quidem prolata atque transacta paucos qui illic suntvixad ministerium quotidiani
sunt sed de eo vel maxime tibi scribendum, et
: operis sufficere, necesse fuit novos aliquos consti-
cum tua gravitate ac sapientia conferendum fuit, tuere qui mitterentur. » Et ex altera ad Succes-
quod magis pertineat, et ad sacerdotalem aucto- sum, quae est nuraero lxxxii, in qua (t. IV, c. 429
ritalem, et ad Ecclesiaj catholicae unitatem pariter b) haec scribit Successo « Ut non vobis in conti-
:

et dignitatem, de divinae dispositionis ordinatione nenti scriberem, frater charissime, illa res fecit,

venientem, eos qui sint foris extra Ecclesiam tin- quod universi clerici sub ictu agonis constituti re-
cli,et apud haereticos et schismaticos profauce aquae cedere isthinc omnino non poterant. »
labe maculati, quando ad nos, atque ad Ecclesiam XL. Clerus regebat eiclesiam absente episcopo.
quaj una est,venerint,baptizari oportere eo quod ;
j)
— Absente episcopo, non aliquis alienigena epi-
parum sit eis manum imponere ad excipiendum scopus, sed clerus regebat ecclesiam. Patet hoo ex
Spiritum sanctum, nisi accipiant et Ecclesiae Ba- epistola xxxiv Cypriani ad presbyteros et diaconos
ptisraum... H;cc ad conscientiam tuam,frater cha- Carthaginienses. In ea siquidem legimus quod
rissime, et pro honore communi, et pro siraplici Gaium Diddensem comraunione sua removerit
dilectione pertulinus, credentes etiara tibi pro cleruc Carthaginiensis (29). Dein scimus quod, de-
religionis tua3 et fidei veritate placere, quae et re- functo Fabiano, clerus Romanus illam Ecclesiam,
ligiosa pariter et vera sunt. » Colligunt inde qui- vacante sede, direxerit (30).
dam, jam aevo Cypriani in usu fuisse, ut episcopi Nihil poterant episcopi in dioecesibus caeterorum

24)Idem, Ep. xxxii, tom. IV, col, 306 B. (28) Id., Ep. Lxvu, tora. III, c. 997 a.
25) Idem, Ep. xl, t. IV, c. 338 b, c. (29) Cyprian., Ep. lxvii, t. IV, col. 300 B.
(20) Id., Ep, Liii. t. IV, c. 347 c, seq. (30) Et incuehat nobis, qui videmur praepo-
cum
(27) Cyprian., Ep. lxxii, t. III, c. -1046. siti (nirairum quia post mortem Episcopi Romani,
XXXVII EDITORUM. XXXVIII

episcoporum absque dicEcesani permissione lucu- ; A estaddiscendipatientiamleniset mitis.Oporletenim

tum ex Epistola ad Chaldo-
lentissime id evincitur episcopum.prosequitur sanctus Doctor non tantum
nium et Herculanum, quos utpote episcopos tan- docere, sed et discere.quia et ille melius docet.qui
quam suos vicarios Carthaginem miserat S. Cy- quotidie crescit et proGcit discendo meliora (36).
prianus, quibus etiam adjunxerat Rogatianum et Nihil episcopum tenere debet (37). Quin imo debet
Numidicum presbyteros, qui indigentibus pecu- tanquam victima,quae,fraternitati praebet exemplum
niam prffiberent, eosque examinarent qui ad mu- et virtutis, praesentibus fratribus immolari (38).

nera ecclesiastica essent promovendi (31); tum ex XLIV. Puncta disciplinae circa presbijteros. —
Epistola LV (tom. III, c. 821 a), in qua disertis NonnuUi post Blondellum ex Cypriano conclu-
(39)

verbis profitetur « quod singulis pastoribus por- dere se putaverunt episcopospresbyteris non ante-
tio gregis sit adscripta, quam regat unusquisque cellere ; sed eos vehementer hallucinatos demon-
et gubernet, rationem sui actus Domino reddilu- strarunt tumrecentiores bene multi,inter quosdoc-
rus. » Hinc etiam alibi docet caeteros episcopos tissimus Mammachius(40),tum ipsemet Cyprianus
non casu necessitatis, quando proprius epi-
nisi in in Epist. XI, xxxv, lv, etc. (41). Illud solummodo
scopus haeresim aut schisma facit, sese regimini hoc loco dicendum,scilicet permissum fuisseepis-
alterius dioeceais immiscere debere (32). Hac etiam j.
copo sociare clero suo presbyteros alterius Eccle-
in re summa moderatione ac prudentia utebatur siae.Probatur id exempIoNumidicipresbyteri,quem
S. Cyprianus, uti ex quibusdam ipsius Epistohs divus Cyprianus in clerum suum Carthaginiensem
colligitur (33). cooptavit, fortasse ut eidem in episcopatu succe-
XLI. Honor episcopis exlraneis delatiis. Per- — deret-.haec siquidem disciplina tunc lemporis vige-
mittit nihilominus sanctus Doctor et Episcopus suo bat,ut ad episcopatum non eligerentur peregriniet
clerocommunicare episcopis alienigenis,si forteali- extranei, et quidem ob metum malae electionis,
qui ibidem ex3istant,epistolas quas ad illum mise- ne indigni eligerentur, cum satis non constaret de
rit.(( Sed et si quid,»inquit sanctus Cyprianus(34), eorum vita (42).Caeterum ex laudato exemploprobe
(1de peregrinis episcopis coUegae mei... praesentes conjicimus pariter discrimen,quod ponebat S. Cy-
fuerint vel supervenerint, hajc omnia de vobis prianus inter simplicem presbyterum, et presby-
audiant. Et si exempla epistolarum tran3cribere,et terum cleri Carthaginiensis ;
quoniam censet sanc-
ad SU03 transferre voluerint, facultatem transcrip- tus doctor haud posse se melius recognoscere me-
tionis accipiant. » ritaNumidicijampresbyteri,quamillumaccensendo
XLH. Casus episcopo reservati. — Tandem
presbyteris suae Ecclesiae.AgnDscamus igitur, scri-
qui-
dam casusepiscopo erantreservati ut nuUonegotio bit Cl. Bernardus Marechal (43), hoc loco superio-
conjicimus ex Epislola xviii sancti Cypriani, nec C rem dignitatempresbyterorumcathedralium eccle-
non ex aliis locis ejusdem operum, in quibus fa- siarum, qui canonici appellantur episcopo prae- ;

cultatem tribuit suis presbyteris absolvendi quK- sentes aderant in omnibus suis offlciis ac functio-
dam peccata se absente, posito tamen casu neces- nibus,ejus consilium erant, cum ipso celebrabant
sitatis. Itaquidem arbitratur Cl. Bernardus Mare- sancta mysteria,ecclesiam eo absentegubernabant.
chal (35). Sed ego hucusque in operibus divi Cy- Tales quidem sunt hodie canonici, ac tales erant
priani nuUum omnino vestigium reservationisquo- presbyteri quosinter numeratus est Numidicus.
rumdam casuum sive peccatorum deprehendere XLV. Origo diaconatus. — Diaconorum institutio,
potui neque intelligo quomodo idipsum ex Epi-
; judice Cypriano (44) est traditionis apostolicae, at-
stola XLii, t. IV, c. 235, colligi queat. que ab apostolis diaconatus ordo est institutus.
XLIII. Quales esse oporteat episcopos juxta Cij- Hinc juxta S. Cyprianum ordo diaconatus non est
prianum. Tradit S. Cyprianus episcopum oporlere institutionis divinae,adeoque stricte loquendo neu-
esse docilem et mitem-, docibilis autem ille estqui tiquam sacramenlum.

cura illius Ecclesiae incumbebat clero urbico) esse, (38^ Idem, Ep. lviii, ad Lucium papam, t. IIL
et vice pastoris custodire gregem, etc. Cyprian. Ep. c. 976 A.
II, t. IV, c. 224 A. Vide et Ep. xxxi, t. IV, c. 307 D (39) Lib. deEpiscop. etpresb. edit. 1646, cap.xvi,
et seqq. p. 41 et seqq.
(31) Cyprian., Ep. xxxviii, tom. IV, col. 329 et (40) Origin. et Antiq. chrisl., t. IV, lib. iv, p. 443
seqq. et seqq.
(32) Idem, Ep. ad Stephan. pap., lxvii, t. III, (41) Infr., t. IV, col. 247, col. 325, etc.
c. 995 A. (42j « Ut Numidicus presbyter ascribatur pres-
(33) Videsis Ep. lxiv, ad Epitectum et plebem byterorum Garthaginiensium numero. » Cyprian.
Assuritanorum de Fortunatiano, t. IV, coll. 389 Ep. XXXV, t. IV, 326 A.
seqq. et lxviii, ad clerum et plebes in Hispania
; (43) Concordantia SS. PP., tom. II, p. 120, edit.
consistentes, t. III, c. 1021 seqq. Venetae.
(34) Cyprian. Ep. xxxii, t. IV, c. 316 a, b. (44) Meminisse autera diaconi debent quoniam
((

(35) Concordanlia SS. PP., tom. II, pag. 120, apostolos, id est episcopos et praepositos Dominus
num X. elegit, diaconos autem post ascensum Domini in
(36| Cyprian., Ep. lxxiv, tom. II, c. 11. coelos apostoli sibi constituerunt episcopatus sui et
(37) Idem, Ep. lv, ad Cornelium, t. III, coll. Ecclesiae ministros.» Cypr., Ep. Lxv,t. IV, c. 396 b,
796 et seq.
XXXIX PR^FATIO XI

XLVI. Diaconi minislri episcoporum ac presby- X. lythorum (64) sicut et lectorum (57), esorcistarum
terorum. — Non solum autem diaconi erant epi- (58),non semel meminit sanctus Cyprianus, et notat
scoporum ministri, sed et presbyterorum, ut in se « examinare » consuevisse « ancongruerentillis
Epistola ad suum clerum affirmat sanctus Cypria- omnia quae esse debent in iis qui ad clerum para-
nus his verbis (45) « Integre et cum disciplina
: bantur (59). » Lectores Scripturam sacram lege-
fecistis, fratres charissimi, quod... Gaio Diddensi bant, et « audientium » seu catechumenorum
presbytero, et diacono ejus censuistis non commu- « doctores » erant (60), et etiam Evangelium lege-
nicandum. » Ipse Gaius verosimiliter idera erat ac bant ex pulpito (61).

qui hodie appellatur parochus, qui ad sibi mini- § VL — Disciplina quoad matrimonium,de votis.et cultu
strandum diaconum secum habebat. reliquiarum.
XLVII. Diaconosiim officia. — Diaconorum officia XLIX. — Pauca admodum de matrimonio habet
erant, altari deservire, Eucharistiam lidelibus mi- divus Cyprianus, cum de illo non ex professo, sed
nistrare (46) ; comites aderant presbyteris in cele- obiter verba faciat. Hinc in tractatu de Lapsis,

bratione sacriflcii Missse, uti eruitur ex Epistola iv intermalaquaeantepersecutionempatrabantfideles,

(t. IV, c. 231 A),quae est ad clerum Carthaginiensem : recenseturconsuetudoineundimatrimonia cuminfi-
Consulite el providete, habet ille ad presbyteros et delibus : « Jungere,inquit ille (62),cum infidelibua
diaconos snos...., ut presbtjteri... qui illic (loquitur vinculum matrimonii,prostituere gentibus membra
de captivis hoc in loco) apud confessores ojferunt, Christi. » Et in libro tertio Testimoniorum osten-
singuli cumsingiilis diaconis per vices alternent(kl). dere nititur quibusdam sacrarum Litterarum ora-
Ecclesiae redditus administrabant, ecclesiasticis ju- culis, haec matrimonia esse illicita. Hinc legitur,

diciisintererant(38), in conciliis tum Romoetumin inquit ille (63), apud Tobiam (64j Uxorem accipe :

Africa locum ac partem habebant (49) et quando- ; ex semine parentum tuorum, et noli sumere alienam
que ecclesias regebant (50). Hujusce rei exemplum mulicrem, qux non est ex tribu parenlum tuorum.
exstat in Epistola Lxvin,quam divus Cyprianus in- Item in Genesi (65) Miltit puerum suum Abraham,
:

scribit Felici presbytero et plebibus consistentibus ut de semine suo accipiat Rebeccam filio ejus Isaac.

ad Legionem et Asturicce ; item Laelio diacono et Item in Esdra (66) Satis non fuit Deo, cum vas- :

plebi Emeritae ;siquidem si in postrema hac eccle- tarentur Judasi, nisi alienigetias uxores cum filiis

sia vel unus exstitissetpresbyter,eidem,non autem quoque, quos ex illis procreaverant , reliquissent.
diacono suam inscripsisset Epistolam. Quidquid Probat insupersuam propositionemsanctusDoctor
dici possit, certum est ex canone 77 concilii Eli- aliis Scripturai oraculis, uti sunt, exempli gratia,
beritani, diaconos olim ecclesiarum regimen ha- hsec Pauli verba (67) Cui vult nubat, tantum in :

buisse, at solummodo, ut verisimile est, deficien- C Domino. Verum Augustinus (68) ait, haec Apo-
S.

tibus presbyteris (51). stoli Verba in duplici sensu intelligi posse,et nihil

XLVIII. Subdiaconi, cxterique ministri inferiores
— Adsubdiaconosquodattinet,horum ssepememinit
S.Cyprianus suis in Epistolis.Vide,exempli causa,
epistolamiii (t. IV, c. 229), quae est ad clerum
Romanum ;inea enim loquitur de quodam subdia-
cono qui appellabatur Crementius (52) Epistolam
aliud significare, quam viduam hanc debere vel in
Christiana religione permanere, aut Christiano viro
copulari.Deinde subjungit,matrimonia Christiano-
rum cum infidelibus expresse non prohiberi in Novo
Testaraento. « Non enim, » verba sunt divi Augu-
; stini, « tempore revelati Testamenti Novi, in Evan-

XXIX in qua loquitur S. Cyprianus de alio sub- gelio vel aliis apostolicis Litteris, sine ambiguitate
diacono cui nomen erat Optatus (53) et ejusdem ; deciaratum esse recolo,utrum Dominus prohibuerit
sancti doctoris Epistolam adsuum clerum de Caio fideles infidelibusjungi ^quamvis B.Cyprianusinde

presbytero Diddensi, in qua duorum subdiacono- non dubitet, nec in levibus peccatis constituat,
rum,Philumeni et Fortunati mentio occurrit (54) : jungere cum infidelibus vinculum matrimonii,
inquadam Epistolacleri Romani addivum Cypria- atque id esse dicat prostituere gentibus membra
num, de quodam subdiacono fit mentio (55). Aco- Christi. »

^45) Cyprian., Ep. xxvni, t. IV, c. 396 b. D (57) Cyprian., Ep. xxiv, t. IV, c. 287 b; Ep.
(46) Idem, iib. de Lapsis., t. IV, c. 485, a. xxxiii, c. 319 Ep. xxxiv, c. 324, a, b.
;

(47) Idem. Ep. xlix, tom. III, c. 726, b. (58) Idem, Ep. lxxvi, t. III, col. 2. Vide quoque
(48) Idcm. Ep. lv, t. III, coll. 822 a, seq. Epist. Firmiliani inler Cyprian. lxxv.
(49) Ep. ad Antonian., lii, t. III, coll. 761 sqq. (59) Idem, Ep. xxiv, T. IV, c. i:87 d, c.
(50) Cyprian. Ep. lxvih, t. III, coll. 1021, sqq. (60) Idem, ibid.
(51) « Si quis diaconus regens plebem sine epis- (6J) Idem, Ep. xxxiii, t, IV. c. 319 b.
copo vel prcsbylcro aliquo baptizaverit, episcopus (62) Idera, lib. de lapsis.
eos per ijenedictionem perficere debebit. » T. I (63) Idem, lib. iii festimonior .
, cap. 62, t. IV,
Concil.Labbffii, p.978;ct apud Mansi,tom. II, col. 18. c. 767. B.
(.j2) Cyprian., Epist. ii, t. IV, c. 224 a. (64) Tobia; iv.

(.53) Id., Ep. XXIV, l. IV, c. 287 d. (65) Genes. xiv, 3, 4.

(5i) Idem, Ep. xxviii c. .301 b. (66) Esdra^ x.
I

(55; Id.,Ep. XXX, t. IV, c. 303 b. (67)1 Corinth. vii, 39; et I Corinth. vi ; et
(56) Favorini acolythi meminit Epistola xxviii, II Corint. vi,
t. IV, c. 301 B. (68) Augustin. lib. i de AduUeri n. conjug .^c&ii, 25.
 XLI EDITORUM. XLII

L. Continenltx volum in usu erat setate Cypriani. A naen Jesu Christi gloriose confessa sunt ; si posset
— Quoad vota quae injustas novatorum censuras conspici ab oculis illis qui, despecto saeculo, con-
non effugiunt, docet S. Cyprianus haec ipsius aevo spiciendo Deo digniexstiterunt : « Quid mihi opta-
in usu fuisse. In suo tractatu de Ilabitu Virginum tius, ') inquit ille (73), " et lajtius... quam ut com-
loquitur sanctus Doctor de quibusdam, « qu6e se plecterer manus illas quae..., Dominicam fidem
Christo dicaverant, et a carnali concupiscentia servantes, sacrilega obsequia respuerunt ! Quid
recedentes, tam carne quam mente se Deo vove- jucundiuset sublimius, quam osculariora illa quae
rant (69). » Verum, hsc vota non fuisse absoluta, gloriosa voce Dominum confessa sunt ? » Ridendi
et hujusmodi voventes potuisse in casu necessita- igitur non erimus, si ex hoc S. Cypriani testimonio
tis inirematrimonium, quamprimum videbimus. concludamus sanctorum reliquiasesse honorandas :

Ast novatores saltem inficiari non poterunt, tertio
saeculo in Ecciesia exstitisse
diversa.
Pomponua episcopus ad
miserat, postulans et desiderans ut sibi rescribe-
nam, si eorum membra, dura adhuc in vivis erant,
vota a votis baptismi veneratione erant digna, majori quidem digna cen-
seri debent postquam ad patres migraverunt, nisi
S. Cyprianurn litteras dicere velimus, per gloriosam eorum mortem pre-
tiosaseorum reliquias vilescere at contra per :

ret quid illi de iis virginibus videretur quae, cura t» mortem novum gloriae gradum acquirunt
semel statum suum continenter et firmiter tenere
§ VII. — Alia Jisciplinse puncta ex divi Cypriani operibus.
decrevissent, detectae fuerant postea in eodem lecto
pariter mansisse cum masculis (70). Sanctus Cy- LII. De Reditibus Ecclesix el eorum usu. — Suos
prianus respondet, intercaetera, virgines non solum Ecclesia habebat census et reditus, quos in singu-
non debere cum masculis dormire, sed nec simul los raenses clericis distnbuebat ad eorum sustenta-
vivere, Quod si ex fide se Christo dicaverunt, subdit tionem.Distributionesistaeappellabanturmewiurn,^,
sanctus Doctor, « pudiceet caste siae uUa fabulatio- ac si dicas omniuai mensium distributiones, quibus
ne perseverent. Si autem perseverare nolunt, vel carebant ii clerici qui in aliquod crimen prolapsi
non possunt, melius est ut nubant, quam in ignem erant, vel proprio muneri defuerant, uti eruitur ex
delictis suis cadant. » Quod quidem egregie confir- Epistola vigesima octava, in qua ita loquitur S. Cy-
mat nostram paulo supra propositam animadver- prianus i74) « Desiderastis [quoque ut de Philu-
:

sionem, vota scilicettunc temporis non fuisse adeo meno et Fortunato hypodiaconis, et Favorino aco-
absoluta, ut obligarent etiam in casu necessitatis. iytho, qui medio tempore recesserunt, et nunc ve-
Caeterum tradit S. Cyprianus fieri non posse quin nerunt, quid mihi videatur, rescribam... Interira se
Ghristus Dominus « irascatur et indignetur, dum adivisione mensurnatantumcontineant, nonquasia
cernit virginem suam sibi dicatara, et sanctitati C ministerio ecclesiastico privati esse videantur, sed
suae destinatam jacere cum altero » et tandem ut integris omnibus ad nostram praesentiam diffe-
:

asserit excommunicatione eas plectendas esse, quae rantur. » Altera horum redituum pars impendebatur
in haec crimina prolabuntur, et ab Ecclesiae com- in pauperum eleemosynas siquidera eaaetate tum ;

munione tandiu arcendas quandiu poenitentiam pauperes enutriebat Ecclesia, praesertira eos « qui
non fecerinl, et proprium crimen publica confes- in fide stantes et fortiter militantes, castra Christi
sione oranibus apueruerint. non reliquerunt (75) ; » tum miseros artifices juva-
LI. De reliquiis sanctorum. — Novatores non mi- bat,aliqua subministrando,ut propriam artem pos-
nus acerbe insurgunt contra cultum sacrarura re- sent exercere. Hanc Ecclesiae charitatem erga pau-
liquiarum at in hac parte aeque adversantur toti
: peres satis aperte insinuat Epistola S, Cypriani ad
antiquitati.Idjamdemonstravimusinpraecedentibus Euchratium, in qua sermonem habens de quodam
tomis(71)auctoritate quorumdam
Patrum: Ecclesiae histrione, quem ab infami illa arte revocare volebat,
nunc vero ex divo Cypriano idipsum confirmamus. inquit (76) : « Quod si talis penuriam et necessitatem
Validissima, quibussacrarura reliquiarumveneratio paupertatisobtendit,potestinter caeteros quialimen-
asseratur, momenta nobis suppeditat Epistola S. Cy- tis Ecclesiae sustinentur, hujus quoque necessitas
priani octogesima priraa (72). Sanctus episcopus n adjuvari. » Verura eleemosynae illae moderatae erant
initio hujusEpistolae suae testaturconfessoribusqui- et frugalioribus cibis contenti esse debebant paupe-
bus Epistola illa inscripta est, testatur, inquam, idem sanctus doctor ibidem tradit « Si ta-
res, ut :

laetitiam qua perfunderetur, si quando complecti men contentus sit, » inquit ille eodem dehistrione
posset illa membra quieeorum confessionis instru- loquens, « frugalioribus, sed innocentibus cibis. »

menta fuerunt ; si osculari posset ora illa quae no- Quod autem pauperes artifices juvaritEccIesia,pro-

(69) Cyprian., lib. de Habitu Virgin., t. IV, c. Vide part. xi tiist. theol. critic, pag. 268, seqq.
443 B. (73) IdeiQ, loc. cit.
(70) Idem, Ep. lxii, t. IV, 364 b, sqq. Vide part. (74) Cyprian.,Ep. xxviii,tom. IV,c. 301 b. Gonf.,
XI Hist. Theolog. Critic, pag. 264 et sqq. Ep. xxxiv, 320, seq.
coll.
(71) Vide Histor. iheologic. critic, part. ii, p. 433, (75) Idem, Ep. xxxvii, tom. IX, col. 329 a.
434 ;
part. vii, pag. 349. (76) Idem, Ep. lxi, tom. IV, c. 363, a, d.
(72) Cyprian., Epist. lxxi, tom. IV, c. 424 c. sq.
XLIII PR^FATIO XLIV

batur auctoritate ejusdem sanctl episcopi, qui Epi-
stola XLi, sic eos alloquitur ad quos Epistola illa
scripta est (77) « Ego vos pro me vicarios misi, ut
: LV. Horse canonicx.
expungeretis necessitates fratrum nostrorum sum-
ptibus; si qui etiam vellent suas artes exercere, ad-
ditamento, quantum satis esset, desideria eorum ju-
varetis. » Idcirco corba, id est capsula eleemosynis
excipiendis in templis ponebatur (78). Fideles, etsi
A Ecclesiae reditibus,tum iis quae ad clerl sustenta-
con- tionem quilibet fidelis contribuere tenebatur.
—
Praeter tres diei horas ad
publicam precem designatas, tertiam scilicet, sex-
tametnonam, S. Cyprianus memorat pariter matu-
tinum, inquiens (82) mane orandum, ut resurrectio
Domini matutina orationecelebretur. Loquitur pari-
terde aliaorationead diei finem facta quodquidem :

pauperes, « materiam pro sacrificio, suppedita-

>i in eam precem recidit quam Vesperas appellamus.
bant (79) ;
« Decimas etiam solvebant (80).
>> Insuper ignoro an de vigiliis interpretari posset
De Cura m/??7norMm.
LIII. —
Interministros Eccle- quod habetibidem sanctus Doctor et scribit de pre-
siae erant quibus cura demandata erat deferendi Eu- cibus nocturnis (83). Quibus sane positis, habemus
charistiam pauperibus et inflrmis, et tingendi cate- omnes horas canonicas, si primam et contemple-
chumenos ad mortem segrotantes. « Alia quse incum- torium excipias. Praeter has publicas preces, aliae
bunt vobis, » scribit clerus Romanus (81), « ctiam erant quae in privatorum aedibus fiebant, uti erat
ipsa subdidimus ut si qui in hanc tentalionem in- _ oratio ante cibum, cujus meminit S. Cyprianus in
;

ciderunt, cceperint apprehendi infirmitate, et agant suo tractatu ad Dominum (84), et quam perhibet
pcenitentiam facti sui, et desiderent communionem, idem sanctus doctor veluti consuetudinem suoaevo
utique subveniri eis debet : sive viduac, sive thli- jam vetustissimam.
bomeni, qui se exhibere non possunt, sive hi qui LVI. De visionibus fidelium. — Ex pluribus ope-
in carceribus sunt, sive exclusi asedibus suis, uti- rum S. Cypriani locis apparet manifeste, aevo suo
que habere debent, qui eis ministrent. Sed et cate- « visiones multas et manifestas factas esse (85), et
chumeni apprehensi in infirmitate decepti esse non eliam pueroruminnocens ocu-
aetas in exstasi videt
debebunt, ut eis subveniatur. » lis, et quibus nos Dominus
audit, et loquitur ea
LIV. Sportulae. Praeter superius recensitas cu- monere et instruere dignatur (86). » IIIos vero re-
jusque mensis distributiones,aliae insuper erant quae prehendit quibus ea < somnia ridicula et visiones
vocabantur sporlulae, et qui eorum participes erant ineptae videbantur (89). »
clerici, sporlulantes appellabantur. Vide quae de Observare pariter possumus ex divo Cypriano,
hisce habet divus Cyprianus in sua Epistola ad cle- olim nigras vestes tempore luctus in usu fuisse.
tum Furnensem. Verum faleri debemus S. Cypria- Scribit enim in tractatu de MortaIite(88),« Defunc-
num haud perspicue mentem suam aperuisse circa non plangi debere, nec accipien-
tos desiderari,
hasce sportulas necnon auctores qui de illis lo- C das esse hic atras vestes, quando illi in ccelo indu-
;

quuntur, non satis aperte seipsos explicare, ut pos- menta alba jam sumpserunt. »
simus inde aliquid certi hac in re definire. Censet
Rigaltius « haberi in honore sportulantium, » uti scri-
ARTIGULUS IV.
ANNALES LITTERARII
bitS. Cyprianus,idem esse ac participem fieri cujus-
dam peculiaris distributionis, quae diversa esset ab § I. — Lilterarii minorum Patrum Annales.

illaquse appellaturab eodem sancto doctore « divisio

SiECULO IX.

mensurna,»quaeerat distributio generalis; nos vero Circa annum 850.

libentissime adjungimus, pauperiores solummodo CoDEx UNicus Arnobio-Minucianus. « Codex tan-

clericos hujus peculiaris distributionis fuisse parti- tummodo unicus hactenus repertus est, ex quo
cipes, quam efformabant illae fidelium eleemosynae primum fluxit et iterum,iterumque Arnobius emen-
quae in arcis reponebantur. Arcae istae cum instar datus est,qui jam in bibliotheca regia Parisiensi
cujusdam calathi essent, vocabantur «sportulai » : exstat. Optandum vero esset, ut doctus aliquis, cui
unde «sportulantes» dicti qui ab hisce eleemosynis aditus ad codicemhunc regium patet, eum accurate
habebant unde in parte victitarent. Opinor autem, describeret,quo saeculo scriptus esse vidoatur ratio-
propter peculiarem hanc distributionem pauperes nibus justisprobaret; inprimisvero numfoedisadeo
j)
clericos nequaquam rcjectos fuissc a generali cu- characteribusautscripturaecompendiisexaratus sit,

jusque mensis distributione, quae constabat tum ut toties a viris insigniter eruditis, quos suo loco no-

(77) Idem, Ep. xxxviii, tom. IV, c. 350 a. lat TertuIIianus lib. ii ad Uxorem. Antelucanos vocat
(78) Idem, lib. de Op. et FJcem., tom. IV, c. G12i3. Plinius in Ep. ad Trajan. Sed insnper ex privata de-
(79) Idem, ibid. votione, fidcles lecto se eripiehant, el per noctem
(80) Idem, lib. de Unit. Eccl., tom. IV, c. 518, b. e.xsurgcbant oratum, ut ait TcrtuUian, loco praelau-
(81) Cler. Rom. apud Cyprian., Ep. ii, tom. IV, dato. Sic in Apologetico Ita saturantur, ut quime-
:

c. 227 A, D. minerint etiam per nocltm adorandum Deum sibiesse.

(82) Cypr., 1. dt Oral. Dom., t. IV, c. 543. u. c. (84) Cyprian., Epist. i, ad Donatum, ad. lib. ad
seq. Donatum, tom. IV, c. 222, b, seq.
(83) Nulla sint horis noc.lurnis prccum damna ; (85) Idem, Ep. i.iv, tom. III, c. 855, a.
nulla oralionum pigra et irjnava dispcndia. Cyprian. (80) Id., Kp. IX. tom. IV, c. 253, a.
loc. cit., c. 5'i5. A. Chrislianos noclu convcutua ha- 87) Id., Ep. Lxix, tom. IX, c. 407, a.
buisse res satis nola.. Nocturnasconvocaliones appel- (88) Id., iv^c\.ti.inde Mortalitale, tom. IV, c.59(>,a.
XLV EDITORUM. xtvi

minamus, nec unquam sine nova variarum lectio- A mis ex forma titterarum m, n, u, sufTragautibus
num messi exerceri potuerit : » haec habet cl. vir multis haud ultimi subsellii viris.ad primam noni
Schoenemann.Haecetsi a duobus supra sseculis uno saeculi partem tuto refertur,propiorqueadmedium

ore requirant quotquot Minucium, Arnobiumve le- quam ad initium accedere videtur.
gerunt:neminem tamenhactenus, ni fallor.reperire S.ECULO XVI.
hac in re strenuam operam navaret,nec ul-
fuit qui Anno 1542.
timus Arnobii editor J.C.Orelli,nec recens Minucii Editio princeps Romana Minucii Felicis, una
interpres Lugdunensis,quibuspr3eomnibu8par erat cum Arnobio, ad fidem unius exstantis in biblio-
hanc accipere provinciam. Cseteris ergo deQcienti-
theca Vaticana codicis, curante Fausto Sabaeo
bus, paucis pro de hujusce codicis unici de-
virili
Brixiano, typ. Ferrarii et Priscoanensis,regi Fran-
scriptione agemus. Codex ille, olim in Vaticana. corum Francisco I,jussu,ut videtur, pontificis ma-
nunc ex dono Leonis Papae X, in Regia Parisiensi ximi LeonisX,nuncupata,Romae prodidit,in foI.(89)
bibliotheca, sub num, 1661, antea 134», vei 3975
1546
asservatus ; membranis nitidis.elegantibus et inte-
Basileensis I, apud Froben., ex Sigismundi Ge-
gris solide compactus ; in forma 4 ; duobus ferme
pollicibus altior paulo quam latior; auratus in parte
lenii recensione, cum Arnobio, in-S".
B 1560.
antica et levigatus, pnstica vero tribus liliolis au-
Basileensis II, apud Froben., in-8«, in secunda
ratis distinctus; lignea duplici tabella,avulsis utrius-
editione Arnobii Gelenii.
que fibulis,stipatus ; hinc etinde tegumento vesti-
Eodem anno.
tus vitulino,nigro,variis insperso ornamentis inter-
quae emicant nota Henrici II et Dianee Pictaviensis HEiDELBERGENSis,prima sub proprio auctoris no-
stemmata; nuUo inscriptus titulo,nisi hocsolono- mine data. Primus Franciscus Ralduinus Minucio
mine ARNOBius,tum operculo tum primo folio prae- restituit0arti;n/mhactenu3 Arnobii librum octavum
fixo ; tribus etviginti constans octo foliorum fasci- reputatum at,ante Balduinum fraudem detexisse
;

culis, in quibus duo sexaginta Arnobium.octo tolia Hadrianum Junium, medicum Batavum et phUoIo-
vero et viginti Octavium continent.Haec autem sunt gum suae aetatis celeberrimum. Imo vero non
notabiliora palaeographica et grammatica signa:co- Junii iste honor, sed Antonii Morrilloni, em. car-

dex unciali seu Carolino minusculo charactere exa- dinalis Grandvelle secretarii et bibliothecarii, ad

ratur, nitido sane,puro,et apprime genuino, nuUa quem nonnulla; exstant Junii Epistolaj, et cui ipse
Merovingica nec Lombardica varietate mixto ma- Junius hanc laudem vindicat in Animadverss. lib.;

jusculis rusticis rubris ad singula capitum initia, III. c, edit. nov. Roterd. 1709. Caeterum haec
primo tantum excepto,absque ullis litteris pseudo- C Belduini editio textum merum exhibet cui prae- ;

morphis vel ornatis, distinguitur solenl separari fatio addita est, qua cum vindiciae pro Minucio
;

duo oi(j)9dYYO'j (e membra, quae tamen aliquoties, Felice vero auctore ex Hieronymi et Lactantii tes-

quod e Lombardica derivari videtur, una littera e
cum uncinula inferiori exprimuntur;in summo tur-
gerevidentursuperiores litterarum proeminentium
hastae in litteris m, n, u, anteriores tractus ali-
;
quando dextrorsum, plerumque sinistroversus in-
flectuuntur liltera a suo inferiori circulo strictiori,
;
timoniis, styli et formoe scribendi ab Arnobiano
discrepantia traduntur, tura argumentum et ana-
lysis totius libri proponitur. Nuncupavit Bal-
duinus Minucium suum Friderico, electori Palati-
no academiam Heidelbergensem recens tunc ab
isto principe institutam, his primitiis Musarum

ut.in unciali, perficitur, nec usquam,ut in cursiva, quasi consccraturus. Ex olf.Lud. Lucii typ.Heidel-
a vertice includitur c vero toties quoties rotunde
;
berg., in-8".

circuit. Quoad caeteras notas orihograpicas, potius 1580.

quam palaeographicas, pauca addemus : puncto Parisiensis una cum TertuIIiano
I, et Arnobio
duntaxat exprimitur casus dativus et ablativus in cura Laurentii de La Barre, in-fol.
numero plurali v. g. nostris pedib. ; esse. esset, sic 1583.
se habent ee, eet ; est vero aliquando fit e ; m ple- y. RoMANA II, typ. Dom. Basae, ex Fulvii Ursini
rumque omittitur;singuIa omissio per ductum hori- castigatione, Petri Ciacconii schedis adjuti, prae-

zontalem indigitari solet; paucae occurrunt conjun- eunle Arnobio, sed nomine Minucii inscripto^in-^".
ctiones,nec fere nisi in his vocibus re,ra, in copu- Ursinus, sive nescierit, sive nescire simulaverit
lativa fft,in ultimis vocis unius litteris cum alterius verum auctorem a Balduino detectum, id
fuisse
primis caeterum scatet scriptura sphalmatibus
; :
sensisse primum cardinalem Sirletum affirmat.
temere interpungitur sectionibus ahsonis textus
; 1589.
distinguitur, maximi nihilominus pretii,imo supra Parisiensis II, in-fol., in Bibl. Rodl.
omne pretium est unicus ille duorum optimorum 1598.
scriptorum codex; cujus setatem definirehaud am- Joh. Meursii Hypocritus Minuciamus, cum ejus
biguum est; ex praefatis enim characteribus,inpri- critico Arnobiano. Lugd. Bat., in-8°.

(89; Multa in bis et sequentibus desumuntur ex Schcenemanni, Lumperi, Gellerii operibus. Edd.
XLVII PRiEFATlO XLVUI
S.EGULO XVII. A tis ornavit. In summa Romanam ed. Fulvii Ur-
Anno i603. sini se secutum esse ea lege,ut abillaquamomnium
Basileensis II, ex bibliopolio Frobeniano, in-8°. fidelissimam esse censet, nisi ms. regio praeeunte,
Marci Minucii Felicis Octavius et Cypriani de Ido- non recederet et ea ipsa adeo, quae vel primo ads-
lorum Vanitate. Joh. a Wower recensuit. Praefatus pectu vitium suum proderent, retineret tamen,nec
non est. Lectiones ssepe laudat, quae plerumque Sig. Gelenii, qui haec omnia (vitiosa intellige) mu-
cum ms. regio minime concordant
nec uliam ; tare non dubitaverat, exemplum sequeretur. Ni-
fidem habent, siquidem bonus ille vir imponi sibi hilominus, quod in laudem viri dictum volo, Ge-
passus est ab aliijuo qui ita esse in optimo libro lenii lectiones nonnullas utcunque bonas non de-
mentiebatur. Notas suas quamvis doctas, nec pras- seruit, sed Romanae praetulit. Codicem regmm
ter locum appositas, spatio decem dierum adorna- Ihuani beneficio nactus erat.Inscripsit autem hunc
vit in locis tamen difficilioribus adjutorem habuit
: libellum Joanni Bochardo Sacri Consistorii consi-
eruditissimum virum Scaligerum. liario, etc. —
Aliam Octavii cum Heraldi animad-
1603. versionibus editionem cum Arnobio, an.l615, in-4°
HannoveranaI, Geverh. Elmenhorstii typis We- factam Fabricius commemorat, cujus tamen nec
chel. in-8e, cum Arnobio, nil nisi merum textum
; r> praeter eum quisquam meminit. (Bibl. lat. i, iv,
hoc anno dedisse videtur: serius prsgrandem tur- c. 3, ed. Ven. t., II p, 282 ; et in Del. Argg.,
bam auctorum et locorum eamdem rem illustran- p. 216.)
tium praetereaque nihil attulit. Inde tamen inter 1617.
duos viros dissidia, rixse, contumeli^, de quo le- Versio prima, Gallica I,auctore Thoma
omnium
geadse Scaligeri epp. cclx-cclxiii. Reverendo ex typis Jacobi Lebas, in-12, xv-183-5
1605. pp. (Bibl. Lugdun.) nuncupata nobili viro Fran-
Parisiensis apud Marc. Orry in S», cum Ar-
II, cisco Reverendo {Franpois Le R6v4rend, sieur de
nobio Desiderii Heraldi hajc Schoenemann. Quaerit Calix) auctoris avunculo, regi a consiIiis,etc. Prae-
tamen D. Lumper unde editionem hanc de anno mittitur monitum ad lectorem,inquo interpres sex-
1605 habeat Fabricius {Supplem. Bibl. lat. ad lib, decim tantum annis natus dicitur, nomenque
IV, c. 3) et Geillerius [Hist. g6ner. des aut. eccl., proprium de Baali Le Reverend eo loci prae se fert;
t. II, Hoc vero, inquit, satis scio et hanc
p. 233). « nec junior licet et omnium primus, despiciendus
et alteram de anno 1615, cum Arnobio emissam interpres.
nihili esse, si quidem Desid. Ileraldus Arnobium 1624.
suum jam ante Minucium ediderat, ut testatur in Ed. Parisiensis V. Paris., in-fol., Bibl. PP. vol.
Prsefatione ad Johan. Bochardum, C IX, col. 1.
1610. OxoNiENsis. I Oxon., in-12. Minucii Octavius.
Heidelbergensis Balduini,repetita Francof.in-8°, ifiibl. Mus. Britt. , \oce Felix-)
Fabric. Del. Argg., b. 216. 1636-1637.
Parisiensis III, in-fol. {Cat. Bibl. Barbcr. t. ii, Versio Gallica II,MinuciiFelicis0c/ai7'M5 gallice
f. b. 76. et Cat. Bibl. Bodl.) redditus a Nicolao Perrot d'Ablancourt Paris ;

1612. apud Joh. Camusat, in-12, xii-96 pp. privilegio re-

Hambuugensis I, in fol., Marci Minucii Felicis gio in die 3 sept. ann. 1636 subsignata ; typis ab-
Octavius ex recensione et cum commentariis Ge- soluta 24 dec. ejusd. anni, Pilandro sub cujus no-
berharti Elmenhorstii : accedunt Franc. Balduini mine^latitat Conrart, dedicata; prodiit anno 1637.
Prolegomena in M. Min. Fel. Octavium. Elmen- Iterum ann. 1660, in-18 1662, in-12 1677, in-
; ;

horstii commentariis Wowerii inter-

notationes 12 vicies deinde repetita,modo textu latino,modo
;

spersas esse eumque sacpe librum ms. citare, ubi notis aucla, nec unquam verior, nec fidelior quam
tantummodo lectiones codicis regii appellandae caeterffi ejusdem auctoris versiones.
fuissent Bigaltius notavit. Scilicet ex eodem Wo- 1636.
werio librum illum ms. laudabat, ut ex iis quae J) Versio Anglica I.M. Minucius Felix his dialogue,
supra ad Wowerianam editionem scripsimus disci called Octavius translated in English. by Richard
potest. Goeterum pro more suo, integras auctorum James of c. c. c. in Oxford, in-8".
veterum similis argumenti paginas apponit, egrc- 1637.
gie hac testium nube Minutium illustrari censens. Versio Gallica III, Minucii Felicis Octavius gal-
1613. lice redditus opera Guillelmi du Mas, canonici et

Parisiensis IV, Lutetiae Paris., in-4°, typis P. decani eccles. cathedr. Alethensis.Paris. apud vid.
Mettayer. M. M. Fel. Oct. Des. Ileraldus ms. reg. De Toussainct du Bray., in-4o, -16-146-135 pp.

opc emendavit et notas uddidit. Confcr quac a — 1643.

nobis dicta sunt ad Tertulliani Apologeticum, ab Parisiensis VI, RiGALTiANA I. Lutctiae, vid. Ma-
eodem hoc anno editum. Textum hic expressum thur. Dupuis, in-4o M. M. F- Octavius, et Caec. Cy-
jam an. 1G05 cum Arnobio cxcludcndum curavc- priani libcr dc Idolorum Vanitate ; cdilio nova ad
rat, hic tandem notis pro more doctis et exquisi- fidem veterum exemplarium, ex receasione et cum
 '
XUX EDITORUM.
A singulorum auctorum, qui numens dbUnguunt^ur
observationibus Nic. Rigaltiu Nots sunt pauc^,
animadversiones repetitis vix textum pra? textu di-
sed eruditee et aptae, ut solent Rigaltii praemissa ;

Minuciani praafa- gnoscere possis, De novo adjecerunt, membris iti-

est de variis editionibus Octavii
dem distractis,Meurs)i criticum Minutianum.Quod
tiunculaegregio judicio et modestia conscripta.Co-
lepidissimum deniquo accidit.medias inter reliquo-
dicem regium quoque iterum studiosius, nec sine
fructu Rigaltius adhibuit.
rum comraentatorum animadversiones titulus varia-
1645. rum lectionumseorsim conspicitur.quae undeallatae
sint, vix divinabis, nisi penitus tibi perspecta sit
RiGALTiANA II. Lugd. Cal. ex ofT. Justi Livii,

12. M. M. F. Oct. Caec. Cypr. de Idolorum bibliopolae hujus in Gxornanda hac editioneseduli-
in-S" f.

tas. Videlicet variae lectiones sunt

seorsim ad cal-
Vanitate cum observationibus Nic. Rigaltii ; et Ju-
editionis suaj ab Elmenhorstio exhibitae, quas
lius Firmicus de profana ac vera Religione cum ,
cem
notis a Jo, Wower., una cum novo Indice. Jul. — sicutiile ex singulis priorum
editorum annotatio-

Firmicus ex recensione Wowerii peculiarem litu- nibus collegerat.ita etsuislocissingula3,etcollectas

lum habet ac seorsim sisti potest. Uterque liber iterum typis mandarunt.
1678.
pro ratione Bibiiopolae curatus est. Ad Minutium
0.X0NIENSIS Rigaltiana III. Oxouiac, cum notis
pertinent, praeter Rigaltii in Minutium et Cypria- g
II.

num annotationes, indiculus verborum, et Bai- Nic Rigaltii. {Giomale di Boma, 1679, p. 137. Fa-

duini prolegomena, typis iterum exscripta. bric. 1, U

1682.
1645.
Lutetiae,ap.Math. Versio Anglica II.ADialogue.by Marcus Minucius
Parisiensis VII, RiGALTiANA II.
Lon-
{Del Argg. Felix,*:translated into english, by P. Lorrain;
Dupuis in-4o iterata Rigaltiana Fabric,
Eodem repetita anno 1695, ibid. in-12.
don, in-8<>.
p. 216.)
1683,
1648.
Ed. hollandica, Amstelod. in-12, cum
nova et
Classica I. Rothomagi ap. Jo, le BouUenger,
in-i2, M, M, Fel, Octavius. Textus in usum col- optima omnium ac rarissima recusione versionis
positae.
gallicae Ablancurtii e regione textus
legii societatis Jesu, Rothomagi exscriptus,
1652. 1685.

Ouzeliana I, Lugd. Bat. ex ofi. Jo. Maire, in-4°. PetriAntonii Burchardi, Slevicensis Dissertatio
excerptis
Cum integris omnium notis ac commentariisnova- de Minucio,qu-dm thesibus ex ejus libellis
cujus et accedunt et Chrestomathiae Minucianae praemisit, sub hoc ti-
que recensione Jac. Ouzelii ;

liber
animadversiones acc. praeterea liber Juiii Firmici tulo M. Minucii Felias Octavius,7Wn octavus
:
;
p re-
Materni V. G. de Errore profanarum Religionum. Arnobii, seu elegantissimus Minucii pro veritate

— Futilissimi hujus commentatoris notarum col- ligionischristianx dialogus, in theses digestus, quas
(Kilonis, in-4°.
luvies immensitate sua reliquorum omnium notas habuit praeside B. D. Kortholto.

longe superat. Ad singula Minutii verba undecunque Vide Molleri Cimbria lilter. I, 81.)

omnia apta inepta incredibilistupore etimpruden- 1689.

Nec vero ex proprio quidem lec-
tia corrasa sunt; SS. Felicitatis, Perpetuae et SS. Martyrum pas-
tionis penu, sed aliorum qui longe alio consilio sio, inter Acta sincera Martrjrum, cura D. Theod,
congesti erant cumulis. Quod ad textum attinet, Ruinartii edita Paris, ; in-^", repetita Amstelod
et distinctione et interpunctione verborum multa ann, 1713, Veron. 1731,
se egregia praestitisse gloriatur, de quibus penes 1689.
alios esto judicium, Inscripsit Ouzelius opus suum LiPSiENSis I. Lipsiae, in 12, cum versione gallica
Christinae Suecorum Firmicus ex Wowerii recen-
: Ablancurtii e regione textus posita. {Fabric. 1. I.

sione et unius Wowerii animadversionibus editus 217.)

est. 1696,
1666. Versio hollandica*II, ex typis EIzeviriani3,in-12.
Edit, Parisiensis VIIL Parisiis, ap. Jo. Dupuis. D 1698.
in fol., cum Cypriani operibus, ex ed. Priorii, L. E. Dupin, de Minucio, in nova Biblioth. Auct.
167M672. Ecclesiastic, tom. I, in-4o.

S. S, GorneIii,Lucii,Stephani et aliorum epistolae 1699.

in Cotlect., concilior. cura P, P. Labbaei et Cossart, Halensis I, Classica II.Halas., sumptt. Jo.Frid,
edita Paris,, i vol. in-fol. Zeitleri et Henr, Musselii,in-8». Minucii Octavius et
1672. Cypriani ulerque recensitus et illustratus a Chris-
;

OuzELiANA II, Lugd, Bat. ex off Hackiana : repe- tophoro Cellario. —

Usui scholarum, quae erat viri
tita Ouzeliana,nec tamen ad unguem repraesentata; hujus optime meriti de juventute sedulitas,consuI-
sed quod ingeniose a typographis excogitatum est, turus.textum Minucii ex superiorum editorum nec
notarum omnium congeries,quae in priori Ouzeliana non Jo. Frid. Gronovii, cui primas merito defert,
post textum agmen ducebat,hic ipsumtextum pre- animadversis emendatiorem excudendum curavit
mit, ut saepius lineis iisdem sexies et amplius ad annotationibusque non multis et prolixi8,sed egre-
II PRyEFATIO m
giis et nullo non iempore legentibus profuturis ex- A ubertalem, inquit.Insuper quoque materiam libelli
ad lectionem ipsam.vel historiam
plicavit, quffi vel gerebam raemoriae insitam,et aderat veneralio ser-
atque fabulas, vel denique latinitatem spectarent, monis latini tam caste ab scriptore usurpati,ut sic in
Cypriani libellum ad Wowerii exemplum adjecit, legendo varia secutus, adcollationeraingentem fo-
itemque Balduini dissertationem ; denique in Gne rem promptus. Etsi praeter Sabaeum et Ursinum,
accesserunt.quod serius et textu jam exscripto de- praeter Heraldum
et Rigaltium Josephus Scaliger
mum allata essent,observata quasdam Jac. Perizo- quoque Salmasius operam navaverant collationi
et
nii. Postremo, qua3 haud minima libri dos est, in codicis mss.qui est Lutetia3,nullum taraen istuc pro-
capitula et paragraphos apte textum Minucianum ficisciaraulto terapore intellexi,queranonad inspi-
primus descripsit. ciendum rursus hortarer et instigarem. Haec
S.ECUL0 XVIII. ipsa fuit etiam occasio accensae acrimoniae ad varia
1703. subolfacienda et veterem raanum reponendam aut
Vers.Anguca Iir.ADialogue by MarcusMinucius proferendam sententiam scriptoris, unde aberra-
Felix translated into englisch, by M. Gombe. Lon- bant alii, cura se judicarent maxirae felices et
don, in-8». sagaces. » Ad locum cap.xxi de Diana Ephesiave-
1707. T» rubus exstructa integram Lucaj Holstenii dissertat,
Ed.Davisiana Glassica Ill.Cantabrigiae typis aca- apposuit, doctam utique et ingeniosara sane, sed
demicis, impensa Jo. Oweni, in-8'. —
Minucii Oc- cujus forte comraodius summa tantum adscribenda
tavius cum integris observationibus Nic.Rigaltii et fuisset (90). Ne vero te offendat, quod totus sit in
selectis aliorum recensuitsuasque notas adjecit Jo. exagitando et cavillando, qui ab eo vie nominari
Davisius. - - Praemittitur Franc. Balduini disserta- dignus erat Ouzelio, Jacobum Gronovium nosse
tio,rerumque et latinitatis indices subnectuntur. debes. Nuraraos et flguras aere incisas astas illa in
QuoniamautemRigaltiumreliquorumMinuciiinter- auctorum veterum editionibus in deliciis habebat ;

pretum agmenducereDavisius censebat,quanquara ad usum nihil conferunt.

non ob omni hallucinandi periculo eum tulumesse 1709.
concedit, ejus prae reliquis curam habuit. Sed nec Ed. Priraa seorsira data quoruradam Novatianl
alios neglexit.nec adeoeainterdumeffugerepassus operum., sub hoc titulo Inceiii aucloris de Begula
:

est,qu8e viri docti

passim aliud agentes deMinucio Veritatis sive Fidei, vulgo Novationi de Trinitate
observassent.si qua harum animadversionem utili- liber,ad Pamelii fidem descriptus ; nec ullis animad-
tas esse posset. Textus distributionem a Gellario versionibus illustratus, cura William Whiston's in
adoptavit.Gaeterumadmodum modeste deoperasua Sermons and essays upon several subjects.
sentitvirdoctissimus,quaeadjuvenumingenia eru- C 1709-1716.
dienda et exacuenda pree raultis aliorura est utilis- Vers. Anglica V. Octavius... translated •with.no-
sima. tes...by William Reeves... printed with the Apo-
1708. logies of the primitive fathers. London, 2 voI.in-8.
Vers. Anglica IV. M. Minucius Felix's Oclavius 1711.
andTertullian's^;?o%!/fortheprimitiveGhristians. Ed. Davisiana II.Gautabrigiae, in-S». Ex secunda
London in-8o. Jo. Davisii recensione cum Variorum notis, addito
no9. Commodiano. (Cf, Acta Erud., t. IV, suppl., p.423;
Ed. Gronoviana, Lugd. Bat. ap.Corn. Boutestein Bibl. Chotsie, t. XVIII, p. 341 : Mem. of Litterature,
et Sem. Luchlmaur. in-S».— Minucii Octavius cum i. I, p. 353 ; M4m. de Tr4voux, i. II, p. 888 ; Bibl.
integris Woweri, Elmenhorstii, Heradi et Rigaltii Choisie, i. XXIV, p. 120.)
notis aliorumque hinc inde collectis ex recensione 1712.
Jac. Gronovii, qui emendationes et explicationes Versio Hollandica III, curante D. Gargonum,
suas adjecit. Accedit Cec. Gyprianus et Jul. Fir- Flessing, in-S».
micus Maternus. —
Dandum nimirura erat biblio- 1715.
polis hoc, puto, ut notas virorum in titulo lauda- D. Nicol. Le Nourry, Disserlatio in Minucii Octa-
D
torum integras repeti patcretur Gronovius, qui de vium, tom. II Apparat.
ipsis sane, siquis alius, veram sententiam tulit. Eodem anno.
Secundo vero consilio curas eruditorum forisinMi- SS. Cornelii,Lucii, Stephani ct aliorum epistolae
nucium exercitas, id est, annotaliones ad diversos in Joh.Harduini Concilionun colleclione ma.ximB..lp3i-
auctores occasione data in Minucii loca.seu ut illu- ris., in-fol.,tom. I.
strarent seuemendarent.scriptasdiligentiusconqui- 1721.
sitas excussit.quonomine Pricajum ad Apuleium in Eorumdem epistolae a D. Petro Coustantio editae
primis magni facit.Quid ipsesludii ad Minuciumcon- in eximio nec satislaudando operecui tutulu3:£p{-
tulerit, ex his ejus verbis optime puto constabit : stolx Romanorum Pontificum et quae ad eos scriptae
« Insita Dialogo doctrina suppeditaverat hilarem sunt, a S. Clemente I usque ad Innocentium III,etc.

(90) Vide supra, cur earadem edendam esse duxerimus. Edd.

UII editorum: Lnr

1724. A non quod me aliquid fecisseqildsvisputare vellera,

Ed. Angliga II Novatiani. Oxonii, e Theatro Sliel-

sed quod alios exemplo meo, si liceret, moverem ut
in edendis veterum libris hac via incederent, et
doo, in-8°, Novatiani opera quae exstant, omnia
correctius longe quam unquam antehac edita, no-
omnes varias lectiones locorum omnium Scriptu-
Eduardum Welchmann. rae, qui in unoqunque scriptore citantur, conge-
tisque illustrata per
Exhibentur libelli inter Tertullianea servati et rent atque hoc ad promovendam sacrarum Lit-
:

altera ad Gypr. Ep. Welchman,
Whistono, repetiit textum Gelenianum. « Mendis
tumin vocibus,tuminclausularum
universis quibus
distinctionibus passim laborabat, medicam manum
summacuraseapposuissedicit. » Propter quaeacrem
Jacksoni nec plane immeritam censuram passus est,
qui adversatur terarum emendationem et cognitionem multum
coUaturum conQdo. »
Notae deniqueet observationesmultae et accuratae
prolegomena docta indicesque locupletissimi, nec
non in rebus levioribus cura manifesta, egregie
editoris vice functum Jacksonum ostendunt.

menda a Pamelio remota, Gelenium sequendo ite- 1730-1740.

rum infersisse, pluraque omnino reliquisse quam Variorum commentarii in Odarium Minu-
notae et
sustulisse objicientis, cum tamen magnam earum cii Felicis, inter quos J. Jortinii, ut putat Saxius ia
partem facile emaculare potuerit, si Anglicanum g Onomastico, notae criticae in Miscell. Observat., vol.

mss. exemplara Pamelio descriptum non neglexis- 1, t. I, p. 23; vol. II, t. III, p. 408-409; vol. iii,

set et Fulvii Ursini ex mss. observationes a Jo. t. I, p. 19-22; t. II, p. 177-181 ; t. III, p. 322-224.
Wowero exscriptas, quas nancisci potuerit, non — Jerem. Marcklandi, in voi. ii, t. I, p. 54-60.
—
penitus ignoravisset. Alterum quod addit. Wel- Thom. Wop-Kensii, in vol. ix, t. I, p. 51-73
chmannum quidem luxata capita ad propria loca vol. x, t. I, p. 11-54. — Heumauni Ferculum ii,

reduxisse ; sed in hoc antecessorem habuisse Res- in vol. VII, part. ii, p. 247-272 ; Fercul. III, ibid.

ponsi auctorem contra D. Waterlandi defensionem part. III, p. 421-478; Fercul. iv, vol. viii, p. 1,

quaestionum quarumdam, quas edidit de Trinitatis pp. H5-134; Fercut. v et ult. part. iii, p. 454-
controversia, nec tamen ejus meminisse et de no- 479. —
Fr. Ott. Menckenii ETT-xpiTic; modesta eorum
tulis item, unam et alteram etlocorum S. Scriptu- que ad Minucius Felicem a celebr. Heumanao ob-
rae indicem valde imperfectum adjecisse: id multis servata sunt. Ibid., v. in-4°, p. 729.
fortasse paulo iniquius ab eo dictum videbitur. 1730.

172S. D. Remig. Ceillerii, 0. S. B. Hist. gindrale des

Ed. Anglica III NovATiANi. Londini : typis Jo. auteurs eccUsiast. art. Minuc, t. III, p. 223.

Darby et T. Brown, et impensis Joannis Noon in 1733.

vico dicto Cheapside, juxta sacellum Metaxariorum.

— Novatiani Presb. Romani opera, quae supersunt
omnia, post Jacobi PameliiBrugensis recensionem,
ad antiquiores editiones casligata, et a multis men-
dis expurgata illustrata etiam copiosissimis obser-
:
vationibus et notis, in quibus totum
auctoris de regula fidei ex veterum
mentis late discutitur. Praemittitur dissertatio de
Filio Dei homousio, sive co-essentiali uni Deo Pa-
tri. Studio Joannis Jackson, Ecclesiae Anglicanae
Presbyteri, et de Wherwell comitatu Hantoniae prae-
^ De S. Stephano papa et martyre, inter acta SS.
BoUandiana, ad diem 2 aug., tom. I, p. 112-146,
auctore Petro Boscho.
1736.
Cbph. A. Heumanni observatio qua numero jure-
argumentum consultorum eximitur Minucius Felix, in parergis
Patrum monu- seu accessionibus ad omnis generis eruditionem.
Goeting., in-S».
1738.
Marci Minucii Felicis pro se et statu suo episto-
la apologetica ad Fr. Ottonem Menckenium, qua

bendarii. Heumanni observatio refutatur in Nom Acta Eru-

Praeter ea, quae superior editio complectitur, haec ditor., anno 1738, p. 210.

etiam alteram cleri Romani ad Cyprianum Episto- 1743.

lam, de qua supra verba fecimus. Quod rationem Ed. Gronoviana L Rotterodami, ap. Jo. Dan. Be-
attinet quam in recensendo textu secutus est,a Pame- D man. — Ex recens. Gronovii, ed. a. 1709, repetita.
lianoexemplonunquamsediscessissepro{itetur,nisi 1750.
quando sensuset ratio auctoris emendationem plane Ed. Davisiana II. Glasguse in aed. Acad. exc.
poslularet, aut vindices alios, vel exemplarium suf- Rob. et Andr. Foulis Acad. typography., in-^".
fragium secum haberet, qua in re Lat. Latinio et M. Octavius ex recens. Jo. Davisii. Textus cum in-
Fr. Junio nonnulla se debere, plurimum vero mss. dice solito nitore expressus.
Anglicano et F. TJrs. mss. notis adjutum seaffirmat. 1751.
Plurimum sibi laboris indulsisse narrat ut versioni- Joh. Wern. Meiner Minucii Felicis loci aliquot
bus Scripturarum diversis et veterum Patrum cita- perperam sollicitati, a corruptionis suspicione vin-
tionibuscumarchetypotextucollatisomneslectiones dicati. Longosalissae, in-4°.
variascujuscunquetextusaNovatianocitati,indede- 1752.
ducendas„quo8 notatu dignae essent,una conquireret Vers. Germanica I. Minucii Felicis Oclavius, in-
et lectori sisteret. « Hanc vero operam tuli, inquit, terprete J. F. Hollander, prodiit Franscof., in-8.
tV PR^FATIO m
1754-1755. A. rum doctorum, et ea quae ad y.piff-.v solum spec-
Gruneri observationes crilicae inter Acta societa- tant ne iis, quibus hasc parum placent, taedio esset,
tis lalinx l enensis, v. iii, p. 33 : v. iv, p. 208, v. p. 220, exemplo virorum doctissimorum, Gesneri, Heynii,
1756. sejungenda a reliquis esse duxit. Tum annotatio-
Versio Italica I. In Venezia, presso Sinione nes, quas olim in indices conjecerat et quas pauci

Occhi, in-8o, VOttavio, di M. Minucio Felice, re- vel nemo ibi quaerebat, sub textum revocavit. Sin-

cato in lingua Italianacol testo latino a rincontro, gula acuratius excussit, nec, sicubi ab eo erratum
e con opportune annotazioni illustrato da D. Mar- est, id fateri ingenue dubitavit. Etiam pro disser-

co Poleti. Cl. R. Somasco. —

ilaud inepte insti- tatione Balduina,in terris nostris satis notaubique

tutum editori cessit (Paitoni, Bibl. degli autori an- obvia,deditepistolamClar. abHoven De vera Minu- :

tichi Greci e Latini volgarixzati, ii, 250. Gamba, Se- ciiaetate,eique subjunxitbreves aliquotexcursiones,

rie dei testi di lingua, n° 2354). quae tamen notarura modum excessurae fuissent.

1760. 1781.

Ed. Lindneraxa I Longosalissae, sumpt. Jo. Chr. Veksio Anglica VI. A. Dialogue by Marcus Minu-
Martini, :n-8«. — Octavius et Cyprianus de Vanitatc cius Felix,Edimburg, in-^". Dignus estauctor ano-
idolorwn; — uterque recensitus et illustratus notis B ^ynius, cujus nomen detegatur, nempe David Dal-
variorum selectis atque etiam suis a Joan. Gottlieb. rymple, de Minucio optime meritus.
Lindnero (Longosal. Schol, tum correctore) cum 1782.

praefatione Jo. Aug. Ernesti. Diligentia et cura Ed. Staheluna. Wirceburgi in off. Stahel. in-8",

editoris prima hujus editionis virtus est deinde ;

cum t. II Operum Cypriani curante Oberthiir.

altera, quod eas quas exGronovii inde temporeva- 1786.

riis locis viri docti ad Minucium perpoliendum, il- Versio Gallica compendiosa Octavii, auctore D.
lustrandum et obscurandum etiam contulissent Abb. de Gourcy, in tomo I operis cui titulus Des :

symbolas, cum judicio dilectas propinat tertia ;

anciens Apologistes de la Religion.

quod crisin modestam et accuratam editor sequi- 1786.

tur, quae ex Ernesti Summi defendenda Fr, Ph, Gourdin, rei litterariae et antiquariae gna-
praeceptis
magis et explicanda lectione vulgata quam conjec- rus, ad D. Grappin, 0. S. B., scribebat hoc anno se
turisexercendisoccupatur: postrema tandem,quod jamjam editurnm fore novae Gallicae versionis Mi-
breviter et summatim,nec tamen cum perspicuitatis nucianae quaeadhunc diem incomperta remansit.
;

jactura aliorum bene dicta repetit omninoque ser- 1791.

monis maximam curam habet. Ernesti preefatio de G. F. Steph. Stierer Observationes nonnullas cri-
^ ticx in quaedam P. Virgilii et Minucii Felicis loca.
sacrorum scriptorum lectione cum antiquioribus
Graeciset Romanis scriptoribusconjungenda praeci- Ausp. in-^".
1792,
pit. Acceditdenique praeter Balduini dissertationem
Holstenii epistola et index triplex.
Versio Hispanica I. Octavii in opere cui titulus :

1762.
Colecion de los apologistas de la Religion 'christiana,

J. D. Van Hoven, ep. hist. critica de vera aetate,

reunida por el senor Abbate del Gourcy traduceda
al castellano et dedicata al sabio clero de Espana
dignitate et patria Marci Minucii Felicis, Campig,
in-4o, qui magna contentione id egit, ut Minucium por D. Manuel Lmenoy Urriera. Madaid. t. II. in-4.

ante TertuUianum et M. Antonini temporibus flo- S^CULO XIX.

ruisse probaret. Recusa est haec epistola in aucto- 1823.

ris spicilegiis critico antiquariis et in Lindneri ad- Vers. Galliga I. Octavii, [auctore Ant. Pericaud,
ditione secunda Minucii Felicis. recensente C. Bregot du Lut, praeeuntibus Tertul-
1763. liani libro Apologetico et tractalu de Prxscriplionibus.

Vers. germanica II. Octavii, interprete magn. 1824.

Gottfr. Liehwer, in-^". Vers. Gallica V. Ejusdem Octavii, op. D. M. N.
1766. D S. Guillon in iii volumine Bibliothecx ejus selectae
Ed. Gallandiana. In collect. nova Vett. PP,, t. Patrum Ecclesis latins et orientalis.

II. Venetiis, in fol., ad duplicera Davisii recensio- 1824.

nem, seiectis variorum notis quae contextum ema- H. Meieri Commentatio de Minucio Felice, Turici
culandum respicerent. in-8°.

1767. 1836.

S. Cornelii et Novatianioperain eadem Gallandii Vers. Gallica VI, auctore J. D. Buchon, qui eam
CoUectione, t. III, p. 278-287, et 333-562. Venet., inseruit in coUectione dicta Pajitheon, sub hoc ti-
in-folio. tulo ; Choix de monwnenti primitifs de 1'Eglise chri'

1778. tienne, in-^».

Ed. Lindnerana 11. Secundis curis Cl, Lindnerus 1836.

Minutium, Longosalissaj evulgavit, in-8". In nova Ed. Muraltiana Octavii, curante Ed. de Muralt,
hac editione lectiones variantes, conjecturas viro- Turici, ia-S^ Aooadit commeiitatio de Minuoii aetate.
iVn EDITORUM. LVIII

1826. A 251.
Ee. Lubkertiana ejusdem auctoris, cum nott. ;
Ad hunc annum referuntur Epist. xi, Gypriano
et ve7's. Germanica iv, curante D. H, B. Lubkert adhuc exsulante liber De Lnpsis, post reditum;Ie-
;

Lipsiae, in-8°. gatorum Epist. lxi, xlii, xliii, xliv tum liber de ;

^839. Unilate Ecclesix ; deinde Epist. xlv, lxviii, xlvi, l-

Vers. Gallica Vn. OcTAVii inter opera selecta XLix, xLvii, Li. (Maran. Morcelli.)
Patrum in gallicum versa sub noraine D. Genoude 252.
in tomo IV collectionis Paris. in-8. ; Ineunte anno, Epist. iAi,{Maran.,Pearson.)\^di\i[o
^845. post Lv (MorceUi) inter h.nec, opusculum De Ora-
;

Vers. Gallica IV iterum ab eodem D. Perricaud tione Dominica; circa Pa3cha,Epist.Lin

; tum Epist.
in lucem data cum textu Latino ad finem editionis Lix, Lxiv : deinde lv, lvi, liv, lvii (Maran., Mor-
secundae Lindneri et notis plurimis aucta ac in celli) ;
anno exeunte,Lviii,Lxxxi. {Maran.,Pearson.,
primis dissertationibus doctissimi viri Greppo Morcelli).

egregie ornata. 253.

1844. Liber ad Demetrianum {Morcelli) de Opere el Elee-
Ed. nov Parisiensis Minucii Felicis, haec nempe j. mssynis (Maran., Morcelli) ; Epist. lx (Maran.).
quam damus ad, fidem unius codicis exstantis di 254.
ligenter collati, cum notis selectis Lindneri.Rigal- Epist. Lxix, Lxvii, Lxviii. {Maran., Moreelli,
Pear-
tii, Heraldi Wowerii, Gronovii,Gruneri, Elmenhor-
stii,Heuraanni,CelIarii,Menckenii, Davisii, Ouzelii, 255.
Wopkenii, Gallandii, Meursii, etc, haud neglectis Circa antumnum, Epist. lxx, tum lxxi. {Maran.)
recentiorum editorum et interpretum subsidiis, concilium Carthaginiense vii. alias iii, et Epistola
preemissis D. Lumper prooemiis, Ernesti epistola, Firmiliana ex sententia Morcelli.
Balduini dissertatione,Lindneri synoptica etMogica 256.
analysi.seduloquoadjunctisLucae Holstenii epistola Paulo post Pascha, Epist. lxxii, lxxiii, lxxiv,
et Nicolai Le Nourry dissertatione de Minucio, Lxxvi concilium praelaudatum,simul ac epist.Fir-
;

curante hujus Bibliothecae editore J. P. Migne,Pa- miliana ex sententia D. Marani instante

hieme, ;

risiis, in-4° Ep. Lxxv, Lxiii. {Id.) Liber de Patientia et de Zelo

el Livore. (Maran,, Pearson., Morcelli.)
§ II. — Litterarii annales cyprianici.
257.
S^CULO III.
Epist. Lxxvii, Lxxviii, Lxxix,Lxxx,Iiberd«
Exhor-
Anno 246. C tatione martyrii. {Maran., Morcelli.)

CYPRiANOs,ab anno 243 Christianum se professus 258.

annis duobus in sacris Litteris strenue impensis, Epist. Lxxxii, Lxxiii, paulo ante martyrium.
initium scribendi pro fide sua in epist.ad Donatum S^CULO IV.
facit. {Morcelli, vid. infr. col. 142.)
Anno-300-328.
247-248. Lactantius, Institut. Divin., lib. v, cap. 1.
Priraum scripsit libellum de Vanitate idolorum « Unus igiturpraecipuus.et clarus extitit Cypria-
{Pearson,Morcelli.) — Adhuc presbyterum scripsisse nus.quoniam et magnam sibi gloriam exartis ora-
tres libros Testimoniorum adversus Judxos, item professione quaesierat, et
li- toriae admodum multa
brum de Habitu Virginum, opinio multorum est. conscripsit.in suo genere miranda.Erat enim inge-
{Morcelli, Maran.) gnio faciIi,copioso,suavi et,quae sermonis maxima
249. est virtus,aperto,utdiscernerenequeas utrumneor-
Oriente Deciana persecutione sub initio sui epi- natior in eloquendo, au felicior in explicando, an
scopatus, Cyprianus scripsisse creditur Ep. lxvi potentior in persuadendo fuerit.Hic tamen placere
{Maran,) Ep. lxii {Morcelli) ; Ep, lxi, lxv {Pear-
; ultra verba sacramentum ignorantibus non potest,
son.). D quoniam mystica sunt quae locutusest,et adid prae-
250. parata, ut a solis fidelibus audiantur. Denique a
Saeviente persecutione, videntur scriptae fuisse doetis hujus saeculi,quibus forte scripta ejusinno-
Epistolae Cyprianicae iii, iv, tredecim in epist. xv tuerunt, derideri soIet.Audivi ego quemdam homi-
commemoratae,ex quibus septemsupersunt,nempe nem sane disertum,qui eum.immutata una littera,
V, XX, X, XII, XIII, XIV, Romam missae cum xv tum : Coprianum (a Grseca voce xo-po:; vel y.oTzpia^L&iine
Cypriani et confessorumCarthaginiensium et Roma- stercus, qu&si stercoreum) vocaret quasi qui ele- ;

norum epist., in hoc lere ordine chronologico: xix, gans ingenium,et melioribus rebus aptum ad aniles
XX ;
XVII, xviii, xxii ; xxi ; xxiii, xxv xxiv, xxvii
; fabulas contulisset. »
;

xxvin, XXIX ; xxxi, xxvi xxxii, xxx xxxvii viii Eusebius in Chron. K'jrp'.av6?,
; ; ; ; : KoLp^x^^hr,!;
XVI, XXXV, xxxiii, xxxiv, VII, VI, XXXVI, xxxvin, ETtlOXOTtO? TW UTTSp KciJTOU fJiapT'jpt(i) TsXsiooTa;.
xxxix, quibus forsan addere est epist. xvi, xxxv, Cyprianus primum rketor, ieinde preslnjter, ad ex-
{^Maran.j Morcelli, tremum Carthaginiensis episcopus marlyrio coronatur
LIX PRiEPATIO LX
353-368. A sanctus martyr de iterando baptisraate. Id unum
HiLARius, Gommentaria in Matth. : sufOciat dicere, S. Augustinum dilexisse eloquen-
Cyprianus vir sanctae memorise. » tiam divi Cypriani, sed simul asseruisse difficili-
373-390. mum esse eamdem assequi {lib. iv de Doclrina
Pacian., Epist. 2 : Christiana c. 14) Alio autem loco : « Non me ter-
Cyprianus in concordia omnium,in pace com-
« ret,» inquit (/.ii de Baptismo),» auctoritas Cypriani
muni, in confessorum grege passus est et saepe ;
quia reficit humilitas Cypriani ; magnum quidem
confessus iteratis persecutionibus et multa lacera- meritum novimus Cypriani episcopi et martyris
tione vexatus, et novissime salutari calice propi- « Cujus reverendi episcopi et venerandi martyris
natus est. » Cypriani laudibus, nulla lingua sufficeret, -nec si
328-391. seipse laudaret {Se7'm. 313 de S. Cypriano), ego
Gregorius Nazianz., orat. xviii, alias xxiv
S. : Cyprianum catholicum episcopum,catholicum mar-
« Hsec sunt quae dicendahabuimus de Cypriano: tyrem, et quanto magis magnus erat, tanto se om-
atque haud scio an pluradicere necesse sit; neque nibus hurailiantera,ut corara Deoinveniret gratiam
enim,etiamsi orationem in longum produxerimus, nullo prorsus modo crediderim, in sancto praeser-
quidquam tamen afferre queamus, quod illius vir- tim concilio coUegarum aliudprotulisse,quam cor-
tutibus et existimationi, quam de eo unusquisque degestabat» lib.m de Baptismo. c.3).« Ecclesiae ca-
concepit, ulla ex parte respondeat. » Ed. Paris., tholicae auctoritatem,cujus ipse egregium et claris-
p. 440 et seqq. simum membrumest,pro nostra infirmitate sectan-
400. tes,adversus haereticos et schismaticosenodemus »
[lib. VII Beatissimum, corona
de Baptisma.,c. 1). «
Prudentius. Hymn. xiii :

etiam martyrii gloriosissimum Cyprianum,

nec
Desinet Qere bonum tanlum, tenet ille regna coeli,
Nec minus involitat terris, nec ab hoc recedit orbe :
Africanis atque Occidentalibus tantum, verum et
Disserit, eloquitur, tractat, docet, instruit, prophetat. Orientalibus ecclesiis fama praedicante et scripta
Nec Libyae tantum populos regit, exitusque in ortum
ejus longe lateque diffundente, notissiraum, etiam
Solis ; et usque obitum, Gallos fovet, imbuit Britannos,
Preesidet Hesperiae, Christum serit ultimis Iberis : ipse hajresiarches istorura Pelagius, cura debito
DeniqueDoctorhuaiiest.idemquoquemartyr iusuperuis certe honore corameraorat. » {August., lib. iv ad
Instruit hic homines, illic pia dona dat patronus.
Bonifacium. cap. 8.)
SiECULO V. MAXiMusTaurinensis duplicem habet in natale
S.

Ann. 382—420. S. Cypriani homiliam, unam; lxxix, col. 255-258,

alteram, lxxx, col. 259-260, edit. Rom., 1784.
D.HiERONYMUS, Catologo Virorum illustrium :
C 492-496.
Cyprianus Afer primum gloriose rhetoricamdo-
«
cuit exinde, suadente presbytero Caecilio, a quo et
:
S. GELASius,pontifex Romanus,in ejus decreto et

cognomentum sorlitus est, Christianus factus,om- Script. Eccl. Opuscula Cypriani martyris el Cartha-
nem substantiam suam pauperibus erogavit: ac post ginensis Episcopi, tom. IV Collect. concilior., col.
nonmultum temporis,electusinpresbyterum,etiam 12, 62, apud Labbaeum,Harduinum,tom. II CoUect.
episcopusCarthaginiensisconstitutus est.Hujus in- concilior., col. 932, et Mansi, tora. VIll, col. 161

genii superfluum est indicem texere,cum sole cla- et seqq. Recensentur quidera in Gelasii Decreto

riora sint ejus opera. Passus est sub Valeriano et opera hujus Patris inter ea quae ab Ecclesia Ro-
Gallieno principibus, persecutione octava, eodem mana, uti apocrypha rejiciuntur Opuscula Tascii :

die quo Romae Cornelius, sed non eodem anno. » Cypriani apocrypha, inquit auctor hujus Decreti
Epist.ad Pau/am. Beatus Cyprianus, instar fontis Verura, praeter alia momenta, quae clare evincunt
purissimi,dulcis incedit et placidus et cum totus recitata verba Decreto Gelasii adjuncta fuisse ab
:

sit in exercitatione virtutum,occupatus persecutio- aliquo extraneo,ex Gratiano id validissime demon-

num angustiis, de Scripturis divinis nequaquam stratur ; a Gratiano siquidem non inter libros apo-
disseruit. cryphos, scd inter libros ab Ecclesia probatos re-

amment. in Jon., cap. 3 « Proponamus nobis D censentur opera divi Cypriani. Vide Tillemont not.
;

B. Cyprianum, qui prius idololatriae assertor fuit, 52, sur S. Gyprien, tom. IV, p. 33.
et in tantam gloriam venit eloquentiae,utoratoriam
SiECULO VI
quoque doceret Carthagini;audisse tandera sermo-
Circa annum 550.
dem Jonaj,et ad pa^nitentiam conversum,in tantam
venisse virtutem, ut Christum publice praedicaret, Procop., lib. Belli Vandal. KuTrpiavov oLyoM i :

et pro illo cervicem gladio flecteret. » avopa jj-aXiTxa Travxtov o\ Kap)(^-/;oovioi dioovTa'., xat

430. auxtj) vitov xiva Xq^^om xoXXovJ a;tov Txpo xf,(; izi-

S. AuGUSTiNUS. — Ignorat nemo quanta venera- Xeox; lopu!ja[ji.evoi Trapa xr,v xr,; OaXXdtjarj; Tjiova,

tione sanclus Augustinus prosecutus fueritmagnum xaxE aXXa E^oJtouvxat, xat aYOJJtv kvtajdtov lopxTjv,

hunc Carthaginensem episcopum, quanti fccerit ','v OTj KuTTptava xaXoOat. Cypriantim virum sanctum,
ejus opcra,quot prx>clara documcnta ct inslructio- prx cmtcris Garthaijinicnses vcnerantur,ipsique tem-
pea repererit in iia etiam oo^nibus c|uae conscripait plum quoddam scrmQnc haud minimo dig7um,in li('
LXl
EDITORUM. LXII

maris ereclim, cullu venerant praecipiio an- A. addit Mabillonius : « Deinde sequitur Psalterium
tore
festum, quod vocant Cypriana. graece et latine; ita ut versio latina oppositam pa-
nuumque agunt
562. ginam occupet, unciali charactere, sine accentibus
et spiritibus incipit a ps. xviii, cujus pars prior
Cassiodokus. Divin. Lection., cap. xix : ;

desideratur, et desinit in lxxii, cujus pars poste-

« Beatissimus Cyprianus, velut oleum decurrens
rior deest. » Sed mala recentium tempestatum
in omnem suavitatem lingua composita ; declama-
in-

juria ac fortasse incendio Bibliothecae Sangerma-

tor insignis doctorque admirabilis. Quantos enim
vero fir- nensis hoc Psalterium omnino periit. Cf. Nov. Di-
ille dubitantes non pertulit labi, lapsos

missima praedicatione solidavit, confessores ad plom. t. III, p. 55, not. i, Paleographie universelle,

martyrium ipse perduxit? et ne minor esset prae- auctoribus D. Champollion Figeac et Aime Cham-
dicationibus suis, ipse quoque martyrii corona, Do- pollion. Paris., apud Firm. Didot, -1840.

mino praestante, decoratus est. Codex Aurelianensis, litteris unicialibus, in Bibl.

public. olim San-Benedict. Floriac, libr. de Morta-
Ennod., episc. Ticinens. :

litale et de Sacramenlo calicis. (Hoenel.)

Vatis Cypriani et martyris
Cor, lingua, sensus, dignitas s.eculo viii.

Mortem ferendo proferunt. Codex Veronensis, majusculis litteris exaratus,

ictum nex dedit,
Vitalis
B
Mucrone parta lux micat. ante annos mille scriptus refertur in Diario Ital.
Dictis fuit praefulgidus, Mabill., p. 23.
Et ore dives unico,
S^EGULO IX.
Torrentis unda gurgitis
Impacta cornu spicul^ Codex Parisiensis iii. Biblioth. Reg., 1647, olim
Sermone vincens promulo, etc. Colbert. Opuscula xiv in-fol.
CODICES. Codex San Gallensis i. Gypriani et Gregorii Na-
S^GULO IV-VII. zianzeni opuscula codex bonus,
; membrana hinc
inde sordida, compactura primseva, memb. in-8°,
Codex Parisiensis i. In Bibl, Regia, sub num. 712
maj. (S. 272, n» 90).
supplem. lat. olim in San-German. sub. num. 185-
ab Italia Codex Vindobonensis, ex catalogo Denis., vol. i,
186, antea in Bibl. Coislin. asservatus ;

col. .^82.
forte acceptus, conjicientibus mon. Benedd., in
S^COLO X.
forma 4° fere quadrata, membranis et quidem ele-
gantibus, eevo tamen crispatis compactus ; in duas
Codex Parisiensis iii. Bibl. reg., 2178, olim Gol-
bert., in-4°, forma oblonga, opuscula vii.
columnas duplici linea verticali inclusas discretus;
charactere unacialiRomano, nitido, pleno, haud ita r Codex Montispessulanu s i, ex libris oratorii Trec,

magno, semi-anguloso exaratus cum litteris indi- ;

olim. Fr. Pithaei, membranac, in-4°.

stinctis, et rotundis ; tenuissimis lineamentis, Oratio de Pcenitentia. Cf. Baluz., in Capilular.

hastis inferioribus oblique sectis , superioribus regg. Fr., prsefatio cap. lxxv et t. I, p. 691.

vero in directum unicialibus ad tres primas

;
S.ICULO XI.
cujusque libri lineas, rubris et aliquando plumba- Codex Strateburgensis, in Bibl. publica, mem-
tis ad titulos vero et ad calcem in voce explicit,
;
bran. Cypriani opera.
rubris et nigris alternatim nullis punctis, nuilis ; S.EGUL0 XII.

fere abbreviatis, conjunctis, aut vitiatis vocibus Codex Parisiensis iv, Bibl. reg., 1648, olira Balu-
distinctus ;
nuilis paginarum notis, nisi in ultimo zianus, in-fol., opnscula xii, spuria multa.
fasciculorum folio et cum uncialibus subsignatus. Codex Parisiensis v, Bibl. reg., 1653, olim Bigo-
Litterae modiocris sunt magnitudinis, calamo subti- tianus, initio et fine mutilus.
liori exaratae ; hastse inferiores vix descendunt, Codex Parisiensis vi, Biblioth. reg. 1654, olim
in T transversa linea, ut in g et in l inferiores du- Baluzianus, a Girardo cantoreS. Mauri Fossatensis
ctus evanuisse videntur ; in fine lineae, tantum 6. exaratus, in-fol.
pro bus ; alias a e pro ae ; Dms, Dmi pro Dominus, Codex Parisiensis, vii, Bibl. reg., -1655, in-fol.

Domini ; q. pro que ; XPI cum litteris graecis pro ^ ' Codex Parisiensis,\ui, Bibl. reg., subfinemsaeculi.
Christi. His characteribus idoneis et constantibus Codex Parisiensis, ix, Bibl. reg., 5248. S. Cypria-
etsi omnes attenderint, v, alii ad vi
alii ad iv aut ni duae Epistolx.
aut vii saecul. codicem ascripsere. Haec sunt in Cod-ix Parisiensis x, martyrologium et necrolo-
primo folio ipsamet D. J. Mabillonii manu scripta : gium Carcassonense. — S. Cypriani duae epistolae
« Codex septimi circiter saeculi ; » deinde annotat ad Successum, ad Clerum et plebem Carthaginien-
quae in eo continentur,tum quae desunt ea autem ; sem.
sunt in primis epistol® omnes initium libri seu ; Codex Trecensis i, flores librorum SS. Ambrosii,
epist. ad Donatum totus liber de Zelo et Livore,
,•
Hieron., Cypriani, etc, membranac. in-4 (qq. iii,

initium iibri ad Fortunatum, recenti manu supple- 2).

tum in concilio ;
in concilio Carthaginiensi, senten- Codex Meermanm, deinde Roulhii, qui eum duo-
tiae episc. a 53 ad 69 ; initium libri de Laude mar- decimo saeculo assignat, annotat. in libr. Cypr, dQ
tyrii, l. in TeHimwiorum adver^u^ M^oh — Raec idolorum Vamtate, p. 331 r.
tXIII PRiEFATIO LXIV

S^CULO XIII. A CODICES IGNOTI ^VI.

Codex Parisiensis xi, Bibl. reg., 16 '.9, olim Lu- Cod. Parisiensis xxvn, Bibl. Sangenovef. ec.

dovici de Targny, in f». 1-20. TertuUiani {verius Novatiani) et aliorum

Codex Parisiensis xii, Bibl. reg., 1650, olim Ba- opuscula.
luzianus, in-fol. Cod. Avenionensis i, Cypr. opera cum pictura,
Codex Parisiensis xiii, Bibl. reg. 1651,olim Celle- membranac. in folio.

rianus, quondam in ecclesia S. Martini Tornacen- Cod. Avenionensis ii, membran. in-folio epistolae.

sis asservatus, in-f°. Cod. Avenionensis sermones cum pictura,

iii,

Codex Parisiensis xiv, Bibl. reg., 1657, olim Ma- membran. epist. Cypriani, Hieronymi et S. Ber-
zarinaeus, in f°. nardi.

Codex Parisiensis xv, Bibl. reg., 1921, olim Ma- Cod. Carolopolitamts S. Cypriani in oratione Do-
zarinaeus, in-f°. minica expositio inter miscellanea PP.
Codex Parisiensis xvi, Bibl. reg., 1689, olim Cod. Carnutensis S. Cypriani et epistolae cum
Colbertinus, in-f". duobus opusculis de Habitu virginum, de Singula-
Codex Parisiensis xvii, Bibl reg., 2653, olim ritate elericorum.

Colbertinus, in-f°. p Cod. dixcesis Heimb. in-folio S. Cypriani epi-

Codex Parisiensisxwiu, Bibl. reg., 3318, epist. de stolae.

S. Celerino, in-f°. Cod. Metensis. S. Gypriani epistolas.

Codex Parisiensis xix, Bibl. reg., 3780, oiim Gol- Cod. Remcfisis, chartae in-4».
bertinus,tantum epistoia de Gelerino lectorejin-f». Cod. Straleburg. ii, Cypriani epistolae, membran.
Cedex Parisiensis xx, Bibl. reg., 5323, olim Bigo- in-4».

tianus, in-fol. Cod. Basileensis. Auctoritates PP. Ecclesis or-

Codex Montispessidanus de duobus abusis (vide thodoxae, inter quos Cypr. in-8°.
quae supra annotaatur in altero codice Montispes- Cod. Brugensis S. Cypriani et aliorum opera.
sulani). Hoenel, in-fol. 1. Andreas Aleriensis ex codice Parisiensi de-
Codex San-Audomarensis, membram. Cypriani scripserat,quae in principe Romana edidit Cypriani
Carmina. opuscul.
SiECULO XIV. 2. Latino Latinio, in Gomana P.Manutii suppete-
Cod. Parisiensis xxi, Bibl. reg., 1658, olira Gol- bat GodexvetustissimusFeronensts, de quo suoloco

bertinus. nobis constitit. Quibus postea in curis secundis

Cod. Pariensis xxii, Bibl. reg., 1723, olim Gol- usus sit, non diserte indicavit.

bertinus, tantum liber de Unitate Ecclesise, in folio. 3. Pamelius usus estcodicihus mss.abbatix Affli-

Cod. Pariensis xxir, Bibl. reg., 5352, epist. de giniensis,haud procul Bruxella. Anglico Jo. Gle-
Celorino lectore, in-folio. mentis, qui ad ipsum quasdam inde castigationes
Cod. Bivionensis, Bibl. publ. Divionis, membra- miserat. Abbatix Blandiniensis apud Gandenses, ,

nae, in-fol, S. Cypriani epistolcC, in-folio. quaeD.Petri nuncupatur, qui paulo post a sectariis
crematus est. Fragmento quodam codicis mss. Lu-
SiECULO XV. dovici Carrionis, in quo nonnulla Cypriani opu-
Cod. Parisiensisnxiv, Bibl. reg. 1651, olim Col- scula continebantur.
bertinus, in-folio, xii, abusiva edita a B.Cypriano, Excuso codice Jo. Chanchii Ultrajectini cura
Abgari, etc. castigationibus admarginem ex mss. variis codd.
Cod. Parisiensis xxv, Bibl. reg. 1659, olim car- Codice D. Pantaleonis apud Goloniam, quem Colo-
dinalis Borbonii. niensem vocat. Gastigationibus Jo.Costerii, ad mar-
Cod. Parisiensis xxv, Bibl. reg. 426,manu chorae ginem ascriptis codicis Canchii. Godice ms. abba-

corii, anno U88, exaratus. Oratio S. Cypriano tri- tiae Dunensis in Flandria, ex incendio sectaiiorum

buta cujus ope infausta quaeque arceri possunt. superstite. Godice ms. Jo. Harrisii Angli, ex quo
Cod. Parisiensis xxvii, Bibl. reg. 7371, olim Col- D castigationes haud poenitendas acceperat. Godice
bertinus, chartaceus, liber de Unitate Ecclesias, mss. abbalige Marchinensis haud procul a Duacensi
in-folio. academia. Codice mss. D. Nicolai cxtra muros Tor-
Cod. Atrebatensis, Bibl. urbis publ., membran. nacenses.
in 4° (Iloenel, p. 41). 4. Rigaltius laudat varietates codicis Begii, Be-

Cod. Saugallensis iii, in Bibl. S. Galli collect. neventani, Corbeiensis , Ncapolitani , Rhemensis,

Joh. Biner, opusculorum S. Bernardi. Veronensis, et Thuani, librum Nic. Fabri, et exem-
Cod. Sangallens. iii, S. Augustini, Cypriani ct plar Pomposianum.
alior... charlae in-^". 5. Oxonienses deniqueusurparunt mss. codices:

Cod. Midlchillcnsis. De xii Abusionibus opuscula quatuor Bodleianos, quatuor Is. Vossii. Duo novi
quffidam : frons et liltera; initiales eleganter auro Collegii Oxonix. Unum Collegii Lincolniensis ibi-

et coloribus sunt depictoe, insignia Edwardi dem. Unum CoUegii Pembrochiani CantabHgise.
3rowne pra;liguntur. Unum bibliothcc3i Lambcrihanx. Unum bibl. Amn-
Lxv EDITOKUM. Lxyi

delianx. Unum bibl. Eboracensis. Unum bibl. West- A. Conradus Sweynheym, AruoldusPanartzque magistri
Romae impresserunt talia multa simul
monasteriensis. Unum bibl. Salisburiensis. Unum Petrus cum fratre Francisco, Maximus ambo
bibl. Cottonianx- Item collationes codicis collegii Huic operi optatam contribuere domum.
Corfjoris Christi Cantabrigias, et alterius Londi-
M. CCCC. LXXI.
nensis per Th. Gale factam, item alterius cujusdam
Ex Epistola Aleriensis liquet hanc S. Cypriani
Salisburiensis per episcopum Asaphensem. Collatio-
editionem praecessisse editionem sacr. Bibliorum,
nes codd. Thuani ccenobiorum S. Michaelis in peri-
maris, Mauritii
quorum impressionera, propter chartae majoris de-
culo S. Victoris Parisiensis, S.
fectum, interrumpere coacti fuerant opifices. Hag
Fossatensis, et S. Petri Corbeiensis per PP. Bene-
autem epistolas se descripsisse refertex vetustoco-
dictinos Lutetiae curatas. Collationes aliquot codd.
dice Parisiensi,cum studiorum causa in eadem urbe
in Vaticana, Veronge et Beneventi existentium, nec
versaretur. Haec ejus epistola, cui inseruit expla-
non regis Galliae ; studio D. Rob. Rigby. Prseterea
nationem multorum vocabulorum a S. Cypriano
ratio habita codd. a Jac. Pamelio, Goulartio, Nic.
adhibitorum, quae « propere perlegendo, » ut ipse
Fabro, Lat. Latinio, etc, adhibitorum.
ait, « alicujus interpretamenti, propter tyrunculos
G.Baluzius non solumomnia priorum editionum
ex codicibus mss. subsidia denuo excussit, sed
quosdam litterariae facultatis, indigere crederet, »

complures de novo etiam consuluit, quos strictim

B cum indice, qui immediate subjicitur, occupat

enumerat Maranus Prolegom. p. cxlvii. Multorum

paulo minus quam tria folia. Exempla quatuor in
Romanis se tractasse Audi/fredi acerbe
bibliothecis
vero varias lectiones libris suis ascripserat, sed,
docet Lairium,qm praeter Grevennae exemplar aliud
quoniam citius illi distraherentur, plenam eorum
notitiam colligere non licebat.
haud vidisse, nec facile occurrere dixerat. Enu-
meratur in Cat. Bibl. Chig.
EDITIONES CYPRIANICiE.
1471.
Editionum Cypriani septem classes commodedis-
cerni possunt, quarum prima ab anno 1471, a te- Ed. Veneta I, vulgo Spirensis. Venetiis, apud
neris initiis Romanae principis ad editionem Rem- Vendelinum de Spira (90'), in-fol. S. Cypriani
boltianam producenda est;secunda a Remboltiana Epistolae. In fine :

ad Erasmicam tertia Erasmicam toties repetitam

;
Loquitur lector ad Vindelinum Spirenaem artificem
qui Epistolas Beati Cypriani reddit in lucem.
habet quartam Pameiius ;quintam Rigaltius, sex-
;

tam Fellus septimam Baluzius instruxit. Inde ad

;
M. CCCC. LXXI.
nostram usque Baluzianam simul et Oxoniensem, Quanquam non ex verbis, reddit in lucem, cum
duplex deducitur editionum ordo, quarum ad Ba- docto editore Catalogi biblioth. Crevennae 1776
luzium aliae, aliae ad Fellum referendae sunt. ^ in-4o, tom. I, p. 59, hanc editionem Romana re-
centiorem esse probem certiori tamen argumento ;
PRIMA EDITIONUM SANGTI CYPRIANI SERIES.
illud esse hac occasione possit, quod cum Romana
Editiones primigense.
editio cod. ms. unde expressa sit, indicet, Veneta
S.ECUL0 XV.
contra de simili praesidio sileat,et hoc ipso silentio
A nno 1471.
editionem antiquam ante excusam repraesentare
Editio princeps RoMANAl.Romae in domoPetriet
se testetur.Gravius momentum textus inter utram-
Francisci de Maximis per Conr.Sweynheym et Arn.
Pannartz, in-folio. S. Gypriani Carthaginensis epi- que convenientia, eodem viro docto,
quae, testante
tanta est, ut, menda quaedam typogra-
praeter
scopi epistolas ex recognitione Joh.Andreae, et cum
phica, quae Vindelinus e Romana sustulisse videri
ejusdem epistola ad Paulum II in fine :

debeat, prorsus illam haec referat (91). — Nitore

Aspicis, illustris lector quicunque, libellos. et elegantia artis Romanam vincere putatur.Caret,
Si cupis artificum noinina nosse, lege.
Aspera ridebis cognomina Teutona \sic) ; forsan. ut omnes fere hujus aetatis editiones, paginarum
Mitiget ars musis inscia verba virum. foliorumve numeris, custodibus ac signaturis.Tex-

(90) Errorem qui saeculo
hujus argumenti libros occupaverat, saepiusque
exinde et iterum explosus est, Spiras hanc editio-
nem prodiisse, viri nomine fraudem faciente, verbo
notasse, juvet. Nec vero error iste iis magis objici
debet.qui superiori aevonotitiamlitterariam horum
scriplorum conderent,quam ipsis eorum editoribus
exprobrandus,iis scilicet quibus manu versari illas
veteres edd. oontigit, quod vix illis. In istorum
numero est Reinhartus Altorfinus Epp. Cypr. a.
1689, editor, qui utramque Romanam sciiicet et
Venetam ed. ex Bibl. Norimbergensi ipsi commo-
datam inspexit, nec tamen aliter de illis loquitur,
ac si per somnum de iis accepisset, Spirensem
vocans, cujus artifex Vindelinus quidam laudetur.
Pariter editores Angli et ex iis Baluzius semper
Spirensem hanc appellant. Baluzii error autem eo
praeterito plurinios infensiorem facile lectorem habebit, ubi recens a
D lectione eorum quae accurate in limine istius edi-
lionis super his Maranus praecepit, in eum incide-
rit. Scire etiam velim quaenam sit illa vetus Ve-
neta quam cum Spirensi una saepius laudat Balu-
zius. Gf. notas ab iib. Testimonior. adversus Jud.,
p. 596. Schoenemann.
(91)Mira sunt quae Duburius in Bibliographie
instructive (instruenda verius) de hac editione nar-
rat :« Elle a merite d'avoir 6te cella que M. Ba-
luze a choisie pour travailler a Tedition qu'il nous
a donnee de ce Pere de TEglise, et il en faisait un
cas tout particulier. EUe a Favantage de renfermer
beaucoup de passages originaux, que cet auteur a
ete oblige de soustraire ou de changer dans la
sienne. » Id.

PAThOL. III.
LXVII PR^FATlO ixvill

tui, quem praecedunt folia duo, indicetn praferen- A album fere totum conspicitur pauca, quae
praeter
tia (92), titulus superscriptus : in paginas secundae extremis ex Hieronymo impressa

Incipiunt Epistolae Csecild Cypriani ad Cornelium Pa- leguntur hoc titulo Ex libro beati Hieronymi de
:

pam, et prima de Confessione, feliciter. viris illustribus, de beato Cypriano. Incipiunt epi-

stolce a fol.xx et proferuntur a signaturis A I usque

In hac editione Veneta habentur etiam Testimo-
niorum adv. Judseos ad Quirinum libri, sed duo ad R inclusive; quinis ferme plagulis consertis sub-
tantum, et multis lacunis laborantes haud dubie ;
scriptum « Expliciunt epistolae gloriosi martyris
:

Cypriani Cart. episc; quanta eloquentia quantaque

eosdem jam Romana sub epistolis complectitur.
doctrina inter cathol. doctores refulserit, epistolae
U83. ejussplendidissimeverborum ornatu sententiarum-
Veneta II. Veneliis apud Lucam Venetum, in- que ubertate optime testiflcantur. « Hinc novo si-
fol. Epistoiae et opuscula : in fine : Divi Gsecilii gnaturarum ordine A D quaterniones sequuntur hac
Cypriani viri sanctissimi et eloquentissimi Epistolas inscriptione :

exactissime recognitas Lucas Venetus, Dominici Incipit prolongus in libros heati Cypriani martyris con-
filius, solita diligentia impressit Venetiis anno
tra Judseos editos. Qui quidem prologus est epistola
quaedam ad Quirinum scripta.
salutis McccGLXxxiu pridie Nonas ,
Decembres
In fine libri :
[Goetze Merkiuurd der Dresd. Bibl.). Exstabat etiam
Explicit liber tertius Caecilii Cypriani gloriosi martyris,
in Bibl. Pinelliana. Gf. Cal. Morelli, lom. I, p. 95, archiepiscopi Carthaginensis,oraloris excellentisslmi,
n. 578. Tractatus et aermones nonnullos accessisse ad Quirinum. In quo libro.sicut et in duobus priori-
bu8,fide8 catholica contra Judseorumperfidiametgen-
propriis adhibitis verbis Audiffredi in Cat. Bibl.
tilium errores sacrarumScripturarum testimoniis for-
Casanat., tom. II, p. 524, prodit. At major certe tissime munitur et corroboratur. Deo gratias.
pars eorum quae Remboltiana ed. praebet, jam hic Gharacteres typorum similes esse iis quae in edi-
vulgala est, ut ex praefatione G. de P. ad Jac. Gra- tione Offlciorum Ciceronis Moguntina, 1465, con-
solarium civem Venetum, qui hanc editionem ma- spiciantur prjeter litteras paucas majusculas Debu-
xime flagitasse dicitur, in Rembolt. ed. repetita, riussen.quiaccuratissime hanceditionemdescripsit
inlelleximus.Prajcipuum habet hoc commodi,quod in Cat. de la Bibl. du ducde la Val., tom. I, p. 151
epistolis singulis et tractatibus summaria praefixa sq. afflrmat. Mediae sunt inter gothicum et roma-
sint brevia, quaeque in tabulam compendio redacta num characterem. Propter librum tertium Testi-
post praefationem conspiciuntur. moniorum adversus Judaeos ad hanc editionem
His proxime adjungsndas puto editiones quas- adverti velim, cum vulgo primus ex cod. ms.
dam hoc saeculo absque anni vel loci etiam nota monast. Gemblacensis emisisse existimetur Eras-
factas. C mus. Editio hsc adeo nec Erasmo innotuit nec
Incerto anno. editorum sequiorum ulli, praeter Pamelium, qui
Sine anno, Brixiae, in-4o. Gaecilii Gypriani sermo quod ex comparatione annotatt. ejus ad tertium
de Oratione Dominica, scilicet, Pater noster, in hunc librum discas, ut multi potius, qui manu
quo docet qua potissimum oratione uti, et quali- versavisse ejus exemplar professi sunt, constanter
ter ad eam accedere et quo gestu corporis et modo duorum tantum adversus Judaeos librorum mentio-
vocis conveniat, qui se Ghristianum esse asserit. nem faciant, aliosque etiam circumspeotae mentis
— {Cat. de la B. d. R., p. 366, n° 502, ubi additur viros in partes traxerint.Nimirum autem aliud hic
velus editio, circa annum ^490). Alibi legere illam latet : duplex exstat editio innominata quarum ;

non memini. alteram, quam jam descripsimus adhibitam seu

Incerto anno. cognitam dicemus editorum hactenus nulli altera, ;

de qua statira exponamus, omnium ore jactata,

Editio innominata I.Sine loco et anno ettypogra-
sed quia ne verbo quidem describeret aliquis,
pho.Prima hujus generis.Sancti GyprianiEpisLolse,
in-folio. Ab initio occurrit Tabula materiarum
: (c
magnum errorera peperit. Pamelius, qui nihil am-
plius quidem retulit de ea, quam statim post in-
epistolarum beati Gypriani martyris secundum
D ventam artem typographicam excusam videri,
ordinem alphabeti (i. e. index rerum memorabi-
>>

censet tamen multo Erasmi castig^tiorem.

lium satis locuples) « incipit feliciter.» Subnectitur
indiculus contentorum cum brevibus argumentis.
Editio innominata II. —
Sine loco et anno, in-

Sunt vero Epp. lxxiit. —

Ad Quirinum libri tres. fol. Incipit ab indice contentorum inscripto :

CiBciliiCy priani episcopiCarthagiuensiB et martyris dignis-

Sermo B. Augustini de B. Gypriano,— Oratio Cyp. —
Bimi libri et epiatolae. Incipiunt feliciter. Ad Dona-
martyris. —
Item oratio ejusdem quara sub die tum de Vanitatibus et Spectuculis (93). —
Ad Deme-
passionis suae dixit. —
Passio B. Gypriani. Sex — triauum. De pietatis Opere et Eleemosyna XIII. —
Ad Fortunatum de Exhorlatioue martyrii.— DeZeloel
libri ad Quirinum agmen ciaudunt. Occupani haec livore. —
De Bono patientioB. De MortaUtate. — De
—
folia xviii cum signaturis A el B vi. Folium xix Habitu virginum.— Ad Caecilium de Sacrameuto Domi-

(92) Vne table particuliSre, Deburius, junior, in- n° 2, et in Bened., n<» 1. Oxoniensis editor tamen
quit. Utramque si diis placet, editionem manibus inscripsit librum de Gratia Dei, p. 1, ubi videsia
ille triverat Schoknemann.
! docta ejus annotata. Schoenbmann.
(93) Postea inter epistolas relatus a Pamelio
LXIX EDITORUM. ixx
nici calicis (94).— AdversusNovatianum schismatieum A. insigne Rembolti impressum, subjecto ad lectores
de Ecclesiee Unitale— De Lapsis. De Oratiooe Do- — tetrasticho occupat. In fine
miijica. Quod idola dii non sint. — De singularitate
(fol. clxxv) :

clericorum (93).— De montibus Siqa et Sion adversus Beati Cypriani opuscula noviter Parrhisiis in Sole aureo
Judseos (96).— Ad Anthonianum.de Cornelio etNova- vici sancti Jacobi impressa Eipeusis magistri Ber-
:

tiano \97). — Ad Thibaritanos Exhortatoria (98).— tlioldi Rembolt et Joaanis Waterloes. In intersignio
Ad Magnum.de his qui in lecto gratiam consequun- saacti Georgiii commorant. Anno Domini M. D. XII.
tur(99). — Ad Quirinum, contra Judeeos libri duo. Die vero xm novembris.
Incipiunt Epistolse Csec. Cypr., etc.
Contenta hujus editionis ex tabula a tergo tiluli
In flne : impressa haec sunt Cardinalia Christi opera usquo
:

Expliciunt Epistolse Caec. Cypr., etc. nil amplius. ad ejus ascensionem et de Spiritu S.(post Arnoido
Character litterarum est gothicus, textus im- abbatis Bonae Nallis vindicata). — Epistolarum libri
pressus est columnis sectis, signaturas habet pla- IV. Primus liber habel epp. xii.Secundus xii. Ter-
gularum quaternarum ab A. III. — R. III. tiusxxv.Quartus x. —
Tractatusejusdem sex.Primus
S.ECULO XVI. in Demetrianum. Secundus, de Habitu virginum.
1500. Tertius, de Prajlatorum Simplicitate, i. e. Unitate
Ed. Parisiensis I. Parrhisii3,apud Jodocum Ba- Ecclesiae. Quartus, de idolorum Vanitate. Quintus
dium. Cypriaai epistolae et opuscula, Tractatus de Tj de Montibus Sina et Sion adversus Judaeos. Sextus.
Cardinalibus Christi operibus.De haa editione non de Revelatione capitis Joaunis Baptistas. — Liber
nisi per conjecturas statuere licet. Commemorat sermonum ejusdem beati Cypriani sermones sex
Fabricius in Del. SS. pro Ver. R. Chr. p. 222, continens. Primus, de Eleemosyna. Secundus, de
librum Cypriano ascriptum de Cardinalibus Christi Zelo et livore. Tertius,de Bono patientiae.Quartus,
operibus, etc, Paris 1500 editum, nulla praeterea, de Mortalitate.Quintus, de Lapsis et jam coronatis
nec bibliopolae nec typographi nec de editione ipsa martyribus. Sextus, de Oratione Dominica. — Ejus-
mentione addita. Erasmus vero annotatione ad dem Symboli apostolorum expositio. — Libellus
eumdem librum editioni suae insertum meminit ejusdem ad Fortunatum, de Martyrii exhortatione
« editionis Badianae, in qua separatum habebatur — Ejusdem lib.de Sicgularitateclericorum. — Ejusd.
hoc opua a reliquo volumine.» Jam Badius primum lib. duo adversus Judaeos ad quirinum primus ;

anno 1500, Parisiis librariam exercere librosque in xin cap. distinctus; secundus.in xxxix.- Passio
emittere ccepit (Maitt. t. II, 73). CoUigo ergo Pari- ejus per Pontianum ejus diaconum edita.

siensem illam quam Fabricius notavit, editionem Quas signo notantur, de novo accessisse putanda
esse Badianam nec vero istud solum apusculum,
;
sunt, reliqua ex edit. Veneta anni 1483 desumpta
sed plura, forsan etiam epistolas Cypriani esse videntur. Ita quidem, inquit Rob. Fortunalus Ma-
complexam ; tandiu autem a recensu editionum C recommendationem operis
cloviensis in epistola in
Cypriani eam sejungi velim, donec certius aliquid praemissa ad Lodoicum Ruvicium (Rusicium v.Ru-
erit compertum. scium) Blesensem (data Parrhisii ex aed. Plesseiis
1581. ad Kal. Novembres) ;

Ed. Veneta I. Venet., ap.Aldum, in-4o. Cypriani Adjicienda etenim tuis illis quse dedisti Cardinalia Chri-
sti opera usque ad ascensum ejus ad Patrem,unacum
Carmen de Ligno Crucis : inter pceetas Christianos
ejusdem auctoris in Symbolum apostolorum exposi
{Cat. Cibl. CasanaU., tom, II, p. 525). tione et per Pontiaoum ejus diaconum pasBione cu-
ravimus aliquibus, uti de alealoribus et caeteris pau-
CLASSIS 11.
cis (quia parum sibi constabant) praesens in tempus
Ab editione Remboltiana ad Erasmicas. omissis (1).
4512. Nec tamen tractatus ille de Cardinalibus Christi
Ed. Remboltiana. Ed* Parisiensis, II. Parisiis, operibus una cum illo de Spiritu S. qui folia xxxii
in-4°. Beatissimi Ceecilii Cypriani Carthaginensium occupare deberent (2), ut numeri ascripti signifl-
praesulis, oratoris, verbique divini praeconis elo- cant, in nostro exemplari,certe non mutilo compa-
quentissimi ac trimi uniusque Dei proclamatoris
: rent, sed textus Cyprianici initium ab Epp. libro t
vehementissimi opera hinc inde recepta, et in numeratur, fol. 1 sqq. —
Quod reliquum est Gui-
unum vigiliis et sumptibus magistri. D lielmus Potetus Biscutinus per vices Fortunati cu-
Bertholdi Rembolt et Joannis Waterloes, calcographo- ram sustinens relegi3se,emacula3se annotatiuncu-
rum peritissimorum ac veracissimorum,collecta et im- li3,locorumqueBibliorumaliorumque admarginem
pressa : quorum distinctio fronte sequenti notatur.
donasse dicitur et excipit proxime quidem Fortunati
Haec in summa pagina, cujus maximam partem epistolam hujus Poteti ad lectores carmen, quod

(94) Postea inter epp. relatus in ed. Pamel. et Bibliotheca nostra imperf. monasterii ad S.
(1)
Oxon, LXIII. SCHOEN. Georgium, p. t. in Villingen hanc Rembolti editio-
(95) Postea Cypr. abjudicatus. Schoen. nem possidet, in qua nihil omnino deest in flne,
(96) Cypriano abjudicatus postea. Schoen. siquidem habetur integer tractatus de Cardin.Chri-
(97) Inter epp. relatus in ed. Pamel. lv, Oxon., sti operationibus una cum illo de Spiritu aancto.
LII. SCHOFN. LUMPER.
(78) Relatus inter epp. Pamel., lviii. Oxon. lvi. '2) Exemplar nostrum non xxxii folia duntaxat
Sghoen. haJDet, sed xxxiii. Lumper.
(99) Epp. Pam. LXix, Ox. lxxvi. Schoen.
 LXXI PRiEFATIO LXXII

deinceps sequitur aliud Hier. Alexandri, profess. A. iis quae falso videbantur inscriptauna cum annota-
Paris. in commendationem impressoris Rembolti... tiunculis. Atque haec omnia nobis praestitit ingenti
ubi obiter impressores monentur officii tum Ve- labore suo Erasmus Roterodamus,vir juvandis op-
netse ed. praefatio. Hieronymi et Lactantii de Cypr. timis studiis natus. Hanc notavit Sandius, p. 42,
testimonia.Summaria in epistolas et traclatus reli- pleno titulo laudavit Hamberger, p. 599, t.II ;prae-
quos, denique indiculus rerum sub nomine Empo- ter hosautem abomnibus ignorataaut neglecta fuit.
rtorM?nEpistolarum,tractatuum,etc..etmateriarum. 1522.
Typorum character similis est fere eorum librorum Ed. Erasmica IV.Apud inclytam Coloniam. Jo.
characteri, qui apud Jo. Parvum prodierunt, sed Soter excudebat mense martio, 2 vol. in-8-. Opera
paulo nitidior. D. Caec. G. E. C. Volumen primum ex recognitioue
1519. Erasmi Rot. vol.II,varios complectens et tractatus
Ed. Basilkensis Hujus anni et
I, Basileae in-fol. et sermones, quorum tibi catalogum sequens cxhi-
loci editionem commemorat Sandius,unde et qua- bebit pagella, etc, etc.
lem, non expedio. 1525.
CLASSIS III. Ed. Erasmica V.Ibid.,per eumd. (mense februa-
Ediliones Erasmicx. Opera sanctissimiMart. Caec.Cypr.episc.
g rio)in-fol.
1520. Garth.,jam tertium habes,lector,a mendis repurga-
Ed. Basileesis II, Erasmiga I, Basilese ex offici- tiora, ex variarum editionum ac vetustissimorum
na Froben, in-fol.Opera sanctissimi martyris Caec. codicum collatione, adjectis pluribus,quae vulgata
Cypriani ep. Carth studio curaque D. Erasmi non fuerant, annotatis, quae vel notha ferebantur,
Roterodami. vel ambigua,studio curaqueD.Erasmi Roterodami.
Prodit Cyprianus (sunt verba Erasmi in prseclara prfef.
1527.
ad Laurent. Puccium Card.D.Lovanoii I549,pridie KaL
Augusti, versus finem) et emendatior multo sublatis Haganoae, S. Cyprianus de Eucharistia. {Bibl.
opera nostra mendis et aliquaTato purior, femotis
:
Barb).
iis quae iili falso tribuebantur et auct^or, adjectis :

aliquot ex vetustissimis exemplaribus. quae hactenus 1528.

desiderata sunt. Postremo prodit opera Frobenii niti- Ed. Lugdunensis I. Lugduni, apud Sed. Gryph.
dior simul et augusli jr prodibit autem et feliciter si
:
2 vol. in-8o. Fabric. 220.
T. R. D. nostrae industriae favebit. Addita sunt ex
vetustis codicibus : 1528.
Epp. ad Jubaianum,de haereticis baplizandis (in ed.Pam. Sine loco, in-12. Cyprianus de Oratione domini-
et Ox. ep. Lxxui). Ad Pomperium contra ep. Stephani
cali. {Mus. Brit.)
(1. 1. LxxxivV Ad Quintinum.de haereticis et schisma-
ticis baptizandis sententiae episcoporum concilii Car- „ 1530.
thaginensis {I. I. lxxi). Ed. Erasmica VI. Bas. ex off. Froben. in-fol. —
Abjudicavit Cypriano,retinuit tamen exedd.prio- Opera jam quartum accuratiori vigilantia a mendiis
ibus : repurgata per Des. Erasmum Rot. Accessit liber
De montibus Sina Sion,adv.Judaeos.— De Revelatione
et ejusd:apprime pius ad Fortunatum de duplici Mar-
cap. S. Joan Bapt. —
Expositio in Symb quod vocant
tyrio antehac nunquam excusus. (Cat. B. bl. du R.
Apostolorum —
De Sin^ularitate clericorum. - Ad
Corn. pap., de Cardinahbus Christi virtutibus. p. 365.

His insuper adjunxit ex descriptiscalamo libris, Dicit Easmus se hunc tractatum in vetustissima

notha eadem : bibliotheca invenisse. Sed artiflcem hujus libelli

Ad Moysen, Maximum et caeteros, de Laude martyrii. ipsissimumjesse Eresmum,ao ingenii sui opus sub-
— De Disciplina et bono pudicitiae. — Ad Novatia- didisse pronuntiat Henricus Gravius, cui assentire
num quod iapsis spes veniae non est dene-
haeret.,
ganda. —
Duas orationes B. Cypriani, — Sermonem videntur Pamelius et Ceillierius.Certe hactenus nec
B. Augustini de S. Cypriano mart. qua hunc libellum eruit Erasmus,
bibliotheca, ex
Annotationes Erasmi admodum paucae nec codex.quose usum esse
una cum cognita cuiquam fuit ;

duplici indice operum Cypriani, altera indicat, cujusquam in manus pervenit. Et res, et
ordinis quo
invicemseexcipiunt,alterojuxtalitterarumordinem verba stylum Erasmi redolent, et quod suspicio-
digesto,nec non de Passione Cypriani per Pontium D nem magis anget, nonnulla Scripturae testimonia,
cujustamen ipsissimum opus non esse,sed a recen- ut observat Pamelius, ita prorsus in hoc libro, ut
tiore quopiam ex ejus opere decerptum Erasmus in aliis Erasmi elucubrationibus redduntur. Lum-
raonet, textui praemiltuntur,cui alius insuper sen- per, Hist. theolog. crit. PP., t. XII. p. 387.
tentiarum index subjunctus est. 1535.
1520. Ed. Lugdunensis II. Lugd., apud Gryphum, in-
Ed. Erasmica II, Coloniensis I. ap. Henr. Alope- 8°, testibus Dupinio, Ceillierio et Lumper.
cium. 1537.
1521. Ed. Lugdun. III. Ibid.,apud eumdem,in-8°,testi-
Ed. Erasmica Ibid.,ap.eumd.{mense Novem-
III. bus DD. Nourryo, Marano, Ceillierio et Lumper .

bri) in-fol. — Opera ab innumeris mendis repurga- Eodem anno.

ta,adjectis nonnullis libellisex vctustissimis excm- Ed. Erasmica VII. Basileoe, ex ofC.Frobem.,2vol .

plaribus,qu3e hactenus non habebantur,ac scmotis Fabric. 220.

LXXIII EDITORUM. LXXIV

1538. A Erasmus, quasi ex opposito inspiceretur. Et anno-

Versio Germanim de Singularitute
I. Tractatus tatiunculcc seu castigationes aliquot doctissimi
clericorum, qui vulgo inter Cypriani opera habelur. utriusque linguae viri Henrici Gravii, breves illa^

A celeberrimo Cochlseo Theodisce evulgata fuit, te- quidem et paucae, sed opportunae tamen eteruditae.
ste Ceillierio,qui autem nec locum nec formam edi- Et inde.x novus, copiosior longe vetusto illo et ma-

tionis adnotavit. gis digestus, jam recens opera Bartholomaei Lau-

Ed. Eramisca VIII. Bas., in off. Herwagiana, in-f" rentis adjectus. Qaid huic editioni tribuendum sit,

(Fabr. ib.j. Hujus quatuor exemplaria c. mss. coll. facile sentient ii qui vel anteriores Cypriani edd.
in bibl. Baluziana erant. probe norint, vel hanc cum quavis conferre non
^541. fuerint gravati.
Ed. Parisiensis III. Paris. ap. Arnulph. Langele- Erasmianarum annotat, aliquot tamen quia pri-
rium,in-fol. — Editio fcede interpolata et contami- vatim suis
locis aplari non volebant, ab initio seor-

nata licet repurgationem jactet in titulo,eoque im- sum cum castigationibus Gravii relictae. Ad librum
pudentiee progressi sint curatores, utErasmi prsefa- de dupl. Martyrio Gravius suspicatur : phrasim
tioni datae Lovanii, 1.519, subscripserint Paris. 1541. Krasmum ipsum quempiam Erasmo similem
aut
Pamelius hac de re queritur in annott. ad librum de t> referre potius auctorem, quam Cyprianum. In eam-
Oratione Dominica, ad verba :E.xcusatio tibi nulla, dem sententiam ivit postea Pamelius alios etiam
etc, quae leguntur etiam apud Caveum p. 129. Hu- assentatores nactus. Errat vero Pamelius, dum
jus exemplaria coil. c. mss. codd. exstabant in Ba- ulramque Frobenianara hunc librum proferre in-
luziana. quit, siquidem, ut suo loco professus est, versave-
1541. rit editiones an. 1520 et 1525 (3).... Baluzio aucto-
Ed. Parisiensis IV. Paris., ap. Oudin. (Audoe- re, non ipse Gravius hanc ed. curavit, sed alius,
num) Parvum, haud dubie in f" (Bibl. Barb. Cat. qui exemplari edito, conjecturis et variis lectioni-
ed. secuuda). bus ex codd. mss. a Gravii manu notato uterelur.
1541. Quod ex totius adornatione concludere
editionis
Ed. Parisiensis V, Erasmica IX. Ibid., ap.Franc. raihi vir sagacissimus visus est quae sane huic su-
ReynauU.in-fo. — Ex ed. et cum ann. Erasmi. [Cal. spicioni favet.
Bibl. Reg. p. 365.) 1544.
1541. Ed. Er.\smica XIV, GravianaH. Basileae, in Quen-
Ed. Parisiensis. VI. Apud Nicolaum Gulgant. in- teliana officina Henrici edita fuerunt eadem Cy-
{°{CeiUier, iii, p. 218). priani opera, referente D. Nourryo nostro et post
1541. C eum Lumper.
Ed. Erasmica X. Antverp. in-8o. Cyprianus. [Cat. 1544.
Bibl. Mus. Britann. Lond. 1787 in-f°.) Ed. Lugdunensis IV. Lugduni, apud Gryph. in-^»,
1541. 2 voll. Vide superiores.
Ed. Erasmica XI. Basileae, ex offic. Herwagii, 1546.
laudante Nourryo. Ed. Veneta II. Venet., in-4°. Cypriaoi Esorcismi.
1542. {Barb).
Ed. Erasmica XII. Antverpiae, exc. Jo. Crinitus. 1547.
D. C. Cypr. Ep. Carth. et iVIartyris Opera, in duo Ed. Veneta III. Venet., ad signum Spei, in-8°
tomos divisa. Est Coloniensis an. 1522, indicibus (Fabr. teste). Opera adjectis ejusdem Carminibus
tamen exilioribus. de Cruce Redemptoris. {Cat. Bibl. Chig.)
1544. 1549.
Ed. Erasmica XIII, vulgo Graviana. Coloniae, es Ed. Erasmica XV, Graviana III. Colonise (in-fol.
officina typ. Petri Quentel, mense augusto. D. Caec. puto), ex ejusd. Gravii recensione. Fabricio teste.
Cypr. —
Universa, quae quidem exstare sciuntur, 1549.
opera ; Jam novissime ex castigatione Des. Erasmi D XVI. Basileae, apud Froben.,
Ed. Eras.m. testi-
Rolerod. diligeutius multo quam hactenus unquam, bus Dupinio, Nourryo, Ceillierio et Lumper.
exemplarium manuscriptorum subsidio a mendis 1549
vindicata. Cum accessione
Cypriano inscri- libelli Ed. Lugdunensis V. In-S", referentibus iisdem
pti,eruditi admodum^ ac pii.de Martyrio duplici, ad testibus.
Kortunatum. Accesserunt et annotationes Erasmi, 1550.
non quidem unum in locura, pr.Tecipitatae. sicuti Ed. Erasmica XVII. Basileae, apud Herwagiura,
hucusque factum est sed suis quaeque locis diver-
:
teste Nourryo.
sacharacterumspecienuncprimum insertae :partim 1550.
ut lector quaerendi taedio levaretur, partim, ut Ed. Lugdunensis VI, in-S*, apud Gryphura, teste
commodius et acutius, quid sibi velint Cyprianus et Diipinio et Ceillierio.

(3) Nec in editione Frobeniana 1521, nec in ea exstantem, diligenter evolvi, laudatus tractatus de
1525 quam utramque utpote in bibliotheca nostra duplici Martyrio habetur. Lu.mper.
IXXV PR^PATTO LXXVI

1553. A. scribi, ne fidem suam vellevissime infirmaret. » —

Germanica II, a Melch. Ambachio in lucem
Versio Recensuit deinde secundavice ad edit. Pamelianam:
prolata, sub hoc titulo S. Caecilii Cypriani, des
: quse ejus curae in Bibi. Saora et Prof, pp. 194 sqq.
alten Christl. Lehrers u. Bischofs Predigten u. exhibentur, in quibus satis de Manutio queritur,
Schriften mit Summarien u. Erklarungen etlicher simulque aegre fert Manutio hujus editionis laudes a
dunkler Spruche u. Worter, deren S. Cyprianus Pamelio tributas. Habet haec ed. omnia qufe vul-
gebraucht, aus S. Gypriani selbst u. Anderer gata erant in Erasmianis et Gravii edd. praeter
Christl. Lehrer Scriften erlaeutert. Zeugniiss, ur- Firmiliani ad Cyprianum epistolam contra episto-
theil u. Lob der furnemstem Lehrer vom Leben, lam Stephani papce in Pamel. et Ox. n. 75, de quo
Lehre u. leiden S. C^cilii Cypriani, Norimb. — Latinus Latinius in Bibl. p. 177, contra annotata
Non omnia scripta Germanice exhibentur. Pameliana Ego Latinus omisi, inquit, non Ma-
: «

1554.
nutius, cum majorum exempla secutus, tum homi-
nis petulantiam detestatus.aAccessitautem denovo
Ed. Lugdunensis Vn. Lugduni, apud Gryphum,
praeter librum v epistolarum, qui xv constat, inter
in-8°, teste Marano.
illa qua3 ascribi Cypriano solent, dubiae tamen
1556.
T, T AT^iTr Tu-j o„ •
i-u T) fidei visa sunt, liber de Spectaculis (4), tum Vita
Ed. Lugdunensis VIII. Ibidem, in-8°, testibus
X-
C . .
n *• •

Cypriani per Pontium conscripta, una cum Actu

Nourryo et Ceillierio.
passionis, cujus ipse Pontius meminit et Passione
1557.
Cypr., quae in superioribus edd. exstabat et hic
S. Cypriani, liber de Unitate Ecclesiae, cum an-
Paulo diacono tribuitur. Quod ad habitum hujus ed.
notationibus, itidem cum Augustini libro ejusdem
externum spectat, nescio an splendidam potius
argumenti, praemissa G. Calixti introductione,
quam nitidam dicere debeas is certe typorum in ;

Helmst., in-8o.
epistola dedicatoria ad cardin. Borromeum — ad-
1558.
hibitorum est honos axptSsta ut vel summis, qui-
Ed. Erasmica XVin. Basileae, apud Herwagium, bus hodie Italia gloriatur, contendere possis hu-
in-foL, ex ed. et annotationibus D. Erasmi. Hanc jus artis monumentis nec reliqui textus, minor
;

laudant Dupinius, Ceillierius et Maranus. licet,multo inferior est character. In bibl. Acad.
^560. exemplar cum coUatione codd. Ver. Vat. Bene-
Paris., forma non significata. Carminade Genesi vent., etc, exstat cujus olim possessor fuit Joseph

et Sodoma {Barb.). Smith, consul Britannus apud Venetos. In bibL

1563. Baluz. hujus exempla duo cum mss. collata exsta-
C bant.
Ed. MANUTiANA,RoMANAlI.Romee,apud Paul. Ma-
1564.
nutium Aldi F. in-f°. D. C. C. Ep. C. et gloriosis-
Ed. Morelliana, Pariensis V. Parisiis, apud
simi martyris Opera.ad veritatem vetustissimorum
exemplarium summa fide emendataj addito etiam
Guil. Desbois, in-f°. — Opera omnia, veterum
exemplarium collatione repurgata, editio aucta et
quinto epistolarum libro, antea nunquam edito.
observationibus illustrata, diligentia et labcre Gui-
Alia eidem Cypriano ascripta. Cum indice rerum
liel. Morellii. Pra^falus est Hadr. Turnebus, resti-
ac verborum memorabilium maxima diligentia
tuta ep. Firmiliani, add. ep. iv int. Pamel. Prae-
collecto.
terea accessere ascripta Cypriano : Jiber de Alea-
Recensuit Latinus Latinius, adhibito vetustissi-
toribus, quem Cypriani esse vix dubitat Pamelius;
mo codice ex Veronensi bibliotheca advecto, ac
Carmina Genesis, Sodoma, ad Senatorem, de Pa-
:

litteris capitalibus, ante annos mille exarato,

que mss. exemplaribus, de quibus singulis tamen
aiiis-
scha Domini. —
Ad Vigilium Celsi in altercatio-
affirmare non ausim, ad manum fuerint, in priina
nem Jasonis et Papisci praefatio. Adversus Ju- —
hac recensione, necne. Dominic. Macrus in Vita
daeos, qui insecuti sunt Christum. De duodecim —
ejus : « Multis, inquit, vigiliis ac laboribus quam
Abusionibus saeculi. Dispositio ccenas. — — Hujus
n ed. septem exemplaria c. mss. codd. coll. in bibl.
plurima collegerat ad ilhisLranda Joca aliqua ob-
Baluziana habebantur.
scuriora. Paraverat etiam quasdam annotatiuncu-
las, in quibus, post varias codicum lectiones indi- 1564.

catas,quam ipse maxime esset secutus,significabat; Soli tractatus Cyprianici, post Leonis Magni
additus etiam ab eo fuit sincerusepistolarum liber, opera, Parisiis, apud Claudium editi fuerunt, reffc-

multa denique summa fide restituta fuerant. Sed, rente Nicolao Nourryo.

quia contra scriptorum codicum lidem, nonnulla 1565.

rctenta, aliqua addila, quani plurima immutata Versio Gallica I. Sormones S. Cypriani Gailice
(operarum ctiam incuria) considorabat, non est reddidit Franciscus de Belleforest, teste eodem
passus nomen suum a Manutio ullo uiodo in ed. ad- Ceillierio. Paris, in-8'-.

('i) Hujus rarissima esse exempla mss. Baiuzius contigisse, quod ncmini editorum priorum. Schoe-
monet, nec parum glorialur duo sil)i cx<;:i,pluria nem.
 EDITOKUM. Lxxvin
LXXTII
1566. A giistini oratio et Agobardi quaedam de tmnslatione
Anonymi Viia Ciipriani, Paris, in-8°, mentionein corporis U. Cypr. in Galliam. Ac cum tota edi-—
ejus faciunt Fabricius, Bibl. lat vol. III, p. 384 ;
tio divisa sit in tres tomos, primus epp. continet,

Walch., Bibl. Patrist., c. !, § 6, p. 44 : lenae, numero lxxxiii, hac serie 1° Epp. statim a Bapti-
:

smo D. Cypr. ; 2° ia secessu ejusd. toto biennio ;

1834.
1567.
3» sub pontificatu Cornelii et Lucii k° miscellaneas \

in pace Ecciesiae variis temporibus 5» sub pontifi- ;

Vers. Italica I. Iractatum de duplici Martyrio,

catu Stephani de baptizandis h«retici3 6° in exsi- ;

inter S. Cypriani opera apocrypha, Italice vertitD.

lio et sub Unem vilae conscriptas. Secundus, libros
Raphael, monachus Florentinus, additis Vita et
et tractatus varios numero xv. Tertius, Opera Cy-
Passione ejusdem sancti episcopi et martyris Ex
priano ascripta. —
Ac in contextu nonnullaquidem
Argelato et Paitono, Florentiae.
proprio arbitrio aut a se omissa aut posita esse
CLASSIS IV. Pamelius fatetur, nonnunquam etiam contra mss.
Editiones Pamelianx. codd. auctoritatem, et hac ingenua professione li-
beroque de Manutii ac Morelii mutationibus judi-
^568
, T. cio malae fraudis suspicionem a se amovit.
d
,

Ed. Pameliana I. Antverpiae, ap. viduam et hae-

jam denuo quam ^569.
red. Joan. Stelfii, in-fo. Opera....
accuratissime recognita collatione facta editionum Versio Italica II. — Annibal Caro Italo sermone
Morellii ad exemplaria ali- donavit tractatum S. Cypriani de eleemosyna, im-
Pauli Manutii et Guil.
quot manusc. vetustissima, certoque ordine, habita pressum apud Aldum cum duabus orationibus S.
tomos nunc primum Gregorii Nazianzeni pariter Italice versis, testc Eu-
temporum ratione in tres di-

toti operi
do.xio Philenio. Venet., in-4°.
stincta.Annotationes Jac. Pamelii
sparsim interjectse; quibustum castigationum ratio 1572.
etlectionum varietasobiter indicatur, tum quidquid Versio Italica III. S. Cypriani plures sermones a
ad antiquitatem ecclesiasticam pertinet, paucis ex- raonacho Florentino Italice versis cum aliorum
plicatur. Ab eodem recens adjecta D. Cypr. Vita e SS. PP. orationibus et tractalibus, apud Junta,
scriptis ipsius coUecta, et Scripturarum citatarum Florentiae, in-^", teste Ceiilierio.
index locupletissimus desideratus hactenus. Re- — 1574.
frictum quo ex longo satis annorum spatio Pame- Ed. Pameliana II. Paris., ap. Nivellium, in-fol.
lius Cypriano operam dederat, studium, dum
Pameliana recusa
pri-
in ; Bibl. Baluz. coU. c. mss.
mum in theologicis studiis esset occupatior, mox
^ qq^^ manu Nic Fabri
Gallica profectione impeditus, incendit ecce iterum
1574.
duplex hujus scriptoris, quae eodem pene tempore
prodiisset P. Manutii et G. Morellii editio. Ac su- Versio Gallica II. —
Opera D. Cypriani in idioma
Gallicum a Jacobo Tigeon Andegavo, canonieo Me-
peravit quidem utriusque virtutes (egregia etiam
tensi, reddita et edita fuere, teste Ceillierio.
ipsius laude mactatas, ita tamen ut Manutianse pri-
mas daret), cum iterata et novis praesidiis adjuta 1574.
textus cura ; tura caeteris copiis, quas titulus poUi- Versio Gallica III. —
Tractalus D. Cypriani de
cetur, primus Cyprianum instruxit ac decoravit, Lapsis Gallice transtulit Simon Goulartius, teste
in primis argumentis praeclaris et lucidis singulis Ceillierio.
libris ac epistolis praefixis, et industria qua singulo- 1575.
rum libellorum ac epistolarum seriem chronologi- Ed. Pameliana III, recusa Coloniae Agrippinae,
cam indagarestuduit.Codd.usus est mss. plurimis in-f", teste Baluzio.
ex omni fere Belgio conquisitis. Ex edd. antiquio- 1577.
ribus praecipueinnominatam I, de qua supra dixi- Versio Italica IV. Liber seu sermo de Morta- —
mus, et Remboltianam evolvit. Lalinus Latinius, litate, sine anno, iocoet lypographi nomine, Italice
cujus supra laudavimus curas secundas, niniium D versus. Exstat, tesle Eudoxio Philenio in biblio-
saepe Manutii confisum esse correctionibus Pame- theca Zeniana D. PP. habeturet in Rhetorica Jaso-
lium censet. Ipse praeter 700 et eo amplius locos nis de Norres et typis impressus Patavii.
restitutos in sola Scripturarum citationemarginali,
1579.
ab innumeris insuper mendis perpurgatum Cypria- cum ex-
Pragae, in-4". Cypriani dispositio coeoae
num sua opera prodire affirmat, ita, addit, ut spe- plicationibus. [Cat. Bibl. Barb.)
rem (si citra invidiam dicere liceat) nuUa posthac
1589.
ejus recognitione opus fore. Praevertit vero hac
Ed. Pameluna IV. Antuei-p., in-fol. recusa Pa-
opera Jo. Harrisium Anglum, Th. Moro a secretis
meliana, apud Beilerum.
quondam, a quo invicem anteverti cupit in Tertul-
liano evulgando. Vitse Cypriani a Pamelio conscri- 1593.
ptae praemissa sunt, quae Pontii et Pauli diaconi Ed. Goilartii I. Paris., excudebat Jo. Le Preux,
Qomine de vita ejus et passione feruntur, item Au- in-fo, eadem recusa, eadem cum inscriptione ac
XXIX PR^FATIO LXXX

supra.Editio ultimaprioribus emendatior, cui niinc A 1617.

primum accesserunt nova breviaria singulis Epp. Ed. Pameliana VI. Colon., in-f. Hanc editionem
et tractaiibus praefixa; perpetuae notae admarginem referunt Miranus et Fabricius. (Bibl. Bodl.)
qui-B auctoris methodum indicant ; responsiones
1620-1664.
passim ad ea quae Pamelius pro dogma-
interjectap
tum pontificiorum confirmatione ex Gypriano et Hermanni Rothmanni Theosophia priscorum Pa-
veteribus theologis protulit. Chronologiae item et trum Tertulliani et Cypriani, etc, quater sub va-
theologiae Cypriani novus index, cum epistoia dedi- riis titulis evul^ata, Vitemb., in 4. Cf. Annal. Ter-
catoria Simonis Goulartii ad ecclesias in Holiandia tullianeos in tom. I hujusce Bibliolh., ad ann.
et Zelandia collectas. (Cat. Bibi. Casanat., t. II, p. 1620, 1636, 1655, 1664.

523.) Cf. Possevin. App. S. t. I, p. 396, et Sand. 1623.

Exstat etiam in Bibl. Leidensi, et in Mus. Britt. Ed. Pameliana VI. Paris., in-fo. (Tom. II. Bihl.

De hac Goularlii editione Geillierius et Baluzius Chig.)

sequens tulere judicium ordinem Pamelii et con-

:
1629.

textum secutus est, sed de suo addidit longas et Germanica III.

Versio —
Tractatus D. Cypriani
operosas ad legendum observationes, quibus Pa- de Mortalitate, Germanice versus per Ludovicum
^
melium refellere et S. Gyprianum calvinistam fa-
Gypria Lavaterum, sub hoc titulo Traktaelein den heil
:

cere conatus est. Cypriani von der Pestilenz. Tiguri., in-^". (Catal.

1593. Tigur.)
1632.
Ed. Goulartii II. Genevae, in-foL, cum notisJac.
Ed. Pameliana VII. Colon., in-f», (Bibl. Barb.j
Pamelii et Simonis Goulartii ad eas observationi-
bus. Haec exstat in bibl. Barberiniana {Cat., t. I). 1632.
Rora. 1867, 2 vol. in-fol. Ed. Pameliana VIII. Paris., in-fo. [Dupin, Ceillier,
Maran.)
S^CULO XVII.
1632.
1600.
Cyprianus, de Unitate Ecclesiae, cum mss. coll.
Thom. Jamesii Cyprianus hoc est Elen-
redivivus, et annott. illustratus studio Jeremiae Stephani.
chus eoruTi quaj in opusculo Cypriani de Unitate
{Catalog. Bibl. Leidens. et Tigur. t. III.)
Ecclesiae sunt addita, detracta lapsu typographico,
1633.
alio quovis modo supposita Londoa, ia-^".
; Ubi —
Ed. Pameliana IX. Paris, in-f. {Bibl. Casa-
legendus est Andreas Rivetus, lib. ii Gritic. sacraj,
nat.)
cap. 14, t. II, opp. Theolog., p. 1095. C 1633.
1603. De Bono Patientiae, cum notis Jeremiae Stephani.
Ed. Pameliana IV. Parisiis, in-f°, apud Sebastia- Oxon. in-S".

num Nivellium [Bibl. Barb., t. I, Bibi. Bodl. Catal. 1643.

edit. secunda). Cyprianus, de Idolorum vanitate, cum observatt.
1603. Rigaltii. [Bibl. Bold. et Barb.)

Ed. Pameliana Goulartii III. Parisiis, in-P. Edit. -1644.

Pamelii recusa cum observationibus Goulartii. Ed. Pameliana GouLARTii IV. Eam laudant Dupi-
1603. nius, Nourryus et Ceillierius.

Cypriani de idolorum Vanitate, in-8°, sine loco 1645.

[Bibl. Barher). Versio Gallica IV. Traclatus de Lapsis Gallice
1603. redditus ab Arnoldo, seu Gallice : Traite des Chre-
Theod. Petreii Covfessio Tertullianea et Crjpria- iieyis qui dtaient tombes durant la persecution. tra-
neanea, quatuor lib., Paris., in-8", partium studio duit par M. Arnault. (Gatal. Bibl. Bunav., p. 50.)
admodum laborans, inquit Walchius, Bibl. Patrist. rv

cap. 9, § 94.
1607.
Editiones Bigaltianx.
Ed. Pameliana V. Paris., in-^", apud. Seb. Ni-
vell. Cf. ed. 1603. 1648.
1616.
Ed. RigaltianaI, Parisiensis XIL Lutet. Paris.,
Ed. Pameliana Goulartii IV. Paris., apud Sebas-
ap. V Mathurini Dupuis, via Jacobaea, sub signo
d.
tianum Chapelet, cum annotationibus Goulartii, et —
1° S. C. C. opora Nicolai Rigal-
Coronae, in-fol.
Pauli Manutii, Guillielmi Morellii editionum ope
tii observationibus ad veterum exeinplarium fidem
emendata, teste Nourryo.
recognita et illustrata. 2" Nic. Rigaltii Observatio-
1617. nes ad C. C. Ep. et Tractt. Diss. anonymi scripto-
Ed. Pameliana Goulartii V. Gonevae, in-f', cum ris antiqui de Baptimo hffirelicornm nuncprimuni
notis Goulartii et Pamelii, teste Ceillierio. edita ex Bibl. Remigiana.
LXXXI EDITORUM. LXXXII

Ad Epistolas etTractatus, Rigaltius inquit, ostendi prae- A 1664.

cipua veteris scriptur^e lineamenta,abipsius auctoris Versio Gallica VI. Referente eodem Ceillierio,
stylo servata fideliler in optimis exemplaribus Vero-
nensi el Beneventano coUatis olim a Marcello (II pa- tractatus de Eleemosyna habetur ad
D. Cypriani
pa) et Antonio Augustino episcopo tuuc Allifano :
finem voluminis secundi abbatis San. Cyruni de
quae in Cypriani volumine manu Car. Monchalli To-
losatum archiepiscopi summa diligentia ac fide des- Eleemosyna christiana, inter praefati abbatis opu-
cripta, perpetuo nobis usu fuere. Atque hic illa qui- cula.
dem Cypriani operum contextu repraesenlari
in ipso
nec me hujusce consilii 1666.
omnia debuisse non inficior
ambiguum fuisse
;

umquam existimari velim tristis- ; Ed. Prioriana, Parisiensis XV. — Paris. ap. Jo.
sime luli, quod festinantibus operis typographicis Dupuis, in-f. Ex editione Rigaltii, cum ejusdem
adesse mihi non licuerit.
annotationibus integris Jac. Pamelii et aliorum
Observationes ergo, inquit Schasnemann, partim
commentariis seorsum antea editis. Accedunt M.
codd.laudatorumdijudioanda
in lectionis varietatc
Minucii Felicis Octavius Arnobii Afri lib vii adv.
versantur, partim scholiorum vicem sustinent, qua;
;

Gentes Julii Firmici Mat. lib. de Errore profana-

ut brevia sunt pleraque, ita frugi plenissima et a ;

recto et eleganti judicio et egregia T.oLiir^(j<.a. cons- rum Religionum Commodiani instructiones adv.
;

picua. Accedit praeterea in Tertullianum antea su-

perioribus annis editum obss.
mosus ille de Corporis ChrisLi pulchritudine tracta-
tus. Ordo idem ac Pameliana, quanquam non in
tres tomos distincti sunt libri. Epistolam etiam
primam seu fragm. epistolae potius, quod priinus
vulgaverat Pamelius, omisit Rigaltius. Hujus od.
quatuor exempla c. mss. codd. coll. in Bibi. Balu-
spicilegium, et fa-
Gentium deos cum ejusd. Nic. Rigaltii notia, et
variorum Commentariis ed. aucta et notis illustra-
P
ta studio Philippi Priorii.
1667,
Ludov. Thomassini presb. congreg. Orat. Dmer-
tatio in synodos sub Stephano papa in causa bapti-
smi hsereticorum, Romanam, Carlhaginensem, etc,
ann. Christi 256, 257, elc. inter Dissert. in conci-
;

ziana exstabant.
lia tum generalia, tum particularia. Lutet. Paris,,
in-i".
De Rigaltii editione ita censet Dupinius : « Ad
1669.
ejus exemplum D. Rigaltius, TertuUiano in lucem
emisso, Cyprianum edidit, nihilque in ordine a Sebast. Niemanni Dissertatio de Libellaticis ,

lenae.
Pamelio observato mutans, hujus auctoris opera
tantum correxitex duobus Italiae manuscriptis.quae 1681.

de Monchal, archiepiscopus Tolosanus, ad margi- imp. Hen. Meyeri, in-4°, Cypria-

Altorfii, typis et
ni et aliorum quorumdam ad ipsum vel in simili
nem Cypriani sui ascripserat, notasque conscripsit
ad loca difficilia explicanda, et observationes ad causa scriptas Epistolae x.xciii, ordine Pameliano lo-
disciplinam horum temporum illustrandam ha-
C catae, ex edit. Goulartiana in sectiones divisae, et
;

rum observationum nonnullae audaces quidem vi-

cum Augustini ad Cypriani argumenta de Bap-
S.

dentur, at eas in praefatione excusare conalur. Ad- lismo haereticorum responsionibus suo loco sub-
dit Remigius Ceillier, quod liberalis Rigaltii auda- junctis, variis etiam Pamelii, Rigaltii, aliorumque
cia, qua suis Commentariisloco quaedamD.Cypria- lectionibus et conjecturis, ut et Gratiani in Decre-

ni praerogativas Romanorum episcoporum slabi-

lo, Lorabardi in libris Sententiarum, ac Thomae
lientia enervare studuerit, non paucos eidem ad- Aquinatis in Summa theologiae allegationibus in

versarios conflarit, inter quos praecipue Albas[ji- margine denique utilibus indi-
notatis, et aliquot

naeus, qui, teste Hugone Grotio (Epist. ad Salmas.,

cibus seorsim editae studio Lucae Frid. Reinhardi,

eumdem tanquam haereticum denuntius- theologi in Universitate Altorf. P. P., etc Textus
p. 323),
set, mors ejusdem conatibus intervenisset.
nisi uti ordo epistolarum est Pamelianus, additis in
Male quoque audit apud theologos, quod Baptis- margine varietatibus omnium fere codd. apud Pa-
mum infantium traditionis esse apostolicae inficia- melium. Rigaltium et Goulartium obviis. Plurium
tus fuerit. mss. e Germania obtinendorum desiderio se fla-
1649. grasse, ait editor omnes autem fautores, quos eo
;

Ed. Rigaltiana II. — Ibid. apud eumdem, in-f»,

n nomine interpellaret, eorumdem questos esse ino-
repetita. C. ms. collata in Cat. Bibl. Bold. piam accepisse tamene bibl. Norimbergensi uten-
;

1650. das editiones Romanam et Venetam 1471, et inno-

Londini, in-8°, Cypriani opuscula variaEpisto- :

minatara ;
quas saltem excutere debuisset curiosis,
lae,de Habitu et disciplina Virginum, de Lapsis, earumque varias lectiones disertius indicare. Haec

de Unitate Ecciesiae, de Oratione Dominica, utc, editio, judice Dupinio, nihil habet, quod in aliis

inter Franc. Rous Mella Patrum, p, 843-944. {Cat. non inveniatur, nisi quod ex bene multis manus-
Bibl. Bunav.) criptis recensita sit.

1664.
CLASSIS VI.
rersio Gallica V. D. Cypriani tractatus de Or.i-
Ediliones Oxonienses.
tione Dominica et de Mortalitate, Gallice redditi
per Dominum Lava), i. e, per ducem de Luyncs, 1682,
teste Ceiilierio. Oxonii, e theatro Scheldoniano, in-P, S, Cypriani
 L}&XXIII PRyEFATIO LXXXIT
Opera recognita et illustrata per Joannem Fellura A. 1690.
Oxoniensem episcopum. Accedunt Annales Gypria- II. Bremae, sumpli. Herm. Brau-
Ed. Oxoniensis
nici, sive tredecim annorum quibus S. Cyprianus
er, gymn. typograph. Oxoniensis ad unguem re-
inter Ctiristianos versatus est, brevis historia chro- cusa. Subjunotis Dodwelli Diss. Cyprianicis.
nologice delineata per JoannemCestriensem. Prima
1694.
hujus editionis dos est, quod tractatus Cypriano
suppositi eta prioribusetiam editoribusquasi gradu
Com. Danielis Frichii de LibeUaticis in Ecclesia
vetere ; Lipsias.
submoti et seorsim repositi, ita tamen, ul aut qu<B-
stionem de statu eorum intactam praeterirent, aut 1697.

pro aliquibus ipsi fidejuberent,ut Pamelius,prorsus Romae, in-fol. S. Cypriani opusculum de Unitate
8unt ex reliquo scriptorum numero elirainati ; ne
Ecclesiae catholicffl in Jo. ThomaB de Roccaberti
vero a quibusdam lectoribus desiderarentur uni-
Bibl. Max. Poatif. Rom., t. VI, p. 903-911.

versi, cum ineditis adhuc quibusdam ahis seorsim 1699.

excudicuravit editor, taU etiam forma, ut cum gemi- Ed. Oxoniensis III. Amstelodami, ap. Jo, Lud.
nis commode jungi possent. Quod ad genuina ista de Lorme, in-foL Ed. tertia, cui additae sunt Dis-
spectat, Epistolas novo aclonge aPameliidissidente p sertat. Cyprianicae II. DodwelJi. Repetitio Bremen-
ordine digessit ; annotationibus, quae commode a si per omnia similis.
superioribus editoribus, in primis a Rigaltio, consi-
gnats erant, ipsis eorum verbis, charactere tamen SiECULO XVIII.
peculiari descriptis suas addidit.de quibus fereni-
mis modeste sentit, admonens etiam lectores, ut, si 1700.
cui forteCyprianiplacitisvideatur9equoaddictior,re-
Ed. Oxoniensis IV, Amstelod., in-fol. eadem ac
putentsenotasad Cyprianum non in eum scripsisse.
supra. {Catalog. bibl. Casanat. t. II.)
Tutelae quoddam genus suscipere editorem, necpro-
priam liberare fidem, niei auctoris sui tueatur. Ad no9.
diapositionis laudespertinet.quod insigni lectorum Gaecil. Cyprianus de idolorum Vanitate, cum no-
coramodo textui variae lectiones primum, deinde tis Nic. Rigaltii ct Jac. Gronovii, Lugduni Batavo-
annotata subjiciantur ;
preeterea textus ipse in bre- rum Minutii Felicis Octavio, p. 392-401. Cat. BibL
ves paragraphos distinctus singulisque eorum sunt Bunav, et Tigurin.

adjuncti indiculi marginales. Praeter ea quee titulus 17^0.

poUicetur, praemissi sunt Vitae Cypriani indicesPa- Romae, in-S'. S. Cypriani Testimoniorum
Caecilii

nieiiani cum indicibus contentorura, quibus edi- C ad Quirinum liber tertius in Instilut. Theologic,
tiones Erasmi, Manutii, Pamelii et Oxoniensis inter antiquor. Patrum, L II, p. 4-90, ex typographia
se comparantur. De niiore et ornatu typographico S. Congregat. de Propag. flde, edente B. Josepho
hujus editionis monere supersedeo. Maria Thomasio S. R. E, cardinali.

1684. 1716.
f^ers. llalica Tractatus adversus feminarum
V. Versio Gallica VII. Prae omnibus praeclara cum
iuxum excerptus ex libro de Disciplina et habitu hoc titulo : Les CEuvres de S. Cyprien, 4veque de
virginum Italice redditus, teste Eudoxio Philenio, Carlhage el martyr, traduites en franfais par Pierre
Romae, ex typographia R. C. A. Lombard, avec des remarques ; une nouvelle vie de
S. Cyprien, tir6e de ses ^crits, et une table des ma-
1864.
tieres. Rothom, in-4o.
Dissertationes Cyprianicx ab Henrico Dodwell.
1717.
A. M. Dubliniensi, Oxoniae, e theatro Sheldoniano,
La Vie de S. Cyprien, docteur de VEglise, ivequ^
in-12.
de Garlhage et mariyr, dans laquelle on irouvera l'a-
1688.
bregi des ouvrages de ce Pdre, des notes criiiques et
Versio Gallica
'^^^ disse^tations theologigues sur les
ad confessores lfT.Tr..\^ir^^^^f^^T^^^^'''^^^'^^^^
ac martyres in idioma Gallicum
differenies coniestations de son temps. Paris, in-^".
translatae cum observationibus historicis atque Opus hoc sine auctoris nomine ad publicum usum
moralibus a celeberrimo Lenfant, auctore Historiae
translatura est ; illud autem D. Jacobi Gervasii
conciliorum Pisani, Gonstantiensis ac Basileensis.
esse omnes jampridem animadverterunt.
{Catalog. hibl. Bunav. Ceillier.)
1717.
1689. Fersio Anglica
Cyprianus, edilus textu Latino
I.
Joh. Clerici Summarium vitae S. Cypriani, quod et vcrsione Anglicaet notisaNat. Marshallo, Lond.,
cum in bibliothecam universam XII, 212,
illius in-fo.
translatum esset, &eparatim prodiit, non tantum 1719.
Gallice. Amstelod., in-12, sed etiam Germanice in Tractatus de Singuiaritate
Versio Gallica VIII.
Glerici deutsch uberstzten lebensbeschr ciniger clericorum, intcr opera dubia S. Cypriani, Gallicc
kircheuvaeter, pag. 138. prodiit Paris. ap. Lottin., teste Ceillierio,
KXXV EDITORUM. LXXXVl
1721. A tiones traxisse ea viderat, ad vetustas editiones et
Cornelium
Parisiis, in-fol. Cypriani Epistolae ad codd. mss.emendavit,variantibu3 ad marginem ap-
et Stephanum, summos pontifices, et alia quaedam positis.Baluzii contra emendationes,eo quod expli-
in Epp. Rom. Pontif. jier Petrum Coustant e con- cationibuselillustrationibussaepe distinguuntur,se-
gregatione S. Mauri, a p. 126. paratim post textum subjiciuntur.Praefationisquo-
que loco Maranus de operibus, editionibus,doctri-
1724.
na et rebus gestis Cypriani prolixe disseruit,ita ta-
De dissidio inter sanctum Stephanum et sanctum men utsaepe abOxoniensibus discederetet receptis
Cyprianum super baptismale hsereticorum exorta dis- ab Ecclesia catholica placitis Cyprianum confor-
sertatio dogmatica, ab auct. anonym. Paris., apud
maret.
vid. Raymondi. Mazieres et Joh. Bapt. Garnier, via
1727.
Jacob., sub signo Providentiae,partim quidem a D.
Dissertation thiologique sur la cdlehre dispute
Lumper, t. XII Bist. theolog. critic. PP.,ex integro
enlre le Pape S. Etienne et S. Cyprien, sine auctoris
vero tum in opere Soardi de supreraaRomani Pon-
nomine data, D. Corgne ascripta.
tificisauctoritatehodierna ecclesiaeGallicanaedoctri-
na ; Avenione, 1647 ; tum in hoo volumine novae ms.
BibliothecaB Patrum, " Ed. Baluziana Il.Venetiis.recusa fuit Baluziiedi-
tio in-fol.,teste Eudoxio Philenio in Tricaletii Bibl.
CLASSIS vu. Ecclesiae PP. Latio donata.

Editiones Balu%ianm. m3.

Carmen D.Cypriani ad Felicem,de
Paris., in-fol.
1726.
Resurrectione mortuorum in Bibl. Tigur.,t. ni,in
Parisiis, ex typographia Regia t. IX Edm. Marten. et Ursini Durandi. VV. SS. et
Ed. Baluziana I.

fol. max. S. G. Cypriani episcopi Carthaginensis et Monument. collect. ampl.

martyris Opera omnia ad mss.codices recognita et 1733.
illustrata studio et laboreStephani Baluzii,Tutelen- F.RayraondiMissorii Disputationes criticssin duas
sis.Absolvit post Baluziumac prfflfationemetVitam celeberriraas epp.Firmiliani et Cypriani adv.decre-
Cypriani adornavit unusex monachiscongregationis tum S. Stephani. —
Ejusdem disputatio in epistol.
S. Mauri (D. Prudentius Maranus). ad Pompeium, inter Cyprianicas lxxiv, qua illam
Genuinis Cypriani scriptisspuriaorania sicadjun- una cum aliis quinque et concilioCarthaginensi iii
gere instiluerat Baluzius, ut habentur in editione hactenus pro Cyprianicishabitis nuncpriraum abju-
C
Oxoniensi,oraissosolumcomputoP6Lschali,uttamen dicat ac Donatistis tribuit. Venet., in-4°.
inter genuina referret de Spectaculis,delaude Mar-
tyrii et quod inscribitur Anonymi deRebaptisraate. mA.
Itaque textum variarum lectionum a superioribus P. Tourneminii Conjectura in iisdem epistolis.
editionibus congestarum et triginta fere novorum {M4moire de rr^i»OMx,ann. 1734, pag. 2246.) Hanc doc-
codd.mss.ope insigniter et multis in locis eraenda- tissimi Patris conjecturam critico exaraini subjecit
verat, notisque instruxerat partim emendationum Malleville in opere cui i\\.\i\\i9:LaReligion nalurelle
causas reddentibus,partim explicando 8ermoni,vel et la rdvilde dtablie, etc. Diss. viii, art. 8, p. 528.
illustrandis rebusinservientibus.Absolutajam erat
1738.
plurima operis pars,duobus aut tribus foliis tracta- Georg. Gottl. Preu Dissert. critico-theolog., gua'
tus de Gardinalibus Christi operibus exceptis, cum
Cypriani et Firmiliani epistolarum adv. Stephani I
subilo medio labore occupat. Cum igitur
mors in
papae decretum de haereticor. Baptismo vindicia^, op-
Marano in reliquis tantum esset elaborandum, posifas Raymondo Missorio exhibet ; lenae, in-4».
etvicariam tantummodooperamsuggereresensisset
(quippe qui,si nova Cypriani editio sibi fuissetador- 1741.

nanda, fatetur non pauca ex tam gravi sarcina se D Fr. J.Henric. Sboralea ex libello contra Missorium

fuisse deoneraturum), retinuit, quia sic Baluzio vi- ejusdem ordinis,germanam S.Cypriani,et Afrorum,
sum,quidquid habuit editio Pamelii,sed ex iis qui- nec non FirmilianietOrientalium opinionem dehae-
bus Angli Cyprianum onerarunt, Arnoldi B. V.elu- reticorum baptismate exposuit. Bonon., 1741.
cubrationes (de opp. vi dierum, de laudat. B. Vir- 1750.
ginis et Meditationes) expunxit. Gonfessionis Cy-
J . F. Cotta Exercitatio historico-critica qua conje-
priani,quam Angli Latina interpretatione,pluribus
ctura Renat. Jos. Tourneminii. etc, examini subji-
locis hiulcam,innumeris aliis corruptam dederant,
citur ; Tubing., in-4o.
Graecum textum ex bibl. comitis de Seignelay sup-
175^.
peditatum nova interpretationesubstitutaexhibuit.
Spuria porro Cypriani opera,quae Baluzius ita dare Bononiae,D. Cypriani Exhortatio ad poenitenliam
coiistituerat, ut habentur in Oxoniensi editione, cum notis J. C. Trorabellii, inter ejusd. Opuscula
quod plures naevos per ipsas crebras Cypriani edi- veter. Patrum Latin., p. 3-32, in-4°.
LXXXVII PRiEFATIO Lxxxviii

1751-1754. A frequenti ad Parisiensem aliamCypriani editionem

de Doctrina per Rigaltium factam,quae mihi praesto est,recursu,

F. J. Reuchiin Dissertationes Ires,
correxi, antequam nostro prelo eam recudendam
Cypriani ; Argentor., in-4°.
darem Maranianam operum D.Cypriani recensio-
:

1753.
nem, quam hic repeterem, Rigaltianae praetuli^quia
De SS. Cornelio papa et martyre et S. Cypriano
est ista novior, et locupletior, licet ad prodigali-
ep. et mart., inter acta SS. Bollandiana, ad diem tatem usque, atque confusum chaos vario-
ita, ut
XIV sept., IV, p. -143-350, auctore Constantino
t.
rum operum exhibeat, aliorum quae Cypriano non
Suyskeno. ita certo attribui possint, aliorum quae Cypriano
1758. potius abnegari sanior crisis jubet, aliorum quo-
Ed. Baluziana III. Venetiis, ex typographia Hie- rum auctor ignoratur,aliorura quae certis quidem a
ronymi Dorigoni in fol., Opera omnia D. C. Cy- nostritamen Cyprianiaevo remotissimisauctoribus
priani. Est Repetitio editionis Baluzio-Maranianaj, debenturj negotiique mihi non parum facesserit,
sed mendis typographicis foede maculata. quo selectum instituerem,quid ex hac ferragine li-
bellorum ad hanc novam editionem recudendum as-
1759.
T» sumerem, quidve praeterirem, secernens,ac quem-
Florentiae, expensis Antonii Zatta Veneti, in-fol., dam inter selecta ordinem justum componerem. »
D. Cypriani Epistolae ad Oornelium,Lucium et Ste-
1784.
phanum summos pontifices,et alia quaedam in Mansi
Ulmae, typis Christ. Udalrici Wagneri, 12.D.Cae-
collectione nova et amplissima Conciliorum, 1. 1, a
cilii Cypriani episcopi Carthag. et martyris opu-
p. 793 865, et p. 881-885, 928.
scula de Lapsis, de Oratione Dominica et Bono Pa-
1760. tientiae, dominis confcederatis congregationis B.V.
Longosalissee, in-S", sumpt. Jo. Martini. D. Cae- Mariae in imper. monasterio S. Georgii Hercyniae
cilii Cypriani de Idolorum vanitate liber recensitus Sylvae in xenium oblata.
et iilustratus notis variorum selectis atque etiam 1790.
suis a Jo. Gottlieb Lindnero, cum Minucii Felicis Versio Germanica V. Vindobonae, in-8", cura CC.
Octavio editus. Vide Acta Eruditor. Lips. an. 1760, V. Hobenbalken, prodiit sub hac inscriptione : Die
p. 275 et seqq. Achten Werke der heitig. Cxcitius Cyprianus, Bisch.
1763. zu Cartkago u. martyrers.

F. E. Boysen Ada inter S. Cypr. et Stephanum in

1790.
disreptatione de hsereticis baptizandis ^Lips.etQued-
F. Marcellini Molkenbuhr 0. S. F. strictioris ob-
Linb., in-^".
servantiae binae dissert. prima de
: S. Firmiliani
1771. Caesariensis ep., epistola ad Stephanum, aliisque
S.
Chr. (ifr.Muller Programma observatt. in quinque ejus operibus, eiG.,mondiSiev\\ Westphalorum,in-4o
loca Cypriani ; Gerae, in-4°. secunda, de S. Firmiliani anno emortuali.
17 1. 179L
Ant.Sandini Dispp.hist.in Vitas Pontificum Rom., Dissertatio anonyma Francofurti et Lipsiae data,
disp. VII, VIII, in-8°, Ferrar. sub hoc titulo : Weder die christliche Religion. noch
die romisch. katolische Kirche ist die alleinseligma-
1773:
chende
Longosalissae, in-8». D. de Vani-
Caec. Cypriani
tateIdolorum liber, editio secunda Lindneri priori 1791.

longe emendatior. Dissertatio anonyma cui titulus : Doctrine de S.

Cyprien sur 1'unitd de fEglise et sur le schisme, ap-
1782.
pliquee au temps pr6sent. Paris., apud Dufraine, in
Eu. Baluziana V, Wirceburgi, ex offlc.
in-8°, r. , ^. .
a,~> ,,,
r^ ; ^, ,L n Palatio, in-12, 111 pag
Stahel., t. II, S. Cypriani opera, curante Oberthur. \)
1793.
Tomo secundo, praeler tractatus Cypriano olim
ascriplosexOxoniensietBenedictinorumeditionibus
Fr. Marcellini Molkenbuhr Dissert. xviii : Quod
epistolx S Cypriani quinque synodi Africanx con-
et
auctos etiam nonnullis.acccsserunt Minucii F.Octa-
fictx sunt. Monast. Westphall., \n-k°.
vius et Novatiani opuscuia. Consilium, quod secu-
tusfuit cl. Oberthur hisce verbis ipsemet exponit '.
1794.
« quidem Parisi-
Refert ea edilionem Marani non Ejusdem dissertatio critica xiv de Eusebio Caesa-
nam illam anni 1727 {corruje 1726). nec Venetam riensi et ,S. Hieronymo interpolalis quoad S. Cypria-
anni 1728, sed alteram Venetam anni 1758, apud num et Dionysium Alexandrinum rebaptizantibus
Hieronymum Doringonium, factain ; cuin priorcs, male annumeratos, ac de epistolis SS. Cypriani et
hac postrema certo meliores, ad manum non fue- Cornelii ad hxrcsin Novatianorum et disciplinam
rint: hujus autein errore3,quibuH s^catcre eam fecit recipiendi lapsos episcopos sjiectanlibus, in-4". Mo-
cditor negligentior, magna prius liupciipa opera,et nast. Westphal.
IXXXIX EDITORDM. XG

1796. A 1841.

Epistolae Cyprianicffi inter epist. RR. Pontificum De Anabaptisticis Cypriani epistolis et synodis,
D. Coustantii ex editione C. Tr. Gottl. Schoenne- saecul. tertio in gratiam rebaptizantium habitis.
man, Gotting, in-8°.
1815. 1842.

Concilia Carthaginensia, in Reliq.sacr.auctorum Vita S. Cypriani Anglico sermone conscripta, au-

secundi tertiique saeculi in codd. mss. recensuit, ctore Poole, el in Gallicum versa, cur. Fr. Z. Co-

notisque illustravit Martinus Jos. Routh, S. T. P. lumbel Lugdun.

collegii S. Magdalenae praeses ; Oxon., in-8°.
1844.
1818-1820. Nova edit. Baluziana et Oxoniensis. — Paris.,
Versio Germanica V, cura M. Feyerabend, Mo- curante J.-P. Migne, hujus Bibliothecae editore. Ex
nach. IV, in-8°. uno bujusce editionis conspectu in prima t.lV pag.
1822-1823. praefixoquisque deprehendet quid editioni Baiu-
zianaeaddiderimus,quid amoveriraus, vel mutave-
Authentia epistolarum Cyprianicarum de Baptis-
B rimus. Addita porro fuere l^ In toto textus Cy- :

mo haereticorum impugnata in Lilleras. Zeitung.

prianici decursu tum selectarum lectionum varia-
F. Katholik Religionslehrer, ann. 1822, fasc. vii,
rum spicilegia praecipue ex ed.Oxoniensi excerpta;
p. 79, 102, et ann. 1823, fasc. rv, p. 33.
2" hinc et inde annotationes nonnullae ex Pamelio,
4831. Fello, Routh, Godhorn mutuatae ;
3» In libro de
Fr. Guill. Rettberg Thascius Ccecil. Cyprianus Idolorum vanitate uberior notarum seges ex edi-
DargestelU noch seinem Seben und Wirken, Got- tione Lindneri ad nostros usus adducta-.^" In opu-
ting, in-80. sculis dubiis notae Pamelianae ab Oxoniensi editore

1832. servatae ;
5» Opuscula tria,quorum aBaluzio unum
S. Caecilii Cypriani libri de Idolorum Vanitate,
omissum, nempe de Pascha Computus,m appendice
de Mortalitate sive de peste, de Opere et eleemo- apud Oxoniens,editus alterum a J.-C. Trombellio
;

primum in liicem scilicet S.Cypriani Exhortatioad

synis, de Zelo et livore, nec non et Firmiliani epi-
stola recens, notasque suas et aliorum addidit Pcenitentiam erutum ultimum deinde, Carmen, ad
;

Mart. Jos, Routh, S. T. P. coll. S. Magd. preeses, Felicem, de Resurrectione mortuorum in Veterum
Script. et monum. amplissima Collectione, t. IV, ab
Oxon., in-8", ed. altera et auct. ibid. ann. 1840.
p Edmundo Martene evulgatum 6° Dissertatio D. ;

1834. Nicol. Le Nourry, magna rerura ubertate praestans

Fred. Schem Excursus ad tractatum de Lapsis in Cypriani libros ad Demetrianum et de Idolorum
una cum versione germ. ejusdem libri et aliorum FanzYafe ; ^** Henrici Dodwelli dissertationes Cy-
trium. Monast., in-8". prianicae tres ;
8" Demum in ultimaeditionis coro-
nide apposuimus satis multam copiam selectarum
1835.
Oxoniensium et Routhii notarum,quibusexindenon
S. Cypriani opera in coUectione selecta SS. Pa-
tantum Baluziana, sed et in optima parte Angli-
rum, accurant. DD. Caillau et Guyon, Paris., in-
cana editio in hac nostra rediviva exhiberetur.
ccepta et Mediol. translata, 2 vol. in-12,
Haec autem vel alias ponenda, vel penitus omit,
1836. tenda duximus : 1° S, Gypriani Vita a Pontio dia-
S. Cypriani opera ad normam editionis Baluzia- cono scripta, Actaque proconsularia seorsim et
nae, semotis notis, ed. duplex, altera in-8°, altera infra, suo nempe annodantur 2" Epistolas Ponti- ;

in-12, separatim Paris, et Vesont., ficis, sive Cornelii ad Cyprianum sive Cypriani et
apad Gauthier
fratres et soc. aliorum ad Romanos Pontifices,in hoc tertio tomo,
ubi de SS. Cornelio, Lucio, Stephano, inserere
1838.
D debuimus, nec tamen monere toties lectorem, imo
Ed. Lipsiensis. Th. C. Cypriani opera genuina
et omissa breviatim perslringere negleximus,
ad optimorum librorum fidem expressa, brevique Epi-
quoties quidquam alias referre oporluit ;
3"
annotatione instructa, curante D. J. H. Goldhorn, eodem tomo,ac praesertim inter
stolas synodicasin
t. II, in-12, Lipsise sumptibus et typis Bernh. Tau- acta de Baplismate haereticorum etconcilia Cartha-
chnitz jun. 4° Duos anonymorum au-
ginensia seposuimus ;

1840. ctorum in eadem disceptatione scriptos libros ex

Conr.Stheph. Malthies Expositio biblica,historica, opere Cyprianico amovimus, et alia dedimus 5° ;

dogmaiica Baptismatis, in-S", Berolin. Celsi cujusdam in altercationem Jasonis et

Papisci de Judaica incredulitate ad Vigilium epi-
1841. scopum praefationem, qus inter opera Cypriani
Versio Anglica II. Cyprian'3 Treatises, 2 ed., ideo forsan praecipiti nimiumjudicio adoptata fuit,
Oxon., in-8». quod in codice Golbertino 1403 signato, hoc ejua
nt PRiEFATlO EDITORUM. X6n
initium sit « Cyprianus Vigilio fratri salutem;»itt
:
A. Patribus datum. His proinde quasi valedicturi,
tomis sequentibus.ubi integra hujusce disputatio- lectoresque nostros extremum jam alloquentes,nil
danda sunt, amandavimus 6" Expositioin
nis acta ; potius, nil sanctiushabemus, quamut antea, cum
Symbolum,qu3e merito Ruffino Aquileiensi ascribi- de Tertulliano finem fecerimus, Deo Deique Pa-
de Operibus Christi cardinalibus,
tur, et tractatus renti grates agamus, Eoclesiaeque in terris Matri
ab ArnaldoBonnevallensiabbateapertecompositus, amantissimas, hanc qualemcunque opellam iterum
propriis suis auctoribus restituti in sua loca rece- dare dedicareque audeamus eo praecipue auxilio
;

dunt ;
7" Carmina Genesis et Sodoma supra habes ac fausto nomine fidentes,quod grata SS.Apostolo-
in Tertullianeis appendicibus. rum Petri ac Pauli festivitate modo inchoanda,h<ec
Imo, ad hujusce edilionis cumuium, ut videtur, absolvimus quos idcirco nobis, nostrisque rebus
;

accessit incoeetaneos Gypriani Pontifices Romanos, ut beni adsint, nosque ac lectores nostros eodem
longa rerum, monumentorum ac dissertationum patrocinio tutoa et incolumes servent, placidique
series.tumin celeberrimam rebaptizationis causam ac felices in perpetuum juvent, enixe obsecra-
instrumenta omnis generis, sive vetera, sive re- raus.
centia quibus, ni fallor,haec nostra editio caeteris
;
Scribebatur Parisiis, iv Kalendas Julii,anno Do-
quae usquedum prodiere,integrioret locuplelior fa- mini m. d. ccc. xliv.
cillime evadit.
Sat ergo Cypriano, aliisque ejusdem aetatis EDITORES.
 SiECULO III, CIRCA ANNUM CHRISTI CCIII.

ACTA
SS. PERPETC^E ET FELICITATIS
MARTYRUM

PROLEGOMENA
(Ex Actis Martyrum sinceris V. G, Theodorici Ruinart, pag. 77 sqq.)

1-10 SYNOPSIS.
I. De horum Actorum editis et mss. —
//. Perpetua et Felicitas an Tuburbitanse. III. Non Tuburbii, sed —
Carthagine marlyrium passx noscuntur. —
IV. Tempus passionis inquiritur. V. De horum Actorum —
auclore, seu potius collectore. An Tertullianus. —
VI. Non fuit Monlanista : contra Valesium. VII. Ex- —
ploditur iteium commentum de auctoris montanismo. —
VIII. De harum Martyrum cultu et memoria. —
IX. Ejusmodi Acta adversus Samuelem Basnagium a viro doctissimo dudum vindicata. Quanti facienda sint.
Acta proconsularia deinceps omittenda.

I. Multum germana sanctarum Per-

desiderata, et frustra in variis bibliothecis diu conquisita, Acta
petuaB et Felicitatis, invenit tandem studiosissimus sacrie antiquitatis mdagator, Lucas Holstenius, in
codice ms. sacri monasterii Casinensis unde eruta et Romae vulgata, eadem postea cum ejusdem Hol-
:

slenii notis, Parisiis edidit Henricus Valesius. Nos vero ea proferimus ex duobus codicibus mss. cum
eadem editione coliatis quorum unus est Ecclesias Salisburgensis; cujus codicis varias lectiones sapien-
:

tissimi viri Antonii Faure, theologi Parisiensis et Remensis ecclesice praepositi, beneficio accepimus :

alter vero qui ad annos 800 accedit, est bibliothecffi nostri monasterii Sancti Cornelii Compendiensis.
Invenimus etiam in schedis Mabillonii noslri excerpta ex iisdem Actis non contemnenda sed e quo ;

codice ea descripta sint, non indicatur. Porro in iis locis in quibus codices mss. inter sese vel ab editis

dissident, et tamen utraque lectio ferri potest, varietatem in notulis apposuimus, ne temere in tam pre-
tioso Ecciesi;e monumento immutasse videremur. Eadem etiam cautela usi sumus, si quando in
aliquid
mss. codicibus ubi eadem Acta vitiata habentur, aliquid notatu dignum occurrit.
II. Tria inquirit eruditus Valesius in praefatione ad haec Acta primo, ubinam hae mulieres sanct®
:

passa? sint secundo, quo tempore martyrium consummarint

; ac tandem quisnam horum Actorum
;

auctor seu potius ccllector fuerit de quibus omnibus eliam hic paucis agendum est. Quod ad primum
:

attinet priusquam sincera harum martyrum Acta reperta fuissent, nemo fere in dubium revocabat quin
eaedem ipsae fuerint quas sub Sanctarum Tuburbilanarum nomine varii auctores celebrabant. Id persua-
debat, praeter quorumdam, eliam veterura, martyrologiorum auctoritatem, Acta quae sub Perpetuee et
Felicitatis nomine circumferebantur, in quibus eas Tuburbii passas fuisse disertis verbis expressum erat
et quamvis in his Actis nonnulla viris eruditis vitiosa ac depravata viderentur, nullus tamen de loco

martyrii hactenus quaestionem moverat. Verum, quum Holstenianas editionis occasione res exactius
discuteretur, aliter viris doctioribus visum est, ac prae caeteris Henrico Valesio qui libratis quae ex ;

utraque parte afferri poterant momentis, has martyres, non Tuburbii, sed Carthagine martyrium con-
summasse asseveranter pronuntiavit. Hanc sententiam probat V. C. tum ex ipsis Actis, tum etiam ex
antiquorum scriptorum auctoritate. Ex Actis evincitur has martyres proconsulari potestate damnatas
fuisse ac proinde, ut ait, non Tuburbii in Mauritania, quum in ea provincia nullum jus proconsulea
;

haberent verum, ut in nova editione Augustiniana observatum est, quura duplex fuerit Tuburbiura in
;

proconsulari provincia situm, atque in alterutra earum civitatum fortassis amphitheatrum esset, quum-
que ex iis una, Tuburbium majus diceretur, parum valet ea Valesii ratio nisi dicatur raartyrologia fere
:

orania Tuburbium in Mauritania expressisse.

11 III. Certius ex argumentum quod ex auctoritate veterum qui de sanctis Perpetua et Felicitate
scripserunt, deducitur. Nara, praeterquam quod Victor Vitensis eas « Garthagine in basilica raajori
sepultas fuisse » afflrraat (1), Prosper in Chronico Labbaeano, Beda in libro de scx y€tatibus Mundi, imo

(1) Vict. Vit., de Persecut. Vandal., lib. i, cap. iii, pag. 5, edit. Paris. 1694.

Patrol. 111, 1
H PASSIO SS. MAIITYRUM 12

et in Marttjrologio sincero (quamvis illud quod sub cjus nomine circumfertur, aliter habeat), Regino,
Ruijanus \n jlartj/rologio, aliaque bene multa marlyrologia, cum edita tum mss., ut videre est apud
Bollandianos ad dicm vu martii, expressis verbis has sanctas martyres apud Carthaginem passas fuisse
asserunt. Nec reponere juvat ab Augustino in Sermone xxxii, a Sirmondo edito, qui est novae editionis
cccxLv, has martyres Tubtirbitanas appellari nam in codice ms. ex quo desumplus est iste sermo, non
:

Tuburbitanarum, ut correxit Sirmondus, sed Suburbitarum legitur. Diceret forte aHquis eas Suburbitanas
fuissc dictas, quod in suburbio Carthaginis passae fuissent. Sed, etsi delur hunc locum recte a Sirmundo
emendatum fuisse, nihil inde contra Valesii sententiam deduci potest. Fatetur quidem de Tuburbitanis
martyribus hic Augustinum agere at negat plane eas esse Perpetuam et Felicitatera
; de quibus alias :

saepe agens Augustinus, numquam eas Tuburbitanas, sed proprio semper nomine Perpetuam et Felicita-
tem appellavit. Contendit vero vir eruditus Tuburbitanarum nomine hic a sancto Augustino Maximam,
Donatillam ac Secundam designatas fuisse, qu^ quidem Tuburbii sub Valeriano et Gallieno imperato-
ribus passse dicuntur. Et quidem id Valesii responsum confirmari posset ex vetusto kalendario Gartha-
giniensi apud Mabillonium, ubi sanctarum Tuburbitanarum festum recolitur iii lialendas augusti quo :

die nusquam Perpetua et Felicitas, Maxima vero el sociac in omnibus martyrologiis mortem obiisse
referuntur.
IV. Diu non immorabimur in assignando tempore quo passionem consummarunt.
istas beatae martyres
Acta et martyrologia quae eas sub Valeriano et convincuntur
Gallieno passas fuisse referunt, vel ex eo
falsi, quod Tertullianus qui in libro de Anima, Perpetu<s meminit, diu ante horum imperatorum tempus

e vita excesserit. Melius itaque in Martyrologio genuino Bedas ahisque antiquis, id martyrium ad Severi
imperatoris tempus revocatur quibus Acta sincera consentiunt siquidem ibi (2) sanctae martyres die
: ;

natali Gctde Caesaris bestiis objectae sunt quod anno Christi ccii aut sequenti, idibus martii, contigisse
:

existimamus.
V. Inquirendum tandem quisnam fuerit horum Actorum auctor, seu potius collector, quum eorum
maximam partem a Perpetua et Saturo scriptam fuisse nemo inficiari possit. Id opus Tertulliano attri-
buit auctor epistols Biturigibus scriptae ad llenricum Valesium : quod ut probaret, collatis multis Acto-
rum locis cum aliis Tertuliiani operibus, ostendit eumdem l^ omnino stylum, easdem loquendi formu-
las, ac etiam sspius eadem verba in utrisque reperiri. An vero rem omnino evincat, alii judicabunt.

VI. At Valesio assentiri non possum, ha3c Acta a Montani sectatore, quisquis ille fuerit, coUecta fuisse
existimanti. Id tamen certissimis indiciis colligere sibi videtur vir eruditissimus. Quae quidem indicia
haec sunt, quod auctor ille novas prophetias recipere se profiteatur, et eas Veteris Testamenti prophetiis
longe anteponat. Id probat ex collectoris ipsius verbis, qui sic in praefatione loquitur « Itaque et nos :

qui sicut prophetias, ita et visiones novas, pariter repromissas, et agnoscimus et honoramus. « Et paulo
ante dixerat : «Sed viderint qui unam virtutem Spiritus unius sancti pro aetatibus judicent temporum,
quum majora reputanda sint novitiora quasciue ut novissimiora. » Verum, etsi haec verba primo aspectu
Montani errores sapere videantur, si tamen paulo accuratius dispiciantur, nihii in ipsis coolineri nisi
orthodoxum et fidei catholicas plane consonum reperies. Non enim iste auctor visiones novissimas cnm
Scripluris canonicis, ut putavit Valesius, sed solummodo cum veterum marlyrum visionibus et revela-
tionibus comparat asseritque non minori veneratione habendas esse quas suo tempore, quam quae pris-
;

cis temporibus, id est primo.aut secundo Ecclesiae saeculo contigerant imo et aliquatenus has novas :

revelationes majori istudio suscipiendas esse dicit, quum exempla eo efficaciora sint, quo magis praesen-
tia : tum deinde quod hee novissimae visiones, quae aliquando veteres futurae erant, aliqua auctoritate
fulciendae essent, ut a posteris crederentur. Id patet ex eadem ipsius auctoris tota praefatione, ubi ne
unum quidem verbum de Scripturae sacrae cura visionibus martyrura coraparatione habetur « Si vetera, :

inquit fidei exerapla... propterea in litteris sunt digesta ut lectione eorum, quasi repensitatione rerum,
et Deus honoretur et homo confortetur, cur non et nova documenta aeque utrique causs convenientia et
digerantur ? etc. » Porro, etsi iste auctor harum martyrum visiones, ex iis esse quas Deus per Joelem re-

promiserat, existimaverit, non tamen inde consequitur quod eas Scripturis sacris aequipararit sicut nec :

Ecclesia fidelium dicta vel scripta inter has Scripturas canonicas computavit, quamvis non dubitaret ab
eo processisse a quo alii dantur genera linguarum, alii prophetiffi, alii sermo sapientis-, aliis alia dona,
quae laudato Jociis testimonio prsnuntiata et proraissa fuisse certum est.
VII. Sed, ne fortassis aliquos moveant auctoris prffifalionis verba, qui eas visiones quasi divinitus
inspiratas laudat, ea de re audiendus est Augustinus, qui, licet cxpressis ut aiunt, vcrbis has Perpetua;
visiones a canonc Scripturarum excludat (3), eas tamen « d.ivinas revelationes » appellat, atque a fide-
libus religione honorandas asserit (4). « Exhortationes earum, n (Perpetuae et Felicitatis) inquit, in
dininis reue/a/wniftus,13 «triumphosque passionum cum legcrentur, andivimus; eaque omnia verborum
digesta et illustrata luminibus aure percepiraus, raentc spcctavimus, religione honoravimus, charitate
laudavimus. » De iisdem visionibus pluribus aliis in locis agitAugustinus, quas in Ecclcsiapublice lcctas

Acla passion., etc, cap. IG.

(2) n. 12.
(3) Aug. hh.
i de Anim. et ejus origin. ad Renat., {\d., Serm. i, nov, odil. 280, tom. V, p. 1134.
pap. 10, num. 12, et lib. iii, ad Vincent., o, 0,
f3 PERPETU^ ET FELIGITATIS. 14

fuisse testatur Sed tandem, ut uno verbo reni conficiam, qua ratione haereticus et Montani sectator,
(5).

ad comniunioncm cum
his feminis servandam suos adhortaretur, quas in catholicorum quos Psychicos
vocabant, communione obiisse sciebant? Nec id poterant ignorare ii ad quos haec auctor scribebat,
siquidem eos qui martyrio praesentes fuerant, alloquitur « Annunliamus,inquit, vobis, fratres et fllioii,
:

ut et vos qui interfuistis, rememoremini gloriee Domini, • ctc. Sed de his satis. Jam paucis de illis quae
in harum martyrum laudes a variis auctoribus dicta sunt, agendum est (6).
Vlll.Celebris semper Africana,sanctarum Perpetuae et Felicitatis memoria
fuit in Ecclesia,praesertim

in quarum die nataii tres tractatus sanctum Augustinum habuisse testatur Possidius in Indiculo, qui in
nova editione sunt Sermones cclxxx, cclxxxi et cclxxxii. Aliquandiu haesi an hos sermones integros
huc proferrem at, quum in omnium fere manibus habeantur Augustini opera, visum est satis si, iis
:

omissis, ea qus ad Acta peculiarius referuntur, in notulis ad textum adnotarem. Pluribus aliis in locia
de iisdem martyribus earumque sociis agit idem sanctus Doctor. « Fortissimae Perpetuae et commarty-
rum meminit Tertullianus lib. de Anima, cap. 55, ut jara diximus. Omnia martyrologia earum festum
>)

ad diem vii martii referunt, qua die hactenus apud nos celebratur. 14 Memorantur pra^.terea earum
nomina in canone Missaj Itomanae, in vetustissimo Saoramentario Gallicano, quod edidit noster Mabillo-
nius. Item in canone Missae Sacramentarii Gregoriani, quamvis harum sanctarum festivitas inter alias
ibi notatas non habeatur, quod fortassis ea tempore Quadragesimae contingat. Aoest etiam a vetustis-

simo kalendario Mabilloniano Ecclesiae Africanae sed, quum ex Augustino certum sit earum festivita-
:

tem ejus tempore celebratam fuisse, dicendum quod, si in eo Tuburbitanarum nomine non designentur,
kalendarium istud integrum non sit, in quo revera februarii dies duodccim ac martius et aprilis menses
integri desiderantur. Quod autem earum festivitas etiam primis temporibus Roma^ celebrata fuerit,
patet ex missali Gelasii et ex antiquo martyroiogio Bucheriano, ubi haec habentur : « Nonis martii Per-
petuae et Felicitatis Africae. » Idem habent caetera martyrologia, cum vetera, tum recentiora. Celebran-
tur cum sociis in Menologio Graecorum Basilii imperatoris die ii februarii. Harum reliquiae tempore
Vandalicae persecutionis ex Africa Romam delatae dicunlur, quas postmodum exinde Rodulfus Bitu-
rigensium archiepisccpus accepit saeculo ix, easque in monasteriis Doverensi et Bellilocensi, ab ipso
conditis, deposuit. Certe hodieque monachi Benediclini, qui, destructa Dovera, Virsionem migrarunt,
se beatae Perpetuae reliquias habere gloriantur.
Sed jam ipsa Acta proferenda sunt : quae quantum ex nostris codicibus emendatiora prodeant, quis.
que, si ea cum editis conferre voluerit, facile animadvertet.Id certe spernendum non est.quod Saturnini
nomen et martyrium eorum ope restituerimus. Hucusque 01. Ruinartius

(5) Ang. Serm. 282. (6) Mabil., tom. I Mus. Ital.

PASSIO '

SANCTARUM MARTYRUM
PERPETUtE ET FELICITATIS^
(Acta sinc. Martyr. D. Ruinart, p. 77 sqq. Acta SS. Bolland. Mart. III, 633. Galland. Bibl. Vett PP t II
'
pag. XXlII-174). ' '

PRtEFATIO.
Si vetera fidei exempla, et Dei gratiam testifl- cantiaetaedificationemhominisoperantia,propterea
*
Variae lectiones
* Passionis nomen retinemus, quod his actis competere probat Holstenius. In cod. Salisburg. additur
in civitate Turbitana. Sed in eo cod. deest praefatio, sicut et in Compendiensi.

Variorum notae.

{!) In ms. Casinensi nullus apparet

Passio SS. prout sine dubio tuncin fronte multorum e.xempla-
titulus ideoque hactenus curiosos scrutantium
: rium hujus Opusculi quae passim exstabant, Jege-
oculos elegantissimum hac sacrae antiquitatis mo- batur et' solebant illic similia scripta sic inscribi,
numentum subterfugisse existimo. Ego Augustini ut intelligimus cx martyrio S. Cypriani a Pontio
auctoritate Passioncm inscripsi ita enim ipse ; Diacono descripto, et aiiis id genus. Si quis taraen
vocat locis supra relatis in Psal. xlvii, et Serm. 3, Grsco nomine Martyrium appellare malit, habet
' Lcctiones variae desvtmxinla ex edit. D.Ruinarlii iniev Acta sincera martyrum, pag. 77 et seqq. Annoiationes
vero tum ex eodeui Ruiuartio, luu) ex postliuniis Luca3 tlolstenii no*is ex ejus Adversariis excerptis, lum deraum
ex brevioribus P. Possini e soc. Jesu ad easdem notas Paralipomenis. Edd.
15 PASSIO SS. MARTYRUM 16

15 sunt digesta (8), ut lectione eorum, A agnoscimus honoramus, caeterasque virtutes

et
in litteris
Spiritus sancti adinstrumentum Ecclesia; deputa-
quasi repensitatione rerum, et Deus l:ionorelur et
homo conforletur;cur non et nova documentaaBque mus (12), cui et missus est idem omnia donativa
utriquc causae convenientia et digerantur? vel quia
administrans in omnibus (13), prout unicuique
distribuit Dominus, 16 necessario et digerimus,
et haec vetera futura quandoque sunt et necessaria
et ad gloriam Dei lectione celebramus ut ne qua
posteris, si in prcesentl suo tempore minori depu-
;

tantur auctorilati (9) propter praBSuraptam venera- aut imbecillitas aut desperatio fidei apud veteres

tionem antiquitatis. Sed viderint qui unam virtu- tantum aestimet gratiam divinitatis conversatam,
sive martyrum, sive in rsvelationum dignatione
tem Spiritus unius sancti, pro aetatibus judicent
temporum cum majora reputanda sint novitiora
;
(14) cum semper Deus operetur quae repromisit,
:

quaeque ut novissimiora (10), secundum exubera- non credentibus in testimonium (15), credentibus
in beneficium. Et nos itaque, quod audivimus et
tionem gratia^ in ultima saeculi spatia decreta. In
novissimis enim diebus, dicit Dominus, effundam de contrectavimus annuntiamus et vobis, fratres et
proplietabunt ut et vos qui interfuistis, rememoreraini
Spiritu meo super omnem carnem ; et filioli,

super servos et ancillas meas gloriae Domini, et, qui nunc cognoscitis per audi-
filii filixgue eorum. Et

de meo Spiritu ejfundam : et juvenes visiones vide- tum, communionem habeatis cum sanctis marty-
^ ribus,et per ilios cum Domino Jesu Christo,cui est
buni, et senes somnia somniabunt [Joel., ii, -18,
; 19

Act., II, 17, •18).Itaque et nos qui sicut prophetias, claritas et honor in saecula saeculorum. Amen.
ita et visiones novas (H) pariter repromissas et

Variorum notse.

Lib. de Baplismo agens de aquae elemento: Quania

in hac ipsa narratione unde conjecturam suam ful-
vis ejus aut gratia? quot ingenia, quot officia, quan-
cire possit. Holstenius.
digesta. Legerem hbcntius in ium' instrumentum mundo feret ? Denique Apologe-
(8) In litteris sunt
litteras. Sic enim Pontius principio Libri de Pas-
tici cap. 17 Deus totam molem istam cum omni in-
:

strumenio elementorum , corporum spirituum de

sione S. Cypriani Operibus ejus de meritis etiam
:
,

nihilo expressit. Holst.

hxc prxrogativa debetur, ut exemplum suum in lit- omnihus etc.
teras digeratur ; ubi minus recte editum est, diri- (13) Omnia donativa administrans in ,

Locus expressus ex Paulo Cor.xii 4, ubi de Cha- I

gatur. Holst. ,,•
rismalis disserit, quae noster hic Donativa vertit,
•

aucloritati. Sic Tertulhani

(9) Minori deputantur
lib. de Pcenit., cap. 3 : Idpeccato deputandum, a hac quoquc in re TertuUianum referens. Is enim
lib. V, adversus Marcionem, cap. Deus dedit filiis
quo Deus arcct. Et mox ibidem Qux delicto de-
:
:

putanda sunt. Idem. lib. de velandis Virginibus : hominum, id est donativa, qux Charismata
dicimus.
ad uxorem, cap. E.xtendamur in priora,
Sed nolo hunc morem verilati deputare. Et adversus C Et lib. :
I

riermogenem, cap.ll Qux malo deputantur secun-

:
meliorum donativorum sectatores simus. Ita enim
praestantissima illa editio Nicolai Rigaltii legit. Sic
Jum muli slatum compulantur. Tumibid., cap. 13 :

lib. de Resurrect. carnis vertit illud ad Rom.

vi, 3_:
am nec bona ipsa Deo dcputabuntur. Et cap. 25 :

Materia apud llermogenem in originem ct causam Stipendia delinquentix, mors, donativum aidem Dei,
De Idololalria, c. 10 Necessi- vita xte?ma ; qnoA ab imperatorum liberalitate et
vialortim depidatur. :

tas ad excusalionem depulatur. Denique Iibro i, ad re militari deductum nemo est qui ignoret. IIolst.
(14) Sive martyrum, sive in
revclationum digna-
Uxoretn, cap. 4 Jam in ierris de familia Angelica
:

tione. Frequentissima apud Tertullianura _et Cy-

deputanlur. Holst.
novissimiora. Tantum prianura, aliosque ejus aevi Africanos scriptores.
(10) Novitiora quxque td
Dignationis vox pro gratia, quam Deus conferre
in his sibilicere AfricanivoIuerunt.SicapudTertuI-
lianum extremiora et extremissimi non semelleges. aut praestare dignatur.Ponlius in Vita S. Cypriani
Sic apud Apulcium, poslremissimus, et novissimo Finge cnim tunc illum martyrii dignatione iransta-
extremius. Apud Arnobium, minimissimus. Holst. tum. Ibidera post visionem S. Cypriano in exiiio
novas. Testatur ostensam, subjungit Quid hac revelatione mani-
:

(11) Prophetias ita et visiones infra : Sed

Irena^us apud Eusebium lib. v, cap. 7, visiones et festius ? quid liac dignatione felicius ? Et
prophetiasin Ecclesiasuotemporemultisluissecon- crastinus dies ille quem ante annum dignatw divina
cessas quod idem de suo docet Dionysius Alexandri-
:
prxdixerat. Ita Cyprianus ipse non scrael Iib. iv,
Epistolis VII, XXV et xxxiv.Itera libro de Mortalitate,
nus apud eumdem Eusebium, cujus ex illustri loco,
viguisse ubi sic legitur Non est in tua potestate, sed in
lib. V, cap. 3, ubi de Montano, constat
rx :

" Dei dignatione marlyrium. Et serra. v, de Lapsis :

primis Ecclesiae temporibus inter Christianos,prae-
ler alia charismata, etiam prophetiam ex quo :
Corona de Dei dignatione descendit. Idem alibi Ter-
usu videtur Monlanus haeresiarcha fiduciam sum- tullianus de Patientia, cap. Gratulari et gau- H :

psisse vocandi doctrinam suara, novara prophe- dere nos decct dignationc divinx casligationis. Et de
Cultu fcminarum, cap. 2 Nam et volns.... eamdem
:

tiara. Holst.
ad instrumentum Ec- judicandi dignationcm pollicctur. Dc Baptismo, cap.
(12) Virtxdcs Spiritus sancti
dcputamus. Ilic usus vocis. Instrumentum 18 :Si Philippus tam facile tinxit ennuclnim, rccogi-
clesiie
Africanae ac Tertuliiancac consuetudinis est. Ita temus manifestam et exserlam dignationem Dommi
intercasisse. Et mox Dci dignatio suas prxmiUii
enira Tertullianus l\h.de Fuga in perseculionc., c.2,
:

pr;erogativas.[la eodera lib. cap. 3 Prxscriptionum

Diaboli iniquitatem ad instrumentum persecuttoms
;

esse ait. Idem lib. de Pannt. cap. (5 Instrumentum : adv. ilxr. cap. 34 De Patientia cap. 4 Lib. adv.
; ;

Judxos., cap. Holst. etc.

Pcenitenlix,metus. Ub.de Patientia, cap.l5 ; Inslru-
I,

(15) Non credcntibus in

tcslimonium, credenlibus
mentum sustinendi, Palimtia. Lib. ii de Cuttu fcmi-
in bencficium, etc. Sic Tertullianus de Anima,
cap.
narum, cap. 7 Instrumentum pudicilix, gravitas.
:

Nohis contincntia ad in- 51 Vbiquc Deus potestatis sux signa proponit

Lih. I ad Uxorem, cap. 8
:
:

suis in solatium, exlrancis in iestimonmm. IIolst.

Strumentum xternitatis demonstrata est a Donuno.
 17 PERPETUiE ET FELICITATIS. 18

INCIPIT PASSIO.
CAPUT PRIMUM. i petua, honeste nata, liberaliter instituta, matrona-
Argumentum. — Apprehevsis sanctis, S. Perpetua liter nupta (16'), habens patrem et matrem et fra-
patrem vincit, eum aliis baptizatur, detrudilur in tres duos,alterum seque catechuminum, et filium
tetrum carcerem ; soUicita de infante, ex visione
infantem ad ubera (17). Erat autem ipsa annorum
sibi facta, scalse in ccelum erectx, et ascensus
S. Saturi et sui,et buccellx oblatx, intelligit mar-
circiter viginti duorum. Haec ordinem totum mar-
tyrium propediem futurum. tyrii sui jam hinc ipsa narrabit, sicut conscriptum

I. Apprehensi sunt adolescentes catechumini manu sua et suo sensu reliquit.

(16). Revocatus 17 et Felicitas conserva ejus, Sa- 18 1.« Cum adhuc,inquit,cum persecutoribus es-
turninus - et Secundulus. Inter quos et Vivia ' Per- semus (17*) ^, et me pater avertere^ et dejicere pro
Varise lectiones.
* deest Saturninus.
In edit. ^ Hunc locum ex nostris codd. restituimus. Editio habebat : Inter hos et
Ubia Perpetua, honesta, liberaliter educata, matrona licet nupta. ^ Holst. essem. ^ Evertere cupiret
Holsten,
Variorum notge.

(16) Adolescentes catechumini.

Sic in vetustis B ^uas sanctae mulieres. Perpetus et Felicitas, altera
membranis Casinensibus scriptum reperi atque ita : in alvo, altera in uberibus filios haberent, magis
in Mombritii Sanctuario passim editum legitur. Ne- heroicam utriusque fortitudinem arguit quae forte :

que aliter fortassis eo saeculo proferebant hujus- causa fuerit ut cum eadem occasione Revocatus,
modi voces. Sic apud Optatum Milevitanum Filu- Secundulus, etc, martyrium consuramarint Ec- ;

minus legitur. Casterum apposite ad rem nostram
Pontius Carthaginiensis diaconus in Vita S. Cy-
priani : Majores nostri plebetis et catechuminis mar-
tyrium consecutis, tantum fionorispro martyrii ipsius
veneratione dederunt, ut de passionibus eorum,multa,
aut prope dixerim pene cuncta conscripserint, ut ad
clesia tamen solarum Perpetuae ac Felicitatis me-
moriam peculiari honore prosecuta sit. Sed ut ad
TertuUianura revertaraur, pergit is ibidem obsta-
culorum respectu, quce mulieribus raatriraonium
in occasione raartyrii objicit, uxorera dehortari a
secundis nuptiis post suum excessum eo quod, :

nostram quoque notitiam, qui nondum nati fuimus, ut ait Vidux ad quamcunque pressuram perserutio-
:

pervenirent. Quo loco plebeii accipiendi sunt laici, nemque perferendam magis expedilx sint ; nulla in
nullum in clero ordinem adepti. Sic enim paulo in- ulero, nulla in uberibus xstuante sarcina nuptiarum.
ferius idem Pontius Multa sunt qux adhuc ple-
: Quare quae, tot retinaculis abruptis, iibene et ex-
beius, mulfa quse jam presbyter fecit. Videtur autem peditffi per calcatam patris, viri, prolis charitatem,
Pontius haec ipsa, aliaque his similiaActa innuere. ad crucis tropieum cucurrerunt, haud paulo lauda-
Id saltem liquet, Ecclesiam Africanam sedulo in bilius heroicaj fortitudinis exemplura prajbuisse vi-
hoc operam dedisse, ut gloriosa sanctorum marty- sae sunt. Qurevi hic potest, cur viri Perpeluae men-
rum facta ad posteritatis memoriam transirent. o tio in his Actis nuila sit? an quod is Christianus
Porro non ad extenuandara, sed ad augendara mar- erat, ut ex pauio inferius scriptis ab ipsa Perpetua
tyrum nostrorura gloriam facit, quod tldei christia- recte videtur coUigi ? an quod muliere gravioris
nae rudimenta vixdum edocti, et religionis nostra3 criminis comperta, dissolutum tunc matriraonium
tirones, tam strenue concertasse memorantur. Ita censebatur? ut innui videtur lege 5 ff. De bonis
Lugdunensis Ecciesiaapud Eusebium,iib. v, cap 1, damnatorum. Holst.
summopere laudat Maturum v£ocpa)-'.c7-cov ijlIv, aXXi (17) Infantem ad ubera. Infans ad ubera eadem
•(•evvaTov aYwv.a-r//. Et lib. vi, cap. 4, ab eodera ratione dicitur, ut servus ad iimina, puer ad ma-
Eusebio commemorantur martyres ex Origenis ludo num, ad pedes, etc. li Latinis Sububeres vocantur.
Heraclides et Heron, 6 [jlev Tzpozzpo^ ext xa-rri^u- Giossae Isidori Sububeres, infantes qui adhuc
:

|ji£vo;, 6 Oo vcocpwTrtaxoi;, alter adhuc catechumenus sunt sub ubere, Graecis o-oxi^eta ut lxx Ose, c. :

atter recens baptimtus. Quibus et Rhais catechu- XIV, 1 quae Joeli, cap. xi, 16, vT^irta Qr^Xiill^o^na.
;

mena ibidera accensetur, quam Origenes dicebat fjtaa-olx;, parvuli sugentes ubera. Aliis uTrotxal^ta,
baptismum ignis consecutam esse. Sed egregie de vei 6-otjta5-ta, et £TTt;jLa^ta vocantur. Ita equas
catechumenorum raartyrio loquuntur Constitutio- 6-o-ojXou; vocabant Graeci, aT; ttwXoui; u-r^aav
nes Apostolorum, lib. v, cap. 5:'0 oe a^'.<x)%z\^ [jiap- quibus pulli suberant, ut ait Homerus iX. X. Holst.
•rupioi) y^oiipizu} -urjv Iv Kuptto yapav, Y.a.zr^-
y.-x.-r: (17*j Cum adhuc cum persecutonbus essemus, etc.
5(^00 [jLSvo; f^, aXuito; diTixa) xo yap TriOo;, xo 6-sp
*
Quomodo non erat cum persecutoribus haec scri-
Xptffxou, sTcai atixt}) Yvr,(iiu)T£pov paTrxtafjia, 6x1 bens S. Perpetua, quae tum maxime ab iis custo-
auxo; [Jilv Tzzipa. airoOvr^iTXEt xtl) K'jpt<p, ot 0£ XotTTOt diebatur in carcere ? An dicemus significare vo-
auTTtp. Hoc est Qui autem dignatus marlyrio esl,
: luisse rautationera quae in ipsa contigit, (juam
gaudent in Domino, et quamvis catechumenus sit, paulo post exprimit his verbis Recipimur incarce- :

securus abeat; passio enim pro Christo tolerata, erit
et verius baptisma : quoniam ipse quidem re ipsa
moritur Domino, caeteri autem in figura. Holst.
(16*) Malronaliter nupta. Circumstantia raatrimo-
nii, praesertira in muliere, augere videtur meritum
et pretium martyrii, propter impediraenta quaehic
status peculiaria objicit in tali discrimine. Quare
Tertullianus, lib. i ad Uxorem, ait tempore perse-
cutionum onera matrimonii esse plurimum impor-
tuna et fidei periculosa ; cur cnim Dominus de prx-
gnantibus et nutricantibus cecinit, nisi quia f\liorum
rem, et cxpavi, quia nunquam e.vperta eram tales te-
nebras. dievi usperum ! sestus validus turbarum
beneficio, concussurge militum, etc. ? Sed taiem an-
gorem aliquandiu pro naturae debiiitate passa,
deinde affluxu gratiae uberioris, sfaam (inquit ipsa)
convalui, et relevata sum a laborc, et factus esl mihi
carcer subito prgetorium, ut ibi esse mallem quam
alicubi, etc. Quo videri potest pertinere Tertullian;
locus ex libro ad martyres : ubi conversationem
Sfflculi et carceris comparans. inter caetera multa
hujus coramoda. etiara ba?c ponit Vacas a scan- :

tmpedimenta, etc, significans, sive in ulero, sive dcilis et tentationibus, a recordationibus malis, jam
in ulnis mulieres prolem habeant, multum ejus et a persecutione. Hoc prxstat carcer christiano,
charitate retardari a necessaria tali tempore ala- quod eremus prophetis. Auferamus carceris nomen ;
critate ofTerendi se ad mortem. Quare quod hse secessum vocemus. Holst.
19 Passio SS. MARTYRUM •
20
sua affectione perseveraret (18) « Pater, inquio, :
A mihi erueret sed vexavit tantum (20), et profe-
:

videa, verbi gratia, vas hoc jacens, urceolum, sive ctus ^ est victus cum argumentis diaboli (21). Tunc
aliud?» Et dixit:« Video.» Et ego dixi ei «Num- : paucis diebus quod caruissem patre, Domino gratias
quid alio nomine vocari potest quam quod est? » egi (22), et refrigeravit "^
absentia illius (23). 50 In
Et ait : « Non. » « Sic et ego aliud me dicere non ipso spatio paucorum dierum baptizati sumus;mi-
possum, nisi quod sum christiana (19). » Tunc pa- hiautem Spiritua dictavit nihil aliud petendum in
ter motus in hoc verbo, misit 19 se in me ut oculos aqua *, nisi sufferentiam carnis (24). Post paucos

Varise lectiones.
« Profecto. Holst. ' Sic Holsten. Codd. mss. refrigerata sum. Sic in sequentibus differt Holsten. a.
mss. ; quem praetulimus, cutn id verbum sic in aliis Actis Africanis expressum ohservaverimus. ^ Ab aqua

Holsten. quod sic quis posset interpretari ab eo tempore quo baptismum suscepi.

Variorum notae.
(18) Et dejicere pro sua affectione perseveraret, etc. ab aqua, nisi sufferentiam carnis. Sanctus nimirum
Dejiciendi yox a pugilibus et palaestra translata, Spiritus baptizatos incitat ad petendam martyrii
frequentissima est apud scriptores christianos in gratiam. Dictus ideo a TertuIIiano, lib. De fuga in
sensu tentandi et pervertendi. Ut Tertullianum persecut, in iine Paracletus exhortator tolcrantia-
:

omittam, unum apponam exemplum e Gassiano Dc rum. Porro in hujus loci sententiam egregie Cy-
spiritu vanx glorix, cap. 7 Quem non poterit per prianus, Epist. ad martyres designatos ISec quid-
:
B :

honorem dejicere, humilitate supplantat. Holst. quam nunc versatur in cordibus et mentibvs vestris,
(19) Sic et ego aliud me dicere non possum, nisi nisi divina prxcepta et mandata ccelestia, quihus vos
quod sum christiana. Proborum est enira ac vera- ad toterantiam passionis Spiritus sanclus sempcr ani-
cium, ut est in ^rceco Senario, xa ajy.a ay/.a, tt,v mavit. Quod dicit ab aqua, intelligit 'post perce-
(TxatfT,v ffxaoTjv It-^tiv. Merito queritur TertuIIia- ptum baptisma, sive post aquae salutarislavacrum.
nus in Apotogetico de gentilibus, quod christianos, Ita non semel Tertullianus, lib. de Pcenit. Si ab :

id quod erant confitentes, torquerent, cum negan- aquis peccare desistimus. Et I. de Bapt. Ergo et :

tes id quod sunt, torqueri legibus soleant. Quo al- nos, dicet aliquis, a lavacro potius jejunare oportet.
ludere videtur Eusebius, lib. v, cap. 1, his verbis : Mox : Deinde Dominus post aquam segregalus in
'AXX' ol jjiev 6|JioXoYoijv-£i o-Ksp rjaav, ffuvsxXEtovxo, desertum. Sic lib. i ad Uxorem Quot enim sunt :

ox; Atque hi quidem confitentes quod

)(pi!jxiavo{. qui statim a lavacro carnem suam obsignant? Et de
erant, in carcerem conjiciebaniur, tanquam christia- Exhurt. Castit. Secunda virginitas a scciinda nati-
:

ni. HoLST. vitate, id est a lavacro. Idem quoque Tertullianus

(20) Sedvexavit tantum. Vexandi verbum hoc lo- baptisma simplici aquas nomine saepius appellat, ut
co usurpatur in sensu ieniori, pro impulsu vio- principio libri \)e baptismo Feli.v Sacramentum, :

lento citra lajsionem gravem, cum tamen alias ple-
rumque, ut observat Asconius Pedianus ad u Ver-
rinam, ingentis calamilaiis usum significel ; quod
etiam Virgilii auctoritate confirmat, qui Scyllam
scripsit, Dulichias vexasse mie.? tamen, quod ad
hunc nostrum locum proprie facit, vexandi verbum,
ut ait Gellius, lib. i, cap. 6, leve est ac parvi in-
commodi, nec tantae atrocitati congruit, quanta
homines repente a bellua immanissima raptantur
et laniantur. Quare poetam illic proprie ac signate
locutum contendit, dejactatione navium citranau-
fragium. Nam qui fertur et raptatur, ait, alque huc
aqux nostrx. Sed in ipsis quoque Scripturis SS.
quotiescunque aqua sola nominatur, baptisma
praedicari, prolixe docet S. Cyprianus, epist. lxiii.
Caeterum hoc plane insigni S. Perpetuas exemplo,
q
.•
mirum in modum conflrmatur virtus baptismi con-
tra novos sectarios. Per ultima illa verba, nisisuf-
ferentiam carnis, significat S. Perpetua edoctam se
a Spiritu quem in baptismo accepit, intellexisse
quam necessaria foret, non solum animi, sedetiam
corporis patientia. Quade re praecIareTertullianus,
lib. De paiientia, cap. 13, ubi cum eatenus egisset
de patientia, tanium in animo constituta, addit :

atque illuc distrahilur, is vexari proprie dicitur. At- eamdem etiam in corpore demerendo Domino mul-
que ita hoc loco S. Perpetuam ab irato patre pu- tipliciter allaborare, utpote qux ab ipso Domino in
gnis calcibusque contusam raptatamque intelligo. corporis quoque virtute edita sit. Siquidem, addit,
TertuIIianus vulnera quoque ad vexationem referl, rector animus facile communicat spiritus invecta
dum lib. de patientia, cap. 3, Malchum, ait, aPetro cum habitaculo suo. Et paulo post Quod de virtule :

vexatum ; quem utique gladio vulneraverat. Et ud animi venit, in carne perfxcitur. Carnis patientia in
Scapulam, cap. ult., Christianum nomen vexari pcrsecutionibus denique prxliatur. Si fuga urgeat,
dixit, cum gravissima persecutione premeretur. incommoda fuga caro militat : si et carcer premat,
HOLST. caro in vincuiis, caro in ligno, caro in solo, et in illa
(21) Estvictuscum argumentis diaboli. Sic Anto- pauperlate lucis, et in illa penuria mundi : cum vero
nius in Vica S. Simeonis Stylitw, cap. 6 Cum si- n : producitur ad experimentum felicttatis, ad occasio-
gnum crucis fecisset (antequam in currum a dajmo- nem sccundx intinctionis, ad ipsiim divinx scdis as-
ne sibi oblatum pedem inferret), continuo dia- ccnsnm, nulla plus illic quam patientia corporis. Si
bolus nusquam comparuil, cum argumento suo eva- spiritiis promptus, et caro sine patientia infirma ; ubi
nuit, etc. Et Anastasius Bibliothecarius in Bene- salus spjritus, et carnis ipsiusf At cum hoc Dominus
dicto III Carnem vicil ac muudi principem, ct om-
:
de carnc dicit, infirmam pronuntians, quid ei fir-
nia eJHs argumenta nequissima. IIolst. mandx ojnis sit ostcndit : patientia scilicet, advcrsus
(22) Quod caruissem patre, Domino gralias egi, etc. omnem subvertcndx fidei vel puniendx paraturam
Pontius in Vita S. Cypriani : Nobis patria, minus ut verbera, ut ignem, ut crucem, bestias, gladitim
cara et commune nomen est, qui paientes ipxos, .si constantissimc toleret Sola enim patientia ,
. ul
contra Dominum
suaserint, abliorremus. IIolst. inferius, cap. 15, subjungit, marlyria conswnmat.
(23) Et refrigeravit absentia iltius. Explicat quod Magistrum sequitur Cyprianus, qui eodem sensu
Grajce diceretur av£T:a'jff£v, vel 0'.avi.7rau7sv, hoc est, verbis diversis Non alia magis quam patienlix
:

requiem dedit, juvit, consolationetii attulit. Quod solalia subvenire

iis ait quibus in persecu-
, ,

legitur apud Eusel)ium, Ilistor. Ecclcs., lib. viii, tioncm cerlamine patrimonia reliquenda sunt, sub-
cap. 10. Holst. eundus carcer, portandx catenx, animx impendcn-
(24) Et mihi spiritus dictavit non aliud petendum dx, gladius, bestix, ignes, cruces, omnia denique.
 21 PERPETU.E ET FELICITATIS. 22

dies recipimur in carcerem(25),et expavi (26;,quia 1 macerabar sollicitudine infantis (31). Ibi tunc
21 nunquam experta eram tales tenebras (27). Terlius et Pomponius, benedicti diacones (32), qui
diem asperum ! aestus (28) validos ^ turbarura be- nobis rainistrabant (33) constituerunt praemio (34)
Deficio (29) concussurae militum (38) : novissime ut,paucis horis emissi,in meliorem 2!l locum carce-

Variae lectiones.
9 Validus Holsten.
Variorum notse.
sormentorum ac pcenarum genmi, fide el virtute pa- canae ecclesiae agnoscunt apud Eusebium, Hist.
tientix perferenda. Holst. Eccl. lih. V. cap. 1. his verbis : Tac xa-a tt,v slp-
(25) Recipimur in carcerem. Gesla purgationis XTT.v hi Tu) T/.iiTit /,at
T(I) YaXsTcwTaTti) yiootuj <j'jy-
Caeciliani et Felicis. pag. 279, recipiatur in carce- xAitTSti;, a—o—vtYTiVat tou;; 'rrAstJTO^j? tt^ etp-
(uiTit
rem. Ita Passio SS. Dativi, Saturni, etc, pag.290 : /.-r^. Hoc est Constipationes in tenebroso et xrum-
:

Martijres Chnsti exoplatus carcer recepit. Ulpianus nosissimo loco talts, ut plerique suffocarentur.Eo\j&i.
leg. i ff., De custodia reorum De custodia reorum : (29) Turbarum benefxcio, Hoc est, propter turbas,
proconsul dsstimare solet, utrum in carccretn reci- vel multitudinem hominum. Graecismus merus, Toij
pienda sit persona, an militi trudenda, vel (idejusso- oyXoj yaptv. Ita mox Mei beneficio, hoc est, mei :

ribus commiltenda, vel eliam sibi. Hoc autem vel causd, vel propter me. Holst.
pro criminis quod objiciCur qualitate, vet propter (30) Concussurx militum. Videtur signiQcare im-
honorem aiU amplissimas facultates, pro innocen- pulsus feros contrudentium reos militum, quos
tia personae, vel pro dignitate ejus qui accusalur, toOtc7[jiov Procopius vocat Hist. arcanas Y)3ig. ult.Nota

facere solet Haec ibi ad quam legem eruditissime

;
autera militum barbara feritas in vinctos, etiam S.
de custodiarum diversitate scripsit Raevardus Var. Ignatii testimonio qui propterea leopardos eos ;

Lect. L III, cap. 12. IIolst. B vocat, et beneficio efferari scribit ad Romanos.
(26) Et e.xpavi, etc. Vides ut ad carceris horro- Porro iis non solum custodiae merces solvebatur,
rem expaveril constantissima martyr, quae senten- sed ultro offerebantur dona, ut mitius leniusque
tiara proconsulis, et mortem ipsam, non solum agerent cum vinctis, quae mercedis extortae loco
forti et intrepido,sed hilari quoque animo paulo esaent. Ita Constit. Apostolorum lib. v, cap. 1,
post excepit Unde apparet carceris raolestias,
. eleemosynas designatis martyribus submittere ju-
praeexercitaraenta futuri martyrii fuisse, et, ut bent, et ad victum ipsorum, et ad solvendum mer-
Eusebii voce utar, xpoy.a-a'.x!j,ua-:a. quae corpus cedem militibus, ut allevent sua opera, curentque
et animum malorum usu ac consueludine ad sup- vinctos, hoc est,saevitiam in eos solitam remittant,
pliciorum mortisque patienliam solidarent. Holst. iva, oTOv Eo' OtjtTv, lAT) 6XtoT,Tat 6 jjtaxapto; dOiXcpo;
(27) Tales tcnebras.TeTiulUaLnus^lib. Ad martijres, iuLtov : ut quantum
vobis est, non conculiatur in
cap. 2 Habet tenebras carcer, sed lumen estis ipsi.
: beatus fraler vester : hoc est ad vexationem et con-
Habet vincula, sed vos scluti Deo eatis. Triste illic cussuram redimendam 6Xi'{>t; enim hoc loco, est ;

exspirat, sed vos odor estis suavitatis. Quod imitatus
B. Cyprianus, epist. lxkxi, beatum inquit, car-
cerem. quem illustravit v:stra pneseniia ! tenebras
lucidiores sole ipso, et luce hac mundi clariores
concussura. Holst.
(31) Novissime macerabar sollicitudine infantis.
Elegans admodumetnativamaterniaffectus oxpres-
sio cujus exemplo Deus ipse in sua erga nos pie-
! ;

Tertullianus, lib. De resurrect. c.irn., cap. 8 Age tate contestanda utitur. Hoslt.:

jam qui de ca (nempe carne) serdis, cum in carce- (32) Benedicli diacones. EjoT,ixta|ji6i affectum
ribus maceratur, teterrimo lucis e.vilio penuria n aut venerationem erga personam,cujus fit mentio,
mundi, squalorc, pxdore, conlumelia victus ne exprimens notior hodie linguae italicae vulgari
: :

omno quidem libera, quippe ipsis etiam cubilibus quam comrauni latinae derivatum in Africanam :

vincta, ipsisque stramentis lanctnata. Libanii plane
insignis locus est in Orat. De cuslodia rcorum,
nuper in lucem prolata, quo coramentariensium
improbitatem et avaritiam describit, qui magno
pretio vix unum iychnum concedebant. Ejus verba
paulo post commodius proferentur. Holst.
(28) ^5<«5.0ritur aestus illeexloci angustia et ho-
latinitatera forte e Syriaco aut Uebraeo sermone,
ijuo prisci Tyrii ac Poeni Carthaginis coloni.aut non
multum diverso utebantur.Syrorumenim ac Hebraeo-
rum est Benedicti adjunctum ad Dei praeserlim men-
tionem apponere,ut habes Marcixiii,61,et saepiusin
aliis scripturis.Sed et ad compellationera bonorum
hominum Benedicli nos a Domino, Psalm, cxxiii :

mmum turba,quo multos in carcere suffocari que- 15. Et alibi non raro. Tertullianus ipso principio
ritur Libanius, orat. quam raodo dixi idque ma- libri Ad martijres designatos
: Benedicti martyres :

gistraluum negligentia. Ascribam locum ejus ex Mox In primis ei-go benedictinolite contristareSpi- :

pag. 68, leviter a me correctum et ex aucloris ritum sanctum. Et cap. 2 Quos vos benedicli de :

mente conversum: "Oxav ouv ojtoi teul-wjiv z-\ carcere in custodiam si forte translatos existimatis.
zk 0£TjxtoT/5pta ^paXaYya^, eppwjOat 81 (o:a.7Cfzsc; Ibid. Sic nunc benedicti, carcer etiam christianis
:

Tol^ Tczpl E/.eTva voijioi^, eTr^aXXo'.!; O'.a":ptowriv, w? molestus ; et raox capite 3 et De cultu feminurum,
t)t) o'.Xav6paj7:o'. ooJavTci; £'.vat, ~'!; cjx av a— o—vt- libro II, feminas christianas Benediclas appellat.
Y£tT|Hoc est Cum ergo magistratus isii turmas
; : Et libro Praescript. Sub episcopatu Eleutherii be- :

hominum in vincula mittant, atque interim legibus „ ncdicti. Et libro De e.xhort. cast. Benedicti Patriar-
quse ea de re latge sunt, valere jussis, circa alin ver- ^ chx Ita Lucianus Contessor apud Cyprianum,epist.
sentur negotia, quo populares videantur ; quis non XII, Cum benedir.tus marlijr Paulus adhuc in cor-
suffoceturl Lucianus quoque confessor apud Cypria- pore esset. Et clerus Romanus apud eumdem epist.
num, ep. xxii,easdem carceris molestias his verbis II Didicimus benedictum papam Cyprianum scces-
:

obiter itidem restitutis, describit Jussi sumus se- : sisse. HoLST.

cundum prxceptum imperatoris fame et siti enecari:
et rectasi sumus i?i duabus cellis, ila ut vos affice-
rent fame et siti. Sed et ignis, ab opere pressurx
, (33) Qui
nobis ministrabant. Magnam curam
semper gessit Ecclesia eorum, qui vincti teneban-
tur praescrtim ob Christi confessionem, quorum
;

nostrx tam iiitoterabitis erut, quam nemo portare ministerio et obsequiis olim dicati fuere diaconi.
possel. Haec ibi ubi videtur ignis dici qucm S.
; illi alimenta ipsis ministrabant, et unde militum
Perpetua asstura vocat. Ex his inteliigitur non mi- saevitiam
nimani autpostremam diaboli machinam adversus
martyres fuisse oarcerum aerumnas; id quod Galli- (34) Constiluerunt prxmio. Hunc enim in usum,
23 PASSIO SS. MARTYRUM 24
ris refrigeraremus (35). Tunc 23 exeuntes de car- A diebus passa sum, et usurpaviut mecum infans in
cere universi vacabant. Ego
infantem lactabam carcere maneret : et statim 24 convalui, et rele-
jam inediadefectum(36).Sollicitaproeo adloquebar vata sum a labore et sollicitudine infantis ; et fa-
matrem, confortabam fratrem, commendabam
et ctus est mihi carcer subito quasi praetorium (37),
filium '". Tabescebam ideo quod illos tabescere vi- ut ibi mallem esse quam alibi *'.
deram mei beneficio. tales sollicitudines multis « III. Tunc dixit mihi frater meus : Domina so-

Variae lectiones. j

" Et confortabam fratri commendabam filium cod. Salisb. ^' Alicubi Holsten.

Variorum notse.

saevitiam lenirent, ut paulo superius ex Consiit. 8ia TwvOE Twv e^tovTiov Ssopo Twv et:!
Y^^*^*^*
Apost. retulimus. Hi consilio aderant, exhortaban- cpiXavOpwTrfq; cf iXoTtjjt,0'j[jL£va)v •
eTt' auTTJc; itpcK; Ta
tur, consolabantur. Gypr. ep. xi Sewper siib : yova-a 7cpotTTi£(Jtl)v, TcstOs'.? Tcpoo-atTOUTav aYstv t!
antecessoribus nostris factum est, ut diaconi ad aot. Cur per eos qui liinc egrediuntur non vocas huc
carcerem commcantes, martyrum desideria consi- mulierem aliquam ex iis qux humanitalis officiis
liis suis et scripturarum prgcceptis gubernarent. dant operam ; ad cujus genua provolutus, impetres
Denique ut boni angeli commendatis sibi homi- ut stipem aliquam corrogatam tibi afferat ? Holst.
nibus, sic illi confessoribus, opera, officio, se-
(35j Ut paucis horis emissi in metiorem locuni
dulitate pra^sto erant. Unde illud Ignatii epist. ad carceris refrigeraremus. Fuerant ergo conjecti in
Trallianos Quid diaconi quam imilatores angeti-
:
'-'

B carcerem interiorem, ut vocatur Actor, cap. xvi.

carum Virtutuin ? Vide Concil. Carthaginiense iv, Porro quod hic beneflcii loco a prasfecto custo-
cap. 43. Concilium quoque Aurelianense v, canone dia?, pnemio delinito, impetratum est, id postea a
20, archidiacono vel praeposito Ecclesiae carceris Constantio Aug. constitutum Leg. i Cod. De cus-
visitandi officium injungit episcopo autem, ut:
todia reorum, ubi sic legitur Nec vero sedis inti- :

vinctorum necessitatem misericorditer sublevet, mx tenebras patri dehebit inclusus, sed usurpala luce
competentem eis victum de domo ecciesiaj attri- vegetari ac sublevari ; et ubi nox geminaverit custo-
buendo. Holst. diam, in vesiibulis carcerum et salubribus locis re-
cipi : ac revcrtente iterum die, ad primum solis or-
et Ecclesiaj publice, et singuli fideles de opibus tum illico ad publicum tumen reduci, nc pocnis car-
suis erogabant, ut confessoribus et martyribus in ceris perimatur : quod innoceniihus miscrum, noxiis
carcere alimenta caeteraque vitae subsidia ac ne- non satis severum esse dignoscitur Qua constitu- .

cessaria refrigeria suppeditarentur aut ubi opus :

tione mitigatum videtur Antonini Pii rescriptum,
esset, a custodum iniquitate largitionibus expria;e- qui gravioris sceleris reos, ipsam carceris pmnam,
rentur, ne miseriis victi ante ipsum certamen de- ante supplicium sustinere voluit. Libro iii, ff.
ficerent prout ex Tertulliano lib. Ad martyres,
:
De custod. reorum. Quod addit refrigeraremus, pra?-
et ex S. Cypriani epist. iv et v aliisque videre est. ter id quod superius dictum est, videtur expri-
Romanse autem Ecclesise peouliarem hac in re mere Grsecura verbum dvatj/u^ETv, etsi Lexicon
solicitudinem ac TraTpoirapaoo-ov pietatem a Dio- vetus refrigerare reddat dYaXAtaaOat. Holst.
nysio Corinthio vetustissimo scriptore jara olim
laudatain, ad sua usque tempora constanter per-
C (36) Jam inedia defectum. Id est ferme ad mor-
tem redactum. Terlullianus libro ii, ad nationes
durasse testatur Eusebius, ut omnium per orbem
:

terrarum martyrum et pro Christi nomine afflicto-
rum curam gereret, iisque vita? subsidia submi-
nistraret. Neque frustra sanctissima martyr pra?-
mio hoc constitutum,hocest
ut paucis horis ex arcto ergastulo emitterentur,
quod carceribus praefecti, utpote quibus suppli-
cium vectigat erai juxta Maniliuai libro v,non nisi
pretio corrupti custodias laxius habere soleant.
Quos coercet Lex viii. ff. De cusloiia reorum. Ludit
eleganter in describenda horum custodura imma-
nitate Manilius modo laudatus, ab illo versu
CxLr non magis dea quae magis pia, itla ftlia patris
in carcere fame defecti uberibus suis educairix ?
Ita etiam Seneca et Phaedrus loquuntur, cujus
locum viro docto susceptum esse miror, cum in-
pretio emptum scribit
numeris aliis passira occursuris auctorura classi-
corura testimoniiscoraprobari possit.Unde apparet
quam eleganter vulgatus interpres Ecclesiastici ca-
pite XLi, 4,Graecam vocem Ej^aTOYr^pw latine in-
terpretatus sit defccto aetate. Addo ad cumulura,
locum ex gestis Purgationis Casciliani Cum audi- :
rem, mente defectus sum. Et Suetonii Tranq. libro
:
De illustrihus grammaticis,Ae Offlo Care Cum jam :

Quisquis ia AQJromeda; surgentis tempore ponto
Nascilur, etc.
Quem locum ex Giceronis Verrina v videtur ex-
pressisse, ubi sic legitur Patres hi, quos videtis,
:
jacebant in limine, matresque miscrx pcrnoclabant
ad ostium carceris, ab extremo complexu libcrorum
exclusx, qux nihit aliud orabanl, nisi ut ftliorum
exlremum spiritum excipere sibi liceret. Aderat ja-
nitor carceris, carnifex pr^toris, mors terrorque
sociorum et civium lictor Sestius, cui ex omni ge-
milu doloreque certa merccs comparabatur : ut adcas,
tantum dabis ut cibum libi intro
: ferre
tum ; nemo recusabat, etc.
non gressu modo deftceretur, sed et visu. Hoslt.
(37) Factus est mihi carcer prxtorium. IIoc est,
non modo carceris incommoda nonmeamplius
conturbabant, sed et iis gaudebam, tanquam in
splendidis et commodis aedibus degerem. Pra3to-
D rium proprie erat palatium publicum, in quo pro-
consul .jus dicebat, ut ex Pontio quoque diacono
intelligitur ; neque aliter accipitur in historia Do-
minica.' Passionis. Ideo quoniam fere Cfflteras pri-
vatorum a^des slructuraj elegantiaet ornatussplen-
dore superabat, quojvis palatia «dcsque magnifice
liceat, tan- instructffi, utcumque privatorum et ruri aidilicatae,
Poro mulieres pra;-
practoria diccbantur. Martialis :

sertim christianai huic operi misericordia; sese Ad lapidcm Torquatus habel prajtoria quartum.
impendebant qualcs non dubito quin Libanius
;

innuerit, orat, jam citata, ubi janitorum et custo- Gajterum ad sententiam hujus loci facere videtur
dum carceris avarissimam crudelitatem dotestans, quod Tertullianus his verbis
scribit Christianus :

refert vix exiguum lumen ut habcre miseris li-

; exlra carcerem s.rxulo rcnuntiavit, in carcere au-
ceret, magno pretio ab ipsis emi solitum tum : tem elinm carccri.Bum scilicet animus divinagratia
si quis reorum sumptum sibi deesse cxcusaret, roboratus, incuinmoda ejus ct molestias aut non
huic male mulctato regerebant Aii x- cj y.aXelc; : sentit, aut negligit, et cbnstantia vincit. Holst.
25 PERPETUiE ET FELICITATIS 26

ror, jam in magna dignitate '^ es (38) : et tanta ut A gustam, per quam non nisi singuli ascendere pos-
postuies visionem, et ostendatur tibi an passio sit, sent et in lateribus scalae omne genus ferramen-
:

an commeatus (39). Et ego, quse me sciebam fabu- torum infixum (41). Erant ibi gladii, lancese, ha-
lari cum 25 Domino (40), cujus beneflcia '•*
tanta mi (42), machaerse ut si quis negligenter, aut non
;

experta eram,fidenter repromisi ei dicens ** ;«Cra- sursumattendensascenderet,261aniareturetcarnes

» Et postulavi, et osten-
stina die tibi renuntiabo. ejus inhsererent ferramentis.Et erat sub ipsa scala
sura est mihi hoc Video scalam auream *^ mirae
; draco cubansmiraemagnitudini3,qui ascendentibus
magnitudinis pertingentem usque ad coelum etan- insidias parabat i^(43),et exterrebat ne ascenderent.

Yarise lectiones.
" Sic. codd. Compend. et Salisb.; at Holslenius hahet in magna dignatione es, tanta ut postulem,
eic.
etc. " Deneucio
'" aauso.
Beneficio Salisb Repromissionibus ejus dixi. Porro ejusmodi visionibus tnar-
»^ Cod. Salisb.
tyres de proximo martyrio sxpius commonitos fuisse affirmal Cyprianus passim ; id(jue testantur omnia fere
Acla genuina ex Africa. '^ sic
cod. Compend. ; Salisb. vero cum Victorino et Corbeiensi -•eream.
In
'® Praestabat Holsten.
Casinensi quo usus est Holstenius, cjus scalx materies non exprimitur.

Variorum notae.

(38) Jam in magna dignitale es. Holsten. legit di- B (40) QucV sciebam fabulari cum
me Domino. Hoc
gnatione,et addit:Quippe quam illustrarat jam glo- est, locum gratia^ peculiarera apud Deum habere,
riosis initiis divina dignutio ,\ii aitsanctusCyprianus, qualem qui principibus familiares sunt,et singula-
epistola iv,De confessoribus in carcerc constitutis. riter chari apud eos obtinent, ut eos alloqui, cum
De dignationis voce superiusdictum.Hic unumTer- volunt, possint quare qui, ut aliquando fit, falso
:

tulliani locum insignem ac plane opportunum addo. gloriantur, fahulas principis vendere dicuntur a
Is lib. I ad Uxor, cap. 4, adhibens exemplum so- Misitheo in Epist.^'d Gonlianum apud Capitolinum :

rorum.quae nuptiis sanctitatem antepopunt.addit Qui quasi conscii arcanorum consiliorum et familia-
Malunt enim Deo nubere ; Deo speciusin, Deo sunt rium sermonutn principis arbilri, fucum aliis fa-
puella'. : cum illo vivunt, cuni illo sarmocinantur : ciunt, fumumque vtndunt. Holst.
illum diebus et noctibus t7-actant : orationes suas, Et oslensum est mihi hoc. Ita paulo ante Et :

velut dotes, Domino assignant : ab eodem dignatio- ostendatur libi. Sic etiam Tertullianus et Cyprianus
nem, velul munera dotalia, quoticscunque desiderant, de visis divinitusoblatisloquuntur.Quod etiamnon
consequuntur. In ejusmodi statum progre?sam,car- semel igitur in Apocalypsi. Utiliter porro vulgari
ceris patieotia^sororem frater existimans,ab ea con- oblatas singulis visiones, docet TertuUianus lib.De
tendit ut a Deo sibi revelari postulet,quid futurum idololalria, cap. 15, his verbis yec tutum est :

sit certus eam exauditum iri.Haec sententia iliorum

: subtrahere, quodcunque uni fuerit ostensum. Holst.
verborum est, ut postulem visionem, etc. Holst. (41) Omne genus ferramentorum. Glossae Ferra- :

(39) An passio sil, an commeatus. Ut multae aliae menta Iz^cxlt^.i 7tor,pa exponunt. Sed proprie fer-
voces ex castrensi disciplina ad sacram Christi p raraenta sunt arma adnocendum apta,vel quaecun-
militiam traductie, ita et rommcatus vocabulum. que aciem aut acumen habent. Ita Cethegus apud
Est autem auctore Festo, Tempus quo iri redin- Ciceronem in Catilinariis, de gladiis et sicis apud
que possit,ah imperatore militibus dari consuetum. se deprehensis, respondit Se semper bonorum
:

Unde Apuleius, 1. xi Amatorix militix brevem

.• ferramentorum sludiosum esse. Et Leg. 18, de in-
commeatum indulsit. Et in Codice : Milites dalis struet. Legat. Ferramenta laniandse carnis causa
commeatibus, vel per commeatus dimilti dicuntur, prscparata in lationis instrumento numerantur.
et hoc modo dimissi Commeatales vocantur. Ita HOLST.
Hesychius KoiJLia-ov esse ait £;ociTr;T'.v Xa.[x&i-/z:'j (42) Hami. In Glossario veteri inter feraraenta
•uou acps6f,va'.. Hoc est petitam tibere abeundi ti-
: recensetur hamus, aY/.tcj-pov sed cum hic inter
;

centiam accipere. Et in glossis Commeatus, l^o^j- ; ferranienta et raartyrii instrumenta ponatur, pro
aioL quasi discedendi atque eundi, quo velis, facul- uneo accipere malim, quo sanctorum corpora ex-
tas. Ita L. 3, ff.Nemo potest commealum
de pcenis : carnificata,vel suspensa,in fiuvium aut cloacas per-
remeatumve dare exsulr, nisi imperator ex aliqua tracta legimus.Unci enim isti hamispiscariis figura
cau^iT.Hcesit haec vox in lingua Italica vulgari usque sunt sirailes, licet dispares magnitudine unde :

ad hodiernum usum, nisi quod, ultra rem milita- et noraen commune utrisque manserit, nisi potius
rem,e.xtenditur ad omnem cujusvis a quovisubeun- amx hic Iegendura,quarum post Plinium juniorem
di facultatem. Porro a christianis iilorum tempo- lib. x Epistolarum, el Juvenal. Satyra xiv,meminit
runi haecvox eo translata reperitur,utliberationem Lex 3. ff. offxcio prxfecti vigilum, his verbis
De :

a vitae periculo designet ; sive id periculum ex rv Sciendum prsefectum vigilum per totam noctem
est
morbo immineat, sive ex judicis senlentia. De vigilare dtbcre, et coerrare calceatum cum arriis et
morbo quidem habemus insignem locum apud Pal- dolabris. Erant autem amse illae, ut vox ipsa indi-
ladiura in Lausiacis, cap. 86, ubi Melania Evagrio cat, falces, sed grandiores, seu ferramenta recurva
lethaliter aegrotanti impetrat a Deo xa-.pov /.op.taToy, longissirais contis sufflxa qualia incendii com-
:

xal TTpoesjijLtav J^tovic;, hoc est vitx prorogationem. pescendi aut exstinguendi causa, etiara nunc Ger-
Quo eodem sensu apud Cyprianum legiturin Serm. maniae Galliaeque civitates passim in publicis locis
De mortalitate Commeatum sibi precari, hoc est
: parata babent, easque cum dolabris JC. hoc loco
liberationem a periculo pestis. Ita Paulinus in Vita jungit, quibus milites ad vallum aut murum sub-
S.Ambrosii Stiliconem nobiles viros ad Ambrosium ruendum olim usos ex Livio constat. Lex autem
aegnotantem misisse scribit, qui persuaderent illi, 12, ff. de instruct. Leg., amas et harpagones con-
ut sibi vivendi peteret a Domino commeatum. Sed jungit quemadmodum Vegetius lib. v Falces et
: :

hoc nostro loco, Commeatus verbo significatur, liarpagones. Unde Nonius cap. 18 Falces et harpa-
:

evasio periculi a persecutore imminentis ut patet ;

gae, armorum genera, murorum expugnationi apta.
ex eo quod opponitiir passioni, hoc est morti pro Et Cicero pro Milone: Cum falcibus ad Castoris,cum
Christo, quo modo Cyprianus, epist. viii, martyrio, gladiis toto foro volitant. Holst.
sive victoriaeconsummutioni commeatum opposuit. (43) Insidias parabat : Holst. praeslabat, hoc est,
Et epist. Lii, quando pax a persecutoribus datur, tendebat, struebat, aut moliebatur. Sic Cyprianus
comraeatum a Deo dari ait. Holst. De habitu virginum Ah.ii:Prxstare vitiis illecebram.
27 PASSIO SS. MARTYRUM 28
Ascendit autcm Saturus " prior,qui postea se pro A. cavi illius caput. Et asceudi et vldi spatium horti
pter nos ultro tradiderat. et tunc cum adducti su- immensum, et in medio horti sedentem hominem
mus (44), pr-Esens non fuerat et pervenit in ca- : canum, 28 in habitu pastoris, grandem, oves
put scala3, et convertit se ad me *S et dixit mihi : mulgentem (48) et circumstantes candidati millia
:

« Perpetua, sustineo te (45). Sed vide ne te mor- multa (49). Et legavit caput et adspexit me, et
deat draco ille. » Et dixi ego « Non me 27 no- : dixit mihi « Bene venisti, lecnon (50). » Et
:

cebit (46) in nomine Domini Jesu Christi. » Et de clamavit me (51), et de caseo quod mulgebat dedit
sub ipsa scala (47) quasi timens me,lente '^ eleva- mihi quasi buccellam (52), et ego accepi 29 jun-
vit caput et cum primum gradum calcassem,cal-
: ctis manibus, et manducavi et universi circum-
:

Variae lectioues.
^"^
Hunc codiccs atiqui Satyrum appellant, alii Saturnum. Sed perinde est. ** Ad me in Holst. deest-
*^ Lente eiecil caput et quasi primum, etc. Holsl.

Variorum notae
Et hujus generis locutiones TertuUiano sunt fre- lis, in uyigulam pecoris bifurcam hahuerit, de sub
quentissim;fc ut lib. iv contra Marcionem, cap. 35:
; saxo egrcdientem aquam significat, etc. Utitur si-
Veninm pnvstare fratri ct non petenti. Lib. ad Sca- mili locutione et Innocentius De notis litterarum,
putam, cap. 2. Salutem prxstare imperatori. Apo- ut Rigaltius in Glossis agrimensoriis jampridem
log., cap. 4G Vcritatem ex fide prxstare. De pce-
: B observavit. Sed et apud alios probos auctores hasc
nit., cap. 3 Justitiam Deo pr.rstare. Et cap. 44
: : geminatio preepositionum usitata reperitur ut de :

Castigalioncm victus atque cuttus offenso Domino insuper, et de vosus, apud Sallustium et Festum,
pr.istare.Ub.De virgin. vel., cap. 13 Contincnliam : ut omittam De post fsetanies in Psalmo lxxvii, 71,
soli Deo prxstare. Et ut alia hujus generis praeter- de secus,*ii de inter,\n Gestis purgationis Caeciliani
eam, lib. contra Judxos, cap. 9, insignis est locus in collatione Carthaginiensi. Praeterea ah ante, in
in explicatione oraculi prophetici Isaise, cap. vii : ante, de intus, de trans, de super, et similia legun-
Non pusittum vohis certamen cum hominibus, quo- tur. HoLST.
niam Deus prxsfet cerlamen Ubi lxx habent, . (48) In habilu pastoris oves mulgentem. Reprae-
Tz-j.ozyz'.') aYwvo!, quod Cyprianus ad Verbum ver- sentatus est Perpetuae Christus ea forma, qua pi-
tit, prxstare agonem, epist. iViii, et lib. ii Contra ctus cernebatur in oratoriis et vasis sacris illorum
Judxos. Minutius quoque Felix in Octav. Nos : temporum. Nam cum Evangeiia titulum et perso-
pudorem non facie, sed mente prxstamus. Et Greg. nam pastoris, prajcipue Christo attribuant, gaude-
PP. lib. u. Epistolar., epist. 4 Nihil tarditatis : bant primorum temporum christiani, hanc ejus
prsestantes. Ilis addo Rufinum Jib. v. Hist. Eccles., amabilissimam speciem, fidelium, nomine ovium
cap. 2 Post aliquot dies,cum nullam sepeliendi gra-
: passim designatorum, frequentissime oculis obji-
tiam prsestitisscnt, incensa ossa martyrum. Et lib. cere. Ilabes in Homa subterranea Bosii, pag. 59 et
VI, cap. 29 Interitum prsestare. Et sic vulgatus
: deinceps, multas imagines e ccemeteriorum monu-
noster Actor. 24 et 25 vertit, gratiair p?'xstare, mentis expressas, in quibus ferme omnibus, Chri-
quod in Graeco legitur, yipixa; xa-aOsTOat. Holst. Q stus pastoris specie cum ovibus pingitur ;in prima
(44) Cum adducti sumus. Tertullianus lib. De etiam hac ipsa forma hic expressa, pastoris uves
patient, cap. 3. Cum truditur, cum adducitur ut mulgentis.Non raro etiampingebatur ferens in hu-
pecus ad victimam, etc. IIolst. meris repertam ovem quae periebat, juxta parabo-
(45) Perpetua, sustineo te, Quod Graece dicere- lam Evangelicam idque prscipue in calicibus
;
;

tur z-zyo), 'j-o;jiivio 'sz, exspecto te. Ita vulgatus quod indicat Tertullianus in Yih.De pudicitia contra
Scripturae interpres Tobiae v, 9, illa verba uTTojjteT- catholicos scripto, cap. 7, his verbis A parabolis, :

vov ixj, Y.oC'. zpib -ZM T.oL-.o'., vcrtit Sustine me, ob- : licehit, incipias, ubi est ovis perdita a Domino re-
secro, clonec et ipsa nuntiem patri meo. Et Matth. quisita, ct humeris ejus revecta. Procedant ipsx pi-
XXVI, 38. |a.stvat£ wo£, Sustinete hic. Actor. .xx, cturx caticum veslrorum, si vel in illis pertucebit
5, e|jievov -fiijia; iv Tpwaot. Sustinuernnt nos Troade. interpretatw pecudis itlius, etc, Holst.
Et similitor alibi nec aliter Tertullianus Apolbg.
: (49) Jit circumstantes candidati millia multa.Quod
cap. 35 Cui ojnts est percrutari super Caesaris sa-
: miltia mutta iungii.i\ir slne copula cum voce can-
lule, nisi a quo aliquid post iltam speratur et susti- didati, non soluni exemplum habet ex vulgato in-
netur? Lib. Dc paniit.. cap. 6 Veniam dclictorum : terprete Apocalypsis, cap. vii : Quadraginla millia
suslinere. Et Adv. Judxos, cap. 6 Novx tegis lator, : signati ; sed et a Trebellio PoUione in Vita Claudii
si jam venit, serviendum est ilti : si necdum venit, imp., ubi sic legitur Huic satarium de nostro pri-
:

sustinendus est. Et Ad martyrcs, cap. 2 Mundus : vato xrario dabis annuo frumenti modios Iria millia,
judicia non proconsulis, sed Dci sustinet. Ita quoque hordei sex niiltia, taridi Libras duo millia, vini vete-
in Cteri liomani ad Cyprinnum, epist. xxxi ; Quan- ris sextanos tria millia quingcntos, etc. Similia et
jj
quam nobis ptaceat Ecctc^ix paceni sustinendam. Et apud alios occurrunt. Holst.
sub linem ojusdem epist. Interea dum episcopus : (50) Dene venisti, tecnon. Salutatio quasi parentis
clari a Deo nobis sustinetur.A.clii etiam Passionis S. ad filiam.Nam Grajcum ad utrumque sexum
xe/.vov
Cypriani Cum se datmatica exspotiassct, in linea
: accommodatur, ut notum. Holst.
cuivis
stetit, cl capit spicutatorem suslinere, etc. Eodem- (51) Et clamavit me. Jam tum corrumpi laci-
que modo nostcr infra Num et Perpctua sustine- : piente latina lingua in vulgari usu, h;KC verbi cla-
bat. Quibus verbis ad hunc locum a\\ud\t. Sustinere marc constructio in vulgi usum emanaverat quae :

pivnam pro difjerre, dixit Ulpianus L. 6, ff. De pce- deinde in Italicam vulgarem est recepta,?ni chiamo.
nis. lIoLST. HOLST.
(4fi; Non me
nocebit. Ita Tertullianus Dc exhort. quod mulgehat, dedit niihi quasi
(52) Et de caseo
cast.: Pulo nohis nnn magis ticcre nascentem nocere, buccellnm. Augustinus sup.relatus vocat buccellam
quam nalnm. Et IMautus in Milite Jura te non no- : lactis. Multa dici possent de usu lactis et mellis
citurmn c-^sc hominem. IIolst. symbolicc calechumenis dari solito, et Hesychio
('i7) De .'iub ipsa scata. Sic in Actis S. Clcmcnlis in Exodum p. 257, et Tertulliano De corona p. 121
PP. De sub cujus pede, elc. lCt in fragmcntis Gro- ed. Rig.,ubi dixit : Laclis et mettis concordiam prx-
maticis Latini Toguli Terminus sive petra nalura-: guslamus. Vide Albaspinajum lib. ii Obsorv. ulti-
 29 PERPETU^ ET
stantes dixerunt, Amen. Et ad sonum vocis exper-
recta sura, commanducans adhuc dulcis nescio
quid. Et roluli statim Iratri meo, et intelleximus
passionem esse iuturam et cocpimus nullam jam
;
spem in seeculo habere (53).
GAPUT ir.
Ahgumentom. —
Perpelua a patre oppiignaca, con-
fortid eum; cum aliisad tribunal ducta, confitetur
Variorum
ma. HoLST. —
Et de caseo quod mulgebat dedit
mihi quasi buccellam : et ego accepi junctis manibns,
et manducavi, ct universi circumstanlcs dixerimt.
Amen. Ad haec verba, quod notatum in llolstenii
schedis reperi de lacte catechumensis dari solito,
non sufficit ad sententiam loci declarandam et
aiio his adjuncturum fuisse auctorem, si ullimam
huic operi manum potuisset imponere, declarat
spatium purae charta ab eo in AdversaiHis, post
h<EC quse descripsimus S. Perpetu.ie verba, reli-
ctum, ultimis videlicet curis explendura. Explican-
duiii scilicet restabat, quomodo ex hac porrectione
buccella3 per visum ministrat;« experrccta intellexc-
rit S. Perpelua, itemque frater ejus, postquam ei
rem narravit, significatum divinitus, eos qui car-
cere attinebantur, nequaquam inde dimittendos,
sed consummandos martyrio. Hoec enim post supe-
rius descripta verba, ibi subduntur. Et retuli sta-
tim frntri (qui nempe illam rogaverat, ut ostendi
sibi divinitus curaret, moriturine essent, an salvi
emittendi), ei intelleximus passionem esse futuram :
et ccepimus nullnm jam spem in sxculo habere.
Unde autem id intellexerint, merito quEritur. Ego
existimo, inde quod in visione adumbratus erga
Perpetuara ritus fuerat Eucharistia^ ministrandse
qua3 cum notissimo tunc usu dari soleret iis quos
certum erat brevi morituros, recte in Perpetua et
ipsius fratre ita interpretati sunt, ut significatam
eo viso confessorum mox secuturam necem arbi-
trarentur. Ritus perceptionis Eucharistiaeeo adum-
bratus cernitur quod quasi buccella Perpetua^
:
porrigitur, quod eam ipsa accipit junctis manibus,
quod deinde comedit, circunislantibus, Amen, ac-
clamanfibus. Quae omnia in Eucharistia) olim mi-
nistratione solita servari, notius est e plurium
antiquorum teslimoniis et sancti pra3sertim Ambro-
sii, quam ut demonstrari pluribus opus sit. Gerte
de usu Africanarum Ecclesiarum peculiariter con-
stat solitas eas Eucharistiam ministrare confesso-
ribus in marlyrii procinctu constitutis idque ita
: bitu virginum
necessarium arbitratas esse ut inde argumentum
sumpserint scribendi ad Gorneliura Rom. Pontifi-
cem, manu quidem et calamo Cypriani, nomine
autem aliorum quoque septem et triginta episco-
porum Africanorum, ut ajqui consuleret gratiam
fleri legis prius sancitgc de non adraittendis unquam
ad Ecclesia? et Eucharistiffi communionem iis qui
semel in persecutione lapsi fuissent quoniam tunc :
ex iis raulti in poenitentiam nuniero scripti a novis
persecutoribus periclitarentur, et ut res se ha-
bebant, brevi pro Ghristi confessione interficiendi
viderentur quibus in procinctu agonis positi3,de-
;
negari consuetum viaticum Gorporis Christi, ni-
mis erat inhumanum.Ex hac Epistola,qucfi secunda
lib. I apud Gyprianum est (in nostra ed. lvii, vid.
infr.) quaedam adscribam, ad fidem rei quara tra-
ctamus faciendam, opportuna. Sed cum, inquiunt,
videamus diem rursus alterius infestationis appro-
pinquare ccepisse, et crehris atque assiduis ostensioni-
bus culmoneamur, ut ad certamen quod nobis hostis
indicit, armati et parati simus, plebem etiam nobis
de divina dignntione commissam e.xhortationibus
nostris paremus, et omnes omnino
milites Christi,
qui arma desiderant et prcelium flagitant intra
, ad Deum conversns, spem omnem quam hnbebat in
_ castra dominica colligcmus ; necessitate cogente
FELICITATIS. 30
^ se christianam, damnatur cum reliquis ad bestias ;
orat pro fratre Dinocrate mortuo, quem in visione
intelligit a purgatorii pcenis aflUgi et liberari.
«I.Post paucos dies ruraorcucurritut,audiremur.
Supervenit autem et de civitate pater meus, con-
sumptus taidio, ascendit ad me ut me dojiceret,di-
cens « I\Iiserere,fllia. canis meis
: miserere patri, ;
30 si dignus sum a te pater vocari. Si his te mani-
uotBe.
censiiimus, eis qui de Ecctesia Domini non reccs-
runt, sed pcenitenliam agere et lamentari, ac Domi-
num deprecari a primo lapsus sui die nou destite-
runt, pacem dandam esse, et eos ad prcelium quod
imminet, armari et insfrui oportere. Et paulo post :
: At vero nunc non infirmis, scd fortibus pax necessa-
ria est, nec morientibus, sed viventibus communica-
tio a nohis danda est, ut quos e.ccilamus et exhor-
tamur ad prxlium, non incrmes et nndos relinqua-
mus ; sed protectione sanQuinis et corporis Christi
muniamiis ; ct cum ad hoc fiat Eucharistia, id pos-
g
sit accipientibus esse tulela, quo tutos esse conlra
Adversarum vohmus munimento dominicoe saturi-
tatis armemus. Nam
quomodo docemus aut provoca-
mus eos in ccnfessione nominis sangninem suim
sanguinem denega-
fundcre, si eis militaturis Chrisii
mus ? aut quomodo ad martyrii poculum idoneos fa-
cinus, si non eos ad bibcndum in Ecclesia poculum
Dominijure communicntionis admitiimus? Siquidem,
ul aliquando post additur Idoneus esse non potest :
ad mariijriim, qui ah Ecclesia non armatur ad prx-
lium : et mcns defwit, quam non recepta Eucharistia
erigxt ct accendit. Possinus.
Ex Et de caseo, quod mulgebat, dedit
his verbis :
: mihi bncrellam,perperam coUigit Noesseltus Perpe-
tuam a Montanistarum familia fuisse quippe quos, ;
aliquoscerte,Epiphanius,aliique dicunt in sacracce-
na adhibuisse caseum,unde nomeri Artotyritarum
traxerunt.Vid ipsametejus verba supra.t. novissim.
Biblioth PP. col. 174. Verum res est prorsus incerta
p
^ an Hartotyr taj fuerint e secta Montanistarum. Cf.ea
quae de iis prajfati sumus in hoc volumine. Edd.
(53) Et ccepimiis nullam spem in socculo hnbere.
Sic Pontius de Gypriano jam certo de futura passio-
ne llle vero jam mundnm suspensa ad ccelum menti
:
negle.xernt. Et ipse Gyprianus, epist. vi Sceculo :
renuniiaveramns cum bnptizati sumus ; sed nunc
vcre renuntiavimus sxculo, quando tentnti et prohati
a Deo, nostra omnia relinqnentes, ctc. Idcm De ha-
Apucl martyres non est carnis et
:
soicidi cogitatio ; nimirum, ut idem ait epist. ;, ad
Donatum Nihil appeierc jam, nihil desiderare de
:
sneculo polest, qni sceculo est. Unde epist. xv,
major
his verbis adhortatur Moysem
caeterosque contps-
sores morti addictos Sperantes jam sola ccelestia,
:
et tantum divina meditantes,ad fasiigia celsiora,mora
ipsa passionis ascendiiis. Nam ut Gelerinus con-
fessor apud cumdem, epist, xxi, ait : Hoc solet
contingere scrvis Dei; maxime eis qui in confessione
D Chrisii sunt consiituti scio enim quonicm unusqids-
;
que jam quae sunl sxculi non aliendii ,qnoniam coro-
nam coelestem sperat. Lucifer Calaritanus lib. Quod
moriendum pro Filio Oei Novimus hunc esse nobis :
tradjtam divinil.us discipiinam, ut sine ulto terrore
malitix, vim tueamur tanti nominis : quippe quos
jam pridem aitcrnce memoriv cupiditas abstraxerit
a desiderio istius lucis, quosqne ad calcanda omnia
tcrrena, Christi societas segregavit. Porro contem-
ptus iste saiculi, proprius martyrum 9i^trXo\xi-
vwv, stalim moriiurorum, imitatione affectabatur ab
iis qui serio conversi vitam perfectam capessebant.
Possidius de S. Auguslino Ecclesiai sacramentis ab
Ambrosio initiato Mox ex intimis corciis medullis
.•
sceculo dereliquit. Quia vero qui vitam monasticam
3* PASSIO SS MARTYRUM 32
bus ad hunc florem astatis provexi si te praeposui ;
A Deus voluerit. Scito enim nos non in nostra pote-
omnibus fratribus tuis, ne me dederis in dedecus state esse constitutos, sed in Dei. » Et recessit a me
hominum.Aspice ad fratres tuos,aspice ad matrem contristatus.
tuam materteram,aspice ad filium tuum qui post
et 31 « D. Alio die cum pranderemus,subito rapti
te vivere non poterit. Depone animos (54), ne uni- sumus utaudiremur et pervenimus ad forum. Ru-
:

versos nos -o extermines.Nemo enim nostrum libere mor statim per vicinas fori partes cucurrit, et fa-
loquetur, si tu aliquid fueris passa. » Hisc dicebat ctus est populus immensus ^- (58). Ascendimus in
paterpro sua pietate basians mihi manus et se ad ; catasta. Interrogati casteri confessi sunt (59). Ven-
pedes meos jactans.et lacrymis non filiam,sed do- tum est et ad me, et apparuit pater illico cum filio
minam me vocabat (55). Et ego dolebam canos ^)
meo, et extraxit me
de gradu (60) ", et dixit sup-
patris mei,quod solus de passione mea gavisurus plicans « Miserere infanti ^*. « Et Hilarianus pro-
:

non esset de toto genere meo (56) et confortavi ; curator,quitunc,loco proconsulis MinuciiTiminiani
eum, dicens « Hoc fiet in illa catasta (57) quod
: defuncti jus gladii acceperat : « Parce, inquit, 3%
Variae lectiones.
29 Cod. Compend. et Salish. Et noli nos universos exterminare. ^* Causam. Holsten. 22 Co^^ Salisb.
Ascendimus catastam. Compend. in calastam. ^3 Utergue cod. ms. pro infanti habat, canos meos. ^t
Cod.
Salisb. semper habet Elerianus. Compend. Helarianus.

Variorum notse.

suscipiebant,mori sseculo dicebantur,eorum quoque
proprius hic sensus atque afTectus erat quod ipse
de se Augustinus profitetur Serm. 49, De diversis:
QuiErebam ubi co7istiluerem monasterium
quippe omnem reliqueram Holst.
soeculi
(54) Depone animos. Animi videntur hic poni pro
spiritus, si\e cogitationes aut atfectus vehementiores-
Sic Tertulianus lib. de Spectaculis ; Itur in furias,
et animos, et discordias Et lib. de Patient., cap. 7
Prohibita ira, restricti animi compressa petulantia
B tudinem significat : quo sensu etiam usurpatur ab
; Apuleio.lib. \u Metamorphoseon, uhi dicitur : Statim
civitas omnis in populum effusa, mira densitate nos
; spem insequitur. Quo loco non ferendum criticorum acu-
men, qui voci populum, publicum, vel propaiulum
substituunt Holst.
(59) Interrogati cseteri confessi sunt. Non homici-
dia vel incestas nuptias, aut laesam Numinis Caesa-
: risque majestatem,et quidquid veri ignara Gentili-
tas, Christum professis ojicere solebat sed hoc ;

manus; nisi forte animos vocarit hoc loco Perpetuae tantum christianos se esse. Justinus martyr Apo-
pater, sublimitatem animi, et conscientiae victricis logia prima 'E^exa^ojjisvot oux apvojjjiEOa, ota to
:

vigorem, hoc est.generosam martyris constantiam, CTuv£7:t(TTac76ai eauToI? [i.r]0£v cpxuXov, etc. Interro-
quomodo loquitur Cyprianus, cpist. lxxvii. Holst. gali nonnegamus quippe nullius mali nobis conscii.
;
(55) No7i fUiam, sed dominam vocabat. Sic vulga- Haec confessio sufficiebat elogio, quale illud fuit
tus interpres Joan. xii, 13 Vos vocalis me Magi-
: Polycarpi ter a praecone proclamatum. apud Euse-
ster et Domine.ln Grffico etiam nominativus est pro bium lib. xiv, cap. 15 IIoXuxap-ro<; wjxoXoyT.ffev
;

accusandi casu, 6 otoacjx.aXo; y.y.1 6 y.6p'.o<;. Holst. eauTov ^piaxiavov eTvai. Pohjcarpus confessus est se
(56) Quod solus de passione mea gavisurus non christianum esse. Et illud Attali tabellae inscriptum
aset de toto genere meo. Ex his verbis videtur con- r apud eumdem lib. v. cap. 1 Ouxo; eaxiv "AxxaXo<; :

stare, et virum et matrem,

omnes, ac co-
et fratres 6 ypiaxtavoc;. Hic est Attalus christianus. Holst.
guatos_ Perpetua; fuisse christianos quod inferius (60) Et extraxit me de gradu Catastam intelligit
proderit ad intelligendum, Dinocratem Perpetuae editiorem, in quam rei capitis causam dicturi et
fratrem,cum septenuis moreretur,in familia ferme judicis sententiam excepturi,ascendebant:nipotiu3
tota christiana, fuisse baptizatum. Holst. in ipsa catas:a gradum paulo sublimiorem fuisse
(57) Hoc fiet in illa catasta, etc. Catasta proprie dicamus, quem singuli rei ordine conscenderent,ut
locus erat edilior in quo servi venales exponeban-
; judici populoque eo magis essent conspicui quod :

tur a-o Tou -/.a-cajxvst'-, Trepl Txeciavwv, id est ab
exponendo dictus. Sic annotat Pamelius ad epist.
xxxiii Cypriani, addens martyres in loco similiter
edito ostendi populo cum judicarentur aut lorque-
rentur, solitos. Unde est illud Cypriani jam citata
nosin Britannia observari vidimus.Eusebius, Hist.
Eccles. lib. viii, cap. 9. x6 Trpo xou Sixaaxou prifJLa,
gradum aut castatam coramjudice erectam vocat
quod interpretes minime isthic observarunt, qui
judicis tribunal vertunt. Eusebii verba sunt "A[xa :

epistola de Lectore, qui confessus Ghristum in Youv x^ xdxa xojv TrpoxEpiov aiTocpatTEi, eTTETirrjSwv
catasta, deinde ad Ecclesia? pulpitum promotus dXXoOev aXXot xij) Tipo xou Stxaaxou pTJfjiaxt, /pt-
fuerat ad pulpitum posf ratastam venire ; ut enim
: axtavou? acpd; 6[jtoXoYouvx£<;. Simul ac priores dam-
pulpitum in Ecciesia locus erat eminentior, ita et nati fuerant, assiliebant aliunde alii in editiorem
catasta in foro. Romanus martyr apud Prudentium, locum ante judicem erectum, Cliristianos sese confi-
tentes. Atque ita lib.v, cap. 1, Praeses Viennensis :

Audite cuncli, clamo louge ac praedico.

T\
Emitlo vocem de catasta celsior.
Quasi dicerfct catasta pro pulpito utor. Est ct alia
vocis hujus acceptio pro equuleo.Glossarium vetus
Catasta, Kquiteum, genus pocnoe. Et Prudentius
hymno i, Uipi (jzhjiOL^o^j,
Verberum
Post vim crepautum, post catastas igneas.
Sed haec posterior notio huc non facit. Holst.
esl populus immensus. Hoc est, im-
(58) Factus
monsa populi turba congrcgata cst.Nam vox popu-
lus hoc loco densara ct confertam hominum raulti-
"AvTjYev Itz\ x6 [3r([Jta OEaxpt^tov xou; (jtaxapiou<;
[jtdpxupa;, £[jt7ro|jnr£uajv xoT; oyXot;. Beatos martyres
in editum gradum extulit, ut multitudini, velut in
theatro et solemni pompa, spectandos proponeret.
Dionysius Alexandrinus apud eumdem Eusebium
x6 pa0p6v appellat, ubi de Ammone, Zenone, caste-
risque militibus, qui stanles pro tribunali,Christia-
nos vaciilantes confirmabant,cumq uevulgi clamo-
ribus exposcerentur ad supplicium, cDOdaavxe; iizl
x6 pdOpov dv£Spa[jtov. ipsi ultro in graaum prosilie-
runl, sese Christianos proclamantes. Si quistamen
de tribunali ejusque gradibus accipere malit non
obnixe repugno Holst.
33 PERPETU.E ET FELIGITATIS. 34
canis patris tui (61) : parce infantiae pueri. Fac sa- A etquomodo Deus voluit, neque ille amplius mam-
crum pro salute imperatorum (62). » Et ego re- mas desideravit neque raihi fervorem fecerunt,
;

spondi .• « Non facio (63). » Hilarianus.«Christiana ne sollicitudine infantis et dolore raammarum raa-
es ? inquit. Et ego respondi : « Christiana sum cerarer.
(64). » Et cum staret pater ad me rtejiciendam, <( Post dies paucos, dum universi oramus su-
III.

jussus est ab Hilariano dejici, et virga percussus bito media oratione profectaest mihi vox, et nomi-
est. Et doluit raihi casus patris mei, quasi ego fuis- navi Dinocratem (68) et obstupui quod nunquara
:

sem percussa sic dolui pro senecta ejus misera.

: mihi in raentera venisset nisi tunc,et dolui comme-
Tunc nos universos pronuntiat, et damnat ad be- moratacasus ejus. Et cognovi me statim 34 dignam
stias (65) : et hilares descendiraus (66) ad car- esse, et pro eo petere -"
Et coepi pro debere (69).
cerera. Tunc, quia 33 consueverat a me infans ipso orationem facere
ingemiscere ad multum, et
mammas accipere et mecum in carcere raanere, Dominum. Continuo ipsa nocte ostensum est mihi
statim mitto ad patrem Pomponium ^^ diaconum, hoc in oromate ^' Video Dinocratem exeuntem
:

postulans infantem : sed pater dare noluit (67) : de loco tenebroso, ubi et compiures erant (70) -^,

Variorum notae.

^^ In cod. Compend. Pompinianum. «s

Pati Cod. Salis. " Hxc desunt in edit. Holst. Rescribendum vide-
tur in oramate, id esl in visione, iit mox cap. 3, num. 2. ^^ Complura erant loca tenebrosa. Ilolst.

Variae lectiones.

(61) Parce canis patris tui. Origenem adole- Sic B hac raaxima persecutione, ex raultis Tertulliani
scentera, raartyriidesiderio flagrantem, rogabatma locis constat. Holst.
ter, ^^i; TTjpi au-6v [jLTjxp'.-/.-^? oiaGiffituc tfstow Xa- (66) Hilares descendimus. Nerape, ut ait Tertullia-
SeTv, hoc est, interprele Rufino : Uti sibi consuleret nus, Chrisliani damnati gratias agere solebant et :

et parceret matri. Holst. magis damnati, quam absoluti gaudebant. Holst.

(62) Fac sacrum pro salute imperatorum. Hanc (67) Sed paier dare noluit. Credibiie est motura
praecipuam christianos explorandi rationera a gen- fuisse idololatrura patremad negandum filiaeinfan-
tilibus usurpatam, omnium fere martyriim Acta tera, quo terapore lac sumere debebat, nec ex
docent, ut repudiata sacrificandi superstitione, in damnata jam sacrilegii matre, contagio quaedam in
deossimul et principemcomraisisseconvincerentur; prolem propagari videretur vel quod ob servitu- ;

ideoque quanto illi urgebant obnixius, eo constan-
tius hi reatum idololatriae devitabant, ut hoc loco
Perpetua constanter respondens Non facio. Hxc,
inquit Tertulianus, est lex nostra propria christia-
norum per quam ab ethnicis agnoscimur et examina-
mur [De idololalria, cap. ult.) Unde Apologet. c. 9
tera poenalem, posl latam jam sententiam, mutata
conditione, et capitis diminuta mater, civitatem
: cura libertate amiserat, ut habet L. in Ser. ff. de
Poen. et Instit. de cap. dim., adeoque omnia neces-
situdinis vincula ac jura cessabant. Ila Calpurnius
Flaccus declamat, IV Non potes adversus damna-
:

foculum et acerrara examinatorem christianorura
appellat. Idem Apol. c. 10 Deos inquitis, non coli-
lis et pro imperatoribus sacrificia non impenditis.
Itaque sacrilegii etmajeitalisreiconvenimur : summa
hxc causa, imo tota est. Inde utrumque hujus ac-
cusationis caput, longa et erudita dissertatione
diluit, cujus sumraara paucis his verbis coraplexus
est in libro ad Scapulara Sacrificamus pro salute
imperatoris, sed Deo noslro et ipsius : sed quomodo
prxcipit Deus, pura prece, ila nos magis oramus pro
salute imperaioris, ab eo eam poslulanles, qui prx-
stare polest. Holst.
tum jure pairis uti ; jam non larem habeo, non
: sacrum, non patrem. Ut nuper vir eruditissimus
hunc locum emendavit. IIolst.
C (68) Profecfa est mihi vox, et notninavi Dinocra-
tem. Videtur dicere sibi oranti indeliberatam vocem
subito excidisse Dinocratera nominanti, de quo
dudum non cogitaverat. Holst.
:
(69 j Et cognovi me stalim dignam esse, et pro eo
petere debere. Hoc est, sensu fiduciae interioris in-
tellexi me oranino exaudiendam, si pro Dinocrate
orarem. Sic superiori cap. g III, audivit a fratre
suo Perpetua Domina soror, jam in magna digna-
:

(63) Non
Sic Polycarpus suadentibus ut
facio. tione es, etc, significans, ut ex sequentibns patet,
Geesarera appellaret Dominum, et sacrificaret, ra- tantam ejusgratiam apud Deum videri, ut impe-
spondit : Ou [jLiXXw Tzpix-ti^ b a'Jixoou\z6z-k fjiot. trare quidvis possct. Holst.
Nunquam facium quod Ec- suadelis. Euseb. Hist. (78) Video Dinocratem eveuntem de loco tenebroso,
cles., lib. IV cap 15. Holst. ubi et complura erant loca lenebrosa, etc. Valde
(64) Christianam sum. Propria baec confessionis notandus videtur hic locus, quia fidem facit anti-
formula. Ita ille gloriosus Dei miles laureara detre- quffi traditionis, ex qua theologi scholastici magno
ctans apud Tertullianum Causa exposiulaius, : consensu,ut observat Bellarminus lib. ii, de Purgat.
Chridianus sum, respondit. Ita S. Blandina inter cap. 6. § Ortava est, docent esse sub terra quatuor
saevissima tormeuta ingeminabat Christiana sum. : locos distinctos, in quibus animae raortuorum deti-
Ea vox doloris levamentum, et animi refocillatio n nentur; nempe omniura infimura,ubi daemones et
erat. Et sanctus Diaconus Blandinae socius, nihil animaj damnatae supra hunc, Purgatorium, ubi
;

aliud ad rogata omnia tortorum respondebat, nisi, animae purgantnr ad tempus deinde Limbum pue- ;

Ghristianus sura. Tou-co xal dvxt dv6ijLa-:o?, /al rorura, quo detinentur animae mortuorum in solo
hfz\ TToXcWi;, xat dv~' Y£vo'j;,xai dv-:'. Tav-o; peccato originali postremo Limbum patrum nunc
;

iTraXX-r-Xw; «[jloXoysc. Hoc illi nomen, hsec patria, vacuum a tempore mortis et resurrectionis Christi,
hoc genus et instar omnium. Nam Christiani -dvT:'.- quo animae patriarcharumetsanctorum mortuorum
[jLov xal evSo^ov xal JIwoTCOtov 7rpoffT|Yop'!av ; Ho- anteChristura,omni[icetIabepurgataedetinebantur,
noratum, gloriosum et salutare nomen hoc ducebant, qui vocatur in Evangelio, Sinus Abrahse, quo porta-
ut est apud Eusebium. Holst. tura ab angelis Lazarum, dives epulo vidit ex in-
(6.3) Damnat ad beslias. Etsi Romae, et alibi fre- ferno. Haec fuisse videntur illacomplura loca tene-
quenter ad bestias damnabantur tamen in Africa ; brosa, quae se vidisse sancta Perpetua testatur his
praecipue hoc supplici genere saevitura in eos fuisse, verbis. E quorum uno,nerape Purgatorio,exeqntem
35 PASSIO SS. MAHTYRUM 36
ffistuantem et sitientem valde(71), sordido vultu et A. talem, lacie cancerata ^^, male obiit, ita ut mors
coiore pallido, et vulnus in (acie ejus quod cum mo- odio fuerit(73)omnibus hominibus. S5 Pro hoc ego
reretur habuit. Hic dinocrates fuerat frater meus orationem feceram(74): c!. i::tcr me et illum grande
carnalis (72), annorum septem, qui per infirmi- erat diadema (75) '^", ita ut ulerque ad invicem
Varise lectiones.
^"
Locus mendosiis ; Cod. Salisb. habet diantem. Siispicatur Holsfenius scriben-
23 Macerata cod. Salisb.
dum diastema, qux vox Grxca intervallum signifxcat.
Yariorum notse.
se Dinocratem spectasse affirmat non quod tunc : serpit. Et videtur Iranslatum ex cancro animali
liberaretur pccnis, nam hoc paulo post contigit polypode, antrorsum et retrorsum reptare solito.
sed quod permissu Dei, inde cuni suis pccnis cxi- Huc facit Luciferi Calaritani locus in iibro De non
ret, ut imploraret subsidium precum sororis cu- : convcnicndo cum hxreticis ad Constantium imp.
jus generis tam multas, tamque testat;e apud S. arianum Sic cst de corpore Ecclesigs cxcisus Sabel-
:

Gregorium et alios referuntur apparitiones anima-
rum, pcenas purgatorias tolerantium. Holst.
(71) /E.stucintchi ct silicntcm valde.
congruunt cum doctrina Ecclesiae de Furgatorio,
ubi a?stu el igne animse torquentur.NamhuncDino-
cralemfuisse baptizatumAugustinusob£ervat,quem
pronumest credere postea in aiiquamimpatientiam
incidisse vcl, quod suspicatur S. Augustinus, ab
; obiter coiligimus canceratam faciem, quae vox hoc
impio patrctentatum, in fidelevitcr titubasse.HoLST.
(72) Frater mcus carnalis. Sic Afri vulgo loque-
bantur. S. August., epist. ccxxv. Ncque hoc invide-
runt Ecclesise Tagastensi, qux carnatis patria mca
licus, ut est ct condetestahilis tuus excisus Arius iste,
cujus scrmo iil cancer in te fortissime cidco serpserit,
Apprinjc ho:c ut totus jam cancer csse ccrnaris, nec poteris dicere
n te non Arii cancerasse sermonem, cum fgetor cancc
raiionis lux ad omnemperveneritregni tui locum ; et
cuncti 1e vitare statuerimus, ne et ipsi peste tua.
Aria)ia canceraremur. Usec ille. Ex cujus verbis
loco iegitur, non esse barbariem sequiori sacculo
natam, ut nonnemo cx medicis a me consultis
contendebat, negans a quoquam antiquorum dictam
canceratam faciem eancrosam enim dici debuisse,
;

est. Bccsit haec vox in Jingua italica vuigari qua? ;

fere corruptiones antiqui iatini sermonis amplecti-
tur, noLST.
(73) Facie cancerata male ohiit, ita ut mors cjus
odio fuerit. etc. Significat cimi tali morte dcfun-
ctum, qua? horrorem incuterct spectantibus,propter
deformitatem foedietfoetidiulceris in facie exstantis.
Quid porro cancer sit, ut scircmus.praeter cffiteram
quae canccrosa ct canccrata nonnisi a recentiorious
barbare loquentibus dicatur. Holst.
(74) Pro hoc ego orationem feceram. Africana et
ha;c locutio est. Nam et apud Tcrtullianum legitur
faccre precationcm. Sed quod ad rem attinet, hic
nolandus cst antiquus Ecclesi^ usus et sensus
orandi pro mortuis, pocnas peccatorum post hanc
vitam lucntibus cujus cum multa sint alia lide
;

di'ligentiam, medicos quoque consulendos putavi- dignissima testimonia, tum hoc magni faciendum
mus, ex quorum responsis, additi;-" :uibusdam,ha3C videtur quippe scriptum a sancta martyre divinis
;

congessimus. Cancer priscis Latiuis idem sonat
quod gangrajna ita Nonius Marcellus Gangrxna
; :
es^ffljjcer; quem Glossarium vetusetiamsequitur,
eoque trahi potest Cornelius Celsus lib. vui, cap.
10, ubi dum
promptiores cancros ait, cum ossis
fracturx carnis quoquc vulnus acccssit, videtur
significare,id quod usu cernitur,in tali casu majus
periculum esse gangraenaB.Non facile tamen acces-
serim ad sentcntiam eruditi medici, qui postquam
hfficobservavit, negat s-equioris nostrique ffivi me-
dicis in hujus vocis notione cum antiquis convenire
propterea quod id cancri nomine intelligunt, quod
Grfficis Kapx[vwjj.a dicitur quasi vero non antiqui
: libro. De agror, qualit., ubi sic scribit
_ revelaticonibus dignata, et suae consummationi pro-
^ xima. N'ec restat haereticis exceptio de veritate ac
fide horum Actorum post tot ac tam Jucuienta te-
stimoniaomnisgenerisscriptorum ipsalaudantium,
quaj huic volumini adjunximus. Sunt autem ejus-
modi, quibus ne contumacia quidem ipsa atque im-
pudentia objicere quidquam possevideatur. Holst.
(75) Et intcr me et illum grande erat diadema.
Non dissimulo, si suspicioni esset indulgendum,
videri non sine fundamento reponi posse diastema
pro diadcma. Nani diastematis vocera Latinis eo
sa3Culo frequentatam intelligere licet ex i Frontini
Si tres cir- :

quoque OarcinomatisGraeco nomine, Latinum can- culi parcs fuerint, inlcr se xquali dia.^^tcmate conne.vi.
cri aut canceris vocabulum expiesserint. Sane Et Hynginus De limit. constit. Qtiid quod nec illa :

Celsus cap. 28, de cancro in facie exstante

lib, v, ipsa regione, sotis conspectus recte potesl deprehendi,
his verbis loquitur Non idcm pcriculum •/.apxivojim
: nisi xijualibus ab ortu ct occasu diastematibus, fer-
afjert, nisi imprudentia curantis agitatum esl. Id ramentum ponalur. Item Terram punctum esse
:

vitium fit maxime in superioribus partilms circa
faciem,
^
narcs, aurcs, labra, mammas feminarum
, , , ,
Hactenus Celsus qui etiam lib. vi, cap. 15, cum de
oris cancro agit, de hoc ulcere, quod alio illo loco
carcinoma vocat, videtur loqui. Quarc crcdiderim
•/.apx(voju.a nomcn csse commune difliciliorum ulce-
rum unde apud Hippocratem •/ap-/.'.vtoO-?jvat xa
; citat Frontini et Hygini agrimensorum, parum
dicuntur, quando cxasperantur et incurabi-
'zXv.ta.
lia evadunt. Et in lcxico Hippocratio /.ap-/,ivo'jaOat
explicatur per (T-/,AriP'JV£c70ai, quod est exacerbari.
Gangrasna igitur proprie dicla, si a cancro diflert,
videtur cum eo parliciparc commune nomen carci-
nomalis, difTorens ab eo fortassc, quod celerrime
morlcm affcrat cum cancer ita scrpat, ut mulLis
; lectio diadema prffiferat, non cst causa cur facilo
annis homincm adhuc vivcntem dopascatur. Nihii
aulcm votat quin cancer, quo Dinocrates obiit,
cceli, et infra solem amplo diastemate spiritus susti-
,
nere. Holst. —Et inter me et illum grande erat
D diadcma, ita ut utcrque ad inviccm accederc non
posscmus. Quae notat hic Holstenius de conjectura,
qua rescribendum suspicatur diastema pro diadema,
videntur hanc exceptionem pati quod loca illa quaj
certe persuadeant S. Perpetuam usam hoc loco
ista voce, qua3 erat propria artis agrimensoria;, ac
consequenter alicna ab usu vulgari, prassertim
mulierum in Africa. Uaque cum, ut ipse Holste-
nius agno.scit in ipsis illis schedis unde istam ejus
notani cxpressimus, constans ct diserta nis. codicis
mutetur, prffisertim cum valde coniuiodum scnsura
ea vox habeat siquidom ista loca fcnebrosa quae
;

gangrsna fucrif; nam idcx reprmscntafa fam fcnera romplura sc vidisse superius ait, crat instar zona-
mtato morto, sijs--r)icciri licet. Est autom utriusfjuc, rum (juarumdam, qualcs a cosniographis utilifer
tam canccris, inquani.quam gangricn;e proprium, fingunfur, ccclos ot ferram am[)lccfonfos, ijcmpe
serpcre, unde ot-t illiKl ad Timoth. xi, cap. ii, > 17, ppafia oblonga, globos ambientia idonca latitd-
de Doctrina hoarclicorum Et sermo coram ut rancer ; dine, qua;, quod ad infcros attinet, antiquus lo-
37 PERPETU.E ET FELICITATIS.
accedere non possemus.Eratdeinde inipsoloco ubi
Dinocrates erat piscina plena aqua.altiorem margi-
nem habens quam erat statura pueri,et extendebat
se Dinocrates quasi Ego dolebam quod
bibiturus.
et piscina iilaSCaquam habebat,et tamen propter
altitudinem marginis bibiturusnonesset.Et exper-
recta sum, et cognovi fatrem meum laborare. Sed
Variae lectlones.
3' Cod. Salisb. Gonsiderabam. Apud Holsten., Fidebam
Variorum
quendi usus a scholasticis praesertim scriptoribus,
exveteri ecclesiarum consuetudine retentus.Limbos
appellat.Esl autem Limbus ejusdem notionis voca-
buluracumdiademate; diademasiquidem,utnotum
est, significatfasciam longiorem quam latiorem,
caput ambientem.aut capiti circumligatam,ut prae-
fert etymologia graeca ejusnominis,a verbo StaSJoj,
circumligo. Idem igitur est quod dicit Perpetua : ab istis interdum occisos legimus. Quare duo haec
fuisse inter Dinocratem et se grande diadema:aLCS\
;e grandem Limbum, videlicet spatium
dicerct fuisse
oblongum alicujus latitudinis. Id vocatur in Evan-
gelio, Chaos,Luca3 xvi, 2G. Et nunc intcr nos et vos
magnum Chaos firmatum est. In Graeco est. Xajijia,
quod sonat hiatum, et convenit quod addit Vt hi, :
qui volunt hinc transire ad vos, non possint, neque
inde huc transmeare cum his quae dicit hic S.
.'
Perpetua Ita ut uterque ad invicem accedere non
;
possemus ; erant enim haec spatia, velut fossa; cir-
cumductce munitionibus,ipsasuivacuitate commea-
tum excludentia quod in corporibus facilius in-
: gladio tandem eripiebatur. Holst.
tellectu est ;ad animas vcro arcendas interveniebat
ordinatio divina, expressa verbo firmandi Chaos
: pulorum vel militum delectationem darentur.Dice-
inagnum firmatum est. Nec obstat modo dictis,
quod juxta hajc diadema non ipse locus fuerit in
quo erat Dinocrates, sed spatium inter eum et S.
Perpetuammedium,unde non videtur conficidiade-
dematis sive Limbi nomen Purgatorio competere.
Cum enim ejusdem formce ac figurcE essent tam loca
subterranea quam hiatus aut yx7ii.axa quibussepa-
rabantur.potest utrisque ex aequo convenirediade-
matis sive Limbi nomen. De hactenus dictis, et si
nihil notatum in Holstenii Adversariis TepeT\,aiU(i\vi
tamen a viro fide digno eum ab hac sententia mi-
nime abhorruisse. Retulit nempe mihi P. Joannes
Bessonus e nostra societate,sese,cum ei aliquando
Lucas Holstenius hoec ipsa S. Perpetuae Acta quae
ad editionem parabat, communicasset, et de ista
diadematis mentiones, quid sentiret, rogasset, illo
respondente Limbi vocabulum ista paris notionis
voce videri suppletum,HoIstenium multum id sibi
probari significasse. Possm.
(76) Transivimus in cnrcerem castrensem. Hoc est,
carcerem in ipso castrorum loco positum. Holst.
{ll)Munere enim castrensi era^nus pugnaturi.Cum
castraRomana extra urbes,longa etquasi perpetua
statio militum essent, in ea transferebantur praeci-
pua civitatum commoda, ne iis milites fraudaren
tur. In his etiam spectacula, quibus mire dediti
Romani erant.Ergo ludorum castrensium, hoc est,
in castris, ad delcctandos milites celebratorum,
Suctonius mominit in Tiberio, cap. 72. Sed qnod
vox muneris hic ponitur, ea significabatur pugna,
vel gladiatorum inter se,vel bestiarum cum homi-
nibusmorti addiclis,quffiproprie6r,pto[jLay'!adicitur.
Ita quod apud Eusebium, lib. v, cap. 1, legitur,
GrjpiopLay.wv •^j^i.ipac, eleganter a Rufino vertitur
munerum dies. Nota hic in voce pugnandi catachre-
sim esse quamdam, dum de iis dicitur, qui bestiis
expositi mere passive se habebant.quales martyres
erant. Unde Juvenalis cum rixam vocasset noctur-
nam grassationem ebriorum inobvios inermes nec
reluctantes, sic adjungit : quam compediti ? ductos enim SS.marlyres post judi-
Si rixa est ubi tu pulsas, ego vapulo tantum.
38
A confidebam profuturam orationem moam labori
^'
ejus, et orabam pro eo omnibus diebus quousque
transivimus in carcerem castrensem (7G) munere ;
enim castrensi eramus pugnaturi ^77).NataIe tunc
Getae (78) Gffisaris: 37 et feci pro illo oralionem die
et nocto gemens et lacrymans ut mihi donaretur.
« IV. Die autem quo in nervo mansimus (79),
me profuturam labori, etc.
notse.
Pra3valuit tamen, ut qui obnoxii et vincti trade-
banlur bestiis,greece Oy;p'.Q;j(.ay£iv, latine jmgnare ad
bestias dicanlur;cum tamen hs' loculiones proprie
convenirent iis,qui rever.i pugnarejubebantiir cum
bestiis, venationibus in amphitheatro datis.ut cum
summo vitae periculo, ita non sine aliqua victoriae
spe nam et leones.et si qua est alia ferocior bcstia,
:
n genera poenarum erant quorum prius summum
:
erat supplicium, et capitis pocna vocatur iil). S, ff.
De poen.; posterius in mediocium poenarum nume-
rum refertur a Paulo Sent. lib. v,tit, 17, el Ulpiano
lib. 8, ff. ad leg. com. do fals. Nam qui ad ludum
venatorium damnabantur, liberari poterant qui :
bestiis deputati,sine remissione consumondi.Unde
vel ad stipitem religati,\el retibus inclusi,rcris ob-
jiciebantur, ut resistendi facultas non esset tum ;
vero, ut ex fine horum Actorum discimu3,quidquid
vitae ac spiritus bestiarum crudelitas reliqui fecerat,
Munera seu—
ludi pugna3 cum bestiis appellabatur, quod in po-
bantur autem ludi castrenses, si in castris fierent.
Sermonem in die munerum habuit Augustinus in
nova edit. 19. T. V. Vide notas ibi appositas. Rui-
NART.
(78) Natale tunc Gctx. Antonius Geta Severi
filius,qui post palris obitum a suo fratre Caracalla,
cum quo aliquandiu imperarat, occisus est. At hic
per Nalale interpretari debemus diem quo CaBsar
factus fuerat;qui dies vulgo natalis imperatoris
dicebatur,sicut natalis episcopi,dies quo consecra-
tus erat nam alias Geta, teste Spartiano, die 6
:
kalendas junii natus est. Ruinart.
(79) Die quo iii ncrvo mansimus. Noxiis in car-
cere vinciendis duo vinculorum genera olim usitata
commemorant leges duodecim Tabularum,nervum
et compedes apud A.Gcllium lib.xx, cap. 1. Utrum-
que genus aliietiamsa^pius conjunguunt.Catoapud
eumdom Gellium lib. xr, cap. 18 Fures privatorum
:
furtorum in nervo afquein compedibus xlatem agunt.
Et Livius lib.viii -.Nc quis nisi pui no.xam weruisset,
donec pcrnam luisset, in rcmpcdibus aut in nervo te-
neretur. Compedes sunt pedicae forreffi, quaj pedes
vinctorum breviori aut longiori catena,arctius bre-
viusve ita coh;bent,ut non salum pedibus insistere,
sed et gradum promovere atque insistere utcunque
D possent.Nervus autem proprie lignum foraminibu
pluribus distinctura,quod pedes vinctorum inclusos
aut vicinis aut distantioriljus intervallis itaconclu-
dit,ut humi desidentes loco se movere nullo modo
valeant divaricatio per plura foramina, ob mole-
:
stiam,tormenti ac poenae loco,anteipsurc supplicium
fuit. Scio de nervo viros doctos hoc tempore non
consentire sed apud veteres cum res pariter ac
:
nomeii in usu esset,lisnullaPst.Noa omiltamushic
observare occasione mentionis compedum, raro eas
videri saltem per.A.fricamadhibitas in custodiachri-
stianorum religionis causa vinctorum.S.Aug.Conc.
II. in Psal. ci, circa principium tom. 10, pag.i39 :
Unde martyres compedili ? nonne catcnali potiiis
ces per provincias circumeuntcs in catenas novimus
39 PASSIO SS. MARTYRUM 40
ostensum est mihi hoc : Video locum illum quem ^ re ^* coepit intelligens magnam virtutem Dei esse
retro videram tenebrosura.esse lucidum et Dino ;
in nobis, raultos fratres ad nos admittebat (82), ut
cratem mundo corpore, bene vestitum, refrigeran- etnos et illi invicem refrigeraremus.Ut autem 39
tem. Et uti erat vulnus, video cicatricem et pis- ; proximavit dies muneris, mtravit ad me pater
cinam illam quam retro videram,summisso margine meus consumptus tsedio, et ccepit barbam suam
usquead umbilicum pueri;et aquamde eatrahebat evellere, et se intcrram mittere et proslernere se
sine cessatione, et super margine phiala erat ^-, in faciem,et improperare annis suis,et dicere tanta

plena aqua ; et accessit Dinocrates,et de ea hibere verba quse moverent universam creaturam.Ego do-
cocpit, quae phiala non deficiebat. Et satiatus abs- lebam pro infelici senecta ejus.

cessit deSSaqua ludere more infantium gaudens: quara pugnaremus,video in oramate

u II. Pridie

et experrecta sum. Tunc intellexi translatum eum (83) huc venisse Pomponium diaconum ad ostium
esse de pcena (80). carceris, et pulsare vehementer. Exivi ad eum, et
aperui ei:quieratvestitusdistinctam candidam,ha-
CAPUT III.

Akgumentum. — Perpetiia a palre

iterum lentatur bens m-ultiplices calliculas^^(84).Et dixit mihi :Per-
visio ejus lertia, in qua abducitur ad luclam con- petua,te exspectamus,veni.Et tenuit mihi manum,
tra jEgyptium, proposito prsemio ; pugnat,vincit et_ et cffipiraus ire per aspera loca et flexuosa.Vix tan-
prsemium accipit. \
B dem pervenimus anhelantes ad amphitheatrum, et
',

« Deinde post dies paucos Pudens *^, miles

I. induxit rae in media arena,et dixit raihi:Noli pave-
optio prsepositus carceris (81),qui nos magni face re, hic sura tecum, et coUaboro tecura,et abiit. Et

Varise lectiones.

Aurea add. Holsten. ^* Prudens. Cod. Sahsb. ^^ Qui nos magnifaciebat, coepit intelligere
'*- magnam
^s
virtutem esse in nobi?, qui multos ad nos, etc. Holsien. Galliculas cod. Satisb.

Variorum notse.

missos ; in compedes aulem non novimus. Holst. vocat Pontius Diaconus in Vita S.
stoclia delicata,\xt

(80) Tunc intcllexit iranslatum eum esse de paiia.
En animani a purgatoriis flammisliberalam divina
revelatione S. Perpetua intelligit. Translaium
cum esse de pa-na. Egregius locus ad probandum
mortuos po&se a pmnis, quas paLiuntur, per vivo-
rum preces liberari. Aliqui ex boc ioco deduce-
bant,posse etiam eos,qui ante bapti^mum decesse-
rant, orationibus adjuvari, quos 'gregie refeliit
Augustinus lib. dc Origine Animge, c. 10, et lib.
i Temporum istorum conditionem luculenter nobis
III, c. 9, ubi ait, Dinocratem propter peccata qua3- p
dam post baptismum commissa
talespffinas pertu-
lisse. Nam
septennis puer msntiri potuerat, vel
aliudquidpiam ad patris gentilis suasionem contra
Deum facere. Uvcc Augustini sententia conlirmatur
ex eo, quod Perpetua superius dixit, totam suam
ipsius familiam, excepto patre, Christi religionem
COluisSe. RUINART.
Cypriani.cuie contrario oppomiur ciistodia diligens,
de qua vide Cujacium Observ. lib. xiv, cap. 34, et
— Heraldum ad Tertulliani Apolog. pag.97.Non tamen
sine causa Pudentis humanitati S. Perpetua eam
visitandi licentiam tribuit,quod cauteettiniide ple-
rumque accederent ad carceres, et ferme singuli,
ne semetipsos proderent,autindividiam concitarent
apud persecutores, si catervatim eo influerent.
ob oculos ponit S.Cyprianus,epist.iv: Peto quoque,
^ inquit, ad procurandcvm quiclem soterlia el solliatu
do vestra non dcsii. Et si fratres pro diteciione sua
cupidi sunt ad conveniendum et visiiandum confesso-
rcs bonos, quos illustravit jam gloriosis initiis divi-
na dign-itio ; tamen cante hoc, et non glomeratim,
nec pcr multitudinem simul junciam puto esse facien-
dum : ne cx lioc ipso invidia concitetur, et inlroeimdi

(81) Pudens, miles optio, prseposilus carceris.
o/)//o,ministeriiaut praefecturae nomen est.In Inscri-
ptionibus Gruteri,o/;^iO karceris : ut quod heic ad-
d\\.uv,Prseposilus frtrm-is.explicandi gratia positum
videatur. Grieci vocant OEaiac^jXcc/.a, quam vocem
Actor. XVI, 27, S. Ambrosius in Epistolam ad Ephe-
sios cap. IV, optionem carceris interpretatur sic
Vox aditus denegetur, el dum insatiabites multum volu-
mus, toium perdamus. Holst.
(83) Video in horomate. Res exigit ut rescri-
batur oromate, nisi hajc vox ita detormata in usu
populari Afrorum erat. Est autem opa\ia vox Gra?-
ca, sonans visum, sive visionem. Usurpatur Actor.
cap. XII, 9. Latini scriptores ea rarius usi sunt :

scribens? Neque Paulus et Silas tempus distulcriint
quo optioncm carceris baptizarent. Hic jam quaeri
potest,cur miiiti hoc officium commissum: eaforte
de causa, quod in castris ubi carcer tunc erat, ut
superius est dictum,non licebat uti urbanis mini-
stris ad ejusmodi munia; sed ea curari per milites
debebant,prout a pari licet inteiligerc cx Leg.4, ff.
De otr.procons.,ubi sic legitur ISeino proconsulum
stratores sxws habere polest : sed vice corum. milites
tamen Aldhelmus lib. de Virgiriit. cap. 3, ubi de S.
Joanne Evangelista loquitur, ait eura in Pathnio
raptum in oromate, ubi Meursius rectc oramate
substituit in Manlissa Critica (sicque in Bibliotbe-
ca SS. Patruin editum reperio), trustra reprehen-
D dente Swartio Analeclorum lib.iii,cap. 9,qui chroma
ibi rescribendum persuadere nequidquam conatur.
: Reperio etiam apud Alcuinum lib. i de Vila sancti
Willebrordi, cap. 2. hffic verba Mater intempcsta
:

ministcrio in provinriis fungantur. Huc lacit vctus noctis quieic, cadesle in somnis vidit horama. Holst.
inscriptio, in qua militis optionis mentio est. (84) Habens multiptices calliculas. Glossarium ve-
tus GalliculK, Tpoyicz^. Et in Glossis Graecolati-
:

AUIIELIO CANDIDO FILIO

nis, Tpoy^a;, Gallicula. Non videtur dubium quin
DVLCISSIMO Q. V. ANN. 1111.
gallicula^^idem sit quod Callicula hoc loco et cum ;

AUUELIVS CANLANDINVS MIL. explicetur voce Tpo^a;, apparet fuisse quid rotun-
COH. VIU. PU. OPT. G. SECUNDI. dum ct volubile. Vidcntur fuisse calliculffi, appen-
B. M. F.
dices rotund«,ornatus causa additii3 capitibus mi-
—
Oplio prBcfccturac scu ministerii alicujus no- litarium thoracum, in acumen desinenlibus. llffl
men est inspectorom putant BoUandiani a graco
;
potcrant cx bysso,purpura aut simili materia esse ;

verbo oTTTOjAa'., video. Ruinart. mtcrdum e metallo, ut habctur paulo infcrius, v.

ailmittcbat. Hajc crat cu- 31. Habcns calliculas mulliformcs ex aurQ cl argcu'
(82) Qui multos ad nos
41 PERPETU^ ET FELICITATIS 42
aspicio populum ingentem attonitura. Et, quia A. i^ q"0'** ^rant mala aurea.Et petiit silentium(89)
sciebam me ad bestias datam esse, mirabar quod et dixit:Hic .^Egyptius si hanc vicerit, occidetillam

non mitterentur mihi bestiae.Et exivit quidam contra gladio;etsi hunc vicerit.accipietramum istum(90),
me ^Egyptius, foedus specie (84*), cum adjutoribus Et recessit. Et accessimus ad invicem, et ccepirnus
suis pugnaturus mecum. Veniunt et ad me adole- mittere pugnos. IUe mihi pedes apprehendere qus-
scentes decori adjutores et favitores mei, et exspo- rebat *' : ego aulem illi calcibus faciem caedebam,
liata sum, et facta sum masculus. Et cocperunt me et sublata sum in aere, et ccepi eum sic caedere
favitores mei oleo defrigere ^^, quomodo solent in quasi terram conculcans. At ubi vidi moram fieri,
^"
agonem, et illum contra iEgyptium video in afa junxi manus,itaut digitosin digitos mitterem (9iy.
volutantem(85).Etexivit vir quidam mirae magnitu- Et apprehcndi illi caput, et cecidit in faciem et ;

dinis (86), ut etiam excederet fastigium amphithea- calcavi caput. Et coepit populus clamare, et fa-
illi

tr;,discinctam habens tunicam ^^et purpuram inter vitores raei psallere. Et accessi ad lanistam (92), et

duos clavos (87) per medium pectus, habens et cal- accepi ramum. Et osculatus est me, et dixit mihi
liculas ^^ multiformes ex auro et argento factas, et Filia, pax tecura. Et ccepi ire cum gloria ad portam
ferens*" virgam quasi lanista ,et ramum viridem B Sanavivaria (93). Et experrecta sum et intellexi

Varise lecliones.
3^
Defricare Salisb. ^t
Aqua cod. Compend. et Salisb., .'>ed melius afa seu apha aut hapha, id e.tt pulvis,
quo pugiles post undionem inspergebantur. ^^ Discinclatus purpuram Holsten. ^^ Gallicnalas Salisb,
*» Efferens Holsten. *' Volebat Hotsten.

Variorum notae,
to factas.Hujus generis erant tintinnabula malo- r^tov. Certabat cum eo lanista aliquis, aut gladiator
granata in extrema ora vestis summi sacerdotis virgam habens, sive ferulam. Recle additum hic,
posita, ut habetur in Exodo et Levitico. Possin. — quasi. Non enira qui apparebat, personara lanistae
An galliculx sint parvoe caligae, vid. Liturg. Galli- praeferebat, sed gyranasiarchos, hoc est palaestrita-
can. Mabillon, p. 473. Ruinart. rum moderatoris quem etiam virgara gestare so-
;

(84*) JEgyptius fcedus specie. Plautus Poenulo : litura docet Sidonius Apoilin. lib. xi, ep. 2, quara
Jtaque replebo atritate, atrior 77iulto ut sict quam etiam magislralem appellat:et ejus usum plane ho-
JEgyptiu Auson : nestum et censorium his verbis exprimit Juvenum :

Tinctus colore noctis, luctas, si involvanlur oliscenius, casta confestim gym-

Manus per loquaci nasiarcharum virga dissolvit. Holst.
jEgyptius choraules, etc. Et petiit silentium. Id per praeconem aut
(89)
tubicinem lieri solebat. Ejus rei formulam in Grae-
(85) jEgyplium video in afa volutantem. Afa pulvis cia solemnem fuisse a/.oj; -a;, audi, quisquis es,
est Grsecasignilicatione est enira Graecura noraen,
;
D ex Luciano et aliis disciraus. Usu hoc in primis
acfTj, Latine scriptura. Solebant auteni pugiles cer-
veniebat,quando distribuenda palam praemia erant.
taluri inspergere uncta corpora pulvere, vel in eo
Quare tali occasione proconsuli praeconem Apuleius
humi jaccnte se volutare. Ovid. Metamorph. ix de
adjungit in Floridis. De tubicine testimonium est
duobus Paiaestritis invicem sibi pulverem ad istum Senecae epist. 74. Nos quoquc evincamus otnnia,
usum ministrantibus :
quorum prxmianon corona, nec pallium est ; nec tu-
Ille cavis hauslo spargit me pulvere palmis,
bicen prxdicationi nominis nostri silentium faciens;
Inque vicem fulvse jactu flavescit arenae.
sed virtus et firmitas animi. Holst.
Quam arenam, unde flavescebant hoc raodo pu-
gilum corpora, Martielis lib. vi, Epigr, 66, vocat (90) Si hunc vicerit, accipiet ramum istum. Nerape
hic non solura gyranasiarchae, ut dictum est, sed
Hophen hoc versu :

et PpaSsuxou prgemiatoris personara gerebat.

Et flavescit Haphe,
Agit de muliere Philaeni, viros iraitante in pugila-
tu, quod, cum acerrirae arguat, imo detestetur
Martialis in femina, apparet quara ex decoro S.
Perpetua, eliam per visum commissa cum pugile
yEgyptio diabolum designante, in masculum mu-
tata sit, ut ipsa dicit hoc ipso loco, his verbis Et
facta sum masculus. Possin.
(86) Vir quidam mirse magnitudinis. Ita in prima C
visione hominem canumin habitu pastoris grandera
Bpaosjxai, inquit Etyraologicus, xuptto; AE-Yovxai
ol xr,v paSoov a-6 oo(vt/.Oi; r; xivo; aXXoo Sioovxsc ffuii.
ooXa XT^; vixr^i;, paSSsjjxa^ xr.vs; ovxs;. Brabeuix,
sive prsemiatores dicuntur, quasi rhabdeustx, hoc
est, virgarum aul surculorum largitores : hi enim
palmx vel similis arboris ramos dabant, insignia
:
victorix. Porro ejusdem erat indicere certaraen,
quod hic noster paulo prius fecit, et praemium
victori porrigere, quod nunc promittit. TertuU. de
Fuga in persecutione A quo certamen edicitur, :

viderat, unura scilicet eumderaque Christura, qui nisi a quo corona et prxmium proponuntur ? Et
isthic, ut pastor, oves suas reiovet hic,ut iraperator ;
paulo post Ita agnosces ud cumdem agonolhetam
:

et agnothetes, railitibus et agonistis prffimia decer-
nit. Nam in Christianorura agone, ut ait Cleraens
Alexandrinus, aYwvo6i-:r;!; 6 Geo;, ^oaosoxT,; 6 V16;
esou, esaTal 81 ot oly{z1oi. Agonotheta Deus, prse-
miator Dei Fitius, spectatores angeli. Holst.
(87) Purpuram inter duos clavos. Hoc est, purpu-
reara vestera gerens, clavis duobus sive lasciis dis-
cinctam sine zona. Gyranasiarcharum crat purpu-
pertinere certaminis arbitrium, qui invitat ad prx-
mium. HoLST.
(9t) Junxi manus, ut digitos in digitos mitterem.
Significat Perpetua se in altum sublatam, ut cer-
tantem secum pugilera in terram dejiceret, com-
pectinatis utriusque manus dijiitis, ejus verticem
ambabus palmis in unum junctis magno irapetu
depressisse unde contigit .Egyptiura in faciem
:

rea vestis ; unde apud Lucianum dialogo de Gym- cadere. Possin.

nasiis, Anacharsis ex purpura gymnasiarcham ag- (92) Et accessi ad lanistam. Quem gymnasiar-
noscit. HoLST. cham potius et brabeutem superius diximus. lani-
Virgam quasi lanista. Virgam lanistae quo-
(88) staravocat, nonsine catachresi fortequadara. Holst.
tribuit Xiphilinus in Commodo : 'Av-t.ywvi^sxo
que
Se aijxq> YU[J.vajxr,(; xi; —
xai [^ovofjia/o<;, vapSrjxa
•}]
-' " (93) Ad portam Sanavivaria. Res exigit, ut re-
scribatur Ad portam Sanavivatiatn, ut infra § 20^
:

Patroi. III,
43 PASSIO SS. MARTYRUM 44

me non adbestias, sed contra diabolum esse pugna- A immensam et dixi Perpetua (erat enim haec in
; :

turam sed sciebam mihi victoriam imminere".

;
latere meo),hoc est quod nobis Dominus promitte-
Hoc usque in pridie muneris (94) egi ipsius au- : bat percepimus promissionem. Et dum gestamur
:

tem muneris actum (95), si quis voluerit, scribat.» ab ipsis quatuor angelis, factum est nobis spatium
grande, quod tale fuit quasi viridarium (98) arbo-
42 CAPUT IV.
res habens rosas et omne genus floris. 43 Alti-
''"',

Argumentum. —
Salurus, in visione sibi facta,
S.
tudo autem arborum erat in modum cupressi,
et S. Perpetua ab angelis in lucem magnam por-
tati, vident martyres ; ducli ad thronum Dei, osculo
quorum cadebant *^ sine cessatione. Ibi au-
folia

excipiuntur, Optatum, episcopum et Aspasium pre- tem quatuor angeli fuerunt clario-
in viridario, alii
sbyterum conciliant. res cffiteris, qui ubi " viderunt nos, honorem no-

I, Sed et Saturus benedictus hanc visionem suam bis dederunt, et dixerunt caeteris angelis Ecce ** :

edidit, quam ipse conscripsit. « Passi, inquit, era- sunt, ecce sunt (99), cum admiratione. Et expa-

mus, et exivimus de carne, et ccepimus ferri a vescentes quatuor illi angeli qui gestabant nos,
quatuor angelis in orientem, quorum manus nos deposuerunt nos : et pedibus nostris transivimus
non tangebant (96). Ibamus autem non supini sur- stadium via lata (1) *'. Ibi invenimus Jocundum
sum versijsed quasi mollem clivum " ascendentes. g
et Saturninum ^" et Artaxium (2), qui, eamdem
Et liberati (97) primam jam vidimus *^ lucem persecutionem passi, vivi arserunt (3) ; et Quin-

Yariee lecliones.
" Esse Holsten. ^^ Glebam C. Comp. Sic cod. Salish. Holsten. Et liberati primo mundo vidimus.
^*

Compend. et liberati primum jam mundo vidimus. OUm Liberato primo mundo. *^ Rosam Sal^'sb.
*8 Ardebant. Salisb. " Qui ibi viderunt nos et honorem. Cod. Satisb. *® Ecce sunt. Expavescentes cum
admiratione quatuor illi angeli qui stabant, deposuerunt nos. Cod. Salisb. et Compend. ''^ Violata Hol-
sten. ^^ In codd. Compend. et Salisb. deest Saturninus at non modo in Casinensi cod., sed etiam in Excer-
;

ptis Mabitlon. habetur.

Variorum iiotse.

v. 24. Revocatse sunt in portam Sanavivariam. Ubi Ezechiele, ejus prophetiae cap. viii, v. 3, Appre-
forte ex priori loco reponendum sit Sanavivaria. Ex hendit me in cincinno capitis mei. Possin.
his constat fuisse portam in amphitheatro, quae, (97) Sensus est, eos postquam e caligine et cras-
saltem in Africa, vulgari verbo vocaretur Sanaviva- siori aere sphaers sublunaris emersissent, vidisse
ria. haec fuerit, inquirendum est.
Quaenam autem lucem immensam, etc. Possm.
Docet Lipsius de Amphitheatro, ca.T^. 21, praeter
lib. De hoc viridario
(98) Tale fuit quasi viridarium.
portulas varias, sive poslica, quse infimum amphi- fusius agit auctor sermonis, quem Holstenius sub
theatri locum circumdabant ad varios usus, prae- nomine sancti Augustini in bibliotheca Vaticana
sertim emittendarum ferarum, fuisse duas majores reperit, qui nunc ultimus est dubiorum novss edi-
e regione invicem oppositas, quarum alteram Li- tionis. Galland.
bitinensem luisse dictam suspicatur, et ipse paulo (.Ecce sunt, ecce sunt. Voces honorifice de-
9)
post Mortualem vocat, per quam scilicet mortua monstrantium, quales illae, Hic est, et similes de ;

corpora gladiatorum aut bestiariorum reliquiae iis qui, fama noti, digito occurrentium monstra-
extrahebantur ex arena. Alterius portas, quse, ut bantur. Possin.
ait, ducebat ad forum, nomen nuUum prodit. Non (1) Transivimus stadium via lata. Sic omnino le-
dubito quin, si hunc locum vidisset, Sanavivariam gendum. Nam id in visione ad usum tunc vulgo
eam dictamaftlrmasset. Necetymon obscurum est; notum aptabatur. Solebant in hortis et portici-
cum enim per eam qui sani et vivi arenae periculis bus ambulacra stadiis dimetiri. Glossas Galeni :

superfuerant, foro et urbi redderentur, jure Sana- SxaotiU^, 6 axaoioti; avajjiETpcov xov Tztplr.a.-zo'/, Inde
vivaria nuncupata sit. Et favet huic conjecturae Porticus stadiatx dicta3 Vitruvio, lib. v, cap. 9,
duplex hic locus quorum in priori, Perpetua vi-
;
ubi in palaestris peristylia quadrata sive oblonga
ctrix pugilatu, superato in arena ^gyptio adversa- ita facienda monet, uti duorum stadiorum habeant
rio, ccepit ire, ut ipsa ait, cum gloria ad portam ambulationis drcuitionem. Holst.
Sanavivariam, more videlicet vincentium in bisce (2) Invenimus Jocondum et Saturninum et Aiia-
certaminibus, qui post victoriam per portam quaj xium, paulo post, et Quintum. Horum martyrium
ducebat ad forum, cum plausu exibant. Alter 20 jj nomen, memoria nunc restituta, hisce demum
habet, populum misericordia motum erga sanctas Actis debetur. Nam absque illis perpctuo mortales
Perpetuam et Felicitatem jam a feris male vexatas, latuissent, uni Deo PpaosuTTi xa; aywvoOstTi, et
revocasse ad portam Sanavivariam, quo vide-
illas apud eum regnantibus superis cogniti. Caeterum
licet gladiatores aut bestiarii, quibus parcebat po- ex hoc loco apparet magnam et universalem tum
pulus, ejus faventi acclamatione admoni^i recede- fuisse christiani nominis persecutionem. Holst.
bant, ut periculo se subducerent. Possm. — In nostro martyrologio Kemigiano Saturi, Jo-
(94) Usque in pridie muncris. Ita Tertullianus ad condi et Saturnini festum celebratur die vi Martii.
Scapulam cap. 7 Qui per genios eorum in pridie
: RUINART.
usque juraverant. Cicero usque ad pridie Kul. dixit. (3) Fivi arserunt. Lex 28, £f. dc Pa;nis, vivi cre-
HOLST. mationem summum
supplicium appellat. Ibidem
(95) Ipsius muneris actum. Intra, ordinem mune- additur § 9 Igni cremanlur plerumque seni ; non-
:

ris, et commissionem spectaculi, vocat. Caeterum ad nunquam etiam liberi plebeii, et humilcs personx.
haec verba S. Perpetuae respexit quisquis sit horum Tales passim Christiani habebantur. Unde popu-
Actorum auctor, cum se fidei commissum ejus ex- lus Smyrnensis, cum S. Polycarpo leonem postu-
sequi dixit. Holst. lasset, petiit deinde ^(ovxa xaTaxauaai, m^ vivus ar-
(96) CoRpimus ferri a quatuor angelis, qiiorum ma- deret. Sic eleganter Huflinus ^Eusebii verba trans-
nus nos non tangebant. Videtur exprimere, quod tulit. In persecutione quoque Alexandrina sub
dicitur Daniel. xiv, 35. In impetu sptritus sui. Et de Decio frequens hoc vivicomburium fuit, ut ex Dio-
4S PEHPETU.E ET FELIGITATIS. 46
tum, qui et ipse martyr in carcere exierat (4) et ;
A. tias, ut, quomodo in carne hilaris fui, hilarior sum
quaerebamus ab illia °' ubi essent (6) cateri. Dixe- et hic modo.
runt autem nobis angeli Venite prius, introite, et : III. « Et exivimus, et vidimus antefores Optatum

salutate Dominum. episcopum ad dexteram,et Aspasium presbyterum

doctorem (7) ad sinistram, separatos et tristes, et
II. >c Et venimusprope locum,cujus loci parietes miserunt se ad pedes nobis, et dixerunt nobis :

tales erant quasi de luce aedificati ; et ante ostium Componite inter nos quia existis, et sic nos reli-
loci illius quatuor angeli stabant, qui introeuntes quistis ^^. Et diximus illis Non tu es papa no-:

vestierunt stolas candidas. Et nos vestiti introivi- ter ^8, et tu presbyter, ut vos ad pedes nostros
mus, et vidimus lucem imraensam,et audivimus^^ mittatis? Et misimus nos ^\ et coraplexi illos su-
vocem unitam dicentium Agios, agios, agios, si- : mus. Et ccepit Perpetua ^^ cura illis loqui, et segre-
ne cesaatione. Et vidimus in medio loci illius se- gaviraus eos in ^^ viridario sub arbore rosae. Et
dentem quasi hominem canum, niveos 44 haben- dura loquiraur cum eis, dixerunt 45 illis angeli :

tem capillos (6) et vuitu juvenili, cujus pedes non Sinite illos, refrigerent quas habetis inter
^*', et si
vidimus. Etin dextra et in sinistra seniores viginti vos dissensiones, dimittite vobis invicem et cca- ;

quatuor, et post illiuscaeteri complures ^^ stabant. turbaverunt eos (8). Et dixerunt Optato Corrige :

Introivimus cum magna

adrairatione, et stetimus " plebem tuam (9) quia sic ad te conveniunt quasi
;

ante thronum quatuor angeli sublevaverunt

; et de circo redeuntes, et de factionibus ^' certan-
nos,et osculati sumus illum,et de manu sua trage- tes (10). Et sic nobis visum est, quasi vellent clau-
cit nobis in facie '^*.
Et casteri seniores dixerunt dere portas. Et ccepimus multos fratres co-
illic

nobis : Stemus. Et stetiraus, et pacem fecimus. Et gnoscere *^^, sr.d el martyres. Universi odore ine-
dixerunt nobis seniores : Ite, et ludite. Et dixi : narrabili alebamur, qui nos satiabat. Tunc gau-
Perpetua, habes quod vis. Et dixit mihi : Deo gra- dens experrectus sura. >>

Varise Lectiones.
51 Holstenius autem el cod. Compend. Et quaerebamus de illis ubi essent caeteri. Angeli
Sic cod. Salisb. ;
dixerunt nobis. ^^ Et introivimus et audivimus vocem Holslen. *» Seniores, quatuor et post illos caeteri
seniores complures stabant, et introeuntes cum admiratione stetimus Holsten. ^* Faciem Holsten. ^^

Reliquistis —
ul vos ad pedes. Ita rescripsimus, Holstenium et Eollandianos seculi RuiJiart. Relinquitis ut —
quid vos, etc. Galland. ^"^ Nonne tu pater noster es Cod. Salisb. ^^' Ut vos ad pedes nobis mittati?. Et
moti sumus Holslen. ^^ Et coepit Perpetua Graece cum eum illis loqui codd. Salisb et Compend. ^^ Viri-
darium Holsteii. ^^ Quiescite et refrigerate codd. Salisb. et Comp. «• Defatigationibus Holsten. ^^ Cod.
Compend. Cognoscere martyres, ubi odore.

Variorum notee.

nysii epistolis apud Eusebium lib. vi, cap. 34, vi- C locus est Epist. xxiv, quem Panelius sua Ilapa-
dere est. Holst. o'.opOwT£'. corrupit pag. 46. Inter quos et doctorem
(4) Qui et ipse martyr in carcere exierat. Hoc est, audientium sive catechumenorura peculiaritor cora-
raortuus erat aeruranis carceris. Sic raartyrii pal- memorat. Nam catechumeni Audientes et Discentes
mam citra ignem aut gladium adeptus. Sic infra dicti, quibus suus seorsum locus erat tributus,
§ 3. Optatus episcopus et Aspasius praesbyter su- ubi christianae reiigionis elementa perciperent ;

perstites, in visione Saturura et Perpeluam quasi qui xaTr(-/o'j[a.£y£Tov, Catechumeneum vocabatur ;

jam defunctos repraesentante, dicunt Quia existis, : Possidius in Vita S. Augustini notat usum eccle-
et sic nos rcliquistis. Item infra § 1. Secundulum vero siarum Afrioanarum, ubi presbytero non erat po-
Deus maturiore exitu de sxculo adliuc in carcere testas coram episcopoin Ecclesia Evangelium prae-
evocavit. Sic et apud Eusebium,
lib. v, cap. 1, dicandi et tractandi quod in Orientalibus eccle-
:

Sit^osTto Ta I^ooou auxiov, hoc est,

[JiapTupta T?j? siis ex more fiebat. Alexandriae quidera .jam olim
Diverso martyriorum genere exierunt. Sed et gene- (uerat StoaoxaXs.Tov xr;; xa-rj'y(rjTcco<;, schola do-
ratim exire pro raori apud Cyprianu, lib. de Mort., ctrinae sacrae a S. Marco institutti, cui prasfuerunt
illis verbis Pcdi timetis, exire non vultis quid fu-
: ecclesiastici doctores percelebres Pantaenus, Cle-
;

ciam vobis ? Holst. mens et Origenes. S. Uier. Cat. Script. Eccl. cap.
(^5) Et quaerebamus ab illis ubi essent. Non tunc 36, 38 et 54. Holst.
ulique, cum illos invenerunt, quaerebant; sed antea (8) Et conturbaverunt eos. Videtur dictum quasi
quaesierant et in ea cura tum erant, cum com-
: proturbaverunt, hoc est, longe subinoverunt, velut
modum apparuerunt quae res jucundiorem occur- : t\ ultra fas progressos. Additur enim Et nobis visum :

sum facit. Possin. est quasi vellent claudere portas. Possin.

(6) Quasi hominem canum, niveos habentem capil- (9) Corrige plebem tuam, etc. Non est aliena a
los. Ex Apoc. I, ubi de Domino Caput aiiteni ejus : visione in usum Ecclesiae cuipiam oblata repre- ;

et capilli erant albi velut lana aut nix. Unde Gy- hensio episcopi negligentis aut erranlis. Sic enim
prianus, lib. De hab. virg. ; Tu exsecraris canitiem, in Apocalypsi episcopi quidam arguuntur. PossiN.
detestaris alborem, qui sit ad Domini capiit similis. (10; Quasi de circo redeuntes et defatigationibus
HOLST. certantes. Sic ms. sed haud dubie legendum de
Aspasium presbyterum doctorem. Hoc est,
(7) factionibus certantes. Significat hic locus ecclesiam
incumbebat docere plebem.Dionysius
cui ex officio TuburbitanarafactionibusetdissidiisOptatiepiscopi
Alexandrinus apud Eusebium, His. eccles. lib, vii, et Aspasii presbyteri distractam fuisse in partes.
cap. suY/.aAsja; tou; T,^z<3o-jiipo-j^ xa'. o'.oi-
24, Unde illis angeli paulo superius dixerant, § 13, v.
<ricdXo'j; ev TaT; xwjjLat; aSiXtpobv, Convocatis
-rciv 17 Si quas habelis inter vos dissensiones, dimittite
:

presbyteris et doctoribus fratrum, qui in pagis erant. vobis invicem. Holst.

De presbyteris quoque doctoribus egregiusCypriani
 MARTYRUM 48
47
PASSIO SS.
«^ postea sceleratos, sanctum et
CAPUT V. A ne inter aliquos
innocentem sanguinem 47 funderet. Sed et com-
Argumentum. —
S. Secundulus in carcere monlur,
octavo mense, martyres ejus graviter contristabantur, tam bo-
S Felicilas gravida, fusis precibus,
46 paril sine dolore. Invictus animus S.
Perpetux nam sociam, quasi comitem. solam in via ejusdem
spei relinquerent. Conjuncto itaque unito
gemitu,
ei S. Saturi.

ad Dominum orationem fuderunt ante tertium

diem
I.Hse visiones insigniores ipsorum martyrum bea-
ipsi conscri- muneris. Statim post orationem dolores eam inva-
tissimorum Saturi et Perpetus, quas men-
vero Deus matunore exitu de serunt.Et cum,pro naturali difficultate octavi
pserunt. Secundulum
sis, in partu laborans doleret,
ait illi quidam ex
adhuc in carccre evocavit (U), non sme
sfficulo,
" tamen etsi ministris Cataractariorum (15) : « Quffi sic
modo
gratia,ut bestias lucraretur. Gaudium
dolcs,quid facies objecta bestiis,quas contempsisti
non anima, certe caro ejus agnovit (12). Modo
(nam et illi gratia Do- cura sacrificarenoluisti? » Et illarespondit : «
II. Circa Felicitatem vero me,
jam mensium ego patior quod patior,illic autem alius erit in
mini ejusmodi contigit), cum octo
illo pas-
fuerat ap- qui patietur pro me (16), quia et ego pro
suum ventrem. haberet (nam preegnans
sura sum.» Ita enixa est puellam, quam
sibi quae-
instante spectaculi die, in magno erat
prehensa),
differretur (13), quia dam soror in filiam educavit.
luctu ", ne propter^ventrem
poenh representari (14) et III. Quoniam ergo permisit,et permittendo voluit
licet prwgnantec
:
non
Varise Lectiones.
6s Alios Holsten.
«3 Gladium Holsten, "^* Lucta Salibs.

Yariorum notae.
twv ^wiov
f li) Secundulum vero Deus maturiore exilu de la xaxa Yaarxpo? Iv laco xot<;
(jcpaY-.a^eaeat,
Cyprian. epist. 8, TExrj,
.'ixculo, adhuc in carcere evocaait. lo^^^o^t^o^- Lex feta animantta iemplo
aTrox'jr,e£^cn
de similiter prsemortuo Divina dignatione sublra-
:

arcct,'neqiie mactari permittit priusquam

pepererinl;
clus inter tpsu cruciamenta, adeptus
glo-^iam non ter-
habens, quo edt-
feium utero conclusum eodem toco
mino supplicii, sed veiocilate moriendi. Nam, ut ait Soxouaiv op[j.7)6Jv-
tum, Addit deinde, auvistv Si [j.oi
Seneca Consol ad Marciam, cap. 20. Mors capttvo- tov e-ni xaxaxpixoi<;,
te; £vioi Twv vo[JioeJT:wv xat
rum calenas levat, et e carcere educit guos exire im- vuvat^tv jtffTiYTiceat XoYOV, oc xeXeuet
xa? eYxuouaac;-
perium impotens vetuerat. Holst. eavsTv, uexptc hv aTio-
(12) Gladum tamen
etsi non anima, certe caro L a^ta eavaxou Spwcrt, iJ.-)]

xo xaxa
legendum, Gtadium ta- xeywfftv "va [jiti (ivatpou(Jt£VWV auvauoA7)xat
ejus agnovit. Videlur potius
Yaffxooc Unde eiiam quidam tegunlatores de mu-
men etsi non caro, certe anima, etc. Gladii videlicet lieribus capiie damnatis legem
constiimsse videntur,
nomine tormenla et aerumnas carceris appellat,
Humiliaverunt in qux veiat prsegnanics, si capitale cnmen admisennt,
iuxta illud Psal. civ, de Josepho :

morte affici priusquam partum ediderint, ne

ciim tis
compedibus pedes ejtts ; ferrum pertransiit unimam monaiur. Holst. \id. et —
Deipara Luc. ii luam ipsius ammam
ejus. Et de B. Deipaira :
:
animam fetus qui in utero est,
/^""
^«;^'\^"';;, die vii Martii
Baronium admartyrologium
in no.. au mdii^iu ^
periransibit gladius. Signihcatnon minus martyrem C
Secunduium,quamcaBteros._Nam,utait Cyprianus. Huinart.
JlINAKl. _, . ,

servis apud quos con-
lib. De mortatitate : in Dei
mente concipitur, ani-
fessio cogitatur, et martyrium
Deo iudice coronatur. Aliud
(15) Ex ministris
Cataractariorum. C3Aa.Ta.cl^ por-
funihus aut catenis ita suspenscB,
tse sunt robustae,
prout res postulat
ut demitti et subduci possint, ;

mus ad bonum deditus,

quales in urbium aut arcium adilu hostium
irru-
est enim martyrio animum deesse,
aliud animo de-
ptioni propulsandae passim in usu
remanserunt, et
fuisse martyrium. Qualem ie invenil. Dominus cum olim vinctis
Sarracenicse vulgo appellantur. Haj vel
vocat, ialem pariier et iudicat. Non enim Deus san- adhibebantur unde et xaxapaxxric
qucerit. Holst. custodiendis ;

quinem nostrum, sed fidem

pro carcere positum legitur apud LXX,
Je>-emiie xx,
differretur. Ita Pontius
(13) f^e propier ventrem locum vide Origenem, hom. 18,
Vir tam necessarius a V 2. In quem
diacofius de S. Cypriano
Vel certe clathra, aut fores clathratae quia
:
p" '>57 :

martiirii consummatione ditalus est.

Holst.
pra;gnantes po^nm reprxsentari. An- ad "cataractse formam ex lignis cancellatim coni-
(14) Non licet constabant, cataractee vocabantur et jani-
Sv pactis ;

tiquissima haec ZZgyptiorum lex fuit, xtjv eyxuov, cataractarii ; quorum ministri
tores carcfcrum,
aXto Oavixou, [^ey.pt xkT^, tpuAaxxEtv. Pragnantem, Libanius,
damnata, asservari donec partai. Re- custodes erantexcubantes ad portam.Hos
si mortis fuerit xuptou; yocat
Numinis vindicia, ubi Oral De custod. rcorum, xf,; eupa<;
fert Plutarchtis, lib. De sera vinctos arbitros.
^gyptiis legem eamdem ascivisse Graecos portx dominos, et ingressus ad
et ab -Trpo xf)? Oupac, custodes osito ap-
memorat confirmante ^liano, dum lib. Yar
:
.-;, 6, cfuXaxe?
Aci XIII , ,
.

Areopagitico obser- rv po5ta dicuntur.

Holst
m^i vcap. 18, eam a senatu Nenape
».., qui paiietur pro m^.
u. me
va am nSrat.Undein
vdidiii "<i;'" Atticarum legum censu,huic ^ (16) juius
iiDi Alius c/ u in
erii
.„*.,_ oportuit.Porro
„^^.f„;f p^pp^ a Christus in martvribuspatiens.
mart.yribu Sic Saulo Christia-
quoque locum datum a nr^Pic!
Grwcis cum
piim
me perseque-
ad ROmanos mi- nos persequenti"Ghristus dicit Quid :

aliis bonis legibus haec quoque Romae crucibgendo

de Pojnis Pra-gnantis ris Act IX. 4. Sic Petro mox
''

gprvit. Ulpianus L. 3, ff. :

Vado iterum crucifigi. Sic

idem apparens dicit
mulieris consumendx damnatx pxna differtur quoad
:

denique Eusebius, lib. v, cap. 1 de sancto diacono

pariat. Ego quidem (addil) el ne quxslio de ea fm-
,continuum vut-
Et L. cujus corpus 6Xov xpau[jtaxat ixiokt^^
beatur, scio observari quandiu praegnans est.
nus ct livor humanam figuram amisorat,
ait ev (b :
rescri-
18 fl. de Slatu Hom. : Dnperator lladrianus m quo Lhris-
dam- TTacryiov Xptjxo? [JteYaXa; ETiexeXEt oo^ac,
psit : Uberam quse prxgnans ultimo supplicio apud
tus patiens magna et gloriosa gesserat. Similia
nata cst, liberum parere, et solilum esse servari eam,
Cvprianum et alios occurrentia omitto.
dum pdrt<ym ederet. Moysem quoque ffiquissimam "'^
HOLST,
hanc iegemasuarepubhcaadeo non exclusisse te- Felicitatis parlu praedara habet
stalur l'hilo lib. Hept cft ut eam^ ad
avepwu.ac;, Dc pra;maturo
AuKustinu3sermone281nova3editionisjamlaudato.
bruta etiam animalia extenderit. 'aXa' Sy£vo[xo(; ° RUINART.
inquiens) £;w 7t£ptp[5avxr)p(ojv eXauvei xat offa
 PERPETU.E ET FELICITATIS.
^
^g
et ita jussit ilios humanius haberi ««. ut
ordinem ipsius munerisconscribi, A tribunus ;
sanctus uiu
Sniritus sanciufa
Spintus _^______ ^__^_ ,^ .^ ,^_ ejus et csteris facultas fieret introeundi
f^^i„;hns eius
fratribus
48 etsi indigni ad supplementum tantae gloriae de refrigerandi cum eis jam et
^» ipso optione
et
scribendum tamen,quasi mandatum
sanctissimffi ;

carceris credente.
imo fidei commissum ejus exsequimur
Perpetuae,
documentum de ipsius 49 IV. Pridie quoque, cum illa coena ultima quam
(17) 66^ unum adjicientes
quantum in ipsis erat, non
animi sublimitate. Cum " a tribuno liberam vocant (23),
constantia et ^» ea-
quia ex admoni- coenam liberam, sed agapen cosnarent (24) ;

castigatius eo tractarentur (18), jactabant,

hominum vanissimorum verebatur ne sub- dem constantia ad populum verba ista
tionibus pas-
aliqui- comminantes judicium Domini, contestantes
traherentur de carcere incantationibus (19) " concurrentium
respondit Perpetua, et sioni suae'2 felicitatem,irridente3
bus magicis, in faciem
dies satis
curiositatem, dicente Saturo:« Crastinus
dixit : « Quid utique non permittis refrigerare (20)
videtis, quod odistis.
«» scilicet, et natali vobis non est, quod libenter
noxiis Nobilissimi Caesaris (21) tamen no-
tua gloriaest^si pin- Hodie amici, eras inimici (25). Notate
ejusdem pugnaturis?Aut non
Horruit et erubuit bis
'"'
facies nostrasdiligenter.utrecognoseatisnos
guiores illo producamur (22) ? »
Varise lectiones.
ae J^empe supra num. x, S. Perpetua dixil : IP--^

^•Codd.^Salisb. el Compend. Quia tnbuno

^^^st.gante-^.retSelractanr
eos et male tracU^^^^ Ix admonmont quoS
bus. ^Uidem codd. Qu.a natali
'i^^^Zln^^^^^fsfen
'° Tamen Holsten.
''^
ARapen c^nare est Terlulliano VmtLm
Holstenius habebat mambus hiben. ^PP," pVceinnfts suas et felicitatem cod.
Passiones
agapen.
loquendimodus. Uterque iamen cod. ms. habet^dipem pro
Salisb. " Irritantes Holsten. " Vobis Cod. Salib.
Variorum notae. .

An„^;f D belluarum dentibus conficiendos,

FMri co«vn.;um ejus B tnrn? tplis
Allud.t, sive
vo--
(17)
J-?,-;--,-,illa verba
>^:^;^f;^,„ ,epu,ato,,
J,--/-f
ut superius indicatum est, ad ultima De pudicUia, \ocum
Ipsius autem muneris actum, si quis
bant Unde TertulUanus, lib.
S. Perpetuae :

sancti Pauli / Cor. cap. iv, 9 aT.itii^t^ w; eTit-

perte-
voluerit, scribat : Quibus reliquae passionis bestiarios.
eruditu vcTtit ElegH nos velut
6avaT!o'j<: :

xendse provinciam alteri delegat. Holst. Debtta noxx

tribuno castigaiiiis eo tractarentur, etc.
Hoc Quintilianus declamat. 9, vocat :

(18) Cum a mortem ale-

mancipia, quae ad ludum certamque
Hoc est, tribuno aegre permittente cibus mfern, bantur Holst. „
diariis solito tenuioribus pascerentur
utique praeter ,

(??) Si pinguiores iilo producamur. Haec Perpetua

:

morem. Nara, ut ait Seneca epist. xviii, Libenora sancta securitate dixit, quae profani interdum ho-
sunl alimenta carceris. Et Sepositos ad capitate loquitur,
mines perdita securitate, ut Apuleius
:

e.U,pascit.
supplicium non tam angusie,qui occisurus ejus verba sunt lib. iv Alibinoxn per-
jejunium, aut faciebant :
:

Sic Tertulliano, Casligatio victus, besliarum saginas in-

dita securitate suis epulis
cibus parcior dicitur. Holst. etc. Mos autem erat, eos
qui vel pcen^
(19) E.X admonitionibus
vanissimorum hominum, slruenles,
ludum dati
causa ad gladiatorium aut venatormm
verebatur ne subtraherentur de carcere incantaiwni- se iisdem addicerent, sagman
temere ac essent, aut sponte
bus etc. Haec est illa, quam Christo ac valentiores
prius a magistris hidi, ut habiliores
blaspheme impactam S. Ignatius, Epist.ad Phitipp. Implelur tn
producerentur. S. Cyprianus epist. 2 :

querilur, ajxotcavcEa aaY£(ac, cahmniosa

accusatio
quoties mirum ah- succum cibis fortioribm corpus, et arvinae tons
maqise. Quam 'et
magi^. Christianos,quoties
et in Christianos, ut saginatus J.
.''.
quidsupravimhumanampatrarent,frequentalama
quiu supra vim uuuiauaiu
• 1
pai.iaicii>.,iivy.iw...
m
..^..(nnnnnf f OQ n 11 O n t 3 U ^"^Xnr';! rofcu.m r--v".r:.\
memororuin nwico iwx^^.,.^
"'^"^'"^^'^""^ t f
pt^^^^^
j„„i„
c
"^
tn pa^nam
in canus
poinam carius Zrcat t.i^mnuim
"^^^fj pereat.
P^reat Quintii anus decla-
Et Quintihanus
^..=..„t.T.;hn«
persecutoribus, m,
cuncta
nP.ta fere martvrum
martyrum Acta testan-
corpus gravior omni fame
mat 9 Alebat decotum
tur. Holst.
Quid ntique non pennillis rcfrigerare. Hoc saqina. Holst.
.
Praeter opportune notata ab
:

-
(20) ad vota hic locus
pasci. Holst. Holstenio, videri potest alludere
est, paulo lautius et copiosius sui habitudine mori op-
Cxsaris. Getae fihi Severi quorumdam,in plena
(21) Noxiis Nobilissimi Horatius, Ud.
tantium, quale expressit in Europa
imp. cujus natali, ut superius dictum, pugnatun
27, Hb.
erant. Nobilissimi appellatio, filiorum imperatons
iii :

Antequam turpis macies decentes

natu minorum propria. Vide Phbt. Bib. p. 187 ;

Occupet malas, tenerffique succus

Leunelav. Pand. Turc. pag. 99 ;Panvinius in Fastis, Defluat prffidae. speciosa quaero
refert, quae hoc
p. 244 et 245, duas inscriptiones Pascere tigres. Possra.
astruunt. Idem visitur in nummo hujus ipsius vocant. Qui
A ccena ullima quam liberam
Getffi apud Hulsium cum
adversafiguraNobilitatis. f-^3)
pugnae ccenabant
erant ad bestias damnati, pridie
Item apud Biaeum. Noxiis porro dicit gentilium
lautissime idque palam.
sensu verboque, qui innocentissimum hominum descnbimus quee
Cn) Sed Aqapen coznarent. Non
genus, noxiorum more extremis suppliciis atficie-
veterum Christianorum v.n docti
passim de agapis
bant. Quanquam in universum quacunque ex causa, Albaspmaeus, hb. i, Observa-
observant inler alios
etiam citra crimen morti addictos venationibus, aut
:

Chrysost./Cor.xi,Hom
tione 18. De iisdem agunt
•

gladiatoriis ludis noxios vocatos reperimus adeo ;

^'^^"V^^^Yin.^m^.^rinoS crn^Sg^CYPrianos Epist.
27 Tertulhani^^s^p^^^^^^^^
ut Tertuliianus in Apologet., cap. 16, mercenanos, ^ ;
u'
xx. Erant tripUces, —
noxios vocei, gladio au
uiiiu giauiu
se ultro
vocet, qui tit; lanistam aucto-
ad i«i*.oi,*w. -»„ — ^ lib. m
hb. 111;; conciuum
concilium ua.ugi. >.u,,.. ii.^£.ra
bangr._can. ^. - -.-i^^
Gregor ^^^.^^^
,
^^
N*^>an^. c^^^^
nataliti^, auptiales, funerales.
rabant, aut sponte libera ad bestias ibant, et, ut hicloquendi etiam lertui
ad Vit Distin Porro modus
S. Cvprianus loquitur, Non crimine, sed furore
tnmen Tertulhanus ah- Uano^^usSratus Apolog. cap. 39 /"^^ d^;-^;^";X- :

bestias pugnabant. Notat ad

in catervas ca^sionum, sed
quando in ipsis persecutorum Actis Christianos a 'j^^^^Z.nZZ^^Zerit
qui non tam ccenam
ccenavent,
stise, et pudicitiae, ut
noxiis distinctos, veritate sciHcet mondacibus in-
terdum excidente. Sed ut ad usum communiorem '";2"S^'«S/'r'ri^ Hoc dicit Saturus
revertamur, Latina vox noxii, non semper Grsec» geSil\bu1rurTsrspectantibusmartyres,d^^^
voci -/'.axoupYO'., sed aliquando voci euieavaTioi, re- libers operam darent signihcans
spondebat, morti destinatos indicans, sive giadia-
muneris coenffi ,
51 PASSIO SS. MARTYRUM 52
in die illo judicii. >> Ita omnes ''^
inde attoniti dis- ccelum, hilares (28), vultu decori (29) ;si forte,gau.
cedebant : ex quibus multi crediderunt. dio paventes, non timore. Sequebatur Perpetua
plaoido '^ vultu etpedum incessu (30), ut matrona
CAPIJT VI. Christi Dei dilecta " vigorem oculorum suorum
:

Argumentum. — E ca7'cere in amphitheatmm hilares dejiciens ab omnium conspectu. Item Felicitas sal-
educuntur, maxime Perpelua et Felicitas ; omncs vam se peperisse gaudens, ut ad bestias pugnaret,
renuiint vestes profanas induere; flagellantur
a sanguine, ab obstetrice (31) ad retiarium, lotura
anhelant 50 «d l)estias, objiciuntur ; Saturus bis
"*
illgesus ; dejiciuntxir SS. Perpetua et Felicitas ; re- post partum baptismo secundo (32).Et cum delali
vocantur in portam Sanevivariam. S. Saturus, a essent in portam, et cogerentur habitum induere,
leoparda laesus, militem adhortatur ; se invicem viri quidem sacerdotum Saturni feminae vero
(33),
osculantur ; gladio occiduntur.
sacratarum 51 Cereri (34) generosa illa in finem :

I. Illuxit dies victoriae (26) illorum, et processe- usque constantia repugnavit (35). Dicebat enim ;
runt de carcere (27) in amphitheatrum, quasi in « Ideo ad hoc sponte pervenimus (36), ne libertas

Varise lectiones.
"
Multi Cod. Salisb. "^
Placido vultu. ut matrona Holstenius cum Bolland. Lucido incessu, ut
. . .

matrona. Et mox : Dejiciens omnium conspectum Galland. " Lucido vultu ut matrona Ghristi, ut Dei
delicata, vigore oculorum dejiciens omnium conspectum Holsten. '^ Ducti Holsten.

Variorum nola3.

eos qui tunc tranquille et quasi amice spectarent, B rz6em. Infantibus substituti videntur noxii,ne hu-
postridie insanisclamoribuscorumnecem petituros. mani cruoris victima Saturnus fraudaretur. Unde
Nam ubi bestiarii in arenam producti sunt, populus et sacerdotes dei sanguinarii coccineo pallio usos
de spectatore in adversarium vertitur, ut ait Seneca, idem Tertullianus docet De testim. animse, lib.
lib. I De ira, cap. 2, quem etiam vide De tranquil- cap. 2, ubi varios gentilium sacerdotum habitus
litate, cap. 10. Holst. designans Et vitla Cereris, inquit, redimila, et
:

(26) llluxit dies victorix, etc. Sic Pontius Diac. pallio Safurni coccinala, et Isidis linteata, etc.
qui heec acta non semel exprimit llluxit denique : Tum lib. De pallio, cap. 4 : Latioris purpurae ambi-
dies alius, ille signatus, ille promissus, ille diviniis. tio, et gaJeatici ruboris superstitio, Salurnum com-
HOLST. mendat. Holst.
(27) Processeruntde carcere. Ita Pontius de S. (34) Fcminx vero sacratarum Cereri. Ut viros ad
Cypriano Prccessit ergo jam certus e.xpungi, quod
: bestias damnatos pallio coccineo, quae vestis erat
diu fuerat retardatum : processit animo sublimi et propria sacerdotum Saturni, ut dictum est, indue-
erecto, hilaritatcm prgeferens vultu, et corde virtu- bant ita feminas eidem pocnse destinatas vitta re-
;

teni HoLST. dimibant. Nam vittaredimitas fuisse Cereris flami-

(28) In amphitheatrum quasi in ccelum hilares. nicas, modo ex Tertulliano audivimus, idemque
Scilicet, ut Cyprianus ait pag.\66:Securi de praemio confirmat De pallio, cap. 4 Cur istos non spectas :

ccelesti, de corona martyrii, et de regr.-o Dei Holst.
(29) Vultu decori. Euseb., Jib. v, cap.i, de marty-
ribus Viennensibus et Lugdunensibus: 01 fxlv tXapoI
TipoTT^Euav, oo^rj? xat yi^izo^
xaTc ot]>£atv
TToXAv^i;
auTtuv ff'JY/.£-/.Ga[jL£v-fii;. Hilares processerunt, in quo-
rum vultu decor quidem gratia et venustate multa
aspersus enituit. Vel ut Rufinus vertit Produce-
bantur de suppliciis Iseti, et divinum nescio quid in
ipsis vultibus praeferentes. E contra, qui Christum
negarant, xaTrj^jsT? xal TaTretvot xat oocjEtSei^, xat
Kx^i]); 0LajT,ixo(jwri<; avaTiXsot : Tristes, demissi, ipsis
habitus, qui novitati sux stare retigionem mentiun-
tur ? cum ob cultum omnia candidatum, et ob no-
tam vitlx, et privilegium galeri Cereri initiantur.
fl
Quse autem sic initiatae erant, sacratae Cereri voca-
bantur. Talem Fabiam Aconiam PauUinam sacra-
tam Cereri et Cora3, antiqua inscriptio apud Gru-
: terum, pag. cccix, 2 et 3, exhibet. Holst.
(5) Generosa illa in finem usque constantia re-
pugnavit. Tertullianus, lib. De idololatria, cap. 18,
inter caetera idololatriae genera, habitus quoque in-
quinatos, fideli recusandos docet quippe qui ido- :

quoque conspectibus Iwrridi, et omni turpitudinis de- lolatriae ab initio dicati, habent profanationis suae
formitate fwdiores Holst. maculam. Nemo, ait, in immundis mundus videri
(30) Lucido incessu. Ita Xenophon in Apologia polest; tunicam si induas inquinatam per se, poterit
de Socrate, cum jam morti addictus e judicum forsitan illa non inquinari per te, scd tu per illam
conspectu discederet, d-rcVist y.at ojxijLaat xat ayr^ijiaxt mundus csse Addit mox
non Tu si diaboli
poicris. :

xat paotjjjtaxt oatopo'?. Holst. pompam quidquid ex ea attigeris, id scias

ejeiHisli,
A sanguine, ab obstetrice. Inde sanguinolen-
(31) esse idoloiairiam. Item Nullus habilus licitus est apud
:

tos infantes appellat 1. ii, C. de patr. qui fil. suos nos, iltictlo actui ascriptus. Cyprianus magistrum
distr. Eosdem Juvenal. Sat 7, adliuc a maire ru- expressit Serm. De lapsis, similem constantiam
bentes vocat. Et I. Cod. Tlieod. de Exp.
i San- : gratulans confessoribus, qui vestes similes recusa-
guine niaterni uteri adhuc perfusos, et recens nalos. Q verant Ejus verba sunt: Ab impio scelcratoque ve-
:

Holst. laminc, quo illic vetahantur sacrificantium capita

(32) Lotura baptismo secundo. Sanguinis scilicet captiva,caput vesirum libcrum pcrmansit ; fronscum
et mariyrii. Cclerinus conf. apud Cyprianum.epist. Dci signo imra, diaboli coronam fcrre non poterit.
XXI. Si non ante cruore ilto sancto laveris, pro no- Hacc Cyprianus. Cneterum his vestibus bestiarii or-
mine Domini ncstri Jesu Chrisli. IIolst. nabantur, ul spccieludos ornarent, in pompam pro-
(3:5) Cogercntur Iiabitum inducre ; viri quidem sa- ducti, antcquam bestiis objicerentur. Quintilianus.
cerdotum Saturni. Nam, ut Lactanlius ait lib. vi, dcclamat. 9 Jam ostcntata pcr arenam perilurorum,
:

cap. 2^1, venaliones qu.v apjiellantur munera,Saturno corpora mortis su,v pompam du.verant. IIolst.
sunl atfrihutx. Mrorum aulcni Saturnum,hominiim {'SG) Ad hcc sponte pervenimus. ha Tcrtull. Apol.
victima placari soiitum apud sa3culurn, tcstatur cap. 49, fjentiles frustra Christianis insullantes
Tcrtuil..Scor;>.,cap.7, quod clarius explicat Apolog., rcdarguit Quasi non tolum, inquit, quod in nos po-
:

cap. 9 sic scribens

; Infantes pcnes Africam Sa-
: testis, nostrum sit arbitrium. Ceric si velim, Chri-
turno immolabantur patam usquc ad proconsalaium siianus sum. Tunc crgo me damnabis, si damnari ve-
53 PERPETUiG ET FELIGITATIS. S4
nostra obduceretur (37). Ideo animas nostras ad- A n. Sed qui dixerat -.Petite et accipietis (Joan. xvi,
diximus (38) ", ne taie aliquid faceremus hoc vo-
: 24), petentibus dedit eum exitum quem quisque
biscum pacti sumus.» Agnovit injustitiajustitiam: desideraverat. Nam,si quando inter se de martyrii
concessit tribunus, ut quomodo erant, simpliciter sui voto sermocinabantur, Saturninus quidem om-
inducerentur.Pcrpetuapsallebat.caput.jam.Egyptii nibus bestiis velle se objici proQtebatur,ut scilicet
calcans. Revocatus, et Saturninus, et Saturus po- gloriosiorem gestaret coronam (43). Itaque in com-
pulo spectanti comminabantur de hoc.Ut sub con- missione spectaculi,ipse et ^^Revocatus leopardum
spectu Hilariani perveneruut, gestu et nutu coppe- experti, etiam super pulpitum ab urso vexati
runt Hilariano dicere « Tu nos,inquiunt,te autem
: sunt(44). Saturus 53 autem nihil magis quam ur-
Deus judicabit. » Ad 52 hoc populus exaspera- sum abominabatur :sed uno morsu leopardi confici
tus (39), flagellis eos vexari (40) pro ordine ^^ ve- se jam praesumebat. Itaque, cum aper subraini-
nalorum (41) postulavit. Et utique illi gratulati 8traretur,venator potius qui illum aprum submini-
sunt, quod aliquid et de ^* Dominicia passionibus Btraverat ^^, subfossus ab eadem bestia, post dies
(42) essent consecuti. muneris obiit. Saturus solummodo tractus est, Et

Variae lectiones.

" Sic ex cod. Salish. guod ex conjectura suspicabatur Holstenius. Olim Adduximus.
restituimus,
*" Stabant venatores cum flagris per ordinem dispositi: ante quos damnati transire coacti, a singulis
transeiintes cxdcbantur. ^' Domimis quippe flagellis quoque cxsus fuit. " Hunc locum egregie ex cod.
Compend. restiluimus, qui alias mendosissimus erat, ut conferenti patebit. Nil quippe de Saturnini passione
habebatur, omisiione harum vocum, ipse et, et cxteris in singulari numero dictis. ^^ Apro subligaverat.
Holst.

Variorum notae.

lim. Cum vero me potes, nisi velim, non

quod in
potes, jam mex voluntatis est, quod potes, non tux
potestatis. Mox explicat qua ratione Christiani tor-
mentis sponte se offerant. Ergo, inquitis,cur queri-
mini, quod vos insequantur, si pati vultis? Plane
volumus pati ; verum eo more quo et bellum nemo
quidem libens patitur ; cuin et trepidare et periclita-
ri sit necesse, etc. Holst.
(37) Libertas nostra obduceretur. Obducerc,usitata
Africanis locutione est ofTuscare, obscurare, immi-
B nem, sive praetereundo ordinem, etc.Stabant vide-
licet cum flagris longa serie dispositi, ante quos
incedere nudos bestiarios cogebanl, unoquoque il-
lorum taureas quas gerebat manu,in nuda misero-
rum membra infligentibus. Hoc pcenae genus puto
respexit Damasus carmine 5, in S. Agathatn, dum
ai\t :Lxtior inde magisque flagrans cuncta flagella
cucurrit ovans.Porro quod diximus hanc flagellatio-
nem populum furentem a praeside postulasse, facile
id potuit, cum is spectaculo praesideret nam, ut :

nuere, violare, laedere. Ita saepe TertuIIianus, ut docet Lipsius in Amphitheatro,paig.ib, praeses mu-
Apolog. cap. 50 Sed obducimur: certe cum obti-
: neris ad podium spectabat, hoc est in primo, sive
nuimus : ergo vivimus, cum occidimur denique eva- ; imo subselliorum ordine,ubi ejus tribunal sive sug-
dimus. rum obducimur, etc.Vide Rigaltium in Glos- gestus erat, ut idem observat, pag. 27,haud longo
sario Tertulliani. Holst. ab arena intervallo. Holst.
(38) Animas nostras adduximus. Forte legendum (42) Gratulali sunt, quod aliqiiid et de Dominicis
addiximus, hoc est, capitali judicio subjecimus. passionibus, etc.Nempe quod flagellatum Christum
Valer. Max. lib. vii, cap. 6 Addictorum etiam et
: raerainissent, flagella gaudentes excipiebant. Sic
capitali crjmine etc. Similia passim
damnatorum, Dionysius Alexandrinus apud Euseb., lib- vi, cap.
occurrunt. Dixi « forte », quia defendi satis verisi- Q 34, Nemesium martyrem cum latronibus exustum,
militer potest lectio vulgata, sumendo adducendi similitudine passionis Christi honoratum ait.Simi-
verbum in sensu offerendi, quod Grjeci irpoa-aYi^.v lia multa apud TertuUianum et alios occurrunt.
dicunt. HoLST. Holst.
(39) Populus exasperatus. Seneca, lib. 1 De ira, (43) Ut scilicet gloriosam gestaret coronam. Nam,
cap. 2 :Quid gladiatoribus? quare poputus irascilur, ut TertuII. ait Majora certamina, maiora, sequun-
:

et tam iniquc ut injuriam putet, quod non libenler tur prxmia. Unde mox gentiles alloquens Crurfe- :

pereunt? contemni se judicat, vultu, gcstu, ardore,
de spectatore in adversarium vertitur. Holst.
(40) Flagellis eos ve.xari. A praeside scilicet, qui
de plano fustium aut flagellorum castigationem ir-
rogare poterat. Lib. ix, § 3, ff. De off. procons.
HOLST.
(41) Pro ordine venatorum. Hoc est a venatori-
bus,quipraestoerantflageIlisinstructi.IndeTertuIl.,
lib. ad Mart. Alii infer venatorum taureas scapulis
: explodit quam fateor ex hoc noslfro loco, si solus
litas vestra, inquit, gloria est nostra. Holst.
(44) Ab urso vexaii ^un^Ecce tibi ursos in Africa,
quod Plinus jam olim.et nuper adeo Lipsius nega-
vit : sed cum ipse Plinius ex Annalibus Coss. ursos
Numidicos commemoret, et Virgilius Libystidis
ursae meminerit, Martialis quoque et Juvenalis Li-
byos ursos appellaverint.jure merito Salmasius P/i-
nianarum exercilat. pag. 311. utriusque opinionem
;

patienlissimis inambulaverunt. Idem, lib.^ ad Nat. : sit, revinci non posse. Potuerant enim ursi aliunde
Si flagris mulier insuUavit, hoc quoque proximein- adducti fuisse in Africam, ut leones et pantherae et
ler venatorios ordine iranscurso remensus est. Hunc elephanti Romam
ad usura theatri. Videri potest
locum Actorum nostrorum, et quos duos e Tertul- r\ huc facere Senecae locus, lib. iii De ira. cap. 43 :
liano adduximus, paritcrque totam hanc arenaB Ridere solemus inter matutina arenx spectacula.
0'.aaac?T(YtoT'.v, flagcllotionem, hactenus non satis tauri ct ursi pugnam inter se colligatorum, quos cum
explicatam, egregie illustrat insignis plane locus alter alterum vexarit, suus confector e.tspectat. Item
Euscbii, lib. v, cap.l :T-£0£pov TiXiv xa? oic^oocjc illo Arnobii lib. vii Feris, ne cavearum discutiant
:

Twv ijiaT^iYwv Ta; £xeT<ts slO'.i7[ji£va;. Ftagrorum claustra, objectari moris est escas, in quas rabide
ordincm cx more arense iierum transierunt. Sive sxviant. et cupidinem ve.xationis inclinent. In utro-
flagella pro ordine venatorum ex more iterum subie- que vides vexandi verbum, arenae commissionibus
runt. Ubi vides, pro ordine, significare ante ordi- accommodatum. Holst.
55 PASSIO SS. MARTYRUM 56

cum ad ursum substrictus esset (45) ia ponte, ur- A hinc requisita (51), et dispersos capillos infibula-
sus de cavea (46) prodire noluit »*. Itaque secundo vit : non enim decebat martyrem dispersis capil-
Saturus illassus revocatur. ne in sua gloria plangere videretur. Ita
lis pati,

autem ferocissimam vaccam (47),ideo

Ill.Puellis surrexit et elisam Felicitatem cum vidisset, ac-
:

quae prseter consuetudinem comparatam *S dia- cessit, et manum ei tradidit, et sublevavit illam.
bolus praeparavit sexui earum etiam de bestia
:
Et ambffi pariter steterunt et,populi duritia devicta.
aemulatus (48). Itaque despoliatae et reticulis indu- revocatae sunt in portam Sanavivariam. Illic Per-

tee producebantur. Horruit populus, alteram

(49) «e petua a quodara tunc catechumino, Rustico no-
respiciens puellam 5-4 delicatam, alteram a partu mine, 55 qui ei adhaerebat, suscepta, et quasi a
recenti stillantibus mammis. Ita revocatae ", dis- somno expergita (52), adeo in spiritu et in ecstasi

cinguntur.Inducitur prior Perpetua ;

jactata est, fuerat (53), circumspicere stupentibus ccepit, et

et concidit in lumbos : et ut conspexit '^ tunicam omnibus Quando.inquit, producimur ad vac-

ail: «

a latere discissam, ad velamentum femorum ad- cam illam nescio ^^. » Et cum audisset quod jam
duxit, pudoris potius memor,quam doloris(50).De evenerat, non prius credidit, nisi quasdam notas

Variae lectiones.
^''
Pudens miles de industria efferatorum affirmasset portas putris carnibus, magis ne
In utroqxie cod.
mitteretur efficit, ita secundo, etc. ^^ Paratam Holslen.
^^ In utroqiie cod. ms. Dispoliats promovebantur.
8^ Revocatffi, et discinctis indutse Holsten. ^» Ubi sedit Holsten. «» Cod. mss. Nescio quam ? Ubi erat, in-
quit Aug. Serm. 80 laudato, quando ad asperrimam vaccam se pugnare non sensit? etc.

Variorum notse.

(45)Cwm ad ursum substrictus esset. Et paulo su- B ipsum quoque sgeculum neque adeo, m(iu\t,testatur
pevlas, lllum apro subligaverat, etc. Haec signi- ut si quando eam in feminis noslris inquinameniis
ficant bestiarios alligari ne fugerent, solitos; potius carnis quam tormentis punire contendat; id
aTite conspectum ferarum in ipsos immittendarum, volens eripere, quod vilge anteponant. Vide ejusdem
sed et ipsae ferae interdum inter se alligabantur, Apologet., c3l^. 50; Victorem Uticensem De Dio-
ut,praeter Senecae testimonium jam recitatum,docet nysia ; S. Hilarium, pag. 289. Generatim loquendo
Claudianus in Panegyrico Manlii: sensus naturae est, quem exprimit Clemens Alex-
andr. Paedag. lib. ii, cap. 10. his verbis Ojoev :

Audaces legat ipsq viros qui coUa ferarum (jLepoi; OTio^Jv aTTOYUfJivo^jaBat Y'jvatx6c, t\)Tzpzizi<;
Arle ligent, certoque premant venabula nisu.
li-:. Summam
esse indecentiam quamcunque mulie-
Gladiatores quoque Commodi imper. jussu inter bris corporis partem nudari. Quod in gentilibus
se coliigatos Xiphilinus memorat indignante im- ; quoque feminis naturalis pudor semper abhcrruit.
peratore, quod non salis prompte et animose in Hinc illud Euripidis de Polyxena jam moriente in
mutuam caedem ruerent et propterea colligariju-
: Hecuba, p. 51 :

bente, ut se mutuo conficerent. Non dissimili lo-

'H 81 xal ^'^'"('Jy-ouiT' 6'[Ji.a)?
quendi modo, S. Ignatius martyr,cum vinctus Ro-
mam duceretur a decem militibus ferina rabiesae-
noXXv Ttpovotav stx^'' £u<J)^7^fJLW(; Treaslv,
KpuTiTeiv 6' i xpuTTXEiv ojxfjiaT' dpasvwv j^pewv.
vis,sese ligatum cum decem leopardis scribit.Gre-
gorius quoque Turon., lib. i Mirac., c. 48, refert etiam moriens,
llla vero
S. Saturninum martyrem, Bovis petulci religatum (] Multam curam kabuit honeste cadendi,
vestigiis, per gradus Capitolii -prxcipitatum, etc. El tcgendi ea, quae tegi oculis virorum decet.
HOLST.
(46) Vrsus de cavea, etc. Caveae nimirum variae Quod Ovidius, Fast. ii,lad Lucretiam transtulit
feris asservandis circa arenam erant, et inde im-
Tum quoque jam moriens, ne non procumbat honeste
mittebantur. Vide Lipsium De amphitheatro, pag. Respicit : haec etiam cura cadentis erat.
20. Quod paulo ante pontis est mentio videtur
institulo Commodi iactum, ut in Amphitheatro Cornelia Maximilla Vestalis incesti damnata,
Ila
pontes essent. Refert enim Xiphilinus, in Com- teste Plinio, lib. iv, epist. 11 ; Cum in sublerra-
modo, pag. 382. hunc imperatorem per Amphi- neum cubiculum demitteretur, hxsissetque desceti-
theatri arenam pontes struxisse, ut inde feras denti stola, vertil se ac recollegit; cumquc ei carni-
conficeret. Holst. fex manum daret, aversata est et resiluit, fcpdum-
(47) Ferocissimam vaccam. 1. i, § bestias, ff. de que contagium, quasi plane a casto puroque cor-
post : Dcstias accipere debemus ex feritate magis, pore novissima sanctitate rejecit, omnibusque nu-
qunm e.x animatis genere. Holst. meris pudoris : I1oXXt,v Tip^voiav eT^ev eua^-^ijKo;
(48) Diabotus sexuide bcstia semulatus. Non ab- TcasTv. Quod ad loquendi modum hujus loci atti-
simili genere loquendi TertuUianus, De patienlia, net, geminus exstat apud Tertullianum,lib. De poe-
cap. 10 Ut in isto quoque, Domino diabolus oemu-
: nit., cap. 10, de iis qui pccnitentiara de die in diem
Inrelur. Holst. differunt Pudoris magis memores quam salulis.
:

(49) fieliculis indutx.ltaL sancta Blandina post va- j)

Holst
ria tormentorura genera, zU YupyaOov fJX-fjOs (51) IToc est, post exceptum
Dehinc requisita.
Ta'jp(o TTapsSXyiO'';, In rete involuta tauro oljicitur : impetum, et quasi post pugnam
vaccae furentis
Idem Rufinns insiia editione utnovum ct inusita- jam depugnatam, a venatorihus atque arenariis
tum supplicium notavit Inde, inquit, etiam aliud
: revocata, et ut Eusebius loquitur, ex OT",ptwv auO'?
excogitatur crudclitalis genus, ut reti constricla avaXrjcpOcTaa.HoLST.
oljjicerctur tauro ferociler insligato a quo curn ; (52) Qunsi a somno expergita. Sic de Bibliade
fuis%rt tnnumeris ict^-lms lacessita, et ioto arenx am- martyrc Eusebius: 'D Mi~zp e^avavr^^I/aaa. Holst.
'

bitu jactata, nikil Ixditur. Holst. (53) /l(/^o m

spiritu ct in ccstasi fucrat. Quasi di-
(.50) Pudoris potius memor, quam doloris. Ter- ceret: adeo extra sensuum usuin elcvata ac rapta,
tull., lib.De pudic, cap. 1, pudicitiam princiya- nam hoc vocatur csse in spiritu. S. Joannes, Apoc.
lem Christiani nominis disciplinam, vocat, quam cap. IV, El staiim fui in spiritu. Holst.
57 PERPETUiE ET FELICITATIS. 58
vexationis in corpore et habitu suo recognovisset A ei, hspreditatem pignoris relinquens ^° illi, et
et illum catechuminum Exinde accetsitum fra- ^°. memoriam sanguinis (56). Exinde jam exanimis
trem suum et illum catechuminum,allocuta est eos, prosternitur cum caeteris ad jugulationem solito
dicens « In :fide state, et invicem omnes diligi- loco (57). Et cum populus illos in medium postula-
te, et passionibus nostris ne scandalizemioi. » ret (58), ut, gladio penetrante in eorum corpore,
IV, Idem Saturus in alia porta militem ^' Puden- oculos suos comites homicidii (59) adjungeret,
tem (54) exhortabatur dicens : • Adsum ^* certe, ultro surrexerunt et se quo volebat populus trans-
sicut promisi et praedixi ; nullam usque adhuc be- tulerunt, ante jam osculati invicem, ut martyrium
stiam sensi. Et nunc de toto corde credas. Ecce per solemnia pacis (60) consummarent (61) Caeteri
prodeo illo, et ab uno morsu leopardi consumar. » quidem immobiles et cum
ferrum recepe-silentio
Et statim in fine spectaculi, leopardo objectus, de runt : multo magis Saturus, qui et prior scalam
uno morsu ejus tanto perfususest sanguine, ut po- ascenderet, prior reddidit spiritum ; nam et Perpe-
puli revertenti illi secundi baptismatis teatimo- tuam sustinebat. Perpetua autem, ut aliquid doloris
nium reclamaverit : « Salvura 56 lotum, salvum gustaret, inter costas ^^ puncta exululavit ; et erran-
lotum(55). »Plane utique salvus erat, qui hocspe- tem dexteram tirunculi gladiatoris (62) ipsa in57
ctaculo claruerat '3. Tunc Pudenti militi : « Vale, jugulum (63) suum posuit^''. Fortasse tantafemina
inquit, et memor esto fidei mes ; non con-
et haec te aliter non potuisset occidi, quia ab immundo spi-
turbent, sed confirment. » Simulque ansulam ^* de ritu timebatur, nisi ipsa voluisset.
digito ejus petiit et vulneri suo mersam reddidit fortissimi ac beatissimi martyres ! o vere vo-

Variae lectiones.
'" In cod mss. desunt hxc verba: Et iilum catechuminum. ^' Apud Holsten, non exprimitur Prudentis
nomen. ^^ Ad summum Holsten. ^^ Modo laverat Holsten. Annulum cod.
^* Salisb. ^* Cod. Salisb.
habet: Reddidit ei beatam haereditatem, relinquens ei pignus el memoriam tanti sanguinis. ^^ Ossa
compuncta Holsten. ^^ Transtulit Holslen.
Variorum notee.
(54) Militem Pudentem. Apud Holstenium non ciuntur, etc. Idem, ep. 87. Et omnium elegantis-
exprimitur Pudentis nomen. Hunc autem esse ar- sime Lactantius, Div. Institut. lib. vi, cap. 2, Holst.
bitror, qui supra cum raartyribusbumaneegit. Pu- (60) Per solemnia pacis. etc. In Glossario veteri
dens martyr colitur iii Kal. Maii in vetusto Galen- solemnia pacis -iWi&iicL Osculum. Id osculum
dario Garthaginensi an iste ? vel Pudens senator
: sanctx pacis vocat Paulinus. Hoc symbolo pacis
de quo Paulus, Ep. ii, ad Timotheum, c. iv, memi- recte ad martyrium praeparabantur. Eusebius loco
nit, aut tandem martyr Alexandrinus de quo Bollan- saspius citato E'p"/^vT,v aYair^ijav-i^ a^jTo;, /.al ei- :

diani hac die agunt ? Ruinart. pTjVT-jv r,ijiTv TrapEYY'-''')'^'''"^^» \*--~' ^^p^OVTj? eyojpT|3av
(55) Salvum loium. Acclamatio populi petulan- Trpoi; ©£ov. Quae ita vertic RuQnus Super omnia
ter illudentis christianis sacris. Gum enim vulgo pacem et ipsi diligebant fit nobis servare mandabant
notum esset, Christianos existimare salvos fieri „ nec aliam sibi, 7iisi per pacem, viam ad martyrium
homines per baptismum populus e theatro spe- ^ construebant. Hinc forte Tertullianus De patient.,
:

ctans Christianum sanguine perfusum, salvum eum cap. 12, dilectionem vocal summum fidei sacramen-
proclamabat qui sic lotus esset. Possin. tum, et Christiani nominis thesaurum. Holst.
(56) Hgereditatem pignoris relinquens illi, et me- (61) Consummarent. Vox propria perfecti martyrii.
moriam sanguinis. Quid igitur conqueruntur adver- Sic Tertullianus De patient., cap. 15 Patientia :

sarii quod sanctorum reliquias religiose asserva- martyria consummat. Et Gypriaous, episl. 3,
mus ? Nunquid annulus ille sanguine martyris tin- martyrium consummationem appellaL Et epist. 5,
ctus projiciendus erat ? Ruinart. jubet confessores humiles et modestos et quietos
(57) Ad jugutationem solito loco. Spoliarum intel- esse, Vt in omnibus Dominum promerentes, ad cce-
ligit, ubi conficiebantur quos arena semivivos di- lestem coronam laudis sua consummatione perve
miserat. Docet hoc Seneca, epist. 94 Nonquid niant. Respondet consummare Grasco TS/.siousOai,-
:

aliquem tumstul.e cupidum esse vitxputas, ut jugu- quo ejus linguae auctores in referendis martyriis
lari in spoliario, quam in arena malit ? Ita mortuo passim utuntur. Holst.
Commodo acclamatum scribit Lampridius :Hostis (62) Tirunculi gladiatoris. Qui arenae victima
patrix, parricida, gladiator in spoliario lanietur. destinabatur, ut caedibus assuesceret, tirocinii ru-
HoLST. —
Ibi tyrones athletae reos conficiebant, ut dimenta in spoliario ponebat, ibique bestiaros
sic ad j)Ugnam assuescerent hinc juvenculus hic : quibus ferarum immanitas vitam non eripuerat,
sanctam Perpetuam pupugisse dicitur. Ruinart. jugulabat, ut semimortuis et inermibus conficien-
(58) Cum populus illos in medio postularet. Sic dis exercitatus ad justa certamina produceretur.
Rufinus, lib. viii Hist. eccl., de Attalo et Alexan- D Quintilianus, declamat. 9, Cruentem confecforum
dro Sed cum ferarum nulla sanctorum corpora
: vocat hocque adeo proprium istius ministerii no-
:

contigisset, omnibus eos verberum caeterarumquo pge- men erat,utSmyrnensesapudEusebium,lib. iv,cap.

narum suppliciis cruciatos ad ultimum in conspectu
populi, in medio arenae jugulari jubet. Postulandi
porro voxamphitheatri propria hinc depostulatores
Christaniorum, Tertull., ApoL, cap. 25. Holst.
(59) Oculos comites homicidii. S. Gyprianus,
epist. II Paratur gladiatoribus ludus, ut libidinem
: versario prxstat, et errantem gladium sibi attem-
crudelium luminum sanguis oblectet. Et mox In
tam impiis spectaculis tamque diris etfuncstis, esse se
non putant ocu//5 jDar?7Wrfas. Hanc crudelitatemnon
uno loco exagitat Seneca. epist. 7, Mane leonibus
el ursis homines, mertdie spectatoribus
14, in S. Polycarpi martyrio id retinuerint. Holst.
( 3) Ipsa in jugulum. Id furore ac rabie facie-
: bant gladiatores, quod sancta Perpetua pie ac ge-
nerose instinctu divino fecit. Seneca, episl. 30 :
Sic gladiator tota pugna timidissimus, jugulam ad-
: perut. Vide eumdem, lib. Detranquillilate, cap. 10.
Porro de sanctis mulieribus, quas aut seipsas in-
terfecerunt, aut ad necem propriam cooperatae
sunt ex inspiratione divina, quarum memoriam
suis obji- celebrat Ecclesia, vide D. Thomam, 2-2, q. 59
59
cali et electi in gloriam Domini nostri Jesu Christi
quam qui magnificat et honorificat et adorat, uti-
que et haec non minus veteribus exempla
a. 3, ad 2, et q. 64, a. 5, et q. 124, a.
HOLST.
(64) Amen. Hic ad extremum adjungere
aliquid de tempore hujus celeberrimi martyrii,
res ipsa et justa eruditi Jectoris flagitat exspecta-
tio. Ea de re multum apud se disquisivisse doctis-
simum Holstenium, e variisejus schediasmatis in-
telligo definivisse quid sequendum omnino judi-
; petua et Felicilas sunt passae. in multo ulteriora
caret, nusquam reperio. Mihi, cunctis attente cir-
cumspectis, videtur affirraari verisimiliter possc
: 195 aut etiam superius. Sed tunc illae SS. marty-
epocham certaminis Tuburbitanarum harum mar-
tyrum in anno Christi tertio supra ducentesimum
figendam. Nempe nos hasc ipsa quce nunc primum
apparent, earum Acta docent ipsas natali Getae
Caesaris in arena depugnasse. Disertissime id
expressum legitur nostree hujus editionis cap. ii,
3, 4; cap. v, 3. Geta secundogenitus filius fuit
Severi imperatoris, quem simul cum fratre majore
Antonino Caracalla, consortes imperii a patre ad-
huc vivente renuntiatos. Herodianus tradit, lib.
iii, consentientibus Spartiano, et ex Dione, Xiphi-
lino. Id accuratissimus Petavius in annum confert
septimum imperii Severi opportune admonens,
: grante jam antea persecutione, Scapulas praefectu-
haud aeque istum honorem utrique habitum sed
preerogativam setatis majori servatam, ipsi patri
per omnia coaequato, titulo et dignatione Augusti;
cum frater minor Geta, tum adhuc decennis fsi-
quidem Silanis consulibus natus traditur) parte
tantum, et gradu duntaxat secundo supremae di-
gnitatis sit aspersus, appellatione Caesaris, prout
distinctius Spartianus docet. Mansit autem hoc
inter germanos discrimen usque ad annum impe-
rii Severi duodeciinum, qui fuit Christi quartus et
ducenlesimus, quo Petavius observat ex Zozimo et
Censorino ludos saeculares Romae celebratos. Illo C
anno Augusti nomen Getae quoque communicatum
(Severo patre inter alia multa, quae ab
memorat Herodianus, ad conciliandam fra-
tres assidue discordes gratiam, hanc quoque exae-
quationem supremae potestatis experiundam pu-
tante)'certo confirmatur a Scaligero Atiimadvers.
Euseb., pag. 29, cum aliis illustribus testimoniis.
tum hac inscriptione nummi antiqui
IMP. C-ES. P. SEPT. GETA. PIUS. AUC.
SACRA. S. C.
Cum ergo Getae, adhuc Nobilissimi, adhuc
natali
C.-Esaris, nondum
Augusti, celebrando, sese arenae
destinatam sancta martyr, ea fide scripserit, cap.
V, 3, quae sacrosancta esse cuivis debet habemus
terminos, extra quos evagari conjectura nequit in
inquisitione anni mortis ejus,illos ipsos quos certa
nobis historia proefinit, spatii quo Geta in ordine
secundo supremae auctoritatis stetit. Est id spa-
tium annorum omnino quatuor, nempe a Christi
199 ad 203 nam 20i sequenti saeculari jam, ut
; Severo imperatori charum, et ia palatio usque ad
vidimus, Augustus Geta erat. Ne autem libere pos-
simus unumqucmlibet e tribus prioribus istius
summoe annis sanctarum martyrio deligere, arctat
nos ab accuratissimis chronologis anno Severi de-
cimo, Christi ducentesimo secundo, ailigata epo-
cha persecutionis ab eo imperatore in Christianos
motae, qua postcriorem SS. Porpetuae et Felicitatis
fuisse passionem, Marlyroi. l\om. et eadem h;EC
ipsarum Acla demonstrant, dum cap. iv, l,diserte
meminerunt,indicta.\jam et excrcitae Persccutionis;
utique gcneralis et ab Augustis impcratae, qua Jo-
cundus, Saturninus ct Arlaxius pr.lmam jam an-
tea vivicomburio meruerant. Video his opponi
posse auctoritatcm doctissimorum hominum, Pa-
PASSIO SS. MARTYRUM 60
!
A tionem Ecclesiae 58 legere debet, ut novae quoque
virtutes unum et eumdem semper Spiritum san-
in aedifi- ctum usque adhuc operari testiflcentur (64),
Variorum notse.
I, 2, etc. melii notis ad Tertutliani ad Scapulam, Petavii
lib.
in lib. De doctrina temporum, et in Chronico ad
nos ann. Christi 201, denique Philippi Labbe opere
De soriptoribus ecclesiasdcis, in Tertulliano qui ;
censent librum Tertalliani ad Scapulam ante indi-
ctam a Severo persecutionem scriptum. Unde se-
quitur, Hilariani prasfecturam sub quo SS. Per-
retrehendam tempora, videlicet in annum Christi
res dupugnare in arena Natali Getae Caesaris non
potuissent, quod fecisse ipsas haec Acta testantur ;
utique cum Geta, ut dictum est, ex ipso etiam
Petavio, Caesar declaratus sit anno Severi patris
septimo. qui fuit Christi 199. Quare mihi credibi-
B le est, eruditissimos illos viros, si hsc quae nunc
primum proferuntur, Acta videre potuissent, nun-
quam futsse relaturos scriptionem libri Tertulliani
ad Scapulam ad annum Christi 199 aut 201, ante
datum a Severo in Cbristianos edictum cum idem ;
TertuIIianus illo libro significet, Hilarianum sub
quo se passam S. Perpetua scribit cap. ii, 2, fla-
: ram aliquot saltemannorumintervallo praecessisse.
Verba sunt haec sanctae martyris Hilarianus procu-
:
rator, qui tunc loco proeonsulis Minucii Timiniani
defuncti jus gladii acceperat. etc. Quem hic alium
Uilarianum comminisci possumus ab eo, cujus Ter-
tullianus Scapulam alloquens meminit his verbis :
Sicut et sub Hilariano prxside, cum de areis sepul-
turarum noslrarum acclamassent Areae non sint
:
arex ipsorum non fuerunt : messes enim suas non
egeruntl Quod mox addit de imbre anni prseterili,
plane ostendit plusquam unius aut alterius anni
spatio antiquiorem Hilariani praefecturam tempo-
ribus Scapulae fuisse. Imo verisimile est, quos
illo tentata paulo inferius eodem libro Tertullianus comme-
inter morat Africa praefectos,Cincinm Severum, Vespro-
nium Candidum, Asperum et Pudentem, aut uni-
versos aut plerosque, successores Hilariani, deces-
sores Scapute fuisse. Qus qui attente perpenderit,
nae is fateri cogetur, iibrum ad Scapulam nequa-
: quam ante initium persecutionis a Severo indictae
scriptum : quin argumenta non desunt, quae sua-
S.EGULARIA
deant librum illum scriptum post Severi mortem.
Id enim innuitmodus loquendi deSevero, quoties
ibi ejus incidit mentio, prorsus qualis esse non
praesentinm, sed e superiori memoria repetitorum
solet. 59 Quo non contentus Josephus Scaliger,
: pag. 110 Animad. Euseh., etiam ultra mortem An-
tonini, filii Severi. Scapulae praefecturam, aut sal-
tem Tertullianei opusculi de quo agimus, scriptio-
nem submovet, conjectura, quantum arbitror, mi-
rv nime spernenda, px verbis ducta libri ejusdem,
ubi postquam nominovit qusmdam Christianum
ejus mortem, habitum a.dd\i Quctn el Antoninus
:
optime noveral, lacte Christiano educatus. Qua; ver-
ba nemincm sanae mentis putat Scaligcr de .\nto-
nino Cai-acalla vivente scriberc Tertullianum po-
tuisse. Sed quid exilibus e verbo captandis argu-
tiis conflictamur, cum meridianum a solc, atque
irrefragabile coclestis characteris testimonium sup-
petat? Eodcm ecce illo librc Tcrtulliani ad Scapu-
lam verba hoec lcguntur yam ct sol illc in
:
convcnlu Vticensi cxstincto pene luminc adco por-
tentum fuit, ut non potuerit c.v ordinario dcliquio
hoc pati positus in suo ttypsomate et domicilio. Ila-
belis astrologos. Indicant haec dcliquium solare
raagnum, ct cum horrore publico Utica; visum.
61 PERPETUiE ET FELICITATIS. 62

et omnipotentem Deum Patrem, et filium ejus A ritasjet immensa potestas in sajcula saeculorum.
Jesum Christum Dcminum nostrum, cui est cla- Amen.

Variorum notae

1 iquanto antequara ea Tertullianus scriberet. Hu-
jus eclipseos priraus et unus, quod sciara, calcuJos
posuit vir doctissiraus Antonius La[overa,Societatis
nostrae, in quadara ad Joannem Bessonum item
nostrum Epistola non edita, unde illos hic exscri-
dere satagebaraus, longe post annura Christi 202,
Severi 10, fuisse scriptura librura TertuUiani ad
Scapulam, cura in eo referatur Solis deliquium
comraissura anno Christi 210, qui fuit 18 et ulti-
mus Severi et ita referatur, ut aliquot ante annis
;

bam. patratum appareat. Locus hic est proferendae,quam

Anno Ghristi ccx, undecimo Aprilis , Novilu- alicubi reperi notatam, conjecturee iilustrissimi
nium eclipticum Uticae in Africa hora 11 post me- Holstenii de tempore scripti libri ad Scapulam.
diam noctem, m. 57, s. 14. Hoc.tuiL mediura ecli- Cura enira retulisset Scaligerum sub Elagabalo
psis : scriptura auturaare,ipse ait se putare, sub Macrino
Initiura, hora 10, ra. 44, s. 44. scriptum nara a Macrino vexatos clericos testari
:

Terapus incidentiae hora 1, ra. 12, s. 30. Sulpiciura Severura. Utut sese res hajc habuit,
Finis, hora 1 post raeridiem, m. 12, s. 1. de negotio quod in manibus habemus, jure nostro
Tempus emersionis, hora 1. m. 14, s. 47. colligere videraur exhactenus dictis satis nos ve- ;

Euratio totius eclips., hora 2, m. 27, s. 13.
Quantiias, digiti 8, m. 57, s. 30.
Domiciliura solis cujus Tertullianus raeminit,
non hic intelligendum de Leonis signo sed acci-
risirailiter existimare, raartyrium cujus Acta pri-
B migenia nunc daraus, anno Christi 203, coss. Lu-
cio Septimio Geta Cacsare, et Lucio Septimio Plau-
tiano, contigisse. Quod Geta C.-esar eo anno con-
:

piendum secundum rationem horoscopi,de portione sul esset, causa videtur fuisse cur ejus Natalis gla-
aut cuspide signi Arietis, quera tura insidebat sol, diatoriis ludis et arenae spectaculis honestaretur :

eclipticam contingente nam, ut observat Jovianus

: unde ex hac ipsa consulatus Getae nola confirmatur
Pontanus libro De rebus cccleslibus ii, c. 4, p, 75, nostra chronologia cui subscribit etiam Baronius, :

etc. 5p. 79, talis in quolibet Dodecatomorio lo- eisdera consulibus, et eodem Severi anno passas
cus, Solis proprium domiciliura est, et antiquis SS.martyres Perpetuam et Felicitatem fuse tradens,
saepe dicitur, Locus solis, sive Dei. Fuit etiam tunc nura. XXI et seq. anni 205. Ita ille nuraerat solita
Sol in suo hxjpsomate, sive exaltatione : sic enira sibi additione duorura annorura, quam deindecum
quidam astrologi signum Arietis appellant.. Quan- corarauni calculo exaequat detracto biennio ex
quam (et eo raagis inclinat Lalovera) facile intel- Probi Angusti principatu, prout jam pridem docti
ligit potest TertuDianum per Solis 60 hypsoraa ni- oranes chronologi observarunt, Scaliger, Delterius,
hil aliud indicare voluisse, nisi altitudinem verti- Petavius, Bucherius, Bollaudus, Henschenius, Phi-
calem Solis ipso raeridie culrainantis, quando id lippus Labbe et alii. Quare omni genere arguraen-
deliquium passus est. Quod si Tertuliianus fieri torura, nerape auctoritatibus gravium scriptorura,
potuisse naturaliter negasse videatur, in eo popu- rationibus ex re ipsaductis, denique characteribus
lariter erraverit impune, ut in arte aliena a stu-
; coelestibus, ad omnem certitudinem firmata reraa-
diis et professione sua. Nara hoc et ipse videtur Q net quara proposuimus sententia de tempore triura-
innuere, continuo ad astrologos allegans curiosos phi sanctarum Tuburbitanarura martyrum Perpe-
rerum taliura. Re vera nihil in eo supra naturalera tuae et Felicitatis, anno Christi 203, Nonis Martii,
usum fuit. Hactenus epilogisraus hujus eclipsis gloriae imraortalis palraam adeptarum.
;

ex qua manifeste deraonstratur,quod dudum osten- Petrus PossiNus, e societate Jesu.

INDEX CAPITUM PASSIONIS

SANCTARUM MARTYRUM PERPETUiE ET FELICITATIS

Pr.efayio. Nova scribenda, posteris antiqua fu- D Cap. IV. S. Saturus in visione sibi facta, et S. Per-
tura. col. 13-14 petua, ab angelis in lucem portati, vident raar-
Cap. I. Sancti martyres capti quos inter Per-
;
tyres. Ducti ad thronum Dei, osculo excipiuntur.
petua, quae res gestas litleris consignavit. S. Per- Optatum episcopura et Aspasiura presbyterum
petua patrem vincit cum aliis baptizatur. In
: dissentientes conciliant. col. 45
carcerera detruditur sollicita de infante, ex
: Gap. V. S. Secundulus in carcere moritur.S. Feli-
visione sibi facta sealce in coelura erectaj, et citas gravida, fusis precibus, octavo mense parit
ascensus S. Saturi et sui,et buccellae obIatae,|in- sine dolore. Invictus animus S. Perpetuae et S.
telligitmartyrium propediera futurum. col. 27. Saturi. col. 47
Cap. Rursus a patre tentatur, ipsumque confor-
II. Cap. VI. Et carcere in amphitheatrum hilares edu-
tat; cum aliis ad tribunal ducta, se Christianara cuntur, maxirae Perpetua et Felicitas. Omnes
profitetur, Damnatur cura reliquis ad bestias. renuunt sacriiegas vestes induere ftagellantur
; ;

Orat pro fratre Dinocrate raortuo, quera in vi- anhelant ad beslias objiciuntur. S. Saturus bis
;

sione intelligitpurgatorii pcenis affligi et liberari. illaesus. Dejiciuntur SS. Perpetua et Felicitas.
col. 29. Revocantur in portara Sanevivariam. S. Saturus
Cap. III. Iterura tentatur Perpetua a patre. Visio a leopardo laesus militera adhortatur. Sancli
:

ejus tertia in qua ad luctam abducitur contra

: martyres se invicem osculantur. Gladio con fi-
iEgyptiura : proposito praeraio, pugnat, vincit, ciuntur. col. 51
et praeraiura refert. col. 39
63 DISSERTATIO APOLOGETICA 64

DISSERTATIO
APOLOGETICA
PRO SS. PERPETU.E, FELICITATIS ET SOCIORUM
ORTHODOXIA,

AUCTORB JOSEPHO AUGUSTINO ORSI 0. P., S. R. E. PRESBYTERO CARDINALI.

61 CAPUT PRIMUM. A traditi sunt, ejus in libro De anima, cap. 55, his
Extemis argumentis Ecclesix et veterum Patrum
e.v verbis meminit : « Perpetiia,fortissima martyr,sub
aucloritale petitis. SS. Perpetux. Felicitatis et
diepassionis,inreveIatione paradisi solos illic com-
sociorum martyrum orlhodoxia vindicatur. I Ter-
tulliani cocevi scpiptoris pro Perpetua sociisque
martyres suos vidit. » Ne verbo quidem indicat
martyribus testimonium. II. Pontius diaconus eo- fuisse illam sectae montanisticae addictam : quod
rumclem martijrum acta non obscure laudavit. certe vanissimus homo nequaquam praetermisisset,
III. Perpetux et Felicilatis antiquissimum fuisse solitus inflatis buccis sceleratae factionis decora re-
in Ecclesia Romana cultutn, ex Buclierii pervetu-
sto calendario demonslratur
Meminit in eodem libro, cap. 9, fanaticae
sonare.
IV. Sanctus Augusti-
.

nus earumdem martyrum variis in locis cum cujusdam mulieris angelorum,ut putabat,et ipsius
laude meminit, ac tribus eas tractatibus celebravit Domini visionibus assuetae neque monere omittit ;

guorum priorem in editis levi admodum conjectura suffl illam fuisse communionis Est, inquit, ho- :

sancto doctori Bastiagius abjudicat et irrito co-

die soror apud nos revelationum charismata sor-
natu elevare et labefactare contendit. V. Ecclesia-
rum Carthaginensium celcberrima ct cxterarum tita, » etc. Alterius meminit libro De virginibusve-
malrix, Perpetuse et Feticilatis reliquiis illustraia landis prope finem,quam pariter sororem nominat:
est, et ex earum noyninibus nuncupata. VI. In
et montanistam fuisse, perspicuis verbis declarat
missx canone quotidiano earumdcm nomina inter
Nobis, " id est Paracleti discipulis,qui novasnon
.'

celebriores martyres rccensentur. VII. Argumen- B

tum, quod ex his lestimoniis conficitur, frustrat
Basnagius.
Nullum omnino est religiosi cultus et observan-
tiae signum, quod non jam inde ab antiquis tempo-
ribus coQfeslim in sanctas hasce ac celeberrimas
martyres contulerit Ecclesiae catholicffl pietas, et
unanimis ubique terrarumin eas christianEreligio-
spernimus prophetias, charismata honoramus, et
visiones revelationesque suscipimus, « Dominus,
etiam reveIationibus,veIaminis spatia metatus est.
Non cuidam sorori nostrae angelus in somnis, »
etc. Nihil ejusmodi tradit ubi de Perpetua loquitur,
nihil ejusmodi jactat. Martyrem tantummodo no-
minat, et fortissimaui non illam sororem suam,
;

nis affectus populorumque devotio. Earum scilicet non martyrem suam praedicat, et ne verbo quidem
nomina vetustissima ecclesiarum tabularia exhibent significat fuisse illam Montanistarum superstitioni-
et in omnibus peno martyrologiis descripta sunt : bus ac deliramentis imbutam. Estne vero credibile
earum solemnitas et natalis dies magno christianae adeo singulare sectae suae ornamentum sibi suis-
plebis concursu celebrata earum Acta in eccle-
: que perspicuis verbis asserere neglexisse, qui tam
siis publice lecta in earum honorem et super ea-
: sollicite monitos nos esse voluit insanas etiam
rum reliquias templa et altaria Deo consecrata : pa- mulierculas, nulla virtute insignes sed insomniis
negyricffi orationes in earum anniversaria festivi- unice deditas, e Alonlani schola et institutione pro-
tate a Patribus habitae earum denique specialis, C diisse ? Quae contra alfert Basnagius, et argumen-
:

inter quotidiana sacrificia, commemoratio ad no- tum quod ex his Tertuliani verbis in suas opinionis
stra usque tempora perennavit. Haec omnia claris- confirmationem exsculpit, inferius everlam.
simis testimoniis ostendam, quae ita disponam, ut II. Ponlius diaconus, qui post Perpetuae et Feli-
plane et aperte constet jam inde ab earum Olnece citatis obitam quinquaginta circiter annisfloruit,in
fuisse perpetua ct non interrupta EcclesitB tradi- Vita S.Cypriani hajc habet.quas ad earum acta,mea
tione pro veris martyribus habilas, adeoque in Ec- quidem sententia, manifeste respiciunt, uti etiam
clesiae catholicae pace et communione obiisse. viro 63 clarissimo l.ucae Ilolstenio jampridem
I. Terlullianus, qui Perpctua? coa?vu3 fuit et Car- estobservatum (1) « Majores nostri plobeis ct ca-
:

thaginis incoIa,ubi Perpetuaj sociiquemartyres neci techumenis martyrium consecutis tantum honoris.

(1) In Not. ad Passion. SS. Perpetux, Felicit., etc. § 2, vers. 1.

65 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 66

pro martyrii ipsius veneratione, dederunl, ut de A retur, et quod ipse describit studio fuerunt ac
eo
passionibus eorum multa, aut propedixerim, pene diligentia concinnata adeoque mediosaeculo tertio
:

cuncta conscripserint, ut ad nostram quoque noti- fuisse Perpetuam ejusque socios Carthagine, ubi
tiam, qui nondum nati fuimus, pervenirent. » Haec sanguinem fuderant, pro veris martyribus habitos,
Pontii verba Perpetuae et Felicitatis acta digito ve- laudata Pontii verba non obscure suadent.
luti ostendunt, et in ea optime quadraut. ni. Id vero nemo mirabitur qui secum animo
Plebeii hoc loco, ut idem observavit Holstenius, reputaverit sequenti, id est quarto Ecclesiae sasculo,
accipiendi sunt laici.nullum in clero ordinem adepti; celebrem quoque Romae fuisse Perpetuae et Felici-

sic enim paulo inferius idem Pontius : MuUa sunt latis festivitatem. Id constat ex vetustissimo Ec-
quse adhuc plebeius, multa quse jam. presbyter fecit. clesiae Romanae calendario, quod Bucherius pu-
Catechumenas fuisse tum ipsas, tum earum in blica luce donavit, et ad Liberiitempora pertinere
passione socios, Actorum collectori, ipso statim unanimisesse videtureruditorum sententia. In hoc
initiOjdiligenter est adnotatum « Apprehensi sunt
: itaque venerandae antiquitatis monumento. Nonis
adolescentes catechumeni, Revocatus et Felicitas Marlii, Perpetux Africx, nomina in-
et Felicitatis,

conserva ejus Saturninus et Secundulus, inter quos scripta sunt. Quod certe indubium est vetustissimi
et Vivia Perpetua, honeste nata, liberaliter insti- ^j
in Ecclesia cultus argumentum.Cum enim viri eru-
tuta, matronaliter nupta,habens patrem et matrem diti Bucheranium calendarium in Liberii tempora
et fratres alterum aeque catechuminum, »
duos, conferunt, non ea ipsorum mens est, Romae tum
elc. Hio esse videtur Saturus, quem fratrem suum primum institutas fuisse, quee in eo recensentur,
Perpetua in hisce Actis appellat: « Tunc dixit martyrum solemnitates absurda enim esset ejus-
:

mihi frater meus ; Domina soror, » etc. Et infra modi cogitatio. Nam Bucherianus
iste seu Libe-
« Et retuli statim fratri meo, el; intelleximus pas- rianus indiculus ex antiquioribus diptychis et ta-
sionem esse futuram. » Loquitur aulem deSaturo, bulariis descriptus est,quam nontumprimumEccle-
ejusdem agonis commilitone. Sunt denique cjus- siaj, prsesertim Aposlolicae, et maxime atque in pri-
modi Acta ea diligentia conscripta, quam Pontius mis Romana, sed jam inde ab initio, ut ex Tertul-
verbis superioribus laudat. Multaenim, aut, prope liano (3) aliisque auctoribus discimus, sacros faslos
dixerim, pene cuncta quae ad eorum passiones per- habuerint, pro illorum temporum conditione ac-
tinent, complectuntur, ad ipsas usque rainutiores curatissime digestos. Fieri itaque optime potuit,ut
circumstantia3,ut plane nesciam an aliqua antiquo- aliquot ante Liberium annis Perpetuae et Feiicilatis
rum martyrum Acta majori accurationeac diligen- natalecceptumtuerit in urbe celebrari Carthagine :

tia descripta sint. Pontii itaque verba in ea, quae autem prius quam Romae receptum fuisse et vulga-
prae manibus habemus, Acta ita belle conveniunt C tumearumcuItum,annonveroperquam simillimum
ut nulliseorum quae modo exstant, melius. An au- est? Cum igitur medio saeculo quarto Liberius,sub
tem Pontii aetate aliqua exstiterint, ad quae aptius quo laudatum calendarium conditum est, sedere
ejus verba referri possenl, valde equidem dubito coeperit, morosi nimium critici esset, inficias ire
:

cum non adeo in vetustioris aevi moribus positum Carthagine saltem ineunte saeculo quarto, Nostra-
fuisse videatur, ut gesta martyrum adeo exquisita rum celebrem fuisse memoriam.
diligentia litteris traderentur. Fallitur enim Dod- Estaliud.quod circa Liberianum istum martyrum
wellus cura ex laudatis verbis concludit (2), « adeo laterculum diligenter velim animadverti, ex quo
sedulos fuisse in martyrum gestis memoris traden- nostrarum martyrum cultus non vetustas modo,sed
dis veteres, ut nihil illos fere fugerit ; » ut ex acto- et celebritas intelligi facile potest ; martyres scili-
rum paucitate quae supersunt, paucitatem quoque cet in eo calendario descriptos, praeter Nostras et
martyrum colligat. Non enim asserit Pontius in Cyprianum, omnes esse Romanos neque, his tri- :

singulorum martyrum gestis memoriae tradeudis busexceptis, ullum in eo exteris martyribus locum
pari diligentia veteres fuisse versatos : ejus nam- esse. Quodprofecto clare et aperte demonstrat,
que proposilo luculentissimum horumce
satis erat quam ab antiquis temporibus in ore famae praedic-
Actorum exemplum queis tam sedulo ad posteros t) ti martyres versarentur.Sanctos quidem martyres,

transmissa fuerat plebeiorum et catechumenorum non uni alicui Ecclesiae, sed omnibus,aprimischri-
martyrum memoria. Inde enimfaciie omnes intelli- stianae fidei saeculis, fuisse deputatos, haud inscite
gebant, quam non segniorem operamadhibere ipse Oxoniensis Cypriani Operum Editor observavit ; est
deberet in episcopi et martyris praeclarissimis ge- tamen aliquid in ejus verbis, pro illorum, de qui-
stis litterarum monumentis consignandis. NuUus bus loquitur, temporum conditione,non satis accu-
itaque dubito, quin Perpetuae, Felicitatis et socio- rate dictum Videmus enim, inquit (4), Acta mar-
:

rum Acta prae oculis Pontius habuerit. Nam et ad tijrum ab una Ecclesia ad alias transmissa ; et sin-
plebeios pcrtinent et catechumenos, et aelas facile gularum ecclesiarum martyrologia non suorum modo,
convenit, antequam 64 scilicet Pontius ipse nasce- scd et longe dissitorum hominum nomina continere.

(2) Dissert. xi Cyprian., De martyr. paucit. § 3, mitit., cap. 13

et5. {A)laNotisaadEpist. Celerim, inter Ci/prianic.21.
(3) Lib. De prxscript., cap. 32, et lib. De corona
m DISSERTATIO APOLOGETICA 68

65 Si de recentioribus^martyrologiis sermo sit, A nem abire atque intercidere permissi sunt. Non
puta Hieronymiano et cseteris qu® inde profluxerunt, quidem Catholici, qui ut ab haereticorum etiam
non est cur uUam erudito viro controversiam excite- gloria confessionis insignium consuetudine refu-
mus^sedin antiquissimis calendariis suos dun- giebant, ita sollicite cavebant, ne 66 falsi pro
taxatjpaucis exceptis,autfinitimarum provinciarum veris, id est haeretici pro catholicis martyribus in
unaquaeque ecclesia martyres exhibet. Sic in Ro- sacra diptycha reciperentur.Et licet aliquando hffire-
mano Buccherii, prseter Nostras et Cyprianum, ut ticorum nomina in martyrologia irrepserint id ;

dictum omnes Romani et in Garthaginensi

est, ;
tamen, ut inferius demonstrabitur, sequioribus
Mabilloniano pierique omnes Carthaginenses, aut sajculis et a rerum gestarum memoria remotissimis

Africani,aut pauci tamen ex quibusdam aliis provin- factum est id vero de quo nunc agimus, vix elapso
;

ciis,quibuscum magnum
olim christianis Garthagi- ab earum passione saeculo contigisset quod certe :

nensibus commercium intercessit progressu vero ;

in martyribus ejusdem celebritatis et nominis caret

temporis ampliora semper condita fuisse martyrolo- exemplo. Sed neque Montanists, haud infrequens
gia,quae non singularum ecclesiarum tantura,sed et in Africa haereticorum factio, suos sibi a Cathoh'cis

longe dissitorum hominum nomina contineret,cla- subripi martyres passi fuissent. Sed de hoc alibi

rumetperspicuumest .sicut etiam festivitatum nu- _ plenior erit et opportunior dicendi locus
merum
• ___ij- r.-;
!• i
sequioribus saeculis valde fuisse auctum,et
1 _j. D T17 i_;t;„ i; ;_t: n —
u„i a
IV. Initio saeculi quinti florebat Augustinus,cu-
easquoquesolemnitatesascitas,quibusremotissima3 jus Possidius in indiculo recenset, De nalali Per-
longeque inter se dissitae ecclesiae suos unaqu:eque petuag et Felicilatis tractatus tres, qui in novissima
martyres celebrabat. Sed ut ad Perpetuam et Feli- operum ejus editione, PP. Benedictinorum congre-
citatemredeamus,quisquamneibitin ficiasdandum gationis sancti Mauri studio adornata, sunt inter
id esse earum famae atque celebritati, quod solae sermones num. cclxxx, cclxxxi et gclxxxii'.
cum Cypriano, ex Africanis, imo et aliorum pro- Primum, id est ducentesimum octogesimum, alias
vinciarum martyribus,in Romano calendario locum de diversis centesimum tertium, in dubiumBasna-
habuerint, priscis illis temporibus, quibus una- gius revocat, imo non esse Augustini existimat,
quaeque ecclesia suis contenta martyribus, extero- levissima ductus conjectura Non existimamus, :

rum martyrum solemnitates non nisi rarissimas inquit (5), Augustini sermonem esse de Natali SS.
ascribebat. Et de Cypriano quidem facile intelligi- Perpetux el Felicitatis martyrum, uhi hsec leguntur :

tur,unde illi adeo insigne decus, ut ejus, nomen <( Exhortationes earum in divinis revelationibns

cum Romanis marlyribus in Liberiano indiculo triumphosque passionum, cum legerentur, audivi-
ascriberetur : id scilicet praeclarissimis ejus Quge sane non quudrant ad Augvslini men-
meri- mus. »

tis datum est,non in Ecclesiam modo Carthaginen- C tem, qui verbis expressis Perpetux visiones Scriptu-

eem et universam Africam, sed in omnem qua 7'is sanctis eximit (6) De fratre autem S. Perpetuai :

patet Ecclesiam et in primis Romanumlonge late- Dimocrate, nec scriptura ipsa canonica est. Quid
que diffusis. Nostris autem unde cum Cypriano vero magis canonicum quam divinae revelationes,
eadem gloriae celebritas, ut ex tot martyribus qui quales sermonisauctori existimanlur ? Verum non
Africae arenas glorioso cruore irrigarunt, adeo ma- Augustinus modo,sed neque uUus unquara catholi-
ture, id esl non longe post initium saeculi quarti, cus scriptor divinas hic pro canonicis accepisset.
solai cum sanctissimo illo ac celeberrimo episcopo Quis enim, exceptis Montanistis, privatas hujus-
specialem Romae solemnitatem consequerentur ? modi revelationes, et privata auctoritate litteris
Profecto, aut ex earum actis, aut ex miraculorum traditas, pro canonicis habuit ?
igitur sermonis An
ad earum monumenta frequentia. Ex miraculis auctorem aliquem fuisse dicet e Montanistarum
non dicet utique Basnagius igitur ex actis quae secta declamatorem ? non puto id dicturum virum
:

omnium proinde tum manibus terebantur. Annon eruditum. Quisquis igitur fuerit sermonis auctor,
vero absurdum est cogitatu, intra unius saeculi sane doctus et catholicus et totus Augustinianus,
spatium ex hominum memoria excidere potuisse divinas dixit, a Deo immissas, ut pie existimabat,
celeberrimashascenotissimasqueniulieres,quarum n revelationes, non autem quod eas crederet divina
Actorum lectione Christiani mirifice capiebantur, fuisse conscriptas auctoritate aliud est enim divi- :

Montanistarum fuisse erroribus maculatas? Id eo nam esse revelationem,aliud divinam esse et cano-
diffioilius creditu est, quo earum insignior exstitit nicam scripturam, in qua talis nobis revelatio
fama quae enim ad obscurae sortis homines perti-
:
proponitnr. Ut divinam dicamus aliquam revela-
nent, facile e posterorum memoria delet oblivio. tionem,sufficit ut Deum auctorem habuisse proba-

Rem vero adeo sigularem, mulieres scilicet ob biliter existimemus sed ut canonicam dicamus ;

invictae fortitudinis laudem et ccelestes revelationes scripturam in qua talis revelatio continetur,necesse
omnium admirationi habitas^Montanistarum addi- est ut canonicum scriptorem et divino afflatum

ctas fuissesupcrstitionibus neque Catholici,neque

;
spiritu habuerit. Augustinus igitur, ut deinceps

haeretici, tam brevi temporis intervallo in oblivio- videbimus, Perpetuo) revelationes ex Deo fuisse

(5) An. 203, n. vi. (6) Lib. I De anima et eju^ orig., cap. 10.
69 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 70
probabiliter credidi adeoque divimis hoc sensu
: A Carthaginense sub Genetlio anno cccxc, et ceeterae
et notione dicere potuisset. Auctori vero sermonis deinceps Carthaginenses synodi celebratae sunt. De
neque in mentem venit, Perpetuae Acta in quibus hac eadem basilica intelligendum puto sanctum
ejusmodi revelationes leguntur, canonicam esse Optatum Milevitanum, ubi de schismatica Majorini
scripturam eorumque auctorem divino afflatum ordinatione loquens, haec habet (12) Interea ad :

fuissespiritu,divinaqueprffiditumauctoritate.Quare basilicam, ubi cum Cxciliano tota civitas in

fre-
inter sermonis 67 auctorera, quicunque ille fuerit, quentia fuerat, nullus de supra dictis accessit. Et
etAugustinum optime convenit neque tam levi : paulo post :
IIIo tempore aut reus (Caecilianus) de-
inanique conjectura laudatus sermo Augustino fue- bebat expelli, aut communicari debuit innoceyiti.
rat abjudicandus. Conferta erat Ecclesia populis : plena erat cathedra
Concedatur tamen neque hunc, neque duos se-
episcopalis : erat altare 68 loco suo in quo pacifici
episcopi retro temporis obtulerunt, Cyprianus, Lucia-
quentes sermones in Natali martyrum Perpetuas et
nus et cxteri. Sic exitum est, foras, et altare contra
Felicitatis, qui modo inter ejus opera exstant,
altare erectum De hac, inquam, basilica
est, etc.
Augustini esse an contra apertum Possidii esse te-
;

seu majorum, seu restiluta, loqui

stimonium negabit, tres, S. doclorem de Natali Per-
petux et Felicilatis Iractatus habuisse ? Adeoque
eas pro veris catholicisque martyribus a sancto
doctore fuisse habitas, et quinto ineunte saeculo
celebrem fuisse earum in Africa solemnitatem ? An
negabit Augustini esse enarrationem in Psalmum
XLvii, ubi Perpetuae meminit, et ejus Acta publice
in Ecclesiis lecta fuisse significat ?
inquit, et legimus in passione beatas Perpetux.
hoc loco sanctum
g Optatum existimo, propterea quod a Victore Vi-
tensi memoriae proditum fuit (13), Carthaginen-
sium episcoporum sedem illic semper fuisse ac
domicilium. Porro in hac ecclesia quam omnium
Carthaginensium statuere jure optimo possumus
celeberrimamjuxtaatqueantiquissimam,Perpetuae
et Felicitatis condita fuisse corpora, laudatus "Vi-
Sicut novimus
ctor Vitensis testis locupletissimus est (14) £a5z7t-
Sed :

cam majorem, ubi corpora sanctarum martyrum

De anima et ejus origine (7)
et in libris Perpetuam
PerpetUcV atque Felicilatis sepulta sunt... suse re-
ubique sanctam appellat et quamvis ejus passio-
;

ligioni (Vandali) licentia

tyrannica manciparunt,
nis Acta Scripturarum canone eximat, neque ex
eis testimonia proferri
Imo ex Perpetua; eamdem basilicam appellatam
velit adversus lidei myste-
fuisse nomine, haud obscure colligitur exActisse-
ria,eodem tamen numero ac pretio habet quo cae-
cundi concilii Carthaginensis, quod habitum fuisse
terorum martyrum acta, eamdem illis ac caeterig
dicitur in basilica Perpetua (forte an Perpetux)
fidem adhibet, neque ullibi Perpetuae visiones pro
muiiercularuminsomniis habet, veluti Montanista- Hoc autem esse puto antiquissimi et
restituta.

rum ^ celeberrimi cultus et earum orthodoxiae evidentis-

flgmenta, aut humani
explodit adeoque a Deo immissas fuisse et hoc
:
sensu divinas, ea fide credit, quam hujusmodi mo-
numentis adhibere viri prudentia et judicio praediti
consueverunt.
V. Sed omnibus quae hactenus produximus, ar-
gumentis luculentius est illud, quod ex Basilicae
quam Carthagine
dignitate ac vetustate conficitur,
Perpetua ac Felicitas habuerunt. Celeberrima si-
quidem et antiquissima omnium ecclesiarum Car-
thaginensium, et, ut modo dicitur, Matrix illa
spiritus ludificationes
simum argumentum.
Vetustissimumfuissein Ecclesia morem, et ipsi
pene christians religioni coaevum, ut catholica plebs
ad memorias martyrum conveniret, et ea loca
fre-
quentaret ac religiosa devotione coleret, ubi
sacrae
ipsorum exuvis conditffi fuerant nemo qui histo-
riam ecclesiasticam vel a limine salutarit,
ignorat.
De Romanis monumentis, in quibus sacra apostolo-
rum corpora deposita fuerant, id manifeste testatur
Zephyrion squalis adeoque TertuIIiano, Perpetuffi
et Feiicitati synchronus Caius
Ego vero, inquit:

fuisse videtur quae in antiquis monumentis modo (15). Apastolorum iropsea possum ostendere. Nam
basilica restitula (8), modo basilica majorum (9), sive in Vaticanum, sive ad Ostiensem
viam pergere
modo basilica. major (10),
" modo ad majores
-- (H), libet, occurrent tibi tropaea
" - '- v--/' eorum, qui
ecclesiam,
nuncupatur. In ea utpote majori plebis Carthagi- D Mam fundaverunt. In iisdem locis amplificata post-
nensis concursu frequentata, plerique Augustini modum religione, et Ecclesia a persecutionibus re-
sermones habiti sunt eorum, quos sanctus doctor spirante, exstructas fuisse basilicas sacrasque
Carthagine recitavit. In ea concilium secundum domos religionis usibus mancipatas, etiam constat.

(7) Vid. lib. 1, cap. 10 ; lio. iii, cap. 11, etlib. iv, 12) Lib. I contra Parmenian.
cap. 18. De
,13) Lib. I persecut. Africana.
(8) In Actis conc. Cartbagin. ii, et apud Angust., (14) Ibid.
Serm. 19, et apud Victor. Vitens., lib. i De perse- (15) 'Eyo) os ti TpoTtaia twv aTtooToXwv eyo) BzX-
cut. Vandal. ^ai- eav jip esXr^cTT,? ar.zlQznj ItzItov BaTixavov, -fj

(9) Apud August., lib. De gestis Pelag., cap. 11 ' ItA TTjv o86v, -rr.v
'Qffrfav, supY^ffstc Ta xpo-aia twv
et serm. 294. Ta-JTrjV l6p'JTaia£va)v -ut// £/.y.XrjC7tav. Disput. adver-
(10) Apud eumd., Serm, 258, et apud Victor. sus Proclum, apud Euseb. Histor. ecclesiasl. lib. ii,
Vitens., ubi sup. cap. 25.
(11) Apud August., serm. 34.
71 DISSERTATIO APOLOGETIGA 72
Illud denique ex antiquis monumentis compertum A multo post initium saeculi quarti, reddita jam per
est, et ratio ipsa suadet, ceiebriores atque insignio- Constantinum Ecclesiae pace, fuisse celebratam et ;

res basilicasinsignioribusatqueiilustrioribusfuisse ab earura martyrio saeculo duntaxat elapso, Per-

martyribus aedificatas ; aut saltem celebriorum petuam praecipuarum martyrum loco
et Felicitatem
atque insigniorum martyrum XeitJ^ava in celebriores memorias Carthaginensem
habitas, et ad earura
et insigniores basilicas fuisse translata. Preesertim populum frequentissimum concurrisse.
vero majores ecclesiae ut praecipuorum martyrum Vidimus quomodo ex nostrarum martyrum in
reliquiisdecorarentur, curaepiscoporum fuit: idque majorem ecclesiam Garthaginensem translatione
tum propter majorem ipsorum martyrum gloriam, cultus earum celebritas et antiquitas demonstretur
tum propter ecclesiarum splendorem, tum denique videndum superest quam luculenter ex eodem
quia frequentior erat christianae plebis ad matrices principio earum orthodoxia confirmetur. Ecclesia,
ecclesias concursus, atque ut eo etiam frequentius domus, cathedra et altare in primis episcopi, cen-
praecipuorum martyrum devotione allecta conflue- trum erant, ut notat illustrissimus (18) Albaspi-
ret. Gum igitur Perpetuae et Felicitatis corpora in neus, ecclesiasticce communionis. Eo catholica
majorem ecclesiam Carthaginensem illata fuisse plebs frequentissima confluebat, inde populum
ex Victore 69 Vitensi habeamus quin inter illu- ^ ;
episcopus alloquebatur, ibi preces eorum et obla-
striores martyres, antequam eo inferrentur, fuerint tiones et vota suscipiebat. Hic erat locus orationis,
numeratae ambigere non debemus. hic locus sacraraentorum, hic 70 denique solemnis
Sed translationistempus, utde cultus antiquitate sacrificii locus. Caetera altaria, ut idem observat
etiam constet, eruendum est. Anno cccxc, quo se- Albaspineus, in subsidium communionis exstructa
cundum concilium Garthaginense habitum est, sunt, cujus, ut dictum est, centrum ecclesia et

major ecclesia Carthaginensis ex Perpetuse nomine, altare episcopi habebantur. In hoc altari quam fre-
ut vidimus, nuncupabatur. Eo igitur anno antiquio- quentes Catholici communicabant, tam ad illud
rem statuere debemus sacrarum pignorum transla- schismaticis et haereticis nullus permittebatur ac-
tionem. Sub Liberio Bucherianum calendarium, ut cessus : imo inde, vi etiam adhibita, extrudebantur
diximus, concinnatum est. In eo, ut etin omnibus qui Ecclesise catholicae communione excidissent, ne
martyrologiis, Perpetuse et Feiicitatis festumNonis forte, ob loci sanctitalem et amplitudinem in quo
Martiis consignatur. Hunc autem non earum mar- veteres catholicae communionis arcem constitue-
tyrii, sed translationis esse diem, Cl. Pagius hoc rant, pro Catholicis haberentur.Hujus rei argu-
argumento probat (16). Passffi sunt SS. martyres mento id esse potest, quod de Paulo Samosateno
quo die natale Getae Gaesaris colebatur Munere : narrat Eusebius ; nefarium scilicet haeresiarcham
castrensi eramus piignaturi. Natale tunc Getae Csc- C sententia synodi exauctoratum, et Antiocheno epi-
saris. Et infra : Quicl utique non permittis refrige- scopatu dejectum, domo, sede et ecclesia episco-

ra}'e noxiis nohilissimis, Cxsaris scilicet, et natali pali exturbari neutiquam potuisse, quandiu Zeno-
ejusdem pugnaturis? At in diem septimam Martii, bia, cujus ille lavore et gratia utebatur, rerum in

neque imperii Gaesarei, neque Getae natale genui- Oriente potita est. Tandiu enim se pro legitimo
num incidebat. Natus enim Geta, teste Spartiano (17), episcopo habendum existimavit, et catholicam
sexto Kaleridas Junias : C3isaiTe3ivero dignitate anno plebem sibi retinere posse credidit, quamdiu do-
cxGViii, non ante diem xiii Aprilis ornatus est : Et mum, cathedram, basilicam et altare occuparet, in

raiio est, inquit Pagius, quia, ut mox visuri sumus, quo majores sui sedere, plebem colligere, oblatio-

Caracalla posl eum diem tribuniiiam potestatem et nes et vota populi suscipere, et sacrificia Deo
augusteam dignitatem a patre obtinuil ; et verisi- offerre consueverant. Gatholici vero episcopi omni
mile non esl Getam minorem filium prius a patre ope et conatu egerunt ut, nequissimo homine ex-
Augustum nuncupatum. Utraque ilaque nuncupatio pulso, Domnus, qui ei fuerat subrogatus, episco-
vel eodem tempore post mensem Martium facta, vel palem basilicam obtineret, et in decessorum suo-
Caracalla prius dictus Augustus quam Geta Caosar. rum sede cathedraque coUocaretur. Quod quidem,
Quare sanctx Perpetua et Felicitas alio die, quam j)
profligata Zenobia, Aureliani ope perfectum est, qui,
quo passx sunt, in martyrologiis coluntur. Quod ut ait Eusebius (19), ab episcopis interpellatus, re-
non raro accidisse, passim in hoc opere observabi- ctissime hoc negolium dijudicavit, iis domum dari
mus diesque septima Martii dies est quo Carthagi- prsecipiens quibus Italici christianx religionis anti-

nem earum reliquix postea transialx, non vero dies stites Romanus episcopus scribercnt. Quae cum
et

obitualis. Gum itaque mcdio saeculo quarto Libe- ita sint, omnes, puto, hoc argumento facile intelli-

riu3 sederecocperit, hoc tempore sacratum reliquia- gunt quam fixa fuerit apud veteres constans cer-
rum fuerat peracta translatio adeoque statuere : taque sententia, martyres nostras in Ecclesiaj pace
jure optimo possumus, eam translationem non et communione obiisse, dum eo ipsarum corpora

(•JG)Anno 198, num v . t,id\ tou TTpaxxiou oieiXrjcpe xouxoic vetiJiat Tipoa-
.

(•17)In Geta, cap. 3. xaxxiov xov olxov, olq av ol xaxa xtjV 'IxaX(av xal
18) In Not. ad optat., lib. I advei'S. Parmenian. XT|V 'Pio[Jia(a)v ir^Xiv iTiiffxoTroi xou S^YJ^axo; iTTiaxiX"
19) BaaiXeu; evxE.'JXO^'"^ AiiprjXiavoi; ataiw-caxa Xoiev. Lib. VII Hist. Eccl., cap. 30.
73 PIIO SS. PKRPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 74
inferri volueruntquo veluti ad catholicae commu- ^. verbis haud obscurae signifi cal Cyprianus, qiwlies
nionis cenlrum et arcem Garthaginiensis populus alicujus martyiis recurrebat anniversariasolemni-
confluebat. Praecipuorum ossa martyrum ideo sub tas, praedictorura semper fuisse renovatam, inter
primario illo episcopi allari recondebantur, ut ca- sacrificiorum solemnia, mentionem. Et fieri qui-
tholici eo convenientes, non aliorum fldelium
se dem optime potuit ut, cum non magnus erat mar-
modo, sed el sanctorum martyrum communionis tyrum numerus, nuUi eorum deerat anniver-
sicut
participes esse intelligerent ; contra schismatici et saria solemnitas,neque insignioribus tantum, et
hsretici, quibus ad iilud pietatis asylum nullus pa- qui atrocia tormenta experti fuerdnt, sed etiam
tebat accessus, nullam sibi esse scirent neque cum obscurioribus, et qui nullis cruciatibus toleralis
Ecciesia catholica neque cum sanctis martyribus pro confessione nominis in carcere obierant, ut ab
communionem. Unde sanctus Optatus Milevitanus eodem Cypriano statutum est (25) postea vero ;

Donatistas veluti schismaticos hoc argumento tra- auctain immensum eorum copia, praecipui tantum,
ducit, quod sanctorum Apostolorum memoriis in ut veteranos calendariadocent, et quorumillustrior
Urbe neutiquam communicarent (20) Denique si erat fama, retenti sunt, pro quibus annua sacri-
Macrobio (Donatistarum in Urbe pseudepiscopo) ficia et oblationes celebrarentur : ita primum
dicatur, ubi illic sedeat, numquid potest dicere, In j. quidem omnium fieret in (luotidianis sacrificiis
cathedra Petri ? quam nescio si vel oculis novit et commemoratio postea vero, ut ex liturgiis, anti-
;

ud cujus memoriam non acccdil, quasi schismaticus quissimis illis quidem, at tertio tamen saeculo re-
contra Apostolum faciens, qui ait (2) 71 Memoriis centioribus compertum est, illustriorum duntaxat in
sanctorum communicantes. Ecce prxsentes sunt tibi Missis quotidianis nomina retinerentur. Sed, ut ut
duorum Apostolorum memorix ; dicite si ad has in- sit de vetustiorum 72 temporum usu,nullidubium

gredi poluil, ita ut obtulerit illic ubi sanctorum est quin ii quorum in Missac canone quotidie me-
memorias esse constat. Apud veteres igitur adeo moria renovatur, et modo et olim fuerint inter
compertum fuit PerpetuK et Felicitati nihil, dum illustriores martyres computati. Quod proinde ar-
viverent, cum fuisse commune, et in
hasreticis guraento est, Perpetuam atque Felicitatem, quas in
Ecclesiae pace et communione martyrium consum- antiquissimis liturgiis id honoris, cum aliis paucis,
rnasse, ut earum sacras reliquias, ab earum mar- sortitac sunt a majoribus nostris, non inter mar-
tyrio saeculo vix elapso, eo intulerint quo haeretici tyres modo, sed etiam inter insigniores fuisse mar-
maxime vetabantur accedere, et ubi nemo nisi ca- tyres numeratas.
tholicus communicabat. Illud etiam hoc loco non sine animadversione
VI. Denique, pro nostrarum cultus antiquitate
praetermittendum, quodsupra etiamestannotatum.
et celebritate atque earumdem orthodoxia, ex assi- C laudatas liturgias aut sacramentaria, in quibus

due repetita earum inter quotidianasacrificia com- Perpetuae et Felicitatis quotidie mentio iteratur,
raemoratione, haud absimilia praecedentibus confici non ad Carthaginiensem aut alias Africffi ecclesias,
possunt argumenta. Perpetuae enim et Felicitatis sed ad Romanam
Gallicanam pertinuisse. Quod
et

tum in Missali Gelasii, tum in Gregorii Sacramenta- magis adhuc magisque demonstrat quam ab anti-
rio Gallicano (22) quotidie repetitur, cum paucis quis temporibus nostrae in ore famae martyres
aliismartyribus in missas canone commemoratio. versarentur. [n Missae Romanoe canone nulli olim,
Obvia sunt oranibus antiquissimorum Patrum tes- nisi Romani martyres memorabantur, si praeter
timonia, TertuUiani in primis (23) et Cypriani (24), Apostolos et Ignatium, virum apostolicum, qui et
quibus ii aperte testantur martyrum natalitios dies Romae passus est, martyres nostras et Cyprianum
speciaii eorum inter sacrificia commemoratione excipias Agatham enim et Luciam martyres Si-
:

fuisse celebratos. An vero praeter anniversariam culas a (>regorio Magno canoni adjunctas scribit
martyrum in die natalis eorum celebritatem, pris- Aldhelmus (26). Cypriano cur id honoris tribueretur,
corum temporum usus haberet, ut vel omnium vel prfficIaraipsiuSjUtdicimus, m
Ecclesiam Romanam
insigniorum nomina inter quotidiana sacrificia et merita obtinuerunt. Nostris vero unde haec specialis
sacris diptychis recitarentur, haud ita e veterum praerogativa, ut, quamvis exterae et aliae ac trans-
£j
testimoniis compertum est. Indicare id tamen san- marinoe provinci;E, Romae tamen earum quotidie
clus Cyprianus videtur epist. xxxix ad Pam. num. memoria inter sacra mysteria perageretur? Unde,
30, ubi, postquam de Gelerini avia Celtrina, et pa- inquam, illis hoc decus, nisi ea fanias celebritate
truo ejus, et avunculo Laurentio et Ignatio locutus qua semper per ora hominum volitarunt, et insi-
est, qui martyriojam pridem fuerantcoronati, sub- gniorum martyrumlocohabitae sunt?Cum qua pro-
jungit : Sacrificia p>o eis semper, ut meministis, fecto famae celebritate non consonat ut tam brevi
martyrum passiones Jit dies anni-
offerimus, quoties temporis intervallo, cui dum viverent addictae fuis-
vcrsaria commemoratione celebramus. His scilicet sent religioni, ex hominum memoria elaberetur.

(20) Lib. it adversus Parmenian. (24) Epist. XII, al. xxxvii, et epist. .x.xxix, al.
(21) Ad Rom. xii, 13. XXXI V.
(22) Apud Mabillon., tom. i Muxasi Italici. (2.5) Epist. XII. al. xxxvii.
(23) Lib. de Corona Milit., cap. 3. (26) I-ib. dc Virginitale, cap. 25.

PATi-.or.. 111.
75 DISSERTATiO APOLOGETICA 76
Ulud denique bic pariter observandum,banc A vibus viri boni sxpc falluntur. Sed numquid ct Ec-
intra sacram synaxim sanctorum martyrum com- clesiae universalis auctoritas ? Cui tantum in bisce
memorationem eo praecipue spectare ut intelliga- eliam qua3stionibus detulit Augustinus, ut de his
mu3 nos cum iliis in Christo, cujus corporis sacri- nihil temerejudicarevoluerit, quajtempore persecu-
ficium offertur,fcommunicare, quod et ipsa canonis tionis, ut insectatores suae pudicitiae devitarent, in
verba aperle testantur : Communicantes ct mcmo- rapturum alque necaturum se fluvium projecerunt,
riam venerantcs, etc. Eo autem perlincre credenda coque modo defuuct^ sunt, earumque martyria in
est exterorum illa martyrum commemoratio, ut catholica Ecclesiae veneratione celeberrima frequen-
unam ubique esse sciamus catbolicani Ecclesiam, taatur De his, inquit (27) nihil temere audeo
:

et unam omnium ecclesiarum, quamvis loco dis- judicare. Utrum enim Ecclesise aliquibus fide dignis
sitarum,communionem, ut quas alienos martyres, testificationibus, ut eorum memoriam sic honoret

haud secus quam domesticos, venerantur. Quod, divina persuaserit auctoritas, nescio : et fieri potest,

ut supra est observatum, clare et perspicue de- ut ita sit. Quid si enim hoc feccrunt, non humanilus
monstrat tam certo de nostrarum martyrum or- deceptx nec errantes, sed obedientes ? sicut de Sam-
Ihodoxia apud veteres constitisse,ut earum nomina sone aliud nobis fus non est credere. At haeretici
catholica; communionis svmbolum
^
esse volue- t> raartyres in martyrologia irrepserunt. Sed numquid
. B
,
nnt. etiam in antiquissima Kalendaria ? Numquid
VII. Horum omnium de quibus hactenus disse- etiam ad eorum monumenta sacrificia, et catholi-
ruimus, testimoniorum auctoritatem eievare se corum conventus celebrati ? numquid in eorum
putat levissima hac responsione Basnagius, quod memoriam altaria Deo, et basilicaj consecratae ?
nempe « horum constantia ynartyrum necnon acto- numquid eorum laudes veteres Patres orationibus
rum antiquitas posteris fucum fecit, ut in pretio et publicis tractatibus exornarunt? numquid deni-

haberentur. » Productaquedeinde, quam supra con- que inter illustriores martyres per totaunos etiam
futavi, de Augustini Sermone conjectura, subjun- nunc in missae canone memorantur? Marculum,
git : Concedatur tamen verba hsoc Augustini esse. pseudo martyrem Donatistarum, primus, sajculo
Quasstio facti est, Perpetua 13 fueritne Ecclesix nono, imprudenter in suum martyrologium Raba-
mulier, an sectx montanisticx. jam veroinquoes- nus relulit (25) inde in nothum Bedo3 martyrolo-
;

tionibus hujusmodi viri boni saepenumero lota er- gium et ex eo in aliquot Usuardini martyrologii
rant via, et hxreticos martijres irrepsisse in marty- 24 codices et editiones irrepsit (29) sed error ;

rologia suo loco ostendinius. De Actis, et eorum facile detectus est, et Romani martyrologii condito-
auctoritate inferius dicendum erit. Nunc breviter res Numidias Nicomediam, Marculo Marcellum,
videndum, annon summae temeritatis sit, ob levis- C Constanti Constantiura, Macarianis Arianos subro-
simas, ut deinceps ostendam, conjecturas, eorum garunt. Legentes enira sub eosdera circiter dies in
orthodoxiam et sanctitatem in dubium revocare, antiquioribus martyrologiisMarcelli Nicomediensis
quos constat statim ab eorum passione, ac deinceps raartyris noraen, et ejus acta ignorantes, ex Mar-
per quindecimetampliussfficulanullonon religionis culi actis interpolatis hoc ei elogiura concinnarunt:
et observantiae signo, non ut genuinos tantum, sed jSicomedix (pro in Numidia) sancti Marcelli (leg.
inter celebriores Chris;i martyres, universalem Ec- Marculi)presbyteri, qui Constantii (verius Constantis)
clesiam esse veneratam ? quorum scilicet memo- tcmpore ab Arianis (pro a Macarianis) e i-upe prxcipi-
riamjam inde ab antiquistemporibus frequentavit tatusmartyr occubuit. Quaj Patrura Benedictinorum
quibus altaria, et basilicas, quaj centrum essent conjectura est in Not. ad Augustini lib. iii. contra
catholicffi communionis excitavit quorum anni- : Cresconiura, cap. 49. Qua de re videndus etiam Cl.
versariam solemnitatem non modo EcclesiaCartha- Mabillonus in Annot. ad Marculi acta, tom. III
ginicnsis, sed etiam Romana alter-j ab eorum pas- Vett, Analector. Jam si quod
vero quid huic, aut
sione saeculo celebravit quorum nomina in anti-
;
est aliud huicexemplo cum martyribus
simile,
quissimis ecclesiarum tabulis inter )llustriorum nostris aliqua ex parte commune ? Quae non sequio-
martyrum nomina recensetur; quorum memoria n ribus saiculis per unius aut aUerius scriptorisosci-
cum paucis aliis insignioribusque item martyribus tantiam in privatum aliquod martyrologium irre-
quotidie in missce canone renovatur quos denique ;
pserunt, sed in publicis, et antiquissimis Ecclesiae
non unura aut alterum privatum marlyrologium, tabulis, in publicis item prccibus, ut earum no-
sed omnia et in diversarum ecclesiarum usumcon- mina recitarentur, et nullum non religiosi cultus
cinnata pariter celebrant. Uccc enim omniainnos- testimonium, jain inde ab initio consecutae sunt.
tras martyres simul fuisse coUata, satis jam prae- Sed videaraus, quibus Basuagius arguraentis hac
senti hoc capite demonstravi. Sed constantia mar- sanctioris fania; et pubiici cultus perpetua veluti
lyrum, Aclorum antiquitas posteris fucum fecit.
et possessione sanctas raartyres deturbare conatus
Sed numquid pene cooevis, aut supparibus scripto- est : gravissima cnim ca cssc oportet, qua3 hanc ei

ribus imponerepotuissent? Sedin his jacli quvestio- de nostris hiscc martyribus, post tot ab carum

(27 J Lib. 1 De Civit. Dei cap. 26. (29) Apud Bollandi socios, tom. vii, mensis
(28} Apud Mabillon. tom. iv Vet. Analcct. Junii.
77 PUU SS. PERPETUA, FELIGITATE ET SOCIIS. 78

passione s«cula,inlulerunt opinionem.Antiquorum simiora, secundum exuberaiionem gratise in idtima

^
enim consentientibus testimoniis et perpetuae de sxculi spatia decreta: enim die-
In novissimis
illarum orthodoxiaet sanctitate Ecclesiae traditioni bus, dicit Dominus, effundam de Spiritu meo su-
fides in re tam gravi abrogari non debuit, nisi per oranem carnem, et prophetabunt filii filiaeque
alinm opinionem invicta perspicuaque argumenta eorum, et super servos et ancillas meas de meo
pcne repugnanti indiderunt. An ejusmodi sint, quae Spiritu effundam, et juvenes visiones videbunt, et
Basnagius attulit,sequentibns capitibus disseremus. senes somnia somniabunt(33). liaque etnos, quisicut
CAPUT 11.
prophetias, ita et visiones novas pariter 7'cproniissas,
BASNAGII EXTERNIS ADVERSUS SANCTAS MARTYRES et agnoscimus et honoramus, etc. Quis credat, ha-c
ARGUMENTIS OCCURRITUR. quo tempore
scriptori catholico excidere potuisse,
I, Adorutn Perpelux et Felicitalis compilatorem montanistica haeresis in Ecclesia vehementissime
fuisse Montanislarum hxresi infectum. II. Buinar-
grassabatur; cum novissimorum temporum condi-
iiipro Actorum compilaiore rationes refelluntur,
variisque aryumenlis ejus montanismus asseriiur. lionem, ob charismatum copiam et Spiritus exube-
III. Dodiuelli pro ejusdem scriptoris orlhodoxia rantiam Paracleto suo reservatam, tantoperejacta-
dispututio. IV. Ejus dispulationis primum dejici- banl et extoliebanl hajretici cum novas visiones,;

tar fundamenlum. V. Ahcrum ejusdem disputatio-

et prophetias repudiare se profiteretur Ecclesia ;
nis fundamentum evertiiur. Vl. .4 Montanislis g
Calholicos non fuisse pro hxieticis e.vistimatos. contra qui illas agnoscerent, et honorarent, pro
VII. Ab Ecclesiarum Catholicarum communione haereticis haberentur. Cum majora, inquit, repu-
Monlanistas non se omnino alicnos e.tistimasse. tanda sint noviliora quxque, ut novissimiora secun-
VIII. Ad Catliolicorum quoque martyrum commu-
nionem adspirasse. IX. Non Pcrpetux iantum, sed
dum 7 6 exubercdionem gralix in ultima sxculi
aliorum quoque calholicorum 75 marlxjrum, Ter- spatia decreta. Abruptiusne aut impudentius locu-
tullianum cum laude meminisse. X. Alii, prxter tus unquam professus montanista fuisset? Estne
Montanistas, hxrelici catholicorum Acta martijrum ovum, ut aiunt, ovo similius, quam hfflc auctoria
luci dcderunt. XI. Ex ipsomet Aclorum aucfore libri de Re-
verba cum his TertuUiani sub finem
Montanista, marlyres nostros ab liac secta fuisse
alienos ostendilur. surrectiooe carnis? j4f enim Deus omnipolens ad-
versus hxc incredulitati. et perversitatis ingenia,
1. De auctore, seu potius, ut videri vult, Acto-
providentissima gratia sua effundens in novissimia
rum Perpetuee et Felicitatis compilatore, non una
eademque eruditorum sententia est. De Montauis- diebus de suo Spiritu in omnem carnem, in servoa

tarum familia unum fuisse, vir candidus juxta suos et ancillas, et fidem laborantem resurrectionis

atque eruditus, ut Basnagii verbis utar, olim seu- carnalis animavit et pristina insirumenla manifes-
sit Valesius Contra Dodwellus non omnem
(30). iis verborum et sensuum luminibus ab omni ambi-
modo ab ipso montanismi suspicionem amolitur; ^ guitatis obscuriiate purgavit. Nam quia hsereses esse

sed hominem quoque fuisse contendit adversus oporiuerat, ut probabiles quigue manifestareniur,

Montanistas catholicae fidei zelo et ardore flagran- hx autem sine aliquibus occauonibus Scripturarum

tem (31). Valesio nuUo modo assentiri potest Gl. audere non poterant, idcirco pristina instrumenta
Ruinartius Contra, Basnagius Valesii opinioni quasdam materias illis videniur subministrasse, et
(32).
se adhaerere libeater profitetur, indeque primum, iUas quidem iisdem litleris revincibiles. Sed quoniam
ut postea videbimus, adversus martyres nostroa necdum dissimulare Spiritum sanctum oportebat,

quominus et ejusmodi eloquiis superinundaret, quse

couficit arguraentum. Ea res omnino poslulat, ut
de tota hac controversia perquain accuratissime nullis hsereticorum versutiis semina tubspargerent,
disseramus, ne si Valesii opinionem amplectamur, imo ei veteres eorum cespites vellerent, idcirco jam
temere ex omnes retro ambiguitates, et quas volunt parabolas,
id fecisse existimemur ; sin autem, ne
quodam prceconceptae opinionis praejudicio factum aperta alque perspicua tolius Sacramenti prsedica-
id esse videatur. Ut igitur agnoscat lector me se- tione discussit, per novam prophetiam de Paracleto
cum candide agere, et nihil huc preejudicatum inundaniem, cujus h aiseris fonles, nullam poteris
si

sitire te ardor exuret quxslionum,

doctrinam, nullus
alTerre, in Valcsii opinionem, meis licel ralionibus
primo aspectu satis incommodam, valde animum resurrectionem quoque carnis, usquequaque potando,
£)
inclinare profiteor. Argumento mihi est auctoris refngerabis .Noyissima. veteribus anteponit, hoc est,
pnefatio, qui sane his utitur verbis, quae quanivis, novas Montani revelationes pristinis instrumentis,
si tempore scripta forent, in catholicam sen-
alio utriusque scilicet Testamenti libris, non ut Rhe-
tentiam utcunque interpretari possemus, at habita nanus et Pamelius interpretantur, Novi Fcederis
ratione temporis, quo scripta sunt, vehementem libros Mosaicis et propheticis. Non enim ex lege
nobis montanismi suspicionem afferent. Sic enim tantum et Prophetis, sed vel maxime ex Novi Tes-
habet : Sed viderint, qui unam virluiem Spiriius tamenti obscuris quibusdam locis, arabiguitatibus

iinius sancli pro oitatibus judiceni temporum cum : et parabolis suorum dogmatum materiam hffiretici

majora reputanda sint noviliora quxque ui novis- decerpebaut. Cui rei providentissima gratia sua

(30) Prxfat. ad Paris. .Actorum edilionem. (32) In admonit. Actis

praemissa, num. 6.

(3'i) Joel. n. 28, et Actor. u,

17.
(3^) Disserl. 4, Cyprianica de visionibus, etc, § 8
et seqq.
79 DISSERTATIO APOLOGETIGA 80
Deum prospexisse docet in novissimis diebus de A novissimis hisce diebus, id est tertio ineunte, ma-
Spiritu suo effundendo in omnem carnem, qui gis quam primo aut secundo ScBCuIo exuberasse,
ejusmodi eloquiis superinundaret, quse nuUis hsre- somniavit? Quis nisi Montani spiritu abreptus,
ticorum versutiis materiamet semina subministra- ut id ostenderet, Joelis verbis quibus futura haec
rent, et omnes retro ambiguitates et parabolas, novissimis diebus Spiritusexuberatio praenuntiaba-
aperta atque perspicua totius Sacramenti prcedica- tur, usus ali(iuando fuisset ? Unde non ea tantum
tione discuteret: quod factum esse subjungit, per ratione, ut Ruinartius credidit, iste auctor culpan-

novam prophetiam de Paracleto inundantem. Adeoque dus est quod horum martyrum visiones ex iis esse,

quantum Novi Testamenti libri magis aperta pers- quge Deus per Joelemrepromisc7-at,e.vistimaverit. Lau-
picuaqne rerum coelestium revelatione, qua vete- data enim Joelis verba ad omnia, quae in nostro
res figurae expositae sunt, legalibus et prophelicis Testamento aDeo charismata dispensantur referri
praestant, tantum Montani prophetiae, quae vel posse non abnuo. Sed eo montanistam se prodit,
ipsas Evangelii ambiguitates, et parabolas aperta quod prophetae verbaadhibuerit,admajorem osten-
totius Sacramenti praedicatione discusscrunt, ipsis dcndam novissimis diebus quam pra3cedentibus Ec-
quoque Novi Focderis libris crant anteponenda;. clesicE saeculis, coelcstium charismatum cxuberatio-
Quam profecto sententiam Aclorum collector pau- nem. Porro quamvis, ut idem Ruinartius subjungit,
cioribus quidem, sed non minus expressis verbis, Ecclesia Fidelium dicta vel scripta inter Scriptu-
insinuavit, cum ait majora reputanda esse novitiora ras canonicas neutiquam coraputarit, etsi non du-

quaeque, ut novissimiora, secundum exuberationem bitet ab eo processisse, a quo alii dantur genera
gratise, etc, id est, ut loquitur TcrtuUianus, se- linguarum, alii prophetios alii sermo sapientiae,

cundum novam prophetiam de Paracleto inun- aliis alia dona, quae laudato Joelis testimonio prae-
danlem. nuntiata et promissa fuisse cerLum est, attamen ncn
Respondet Ruinartius, quod quamvis hsc
II. inde sequitur idem pariter de Actorum scriptore
verba primo aspectu Montani errores sapere vi- sentiendum esse. Quamvis cnim neque Ecclesia,
deantur si tamen paulo accuratius discutiantur,
;
neque scriptores catholici, novi Testamenti cha-
nihil in ipsis contineri, nisi orthodoxum et fldei ca- rismata et a Deo procedere, et laudato Joelis testi-
tholicffi plane 11 consonum. ^on enim,mqmi, iste raonio praenuntiata, et promissa fuisse, unquam
auctor visiones novissimas cum Scripluris canonicis, dubitarint: nunquam tamen aut Ecclesia, aut ali-
ut putavit Valesius, sed solummodo cum veterum quis Catholicorum Joelis verbis usus est ad majo-
martyrum visionibus, et rcvelationibus comparat, rem novissimorum temporum, quam preeteritorum
asseritque non minori venerationi habendas esse, Ecclesiae saeculorum IS visionibus et revelationi-
quas suo tempore, quam quse priscis temporibus, id bus venerationem auctoritatemque conciliaudam.
est primo aut secundo Ecclesiae ssecuIo, contigerant. Est quidem hoc adversus Actorum, ut aiunt,
Imo et aliquatenus has iiovas revelationes majori compilatorem gravissimum praejudicium nescio ;

cum exempla eo effi-

studio suscipiendas esse dicit, tamen an non gravius sit, quod ex sequentibus
caciora sint, quo magis prxsentia : tum deinde, quod verbis conhcitur argumentum. Sic enim pergit

hae novissimae, visiones qux aliguando veteres fuiurae « Itaque et nos, qui sicut prophetias, ita et visio-
erant, aliqua auctoritate fulciendx essent, ut a pos- nes novas pariter repromissas et agnoscimus, et
teris crederentur, id patere ait ex eadem ipsius auc- honoramus. » Haec plane peremptoria sunt neque :

toris tota prxfatione ; ubi ne unum quidem verbum enim clarioribus verbis potuisset auctor, quam
de Scripturse sacrx cum visionibus martiirum compa- ipse sectam profiteretur, exponere haec monta- :

ratione habetur. c Si vetera^t inquit « fidei... exem- nismi tessera sunt, et montanistiae doctrinffi clara

plapropterea in litteris sunt digesta, ut lectione et aperta professio. Id enim catholicos inter et

eorum quasi reprsesentatione rerum, et Deus honore- montanistas, id temporis disceptabatur, an novee,
tur, et homoconfortetur, cur non et nova documenta id est, e.xtraordinariae et inusitatae visiones et pro-

xque utrique causx convenientia ct digerantur ? » phetiffi agnoscendaj essent atque honoranda'. ; an
Verum, non has tantum, quas Ruinartius re- contra repudiandaj atque abjiciendae. Gatholici

fert rationesproduxit auctor, cur novas revelatio-
nes, et prophetias prae antiquis in pretio habcri
vellet; sed illam potissimum,
rus putusque moutanista attulisset, et quae satis
ostendit, ipsum novissimas revclationes, non modo
novas visiones et prophetias ut maligni spiritus
scductionem aversabantur, non quod nullas eo
quamnemo nisi aie- tcmpore in Ecclesia agnoscerent visiones et pro-
phetias, aut quod charismutum fontem exaruisse
contenderent sed novarum visionum et novaj pro-
5

veterum martyrum rcvelationibus, sed ipsis quo- phetiae nomine, insolitas, ut dixi, et ut loquilur

que Scripturis canonicis, proetulisse ob c.tubera- : apud Eusobium (21) Asterius, « Praeter morcm,
tionem, scilicet gratix in ullima sxculi
spatia dc- atque institutum Ecclesi* amajoribus traditum, et

creta, secundum Joelis prophcliam. Ecquis eiiim continua deinccps succcssioue propagatum » intel-
cui sanum esset caput, Spiritus sancti gratiam ligcbant. Contra Montanistio novas hasce rcvelatio-

xal xaxa oiaoo'^rjV avwOjv xyj^ 'E>cxX/,j(a; OvjOiv. Lib. V Ui-

(34) nxpx xaxa irapaociaiv i.\)(j^

stor. cap. 16.

 PRO SS. PERPETUA, FELICITATR ET SOniS.
ncs et prophetiaa plurimi faciebaat, amplecteban- A.
bus Montanistarura haeresis potissimum grassaba-
tur, in deteriorem ferine partcm acceptum est, et
tur et honorabant, et hunc priraux suae ab Ecclesia
secessioni colorem praBtexuerunt, unde etiam sce-
ut mentis alienationem, furorem, amentiamque si-

ex Serapione constat nomen gnificat. Unde cum ea tempestate Catholicos inter

lerata factio, ut (35),
« prophetia nominata est. » Quod
Nova et Montanistas, Tertulliano teste, disputaretur, aa
accepit, et
nomen indidisse, his verbis Aste- veraj prophetiae extasis conveniret, affirmantem
8n;E ipsos sectae
rius Urbanus clare et aperte testatur (36) : « Et opinionem Montanistae, negantem Catholici propu-
Ecclesiam illius loci deprehcndissem nova illa, gnabant. « Defendimus, » inquit TertuIIianus (44),

non ut ipsi dicunt, prophetia, etc. » Novas prophe- « in causa novae prophetiae, gratiae exstasin, id est
amentiara convenire de quo inter nos et
tias, postquam ad Montanistas defecit, passim ja-

ctat et prajdicat Tertullianus, libro de Jejuniis (37) Psychicos quaestio est. » Hinc scripti eidem Tertul-
(( Propter hoc novae prophetiae recusantur. » Et liano pro Montanistis adversus Ecclesiam, ut est

libr. lu cont. Marcion. (38) Qui apud fidem no- : <(

apud Hieronymum (45) mpl exaxajcWi; libri ; con-

stram est novae propheti^ sermo testatur. « Et tra vero Miltiadi, ut est apud Eusebium (46), ad-
versus eosdem Montanistas hoc titulo, Utpl zoZ
Hb. IV (39) « Quam defendimus in caussa novae
jjnr)
:

prophetiae. »Et lib. de Resurrect. carnis (40) « Per : n oi"tv TrpocpT^TT/; h ly.i-iit'. XaXiTv, « Quod non deceat
novam prophetiam de Paraclcto inundantem. » prophetam in exstasi loqui. » In quem Eusebii lo-

novas pro- cum scite Valesius observat Catholicos hoc prae-

Firmiliano (41) Cataphryges sunt, qui « :

phetias usurpare conantur. » Ex quo etiam intel- cipue objecisse Montanistis, qui se prophetico spi-
ligimus, novos eos a Calholicis quoque prophetas ritu plcnos essejactabant, quod in exstasi prophe-
fuisse appellatos. Quae cum ita sint, montanistam tarent : nec in Novo nec in Veteri
cum tamcn,
utique paiam se prodit et apertissime profitetur, Testamento, prophetas in exstasi unquam prophe-
qui, ferventibus per ea tempora de novis visionibus tasse legamus. Ecquisigitur tam obesis naribuserit,

et 79 prophetiis Catholicos inter et Montanistas cui non Montanismus in praemissis Auctoris nostri

novas se visiones et prophetias agnoscere

dissidiis, verbis suboleat ? Equidera non ea mihi raens est,
et honorare paiam aperteque testatur. Neminem in omnem scriptorem, exstases inter Dei charismata

certe Catholicorum ita esse locutum ostendi po- recensentem, invidiam Montanismi conferre non ;

test Montanislarum illaprofessio est, cui similem,

:
me latet, hoc nomenin bonara, etiam ab antiquis-
postquam hujussectae dogmataamplexus est, Ter- simis Patribus, §0 quandoque partem acceptura.
tullianus his verbis edidit (42) : « Nam. quia spiri- ProBler nocturnasvisionis, imraissasaSpiritusancto

talia charismata agnoscimus, etc. » Ita et Actorum per dies innocentibus pueris extases haberaus ex-
editor « Visiones novas
: et prophetias agnosciraus, C Cypriano, in quem nulla bac de re transferri potest
et honoramus. » Atqui, secundum Firmiiianum, pravae opinionis suspicio (47) « Prster nocturnas :

Kaxacsp'jY;£ illi appellantur, ijui novas prophetias visiones, per dies quoque impletur apud nos Spiritu
usurpare conantur. Actorum igitur concmnator sancto puerorum innocens ffitas, qua3 in extasividet
Cataphrygum scu Montanistarum catalogo eximi compilalore ratio est, qui non ut Cyprianus et alii
nulla ratione potest. deinceps antiqui Patres, sedatis Montanistarum tu-
Terliura, etillud etiamgravissimum argumentum multibus, sed gliscentibus in dies factionibus ac
desumo ex quadam observatione, quam Auclorfa- d-scordiis, laudata monumenta litteris consignavit,
cit ubi narrat quomodo Perpctua ad ferocissimam quocertetempore, autnomineexstasisabstinendum
vaccara se pugnasse non senserit (43) : « Illic Per- erat, aut ita utendum.ut omnis abeo prava3 signi-
petua... quasi a somno expergita (adeo, » inquit ficationis invidia, aut suspicio removeretur.
Auctor, « in spiritu et in extasi fuerat) circum-
spicerecojpit, et stupentibusomnibusait: « Quando, Nunc mihi adoriendus est Dodwellus, cujus,
III.

inquit, producimur ad vaccam illam nescio. » Quo ut jam dixi, ea sententia est, Actorura compilato-
enim illa observatio pertinet, « adeo in spiritu et rera, non modo catholicae comraunionis, et alieno
in exstasi fuerat, » nisi ad stabiliendam Montani- D a Montanistis fuisse anirao, sed etiam ut eorura
starum de exstasi doctrinam ? Verum equidem est, novas prophetias falsi convinceret, laudata raonu-
exstasis nomen in bonam partem aliquam fuisse menta studuisse publica luce donare. Hanc autem
a Patribus usurpatum iis tamen temporibus qui-; habet hujusce suse mirae profecto opinionis ratio-

(35) Tf,; s-:iixaXouij.iv7ic vsa? 7:pocpr,T£iac, etc. (40) Capite ultimo.

Epist. ad Caricnm et Ponticum, apud Euseb., lib. v, (41) Epist. inter Cyprianic. 75.
capite 19. (42) Lib. de Anima cap. 19.
(36) Ka; xa-aXaotov ttjV xaxi ttovtov (leg. tottov) (43) In Actis n» 20.
'Ex/,XT|T[av OkO -zr^c, via? TajXTj:;, ouy w? auxoi (44) LiL«. IV, cont. Marcion., cap 22.
tfxT'., Tz^v^JC-.v.T.:,, etc. Lib. i, Adv. Cataprhyg. (45) Catal. in Appollonio, et in
Tertulhano.
Apud Euseb., ibid., cap. 16. (46) Lib. V, cap. 17 ex Asterii Urb.
Iib. iii. adu.
(37)Cap. 1. Cataph.
38) Gap. 24. (47) Epist. 16, al. 10.
39 Cap. 22.
83 DISSERTATIO APOLOGETICA
nem « Maximilla de sc pr.-cdixorat, posl se pro-
: A "t illam pro vera prophetissa habuerit, nec proiiidc

phetissam aliara non futuram. scd consummatio- IMontanista esse potuit.Quanquam enim ea haerrsis
nem. Verba ejus apud Epiphanium illa sunt (4B) : postea in varias deinde sectas distributa fuerit, in
Rhx' £[xl •j:pota?JT'.<; cjxixi sjxa'., ocXXa TJV-riXsta. eo tamen omnes conveniebant, primas illas mulier-
Sub imperii Marci flnem excessisse Maxiaiillam culas pro prophetissis fuisse agnoscendas. Notetnr
verissillimum est. Cum enim ab ejus excessu ad secundo, ut sensu benignissimo Maximillae verba
suum, quo scribebat, anmim annos xii sive xiv interprctemur, et de mulieribus prophetissis, non
inchoatum numeret Asterius Urbanus (40), non alio de viris prophetis intclligamus : no ita quidem hanc
illa, quam ad Commodi imperium aptius referri praefationem a Montanista scribi potuissc. Perpetuae
posse, existimant eruditi. Contra Catholici, vel enim prophetisste visiones erat complexurus. Quan-
hinc illos prophetiae praetextus falsi convincendos quam certum sit, hanc interpretationem ad mentcm
putant, quod suae prophetiae, vel ex confesso, flnis Maximillae accommodari non posse. Quae enim, post
foret aliquando statuendus, verum prophetiam per- se T'jv-=X£iav fore dixerat, eara omnem prorsus pro-
petuam fore, et ad raundiusque consummationem phetife usum exclusuram necesse erat. Tertio, cum
revera permansuram. Quaratiocinatione ita abfue- hac ipsa argumentatione, ante annos ad rainimum
runt a negandis suorum temporum prophotiis, ut decem, in secta illa refellenda usus fuerat Asterius
in quacumque Ecclesia non fuissent prophetse, ea Urbanus, quis credat, eadem argumentatione usu-
ne esset quidem pro Ecclesia habenda. » rum sectae patronum ? Quarto, id etiam ex eodem

Ita argumentatus est Asterius Urbanus (50) « Nam :

Urbano constat, de facto illos omnera suam prophe-
si quidem, ut praedicant, post Quadratum et Am- tarum successionera in Maximilia terminasse, nec
miam Philadelphensem, mulieres ilhe Montani in alium quemvis post illam admisisse scucessorem.
prophetite gratiam successerunt, ostendant nobis Eadem argumentatione usus Epiphanius, post illius
quinam inter ipsos Montano ac mulierculis succes- obitura nerainera alium a Montanistis ad sua usque
serint. Etenim prophetiiE donum in oioni Ecclesia tempora agnitura esse conflrmat. Fieri igitur non
ad ultiraum usque Domini adventum permanere potest, ut montanista Saturum Perpetuamque in

debere auctor est Apostolus. » prophetarum album retulerit. Id saltem ex illa alio-
Ad eamdem formam argumentatur votus ille au- rum argumentatione concedat lector necesse est,
clor, quicunque fuit, martyrum contemporaneus, qui ita argumentatur, non esse eo nomine pro mon-
Actorum Perpetuae et Felicitatis. Is ubi, allato Joe- tanista restimandum. Nec taraen aliud proferunt,
lis loco, 81 probasset, ita non deflcere a veteris qui aliter sentiunt viri sane eruditi. » Haec Dodwel-
Testamenti illas novi Testamenti prophetias, ut lus, quae tamen quamvis erudite, ac subtiliter dis-

sunt potius ex adverso sub novo Testamento po- C putata, extorquere a me neutiquara potuerunt, ut
tiores exspectandse, haecdeinde subjunjjit in illam, illis assensura accorajraodarem. His enira in rehus,

quam dixi, sententiara « Itaque et nos, qui sicut

:
quibuscunque nostris subtilibus atque eruditis
prophetias ita et visiones novas, etc. » Eo omnino observationibus prajvalere debent rerum gcstarnm
spectat tota ea disputatio, ne fraudi esset secutu- indubic-e fldei monuraenta, ex quibus, ut modo 82
ris visionibus, quod ullimis Ecclesiae temporibus ostendam, manifeste constat, nihil in tota hac
illas Deus revelare dignatus sit, id ne esset, hoc Dodwellidisputationeinesseviriuraatquesoliditatis
sibi probandum sumpsit, ultirais esse illas praeci- ad raontanismi suspicionemab auctorenostro amo-
pue teraporibus, seraperque ad consoraraationera liendam.
usque exspectandas. Poterant eafortassis adversus IV. His igitur duobus fundamentis tota haec eru-
ethnicos dicta videri : poterant etiam adversus diti viri disputatio nititur. Prirao, sub iraperii Marci
Montanistas. Contra Moiitanislas potius dicla cre- finem excessisse Maximillam, tribus circiter ac vi-
diderim, quia qus
Scripturarum testi-
dixerat, ea ginti anni.=, antequam martyrium Perpetua et Feii-

monio conflrmavit. Id sane manifestum est, qua3 citas, earuraquesociisubirent. Sccundo, pprsuasum

hic protulerat, esse apud suos in confcsso, quod fuisse Montanistis, nullura post Maximill?e obitum
a Montanista scribi omnino non poterat. » D prophetara futurura, multo autem minus aliam post
« Novetur enira imprimis, scripta esse ab auctore eam prophetidem exspectandam. Fieri proinde non
anno Dom. ccii, id est anno ab obiui Maximilia^ posse, ut Actorum scriptor, qui
et Porpc- Salurum
circiter xxiii decessisse cnim illam diximus auno
.• tuamprophetia; accajlestiumrevelationum donisin-
Marci ultimo, id est Dom. clxxix ; atijui ea si vera signes, eademqnecharismata, ad consummationem
fuissct prophetissa, non jam alius erat propheta usque in Ecclesia pcrmansura credidit, Montanista-

exspectandus. Qui igitur alios adhuc cxspectavit, rumfueriterroribusirabutus. Mihiveroneutruni ho-

semper exspectandos existiraavit, fleri non potest, rum qua3 vir doctus assumit, admitli possc vidctur.

(48) Haeresi xlviii, § 2. Movxavou, xat xtov ^M^m^.Y.Zi^ xtve; Trap' auxoT; Sts-
(49) Apud Euseb.. Hist. Eccles., cap. IG, M. Si^avxo, Set^axcojav osiv y^^^P
s^vat xo Trpocprjxtxov
(50) Kl 'fi^ \i.iz% Kaopaxov vcat Tr,v iv (ptXaosX- ^aptiT[JLa ev Tzi.rt^ xri 'KxxAr,a!a |Aiypt x^; xsXetas
£'.q[ 'A|Ji|i.iav, oK cpaTtv, a\ ircpl Movtavov otsoi- •Kapo'jTias 6 'Attotx^ao; a;toT.
l
;avT0 Yjvaiy.t; xo 7rpo'^r,xtxov ^aptajy.a, xoo; arro
85 PRO SS. PEUPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 86
Et adprimumillud quod attinetde obiluMaximillae, A tissas agnovisse, ut mirum sit, hoc virum doctum
equidem scio multos in ea versari opinione, illum jecisse opinionis suce fundamentum. Annon ad Mon-
esse in annuin Marci ultimumconterendum.SedjUt tanistas defecerat TertuUanius,cum librum scripsit
alibi ostendi (51) et jampridem Valesius observa- de Anima ? Annon ab obitu Maximilla^ triginta
vit (52), indeeorumerror profluxit, quod Asterium, ferme annis, si illa Aurelii ultimo excessit, hunc
qui so quatuordecim annis post Montani et Maxi- librum elucubravit et tamen alias se ibi, post
.?

milliE obitum, libros suos scripsissetestatur, Apol- insanam illam mulierem, pseudoprophelissasagno-
lonio vetustiorem esse crediderint, a quo memorise scere profitetur (54). « Est hodie soror apud nos
proditum est quadraginta annis antequam scribe- revelationum charismata sortita, quas in Ecclesia
ret, Montanum prophetiam suam invexisse (53). At inter dominica solemnia per exstasin in spiritupa-
non res ita se habuit. « Etenim, » ut Valesius titur, conversatur cum
aliquando etiam
angelis,
observat, «Apollonius, Montano adhue superstite, cum Domino, sacramenta, et quo-
et videl, el audit
cum insanis suis valibus Priscilla et Maximilla, rumdamcordadignoscit.etmedicinasdesiderantibus
librura suum composuit, ut ex his fragmentis qua submittit. Jam vero prout Scripturaj leguntur, aut
profert Eusebius elicitur, idque non uno loco ;
ut psalmi canuntur,aut allocutiones proferuntur, aut
cum dixit, ^ Ticpocpi^Tii; ^ijJ.Tv eiTiaTto zk xaxa 'AXs-
p petitiones delegantur, ita inde materiae visionibus
^avopov Tov XEyovTa eauTov [jLapTupa, iji (juviaTtaTat, subministrantur forte nescio quid de anima dis-
:

ip rpo(TX'-)vouTi, xa'! tj-.w t^oXXo'.. Et paulo post de serueramus, cum

eodem Alexandro loquens ait, bv 6 -posr^Tr,; tuv-
ovTa roXXoT? etejiv avosl, Ex quibus apparet ver-
bis, et Alexandrum et Montanum ipsum ac Maxi-
raillam adhuc vixisso, cum haec scriberet Apollonius.
Neque vero ait Apollonius quadraginta annosefflu-
xisse abobitu Montani ad tempus quoistascribebat;
ea soror in spiritu esset. Post
transacta solemnia, dimissa plebe, quo usu solet
nobis renuntiarequae viderit ^namet diligentissime
digeruntur ut etiam probentur), Inter caetera,
anima corporaliter, etc. »
inquit, ostensa est raihi
En egregiam post Maximillam Montanistarum pro-
phetissam Quid quod in eodem Iibro(55) Perpetuae
!

sed id tantum dicit, quadraginta annis antequam revelationes, non minus quam Passionis auctor,
ipse ad scribendum accederet, Montanum pseudo- agnoscit atque commendat, adeoque Perpetuara,
prophetiam suam invexisse. » yuare cum, Severo non minus quara Actorum collector, in propheta-
imperante et superstite adhuc Maximilla, iibros rum album referendam existimavit? « Perpetua
suos ApoUonius elucubrarit, memoratos Asterio fortissima martyr in revelatione gloriae paradisi,
quatuordecim a Maximillae obitu quietis imperii et solos illic commartyres suos vidit. » Et tamen
Ecclesiae pacis annos,a Caracalla3 post mortem pa- Perpetua vix nataerat, cum Maximilla obiit, si sub
tris initiis ad Alexandri priores annos esse ducen- ^ imperii Marci finera vivere desiit, anno scilicet
dos, et Maximillam anno Domini plus minus ccxu CLXxix anno enim cciii quo martyr occubuit, :

obiisse, loco superius laudato demonslravi. His ita annorum erat, ut in Actis habetur, circiter viginti
animadversis facile corruunt quce DodAvellus falsa^ duorum. Quid eliam quod in eodem pariter libro
de Maximillae interitu epochee superslruxil. Perpe- tam longe abest, ut credat, post Montanum, et
tuam enim atque Felicitatem anno sub ipsa
cciii, Maximillam prophetiaj spiritum in Ecclesia defe-
pene Severianae persecutionis initia, martyres occu- cisse quin potius eos sibi viam ad nova charia-
;

buisse, verosimiIIinaeruditoruin,quosinter et Dod- mata suscipienda aperuissesignificet, quieadem in

wellus, opinio est. Unde Perpetuaj 83 martyrium pseudoprophetis illis neutiquam fuerant aspernati;
Maximili;« interitum annis ad minus decem pracces- et hanc perpetuam atque indeficientem divinorum
sit adeoque scriptor montanista ejus prophetias
: charismatum redundantiam, cum Apostoli in eo-
agnoscere potuit, ac venerari, eamque ut prophe- dem loco, tum alibi (56) Joelis testimoniis, haud
tissam colere, quamvis non ignoraret,im.) etincon- secus quam Actorum 84 scriptor adstruat, atque
cusse ac firmiter crederet nullam post Maximillam confirmet? « Namquia spiritalia charism.ata agno-
fore prophetissam. scimus, post Joannem quoque prophetiam merui-
V, Deinde, si arbitremur vera essequaede Maxi- D mus et consequi. Et hodie soror, etc, » relataque
millce obitu Dodwelius statuit, eam scilicet anno insanae vatis visione, subjungit: « Haec visio est
Marci ultimo excessisse, necesse profecto est, ut Deus testis, et Apostolus charismatum in Ecclesia
falsa omnino sint quae secundo loco tradit-de Mon- futurorum idoneus sponsor. » Quid denique quod
tanistarum in hanc sententiam consensione, quod in libro de Jejuniis adversus Psychicos hoc eos
nulla post Maximillam futura esset in Ecclesia pro- nomine vellicat, quod divina? gratiae charismalis
phetissa. Etenim tam clare et aperte demonstrari terminos constituerent, seu palos, ut loquitur ter-
potest, Montauistas, alias post Maximillara (si ejus minales? Qaod utique in ipsos Montanistas retor-
morsinannum Marci ultimum conjiciatur)prophe- queri nullo negotio poluisset, si eisdem gratiae

(51) Dissert. De capit. crimin. absoiv., sect. 2. (54) Cap.

(52) Annot. ad Euseb. lib. v, cap. 18. (55) Cap. 59.
(55) Apud Euseb., loc. cit. (56) Lib. Resurrect. carnis, sub fin.
87 DISSERTATIO APOLOGETICA 88
donis linRs in Maximilla posuissent : « sed rursus, A '^P°?''i'^'-? ouxix'. icz^', etc, attamen fieri potuit
inquit (57), palos terminales figitis Dco, sicut de ( et id frequentissime sectariis accidit) ut ab hsec
gratia, ita de disciplina ; siciit de charismatihus, ita tam manifesta mendacia animum noiuerint adver-
et de solemnibus, ut proinde oflicia cessaverint, tere, aut aliam propheten intellexeriat, quoenovam
quemadmodum et beneficia ejus. » et perfectiorem doctrinam ac disciplinam invehe-
Haec mecum cogitanti in mentera venit an Mon- ret quo sensu novos se Montanistarum pa-
ipsi
tanistis in Africa perspectaomniaforto nonessent, triarchae nuncuparunt,
prophetas quam no-
quae Maximilla in Asia oracula fuderat. Sedab hac vam judicio suo inchoarunt post Apostolos pro-
me cogitatione revocavit Firmiliani ad Cyprianum phetiam. Ut ut sit, patet jam, puto, Dodwellum
epistola (58), ex qua constat, etiam in Asia, alias infirmo nimium niti tibicine, cum Actorum
post Maximillam inter Montanistas surrexisse pro- collectorem Montanistarum ideo catalogo eximit,
phetissas « Ante viginli, inquit, etduosfere annos
: quod Perpetuam, post Maximillam, propheten
temporibus post Alexandrum imperatorem, multfe existimaverit, cum eam TertuUianus quoque
istic conflictationes et pressuroe acciderunt, vel in professus montanista eodem loco ac numero ha-
commune omnibus hominibus, vel privatim Chri- buerit.
stianis.... In hac autem perturbatione constitutis Hinc autem, ut superius dixi, Basnagius pri-
VI.
fidelibus.... emersit islic subito quoedam mulier, mnm suum adversus sanctos martyres ducit argu-
quHB in extasi constituta, propheten se pr^ferret, mentum. « Ex Actorum. inquit, collectore vero si-
et quasi sancto Spirititu plena sicageret. Ita autem millima nobis conjectura nascitur, Perpetuam eos-
principalium daemoniorura impetu ferebatur, ut que martyres qui se raortis socios ipsi addidere de
per longum tempus sollicitaret et deciperet frater- grege montanistarum fuisse. Nemo sane familiae
nitatem, ac mirabilia quaedam et portentosa perfi- hujus catholicorum Acta martyrum luci dedisset,
ciens, et facere se terram moveri polliceretur.... quos utpote Psychicos contemptui habebant. Con-
Quibus mendaciis et jactationibus subegerat men- stat etiam, Perpetuam, Felicitatem, Saturum eam-
tem singulorum, ut sibi obedirent et quocunque dera cum Actorum auctore fidera profiteri, ul ex
preeciperet, ac duceret, sequerentur faceret quo- verbis ipsius exploratura est » Et nos itaque quod
:

que mulierem illam, cruda hieme, nudis pedibus au livirauset contrectavimus, annuntiarausel vobis,
per asperas nives ire nec vexari in aliquo aut laedi fratres et fllioli, ut et vos qui interfuistis, reme-
illa discursione ; diceret etiara, se in Judaeam et moreraini gloriae Domini et qui nunc cognoscitis
:

Hierosolymam festinare, fingens tanquam inde perauditum, communionem habeatis cum sanctis
venisset, etc. » Haec ideo lato calamo exscripsi, ut martyribus. » Atqui collector Actorura suo se in-
quisquis intelligat, quam egregias Montanistae, C Deinde Tertullianus Ca-
dicio raontanistara prodit.
etiara in Asia, post Maximilhira habuerint prophe- Montanique defensoracerri-
tholicis infensissimus,
tissas. Sane si tempora convenirent, hanc o mnino mus, magnis Perpetuam laudibus afficit, ejusque
ipsam esse crederesMaxiraillam, adeo in iilam om- visionibus utitur ad probandum, solos ante diem
nia concinant, quae dc Maxirailla ex Asterio Urbano judicii solemnis martyresin coelum recipi « Quo- :

et aliis scriptoribus Eusebius refert. Nara prseter modo, inquit, Perpetua fortissiraa martyr, etc. »
jara dicta, et utriusque spiritum coarguere et con- Eo gravius id argumenti, quod Tertullianus et Per-
fulareCalholiciaggressisunt; et sicut Maximilla, ut petucC coaetancus et incola Carthaginis, ubi Pcrpe-
ait non alium Deura praedicabat
Tertullianus (59} « cum morte corarautavit, ignorare non
tua vitam
nec aliquam » ejusdem Tertulliani judicio, « fidei cujusnam sectae esset, sive mulier illa,
potuerit
aut ppei regulam evertebat, » ita ista, « multos, » sive passionis ejus collector. Est autem certo cer-
ut est apud Firmilianum, baptizavit, « usitata et tius, Tertullianum neque Psychicorura aljcui tot
legitima verba interrog.itionis usurpans, ut nil di- tantaque praeconia voluisse tribui, multo autem
screpare ab ecclesiastica regula videretur. » Et minus verba ipsius, auctoritatem que adhiberi ad
paulo ante deeadera 85 femina dixerat, « etiara hoc prohandam, quara adstrucbat, sententiam. »
frequenter ausam esse, ut ct invocatione non con- n Ut hoc urgumentum, quod aliquam, pr<x'cipue
temptibili sanctificare se panem, et Eucharistiam mihi, primo adspectu, raolcstiara creare posse vi-
facere simularet et sacrificium Domino non sine detur, penitus dissipetur atque evertatur, aliqua
sacramento solitae praedicationis offerrct. » Quae sunt raihi circa Montanistas observanda, ex quibus
omnia montanistici spiritus characteres sunt, et non aniraadversis 86 omncm illud verisirailitudi-
suis prophetissis a Montano fuisse pcrmissa, ab nem ducit. Primum illud sit, Catholicos non fuisse
antiquis scriptoribus meraoriae proditumest. Con- a Montanistis, qui non omnino desiperent, ut e.
stat igitur proterea non esse aliqucm cMontanista- g. a Tertuliiano, pro haereticis existimatos. Id

rum catalogo expungendura, quod aliam post Ma- primo constat ex hujus libro de Monogamia, ubi
similiam agnoverit prophclissam quaravis enim ;
statim initio Psychicos ab hiercticis distinguit :

insana haec vates id de sc praodicaveril Mex' ejjlI : « Haeretici nuptias auferunt, Psychici ingerunt. »

(57) Cap. undecimo. (59) Lib. de Jcjnniis, cap. 1.

(58) Inter Cyprianic lxxv.
89 PRO S3. PEHPETUA, FELIGITATE ET SOGllS. 90

Si quaeras quomodo id ease potuerit,ratio in prom- A. ob consensionem in eamdem fidem, eademque fidei
ptu est,quam paulo inferius idem subjungit, quod sacramenta. de qua deinceps videbimus. Interim
tota Montanistarum a Catholicis differentia, ipsius idem conficio arguraentura ex his quae docet in
judicio, non fldei, sed disciplinae res esset hac ;
principio libri contra Praxf^am, ubi quamvisaperte
enim ratione Paracletum suum ad haereseos suspi- agnitionem atque defen-
faleatur, se, ob Paracleti

cioue liberare conatur. « Adversarius enim spiri- sionem a Psychicis esse disjunctum.attamen eam-
tus ex diversitate praedicationis appareret, primo dem dijudicandi haereses regulam tradit, ex qua
regulam adulterans fidei etita ordinem adulterans plane consequens est, hanc Montanistas inter et
disciplinse quia cujus gradus prior est, ejus cor-
: Pyschicos dissensionera, non iis in rebus positam
rupteia antecedit, id est fldei quae prior est disci- fuisse, quae fidem ipsius judicio laederent, aut ex
plina. Ante quis de Deo hasreticus sit, necesse est quibus possent haereses pullulare « Nos vero, et :

et tunc de instituto. Paracletus autem multa ha- seraper et nunc magis, ut instructiores per Para-
bens edocere, qu<e in illum distulit Dominus, se- cletum deductoremscilicct omnis veritatis.unicum

cundum prsefinitionem, ipsum primo Christura.con- quidem Deum crediraus, sub hac tamen dispensa-
testabitur, qualem crcdimus toto cum ordine Dei tione, quam olxovojjiiav diciraus, ut unici Dei sit,

creatoris, et ipsum giorificabit, et de ipso comme- n et Filiussermo ipsius, qui ex ipso processerit, per
raorabit et sic de principali regula agnitus, illa
: quera omnia facta sunt et sine quo factum estnihil»
multa, quae sunt disciplinarura, revelabit, fidem Hunc missum a Patre in Virginem, et ex ea natum
dicente pro eis integritate pra^dicationis, licet novis, hominem et Dcum filiura hominis et Filium Dei,et
quia nunc revelantur. » Eadem ratione etinlib. de cognominatum Jesum Christum. Hunc passum,
Jejuniis (60) objectam a Catholicis Montano haere- hunc mortuum,et sepultum secundum Scripturas,
seos notara depellere conatus est, eamdemque diju- et resuscitatura a Patre, et in ccclos resumptura,
dicandi haereses regulam tradidit. Cum enim in- sedere ad dexteram Patris, venturum judicare vivos
vectae per Montanum discipliDae et institutioni a etmortuos. Qui exinde miserit secundura prorais-
Catholicis opponeretur, quod « aut pseudo-prophe- sionerasuam a Patre Spiritum sanctum Paracle-
tia esset, si spiritalis vox solemnia illa constituit, tum, sanctificatorem fidei eorum, qui credunt in
aut haeresis, si humana praesumptio adinvenit, »ita Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Hanc regu-
respondit : « Indubitate et haeresis et speudo-pro- lam ab initio Evangelii decucurrisse etiam ante
phetiadivinitatisdiversitatejudicabunturapud nos, priores quosque haereticos, nedum ante Praxeam
unici Dei creatoris et Christi ejus antistites. » Si- hesternum, probabit tam ista posteritas omniura
railiahabet libro de Virginibus velandis pariter haereticorum,quura ipsa novellitas Praxeae besterni.
sub initium,ubi luculentius exponit prajmissis locis C Quo peracque adversus universas haereses jam hinc
raemoratara regulara fidei,quam qui adulterat,hae- praejudicatum sit, id esse verum quodcunque pri-
reticus est : qui servat,quamvis ordincm adulteret mura : id esse adulterum quodcunque posterius. »

aut innovet disciplinae, haereticus ipsius judicio Profecto non ignorabat Tertullianus, imo id aperte
censerinon debet {esse autem hujusmodi, quae : fatebatur, novara esse Montani prophetiara, novam
MontanusApostoIorura praedicationiatqueinstitutis ipsius praedicationem, ejus instituta ab initio Evan-
adjecit ordinata ea scilicet esse ad perficiendara,
; gelii minime decucurrisse, sed in posteriora ha^c
manente tamen eadem fidei regula, disciplinam : tempora, uti MontanistiB effutiebant, fuisse a Chri-
non esse propterea Montano de vetuslate prfescri- sto dilata. Unde non alia ratione potuit a Montano
bendura aut Montanistas ob nova haec instituta
; suo haereseos sive adulterii ha^retici culpam infa-
inter haereticos numerandos ; aut, deinceps vide- miamque amovere, quara dicendo, inductas ab eo
bimus, ad apostolicarum ecclesiarum communione hesterna die traditiones, non fidei regulam adulte-
alienos esse censendos « Regula quidera fideiuna rare, sed perficere disciplinam adeoque ad disci-
: ;

oranimo est, sola immobilis, et conformabiIis,cre- plinam, non ad fidem pertinuisse controversias
dendi silicetin unum Deum oranipotentem, mundi Montaristas inter et Catholicos excitatas etneque ;

conditorem, et Filium ejus Jesum Christura,natum Q hos, neque illos in hajreticorum censum fuisse re-
ex virgine Maria, crucifixum sub Pontio Pilato, ferendos, quodsalva fidei regula, in iis quae con-
tertia die resuscitatum a mortuis, receplum incoe- versationis et discipliuce sunt, invicem dissiderent.
lis, sedentem nunc ad dexteram Patris, venturum Idera etiam constat, ut alia plurima oraittam, ex
judicare vivos et mortuos, per carnis etiara resur- toto libro de Praescriptionibus adversus haereticos,
rectionera. Hac lege fidei manente, caetera jam di- quo certe titulo nequaquam Psychicos, siveCatho-
sciplinae et conversationis, adraittunt novitatem licos comprehendit,cum nihil raagis adversus hae-
correctionis... 87 Quae est ergo Paracleti admi- reticos urgeat, quam veteres et apostolicas tradi-
nistratio, nisi haec, quod disciplina dirigitur, etc. » tiones, et apostolicarum Ecclesiarum auctoritatera;
Postea sequitur de communicatione quam se Mon- imo hoc ei propositum fuerit, ul ex ipso discimus,
tanistffi cum Ecclesiis apostolicis habere jactabant omneshcereticorum sectas hoc solo titulo arguere:

(60) Capite undecimo.

91 DISSERTATIO APOI.OGETICA 92
« Sed 88 alius, inquit(6l), libeilus tiunc gradum A jus 89 sint Scripturse, a quo et per quos etquando
sustincbit adversus hffireticos, etiam sine retra- et quibus sit tradita qua fiunt Chris-
disciplina,
ctatu doctriDarum revincendos, quod hoc sint de tiani. Ubi enim apparuerit esse veritatem disci-
prcescriptione novitatis. «Est autem, ut ipse etiam plinaj et fidei christianne, illic erit veritas Scri-
Basnagius docet (62), laudatus liber a TertuUiano pturarum, expositionum, et omnium traditionum
et
conscriptus, postquam ad Montanistas defecerat.Et christianarum. » Deinde subjungit quod Apostoli,
est scriptus adversus omnes hsereses, ut idem ipse a Chrislo edocti (66), « et consecuti promissam vim
Tertullianus alibi diserte testatur (63)
Sed ple- : « Spiritus sancti ad virtutes, et eloquium, primo
niusejusmodipraescriptionibusadversusommesha3- per Judseam contestata fide in Jesum Ghristum, et
reses alibi jam usi sumus.)) Gumigitur nihil occur- Ecclesiis institutis, dehinc in orbem profecti, eam-
quod Catholicos possit offendere,
rat, in eo libro, dem doctrinam ejusdem fidei nationibus promulga-
imo quod non ex eorum sententia prolatum sit, verunt, et proinde Ecclesiam apud unamquamque
adeo ut multorum opinio fuerit (64), eum fuisse a civitatem condiderunt, a quibus traducem fldei et
Tertulliano, antequam Montani dogmata amplecte- semina doctrinae caelerae exinde Ecclesiae mutuatae
retur, elucubratum consequens est Psychicos seu
; sunt et quotidie mutuantur, ut Ecclesiae flant, ac
Catholicos non fuisse a TertuUiano inter hfereticos n per hoc, et ipsse apostolicffi deputantur, ut soboles
computatos. apostolicarum Ecclesiarum. Omne genus ad origi-
VII. Secundo notandum est, quod et ex prsece- nem suam censeatur necesse est. Itaque tot ac
dentibus sponte fluit, et qucB jam dicta sunt lucu- tantae Ecclesioeuna est illa ab Apostolis prima, ex
lentius adhuc confirmat :Montanistas,quamvis con- qua omnes omnes primae et omnes aposto-
: sic
versatione et disciplina ab apostolicarum Ecclesia- licae, dum una omnes probant unitatem, dum est

rum institutionibusmoribusque differrent^setamen illis communicatio pacis, et appellatio fraternitatis,

non esse arbitratos in iis in quibus fidei et christianae etcontesseratiohospitalitatis; quaejuranonaliaratio

religionis summa vertitur, ab earum communione regit, quam ejusdem sacramenti una traditio. Hanc
eodem Tertulliano, et iisdem ferme
alienos. Id ex igitur dirigimus prsescriptionem (67) : si Dominus
locis compertum esi. Libro enim de Virginibus Jesus Christus Apostolos misit ad prsedicandum,
velandis, postquam docuit Catholicos et Monta- alios non esse recipiendos praedicatores quam
nistas in unam fidei regulam conspirare, et Para- quos Christus instituit.... Quid autem praedicave-
cletum non fidem adulterasse,sed disciplinaj supre- rint, id est quid illis Christus revelaverit, et hic
mam admovisse manum, statim subjungit « Per : prescribam non aliter probari debere, nisi per eas-
Grseciam etquasdambarbarias ejus plures Ecclesiae dem Ecclesias, quas ipsis Apostoli condiderunl, ipsi
virgines suasabscondunt.Estet subhoccoeloinstitu- C eis praedicando tam viva (quod aiunt) voce, quam
tum istud alicubi,ne qui gentilitati Graecanicse aut per epistolas postea. Si ha3c ita sunt, constat
barbaricftJconsuetudinemillamadscribat.Sedeasego proinde omnem doctrinam, quae cum illis Ecclesiis
Ecclesiaspropo5ui,quasetipsi Aposto]i,velapostolici apostolicis matricibus et originalibus fidei conspiret,
viricondiderunt,etputoantequosdam.Habentigitur veritati deputandam, id sine dubio tenentem
etill«eamdemconsuetudinis auctoritatem,tempora quod Ecclesiae ab Apcstolis, Apostoli a Christo,
etantecessores opponunt,magis quam posteros istae. Christus a Deo suscepit reliquam vero oranem :

Quid observabimus,quid diligemus ? Non possumus doctrinam de mendacio jirsjudicandam, quse sapiat
respuere consuetudinem,quam damnare non possu- contra veritatem Ecclesiarum, et Apostolorum, et
mus,utpote non extraneaij(j,quia non extraneorum, Christi, et Dei. Superest ergo uti demonstremus,
cum quibusscilicet communicamus juspacis,et no- an hacc nostra doctrina, cujus regulam supra
men fraternitatis.Unanobis,etiIlisfides,unus Deus, edidimus, de Apostolorum traditione censeatur, et
eadem lavacri sacramenta. Semel
idem. Christus, ex hoc ipso an csetera^ de mendacio veniant. Com-
dixerim,una Ecclesiasumus.Jta nostrum est,quod- municamus cum Ecclesiis apostolicis, quod nulla
cunque nostrorum est. Sed nihil luculentiusadid
>> doctrina diversa : hoc est testimonium veritatis. »

probandum afferri potest iis, quae in eamdem sen- Q Et infra, adversus hsereses quae se de vetustate
entiam subtilissimedisputatin librodePraescriptio- jactabant, seseque imperitis, quod sub Apostolis
nibus adversushsnreses,quem,utidixi,jam montani- fuissent, pro apostolicis venditabant : id, ait, illis

sta composuit.AIiqua ex eo libro loca,quamvis pro- incumberc, ut ostcndant aliquem se, vel exApo-
lixiora,adhucafferre oporaG pretium existimavi,quia stolis, vel cx apostolicis viris, qui tamen cum
rem planc conficiunt,et optimoinlumine collocant. apostolis persovoraverit, suae habere institutionis
Ait igitur ad convincendos hoereticos hoc solum esse auctorem, aut saltem apostolicarum Ecclesiarum
disputandum (65) :«Quibus competat fides ipsa, cu- coinmunione potiri (68) : « Cseterum si qua3 audent

(61) Lib. I Advers. Marcion., cap. 1. col. 171-177.

(62) Anno D. 200, num. ix. Vid. et Pagium, An. (6.5)Cap. 19.
19.5, num. iv. (66) Gap. 20.
ile Carne Ckristi, cap. 2.
(03) Lil). (67) Cap. 21.
64) Vid. Pamel. in Vita Terlult. ad An. 203 ; (68) Gap. 32.
t.J, col, 65, conf. Aug. Noeselt. Dissert., i. I,
[)3 PIIO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SUCIIS. 94
inserere se actati apostolicaj, ut ideo videantur ab A. tatis,etCbristum Jcsum ex VirgineMaria FiliumDei
Apostolis traditae, quia sub Apostolis fuerunt, creatoris, et carnis resurreetionem : legem et pro-

possumus dicere Edantergo origines Ecclesiarum

: phetas cum evangelicis et apostolicislitterismiscet,
suarum, evolvant ordinem episcoporum suorum, et inde potat fidcin eam, aqua signat, sancto Spi-
90 ita per successiones ubi initio decurrentem, ritu vestit, Eucharistia pascit, martyrio exhorta-
ut primus ille episcopus aliquem ex Apostolis, tur,et ita adversushanc institutionemOlneminem
vel apostolocis viris, qui tamen cum apostolis recipit. Haec institutio, non dico jam quae futuras

perseveraverit , habuerit auctorem et antecesso- haereses praenunliabat, sed de qua haereses pro-
rem. Hoc enim modo Ecclesiae apostolicae cen- dierunl.Sed non fuerunt ex illa, ex quo factae sunt
sus suos deferunt : sicut Smyrnaeorum Ecclesia adversus illam. Etiam dc oliva; nucleo mitis, et
babens Polycarpum ab Joanne collocatum refert ;
optimac et necessari;e, asper oleaster exoritur :

sicut Romanorum Clementem a Petro ordinatum etiam de papavere fici gratissimae et suavissimae,
edit proinde utique et caeterse exibent quos ab
;
ventosa et vana caprificus exsurgit. Ita et haereses

Apostolis in episcopatum constitutos, apostolici de nostro fructificaverunt,non nostrae,degeneres ve-

seminis traduces habeant. ConOngant tale aliquid ritatis grano, et mcndacio sylvestres. » Potuisstne a

haeretici. Quid enim illis post biasphcmiam illici- „ Baronio, Bellarmino, et aliis qui Domana3 Ecclesiae

tum est?Sed etsi confinxerint, nihil promovebunt. addictissimi habentur, quidam de illa aut magnifi-
Ipsa enim doctrina eorum cum apostolica compa- centius aut illustrius praedicari? Quis crederethaec
rata ex diversitate et contrarietate sua pronuntia- haerelico homini,et ab Ecclesia Romaua extorri exci-
bit, neque Apostoli alicujus auctoris esse, neque dere potuisse.quibus omnes poenit)is adversusejus
apostolici. Quia sicut Apostoli non diversa inter dem Ecclesiffi doctrinam haereses proQigantur ?
se docuissent, ita et aposlolici non contraria Apos- Nemo prorsus, qui non adverterit ad ea quae hac-
tolis edidisocnt, nisi illi qui ab Apostolis descive- tenus ex hoc auctore deduximus, non id scilicet in
runt, et aliter praedicaverunt. Ad hanc itaque mentem venisse Montanistis, se ob novam prophc-
formam provocabuntur ab illis Ecclesiis, quae licet tiam ac disciplinam ab Ecclesiarum apostolicarum
nullum ex Apostolis,veI apostolicis auctoremsuum communione in iis qua; fidei sunt, et in quibus
proferant, ut multo posteriores, quae denique summa vertiturreligionis, excidisse. Attamen quia
quotidie instituuntur, tamen in eadem fide conspi- non omnes consentiunt, librum de Prasscriptioni-
rantes, non minus apostolicae deputantur pro bus a Tertuliano, dura inter Catholicos versaretur,
consanguinitate doctrinae. Ita omnes haereses ad non fuisse compositum, addam ex lib. iv cont.
utramque formam a nostris Ecclesiis provocatae Marcion., quem constat, postquam siraultates
probent se quaqua putant apostolicas. Sed adco ^ cum Psychicis, ut ait (70), habere coeperat, fuisse
nec sunt, nec possunt probare quod non sunt ab eo concinnatum, simile de Ecclesiis apostolicis,
;

nec recipiuntur in pacem, et in communicationem et praesertim Romana testimonium adulterum ,

ab Ecclesiis quoquo modo apostolicis, scilicet ob scilicet et haereticum esse habenduni quidquid in
diversitatem sacramenti nulio modo apostolicae. » rebus fidei ab earum traditione recedit, et extra-
Sed nihil luculentius iis, quae non multo inferius ncum esse existiraandum quidquid illis non cum
de prfficipuis Ecclesiis apostolicis et praesertim Ro- in una eademque communicat (71. « In sumraa
fide
mana, disserit in hfec verba (69) : « Age jam, qui si constat, id verius quod prius, id prius quod et

voles curiositatem melius exercere in negotio salu- ab initio, ab initio quod ab Apostolis, pariter uti-
tis tuae, percurre Ecclesias apostolicas, apud quas que constabit, ease ab Apostolis Iraditum quod
ipsae adhuc cathedrae Apostolorum suis locis pne- apud Erclesias Apostolorum fuerit sacrosanctura.
sidfcntur, apud quasipsae autbenticae litterce eorum Videaraus quod lac a Paulo Corinthii hauserint ;

recitantur, sonantes vocem, et repraesentantes fa- ad quara regulara Galatae sint recorrecti ;
quid
ciem uniuscujusque. Proxime est tibi Achaia, habes legant Philippenses, Thessalonicenses, Ephesii ;

Corinthum.Si non longe es a Macedonia,habes Phi- quid etiara Roraani de proxirao sonent, quibus
lippos, habes Thessalonicenses. Si potes in Asiam D Evangelium et Petrus et Paulus sanguine quoque
tendere, habes Ephesum si autem Italiae adjaces, ; suo signatura reliquerunt. Haberaus et Joannis
habes Roraam, unde nobis quoque auctorilas prae- alumnas Ecclesias. Nam et si Apocalypsira ejus
sto est statu felix Ecclesia, cui totam Apostoli do-
: Marcion respuit, ordo tamen episcoporura ad ori-
ctrinara cum
sanguine suo profuderunt, ubi Petrus ginera recensus, in Joannem stabit auctorem. Sic
passioni dominicaj adaequatur ubi Paulus Joannis ; et ceeterarum generositas recognoscitur.Dico itaque
exitu coronatur ubi apostolus Joannes, postea-
; apud illas, nec solasjam aposlolicas, sed apud
quam oleum igneum demersus, nihil passus est,
in universas quae illis de societate sacramenti confpe-
in insulam relegatur. Videamus quid dixerit, quid derantlir, id Evangelium Lucae ab initio editionis
docuerit, quid cum Africanis quoque Ecclesiis con- stare quod cum maxirae tuemur. « Haec profecto,
tesserarit : unum Deum novit creatorem universi- et his similia quae apud eum passim occurrunt

(69)Cap. 36. l71) Cap. 5.

(70) Vid. cap. 23.
95 DISSERTATIO APOLOGETIGA 96
etiam in iisquos constat, postquam ad Mon-
libris A Hacreticos enim Christianorum numero, eodem
tani dogma delapsus est.ab eo fuisse promulgatos, libro (73), aperte submovit « Sed dicet aliquis,
:

scribere nunquam ausus fuisset, qui se non exis- etiam de nostris excedere quosdam a regula disci-
timasset in iisdem cura Ecclesiis apostolicis fidei plinaj dcsinunt tum Ghristiani haberi penes nos.»
:

dogmatibus communicare. Non ignorabat profecto
Tertullianus, novam ab Ecclesia Romana damnari
O^ prophetiam, et inciplinam reprobari, quam
Montanus invexerat ; et tamen Romanae
et coeterarum apostolicarura auctoritatem ubique
projdicat, mirumque in modum
a Christianismo.ab Apostolicis et a Ghristo alienos
esse decernit, qui non in unam eamdemque fidem
cum Ecclesiis aposlolicis conspiraverint.Quod pro-
fpcto certissimo est argumento, non fuisse Monta-
nistis persuasum, se ab Ecclesisias catholicae com-
munione in iis qua; fidci sunt, excidisse.
Denique, ut innumera praetermittam quae huc in
eaindcm sententiara afferri possent, veram Chrisli
Ecclesiara non fuisse Tertuiliani judicio ad solam
Montanistarum sectam coarctatam, sed Catholicos
quoque ad unum idemque Ecclesia? corpus perti-
Haec igitur Ecclesia, cujusper totum librura incul-
patos sanctissimosque mores describit, atque
tuetur, et e cujus sinu multos, ait, id temporis
Ecciesiae, innumerosque martyres prodiisse,quorum sanguis
semen erat Christianorum, neque hapreticos com-
extoUit, eosque plectebatur, neque solos Montanistas, sed vel
maxime Catholicos, qui ut est apud eumdem Ter-
tullianura (74), de multitudine gloriabantur, et e
quibus 63constat,innumerosprae aliis sectis fuisse
martyres coronatos. Attamen cum, Tertulliani ju-
dicio, quo tempore Apologeticum promulgavit,
g nempe in medio Kstu persecutionis, ipsi quoque
Montanistoe Catholicorum numero censerentur,
manifestum est, ex iis et veris Catholicis unara
eamdemque, ex ejus sententia Christi Ecclesiam
ubique non easdem omnino
constitisse, quae licet
morurainstitutiones usurparet unum tamen idem- :

nuisse,cujus membra quamvis non easdem omnino que religionis corpus censenda esset, quod in
sectarentur morum institutiones eadem nihilomi- eadem fidei dograata conspiraret, iisdemque fidei
nus fide, iisdemque sacramentis inter se colliga- sacramentis uteretur.
rentur; ea luculenter ostendunt, qua3 de Christiani VIII. Tertio notandum est, id quod etiam ex
nominis Ecclesiaeque amplitudine adversus ethnicos praemissis sponte sua
Catholicorum profiscitur,
disputat (72) : « Hesterni sumus, et vestra omnia martyres fuisse a Montanistis pro veris martyribus
implevimas : urbes, insulas, castella, municipia, 8estimatos,et ad eorum quoquomodo communionem
conciliabula, castra ipsa, viam affectasse. Catholicos quidem martyres a
tribus,
decurias, pala-
tiura forum
senatura, sola vobis relinquiraus
; Montanistarum communione abhorruisse,memoriffl
templa. Cui bello non idonei, non prompti fuisse- prodidit Asterius Urbanus, non item Montanistas
mus, etiam impares copiis, qui tam libenter truci- ^ Catholicorum martyrum communionem esse aver-
damur,si non apud istam disciplinam magis occidi satos (7.5) « Quamobrem, inquit, quotiescunque :

licerel, quam occidere? Potuimus et inermes, nec Erclesiae viri ad martyriumpro verafidesubeundum
rebelles, sed tantummodo discordes solius divortii vocati, una cum quibusdam de Phrygum haeresi,
invidia adversus vos dimicasse. Si enim tanta vis qui martyres dicuntur, casu quodam coierint,
hominum in aliquem orbis reraoti sinum abrupis- semper ab illis dissentiunt et communionem :

seraus a vobis, sufTudisset utique dominationem eorum sollicite vitantes, gloriosum martyrii exitum
vestram tot qualiuracunque amissio civium imo conscquuntur quippe qui Montani et muliercula-
; ;

etiam et ipsa destitutione punisset procul dubio rum spiritui assensum commodare nefas ducant.At-
;

expavissetis ad solitudinem vestram, ad silentium que id verum esse constat ex iis quae nostra aetate in
rerum, et stuporem quemdam quasi mortuae urbis urbe Aparaea,qu.c ad Meandrura sita est,gesta sunt
quajsissetis quibus in ea imperassetis. Plures hos- a Caio et Alexandro martyribus, oriundis Eume-
tes quam cives vobis reraaiisissent, nunc enim nia. » Hujus quoque rei manifesta nobis ex eodem
pauciores hostes habetis pra; multidine Christia- TertuIIiano suppetunt argumenta imprimis ex :

norum pene omnium civium, pene omnes cives libro ad Marlyras, qui cum furente persecutione
Christianos habendo. Sed hostes raaluistis vo- D editus fucrit, nullum dubium est quin ad eorum
cari generis humani potius quam erroris hu- classem pertineat, quos dum in Montani castris
mani. » Haec de solis Montanistis intelligi sane militaret, elucubravit. Certum autem imprimis est
non possunt. Nunquam enim hajc secta adeo hunc librum veris,ex Tertulliani quoque sententia,
pomceria sua dilalavit. Sed neque de Christianis Christi martyribus fuisse nuncupatura, ut quos
prout etiam haeretici hoc nomine continentur. innumeris laudibus cumulat, et benedictos passim

(72) Apolog., cap. 37. ouvxat, 8t£ xo [i.T) pouXejOat auYi^axaOsffOat xtjj Sta
(73) Ibid., cap. 40. Movxavou y.at xwv y'^^^'^'^'^'' TTV£U[jiaxt, xai 6'xt

(7'i) Lib. de Irjnniis, cap. 40. xo'JXo aXr/rii; xat ett'. xwv ^fji£xepa)V yp6v(ov Iv 'Atzol-

(7.5) "OQs'' Toi y.ai £Tr£i8av q\ ItzI xo ttj<; xaxa [/.£1:5! x;/^ Tipo; Mativopqj xuyX°''^^' ^tyz^TiixhoM, ev
aAyjOsiav nfjtecoi; jj.apxtjptov xXr^O^vxe? i-Ko zf^^ xo~i; Ttcpt l'aiov xat 'AX£^av5pov (xtto Eu|j.£V£(a(;,
'Iv/.y.XriJtai; ziyui^Ji (xsxa xtvtov xwv a7:o xtj? xwv (Aapxupr^aavxt, TrpoorjXov. Apud Euaeb., lib. v,
4>p'JYWv alpsaiOK )vcYoij.4vii>v |juapx'jpa)v, otatpipovxai cap, 16.
Xc Ttpo; aijxou;, y.al [x-i) y.otvojvrjaavxt; aijxotq xeXet-
97 PRO SS. PEIIPETUA, PELIGITATE ET SOCIIS. 98
appelllat (76) ; « Inter carnis alimenta benedicti A tur,auclorem montanistam catholicorum acta mar-
martyres designati. Imprimis ergo lienedicti, etc. tyrum in lucem edere voluisse, et ad habendum
(77). Quo vos benedicti de carcere, etc (78). Sic cum iliis communionem suos fuisse adhortatum ?
nunc benedicti, etc. Proinde vos benedictae, etc. An id magis mirandum, quamquod ad eos, auclor
(79). Haec benedicti non sine causa, etc. » Secundo, similiter montanista,librum eorum laudibus refer-
tertium e&t, hos, quos tantis benedictionibus cumu- tum communionis utique symbolum, destinarit ?

lat, et ad ccelum usquelaudibus effert, non monta- aut quod apostolicarumEccIesiarum communionera
uistas fuisse martyres, sed catholicos, aut ex his quarum membra martyres compu-
inter praecipua
saltem plurimameorum partem constitisse. Id con- tantur, tantoperecommendarit ? Quis etiam mire-
stat ex capite primo, ubi eos ad mutuam pacem tur Tertuilianura magnis Perpetuam laudibus
his verbis adhortatur : 94 « Quam pacem quidam aQecisse, fortissimaeque martyris praeconio exor-
in Ecclesianon habentes a martyribus in carcere nasse ? Annon magis mirandum, quod calholicos
cxorare consueverunt. Et ideo eametiam propterea martyres, in libro ipsis nuncupato, tot benedictio-
in vobis habere, et custodire dcbetis, ut si forte, nibus cumularit, quod eorum certaminis a agono-
et aliis praestare possitis. » Hic enim Catholicorum thetem » esse dixerit (80) « Deum vivum, xystar-
raos fuit, ut communione ob crimina capitalia de- chum 95 Spiritum sanctum, coronam aeternitalis
jecti, martyrum opem implorarent. Porro Catho- " bravium,angelicae substantiae politiam in ccElis.glo
lici ad quibus sciebant ejusmodi
Montanistas, denique miretur,
riara in saecula saeculorum?)>Qui3
Ecclesiee catholicse raorem et consuetudinem im- Perpetuaevisionibusutieumvoluissead probandum,
probari minime confugissent. Tertio, certum est solos ante diera judicii solemnis martyres incoelum
martyres, ad quos ejusmodi librum TertuUianus recipi ? Non est profecto id raagis rairandura,quam
destinavit, a sua cominunione alienos neutiquam quod Rutilii raartyris in libro adversus Ecclesiam
credidisse. Eos enim rogat, quod inler alimenta promulgato cum multa laude meminerit ejusque
carnis, quae illis Ecclesia subministrabat, et hoc ab exemplo usus fuerit ad probandum,fugiendara non
eo munusculum acciperent, quod ad saginandum esse persecutionem quia nihil fuga prosit, si Deus
spiritum faceret; quod certe mutuae communionis nolit. « Rutilius sanctissima martyr, cum totiens,
indubium est argumentura. Certum denique est inquit (81), fugisset persecutionem de loco in
Ecclesiam quse laudatos martyres aliraentis carnis locum,etiara periculum (ut.putabat) nummis rede-
tanquara pia raater fovebat, verara Ghristi Eccle- misset, post totara securitatem, quam sibi pros-
siam, Tertulliani quoque judicio fuisse : « Inter pexerat, exinopinato apprehensus,et praesidi obla-
carnis aliraenta benedicti raartyres designati quae tus, tormentis dissipatus, credo, pro fugae castiga-
vobis et doraina materEcclesiade uberibus suis, el C tione, dehinc ignibus datus, passionera, quam
singula fratres de opibus suis propnis m carcere vitarat. raisericordiae Dei retulit. Quid aliud voluit
subministrant, capite aliquid et a nobis, quod faciat Dominus nobis demonstrare hoc documento.quam
ad spiritum quoque educandura. Atqui catholica » fugicndura non esse.quia nihil fuga prosit,si Deus
Ecclesia nisi de catholicis martyribus sollicitanon nolit ? » Non hunc, puto, Basnagius dicturus est
fuisset. Praeterea inter praecipua Ecclesice Roma- martyrera montanistam, cura sibi licitura esse cre-
nae dotes, exquibus illam, utsupra videmus, sura- diderit saluti suae fuga consulere et periculum
mopere coraraendat, hanc etiam recenset, quod prelio redimere quae illicita ex Montani disciplina
;

suos ad martyriura adhortaretur; Marlijrio, inquit, habebantur; ettamen tot tantaque in eum congerit
adhortatur. Quae vero laus, aut gloria fuisset non praeaonia, ejusque exemplum, ut sanctissirai mar-
genuinos, sed adulteros Christo martyres parere? tyris, adhibet ad probandam quam adstruebat
aul quis dubitet an veros Christi marlyresin honore sententiam.Mavili etiam martyris Adrumetini cum
TertuUianus habuerit, et eorum coraraunionem laude meminit in libro ad Scapulam, ejusque
exoptarit? Postremo, eorum martyrura, quorura exemplo utitur ad probandara quara adstruebat
fidem, constantiam, et raultitudinem cum in Apolo- sententiam quod nulla videlicet civitas, nuUns
:

getico, tum in libro ad Scapulam, et alibi frequen- „ persecutor impune laturi essent christiani sanguinis
tissime praedicat, maximam partem fuisse Catholi- effusionera (82) « Tibi quoque optaraus admoni-
:

corum, nec Basnagius, puto, inficias iturus est tionem solam fuisse,quod cumAdrumeticura Mavi-
nisi forte velit eximiam hanc Catholica?, adeoque lum ad bestias damnasses, et statim ha3c vexatio
verae Christi Ecclesiae laudem detrahsre, quod subsecuta est,et nunc ex eadera causa interpellatio
fecundissima fuerit sanctorum marlyrura parens. sanguinis.» Et huuc igitur Basnagjus audebit tam
IX. His aniraadversis, nuUam, puto, in Basnagii levi conjectura,quod a Tertulliano laudatus fuerit,
propositis argumentis superesse difficuItatem.Quis e Montanistarum secta martyrem pronuntiare ?
enim miretur (si ad ea, de quibus hactenus disse- Psychicos non adeo, ut ostendi, contemptui habe-
ruiraus, animura advertit) ;
quis, inquara, raire- bant Montanistae, ut eos ab haereticis non distin-
(76) Cap. 1. (80) Gapile tertio.
77) Cap. 2. (81) Lib. de Fuga persecut., cap. 5.
(78) Gap. 3. (82) Cap. 3.
(79) Cap. 4.
99 DISSEUTATIO APOLOGETICA 100

guerent, ut in iis com-

quae sunt fidei, alienae eos martyrcs exstitisse, hos novam prophe-
A. seclo3 suaj
raunionis esse conserent, ut eorum denique mar- tiam fructus germinasse,ad ejusmodi certamina du-
tyres ludibrio pariter haberent:neque Tertullianus riore quam invexerat,disciplina Montanum imbelles
quanquam Catholicis infensissimus et Monlani quoque feminas instituisse. Quinino ha^c aliaque
defensor aoerrimus, eo unquam vesKniae processit hujusmodi palam apertisque verbis praedicasset,et
ut iis qui in Gatholicae Ecclcsiaj sinu niartyres opportune iraportune nulla non ferme paginalecto-
occubuissont,aut martyrii coronam detraheret,aut ribus inculcasset. An nescimus quae sit his de
moritas laudes preeconiaque invidcrct. rebus haereticorum jactantia ? quam inde soleant
X. Quominus miremur in Montanistis, simi-
id inaniter superbire, similive arrepta occasione in
liter hoereticorum exempla non desunt. Quantis Catholicos impudentissime debacchari Exemplo ?

enim laudibus Socrates et Sozomenus, licet Nova- esse potest auctor Donatista,qui sanctorum Satur-
tiani, catholicos non solura martyres, sed etiam ninijDativi et sociorum martyrum Acta litterarum
doctores non exornant ? Neque eos dico marty- monumentis consignavi. Quamvis enim laudati
res qui, antequam Novatianus schisma confla- martyres e Donatistarum secta non fuerint, cura
ret, in Ecclesia catholica floruerunt : sed eos, qui nisi sedata persecutieue pr^textu traditionis con-
deinceps exorti sunt,et a quibus laudati scriptores flatura schisma non sit ; attamen quia passi sunt
optime noverant, Novatianos inter haereticos com- ne divinas Scripturas persecutoribus traderent, et
putari. Quibus enim prsjconiis Hosiura, Athana- traditores videbantur exemplo suo praedamnasse,
sium, Alexandrum G. P., 9© magnum Bisilium suaque comraunione ejecisse;mirura quara inde se
Gregorium Theologum,aliosque id generis doctores quave irapudentia in Catholicos insurgat
jactet,
catholicos non afficiunt? Quam iidem non tribuunt petulantissimus scriptor ! «' Devicto, » inquit (83),
Nicaenis Patribus auctoritatem? Quam magnaj huic alque prostrato diabolo, 97 victricera palmam in
synodo reverentiam, honoremque non deferunt ? passione gestantes sententiam in
, traditores,
quamvis Catharos seu Novatianos inter hasreticos atque in eorum consortes, qua illos ab Ecclesiffl
numerarit. Quid porro dicam. de iis qui sub Juliano communione rejecerant, cuncti raartyres proprio
Apostata, sub Yalente imperatore ariano, et in sanguine consignabant. Fas enira non fuerat,ut in
Perside sub Sapore, martyribus,passi sunt ? quan- Ecclesia Dei siraul essent martyres et traditores. »
tis Socrate et Sozomeno laudibus celebran-
a Aliquidne in auctore Montanista simile occurrit ?
tur ? annon eos veros inter ac genuinos Christi Mirum quara modeste, quam verecunde se gerat ?
martyres numerant ? annon eorum Acta,quantum Ait quidem senovas visiones et prophetias agnos-
ipsorum in scribendis historiis institutum patie cere, atque honorare sed Perpetuae Saturique :

batur, in lucem proferunt ? annon eamdem illis, C visiones ac coelestes revelationes litteris manda-
quam antiquis martyribus tribuunt auctoritatem, turus, non ideo Catholicis insultat, qui novos pro-
quamvis non ignorarentnon eos Navatianae fuisse, phetas recipere recusabant.Suos quidem ad haben-
sed catholicae communionis ? Et porro niirabimur, damcura martyribus communionem adhortatur :

si auctorraontanistacatholicorumquorumdamActa sed non ideo illos a Catholicorum communione,

martyrum collegerit, ac litteris consignarit ? si novos prophetas reprobantium (quod auctor Dona-
Tertullianus fortissimos eos martyres nuncuparit,et tista facit) deterret. Unde autem hceretico homini

eorura revelationibus auctoritatem aliquam hono- tanta modestia! nisi quia optime noverat se non
reraque detulerit ? idque adversus eorum ortho- montanistarum, sed catholicum gesta martyrum
doxiara gravissiraura esse prgejudicium , et eos litteris coraraendare.
proinde catholicorura numerc martyrum eximendos CAPUT III.
et Montanistis reliquendos, arbitrabimur ? Id si ita INTERNIS BASNAGII ADVERSUS NOSTROS MARTYRES ARGU-
est, expungantur etiam oportet e Gatholicorum
MENTIS GENERALE RESPONSDM ADHIBETUR.
diptychis tot sanctisaimi doctores, imo ct ipsi I. Interna Basnagii advcrsus sanclos martyres arcju-
menta. II. Aclorum potius compilatori fnles dcro-
Nicaeni Patres, tot fortissimi raartyres, tot etiara
ganda essct, quani sa)irtorum martiirum ortho-
religiosissimi monachi.quorum laudos ncc Socrates n doxui in dubium reiocanda. III. Rationes addu-
nec Sozomemus tacuerunt ; expungantur, inquam, cu)ifur,q7iibus Actorum Yvr,a'.6xyj; iti controversiam
e catholicarum ecclesiarum diptychis,et Novatianis vocari posset. Prinia ratio ex quibusdam vcrf>is
exoticis quie in Pcrpetiuun, a qua maxima eorum
accenseantur, propterea quod in eos Novatiani
pars scripta perliibetur, miuimc quadrant. IV. Se-
scriptores tot tantaque praeconia contulerint. cunda ratio cx styli similitudine qax unum et
XI. At ego non solum ex auclore montanista eumdem scriptoron rclcrt, cum tamen a trilms
nullum creari posse existimo sanclis martyribus diversis scripfa fuisse diranfur. V. Ncque Terttil-
liani. neque sxjncli)-oni scriptoris avcforitas impe-
prajjudicium, quin et gravissimum inde pro illis
diret, quo mi)ius de Aclorum fide dubitaremus, si
conticere mihi videor arguraentum. Non enim aliquid reapse conlinei^ent quod catholicos marlyres
scriptor montanista dissimulasset.aut verbissolum dcdeceret.
ambiguis et obscurisindicasset,fortissiraos athletas I. Extcrna, ut vocant, argumentaduobus prajce-

(85) In praefat.
101 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 102
denlibus capitulis prosecuti sumus.interna sequen- ^ tum jam hinc ipsa narrabit,sicut con-
martyrii sui
tibus capilibus examinabimus.De his in hunc mo- scriptum manu sua, et suo sensu reliquit. Cum
dum disserit eruditus Basnagius : « His argumen- adhuc, inquit, cum persecutoribus essemus, et me
tis, 1) externis scilicet, « insita praestant. Quippe pater avertere, etc.
» Et infra « Tum dixit mihi :

eo se modo Perpetua gerit, quasi Spiritum sanctum frater meus, Atque ita semper cum ipsa tum
elc.i)

veluti monile quoddam in arca inclusum sua babe- Saturus in propria persona loquuntur, Et cap. tii,
ret ad nutum, ejus illustrationi])us quando vellet 2 « Hoc usque in pridie muneris egi
: ipsius au- :

usura ad arbitrium, Audiantur verba ejus cap. i, tem muneris'actum, si quis voluerit, scribat. » Et
3 « Dixit mihi frater
: meus Domina soror, jam : mox cap. IV, 1 « Sed et Saturus benedictus hanc
:

in magna dignitate es ; et lanta, ut postules visio- visionera suam edidit, quara ipse conscripsit. » Et
nem,et ostendatur tibi an passio sit,an commeatus infra,cap. v,l » Haec visiones insigniores ipsorum
:

Et ego quas me sciebam fabulari cum Domino, cu- martyrum beatissiraorura, quas ipsi conscripse-
jus beneficia tanta experta eram,tidenter repromisi runt.» Et tandem cap. v, 3, se ait Perpetua? man-
ei dicens : Grastina die tibi Miram
renuntiabo. » datum exsequi, et quse postea, ipso prffisertim die
sane fiduciam etsola Montanifamilia dignam Ne- ! rauneris factasunt,sicutipsa desideraverat,postero-
que satis cum gravitate decentiaque oblata Perpe- rum memoriae commendare. « Quoniam ergo per-
tuae visa conjunguntur. Homo in habitu pastoris, misit, et perraittendo voluit Spiritus sanctus ordi-
« de caseo quod mulgebat, dedit PerpetujE quasi nera ipsius rauneris conscribi, etsi iadigni ad sup-
buccellam. » Hinc colligit sibi mortem imminere. plementum tantae gloriaB describendura , tamen
Notabilius, illud,quod cap. iii, 2, Perpetua nar- quasimandatum sanctissimae Perpetuae, imo fidei-
rat « Exivit quidam contra mc .^gyptius fcedus
. commissum ejus exsequimur, etc. » Qui ergo rem
specie, 98 cum adjutoribus suis pugnaturus me- toties ab auctore contestatam, atque inculcatam in
cum.Veniunt et ad me adolescentes decori adjuto- dubium revocat, 99 omnem profecto ejus dictis
res et favitores mei et exspoliata sum, et facta
: fidem non habet.NuIlibi autera sanctus Augustinus
sum masculus. » Procedit igitur cum .'Egyptio ad in controversiam vocat, fuerit ne Perpetua Eccle-
pugnam Perpetua sexu mutato, victoriee pretium sice mulier,an sectae raontanisticae sed ubicunque ;

acceplura « ramum viridem, in quo erant mala illius raeminit, meminit autem frequentissime, ut
aurea. Et petiit silentium, et dixit : Hic ^gyptius sanctissimam raartyrem,et invictissimam celebrat.
si hanc vicerit, occidet illam gladio ; et si hunc Unde ex Augustini sententia,Actorum potius fides,
accipietramum istum. Et recessit. Et acces-
vicerit, quam martyrura orthodoxia in dubium revocanda
simus ad invicem, et coepimus mittere pugnos.Ille esset, si quidem in Actis aliquid occurreret quod
mihi pedes apprehendere quoerebat: ego autem illi C aut Spiritum sanctum, aut veros Christi martyres
calcibus faciera caedebam. » Hseccine sunt Spiritu dedeceret.
Sancto digna'' similiane prophetisobtulit unquam? Et sane quot,Iicet antiqua,sanctorum martyrum
Scilicet ea visa sunt.quibus sacrum Joelis accommo- autapostolorumautquorumlibetinsigniumvirorum
detur oraculum?Montaniprorsus redolentofficinam acta vel historiae, hoc potissimum arguraento, aut
somnia ejusmodi, extasis ejus simillima, qua Ter- in dubiura revocantur, aut penitus exploduntur, et
tuUianus probatanimam esse « aerii coloris,et for- ad fabulas araandantur! Quotetiam antiqua raonu-
ma; per omnia humanas (84). » menta, hoc eodem srgumento, auctoribus quorum
lI.His omnibus difficultatibus hocprimum adhi- noraina praelerunt, abjudicantur ! Ita qui Barnabae
beo generale responsum, quod si quidem objecta aut Glementis, aut Ignatii Epistolas inter supposi-
Perpetuffi visa aliquid reape aut Spiritu sancto, titios foetus recensent, hac prassertim ratione ni-
aut martyre indignum continerent,Actorum potius tuntur, quod in eis apostolici viri doctrina, spiri-
sinceritas, quam martyrum orthodoxia ia dubium tus ilem apostolici vis et majestas desideretur.Hac
esset revocanda. Hac primum responsione usus est etiam ferrae una ratione ducuntur, qui Hermae vi-
et sanctus Augustinus. Cum enimquamvis antiquis adeo celebratas, ut pene
sibi Perpetuae siones,
visio inferius examinanda, qua fratrem suum Di- n in Scripturarura canonem relatee ab eis fuerint.ex-
nocratem in poenis, deinde in refrigerio vidit,obji- sibilant atque ex))Iodunt quod nempe multa ipso- ;

ceretur, hoc primum respondit (85) quod « nec rum judicio contineant Apostolorum discipulo non
Scriptura ipsa canonica est,nec illa sic scripsit vel satis digna, et ab Apostolorum doctrina perquam
quicunque illud scripsit, etc. » Quibus verbis du- aliena neque, ut verbis utar Basnagii, satis cum ;

bitare videtur, an reapse Perpetua revelationes
suas in litteras miserit: adeoque non omnem Actis
eteorum editori lidem adhibere. Hic enim perspi-
cue docet Perpetuam et Saturum, quee ad visiones
et revelationes pertinent, suis ipsos
scripsisse : « Haec, im^iuit,
gravitate decentiaque oblata Hermae visa conjun-
gantur. Nemo tamen criticorura eo hactenus auda-
cia3 processit, ut ob naevos aliquos, aut errata, aut
etiara noxia doctrinae capita, quae sibi in hisce.aut
manibus con- ejusraodi monumentis deprehendere videbatur, de
sub initiura,ordinem to- illorum sanafide atque orthodoxia dubitaret,quibu3

(84) Lib. de Anima, cap. 9. (85) Lib. I de Antma et ejus orig., cap, 10.
103 DISSERTATIO APOLOGETICA 104

ejusmodi operaPalrosctiaraanliquissirni tribuerunt A, eam usu populari Afrorum Juisse, liaud facile
in

Maluerunt scilicetlaudatis Patribus eripere quas il- concesserim cum neque in Tertulliano ejusdem
;

lorum indigna spiritu judicarunt, quam de iilorum aevi scriptore.quanquam cxoticis ejusmodi ac prse-

indignum aliquid statuere, et

pietate ac religione cipue Grascis vocibus adraoduin delectetur, et fre-
secundum eorum contestalam virtutem de libris quentissirae de visionibus ac revelationibus agat,

auttributisipsisvisionibus Hrbitrumfacere,quamob occurrat;nequeinsupparibus scriptoribus,Cypriano

libros aut visiones eorum famam et honorem in et Pontio diacono, quanquam et ipsi varias sub-

discrimen adducere: neque ideo pravam de sanctis inde visiones referant neque item in Optato Mi-
;

quibusdam viris opinionem animo imbiberunt ;

levitano, Augustino, Fulgentio, ac Victore Vitensi,

quod prava judicarent,quae illis scripta tribueban- quamvis non adco castigata locutione,et a populari
tur;sed quas prava judicabant iis tribui nolucrunt,de usu remotissima, utantur. Eodem capite iii, 2,vox
alia Graece significationis occurrit « /Egyptium
quibus fasnon erat pravam animo imbibere opinio- :

nem. Cum igiturnefas esset etsuramse temeritatis video in afa volutantem. » « Afa, » inquit in hunc
de Pcrpetuae ct sociorura martyrum religione ac locum laudatus Holstenius, « pulvis est, graeca si-
recta fide per tot abeorummartyrioseecula,univer- gnificatione est enim gra^cum nomen a-ir^, latine
:

veterum Patrum unanimi

salis Ecclesiae judicio ct scriptum.Solebant autera pugiles certaturi insper-
consensione comprobata, controversiam movere. gere uncta corpora pulvere,vel in eo humi jacente

si quid in eorum actis offendit Basnagius, quod in

se volutare. Ovid., Mctamorphos. 9 de duobus pa-
catholicos martyres ipsius judicio non quadrel, id invicem
lestritis sibi pulverem ad istum usum
potius, omne debuit ut adulterinum rcjicere,quam ministrantibus :

de sanctis martyribus indignum aliquid constituere. Illecavis hausto spargit me pulvere palmis
quam Augustinus ape- Inque viceni fulvae jactu flavescit areuae.
III. Nequeprofecto,si huic
ruit, insistere orbita^ voluisset, pro ea qua poUe- « Quamarenam,unde flavescebant hic modo pu-
bat ingenii vi et crilico acurcine, Basnagio defuis- gilum corpora, Martialis lib. vii, Epigram. 66, vo-
sentargumenta quibus hanc opinionem utcunque cat hapen hoc vcrsu :

fulcirelOOetplausibilemefficere potuisset. Primo

Et flavescit haphe »
enim non sibi quisquam facile persuaderet, mulie-
rcm Africanam adco fuisse Grsecis litterisaddictam Nescio tamen, an pra^ter Martialem apud alium
uL ab iis in tam brevi scriptura ssepius usurpandis, Latiniim 101 scriptorem reperiatur; et poeta for-
sibinequiverittemperare.Haud me latet GrKca csse sitan metri causa hanc vocem usurpavit. Capite
(luamplurima verba, quae in vulgarem etiam,et po- item ii,3,Gra3Cum aliud paulo post nomen legitur :

puiarem Latini sermonis usum transierunt:at non ^ « Et inter me el illum grande erat diadetna. » De
ejusmodi sunt quae a Perpetua in suis describendis hac etiam voce haec habet Holstenius in notis :

visionibus usurpantur, imo fere inusitata, et quee « Non dissimulo, si suscipioni esset indulgendum,

in Latinis scriptoribus vix.autnunquam occurruut. videri non sine fundaraento reponi posse diasfema
Ila cap. I, 3 « Bcne venisti, Tegnon. » Ubi Rui-
: pro diadema. Nam diaslematis vocem Latinis eo
nsrtius admonet.quod -uixvov.etsi rarius,aliquando saeculo frequentatani intelligere licet ex L.Frontino
tamen filiam designat.Scd vellem Latinum scripto- lib. De Agror.Qnalif., i\h\ sic scribit Si tres circuli :

rem protulissct, qui xr/.vov pro filia scripscrit. pares fucrint, inter se aequali diastemate connexi,
Cap. II, 3, « Ostensum est mihi hoc in oromate. » Et Hygenus de Limit. consiit., Quid quod nec illa
Et cap. III, 2, « Video in oromate. » In quoe loca ipsa regione solis conspectus recte potest de-
liajc annotat vir Gl. Luca Holslenius : « Hes exigit prehendi, nisi aequalibus ab ortu et occasu diaste-
ut rescribatur horamate,n\s\ hnec vox ita deformata matibus, fcrramentura ponatur. Item, terram pun-
inusu populari Afrorum erat.Est autem oa[j.a vox clura esse coeli solem amplo diastemate
et infra

Graecasonans visum,sive visionem.Usurpatur Actor
cap. XIT.9 ; Latini scrjptores ea rarius usi sunt,ta-
men Aldhelmus, lib. de Virginitate, cop.
sancto Joanne evangelista Joquitur, ait, eum « in
Pathmo raptum in horomate, » ubi Meursius recte
horamate substituit in Mantissa critica (sicque in
spiriLus sustineri. De hac taraen viri doctissimi
observatione, hffic subjungit Petrus Possinus :
3, ubi de D « Quse notat liic Holstenius de conjectura qua re-
scribendum suspicatur diastema pro diadema vi-
dentur hanc exceplionem pati.quod loca illa qu»
citat Frontini et Hygeni agrimcnsorum parum certo

Bibliotheca sanctorum Patrum editum repcrio),lVu- pcrsuadcant, sanctam Perpetuam usam hoc loco
stra reprehensione Suvartio Analcclorura lib. iii. ista voce quoe erat propria artis agrimensorioc, ac
cap. 9,qui chroma il)i roscribendum, persuaderc consequentcr aliena ab usu vulgarijpraesertim mu-
nequidquam conatur. Reperio etiam apud Alcui- licrum in Africa. » Itaque ex constanti ac diserta
num, lib. de Vita sancti Willebrordi, capite 2,
i mss. codicis lectione vocem diadcma retineri vult,
baec verba : « Mater, intempesta? noctis quicle, et idem fcrmo quod Limbi noraen hoc loco signi-
cffileste in somnis vidit horama. <> Quod ait vir do- ficare. Scd quic in hanc rnontom eruditeatque sub-

ctissimus, latinos scriptores hac voce rarius esse lilitcr disserit, non oslcndunt hanc fuisse eo tem-

usos, perspicuum esl sed quod indicare vidctur ;

pore hujus vocis usitatam ac popularem notionera
105 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 106
sicut modo Lmfti nominis apud BcholasLicos, adeo- j^ libruiii Anima. Acta forsitan nondum
scripsit de
que melius ac diaslema in africanam fcminam con- ediJerat, sed apud se retinebat suo tempore
ea
venire. Licet enim Tertuilianus, Perpetuae coaevus, publicanda.Plus itaque momentiin secunda ratione
Augustinus,
et Carthaginis incola,et pnstea sanctus C"t. Non enim negari potest, Actorum humilius

ssepius abdita haec animarum receptacula nomina- esse dicendi genus neque Tertulliani cothurno
rinl, nunquam ea tamen diademala nuncuparunt : incedere. At non Perpetua soluni et Saturus, sed
quanquam ille, ut dictum est, exosticis et peregri- ipse quoque Actorum cditor humilius repit. Unde
nis, hic vero popularibus vecibus admodum dele- quemadmodura phrases aliquas et verbaTertulliani
ctarentur. Jam vero quis sibi facile persuadeat, verbis ac phrasibus similia, non minus Saturus
raulierem ad martyrium festinantera, graecam af- et Perpctua quam passionis eorura editor, habent
fectasse eruditionem, aut inter carceris umbras et ita non minus iste humilius dicendi genus, quam
angustias, in brevi hoc commentario litteris consi- Perpetua et Saturus consectatur.Et siquidera auctor
gnando, de inusitatis vocibus excogitasse, et non epistolae propteraliquam similitudinem suspicatus
magis eas quae in usu familiari habebantur, prout est, an Actarum editor ipse fuerit Tertullanus :

sponte sese ac statim ad mentera offerebant, usur- multo magis propter unum ferme eumdemque
passe ? Saturus quoque graecas litteras amat, adeo orationis characterem, suspicio esse poterit, annon
ut in brevi scriptiuncula,qua visionem suam expo- '
Acta ex unius ejusdemque auctoris manu profecta
nit, graecis nequierit vocibus abstinere : « Et audi- sint.
vimus vocem unitam dicentium, Agios, agios, agios, Haec non eo dicta velira, quod ejusmodi con-
sine cessatione. » jecturis admodura deferam, aut quod Actorum
YVT|(Ti6TY;-ra in suspicionem adducere in animo
IV. Secundo si Actorum editori fidem adhibe-
reapse habeam, sed ut ostenderem, quibus argu-
mu3, Acta non uno auctore constant, sed e trium
mentis confirmari posset opinio ejus, qui sibi in
scriptorum monumentis concinnata sunt, Perpetuae
Perpetuae visionibus ac rcvelationibus aliquid vi-
nimirum, Saturi, et eorumdem Actorum collecto-
deretur offendere, quod aut Spiritura sanctura aut
ris, qui et praefationem adjunxit, et quae ipso die
catholicae comraunionis martyrera dedeceret : ac
muneris gesta sunt, in litteras misit. Verum si
propterea ea omnia vellet, ut Montanistarura com-
oculos propius adraovearaus, eaque non oscitanter
menta, et confictas ab otiosis ac superstitiosis
a nobis aut somniculose legantur, sed praesenti
hominibus fabulas repudiare. Quod certe minoris
animo et ea qua per est attentione, unura statira
eumdemqueauctorera repra^sentare videntur. Simi-
audaciae foret, quam sanctos martyres Gatholico-

lia in omnibus verba, similes 102 pbrases,simile3 .

rum diptycbis expungere et in Montanistarura

locutiones occurrunt; unus idemque stylusin omni-

censum referre.

bus deprehenditur. Auctor Epistolae Biturigibus scri- V. N'!que vero aut Tertulliani auctoritate, aut
ptae ad Henricura Valesium id opusTertulliano attri- ipsa103 Actorum vetuslate ab incoepto, si opus
buit. Quod ut probaret, collatis raultis Actorum esset,prosequendaque hacvia deterrerer. Non equi-
lociscum aliisTertullianioperibusostenditeumdem dem Tertulliani auctoritate : quamvis enim ea
omnino stylum,easdem loquendi formulas,ac etiam ad manus habuisse credatur, et pro genuinis atque
saepius eadem verba in utrisque reperiri. Sed hae indubioe fidei raonuraenlis laudasse, de hoc tamen,
loquendi formula?, hae phrases, haec verba, hic de- ut dixi, non constat, cura ipsi commemoratam
mum quicunque sit Tertullianicus styIus,non iniis Perpetuae visionem aliunde potuerit accipere,
tantum quje de suo auctor se adjecisse fatetur,sed Deinde, non multum in hacce controversia scri-

in iis etiam quae ut Perpetuae et Saturi verba exhi- ptoris hujus auctoritate deferendum est, cum nul-
belanimadvertitur.Basnagiustamenlaudatum opus lius hisce in rebus criterii et judicii fucrit, ut qui

TertuUiano his arguraentis abjudicat: quod Tertul- sibi ab insanis,fanaticisque mulierculis turpissime

liano nuUus veterum ea tribuit. Quia etiam stylus imponi passus fuerit, et animara aerei coloris esse
illo Tertulliani humilior est nec paribus ignibus cradiderit, et formx per omnia humanx, quod eam
micat. Denique Acta Perpetuae laudat ipse Ter- D sibi quffidam e Montanisturura secta pseudo-pro-

tullianus suppresso suo nomine, quod edit, dum phetes, ejusmodi coloribus, et lineamentis praedi-
operum suorum merainit. In priraa istarura ra- tam renuhtiaverit.
tione, ultima non multura momenti inest. Ad
et Fuerint et(am ab auctorc coaevo, ut fertur, et
primam enim responderi facile posset primo argu- : ipse in praefatione testatur, sanctorum raartyrum
mentum esse negativum,quod propterea non adrao- Acta in litteras raissa, et serae posteritati coramen-
dura urget. Secundo, ideo non fuisse id operis data non inde taraen consequens esset, ea quaa
:

inter Tertulliani Opera recensitura, quod Actorum ad visiones pertinent, omnia esse avidis auribus,
potius collector quara auctor haberetur. Postre- nulloque adhibito criterio excipienda. Quam facile
mam quoque rationem facile esset eludere, di- est enim ut hisce in rebus et boni, viri fallantur,
cendo imprirais quod Tertullianus Acta non oitat, et raale feriati homines cum otio suo,tum aliorum
sed Perpetuae visionem memorat, quam aliunde credulitate abutantur ! Auctor, ut vidimus, mon-
accepisse poterat, quam ex Actis. Deinde cum tanista,quae d^ Perpetuspet Saturi visionibus habet,

Patrol. III. 4
 408
107
DISSERTATIO APOLOGETICA
potnisset. Res in A Perpetu^ et Saturi visiones, iisque in ore fam^
omnui adarbitrium confingere
recessibus gestse narran tunc versabantur, similes aliqua re fuisse, sed non
imis carceris latebris, et
actum fuerit, ipse easicm omnino quod ejus emunctissimis naribus
tur. Quid Deo cum martyribus
qui jam excesse- quae modo exstant, Montanistarum redoleant offl-
duntaxat Deus novit et raartyres,
Basnagio Mon- cinam.
rant. Quis ergo praestaret, ea quae
esse martyribus Denique juxta hypothesim, quam in hoc capite
tanistarum redolent offlcinam,
ut otiosi persequor, quod montanismum reapse Perpetuae
reapse tribuenda,et non magis explodenda
^

deliramenta? et Felicitatis Acta redoleant, illud etiam largiri

hominis, vanissimseque sectae addicti
quis facile posset, Perpetuam et Saturum suas in
Quo id proclivius de homine montanista in anima sed cum casu
donatistae carcere scripsisse revelationes ;

induceremus, faceret exemplum auctoris

factionis quodam, antequara vulgarentur,in raanus hominis
qui Marculi perditse hujus et schismaticae
Montani superstitionibus implicati venissent, eas
pseudomartyris Acta litterarum monumentis com-
coaevus illum ad arbitrium interpolasse, et quibusdam in
mendavit. Quamvis enim scriptor et ipse
licentia com- locis, ut magis libuit, figmentis hasreticis inqui-
fuerit, quanta sunt tamen quae mira
lectoribus nasse. In interpolatorem proinde, non autem in
mentus est,et multo majore impudentia
n \:
« foZdiu q':::
^
pocritae revelationes, catholico
™r. ;!.
,
^^
martyre naua pror
,
^r ^ =-.„« ...,«3 ».» ..r....... ,..
D i"""^ ^criticis peritionbus saperent.
f
.o„ta„i.

capitis com- CAPUT IV.

sus indignas,quis, non ut audacissimi
De visionum aliorumque donorum per
ccelestium
menta repudiet? Quo ergo libertate auctori do-
narrat, priora Ecclesix sgecula, copia et ubertate disse-
natistae in his quae de Marculi visionibus
ritur. Veteres Christianos, et omnium opinione,
fldem abrogamus, quod haeretico homini
non con-
genuinos Christi marlyres non minori, quam Per-
veniant, eadem erga scriptorem
montanistam, uti petuam, fiducia divinis hisce Spiritus sandi charis-
quas refert Perpetuae et Saluri visio- simatibus, usos fuisse demonstratur I. Nihil in no-
.

possemus, si
strorum martyrum Actis reapse occurrere quod Mon-
nes in caLholicos martyres non quadrarent. tani redoleat officinam. 11. Sanctus Justinus M.
Nollem equidem negare, Saturura et Perpetuam sui temporis prophetas cum veteribus comparat.

ccelestibus inclaruisse revelationibus

sed an lilae
: Unde conficitur non minori quam illos fiducia
publici juris propheticum spiritum usurpgsse. III. De Monta-
ipsae sint, quas scriptor montanista nistarum initiis. Nullus vetustissimorum scripto-
fecit, merito quispiam, si opus esset, in contro- rum monlanistas ideo pro falsis prophetis habuit.
versiam vocaret. Quidam eorum qui adversus quod veluti ad arbitrium Spiritus sancti revelatio-
aliquas nibus uterentur. IV. De charismatum per hoec
Ignatianas epistolas calamum exseruerunt,
tempora varietate copia insigne sancti Irenoei
et
conscriptas fuisse litteras non
a santo martyre testimonium. V. Quam prxsto fuerit veteribus
eas a Poly-
inficiantur. Quin et ultro admittunt, Christianis, ad 105 coercendos abigendosque
auvaYco-/:nv su« dccmones, virtus Spiritus sancti. VI. Potamiaenoi,
carpo fuisse coliectas earumque
sanctura episcopum ad Philippenses
epistolae sub- non minus quam Perpetuge,memorabile exemplum.
habemus ab Ignatio VII. Quantum Cypriani vita visionibus ac revela-
junxisse sed quas modo vel
tionibus abandaverit, ex ejus epistolis, et Pontio
:

104 editas fuisse, non

scriptas, vel a Polycarpo diucono ostenditur. VIII Aliorum martyrum Acla
admittunt,quod multa ipsorum judicio contmeant, iisdem Spiritus sancti donis referta IX. Perpetuce
non potest ut epistols vere ab Ignatio et socioi um m.artyrum a^vo charismatum fontem,
quae fleri
Dallaeus (86) magis quam Cyprini temporibus exundassc.
scriptae habuerint. Hac responsione
vim elevare conatur, qui Quum, ut saepius dixi, qua; capite praecedenti
I.
Polycarpiani testimonii
et in medium produxi, non in eam mentem accipi
etiam ab impostore conflctas, genuinis Ignatii
similes aliqua re fuisse velim, quasi Actorum p7)iTi6xr;Ta in controversiam
aPolycarpo laudatis epistolis
Ignatio, qus modo vocare.aut earumdem seditorem,etsi montanistam,
largitur, Basnagius, qui sancto
non secus ac in fraudis suspicionem adducere,in animo habeam:
sub ejus nomine circunferuntur,
quod multa contineant quae alianunc nobis via, Augustino etiam duce, capes-
Dallffius, abjudicat,
vere ab ignatio scriptae senda dandaque opera est ut omnem a Perpetuae
fieri non potest, ut epistolae
D visio„ib„s, et,a. prout i„ Actis referu„.u. mou-
u „ „ e« m, ubi de Perpetu.
reve-
l^^nr mi- tanismi suspicionem amoliamur.Ut enim Acta nul-
lationibus agebatur, orbitai institit?An non
lis Montanistarum commentis
inquinata esse ne-
quidem fuisse
noris temeritatis fuisset, admittere
in carcere visionibus recrea- gemus, et Perpetuae revelationes aliquid habere,
Perpetuam ccElestibus
quas editor quod Montani scholam offlcinamque redoleat, Ec-
tam, sed casdem esse pernegare, nudius-
contincant qus clesi® auctoritas facit, quae non heri, aut
montanista vulgavit, quod multa ex Augu-
catholicis martyribus tertius, sed ab antiquis temporibus, ut
fieri non poiest ut immissae
annon mmo- stino constat (87), publicam eorura lectionem ap-
revelationes habuerint? Id, inquam,
probavit. Facit etiara auctoritas Patrum, qui
nihil
temeritatis fuisset, quam montanismi catho-
ris
etiam facile a fidealienum, nihil indecorum,nihiIdenique,quod
licos martyres reos agere? Largiri
confictas existimaret Montanistarum redoleat officinam, in ipsis Per-
potuisset, quas ab impostore

(83) Enarr. in Ps. xlvii,

(86) Apud Pearson. Vindiciar. p. 1. cap. 5.
 109 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOGIIS. HO
petuae reyelationibus subodorati sunt quibus modo A ohristianam religionem ludibrio habent, aut nul-
suspiaio imprudentisoime aspergitur. Non eraut lam penitus religionem colunt. Non est tamen cur
Patres in rebus subodorandis adeo obesis
fidei a me omniahuc conferam coe-
aliquis exspectet ut
naribus, ut non statim bonum Christi odorem, et lestium visionum, propheticarum revelationum,
ccelestium charismatum fragrantiam ab haeretica- aliorumque divinorum charismatum exempla qui-
rum fabularum ineptiarumque foetore discernerent bus Ecclesia plurimum fuit tribus prioribus saecu-
Non modo nuUus ostendi potest haereticus martyr, lis illustrata. Quanquam enim id multum juvaret
quem pro catholico Patres coluerint, sed neque ut intelligeremus, unde Perpetuae animum tanta
etiam ulla catholicorum martyrum acta haereticis summa videlicet per ea tem-
fiducia incesserit (ex
fabulis inquinata, qiiorum ad fidelium «dificatio- pora cceleslium donorum ubertate, et pene quoti-
nem publicamin Ecclesialectionem esse voluerint. diano et communi.ac quibusvis justis exposito di-
Ut boni pastores soUiciti admodum erant, ut a no- vinorum charismatum usu), attamen quia bene
xiis atque inutilibus herbis oves averterent suas : longam eruditamque de Visionibus ad Epistolam
neque credimus fraudem nulli per tot sa3cula ani- VIII Cypriani dissertationem texuit Henricus Dod-
madversam, nunc tandem Basnagio suboluisse. \vellus,inter Protestantes non infimi subsellii theo-
Lnitendumest igitur, ut injectas antiquis hisce ct logus, in qua veterum Patrura, initio sumpto ab
g
probatis veterum Patrum calculo monumentis
mnniimfinfia h»>.
hee apostolicis qH Cyprianum
ann<5tf.iif>ia
ad r',r,^,.;or,.,^ ,,„ •
usque loca omnia in
i •

reticae pravitatis maculas detergamus, et inde quibus de visionibus agunt, adversus eos asseruit
etiam conflatam sanctis martyiibus sceleris hujus ac vindicavit « qui, ut ait.quae legunt in illius sae-
invidiam depellamus. Quod me facile consecutu- culi auctoribus de visionibus, ea ad Montanum
rum esse confido, singula quaeque ad examen re- trahunt atque Montanistas ; ideo hoc ego labore
vocando, et ad severiores critices regulas expen- in praesentiasupersedebo, sed ea duntaxat cum
dendo, quae Basnagium in pravam hanc de sanctis ex antiquorum Patrum scriptis seligam testimonia
martyribus opinionem adduxerunt. Primum, ut tum ex martyrum sinceris Actis probatisque histo-
vidimus, inter insita et ex ipsis Actis et Perpefuae riis exempla quae ad meum institutum
propius
verbis collecta, adversus Martyres argumentum
accedere videbuntur, et ex quibus facile possitin-
repetit ex eo quod initio capitis quarti
Perpetua telligi, Montanistarum familiae propriam non
narrat in haec verba « 1 unc dixit mihi
:
trater fuisse miram illam Perpetuae fiduciam, qua futuri
meus : 106 Hominasoror, jam in magnadignitate
eventus revelationem fratri spopondit.
es, et tanta ut postules visionem, et
ostendatur II. Notanda sunt autem imprimis
quasdam Ju-
tibi anpassio sit, an commeatus.
'
;
"=• Et
^"^ ego
»=5" 4"« me „ =""'
quae "ie martyris loca ex uiaiogo
stini uiarLyria Dialogo cum Tryphone, in
sciebam fabulan cum Domino, cujus
beneficia C quo, ut Eusebius advertit (88) Prophetis dona : .,

tanta experta eram, fidenter repromisi

ei dicens . adhuc sua aetate in Ecclesia viguisse, scribit. »
Crsstina die tibi renuntiabo. » Eo,
inquit Basna- Sed quoraodo viguerint, productis sancti martyris
gius, se modo Perpetua gerit,
quasi Spiritum testimoniis compertum magis habebimus atque
sanctum veluti monile quoddam in arca
inclusum exploratum. Ita 107 enim ait (89) « Apud nos :

3ua haberet ad nutum,ejus ilIustrationibus,quando

enim huc usque etiara prophetica exstant dona,
veilet,usuraad arbitrium; recitatisque
superioribus unde et vos intelligere debetis quaj olim in genere
verbis, Miram, subjungit, fiduciam
et soia Monta- vestro fuere, ea esse in nos translata. » Et infrs,
nistarum familia dignam !
quam perspicuum esse docet, et in omnium oculis
Hocargumento facile me expedirem, si innu- positum,nullumtum amplius exstare in Judaeorum
mera huc aCferrem similis, si non etiara
raajoris gente prophetam tam palam esse omnibus, ac
:

fiduciae exempIa,non modo ex recentiorum sancto-

manifestum, esse revera inter Christianos non
rum historiis, sed e Theodorfti
quoque historia viros tantum.sed etiam feminas,prophetiae spiritus
rehgiosa, e Gregorii Dialogis,
ex Joannis Moschi secundum Joelis vaticinium afflatos (90) : « Ita ut
Prato spintuali, ex aliis
hujusmodi quinti, sexti in genere vestro non amplius more veteri pro-

Atquomam
rviuuuuiam mini nnm
mihi cura Pincmn/^i
ejusraodi V,/-.rv,;„;u ._i-
hominibus quwstio ........
cernere potestis.Post illum namque nullus omnino
'^

est, qui id generis monumentis

oranem
temere apud vos natus est propheta. » Rt paulo post
fadem abrogant, haec in (91) :

prsesentiarum missa fa- Est apud nos videre et feminas et masculos

«
ciam,etad alia rae exempla testimoniaque
conver- dona a Spiritu Dei habentes.» Hoc Justinimartyris
tam, quibus ii tantum refragari
audeant, qui aut testimonio falsi imprirais convincitur Basnagius,

(88) Tpicpet 81 xal &z 6'ti fjL^ypt xal aixou va- (90) Mrjyixi ev xe^ Y^''^' "[^«J^v xaxa zb TcaXa-.ov
eGoc TrpocprjTac Yevr^aecreat, 6'7r£p xaJ oi|^£i 6(jiiv ISeTv
iaxr (i£T' £X£Tvov yap ouO£[<; SXwi; npofi/j-r^q r^ixp'
(89) najja ^kp i^^\v xatt fxiypt vuv TTpocpr.xtxa ya- 6jji.Tv ytyhi]xaii.
tTT-r^r '^ °^ xaJ a.^x^ol a.vtLV6cpE(XsT£ (91) Kai Tiap' -fKJLTv IjTtv IoeTv xat eilX£ta<; xai
apaevai; )(apta[JLaTa aTto tou IIveujJtaTOi; xoij ©eov»
l^ovTai;"
m DISSERTATIO APOLOGETICA 112

dum ait (92), in Novo Testamcnto de solis Philippi A III. Non longe post Justini martyrium monta-
evangelistae filiabus referri quod a numine acta^ nisticae factionis initia videntur esee collocanda,si,
oracula funderent. Nam sanctus Justinus, promi- ut nuinartius (96) et alii volunt, anno clxvii aut

scuum, et commune fuisse tradit masculis et fe- etiam serius sanctus martyr occubuit. Anno enim
minis prophetifE donum. Quanquam et illud non CLXxvii, quo Lugdunenses martyres passi sunt.

admodum verosimiie videatur, Philippi filias, nefariae sectas fundamenta, ut Eusebieus refert,

quamvis, ut Victorem Polycrates (93),

scribit ad jacta jam fuerant. Principio, ut ex eodem Eusebio
in Asia consenuerint, ad id usque teraporis perve- constat, varia fuit eorum fortuna : alii eos ut ve-
nisse. Asterius quoque Urbanus inter novi Testa- ros prophetas celebrabant, alii quidde illis statue-

menti catholicos prophetas, ut quos dicat nihil ad rent ancipites hserebant, adeo ut aliarum quoque
Montanistas pertinuisse, jjitjoev auioTi; TrpoTy^xovxas, ecclesiarum, et praesertim Gallicanae, de hac nova
praster Philippi filias,Ammiam quamdam philadel- prophetia sententiam per litteras Asiani rogarint.
phensem recenset,spiritu,ut Montanistae jactarent, Causam vero cur nou statim ab omnibus repudia-
quoJ (94) « post Quadratum et Ammiam philadel- rentur, hanc fuisse tradit Eusebius, quod cum
phensem muiieres illfc Montani in prophetiffi gra- adhuc in Ecclesia divinae gratiae charismata afflue-
tiam successerant. » In hos itaque novi Testa- rent, haud insolens videbatur, eos quoque, qui
^1

menti non prophetas modo, sed etiam prophetis- austerumvivendigenusextrinsecusconsectabantur.

sas translata fuisse docet Justinus, prophetica coelestibuscharismatis abundare : «CumMontanus
dona quibus olim Synagoga inclaruerat ; idque inquit Eusebius (97), et Alcibiades ac Thcodotus
tanta perspicuitate atque evidentia,ut Judseos ipsos tunc primum in Phrygia, opinione hominum, tan-
hujusce rei testes appellet. Quod utique argu- quam prophetae celebrari ccepissent (multa quippe
mento est, non minori copia atque ubertate sese divinaj gratiae miracula in pluribus ecclesiis etiam.
novis hisce prophetis, quam anliquis, propheticae tum fieri solitafidem plurimis faciebant, eos quo-
spiritum infudisse. Jam vero an non eo se modo que prophetare), cumque illorum hominum causa
veteris Testamenti prophetas gerebant, quasi Spi- dissensio orta esset, qui in Galtia erant fratres,
ritum sanctum veluti monile quoddam in pectore privatum de his judicium suum, religiosum im-
suo, ut in area inclusum sua haberent ad nutum, primis et cum recta fide consentiens,rursus eidem
ejus illustrationibus usuri ad arbitrium ? Annon epistolaa subjunxerunt,prolatis interfectorum
apud
de futuris eventibus a populo requisiti, eadem se martyrum variis epistolisquas illidumin vincu-
plane fiducia, qua Perpetua: se illi, crastina die, lis adhuc essent, partim ad fratres in Asia et
aut post breve tempus renuntiaturos spondebant ? Phrygia degentes, partim ad Eleutherum Romanse
Quid ergo mirum, si novi Testamenti prophetis, C urbis episcopum scripserant,pro pace Ecclesiarum
ut Agabo, Silae Quadrato, Polycarpo et prophetis- quasi 1 09 legatione fungentes. »Haec de Montanista-
sis,utfiliabusPhilippi,AmmiaB 1 OSphiladelphensi rum initiis Eusebius ex quibus nemo facile in- ;

et deinde Perpetuae adeo familiarem fuisse dica- telligit,eam per haec tempora inEcclesia fuisse divi-
mus, ut a Christianls interrogati, hac fiducia re- norum charismatum ubertatem, ut ex eo firma
sponderint « Cras vobis renuntiabimus » pro-
: conjectura capi non posset, aliquos e prophetarum
:

phetae scilicet, aut prophetidis appellationem, non
illi olim, aut illaetulisse videntuf,quisemel tantum
aut iterum prophetica fudissent oracula, sed qui
prophetico spiritu familiariter,et pene dixerim ad
arbitrium uterentur.Alioquin cum prophetica dona
tanta olim in Ecclesia copia exundarent,cur aliqui
tantum nec magno sane numero prophetae xax'
lc,oyrr^'/ dicti fuissent, ut quos Asterius apud Euse-
albo expungendos esse, quod cum magna fiducia
propheticum spiritum usurparent. Ejusdem libri
capite decimo sexto et seqq. aliquot illius «vi
scriptores memorat, qui Montanistas gravissimis
scriptis exagitarunt, ut Apollinarem Hieropolita-
num. Asterium Urbanum, Miltiadem, Apolloniura,
Serapionem,iElium, Publium Julium Develti Colo-
nise Thraciae episcopum, et ex quibusdam longas

bium loco saepius laudato recenset, et Polycarpus bene pv^aet? aflert^in quibus cernere est, quo signo-
dictus Ecclesiae Smyrnensi otoaaxaXo; aTioaxoXiy.oi;, j^ rum genere veteres illi Patres adulterinum Mon-
xat Kpryj,y^-ziY.6<; (95), Doctor apostolicus et prophe- tani spiritum deprehenderent.Praeterpravos eorum
ticus ? moreSjCt vaticiniorum falsitatem illud imprimis,ut

92) Anno D. 203, N. V. JoTTOitat xou 6e(ou ^aptafjtaxoc elalxi xtJxe xaxa 8ta-
(93) Apud Euseb. lib. v Hist. Eccles., cap. 14. tp6poui; exxXr^afa? exxeXoujjievat, irfaxtv irapa ttoX-
(94) M£xa Kaopaxov y.olI xtjv iv 'InXaoiXcpEta 'Ajji- XoT; xou xaxetvoui; Trpotprjxeuetv ixapeTyov, xat 5i^
(i.(av, Movxavov oteSi^avxo y'^''''^''--^ xo — po-
al Tzzpl Stacpcovtai; UTap^^^ouarji; irepi xiov 8e8r)MO(jtiviov, au-
eprjxtxov y^aptcTj/.a. Apud Euscb. Ilisl. Ecc/c^. ,cap. 17. Otc o\ xaxa xt,v TaXXiav dtSeXepot, xtjv t8(av xp(aiv
(9.^) Epist. de illius martyrio. apud Euscb., lib. xat Ttepi xouxcov etiXaSrj xat 6p0o8o^oxaxTjV UTroxax-
v, Hist. Eccles., cap. 1.5. xouatv exOi[jt£vot xat xtov irap' auxoti; xeXettoOevxwv j
(90) Admonit, in acta sancti Justini M., n. 12. (Jiapxupcov 8tatp6pou<; iTttaxoXa?* ai; ev ^caaolc £1^'
(',)7) Tojv o' a(jicpi xov Movxavov xai 'AXxtGtaor^v UTrapyovxec;, xoT; eu' 'Aa(a<; xat «Ppuyta; tiXSeXcpoT^;
y.at Bsoooxov, Ttcpt xt,v 'Ppuytav apxt xoxs Trpwxov 8t£^apa$av, ou |jit,v ciXXa xat 'EXsuOsp»]) xif) xoxe
XT,v Tcept xoU Trpotpifjxeujtv 67roXY)<]/tv Trapot 7roXXot<; 'Ptojxadov £Titax67r«p, x-^; xtov £xxXr)attI)v £tpT)VTi<; evexat
5vc&£po|j.4vwv irXeTaxai y^^P
^^"^ '>^'^''- «^Xat irapaSo- irp£aG£uovx£<:. Lib. 5, cap. 3.
 H3 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOGIIS. llli

supra vidimus, novis hisce prophetis objecerunt, A maneant. praescientiam futurorum, et visiones
Alii

quod vclut arrepticii, subito quodam furore ac sortiti sunt, et propheticas pra;dictiones. Alii infir-

mcntis excessu concussi, insana qu.-edam et impor- mos per impositionem manuum curant, acpristinse
tuna atque aliena proloquerentur, prajter morem sanitati restituunt. Sed et mortui aliquoties, ut
atque institutum Ecclesia;a majoribus traditum, et supra diximus, excitati sunt, et pluribus
deinceps
continua deinceps successione propagatum. NulJibi annis nobiscum remanserunt. Quid plura ? non
autem id ilJis opposuisse legimus, quod Perpetuae potest numerus iniri donorum, qufe per universum
Basnagius opponit, eamque propterea uti monta- orbem Ecclesia a Deo accipiens in nomine ejus qui
nistam traducit, quod ccelestes revelationes cum sub Pontio Pilato crucifixus
est Jesu ChrisLi, quo-
magna fiducia prsestolarentur. NuUum certe vir tidicad opitulationem gentium operatur, nec fal-
eruditus afferre poterit veterum Patrum testimo- lens quemquam, nec pecuniam corradens. Ut enlm
nium, quo demonstret magnam illam, quam in Per- gratis accepit a Deo, sic etiam gratis ministrat. »
petua miratur,fiduciam montanisticas familice fuisse Idem, inquit Eusebius, in alio loco ita scribit :

propriam qua ergo fuissc potius fiducia, ne dicam

: « Sicuti multos ex fratribus audimus in Ecclesia,

temeritate et audacia, hoc esse voluit in sanctis- qui prophetiae doca cnnsecuti sunt,et omni lingua-
sima femina montanistici spirilus argumentum? n rum genere per Spiritum loquuntur, et ad homi-
IV. His eisdem temporibus pietatis et eruditionis num utilitatem occulta in lucem proferunt, atque
laude florebat imprimis Irenfflus. Ex secundo ipsius arcana Dei mysteria exponunt. Ex his igitur ap-
adversus Haereses libro insignem locum aifert Eu- paret multiplicem donorum spiritualium varieta-
sebius, in quo « Divinae, inquit (98), admirandae- tem ad illa usque tempora penes eos,qui digni es-
que 110 virtutis specimina adhuc sua aetale in sent, permansisse. » Cum res Ecclesiae id temporis
quibusdam ecclesiis superfuisse, testatur his ver- ita se haberent,et tanta esset divinorum charisma-
bis : Tantum abest, inquit (G. 57), ut mortuum tum varietas et copia, ut neque eorum inirinume-
excitent per orationem, quemadmodum Dominus rus posset, et quotquot essent dXr^Owi; auTou (jia-

et apostoli fecerunt, sed et saepenumero inter fra- OT,Tat, « veri ejus, id est Christi discipuli, » pro-
tres tota simul unius loci ecclesia ob aliquam ne- pheticis donis abundarent, et vel mortuos eacita-
cessitatem id flagitante cum jejuniis multis et ora- rent, vel daemones ejicerent, aut futura praevide-
tionibus, reversa est in corpus anima defuncti, et rent, aut occulta eordium penetrarent, aut infirmos
sanctorum precibus hominis per impositionemmannum sanitati restituerent,aut
vita donata est. » Et
aliquando post : » Quod omni genere linguarum per Spiritum Joquerentur
si, inquit, simulatione ;

quadam ac praestigiis hffic Dominum fecisse dicturi an non imprudenter illi faciunt, qui res Christia-
sunt, ad prophetarum oracula eos deducentes, ex C norum ilJis teraporis ex prassenti rerum statulll
illis demonstrabimus cuncta de ipso ita praedicta metientes,tantopere mirantur,quod sancta femina,
et gesta esse certissime, eumque esse Filium Dei. dXrjOws auTou jxaOr^Tpta, adeoque divinis hisce
Unde etiam in ejus nomine quotquot veri sunt ejus charismatis assueta, ut quaj se « sciebat fabulari
discipuli, acce{)ta ab eo gratia, ad salutem atque cum Domino, » cunctis jam terrenis afFectibus ex-
utilitatemreliquorum omnium ea faciunt, prout soluta, et in ipsa martyrii expeditione, eam sibi
unusquisque ipsorum ab eo munus acceperit. Alii sumpserit de divina dignatione fiduciam, « cujus
enim daemonas expellunt certissime ac verissime! beneficia tanta experta erat, » ut fidenter se fratri
adeo ut qui hujusmodi malis spiritibus liberat renuntiaturam spoponderil, an passio futura esset
sunt, saepe fidem amplectantur, et in Ecclesia per an commeatus ? Id Basnagii judicio longe est ab

(98) 'Ev SsuTspfp Ti^; a.\)xr^<; uiroOijstoi;, 6'Tt 8r, xa' Tcov, xat Etvat ev t-^ ExxXT,aiq: • ol 81 xat Trp^Yvioatv
el? auxov ^TroSs^yjjLava Tfjc Osfa; xai rapaoo^ou 8u E'](ouai TU)v |Jt£XX6vT(.ov, xat xat
(:r(aEt<; oTTTaatai;
vdr(XEa><; iv £xxX7]<Tiat(; xtfftv (jTzoXi^kznz-o, ota
to-jtwv TrpocsTjTtxdi; • 8e touc xajJtvovTa? 8td Tr;i; twv
otXXot
lT:t(77)(j.a(v£Tai Xoywv « ToaouTOv os aiiooiouai tou
• 5(^£tpu)v ETCtOiaEwc; IwvTat, xat UYtEt:; dTroxaOtoTdatv •

vsxpov l^slpai, xaOax; 6 Kupto; r,'(zipz xat ol aro- rlor^ 8s, xaOtb; EcpajxEV, xat vExpot T,Y£pOTjaav, xai
OToXot 8ia Tzpoijtuyrii; xat £v tt\ aO£X<poTr)Tt TioAXa-
'
•::apE[j.£tvav auv •^[Jtl.v IxavoTi; ETsai xat Tt ^OLp ; •

xi<, 8iok t6 avaYxaTov Trji; xaTot tottov ExxXTjcjfa^ i' oux laTtv dpt6[J.6v EtTTElv TU)v ^apta[jtdTwv ujv xaTa
itaaTfi; atTT,ffafX£VTj? [JtETot vTjOTEfac; xat XtTavEiai; 7ravT6; Tou x6a[j.ou r^ Exxxrjata xapd Seou Xa^ouaa
1CoXXt)<;, £1t£Tp£<]/E t6 -jrvEUfJta TOU TETEXEUTrjXOTO^;, £V Ti|) 6v6[jiaTt 'lT,aou XptaTOu tou aTaupwOEVTOC
xat iyapiCTOr) 6 avOpwiroi; TaT^; z'jX^~-^ '^'^"' «Y^wv. » ETtt IlovTtou IltXaTou, IxdaTTj^; i,[iipoi.^ ett' £utpYEat'(j
Kat auO''c tPTjtJt fisT' £T£pa « El oe xal tov Kuptov
•
Tri Tiov £0>u)v ETttTEXEt, fJtTjTE i^aTtaTwad Tivai;,
tpavTaartwSu); Ta TotauTa TiETCOtrjxivat tpr^cjoujiv, etiI [jtrjTE E^apYupt^o(i.£vTj Y^p oiopEav £tXT,cp£ •jrapd
•
(.01;

Ta TrpotfTjTtxa avaTOVTEi; auTouc, e^ auTwv ETctOEi- 6eou, oojpsav xat ^taxovEl. » Kat ev ETipuj Se TOTriij
^ou.ev itavTa outoj? TrEpt auTou xat TrpoEtprjaOat 6 auT^i; YP*^? ^'
*
<• KaOwc xat -TroXXwv dxo'jo(Ji.£v
xat ^270''''^°'' PESatu), xat auT6v [xovov Etvat t6v d^EXtptuv ev Tri £XxXTjat<z •jrpocprjTtxd ^aptafJtaTa
rlov TOU 6£0U • 8t6 Xat £V TlJ) EXEtVOU OVOjJiaTt ot ly_6yzu)v xat AaXoovTwv 8td tou IIveij-
TravTo6a^iraT<;
dXrjOwi; auTOu auTou XaSovTE? tT|V
iJLaGr^Tat, irap' (jiaTO? -f\(ba<sa.ic , twv dv6pu)7ru.v £t<;
xat Ta xputpta
yapiv, iutTEXouatv etc' EVEpYEatqt t^ twv XotTrwv av- toavEpov aY^vTwv Eirt Tt^) au^xtsipovTt, xat Ta (Jiu-
opw— tov, xaOw? Eti; £xaaTO<; auTwv ttjV owpEav z"\r^<^z aTv^ipta Tou 0£ou Ex8tT,You;j.£vcov. TauTa xat •TrEpt
rcap' auTOu ol jjlev yap oat[Jtova; sXauvouat PiSato)?
•
Tou otatpopi:; )^apta[jtaxtov fJt£/p'- y-stt TuJv 8t,Xou[X£-
' *"
xat dXr)6a)i;, waTS "KoXXdxt^ xat ;itaTEU£tv auTOU<; vu)v ypovtov Ttapd toT; d^tot? ^ta^xE^tvat « Lib.
Ixsfvou? xaOapiaOsvtai; dtTio twv itovr^pcav •jrveujxd- qninioHist. Eccles., cap. 7^
m DISSERTATIO APOLOGETICA 116
istorum temporum moribus sed annon longius : A quotidiano id genus virtutum experimento?i)Chri-
est etiam ab hodierna consuetudine, quod tunc stum 112 timentes,»subjungit]audatus auctor,«et
TO/ Xay.1!;,saepenumero inter Iratres factum esse
c< Deum in Christo, subjiciuntur servis Dei et Christi.
teslafur Irenaeus, quod « tota simul unius loci Ec- Itade contactu, deque afflatu nostro, etiam de cor-
clesia ob aliquam necessitatem id flagitante cum poribus nostro imperio excedunt inviti et dolentes,
jejuniis multiset orationibus, reversa sit in corpus et vobis praesentibuserubescentes. » Libro autem
anima defuncti, et sanctorum precibus hominis de Corona milit. hoc spiritu, hac virtute non cle-
vita donata sit ? » ricos modo aut insigniores Christianos, sed quos-
V. Sed ut intelligat Basnagius, qua fiducia vete- vis promiscue, etiam laicos, praeditos fuisse, clare
res Christiani divina hsc charismata et virtutes et aperte significat, dum Christianos, illos utique
administrarent,audiat quce Tertullianus jaclet de quibus ex Ecctesiae catholicae disciplina militare
illorum in daemones imperio (99) « Edaiur hic : licebat, a suscipienda vel exercenda militia hoc
aliquis sub tribunalibus vestris, quem da^mone agi inter caetera argumento deterret, quod militibus
constet : jussus a quolibet christiano loqui spiritus noctu pro dsmonum templis excubandum esset,
ille, tam se daemonem confitebitur de vero. quam in quos Ghristianus interdiu imperium exercebat.
alibi deum de talso. yEque producatur aliquis ex iis ^» quosque exorcismis fugabat (I) « Et quos inter :

qui de deo pati existimantur, qui aris inhalantes diu exorcismis fugavit, noctibus defensabit,incum-
numen de nidore concipiunt, qui ructando conan- bens et requiescens super luncho quo perfossum
tur, qui anheiando profantur ista ipsa virgo cffi- : est latus Christi. » Gui, ut vidimus, concinit Ire-
lestis pluviarum pollicitatrix, iste ipse ^sculapius naeus qui veros Christi discipulos, nulla distinctio-
medicinarum demonstrator, alias demorituris So- ne adhibita, hac, ait, inter caetera dona pra^ditos
cordio, et Denatio et Asclepiodoto subministrator, fuisse potestate, ut daemones expellerent pe^aiw?
nisi se daemones confessi fuerint, christiano men- xat aXrjGw;. Et utroque antiquior Justinus ipsos
tiri non audentes, ibidem ilfius christiani proca- ethnicos harum virtutum testes appellat, ut quae
cissimi sanguinem fundite. Quid isto opere mani- sub ipsorum oculis et palam ederentur (2) : « Hoc
festius? Quid hac probatione fidelius? Simplicitas ipsum ex sub aspectu vestro sunt, intelli-
his, quae
veritatis in medio est. Virtus ilii sua assistit nihil : gere potestis. Gomplures siquidem daemonum in-
suspicarilicebit, magia aut aliqua ejusmodi fallacia temperiis correptos homines per orbem omnem et
fieri dicetis, si oculi vestri et aures permiserint hanc vestram urbem, quos alii adjuratores et in-
Yobis : quid autem injici potest adversus id quod cantatores et veneflci vestri curare non potuerunt,
ostenditur nuda sinceritate? » Aunon hffic magna permulti hominum nostrorum, Christianorum, in-
fiducia, decujusvis christiani cum tyran- sanguine quam, per nomen Jesu sub Pontio Pilato Christi
nis transigere, si non ad arbitrium et quam ma- crucifixiadjurantes sanarunt, atque etiam nunc
luerit in daemonas exerceat potestatem ? An istam sanant exarmantes atque exigentes ab hominibus,
quoque fiduciam soia Monlani familia dignam, Bas- qui illos obsederunt daemones. » Et in dialogo cum
nagius dicere audebil, quodhuic sectaeTertullianus Tryphone (^) « Opilulatorem namque ipsum et
:

fuerit addictus? At nullus hic ejusmodi cavillatio- redemptorem nominamus, cujus etiam nominis po-
nibus locu9 ncn hic de occultis privatisque visio-
; tentiam dsmones tremuntet reformidant, et hodie
nibus aut revelationibus agitur, sed de re cujus quoque illi per nomen Jesu Christi crucifixi sub
publicum, et sub ipsis ethnicorum magistratuum Pontio Pilato qui Judaeae procuratorem egit, adju-
tribunalibus,exhibeturexperimentum; et christianse rati nobis parent. » Et rursum « Et nunc nos, qui :

religionis decus etchristianihominissanguis in dis- in crucifixumsub Pontio Pilato Jesum Dominum

crimen vocatur, nisi signum oblatum ex sententia nostrum credimus, daemonia cuncta, spiritusque
processerit.Annon vero ita se gerit,ita loquitur Ter- malignos adjurantes, sub potestate eos nostra
tullianus, quasi Spiritum sanctum ad coercendos et subditos habemus.»Non minori quam Tertullianus
subjiciendossil)ida3m(ines,velutimonilequoddamin fiduciamagnushac de reloquitur Athanasiu3,quam-
arcaincIusumsuaGhristianihaberentadnutum,eju3 n vis quarto saeculo, non eadem qua 113 tertio
quando vellent, usuri ad arbi-
virtutc ac potestate, ineunte, ubertate haec Spiritus sancti charismata
trium?Unde autem Christianis tanta fiducia,nisi ex redundarent (4) « Hffic autem quae dicimus, non :

(99) Apolog. cap. 23. (3) BoTiOov Y^P £>^£^^o''' 5^«' Xuxpcox-^v xaXoujjiev,
h) Cap. 11. ^
ou xat XTjV xou 6v()(jiaxoc '"^X^^ '''^- "^^ oai(ji(3vta xpe-
(2) Kai vuv iv. twv 671' 6''|;tv •^ivo^xhw^j [jiaOelv fjtet, xat (T7^|jtepov, e^opxt^O[jieva xaxa xou 6v(i[jtaxoi;
8'JvaaOe •
SatfjiXoioXrjiTTOuc yap uoXXou; xa-ca xov Irjffou Xpiaxou xou axaupcoOevxo; eiri Uovxfou Ui-
>c6ff(JL0V l\ Xr^ 6[J.cT£pqt TliXti TloXXot TCOV "?( jJlEXSpCOV X(Xxou xou Yevojxivou iTTtxpt^Trou xfj? 'Iou8a(ac, uuo-
avOpwTTwv, xat Tptaxtaveov, i^opxt^ovxs!; xaxa xou xtiaaexat. Kat vuv •?)|Jtetc 01 utaxeuovxe; et<; xov
(jvi^jtaxof; Xptjxou xoO axauptoOivxci; Itti
'IrjiJoO CTxaupibOevxa eirt Uovxtou UtXaxou 'Irjaouv K'jptov
liovxfoj UtXaxou, 6710 x(ov aXXcjjv Ttavxwv iTTopxt- f)|ji(ov, xa 8at[jt6vta Travxa xat iTve^JiJtaxa itovTjpa e^op-
TXfTjv y/t eTrq[7X(ov, xat 'iap|jtax£'jx(ov jjtT, '.aOivxac, xt^ovxEi; uTcoxaa76|xeva '^/iJw eyo|A£v.
laaavxo. xat ext vjv ttovxat, xaxapyoijvxef; xat ex- (i) 'Va^ty. 0£ xa XeY^iJtcva irap' i^ifjitov oiix a)^pi
'it.oxovxe; xo'j3 xaxe^^ovxai; xo'j<; avOpojuou? oatjjtova;. i-l-tov eaxtv, dXXa xat £; auxTj^;, xt^<; Trefpa^; eyei
Apolog. 2 ad Senat. rjv xf); (iXrjOefai; |j.apxup(av iraplxw Y^P ^00X6-
117 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 118

in solia verbis consistunt, sed ipsa etiam experien- A ex apparitoribus ad supplicium adducit. Gumque
tia proeclarum veritati dat testiraonium. Accedat vulgus eam vexare et obscoenis verbis illudere ei
itaque quisquis voluerit, ac virtutis insignia in conaretar, Basilides quidem eos qui contumeliam
non in adolescentibus, qui
Christi virginibus, nec virgini faciebant absterrens propellebat, multaque
castimoniam profitentur immortalitatisque fidem in misericordiai humanitatis erga illam prsebebat
et

tanto Christi martyrum choro contempletur. Ve-
niat, et quisquis ea quae diximus experiri cupit,
atque in mediis ipsis dasmonum praestigiis, et ora-
culorum fallaciis a magiee prodigiis, signo crucis
quffi apud ipsos ludibrio est,utatur solumque Chri-
stum nominet mox videbit
: quam cito per ipsum
fugentur da3mones,cessent oracula, ars omnis ma-
indicia. Illa vero benignitatem hominis erga se li-
benter amplectens,bono animo eum esse jussit : se
namque post obitum salutem ipsius a Domino im-
petraturam,et collata in se beneficia brevi remune-
raturam esse... Et hujusmodi quidem certamen
nobilissima virgo decertavit. Brevi autem postea
Basilides. Christianum se esse, idque palam pro- . .

gica veneficiaque evanescant. i Si non est incredi- fiteri. Cumque quidam in Domino fratrcs eum . .

bile veteres Christianos tantam exercuisse adversus adiisscnt, et causam subits illius atque insperatae
daemones potestatem, et malignos spiritus coer- conversionis inlerrogarent,dixisse fertur,Potamiae-

^ nam tertio post

cendos, Spiritus sancti virtutem, veluti gladium a martyrium die,noctu sibi asaisten-
femore pendentem habuisse ad nutum, eum quan- tem caronam capiti suo imposuisse, dixisseque se
do vellent, exerturos ad arbitrium cur incredibile ipsius causa Dominum orasse,atque id quod petierat
:

videtur feminam divino Spiritu plenam ita se ges- impetrasse nec diu postea ipsum ad superos mi- :

sisse, quasi ipsum veluti monile quoddam in pec- graturum. Posthaec signaculo Domini a fratribus
tore suo ut in arca inclusum habuisset ad nutum, accepto, postridie Christum gloriose confessus.
ejus illustrationibus quando vellet usura ad arbi- capite truncatus est. « An minori fiducia Basilidi
trium ? Non video quid huic argumento reponi salutem, et beneficiorum certam remunerationem
possit. Non nititur incertis aut obscuris exemplis, Potamiaena spopondit, quam Perpetua Saturo futuri
non dubiis aut forte confictis revelationibus, non eventuspraedictionem?AnnonitaquoquePotamiaena
vagis vulgi rumoribus, aut traditionibus, sed pa- se gerit, quasi divinae praedestinationis ordinatio-
lam et in omnium oculis rerum gestarum fide, nes in numerato haberet, aut post mortem divino-
clarissimis monumentis contestata consignataque. rum consiliorum arbitra futura esset, gratiae per
Spiritus sancti virtute ad comprimendos daemones
sc victricis auxiliis usura ad arbilrium, per quse
veteres Christiani ad arbitrium utebantur. Quid Basilidi Christus donaret, « non solum ut crederet
«

hoc opere manifestius ? «Cur igitur candidata mar- in eo, sed etiam ut patcretur pro eo ? » Si brevi
tyrii Spiritus sancti illustrationes ad arbitrium C Potamiaena fore speravit ut suae pro Basilide preces
impetrare non potuit ? Quid hac probatione fide- exaudirentur, cur non in eamdem spem Perpetua
lius ? simplicitas veritatis in medio est virtus illi quoque potuit adduci ? Si laudi Potamiaenae datur,
:

sua assistit; nihil suspicari licebit, » non monta- quod certam fecerit Basilidi futurae salutis spem :

nismum aut fanatismum, aut aliquid hujusmodi.
VI. Eadem qua Perpetua, Severi persecutione,
sancta Potamisena inter Alexandrinos hujus tempo-
ris martyres celeberrima, sublata est, cujus non
solum exstat apud Eusebium illustris apparitio,sed
insignis in Deum fiduciae exemplum, non minus,
cur vitio Perpetuae vertitur, quod certam Saturo
spem injecerit futurae revelationis ? Si Potamiaenae
prophetiam nemo unquam in montanismi suspicio-
nem adduxit, cur similem Perpetuae prophetiam in
invidiam montanismi trahemus ? Quid enim diffe-
runt ? Bono animo esto, post obitum impetrabo (-

quam illud Perpetuae admiratione dignum. Eusebii tibi salutem » et :« Crastina die tibi renuntiabo ? » ;

verba pro more subjiciam (5) « Protinus igitur Exstincta Severi persecutione, pax diuturna sue-
:

judicis sententia 114 damnatam, Basilides unus cessit, ad Decium usque,nisi Maximi persecutione,

(X£vo<; xat OswpeiTW ir^i; [XiV iptzr,<; xb Yvwptdfjia Iv auxTjv au^x-JiaOctac dtTroSe^afjtivTj xov av3pa Oappelv
xolI^ XpioTOu TrapGivot? xat £v toT? atocppocrjvrjv TtapaxeXeuexaf e^atvTjaEaOai yap auxov aTceXOou-
^YVEuouat vewxspoK;, t^? 81 iOavaata? xr,v Titaxtv j-> aav, Tiapa xou Eauxf,? Kupfou, xat oux et; (Jiaxpov
Iv xij) xoaouxti) xwv (Jtapxupwv auxou yoptf)- ^xsxa) Ss xtbv £t; auxTjv 7r£7rpaY(jLevtov xf,v (i(jtotSf,v aT.oxiaetv
6 ^TsTpav TTpoX£y(0iVxu)v Po'jX6(j.evo; /afieTv, xat etc' auxtl) xat 6 (xev xf|c (Xot8t[xou xoprj^, xotoijxo?
auxri<; xfj^; (favxaat'a<; xwv Satfjiovcov, xat xr^c; xwv xaxTjYtbvtaxo aOXoi;' ou [xaxpov Se }(p6vov otaXtircJbv
(jiavxetwv auaxr]?, xat xtiv xTJi; (jtaY^tac 6au(jiaxa)v, 6 BaatXetSr)!; Xpiaxtavov 6Trapyetv, xat xouxo
y^pTjaaaGo) xti) cr^[j.zi(^ xou •^zXdiiJ.bjou Tiap' auxoT;
axaupou, xov Xptoxov 6vo(xaaac (jlovov, xat o({;£xai
Tzoj; 8t' auxou oat(jtov£c (JtEv tpsuyouat, (jtavxsta §1
irauexat, ix-x^ftioL 81 iraaa xat <pap(jtax£ta xaxr^pyr)- xai etTreTv, to? apa IIoxa[xtatva xptatv uaxepov f,-

xai. Lib. De Incarnat. verbi Dein. 48, novae edit. (xepati; xou [xapxuptou vuxxtop eTrtaxaaa, axetpavov
(5) "A(Jia 81 X6y(i) xov XTJc a— otfaaeto? 6'pov xaxa- auxou xtJ xEtpaXri TTsptOeTaa £'t;, tpafr, xe — apoxe-
8£^a[ji£VTiiv, 6 BaatXet^r)? eii; xt<; tov xtbv ev axpa-
X£(ats (ivatp£po[xevtov, 6iTza-^ti irapaXaStbv xT|V eut
Oavaxti)' tb? oe x6 TrXriGoi; evoyXcTv auxr, xat axoAa-
axot? £vu6pt!^£tv prifjtaatv £7i£ipaxo, 6 (Jilv dcveTpYev
iiToaoStov ivuSpt^ovxa;, TTXETaxov eXeov xai tptAav- xcp xou Kuptou 8taTrp£({^a<; (xapxupitfj, xf,v x£(paXf,v
OpioTrlav iU «WTT|V 6v8euvu(jLevo<;- ^ 8e x-^<; itepi <iTroTe(xv£xai. Lib. vi Hisl. eccle*., cap. 5.
1=^9 DISSERTATIO APOLOGETICA 120
qusB tamen brevis et localis fuit, non interrupta. A consistens, quod se mittere, ut cir-
rete portabat,
Hoc 115 tcmporis intervallo visiones et revelatio- cumstantem populum caperet, minabatur et cum ;

nes in Ecclesia non defuerunt, ut aliquibus exem- miraretur quid hoc esset, ille, qui vidit dixit ei :

plis constat, quae uti insigniora, et ad publicum Juvepem qui ad dexteram sic sederet, contristari
Ecclesiae statum, et ad publicas item personas et dolerequod praecepta sua non observarentur :

atque imprimis celebres pertiuentia, historiae suae
Eusebius inseruit. Cujusmodi fuerunt illaj quibus
Alexander in Ilierosolymorum antistitemelectus est
(6), et qua sanctus Fabianus Ecclesisp Romanae pon-
tifex renuntiatus (7); sed eas praetereo, quod nihil
ferme cum nostro argumento commune habeant,ut
illas ctiam DionysiiAlexandrini,qua5 idem Eusebius
refert (8), in quibus prfesenti causae non multum
videtur esse praesidii.
VII. Ad Cyprianum itaque veniam, quo nemo
magis ita se gessit,quasi Spiritum sanctum,veluti
ilum vero in sinistra exsultare, quod sibi daretur
occasio, ut a patrefamilias potestatem sumeret sae-
viendi. Hoc prius Jonge ostensum est, quam tem-
pestas vastitatis hujus oriretur.Et vidimus impletum
quod fuerat ostensum.» Sicuti pacis tempore futu-
ram persecutionem, ita sseviente persecutione.brevi
futuram pacem in visione pariter inteilexit.de qua
in eadem epistola itascribit:«Denique ad minimum
famulum suum,et in delictis licet plurimis consti-
tutum et dignatione ejus indignum, tamen illic pro
sua circa nos bonitate, mandare dignatus est Dic :

monile quoddam in arca inclusum sua, habuisset illi, inquit, securus sit, quia pax ventura
Sed est.
ad nutum, ejus illustrationibus, quando vellet,usu- quod interim morula est, supersunt adhuc aliqui
rus ad arbitrium.Duo autem in ejus revelationibus qui probentur.» Neque tamen de fundendis assidue
ac visionibus spectanda sunt earum scilicet varie-
: precibus, sed de aliis quoque pietatis operibus, et
tas atque frequentia, quam inde concepit sanctis- religionis officiis^supernis revelationibus admoni-
simus juxta,ac prudentissimus vir de divina digna- tum se fuisse testatur » Sed et de victu parco, et
:

tione et familiaritate fiduciam. Ut autem ha;c sobrio potu divinis dignationibus admonemur,etc.»
diligentus lector atque commodius animadvertat, Adeo vero de vaticiniorum suorum futuris eventi-
eas hic sancti Martyris visiones exponere visum est, bus sanctissimus praesul securus erat, ut quamvis
iisdem verbis quibus ab ipso suis in epistolis refe- nullus adhuc optatae tranquillitatis radius appele-
runtur. Epistola undecima, alias juxta Pamelii edi- ret, jussit tamen has litteras promulgari et per

tionem octava, nihil ferme habet prseter visiones clerum ad quem scriptae fuerant, plebi quoque
atque revelationes. Scripta est e secessu presbyte- communicari « Dissimulare ha3C singula, et apud
:

ris et diaconibus, hortatur ilJos ad preces assidue conscientiam meam solus occullare non debui. . .

fundendas unde Augustinus ejus in lib. iv de Bap-

; Nec ipsi utique apud vos hanc epistolam teneatis
tismo mentionem faciens, hunc illi titulum dedit :
'-'
occultam, sed legendam fratribus suggeratis. » Sed
« Ad ClericoSjde precando Dco. » Deciana persecu- ab omni pacis spe tam longe aberat afflictae plebis
tio sa^vissime id temporis grassabatur impulsum : animus,ut nuUam plerique gravissimi pastoris lit-
autcm se fuisse dicit divinis praesertim revelationi- teris, ac revelationibus fidem accommodarint :

bus ad scribendum : « Nam quod, inquit, magis quam eorum incredulitatem in principio libri de
suasit et compulit,ut has ad vos litteras scriberem, Lapsis reprehendit, ab eo conscripti post redditam
scire debetis (sicut Dominus ostendere et revelare Ecclesiae ob insperatum ac repentinum Deciorum
dignalur) dictum esse in visione : Petite, et impe- interitum tranquillitatem « Pax ecce, dilectissi-
:

Tunc deinde praeceptum plebi assistenti, ut

tratis. mi fralres,Ecclesiae reddita est,et,quod difficile nu-
pro quibusdam personis designatis sibi peterent.In per incredulis ac perfidis impossibile videbatur,ope
petendo autcm fuisse dissonas voces, et dispares atque ultione divina securitas nostra reparata est.
voluntates et hoc vehcinenter displicuisse illi qui
: Non minus visionibus abundat epistolanovissimae
dixerat : impctratis.quod plebis infpqua-
Petito, et editionis decimasexta,adPamelii numeros decima,
litas discreparet, nec esset fratrum consensio una, quin plures et varias, paucioribus tamen verbis,
et simplex et juncta concordia. » Ananimitatis hu- compleclitur :« Castigare nos itaque divina censura.
jus pacisque inter fratres, et concordia? defeclus D ^'^^ noctibus desinit,nec diebus : prseter nocturnas
causam fuisse subjungit grassantis persccutionis, enim quoque iniplelur apud nos
visiones, per dies
quam sibi longe antequam decerneretur srquenti Spiritu sancto puerorum innocens aetas.qua^ in ex-
visione ostensam fuisss, testatur : « Imo vero ncc stasi videt oculis, audit ct loquitur ea quibus nos
venissent fratribus hc-cc mala,si in unum fratcrnitas Dominus monere ctinstruero dignatur. Et audietis
fuisset animata. Nam,et illud ostensum est, quod omnia, quando ad vos reducem me Dominus fece-
sederet pater familias sed?nte sibi ad dexteram ju- rit, qui ut secederem jussit. Interim temerarii et
vene, qui juvenis anxius, et cum quadam indigna- incauti et tumidi quidam inter vos, qui hominem
tione subtristis, maxillam manu sustinens, mmsto non cogitcnt, vel Deum timeant ; scientes quoniam
vultu sedebat. 116 Alius vero in sinistra parte si ultra in iisdem perseverarint,utar ea admonitone

(Ci)Vid. Euseb. lib. vi. cap. 11. ibid. cap. 40. 'epist. ad Philemon., apud eumd.,
(71 Vid. Euseb. ibid. cap. 29. lib. VII, cap. 7.
(8) Vid. ipsius episl. ad German., apud Euseb,
121 PRO SS. PERPETUA, FELIGITATE ET SOGIIS.

quameutiDominusjubet, utinlerim prohibeantur A nobis suadentibus, cui plus iicuit, quye et coegit. »
- " • 1-
Felicissimus schimatis Carthagine aucl.or, et
offerre. » Quis hsec legens Cypriano nostro praecla
rum illud non adscribat elogium, quod a Polycrate quinque presbyteri perditae factionis fomites, quas
Melitoni 117 Sardensi longe autea tributum fue- in118 sanctissimumvirumturbasconcitarinljSae-
rat (9): Tov h. i'('.(\> IIvsyijLaTt TtavTa 7toX'.TE'j!ya;a.ivov, pius ipse in suis epistolis narrat. Hac de re et de per-
« qui Spiritu sancto tfflatus cuncta gessit. » Unde secutione, quae inde immioebat, divinitus aliquid

eum a plerisque nostrorum prophetam fuisse » habi- accepisse, coelestem defuisse revelationem,
nec
tum.ex Terlulliano « in septem libris quos scripsit ex his sancti martyris verbis colligunt eruditi
adversus Ecclesiam pro Montano, » referl Rierony- (( Persecutio est hsc alia et alia tenlatio, et quin-

mus (10). At haec omnia in Cyprianum nostrurn non que illi presbyteri nihil aliud sunt, quam quinque
minusquadrant:quidenimpersecutionisteniporeab primores illi qui edicto nuper magistratibus fue-
eogestura, quod non Spirilu sancloafflatusperfece- rant copulati, ut fidem nostram subverterent, ut
ril ?Utplebem suam ad futurum bellum expediret gracilia fralrum corda ad lethales laqueos prae-
longeantequamexardesceret,divinailludrevelatione varicatione veritatis averterent. Eademnunc ratio,

praesensil. Indiclo bello, ul lalebras quaereret, et per eadem rursus eversio, per quinque presbyteros
8ecutionemdecIinaret,Deumauctoremhabuit;neque ^ Felicissimo copulatos, ad ruinam :salutis induci-
utipsemetetPontiusdiaconus in ejus Vita testantur, tur. » Videtur, inquit Pamelius, alludere ad vi-

sine divina revelalione secessit. Orta tempestate, sionem quampiam, in qua apparuisse videntur cum
quibus*utvirtutumexercitationibu3superandaesset magis ratibus quinque primores, qui edictum con-
aut pietalis ofGciis Iranquillilas impetranda, divina tra episcopos una publicarent. Neque huic inter-
item revelatione cognovit.Futuram pacem non minus pretationi refragatur Rigaltius, eamdemque mani-
quam proximum bellum, divina pariter revelatione fesle ampleclitur Dodwellus (15). Eadem Epistola,

praenovit. Qua erga lapsos disciplina uti deberet, et xLViii, al. XL, qua3 ullima est earum quas in se-
nocturnis ipse visionibus et diurnis, innocentum cessu concripsil, quam ut supra di.Kimus, prae-

puerorum raptibus et excessibus intellexit. Qua stolabatur de reditu revelitionem, sejam accepisse
item inincautos quosdara actemerarios presbyteros perspicue, ut mibi videlur, luculenterque signifi-

censuradeberet animadverlere, a Deo similiter per cat. Primo enim queritur : « quod quorumdam
apertam et manifestam admonilionem accepit. presbylerorum malignitas et perfidia perfecisset
Assiduis hisce Spiritus sancti donis ac rauneribus ne sibi ad suos anle diem Pachae venire licuisset.
fretus, ad reditum quoque suum supernam revela- Cavebat scilicet ne per minas el per insidias per-
tionem praestolabatur: El audictis omnia, quando <( fidorum majorex suo adventu Caithagine tumul-
ad vos reducem me Dominus fecerit, qui ut sece- tus orirelur, el, cum paci el tranqiiillitati episco-

derem jussit : » quam illi non defuisse postea di- pus providere omnibus debeat, ipse maleriam
in

cemus. seditioni dedisse et persecutionem denuo exa-

Interim antequam e secessu Carthaginem ramea- cerbasse videretur. » Postea subjungit, hanc esse
ret, Aurelium el Gelerinum gloria confessionis in- persecutionem novissimam et extremam tentatio-
signes in clerum cooptavit. Id vero non sine con- nem, quae et ipsa, inquit, cito Dominoprotegente
((

suetis risionibus ac divinis revelationibus fac- transibit ut repraesenter vobis post Pascha3 diem cum
tum est. Nam cum illorum lemporum usus habe- collegis meis. » Annon manifesta habemus et cla-

ret, ut ordinationes clericae non sine plebis te- ra propheticae revelationis Pascha
indicia ? Ante
stimonio, et lolius cleri suffragio celebrarentur suo se secessu continuit, metuens ne adventu suo
cur illog clerum provexeril, hanc, de
absens in materiam seditioni daret, et ne persecutionem de-
Aurelio loquens, affert rationem, quod humano tes- nuo exacerbasse viderelur posl Pascha tamen
:

timonio non indigeret qui divino probatus fuerat certo se rediturum promiltit. Sed annon poterat
suffragio (11) : « In ordinationibus clericis, fra- post Pascha idem periculum imminere ? Nequa-
tres charissimi,solemus vos anteconsulere etmo- quam : noverat enira cito transituram persecu-
res ac merita singulorum communi consilio pon- jj tionis hujus novissimara tentationem. Sed unde
derare sed expectanda non sunt testimonia hu
; id noverat, ut adeo certum proraitteret ? Non
mana, cum praecedunt divina suffragia. Aurelius aliunde profecto, nisi cx divina revelatione.
frater noster, illustris adolescens, a Domino jam Sublatis Deciis, secundam Cypriani temporibus
probatus, etc. » Et epistola sequenti de Gelerini Ecclesiae persecutionem Gallus et Volusianus in-
ordinatione loquens, eamquoque perspiritum pro- tulerunt.llanc quoquesanctusCyprianus,antequam
phetiae, nec sine visionibus ac revelationibus per- saeviret, imo el antequam decerneretur, non una
actam fuisse testatur. « Gumenim, iuquit, consen- ant altera, sed raultis et crebris et manifestis os-
tire dubitaret, Ecclesiae ipsius admonitu et hortatu tensionibus ac visionibus futuram intellexit, et
in visione per noctem compulsus est, ne negaret per synodicas secundi concilii Carthaginiensis ad

(9) Epist. ad Viotorem P. apud Euseb., lib. v, (11) Epist. XXXVIII ad Pam., num. .33.
cap. 24. (12) Dissert. iv, .CypriaDiCa de Visionibus, etc.
(10) Catalog. in Melitone, § 18.
'
: , .
123 DISSERTATIO APOLOGETICA 124
Gornelium litteras, non suae tantum, sed etiam A stinctefuissentsanotomartyrirevelatae.totquasprae-
Romanae Ecclesia; significavit (13) « Sed enim : viderat calamitatesetChristianorumfunera, exsola
cum videamus diem rursus alterius infestationis oritura esse persecutione sibi facile persuasit.
appropinquare coepisse, et crebris atque assiduis Vidimus hactenus quam frequentes et familiares
ostensionibus admoneamur, ut ad certamen quod Cypriano fuerint ccelestes revelationes videamus :

nobis hostis indicit, armati et parati 119 simus, modo in quam sanctus Martyr fiduciam ex earum
plebem etiam nobis de divina dignalione commis- frequentia fuerit adductus et annon ipse etiam,
:

sam exhortationibus nostris paremus, etc. » Postea haud secus ac Perpetua eo se modo gesserit quasi
« Obtemperandum est namque ostensionibus atque Spirilum, sanctum veluti monile quoddam in arca
admonilionibus justis, ut a pastoribus oves in pe- inclusum sua, habuisset ad nutum,ejusillustratio-
riculo non deserantur, etc. » Rursus : « Placuit nibus, quandovelletusurusad arbitrium.Talis fidu-
nobis, Spiritu sancto suggerente, et Domino per ciccl^O signumest securitasilla, quampraeferebat,
visiones multas et manifestas admonente, quia non defuturam sibi coelestem revelationem, quae
hoslis nobis immincre praenuntiatur et ostenditur, tempusadreditumopportunumdemonstraret; quod
colligere Intra castra milites Chrisli, etc. » His jam autea est nobis animadversum. Nunc aliud
Cypriani verbis haec subjungit Cl. Dodwellus : non minus perspicuum proferam in eadem rem
'

«Non credent haec fortasse athei. Sed quid habent argumentum. Gravissima illa epistola qua Floren-
quominus fide digna esse censeant? Visiones hic tium Pupianum, virum seditiosum acturbulentum,
habemus non multas modo, sed et manifestas vehementissime objurgat, ei tandem veniam, si
eventuque comprobatas nec id obscura privati
;
resipiscat, hac conditione promittit si Deus :

cujuspiam fide, sed synodi totius consentiente id permittat, et aliquo sensibili signo suam hac
sufTragio, mansurisque, si falsse fuissent. in rei de re sententiam voluntatemque significet (17) :

memoriam monumentis scriptisque consi-

asternis « Si temeritatis et superbiae atque insolentiae
gnatas, « sole, ut Hieronymus ait, clarioribus » ; tuae agere vel sero poenitentiam cceperis... com-
non video quid praeterea velle possent ad rem fac- municationis tuae poterinus habere rationem
tis comprobandam, si modo ex aequo judicare vel- manente tamen apud inos divinae censurae re-
lent, nec fidem prorsus omnem hominibus dero- spectu et metu ut prius Dominum meum con-
;

gare. Rursus de eadem persecutione ita scribit ad
plebem Thibaritanam (15) :
« Nam cum Domini instruentis dignatione ins-
tigemur saepius, amplius et admcneamur ad ves-
tram quoque conscientiam admonitionis nostrae
soUicitudlnera perferre debemus. Scire enim debelis
et pro certo credere ac tenere, pressurae diem su-
sulam, an tibi pacem dari, et te ad communica-
tionem EccIesiaB admitti, sua ostensione et admo-
tione permittat. Memini enim, quid jam mihi sit
; ostensum, imo quid servo obsequenti et timenti, de
C dominica et divina auctoritate praeceptum, qui in-
ter caetera quae ostendere et refelare dignatus est
et hoc addidit » Itaque qui Christo non credit
:

per caput esse coepisse.... Nec putamus talia esse sacerdotem facienti, postea credere incipiet sacer-
quoe veniunt, qualia fuerunt illa quae transierunt : dolem vindicanti. » Quibus sancti Martyris verbis
gravior nunc et ferocior pugna imminet. » Non haec subjicit Dodwellus (18) :

immerito dubitatur quomodo Deciana gravior et « Ita erant frequentes ea aetate divinae revelatio-
ferocior futura esset Galli persecutio, cum reapse nes, ut ne de resipiscente quidemPupiano polliceri

brevior fuerit et longe nitior ? Hunc nodum auderet quid esset staturus, ne aliud forlasse a Deo
ita solvi in Dissert. de Poenit. seu de Capit. abso- juberetur; ut Deum proinde primum innueretesse
lut. non futuram modo persecutionem sed
(16) :
consulendum ut landem Dei in rebellem poenam
;

et omnia pariter mala quae non minus Ecclesiae, exspectaret, talemplanequalemapostolicarum cen-
quam reipublicaj impendebant, fuisse Cypriano his surarum comitem fuisse, apud doclos in con-
visionibus demonstrata, irruptiones scilicet Bar- fesso est. Iterum de presbyteris qui se inconsulto
barorum, indeque secutas Ghristianorum aaque ac lapsis communicaverant. « Utar, inquit (19), ea
Gentilium captivitates et lunestissimam luem
:
jq
admonitione qua me Dominus jubet, ut interim
quae late per imperium Romanum grassata est prohibeantur ofTerri, etc. » Non ignorabat Gypria-
cujus mali acerbitatem et innumerabiles strages, nus ejusmodi visiones virisimpiisactemerariis.qua-
cum sanctus ipse Cyprianus, tum Pontius diaco- les modo non paucos experimur, ludibrio et con-
nus in ejus Vita, tum alii auctores deplorant. temptui haberi sed ; adeo tamen pro certo habe-
Haec igitur aliaeque calamitatea cum persecutione bat suas ex Deo esse revelationes ut nihil de fu-
conjunctae Galli et Volusiani imperium Deciano turis eventis non solum quibus jam
dubitaret : et

longe gravius Ghristianis effecerunt. Gumque fueral donatus publicare, sed novas etiam palam

non oranes raalorum causae clare et di- sibi promittere minime vereretur, unde in eadem

(^3^ Epist. Lvii, al. Liv. (17) Epist. LVi, al. LXix.
(18) Dissert. iv Gyprianica, g 20.
(14J Dissert de Visionib., etc. § 19.
(-15) Epist.iLYUi, al. Lvi. (19) Episl.xvi, al. X.
(16) Sect. 3.
125 PRO S3. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 126

epistola statim subjungit:« Quanquam sciam som- A rum post triduum, Flaviani martyrium easevatici-
nia ridicula et visisnes ineptas quibusdam videri, natum Quo enim prophetico spiritu actus Montanus .

sed utique illis qui malunt contra sacerdotem cre- petiit,« ut Flavianus sequeretur die tertia, » eodem

dere quam sacerdoti. Sed nihil mirum, quando de Perpetua rogavit, ut sibi ante proximum diem
Joseph fratres sui dixerunt Ecce somniator ille : ostenderetur, passione futura esset,an commeatus.
venit, nunc ergo venite, occidamus illum et som- ;
Nam utrumque, ut multis Scripturarum exemplis
niator postea quod somniaverat consecutus sit, et compertum est, ad spiritum pertinet prophetiae,et
occisores ac venditores confusi sint, ut qui verbis futuros eventus prasvidere, et certas exspectare

prius non credidissent, factis postmodum crede- futurorum eventuum revelationes.

rent. » IX. Est autem illud circa praecedentes cum
Superest alia Cypriani visio prophetica ad mar- Cypriani.tum coaevorum martyrum visiones et pro-
tyrium ejus pertinens sed eam capite sequenti
;
phetica vaticinia sedulo aniraadvertendum:constare
reservabo. annon videatur Spi-
Interira, rogo, inter omnes,charismatum copiam ampliorem longe
ritum sanctum in pectore suo quasi in arca inclu- fuisse initio Ecclesise, quam posterioribus saeculis:
sum habuisse,qui in disciplinae etiam ecclesiasticse adeo ut Origenes qui aliquot anais ante Decii perse-
exercitio visiones exspectabat, et nihil statuere au- t^ cutionem libros scripsit adversus Celsum, auctor
debat,191 nisi Dominum antea consuluisset,etnisi sit, signorum Spiritus sancti vestigia duntaxat
manifesto aliquo indicio voluntatis ejus certior apud paucos morum candore prascellentes, et qui
factus fuisset an Perpetua montanismi propta-
; et mores suos ad Evangelii normam exigerent ad haec
rea fuerit insimulanda, quod ipsa etiam divinis tempora superfuisse ; postqwam enim dixit, mira-
revelationibus assueta, eadem fiducia se gesserit? culis probari veritatem Evangelii, ail ea posse de-
VIII. Quam frequentes id temporis exhibitse monstrari (20), 122 « cum ex multis aliis.tum ex
martyribus fuerint coelestes visiones ac propheticae eo quod vestigia quaedam eorum supersunt apud
revelationeSjfidem amplissimam faciunt sincera ac eos, qui secundum Verbi voluntatem vivunt. » Et
genuina cum Jacobi et Mariani. etc, tum Montani in alioejusdem operis libro (21) « Signa autem :

et Lucii ac sociorum martyrum Acta, his referta Spiritus sancti initio quidem doctrinae Jesu et post
coelestibus visionibus ac propheticis vaticiniis.Non ejus assumptionem pluriraa ostensa sunt, dcinde
est mihi animus eas hic singillatim referre opor- : vero pauciora. Sed et nunc ipsius ad ine apud
teret enim integra ferme Acta transcribere, quse paucos exstant vestigia, qui animas et verbo et
apud doctissimum Ruinartium videri commode congruentibus actionibus expurgarunt. » Vertigia
possunt. Unum duntaxat ex Actis Montani exem vero quae essent, his luculentius verbis declarat
plumofFeram,quodadpraesensargumentumpropiu3 ^ (22): » Etiamnum vestigia sancti illius Spiritus
accedit. His autem verbis in Actis describitur apud Christianos supersunt. Excantant daemones,
:

« Cum autem jam carnifex immineret, et gladius multas curationes perficiunt, et vident quaedam
super cervices ejus libratus penderet, expansis ille secundumvoluntatem Verbi, de futuris.» Ex quibus
(id est Montanus) ad ccelum manibus, voce clara, verbis constat uberrimum illum et in oranes,utde
ita ut non tantum aures plebis, sed et gentiles suis teraporibus testatur Irenaeus, qui veri essent
quoque ipsos sonus vocis feriret, oravit rogans et Christi discipuli diffusum coelestium charismatum
deprecans ut Flavianas qui per suffragium populi fontem, etsi non penitus exaruissc, non ea tamen
de comitatu eorum remanserat, sequeretur die amplitudine etcopia postmodum exuberasse. Quam
tertia. Et quo precis suae fidem faceret, manualem proxirae autem ad Irenaei tempora Perpetua et
quos oculos fuerat ligatus in partes duas discidit,et Saturus accedebant, tam longe ab iis temporibus
jussit alteram reservari, qua Flaviano oculi post quibussuosOrigenes adversus Celsum libros elucu-
crastinum ligarentur. Sed et in medio eorum in bravit(sub Gordiani nimirum aut Philipporum im-
area solum servari jussit,ut nec sepulturae consor- perio), post longam et diuturnam Ecclesiae pacem
tio privarentur. Et perfectura estsub oculis nostris extreraa saltera Cypriani tempora et Montanus
quod Dominus in Evangelio repromisit, ut quitota ]) sociique marlyres distabant. Unde si adeo Spiritu
fide peteret, quidquid peteret impetraret.Nam post sancto repleti sunt sancti martyres, cum aliqua
biduum Favianus quoque productus, glorirm suam duntaxat signorum ejus vestigia superessent, ut
passione perficit. » Non magis rairandum est.Per- ejus illuslrationibus uti ad arbitrium viderentur,
petuam futuram ante diem crastinum martyrii sui quid miramur, si eamdem Perpetuae sui copiam
revelationem praenuntiasse, quam Montanum futu- fercerit Spiritus sanctus, quo tempore « numerus

(20) 'Ex TToXXwv jxlv aXXwv, xal Ix xou T/^vtj 8e ^di; x(|)
XoYijj xai xaT<; xax' auxov Trpd^eat xsxaQap-
(f. Tiva) auxwv ixi aw^saOai Ttapa toI<, xaxa x6 Lib. vii, p. 337.
jxevoia.
pouX7)jj.a xou A^You Piouai. Lib. i, page 5, Edit. (22) Kal ext ''pTj xou dyiou Ixetvou nveu(xaxo;...
Cantab. irapd yptaxiavolc aio^exat l^eTr^^Souai
• 8a(fi0vac, ^

(21) HvjiJiETa 81 xoij (XYiou lIV£U[jiaxo<; xax' apx^<; xat TToXXd? Idaet!; eirtxeXouat, xat 6pwat xtva xaxd
|ji£v x-fi? StoaaxaXias, (xexa 81
'Iir)aou xrjv dvaXrn^iv x6 pouXrjfia xou Aoyou irept (xeXXovxajv. Lib. I,
aijxoij -TrXEiova s^six^uxo, uaxspov 8e eXdxxova, ttXtjv page 31.
xal vuv exi 'iyiyr) eoxtv aiixou Ttap' 6X1^01«;, xd? 4*u-
127 DISSERTATIO APOLOGETICA 128

non poterat iniri charismatum, quse per totum A Quibus addo, in opere italico illustriss. et Gl.

mundum Ecclesia a Deo recipiebat ? » senatoris Philippi Buonarotli, cujustitulus : Osser-

vazioni sopra alcuni Frammenti di Vasi antichi di
CAPUT V.
vetro ornati di figure, trovali ne'cimiteri di Roma;
NIHIL IN PEUPETU^ REVELATIONIBUS CONTINERI, QUOD
plura cernere esse veterum calicum ectypa haec
IN CATHOLIGAM MARTYREM NON APPRIME CONVENIAT.
Christi figura, sub boni pastoris habitu, insignita,
I. Non dedecet Christum Dominum pastoris oves
uti tab. 5, fig. 2 et 2, et tab. 6, fig. 2. Vid. etiam
mulgenlis figura. II. Qua ratione ex prima sua
revelatione Perpetua mortem sibi imminere intel- tab. 1, fig. \, et labul. 4, nummum aereum ma-
lexit. II [. Nihil absurdi in illa revelatione conti- joris modi, vulgo Mcdaglione, ex utraque parte
neri, qua sibi Perpetua visa est cum diabolo in specie boni pastoris insculptum, quae omnia do-
masculum conversa luctari. IV. Inepla Perpetux
ctissimisobservationibus.Cl.auctor illustrat. Sed in
revclationum cum Montanistarum rcvelationibus
comparatio. V. Visio Perpetuae de Dinocrate in rem nostram maxime faciunt quae de figura 2, tab.
pcenis constituto. VI. Basnagii adversus pixvdictam 6, disserit in haec verba : « In questo Frammento
visionem difficultates. VII. Locum illum in quo si vede il pastor buono fra due pecore, o arieti co'
Dinocratem Perpetua vidit, fuisse purgatorium.
soliti calcei di fasce attraversate a spina di pesce.
Basnagii cavillationes 7'etunduntur. 1^2. WlU.Mon-
tanistanim de receptaculis animarum sententia non Si dee osservare a canto al medesimo quella
P
recte a Basnagio exposita. Non unam fuisse hac secchiolina, o vaso di latte, la quale si vede ancora
de ?'e corumdem hxreticorum opinionem. nelle pitture de, cimiteri (23), e specialmente nella

I. Alterum adversus martyres argumentum Bas-

tavola 3 del sesto cubiculo del cimiterio di Calislo,

nagius instituit exmodo ipso etqualitate oblatarum presso TArringhio, ella si vede attaccata ad un
Perpetuae visionum quae ipsi non videntur satis cum pedo, pastorale temuto da un agnello a giacere,

gravitate decentiaque conjungi : « Homo iu habitu persimbolo del buon pastore a' piedipoi del me- ,

pastoris de caseo,quod mulgebat, dedit Perpetuae
quasi buccellam. Hinc colligit sibi mortem immi-
nere. «Duoscilicetin hac Perpetuaevisione censoria
auctoritate notare Basnagius videturprimo humi-
lem mul-
Christi figuram in habitu pastoris oves
desimo 124 pastore nella tavola 1 del secondo
cubiculo del cimitero di santa Agnese, si vede il
pedo con un vaso, ma di figura diversa, e con un
:
manico da parte. Questi vasi de' pastori si dice-
vano « mulclrffi, o mulctralia (24) » la qual sorta :

gentis secundo, quod oblatam Perpetuse buccellam

:
di vaso in Greco si chiamava TieXXa, ed era simile

Perpetua et Saturus in signum acceperint futuree allo scifo, ma di fondo alquanto piii, largo e pero

mortis. non dissomigliante troppo dal nostro, e serviva

Sed nulla ratio erat cur horum aliquo offendere- specialmente per mugnere il latle (55). Un' altro

tur. Et de primo quidem audiendus CI. Holstenius Q vaso di latte era nominato Sino (26), il quale

in Notis : « Repraesentatus est Perpetua? Christus secondo la torza del nome sara stato pifi grande
ea forma, qua pictus cernebatur in oratoriis et del nostro piccolo vaso, etc, etc. » Et infra : Per
vasis sacris illorum temporum.Nam cura Evangelia tornare al nostro piccolo vaso di latte accanto al

titulum personam pastoris praecipue Christo

et buon paslore, io lo credo fatto non solo per conti-
attribuant, gaudebant primorum temporum Chris- nuazione dell' allegoria alle cose pastorali , ma in

tiani hanc ejus amabilisimam epeciem fidelium, oltre, lo giudico quasi per una figura, del divinis-

nomine ovium passim designatorum,frequentissime simo sacraraento dell' altare, e ci6 pare, che si

oculis objicere. Habes in Roma subterranea Bosii, ricavi dagli alti antichissimidelle sante Perpetua e
pag. 59, etdeinceps multas imagines ce ccemete- Felicita, dove si dice che santa Perpetua riceve in
visione dal divino pastore del latte « Et de caseo
riorum monumentis expressas, in quibus ferme :

omnibus Christus pastoris specie cum ovibus pin- quod mulgebat, dedit mihi quasi buccellam,et ego
gitur. In prima etiam hac ipsaforma hic expressa, accepi junctis manibus et manducavi, et universi

pastoris oves mulgentis.Nonraro etiam pingebatur circumstantes dixerunt^ Amen. » Funzioni, ed atti

ferens in humeris repertam ovem quee perierat, divoti soliti praticarsi da' Cristiani antichi nel rice-

juxta parabolam evangelicam, idque praecipue in vere la communione (27) e quelle parole
santa
della canlica (2 « Bibi vinum meum cum lacte
calicibus, quod indicat TertuUianus in libro de ) :

Pudicitia contra Catholicos soripta, oap. 7, his rneo, » sono applicate da sant' Ambrogio (29) al
verbis : « A parabolis licebit incipias, ubi est ovis sacramento dell' Eucaristia. Vedendosi appresso

perdita, a Deo requisita et humeris ejus revecta rArringhione)lepitturedeiIavoltadelnono cubicolo

picturae calicum veslrorum, si del cimitero de' santi Marcellino, e Pietro un'
procedant ipsae

vcl in illis perlucebit interpretalio pecudis illius, agnello colla palnia, che ha sulle spalle ua iimil
vasetto circondato col nimbo, o sia diadema, ed
etc.

Gocm. scd., lib. VII, cap. 9. S. Agost. Serm. ad infant. de

(23) Arringh. lab. 6, cub. 3,
Callisti.
Socram. S .Ambros. 1. iv, de Sacram,, cap. 5. S.
(24) Servio sopra 1'Egloga 3.
(2r))Atcnco LXI, cl. 14. Cvrill. Catech. 5. II Goncil. in Trullo. can. 102.
Nonio, c. 15. 8) C. L. V. 1.
(26) Servio sopro l^ligloga 7. (

(27) Tertuli. de Spcctac. cap. 25.

Cornclio app- (29) De sacr., 1. v, cap. 3,

Euseb. llistor lib. vi, cap. 43. Dionys. app. Eu.

m PRO SS. PERPETUA, PELICITATE ET SOGIIS. 430
easendo quivi lo stesso agnello negli angoli della A lactis et mellis symbolicecatcchumenis dari solito
medesiaia volta ben quattro volte dipinto, hodubi ex Hesychio, in Exodum
pag. 257, et Tertulliano de
tato, se per fortuna ne' tempi pifi antichi conser- Corona, pag. 121, Edit. Rigalt., ubi dicit Lactis ct :

vassero in un vaso simile posto sopra un' agnello mellis concordiam praegustamus. Vide Albaspi-
la santa Eucaristia, siccome si servirono poi pel naeum, lib. ii, Observat. ultima.
medesimo ministero di vasi, che avean la forma Sed his multo plura addit in Paralipomenis ad
deila colomba. In queste cose pero e bene l'osser- Ilolslonii notas Pctrus Possinus, quaeque etiam ma-

vare, ma bisogna tenere sospeso il giudizio, sino gis conferunt ad solvendam objectam nobis a Bas-
che si abbiano altri riscontri. » Haec illustrissimus nagio difficuHatem : « Et de caseo, etc. » Ad hc-ec

senator, qui etiam observat ejusdem pastoris tuni- verba, quod notatum in Holstenii schedis reperi de
cam in inferiori parte duobus esse orbibus, seu lacte catechumenis dari solito, non sufficit ad sen-
buUis ornatam, eaque ornamenta in hisce Perpetuae tentiam loci declarandam,
et alia his adjuncturum

et Felicitatis Actis a graeca voce xaXXoi;, calliculas fuisse auctorem, ultimam huic operi manum po-
si

appellari: fuisseque ut plurimum aurea vel argen- tuisset imponere, declarat spatium purffi chartae ab
tea, ut ex eisdem Actis compertum est, et aliis eo in Adversariis.post ha3c quae descripsimus sanctae
antiquis figuris apud Lambecium (30), et Petrum Perpetuae verba, relictum, ultimis videiicet curis
Sanctem Bartolum (31), et apud Vaticanum Virgilii explendum. Explicandum scilicet restabat, quo-
exemplarlempore Constantini Magni exaratum(32). modo ex hac porrectione buccellae per visum mi-
125 Sed utirpo^ x6 Tzpoolr^^^ redeamus, iis quae nistrataj, experrecta intellexerit sancta Perpetua,
a viris doctissimis annotata sunt illud etiam ad- iteraque frater ejus, postquam ei rem narravit,
jungo, id genus imaginum Montanistis non admo- significatum divinitus, eos qui carcere attinebantur
dum placuisse, aut in usu fuisse. Quod ex eisdem nequaquam inde diraittendos, 126 sed consum-
Tertulliani verbis manifestissime coUigo : « Proce- mandos raartyrio. Haec enim post superius descripta
dant, inquit, ipsae picturae calicum vestrorum : » verba, ibi subduntur: « Et retuli statim fratri (qui
non ait nostrorum sed veslrorum, id est, quae vobis, nempe illam rogaverat, ut ostendi sibi divinitus cu-
non autem nobis, in usu sunt. Et ejusdem libri raret, moriturine essent, an salvi emittendi) et in-
capite decimo : « Cui ille si forte patrocinabitur telleximus passionem esse futurara, et coepiraus
pastor quem in calice depingis, prostitutorem et nullam jara spera in saeculo habere. » Unde autera id
ipsum christiani sacramenti, merito et ebrietatis intellexerint, merito quaeritur. Ego existimo, inde
idolum, et moechiae asylum post calicem subsecu- quod in visione adumbratus erga Perpetuam ritus
turae, de quo nihil libentius bibas, quam ovem pce- fuerat Eucharistia3 ministrandae : quae cum notis-
nitentiae secundae. At ego ejus pastoris scripturam C simo tunc usu dari soleret quos certum erat
iis

haurio, qui non potest frangi. » Rursum non ait brevi raorituros, recte id Perpetua et ipsius frater
« quem in calice depingimus, » sed « quem in calice interpretati sunt, ut significatam eo visu confesso-
depingis. » Praeterea, piam hanc picturam vocat rum mox secuturara necom arbitrarentur. Ritus
« ebrietatis idolum et mcechiae asylum. » Adeo con- perceptionis Euchari&tiae eo adurabratus, cernitur,
tumeliosis verbis eam miniraeproscidisset, si Mon- quod quasi buccella Perpetua^ porrigitur, quod eam
tanistis quoque in usu fuisset, eaque sacra vasa ipsa accipit junctis manibus, quod deinde comedit,
ornassent Christi excipiendo sanguini destinata. circurastantibus Amen acclamantibus. Quae omnia
Unde conjectura assuetam
exsistit, catholicis ritibus in Eucharistice olim ministratione solita servari
fuissePerpetuam, quae Christum Eucharistiam sibi, notius est e plurium antiquorum testiinoniis, et
aut Eucharistiae symbolum ministrantem, sub pa- sancti praesertim Ambrosii, quam ut demonstrari
storis habitu aspexit. pluribus opus sit. Certe de usu Africanarum eccle-

Praeterea si Christus pastoris speciem dedignatus siarum peculiariter constat, solitas eas Euchari-
non est, sed eam sibi tam frequenter accommodavit, stiam rainistrare confessoribusinraartyriiprocinctu
cur pastoris officia dedignaretur, inter quae non ulti- constitutis : idque ita necessariura arbitratas esse.
mum locum tenet oves mulgere? An Christum ma- jj
ut inde argumentum sumpserint scribendi ad Gor-
gis dedecet haec figura, quam illa gallinae pullos suos nelium rom. pontificera, raanu quidem et calamo
sub alas congregantis, eosdemque foventis, quam sancti Cypriani, noraine autem aliorura quoque
benignissimus Dominus, captui se nostro accom- seplem et triginta episcoporum Africanorum, ut
modans, minime respuit? Et sane imminenti mar- aequi consuleret, gratiam fieri legis prius sancitae de
tyrio praefigurando nulla raagis apta figura, quam non admittendis unquam ad Ecclesia; et Euchari-
pastoris oves mulgentis. Qua enim alacritate pastor stiae communionem iis qui semel in persecutione

e mammis ovium lac exprimit, eadem e venis raar- lapsi fuissent, quoniam tunc ex iis multi in pocni-
lyrum sanguinem Christus bonus pastor excepit. tentium numero anovis persccutoribus pe-
scripti,
II. Circa secundam difficultatem pauca hsec habet riclitarentur, et, ut res se habebant, brevi pro
idem CI. Holstenius: « Multa dici possent de usu Christi confessione interficiendi viderentur quibus ;

(30) Bibl. Cffis., tab. 4, Append., p. 301. (32) Ante 2. yEneid. librum.
(31) Pi*ture antiche delle Grotte di Roma, tav. 4,
131 DISSEHTATIO APOLOGETICA 132

in procinctu agonis positis, denegari consuetum A Possino et postea Basnagio visum est) mox secutu-
viaticum corporis Chiisti nimis erat inhumanum. ram necem intellexisse.Omnia quae viderat, fratri
Ex hac secunda lib. i apud Cypria-
epistola, quae Perpetua retulit: multoautem clariorasignaviderat
num quasdam ascribam, ad fidem rei quam
est, futurse passionis; exquibus quidni clarius intelle-
tractamus faciendam opportuna « Sed cum, in- : xerint, «passionem esse futuram ? » Viderat scalam
quiunt, videamus diem rursus alterius infestationis auream mirs magnitudinis pertingentem usque ad
appropinquare coepisse, et crebris atque assiduis ccelum, et in lateribus scalae omne genus ferra-
ostensionibus admoneamur, ut ad certamen, quod mentorum infixum. Erant ibi gladii, lanceae, hami,
nobis hostis indicit, armati et parati simus plebem : machaerae. Viderat sub ipsa scala draconem cuban-
etiam nobis divina dignatione commissam exhorta- tem mirae magnitudinis, qui ascendentibus insidias
tionibus nostris prseparemus, et omnes omnino mi- parabat ne ascenderent. Viderat Sa-
et exterrebat,

lites Ghristi qui armadesiderant, et praelium flagi- turum ascendentem, in caput scalae pervenientem,
tant, intra castraDomini colligamus necessitate ;
et inde se etiam ad ascensum invitantera. Viderat

cogente censuimus eis qui de Ecclesia Domini non se cum primum scalae gradum calcasset, caput etiam
recesserunt, sed poenitentiara agere, et lamentari, draconis calcantem, Yiderat denique Christum
Jllius

ac Dominum deprecari a primo lapsus sui die non T. n habitu pastoris oves mulgentem, etc. Annon haec
pacemdandamesse, et eos ad praelium
destiterunt, omnia signa erant secuturae necis manifestissima?
quod imminet armari etinstrui oportere. » Et paulo Cur ergo volumus, ex sola porrectione buccellae
post « At vero nunc non infirmis, sed fortibuspax
: sanctos martyres intellexisse sibi mortem immi-
necessaria est, nec morientibus, sed viventibus nere ? Subjungit quidem ut Possinus observat, post
,

communicatio a nobis danda est, ut quos excita- illa verba, « et de caseo, quod mulgebat, etc, »

mus ct exhortamur ad praeliuin, non inerraes et subjungit, inquam, Perpetua : « Et retuli statim
nudos relinquamus, sed protectione corporis et san- fratrimeo,etintelleximuspassionem essefuturam.»
guinis Ghristi muniamus: et cum ad hoc fiat Eu- At quemadmodum non id tantum retulit fratri quod
charistia, ut possit accipientibus esse tutela, quos ultiino loco viderat, porrigi nempe sibi buccellam

191 tutos esse contra adversarium volumus, mu- lactis, ita non ex hoc signo tantum intellexerunt
nimento dominicae armemus. Nam quo-
saturitatis « passionem esse futuram. »
modo docemus aut provocamus eos in confessione 128 111. Alteram Perpetuae visionem in invidiam
nominis sanguinem suum fundere, si eis militaturis Basnagius vocat his verbis « Notabilius illud, quod
:

Christi sanguinem denegamus? Aut quomodo ad cap. III. § 2, Perpetua narrat. Exivit quidam con-
martyrii poculum idoneos facimus, si non eos ad tra iEgyptius, fcedus specie, cum adjutoribus suis
bibendum prius in Ecclesia poculum Domini, jure '-' pugnaturus mecum. Veniunl et ad meadolescentes
communicationis admittimus ? Siquidem (ut ali- decori, adjutores mei et exspoliata
et favitores :

quanto post additur) idoneus esse non potest ad sum, et Proceditigiturcum

factasura masculus. »

martyrium, qui ab Ecclesia non armatur ad pras- iEgyptio adpugnam Perpetuasexumutato, victoriae
lium et mens deficit, quam non recepta Eucharistia
: preliura acceptura « ramum viridem, in quo erant
erigit et ascendit. » mala aurea. Et petii silentium et dixit Hic ^Egy- :

Haec esse non abnuo praeclareatqueoptime exco- ptius sihancvicerit, occidetillamgladio ;etsi hunc
gitata, et quae possint Basnagii scrupulo pienissime vicerit, accipiet ramum istum. Et recessit. Et ac-
satisfacere ; aliqua tamen adjiciam Cl. viro non ob- cessimus ad invicem, et coepimus mittere pugnos.
servata quee omnem
ab hoc loco offcnsionem remo- Ille mihi pedes apprehenderequsrebat, ego autem
vebunt. Primo itaque observo, simile quid occurrere illi calcibus faciem csedebam. » Haeccine sunt Spi-

in Actis sancti Philippi episcopi Heracleensis, et mar- rilu sanctodigna? Similiane prophetis obtulit un-

tyris, in quibus Hermes ejus diaconus qui una cum qiiam? Scilicet ea visa sunt quibus sacrum Joelis
ipso martyrium per ignem consummavit, necem sibi accommodetur oraculum Montani potius redolent
.^

certo paratam esse hac, uti narrat, revelatione co- officinam somnia ejusmodi.ecstasis ejus simillima,
gnovit (33): Hoc me passurum, Deo ac Domino
<t
J)
qua Tertullianus probat animam esse aerei coloris
jam ante annuntiante, cognoveram revelaiione cer- et formae per omnia humanae. »

tissima. Nam cum dulci sopore devinctus jacerem, Tria sunt igitur, quae prajcipue in hac Perpetuae
coluraba mihi visaest niveo candore perlucida, cu- visione Basnagiura videntur offendcre l°illasexu3 :

biculum illud ingressa, subito in medio capite con- in Perpetua mutatio 2» Victoriae pretium raraus vi-
;

sedisse : quaj et inde descendens in pectus, escas ridis cum malis aureis; 3° Lucta Perpetuae cum
mihi gratissimi cibi ofTerens, statim cognovi quod yEgyptio.Ad ha3C singula anLequam respondeam,iI-
me Dominus vocare dignatus est, et dignum habuit ludgeneratim dicam, plurimas non modo quae in
sinceris martyrum Actis et sanctorum historiis,
passione. »

Secundo observo, non dicere Perpetuam sc fra- aliisque indubia; fidei monumentis, sed in sacris

tremque suum ex sola buccella; porrectiono (ut quoque utriusque Testamenti libris recensentur, vi-

(33) Apud Ruinart. in Actis sincer. § 13.

133 PRO SS.
siones ac revelationes comtemptui posse ac ludibrio
facile exponi, si ipsaper sese symboia spectentur,
et non eorum ad res divinas et incorporeas «tx^t^?
et habitudo. Imo non in visionibus tantum et inter-
nisrevelationibus, sed in actionibus quoque pro-
pheticis et legis ceremoniis multa sunt, quae vani et
superbi homines cum risu olim exceperunt, et
PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 134
A viridistanquam victoriaepretiura Perpetuae oblatus,
simiie quid etiam habet,utvidimus, in canonicis et
genuinis Spiritus sancti revelationibus, palmas aci-
licet,quasin manibus martyrum Joannes vidit.
Sexusdenique mutatio nihil aliud denotat, ut Au-
gustinus observat, quam quod Apostolus scripsit
« In Christo Jesu neque raasculum, esse neque fe-

etiamnum derident, quod eas per sese spectarunt minara » etnonsolummasculos, sed etiamfeminas
;

nec ad earum mysticas rationes attenderunt. Unde evadere per virtutis exercitationem, « secundum
factum est, ut quae aliis Spiritu sancto indigna, interiorem hominera in virura perfectura, in men-
ineptaetridiculavisa sunt, aliihonoriet admirationi suram aetatis plenitudinis Christi. An ergoindi-

habuerint, et summa veneratione prosecuti sint, gnum fuitSpiritusancto mystica visionesigniQcare

quod illi scilicet non ultra id quod sensibus obje- quod raysticis verbis Paulus expresserat? Sed an-
ctum est, animum intenderint.hi vero latentiaquo- non idera Spiritus sanctus quod per Isaiara de gen-
que in hiscefigurismysteriaseduio investigaverint. tiura conversione sub diversis variorura aniraalium
Id quod etiara videraus in hac interpretanda ^ figuris metaphoricisque verbis praedixerat, post
Perpetuae revelatione contigisse. Quod enim raodo modura apostolorura principi, linteo ipsi in visione
Basnagiura offendit ,olim Augustini mentem rairifice exhibitooranisgeneris iraraundis aniraalibusreferto
delectabat (34) : « Delectat, inquit, piara mentem significavit? Annon saepius idera Spiritus sanctus,
talespectaculum contueri, quale sibi beata Perpetua quod perprophetas verbisaliquando praedixit, idem
de se ipsa revelatum esse narravit, virum se factam et propheticis actionibus adumbravit, qu® primo
certassecum diabolo. Illoquippe certaminein virura aspectu non satisvideri possunt cura decentia fuisse
perfectura etiam ipsa currebat, in raensurara aetatis gravitateque conjuncta? utcura Isaias nudusjube-
plenitudinisChristi. » Et in alio serraone ad earadem tur ambulare, Ezechiel panem comedere, autoper-
Perpetuae visionem alludens, similia repelit (35) : tum « stercore quod egreditur de homine, » aut ia
Quid enim gloriosius his feminis, quas viri mi- bonum fimo confectum et Osee suraere sibi uxorem
;

rantur facilius quam imitantur ? Sed hoc iilius po- fornicariara, et filios sibi facere fornicationura. Quid
tisimum laus est, in quem credentes, etin cujus responderet Basnagius, si atheus aliquis ipsum in-
f!l9 nomine fideli studio concurrentes, secundum terrogaret : Haeccine sunt Spiritu sancto digna?
interiorem hominem nec masculus nec femina in- haeccine tibi videntur satis cum gravitate decentia
veniuntur, ut etiam in his quae sunt feminae cor- que conjuncta? Quamcunque igitur rationera exco-
pore, virtus mentis sexum carnis abscondat, et in C gitaret ut prophetica haec gesta 130 raandante
membris pigeat cogitare, quod in factis non potuit Spiritu sancto suscepta, ab impiorum irrisionibus
apparere. tueretur, similera et nos semper et facile excogita-
Cui vero Basnagio displicuerit victoriae praemiura biraus ad Perpetua; visionem ab ipsius Basnagii
ramo viridi ncalis aureis ornato designari, satis caviUationibus vindicandam: nisi forte majorem
equidemperciperenonpossum. Annonenira Joannes in dorinientis quamvis propheticis somniis, quam
evangelista in martyrum manibus palmas vidit ? invigilantiurafiropheticisiteraactionibusdecentiam
« Et palmae, mquit, in manibus eorum. » Si victorias gravitateraque requirat.
martyrura in palmis adumbravit Spiritus sanctus,cur Quanquametillud minimepraetermittendum, im-
raraus viridis ejusdera victoriae typus esse non potuit ? prudenter petere Basnagiura, ut huic Perpetuae vi-
Non eratetiam cur Perpetuae lucta cum diabolo sioni aliara omnino similem in sacris libris exhi-
adeo Basnagius offendetur, ut qui Jacobi luctam beamus. Hoc enira arguraento oranes ferrae ia
cura angelo saepius legerit. Annon enim, si non ad suspicionera adducero poterit sanctorura visiones
mysticas hujus facli rationes attendaraus,raagisab- quaein historiis ecclesiasticis referuntur. Non raul-
surdura videri poterit, hominem non in soraniis, sed tas enim reperiet recensitis in sacris libris oranino
vigilantera, totara noctem luctaricura bono angelo, n similes. Oblatara sancto Gypriano futuri martyrii
quam sanctam feminam luctari in somniiscuradia- revelationpm inejus Vita Pontius diaconus refert,
boIo?Quod si non indignura fuit Spiritu sancto, cui nullaraomnino similem prophetis obtulit um-
luctaJacobi cura angelo n:ysticum quid adumbrare, quara Spiritus sanctus. Hanc igitur in exemplum
cur quaerit Basnagius an digna fueritSpiritu sancto adducam : « Eo die quo primum in exsilii loco man-
oblalaPerpetuae visio, qua sibi videbatur adversus simus (nara et raeinterdoraesticoscomites dignatio
diabolum decertare. Cur etiam quasrit an similia charitatisejus delegeratexsulem voluntariura, quod
unquam prophetis Spiritus idemsanctus obtulerit? utinam et in passioue licuisset I), apparuit raihi,
Obtulit enim, ut vidimus. Quid enim interest, dor- inquit, nondura sorani quiete sopito, juvenis ultra
miendo an vigilando Jacobus et Perpetua luctati modum enormis qui cum me quasi ad praetorium
:

fuerint, illecumaagelo, illa cum diabolo? Ramus duceret, videbar mihi tribunali sedentis tum pro-

(34) Serm. 281, al. de diversis, 104. (35) Seria. 280. al. de diversis, 103,
 DISSERTATIO APOLOGETICA 136
135
respexit, annolare A tuit ita ut fllii nomen scipturus potius quam re
consulisadmoveri.lsutinme ;

laturus, metu tabulas postularet. Merito et hic, ubi

statim ca>pit in talmla scntiMiti-im quam non
scie-
Dei nuntius passionem antistitisimminentemnutu
bam. Nihil enim de me solita interrogatione quae-
ejus stabat. potius expressit, et fidem admoauit, et sacerdotem
sierat. Sed enim juvenis, qui a tergo
munivit. » Haec habuit omniao Pontius, utCypria-
admodumcuriosus legitquidquid fueratannotatum,
nutu de- nica3 revelationis fidem tueretur et dignitatem
Et quia inde verbis proferre non poterat,
tabulae illius quibusnon mihi videor pro Perpetuae revelatione
clarante monstravit, quid in litteris
Manu enim expansa et complanata ad minus consentanea produ-tisse. Aut ergo utramque
haberetur.
pariter repudiabit, utSpiritu sancto minime di-
spatffi modum, ictum solitae animadversionis imi-
quod volebut ad instar liquidi ser-
intelligi, gnam; aut certe utramque recipiet, et euradem
tatus,
sententiam passionis fu- Spiritum auclorem habuisse fatebitur. Praecipue
monis expressit. Intellexi
coepi et petere continuo, ut dilatio quia quod de Cypriani revelationesoUicite ostendit
turam. Rogare
donec res meas Pontius, idem et nos capite sequenti de Perpetus
mihi vel unius diei prorogaretur,
revelationibusderaonstrabimus, easnimirum fuisse
legitima ordinatione disponerem. Et cum
preces
cosperat ne- rebus ipsis et secutis eventibus comprobatas.
frequenter iterassem, rursus intabula
IV. Quod eliam addit Basnagius Montani redo- :

scioquidannotare. Sensi tauien devultus serenitate g

lere officinam Perpetua3 somnia, et exstasis ejus
judicismentem quasijustapetitionecommotam. Sed
indicio, essesimillima.quaTertullianusprobataaimamesse
etillejuvenis, qui jandudum de passionis
« aerei coloris, et forraae per omnia humanae,
»
quam serraone prodiderat, clande-
gestu potius,
dilationemqua? in aeque poterit omnibus visionibus accommodari in
stino identidem nutu concessam
petebatur, contortis post invicemdigitis
quibus aut anima, aut angelus, vel ipse Deus sub
crastinum Aa
Huic omnino similem frustra rerum corporalium figuris repraesentatur.
significare properavit. >;

reapse Perpetua credidit iu humano spiritu sexus

requiret Basnagius inter propheticas cum
Veteris,
diversitatem ? An suam animam in virilem sexum
tum Novi Testamenti revelaliones. Scripturae loca
videtur credidit fuisse mutatam ? An quam vidit ^Egyptii
quibuscum haec Cypriani visio aliquam
non adeo formam, propriam daemonis putavit esse figuram?
habere similitudinem notavitPontius ;sed
cum ea de An Ghrislum verum esse lanistam, et angelos esse
affinia sual etquaesuperiusannotavimus
decoros adolescentes existimavit? an se judicavit
quanunc agimus,PerpetuaB revelatione sic enim ;

isse revera cum gloria ad portam Sanavivariam :

habet:«Quid hac revelatione manifestius ? quid

prffidicta sunt quemadmodum insana illa TertuUiani muUercula,
hac dignatione felicius? Ante illi
postmodum buusuouLa sunt
subsecuta oul... animam
a.i.L..,*^. vere
.^ esse credidit et affirmavit « aereico-
omnia, quajcunqu» posimoauiu
omnia. r> « „^
_
-j
C loris et formae per omma humana.? » Quid ergo
.t

NihildeDeiverbis imminutum,niliU de tara sancta

commune habet Perpetuae visio cum deUrae hujusce
promissione mutilatum. Singula deniquesecundum
femince in3omniis,ut horum Ula simiUima
esse di-
peti
quod ostensasunt, recognoscite. Dilationem credidisse
catur ? cum tam sine causa existimetur,
crastini, cum de passionis sententia cogitaretur,
Perpetuam esse revera in anima nostra sexus di-
postulans ut res suas 131 die illo quem
impctra-
quam sine causa judicaretur existi-
verat ordinaret. His dies unus significabat annum versitatem,

quoiUepost visionem acturusin Sccculo fuerat.

^am masse Ulam caetera, quae tum vidit, res esse ipsas,
non autem rerum et futurorum eventaum
similitu-
ut manifestius dicam, eo die post exactum
annum
13« Audiendus igitur longe pr» Basnagio
coronatus est, quo hoc iUi ante annum fuerat os- dines.
non annum in commodior hujuscevisionis ac beaignior interpres
tensum. Diem autem Domini, etsi
tamen futuro- Augustinus (36): Sancta Perpetua visasibi est in
«
divinis Litteris legimus, promissioni
somnis cum quodam .Egyptio in virum conversa
rum debitum iUud tempus accipimus. Unde niiiil simiUtudine
solus annus luctari. Quis autera dubitet, in iUa
interest si nunc sub diei significatione
quod non corpus? Quod
corporisanimam ejus fuisse,
ostensus est, quia iUud plcnius debet essc
non sermone
utique in suo femineo sexu manens, sopilis sensi-
mams eSl. yUOQ
majusest. VCru UULU
Quodvero nutu potius,
jjunua, et "vvv. ^-^
^--i Q-i. -...
„:„ :il„ . •

explanatumestrepra.sentationitemporisservabatur ^ bus manebat m

stratis quando anima ejusin Ula
^ r „ u:.. A cimilitndine luctabatur.
,,^nr.nria similitudine
,.;„;i;o corporis »

sermonis expressio. Solet enim tunc verbis quod

, . . .
virilis
ea quo-
proferri, quoties quidquid profertur, im- V. Temperare hic mihi non possum, quin
cumque Per-
pletur. Nam ct vere nemo quare hoc ei
cognovit quc breviter referam, quae ad celebrem illam
Dinocrate revelationem Basna-
nisi quia post eodem die, quo id pctuae de fratre suo
oslcnsum fuissot,
tempore gius annotat. Quanqaum enim ad impugnaadam
viderat, coronatus ost. Medio nihilominus
sanctorum martyrum orlhodoxiam argumentum
imminens passio procertoab omnibus sciebatur ;
observationibusiUi-
passionistamendiesccrtusabiisdcmomnibusquasi in<le noii capiat, cx ejus lamen
bata sinceraque martyrum fides admodum pericli-
i^noranUbustacebatur. Saneet in Scripturis tale
promisso tatur. Estautem cjusmodi visio:
Video Dinocra-
aiiquid invenio. NumZ-cliariassacerdos, complures
angelum iilio, quia non crediderat, obmu- tcm cxcuntcm dc loco tenebroso, ubi et
sibi per

Orig. Animx. cap, 1«.

(30) Lib. IV (le
 137 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 138
eraat, aestuantem et sitientem valde, sordido vultu A ti sunt soli pervivorumsuffragialiberantur.Quod si
et quod cum
colore pallido, et vulnus in facie ejus, post haptieirium Dinocralesidololatria poliutus fuit,
moreretur habuit Pro hoc ergo orationem fece- ut innuit Augustinus,nullius sane precibus meritis
ram et inter me et illum grande erat diadema(vel
: Denique tenebrosus ille locus,
pffinis exirai potuit.

diastema), ita ut uterque ad invicem accedere non ubiDinocrates includebatur, a Purgatorio prorsus
possemus. Erat deinde in ipso loco ubi Dinocrates diversus coraraunem illum carcerem sonat,in quem
erat, piscinaplenaaqua,altiorem marginem habens omnes prajter martyrum animas conjici, Patribus
quam erat statura pueri, et extendebat se Dino- benemultisMontanistisquecreditum.Hincscriplum
crates quasi bibiturus. Ego dolebam, quod et pi- Tertulliano :Totaparadij>iclavis tuus sanguis est.
scinailla aquam habebat,et tamen propter altitudi- Et ipsos patriarchas inferius detineri putavit, do-
nem marginis bibilurus non esset. Et experrecta nec a Christo liberarentur. In eo carcere, quem
sum, et cognovi fratrem meum laborare. Sed conli- Limbum recentiores diiunt, Dinocrates collocari
debam profuturam orationem meam labori ejus, et censebalur. »

orabamproeoomnibus diebus quousque transivi- VII. Tot nugas nunquam, puto,

vir doctus effu-
musincarcerem castrensem. Munere enimcastrensi catholicorum dogmata impugnandilibi-
tiisset, nisi
eranius pugnaturi. Natale tunc GetcB Cesaris et 5
p dine aclus fuisset in praaceps. Liquere in primia
feci pro orationem die et nocte gemens et la-
illo putat adversus Augustini opinionera, Dinocratem
cryraans, ut mihi donaretur. Die autem, quo in qui scptennis obiit,baptismumnon fuisse adeptum,
nervo mansimus, ostensum est mihi hoc. Video lo- quod et sororis exemplo probat, et ex eo quod pa-
cumillum, quem videram lcnebrosum, esse luci- ter a rcligione Christiana foret alienus. Ego autem
dum; et Dinocratem mundo corpore, bene vesti- liquere puto, salutaribus undis Dinocratcm fuisse
lum, refrigerantem, etc. Tunc intellexi translatum perfusum :quodcum tota Perpctuai familia.ut ipsa
cum esse de pfBua. pnrspicuc tcstatur. Christi religioncm colerot.voro-
VI. Male habet hic locus.Protestantes, ut quo Ec- simile non sollicitos eos non fuisse, ut puero
sit,

clesiaj Romanaa fides de Purgatorio, et de vivorum periclitanti, perbaptismi sacraraentum, antequam

precibus pro defunctis inviclissime astruitur, adeo- decederet, subveniretur. Unde nullum est omnino
que nonmirura, si ejus auctoritatemBasnagius nu- argumentura quod ex sororis exemplo conficit. Fa-
gis pluribus et cavillationibus conatus est elevare : teor enim dilatum multis olim fuisse baptismum,
« De qua visione, inquit (37) audiendus est Au- nisl vitae periculum immineret at ubi in proxirao :

gustinus ("38) : » De fratre autem sanctas Perpetuce discrimine versabatur hominis salus, quis tantam
Dinocrate, nec scriptura ipsa canonica est, necilla credat in familia Christiana desidiara ut nulla eos
sic scripsit, vel quicunque illud scripsit, ut illum C pueri in extremis agentis cura tetigerit, nullam
puerumqui septennis mortuus fuerat, sine baptismo omnino soUicitudinem gesserint, ut regenerationis
diceret fuisse defunctum pro quo illa imminente : lavacro in extremo saltem spiritu, vel invito patre,
martyrio, creditur exaudita, ut a poenis transfer- pcrfunderetur ?
retur ad requiem. Nam illius aBtatis pueri, et men- Deinde ait purgatorium hac Perpetuae visione
tiri et verum loqui, et confiteri, et negare jam ignem exslingui. Non ita visura est Cl. Hosltenio
possunt.Etideo cum baptizantur, jam et symbolum qui ad hsc Perpctua? verba^ « .ilstuantem valde
rcddunt, et ipsi pro se ad interrogata respondent. et sitientera, »hancsatis apposite notam adjunxit:
Quis igitur scit 133 utrumpuer ille post baptis- « Apprime ha3C congruunt cum doctrina Ecclesiae
mura persecutionis tempore a patre impio per ido- de Purgatorio.ubi ajstu et igne animae torquentur. »
lolatriam fuerit alienatus a Christo, propter quod Deinde, quia non ad exstinguendum modo purgato-
in damnationem mortis nec inde nisi pro ierit, rium ignem, sed ipsum quoque Purgatorium ever-
Christo morituraesororisprecibusdonatusexierit?» teudum, ha3C Basnagius observat, oper* pretium
Baptismum non adeptum fuisse Dinocratem, qui erit, illius animum 134 in meraoriam revocare
septennis fato functus erat, eo liquet quod et soror doctrinffi, quam sepius legisse existirao apud nobi-
ejus jamnupta, jamannos duos et viginti nata, ta- liores theologos,
D et catholicarura partium acerri-
men erat inter catechumenos et pater a religione mos defensores : dogma fidei non esse ignene cor-
Christianaforet alienus. Quod casu precibus Perpe- poreo, an aliis poenis, tenebris puta, njoerore, tri-
tuse Dinocrates non potuit. Deinde exhac
liberari stitia crucientur, quibus cum ex hac vita decedunt,
visione purgalorius ignis exstinguitur. Nonin flam- aliquid superest in futura vita purgandum. Sanein
mis, sed in loco tenebroso versantem Dinocratem concilio Fiorentino nulla ferme Latinos inter et
vidit. Perpetua, soli poenae, quae damni est, non
Gra?cos de Purgatorio controversia fuit, quamvis
sensus subditum. Itaque Ruinartum nil juvatsisio Graeci. « Purgatorium, non ignem, sed obscurum
hfficprobando mortuos posse a pcBni.s quas patiun- quemdam locura ac laborum plenum « esse cense-
tur per vivorum preces liberari. Etenim exLatino- dum
rent : et Purgatorium adraitterent (39), sive
rumsententiapcenasensusquibaptismumconsecu- ignis illud, sive obscuritas, sive turbo, sive idge-

(37) Anno 205, num. vii.

(39) Efxe iTijp Etftiv, tkt ^o'f 0; xat OjsXXa, elTS
(38) Lih.De anima et ejus origine, cap. <0. Ti 'i-zzpo'^, ou Statpep6(xe6a. Sess. 25,

PAThOL. III.
139 DISSERTATIO APOLOGETiCA 140

nus aliud sit, » non referre putarent. Quod etiam A tus fuit.ut innuit Augustinus, nullius sane precibu
non adniodum referre sacra ipsa synodus censuit, meritispoeniseximipotuit. » At si,inquam,post bap-
cum in defitione fidei, cui ecclesiae utriusque an- tismumDinocrates idololatriapollutusfuit,utinnuit
tistitessubscripserunt.hoctantumfueritdePurgato- Augustinus, soli poenae, quae « damni est, non sen-
rio decretum (40) « Animas poenis purgatoriis sus, » subdilus esse non potuit. Deinde non jam

post mortem purgari,et ut a pcBuis hujusmodire- hic agiturde Perpetua, sed de Augustini opinione,

leventur, prodesseeis vivorum suffragia, Missarum Fuisse ab impio patreperidololatriam alienatum a

scilicet sacrificia, orationes et eleemosynas, etc. » Christo, etad gentilium sacrilegia revocatum, ut
Nilergo faceret ad hujus ioci vim elevandam Basna- Augustinus innuit, illa non scripsit. Multa sunt
gii observatio, licet nullis Dinocrates corporeis alia peccata, ut idem Augustinus observat, ob quae

flammis arsisset cum locus ille tenebrosus,in quo

;
esse potui Dinocrates purgatoriis pcenis addictus :

eum etsestuantem valde et sitientem » Perpetua mentiri potuit, irasci, ludere praeter decorum,etc.
vidit, optime congruatcum Purgatorio, quod Graeci Queecunque autem fuerint ex Augustini opinione,
in Florenlina synodo, Latinis nequaquam contradi- de qua modo disserere non libet, Dinocratis pec-
centibus, admiserunt. Et quamvis Latinorura de cata aut quibuscunque poenis torqueretur, non du-
corporeis Purgatorii flammis opinio, ut Bellarmi- tj bitat sanctus doctor, quin « inde pro Christo mo-
„:t/r.t\ ^„^KoMi;oe.imr, olt ir^ r>r.T iQmon nt ritnrnp sororis nrpnihne Hnnntlis
cnrnria precibus donatus RYlpHt » Adeo
exierit.» AHp.n ne
nft
nus ait (41), probabilissima sit, in eo^ lamen, ut riturJB

idem Bellarminus docet (42), fidei summa non ver- non video, quare Ruinartum non juvet visio haec
titur et cum Latinorum opinione Perpeluai
:
verba, probando, mortuosposse a poenis, quas patiuntur,
ut observavit Hosltenius, apprime congruunt. per vivorum preces liberari.
VIII. Ait denique Basnagius, tenebrosum illum
lUud magis mirandum, quod Basnagius imme-
diate subjungit, Perpetuam soli prenae, quae damni locum, ubi Dinocrates includebatur, a purgatorio
est, non sensus, subditum vidisse Dinocratem. Quid prorsus diversum, communem illum carcerem so-

ergo? tenebrae, sitis, aestus, sordidus vultus, color nare, inquemomnes praetermartyrumanimas con-

pallidus, vulnus in facie, etc, ad pffinam, quae Patribus bene multis Montanistisque creditura.
jici,

damni non sensus, pertinere

est, sibi videntur? Circa animarum, ut vocant, receptacula, non una

Poena damni a theologis definitur : privatio divinae semper eademquefuit TertuUiani sententia. In li-
visionis;an istam solumDinocrates sustinebat?
Si bro enim De anima (43) ex Paracleti, hoc est Mon-
Perpetua intellexit trans- tani doctrina, « omnes animas penes inferos » col-
itaest, ergo cum postea
locat, « et supplicia interim et refrigeria »
latum eum fuisse de pojna, divina visione recrea- illic :

est. yuou
tus esi. Quodcerte
uerLe uoiBiiagiuo ^^^^^^^^^^, cum.,
uuix admittet;
Basnagius non — i---, non
^^^ enim, inquit,
Cur - putes
^
animam et *puniri, et
, - .

Montanistarum, quorum nefariaj sectae L foveriin inferisinterim sub exspectatione utriusque

utnotat,
judicii in quadam usurpatione et candida ejus ? Sed
Perpetuam addicit,doctrina fuerit, solos ante diem
coelum martyres recipi. alili hancutiMarcionis opinionem Scripturaeaucto-
judicii solemnis in
mirabilius,quod Ruinartum nil rilate confutat(i4). « Sed Marcion aliorsum cogit,
Illud etiam longe
utramque mercedemcieatoris,sivetormenti
hanc visionem juvare dicat probando« mortuos scilicet
apud inferos, deterrainat eis posilam,
posse a pojnis, quas patiuntur, per vivorum preces sive refrigeri

jiberari. » Cum se Perpetua verbis adeo disertis qui Legi et Prophetisobedirent: Ghristovero etDei

affirmet suis precibus impelrasse, ut de poenis qui- sui ccelestera definitsinum etportum. Respondebi-

bus torquebatur, Dinocrates transferretur, mirum mus, et hac ipsa Scriptura revincente oculos ejus,
quaeabinferisdiscernit Abrahajsinumpauperi.Aliud
profecto est quomodo Ruinartum nil juvet visio hojc
probando: mortuos posse a pcenis, ctc. » Hic
« enim inferi, ut puto, aliud quoque Abraha) sinus.
jam 135 profecto, vel actorum YVYjaioTr,;, aut Nara et raagnum, ait, intercedere regiones istas
martyris fides in controversiam vocatur.Ruinartum profundum, ettransitum utrinque prohibere. Sed
neque de Actorum sinceritate,neque de martyris fide nec allevasset dives oculos, et quidem de longin-
suspicio uUatangebat.Basnagius autem,qui uuUam quo, nisi in superiora et de altitudinis 136 lon-
sublimilatis
de actis quae slionem movet, videamus quibus argu- D ginquopcrimmensam illamdistantiam
_.
conetur
. .-
Ex
•
Lati-
,^r
ct
. ]:i~i:„ TT.,J,...,,,.^n..n»c!OT-,ir.ritir>nirTnpnni
profunditatis. Unde
.
apparetsapienti cuique, qui
mentisPerpetuaj fidem abrogare « :

norurasententia,inquit,poDnasensusquibaptisraum aliquando Elysios audierit,essc aliquam localem de-

terrainationem quae sinus dicta sit Abrahtc, ad reci-
consecuti5unt,solipervivorumsufTragialiberantur.»
Atncs, baplizatum fuisso Dinocratem, cum Augu- piendas animasfiliorumejusetiamex nationibus....

stino procerto habernus.ct painaj sensus fuisse sub-

Eam itaque regionem sinum dico Abrahae^et si non
ccclestera, sublimiorem tameninferis,interim refri-
ditura,clarissime dcraonstravimus.«Quod si, sub-
jungit,postbaptismum Dinocrates idololatriapollu- geriura prffibituram animabus ju8torum,donec con-

xaOafpe- 41) Lib. II De Purgat. capp. 10 ct 11.

(40) Tac «l^jya? XaOapxixaTi;^
(yt|jL(op{at(;

uOai [Aexa di^Joixo^K "il<JXt 81 auoxoucp (^EjOai

aoxa; ;42) Ibid.
TiLv xoio'jxojv Ti[j.iopi(ji)v XuaiTsXeTv auxaT?
xa^; xwv (43) Cap. 57. Vid. et cap. 55 et 50.
^civxcov Tiiaxwv £Trixoup(a<;- OTjXcvoTt xii; Upa.;
{jd- (44) Lib. ly cont. Marcion., cap. 34.

giaiij eiix^ai; xal ^XeTf)|jLoauva;, etc.

 lil PIIO SS. PERPETUA, FELIGITATE ET SOGIIS. 142
summatio rerumressurrectionem omnium plenitu- A petua neget. Sed de hac sanctac martyris visionc
dine mercedis expungat, lunc apparitura coelesti iterum capite septimo sermo redibit.
curnon ca-
proiuissione, etc. Salva eapromissione,
C\PUT VI.
sinum Abrabai dici, temporale aliquod anima-
piat
MARTYRUM NOSTRORUM VIRTUTES, ET VISIOXUM FRU-
rumfidclium receptaculum, in quo jam delinietur CTU3 OSTEXDUNT, DIVINO ILLOS FUISSE SPIRITU
futuri imago ac candida quaedam utriusque judicii AFFLATOS, ET EORUM REVELATIONES UEO ESSE TRI-
prospiciatur ? » Juxta hanc secundam opinionem dici BUENDAS.
non potesttenebrosum illum locum, in quo Dinocra- I. In veris propfielis a falsis discerncndis, eorum
tesincludebatur, communem aliquem fuisse carce- inprimis inoriun habendam esscraiionem. II. Ali-
qnn Actorum Inca, in quibus martyrmn nostrorum
rem in quem omnes praster raartyrum animas conjici,
virlutes grapliice describuntur. ll[.
Ni/iil csse in
Patribus bene multis Montanistisque creditum: eorutn moribus animadverlere, quod Montani re-
cum sinum Abrahae ad recipiendas animas fiiiorum doleat inslitutionem. IV. Pcrpetuam sociosque
ejus destinatum, regionem fuisse doceat Tertullia- martyres naturx leges minime violasse, Ignatii
M. exemplo dcmonstratur. V. Aliorum martyrum
nus, et si non coelestem, sublimiorem tamen inferis,
pro martyrii corona preccs et vota. VI. .^/?05,
interim refrigerium praebiturara animabus justo- praeler Perpetuam, martyres aut bestras in stipsos
rum. Sed juxta primam sententiam, sicuti penes concitasse, aut instrumenla crudelitatis nd accele-
inferos et supplicia erant et refrigeria, ila penes randum martyrium ultro adhibuisse. VII. Veterum
inferos erat et
Christinnorum exempla qui vel seipsos sponte ob-
Purgatorium adeoque statui non :
lulerunt, vel prxsidum saevitiam in se ultro pro-
potest locum illum tenebrosum in quo Dinocrates vocarunt, Perpetuse factum e.vcusant. VIII. San-
includebatur, a Purgatorio prorsus fuissediversum. ctorum Andronici et Tarachi memorabite (acinus.
Etenira Purgatorii nomine alterius vita3 poenas in- .XI. Perpetux el sociorum martyrum spirilus quam
fuerit a Montanistarum spiritu longc diversus, ex
telligimus justis post aliquod tempus in refrigerium
divessis utriusquc efjectibus demonstralur. X. Per-
commutandas: neque ad fidei dogma de Purgato- pctuae et Saturi revdulionem honesti et optimi
rio quaestioillapertinet,
anlocoabinforis separetur fructus.
(45).CumigiturDinocratilocusilletenebrosusinquo 1. Superioribus capitibus argumenta labefactavi
ipsumfflstuantem valdeet sitientem Perpetua vidil, quae Basnagius ex ipsis eorum Actis adversus mar-
paulopostinlucidumfueritcommutatus.inquoeum tyres conficit. Praesenti et sequenti capite argu-
sanctisinia soror « mundo corpore, benevestitum mentain medium producam, quae pro sauctis mar-
etrefrigeranlem» aspesit, adhuc ex veterum quo- tyribus ex iisdem Actis collegi, et quibus invictis-
rumdam Patrum et Montanistarum sententia affir- sime, ut puto, eorum orthodoxia vindicatur, ut
mari nullo modo potest, locumillum tenebrosura,
quemadmodum adversarius et c.xternis, ut vocant
in quo primum Dinocrates includebatur, a Purga- C argumentis
et internis adversus marlyres militat
torio prorsus fuisse diversum
ita nos pro illis, postquam hujusce disseitationis
Si rata esset et certa GI. Holstenii lectio, com-
capite primo externa produximus argumenta ex
munis theologorun de receptaculis animarum sen- Ecclesiae et velerum Patrum auctoritate petita,
tentia, egregie, utPossinus observat (46), hac Per- internis po&tremis his duobus capitibus decerte-
petUcB visione confirmaretur. Ita enim habet:»Vi-
mus, qu.e nobis ex ipiis eoruiu Aclis luculentis-
deo Dinocratem exeuntem de loco tenebroso, ubi sima suppetunt.
et compluraerant loca tenebrosa, etc. » Docent Primum esto, quod ex perpetuce sociorumque
scilicet theologi, quatuor esse sub terra locos dis-
marlyrum heroicis virtutibus, patienlia, pietate,
tinctosin quibus anim^ mortuorum detinentur: moderationo, charitate, Ibrtitudine et rerum om-
nempe omnium infimum ubi da;mones et animae nium humanarum contemptu sponte promicat atque
damnatae supra hunc, Purgatorium, ubi animae
;
efflorescit. In moribus prophetarum ad veros a
purguntur ad tempus deinde Limbum puerorum
; falsis discernendos, multum inesse raomenli, ve-
quo detinentur animae raortuorum in solo peccato teres existiraarunt. Unde Appollonius ecclesiasticus
postremoLimbum Patrum, nunc vacuum
originali :
ille apud Eusebium (47J : « Soriptor, CataphrygHrum
atempore mortis et resurrectionis Christi, etc. h.^resim 138
j) ac'huc sua *tate vigentem re^futare
Haec, subjungit Possinus, fuisse videntur illa com aggressus, peculiare adversus eos volumen condi-
plura locatenebrosa, quas se vidisse laudalis verbis
dit, tura falsas prophetias, quae ab illis circumfe-
sancta Perpetua testatur. At 137 Ruinartus habet
runtur, verbatim expendens, tum vitam moresque
« Ubiet complures erant. » Quod equidem ad in- eorum qui hceresis illius auctores fuerunt,
discu-
clusorum multitudinem, quam ad locorum diversi- tiens. » Aliqua
deinde ex huc opere fragmenta
tatem aptius referlur, quamvis varia esse sub profert, in quibus, pravos Montani et muliercula-
terra animarum receptacula, neque his verbis Per- rum ejus, Themisonis etiam et Alexandri mores

,,,.'Yi^-Pella^mi°- cap.6, dii^evoc, ra^ov xax' xiT(I)v

(f^l H^,"'^^/'"''^?"^-. aJYYpaafxa,
^4b) Parahpomen. acl Hohten. nolus. xolc a=v o-soa^vn-
,

•jtwv -Kpocprj-e-.a ou-a?

t{/£u6£'.^
(47) TU 81 KATA ^PITAS
x«Xou,.ivr., aV^-^to< y^cnk' iii^\^lJ,, -"• 81
.6v 6s pfov
ptov t(Ji)v
t. ff;? a'psff£a)?
xa-. AtoAAiovioc e/.xAr.TiaJx-xo? ai>YY?«?^-'^?
«^l^a- apyr.vwv 6-oToc: t-; YivovE SisAivy Lib, V Hist,
^o^jar? £tc7£xttoxs-/.a-atr.v *puY(av
1'AsYXOv ivcTTT)- e cclet., cap. iS.
 DISSERTATIO APOLOGETICA 144
143
divinam opem implorat, alienas magis an-
describit, ac postea subjungit (48) : « Actiis pro- A agit,
gustias suas dolet, miro religionis inDeum
quam
phetae tanquam fructus examinandi sunt. Ex fructi-
et charitatis inproximum documento.
Eaedemvirtu-
bus quippe arbor cognoscitur. » Et post pauca(49):
hoc quoque locis resplendent, cap. ii, § 1.
« Si negant prophetas suos munera accepisse,
tes in aliis

igitur fateantur, non esse illos prophetas, si mu- « Post paucos dies rumor cucurrit, ut audiremur.
Supervenit autem et de civitate pater meus con-
nera accepisse convicti sunt. Ac tum demum sex-
centa ejusrei documenta actestimoniaproferemus.
sumptus taedio, ascendit ad me ut me dejiceret,
dicens: Miserere filia, canis meis, etc. Hasc
di-
Necesseporroest utomnesprophetae fructus atque
actus probentur. Dic mihi, tingitne capilos pro- cebat pater pro sua pietate basians mihi manus,
et se ad pedesmeosjactans, etlacrymis
nonfiliam,
pheta?an stibio oculos linit? au studet ornari ?
sed dominam vocabat. Et ego dolebam canos
prophetane tabula ludit et tesseris? an pecuniam m.e

locat fenori ? Ingenue fateantur, ac respondeant,

patris mei, quod solus de passione mea gavisurus
non meo: et confortavi eum,
esset de toto genere
utrum haec agere liceat, an secus ? Ego vero haec
apud ipsos acta esse convincam. » dicens Hoc fiet in illa catasta, quod Deus vo-
:

In his autem Perpetuae, Felicitatis et socio- luerit. Scito enim nos non in nostra potestatet esse
II.
constitutos, sed in Dei, » Similia et filialis erga
rum martyrum actis mira ubique respondent
Ghristianarum omnium virtutum exempla ita ut ;
patrem observantiee, et Christianae fortidudinis
quot in IVIonlano, Maxi-
affirmari merito possit, exempla habentur § 2, qui totus quamvis descri-
milla, Themisone et Alexandro Apollonius vitia
bendus esset, ha;c cx eo tamen pauca subjiciam :

reprehendit, tot in sanotis hisce martyribus ac « Et Hilarianus procurator... parce, inquit, canis,
patris tui parce infantiae pueri. Fac sacrum
pro
Perpetua prffisertim, etmultoetiam plura, virtu- :

tum omnium decora refulgere. Aliqua Actorum saluteimperatorum. Et ego respondi; Non facio.
Hilarianus Christiana es? Et ego respondi
loca quae magis ad rem faciunt, in specimen indi-
:

Gum adhuc, inquit, cum per- Christiana sum. Etcum staret pater ad me dejicien-
cabo cap. i, § 2. «
essemus, et me pater avertere et de- dum, jussus ab Hilariano dejici, et virga per-
est
secutoribus
jicere pro sua affectione perseveraret, etc, dixi cussus est. Et doluit mihi casus patris mei, quasi
quod ego fuissem percussa sic dolui pro senecta ejus
aliud rae dicere non possum, nisl
:
ei... Ego
hoc verbo, misera. Tunc nos universos pronuntiat et damnat
sum Christiana. Tunc pater motus in
descendimus ad carcerem. » ad bestias, et hilares
misit se in me ut oculos mihi erueret; sed vexavit
tantum, et profectus est victus cum argumentis Hanc PerpetusB filialem erga patrem observantiam
his sanctus Augustinus verbis commendat (50)
diaboli. Tunc paucisdiebus, quod caruissem patre,
C « Doluit illa senis parentis injuriam
et cui non
Domino gratias egi, et refrigeravit absentia illius. ;

sumus praebuit assensum, servavit affectum. Oderat quippe

In ipso spatio paucorum dierum baptizati
:

nihil aliud petendum in illo stultitiam, non naturam, et ejus infidelita-

mihi autem Spiritusdictavit,
tem, non originem suam. Majore igitur gloria
tam
in aqua, nisi sufferentiam carnis. Post paucos dies

recipimur in carcerem, et expavi, quia nunquam dilectum patrem male suadentera fortiter repulit,

experta eran tales tenebras... Egoinfantem lacta- quem vapulanlem videre sinemoerore non potuit. »
Proinde et dolor ille nihil retraxit robori fortitu-
bamjam inedia delectum. Sollicita pro eo alloque- Dili-
addidit laudibus passionis
et aliud
bar matrem, et confortabam fratrem, commenda-
:
dinis,
gentibus enim Deum omnia cooperantur in bonum.
bam filium. Tabescebam, ideo quod illos tabescere
videram mei beneficio. Tales sollicitudines multis Earumdem virtutum aliud, cap. 3, § 1, occurrit
exemplum Ut autem proximavit dies muneris,
diebus passa sum, et usurpavi ut mecum infans in
: «

intravit ad me pater meus consumptus tsdio, et

carcere maneret, et statim convalui, et relevata
coepit barbam suam terram mit-
evellere, et se in
sum a labore et sollicitudine infantis : et factus est
in faciem, et improperare
mihi carcer subito quasi praetorium, 1S9 ut ibi tere, et prosternere se

esse quam alibi » Quot hic virtutes emi-

annis suis, et dicere tanta verba quae moverent
mallem
Gonstantia adversus patris minas et blandi- universam creaturam. Ego dolebam pro infelici
cant ! j)
Au-
omnes senecta ejus. » Hic iterum audiendus sanctus
tias; constantia item adversus humanas
« Per charitatem multi mortui sunt
pietas erga parentes, materna pro gustinu3(51):
affectiones,
tolerandis saeculo, ut viverent Deo. Hac charitate accensi
filio sollicitudo, in carceris incoramodis
gra- martyies, non simulati, non vana gloria ventilati,
invicta paticntia hypocntarum more, stoica
:

tales, de quibus dictum est Si tradidero

corpus
humanos aiTectusnon dissimulat, sed Chri- non :

vitate
140 meum ut ardcam, ctc, sed tales quos vere
tiana virtute superat ac moderatur Domino gratias :

«po(p7;T7](;,
5oy.'.|Jt^C£T0a'. tou -jrpo- xpitou; SoxiiJta^eaOat TTpotfv^TOu'
TcavTac y.oLc
xapiro-JC
(48) ^zi 7«? Touc Ttpocfr)-
xapiroy xo Oevopov -(i^dxjy.z- etTC iJLOi, paTiT£Tai ; •jrpocfr^Tr); cpiXoxoa|j.ET ;
/to'j- auo Ya? tovj
BcLvti-
Tric Td6Aat<; xai x'j6ot; TtatJ^et ; Ttpocpr^TTic
xat
TaiJTa ojjtoXoYTiodTcoaav, TtoTepov e^eaTtv
ij [^tO*
auTiov
(49) 'Eav lipvwvxai, owpa to^jc
Trpotf/jTa; 2;et;

6'ti ^av gXeY/^Oa)- EYW 8e 6'Tt -^bio^z Tuap' auToTs oet^w.

ElXr/f£vai. Touxo 6jJioXoYT)C7dTW(Tav,
H'jp£aC aTto- (50)Scrm.281, al. de divcrs. 104.
(Ttv dlYJ^6izz, oux elai Trpocp-^Tat, xai
7rapaaT-/jffO[i.ev. "Ava^xatov 6^ daxt (51)EnarratinPsalm. xlii, num. 13.
hi^zit; TOUTOJV
i45 PRO SS. PEUPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 146

Christi et veritatis charitas perduceret ad passio- A. simpliciter inducerentur. Perpetua psallebat, caput
nem quid eis fecerunt persecutiones saevien-
:
jam -Egyptii calcaus. Revocalus, et Saturninus et
tium ? Majorem violentiam habuerunt oculi flen- Saturus, populo spectanti comminabantur de hoc.
tium suorum, quam persecutiones insectantium. Ut sub conspectu Hilariani pervenerunt. 141 gestu
Quam multos enim tenebant filii, ne paterentur ? et nutu cceperunl Hilariano diccre Tu nos, in- :

Quam multorum genibus provolvebantur uxores, qmunl, te atitem Deus judicabit. Ad hoc populus
ne viduee relinquerentur ? Quam multos parentes exasperatus, flagellis eos vexari pro ordine venato-
filii prohibebant mori, sicut novimus et legitur rura postulavit. Et utique illi gratulati sunt, quod ali-

in passione beat^ PERPETUiE ? Facta sunt ista. quid etdeDominicis passionibus essenlconsecuti. »

Sed lacrymae quantaelibet, et quantolibet impetu Videndus etcap, vi. § 2, uti praeter invictam animi
fluerent, quando ardorem charitatis extingue- fortitudinem, qua se ferocissimae, vacca? sanctae
rent?» Cap. v, § 2, plura nobis confertim exhi- mulieres obtulerunt,suscipiendavenit etPerpetuae
bentur mutuae charilalis spei et magnanimitatis modestia : Jaclata » enira a ferocissima bestia

exempla : » Circa Felicitatem vero (nam tunicam a

et illi « concidit in lumbos, et ut conspexit
gratia Domini ejusmodi contigil), cum octo jara latere discissam, ad velamentum femorumadduxit,

mensium suum ventrem haberet (nam praegnans n pudoris potius raeraor quara doloris. »
fuerat apprehensa), instante spectaculi die, in III. Nihil in his martyrum gestis animadvertere
magno erat luctu, ne propter ventrem differretur, estex Montani schola et institutione profectum ;

quia non licet praegnantes poenae repraesentari, et nihil scilicet superstitiosura, nihil incorapo?itum,

ne inter aliquos postea sceleratos, sanctum et nihil tumultuosum, nihil turbidum, nihil denique,

innocentem sanguincm funderet. Sed et commar- inordinat.um, quae sunt, ut ex Asterio Urbano.
lyres ejus graviter contristabantur, ne lam bonam Apollonio, Miltiade, Serapione, JEWo Publio, et

sociam quasi comitera solam in via ejusdem spei aliisPatribus constat (52), montanistici spiritus
relinquerent. Conjuncto itaque unito gemitu, ad characteres sed in oranibus contra mira raodestia,
:

Domimum orationem fuderunt ante tertium diera compositio, prudentia, pietas, religio, charitas,

muneris. Statim posl orationem dolores eam inva- fortitudo, fidcs sapientiaque refulgent ; ut non sit
serunt. El cum pro naturali difficultate octavi aliud sanctarura raulierura martyrium, quod illu-
mensis, in parlu laborans, doleret, ait illi quidara striora virtutura oranium decora eoraitentur. Fieri
ex minislriscalaractariorum :Quaesic modo doles, autera minirae potuisse videtur, ut mulier insania
quid facies objecta besliis quas contempsisti, cum et furore percita, et daeraoniaco spiritu acta, cu-
sacrificare noluisti ? Et illa respondit : Modo ego jusraodi erant Montanistarum pseudo-prophetissae,
patior quod patior ; illic autem alius eril in me G itasibiinoranibuscaverit, ita se gesserit, ut nihil in
qui palielur pro rae, quia el ego pro illo passura ejus verbis procax, nihil arrogans, nihil in motibus
sum. Ita enixa est puellam, quam sibi quaedam inverecundum, nihil in actibus irreligiosum vel se-

soror ia filiam educavil. » Nihilo inferiora sunl, verissimus censor possit animadvertere. Quaradara
neque minori admiratione digna quae describuntur equidem Montanistae morura externara gravitatem
§ 3 et 4 Perpetuae et Saluri infracti excelsique prse se ferebant,sese disciplinae severitatejactabant,
animi documenla. Sed non est omitlendus cap. vi, abstinentia, pudicitia et persecutionum tolerantiase
§ 1, ut ex universarura virlulum connexione et plurimum efferebant: sed qui se graviora instituta
varielate contextus : « Illuxit dies victoriae illorum, evangelicis institutionibus adjecisse, verbis inso-
et processeruBt de carcere in amphitheatrum, lentissimis praedicabant, raoribus postealegis evan-
quasi in ccelum, hilares, vullu decori, si forle gelicae sanctitatem minirae referebant, sed ad ea
gaudio paventes, non timore ;
sequebatur Perpe- quara longissime aberant. Perpetua vero sociique
tua placido vultu, et pedum incessu, ut matrona martyres Evangelium moribus referunt, atque exa-
Christi Deidilecta,vigorem oculorum suorum deji- ctissirae expriraunt. Est et aliud in horum marty-
ciens ab omniura conspectu. Item Felicitas salvam rum, etpraesertim Perpetuae,virtutibu3observatione
se peperisse gaudens, ut ad bcstias pugnaret, a D dignura.quo a (ucatishypocritarumpseudo-prophe-
sanguine, ab obstelrice ad retiarium, lotura post taruraque virtutibus discerni facile possunt, quod
partum baptismoscundo. Et cura delati essenl in se nativa quadam simplicilate tuentur, et quara in
portam et cogerentur habilum induere, viri qui- eis divinas cujusdara sapientias et excelsi animi ac
dera sacerdolura Saturni, feminae vero sacralarura bene rebus humanis exempti indicia clara cernuji-
Cereri : generosa illa in fiaera usque constantia tur lam nativo quodam candore placent, el nihil
;

repugnavit. Dicebant enim : ad lioc iponte

Ideo in eis fucatum, nihil per simulationem gestum,
pervenimus, ne lihertas nostra ahducerelur. Deo aut per hypocrisim deprehenditur quffi quidem ;

animas nostras addiximus, ne tale aliquid facere- simplicitas et candidi pectoris decus in ipsis quo-
mus hoc vobiscum pacli sumus. Agnovil injuslitia
: que Perpetuae verbis et scribendi charactere re-
justitiam : concessil Iribunus, ut quomodo eranl. splendent, quo suos, ut supra est observatum, hu-

(52) Apud Euseb., v Hist. ecceles., cap. 16 etseqq.

<47 DBSERTATiO APOLOGETIGA 148
mauos afTectus non dissimulat, se supra alios non A communibus votis orarunt, ut immaturum partura,
effert, ros suas minime exaggerat, ad Deum omnia « instante jam spcctaculi die, » Felicitas ederet,
refert, in fidc, in spe divinos raiBcricordiae, in sinu « ne propter ventrem differetur, quia non licet
Providentiae et placidissime conquiescit, el casus praegnantespoense repraesentari ; » tumgravius cap.
omnes contemnit, et nihil timet, et omnia sperat, VI, § ult., ubi Perpetua necis instrumenta ad acce-
et nihil non audet. Hi profeoto virlutum flores inter lerandum martyrium ipsa suis manibus aptavit
dumetanongorminant hosfructus arbor-
htieresiim : « Perpetua autem, ut aliquid doloris guslaret, in-
mala non facit. Potest quidem fieri, ut et nequam ter costas puncta exulavit, et errantem dexte-
spiritus cxteriorem q'iamdam 142 sanctitatis ram tirunculi gladiatoris ipsa in jugulum suum
umbram affectet, ut hos gestial virtulis actus imi- posuit. » Hasc Perpetua sociisque martyribus
in
tari sed csse non potcst ut absolutam undequaque
; reprehendi posse, nemo mirabitur qui animum
et omui ex parte sinceram Christianae perfcctionis adverterit ad ea, quae ob similem omnino causam
imaginem repra-sentel non adeosibi cavcre potest; in rfiartyrem Ignatium DalliEus effudit. Quod enim
hypocrisis, ut non aliquid excidat quo se prodat ; sanctissimusmartyr Romanos per litterasmonuerit,
falsis enim virlutlbus aliquid vilii facile intermi- ne optatum martyrium suis ad Deum precibus aut
scetur, ct spiritus iile superbia3 tummaxime agno- officiis retardarent, et bestias etiam repugnantes se
scitur, cuinanimi demis?ionem simulat, et se ia insuum interitumadacturumessesignificaverit.vio-
exteriorcm quamdammodesliaBspeciem componit. lataj a Dallaeo pietatis et modestiae reus agitur.Sed
Sed quid habel Basnagius, iu his quae ad raores quam bene sibi invicem in
ut melius intelligalur,
pertinent, quod in Perpetua ejusquo sociis repre ejusmodi votis Ignatius et Perpetua 143 socii-
hendat? Nihil omaino ; et ^arfirmari utique potcst que martyres concinant, ipsa hic Ignatii vcrba
quod, siculi nulla est hac
evangelicaj disciplinae subjiciam (53) « Obsecro vos, ne intempestivam
:

siinilior imago, ita nulia ab hseretica instilutione mihi benevolentiam exhibeatis. Sinite me fera-
magis abludit. Perpetua et Maxirailla invicein rum cibum esse, per quas Deum consequi licet,
conferantur tam discrepabuntcarummores, quam
; Frumentum sum Dei, et per ferarum dentes mo-
a virtute vitiura, a luce tenebrae amplo discrimi- lor, ut purus panis Christi inveniar. Feris potius
ne separantur. Fieri ergo non potest, ut eodem blandimini, ut mihi sepulcrum fiant, nihilque mei
furoris et insaniae spiritu agerentur. Sanc si tam corporis relinquant, ne postquam obdormiero,
illustre martyrium tot virtutum parergis decora- gravis alicui fiam Christo prome suppli-
tum, intcr hffireticos pcrfectum est aut perfici cate, ut instnimenta hostia inveniar. »
per hasc
potest, vel perit omnino, aut admodum infirmatur, Quod pro se fieri a Romanis optabat Ignatius, id
Christianae religioais argumentum, quod et sane C officii erga Felicitatem nostri martyres prasstite-
efficacissimum ex constantia et virtute martyrum runt. Volebat ille a Romanis conjunctas ad Deum
Non enim Christianoriim martyrium
proficiscitur. preces effundi, quo bestiarum dentibus moleretur,
adeo commendat mors pro fide suscepta, cum alii et per haec instrumenta Christi efficeretur hostia ;

multis ex omnibus sectis pio suis superstitionibus id vero Felicitatis sociis in votis erat, et ut foetum
quam caeterarum virtu-
ultro se neci tradiderint immaturo tempore emitteret, fusis ad Deum pre-
tum apparatus quo suum agonem catholici marty- cibus postulabant, ne martyrium ejus differretur,
ris decorarunt : fides sciiicet, spes, charitas, reli- scd una cum aliis bestiis objiceretur. Pergit Tgna-
gi", pietas, modeslia^ excclsi animi robur invi- tius et non solumardens marlyrii desiderium osten-
ctum, qua; mirum in modum, ut ostendiraus, in dit, sed bestias, invitas etiam et repugnantes, se
Perpetua sociisque martyribus refulserunt. ait ad suam ipsius necem provocaturum (5i)
IV. Sed ut nihil eorum negligam, aut sine re- « Utinara fruarbestiis mihi prajparatis, quasetopto
futatione dimittam,
ex quibus morosus aliquis mihi prompta inveniri, quibus et blandiar, ut
impudens sycophanta sanctis mar-
cavillator, vel cito me devorcnt, non ut quosdam veritae non te-
tyribus conflare posscl invidiam duo in examen ; tigcrunt. Si autem ilk-c repugnantes nolucrint.
adducam Actorum loca in quibus natura2 lcges Q ego vi impellam. « Nihil refertad gladiatoris dcxte-
violari vidcntur, quibus suara unusquisque vitam ram in suum quisquam jugulum ponat,quod Pcr-
conservare jubetur, et mortem cum nobis, tum petua fecit, an feras ad se devorandum impellat,
optare aut alios in interitura nostrum urgere
aliis quod se facturum scribebat Ignatius, Unde utrum-
probibemur. In has autem natarae legcs raartyres quc, aut iisdem rcpreliensionibus patet, aut iisdeni
nostri peccasse videntur, tum cap. v, § 1, ubi est laudibus prosequendum. Interim autem quem-

(53l rfapay.aX(T) 'Jjxa;, axatooc yivr^aOE

ar, £'jvo'.a TO'jTa)v Qoiloi ejp-Oco. Ex ppist. ad Rom. ap. Ruin.
HOf a'.p£xi |JL£ ^opiw, 8'.' (ov evejtiv
Or,0!(ov elvai in Actis sine., etc.
eioiJ ZT.:--jyt~iw. i^Tro; £'|xi 0£ou, y.x\ 8i' (ioo'v~(ov Orj- (54) 'OvatiJiT,v T(ov f)Tip'.(.>yw Ttov lu.o\ fiTOtjxaafxi-
p:ojv aXiOo(jia'., "va y.'x{)-x^Jj; 7.^j-o; eipcOo) -ou Xpt- viov, y.at £'j)ro|Jtat '£TOt(jii (Jiot cupiO-Z^vat, ii xo-
xat
sToo- (.laXXov y.oXaxivaaTi xa Or,pta, "va iao'. xa-ioc Xax£'jT(o a'jvTo;jtto; ;jt£ xaTa'.paY£Tv o'j7 Ttvwv
('oaTTEp
Yivtovxat, Y.rj\ (;.rjOsv xaTaX'!7rtoa'. tou a(o(jiaTo; (io'j, ?-tXatv'';j.:va o'jv r^iavTO" xSv aj-a Ss axovTa (ji^
'iva ixTj, xot;xr,fl £'.(;, pap^j; Ttvi ^(i^oiyLy.'.... .\tTav-'j- OEXr^oT,, i'(M TTpoaStiaofjtai. Euscb. lib v Ilist. eccl.,
aazt Tov XptjTov uTilp i;Jiou, '(va ^ia tojv ^cvavtov cap, 16 et seqq.
i49 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 150

admodum Pearsonius Ignatii vota ut sancto mar- A litteras ad Deum misit. » Sanctus Hieronymus, de
tyre non indigna, nostrorum martyrum exempio Vita Pauli Ereraitse : « Sub Decio et Valeriano per-
demonstrat ita nos eorumdem martyrum pro
: secutoribus, quo terapore Cornelius Romae, et Cy-
Felicitate preces Ignatii exemplo tuebimur cur : prianus Carthagine felici cruore daranati sunt,-
enim pleheios martyres, ut Pontii Diaconi verbis multas apud ^Egyptum et Thebaida ecclesias tera-
utar, et a baptisrao recentes inde arguemus, unde pestas saeva populata est. Voli tuncChristianiserat
sapientissimum episcopum, et apostolorum disci- pro Christi noraine gladio percuti. Verura hostis
pulum honori et admirationi habemus? callidus, tarda ad raortem supplicia conquirens,

V. Verum quoniam ex Protestantium grege non aniraas cupiebat jugulare, non corpora ; et ut, ipse

pauci, et in his etiam Basnagius, Ignatii epistolas qui ab eo passus est Cyprianus ait : Volentibus
ut pseudepigraphum etadulterinum opus rejiciunt, mori, non perraittebatur occidi. » Notum est et
et inter ceetera qus in eis ut ab Ignatii virtutibus illud sancti Polycarpi martyris
proconsulem, ad
alienanotant,ardensillud martyrii votum sugillant, nunc bestias, nunc flararaas illi minitantem dXXi :

aliisexemplis etepistolicum Ignatium, et nostros t( ppaojv£i<; ^ipz 6' jSouXsi, « Quid autem moraa
;

martyres cum Pearsonio tuebor. Celerinus confes- trahis ? Affer quod vis. « Tauxa xal aXXa irXotovTa
sor ad Lucianum confessorem epistola inter Cypria- -j XsYWv Sapcoui; xat yslpa^; hzTZ-.inzXazo •
« Haec et
nicas 20 : «Haec cum tibi scriberem, domine frater, plura alia cum diceret, fiducia et laetitia impletus
gaudens et tristis eram : gaudens, ex eo quod au- est, » ut vetustissima ejus Acta testantur. Plura
dierim te pro Domini nostri Jesu Christi Salvatoris autem illa, quae fortitudine et exsultatione plenus
nostrinomine tentum, 144 et illius nomen penes pronuntiavit, qualia,amabo,fuere,sinon Ignatianis,
magistratus hujus mundiconfessum^etc» Et infra : si non Perpetuae. Felicitatis et sociorum raartyrura
« Sic coronet nomen confessus es
te, cujus 145 votis sirailia? Si non illi voci consona, quam
Pete, ut sim dignus coronari cum numero vestro. » e ccbIo audivit, "IffX'-*- '^'^'- o.v^p^z'^^, HoXuxapTTs,
Et rursura : « te felicem ! suscipere vota tua, quae « Fortis esto, et viriliter age, Polycarpe. » Notis-
semper dormiens optasti
desiderasti, vel in terra sima est etiam illa Romani Caesareensis diaconi
pro nomineillius in carcerem mitti, quod nunc tibi vox AntiochiiTe audita, IIuu [jtot zb Tiup fjbinam ;

contingit, sicut scriptum est Det tibi Dominus : mihi ignis? His quae in Ignatii defensionera Pear-
secundum cor tuum. » Haec Celerimus, a modera- sonius affert exemplis, aliud adjiciam praecedenti-
tione pr;esertira, hurailitate, bus non minus insigne ex Actis sinceris sanctorum
timore, cautione et
verecundia sancto Cypriano (55) coramendatus. ita Montani, Lucii, etc. Damnatis caeteris, FJavianus
eliam Lugdunenses martyres Christianae religio- in carcerem revocatus est, martyrium ejus dila-
nis preecipnum decus, fide et sapientia non minus C tum id ipse noa minus quam ejus socii sgre tu- :

quam invicta animi, fortitudine insignes, profusis lerunt unde Montanus,cum,ut est in Actis, « jam ;

lacrymis, ut est apud Eusebium (56), « obsecra-
bant fratres, ut continuae ad Deum preces fierent,
quodtandem ipsi perficerentur. » DesanctoCypria-
no Pontius ejus diaconus « Conveniebant interim
plures egregii et clarissimi ordinis, sed et sseculi
nobilitate generos'1, qui proptcr amicitiara seces-
sura subinde suaderent et ne parum esset nuda ;
suadela, etiam loca, in quae secederet, offerebanl.
Ille vero jam mundum suspensa ad ccelum mente
carnifex iramineret et gladius super cervicem ejus
libratus penderet, expansisad coelura manibus.voce
clara, ita ut non tantum ad aures plebis, sed et
:gentiles quoque ipsos sonus voce feriret, oravit
rogans et deprecans, ut Flavianus qui per suffra-
giura populi decoraitatu eorura remanserat,seque-
relur die tertia. » Non alia erant matris ipsius
Flaviani affectus et vota, de qua in Actis subjun-
gitur « Haerebat lateri ejus incoraparabilis mater, :

neglexerat, nec suadelis blandientibus anunebat. quae praeter fidem, qua ad patriarchas pertinebat,
Fecisset fortasse tunc etiam, quod a pluribus et in hoc etiara se Abrahae filiara comprobavit, quod
Ddelibuspetebatur, si et divino imperio juberetur.» filium suum et optabat occidi, et quod interim
Nara ut ipse Pontius docet, in priore secessu, remansisset, contristabatur intimo dolore. d Ipse
« Doraino latebram tuncjubente paruit. » Populua
Q autera Flavianus his afflictam matrera verbis con-
autem fidelis,sanctoCyprianoad supplicium ducto, solabatur « Scis, mater merito charissima ut : ,

tantum aberant ab orando Deura, ut illi parcere- semper tentaverim si confiteri contigisset, marty-
tur, aut quovis raodo martyrium impediendo, ut rio meo frui, et frequenter catenatus videri, et
pimul cum illo potius raori cuperent « Quamvis saepe differri ? Si ergo contigit quod optavi,gloriam-
:

enim non potuerit evenire,quod optabantvotacom-
munia, ut consortio paris gloriae siraul plebs tota
pateretur; quicunque sub Ghristi spectantis oculis.
et 3ub auribus sacerdotis ex anirao pati voluit, per
idoneum voti sui testera legationis quodammodo
dum est potius quara dolendum. » Haec erantmar-
tyrura vota quae si in criraen vocentur, innuraeri
erunt martyres quibus martyrii corona detrahen-
da erit.
VI. Major ex altero capite Perpetu^ conflari pos-

(55) Epist. 27 ; al. 23. 8c6(ji£vot 'iva exTsvEli; z^j^/^olI -(hiavza.1 Trpoi; xeXst
(56) Mexa 8axpuu)v itapexaXouv xoo; aSsXcpou^, eT]vat autoui;. Lib. v Hisl ecc, cap. 2.
151 DISSERTATIO APOLOGETIGA 152

set invidia : sed illa etiara, utdixi. Ignatii exemplo A quam poenas, sed vclut vernos flores accipientes,
depellitur. Non enim aliud Perpetua fecit, quam et coronati et propriae alacritatis excessu tormenta
quod sc faclurum scribit Ignatius. Sed quoniamde mca praeripiebant. »
illius actis et epistolis controversia movetur, alia
exempla non desunt quc-e plena manu in suas epi- VII. Neque mirum est, aliquos bestias jam para-
stolarum Ignatii vindicias Pearsonius congessit. In tas ad suam ipsorum necem provocasse, aut crude-
Smyrnensis EcclesisB vetustissima epistola reprcesen- instrumenta in procinctu posita ad accele-
litatis

taturGermanicus, quasi nobilis et insignis bestia- randum martyrium ultro adhibuisse cum certis- :

rius, e.-:T'.CTr^[j.oj; Or,pto[j.a-/(JL)v. Quid autem judicio sime constet, id quod multo majus est, quam
antiquissimaj Ecclesice £.Tcic7r)(Jiov, insig^ineLulnobih, plurimos mortem pro Christi nomine appetivisse,
in ejus marlyrio brevitcr descripto invenitur? Hoc cum in hostium potestate non essent, seipsos indi-
unuMi unde Perpelua violataj naturae legis argui casse hostesque ipsos ad supplicium infligendum
forsitam posset (57) « Nam cum proconsul flectere
: provocasse. De Christianis sui
temporis Lucianus
eum vellet, diceretque ut suam ipseaetatem mise- in Peregrino homines, a seipsis
(00) : « Miseri
raretur, ille bestiam ultro ad se attraxit, eiqueviin pcrsuasi fore integre immortales semperque vi-
intulit. » Hoc enim fecisee narratur, ut martyrium ,
cturos, mortem contemnunt, multique ultro se-
acceleraret : « Gupiens velocius ex injusta et ini- ipsos dedunt. » Justinus Martyr fatetur Christia-
qua eorum hominum vita effugere. Inde autem fa- num se factum esse quod ei nemo malus videre-
ctum est, ut universamultitudo fortitudinem pii ac tur (61) « mortem optare ; nedum ut quisquam se
religiosi Christianorum admirata, etc. »
generis ipsum necandum ullro proderet ac deferret, »quod
Ulc Igitur Germanicus, quem 146 ut insignem et Christiani tunc temporis fecerunt. TertuIIianus ad
nobilem in primis raartyrem proposuit antiqua et Scapulam, cap. 1 : « Cum omni saevitia vestra
celebris Ecclesia Smyrnensis, cujus ob insigne fa- concortamus, etiam ultro erumpentes, magisque
cinus ethnici ipsi nobilitatem et gcnerositalem damnali, 141 quam absoluti gaudemus. » Et
Christianaj gentis admirati sunt, id erga bestias cap. 4 « Vide tantum, ne hoc ipso, quod talia
:

fecit, quod cum gladiatore Perpetaa ; ille videli- sustinemus, ad hoc solum videamus erumpere, ut
cet, martyrio flagrans, « bestiam ultro ad se at- hoc ipsum probemus, nos hfec non iimere, sed ultro
traxil ; autem eodem ardens desiderio, « ti-
» ha3c vocare. AriusAntominus in Asia cum persequere-
runculi gladiatoris dexteraminsuum ipsajugulum tur instanter, omnes illius civitatis Christiani ante
posuerit. » Dionysius Alexandriae episcopus Appollo- tribunatia se, manu facta, obtulerunt, cum ille,

niam virginem magnopere laudat, quod cum ipsi paucis duci jussis, reliquis ait : 'il ostXot, sl Qzlzxe
verberatis maxillis cuncti dentes excussi, flammae- G aTToOv/^axctv, xprj[j.vo'j; r^ Ppoyou; ey.s^^s. Hoc si
que admotcB essent (58), « celeriter in ignera insi- placuerit et hic fieri, quid facies de tantis millihus
liit, et conflagravit. » Sanctus HiIarius,Enarratione hominum, totviris et feminis omnis sexus, omnis
in Psalmum lxv : « Alii enim in vinculis carcerum aetatis, omnis dignitatis, offerentibus se tibi ?» De
gloriantur, alii caesi in verberibus gratulantur, alii nona persecutione Sulpicius « Certatim gloriosa :

polestati irreligiosorum desecanda felicium capi- in certamina ruebatur, multoqueavidiustummar-

tum colla submittunt ;
plures in ex&tructos rogos tyria gloriosis mortibus quaerebantur, quam nunc
currunt, et trepidantibus poenae ministris ignem episcopatuspronisambitionibusappetuntur.ii Idem,
saltu devotae festinationis insiliunt. »Hunc in mar- epist. XI de B.Martino « Quid si ei Neronianis
:

tyribus patiendi ardorem optime describit sanctus Dccianisque temporibus in illa qua3 tunc exstitit,
Chrysostomus oratione in Romanum, diabolura ita dimicare congressione licuisset, testor Deum cceli
loquentem introducens (59J « Prunas substravi, : atque terrffi, sponte equuleum ascendisset,uItro se
hi autem tanquam ad rosas currebant ignem ; ignibus intuIisset...Si vero gentium doctoris exem-
accendi, illi autem tanquam in fontcs aqua- plo gladio deputatus inter alias, ut saepe provenit,
rum frigidarum seipsos projiciebant... Ettanquam viclimas duceretur, primusomnium carnifice com-
in sacra ponipa choreas agentes, et in viridi prato J)
puiso, palmam Sancius
sanguinis occupasset. »

ludentes, ila tormenta quisque arripuit, non tau- Joannes Chrysostomus observat sub imperio Ju-

(57) Bo'jXo[j.svo'j ^o.p TOJ dvO'J7raxou TretOetv au- vowv lauTOu; l'ppti]>av Ka"t tocmrep Jv lep^ TrofJtirrJ
Tov, y.at XoY^tv (vel Xiy^^vxo;) ttjv •fiXtxtav auxou vopeuovTe;, xat ev Xttijiiovt Ttat^ovTc; ^^Xoeptp, aijTt^jJ
xaxotxxETpat, lauxtij eTTcJTtaTaxo x6 fir^pio^ TtpoirSta- Td; Ttfjttopia; exaaTo; r,pT:a^ov, o'jy tb; Trotvd;, dXX'
aa[JiEV0i;, xa^tov to'j dotxou /cal av($fjtou 3tou auTU)v ib; dvOrj Xa(Ji6dvovT£; eaptvd, xat aTetpavo^jjjtevot,

dTiaXXaYTJvat pouAO[XiVo;. 'Ex xo'jxou ouv irav xo xat ttI t^; otxeta; TipoOujjita; UTiepSoXTJ xd; e|Jid;

•jtX/^Oo; 05tu[Jid(Tav ttiV YEvvaK^TrjTa xo'j 0^o'fiXoui; TrpOitpOav/Dv TtfJttopfa;.

xa; OeoTsSou; yivou; xwv Xptjxtavwv, etc. (60) Il£7te(xaat y^? 2t'J"o^J^ '^^ xaxoSafjjtove; t6
(58) SuvTovto; eTCE;Tr-/^or,ff£.v e'; t6 Trup, xat xaTa- |j.£v caeaOai '^a'
6'Xov pttoaeaOat t6v det yptJvov
Ttvj^Xty.xoL'., Kpist. ad Fab. Antioch. apud Euseb. irap' xai xaTa'.fpovouai tou OavaTOu, xat Ixovtc;
lib. VI, cap., 'd. auTO'j; £-jTtotof^aa'.v o't TToXXot,
(59) "AvOpaxa; uTtecrTcipeja, oX 8k w; eTri pc^oa (61) BdvaTov daTid^eaOai, ou^^' 6'Tt Ia'jx6v xatTiJY"
sxpe^ov ujp dvrjtpa, o\ '^e oj; el; 7:r,Yd; u^aTCov i|/u- Y^XXe (fioveu0r)ao(jt£vov.
153 PRO SS. PEHPETUA, FELIGITATE ET SOCIIS. 154

liani (62) omnem aetatem et utrumque sexum ad A Pearsonius pro Ignatio, quae in nostroa martyres
mortem pro vera religione subeundam exsilientem. » quam bene conveniant memo non videt.

Hanc rationem reddit, cur Julianus Apostata aper- VIII. Sed totab ipso commemoratis adjungen-
tam contraChristianos persecutionem moliri nolue- dum omnimo existimo insigne illud et audax An-
rit (63). « Novit enim, aperte novit, quod si hoc dronici et Tarachi facinus, quorum alter ursum,
auderet ille, omnes pro Christo animas suas prodi- alter leaenam divina virtute mansuefactos, ad se
dissent Omnes enim, inquit, ut ad favum apes.
: devorandura, ut in eorum actis legitur, incitarunt
ad martyrium convolabant. » (67(. » Dimiserunt ursum pessimum, quem dice-

Neque vero tantum fortia locuti sunt antlquae bant ipsa die tres homines occidisse. Et appropin-
Ecclesiae Chrisliani, sed et fecere etpassi sunt. Ce- quavit ad corpora sanctorum, et nuUum corpus
lebre in primis fuit nomen Phocae martyris qui contaminavit. Et cum transisset, venit ad sanctum
cum lictores forte hospitio accepisset, qui narra- Andronicum, et sedens lingebat vulneraejus san- :

bant missos se ad interficiendum Phocam,promisit ctus vero Andronicus posuit caputsuum super ur-
die erastino se illis Phocam ostensurum,et loco ad sum, et instigabat eum ut irasceretur, et celerius
sepulturam prius prtsparato, astans, eis dixit: redderet, spiritum. Ursus autem quasi mansuetus
« Ego ille Phocas. » Illi cum jam haesitarent, ani- n subito factus est. » Et paulo post : « Et cum exis-
mos eis, ut ipsuminterficerent,exhortatione adde- set (lea;na) corpora sanctorum projecta, et
vidit
bal (6i) : « Dixit, persuasit, passus est, ac capite venit.ad beatum Tarachum,deposuit se ante pedes
truncatus, grata Deo hostia oblatusest ; i ut loqui- ejus, quasi eum adorans. Sanclus autem Tarachus
lur Asterius Amasenus Epiphanio synchronus. Sub trahebat manueam se ad ut irascereturjbestiajet ce-
Valeriani persecutione Priscus, Malchus et Alexan- leriusconsummaretur.Leaenaautemsicutovi3,etc. »

der, seipsos invicem insimulabant tanquara ignavos Praeter naturalem legem qua nobis mortem aut
el desides, quod occasione oblala adhuccessassent, accersere, aut accelerare vetaraur, accedere etiam
jjir, o\iyl TipoapTii^ovTs; tov tou (jiapt'jp(ou <rx£- videbatur manifestum divinae voluntatis indicium.
cpavov, « nec martyrii coronam paeripuissent. » quae immanissimas bestias, ne sanctos laederent,
Quare judicem adorti, ad bestias condemnati, Qv.io mansuefaciebat. At sancti martyres nihil horum
xax£/.o7jjiT58T)ffav (jiap-cjpujj, « divino martyrio co- cogitantes, et sola martyrii 1 49 cupiditate fla-

ronati sunt, » utEusebius 148 lib. vii,

narrat grantes, in mortem (si ita loqui fas esl) praecipites
cap. 12. Romanus Caesareensis diaconus videns ferebantur ad ; quam eos divino Spiritu intus inspi-
multos sacrifiantes, C^^Xqj Qsoat&ziai; Trp^aetJt, rante, anhelasse, vel ex miraculo constat. Cum
« zelo divini cultus ipsum incitante, propius acces- enim nemini liceal in suam perniciem Deo ju-
nisi

sil, » et contenta voce inclamans eos objurgavit, ju- C bente, grassari, temerarium et audtx facinus nun-
dici vim fecit, et ob audaciam comprehensus (65) quam Deus miraculis comprobasset, nisi fuisset
« generoso, si quis alius, raartyrio decoratus est. ejus auctoritate susceptum. Eodem Spiritu el illos
Quin etiam Appianus fervente persecutione, clam actos fuisse, qui seipsos ultro tyrannis obtule-
omnibus in eadem domo degentibus, et militum majoriquamdebuissent liberlale utentes,
runl.vel,
etiam cohorte, Urbani praesidis dextra apprehensa, ad 3a?viendum magii magisque inflamraarunt, et
sacrificium omittere coegit et gravissimis tormentis eorum poslea memoriam inler sanctos martyres
sese dedens, passus est. Id autem Eusebius, illi semper coluit Ecclesia, pro certo tenendum est,
familiaris, eum fecisse judicavit (66), divina vir- nisi innumeros martyres e sacris fastis expungere,
tute ad hoc ipsum impellente, ac tantum non per nostro arbitratu velimus. In horumnumero marty-
hoc facinus inclaraante, etc. » qui et ^desium rum jam inde ab initio, el non interrupta postrao-
idem quod a fratre factum est, facere conatum, dura tot saeculorura serie, Perpelua locum habuit.
eodem modo passum narrat. Longum esset omnes Unde quod jugulum gladiatori praestiterit,et erran-
recensere, quos Eusebius aliique se ultro et de tem gladium sibi atteraperarit, vitio illi dandum
industria martyrio obtulisse commemorant. Haec non est, sed ad divinum, quo intus agebatur, Spi-
(62) naorav ^Xiy.iav airXcoi; xat cp^jjiv IxaTEpav I^ ut:' auTTj? Tpeti; avopa?
Iy. IxetvT) ttJ i^iiipc^ dvat-
TtrjOcoaav ItzI xa; 6tcIp ttjc EutreSeiat; (Tcpayac. peTaGotf xat auTT) iTtoXuSeTaa eYY*^^ "^^ auTwv
8e
(63) "^Sst ^a.p, T^oti ffaccGi)?, Sxi touto xoXjJLY^aav- Yevo(A£VT), T(Lv (JL£X XotTtwv (ja)(j.dTOi)v (Staodja, eTte-
TOi; auToiJ, TrdvTei; dv iiuep tou XpiaTou Ta? iauTtov Spa(jL£ k-^iv^ (jtdpTupt 'Avopovtxw, xdxelOsv itapaxa-
TcpouSwxav (J;u)(^dc. IldvTs; -(a.p, cpTjjiv, tuc eiri xr;- BtcrOelaa tov lytjjpa twv TpaujjLdTtuv aTteXet^^^ev '0
ptov [xeXtTTat Tj^oucTtv, ax; knl (xapTuptov TCTOfjLe- 8e (ayto; 'AvOp(5vtxo^ TtpoaGEt*; tt,v x^cpaXrjV auTOu,
vot. l\t^<.i.Z,fzo 6u[jL(I)aat t6 6ripiov STtW!; (xt{^d(jL£vov aii-

(64) ETiTEv, eTTStJEV, eitaOev, xat Tr,v xecpaXriv Toij, Tou ^f,v aTtaXXd^T)'Se apxTO? Tapa^jLetvaaa
^
d7toTiJt7)6ei<; lepeTov li^ Qtii> xe^aptdptsvov TTpoffT^^QT). auvav£TCtTtTe 8e (Xeatva), &<; eloe Ta
xv^ dyti})... 'H
(65) revvatOTaTOi;, et xat xt? aXXot;, «XTToSeoetXTat (XYta au)(JLaTa eppt(jt[i.£va, tpytxa.i Ttpo; tov (xaxd-
(jtdpTu; TTjc; dXT)0£(a(;. Euseb. demartyrib. Palcestin., ptov Tdpa"^ov, xai xji^aaa toI; Ttoatv auToiJ Ttpoae-
cap. 2. xuvT^aev 6 81 oato; Td.payjx; xr^^i yjjp'^^ exTetvat; xat
(66) Tfji; eut tout' auTov TtpoaYbujr,!; ivOeou ou- xcov xpt"/ii)v xat tlov (jjtcjdv auTi); d(j;d(j.evo?, ecpe(X-
vdfxeco; (Jtovovou^^t Poojut)!; otct xou y^''°|^^"'°'^> etc. xeTo Ttpoi; auTCiv i] oe &'nztp TtpcioaTov eXx6(jLe-
Ibid., cap. 4. vov, etc. Ap. Ruin. in Aclis sinceris prim. martyr.
(67) 'Av8potp6vov otTtoXuec apxTov, oii; xtve? eXevo
155 DISSEUTATIO APOLOGETICA 156

ritum prceclarum facinus rcferendum. Aliquo enim A um veritatum, exhortator omniura to-
spiritu actara fuissePerpetuam, sine controversia lerantiarum : quem qui receperunt, neque fugere
est. Queeritur tantum, bonone an malo spiritu du- persecutionem neque redimere noverunt, habentes
ceretur. Sed cum in ejus actibus nihil animad- ipsum, qui pro nobis erit, sicut locuturus in inter-
versione dignum occurrat, sed omnia potius cum rogatione ita juvaturus in passione. » Quid vero de
sapientia et cum virtute gesta ;
quin inhabitantem primariis Montani discipulis et illius sectae, ut se
in suopectoreSpiritum sanctum habuerit visionum jactabant, martyribus, Themisone et Alexandro
suarum ac revelationum auctorem, eoque propter- Apollonius ? Annon his omnino contraria apud Eu-

ea intus impellente, ad martyrium properasse,du- sebium memoriae prodidit? Et paulo post, inquit
bitandum non esse videtur. Eusebius (70), de quodam ex eorum numero qui
IX. Sed ut omnis haec de re ambigendi de medio confessores apud ipsos habentur, hapcdicit « Prae- :

ratio tollatur, non solum generatim,quod hactenus ter^ia Themison speciosa avaritia obvelatus, qui

fccimus, Perpetua3 sociorumque martyrum virtutes confessionis signum non pertulit, sed magna pecu-
inspici volo, sed ad eas prajsertim animum adver- niae vi erogata vincula abjecit ; cum ob eam cau-
tere, quae inhabilantis in ea spiritus et visionumac sam modestius deinceps acsubmissius agere debe-
revelationumejus fructus exsliterunt.Sienimex fru- n ret, tanquam martyr sese efierens, etc Quod
ctibus qualis sit arbor agaoscitur,ex fructibus utique vero ad Alexandrum pertinet, ut veriias omnibus
qualis in Perpetua fuerit spiritus,deprehendemus. nosse cupientibus innotescat, judicatusestab.Emi-
Hujus spiritus magisterio cumbaptizaretur, edocta lio Frontino Asiae proconsule, non ob nomen Chri-
didicit, nihil aliudChristianoexpetendum quam pa- sti,sed ob ea quae perpetraverat latrocinia,cum jam
tientiamtolerantiamque passionum: « Inipsospatio desertor fidei esset. Deinde vero ementilus nomen
paucorum dicrum baplizali sumus ; mihi autem Ghristi, dimissus esl, cura urbis illius fidelesfefel-
Spiritus diclavit, nihil aliudpetendum in aqua, nisi lisset. unde erat oriundus,
Ecclesia vero ejus loci,
sufPerentiam carnis. «Quodr.am isto certiusboni ac ipsum non quod latrocinia exerceret.
recepit, eo
divini Spiritus argumentum ? Non id certe suus, Si qui vero totum illius negotium scire desiderant.
fortassisetiam cum baptizaretur,Montanum spiritus praesto et publicum Asise tabularium. » Hi sunt
docuit, ut quem a baptismo recentem impotenti am- montanisticae sectae martyres et confessores : hi
bitione.etimmoderalaprimilocicupiditatesestuasse sunt quibus Paracletus suum efflaverat spiritum,
narrat Asterius (68) Vicus quidam esse dicitur
: quos Tertullianus buccis inflatis pra;dicat, neque
in Mysia contermina Phrygiae, nomine Ardaba in : persecutionem fugere novisse, nequeredimere. Ab
quo aiunt Montanum quemdam ex iis qui fidelium hac etiam passionura tolerantia prophetissis suis
numero recens ascripti fuerant, immodica primi ^ suggerenda Priscae (scu Priscillae) et Maximillas
loci cupiditatecaptum prim um sub Grato Asiae pro- spiritus quam longissime aberal, dc quibus idem
150 consule, aditum in se adversario spiritui audiendusApoIloniusqui,utestapudEusebium(7I).
prcebuisse et daemone replctum subito quodam fu- de Montani 1 51 prophetissis loquiturin hunc mo-
rore ac raentis excessu concuti ccepisse, et nova dum « Ostendimus igitur, inquit, has principes
:

queedam atque inaudita proloqui. etc. » Ait quidem prophetissas, simul ac Spiritu impletai sunt, viros
de suo Paracleto Tertuilianus (69) : Exhorlatorem suos dimisisse. Quantopere ergo mentiebantur, qui
ipsum fuisse omnium lolerantiarum; sed nos hic Priscam virginem vocabant ! » Deinde subjungit
non verborum folia quaerimus, sed operumfructus, haec verba : « Non tibi videtur Scriptura universa
Quee in Montanistis quantum inter se invicem dis- prohibere, ne propheta raunera et pecunias acci-
creparent, vei ex hoc Tertulliani loco cum alio piat?Cum igitur videam prophetissam aurura ct
Apollonii collato manifestissime liquet. Sic enim argentum vestesque pretiosas accepissc, quomodo
Tertullianus : « Ei ideo Paracletus necessarius de- eam non repudiabo ? » Hi reapse erant montani-
(68) Kwjji-^ T'.c sTvai Vz^^tia.^. ev T-fi xaTa tt,v <i>pu- £V 'Ecp£a(|j, ou 8ta t6 ovo\j.ol aXXa 8t' a; £T(5X[jirja£

'ApoaSav XT|ax£(a;, li>^ t]8() Trapa6axr,i;- £Txa lTrtcj;£uaa[jt£vo;

viav M'jt(^ y.aXcJiJiivrj TO'jvo[ji.a' 1'vOa cpaai
Tiva xcLv vEoutdxiov Tcpojxux;, Movxavov xouvo[jia, D x(^ 6v6[Jt&.xt xou Kup(ou, aTioXiXuxat irXavi^aai; xou;
xaxa rpaxov 'Aafac avO'j7Taxov, iv £7riO'J|a''(? '{^'J^^c exeI xat
iTtaxo^ji;- t8(a Traootx(a auxou 6'0£v -7,^
-i]

(i[j.sxpep tptXoTrpwx£'!a(; oovxa TcapoSov et? I.a'jx6v xC^ o'jx ISi^axo, 8ta x6 ^Tvat auxov Xifiaxrjv xat o\ Oe-
dtvxixEijJtsvfjj Tv£'j[j.axi, TrpotfrjOv^^at xe y.at aicpvio!(oc Xovx£<; [JtaOstv xa xax' aux6v, sxouat t6 x^? 'Aa(a<;
ht xaxoyTi xt>'t xat Tiapsxaxaaet y£v(5[j.£V0v ivOuatqtv 8r)[j.6atov apjilow. Lib. v Hist. eccles. cap. 18.

ap^azflait£ XaXelv xat ^svocpwv^Tv. Apud Euse- (71) ll£pt xwv TrpotpT,x(8(ov 81 auxou (Movxavou)
uTToxaxaSa? ouxto vpacp^f A£(xvujj.£v 0'jv auxa<;
bium, libro quinto lUst. ecdcs., cap. 16.
(69) Lib. De fugua in persecut., in fine.
(70) AuOtc 0£ UTTOxaxaSai; TT£p( Ttvo<; twv xax'
auTOu? 6[JtoXoYT,T(T)v xaoxa cpr,atv "Ext oi xai 6£[Jtt-

(jcov 6 TTjV a^KjTTtaxov TrAEOvi^tav r, [Jicpt£a[jt£voi;, 6 [jltj ETx' ETttcpspEt Xeywv Aox£t aot Traaa rpacpr) x(oXu£jv
x6 aT,|j.£tov, otXXa TiXr^Oi^ Trpocpv^xTjV Xa[j:6av£tv 8(~jpa xac )(^pv^(Jtaxa ''Oxav ouv
paaxaaai; x-rj<; 6[JtoXoY(ac; ;

ypr, [j.ixo)v aTroO£[j.£vo:; xx 0£a[xa' oiov IttI xouxo '.'8(0 xr,v Ttpocpflxtv £!Xr,cpuTav xat ypoa6v xat apY^pov
"Iva xai TroXuxeXET; eaOfjxa;;, irw; a^jxfjv |J.fl Ttapatxi^-
xaTiEtvotppovETv, (o; [lapxuc xa'j'"/(i')[A£vo<;, etc...
61 Toti; pouX'j|Jtl.vot(; xi xaxa AXsfcvopov ri yvto- ao|Jiai ; Ubi supra.
pta|j.a, x£xp'.xat uro Ai[xiX(ou «^povxtvou avOuTtaTOu
137 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 138

stici spiritus fructus, non quos Tertullianus am- A que arbor bona malos fructus facere. » {Mallh.,

bitiosis inflatisque verbis mentitur. cap. vii, v. 16 et seqq.)

X. Sed est ad Perpetuam sociosque martyres re-

CAPUT VII.
deundum. Ejus visionis qua sibi mortem imminere
Perpetua et Saturus intellexerunt, et de qua Basna- PERPETUAM SOCIOSQUE MARTYRES PROPHETICO FUISSE
SPIRITU AFFLATOS, EX VATICINIORLM EVENTIS ET
gius tantopere caviilatur, fructus exstitit martyrii MIRACULIS DEMONSTRATUR. EORUM DOCTRINAM ET
candidatis, quo expeditiores ad Deum pergaut, adeo CONVERSATIONEM FUISSE A MONTANISTARUM DOGMATIS
neccssarium.rerumomniumhumanarumfastidium, ET INSTITUTIS PERQUAM ALIENAS.
« Intelleximus, inquit, passionem esse futuram, I. Perpetuge revelalionibus eventus in otnnibus et
et coepimus nuUam jam spem in saeculo habere. » ad amu.ssim responderunt. II. De miraculis quae
in nostrorum marlyrum Actis refcruntur. III. Non
Ex altcra visione qua Dinocratem in poenis vidit, id
modo murtyrum, sed aliorum quoque (idelium ani-
boni profluxit, quod mira in Deum fiducia praedita,
mas Perpetuam et Saturam in paradiso vidisse.
tandiu Perpetua coelum votis et lacrymis fatigavit, IV. Cum catholicis martyribus communicasse.
quandiu fratrem pQ3niseximere,etin requiemtrans- V. Dinocratis animam in asternam gloriam Perpe-
Confidebam profuturam ora-
promeruit luae precibus fuisse translalam. VI. Optalum epi-
ferre : <i

sropum in Actis memoratum catholicis prxjuisse.

tionem meam orabam pro eo omni- „
labori ejus, et
Nuhum id temporis fuisse Carthagine MontanistU'
bus diebus, quousque transivimus in carcerem rum episcopum. VII. Nostrorum martijrum in car-
castrensem et feci pro illo orationem die et cere viclus communis et usilatus et a Montanisla-
nocte, gemens lacrymans ut mihi donaretur. »
et rum de jejunio legibus ma.ume abhorrens. VIII. De
catholicx Ecclesix in suis alendis fovendisgue con-
Suam Saturus quoque visionem vidit, et propria
(essoribus solliciludine IX. Catholicos martyres
.

manu litteris consignavit, quae pariter sine fructu paratum sibi fidelium pietale cibum, imo et deli-
non exstitit, et divini Spiritus testimoniis. Per eam cias, neutiquam respuisse. X. Disputationis ctMo.-
xjoa).a(cuT'.<;.
Optatum inter el Aspasium gratia componitur. Mo-
netur Optatus ut plebem corrigat, ejusque mores I. Post mores prophetarum eorumque visionum
componat. Saturus expergiscitur, et de futura pas- fructus, ex quibus maximum semper in hisce con-
sione gaudet. Quo tempore a ferocissima vaccaPer- troversiis praejudicium exstitit ; ex oraculorum
petua in amphithealro vexata est, in exstasi fuit eventu prima prophetici Spiritus nascitur conje-
exspergefactapudoris potius meminitquam doloris, ctura. Nara si aflectu oracula careant, illico animum
et pro socia magis quam pro se ipsa sollicita, « eli- dubitatio subit, num prophetas mentem Spiritus
sam Felicitatem cura vidisset, accessit et manum sanctus afUaverit, an potius aut maligni spiritus
ei tradidit, et sublevavit illam. » His denique ver- seductio, aut humani sensusdeceptio fuerit. Saepius
bis quibus nuUa magis fortissimam martyrem san- C memoratus Asterius Maximillae spirilum hoc polis
ctissimamque decebant, fratrem allocuta est « In simum argumento falsitatis convincit, quod non re-
:

fide state, et invicem omnes diligite; et passiouibus sponderit vaticiniis effectus. Etenim cum illa post
nostris ne scandalizemini. » Si, uti sspius dictum suum obitum bella et tumultus imminere praedixis-
est, ut ex fructibus naturam arboris, ita ex visio- set, diuturnam pacem cum imperium obtinuit tum

num et revelationum fructu quo propheta fuerit Christiana lespublica. In eodera quoque libro, in-
Spiritu alflatus, agnoscere ac dijudicare debemus quit Eusebius de Asterii adversus Montanistas lu-
:

quisampliusdubitabit, Spiritusancto plenam fuisse
Perpetuam, eumque divinum Spiritum causam
illi uberemque fontem exstitisse coelestium revela-
tionum ? Malignus enim spiritus non has illi visio-
nes immisisset, ex quibus ad martyrii tolerantiam,
ad sajculi contemptum, et ad omnium Christiana-
rum virtutum actus inflammata plurimum est ex
cubrationibus, loquens (72), « Postquam 153 non-
nulla ad falsam illam Maximillae propheliam con-
vincendam interseruit, tum tempus ipsum quo hcec
scripta sunt designat, tum mulieris illius vaticinia
commemorat, quibus bella et tumultus imminere
praedixerat. » Quorum quidem vaticiniorum falsita-
tem convincit his verbis « Nonne, inquit, etiam hoc
; :

quibus Qdei, spei, charitatis, religionis, modestiae. mendacium omnibus manifestum apparuit? Etenim
patientiae seges amplissima germinavit, 15? ex j) ab obitu Maximillae usque in hunc diem plusquam
quibus nihil non sanctum profluxit, nihil denique tredecim anni jam elapsi sunt nec taraen ullum :

quod cum Ecclesiae utilitate conjunctum omnino aut particulare bellum aut universale in terris fuit.
non esset. « Nunquid coiligunt de spinis uvas, aut Imo Christianis praecipua quadam misericordia pax
de tribulis ficus ? Sic omnis arbor bona bonos fru- stabilis et firma permansit. » Atque haec in secundo
ctus facit mala autem arbor malos fructus facit.
; leguntur libro. Contra vero Ecclesia Smyrnensis
NoQ potest arbor bona malos fructus facere ne- Polycarpum (73), « doctorem apostolicum et pro-
:

(72) 'Ev tauxo) 0£ TriXtv, exspa [jiexa^u irpo^ oj XEXcXsJXTjXiv -fj ''^^'- °'-*~^ jjieptxo? oux£ xa6o-
Y'^''"'^!'

sXeyX^"^ "^^^* "^^t^ Ma^t[ji'IXXT,<; i^£'jooiTpocpT,Xiia)v el- Xtxo? xoaiJiqj yi^^o^t ^ioXcfJtoi; oXXa xa". Xptaxtavot?
TTwv, 6|J.ou xov x£ y^povov, xa6' ov xaux' sYpacps ai)- (jiaXXov EtpTjvT) StafjLOvOs £$ iXio-jQ B£0-j » xai xa'jxa
•

[xa!v£'., xal xujv Tipoppv;TSwv a'jxf)<; [xi{JivT,xat. 8i' (iv 0£ £x xou 8£uxepou (j'jYYpi[Ji[J^*~0!;. Lib. v Hist. eccles.
xat XT,v t|;£'jooXoY''av £u6jv£t wO£ Xsywv « Kat ttu)^ cap. 16.
0'j xavatpavli; i]^-i] -^i^o^jz xat xouxo x6 (l>£u8o<;, TrXetw (75) AtoaxxaXo^ droJXoXtxo.; xat '7:pocj.r,xtxoi;
Yotp }) xptaxatoexa exr; £t<; xa^jxrjv xt^v :?);ji£pav, ij Ilav Y^p ?7i(jia 6 £;a(ffjX£v ^x xou ax6{xaxo(; auxou.
I5d DISSEHTATIO APOLOGETICA 160
phelicum fuisse, » inde demonstrat, quod « omne A. tus leopardumexperti.etiamsuperpulpitum ab urso
verbum, quod ex ore suo emisit, aut impietum es- vexati sunt. Saturus autem nihil magis quam ur-
set, aut exspeclarctur implendum. » Eodem et nos sum abominabatur sed uno morsu leopardi con-
:

argumento martyres nostros prophetico perfusos fici jam praesumebat. Itaque cum aper submi-
se
fuisse spiritu demoastrabimus. Siquidem quidtjuid nistraretur, venator potius qui illum aprum submi-
eis revelatum est, el omneverbum quod ex ore suo nistraverat, subfossus ab eadem bestia, post dies
emiserunt steXeiwOt), impletum est, quaaquam ex muneris obiit. Saturus solummodo tractus est. Et
eorum genere essent, quorum praenotioad diviiiam cum ad ursum substrictus esset in ponte, ursus de
tantum sapientiam pertinet, cujusmodi suntfutura cavea prodire noluit. Itaque secundo Saturus illae-

contingentia, ea prassertim quae ex libera ipsius Dei sus revocatur. » Haec autem martyrum non qualia-
aut hominum voluntate dependent. Cum adhuc in cunque fuisse vota, sed vota, ut ita dixerim, pro-
incerto res versaretur an passio futura esset, an
non multo post subjungit, Saturi
phetica, quae
commeatus, passionem esse futuram Perpetua verba aperte demonstrant « Item Saturus in aiia :

priore sua revelatirtne intellexit et passio reapse ;portamilitem Pudentem exhortabatur dicens Ad- :

secuta est. Nec solum passi sunt martyres, sed eo sum, certe sicut promisi et praedixi nullam ne- :

etiam ordine,quo iilos Perpetua passuros esse prae-

^ que adhuc bestiam sensi et nunc de toto corde ;

vidit Saturum enim priorem scalam ascendere

: credas. Ecce prodeo illo, et ab uno morsu leopardi
Perpetua conspexit prior autem reipsa, ut passio-
;
consumor. » Vaticinio respondit eventus ut enim ;

nis auctor observat, martyrium Saturus consum- passionis auctor subjungit « Statim in fine spe- :

mavit « Saturus, qui et prior scalam ascenderat,

: ctaculi leopardo objectus, de uno morsu ejus tanto
prior reddidit spiritum.Nam et Perpetuam sustine- perfusus est sanguine, ut populus revertenti illi se-
bat. B Hilarianusprocurator universosjara pronun- cundi baptismatistestimoniumreclamaverit:Salvum
tiaveral et damnarat ad bestias, cum allera,sancta lotum! salvum lotum Plane utique salvus erat, !

eadem Perpetuu, revelatione cognovit, se non ad
bestias, ut ait, sed conlra diabohmi pugnaluram ; id
est supremum sibi durissimunque certamen ad-
versus bestias non fore, sed adversus diabolum
quocum sibi visa fuerat in arena luctari.Res ut prae-
visa est, ita evenit bestiis objecta, nuUum ab eis
: fessio, adeoque et eorum fides ? cum, ut ait Apos-
dolorem experta est; sed acerbissimum sustinuit,
cum a gladiatore inter costas puncta exululavit
qui hoc spectaculo inclaruerat. » Sed et quamvis
nihil hicpropheticum intervenisset, quid tamen ad
miram illam erga martyres, et ad eorum vota susci-
pienda Dei providentiam animum advertens, non
statim intelligit quam Deo placita fuerit eorum con-
tolus, sine fide impossibile sit placere Deo.
II. Est et aliud magni sane ponderis argumentum,
:

cui postea jugulum prsebens de diabolo triumpha- C ex quo prophetis maxima accedit auctoritas, et ex
vit, qui eam fueratgladiatoris opera adortus.Nunc miraculis conficitur, quae vel per ipsos aut pro ip-
illud quaero, an Basnagius hasce revelationes Per- sis ipsa per se divina omnipotectia demonstravit.
petuam, ut in Actis dicitur, manu sua scripsisse Haec autem, quibus nullasunt martyrum Acta quae
concedat, an prorsus neget ? Si enim a Perpetua non abundent, nostris quoque martyribus non de-
scriptas fuisse non credit, quge causa est cur non fuerunt, ut vel ex modo dictis .jam constat. Non
in auctorem passionis,velut in impostorem,id omne enim absque miraculo factum est, ut aper in Satu-
rejiciat, quod eju9 animum offendit? Non autem rum immissus, in ipsum potius venatorem iras et
sanctos ipsos martyresob ea.quae iUis aliena 1'raude impetum verteret et quod ursus in eumdem incita- :

tributa sunt.criminetur. Si autem revelationes suas tus de cavea prodire noluerit. Et est hic minus,
Perpetuam in litteras misisse concedit, cum eas quam ubi de visionibus agunt, de Actorum fide du-
rerum 154 postea gestarum eventis confirmatas bitandum, cum res in propatulo et in medio am-
fnisse videat qua) causa est cur earum auctorem
: phitheatro gestas referant, quas nemo illorum
fuisse Spiritum sanctum in dubium revocet ? Nec temporum scriptor vel impudentissimus confingerc
solum Perpctuam,sed caateros quoque ejusdem ago- ausus fuisset. Est et illud inter miracula compu-
nis commilitonesprophetico luminefuissecoUustra- j)
tandum, quod a ferocissiraa vacca Perpetua 155
tos,eodem argumenlo facile demonstratur. Quod cum vexaretur, adeo in exstasi fuerit, ut nullam
enim unusquisque certarainis genus optaverat, et doloris sensum cxperta sit. Unde quod jam evene-
futurum esseforte priBsenserat, consecutus est, rat, « non prius credidit, nisi quasdam notas vcxa-

Qua de re audiendus .\ctorum scriptor « Sed qui : tionis in corpore et habilueuo recognovisset. » Est
dixerat : Petile et accipictis, petentibus dedit eum et hoc palara et in raediaarena et stupentibus om-
exitum quem quisque desideraverat.Nam si quando nibus gestum. Neque res tam raira, ne forte illam
inter sc de martyrii sui voto sermocinabantur. Sa- Basnagiiis in Montanisrai suspicionera trahat, in
turninusquidem omnibus bestiisvelle seobjici pro- marlyribus ab omni id genus suspicione libe-
aliis

filebatur ."ut scilioetgloriosiorera gestaret coronam exemplo vacat. Geminus omnino est huic Acto-
ris,

Itaquc in commissionc spectaculi, ipse et llevoca- rum nostrorum loco alter de beata Blandina in

xai keXeiwOT), <tai TeXstwOy.aexai. Epist. Eacycl. de Polycarpi mRrtyrio.

161 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. 162

epistola Lugdunensium, ubi narrant quomodo ct A gnare non sensit, et quando futurum esset quod
o ttl. ___, o ,^... ...j.__ ..i_ i
a "
jam luorat, inquisivit ? Ubierat ? QuiJ videns ista
.

ipsa(7i) « reticulo inclu&a, tauro oljjccia cst '

;

eorum qus fie- non viderat? Quo fruens non senserat?Quo ista
quo diu in altum jactata,nihil jam
bant, penitus sentiens, tum ob spem et compre- amore alienata.quo spectaculo avocata, quo poculo
hensionem eorum quas credebat bonorum, tum ob inebriata? «etc.

familiarera congressum, quem cum Christo in ora- Inter miracula etiam referri debetimmaturus Fe-
tione habebat, tandem etipsa victimBe instarjugu- licitatis Quamvis enim feminam acerbum
partus.

lata est. Adempti etiam in pcenis doloris sensus in- fcetum emittere, miraculum absolute non sit, cir-
signe habemus exemplum ineadem Blandina,quae, cumstantise tamen cum quibus Felicitatis partus
ut est in Lugdunensium (75),
laudata epistola conjunctus fuit, ipsum ex speciali Dei providentia,
« Instar generosi cujusdam athletae, in ipsa confes- et non secundum communes et ordinarias naturae

sione vires atque animos resumebat. Eratquc ei re- leges exstitisse plane suadent. Nam statim post

fectio et quies, sensumque omnem praeaentis dolo- orationem quam martyres ad Deum tulerant ut
ris adimebat prolatio horum verborum Christiana partum acceleraret, « dolores eam invaserunt. »
:

sum, et nihil apud nos mali geritur. » Non minus Qua de reaudienduslaudatus idem sanctus Augus-
insigne illud quod de Theodoro in ecclesiasticis g tinus(79) « Deniqueeditus est partus immaturo :

hisloriis (7G) memoricTe proditum est. Jussu enim
Salustii praetorio sub Juliano prsefecti, diu et cru-
delissime tortus, laeto inter tormenta et sereao
vultu illum psalmi versiculum iterabal « Confun-
mense maturus. Actum estenim divinitus, ut non
suo tempore onus uteri poneretur, ne suo tempore
honor martyrii ditferretur. Actum est inquam, di-
vinitus, utindebito die foetus ederetur, dum tamen
:

dantur omnes, qui adorant sculptilia, et qui confi- tanto comitatui debita Felicitas redderelur, «etc.
dunt in simulacris suis. » « Hunc Theodorum,» — Denique sine miraculo factum non esse videtur,
inquit Rufinus,« ipsi nos postinodum apud Antio- ut cum pater,ultra modum iratus, infantemPerpe-
chiam vidimus, et cum rcquireremus ab eo si sea- tuce reddere noluisset, ut apud iilam, sicut antea,

sum doloris habuisset, ex integro dicebat, dolores in carcere permaneret, et ab ea lactarctur, nullus

se quidem parum sensisse : astitisse autem quem- aut ex lactis subtractione puerum, aut ex mamma-
dam juvencm,qui sudanti sibi linteo candidissimo rum fervore raatrem dolor invaderet « Tunc quia :

et sudores extergeret, et aquam frigidam frequen- consuverat a me inlans mammas accipere et me-
ter infunderet : et ita esse delectatum ut tunc cum in carcere raanere, statira mitto ad patrem
moestior factus sit quando deponi de equuleo jussus Pomponium Diaconum, postulans infantem ; sed
est. »Denique sanctus Flavianus, cujus supra men pater dare noluit, et quomodo Deus neque
voluit,

tio non semel facta est, hanc ipse suam revelatio- ^ ille amplius mammas desideravit neque mihi fer
;

nem narat (77) « Cum adhuc episcopus noster

: vorem fecerunt, ne soUicitudine infamis et dolore
solus passus fuisset, ostensum est mihi hoc, quasi mammarum macerarer. » Quas sane omnia si quis
Cyprianura ipsum interrogarem, an pati ictus do- proveris miraculis habere nolit, illud saltem fa-
leret scilicet martyr futurus,de passionis loleran-
: teatur necesse est, spectalem hinc ostt-ndi divinae

tia consulebam, qui mihi respondit, et dixit: Alia bonitatis erga suos marlyres providentiam. De re-

caro patitur, cumanimusin ccelo est. Nequaquam rum autera gestarum fide, ipsa narrationis simpli-
corpus hoc sentit, cum se Deo tota meus devovit. citas quae potissimum in Perpetuse verbis elucet,

Quibus 156 sancti martyris verbis haec adjicit Ac- dubitare non sinit.

torum compilator :« verba martyris martyrem co- III. Argumenta quae hactenus prosecuti suraus,

hortantis Negavit esse in passionis ictu dolorem

! generatim ostendunt, Perpetuoe sociisque martyri-
et qui et ipse habebat occidi, animari constantius buspropheticum spiritum neutiquam defuisse: quae
possct,quod nec parvum sensum doloris in passio- modo subjiciara apertederaonstrant, quam longis-
nis ictu timeret. » In ccelo Perpetuae non rainus simea Montanistarum doctriniset institutissanctos
quara Cypriani fuisseanimum, curabsstiis objecta, eosdem martyres abfuisse. Montanistarum senten-
etab eis vexata, nuUo doloris sensu affecta est, D tiafuit, ut ex Tertulliano saepius dictum est, solos
sanctus Augustinus sibi facile persuasit, qui hunc ante diem judicii solemnis in cnekim martyres re-
Actorum locura his verbis illustrat (78) « Ubi era : cipi.Quam opinionemlSlideraTertuUianusinlibro
femina, quando ad asperrimam vaccam se pu-
illa De anima, Perpetuae « fortissimae martyris » aucto-

(74) TouT5(^atov £'.<; •^6p'{a.Qoy ^lrfiiiaa. taupqj Tta- (76) Rufin. lib. x Hist. eccles., cap. 36 ;
Sanctus
pioXr,0'0* ^^st' Ixavwc avaoXvjOiCffa 7rpo<; xou ^ioou, Augustinus. lib. xviii, civitate Dci, eap 52; So-
De
jj.T|8l atTOfjiJiv £X'. Ttov (Tuiji.6aivovxa)v l^ouja oia crates, lib. iii Hisl. eccles., cap. t8 et 19 , Sozome-
TTjV IXitioa £— o^Tjv twv
xai TriTrijXcUfjiEvtov, xal nus, lib. V, cap. 19 et 20 ; Theodorit., lib. iii.
6[i.tXiav Tzph^ XpKTTov, exjOiQ xat aux-i^. Hist eccles.. cap. lt> et 11.
(75) 'AXX' f, p.axapta tb<; ^e^jvo.Ioc; aOXr,XT,i; ave- (77) Apud Ruin. in Actis sanctorum Montam,
vJa^Ev Iv XTJ b\xo oy'.?, xal -^ aiixT^? avaXTjt|;t;, xal Lucii, etc, g2l.
avaTrauati; xat avaXT^ata xtov a'j[JL6atv6vxtov, x6 Xi- (78) Serm. 280, alias 103, de divers.
Y£iv 6'xt, XptaxiavTf^ eljjti* xal irap' "fjtx.Tv oiiSev tpauXov (79) Serm. 281, al. de divers., 104.
yivexat.
163 DISSERTATIO APOLOGETICA 164

ritate conflrraat ; quae, inquit, « sub die passionis A monstremus : in memoriam nobis ea sanctae mar-
in revelatione gloriae paradisi solosillic commarty- tyrisvisio reducenda est, qua fratrem Dinocratem
res suos vidit. » Sed aut fallitur aperte Tertullia- intellexit, translatum 158 esse de pcena. Locum
nus, aut fallit solos enim se in paradiso vidisse
: enim et gloriam ad quae fuerat translatus, iis Per-
martyres Perpetua non dicit quin oppositum ;
petua verbis describit quibus aperte significatur, in
clare et aperte testatur «Et ccepimus illic raultos
: enmdem locum et gloriam ipsum fuisse receptum,
fratres cognoscere, sed et raartyres. » Igitur non in quibus postea martyres Saturus vidit, ut ex
solos ibi commartyres,sed et confratres etiam eos- uriusque visionis collatione maniteste liquet. Sic
que non paucos Perpetua,seu potius Saturus vidit enim de suavisione Perpetua: « Video locum il-
hanc enim revelationem Saturus accepit, et manu lum, quem viderara tenebrosum, esse lucidum, et
sualitteris consignavit. Gur autem specialem de Dinocratem mundo corpore, bene vestitum, refri-
martyribus menlionem faciant, ratio in proniptu gerantem. Et ubi erat vulnus, video cicatricem,
est. In ipso paradisi liniine quatuor martyres,paulo et piscinam illam quam retro videram, submisso

ante in eadem Severi persecutione cousummatos, margine usque ad umbilicum pueri et aquam de :

obvios habuerant, a quibus de caeteris cum requi- ea trahebat sine cessatione,et super margine phiala
sissent, moniti sunt ab angclis ut prius introirent -p erat plena aqua et accessit Dinocrates, et de ea
;

et Dominum saiutarent:« Ibi invenimusJocundura, bibere coepit, quae phiala non deficiebat.Et satiatus
et Saturninum, et Artaxium, qui earadera persecu- abscessit de aqna,ludere more infantiura gaudens.»
tionem passi, vivi arserunt et quintura, qui et
: lis oranino consona sunt, quae postea Saturus vi-
ipse martyrin carcere exierat et quaerebamus ab
;
dit : « Et vidimus, inquit, prope locum, cujus loci
illis ubi essent ca^teri. Dixerunt autera nobis an- parietes tales erant quaside luce aedificati, et ante
geli : Venite prius, introile et salutateDominura. » ostiura loci illius quatuor angeli stabant, qui in-
Q>u8e ubi facta sunt, muilos se fratres vidisse te- troeuntes vestierunt stolas candidas. Et nos vestiti
stantur,sed etnominatim martyres,quo sciiicet de- introivimus et vidiraus lucera immensam, etc. Et

sideriosuo factum fuissesatis apertius luculentius- dixerunt nobis seniores : Ite et ludite. Et dixit :

que declarent. Quaravis mirura esse non debeat, Perpetua, habes quod vis. Et dixit mihi : Deo gra*
si animus de martyrii candida laetus, et martyrio tias, ut quomodo in carne hilaris fui,hilarior sura
proximus, in marlyrum prasmium specialiter ac et hic modo. » Et infra « Et dum
: lequimur cum
distincte loquatur. Ad quae enim afficitur animus, eis,dixerunt illis angeli : Simite illos,refrigerent...
ea libenter recolit, et saepe ac frequenter usurpat. Universi odore inenarrabili alebamur, qui nos sa-
V. Est aliud quod in hac Saturi visione aniraad tiabat. Quam bene sibi concinunt Perpetufe de „

vertam,in quo non parura moraenti inesse videtur, C Dinocratis et Saturi de martyrum gloria revelatio
adnostrorum martyrum orthodoxiam adversusBas- nes Locum in quo Dinocratera Perpetua vidit, lu-
!

nagium vindicandam. Vult enim ipse,nullam Mon- cidu5 erat loci illius in quo raartyres Saturus vi- ;

tanistis cum catholicis etiara martyribus consue- di, parieles tales erant quasi de luce aedificati. Di-
tudinem intercessisse, sed omnera earum commu- nocrates mundo corpore erat et bene vestitus ;

nionem, ut quos ludibrioet conteraptui habebant, martyres angeli stolis candidis induerunt. Dino-
et tanquam psychicos traducebant, esse aversatos. crates satiatus,infantium moreludebat Perpetuam :

Si itaest, non Saturem modo, et Perpetuam so- et Saturum seuiores, ut luderent, hortabantur,
ciosque martyres, sed et Jocundum, et Saturni- Dinocratem Perpetua se refrigerantem aspexit
num, et Artaxium, et Quintum, et ca^teros raarty- de Perpetua et Saturo angeli : « Sinite illos in-
res quos requirebant, et quorum postea gloriam quiunt, refrigerent.» De aqua Dinocrates sine ces-
viderunt, et in eadem Severi persecutione passi jam satione bibebat, eoque potu veluti inebriabatur ;
fuerant, montanismi reos agere debebiraus. Nam Perpetua et Saturus odore inenarrabili alebantur,
Saturus et Perpetua su83 tantura coramunionis qui eos mirifice satiabat. Quis neget, sub aden
martyres requisivissent. Quare aut praedictos om- consonis syrabolis et figuris eamdem fuisse glo-
nes martyres de Montanistarum grege fuisse dice- p riam repraesentatam ? Quisneget, aquam, ad quam
mus, automnes pariter in catholicorum raartyrura primura Dinocrates anholabat, quam postea sine
album referemus. Quis autem ob leves quasdam, cessatione bibebat, qua satiabatur, quae nuoquam
quae Basnagio in mentem venerunt conjecturas,tot ei dificiebat, perennem illura a:^ternae vitae fontcra

e Catholicorum dypticis expungi martyres et ex eis adumbrasse, et voluntatis torrentem, de quo olira
Montanistarum ditari lalerculos, patienter et aequo propheta cecinit(80) « Inebriabuntur ab ubertate :

animo ferat ? doraus tuae,et torrente voluptatis tuae potabiseos ;

V. Sed ut institutum superius argumentum pro- quoniam apud te est fons vita;, et in lumine tuo
sequaraur, et ex Pcrpetuao revelationibus, secus videbiraus lumen.^» Quibus utique verbis non
atque habebat Montanistarum doctrina, non solos aliara quara ccelestem, id est beataj ajternitatis et
in CGclo fuisse martyres collocato3, luculentius de- clarae Dei visionis gioriam, felicilatemque descri-

(80) Psalm. xxiii, lO.

165 PRO SS. PEllPETUA, FELIGITATE ET SOCIIS. 166

psit. Cum ita martyr Dinocrates non obierit, fal- A i'int, vel ex aposlolicis viris qui tamen cum apo-
sum omnino est, quod ait Tertuliianus, solos Por- btolis pcrscvuraverit ; aut si serius fuerint institu-
petuaui in paradiso raartyres vidisse falsum, quod ; lae, traducem fidei ab apostolicis ecclesiis accepe-
ait Basnagius, Perpetuam ex Montanistarum opi- rint, etab earum deinceps coramunione nunquara
nione, oranes extra paradisum in loco lenebroso, exciderint, cujusmodi erant Ecclesiae Africanae quaa
prffiter martyrum 159 animas, coUocasse et : ad Romanam Ecclesiam suam originem refere-
falsum denique erit, Perpetuam eosque martyres bant. Urget haereticos, ut suarum ecclesiarum ori-

qui se mortis socios ipsi addidere, e schola proces- gines edant et episcoporum catalogum, aut ad
sisse Montanistarum, eorumque imbutosfuissedo- apostolos perducant, vel ad apostolicos viros, vel
gmatibus et disciplina. primura sibi episcopum ab ecclesiisapostolicis da-
VI. Ex eadcm Saturi visione alia mihi nascitur tum, una cum fidei semine, ostendant. Ita adver-
conjectura, qua facile suadeam Perpetuam socios- sushaereticosargumentatur, tum WhrotSO DeprcBS-
que martyres a Montanistarum communione fuisse criptionibus (81), tum libro quarto Contra Marcio-
perquam alienos, sed in Ecclesiae pace
catholicae nem, ubi Marcionitas his inter caetera verbis la-
atque unitate et vitam duxisse, et gloriosum pro ce3sit(82) « Habet plane etillud ecclesias, sed suas,
:

Ghristo sanguinem effudisse : « Et exivimus, in- „ tam posteras, quam adulteras, quarum si censum
quit Saturus, et vidimus ante fores Optatum epi requiras, facilius apostaticum invenies, quam apo-
scopum ad dexteram, et Aspasium presbyterum, stolicum, Marcione scilicet condilore, velaliquode
doctorem ad sinislram, separatos et tristes, et mi- Marcionis exaraine. Faciunt favos etvespae, faciunt
serunt se ad pedes nobis, et dixerunt nobis Gom- : ecclesias et Marcionitas. » Hoc utique argumento
ponite inter nos, quia existiset sic nosrelinquitis. nunquam Tertullianus fuisset usus, si unum epi-
Et diximus illis Non tu es papa noster, et tu
: scopum separatum, Monta-
a catholico episcopo
presbyter ? ut quis vos ad pedes nostros mittatis ? nistae Carthaginensesid teraporis habuissent cum ;

Et misimus nos, et complexi ilJos sumus... Et nihil proclivius fuisset et facilius, quam illud in
dum loquimur cum eis, dixerunt illis angeli : Si- suum regerere auctorem, et Montanistas urgere, ut
niteillos, refrigerent ; et si quas habetis inter vos suorum episcoporum catalogum ederent, num for-.
et conturba-
dissensiones, diraittite vobis invicera ; te originera suam vel apostolis, velapostolicis viris,

verunt eos. Et dixerunt Optato Corrige plebem : aut sallera apostolicis ecclesiis deberent, an potius
tuam, quia sic ad te conveniunt quasi de circo re- Montano, vel alicui deMontani examine. At Tertul-
deuntes, et de factionibus certantes. » Optatura lianuSjUtsupraostendimus, nonseadhucputabat ab
islum CarthaginensiuraMontanistarum episcopum. apostolicaruraccclesiarumcommunione priecisum,
et Aspasiumejusdem seclac presbyterum Basnagius C ct ex Catholicis et Montanistis unum couflari arbi-
facit, et alterutrum existimat nostrorura martyrum trabatur Ecclesiae corpus : quod in adversis mem-
Acta concinnasse. Contra eruditissimus Pagius ex bris diversis institutionibus regeretur ,• nec disci-
subrainistrata sibi a cl. abbate Ludovico de Feur plinarum varietatem, salva fidei regula, ecclesia-
obscrvalione docet, Carthaginensium, utique Ca- rum laedere unitatem unde illa cjus vox de apo-
;

tholicorum,Optatum fuisseepiscopum, et Aggrippini stolicis ecclesiis loquentis : « Una Ecclesia sumus

successorem, et hisce Actissupplendum eoruradem (83). » Sed quomodo una Ecclesia, si cathedram
episcoporuiH Laterculum apud Schelstratiara in adversus cathedram erexissent, et episcopum ad-
dissert. de Ecclesia Africana. Hanc opinionera se- versus episcopum constituissent ?
quendam omnino, exigtirao, earaqueindeconfirmo, Verura quemadraodum Tertullianus, ubi contra
quod nullus tunc fuisse videatur Carthagine Mon- haereticos disputat, episcoporum ordinem extoUit,
tanistarum episcopus. Nullius profecto insuislibris ita in libris adversus Catholicos deprimit, ac fere
unquam merainit TertuUianus, quin nullura tura laicis peraequat, adversus haereticos disputans,
fuisse, pluribus in locis manifestissirae indicat. Id nuUam sine episcopis apostolicis veram agnoscit
enira evidentissime nihil colligere videor ex iis om- Ecclesiam ;
qui tamen in libris adversus Catholi-
nibus locis, in quibus traditionum auctoritatem ad- n cos Ecclesiam in tribus laicis constituit, utlibro Be
versus haereticos urget. Vult enim Ghristum do- exhort. castit. (84) : « Ubi tres, Ecclesia est, licet
ctriaam suam aposiolis comraunicasse apostolos : laici. Et libro De fuga in persecut. (85)
» : « Non
viris apostolicis quos per singulas civitates epi- potes discurrere per singulos, sit tibi et in tribus
scopos constituerunt ; hos vero suis successori- Ecclesia. » Et lib. De pwiicit. (86) ; « Non Eccle-
bus, id est iis qui deinceps viris apostolicis sia numerus episcoporum. » Gogitanti nihil, cur
ordiuatione legitima successerunt. Statuit, eas adeo sibi contraria in hisce libris effutiret, id
duntaxal ecclesias, pro veris et apostolicis existi- unum ad animum occurrit. Gum catholici episcopi
mandas,quaR in suis fastis digerendis episcoporum Montanistas a communione repelbrent, neque ipsi
catalogum ad aliquera vel ex apostolis perduxe- alium suae sectae haberent episcopura, hoc ad sola-

(81) Cap. 3 et seqq. 84) Cap. 7.

(82) Cap. 5. 85)Cap. 14.
(83) Lib. De virgin. veland.. cap. 2. (86) Cap.2i.
 167 DISSERTATIO APOLOGETICA 168

tium suum excogitasse, nuUam esse jure divino A dite in carcere sancti martyres et liberaliter tracta-
clericorum in laicos protestatem, nullam, quae in rentur; tum ex facilitate qua exhibitum sibi refri-

causa necessitatis laicos contringeret. Ita enim gerium ipsi m.artyres admittebant,ab omni prorsus
fiebat ut laici communione a clericis segregali,ipsi morositate alieni, quae in hypocritis et haereticis,
sibi clerici essent, ipsi sacerdoles, ipsi ettingue- iis praesertim qui se morum gravitate ft disciplinae
rent et of!errent ; nullaque proinde eos obligatio asperitate jactant, ut erant Montanistae, solet ut
raanebat, utsc, sacramentornm recipiendorumgra- plurimum eminere. Actorum loca, quae huc perti-
tia, clericorum deinceps arbitrio permitterent : nent, adnotanda sunt, cap. i, § 2 « Ibi tunc Ter- :

Nonne, inquit, De exhorl, cast, « et

loco citato tius et Pomponius, benedicti diacones qui nobis
laici sacerdotes sumus? Scriptum est Regnuni : ministrabant, constituerunt pretio ut paucis horis
qiiojue nos et sacerdotes Deo et Palri 161 suo emissi, in meliorem locum carceris refrigeraremus »
fecit. » DifTerentiam interordinem et plebem con- cap ui, § 1 : « Deinde post paucos dies, Pudens
stituitEcclesis auctoritas et honor per ordinis con- miles Oplio praepositus carceris, qui non magni fa-

sessum sanctificatus adeo ubi : ecclesiastici ordinis cere ccepit, intclligens magnam virtutem esse in

non est consessus, et offers, et tinguis, et sacerdos nobis, multos fratres ad nos admittebat, ut et nos
es tibi solus. Sed ubi tres, Ecclesia est, licet laici. •n et illi invicem refrigeraremus ; cap. v, § 3 :« Cum

Unusquisque enim sua fldevivit nec est perso- ; a tribuno castigatius eo tractarentur, quia exl62
narum acceptioapud Deum,etc. Igitursihabes jus admonitionibus hominum vanissimorum verebatur
sacerdotis in lemetipso, ubi necesse est, habeas ne subtraherenturdecarcereincantationibusaliqui-
oportet etiam disciplinam sacerdotis, ubi necesse bus magicis,in faciem responditPerpetua, et dixit :

sithaberejus sacerdotis. Digamus tinguis ? Diga- Quid utique non permittis refrigerare noxiis nobi-
raus offers? Quanto magis laico digamo capitaie lissimis, CaBsaris sciiicet, et natali ejusdem pugna-

est agere pro sacerdote, cum ipsi sacerdoti, diga- turis ? Aut non tua gloria est, si pinguiores illo

mo facto, conferatur agere sacerdotem ? « Annon producamur ? Horruit et erubuit tribunus, etitajus-
ha;coptima conjectura est, nullumtum fuisse Car- sitillos humanius haberi, ut fratribus ejus vct cae-
•
thagine Montanistarum episcopum ? Etenim ai ad- teris facultas fieret introeundi, et refrigerandi cum
versus haereticos episcopalis ordinis auctoritas ur- eis, jam et ipso Optione carceris credente. » Et
genda est, Catholicorum indices proferuutur. Si cap. V, 4 : Pridie quoque cum illa coena ultima,
pro Montanistis adversus Catholicos decertandum quam liberam vocant, quantum in ipsis erat, non
episcoporum auctoritas contemnitur, et Ecclesia coenam liberam, sed agapen coenarent, etc. »
in tribus laicis constituitur. Optatus itaque episco- VIII. Quam haec consentanea sunt vetustissimae
pus, qui in Actis nostrorum martyrum memora- ^ Ecclesiae catholicae disciplinae, quae maximam sem-
tur, perperam fuisse diciturMontanistarumCartha- per et maternam erga confessores in vinculis con-
ginensium episcopus sed catholica3 communioni: stitutos oslendit soUicitudinem, tamalienavidentur
praefuit. Id quod etiam iis angelorum verbis con- ab asperrimis in speciem Montanistarum institutis.
firmatur, quibusjubetur plebem suam corrigere, Lucianus in epistola de Morte Peregrini, veterum
« quia sic, inquiunt, ad te conveniunt, quasi de Christianorum erga fratres suos pro fide in vinculis
circo redeuntes et de factionibus certantes. » Hsec positos, pielatis et charitatis officia, quanvisea ue-
enim verba non in eum bene conveniunt, qui pau- farie deridens, graphice tamen his verbis luculen-
corum hominum sectaj pra2csset, qualis tunc erat terque describit (88) « Magistralus autem eorum :

in Africa Montanislarum : sed qui po[)ulum et etiam intus cum eo condormiel)anl, custodiliuscor-
niultitudinem guhernaret, quase mcrilo Gatholici, ruplis : Dein coena; variac inlroducebantur, el sacri
utexeodem Tcrtulliano disciinus (87), elTerebant. eorum sermones dicebantur... Aliqui etiam ex qui-
Jam vero argumento liquere puto, Perpetuam et busdam Asi.e civitatibus venerunt, o communimit-
Saturum sociosque marlyrescatholica; communio- tentibus Christianis, qui viro opem ferrent, ipsum-
nis fuisse, non autem de grege Moutanistarum : que defenderent el consolarentur. Incredibilem au-
cum eorum catholicus episcopus curam gerat, ad j) tem quamdam celeritatem ostendunt, si quid tale
fios accurrat, cum communicet, ad eorum se
eis publicum contingat. Illico cnim nulli rci parcunt.
pddes mitlatt sermones cum eis misceat, eorum Proinde Peregrino tunc mullae pecuniae mittebantur,
dcnique opem imploret, et ipsi martyres suum ex- et non exiguum proventum hunc lucrifecit. » Sed

presse papam et episcopum appellcnt. Christianos hac de re disserentes audiamus. San-

VII. Postremo pro sanctis martyribus conjectura ctus Cyprianus pluribus epistolarum suarum locis

nascitur, cum ex Ecclesia; sollicitudine, ut splen- veteris hujusEcciesiaj consueludinismeminit, et in

(Tovx£? xat Ttapa{jfj0rj(j6jji£voi tov avSpa. 'Alx^/jXavov

Ss xt x6 xa)^0(; ETTiSetxvuvat iTretSav xi xoiouxov
Yl.VT|Xai 8r)a6(Tiov, Iv ^ool-^zI -(OLp (icpeiSouji Tcavxiov.
Kai 8t| xat x(i[) ]\zpzyplvii) v:olka x6x£ t^xe •)(pY^[jiaxa

a'jx(Lv lli^^rj^xo Kal |rr,v xat xa>v £v 'Auicf. 7:6- •jrap' auxujv iiri TrpocfddEt xcov 8£ff|JLU)v, xai Trp6cro8ov
)v£ajv £(Txiv oiv Tjxilv tive;, xwv Xpiaxiaviov oxeX- oii |jiixp(3iv xaiJXTjv iixoiyj^raxo.

Xovxwv oLTzh xoj •/.oivoij, 6oiri0i^aovxE<; xai ^evaYopeu-

 169 PRO SS. PERPETUA, FELICITATE ET SOCIIS. no
hoec non minusquaminaliacuraspastoralisofficia A Alexandrinos eam curam impendit quam ersa
sedulo ac solerter incubuit. Ita enimhac dereprae martyres Carthaginenses Tertullus (89) « Euse- :

cipit epistola quinta, quam e secessu scripsit ad bius, quem Deus jam
inde ab initio roboravit, im-
Clerum : Quantum autemad sumptus suggerendos, pulitque ut confessoribus in custodia positis mini-
siTe illis qui gloriosa voce Deum confessi, in car- steria strenue exhiberet, utque consummatorum ac
cere sunt constituli, sive iis, qui pauperes et iodi- beatorum martyrum cadavera non sine capilis sui
gentes laborant, peto nihil desit ; cum summa om- periculo sepeliret. « Tertullianus antequam se ab
nis qusB redacla est illic sit apud clericos dislri- Ecclesia omninoabalienasset, etabruptius adversus
buta propter ejusmodi casus ut haberent plures, ; eam disputare coepisset, in libro ad Martyres ejus-
unde ad necessitates et pressuras singulorum ope- dem moris cum laude meminit « Inter carnis ali- :

rari possint. » Is porro erat chrisliauae plebis erga menta, benedicti martyres designati, qute vobis-et
confessores affectus, ut non ei hac in parte stimulos domina mater Ecclesia de uberibus suis et singuli
addere, sed Iratrum ad carceres concursum, ad fo-
fratresdeopibussuispropriisincarceremsubminis-
vendosscilicetalque refocillandos confessores, 163 trant, capite 164 educandum. Carnem sagina-
ex prudentiae legibus moderari opus esset. Uude
spiritumesurirenonprodest. » Et infra,capite
ri, et
statim subjungit « Pelo quoque, ad procuran-
: ^ secundo « Ipsam interim conversationem siculiet
:

dam quietem, solertia et snllinitndn vpsf.ra

solliciludo vestra nnn
non PQ..ron;a
carceris nr.rr^r. „
comparemus, „: _i..-
non plus .• .
si in carcere spiri-
desinat; nam
pro dilectione sua cupidi
etsi fratres tus acquirit, quam caro amittit imo et quae justa
;

sunl ad conveniendum et visitandum confessores sunt, caro non amiltit per curam Ecclesiae et aga-
bonos, quos illustravit jam gloriosis initiis divina pen fratrum. » Sed postquam sese prorsus
in disci-
dignalio, tamen caute hoc, et non glomeratim. nec plinam Montani tradidit- et acerbius atque invere-
per multitudinem simul junctam puto esse facien- cundius cum Catholicis gerere siraultates coepit,
dum, ne ex hoc ipso invidia concilelur, et intro- tum Ecclesiae erga confessores charitatem longe
eundi adilus dcnegelur, et dum insaliabiles mul- quamLucianusinvidiosiustraduxit tum quaeChri- ;

lum volnmus, totum perdamus. Consnlite ergo et stianisobservandaforetinvincuIisexMontanistarum

providete, ut cumlemperamento hocagitutius pos- legibus et institiitis victus et disciplina? severitas,
sit : ita ut presbyteri quoque, qui illic apud confes- his in libro de Jejuniis verbis exposuit (90) « Pla- :

sores ofTerunt, singuli cum
ces alternent : quia et mutatio personarum,et vicis-
situdo convenientium minuilinvidiam.» Etepistola
12, ad Pamelii nameros 37, de eodein argumento
ita rursus scribit ad clerum
vos, fratres charissimi,litteris meis frequenter ad-
monitos esse, ut gloriosa voce Dominum confessis,
etincarcereconslitutisomnis diligentia praebeatur;
tamen identidem vobis incumbo, ne quid adcuram
desit iis quibus ad gloriam nihil deest. Atqueuti-
singulis diaconis per vi- ne vestrum est, in carceribus popinas exhibere
marlyribus incertis, ne consuetudinem qucerant,ne
taedeatvitae,nenovaabstinentiaediscipIinascandaIi-
zentur, cum nec ille Pristinas vester non christia-
: .. Quanquam sciam C nus martyr attingeref, quem et facultate custodia
aliquandiu fartum omnibus balneis quasi ba-
liberae
ptismate meIioribus,et omnibus luxurife secessibus
quasi Ecclesincsocrctioribus, et omnibus vita^istius
illecebris quasi aeternae dignioribus, hoc puto obli-
gatum ne mori vellet poslremo ipso tribunalis de
:

nam loci, et gradus mei condilio permitteret, ut

luce summaconditomerotanquam antidotopraeme-
ipse nunc praesens esse possem : Promptus etlibens dicatum, ita enervastis, ut paucis singulis titillatus
solemni ministcrio cunctacirca fortissimos fratres (hoc enim ebrietas sentiebat) quem Dominum confi-
nostrosdiIectionisobsequiacompIerem,sedofGcium teretur interroganti prsesidi respondere non potue-
meum vestra diligcntia repraesentet, et faciat om- ritamplius: atque ita de hoc jam extorlus, cum
nia quae fieri oportetcirca eos quos in talibus me- singultusetructussolos haberet, in ipsa negatione
ritis fidei ac virtutis illustravit divina dignatio. » digessit. » Haec Tert.. de Catholicis, quce quamvis
Et infra in eadem cpistola. Tertulli in iis pietatis ad invid iam faciendam sint ultra modum 8xaggerata
officiis diJigentiam, atque sollicitudinem lauda claretamen ostendunt, fuisse catholicos martyres
uanquamTcrtullus,hdeIissimusetdevotissimus quoad per milites et cuslodes licebat
q in vinculis,
frater noster, pro caetera sollicitudine et cura sua,
splendide ac liberaliter habitos. De Montanistarum
quam fratribus in omni obsequio operationis imper- vero duritia gravitateque haec antea prc-emiserat
tit,qui nec illic circa curam corporum deest,etc. » « Ut ab Joanne Paracletus obmutuisset, ipsi nobis
Ad diaconos hfec cura specialilerpertinebat,ut non prophelaj in hanc maxime causam exstitissemus..
solum ex nostrorum martyrum Actis, sed etiam ex indicentes omnem TaTC£tvo(spovr,aiv cumcarcer edis-
ejusdem Cypriani epistolis et ex Dionysii Alex. cendus, et fames ac sitis exercendae, et tam inediae
epistola ad Domilium et Didymum, ubi Eusebii
quam anxii victus tolerantia usurpanda sit, ul in
Diaconi sedulitatem commendat, qui in martyres carcerem talis introeat christianus,qualis indepro-

(89) Ey7ig;o; OV^ 6$ ipX^i^ ^ 0-0« £V£0'JVa[JLtjOffE [xaxapiajv (Jiapxjpwv oux axivouvco.; IxxsXsiv, .\pud
xai T.upzT/.i-j7.-7z x-ic; 67:r,psa-(a; xwv ev taT<; «puXa-
'
Euseb.. libr. xii, cap. 2.
xa~I; '(tvoixvjiu^i
'
"
6ji.oXoYrjxa)v "
"
ivaYOJv ax; aTCo-Xv^poijv (90) Cap. i 2.
xa i xa; tibv awf^a-cov -sr.crxoXa; xwv TsXeitov xat

Patrol. III.
171 DISSERTATIO APOLOGETICA i72

passurus, sed disciplinan) A. usque temporis v :ci consueverat. Gumque in car-

ditset; non poenam illic ,

tormenta, sed eoque fidentior

officia, cere positus eamdem vivondi rationera vellet reti-
nec sseculi
nere, Attalo post primum, quod in amphitheatro
processurus ad certamen e custodia abusua
nihil

habeant tormenta mate- confecerat certamen, non recte

revel itum est,
habens carnis, sic ut nec
cute loricatus, neque ordine facere Alcibi; lem, qui et creaturis
riam; cum sola et arida sil
ungulas corneus, praemisso jam Dei minimeuteretur; et aliis exemplum scandali
et contra
impedimentis, fieret. Paruit itaque Alcibiades, et cunctis dein-
sanguinis succo, tanquam animae
ceps cibis, promiscue uti cmpit, gratias agensDeo,
properante jam et ipsa, quaesaepejejunans.mortem
quam Neque enim divina gratia eos praesentia sua desti-
de proximo norit. » Haec victus austeritas,
de- tuerat; sed consultorem habebant Spiritum san-
hic Tertullianus ex Montanistarum disciplina
ctum. » Iluic itaque eidem Spiritui nostri martyres
scribit, non hicsoluminnostrorum martyrum Actis
nullibi apparet quin eos contra superius vidimus morem gerentes, communem illum quem diximns,
;

cibo potuque libere utentes, et cumcastigatius tra-

vulgaremque vitae modum,
etiam in vinculis,usur-
ctarentur.Perpetuamaudivimushistribunumverbis parunt, ab ea vivendi ratione aperte diversum,

objurgantem, eique sancta securitate dicentem : quem suis Montanistae martyribus praescripse-
« Quid utique non periuittis relrigerare noxiis no- „ runt.
bilissimis, Caesaris scilicet,etl65 aliquidet anobis
166 X. Nuncvcro,quamvismihijam videar,quae
ad Spiritum quoque nataliejusdempu- poterant in utramque parlem de nostris martyribus
quod faciat
disputari, in medium protulisse sustine tamen,
gnaturis ? aut non tua gloria est, si pinguiores illo
:

ul te paulisper detineam, quoad omnia,

producamur? » Quaj certe verba, praeter excelsam lector,

animi securitatem et indolem,quam prw se ferunt, prolixius forsitan disputata, sub unum veluti con-

mentem etiam Perpetuae demonstrant a Montani- spectum ponam et utriusque opinionis Momenta,
;

starum institulis omnino alienam, et aliis quam tam ejus videlicet quae sanclos martyresuti monta-
TertuUianus cogitationibus praeditam. Quid enim nistas traducit, quamejusqucB illorum patroci-

adeo contrarium quam Perpetuae et lertuUiani hac nium suscepit, pauca in vcrba conferam,utrorum-
de re sensus et verba ? Hic christianum vult ad cer- que instituta comparatione. Sed prius nobis in
lamen ecustodiaprocedere, nihil hahentem carnis, memoriam revocare debemus, hanc unam esse ex
sola et arida cute loricatum, praemissojam sangui- illis de quibus sententia tuto pro-
coiitroversiis,
nuntiari non ad singulas notas, et
potest, nisi
nis succo, etc. Perpetua vero cum tribuno de vic-
tas tenuitate expostulat et, quanquam festive, ait omnes circumstantias animum adverterimus, quae
tamen pinguiorem amphilheatrum pro-
velle se in vel ex ipsare in disputatione posita oriunlur, vel

duci. Ille Catholicos reprehendit, quod Prlstino,

C eam extrinsecus comitantur de quibus sapientis- ;

convivium paraverint. sima illa constilula regula est (92) quod si

ipso tribunalis die, lautius
quidem omnes circumstantiae tales sunt, quales ra-
Pcrpetua vero, sociique martyres, pridie quam be-
stiis objicerentur, coenam quam liberam vocabant, rissime inveniuntur cum falsitate conjunctae, viri

et quaj bestiariis lantissima parabatur, neutiquam prudentisest morigerum se praebere. et assensum

respuerunt. facile accommodare. Quod si e contra hae circum-

IX. In quo sane catholicorum martyrum consue- stantiae ejusmodi sunt qua3 saepissime adjunctam
tudinem secuti sunt, qui illatos sibi cibos cum falsitalem habent, ratio exigit ut vel assensura no-

gratiarum actione percipere consuevcrunt. Alci- slrum inhibeamus, vel ut falsiim judicemus quod
biades, unus e martyribus Lugdunensibus, auste- narratur, nulialenus appareat illud verum esse
cum
rum vivendi genus, antequam pro fide com- quamvis aliunde quin fieri potuerit absolute non
prehenderetur,sectatus fuerat, incarcere relinebat, repugnet, aut etiam reapse factum non esse, ea
Attalo autem per visionemostensum est, non recte certitudme non constet, quam metaphysicam vo-
quod duro cant, et qua mathcmatic* facultales gaudent. Ho-
neque ordine facere Alcibiadem, illo et
minisenim imprudontissimi et nuilius judicii es-
autcro et singulari vita3 genere uteretur. Testes
ejusmodi evidentiam certitudinem requirere
hujus rei habemus longegravissimos, Lugdunenses D set, el

rebus contingontibus, et particularibus factis,

ipsos atque Viennenses in Encyclica de martyrio in

suorum, apud Eusebium, epislola(9i) : Alcibiades quae in historiis narrantur,et hominum testimoniis,

quidam,unu3 ex illorum martyrum numero,durum et fide humana nituntur.

et squalidum viveadi genus sectabatur nullumque ;

His positis, argumcnta Basnagii cum nostris
omnino cibum admittens, soio pane et aqua ad id argumentis, rationes cum rationibus conferamus,

oe 'AXxt6td87i<; Travxtov^ dveST)v (XEXeXa|i.-

xivoi; £$ auxwv,
^"J'^^^^ Trdvu au- i:£tcrOil;
(91) 'AXxiStaoouj vap
yap xtvo; ''^'»^'J, «"
yjxrjpov Siouvxo plov, xat |jLT)0£v6i; oXwc upoxspov Save, xxt riu-icLpi<Jzzi li^ BtC^- o\> y^p dv£TT(ax£7rxoi
xai^ uSaxt
|i.ovt}>^ xat uOaxi loui- ^dptxoi; 0£oij Tjjav, dXXd
^'^^^ x6
"^^ llviuiaa x6 dyiov
HveijiJta ayiov f,v
T,v
|j.e,xaAa|JLSavovxoi; dXX' }] dpxtp iJLOVtfj
i] dpxtjj /.Pw X='P'^°'^ ®'°,^ '^i^^^j
TrsipojiJievou x£ xat Iv xt^ etpxxTJ ouxto 6td auiJtSouXov auxoT;. Apud Eusebium, lib. v Hist. Ec-
fjLSVou,
'AxxdXtjj [Aexi xov Trpwxov dYwva, ov Iv x(]j cles. cap. 3.
Y£tv,
•fivjasv, duExaAucfOv), 6'xt [xt) xaXw; (92) Vid. Loyic. sive de Arte Cogit., part. iv,
diJL'ftOjdxp(tJ
•7Toio'Y) 6 'AXxtStdoTj; iJfri
ypt-yEvo; xols xxtaiaaat xoij cap. 13.
tJeoii, xat dXAot(; x^iiiov axavodXou u7ioXef7r6|i.evo<;-
 173 PRO SS. PERPETUA, PELICITATE ET SOCIFS. 174
iEqui autem prudentisque lectoris ciil ei causam A ia^iicid convoneriiit, qui tamen
post pluriun. ub
adjudicare, cujus rationes rarissime, aut saltem ejus obitu saeculorum intervallum fuerit hcereticus
rarius cum falsitatecunjunctae sunt, quam quae ex deprehensus. Sed hujusce rei nuUum omnino
adversa parte producuntur. Et quoniam cum ex- exstat in ecclesiasticis monumentis exemplum. Quge
ternistumMnternis argumentis utrinque pugnatum vero Basnagio suppetuntex Tertulliani auctoritate,
est: externorum cum externis, et internorum cum etActorum compilatore adversus Perpetuam so-
iisquae sunt ejusdem generis, collationem institue- ciosque martyres conjecturae ejusmodi sunt, qus
mus. Quod ad priora illa pertinet, sive CTterna, falsitatcm adjunctam non raro
manifestissime et
nullus equidem dubito, quin juxta regulara posi habeot. Gura, utostendinius, Tertulliamus, etcatho-
tam, et sapientum calculo comprobatam, nobis, licos martyres Soepissime laudaverit, et
ad eorum
seu potius sanctis martyribus, causa adjudicanda communionem aspiraverit, et Novatiani denique,
sit. Nam quae de nostrorum martyrum recta fide non minus quam Montanistae ab eclesia catholica
habemus externa testimonia, ejusmodi sunt, ut extorres catholicorum Acta martyrum luci
dede-
quamvis unum aut alterum fallere possit, aut ali- rint, seraeque posteritati coramendarint, etc.
quando etiam fefellerit, omnia taraen, non dicam Eademestinternorumargumentorumcomparatio.
rarissime, sed nunquam omnino inveniuntur cum
^ Nostra enim ex sanctitate martyrum, ex eorumvir
coniuncta. Neque
falsitate conjuncta. Neaue enim martyris
martvris alicujus
alicuina tntihnQ et
tutibus, et „o(;„:„;;„
mirQ/-i,i!o ^f
Pt miraculis .x' .. .
vaticiniis, et ex prophetia-
aut confessoris afferri potest exemplum, quem Ec- rum exituconficiantur,qua3simulomnia nunquam
clesiain sanctorum album ea, qua Perpetuam po- omnino inveniuntur, cum haeresi fuisse conjuncta.
ciosque martyres celebritate, retulerit, qui deinde Quae vero apud Basnagiura ex quarumdam
visio-
post quindecim ab ejus obitu saecula a recta fide num, ut ipsi videtur, inconcinnitateproficiscunlur
repertus fuerit alienus. Quare prndentiam Basnagii talia sunt, quae ut multum, secundum se spectata, et
dcsideramus|cum ad exlenuandaspropositi 167 ar- in 168 bonam possemus et inmalam partem inter-
giiraenti viresexempla indicat quorumdam hoereti- pretari. Sed ubi inveniuntur cum sanctitate et sim-
corum, quorumnominain suamartyrologia quidam cum miraculis et vaticiniorum evenlu
plicitate vitae,
horumce operum concinatores privato judicio re- conjuncta, ratio postulat ut ea in partem,
quoad
tulerunt. Ad argumentum enim labefactandum, fieri poterit, optimam accipiamus. Et hinc argu-
quod expublicoet universali, et per tot saecula mentum exsistit, ex quo adversarius nulla, ut mihi
nunquam interrupto sanctorum cultu conficitur, videtur, ratione possit evadere. Aut enim iis quae
ha?relicus aliquis in medium fuisset adducendus, de nostrorum raartyrum virtutibus, prophetiis,
et
cujus
" -
in Ecclesia cultus non
- --- minus
----- fuerit miraculis in
^..^^uw.. Actis loiciuiJLur,
.„ «^.t.o quam
1
referuntur, naem
fidem accommodat.
accommodat
nostrorummartyrumpervulgatus.Magnus Athana- L aut potiusabrogat. Sifidem habeat
in tuto nro
sius in epistola apologetica pro sancto Dionysio fecto est sanclorum martyrum orthodoxia
cum eee ;

Alex, ad ejus orthodoxiam adversus Arianos vindi- virtutes, in quibus nihilfucatum, nihil
adulterinura
candura, hoc imprimis utitur argumento, quod repertum est, nihil denique per simulationem
et
magnum et evidentissimum existiaiat (93) « Ma- hypocrisim gestum, ea miracula, eaj
:

prophetiae, in
gni certe argumenti est, iu hoc illosvere non di- haereticos martyresnon conveniant; multo autem
cere, sed virum calumniari, quod necille unquam minus in montanistas, quae in Actis habentur, ab
ab aliis episcopis deprehensae impietatis damna- eorum dogmatis, et disciplina, ut ostendimu3,'per
tus, episcopalu pulsus sit, ut illi e Glero ejecti quam aliena. Et tunc, ut dixi, ratio postulat, ut
sunl; nefiuehfcresis propugnandae causa secesse- visiones et revelationes, quemadmodum et a nobis,
rit ab Ecclesia ; sed in illa pie obdomierit, ejusque et ante nos a divo Augustino et ab aliis veris do-
memoria hactenus cum patribus ceiebrata, et una clissimis faotum est, in optimam partem interpre-
in album relala sit. Si enim eadem, quae iili, sen- temur. Sin autem iis quae de Perpetuae, Felicitatis
sis et, aul si scriptorum suorum rationem non sociorumque martyrum virtutibus, etc, referuntur
reddidisset minime dubium, quin eadem fuisset.
;
fidem Basnagius derogat, eadem ratione,
et iis
qua ilh, pcena plectendus. » Anhocetiara Athana- fidem abrogare debebit, quc-e in Actis ad
j^ visiones
sii pro Dionysio argumentum frigida hac Basnagius et revelationes martyrum pertinent.Nulla enim
responsione diluisset, quod haeretici episcopi ali- ratio patitur, ut Actis contra martyres credat, pro
quando in martyrologia, aut sacradiptycha irrepse- martyribus fidem non habeat. Praecipue cum longe
rint? N« futile et prorsus indignum viro prudcnti proclivius existimare Actorum compilalorem ?n
sit
responsum Quinimo exemplum statuendum fuisset iis quae de visionibus narrat, esse mentitum,
quam
!

in homine, inquem hajc omnia simul orthodoxiae in iis quae de signis et miraculis habet: visionum

(93) MEya [jlIv ouv tou [jiTjoI tojxo Xs-

xty.[i-/^p:ow xai vuv
?! ^v-/j}iif) ii.ixp: au-oi3 [xsxd twv TzoL-iptow
YS'.v auTou; dXrjOli;, dX d tov
avSpa auxocfavtelv,
0-".
£cn:i xat yiypaTz-zoi'. •
£i jap
^v xd -ztj-mw «pov/^cra^,
li.r^TE Tzxp'' Ixipcov iTriffxoTtwv ett' a.uzSzix xa- ri Tzzpi wv £Ypat};£ (i.T] r,v d-oXoyrjffdaEvo^V oux ^v
ta-;vwcxOsk ir.zoX-rfir, xf,<; iizKixoTrTJc, aiaTTSO oyxoi dfitpt SoXov 6'xi TtdvTO)? xi auTd xat' afi-o? auToli;
~
y-}^,po-j, ixr^-zz oi'jzb(i tl)? a"p=aiv exSixwv ^^r^Xee £ue7L(5veE'.. Montfauconian. Edit.. a. 3.
ExxXi dXX' auT^ X£xoi[jir)-ai xaXiu^j
 ^'^^
^,g INCERTI DE SS. SCRiPT. CANONE
erat. siquidem fuissent falsa
nevera erederent.r,
eJm et revelationum solus Deus tcsUs erat et A
quibus taulos hujus vit. cruciatus tam nulla
kuu.-
am Lruntevivorum
qui jam numero un-
martjres, qu
mrtvres '^
Non
^ j praemiorum mercede lucraturi. est ila-

,uequ:dsuspicemurcontemptashasfuissena.a.
^r^rti^t ;rpe";rer;^^ ^tnsqued hgen-
sed vero omnem potius ab
db ampSealo a scriptore co.vo gesta narran- tiones ;

tiam in eruend.s fore adhibendam » Quod si

tr Tbfpro ecto in auctore contemporaneo ullus illis
collecta fuisseBa-
Acla Perpetu^ ab auctore coa=vo
raidis et suspicionis locusesse non
potest; facit-
recid.t ut omnem non
genus miraculis pra.- snagius negat, jam eo res
aue h icmaxre quod de id
fidem dero-
TrP nodwers'observat (94): Si ea scilicet pro solum miraculis, sed etiam v.sionibus
gemus, et ad externa argumenta controversia tota
Sric. Tdrcap tu a^^^^^^^ natura probari sibi vid.mus quantum Perpeta^
revocetur, in quibus
StThef n h 1 pro sus esse quod
hicdesiderare
causa triumphet. Demus tamen pana esse
qua^ m
nossint Quominus hujus modi narrationes videan- 1 .0
angu- utramque partem momenta modo asseruntur
m. Vlmprimis enimnon in
fur esse ver ss :

cum boni viri sit et a^qui judicis dub.a m

melioren
hs rauit aurau quibusdam consciis, quorum
is
^alamgesta, et in omnium Poti- partem quam m e^ermrem^
;;srilrsL sTd existimatioms pos
amico- „ nemoqua fruitur bonae lam^ et

rum au n
rr"cimTumrabebanr
praecipuum naDe^Da
X
nnn.nectu narrant tam inimicorum quam
nimicorum,quilocumintheatris
,ta factl non modo ut
qui
^ sessione,nisi maluscertisindicus et perspicuis ar-
gumentis demon.tretur, exu. debeat, nullo modo
permittendum erat ut ea qu;E jam per qmndecim
cognoscere sed et
ea scr.pserint ea certo P^^^^^^S^^'''^^^^^^^
;

P^,,l,

~ ^^^. ^ectae fidei et sanclitatis existimatione ga-

qui quasdam conjecturas, Perpetua
Jfs sunt, ob leves
^''^^'-r^^^^^^^^^^^
soeiique 'martyres exuerentur. Quod quidem in
T" motmTntererU
plunmorum interent et quam J* ' . •

^ controversia defensoris partes

T^"'
^LTma f
tte^rtTn"
n
'
h"c—
rudeuL^^^^^^^
"

apud absen-
-- uUro
meam
susciperem, et hanc qualemcunque
dissertationem inpublicum e-itterem qu.
^: et glonam
posteros, onerandi tota quanta est utinam in Dei honorem
tarvivos quam etiam
,

fes
damnati vide- martyrum cedat
quibus divino 169 etiam suffragio
rentur. Christianorum etiam
maxime omnium inter-

(94) Dissert. xii

Gyprianica, de Martyr. Fortitud., § 45.

IN FRAGMENTUM SEQUENS

DE CANONE SS. SCRIPTURARUM

ADMONITIO.
.,1 j-' ^ f riT prvl s=S4rralland Bibl Vett PP. t. II, p.2^8.Routh. /?e/?a.5acr.
•

(L. A. Murator. ic. indaZ. c.m»^^ 1802.Kirchnoser,

^"ij^/^.^^^^-r^^lw^- ao;. iv. r
;"Jf' 03 P[j. r^O
8 uo,
j. g iJ-'. it're uv^ '

t IV n 3 Ever. Stoch. 6omme/t/.u(3 Zurich, 1842, p. 1, 9\

\

der Neutestamentlichen Canons 2.)

QuellensammTung zur Geschicte

edidit fragmentum. in quo de canone Novi Testa.nenti agitur.

PrimusMuratoriusveterrimumhoc
^°^'^'^ '"'^^' '^ quo idem do-
TcVprn^n lnfWa/Mm//ato

impentissimos et indoctissimoshomines crebnus quam

re^r rlt ^e hoc quTm dissimulandum est,
sord.bus ad nauseam usque
cod.ces, quos propterea erroribus ac
aXa i^Tsse adhrb.tos ad exscribendos
exemplum afferre juvat quod non uno no-
reo etos ^tuLre Ex his
non paucos pr^ manibus habui, et

lucem exposcere videtur. Asservat Ambrosiana Mediolanens.s bibliotheca

Lin ni- tuThTL blandior!
antiquitas pene ad annos mille accedere m.hi
membranaceuni codiccu.,
remLranaceurn coa e Bobiensi acccptum, cujus
pra^fixus omnia tnbuit Joanni
„iajusculis et quadralis. Titulus
qui in codice continentur, memora-
^cT fn^
ed immeri to p.851. Tum veroca3teris tractatibus,
..

tis^Ct v^"c r
s^^^^^^^^^ « Ex eodem ergo codice decerpsi fragmentum
ejus
antiquissimum, ad
auctorem
cLnemdivnarumScipturarumspectans. Nullidiliigenlia.peperci.ut
ocuh, aut complunum^f^-^^^^';
librorum de^
ITaue resc ren^^^^ hactenus editum fuent. Nisi me felellerunt
ac proptera spes m.hi superest forc
Ltus auemnonsemeldoleo,nusqua,udep.-ehendievulgatum,
Ut l-ren
"1 aut.quitatem
ectoribus accipiatur, ac pr.cipue
quod rodolcat summe veucrabUem. .>
177 PRAGMENTUM ACEPHALUM. — ADMONITIO. 178

Deinde ostendit opinari se Muratorius tribuendum esse fragmentum Caio, ecclesiae Romanae presby-
exeunte secundo. Idem censuit quoque cl. Galiandius in prolegomenis tomi H
lero, qui floruit saeculo
Bibliothecx susi Patnim, p. xxiii, et propterea quod Miltiadis, vel ut hic scribitur nomen, Miliadis, hae-
retici cujusdam mentionem injecit fragmenti auctor, istud idem excerptum vult Gallandius perlinere ad
disputationem quam adversus Proclum seu Proculum Cataphrygarum sectatorem Caius composuit. Ano-
nymus enim scriptor apud Eusebium lib. v Hist.. c. 16, seu supra in vol. meo II, p. 73, sub ipsum ini-
tium operis, quod adversus Cataphrygas contexuit, haeresim nominat Miltiadis. Quod tamen Gallandi
argumentum, etiamsi de lectione Miltiadis, cujus loco Alcibiades nonnulli volunt reponere, satis con-
stiterit, haud satis valeret ad hocce fragmentum Caio vindicandum. Porro Muratorianae de Caio con-

jecturae opposuerat sese V. D. Everardus Stoschius, qui ipse in Commentatione de Librorum novi Test. Ca-
none, Francof. ad Viadruni editanno. 1755, fragmentum post Muratorium repetivit. Ait enim in § 63,
p. 199, argumenta quae ad conjecturam suam commendandam idem affert Muratorius, ei parum proba-
bilitatis conciliare « Quod enim Caius 171 Epistolam ad Hobrseos rejecerit tanquam non canonicam,
:

id ipsi cum pluribus aliis, Irenaeo e. g. et Hippolyto, imo teste Eusebio lib., vi, c. 20, et Hieronymo
de Viris lll. c. 60, cum pluribus aliis Romanae ecclesiae doctoribus commune fuit. Et quod Hermas tem-
poribus auctoris fragmenti, Pastorem conscripsisse dicatur, id ad alium quemcunque qui ea aetate vixit
applicari potest, « Dum vero clarus vir Stoschius §§ 61 et 62 abjudicanda haec Caio censet, propterea
quod idem Caius apud Eusebium lib. iii Hist., 28, Apocalypsin Joannis Cerinthi esse existimet
quam quidem auctor fragmenti pro libro canonico habet, id meminisse debemus, verba Caii utrum ad
Apocalypsin S. Joannis pertineant, adhuc subjudice esse qua de re cum nos ad ejus fragmenta aliquid
;

annotavimus, in vol. II Reliquiar., pag. 16, tum vero cl. Freindallerus fragraenti hujus nuperus editor,
de quo mox memorabo, disseruit, §§ 9 et 10. Aliud insuper est argumentum contra Caium a Stoschio
ita propositum auctorem fragmenti vel penitus ignoravisse, vel saltem non animadvertisse, Epistolas
:

Pauli dudum ante visam el editara a Joanne apostolo Apocalypsin scriplas fuisse, qualis quidem error
et incogitanlia difficulter de Caio, quem Eusebius H. E. vi, 20. ivopaXoY'WTai:ov, et cujus commenta-
tionem contra Proclum Photius cod. 48, aTiouSaiav oiiXs^tv vocat, concipi possit. Sic ille hoc vero ;

Tiapa Tov )(p6vov duntaxat ajjLapxrjfjia foret, quod interea oportere ita existimari negarent cum Epi-
phanio in Hxr. li, cap. 12 et cap. 36, illi erudili qui, ut notat ipse quoque vir clarus, Apo-
calypsin Joannis ad Claudii Augusti tempora referunt. Cons. et Thomae Newtoni Bristoliensis episcopi
Dissert. in Prophetias Anglica lingua conscriptas, vol. III. §24, c. 4, atque J. D. Michaelis Prxlectt.
de. Libb. N. T. sect. uit. Et mihi quidem majorem moveret scrupulum utvus fine hujus fragmenti in-
ventus, ubi posilum videtur, Basilidem esse Cataphrygum, si diis placet, constitutorem etenim, si ita ;

legendus et construendus locus, vereor ne ignorantiae crassae in hoc auctore argumentum inde ducendum
foret.

Quanquam vero vir cl. haec Caii fuisse nolit, quocum sentit tum cl. Keilius in additamenlis ad Fa-
bricianae Bibliolh. Graec,, vol. VII pag. 285, tum alii viri docti, quos ibi commemoravit Keilius, eidem
tamen Stoschio probabile admodum videtur fragmentum omnino esse antiquissimum, et circa saeculi
secundi finem aut tertii initia conscriptum ad quam quidera sententiam firmandam multas ille rationes
;

easque quam valentissimas subjecit. Et in ea sententia conveniunt scriptores, quod sciam, omnes, qui
breve istud commemoraverint. Has autem Stoschii rationes ad S. Scriplurae libros singulos qui in fra-
gmento nominantur, deinceps afferam, utpote quae antiquitatem ejiis non tantum muniant, sed etiam
ipsum egregie illustrent. Neque aliter de aetate scripti anteStochium juflicaverat celeb. Moshemius, qui
in Comment. de Rebus Chrislianorum anlc Conslanlinum M. 172 ad saec. primum, §54, p. 164, de eodem haec
posuit « Auctor ignotus est. Muratorius Caium presbyterum Romanum esse putat, qui occidente sae-
:

culo secundo floruit. Hoc quidem dubium est illud vero ex ipso libello certum, saeculo eum secundo
:

et illo quidem tempore quo Hermas in vivis fuit scripsisse. In hoc igitur magni pretii fragmento haec de
Herma scripta leguntur Pastorem vero nuperrime temporibus nostris in urbe Roma Herma conscripsit,
:

sedente cathedra urbis ecclesix Pio episcopo, fralre ejus. » Haec Moshemius. Itaque,
Romx aut prope
abesse videtur auctor a medio sseculo secundo, quando ad exitum quidem perductus fuerat Pii episco-
patus, aut certe constat illum ante finitum saeculum sua scripsisse, etiamsi de vera aetate opusculi Pas-
toris appellati aliter statuatur. Qui vero factum sit ut cl. Lardneri diligentiam hoc fragmentum, a ne-
mine omnium, improbatum, effugerit, id nescrire me fateor, cum diu antequam
ni fallor, rejectum aut
illud Lardneri de Fide Hist. egregium opus denuo typis ab ipso mandaretur, frag-
Evangelicae plane
mentum cum orbe erudito communicatum fuisset cum vero ponendus sit auctor inter scriptores qui
;

primi omnium, exccpto Papia, de evangelistis ipsis vel commemoraverint, vel ipsorum scripta nomina-
tim adduxerint, Ceri non potest quin primus hic librorum Novi Testamenti catalogus curis nostris di-
gnus censeatur. Est tamen ab eo omissa, quod multnm moveat adn^irationcm, epistola et semper et ab
omnibus recepta, priorilla S. Petri, de cujus auctoritate ncmo a temporibus usque Polycarpi atque Pa-
p!o dubitavit. Istaque facta est omissio ab auctore, qui tres ex septem a^nilz^foixhaii; scripturis agnovit,
179 INCERTI DE SS. SGRIPT. CANONE 180

dum nullum interea librum v66ov, uno fortasse excepto, in canonem Novi Testamenti admisit. De al-

tero nt-evo illo circa Basilidem haereticum apud eum existente jam dixi.

Nuperrime vero, cum dixissera ad pag. xxi praefationis operis mei, hoc fragmentum de canone distu-
lisseme in medium adducere, propterea quod novissima ejusdem editio nondum ad manus pervenisset
meas, transmissa ex Germania mihi est opella a viro nobili peregre agente, quae ante Lincii prodierat
anno 1802, cum Commentatione Francisci Freindaller, canonici et theol. professoris publ. Is quidem
nuliani usquam Stoschiani libri de Gaaone commemorationem fecit, contraque Caio presbytero fra-
gmentum vindicandum esse statuit, ubi tamen in§8, ad pag. 13, hcec habet « Est vero simillimum Col-
:

lationem Caii cum Proclo Graece esse habitam conscriptamque. Talem quippe eam kgere Eusebius,
Photius, ac Theodoretus, qui lib. iii Fabularum hsercticarum eamdem xaxa llixpoXov inscripsit. Addo
quod Valesius, momentis haud spernendis, Proclum hunc e ducibus sectae Montanisticae, Graecum Asia-
tem fuisse arguat. Graece itaque cum homine Graeco Gaius contulerit. Attamen fragmentum nostrum
Lalinae potius originis stylum sapit. Gui quidem difficultati ea solummodo ratione occurreris, IIS si Lati-
nitale illico donatam hanc disputationem, autab ipsomelCaio in Romanorum gratiam Latine simul dixeris
exaratam. Qua3 utraque profecto conjectura a veritate haud absona est. Sic enim pleraque S. Irenaji
opera in Latina versione antiquissima, nec non alia generis hujus quamplurima ad nos usque pervenere.
Haec Freindaller. Inlerea ego ex vestigiis satis claris deprehendisse mihi videor hominem, qui Graece
scripserit, post haec Latina verba latentem, eo indicio quod eadera ita graecissant, ut etiam ex illa lin-
gua versa esse videantur. Pergit Freindaller, ad § 13, ita scribere, postquam monuit in § 11 Gaium
hunc consentientibus Valesio et Ruinarto, eum esse de quo ad oalcem Actorum S. Poly carpi \eg\iur :

Acla hgec Caius deso-ipsit e manuscriptis Irenxi, Polycarpi discipuli, cui cooevus fuit ; atque idcirco non
credendum esse verum cum Irenaeo diu versatum Apocalypsin Joannis apostoli contempsisse: Quod si
momenta, » inquit ille, suppeterent, unde securi videremur, perlinere hoc fragnientum ad eamdem cum
Procio Disputationem unde suum mutuatus est Eusebius, quodque Caii esse non disputatur, tum pro-
fecto hae nostraj pro eodem vindicae usque ad exploratam penitus assurgerent certitudinem. Memoratus
quidem ipsemet loco citato Muratorius faventem quaradam huic sententiae rationem jam protulit, dum
ex impudenti adversariorum in supponendis novis scripturis temeritate ansam arripuisse Caium, conjicit,
de librorum N. T. canone, quod in fragraento sit, agendi. Gui commodissime id quoque adjici poterit,
vel in fragmentoipso quoddam contextus cum disputatione quadam indicari vestigium, quod acutissimi
174 viri effugisseoculosprofectomirandumest. Auctor nimirum factadeepistoIaPauliadRomanos ejusque
argumento mentione, verba haec subdidil de quibus singulis necesse est a nobis disptUari. Gum praeterea
:

nuUibi caeteroquin in fragraenti hujus integro argumento quidpiam occurrat disputationi tali dissonum,
imo universa potius conciliari eidem quam optirac vaelant, quid nos ultra raorabitur, quominus hoc
veneratione dignissimum antiquitatis ecclesiaslicae monumentum denuo revindicemus Caio vetcri, cui
tot illud rationcs vindicant, iis quffi ex adverso stant, sufficienter, quod arbilror, solutis. Haec ille qui-
dera.
« Age vero » ait Muratorius, « jam proferamus fragmentum ipsum e velustissimo codice Arabro-
siano decerptum, atque illud erudilorura oranium examini subjiciamus, nullum demendo ex erroribus
quibus librariorum im}>eritia scripturam saturavit atque foedavit, quanquam nihil ii obstent quorainus
pretium rei intelligamus. » Sic ille ita el cl. SLhoschius fragmentum cum oranibus mendis atque erro-
;

ribus exhibuit; sicuti lecit Gallandius in tomo 11 Bibliolhecas susb PP. ubi in Caii Fragmentis illud col-
locavit.Utinam corrigendi officiura viri eruditi in se suscepissent. Cum vero factura id non fuerit, nisi
quod in nonnullis Iocii,quorum facilior est emendatio.c^ Freinduller, tragmentum membratira tractans,
veram scripturam reposuit tt;v iruapxav ego adeptus sum, quam priores illi adhuc ornandara relique-
;

rant. At boni quid ex his literistam foedeiramutatisexpiscari potuerira, aliorum judicium esto.
m FRAfiMENTUM ACEPHALUM.
FRAGMENTUM ACEPHALUM
INCERTI SCRIPTORIS
DE CANONE
I...Quibus tamen interfuit (1), et ita poauit (2).
Tertio, Evangelii librum secundo Lucam (3). '
Lucasiste medicuslT5 po8tascensumGhristi,cum
1 Forto^. Liber secundum. /?ow//i.
tasse, secum assumpsisset, nomine suo ex ordine
Mart. Josephi Routh commentarius
{i) Quibus tamen interfuit. Si Christi domini
res gesta;, non ipsi Apostoli, hic designentur, con-
tradixerit fragmenti auctor verbis PapicE, qui, ut
supra vidimus, veterem presbytcrum secutus,
hoc deMarco negabat, nempe eum aut ipsum Do-
minum audivisse, aut sectatum esse, quod quidem
ex ore presbyteri a Papia acceptum, dein Hierony-
mum suffragio suo stabilientem habes in prooemio
Commentarii super Mallhxum. Taceo de aliis Pa-
tribus. Tamen perquam nota est de Marco contra-
riailla traditio, an et certissima sit dubito, ab
Epiphanio in Hxresi li. § 6, commemorata, qua is
statuitur fuisse exdiscipulis lxxii quod idem de ;
sancto quoque Lucaab eodem Epiphanio narra-
tur ad § 11, prout de utroque evangelista prius
positum erat ab eo in Hxresi xx, g 4, llippolytum
secuto, si testimoniis, quae collocata suntaMillio
ante Evangelia, credendum.Uoc autem cum initio
Evangelii S. Lucae vix conciliari posse, multi viri
doctissimi existimarunt, neque id miror aut si
fuerit unquam Domini dissipulus Lucas, certe
unus Tiov O.TZ a.^jr\<; auTouxdjv, is non videtur fuisse
qui ita scriberet xaeds? TrapeSoaav fijj.tv ol kiz
ap/^TJ; aOxoTr-cai xat uuTipesat ysvofjisvoi xou
Aoyou. Consenti cum viris illis eruditis fragmenti
auctor, ut mox videbis, Lucee discipulatu negato,
consentit et Eusebius in lib. iii Hist. EccL, cap. 4
et 24, quiet inlib. i, c. 12, ejusd. op. nullum ait
exstaro xwv 0' discipulorum catalagum, et si unum
Q
exilis Barnabam fuisse traditum sit.
Postquam haec annotaveram, vidi cl. Freindaller
in nupera sua hujus fragmenti editione locum ita
interpretanduni esse censere, quasi interfuisset
Marcus Petri concionibus ; et si aiat postea, « for-
tasse cuipiam obrepere posse opinionem Marcum,
cum Christo conversatum) ea quibus ipse interfuit,
postea scriptis mandasse, idque esse quod fra-
gmenti auclor,iis verbis innuerit. Verum id ipsum
apud Papiam antiquissiraus presbyter, Aristio,
pernegat neque fas est evangelistae Marci perso-
;
nam cum Marci confundere, cujus
altera Joannis
in Actibus apostolorum cap.xii mentio fit, de quo
quidem posloriore simile quid opinandi locus esse
videretur. » Haec ille. Veruratamen, quidquid de
Marci discipulatu, ant de Joanne Marco, statuitur,
nihilominus potest fieri ut hujusraodi quid auctor
fragmenti revera scripsisset Marcus discipulus
: que Evangeliis
et interpres Pctri juxta quod Peirum referentem
audierit (huc usque Hieroflymi verba afforo, de
Viris m. c. 8), digessit res gestas a Domino,
quibus tamen interfuit, et ita posuit.
Ifi2
SS. SCRIPTURARUM.
A eo 2 Paulus quasi ut ^ juris studiosum secundum
assumpsisset numeni suo ex opinione concri-
set (4)*. Dominum tamen necipse vidit (5) in
Varise lectiones.
^ Eum utjam reposuit Freindaller . ^ Fortasse et. Roulh. ^ For-
conscripsit. Routh.
Petro et Marco habeant.praeterpresbylerum Papia-
nura Joannem, Ironaeus, Clemens Alexandrinus,
Origenes, Eusebius Epiphaniusque. Ait Tertullia-
nus quoque lib. iv adv. Marcion. cap. 5 Mar- :
cus quod edidit. Pdri affirmari, cujus interpres
Marcus. Porro Evangclium hoc a Joanne apostolo
comprobatum luisse tradit Eusebius lib. lu Hist.
cap. 24.
Ad Eusebii verba quod attinet, in Whn Hist.
B cap. 15, et iib. iv, cap. 14 de Marci Evangelio po-
sita, qus utroque loco ex uno eodemque Clemente,
si modo Clementis fuerint hypotyposes illae, quae
multa, saltem frivola atque absurda continebant,
desumpta sunt: mihi quidem ita illa concilianda
atque interprelanda videntur, ut slatuantur ibi
Romani Marcum.qni jamdiu fuisset sectator,
Petri
rogasse, ut quae dicla ab eodem essent, conscribe-
ret,et postcasecum coramunicaret. Hoc vero roga-
tum ubi Petro innotuisset, nec prohibuisse eara
; rem fiori.neque utfieret incitasse.Ea vero perfecla,
cum Evangclium confectura fuisse novisset, Pe-
trum libruni illum auctoritale sua libenti animo
comprobasse, ut deinceps in ecclesiis legerelur.
Ca^terum, quanti faciendum sit Papianum deMarci
Evangelio lestimonium ex ore Joannis presbyteri
acceptura, supra ad Papiae Fragmenta admonui,
vol. 1, pag. 36, quiet primus omnium nominatim
de S. Matlhaei Evangelio commemoravit.
[2] Et ita posuit. Hoc est litteris mandavit, sive
coraposuit.
(3) Librum secundo Lucam. Anjae liber secun-
dum Lucam? Reposuit et Freindaller .s^-cww-
dum, qui recte monuit, antiquitatem hujus epi-
graphes seu tituli Evangeliorum ex hoc fragmento
ostendi.
(4) Cum eo Paulus quasi ul juris studiosum secun-
dum assumpsisset, numeni suo ex opinione concriset.
Lineolae separantes (lines post voces secundum,
assumpsisset, suo, canscrisset (concriset) a Frein-
daller additae) suspicionem raeam hiatus omissa-
rum vocum indicant. Sphalraala graramatica sunt,
eo pro eum, numcrii pro nomine, conscrisset Y>ro
conscripsisset. Propositio subsequa, qua periodus
finiatur, penitus desideratur. Quee vero loci hujiis
explanatio ? Ireneeus scribit apud Euscbium H. E.
lih. 11, cap. 8, post raentionom de Marci Matth.-ei-
; « Lucas quoque s ectalor Pauli,
r. Evangehum
i7-j •
(5) Dominum tumen nec ipse vidit, etc. Videsis
Idem illud de quai paulo supra de hac re annotavi not. 1).
18 INGERTI DE SS. SCRIPT. CANONK 184

carnc ; ct idem prout assequi potuit (G), ita ct A puiis (9). Cohortantibus ^ condiscipulis et episco-
lyi [Luc. cap.i) a navitate Joannis incipet " dice- pis, suis (10) dixit : Conjejunate mihihodie triduo,
re. (7). Quarti Evangeliorura (8) ^ Joannis ex disci- et quid cuique fuerit reveiatum, 178 alterurum
Variee lecliones.
" Incipit reposuit Freindaller. * Fort. Quarto, Evangelium. Routh. "^
Fort. Is cohortantibus. Routh.
Mart. Josephi Rouht commentarius
Evangelium a Paulo praedicatum litteris manda- ]} rem, Irenaeum. Clementem Aiexandrinum. Tertul-
vit. » An forsitam fragmentario nostrodicere idem lianum, Julium Africanum, Origenem, Cyprianum,
mens fuit, Lucam nimirum suo nomine prsedicata Novatianum, auctorem Computi de Pascha, Victo-
a Paulo, acta Evangelica, secundum opinionem rinum, Petrumque Alexandrinum in Canone\, sed
plerorumque, e. g. Irenaei, in formam hanc con- etiam, regnante Hadriano, Celsum apud Origenem
scripsisse ? Medicum Lucam antiqui passim pro- lib. II, cap. 32, medioque saeculo tertio antitrinita-
didere,nonnulli quoque pictorem ;Callistus demum rios auctore Novatiano in libro de Trin. cap. 24.
Nicephorus, in Dreviario Hist., lib. ii, cap. 45, Adde quod ex aiiis scriptoribus retulit Eusebius,
narrat de illo quamplurima. Verum juris quoque ipsum Lucae Evangelium una cum duobus alteris
studiosum eumque, ut talem a Paulo sibi comi- Evangeliis a Joanne apostolo fuisse comprobatum.
temadjunctum, ut adducto fragmenti loco dicitur, Vid. lib. III Hist. cap. 24.
haud uUibi locorum legisse me memini. Fecerit (8) Evangeliorum. Legendum Evangelium, aut
hoc forte Apostolus eo flne ut jurisconsulto socio potius Evangelii librum, ait Freindailer, quod su-
faciliorem sibi sive ad doctos sive ad magistratus pra habes.
disponeret accessum. Maxime autem, quis vocis (9) Ejo discipulis ex xwv (i.aOr(T(I)v vid. et infra. ;

additse, secundum. genuinus sensus sit, divinatu Fortasse statim post \egendum, IsCohortantibu5,cum
arduum.Anne idem ac repetita vicel tum obtineret vocula /svoce antecedente absorpta fuisse videatur.
hsec interpretatio :postquam eum Paulus, senmrfo, (10) Cohortantibus condisciputis et episcopis suis,
sibi ut jurisconsultum sociasset, illum hoc Evan- etc. Confirmat Clemens Alex. Apud Eusebium H.
gelium scripsisse. An vero praecedens vel subse- E. VI, 14. Scripserat enim ille in Hypotyposibus
quens hanc voculam, allera quaedam desideratur? suis,Joannem,omnium evangelistarumpostremum,
Id fore arbitror proximum veritati. Haec Frein- cum videret in aliorum Evangeliis eaquae ad cor-
daller. Inquinatissimus est locus, sed fortasse ita pus Ghristi pertinent, tradita esse, ipsum divino
repurgandus cum eum Paulus quasi et Juris (xal
: Spiritu afflatum spirituale Evangelium familiorum
Tou 8ixaio'j) studiosum secum assumpsisset, ?Jomme Buorum rogatu conscripsisse. Narrat et ipse loco
suo ex ordine (y.a6£f-?ji; aot Ypa<|;ai S. Luc. i, 3. ex modo memorato Eusebius, lib. uiHist. e. 24, Joan-
ordine tibi scribere Vulgat. interp. Vid. et infra, nem, caeteris abeo Evangeliis approbatis,res gestas
ubi, de Joanne haec sunt, scriptorem se omnium a Christo ante iQcarceralum Baptistam, cum roga-
mirahilium Domini per ordinem, profitetur) con- tus esset,in Evangelio tradidisse. Ilcec Clemens,
scripsit, Evangelium quidem a Paulo praedicatum Eusebiusque. Proxime accedat Victorinus, qui sub
Lucam sectatorem ejus litteris mandasse, multi finem, sajculi tertii floruit ita enim ille de Joanne;

a veteribus tradiderunt, ut Irenaeus, lib. iii contra
Hseres. cap. 1. Origenes Eusebius. Hieronymus-
que. Nam et Lucx digestum Paulo ascribere so-
lent, ait Tertuillanus adv. Marcion 4, 5, hoc bene
addito, magistrorum videri posse, qux discipuli
promulgarint. Ad verba autem illa quod attinet,
et juris studiosum, fieri potest ut qu;edam hoc loco
collatio habeaturjurisprudentiae, seu scientiae aequi
bonique, cum arte medica, quam Lucas professus
est. Certe ad integritatem verborum confirman-
p apostolo in Commeniario ei ascripto in Apocaly-
pstm, p. 1253 in Biblioth. Parisinae PP. tomo 1
Nam et Evangelium postea scripsit. Cum essent
Yalentinus et Cerinthus et Ebion, et cxteri scholae
Salanx, diffusi per orbem, convenerunt ad illum de
flnitimis provinciis omnes et compulerunt ut ipse
testimonium conscriberet. Epiphanius quoque
Haeres. li, num. 12, dum memoral propositum
illud divinam Christi naturam astruendi, hffic
scribere pergit Ato uatepov avayxa^et t6 ayiov
:

dam facit principium Commenlarii Rerum Lucx & Hveu|jia tov 'ItuavvTjV 7rapaiTO'j|jievov euavyeXfaa-
Combefisio in Auctario suo Patrum primum editi.El aOat 8' euX(i6etav xai TauetvocppoauvTjv eirt ttj ye-
xai 8ixa((|), ait ibi Metaphrastes, [xvi^fjiv) p.ET' paXe^ auTou -fiXtxttjt. —
MeToc txava Itt) tou SiaTpt-
eYxa)[i.ta)v TeXeTff^ai Qzio<; ti? avTjp xat aocpo? xa (}^at auTov (XTTO [for. eTTi) tt^i; 'Aata?, (xvayxdt^eTat
6eTa voii.oOeT=-'t Prov., x, 7), u^arjv apa Ttjj aTroff- ex6sa0at t() EuaYyeXtov, p. 434, ed. Petavii. Ait
TcJXtjj (TuvEi(T£veYxeTv rrpoaii^xei tt)V eucpTjfiiav. ToUtov praeterea Hieronymus, de Viris III. cap. 9 Joan- :

Yap 'H AIKAIOSFNH xal ttj^; (XTiojToXTi^; a^iov,
xat TOr ArAUHTON Ol^eHNAI TQ UAYAQ otacpe-
p(5vTo; TreTTotTixev. Addas quod Vett. Gloss. habent,
Stxatov, jus justum. Quod vero emendaverim se- r. dogma consurgens, qui asse7'unt Christum aute Ma.
cum pro secundum, illud fortasse stabilienduin ex
Act. Apost. XV, 37. Barnabas aufcm volcbat secum
assumere et Joannem qui cognominabatur Marcus.
De nomine autem pro ?iMmt'n reposito, hoc notan-
dum est scripsisso auctorem paulo intra, Joannes cum afratribus cogeretur ut scribcrct, itafacturum
suo nomine cnncta describeret.
(6j Potuit, For. hypostigme,prout feci,pro puncto
pont debet, necue enim huic loco quacdam desse
cum Freindallero existiinandum est.
(7) Ita et a nativilate Joannis incipet dicere.
Error calami pro inripit. Freindaller. Hinc interea
firmantur priora illa Evangelii Lucai capita (}ua3 ei
abjudicarc haerctici cum vctcrcs tuni recentiores
geRlierunt. Est quoqiie notatu digntim Jignovisse
eamdem hanc Evangolii pui tem non tanluni diTines
quo8 hic mcmorabo, scriptores, Justinum Marty-
nem novissimim omnium scrip.nsse Evangetium,
rogatum ab Asise episcopis, adve7'sus Cerinthum
aliosque hxreficox, et maxime tunc Ebionitarum
riam nonfuisse. Eadem autem ac plura habet idem
Hieronymus in proocmio Commcnta^ni super Matth.
quae brevi isthuic frafimento maxime affinia sunt.
ibi enim additur cctlesiasticamnarra/-e historiam
se respondisse, si indicto jejunio in rommunc
omnes Deum deprecarentur, qoo expleto, revela-
tione saturatum iUud proa-mium e coito veniens eruc-
tavissc : In principio erat Verbum ; et Verbum emf
apud Deutn : et Dcus erat Verbum : IIoc erat in
principio apud Dcvm. Quod autem ad indictum
jejunium atlinet.quod nonnulli pro ^uspertohabue-
runt,quia nemu antc Hieronymum jcjunii meminis-
set, cjusnunc dcmum nobis teslis cst auctor iste
Ilieronymnm duobus fcrc soeculis antocedcns. Imo
moris hujus apostolici in rebus nuigni momenti
observati dabunt exemplum Actus AposL capite
 FRAGMENTUM ACEPHALUM. *86
185
nobis enarremus (11). Eadem nocte revelatum A spiritu declarata sint in omnibus omnia de nativi-

Andreae ex apostolis, ut recognoscentibus tate, de passione, de resurrectione, de conversa-

(12)
cunctis Joannis "^
suo nomine cuncta describeret tione (17) '", cum discipulis suis, et degemino ejus
adventu, primo in humilitate despectus, quod
(13). Et ideo licet varia singulis Evangeliorumlibris
principiallO doceantur (14), nihil tamen ditfert ro (18) 'S secundum '* potestate regali

credentium fidei (^5) *, cum uno ac principali (16) prseclarum (19 '^ quod futurum est. Quid ergo

Varise lectiones.
8 Joannes. Freindall. » Fides. Freindall "> Fortasse addend. Domini. Roulh Fort. quod pro-
phetarum. Vide not. Routh. '^ Fort. secundo. Routh. '^ Forl. praeclaro. Routh.
Mart. Josephi Routh commentarius.
XIV, comm. 22 Et cum constituissent
: illis per sin- Matthxus, ut Hebrixs scribens, ijenealogix Chrisii
gutas ecclesias presbyferos, et orassent cum jejuna- ordinem texuit, ut ostenderet ab ea Christum de-
tionibus, commendaverunt eos Domino. scendisse procjetiie de qua eum nasciturum universi
(H) Alterutrum nobis enarremus. II. e. an fuerit Prophetx cecinerant. Jounnes autem ud Ephesum
Evangelium rogatu eorum conscribendum, necne. consiitutus, qui (sic) legem tanquam ex gentibus
{i2) Eadem nocte revelatum Andr CcV eic. Singu- ignorabant, a causA nostrx redemptionis Evangelii
lare narrationis argumentum. Refert quidsimilede B sumpsit exordium, etc.,etc i^ihit crgo contrarium
'
'

Joannis Evangelio S. Hieronymus: nec minus iectu reperitur, ubi licetdiver.ns scriptis, adcamden ta-
dignus de hoc Eusebius, H. E. lib. iii, c. 24. Uni- men patriam pervenifur,^ pag. 32 Appenflicis Ig na-
cum vero nullibi allas repertum, participatio sancti tianse ab Usserioeditae Londini annol647; primum
Andreae est in hoc iabore evangelico. Tandiune vero Polycarpi isthae ex vetustissima super quatuor
Andreas superstes ? Testibus quippe Eusebio ac Evangelia Catena a Feuardentio ad Notas Irenaea-
Hieronynao, Joannes sero admodum, redux nimi- nas, lib. in, cap. 3, translata fuerant. Annotat haec
rum alj exilio, Nerva Tfcijanove Augustis, Evange- quo'que Freindaller E.xiaiiun profecto posteris :

lium suum scripsit. Ea tamen temporis designatio testitnonium coUatae evangelicis hisce scriptoribus
non firmiteradeo conteslata est, ut non alteri bre- inspirationis, quis, utut diversis in deductione hi-
viori a relegatione illiusin Patmon insulam sub storicausi exordiis, adeotamena communi inipul-
Domitiano, locus pateat. Potuisse porro allingere soresuo, sancto nimirum, uno principaliqueSpirilu,
hos annos Andream, quis ibit inficias. cum ob concordanter directi sunt, utactafere pr^ecipua, in
multa vastissimaque Apostoli hujusitinera, quaein horum libris singulorum, haud discongrue consi-
historiis antiquissiinis commemorantur, autumandi gnata reperiantur. Recenset ea auctor hoc ordine,
suggeratur ratio pervenisse illum ad pra?grande ut ad historiam nativitatis Jesu Ghristi,passionis,
seniura, donec ab yEgaea, Achaias proconsule, resurrectionis,conversationis ciim discipulis, ncmpe
crucis suspendio daranaretur, Freindaller. In — a resurrectione, geminique ejus adventus, veluti
regionibus ab Asia non longe remotis Evangelium potissima capita, cuncta reducat. llaec ille. Interea
prajdicasse Andream, fidera facit idoneus auctor vero convenienter, ut opinor, cum auctore Fra-
Gregorius Nazianzenus, Orat. xxv, p. 438, edit. gmentih\i\\\s de Canone Novi Tesl. S. Hieronymus
Paris, ubi Epirum huic apostolo provinciam fuisse in Epistola ad Pammachium, quae est de optimo
ait. Porro narrat Hieronymus, c. 7, lib. de Viris ill. genere interpretandi hoc posuit Sermonum varietas
, :

ossa S. Lucae cum reliquiis Andreae apostoli ad spiritus unitate concordal, p. 373, ed. 1'robenii,
Constanlinopolim vicesimo Constantii anno trans- (ib) Fidei. Cor. fide. Freindall.
lata esse ubi ex Philostorg. Hist Eccl. lib. iii, c.
; (16) Principali. Forsan Graece scriptum fuerat.
2, notavit Fabricius, ex Achaia translatas esse ;
Philoxeni glossa est, •f|Y£[xovr/.ov, principale.
SS. Andreae et Luc® reHquias. (17) De conversatione. Excidisse vox Domini
(13) Joannis suo nomine cuncta describeret. Mani- videtur.
feste Joannes. Freindaller De divino hoc Evan- (18) Primo in humilitate despectus, quod ro...
gelio dignum notatu est verba ex eo adducta videri Ait Freindaller « hoc ne coniectura quidem restitul
sub initium saeculi Ecclesiae secundi ab Ignatio in posse » neque
;
mihi locum supplendi ratio con-
Epistola ad Phitadelphenses. § 7, quod et a presby- stat.Conjectura tamen legendum, sed fortasse a
teris factum esse, qui Apostolorum discipuli luerunt, scopo aberrans, vel quod prophetalum,quod verbum
refert Papias, aut saltem ipse Irenaeus, lib. v, contra interdum usurpatum est at) ecclesiasticis scripto-
hsp.res., cap. ult. A. Celso itidem apud Origenem ribus, vel qucd completum est, £TrXr,pcu07). Hanc
locisduobus. lib. ii, c. 37 et c. 54, Hadriano re- vocem posteriorem hahes infra, si quid id refert.
gnante JoannisEvangelium velindicatum vel alla- Lege porro Tertullianum in Apotogetico, cap. 21
tum est. Addas Justinum M. meiiio sfficulo secundo p. 2)uo6u5 eniin, inquit, adveiitibus ejus siynificatis-
idem adducentem in ^po/oj/m ad Antoninum Pium, primo : quijam e.xpunclus est in hnmilitale conditio-
Hadriano qui successit, § 61, p. 71, ed. Benedictin. nis humadx secundo, qui conctudendo sxculo xm-
Ut ulterius progrediamur in hac quidem re, nihil minet in sublimitate divinitatis e.xertx ; primum noa
opus. intelligendo, secundum, quem manifcsiius pnedicutum
(14) Principia doreantur. Viderit, inquit Tertul- sperant (scil. Judfe), unum existamaverunt. Qucm
lianus, si narrationum dispositio variavit ( sc. apud quidem TertuUiani locum Gyprianus imitatus haud
Evangelistas), dummodo de capite fidei convemat, longe a fine opusculi de Idolorum Vanitate hasc
lib. IV, adv. Marcion., eap 2. Voce enim principia scribit Sed significato duplici ejus advenlu, uno
:

magis putem capita seu propositiones significari,
quippe cum in oreomnibus sitdoceri principia sive
capita fidei, quam prooemia seu praefationes, et si
contrarium quid suaderevideaturcapitulum tertium
Responsionum a Victore Capuaa episcopo S. Poly-
carpo adpcriptarum, ubi haeo sunl Rntionabiliter :
Evangelistx principiis diversis utuntur quamvis
una eademque evangetizandi eorum probetur intenlio.
qui exercitio et exemplo hominis fungeretur, altero
qui Deum fateretur, non intelligendo primum adven-
tum, qui in passtone prsecessil occuUus unum tantum
credunt, qui erit in potestate manifestus. Haec Cy-
prianus. Confera item quae posuit magister ejus
Tertullianus capite ult. libri sni adversus Judxos.
(19) Secundum potestate regali prseclarum Cor,
gecundo... praeclaro.
187 INCEHTI DE SS. SllRIPT. CANONE 188
mirum si Joannes tam constanter (20) singula A. Acta autem omnium Aposfolorum sub uno libro
etiam in Epistolis suis proferat, dicens in semet- scripta sunt. Lucas oplinie ^^ Theophile " [Act i,

ipso (21) (i Joan. i, 1, 4) : 1§0 Qux vidimus i) compreliendit, quia (24) sub praesentia ejus sin-
occulis nostris et auribus audivimus el manui nostrx gula gerebantur ; sicut et semote " [Joan. xx.i, 18,
palpaverunt, haec sciipsimus. Sic enim non solum 19) passionem 181 Petri evidenter declarat '%
visorem, sed '«•
auditorem (22), sed et scriptorem sed i^
{Rom. xv, 24, 28) profectionem Pauli (25
omniummirabilium Domini perordinem (23), pro- ab urbe ad Spaniam proficiscentis.
fitetur. Epistola 2" autem Pauli, quse, a quo loco, vel

Varise lectiones.
»* Fort. se et. Routh. '»
Scripta sunt Lucas cdd. Kirchnoser, forsan typog. vitio. Edd. '^ Fort op-
lime ea Theophilo. Routh . " Fort. semota. Roulh. ** Forl. declarant Routh. ^^ Sed et, reposuit-
Freindall. 20
Epistolae, Freindall.

Mart. Josephi Roulh commentarius.

(20) Tam constanter, H. fidenter, et asse- ejus non nominato, ut sacer tamen ab ecclesiis
e. tam
veranter. Gloss. vet. constanter, eufftaea)? 0ap- Lugd, et Viennensi, atque Polycrate, etab auctore
pOUVTlo;. adversus Cataphrygas, et Firmiliano, et Cypriano,
{2\) Dicens in semctipso. Conjeceram ego, sicut Pontioque diacono ejus, sicut abauctore Compulide
Freindaller, reponendum esse de pro in ; at verba Pascha, et Victorino, et Lactantio eumque ev zoU
fortasse sonant idem quod illa Tertuiliani in lib. n 6[aoXoyou[j.£voi<; posuit Eusebius
A^ Pudicilia,
de n,.^i.,nr. cap. ^Q Nam
„„.. 18 \r,.^, j,„. „<v„„, .-„ ...„ .,„„ D
hoc etiam in sua per ^25) Sicut et semote passionem Patri evidenter
.
:

sona Apostolus statuit. Aff\rma7is enim Chrisium declarat, sed perfectionem Paxili, etc. At vero quo-
ad hoc venisse, ut peccatores salvos faceret, quorum modo, quaj sequuntur e vestigio, explicanda sunt?
primus ipse fuisset, quid adjicit ? « Et mi^cricordiam Et semote passionem Pctri cvidenter declarai. Gar-
sum conseculus, quoniam ignorans feci in incredu- cerem forsitan prodigiosamque liberationem
Petri,
litate {I Tim. i). Conferas anoymum auctorem de {Act. xn), his verbis innuunt poterant enim ista
Rehaptismale, —
ac propterea discipuli ejus arbi- omnimodis,
;

imminentis Petro martyrii quasi

trayitur, quod nulla alia ratione vitamgeiernam his praeludia aestimari. —- Sed (verosimilius, sed et)
prxsliturus essel, nisi primum ipse vitam hanc tcm- profeciioncm Pauli ab urhe ad Spaniam profisci-
poralem cum illa geterna in se ipso continuassel, scenlis. Altum quidem Acta in nostris Bibliis E*auli
ad pag. 359 ed, Benediclinae operum S. Cypriani hoc iter ad Hispanos reticent. Verum trun-
Roma
(22) Sed auditorem. Fort. legendum,, se et audi- catus proculdubio locus scire nos impedit an bujus
torem. mentio ibidem injecta, ad Acta apostolorum, an
(23) P^r audilorem.W. Q. ordine, quomodo melio- potius ad alium librum pertineat. Attamen certi
ribus auctoribus mos scribere. Sed pariler atque his reddimur, Paulum ab urbeRoma in Hispaniam
bic auctorformuiam vix sanam adhibuit, ita fecit commigrasse indubie, postquam a Nerone abso-
:

Tertullianus de Specla. cap. 5 Hieronymus, de ; lutus est, a prima scilicet captivitate, de quacapite
Yiris III. cap. 9 Optatus de Schismate Donatist.
; ultimo Actuum apostolorum historia legitur.Utrum
lib. III, p. 62 et p. 64 ed.Dupin., aliiquescriptores. forsan veluti eofacto finirilibrum Actorum, quemad-
CaHeruin, ait Freindaller. « Haud destituimur indi- ^ modum ordiri verbis OplimeTlicophiie designandi
ciis postci iorcs esse epistolas Joannis Evangelio,
:

fragmcntario nostro intentio fuit ? l^nEiNOALLER. —

aucloremque nostri fragmenti, antiqua forsitanin- Fortasse legendum, pro semoie, scmota, ut accipia-
structuin traditione, versibus 1-4 epistolae primae tur verbum' pro narrationibus seorsum ei scparaiim
ad confirmandam dicti Evangelici auctoritatem, positis, h. e. alibi quam in Actibus apostolorum ac ;

usum eatenus, quatenus apostolus ipse his verbis proinde locus ita restituatur, stcw/cf semola passio-
ad iliud a se scriptum respexerit. Id quod proCecto nem Petri evidenter declarant (scil., 5. Joan. cap.
ita contigisse poterat quanquam haec verba, xaijTa
;
21 comm. 18 et 19). sed et profectionem Pauli ab
cLT.oLYiiXioiLiLi u\xvi, de prggdicato Evangelio intelligi urbe ad Spaniam proficiscenfis. De quod quidem
asque possint. » itinere suo apostolus in Ep. ad Romanos, cap. xv,
(24) Acta autem omnium apostolorum sub uno comm. 24, haec scribit : w<;, i.av r.opzjLoixT.'. e'.; TTiv
libro scripla sunt. Lucas oplime Theophile compre- ^^Travfav, eXcuffojjiai Trpo; ujjiai;. iterumque ad
hcndif, qvia, etc. Ait Freindaller « Numerosas : comm. 28, touto ouv iTzmliaon;, xat j<faYit7ajj.£-
sensus coirupti lacunasquis hoc loco nonvidet?At vo? auToT? Tov xapiiov toutov, aTrsXeoaofjiai St' u[Ji.tov
quid subsidii huicmulo? «Hfficille. Sed forsan, vel tU TT,v IlTravfav. Huc autem pertinet scholium
deleri oportet verbum
sunt, vel interscri vocem ea quoddam a cl. Matthaei ad cap. ult. Act. Aposi.
post oplime, item scribi Theophiio pro Theophile. edit. suae prolatum. MsTa ttjv 8t£T(av (coram. 30,
Consimiiiii istis de Luca traditis Hieronymus de commemoratum) ei<; XTraviav aueXOiov sxT^pu^s
yiris lil. c. 7, post Eusebium habet, Evangelium (Paulus) xat uTioazpi^^iaLi; et? 'PwfjtTjv £[j.apTupT)-
sicut audierat scripsit Acta vero apostolarum sicut
: D CT£v. AuTO? 'Pio[Jta£ot;; £Ypa(j;£v Eic Siravfav lizdyo-
viderut composuit. Gaeterum, cum librum hunc sa- [jLat, xat eXitf^o) Stairop^uoiJLevoi; OoaaajOat 6(JLa?*

crumtotidom verbis excitavit in EpistolasuaPoly- xai TipOi; St(ji.60£ov 'Ev x^ TrpwTT) jjiou aTroXoYtcjt ou-
carpus, Joannis apostoli discipuius, j! 1, confer et Seti; au[jnrap£Y£v£TO. 'IcjtiOv Oe 6'Tt l^-ixP'- "^oizo^i
[Jiot

§ 6, lum cum admiscrunt Lucaeque ascripscrunt,
anlo synudum Niciunam, Iren;eus, Glemens Alcx.,
Tcrtullianus, Origenesque e quibus Iren;nus ex
hoc libro solo, quaj sit Apostoloriim, qui Evangelia
tuTopel Aouxai; Ta repi tov [xaxaptov llauXov ev
TaT; Upa^eat twv a-jioaToXwv, xax' Ixtho xatpou t6
; [JtSXtov (3\j^^p(X'\iiixE-iO(;, xa' xaQe^Tis TjxtaTa Ytvto-
oxtov ouO£ t6 [JtapTuptov touto (Pauli) eyxaT^GeTO
•

non scripscruut, doclrina, probationes suas collegit, TT^ xaTaXt-novTEs yap auT6v £X£Ta£ AouxSi;
PtSXtjJ*
lib. iii, c. 12, Tertullianusque ait /ya?i(; S(rz;;<!/rnw : T£ xal 'ADtaTapvo? tff.XOov p. 436, Posteriora vero
qui non rectpiunt, nec Spiritus sancti esse possunt, verba, sive scholium alterum, 'Ijt^ov 81 x. t. X.
qui ni:rdu)n Sjurilwn ranctum possint Uipio^ccrc e.\hil)cri ab OEcumcnio quoque in Comment ad
dis cnlilius n.7<siivt .-ed nec Ecclcsiam defcndcre,
: pag. 497, idem vir doctus momuit. Verumtamen
qui quando, ct quiims ivr.unibuiis iiisiilutum est mcrcntur conferri de S. Pauli in llispaniam pro-
hoc corpus, pruburo non habent. Ue Pnasc. Pxret. fectiouc Sam. liasiiagii Exerciti, Uistorico-Criticx,
cap. 22. Porro, alTcrtur hic liber, auctore quidem ad pag. 511-516.
 189 FMAGMENTUM ACEPHALUM. d90

A. Corinthios prima «®, ad Ephesios secunda (31), ad

*' voluntatibus *^ intelli-
qua ex causa directe sint,

gere -^ ipse declarant (26) ^* primum omnium Co- Philippenses tertia, ad Colossenses quarta, ad
rinthiis schisma haeresis (27) interdicens, dein- Galatas quinta.ad Thessalonicenses " sexta,ad Ro-
ceps Gallactis ^^ circuincisionem, Romanis autem manos septima.Verum Corinthiis et Thessalonicen-
ordine Scripturarum (28), sed et principium (29) ea- sibus licet pro correctione (32) ^^ iteretur, una
rum esse Christum inlimans, prolixius scripsit. tamen per omnem orbem Ecclesia difTuse esse de
De quibus singulis necesse est a nobis disputari, noscitur (33) ". Et Joannes enim in Apocalypsi,
182 cum ipse bealus apostolus Paulus sequens licet {Apoc. copp. i et ii) septem Ecclesiis 183
praedecessoris sui Joannis ordinem (30), nonnisi scribat (3i), tamen omnibus dicit.Verum ad Phile-
nominatim septem Ecclesiia scribat ordinetaii. Ad monem una, et ad Titum una, et ad Timotheum
Variee lecliones.
21 Directae.Freindall. '^* Volentibus. FreindaU. *^ Intelligere omistt Routli. in textu, restituitin not.
Edd. 2* Fort. declarat. Routli. -' Galatis, Freindall. '^^ Fort primo, et in sequentibus, sQcnndiO, atque
ita deinceps. Roulh. —
Epistoia rectius subaudi. Edd. ^'^ Thessalonicens. hic el infra Freindall. -* Cor-
reclione Kirchoser. -^ Digaoscitur. Freindall.

Mart, Josephi Routh commenlarius.

(26) Epistola autem Pauli, quae ; a quo loco, vel B aiiquod quaesiverint, videre est apud Gyprianum
qua ex causa directe sint, voluntalibus intelligere. libr. I Teslim. adi Jud. cap. 29 Itcm, scribit Cy-
.

ipse declarant. Corrigit Freindaller. ul posi vidi : prianus in lia^oXiwv primo Sferilis srptem peperit
:

epiitoloe directce volenlibus, ipsm. Malim ego repo-
nere declarat pro declarant, propter verbum inter-
dicens in sequcntibus.
(27) Schisma hseresis. Formula verborum insolen-
tior, Grffice (jy^iiixx Tr,; alpiaioj;. Mox Galatis
qnod inferius quidem legitur, pro Callactis reposuit
Freindaller.
(28) Ordine Scriplurarum. H. e., ni lailor, Scri-
ptura Vet. Test. oriiine adhibito, sive alias post
alias, interpretatns. Atque ait Freindaller : « Verba
ordine Scripturarum, non videntur quid innuere
aliud quam Paulum hoc loco rationes suas.eLege
veteri pro stabilienda nova praetulisse, huicque
illam ordine subjecisse. »
(39) Principium. H. e. ^ apx^^j, initium, funda-
mentum.
(30)Sequen prxdecessoris suis Joannis ordinem.
Imperite scriptum, modo hoc veiit auctor,quod ta-
men baud constal, inutatum esse Pauluin Apoca-
lypsin ; nam, ut verisimiliter statuit Sloschius in
Comment. dc Canone Libb. Novi Test. cap. v, g 62,
edita est Apocatypsis sub Domitiano, neque ad
et qux plurimos habebat (ilios, tnfirmala cst. Filii
autem scptem, sunt ecclesix septem. Unde et Pau-
lus septcm ecclesiis scripsit, et Apocalypsis eccle-
siasseptem posuit,utserveturseptenarius numerus,
ul dies septem, quibus Deus mundum fecit, ut An-
geli n septem qui assistunt ante jaciem Dei. Vide et
ejusd. Cypriani E.vhort. Martyrii. pag. 270, ed.
Benedictin. « Neque lorte incpta erat cogitatio, si
dicamus rationein cur dubia contra Epistolam ad
Hebrajos mota, apud quosdam veterum pondus ac-
ceperint, praelensum hoc numeri septenarii myste-
rium, quem circaecclesias ad quas Paulus scripse-
rit, omni modo integrum servare volebant, fuisse.
Unde quoque atii, qui de Epistola ad Hebrc-eos non
dubitabant, ne viderentur mysterium numeri se-
ptenarii negligere, dicere maluerunt Paulum bis
q septem quam cum quatuordecim epistolas scri-
psisse Haec Stochius. Ait Freindaller « idcirco
forte, ne excessus numerum istum olfenderet, Epi-
stolam ad llebraeos omissaiii leperiri Polerat
isthanc porro, etiamsi eam Paulo tribucret, hoc
loco incommemoratam jure dimittere eo quod He- ;

Claudii vel Neronis temporaretrahenda quodqui-
dem ut dixi, nonnuUi statuerunt viri illustres. Ait
porro Freindaller existimare se Joannem Pauli
praedecessoremnominatumab auctore, «quod hunc
praecessit vocatione ad apostolatum congruereque ; Porro bene moniiitFreindalierepistdlas Apocalypti
hanc vocem significatu voci alteri, Senior, quam
Joannes ipse in suis epistolis usurpavit. llla nimi-
rum interpretatio veritati profecto haud dissona
ordinem pericopes universum restituit
tione Paulinas inter et Apocalypticas epistolas jam
non ad utrarumque aetatem, verum duntaxat ad
septenarium numerum spectante. »
(31) Prima.... secunda, etc, etc. Fort. legend.
primo... secundo, atque ita deinceps.
(^32) Correctione. Sic antique pro correptione.
(33) Vna tamen per omnem orbem terrse Ecctesia
esse denoscitur {dignoscitur). TertuIIianus, de prce-
scriptionibus Hasreticorum cap. 20 : Omne genus ad
originem suam censeatur necesse est. Itaque tot ac
lantx ecclesise una est illa ab apostolis prima, ex
qua omnes. Sic omnes primae, et omnes apostolicx,
dum una : omnes probant unitatem.
(34) Licet septem eclesiis scribat, etc. Stoschius,
ubi paulo superius, § 59 « Aliud adhuc Sc-cculi
: et ipse typum septem ecclcsiarum, non excssit nu-
vel tertii ineuntis vestigium mihi in eo reperisse
videor, quod auctor fragmenti, numerum eccle-
siarum ad quas apostolus Paulus Epistoias scripsit,
ad imitationem Epistolaruin Joannis ad septem ec-
clesias Asiae, pariter ad septenarium reducat.Fuisse
enim ineunte saeculo tertio, qui in eo mysterium
: braei, sive Juda?o-Christiani, ad quos missa est,
misti quidem singulis communitatibus essent,Qon
tamen propriam constituerent. » Sic disseruit ille,
idque probaliter. Sed de hac Epistola plus infra.
cas sa3Culo secundo jam "aabitas fuisbc catholicas,
id est tales quae ad universam (oXr,v) Ecclesiam
directa3 fuerint. Scptiformis Ecclesia dicitur ab
; compara- Optato in lib. ii de Scliismate Donalist. cap. 3.
pag. 93, ed. Dupin. Ut vero locos omittam aliorum
veterum soriptorum.qui cum .\uirustino in libr. vii
De civitate Dei, cap. 4. —
statuunt, numero septe-
nario universae Ecclesix signijicatam csse perfeciio-
nem, hoc tautum notabo. Jesura Christum, qui in
P^
" omnium procul dubio ecclesiarum medio perpetuo
versatur, in medio septem candelabrorum, h. e.
ecclcsiarum, visum esse a Joanne in Jpocalypsi,
cap. I, comm. 13. Jam vcro afferenda mihi sunt
valde aflinia huic nostri fragmenti loco Vic(orini
verba, quse ex Commentario in Apocalypsim, ei
ascripto desumpsi. In toto orbe septem ccclcsias
omnes esse, et septem nominafas, unam a^se catlio-
licam Paulus docuit. Et primumquidem,ul servaret
merum. Sed scripsit ad Romanos, ad Corinthios,
ad Galatas, ad Ephesios, ad Thcssaloniccnses, ad
Philippcnses, ad Colosscnses. Posleu singularibus
pcrsonis scripsit, ne excederef modum septem eccle-
siarum. Et id brcvi contruhcm prrrdtcalionem suam
ad Thimothcum sic o.ii Ut scias, qnaliter debeas
:
i91 INCERTI DE SS. SCniPT. GANONE 192
duas (35) pro affectu et dilectione, in honore nomine fictae ad hajresem ^^ Marcionis (38) et alia
j^
tanien Ecclesiai calholiccB, in oratioue ecclesiasticae plura quce in 1§5 catholicam Ecclesiam recipi
disciplinoe,184 sanctificatae sunt (36). Fertur etiam non potest (39). Fel enim cum melle misceri 186
ad Laudeccnses, alia^i ad Alexandrinos (37) , Pauli non congruit (iO). Epistola 187 sane Judse, et(4l)
Varise lectiones.
3« Duce Freindall. ^' Fort. Daodicenses alise. Roiith. « -Fort heeresim. Routh.
Matr. Josephi Routh commentarius.
convcrsari in Ecclesia Dei vivi (/ Tim. iii. 15). Ha3c part. ii. Haec Stoschius. Ait Hierony-
pag. 920. »
Victorinus, cap.l.Denique,dum numerus hic septe- mus line cap. 5
de Viris itl.
lib. Legunt quidam :

narius inter veteres Pythagoricos tam perfectus et ad Laodicenses, sed ah omnibus exploditur. Ha-
quam religioni aptissimus habebatur,unde Etymot bet vcro de hac epistola Philastrius quae digna sunt
Magn. : "E~-a?, d-6 xo~j ;'.; asSw,
ouja, aeir-a; ut huc quidem afftirantur in Ha^resi sua lxxxix. —
ib; o^'-=<, ''•^^ a,ur]x.up, xaisimilia secta-
T.ip(ivto^, AUi autem Lucx evangclistx uiunt [Epistotam ad
tus Glycas in Annalibus Spiritum S. vult coclo de- Hebrxos), Epislolam eliam ad Luodiccnscs scrip-
scendisse decimo post die quam resurrexisset Chri- tam. Et quia addiderunt in ea quaedam non bene
stus, propterea quod numerus quoque denarius sit sentientes, inde non legitur in ecclesia, etsilegitur
perfectus ; part. iii, pag. 225, ed. Labbaji. a quibusdam, non tamcn inecclesia legifur populo
(35) Duas. Dux cum Freindaliero reponend. Ita nisi tredecim Epistolx ipsius (Pauli), et ad Hebraos
similiter corrigendum est paulo infra. interdum, p. 169, ed. Fabricii, Interea singulare
(36) In ordinatioe ecclesiasticw disciptinx sancti- B id est, quod nobis occurrit in iElfrici abbatis de V.
ficatx sunl. Ait Tertuilianus finelibri ult. adv.Mar- et N. Tcstamento tractatu, qui Edgari regis An-
cioiiem : Soli hnic Epistola' (scii, ad Philippens.) gliffi temporibus compositus est cum enim idem ;

brevitas sua profHit.,ut falsarias manus Marcionis eva- .^lfricusomnes et singulos Novi Testamenti libros
derct. Miror tamen,quod ad unum hominem (Philetno- in canone Scripturffi reposuerat, solam his addidit
nem) litteras factas receperit, quod ad Timotheum Pauli Epistolam ad Laodicenos. Vid. p. 28, edit.
duas, et unam ad Titum, ecclesiastico statu com- Lisle, 1623. Denique brevissima qua^dam exstat
positas recusaverit. Sic ille. Nota ad plures missam Pauli epistola ad Laodicenos dicta, sed diversa a
esse unam saltem ex his epistolis. Casterum, ut de veteri scripto, et ex caeteris Paulimis contexta,
universis l^aulinis dicam, cum manu ipsius Pauli qua3 a Fahricio in Cod. Apocnjplw N. T., ad pag.
aut scriptffi sintaut signatas, epistolae ejus omnes 875, vol. 11, recusa est.
(vid. Gal. VI. 11 et /i Thess. iii, 18), et plera^ijue (38) Ad hseresim Marcionis, Graece, xaxa tt,v
earum ad ecclesias frequentissimas, et diu postea a''p£Ttv Tou Mapy.twvoi;.. Yctt. Gloss. Secundnm,
florentes, missffi sint, in quibus ipsas recitari mos ad Ao.ii. Altera hic praeterea » inquit Freindal- ((
;

erat (conf. Coloss. iv, 16, cum Dionysii Corinthii Ier,(( subreptitia cum inscriptione ad Alexandrinos,
Fragmentis, pag. 168, vol. I Reliquiar.), earumdem- occurrit Pauli Epistola, de qua quidem quid sta-
que ecclesiarum plerasque Paulus ipse postero tem- tuendum, ipsi Muratorio exploratum non est, quin
pore adiverit haud dubitandum est quin nemini
; nec ego nemini de simili Epistola unquam aliquid
alii etiam rccentiorum scriptorum, qui vita jam mihi venisse ad manus. Litteras porro hasce tum
functus fuerit, ascribi possit gravioribus ac cer- n ad Leodicenos, tum Alexandrinos, conflrmandee
tioribus argumentis suum proprium opus. Adde haereseos Marcianitarum gratia conflalas fuisse
quod ab a[iostolicis usque temporibus quotquot su- auctor noster commemorat, quo flt ut origini ea-
persunt pr.tres hasce tredecim epistolas, ut fldei rum certa epocha figi possit. Quid ? quod Epiphanii
religionisque testes reguiam, protulerunt. DePauli quoque testimonium hisce consonet, Hxres. xlii
illa ad Helirajos, quaj ab auctore fragmenti omissa diserte scribentis Marcionem roborandis suis er-
est, mox dicendum. roribus ab epistola ad Laodicenos subsidia mu-
(37) Ad Laudecanses, alia ad Alcxandrinos. For- tuasse. »
tasse scribendum, ad Laodicenses alia, alia ad (59) Recipi non potest. Ad formam Graeci sermo-
Alexandrinos, Stoschius, de Canone Libb, N. T., nis 7Tapa),a;jtSav£aOa'. ou S^jvaxov ejt'.. Sed pos-
ha3C scribit § 56 « Memoratur igitur primo epi-
: sunt pro potest, reponere vult Freindaller.
stola qufedam Pauli ad Laodiccnos, quae ad ha;re- (40) Vel enimcum melle misceri non conyruit. Si-
sira Marcionis pertineat Jam vero ex Tertulliano mili usus est metaphora scnior ille apud Frena-um
adv. Marcion.. lil)r. v. cap. 11, 17, et Epiphanio, ad pag. 42, vol. I Reliquiar. In Dei lacte gypsum :

HcE/'<?.s/ xLii, coustat IMarcionem qui medio sajculo male miscetur.

secundo, h.eresin suam sparsit. epislolam aliquam (41) Et superscnpti Joannis duas, L. dux, ut
ad Laodictnos in canone suo habuisse. Et quan- supra not. 35. Stoschius, de Canone Libh. N. T.
quam Terlulliani verbis fere colligi debeat eam g 53 hajc scribit « Auctorem hujus fragmenti ad :

ab Epistolii ad Ephesios nonnisi titulo discrepasse. ultima Sieculi ii vel initia saeculi iii relnrendura
tamcn ex Epiphanii testimonio, et quod Marcionis esse ex eo colligo quod hand pauc a in po de libris
j-.

perpetuus lere mos fuerit genuina Apostolorum ^ Novi Testamenti occurrant, qua? ojpinionibus quo-
scripta cor:umpere, vix dubilari poterit Marcionis rumdam Christianorum illius aatatis plane confor-
illam ad Laodicenos, a gcnuina Pauli ad Ephesios mia sunt. Scilicet'i. Omittuntur in hocce librorum
Epistola disscnsisse, eamqueab auctore Fragmcnti sacrorum canone Epistola ad Hebra^os, Epislola
intendi. Jimgitur huic Epistolae ad Laodicenos.alia Jacobi, et Joannis aposloli non nisi dua3 comme-
Pauli ad Alcxandrinus, cujus, imiuil celeb. Mura- morantur. Jam vcro ulramque, ad Hcbraeos et
torius, nesiio an quisquam ntius meminerit. Ncque Jacobi Epistolam, quin ctiam tcrtiam Joannis,
ego uUam, ejus apud veteres mentionem rcperire versussaeculi secundi (inem. a quibusdamincanone
potui. Igitur vcl plane periit, vel forte sub alio ti- non rclatas fuisse, chirissimis tcstimoniis constat.
tulo vetcribus commeu nrala est, cum ccrtum sit Quod (mim ad Epistolam ad Ilcbrffios attinet, cam
plures sajfie uni pidemque libro apocrypho, datos ab Ircna^n et discipulo cjus Hippolytn, non genui-
fuisse titulos. Vid. cclcbr. Hausobrii Uisscrt. dc li- iium Pauli opus iiabitam fuisso,testatur Stephanus
bris Apocryphis fi- T.. § 10, vel adhuc alicubi in- Coharus apud Photium, Bibl. Cod. 232; "Oti
edita latct. Cfite Kuslcuius leslatur rcporiri apud 'IttttoXuto; xal 'Liprjvaloi; xf,v Trpoi; 'ESpaiom;
Arabes plures Pauli epislolas, nobid adhuc iaco- £-[axoXrjV DajXou, ojx £/.i(vou elvai tfaafv. Ihp-
gnitas. Vid. Fabricius Cod. Apocr. Novi Tcslamenti, polytiis et Irenxus Epistolam Pauli ad Hebrexos
193
superscripti Joannis duas ^^ in
*3 DuiE. Freindall.
ejus esse neganl. Ibid. Cod. 121 ex Hippolyti libro
contra Hseres. : Ai^{t'. ol iHoL zt ii^^ol zr,(; ay.piotioii
X£'.~o;jLcva, y.at o~i t) Tzpb^ 'Eopaiou?
eaz: toj llajXou. Dicit et nlia quoedam
a-ojioXou
parum accurata, et quod Epislola ad Hebrwos non
sit apostoU Pauii. De Gaio presbytero Romano, uti
id jam observavit Miiratorius, Eusebius Hist. Eccl.
lib. VI, cap 20, pariter refert eum in dispulatione
adversus Proclum, Gataphry)?arum haeresis propu-
gnatorem, tredecim solum divini Apostoli comme-
morarc Epistolas, eam quae ad Hebran.os inscripta
est, cura reliquis non annumerans. Quid Origenes
de ea senserit, vide supra § 48, » (ubi da ista
Epistola tanquam opusculo sententiam Pauli refc-
rente sensisse Origenem, Stoschius ostendit).
« Kpistolam vero Jacabi circa idem tempus nou
ab omnibus in canone relatam fuisse, testis est Eu-
sebius Hist. Eccl. lib. ii, c. 22, in fine. Sane
pauci admodum ex vetustioribus, lum tiujus Episto-
lce, Inm illius Judx, qux el ipsa in scptem catholi-
curnm nu»iero recensetur, menlionem fecere. De ter-
antem Joannis constat eam paritera quibusdam
tia
dubiam habitam. Gerte Irenajus primam et secun-
dam Joannis citat terliae autem mentionem non
; in tertiam sed tamen tradere Eusebium lib. vi,
Vid. Lardnerus Fide Hist. Evang., part. ii,
injicit.
tom. I, c. 17, pag. 301,302.» Haec Stroschius. I.
De Epislola vero ad Hebr.eos hoc velim adjicere,
Barnabae non Paulo eam
ascripsisse Tertulianum
in lib, de Pudicitia c
20, quod et Hieronymus
memorat deTertulIiano in libro d(j Viris. III. cap.
5, neque in canonem Latinorum receptam eam-
dem fuisse etiam Hieronymi temporibus. Videnda
enim inter alios locos Episl ejus ad Dardanum p.
69, ed. Frobenii. Attamea haud coustat Irenceum
Hippolytumve discipulum ejus, quos supra nomi-
nat Stoschius, hanc Epistolamelibrorum saororum
numero cjecisse, quippe cum, teste Eusebin iib. v C esse saltem illam secundam ex Cleraentis senten-
Hist. cap. 26, ex ipsa sententias quasdam idem ille
Irenseus in opere suo Variarum Disputationum ad-
duxissel. Origenes quoque in hanc Epistolam scri-
psitcommentarios. Porro in loco modo excitato
Dardano ostendit Hieronymus, suscipi eam quasi
Pauli apostoii ab ccclesiis Orientis et ab omnibus
Graeci sermonis scriptoribus. Gerteego inler legen-
dum clare atque aperte factum illud ab auctoribus terea quinam scriptores ante Cypriani terapora se-
quos hic nominabn, vidi quique omnes, exceptis
;
S. Petro Alexandrino episcopo, atque Eusebio,
ante saeculum tertiura finitum vixerant aCIemente
nimirum. Alexandrino, et si aRomano quoque Cle-
mente etiam existente ssculo primo epistola ad-
ductaest incapitubus ejus 17 et 36 a vetere insuper
prosbyteroapud eumdem Clcmentem Alex, quem
p. 472. vol. I Reliquiar. collocavi, ab Origene, tiam epistolam adduxerit, nisi qui post factam,
cum alibi, tum in Epist. ad .Africanum c. 9 a Dio-
nysio Alexandrino, pro3sulibus Antiochcnis in
Eoistola sua ad Pav.lum Samos. pp. 473 et 474 in D Yvr,ff'.6-:r^Tt simul
vol. II posita, Petro Alexandrino in Canone suo
nono, denique ab Plusebio ipso de Mart. Palxst. c.
11. Addendi Clementi Romano, qui haud ipsura
Pauli nomen apposuit, Pinytus in Epistolaaci Dio-
nysium Corinlhium, p. 132, vol. I Rcliguiar.
Theognostus catecheticae in Alexandrina urbe
schoIcB praefectus; S. Methodius, in Convivio Virg.
pp. 90 et 96 ed. Combefis. Manesque et Arche-
; p. 30, vol. 111. In Codice quoque Tlieodosinno, lib.
laus in Dispntationc CdiT^'^. 5, 34 et 41 et 53. II.
ad Jacobi quod attinet Epistotam, quam, sicut
Judffl illam, omisit salteui in recensione sua libro-
rum sacrorum apud Eusebium, Iib. vt, cap. 25,
Origenes, mihi monendum est verba Eusebii quae
commemoravit Stosehius, in graecis esse, cj ttoXXoI
u)v TtaXaicov ajt^? £[JLV7)p.6v£uaav, quae vertit qui-
PRAGMENTUM ACEPHALUM. 194
catholica (42) ha- A bf^ntur. Et Sapienlia ab amicis Salomonis
Varise lectiones.
Mart. Josephi Routh coramenlarius.
dem Valesiu3, sed vix acccurate, pauci adrnodum
ex vetuatioribus et si forsan ita loqui etiam JEusebii
;
£— iff-oXrj ojx temporitjus I.cuisset ;nam, si qui sunt praeter
Ireuaeum, lib. iv, c. 16 vel 30, pauci existunt e
scriptoriiaus Eusebio vetustioribus, nunc supersti-
tibus, qui hanc Epistolam aperte adduxerint non- ;
nulii tamen istorum superstitum ad ipsam,
alii
praccipue ubi Veteris Testamenti loci in ea addu-
cuntur, possunt respicere. Gerte mox ostensurus
sum omnes Epistolas calholicas aClemeiite Alexan-
drino in Hypotyposibus suis breviter enarratas
fuisse. Tum vero a Syris Epistolam Jacobi rece-
ptam esse, refert Gosraas Indicopleustes, de Mundo
lib. vii. pag. 292 edit. Montfaucon. eademque
;
epistola in versione seraper exstitit Syriaca, sicut
una aiia praeterea ex septem Scripturis av-iXiY'^-
p
" jjLivaii;, Epistola ad Hebra?os. —
III. Denique de
Tcrtia Epislola S. Joannis haec addara, commenta-
tum quidem fuisse in duas priores hujus apostoli
Epistola euindem, Clementera id testante in lib.
priino Divin. Lectionum Cassiodoro, cap. 8, imo
vero exstare adhuc quae ascribuntur Clementi
Alex. Adumbraliones in has duas Ejiistolas, non
;
Eist. cap. 14, Clementem in libris, T-oTJTWTEtov
omnium utriusque Testaraenti Scripturarum com-
pcndiosam instituisse enarrationem, nc illis qnidem
proelcrmissis Scipturis de quibus intcr multos am-
bigilur, Judce et Barnabx, ac reliquis ca-
Epistola,
iholis Epistolis. Scripserat ergo Clemens, si ac-
curatus testis est Eusebius, coraraentarios in ter-
tiam Epistolam Joannis, sicut in Jacobi Epistolam
Utcunque res habet, Ciemens in lib. n Stromalum
cap. 15, primara Joannis Epistolam adducens,
quam omnes a Polpcarpi usque temporibus recepe-
rant, Iv tt^ [jiei^ovi eTiiatoXTi posuit, tribuendam
tia Joanni apostolo, non presbytero, cui quidem
multi antiquitus, teste Hieronymo c. 9, de Viris
lll. et Kusebio lib. iii Hist. c. 35, duas Epistolas
posteriores asserere solebant haud taraen consen- ;
tiente Hieronymo ipso, qui, ex Epistolis ejus ad
Paulinum p. 9 ed. Froben et ad Evagrinm p 334,
constat, utraraque Joanni apostolo ascripsit. In-
cundam amplexi fuerint Epistolam, supra ostendi
ad Concil. Carthag. vii, pag. 166^ vol. lllReliquiar.,
quibus nunc addara auclorem ante synoum Nicce-
;
nara qui scripsit Alexandrum A\ex.\n Epistolat sua
apud Socratem, lib. i Wj5L c. 6. Fatendum vero
est in nullum me incidisse scriptorem antenica^-
;
num, fortasse propter epistolae brevitatem, quitcr-
mentionem ejus, vel suiipsius, vcl alioram saltem,
;
dubitationem de hujus atque secundce epistolae
addiderit. Sed haec hactenus.
[Interea
(42) 7n catholica. Graecexfi xaOoXtxf,, et subau-
dita, ut interdum fit, voce iy.y.lr^-sicc. Exempla au-
temtum in Tertulliano libro de Prxsci Hxretico- .
rum, cap. 30, tum saepe alibi apud recentiores
;
Tertuiliano scriptores Optatum et Auguslinum,
occurrunt. Vid. et notas ad S. Cornelii Fragmenta
—
xvi, tom. II, de Episc, lege 4, Constantinus imp,
habet, sanctissimum catholica^ concilium. Itidem in
Codice Canonum Afric. nura. 109 hHi-c existant:
Ilemquc si fueril episcopus ad catliolicam ex Donaii
parle conversus, etc, ubi inlerpretatio Graeca.
'0}i.o'!co? 0£ xat iav £-'!txotco; £x t wv tov» Aova-:o'j ,
epojv upo; TYjv xaOoXixYjv iutjrpi^''»)» ctc.
193 INCERTl DE SS. SCRIPT. CANONE 196
honorem ipsius scripta (43), Apocaly[)sis(4'i) eliam A quidam ex nostris legi in Ecclesia nolunt^^iB.).
188 Joannis et Petri tantum recipimus, quam 189 Pastorem VLfo nuperrime temporibus nos
Varise lectiones.
^^ Fort. Apocalypses. Roulli.
Mart. Josephi Routh commentarius.
Interea qui iit, miremur, ut sileat
quod magis qui quidcm liber, testante Hieronymo in praefat. in
hujus fragmenti auctor de Epistolapriore S. Petri, Proierbia, apud Hebrses, nusquam est. p. 26.' Hoc
quse, testo Eusebio, atque ipso apud Eusebium interrea monuit Freindaller « Qua ratione liber ;

Origene, iv xaic, ojjLoAoyouiJisva'.!; censctur Scri- Sapientiae, nisi forte de diverso sermo sit, locum
pturis, sive, apud omnes, et semper, et ubique, inter Scripturas novi foederis hic nactus sit, cri-
recepta fuit; quamque tot Patres a Polycarpi et tices aciem fugit. Verum Psalmorura quoque me-
Papias osque temporibus in operibus suis adduxe- moria, in hoc fragmento, pauio inferius, sed pri-
runt? Rem prorsus intactam et Stoschius et Mu- moribus tantummodo labiis attingitur. »
ratorius siientio praetermittunt. Dictum torea quo. (4i) Apocalijpsis. For. Apocalypses, sed mavult
quam vix putem, Ecclesise, in qua vixerit hic ano- rescribere Freindaller. Apocalypsim.
nymus de canone scriptor, nondiim S. Petri Epi-
stolam innotuisse, nam floruit idem medio sajculo (45) Et Petri tantum recipimus, quam quidam
sccundo. Aitquidtm,ut mihijam constat, et, Frein- B exnos^m /e^i m Ecclesia nolunt. « Hecte haec, »
"'^ '"' i--;
Muratorius,
--i~:
ubi supra ad pag.
-- ^'-'^ ^
daller : « Praelereuntur hoc
loco duae Petri Epi- ait - 853, « in
•
Gaii
stolae, quarum prima
eo aevojam communiterrece- tempora conveniunt. Eusebius enim lib. iii, cap.
pta invenilur, non minusEpislola Jacobi, quae au- 25, Apocalypsim Petri inter dubios quidem libros
ctori Roma3 viventi nequibat esse incognita; tertia recenset, non tamen abjicit veluti haereticorum
denique Joannis Epistola prorsus reticetur. Verum foetum. Eodem quoque testante, lib. vi, cap. 14,
cx una parle pensandum est agi hic de fragmento, Cleniens Alexandrinus eadem Apocalypsi est usus,
quod locis quamplurimis integritate sensus desti- non secus ac Epistola Barnabae (Epistolisque ca-
tuitur, et vel idcirco litem etiamnum pendere, an tholicis), Sozomenus pariter nos monuit, lib. vii,
non in contextu vel prKmisso, vel subsequo, et hae c. hanc Apocalysim iu quibusdam Ecclesiis
19,
Bibliorum partes commemoralaj lueriut, atque, so- Palasstinffi usque adhuc singulis annis semel legi. »
lummodo luulilati operis vitio, hodie mentio earum Ila?cMuratorius. Ita video memoratos in Lalerculo
desideretur ex altera parte dissimulandum non
;
quodam SS. Scriplurarum, quem primus edidit
est non onines in omnibus ecclcsiis libros divinos Cotelerius in Judicio de EpistotaS. Barnabie, qua-
eodem temjiore fuisse receptos, alque ab ipso Eu- luor alios libros extra canonicos illos A'. T. Bar-
sebiosingiliatim Epistolam Jacobi,?ecundamPetri nabx Epistolam, Pastoris, Actus Pauli BeveUitio-
et tertiam Joannis antilegomenis annumerari. » nem Petri ; quai ipsa opera, addito libro qui in-
Hebc ille, ubi hoc soium notabo, Eusebium, qui scriptus esi Apostolorum Doctrina, Eusebius, loco
libros S. Scripturai pra^dictos tou? avz<.li-iou.ivo'ji; prius a Muratorio nominato, posuit post ri^
pius semel nominat, addere, yvwpJfjLou? o' oijv r\ ojjLoXoYCJuivai; controversasque Scripturas, quasi
""

o(J.w^ Tol!; TroXAoT?, et o|jl(jjc 81 ev rA£!cjxat<; ixxXr)- libros quidem v60o'j sed prorsus omissa iinmensa
(T;a'.?Tiapa TtoXXoT? 8£0t^(J10(T'.£'J(jl£V0'Js- Utut res illa Twv (j;£'jO£-iYpa(f(;cijv farragine qui ab haereti-

se habet, qnncumque de causa S. Petri Epistola cis sunt confecti. Attamen nimis ludicra sunt bre-
omissa cst, Epistolam sane Judx auctor comme- via illa ex Petri Apocatypsi translata ad Eclogas
moravit, qi:am tamen norunt omnes inter xa? Clementi Alex. attributas, quam ut miniman ha-
a'n'.lz'(oiJ.iv:'.; Scripluras Eusebium reccnsuisso, beat liber venerationem. Vid. t;§ 49 et .50, pag. 207,
qui lili). quoque Hist. ii cap. 23, loco a Stoischio Combefisiani Auctarii Palrum Noviss. Fortasse in-
supra adduclo, ait non multos ex vetustioribus terea nonulli putent relativum quas pro quam
hujus Epistolae mentionem fecisse. hoc loco reponi dobere, ut simul comprchendatur
kx his paucis vidi cgo alferentes eam tanquam Joannis Apocalypsis, in quem quidem librum ini-
S. Scriptuia? librum Tertullianum, Clementcm quiorcs tcmporibus illis aliquot homines cxstitisse
Alcxandrinum, Origenemque, ct fortasse Concilium notum est etnnira de receptione ab Ecclesia inter
;

Antiochenum contra Paulum Samosatenum babi-
lum, auctoremque contra Novatianum, a quo qui-
dem, quaj paltcm Judas ipse protulerat referuntur.
Quibus scriptoribus nunc demum radendup est
hujus fragmcnti auctor, qui et alios praeterea duos
exiisdcm sopteni libris S. Scriptura^ controversis
sulfragio Siio, ut vidisti, confirmat, Ajiocalypsin,
EpislQlamqne nlteram Joannis. Adhacc. quod majus
est, nullum, uti jam monui, uTroSoXijjtaTov opus
Scripturas divinas hic agi, non tantum delectione
in sacris conventibus, quemadmodum fit in canone
ultimo concilii Laodiceni, ubi omissa estApocalyp-
sis,verba mihi suadent qus de Hermae Pastore
statim post sequuntur.Confer omnino Filastrii lo-
cum quem supra adduxi. Quod veroscriptores Caio
p. aetatis, librum Apocalypticum amplexi fuerint, dixi
" ante ad Caii Fragmenta. p. 16, voi. II, quorum et
nomina nunc apponam ii sunt Papias, Justinus
;

canoni Novi Tcstamenti idem scriptor obtrusit M., fratres Viennenscs et Lugdunenscs, cuni
praiter Petri Hevelalionem, simul tamen comme- IrenfEO, Melito, Theophilus Antiochenus, Apollo-
morata voO£'!a; nota, quasabaliis libro inlixa erat. nius, Hippolylus Tertullianus, Clemensque A!ex-
Porro omncs ii<; 6|JLoXoYO'j;jL£'vai; Scripturas idem andrinus quein postrenum Palrem Joanni apo-
;

hic Noster cnuracravit, una tantum omissa, quae
est illaS. Potri Epistola.
('iS) Sapicntia ah amicis Suloinoiis
Cum in Ver.noiies tojv 0'
hoc opus cxstaret, quod
non soluuj a Methodio adducto ad Melitonis Fra-
gmenta p. 128 vol. 1 nomine Supientix insignitum
est, sed etiura a Clcmcnfe Alex., aliisque Metho-
dio vetustii ribus; ita dictum fuit oumdcm librum
saltcm ut ocolesiasticum atqueutilem, quamvis in-
cert;c origiuis uc J'adaico canoiii ignotum, vctus-
tiores Christiani, porindc atque auctor nostcr, ad-
stolo i4/)r)ra///7)5i>?; attribuisse, ostendere convenit ex
Clemenlis opusculo quod inscriptumest. Quis dives
scripla. salvetur. Cum enim in sectionc cjus ultima rcfer-
tur Joanncm apostolum post tyranni obitum e
Patmo insula Ephesum rediisse; hoc ipsam rele-
gationem suam commemorat Apocalypsis auctor
Joannes cap. i, comra. 9. Alios scriptorcs omitto
ad Dionysium Aloxandrinum usquo, quipresbyfero
quidem Joanni, non aposlolo, libruin attribuebat
ibidem faracn opus hoc divinuni a sacris niinime
abjudicans vid. lib. vi, Hist. Eusebii c. 22, imo
;

duxerunt. I*aruin autem verisimilc esl, ccrte vero in fragmcnto Epistota.' susi ud ffcrmamonem,
novum atque inauditum, quod ait fragmcnti au- qUiX> ab eodexi Eusebio conservatur, lib. vii, cap.
ctor, conscriptum csse librum abamicis Salomonis 20; verba inde adduxit Dionysius, tanquam ex
197 PRAGMENTUM AGEPHALUM. 198

trie (46) in 191 urbe Roma Hcrma ^^ conscri- A P"'^ ppiscopn (47-48) fratre ejus. Et iileo legi eum
psit, sedente cathedra ^^ urbis ilomae Ecclesiae quidem oportetj se publicare" yero (49) in Eccle-
Varise lectiones.
33 Fort. Hermas. Routh. ^" In cathedra, Freindall. " Fort. sed publicari. Routh.

Mart. Josephi Houth comnQentarius.

illo libro prophetico et eeoTiviuTctp. Kai TotTuiiv- quartodecimani nominantur, locum hunc de tera-
vTj;, inquit ille b\>.o'MZ a.~o-/.i\'j-K-zxa:, etc. pore Paschatis, quia sententiae eorum obsistebal,
(46) Pastorem vero nuperrime temporibus no- ex Pastore ejecisse. » P. 65. Haec vir praestantiss,
sfris etc. Contra eorum opinionem qui auctorem li- contra pervulgatam illam de Herma Pastoris au-
bri dicti Pastoris velint Hermam esse, cujus S. ctore sententiam qu» tamen vix et ne vix quidem
;

Paulus meminit Epistolse Cme ad Romanos cap. xvi, recentiorum est scriptorum commentum Hermae ;

comm. 14, aut saltem antiquissimum scriptorem
qui ante Hierosolymam excisam vixerit, argumen-
tum alTerl cel. Moshemius, in lib. de Rebus Chri-
stianorum ante Constant M.Saec. 1, § 54, ex vetustis-
sime scriptore Carminis contra Marcionem, quod
Tertulliauo tribuitur; ubi sub fm. lib. iii haic sunt
enim Paulino ascribendum esse Pastoris librum
statuit Origenes lib. x Comm. in Epist. ad Rom.,
ad locura quo Hermas ab Apostolo commemoratur'
aliique praeterea auctorcs, ut ex Eusebio Hierony-
moque constat, idera tradiderunt. Porro nonnulii
apud Germaniam viri docti hunc scriptorem primo
:

saeculo vindicandum, adhuc opinantur; ulrum au-

Jamque loco nono cataedraua suscepit Hyginus. tem novis quibusvis rationibus sententiam suam
Post huncdeinde Piua, Hermas cui germine frrtter
r» confirment, id nondum mihi videre contigit.
Angelicus Pastor, quia tradita verba locutus.
Sed vero opera inter se vult distinguere, Hermoe
Quo versu ultimo Moshemius vult legere cni pro Paulini, et Hermae sivc Hermetis Pii fratris, Gal-
quia, dum alii torlasse melius posuerunt qui. Sed landius in Proiegomenis de Gaio presbytero, § iv,
hac re missa, isthaec scribere vir cl. pergit « Re- pag. XXXI tomi II Biblioth. Patrum, luculenterque
;

liquos veterum de Herina, Pii fratre, locos, ut idem ostendisse ait Justum Fontanium, Hist. Litt.
cum Tertuiliano prorsus consentire et ei librum Aquil. lib. ii, cap. 1. Porro haec ipse scribit Gal-
Pasturis tribuere, doceam, necesse non est. » [Li- landius lectu haud indigna € Quemadmodum viri :

brum Pontificalem et Martyrologia in animo habet apostolici opus antiquis Patribus Pastor seu tiber
Moshemius.) « Testem enim bona fortuna paucos Pastoris appellatus fuit, inde fortasse dorivata de-
ante annos nobis adduxif exceplione majorem et norainatione hujusmodi, quod in toto ferme opere
Herma? nostro aei^ualem, qui omnem extra contro- Pastor inducitur Herraam alloquens et informans :

versiam ponit Pastorem, quem habemus, sasculo ita quoque contigerit, ut et Herraetis libor de Pa-
secundo a Pii, Romani episcopi, fratre, conscri- schate fuerit nonnullis saltera Pastor nominatus ;

ptum esse.... «(Vid. supra, col. 177.) « In hoc igi- quia illius auclor de iis scripsit quse ei prxcepit on-
tur magni pretii fragmento haec de Herma scripta gelus, cttm venit ad eum in habitu Pastoris ut ha-
Ipguntur Pastorem vero nupperime temporibus no-
: bet Catalogus II Henschenianus, unde non solum
stris in urbe Roma Herma conscripsit, sedente cathe- scriptori, sed ejus etiam libro Pastoris nomen in-
dra urbis Romx Ecclesiie Pio episcopo, fratre ejus. haeserit. » Librum autem injuria temporis doperdi-
Haec luculenta IfJOsunt, omnemque virorum doc- p tura fuisse, quem Hermes Pii frater ediderit, putant
torum de Hermfe aetate, loco, conditione, disputa- Gallandius et Fontaninus
'-'
et Fontaninus quidem
:

tionem terminant. Succtdunt alia verba non minus
commemorabilia, ex quibus, quo loco et numero
Herinas in Ecclesia Latina olim haberetur constat..
Excluditur \\]&canone seu numero divinorum libro-
rum, non quidem nimis eleganter et oratione con-
cinna. verum perspicue taraen et evidenter Et
hunc Hermetera nominari debere Hermam negat ;
quem tamen Herma non Hermes auctorem hujus
fragraenti appellare videraus, sicut Hennas pseudo-
Tertullianus habet, Irao, contra, Usuardus Pau-
linura illum Herman Hermelem vocat in Martyro-
logio suo, 9 maii fol. 70, ed. Lovan. Poi-ro fra-
:

iileo legi etim quidem oportet, se publicare vero in
Ecclesia poputo, neque inter Prophetas completum
numero, necque inter Apostolos in finem tcmporum
potest Ait scriptor privatim quidem a piis homini-
bus legi posse Paslorem, negat vero eum in populi
gmenti auctor librura PasLorem dictum, qui Hermaj
exstat, in mcnte habere poterat, et si fingas illum
per errorem Herraae, vel Herraeti, Pii pap;B fratri,
opus ascripsisse, at vero, ut recte ait, sed alio
loco, Freindaller Fidenter hic scriptor de re ista
:

Christiani concione legi debere et neque Propheta-
rura neque Apostolorum iibris adjici posse. Hono-
rificus est hic locus ecclesiis Latinis, plusque in
illis sapienlias etcautionis fuisse, quam in Graecis,
quorum plerisque Prophetis et Apostolis non infe-
rior Hermas visus fuit, demonstrat... Verbum ad-
dam de ratione qua se viri docti potissimum mo
loquitur, quemadmodum de rebus divulgatis qui-
buslibet atque receotibus serraocinari quis solet. »
Interea adversus Gallandium, qui statuit non esse
intelligenda verba frtigmenti de libro Pastoris nobis
cognito, verura de libro quodam recentiori nunc
deperdito, in hunc modum acute respondet idem
Freindaller « An hic posterior libcr Pasloris ad ca-
:

veri dicunt, ut Merman Pn.?/ori5 auctorera ab Herma
Pii pontificis fratre distinguant. In libroPontificali,
nonnuUisque aliis veterum scriptis, locus quidam
ex Hermae, Pii fratris libro cui Pastoris titulum
dederat, producitur de Paschate die Dominico cele-
brando, quem frustra in PastoreEermsi qui ad nos
porvenit, quffirimus. Vid. Jo. Alb. Fabricii Code.v
Apocryphus Novi Testam. tom. III, pag. 761, Ex hoc
colligunt Hermara Pii fratrem, librum reliquisse
a nostro Pastore diversum. Graece Pastor Hermae
hodie exstaret {a), si ad nos integrum delatum
esse libellum hunc dubio careret, non spernenda
esset htBC ratio. At cum Latinam tantura habearaus
interpretationem, eamderaque fortassis rautilam,
omnis expers virtutis haberi debet. Verisimile est
Orientalium et Graecorum Christianorum illos qui
D nonicos novi fflederis libros pertineat, legique in
Ecclesia debeat, uspiam fuisse questionera motam,
per anliquitalem integram nullibi vestii^ium repe-
ritur. Nuliis itaque modis Caius Gallandianum hunc
Hermara indicare sane poterat, cura universa quae
de libro Pasto>is in mediura protulit, stent pro noto
antiquiore altero, qui proinde vel ideo non a veteri
Herraa primi saecuiit, sed in secundo a fratre Pii I,
conscriptus est. »
(47-48) Sedente cathedra urbis Romx Ecclesix Pio
episcopo. Particulara in post sedere addcndara esse
mecura sentit Freindaller. Caeterum id monendum
est, cathedram urbis Romae per decennium te-
nuisse Pium post annura Christi cxl.
(49) Se publicarse vero. For. sed publicari vero.
Graece or,ixo(j'.£'j(79at 84. Sed pro se posuit et Freia-

{a) Grsece prodiit novissime apud Germanos. Edit. 1864,

 199 INCERTI DE SS. SCRIPT. CANONE FRAGMENTUM. 200
sia populo, neque inter Prophetas completum (50) A temporum potest (51)
5* 19* numero, neque inter Apostolos, in finem Arsinoi autem, seu Valentlni )52), vel Mitiadis,

Varise lectiones.
38 Fort. Complctos, Eouth.

Mart. Josephi Routh comraentarius

daller. Interea opponuntur toT; d7coxpj',f.o'.<; libri pu- Valentinum, Basilidem, Marcionem, raemorando
blicati ; Eusebius iib. iii Hist. cap.3, de suis ipsius simul conjunxit. Vide Catcnam iilam in Jobum a
temporibus ac regione agens, hoc ipsum Hermas Comitolo Latine editam ad pag. 237. Neque diver-
opus etiam in ecclesiis 8T,[jtoj'.=j£TQai "publicari seu sum quid fecerunt alii auctores ut exempli gratia
;

publice consuevisse ait et si i.v 6jj.oAoyou[ji£vot<;

legi, Clemens Alex. in celebri \oco Strom. lib. vii, cap,
non reponendum. « Liber aulem hic Pastoris, » ait 17. Imo vero ita scribere Hieronymus videtur de
Freindalier, « majori in honore inter Graecos luit Priscilliano in cap. 121 lib. de Viris III., ut unam
quam Latinos torte quod lingua Graca sit operis
; eamdemque, aut consimilem, noveris esse istorum
hujus vernacula, unde postmodum latinitate dona- haeresim Hic usque liodie a nonnullis gnosticse, td
:

tum est.» Porro postea idem monnit faciliorem in- est Basilidis et Marcionis, de quibus h-cnceus scri-
ter Graecos quam Latinos reperire potuisse locum psif, hoerescos accusalur, defendentibus aliis, non ita
sententiam iilorum qui librum Pas/oris anti()uiorig eum sensisse, ut arguitur. Sic ille. Superest de Mit-
HermaB, a Paulo nimirum salulati, fuisse existima- tiade, homine ignoto, qui hoc loco memoratur, di-
bant, eo quod Latinis scriptor cognitus fuerit in- ;
cere, nullarognatione eum junctum. videri Miltiadi
deque patere causam cur volumenhocmajori apud Cataphrygum, sive Montanidiscipulo, quem auctor
Grrecos quam Latinos in honore sit habitum di- :
d
anonymus
" " contra —'^- '""'>•'•'-'•
'"" Calaphrygas ^-•-
oppugnabat.
"-j
Vid.
cere enim de codem S. Hieronymum, lib. de Viris pag. 73, vol II Beliquiar. Porro ila Freindaller :

Itl. cap. 10: Apud Latinos ferme ignotus liber. Con- « Oborietur dubitatio, qna ratione vir ille in favo-
fer Moshem. supra ad pag. 32. rem Marcionis, quemadmodum Arsinous ac Valen-
(50) Completum, lege compleios. tinus, librutn psalmodicum condiderit. Miltiades
(51) Pottst. Graece, Suvaxov e-jxi. Ait auctor C07i- utique, sive Alcibiades » (nam ita legendum opi-
ira Catapbrijgas, apud Eusebium : Aeota);; ol -/.at nabantur Langus ad Nicephorum, Valesiusque ad
e £^'jXaoo'j[ji=voi;, jjt.i'^ ttt] ooqcu xtjtv £Trtc7UYYpacp£tv Eusebium) » Montani sectaeadhsserat, quem ha^re-
f) £7ri8taTaa(T£j6at Tw xr^t; Tou z-jol'('(e}J.o-j xatv^i; ticus Marcion quadraginta, nisi quinquaginta au-
OtaOrjX-/;; Xoyw* wv fJti^xe TrpoaO^Tvai fJir^x' aiysX^Tv nis, computo aetatis praevenit Quid,inquam, iliead
S^jvaxov, Tqj y.axa t6 ^6x6 TroXtt£tj£56at
euayYsXtov promoveudos sive Marcionis, sive ejus seclatorum
7rpor,pT)[;.evw, pag. 75, vol. II harum Reliquiar. errores, quibuscum Montanisticte hccresi aut nulla,
(52) Arsinoi autem, seu Valentini, etc. De Arsi- aut pene nulla causa communio intercesserat, ne-
noo nulla alibi quodsciam, exstat mentio, sed is gotiorum susciperet? » Denique, quod attinet ad
gente videlur jflgypLius fuisse, sectagnosticus. Va- illud in hoc fragmento ^ov\.eni\im, Basilidem Asia-
lentinum autem Psalmorum librum confinxisse re- norum Catapbrygum constituforem, qui Basilidem
ferunt ex Tertulliani libro de Carne Christi cum Alexandrinum, celebrem illum haeresis gnosticoe
Muratorius, tum Sloschius. Porro in Catena ms. doctorem. Cataphrygum seu Montanistarum, sectse
in /o/)U7n,quae in bibliotheca Bodleiana asservatur, notissimae et Eetate posterioris, statorem iuisse vel
ad cap. 21, vers. 5, uti nos certiores facit Grabius conditorem, unquam audivit ? Nullam porro simi-
tom. n Spicitegii PP. pag. 38, ab Origene memo- litudinem aut cognationem habebant Montanistae
rantur Pfulmi Valentini atque Odx Basihdis In cum Gnosticis, vel Marcionitis quas quidem hae-
Catena quoque in Jobum a Paulo Comitolo Laiine reses tot libris confutavit Montani sectator Tertul-
versa Venetiisque edita anno 1387, ad pag. 345, lianus. Locus unus tantum mihi occurrit, ubi hu-
opuscula eadem Origenes adducit. Ad Marcionem jusmodi quid possit innui in quo nimirumexstat
;

autem, vel Marcionitas, aliquod opus hujusmodi error ille Epiphanii de causa abstinentiae a cibis
pcrtinuisse, nemo, quod sciam, praeter hunc scri- apud Montanistas, quem supra advol. 1, pag. 331
ptorem, narravit. Solum habet Epiphanius, post- indicavi prujterquani quod hic quidem memoran-
;

quam evangelium atque apostolicum Marcionis me- dum est, cum

severius erga pccnitentes se gerere
moravit, aXXa ce ffijvTaYJJta-ca ao £a'jTo5 a^jvixa^e solerent Montanistae, de Basilide hajc scripsisse in
(Marcion) toT<; autou iiXavwiJtivoti;. Haeres. xiii, Strom. VI, cap 24, Clementem Alexandrinum :UXr,v
cap. 9, pai,'. 309, ed. Petavii. Ex quibus operibus 0'JOE Tiaaai; (a[jLapt'!ac) 6 BaatXEtor,; tfTjat, (JLOva; oe
unum Anliiheses dictum TertuUianus sdepius ad- tic axo'J7ta; xat xat' ayvotav dstEjO^ti- Anne
duxit. Seil notabilis est locus Origenis Oratt- ergo, nihil enim bac de re aftirmavefim, si minus
in Lucam pag. 981 ed. Delaruan. Op. Origcnis nostri auctoris ignorantia, at fortasse malevolen-
Ta'Jta 6e etpr,tai TrpOi; tojc a~6 0'jaXiVtivo'j quorumdam, dicebantur constilutorem suum
,
tia
xat BaatX''5oi>, (sic) xat to'j<; aTc6 habere Montanistae, seu Cataphryges, Basilidem
Mapxtwvoc .

eyo'jjt yip xal ajtoi £v

ta<; Xi^et^
tip xaQ' gnosticum haereticum ? Neque vero congesta a me
kaotouc; fja-ffi^^-f^. Hunc colligendum mihi quidem D ista;c abs re aliena essent, si verba, Asianorum Ca
videturcoinmunealiquod exstitisseevangeliumapud taphrygum constitutore, de Psalmorum illo libro,
haeresiarcharum istorum discipulos, sicut ante ad non de Basilile ipso, exponi possent. Qua quidem
Agrippam Castohem notavi, pag. 85, vol. 1 Heti- interpretatione famam auctoris noslri vel facilius
quiar. Valnntino evangolium fuisse auctores sunt, tuebimur. At vero his vcrbis a\\ai\s, Asiano}'um Ca-
Iraeneua iib. iii adv. Hneres. oap. 11, et scriptor faphrynum constitutorem, pro quibus posuit,/l.v/ono
Appendici sl&rinWxiiiix de Prxscript..Hxrel. cap. 49, Cataprygum conslilutore ail Freindaller hujus
prout BuKilidi fuisse ipse tradit Orij;encs in Homi personam in MiKiado, velAlcibiade, latere posse;
lia sua i» Lvc. pag. 932, ut de Hieronymo atque « vcrumtamen hanc ultimam poricopen arbitratur
Ambrosio initio Comm. in idem Kvang. taceam. sensus defectu laborare, el restitutionem ojus de-
Marcionis autcm cvangelium, cx opcre S. Lucaj sperari » C;Bterum de Basilidis Valentiniquc aetate,
confectun:. roliMiraiins est. quam nt tcsfo ogoat. qui paulo post mnrtno? omnes Apostolosoxorti esse
Quid ergo prohibcit (|uin Psalmorum liber quisptam videntur, dixi ante ad pag. 135, vol. primi Reli-
tribus illis sectis communes sibi opiniones haben- quiar. Alque eosdem hffireticos auctor est Clemens
tibus communis fuissc vidoatur ? Nequc tantum in Alexandrinus circalcmpora vixissc Iladriani impe-
loco superius allalo, verum etiam alibi Origenes ratoris, quod de iis tradidit in loco Stromatis vii,
201 M. MINUCIUS FELIX. — PROLEGOMENA. 202
nihil 193 in totum recipimus, qui etiam novum A una cum Basilide 194 Assianura Catafrygum con-
Psalmorum librum Marcioni conscripserunt (53) stitutorem ^^.

Variae lectiones.
38 Fort. Asianorum Cataphrygum constitutore, vel constitutores. Routh.

Mart. Josephi Routh commentarius.

cap. 17, pag. 898, ed. Potteri, quem modo memo- la-jToij ajvjTa^c ('Marcion) toT? (Jtt' auTou TrXavto-
ravi. (i.£voic. Nepos, in Lysandro, cap. 3:
Ita et Gornelius
(53) Qui eliam novum Psalmorum librum Marcioni Hanc {oralionem) ei scripsisse Cleon Halicarnasseus
conscripterunt Eodem sensu Epiphanius in loco su-
. dicitur. Supra posuerat auctor de Pauli epistolis
pra (col. 184) descripto, aXXx 81 juvTaYfAaTa icp' pseudepigraphis, fictx ad hwresim Marcionis.

INEUNTE S.«;CULO TERTIO.

MARCUS MINUCIUS FELIX,

CAUSIDICUS ET APOLOGETA

PROLOGOMENA.
DE M. MINUCII FEIJCIS APOLOGET^ VITA, HISTORIA ET SCIilPlIS,

AUGTORE D. GOTHOFREDO LUMPER, 0. S. B (1).

I. — Minutio, seu Minucio, Marci agnomenerat; g urbium caput erat, diu mansisse, ubi causidici mu-
Octavius siquidem his eum verbis compellavit (2) nere fungebatur, quemadmodum Lactantius (5)
« Non boni viri est, Marce frater, hominem etc. » atque 195
Hieronymus (6) hoc palam aperteque
Caecilius vero: « Quanquam tibi, Jtf arce frater, etc. » asseverant. Ipsemet vero Minucius initio sui libri (7)
Quam nota autem omnibus et nobilis fuit consula- scribit Octavium ad se Romam venisse, atque una

risapud RomanosMinuciorum familia, tam cuilibet cum eo et altero comite paulo post Ostiam peti-
hactenus incompertum, utrum ex ea aut qua ex alia visse t Cum ad vindemiam, inquit, feriae judicia-
:

suam Minucius noster originem duxerit. Neque uUi riam curam relaxaverant, » id est, cum a forensi
magis exploratum qus fuerit illius patria (3). Qui- labore, quo per totum annum occupabatur, vinde-
dam tamen eum ex sui libri stylo in Africa natum miarum tempore vacaret. Nonne etiam Octaviusde
suspicantur (4). Sed hi nec probant, nec probare se ipso, et de Minucio, vel potius Minucii tantum
possunt aliquid durioris Africani sermonis in eo nomine dixit : « Non tamen sacrilegos aliquos et
deprehendi. Nunquid potiori jure dici posset Geeci- incestos, parricidas etiam defendendos et tuendos
lium et Octavium, tanto amoris vinculo Minucio suscipiebamus : hos vero, » scilicet Christianos,
devinctos, revera Africanos fuisse ejusque popula- nec audiendos in totum putabamus (8) ? » Ex qui-
«

res? At saneid, sicutpaulo post videbimus, neque ^ bus liquet illum, cura ethnicus adhuc esset, causi-
ita certum est, neque ex illorum quantavis amici- dici munus obiisse.

tiae necessitudine potest ullo absque dubio colligi. III. — Verum nostra aetate vir acerrimi ingenii,
II. — Neminem vero fore putamus qui negabit Heumannus, dubitari de statu Minucii, eumque enu-
Minucium Romse, qua3 tunc cffiterarum totius mundi mero causidicorum sive jurisconsultorum eximen-

{{) Hist. Iheolog. critica de Vila, scriplis alque non pauca sumpsisse liquet, et a Gypriano in libro
doctrina SS. PP., pars vii. de Vanitate Idolorum Minucii verba non uno in
(2) Minut. in Dialogo, cap. 2 et 5. loco exscripta fuisse. Inde prassumitur eum Africa-
(3) Galland, tom. II, in Prolegotn., Ceillier, Hist. num fuisse ; et ejus scriptio ad Africanum stylum
des Auleurs, tom. II, pag. 122. accedit.
(4) Tillemont, Mimoires, tom. III, H. E. pag. 71 ; (51 Lactant. lib. v Institut., cap. 1.
Basnage, ad ann. 210, 3 Dupinius post Rigaltium (6) Hieronym. in Catalog., cap. 58, et Epist.
ita ratiocinatur « Hieronymus in Catalogo, in quo
: 83 ad Magnum.
temporum stirvat ordinem, Tertullianum inter et (7) Minuc. in Dialog., cap. 2.
Cyprianum eumnumerat. » Minucium a Tertulliano (8) Idem, cap. 28.

Patrol. III.
203 M. MINUCIUS FELIX. 204

dum esse censuit (9). Nimirum, inquit Heumannus, A. IV. — Quod si rcm ita se habere perspicuum sit,

Lactantius, qui primus omnium inter antiquiores illum i uoque consequet! s fuerit, Minucium nostrum
60 munere functum esse Minucium perhibere exi- etiam post christianae religionis professionem, in
stimatur, appellat illum quidem « causidjcum » ea ; eodem munere obeundo perslitisse. Siquidem Ocla-
tamen eleganti notione, quaipsum non « forensem,» vium ad se Romam venissc scribit (13), « cum
sed « christianee causidicum innuat
religionis » ad vindemiam feriae judiciuriam curam relaxave-
quo semel posito, Lactantii verba perperam acce- rant ; » id est, cum a forensi labore, quo per reli-
pisse Hieronymum arbitratur quin et eo procedit,: quum anni tempus distinebatur, incumbentibus
ut sibi propemodum persuadeat haud scripsisse autumnalibus feriis vacaret. Neque est demum cur
Lactantium « Minucius Felix non ignobilis inter
: quis miretur cum Balduino (14), « in tam profano
causidicos loci, » sed, « non ignobilis inter causi- et inimico foro consistere causidicum pium po-
dicos Kcclesiae fuit. » SciUcet, ait, ex compendiosa tuisse ;
» ac proinde non est cur inde potius coUi-
scriptura £cc<? pro Ecclesiae, facile /ocz nasci potuit. gat Heumannus (15) Minucium causidicum Romani
At operam ludere vir criticus comperitur. Mitto lo- fori haudquaquam fuisse. « Hi enim si considerent,»

cumillum Minucianum modolaudatum,quem unum verbis utor Mamachii viri cl. (16), « neque semper
vidit, alioque detorsit Heumannus. Licet enim ex ^ imperatores cavigse ne qui nostrum publicis munc
ejus sententia verba illius loci minus apta existi ribus fungerentur, neque omnes, facile quidem
mentur, quibus ejusmodi lisdirimatur alibi tamen certe confitebiintur tertio saeculo, quo Septimius
;

adeo luculenter suam causam perorat noster « cau- Severus aequior aIiqu;indo quam decessores sui
sidicus, » et quidera « non ignobilis loci, » ut nemo consueverant, nostris(17), etAlexander (18) et Phi-
plane fuerit qui, aequi judicis partes sibi sumens, lippi Augusti, qui nihil adversum nos decernendum

juxta ipsius placita sententiam ferre detrectet. Sic existimaverunt (19), regnum adepti sunt, fas fuisse
igitur ille (10) « Nos cum
: sacrilegos aliquos et Christiano viro in forum venire, patrociniumque
incestos, parricidas etiam defendendos et tuendos eorum suscipere quos aut injuria affectos aut bonis
suscipiebamus hos (Ghristianos)nec audiendos in
; injuste privatos fuisse arbitraretur. » Arnobius
totum putabamus. i Ubi notandum in primis ver- enimvero testatur (20) » magnis ingeniis prseditos

bum «suscipiebamus, d exforosumptum, ut ad eum oratores et consultos juris magisteria christiana

locum ex Wowerio animadversum. « Suscepti » spretis quibus paulo ante fidebant. »
expetiisse,
enim « clientes. Etquis vero dubitet Arnobium his verbis ad Minu-
«Servius ad illud Virgilianum (11):
cium nostrum, imo suum, respexisse, quem inter
Et fraus innexa clienti
ejusmodi oratores et jurisconsultos primas tulisse
« Vult, inquit, intelligi prajvaricatores qui patroni C probe noverat? Quid, quod TertuIIianus, « Hesterni
sunt clientium, quos nunc susceptos vocamus. » sumus, inquiebat (21), et vestraomnia implevimus,
Reliqua porro Minuciani contextus, quem descri- urbes, insulas, castella, municipia, conciliabula.
psimus,itacoheerere noscunturejusmodivocisiliius castra ipsa, tribus, decurias, senatum, forum
acceptioni, ut quisquis integram auctoris sententiam sola vobis reliquimus templa. » Deleat igitur ex
ipsum aliquando saltem,
inspiciat, fateatur oporteat suis Parergis Heumannus observationem illam qua
196 quo terapore scilicet ethnicae superstitioni Minucium albo 197 jurisconsultorum eradendum
esset adhuc addictus, causidici munere fuisse pcr- statuebat vigeatque Firmiani et Hieronymi aucto-
:

functum. Neque vero jure quis regerat Octavium ritas, asserentium Minucium Felicem non igno-
hic a Minucio ita loquentem induci, adeoque illud bilis loci, quin et insigoem inler causidicos Romae

unum ut maxime inde colligi posse, Octavium qui- exstitisse (22).

dem, non autem Minucium, causarum patronum V. — Minucius in paganismo ab incunabilis edu-
egisse. Quis enim, inquit vir eruditus probe (12), catus fuerat, sed in provectiori aetate a gentilium
non intelligat Octavium vel de se ipso, deque Minu- superstitione defecit, et christianam fidem amplexus
ciosimul, vel potiusMinucii tantum nominedixisse. est ;
quemadmodum de seipso testatur, ubi de
« se aliquando sacrilegos et incestos, parricidas n Octavio haec habet (23): « Cum, discussa caligine,

etiam, defendendos ettuendos suscepissc, Ghristia- de tenebrarum profundo in lucem sapientiae et ve-
nos vero nec audiendos in totum putasse ? » ritatis emergerem, non respuit comitem, sed, quod

(9) Heumann. Parerg. Gaetling. x, pag. 208-212. (20) Arnob. adv. Gent., lib. ii, pag. 21, edit.
(10) Minuc. Dialog., cap. 28. Paris. 1656.
(11) Virgil. ^neid, vi, 609. (21) Tertull. Apologet. cap. 37, ed. Migne, t. I,

(12) Le Nourry, Apparat., tora. H, pag. 11. col. 462.

(13) Minuc. Dialog., cap. 2. (22) Videnda M. Minucii Felicis pro se et stalu
(14) Balduin. Disscrt. de Minuc. Fel., § 5. suo Epistola Apologetica ad F. 0. M., id est, Fride-
(15) Heumann. loc. cit., pag. 212. ricum Ottonem Menckcnium, quu, adversus Heu-
(16) Mamach. Orig. et Antiq. Clirisl., tom. III, manni observationem, monstratur Minucium Fe-
pag. 299 seqq. liccm inter jurisconsultos ac causarum patronos
(17) Tertuliian. ad ScapuL, cap. 4. jure meritoquc locum tueri. H;ec epistola transla-
(18) Euseb. E. lib. vi, cap. 16 et 28.
//. ta est in nova Acta Erudilor. 1738, pag. 210.
(19) Id. ibid. oap. 34. (23) Minuc. in Dialog., cap. 1.
 205 PROLEGOMENA, 206
est gloriosius, praecurrit, » id est, Octavius mc in A. dum oppugnatorem, tum bonae nobilissimum prae-
christianas fidei professione preecessit: quod et Cae- stet patronum (28). »
cilius innuit, dum Dialogi initio Minucium rogat Vn. —
Caeterum de aliis Minucii vitae gestis.
« ut, cum in utroque vitae genere versatus fueris, quamdiu vixerit, qualiterque mortuus
altum sit,

repudiaris alterum, alterum comprobaris, »nempe apud anti(]Uos et recenliores scriptores silentium :
iicet gentilium superstitionem repudiaveris, atta- neque de state qua Minucius Felix vixit, scripto-
men fidem christianam comprobaveris ;((in praesen- rum habetur consensio, Henricus Dodwellus (29)
tiarum tamen ita tibi informandus est animus, ut persuasit sibi eum extremis Marci Antonini tem-
libram teneas aequissimi judicis, nec in alteram poribus floruisse, et David Blondellus (30) illum
partem propensus incumbas,ne nontam exnostris aequalem
Antoninum docuit fecit Frontoni, qui M.
disputationibus nota sententia, quam ex sensibus circaannum Christi 160. PJerique non sine ratio-
prolata videatur (24). » Quam pie autem et sancte ne quidem eum numerant in scriptoribus saeculi
post conversionem suam Minucius vixerit, hisEu- tertii ecclesiasticis non satis tamen certum et ;

cherius, Lugdunensis episcopus, docet verbis (25) perspicuum est quibus aevi hujus annis floruerit.
:

« Et quando clarissimos facundia Firmianum, Mi- cujus potissimum imperatoris temporibus Romae
nucium, Cyprianum, Hilarium, Joannem, Ambro- „ vixerit. Guil. Cavens (31) dicit « De aetate ejus :

•n « „<j D _ ... ., ,
qua vixit, nihil habeo quodj pro certo
•
•! !• i pr> , ,
sium ex illo volumine numerositatis evolvam?
1 I

affirmare au-
Dixerant, credo Quid hoc est ? surgunt indocti
: sim si tamen in re obscura dubiaque hariolari ;

et ccelum rapiunt et noa eum doctrinis ecce tibi

; liceat, conjiciam illum, utpole TertuUiano suppa-
in errore volutamur et sanguine Dixerunt istud. ! rem, Cypriano antiquiorem circa annum 22 cla-
et idcirco postea vim intulerunt ipsi regno. » ruisse. Jo. Alb. Fabricius (32) observat, quod
VL —
Fostquam Minucius Christo nomen dedit, omnes consentiant, Minucium a temporibus Anto-
« nominis hujus sacramentis institutus, » ut cum nini, Commodi ac Severi non longe abfuisse. Ze-
Arnobio (26) loquar, jam veritatis vindicem asser- phirini Pontificis Romani aetate Minucium Romae
toremque se praebuit (27). Dialogum itaque per- vixisse conjicit Ceillierius (33) ex Hieronymo, qui
scripsit duas in partes distinctum, quarum altera in cataloge de Vtris illustribus Minucmm inter scri-
pro Ethnicis, altera Octavii pro Christianis
Gaecilii plores qui id temporis exstitere, recensuit.Ejusdem
orationem complectitur eumque inscripsit Octa-
; sententise fuere viri doctissimi Baronius (34) et
vius, ut tradunt Lactantius et Hieronymus imita- : Tillemontius (35). Nostra aetate vir cL Jo. Daniel
tus nimirum Platonem, Ciceronem aliosque vete- adHoven.in epistola ad Gerhardum Meermann,
res, qui ejuscemodi libris in dialogi formam com Minucium Athenagorae aequalem (uisse eidemque
positis illius nomen praefixerunt qui praecipuas in C principem inter latinos scriptoreschristianos locum
eis agit partes. vindicare allaboravit (36).
« Est autem Minucii dialogus, » inquit cLBlack- VII. Praeter dialogum hunc, alium Minucii li-

wallius,» acute, eleganter ac perspicue digestus. brum de Fato vel contra Mathematicos llieronymus,
Tot fere in eo graves sententias quot periodos de- de illustribus capite 58, ita enarrat
Viris » Sed :

prehendis, et sententiae quidem, sponte ex argu- et aliussub nomine ejus fertur de Fato, \elcontra
mento profluentes, solerter orationi sunt intextae, Mathematicos, qui cum sil et ipse diserti hominis,
Rationibus et pugnatet vincit, quantumque acumi- non mihi videtur cum superioris libri stylo conve-
nis,198tantumhabetetsalis.Ingenium anaturaip- nire. » Liber hic, cujus Hieronymus eliam in epi-
si datum non adfingendum, sedad veritatemdicen- stola adMagnummentionem nonex- facit(37),hodie
dam, quam adulterare nescit. Christianorum do- stat. 199 EjusMinucium fuisse auctorem,non cer-
ctrinam criminibus iiberat quae pagani eis objece- tum quidem,simile tamen vero est, ipse enim indi-
ram; adyersariorumque calumnias in ipsorum reli- cat se de fato commentari voluisse,his verbis (38)
gionem tam aptetamque evidenterretorquet, ut se « Ac de falo satis, vel si pauca pro temp^^re, dis-
cum malse causaj fortissimum maximeque timen- putari alias, et uberius et plenius. » Verum, ob-

D
(24) Idem, cap. 5. (33) Remi Ceiliier, Hist. des auteurs EccUs., tom.
(25) Euch. Lugdun. Epist ad Vulerianum, tom. IL chap. 23, pag. 222.
V Biblioth. PP., pag. 771. (34) Baron, ad ann. 211, § 3 et 4.
(26) Arnob., loc. cit. (35) Tillemont., Mimoir., tom. III, iVoie sur Mi-
(27) Le Nourry. Apparat. ad Biblioth. Max. PP., nuce pag. 295.
tom. IV, pag. 19. (36) Quae primum locum occupat in V D. Cam~
(28) Blacliwal., de Praestantia Ctassicor. Auctor., pensibus s\\e spicilegiis critico anttquariis, Campis,
cap. 10, § 9, pag. 195. 1766. Exstat etiam in Lindneri secunda MinuciiFe-
(29) DouvweL. Dissertat. Cyprianica m, § 16, licis editione, 1773.
pag. 12. ("37) « Minucius Felix in libro cui titulus est
(30) Blondell,, de Eucharistia., pag. 119. tamen
Oclaviiis, et in altero contra Mathemalicos, si
(31) Cave, Hist. litferar. script. Eccle., tom.
'^
I.P. inscriptionon mentitur auctorem, quid gentilium
101. scripturarum dimisit intactum ? » Hieronym. Ep.
(32) Fabric. Not. Ad Hieronymum, de Viris ittu- ad magnum 83.
stribus, cap. 58, pag. 153. Biblioth ecclesiast. (38) Minuc,, in Octav. Dialog., cap. 36,
 M. MINUCIUS FELIX. 208
207
sit hoc int^enii
servantecl.Dupinio(39),utruminaliolibrorfeFa/oAturaest. CunQverosatis apertum
moriiruentum interiisse, mirum sane quod Sebast,
amplius disseruerit, et an 200 tractatus, qui Hie
esset quem promi- Nanua Tillemoatius (50), de Minucio ejusque Dia-
ronymi temporibus extabat, is
auctor ali- logo erudite disserens, addal illud legi typis exscri-
serat, an potius inde ansam arripuisset
supponendi, incer- ptura in quadam Arnobii editione.
quis quemdam Minucii nomiue
pag. 189. (40) Tillemont., Memoir., tom. III. pag. 73.
(39) Dupin. Bibliotk. des auteurs. tom. I,

FRANGISGI BALDUINI JG.

DISSERTaTIO

DE MINUCII FELICIS OCTAVIO.

qui mul- B persc-epe fallit, fecit et cum legorent Octavium,
Ut hunc sive libellum, sive dialogum,
:

tisjam siECulis falso creditus est dictusque

esse statim somniarunt octavura aliquera esse librum.

octavus Arnobii adversus Gentes, et

inscriberem, Ridicule profecto et inepte. Saltem Arnobio perpe-

et esse plane liquidoque>ffirmarem

M. MinuciiFe- tua oratione utenti dialogura temere ascribendura
licis Octavium, facile mihi
persuaderunt duo et non esse cogitasent. Verum inscitiae tara cceca
boni, et anllqui, et graves testes auctoresque, quara confidens est audacia. Sane Hieronyraus scri-
Lactantius atque Hieronymus. llle snim suarum bit Nepotianura suum tara in scriptoribus eccle-
Inslitutionumlib. i, cap. U, cital « Minucium
Fe- siasticis diligenter versatura fuisse, ut, si quid ex

ait, libro, qui Ociavius inscribitur. » iis proferretur, statim agnosceret atque discerne-
licem in eo, ut
recitat qua? non ret,quid TertuUiani.quid Cypriani.quid Lactantii,
Et ex eo verba quaedam descripta
patiuntur nos aut alium aliquem, aut alterius
cu- quid Minucii, quid Victorini, quid Arnobii esset.
jusquam, Octavium fingere. Idem lib. v, cap. 'I.lo- Caeterum, tanlo magis miror Erasmura eo loco, il-

quens de Christianorum quos legerit eloquentia, lumdicoErasmum hominem accerrirao judicio prn?-

primo loco hunc Minucium laudat. « Minucius, in- ditum.etlallium scriptorum nimine obtusum cen-
quit, Felix, non ignobilis inter causidicos loci sorem,annotasse hujus Minucii nihil nunc exstare.
fuit. Hujus liber, cui Octavius titulus
est, declarat n Cujus potissimum iraperatoris temporibus Romae
quam idoneus veritatis assertor esse potuisset, si vixerit noster Minucius, nondum mihi satis liquet.
Hieronymus suo catalogo) quo scriptores eccle-
se lotum ad id studium contulisset. » Testis alter in

est Hieronymus, qui hunc, sicuti ipse fatetur,

La- siasticos eo quo vixerunt ordine recensere vidctur,
ctantium secutus, in catalogo Scriptorum ecclesia- illum Origeni proximura, Cypriano priorem fuisse,
sticorum ait « Minucius Felix, Rorase insignis cau-
:
obscure significat. Sed hujus alioqui vel saeculura
sidicus, scripsitDialoguraChristianiet;.Ethnici
dis- vel cetatera ncn indicat. Certe in Cypriani de Idolo-

Octavius inscribitur. » Idem in rum vanitate libello plurima sunt quce tot idem
putantium, qui
epistola arf Magnum, oratorem Romanum,« Mi- verbis in Octavio Minucii leguntur necesse ut sit ;

nucius, inquit, Felix, causidicus Romani fori, in aut hunc ab illo, aut illum ab hoc ea surapsisse.
quid gentilium scri- Hieronymus vero in epistola ab Magnum, loquens
libro, cui titulus Octavius est,
scriptoribus Ecclesiae, etsi Minucium
pturarum dimisitintactum ? » Jam autem non esse de lalinis

hunc librura Arnobii satis patet, cum Minucii esse ante Cyprianura laudet, tamen illam de idolis ora-

apparet. Et vero, quod Hioronymus in eadem epi- liouem 203 ascribereCypriano magis videtur. Sed
stola subjicit, indicare alioqui poterat Arnobii non et in Apologia prosuis adversus Jovinianumlibris,

esse, cum quidera non nisi septem, qui etiamnura
exstant,libros adversus Gentes Arnobiura scripsis-
^ tio Minuciura coramomorat. Sabellicus, scd sine
se lestetur. Cumque alterum quemdam librura
Minucio nostro falso inscriptum fuisse narret, tan-
to miror doleoque magis hunc,qui cjus erat unicus
xa'. YV7;7'.o;;,fuisse illi subreptum, alterique,non
do-
mino, injuste ascriptum, ut el plagio et partu sup-
primolocoTertullianum, secundo Cyprianura, ter-
teste,affirmateum RomrB floruisse quo [tempore
Urbanus ibi erat episcopus, hoc est, temporibus
Alexandri Severi imperatoris. Si ita esset, esset
Minucius antiquior Cypriano, ffiqualis TertuUiano,
nostriquc adco Juriscons. Ulpiano et Paulo. Ve-

posito facta noatro Minucioduplcx injuria essc vi- rum ctsi posleriorem fuisse crcdam, taraen proxi-
raa illa tempora secutum csse existiino nostra
deatur.Sedhajcfrequens est querelade librariorum
:

nihil non temere miscentiura fucinoribns.ForLasse, vero non altingere nisi intervallo longissimo, hoc

ut hunc libellura Arnobio quidam a3cribcront,qua3- est, annorum prope cio ccc.

(Jam styli et argumenti similitudo, qua) imper s Minuciam gentem olim Romac nobilem fuisse
209 PROLEGOMENA. m
memini, in qua quatuor consules Minucii Auguri- A in senatum venire, » Imo vero et ipse Cyprianus,
ni intra annos quadraginla numerari possunt Sod tanquam alter Minucius, in sua Epistola ad Do-
et Minucios Rufos, et Minucios Thermos in Fastis natum {Edit. Oxon. Trnctatu de Gratia, pag. 1),
consularibus lego. Denique et Minucius Fundanus meminit ejus temporis quo, ut ait, « indulgente
Asiffl praeses fuit illustris, ad quem Hadrianus vindemia solutus animus in quietem, solemnes et
imperator non iniquam de Christianis legem misit: statas anni fatigantis inducias sortitur. » At tunc
ut jam nihil dicam de eo cujus in Epistolis memi- quidem secessus amcenos captare se ait, ubi de
nit Plinius, vel quera ille noster laudat Julianus, rebus divinis cogitet. Non dissimilis est narratio
cujus ad Minucium Natalem libri de Jure civiii nostri Minucii. Feiices vero illae feriae, quibus a

laudantur, foro siibselliisque abductus nobilissimus causidi-

His vero omnibus unum Minucium Felicem, etsi cus est ad religiosam sive commentalionem sive
non ejusdem aut gentis aut familiae, facile
fuerit disputationem. Cicero, quod abs nostro Scasvola
antepono, aetate quidem posteriorem, doctrina ta- accepit, narrat {lib. ii de Oralore, cap. 6). « Lae-

men, virtute et, quod primo loco numerandum est, lium cum Scipione solitum esse rusticari ; eosque
pietate multo superiorem. Fuit enim non modo incredibiliter repuerascere esse solitos, cum rus
jurisconsultus magnus, et excellens suo tempore ex urbe, tanquam ex vinculis evolassent : conr;has »
orator sed et, quod majus est, fuit serio Christia-
: etiam « et umbilicos ad Cajetam et ad Lucrinum
nus. Afrum fuisse suspicor, licet id affirmare non legere consuesse, et ad omnem animi remissionem
ausim. Certe Frontonis Cirtensis (Cirta autem fuit ludumque descendere. » Ejus vero exempli statim
nobilissima Numidias civitas, cujus et in Pandectis mihi in mentem venit, cum Minucium audirem, re-
mentio fit) ita meminit, ut in Africa versatum se licto strepitu forensi, cum suo Octavio rusticari,
esse significet. Estque genus dicendi scribendique et in littore Ostiensi suaviter spectare puerilem,
secutus, quale Afri illi, TertuIIianus, Cyprianus, quem describit, ludum. Sed cum deinde audio
Arnobius jam de posterioribus non loquar,
: ut quam in illo secessu et gravis et seria de religione
quos eadem olim aluit Africa illa, inquam, felix ; disputatio fuerit, et quale sit in deserto fornice
fecundaque Africa, quae ut semper aliquid novi consilium, sentio nunquam coactum Roms fuisse
proferre dicebatur, sic etiam religionis nostrae vin- senatum majori de re: nullumque forum, urbem
('.ices et patronos doctissimos acerrimosque protu- nullara, nullum negotium, illi sive otio, sive solitu-
lit, ad ipsius quoque Ilomana^ Ecclesias praesi-
et dini pr.T3tuIero: saepiusque utjurisconsulti eo niodo
dium atque defensionem emisit; nam et ex eadem feriari, secedere atque rusticari aliquando velint,
Africa prodibant hostes minime An in eorum animiOs cadere non
ignavi, neque optare cogor.
improbi minus, quam vehementes calumniatores, C potest sancta aliqua et religiosa et secreto suo
qualis, ne longius abeam, fuit ilJe, cujus jam me- digna rerum divinarum cogitatio? Lactantius in-
mini, Fronto; quem quidem tam impudentem rhe- nuit Minucium sese totum non contulisse ad
torem, quam impium Christianorum adversarium studium rerum ecclesiasticarum. Sed tanto nobilior
luisse, ex Minucio intelligemus. NoIIem hunc fuisse ejus jurisprudentia fuit, quae, qualis esse debet,
Papiriura Frontonem, jurisconsultum, qui in Pan- in republica fuit et rerum divinarum humana- :

(lectis laudatur. Suspicor potius fuisse Cornelium rumque curam et cognitionem conjunxit tanto- :

Frontonem rhetorem, quem Capitolinus narrat que propterea magis ejus exemplum nostri ordi-
fuisse praeceptorem M. Antonini philosophi, impe- nis horainibus commendo, ut saltem diebus ne-
ratoris, et ex cujus etiara schola oratoria accepi- fastis in otio raelioris religionis fastos excolant,
mus nostrum (1) Melitonem, qui
prodiisse illum iisque se dentatque addicant. Habebant oHra fe-
ad Christianorum defensionem eloquentiara suam riantes Romani suam « decursionem Tiberinam, »
convertit ut quod illis impius praeceptor probrum
: cujus mominit Cicero {lib. v de Fin. cap. 24),
asperserat maledicendo, bonus discipulus abster- suamque, ut leges (2) nostrae vocant, « Majumam »
geret respondendo. ad Ostiam. Sed excursio nostri Minucii quam mi-
fSO% Minucium nostrum Romse causas egisse, j) nime aut otiosa aut ludicra fuit ? Digna 203 pro-
paulo ante ex Lactantio et Hieronyrao dictum est fecto, cujus vestigia libenter conspiceret Augusti-
neque hoc ipse dissimulat, cura vindemiarum feriis nus: et illum recessum, in quo habita est dispu-
curam judiciariam sibi remissam fuisse narrat. tatio, salutaret, cum in ecclesia Ostiensi matrem
Sic enim et Ulpianus in Pandectis lege 1 de Feriis suara Monicara sepeliret. Equidem religiosi ejus
rcribit, M. Antonini imperatoris oratione expressum colloquii, quod sancta hgec matrona cum filio suo
f uisse « ne quis messiura aut vindemiarum tempore habuit ad Tiberina (sicuti ipse recitat
ostia illa
adversarium cogeret ad judicium venire. » Sicuti lib. XI Confession.), raeminisse soleo, quoties Dia-
ct Suetonius {cap. 35) narrat Augustum statuisse, logum hunc Minucianum lego.
« ne Septerabri Octobrive raense necesse esset, Queenam esset Romani fori conditio, cum in

(1) Sardensem episcopum, auctorem Apologiae Ostix eos ludos celebratos addit, quorura summa
pro Christianis. Hieronyni. Calalog. fuit •fiOUTiaesTv h xolc, ^:>Xo.-zx'.oi<; uoaaiv, aXXr,Xou(r
(2) Titulo utriusque Codicis de Majuma. Suidas ifxSaAXovxst;.
211 M. MINUCIUS FELIX. 212
eo versareiur Minucius, quaeque Ecclesiaj in ea A. quia iis respubiica saepe carere non poterat, ali-
urbe tunc facies esset, ejus aetatis memoria plane quando togatos esse eos, eteorum quosdam aliquod
ostendit : et quae aliquando scripsi ad Edicta ve- in republ. munus obire passi subinde sunt ethnici
terum Principum Rom. de Christianis, eam rem principes. Christiani imperatores deinde raulto
illustrant. Neque ignota est historia temporum, fuere indulgentiores, qui eos et consules et prae-
quibus Decius aut Valerianus imperavit. Bene fectos urbi atque etiam praetoriointerdum creabant,
vero habet : Jurisconsultis, quorum de jure civili quos alioqui non ignorabant esse acerrimos hostes
responsa legimus, non solum ab religione alienis, religionis, quod intelligi potest vel ex unius Sym-
sed et ejus acerrimis adversariis, successisse chri- machi condilione. Sed facti tandera aliquando sunt
stianum causidicum et illud sive forum sive col-
: severiores, et senatum forumque Rom. perpurga-
legium Rom. togae atque advocationis. quod tot runt et Minucios quosdam esse jusserunt, quicun-
jam annis conspersum fuerat sanguine et cine- que vel jus dicerent, vel causas agerent. Aram
ribus piorum hominum, tandem aliquando voce Victoriae, quae in vestibulo curiaj stabat, et ad
et vestigiis christiani jurisperiti expiatum atque quam senatus jurare atque sacrificare solebat,
consecratum fuisse. Arnobius libro primo gloria- jampridera everterant, ipso etiam <;t Symmacho (5)
tur, et oratores et jurisconsultos, magnis, ut ait, et senatu reciamante. Sed effecerunt postremo,
P
ingeniis praeditos, transiisse ad Ecclesiam. Gredo nt non modo a tali superstitionelibcri essent omnes
equidem, cum id scriberet, de Minucio eum suo togati, sed etiam ut nulla in foro nisi christiana
cogitasse. Multos ejus ordinis fortasse numerare esset illa jurisprudentia, cujus jam olim aliqua in
vix potuisset. Sed Minucii tamen exemplum quos- Minucio nostro effigies fuerat.
dam secutos esse credo ut et Minucius habuit,
: Minuciani hujus libelli inscriptio, et dialogi
quos in eodem stadio sequeretur. Saltem Hiero- forma, antiquum eruditumque scribendi morem
nymus ad Magnum, ubi Minucium laudat, memi- refert. Genus dicendi est argutum, acre, vehe-
nit duorum Romanae urbis senatorum, Hippolyti mens pressum, densum, nervosum, crebris
: est
et Apollonii, qui, ut et inter Scriptores eccle- sententiis compactum, omniumque antiquitatum
siasticos referrentur, Quid dicam de
meriti sint. atque historiarum memoria refertum, et in quo
illo (.3) Vettio Epagatho Lugdunensi, qui olim et plures sententias quam periodos numerare possis.
multis quidem ante Minucium annis et fuit, et par- Nam neque verbosi olim fuerunt Christiani, qui
tim ignominiae, partim honoris causa (ut varia verba dare nondum didicerant et eorum patrcni :

tunc erant hominum de religione judicia) publice erant homines docti, ac, utuno verbo dicam, poly-
appellatus est (4) advocatus christianorum ? An histores. Quod ad falsa crimina attinet, non tam
horum causam aliquando in foro Roman. Minucius C verbis et libellis, quam vita et re ipsa refellebant
egerit, nescio. Certe Tertullianus vix hoc licuisse adversarios.
significat. Tam odiosa tunc erat eorum sive reli- Quaestio quae hic proponitur, et causa qua de
gio, sive Ecclesia, cui status reipublicae imperii- agitur magna est, de religione nempe vera aut
que Rom. adversabatur, totque jam erat publicis falsa. Acerrima utrinque est actio atque conten-
nominis Christiani
praejudiciis confossa, ut ipsius tio. Exitus et victoria est qualis esse debet, ubi
confessio ad damnationem satis esset. Tantum verum cum falso Malarum partium ve-
confligit.

abest, ut hujus religionis esset, quae libertatis hemens patronus bonarura gravis hostis est
et
erat, assertio. Sed tanto magis interea miror in Caecilius Natalis. Harura contra vindex et illarum
tam profano et inimico foro consistere causidicum accusator acerriraus alque justissimus est Octavius
pium potuisse. Mirum vero, cum jam annis prope Januarius. Medius sedet bonus judex atque arbi-
ducentis orbis Romanus et palam et publice et ter Minucius Felix. Contentionis occasio fuit,
libere Christo nomen dedisset, auctoribus ipsis quod cura hic cum duobus illis, quos nominavi, in
imperatoribus, visam esse legem necessariam, littore Ostiensi ambularet, ab Octavio Christiano
quae et tandem lata est, ut in nullo foro vel advo- reprehensus sit Caecilius ethnicus, qui occurrens
catus vel causidicus 204 esset ullus, vel jus j)
idolo Serapidis, illud colere se significasset. Sane
postulandi quisquam haberet, qui Christianus non 205 olim,Pisone et Gabinio coss., Serapidis sacra
esset. (Lege 8. Cod. de Postulando.) Quam Capitolio et urbe fuerant ejecta: sed postea fue-
fuit itaque nobile Minucii nostri exemplum, qui runt restituta, et in suburbiis facile haerebant.
bonarum partium, quantum patronus Ro- potuit, Reprehensus Caecilius frerait, et tanquara irritatus
mae fuit, quo tempore nondum impune hoc licebat graviter in Christianorum religioncra invehitur
certe Christianis tunc erat interdictum foro, neque suamque simul superstitionem dcfendens, Ocla-
iis jus postulandi praetor dabat. Verum etsi ma- vium veluti lacessit. Sed imprudens incurrit in
gis illi palliati quam togati esse solerent, tamen adversarium fortem et acrem et, ut ille uit. :

(3) Martyr Lugdunensis sub M. Antonino et L. (5) Symmachus lih. x, epist, 54, cd. Jureii, sive
Vero. Tesles Euseb. //. E. lib. v cap. 1, et Gre- 61 Scioppi, ad
ed. Valentinum, Theodosiura ot
gor. Turonensis, iib. i, cap. 29. Arcadium A A A.
(4) riapax>,r,To; XptTiiavwv. Euseb. d. 1.
213 PROLEGOMENA. m
Fragili cupiens illidere dentem ^ audacia exagitat Dei providentiam, prope ut ille (6)
Infregit solido. {Boiat. lib. u, satv: 1.)
Cotta apud Ciceronem in libris de Natura deorum
Causae status aon unus est. Ceecilius varie et Octavius Providentiara defendit, neque iis etiam
confuse agit de muitis. Octavius pleraque et depel- argumentis uti dedignatur, quibus Velleius apud
Ijt soia inficiatione, et retorquet justa recrimina- eumdem Ciceronem refellit Cottae vanitatem. Caeci-
tione. Quaedam ingenue confitetur : sed jure de- lius exprobrabat, Christianos Deo, ut cuidam Fato,
fendit. Itaque haec disceplalio partim facti, partim addicere. quidquid agitur geriturve. Absverbo Fati.
juris quaestionibus constat. Tertullianus antea, et tametsi odioso propter iueptias Stoicorum, qui ea
ante Tertullianum Justinus et Athenagoras, quo- voce abutebantur, non abhorret Octavius. Seddon-
rum exstant apologetici, libelli,etpo3teaCyprianus giorem ea de re disputationem in aliud tempus re-
partim contra Demetrianum, partim in libello de jicit, et eum veluti scopulum caute refugit. Sane
Vanitate Idolorum, et multo deinde magis Arnobius Hieronymus in Catalogo, et ad Magnum {Epist.
atque Lactantius hano causam egerunt: et usi olim
Lxxxiv), testis est quemdam de Fato librum
plerumque sunt non iisdem modo Minucioinscriptumfuisse :sed falsam fuisse inscri-
et sententiis et
argumentis, sed et verbis et formulis. Sic enim ptionem monet. Credo illia quibusdam esse ascri-
majores nostri eadem de iisdem, ut ille olim dice- „ ptura, quia hic videbatur tale aliquid esse pol-
bat, dicere solebant. licitus. Arnobius, quem Minucii discipulumet imi-
Atque utinam posteritas tale observasset exem- tatorem appellare soleo, modo adversarios de fato
plum, ambitiosa novitas bonam antiquitatem non accusat, modo etiam Christianos eodem nomine
inquinasset. Velim saneApologiaseorum,quos dixi, accusatos fuisse ostendit : et in utraque tamen
cumhoc Minuciano libello conferri : utalium aunc causa, cum ad rem venlum est, haeret et nescio
commentarium colligere non sit necesse. Multa ex quomodo attonitus i~iiz'.. Nam (juvat enim propter
veterum philosophorum disputationibus, et poeta- Minucium et quosdam alios obiter hic notare) lib.
rum fabulis,et RomanaGraecaque historiasubtiliter vii, posteaquamexagitavit fatura, praesertim quale
et docte hic repetuntur. Verum ineptum esset iis Stoici fingebant : « yastamen, inquit, partes, quia
de rebus annotationes multas et otiosas hoc loco res nimium longi est multique sermonis, inexpli-
inculcare. Mallem quae ad antiquitatum Christiana- catas transcurrimus atque intactas. » Idem lib. ii,

rum memoriam pertinent, copiose explicare. Sed cum scriberet Christianos urgeri rogatos, an sine
et harum commentariisaliusdabitur liberior locus: voluntate Dei quidquam fieret ? tam se utrinque
nam iis, quos jam inchoavi, absolvendis aliquando premi sentit, ut, ad elabendum, deprecatione cu-
me dedam. Jam vero praeter illos, quos di.xi, libel-
jusdam ignorantiae utatur. Si, inquit, cuucta )i

los valde velim comparari adver- C ejus voluntate conficientur, nec citra ejus nutum
etiam hic legi et

sarias orationes Symmaohi et Ambrosii ut quam quidquam potest in rebus vel provenire vel cade-
:

causam acriter quidem, sed privatim tamen, quo re, necessario sequitur ut mala etiam cuncta volun-
terapore Christianis palam esse vix licebat, actam tate ejus intelligantur enasci ; sin autem dicere
esse ex Minucio audiemus, eamdem multis post voluerimus, pessimorum ab eo rejicientes causas,
annis publice in aulico cousistorio iterum iterum- mali esse conscium, generatoremque nullius ; inci-
que agitatam in eaque nobilem Romanorum sa-
: pienl videri aut eo invito res pessimae fieri, aut,
crorum palronum, qui est Pontifex maximus et quod sit immane dixisse, nesciente, ignaro ac
prtefectus urbi erat, cum maximo et acerrimo nescio. »
Antistite Christianae religionis commissum, quo Quid igitur tandem, inter has veluti symplegadas
tempore nostri liberi erant, et bona aequaque con- constrictus, quaestioni respondet? » Respondeamus
ditione, audiamus praesertim cum judex et arbi-
: inquit, necesse est, nescire nos isla, etc » Justinus
ter sederet, non modo tam religiosus quam Minu- antea in sua Apologia non dubitaverat ttjV tyjc s'--
cius, sed multo majoris auctoritatis, et qui rem [jLap|jLEvrjC avdcYxrjV, ut appellat, aperte inficiari,
benejudicatam exsequi, et adversarii calumniatoris planeque rejicere,dum scopulum unum, quem im-
petulantiam reprimere atque coercere posset. Si n minere alioqui putat, vult effugere. Atqui tunc in
quis denique hic adjungat Augustini libros de allerum incurrit, quem non minus aut Minucius
Civitate Dei, ad Octavii disputationem multum lucis autArnobiusreformidassevidetur. TandemveroAu-
et splendoris adjunxerit. Egointalibus commenta- gustinus in eadem Africa volens veluti persolvere,
riis nunc describendis non immorabor; sedbreviter quodMinucius pollicitus esse dicebatur, et quod hic
tantum delibabo quaedam capita Minuciani libelli, praestare fortasse 201 vix potuisset, cumulate de-
ut lectorem praemoneam, pecdere, subtiliter exposuit in hac quaestione me-
206 Ccecilius principio laudat nescio quam sive dium quidpiam, quo satisfieriposse judicavit utri-
Academicam axa-aXY)tj/(avsivePyrrhonicam l-o-/r^v, que difficultati. Sciebant et Minucius et Arnobiu
quasi nulla esset religionis scientia ; et Epicurea quaenamolim fuisset dissensio disputatioque inter

(G) Tran^posita et confusa vocabula. C. enim videntiara impugnat : cuj. C. Cotta, Academicus,
Velleius, senator, est ille Epicureus, lib. i, de respondet a cap. illoxxiad finemlibri. Adde initium
Orat. cap. vi, quid inde, ab vm capite ad xxi, Pro- libriii. (LiNDNEB.)
215 M. MINUCIUS FELIX. 216

Chrysippum et Diodorum iiepi SuvaTwv xat elfjiap- A. Numen invocat : sicuti et Lactantius lib.ii, cap 1,
|j,£v7;?, sive de Fato. Nam
nos ex Cicerone atque et ait ethenicos, cum jurarent, Deum potius, quam
Plutarcho illam utcunque cognoscimus. Sed ne in Jovem nominasse. In anliqua formula jurisjurandi
hujus quidem judicibus et arbitris nostri quidquam Rom. nominatur Diespiter. Sed Cicero, lib. vii
deprehendebant, quod omninosequerentur. Itaque Epist. ap Trebat., dixit, « jurare Jovem lapidem. »

quamdiu non liquebat, amplius pronuntiare quam Ssepe etiam Jovis meminisse olimjurantes constat,
temere aliud statimque defmire maluerunt. et apud Graecos Zeu; 6'pxio; est appellatus. Mirum
Redeo Cascilium. Is suorum numinum antiqui- vero, quod Csecilius gloriatur, ignotis etiam numi-
tatem, passimquereceptam auctoritatem, quantum nibus Romanos aras exstruxisse. Nam quid hoc
potest, tuetur. Christianorum Deum verum et uni- hoc aliud est, quam errorem confiteri ?Talem aram
cum exagitat ; et eos interea tanquam aO^ou? pro- Paulus Athenis vidisse se ait, et ex ea sumit ar-
scindit. Octavius idolorum fabulam et vanitatem gumentum conviencendae hujus ignorantiae, docen-
salse traducit, iisdem etiamverbis usus quibus Cy- dorumque Atheniensium. Neque in Attica raodo,
prianus in eodem argumento utitur. Neque vero sed et in Elide fuisse aras ita inscriptas, testis
difficilis fuit rcprehensio, cum quidem et ipsius est (7) Pausanias. Et fortasse postea Octavius, cum
Ciceronis libri de Natura deorum veluti suffraga- t. docereCasciiiuminstituitjPauli exemploinderepetiit
rentur. Nam et Arnobius, lib iii, post principium, suae catecheseos de veri Dei cognitione principium.

testis est, proptereaquosdamChristianorum hostes IUud quoque mirum videri posset. Cgecilium glo-
aiiquando <> mussitasse, libros illos jussu senatus liari, «quae apud alios populos singula numina
abolendos atque concremandos esse. » Quid ? res coluntur, universa Romae coli » nihil ut supersit, :

ipsa quae abssuis quoque cultoribus est irrisa(nulla quam ut suum Pantheon gloriose ostentet. Atqui
enim unquam stultior atque ineptior fabula uUius obstabat lex Romuli, quae peregrinos deos coli ve-
superstilionis fuit), ultroseserefellebat. Sed et quod tabat. Obstabat Ciceronis sententia, qui confusio-
huc pertinebat, Minucius ex
facile describere potuit nem religionum alioqui fore pronuntiat. Sed pere-
TertuUiano, Justino, Athenagora, Theophilo ut et : grinos fortasse non judicabant, quia jam erant
postea ex Minucio Arnobius, Lactantius, Ambro- publice acciti, et veluti civitate donati. Sic urbs
bIus,Augustinus, eum eamdem causam agerent. illa, quae ab Athenaeo (lib. i, cap. 17) scite dicta
Certe quod Octavius de Saturno narrat, Lactantius erat eiTiTOjjiTj ttjc oixoupievTii;, salse abs Theophilo
ipsum Minucium auctorem laudans repetit, latius- nostro ante Minucii aetatem, appellata est E.T:iTO[jn^

que exponit lib. i, cap 1 Ut autem Octavius totam

-1 . TT]; 8etatoai(i.ovia<;. Nam
TertuUianus {de Spe-
et

fabulara Romanae superstitionis salse subsannat, claculis, c. 6) dixerat, « in ea consedisse conven-

slc et ipsorum oraculorum, quibus tantopere glo- ^> tum daemoniorum, » curiamque deorum. Interea
riabantur ethnici, vanitatem eleganter ostendit ; ac non temere adjecit, illic quidvis colere, jus fuisse,
ante suam quidem aetatem oraculum Appollinis praeter Deum verum.Estque profecto memorabile,
Pythii desiisse significat, sicuti et Plutarchus fate- quod Augustinuslib. ideConsensu Evangelistarum,
tur temporibus Adriani imperatoris plane defecisse. cap. 18, scribit, cur illum unum non coluerint
S:c enim, cum Ghristianse religionis veritas invale- Romani, qui colebant omnes alios. Quia, inquit,
sceret, necesse fuitevanescereimposturam illorum solumse coli voluerit, illos autemdeos Genlium, quos

Twv y^^T^rzrip[i.o^.Vovvo Octavius de daeraonibus et isti jamcolebant, coli profiibuerit. Cum autem de
eorum. cum abs Christianis adjurantur, trepida- ipso Christo quaereretur, alia etiam cauaa fuit, cur
tione narrat, quod antea Justinus et Tertuliianus senatus reclamaret. Porro, utAugustinus in eo li-
in Apoiog.etCyprianuscontra Demetrianumetpost bro multa inculcat, quae ex nostro Octavio repetita
ea Lactantius lib. quarto. cap. vicesimo septimo. videri possent sic et, quod eleganter respondet de
;

Itaque facile refellit ipsum quoque Ulpianum, Chri- excidio Hierosolymitono, Octavii de eadem re re-

stanos, ut impostores, hujus, ut vocant, exorciza- sponsionem confirmat. Sedsingula nunc describere
tionis causa,irridentem Legel, de E.xlraord. Cognit. nihil attinet. Redeo ad Minucianum auditorium.
Imaneononfuisse exorcismos posterioribus quoque D Gaecilius Ghristianos accusat, quod « templa
temporibus, et fuisse frequentes inEcclesia, intel- tanquam busta despiciant. » Fatetur Octavius.
ligiquoque potest ex Optato Afro et Augustino, Nam et Glemens Alexandrinus in IIpoTpeTTTixtij

scriptoribus aMinucio minime alienis. antea probaverat, illa esse (8) sepulcra. Sed Arno-
Sed et dc Deo unico multa Octavius inculcat, bius lib. VI « templa busti superlata fuisse ait. >>

non dissimilia iis, quaj Justinus Trepl Movap^. et Gaeterum Ghristiani alia postea ratione ex suorum
Clemens Aiexandrinus collegerant. Nam et utrum martyrum sepulcris, non modo templa, sed et alta-
que legisse noster potuit. Neque vero prajterit, quod ria effeceruut. Neque non potuit Minucius ea vidisse.
Cyprianus urget, ipsum quoque vulgus naturalitcr Sed ita est profecto. Et si majores nostri rcligionis
appellare Deum *08 unum et singularem, cum nomine multa facerent in specicm similia iis, quae

(7) Pausanias y£/ifu;. i, cap. 14 dtYvtoffTwv Oewv xvuvTei; twv elSwXcov Ta Tejjiivr), Tatpou; xiva? r^

Pu)|a6c. 8ea|jicoTi[^pia.

(8) Glemens Protreptrico ad Gentes, p. 58 : Aet-

 PROLEGOMENA. 218
217
tamen, «09 quia alius erat A stiano non licuisse cremare, et (ineunte) libro de
ab ethnicis fiebanl :

Resurr. carn. ridet eos, qui « atrocissime, >> ut

finis aliusque usus, sua sacra defendi posse scie-
exurunt defunctos. »
bant, etsi aliorum xaxo^TjX(av damnarent. Sacrifi- ait, «

ciorum Romanorum ritus quam valde irrident At- !

Porro Augustinuslib. XI Cor2/"m. significat in ec-
clesia Ostiensi peculiarem aliquem etiam
qui non dissimilis olim eorum, quas lege divina fuisse

Judaeis mandata erant, forma fuit. raorem 210 humandorum corporum. An is quoque
Estsi autem Christiani aetate nostri Minucii sua jam tum in usu esset, cum ibi ageret Minucius,
teiapla superbe attollere ad exemplum ethnicorum nescio. Ridiculum vero, quod Caecilius, severus
nonpossent: tamen suas saltem habebant cry- scilicet censor, Christianos accusat, quia neque
ptas, et quasdam etiam a^des et domus sacras in unguentis delibuti, neque sertis rediDQiti essent.

apertis et editis locis, ut Tertullianus ait, et lu- Mirum, quod interea non miratur, eos tamen usos
benter conveniebant ad illa suorum martyrum jam tum fuisse oleo et chrismate. Sane sobriam,
sepulcra quae xottx7]TY;pta vocabant. Nam et hafic
: siccam frugalemque vitam, hoc est ab unguentis
illis permisisse Gallienum imperatorem (qui Mi- alienam, ipsi etiam ethnici laudare solebant et :

nucii aetatem non longo intervullo attigit) Euse- Plato ex sua Republica, quam optimam suo judi-
bius scribit. Ridet aulem quod Chri-
Caecilius, ^v (,[q fingit, Homerum non ejicit nisi unguento per-

stiani suos jam vita functos non tam mortuos esse fusum et vittis redimitum, et, ut hic noster Octa-
quam dorraire dicerent et crederent corporuraque vius ait, « coronatum « cum significaret sese ha-
:

resurrectionera jactarent. Atqui et apud suum berenolle cives tam molles. Ac ne longius abeam,
Homerum {Itiad. il v. 344) legerat, 67rvu)ovxa<;
Vespasianus quemdam unguentis madentem, et
EYiipEtv, et apud Virgilium [JEneid. iv, vers. 244) gratias agentera pro irapetrata praefectura, aversa-
« soranos adiraere, » in vitam cura de raortuis tus, « Mallera, inquit, allium oleres. » Sed quid non
revocandis agitur. Quid praeterea hic responderit objiceret Caecilius, cura etiam Christianos accu-
Octavius conferri potest cum iis, quas antea Theo- set, quia flores naribus supponerent, nec capiti
philus, Athenagoras, Justinus, TertuIIianus eadem coronando imponerent ? Atqui ipse Lucianus in suo
de re scripsere. Nam hoc secutus Minucius est, Nigrino ipsos Romanos rectius irridet, quod
Ridet Caecilius {cap. 12) Christianos, quod cada- Christianos hic non imitentur, et faciant contra
vera ungant, non coronent. Atqui el Romani, etsi naturam, planeque nihil aut sapiant, aut sentiant.
quid agerent ignorarent, unguenta funebria habe- Adde Tert. de Cor. mil.
bant. Notus est ille Ennii versiculus :
Lucianus in Peregri-
Caeterum Gaecilius, ut alter

no, Christianos irridet, quod colant horainera

Tarquinii corpus bona femina lavit et unxit.
crucifixura. Octavius breviter negat hominem tan-

Et licet Leges xii Tabb. servilem uncturam tum esse, quera colant : et regerit, adversarios
cadaverum, ut ait Cicero {de Legib. lib. ii, potius esse qui reges tanquam deos
aveptoTro).a-:pai;,

cap.2'i), tollerent, aliara tamen relinquebant : et colant, et per eorum etiam genium jurent: quin
ipsi jurisconsulti inter justos funeris suraptus imo gravius puniant ita pejerantem, quam si quis
unguenta referunt (L. Iricesima septima, de Relig. suum Jovem jurando sciens falleret. Suspicor hic
et Sumpt. fun.). Quod ad « coronas cadaverum » notari quaradara constitutionem Alexandri Severi
attinet, fatetur Octavius Christianis ineptas vi- quae tamen relata est in libros Juris L. ii, C. de
deri : et eos propterea in eo genere ethnicos imi- Rebus credit. Sane olira Christianos noluisse uti
tari nolle. Tertullianus in libro de Corona tali formula jurisjurandi, testis est TertuIIianus
{cap. 13), ait « a saeculo coronari et ipsas Libiti- in Apologetico.Sed tanto magis rairor eam poste-
nas : » et ipse Gicero pro Flacco {cap. 31) riorum Cassarum Christianorum legibus cora-
meminit « aureae corouae impositae mortuo » cui- mendari.
dam « Castricio. » Verum quid antiquae leges Rom. Caecilius contumeliose objicit Christianos etiam
de coronis cadaverum statuerent, dixi ad Duo- « ipsam crucera adorare. » Negat Octavius. Adver-

decim Tabb. Denique ridet et indignatur Cffici- D sarius iis, ut furciferis, maledicit. Noster (non
lius, apud Christianos « cadavera humari, » non enira eura pudet crucis Christianae) cruciferos suo
€ uri. Verura est vetus illud, « Risu inepto ni-
» modo non recusat, et de suae crucis signo
dici
bil est ineptius. »Quid Octavius ? Simpliciter re- religioso (quod certe majoribus olim nostris fa-
spondet, antiquara esse suam et meliorem sepeliendi miliare fuit) respoudet, quod antea Justinus et
consuetudinem. Quod et Arnobius respondit. Nam TertuIIianns scripserant, et postea Lactantius lib.

et post Minucium mota iterum hfec quaestio est. IV, cap. 27, Nara et quanti illud fecerit Gonstan-
Atqui Romani poterant sui saltera Ciceronis li- tinus, notum est ; certe ut vulgo res minus esset
brum secundum de Legibus {cap. 22) legisse, qui ignominiosa, edixit ne deinceps facinorosi cruci
hunc morem defendit et confirraat. Et Plinius lib. affigerentur. Non desiit tamen Julianus Apostata,
VII, cap. 54. « Ipsura, inquit, cremare apud Roraa- ut Caecilius, Christianis ignominiae causa expro-
nos non fuit veteris instituti : terra condebantur. » brare crucis cultum, sicuti ex Cyrillo intelligi

Sane Tertullianus de Corona {cap. 12) ait Chri- potest.

219 M. MINUfilUS FELIX. 220
Mira est impudentia calumniae. Eo tandem eva- A ^schylus ait, ttjv i.l-/,^nm avaTiGivai z^) XP^^^V-
sit,ut nescio quac sacrorum monstra Christianis Non erant impostores, qui verba d&rent non :

objicerent adversarii, « et qualia demens (9) (ut homines clamosiet impotentes, qui conviciis, ma-
quidam pocta dixit) .'Egyptus portenta colit. » Audet ledictis,libellis famosis adversarios vicissim oppri-
etiara Csecilius fingere illos « adorare caput asini, » mere vellent. Rebus ipsis falsam refellere, et eo
quanquam primus hoc non finxerit. Octavius tam tandem modo vincere sedendo et silendo malebant
putidam calumniam inficiatione depellit, et id el bona interea conscientia sese suslenlabant
potius de adversariis 211 vere dici posse, recri- atque consolabantur. Sic bonam causam age-
minando probat, secutus suum Tertullianum banl bene.
{Apolog. c. xvi), qui et Christianos vulgo dictos Mirum rursus,Caecilio tam insolentem vi&am es-e
esse asinarios, Christum ipsum auribus asini-
et illam intereosw fraterni nominis communionem,
nis tanquam aliquem Midam ab impio pictore SlScuraet ipse Ulpianus scripserit, eura, qui
expressum fuisse narrat. Talem autem confictam fraeterna charitate diligitur, non sit, etsi frater
fabulam esse significat, quod Cornelius Tacitus recte tamen Fratrem simpliciter appellari, quod et
mentiendo tale qnidpiam de Judajis recitasset. in libros juris relatum est L. quinquagesima octava
Verum et ante Tacitum multis annis Apio Alexan- ^ de Haered. instit. Quin imo et olim ipsos Essajos,
drinus tempore Caligulae in Judaeis accusaverat ante tempora Christianorum, ita sese invicem
quamdam i5voXaxpj!av. Caeterum, cum Josephus tale compellassc, didici ex qnodam Philonis fragmento
mendacium jam refutasset, minus ignoscendum est quod exstat apud Eusebium ept TrpoTrapacr/.ejYi;

Tacito, qui in eo perstat, minime vero illis, qui (lib. vni, cap. 12).
majori etiam impudentia Christianis hoc probrura Horribilius est alterum, quod objiciebatur, « cri-

aspergunt. men infanticidii : » ccepitque haec calumnia paulo

Turpius est quod Caecilius eodem pudore clami- post tempora Trajani, et ad Constantini aetatem
tat,eos « colere nescio quae pudenda. » Ecquo ruit perduravit, et quidem cum tragica suspicione cu-
impura maledicentia? Octavius suee verecundiae jusdam coenae Thyesteae. Sed unde haec suspicio ?
esse intelligit, id longiori oratione non refellere An quia Christiani dicere solerent se vesci cor-
interea audire cogitur alia non minus nefanda, pore et sanguine Ghristi ? sicut e diverso narrat
cum Caecilius declamaret nefarios esse Christia- Augustinus quosdam aliquando existimasse ab
norum coetus antelucanos, incesto et parricidio Christianis adorari Cererem et Bacchum, cum
pollutos, prope ut olim erant Romae Bacchanalia. audirent in eorum rnysteriis tanti fieri panem et

Octavius talia criminanon solura abs suis depellit. vinum, neque alioquirem intelligerent. Quid di-
sed etiam retorquet in adversarios. Quam incesta C cam, quod Epiphanius (11) narrat, quondam hacre-
essent Romanorum sacra non estignotum. Nam et ticos, qui Gnostici et Cataphryges et Pepuziani
eorum poeta (10), « Nota Bon«, inquit, secreta appellabantur, se vero Christianos esse mentieban-
deae. » Diu etiam humanas victimas immolarunt: tur, commisissequod hic Caecilius omnibus Chri-
etsi in aliis gentibus hanc, non jam dico sanctam, stianis objicit ? Sed an aequum fuit, ut viris bonis
sed sanguinariam et sceleratam feritatem reprc- propterea affingeretur, quod ab iis erat alienissi-
henderent. Est autera raemorabile, quod Plutar- mum ? Adversarii loco probationis obtendebant
chus in Problera. narrat, eos obtendisse ad hoc famam et rumorem.Sed nuUo quoque jure id fieri,
suum factura excusandura, aliorumque damnan- leges civiles pro nostris respondebant, et ipse
dura. Mirum vero Christianis sacra talia objecta Quintilianus (12) dixit, « nulli non etiam innocen-
fuisse. Fuit tamen vetus et diuturnahaec calurania: tissimo accidere posse fraude inimicorum, falsa
et quidem promiscua^ libidinis suspicionem facile vulgantium, ut sinistro rumore laboret. » Quam
augebat quorumdara credulitas, qui alios ex suo vero procul abessenl Christiani ab omni homi-
ingenio cestimant, et nocturna promiscus! multitu- cidio, salis Octavius ostendit, cum ne homicidiura
dinis coitio, et quia Christiani sese fratres soro- quidera in ludis gladiatoriis spectare eos per
resquo appellarent, atque etiara osculo sese invi- j) suara religionera potuisse narrat, quod el antea
cem exciperent. Quid dicam, osculo quosdam ira- Theophilus dixit ad Autolycum; eteodem temporc
pudice abusos esse? ut et fatetur et conqueritur Athenagoras in Apologia, el latius Tertullianus in
Clemens Alexandrinus in Paedag. Christiani satis libro de Spectac, et postea Lactantius lib. vi, cap.
multa castissirai sui pudoris testimonia opponebant. 20. Sed neque CKSffl pecudis sanguinem guslasse
Sed nihil aut impudens raalevolentia, qua; ut nostros Minucius affirmat, sicuti et Terlullianus.
linguara habet intemperantem, sic ncque frontem Sic cnim, quam apostoli repetitam Noha3 legem
neque aures habet. Sane et olim Apionem tale rursus tulerant, multis saeculis nostri diligenter

quidpiam dcJudffiorum ccctibus confinxisse narrat observarunt, non rainus quara apostolicum in ca-
Joscphus. Ergo nihil noslris tali infamia oppressis dem Synodo decretum r.tpl iropvEfa;. Certe quam
aliud supcrfuit, quum, quod scite ct elcganter honestum, religiosum, pudicum castumque fuerit

(9) Juvonal. Satir. 15 incunte. 11) Epiphanius, Ilacresi xlviii, sect. xiv, p. 416.
(10) Id., Satir. 6, vers. 313. 12) Quintilianus, lib. v Instit. Oral., cap. 3.
 221 PROLEGOMENA. 222
Christianorum solemne convivium, quod a^fi-^zr^y A nunquam Albiniani, nec.Nigriani vel Cassiani inve-
appellabant, Gaecilius, si verum ingenue dicere, niri potuerunt Christiani.» Juvatetalterum ejusdem
quam iiriprobementiri maluisset, intelligere potue- Tertulliani locum, cujus memoriam veterem hisce
rat non solum ex Tertulliani nostri Apologia, temporibus renovari plurimum interest, ascribere.
sed et sui Plinii quadam ad Trajanum Epistola. « Unde, » inquit in Apolog. {cap. 35), « etCasii et

Sed petulantiam projectae maledicentiffl quid re- Nigri et Albini ? unde qui inter duas lauros obsi-
frenare posset? Dixi de eo convivio plura in anno- dent Caesarem unde qui faucibus ejusexprimendis
?

tationibus ad illam Epistolam, quae jam repetere palffistricam exercent ? unde qui armati palatium
nihil attinet. Utut autem nocturni Christianorum irrumpunt, omnibus Stephanis atque Partheniis
tamen obstabat lex Duode-
ccetus innoxii essent, audaciores? De Romanis, nisi faIlor,id est, de noQ
cim Tabb. multis decretis confirmata, et gravia Ghristianis. » Ne hunc quidem locum ex historia
erant judicia de collegiis illicitis. Nostri vero illustrare gravabor. Avidius Cassius, Syriae legatus,
respondebant, nihil rcipublicae esse periculi a adversus M. Antonium imperatorem surrexerat,
suis coitionibus, quia essent alienissimi ab omni cum rempublicam restituere atque
pretexeret se
vel ambitione, vel ullius dignitatis SlScogitatio- conservare velJe, quam Marci dissoluta indulgentia
ne, nihilque esset in republica, quod affectarent, y. pessumdaret. Christiani tamen, qui in Marci exer-
sed sua essenl privata conditione contenti, ut Ter- citu adversus Marcomannos tam frequentesfuerunt,
tullianusin Apolog. respondet. Cassianae factionis nulli fuerunt. Commodum, im-
Cceterum ut jam praeteream reliqua capita vcl purum 214 tyrannum et nostris infestissimum,
accusationis Caecilianoe vel Octaviae defensionis, domi strangulari Romanicurarunt,qui illi maxime
illud observare juvat: cum calumniator ingeniosus erant familiares. An bis Christianus ullus adfuit?
et acer nihil nonvel confingat vel exaggeret,etma- Septimio i^evero,qui ad imperium gladiatorio animo
jestatisquaedam leviora crimina adjungat praeter- : viam affectabat, sese opposuit Pescennius Niger in
iisse crimen perduellionis, quod et alii atitea Lyria, et deinde Glodius Albinus in Bratania Gal-
objecerant,ed ad reosstatim opprimendos in primis liaque, cum uterque tam bono jurearmatus, quam
idoneumesse videbatur.Anid dissimulavit, quia ne Severus sibi esse videretur. Nam etipse Tertullia-
tenuis quidem ejus esset suspicio .''
Fuit certe per- nus in libro de Pallio {cap. 2) hosce non minus,
petuaheec majorum nostrum gloria, quod nullis quam Severum, Augustos aliquando agnovit atque
injuriis tam irritati potuerint, ut in principes aut appellavit. Christiani tamen in eorum vel exercitu.
tyrannos, etsi ab iis indignissime vexarentur, ho- vel factione nulli inventi sunt. Plautianu3,quiprin-
stili animo essent, autullis adversus eos conjuratis cipi proximus erat, et post cum maximae auctori-
conspirationibus (quae tamen alioqui et speciosoeet C tatis, ut Severus et Caracalla, a quibus fiebant
frequentes tunc erant) assentirentur, aut,quid sua raulta crudeliter,jugularentur, iraraittit in curiam
patientia, tolerantia, modestia,contiuentia dignum suum praefectum.et eodem paulo post irrumpit.An
esset, non raeminissent. Tantum abest ut essent Plautianum Christianisecuti sunt,quorum interesse
aut turbulenti aut seditiosi, aut immani cupiditate videbatur tyrannos illos tolli? Imo vero potius Se-
ultionis abriperentur.Nam etsi ea multitudinesepti verum jam decumbentem suo etiam oleo cu-
illi

essent, ut facile possent conficere, quod in hoc ge- rarunt sanaruntque, ut testis est Tertullianus ad
nere instituissent, tamen fas non esse putabant. Et Scapulam, ubiet soIemnesEcclesiae preces pro prin-
vero suae alioqui religionis et principia sustulissent, cipibus comraeraorat. Tum addit « Ex regula pa-:

et fundamenta evertissent. Imo vero humanae so- tientiae divinae agere nos satis manifestum est,cum
cietatis vincula omnia dissolvissent. Quid multi tanta hominuramultitudo pars pene major civitatis
etiam philosophi ambitiose praedicarent de tyran- cujusque, in silentio et modestia agimus. Absit
nicidis, notum erat. Sed nostri talibus flabellis in- enim, ut indigne feramus ea nos pati, quae opta-
cendi se non patiebantur tantum abest, ut reli-
: mus aut ultionem a nobis aliquam machinemur, ;

gionis nomine ad publicum parricidium incitt<ren- quam a Deo exspectamus. » Non dissimilia sunt,
tur.Nihil est praetermissum, quod eos inflammare Q quae repetit in Apologetico.et digna sunt, quae his
posset,et furor fieri dicitur laesa sspius patientia. quoque teraporibus inculcentur. Certe ait Christia-
Sed eos religio continuit, et ad invietam modo pa- nos facile (13) « paucis faculis vel una nocte » po-
tientiam armavit. Id vero, de quo etiam quaeri hoc tuisse sese ulcisci,si aut fuis3ent,aut esse voluissent
tempore audio et miror, perpetua plurium saecu- (quod tamen jam a temporibus Neronis diceban-
lorum historia nos alias confirmabimus.IIlud modo tur) incendiarii. « Seb absit, inquit, ut aut igni
breviter attingam, quod Minucius dicere potuit, ac humano vindicetur divina secta aut doleat pati. ;

paulo ante ejus aetatem accidit. in quo probatur.» Ait, illis, si aperte agere et
TertuIIianus ad Scapulam {cap. 2). « Girca ma- vim vi repellere voluissent, minime defuisse « vim
jestatem, inquit, imperatoris infamamur lamen numerorumet copiarum.» Sed,inquit,« apudistam
:

(13) Tertullianus Apolog. cap. xxxvii : « Vel una Balduinus magis,quam verba Tertulliani expressit
nox panculis
laculis largiter ultionesposset operari, at in mox sequentibus ipsa verba ex eodem loco
si malummalodispungi penesnos iiceret.» Mentem Apologetici,(LiNDNER).
 223 M. MINUGIUS FELIX. 224
disciplinam magis occidi quam
licet, occidere. » A perbe insultat hoc nominetarti illorum religio-
; et
Ait illos etiara sine armis potuisse vincere sece- nemfastidiose deprimit.quam suam glorioseattollit
dendo, et vacuum Romanis suum orbem relin- superstitionem. Sic enim profani homines ex for-
quendo, migrare voluissent. Tum enim de-
si alio tuna rerum successu pendent. Sic ipse Cicero
et
fuissent, quibus imperasset Romanus imperator.
pro F/acfo coutumeliose exagitat Judaeorum et gen-
Adeo pauci supererant, qui non essent Christiani. tem et sacra. Sed et Apionem Judaeis servitutem
Sed nostroset cives manere voluisse, et ad hostes et.TBrumnas, tanquam {alsa? reh'gionis testimonia,
Romanorum transire noluisse signiQcat, et interca confidenter objecisse, ex Josepho intelligimus. Mi-
tamen aRomanis appellatos esse non hostes modo rum vero, post tempora quoqueConstantini, Julia-
sed et principum et humani generis hostes. Coete- num imperatoremnostroseadem ratione;impetiisse
rum taminjusta et aperta fuit hfBc injuria, ul ip- sicuti ex Cyrilli responsionibus cognoscimus.
sos tandem hostes Christianorum puderit tam et Quanto id magis potuit Cascilius, qui Christianos.
ingrate agere, et loqui impudenter. nisi afflictos, miseros, pauperes, nullos viderat ?
Ergo Caecilius, quantumvis csset impudens, eru- itaque magno supercilio et fastu et conteraptu
buit iis aliquod perdueliioniscrimen affingere.Quid- in eos despuit, et tanquam xa9ap[i.a-La xat Trspi-
vis aliud ohjicere, carpere, mentiri, calumniari g (|;y^;j.axa (utor Apostoli 216 verbis) proculcat. Sed
215 maluit. Sed neque Christianis « ascribit cau- Thrasonicos ejus spiritus altiori animo despicit
sara publicarum calamitatum » quod tamen eo
: Octavius, iisque sanctam quamdara superbiara op-
tempore alii adversarii odiose facere imprimis so- ponit, qua et in paupertate divites, et in servitute
lebant. Tristissima sane aetate Minucil erat facies media denique morte victores essent
liberi, et in
Romani imperii, horribilisque diiaceratio atque nostri. Ututautem Csecilius initio despumans, et
confusio. Quid dicam genus omne malorum tunc intemperanter convicia profunderet, et minas effla-
inundasse ? orberaque el concussum et permistum ret, et ampullas horribiles projiceret, denique
bellis, incendiis, inundationibus motu,
terrae civi Christo insultaret : tamen veris victus paulo post
tatum ruinis, gentium regnorumque excidiis, de- cedit, neque arbitri judicisque Minucii sententiam
nique confectum et fame, et peste publica ? Non exspectat, sed ultro illi occurrit. Admirabilis pro-
commitit tamen Caecilius, ut (quod vulgus tunc fecto conversio, praesertim tam repentina. Sed ea
clamitabat, et antepostque muliis ScTcuUs jactatum ostendit, sanabiles multos Roraae fuisse, qui vide-
estcalumniaretur, Christianis totum illud chaos bantur alioqui depositi et deplorati veritati vero :

acceptum fieri debere, eorumque sanguine esse ex- errorem facile cedere. Ergo Caecilius quadamveluti
piandum. Ante Minucii aetatem Tertullianus. » Si, in jure cessione Octavio vindicanti addici poterat.
inquit(14), Tiberis ascenditin arva.si ccelum stetit, C Certe vinci dedique non recusat, et Octavianae ora
si terra movit, si fames, si lues, statim, Chrislianos tionis quodam quasi fulmine perculsus, tanquam
ad Leonem. » acclamatur. Non minus odiosa et im- dlter quidam Paulus, subito religionem, quam igno-
manis erat acckmatio tcmpore Gypriani.ut exhu- rans oppugnaverat, admonitus complectitur.
jusad Demetrianum Epistola satis apparet. Eadem Vellem autem,Minucius nobisquoque exposuisset
et tempore Arnobii. Nam et hic in suis adversus ; et ut, qua lege,
totara hujusce [xexavotai; historiara
Gentes hac publici odii et invidiae
libris laborat, ut qua conditione, quibus sponsoribus, quo ritu, qua
flamma nostros Quid ipse postea Symma-
liberet. caeremonia, Cascilius Romara reversus, in Ecclesiae
chus ? nonne audet talem rursus cantilenam eanerc.'' collegium et coramunionera coaptatus fuerit, intelli-
Certe dignus erat, qui audiret, quod aliquando Ro- geremus. Nam etantiqui illius moris memoriaexpe-
mce post mortem Goramodi acciamatum est(15), tenda Sed quod Hieronymus ad Chronica Eu-
est.
Delatores ad Leonem. Scd nostri ab sanguine et sebii, et Augustinus lib. viii Gonfession. {cap. 2)
ultionis cupiditale erant alieni. Ambrosius non narrat de duobus aliis ejusdem et conditionis, et
passus est eum in criminetam falso diutiusexsul- ordinis, et gentis, et ingenii viris, Arnobio et Victo-
tare.Sed cum non multo post urbs ipsa captaatque rino. cogitemus factum quoque esse de Caecilio.
direpta fuisset,non erubuerunt impii caluraniatorcs
D Imo vero hic Caecilius fatetur sese, posteaquara
talem postremo eladera religioni Christiana'. ascri- intellexit quid non sit vera religio, desiderare in-
bere coactusque est rursus Augustinus tam tetr*
: teliigentiam, cognitioncm,institutionem religionis
maledicentiae occurrcre. Nam et propterea se suos verae ; eam catechesin in diem sequentem
vero
de Civitate Dei libros scripsisse fatetur. Agit ergo fuisse rejectam Minucius scribit. Sed tanto magis
minus malitiose Gaecilius, quialiorum exemplo ta- doleo, altcram hanc scholam, quse Minuciani libri
lem facem in nostros non contorquet, neque eorum optima et maxima pars fuisset, non editam esse,
innocentiam tam indigne onerat. Imo vero iis. ut saltera non exstare. Nam neque satis est falsum
miseris, ut victis, ut scrvis, ipsc tanquara magi.is refellere, verum ctiam docere oportet ut et, quid :

victoriis elatus, et summa fclicitate cumulatus, sii- non sit, ct quid sit Deus aut religio, exponatur.

(l'i) Dcsunt qu;n(];nn cx Torlulliani Apolog. cap. reliqua. (LixnEu.)

40. ita supplcnda .St Tiberis asccndit ad rnujnia, si
: Larapridius Vita Commodi cap. 18, et hanc
(15)
Nilus non ascendit in arca, si ccclum slctit, et sic et similes acclamationes prodidit. (Linder.)
223 PROLEGOMENA 226

Sed bene habet quod hic dosideramus, sarcire

: A fuerunt, ut optimo jure optimaqua conditioneesse

potest Augustini liber de Catcchimndis rudibus, recusarint, cum hoc iis licuit per principes. Ghris-
qui et leges et formulam veteris catechescos ele- stianos neque tam fatui, ut hoc beneQcio non
:

ganter describit : et quomodo sil agendum cum uterentur neque tam iniqui, ut si quid in suis
:

doctis et litteratis, etiam nequedissimilem monet : imperatoribus desiderarent, paganorum (ut loqui-
Minucii aetate credo catechesin fuisse, et his quo- mur tyrannorum loco eos haberent ; neque tam
que temporibus non observari miror. Juvat autem, morosi, ut pnblics tranquillitati nihil quidquam
ut Cajcilium audivimus accusatorem et adversa- qui non fuerunt dege- condonarent. Loquor de iis,

rium, nunc rebus conversis spectare catechume- splendorem non vidit neres. Sed liberse Ecclesio;

num. Gatechumeni tunc etiam appellabantur « au- Minucius servientis modo squalorem vidit.Nostrum :

ditores » vel audientes, » sicuti ex multis Ter- vero est, utrumque statum et utriusque temporis
tulliani locis apparel erantque imprimis dociles,
: conditionem recte considerare atque discernere,
minimeque refractarii quod et ipse Lucianus in : et hoc externee, ut italoquar, formae temporumque

Philopat. indicat. Contentiosae itaque disputationes discrimen prudenter observare, ut et antiquitatis

nuUae cum iis erant; sed placidis monitionibus re- memoria, et majorum nostrorum exeraplis recte
ligio docebatur.Post catechesin quijam suanomina „ utamur. Hic enim et 2B8 prudentia magna et
Ecclesiffi dederant, ut Baptismo initiarentur, appel cautione maxima opus esse fateor et cum lex nova :

lati sunt « competentes » eorumque rursus in or- rogatur, fertur saepe illud Vli rogas, sajpius istud
:

dine Gaecilium jam nostrum conspicere juvat. Post Antiquo, nobis ut occurrat atque placeat, necesse
Baptismum candidatus denique particeps flebatxwv est, resque postulat. Insculptum Romae in veleri

%\Ti jjLUTxrjptwv, a quibus antea procul abesse ju- marmore esse dicitur, GANnmA fulvo nobilior auro
bebatur. Neque sane de iis, aut promiscue dispu- FELix ANTiQUiTAS. Scd cjus praejudiciis infeliciter
tare, aut coram profanis hominibus disserere, ma- abuteremur, nisi liberum integrumquejudicium in
jores nostri solebant. Testis est Theodor. (16) in iis discernendis atque diligendis adhibeamus: ne

Eran. Nam illa religiosius atque adeo timidius vel confuse omnia misceamus, vel malitiose prae-
traetanda esse sentiebant : et quorsum alioqui res tereamus. quae imitari nos opor^et; vel etiam, quae
evaderet, longe prospicibant. Itaque licet, cum ac- huic aetati non conveniunt, intempcranter urgea-
cusarentur eorum auva$ci<;, magna causa esse vi- mns. Gum olim de testamentis ageretur, lex qufe-
deretur, cur exponere deberent quidquid in iis dam civilis rcspondit, « retinendum esse morem
ageretur , lamen de mysteriis nihil dicunt in foro, fidelissimae vetustatis. » L. xviii, God. de Testam.
neque de iis cum adversariis aut contendunt aut Cumque de finibus et ordine gubernationis eccle-
litigant. siasticae quaereretur, audita in Nicaeno concilio est
Atque hajc quidem hactenus breviter praemonere illa vox: TA APXAIA E0H KPATEITO.. NuIIa ta-
visum fuit, ut ad OctaviiMinuciani lectionem viam men fuit superstitio, qua? intemperanter atque
veluti praemunirem, quae et Ghristianarum antiqui- impotenter urgeret, quod reipublicfe salus repu-
tutum memoriam nobis commendet, et ad eam re- diaret. Et ut sapientes jurisconsulti, ubi de magi-
novandamnosexcitet,quidetaiioqui Romanas tanto stratuum jure quaestio esset,graviter respondebant,
studio persequimur. Atque utinam qui Rom« sunt non solum spectandum esse,quid Romas factum sit
docti homines, et nullum non etiamlapidem revol- sed eliam quid fieri debeat (Lege duodecima de
vunt, nuUamque non in ipsis lapidibus lilteram Offi. Prses.), sic etiam spectare debemus,non solum

observant, ut antiqu.ie reipublicae aliquid eruant, quid majores nostri fecerint, sed et quo tempore,
veterisquoque Ecclesiae monimenta (quibus eadem quave conditione, aut quali fine neque non me- :

urbs abundat) colligerent, pluresque, qui in ea et minisse quoque oportet, quod lex quaedam monet,
vixerunt, et sepulti sunt, Minucios excitarent. Satis non tam exemplis quam legibus judicandum esse,
jam, satis est novorum de religione libellf>rum.Ve- Ergo facio perlubenter, ut et jurisprudentiam et
teribus potius in lucem revocandis hujus generis historiam oonjunctim aut colam, aut saltem colen-
reliquiis operam demus : et simus aliquando doctae jj dam esse saepe profitear et quidem utramque in:

antiquitatis potius, quam inanis novitatis studiosi utroque genere, humanarum dico et divinarum re-
majorumque nostrorum imagines et intueamur, et rum, sive civilium et ecclesiasticarum. Nam et
aliis, ne novi homines esse forte videamur, osten- earum intelligenlia atque memoria talem horum
temus. Neque tamen,et eadem eorum religio ani- si studiorum conjnnctionem requirit ut, si Tiberius :

musque idem fuerit, eadem quoque semper facies imperator recte judicavit, militarem disciplinam
fuit, idemve status. Non enim semper vexati abje- (quod ait (<7) Suetonius) ex antiquitate esse repe-
ctique jacuerunt, neque tam aut ingrati aut inepti tendam, nos multo magis sentiamusrecliusquedi-

(16)Theoderetus,Gyrensis episcopus, in Dialogis, riisnondum twrtm/t. Refert Eranistes : A'v'.Y,aa-(6-

quibus Eranistx nomen dat, Dialogo 2, pag. ^59, 8w<; :f) aTi6xp'.(Tti; lrz(a. Proponatur ergo in forma
ed. Lips. ita Orthodoxum inducit Eranistae, de S. xnigmatis responsio.
Eucharistia interroganti respondentem Ou j^pi] : (17) Suetonius riber. cap. 19 pisciplinam acer- :

aacsiu; zItzzvj • eixoc; yap x-.va? ajjLur^TOui; KO.pti- rime e.xegit, animadccrsionum el ignominiarum ge-
vai. Non decel aperte loqui : fortassis adsunt myste- neribus ex antiquitate repelitis.
 227 M. MINUCIUS FELIX. 228
camus, civilem et ecclesiasticam bona fide judicio A. observent, non soium quid veterea Christiani,tem-
que bono inde repeti debere. Inlerea vero, quia pore Minucii, focerent, cum aliud non possent
varie et periculose hic errari posse sentio, iterum sed et quid optarent, et ubi possent faciendum
iterumque obtestabor omnes bonos et coi"datos, ut a esse statuerent : et vero, quid tantem, cum liberi
factionibus aversi, et a studio partium alieni, pri- fuerunt, fecerint, ut et rempublicam et ccclesiam
mum vetustati tantum auctoritatis tribuant, quan- recte constituerent.
tum illi debetur : deinde placide cogitent atque

AD PRIMAM LINDNERI EDITIONEM

JOANNIS AUGUSTI ERNESTI PRJh^FATIO.

219 Docto et chnstiano ieclori salutem B quasi per manustraditam.fideli possessione ad usum
eorum, per quos bonarum litterarum
Ininstitutis publicum multns annos retinuisse (18). Nec ab ea
omnium imprimisque sacrarum, intelligentiam at- ratione recessit Joachimus Camerarius, tertius de
que scientiam Deus reddidit generi humann, hoc numero eorum, qui litleras apud nos fundarunt,
reperio fuisse, ut et ip.si sacra cum humanis con- quem studiose diligenterque tractasse scriptores
jungerent, nec minus studiosi essent legendorum ecclesiasticos, 2^0 et disciplina Mosellani arguit,
veteris EccIesi<E, Graecae Latinsque, scriptorum, et clare docent Notationes figurarum sermonis Do-
quam qucc ab antiquioribus Grcecis et Ronianis ac- mini J. C. etApostolorum, et alii libelli, ad rem
cepta tenerent, et ejusdem conjunctionis auctores ecclesiasticam pertinentes. Quid dicam de illo Ger-
suasoresque essentiis, qui se ad eorum disciplinam maniae praeceptore Phiiippo ? quem. quis nescit,
auctoritatemqne contulissent. Ne e.^empla e iongin- cum summus esset litteris in Graecis Latinisque,
quo repetamus, externisque de populis, Erasmus, quoad e poetis, oratoribus,historicis et philosophis
quem in principibus instauratoribas humanitatis non Ghristianis discunlur, eumdem principem illis
eruditas numerant omnes, con minus curaverat, ut temporibus in his praesertim terris, fuisse littera-
in scriptis antiquorum Ecclesiae Doctorum versatus rum ecclesiasticarum, ita versatumin omni genere
esset,quam in profanis Grcecorum et Latinorum, n, scriptorum veteris Ecclesiae, ut nihil aliud,nisi hos
nec plus ei debet antiquitas Graeca et Romana,quam tractasse videri posset? Atque quod magia mirere,
Ecclesiastica, ut qui haud paulo plura volumina in eo genere prope adhuc juvenis ita profecerat,
Ecclesise veteris Doctorum, quam classicorum au- ut in colloquio, quod in hac urbede religione, au-
ctorum, ad fidem codicum recensuit, castigavit, ctore Georgio, duce, an. mdxix fuit, disputantibus
illustravit. In nostris autem terris, primum,qui in cum Eccio Theologis, Carolostadio et Luthero,
hac Lipsia nostra fundator bonarum iitterarum ex- etiam loca Patrum subjiceret inter disputandum,
stitit,Petr. Mosellanus, ita Grsccos et Latinos quibus illi adversus Eccium uterentur. Ex quo in-
scriptores interpretatus est, ut pariter ad intelli- telligi potest, hanc tum disciplinae formam in Ger-
gentiam et lectionem PP. interpretandis Scripturis mania3 locis, quae bonis litteris plurimum tribue-
S. et prffllcgendis poetis ccclesiasticis, adolescentes rent, fuisse,ut utrumque genus litterarum,a prima
acmulanles ejus studia, hoc est, florem juventutis, prope pueritia, conjungeretur. EJus porro discipli-
adduceret. Quam disciplinam ab eo acceptamreti- na3 diligentem custodem et auctorem ac commen-
nuit et suis tradidit Casparus Bornerus, vir et datorem patria nostrahabuitGeorgium Fabricium,
ipse, ut judicat Joach. Camerarius {in Vil. Ph.Me- ut illa ipsa.quara ante commemoravimus, Epislola
lanchth. p. 71) ad disciplinasfundandas natus, cui declaret, in qua graviter querilureos, qui latinae
Lutherus et Melanchthon tanturo in hac Academia D elegantiae studiosi esse ac videri velint, negligcre
tribuerunt, quantum nemini. Cujus rei auctorem plerumque scripla antiquorum Ecclesiae Doctorum.
idoneum habcmus Georgium Fabricium, scholas quorum lectio egregiam doctrinam Ecclesiaeque
Borneriana; alumnuin, qui eamdem ab eo discipli- utilem suppeditet, pietatcmque alat, cujus haud
nae formam accepit.Nam in epistola, qua paulo major esse debcaf, quam elpgantia?, cura.
Alexandro
Martisburgensis pra^sulalus administratori com- Quid ? Barthium, Reinesium, Rivinum, Rittershu-
mendat corpus poetarum Christianorum, ait « Se sium et haud paucos alios, qui satis cognifos
:

Leipsae audivisse Casp. Bornerum, hyranos Pru- habet, quin sciat, eos in cajtera, latinarum impri-
dentii interpretantem eruditissime eamquc lectio- mis litterarum, scientia, etiam hoc genus diligen-
:

nem illum, a viro clarissimo Petro Mosellano sibi tissime Iractasse, coluisse alque ornasse? Quara

(18) A
Borncro eliam Prudenlium cditum essc Lipsiae discaa licet c G. Fabricii Comment. in Poet.
Christ. p. 30 init.
2^9 PROLEGOMENA. 230

multos alios de recentioribus litteratoribus possum A ribus, a rebus magois et utilibus ad religionem va-
commemorare, qui plurimam huic generi scripto- cuas esse, eamque ob causam inutiles, noc dignas
rum legendo tribuerunt: in his Jo. Frid. Grono- studio juventutis, quod jactatum etiam in hac Aca-
viura, unum omnium elegantissum Romanorum demia traditur, cum Rhagius ^sticamplanus eas
scriplorum interpretem, qui non minus bonis ob- docere ccBpisset, Andrea Delitiano eum quintam in
servationibus antiquos scriptores ecclesiasticos curru rotam vocante, os iis obturatum est tum,
illustravit et castigavit, quam Romanos. cum eae litterae ad sacrorum Librorum, ad Eccle-

Eam autem rationem multaset magnasutilitates siae Patrum intelligentiam translataa essent, intel-

non illibe- ligereturque, per eas aditum dari ad veram sacro-

habere, plurimum etiam delectationis
ralis, facile doceri potest. Ac primum, quod litte-
rum Librorum interpretationem et ad veram theo-
rarum Grascarum et Latinarum instauralionem logiae scientiam. Itaquecum P. Mosellanus interpre-

profuisse ad instaurandam doctrinae sacrse purita-

tari caepisset Epistolas Pauli, in quo maxime, ut
tem at integritatem, una et consentiente voce, lit- tum erant tcmpora, adjuvabatur Patrum Graeco-
teratores pariter atque theologi eruditi praedicant, rum et Latinorum lectione, tanti concursus juven-
causa contigit, quod tutis suntfacti, et ad illasipsas, et ad caeteras ejus
id profecto hac maxime de
earum litterarum studium 221 cum divinorum lectiones ut jam victi ja^ erent, qui bonis litteris

primum, deinde vero etiam veterum Ecclesiai li- ante essent adversati. 222 nuncAc nescio, an
brorum lectione et interpretatione '.-onjunctum est. quoque vendibilior litterarum humaniorum bona
Etenim illae litterae et si hanc vim habere potuere, merx foret in Accademiis, si earum disciplina cura
ut ingenia ad elegantiae sensum acuerent, et ejus sacris tali modo cunjungerctur ab eorura doctori-

amorem incenderent, tamen, si in iis, hoc est, in bus, qui in plerisque locis prope soli sedent in scho-

profanorum librorum lectione se continuissent ea- lis Nam et per se utilior disciplina humanitatis
rum contemptum eorum
studiosi, nihil aiiud nisi redderetur, et facile intelligerent juvenes, eas lit-

suscipere potuissent, q^ui rerum divinarum scien- teras sibinon modo, quae nunc vulgaris opinio est,
tiam traderent, propterea, quod eorum disciplina ad qualemcunque Latine scribendifabultatem pro-
barbariae sordibus contaaiinata et obscurata esset. futuras, quam permulti ne expetunt quidem, quod

Ac quod traditum est de nonnullis illius temporis ejus sibi pro institutae vitoe rationibus exiguumaut
litteratoribus, eos abhorruisseareligione, et divina nuUum usum vident fore, sed etiam, et multo qui-
contempsisse atque risisse, id si ita est, et non potius dem magis, ad doctrinae utiliscopiara, ad quam ip-
criminandi et invidiae faciendae causa tum a bar- sam et expotendam paulatim allicerentur, et com-
baris hominibus, qui contemptumsui ulcisci cupe- parandam adducerentur.
rent, confictum est, quod doctissimi quidam viri Neque enim profecto dici hoc vere petest, non
existimant, nescio, an iis acciderit propterea, quod habere Doctorum veteris Ecclesia^ libros, quo pos-
in legendis tractandisque libris gentilium acquie- simus in omni genere doctrinas, quod habeat ali-
scerent, eorumque elegantia et suavitate ita capti quam vel cum religione conjunctionem, vel ad sa-
tenerentur, ut nihil aliud attingere cuperent aut cram scientiam bene tractandam utilitatem,juvari.
sustinerent. In quo facile accidere potuit, ut di- Longum demonstrare, quid ab iis praesidii ad
foret
sciplinam religionis judicareut e stupore et atultitia theologiam, ad interpretationem Scripturarum sa-
eorum vel hominum qui eam tum proflterentur, crarum, ad sacramcivilemquehistoriam, adgeogra-
vel librorum de religione, homi-
qui in manibus phiam utramque, ad alias artes ac disciplinas, et
num Enimvero cum quidam his litteris im-
essent. quomodo, peti possit. Integri commentarii hoc ar-
buti ad veteres Ecclesiae Doctorum libros Graecos gumentum est, quem nunc non scribimus. Ad elo-
Latinosque cognoscendos se dedissent, quorum in- quentiam eam, qua in templis uti convenit quan-
telligendorumfacultatera iliarumlitterarumscientia tara copiam rerum,argumentorum, imprimis popu-
dederat, tum vero et ipsos Libros sacros rectiua larium, setitentiarum maxime optiraarum, etiam
intelligere discebant, et quod vulgaris disciplina acutarum venustarum. suppeditabit ea lectio
et
theologiffi habebat stultitiae et inscitiae, id ei vitio D recte instituta, hoc est, si doctor, in hoc genere
hominum indoctorum etbarbarorum additum in librorum versatus, indicaverit, quid in uno quoque
telligebant. Qua re incensi sunt animi ad studium sit ad hanc rationem utile. Sunt enim in hoc ge-
liberandae divinae doctrinae a sordibus errorura et nere sane multiegregii et copiosi,ut nihil dicamde
ineptiarum scholasticarum, quibus per tot saecula Ghrysostomo et aliis Graecis, eloquentiae nomine
contaminata et oppressa jacuerat. claris, TertuIIianus, Cyprianus, Angustinus, impri-
Atque ut litterae humaniores hac ratione pro- misque AmbrosiuscuraSalviano, Petro Ghrysologo,
fuerunt religioni, sic iisvicissim religio earumque et quod quidera ad copiam bonarum, acutarum
cum scriptorum ecclesiasticorum lectione cunjunc- et venustarum sententiarum attinet, quarum in elo-
tioplurim.umprofuit. Etenim cura Sophistae et Theo- quentia ecclesiastica usus sit, omnium principe,
logistae barbari ante clamasaent, litteras illas obesse Bernardo qui nullamaliam ob causam mellifluus
religioni, aut certe in verbis, fabulis, inanibus hi- dictus est. Atque hanc seatentiarumcopiam ex ta-
storiis versari totas, nihil prodesse disciplinis majo- ibus tanto salubrius hauserint studiosi, quod de
231 M. MINUCIUS FELIX. 232
religione vera scripti sunt, iisque legendis etiam A sensu elegantiap, tractarem, et indefructum doctri-
sensus pietatis excitabitur, aletur et confirDaabitur, nae capere, qui mihi ncquaquam contemnendus vi-

quod in Ghristianorum veterum, etiam poetarum deretur alios, minus

: istis humanitatis studiisde-
lectione imprimis spectabat Georgius Fabricius. ditos, minus etiam in iis provectos, non delectari,
« Non enim, » inqmt {Prxfat, ad Poet.Chnst. p. 4), non adjuvari posse ad doctrinam putem ?

« finis studiorumetdoctrinae unicusest,ut linguam Sed sicut in antiquioribus Graecis et Latini3,quos

perpolitam et volubilem habeas, sed ut colatur et
classicos vocamus, ordo quidam, accommodatus
abundet rerum magnarum et utilium scientia ani- aetati profeotibusque discentium, prajscribi a magi-
mus. Omnino autem nullae res majores,fructuo3io- stris humanitatis solet sic etiam in hoc genere ratio
:

res et digniores sunt, quam pietatis et religionis

quasdam talis adhiberi debet. Neque enim omnla
scientia, quae peti ex his scriptoribus potest , in
omnibus apta sunt, aut omni tempori studiisque
quibus etiamsi alia non excellunt, tamen iectorem omnibus. Alia juvenilisaetas desiderat,cum litteris
meliorem et sanctiorem possunt dimittere. » Sed Graecis et Latinis maxime vacat, alia cum in altio-
profccto inscitia nostrorum lemporum et ignavia, ribus theologiae studiis versatur, alia in principiis,
quae etiam apud theologos in hac parte longe late- alia cum longius in iis progressa est, cum ad per-
que dominatur, nimis humiliter sentit de hoc toto B fectionem quamdam et copiam doctrinae aspirat.
genere scriptorum, quod tamen aut omnino non Ac mihi non hoc jam est institutum,ut deuniversa
novit, aut vix aliquando per leves et raras occa- iegendorum Patrum ratione et ordineuniverso dis-
siones quaedam 223 (hoc est, ad testimonium ci- seram de initiis ejus studii satis erit monuisse.In
:

tandi causa, sed fere ex indieio novitiorum scri- quibus mihi rectissimum 224 videtur, proponi et
ptorum) inspexit. Ego,ut in ea parte me contineam, commendari eoslibros,qui maximam habeant con-
quse ad eloquentise sludia maxime pertinet, unam junctionem cum caeteris istius setatis studiis, vel
Cypriani Epistolam de longioribus et accuratius rebus, vel genere dicendi. Dubitari autem non po-
scriptis, velut secundam.Ambrosii itemeam,quam test, quin ejus generis sint maxime libri ii,quire-
Symmacho, paganicaj religionis conservationem ligionis Christianae veritatem deraonstrant, et su-
ab imperatoribus disertissima epislolapetenti,oppo perstitionem paganicam oppugnant. Nam rerum,
suit, vel Bernardinam, qua S. Theoderici abbati primum, mogna pars vel nota est ei aetati e genti-
Guiilielmo,apud quem delatus erat, quod studiose lium scriptorum, poetarum maxime, lectione,quod
detraheret de Gluniacensibus monachis, ita se pur- intelligentiam eorumlibrorum faciliorem, vel
efficit
gat, uteorum vitia omnia exprimat ; has igitur, ut lucem vicissim affundit illis libris,in quibus cogno-
alia similiataceam, longe pragtulerim omnibus la- p scendi tum maxime versari debet. Est etiamaetate
tinisPanegyricis.qui Pliniano subjiciuntur parum ipsa classicis scriptoribus conjunctissimum hocge-
:

abest, quin etiam ipsius Plinii ambiguis argutiis nus cum maxima pars ex eo sit tempore quo su-
et assentationibus eruditis, propter quas Panegyri- perstitio gentilis dominabatur. Ipsi vero auctor»!S
cum ejus admirantur, Venit inmentem,dum Ber- eorum librorum, etiam qui serius vixere, ut Au-
nardi mentionem facio, librorum ejus de Conside- gustinus. Orosius et alii, vel magistri eloquentiae
ratione, ad Eugenium III, P. R., scriptorum, quos fuere, quod de plerisque traditum est: vel ejus et
nuper in historia? Eccl. lectionibus commendavi humaniorum litterarumomnium studiosi imprimis
studiosis. Sunt ii sane, ut csGtera istius viri,et Pa- Itaque in iis cura dictionis et artificium dicendi ac

Irum Eccl fere omnium, scripta, de Lud. Vivis ve- disserendi magis fere quam incseterisapparet.Nam
rissimojudicio, non pellucida;, sed perturbatioris si qui habent aliquid impuritatis in verbis, aut in
aquae, hoc est, non omnino puras latinitatis et ele- dicendi genere duri et horridi, ut Arnobius, id fere
gantis, at scripli, ut pulo, ad imitationem nobi- a patria traxere. In quo potest caveri juventuli.ne
lissimas Epistola^ Ciceronisad Quintum Fr.de bene inde aliquid trahat, si differantur ad id tempus,
administrada provincia, cujus etiam sententias cum in bene scribendi ratione, saltem quoad puri-
quasdam habet, quanquam alia veste indntas at ; tatem verborum, aliquid tirmitatis sunt consecuti.
in non miiiori arte, nec minus moUi articulo, D IMihi initium talium librorum legendorum fuit Mi-
iis

tractat Fugenium, quam Marcus fratrem, hortans nucii Octavius, in quem primum incidi in schola
per laudem, ct ita praescribens bene gerendi Pon- Portensi, in qua tum huic lectioni aliquid tribue-
tificatus rationorn,utomnia Pontificum,quales illis batur, dc magistrorum commendatioue, nec facile
temporibus erant. Eugenii ipsius, aulaeque Pontifi- erat de provectioribus, qui non unum et item alle-
cioe, et cleri universi vitia clarissime describat, rum talcm scriptorem, poetas etiam aliquot Chri-
servans ubique dncorum, et olTensionemvitans.Ita- quos per diesDominicos aliosque
stianos, haberet,
que cumprimumilloslibros legerecocpi,quanquam Atquc hinc mihi primum injcctus
festos logeret.
assuetus purioribus et elegantioribus, tamcn ita estamorscriptorumEcclesiasticorum,quipostetiam
me tenuerunt, ut ab eis non ante, quam ad finem confirmatus est, cum et litleraiores maximos vide-
pcrlegisseni, discesscrim. Quod si talibus legcndis rcm iis niultum tribuisse, et principes theologo-
ipse teneri polui, cum tam sludiose principe clo- rum, primum a pr;pceptoribus audirem, deinde
quentiaj Grsecae Latinaeque, nec, ut opinor, sine ipse vidercm, inde a Lutheri temporibus, Palrum
 233 PROLEGOMENA. 234
scriptis cognoscendis plurinum studii tribuisse. A vulgata, quara conjecturis exercendisoccuparetur.
Quo magis probavi Viri doctissirai. Jo. Gotllieb quas ni nis multas expertus est Minucius. Itaque
Lindneri, scholae Salzensis in Thuringis Conrecto- conlido hunc liljellum utilem accomoda- fore et
ris dignissirai, consilium Minucii rursus edendi, et tum muitis nominibus juventuti, vehementerque
cum aliorumdoctorum virorum, tum suis animad- opto, ut Vir doctissimus, cura alia praeraia docti
versionibus talibus illustrandi,per quasfaciiior es- hujus laboris, omnioque doctrinaesuae, capiat, tum
set lectio ejus et utilior juventuti scholasticae. Ipsis maxime hoc, ut intelligat, se eo utilem juventuti
autem notis Viri perspiciendis vidi, non modo Christianae operam navasse quod : et ipsum maxime
multa bene de verbis rebusque tradita esse, sed in hoc labore suscipiendo spectasse confido. Scr.
etiam crisin adhibitam esse modestam et accura- Lipsiae a. d. iv Kal. Martias.
tam quae defendenda magis et explicanda lectione

JOAN. GOTTLIEB LINDNERI

ANALYSIS LOGICA DIALOGI ^'\

^25 DAPASKErH. ANTITHESIS

CONSTAT :
A ronditione subjecti ad {b)Externahominumcrin-
investigandumeam ve- ditio nitiit officit veri-
^o Antecedente, ubi excurrit in laudes Octavii ritatemminus apti, v ;
tati, xvi.
Deest enim
Christiani, a quoCaecilius, cultordeorum, qui Minu-
cium salutatum Romam venerat, interambulandum
1° — Mediumcausativum 1° — Quasdam veritates
doctriaaeteruditio : etiam absque eruditio-
ad veram religionem fuit rovocatus. C. i, ii, ne comparare nobis
2* CoNCOMiTANTiBus, ubi docet quid in via acci- possumus
derit, et quomodo Minucium Octaviusadmonuerit
2° — Medium
ordinis ;
2° — Divitix magis avo-
opes et facultates canl asapientia, quam
ne familiarem pateretur diutius, errare. C ii, — pauperias;
III tot. (c) Ab inutili. Sufficite- (c) Concedo cognitionem
nim ad vitam beatam sui ipsius esse saluta-
CoNSEQUENTE, quod cxponit occasionem, na-
3°
cognitio sui ipsius, v. rem, sed ea sine uni-
tam ex objurgatione modo dicta, disputandide reli- versitatis exploratione
gione. C. iv. minus procedit, xvii ;
[d) Anaturalistalu homi- (d) Naluralis hominissta-
ArQN. nis, qui humilis et in tus, qui erectus est, ju-
terrara projectus, est, bet potius ccelum aspi-
Transitio, continet Caecilii admonitionem ad M. Ibid. cere.

Minucium praesidemde officii partibus rite tuendis. II. — Nec in articulo de
creatione, quam per-
G. v. peram Deoattribuunt
Christiani,quiaomnia
thesis ANTITHESIS.
fortuito et casu quo-
L L dam itaconflata sunt,
Fieri non potest ut Chri- Viaperveniendi ad cer- ut nunc cernuntur,
II. — Deusest crealorhu-
jus Universi, quod pa-
tetexordinererum ad
certum finem institu-
to, qui sane non po-
test casusesseforlui-
v, ti, xviii

stiani certi aliquid af- titudinem est in pro- III. — Neque in arliculo III. — Datur Providen-
ferantin introducen- clivi, quia de Providentia, tia : qucd probatur.
da religione no\-a. (a) Quia, quae semel cce- (a) E.V omnimoda perfec-
I. — Non inarticulo de I. — Incertiludo illa non pta sunt,lege necessi- tione,xvn, xviii, quae
Deo ,quod probatur. est in verilate, sed in tatis continuantur conspicitur.
(a) A condilione veritatis, juUiciis hominum veri- adeoque omnia com-
;

1° —
In Universo c. g. :

quae est certa, v. tatem indaganlium,
oritur ex obscuritate
non objectiva, sed sub-
jectiva, xvi
et modius derivari ex a hi quatuor anni tem-
mechanica corporum poribus.
structurapossunt, v.
P In aquis.
Y In terra continentc.

(1) Analysin hujus dialogi jam dedit Abr.Scultetus rum, ut Christianorum sacris initiandum se trade-
in Medulta TMologix Patrum. p. i, 1. x, c. 9, p. ret.Christianam religionera declinare studuit, hoc
357, quam vero ne retinerem, persuaserunt
variae usus ratiocinio ; Quxcunque reltgio est incertu et
rationes. Equidem impetrare a me nunquara potui minus proficua, illa utique nonestampliclenda ; jam
ut Caecilium crederem tara varium tamque parum vero religio Christiana nec certa est nec proficua;
sibi constantera fuisse, ut arguraentaprotuleritpa- ergo R. C. non est amplectenda. Pro religione ver-
rum cohaerentia et ad certam aliquam propositio- nacula retinenda hunc formavitsyllogisraum Quae- :

nem non redigenda; ideoque cogitavi de arguraentis cunque religio est cotaet utilis, in itla utique est
Caecilii in syllogismi formas redigendis. Nec fuit hoc permanendum atqui religio a Romanis recepta certa
:

multi laboris reputanti duo fere fuisse quae ab eo- est et utilis : ergo in religione tradita permanendum
dem exigerentur : quorura priraura fuit ut superti- In his duobus ratiociniis omnis disputatio Caecilii
tionem cui innutritus erat, missam faceret; alte- continetur.

PAXaOL. III. 8
235 M. MINUCIUS FELIX. 236
THESIS ANTITHESIS. THESIS. ANTITHESIS
8 In animanlibus. 50 — Ex ipsorum natlvi-
£ In homine. tate etmortexxui.
z Innascendi ratione.
2o —In singulis Univer- DlGRESSIO III.
si partibua, § 3:
a Britannia. De Idolorum Origine et
p /Egypto.
Vanitate.
C Mesopotamia. 10 — Origo, xxiii.
8 Oriente. 2o — Vanitas, xxiv.
(a)Obdefectuin ordiais, (b) Ex analogia domus 1 1 — Quia utilis. Romani 11 — Falsissimum eslRo-
qui est bene aedificataz, xviii. enim magnitudinem manos imperium suum
io— In rebus naturalibus imperii sui diis debu- diis debuisse, xxv ;
V. erant; Quod Romani (a)QuiaRomaninontam
2o — In rebusmoralibus, fuerint religiosi, hoc religiosi,quam impu-
Ibid. patet ex venerandis; ne sacrilegi.
lo —
Diis vernaculis,vi : Hoc probatur demons-
DlGRESSIO I.
2o —
Diis peregrinis, Ib; tratione indirecta,
De unitate Dei qusb pro- 30 —Instituendis castis perrationem disjunc-
batiir. virginibus et nomini- tivam.Nt a diisRoma-
i° — Inductione Sacrati- bus sacerdotum. Ib. ni regna accepta pos-
ca, exemplis petitis
sederunt,eahabuernnt
(a) Ab imperiis
xviii ;
terrenis, 1° —
Veladiisperegrinis,
2° Vela diis vernaculis,
(b) Ad animalibus
bilibits, Ib :
socia- 3° —Vel ob culium reli-

2° — Ab xternitale Dei, giosiore7n.klqu\,nona

diis peregrinis, qui an-
Ib-
3° — Ab ejus omnipoten-
;
tiquos sui cultores po-
tius tuiti essent, si
Ib.
tia,
quidquam valerent, c.
4° — A cxteris perfectio-
;

XXV ;
nibus, qua3 uni, non Nec a diis vernaculis, qui
pluribus competunt,
morbi potius sunt et
Ib.
propudia,qmm dii,\h.
5° — A defeclu nominis,
;

Neque ob culttim castio-

Ib.
6" — A testimonio, tum
;
rem, siquidemvirgmi-
bus non casfitastulior,
vulgi. Ibid ; tum poe-
sed impudicitia felicior
tarum, xix, Ibid. ;
fuit, Ib.
tum etiam philosopho- Ergo nullo mododiisim-
rum,\h.
perium suum Romani-
II II debetit, sed esiaudacix
In religione a majori- Stultum in religione
est, prxda II). ;
falsa illa quidem, sed Quod basc religio im- (/') Imperiapossederunt
bus Iradita est perma- (6)
nendum, a majoribus tradita, periura conciliaverit gentes exterae, etiam
vellepermanere. illis, patet : absque superstilione
I — Quia certa. Quod probatur. lo Ex institulione, quia Romana, Ib.

(a)Obinccrtu)n veritalis, ((/) Negando omnia csse sacraRomanaoptimo

quod ex praemissis Providentia
incerla , consitiosunt institu-
patet, VI probalur, xx; ta, VII,
;

(b) Ob antiquitatem : ha- {b)Dislinguendo inter an- a) Jdremunerandum di-

bemus enim religio- tiquitatem fabulosam, vinam indulgentiam,
nes per, traditionem et veritatis amantem : Ib. ;

acceptas, Ib. Ha3c, nonilla. estsec- (b) Ad avertendam iram

tanda, Ib. ; Ib.;
(c)Ob (idemmajoribus de- (c) A fide majorum dubia, 2° — Excveirtu, quia au- 2o — Auguria niultoties
bitam: quo quisenim Ib. gurapoenitenteroniis- fifelterunt, adeoque
deorum saeculo pro- sa et obsorvata feli- committitur fallacia
pior accedit, eo ma- citer, Ib. ; non causae ut causae,
jor illi fides est ha- XXVI.
benda, Ib. ;
3» — Ex oraculis et vati- 3» Oraculasa-piusmen-
DlGRESSIO II.
non antiquis-
ciniis, tita sunt, adeoque
simorum modo tem- eventus non indus-
Homincs fuisse, quos porum, sed recentio- triae, sed casui allri-
pro diis coluerint
rum ctiam, Ib.
Gentes. Hocprobatur
buendus, Ib.

i° —
Ostendendo modum DIGUESSIOIV.
quo factum illud sit,
Dc exsislentia et moli-
deorum origine altius
ex historia repetita,
tionibus daemonum :

X Ubi describitur :

2o
;
— Ex testimoniis phi- 1° — Exsistentia, xxvi,
losophorum et histori- (a) Descriptione, Ib.,
corum, XXI, xxii ; {b) TcstimoDis, /b.,
30 — Exafjectionibus hu- 2° Moliliones, xxvii,
manis, xxi tot.
40 — Ex testimoniis po-
eta rum xxii ;
237 PROLEGOMENA. 238
THESIS. ANTITHESIS. THESIS. ANTITHESIS.
DlGRESSIO V. (b) Deum invisibilem : (b) Invisibibtatem Dei
De perversa in Christia- quod absurdum, Ib. ; jureastruidocel,xxKiv.
nos qucBstione, (c) Deum omniscium : Ornniscient iam Dei fir-
Qu3S dsemoniis instigan- quod impiuin, Ib. missimisnili argumen-
tibus, perversa esl ; lis asserit,xxxu.XK.xin:

quia fit :
B. — De fine mundi. B. — Doctrina de fine
1° De incognilisetinex- Statuunt mundum in- mund\, necleginaturx
ploratis, XXVIII teriturum aliquando : necphilosophorum sen-
;

2° — Quia non admittit qu3e opinio f-epugnat lentiisrepugnat, xxxiv

defensionem, Ib. leginaiurx semelcons-
3" Quia cogit non ad titulge atquea^ternXfX

confitendum,sedad ne- C. —De resurrectione C. —Ad objecta de mor-

gandum, Ib. movinovMm, quamim- tuorum resurrectione
pugnat, argamentis. respondetur.

Chrisiiana religio
III.

non 1°— Qui de

III.
lo —
Kat' avOpwTtov, quia
Ghristiano- ad resurrectionem
esi utilis. rum sceleribus cir- stabiliendam, multa
1°— Ob mores Ghristia- curaferuntur sermo- alia absurda siraul
norum deterrimos Si : nes, partim aperte sunt assuraenda:e.g.
enim esset uiilis, pri- sunt falsi et a raaievo- [Q.)lgnium sepulturam es- (a) Ignium sepultura,non
mamutique utililatem lis quibusdam, insti- se rejiciendam,ne sci- facilitandx resurrec-
exsereret in emendan- gatione dsemonum licel corpus resusci- tionis causa rejicitur,
dis mort6u5, VII. Jam disseminati partim ; landura, periret, xi sed utmos velerum hu-
vero sunl. quidem veri.sed sinis- mandi corpora fre-
tra inlerpretatione, quentetur, xxxiv ;

inspersisque raenda- {h)Pcenasetremuneratio- (b) Popnas post mortem

ciis dcpravati. nes post mortem sia- eliam Gentes statuunt,
(a) De ultima plebs, vii (a) Negat hoc ex eo sequi tuere, quia error erro- sed easdem perhorre-
quod honores et pur- rem facile pariat, Ib. ; scunt. Ib. ; xxxiv ;

puras Gentium recusa' (c) Ipsos Chrislianos pos- (e) Chrisliani ethnicista-
rent, xxxt ; nis esse dignos, cum men mullo sunt melio-
(b) Factiosi, Ib. (b) Negat docendo Chri-
; sint mali, Ib. ;
res, Ib. ;

stianos congregatos ea- (d) Deum esse injustum, (d) Concedil fatum esse,
dem quiete agere, qua qui sortem in homini- sed liberum, ob omni-
et singuli, Ib. ; buspuniat,cum omnia scientiam Dei, qua fu-
{c)Inpublicum muii,lh.; (c) Concedit, -sed hoc ideo subjecta sinl fato,\h.; tura prgesciat, xxxvi
fieri monet,quod Gen- 2° — Ka-:' aXr^Oiiav, 2° —
Possibilitas resur-
tes eos publice audire ostendendo impossi- rectionis astruitur,
erubescerent, Ib. ; bilitatem.
(d) Eorum multititdo in (d) Concedit,sed hoc lau- (a) Dilemmate, Ib. (a) Tum sententiis philo-
;

dies crescit, ix, in- dis, non rriminis esse sophorum, tum argu-
star lolii docet, Ib. ; mentis ex ratione peti-
(e) Occuliis se signis no- (e) Concedif, sed crimen tis, xxxiv ;

scunt, Ib. ; removet, eo quod non (b) Defectu exempli, Ib.; (b) /Eque absurdum est
notaculo corporis, sed exemplum hominis qui
innocentix signo se di- exmortuis resurrexe-
gnoscerent, Ib. ; rit videre velle, quam
{T)lncestum oh fratnsap- (f) Negat, appellatonis esset postulare ut sol
pellationem commit- fraternx innocentiam sub noctem oriafur, el
tunt, Ib. defendit, Ib. ; arbores in hieme ver-
2»— Ob sacra iQulto de- 2° — Plurima quaj de sa- nent. Exempla resur-
teriora ; nara. cris nostris spargitis, gentium apparebunt
sunt falsa non pauca ;
utique, sed suo tempo-
depravata : rs, Ib.
(a) Coluntcaput asini,ix; {3i)Inficiatur et retorquet, 3* — Ob mala plurima 3° — Inter Ghristianos et
XXVIII ;
quibus cultores suos ethnicos de eo qiiod
(b) Genitalia sacerdotis (b) Negat, et convicium exponit Cultus enim
:
bonum maluraveest,
sui adorant, Ib. ;
remitlit, xxviii, xxix : Dei unius non ducit ad non convenit.
(c) Ad hominem e cruce (c) Negat et retorquet,\h. felicitatem,
pendentem supplicant, (a) Quia ejus cultores {a.)Pauperlas hxc non in-
Id. sunt pauperes, xii ; famice, sed glorioe est;
{d)bittiantur coede infan- (d) Negat et retorquet. nf>n coacta, sed volun-
tis, \h. ; XXX tot. ; taria. xxxvi ;

(e) Convivia incesta cele- (e) Negat et retoiquet (b) Quia infirmi ac cala- (b) Fortitudo infirmiiali-
brant, Ib. ; XXXI ;
mitosi, Ib. ; bus robortitur, virtus
(f) Sacra sua occultant,\', (f) Concedit,sedjure fieri calamitatibus,8 ;

monet, xxx ;
(c) Tormentis aliorum (c) Gloriamur suppliciis
3»— Ob alia plura opi- 3°— Chrislianorum do- expositi, Ib. affecti, freti auxilio
nionum portenta; ctrina est sanissiraa: Dei, xxxvii
hinc. (d) A Deo relicti, Ib. Non drreHnquimur a
A. — In articulo de Deo
colunt enim.
;
A — In -articulo de Deo,
(e) Alii sine Deo felices
(d)
Deo,sed tentamur,\h.;
(e) Felicitas sine Dco non
{ai)Deumsolilarium,eum- (a) Distinguendum esse sunt, Ib. ;
poiest esse solida, Ib.
demgue imbecillum ;
monet inter judaeos vete- (f) Honestis voluptatibus (f) Voluplates,quibusabs-
quod e.vemplo Judeo- res legique divinoe obC' avocat, ut sunt : tinemus non sunt ho-
rum patet, x ; dientes, et recentiores nestx, sedpravas. Ib.;
immorigeros, xxxiii. quod probatur, ib. ;
239 M. MINUCIUS FELIX. 240
THESIS. ANTITHESIS. THESIS. ANTITHESIS.
1°~ Pompas et spectacu- 1° De pompis et specta- Academicorum et Simo 2o Non dubia amplius
la, Ib. culis, 12, 13 nidis Melici, xiii sunt quaadubiaquon-
2°—Prxcerpti cibi
;

et po- 2° — Sacrificiorum reli- 2° — Dubia ergo qufe

;

dara fueruntjCum ve-

lus delibati, Ib. quiis, qux dgemoniis sunt, merito relin- ritas divinitatis jam
libantur, xxxviii ;
quenda, Ib. maturuit.
(g) Rerum licitarum (g) Florum non usus,sed
usum, qualis florum abusus damnatur,lh.; V. V.
est, damnat, Ib. :

{h) Defunctos adeo debito {h)Abhorret a ratione mos EPILOGUS EPILOGUS

honore defraudat,dum coronandi mortuos I b ,

coronari eos prohibet. continel : ostendit

Ib.; lo — Provocationem Ca3- 1° — Quos stimulos ora-
{\)Nec damnum vitseprx- (i) Christiani non tran- cilii ad Octavium^gwa tio Octavii in animis
sentis futurx felicitate quillesolumvivuntfSed invifatur ad respon- audientiura relique-
pensat, Ib. ;
beatietiamsunt spe fu- dendum, xiv ;
rit, XXX, tot ;

turce felicitatis, Ib. ;

2° - Orationera Minu- 2° — Gonfessionem Caeci-
cii ad Gaecilium, qua lii,quaviclum se esse
IV. IV. ipsum, non prius ex- fatetur, xl ;

Sutnma totius disputatio- sultaudum esse monet,

nis. quam utrinque fuerit
1° — A rerum divinarum 1° — A rerum divinarum peroratum, Ib. :

exploratione absti- investigatione nemo 3° Responsionem Caeei- 3" Dilationem qusestio-

nendum. absterreri debet,quia lii, qua Minucium ta- nis de rebus ad quas
(a.)Quia veritasestsupra, (a) Veritas non est supra, xat, quod se oratione institutio perfectior
nos, XII. Ib, ;
sed penes nos, Ib. ; gravissima inlerpella- requirebatur. /6. ;
(b) Ob inertiam et rudita- (b) Nos non habitu, sed verit el atlentum Ja- 4"Gratulationem Minu-
tem eorum qui huic mente ,sapientiamprge- nuarii auditorem fore coniunctam cum
cii

incumbunt,xu;
stiidio ferimus, xxxviii. pj-omittit, XV, tot. gratiarum actione ad
(c) Ab exemplo Socratis. (c) Philosophorumexem- Octavium. xli, 1, 2 ;

Arcesilx, Carneadis, pla nihit nos niovent, 5° Laetum omnium dis-

Ib. ;
cessum, Ib.

(1)

MARCI MINUCII FELICIS

OCTAVIUS^^
996-939 ARGUMENTUM TOTIUS OPERIS.
In hoc Dialogo Gaecilius inducitur elhnicis superstitionibus addictus, qui patriura et avitum deorum
cultum a nemiue deserendum, variis rationibus probare conatur neque ulli esse anxie de religiono :

inquirendum, sed antiquara retinendara, novam repudiandam, Contra vero Octavius, qui, inpio illo
cultu rejecto,'christianae professioni noraen cura Minucio Felice dederat, omnia Gceciiii arguraenta sic
funditus everlit, tantisque rationura momcntis chrisliancE religionis veritatem demonsfrat, ut Cajcilius,
'^ravissiraa disputatione fractus ac plane convictus, veram religionera laeto gratantique animo fuerit
amplexatus. Ac primura quidem Caecilii sermonem pro deorum cultu exponit auctor. Deinde vero Octavii
responsionem ad singula orationis Caecilianae raerabra subinfert.
CAPUT PRIMUM. potissimum hujusce disputationis recordatione ob-
leclarctur.
Argumentum. — Ab ipso dialogi exordio, narrat
'^^\. Gogitanti mihi, et cum animo ir.eo Octa-
Minucius quam jucunda corum quae sibi cum Oc- [1]

tavio, dum apud se Romx ageret, contigcrant, ac vii (2), boni et fidelissimi contubernalis (3), me-
Variorum uotge

(1) M. Minucii Felicis. Plura Minuciae gentis (2) Octavius. Hoc nomen dialogi, sumptura a prin-
cognomina, Rufi Termi, Fausti, Macri, Fundani, cipe coUoquentium persona,ut Ciccro suos dialogos
et in his etiam Felicis. Vetus iuscriptio Romana Catonis, LucuUi, Bruti, L.clii nomine prsscripsit,
apud Gruter. pag. 918 :
Platonem imitatus cujus Phxdonem, Alribradcm,
Socratem et alios a principe colloquente
liliros,
DIIS MANIBVS norainatos haberaus. Quis fuerit Octavius, ex cap.i
SACRVM et II, quantum de eo nobis tradilum est, cognosci- i

Q. MINVCIVS tur. Inlra cap. xv et Januarius plenis nominibus j

FELIX. Januarius Octavius appellatur. Cteteri collocutores

Scribitur pcr C, quia non a minutus : quod cor- sunt Caecilius Natalis, paganus adhuc, post coUo-
repta etiain syllaba jubet. Silius Ilalicus vii, 523 : quium Christianus, et nostcr M. Minucius Felix,
(jui in hoc Dialogo aliquando solo praenomine Mar-
Nec mofp, disjeclo niiauci vecordia vallo
Perdendi simul et pereuudi ardebat «.more. cu3 vocitatur. Vide capp. iii et v Cellab.
Cki.lar. (3) Fidelissimi cotitubernalis. Buzclius de militia

•
Ut accuratior exhibcalur unius codicis exslantis dialogi Octavius collalio ac verior effigies, in textu sunt
interpositi numeri, quorum alii, neiupe romaai, capila seu divisionea codicis, alii vero, vulgares scilicet, exhibent
folia. Edd.
241 OCTAVIUS. 242

moriam recensenti, tanta dulcedo (4) et afTectio ^ nobis reliquit ; utpoto cum et ipse tanto nostri
hominis inhsesit, ut ipse quodammodo 233 mibi semper amore flagraverit, ut et in ludicris et se-

videret in praeterita redire, non ea qufe jam riis [7) pari mecum voluntate concineret, eamdem
transacta et decursa sunt, recordatione revocare. vellet vel nollet (8).Credere3 unam mentem in duo-
Ita ejus contemplatio, quantum subtracta est ocu- bus fuisse divisam [2) (9) ; 234amori-
sic solus in

lis, tantum pectori meo, ac pene intimis sensibus bus, conscius ipse, socius (10)inerroribus,et cum,
implicata esl. [u) Nec immerito discedens (5) vir discussa caligine, de tenebrarum profundo inlucem
cximius et sanctus ( 6) immensum sui desiderium sapientiae et veritatis (11) emergerem, non respuit

Variorum uotee.

interpretatur, quod scilicet Minucius
more Romanorum,juvenisCaecilii contubernio usus
fuerit. Hic probandum ipsi incumbit, an mos ille
saeculis sequioribus tam constanter usu reoeptus
manserit; namdeipso Minucio hoc onus probandi
nemini imponimus. Melius est in
laboris ac studiorura intelligere. Lindner.
(4) Tanta dulcedo. Wopkenius tantum dulcedo
vescribendum censet, minus recte Lindner.
noster, ex mis nostns judtctis eras pafer patriae. Linder
el
(8) Eamdem vellet vel nollet. Sic edidit Heraldus,
auctoritate, ni fallor, ms. regii. Rigaltius vero et
Sig. Gelenius habent Eadem velle vel nolle, quod
explicat cl. Grunerus perinfinitanaturam nominum
genere soladem habentia. Woplienius.cuiglossamsaperequatuor haa
n voces videntur, nuUo modo estaudiendus.Sed ipse
ut coniecturae huic suse parumconfisus,statim sub-
jungit Hand raro ita res eadem aut ferme eadem
:

(5) Discedens. Ex toto orationis contextu liquido diversis vocibus ingeminatur, cilra quam necesse sit
patet hunc dialohum a F^elice nostro post Octavii idque per ajjvSeTov, et in hoc provocat ad cap. 3
!ata litteris fuisse mandatum quapropter legen-
: micarel, emergeret: 5, indignadum, indolescendum ;

dum decedens. Ita persaepe Cicero, aliique scri- 11, mortui. exslinctis ; 37, uri, cremari 24 sciunt, ;

ptores optimi. Phaedrus, lib. iv, fab. 4 Quidam : norunt. Cl. Heumannus ita vult legi contineret, :

decedens tres reliquit filias. Sulpicius Sever., Hist. et eadem vel vellet vel nollet. Sed usos frequentis-
mcr„ lib. I, cap. 7 Sara cum seplimum et vice-
: sime hoc dicendi genere veteresauctores,exemplis
'^iminn supra centesimum annum ageret, decessit. sat raultis probat F. 0. Menkenius.quibusaddoPl.
Sic et alibi passim idem historicus. Claudianus lib. x, ep. 50 Superest ut in libratorem vel archi-
:

taraen in Rutinum, lib. ii, 10 : tectum miltas Plorusi, 0, 10: ISe potestas solitudine
velmoracorrumperetur. Minucius noster, 20 ^a- :

Solalia letho
Exitiurn commune dabit nec territus ante
tiquitas fabellis delectata vel cnpta. id.,2.5 Quorum :

jDiscedam , cum luce simul linquenda potestas. cibo vel fastidio ilaque, sic ut vulgo legitur dicere
Felicem potuisse, nonest dubium voluisse autem, ;

At ibi quidam codd. decedam et vere quidem. : hoc facilius crediderim, quo raagis ipse cavendum
Oavis. — Si Grunerum audias in Actis Societ, intelligebat ne delicatas aures illa duas ejusdem
i^Mtin. lenens ,voL IV, p g. 209, editorum lectio „ formae ac soni voculas repetendi ratio offenderet
retinenda, eodemsensu. Verum vir eruditus minus ^ Lindner.
appositis exemplis id astruere videtur ; cujusmodi (9) Crederes unam mentexn... dtvisam. Nihil in
sunt a vita discedeas, ey vita discedo, discessum a
: hisce verbis inest vitii. Lactantius,de Mort.Persec,
corpore. Loca erant producenda, in quibus ver- cap. 8 Nec enim possent in amicitia tam fideli cohas'
:

bum discedo simpliciter usurpatum,de morleabso- rere, nisi esset in utrogue mens una. Vide Persium,
lute ac sine controversia accipiatur, quo modo Sat. V, 23, et ibi scholia ; et Hieronymura, Epist, i
sane constat de verbo decedo. Galland. Nihil —
et XV, edit. BB. Davis.
est quod de morte cogitare nos jubeat, quod facit (10) Sic solus, in amoribus conscius ipse socius.
Gronovius, ob levem imitationem Ciceronis, qui haec equidem sic intelligo Sic is qut mihi sohis :

in principio Bruti ait Quod vir egregius alienis-

: erat in amoribus, cujus rei testis est ipse locuple-
simo reip. tempore exstinclus, et auctoritatis et pru- tissimwi socius, 4tiam fuit in erroribus. En sirailem
dentiae sux triste nobis desiderium reliquerit. Nam locum apud Ciceronera, qui lib. vii, ep. 32, deCu-
i° scripsisse haec Minucius aeque poterat post Oc- rione ita Estmihi, ut seis, in amoribus. Quod Minuc
tavii e Roma discessum, quam mortem. 2" Memo- fortasse ita esset elocutus: £5^ mihi conscius ipse
ria non minus est absentium, quam mortuorura. in amoribus. Schefferus xWmA conscius delet, etita :

3° Desiderium amici abseotis est immensum mor- legendum censet : Sic socius in amoribus ipse, so-
;

tui, triste nec facile ferendum. 4 Octavius tunc ciusin erroribus. Gronovius ita Sic solus in amori- :

adhuc erat junior, ob liberos infantes. 5° Dubito bus conscius ,ipse socius in erroribus,Qisn\\. Octaviu m
Sin dtscedere simpliciter dicatur pro mo?'f. Lindner. his verbis de se ipsum confiteri, quod venerem
(6) Vir eximius et sanclus. Virum sanctum et D promiscue spargerent,dummorei]Iorura adolescen-
sanctam feminam etiam ethnici dicebant moribus tiara ab se actara fatetur .Heumannusita Sic solus :

etvirtute pra'stantem. ApudChristianos,qui datam
Christo fidera servabat,qui baptisraasuum habebat
integrum, sanctus appellabatur. Et hfpc appellatio
religionera designat et mores- Quod si aliquid mo-
ribus improbis notaretur, jara desinebat esse et
in amoribus ipsi, socius in erroribus, cum discussa
caligine.., emergerem. Causie cur acquiescere inhac
emendationenequeam,sunt: primum,quodvocesaIi-
quot ejiciendae sunt.quod quoraodo excusari queat
non video deinde pars orationis optima excidit,
:

habcri Cbristianus. Rigalt. Tria enim Minuc. de Octaviu suo aftirmat, l"quod
(7) Et in ludicris ct seriis. CI. Heumannus, et in amicus fuerit 2° quod ex sui amore simul errori ;

seriis. Sed nulla opus mutatione. Amanl certe ejus- adhaeserit 3° quod ex errore simul cum eoin:

modi dicendi compendia veteresilli saeculi secundi
et tertii auctores, illi in primis, qui sermone brevi
et conciso utuntur, et rerum magis quam verbo-
rum copiara sectantur. Ex Tacito, Plinio, Suetonio
non dubitarem exerapla peti
et illius aetatis aliis,
satis raulta posse. Mencken. —
Sic Livius, 34, 7,
14: Et vos in manu et lutcla... dehetis habere eos.
lucem veritatis redierit. Hic vero, ex emendalione
Heumanniana menbrum secundura abest.Observet
insuper lector elegantem paronomasin, conscius el
socius, amoribus et erroribus. Lindner.
(11) Sapientix et veritatis. Hoc est verae sapien-
tiae,nempe christianae. Sic feminas sapientiam con-
seculas dixit Tertullianus, Christianas et Socra- ;

Tacilus, Histor. 4, 36. In luxum effusi et epulas et tcm sapere ad veritalem, cum ad Christianorum
nocturnos ccetus. Plinius, Panegyr., 21, 3 : In ani- scita propius accedebal. Rigaltius.
243
coinitem,sed quod estgloriosius, prsecucurrit (12).
Ilaque, cum per universam convictus nostri et
familiaritatis astatem mea cogitatio
sermone ejus mentis meae resedit
in illo prsecipue
intentio,quo Caecilium, superstitiosis vanitatibus
etiam nunc inhaerentem (13), disputatione gravis-
sinia ad veram religionem reformavit.
235 CAPUT II.
Argumentum. — Octavii Romam adventus forensium
feriarutn tempore, pergraLus Minucio. Utrique ad
marina Ostix balnea, ascilo Minucii comile
Cwcitio, ire placuit. Dumsimulad mare pergunt,
decitius, conspeclo Serapidis simulacro, manum
ori admovcns, illud colit.
Nam negotii et visendi mei gratia, Romam con-
tenderat, relicta domo, conjuge, liberis, ct, quod
{\2) Praecucurril.^xcm ms. est editione
Romana, quas omnium est prima prxcurrit. Sed
nihil mutantum contra ms. auctoritatem. Ilabet
hanc formam Plautus, Menxchum., 5, 8. 8, Conf.
de concurrcre decurrere, procurrere, eadem forma
Freinshem., in Indice ad Florum, v. Concurrere.
LlNDNER.
(13) Etiamnunc inhgerentem. Sic loquitur Minu-
cius respiciens ad illud temporis sive negotii quod
hic describitur. lind. Proba lectio, quam varie
corruperant cum alii eliamnum, alii etiam tunc edi-
dissent. Apuleius, Miles. 4 Ac paututum a via re-
: vetcres impaiientem, non, video cur minus hoc
tractum, pcr aliissimum prxceps in viam proximam
etiam nunc spirantem praecipitant, Hic etium nunc
est £Tt. Herald.
(14) Aiihuc annis innoceniibus. Proptor annos
teneros qui fere sunt criminum nescii nam male
rem gsssit Fulvius Ursinus, qui vocem annis ex-
—
pungendam consuit.DAVis. Innoceutemataiulam
dicit Prudentius in agone Romani martyris. Taci-
tus, lib III, innoxiam (jclatem. Herald. l.actan-
tius, lib. I, cap, 20 Cum teneras, inquit, atque sime ; et Tacitus, lib. iv Annat. cap. 17 Tum vcro-
: :
innocentes animas, qux maxime est xtas parentihus
dulcior, sine ullo respectu pietatis exstinguerent, etc.
WowER. —
A)inis adkuc innoeentibus. Wopkenio
intelligendi omnino videatur liberi qui sunt adhuc
anms vel in annis innocentibus subaudito per elli-
. praesens an sic dicatur, valde dubito. Lindner.
psin Iralaliciam participio e.r«s/^H/j7>M.s. hmocentes.
(|uippe rtrtwosdixit Minucius, ut fcssos annos Seneca
Ilippol. 267, lUides annos Quinctil, Instit. Orat.
I. I, G. II. BuRM. — cum casu tertio. Vide tamen Bunem, ad Lactant.,
Ita satis, credo, lectio recepta
stat confirmata, neque erat cur Heumannus rescri-
beret et, quod est amabilius, liberis adhuc innocen-
:
libus. Addo posse haec verba commodius et ita
cxplicari liberis adhuc innocenlibus unnis,
:
h. e.
perannos, sive propter annos. Ablativum certe hoc
modo exponendum esse nonnunquam docet Cur-
tiusad Uh. uEpist. Cic, epist. ^O, § 5. Mencke-
nius tiberos annis innocentibus intcrpretatur per
liberos qui sunt annornm innocentium. Lindnfr.
(15) Loquelam... dulciorem. MeuTs\o reponendum
videtur loqucla, ipso of]ensantis lingux fragmine
dulciore, ac ita sanoedidit Chr. Cellarius. Scd, uti
<)o xay.ocpojvia nihil dicam, vulgata et ms. regio
firmala lectio manum medicam non flagitat : est
enim appositio schema non infrequens, de quo
adiri poterit G. J. Vossius de Construct., cap. 2.
Vide el Caspt Barthium, ^dvers., \\h- xlii, cap. 25.
I>AVis. —
Crimcn xaxocfojvfai: huic emcndationi
imputatum, doclinnro quidcrn Col. Ilcumannus
stndot, adduoto eum in finom Inco Hiornnym.,
Epist.,\). 4'.), Garrulii atquc lialbuliens Imgux ojfcn-
sionc fd dulcior. Scd (juis noii videt locuia hunc
longe diversum essc wh illo ubi quinquies casus
sextus repetitur? Lindner.
M. MINUCIUS FELIX. 244
A est in iiberis amabilius, adhuc annis innocenti"
bus 4), et adhuc dimidiata
( verba tentantibus,
volveretur, loquelam ipso offensantis linguae fragmine dulcio-
rem(15). Quo in advenlu 236 ejus non possum
exprimere sermonibus.quanto quamque impatienti
gaudio (^6) exsultaverim, cum augeret maxime
laetitiam meam amicissimi bominis inopinataprae-
sentia. Igitur, post unum et alterum diem, cum
jam et aviditatem desiderii frequena assiduitatis
usus implesset, et quae per absentiam mutuam de
nobis nesciebamus, relatione allerna comperisse-
mus placuit Ostiam petere, amcenissimam civita-
;
tem, quod esset corpori meo (17) siccandis humo-
ribus [\S) de marinis iavacris blanda et apposita
curatio. Sane et ad vindemiam (69) feriae judicia-
Varioriim notse.
; at in B (16) Impaticnti gaudio. Lego impotenti. Ita est
impotcntem immoderatum, et qui efflcit ut
i,id est
homo sui non sit potens) amorem Catullus dixit
Epigr. 36. et Tacitus, Hist. iv, 44. Etiam in La-
ctantii lib. v, cap. 1, pro impotentes Jibrarii scri-
pserunt impaticntes, Heum. —
Quid causae sit cur
pro impatienli\e^e,nA\iva Heumanuus impotenti sci-
scat, haud intelligo. Vocabum impatiens enim est
ejusmodi, ut de vehementibus animi commotioni-
bus in primis usurpetur, atque adeo de gaudio
recte possit usurpari. Nam, si dolorem dixerunt
vocabulum tribuendum gaudio, quod eamdem com-
movendi animum habetvim, existimetur. Itanempe
de dolore Justinus, 12, 15 Qui.^idam impaticnlius :
dolcntes consotatus est ; et 32, 35 liis rebus offensus :
Philippus impatientius in
; dies mortem Demetrii
dolebut ; et Aur. Victor in Cxs., cap. 6 Qui prs,-
:
latum adoptione ejus Pisonem impatientius dolens.
p et in Epist., cap. 14: Dolore ardens. impatiensque.
—
et Plin., lib. ix, Ep, 22 Dolet, ut qui impatientis- :
xquari adolescentcs senectx sux impaticnlerindoluit.
Mencken. —
Si vpI msxime concesserim, gaudium
dici posse impaliens ut dolorem, quod vix credide-
rim, tamen gaudium inopinalum et repentinum et
(17) Corpori meo. Heumann.scribit corporis mei.
Sed usu satis trila constructio verbi substantivi
V, 2, 3. LlNDXER.
(18) Siccandis humoribus, pro ad siccandos hu-
mores. Nam Ijalneis marinis utcbantur quoties
vitiosis intus humoribus contraxerant langnorem,
nervis romissioribus et laxis. Suetoniusin Augusto
82, 5. Adde Scriveriana ad Martialem, -10, 13,
Guo\ov. —
Curationis hujus elium Vitruvius men-
tionem facit, lib. v, cap. 9. Refero huc et iliud
D Symmachi, lih. yiii, Epist. 46, Quem locum in
singuhui Disserlatione an. 1734 edita Lipsiae, ct
ibi(iem subsequonli anno in Actis Academicis,
p. 130 ot seqq.,rocensi(a interpretatuscst Jac. Hen.
Ch. Adam. Heum.
(19) Ad vindemiam. Hcuin. scrihit oli vindemiam.
Immercnti voculaj haL'C incuriu inforlur, ncc, qui
satis hiibet cognitnm in multis auctorcm locis, quo-
rum m;ign;i pars a Jo. Frid. Gronovio ad SenecaB
l(b. IV, ile Ucnef., cap. 6 coiiecta cst, ad notare
idom qiiod illo lcmporc ant circa illud tempus, is
minus commode positum hooin loco judicabit, quo
lvri.t ad vindcHiani \\\x sunl qua3 vindomia? tcm-
porc habcntur, scilicet fcriic vindcniialcs ct, ut
pro ad, dicuntur. Menker, Confcratur etiam —
Corlius ad Ciccr. Epit., lib. iii, ep. 5, ii, 9. Est
245
riara curam relaxaverant. Nam
post sestivamdiem.in temperiem semet aulumnilas
dirigebat (21). Itaquo, cum 237 diluculo ad
mare, inambulando littore (22), pergeremus, ut et
aura (23), [3] aspirans leniter, membra vegetaret,
et cum eximia voluptale molli vestigio (24) cedens
arena subsideret Caecilius, simulacro Serapidis
;
denotato, ut vulgus superstitiosus solet (25), ma-
num ori admovens osculum labiis impressit (26).
et alia explicatio non minus elegans
concinna,
qua feriae dicuntur laxare judiciariam curam ad
vindemiam fruendam. Ltnder.
(20) Nam id temporis. Duo Minucius ponit qus
hanc curationem vel maxime commendabant^/ieriVw
vindemiales scilicet et temperiem autumnitatis,
Blanda erat curatio ob autumnitatis temperiem
apposita, ob ferias vindemiales. Linder.
(21) Autwnnitas dirigebat. Frustra hic scrupulus
injectus luit ab doctissimo Meursio, quasi dessent
nonnuUa de Gaecilio deambulationis coraite ascito.
Itaque etiam nullum ex viris doctis qui postea
ediderunt, sibi assentientem invenit, haud dubie
non quod opinati fuerint omitti quasdam circura-
stantias veluti ex jure, quod historici non refu-
giant, sed quod crediderint satis colligi ejus comi-
tatum partim ex superioribus, ubi ostendit se
acturum de sermone Octavii, quo Gsecilium refor-
mavit disputatione gravissima ad veram reiigio-
nem partim ex sequentibus, ubi describit Octa-
;
vius Caecilium domi forisque lateri Minucii
inhaerentem.Haec enim duo loca sic ordinavit apte
auctor, ul ex eis nequeal lector aliter cogitare,
quara eura simul exivisse. Gronov.
(22) Inambulando littore, Cellar. suscriptorem
nactus cl. Heumannum, edidit littori. At vero in-
cognita scriptoribus antiquis formula, inambulare
litiori, est nec usquam hoc verbum cura dandi
,
casu conjunctam invenio. Gerundii igitur, non
participii, vim habet inambutando illud, littorc
autem pro in liltore positum est eodem modo quo
apud Livium, iib. xxiii, cap. 21 Qui cecideiaut
pugna Cannensi ; et riorum, lib. iii, cap. 16 Oc-
ciso palam comitiis Annio ; et Curtium, lib. vii, cap.
7 : Cecidere eo prselio peditum duo miltia
dium, Epist. i, Her. v. 21 :
Denique quisquis erat castris jugulatus Achivis
aliosque plures, adductos ex parte a cl. Erahenbor-
chio ad Livii lib. ix, cap 32. Mencken.
(25) Ut et aura. Delet ^it Heum. fartasse quia
offendebatur quod hoc raodo causa arabulandi esset,
ut vestigio cedens arena subsideret,quod non pro-
babat. Linder.
(24) Molli vestigio. Vestigium hoc in loco plan-
tara pedis denotat Fellius N. A., lib. ix, cap. 4
Vestigia pedum habentes retro porrecta. non, ut civ-
terorum hominum, prospectantia.
Symmach., lib. xi, prajf. v. 35 :
Sed vestigia fluctibus
Summis tinguere cceperat.
Plura suppeditabit Gasp. Barthius
cap. 23, ubi tamen perperam re^pomt memhra
laret cum eximia cedens
voluplate, et molli
arena subsidcret : quasi scilicet arena, peiiibus ce-
dens, nuUara prors ambulanti voluptatem afferat.
Davis. —
MolU vcstigio cedens arena. Hic; locns ab
interpretibus varie est tentatus. Ouzelius etcumeo
Sehelferus et Davisius vestigium accipiunt de planta
pedis. Sed concoque e Schoff. non potuit, qui
OCTAVIUS. 246
id tcmporis (20), A CAPUT III.
kROUMEKTVM.-- Superditiosi hominis actum indicjne
ferens Octavius, ilinucio acriier exprobrat hujus
impii facinoris infamiam non minorem in ipsum,
utpote 238 Cxcilii hospitem, guam in ewndem
Cxcilium redundare.
Tunc Octavius ait Non boni viri est, Marce
:
hominem domi forisque lateri tuo in-
frater (27),
hoerentem,sic in hac imperitiae vulgaris csecilate (28)
deserere, ut tam luculenio diein iapides eumpatia-
ris impingere, effigiatos sane (29j, et unctos, et
VARIORUM NOT^.
et plantx eorum in primis qui calceis non admodum
frequenter utantur, dici queant molles. Hac diffi-
cultate perraotus,hoc molli plane ejecit. Grunerus.
B qui cum Wopkenio et Gronovio accipit de vestigii
pedisve impressione per metonyin.,rem ita expedit
Cedens arena evd molli vestigio, quod, cedendo,
;
locura, qui pede calcabatur, moUiorem faciebat,
quo sensu esl casus sextus, ut molle iter apud
Qiiinctil. Instit. Orat. 4, 2. p. m. 350, mollis trames.
Ovid. Fast. 3, 15, vinea mollis et cedens. Neque
vero Wowero mollis, quod in edit Romana se
invenisse perhibebat, reponenti assentiri debebant
vel Davisius vel Clericus in Biblioth. select., tom.
XXIV, paji;. 124. Applaudo Heumanno, qui ait Mi-
auc. dicere voluisse, arenara etiam leviter ab eun-
tibus impressara, cessisse. Eodem modo dici po-
test : Cervical molli cervici cedens subsidit Es ;
liegt sich weich. Lindner.
(25) Vulgus superstitiosus solet Malim legere
supersfitiose solet. Heum. —
Fortasse quod masculi-
num genus additura voci vulgus nolit. Atqui habet
Tocem hanc eodem genere Horat. lib. ii, Serra. 3.
V. 62 :
(]
Huic er^o vulgum
Errori similem cunctum insanire docebo.
Haec Meckenius, qui etiam coraparativum supersti-
tiosius praefert. Lindner.
(26) Manuyn ori admovens pressit. Rora edit.
impressit. Herald. —
Plinius, lib. xxviii, cap. 11 :
In adorando dexteram ad osculum referimus.Eiero-
nyraus, loin VI, in Oseam, cap. xiii, fol. 72 Qui
:
:
adorant, solent deosculari manum suam, quod Job
:
fccisse se negat, dicens : Si osculalus sum manum
; et Ovi-
meam apponens ori mco et hoc mihi ad iniquitatem
;
maximam reponelur. De adorandum gestu, habitu,
metu flexuque corporis, vide Barnab. Brissonium,
lib. i, cle Formul., pag. 35; et Petrum PithcEura,
;
lib. i. Adversar., cap. 3. Elmenhorstius. Quae —
modo Elmenhorstius conferre suadet ac consulere,
videsis doctissime et concinne collecta in nota
n
quam Lugdunensi editioni ac versioni Octavii J. G.
II. Greppo subjunxit, pp. 193-109. Eon.
(27) Non boni viri est, Marce frater. Octavius
Marcum Minucium fratrem appellat, Chrislianus
Cliristianum. At cap. v, Caecilius, adhuc ethnicus,
:
eumdem Minucium sic etiara compellabit, quanquam
tibi, Marce frater. Esec igitur appellatio fuit affectus
Prudentius in
et religionis :utriusque certe in Octavio, affectus
in Caecilio. Rigaltius.
(28) Imperitige vulgaris cxcitate. Pati, ut in reli-
gione paganorura permaneat, Vulgarem vero dicit,
quia tunc sensira, qui paulo eraunctioris naris
/lrfi'er5..lib.xLiii, erant, gentiliura religionis fraudes sentiebant, et
vege- Christum sequebantur, ita ut vulgus tantum in
vcstigia ethnicorum superslitione remaneret. Lindner.
(29) Effigiatos. De verbo efftgiare multa Savaro
ad Sidonii ApoIIinaris lib. xi, epist. 12, quibus
haec Inca addere poteris. Papias Effigiare formare.
:
Apuleius, Metumorph., lib. ii, pag. 11 Miris ex- :
trinsecus simulacris efftgiata. Martianus Capella, de
Nupl. Philol. lib. vi, pag. 130 Quippe memoratur
:
247 M. MINUCIUS FELIX. 248
coronatos (30) cum scias hujus erroris non mino-
;
A fabulae (3Q) crant Octavii, disserentis de naviga"
rem ad te quam ad ipsum infamiam redundare. tione (37), narratio. Sed ubi eundi spatium satis
Cum hoc sermone ejus mediuni spatium civitatis justum cum sermone consumpsimus, eamdem
emensi (31), jam liberum littus tenebamus. Ibi emensi viam (38) rursus, versis vestigiis tereba.
arenas extimas, velut sterneret ambulacro ?39per- mus. Et cum ad id loci ventum est ubi subductfe
fundens lenis unda tendebat (32) et, ut semper : naviculae, substratis roboribus, a terrena labe sus-
mare (33) etiam positis flatibus, inquietum est etsi pensas (39) quiescebant ;
pueros videmus (40),
non canis spumosisque fluctibus exibat ad terram, certatira gestientes, testarum in mare jaculatio-
tamen crispis torosisque (34). Ibidem erroribus nibus [4] ludere.Is lusus est : testam teretem, 240
delectatiperquam sumus,cuminipsoaequorislimine jactatione fluctuum lasvigatam, legere de littore;
plantas tingeremus, quod vicissim nunc appulsum eam lestam (48) plano silu digitis comprehensam,
nostris pedibus alluderet, fluctus nunc, relabensac inclinem ipsum atque humilem, quantum potest,
vestigia retrahens in sese resorberet (35). Sensim super undas irrolare, ut illud jaculum, vel dorsum
itaque tranquilleque progressi, oram curvi molliter maris raderet, enataret (42), dum leni impetu
littoris, iter fabulis fallentibus, legebamus. Hse labitur ; vel summis fluctibus tonsis emicaret,

Varioruifl notae.

omnia posse effigiare. Pag. 228 miris formts effi-

:
B est; supple, quam mortus. Adeoquenon
erat cur cl.
giala. Augustiaus, de Hxres., cap. 86 TertuUianus : Heumannus sic cmendaret
semper mare, : et, ut
animam dicil effigiatum corpus esse Deum corpo- etram positis flatibus, inquietum est, et, si non canis
reiim esse, licel non effigialum. Elmenhorst. Aliter spumosisque fluctibus sestuat, lerram tamen crispts
in ed. BB., t. VIII, p. 25. tortuosisque lambit ; deicctati perquam sumus, cum,
(30) Unctos et coronalos. Utrumque morem satis etC. LlNDNER.
illustrarunt Joan. Clericus ad Genes., cap. xxviii, (34) Crispis torosisque. Ita scriptum in ms. reg.,
18 et Gar. Paschalius, de Coronis.Wh. iv. 4. Davis. non torluosis, quod notam B. Hieronymus ad Helio-
—
;

Undenam edit. Lugd. acceperit hanc lectionem, dorum Licet in modum slagni fusum sequor arri-
:

unctos et coronatos, ab erudilissimorum hominum deat, licct vi.x summa jacentis elementi spiritu terga
recla correctione fluxisse, nec in cod. reg. aliud crispentur. Et in Epitaphio Paulae Huc usque pro- :

legi quam istud unguines ordinaLum. prorsus in-

: speris navigavimus ventis, et crispantia maris acquora
compcrtum.Nosmet oculis nostris vidissetestamur, labens carina sulcavit. Herald. Parum attentis —
tinctos et coronatos. Edd. oculis regium exemplar inspexerat qui primus ex
(31) Medium spatium civitatis, non est distantia eo renunliavit scriptum, tortuosis. Nam in eo libro
Ostiaj a Roina, quod placuit Wopkenio cum inter- scriptum prius fuerat, srispis totorisisgue. et qui
valUim inter Romam et littus,quippe xvi stadiorum, correxil, legi voluil, crispis torosisque. "Venarum
vel cursoribus fatigandis sufficiat, nedum ut spa- toros medici dixere, et jubarum toros poeta? Rigalt.
tiando umbratici hominos tale absolvere vel potue- (35) Quod vicissim nunc resorberet. Docum inter-
neque est medium spalium per
rint vel voluerint;
fj
pungo in huncmodum, praeeunte Grunero: Afar^
cl.
civitatem Ostiensem,qua parte mare speclabat.libe- fluctus resorbere dicitur apud Ovidium, Heroid.
ram muris.quae sententia se commendavit Barthio, XII, 125 :

Advers. xliii, cap. 25,siquidem,hoc spatio coiifecto,

non libe}'um litlus,sed campos et agros nacti essent.
Sed est spalium quod interjacet medium inter Os-
tiam civitatem et locum a deambulantibus petitum,
id est mare. Quod bene monuit vir quidam doctus
in Observ. misc. Crit., vol. x, tom. I, p. 13. Ostiam
enim petebant Romani.ut nostri homines thermas,
Quaeque vomit fluctus totidem, totidemque resorbet.
Ubi Burm. Sabasi edilio, illideret, Wowerus in ms.
vult legi allideret, in quo tamen fallitur vir doctis-
simus, quippe qui ms. ipse non inspexit, sed alii id
testanti, temere credidit, cum Heraldus et Rigaltius
pro recepta lectione pugnent. Gronovius mavult :

acidulas, vel etiam vineas. Ibi, per aliquod tempus
commorati, delectabantur quotidie, inambulando
litiore ad mare pergentes, quod mareab Oslia civi-
tate tria stadia abest, et commode intra spatium
horae poterat absolvi. His vero observatis, nec
Davisio assentiendum, qui vocem civitatis delet
nec Heumanno qui itineris reponit nec Menckenio,
qui viae et itineris rescribit. Lindner
(32) Tendebat. Sic ms. Rom. edit. tundebat Wo-
•wer. Tendere hic est e.xteridere, ex mente omnium
interpretum. Hcumanno vero non est aclivum, sed
neutrum.et aqua exundans dicitur tendere in terra
quam occupavit, velut exercitus in campo. Accusa-
tivus arenas vero regitur a participio perfundcns.
LlNDNER.
(53) Et, utsemper mare, etc. Hsec ego sic intel-
ligo suppieo
ac IJt semper mare, eliam positis
: sitU. RlG.\LT.
flatibus, inquietum est (sic etiam tum erat ct), el si
non canis simmosisque flactilms exihat ad terram,
tumen crispis lorosisque (sc. cxibat ad terram per
zeugraa). Dc zf^ugmato cst rcs nota ex Sallust. ./«^.
cap. 3, n. 2 de altcro, quod in comparatione post
: (41)
propositioncm, redditioncm supplevi, non item,lta
alluderet //«ciw.Davisius allideret flucfus, u<a'jvxa$iv
expediat. Barthius, Advers, lib. xliii, cap. 25, ap-
pulsim, et se in sese mutat. Lindner.
(36) Hx fabulx. Plena locutio, cujus exempla
plura hahet Corlius ad lib. ix, Epist. 25, Cic. 13,
n. 2, et plura adhuc colligi ex Caesare possenl.
; LlNDNER.
(.37) De navigatione, sc. sua. Sermonibus familia-
ribus occa&ionem subministrant tempus, locus,
personae, negolia et denique res quaevis oculis ob-
pi
jeclae. Lindner.
(38) Emensi viam. Heumannus tollit emensi,repe-
litum e cap. 2, quod prjBtcr necessitatem facit.
LlNDNER.
(39) A terrena labe suspen^x. Labem dicit uligi-
nem ccenosam, qua putrescerent carinaB diutino
(40) Videmus. In narrationibus locn imperfecti
praesens non sine vi adhiberi probat cx Longino
Borgerus, dc Nalural. Pulchr. Oral., pag. 203.
LlNDNER.
Eam Plena locutio, v, ii. Lindner.
lcstav).
(42) Vel cnaiaret hiscc Minucii vcrbis, nisi
In .

tamcn Cicoro, lib. vii, Episl. 28, G RcspubUca : fallor, mendum quod non animadvcrterunt
latet,
erat mihi charior ; quam nunc, supple. Sidonius, ii, viri perspicaces.Lcgendura cvedo nec enatarct.]>^on-
epist. 8 Perpetuis sedibus dormienti similior illata
: nunquam tesla sine saltu maris superficicm tam-
249 OCTAVIUS. 230
emergeret (^''i^jdum assiduo saltu sublevatur. Is A gatus (46), dolere nescio qnid vultu falibatur (47)'
se in pueris victorera ferebat, cujus testa et pro- Cui ego : Quid hoc est rei ? cur non agnosco,
curreret longius, ct frequentiiis exsiliret (44). Caecili, alacritatem tuam illam (48) ? et illara ocu.
lorum etiam in seriis hilaritatera requiro ? Tum
CAPUT IV.
ille Jamdudumme Octavii nostri acriter angit et
Argdmentum. —Subtristis Csecilius de hujusmodi
:

reraordet oratio, qua, in te invectu3,objurgavit (49)

objurgatione qua sui causa Octavius Minucium
perslrinxit, petit ut sibicum Octavio de sux reli-
negligentiae, ut me dissimulanter gravius argueret
gionis veritate, disputare licent. Annuit cum socio inscientiffi. Itaque progediar ulterius : de toto et
suo Octavius, ac medius inter Ccecitium et Octa- integro mihi cum Octaviores est.Si placet ut ipsius
vium sedet Minucius. saectce homo (50) cum eo dispulem, jam profecto
Igitur, cum oraneshac spectaculi voluptate cape- intelliget facilius esseincontubernalibus disputare.
remur, Caecilius nihil intendere (45), neque de quam conserere sapientiura modo (51) ; modo in
contentione !141 ridere ; sed tacens, anxius, segre- istis ad tutelam balnearura jactis, et in altum

Variorum notse.
bebat interira vero crebris saltibusin aerem erat
: et omnium dominum ; 9, 8 : sexus omnis homines
eveeta. Hinc autor: Ut illud jacutum vel dorsum et omnis xtatis10, 2 templa nulla, niUla nota
; :

maris raderet, nec enataret, vel summis fluctibus
tonsis, emicaret, emergeret. Nisi recipiatur haec
emendatio.FelixTa'jTo)>oYo<; erit censendus.Priorem
modum describit Eustathius ad Iliad. S. pag. 1219;
posteriorem Pollux Onom. lib. ix, 119. Davis.
|i
Raderet, vel enataret. Vel prorsus alienura est ab
hoc loco, adeoque delendum. Sunt enim locutiones
simulacra; iO, 5: in omniunimores, actus omnium
inquirere ; 10, 6 ; astat factis omnibu!,, locis omnibus
intererrat ; 7, 4 : rata testis est, tesfis et ; 5, 5 ;
beati satis, satisque prudenfes ; 28, 8 ; bonum capita
— et capita vervecum ; 32, 8 ; lenebris interest, intcrest
cogitalionibus ; 23, 8: tormentis quibus et quibus
machinis 24,4 ridenda quam multa, multa etiam
; :

synonymicae raderet, enataret, a^que ac verba se-
quenlia emicaret emergeret. Illa pertinenl ad testa-
rura cursum, haecad saltum. Wopken scribit inna-
taret, approbante Heum. Davisius emendat raderet
nec enalaret. Lindner.
(43) Imicarel, emergeret. Araat Minucius plures
voces ejusdem significationis copuiare ; unde joaX-
|j.ata irrepserunt, quae observabimus postea. Non
audemus igitur daranare ewergeref, quod faciebat
politissimi ingenii vir Joan. Wowerus. Pro resi-
liret, quod sequitur postea, edidiraus exsiliret, ms.
miseranda sunt. Hoc expcdito, superest ut lector
moneatur interrogat, cur ante verbum rcquiro esse
repetendara, per zeugma. Si quis adeo in textum
velit recipere, per me licet. Hoc certe liquet, su-
pervacuam esse emendationem Heum.quam affert:
Cur von agnosco, Caeciii, alacritatcm tuam iltam, et
illam oculorum, eliam in seriis hilaritalem ? nec
Cellar., qui iltam ? et in cur mutat, esse audien-
dum. LlNDNER.
(49) Objurgavit. Sc. le, quod pronomen etiam
^ omittitur apud Cic, lib. vii, Epist. 28, 5 Intellexi :

Reg. et edit. Rom. secuti. Herai.dus. Emicarel
emergeret. ?Q?,i&v\\i?, verbum ejectum fuita Wowero,
sed meliori jure retinetur ab Heraldo, qui simul
Minucii editoritus hanc regulam injuugit: Araat
Minuc. plures voces ejusdora significationis (idque
4(j'jv8£-coc) copulare. Lindner.
{ii) Exsiliret. Sic est in ms. et in ed. Rom. ; pro
— ^ enim cx tuo sermone, dicere te exmeistibris animum
meum (te) desiderare. Li.ndner.
(50) Ipsius .'\cctx homo. Opponitur adversario ficlo
etquasi umbratico, qui exercitii tantum gratia,ad-
versarii partes in se suscipit, quod fit cum dispu-
tatur in coutubernalibus. Quojure igilur Heum. re-
scribat Ut de ipsius secta hodie cum eo dispulem,
:

quo non oportebata nonnullis edi rcsiliret. Etsi alii videant. Wopken, etiam sinistre intellexH, qui
enim hoc verbura non est huic loco inconveniens de eadem cum Octav. secta cogitat. Melius utique
(nam et Ovid. Metam. xii, 480, dixit Resitit tecti
: Cellar. qui sectam paganorum intelligit, cui adhuc
a culmine grando), tamen nihil est causae cur exsi- deditus erat Ccecilius. Lindner.
liret rejiciamus, quod etiam praecedenti emicaret (5\) Quam conse7-ere sapicntium modo. Sic facile
similius est. Hecm. restituimus ipsissiraam scripturam Minucii depra-
(45) Nifiil intenderet. Hos inflnitos, sive per enal- vatam in exeraplari perversa Vitierula Facilius esse :

lagen modorum interpreteris, sive per ellipsin
verbi C(tpit, ubique fere aliquid dissoluti habent et
positos invenies in tristitia,confusione,trepidatione.
Caesar, de Bett. Gall. 1, 23: Nihit Sequani respon-
dcre, sed in eadem tristitia laciti permanere. Id. c.
16 ; Diem ex die ducere ALdui, conferri, comportari,
adesse, diceri. Eadem ratio est /Isj/Mdefor. Lindner.
(46) Tacens, anxius, segregatus. Describit homi-
nem vexatura mceroribus etcuris ingentibus,qualis
erat Homeri Bellerophon {lliad. Z, 201). Rigalt.
(47) Segregatus, dolere nescio quid vultu fateba-
tur. Incommode omnino mss. reg. et editt. exhibent
segregatus, dolore, neseio quid vullu fatehatur, af-
fectuum enim index est vultus, quem propterea
Cicero in Pisonem vocavit sermonem
citum mentis. Vide et Offic., lib. i,
— Dolere. In ms. est dotore, unde
doloris. Eleganter sane ; sed elegantiae
in conturbernalibus disput are ,quam conserere sapien-
tiam modo in istis ad tutelamhalncarum, eic.Omnes
hactenus editiones prava interpunctione sensum
everterant. Et falsi sunt interpretesqui asseruntin
manuscripto legi aliter quam hic retulimus. Ait
u Caecilius facturum se ut Octavius intelligat facilius
esse disputare et rixari inter conturbernales vulga-
ribus dicteriis et conviciis, quam eo modo conse-
rere quo solent sapientes. Deinde incipit aliam
ciausulam In isti ad tutelam balnea}'um,
: etc.
RiGALTiDF. —
Conserere sapientium modo, h. e. ac-
curate disputare,prout philosophos,quales nos esse
profitemur, decet. Conserere, sc. argumenta, est
disputare. Modo autem positum est pro more. Ita
quemdam ta- Lactant. 7, 7, 9 : Erravil ergo Democritus, qui ver-
cap. 29. Davis. miculorum modo putavit homines effusos esse de
Heum. facit lerra. Etiam de Ira, cap. 20, 10. Nonnullae edit.
non minus habent Pecudum modo humi repere. In ms., teste
:

est in lectione recepta. Dolore wiscio quid est do- Herald, quam conserere sapienliam
et Rigaltio, est :

lere ob aliquid. Lindner. modo Inde Rigalt. primus fecit con-

in istis, etc. :

(48) Alacritatemtuam illam. Ne quem offendat serere sapientiitm modo in isti, etc In hac emen-
junctura verborum tuam iltam? et illam, hoc ex datione unum illuddesidero.quod clausula sequens
usu auctoris fieri ostendam. Sic Noster 21, 5 Sa- : nimls abrupte ita incipit. Hinc suspicor priorem
cra ipsa et ipsa mysteria ; 35, 4 Parentem omnium
: clausulam desiisse in modo, et posteriorem a modo
 2ol M. MINUGIUS FELIX. 252
procurrentihus petrarum obicibus residamus.ut et A audeanl; hinc nulla providentia mundum
''"'
regi ar
requiescere de itinere possimus et intentius dis- •^
guit, conctuditque >
satius esse traditis religionibus
putare. Escum dicto ejus assedimus ita ut me ex adhaercrc.

tribus medium lateris ambitione 242 protegerent; Quanquam tibi, Marce frater(54),dequo maxime
nechoc obsequii fuit,aut ordinis (52) aut honoris, quo5rim.us, 243 non sit ambiguum, utpote cum
[5] quippe cum amicitia pares semper aut accipiat diligenter in utroque vivendi genere versatus, re-
aut fuciat, sed ut arbiter, et utrique proximus, pudians alterum, [alterum] comprobans (55) in ;

aures darem, et disceptantes (53) duos medius pra3sentiarum (56) tamen ita tibi informandus est
segregarcm. Tum sic Caecilius exorsus est : animus,ut libram teneas aequissimi judicis (57),
nec in alteram partem propensus (58) incumbas,ne
CAPUT V.
non tam (59) ex nostris disputationibus nata sen-
ARcrMENTrM. — Disputationem suam aggreditur Cae- tentia, quam
ex tuis sensibus prolata videatur,
cilius : et primumquidcmomnia
in rebus huma-
nis dubia et incerta ; adeoque dolendum quod Proinde, mihi (60), quasi novus aliqui (61) et
si

ChrisUani, rudes plerumque et illitterati,de summa quasi ignarus 244 partis utriusque, considas,
rcrum ae divina majestate aliquid certi decernere, nullum negotium est patefacere omnia in rebus
VARIORUM NOT^.
incepisse, cujus quidem rationis exempla dedi ad B dudum rescriptum fuisse ;Md?m. Ego virum doctis-
capitis hujus num. 3. Omissionis autem ratio in simum hoc magis miror, qui in loco tam sano
in
alteiutra clausula in promptu est. Nemo, credo, mutare quidquam ausus fuerit. Alludit aperte ad
Heum. assentietur rescribenti Si placet ut cum eo
: habitum judicum, qui libram manu tenentes depin-
disputem, in istis ad tutelam intentius disputare. gebantur. Libram justi judicis laudat Arnobius in
Jam jirofccM intclliget facilius esse, in conluberna- Psalm. cxxxix. Lindner
tibus disscrcre (Ita scribo pro conserere), quam dis- (58) Propensus. Pari faciiitate rescribit Heum.
putare sapientium modo. Herald. quam conserere propensius. Sed eadera facilitate lectio recepta de-
sapicnti manum. Lindner. fenditur. Certe formula propensus in alterampariem
(52) Aut ordiyiis. Fallitur Wow. abesse a ms. ipsi usurpata formula Ciceroni est lib. viii,a(/ Attic.
codice haec verba ratus. Contrarium testatur a'j-o- ep 3. Multitudo et infimus quisque propensus in al-
Tixr,- Heraldus, qui et cap. 9, 3, docet, saspius teram partem. Quod vero voces duas, propensus et
Wow. afferre aliquam scripturam, quasi illius ve- incumbas, coujungh Minuc, ad quarum utramque
tusti codicis sit, cum tamen ibi non reperitur. Fe- referri Illud utramque partem potest, id ei de-
fellerat videliceteum amicus, qui a se inspectum mum mirum et insolitum videri potest qui Minuc.
esse istuni codicem mcntitus fuerat. Heum. Nec — non legit integrum, boc dicendi genere saepissime
lioc obsequii fuit, autordinis, aut honoris. Ms. reg. utentem.Ita enim supra c. 3,perfundens lenis unda
nihil mutat. Nam quod aiunt verba ista aut ordinis tendebat, et5: Eamdem emensi viam rursus versis
ineonusquam apparere, falluntur ; nec aliorum vestigiis tercbamus. Ib. Qude supra nos ccelo suspensa
obsorvatiunibus iideni arbitrari tani facile debue- Q sublata sunt. Similes macrologias notavit Cortius
rant. Sane, si qui honoratiores, aut amplioris or adCic, lib, v, Epist. 7, n. 2; item lib. xyi,
dinis erant, locus honoratior iis dabatur,et idcirco Ep. 26, n. \.
medius. .\ppianus de Bcllis etoilibus, lib. ix Rat : (59) Ne non tam. Imitatur,ut alias quondam mo-
CT'jv/;cD£'jov o\ TpcT^, KattJapoi; Iv ijitrfp Ota ttjv nuimus, Cicer. Parad. 1,2: Vereor ne cui vestrum
apyT|V -poxaOicravuo?. Heraldus. ex Stoieorum hominum disputationibus, non ex meo
(53) Disceptuntes. Editio Oxoniensis habet discre- sensu deprompta haec videatur oratio. Wopk.
pantes. Ouzel. (60) Si mihi... considas. Ex editione quadam
(54) Quanquam tibi, Marce frater. Cascilius eth- Oxon. Jac. Onzelius reponit. Si mihi. confidas, . .

nicus Minucium Christianum fratrem vocat, quo-
cum erat amicitise familiaritate conjunctissimus,
ut indicant illa Octavii ad Minucium de Caecilio,
cap, 3 Hominem domi forisque lateri tuo inhxren-
: dienda laboravit,
tem. RiGALTius. —
De quo. Minuc. id, de quo scri-
pserit, necesse est. Tam dura enim ellipsis non
convenit scriptori tam Latine docto, tamque venu-
statisstu lioso. Heum. —
Atqui convenitea Ciceroni,
lib. iii, Kpist. 6, 7 Ut tuum faclxim qui, quo animo
: Hoc idem etiam in Graecis, scriptoribus animad-
inter nos simiis, ignorant, alieni hominis... esse vi-
deatur, uh\ plura Cortius. Convenit Lactantio 0, 12,
39 Sed quse in supervacua fueras impensurus, ad
: et Tatianus in Orat. ad Graec. aliique. Davis. Ve-
meiiora convertas. Cajsari de Bello Gall. r. 1 Ter-
tiam ipsorum lingua Celtx appellantur. Lixdner.
(55) P.epudians alterum comprobans. Sic mss.
R. mendofcut vidotur, ac proinde merito bis in-
ducenduin csse to «^ierMm inter duo verba, repu-
dians, comprobans, censet Gronovius, quem im-
pressi f(;re umnos secuti sunt. Edd.
(.56) In prxsentiarum. Gronovius non ohscure
damnaro videtur vocem in prxscnliarum, non apud
Minucium modo,sed apud Tacitum etiam et Corne-
lium Nepotem.fiuasi corruptam a lihrariis. Sed ea
frustra disDuhiri puto. Voxinpr/n^cnliarumomnnw
latina,et ad uiialjijiam lingua; laliiuK furniala,orta
quod quidem miror, quum, hac lectione recepta,
nullus sensus, nisi ineptus admodum et incommo-
dus, exsurgat. Sed bonus ille vir in syntaxi expe-
cum in animum non revocaret,
istius modi pronomina apud optimos auctores,non
raro TrapjXy.eiv, ut multis ostenderunt viri doctis-
simi Dionys. Lambimus ad Lucretii lib. iii, p. 292,
et Pet. Burmanus ad Phsdri lib. i, Fab. 22, 3.
vertit Athenag. Legat. pro Ckrist., cap. 9: Kai [x-/j
n fi.ot '(tkolov xt; vo|i.((TTi xov ulov sTvat Tq> 6iCi>. Sic
: chnerus in //ei/ewo/e.rt* suae lib. i, cap, 6. § 5
Addo nec Hebraecs carere hoc pleonasmi genere,
e. gr. Genes. xii, l,xxii,5; imo nec nos Germanos.
Heumamv.
(61) Novus aliqui. In vulgatis editt., contra ms.
fidem, legitur aliquis, absque causa sontica. Cicero
Acai.Qiuvst., lib. iv, cap. 7: Deus aliqui requirat.
Idem Offc, lib. ix, cap. 7: Nisi aliqui casus vel
occupatio consilium ejus peremissel. Tertullianus
Apol., cap. 19: Aliqui Manethon /Egyptius. A. Gel-
lius, /Vor^ Attic. lib. i, cap. 13: Etiam repentinus
aliqui (sic ms.) casus rem commodius agiposse pol-
licerctur, Idi'm lib. ix, cap. 13 Dicatque mihi, :

ox in prxxentiam rerum ; ut illicct ex ire licet, etc. quxso, aliqui veslrum ; ac mox Ne vos facile per- :

Gruner. 1. c. pag. 2t2. slringerel modidatus alijui currcntis facuniix soni-

{hl) /Equissimi judicis. Wivd.i\xv Heum. non jam tus. Vide et G. J. Vossium Arinal, lib. iv. cap. 8.
253 OCTAVIUS. 254

humanis dubia, incerta (62), suspensa, magisque A expertes artium etiam sordidarum (70;, certum
omnia verisimilia (63) quamvera. Quo magis (64) aliquid de summa rerum ac majestate (71) decer-
mirum est nonnulios taedio investigandae penitus nere, de qua tot omnibus saeculis (72) sectarum
veritatis cuilibel opinioni tencere succumbere (65), plurimarum usque adhuc ipsa philosophia (73)
quam in explorando pertinaci diligentia perseve- deliberat. Nec immerito cum tantum absit ab:

rare. Itaque indignandum (66) omnibus, indole- exploratione divina (74) humana mediocritas, ut

scendum est (67), audere quosdam (''8), et hoc (69) neque, quae supra nos coelo suspensa, sublata
studiorum rude [rudesj, S45 litterorum profanos, sunt (75), neque quae infra terram profunda, de-

Variorum notee.

Davis. —
Rec. edit. Lugd. jam laudatus paulo id estin Graecis. Achilles Tat. vii, p. 427: Kat xoA-
supra, in cod. ms. legisse deciarat Novus nliqui : [j.7^c;ei(; ojxw; Im xoT? a'.(rybxo'.<; (XTio6av£Tv vo[X'.^o-
eo loci in nota inquiens Sic ms. edente Heraldo, : |i.£V0(; (povEix;, xat xaiJxa AEuxcTTur;;. (jRONOV.

non, quemadmodum IVow, Granov, Ddvis. volunt, (70) Expertos artium etiam sordidarum Distin-
aijf/ui. Ateditoris Lugdunensis pace, asseverandum ctionum inutatione locus hic emendandus. Et sane
est hanc lectionem nec ms. regii nec Heraldi ita scriptum fuerat, litterarum profanos, expertes
esse. Edd. B artium sordidarum. Dicit igtiur Ciiristianos esse
(62)Dubia incerla Eadem jungit quae Cic, lib i litterarum profanos, expertes ; quo ne convicio plura
de Orat., cap. 20. Gron. observabamus ad Arnobium. Addidit artium etiam
(63) Magisque omnia verisimilia. Sic est in ms. ;
sordidarum. Christiani igitur non solum Utterarum
editi omittunt omnia Linder. profani et experies, ut illi volebant, sed^ etiam
(64) Quo magis. In ms. est quo magis. Sed prae- sordidis artibus mancipati atque eliam ipsi Eccle-
:

stat ed. Rom. quae, teste Wow. habet minus, siae doctores lanarii, sutores, fullones, Ipto^jpYot,
Linder. cxuxox6|i.ot xat xvacpst; ab iisdem habiti, ut obser-
Qb) Investigandge poenitus... succumbere. Sic om- vat Orig(mes lib. iii contra Celsum. Sic autem apud
nimo ms. Hoc tamen non impedit quominus Fulv Minucium plura reperiuntur vocabuia rem unam
Ursinus reposuerit : invesiigandge potius veritatis. eamdemque significantia, nisi quod posteriora
Jac. autem Ouzel. ediderunt inves-
et Gbr. Cellar. : clariora sunt et quasi interpretationis vice fun-
tigandx penitus veritati^t cuilibet opinioni temere po- guntur;utnon immerito suspicari possit aliquis
tiu^ succumbere. IMale prorsus, cum vox illa potius giossemata esse, nisi in toto hoc scripto id esset
crebro subaudiatur. Gorn. Nepos Datam., cap. 8, ;
pene perpetuunj. Sic antea ad cap. Sobservabamus
Sfatuit congredi, qiiom cum tantis copiis refugere. emicurel emergeret. Herald.
Livius, 23 43 13 Ipsorum quam Annibatis inter-
: (71) De summarerum ac m aj estate. Ueum sum-
esse, A. Gellius, Noct Att., lib. ii. cap 7 Decli- : ma rerum majestate, i. e. Deo. Sed magis mihi ne
nanda scnsim etrelinquenda esse dicunt, quam re- quid dissimulem, prohatur lectio vulgata. Fortio-
spuendn. Sed apud Graecos particula jjiaXXov intelli- r rem enim et nervosiorem in vulgatis.quam in illis
gitur. Porpbyr. Abstin., lib. ii, Sect. 15: Kal fiap- Heum. incesse sententiam putem. Eiegantrr a Mi-
TUpsI Y- '^i
7^slp(», ^J'r' )(aipO'J(Tl TOUTtO ol 6£0'. 7) T(|) nuc, summa rerum ipsa natura dicitur quo modo ;

iroXuSaTravejj. Tatianus in Orat. adGraec., cap 61. : etiam Tullius lib. 11, rfe Ora/., cap. 31. Majestas
XpTj x(|> TipeaSEuovTi xaxa ttjv Y)Xtxfav TTKJXEyEiv, autem est ipsum illud Numen quo sapientissime
TiTTEp d-!x6 zr^q TiyYfji; (ipuaa|i.Evoi(; "EXXr,aiv, Euseb. reguntur omnia, et a quo summa rerum admini-
tamen Prxp. Evang. x 2, ibi legit ti.aXXov •fjirEp.
: straretur. Vide loca a me coliecla in Misccllaneo-
Vide Mart. Apol. ^, c. 18 Davis.
et Justin. Adde — rwm Lips. vol. i. p iii. pag. 532. it. Graevium ad
quos citat J. H. Maius fil. Observ. Sacr. lib i. Cic. Orat. pro Milone, cap."30. Mengkemus.
p. 26, Grabius ad Iienaeum, lib. iv, c. 23. f. 369, [12) Tot omnibus sxculis. Terentius, Andr. i, 1,
n. s., it f. 423, «. b fironov. ad lib v, 2l. Sanct. et 28 Quod plerique omnes faciunt adolescentuli. It.
:

Perizon. ad Minerv. iv, 7. pag. 692. Linder. Eunuch. 1,2,5: Jam calesces plus satis. Eodem
(66) Indignandum omnibus indolescendumque est, modo Graeci, irXEtovE; or, Sic TiavxE;, TraijLiroXAa.
Sollicitari non debuit haec scriptura veteris exem- universo^ omnes aliquando dixisse Latinos obser-
plaris. Etenim proba est, et Octavii disceptatione vant Parens in lexico Plautino, ac Pricaeus ad
firmatur, Gaecilii verba repetentis, cap. xvi Et : Apul. pag. 346. Placet etiam interpunctio Wopke-
quoniam frater meus crupit aegre se ferre stoma- uii De qua tot omnibus saeculis sectarum plurima-
:

chari, indignari, dolere etc. Rig.alt. rum, h.e. totsectarumplurimarum. Et placetpneilla

(67) Indolescendtim est. Indolcscendumque est ha- emendatione quam antea ^roiuWi, iotisomnibussx-
bent inipressi omncs, perperam codicis ms. fidem T\ culis, Heumanni conjcclura ost libe-
per asyndeton.
sibi vinciicantes. Ita et paulo infra in eodem codice omnis sgeculi sectarum inquisilionem,
rior, post tot
legitur audere, quod accepit Heraidus et multi post adeoque repudianda. Linder.
eum ; at editorLugd. iterum raendosecodici tribuit {13)Ipsa philosopkia, hoc est ipsi philosophi,
audire, inconsultoque codice hfec in nota subjungit Abstr. pro concr. Vid. Cortium ad Cic. lib. vui. Ep.
ad vocem Audere : « Ita recte edidit Heraldus, pro 4, 5. LlNDER.
ms. audire. » Edd. (74) Exploratione divina. hoc est Dei. Heum.
(68) Audere quosdam, et hoc studiorumrudes. Ita scribere non dubitat Ab exploratione rerum divi-
:

edidimus, ms. reg. auctoritatem secuti. Antea le- narum. Linder.

gebatur. audire quosdam In eod(im ms. rude male,
pro rudes. Christianos autem studiorum rudes ha-
bitos observabamus ad eum Arnobii locum lib. iii
Hoccine est illud fastidium vestrum sapientia hgec
arrogans, qua des/milis nos ut rudes. etc. HEnALD.
(69) E//(oc. Nonintelligoquemadmodum potuerint
id docti viri mutare. Sabseus in horum, alius hos.
El enim ipsum ad Hebrazos
vT^Or,tTav, KAI TAVTA
quidem sed dubie Vetusinterpres, et
: hoc emortuo ;
sed corrupte Beza, eoque jam mortuo. Neque enim
(75) Qux supra nos coelo suspensa sublata sunt.
Totus hic locus ad fidem exemplaris editus est. Et
frustra sunt qui pro sublata scr\h\juheni sublimata.
Sustolluntur ea quae sus sive sursum, id esl in al-
tum, tolluntur. Itaque sublala suct xa u'|/w6ivxa-
Suhlala dixcro dolicatiores pro suslafis, Et hic
sublata opponuntur Uemersis, ut suspensa profun-
\i, 12, 'Atf' Ivoc EyEv- dis. Recle igitur Minucius ait non esse permissum
vEV£y.pto;j.ivo'j, ubi recte scrutari quae supra nos coelo suspensa sunt, neque
esse religiosum ea quae sub terra proiunda sunt
stuprare quasi stuprum inferantterras, qui in vi-
;
25c M. MINUCIUS FELIX. 256
mersa sunt, aut ?cire[6]sildatum (76). aut scrutari ^ accenderit, et cojlum licet sua materia (79) suspen-
permissum, autstuprari religiosum retbeati satis, derit ; licet terram fundaveritpondere(80), et mare
satisque prudentes jure videamur si, secundum licetinHuxerit e liquore (81) unde haec 947 reii- ;

illud vetus Sapientis oraculum, nosmetipsos fami- gio, unde formido, quaesuperstitio est(82)? Homo,
liarius noverimus. Sed quatonus indulgentes ^46 et animal omne quod nascitur, inspiratur et ali-

insano aique ineptolabori, ultra humilitatisnostrae tur (83), elementorum (84) ut voluntaria concre-
terniinos cvagamur, et in terram projecti, CQ3lum tio (85) est, in quae rursum homo, etanimal omne
ipsum et ipsa sidera audaci cupiditate transcendi- dividitur, solvitur (86), dissipatur, ita in fontem
mus, vel hunc errorem saltem, non vanis et formi- refluunt, et in semet omnia revolvuntur (87), nullo
dolosis opinionibus implicemus. Sint principio om- artifice, nec judice (88), nec auctore. Sic, congre-
nium semina, natura in se coeunte, densata (77): gatis igniumseminibus,solesalios atque alios sem-
quis hic auctor deus (78) ? sint forLuitis concursio- per splendere ; sic, exhalatis terrge vaporibus, ne-
nibus totius mundi merabra coalita, digesta, foi- bulas semper adolescere quibus densatis (89) r

mata quis deus machinator ? Sidera licet ignis

; coactisque, nubes altius surgere iisdem labenti- :

Variorum nolae.
scera ejus penetrare audent. Elegantissima sunt in W hanc emendationem probat loco TibuUi. Iv, 20
hanc sententiam a Plinio notata lib. ii, cap 63, curvum pontius confluxerit orbem.
et praefatione lib. xxx ii. Rigaltius. Suhlata — Qualis et ia

sunt. Sustollereusurpatur de machinis, quibusali- Menck, qui lectionem ms. defendit, docet, mari
quid in subiime toUitur. Lucret. 904, iv Levi : crescenti, et tanquam in altum surgenti, propriam
smiollit machina nisu uti de sideribus Avien, in
; esse vocem influere, idemque notare quod Germa-
Arato, V. 631 Qua semel sidera porro SustollutU.
: nis unflUssen anwachsen. Linder.
Contrarium ejus est demergere. Linder. (82) Quge supersitio est ? Heum. legit : atque su-
(76) Aut scire sit datum. Hffic verba in ms. regio perstitio est.
ita leguntur Ut scrutare permissum aut stuprari
; (83) Et alitur.Rom. edit. et alitur Wow. In mss.
religiosum. Unde Herald. Au ! scrutari permissum
: est attoUitur. Cuperi neque correction neque inter-
aut striiprari (vitio, credo, operarum pro stuprari) pretatio, quarum illam Clericus in Biblioth. select.
religiosum. Jos. Scaliger legi posse exi sti m abat ru- tom. XXIV. p. 128, hanc in tam. XXVI p. 459. pro-
spare,\e\ruspari, quoA ad ms.proxime accedere vi- fert assensum meretur. Heum. — Posttot summo-
detur, Q,Q\\^v.sciscitarirel.lAe\i-?c\.scitaripermissum, rum virorum conjecturas, proferam et meam qua-
aut scrutari religiosiwi. Posse sluprare explicari per lemcunque, quas cum ms. optime conciliari pote-
corrurapere, sive errnremvanisetformidolosis opi- rit : Homo el animal omne quod nascitur, inspi-
nionihus iraplicare, utloquitur Noster, nuUusequi- ratur et tollitur elementorum ut, etc. qui in.<:pira- ;

dera dubito. Cicero ipse ad Att. 1, 18, stupratum iur, vitam. capit toUitur autem, cuit vita eripitur.
;

jiidicium. i. e. corruptum. Linder. I

Homo et animal omne est subject. inspiratur el ;

(77) Sint principio omnium,semina natura in se tollilur, est praedic. Gronov. permodum interroga-
coeunte densata : Ita edidimus, ms. reg. auctorita- tionis ita Elementorum ut voluntaria concretio
:

tem secuti. Et sane Epicurea disciplina, undehausta est ? Lindn. —

Nec mirum sane commentatorum
ista sunt, lectionem hanc flagitabat, non principia sibiultroambages subneclentium exemplum Ple- !

quffi erat vulgata lectio. Heraldius. nissima luce in codice legitur et alitur, minim-
(78) Quis hic auctor cleus. Pro hic legendum his, vero attollitur. Hine susque deque ruit heee pru-
Buspicatiir Heum. Sed frequens ista enallage, vel rientium eruditorum farrago, inquam iterum im-
Ciceroni lib. n, Ep. 5 Hasc negotia quomodo se
: pegit editor Lugdun. qui cum scripsisset et alitur,
habeant, i. e. quomodo senegotia hic habeant. Lindn. etc, haec addit, et referre piget //a edtf. Ro7n. :

(79) Sua materia. Ita ms. reg. teste Her. Failitur sed ms. attollitur. Fortasse legendum : et toUitur,
Wow. qui ibi esse ait pura materia. et Jegendum , h. e. vitam capit et amittit., p. 18. Edd.
esse censet levissima materia. Linder.
: (84) Elementorum ut vol.,. ita in fontem re-
(80) Licet terram fundaverit pondere. Ita exhi- fluunt. Hunc locum a viris eruditis varie soUicita-
buimup, sancte secuti lectionem unici codicis, tum, ejusmodi sola interpunctione suae integrilati
exemplo doctissimi Heraldi, qui, cum, revocanspri- restituit cl. Grunerus 1. c, pag.2i2. Quod quidem,
maevam Sabaji lectionem.optime id elegisset, statim inquit, unice verum est etenini lout pro uti vel :

mutare non dubitavit Rigaltius, rescribens licet quemadmodum positum est, cui respondet sequens
terram fundaverint pondera : infeliciter omnino. vocula ita.
Gronov. — Barthio ita visum est rescribere se :
(85) Voluntaria concretio. Heum. Vera, inquit,
funda ve vit pondere. GoWcirlo cum aliis fundaierit: scriptura hcec est fortuita concrctio. Sed nescio
:

pondus. Heum., licet lerram suum fundaverit pon- annon pari jure lectio vulgata retineri queat. praj-
dus. Lindf.r. sertim cum casus voluntarius (Gic de Fin. 65) sit
(81) Et m.are licet influxerit e liquore. Haec sane idem qnis et fortuitus. Lindner.
latina sunt ; et ab exemplari nimium recedere vi- (86"! Solvitur. Haud dubie legendum rcsolvttur.
detur Rigaltii conjectura rostituentis, etmare licet Heum. — Solend tamen saepe simplicia pro compo-
influxerit liquor sou e liquore Reponendum puto, sitisadhiberi. Fimdner-
mare licet con/Juxerit eliquore. Novatianus de Trin. Omnia revolvuntur
(87) . Heum. transponi verba
cap. 5 : Crcdnmus in Dcum Pafrem... qui cadum jubet, revolvuntur omnia.
alta sublimitate suspenderit terram dejecta mole {8S) Nec jadice, Heum. quia vim vocis non as-
solidavcnt, maria soluto liquore diljudei'il. Qui lo- lequebatur, legit nec auspice. Etiam Menken.,
:

cus huic Minucianngcminus est. Davis.. Lectio: — quid sibi velit illud, jurfice, se ignorare fatetur.
ncm tamen codicis ms. rctinet cum Heraldo Grono- Hoc loco quid s\t judex deraonstrabit illud Ovidii
vius. Gailand. ^
Sensus est Licet (sua materia)
: Metam. i, 10 :

e liquore jlii.rcnt in mare. llndc Ili^all. hanc lcctio-

Haoc deus et melior litem uatura diremit. Liisdnkh.
nem infcrt etmare licet influxerit eiiquor, quod
:

posLrcmum vocabulum accipit pro nom. subst. Alii (89) Quibus densatis. cur Non erat Heum. rc-
influxeri liquor. Heum. confluxuril e liquoro, et scriberet : atque his densatis. Lindneb.
237 OCTAVIUS. 258
bus (90) pluvias fluere,flare ventos,grandinesiiicre- A. tractus inficitur, sine discrimine omnes df.pcrire ;

pare nimbis !148 collidentibus, tonitrua mu-

: vel et, cum belli ardore saevitur (98), 549 meliores
gire, rutilare fulgura, fulmina [7] praemicare (91). potius occumbere. In pace etiam, non tantum
Adeo passim (92) cadunt, montes irruunt (93), ar- aequatur nequitia melioribus, sed et colitur (99) :

boribus incurrunt sine delectu tangunt loca : ut in pluribus nescias utrum sit eorum detestanda
sacra et profana ; homines noxiosferiunt, ssepe (94) pravitas, an optanda felicitas [iv].Quod si mundus
et religiosos. [iii] Quid tempestates loquar varias divina Providentia et alicujus numinis auctoritale
nuUo ordine vel examine (95),
ac incertas ? quibus, regeretur,nunqu^ra mereretur Phalaris et Diony-
rerum omnium impetus (96) volutatur; in naufra- sius (1)regnum, numquam Rutilius et Camillus
giis, bonorummalorumque facta mista,meritacon- exsilium, numquam Socrates venenum. [v] Ecce
fusa ; in incendiis, interitum convenire (97) inson- arbusta frugifera, ecce jam seges cana (2), jam
tium nocentiumque ; et, cum tabe pestifera cceli temulenta vindemia (3) imbri corrumpitur, gran-

Yariorum notae.

Vel examine, h. e. judicio. Supersodere

(90) Labentibus. Sic est in ms. de edit. Romaoa. (95)
testaturidem Heum. Sab.veroet Bald.,/atan/t6u5, Heum, labore suo poterat, quo rescribit djsm- :

LiNDN. mine. Lindn.

(91) Prxmicare. Ut promicare potius cum doct. (96) Rerum omnium penphrastice impetus, h. e.

H6usingero legam,nihil me movet Habet enim hoc B res omnes ; hoc enim in penphrasi verbo veteres
ipsum prsemicare sensum valde commodura et ac- esse usos, docet cl. Ernestnn Ciave Giceron. \Yopk.
commodatum ad mentera Minuc, qui summum et surait pro mole. Lindner.
mirificum fulminumsplendorem verbo hoc signifi- (97) Convenire. Heum quia verbum deesse pu- ,

Nimirum prxmicare est valde micare, tat, a quo excipiantur accusativi infinitivis juncti,
care voluit.
ut fere plerumque praepositio prx in composilione scrihit conslal evenire. At vero commodius a verbo
augere significatum simplicis solet. Apuleianura locjuar eosdem pendere aliquis dixerit, si modo
verbum est, cujus scriptoris haec suat, Metam. lib. interpungantur verba eo modo quo Gronov. nobia
V : Lucemamque concinnam, completam oleo, claro praeivit. Lindner,
lumine prxmicanlem. Et lib x Nam et galeamni- :
Heum, non est dubium hanc esse
(98i Sxvitur.
tore prsemicantem. Lib. xi Video prxmicantis lu- :
veram aucloris nostri scripturam.: cum belli ardor
nx candore nimio completum orbem. Et eodem li- sxvit. Qui taraen vir doctissimus hoc imperBonali
bro Quorum primus lucernam prxmicantem, claro
:
ex neutro activo forraato, magis offenilatur, quam
porrigebat lumine. Menck. vebis itur, stalur, equidem non video, maxirae
(92) Adeo passim. Non debebat cl. Heum. adeo cum praeterit, sxvilum est occurratapud Velleium,
mutare in atque (vel ac) ea. Est enira nota haec lib. II, cap. 74 In Perusinos magis ira militum,
:

Latinis dicendi forma,qua adeo ponitur initio pro-
positionis.et ut, quod sequi debebat,construen(lura
cum eo quod praecesserat, oraittitur. Plene esset
ita Adeo passim cadunt,
: ut facile inde ap-
pareat auctorem harum rerum Deum non esse. En
similem Lactantii locum, iii,9, 12 Si te quispiam
vocasset ad ccenam, in eaque optime acceptus esses
num sanus viderere, $i pluris faceres ipsam volu-
ptalem, quam voluptatis auctorem ? adeo philosophi
ad corpus omnia referunt, nihil prorsus ad men^
tem, supple ; ut facile inde appareat eos pluris fa-
cere voluptatem, quam voluptatis auctorem. Gonfer
eumdera auctorera ii, 1, 12 iii, 6, 6 v, \, 17.
Linder.
(93) Montes irruunt. Rom. diruunt. Wow. Bene
irruunl, quod est in ms. irruere est ruere in
quam volunlate sxvitum dur.is. Gurtius lib. viii,cap.
19, 6 : Etiam in tecta sxvitum est.
(99) Sed et colitur. Haec est exemplaris lectio,
C AL, sed nltoUilur. Davisius, sed vrxponitur. \yop
kensius dolet sed. Mihi planenihil mutandura vide-
:
tur. Neque perspexisse videntur vocis colilur effi-
;
caciam, qui rautandara censuerunt. Non enim, si
aequalur melioribus nequitia, statim et colitur. Illa
enira eo ipso jam sequantur tnelioribus, si impune
licet esse nequam. Sed colilur etiam, si homines
improbi ea in fortuna ponuntur, ut alii venerari
eos quasi raereantur, et in magno honore habere
; ;
cogantur, Hoc enim vult vox colere. Gicero aliquo
ties colere et observare conjungit, ut ad divers. xiii,
78, Meque prxter cseteros colit et observat. Et de
; nam Offic. i 41 Eos quorum vita perspecla in rebus
:

quem. Claudian. Cons. Mall. Theod. v, 195, in op- honestis atque magnis est,... sicuti aliquo honore et
timis libris mss. et ed. :
imperio affectos observare et colre debenius.Gv.m¥.K,
1. c. EUipsi, duriore sane, subaudiendum foret,
Irruet intrepidus flammas.
prse illis, scil.melioribusQuamobrem non
rejicien-
Prudent. Apotheos. v. 414 :
dum quod sed prxponitur
conjicit nisi
Davis., :

Ecce Gerasenos legio irruit effera porcos. forte, leviore mutatione, malimus ; in pace etiam

Ammian. XVII, 28 : nas

xvii, co terras ranmscus
Has lerras Parthiscus irruens n m tantum xqualur nequttia melioribus et colitur, ut
•, ^ . ^^^ 4 i,.^
obliquatis men
.entibus, Istro miscetur. Avien. Descript.
^
• ,

'^ Vl^^ribus ve
, i.-
potius :
i
In pace etiamnontan um
xquatur nequitia melioribus, sed ita cotitur, ut tn
Orbis, V. 53 4 de Acheloo •

'
. pluribus, etc. utplures mali,quara boni felices
i. e.
—
. .
Irruit HaJriacum tergum maris. sint. WoPK. Sed et habet Plin. vii, 30 Sed et :

Quae loca a Cellario congesta, monstrante Gro- nostram gloriam percenseamus. Ijndner.
novio sumpta sunt ex notis Nic. Heinsii ad locum (1) Phalaris et Dionysius. Habet ex
Cicerone, qui
Claudiani de Cons. Mallii v. 194 Lindner. haec latius diduxit De Nat. Deor. lib. iii, capp. 32,
(94) Homines noxios feriunt, saepe et (h. e. sxpe 33, Davis.
etiam) Gaesar de Bello Civ. i, 9 ; Hxc quo facilius, (2) temulenta vindemia. Proxima temeto de
Jam ;

certisque conditionibus fianl, et jurcjurando san- qua mox teraetum fiat unde ettemulenti. :

ciantur. Lact. 1, 18, 13. Nam et Herculi eamdem RlGALTIOS.

ipsa porta patuit. Quo jure Heum. scripsisse Mi- (3) Jam seges cana. Rescribit
Heura, jam cana
nuc. credat homines non modo noxios feriunt, sed
: seges, sed perperam. Proraiscue enim Noster adje-
sxpe re/t3t050s,videant alii. Hoc addo, in ms. essee/ ctiva modo praeponit, modo posponit. Cum aut
sxpe.^ LiNDNER. —
Ne nimis ita affirmanti cre- fortuna certa aut certa natura sit. 1, dant caufe-
das, in ms. enim legitur : saepe et. Edd. lampericulis, morbis medelam. 3i, nonut affirmator
259
dine caeditur : adeo aiit (i) incerta nobis
occultatur et premitur ; aut, quod magis creden-
dum est, variis et lubricis casibus, soluta legibus
fortuna dominatur.
250 CAPUT VI.
AuGUMENTUM. —
QiwcUhet natio,ac Eomnni postmo-
durii. numina sua ita coluere, ut eorum cultum su-
premum totius orbis terrse imperium fuerint
cuti.
Gura igituraut fortunacerta.autincertanatura sit
quanto venerabilius (5) ac melius, antistes verita-
tis(6) majorura excipere disciplinara,religiones tra-
ditascolere; deos quos a parentibu.s ante imbutus
testimomum fecit, sed convicium ut orator aspersit.
Wow. notat in m.s. esse flava,sed. non est testan-
tur Herra. et Rig. Lindner.
(4) Adeo aut. Haec lectio non est ex emendatione
Meursii pro vulgata adeout, sed est lectio ipso ras.
LlNDNER.
(5) Quanto venerabilius. In vulgatis erat quando.
Sed laurea ex hac emendatione debetur non Meur-
sio, sed Her. qui sic edidit. Lindner.
(6) Antistitesveritatis. Haec estgenuina cod. regii
lectio. Imp. anlislitem. Edd.
(7) Ante imbutus es timere. Rectissima est haec
libri veteris scriptura. Et impersonaliter quidem
accipienda videtur. Rigalt. —
Vulgati raaJe
butus existimare, quam cognosse. Lindner.
(8) Adliuc rudi saeculo. Haec verba desunt in ed.
Gronov., typorum, ut opinor, vitio. Lindner.
(9) In ipsius niundinalalibus. Non opinor impleri
emphasin ab pronomine, quam in eo voiuit sitara
esse Minuc. si edatur in ipsius mundi nat., prout n Sidonius (Apollinaris) qua excellit tirevitate, binos
vult ras.Implebit autem,si scripseris in ipsismundi
nat., utinfra, ab ipsis imperiinascentis incunabulis.
Certe etiara sic ediderant olira Wow. Et Elmenh.,
etsi queat placere enallage casuura. Quod autera
ex persona Ccecilii nunc profert auctor,plane totum
habes ut acceptum et probatum olim Germanis,
apud Tacit. in Germ., cap. 14 Reverentius visum :
est de actis deorum credere, quam scire. Gronov.
(10) Meruerunt deos vel faciles habere, vel reges.
Faciles dicit beneficos, benemeritos. Plinius lib.ii:
Hic est vctustissimus referendi bene merentibus gra-
tiam mos, ut tales numinibus ascribantur. Rtgalt.
— Miror unde factum ut vir doctissimus Jac. Pe-
rizonius hoc in loco reposuerit vel palrcs liabuere
vel reges, cun nec omnes ii quistatira recensentur,
vel patres tuere vel reges. Faciles sunt placidi et
propitii, ac proinde benefici. Virgilius Eciog. iii,9
Faciles nymphee risere.
Ubi Servius hoc modo ldeo,'m(\n\i,indulsere nym- ^ pro quo restituerunt (Etxis. Gronov.
:
phx, quia miles sunt et exorabi les ; s\c Georgi-m
cis : Et faciles venerare Napxas. Prudentius contra
Symraachum lib. ii, 804:
Sic probus, atque rcus capitalis ciimiuis isdem
Sideribus, facilisquc boli bonitate fruunlur.
llinc apud Arnobium lib. i, pag. .5: Sequitiir ut
abundantix tempore Tdii) irali diffcilesque non sint.
In ethnicis autem multos ob munera artiumiiuein-
ventionem deos esse habilos. nemini latet. Vide
Clementem Alexandrinnm in Protrcpt. pag. 13, A,
ed. Lugdun, 1616, et Nostrum. cap. xx. Uavis.
Scheff. socios vel familiares rescribit, vocc familes
contracte scriplacum lineola in oapite. Heum.«'m,
ob ea qufp spquunlur cap. 20. Scd ha3 rorrectines
sunt cjusmodi, ut vel ex dissensionc partium, ma-
lam Ciiusam possis subodorari. Quid est quod in
M. MINUCIUS FELIX. 260
veritas A estiraere (7), quam nosse familiarius, adorarernec
de nurainibusferresententiam,sed[8]prioribus cre-
dere qui, adhuc rudi sa2Culo(8), ipsius mundi na-
talibus (9), meruerunt deos vcl faciles habere (10),
vel reges ! 251 Inde adeo per universa imperia,
provincias, oppida, videmus singulos sacrorum
ritus gentiles habere, et deos colere municipes(ll),
asse- ut Eleusinios Gererem (12), Phrygas Matrem (13),
Epidaurios iEsculapiura, Ghaldaeos Belum.Astarten
Syros, Dianam Tauros, Gallos Mercurium,universa
Romanos (14). Sic eorura potestas et auctoritas
totius orbis ambitus occupavit sicimperium suum :
ultra solis vias et ipsius Oceani limites propaga-
Variorum notse.
]3 leclione recepta offendat? Atillaoptime cum caete-
; ris Minucii verbis cohaeret. Cap. 21 dicit NosLer ob
merita virtutis (en reges) aut muneris (en faciles)
deos habilos. Verura quidem est quod capite praece-
dente raentio fiat civium, sed non civium absoiute,
sed M< civium bonx memorias, h. e. talium qui ali-
cujus muneris vel artis inventione faciles se civi-
bus suis prcebuerunt, eoqueipso bonam memoriam
sunt consecuti. Verum etiam, quod Schcff. taxat,
parem justam sibi oppositionem videri, quam po-
stulet conjunctio vel. Sed nullam oppositionem hic
locum habere, sed vel utrobique valere et bene
monet Wopk. et adducit Severum Hist. Sacr., i,
im- 54, et sacra ornamenta vel publica, vel privata.
:
(H) Deos colere municipes. Municipes deos ap-
pellat Minucius Felix, qui peculiari cultu in sin-
gulis civitatibus vel provinciis consecrati sunt.
Horum catalogos texunt etiam Tertull., Apolog.
c. 24 Lactantius lib. Prudentius in Symmach.u.
; i ;
t
singulis versibus conclusit [Curm. ix, v. 165 sqq.):
i
vetus epigramma singulos singulis, in hunc mo-
dum :
Dodone tibi) Juppiter, sacrata est, etc.
Gf. D. Mart. Religion des Gaulois, n, 210; Bur-
mann. Aniliol. lat. p. 147 sqq. Edd.
(12) Eleusinios Cererem. Eleusinii, dum colunt
Cererem, nequeunt ita celebrari quasi deam colant
municipem, utut habeant gentiles ritus sacrorum;
quippe quam veteres deducant fabulse ex Sicilia,
aut, si ita fabulosae genti indulgere libet, ex Creta.
Accedit quod aut gentes magnas aut urbes memo-
rabiles ad boc producat in proxime sequentibus
quibus anteponi Eleusinios (etsi Geleo regnatani
urbcm, ut jactabant), qua3 ratio est.^ Possis vereri
apices litterarum in ea voce confusos et Minuc.
;
dedisse ut Hennxos Ccrerem. Forsan id scriptum
pv fuit Henneios, sicut cap. 51, in ms. fuit. Henneis,
(13) Phrygas Matrem. Non opus est ut. cum
Sigism. Gelenis, Laurentio Barrensi, Fulv. Ursino,
eosque secuto Ghr. Gellario, reponamus Phrygas
mag nam matrcm ; renhiiur enim unicus ms.. Gy-
beleque xaT' £?o^T|V interdum mater dicilur. Virgi-
lius Georg. iv, 64 :
Tinnitusque cie, et Malris quate cymbala circum.
Ac. JErieid. III, 3
Hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera.
— Sicenim cum Serviolegendum arbitror, non Cybele,
uthabent cditt. recentiores. Ita et Arnobius lib. v,
p. 167. Davis.
'i) Vniversa
{i Romanos. 'Nox dicct, Universarum
genttum sacra suscepisse. Ei paulo ^osi Initiasse :
ritus omnium religionum. Rigalt.
261 OCTAVIUS. 262
vit (15), dum exercent (16) in armis victutem reli- A qui longa aetate non infringitiir, sed auge-
sit (25),

giosam, dum urbem (17) muniunt sacrorum tur: quippe antiquitas caerem oniis 253 atque fanis
religionibus, castis virginibus, multis honori- tantum sanctitatis tribuere consuevit, quantum
bus, ac nominibus sacerdotum dum 252 ob- : astruxerit vctustatis (24).
cessi, et citra solum Capitolium capti, colunt
deos, (]uos aliusjam sprevisset, iratos (18) et per
CAPUT VII.

Gallorum acies, mirantiumsuperstitionisaudaciam,

;

Argumentum. — Auspicia et augiiria Romana poeni-

tenter omissa, observata feliciter.
pergunt telis inermes, sed cultu religionis armati
dum moenibus (19) adhuc fero-
capti, in hostilibus Nec tamen teraere(ausimenim interim [9] etipse
ciente victoria, numina
victa venerantur dum : concedere, et sic melius errare (25), majores no-
undique hospites deos quaerunt, et suos faciunt stri,aut observandis auguriis, aut extis consulendis,
dum aras exstruunt, dum etiam (20) ignotis numi- aut instituendis sacris, aut delubris dedicandis,
nibus et manibus (21). Sic, dum universarum gen- operam navaverunt. Specta de libris memo-
tium sacrasuscipiunt, etiamregna [meruerunt(22).] riam (26) : jam eos deprehendes initiasse ritus
Hinc perpetuus merent venerationis tenor man- omnium religionum, vel 254utremuneraretur di-

Variorum notae.

(15) Propagavit Scribendum omnino propagarunt. B dum, vel etiam legendum dudum eliam ignotis.
— Nihil opus est, cum singularisrespiciat ad
:

Heum. Lindner.
eoram potestas et auctoritas. Lindner. {2\) Numinibus et manibus. Bene Caecilius com-
(16) Dum
cvercent. sc. Romani ; debebat esse ponit deos Manes cum ignotis nominibus Bene, ia- :

exeicet, ut prsccdens propagavit. Sec ita optimi
auctores loqui consueverunt. Caesar de Rello Gall.
VI, 24 Qu% gens ad hoe tempus iis sedibus se con-
.-
tinet, summamque habet justitiss et bellicae laudis
opinionem, nuncque in eadem inopia, egestate, pa-
quam,ex Epicuri sensu, qui negabat csse aliquos
Manes et subterranea regna. Etenim Manes eorum
dicuntur qui jam esse desierunt, ac proinde nulli
sunt. Et Gaecilius ignoios deos spernil quia sunt
ignoti et M.ines sive defunctos, quia defuncti et
:

tienlia, qua Germani, permanent. Lindner. jam nuUi. Rigalt.

(17) Dum urbem. Ilams. reg., alii or/>e»z.LiNDNER. (22) Meruerunt. Sc. suscipere. Quod zeugma neo
(<8) Quos aiius jam sprevisset iratus. Sic ms., ut Ciceroni ignotum, lib.xi, Ep. 18 Sinaliquid vtrium :

videtur ex eo Sabsus Gelenius, Heraldus, Ri-

; et forte collegerit, sentiet, nec senutui consilium nec
galtius aliique. At Wouwerius et EImenhorst;us, populo Rom. virtutem deesse, nec reip. te viro im-
quos alius jamsprevisset iratus : quod mihi et Gro- peralorem, sc. deesse. Vel potius syllepsis, ut idem
novio vehemcnter placet nam saepe factum est
: lib. xiii, Ep. 10 Cu7-a igitur, si me tanti faciSy
:

quod ait Livius lib. i, cap. 31, ut homines forlunx quanti et Var>'o existimat, sc. te me facere. It.
obirati, cultum reliquerint deum. Davis. Male — lib. IX, Ep. 8 Nunc aufem quid cst, sine his cur
:

a quibusdam editum est iratus. Recte enim prima vivere velimus? Milii vero cum ipsis, vix his autem
illa editio iratos habet. At etiam ii peccarunt qui, r detractis, ne vix quidem, sc. vivere libet. Sic sane
iratos edentes, non praefixerunt huic verbo comma. essein ms. colligitur ex silentio Heraldi et Rigalt.
dicebantur dii, cum urbs aliqua ho-
Irasci sciiicst Meursius vcro indicat et merito legit vwrunt, unde
slium veniebat in potestatem. Hinc aversos a Car- corrigit inierunt, vel etiam regnaverunt. Gronov.
ihagine deos vocabat Florus ii, 6, 20. Tum vero iverunt, nempe in illorum manum velul comitantia
deso suos ethnici solebant spernere, imo etiam deoH. Heum vult eisetiam regnare merucr uiit. Ha.vis.
sxvain sanctos verbera ferre deos, ut Ovidii verbis merent. Lectionem anobis receptam (so.wieruijrurif)
utar ex Amorum I, 7, 6 de quo ritu Pitiscus ad ; ed. Romanam exhibere docet Heum. Lindner.
Sueton. tom, I, pr. 767 etBaeliusin suo de Comelis
; {23)Manserit. Lindner. \egii7nansit,c\im omnibus
librn, cap. 132. Heum. fere impr. Ed. Rom. maneat.
(19) Dum hoslilibus mxnibus. Romanit
capli, in Antiquitas aslruxerii veiuslalis. Inve-
(24)
dum sunt in Capitolio, quantum orat ut non essen, antiquitas dicitur nustius
caeremoniis astruere
capti et in ditione hostium ? et sic tamen in moe- vetustatem. Sed tamen elegantissimo cuique talia
nibus jam hostilibus, hoc est ab hoste insessis, aliquando excidunt, Cic. de Divin. u, 33:En'abat
numina victa venerabantur. Quod optimum intel- enim in mullis aniiquUas, quam vel usu jam, vel
lectu. Nunc illud capli magis promovet, quamsupra doctrina, vel vetustate immutatam vilemus. Tali
dicebat Ci7ra solum Capilolium capli, ut pateat isto forma etiam Velleius Pat. i, 4, subsequenti tempore
discrimine voluisse eum imitari Virgiliana ex vii magna vis Grxcai juvenluiis abundantia virium
jEneid..- Num capti polucre capi? Gron. Vox —
sedes quserilans in Astam se ef['udit. Ubi alia, ut et
penultima vel oscitantae librarii debetur, vel scri- „ Lcciion. Tull. ii, 5. Wopk. Inde Heum. rescribit: —
bendum : dum aras exstruunt demum etiam ignotis " Fanis tantum sanctificatis tribuere consuevit, quan-
numinibus. Davis. —
Davis in mutavit in vir feli- tum (sanctilatis iis) astruxerat vetustas. Etiam
citer ;sed etiam/tos<i7/6w5mutandum erat in /ios/e7i. jam anlea Fulv. Ursinus rescribebac ; astruxerat.
Heum. —
Lindner secutus est lectionem Davisii. LlNDNER.
Sensus est, inquit Romani urbibus hostium vi
:
(25) Melius errare. Ait Csecilius sese melius er-
captis, etiam inter ferocitatem victoriae,. ubi alias rare quam Octavium, si^^manorum superstitio-
pietas omnis exsultat, tamen numina victa vene- nes probare videatur ta^^Hes et piosperas cul-
rati sunt. Periz. toribus suis. Rigalt. —^^Bf.esse melius. Wow.
(20) Dum aras exslruunt, dum etiam. Legendum (26) Memoria LindnHi^t specta de libris me- .

fortasse interdum etiam ignotis num. Caeterum,
quorsum addat et manibus, fateorme non satis in-
telligere. De diisignotis proculcata res est. Manes
etiam deos habitos pueris notum sed quorsum
moriam, h. e. specta memoriam de libris haurien-
dam. In ms. est memoria: e quo inepf.e facit me-
moriasLdiC. Gronov. Rigaltius putat, aut hanc esse
: veram scripturam Specta de lihris r.icmorianim ;
:

hic eorum mentio? Quare nesciebam an legendum aut istam: Specta de libris mcmoriax) Wopk. pro
esset: ignotis numinibus et inanibus. Herald. — de libris conjicit de his rebus, vel hoc, de libris,
Lectionem defendit Gron, et vult dum esse etiam errore librarii natum potius existimat,ox voce delu
 2G3 M. MINUCIUS FELIX. 264
vina indulgentia, vel ut averteretur imminens ira, A. somno (33), plebeii hominis, iteratio (34) : et De-
aut ut, jam tun ens et Sceviens, placaretur. Testis curiorum (35) devotio rata testis est : testia
mater Idasa (27), qui^e adventu suo et probavit et (36) Curtius, qui, equitis sui vel mole vel ho-
matrona3 Castitatem, eturhemmetu tiostililiberavit: nore (37) hiatum profundas voraginis 255 coae-
testes equestrium Iratrum (28) in lacu, sicut osten- quavit. Frequentius etiam quam volebamus, deo-
derant (29), statuae consecratas, qui anhelis (30), rum prassentiam contempta auspicia contestata
spumantibus equis atque furaantibus, de Perse sunt. Sic Allia nomen infaustum, sic Claudii et
victoriam eadem die qua fecerant (31), nuntiave- Junii, nonpraelium in Poenos, sed ferale naufra-
runt : testis ludorum, offensio Jovis (32), de gium est (38). Et, ut Trasimenus Romanorum san-
Variorum notae
bris, quae in praecedente versu exstat. Davisius : Jovis, ipsi dicatis. Rigalt. corrigit, offenso Jovis.
specta de lihris ; memoria jam eos. Heumannus, Meurs offenso Jove. Cellar. Lindner.
:

quia spec/areplerumque ad externa referatur in- (33) De somno. Sic est in ms., quanquara
spice acta et libros memoriarum ; et acta accipit pro
:
Wow.
testetur essQ somnio, quod et Meursius rescribit,
monumentis publicis res gestas exhibentihus. Lind. Sic Cic. de Divin. i, 42 Visa est in somnis Hecuba-
:

{21)Mater Idsea. Hsec est verissima lectio, cujus id. II, 27; per somnum. Virgil. ^n. 279.
vii, Lind.
vestigia agnovimus in ms. reg. ubi scriptum sane NER.
fuerat Idxa; sed quia litera I parum cohaerebat, (3i) Iteratio. Instauratio. Totara hanc historiam
ac praecedenti voce fuerat adjecta, idcirco eam pene B prolixius certe, sed et scrupulosius, persequitur
deleverant ut litterula istius non nisi simulacrum
; Arnobius, lib. vii. pag. 244. Rigalt.
aliquod remanserit. Alii igitur ediderant, Mater (35) Decuriorum. Sic aperte legitur in ms. reg.,
Deum Fulv. Ursinus Mater dea, sed adjecta notula,
; puta ex antiquarii sphalmate, pro Deciorum, quod
qua Mater Idsea volebat legi, Cicerone auctore habent impress. Edd.
libro de Aruspicum Resp. : Atque illa mater Idaea. (3Q) Testis est : testis et, Gronov. Hanc repetitio-
Herald. nem scabrosam vocabat et ingralam. sed mulat
(28) Testes equestrium fratrum. Heum. emenda- tamen mentem in Addendis pag. 494. Vide quce no-
tio : equestres fratrum, sicut se ostenderant, statux;
bona
tamus cap. iv. Lindner. — Equitis sui. Equitis
illa quidem, sed lectioni ms. non praeferenda pro ^5«^". Rara quidera, boni tamen comniatis lo-
Toinlacu, Barth., Advers. lib. lxiii, cap. 25, ex- cutio. Nonius cap. 2, equitem pro eguo. Virgilius,
terminat. Lindner. Georg. iii, 11 :

(29) Sicut oslenderant. Sic et editi vetustiores.

Fulv. tamen Ursinus, deesse aliquid existimans, Alque equitem docuere sub armis
Insultare solo, et gressusglomeraresuperbos.
edidit: sicut se ostenderant, et Lasp. Barthius, Ad-
vers. lib. xliii, cap. 25, non dubitandum ait vere Orosius lib. ii, cap. 7 cum unum regiorum equi-
:

conjecisse doctissimos viros qui reducunt sicut
ostenderanl se ; quasi scilicetpron.recipr. subaudiri
non possit. Corn. Severus \v\jEtna v. 317
Penitusque coacti
Exagitant venti.
Sedulius, Carm., I. iv, 80 : nebant,quo plurimum pop. Rom. posset, si rerap.
Propriique lavans in gurgite
AuclorPatieg. v, cap. 12, 8 Posuere venii, fugere:
nubes, etc. Multa hujusmodi suppeditabit G. J.
Vossius, Annal. lib. iii, cap. 3, et de Constr. cap.58.
Davis. — Non male Scheff.
LlNDN.
(30) Qui anhelis, h. e. cursu anhelantibus. Non
enira equites equis insidentes anhelabant, sed equi
equitibus onusti, et viae longinquitate defatigati.
Sic est, ut edidimus, ms. et in utraque ed. Ro-
mana: et Ursin. demum in margine addidit an-
heli, quem postea caeteri sunt secuti. Lindner.
(31) Qua fecerant, sc. victoriam Romanis, sive
prxstiterant. Hic sensus cum fidei historicae con-
venit, tum quoque latinitati satis consentaneus
est ; secus quara vidit Meursius, qui neminera un
tuin candore formaque e.xcetlentem, etc. Davis.
(37) Vet mole vel honore. Expressimus lectionem
: ms. Historia ad quam Noster respicit, exstat apud
Livium vii, 6. Erat scilicet, seu motu terrae, seu
qua vi alia, forum raediura ferme specu vasto col-
lapsum. Quo facto id illi loco dicandum vastes ca-
fletus.
perpetuara esse vellent. Dubitantes M. Gurtium
castigasse ferunt, an ullummagis Romanura bonum
quam arma virtusque esset. Tura equo, quam pote-
rat maxime exornato insidentem, armatuyn se in
specum immisisse, donaque ac fruges super eum a
se ut ostenderant. multitudine congesta. Nunc ad explicationera ver-
borum singulorum accingamur. Equitis sui est ap-
posilio pro raole sua qui eques erat. Motes dicitur
de porapa, majestate, vi ac potentia. Vid. Gronov.
in O/^Aeri».-!, 20. En arma, in quibus vis omnis
consistebat. Honor eet praemium virtutis, judicio
studioque civiura delatum ad aliquera, Cic, de
clar. Orat. 280, c. 81. En virtutem, quae duo re-
quirebantur, ex oraculo, si remp. salvam esse vel-
lent. Errat ergo Gellar., qui Curtiura inteiligit de
lacu, et equitera de equo. Heum. verara scripturam
D
hanc fuisse putat Curtius, qui eques sui otim
:

quara Latinorura victoriam facej-e dixisse putabat devotione hiatum, etc, et equilis ortum ex eques
ideoque qua vicerant, rescribebat Vegetius M. R. sui ; pro devotione scripsisse olevetone, uude nafum
I, 20, a quibus saepe factum esse constat victoriam. ole vet honore ; r>/nrt deniqueex i;e/jm natura.Credat
Incertus Paneg. Maxim. et Constantino, c. 13 Si : qui volet. Lindner. Vet honore. —
Hescribebat
pro divo Angusto Actiacam victoriam tanttmmodo Heraldus vel onere. Minus recte, ut videtur. Quis
gener kgrippa confecil, )ra, WoPK. Utrum- — enim existimet scripsisse Minucium vel mole, vel
que verbum, tan(|iiMra< ^ssema, delet Ueum. onere ? Vulgalam lcctionem confirmat Rigaltius ex
LlNDNER. Valerio Max. lib. v, cap. 0, ila in hanc sententiam
(32) Offensi Jovis. Sc im fuerat in aliquo scribente Super quem universi cives honoris gratia
:

cxemplari primario, offen^ Jovis Descriptura inde certalim fruges injeceruut Vide quoque Livium
fuit in C0'l. rcg. ofjensio Jovis. Legendiim offcnsi lib. vii, cap. 6. Oalland.
Jovis. Et recte, ludorum Jovis. Erant enim dicati Ferale naufragium
(38) cst. Leges grammaticaB
Jovi circenses, ludi raaximi votivi, bello Latino tum postulant ut dclealur vox ultima. Minuciua enim
primum facti. Arnobius vii Est, ut agnosccre de- :
non de terapore tunc pra3scnte, sed diu prcEterito
heamus Jovi indignanli, non adhibilam curam solti- loijuitur, Davis,
citiorcm ludis circensibus propriis. Propriis scilicet
 263 OGTAVIUS. 266
guine et major esset et decolor, sprevit auguria CAPUT VIIL
A.
Flaminius ut Parthos signa reposcamus (39),
: et, Argujientum. —
Minime ferenda Theodori, Diagorae
Dirarum iniprecationes Crassus et meruit et irrisit. acProtagorx impia temeritas qui deorum reli-
Ornitto vetera, quae multa sunt, et de deorum na- gionem vel penitus tollere, vel saltem infrrmare
voluere ; at multo minus ferri debetlatebrosa et
taiibus (40), donis, muneribus, negligo carmina
lucifugax Christianorum nalto, qui deos despuunt,
poetarum praedictaetiam de oraculis fata transilio,
;
et dum mori post morlem timenl, interim mori
ne vobis antiquitas nimium fabulosa (M) videatur. non liment.
Intende templis ac delubris deorum quibus Romana Itaque,cum omnium gentium de diis immorta-
civitas etprolegitur[f" 10] etarmatur: magis sunt
libus,quamvis incerta sit vel ratio vel origo, ma-
augusta numinibus incolis preesentibus^inquilinis, neat tamen firma consensio neminem fero tanta ;

quam cultus insignibus(42) et muneribus opulenta. audacia, tamque qua prudentia

irreligiosa nescio
Inde adeo (43) pleni et misti Deo vates fulura praj-
tumescentein, qui hanc religionem tam vetustam,
cerpunt, dant cautelara pericuiis, morbis medelam, tam utilem (45), tam salubrem dissolvereaut infir-
spem aflfictis, opem miscris, solatum 9SS calami- mare nitatur. Sit licet (46) ille Theodorus Cyre-
tatibus, laboribus levamentum etiam pcr quietem
:
naeus, vel, qui prior, Diagoras Melius (47), cui
deos videmus, audimus, agnoscimus, quos impie
Atheon cognomen (48) apposuit 257 antiquitas,qui
per diem negamus, nolumus, pejeramus (44). B uterque, nullos deos asseverando,timorem omnem,
Variorum nolse.
(39) Ut Parlhos signa repetamus. Reposcamus nendum omnino quod in ms., itemque in editione
resoribere nullus dubitavit, ob oculos enim habuit Romana est, pejeramus ; scilicet pejerare deos eo-
Virgilium suum, Mncid. vii, 606: dem jure Minuc. di.\it, quo dici solet jurare deos.
Parthosque reposcere signa. Notissimum est illud : ]ovem lapidem jurare, id est
per Jovem :

Quem locum si in promptu habuisset, vel Heum. Cujus jurare timent et fallere numen (Virgit.\i,Z2i.)
vel quem inventorem emendationis laudat, Hen-
Maria aspera juro. {Ibid. v. 351.)
sing.,non utique rescripsissenta Parlhia Lindner. Slygias juravimus undas. [Ovid., Metam., ii, 101.)
(40) Et, de deorum natalibus etc. Locus a vitiosa Diis jurando palus. [V. 46.)
interpunctione laborat: sic autem distinguendus Dicitur vero et perjurare, sive pejerare, deos, hoc
est: et ae deorum natalibus, donis, muneribus, ne- est mendaciter jurare per deos. En Ovidii locum
g ligo carmina poetarum; nemo enim nescit quam Amorum iii, 10, 22
frequentes sint in his canendis poetaj. Davis. —
Et perjuratos in mea Jamna deos. Heliman.
:

Heumannus ita Omilto vetera, quae mulfa sunt,de

:

deorum natalibus, donis, muneribus, carmina poe- (45) Tam vetuslum, tam utilem. In aliquo exem-
plari ^cnpium
scriplum lueral
fuerat antiquario more, tam vetus
tarum. At non dicitur multum esse uc de /e,
re seu inre
sed in C ^^^
re. ^ f
«^
utilem, quod est, tam vetustam, tam utilem.
LlNDNER
LiNDNER.
Syllabas proxime repetitas semel scribebant, ut
(41) Antiquitas nimium fabiilosa. Nam certe sci-
iyerunt eam oranem fabulosam esse. et forsan hoc videmus in editione Pandectarum juris ad exem-
ipso Minucii teinpore eam talem scripsit Justinus plar Florentinum. Et haec scriptura compluries io
XI, 6 Ut omnis anliquitas fabulosa est. Gronov.
Minuciano exemplari reperitur. Rigalt.
:

(42) Quam cullus i^isiynibus Sic olim habuit

(46) Sic licet Scribo, Sit licet. Meurs. Et sic —
codex reg. Hodie praefert est in ms. reg. Lindner.
cultu insignibus. Unde
:

critici occasionem arripuere corrigendi

(kl) Diagorus Melius. In ms. est Diagoras Mile-
cultu in-
ac ita sane eum vocarunt non modo Euse-
:

signia. Sed sius

apparent vestigia derasse litterws ;

quam nos hac editione reducimus in lucera, utre- bius et Theodoretus, ut notavil vir doctissimus
|deat Minucii sensus iste genuinus Ric. Bentleius ad Fragm. Callimacfii 86, sed et
tcmpla ac de- :

Chrysostomus, hom. iv, in I Epist. ud Corinth.,c. r,

'lubra Romana magis esse divinae beneficentiffi
titu-
lis augusta, quam cullus insignibus
ut animi sim dubius, auctorine an librariis hanc
et mnneribus
opulentSi, Beneficentix tituh sunt Rugusiad illae in- lectionem debeamus Utcunque sit atheus iste in
iscriptiones :
Melo insula tuit natus. Vide .Elianum, Var.Histu,
23, et Suidam. Davis.
NVMINIBVS. INCOLIS. (48) Atheon cognomen. Heura. ad hunc locum et
NVMINIBVS. PR.f]SENTIBVS in Aclis Philosophorum, tom. I, pag. 43, judicavit
NVMINIBVS. INQVILINIS. graecum de^ou rescribendum esse. Sed habet co-
At opulenta cultus insignia sunt aureae
D gnomen hujus philosophi perversi. Cicero non grae-
statux,
ihensx, acerrae, lectisiernia, solisternia, currus,
cum modo, sed et latinum, e. g. de Nat. Deor. i,
et 23; Quid? Diagoras, aiheos qui dictus est
alm hujusmodi pretiosa. Rig. Ita distinguendum — iii, 37 At Diugoras, atlieos iile qui dicitur
:
Item
Sic
:

.
lexislimat Her. quam cultu, insignibus, et
muneribus cognomen Heraclin, quod Ciceroni, lih. ii, de Fin.
'opulenta. Lindner.
cap. 5, graecum est Sxo-ceivov Livius, in alia licet
(43) hide adeo. Ne, quasso, dubita mecum legere
persona, latine vertit, xxiii, 39: Heraclitus cui
\Deo pleni, inuuit Heum., sed
persuasurus. Lindner.
nescio an omnibus sit Scotino cognomen erat Lindner. Non debet haec —
lectio mendi esse suspecta, A. Gellius Noct. Attic,
44) Negamns, nolumns, pejeramus. Haec est lectio
lib. XV, 29 « Duge istx in loquendo figurse notse
;
{tns. reg. Editio Romana, volumus; Gelenius vio-
iatnus (GonL cap. xxix)
satis usilatxqiie sunt Mihi nomen est Julius, et :

quae lectio non displi-

:
mihi nomen est Julio. Tertiam figuram novam, her-
If^u^V
'^^''O''"™ niteretur auctoritate. Herald.
IMihi dubmm non videtur quin vir
—
cle, reperi apud Pisonem in secundo Annalium.
summus. J F Verba Pisonis hxc sunt L. Tarquinium collegam :
\jronovius, Observ. ErcL, cap. vii, recte
legamus nos viderc, nolumus audire, ejeramus,
correxerit suum quia Tarquinium nomen esset, metuere ; ;

eumque orat uti sua voluntate Romain contendat.

luod idem valet ac non agnoscimus. Davis. Reti- —
Quia Tarquinium, inquit, nomen esset hoc proin- :

Patrol. III.
9
267 M. MINUCII FELICIS. 268

quo humanitas regitur venerationemque pe- A beriusexserfcntem) homine3,inquam(54),deploratae,

(49),

nitus sustulerunt nnnquam tamen

in hac impie-
: illicitae ac desperatae factionis (55) grassari in ?os,

tatis disciplina simulatae philosophiaenomineatque non ingemiscendum est? qui de ultima (aece colle-
auctoritate pollebunt (50), quum Abderiten Py- ctis imperitioribus, et mulieribus credulis, sexus

thagoram [Protagoraml Athenienses viri (51), con- sui [f" 11] facilitatelabentibus,plebem profanae con-
sulte potius (52) quam profane de divinitate dis- jurationis instituunt : quae nocturuis (56) congre-

putantem, etexpulerint suis finibus, et in concione gationibus, etjejuniis solemnibus(57) etinhuuianis

ejus scripta ^58 deusserint (53); quid homines 259 cibis (58), non sacro quonam sed piaculo fce-

(sustinebitis enim meimpetura susceptee actionis li- derantur. Lalebrosa et lucifugax natio (59), in pu-
Variorum notee.
de est tanquam si ego dicam : mib i nomen est cione combusti. Rigalt.
Julium. » Et ita quidem plus vice simplici locutus (54) Epanalepsis est, Ciceroni
Homines inquam.
est Livius. Plurimi sane mss. corrupte exhibent usitatissima; lib. 1, ep. 9, n. 67: Scripsi etiam,
quia Tarquinio nomen esset : verum haec scriptura nam etiam ab orationibus me refero ad mansuetiores
menti Gellianee prorsus adversatur, licet incectus tnusas, scripsi igitur Aristoteleo more tres libros

haereat Jac. Gronovius, recipiendisit necne. D.wis. Cortius ad Cicer. xv, ep. 10, n.
lih. i. Lindner.
Qiio humanitas recjilur. Humanitas hoc in (55) IlUritse, d^ploratse, inlicitx ac desperatx fa-
(49)
ioco genui humanum
denotat. Nosler, cap. xxvi ctionis. Aiuiitin ms. le^i, inquinotx (Wow. nempe,
Idem etiam difmonas prodidit terrenos, vagos, hu-
B teslis suspectus, ut alias sajpe, ita et nunc aperte
munitatis inimicos. Arnobius, lib.ii, pag. 75: Quo- fallax. Edd.). Sed codicem antiquum alium a regio
rum crucialibus pasceretur nescio quxvis latens, et cxemplari nemo hactenus protulit. In regio diser-
humanilati adversa credulitas. 1>avis. ti&sime scribitur inUcitx. Et merito quidem explo-
(50) Pollebunt. Davis legebat pollebit, et exponit:
ditur quod Ferrarius et Priscianensis ediderant,
Sit licet ille qui hanc reltnionem dissolvere nitatur, inclitx. Illud vero. inlicitge, etsi defendatur antiqui-
Theodorus vel Diagoras, nunquam tamen id valebit tate exemplaris, nihilominus friget inter iila duo,
prsestare.. Sed nihil ego in vulgatalectione moverim. dcplorat-3e 3lc dcsperatae. Itaque, si conjecturae locus
Sensus est Fecerit hoc (conatus hoc fuerit) Theo-
:
pst legam, incitx, quod est incitatae, furiosae, ra-
dorus ac prius etiam Diagoras, nunquam tamen apud bidae. Catullus in Galiiambo Alios age incitatos,
:

posteros nomine aurtoritateque simiilatx philosophiae aUos age rubidos. Incitus, quemadraodum j)ercitus,
multum valebunt. Sic ad duo singularia recte re- in Prudentii Vincentio, ubi de spirilibus immundis :

fertur verbuui plurale poUebunt. Vel hic accipien- Qui vos latealer iucilos, ia omae compelluat nefas.
dum pro et, ut supra c. i, ut pari mecum voluntate Rigalt. — Wopk. incestx. Mihi quidem nonestdu- ,

concineret, eadem vellet vel nollet. Vide quae notavi bium oportere deploratx inscUidf. Inferius
scribi
ad cap. v. Wopk. etiam, cap. xii, ab ethnico Caecilio Christiani vo-
Athenienses viri. Uitimam voceni_ temere
(51) cantur inrfodt, impoUli, rudes, agrestes ; et supra
prorsus expunxit Fulv. Ursinus eodem enim modo ;
cap. V, studiorum rudes, litlerarum profani exper-
honi auciores passim loquuntur. Caesar lib. i, B. tes artium. Etiam apud Livium vii, 2, est inscitia
G., cap. 31 Harudum millia hominum xxiv ad eum
:
'

pro igrwrantia, inscientia. Heum. —

Gronov. ex in-
venissent. Prudent. in Sijmmacho i, 550 :
Ucilx, quod, testeRigaltio, est in ms., iacitiucuUse,
Ad sincera virutn peaetralia Nazaraeorum. tanquam Apu^^^^apveT;. Alii inclinatse. Lindner.
(56) Qux nociurnis. Heum. ob anaphoram legit
Etlib. II, 541. :
qui nocturnis. Lindner.
iEaaadumque ultro viclricia signa virorum
(57) Jejuniis solemnibus. Gorrectionem Jac. Gro-
Ruffinus in vers. Recogn. Clementis, lib. i, cap.65: novii, olentibus reponentis, merito putidam appella-
Quiescite paulisper, o viri Isrselilx. Vide et cap. 20. vlt Davis in secunda sua Minucii nostri editione.
Davis. —
Eodem modo etiam Graeci loqui consue- Heum. —Jejunia solemnia eo tempore quo Minu-
verunt, avSpei; NtvcuTxat {Mutth. vii, 24) avSpe; ;
cius scripsit, Christianos jam observassenemo du-
TaKilcuo-i {Act. 1, 11). Xenophon Cyrop, 2, p. 35: bitavit. TertuU. ad Uxor.'\\h. ii, p. 128. opp. t. II,
avope? nipcra'. ; et Demosthenes saepius, avSpe? ^di.?d.r\9,\bQ>tS: Sijejunia observanda sunt, ma-
'AQTTivaToi. LiNDER. rituseodem die convivium exerceat. Sed ad recte in-
(52) Consulte potius.. Inconsulte ex emendatione telligendum hunc Minucii nostrilocum hasc obser-
Meursii, Ueumanon approbante,
a Cellario in tex- vari insupcr debent. Romani Christianorum sacra
tum est receptum, omnino Prota-
et retinui, quia pro myfltrriip habebant sceleratissiinis, qualia olim
goras inconsultius se gesserat non quod ita sen- ; bacchanalia experti fuerant, de quibus lib. xxxix,
sissel, sed quodpublice disputasset. Multa incathe- 10. Ea inysteria nocturnis ronventibus suis cele-
draprivatim consulteproferuntur^quae alius publice brare Christianns caiumniabantur. Convenire igitur
prosuggestuinconsultedisserit. Lind. Jo. Meurs., — D eos stalo die et huinanarum carnium eFU, promi-
cui piacet inconsulte pro consulte, eo modo se ges- scuoque postepulas concubitu adomnescclus con-'
sit, quom inoaute secutus est Chr. Cellar. Quid jurare intnr se ac fcvderari. r.arncs illas humanas
enim unri si C.ecilius consuUam vocet Protagorae Cajcilius vocat inhumanos r.ibos Fcederari Ghrislia-
ETo/Tjv qui cap. v. Acadeuiicum cgit, et cap. xui, nos dicit, voce e mysteriorum ratione petita scd :

Carnendis et Acadcmicorum plurimorum in summis confrdrrari nou ad sacra, ut initiati in mystcriis

quxstionibus tulam dubilationem impense laudavit.
Davis.
(55) Deusserint. Vcrissima lectio, quam edit.
Rom. mss. regius nobis suppeditarunl. Ediderat
et
Gelenius deriserint, inepla sententia. IJerald.
Romanaeditione est deriserint. Sed veram rcstitue-
runt scripturam Leopardus Emend. lib. xi,cnp. 11,
et Lud. Carrio, lib. ii Emend. cap. 18. Dicit vide-
licet idem nosterMinuciusquod Diagoras Laertius,
Romanae religionis, sed piarulis, cairnium nimirura
humanarum esu ot promiscuo concubitu. Pluribus
de improba ac Romanorum adversus Christianos
calumnia disputamus in /•'.i'6'm'L hi.stor. de odiohu-,
In — mani gencris Christianis olirn a Romanis objectot
persecution. Christ. nominis causa, cap. 2, sect. 7.'
Gruner.
(.58)Inhumanis cibis. Lego humanis Florus iii,,
5, 10, de L. Sylla Primumque Allienas, urbem\
:

IX, 52: '¥.\t&\ii^y\ -nrpri; 'AOr.vafwv, xal Ta Bi^Xia (quis crederet ?) frugum parcntem obsidione ac fame
auToO y.aTExaujav ^v tti (iY°P? Hi^t!M. Cicero — ad hunianos cibos compulil. Lindner.
de Nat. Deor. lib. i, cap! 25 ; Librique ejus in con- (59) Lucifugax naiio. Ita est in ms. et edit. Rom
269 OCTAVIUS. 270
blicum muta (60), in angulis garrula : templa, ut ^ «60 CAPUT IX.
busta, despiciunt (61) ; deos despuunt, rident sacra, Argumentum. — Chrisftanorumreligto stulta, homi-
miserentur miseri (62), si fas est, sacerdotum nem siquidem crucifhcum, ipsumque hujus suppli-
cii inslrumentum venerantur. Asimi cdput cotere
honores et purpuras despiciunt ipsi seminudi. Pro
ipsamque parentis sui naturam adorare dicuniur.
mira atultitia et incredibili audacia, spernunt (63) De cgede infantis et sanguine initiantur, ac per
tormenta prcBsentia (64), dum incerla metuunt et impudentes tenebras incerta sorte omnes permiscen-
tur.
futura et dum mori post mortera timent, interim
;

mori non timent. Ita illis pavorem fallai spes so- Ac jam, ut fecundius nequiora proveniunt, ser.
latio redivivo blaaditur(65). pentibus in dies perditis moribus, per universum
orbem sacraria (66) ista teterrima impiae coitionis
Variorum notee.
prima, teste Rigaltio, non Lucifuga. Emendandus iusigni. Grcner. —
Lusum in verbis captat, ut mort
igitur Gesneri Thesaurus Lat. lingux, tom. 111, post mortem, 9, 8; sacra sacrilegiis omnibus te-
pag. 154, uhi falso testatur in ms. et veteribus libi-is triora, 27, 2 falluntur et fallunf, 10, 2
esse lucifuga et in vulgatis, lucifuga.v. Lindner. — niendum est,
;

aut
aut pu-
pudendum. Lindner
:

Voce nationis sectam sive genus indicat Minucius. (63) Pro mira stultitia et incredibili audacia sper-
Sic apud PhcEdrum lib. ii, Fat). v, 1 Est Ardelio- :
B nu?2i.Nihi] cod. reg. interjicit nec distinguit, dum
nu7nquaedam Romas natio. Ita et nalionem pro Epi- impress. habent Proh! mira : stultttia el incredibiii
cureorum secta dixit Cicero N. D. lib. ii, cap. 29. auducia ! spernunt Edd.
Davis. (64) Praesentia. Adeoque certa supplendum ex al-
(60) Inpublicum muta. Sic ms. Recte quidam in tero membro. Eodem modo supplendus Johannes
9u6a'co rescripserunt idque jam babet ed. Sabaei
: Ep. I, 18. LlNDNER.
[lomana. Ac obvia est mendi causa Heu.m. Sic — (65) Ita illis pavorem... blanditur. In ms. eat
;ap. 19, in publicum dicere ; cap. 28 Hos nec au- : solafia rediviva. Blandiri hoc Joco est molire, levare.
iiendos in totum piitabamtis. Quinct. Declam 13: mitigare, ut apud Columellam, vii, 16: Blandilur
n pubiicum vivitur, et omes opes congerunlur in lac caprinum igneam sssvitiam sacri ignis. Ei quo
nedium. Nescio cur Her. retinuerit in publico. loco simul patet constructio verbi blandiri cum casu
jronov. Gelliud, 6, 14, in niedium relinqucre, Plau- quarto. Pavor est metus mortis et tormentorum
us Bacch. 2, 53 1 , : prxsentium. Solatium redivivum est, quale a redi-
vivis sperafur in altera vita Blandiri solatio
In mentem nunc mihi fuit. Libdser. redivivo
dixit, ut Ovid. Metam. x, 555 :
(61) Ut busla dsspiciunt. Tertull. lib. de Spcclac.
ap. 13 yec miuus templa quam monumenta de-
:
populua, Umbra blunditur
puimus. Nempe cum plerisque gentilium tempiis Sensug ergo est Mifigat timorem mortis et tor- :

lefunctorum cadavera silaessent ac tumuiata, quod mentorum pnfsenlium spes illa fallax, fore ut ali-
1-_. ^i-_:_...
robant, Christiani ab _,.
eo usu ea ..,
.• r^ et
ut saepius .. ,.
de-
—
ilem. Alex., Arnob., Eusebius et aliipluribus com- n quando reviiiscant. Gerte Lactant. vii, v;2 8: Redi
— vivas justorum animas dicit pro redivivis, justis,yel
lominabant et aestimabant.Hinc etiam Ainm. Mar- animis justorum redivii-orum ; slqmdem Latini sape
:ell. lib. XXII, de Gregorio Alexandrise episcopo adjectivum nomini alieno aptant, ut Virgil. /£•«. :

ieversus ex comitatu principis, cum transiret per ii, 723 :

peciosum Genii templum, multitudine stidatus ex Templumque vetustum

nore, flexis ad 3edem ipsam luminibus : » Quandiu, Desertae Veneris.
nquit, sepulcrum hoc stabit ? » Apposite autem
id hoc argumentum Tiberius apud Tacit. Annal.
Hoc est templum vetustum et deaertum. Post- —
ib. IV H^c mihi in animis vestins templa, hx pul-
quam de hoc ioco quid ipse sentirem exposui, con-
jecturas et emendationes virorum doctissimorum
\herrimx effigies et mansnrse. Nam qux sa.vo struun-
ordine subjungam, unde sibi quisque quid velit
lur, si judictum posterorum in odimn vertit, pro se-
\mtcris spernuntur. Herald. Quia stalim iterum —
ehgat. Heraldus edidit Ita illis paror et fallax
solalio redivivo blanditur. Gronovius lectionem
spes :

•ccurrit despiciunt, jure suspicatus est Rigalt. er- ms.

ita interpretatur sensu verbi praegnante
_asse librarium. Quem atTert Tertulliani locura de Faltax :

spes blandiens vet btandiendo pavorem illis ponit

^pect., cap. 13, is viam aperit emendationi. Norant so-
Intia reiiviva. Davisius Vila illis pavorem, fallax
icilicet Christiani iis locis exstructa fuisse templa :

spes solatia rediviva blanditur. Wopkenius

iibi ii sepulti tuerantqui pro diis colebantur. :' Ita illis
Jam,
um ob oculos Tertullianuin fuisse Minucio nostro prava et fallax spes solalia ridicula blanditur, i. e.
pter doctos constet, facile apparet ita eum scri-
ominatur, pollicetur, ut cap. xi, inepta solatia. Heu-
|)s'sse Tcmpla ul busta despuunt. Tolle i|iitur de- ^
:
mannus Ita illis inter pavorem fallax spes solatii :

recidivi blandilur. Recidivum enim dicilur

mciunt et deos ita junge sequentibus Deos rident :
quod,
H sacra. Perge nuuc postquam evanuit et inleriit, reslituitur et quasi
miserentur miseri. Ac mise-
:
renascitur. Grunerus Ita illius pavorem fallit
ienlur, non miserentur, est in edit. Romana (et iu fal- :

lax spes, soiafia rediviva blanditur. 'E.iO\\(i\us

'od. reg.). Inlerjectnm fas est inde natum yidetur, '
Trist
V. 7, 39:
juod hbrarius bis scripserat sacer, deinde prius
elere noluit. Heum. —
Haec mutationes ortum ha- Detiueo studiis animum falloque dolores. Li.idnm-
ueruntinde quod ferre viri doctissimi noiuerunt
Sacraria... adolescunt. Sacrarium est tem-
(66)
i^tpiciunt bis positum. Sed ferendum est partem
plum parvum, vel etiam locus ubi sacra reponun-
pud Gaesarem, de B. G. \, xii, sexies positum, et
tur. Sic vocatur domus in qua Christiani oratum
cum, cap. 49, ejusdem libri quinques et cap. 1,
;
conveniebant. Adolescunt loca cum frequentatur
quater positum. Lindner.
IV,
et magnus hominum numerus eo congregatur. Sic
Wiserentur miseri, Ita distinguit Heraldus.
'

VeJleius, ii, 30,6: Numerus in tantum adolevit.

liigo sic miserantnr miseri, si fas est, sacerdnium.
:
Tacitus. Uistor. ii, 3i Crernona numero colonorum,
:
H- rpuncLio Herahii unice vera. Notum
est honorem opportuniiat p.uminum ubertate agri, annexu con-
magistratu dici, vid. lUltersh. ad Plin. ep. xi,
r i)
nubiiuj^iegentium adolevit. En Chrisli Ecclesiam,
1.2; purpura vero magistratuum insigne.' Vid!
etiam ante principum Christianorum tempora, per
ndr. Steycri Dissert. de purpura sacrx dignitalis
orbem disseminatam Lindner. !
27! M. MINUCII FELIGIS. 272

adolescunt. 261 Eruendua prorsus (67) haec, et A cio : et qui hominem(74) summo supplicio pro

exsecranda consensio. Occultis se notis et insigni- facinore punitura, et crucis ligna feralia, eorura c<e-

bus noscunt (08), et amant mutuo prenc antequam nmonias fabulantur (75), congruentia perditis sce-
noverint passim etiam inter eos velut quaedam
:
lerastique tribuit altaria, utid colant (luod meren-
libidinum religio miscetur ac se promisce (60) ap-
;
tur. [vi] Jam de initiandis tirunculis fabula tam de-

pellant fratres et sorores, ut etiam non insolens testanda quam nota est : infans farre contectus.
ut decipiat incautos, apponitur qui sacris imbua-
stuprum, intercessione sacri nominis, fiat incestum ;
ei

ita eorum vana et deraens superstitio sceleribus tur (76). Isinfans (77) a tirunculo, farris superti-
gloriatur. Nec de ipsis, nisi subsisteret veritas ma- cie, quasi ad innoxios ictus provocato, caecis occul-

xima et varia maxime nefaria (70) et honore pra- tisque vulneribus occiditur : hujus, proh nefas ! si-

fanda sagax fama loqueretur, Audio eos turpissimae tienter sanguinem lambunt, hujus certatim membra
pecudis caput asini (71) consecratum, ineptanescio dispertiunt hac foederantur hostia hac conscien-
: ;

qua persuasione, venerari digna et nata religio

:
tia sceierisad silentium mutuum pignerantur: hajc

talibus moribus(72). Alii eos ferunt ipsius antislitis sacra sacrilegiis omnibus tetriora. (vii) Et de con-
ac sacerdotis colere genitaiia, et quasi parcntissui vivio notum est, passim omnes loquuntur (78), id

adorare naturam (73j. Nescio an falsa [f» 12], certe etiam Girtensis nostri (79) testatur oratio ad epu- :

g 263 cum omnibus libe-

occultis ac nocturnis sacris 262 apposita suspi- las solemni die coeunt,

Variorum notse.

{61) Eruenda prorsus. Heum. scriptum fuisse su-
spicatur ejicienda, el Minucium oli oculos habuis-
se Gicer. de Oflic.i, 41 Cynicorum vero natio tola
:
est cjicienda. Sed quidni eruere consensionem pari ju-
malis salacissirai, Phaedrus, lib i, Fabul. 29. De*
inde alluditad patientiam Christianorum asininam-
Quippe asimus eum honore ct officiis prosequitur,
a quo vapulat et contemptui habetur unde pro- ;

re dic: potest, acdicimus eruere herbas, arborem,

:
verbium Rabbinorum \sTid:^ Tpia NI^N"! 'ai
:

oculos civitatem ? Lindner. Vide Buxtorfii Lexicon Chald. Talmud., p. 788. No-
{6S)0ccultis senotis etinsignibus noscunt. In hunc talu dignum, quod ab Hebr. ix: ,asinus, descendat
locum Dodwellus Dissert. Cypriun. ii, § ii, pag. 19. "llX: turpe. LlNDNER.
(7 ) Aaturam. Ilieronymus, epist. lxi Pars cor-
(69) .4cse promisce. Ita edidi, jubente ms. In im-
:

pressis omnibus esl promiscue, quasi aitera vox poris nostri secrelior a nobis natura (fju'.<:, dicitur.
non esset latina. ^ellius, in prfef. Noct. Attic. /n- WOWERIUS. :

et men-
distincie atqne promisce annotabam: hinc promiscam (74) Qui hominem. En naturam caluniniae
cogitationem dixit idera scriptor lib. xi, cap. 16, et dacii quaedam necessariaomittunt alia ex ingenio
!
:

promiscas quxstiones, lib. xiii, c. 9. Davis. Pro- —

addunt hominem dicunt omittnnt Beum, sive GEav-
:

misce, ms. quod auctoritate Geilii probat Davisius. GpojTTov. De summo supplicio loquuntur, tanquam

Verum aliter Gallium loqui monet Heum., aliter C inlami et servili, non ut a vatibus prajdicto et ne-
Minuciura: illius notain esse cacozeliam antiqua- cessario. Pro facinore aiunt punitum, omittunt cu-
riam, hunc vero fugieneteni omnis affectionis. Lind- jus, ut intelliganlur facinora propria, cum debe-
NER. bant aliena. Lindner.
recte rescripsit Fulv. Eorum cserimonias fabulantur. Sic quidem est
(70) Maxima nefaria. Sic (75)
Ursinus, cum in ms. sit ma.vima et varia, hoc est in ms. regio; sed legendum cxreinonias fabulalur,
raulta et multorum generura. Lindner. qui er- — ut edidere Sig. Gelenius, Des. Heraldus aliique,
ror scribae cura sit luculentus, rairor hanc scriptu- nam sine numero singulari non constat ffuvTa^i;.

ram retentam esse a Davisio, Burmanni vero cor- Frustra autem Meursius. qui reponit
ei^t J. cieri- :

rectionem, maxima et valida, h. e. certo vera, monia fabulantur. Caeremoniae enim apud Latinos
scribi jubentis in not. ad Sueton., merito rejicit dicuntur sacra omnia, ut ait Isidorus Origin. vi,
Wopk., simul Ursiaianam emendationem compro- 19, et anle eum Servius ad Virgil., /En. iv, 302.
bans. Heum. Ghristianis igitur vitio vertit Caecilius quod etChri-
(71) Caput asini. Ordinem verborum suadcre pu- stum etcrucem colant. Davis. Sane aliquemno- —
tabatdoctissimus Davisius, ut, cum Cupero, delea- minatim designari videtur significare Cctaviusipse
tur(ad Gajsaris lib. iii, B. G. c. 1), tanquam glos- infracapp. 28, 30. Herald
sa, vox asint. Delet etiam cl. Heumannus, tan- (76) Imbuatur. Sic ex ms. reg. Herald.
Imhmlur
quam margini aliquis hoc vcrbiim ascripserit e cap. inter (]uo3 Lindnerius, lleraldi lectione alle-
alii,

28, 8. Imraerilo, ut vidimus lection. Tulliam. ii, 6, gata. Nescio, inquit, utrum ex ms. _an errore ty-
<(

Prodxg. cap. 128, anle Ponlificis M. domum Lepidi. j)

pothelarum. » Porro geminani codicis lectionem ex
Sic poiice utroque laudanda videtur ista mss. lectio hibemus. Eun.
ill) Is inlans. De hac epana'epsi
epana.epsi conf. cap. viii,
^d\er. lA&x.,n\,2,:i,fusisquehostibus,opimal)eospolia (77)
Jovi Feretrio retulit ; Ubi vulgo, de eo. Nec rejicien- Lindnf.r.
da ista Flori iv, 1: Tum consul, habito senatu, in (78) Nolum est, pas.-iim ovines loquinlur, rd
prxsentcm... Cicern pprnravit Ubi to licero Graevio
: eliim... oratio. Non audiendus est cl. Heum. qui
videbatur exglossa irrepsisse.aut saltem Hliouo ioco lependiim arbitratur, nonne, quod passim omncs lo-
poni. Conferatur lib. ii, 2. Aller Consulum inter- (juuntur, id ctiam... oralio'' intorrupla enim ora-
ccptus asina Cornclius. Wopk. —
Sic noster cap. tione affectus indignationis apprimc cxprimitur.
Mulia ad hrec suppelunt, ne festinet
26, Tiresias cxcas ; 19, 2, parens omnium Deus ; 28, Sic cap xi :

Injustos ipsos magis ncc laboro,jam docui.

9, /Ipm bovem;?>\, ^.), Unius Dei parentis; 34, 3, oratio.
miartifici, Deosoli; 35, 3, ignes /Etnse et Vesuvii LlNDNER.
montis. Lindner. (79) Cirtensis noslri Nemiiii dubium
qmn hic
(72) Digna nata religio talibus moribus. Heum.
et Nosterindigitaverit M. Gornflium Frontonem, Cirte
in Numidia natum, oratorom inter Latinos
istius
Minucium scripsissc putat Digna sane talis religio
:

talibus animalibus. Sed cave quidquam mutesin lo- fpvihaud despicabilem, hosteraChristianisinfensis-
co sanissimo. Christianostanquam libidinosos scor- simum, dc quo ilerum auctor cap. xxxi meminit
talores et incestos sugillaverat Ccecilius. His ita- hinc et aliunde constat eum adversus Christiano-
que moribusoptimeaitconvenirecultum asini.ani- rum seotam orationem scripsisse. Jam ne eum te-
 273 OCTAVIUS. 274

ris (80), sororibus, raatribus, sexus omnis hominis A CAPUT X.

et omais aetatis : illic, post muitas epulas, ubi con- Argumentum. — Quidquid colunt, magnopere occultare
caruit et incestae jibidinis nitutdur : nullas aras liabeut, templa nulla, nulla
vivium [caluitj (81),
264 notasimulacra. Deus illorum, sicutet Judxo-
ebrietatis fervor exarsit (82), carnis [canis] qui can-
rum, unicus esse fertur: quem cum nec videre
delabro nexus est, jactu offulae ultra spalium lineaj nec oflendere queant, illum nihilominus molestum,
quavinctus est, ad impetiim et saltum provocatur inquietum et prxpostere curiosum arbitrantur.
(83) : sic everso et exstincto conscio lumine, im- Multa praetereo consullo; nam et hasc nimis multa
pudentibus tenebris nexus infandaj cupiditatis in- sunt quae automniaautpleraqueoinnium(85)verade-
volvunt per incertum sortis ; et, si non oranes ope- Cur etenim
clarat ipsiuspravae religionis obscuritas.
ra (8i; conscientia tamen pariter incesti, quoniam occultare abscondere quidquidillud colunt
i'S] et
'J"
voto universorum appetitur quidquid accidere po- (86) magnopere nituntur, c:im honesta semper pu-
test in actu singulorum. blico gaudeant,scelera secretasint? cur nullasaras
habent (87),templa nulla,nulla nota simulacra (88)?

Variorum notae.

mere velim habeas esse alterum Frontonem quem B incaluit. Curtius, v, 7, 5 viii, 1, 22 Cum rex
; :

laudant Juven. Satyr. i, 12 Plin. Jun. Epist. xi, 2;

; multo incaluisset mero. Nec movet me quem Wopk.
Martial Epig. Ipse vero Cirtensis, teste Eutropio
viii, 6, Marci Antonini imp. et Lucii Veri latinis
Jitleris praeceptor tuit quem Eumenius raagnis ex-
;
cipit laudibus ac velat Roman^ eloquentix non se-
cundum, sed alterum decus praedicat. Si qui Joanni
Salisberiens. fides, Polycrat. viii, 19, ad eximio
Chreronensi Plutarcho ex gente materna oriebatur.
Exciflisse videbantur illius opera pene universa,
pancis exceptis grarnmaticee rei fragmentis cum
iilustris. S. R. E. presbvier cardinalis Aug. Maius,
in bibliothecci Ambrosiana, e vetustissimi codicis
Tt3cX'.;xtp/5T0'j visceribus feliciter ad lucem revoca-
vit pleraque Frontonis opera, ac ea evulgavit sub
hoc epigrammate: .1/. Cornelii Frontonis operaine-
dita, cum epistolis iiem ineditis Antonini Pii, M. Au-
relit, L. Veri et Appiani, nec non aliorum velerum
fragmentis. Mediol. 1815. m-8"^. Deest adversus
Chribtianos declamatio. Edd.
(80) Cum omnibus liberis. Notari decet hic locus,
qui ex mentione luminis indicat fuisse coenam et
cum omnes liberoset omnis aetatis homines adfuisse
testatur, an credimus illos omnes liberos non fuisse
profert Sulpicii locum : nam et hic calere scripsisse
librarium pro incalere, aiitecedens m mihi persua-
sit facile. Heum. —
Quid vero faciet loco Horatii.
Carm. iii, 21, 12;
Narratur et prisci Catonis saepe mero caluisse virtus.
LlNDNER.
: (82) Jncestae libidinis exarsit.ln mss.est incestx li-
bidinis ebrietatis fervor exarsit.Geleniua.Incesta' libi-
diitis ebrietate fer vor exarsit. ^leursias reponit, ^frria-
tis. Rigaltius ; Etincestae libidini ebrietatis fervor ex-
arsit. Gronovius ; El tn csecas libidines ebrietatis fer-
vor exarsit. Valer. Maximus lib. ii,l, 5: Proximus a
Libero patre iyitemperantige gradus ad inconcessam
venerem esse consuevit. Hinc vinum Libero propter
excitandani libidinem attributum esse testatur Isi-
C dorus, Orig. vm, 8.
(83) Canis provocatur. Carnis, indubium antiqua-
; rii veteris mendum, pro canis, Edd. Unde Gentes —
calumniam hanc habuerint, conjectu est difficile.
Crediderim tamen hanc rei fuisse originem Cunes :

baplizatos ? Certe mihi contra videtur narratio in- dicebantur qui ad investigandas et odorandas
nuere manifeste etiam in aetate prima Baptismum res adhibebantur. docente Ven. Ernesti in Clave
fuisse datum. Gronov. —
Pia est haec meditatio.du- Ciceron, quod verbi etiam Plautus pro vigili adhi-
bito an etiam solida. Ex praesentia hominum in buit. Cumqne nascentis Ecclesiae temporibus plures
coena colligit vir doctissimus eos omnes fuisse bap- essent qui Christianis insidiarentur, aluerunt etiam
tizatos. Multi, inter quam etiam Constantinus ille quosdam quiin conventibus dispicerent an adesset
Magnus,Baptismum ad inortem usque reservabant, speculator,quisermonumet mysteriorum aucupium
quos tamen vix vorosimile est toto illotemporeaga- faceret. Hunc dicebant canem. Fortasseilli fuit ne-
pis Christiiinorum abstinuisse. Deinde ipsa vox gotium candelarura exstinguendarum, si quando
missge de populi dimissione nos cogiiarejuhet. Sed insidias vererentur, vel certe fenestrarum obstruen-
fac ita haec esse, ut vult. v. d. et Justinus, Apol. i, darum. quibus inconsulti illi spectatores exclude-
c. 85, testatur ; Oi <aXo'jii.cvo'. —txo' r^u.~.'t oiixovoi, rentur. Lindner.
SiS^Daaiv exatTTto TtLv —apovxwv fjLETaXaoElv ano tou (84) Opera. Lectio sana, quam non debebat cl.
eu^ap'(JTT,6£vroc aoTOv xa-. o"vo'j xal oSaToc ,
xai Heum, sollicitare, et rescribere opere. Cicero de
ToT? 0'j rapovJiiv aTro'ii00vT'.. Id cap. 86 ttjc 35 Liberis dare operam re honestum est,
. :
D Offic. i. :

3u)rap'.ffTtac 0'j8ev'. a/Xw [jLETa^r/eTv k^ov eaTtv, ^ xi^ r.ominc obscenum. Plaut., Merc. 4, 5, 10 Post haud :

TnuTS-JOvTt to ut.zo dtpsffswc afjLapTiwv

Xo'jaatjLivto cenaebam islarum operarum esse patrem. Lixdner.
xat Eti; avaY=vvr,T'.v Xo-jtoov Inflrmum tamen erit (85) Pleraque omnium. Wopk. pleraque omnia, :

testiraonium ex ore inimici, qui, quae testatur, non ut plerique omnes apu 1 Terentium et Nepotem.
aspoxerit ipse, sed fama tantum eaque incerta et Heumannus pleraque omnino. Ego, vel vulgatam
:

dubia, cognoverit. Si enim ex hoc loco probari retinendum vel omnium delendum puto. LiNDNtR.
posset liberos in sacra coena administranda fuisse (86) Quidquid illud colunt. Jleura rescribit
praesentes, non video quidni eodem jure probari quidquid illud est quod co!unt. Mihi illud pleonasti-
posset canem candelabro vere fuisse nexum. Libe- c6 videtur esse positum. Lindner.
ris enim praesentibus, mysteria, credo, Christiano- (87) Cur nullas aras habent. Adeoquede sacri fi-
rum non diu occulta mansissent. Neque ex accen- cio Missai iis temporibus altum silentium Lind- !

sione lucernaecolligi usus ccenae recte potest, siqui- NER.

dem persecutionum tempore conventus plerumque (88) Nulla nota simulacra. Vota pro nota scri-
nocturnos celebrabant. Lindner. bendum videtur Nic. Heinsio Advers. lib. i, can.
(81) Convivium caluit. Formulaeadem ntilurquo- 18, pag. 185. At nil mutandum. Innuit ethnicus
que Sulp. Severus. Hist. Sacr. ii, 13: If)itur,rum Christianos simulacrura aliquod quod colant, sed
jam post epulas multis poculis convivium calere cce- vulgo incognitum paulo enim ante dixii eos id
:

pisset. WoPK. —
Non dubito rescribendum ease quod colunt occullure et abscondere. Hecm.
 27S M. MINUCII FELICIS. 276

nunquam palam loqui, nunquam libere congregari ^. et occultas cogitationes diligenter inquirere,discur-
[suslincnt (89)], nlsi illud quod colunt et interpri- rentem scilicet, atquc ubiquepraesentem molestuin
munt, aut puniendum est autpudendura? Unde au- illum volunt, inquielum, impudenter etiam curio-
tcm,vel quis iile,aut ubi (90) Deus unicus,solitarius, sum, siquidem astat factis omnibus,locis omnibus
destitutus; quem non gens 265 libera, non regna, intererrat : cum nec, singulis inservire possil, per

non saltem Romana (91) superstitio noverunt ? Ju- universa ^66 districtus, nec universis sufficere,

daiorum solaet misera gentiiitas (92) unum et ipsi in singulis occupatus [viii] Quid? quod toto orbi

Deum,sed palam,sed templis,aris, victimis caeremo- (97), et ipsi mundo cum sideribus suis minantur
niisquecoluerunt: cujus adeo nulla vis nec potestas incendium, ruinam moliuntur? quasi aut natura di-
Romanis numinibus (93) cum sua sibi na-
est, ut sit vinislegibus constitutusajternus ordo turbetur,aut
tione captivus. At etiam (94) Christiani quanta rupto elementorum omnium focdere, et coelesti
monstra (95),qu3e portenta confingunt? Deum illum compage divisa (98),mole3 [f" 14] ista qua conline-
suum, quem nec ostendere possunt nec videre, in tur et cingitur (99) subruatur.
omnium mores (96) actus omnium verba denique —
Variorum notae.

(89) Sustinent. Hoc verbum, quod in mss.non est, B etiam ausus fs dicere. Idem de Nat. Deor. i, 41
"
"^
'
inseruit Cellar. ei quia in mss. non est, uncinulis At etiam de sanctitate, de pielate adversus deos, li-
'

clausit. Ac certe, vel hoc vel simile verbum exci- bros scripsit Epicunis. Lindner.
dit. Heum. {95) Quanta monstra. Vetus exemplar, ^Mnm io-
(90) Vnde autem, vel quis ille, aut ubi. Sic qusri nra. Rigalt.— Hic Rig. obscurse mss. codicis scri-
de ignotis solet. Florus. i, 18, 5 Qui enim aut pturae nimium intentus, edidit qua in tam nostra,et
:

unde Roniani? Seneca de Morte cl. Caesaris, p. m. quod vix credibile, defendit etiiim acriter (et expli-
811, ex Homeri Odyss. k: !:'.<;, toOev zl^ dvSpiov, cat Cliristiani, qua sunt in urbes Italix in P. B.
:

ToQt XOl TTToX'.;... LlNDNER. provincias, in tam noslra difjusi). Adeo ceeco tene-
(91) Gens ttbera Romana superstitio noverunt. Ma- tur illius codicis amore. Schefferus agnoscit pecca-
gna fiducia rescribo gentes liberx, sequitur enim
: tum librarii, sed minus felix est corrector, ita
regna, sequitur noverunt. Quare et Romanae super- hunc locum censens restituendum At jam Chri- :

stitiones rescribo non timide Heu.m. Ego verohunc —

stiani, qux,mirum,momtra (quod mirum tamen an-
iocum per syllepsin consuetam ita interpretor te ista monstra ac portenta miritice langnet et sor-
gens libera novit, non regna noverunt, non saltem det. W.) Ego Davisio subscribo, cui legendum
Romana superstitio novit. Ita singularia et pluralia \\detuv quantamonstra. Proxime cnim hoc acce- :

permutantur: Divitise, decus, gloria in oculis sita dit ad scripturam vetusti illius codicis. Heum. Te-
sunt. Qnid enim mirum si vcrbum quod ad plura ste Rigaltio, Kerrarius et Priscianensis legunt
praecedentia refertur, numero plurali ponitur? qufenam monstra. Onzelius: At Christiani, qnx mon-
LmnNER. 1 stra. Gronovius Christiani quam inania, quas por-
:

(92) Judazorum hoc

gentilitas. Gentililas tenta confingunt? ct provocat ad Prud. in Gassia-
in loco gentem denotat. Tertullianus de Anima, no Non est inanis aut anilis falmla. Grunerus;
:

cap. 30 Aborigenes nunc in suis sedibus permanenl,

: Qux conlra naturam, qux porlenta confxngunt, et
et alibi amplius gentilitalem fosneraverunt. Eodera
sensu Vasconum gentilitatem di-dt Prudentius ixept
<jitp. Hymn. i, 94. Davis.
Romanis numinibus. In rnss. est nominibus,
(93)
quod emendant in numinibus Wow, Rig., Heum.,
CeH. aliique complures. Sic pro nominis rescri-
psit numinis, Heum. ad Lactani. lii, 29, 14. At in
ed. Romana est hominibus, quod retinet etdefendit
Wopk., quia caeteroquin languida nimis oratio
videretur.neque ex mente Caecilii imbecillitatem Dei
Judaeorum adeo evinceret, si Romanis numinibus,
quam si Romanis hominibus esset captivus conf.
cap. 33, 6. Huic sententiae patrocinatur etiam Li-
vius iii, 17, 3 At vos vereremini deos patrios ab
: Rigaltius, nec mutari sane debuit, cum eadem
hostibus captos. Lindner. —
Ego cum illis facio qui
Romanis hominibus verum putant. Id poscunt om-
probat ex Cicerone de Nat. Deor. li, 5. Tcrliam (sc.
deorum notionem posuit Cleanlhes eam,quae terret
animos), prieter naturam hominum, pecudumque
portcntis. LiNoxER.
(96) In omnium mores. Miratur Gronovius, qui
Caecillius Ethnicus dicere haec potuerit, quibus si-
quidem \'.Y.y^^ acfGaXfjLoc xfi -iravO' ipwv, per omnia
scripta celebrabatur. At ego optime scio, quorco-
do dicere potuerit. Dixit scilicet, ut epicureus, non
ut ethniciis. Eodem modo providenliain exagitavit,
quo Velleius apud Cicer. de N. D. i, 20. LiNONER.
: Tolo orln. Aliai edit. toli orbi, scd lectio,
(97)
quam recipimus, estin ms. Reg., ut teslatur Nic.
forma usi sint Apuleius aliique. Propertius, lib.
i lii, El. IX, 57.
I

nino verba qu;B praecedunt, cujus adeo nulla vis nec

Septeni urbs alla jugis ioto qnte prsesidet orbi.
potestas esf. Deinde nullibi invenies deos gentis
alicujus victaj cum gente sua Romanis numinibus Lactantius de Phxnice, v, 139:
captivos dici. Populus vero victor cepisse ac do- /Equatur tolo capiti radiata corona.
triumphasse victi populi deos, sspe dictum. Ter-
tuliianus, Apolog. 25 Tot de diis, quot de gentibus
: Hyginus luib. v. Ob in Juno toto generi ejus fuit
triumphi : tot manubix, quot manent simulncra infesta.\\\ aliis hujusce foraiae vocibus similia mul-
captivorum deorum. Eodeui sensu Minucius ipse ta collef^.t G. J. Vossius in 4nal. lib. iv, cap. 6.
inlerius, cap. Grunerus, \. c. pag. 222 sqq. Vide et J;iiiuni Gulielmum ad Ciccronem pro Quin-
(9i) At etiam enim. Uncinulas huic verbo cirrum- iio, cap. I . Davis.
dedit Cellarius, ut indicaret, melins id ahesse. (98) divisa. Fiurmannum, qui ad Vale-
Compaqe
Cum vero et in mss. sit et in edilione Romana, re- rii Flarci lib. i, pag. 139, divulsa scribi jubebat,
Rcribo enim. Heum. —
Conjungunt has pnrtii-ulas in jure refelhl Wopkonius oddiictis -loris. nogesippi,
airectu indic^nationis Terentiiis Eunurh. v, 7, 10. II, 9. extr. a (/uo dirutis divisiaque porlicibus, tem-

At etiam primo callidum et disertum crrdidi homi- plnm separaslis. Cqpriani de llnit. Eccl. p. 110, qui
ne.m. Cicero, Philipp. ii, p, m. 4;?8 C At :
scindit
etiam litteras recitavil. It. P«g- 4'£?. A Al etiam : (9{)) Qun continelur et cingitur. Repcte ex ante-
qtiodam loco facetus esse voluisti. It. pag. 441 At :
cedentibus
 277 OCTAVIUS. 278

CAPUT XI. A exslinctis(3), qui sicut nascimur et interimus.aeter-

Argumentum. —
Fuluriim quoque anseruiU tolius nitaterarepromittere.Indevidelicetetexsecranturro-
inundi mcendium; av post corporum nostrorum gos,etdamnant ignium sepulturas; quasi non omne
resurreclionem, justis heatissimae vitx, injusiisma- corpus.etsi flammissubtrahatur,annistamenetaeta-
ximarum poenarum gelernitatem promitlunt. tibus(4) in terram reso'vatur(5) : nec intersit(6)

Nec hac furiosa opinione contenti, aniles fabu- utrum ferai diripiant, an ?68 maria
consumant,an
las 271 astruunt et annectunt; renasci se ferunt humuscontegat.an flammesubducat,cum cadaveri-
post mortem et cineres et favillas (1) : et nescio bu? omnis sepultura(7), si sentiunt, poena sit si non ;

qua fiducia mendaciis suis invicem credunt; putes sentiunt, ipsa conficiendi celeritate medicina. Hoc
eosjam revixisse (2). Anceps malum, et gemina errore deceptibeatam sibi, ut bonis(8) et perpetem
demential Co^lo et astris, quae sic relinquimus ut vitam(9) mortuis, pollicentur : caeteris, ut injustis,

invrtnimus, interitura deauntiare : sibi mortuis, poenam sempiternam. Multa ad haec suppetunt, ni

Variorum uotae.

scindit et dividit Ecclesiam Dei. Firmici, de Errore ('k) Annis et aelatibus. Hoc est, cum annis te
pro. Rel. p. 19, quis laceravit ? quis divisit? quis „ Tetatihu s, mi t der Zeit und mit den Jahren. Nic Huei-
membris ejus epulalus est ? Sic Prudent. Peristeph. " sius Advers. lib. ii, cap. 19, pag. 666, pro XLatibus
hymn, x, 494, et xi, 93, et alii passim atque ita ; scribebat xtatis vi. Lindner.
disperlire pro distrahere, dilacerare, discerpere, (5) In terram resolvatur. Gronovius videndura ait
supra cap. ix. Li.ndner. annon ediderit auctor Jn auram resolvatur, quia
:

non agatur in hac disputationedemateria,in quam

cedentibus totus orbis et ipse mundus. Ita Cicero, rtsolvutur cadaver, sed de reductione in nihilum,
de Nal. Deor., ii, 57 .•
Qux (natura) primum oculos ut de eo sperari aliquid nequeat. Sedquisnon videt
mcmbranis tenuissimis vestivit et sepsit : quas pri- nimis longe petita haec esse? Lindner. —
Non est
mum per eas cerni posset ; fir-
perlucidas fecit ; ut cur quidquam mutemus: nam corpora mortuorum
mas autem, ut continercntur (repete :)oculi membra- terram fieri statuere gentilium plurimi. Ita Sopho-
nis illis Conf. Wopken. Leciion. Tull. ii, 17. Fieri cles, FAectri.v. 246. Epicharmus apud Plutarchum,
non posse ut lotus orbis rueret, Caecilius exinde Con.'!. ad Apollon. pag. 110, ait. y^'' I^'^'^ e''« Y"'' ^~^'

coliigit, quod non ex omni iatere apertus, ruinaB- X6£Tv. Eanpides, Hyijsipyla
que expositus sit, sed potius, instar castelli firmis- AuTo; T£ 6vY^ax£'. xai xiS' d)^6ovxai Ppoxot,
simi, tanta mole undique contineatur et cingatur,
LiNDxsR. —
Qua conlinetur et cingitur. Meursius
Eii; Y''iv cpspov-£<
Y^''-

I cmendat,
dit
qua conlinemur et cingvnur. Et sic edi-
Ceilarius. Nobis autem minore mutatione iegen-
Eos versus Satine reddidit Cicero Tuscul. lib in,
cap. 25. Vide Lactantium Div. Instit., lib vii. cap.
dum placet, qux continetur et cingitur. Cicero, de _ 12. Davis.
Nat. Dcor. iib. i, cap. 36 Terra sila in media parte ^
:
(6) Nec intersit Davisio prorsus legendum vide-
mundi, circumfusa unlique est hac animabili spira- batur et inlersit, ob praecedens quasi non. Neque :

bilique natura, cui nomen est aer : et cap. 40 Om- mirum. Aliter tamensensisset, si observasset iixip-'
:

nia cingens et coercens dicitur coeli complexus. Lu- TT,ijLa Minucii nostri [j.vr,[ji.ov'.x6v, qualia observari
cretius lib. v, pag. 614 : debere a criticis in Arte mea Critica dudum monui
§ 40, 41, 42, et 43.Putabat scilicet Minucius. antea
Denique jam tuerehoccircumsuperaque;quod omnem
se scripsisse, cum omne corpus.... resolvatur. Merito
Continet amplexu terram. Davis.
igitur non subscripsit Davisio Woplvenius.HEU.M.
(1) Et cineres et favillas, hoc esi licet post mortem Est haec obsrrvatio V.D.pererudita illa quidem, sed
:

cinis el favilla sinl per appositionem. Multi enim
in illa tyrannorum persecutione vel vivi comlnire-
bantur, vel, post violentain necem, iliati in ignem,
in cineres et favillasredigebantur. Hoc adeo mirum
videbatur ethnicis, quod Christiani, etiam in cine-
•
rem redacti, seresusritatum iri crederent. Heuman-
nus non dubitat scribere:^ cinere et favilla, quod
prc-eter necessitatem facit. Ideoque eliam comma
post fucrint posui. Lindner.
[2) Putes eos jam revixisse. Rsic interpres Gallus
ita vertit Vous diriez qu'ils sont deja ressuscit^s. D Obstabat etiam, quod videbam, sub omjii sepultura
:
hoc tamen loco minus necessaria. Etnim quasi non
efficit in interrogatione propositionem eam affir-
mantem, quam sit)i in animo habuisse Minuciura
concepit Heumannus. Lindner.
(7) Omnis sepulcra, Putabam olim legendum esse
ignis sepultura, ob conficiendi celeritaiem, siqui-
dem corpus nulla, quam ignis sepultjra, citiua
conficitur. Obstabat quidem, quod jam § 3, praeces-
serot iynium sepulluras. Obstabat quod post poena
supplendum erat quidem, et ante ii adversativa 5^rf.

Appelius autem in versione Germanica, Gallum comprehendi sepulturam in visceribus ferarum,

cacco quodam impetu secutus, ita Wollet ihr sa- maris, humi, flammarum. Sed haec leviora erant,
:

gen, es waren bereits el liche Wieder ausriwecket.
Quo ipso nec Gallice nec Latine se intelligere pro-
fitetur. Lixdpjer.
(i) Sibimortui, exslinctis. Non opus est ut cum
Fulv. Ursino et Chr. Cellario reponamus, sibi mor-
tuis et exstinctis : pari enira ratione dicit Noster
rap. 3, 7 Fluctibus tonsis emicaret. emcrgeret, ubi
: solverentur. Lindner.
frustra est J. Wowerus, qui ultimam vocem glos-
sematis suspectam habet. Arnobius, lib.i, pag. 8
quam qusetain bellae emendationis memoriam sup-
prim^irent. Jam vero ideo omnem sepulturam hic
opponi condilurse cjdaverum per aromata et un-
guenta ex more -Egyptiorum, unde fiebat, ut cada-
vera sero admodum conficerentur, licel ut Noster
supra loqueretur, annis et aetatibus ia terram re-
(8) Beatum sibi ut bonis. Ita ediderat Gelenius,
nec aliter scriptum in ms. Reg. Ihidem posteamor-
:

Congelare, constringe-e sanguinis sui fervorem solet. tui pro mortuis. Herald.
Et paulo post Perferre, sustinere flagranlissimos
:
(9) Perpefem vitam. Perpetuam, ut
habent non-
solesnon potes. Ac pag. 11, Propulsarc, defendere nullfe ediit., ex glossemate. Festus perpetem pro :

suas valeant contumelias. Ita passim scriptor il!o perpetuo dW^xwni poetae.Etitasane non raro loquitur
coacervat. Davis.
CTjvcovjjjia Ita scripsisse Heum. — Plautus; nec Poeta? solum.sed etiam solutaeorationia
videtur Minuc. Morte exstilenis, ut apud Curt., m,
: gcripiores. Cl. Wamertinus Pan. i, cap. 3, 4 No- :

5, 10 Ignobili morte exstingui. Lindner.

: ctes omnts diesque perpeti soUicifudine pro omnium
 279 M. MINUCII FELICIS.
280
festinet oratio,injastos ipsos.magisneclaboro (10), A. et corporibus quibus? ipsisne an innovatis, resur-
jani dooui quanquam etsi ju tos darem, culpam
:
gatur sine cor(jore(15) ? Sine corpore. Hoc,
quod
tamen, vel innocenlian: fato tiibui sententiis pluri- sciam [f mens, nequeanima, nec vita
15] (16),neque
morum(ll) et heecvestra consensio est. Nam quid- est. [psocorpore? 270sedjam
ante dilapsumest.
quid agimus, ut alii 269 Deo addici-
fato ita vos Alio corpore.?ergo homo novus nascitur, non
prior
tis(12):sicsectae vestraenon spontaneo cupere (13), illereparatur.Ettamentantaaetasabiit,scculainnu-
sedelectos(14). Igitur iniquum judicem fingitis, merafiuxerunt(17),quis unus ullus ab inferis
(18),
qui sortem in horainibus puniat, non voluntatem. vel Protesilai sorte, remeavit, horarum saltem (19)
Vellem tamen sciscitari, utrumne cum corporibus ? permisso commeatu, vel ut exemplo crederemus :

Variorum nolse.
salute tramigere, Et Pan. ii, cap. 3, 4 Perpeti cura modo ex praecedentibus post electos subaudias
:

quamvis compositum gubernal imperium.Vide eiTer- rfr

cttis, quanquam alia notione. Ita Cic. lib ix,
tuUianum. ApoL cap. 18. Davis. epist. 17,
6 Nos illi (Gssari) servimus. ipse tem- :

(10) Injustos istosmagis nec laboro. Easc verbadu- poribus, sc. servit: Ubi alia est verbi
notio, cum
plicem sensum pariunt, prout magis vel ad antece- Caegari servire dioas alia cum temporibus servire. ;
lentia vel ad cousequentia refertur injustus magis Lindner.
est injiistior, quseloquendi ratio vel ex lexicis satis
(15) Utrumne sine corpore, an. Heraldus ex ms.
est nota. Hinc sensus est Injusliores ethnicis esse
:
n regio edidit Uirumne cum corporibus, ct corporibus :

Christianos, non amplius demonstrabo, qui jam do- qmbus; ipsine, an innovatis resurqatur sine corpo-
cui. Et haec explicatio optime convenit cum respon- re? fine corpore hoc, etc. Hic bis positum sine
sione Octavii, cap 35 Tumen si vohiscum Chnslia- cor-
:
pore indicat, prius illud, loco non suo, esse
ni comparemur.... mullo vohis meliore, deprehende- posi-
tum. Unde Fulvius Ursinus haec duo verba inserens
mur. Deinde mctgis ncc labcro est non ampliuslabo- inter utrumne et cum loco mota restituit,
non ex
ro, scii., docere injuslos ipsos, esse. Heutnanno hfec
yidetur vera esse auctoris scriptura Injustos esse
conjecture supplevit. Lindner Utrumne cumcor- —
poribus ? Recentiores habent, utrumne sine corpore
:

ipsos minimeque bonos jam docui. Lindner.
(11) Culpam tamen vel innocentiam fato tribui sen-
tentiis pturimorum,et hxc vestra consensio ^5,',Hsec est
lectio Reg. Gelenius ediderat, estiam vestro consen-
sio est. EditoRom. Et hxc vcstram. Hgec igitur ait,
nec beue nec male facta cuiquam imputari debere]
cum ea fato tribuantur, qua de re plura observaba-
mus ad Tertulliani Apolog. cap. 2. Herald. Heu-
ancum corporibus ? Et ita quidem plenior ac ro-
tundior sit oratio. Sed cum sola Futvii Ursini con-
jectura nitatur illa lectio, nos ms. fidem sequen-
dam duximus. Davis.
(16) Hoc quod seiam, etc. Sic loquitur, quia nihil
animo potuit concipere, quod non erat corpora-
tura. Eodem inodo Velleius apud Gic, de N.
D., lib.
I, cap. 12 Quod vero sine corpore ullo Deum\ult
:

mannus legit Tribui sententia plurimorum. Et hxc

:
esse. lU Graeci dicunt, acrc6[xaTov;, id quale
esse possil,
vestra etiam comensio esl Lindner. intelhgi non potest: careat enim sensu necesse
est,
(12) Jta vosDeo dicitis. Cellarius post aliosedidit, careat eliam prudentia, careat voluptate. Et cap. 11 :'

ita Deo addicitis.

... vos .^.>.M....wu Mlnore mutatione reponi pubsu,
c.^o x.x.wv.,ou.utaiiuu«icpum possit, Cum autem sine corpore idem vult esse Deum
Lum
itavos Deo dtcatu, id est attnbuit.s. TertuIIianus C illvm sensu Deum, omni
privat, etiam pradentia. Scd ^^ sanio es
c oaiiiuieb
cap. 13
Avol.. Can.
ApoL., Imnprntnnhns rhf^nirti<:
Imperatorihus
!
: defunctis honorem
hn-nn-^-^.^, rl;_
di t-.v,;i
Philosophi, u; ^ ^ i- . .

inieriores naturas ratione utentes,

vinitatis dicaiis. Iterum cap. 21 Nec tantum tamen :
honoris factis Romani dicaverunt. Videsis ejusdem
libri cap. 28 et SeduUium, Carm. ni, 88. Verum
non est cur a ms. lectione recedamus, ut ea osten-
corporibus instructas esse censuerunt; qua in sen-
tentia fuerunt Origenes aliique e Patribus; ut
do-
cuit P. D. Huetius. Origen. lib. ii, quwst
5, .$ect. 3
seqq., et quxst. 6, sect. 13. Davis.
'

dent quae de verbo dicendi monuerunr, Heinsius ad

(17) Et lamen tanta xtas abiii. ..fluxerunt. Rescri-
Ovidii Fast. vi, 594, et Graevius ad Giceronem pro bit siiie dubitatione. At cum tanta
Flacco, cap. 34. Davis. —
Ne moveatur aliqua flux€rint,Y{eum. ^ed mhW
xtas.... abierit
opus. Sic cap. 36 /.Y
molestia optimo Minucio, dum raaluit simplice tamen farultates, si uliles putaremus, a Deo poscere-
:

uti, sed msignificatione compositi cum perinde ;

id amavisse Gyprianum probent Obscrvationes pa-
tcrnae can. 3, ad eclessialicos. Et jam ediderat Cice-
ro pro Flacco Do/2, inquit Valeria, umnem pecu-
:
niam dixerat. Et Plaulus, Aulul. 9, 4, 14 Nempe
huic dimidium. dicit. Gronov. —
Non video quomodo
Davisius defendere potuerit dicatis adductis locis
Tertulliani Apolog. 13, 25,27, nec Hemannus cum
Gellario aliisque addicitis ex ejusdem Tertull. cap.
14. Lindner.
(VS) Sic sectx vestrae non spontaneoscupere. .\itRi-
galius hellenismura esse, quam in rem hr-ec verba
tanquam Suidae adducit 'ETrt6'jij.d)v Yeviy.ri TTpoaips-
f.x.ox; Exojv. At, praeterquam quod vox antepcnulti-
ma in isto scriptore non compareat, phrasis est
Latinissima, neccasum genilivum, scd dativum re-
git.Gaesar lib. L B. G. cap. 1 Favere et cuperc Hel-
:
vetiis. Tullius Tiro apud Gellium Noct. a'. lib. vii,
cap. 3 Accusabantur quod adversus P. R. regi magis
:
cupieriyd faverinlque.^xc ctium Terentius Andr. uct.
v, sc. IV, 2. Davis.
(14) Sedelectos PauUis ad I\om. iv, 16 Ou xou Oe-
Xovtoc ouoe iryj xplyovTOi;, ilXi xoij eXsoovto; 0sou.
mus; 37, Et imperator tamen, quod non habet, non
dat; 36, El tamen, qui potes pauper esse. Et
hxc ta-
men nobis nata sunf. Lindner.
(18) Quis unus ullus ab inferis. Hoc habet a Mi-
:
nutio Lactantius lib. vii, D. I. c. 22, omissa di-
ctione ullus. Sed legitur in exeinplari, etai contra-
rium anirmenl (jui excerptasua venditant nimium
credulis. Rigaltius. —
Si verum esset quod te-
statur Wow.scilicetms. non agnoscereto ullus, om-
D nia essent plana etcumLactantiilococx amussicon-
venirent. Sed, tantum abest, ut Horald. et Rigalt.
sibi habejit consentientes, ut hic potius Lactan-
tium deferlus postulet, ct dictionem utlus in Lact.
omissam, dicta legi in exemplari regio Pari-
siensi. Sud cum Bonemanus, diligentissimus libb.
et codd. pcrvestigator, nihil lalese dcprehendisse
testetur rst de quo dubitemus. Sic Livio ct Cice-
roni freqiions est qui unus (Wow. pro more suo
fallitur, ullus in cod. adesse recte testantur
Her.
et Rigal. EDD.)De hoc pitgnnorum cnntra resur-
recfioiiis (Idcni argumento vide pr;nler Lactant.
vii,
:
22, 10;etiam Tlieoi)liili Uh, i, ad Autolycum cap.'
18 *r,; yip^ SeT^ov jjioi K'iv eva EyspOsvta Ix ve-
:

RiGALT.— Totum hunc locum ita rcfingit Sic sectx : xptTjv. 'iva IScbv TT.atEjcjw. Conf.
^M6'<;e xvi, 27 sqq.
vestrx non spontaneos cupere, scd electos, fingentes, LlNDNEH.
iniquum judicem fingifis, ctc. &ed nihil opus cst, fjorarum
(19) salten. Broukbusius ad Propertii
 OCTAVIUS. 282
281
et Deus patitur, dissimu-
figmenta malesanae opinionis, et inepta A opere, fame,
laboratis :

Omnia ista
soluLia, a 271
poetis tailaciijus in dulcedine (20) lat non vult, aul uon puleot (24) opituldri suis.
;

Ita aut invalidus, autiniquus est. Tu qui immorta-

carminis lusa, a vobis, nimirum credulis (21), in"
reformata sunt. lilatem posthumum eomnias.cum pcriculo (25) qua-
Deum vestrum turpiter
teris, cum febribus ureris, cum dolore laceraris,
CAPUT XII.
non tum conditionem tuam sentis? *I2 Non tum
Argumentum. —
Quid autem ipsismet Christianis
agnoscia fragilitatem ? Invitus, miser infirmitalis
post morlem evenfurum sit, inde augurari possi-
mus, quod nunc, omni ope destiluli, summis cala- argueris, nec fateris ? Sed omitto communia ; ecce

mitatibus et miseriis premuntur. vobis minee, supplicia, tormenta, et jam non (26)
adorandae, sed subeundae cruces ignes etiam,
Nec saltem depraesentibus capitis experimentum, :

vota dcci- quos el praedicitis, et timetis ubi Deus ille, qui

quam vos irritae pollicitationis cassa :

reviviscentibus potest, viventibus non

piant : quid post mortem impendeat, miseri, dum subvenire
adhuc Ecce pars vestrum et
vivitis, aestimate (22). potest? Nonne Romani sine vestro Deo imperant,
raajor [et] melior, ut dicitis, egetis, algetis (23), regnant,fruuntur orbe toto.vestrique dominantur ?

Variorum notse.

lib. i, Eleg. xix, 10, aliquid excedisse ratus, cmcn- rum credulis in Deum vestrum turpiter reformata
dat :llorarum sallem paucarum permisso com- sunt. Ita nihil superest, quod offendere possil. Gru-
mealii. Davisius vero horurum saltcm iii, quod re-
B NER.
(22) ^stimate. Male Cellar.
edidit xstimatis.
fert Hyginus, Fab. ciii; idque fleri facile potuisse
probat, similitudine notae numeralis cum littera Recte Ouz. et Dav. ot Gron., .rstinmlc, quod et
prsDcedente. Receptam tamen lectionein orobe de- habet Roniana editio. Heum. Addo et ras. LiNp- —
fendit Gronovius. En ipsissima ejus verba : « Cum NER.
de suavissima translutione vocis commeatus norit (23) Egeiis algetis, etc. In ms. &?,i opere uno
jam unusquisque, ex respectu sivc castrorum, sive verbo, sed divise proferendura, ut plerique edide-
aulae Gaesareae, tum iste genitivus horarum ita runt.Caeterum locus est sanissimus et planissimus.
solus declarat perfectionem maximam. Harnm nu- Egere et algere conjungit etiam Jacobus ii, 15, 16.
merua in computando temporeapud Romanos non Ope laborare est inopem esse, sive, ut loquitur
processit ullra duodecim unde ad exiguam tem-
;
Cic, cyere ope. Be laborure est re laniiliari carero.
poris partera inodo signandam, et quae non nltra Fame laborare habet Columella 1 praef. Kxaggerat
unum diem processerit, iino nec unum impleve- Christianornm paupertatem per exergasiam Caeci-
rit, recte arcessit auctor horas, nnn dies aut heb- lius ethnicus. Miror hunc locum a viris doct.
domadas aut menses. Hanc mentem vetuslatis ma- fuissc tantatum a Davisio qui rescribit, segretis,
:

nifcste prsebet Lucianus in Calaplo, ubi dicit Me- algelis, pauperie, fame luboralis ; Wopl<., qui legit,
gapenthes Oj ttoXuv ^(^povov, w Molpa, cliiCo, et
: egefis, algetis opere inani laborutis. Heum, qui lo-
opportune explicat Scholiastes Academicse noptrse cum sic restituit : corpore et anima laboratis. Id
Bibliothecas et'<; UpwxEjiXaov aizocyMTzzt:, ut ila, Deum dum palitur ct dissimulat, aut non inilt, aut
quod Graeci Vulgo d\c6Teni no7i multi lemporis com- non potest opilulari suis. Lindner.
meatum, is ab Minucio describatnr hoiarum; in- (24) A'o« non potest. Pro aut non vult,
vult aut
tegerrime prorsus, praesertim cum etiam com- vide quae notamus supra cap. 1, it. cap. 34. Lind-
meatus isti militares pro loci intervallo potuerint NER.
horis fuisse descripti.non modo diebus aut hebdo- (25) Ciim Herald. Rig. ex ms. Baluz.
periciilo.
madibus. Ita et illas ipsas voces, ut plenissimas Ursin. Wow. Lindner legunt, cum querquero quate-
Dotavit quoque Cl. Pricaeus ad illustralionem rio ; i. e- algorc et tremore. Pompeius Feslus, aut
Apuleii lib. ii Miles, p. 114. Scilicet cum sic dicit interpelator^Paulus querqleram, frigidam cuni
:

horarum, ex venere Latini sermonis, non subin- tremore a G>'s;co xisxr,pa certum est dici. Addit ex
telligitur vox omnium, sed aliqiiot Non, quod Lucilio, Querquera consequitur febris, capitisque
non interdum placuerit eis integrum id efferre dolores. Gellius, lib. xx, cap. 1 JEgrotationem :

); fsic enim Cicero, ii Oral. 18 Locutus esse dicitur

: gravem cvm febri rapida ct quercera. Est et apud
homo copiosus aliquot horas. Suetonius. Aug. 56 : Apuleium, Apolog. querquerum. Legunt autem
Sedit in subselliis per aliquot horas, el patet causa querquero apud Minucium Fr. Balduinus, Fulv.
diversitatis satis liquide),aut quod non delinire eas Ursinus et Jo. Wowerus contra, periculo, Heral-
:

liceat certo apposito numero, quo contineatur sed ; dus et Rigaltius ex libris antiquis qud sequerer, :

id maluerunt facere in momenlis spatiorum, qus si commodum videretur ad dicendum, periculo

exacte nosci referi,ut idem Suetonius in Nerone c. quati praesertim hoc loc, et in tali nexu verhorura.
33, de haedo, postquam is quinque hnras protra^rit. Cellar. —
Consulatur de hoc morbo Keuchernius, :

Id quod ad hanc tabulam coterri nequit, in qua,
ut passim, narrandi est varietas. Displicuit etiam
exacta determinatio temporis Nostro infracap.18
Omitto Persas. At qnis non gestivit et exsultavit
celebrare iilos septem Persas... Locum Justini lib.
II, cap. 14 tam brevi horarum momento de victoria
nuntiatum sit. citat Davis.
(20) In dulcedine. Praestaret in dulcedinem : nec
credo tam saepe Latinos, praesertim elegantiores,
D ad Samonicum, pag. 269, qui tamen, cum querque
ram dici vult, non querquerum, patrocinatur Lud.
: Carrioni Emend. lib. ii, cap. 18, in Minucio nostro
rescribenti querqnera. Heum.
(26) Et jom non. Male in edd. quibusdam est,
etiam non adorandx. Jam sic saeqius intendit vim
negativi non. Infra cap. 21 ; Haec jam non sunt
sacra; tormenta sunt. Lactant. de Morte Persec,
19 Jam non pecorum, sed militum pastor. Salvia-
:

ablativo pro accusativo uhos, quam casus hos per- nu8 de Gub. Dei, i, pag. 17. edit. Brera In A^^gyplo :

mistoa a scribis. Sic certe Justinius lib. iv, 1 : quippe tunc, jam non simplex tantum, sed mulliplex,
lloc ab antiquis in dulcedinem fabulx compoaitum. et. Sic ibi legerim cum vulgo, tunc enivi non, etc.
WOPK. Paulinus Epist. ad Aprum /VVr jum scholastico
:

(21) A vobis nimirum credulis. Ita ms. et editi. magis, quam divino sermone, Justinus in Piaefat. :

Rom. Regalt. Gronov. Davis. Sed Gelenius et Cel- Quod ad te, non jam cognoscendi magis, quam emen-
larius nimium credulis, quod sententiam postulare dandi causa transmisi. Wopk.
Heraldus arbitratus est. Distingue a vobis, nimi' :
283 M. MINUCII FELICIS. 284
Vos vero suspensi interim atque soUiciti, honestig A. gere civilia, multo map is denegatum est diaserere
[f"lo) volup:uliuus uLbliuetis.Non s^jcctacula visiLis, divina (30).
ron pompis interestis : convivia publica absque CAPUT XIII.
vobis ; sacra certamina, praecerptos cibos, et de- Argcmentum. —
Concludit tandem Ccecilius repu-
libatos altaribus potus abhorretis. Sic relbrmida- dinndam religionem novam, nec de rebus dubiis
tisdeos, quos negalis. Non floribus caput nectilis :
temere pronuntiandum.
non corpus odoribus bonestatis ; reservatis un- Quanquam, si philosophandi libido est, Socra-
guenta funeribus coronas etiam sepulcris done-
: tem sapienliae principem, quisque vestrum tantus
galis (27), pullidi, trepidi, misericordia digni, sed est (31), si potuerit (32), 274iraitetur ; ejus viri,
nostrorum deorum (28). Ita nec resurgilis miseri, quoties de coelestibus rogabatur,nota responsio est
ncc inlerim vivitls. [ix] Proinde si quid sapientiae QUOD suPRA Nos, NiHiL AD Nos (33). Mcrito crgo de
vobis aut verecundiae est, desinite cceli plagas, et oraculo testimonium raeruit prudentiae singularis,
mundi fata 273 et secreta rimari: satis est pro pe- quod oraculum, idem ipse praesensit, idcirco uni-
dibus (29) aspicere, maxime indoctis, impolitis,ru- versis esse praepositum (34), non quod omnia com-
dibus, agrestibuj quibus non est datum intelli-
: perisset, sed quod nihil se se scire didicisset ita :

Variorum uotee.

(27) Coronas etiatn sepulcris deneQalis. Primi B Juvencus, Hist. Evang., lib. i, oag. 35, ed. Lugd'
Chriatiani abstinuerunt hoc ritu,ne quid coramune 1553 :

cu;n nationibus baberent, Pagani enim sepulcra Quisque meis monitis, auresque et facta dicabit.
serlis ornabant. Propertius, lib. iii. Eleg. 16 :

Et lib. 11, pag. 45 :

Afferet buc unguenta mih', sertoque sepulcrum

Ornabit, custos ad mea busta seJeus. Quisque igitur justae repetit primordia vitae,
HuDc similem, etc.
Kt vetus poeta in Copa :
lib. i, Epist. 32 Symmachus
Quisque bonx frugis :

Quid cineri ingroto servas bene olenlia serta?
Auoe coronato vis lapide ista tegi ?
Hinc est quod inter crimina Christianis objecta,
Justinus Martyr Apolog. ii, pag. 68, refert. iMr, toT;
a-o8avouff'. xoi; xai xviaa;, /.xl hj xa-^af; (ut Meur-
StHS emendat) azEcpavou; xai 0'ja(a<; cpipitv. Poste-
riores autein recesserunt ab hac simplicitate. Pru-
dentius Calhemer. Hymno x,Exsequiarum extremo:
Nos tecta fovebimus ossa
Violis est froude frequenti,
Titulumque et frigida saxa
C (33) Quod supra nos, nihil ad vos. Hoc Socratis
Liquido spargemus odore Cell.
(28) Misericordia digni, sed nostrorum dcorum.
Prri sed rescripsit et Jos., Fr. Gronovius Observaf.
pubiicum commodum vindicatur. Ubi vide Fr.
est, in
Juretum, ut ad Ambrosii cont. Symmachum, lib. i,
pag. 318. Idem.
(32) Si potuerit. Si polerit video priraum in Ri-
galtiana, cujus auctor, si id fecit ex fide codicis
ms., recte est. Sed antea oranes, ab ipsa Sabseana,
potuent. Sane quamvis cap. 15, Si potest refutari
at cap. 27, infestare, si possis. Ac licet digitum vix
moveris, taraen ita inaluit Tullius lib. ii Orat.
20, dicere, si potuero ; iii, 22, si non potue-
7'is. Gronov.
dictura memorant Lactantius lib. iii, cap. 19, et
Hieronymus in Apolog. adv. Hufin., cap. 8. Vide
Xenophontem lib. i Memorab., fol. 710 Theodore- ;

in Script. Eccl. cap. 7, pag. 75, et Davisius vel nos- tum contr. Grgec. Orat. iv, de Mal. et Mundo, fol.
Irurum. Seil sana est lectio ms. Si quem ordo ver- 60, et Gellium, lib. xiv, cap. 3. Elmenhorst. Me- —
borum otTendit, legat Misericordia digni deorum, rito. etc. Hoc est Merito Socrates dixit Quod su- :

—
:
;

sed noslrorum, Sic infra cap. 26 Angelos, id est, pra nos, nihil ad nos, Rigalt.
:
Hoc fuit Apollinis
ir.iiiistros et nunlios Dei, sed veri. quod posset etiam de Socrate responsum :

esso ^nantios, sed Dei veri. Florius, i, 1. 6 Prior 'AvSpiuv aTravxtov SwxpaTT,; «TOOWTaTo;.
:

ille sex vidtures, hic postea, sed duodecim vvkt. Pli-

Id memorant veterum plurimi, quorum testimonia
niu-; 33, 3 Antnnius apud nos in contumeliam na-
:
collegit .iEgid. Menagius ad Diogenis Laertii lib.xi,
tur;e vititatem auro fccit proscriptione dignum, sed
§ 37. Oavis.
Sjiarlaci. Lindner.
(3'i) Quod oraculum, idem ipse, prxsenfit, idcirco
(4:9) Pro pedidus. Hoc est, quae pro pedibus sunt.
universis es^e prxpositum. Ita exhiljuimns verbaip-
Ciccro de Divinat. ii, 13 Quod est ante pedes,nemo
:
sissima ms. regii, et illa hoc modo intelligimus :
spcrtat : coeli scrutantur plagas. Lindneu.
Oraculum scilicet idem ipse Socriites, prxsensit, id-
(30) Disserere divina. Disserere de divinis. Ita
czno, etc.Non adeo absurdum est virura sapientem
Cifero de Mat.Deor. cap. 40 : Ea qu,v dispu-
lib. iii.
oraculurn appellari, cum ipse Cicero de Orat., lib. i,
tati, dissererc nialui, quam
judicare Sulpicius Se- :
D cap. 45, domum jurisconsulti totius oraculum civita-
vci-us, Hist. sacr., lib. ii, cap. 28 Reliqua vero ejus talis nuncupaverit. Ante infinitivum esse supplen-
:

inrertuvi pigeat an pudeat magis disserere. Hiero-

dum est se^quod etiam fit ex morte linguffi latin*.
nymus in Jovin lib. i, col. 147, edit. BB Prxcep- :
Jam videanius conjecturas Interpretura super hoc
liir meus Gregorius Namianzenus, xiirginitatem et loco. Rigaltius Quod supra nos, nihil ad nos. Me-
:

nu<Hns disserens, i}r,xcis versibus cxplieavil. Idem. rito, Ergo dc. oraculo testimonium meruit prudentiae
Kpist XXXI ad Paminnchiumlllam apostoli T.tpio- :
singular-is [quod oraculum idem ipse prxsensit, id-
-^1,1 aliter disserere compelleris. Sic et Tacitus alii-
circo universis esse paxponium, non quod, etc. J. F.
qui^ scriptores celcbnrrimi. Davis. Gronovius in Obs. ad Script. Eccl. cap. 6 pag.
(31) Quisque vcslrum tantus est. Sic ms. Ilaud 70 Quod oraculum ipse prxsensit
: idcirco univer- :

taniPn dcfuore (jui emendarunt, quisquis vestrum sis cst j-nrposilus, clc. Gronovius filius Quid ora-
:

Uintns est : ac ita sane edidit (>hr. Gellarius sed ;

culum? idem ipse prtesenstt, idcirco, etc. Ouzelius :
nihil opus est ut ab exemplaris lcclione recedamus.
Quo oraculo ip.<ie pr,rspnsit idcirco universis se esse
Prudenlius PcriAeph. llymn. x, 214 :
prxpositum. non quod, etc. Wopk. Idcirco univer-
JuDonis iram sentiet, quisque ut Deum. sis sesc prieposilum, et ad explicat : Cujus oraculi
Signo aut sacelio consecrarit Herculem. mentem idem ipte recte perceptl ; sese nimirum per
 285 OCTAVIUS. 286
confessae (32) imperitiaD summa prudentia est. Hoc A alteram partem (39) ferenda sententia est, ne aut
fonlc defluxit Arcesilae, ct inulto post Carneadis, et anilisinducatur superstitio, aut omnis reii;jio de-
Academicorum plurimorum (36) in summis quaes- struatur.
tionibus tuta dubitatio quogenere philosophari et CAPUT XIV.
caute indocti possunt, et docti gloriose.
;

[x] Quid ? Argumentcm. — 'Von sine animi elaii fasUdio provo-

cat Octavium Cfecilius, ut argumentis suis respon-
Simonidis Melesii (37)^75 nonne admiranda orani- deat. Cui Minucius modeste respondet, de sua
bus etsectandacunctatio?quiSimonides,cumdeeo, hand mediocri eloquentia, deque. concinna oratic-
quid et quale? (^38)
[(» 17] arbitrareturdoos, ab Hie- nis varie/ale non esse ipsi exsullandum.
rone tyranno quaereretur, prirao deliberationi diem 276 Sic CaBcilius, et renidens (nam indignationis
petiit, postridie biduum prorogavit, mox alterum ejus tumoreraeffusaeorationisimpetusrelaxaverat)
tantum, admonitus, adjunxit postremo, cum cau- : Ecquid ad haec.ait, audet Octavius, homo Plautinae
sas tantae morae tyrannusinquireret,respondit ille, prosapiae (40), ut pistorura praecipuus, ita pos-
quod sibi, quanto inquisitio tardior pergeret,tanto tremus philosophorum ? Parce, inquam, in eum
veritas fieret obscurior. Mea quoque opinione,q)iae plaudere(41) neque enim prius exsultarete dignum
;

sunt dubia, ut sunt, relinquenda sunt : nec, tot ac est concinnitate sermonis, quam utrinque ple-
tanlis viris deliberantibus, temere et audaciter in nius (42) fuerit peroratum ; maxime cum non

Variorum notse.

illud ideo univcrsis esse prsepositum, non qitod, etc. B Eumenes cum neque magnas copias, neque firmas
Davis Quo oraculo idem ipse persensit, idcirco uni-
: haberet. —
Eu7nenes igiiur intelligehat ; r<\ quem
versis sese prxpositum, etc. Gruuerus Quod oracu- : locum videatur Boeclerus. Lindner,
lum, idem ipse prxsensit, idcirco, etc, et addit, (38) Quid et qualcs. Sic supra cap. M, Hominem
velleMinucium omnem a Socrate dissimulationem nosse se et circumspicere debere, quid sit, quare sit.
removere, quod et Justinus fecerit, in vrrbis al> He- LlXDNER.
raldo allaiis. Heumannus verba Quod oraculum... : (39) In alteram partem. Non est cur alterutram
praeposilum tamquam glossema delet, et ita vult velis pro alteram (ut fecit Davisius) quod poste- :

legi : Merito... singularis: non quod... didicisset, etc. rius saepissime pro) priore adhibetur a Latinis.
LlNDNER. Supra, cap. 5 Ut libram ieneas, xquisstmi judicis,
:

(35) Ita confessse. Confcssio alii. Jta et infra cap. nec in alteram partem propensus incumbas. Cicero,
38, 1, confessio timoris. Ac res ipsa loquitur, pec- Acad. II, 43 Non potest igitur uterque esse sa-
:

casse librarium.
(36) Acudemicorum plurimoriim, hoc est numero-
sorum et variorum. Plinius, 9, 12; Aquatilium ieg-
menta plura sunt. Et omnino secta Academicorum
numerosa erat. Numeratur enim Acaderaia vetus,
media, nova, quarta et quinta. Et hoe classes ac
veluli capila pluresitidem personas complecteban-
tur. Davisius conjecit Academicorum, Pyrrhonio-
: p
rtim m
sttmmis, etc.,cum tamen P)/rr/jonn, ut bene
Heum. piens... sed alter. Plura depromi exempla ex Fabri
Thes. Tursellino de Part. Freinshemii Indice in
Florum, et aliunde possunt. Wopk.
(40) Homo Plauiinx prosapix. Et tamen adhuc
haeret illius anirao dicacitas Octavii, Caeciliumtam
luculento die impepisse in lapides, eo quod in
Ostiensi littore lapidem unclum et effigiatum Eth-
nicorum adorasset. Itaque Octavium suum alio
sale defricat et Hominem esse dicit Plautinx pro-
;

monet Wopk., facile inlelligantur in Academicis. 5fl/)ia? quod prima quidem fronte ad Plautinos
.•

Heumanno rescribere placet Academicorum junio- : tantum joco? referri videatur. At subinde illum ip-
rum. An vero per appositionem ?Sed Arcesilaserat sum hominem Plautinum in pistrinum trudit, ubi
caput Academix medix. An vero Academicorum tres fabulas scripsisse M. Accium Plautum Varro
iuniorum fit mentio praeter hos duuraviros aCaeci- et plerique alii tradiderunt. Hoc vero pistrinensis
lio nominatos? Sed erat Carneades assecla Acade- militiae probrum torquet in Octavium Caecilius, ob
midB novx. Et annon Academiae veteri aeque pla- religionis christianae 3implicitatem,cujus sequaces
cuit de singulis dubitare ac novx sive juniori? magna pars erant idiotae et opilices, ut pistores,
LlNDNER. sutores et id genus alii. Ait igitur Oclavium esse
(37)Simonidis Malesii. Undenam nemine contra- quidera inter pistores Christianos prsecipuura, at
dicente editores omnesusque ad novissimuralege- inter philosophos postremum. Rigald. Hanc —
rint Simonidis Melici, latet. Nec sanius ipsemet
: olimtritara fuisse proverbii forraulam testanturhaec
Lindnerus scripsit, et si haec in Notis habeat Ita sat frequentia apud D. Hieron. Inventx sunt Plau-
scriptum in ms. reg Et sane voces istas repetere tinx familix, Epist xxvii... Plautinx familise co-
amat Minucius, hoc modo infra cap. 19 Sil Mile- : lumen. Epist. xlvii. Edd.
sius Thales omnium primus, qui de coslestibus dis- (41) Parce in eum plaudere. Caeciliura Minueius
putavit. Idem Milesius Thales rerum initium aquam jam repercutit Platitina prosapia. Parce, inquit,
dixit. Sic Apulcius Miles. 1 P/iessaliam, nam et il- y^
: in eum plaudere. Quasi diceret Noli in Octavium :

lic originis maternge nostrae fundamenta a Plutarcho " nostrura latrare cum illa tua Plaulina, sive la-
illo inclyto, ac mox Sexto Philnsopho, nepote ejus, trante prosapia. Et est jocns duplex. Nam peracta
prodita, gloriam nobis faciunt : eam Thessaliam ex comoedia solent actores plausura petere. Hic Cseci-
negotio petebam. Sed hujusmodi repetitiones apud lius sibi plaudit in odiura et infamiam Octavii.
ipsum Caesarem raemini me saepius observare. He- P/aj/sms autem daiur complausis sive coniplosis
RALD. —
Sic cap. 32 Satwnum enim principem
: manibns et plautiores conchae diruntur quae sunt
;

hujus generis et e.xaminis omnes scrijitores vetusta- ad plausum aptiores et plauti c.nnes qiiorura aures
—
;

tis^Graeci Romanique hominem prodiderunt. Is dependulee flaccid» et latiores applaudunl capiti.

ifaque Saturnus, Creta profugus, etc, cap. 26
Spiritus sunt insinceri, vagi, a coslesti vigore ierre-
nis labibus et cupidilatibus degravati. Isti igitur
Spiiitus, posteaquam, etc, et cap. 21 Isti igilur
impuri spiritus. Cap. iii, 7, testam terefem jacta-
tione ftuctttum levigam legere de littore, eam te.stam
plano situ digitis, etc, C. Nepos, Eumene iii, 3
: RlGALT.
(42) Plenitis. Gronovius legi vult penitus, sed
rustra. Latini plcnum dicunt, cui nihil d^^est. de
: qua sisnificatione vocis plura daraus ad Aur. Vic-
tor. Orig Genl. Rom.. xii. 12. Inde pUne dicilur
pro omnino cxc. ad Qu. Fratr. i, 1, 13, s. hoc plene
: vitare non potes, Juetin. xi, 11, 9, Hinc apud Mi-
 287 M. MINUCII FELICIS 288
lan-lis.et veritati (43) disceptatio vpstra nitatur. Et
\ [M8] secernunt.nescentesinesseetin incredibili(/i8)
qiii.iuqudiii maguum iu mouum me, subtili varie- verum, et in verisimili 277 mendacium.Itaque quo
late,tua deiectaverit oratio (44;, tamen altiua mo- Sffipiusasseverationibus credunt, eo frequentius a
veor, non de praesenti actione, sed de toto genere
peritioribus arguuntur sic assidue temeritate de-
:

disputandi:quod plcrumquepro disserentium viri- cepti.Gulpam judicis transferunt ad incerti quere-

bus /'45), et eloquentiaj potestate, etiam perspicuoe lam (49 ut damnatis omnibuspO) malint universa
,

veritatis conditio mutetur. Id accedere pernotum est suspendere,quam do fallacibus judicare. Igitur no-
auditorum facilitate.qui, daw verborum lenocinio bis providendum est ne odio identidem sermonum
a rerum iiiteutionibus avocantur, sine delectu (4G) omnium laboremus,ita ut(51) in exsecrationem et
assentiuntur diclis omnibus nec a rectis(47) falsa
:
odiurabominumpleriquesimpliciorese(rerantur(52)

Variorum notae.

nuMum, quam utrinque plenius

el omnino fiierit per- tamen hasc, etsi verisimilia aint^ falsissima
sunt-
oratum. Ad comparativum quod attinet, potest RlGALT.
exponi per positivum. Sed accuratiores volunt, (49) Culpamjudicis transferuntad incerti querelam.
semper debere unam,vel plures voces subinteliigi. Sana non est ha;c lectio nam de multis judicibus
:

Vide sanrtium et Perizonium

Minerva ii. 10, p. in agit Minucius.ldeo Wo\veriu3reponitrM//)am/wrf?m.
m. 219. In Minucii vcrbis poteris quum adhuc sub-
' g Meursius et Gellarius emendant, culpam judices
'dwWve. Gruner. transfernnt ad incerti 7Me?T/a?n.Mihi langiiere vide-
(i3) Non laudis cl veritali, ms. r. Unde Herald. tur sententia, nisi torsan addito pronomine legatur:
Inuli, sed vcritati. Alii taude, sed vcritale. Edd. Su.\.MCw//jam JuDiCEs transfer-unt ad incerti querelam.
Hcnraannus lcgit plausu, quia paulo ante dixerat Ausonius in Cupid. crucif. v. 64:
Parce in eim plaudere. Sed signum laudis est plau-
SUS. LlNDNKR. Transferunt ut proprias aliena in crioiina culpas.
( i4) Subtili varietate fua delectarit oratio. Sulifi-
lein Caecilii varietatem dicit Minucius, quam vox SallustiuSj/t/gf.^cap.i : Suam quippe culpam auctores
O-Havius dicetsubtilem variationem et vacillationem, ad negotia transfcrunt. Sic melum a scelere suo ad
qu.-n proxime accedat ad caviilationem et versu- iynaviam vestram transferre dixit idem c. 34. Davis.
tinra. RiGALT. — Ita Heum. e."5plicat Cum suam judicandi teme-
:

(45) Pro disscrentium viribus. Scribo disserendi riiatcm accuxare deberent ex eo, quucl falluniur sx-
viribus, quia sequitur eloquentix po*esiate. Heum. pius, concludunt nihit esse recti, sed esse perpetuo
Pro disserentium viribus nonnunquam bona causa dubitandum de omnibus. Sedin ms.esi judicis, quod
ni.ile, et mala causa bene deFendilur. Et ea vis om- benc se habet, exponente Gronovio ad h. 1. Culpa
nis posita est in pondere argumentorum et senten- enim judicis pst quara.judexadmittit remissa inten-
ii.irum. Attamen argumenta neque solaneque ubi- tione in auditu, vel, dum in audiendo animo est
qne vim suam exeunt, nisi elegantia verborum si- omisso, aut omissior ab actione dicentis, ut Teren-
iv.ul contineantur. Si quidem eloquentix ea est po- /1 tius loquitur notante patre lib iii Observat. cap.
tf?tas, ut auditoris animum
etimque prse- .'ifficiat, ^
7, et idcirco in judice vitari debet vitium quod in
clnro dicendi genere commodiim, elatum, percul- solajudicis personacommitlitur.transferuntad rem
sum, in adrairationem et assensum abripiat. et materiam, quam querunturplenam fuisse caligi-
LlNDNER. nis et obscuritatis et incerti, quam penes ipsum
(46) Sine delectu. Ita ms. Reg. et editio Rom. judicem sit causa difficultatis vel caliginis. Estque
A'ii dilectu. Linjdner. prorsus eadem pronuntiatio, qua utitur Sallustius
(47) A rectis. Bpne se habere voci-^ra rectis existi- loc. cit. Ltndner.
nin, secus quam judirabat Jac. Gronovius. rlum (.50) Vt damnatis omnihus. Lego, ut amplialis.
cnrrigit certis. Recta enim dicta sunt vera, sincera, Meurs. Sed ampliaiis idem est quod .suspensis,
habentia, adeoque lalsis contraria. Sic
nihi.l ficti cutn debuisset alia quasdam vis esse in isto parti-
iulra cap. xvi, 9 Sermo... non fucatur pompa fa-
: cipio et divcrsa ab verbi suspendere significalione,
cnndifX, sed, ut esf, recti regula suslinetur. Plautus imo cur voluit tam fatue ahundare, ut diceret,
cap. 5 : Recta fi vera loquere. Wopk. Gicero de ampliatis omnibus malint universa snspendere, quam
Amir.., cap. 10, Ab amicis, qund rectum non est, ampliare universa malini, vel suspendere universa
po.stulare. Et c. 11, si rectum statuerimus conce- maliiit? Dainnaiis autem cst rcjectis, alienatis, se-
dere amicis quidquid vflint. Idem lib. in de Offxc. positis propter diflicultatem penetrandi non ad
rnr\. 11. Rcctum e.st (h. e. verum est) id non licere. aliquod tempus, scd in perpetuum. Gronov. Si —
Ovidius. Mctam.vTi, 72, rectum. pietasque pudorque. quid tamen mulandum est, malim ego damnatis :

Apnaret hinc, rectum dici et id quod honestum est, p. opinionibus. Opiniones enim siint incertx, sunt
et id qund verum. Quid ? ipse noster Minucius in " fallac.es, et recte opponuntur certiludini. Lindner.
cliiiisula hujus capitis ait, m
qux recta."t?<?//, elige- (51) Lahoremus ; ita ut, etc. Lego et distinguo :

re el prnbarr nos oportere. Hfum. lahoremus itn ul. in e.xsecrationem, etc. A Gelliiis N.
48) [n increr/ibili. \n excmplari legitur, et incre- IV, cap. A. lib. 8: /</ nutem, quorl suprascripsi Fa-
di''ili- Sed mens auctoris poscit ut duas syllahas bricium de Cnrn. Rufino, ita ut in pleraqne historia
inl'jlligamus in unam fuisse contractas antiquario scriptum est, dixis.<<e. Et lib. ix, cap. 14 Libris :

riujre, qucui supra notnvimus. Ut inesse in verisi-
mHi mendncium dixit Minucius, ita sane dixerit
inc^ae in incredibili verum. Incredibile est, Deum
honiinera factum csse et crucifixura. Incredibile
est, fnre ut corpora raortuorura, sivc crcraata, sive
sepulla, oliam pnst inulta s.Tcula, reviviscant. Kt
tainen isth.-cc, qua.nvis incredibilia, vera sunt. Rur-
«UR Vorisimilf" pst nnn esse noum. aut non agrre
: ct ostcndendo, haiid raro ita per subjunctivum ad
curnm rerum hnmanarum, aut si agerot, fnre ut
i.ollueretur tam tristi atque multiplici ministerio.
Uom verisimile est morte omnia humana
pluarulis ita ut, C.r.iellius ait, scriptum inveni. Sic
et Nostcr infra locutus est. Davis.
(.5'.') Efjerantur. Davisius mulat in efferuntur.
Malc. Eat enim verbum efferrare, non efferre. En
gerainura Livii locura v, 27: Ejfcrati odio iraque.
Hoc si animadvertisset Wopk., non vcrborum tan-
tum frustra consumpsisset, refutando Davisium
infinitum obliquari orationem, quae proprie recta
esse deberet. Heum.
finiri. Et
 289 OCTAVIUS. i90

Nam incaute creduli (53) circumveniuntur ab his, A. gressu gravissimae disputationis, infringere cum
quos bonos putaverunt raox,errore consimili jam
:
Octavius integra et illibata habeat singula. Si po-
suspectis omnibus, ut improbos metuunt etiam, test (57) reputare; id quod 270 criminaris, in-
quos optimos sentire potuerunt. Nos proinde sol- quam,in communo,nisi tallor,compendiiim protuli,
liciti (54), quod utrinque in omni negotio dissera- ut examinescrupuloso nostram sententiara non elo-

tur, el ex altera parte plerumque obscura sit veri- quenlia; tumore, sed rerum ipsarum soliditate libe-

tas, ex altero latere (55) mira subtiiitas, qua? non- remus nec avocanda.quod quereris, diulius[f° 19]
:

nunquamubertatedicendi,178fidem confessae pro- intentio, cum toto sllentio (58)liceat responsionem

bationis imitetur diligenter quantum potest, sin-

:
Januarii nostri, jam gestientis (59), audire.

gula pondercmus, ut argutias quidem laudare, ea

CAPUT XVI.
vero quae recta sunt, eligere, probare,6uscipere(56)
possimus.
Argumentum. — Suam itaque
orditur responsioncm
Oclavius seque varuciuin verborum [lumine ama-
;

CAPUT XV. rissimam convitiorum labem dilulurum confidil.

Dehinc ad infirmanda simjula CoEciHi argumenta
Argumentum. — Cxcilius non sine
Regerit Minucio Uiyreditur. 2S0
Prwium liaque statuit, nemird
aliquii la'.si animi siynificatione, tpsum religiosi
xgre f'ercndum,quod Ckrisliani quatumvis indocli,
judicis officio recedere, dum suse disputdtionis vires
g de ccelestibus rebus disputent :non enim disputantis
r infirmat. Integrum Oclavio esse ea omnia, qux in
medium protulerat, confutare.
auciorilas, sed disputationis ipsius veriCas est spec-
tanda.

Decedis, inquit Caecilius, officio judicis religiosi: Et Octavius :Dicam equidem, ut potero, pro vi-
nam perinjurium est, vires le actionis meae, inter- ribus (60) ; et adnitendum tibi mecum est(6l), ut

Variorum nolae.

(53) Nam incaute creduli. Heum, non dubitat, ita potest refulare ea, quamvis diversa sint, quae tibi
Minucium Nam durn incaute, etc.Ethaec
scripsisse : dicta sunt,cap. 6 ; etiam post longiorem interpella-
emendatio minus est necessaria, ad summum par- tionem meam, qua intercedente, alii fortasse obje-
ticula dum potest intelligi. Lindner. ctiones, ad quas respoudere dcbfbat, excidissent
(54) Solliciti. Hoc verbum cuni hoc loco sit alie- id, quod criminuris, vitio mihi verlis, aflirmando
num,scribo^s"o////' .-cumque nunc desideretur verbum pcrinjurium esse vires actionis tuae intergressu gra-
inlinitivum, sic lego iVos proinde audirc soliti. Son-
: vissim*disputationis infringere in commune compen-
sus Nos, qui in foro causas agimus, audire con-
: dium protuli ; -.0 inquam, certe declarat, oralio-
suevimus, quod utr., elc. Heum. Bene se habet —
nem, quae incipit a si potcst, es?e M.-Minucii Felieis.
leclio recopta rns. soUicitus onim Q?,idubius, nlien-
; Planior tamen esset oratio, si inqunm positum
tus. Gicoro pro Domo, 96 Suspensa atque sollicita
: esset post reputare. Lindner.
tota civitate.](\em de Amic.,52: Suspecla ac soUiciia C (58) Toto silentio. Rescribo tuto. Sic supra cap.
semper omnia in vita lijrannorum. Livius, v, 47: xui, 3, tuta dubitatio. Heum. Est vero tuta dubiiatio,
Canes sotlicitum animal, ad nocturnos strepitus. ob periculum errandi.Unde vero illi periculum, qui
LlNDNER. verbo silentia rumpit? Totus hoc loco est omnis. Sic
(55) Ex altero laiere. Ita ms Rom. E. lateat. infra cap. xxiii, 6 : Plures totis hotninibus deos
Supple sit. Ex altero latere mira (sin) subtHitas. haberemus Totos asinos in stabuiis, cum
; xxviii, 8 :

Heumannus, quanquam dubitantor, scribit Lamen vestra Epona consecratis. Vell. Patcrc. ii, 109, 2 :

luceat. Emendatio Fulvii Ursini, quae est in Ed. Tutumque, ex male dissimulato, agebat semulum.
Romana, mihi, fateor, perplacet. Lindnek. LlNDNER.
(56) Suscipere.Forlasse susciperc. Sic cap. 6, 7 : (59) Jam gestientis. Elo(}ui, scilicet. Rigalt. —
Dum universarum gentium sacra suscipiunt. Sed et Corporeo motu demonstrantis, se verba facturum :

sic gradatio satis bene procedit. Est enim suscipere nam gesiire proprie est sensum corporis gestu indi-
plus quam probare. Sed jam video, ita Heraldum care, prout monel Dunatus ad Terentii Lunuch., act.
ex ms. regio edidisse, ut adeo nesciam unde Cel- III, scen. V, 7. Hinc oratorie Cicero pro MarceUo
larius verbum 5M5CZ/;erehauserit,prorsus toUendum. cap. 3 Parieles mediux fidim, ut mihi videlur, hii-
:

LlNDNER. jus curiae, tibi gratias ayere gestiunt. Davis.

(57) Si potest, etc. Reg. ms. reputare. Locus non
videtur sanus; et fortasse scriptum fuerit Cum
Octavius integra et illibala habeat singula, si potest
refutare. Id quod, etc. Herald. Interpunxerirn...
haheat singula, si potest, refutare, id est, hahcat
rclutaiLda.K\B\ potius habere pro debere di\ii.ev\i,a.\i\.,
(60) Ut potero pro viribus. Duas priores voces
: glossematis suspcctas habet Jos. Wowerus etduas
posteriores Heumannus, L Imraerito quidem, ut
— D opinor, cum scriptores Africi phrases ejusdem si-
gnificatus non raro geminent conjungantque.Arno-
bius lib. II, pag. 42 Passim, sine ullius persome :

quod malim debeat legendum sit. Wopk. Inspe- — discriminibus, ubi postremis verbis prirnum expli-
ctio hujus loci accuratior me perduxit ad hanc Cdlur, ut observavit Dos. Heraldus Sic et lib. vii,
omendationem Si potesi, re/utabil crimina, qux in
: pag. 225 Isseque in usibus vestns, alimoniarum in
:

coramune. nisi fallor, compendium 'protuLi. Significat parte jusserunt. Sane quae Rumano charactere si-
Cfficilius illa crimina quae adhuc in Ghristianos con- gnantur, pari jure possent ejici. Uavis. Sic Florus
tulerat. Haec, inquit, in commune compendium pro- II, 2, 5: Stntimque ac siue mora : conf. ii, 3, 1. ]t.
tuli, h. e. breviter et compendiose recitavi,putans, II, 8, 12 Statim et e vesiigio. Gicero lib. vm Ep.
:

id tibi pariter et mihi fore
Uunc locum equidem sic intelligo Si (Jctavius
potest refutare id, quod tu, Cft-cili, criminaris, i. e.
crimini das Christianis, in commune, tribus nobis
compendiiwi protuli (profui). Neque tamen lectio
commodum. Hkum. — 4, : Quod eum non mediocriter Ca-sar... valde con-
: tempsit. LiNDNER.
(61) Adnitendum iibi mecum est. Ambigua orafio.
Minucio sit adnitendum. an G:ocilio. Sed vultu go-
stuque dicentis toili potuit omnis ambiguitas si ;

adeo perplexa est.ut sensus prorsus nullus exsculpi conversus ad Gaecilium ha^-c dixerit Octavius. Quod
queat. Mihi certe ita exponi posse videtur : Si Octa- sane factum videtur. Rigalt. Ex parte contrar.a, —
vius, qui justiorem irascendi mihi haberet causam nihil mihi certiusvidetur,quam Minucium intelligi;
291 M. MINUCII FELICIS. 292
conviciurutn amatissiinam labem verborum vera- A credere, interim se deliberare variavit (68), ut,
cium (62) in fluminc diluaraus. Nec dissimulabo propositionis incerto, !2S1 [inj certio [r] respon-
principio ila Nataiis mei (63) erraaiem, vagam,lu- sionis nostras intentio (09j fundaretur.Sed in Natale
bricam nulasse (64) senlentiam, ul sit nobis ainbi- meo (70) versutiam nolo, non credo (71) procul :

gendum, utrum tua eruditio (65) turbata sit (66), est ab ejus simplicitate (72^subtili3 urbanitas. Quid
an vaciilaverit per errorem (67). Nam interim deos igitur ? Ut qui rectam viatn nescit, ubi, ut fit, in

Variorum notce
praeterquam enim, quod is ultimus verba fecit, ac cillantem per errorem. Lindner.
proinde sermo eum respiciat necesse est, cui nisi (67) An vaciLlaverit per c?T0?-6;?«.Ethnicum scilicet.
Christiano conveuit, conviciorum, quEe profuderat Quam pene transpositis litteris scripsit, an cavilla-
Caecilius, amarissimain labem, verbonm vcracium verit.\}i cavillare seu caviltari dicuntur 8ontes,cum
flumine diluere ? Omnes.nisi failor,mecum sentient, sui copiam non faciunt, cum frustrantur et subter-
et lapsum Rigaltium fatebuntur. Davis. fugiunt. In veteri glossario Facillator dicitur <rvxo-
(62) Verborum veracium in lumine scriptum in ms. cpav-T);. RiGALT.
reg. et editione Rom. Gelenius ediderat lumiue. 27 Si qux de Mar-
(68) Variavit. Lib. xxvii, cap. ;

SuspicanLur alii fhimine. Herald. —

Flufuine Fulv. celii morie variant auctores, omnia e.vsequi vellem.
Ursinus, idque recte. i^am lo labes non in hunine, Ibidem Ita fama variat, ul tamen plerique tradant,
:

sed flumi7ie sive aqua. sive quo alio fluido diluitur. etc, Idem lib. ii, cap. 57 Timon atque ira invicem
:

Seneca Hippol. 890 Labem hanc pudoris eluet no-

:
U sententias variabant Ovidius, Metam. xv, 648, Dissi-
sler cruor. 2° Flumen orationis el verborum notum est det et variat sententia. Apparet hinc, pro variavil
apud scriptores optimos. Gontra hanina oralionis injuste declaravit Wopk. in 065. misc.
rescribere
diversiim qnid significant.3" Natura verbi diluamus crit., tom. X, p. 29. Heum.
lib. i,

hoc postulat.Ntim quod colores ctociores diluuntur; (69) Incerlior responsionis nostrse inteniio. In ms.
hoc lonjie fit alia notione. 4° Non est dubium quin legitur certio pro certior,cnm non solerent repetere
in mente habuerit Ciceronis locuni lib. u de Natur. eaindem litteram, ut saepius patet exPandectis.
Deor. cap. 7 Orationis flinnine reprehensionis vilia
: Gronov. —
Addo m
esse omissum, quia antea in
diluuntur. Conviciorum amarissima labes, hcc est, incerto propositionis jam adfuerat, et subscribo
conviciorum amaris.$imorum labcs. L.indner. Rigaltio, qui restituit negativam, quae exciderat,
(63) lla Piatalis mei... sententinm. Obliqua ora- et est, ad Octavii mentem necessaria. Heumannus
tiune ailatur Caecilium Natalem. Rigalt.— Dubitat legit nec cerlius, quod tamen vix verosimile.
Valeriup, an hic Cxcilius Natalis qui dispuLatione Li.\D. —
Restitui compositionem negativam quae
Octavii ad Chrisli fidem ronversus est iden) sit cum exciderat, el est ad Octavii mentem necessaria. Ait
Natali.de quo Caius Romanus apud Eusebium, Uist. eniin Caecilium subtili vacillatione per ethnicum
EccL, lib. V, cap. 28. Nomen certe convenit.inquit, errorem interdum deos credere, interdum addubi-
et tempus atque professio. tare an ulli sint ut per hanc variationem et per
:

(64) NtUasse. Percommodo verbo usus est Cicero incertum suae propositionis, sive per incertam
N. D. I, 43 Nidare videlur in natura deorum. Marc.
: propositionem suani, incertum reddat Octavianae
Capella, lib. r, pag. 9 : re^^ponsionis fundamentum. Hoc versutiam mox
Aniia cum trepidis nutat sententia rebus. dicet Octavius. Rigaltius. —
Rigaltio non assen-
Sic et nutanlem fiilei gressum dixit Juvencus Hist. tior ; nec tamen ex omni parte sana videtur ms.
Evang. lib. iii, p. 80 vide et p. 93. Franc. tamen
; lectio ; nam, nisi fallor, prorsus repugnat Ut pro- :

Juretus ad lib.ii Ambrosii contra Sijmmachum, pag. positionis incerto, certior responsionis intentio fun-
330, ex edit. Romana, reponit rnutasse. h. e. mtdn- daretur. Si aliter se res haberet, propositionum
lam esse sententiam, nec negari quidem potest ita variatio non versutiae, sed stultitix suspicionem
locutos esse vetere;-, ut osLendit etiam Jac. Palme- deberet inferre. Haec incommoda vitabuntur, si
rius, Spicit. in Salkislium, pag. 300. Sed, cuin re- modo legamus: Ne propositionis incerto, certior
cepta leclio mnlto sit elegantior, alteram illam responsionis n.istrx inleniio fundaretur. Istae vo-
mendotypographicoirrepsisse pntaverim.prffiripue, culae crebro sunt a librariis confusa?. Lactantius,
quod hanc varieLalom minime notent ii,qui unicura Div. Inst., lib. ii, cap. 1: Ul i(/, cui dominari debei,
lus. diligenter traclarnnt. Davis. invitetur. In aliis cod. est Ne id dominelur,
:

(05) Utrum tua erudilio.Ua. ex ms.regio edidcrunt etc. Davis.

Herald. et Ri£ralt..cstque cnallage personarum, qua
oratio ex obliqua muLatur in direcLam, ut Actor. i,
4, quod tum liori in primis consuevit, ubi ista ter-
tia persona adesi, in Minucio. (iuoNOv. Ita C.TRsar
de fi. G. 11, 32 Dimis.^^io concilio curio, concionem
: no coiisule C. Dcllico Natale vid. Gorius in Annot.
advocat mililnm, rommcmorot, (juo sit corum studio
u.<^us, ad Corlinium, dcsar. Et post nonnulla: Vos
enim veslrumque factum, inquit, omnia deinceps
municipia sunt sjrula. Vid. Bergerus de Ndturnli
Pulchr., Oruf. pag. 208.Cellariu3 aliique legunt sj/a,
sed et sic est conlra reciprocorum legem, cuin de-
bebat esse ejus, scilicet Cnpcilii Li.vdner.
(66) Eruditto Iwbaln sit. V<'1 lcge. fucato sit. Cap.
(70) In Nnlale meo. Scribo, Nalali meo, Meubs.
— Scribe Natnle. Sic, a Juvenalis et Martialis abla-
tiviis est .Juvennle, Marliale. Vid. Vossius. lib. ii
de Analogia, cap. 11, pag. 295. De quodam Roma-
D ad Inscriptiones Florcnlinas, p.i, pag. 259. Nostrum
Cfficilium Natalcm invenisse sibi videbatur. Vale-
sius in Eusebii Hist. Ecc.L, lib. v, cap. 28. Sed
jure id reliiiuit in medio. Heum.
(71) Noto, non crcdo. Posterius ut glossema,
delel Houm, quia nolo ideni eeset, quod non credo,
non statuo. Sed sunt tamen diversa. Vcrsutiam
nolo, qualenus omnia bona de aliquo spero et, si ;

XVI, 9 : non fucatur pompn facundia' el (irati.c Eru- vel maxime aliquis contrarium testctur, tamen
ditio enim /"«rato vcrsuLia, subtilitatn, dolo, oppo- nnn crcdo. Lindner.
nitur vacillnnli per errorf^m. Unnr innoccntcin, non (72) SimpHcitatc De hac simplicitatis nntione
veleratoriam illam^in Nalale suo aa^nnscit Octavjus. videndug est Jo. Cloricus nd Pedonis Albinovani
Fraudis enim est, rariarc, ul propo.utioiiis incerto, Elcg. II, 22. Ac ita sanc odidcrunt Sigism. (lelcnius,
i.inrtior i'csponslnnis intrnfio fwidelur. Sed vacillat Laiir. Harrensis, :ilii .pro on. quod est in ms.
per ••rrorem, 'lui in trivi's h,vr,-t un.vius, nec singu- subtilitnie. simjdicilalc) irininieque arridcnt ea
;

las nudet eligcre, ncc nniversas prol^are. Vel quod quanin hunclocum cnnatus
est Nic. RigalLius scri-
magis placot, supplc studio et connlio, ut justa sit bens subtililate simphci). Oscitans iibrarius ina-
oppositio iutcr eruditionem turbalam studio, et, va- ncm vocem scripait, delendam autem non existi-
293 OCTAVIUS. 2»4
plures una diffunditur (73), quia viam nescit, haeret ^ que (76) nec dubitandum ei de caetero est, nec va-
anxius, nec singulas audet nligere, nec universas gandum. Et283quoniam nieus fraler erupit aegre
probare ; sic ciii non est veri stabile judicium. 282 se ferre, stomachari, indignari, doiere, iJiitteratos,
prout infida suspicio spargUur,itaejus dubio opinio pauperes, imperito3,de rebus coelestibus disputare;
dissipatur. Nullum itaqtie miraculum est, si Caeci- sciat omnes (77) homines sine delectu (78) aetatis,

lius identidem in contrariis ac repugnantibus jacte- sexus, dignitatis, rationis et scnsus capaces et ha-
tur aesl.u et fluctuetur(74) •.quod ne liat ulleriu3,con- biles procreatos (79) : nec fortuna nactos, sed na-
vincam, redarguam, quaravis diversa sint, quae
et tura insitos esse sapientiam(80) quin ipsos etiam
:

dicta aunt (75) una veritate confirmata probata-

; philosophos, vel si qui alii artium repertores [f° 20j

Variorum notae.
mavit, ne codicem lituris dehonestaret atque ; confirmala probataque. Sic nec dubitandum ei de
hcEC multis mendis origo, quae etiamnum hifirent, cxlero esl, nec voynndum. Hac etnendatione rf-
ut ostendi ad Caesaris lib. u B. G., cap. 19. Nunc cepta, bene cohaerent sententias ; sed. si vulgatarn
exemplum insigne ex Theoph. Anliochen. subji- lectionem retineamus, mera fit arena sine caicr".
ciam. is igilur lib. u ad Aulolyc, pag. 104 B, sic Davis. —
Deleo cum Davisio sint, quod nec in ms.
loquitur Kal EJovxa'. ol ojo £'<; <jxpy,i (xtav 6 8rj
, est, nec in ed. Romana. Helm. Sed est tamcu —
xai a'j-6 OEixvjxai zzktioj^iVJO'/ iv au-ot^.
^ii-«-tv B in post probataque, quanquaiii non suo loco, ut
T'!?
Y^?
°'^"/'' ° V0[i.'|i.w; ^OL^iro^j oj xaxa:ppov£T [Jltj- optime vidit Rigaltius, unde a criticis jure in-
xp6; y.a'. ixaxio; xa-. ajvYovetai; iraaT,; xa-. Tiiv- sertum est post diversa. Li.\dner.
xcjdv. Quaeverbaeo quidem sensum turbant in loco (76) Una veritate confirmnta probatajue Supple
et paulo post repeluntur, ac proinde omuino sunt tamen. Una tamen verilale, etc. Idque Jubet an-
delenda. Lege igitur, iaa o' iroiYjjEv 6 Oeo; xt,v tecedens particula quumvis. Ovidius, frist. i, I,
Y'JvaT/.a aoxoj xat "va ttXeJwv tJ i^ ejvoia ~p6i; au- 25 :

xo'j;, etc. Ejusriem vocis repetitio fecit, ut non- Neu cave defendas, quaiuvis morJebere dictis.
nulla omilterentur, quod cum animadverteret
Hoc est : Tamen cave ne defendas. Horatius, Iib 111,
descriptor, ea sane inseruit, reliqua tamen non
Od. 10, 13:
expunxit, ne libri pulchritudinem macularet.
Davis. —
Notandus etiam Jac. Gronovius, pro quamvis neqae
Nec tiucius \iola
le
pallor
inunera, nec preces
amantium
sublililate res^ribens sinceritate. Heum.
(73) Diffinditur. Ita recte rescriptum pro dij]un- Curvat ; supplicibns tuis
ditur. Ob ocu.ud Felici nostro haud dubie fuit Parcas,
iliud Virgilii ^rt. v, 540: Parte ubi se via findit
Iloc est tamen parcas. Lucretius, iv, 157:
in ambas. Nec displicet Heraldo diffinditur. Cae-
El quamvis subilo. qiiamque
cum vero ducem sequuntur Rigaltius ac Davisius,
lleLu coiilrd
. . .

6pecuium puuas, apparet^lamcQ) imd^o.

itemque Jac. Gronovius, cuiu dij]undiiur defen-
dunt auctoritate veteris illius librarii. In eodem j Quod cum non animadverterent, vel Davisius,
ms. codice post diffunditur adjecla sunt tria haec vel Heumannus, male cohaeiere vulgatam lectio-
verba </uirt uiamnt?5nY. Rectissime vero ejecerunt
: nem sententise questi sunt, ideoque rescripserunt,
hoc glossema Critici, nec audiemlus Wopkenius, ille : .Sf7nec dubitandum, etc , hic, Ne dubitan-
reponere gestiens, quia veram nescit. Heum. Quia — dum Sit LlNDNER.
in apodosi dicil s/)a/</i<ur, etiam in protasi conve- (77) Scial omnes. Sic recte ediderat Gelenius,
nientius est di7/M«(hiwr. Pomponius Mela, lii, 3: atque ita scriptum in ras. Reg. At edit. Rom.
Mare vctgum alque diffusum fucie amnium spargilur. sciet. Her.\ld.
Gronov. —
Cicero, de Invent., i, 52 tmmeratio est, : (78) Sine deleclu. Ita ms. Reg. et ed. Romana
per quam disperse et diffuse dictde, unum in
res non dilectu. Lindner.
locum coguntur. Plinius, xii, 5 Vasiis raiai,i dilfun- : (79) Ilubilcs procrealos.Nihil opus ut legamus
dilur ficus in India. Li.nd.ner. Elsi quia viam — cum .Meursio, habiles procreatos esse, quoniam in-
nescirem glossema redoleat, ac fluxisse videatur linitivus esse £'\c sajpe subaudiri solet. Ita Noster
ex eo quod praecesserat, qui rectam viam nescit, supra cap. v Omnia in rebus humanis dubia, in~
:

in nostro tamen auctore ferri talis pleonasmus certa suspensa magisque vfrisimilia quam vera,
potest, quo causa cur heereat indicalur. Edd. scilicet esse. vin yullns d/^os (essei asseverando.
:

(74) jE^tuct, fluctuetur. In ms. teste Herald. ;x Eorum cxrimonias (esse) fabulatur. x, Vera
:

et Rigalt. est, jactetur xstu, et fluctuetur. Recte (esse) declarat. xi : Quanquam etsi justos (esse)
ita Meursius rescripsit; Jactetur, sestuet, fluctuetur. darem. xvii !Son divinia ratione perfectum (esse)
:

jEsiuare dubitatione dixit Cicero lib. iv in Verrem. volunt. § ^3 Formge nostrx pulchritudo Deitm
:

c. 30. Heum. —
Ad describendum Ci^^cilium incerto '

fatetur (esse) artificem. xviii: Qtii Jovem principem

animi haercntem, idque aije.Hentem in indignatione voluyit esse). xix Drmocritus intelligentiam deum
:

iiifausla, utitur gradu satis placenti ut primo dicat (esse) loquitur. Ibid. : Rationem Deum (esse) disse-
jactririt, quod satis notum, sed et diversifatem ruit. Ibid. Interpretando Junonem (esse) asra.
:

a Imittitmagnam.etsic noa satis exprimens id quod Ibid. Deum (esse) novimus, et sexcenta aliaplura,
.•

volnbat: unde addit secundum xstuare quod ordi- 1 INDNER.

narium est in Oceano, sed gravius priore. Tertium (bOj Sed natura insitos esse sapievtiam. Pulo
igitur accedit fluctuari, quod et ipsum, cum sit legendum esse insitam habere. Cicero, de Fin. iv,
:

satis notum, tum certe complectitur gravissimaa 2 Habere etiarn insitam quamdam, vei pclius
:

procellarum agitationea, nequaquam perpetuas. innatum cupiditatem. Idem pro Font. 231 Inimi- :

Grgnov. citiat insitas habere. Vcl qune Gl. Gruueri est sen-
{15} Quamvis diversa sint qusedicta sunt. Turbata tentia insitam ef^se Scbederus putabat anteverbum
est libri veteris scriptura. Quamvis diversa quae sapientiam e\cidisse verba aliquot, ex conjecturis
dicta suyit, una veritate confirmata probataque sint. non facile siippleuda. Wopkenus indutos resciibi
RiGALT, —
Ex hac turbata libri veteris scrit-lura, vult pro itt^itvs, Heumanno haec videtur vera csse
mihi videtur voram Icctionem collegisse. Ximirura emendatio: Nec a forluna duri. scd natura insiiam
ita reponendum censeo Convincavi et redarguam,: essc sapicnUam, Alii indcpfos esse \o\unt; alii indi-
quamvis divcrsa, qux dicla sunt, una verilate tam esse. lu hac opinioaum farragine eligas licet
295 M. MINUCII FELICIS 296
in memorias exierunt, prlusquam solertiu mentis A ratione praeditus, compertum habet eum a Deo
parerent nominis t-iaritatcm, habitos esse plebeios, conditum juisse alque ab eo regi et administrari.
indoctos, seminudos adeo divites facultatibus suis
: Nec recuso, quod C-pcilius nsserere inter pr<e-
illigatos, magis aurum suscipere (81) consuesse, cipua connisus est (87), hominem nosse se et cir-

quam ccelum: nostrates (82) pauperes, et corainen- cumspicere debere, quid quare ait
sit, unde sit,

t09 esse prudentiara, et tradidisse cseteris discipli- utrum elementis concretus. an concinnatus atomis
nam. Unde apparet ingenium non dari facultati- an potiusa Deo factus, formatus, animatus ? Quod
bus (83), nec studio parari, sed cura ipsa raentis ipsum explorare et eruere, sine universitatis inqui-
formatione generari. Nihil itaqueindignandura, vel sitione non possumus, cum ita cohserentia, con-
dolendum, si quicunque (84) de divinis quffirat, ne,\a, concatenata sint, ut, nisi divinitatis rationem
sentiat, proferat (85) ; cum non disputantis au- diligenter excusseris nescias humanitatis : nec
ctorita9,sed disputationis ipsius veritas requiratur: possis pulchre gerere rem civilem, nisi cogooveris
atqucetiamquoimperilior sermo, boc illustrior ^86) hanc conimunem omnium mundi civitatem prae- :

ratio estquoniarn non fucatur pompa facundiae

: cipue cum a feris belluis hoc difTeramus, quod
et grati*, sed, ut est, recti regula sustinctur. llla prona (88), in terramque vergentia, nihil nata

n sint (89)prospicere, nisi pabulum,nos,quibus vul-

CAPUT XVII.
tuserectus, quibus suspectusin coelum 285 datus
!t84 Argumextum. —
Fatelur quidem koiniuem de- est, sermo et ratio (90), per quae (91) Deura agnosci-
bere se ipsum nosse ; sed plane negat hanc cogni-
mus,sentimus,imitaraur, ignorare nec fas nec licet
tionem ab eo posse comparari, quia antea rerum
universitatem ct Deum ipsn/n agnoscat. Ex ipsius ingerentera sese oculis et sensibus [f° 21] nostris
autem mujidi constitutione atque ornalu, quisque coelestem claritatem. Sacrilegii enim vel maximi

Variorum notge.

emendationem, qua3 bonum scnsum fumlat, nec Cellar. conni.vus est. Lindnfr.
tarann a ductu litterarum multum abeat, vel lin- (88) Quod prona. Imitatur notissimos versus
illa
guffi regulis adversetur. lindner. Ovidii, Metam. i, 84 :

(81) Suspiccre. Sic est iii ms. Romana edit. ha-

Pronaque cum spectent aiiimalia caetera terram,
bet susilceie. Cf. cap. xi\ . Lindner.
Os homini sublime dedit: ccBlumque tueri
(82) Nostrates. Rescribo cotitra, inquit Heura., Jussit, et ercclos ad sidera toliere vullus.
in quo tamen rae non habet sibi assentientera.
ISoslratium enim vocabulum paries notat, qnarum (89) Legendum esse 7iata sunt, ego quidem non
quisque studiosus est, et sectas. Hoc loco comple- dubito. Heum. — Pro recepta stat, quod explicari
ctitur et Judaeos et Christianos veteres, qui pofest, nihil nata. esse videri possint. Non enim se-
corararnti sunt sapienliara, quia inde Gentiura et p quitur, quia animalia in terram vergunt, ergo
philosophi et poetae sua hauserunt, quod probat ^ nihil nata sunt prospicere nisi pabulum, sed hoc
Kortholt ad Justini Apol. i, pag. 92 et ad Athenag. tantummodo exinde, non sine verifatis specie,
—
;

Apol. sect. 21, pag. 94, n. 1. Lindner. colligifur. [Lindner. Cajterum notandus est Miuu-
(83) Facultalibiis. H. e. pro facultatibus. Plautus, cius, qui sic scribit, ac si non dixisset fantum feris
Pers. IV, 4, 13 Diilur hifc sexaginla minis. Id.
: helluis, sed apposuisset eti;im pccoribus vel anima-
Asin. I, 3, 20 Pro pccuniasi data. Lindner.
: libns, ut cap. xix. Pecudumque genus, et quidquid
(84) Si quicunque. Rom. edit. quxcunque. Male. atiiul aninialium, hinc universum hoc in neutro
Herald. plurali edens aut solummodo quod sic in lingua
;

(85) Quxr.il, seniiat, proferat. Rescribit Davi-
sius censeal. Male vero. sentire et proferre Nam
hic inter se opponuntur. Nec on^nia, quiB sentimus,
dicere aut licet proferre. /iura
libet temporum
felicttas,inquit Tacitus, Hist. i, cap. 1, Ubi, quie
sentius, dicere liceal. Heum. Ducit me hic locus
ad emeiidationem, si lorte minus necossariam,
non coactnm tamen illam. I.ocum sic lego Si
quicuiique divinis quxrat, qua scntiat, proferat.
Potuit qu;r pxcidisHCob antecedfns (/uxrat, quod a
quH incipit. Ncc alitcr Ablancourlius 5'cnquerir
des choses divines, et en vouloir ilire ce qui leur en
senible. Hoc enim in primis in Christianis taxave-
promptus etal) juventa assuefactus exstareL locus,
vpI Sallustii vel Ovidii, ut consnetudo ista au-
ferret alios sensus. Nam assidua fuisse in poste-
riorum linguis illa ipsa verba, probat consensus
quoque isforum duorum, quos profert Barthius,
— lib. XIX Advers., cap 7. Cni goneris mutafioni
simile prffibet Livius, xxvi, 27, fin. et Parceus in
: Le.xici Critici mantissa, pag. 61 et 62, collegit
alia exempla. Gronov.
(90) Sermo et ratio. Forte, datus, et sermo et
: ralio, etc. Asyndctis tamen delectafur quoque
D Minucius.WopK. — Orationis nervos inciditHeum.
dum verba Sermo et ralio, per quve Deum agno-
:

rat Ca)cilius, quod ccrlum aliquid de Humma re- scimus, senlimus. imitamur, tanquam e margine
rurn et nia)esLate decernercnt, cap. v, adeoque, in loxtum irrepsissent, delet. Tria enim sunt,
qua? scntirent, proferrent, cum philosophi, qui quibus u feris belluis dislinguimur, stuius erecius,
se toti ei sfndio dedi^sent. non nisi dubitanter quo D^!<»i rt;;«oscmi!/,?, oculos in cccluni tollentes :
pronnntiarent, et delibcrare se vcUc dicerent. scrmo, quo Deum seniimus, omnis enim de divini-
Nisi foiLo malis per syllepsin ita supplere Si : tafo notio et sensus, ope sermonis, ab infantia
quicunque de divinis quxrat ^divina) scnliat (divina) nobis iiistillafur; raiio, in quo similifudo nostra
profcrat. LiNViNFn. cum Deo coiisisfit, quomquc eo ipso imitamur,
IHC) fioc illuslrior est. Nuspiam id jure dici po- siquidcm Hst F.ns rationo non niodo ufens, sed ra-
test. AUamen sic niiper Ouzeliana, secuta Rigal- lii.ins ipsius aucfor. Lindnk.r.
Liuii.Hii. Af lloiriana Saba;i Wowcriana, Edmen- (91) /'<?/• f/!/.r. Ruif, consuefa syllepsi. Cicero,
horsliana, utraque lleraldi, Iloc illustrior ralio lib. vii Ep. 30, 4, Domum,agros, eaqneamxnoloco.
esl. GnoNOv. LlND^ER.
(87) Comisus est. Sic Heraldus ex ins. reg.
207 OGTAVIUS. 298

instar eat, humi quaerere, quod in sublimi debeas, A. nisi maxima ratione conaisttiret. Jam proviJentias
invenire. [xij Quo magis raihi videntur, qui hunc quantse, nehiems sola glacie ureret, aut sola eestas
mundi ornalum nondivinaratione perfectum
totius ardore torreret, autumni et veris inserere (98)
quibusdam temerecohaerentibus
volunt, sed frustis mediura teraperaraentum, ut per vestigia sua anni
conglobatum, mentem, sensum, oculos denique revertentis occulti et innoxii transitus laberen-
ipsos non habere. Quid enim potest esse tam tur (99). Mari intende : legelittoris stringitur. Quid-

apertum, tam confessum, tamqueperspicuum, cum quid arborura est vide, quara (1) e terrm visceribus
oculos in ccelum sustuleris, et quae- sunt infra cir- aniraatur. Aspice Oceanum : refluit reciprocis eesti-

caque (92) lustraveris, quam esse aliquod numen bus. Vide fontes :manant venis perennibus fluvioa ;

praestantissimae mentis, quo omnis natura in-

(93) intuere : eunt semper exercitis lapsibus. Quid lo-
spiretur, moveatur, alatur, gubernetur? Goelum quar apte disposita (2) recta montium (3), collium
ipsum vide. Quam late tenditur! quam rapide vol- flexa, porrecta camporura? quidve animantium

vitur! vel quod (94) in noctem astris distinguitur, loquar adversus sese tutelam multiformem? alias
vel quod in diem sole lustratur jam : scies, quam armatas cornibus, alias dentibus septas, et fundatas
sit in eo suranii raoderatoris rairaetdivina libratio. un^ailis, et spicatas (4) aculeis : aut 287 pedum
Vide annura ut solis ambitus faciat et mensem
et : ,
celeritate liberas, aut elatione pinnarura? Ipsa
vide ut luna auctu, senio, labore circumagat. Quid prsecipue formae nostrae pluchritudo Deum faletur
tenebrarum et luminis dicam recursantes vices, ut artiflcera : status rigidus, vultus erectus, oculi in
sitnobis operis et quietis alterna reparatio? Relin- suramo, velut in specula, constituti, et oranes cae-

quenda vero astrologis prolixiorde sideribus oratio^ terisensus volut in arce corapositi(5).
vei quod regant cursum navijiandi, 286 vel quod
CAPUT xviir.
arandi raetendique terapus inducant (95) quse sin-
gula, non modo, ut crearentur, fierent, disponeren-
;

AftouMENTUM. — Non solum autem universo mundo,

sed sinQiilis ejus parlihus Deus consulit. (jnius
tur, sumrai opificis et perfeclae rationis eguerunt,
autem Dei nutu omnia gubcrnari terrenorum ,

verum etiara sentiri, perspici, intelligi, sine summa exemplo imperiorum probatur. Quamvis autem
solerlia et non possunt. Quid cum ordo
ratione ille infinitus et immensus, sibi(jue uni, quantus

frugum (96) stabili varictate distin- est, cognitus,a nobis nec viderinec nominari queat,
temporum ac
ipsius tamen claritas, si nominum tollantur acldi-
guitur, nonne auctorera suumparentcmque testutur
tamenta, perspicitur.
ver aeque cum suis floribus, ettestascum suis mes-
sibus, et autumni maturitas grata, [22] et hiberna Longum est ire per singula nihil in homine :

olivitas (97) necessaria? Qui ordo facile turbaretur, membrorum est, quod non et necessitatis causa sit,
Variorum nolse.
Quse sunt infra circaque. Alii legunt supracir-
(92) C um Phil.Platonhh. i,p.5,etMax.Tyrium Dissertxxiu,
caque, sed conlra lidem ms. Lindner. 234, Uavis. —
Si verba heec essent Caecilii, locum
(93) Quo. Haud dubie rescriboa (/uoHeum Nisi — habere observatio posset. Jam vero cum Octavius
praepositio pari jure omissa. quo apud Horat. edite Christianus loquatur, vix est verisiraile, cogitasse
(a) regibus, et omnes alios. Lindner. eura de elementis Erapedocleis, cum ratio hujus rei
(94) Vel quod. Ita ms. Roraana editio
vel qux, su- peti comraodius ex impedUa transpiratione possit.
baudi sidera. Heum. LlNDNER.
{^o) Inducant. Nonnullis placet tempus indicant (1) Quam. Deleri quam oportere, docebit quemvis
sed nulla necessitate ducti, lectionem a ms. reten- inspectio eorura, quae antecedunl, quaeque subse-
tam deseruerunt. Vide VirgiliumGeo?*^'. i,24. Davis. quuntur. Heum.
— Ovidius Fastor lib. v, 163 :
(2) Apte disposita. Hoc est, quam apte disposita
Sint. LlNDNER.
Aut gimul inducunt obscura crepuscula noctem.
LlNDNER. (3) Recta montium. I. e. erecta. Lactant., lib. ii,

cap. 1, 14, Nobis autem status rectus a Deo datus —

(96) Ac frugum. ms. Godice, non item
Ita est in est. Ibid. ^ 16. Nisi forte in ipsiim, quod rectisumus,
in editione Romana. Haec enim habet hac frugum, sine causa hominiattributum putant. Adeoque non
idque perperam,quod et Heraldus agnoscit. Ac om- erat, cur Meursius rescriberet arrecta. Perizonius
nino, ut esl in ras., ita scripsisse Minutium, fre- erecla;Wopkenius ardua Lindn. .

quentia docent verba,quibus eltemporum et frugum
varietas exponitur. Heum.
(97) Hibernaolivifas. Scopum non tetigit hic Ri-
gaitius. At recte vidit J. Fr. Gronovius Observ. eccl.,
Etfundatas ungulis, et spicatas. Minime dubito
(4)
£j
quin locus hic librariorum negligentia in mendo
cubet. Minucius enim non vult easdem animantes
ef fundatas unf/ulis. et t^picatas aruleis fuisse sed :

cap.7, olivilatem hibernam pro ipsa hieme a Minu-
cio accipi, quemndmodum messis apud Poetas pro
aestate ponitur. Olivas enim decerabri mense matu-
rescunt, ut testatur Columella lib. xii, 50. Davis.
(•^8)Inserere Lego interserere. Heum. Plinius,
has unsulis, illas veio aculeis in sui tutelam gau-
dere. Quare procul dubio legendum, aut fundatas
wigulis AUT spicalas aculeis : quod sequentia verba
prorsus confirmarit. Davis. Spicatas. Glossae —
— Spico, acuo, abrado. VideServium ad illa Virgilii i
:

lib. III, Ep. 19 Praedia aqris meis vicina, atque etiam

: Georgicon Ferroque faces inspiscat acutoYowEs.
:
—
inserta, renalia sunt. Quaedam exemplria legunt Dalecampius rescribit munitas ungulis. Recte vero
:

inter serta, sed frustra. Lindner.
(99) Occidti et innoxii transitus. Ita
niam existimabant Philosophi, omnia corpora ex
Empedocleis elementis constare, sanitatiqne fruen-
dae necessum esset ut 5-o'.'/iTa debitis copiis adsint,
apteqne inter se commisceantur, quod in subita
nimiaque coeli mutatione fieri nequit. Vide Apulei-
fundatas scribitur. Nam et Lucretius v. 929 dixit :
loquitur quo- Genus humanum sotidis ossibus infus fundatum csse.
Pro fundatus ungulis, Lact. de Opific. Dei, cap 2.
dicit sufjullus ungulis. Heum.
Compositi. Heura. legit dispositi. Scd non agi-
(5)
tur de diversitate locorum et ordine, quo dv;ponun~
tur, sed de uno loco, quo componuniur. Di.sponuntur

Patrol. III. 10
 M. MliNUCII FELICiS 300
299
A posita, ornata vidisses, utique prsesse ei crederes
et decoris et quod magis mirum est, cademfigura
:

dominum, bonis rebus multo esso melioreni

omnibus, sed quccdam unicuique lineamenta de
et illis

inter se ila in liac mundi domo, cum coelum terramque (12)

flexa. Sic et similes universi videmur, et
dissimiles invenimur (6). Quid nascendi perspicias, [23] providentiam,ordinem,legem,crede.
singulis
esse universitatis dominum parentemque ipsis side-
ratio? Quid cupido generandi ? Nonne a Deo data
ribus et mundi partibus pulchriorem. Ni
totius
est (7)? et ut ubera partu maturescente lactescant,
forte (13), quoniam de providentia nulla dubitatio
et ut tener foetus ubertate lactei roris adolescat?
est inquirendum putas, utrum unius imperio, an
Nec universistati solummodo Deus, sed et partibus
arbitrio plurimorum coeleste regnum gubernetur
consulit (8). Britannia «88 sole deficitur (9), sed
:

circumfluentis maris tepore recreatur : iEgypti quod ipsum non est muiti laboris aperire cogitanti
colit Eu- imperia terrena, quibus exemplautique deccelo(14):
siccitatem (10) temperat Nilus amnis :

quando unquam regni societas aut cum fidecoepit,

phrates Mesopotamiam proin^.bribus pensatlndus,
:

et serere Orientem dicitur et rigare. Quod si in- aut sine 289 Omitto (16)
cruore discessit (15)?

domum, omnia exculta, dis- Persas, de equorum hinnitu augurantes principa.

gressus (11) aliquam
Variorum uotse.

plures sunt adituR, ab utroque latere B veromalim cum Heum. interpretationem esse ver-
uiiiues uui piuica
milites ubi -1
tenwerat. L. Deinde non Indus
,
=
Pn==pnt horam siccitatem
borum sifcttatem temperat.
dextra Isevaque sed componuntur in arce. Possent
;

flumen, aed Indum flumen, ut Horat. flumem Rhe-

esse sensus dispositi per tolum corpus ; sed maluit
in capite componere. Lindn.
num, Melaurum, Gaesar, flumen lihodanum. \Vo-
Deus eos
(6) El inter se inver.imur.
Inler se, pro inter nos, yyjiR. _ At mutata distinctione, ni fallor, recte le-
dicunt.
passim h Itjzo'.^ gelur ^gypH siccitatcm temperat Nilus amnis,
:
more Grajcorum, qui sic
inleritum de- colit Euphrates Mesopotamiam : pro imbribus pen-
Sic supra, cap. H, coslo el asfris. . .

sat Indtts flumen etserere Orientem dicitur etrigare.

nuntiare ; sibi morluis, exstinctis, qui sicut ^^ascimur —
Rarius hqc Davis. ^yyptum temperat Nilus amnis Euphra-
et interimus, seternitatem repromiltere.
apud Latinos. Wopken. — Evocationem Latmi di- tes Mesopolamiam pro inibribus pensat; Indus flumen
et sercre Orientem dicitur et ngare, Verbo colere ad-
ciint, cuni pcrsonaverbi a nomine vel pronomine
vi, 347. Quisque suos patimur
jecit mentionem imbiium, ut patet ratio colendi,
discrepat. Virgilius adhiDet,cumalioquincolereajqui-
t)t€ltl6S t
quam Euphrates
Hisce et utubera, etc, vocum sit xw arare. Quod si Iiceret transponere
(7) Nonne a Deo dataest.
vocuiam, libcuter vcllem pensai et Indus flumen
praecedentia non satis recte adaptari posse pulahat
:

sercre or. d. et rig. pro rmb)-ibus, mavuItPlinius ex-

Davisius, nisi legalur in ncutro plurali a Dco dala
plicare viccm imbrium. Gronov.
sunt. Sed recte pcr ellipseos genus usitatissimum
data (11) Quodsiinqressus. Dehoc argumento videatur
haec ita accipias, ut si plenius audiremus. . .

etc. Sic, ut Jaui Cicei o dc Nal. Deor., lib. ii, 5, 6, 37.

est'/ et illuddatumibidt)nutubera,
Civlum terramque. Glossema, asrriplum a
in Lertion. Tull. monuimus. T acitus Annut. i, 15 : (12)
(]
quopiam margini.qui explicarevoluerat /u(»<? ?j?H»dt
Sed decreta pccunia ex xrario, utque per circum
Ubi consuiendus J. b. doinum. Quod si observasset, non utiqiic scripsisse
triumphali veste uterelur.
Commendo putaret Minucium Perspisciens providentiam, ordi-
:

Gronovius. Gicero, Famil. i, ep. 3 :

inprimisque, ut. eum rem, leijcni vides. Lind.

tibi ejus omnia negotia . . . . .

quispiam, nisiforle
cap. - J (13) Ni foi-te. Crediderit facile
ila iracles, e c, sc rogo Sallustius, Jug.
:

locutusde mvidia facti atque in dedi-

scriptum a Minucio, cum alterum illud non sit usi-
Acvauca. . .

in dedilionem accipitur tatum. Heum.

tionem uti acciperetur. . .
de calo. Subaudi
(14) Quihus exempla utique
Ubi liortatus, aut tale quid subaudiendum. Aurel.
Heumannus delet quibus et ita inlelligit,
Victor de Vtr. Itlustr., cap. 1, quibus regnum
sunt.
im- Lnpoia terrcna esse cvempla de cxto, hoc esL,
annuis vicibus habendum reliquit, et ut alternis
formala adsimilitudinemcrvlrslis imperii. Sed obsiat
perarent,sc'\[. voluit. Novatianus de Cihis Jud. cap.
usus Latin.-fi lingua;. Lxcmplum enim non dicitur
2 Alitum quoque discrimcn induxit, quidque aut
id qrod ad siniililudinem alius cujusdam rei for-
:

reproham judicaretur aut mundum, scil. distinxii.

raatum est, sed excmplum. cst rei, de quacunque
siynificavit. Wopk.
nobis sermo sit, formula, qu;o semper et ubitiue
.

(8) Consulit. Quia etiam in

loco Ciceronis de
undc noster est exp-essus, sibi conslet, et cujus apographa dari plurapossint.
Divin. lib. i, pag. 375,
pr.-eseiis, non est,curcum Cl. Ueumanno le- Hinc exempla in plurali dicere maluit, quia pkira
exstat
I.inoneu. imperia terrena ad cxemplum imperii coilestis
gas, consuluit.
hic non notat languescere, ut formata sunt. Singularem exemplar rescribentem
(9) Deficitur. Defici ^ probe refcllit. Lind.
intellexit Appellius qui in versione Geriuanica ita
{[5) Aut sine c)-uo)-e desiit.
Apiiore longe opposi-
vertit Drittannien, so durch die Sonnen
Ihtze ganz
Icgas desiit, quam discessit (quod habel Uom.
:

quod coiitrarium plane tione

entlirflet undahijeynattetwird,
intelligi; sed notat Ed. Heraldus) atque ita emendandum csse, :

est ab eo, (|uod Minucius voluit quod etiam dc Idol. Van. cap. 5, in his
.iblancourtium, an- fidcm facit
deslitui, carere. Melius ui\(\uc s\
Minucii verbis oxprimondis vcrbo desiit Cyprianus
tesignanum, csset sccutus, qui vertit 7/ dchauffe :

qin ne usus cst. WOPK,

par lc.i vapeurs ticdrs dr la vicr iAnglelerre respicere lib. i, cap.
{[C)) Omilto m.sfls. Jubet
le pouvail rtrepar le solcil.UsDn. Pcrsas intcr se pac-
vcrha ms. ita ex- 10, ubi tanluiumodo dicilur :

H)) ALinipti siccitatcm, etc. H;cc

toscssc, ul, die statuta, omncs cquos anle regiam
hibct .^Jcmpcrat iSilus amnis : colit liuphratcs Me-
primo manc produrcroit, et, cujus cquus inlcr solis
:

sopotamiam, pro imbribus pensat Indus llumen

el
:

u,de Nal. Deor : .'hmipum ^ilus

orlum primui liinnitum cdidisset, is rex cssc. Quasi
screre, ctc Cicero
Luphrates In- veru hic locus faciat .•id Mmuciuiii intclligendumj
irrii,at. Mesopotamium ferlilem cfficit
ct immiljuat, ac non polius monstrari dcbchal lib. x, cap. 1, ubi
dtisvrro non aqua sola agros l:itiln'at,
rofcrt, ex Trogo, iu>[\nus, Quod A>-taxer.ves
vivus,
magnam emm vim srminum
sed etiam cunscrit,
Hsec cxpressit Minucius; I)a)-ium filium, pcr indulgcnliam, rrqcin fcrit, nihil
dicitur srr.um deporlare. contiUisset,
vcrbi Muiu- sibi nblalum existinuins, quod in filium
ideo lucilc milii porauaderi patior,
Nam illa, pro iml>n- sinconusque qaudium cx procreatioiic caplurus si in-
cii glosscmatis imiuinata.
bgo signia majcstatis, vivus, in filio cottspexisset. Sed
ifus pcnsat inlcrprctantur verbum colit
,
.
 301 OGTAVIUS. 302

tum et Thebanorum permortuam fabulam, tran-

; A ""ni ;
qui nativitatem [2'»] omnibus praestet, sibi,

seo(17) ob pastorum et casse regnum de geminis

:
perpetuitatem.qui ante mundum fuerit sibi ipse pro
memoria (18) notissiraa est generi et soceri bel- ;
mundo ;
qui universa, quaecunque sunt, verbo ju-
la (19) tota orbe difFusa sunt et tam magni im- : bet, ratione dispensat, virtute consummat (23).Hic
perii duos fortuna non cepit (20). Vide caetera rex : nec videri potest, visu clarior est nec compre- ;

unus apibus, ,dux unus gregibus (21), in armentis hendi, tactu purior est (24];nec291 testimari,
rectorunus : tu in coelo summam potestatem dividi sensibus major est, infinitus, immensus, et soli
credas, 290 et scindi veri illius ac divini imperii sibi, tantus quantus est, notus ; nobis vero ad in-
totam potestatem (22)? cum palim sit parentera tellectum pectus angustum est ; et ideo sic eum
omnium Deum nec principium habere, nec termi- digne aestimamus dum inaestimabilemdicimus.Elo-
Variorum notse.
Darius interjiciendi patris consilium cepit. En so- Verisimilius tamen ut respexerit ad hunc
! Davis. —
cietatem regni, quae non sine cruore desiit, quam locum Flori iv, 2, 14 Sic de principatu laborabant :

tamen nihil attinet reterre, quia non ratio, sed tanquam duos tanti imperii fortuna non ceperit. Ubi
equorum hinnitus in electione judicavit. Lindner. Florus, ut aiibi imitatur Lucanum, cum Florum
(17) Et Thebanorum par, mortuam fabulam tran- exprimal iMinucius. quod et infra, cap. 37, vide-
seo. Ita distinximus hunc locum,n;s. Regio auctore, bimus. WopK. lleumannus Minucium scripsisso —
et sententia flagitante. Maud dubie scripserat Mi- B putat fortuna duos. Sed sunt ejusmodi tranposi-
nucius, Thebanorum par, neque aliter legebat Cy- tiones frequentes apud Nostrum cap. 31 Pro- : :

prianus, cum dixit Thebanorum fratrum germani- pter hanc fabulam Galli eam ; c. 7 Jam eos depre- :

tutem. Stalius, par infandum et geminis sceptrum hendes initiasse ; c. 9, Turyissimce pecudis caput asini
exitiale tyrannis, et consanguiueum scelus, el uuius pro asini caput c. 12, Miserieordia digni, sed no- ;

ingens bellum uleri. Sed cur morttiam fabulam strorum deorum, pro deorum sed nostrorum. Lind-
dicit Minucius, paulo ante sua tempora tota Statii NER.
]/ie6(«'(/e decantatam ? Fortean scripserat mu/uaw (:^1) In gregibus. Heum. delet in, quia praecedit
fubulam. Elenim pacti erant fratres (Eteocles et rex unus apibus. Nihil opus eodem modo Cypria- :

Polynices) ut muluis annis regnarent et mutua nus de Idol. Vanit, c. v liex unus est apibus, et :

pernicies utrisque unde et mutua fabula. Sed ex- dux unus in gregibus. Varro de R. /?. i, 2 Quod lu-
;

pectanda auctorilas alterius exemplaris. Rigalt. — dis circensibus novissimi curriculi fxnem facit quadri-
:

Ego quidem sic debui edere cum Rigaltic, utpote gis ; quod in cereali pompa solet esse primum. Lind-
quod proxirae accedit ad lectionem codicis untiqui; NER.
quod miroreumdem virum doctissimum, non satis (22) Tu in coelo summam potestatem... totam pote-
intelligentem, mox deserere. Noster ad exeraplum statem? Non ita scripsit Minucius;hoc enim modo
citat modo, sed nequaquam ut ejus fidem pr^stet potestatem yepetere balbutienlis est iufantiae. Mihi
Hinc et fabulam vacat, et niortuum, hoc est jam proinde videtur polestatem priore loco positam, a
exoletam,8ine etlicaciaet vi,ut demonstrando valide mala manu fluxisse. Quapropter, ista voce deleta.
vero nequeat opilulari. Prorsus ut Plalo in Phxd Q lego Tu in cceto summum dividi creias, et scindit :

£v8'j;ji(wva >7-;pov. Nec aliter in Culice Virgilius : veri illius ac divini imperii totam potestatem ? Summa
,,. , •. • norainatur id quod in eo genere rorum de ^"''J"» auibus
Hic et fauia vetus nunquam montura per oevum ;^ „
. .

„^„^^ habetur,
sormo k„K„f.,„ primum
atque praecipuum. Vel- sit
•» •

tCurlius, e medils quem quondam sedibus urbis ^eius Paterculus tib. Natus obscurissi-
ii, cap. 7b
Devolium beltis cousumpsit gurges iouDdans :

mis initiis parum habebat summam a-:cepisse. Ovidius

Ubi Scaligcr, pag. 35. Gronov. Lego et dis- — Fast. lib. v, 71
pungo totum locum Thebanorum par mortuum,
: Romulushoc vidit, selectaque pectora Patree
fabutam transeo ob pastorum et casx regimm, me- Dixit : ad hos urbis summa relata novae.
moria noiissima est, Mel'rs. Thebanorum prse- — Gronovius rescribit majestatem vel auctoritatem ;
mortuam fabulam. Elmenh. Thebanorum germa- — Heumannus, unitatem. Neutrum necessarium. Cf.
norum fabulam, anonymus critieus in Obs. misc. cap. viii, IX, et quae disputat de gratia vocura itera-
crit novis. t. I, pag. 138, par fratrum fabulosum. tione Bergerus de Natur. Pulch. Orat. vag. 239 Lind-
Scilicet, non credit Minucius veram esse illam NER.
narrationem. Quare ei statim opponit hisioriam de (23) Verbo jubet... consummat. Nisi leges gramma-
Romulo ct Remo. Eodera modo Horatius, lib. i, ticas perruperit Minucius, legenduni Qui universa
Oda 22, Hydaspen appellavi fabulosum. Heum. — quxcumque verbo jubeat, ratione dispenset,
sunt,
:

Paucis ha3c commentatio absolvenda est, irao uno virtute consuraraet ut antea, qui nativitatem om-
;

lantum verbo quod in cod. reg. disertissime legi- nibus praestet.... qui ante mundum fuerit. Davis.
tur permortuam,\d est omnino inancmei evanidam n
: (24) Potest,... tactu purior est. Primam vocem
fabnlam, Edd. a Jac. Ouzelio et Chr. Cellario prsetermissam ex
In editione Romana est memoria,
18) Historia. antiquitus editis revocavi reliquas a ms.exsulantes ;

;n ms. reg. quod exhibet Heraldus. — Ob

in exCypriano restituere Joan.Meursius etFulv Ursi-
puslorum et casx regnum, de geminis historia notis- nus ac recte quidera Carthaginensis enim epi-
: ;

sima est. Hieronymus, tract. ix, part. iii, Epist. 39, scopus de Idol. Van. cap. §, 5, Nostrum describit,
ad Ruslicun^ monachum de Contemptu saeculi : ut Nostur 8ua ex Tertulliani /Ipo/i)^. cap. 17,adum-
Homa ut condila est, duos fratres simut reges habere bravit. Davis. —
Taclu purior est. Loco tiorum
non potuit. Vide et Lucanum lib. i, 92 sqq. Elmen- verborum in ms. Reg. est potest. Haec tamen verba
HORSTIUS. ejus loco jure inseri probat, 1" quia causa deesset
(19) Generi ct soceri bclla. Porapeii et Caesaris, cur comprehendi Deus non posset ; 2» Cyprianus,
unde vulgatum illud : Socer generque perdidistis epitomator Minucii, hoc verba habet cap. 5; ^" te-
omnia. Rigalt. statur Theodorus Canterus ex anliquo manu exarato
(20) Duos fartuna noncepit Mirari subit unde fac- codice se illas voces proferre in libro i Variar.
tum,ut Jo. Moursius reposuerit sors una non cepit lection. cap. 7, quae enitee fuerunt mdlxxiv; 4° po-
aperte enim Minucius Lucanum respexit lib. i, 119 test hoc loco est insuavius,inde fortasse ortumquod
sqq. librarius, omisso tactu, scripserat pnno?' est. Quod
Populique potentis cum,relegensIocum,non intelligeret,inde mutavitin
^9^ cepit foituaa duos. /?o/^5f,quodanteadfueratpostverbunu'j(/(?n'.LiNDNEft
303 M. MLNUCII PELICIS 304

quar quemadmodum magnitudinem Dei qui

sentio ; A. CAPUT XIX.
se putat nosse, minuit qui non vultminuere (25),;
Argumentum. —
Praeierea poetae illum divurn homi-
non novit. Nec nomen Deo quaeras (26), Deus no- numque Parentem, omnium renim Crej.lorem,
men est. Illic vocabulis opus est cum per singulos mentem el fpirilinn appellarunt. Quin et ipsimet
propriis appellationum insignibus multitudo diri- vrxdantiores philosophi eadem fere ac Christiani
de Deo uno sensere.
menda est Deo, qui solus est, Dei vocabulum to-
:

tum est. Quem

si patrem (27) dixero, terrenum

opineris regem, carnalem suspiceris si domi-

; si ; Audio poetas quoque « unum Patrera divura atque
num, intelliges utique mortalem.Aufer additamenta horainum » prsedicantes (30), et « talem esse mor-
nominum,et perspicies ejus claritatem. Quid ? quod talium mentem qualem parens omnium diem duxe-
omnium de isto habeo consensura audio vulgus, : rit (31). » Quid Mantuanus Maro ? nonne apertius,

cum ad coelum manus tendunt, nihil aliud quam proximius (32), verius(33)? « Principio (34),aitcoe-
DEUM dicunt (28) ; et, deus magnus est ; et deus lura et terras, » et caitera raundi raembra spiritus
VERUS EST, et, si DEUS DEDERiT. Vulgi iste naturaiis intus alit, et infusa mens agitat. lude hominum
sermo an Christiani 29« confitentis oratio ?
est, pecudumque genus » quidquid aliud animatum.
et qui Jovem principem volunt, faliuntur in nomi- Idem alio loco, mentem istam et spiritum, Deum
B
ne, sed de (29) una potestate consentiunt. nominat haec enim vera [impr. verba] sunt (35)
; .

Qui non vult minucre. Permirum, inquit
(25)
Heum., hoc non tam diu tcnuisse hunc locum.
Tunc scilicet verba hunc habent sensum Deuin
ignorari ab eo qui velitDeum minuere cujua si-
quidem majestatem si compertam haberet nun-
Yariae lecliones.
(30) Poetas prxdicantes. Heuraannus rescribit;;(5c-
tam praedicantem Sed nequaquam, quod vult vir
: doctissimus, de solo Homero sermo est, qui xax'
; e^oyf|V poeta appellari solet, sed etiam de Ennio,
cujus verba sunt unum Patrem divum atque homi-
:

quam de Deo minuendo cogitaret. Jam vero ex
lectione recepta sensus est Qui non vult minuere
magnitudinem Dei, nimisque humiliter abjecteque
de ea sentire, non novit, id est, is profitetur se
num. Cicero de Nat, Deor. lib.ii, cap. 2. Et ut idem
: Ennius,
Patrum divumque bominumque.
Ibidem, cap. 25 Ipse Jupiter a poetis pater divurn-
:

non nosse hanc magnitudinem. Uter sensus sit que hominumque dicitur. Lindner.
preeferendus, facile patet. Lindner. Imo ob- — (31) Qualem diem duxerit. Ms. Reg. diem direxil
vius est et praeclarus vulgaris lectionis sensus,
atque hinc existimamus veram leclionem elici
nempe Deum minui ab eo qui se eura comprehen-
posse. Scriptum igitur putamus, qualem parcns
dere et nosse pra-.sumit quod non audet, qui non ;
omninmin dicm induxerit. IJomerus Odijs. xviii, 13o :

Tult ad exiguam menlis suae compreliensionem

Olov ETx' f^fxap dtYr^cTi Traxiqp dcvoptovxE OeowxE
Deum deprirnere. Nosse Deum est minuere non
novit, qui non minuit. Edd.
;

Herald. —
In exemplari lcgitur. Quulem parens
omnium diem duxerit, nisi quod scriptura paulum
(26) Deo quxras. Meursio aliisque non assentior,
qui ex Cypriani de Idoi. Van. cap. 5, reponunt exerrante apparet duxerit. Itaque legendum, ut
nomen Dei; nam. ms. Veron. etiam Cypriano dati- edidimus, qualem parens omnium diem duxcrit,
vum casum vindicat, et ajvxoc^iv defendit Justinus olov £7:aYT,Ti f|[jiap. Talis est mens qualis dies,
martyr, Apol. i, cap. 80 "OvoiJia yap t'~o : aps-i^xtjj quo die mens edita est. Hoc sibi vult Homerus et
esto ouSeU •/£'. £tTr£Tv, ac in eamdem mentem versio Ciceronis, quae refertur ab Augustino, lib.
passim Christiani Idem Apol. ii, cap. 6. pag.
vett. V. de C. D. cap. 8 Rigalt. —
In diem eduxerit ma-
12 : "Ovojjia uavxcov TtaxpJ eex^v
81 Ttj) aYEvvr^xtjj ,
vult Heuman. —
Mallem induxerit cum Davisio.
ovTi, oiix Ejxiv (|) Yap Sv xai 6vo[Jiaxi TtpoffaYopfj- Galland.
ovxat, TrpejSjxEpov eyei xov Oijjievov xo fivoaa. Ubi (32) Proximius. Fustra est. J. Wowerus, qui re-'
oranino legendum o y«? '^^' i^voaaT'., ut attendenli \iomi proximius m-Zs; pro.\imius enim hic dicitur
fiet manifestum. Vide etiam Cohort. ad Grxcos, quod preesentioris est fidei, quemadmodum vidit t

cap. 20 Lactant. i, 6, de Ira Dei, cap. 2 unde J. F. Gronovius Observ. lib. cap. 24, pag. 191.1 ;,
—
:
;

patet Platonicos Christianis pneivisse. Max Tyrius. Davis. Est etiam Heumannus qui reponit dis-tt
Dissert. i, pag. 12 Toutou [Biou) ov [lu. j-lev ou Ie^h
:
tinclius. Non enini quapritur quia distincte omniail
(nXaTOjv)- ou ^ap oTSev, idemque paulo post numen creata sint, sed quis oinnino creaverit an patcr^
dicit appr,Tov oojvtI, et Dissert. xxxvii, divwvufjiov deorum, an vcro.quod proximius accedit ad veritii-S
vo[jLo6£Trjv. Davis. — Genitivus Dei regitur a subs- tem christianam, spirilus. Linder.
tant, nomen ; sed dativum Deo, a verbo quaeras, (33) Verius. Non assentior Heuraanno rescriben-i|
sensu eodem. Lindner. ti uberius. Sic. infra cap. 36, isputaturi alius et ve-i
(27) Quem si patrem. Epitheta terrenum et carna-
rius et plcnius. Lactant. iv, 30, postea plcnius ct veA
lem aptiuB haud duljie sic transposueris (juem si .
rins ijuijnabimus ; ubi x6 verius defundunt Guelferb.l
pairem dixero, carnalem opineris ; si regem, tcrre- Goth. Witteb. duo Lips. Angl. Reim. ct edd. anta)
num suspiceris. Wopk. GallcTum onines. Longc pauciores agnoscunt xoj
Fulgus dicunt.Conslructionem v.rliorum ubcrius. Idcm de Opif. xx, Tunc ego te et planiiu]
I :
(28)
sensuni cum loco infinitivi exemplis sat
indicativi et verius cohotabor. Ilyginus poet. Astron. praM. :>•

inullis probat Corlius ad Ciccr. lib. iii, ep. i, 3. Qux fueranl ab Arato obscurius dicta, persecuti.pla-,
Unde per se corruunt emendaliones Ileumanni, nius osteudimus cflici ut ncque In cvius neque verius-
qui resoribenduin jiibel Audio, vulgo dia Wop- : \
diccrct quispiam, Con''eratur omnino Bun mannugj'
kenn, liude vulgus nihil aliud ; vel Audio... lendcn- :
ad Lanclant., vi, 30. Lindnkr.
Adeo vulgus, cum tendunt, (;!i) Principio /Eneid. vi, 724 sqq.
tes, nihd dicunt : vel :

(3.')) Hac cnim vcrbo sunl. Sc. ipsissima Virgilii.

nihil dicunt. Lindner.
(2'J) Sed de. Quis Latine supra vulgus doclus non In ms. rcg. est vera. Suut onim vcra quoe airrrl
vidchit, sed ejici oporlerc? Tali quippe in Iractu Virgilius, Dcumesse mcntcra etspirilum. Li.ndm-.ii.^
vorborum subuudiunt quidem 5ed latini scriplorcs, — //A'f enim ejus vcrba sunl. Sic postFulv.Ursinu

ftt non exprimunt. IIeum.

ediderc rocentiores. Davis
 OCTAVIUS. 306
303
Deum namque (36J ire per ouiues A priQcipalis 59-4 nol iscum penitus opinionem con-
Terrasque tractusque maris coelumque profundum, sonare. Anaximenes deinceps, et post Apolloniates
Unde homines, et pecudes, unde imber et igais. - iniinitum et im-
Diogenes, aera Deum statuunt,
993 Quid aliud et a nobis Deus, quam raens et
mensum. Horum quoque similis de divinilate con-
ratio et spiritus praedicatur? Recenseamus, si
sensio est. Anaxagcrae vero (39) descriptio et mo-
placet, disciplinas philosophorum, deprehendes
tus infinitae mentis Deus dicitur. Et Pythagorae
eos, etsi sermonibus variis, ipsis tamen rebus in
Deus est animus,p9r universam rerum naturam com-
hanc unam coire et conspirare sententiam. [xii]
means etintentus:exquoetiam animalium omnium
Omitto illos rudes et veteres qui de suis dictis sa-
vita capiatur (40). Xenophanem notum est omne
piontes essc meruerunt. Sit Thales Milesius om-
nium primus, qui primus omnium (37) de coelesli- infinitum cum mente Deum tradere ; et Anlisthe-

bus disputavit. Is Milesius Thaies rerum initium

nem, populares deos multos, sed naturalem unum
Deum autem eam mentem quse ex praecipuum Zeuxippum [imp. Speusippum],vira na-
aquam dixit,
;

Eho altior et subli- turalera, animalem (41), quaomnia regantur, Deum

aqua cuncta formaverit. !

mior (38) aquae et spiritus ratio, quam ut ab homine nosse (42). Quid Democritus (43)? Quamvis atomo-
potuerit inveniri ; a Deo traditum. Vides philosophi rum primus inventor [26] (44), nonne pleruraque
Variorum notae.

B (39) Anaxagorx vero. Buhierius, apud Clericum

(36) Deum namque. Prior versus cura
heraisti-
chio exstat Georg. iv, 221 posterior autcm ex in Biblioth. anr. el mod., t. XVI, p. 222, verba
;

JEneid. i, 747 est desumptus, nisi quod in Virgilio Minucii depravata esse censet, 1° quia non motus
ob metrum legatur Vnde hominiim genus et pe-
:
mentis infinitae est Deus, sed mens infinita ipsa,
quae motura et descriptionem rebus dat 2° quia
cudes. Hic autem poeta Deum ex mente Pythago-
;

confundit artificera cura opere Octavius ideoque

reorura depingit. Gicero de N. D., iib. i, cap. 2
:

Pythagoras censuit animum esse per nuiuram rerum in hunc modura restituit Ana.mgor3e rerum de-
:

omnern intenlum et commeantem, ex quo nostri scriptio et modns infinitse mentis opus dicitur. Fieri
animi carperentur ; et hinc sua de Pythagora? sen- potuit ut vocabulum Deus fuerit explicatio infinitde
tenlia hausere Minucius et Lactantius Div. Inst. i, mentis, margini ascripta, quae postea in textum
5. Davis. irrepsit. Locus Ciceronis quem expressit Noster,

(37) Omnium pnmun, qui primus omnium. Salis

concinna iteratio et conversio et mirura nisi re-
petierit ex Ovidio Metam. iv, 171
Primus adulterium Veneris cum Marle putatur
Hic vidisse deus. Videt bic deus omuia primus.
Gronov.
(38) Eho ! allior et sublimior. Qui Minucium an-
tehac edidere, non videntur cepisse Minucii men-
tem : nec sane perviderant quid vetus exemplar
suggereret, editioni Romanae nimium creduli. Et-
enim secundum eam sic ediderant Et allior et
exstat lib. i, de Nat. Deor., cap. ii: Anaxagoras
;
omnium rerumdescriptionem et motum (alii modum)
:
mentis inftnitx vi ac ratione designari et confici vo-
Pro molus legit modus et intelligit ordinem et
luit.
ornalum, qui locura dedit varietati quae in hoc
universo cernitur. Accedit quod Augustinus, Ep.
cxviii, 24, in Gicerone videtur legisse modum. Qui
pro contraria sentenlia digladiatur, Davisius pro-
et testiraonia Arieto-
q vocat ad seriera orationis
telis, Eusebii et Hermiae, qui omnes in referenda
Anaxagorae sententia dispositionem et motum con-
jungunt. Cum Buhierio facit Heumannus. Lindner.
:

siiblimior aquas et spiritus rutio. quam ut ab ho- (40) Capiatur. In ms. depravate, capilatur.
Hinc
mine potueru invenvi, a Deo Iradita. Scriptum est rescribbre geslit Meursius captatur. En verba La-
in exemplari Eo altior et a Deo traditum. Reddita
: ctanlii, i, 5 Pythagoras ita definivit quid esset :

aspiratione ac dispunctione, rediit sensus clau-
sulae, alias male cohaerenti. Postquam apposuit
Caecilio sententiam Thaletis prope consentaneam
Mosi de Deo et mundo condito, subsistit hac inter-
jectione, Eho ! ac subinde, considerata sublimitate
sententiae, altiorem esse ait quam ut ab homine
potuerit inveniri aut cogitari; et continuo pronun-
tiat absolute, a Deo traditum, per Mosen scilicet,
a quo Thales acceperat. Rigalt. J. F. Gronov.
Observ. eccL, cap. 7, p. 80, putat haec verba e mar-
Deus: Animus qui per universas mundi parles
omnemque naturam commenns atque (iijfusus, ex
quo omnia qux nascuntur, animalia vitam capiunt
Heum.
(41) Vim naturalem, animalem. Dele
naiuralem,
quod nec est in loco Ciceronis quem ob oculos ha-
buit, Minucius. Scilicel librarius id naturalem,
quod paulo ante praecessit, errante oculo repetie-
—
rat, posteaque delere noluit, ne vitium inferret
suo codici de quo librariorum more pulchre su- :

gine in textum irrepsisse, aut transposita esse ac pra disseruit Davisius ad cap. 16. Ac hic ipse Dav.
oc ordine legenda Vides philosophi principalis in Annot. ad Giceronis lib. i de N. D., cap. 13,
nobiscum penitus opinionem consonare. Sed altior y. putat elirainandum e Minucii hoc loco esse natura
«i su6/mior, etc. Virura illum summura per omnia, -^ /em. Heum. Legendum forte, vim naturamvtamve —
incaute nimis, sequitur Gellarius est enim V/.cpt animalem, conjicit Wopk.; quod non exacte, per-
;

V7)fxa TrapEvOiXixov, suumque locum debet obti- que omnia verba, expriraere Giceronem Noster vo-
nere. Horaines doctissimos in fraudera induxit luerit. LiNDNER
absurda ista sententia, qua statuerunt -aXiyYive- (42) Deum nosse. Pro nosse legit esse Fulv.
Ursi-
ff(av christianara sive Baplismum aqua et spiritu nus et Heumannus. Si taraen nosse aliquem Deum
denotari, cura respexerit Minucius ad Gen. i, 2, 9; eo sensu accipias quo dicimus noscere excusationem,
ubi vide J. Glerici annotata. Aliiiu.d porro vitiosi salva est lectio recepta. Lindneb.
latere putat Jac. Gronovius, quod altior et subli- (43) Quid Democrilus. Doct.
Arntzenius ad Pli-
mior connectantur, cum a se non differant, sed nii Paneg. c. ii, 7, distinguit Quid? Democntus, :

idem plane denotent. Ita lamen Novatianus de quamvis, etc. Sed nulla dislinctionis mutatione
Trinit. cap. 2: Qui (Deus) wf sublimitate omni su- opus est, nisi malis Quid Democnlus quamvts... :

blimior, et altitudine omni «//jor. Gyprianus ad Do- inventur? nonne, etc. Sic supra hoc cap.: Quid
natum, pag. 9 Sole altiur, et hac omni terrena
: Mantuanus Maro? cap. 7: Quid nasccndi ratio ? Vid.
potestale sublimior. Igitur sarta tecta maneat vul- et cap. 21, 26, bis. Wopk.
gata lectio. Davis. Primus inventor. In loco Lactant. iii, 17,
(44)
307 M. MINUCII FEUCIS 308
naturam, quae imagiaes S©5 fundat (45), et intel- A deos elementa esse monstrando, publicum arguit
ligentiam, Deum
loquitur? Slraton quoque et ipse graviter et revincit errorem. Eadem 996 fere
naturam etiam Epicurus ille qui deos aut
(46): Chrysippns, vim divinam (51), rationalem naturam,
otiosos fingit aut nullos (47), naturara tamen su- et mundum interim, et falalem necessifatem Deum
perponit. Aristoteles variat, et aspignat tamen credit, Zenonemque interpretatione physiologife in
unam potestatem. Nam interim menlem, mundum Hesiodi, ilomeri Orpheique carminibus imitatur.
interim Deum. dicit, interim mundo Deum prceficit. [xm] Babylonio etiam Diogeni disciplina est expo-
Aristoteles Ponticus variat, aliaa mundo, alias nendi
disserendi Jovis partum et ortum (52) et
menti divinaj tribuens principatum (48). Heraclides hocgenus ca;terarum rcrum (53) voca-
Minervae, ct
Ponticus quoque Deo divinam mentom, quamvia bula esse, non deorum. [xiv] Nam Socraticus Xeno-
varie, ascribit. Theophrastus, et Zenon, et Chry-
phon formam Dei veri negat videri [27] posse, et
Bippus, et Cleanthes, sunt et ipsi multiformes sed ideo quajri non oportere
; Aristo Stoicus [iv.pr. ;

ad unitatem providentise omnes revolvuntur. Glean- Cbius (54)], comprehendi omnino non posse. Uter-
thes enim mentem, modo animum (49), modo que majestatem Dei, intelligendi desperatione, sen-
«ethera, plerumque rationem Deum disseruit
(50). serunt. Platoni apertior de Deo et rebus ipsis
(55) et
Zenon, ejusdem magister, naturalem legem atque
„ nominibus oratio est et quaj tota esset coelestis, ;

divinam, etsethera interim, interdumque rationem, nisi persuasionis civilis nonnunquam admistione
vult omnium esse principium. Item inte.^-pretando sordesceret. Platoni itaque in Timaeo Deus est ipso
Junonem aera, Jovem ccclum, Neptunum mare, suo nomine mundi parens,
(56) artilex animse,
ignem Cose Vulcanum, et caeteros similiter vulgi ccelcstium terrenorumque fabricator
;
quem et in-

Variorum notse.
inventio doctrinae atomorum Leucippo ascribitur.
(51) Vim divinam. II. e. vim, scilicet, divinavi,
De antiquitate illius philosophite aliquid videre Deum esse, credit. Lindner.
licet in Burneti Archxologia, 1. i. c. 7, Burn. it.
in (52) Disciplina exponendi. Peregrina hasc verba
eorum sentenliam quiputanthanchypolhesinortuiu latinis auribus censet Heum.: ideoque rescribit,
debere Leucippo aut Democrito. Cudworthus de- licet dubitanter: Babijlonio enim Dioqeni, di-
monstravit, ut puto, ei majorem antiquitatem attri- scipulo ejus placet id disserenti, etc, sed habe-
buendam. Dicit in System. Intell. 1. i, c. i, Pijtha- mus disciplinam dicendi ; Cicero Orat. pro ,\r-
goram, Empedoclem, Anaxagoram, Parrnenidem, chia i, 2, Disciplinam capessenix reipubliCcV. Id.
Ecphanlum, Arcesillaum aut Archelaum, ut Sid. pro Sextio cap. 6 Intetiigendi disciplinam. Idem
:
Apollinaris de eo testatur, huic opinioni favere, in Orat. 71 Est mihi disciplma, idem est ac do-
:

ut et maximam partem veterum physicorum ante ceo, profiteor. Ut disciplina dicendi est rhetorica,
Democritum : Democritum autem et Leucippum ita dicerc possum, Est mihi discipb'na dicendi, h.
[uisse primos atheos atomicos atomorum autem o. w.u
e. dico vel
vc. profiteor
pru.iicui- rhetoricam
;
lueLu est mihi disci- ;
lautoresante Democntumfuisseincorporeaiistaset pHna
ina capessendae
capessendce reip., h.
theistas. MiscelL Obs. Crit., voL iv, t. III, pae. 59
C . h e. capesso remp. vel
'
profiteor politicam est mihi disciphna intelli-
;
LlNDNER. gendi, h. e. intelligo s. intellectum praeceptis acuo,
(45) Quse imagines fuudnt. Simulacra, e"SwXo(, vel logicam prolitcor sic est mihi disciplina ex-
;
quibus incidenlibus visum peragi Democritus exi- ponendi et disserendi, h. e. expono et dissero,
stimavit. Vid. Diogenem Laert. lib. ix,
§ 44 et ; vel profiteor doctrinam qus disserit de ratione
Cicer. de Divin. lib. ii, pag. 403 et lib.
i de Nat. deorum ad physiologiam traducenda. Lindner.
Deor. cap. 12. Davis.
(53) C.rterarum rerum, ms.: unde Meursius rc-
(46) Et ipse naturam. Sc. Deum esse loquitur. ponil certarum rerum. Ncc minus crrant Fulv. Ur-
LlNDNER. sinus et Chr. Cellarius, quibus placuit hoc gcnusi
(47) Deos aut otiosox fingit, aui nuUos. Sic lo- rcrtim esse, etc. nulla enim necessilate coacti
:

quitur Minucius, quia qui Providentiam tollit, Dei

vocem commodam omisere. Davis. cx codicis coe-
exsistentiam negarc censendus est nam, ut elegan- ;
icra tiim, iacit ca'lcra tanlum. Gronov.
ter 8alvianus de Gubern. Dei lib. iv, pag. 116:
(54) Aristo Cliius. Romana. in editionn pst Arislo
Qui nihil aspici a Dco uffirmant, prope esl ut cui Stoicus. Quajdam cdit. habent iri.sto Clnus Sloi-
aspectum adimunl, eliam subslantiam tollant : et cus. Sed oniitti dcbuisse vcrbum postrcmum, cx
hinc factum, ut nonnuliis videretur Epicurum, ne verojutlicat Lud. Carrio, i^mend. lib. ii, cap.' 18.
in offensionem Alhcniensium caderet, verbis reli-
quisse deos, re sustulisse,
IIeu.m. — Ouod
Minucius Arisfo Chio, id Ciccro
teste Cicerone de N. D. Iribuit Aristoni, inquit Elmonh., qui iiicngitanlia
fib. i, c. 30: ideoque illum diOeoTrjTOi; insimula- lapsns cst Aristo enim nnn est, vcl dat. vel abl.,
;
j)
runt. /Elianus V. U.
cap. 31, et Theophilus
Jib. ii, scd est nominutivus. Conf. Baelii Diclion. sub voce
ad Autolyc, pag. 121. Davis.
lib. iii,
Aristo. LiNDNL'n.
(48) Aristoteles Ponticus variat, alias niundo, (55) Et rebus ipsis. \\. e. quoad res ipsas
alias menti divinx tribuens principatum. IIa;c verba
attiuet, (|uos ablalivos, cum a pnepositione de de-
sunt purum putum glossema. Meurs. rivaret Meursius, non dubitavit emendare et re- :
(49) Mentem, mudo animum. Heum. legit, men- bus ip.si^ et hominibus, pro nominibus. Lindner.
tem moilo et animum, sed nihil opus. Debebat csse,
modo mentern, modo nnimum. Sed sacpius Nostcr
— Et rehus ipsis et nominibus. Vult Minucius Pla-
tonem nou vero tantuiu iiomine, sed el rectis at-
vocabulum, qnod ter erat ponendum, semel omit- tributis summum Numcn
tit: cap. 8, tam vetustam, utilem, tam sulubrem.
iusigniisse, cum Deum
factorem parentemqne omuium pnodicat. Videsis
Vel, quid mut.mduin esl, mallem, mentem modo,
si
intor alios Clementem, liecognit. lib. viii, cap. 20.
modo animum. Nec audiiMnlus Duvisius, qui ad Davis.
Cicer. de N. D. 14, legendura censcbat, C. emm
,
/50) Ip^so SHO nomine. Oralio cceloslis esl Chri-
wundum, mndn aniinum. Li.no.mer. sliuna. Eu. Luc.d. —
Qnia Cicoro Dium nominari
(5')j ni.^iscruit. F.nge disserit ; nam vcrba ijru- omnino ncgut posse, ct Apuleius I. dc Dogmat.
i
sentis leuipuris ant(;cL'duni, ct subscquuntur. Davi.s.
Plat. Deum carere nominc ait. Exindc Buhicrius
 OCTAVIUS. 310
309
A Irotur, aut niinc Cbribtianos philosophos o?se, aut
venire difncile, prte nimia et incrcdibili potestate ;
publicum dicere impossibile philosophos fuisse jam lunc Christianos. Quod si
:,t, cum inveneris, in

praefatur. 291 [xv] Eadcm fere et ista (57) qu?e Providentia mundusregituretuniusDei natu guber-
nostra sunt, nam et Deum novimus et parentem natur, non nos debet antiquitas imperitorum (59),
omnium dicimus et nunquam publice, niai inter- fabellis suis delectata vel capta (60), ad errorem
rogati, praedicamus. mutui rapere consensus ; cum philosophorum suo-
CAPUT XX. rum sententiis refeliatur, quibus et rationis et
Argumentum.— Quod si Providcntia mundus regitiir vetustatis assistit auctoritas. Majoribus enim no-
et iiniusDei niitu gubcrnetur, non noe debel anli- stristam faciiis in mendaciis fides fuit, ut te-
qnitax imperita lapere ad niutui consensus erro-
mere crediderint etiam alia monstruosa (61) mira
rem.-qUcB nimirum ('abellis suis delertata, ridi-
culas traditioncs invexil.Necminus evidcnterostcn- miracula Scyllam multiplicem, Chimaeram multi-
:

dilur insulsum impiumque semper fuisse deorum formem, et Hydram felicibus vulneribus rena-
cultum, dum mortalium antiquissimi suos reges, scentem, et Centauros, equos suis hominibus (62)
dures indytos arliumque invenlorcs, ob prrrclara
implexos; et quidquid famae licet (63) fmgere,
illorum facinora, non secus ac deos venerati sunt
erat [28) libenter audire (64). Quid ? illas aniles
Exposui opiniones omnium ferme philosophorum illis

quibusillustriorgloriaestDeumunum multis licot B fabulas, de hominibua aves (65) et teras (bb), ho

29» designasse nominibus (.58) ut quivis arbi- ;

mines.et de hominibus arbores «99 atque Qorea

VarioruEQ uolae.

luce clarius apparere crcdit lcgendum esse in No- non sit agendi locus, Delectari en\m fabulis qua-
stro ipse sinc nomine. Contra quam emendatio-
:
iihnscunque, sensu hic percommodo dicimur.si fa-
nem, lectionem receptam defendcns Clericus in ciles illis aures pra^beamus, magnique illas facia-
mbliot, anch. et mod. t. XVI, pag. 223, ait Minu- mus. Similiter mutiitudo deorum delectare dicitur
cium nihilasserere quod placitis hujus philosophi apud Lactant, i, 7, atque infra, cap. 22, dulcia fig-
principalis adversetur. Qui Deum, ipso suo no- nunla ac mendacia dicuntur, quibus capi se facile
mine mundi parentcm prolitetur, Denm nomen ha- patiantur homines. Conf. Cicer. de Divin. u, 35,
bere negat. Parens enim mundi non est nomen, WOPK.
scripsisse ssepe hbrarios pro
siquidem Plato in Timxo ipse Dcum Traxipa -oOoa (61) Monstruosa
To3 TTavxo; vocat, salva propositione illa qua Deo monstrosa, secutos enuntiationem vulgi.docet Heu-
uomen essc negat. Lindner. mannus ad Lactant. i, 20, et iv, 15. Sed jam an-
Eumdem et fcre ista. Sic et habel Romana notavit Bunemannus, Scheffero, Heinsio, Cojsio,
(57)
editin. KuIv.Ursinus non habebat curita refingeret: Burmanno rcclius in prosa monstruosus, quam
Eadem, ista, quae et nostra sunt. Heum. monstrosus, quod poetis magis familiare.iVtVo mira-
Deum unum.. nominibus. Ha3C verba glosse- cula dici posse ex fragmento Varronia, quod
(58) Gronovius Eodem conje-
Ileumannus sed bone citat Nonius, probat :
matis suspecta habet cel. ;

cohrerent, si interpreteris,cos scilicet Deum uniim, mira mirncula nesc.io qux. Ad emendationes
ci<!se

licet multis nominibus, designassc. Eodem modo quod atlinel. Meursius vult monstruosa miracula ;
Heraldus monstruosa, mira, miracula Oavisius
explicabimus verba hujus capitis Eadem jere :
;

Cliri/sippus, vim scilicet divinam, clc. Laclant. 1,5 :

dira miracula; Cellarius ei)Ae\im.,monstrosa mira-
CH/a; Grunerns, alia monslruosa, mira miracula.
Sive enini natura, sive xther, sive ratio, sivc mens,
sive fatalis necessitas, sive divina lex, sive quid aliud
Li^-DNER. —
Mira miractda. Nihil mutandum. Est
di.reris, idem est quod a nobis dicitur Dcus. Nec
lusus in verbis, ut supra miserentur miseri, et
obstat appellationum divei-sitas,cumipsa significatione
mori post mortem. Gruner., I. c, pag.226. Sicet ~
ad unum omniarevolvantur. Lindner. Davisius in secunda cdit., ubi quoque similibus
imperitorum. Internretcs, quod lociitionibus usos esse veteres observat. Apuleius
(59) Antiquitas
sciam, tantum non omnes, ha;c ita veitunt, utvox Metam., lib. i, p. 15. et lib. ii, pag. 185, gratas
grnlias dixit. Ausonius Epigr. 20 Potare tmmis-
impcritorum absit, adsit, parum rcferat. Sic Galli-
:

cus Xous ne devont point nous laisser emportcr

:
tum sueta merumque merum, etc. Vide superius
aux fables de lantiquite. At vero neutiquam erat ad finem cap. 8 annotata. Galland.
vir eru-
negligenda.Distinguit enim Octavius inter antiqui- (03) Equos suos howinibus. Frustra est
iBiiem imperitorum etperitorum,s\\G philosophorum
ditus J. Woverus, qui reponendum conjecit eguos
semihominibus implc.vos, nam rctinendaest vulgata
id agens ut doceat, ab iis qui, praejudicata qua-
dam opinione, antiquitatem temere sectent
losophos potius quam imperitos esse
quoniam utrique parti vetustatis ex asq
(jronovius, Observ. lib. i, rnp. 11. Davis.
auctoritas, illi insuper rationis. Lindner.
(03) Licel. Haud dubie rescribendum
libet.llEVt^i.
(60) Delactala velcapta.Gaudcre et capi ii3i conjun- Eswa-
(6i) Illiserat libenter auiire. Ita Germ. :
git Tullius Fam. vi, ep. 7 : Tu, pro tua prudentia, Pro-
rihnen lieb za hxren. h. e. libenter audiebant.
quibus rebus gaudeat, quibiis capiatur Cxsar, tcnes.
pertius i, 20, 13
noster in jungendis synonymis, qua-
:

Multum autem
lia sublimior et altinr. figmcnla ct mendacia, defen- Ne duros nionlcs et frigida saxa,
tibi sit
Galle, nec expertes semper anire lacus.
dere el tueri, errare et faili. capp. 19, 22, 28, 32, et adire,
alibi. Saepius porro synonyma cjusmodi copulan- Ubi ne tibi sit adire est ne adeas, ne velis
ubi videatur Passeratius, in notis.
Adcoque non
tur conjunctione vcl pro el. Sulp. Severus, Hist.
libentibus au-
Sacr. nlS Satis se Domino ob peccata vel cri-
:
erat cur Heum. rescriberet Illis erat :

mina dedisse p(cnarum,uh\ plura cumuiamus. Conf. dire. Lindner. , • •. rr

(65) De hominibus aves. Pro ex hominibus. ler-
quae supra ad cap. viii.Jam vero nihil erat cur Da- '
^
tulliani.
visius ista delectata vel proscriberet, tantumque
Aves In ms. est et feras homines.
legeret, fabellis suis capta. Immerito enim causatur (()6) et fcras-
Ecquis
quod de tabularura delectatione vel suavitate hic
311 M. MINUGII FELICIS 312

quae si essent facta, flerent ;

quia fieri non possunt A. niemorise, Sic defunctis prsemium et futuris. da-
(67) ideonec facta sunt.Similiter vero,ac erga deos batur exemplum.
quoque (68) majores nostri improvidi,creduli (69), CAPUT XXI.
rudi simplicitate crediderunt (70) dum reges suos :
Argumentum. — Mortales
in deos futsse assumptos
colunt religiose, dum detunctos eos desiderant in 300 confirmat Octavius Euhemeri ,Prodici, Perses
imaginibus videre, dum gestiunt eorum memorias et Aiexdudri Magni lestimonio, a quibus deorum
patria, nalates, sepulclira recensentur.Exponitprx-
in statuis (71) detinere,8acra facta sunt quae fuerant
terea deorum tristes exitus, fata et funera. Ad li.rc
assumpta solatia. Denique, et (72) antequam com- incptas putidasque nugas ridet, quas de suorum
merciis orbia pateret, et antequam gentes ritus deorum forma ct figiira etlinici venditant.
suos moresque mi3cerent,unaqu8eque natio condi- Lege Stoicorum scripta (64) vel scripta sapien-
tnrem suum, aut ducem inclytum aut reginam pu- tium (75), eadem mecum recognosces. Ob me-
dicam sexu suo fortiorem (93),autalicujus muneris rita virtutis aut rauneris deos habitos Erueret
vel artis repertorem venerabatur, ut civem bonae [Euhemerus] (76) exsequitur, et eorum natales,

Variorum notee.
tuUiani est hic stylus id quod observavi ad Lac- B instantius rescripsit Lud. Carrio Emend lib. iP
tantii v. 9. Sanissima igitur est hsec scriptura,con- cap. 18. Legi vero etiam in ms. in statuis, doce''
tra quam sentit anonymus quidam in Obs.crit.Brit. Heraldus. Pro memorias legit memoriam Heum-
et Bat., vol. I, p. 19. Heum. —
De hominibus aves LlNDNER.
et feras homines. Editio Woweri.(le kominibus aves, Denique et. Sic edidi, secutus Heraldum et
(72(
et de feris homines. Paulo quidem melius aliquid ; Rigaltium ur-de opinor ita in ms. extare, cum
:

taraen deesse cen.seo hoc enim modo hominum in

; Cffiterae deleant secundam voculam sine
editiones
feras metamorphosin non memorat Minucius. Ita- causa. Gronov.
que rescribendum puto De hominibus aves et feras
:
(73) Sexu suo fortiorem. Decipi enim facile pos-
de feris homines, et lie hominibus arbores atque. flo- sunt, ut ait Ovidius, Heroid. ii, 63 :

m.Clemens Recognit. lib. x, cap. 26 Ex homi- :

Fallere credenlem, non est operosa, puellain,
nibus aiunt stellas f\eri, et arbores, el animalia, et
Gloria.
aves, fontesque ac fluvios. Davis.
Item :

Ecquis vero, vel a me non monitus, non videt x^ Sum decepta tuis et amans et femina verbis.
homines turpissimum esse glossema. Binas enim Quae se ergo decipi non patiebatur, sexu suo erat
classes constituit Minucius earum rerum in quas fortior. Heum. rescribil sexuve tuo. Lindnf.r.
homines formatos psse fabuirp fcrant, alteram ani- (li) Lege Stoicorum scripta. Lege est imperati-
matarum, scilicet avium atque ferarum, inani- vus. Quod me monentem si quis forte miretur.
matarum, scilicet arborum atque florum. Wo- q sciat Tn Indice Ceilariano haec verba legl subtitulo
werus aliis aperte, Gronovio dubie assentiente, Lex Stoicorum scripta. Lindner
ertiderat, de tiominibus aves, et de feris homines (75) Vel scripta sapientium. Has voces delendas
Male Schefferus, de hominihus aves et feras omnes censuit Celiarius Alii reponunt Lege scripta, vel :

esse de hominibus. Pessime vero, raea quidem sen- scripta sapieyitium.Sed nihil mutandum nam apud :

tentia. Lindner. optimos auctores speciei genus apponitur. Ovid.

(67) Quia fieri non possunt, Recte sic in ms. co- Metam. v. :

dice. Plures ita ediderant pessime Quae si essent :

facta, fierent, qux fieri non possunt : ideo nec facla

sunt. lllud addo, breviter dictum essent fierent,pvo
nunc etiam fierent,et quia fieqi non possunt pro quia
nostro tempore fierinon po.<;5U7jf.Caeterum, quid sen-
tiendum sit de hac Minucii argumentatione,dixi in
Pseciles. lom. II, pag. 282. Hecm.
(68) Similiter ac vero erga deos quoque. Gerade so,
wie sie auchi in Ansehung der Goetter., etc.In ms.
voces sunt transposilre, .simi/zYe;' ac i'ero.Quod cum
sit alienum ab usu linpua!. Rigaltius intcrpunxit
Similiter ac vrro, Wow ct Elmenh. ediderunt si- psisse Sloicorum, alios hisloricorum, observavit
Daulia Threicio, Phoc8eaq\ie milile rura,
cum Daulis oppidum sit Phocidos. Davis. Ad —
Stoirorum jactantiampertinetquod titulum sapien-
tiiim sibi vel in primis vindicaverunt, quod vel le-
viler iuSenerae scriptis versatuni non fugit.Sa/;ie?^-
les igitur xax' £;o^rjV sunt Stoici. Eccur vcro Stoi-
corum mentio prrecessit ? an ut speciei apponatur
genus ? Non puto. Quid igitur ? Historicorum non
Stoiroruin leg'Midum esse. Idque probatur, 1" quod
otiam in Hieronymi quodani loco lihrarios scri-
:

militer veio erqns deos, ornissaparticula ac ; Grono- i^ Heumannus, Pivciles, t. II, pag. 344 2° quod La- :

v
vius, inepte, sirnili veratro; ScheSevus, similiter uc ctantius sirniliter loquilur, v. 4 Oportebat prius :

vere Heumannus, simili errore.^^uWa ex his emen-

; humana lcstimonia afferri, id est philosophorum et
dationibus videtur verum nobis sistere Minucium. historirortfm 3* quod Minucius eliam rcvera tcsti-
;

Simititer vero est similiter sune. Cicero ad Qutnt, monia Sloicorui7i et historicorum attulit. Ad sapientes
frut. I, 1 Tibi et fuit hoe semper facillimum, et
: referuntur Euhemerus, Prodicus, Perseus ad hi- ;

vero esse debu>t. Sequitur ac post similiter apud Ci- storicos. Alexander M., Nepos, Cassius, Thallus et
ceronem de Nat. Denr. iii, 3 ; Tu autem quni id DiodoniH 4" quod g\oss& Sloicorum vocem histori-
:

quxris, similitcr faris nc si me rogcs. Lindner. coruni p>llere lacile potuit, quia descriptores non
(69) Improvidi, rreduli. Talia asyndeta notavi- animadv.M-tebant vcl positum esse adversative, ut
mus supra ali^juotios.Houm, Ifgit improvide creduli cap. (i'i>novius Minucium vel scila sapientium
I

ut supra cap. 14 incautc creduli. Lincner.

: edidiss"' putat. Lindner.
(70) Uudi simplicitale crediderunl. Ileumannue (76) Oli mcrita virtutis aut muneris deos habitos,
mavull rudi simpliritati, h. e. veteribus, magna Eruerct, etc. Locus ab inlerpunctione laborat, et
Bimplicitatc ct imperitia conspicuis. Sed quinam sic distinguendus est rocognosces. Ob mcrita dcos :

sunt veterrs illi simplices respectu majorum, nisi habilos iAiJiemcrus exsrqvitur, et, pfc. Haec enim
majoros ipsi ? ct hi non rv/ii simpUcilali nodide- proislitit -inli(|uus illi'. scriptor. Cicero de ;V. /).
runl, qnia iiKijorihiis ita vcteres essent pra^pnnftnrli lib. I, cup. 42 Qui aut fortcs aut clarosaitt potentes:

sed (;x rudi simplirilatr. ivn.vER. I viros trndunt post morlem ad dcos pervenisse, nonne
(71) Memorin in siatuis. Priiiio ita pro cdilo expertes sunt retigionum omnium ? qwv ratio inn.time
313
patrias, sepulcra dinumerat et provincias ^V ipsarum repprtores iisdom nominibus, ut comicus
monstrat dicta [impr. Dictaei] Jovis et Apollonis
: sermo est, Venerem (29) sine Libero et Cerere fri-
Delphicia} [impr. Delphici], et Pariae [impr. Phariae]
Isidis, et Cereris Prodigiis (77) [impr.
Eleusiniae.
Prodicus) assumptos in deos loquitur, qui errando
inventis novis (78) utilitati SOl hominum
fuere. In eamdem sententiam et
phatur, et annectit inventas fruges
tradata ab Euhemero Lactant. de Ira
est. Adisis
Dei cap. 2. Vide et lib. i Dii'. hist. cap. 11. D.wis.
(77) Prodigiis. Unde Des. Heraldus reponit Po-
sidippiis ; sed optime restituit Nic. Rigaltius ex Gi-
ceronis iV. D. iib. i, cap. 42. Quid, inquit ille,
Prodicus Chius'^} qui ea gux prodessent hominum
vit^e, deorum in numero hahita esse dixil. Ubi le-
gendura, quid Prodicus Ceus ? Suidas UpoSixoi;
KeTo; aTio K.£(o'j xou vrjjoj. Passim etiam apud Pla-
tonem KsTo; vocatur. Erasmus tamen in Adagiiset
J. Alb. Fabricus Bibl. Grxc. lib. ii, cap. 18, hunc
sophistam falso Chium appellant licet hic ejusdem
lib. xxu, cap. 41, recte Ceum statuat. D.wis.
;
Neque adeo est andiendus Sevinus, qui in Commen-
tariis Academix Inscriptionum regixi. VIII, pag. 2,
vult prodigiis mutari in prodit Is. Heum.
(79) Novis [frugibus]. Dele frugibus, quod nec
est in editioiie Romana, si Wowero credimus, qui
et percommode producit illud Plinii Singula quos-
dam inventa munera deorum addidere. Delevit vero
et Fulv. \5v9,\n\xs frugibus. Heu.m.
(79) Alexander ille Magnus, Macedo. Wowero ul-
timum horum verborum videbatur adjectitium,
mihi penultimum. Non entm laudare Alexandrum
illum volebat Noster, sed ab aliis Alexandris dis-
cernere. IIeum. —
Alexander ille Magnus, Macedo.
Statuunt Nic. Rigaltius, eumque secutus Chr. Cel-
larius, lapsum esse Minucium, et Alexandrum non
Magnum, sed [IoXu(cr:opa intelligi debere. Athena-
goras tamen Legat pro Clirist. cap. 24 'HpoooTo;
|jilv ouv, inquit, xal 'AXi$avSpo; 6 xo'j '^iXiitt^ou, ev
TTJ Trpoi; xTjV (Ji.rjx£pa oTC.TXoXrJ
(Upiwv) ivOpwTioui; aijxouc Y^vEoOat. Sic et Au-
gustinus C. D. lib. vin, cap. 3 et 27. Ac sane ina-
nem esse prorsus hanc doctorum virorum suspicio-
nem multis rationibus ostendit optimus et eruditis-
simusprsesul Joan. Fellus ad Cypriani de Idol.Van,
pag. 12 ed. Oxon. D.wis. —
Eam tamen Alexandri
Magni epistolam suppositam esse omni ope con-
lendit doctiss. vir .Sablonsky, Panlheon ^gypt.
Prolegom. 15, 16. Vide quae ad Tert. Apolog. an-
notavimus. Edd.
(80) Illic Vulcanum. Ms. reg. Illi Her. et Rigalt.
— Quid ergo? an Heraldus et Rigaltius ita spernunt
codicem ms., ut quod ipsi in eo viderunt repu-
dient? Indicarunt vero id propter Ursinum qui
edidit ille, ipsi in pejus elabentes an vero igno
rarunt in Plauto ac Terentio tam studiose eam
particulam esse annotatam isto sensu, ut dum illi
sedeo? Non dubitavi ergo restituere Minucio quod
ipsius est, nara scio ita legi in unico libro.GRONOv.
— /W?c recte resoripsit Rigaltius pro ms. z'//?. Infra
cap. 22 : Illic obiit, illic filios
Uranum. pro eo quod
Ita rescribere nullus dubitavi
est in vulgatis(atque etiam in unico ms. reg. Edd.)
V^ulcanum. En Lactantium de eodem argumento
disserentem, i, 13 Ennius quidem in Euhemero
: rum lucis huic loco "OcipiQ, 6 xa! Atovj^o;, pa-
non primum dicit regnasse Saturnum, sed Uranum
patrem. Gui quanquam plures essent filii, ex iis
taraen non nisi Croni f. Saturni menSionera facit.
et, omissis Saturni filiis, solam Jovis gentem com-
memorat.Sic omnia facillima. Quara contorta vero
emendatio Heumanni: illi Vulcanum facit Lemnio-
rum principem, Vesta et Jove genilum. Lindner.
(81) Despicis. Ordinem disputationis paginarum
OCTAVIUS. 314
per
gere. Alevander ille Magnus, Macsdo (79) insigni
volumine ad matrem suam scripsit, metu suae pote-
statis proditum 30^ sibi de diis hominibus a sa-
pro- cerdote secretum illi Vulcanum (80) facit omnium
:
Persaeus philoso- principem, et postea Jovis gentem et despicis (81) ;
et frugum Isidis ad hirundinem, sislrum et aspersis (82)
Variorum notae.
aliquot in codice permutatione, sive alio casu, esse
intorruptum equidem pro certo credo. Restituen-
dum, nisi partiura iuxatarura dispositione, posse
non puto. Mihi coha?rere verba Minucii ita viden-
tur, cap. .XXI, 4 Illic Vutcanum facit omnium
:
principem et poslea Jovis gentem. Suturnum enim
principem hujus generis et examinis, etc. Cap. 22
usque ad cap. 23: Unde manifestum est homines
illos fuisse quos et natos legimus et morluos scimus.
|] Dispice Isidis ad hirundinem sistrum, scilicet et
reperies eos quos natos legimus mortuos etiam esse.
Cap. 21, usque ad cap. 23, et in iisdem opinioni-
— bus miseri consenescunt, cum sii verilas obvia, scd
requirentibus. Quis ergo dubitat, etc, cap. 23. Con-
feratur etiam Dispositio quam huic operi praemisi.
—
LiNDNER. Non dispice, sed dispicis, in ms. aper-
tissime legi testis est Rigaltius, qui est interpretari
conatur: id quod et facit pro sua codicis ms. su-
: perstitiosa veneratione Jac. Gronovius. Verum
recte durissimam etmaxime contortam vocat hanc
interpretationem Davisius, qui, duce Salmasio, ita
censet rescribendura, .fie^pireszi Isidis ad hirundi-
nem sistrum. At nec hacc oratio est fluida et con-
cinna. Deterior vero est illa correctio quam in se-
cunda sua editione protulit Ridct spicrrs Isidis ac :
hirundincm. Nec probare possum Woweri conjec-
turam, in annotatione ad Sidonii Apollinaris lib. u,
Ep. 9, p. 418, rescribentis dispicis, qui sit geniti-
(]
vus a dispex.. Quae hariolatus est in Obs. misc.
: crit. t. II, p. 55 seqq.
'
t. IV, p. 442, quidam;
"
Brilanniae criticus, ea quidem mihi non placere
'
' '
tpaa'. xap' Ixeivwv fateor imo dubito an ulli sint placitura. Pula-
;
bat ille Minucii verba et de spicis Isidis posae cum
superiorihus cohaerere, ut supponatur antecedens
verbum, facit; hic subintelligi pro agit. Lindn. —
Ignoscet etiam, spero, Elsnerus, vir singulari inge-
nio doctrinaque florens, fatenti mihi nec suarum
conjecturarum unam m.ihi videri felicem. Hic in
Schediasmate critico, an. 1744 edito, cap. U. p.
111, sqq., vel ita cum nonnullis legi oportere
censet Despice Isidis ad hirundinem sistrum ; vel
:
ita Despice Isidis hirundinum sislrum. Interpretatur
etiam, pag. 114, hoc despice per aspice obiler, aut
cum contemptu. Cum vero ad hirundinem dici p tat
^vo ad simililudinem hirundinis,mevito.pev genitum
Latinae linguae ita loqui licere.negat criticus quidam
: in Novis litlcrariis, Hamburgi an. 1744 editis, p. 8.
n Optimus mihi \t.i'a'.<: esse videtur J. Huberus,
Basileensis juris doctor, idemque vir criticae artis
peritissimus. Hic, cum aliquot annos in academia
Goettingensi versaretur, privato in sermone ita
refingebat haec verba: Aspice I'idis ac Anuhidis
habuit. Heum. — sistrum.
(82) Et aspersis. Lego et dispersis. Apponam
Lycophronis scholiastae verba, a quibus non pa-
:
aiXtui; 6itap'^iov ^lyj-n-o-j 6tio Tu^wvoc tou aSeX-
(cou xa; xwv !Tuva.ijLoxa)v (jieXtjSov xax£xrji7^0r| xa: ,
e;£XE9T) iToXXa^ou. ^lffwi; os xai Ar(,ur,xpa,
i^ Y-^^rr^
A'.ov'jjou "i2pou
fjiExa xou ulou xov Tucpcova
xal
irivxai; xouc (T'jv ixefvtp tpoveTi; avei.peT • xa 81 xou
Aiovjjou [J.s.pTj xat fjiopta (TjXXefaaa, IxaoTf;» vaV/
xat lepa ti>xoo(5|Ur,a£v. AlinriiTn ^'TrforMm locJt, quiB
abunde, ascribere supersedeo. Meurs.
315 ^f. MINUCII FELICIS 3!6
Tnembris inanem [xvi] tui Serapidis (83) sivc Osi- A Nonne ridiculum est vcl lugere quod colas, vel co-
ridis tumulum. Considera denique sacra ipsa et ipsa lerequod lugeas ? Ilajc tamen ^Egyptia quon-
inysteria,invenies exitus tristes.fata et funera (84), dam (87), nunc et sacra Romana sunt.Ceres facibus
203 et luctus atque planctus miserorum deorum. accensis, et serpente circumdata (88), errore su-
Isis perditum filium cum Gynocephalo suo et calvis breptam corruptam Liberam (89) anxia et solli-
et
Sicerdotibus (85) luget, plangit, inquirit, et Isiaci cila vestigat. Haec sunt Eieusiua. Et quse (90) Jovis
niiseri caedunt pectora, et dolorem infelicissimae sacra sunt? Nutrix capella est, et avido patri
matris imitantur. Mox, invento parvulo, gaudet subtrahitur infans, ne voretur et Corybantum
;

Iriis, exsultant sacerdotes, Cynocephalus (86) in- cymbalis, ne pater audiat vagitus, tinnitus elidi-
ventor gloriatur : nec desinunt annis omnibus vel tur (91). Cybele 304 Dyndima (92), pudet dicere,
perdere quod inveniunt, vel invenire quod perdunt. quffi adulterum suum infeliciter placitum,quoniam

Variorum nolse.
sixtrum. Anubidem
constat Isidis fuisse filium. et Ilarpocralem cum suo Cynocephalo, Capitolio
Heum. —
Ego vero retineo lectionem Cellarianam, prohibitos, id est curia deorum putsos, Piso et Ga-
eamque explico Dispice, h, e. considera Isidis
: binius coss. non utique Christiani, eversis etiam aris-
sistrum ad (i. e. juxla) hirundincm. Isis enim de- eorum abdicaverunl. His vos restitutis summam ma-
pingebatur cum hirundine avicula et si&tro. Erat ., jestalem contuUstis. Vide et eumdem ad Nationes
vero, ut sistrum instrumentum, ita hirumlo animal " lil). I, 19. Arnobius lib. ii p. 95: Vos JEgy-
querillum el luctibus aptum. Unde facile ad funera ptiaca numina quibus Serapis atque Isis est nomen,
et fata licet colligere. Tertuiiianus Apog. cap. 15: non post Pisonem et Gabinium coss. in numerum
Dispicile Lentulorum et llosfiliorum venustates, etc, vestrorum rctulistis deorum. Huc respexisse Minu-
LiNDNER. -- Alii, pro libitu suo hinc inde lacerum cium luce meridiana est clarius. Davis.
locum disturbantes, in alias abiere sententias.unde (88) Et serpente circumdata Codex regius, affir-
tantum sit satis novissima indigitare teutamenta, mante Heraldo, circumdata: sed praestat circum-
editoris nempe Lugdunensis, cui hgec forsan arri- lata. Ovidius Fastor. jv, 497, de Cerere ;

deant Dispice Isidis ab hirandine sistrum... vel

:
Frenatos curribus angues.
Vide spicas Isidis horridulit sistrum, vel si melius Junxit, et aequoreas sicca pererrat aquas.
placet: Spicam Jsidis hordeaceam et sistrum, \e\
demum (parce lector) De aspide Isidis ad xriso- Defendit etiam hanc scripturam Hieron. Alexander
:

in ExpHcalione antiquge tabulx solis effigie symbo-

num sistrum.
lisque e.xsculptae, pag. 754 editionis Graevianae.
Claudite jara rivos pueri Edd Quod Gronovius affert aenigma, nempe faces cir-
(83) Tui Scrapidis. rursus per derisum obji- Hic cumdalas serpente, non probat lectionem codicis
ms. nam, quia Ceres in eo nummo non curru
_

cit Octavius Caecilio, quod simulacro Serapidis, :

obviam sibi notato, raanum ori admovisset, oscu- insidens reprtesentatur, serpentes etiam junctse
lum labiis impressissct, quod currui esse non possunt, sed simpliciter faces cir-
est, adorasset.
RlGALT. (] cumdatae serpente effictfe sunt. Lindner.
(8i) Fata et funera., Ita
Jul. Firmi- est in ms. (89) Liberam. Sic vocabatur Proserpina. Cicero
cus de Errore prof. Hel., pag. 408: Sed in his fu- in Verrem, lib. iv, pag. -1281, ed. Lamb. liaptam :

neribus et lucLibus, qux vere sunt funera qux facfa. esse liberam qiuim eamdem Proserpinam vocant, e,v
sunt ; uhi lego facta sunt, Heumannus legit et fsrda Enncnsium nemore. Acde N. D. lib. n, cap. 24.:
funera. Lixdner. Quod ex nobis natos, lilfcros appellamus, idcirco
(85) Calvis sacerdolibus. Elegans lectio, quam
Cerere nati, nominati sunl Liher et Libera, quod in
ms. regius repraesentat. Ante in omnibus editioni- Libera servant, in Libero non item. Vide et Arno-
bus, et aliis sucerdotibus. Isidis sacerdotes caput bium lib. v, pagg. 171, 182. Davis.
rasisse nolum est, et nos piura obaervabamus in (00) Et qux Ita ms. et editio Romana.
juvenilibus nostris ad Martialem £p/(/?-. 29, lib. xii, (91) Tinnitus eliditur. Ita esse in ms. colligo ex
in haec verba :
silentio Heraldi, qui si aliter legisset, locum inta-
ctum haudquaquain reliquisset, Interim Rigallius
Linigeri fugiunt calvi, sistrataque turba. ibi esse testatur initus eliditur : id quoraodo con-
Artemidorus i, 23: Ejpaaea-. 81 ooxsTv ttjv xE-^a- ciliari queat, equidem non video video tamen ex
:

A/jV iX/jv, — Xr,v AlyjTrxfwv \tpt\J7'. y.at yEXwcoTio'.- initus facili negotio fieri posse tinnitus, quod
ciT<;_,^ v.at toT,; e.^ eQou; eyooTt ^'jpxcOa', aYa6ov, Tra- probo. Ut Noster dicit tinnitum elidere, ita Celsus
at ol aXXot; -irov/jpov.
ToTi; Prudcntius lib. contra IV, 14, dixit sibilum elidcre, et Plinius xi, 51,
Symmachum priore sonum eliderc similern sternutamento. Is vero tinni-
Q tus ideo Corybantum cymbalis elidebatur, ne pater
Isidis amissum setnper pliiiif^enlis Osirim.
audiret vagitus, i. e. vagitum crebrum atque inde-
IMiuiica rideQdafiiie suis solemuia cavis. Herai.d.
sinentem. Rigaltius mavult intus eliiHlur: Wowe-
(86) Cynocephalus. Qui et Anuhis. McrcuriiiH, ut iiis linnitus tdilur ; Ileumaiuius, vagitus tinnilu
Plutarchus de /side.ls cultus /Egyptiis caninn fncie. eliditur. Lindner.
Apuleius yittollens canis rerviccs arduas Anubis,
: (02) Cybele Dyndimena. Haec emendatio debetur
loeva czduceum gerens. Woweriis. Cel. Ilcumanno. cajterisquffi adhuc luceno conspexe-
(87) H;kc tnmen ^gyplia qunndam. Puta Jac. On^ runt, longe prneferenda. Rigalliua Cybel;e Dyndima
zelius nihil obstare quominus dicatur Minurium co lcfri volpbat Davisius Cybeln' Dyndimcna; Cel-
;

rci^picerp, quod sicut /ligyjitii Uidem, ita llomani larius, Cybelcn Dyndinwnam. Mcursio auctore in
lisdcm fere solemnihus et nvrcmoniia Cyhclen rolue- ms. esl C.yhelc Dyndima pudct diccre qux, ete.
:

rint qua in re muituin fallitur vir crudilus

: : l.iNPNEn. —
(jjbchna Dyndi. Ti A(v8'jjjia. Nec fuit
moris cnim fuit Romanis nullos Dco.=?, nisi publico hic mutandum quidquam, Virgilius, ite per alta
OKciloH, cdlerc. Vide doct. vinim J. Clcricum ad Dyndinui. Servius; Montcs matris deum; Galullus
Pedonis Alt)inovani Elcg. r. 2'i. Ilinc I^isone elda- dixit deam Didymi, nive Dindymi Rigai.t. — Ma.
binio cos«. Isidis sacra Roma sunt cxpulsa qurc repr.Tsentat Cyhelc Ditidiimena. unde vett. nditt.
taiiicn pnpiiius superslitiosus postca rccepit. Ter- exhibent de Cybele Dindymcna. Joan. autem Meur-
tullianus in Apolog. cd.\). 6: Serapidem et Isidcm siu3 reponendum consuit Cybetem Dindymenam,
317 OCTAVIUS. 318

et ipsa(93)defor[niBet vetula, utmuUorum[30jdeo- A Juno, peuiL.U3 Mei'Cuiiub alatid, Pau uugulatis, Su-
rura mater, ad stuprum inlicere non poterat, exse- turnus compeditis 'iWiu] Janus vero frontes duas
;

cuit, ut deum scilicet faceret eunuchum. Propter gestat, quasi ut aversus iocedal (96). Diana inte-
hanc fabulam eam et semiviri (94) sui corporis
Galli rim est alte succincta venatrix ; et Ephesia 305
supplicio colunt. IlaRc jam non sunt sacra;tormenta mammis multis et veribus exstructa (97); etTrivia
sunt. Quid formse ipsae et habitus ? Nonne arguunt trinis capitibus.et multis manibus horrifica.Quid ?
ludibria et decora [tm;/?-. dedecora (95) deorum ]
ipse Jupiter vester modo imberbis statuitur, modo
vestrorum ? Vulcanusclaudus deus ct debilis; [xvii] barbatus locatur (98) et cum Jdammon dicitur,
:

Apollo tot ffitatibus levis ; -Esculapius bene bar- habet cornua et cum Capitolinus, tuac gerit ful-
;

balus, etsi semper adolescentis Apollinis filius ;

mina (99) et cum Latiaris, cruore pcrfunditur;
;

Neptunus glaucis oculis, Minerva CcEsiis, bubulis et cum Feretrius, non aditur {i). [xix] Et, ne lon-

Variorum notae.

ac Chr. Cellarius. Mihi vix dubium vi-

ita edidit. Ac eodem modo locum hunc Lipsius emen
placuit.
detur guin legi deboat Ciihelx Dindijmcnu ; a mon- davitad Taciti Annalium iii, 61. Supra quoque cap.
te enim quo agebantur, ita dicta sunt Cybeles sa- 18, codox ms. verius habet, pro uberius ; et infra
cra. Uavis. B cap. .36, verius est in Romana editione pro uherius.
(93) El ipsa. Clare apparet, rescribendum esse Apparet nunc falsissimam esse correctionem Lucae
ipsa et. Heum. Holstenii, qui, in Epislola de verubus Dianx Ephe-
(94) Et semiviri. Qui, quaeso, semiviri, praeler six Romae primum an. 1688 edita, et in Aclis Eru-
Gallos, Cybelem sni corporis suppticio colcbant? ditorum recensita, supplem. i, pag. "50, postea jue
Nulli. Omnino legendum Galli eam semiviri, de-
: in tom. VII Antiquitatum Grxcarum. Gronoviano
leta conjunctione.quaminvexit librariorum stultitia recuso, rescribendum judicabal veruhus: quod qui-
Davis. —
Quid, si Minucius l[ji(iaTtxcu<; conjunctio- dem eliam in editione Romana reperio. Rejicit vero
nem illam addiderit? fn hanc nimirum senten- et Duvisius hancce correctionem, quae tamen se
tiam Galli usque adeo Cybelen colunt, ut etiam
: probarat Jac. Gronovio. Heu.m. Hujus explica- —
semiviri, sui corporis supplicio eam colant. tionis auctor primus non est Heumannus, sed J.
(95) Et dedecora. Recte ita rescriptum pro ms. Tristanus, teste Luca Holstenio, cujus Epistolamde
et decora. Heum. Heraldus scriptum arbitratur lu- Verubus Dtanx calci hujus libri subjeci. Lindn. —
dibria dedecora. Lindner. Vid. eamdem epist. in hoc tomo, paulo infra, post
(96) Qiiasi ut aversvs. Ita est in cod. mss. et ita D. Nic. Le Nourry dissertationem, col. 36o. Edd.
ediderunt ea verba Heraldus, Rigaltius, Davisius, (98) Rarbaius locatur. Yerhum /oca^^r tollendum
Gronovius, qui posterior tainen inesse iis vitii esse judical Heum., sed coramodius retinetur. Est
aliquid suspicatur, legendumque quasi ulraiersus enim pro coraposito collare, quod habet Phaedrus
incedat. Sed eam correctionem probare non pos- in Epilogo lib. ii yEsopo ingentem slutuam posuere :

snm, utut eam defendat vir doctissimus in t«<-//7;?-. £| Attici, .'tervumque collocaruntseternainbasi.Liyu^^ER
" '" "'
{99) Tunc gerit futmina. Offendebat Grnnovium
'^'~
Clerici, pag. 47. Neque vcro magis placet
Malevola
' '
'
'

Ursini Woveri ct Elmenhorati conjectura, quasi et particula tiinc ; quae tamen neminera hoc loco ma-
aversus. Cod. ms. lectionem, unice veram, tuelur gis ofTendere debet, quara tum apud Ciceronem
Plauti locus Mercat. i, 1, 90: Servum una miltit, pro lege Manilia cap. 6 Cum venit calamitas, lutn :

qui olim a puero parvulo mihi pcedagogus fuerat, detrimentum arcipiltir ; et Plautura Fgo tunc adcro :

quasi ut miki foret custos. Nam in his x6 ut TapjX-
x£'. ut t6 quod non raro. Aversus autem idera est
quod a tergo. Livius, xxxiii, 8, quod cxdebantur
aversi. Aur. Victor. Orig. gent. Rom. vi, 2, de Caco,
Evandri servo Recarani hospitis boves surripuit,
: vel qraiias acturi, propria locutione dicebanlur, et
ac, ne qucd esset indicium, avcrsos in spcluncam at-
traxit. Duas trontes Jano dedisse veteres notum
est. Ovid. Fast. i, 89, sqq.
Sitque quod a tergo, sitquj quod aate videt.
cum tui videndi mihi copia erit. Simili.^ redundan-
tia adfuit cap. il, quam e terrx, etc. Lindner.
(1) Non aditur. Sc. a supplicaturis. Supplicatun
enim, inquit Broukhus. ad Tibull. i,593, pag. 104,
adire ad deos. Jupiter enim Feretrius non ider. cr-iL
ut a supplicaturis adiretur, qui honos potius capi-
tolino est habitus, sed ut ei spolia opima, hostibus
devictis, ferrentur. Ra Wow. et Rigal., pro eo quod
in codice est non audilur legunt, sed aliter expli
:
•

Causas cur bifrontem finxerint veteres, allegant cant Wowerus, cum dicit, intra annos paulo mi-
:

Vossius, de Orig. et progr. Idolol. i, 19, et Everh.
Otto, de Tutela Viar. pubt. part.
Gruner. — Addo Lactantium, iii, 24 Quid dicam
de iis nescio qui, cum semel aberraverint, conslanter
in stultitia perseverant, nin quod prudentes el scios
mendacia defendenda suscipere, puto quasi ut inge-
nia sua in malis rebus e.verceant ; ubi conferatur
Bunemannus. Lindner.
(97) Veribus cvstructa alii leg. uberihus ; non
eat hic substautivura (quod ab omnibus est credi-
tura), sed adjectivum, Mammas uberes vocatNoster,
quge multo lacte plenx sunt (quod fortasse ex ma-
gnitudine uberum colligere datur, iicet alias ex
inararaarum magnitudine ad earum ubertalera mi-
nus recte colligitur). Lindner. Sic uber ager apud —
Livium xxix, 25, et xxxiv, 62 uber solum apud ; censet rojicitque Davisius, qui sic deraumconclu-
Tacitum, Hist. v, 6, et Curtiura, vi, 4. In Ms. co-
dice Minucii est veribus, quod facturn esse ex ube-
nus Dxxx, auctore Ftsto, tantum trina opima spolia
i, c. 7, p, 126. Jovi Feretrio .iuspensa ; Rigaltius, cum scribit Jo-
: rem Feretrium ideo non adiri quia spolia opim-i non
Feretrio ferebantur, sed Marti, s/d Quirtno. Jac.
Gronovius, nomen auditur. non vero etiam slatua
vel habitus cernitur. J. F. (ironovius, o/iim^ indui-
tor ; Schefferus, non clauditur, putans templum
ejus, sicut Pacis, semper fuisse apertum, quia et
Feretrins pacera forre credebatur. Withofin? in En-
cseniis Criticis, an. 1741 editis, ro/w aditur ; sed.
hoc comniune illi cura Haramone. Capitolino et
Latiari. Perizonius,pom/)rt aditur; Heumannus, cuni
pompa aditur. Sed et Ca()itoIinum cum porapa adi-
bant. LixDNER. —
Cum Ferelrius, non auditur. Lo-
cus est a variis tentaius Eorum conjecturas re-
dit: Multoquidemfaciliusestredarguerefalsaquam
vera reperire for.«an tamen haud incomraode cor-
:

n'6us(itaenim sajpescribebant librarii, litterasi etu rexerim: Cum Feretrius, non audil. Roman"'' !e. t«;
permutantes) acute conjicU Rigaltius, ideoque ube- ridet Minucins. nnod n t^tnto toniporc i^j.^iiim spu
ribus rescribere non dubitat id quod et Heraldo : lia non tulerant. Galuand.
319 M. MINUCII FELIGIS 320
gius raultos Joves obeam,tot sunt Jovis monstra
(2) A pu«s bello Troico Deos vestros, etsi ludcs facit,
quot nomina. Erigone suspensa de laqueo est, ut tamen in hominum rebus et actibus miscuit hic :

Virgo inter astra, iguata (3) sit. Castores alternis eorum pariacomposuit, sauciavitVenerem, Martem
rnoriuntur, ut vivant : iEsculapius, ut in deum vinxit, vuineravit, fugavil. Jovem aarrat a Briareo
surgat, fulminatur: Hercules, ut hominem exuat, liberatum, ne a diis Cceteris ligaretur ; et Sarpedo-
Henneis [vulg. CEteis] ignibus (4) concroraatur. nem filium, quoniam morti non poterat cripere,
306 CAPUT XXII. cruentis imbribus flevisse ; et toro [impr. loro]
Argumentum. —
Has porro fabulas, ab imperilis ho- Veneris(il) illectum, flagrantius quam in adulteras
minibus primum tratiitas, alit deinceps celebrarunt, soleat, cum Junone uxore concumbere. Alibi Her-
acpoetx potissimum.qui hatid parum veritati sua cules stercora egerit, et Apollo Admeto pecus
auctoritate nocuere ; atque hujusmodi figmeniis ct
mendaciis dulcioribus corrumpunlur ingenta pue- pascit ; Laoraedonti vero muros Neptunus insti-
rorum, qui proinde in iis miseri comenescunt, tuit (12), nec mercedem operis infelix structor ac-
cum alioquin sit veritas obvia, sed rcquirentibus. cipit : illic (13) Jovis fulmen cum ^neae armis in
[xx] Hus fabulas et errores et ab imperitis pa- incude fabricatur, cum ccelum et fulmina (14) et
rentibus discimus (5 et, quod est gravius, ipsis
, fulgura longe ante fuerint quam Jupiter in Creta
studiis et disciplinis elaboramus (6), carrainibus ^ nasceretur, et flammas 308 veri lulminis nec Cy
praecipue poetarum, qui 307 pluriraum quan- clops potuerit imitari, nec ipse Jupiter non vereri.
tum (7) veritati ipsa sua auctoritate (8) nocuere. Quid loquar Martis et Veneris adulterium depre-
[31]EtPIatoideopraeclareHomerum illuminclytum, hensum ?et in Ganymedem (15) Jovis stuprum coelo
laudatum et coronatum (9), de civitate quam in consecratum ? quae omnia in hoc prodita, ut vitiis
sermone (10) instituebat, ejecit. Hic enim prseci- hominum (16) quaedam auctoritas pararetur. His

Variorumnotae.

(2) Et ne longius. Perplacet sententia Heumanni, ipsius unguenlo, impositaque corona lanea. En lau-
qui irrepsisse mullos Joves e margine ait, et ne lon- datum prius poelain, deinde coronatum, tum e civi-
gius ubcam legendum esse monet, ut Cicero, lib. ii, vitate ejectum! Heum.
de Fin. cap. 30, ne longius abeam, quid dicat Epicu- (JO) Sermone. Eleganter sermonem pro Iibro,tra-
rus. Sod nolui quidquam rautare in re adhuc dubia, ctatu, dialogo, seu historia dici probat R. Bent-
in primiscumCiceroc/^ iVa/. Deo/-. lib. III, cap 16, leius ad Horat. iii, Ode 8, v. 5, p. 110. Itera Cicero
Joves plures commemorat et obire terram, pru ; lib. IX, cp. 8 Feci igitur sermonem, inter 7ios habi-
:

perlustrare notum sit. Sic Palkis, apud Virgilium lum in Cumano,cum esset una Pomponius. Lindner.
yEn. lib. X, V. 436 :
(11) Loro Veneris. Sic est in ms. Minucii codice,
non cesto Veneris : pro quo in editione Romana vi-
Corpusqne per ingens
Lumina „ tiose scriptura est toro : quod et edidit Gronovius.
voluit, obitque truci procul omnia visu.
'-'
Heum. — In cod. reg. nitide scriptum est : toro.
(3) Ignila. Ita pro ms. Ignata scnbenles Rigal- Edd.
tium et Heraldum duces secuti sunt editores oranes, (12) Inxtituit. Heusingerus. teste Heum., legit
praeter Gronovium Jacobum,qui signata rescriben- JHS/nu/. Nihil muto, et Burmanni illud usurpo, qui,
dum duxit, invita profecto miiierva critica. lilud cum in Quintil. Instit. 1. i, c. 1, p. 17, variari in
tamen probe vidct, verbum ignata non curn astra, his vocibus videret, Parum relerre,\n(\m\, arbitror,
sed cum virgo conjungi oportere, Clarius utique cum utraque lectio facile probari possit. Alterum
dicere poterat Minucius : Ut inter astra sit virgo fortasse ideo praeferendura, quia sequitur infelix
ignita. Heum. structor. non putaverim. Lindner.
(4) OEtxis ignibus. In ins. Henneis. Dictatum fue- (13) [Vulcanus]. Dele posterius verbum,
Illic
rat, /Etnasis, prave pro OEtxis. Rigalt. quippe non reperlura, sed in editione de-
iu ras.
(5) Discimus. Sic ins. reg., melius quam vulgo, mum Romana. Omiserunt igitur jure id verbi suis
didicimus .UF.RALD.Tueiur e\\am lectionem ms.Lud. in editionibu3Rigaltius,Davisius, Gronovius.HEUM.
Carrio Emendat. lib. ii, cap. 18. Heum.
; (14) CcF.lum et fulmina. Adjecimus copulativara
(6) Elaboramus. Elal>orare est exornare, e.vpolire. particulam ex rass. reg. Herald.
Cicero in Ornt. 8'i Elaborata concinnitas. Heu-
:
(15) In Ganymedetn. Usitalius, in Ganymede, vel
mannus legit corrolwramus. Lindner. deleatur sensus sit quid loquar Ganymedem
in, ut :

{!) Plurimum (/uaKum. Cellarius etplures aliiedi- Jovis st''Hprum, etc. Lindner.
(^evnwi permirum quanium : quod etiara est in edi- (16) Ut vitiis hominum. Ita edidit Heraldus, nihil
tione Pioraana. Sed in ms. est plurimum quantum : D quidquara monens de diversa scriplura. Rigaltiiis
quod recte dcfendit Carrio in modo laudato capite. vere, ut judiciis scripturam esse antiqui exemplaris
Iiifru, cup. 'lO, ilfruin occurrit jilurimum quantum : satis aperlam anirmat. Retinui lectionem Hcraldi,
quod et habet Rornana illa editio. Heum. quam etiam habet Sabaeus, scilicet,
(8) Ipsi sua Cicero de Nat. Deor. i,
auctoritate.
Ouod decuil divos, cur mihi turpc putem ?
16 !S'ec enim 7nulto absurdiora sunt ea qu.v poeta-
:

rum vocibus fusa, ipsa suavitate nocucrunt.FA Nos- inquit aliquis verbis Ovidii, .Amor. ii, 8. Haec —
ter, inlra His atque liujusmodi figmentis et menda-
: antiqui cxeraplaris scriptura probatur Rigallio.
ciis ({ulcioribus corrumpuntur ingenia puerorum. Vide Etenim, inquit, depravato judicio, hominibus male
annon lependum sit ipsa sua .suavitate. Lindner.
: judicintibus, quie loguntur a diis vitia perpeti'ata,
(9) Laudalum et coronalum. Minucius brevi coin- pro virtutibus h.abontur. At Gclenius et Celiarius
f)en(i:o rclulit qu.T! longiori hoc sermone dixit Plato edidere, ut vitiis homiiiuin. P(iu\o propius accedens
ib. iir, de Hep. .Sz quis in urbr. nostrn volueril
: ad ms. vestigia Davisius, legendum putat uti vitiis
poemala sua oslentare, venerabimur quidcm ipsum liom Salis bene. Minus enim placet altcra viri eru-
ut .'iarrum. admirabilem et jucundum ; dicrmus au- diti conjectura, legentis in sccunda editione, ut //a-
tem »11)1 c.s.^^e fas ut cjusmodi homo sit in rep.nostra; giliis hominum quxdam aucloritas pararetur. Gal-
emillemusquc eum aliam in urbem, effuso in capnt LAND.
321 OCTAVIUS. 322
atquehujusmodi figmentisetmendaciis dulcioribus A [empr. etjcoeli filius,quod apudltalos (24)esset igno-
corrumpuntur (17) ingenia puerorum, et, his- tis parentibu3,proditus; ut in hodiernum inopinato
dem (18)fabulis inhaerentibus(l9),ad usque summae visos (25) ccelo missos ; iguobiles et ignotos, terraa
aetatisrobur adolescunt, ct in iisdem opinionibus filios nominamus. Ejus filius Jupiter Cretae,excluso
miseri consenescunt, cum sit veritas obvia, sed parente, regnavit, illic obiit, illic filios habuit;
requirentibus.Saturnum enim [32] principem hujus adhuc antrum (26) Jovis visitur, et sepulcrum
generis, et examinis (20) omnes scriptores vetusta- ejus ostenditur, et ipsis sacris suis humanitatis ar-
tis, Graeci Ronianique, hominem prodiderunt. Scit guitur.
hoc Nepos et Cassius in historia, et Thallus ac CaPUT XXIII.
Diodorus hocloquuntur. Is itaque Saturnus, Greta Argumentum. — Quamvis ethnici reges suos mortales
profugus, Italiam, metu filii saevientis, accesserat, agnoscant,illos tamen deos fingunt,vel ipsis invitis
non ad fidem numinis, sed ad honorem emeritx
et,Jani (21) susceptus hospitio, rudes illos homi-
potestatis. Atqui verus Deus neque ortum habet
nes et agrestes multa docuit, ut grseculus et poli- neque occasum. Deorum deinde imayines ct simu-
tus, htteras imprimere (22), nummos signare, 309 lacra Octavius exagitat.
inslrumenta conficere. Itaque latebram suam, quod Otiosum est ire per singulos et totam seriem ge-
tuto latuisset, vocari maluit Latium, et urbem Sa-
^ neris 310 istius explicare, cum in primis paren-
turniam dedit de suo (23) nomine.et JaniculumJa- tibus probata mortalitas in caeteros ipso ordine
nus ad memoriam uterque posteritatis reliquerunt. successionis influxerit : nisi forte post mortem deos
Homo igitur utique qui fugit,homo utique qui latuit fingitis, et, pejerante (27) Proculo, deus Romulus,
et paier hominis,et natus ex homine :terrae enim vel et Juba (28), Mauris volentibus, deus est, et divi

Variorum notse.

Corrumpuntur. Systema gentilismi perquam

(17) unura absitnecesse est. Si posterius deleas, verba
accommodatum esse corrumpendis moribus, docet sic fluunt urbem Saturniam dedit de suo nomine, ut
:

Baelius Diclion. sub voce Jupiter, lit. D. L-.ndner.
(18) Hisdem. In ms est hisdem ; illud tamon va-
let, iisdem. Videatur Bunem. ad Lactant. de Mort.
Persec. xxni. Lindner.
(19) Inhxrentibus. Sc. in animo. Neque male le-
gereinus inhaerentes. Supra cap.l,^uo Cxcilium su-
Janiculum Jaiius..\d memoriam uterque posteritatis.
Posterior tamen ratio, qua dedit abest, plures sub-
scriptores nacta est. Lindner.
(24) Quod upud Italos. Non item apud Cretenses.
Esse ignotis parentibus, est, ignotos parentes habere.
Heum, non dnbitnt hanc esse veram scripturam :

pentitiosis vanitalibus ctiam nunc inhxrentem. La-
ctantius i, 1 Multi enim superstitionibus vanis per-
: (25) Inopinato visos. Barlhius ad Statii Theb. x,
iinaciter inhaerentes. Lindner.
(20) E.vaminis. Examen, pro multitudine, grege,
Pacatus, Plinius aliique dixerunt. Sic eliam in loco
huic congruo Tertullianus, Apolog. cap. 10: Satis
jam de Saturno, licet paucis. Etiam Jovem ostende-
ynus tam hominem quam ex homine, et deinceps to-
tum gencris ipsius examen tam mortalc quam seminis
suipater. Et hunc locum Miaucius ob oculos ha-
buisse videtur. Lindner.
(21) Et, Jaai. Hasc est verissima leclio e ms. reg.
Antea, etiam susceptus hospilio. Hgrald.
(22) Litleras imprimere. Gf. Gyprian. de Idol.
Vanitate, cap. 2. Et hinc ariolatus est Pomponius
Laet. natam esse in Italia ajvo Saturnio, typogra-
phicain artem, cui acriter oppugnavit Peutinger
Serm. conv. de Germ, mirand. Videsis interea Tul-
lium h«c lib. ii, de I^at. Deorum, 37, Balbo dispu-
tante, disserentem :.... Cur non idem putet, si in-
numerabiles unius et viginti formae litlerarum vel
aurex vel quales libet, aliquo conjiciantur, posse ex
his in terram excussis annales Eunii. ut deinceps legi
possint effici : quod nescio anne in uno quidem versu
posset tantum valere foriuna. Imo ante oevum Sa-
turnium, si fides doctiss. viro Grotesend, jam in
Oriente, Babylonicis tegulis testantibus, exstabat
vera ars caracteres ex typis ajneis imprimendi. Cf.
Lambinet, Orig. de 1'lmpr., tom. 1, p. 3.59. Prosper
qucd apud Italos csscnt ignoti parentes eju^. Lindner.
752, quia inopinato visi etiam terrae filii vel terra
editi dicerentur, lacunam inesse his statuit quo-
C rumdam, quibus expressis oppositio aptior esset
inter inopinato visos et ignobiles ignolosque. Sed
ita distinxisse auctcr videtur,ut prioribus speciatim
intelligat homiues aliqua in parte claros aut prae-
slantes, posterioribus tales, qui, cum obscuro sunt
ortu, tum faclis virtutibusve se non adeo illustrant.
Sic autem cepisse etiam Lactantius videtur, i, 11.
Et tcrrx (iliorum appellatio plerumque hominibus
vilioribus accomaiodatur. Wupk.
(26) .4 dhuc antrum. Lege illic adhuc antrum.UEVM.
(27) Et pejerante. Non incommode rescribi vole-
bat Meursius ut pejcranfe... At, cum correctio haec
non sit necessaria, ei non subscribo. In editione
liornana est et peierante : qaod forsan scriptura
pro et perjurantc. Vide quod ad Lactanlii de Ira,
cap. 16, scripsi. Heum. —
Cyprianus, 2, 5 habet
pejerante. Lindner.
(28) Et Juba. Numidiae an Mauritaniae rex fuerit,
dubitant. Cellarius Numidiae regera fuisse probatex
n Uione, qui simul testatur tempore civilis Pom-
peiani belli divisum Mauritaniee regnum fuisse,
Boccho in citeriore, Bogude in ulteriore regnante.
Interim Lucanus, iv, 672, ejus regnum ad Gadila-
num mare extendit. Sed detur hoc fuisse licentiae
poeticce at vero expressis verbis Maurilanise rex
;

Marchand, Ilist. de 1'lmpr., pag. 3-5. Porthmann, vocalur a Floro, iv, 2 et Eutropio, vi, 18. Taci-
;

Essai sur 1'lmpr., Cicer., ed. Leclerc, t. XXV, tus item Annal. lib. iv, cap. 5 Jubam, inquit, :

p. 328. Edd. Mauros ex dono P. R. accepisse. Idem Histor., lib.

(23) Et urbem Saturniam dedit de suo. Sic est in
ms. Fulv. Ursinus primus edidit urbem Satur-
: vocabulo, insigne regis et Jubx nomen, u-mrpasse.
niam de suo nomine, omissa voce deiil. In quihus-
dam editum est : urbem Saturniam dedit suo no-
mine, omisso de. Arntzeuius ab Aurel. Victor., pro
dedit, legendum condidit putabat. Sed docuit Bar-
rhius ad Stat.iii, Theb. 16, dare pro condere accipi
solere, ut adeo mutatione opus non sit. Adsunt
bic duo verba, dedit et reliquerunt, ex quibus
II, 58, famam ait fuisse Albinum, spreto procurutoris
Erat autem Albinus procurator. Mauritaniae. Quod
vero Celiarius addit, vero non esse simile Jubam,
ad Thapsum a Caesare victum et.desperatis rebus,
sibi manus inferentem, a suis facile consecratum
fuisse, id nihil, quantum ego video, difficultalis
habet, quia Mauri omncs suos sine discrimine re-
ges pro diis habebant, quocunque raortis genere
323 M. MINUCII FELICIS 324
qui conpocrantar,non ad finem numi-
csBteri regea, A nec aer caperet, nec terra gestaret unde mani- :

nis, sed ad honorem emeritse potestatis. Invitis tiis festura est homines illos fuisse quos et natos legi-
[33] denique iioc nomen ascribitur
optant in : mus et mortuos scimus. Quis ergo dubitat horum
homine perseverare (29) fieri se deos metuunt, etsi; 311 imagines consecratas vulgus orare et publice
jam senes (30), oolunt. Ergo nec de morluis dii colere ? dum opinio et niens imperitorum artis con-

sunt, quoniam Deus mori non pos3et[t/n/jr. potest] ;

cinniLate decipitur, auri fulgore praestringitur (33),

nec de natis.quoniam moritur omne quod nascitur. argenti nitore et candore eboris hebetatur. Quod

Divinum autem id est quod nec ortum habet nec si animum quis inducat tormentis quibus (34)
in

occasum. Cur enim, si nati sunt, non hodieque et quibus machinis simulacrum omne formetur,
nascuntur? nisi lortejara Jupiter senuit et partus erubescet limere se materiem (35) ab artifice, ut

in Junone defecit (31),etMinuerva

canuit antequam dum faceret, illusam. Deus enim ligneus, rogi

peperit. An ideo cessavil ista generatio, quoniam fortasse vel infelicis stipitis portio, suspenditur,

nulla hujusmodi fabulis prsbetur assensio? Caete- caeditur, dolatur, runcinatur ; et deus aureus (36),
rum, si dii creare possent, iuterire non pos- de immundo vasoulo saepius, ut factum ^gyptio
sent plures totis [impr. natis] hominibus
(32) ;
regi (37), conflaLur, tunditur malleis et incudi-

deos haberemus, ut jam eos nec ccelum contineret, bus (3S) figuratur ; et lapideus casditur, scalpitur

Yariorum notee.
perierunt. Et fortasse hunc proG caeteris clcgit, quo B lib. u, cap. 6 .Ilorurn pulchritudo ac nilor prjestrin-
absurditasejus consecrationis magis pateret. Lind- git oculos. Nonius Marcellus, pag.
695, prxstrin-
gere obtenehrare. Plantus milite Glor.:
NER. „
homiue persevcrare. Heumannus
,

(29) Optant in Prajstriugat oculorum aciem in acie hostibus.

rescribit, oplant homuies
perseoerari. Ego nihil Locus exsLaL act. i, scen. i, 4, ubi vir eruditus
muto. Nolae sunt locutiones hominem induere et non inodo eumdem errorem in notis repetiit, sed
exiiere i. e. humanam natuiam : de quibus vid.
et perperam edidit prxst^nnguat aciem, quod sane
10. Et ipse Paiiius, Co-
bunem. ad Laclant. iv, /
perquam est temerarium, cum Ciceronem, Livium
rinth., xv, 53 AeT T^P xo cfQapxiv -uoOto £v6'^<Ta-
:
aliosque non aliter locutos esse consLet prffiter- ;

cjOai acpeaoatav
, xat xo evr^xov xouxo £v6j(Taa9at quain quod illumversum iLa etiam laudeL Apuleius
aBavaa^av.LacLant. IV, 26: Ul appareret etiam in de Deo Socrat. p. 77, ed. Lugd. Davis. Gonfera- —
homine illum Ergo, optant in homine
essc coeleslem. tur etiam Bunem. ad l.actant. u, 6. Lindner.
persecerare, est, optant diutius
manere homines.
(33) Tormentis quibus Lege tornis quibus ; nam
vox tormentum notat \o machinam bellicam. 2°
jam senes. J. Meursius correxit etsi
(30)" Et, si supplicium et cruciatum, 3" funem tensum. Prior
iam Non sunl ergo, etc. Sed nihil opus est
senes. ille significatus plane huc non quadrat alter qui- ;

si quod, duabus voculis

ut quidquam muLemus, n dem posset quodammodo applicari, si eo sensu
sit, etsi jam senes,
in unam compactis, legendum
nolunt; quo modo locus liet mteger.
Davis. — accipias ut simulacra c^-dendo, dolando, runci-
nando, dolorem pati existimentur sic etiam ter- ;

Lego el, etsi jam senes. IIeu.m.

: C tius ille, cum funibus simulacrum suspenditur,
.

defecit. Quod eo magis

(31) Et partus in Junone quod lamen uncis immissis facLum potius credo.
mirum videri poLerat,cum mysterium habuit reno-
Sed tornus est instrumentum fabrile quod, auctore
quotannis virginitatem, lavando se in Gana- Plinio vu, Theodorus Samius invenit. Lindner.
vandi 56,
tho Peloponnesi flumine. 1'ausanias, Pelopones.,
afflalu aurae,
— Linduerus legere viilt, tornis quibus ; sensui
iib'n extremo, atquc eliam parlim autem loci et contextui tormentum illud aptius vi-
nartim tacLu floris eLlacLuca; esu concepit.LiNDNER. detur et commodius. Rusv^^um.
'"•
Si dii creare pussent. Sic recte
ms., licet
(32) (35) Timere se materiem. ILa edidimus, ms. reg.
visum Jiic. Onzelio, cui placct crcari. Scd
.

aliler aucLoritaLem secuti. Legebalur autea. Erubescet

vir bonus in animum
- non revocavit huic verbo • temere sc materiei, ut deum faceret illusum ; nullo
,, _ ,
Lheologia^que. ut
Qianendi signilicaLionem messe ;
sensu. Quse auLem hoc loco disseruntur a Minucio,
ex mhilo
opinor quam criticaj peritior crcalionem ea omnia explicata snnt ad Tertulliani Apolog.
Ovidius, Metam., lib. vii, OGG
statim som
:
^tatim'somniavit. IJerald.
Simul cL Pallante creati (30) A.ureus. Edit. Rom. male, Deus cereus vel
CoQveniunt. argenteus. Heuald. —
Rescribit aureus, sed haesi-
tanter, Gatalierus in Cinni sui lib. u, cap. 19, pag.
Et iib. xiu, 22 :

371. GonlidenLius iLa emendasset si in Minucii cap.

Nobililate potens esseoi
Talamone creatus.
24, logissset, in auro et wgento (e quo dii sunt ficti)
Lucretius, lib. i, 734. conserratam (ab ethnicis) esse avuritiam. Recte
Ut vix humana videatur stirpe
crealus. J) idem monet sxpius hic csse corrigendum.cum non
saepius sed semel id fecerit rex ille yiigyptius. Ita-
Ac iterum, lib. v, 1012.
que pro sitpius, vel legimus, vel .'icimus, scripsisse
Prolemque ex se viJert.' cieatam.
pulat Minucium. Mihi in promptu est correctio
creandis liberis facilior, idenque
verisimilior, Scilicet, adhibita
Lactant.,Ept.sr,cap. 5: Libido....
possunt co^ngeri, sed verborum trajectione sic scribo, de immundo vu-
Piura exempla facile
serviat.
"rei nolae
"
non immorabor. Uavis.
"'
Gonloratur
"
— sculo s;epius, ut fuclum jEgyptio regi. Video nunc
i, 10: Si creavit li- ctiam Jac. Grouovio ita rescribeiiduin videri. IIeum.
cliam Burinannus ad rhoedr.
Max. (37) De inimutido vasculo, ut sivpius factum jEgg-
beros: et Torrenius, cum
alus ad Valer. vii,

creandorum tiberorum causa conjugium Minucius ad Amasidis facinus

ptio reqi. respicit,
7, quia non
quod narrat Ilcrodjtus lib. u, cap. 172, et ex eo
inlercesscrat. Lindnek.
LucrcLu Alhcn;it,'oras Lcgat. pro Chr., cap. 23. Alitcr hunc
m) Pnestrinuitur. Dion. LambiQUS, ad
prxstingui- locum dislinnuit Golclcrius ad Gloment. Ilom. x,
lib ui Dan' ill, scribit auri (ulijore
pag. 23i, ait, cap. H aiiter legiL (ialakerus .-idvcrs. miscclt. V\b.
<ur";et'ad lloraliilib. u, Epist. 1,
;

seu pra;stringere u, cap. 10, pag. 371, sed absque causa sontica.
ubicunque leqitur prfcstringere
priBstmguere. Davis.
ocuios 5CM aciemoculorum,/(J!/c«(/um
Lactantius, (38) El incudibus. Scribo et in incudibus. Meurs,
Bea liu^c scntcntia nimis csL diclutoria.
 325 OCTAVIUS. 326
et ab impurato [34] (39) homine l?evigatur ; nec sem- A naturaliter (43) judicant ? Mures, hirundines,
tit 8uae nativitatis injuriam, ita ut 319 nec postea milvi, non sentire 313 eos sciunt, norunt (44);
de vestra veneratione culturam : nisi fortenondum inculcant (45), insident ac, nisi abigatis, in ipso ;

deus saxum est (40), vel lignum, vel argentum. dei vestri ore nidificant. Araneae vero faciem ejus
Quando igitur hic nascitur? ecce fundilur, fabri- intexunt, et de ipso capite sua fila suspendunt
catur, sculpitur : nondum deus
est; ecce plumba- vo3 tergitis, mundatis, eraditis, etillos quos facitis,
adhuc deus est ecce
tur, construitur, erigitur: nec ; protegitis et timetis (46). Dum unusquisque ve-
ornatur, consecratur, oralur tunc postremo deus
: strum non co^itat prius se dcbere Deum nosse
est cum homo illum voluit (41 et dedicavit. quam colere ;
dum inconsulte gestiunt parentibua

CAPUT XXIV. obedire , dum fieri malum alieni erroris accessio,

— Breviinsuper inductione demonstrai quam sibi credere dum nihil ex his quoe timent
Argumentum. ;

quanlum in celebrandis quorumdam deorum my- 314 norunt: sic in auro et argento avaritia con-
steriis riUiculi, obsceni crudelesque ritus obserua- secrata est (47); sic statuarum inaniura consignala
rentur. forma sic nata Romana superstitio. Quorum
\ ; ri-

Quanta vero (42) de diis vestris animalia muta tus (48) si percenseas, ridendaquam multa, muita

Variorum notse.

Impurato. Recte ms. ita, non imperito, quod

(39) B insullant (h. e. crebro insiliunt) ad hirundines :
editio Romana babet, ct hiuc plures aliffi. Locd insident ad milvos. Cffiterum totus hic locus Tta
Plauti quibus idem verbum occurrit, exhibet Pa- mihi vidbtur interpungendus ac legendus Quanto :

reus in Lexvo crilico. Minuciano vero loco huic verius de diis vestris animalia muta judicant ! J/w-
simillimum Justini martyris produxit ad bunc lo- res, hirundines, milvi {nam non sentire eos sciunt)
cum Elmenhorstius, aliuin Origenis Heraldus.HEUM. rodunt, insuUant, insident. Heum. Non puto hac —
(40) Nondum
deus saxum est. In hisce verbis non parenthesi opiis esse in dictione concisa, quce sic
modo nullum esse acumen, sed ne sensum qui- est supplenda: quia non senlire eos sciunt, ideo
dem, ait Davisius, nisi, divisa vocula, legas Nisi : rodunt, etc. Ilte particulce subaudiuntur in tali ver-
forte non, dum deus, saxum est. Non opus. Sensus borura nexu, non ponuntur. Gronovius, xb norunt
est :Nisi forte sa.vum, vel lignum, vel arycnlum defendens, ineplum esse ait illud rodunt, cum om-
nondum deus est, scilicet materia saxi, ligni vel ar- nes lexicographi uno ore afllrment proprium mu-
genti rudis atquo inelaborcita, nondum est deus, rium esse, qui aliquid atterunt, et in illts qua?
quod assumit Noster hypothetice. Inde pergit funduntur plnmbRnturqiic, fa'sum. An vero et
Quando igitur hic nascitur? hoc est, quando igilur fulsum in illis qu;e e ligno cxduntur, fabricanlur,
saxum, vel lignum, vel argcntum, fil deus? Li-sd^er. scalpuntur ? Lindner.
(41) Cum homo itlum voluit. Hanc lectionem (45) Inculcant. Calcanl. conculcanl. Tertullianus
rite doctissiir.i Rigaltius et Heraldus ex ms. vindi- de Pccnit. cap. 7 : Formidant videri inculcare, quod
caverunt, quap fruslra conjecturis illuditur, jani ab consecuti stint. Idem ad 2\at. lib. i, cap. 10: Quos
prima editione. Nam voluit est Minucii, ut contra Q Lares et Penates domestica consecralione pcrhibelis,
dixit, 7«ot pcr diemnegamus, nolumus ; sic in natali domestica ticenlia inculcalis. Non igitur necessaria
meo versutiam nolo non credo. Nonne habet ex Ci- est Woweri et Ceil irii conjectura, quibus arridet
ceronis placilissimo libro ii de Orat. cap. 6, id insultaut. Davis.
prajbeutis ex Luciiio, Lxlium Decimum volo, quod (46) Protegiiis et timeiis. Hoc est, et tamen time-
ille in suo argumento et ante et post intelligit pro tis. Infra, cup. 26 Regulus auguria : servavit et
arbitratu. Gronov. —
Antea iegebatur ille voluit, captus est 28 Vos cafjila vervecum et immolatis
; :

ut edidit Ceilar. Corrigit cum homo illum vovit, et colitis ; 35 Vos adullcria prohibelis et facitis.
:

Meurs. cum homo illum quem Deum csse voluitel

; Lactant. iv, 2 Nusquam snpie/diam comprefiende-
:

dedicavit, Heum. Lindner. —

Cum homo illum vo-
luit. Nempe esse Deum, inquit Rigaltius, sanam
esse ms. lectionem contendens. Cellarius, cum
homo ille voluit, Meursius roi';7. Divisius aiitem co-
luit : quae quidem vox, eo judice, huic loco bene
convenit, sive proletariam adorand), sive minus
vulgarem ornandi significationem recipias. Gal-
LAND
(42) Quanta verius. In ms. est quanta vero, pro
i\MQ qiuinio verius, primus rescripsit Fulv. Ursinus.
LlNDNFR.
(43) Naturaliter. Non est glossema, sed
care voluit Noster hoc adverbio, animalia, natura
duce, multo verius de diis judicare quam gentiles,
runt, et alicubi esse illam neccsse est. Adeoque non
erat cur Wopkenius legeret et illos quos faciiis et
quidem sensus ita satis com-
protegilis, timetis. Est
nriodus, prioritamen, qui ex lectione recepta effi-
citur, non modo non anteferendus, sed ne cequi-
parandus quidem. Absurdum quidem est ea timere
qux feceris, ut loquar cum Lactantio, Epilome xxv,
5: poterat tamen id aliquo modo ferri, modo de-
sinerent, postquam facti sunt, esse in tutela homi-
num. Jam vero, cum dii continua hominum protec-
Tv tione egeant, eosdem timeri ecquis ferat ? Interim
signifi- Gentes tam vanae sunt, ut deos quos fecerunt, pi-o-
tegant, et nihilominus timeant. Lindner.
^(47) Sic in auro. . consecrata est. Infra. cap.
. .

rationis usu pollentes. Lindner. 25, dixit Noster sacritegiinn consecrare, ut notavit
(44) Sciunt, norunt. Sic recte ms. ac ita distin- Nic. Rigaltius; at, ad mentem Feiicisexplicandum,
gucndura ut fecimus non est enim opiis ut Wo-
; apprime faciunt verba Lactantii lib. ii, cap. 6:
Nverum, Ouzelium, Gellarium aliosque sequamur, Imaginum putchritudo ac nitor prgesiringit oculos,
quibus placet sciunt, rodunt. Viri eruditi memores nec ullam religionem piUanl, ubicumque iila non ful-
esse debuerunt auvcovjfia a scriptoribus Africia serinl. Itaque suh obtentu deorum avaritia et cupi-
frequenter conjungi. Arnobius, lib. iii, pag. 106 : ditas colilur. Davis.
Honestius quam vos multo de sui nominis dignitate (48) Quorum ritus. Subaudi Romanorum. Vide-
existimare, credere. Et pag. 100: Quantas, inquam, batur sibi scilicet Minucius non Romana super.<ti-
irarum flammas snffunderent, excitarcnl. Plura con- tio,sed Romanorum supcrstitio, scripsisse quod
gessimus ad hujus Hbri cap. 11. Davis. Norunl — acute obsorvavit Jac. GFonovius. Equidem de liac
:

recto rpscripsit Wowerus, eumqiie secuti Ouzelins prudentia criticorum, ut scilicet non corrignnt ea
et Gellarius. Nimirum rodunt ad mures pertinet quse ipsimet auctores peccarunt meuiOfi» vitio,
 3^27 M. MINUCII FELICIS 328
etiam (49) miseranda sunt. Nudi cruda hieme dis- A.gitiumest: alia sacra coronat univira (59), alia
currunt (50); alii incedunt pileati, scuta vetera multivira, et magna religione conquiritur quae
circumferunt, pelles caedunt (51) mendicantes (52), plura possit adulteria numerare. Quid ? qui san-
vicantes (53) deos dicunt.Quaedam fana semel anno guine suo libat (60) et vulneribus suis supplicat,
adire ^54) permittunt, quaedam in totum netas vi- non profanus (61) melius esset, quam sic religiosus?
sere(55); est quo viro non licet (56), nonnulla 315 aut cui exta sunt obscena demessa (62), quomodo
absque [35] feminis sacra (57) sunt etiam servo ; Deum violat (63), qui hoc modo placat, cum, si
quibusdam caeremoniis interesse (58) piaculare fla- eunuchos Deus vellet, posset procreare, non fa-

Variorum notae
satis dixi in meo de Arte Critica libello, an. 1712 LAR. — Ita edidit Heraldus, nihil quidquam mo-
edito, §§ 40-43. Heum. —
Sic cap. 25, nimirum nens de diversa scriptura exemplaris. Rigaltius
insignis et nobis judicia Romana auspicata est. Nonnevero testatur scriptum ebse Est, quo viro non li- :

in ortu suo et scelere collecti (oc. Romani) illi justi.

cet. Qaee lectio, si est vera, explicanda utique ut
LlNDNER. jubot Wopkenius, qui contra Davisium, (jui conji-
(49) Hidenda quam niulta, [multa] etiam. Nihil ciebat tst quo viro ire non licet, disputans, to :

opus cum Heumanno legamus quam muUa etiam visere a-o xotvou subaudit, quia non tantum viscre
miseranda sunt ! Gonf. quae notavimus supra cap. locum, sed etiam visere ad locum dicunt Latini.
4. LlNDNER. Plautus in Casina iii, 4 Viso huc, amator si a foro :

(50) Discurrunt. Ego vero facile agnoscebam sic B rediit domum ; in Rud. v, 1 illam visam Mc in Ve-
fuisse scriptum discurrunt alii : alii incedunt.
; neris fanum. Lucretius ii, 360, et crebra revisit ad
Heum. stalnilum. Phira Juretus ad Symmach. iv, epist.
(51) Pelles cxdunt. Hasc sede sua mota, et ante 52, et Heinsius ad Ovidii Amor. ii, 2. Lindner.
tres priores voculas coUocanda censent J.Wow. (57) Absque feminis sacra. Herculis scilicet. Gel-
ac Ghr. Gellarius, ut de Lupercis intelligantur. lius 1. XI, c. 6; Mulieres Herculaneo sacrificio abs-
At. Gl. Guperus reponit peltas ; Sleph. autem Mo- finent. Causam affert Macrobius Saturn. i, cap. 12,
nachius not. ad Polycarpi epist., tom. II Var. Celi.ar.
Sacr., pag. 366, rescribit pettes, sub quo nomine (58) Servo quibusdam cgeremoniis interesse. Caere-
cymbala possint comprehendi. Verum, ut recte moniis sacrorum Herculis, cujus rei neglectionem
vidit Fr. Ad. Lampius in addendis ad opus de Cym- in Appio et Potiriis punitam tradunt Livius, ix, cap.
balis vctt lib. iii, cap. 14, rcpudianda non est 29, et Val. Maximus, lib. i, cap. -1, num. 17.
vulgata lectio, U3im pelies sunt tympana e pellibus (59) Sacra coronat univira. Tertullianus de Mo-
confpcta. Davis. —
Phaedrus, lib. iii, 20, 7, de nogam. cap. 17 Fortunx muliebri coronam non
:

Gallis, Cybeles sacerdolibus Detracta pelle asini,

: imponit, nisi univira, sicut nec Matri Matutas.
sibi fecerunt tympana. Hoc praeterea observo, intor Cell.
pelles elcsedunt interjiciendum esse alii. Triaenim (60) Qui sanguine suo libat. Ex libero ingenio ci-
sacerdotum genera exhibet Minucius, Lupercos, tavit haec verba Dongtaeus Analert. Sacr. parte i
Salios (quorum ancilia vocat scuta vetera) et Gal- exc. 102 Qui sanguine suo litat et vulneribus stip-
:

los. Jam igitur, ita Minucio fluxerit oratio, neces- plicat, profanus forle melius esset quam sic religio-
Q
se est Nudi cruda fiieme discurrunt alii ; alii in-
: sus. Lindner.
cedunt pileati et scula vefera circumferunt : pelles (61) Non p7-ofanus. Non positum est pro nonne
alii ixdunt el mendicanles vicalim deos ducunt. cujus generis exempla multa collegit Gronovius ad
Nec illud non monendum, mendicantcs non esse Sen. 111, de Ira, cap. 33, ad epist. 58 ad Quxst.
nominativuin, sed accusativum, et ad deos peiti- Nat. I. IV, Prxjat. Lindner.
nere. Persuadcbit id, credo, TertuUianus, qui in (62) .\ul cui exta sunt obscena demessa. Haec est
Apologelici sui cap. 42, ita fatur JSon suffi.cimus et iectio Rom. edit. et ms. reg. Unde Gelenius efficit
:

hominibus et diis vcslris mendicantibus opem ferre.
Heum.
(52) Mendicantes vicatim. Mendum hic latere cre-
dit Jac. Gronovius in exitu praefationis sua:i ad
Minucium Felicem au. 1709 editae. Verum omnino
sanissimus est hic locus, nec vereor ne quisquain
alius aliter sit exislimaturus. Heum.
testa. Et sane testa Samia Gallos genitalia sibi ex-
secuisse quidam Iradiderunt. (Loca produxit Ra-
mirezius in Pentecontarchi sui cap. 4. Heum.) Scri-
psisse tamen Minucium existimo, aut cuiexsecta sunl
obsccna, demessa : quod Minucii stylum magis sa-
pit. Lactantius enim non testa solum, sed etiam
ferro messcm islam factam indicat lib. v, cap. 9 :

(53) Vicanfcs, eodem sensu ao vicatim, quod Qui viriiia sua feiro mclant; et, qrwd est sccleratius,
vulgo habent impressi. Edd. ut siul religionis antistites. Herald. Putant qui- —
(54) Quxdam fana semel anno adire. In Gereris dam testa corrigendum pro exla. Verum nnn vide-
et Proserpinae fanum apud Arcades feminis xov tur fuisse necessarium h. 1. ut, quomodo exsectio
TcavTa Ejxtv £'.'ffooo; ^^povov, om ni fempore aditus n illla (icret, ostenderclur. Maltem credere t6 cxta
patebat : o\ 8e avSpe; ou 7r)iov i) iraf xata exoc natum ex compendio Mocis exsecla, qua voce quis
exajxov e; ajxo e7'.aTt, Viris qnotannis duntaxat x6 drmessa. quod sequitur, explicaverat, ac pro-
semel. Pausanias Acad. cap. 31. Thebis etiam Din- ptcrca delendum cspp. Nisi forle putomus, cxta
dymenae, quae mater deorum est, sacrarium \x\.a. honeste vooasse virilia. quod exstent, quod Rigal-
ecp' exajxwv exojv •?|fj.£pa x6 Upov OMoi-^tvi voijitJ^ou- lius putabat, quo casu illud obsccna videretur
cTiv, lantum uno quolannis die aperire fas fuit. glossa, nec T(o ^x7a jungondum. Quia tamen alibi
Idem Dxot. cap. 25. Gell. hac notione usurpata e.xta videntur, malo priorem
(.55) In totum [annum] nefas visere. Tale erat sentontiam servaro. Sc.meff. Logit quoquo testa —
Neptuni templum Mantina?, eVjSo; oc avOpojTtoK; Ramirezius in Penlecont. cap. 4, ubi pluribus lo-
0'jxc. iroxl e; atjxo '/^v, ouxe i'/p' ^jji.u)v Itxlv. Pau- cum istum illustrat. Calland.
sanias Acad. cap. 'i. Gellar. [6'.\) Quoniodo Deum
violat. Jac. Perizonius nega-
(56) Quxdam viro non licef. Sacra bonae Deae, tivam particuliim excidisse ralu.s, emcndat Quo- :

(^creris et Veslai, Lacl. lib. iii, cap. 20, spct. 4, modo nou Deum violat, sed hac viri doctissimi
iibi tres divas has conjungit. I)e bona Doa separa- corrcctionc nihil cst opus, si ad scnlontiie (inem
tim Gicero Aj-usp. liesp. cap. 17. De Gerere Cata- adiniiationis nola pingatur. Davis. Et in hac —
rjensi et Enuensi Vcrrin. vi, cap. 45 et 49. Cel- interprelalione acquicscere debebat lleumannus.
329 OGTAVIUS. 330
cere (64)? Quis non intelligat male ganos, et vanae A. rosi, incesli, sicarii, proditores : et ut ipse Romu-
et perditae mentis (65) in isla deaipere, et ipsam lus, imperator et rector, populum suum facinore
crrantium turbam mutua sibi patrocinia praestare? praecelleret, parricidium fecit. [xxi] Haec prima
Hic defensio (66) communis furoris est furentium sunt auspicia religiosae civitatia : Mox alienas virgi-
raultitudo. nes jam desponsatas, jam destinatas, et nonnullas
CAPUT XXV. de 317 matrimonio mulierculas, sine niore (70),
Argumentim. Dehinc — ostendil a Caecilio perperam rapuit, violavit, illusil ; et cura earum parentibua,
jaclitari Romanos qui totius orbis imperio poiiii id est cum aoceris suis (71), bellum miscuit pro- :

fuerint 316 hujusmodi superstilionibus rite obser-

pinquum sanguinera fudit. Quid irreligiosius, quid
vatis.Atqui Homuni in ottu suo et scelere collecli
et tmmunilatis terrore creverunt. Igitur Romani
audacius, quid ipsa sceleris confidentia |^36] tutius?
non ideo tanti quod religiosi, sed quod impune Jam finitimos agro pellere ; civitates proximas ever-
sacrilegi. tere cum templis et altaribus, captos cogere (72);
At tamen (67) ista ipsa auperstitio Ro.uanis dedit, damnis alienis el suis sceleribus adolescere, cum
auxit, tundavit impprium, cum non tam virtute Romulo, regibus caeteris et postremis ducibus (73)
quam religione et piotate pollerent ; nimirum in- disciplina communis est. Ita quidquid Romani te-

signis et nobiiis justilia Romana ab ipsis imperii ~. nent, colunt, possident, audaciae praeda e?t; tem
,. . _r.. :, _i_ _ 1 //?o, »r- • t) _i_ •_ j u:;_ ;j --i j- _. :_ .. u; J
pla omnia de manubiis, id est de ruinis urbium,de
;
nascentis incunabuiis auspicata est (68). Nonne in
ortu suo et scelere collecti, et muniti immanitatis spoliis deorum, de caf;dibus sacerdotum. Hoc insul-
suae terrore creverunt? nam asylo prima plebs tare et illudere esl, victis religionibus servire, et
congregata est : confluxerant (69) perditi, facino- captivas^eas post victorias adorare. Nam adorare

Variorum notae.
non rescribere Quam impie Deum violat, qui hoc
: Sine niore, sine exemplo; quod factum antea non
modo placat Cicero de Amicit. cap. 2
! Quomodo : fuerat, quod inauditum et inusitatum ante : ut
enim, ut alia omittam, mortem filii tulit ! Lindner. contra, Virgil. ^'En. iv, 57 : Lectas de more biden-
(64) Procreare, non faeere. Non posset ante inlinit. teS. RlGALT.
facere, sed aliud vorbum supplendum, v. g. neresse (71) Id est, cum socerts suis. Haec verba glosse-
haberet. Den ascribitur, quod hominilius debebat. matis suspecta habet Joan. Wowerus eamque ob ;

admodum est haec arguraentatio.

Caeterum infirma
Possemus eodem modo argumentari Si viros im-
berbes Deus vellet, posset procrcare, non fucere.
LlNDNER.
(65) Et vange et perditas mentis. Scilicet homines,
quod etiam subaudiendum erat in male sanos. Heu-
causam uncis inclusil Ghr. Cellarius. Minus quidem
: recte, utopinor: boni quippe auctores eodem modo
passim loquuntur. Arnobius, lib. vi. pag. 203:
Deot, relictis sedibus propriis, id est coelo, non recu-
sare nec fuge-e habitacula inire terrena. Julius Fir-
micus de Error. prof. Helig. pag. 1 Quatuor ele- :

mannus emendat male sanas et perditas mentes

: menta esse principia creaturarum nemo est qui du-
ita desipere. Sed desipere in isla est desipientiam bitet, id est ignem, aquam, aerem et terram ; ubi
istis rebus yrodere, ut Latini dicuQt desipere intra voces uliiraas perperam rejecit Joan. Wowerus :

verba. Potest etiam huic verbo inesse signilicatio
praegnans, qualera annoLavit Gronovius esse in
verbo alludere, cap. 3, et explicari desipere et pro-
labi in ista. Lindnkr.
(66) Hic defensio. Non est cnr, vol cura Wop-
kenio legamus sic dejensio, vel cum Heumanno
verba, hic dejensio... muUiludo, ejiciatnus. Verba
enim cohaerent et sunt latina, et sententia aliis
auctoribus satis trita. Lind.
(67) At tamen. Heumannus legit At enim. Ego ni-
hil muto, valet Et tamcn. Infra t; 13 Et tamen
pari enira raore Lactantius Div. Inst., lib. ii,
cap. 12: Empedocles... quatuor elementa constituit,
id est, ignem, aerem, aqiiam et terram. Proletarium
hoc est apud eos qui operam dant ut oratio sit
perspicua, nec ultis ambiguitatibus involuta. Dav.
— Cave assentiaris Wowero, hsBC verba extermi-
nanti pro glossemate. Habent enim et elegantiam
et emphasin quamdara. Euradem in raodum n. 5,
scribit Noster: demanubiis, id est de ruinis urbium.
Sic et cap. 36. Angelos, id est, ministros et nuntios
: Dei Heum. —
Lampridius in Severo, cap. 6 Cum :

ante eos, Deo dispensante, diu regna tenuerunl As- senatus frequens in curiam. hoc esl aedem Concor-
si/ru ,•cap. 20: Ast nonnunqiiam tamen veritalem dige... convenisset. Lindner. —
Verba, id est cum
vel auspicia vel oracula tetigere ; cap. 35: Et ta- soceris suis, ideo hic necessaria sunt, quod iis Ro-
men admonentur hominum doctis.nmorum libris. muli scelus raagis raanifestum redditur. Vim igitur
LlNDNER. orationis auget. Grun.
(68) Auspicata est. l. e. coepit. Sic. § 3, haec Tutius Qui meticulosius agit, minus plerumque
prima sunt auspicin religiosse civitatis. Florus i, I, est tutus, quam qui confidentius, siijuidem talis,
6, uter auspicaretur et, regeret, adhibuere piacula. D justitia causac suae fretus, ita agere creditur. Tutius
Adeoque retinendum contra Heum., qui delere vo- plus dicit quara audaciua. Sic cap. 29: Est eit lu-
lebat. LiNDNER. tius per Jovi^ genium pejerare. Infra, n. 11 Non :

(69) Confluxerunt. Scribo, quo fluxerunt. Meurs. Lindner.

castitas tutior
Sed., ut stylus Nostri in plurimis aliis locis est (72) Captos cogere Florua i, 15, 3 Qua victoria, :

abruptior, sic nihil usitatius quam voculas ibi vel tayitum hominum, tantum agrorum reduetum in po-
illuc hoc modo omitti. Videmus hoc ad ista Velleii tesiatem, ut in utro plus esset nec ipse posset aesti-
II, 51, nihil m mora habuit, quominus (illuc) prove- mare qui vicerut. Heuraannus legit rapta congerere.
niret ; et Justini, vii, 1, urbem Edessam... occu- LlNDNER.
pavit, revocatusque. regni (ihi) sedem statuit. . (73) poslremis ducibus.
Et Lege Posthumis :

Aptius prseterea hic confluendi quam fluendi ver- Wow. —

Merito illud pos^r^T/jtsdisplicuisse Davisio
buin est. Wopk. puto tentanti pos/en'5. Minoretamen rautationeetiam
(70) Sine more rapuit. Alludit ad Virgilianum conjici posset post reges Wopk. Non puto muta- —
illud JEn. VIII, 635 : tionem necessariam esse. Neque enira video cur
omnes, post reges, Romanorum duces postremos
Raptas sine more Sabinae. dicere miaus liceat. Gruner.

Pateol. III. il
331 M. MINUCII FELICIS. 332
quee raanu 318 ceperis, sacrilegium est conse- A. 319 et malse valetudineH : [xxii] sane et Acca
crare, non numina. Toties ergo Romanis impiatum Liirentia (82), et Flora, meretrices propu-
est (74), quoties Iriumphatum ; tot de diis spolia, diosae, inter morbos Romanorum (83)deuset
quot de gentibus et tropaea (75). Igitur Romani non computandffl. Isli scilicet adversus caeteros, qui in
ideo tanti, quod religiosi, sed quod impune sacri- gentibus colebantur,Romanorum imperium protii-
Ifcgi. Neque enim potuerunt in ipsis bellis deos lerunt.Neque enim [37] eos adversum suos hominos
adjutores adversus quos arma rapue-
habere, vel Mars Thracius, vel Jupiter Creticus, vel Juno
runt (76) quos postulaverant (77), detriumpha-
: et nunc Argiva, nunc Samia, nunc Poena nunc ;

to3 colere ccEperunt. Quid autem isti dii pro Roma- [impr. vel] Diana Taurica (84), vel mater Idaea,
nis possunt, qui nihil pro suis adversus eorum vel iEgyptia non numina, sed portenta, juvo-
illa,

arma valuerunt ? Romanorum enim vernaculos runt. Nisi forte apud istos major castitas virginuin
deos novimus Romulus, Picus (7y), Tiberinus, et
: aut religio sanctior sacerdotum cum pene in ;

Consus, et Pilumnus, ac Polumnus (79). Gioacinam piuribus virginibus, et quee (85) inconsultius se
Tatius et invenit et coluit ; Pavorem Hostiiius atque viris miscuissent, Veata sane nesciente (86), sit

Pallorem ; mox
a nescio quo Febris (80) dedicata. incestum vindicatum ; in residuis impunitatem
Heec alumna urbis istius superstitio (81), morbi fecerit non castitas tutior, sed impudicitia felicior.

Variorum notse.

(74) Impiatum Impersonale. Impiare, pol-

est. B rius crediderit Picum fuisse Fauni filium, Sa-
luere. Apuleius lib. i Metam. Cruore humano : turni nepotem, cum locus Virgilii ab ipso citatus
aspersus atgue impiatus. Prudentius Cathemer. vi, aperte testetur Picum Fauno fuisse patrem, non
hymno ante somnum, vers. 35 : filium. Et ipse, in notis ad Prudentit lib. i, in
At qui coiaquinatum Symm. v. 244, scribit Saturni fuisse filium, Fauiii
Vitiis cor impiavit. patrem. Lindner.
(79) Polumnus. In exemplari, Tertullianus lib. ii
Geltarius. — Impiatum,
ut Tert. adv. Gnosticos, ad Nat. Item Voluntatis. Volumnum et Voletam.
victoriatum. et injuriatum. Wower. Ghr. Gella- — Rigalt.
:

—
Malo Pitumnus ac Picuvinus, quam quod
rius edidit a Romanis. Sed nihil opus cap. 23 ; :
Rigaltius substituit, Folumnus. Pilumnus enim ct
Ut faclum yEgyplio regi cap. 27 Quae paulo ante ; :
Picumnus, ut ait Servius ad JEneid. ix, 4, fratrcs
Lindner.
tibi dicta sunt.
fuerunt et dii. Ouzel.
Ne dubites e/delere. Heum.
(75) El tropsea.
(80) Cloacinam... Pavorem... Pallorem... Febri:<.
(76) Arma rapuerunt. Arma corripere pro sumere, De cultu horum veterum Romse nascentis numi-
phrasis Floro usu trita ; videatur Index Freinshe- num cf. egregiam D. Greppo Disquisitionem in no-
mii. LiNDN. ad Octav. Edit. Lugdun., Edd.
tis p. 261-270.
(77) Et quos postulaverant. Et quos post lauream
(81) Hxc alumna urbis istius superstitio. Id estj
detriumphatos etc. Sic eraendari posse censemus,
,
hoec sunt numina alumna Romx urbis. Numina
quod absque ullo sensu legitur in exemplari, et alumna alicujus gentis sunt quae ab ea educata t (

quos postulaverant. Apparent pristinae scripturae enutrita sunt, et opponuntur diis peregrinis, qu
vestigia quod postulaverant, sed abrasa est littera ^ aliquis populus suos fecit, assumpto eorum culia
:

d, et superscripta litterai, ab antiquaetiam mnnu.

ac religione. Heumannus scribit alni3S urbis isliu!^.
RiGALT. —
Sigis. Gelenius, Chr. Cellarius aliique Lindner.
ediderunt^f quos post clademtriumphatos ; sic etiam
(82) Acca Larentia. In editione Romana (et ia
Jac. Ouzelius, nisi quod ille detriumphatos, unde ms.) est Laurentia. Priorem scripturam esse veram
Jac. Perizonius reposuit demum triumphatos ; abs- contendit J. Fr. Gronovius ad Livii i, 4. Heum.
que causa quidem sontica alleram enim vocem
(85) Inter morbos Romanorum. Heumannus re-
:

adbibet Tert., Apoloq., cap. 27. Fulv. aulem Ursi- scribit inler probra Romanorum et deos. Nihil hia :

nus multo propius ad ms. vestigia \e^\i ct quos po-

opus, si interpungas Hxc alumna urbis islius su- :

pulavetxmt ut mihi mea blanditur conjectura pro

;
qua rescribendum censeo, et quod postulaverant
detriumphatis colere cceperunt. Justinus 2, 15
perstitio (Pavor, Pallor, Febris), morbi (scilicet) et
malx valetudines sane ; et (hoc est item) Acca La-
Veluti
rentia et Flora, meretrices propudiosic. Lindner.
—
:

triumphatis Sparlanis, a civibus cxcipitur. Davis.

Suspicor, aliquem e modo aliatis verbishic ascri-
psisse in raargine post viclorium, et inde poslea
lactum esse absurdum illud postulaverant. Jam igi-
tur sic legi oportet et quos trimnphatos, etc. Heum.
:
— Ego hoc verbum accipio de evocatione deorum.
Evocare enim deos, nihil est aliud quam postulare,
ut, deserto populo, a quo adhuc culti essent, ad se ^ vium id propugnare sustinuisse. Lindner.
transirent dii. Lindner. —
Legitur in editione Lu-
gdunensi, ex anonymi cujusdam restitutione Aut
(84) Vel Diana Tuurica Sic edidi cum Sigism.
Gelenio et Chr. Cellario, ac ita rescribendum con-
jecit Jhc. Perizonius, et quidem verissime. Des.
lleraldus, Nic. Rigaltius et Jac. Ouzelius cxcudi
curaverunt nu7ic Diana Taurica, quasi Juno scilicet
eo nominc fuerit insignita. Davis. Tam apertuni —
est mendura et causa raendi, ut mirer Jac. Grono-
Nun^! —
tanien leg. in ms. Edd.
(85) Ut qux. Rescriptura non male pro ms. tt
:

quosprxpostere adjuverunt, qui triumphad coli cce- quae. LlNDNER.

perunt. An felicior D. Cailiau, vcl cum, Fulv. Ur-
(86) Vesta sane nesciente. Quae si dea fuisset, non
sinum secutus, afTerat illud quos populavcrant, debcbat nescire quae in templo suo gererentur, et,
:

vel cum de suo proponat p7'out vouerunt^l^P. Apo-

licet occulta, indicare. Jani vero nunquam per
—
:

slol. t. II, p. 92. 1842), periti dijudiceiit. Edd.
Gronovius veteris codicis lectionem, quod postuta-
verant, haud dubie sinceram existimat. Nempe,
inquit, in principiis belli, volis in Gapitolio nun-
cupatis, ut ex illo contingeret triumphus, etiam
Vestam, seniper pcr homincs tlagitiu earum virgi-
num sunt detecta. Adeoque non erat cur Vestani
consciam vererentur, modo horaines fallcrcnt,quapi
vero lallore tam erat facile, ut loquitur Ovidius iu
loco ab Rigaltio allegato :

sub pollicitatione numinum transferendorum. Alii

aliter. Galland. Vesto) simulacra feruntur
(78) Picus. Nescio quo errore inductus Cella- Virgineas oculis opposuisse manus. Lmo^EB.
333 OGTAVIUS. 334

[xxiii] IJbiautem magisa sacerdolibus, quam inter A diderunt, quod pullorum soleranissimum tripu-
aras et delubra, conducuntur stupra (87) tractan- dium(91)exspectandum non putaveruntPQuidRegu-
tur lenocinia, adulteria meditantur (88)? frequen- lus? nonne auguria servavit,et captus esl? Mancinus
tius deuique in sedituorum cellulis, quam in ipsis religionem tenuit, et sub jugum missus est et dedi-
lupanaribus, flagrans libido defungitur. Et tamen tus. Pullosedaces habuit et Paulus apud Cannas

ante eos, Deo dispensante, diu regna tenuerunt tamen (92) cum majore reipublicae [38] parte (93)
Assyrii, Medi, Persje, Grceci etiam, et ^Egyptii, prostratus est. C.Caesar (9i), ne ante 321 brumam

quum Ponlifices, et Arvales, et Salios, 320 et in Africam navigia transmitteret (95), auguriis et
Vestales, et Augures non haberent, nec puHos cavea auspiciis renitentibus, sprevit, eo facilius (96) et

reclusos, quorum cibo vel fastidio res publica navigavit et vicit. Quae vero el quanta de oraculis
snmma (89) regeretur. prosequar? Post mortem Amphiaraus ventura re-
spondit,qui proditum iri (97) se ob monile ab uxore
CAPUT XXV r.
nescivit. Tiresias caecus (98) futura videbat,
Argumkntum. — Ex aviuni porro auspiciis atque au-
qui (99) praesentia non videbat. De Pyrrho Ennius
guriis vibralum leviler a Cjecilio telum coiUra ip-
ApoIIinis Pythii responsa confinxit,quum jam ApoIIo
sum Octavius Beguh', Mnncini, Pauli atque Csesans
exempto retorquet. Son magis item validam esse versus facere desisset :cujus tunc cautum illud (1)
petitam ex oraculis urgmnentationem, aliis exem- et ambiguum defecit oraculum, quum etpolitiores
plis demonstrat. homines et minus creduli esse cceperunt.Et Demo-
Jam (!nim venio ad illa auspicia et auguria Ro- sthenes, quod sciret responsa simulata philippizare
maua, quae summo laborecollecta testatus es (90), Pythiam querebatur. At nonnunquam
[tpiXi-iti^E-.v]

et poenitenter omissa et observata feliciter. Clodius tamen veritatem vel auspicia vel oracula tetigere.
scilicet, et Flaminius, et Junius ideo exercitus per- Quanquam inter multa mendacia videri possit in-
Variorum notse.

(87) Conducunlur stupra. Edit. Rom. condicuntur.
Wow. —
Prorsus ita legendum non enim stupra,
sed mulieres stuprandae, data pecunia, conducun-
tur at inter aras viri teminaeque de stupris paci-
: nenda copula habuit Pautus, et apud Cannas ta-
scuntur et conveniunt. Davis.
(88) Adulteria meditantur. Haec vox.quee vulgode-
ponens putatur.vim passivam,h\c obtinet.ut etalibi,
quemadmodum nolavit G. J. Vossius Anat. lib. iii,
cap. 6 Exemplis ab eo prolatis addi possunt se-
quentia. Cicero de Arusp. Resp., pag. 1990 Niliit
non diu consideralum, ac multo ante meditatum.
Ovidius Metam,., lib. vii, 727 : Solet
Meditataque pceue reliqui
Testamenta fide.
Plinius Pan^^., cap. 3: Gratioremque existimari,
qui delubris eorum puram castamque mentem quam
qui meditatum cannen intuterit. Latinus Pacatus
Paneg. xu, ca.p. 2: Mstus diu ante meditati, lo7i-
geque prospecti sunt. Sic et Rufinus in vers. Recogn.
Clementis iib. ii, cap. 26. Davis.
(89) Ucspubtica summa. Non opus est ut vel reip.
summa cum Wowero, vel, res
horstio Cicero pro S. Boscio Amer.,
reponatur.
cap. 51 Quod summa respublica in hujus periculo
: vel legendum navigio transmitteret nam in traji-
(92) Et Paulus apud Cannas tamen. Distinguunt
: viri docti : et Pautus, apud Cannas tamen cum,
etc. Sed vix equidem dubito quin sic sit transpo-
men, etc. Sic illud et adhibetur in praecedentibus :
Quid Regulus? nonne auguria servavit el captus
est? eto. Adde, quod etiam Minuciura hoc modo
exprimit Cyprianns de Van. Idol. : Missus est : et
pullos edaces Paulus habuit, et apud Cannas tamen
; cxsus est. VoPK. —
Hoc ipso permoveor, ut absti-
nendum censeam a correctione non necessaria.
enim subinde Cyprianus nonnihil immutare
verba Minucii. Sic paulo post pro eo facilius et na-
vigavit et rzczY, Cyprianus ita et eo facilius navi-
:
gavil et vicit.Heum.
(93) Romani populi. In ms. est cum majore reipu-
blicae parte. Scriptum fuerat eum majore R. P. parte.
Inde natus error. Meurs.
(94) C. Supple C. Cgesar, monitus, ne
Cxsar.
ante brumam Africam navigia Iransmitteret....
in
sprevit mouita Lindxer.
(95) In Africam navigia transmilteret. Vel omit-
summa cum Elmen- tenda est vox penultima, prout fecit Cicero de
Divin. lib. ii, cap. 24, quem Minucius exscripsit
:

tentatur. Hanc locutionem multisstabilivit viregre- ciendi significatione navigia transmittere respuit
gius J. Fr. Gronovius ad Livii. lib. xxvi, cap. 10, latinitas. Davis.
Davis. Eo (acilius. Scribo felicius. Heum.
(96)
(90) lestatus es. Heraldus, fortasse errore typo- Qui proditum iri. Haec est verissima lectio,
(97)
rum, vitiose exhibet, testatus est. Lindner quam ms. reg. debemus. Legebatur antea, qui
(91) Solemnissimum tripudium est lectio Rom. D proditus est ipse ob monile ab uxore nescius.
edit.et ms. reg.,pro qua Ge/e«i«s edidit solistimum. Herald.
Sed, etsi, solistimum tripudium prosperum augu- (98) Tiresias cxcus. Davisius amoliendum xi
rium proprie dicitur, quod pueri norunt, fieri ta- coecus censebat.Non minustamen ingratus est pleo-
men potest ut scripserit Minucius sotemnissimuin nasmus iste, quem illustrabat cap. 16: dicam equi-
quia revera solemne id erat et usitatum augurium, ciem, ut potero, pro viribus. Et magna vis aliorum
cum auspicia ex avium volatu ipsius jam Ciceronis exemplorum convasari facillime posset. Wopk.
tempore in desuetudinem abiis.sent, quod ipse docet (99) Qui. Necessario post lo qui deest to5 coecus
in libris de Divinalione. Herald. Locum hunc — ivTiOE-ov. Meurs. —
Hoc viri doctissimi judicium
Minucii attulit ac notavit quoque Brissonius libroi Davisium, nisi fallor, in errorem induxit, ut ccecus
de Formulis, ubi omnem hanc solistismi tripudii deleret. Sed coecus non est adjectivum, cum verbo
disciplinam exsequitur, p. 124. El quamvis Galli- videbat eonjungendum, sed epitheton liresise. \]nde
cus interpres etiam reddat, le tripignemeyit solennel liquet, comma ponendum esse non post Tiresias.
des poussins, tamen nuUum tale nec dictura fuit, sed post caecus. Lindner.
nec intelligi potest, quum tripudium esset modo {i)Cujus tunc cantum i l lud. S>\c recte ediderat
unius generis, nempesolistimum, quod idcirco in- Gelenius. At in edit. Rom., cautum illud nuUo
tellexit Minucius, nullum solemnissimum.GRO.Nov. sensu. Herald.
33S M. MINUCII FELICIS. 336

duatriam casus imitatus (2), aggrediar tamen fon- A. renos, vagos, humanitatis inimicos. Quid Plato,
temipsum erroris et pravitatis, unde omnis caligo qui invenire Deum negotium ? nonne et credidit
ista manavit,et altiuseruere et aperire manifestius. angelos sine negotio daemonas ? et in
narrat et

Spiritus sunt insinceri, vagi, a coelesti vigore terre- Symposioetiam suo naturam daemonum exprimere
nis iabibus et cupiditatibus degravati. Isti igitur connititur? vult enim esse substantiam inter mor-
spiritusposteaquam simplicitatem substantise suae, talem imniortalemque, id est, mter corpus et
onusti et immersi vitiis, perdiderunt, ad solatium spiritum, mediam, terreni ponderis et ccelestis

calamitatis suag non desinunt perditi jam perdere, levitatis admistione concre.tam,ex qua monet etiam
et depravati errorem pravitatis infundere,et alienati a nos procupidinem amoris (9), et dicit informari,

22JI Deo, inductis pravis religionibus a Deo segre- et labi (10) pectoribus humanis, etsensum movere,
gare. Eos spiritus [39] dsemonas esse poetae sciunt, et 3^3 affectus fingere, et ardorem cupiditatis

philosophi disserunt, Socrates novit, qui,ad nutum infundere.

CAPUT xxvn.
et arbitrium assidentis sibi daemonis, vel declina-
Argumektum. — Ut dicta confirmet, rem ullius et
bat negotia, vel petebat (3). Magi quoque non tan- a prima sua origine repelit. Nimirum erroris
tum sciunt daemonas, sed etiam,quidquid miraculi fons iste ; daemones suis statuis et imaginibus deli-

ludunt, per daemonas faciunt illis aspirantibus :

commorantur in fanis, extonim fibras
te-^cunt,
animant, avium volatus gubernant, sortes regunt,
et infundentibus, praesligias edunt, vel, quae non
oraculd fundunt, falsis involuta responsis. Ve}'um-
sunt, videri (4) ; vel, quae sunt, non videri. Eorum tamen hxc non a Deo, sed a se ipsis facta fuisse
magorum et eloquio et negotio (5) primus So- fatcricoguntur,cuma Ctiristianis per Deumverum
verum Deum merita majestate pro- adjurati ab obsessis corporibus fugantur. Hinc
sthenes (6) ; et
vero Christianos de proximo fugilant; tantumque
sequitur : et angelos, id est ministros et nuntios
gentilium in eos excilant odium ut illos ante inci-
Dei, sed veri (7) ejusque venerationi novit assis-
; piant odisse, guam nosse, ne cognilos aut inntari
tere, ut et nutu ipso, et vultu Domini, territi con- possiiit aul damnare non possint.

tremiscant, Idem etiam daemonas (8) prodidit ter- [xxiv] Isti igitur impuri spiritus, daemones (11),

Variorum notse.

(2) Industriam casus imitatus. Hoc repetiit Nos- erit agnoscere viros eruditos, Ursinum, Davisium
ter e Cicerone, qui lib. ii de Divin., cap. 21 Po- : et Heumannum, sine causa copuiam «juasejicere
test igilur veritatem casus imitari. Huc et illud et scribere et angetos.. ejus venerationi n. a.
Favoriai philosophi pertinet apud GelLium lib. xiv, LlNDNER.
cap. 1 : Multa tentando nonnunquam imprudenter in (8) Etiam dxmonas. Aut dxmonasrescribere
veritatem incidunt. Heum. gestit Davisius : quae correctio manifesto falsa.
Heumannus mavult gerehat. Ego,
(3) Vei petebat.
Heum.
si quid mutandum putarem, mallem expcdiebat, (9) Ex qua monet etiam nos proeupidinem amo-
quod habet Gicero lib. xiii, Ep. 31. Sed nulla opus ^ ris. Itii ms.cujus vestigia secutus Rigaltius edid't:
mutatione. Simplex petere positum pro composito e.c qua movet ctiam in nos ;». a. Gelenius et Hery;-
appetere. En Giceronem de Nat. Deor. iii, 23. Ap- dus ex qua manare etiam in nos procupidinrm:

petuntur, qux secundum naturam sunt, declinantur ainoris dicit, et informari et labi pectoribus huma-
contruria. Lindner. 7iis. Alii, manet etiam in nos porro cupido amoris.
(4) Vet, qux non sunt, videri. Hoc est, ut vel ea, Minus commode. Davisius vero monet etiam nasri :

qux non sunt, videantur. Etiam Nepus verba, quae
ut sequi debebant, construit sequente infmitivo.
Loca profert Jo. Joach Fngnad Milt. cap. 7,
I. Heumanno ita scripsisse Noster videtur
prurigincm amoris; nova enim, inquit, et inaudita
vox procupido. Idque sane magis placet. Galland.
—
Davisius, e.x qua raovet eliam nos per cupidinem
prx- amoris. Heumannus,fa; qua manent ctiam in nos per
:

stigias eduni, ut videantur vel, qux non sunt, videri cupidinem amores. Sed hajc vix sine tautologiae vitio .

LlNDNER. consistere queunt. Quid enim est affectus fingere

(5) Et eloqvio et negotio. Haec verba delet Heu- et ardorem cupiditatis infundere aliud quam amo-
mannus. Puto Nostrum respexisse ad Lucae xiv, rem monere? Adeoque retinuimus leclioncm He-
19: "0; E.Yiv£TO avTjp 7rpo(j<T^xr]^, Suvaxo; Iv Epyp ^'^'i raldi, hoc tantum observato, ut iegi velimus in eos
XoYqJ. LlNDNER. hoc seusu Plalo vult ex ca terreni ponderis ad-
:

(6) Sosthenes ms. reg. sic etiain veteres Gy-

;
miftione manarein cos spiritus sive daemones, pro-
priani editiones Sostanes cod. Baluz. et Gratiano-
;
cupidinem, h. e. irpoXrji^tv qu.imdam amoris. Loqui-
polit. Hostanes Pamel. et cod. Turon.
; Ostanes, tur ex sententia Patrum, qui statuebant angelos
;

Plin. Apul. Insignis Magus, Magorum pnecipuus, D quosdam, mulierum amore captos, cum iis concu- ,

inquit Augustinus lib. vi de Baptismo contra Do-
natistas, cap. ult., formam veri Dei negal conspici
posse et angelos veros sedi ejus dicit assistere ; quem
primus meminit Plinius lib. xxx, c. 1, eumque
tradit Xerxi rcgi Persarum bulium in Grceciam
inferenti adhaesisse, seminaque m;igicaj artis spiir-
sisse, orbemque universum, quaqua versatus est,
infecisse. Gf. cum IMinio et Augusl. loc, citatis.
Apul. Apol. ]>. 449 et 554 ed. ad usum, Tertull.
de Anima, cap. 57 Tatian. Orat. ad Gracos, Sui-
; (11) Diemones. Ejicio
das u. AsTRONO.MiA Dion. Laert.; Selden. lib. 5,
;
cap. ii, Proam. cap, 2; Adr. Jun. Gl. not. in Tert.
tom. n, col. 748, sqq. Edd.
(7) Sed veri. Scilicet csse, ejusque venerationi
novit ussislere. Iloslanes ergo tradit non mjdo
exsistcntiam angelorumjSed oflicia etiam.Jam facile
buisse. Nequis ergo miretur angelos, tam iinpuro
amore coinquinatos, hoc inde esse affirmat, quia
daemoncs non essent spiritus compieti, sed sub-
stantia quacdam inter corpus et spiritum media, et
ex ea terrcni ponderis admistionc manare in eos
procupidincm amoris, quae esse non posset, si toli
essent. coelcsli ievitate concreti. Lindneu.
(10) Allabi. Itarescripsorunt critici pro ms. labi,
LlNDNER.
glossema. Nam to dse-
mones a loctore quodam inlerpretamenti vice ad
oram notalum., ab aliis postea in tcxtum recep-
tum est. Meurs. Hanc voccm tanquam glosse- —
ma, p jrperam rejiciunt Fulv. Ursinus et Jo.
Meursius, cosquc duces secutus Chr. Gcllariua,
quieam prorsus eliminavit. Omnino tamen estre-
337 OCTAVIUS. 838

ut osteneum 394 a magis, a philosopbis (15),eta A sciunt, in perdittonem [40] sui non confitentes. Sic
Plalone, sub statuis et imaginibus consecrati deli- coelo deorsum gravant Deo vero ad ma-
(16), et a
tescunt (13), et alQatu suo auctorilatem, quasi terias avocant (17), vitam turbant, omnes inquie-
praesentis numinis, consequuntur.dum inspirantur tant (18), irrepentes etiam corporibus occulte, ut
interim vatibus (14), dum tanis immorantur, dum morbos fingunt, terrent mentes,
spiritus tenues,
nonnunquam extorum fibras animant, avium vola- membra distorquent, ut ad cultum sui cogant ut :

tus gubernant, sortes regunt,oracula efficiunt falsis nidore altarium, vel hosliis pecudum saginati, re-

pluribus involuta. Nam et falluntur et lallunt, ut missis, quee conslrinxerant (19) curasse videantur,
et nescientes (15^ sinceram veritatem, et quam Hi sunt et furentes (20), quos in publicum 335
Variorum notse.
tinenda, eoque modo passim loquuntur auctores. (16) A ccelo deorsum gravant. Indita vitiorum ter"
Justinus martyr Apol. 1, 71, ed. Oxon. "Hxojuav rena gravitate animum, ne ad Deum elevetur, de-
8ta Tou aXXou Ttpof^^zo^j IISAIOr Ity^h. Ac Apol. trahunt. Cellar.
II, 6, TZoWoi Tu)v -fifjLETipwv avQpa)-cov TUN XPl- (17) Ad ma terias avocant, Ita edidit Heraldus,
STIANQN. Vide et Athenagoram Legat. pro Christ. et ita invenire in ms. regio putatur. Heumannus
cap. 22, p. 101. Davis. quod vero, in ms. materiam esse falso) testatur :

(12) ^ Tollendum, glossema scilicet,

philosophis. unde babebat, nescio. Suspicor quod ab Rigaltio.
inquit Heum.Sed merito locum suum tuetur, puta Lindner.
non solum Magorum et Plalonis,sed eliam Socratis n (18; Omnes inquietant. Sic veteres membranae,
§ 8, mentio fit. Hoc addo et a Platone explican- ut testatur Nic. Rigaltius. At Cyprianus de Idol.
dum esse per et in primis. Marc. xvi, 7 E'.'t.7.-z Van., pag. 14, legit somniis inquielant, cum quo
:

ToTc p.aOr,taT<; auTOJ KAI nsTpqj. Actor. 1, 14: faciunt Meursius, Ouzelius et Gellarius ac, ut :

2uv '(j^joi.-.^l kAl Mapiq;. LiNDN. videtur, rectissime, Lactantius, qui ex Nostro sua
(13) Consecrati delitescunt. Cyprianus de Idolor. adumbravit, Div. Inslil. lib. xi, cap. 14: Qui (dae-
van. cap. 4, legit consecratis delitescunt : cujus mones) quoniam sunt spiritus tenues ei incompre-
codices ad exemplar Minucianum corrigendos exi- hensibiles,... morbos sciunl, somniis animos terrent.
stimavit Jo. Meursius at Fulv. Ursinus ex epi-:
Davis.
scopo Carthaginensi Felicem emendat, et me qui- (19) Remissis qux constrinxerant. Desinunt Ix-
dem habet assenlieutem statuae enim, ut vim : dere, ut curasse videantur. TertuUianus Apol. c. 22.
aliquam haberent,certo modo consecrari debuere. Sic in ms. legebat Cyprianus, non remissus, ut et
Vicina sunt, quae de talismanibus narrant Orienta- edidere Sigisra. Gelenius aliique. Rigaltius.
les. Vide Th. Stanleium, Philos. Orieni., lib. i, (20) Hi sunt et furentes, etc. Non voluit Minu-
sect. 2, cap. 27, edit. Cleric. Davis. Equidem — cius ipsos daemonas significare.sed homines atetris
neutrum ex altero corrigendum puto. Qui enim, islis spirilibus obsessos vexatosque. Fortasse pro-
nisi daemones, sub staluis corisecrantur ? Eodem indelegendum Hinc sunt el furentes : quos postea
:

modo dicere possum Venenunt sub ciho comestum : vales nbsgue lemplo vocat Noster qucd, ut vates
;

delitescit : et Venenum sub cibo comeslo delitescit.

: in templis, sic hi in vicis et plateis insaniebant et
LlNDN. p rotabantur. Vid. Clement. Recognit. lib. v, cap. <3,
(14) Dum inspirantur... uaffftus. Haud dubius lege ^ ac llomil. ix, cap. 7, nec non Origenem contra Cel-
inspirant. Sic cap. 16 Magi d^monibus aspiranti-
: sum lib. VIII, pag. 333 sqq. et Prudentium Perist.
bus et infundentibus praestigias edunt. Lactant. ii, V. 1063. Davis. —Hi su7it et furentes. Locus est
14, 10: Mogorum ars omnis ac poteniia dnmo- vexatissimus, cui sic medelam affero Hi (de qui- :

num aspirationibus constat. Apuleius de deo Socra- bus adhuc dixi,quorum membra dacmones distor-
45
tis, p-tg. Dxmones curant vel somniis confor-
: quent) sunt furentes, quos in puhlicum videtis excur-
mandis... vei oscinibus erudiendis, vel vatibus rere (intelligit obsessos : sed hi non soli a daemo-
iiispirandis.Heum. —
Ex his locis simul liquet nibus agitantur) vates et ipsi in templo (qui in
;

legendum esse dum inspirant ititerim vales. Quod

: pubiicum non excurrunt) sic insaniunt,sic bacchan-
si est, non video qui minus passivum locum ha- lur, sic rotantur (eodem modo se gestiunt quo
bere possit dum
inspirantur (ab iis) vates. Lindn.
: obsessi). Par et in illis instigatio dxmonis (vates
Miror ex tanto inlerpretum
(15) Ut et nescienles. inspirati etiam a daemonibus instigantur), sfd argu-
numero, neminem vidisse particulas ut et transpo- mentum dispar furoris. In obsessis scilicet est, ut,
nendas esse. Sensus est Dxmones fulluntvr et fal- : remiss^s quae constrinxerant,curasse videantur; in
lunt, et ut nescientes sinceram veritatem, h. e. ut inspiraiis,ut afflatu suo auctoritatem quasi praesen-
tales, qui sinceram veritatem nesciunt, adeoque tis numinis consequantur et homines, futurorum
falluntur et quam sciunt in perditionem sui, non
: curiosos, sibi assuescant. Age, aiiorum interpreta-
confitentes, adeoque fallunt. Daemonibus ascribe- tioncs videaraus. Heuraannus ita Qui et ipsi vales
:

bant Patres cognitionem non modo non superiorem sunt, licet in templo calescant, agitante dxmone.
humanae, sed ne parem quidem. Augustinus, lib. i, D Scoraraa perelegans scias vero, lector, interpun-
;

contra .icad. cap. 6 Ab hujus aeris animalibus

: ctionem hic emendandam esse, statuendumque
quibusdam vilissimis, quos ddBmones vccant, nos post excurrere comma, post templo colon. Wopke-
superari acumine ac subtilitate sensuum posse con- NiLS. —Interpungendum puto vntes,et ipsi absque
;

ccdo ; ralione autem, v ego. Ei aVio loco Absit ut
ista considerans, animus veraciter religiosus el vero
Deo subditus, ideo arbitretur dxmones se ipso esse
meliores, quod habeant corpora meliora... Sed, sicut
his omnibus animalibus ratiocinando et intelligendo
meliores sumus, et etiam dsemonibus hene atque
honesle vivendo meliores esse debemus. Admodum
cavere daemones ne quid in perditionem et turpi-
tudinem sui faciant, colligimus ex isto capite
: templo... rotanlur. Porro, quia non de dapmonibus
ipsis, sed horainibus obsessis loquatur Minucius,
legebat Davisius : ffj«c sunt et furentes, etc.Sed
plane de daeraonibus ipsis loqui auctorem existima,
nec alio referri posse ista et ipsi absque tem-
plo, etc, nihilque usitatius est, quam ut de spiri-
tibus daemonibusque loquantur auctores, tanquam
de hominibus per illos instigatis, Marc. iii, 3.
Cellarius Si daeraones, inquit, qui in templis sub
:

Dxmones victi dolore, quod sunt eloquuntur : nec statuis dplitescunt, et suos agilant, movent sacer-
utique in turpitudinem sui, nonnuUis prgesertim dotes, aut bi ab illis moveri siraulant, pro diis
V9strv,m assistenlibus, mentiuntur. Lindner. habentur; eeque omnes furiogos, qui e^tra templa
339 M. MINUGII FELICIS. 340
videtis excurrere ; vates et ipsi absque templo sic A ^ut gratia curantis aspirat. Sic Ghristianos de
insaniunt, sic bacchantur, sic rotantur. Par et in proximo quos longe in coetibuB pervosla-
fugitant,
illis instigatio dsemonis, sed argumentum dispar cessebant.Ideo inserti 321 mentibus imperilorum,
furoris. De ipsis etiam illa qufe paulo ante tibi odium nostri serunt occulte per timorem [41] na- :

dicta sunt, ut Jupiter ludos repeteret ex somnio, turale cst enim et odisse, quRm timeas et quera ;

ut cum equis Castores viderenlur, ut cingulum metueris, infestare (25), si possis. Sic occupant
matronae navioula sequeretur. Haec omnia sciunt aniioos, et obstruunt pectora,ut ante nos incipiant

plerique pars vestrum (21), ipsos daemonas de se- homines odisse, quam nosse : ne cognitos aut imi-
metipsis confiteri, quoties a nobis et tormentis tari possint, aut damnare non possint.

verborum (22) et oraticnis incendiis de corporibus CAPUT XXVIII.

exiguntur. Ipse Saturnus, et 326 Serapis, et Ju- Argdmentum. —
Neqne odium solum, sed nefanda
eiiam Christianis inferunl crimina qux a nemine
piter, et quidquid da^monum colitis, v;cti dolore,
probari hactenus potuerunt. S\c est negotium dx-
quod sunt eloquuntur nec utique in turpitudinem: monum. Ab ipsis enim rumor falsus et seritur et
sui, nonnullis praesertim vestrum assistentibus, foveiur. Inviclissime autem demonstrat Octavius
Christianos sacrilegii, slupri, parricidii
incestus,
mentiuntur. Ipsis testibus (23), esse eos dajmonas,
tam false irsimulari, quam
certuni verumque era
verum confitentibus
de se credite. Adjurati enim g eadem prorsus crimina, aut his omnino similia at-
perDeum verum et solum, inviti miseris corpori- que majora, ab ipsismet ethnicis reapse committi.
bus inhorrescunt (24) et vel exsiliunt statim, vel
: Quam autem iniquum sit (26), incognitis ot inex-
evanescunt gradatim, prout fides patientis adjuvat, ploratis (27), judicare, quod facitis ; nobia ipsis

Variorum nolce.
idem rotando et jactando faciant, pro diis haberi (23) Ipsis testibus. Teste viro docto in Miscelli
posse. Heraldus : Legendum Vates et exiistimarim. Observ. 1734, vol. iv, p. ms. exstat
423, in
ipsi in /emp/o.Nam ejusmodi vatum in templis ipsis credite fissis, quamvis aliquatenus hoc fissis
agitationes observabamus ad TertuIIiani Apolog. ex deletum sit et haec verba de se verum confiten-
: :

Julio Firmico. Grunerus Interpunclionem solam : libns solummodo inter versus sunt (utique, sed
muto, hunc in modum Hi siint et furentes.qiios in : eadem manu. Unde quidem ille conjectabat
Edd.).
publicum videiis excurrere ; vates et ipsi absque tem- daemonas credite fassis. Sed in
Ipsis testibus esse eos
plo: sic insaniunt, etc. Lindner. tali leclione illud teslibus longe melius abesset
(21) Pleriqiie pars vestrum. Minime placet Rigaliii tautologicum enim nimis, nimisque durum hoc vi-
conjectura, legentis Hxc omnia sciant plerique,
: detur. Malim itaque : ipsis testibus esse eos dxmonas
pars veatrum ipsorum, dxynonas, etc. Gelenius, He- verum fassis. Wopk.
credite de se — Esse eos daemo-
raldus et Cellarius ediderunt omniasciunt pleri- : nas manifestum glossema. Heum.
que vestrum. Male : nam vocem commodam praeter- (24) hiviti miseri corporibus inhorrescunt. Ita ms.
mittunt. Omnino rescribendum Hgsc omnia sciunt : dfTemones corporibus inhorroscunt,
adjurali in
pleraque pars vestrum. Sallustius Jugurth, cap. 18: idem est quod Jacobus ii, 19 dicit Kal cppfcrjouffi. :

Africae pars inferior pleraque a Numidis possessa est. Et est hic primus fructus exorcismi. Tura vero
Sic et Juvencus Hist. Evang. lib. i, pag. 9 : exsiliunt, idque inviti, ut Ltic, ix, 39 Kai :

Istius hic populi partem pleramque reverti ItaicDVY]; xpavE'- xaiaoTOv aTrapaaae'.
iji.£ta

Ad verum suadebit iter dcppou xal MOriS aTro^wptl. Et Noster cap. 22,
invitus, miser, infxrmiiatis argueris, nec fateris^
Nec quisquam constructionem miretur nam
pars nomen est multitudinis. Virgilius
:

.€n. i,
LiNDN. —
Malim tnviti miseris corporibus inhorre-
212: scunt. Obsessa corpora Cyprianus dixit. Mirum
Pars in frusta Becant. porro legendum visum fuisse viro docto in Miscell,
Obs. l. d. miseri inhorrescunt, e corporibus vel exsi-
Ovidius Metam. I, 244:
liunt, etc. Ut enim sensu plano ac facili hic adhi-
Dicta Jovis pars voce probant. betur phrasis, corporibus inhorrescere, sic in his
Videsis Ausonium in Thalcte vi, 27. Davis. — et vel ex.nliunt, etc. commodissime subauditur
Ordinaria verborum horum constructio ha>c est inde vel e.x iis c, nec tale quid praefigebat (lypria-
Plerique vestrum sciunt ipsos daemonas hxc om- nus IV, 7. WoPK. —
Legendum hoc modo Victi in :

nia de semetipsis confiteri. Nec rara est apud opti- miseris corpoi-ibus inhorrescunt. Heum. Alii legunt,
mos scriptores talis duorum commatum implicatio. inhxrescunt. Lindner.
Caeterum, cum in ms. codice ita exaratum reperia- (25) Et quem meiueris, infestare. Jacet prorsus
^
tur plerique pars vestrum (quod a Gronovio defendi et flaccescit oratio, nisi rescribafur et qutm ode- :

non mirabitur, qui eum novit), Davisius hunc in ris, infesiare ; prout conjecit Joan. Freinshemius
modum legi jubet jo/e?'a7ue pars veslnim. Yerum
: ad Curtii lib. x, cap. 8. Oua quideni cmrndatio
nimis aspera hinc exsistit oratio qualis tribui Mi- : Jac. Gronovio merito probatur. Adi Hieronymum
nucio nostro non debet. Et fortasse erravit Ri- Columnam.ad Ennii Fragm. pag. 298, et Janum
galtius, in ms. ita esse docens. Certe lleraldus.qui Gruterum ad Puhlii Syri vs. 37. IDavis. Assentior, —
eumdem codicem suis usurpavit oculis, verbulum Origo nainque mendi est in propalulo. En prope
pars ibi non vidit nisi forte manifestum mendum
: sirailem Taciti gnomen in Vila Agricohe, cop. 42:
indicare noluit. Meum. Proprium humani ingenii cst odisse quem Ixseris.
(22) Tormentis verborum. Legebatur anlea, et Prorsus vero similiter, ut Minucius noster loqui-
meritis verborum, quaj lectio nihil habebat in- tur apud Ciceronom, lib. ii de Offxc, cap.7.Ennius:
commodi. Sed ms. regii lectio, prajterquam quod Quem vietuunt, oderunt : quem quisque odit, perisse
videtur commodior, adstipulatorem etiam habet expeiit. IIeum.
Cyprianum, hac in re Minucii imitatorom. Ad De- (26) Quani autcm iniquum sit. Ita optime in ms.
meirianum Quando a nobis adjurantur et torquen-
: regio. Aniea legcbaiur: Quanium autcm vitium sit.
tur spiritualibus flngris, et verhorum tormcntis, de Tangit eani iniquitatem Minucius. quam pluribus
obsessis corporibus ejiciunlur. Lactantius, v, 22 excogitat Terlullianus in Apotog. Herai.d.
Sic extorti et c) uciati virtute divini iiuminis e.vulu- (27) Incognilis et inexploralis, scilicet rcbus.
lant. Herald. Plene est apud Ciceronem pro Csecin. 29; Dum
34i OCTAVIUS. 342
poenitentibus credite : et nos enim idem feci- A viebamus, ut torqueremus (36) confitenteB ad ne-
nius (28), et eadem vobiscum quondam adhuc gandum, videlicet ne perirent (37), exercentes in
caeci et hebetes, sentiebamus, quasi Christiani his perversam quaestionem, non quae verum erue-
Dionstra colerenl, infantes vorarent, convivia incesta ret, sed quae mendacium cogeret. Et si quis infir-
iscerenl : nec intelligebamus ab his fabulas istas mior, malo pressus et victus Christianum se
(38).
Sijmper ventilari (29), et nunquam vel investigari, negasset, favebaraus ei, quasi, ejerato nomine, jam
S*iH vel probari, nec tanto tempore aliquem exsi- omnia facta sua illu negatione purgaret. Agnoscitis-
stere, qui proderet, non tantum facti veniam, ve- ne eadem nos sensisse et egisse, [42] quae sentitis et

rum etiam (30) consecuturum

indicii gratiam ma- ; geritis (39) ? Quum, si ratio, non instigatio daemonis
Inm autem (31) adeo non esse, ut Christianus reus judicaret, urguendimagi3(40), nonutdiffiterenturse
nec erubesceret, nec timeret, et unum solummodo, Christianos, sed ut de incestis stupris, de impiatis
quod non ante fuerit, pcenileret (32). Nos tamen immolatis faterentur. His enim
sacris, de infantibus
cum eacrilegos aliquos (33) et incestos, parricidas et hujusmodi fabulis iidem daemones ad exsecra-
eliam, defendendos et tuendos suscipiebamus (34); tionis horrorem imperitorum aures adversus nos
ho3 nec audiendos in totum putabamus nonnun- : referserunt. Nec tamen mirum, cum hominum
quam eliam, miserantes eorum (35), crudelius sae- fama (41), quae semper insparsis mendaciis aliter,

Variorum notcE.

irxognita re, judicare voluisset Virgilius JEneid. i, B omnibus probatur lexicis. Premere vero pro oppri-
519 Sed res animos incognita turbat. Adeoque
: mere etiam Quinct., Instit. orai. lib. m,
dixit
non erat cur Lud. Carrio Emend. ii, cap. 18, re- cap. 2, p. m. 407 Varemus, qui in omnibus publi-
:

B.;riberet de incognitis, et Moursius in incognitis cis malis premebatur : nam et damnatus est. Gicero
L.NDN. Tuscul. 2, 17 Quis autem non miser modo tunc,
:

(28) Idem fecimus. Sic ms. Fuimus impress. — quum premetur summis doloribus, si in his est sum-
Edd. —
Scribo, iidem. Meurs. Scribe idem feci- — mum malum. Lindn.
TMws.Praecedit enim quod facitis. Wopk. (39) Nos sensissc et egisse, quse senlitis et geritis.
(29) Ventilari. Heumannus scribit venditari et Vel cum anonymo Parisiensi propter sequens geri"
soquens el delet. Lindner. tis rescribendum est gessisse : vel, quod raihi prse-
(30) Indicii gratiam. Ita ediderat Gelenius placet, propter antecedens egisse, pro geritis scri-
optime. At Rom. editio judicii. Male. Gelenii edi- bendum agitis. Heum. — Alterutro scilicet opus
tionem confirmat ms. reg. An autem id est, quod esset, si non liceret verbum aequipoUens in locum
significabat TertuIIianus Apologct., cap. 7 Quis :
alterius subsiituere. Lindn.
talia facinora, cum invenisset, celavit aut vendidit Cum, si ratio, non instigatio dxmonis judi-
(40)
i]sos trahens homines ? ut vendere eo loco dicat, caret urgendi magis. Ms. urguendi : male editum
aiicepto pretio indicare. Diximus nobis non liquere. erat arguendi, Supplc cum urgendi Christiani erant
Herald. vel essent. Cellar. —
Heumannus to magis ejecit,
iZi) Malum autem.Hoc est : nec intelligebamus quod valet potius, cap. 5, et scritut urgendum essel.
malum adeo non ut potius Christianus reus
esse,
C LlNDN.
nec erubesceret, Actionibus enim malis inest
etc.
(41) Nec tamen mirum, cum omnium /ama. Si
pudor quidam naturalis conjunctus cum timore. nihil heic omissum est in exeraplari, tota periodus
LlNDN. ita constituenda est ut aliquis sensus eliciatur:
(32) Unum solummodo poeniteret. Haec con-
. . .
His enim et hujusmodi fabulis iidem dxmones ad
slructio iicet insolens possit videri, bonis tamen exsecrationis horrorem imperitorum aures adversus
auctoribus haud ignoratur. Cicero Tuscul. lib. v, nos referserunt. Nec tamen mirum. Cum hominum
cup. 28 Sapientis est enim proprium, nihil qiiod
:
fama, quge semper insparsis mendaciis alitur,
pienitere possit, facere. Idem de Invent. lib. ii, pag. sic est negotium dx-
ostensa veritate consumitur ,

6l); Utrum id facinus sit, quod p(jeniiere fuerit neces-
sc. Videsis A. Gellium Noct. Att. lib. xiii, cap. 2.
Davis.
(33) Aliquos. Delendum videtur. Lactant. v, 1, 2.
moniim ; ab ipsis enim rumor falsus et seritur et
fovelur. Illa autem verba; cum hominum fama, an-
necti debent istis, sic est negotium dxmonum. Ut
clausula sic accipiatur tiec tamen rnirum. Si est :

Heum. negotium daenionum cum hominum fama quge, etc.

(34) Suscipiebamus. Ex foro verbum. Suscepti Hominum intellige, Christianorum. [n ms. legitur,
enim clientes, Servius ad illud Mneid vi, 609 omnium. Rigalt.
.
Bene Rigaltius, cum pro —
£t fraus innexa clienti ; omnium, reponit hominum: sed male, cum id de
Christianis intelligi vult, ut .jam monuit V. C. Jo.
Yull, inquit, intelligi prgevaricatores qui patroni sunt Fr. Gronovius Observ. in Eccl. script., cap. 7, ubi
clientium, quos nunc susceptos vocamus, Wower.
D totum hunc locum ita restituendum censet Nec :

(35) Misereyites eorum. Misericordia in eos per- tamen mirum, cum hominum fama qux semper
moli, quorum vitam servare studebamus. Heuman- insparsis mendaciis alitur, ostensa venfate consumi-
niis scribit miserenles. Lindn. tur, sit et negothim dgemonum : ab ipsis enim rumor
(36) Ut torqueremus. Sic ms. At Romanajam in /alsus et seritur et fovetur. Hoc est, eo interprete :

editione rescriptum ut urgeremus. Recte. Ac statira, Faraa illa, hominum oribus jactata et propagata,
hoc urgere usurpatur iterum. Heum. quse semper alitur et crescit mendaciis, quaeque
(37) Videlicei ne perirent. Innuit commodura, veritate patefacta evanescit, eadem hominum fama
quod ex illa negatione ad eos redundare deberet, est ipsorum daemonum negotium et opus horum :

Etiara chirurgus, miserens sgri, merabra amputat, est auctoritas et instinctus, illorum rainisterium.
socat, urit, ne videlicet pereat. Lindn. OuzEL. —
Nec tamen rrirum. Primus huic loco ma-
(38) Malo pressus et victus. Nihil opus ut cum nus medicas attulit Rigaltius, cum pro omnium,
Bcumanno rescribamus, dolorc oppressus et viclus quod est in ms., reponit /iomm?im, scilicet Chri-
Scilicet cogitaverat vir doctus de malo non physico, stianorum, hoc sensu Nec tamen mirum. Sic est :

sed morali. Malum autem pro poena et dolore dici negotium dxmonum cum hominum fama, qux, etc.
343 M. MINUGII FELICIS. 344
ostensa 329 verltate, consumitur : sic est nego- A. riec eorum sacra damnatis instituta serpentibus,
tium daemonum ; ab ipsis enim rumor falsus et crocodlis, belluis caeteris, et avibus, et piscibus,
seritur et fovetur. Inde est quod audire te dicis, quorum aiiquem deum si quis occiderit, etiam ca-
caput asini rem nobis esse divinam. Quis tam stul- pite punitur. lidem .Egyptii cum plerisque vobis-
tus ut hoc colat? Quis stultior, ut hoc coli credat? cum (46) non magis Isidera, quam ceparum acri-
nisi quod vos et totos asinos in stabulis, cum monias metuunt: nec Serapidem magis, quam
vestra vel Epona (-42) consecratis : et eosdem asinos strepitus per pudenda corporis expressos (47) con-
cum Iside religiose devoratis (43) item
: boum ca- tremiscunt (48). Etiam ille qui de adoratis sacer-
pita (44) et capita vervecum, et immolatis et colitis : dotis virilibus adversum nos fabulatur, tentat in
de capro etiam et homine mistos, et leonum et nos [43] conferre quae sua sunt. Ista enim impudici-
canum vultus (45), deos dedicatis. Nonne et Apin tiiE (43) 331 eorum forsitan sacra sint, apud quos

bovem 330 cum iEgyptiis adoratis et pascitis ? sexus omnis (50) membris omnibus prostat, apud

Variorum notae.
Propius veritatem attigit J. F. Gronovius in cap. (43) Devotatis. In ms est devoratis, quod locum
vii Obs. eccl. p. 81, qui itidem pro omnium rescri- tueri posset, si ostenderet Isidem asinos
quis
bit hominum, sed maligne sentientium paganorum, t> devorasse vei in sacriflciis asinos fuisse adhibilos,
sed hominum in universum, quod probo. Cum au- quia sacriQciorum partem sacris operantes come-
tem pro sic est, rescribit sit el, in eo me non ha- debant. Quod, quia a nemine, quod sciam, est
bet consentientem, Arbitrior itaque scriptum esse factum, Meursius rescripsit devotatis, quod est,
:

si est. Sequitur enim, in primisapud Terentium si, vel consecrare, vel devotum se asinis et Isidi esse
quando praecessit tion mirum est Sic Heryra, iv, 4, . ostendere. Heraldus denolatis, id est
: asinum, :

87 Mon mirum fecit uxor, si hoc segre tulit. Andr.

: Isidis gerulum, simul cum Iside religiosa denota-
IV, 1, 27 Quid istuc tam mirum, si de te exemplum
: tione colitis. Nic. Heinsius in Syll. epist. t. iv, p.
capit ?Sensus est si hominum tantum fama esset,
: 268, adoratis. Wopkenius religione decoratis. i. e.
:

quae de nobis tam nefanda loqueretur, mirari for-
tasse aliquis posset, qui fieret, ut non aliquando,
ostensa veritate, consumeretur. Sed mirandum non
est. Est enim negotium daemonum, a quibus rumor
falsus non modo seritur, quod et in hominum fama
fieri novimus, sed et fovetur, ne aliquando consu-
matur. Heumannus rescribit Ctim communis fama ;
qux semper inspcrsis mendaciis alitur, oslensa veri-
tate consumitur, sit negotium dxmonum. Grunerus
cum omnium fama, qux semper insparsis menda-
ciis alitur, lam ostensa vcritate consumitur, sic esse
tiegofinm daemonum. Lindner.
(42) Cum vestra vel Epona scriptum in ms. reg.
Ed. Rom. vel Hippona. Sane scriptum puto a Mi-
nucio, cum vestra Epom, et notatum ab aliquo
ad marginem vet Hippona. Eponam autem
psisse veleres, pluribus ostendit Adrianus Turne-
bus in Aiiers. Herald —
Non igitur debebat Grono-
vius filius Vesta scribere pro vesfra. Solam enim
hponam hic nominatam esse a Minucio, laudatus
modo Tertulliani locus, qui ei fuit ob oculos, facile
persuadet. Inspiceetalterumsimillimum locum Ter-
tulliani Apolog., cap. 16. De Eponavid. et Tomasini
dignamini, cobonestatis. Rigaltius et Heumannus
decoralis, quia asino, Isidem pretiose ornatam
gestanti, circumdata fuerunt minoris prelii orna-
menta, et Ovidius Fast. vi, 311 et 317. Coronatos
et ornalos asinos talt-s memorat. Lindner.
(44) Houm capita. Non in religionibus externis et
jEgyptiis, sed Ronianis, unde omnes aras videmus
his capitibus esse obsitas, imo serta velut inter
: coluranas templorum contecta. Sic caput vervecis,
aquilae, leonis, ad fasces ornandos, bovis ad alia
ornamenta cernimus in sepulcro M. Antonii Antii
Lupi, apud Bellorium in Sepulcris. Etiam tale
hovis videtur incusum nummo Sardinorum sub
Gordiano apud Erizzum, Sed rem Roma-
p. 512.
nam confirmat aspectus monumenti Caeciliae Me-
scri- tellae, Cretici filia?, quod notum est. Gronov.
(45) Vultus. Sic est in ms. et explicari potest per
appositionem. Nam vultus caninus erat Anubis,
vel Cynocephalus. Vultns leonis erat Frugrfer ille
cujus raentionem facit Arnobius, lib. vi, p. 196, in
loco a Cellario citato. Alii legunt, leonum et ca-
num vultu (subaudi) mistos. Cui emendationi pa-
trocinatur TertuUianus .^polog., cap. 16 Hli :

liber de Donariis, cap. 1. Non Fponam, sed Equonam dehebanl adorare statim biforme numen, quia et
dictam fuisse deam hanc, audacia non ferenda canino et leonino capite commistos, et de capro et
statuit Barthius Advers. lib. xxvi, cap. 2, et lib. de arieie cornutos deos receperunt. Lindn.
. . .

xxxvii, cap. i. Heum. —

Cum parliculae vcl effica- (46) lidem A^gyptii cum plerisque vobiscum.
ciam non sentirent interpretes, varie ingenio in- Miror locum hunc tam focde corruptum voluisse
dulserunt. Voculae ejus vim deinceps posita decla- edere, cum editiones aliae hic benc sese habeant,
rabunt. TertuUianus Apolog. 23. Quod vet ex pa- ut Parisiens. in qua sic legitur Cum plensque :

bulis eorum intelligi debet. Terent. Heaut. iii, ^ vobis, non vobiscum. Schkff
3, 7 Vel heri in vino, quam immodestus fuisti
;
(47) Strepitus pcr pudenda corporis e.xpressos.
Cicero ad Diversos vii, 15 Quam sint murosi, qui
: Rom. crcpitus Petronius tamen ftrepilum obscanum
amant, vel ex hoc intelligi potest. Forte nemo de dixit. Alex. Aphrodis., lib. i, Prol. 164, (XTTOTropSi^.
integritate loci dubitasse:, ai scripsisset Minucius : Ridicula autem ha;c supcrstitio nola ex verbis Ca-
vel cum Epona vestra. Sed iste verborum positus tonis apud Festum, Prohibere comitia. Wower.
morari nos non debel, cuin et supra cap. II : (48) Contremiscunt. Editio Rom. habet e.vfremi-
Vel ut exemplo crederemus, pro ut vel. F.l ita fere scunt. Male. Heum.
Cicero de Orat. u, 27 H,tc sunt omnia ingenii vel
:
(49) Ista impudiciticV, pro ista impudiritia Paulo .

mediocris. pro vel iugenii m. Gruner. Inscriptio
nera, quae de hac dca Soloduri apud Helvetios
legitur, affert Jo. Georg. Keyssler in Uinarario,
epist. 19, p. 123. Lino. —
Quac exstantdc deu Sta-
bularia sive in testimoniis vetcrum, sivc in monu-
mentis epigraphicis vel pictis, vel aero fusis, vel
numismaticis, disertissime collegit idem jam mo
rito laudatus D. Greppo, in not. ad cdit. Lugd.,
p. 275-288. Edd.
— inira id in se pessimi jacinioris admittunt ; cap. 2,
4: id temporis; 3, 6; id loci. Heumanus impudi-
citiop tollendum esse pronuntiat. LiNnNt».
(^O) Se.xus omnis. Deleo omnis quod facile irre-
psit, cum sequatur omnibus. Cave omnis mutes
in femineus. De utroque enim sexu loquitur auctor
noster. — Lactant. vi, 23, 10: Non sufficii sexus a
Deo datus, nisi eiiam suuin sexum profane ac petu-
lanter illudant. Idem. i, 20, 23: I^ulla pudicitia.
345 OCTAVIUS. 346
quos tota impudicitia vocatur urbanitas (51) qui ; A. colant eligunt,illum unum propitiant.illura de om-
3Cortorum licentiae invident,qui medios viros lam- nibus consulunt, illi victimas caedunt ; et ille qui
bunt, libidinioso ore inguinibus inhaerescunt ho- . homo est, velit nolit nec
caeteris deua, sibi certe :

mines malae iinguae, etiamsi tacerent quos prius ;

enim conscientiam suam decipit, si fallit alienam.
taedescit impudicitiae suae, quam pudescit. Proh Etiam principibus ct regibus, non ut magnis et
nefas id in se maii facinoris (52) admittunt quod
! electis viris, sicut fas est, sed ut de eia [impr.
nec aetas polest pati moUior, nec cogi servitus du- deis], turpiter adulatio falsa blanditur, [44] cum et
rior (53). prreclaro viro honorverius(5G)etoptimo amor dul-
CAPUT XXIX. cius praebeatur. Sic eorum numen vocant, ad ima-
Argumentum. — Nec
magi}' verum hominem cruci gines supplicant, genium, id est daemonem, ejus
propter sua crimina affxxum coli ; nam eum non implorant : et est eis tutius per Jovis genium pe-
inodo innocentem, sed Deum etiam esse mcrito cre-
jerare, quam regis.
dunt. Conlra vero, ethnici regum in deos a se a$-
criptorum invocant numina,ad imagines supplicant, Cruces etiam nec colimus, nec optamus (57).No3
eorumque genios implorant. plane qui ligneos deos consecratis, cruces ligneas,
[xxv] Hfficet hujusmodi propudia nobis non licet ut deorum vestrorum partea.forsitan adoratis.Nam
nec audire, etiam pluribus turpe defendere est. Ea ^. etsigna ipsa et cantabra (58) et vexilla castrorum
j i /- -.•!• i j- n D •J !• J 1 .- •
-i - -1
quid aliud quam inauratae cruces sunt et ornatae ?
• i.

enim de non cre-

.

castis fingitis et pudicis quaa fleri

deremus, nisi de vobis probaretis. Nam quod reli- Tropaea vestra victriria,non tantumsimplicis crucis
gioni nostifiB hominera noxiura, et crucem ejus faciem, verum et affixi kominis imitanlur. Signum
ascribitis, longe de vicinia veritatis erratis, qui sane crucis naturaliter visimus in navi, cura velis
putatis deum credi (54), aut meruisse noxium,aut luraentibus vehitur,cum expansis palmulis labitur ;

potuisse terrenum. Nec [impr. nae] ille miserabiiis ei cum jugum, crucis signum est, et cura
erigitur
cujus in homine mortali spes oranis innititur ; to- homo, porrectis manibus, Deura pura mente (59)
tum enira ejus auxilium cum exstincto 333 ho- veneratur.Ita signo crucis aut ratio naturalis inui-
mine finitur,.^gyptii sane (55) hominem sibi quem titur, aut vestra religio formatur.

Variorum nolSB.

libidinibus effrsenatis omnem sexum,etomnes corporis (57) Cruces etiam nec colimus, nec opiamus, Non
parles contaminanlibus. Lindner. est cur codicera ras. deseraraus, qui refert optamus
(51) Impudicitia vocatur urbanitas. Similiter Cur- Ut enim crucibus affigi non opfabant veteres
tius v, 1, 38 Apud malronas et virgines Persarum
: Christiani, sic nec eam pcenam subire reousabant,
comifas habelur vulgaris corporis lititas. Heum. _ potius quam religioni suae nuntium remitlerent.
(52) Facinoris. Rigaltius in exeraplari mali esse '-' Ausonius in Orul. Matut., v. 73 :

testatur. Heraldus tamen nihil monet. Heumanno
neutrum probatur, et scribit id in se facinoris ad-
miltunt. LiNDNER.
(53) Nec cogi servitus durior. Ulpianus. Lege 2.
Digest. De his qui sui vel alieni juris sunt, eto. :
Si dominus in servos sxvierit, vel ad impudicitiam
turpemque violationem compellat : qux sint partes
prxsidis, e'^ rescripio divi pii ad JEtium MarciO'
num, proconsulem Bxtiae, manifestabitur, cujiis
rescripti verbahgec sunt : « Dominorunc quidem po-
testatem in suos servos illibatam esse oportet,
Nec timeat mortem bene conacia vita, nec optet.
Idem Periandro, v. 3, pag. 290 :
Mortem optare malum, timere pejus
Davis. Lege ornamus. Contra gentes disputat, —
quibus mox ornatas cruces objicit. Gruner. 1. c.
pag. 246, Qruces nec colimus. Christianis vitio —
vertebat Caecilius quod crucem colerent. Hinc su-
pra, cap. 9. crucis ligna feralia Christianorum
cserimonias vocabat. Et cap. 12 clarius adhuc cru-
cis cultum Christianis objiciens Iicce, inquit, :

nec cuiquam hominum suum jus detrahi, sed
dominorura interest ne auxiliura contra ssevitiam
vel famera vel intolerabilem injuriam denegetur
his qui juste deprecantur. Ideoque cognosce de
querelis eurum qui ex tamilia Julii Sabini ad sta-
tuara confugerunt et si vel durius habitos quara
:
vobis jam non adorandae, sed subeundae cruces.
Quando igitur Caecilio haec objicenti Minucius
respondet, cruces non colimus, de cultu sane abso-
luto quem Caeciliana objectio prae se ferebat,
ejusmodi verba esse accipienda noscuntur. Perin-
de ac si Cruces non itacolimua
dixissetMinucius :

aequura est, vel infarai injuria affectos cognoveris, Christiani, ut crucibus ipsismet honorem cullum-
veniri jube.ita ut in potestatem domini non rever- D que tribuamus: quemadraodumquidera vos ethnici
tantur. » Vide Leg. 14 Cod. Just. de episcopali au- vestra colitis simulacra. .Atque hanc esse aucto-
dientia Senecam lib. iii de Benefic, cdip. 20 Pho-
; ; ris nostri sententiam,ex iis liquet quae statim sub-
tium, Nomocanon., tit. 13, cap. 22, Elmenh. dii, eara ipsara accusationera in gentiles retor-
(54) Deum cred?. Construe aut noxiura raeruisse :
quens Vos plane qui ligneos deos consecratis, cru-
:

credi Deum, aut terrenum potuisse credi Deum. ces ligneas,ut deorum vestrorum partes, forsitan
LlNDNER. adoralis. Videsis Diar. Erud Ital. tom. XXVII,
(55) Mgxjptii sane. Pro sane rescribi saitae vult pag. 391 seq et adi VV. CII. Orsi. Uistor. Eccl.
;

Jac. Gronovius. Assentiatur qui volet. Heum»' lib. VI, § VII ac Trombelliura De cuUu SS. tom.II,
;

(56) Honor verius. Cave cura Heuraanno verius part. III, pag 373. Galland.
deieas, hic pernecessarium.Duae propositiones uno
(58) Lantabra, vexilla railitum. Vide Tertull. ad
eodemque verbo cohaerent :
Nat. 1. et quae ibi notantur, et quae alibi, eodem
tomo, D. Le Nourrydisseruit. Kdd.
/ praeclaro virohonor/ verius \ Pura mente. Haec verba nihil plane ad rem
(59)
Quum et' >praebeatur.
| faciunt. crucis homo format, qui, porre-
Signum
foptimoamor (dulcius) ctis manibus, Deum veneratur, sive id pura, sive
LlNDNER impura mente fiat. Lindner.
347 M. MINUCII FELICIS. 348
333 CAPUT XXX. A. parricidium (45) faciant antequam pariant. Et haec
Argumentum. — Impudentissimam quoque esse de utique de deorum vestrorum disciplina descendunt;
potalo a Christinis infantis a se occisi sanguine nam Saturnus filios suos non exposuit,sed voravit.
calumniam evincit Octaviwi. Ethnici vero, inquit,
Merito et in nonnullis Africae partibus a paren-
et pueros recensnatos crudeliter exponunt et vrius-
quam nascantur, crudeli necant abortii. Chrislia- tibus infantes immolabantur, blanditiis et osculo
nis homicidium nec videre fas, nec audire. comprimente vagitum ne flebilis hostia immolare-
Illum jam velim convenire qui initiari nos dicit tur.Tauris etiam Ponticis (66) et ^gyptio Busiridi
aut crcdit de caede (60) infantis et sanguine. Putas ritus fuit hospites immolare, et Mercurio Gallos
posse fieri ut tam molle,tam parvulum corpus fata (67) humanas vel inhumanas victimas (68) cae-
vulnerum (61) capiat ? ut quisquam illum rudem dere : Romani Grfecum et Graecam, Gallum et
sanguinem (62) novelli, et vixdum hominis caedat, Gallam, sacriflcii viventes (69) obruere (70) ho- ;

fundat, exhauriat ? Nemo hoc potest credere (63) dieque ab ipsis Latiaris Jupiter homicidio colitur ;
nisi qui possit audere. Vos enim video procreatos et, quod Saturni filio dignum est, raali et noxii

(64) filios nunc avibus exponere, nunc

feris et hominis (71) sanguine saginatur. Ipsum credo do-
astrangulatos misero mortis genere elidere. Sunt cuisse sanguinis fcedere conjurare Catilinam, et
qua3 in ipsis visceribus, medicaminibus et potis pVellonam sacrum suum (72) haustu humani cruoris
(65), 334 originem futuri hominis exstinguant, et imbuere ;etcomitialem morbum335 hominis san-

Variorum notae.
(60) De Deleo de, illatinum quippe. Heum.
caede. tiquam videtur probasse. Jac. Gronovius legebat
(61) Fata vulnerum. Rescribo tanfa (id est tot) sacri vic.c. Facilis autem mutatio sensusque planus
vulne7'a. Heum. —
Cum Vaierius Argon, vi, 652; si rescripseris sacrificiis, vel in sacrificiis. Tacitus
dixerit fatale vulnerum. Nostrum recte fata vutne- Annal. xv, 47 Bicipiles,.. partus... in sacrificiis
:

rum, dicere potuisse arhitror. Lindner. quibus gravidas hoslias immolare mos est, reperti.
(62) Rudem sanguinem. Nulla vel minima ratione Paulinus Nol. Epist. xi, 7 Illa per legem jussa
:

allata, editor Lugdunens inoffenso pede lectionem sacrificiis animalia mactemus in vitiis Sic lustra-
quasi delicatulam adduxit rosewn sanguinem : tione, ludis, comitiis, etc. dicitur de tempore quo
Edd. talia fiunt quod ex Observ, Prodig., cap. 130;
;

(63) Nemo hoc potest credere. TertuUianus Apo- Livio II, 36; et aliunde dudum notatum a criticis.
loget, cap. 9 Qui ista credis de hoviine, potes et
: WoPK. — Mihi videtur ab aliena manu profectum
facere. Elmenh. esse hoc verbum, adeoque ejiciendum. Irao, cum
(64) Procreatos. Non inscite Nic. Heinsius /1dve7'S in edilione Romana (quam etiam Heraldus est se-
lib. III, cap, 2, p. 499, suspicatur unum hic exci- cutus) sit sacrifici, facile credetur a quopiam ad-
disse verbulum, atque ita legit modo procrealos.
: scriptum fuisse hoc verbum in margine ad verbum
Heum, —
Lactant. v, 9, 15 : Quis natos ex se pue- Roynani. Heum. —
Mihi perplacet leclio ed. Rom.
ros aut strangulent, aut, si nimium pii fuerini, ex- sic ut Romani sit adjeclivum, sacrifici vero sub-
ponant. Lindner. stantivum Est enim sacrificus qui sacra facit. Ovi-
(65) Medicaminibus et potis. Sic legitur in co- dius Fastor, vi :
non
dice regio, epotis, ut in vulgntis plerisque.
Marcia sacrifico deductum nomen abArco. Lindner.
Utrum autem et potis unum idemque sit verbum,
videant periti. Edd. (70) Obruere, Non est infinitivus, sed praeteritum
(66) Tauais etiam Ponticis. Heraldus edidit Pon- indicativi.Heum. — In ms. reg. pleraque hujus-
tificiS. LlNDNER. modi paradigmataindicantur tantum per abbrevia-
(67) Et Mercurio Gallos. Excidit verbum constat, tionem er, obruer, unde in impressis, induci solet
vel simile. Durius enim est cum Wopkenio re- hoc verbum abbreviatum cre, obruere. Edd.
BCrii)ere Ga//J5 atque rifus fuit iu^ xotvoO subau- (71) Mali et noxii hominis. Hoc est besliarii.
dire. Heum. —
Wowerus in notis ad haec verba, ut Tertullianus Apolog. cap. ix Ecce in illa religio-
:

ostendat Getas Zamolxi servos suos immolare,
provocat ad /Eneae Gazei dialogum qui Theophrastus
inscribitur. Sed, cum nihil tale ibi reperiatur,
Casp. Barthius in notis ad laudatum dial. p. 125,
h, memoria lapsum eum esse credit. Lindner.
Humanas vel inhumanas victimas. Aut vel
humanas glossema ost, aut vel ponitur, pro
potius. Sic Cicero Pliil. u, cap. 12 Sed stuporcm
hominis,, vel dicampecudis, attendile.ldem de Amic.
cap. 12, Gracchus regnum ocrupare conatus est, vcl
regnavit is quidem paucos dies. Et lib. iv, ad Fa-
sissima urbe yEneadarurn piorum est Jupiter quidam
quem ludis suis humano proluunt sanguine. Sed
lestiarii, inquitis. Hoc ppinor minus quam hominis.
An hoc turpius,quod mali hominis ? Lindner.
(72) Bellonam sacrum suum. Sic legitur in ex-
in emplari. Sacro Bellonoe tribuit Minucius, quod
te/ q Tertullianus de sacris etservientibus Bellooae dixe-
: rat in Apologet. Rigalt. —
Codicis regii lectionem
retinet etiam Salmasius Exerc. Plin. p. 130, et
sacrum pro sacrificio poni confirmat. Equidem viri
doctissimi sententiaj non accedo cum axupoXoYfot; ;

mil. Epist. 13, e.-ctrcma Sed hasc tu melius omnium

: reus esset Minucius, si tali modo loqueretur. Om-
Heum. nino enim necessaria videtur hominis mentio,
(66) Sacrificii viventes obruere. Edidit Gelenius quem cruoris haustus imbuat. Hoc igitur loco
sacrificiiviventes obruere. ; ms. autom sacrificii, te- sacer sacrati potestatem sibi vindicat. Virgilius
Btante Rigaltio quae vera est lectio, subauditur
;
JEn. VI. 484.
enim causa. Tcrentius Adelph. act. iv, sc. iv, 6 :
Cererique sacrum PolyboBten.
Nec id assentandi magis, quam habeo quod gratum
facere exislimcs Apuleius Apoi., pag. 187
. Vt ob- : Ubi Servius Sacrum, sacratum, Numen pro partici-
:

lentu ejus xtalulx, ipse inumulationis falsx non pio. Prudentius Perist. Uymn. xi. 2 :

plectetur. Vide et intt. ad Sallustii Bel. Catil. cap. Vidimus, o Christi Valeriane sacer.
6. Davis. —
^acrificii. Cum in ms. essct .tacrificii,
huic lcctioni acquiescebat Davis., subaudilo causa. Nihil igitur opus ut vel servum cum Gelenio, vel
Sed ellipsin hauc salis latinam exemplie suis neu- sacralum cum Heraldo reponaraus, Davib. Bel- —
349 OCTAVIUS. 350

guine, id est morbo graviore, sanare. Non dissi- A. sum 336 nos daemonum cotio [tmp'*. coitio (76) vei

miles (73) et qui de arena feras devorant illitas et concio] mentita est, ut gloriam pudicitia; deformis
infectas cruore, vel membris hominis et viscere infamiifi aversione (77) [impr. adspersione] macu-

saginatas. Nobis homicidium nec videre fas, nec laret, ut ante exploratam veritatem homines a no-
audire (74); tantumque ab humano sanguine ca- bis, terrore (78) infandse opinionis, averteret : sic

vemus, ut nec edulium pecorum (75) in cibis san- [46]de isto et tuus Fronto (79), non,ut affirmator,
guinem noverimus. testimonium fecit sed convicium, ut orator, as-
;

GAPUT XXXI. persit. H;ec enim potius de vestris gentibus nata

Argumentum. — Ab omni etiam verisimilitudinetam sunt (80). Jus est apud Persas misceri cum raatri-
alienum est quod Christianis objicilur, potlulum bus; iEgyptiis et Athenis (81), cum sororibus legi-
incesto convivium, quam constat inresli reosrevera tima connubia memoriae et tragaediae veslrae in-
:

esse gentiles ; Cliristianorum convivia non tantum

cestis (82) gloriantur,quas vos libenter et lcgitis et
pudica, sed et sobria. Tantum denique abest in-
auditis ; sic et deoa colitis incestos, cum matre,
cesti cupido, ut nonnullis rubori sit etiam pudica
conjunctio. (83), cum filia, cum sorore conjunctos. Mcrito igi-
Et de incesto convivio fabulam grandem adver- tur incestum penesvos saepe deprehenditur,semper

Variorum notse.

lonam sacrum suum haustu. Sacrum ex ms. est B tati aspergatur. Jac. Gronovius, qui putabat haud
vulgo servum. Est autem sacinim, sacrificium, et dubie scripsisse Minucium accessione, haud dubie
omnis saevae deae cultus, cui operantes, lacertos et erravit. Heum. —
Assentior viro doctissimo. Scri-
brachia cruentabant. Lucanus, lib. i, vers. 565, pserat aliquis aversione quia sequitur verbum aver^ :

Tum, qiios sectis Bellona lacertis. leret. Sed praestat aspersione, ob sequens id ora-
Saeva movet, cecinere deos. Cellar. tor aspersit. Lindner.
— Merentur notari quae vir doctus in Miscell. Obs. (78j Terrore. Recte, si grammaticorum regulas
vol. IV, t. II, p. 22i, ad cap. 9 ^lii Lampridii spectes, ab Heumanno rescribi terror, hoc video
Commodi, scribit Bellonse servientes vere exsecare
: an etiani, si mentem auctoris, dubito. Minuciua
brachium prsecepit studio crudclilalis. Casaubonus utique scripsit errore, et repeti air^ y.otvoj yoluit
dicit Observa vocem vere
: nam ex illa discimus daemonum coilio. Nam coitio dcemonum avertit ho-
;

plerumque ficta et simulata fuissetantum vulnera mines a Christianis terrore infandae opinionis.
Beilonariorum. Bellonaris solitos fuisse revera Pari scilicet jure dicere possum dirmonum astuUa :

brachia suasecare, ex mille testimoniis liquet. Sed
artiliciose sibi levia vulnera dabant, ut dicit Se-
neca de Vita beala, cap. 27. hloc monstrum mise-
ros illos homines cogebat profunda vulnera corpori
inferre. Lindner.
(73) Non dissimiles. Hoc est His Bellonariis non
: juniorem esse alfirmaverat. 8ed fallitur vir caetera
dissiiniles et ilti qui, etc. Lindner.
(74) Nec audire. Dele turpe hoc additamentum.
Nobis, inquit Minucius, homicidium nec videre fas,
id est, ne videre quidem. Heum. Lego audere.
Objecerat enim Caecilius Christianis, quod caede in-
fantis initiarentur. Huic calumniae re«pondet Octa-
vius, dicens tantum abesse ut Chrislianus audeat
caedem facere, ut ne caedem quidem videre silji
homines a virtute, terrore difficuUatis, avertit. Et,
terror diffxcuUatis liomines avirlute avertit. Lindner.
(78) Tuus Fronto. Ex vocabulo tuus Dallaeus
exsculpere voluit Minucium coaevum esse Fronto-
nis, contra Beliarminum, qui eumdem Tertulliano
C doctus. Nam tuus non modo coaetaneum, sed et
convicem ejusdem reUgionis asseclam, et queni quis
testem senlentiae sux probandae aUegat, significat.
— LiNDNER. —
Vides. supra annotata ad caput. 9.
Edd.
(80) Nota sunt. Lege nota sunt. Heum.
(81) ^gyptiis et Athenis. Lege vel JEgyptiis et
Athcniensibus vel j€gypti et Alhenis. Lindner. .

licitum esse putet. Possem equidem hoc loco con-
structionem verbi audere cum accusativo vindicare,
nisi viderem id omnibusjara lexicis esse factum.
Addo tantum duo loca, Lactantii Insiit. Div. vi, 20,
(82) Memorix et tragxdix vestrx incestis. Me-
morise scripta et libri sunt, quibus memoriae pro-
ditur; sive monimenta Jitterarum, ut supra cap.
7 Specia de libris memorias. Et Gellius lib. iv,
:

25 Si homicidium jacere nullo modo licet, nec in-

: cap. 6 In veteribus memoriis scriptum legimus.
:

teresse omnino conceditur. Idem Epitome (iv), lxiii, Idem Iib.v,cap. 5 ineunte In libris velerum memo- :

4 Quod si interesse omnino sceleris conscienlia esl,

: riarum scriptiim est. Tertullianus adversus Judxos
et eidem facinori spectator obslrictus est, cui et ad- cap. 1 Secundum Scripturarum divinarum memo-
:

missor : ergo et in his gladiatorum. ccedibus non rias populus Judaeorum major, id est antiquior, dere-
minus cruore perfunditur qui spectat, quam ille qui liclo Deo, idolis servivit. Non est ergo causae satis
facit. LlNDNER. ut cum F.Ursino et Wowero comajrfi,^ sufficiamus.
(75) Edulium pecorum. Edulia pecora vocat qui- n Cellarius.
bus vesci licebat, uli Horatius. lib. ii. Sat. 4, 43, (83) Cum matre. Jovem respicit, cui Juno fuit
edules dixit capreas. Tertullianus Apol. cap. 9, et soror et con]u.v, ul loquitur Virgilius, j€n. i, 51.
vocat, epulas esculentas. et Plinius lib. viii, cap. Sed hdc notum est illud vero non ita, proleta-
;

55, esculenta animalia. Heum. riura regem istum deorum cum matre etiam et filia
(75) Coitio. Ms. colio. Scripserat Minucius coitio, rem habuisse quam ob causam tacentinterpretes,
id est factio, conspiratio Herald. Rom. ed., — ;

non enim, ut puto, sceleris magnitudine ad silen-

teste Heumanno, habet concio. tium sunt stupefacti. Nos, quod diximus, veterum
(77) Aversione, Rescribo adspersione, vel, ut testimoniis ostendemus. Clemens Alex.^ Protrept.
monachi scribebant, aspersione. Ac ita jam emen- p. 8, D : ATiOUiC 81 [jLuaTTJpia xat A-.oc ttsoc iJ.r,~zpa

davit Woverus. Corn. Nepos in Alcibiade, cap. 3, A/^fjir,Tpav aufiuXuxa':. Athena^. Legat.
icppoStaioi
6 : Aspergebatur ctiam infamia, quod, etc. Cicero pro Christ., c. 27 Xprjv 8' auxouc... "v Aia (xsiatT-
:

Orat. pro Cn^tio, cap. 10 Istius facli non modo suS'

: Tjxiva-. Iy. [xriTpJx; \iiy 'Piac, euYaxpo? 81 Koisr^t;
picione, sed ne infamia quidem, est aspersus. Si- TrETTaiSoTro-.r^lJLEvov. Idem cap. 16 memorat euyaTipa
militer Curtius X, 10, 18 ETratOO -
Quos rumor asperserat.
: Tou A'Os v-v Ix Tf,; (i.r,Tp6; 'Psa; f| Ar^fxr^Tpoc
Rursus Cicero Orat. in Vatinium cap. ultimo TcoiTQaaTo. Rem prolixe narrat et Arnobiua lib. v,
Ne qua ex tua summa indignitaie labes illius digni- pag. 170, aq. Davis.
351 M. MINUCII FELICIS 3S2
admittitur; etiamnescientes miseri potestis in illi- A. poris virginitate perpetua fruuntur potius quam
cita proruere, dum Venerem promisce spargitis gloriantur : tantum denique abest incesti cupido.ut
(84), dum passim liberos seritis, dum etiam domi nonnullis rubori sit eliam pudica conjunctio. Nec
natos alienae misericordiae frequenterexponitis(85), de ultima statim plebe consistimus, si honores ve-

necesse est in 337 vestros recurrere (86), in fllios stros et purpuras recusamus nec fastidiosi (90) :

inerrare (87).Sic incesli fabulam nectitis (88),etiam [impr. factiosij sumus,[47] si omnes unum bonum
cum conscientiam non habetis.At nos pudorem non sapimus (9i),eadem cougregati quiete qua singuli:
facie sed mente prasstamus. Unius matrimonii vin- nec in angulis garruli, si audire nos publice aut
culo libenter inbaeremus, cupiditate procreandi (89) erubescitis, aut timetis. Et quod 33S in dies no-
aut unam acimus, aut nuilam. Convivia non tan- stri numerus (92) augetur, non est crimen erroris,
tum pudica colimus, sed el sobria nec enim in- : sed testimonium laudis. Nam in pulchro genere
dulgemus aut convivium mero ducimus
epulis, vivendi et praestat et perseverat suus (93), et ac-
sed gravitate hilaritatem temperamus, casto ser- crescit alienus. Sic nos denique, non notaculo cor-
mone, corpore castiore ;
plerique iuviolati cor- poris (94), ut putatis, sed innocentiee ac modestiae

Variorum nolae.

(84) PromUce Sic mg. lib. et hoc loco

spargitis. g (88) Sic incesti fabulam nectitis. Inteliigit fabulam
et supra cap. 9 : nam
veteres promiscus et promis- OEdipodis, de quo Lactantius vi, 20, 23. Qux aulem
cuus dicebant. Geilius lib. xi, cap. 16 Delerret nos : possint vel soleant accidere in utroque sexu vel per
a varia protniscaque cogitatione. Idera lib. ii, cap. errorem, quis non intetligit, quis ignorat ? Quod
24: Promisce indefiniteque laryiri. Et lib. vi, cap. vel unius OEdipodis declarat exemplum, duplici sce-
14, ut promisce dici solet. Cgllar. lere confusum. Poterat dicere, fabulam agitis, sed
(85) Duin eliam domi natos... exponitis. Consu- mdilnii nectere, quia supra cap. 9 Caecilius dixerat :

latur omnino eruditissimi jurisconsulti Gerardi
Noodtii JuHus Paullus, seu commentarius ad Leg.
IX D. de agnoscendis et alendis liberis. Gall.
Dominatos. Heraldus male, dominatos. Lindner.
(86) /n vestros recurrere. Jo. Pricaeus ad Apulei
Metam., lib. vii, pag. 379, reponit incurrere, quem
secutus est Jac. Ouzelius. Sed nihil necesse est
ut eos audiamus Davis.
(87) In filios ineri^are. Viro doctissimo Jac. Peri-
zonio placet in fiUas inerrare; cui equidem non
Ne:cus infundas cupiditatis involvunt. Nimium a ve-
ritate ab'udit conjectura illa Woweri, fibulam
— nectitis, quam ut assensum praeberepossimus.LiNO-
NER. — Abludit et Lugdun. editor dum conjicit
Labem nacti estis. Edd.
(89) Cupiditate procreandi. Ita omnes editiones
et ms. reg. Sententia tamen postulat cupiditatem.
Herald. —
Recte Heraldi correctionem rejecit Jac.
Gronovius. Jo. Cavisius in contextu expressit cu-
piditatem in notis autem ms. lectionem sanam
;

accedo, cum {iHi utriusque sexus liberos denolent. esse rectius censuit. Feminea unam, nullam, pen-
Tertullianus quem Noster describit, Apolog. cap. dent ab voce subinteliigenda mulier, vel simili ;
IX ; In primis filios exponitis... Alienati generis n aeque ac in illis Ovidii Art. Amat. II, 390 :

necesse est quandoque memoriam dissipari. Et semel

error impegerit exinde jam tradux pro^ciet incesti, Dum fuit Atrides una contentus, et illa
Casta fuit.
serpente genere cum icelere. Arnobius lib. iv, pag.
137, poslquam de Minerva ex capite Jovis nata Plenius locutus est Plautus Merc. iv, 5, 8 :

locutus est.addit Excapile conceptos fiHos procreat.

:

Nara uxor contenta est, quae hoca est, uno viro;

Javolenus Digg. lib i,tit. xvi. 83 Filii appellatione
:
omnes liberos intelligimus. Adi et Legg. 116, 121,
20L Davis. — In fiHos inerrare.Perizonlo tentante.
in filias inerrare, alterum inde defendit Davisius,
quod fiHorum nomine etiam fdix comprehendi so-
leant. M
autem ipsura jara Perizonius notavit ad
Sanct. Min. iv, 10 5, et alii multi. Quare, cum res
adeo tralatitia haec sit, videtur hac emendatione
usus vir laudatus, ut orationis concinnior esset
Qui minus vir una uxore contentus siet ? Gruner.
(90) Fastidiosi fere omnes editi et ms. reg. Affir-
mare taiuen audemus legendum nec factiosi sumus.
Nam accusabantur Christiani vel eo praecipue no-
mine, quod coitiones et factiones inirent, quod nec
omiserat Caecilius cap.S.Diluit nunc crirainationein
iUain Octavius eodem modo quo Tertullianus in
Apolog. unde ista surapta sunt, cap. 39 Hoc su- :

varietas, dum recurrere ad feminas, inerrarc adma- mus congregati, quod et dispersi. lloc universi, quod
res referat Minucius. Quem tamen ab hujusmodi et singuH, elc. Videsis quae ibi observabamus,
xauToAoYia; specie, quae forsitan Periz. ofTendebat, Herald.
neutiquam abhorruisse cap. 1, et alibi vidimus. (91) Unu7n bonum sapimus. Fulv. Ursinus bonu7n
WoPK. —Aut vehementer fallor, aut ita scripserat
p
tanquam glossam, respuit Cellar. repetiit sci- —
noster Minucius Necesse est vos oestras incurrere
: Iicet Minucius verba Pauli Rom. xv, 5, el Pliil. ii,
in fiHas, in sorores. Jam Pricaeus rescripserat in- 2 x6 auto tppovelts, quod ita redditum in versione
:

currere, seculusque cum Ouzelius, qui, et alios veteri Idsm sapiatis Heum.:

scriptorcs producens ita locutos.einendationem Pri- (92) Nostri nume7-us. Scribo noster numerus.
csci satis firmat. Heum. —
Non debuit PricoBus ver- Heum. —
Nihil opus. Sic cap. 33, Hostias et victi-
bum incurrere, de furore libidinis ab aliis usurpa- mas Domino offeiwn, quas in' usu7n 7nei pi-otuHt ?
tum, hic tam violcntor inferre, quia et Minucio Cap. 34, Vide adeo quam i7i solatium 7iostri re-
placent interdura verba sic composita, ut hoc re- surrectione^n futuram omnis natura^neditetur. Linu-
currere, etsi prima; syliabae signilicatio ait nulla ei ner.
prorsus intereat, ut supra recognoscere, et jiaulo (93) Vivendi et prspstat et perseverat suut. Emen-
post vera religio reservetur. Alibi, refxdamus, ubi do aic viventibus et perstat suus. T6 perslat aliquis
:

eliain angit et nmordet orutio. Cielerum omnino
nunc signilicatio ejus requiritur, q. d. ut dum sic
alios veslri sanguinis abigilis, alios retinetis, hia
nescii consanguinitatis, concilient amores inter sc,
et Vonus ita recurrat in vestros redundetque et
in maigine fuerat interpretatus per perseverat.
AHenus, id est, ia qui nondum erat Christianus.
Nunc et liqnet quis dicatur suus. Heum.
(74) Non notacuto corporis. Sic libri, verbo inso-
lenti. Glossa; tamen veteres notaculu.m, noia, si- :

regyret. Gronov. gnum. Hom. Wb.nota occuUa,\xi supra Cdi;oiliuB,cap.

353 OGTAVIUS. 354
signo facile dignoscimua sic mutuo, quod doletis,
; A latius maneam (98), intra (99) unam adiculam vim
amore (95) diligimus,quoniamodiissenonnovimus: tantae majestatia includam Nonne melius in nostra
?

sic no3, (|uod invidetis, fratres vocamus, ut unius dedicandiis est mente.in nostro imo (1) consecran-
Dei parentis horaines (96), ut consortes tidei, ut dus est pectore ? Hostias (2) et victimas Domino
spei cohaeredes. Vos enim nec invicem agnoscitis, usum mei protulit, ut rejiciam et
ofTeram, quas in
et in mutua odia saevitis : nec fratresvos, nisi sane suum munus? ingratum est quum sit litabilisho- :

ad prrricidium (97) recognoscitis. 8tia(3)bonus animus, et pura mens, et sincera sen-

CAPUT XXXII. tentia(4).Igitur, qui innocentiam colit,Domino [48]

Argumencum. — Neque dici potest Christianos oc- supplicat qui justitiam (5), Deo libat
;
qui frau- ;

cultare quod colunt, quoniam nulla delubra, nul- dibus 340 abslinet, propitiat Deum ;
qui hominem
lasque aras habent. Persuasum siquidem ipsis e%t periculo surripit.optirnam victimam (6) caedit. Haec
non posse Deum ullo templo circumscribi, aut nostra sacrificia, haec Dei sacra aunt sic apud noa
fingi illius simulacrum. 339 Ubique autem pras-
;

sens, omnia videt, etiam secretiores mentis nostrx religiosior est iiie qui justior. At enim, quera coli-
cogitationes ; ac prope cum illo et in ejus vivimus mus Deum, nec ostendimus nec videmua imo ex ;

sinu. hoc Deum credimus, quod eum sentire possumus,

[xxvi]
L J
autem nos occultare quod colimus,
Putatis videra non possumus. In operibus enira ejus et in
H
si delubra non habemus ? Quod enira sirau- " raundi omnibus motibus virtutem ejus semper prae-
et aras
lacrum Deo flngam, quum, si recte existimes, sit sentem aspicimus, quum tonat, fulgurat, fulminat,
Dei homo ipse simulacrum ? Templum quod ei quura serenat. Nec mireris si Deum noo videas :

exstruam, quum totus hic mundus, ejus opere fa- vento et flatibus omnia impelluntur, vibrantur,
bricatus, eum capere non possit? et, quum horao agitanlur et sub oculos (7) tamen non venit ven- ;

Variorum notae.

9, dixerat. Occultis se notis et insignibus
WowEB et Cellar.
(95) Mutuo, quod doletis amore. Non videtur
amore tollendum esse. Horatius£/)Ofi. xv, 10:
Fore huuc aniorem mutuum.
Terentius: Meretrix alolescentem, cujus mutuo amo-
re tenebalur, exclusit. Lindner. —
Quae modoexcitat
eo loci Lindnerus verbaTerentii raendose coliigun-
tur e quodam veteri lexicographo, nec nisi cum
dubii signo dantur apud Rob. Steph. Thesaur.
verb. MuTUus. Edd.
(96) Ut unius Dei parentis homines. Rejice Dei in
marginem, e quo translatum fuit in textum. Heum.
— Cellarius ediditomnw, quod unde habeat, nescio.
LlNDNER.
(97) .4ii parricidium, Rigaltius interpretatur ex
Petroniano Critone de perditione hominis, qui est
;n Bemine ;Heumannus de Romulo et Remo, Eteo-
cle et Polynice. Probo. Lindner.
(98) Latius ynaneam. Heumanuus vult laxius ha-
beam, quam sententiara protulit in Parergis criticis,
A. i7l2edilis, p. 47 et in Mtscell. Lips. novis, vol.
VIII, p. I, p. 127. Sed tuentur lectionem ms. quam
exprimendara curavimus Davisius et Wopkenius.
Latius enim adhibetur de rebus araplis, extensis,
sive tales sint latitudine proprie dicta, sive etiam
longiludine, quod probat Davisiusad Lactant. Epit.
noscunt. reddere illi inconsiderate velle, quod nobis ipse
dedit. Hoc autem ingralum est, quia Deus animalia
nobis dedit ut iis utamur in gloriam nominis sui,
non vero utiis ad sui ignominiam abutamur; quod
faciunt onmino qui Deura victimis indigere, iisque
csesis placari posse, arbitranlur. Gruner. — Heu-
mannus ingralum est, tanquam manifestum glos-
sema, rejicit. Lindner.
(3) Cum sit litabilis hostia, Lactantio quoquo
vicLima dicta lib. i Div. Instit. cap. xxi, id
litabilis
est Ueo grata et acceptabilis et Epitome cap. 5, :
^ —
'-'
viclima litabilior. Cellar. Ad sententiam recte
Cellarius, nonitem ad vira vocis. Est lilabilis hostia
qua Ueus placari potest. Litare enira, pontificalis
vox. signiticat sar.rificio facto fjlacasse numen, ut
Macrobiusloquitur Sa/wrn. III, 5. Adde Servium ad
Virg. .£«.II, 118. Respicere autem Minucius vi-
detur ad Psalm. l, 18, 19. Gruner.
(4) Sincera sententia. Rom. conscienlia. Wow.
(5) Justitiam. Heraldus vitiose injustiliam. Lind-
NER.
(6) Optimam victimam. Is. Vossius ad Melam,
III, 2 emendabat optimam victimaiyi (prout etiam
Heraldus edidit. Lindner). Sed praestat omnino
alteri lectioni adhserere. Etenim in praecedentibus
supplicare, libare et propHiare est idera plene per-
fecteque facere, quod propriis supplicntionibus, etc,
iraperfecte fiebat sic etiam plane accipiendum huc
.•

cap. 58, et Ciceron. de Leg. ii, i. Manere pro ha- opimdm victimam ccedere. Et opimas victimas Deo
bitare probat Wopkenius, et probant orania lexica, gr.itissimas vulgo habitas quis ignorat? Luctant.
et graecum ijLsvto, quod eodem sensu exstat Joann. D VI, 2 Mactanf igitur optimas ac pingues hoslias Deo
:

I, 38; Matth. x, 11. Sed (irraissimum argumentura quasiesurienliWoPK. —

Simili errore apud Lactant.
duciLur ex Gypriano, Minucii epitomatore, qui De Epitome cap. 25, 7, legebatur .Yum igilur menlis :

Idol, Vanit., cap. 5: Et cum homo latius maneat. su3e compos videri potest, qui talibus optimas^ vieli-
LlNDNRR. mas ccdt? Sed vindicant opimas eo loco Pfa.Tius,
(89) Infra. Cellarius vitiose, inter. Lindner. Davisius et Biinemannus. Lindner.
(1) Piostfo tuo Heumannus, qui immo accepit (7) Sub oculis. Lege sub oculos. Seneca,
lib. t de
pro intimo, dolet nostro. Ego vcro accipio pro adver- Benef., cap. v: Nonest beneficium id quod sub ocu-
bio,et conlirmor in hac raea conjeclura auctoritate los venit. 1 actantius iii, 9, 12 Nec vident amplius, :

ed. Rom. quae. quae exhibet immo. Lixdner. quam quod sub oculos venit. Idem, lib. vii, 9, 2,
(2) Hosfias... sincera conscientia. Non intellexit eodem, quo Minucius noster, arguraento utitur, et
Jac. Gronovius raentera Minucii, qui ad haec scri- simul, quod forte accedisse credo, eadem illa dis-
psit sequentia: Palam alludit ad verba Pauli ex L tinctione Deus, inquit, facit niulta quorum vis
:

Tim. IV, 4 ojolv dTroDXTjTov [j.-t' £j)^ap'.<jx(a^ Xa[x-

:
quidem apparet, suhstanlia tamen non videtur, sicut
oav6,a£vov. Rejicere h. 1. non est reprobare, sed est vnx. odor, ventus td harum rerum argumento
:

propria significatione accipi, debet Deo ho- Nam et exemplo eliam Deum, licet sub oculos non veniret,
stias et victimas offerre, idem est ac rejicerey i. e. de sua tamen vi et effectu et operibus cerneremut
355 M. MlNUCIl FELICIS 356
tu8 et flatus. In sole (8) adeo, quividendi omnibus ^ sole adeo ruraus intende : coeio affixug, aed terris
cau3a est, videre (9) non possumus; radiis acies omnibus sparsus est ; [49] pariter praesens ubique
submovetur, obtutus intuentis hebetatur et, si : interest et miscetur omnibus, nusquam enim clari-
diutius inspicias, omtiis visus exstinguitur. Quid ? tudo (14) violatur. Quanto magis Deus, auctor om-
ipsum (10) solis artiQcem, illum luminis fontem nium ac speculator omnium, a quo nullum potest
possis sustinere, quum te ab ejus fuigoribus (11) esse secretum (15), tenebris interest, interest co-
averlas, alulminibus abscondas?' Deum oculis 341 gitationibus nostris quasi alteris tenebris. Non tan-
carnalibus vis viden?, quum ipsam animam tuam, tum sub illo agimus, sed et cum illo (16), ut prope
qua vivificaris et loqueris, nec aspicere possis, nec dixerim (17), vivimus.
tenere(12)? [xxvii] Sed enim Deus actum horuinis
34« CAPUT XXXIII.
ignorat, et, in coelo constitutus, non potest, aut
Argumentum. — Quod si tamen Deus Judaeis nihil
omnes obire, aut singulos nosse. Erras, o homo profuisse dicatur, certe judaicorum annalium scri-
et falleris. Unde enim Ueus longe est, quum omnia ptores lestes locupletissimi sunt, illos prius Deum
ccelestia terrenaque, etquae extra istam orbis pro- deseruisse, guam ab ipso fuisse desertos.

vinciam sunt, Deo cognita, plena sint(13)? Ubique Nec nobis de nostra frequentia blandiamur (18):
non tantum nobis proximus, sed infusus est. In multi nobis videmur, sed Deo admodum pauci su-
Variorum notse.
Heum. — Adde eumdem lib. vii, 1, 9, cap. 9, 27 ; B erat, postea uni videndi verbo involvitur, quod
Cap. 11, 9. LlNDNER nempe non multumista duo distarent. Tenere etiam
(8) In sole. Ita ms. Heumannus deletam
vult pree- huic loco vindicat vir doctus in Miscell. Obs. 1732
positionem, et recipit emendationem
Gelenii, qui vol. I, pag. 32. eo quod tenere apud Nostrum idem
rescribebat lo/em. Sed annotavit Gifanius in ludice videatur, quod apud Lactantium de Vila beata
Lucret. hanc preep. sine discrimine vel cum accu- tangere in his Anima idcirco immortalis est, quia :

sandi vel cum auferendi casu jungi. Horat. Serm. nec tangi potest, nec videri. Wo?k.
lib. I, Sal. 3, 26 :
(13) Cognita plenasint. Qui hic emendabant: Deo
Cur in amicorum vitiis tam cernis acutum. Lindnkr. cuncta piena sint, Deo cognila plene sint, offensi
eo videntur, quod vox eadem Deo, tam diverso
(9) Videre. Sic ed. Rom. et ms., et ita edidit modo, a nominibus co^nzYa, p/eimdependeat, hujus-
Heraldus. que respectu in ablativo, illius in dativo casu in-
{i.0) Quid? ipsum. Editio Romana habet, Quid telligenda sit, Sed forma ista satis usitata est. Sic
i/)su?n, non interjecto interrogationis signo. Jatn cap. 26 Onusli etimmersi vitiis ; cap. 36 Qui non
:
;

sic rescribo Qui (i. e. quomodo) ipsum. Sic infra eget, qui non inhiat atieno. Arnobius lib. i, pag. 25 :
cap. 36 Qai (ms. quis) potcst pauper esse, qui non
: Consenlaneum, dignum Deo fuerat. Plinius vii,
eget? Heu.m. Epist.. 25 Acne sermonibus quidem maligms aut :

(11) Fulgoribus. Scribe fulguribus. Conjungere attendit aut alitur. Lactart. de Ira Dei, c. 4 Quid tum :

so\ei fulgura eifulmina. Ita supra Rutilare fulgura, „ diijnum tam proprium Deo, quam providentia ? Pa-
:

fuimina prxmicare. Et postea Cum coelum et ful- ^ negyr, incerti viii, 22 Utde sideribus et coilo digna
: :

miiia, et fulgura longe ante fuerint quam Jupiter in et vicina promittant. Ausonius Grat. Act. cap. 3 :

Cretanasceretur. Meurt. —
Gave quidquam mutes. Non ingratus beneficiis, sed oppressus. Ambrosius
Cicero de Divin. lib. ii, cap. 19. Tum et fulgores et to- Offic. I, 21 Infercessionibus non solum credere nos, :

nitrua exsistere. Sic enim legendum ex ms. Cantabr. sed etiam delectari debere. Hegesippus i, 34 Non :

et Victor., non fulgura, quod in vulgatis. Iterum videmus viitulibus, sed delectamur.Boeiws CovsoL
cap.39, ubi versum interpretatur ex Jliad. I. 236. I. 1 Hominumque mentes assuefaciunt morbo, non
:

Lucretius, vi, 755. liberant. Et lib. iii, 5 Ut utentium mentibus virtutes :

Sic fulgorem quoque o.ernimus ante inserant, vitia depellant. Dictys Cret. lib. v, 8 Non :

Quam tonitrum accipimus. se his moveri, neque indignari. Plura praeternntto

Ovidius, Melam. vii, 619. sciens. Wopk.
(14) hnim claritudo. Gronovius auctorem scri-
Ille notam fulgore dedit, tonitruque secundo,
psisse putat ejus claritudo. Linder.
Videsis Aurelium Victorem, capp. 14, 23. Davis. (15) A quo nulluni potest esse secretum. Hermanno
(12) Nec tenere. Quod, si quid ad rem faceret illud hasc esse vera videnlur Minucii verba Quanto :

teaere, non vidcbat Davisius, legebat cernere, alius- magis Deus, auctor omnium ac speculator omnium,
que vir doctus in .-lctis Lips., octob. 1733, tueri. a quo nil ullis poii^st esse serrelum (b. e. seiun-
Tali quidem Tacitus in Agric. cap. 40 Viso aspe- : ctum) tenebris, inlerest cogitalionibus nostris, nihil
ctoque Agricola. Ei cap. 45 Prxcipua sub Domitia-
: muto. Quanto mai/is Deus tenebris interest, sine
no miseriarum pars erat, vidcri et aspici. Ubi hanc D ulla claritudinis sua? diminutione. Lindner
forrnam immerito vexabat Golerus. Sod tenere, pro (16) Sed et cum illo. Ita rnss. Ego vero persua-
comprehendere non soliicitandum hic arbitror. Am- sum habeo Minucium scrip&isso sed cum illo, quod
brosius Offic. i, 29 Et viderunt Uelisoium, quem
: et reperio in editioneRomana. IIeum. Nihilrnuto: —
corripere gestiebant et videntes tenere non poterant.
, cap. 4 In pare etiam non tantum lequatur neqmtia
:

Et solet ita hoc cum verbo videre, lenere conjungi, melioribus, sed et colitur, Cap. 'M Convivia non :

Paulinus Nol. Epist. xviii, 1 Ut... quudam tux

: tantumpudica colimus, sed et sobria. Ovidius, Me-
gratix iiortione fruerernur videntes et tenoitcs eum,
,
tam. IV, 330 :

quem fides veritalis probavit. Paulinus P«troc. V.

Ncscit quid sit umor scd et erubuisse decebat.
Murlini vi, 4: Carnique tuir, sive carne superslcs,
LlNDNRR.
cerneris, expeteris, coniingeris atque leneris. Nova-
tianus de Trinit., cop. 11 sed enim veritati cx-
:
(17) Ut propcdixerim. Ilanc ms. lectionem defen-
cilus lnereticorum nulla prxscribet nec quoniam in : dit Wopkenius in Obs, misc, crit., l. x, lib. i, pag.
Chrislo aliquid tenent, aliquid non tenent, alte- 48 ita tamen, ut postea malit legcre ;/< pruprie
;

rum vident, ulterum non vident, eripiclur nobis dixcrim. Sed mihi quidcm meutrum approbavitvir
Illud quod non vident, per illud quod videnl. Ubi doctissimus. IIf.u.m.
quod prius vidcndi et tenendi verbo signiflcatum (18) Blandiamur. Vcl hic vel nunquam aliaa vi-
357 OCTAVIUS. 358
mus. Nos gentes nationesque distinguimus Deo A : Flavi Jossephi vel Antonini Juliani (23) de Judeeis
una domusestmunduahic totus. Reges tantum(i9) require : jam scies nequitia sua hauc eos meruisse
regni sui per officia ministrorum universa novere ;
fortunam, nec quidquam accidisse quod non sit
Deo indicii3(20) opus non est non solum in oculis : his (24), si in contumacia perseverarent, [50] ante
ejus, sed et in sinu vivimus. Sed Judseis nihil pro- praedictum. Ita prius eos deseruisse comprehen-
fuit quod unum et ipsi Deum aris atque templis des quam esse desertos nec,
(25), : ut impie loque-
maxima superstitione coluerunt. Ignorantia laberis ris, cum Deo suo captos (26) sed a Deo, ut disci-
si, priorum aut oblitus aut inscius, posteriorum plinag transfugas, deditos.
recordaris. Nam et ipsi Deum nostrum, idem enim 344 CAPUT XXXIV.
omnium Deus est: 343 quamdiuenim eum Argumentum. — NiliU autem mirutn
si mundus hic
caste (21), innoxie religioseque coluerunt, quamdiu igne tandem sit absumendus, omnia siguidem quge
obtemperaverunt, de paucis initium, eadem et finem hahent. Neque a sententia
preeceptis salubribus
de mundi incendio abhorrent antiqui philosophi.
innumeri facti, deegentibus divites, de servientibus
Constat tamen Deumposse hominemquem ex nihilo
reges ; modici multos, inermi armatos, dumfugiunt finxit, ex morte excitare ad vitam. Resurrectionetn
insequentes, Dei jussu et elementis (22) adniten- autem futuram omnis natura meditutur.
tibus obruerunt. Scripta eorum relege, \el, ai [xxix] Caeterum, de incendio mundi,aut improvi-
Romanis magis gaudes, ut transeamus veteres, sum ignem cadere.autdifGcile non credere (27), vul-

Variorum notae.

dere licet quam sit opus aleae plenum, emendare Lege Dei jnssu etiam) elementis anniten-
et (id est,
veteres auctores. NolaveratCellurius ad h<ec verba; tibus. Respicit Noster, historiam de
praeter alias,
Ad objecta, cap. 7, respondet. Quod cum crederet Josua, solem et lunam, imo etiam imbres et gran-
cl. Heumannus, et emennaret btandimur multi ; : dines, naclo veluti copias auxiliatrices. Pro obrue-
vobis mdemur, humanialiquid est passus. Non enim runt, quod haud quadrat huc, scripserim deoice-
auctor respicit locum a Cellario citatum, sed cap. ruiit. Nec annitenttbus satis placet. An forte assi-
10, ubi Gaecilius providentiam divinam impugnave- stenfibus, vel conct'r/a?jt»6u5scripsitMinucius.HEUM.
rat, usus argumento ab hominum frequentia et — Bene de modicis obruerunt, quod Virgilius .lEn.
multitudine deducto. Plane ut ilieapudJuvenalem, II, dixit de multis,
424, Obruimur numero ; et
Sat. 13: Ovidius Fast. i, 488;
Si curant igitur cv.nctos punire Qocentes Obruit inentesistaprocellaviros. Lindner.
Quando ad me venient?
Josephi, vel Antonii Juliani. In ms.
(23) Flavii
Jam respondet Octavius, non esse cur homines sibi scribitur Flavii Josfepi, etabrasae membranag super-
de sua frequentia blandiantur, etc. Nam ad cap. 9 ficies ostendit scriptum fuisse Antonini Juliani.
responditjam cap.31. Conferatur, si placet, Dispo- RiGALT. AntoniiJuliani, velut rerum Judaicarum —
sitiohujusl)ialogi,huiceditioniprcemissa. Lindner.
Q scriptoris praeter Nostrum meminit nemo. Rhetoris
(19) Reges tantum. Jo. Meursius emendavit autem cognominis mentionem aliquoties facit A.
:

Reges staium regnisui,per officiaminisirorum diversa
novere '.sed a ms. lectione discessit vir eruditus,
quod (j'jvxa$'.v noncaperet, quae satis erit manifesta,
si orationem hoc modo dislinguas Reges tantum
Gellius Nocl. Att. i, 4, et ix, 1, 15. Sed an is ab
hoc Minuciano diversus fuerit, necne, mihi non
liquet, nostraque nihil interest. Illud <pi),ap-/a[oi(;
paulo majoris est momenti, dumquaeriturundefiat
:

regni sui, per officia minislrorum, universa novere, ut Flavius Josephus hoc in loco memoretur. Nam
Dixit universa regni sui, pro universis rebus regni Judaeos Romanis IJ evavxtai; opponit Noster ideo- :

sui, vel, universo regno suo, ut opaca viarum, por- que, licet Joscphus Romana civitate donatus foret,
recta camporum, et similia. Tacitus HisC, lib. iii, incommode prorsus hic laudari videtur siquidem ;

4 Prima r^.rum quicti speculabantur. Et lib. v, 10:

: tam natione quam religione fuerit Judceus. Praetcrea
Cuncta camporum.... victore exercitu tenebat. Sic graece scripsit Josephus: nec hominisopera vestera
alibi passim. Davis. —
Assentior viro docto nam Romanam Minucii tempore induerant. Vide Hiero-
;

tantum reges, quia nec singulis inservire possunt, nymum Epist. ad Luciniujn xxviu, f-dit. Victor.; et
per universa distracti, oec universis sufficere, in Cassiodorum Divin. Lect. cap. xvii. Igitur locum
singulis occupati, universa regni sui, per offi- sic legerem Scripta eorum {Jadaiorum) relege vel : ;

cia ministrorum, noverunt non vero Deus, cui ; si Romanis magis gaudes, ut Iranseamus veteres,
indiciis opus non est. Lindner. Antonii Juliani de Judgeis require. Nisi fallor, in
(20) Indiciis. Subaudi aliorum. Heum. Nihil —
oralionis contextum invasit Fiavii Josephi nomen,
opus. i?i(<ia«menim sumitur substantivepro jnd^ce. n postquam librarius id orae sui codicis alleverat.
Lactantius, de Mort. .Rersec. viii, 4: Non deerant Hoc autem contigit, quia Josephus scriptor esset
locupletissimi senatores, qui, subordinatis indiciis, celeberrimus, et idem cum Juliano tractaret argu-
affectasse imperium dicerentur. Lindner. mentum. Davis. Proponit Lindnerus verba —
(21) Quandiu casle.... coluerunt. Ms. teste Meur-
_
transferre eo modo. Releges ut Lranseamus veteres
sio, repraesentat quamdiu enim tum caste. Legen- vel Flavii Josephi, vel, si Romanis magis gaudes,
dum puto quandiu eum caste.... coluerunt. Nam .4ntonini Juliani. Edd.
:

solent auctores isliusmodi pronomina post Ttassv- (24) His lego sine dubitatione. Heum
6c(Ttv immittere. Cicero Acad. quaest. lih. iv, cap. Comprehendes. Non est quod dubitemus le-
(25)
1 Quod si essent fulsae notitix {hno'.:i.^ enim noti-
: gere deprehenrles. Heu.m.
tias appellare tu videbare), si igiiur essent has falsae. (26) Cum Deo suo cap<05. Ita8olusRigaltius,qu_em
Idem de Fato cap. 16. Sic Cajsar lib. iii, B. G. sequuntur nonnulli ex posieris, et si verbum ille
cap. 22. Quam in rem multa veterum loca collegit unum non proferatcur omiserit verbum esse, quod
J. F. Gronovius ad Livii xxv, 27 et ad Senecam, ; habent Sabaeus, Wowerus, Heraldus, etiam Cella-
de tra i, 3. Davis. rius, exhibentes cum Deo suo esse captos. Quod
(22) Et elemeniis. Pessime vero post jussu fixum moneo, ut inquiratur in verum. Gronov. Fal —
est comma in omnibus, quas vidi, editionibus, sum. —
Edd.
atque itanon licuit cognoscereet significare efram. (27) Aut difficile non credere. Id est, difficuller
359 M. MINUCII FELIGIS. 360
garis erroria est. Quis enimsapientiumdubitat.quis Loquitur Plato Partes orbis nunc inundare
^ (31).
ignorat (28) omnia quae orta sunt, occidere quae ;
dicit, nunc alternis vicibus ardescere , et, quum
facta sunt, interire? coelum quoque cum omnibus ipsum mundum perpetuum et insolubilem diceret
quae coelo continentur, ita, ut coepisse (29), desi- esse fabricatum, addit tamen
ipsi artifici, Deo
nere? fontiuin 345 d':lcis aqua maria nutrire, in soli (52) et solubilem mortalem (31). Ita nihil
et esse

vim ignis abiturum (30) ? Stoicis constans opinio mirum est, si ista moles ab eo quo (34) exstructa
est quod, consumpto humore, mundus hic omnis est, destruatur. Animadvertis philosophos eadem

ignescat ; et Epicurois.de elementorum conflagra- disputare 346 quse dicimus (35); non quod nos
tione et mundi ruiiia, eadcm ipsa senlenliu est. simus eorum vestigia subsecuti, sed quod illi, de

Variorum uotse.

aut plane non credere. In euradem ferme modum cum, humore consumpto, neque terra ali posset,
cl. Grunerus, nisi quod ille aut difficileau* non cre- neque remearet aer, cujus ortus, aqua omniexhausla,
dere. Ego vero transpositis tantum vocibus difficile, esse non posset. Idem, lib. ni, \k: Quid enimt non
aut non. Sic cap. 12 Et Deus palitur, dissinntlat,
: eisdem vobis placet omnem ignem pastus indigerel
(aul) non uult, aut non polest opilulari suis. Ita, nec pennanere ullo modo posse, nissi alatur'} Ali
puto, ms. minima fit injuria qui sic habet aut : autem solem, lunam, reliqua aslra, aquis alia dul-
difficile non credere, Possemus eliam legere utdiffi- g cibus, alia marinisl Lucretius lib. i, 231 :

cile, sed ppipstat prior lectio. Habent quaedam edi-

Unde mare, iugenui fontes externaque lon^e
tiones Aui improvisum ignem cadere, aut difficilem
:
Flumiua siippeditaLt ? Uude fietiier sidera pascit ?
credere. Rigaltius hoc modoveram lectionem resti-
tui posse arbitratur aut improvisum ignem credere,
:
Tria ergo sunt de quibus sapientium neino dubitat,
aut difHcile non cadere. Bo.x.hornio multo magis scilicet 1° omnia, et in primis coelum, coepisse. :

placet, si rescribatur Aut improvisum ignem cadere,

: 2» aliquando desinere, 3° interim vero nutriri. Et
aut sufficere non credere. Gronovius reponit Aut histribus partibus vertitur etiam cardo totius dis-
:

improvisum ignem cadere aut dissilire. Minus coacte putationis. Coelum coepit ergo cst Deus coelum : :

auctor ita scripsisse Wopkenio videtur Cxterumte desinet ergo datur finis mundi et poenae post mor-
:
;

incendia mundi, aut improvisum ignem cadere diffi- tem ccclum nutritur ergo datur providentia. : ;

cile aut non credere.Ex Heumanni sententia Minucii Davis, Rigaltius. Boxhornius, cujus verba pro- —
verba hsec sunt Cxterum de incendio mundi non
:
ferunlur ab Ouzelio, sic legit Fontium dulces :

credere, vulgaris erroris est. Lindner. nijuas marina nutrire, etc. Gronovius ita Fontium, :

(28) Quis ignoral. Ex hypothesi Heumanniana, dulcis aqux, mnris nutrimen in vim, etc. Heuman.,
qua aut difficile ejicit, hajc etiam verba erant de- verbis in vim ignis abit ejectis, legit Fontium :

lenda. Difhculter credil, qui dubitat non credit, (lulci aquaynarisve nutriri id (i. e. coelum), Stoicis
;

qui ignorat. Lindner. conslans, etc. Lindner.

(29) Ut coepisse. Ita ms. pro quo in Romana , (31) Loquitur Plato. Partes orbis nunc inundare
editione coepisset rescriptura, cum rescribendum q dicit. Ita distinguendum erit, si retinenda videatur
sit coepit esse. Heum. haec scriptura vetus. Caelerum, malim notam et
(30) Fontium dulcis aquas maria nutrire in vim familiarem Minucio loqupndi formum servari, de-
ignis abiturum. Loci antehac depravatissimi prae- tracto inuiili verbo, dicit, in hunc modnm Lo- :

claram emendalionem suggessit nobis vetus exem- quitur Plato partcs orbis nunc inundare, alternis vi'
plar. Nam sic omnino \\ahei: Fontium dulcis aqua cibus ardescere. Rigaltius. Lenior crit medicl- —
maria nutrir-e in vim ignis ahiturum. Sic autem in- na, si, addita particula copulante, legamus Lo- :

telJigenda est haec scriptura t6 nuirire abiturum quitur Plnto, et partes orbis nunc inundarc dicit.
.•

in vim ignis Stoicis constans opinio est. IUa vero Cyprianus de Unit Ecclesix Loquitur ct dicit Scri- :

qufe sequuntur, quod, consumpto humore, mundus ptiira divina. Hieronymus ad. Vigilant., tom. IV,
hic omnis ignescat, supervacua sunt et sapiunt no- col. 288 De quibus argumeniaris et dicis Non aiiter :

tulam de margine abreptam. Neque aliud dicunt, passim veteres Eccle-iae scriptores. Davis. Multo —
quam id quod jam dictum est elegantius Fontium autem verisimiiius est irrepsisse, adeoque exter-
:

dulces aquas maria nulrire abiturum in vim ignis miiiari oportce, loquitur. Nunc vero et dicit in
;

id est, maria non amplius nutrienl fontes aquia docct muto, eoque confidentius, quod paulo post
dulcibus, sed illud nulrire at)ibit in vim ignis sequilur diceret. Non est enim credibile eodem
:

nutrimenlum iliud mutabitur in ilammas, ebullient verbo bis eadem in periodo usum essc tam elegan-
ignei torrentes de scaturigine fontium. Rigalt. —
gantiae studiosumscriptnrem.Deniquepro inundare,
Edidit Gelenius foncium dulci aqna, marisve nu- scribo mundari, duce Woplienio in Obs. misc.crit.,
sed, ut mihi vidctur, I, pag. 49 Hkum.
triri ; nec aliter Cellarius
^ t, X. lib.
;

ex ms. regio belle emendavit Nic. Rigaltius nec (52) Deo soli, Rescribo artifci soli, remittena
;

sane rarum est, ut infinitivus pro substantivo pona- ipsi Deo in marginom. Meum.
tur. A. Gellius yVori. Attic. lib. i, cap. 8: Igo, (33) Deo soli, ct solubilem, ct esse mortalem.
inquit, poenitere tanti non emo. Arnobius lib. ii, Transposita vocula, lege Deo soli et solubilem ;

pag. 27 Timere ipsum quid sit ignorans. Sic et

: esse, et mortalcm. Davis Esse et mortncem. In ms. —
Sulpicius Severus; H. S. lib. ii, cap. 3. Illud est et esse morlalem. Quam scripturam defendit
porro monendum puto, locum hunc vitiosa adhuc Wopkenus. Lindner.
interpunctionc laborare, quod cum non aniinad- (3'i) Abeo quo. Defondit hanc scripturam Wopke-

verteret Nic. Rigaltius, septem voces, tanquam nus in Leclionum TuUianurum lib. i, cap. 1, pag.
glossema. perpcram ejecit. Dislingue Fontium 4, pluribus docens exeinplis, postcrius a
non raro
dulces aquas, maria nutrire in vim ignis abilurumt omitti a scriptoribus pra-stantissimis. Heumannus.
haec cnim a supcrioribus pcndent. Tum porgit (35) Qux dicimus. Lego Qucc doccmus nos non.
:

auctor Stoicis constans opinio cst quod consumpto

: Lactantius vii, 25, 1 Ut doceretn, non modo apud
:

humore mundus hic omnis igncscat qu«3 fere verba ;

nos, vcrnm etiam apud cos ipsos quinos inscrtnntur,
sunt Cicernnis de ^ut. Deor. ii, 'lO E.c qno evcn- vcritatem consignatam teneri quam recusant agno-
turum nostri putant id deo quo Panniium addubilare scere. Heum.
dicebant, ut ad extremum omnis mundus ignesceret,
361 OCTAVIUS. 362
divinis pr.Tedicationihus prophelariina, umbram in- A licere reparari ? Porro difflcilius est id quod non sit

terpolatsR veritalis imiluti sint. Sic etiam conditio- incipere, quam id est fuerit iterare. Tu perire et
nem renascendi, sapientium clariores, Pythagoras Deo credis, sit quid oculis nostris hebetibus sub-
primus, et pr<pcipuiis Plato, corrupta et dimidiata trahitur? Gorpus omne (40), sive arescit in pulve-
fide, tradiderunt nam, corporibus dissoiutis.solas
:
rem sive in humorem solvitur, cineremvel in
animas volunt et perpetuo manere, et in alia [51] comprimitur, vel in nidorera tenuatur.subducitur
nova corpora ssepius commeare. Addunt istiset illa nobis sed Deo elementorum custodia (41) reser-
•,

ad retorquendam (36) veritatem, in pecudes, aves,
belluag, hominum animas redire. Non philosophi
sane studio, sed mimico v)tio digna ista sentenlia
est (37). Sed 347 ad propositum satis est etiam in
hoc sapientes vestros in aliqueni modum nobiscum
vatur. Nec, ut creditis, uUum damnura sepulfurffl
timemus, sed veterem et meliorem consuetudinem
humandi frequentamus. Vide adeo quam, in sola-
tium nostri, resurrectionem futuram omnis natura
meditetur Sol demergit (42) ct nascilur, astra
!

consonare. Caeterum, quis tam stultus aut brutus labuntur et redeunt, flores occidunt et reviviscunt,

est ut audeat repugnare hominera a Deo, ut pri- post senium arbusta frondescunt, semina non nisi
mum potuisse fingi (38), ita posse deuuo refor- corrupta revirescunt : ita corpus in saBculo (43), ut
mari ? nihilesse post obitum, et ante ortum nihil p arbores in hiberao (44), occultant virorem aridi-
fuisse (39) ; sicut de nihilo nasci licuit, ita de nasci tate mentita (45). Quid fesiinas, ut cruda adhuc
Variorum notae.

(36) Relorquendain. Id est obscurandam, averten- Milone diceret, clamore convicioque jaclatus est. Et
dam. Resurrectionem Pythagoras tradit, scd ani- lib. v in Verrem Erant convivia non ilto silen-
:

mae solum, non etiam corporis, adeoque dimi- lio neque eo pudore sed cum maximo
diata fide sed, ut veritas raagis adhuc retorque-
; clamore alque convicio. Vides Minucio convicium
rctur, addil ariimas hominum feJire in pccudcs, iniini uoii dici aerias contumelias, sed insecta-
cum dicere debebat in sua corpora. Ileumannus tionem et irrisionem, raagno cura clamore fieri
Minucium scripsisse existimat Addunt ct ad re- : solitara. Audi
et Lactantium similiter loquentem
torquendam feritatem in pecudes, aves, btlluas, ho- lib. VII, 12,31 Qux sentenlia deliri hominis, quo-
:

minum a^iimas redrre. .41 retorquendan: ferilatem, niam ridicula et mimo dignior quam ichola fuit, ne
id est, ut feritas ad mansueludinem traducatur, refelli quidam serio debuit. Heum.
uti Cicero loquitur iu Orut pro Scztio, cap. 42. (38) Ut primum potuisse fxngi. Frustra plane
LlNDNER. Wowerus substituit ut primum potuit fxngi : ut
(37) Mimico vitio digna ista scntcntia csl. Sic jam olim observavimus in Lect. Tullianis. Similia
est in exemplari. Mimico vitio, mimico
hoc cst, intinitivus est raodo in pra^cedentibus Quis igno- :

raore, nempe, risus undecunque captandi. Uunc- ral ccelum ila, ut ccepisse, desinere : pro cceperit,
ce morem Minucius austeritate christiana vilium cap. 33 Ita prius eos deseruisse comprehenUes,
:

vocat,et opponit mimicum vitium pliilosoplii studio. quam esse desjrlos : id est, quam destrti sint. Oro-
Quod in quibusdain editionibus reperitur, mimi sius III, 2 Quicunque nescit, liosce populos ita nunc
:

convicio, aptius respondere videatur philosophi in theatns consenescere, sicul tunc in castris tabuisse.
studio Sed recte ait Minucius sententiam istam, Vide lib. v, I, et alibi passum. Wopk.
animas hominum in pecudum et bestiarum corpora (39j iV?/ fuisse. Ha?c verba
esse post obilum, . . .

redituras, dignam esse mimico vilio: nam inleralia ejicit Heumannus, auctorem errore li-
ut scilicet
miraica? artis vitia, illud est sane turpissimum, beret, quem errasse Dupinius in Bibliofheca sua
quod ssepo raimi pecudum et belluarum formas ecclesiastica criminatur. animas statuentem simul
induunt. Tertullianus Apol. cap. 48 Muttis eliam cum corpore morituras. Quae si vera est via vin-
:

jocis ex otio opus erit, ad hanc parlem

si veli/nus dicandi Patres ab errandi labe, spes est fore ut
tascivire : quis in quam bestium reformari vidcrctur. proxiiue Patres ab oiuni errore immunes corapa-
RiGALT. —Frustra laborat Rigaltius, qui hanc reant. Minucium de corpore solo loqui manifestura
iectionera vindicare Minucio studet. Vera oranino est. Hoc Deus primum finxit et denuo reforma-
scriptura est mimi convicio, qua3 exhibetur ab edit. bit. De nihilo natura esse, quid est aliud, quara
Rom. Elmenh. WoNverWoNver. Cellar. probaturque Jac. ante orlum nihil fuisse / Et de nihilo post raortera
Gronovio. Minucii mens est, sententiam illam de _ reparari, quid est aliud quam nihil esse poit mor-
transmigratione animarum non dignani csse de ^ 'em:^Hic equidem nihil erroris deprehendo. Lo-
qua philosophus cogitare diligentius deboat sed quitur eodem modo quo noster Terfullianus, .4po-
;

adeo ridiculara, ut vel mimo in theatro delectan- log. cap. 48 Rccogita quid fuens antequam esses :

dorum horainura materiam praebere possit. Oppor- utique nihil; meminisses enim, si quid fuisses. Qui
tune hic Elmenhorstius illud Lactantianura vii, ergo nihil fueras priusquam esscs. idem nihil factus,
12 attulit Sententia deteri hominis ridicula, mimo
: cnm esse desieris. Cur non posses esse rursus de ni-
dignior quam schola fuit. Vox convicii tibi admo- hilo eiusdem ip^ius auctoris volunlate, qui te votuit
dum huic loco apta videbitur, si Manucii nbser- esse ex nihilo, efc. Lindner.
vationem legeris ad illa Ciceronis ad divers. iv, (4U) Corpus omne Rescribere gestit corpus omni- .

16 :Nunc venio ad jocationes luas, cum tu secun- no. WopKEMUs in Lec. Tull. lib. i, cap. ^l, pag.
dum OEnomaum Acci, 7ion ut olim solebat, Attella- 65. Sed ego quidera ei non subscribo. Heom.
num, scd ut nunc fit, mimum introduxisti. Gruner. (41) Custodi. Hoc est ex emendatione Woweri.
— Jam dudum viderunt critici (quibus fert suppe- Hcraldus procul dubio ex ms. eddidit. custodvt.
tias Romana editio, quae, Heraldo teste, habet LlNDNER. .
inimico vilio, Wowero vero mimi convicio ) mimi (42) Sol demergit. Lego Sol se mergit. Heum. :

convicio scripsisse Minucium, de quo verbo videaa (43) In sxculo. Facile mihi crades, opinior, res-
quae philologi ascripserunt ad Plucdri i, 6, 5. cribendum esse in sepulcro. Heum.
Adde Ovidii Melam. v, 675, et Ciceron is lib. i ad (4'«) In hiberno. Scilicet tempore.^Plene Gaesar de
Q. fratrem Epist.i, ubi convicia opponuntur silen- bcUo llex. c, 43 Hiberno tempore anni. Heuman- :

lio : quod et tit in Orat pro Archia, cap. 6. Idem nu3 scribere mavult ut arbores hibernx. Lindner.
lib. I ad FamiL, epist. 5 : Pompeius, cwn pro (45) Ariditate meniita. Ariditaa arborum 1q hie-

PAiaoL. 111. 12
 363 M. MINUCII FELICIS 364
hiemereviviscatet redeat?ex9pectandum nobis[52] A gose; destinatam enim sibi cum suis cultoribus
etiam corporis ver est. Nec 348 ignoro plerosque, pcenam prsscius perhorrescit. Nec tormentis aut
couscienlia merilorum, nihil se esse pos mortem modus ullus auttermiuus. Iliic sapiensignis mem-
magis optare quam credere maiunt enim exstin- : bra urit et reticit ; carpit et nutrit, sicut ignes ful-
gui penitus, quam ad supplicia reparari quorum minum corpora tangunt, 349 nec absumunt ; si-
error augetur, et in saeculo libertate remissa, et cut ignes (54) Hennei montis et Lesui montis [impr.
Dei patientia maxima : cujus quanto judicium ^Etnae et Vesuvii montisj, et ardentium ubique ter-
tardum (46), tanto magis justum est. rarum tlagrant, nec erogantur : ita poenale illud
incendium non damnis ardentium pascitur, sed
CAPUT XXXV.
Argumentum. — Oxtendit deinde Octaviusjuxtos pios- inexesa corporum luceratione nutritur. Eos autem
que homines sempiferna felicitate douandos, in- merito torqueri qui Deum nesciunl, ut impios, ut
justos vero pcrnis afficiendos xternis. Tum tuculen- injustos, nisi proianus, nemo deliberat, cum Pa-
ter demonstrat mullo sanctiores esse Cliristianonim rentem omnium et omnium Dominum non mi-
mores quam etknicorum. noris sceleris sit ignorare quam laedere. Et quan-
Et tamen admonentur homines (47), doctissi- quam (55) imperitia Dei sulficiat ad pcenani.itaut
morura [impr. libris] et carminibus poetarum, notitia prosit [53] ad veniam, tamen, si vobiscura
illius ignei fluiuinis, el de Stygia palude (48) Ghristiani coniparemur,quamvis in nonnullis (56)
saipius ambientis 1-49) ardoris, quffi cruciutibus disciplina nostra minor est, nuilo tamen vobis
aeternis prceparata (50), et dLemonmm indiciis (51) meliores deprehendemur. Vos enim adulleriapro-
et de oraculis prophetarum cognita(52)tradiderunt. hibetis,et facitisnos uxoribus nostris solummodo
;

Et ideo apud eos etiara ipse rex Jupiter per tor- virinascimus (57) vos scelera admissa punilis
:
;

rentes ripas (53) et atram varaginem jurat reli- apud nos et cogitare peccare est vos conscios ti- :

Variorum notce.

me non tantum mentitia, quia viror

est vera, sed Dixerat : idque ralum St)'gii per flumina fralris,
non penitus abest, sed tantum occultatur. Ut ar- Perspice, torrente, atraque voragine ripas
Aunuit. LiMU.
bores tn hiberno occultant virorem ariditate men-
tita : corpus in sepuicro occultat vitam. morta-
ita (54) lynes. In ms. Hennei monlis et Lesui moniis.
tilatementia. Heuiuannus credit scripsisse Mi- Quff!sunt corrupta st intiicata supervacuis inter-
nucium ita corpus in sepulcro, ut arbores hi-
:
pretamenlis. Rigalt. —
Nemo dubitet potuisse
bernx , occultatur virore ariditatem secuiuro.
,
auctorem scribere Ignes JEtnaB montis et Vesuvii
:

LlNDN. montis, et Scepe, licet notissima sit natura alicujus

rei, tameu addi ipsam cl nihilominus exprii..i.
(46) Quanlo jtidicium tardum. Hic magis subin

magis
LlND,
(47) Hominum. In ms. homines. Et tunc suppleu-
dum est virorum. Lind.
(48) De Stygia paluf/e. Cur,quae3o, Noster igncum
flumen suo nomine non exprimit, cum Stygiampa-
ludeju eo nomine sit dignatus ? Sed res facile po-
test in recta luce collocari. Voces illaj de Stygia
palude pro glossemate sunt habend». Scripscrat
Minucius admonentur homines.
: illius ignei flu-
minis (Pyriphlegethontem signillcat) et s.rpius am-
bientis ardoris. Ne vcro iectorem fugerct, quis sit
ardor sxpius ambiens, ad oram libri scripsit
ille
notarius, agi dc Stygia palude qua; verba, ul fieri
montis. Caelerum ila bis cum exstet hoc subslan-
tivum in ms. apparet loco motum esse, el
libro,
Minucium scripsisse Mtnce mOntis et montis Vesu-
vii. isic enim solet, ut mox parentem omnium et
omnium dominum. Cap. 5, Ccelum ipsum, et ipsa
sidera. Et aliquoties antea. Gronovius.
(55) El quanquam. Nihil mevco in loco s.ino.
Cajcilius cap. xi concoquere non polerat Cluislia-
nos sibi morliiis perpetuam vitam polliceri, idque ut
. . .
justis ; cccteris ut injuslis, ptvnam scmpiternam. Ad
haec respondet Octavius. 1° Gentes pa^nas sempi-
teriias mcreri, qua gentes, quia imperitia Dei suf-
ficit ad pccnam, si vel maxime vita, c;ctcra ho-
:
nesta, instituatur Ghristianos vero dignos reddi
;

solet, in orationis conlextum postea sunt reccpta. venia. qua Ckridtanos, quiu notitia Dei, si vel ma-
De fluviis inferorum vide Platonis Phaedonem, p. ximc vita non sit absque nuxa, prosit ad vcniani ;
400, et Arnobium lib. ii pag. 52. Uavis. Pcr ,
— rv

2» tiontes ctiaia piienas sempiternas mercri, qua

explanandi formam usitatissimam, iyneum flumen scelcratas, Christianos vero vitam ffiternam, quia
postea dcsciibil rationc cum ortus ipsius, tum gcntibus mu1to meliores. Meursius cmendal Et :

ligura;. Non video suno cur cum Davisio trigam quiintiuam, ut imperilia D^i sufficiat ad jnvnam, no-
istam vorborum pro Pinblcmatc notarii habcromus lititi prosit ad veniivn. Il.^umunnus vcro:/?/ ut (hoc
magis quaoi aequentem sxpius umbicntis ardoris. est, si vcl maximo) impcritia Dri snfjifiat ad ve-
Wopu. niam. notitia firosit ad pa:nam ; tamen ; et illuslrat.
(4y) S.vpius ambirntis. Scripsissc videtur semper ex Lnae \\\, 47. 8cd qui (]\Ker\t prodcsse ad panam,
erumpentis. Cicero lib. vi, in Vcrrem, cap. 48, ait. scio ncmincm. Lind.
ex /Ktniv verticc ignes erumpere. IIeum. {on) Quamvis in )ionnullis,h] cst, (luamvis no-
(.50) Prxpanita, Subaudi es.sf. IIkum. ptrnrum nonnulli disi'i|)linam noi^tram minus cu-
(5ij Indtciis. Kd. ]\on\. judiciis. rioHo oliservuiit. lli-,iiALm;s.- - Logo di^^ciplinajus- :

(5^) Cognita Iradiderunl. Uoc cst homines doc- :

to minor cst. Perlinct huc Ti-rtulliani illud Apclog,
ti.)>--iiui el puota> cognovcruntd.-nmonum indiciis ct cup. 46 .S>./ dirct uUiiui^ eliam de nostris excedcre
:

dc oiacuiis piophelarum haic crucialibus oeternis quosdcDn a rcgnla disciplinx.HEUM.

esse praiparata, ol tradiderunt. (57) Firi nascimur. llccte hoc vcrbum tuentur
(58) Torrentes ripas, hoc est ardentes. Virgilius Davisius ct Juc. Gronovius advcrsus Mcursium
/En. IX, 104 :
(credo voluissc scribore /f-^oicerium), qui noscimur
365 OCTAVIUS. 366
iTietis, nos etiara conscientiam 350 solam, sine A determinat. Ita in nobis non genitura(62) plectitur,
qiia esse non possurniis. Denique de vestros numero sed ingenii natura punitur. Ac de fato satis : vel
carcer exnestuat : Christianus ibi nullus, nisi aut si pauca pro tempore, disputaturi alias et uberius
reus sua; religionis, aut profugus (58). et plenius (63). Caeterum, quod plerique pauperea

CAPUT XXXVI. dicimur, non estinfamia nostra, sedgloria animua :

Argumentum. — Nec minus perspicue docet falum enim ut luxu solvitur, ita frugab'tate firmatur et :

nihil (iliud esse quam quod tatum est Deus. Mens
libera est, et ideo actus hominis, non nativitas
judicatur. Posthxc manifeMssimum facit, expro-
hratam Christianis pauperiem, non infamiam esse,
sed gloriam ; et quod corporis mala patianlur,
non esse pcBnam, sed militiam.
Nec de fato quisquam aut solatium captet, aut
excuset eventum. Sit sortis fortunae (50), mens nobis tamen nata sunt
tamen.quis potest (64) pauper esse,qui non eget, qui
non inhiat alicno,qui Deodives est?Magi3 paupcr iile
est qui, cum multahabeat, plura desiderat. Dicani
tamen quemadmodumsentio: nemo tam pauper po-
testcsse, quam natus est. Aves sine [54] patrimonio
vivunt, et in diem pascua pascuntur (65) et haec
quse omnia (66), si non :

tamen libera est et ideo actus hominis, non di-

: concupiscimus, possidemus. Igitur, ut qui viam
gnitas judicatur (60). Quid enirn aliud est fatum terit, eo felicior quo levior incedit, ita beatior in

quam quod de unoquoque nostruin Deus fatum p hoc itinere vivendi, qui paupertate se sublevat,
est? qui cum possit pr«scire materinm (61), pro non sub divitiarum onere suspirat. Et tamen fa-
meritis et qualitatibussingulorum 351 etiam fala cultates, si utiles putaremus, a Deo posceremus :

Varioruoi nolaj.

rescribere gestiebat. Nuper tamen Arntzenius ad masius De annis Climactericis. Ouzelius.

Plinii Panegyricum, et quidem ad cap. 6, pag. 34,
ducem aecutus Pricaeum, rescribendum contende-
bat noscimur. Censet nimirum, si nascimur scri-
psisset Minucius, sequi eum negrisse peccatum
originis, credidisseque nos jam Christianos fuisse
(60) Non dignitaf! judicatur. Non capio quid huc
faciat dignitas. Minucius adversus astrologos dis-
putat, qui pro variis planetarum aspectibus et con-
junctionibus, fata nascentium definits fuisse sta-
Luerunt. Repono quod olim cl. Ferrerio placuit :

cum egrederemur px utero maternn. De hoc judicio Non nativilas Judicatur. Paulo post In nobis non :

judicei, qui volet. Ego quidem tam oculatus non genitura pleclitur, sed ingenii natura punilur. Vide
8um,ut vini hujus arguinenti perspiciam. Omuino Pfttri Fabri Semestr. lib. i\i, cap. 33. Davis.
tiasctmur scripsisse Miniunum doceat, qucm ilie (6ij Materiam. Satis perspicuum est scribi opor-
tam frequenter imitatur, TerLullianus ita in Apolog. terc futura. Heu:\i.
cap, 46, scribens Christianus uxori sux solus
: (62) Genitura. Qua quis est nobilis vcl ignobilis,
masculus nascitur. Heum. —
Producit haec verba divesvel pauper, etc. Lindn.
Pricxus ad Lucae i, 34; ubi cum Maria usurpat (63) Verius et plenius. In ms. scriptum est verius
verbum '(i^d^avM, judicavit, de eadem forme re quod est uverius, pro uberius, ut cap. 21, veribus
agentem Minucium debuissc scribere noscimur, C pro uberibus. Rigalt. —
Vide notata ad cap. 19 :
prout sane securus allegat. Nequaquam probabi- Pro.vimius et verius. Lindn. —
Licuit Minucio vel
liter. Alludit enim Octavius ad 1 Timoth. iii, 2 : Octavio sic agere in hac parte, cum eos ita sua-
HiOL^ ^r/ar/.h^ avopa. GronoV. pensos abegisset Caecilius, cap. 11 Multa ad hoc :

(58) Aut profugus. Profugus h. 1 non dicitur is suppelunt, ni festinet oratio. Gronov.
qui a sacris profanis ad Christiana transgre Jitur, ita (64) Qui potest. Pro, qnomodo potest. Romana
enim omnes quodammodo Christiani dici possent editio, malc quispotest.B.KVsi.
: —
Sic etiam ms.EoD.
profugi, quia antequam verae religioni nomen pro- 5) Et in
( diem pascua pascuntur. Corrigo in
fiterentur, fuerunt prof;ini; sed inteiliguntur a-o- diem feminino genere usur-
pascua p. Pascua
(j-a~a'., qui, jugi a Christo impositi impatientes, pari non insoleus Pascua Nojj.-^
isto aevo. Gioss.i- :

in peccata superiora relapsi sunt, eoque ipso Chri- NotjLa( Arnobius ad Psal. xxii Perfcctorum ergo:

stiani esse desierunt. Lindn. ita vo.v est quam, Ecclesia de Domini passione
(59) Sit .•'ortis Fortunge. Ms. Quod cum sensu suscepit. In loco pascux collocala, super aquam
careat, non dubitavi loco singularis plurulein sint refectionis educata. Item in Psat. cvi Statuens eis :

reponere. Sunt scilicet fortunse opus sortis. Phil., pastores et pascuas. Meurs. —
Pecua pascuntur.
de creatione principis Sors ad felicitatem, non
: Mss. : Patcua pascuntur. Scriptum existimo, pecua
ad virtutem Fortunx et dignilas non judi-
atlinel. id est pecora. Prudentius in agone Romani :

cantur, quia sunt sortis; mens et actus hominia

Jumenta, pecua, subjugales beslias.
judicantur, q ui a suni iibera. Gronovius vult Sint :

sorfes fortunx. Meursius Fortis Fortunge, quod

:
Q Herald. —
Ma pascua pascuntur, uudoreceptam
:

Fors Fortuna alia erat a Fortuna aedemque habe- lectionem exliidit Des. Heraldus, et ut mihi qui-
bat trans Tiberim, colebaturque ab iis qui sine dcm videtur, recLissime nam pecua et pecuda,
:

arle aliqua vitatn tolerabant. Heumannus iSit sors ita nt pecora vetercs dixcrunt, ut exemplis ostendit
fortume, h. e. Concedo sortem esse opus fortunae,
: Nonius Marcollus cnp. 2. Hiuc Cato apud Gelliura
ac huic deberi quod alius illustri loco et in magnis N. .\. lib. vii, cap, 3, Si quis majorem pecuum nu-
opibus natus est, alius humilis
pauper. Li.xdn. et merum fiabere voluerit. Livius lib. xxxv, cap. 20 :
— Eventum sit ms. Et longe
sortis Fortunce. Ita In agris passim inuvdatis pecua aUuta. Vide et
melius illis qui forlis Fortunse legunt. Nullus enim Prudenliuni Perisleph. Hymn. x, 333 Davis.
hujus Romcinorum des hic locus; sed loquitur (66) Qux omnia. Recte rescripsit Perizonius :

jam Minucius ex eorum monte quiunicuique suam qui omnia. Videtur Miuucius ob oculos habuisse
loilunnm ex aslrologia a.Tzoizlzjixo.-c/.r^ sive judi- illud Pauli // Cor. vi, 10 Tanquam nihil habentes
:

ciaria,assiguabant,quatotius hominum vilae cursua

,

et [tamen) omnia possidentes. Heumann. Energia —

moderaretur. Haec dicebalur Sors Fortunsc, sive haec in zoli; quse omnia non oportet mulari tan- :

6 xXTJpo; -zri^ "'^'^J/i^- Desorlovero Fortunee videatur quam esset aliquis qui diceret nobis vestra sunt :

Scaliger ad lib. ii Manilii Astonom. Seldenua ; hgec cuncta quae videtis ; qua formula utitur Apu-
itena D& dis Syris syntftgtn. i, cap. 1, uti etSal' leiuslib. wMHes, Gronov.
367 M. MINUCII FELICIS 368
utique indulgere posset aliquantum, cujus eal X minas tormenta coraponitur cum
et supplicia et ;

lotum. Sed nos contep-inere malumus opes quam strepitum mortis [55] el horrorem carnificis irri-
continere ; innocpntiam magis cupimus, magis piens inculcat (72); cum, 353 libertutem suam
patientiam flagitamus malumus nos bonos esse
; adversus reges et principes erigit(75); soli Deo,
quam prodigos. Et, quod corporis humana vitia (67) cujus est, cedit cum, triumphalor et victor, ipsi
;

eentimus et patimur, non est pcEna, militia est. qui adversum se sententia dixit, stultat [impr. in-
Fortitudo enim infirmitatibus roboratur, et cala- sultatj ! Vicit enim qui quod contendit obtinuit.
mitas 35!l saepius disciplina virtutis est. Vires Quis non miles sub oculis imperatoris audacius
denique et mentis et corporis sine laboris exerci- periculum provocet? Nemo enim praemium percipit
tatione torpescunt ; omnes adeo vestri viri fortes, ante experimentum et imperator tamen, quod
:

quos in exemplum praedicatis, ffiruranis suis in- non habet, non dat; non potcst propagare vitam,
cluti florueruot. Itaque et nobis Deus nec non potest honestare militiam. Al enim Dei miles nec
potest subvenire (68), cum sit et
nec despicit, in dolore deseritur, nec morte finitur. Sic Christia-
omnium rector et amator suorum; sed in adver- nus miser videri potest, non potest inveniri. Vos
sis (69) unumquemque explorat et examinat; inge- ipsi calamitosos viros ferlis ad coelum, Mucium
niura singulorum periculis pensitat ; usque ad Scaevolam (74), qui cum errasset in regem (75),
exlremam mortem, voluntatem (70) hominis sci- -^
dexteram perdidisset. Et
periisset in hostibus, nisi
scitatur, nihil sibi posse perire securus (71). Ita- quot ex nostris non dextram solum, sed totura
que, ut aurum ignibus, sic nos discriminibus ar- corpus uri, cremari (76), sine ullis ejulatibus, per-
guimur. tulerunt, quum dimitti prajsertim haberent in sua
CAPUT XXXVII. potestate? Viros cum Mucio, vel cum Aquilio aut
Argumentum. — Dig7ja Deo spectacula siint, pro Regulo comparo? Pueri et muliercula3 nostraj cru-
Christi confessione iniquissime infticti cruciaius. ces el tormenta, feras et omnes suppliciorum ter-
Quod quidem Oclavius tuc.ulenter ostendit, com- riculas, inspirata, (77) patienlia doloris, ilJudunt.
paratione forlissimorum quorumdam ethnicorum
cum martyribus
sanctis inslituta. Spectaculis
Nec intelligitis, o miseri, neminem esse qui aut
porro et pompis Chrislianos ideo non intcresse sine ratione velit puenam subire, aut tormentasine
declarat, quia ea non minus impia quam crudelia Dco posse sustinere. Nisi forte vos decipit, quod,
esse certo certius noverant.
Deum nescieutes, divitiis affluant ; honoribus flo-
Quam pulchrum spectaculum Deo, cum Chri- reant,polleantpote3tatibu3. Miseri inhocaltius tol- I

stianuscum dolore congreditur, cum adversum Iuntur,ut decidant altius. Hi,enim, ut victimae. [56]

Variorum notee.

(67) Corporis humana vitia. Idem valet ac corporis C hoc verbum adfuit, cap. 24, norunl, inculcat, in-
humani vitia. Lucretius lib. ii, pag. 109 : sident. Rigaltius tamen, aliique recontiores, ma-
luerunt, irridens insultat, quod notius et probatius
Melibfjeaque fulgens.
Purpura Tliessalico concharum tincta cruore, est. Jac. Gronovius vero hanc exsculpit lectionem
implens incutcat, h. e. in strepitu feralium instru-
hoc est, Thessalicarum concharum cruore. Neque mentorum et horrore carnificis implendo ac sa-
aliter Propertius lib. iv, Eleg. viii, 23, et Statius tiando occupatus et districtus etiam mrw/t'Gf, quam
in Epith. Stellseet Violantiltae, v. 191. Pariter etiam sententiam vigilantis somnium non immerito dixit
solutae orationis scriptores. Novatianus De trin. Heumannus, qui tamen, cum legit exsullat, menon
cap. XXII, al. XVII Deutn humanam couditionis
: habet assentientem. Nam in exemplari, teste Ri-
fragililatem suscipere non recusavit, pro humanae galtio, est sluttat (non h. I. sed infra. Edd.). Ro-
conditionis fragilitate. Cyprianus De moHal. pag. mana vero editio insultat, aperte exhibet. Quid sit
164, edit. Oxon. Ad regnorum cxleslem claritatem, insultare strepitum mortis et horrorem carnificis,
pro regnorum coelestium claritate. Davis. docet Prudentius cum aliis locis multis, tum Peri-
(68) Nec non potest subvenirc. Res ipsa loquitur, steph.n. 313, seqq. et 397-409. Lidn.
scripsisse Minucium Nec non prospicit. IIeum.
:
— (73) Erigil. Imitatur Florum lib. i, 21 Qui li- :

Ego vero legendum puto Et nobis Deus potest non

: bertalem a dominis in ipsos ercverant. Firmicus,
subvenire, nec despicit. Jerem. xiv, 8 Israelita- : hrror, Prof. Rel., p. Et tunc erecia sermonis
:

rum spes et servator adverso tempore, cur sis quasi libertatc proclamat. Wopk.
peregrinus in terra, quasique clivertens ad perno- Mucium Scxvolam. Lege ut Mucium. Heum.
(74)
ctandum viatort Cur sis quasi vir somniculosus, quasi
j)
— Ego vero excidisse aliquot verba auguror, ex
defenclere non valens miles ? Lind. sequenti paragrapho supplenda Vos ipsi calamito- :

(09) In adversis. Dele m, quod a?que hic abesse sos viros fcrlis ad ccelum. liegutum, Mudum Scxvo-
deoet, ac a sequenti periculis &best. IIeum. lam, qui, etc. Lindneu.
(70) Votuntatem. Quod ut faciat Dous supplice (75) In regem. Scribo in rege. Heum.
voce orat Davides Psalm. cxxxix, 25. Supra dixerat (76) Vri, cremari. Molum csl uri suo loco quod
ingenium singulorum ponsilat nunc addit votun- : : ita repono : Non dcxtcram solumuri, sedtotum cor-
tutem sciscitalur. Ileumannus rescribit rirt!-tcm, pus cremari. Heum
quae etiam est voluntatis ct spontaneaj elcctionis. (77) Inspirata, Sic est in ms. El quamvis Heral-
LlNDN. du9 cx Lactantio v, 13. 12 defendit, tamen inspe-
(71) Nihil sibi posse perire, securus. IIoc est, rala palientia preierendum esse, nuUus dubito.
8cir;n3, eos qui veri sunt Christiani, nulla calami- Nam locus quidem l.aclantii longo divcrsus est a
tatc, nuUis tormcntis victum iri, ut a se (l)eo) des- nostro. IUic inspirata paticntia requiritur nuia ma-
ciscant. Helm. jor latronum hic vero insperafa, quia talem pa-
;

{72)Irridens,insultat? Ms. irripicns inculcat. Unde ticntiam de puoris cl mulierulis nemo ne quidem
Goleuua «mendavit irridens inculcat. Quo scnsu eperasset. Lindn,
369 OCTAVJUS. 370
354 ad supplicium saginantur ; ut hostiae, ad poe- A etiam non minor furore turpitudo (83) prolixior :
narn,coronantur.Tn hocadeo quidam imperiisacdo- nunc enim mimus vel exponit adulteria, vel mon-
minationibus eriguntur,utingeniiim eorum (78) per- strat nunc enervis histrio amorem dum fingit, in-
;

ditffi mentis licentiae potestatis libere nundinentur: Idem deos vestros, induendo S55 [57]
fligit (8i).

absque enim notitia Dei, qiise potest esse solida stupra (85), suspiria, odia, dedccorat. Idem,simu-
lclicitas, cum mors sit somnio similis (79) ? ante- latis doloribus, lacrymas vestras vanis gestibus et

quam tenetur, elabitur.Rex es (80) ? et tam times nutibus provocat. Sic homicidium in vero flagi-
quam timeris ; et, quamlibet sis multo comitatu tatis, in mendacio fletis.

stipatus, ad pericuium tamen (81) solus es. Dives CAPUT XXXVIII.

cs ? sed fortunae male tTeditur, et raagno viatico Argimentum. — Ab idolothytis quoqee iidem absti-
breve vitfle iter non instruitur, sed oneratur. Fa- nent, ne qiiis eos existimet auc cedere dcewoniis,
aut suae religionis pudere. Non omnem vero flo-
scibus et purpurisgloriaris?vanuserrorhominis et
rum colorem odoremque aspernantnr, Sparsis enim,
inanis cultus dignitatis, fulgere purpura, mente solutis ac mollibus uti solent, ac sertis colla com-
sordescere. Nobilitnte generosus es ? parentes tuos flecti ; sed mortui caput coronare, superfluum et
laudas ? Omnes tamen pari sorte nascimur sola inulile censent. Eadem etiam tranquillitate qua
;

vivunl sepeliunt mortuos, coronam xternoe felici-

virtute distinguimur. Nos tgitur qui moribus et „
tdlis certissima spe e.vspectantes. Vera igitur eorum
pudore censemur, merito malis voluptatibus et retigio, rejeclis gentilium superslitionibus, ab om-
pompis vestris et spectaculis abstinemus quorum : nihus est suscipienda.
et de sacris originem novimus, et noxia blandi- Quod vero sacrificiorum reliquias et pocula deli-
raenta damnamus. Nara in ludis curulibus, quis bata 356 contemninus, non confessio timoris est,
non horrcat populi in se (82) rixantis insaniam ? In sed verae libertatis assertio .Nam, etsi omne quod
gladiatoriis, homicidii disciplinam ? In scenicis nascitur, ut inviolabile Dei munus (86),nullo opere

Variorum notae.

Ut ingeniwn eorum. Hic locus mihi semper des- statibus loquitur. Re.v es 2° De divitiis. Dives es f
peratus est visus, quem sic satis commode, nescio 3° De honoribus. Fascibus et purpuris gloriaris ?
an etiam feliciter, restituo. Semper sibi opponun- LlNDNER.
tur duo contraria iollunlur et decidunt ; saginan-
: (81) Tamen. Non subscribo cl. Heumanno enim
tur ct supplicia paliuntur coroncntur et mactan- : rescribenti. Valet enim sed, quod in eadem stru-
lur eriguntur et deprimuntur. In ms., est ul in
: ctura orationis affuit. Lindner.
genium eorum perditx mentis licentise potestalis li- (82) In se. Lege inter se. Heum. Vel potius ita —
herc nundinentur ; qufe verbanullum plane seasum interpretare. Lindner.
fundunt. Ejicio ingenium eorum, quod Jam vidit (83) Non minor furor et turpitudo. Ms. Reg. fu-
(fecit?) Heumannus ^mentis vero expiico per no- rore fortasse non minor furor est, turpitudo pro-
:

minativum pluralem, eipofestalis per accusativum. p lixior. Herald. —

In exemplari legitur furore.Qaod
Mentes perdilx licenlix sunt milite^ prxtoriani, qui ^ minime spernendum est, etsi in eodem ms. saepe
potestates sive imperia et magistratus libere nundi- coalescant hnjusmodi syllabae furore turpitudo ;

vabantur. Hocvero, nisi sublato anteccssore.facere pro furor et turpitudo. Rigalt.

non poterant. Illustre hujus rei exemplumexstitit, (84) Histrio amorem dum flngit, infligit. Cypria-
post. Pertinacera, violenta morte, a militibus sub- nus libro De gratia, pag. 6 (Gomelin. Epist.ii, cap.
latum, quod respexisse Minucium, qui, Dan. 3) : Adulterium discitur, dum videtur el lenoei- :

Heinsio teste, ad Senecae Herculem OEtosum, his nanle ad vitia publicae auctoritatis malo, qux pudica
temporibus vixit, quis dubitabil ? Profero locura fortasse ud spectaculum matrona processerut, de
Herodiani ea de re, qui exstat lib. ii, cap. 6 Ol : spectaculo 7-efertur impudica. Adhue deinde morum
Ss iTxpaxi(Ji)-a'. avaYayovTii; xou^ EU'-pwvoxaxo'j<; kau- quanta labes, quae probrorum fomenta, qux ali-
TWV ItzI XO XsT^OC WVIOV XTjV ^^^1-
TXpOCTHXI^pUXXOV menta viiiorum, histrionicis gestibus inquinari?
Asiav xu) x£ TTXelov apY'jptov Swa-ovxi h(yv.pis'i'/ Cellar. —
Dactant. vi, 20 Ristrionum impudicis-
:

UTTiff^^^vouvxo XTjv ap"/v, xai 8ta xwv 'ottXwv a'Jxov simi motus, quid aliud, nisi libidines docent et in-
iva^eiv aScib; £'i; xtjV pajtXetov auXrjV... Toxs 81 fligunt '/EtMKyH. —
Insigne vero acumen arionymi
Kai irpwxov 'j-oOiecpOaprj xa xtov axpaxicuxtov t|Ot), Parisiensis, infigit rescribentis. Argule videlicet
xaJ '^pYjfiaTwv £Oioay6T)Tav aTxXrjaxov xal alj'^pav Minucius amorem ait simul fingi, simul figi atque
£Tt'6uijLtav, xaracop^vTjatv xe xt);; Txpo? xouc ap'/ov- infigi. Hedm.
Ta<; aiSoij?. . . t6 y^P l*-^ ''^V outoji; airpETXw^ l~l (85) Induenda stupra. lleumannus rescribit indu-
ypT^IJ-aat xat ixpaGitaav ap"/Tiv
XTjpu^^O-taav Elvat cendo, quod verbum est theatri proprium, id quod
Tov xcuX'JOVTa ap^/TjYov xat a'tTtov dtTTpsTro^j; xat U vel e lexico Fabri cognosci licet. Sed ex illo libro
iTCEiOou; xaTaaxaaeu); xat e; Ta eirtovTa ey^veto simul cognosco signiflcationes horum verborum
d£t, T'^; tstXo)^pT]|jiaxfa? aux^;, xat tt^; twv a.oy6^i- promiscue usurpari. Et quemadmodum dici solet
Ttov xaTatppovTiaEax; ijiE^^pti; a"iji.aTo? a'jtrjQe!aTi<;. adidationem, diversa, formam motalem, mores pu-
Heumannus locum Vt eorum perditae
ita emendat : dicos, personam alicujus, etc, induere ; eodem
mentes licentia potestalis severe vindicentur. modo licet diis induere stupra, suspiria, odia.
LlNDNER. Lindner.
Cuyn mors sit. Ita interpunxi hunc locum
(7v)) In vero... in mendncio. Hoc est, in spectaculis
jam dudum. Et nunc video eamdem eliam Wopke- gladiatoriis postulatis, ut alter alternm transflgat
nio placuisse interpunctinnem, neque miror Heu- at, cum in scena fit horaic'dium siraulatum,lacry-
mannnm non =nhscripsisPO. moUiit enim rescribere: mas effunditis. Similis locus Lactantii v, 20 12,
Qux non sit somnio similis. et, antequam tenetur, lectu dignissiraus. Heum.
elabatur. Lindner. (86) Invialabile Dei munus. Hoc est, donum Iiu-
(80) Rex es? Non esse, cur tria illa de quibus mano generi a Deo datum, quod non possunt ho-
snpra dixerat, divitias,honores,potPstates, aliqupm minesvioinre 'id est efficere ut id tangere vel co-
decipiant, ordine nunc evincit auctor. 1° De pote- medere nefas sit),cum id convertunt in victimam,
371 M. MINrCII FELICIS 372
cornimpitur, abstinemus tamen, ne quis existi- anneclinius arpflcentem coronam, sed a Deo «etcr-
A
met ^87) aut dieuioniis, quibus libatum est. ce- nis iloribu.s vividaai sustiueraus, qui et moue.-rti,
dere (88), aut nostrae religionis pudere.Quis autem Doi nostri iiberalitate securi, spem futurse feiicita-
ille qui dubitat vernis iadulgere nos floribus, cum tis (93). fide prajsentis ejus majestatis animamur.
oapianus (89) et rosam vcris et lilium, et quidquid Sic et beati resurgimus, et futuri
contemplatione
aliud in floribu3 blaudi coloris et odoris est? His viam vivimus.Proinde [58j Socrates.scurra atticus,
onim et sparsis utimur mollibus ac soiutis.et ser- viderit, nihil se scire confessus testimonio licet
tis (70) colla complectimur. Sane, quod caput non fiiliacissimidaemonis gloriosug: Arcesilas quoqueet
coronamus, ignoscite. Auram boni floris (91) nari- Carneades, el Pyrrho, et omnis Academicorum
bus ducere, non occipitiocappiJlisve solemus bau- multitudo deliberet Simonides etiam, in perpe-
:

rire. Nec mortuos corunamus (92). Ego vos in hoc

tuum, comprehendi nec [viilg, comperendinet] ;
magis miror,quemadmodum tribuatis exanimi (93) philosophorum supercilia contemnimus, quos cor-
aut non sentienti, facem, aut non sentienti, coro- ruptoresetadulterosnovimus et tyrannos et sem- ;

aam ;
cum et beutus non egeat, et miser non per adversus sua vitia facundos. Nos non habitu
gaudeat floribus. At enim nos exsequias adorna- sapientiam sed mente;praeferimu3 noneloquimur :

mu3 (94) eadem tranquillitate qua 35 1 vivimus.Nec magna, sed vivimus : gloriamur nos consecutos ;

Variorum notae.
daemonibus dicatam. Ob oculos habet Noster sen-
B emendat exanimi, ut non sentienti facem, ut sen-
tentiam quam Apostolus dixit / Cor. x, 25. et viii, tienti coronam. Denique cl Saimasius Exereit. Plin
7. et Rom. xiv, 14, ubi docet quocunque cibo p. 963, ed. Paris, scribendum pronu ntiat, iribua-
Christianis licere vesci etiam idoloth^^-iis, ita ta- senlienli facem, aut non sentieyiti coronam,
tii aiit
men ut,si frateradsit qui de libertate hac dubitet, At vero omnes a scopo aberrarunt. Delela particula
iis pro tempore abstineatur. Helm.
negante, corrigendum exunimi aut non sentientifa-
(87) Ne quis existimet. Supplendum nos, non,cum cem (fax enim nullum usum nisi videnti atque ita
Heumanno, textui inserendum. sentienti prseslat) aut sentienti coronam rationem ;

(88J) Cedere. Lego credere, Sic cap. 40, credcre subjicit ipse Minucius, cum beatus non erjeat, et
Deo. Ac ita jam correxerat hunc locum Meursius. miser non gaudeat floribus.Cm igitsr bono mortuis,
Credere est formula Christianorum. Deo credere di-
cuntur Christiani.rfcPmonn'.'; cm/cre idololatrffiHEUM.
licet sentientibus, apponuntur? Davis. Gulherus —
lih. iii, De jure manium, salva veteruui codicum
— Olim putabam legendum edere, ut Paulus ICor. fide. scriptum existimat aut non seutienli facem
:

X, 20, oai|^ovtot<; Gjei.

dsemonis sacrificat, Jam vero aut uon sectanti coronam. Grunovius lectioni ms.
lcctione vulgatam video retinendam. Ubertalis in8istens,eam ita explicat ant non sentienti ad te-
:

enim est no7i cedere ; Christiani, soli Deo cedere, nebras peliendas facem,aut non senlientiad dulcem
cap. 37. LiNnNER. afflatum aut odorem coronam. Grunerus hanc au-
(89) Capiamus. Stewechius ad Apuleii Metam. lib. ctoris sententiam esse ait Ego vos in koc quod ni-
:

X, p. 382, rescribit crtrpamws. Refert id Davisius,

mirum mortnos coronatis, magis miror, quemad-
sed non probat; ego vero Stew. assentior. Virgi-
q modum tribuatis id e.vatiimi (quem necesse esl, aut
ueorg, iv, 134
lius Georg, «34 :
facem scntire, qua cremare soletis aut non sentire ;

— vere rosam atque autumno carpere poma. coronam, qua honestare putatis) cum nwrluus, si
beatus sit, non egeat, siti mi.ser, non gaudeat flori
Ac hic ipse locus observatus fuisse videtur menti bus. Equidem hujs loci hunc esse sensum semper
Winucii. Heu.-vi. credidi, non mirumest mortuos a nobis non co-
(90) His et sparsis utimur et sertis. Christiani ute- ronari, quia eos non sentire scimus. At vos, exa-
bantur floribus sparsis,serlis,soIutis,in usum sim nimem cur coronatis ? Fortasse quia sontit ? Cur
plicem eo autem usu et modo qiii in sacris genti-
:
ergo facom sentientisubjMcitis ? At uonsontit mor-
lium erat, diligentissime, abstinebanl. Cellar — tuus. Ergo non coronandus. Eslque '.lileiiuna, cu-
Apuleius lib. iv Metam Ftores serli ac soluti ; i.
:
jusmodi CtBcilius supra, cap. H, attulerat, et ita
10, pag. 406 : Jactis floribus sertis ac solulis. Ter- formari debct Exanimis aut senlit, aut non sentit
:

tullianus De corona mililts, C3p. 5 Flores

; et in- si scntit, cur illi facem subjicilis 2 5; non sentit, cur
serti gt innexi, eA liberi et soluti. Klmi:nh coronam Irihuilis ? Lindner.
(91) Auratn boni floris. Tertullianus De corona,
(94) At enim nos e.xseqtiias adomamus. Ita Heral-
cap. 5 In cafnte quis sapor floris ? Tum conl^-a na-
:
dus ex regio ms. et Meursius. Vulgo adoramus,
turam est, florcm capite scctari, quam cibum aure, quod iiiterpretantur /Uc/»iM.s, qnia Fostus dixcrit
sonum nare. Et in .tpoigrlici cap. 42, Nos coro'-
/1 'orure aj.ud antiquos sigtiificabul agerc. S^d nec
nam naribus novimus. Viderint, qui per cavillnm i!le pxeinplip probavif, noquo, si probasset,cerfum
odorantur. Heum.
ij inde forot. Minucium oya.XyS<K, quam cum Latinis
(92) Nec mortnos coronamus. Lcges XII „,. Tabula-
,,,.„,..»* su.-n et .superioris ietalis, quanla nota est, loqui
rum prohibcnt lonyas coronus in funeribus, apud maluissc. Cellah.
Ciceronem de Legib. lib. ii, cap. 24 crgo videntnr :
(94) Sjiein futuro' fclicilalis. IIoc est, ad spom
aiias permisis.se. Torlullianus De coronas, cap.
10. fiifur.T lelicitalifl animamur securi.nui majesfatom
Quid tani dignum idolo, ijuam quod ct mortuo'! Nam ejus pr;i'Sontcm crodimus. Sie Giaudianusiii Wapt.
•t viicorluornm csl ila coronari,
quoniam ct ipsi idola v. .38(> : Animare ad crtmina.OWm ita omendabam:
statim fiunt et habitu et rultu consccrationis. Ilanc
fustinctnus quiete : inode.sli, Dei noslri libc-alitate;
:)ropter causam abstiucbant prisci Christiuni coro-
securi, spe futmw. fclicilatts : onininli ,f\de jirivsenlis
nartitn usu in funeiihus flurcs postca sopuicris
:
cjus majcslalis. Uigallius cdidit suslinemus,quieti,
:

injecisso, supra ad cap. 12 nolavimus. Cri.i.Ai.ius.

modesti, Dci nosiri hbcralitolc sccuri, xpem futurx
(9;!) Qucmadmolum tribuutis e.vanimi, aut non fclicitalis dc pr.rsentis cjus majcilalis animamur.
i^entienti faccm, aut nun scnlicnti ccronam.
Sic ms.; HeuinaDiius itn srripluiu fuissc a Minurio srrihit:
*' OelcMius edidit cxnnimi aut scnlienli
fareni. Qui de poieslalc Ihi nostri el libcralitaie sccuri ad
MoiirHiiis legcudum coiijccit exanimi, aut Uvn scn-
spem fuiurx fclicitaiis fide pnesentis ejus mujestatis
lienti, ul stntienti, coronam. At Des. Hcraldus animamur, Lindner.
 373 OCTAVIDS. 374

quod illi, summa intentione, quaesiverunt, nec in- A malevolos iisdem illia, quibus armantur, philoso-
vciiire potuerunt. Quid ingrati sumus? quid nobis phorum telis retudisset ;ostendisset etiam verita-
invidemur, si veritas Divinitatis, nostri temporis tem, non tantummodo facilom, sed et favora-
actate (96), Fruamur bono nostro, et
maturuit ? bilem.
recti sententiam temperemus (97) cohibeatur : CAPUT XL.
Fiiperstitio, impietas expietur, vera religio reserve- Argumentum. — Caecilius vero exclamavit se ah Oc-

tur (98). lavio victum ; nunc erroris esse victorem Christia-

namque religionem jam tum profiteri, dilata inte-
CAPUT XXXIX rim in diem crastinum pleniore fidei mijsteriorum
Arocmentom. — Hxc
porro cum perorasset Octnvius, inslitutione.
35S Minucius Cxcilius aliquando ad silentium
et
slupefacli intenlos vultus tenebant. Et Minucius Dum isthaec igiturapud me tacitus revolvo, Cse-
quilein in Octavii admiralionem raptus conticuit, cilius erupit (3) Ego Octavio meo plurimum
:

apud se tacitus illa evolvens qusc awlierat. quantum (4) eadem tranquillitate qua vivimus,
Cum Octuvius perorasset, aliquandin nos, ad sed et mihi gratulor, 359 nec exspecto senten-
silentiura stupefacti, intentos vultus teneba- tiam, Vicimus, et ita ut improbe usurpo victo-
mus (99) : et, quod ad me est (1), magnitudine riam (5) : nam, ut ille mei victor est, ita ego
admirationis evanui (2), quod ea quie facilius est B triumphator erroris. [59] Itaque, quod pertineat(6)
sentire quam dicere, et argumenlis et exemplis ad summam quaestionis, et de providentia fateor, et
et lectionum auctorilatibus adornasset ; et quod Deo cedo (7), et de sectae, jam nostrae, sinceritale

Variorum notae.
(96) Nostri lemporis xtate. Locutio est bcne inspexerunt testem habeat. Heu.m,
latina. Propcrtius, lib. i, Eleg. iv,7 (1) Quod ad me est. Non nisi barbarus ita dixerit

Et quascuQque tulit formoai temporis aetas.

Ubi vide Janum Croukhusium. Sulp. Severus Vit.
B. Martini cap. 20, Ut est nostrorum setas tempo-
rum. Arnobius lib. ii, pag. 58 Anleacti temporis
pro quod ad me attinet. Nec tamen est ejicio, sed
in ex muto. Ex magnitudine admiraiionis evanui,
inquit Minucius. Jam quod ad me alibi quidem
locorum, quod sciam, non occurrit, est tamen
:
satis perspicuum ac aeque breviler de me pro ad
:

decurrerit xvitatem. E contrai» temporihusxtalis suse

me quod attind. dicere consuevit Cicero in Epistolis.
dixit A. Gelliuslib. ix, cap. 4. Uavis. Recte illud, — Heu.man. —
Dixit Cicero, Quod ad Cxsarem, sci-
nostritemporis xtate, detendit et Davisius ; sed, licet attinet, lih. vni, Ep i, 8 ad quem locum ;

quod maluruit mutat iu innotuerit, id dubito an conferatur Cortiua. Linuner.

proeter necessitatem faciat. Satis enim concinne nova. Facile tamen
(2) Evanui. Dura dictio et
revelatio evangolica, sive veritas divinitatis matu- nostrum Minucium ita locutum esse,
C intelligitur
ruisse circa illa dicitur, quatenus tum
tempora pro ecstasi quadnm correplus sum, sive ut Lactan-
domum, uon prius aut serius, apte in lucem luitti tius I, 4, 3, loquitur, emota mea mens erat, vel, ut
Deo visa fuerit. Sic res maturcscerc, vel matura Apuleius, lib. v, p. 166, ed. Francof. an. 1621, ait,
fieri dicitur, quae tempus .^ibi destinatum vpI con- Exlra terminum menlis mex positus eram. Heum.
gruum jam pertingit. Qiiinclil. Epist. ad Tripho-
(3) Cxcilius erupit. Non exspeclans arbitri sen-
nem : Namipse eos (libros) nondum opinabar salis
tentiam, inopinato dixit nec se continere diutius,
maluruisse. Confcratur Cicero Catilin. Or. i, c. 13, novae menlis affectu concitatus, potuit. Vide c. 16.
Omnium scclerum nc veleris furoris
et auda^ise maiu-
tempus enipit. Metaphora
riias in noslri consulatus
Cellar. —
Romana editio habet sic erupit. Jure
vero rejicitur haec adjectio ac supra quoque :

ducta videtur defrugibus, suo se tempore exhihen- cap. 16, sirapliciter dicitur erupit. Heum.
tibus. WoPK. (4) Plurimum quantum. Post haec verba in edi-
(97) Temperemus. Ut neque in superstitionem, tione Romanaista sunt adjecta eadem tr anquillitate :

qua quis omnia credit, neque in impietalem, qua qua vivimus, quas in ms. non reperiuntur. Sunt vero
quis credit, degenerct. Et haec media via
nihil
errore typographi huc translata e cap. 38, ubi
dicitur vera religio. Heumannus rescribit, Recfe
leguntur eadem. Delori itaque ea jam jussit Heral-
sentieniibus obtemperemus. Lindner.
(98) /iescri-efu/-. Heumannus rescrlbil restuuratur.
dus. Heum. —
Erratet ipse Heumannus nam qua- ;

tuor has voces legimus in reg. cod. Edd.

Sed reservetur, idem est quod servctur, et solet (D]Et ita, ut improbe usurpo victoriam. Vulgg.
Noster composita cum syllaba re simplicium no-
j) et ita, utimprobus. Nos autem ms. lectionem reti-
tione adbibere. I.indner. Vicimus
nuimus. Petrus Scriverius rescripsit,
(99) Intentos vultus- tenebamus. Ita est in ms. et eia, ut improbe usurpo victoriam. Jac. autem Gro-
recte quidem. Caesar lib. vii B. G. cap. 80 : Om-
novius ingeniose roponebat, vicimus et iia haud
nium militum intenti animi pugnx eventum e.v^^pe- improhe cui quidem emendationi lubens assentirer,
:

ctubant. Joan. quidem Meursius reponit intcnti

nisi quodvox Jiaplane videatur otiosa. Mihi placet,
vultus tenebamus, eumque in suis edit. sequuntur
Vicimus, et haud improbe usurpo virloriam. Davis.
Onzelius, Cellarius etGronovius. Et sane Virgilius
i€w. II, n. 1, dixit,
— Heumannus in Dissert. sijllog. tom. I, part. ii,
pag. ^83, vicimus. Et ita, nec improbe, usurpo victo-
Conticueve omnes intentique ora tenebant. riam. G.alland. —
Haud improbe. inxymco libro patet
Ubi Servius ait, habehant, ut sit figura, et intelli- istud ila ut scriptum esse, quia librarius neglexit
gamus, ora intenta habebant. Haut igitur culpandus iterationem vocalis primae quam deberet reponere
est Minucius, quod magis tri^am loquendi rationcm ita aut prout reor in exemplo quo utebatur, scrip-
adhibeat. Davis. —
Intertti vultus tenebamus. Ms. tum fuisse, quod dictantealio et lenius proferente,
Meursio teste, intentos, non maie. Sed videtur No- ille possuit pro enim patere opinor
ita haut. Sic
ster poelce principis vocem expressisse, principio ii
scriptum fuisse Minucio, xo-.vov enim ^p(^T,v
ab
/Eneid.: respicit et in medium trahit hoc lucrum. Gronov.

Conticuere omnes intentique ora tenebant.

— Legendum omnino sic, Vicimus. Et ita, nec
improbe, usurpo victoriam. Hecm.
Cellar. —
Erret Meursius necesse est, cum nec (6) Quod pertineat. Scribo quod perlinet.
Heum.
Heraldum, nec Rigaltium, qui ms. illum codicem (7) Deo cedo. Alii volunt Deo credo ; sed
retinui-
375 APPENDIX AD MhNUClUM. 376
consentio; etiam aunc tamen aliqua consubsi- A vice (H) gaudeo, quod etiam Oclavius raihi vice-
dunt (8) non obstrepentia veritati, sed perfectge rit, cum maxima judicandi mihi invidia detracta

institutioni necessaria : de quibus crastino, quod sit. Nec tamen possum meritum ejus verborum
jam sol occasui declivis est,ut de loto (9), con- laudibus repensare. Testimonium et hominis et
gruentius, promptius (10) requiremus. unius inflrmum est. Habet Dei munus eximium, a

CAPUT XLT.
quo et inspiratus (12) oravit, et obtinuit adjutus.
Argumfntum. — Postremo Ixti omnes, hilaresque
Post haec laeti hilaresque discessimus, Caecilius,

discedunt : Caecitius, quod crediderit ; Oclavius, quod crediderit: Octavius, guudere quod vice-
quod 360 vicerit : Minuciiis nutem, quod ille cre- ril(i3j;ego, et quod hic crediderit [U], et hic
diderit et liic viccrit.
vicerit.

At ego, inquam, prolixiua omnium nostrum

Variorum notse.

mus exemplaris lectionem, quae recta est- Noster B tum suppeditante. Ut non est conjunctio, sed ad-
supra cap. 38 ^e quis existimes aul d.vmoniis,
:
verbium simil. Lindner.
quibiis libatum est cedcre : ubi perptram itidem (10) Promptius. Dele verbum hoc, tanquam
Joan. Meursius rescribit credere. Prudentius Perisl. diversam scripturara, e margine in textura rece-
Hymn. x, 960 :
ptara ab indocto librario. Heum.
(11) Omnium nostrum vice. Rescribi oportet
Probatis cede jaui miraciilis :
vicetn. Curlius vii, 2, 5, Mcestus non sttamvicem,
Rursus in Symraach. lib. ii, vers. 3 : sed fratrum. Et in ejusdera libri cap. 11, 20, Vicem
Diximus et nostro Romam jam cedere Christo. eorum sollicilus, Idem \, 5, 21, de regina Sysigarabi,
Illa suam, illa neptium vicem flebat. Liviura quoque
Sic et confessx credere veritali dixit Arnobius saepius ita loqui, et apud hunc etiara vicem ab
lib. VI, p. 197. Davis. indoctis librariis in vice rautatura fuisse, doceat te
(8) Consubsidunl. Verbum illatinura, iramerito- Gronovius pater, ad Livii lib. i, cap. 9 et 25.
que insertum Fabri lexico. Abjicio con, et subse- Heum.
quenti n07i factum, quod justo citius scriptum (12) Et inspiratus. Et abesse commode potest.
delere noluit librarius. Optimum vero sensum LlNDNER.
habet subsidunt. In vase enira subsidere dicitur id (13) Octaviusgaudere quod vicerit. Quibusdam
quod liquor habet turbidum, et hinc graviuscu- libris inserlum est hoc modo, Octavius gaudere
lum. Subsidunt, inquit, aliqua,h. e. in imo pectoris qnod vicerit. Sed si ca^pit subaudiatur, taraen id
adhuc resident et remanent. Dicit igitur Caecilius p redundabit, in laeli hilaresque antca expressum.
superesse in sua mente deliberationes aliquot, Cell. —
Octavius gaudere. Vel ultima vox cum
quas non quidem eam vira habent, ut de veritate Fulv. Ursiuo prorsus est expungenda vel, verbis ;

religionis Christianae dubitare cogatur, quas tamen transpositus, legendura, Csecilius. quod crediderit,
toili cupiat, ut sua veritatis cognitio fiat perfe- gaudere : Octavius. quod vicent. IJoc ultro fate-
ctior.HEUM. buntur elegantiarura iatinarura poritiores. Davis.
(9) Ut de toto. Deleo ut, rescribo die loto nec : (14) Et quod hic. Perbrevi attentione opus est
sine voluptate nunc video etiara, sic rescripsisse ut videas clarissime ita scribcndum Quod et hic :

anonyraura Parisiensem. Heum. Ut de toto, i. e. crediderit.

ut de materiaintegra justae disputationisarguraen-

361-366
EPISTOLJ Llirj IIOLSTENil

DE VERUBUS DIANyE EPHESIJ^

AD MINUCII CAP. XXI.

Francisco cardinali Barberino, optimo sludiorum D riorum hactenus observatura compiectatur. Tui
patrono, Lucas Holstenius, felicitalem. autem judicii hanc scriptionem facio, quod nemo
Cum eruditum opusculum Claudii Menelreii te rcclius intelligat, quam multiplicem S? 7 usum

(lomcstici olim tui, solerlissimi rci antiquaria; pro- accurata anliquilatis cognitio ad reliquum omne
luicondi, singulari bcncficio in publicara hicem studioruni gcnusornanduai augonduraque praBstot,
liroferri jusseris, quo l)ian;e Ephesiae statuas ajnig- Cum enim recte judicares, nihil in veterura scri-
iiiatis roponditis inscriptas iuculcnter explicavit ptis tara abstnisum aut ohscuruin delitoscerc,
non nbs lu fulurum existimavi, si cogilationinn de quin lucem .•iliquuiii a priscis monumentis mutuari
autiquis fju^dem Dianaj numiematis pridera raihi possit, ea til)i causa fuit, cur bibliothecffi, quam
subortiuu oadoin opera ad tc dcferrcm. Foci lioc celcborrimain instruxisti, vctcrum labularum, ai-
eo libcntius et excusatius, ut spero, quod argu- giiorum, numismatum, et inscripLionum supelle-
mentum Menetreio intactum, nec ulli antiqua- ctilem copiosamadjunxeris ; ut universam eruditae
377 DE VERUBUS DIAN^ EPHES. 378

antiquitatis meraoriam doctorum hominum ocu- ^ lib. comprobasse sciebant. Et hi quipem oranes
in
is spectandam subjiceres. Nunc rem ipsam co- cura presso vestigio Ursini semitam calcassent,
gnosce. diversam institit Geverhartus Elmenhorstius.homo
Nummi veleres Diana? Ephesise effigie signati, saue haud indiligens qui Romanam lectionem
:

quorum nonnullos tabcilae adjunctaa exhibent, eo mutare non ausus, trajectione verborum locum
a statuis Menetreii industria productis differunt, misere luxavit in editione Hamburgensi raajori,
quod deam mammarum
pondere onustam fulcris ubi Minucii verba ita deformata leguntur Diana :

quibusdara sive destinis, quos scipiones nodosos interim est alte succu7icta venatrix verubus exslructa;
cxistimes, utrinque subrigant. Eaque in re ita et Ephesiu mammis multis ; et Trivia trinis capitibus,

constanter consentiunt omnes, quotquot vidi, vidi etc.

autcm quam plurimos,utsimulacrura Ephesium olira Sed haec leviora sunt prae illis quae jam ante
eodem modosuffultura fuisse omnino afllrmandum ad eumdem Minucii locum comraentus fuerat
putem. Neque vero ea de re nos dubitare permit- Potrus Faber, celebris legura antistes libr. iii,

tit Miniicii Felicis eruditisaimi scriptoris locus, Semestr. cap. 3. Is acri disputatione lacessens S.
ubi Dianae Ephesire signum mammis raultis veru- Ilieronymura, quod Dianara Ephesiam multimam-
busque exstructum coramemorat. Sed in isto loco P miam a vi natrice, quae arcura tenet, alteque suc-

pervertendo criticorum acumen rairifice hactenus cincta est, distinxerit ; raagno quidera, sed irrito
sese exercuit : adeo quidem ut, nisi vindiciseex conatu evincere studet, Cererem raaramosara ve-
libriset raonumentis antiquis opportune dentur, teres novisse, Dianam raamraosara ignorasse.
posthac futurus sit intestabilis. Ideoque Minucii verba, ne Ilieronyrai causam ju-
vent, distorquendo corrigendoque sic interpolat
Rem clarius explico, ut, quam infcliciter Felix
Diana interim est alta succincta venatrix Ephesia et
ab haereditc-ribus exceptus habitusque fuerit, peni-
tus perpisciatur. Princeps Roraana editio a Fausto mammis multis Ceres exstructa. Atqui hoc est, non
Sabifo ad Vaticani codicis fidera procurata ita
depravatum castigare locum, quod ipse de se

locum, quem intenm pra:;dicat, sed inlegrura corrurapere. Abstinuisset

dixi, exhibet : Diana est
utique infelici concertatione tantus vir, si Dianae
alte mccincla vcnalrix : et Ephcsia mummis multis
et verubus exstrucia ; et Trivia trinis capilibus et
Ephesiae signura vetus, aut nummos, vel per tran-

multis manibus horrifica. Ita triplex unius Dianae sennara inspexisset.

numen notis signisque peculiaribus accurate ex Adjungam superioribus celebrem nunc in Gal-
fabulosa gentilium theologia dislinxit eruditus liis virum, fori hujus antiquarii regem, Joann.
scriptor. Lcclionem priraae editionis religiose ser" Tristanum. Is tomo I exhibet nummum Ka8oT,v{.)v.

Vdvit Basilcensis, et Heidelbergensis Franc. Bal- ^ sive Caduenorum (ita enim Stephano, Plinio, sibi-
duini ; tum Romana posterior, qua; ex Fulvii que ipsi alibi vocari ostendam.) Dianae Ephcsia;
Ursini rccensione prodiit ; nisi quod conjecturam iraagine signatum eique illustrando vexatum Mi-
;

8uam vir accurratissime doctus margini appingens, nucii Jocum ingenii periculura et ipse facturus
non veruhus, scd uberibus legendum moneat. l)e- adiiucit. Repudiatis igitur verubus, quam non
siderii IJeraldi Parisiensis Advocati editio duplox genuinam Minucii vocem, sed Woweri, omnia
deinde Romanam lectionem expressit, sed altera alia sentientis, commentura existiraat: uberibus
veribus una pro verubus exhibet,
litterula rautata quidem legendum censet, sed longe alio, quam
ex ipso, ut noLal, veteri manuscripto, qui Leonis X caeteri omnes sensu. Elenim cum inter raararaaa
munificentia ex Vaticana bibliotheca in regiam mi- et ubera aut nullum, aut non nisi ineptissimura
gravit.Missus enim tuit codex ille singu'uris ad discriraen a grammaticis statui rectissime per-
Franciscum regem una cum excuso exemplari, spexisset, ideoque vix sine vitio tautologiam istam
quod ejus nomini editores Romani inscripserant. accurrato et pressae dictionis scriptori tribui posse,
Lovis illa mutatio Heraldum perpulit, ut ipse ve^ perquam ingeniose mamynas muttas uberesque
uberibus cum Ursino, vel tuberibus cum Josepho Dianae Ephesiae de turgidis multoque lacte distenlis
Scaligero, legendum censeret ; in priorem tamen D censuil explicandas. Quo quidera Ursini, et quot-
conjecturam propensior. quot ejus vestigia poslea legerunt criticorura de-
Kt hi quidem conjecturis eatenus indulserunt, pravationem aperte jugulat Minucii tamen men- ;

ut textu Minuciano manus interim abstinerent. At tem non est asseculus, quod recenti et interpolatae

caeteri deinceps non «que fuerunt religiosi. Nam editioni, qua usus videtur, fidera temere adhibue-
Joannes Wowerius, civis raeus, doctrina etjudicio rit.

alioquin praeclare instructus, Ursini conjecturam Caetcrura istis omnibus in perspicuo Minucii
itaamplexus esl ut in contextum Minucii pro veris- loco mentemque glaucoma praestrinxit,
oculos
pima recipere 368 non dubitarit. Hujus exemplum quod nequaquam exploratum habercnt, quo si-
postea Rigaltius Luteliae, et nuperrirae, iterata gnificnlii verua antiquis linguaj Latinas auctoribus
editione, Batavi sunt secuti. Nec parura pnesidii proprie dicta iicceptaque fuerint. Tum enira assa-
huic oonlidentia3 attulisse videtur Justi Lipsii ;iu- toiia illa, sive Irunsnxoria, ut Papia.i vocat, quo-
ctorilas, qucm correctionem istam ad Taciti AnuaL rum in coquina urus esl, 369 et qute in Gallica
379 DE MINUCII OCTAVIO 380
Miiiucii interprctations merito ridet Tristanus, ud A reum candens in aceto assidue extingue, etfumum
Dianam Ephesiam exstruendam nihil quid.iuam ejus naribus ducito. » Quis non SJO videtsimpli-
facere viderent ; non nisi de verulis sive jaculis citer hic et absolute ferri in virgam oblongam pro-
Dianae venatricis Minuciana vema accipi explioa- ducti massam intelligi,qua forma fere omne ferrum
rique posse uno omnes, quod miror, consensu rude et infectum vulgo venit?
censuerunt. Unde factum, ut tot summi et Verum nihil ad Minucii mentem, et rei, de qua
incomparabiles viri ad vocem iJlam interpolandara agitur, illustralionem alferri potest aptius versibus
certatim conspirarint. Ego vero adversus conju- Prudentii ex priori contra Symmachum carmine ;

ratum agmen vertta ista extra vitium esse alHrmo, quibus geminorum fratrum Gastoris et Pollucis si-
eaque nec Dianse EphesisB, nec Minucio subtra- mulacra describit eo habitu gestuque, quo tunc iu
henda pertendo. Nam verua haec, quibus Dianam sua sibi sede ad viam Sacram visebantur. Versus isti
suam exstruebant Ephesii, non pila aut veruta sunt
sunt, sed fulmenla ferrea oblonga, quae brachiis . . . . Geaiini quoque fratres
supposita totam mammosi pectoris molem susti- Corrupta de matre nolhi, LeJeia proies,
nebant. Nocturnique equites, celsae duo noiuina Romae,
Imiiendeut retinente veru, magnique triuaphi
Cura enim antiquissimum hoc signum ad ^gy- Nuutio sufTuso liguut vestigia plumbo.
p
ptiorum simulacrorum instar pedibus esset arcte
Graphice depingit Dioscuros currentiura gestu ita
compressis, tantiila basis superimposito corporis
perpendiculuai et basin promi-
effigiatos, ut extra
ponderi ferendo impar, adminiculis suffulcienda
nentes spectantibus non sine horrore ac metu im-
fuit ;
quibus subtractis universam molem fatiscere
pendere viderentur. Impendent eiiim, quae supra
et necessum erat. Ea fulcra sive sustenta-
collabi
caput jamjam casura pendent, ut recte ait Valla.
cula, quod ex ferro longius producta essent, Minu-
Timor autem et admiratio apud rude et superstitio-
cius propria et eleganti voce verua dixit, non se-
sum vulgus religionis opinioncm conciliabat. Euni
quioris, quo vixit, sed Augustaei saeculi usum secu-
metum poeta Ghristianus ridet, cum nullum esset
tus. Nam Glossarium Latinum optiraae notae, quod
ruinae aut fugas periculum : quod veru, hoc est,
in tribus vetustissimis codicibus Vaticanis exstat
vectis sive uncus ferreus a tergo infixus eos retine-
ve)'ua virgas et virgulas ferreas interpretatur.
ret, pedesque basibus applumbati moveri non pos-
Eamque explicationem veram ac genuinam esse
sent.
res ipsa me
docuit: cujus etiam nunc te meminisse
Duplex hoc retinaculorum genus, queis numinum
arbitror, Eminentissime Gardinalis, quod juxta lue-
simulacra vcl uti vinculis constricta defiarebantur.
cum oculis eam olim usurpaveris. Anni enim aunt, , .,.. i-, », ^- -u ^ ,
. .

l r Arnobius siraihter
.

. „ ,, , , . . l;br. vi Nationibus exprobrat

.
"
ni tailor, quindecim; cum Jesuitarura societas ad t<
c^ ^ ,.„..,. ,.^
b. AndrOce in (juirmah, dum novae asdihcationis
, « Si permanenai, inquit, necessitatem patiuntur,
-j
.

j rv
.
. . .

quid miserius u- i • . • ••.

his esse, aul quid infelicius poterit,
fundamenta moliretur, lapides aliquot Tiburtinos
quam si eos in basibus ita unci retinent et plurabcce
praegrandes ordine quadrato dispositos oflenderet
vinctiones? » Utrumque etiam conjungit lexIIDig.
quorum duo ita erant inscripti, uti cum te jubente
De sepulcro violato « Cclsus quccrit si neque ap- :

et adminiculante ex saxo scabro et male polito

plumbata fuit slatua, neque affixa, an pars monu-
excepi
mcnta effecta sit, an vero maneat in bonis nostris. »
IIAEC. AREA. INTRA. HAXCCE
Sed Prudentius quoque Minucii fdtum el malam
DEFINITIONE.M. CIPPORVM
criticorum manum ut experiretur, ejusdem vocabuH
CLAVSA. VERIBVS. ET. ARA. QVAE
non satis recte observata significatio fecit. Unde
EST. INFERIVS. DEUICATA. EST. AB
jam oliin in pervetustismembranis Vaticanie Bitilio-
IMP. CAESARE. DOMITIANO. AVG.
thecae, retinente 5o/o,pro rclinente rierH,substitulum
GERMANICO EX. VOTO. SVSCEPTO
videre est: quam lectionem Aldius, aliique ejus li-
QVOI). DIV. ERAT. NEGLECTVM. NEC.
dem secuti expresscrunt.Gcorgius autem Fabricius,
REDDITVM. INCENDIORVM
cuiu in suis exemplaribus retinenie veru constanter
ARCENDORVM. CAUSA. D scriptum repcrisset, nec tamen proprium vocis
Cippi illi utroque latere bina foramina, et ve- usum apud veleres satis haberet perspectum, ad
ruum sivevirgarum ferrearum vesligia plumbo cir- correctionem, sacram criticorum anchorara, con-
cumfusa servabant: quibus olim inter se conjuncti fugit.Quocirca cum Dioscuros hastis sive pilis ad

aream iuteriorem ita clauscrant, ne aditus vulgo discursionem vulgo armari sciret, veru hoc exru<li
pateret. Ibi tum reipsa perspcxi, egregie falsum et obtuso ferro in verutum cuspido spicavit, et in-

esse N. RiKaltium hominem naris cmunctissimae tcrpolata dictione, impendcnt rclinenlijue veru, dc
dum ad Finium regundorum scriptorcs verua ista suo, quo poUebat, ingenio procudit : oaque leclio

stipitf^s instar suluilarum praearutos oxplicat, quae exindc plcrasque rccentiores editiones insedit.Tnn-
nihil acuminia aut cuspidis habuisse oculis mani- tum vero absum, eam ut probom, ut contrapri-
busqueco^movcram.Eodcm vctiislatis scnsu Marcel- scam el geuuinam mordicus tueri non dubitem,
lus antiquusroi medic.i! auctor, sanguinisprolluvio cuin rci ipsius perspicuitate, tum veterum libro-

ex naribus sistendo pracscribit cap. 10 : u Veru for- rum auctoritate frctus ; in quiluis facilo priucipem
381 DISSERTATIO 382
alaluo codicem praestantissimum Urbinatis Biblio- A dem ope duo veterum scriptorum locaminus recle
theccE, qua3 nuper Alexandri septimi sapieDtissimi hactenuB inlelleota a criticorum corruptelis vindi-
Poniificis ijamortali beneficio Vaticanae accessit carem tum vero ut illustri exemplo ostenderem,
:

in quo itascriptum reperi. antiquitatis studium non metieodura inani dele-

311 Hisc ad Dianae Eptiesiae statuas nummos- ctatione, sed suum illi constare fructum, si recte
que veteres illustrandos scripsi, ut mutua eorum- colatur.

DISSERTATIO
IN MARCi MlNUCll FELICIS LIBRUM
QUl OCTAVIUS INSCUIBHUR.
AUCTORE D. NIC. LE NOURRY, MONACHO 0. S. B. E. CONGREGATIONE SANCTI MAURI.

GAPUT PRIMUM.
Analy?is hnjus libri, qnis illius auctor, ac qui fueriut Caecilius et Oclavius qui in eo dispu-
tautes introducuDtur.

ATICULUS PRIMUS. B Ibi porrocum pueros testarum in mare jaculatio-

Analysis hujus libri. nibus ludentes.aliqua non sine Toluptate Minucius

Liber hic nihil aliud compleclitur, quam dialo- Octavius'|ue conspicerent, C.fcilius e contrario ad
giim quo Caeciliu3,superstitio9is ethnicorum homi- tam gratum spectaculum rainime intentus, subtri-
niim vanitatibus addictus, patrium et avitum deo- stem prae se ferebat animum.Quapropter Minucius
rum cultum, a nemine deserendum, omnibusque solitam in eo desideravit alacritatem. At ille inge-
in eo perseverandum esse, variis rationibus pro- nue confessus est se Octavii sermone perculsum :

bare conatur. Contra vero Octavius, qui, impio illo atque idcirco petiit.ut sibi cum Octavio de religio-
cultu rejecto, Christianae professioni nomen cum nis suae veritate disputare licet. Annuit cum socio
Minucio Feiice dederat, omnia argumenta
Caecilii suo Octavius, ac selecto paulo erainentiori loco,
sic funditus evertit, tontisque rationum momentis medius inter eum et Octavium sedit Minucius.
Christianaj religionis demonstrat veritatem,ut Cae- Ad hanc porro disputationem priusquam Gaeci-
cilius, illis plane convictus, hanc laeto gratantique lius aggrediatur, a Minucio postulat ut eequissimi
animo ampiexatus fuerit. judicis librara perinde teneat,ac si de uUa religione
Ab ipso aiitem libri exordio narrat Miuucius. nihil hacleous sibi fuisset compertura.Dehinc vero
quamjucunda eorum, quae sibicum Octavio, dum p haud dubitanter asseverat posse facillime probari
apud se Romae habitaret, contigerant, ac potissi- omnia in rebus humanis esse dubia, suspensa, in-
mum hujusce disputationis recordatione delectare- certa minusque vera, quam verisimilia. Dolendura
lur.Quorumdam siquidem negotiorum causa Octa- igitur,inqyit,et omnium indignatione illud dignum
vius ad eum vindemiarum forensiumque fpr^arum quod indocti quidam ac scientiarum artiumquo
tempore ex inopinato advenerat.Tam gratus uulem ignari de summa rerum et divina majestate aliquid
Minucio, quam improvisus fuit ills Octavii adven- decernere non dubitent, de qua philosophi nihil
tus. Post expleiam uno et altero die summi desi- certi ad hunc usque diem statuere ausi fuerant.
derii aviditalem, utrique ad raarina Ostiae balnea, Nec immerito quidera persuasum siquidem ipsis
;

ascito Minucii comite Ga;ciIiano, ire placuit. Di- erat infirmis hominibus ccelestia scrutari negatum,
liiculo itaque curn ad mare, inambulando », ut quibus satis esse debet, si seipsos familiarius no-
ait, littore periiercnt, Gaecilius « denotato » Sera- verint. Tum brevi inductionc demonstrare conatur
piiJis simulaci'0, manuin ori admovit,labiisque im- certum non utruin Deo aliquo auctore facta
e6.se

pressit osculuiii.Quamobrem illicD Octavius Minu- sint omnia.Lx prospera autem pravorum bominura
cio acriter exprobravit non minoroiu in ipsum, ut- Phalaridis et Dionysii, et adversa bonorum Rutilii,
polc Caecilii hospiteiu, quarn in eumdem Gaecilium Camilli ct Socratis fortuna,ac varii^ et lubricis ter-
redundare hujusceimpii facinoris imfamiam.Reli- D renaruai rerum casibus, probare contendit nobis
quum tamen 372 exinde itineris spatium emensi nondura constare utrum Dei providentia mundus
i marislittore ile navigatione confabulando deam-
i regatur. aut soluta legibus foituna rebus oranibu3
bulabant, dominetur.
383 DE MINUCII OCTAVIO 384
373 Inde igitur ille concludit satius esse tra- A maxinaarum paenarum seternitatem repromiitunt.
ditis antiquis religionibus adhcerere, deosque ve Eapropter damnant rogos, igniumque sepulturas
reri et adorare quam ullam de iilis ferre senten- et cuncta voluntati divinie seu fato ascribunt. Nul-
tiam. Ab ipso quippe mundi principio parentes lus tamen mortuus ab inferis excitari 314 potesl;
nooiris hosce deos aut faciles, aut reges habue- et nemo unquara Protesilai sorte vel hora unica
runt. Quaelibet enim natio,ac Romani postmodum ad vitam fuit revocatus. Quid autem hisce Ghri-
numina stia sic coluere, ut hi pioeorum cultu stianis post mortem eventurum sit,inde ipsi angu-
supremum meruerint tolius orbis terrse imperium. rari debent, quod nunc, omni divina ope destituti
Tum deindo asseverare non veretur hunc deorum Romanis vero subditi,summi3 calamitatibus et mi-
cultum, qui eo sanctior, quo vetustior est, qui- seriis premuntur, honestis voluptatibus, spectacu-
busdam satis probari miraculis,nec impune anon- lis, pompis, conviviis publicis, idolothytis, flori-
nullis impiis spretum et irrisum. Alia autem bene bus, coronis abstinent, et unguenta funeribus rc-
multa de deorum naturalibus et donis, de carmi- servant.
nibus poetarum,etoraculis futura praenuntiantibus Gomites itaque suos Gaecilius adhortatur desi-
se praetermisisse contestatus, fidenter pronuntiat nant cceII plagas mundique secreta rimari, hanc-
manifestam cuilibet fieri deorum praesentiam ex que sequantur Socratis sententiam : « Quod supra
templis quce incolebant ; ex vatibus, qui ventura nos, nihil ad nos. » Et certe ille divino oraculo
noverant ex beneficiis, quibus dii ipsi solebant
; laudari idcirco meruit « Quod nihil se sciredidi-
:

bene de hominibus mereri, ac tandera ex somniis, cisset. » Ex hoc autem fonte manavit prudens Ar-
quibus evidentissime agnoscebantur.Quamvis ergo cesilae, Carneadis, plurimorumque Academicorum

horum deorum natura vel origo incerta sit, flrma in summis quffistionibus dubitatio,ac Simonidis,de
tamen manere debet omnium gentium de iis con- diis ab Hierone tyranno interrogati, cunctatio om-
sensio. Quamobrem minime ferendam esse ait nibus imitanda. Denique Caecilius horura opinioni
Theodori, Diagoras ac Protagorae impiam temeri- se lubenti animo subscribere deciarat ; nec sine
tatem, qui hanc religionem penitus tollere, aut sa- elatianimi fastidio Octavium, ut argumentis suis
tem infirmare voluerunt. respondeat, provocando, Qnem sermoni suo im-
At certe mullo minus, inquit, tolerari debet illi- ponit.
cita etdesperata factio Ghristianorum,locifugaque Tum Minucius Gaecilio modeste respondit de-
eorum natio, ex ultima faece hominum collecta, ac sermonis suis concinnitate, subtili orationis va-
nocturnis congregationibus, jejuniis solemnibus, riente, suaque haud mediocri eloquentia ipsi non

inhumanisque cibis foederata. Isti enimvero tera esse exsultandum sed singula ejus argumenta ;

pla, ut busta, despiciunt, deos respuunt, rident ^ diligenterexpendenda,ut quodineis verum validum-
sacra, honores floccifaciunt, tormenta denique sic que sit, seligatur, probetur et suscipiatur. .^t
spernunt ut dum mori post mortem timent, mori- Cfficilius non sine aliqua laesi animi significatione

interim non vereantur. Per universas nihilominus dixit eum, disputationis suae vires inflrmando,

terrffi piirles disseminati, occultis notis sese invi- ab offlcio religiosi discedere judicia. Integrum si-
cem cognoscunt, amantque pene antequam nove- quidem Octavio erat ea omnia, quae in medium
rint. At dicuntur caput adorare asini, colere sa- protulerat, si posset, confutare, seque ad eura ma
cerdoiis atque hominem
genitalia, cruciflxum, gno silentio audiendum jam esse paratissimum.
ipsuraquc hujus suplicii instruraentura venerari. « Dicara eqiiidem, respondit Octavius, ac pro
Qnid plura? Ad epulas solemni die coeunt, atque viribus adnitar, ut veracium verborum flumine
ibi epoto infantis crudelissirae occisi sanguine, amarissimam conviciorum labem diluam. » Anie
ictum foedus sanciunt, et eorum tirunculi initian- orania vero ille prolitetur fas sibi non esse du-
tur. Post illud vero immanissiraae feritatis con- biara,ancipitera, vagam et Hucluantem dissimulare
vivium,exslinclisa cane luminibus,per impudentes CiBcilii mentera ac sententiam, At fatetur tamen

tenebras, incerta sorte omnes pcrmiscentur, atque eam nec ulli malo illius dolo, nec callido versuto-
ita, aut reipsa, aut conscientia fiunt incesti. Cae- D que ejus animo, ab ejus sincerilateprorsus abhor-
terum quidquid colunt.magno studio occultare ni- renti, sed verilatis ignoralioni esse tribuendam.
tuntur nullas aras habent, templa nulla, nulla
;
Ad infirmanda dehinc argumenta
singula Cfficilii
nota simulacra. aggressus, docet neraini ferendum, quod
a3gre
Deus porro illorum, sicuti et Judseorum, unicus Christiani, quantumvis illitterati et pauperes, de
esse fertur, quem cum nec videre nec ostendere coelestibus rebus disputent. Tales eniravero non
qut;ant,illum nihilominus aninio plane inquiclum, solum fuorunt philosophi, et alii artium invenlo-
praepostere curiosum, ubique pracseutem, omnia rcs, vcrum noslratos otinm, qui, quantumis inu-
hoiriir^um facta, atque intimas animi cogitationes, pos et cgentes.aliis prudentiam et disciplinam tra-
etiampi «ingulis inservire non possil, diligenter in- diderunt, Et vero cum ingenium non fortunae aut
quirere arbilrantur. Fulurum quoque asserunt to- facuUalibus detur, sed a natura nobis insitum sit,
tius mundiinceadium,ac postcorporum nostrorum quilibet cujusvis sexus et conditionis homo divina
reaurrectioncin justis bcatibsima^ vitae, injustis invcstigare et dc iis sententiam ferrc pofcst.
385 DISSERTATIO 386

Fatetur quidem hominera debere seipsum nosse, A ges, duces inclytos, pudicas et sexu suo fortiores

ac quis, unde, quare, a quo, et ex quibus elemen reginas, artiumque inventores,ob praeclaraillorum

tis factuseit sed plane penitusque negat hanc

:
facta, vel accepta ab eia beneficia non secua ac
cognitionem ab eo posse comparari, quin rerum deos venerati sunt. Et hoo quidem ah Octavio
375 nniversitateni, et Deum ipsum antea cogno- 376 probatur Evhemeri, Prodici, Persei et Alexan-

scat. Nullus etenim, nisi mente omnino captus, dri Magni testimonio, a quibus deorum patria.dies
totius mundi ornatum advertere potest, quin per- natales, sepulcra, vel beneficia, et sacerdotum se-

suasum confestim habeat, eum non fortuito ato- creta recensentur. Negare igitur haec non poterant

morum concur3u,sed a Deo conditum fui3se,atque ethnici, secuti nec sistrum, inquit, Isidis, ac Sera-

ab eo regi et administrari. Quod quidem ille con- pidis seu Osiridis tumulum, sacraque mysteria ni-
firmat ac stabilit ex cceli, solis, lunae. siderumque hil aliud prodere, quam miserorum deorum tristes
motibus ao utilitate, ex mensium circulo, tenebra- exitiis, fata et funera. Quis etiam non videat Eleu-

rum lucisque vicissitudine, ex miro temporum or- sinia Cereris, aliaque Jovis et Cybeles sacra nou

dine, ex stabili varietate frugum, maris finibus, minus absurda esse quam probrosa ?

innata animantibus ad sui defensionem multiformi Quantas insuper de deorum suorum forma ac
armatura, hominis forma ac figura, et generandi ^ figura ineptias pulidasque nugas ethnici venditant!
__i: M U^^/^^.^ninoln/^^rv^^;!-.»
nascendique ratione.Nam ha?c omnia smeomnipo-
j.- /-^i-i. ^.: iTr..iry »_„li:_„~:~.
Claudum quippefingunt Vulcanum, Apollinem im-
tentis Dei providentia fieri non possunt. Non uni- berbem, i^ilsculapium filium ejus barbatura,glaucis
vsrso autem tantum mundo,sed singulis ejus parti- Neptunum oculis, Minervara capsiis, bubulis JunO'
bus Deus consulit. Quis enini dubitat ejus iraperio nem, Mercurium pedibus alatis, ungulalis Pana,
Britanniara maris tepore, .flgyptum Nilo, Eu- Saturnum compeditis, duplici fronte Janura, Dia-
phrate Mesopotamiam, Orientem Indo flumine fe- nara alte succinctam, Ephesiam raultis raammis,
cundari? Denique sicut domui prfficlaro ornalu trino capiteet multis manibus Triviara, Jovem tot

dispositae aliquem, sic toti mundo hunc Dominum formae monstris horridum, quot appellatum nomi-
preeesse cernimus. nibus, Erigonen laqueo suspensam, Castores alter-
Porro autem ipsum unicum esse Deum probal nis diebus viventes ac raorientes, ictura fiilmine
Octavius terrenorum exempio imperiorum, scilicet iEsculapium, et Herculem OEteis crematum igni-
Persarum, Thebanorum, Romanorum, ubi, inquit, bus.
nuUus neque frater fratrem, neque socer generum Has porro fabulas ab impiis horainibus primum
regni consortem pati unquam potuit, Quid vero, traditas, alii deioceps celebrarunt, ac poetae po-
quod sicuti apibus, gregibus et armentis unus tissimum, qui haud parura veritati sua nocuerunt
est tantummodo rex aut dux, ita unus est Deus,
'

auctoritate. Quamobrem Plato civitate non im-

qui principio et fine carens, omnia moderatur ? merito ejecit Homerum, qui impudente ludibrio
Quamvis autem ille infinitus et immensus, sibi- cecinitsauciatam Venerem,Martera non sine vulne-
que soli, quantus est, cognitus, a nobis nec vi- ribus fugatum, Jovera a Briareo liberatura. Sarpe-
deri nec nominari queat ; eum tamen, si nomi- donis casura cruentis irabribus flentem, ac loro
num terrestrium tollas additamenta, perspicue co- illectum Veneris Herculem stercora egerentem,
;

gnosces. Et sane unanimem esse omnium de illo Neptunum mercede instituenlem Laome-
sine ulla
consensura inde Octavius arguit, quod vulgus,ma- dontis muros, ApoIIinem pascentera Admeti pecus,
nus ad coelum tendendo, ipsum invocat. Praeterea Vulcanum Jovis in Creta nati fulmina fabrican-
poetae illum divum hominumque patrera, et Virgi- tera, Martis Venerisque adulierium, et raplura
lius omnium rerum creatorem, mentem et spiri- ab eodem Jove Ganymedera. At ridiculis illis ob-
tum appellavere. Quin eliam ipsimet, ut ille si- scenisquecomraentisingenia puerorurn corrumpun-
gillatim ostenJit, praestantiores philosophi.Thales, tur, ac tandem in iis turpiter nequiterque conse-
Anaximenes, Diogenes ApoUoniates, Anaxagoras, nescunt.
Phythagoras, Xenophanes, Antisthenes, Speusip A Diodoro nihilominus Siculo, Thallo,et Neijote,
pus, Democritus, Straton, Aristoteles, Heraclides, D quos citat Octavius, omnes discere facilliraepotue-
Theophrastus, Zenon, Ghrysippus, Cleanthes, Dio- rant horum principera tuisse Saturnum qui qui- ;

genes, Babylonius, Xenophon, Aristo et Plato, dem raetu filii e Creta aufugiens, atque in Italia
quamvis a nobis verbis et sermone discrepent, in a Jano susceptus, plurirau rudes homines docuit,
nostram nihilorainus de illo ipsomet Deo unico alii atque iraposito variis locis suo nomine, se ipsum
obscurius, alii plunius iverunt sententiam. prub;tvit esse hominem. Jupiter vero, *qui in Crela,
Et his ita disputatis Octavius falsitatis eviden- unde eum expulerat, regnavit, in hac insula mor-
ter arguit venditatas a majoribus nostris,tanquam tuus est, ubi sepulcrum ejus ostenditur. Praeterea
miracula, ridiculas de Scylla, Chimaera, Hydra, Romulus post mortera suam, pejerante Proculo,
Centauris, aliisque aniles fabulas et absurdas tra- Juba Mauris volentibus, aliique etiara quamvis in-
ditiones. Nec minus evidenter ostendit insulsum viti et reluctantes. dii renuntiati snnt. Atquivcrus

impiumque semper fuisse deorum cultum. Anti- Deus nec nasci, nec raori potest.
quissimi enimvero horaines primura sane suos re- Deorum deinde imagines et simulacra Octavius
387 DE MINUGII OCTAVIO 388
exagitat, palamquc faoil ea vel ex vili sordidaque, J^ variis tormentis, non tam ad flctitia ea crimina
vel preliosa materia, matiiinis et arte fabrorum confitenda.quam ad ejurandam Chrisli fidem com-
qnoquo niodo conlicta, ab aribus aliisque animali- peilere nitcbantur.
bus saepe saepius cointjuinata, impie coli ab ethni- Ibi autemilleinvictiasimedemongtrat Christianos
cis, ac precibus fruslra e' inutiliter faligari. Brevi sacrilegii, incestus,stupri, parricidii tam a falso in-
insuper induclione demonsLral quantum in cele- simulari, quam certum verumque erateadem pror-
braridis Sll quoruindum deoruni mysleriis ridi- sus 378 crimina, aut his omnino similia, atcjue
culi obsceni crudelesque rilus observarentur. etiam majora ab ipsiamet ethnicis reapse committi.
Tum dehinc ostendit ab Gaecilio perperam jacti- Ac primo quidem (jui caput, inquit, asini a Cbri-
tari Romanos hujusmodi superstitionibus rite ob- stianis adorari pra^postere clamitabat, hi cum
ssrvatis, totius orbis potiri imperio. Etenim parri- Epona et Iside consecrabant asinos, capita boum
cidio regnum illud inchoatum,sceleribus,impictate ac vervecum venerabantur, deosque dedicabant
et sacrilegiis Quid vero, quod vernaculi
accrevit. vel caprina human\que forma, vel bovino canino-
dii,Romulus, Picus, Tiberinus, Lonsu3,lMlurrmu9, que vultu reprajsentatos. Ad hfec autem ipsi Ro-
Picumus, Cioacina, Pavor, Pallor, Febris, Mor- mani bovem Apim, aliaque animalia, serpentes,
bus, Acca Laurentia, et Flora nullam iiadem Ro- j. aves, bplluas, pisces colebant, sicuti ^^ilgyptii, qui
manis opem ferre potuerunt? Multo autem minus non mapis Isidem et Serapidem quam acrimoniaa
aliarum gentium dii, quos illi non coluere, nisi ceparum et vertris crepitus verebantur.
bello prius victos, ac post actum de ipsis trium- Quod subinde objecit Caecilius a Christianis coli
phum. Uenique nullus ignorat, Assyrios, Medos, sacerdoti genilalia, illud tam falsum esse Octaviug
Persas, Gnecos, iEgyptios,regnasse ante quaslibet, asseverat, quam certum est ethnicos obscenissimis
cKterisque omnibus deterores Romanorum supor- constuprari turpitudinibus, quas nobia nec nomi-
stiones. nare nec audire fas unquam fuit.

Ex avium porro auspiciis atqueauguriis vibratum Nec magis vorum erat hominem cruci propter
leviter a Caecilio telum, contra ipsum Octavius lle- crimina sua affixum a nobis coli. Nam eum non
guli, Mancini, Pauli, Caesarisque exempla retun- modo innocentem,sed Deum esse merito credimus.
dit, Siuiilibus etiam ille Amphiarai, Tir^sis et Contra vero jEgyptii homini a se electo mactant
Apolliis Pylhii exemplis demonslrat non niagis va- viclimas, et sacrilioia fsciunt. Alii autem regum in
lidam esse petilam ex oracuiis arguraentationem. Deos a se ascriptorum invocant niimina, ad ima-
Sed quia urgere aliquis polerat, qu;e(iam saltem gines supplicant, atqueeorum implorant genios.
vera fuisse oracula, idcirco Octavius rem altius et Cruces autem, pergit Octavius, nec colimus, nec
a prima sua origine repetendam esse censuit. Dicit vj
optamus. Sed cthnici eas fortasse tanquam deorum
itaquc quosdam esse inipuros spiiitus, qui cupidi- suorum parles venerantui'. Crucis etenim figurain
tate et viliis subsiatilise sux simplicitatem amise- ipsorum, quae colunt, sif^nis, canlabris, vcxiilis, et
runt. Neijue id negare pulerant ethnici. Nam hos tropaeis, ac pluribus aliis, quas ille commemorat,
poetae da^monas vocant, noli(|ue erant Magis ac So- naturalibus rebus conspicitur.
crati, qui unum ex illis custodem et consiliarium Impudcntissimam quoque esse ait de polato a
habuit. Qui vero ilii sint, Holstanes et Plato edis- sanguinecalumniam.
Christianis infantis a se occisi
serunt. Atqui Magi aliique horum perditorum an- Ethnici vero, uti ille arguit,et pueros recens natos
gelorum, qui homines secum perdere conantur, crudeliter exponunt, et priusquam nascantur, cru-
afflatu ct inspiratione varias praistigias edunt. delissimo necant abortu.Saturnus autem dicitur fi-

Ipsi vero illi da;mones sub statuiset imaginibus lios vorasse,et infantes aquibusdaui Africsincolis,

dilitescunt, commorantur in fan!s,vol in huminum sicut a Tauris et Busiride j¥.gyplios hospites, a

corpora irrepunt, naturaicm quarumdam rerum or- Gallis et Romanis hoinines,immolantur ; et Jupiter

ipse hac quoque, horrenda dictu, colitur victima.

dinem perturbant, oracula f.ilsis involiita rcsponsis
fundunt, aliaque cxtraordinaria, sicuti ea, quae de Quid plura ? Sanguine humano conjurav;t Catilina,

Jove, Castoribus et Claudia C-jecilius reccnsuerat, D litatur Bellonaj, et comitialis morbus sanatur. De
sic efficiunl, ut cthnicis vidcantur vera patravisse niquo athlclte belluas liominuin cruore et nKmibris
miracula. Verumtamen tunc faleri coguntur hwc adhuc saginatas devorant. At Christianis homici-
non a Uco, scd a se ipsis facta fuissc, cum a Chri- dium vcl auiliro, vel cernere non lioot, et aninia-
Btianis por Deum verum adjurati, et sacris exor- lium sanguiue intordictnm.
cismis a!) obsossis corporibus fuganlur. Quamob- Ab omi etiam vcrsimilitudino tam alienum est,
rcm Ciiristianos do proximo fugitant, tanlumque quod Christianis objicitur, pollutum mcesto convi-
grmtilium in cos concitant odium, ut illos non so- vium quam constat incesti reos reipsa esse gen-
Jum prius odisse, quam noBSO incipiant, sed ne- tiles. Persa? enimvero cum matribus, iEgyptii

fanda cliam illis infcrant crimina, quae a neminc et Athenienscs cum

sororibus miscentur. PoetflB

probari hactcnus potuerunt.Et ccrle Octavius plano autem varia ct exsecranda deorum canunt adulte-
leslificalur so i.l siia cxpericntia didicisse, cum rift, quorum etiam plcriijue gcntilos conscii crant.

ipdfi adhuc ctlmicus, ejusquc Bocii, Cliristianos Chrisliani voro unius matrimonii vinculo illigati,
389 DISSERTATIO 390

extra illud semper casti, aui in virginitate perse- A stris conaparatione. Sl qui vero, Dotim nescientes,
veranles, pudica sobria, et gravi hilaritate tempe- divitiis ethonoribus affluant, vei ad summum di-
rata convivia agebant. gnitatum atque imperii evehantur culmen, hos ille
Quamvis autera purpuraa et honores recusent, asserit victimas esse ad supplicium saginatas et

non sunt tamen ex ultima plebis f*ce orti, nec fa- coronatas, qui profecto, quo lapsu gravioro ruant,
ctiosi, nec in angulis garruli. De probata etenim altius tolluntur. Nulla enim absque Dei cognitioDe
eorum haud incertum testiraonium erat sajpius
vita potest esse solida felicitas.
379 repetita de crescente quotidie ipsorum nu- Spectaoulis porro et pompis Christianos ideo non
mero querimonia. Et certe non corporis, sed inno- inleresse declarat, quia ea non minus impia,quam
centiffl signo sese invicem agnoscjnt, quantumque crudelia esse, certo certiua noverant. Ab idoio-
sese muluo amant, ac jure merito se fratrum thytis 380 quoque iidem abstinent, ne quis eo3
nomine compellanl, tantum ethnici, sibi invicem e.\istimet aut cedere dasmoniis, aut religionis suae
ignoti, mutuis odiis iu seipsos crudelius saeviunt. pudere. Non omnem vero florum colorem odorem-

Neque dici potest eosdem Ghristianos occultare que aspernantur. Sparsis enim,3oiutis ac mollibus
uti solent, ac aertis collacomplecti sed mortui
quod colunt, quoniam nulla delubra nullasque :

aras habent. Persuasum siquidem ipsis erat non <"<?"* coronare superfluum et inutile censent
g
posse Deum ullo templo circumscribi, aut flnj Eadem etiam tranquillitate, qua vivunt, sepcliunt
illiussimulacrum, ac nullam pura et sincera lio- mortuos, coronam aeterncTe felicitatis certissima spe
exspectantes. Quamobrem quantumvis Socrates,
minis conscientia hostiam ipsi esse gratiorem et
Arcesiias, Carneades, Pyrrho, Academici et Simo-
acceptiorem.
Hunc porro Deum tametsi oculis nostris.quemad- nides nihil se certo scire asseverent ; Christiani

modura ventos, solem nostramque animam non tamen eam,quam frustra illi quaesierant, veritatem
videamus, ex ejus nihilominus operibus evidenter se invenisse haud immerito gloriantur. Vera igitur

cognoscimus. Ubique autem pra^sens omnia videt,
etiam secretiores mentis nostrae cogitationfs, ac
prope cum illn, et in ejus vivimus sinu. Quod si
tamen Heus Judaeis nihil profuisse dicatur, certe
Judaicorum annalium scriptores testes utique erant
eorum religio, rejeclis gentilium superstitionibus,
ab omnibus auscipienda est.
Haec porro cum Octavius perorasset,ac Minucius
in illius admirationem raptus conticeret, Gaecilius
exclamavit se ab Octavio victum, nunc erroris sui

locupletissimi, iilos prius Deum deseruisse, quam esse victorem, ac Ghristianam religionem jam tum
profiteri. Postremo dilata in crastinum diem cla-
ab ipso fuisse desertos.
riori mysteriorum nostrorum explicatione, omnea
Caeterum ciim omuia quae initium.eadem et finem
habeant, nihil mirum si muiidus hic igne tandem la3ti hilaresque domum reversi sunt.

consumendus sit. Et certe Octavius ostendit hanc

ARTICULUS II.
de illo mundi inceudio fuisseStoicorum, Epicureo-
rum et Plalonis opinionem. At hic, sicuti P>tha- Ufrum Minucius Felix sit /tujus libri auctor, ct quis
ille luerit.
gora3,dimidiatam tantum mortui hominis ad vitam
revocationem agnovit. Constat tamen Deum posse Minucium Felicem hujus libri sive dialogi au-
hominem, quem ex nihilo fiaxit, ex morte excitare ctorem esse tam invicta scriptorum oinni fide ma-
ad vitam. Quibnsdam vero exemplis probat Octa- jorura auctoritafe probatur, ut nullus ea de re
vius futuram esse hanc resurrectionem corporum dubitandi locus ulli superesse possit. Firmianus
quoe Christiani antiquo et mcliori more sepeiiebant. siquidem Lactantiu^, qui Diocletiano imperante,
Nec longe absimili modo il!e ostendit justos pios- sicuti notat Hieronymus (Hieronyra. Catalog. script.
que homines post banc vitam aeterna felicitate, in- § 80j,nec longo post Minucium tempore fioruit,
justos vero pcenis sempiternis afficiendos. Tum haec de illo habet verba (Lactant. lib. i De vera
deinde luculenter demonstrat mullo sanctiores esse relig. cap. H) « Minucius Felix, in eo libro qui
:

mores Ghristianorum quam gentilium. Nec minus Octavius inscribitur, sic argumentatus est Satur- :

perspicue docet datura nihil aliud esse,quam quod D nura, cum fugatus esset a filio, in Italiamque ve-
fatus est Deus, qui pro singulorum meritis fata de- nisset, etc. » Quae quidem in hoc Minucii libro
torminat. Ibi autem se de fato fusius aliquando revora legimus. Post haec voro idem Lactantius :

disputaturum pollicetur. « Ex his, inquit, qui mihi noti sunt, Minucius

Manifestissimum post htec facit exprobratam Fclix non ignobilis inter causidicos loci fuit. Hujus
Christianis pauperiem non infamiam esse, sed glo- liber, cui Octavius titulus est, deciarat quain ido-
riam, quemadmodum adversos eorum casus, ac neus veritatis assertor esse potuisset, si se totum
quantumlibet horrendos, ipsis iniquissime pro ad id studium contulisset (Laclant. lib. v De jnsti-

Christi confessione inflictos cruciatus, ac mortem tia, cap, 1). »

ipsam, non poenas esse, sed virtutis probationes, Uieronymus vero in suo De viris illustribus seu
ac triiimphos, dignaque Deo spectacula.Quod qui- ecclesiasticis scriptoribus Catalogo « Minucius
:

dem Octavius luculenter ostendit facta fortissimo- Felix, inquit, Romae msignis causidicus, scii(»sit
rum quorumdam ethnicorum cum martyribus no- dialogum Christiaui c. cthaici dispulaaUum (anti-
391 DE MINUCII OCTAVIO :m
quisaimus S, Germani a Pralis codex ms. dispu- A banuis hos vero, » scilicet Christianos, • nec
;

tantis), qui Octavius inscribiUir... Merninil hujus audiendos in Inh.m pulabamu.-. » Ex quibus liquet
iViinucii et Lactantiup in lihris suis » (Hieronym. illum, cum othnicus adhuc esset, causidici obiisse
De scriplor. eccles., cap. 58), in his scilicet, qui a munus.
nobis, uti vides, citati sunt. Ad Magnum vero,hffiC
Noljis autem ipsemel
testis est se ab ineunte
adhuc de iilo scripsit (Idem. Epist. ad Magn.) :
usque ad eam jam salis adultam, omnibus
oelate, et
« Minucius Felix, causidicus Romani fori, in libro
obligatum fuisse gentilium superstitionibus, ac
cui titulus Octavius est, et in altero contra Mathe- nuntio tandem eis misso, Christianara fidem am-
maticos, si tamen inscriptio non mentitur aucto- plexatum. De ee siquldem, ac de Octavio haec
rem, quid gentilium scripturarum dimisit inta- scriptis tradidit:« Solus in amoribus conscius ipse,
ctum? Ad Heliodorum quoque ha^c de Nepotiano socius in erroribus ,• et cura discussa caligine de
3S1 Bcribit (Idem, E^pist. de Heliodor.) ; « IUud tenebrarum profundo in lucem sapientiae et veri-
aiebat Tertulliani... Sic Minucius Felix, ita Victo- tatis emergerem, non respuit comitem, sed, quod
rinus, in hunc modum est locutus Arnobius. » De- gloriosius est,pra2Cucurrit.»Ca3lius vero ab ipso ora-
nique in Apologia adversus Jovinianum (Idem, tioiiis suye 382 exordio ita eum alloquitur-
Epist.30 ad Pammach. seu Apolog. adv. Jovin.) :
p « Quam tibi, Marce frater, de quo cum maxime
« Taceo, inquit, de latinis scriptoribus Tcrtul- quajrimus, id est, de ethnicaa et Christianse reli-
liano, Cypriano, Minucio, Victorino, Lactantio, gionis veritate, « uon sit ambiguum ; utpote cum
Hilario. »
diligenter in utroque vivendi genere versatus,
Longuni sane et inutile foret omnia recenliorum repudiaris allerum, alterum com|irobarls. » Quin
scriptorum de hujus libri auctore proferre testimo- etiam Octavius non lam de ipso fortasse, quemad-
nia. Satis enim conslat eum Minucio nostro ab modum diximus, quam de Minucio Felice hunc
omnibus, nemine reclamante, attribui, ac jure rursus loquiturin modum: « Quam autem iniquum
plane merito vindicari. sit de incognitis, n scilicet Christianis, « et inex-
Ei autem, qui abaliquibus Minucius littera c, in ploratis judicarc, quod facilis.nobis ipsis pajniten-
utmutata,nuncupatur,i\larci agnomen erat.Octavius tibus credito. Et nos enim idem fuimus, et eadem
siquidem his eum verbis compellavit « Non boni : vobiscum quondam adhuc ceeci et hebetes sentie-
viri est, Marce frater, hominem, etc. » Cfficilius bamus, quasi Christiani monstra colerent,infante8
vero « Quanquam tibi, Marce frater, etc. »
: vocarent, convivia incesta miscerent. Necintellige-

Quam nola uutem omnibus,et nobilis fuit consu- bamus ab his fabulas istas semper ventilari, et

laris apud Romanos Minuciorum faaiilia, tam cuili- p nunquam

vel investigari, vel probari... hos nec

bet hactenus incompertum utrum ex ea, aut qua ex audiendos in totum putabamus.Nonnunquam etiam
alia siiam Minucius noster originem duxerit.Neque miserantes eorum crudelius saeviebamus, ut tor-
ulli magis exploratum quie fuerit illius patria. queremus confitentes ad negandum, videlicet, ne
Quidam tamen eum ex hujus, de quo agimus,stylo perirent, exserentes in his perversam quajstionera,

in Africa natum suspicantur. Sed hi nec probant, non quaj verum erueret, sed raendacium coge-
nec probare possunt aliquid durioris Africam ser- ret. Et si quis iufirmior, malo pressus et victus,

monis in co deprehendi. Nuinquid potiori jure dici Christianum se negasset.favebamus ei,quasi ejcrato
posset Caecilium et Octaviuni, tanto amoris vinculo nomine, jain omnia facta sua illa negalione pur-
Minucio devinctos,revera Africanos fuisse, ejusque garet. Agnoscitisne eadem nos sensisse et egisae,
populares? Al sane id, sicut paulo post vidcbimus, quae sentitis et geritis? »

nequc ita certuni est, neque ex illorum quantavis Sed a nobis fortasse aliquis insuper inquiret,
amicitiee necessiludinc potest ullo absque dubio utrum Minucius Felix posl datum Christiana) fidei
colligi. nomen, in causidici munero obeundo suam adhuc
Neminem vero fore putamus, qui nogabit Minu- impcuderit operam. Sed is, quaiso, animum ad ea
cium llom;i',qii,-B lunc cnpteraruin totius niundi ur- advertat, quae paulo ante observabamus,illum cum
bium capiit eral, diu mansisse, ubi causidici mu- D Caecilio et Oclavio Ostiam,ubi dispntatio, quse hoc,
nerr} fungebatur. Citati quippe a nobis Laclantius quo de agimus, libro exhibctur, habita est:tunc
atque Hieronymus illudpalamapertequeasseverant. venisse, quando,«Ad vindemium terije judiciariam
ipsemet vero Minucius hujus libri initio scribit ejus curam rolaxaverant.» Atcitii tum.nti ox citatis
Octavium ad se Romam vcni!^se,atquc una cum eo paulo ante Circilii vcrbis ostendimus, Minucius
et altero comile paulo pnsl Ostiam petivisse « C.um : Chrislianam rclii,noncm prolitebatur. Quaprnptor
ad vindemiam, imiuit, lerioi judiciarifim curam ubi Uiucilius obviuiu Seru[)idis simulacrum adorus-
relaxaverant, » id est, cum a forensi labore, quo sel, tum illico in Minuciuiu sic Oclavius invcclus
per totum annum occupabiitur, vindemiarum tem- esl : « Non boni viri est, Marce frator, hoininem

pure vacaret. Nonne etiam Octavius dn se ipso, et doini forisque lateri tuo inhajrenlom sic in hac
dft Minucio, vcl potius Minucii tantum nomine impcritia} vulgaris caecitate deserere, ut tam lucu-
dixit: « Non tainen sacrilegos aliquos, ct incestos, lcnlo dic in lapides eum paliaris impiugere... cura
parricidus eliam defcndendos ct tucndos suscipio- scias hujus erroris non minorcm ad te, (inam ad
393 DISSERTATIO. 394

ipsum infamiam redundare. » At ibi Octavius, uti A Minucii latus ab Octavio feriri, quia Serapidis
vides,Minucium ideo arguit.quod clirislianam reli- simulacrum, m' rc gLnti]ium,uti dictum est, salu-
gionen tunc professus, .in eo, quod ad Ostiense taverat, tanto dolore correptus est,ut in haec eru-
littus pergebat, itinere passus fuisset Serapidis perit verba : « Jamdudum meOctavii nostri acriter

simulacrum a Caecilio individuo suo comite adorari. angit et remordet oratio,qua in te invectus, objur-
Neque id ulli mirum videri debet. Tum enim gavit negligentiae,ut me dissimulanter gravius ar-
Christiani nec sua munera,nec dignitates, aut alia gueret inscientiae. » Denique ea fuit illius probitas
officia cum ethnicorum religione deponere consue- et ingenuitas, isque animi candor, ut Octavii ora-
verant. Sed illi tunc,sicuti diximus,et fusius infra tione attentissime audita,victumsestatim ultroque
dicemus, per totum terrarum orbem dispersi,atqae confessus, pristinos ej uraverit errores, ac christia-
cum ethnicis permisti, solebant quaelibet munia et nam fidem amplexussit.
deorum cultu excepto,cum eis agere.
negotia, solo Eum vero patria Girtensem, seu Cirta, nobilis-
Unde TertuUianus {Apologet. cap. 37, pag. 33) simo Numidae oppido oriundum, ex his quidam
« Hesterni, inquiebat, sumus, et vestra omnia im- colligi posse putant illius verbis,quibusFrontonem

plevimus, urbes,insulas, castella, municipia, 383 Cirlensem oratorem suum appellat « Id etiam :

conciliabula,castra ipsa,tribu3,|decurias, palatium, j. Girtensis nostri testatur oratio.»Quod quidem quia

senatum, forum, sola vobis reliquimus templa. » verura 384 esse Octavius probe noverat, ipsi ita
Etinfra (Idem ibid. cap. 42) « Itaque non sine
: respondit « Sic de isto et tuus Fronto, non ut
:

foro,non sine macello, non sine balneis, tabernis, affirmator testimonium fecit,sed convicium utora-
officinis, stabulis, nundinis vestris caeterisque tor aspersit.» Verumtamen quoniam Caecilius Fron-
commerciiscohabitamus hoc saeculum.Navigamus tonem alia de causa suum dicere potuit, quanti
et nos vobiscum,et vobiscum militamus, et rusti- hocargumentumsitponderis,aliorumestojudicium.
camur, et mercamur proinde miscemus artes,
; Quidquid porro de illius patria statuatur, scimus
operas nostras publicamus usui vestro. Quomodo sane ipsum Romae diu,atque in eadem,quae Minu-
infructuosi videamur negotiis vestris, cumquibus, cius,habitas6e domo.lbi autem tanta inter utruna-
et de quibus vivimus, non scio. Sed cseremonias que inlercesserat amicitiae necessitudo, ut Coecilius
tuas non frequento, etc. » a Minucii latere nunquam discederet. Octavius si-
Quam pie autem et sancte postea Minucius vixe- quidem aperte declarat eum fuisse« hominem domi
rit, his Eucherius Lugdunensis episcopus docet forisque lateri » Minucii Felicis « inhaerentem. »
verbis (Eucher. Lugdun. epist. ad Valerianum) :
Quapropter cum Gaecilius Serapidis adorasset effi-
« Et quando clarissimos facundia Firmianura,Minu- gicm,tunc continuo Octavius Minuciumincrepando
cium, Cyprianum,HiIarium, Joannem, Ambrosium dixil « Sciashujus erroris non minorem ad te,
:

ex illo volumine numerositatis evolvam ? Dixerant, quam ad ipsura infamiam redundare. »

credo Quid hoc est ? Surgunt indocti et coelum
;
Caeternm ille philosophus videtur et Academi-
rapiunt ; et nos cum doctrinis nostris ecce ubi in
corum, qui omnia dubia atque incerta,nihilque se
errore volutamur et sanguine. Dixerant istud et
scire asserebant, sectam secutus. Sua enimvero in
;

idcirco ipsi postea vimiiitulerunt regno. »

oratione non alias, quara hujuscemodi academici
viri partes agit, uti ab ipso non solum illius exor-
ARTICULUS III.
dio, sed fine etiam manifestissime omnibus patet,
Qui fuerint Csecilius, et Octavius, qui in hoc libro
Quid vero quod ipse eadem orationeprobare nititur
disputantes inlroducunlur
incerlum omnino e3se,nec sibi, nec ulli hactenus
Cura hic liber nihil aliud, uti vidimus, contineat homini exploratum,utrum unus pluresve sint dii,
praeter Caecilii et Octavii de ethnica et Christiana atque idcirco salius esse iu re tam dubia sequi
religione disputantium dialogum, a nobis haud acceptas a majoribus de iisdem diis eorumque
dubie aliquis sciscitabitur quinam illi fuerint. Sed cultu traditiones ? Sed ubi veritatis lumen ei afful-
huic ingenue respondebimus nihil de iis certius sit,tunc protinus repudiatis, ut vidimus, erroribus
quam ex hoc libro posse proferri. Caecilius autem, D pristinis, Deum unum agnovit, crediditque, ac
qui causam orat ethnicorura, ibi alio noraine christianam religionem professus est.
Natalis ab Octavio nuncupatur. « Nec dissimulabo, Quidam vero ex Lempridii scriptis confici posse
inquit, principio ita Natalis mei errantem, vagara, putaverunt hunc Caecilium natione Afrum, rheto-
lubricara notasse sententiara... sed in Natali raeo rem professione,ac Diadumeni, qui Macrini fllius

versutiam nolo,non credo, procul ab ejus simpli- erat, fuisse praeceptorem. Sed haec opinio nulla
citate subtilis urbanitas. » Quibus ex verbis prae- prorsus, nec vero quidem simili netione, imo nec
terea coUigimus eum bonum, rectum, sin-
virura ipso etiam nomine fundatur. Quibus enim Lam-
cerum et simplicis veritatis umicum fuisse. pridii manuscriptos codices legere licuit, hi Diadu-
Neque dubium uUi esse potest,quin ille primum meni magistrum in illis omnibus, neque Craeci-
quidera mancipalus fuerit gentilium religioni.quam lium, neque Caecilianum, sed Caelianura vocari
bona Qde,totisque ingenii viribus in hoc libro de- asseverant. Quod vero alii quidam illum Natalem
fendere connititur. Et vero ubi intellexit se per fuisse suspicantur, qui Severo imperante,Christum

Patroi. III. 13
395 DE MINUGII OGTAVIO 396

confes3U3,ad TheodotianoshaBreticospostea defecit, A. fantibus, et dimidiata verba tentantibus relictis,

hi profecto mora ac prorsus debili conjectura, no- Romam negotii et visendi Minucii gratia iterum
minis simulitudine nituntur.
scilicct sola venit, ubi suramo cum gaudio ab illo exceptus est.

At vero itaque propius abesse creduntur, qui Pietatem vero sanctitatemque ejus satis patefaciunt
cum esse censent,qui in Africam reversus, et pre- mentis ardor et studium, quo in gentilium super-
ebyter deinde creatus, Cyprianum Garthaginensem stitiones raptus, Caecilium, atque etiam ipsum Mi-
episcopum ad ipsam christianam religionem ad- nucium, ob adoratam ab illo, sicut vidimus, Sera-
duxit.De illo namqueheecPontiusDiaconusin ejus- pidis effigiem tam acriter castigavit. Scimus qui-
dem Cypriani vita narrat « Erat sane illi etiam
: dera Cypriani tempore quosdam in Africa exstitisse

de nobis contubernium viri justi et laudabili.s me- episcopos.quorura unus Natalis, alter vero Janua-
moriae Cascilii, et aetate tunc et honore presbyteri, rius appellatur. Sedeosdem illos esse, qui in hoc
qui eum ad agnitionem verae divinitatis a saeculari Minucii Jibro disputant, quicunque dixerint, hi
errore correxerat. Hunc toto honore atque omni nulla prorsus vel minima ratione fulti, pro libito
observantia diligebat, obsequenti veneratione sus- divinabunt.
cipiens,non jam utamicum animae coaequalemjsed Porro aulem Minucius hujusce libri initio signi-
tanquam novae vitae parentem. » In 385 tanti Octavium ex hac vita migravisse,
ficare videtur

autem benoficii memoriam,Cyprianus procul dubio quando hunc illius cum Caecilio dialogum scriptis
cogQomen Caecilii assurapsit. Quid enim, quaeso, tradidit. Quam grata etenim sibi esset illius me-
aliud significant haec Hieronymi verba {De Script. moria,quantumqueintimi3 suis sensibus ille inhae-
Eccles. cap. 67) : « Exinde suadente presbytero reret, ibi explicat, continuoque addit « Nec im- :

Caecilio, a quo et cognomentum sortitus est, Chri- merito discedens vir eximius et 9anctus,immensum
stianus factus ? » Caecilius vero vicissim tanto Cy- sui 386 desiderium nobis reliquit. » Verumtamen
prianum et amore et honore prosecutus est, ut, quia simplici verbo discedens utitur, nobis dictu
teste adhuc Pontio, conjugem suam et liberos illi non ita facile videtur, utrura illud de Octavii
moriens commendaverit.«Demulsu3 ejus obsequiis, morte, vel de illius ab ipso et Roma discessus in-
ait Pontius, in tantum dilectionis immensae merilo telligendura Nequetamenignoramus
sit. haec priori
provocatus est, ut de saeculo excedens, accersitione significatu a doctis quibusdam Tiris explicari,
jam proxima,commendaretilliconjugem ac liberos haud dubie quoniam Minucius adjecit : « Immen-
suos, et quem fecerat de sectae communione par- sum desiderium nobis reliquit. » At certe
sui
ticipem,postmodum facerel pietatis haeredera. » At utrum de viro sibi conjunctissimo et amicissimo,
hunc esse, de quo agimus, Caecilium inde haud quocum una ipsi erat mens et aniraa,quique longo
Inepte confirmari arbitrantur, quod eadem fuerit C terrarura intervallo jam a se separatus erat, dicere
hujus et Cypriani aetas, atque eadem,'uti apparet, idille non potuerit, tuura sit.lector erudite, judi-
patria, in quam Caecilius post datum Christi no- cium.
men redierat. Huc accedit, quod plura, de quibus Quoquo aulem modo resse habeat, non desunt
nos inferius, hujusce libri fragmenta, totidem ver- quidam, qui suspicantur Octaviura et Caecilium
bis transcripsit Cyprianus. Verum etiamsi hisce fictos personatosquee3sehomines,qui aMinucio no-

rationum momentis huic opinioni nihil repugnare stro in hoc libro disputantes introducuntur.Sedisti
probaveris nemini tamen unquam persuadebis,
; quoque nuUara omnimo conjecturae suae profe-
aliquid prorsus certi ei indubitati posseex eis con- runt vel levissimam confirmationem. Nescii porro
cludi. non sumus siepius a variis scriptoribus, ex qui-
Octavius vero, qui et Januarius a Gaecilio cogno- bus hanc autor noster dialogi formam dubio
minatur, vir fuit, ut ait Minucius, eximius et san- procul mutatus est, suis in libris simulatos hu-
ctus, ipsique amicissimus. Et certe tanto uterque jusmodi viros induci. At hujus fictionis aut expres-
in se invicem amoreflagrabat,« ut crederes unam,» sis plerumque verbis leclores ipsi suos admonent,

inquit idem Minucius, « mentem in duobus fuisse aut id ex eorum sermone lacile intelligitur. Contra
divisam. » Uterque etiam, ut annotavimus, causa- D vero in hoc auctoris nostri libro nihil quidquam
rum fuerat patronus et ethnicus, et ambo siraul, occurrit, quo nec veros homines disputasse, necea
ejurato impio gentilium cultu, christianae religioni orania, qua3 narrantur, vera esse credamus. Ccete-
initiati sunt. Tunc autem Octavius Minucii lidelis- rum quidquid ea de re dixeris,integra semper, et
simus (ita enim Minucius ipse loquitur) contuber- ejusdem ponderis erunt Minucii contra gentilium
nalis crat, id cst, Romae cum eo commorabatur. ritus, ac pro christianae religionis defensione argu-
Indc postea rediit in patriam, matrimonioque ibi menta.
copulatus, plures liberos suscepit.Sed iis adhucin-
397 DISSERTATIO. 398

CAPUT VIII.

De bujus libri aetate, stylo, titulo, argumento, divisiouibus, luanuscriptis codicibus, et edi-
tionibus, variorum in eum
observationibus, de corruptis locis, et quid Minucius ex
aliis, el alii ex ipso delibaverint.

ARTICULUS PRIMUS. . Atqui sub Zephyrino Romanae urbis epi-

«

Quo tempore hic liber editus fuerit

scopo inquitidem Hieronymus,« id est,?ub Anto-
»
nino, Severi Qlio, disputationem adversum Pro-
Quo tempore illud Ceecilii et Octavii colloquium
culum,Montani sectatorem valde insignem habuit. »
litteris Minucius mandaverit, in eamque,quam prae
Prius vero Eusebius semel et iterum dixerat hunc
se fert, libri formam redegerit,res est inter doctis-
Gaium vixissesub Zephyrinipontificatu(Euseb.lib.
simos hujus setatis scriptores controversa. Quidam II Hislor. Eccles. cap. lib. vi, cap. 20). At
25, et
enim hunc librum a Minucio circa annum Ghristi hic Romanae anno 201 aut 202 prae-
Ecclesiae ab
160 scriptum fuisse opinantur. Sed hi nulla alia du-
fuisse perhibetur. Severi autem filius sive Gara-
cuntur ratione, quam quiain animum sibi induxe- calla, cujus Hieronymus mentionem facit, post
runt Frontonem Cirtensem oratorem,quem M. Au- Severum patrem suum ab anno 211 ad annum 217
relii imperatoris magistrum dicunt, hoc in libro
imperavit. Nonne autem inde concludi potest Mi-
citari. Sed incertum omnino est an Fronto a Minu-
nucii nostri librum editum in lucem fuisse sub
cio laudatus Aurelii revera fuerit prasceptor. Deinde
Caracallae imperio, et cum ethnici in Christianos
quid prohibet quominus Fronto, antea mortuus,
adhuc grassabantur ?
ab auctore nostro postmodum citari potuerit ? De-
Sed objiciunt eruditi viri Gaecilium exprobravisse
nique Hieronymus in Catalogo Scriptorum Ecce-
B Octavio nuUa tunc fuisse Ghristianis templa, nec
siasticorum 53 et 584) TertuUiano, quem Severo
(§
id utique ab Octavio negatum. Atqui Origenes, in-
et Gaiacalla imperantibus regnasso, sicut et alii,
quiunt, in suis, quae Philippo regnante, hoc est,
perhibet, longe antiquiorem quam Minucio locum
circa annum 244 composuisse fertur, in Matthaeum
assignat.
rommentariis (Origen. Tract. in Matth. cap. 28),
Quidem e contrarioopinati sunt Minucium poste-
testatum nobis fecit incensas fuisse Christianorum
riorem 387 esse Qypriano, qui anno Ghristi 258
ecclesias. Antea ergo publicis in locis exstructae
martyrio vitam fmivit.Hieronymus enim,inquiunt,
fuerant. sed non longum ante tempus, ac duntaxat
in sua adversus Jovinianum Apologia, sive ad Pam-
cum Alexander Severus, circa annum 222, Roma-
machiumEpistola,Minuciumnostrumposteumdem
nis imperabat. Nam is, teste Lampridio, « Christo
Cyprianum nominavit. Inde autem duo confici
templum facere voluit,eumque inter deos recipere,
posse putant, ac primo quidem, ab ipso Minucio,
quod 388 et Adrianus cogitassefertur, qui templa
ubi deChristianorum vexatione disputat, ibi exci-
in omnibus civitatibus sine simulacris jusserat
tatam a Decio imperatore persecutionem indicari
fieri. » (Lamprid. in Vita Alex. Sev. post med.)
secundo, Minucium hoc in libro plura ex Cypriaui
Ghristiani igitur oblalam sibi Alexandro con-
delibasse commentationibus.
r struendi ecclesias occasionem procul dubio non
Verum tota haec argumentatio in sola nititur
amiserunl. Sed cur, quaeso, datam sibi prius ab
Hieronymi Apologia. Sed ibi ille varios scriptores
Adriano, ubi ibidem narrat Lampridius, simili-
appellando, temporum non sequitur ordinem.
lemoccasionem amisissent ? Nutatigitur haecargu-
Everso igitur hujus opinionis fundamenlo, ipsa
mentatio, nihilque ex ea certi omino confici potest.
quoque ruat necesse est. Neque etiam Minucius
persecutione Deciana, sed alia antiquiore loqui
Urgent tamen Gaecilium audacter asseruisse
de
Ghristianos ex ultima faece plebis fuisse homines
videtur. Cyprianus etiamsua a Minucio, potius
suramisque miseriis ac paupertate ubique oppres-
quam Minucius ab eo haud dubie excerpsit.
sos. At hoc dici non potuit, nisi paulo ante impe-
Quamobrem alii censent hunc Minucii nostri li-
brum editum fuisse initio tertii Ecclesiaj saeculi,
rium Alexandri Severi, cujus palatium Ghristianis
repletum erat, qui vitam procul dubio in summis
cum post data a Severo imperatore edicta gentiles
miseriis ac paupertatenon agebant.
in Christianos sseviebant. Nam Hieronymus in Ca-
talogo scriptorum Ecclesiasticorum 58 et 59),
(§ Sed hujus argumentationis non majus profecto
ubi ordinem temporum accuratius observat,Minu- estpondus et robur. Jam enim audivimus Tertul-
cium noslrum posuit proxime ante Gaium, ut in lianum dicentem urbes, castclla, forum, senatum,
omnibus illius Catalogi editionibus, vel proxime D palatium oppleta fuisse Christianis qui gentilibus
post ipsum,ut in vetustissimo codice nostro Sanger- nihil aliud, quam falsorum deorum templa re-ique-
manensi, Longobardicis litteris ante mille annos rant. Quis autem diffitebitur hos sicut ethnicos,
descripto. At in omnibus hujus libri sive editis non omnes sortis infimae,sedcujuslibetfuissecondi-

sive ineditis codicibusGyprianus longepostutrum- tionis ?

que, videlicet post septem alios scriptores coUoca- Quid vero, quod ipsemet Minucius noster post
tur. Nonne autem inde coUigere licet Minucium et professionem non minoris,
christianae religionis
Caium fuisse coaetaneos, et Cypriano vetustiores ? quam antee conditionis fuit ; sed insignis erat, uti
399 DE MINUCII OCTAVIO 400
supra a nobis observatum, causarurn patronus ?
^ superius dietum est,interGaeciIium et Octavium dis-
Quamvis autem Caecilius, et alii etiam, ut inferius putatione nemini tamen dubium essedebet, quin
;

explicabimus, dixerint plures ex Christianis pau- cum non tam illcrum,quam suis verbis composue-
peres egenosque fuisse, non negant tamen non rit.Quae enim ab illis pronuntiatasunt,eodifficiIius
paucos exiilisabundassemagnisdivitiis ac faculta- potuit memoriter retinere, quod non statim, sed
tibus. Quamobrem Octavius Caecilio, Ghristianorum elapso quodam tempore.et post Octavii a se disces-
paupertatem, ignobilitatem, et humilitatem expro- sum in hanc, quam formam se rede-
videmus,Iibri
branti, respondet : « Non de ultima statim plebe idem plane est totius
gisse testificetur. Prasterea
consistimus, si honores vestros et purpuras, » hujus libri stylus. Quis autem facile patietur sibi
quando scilicet christianae sanctitati repugnabant, peisuadcri Caecilium et Octavium, ex tempore dis-
recusamus. putantes, eodem prorsus modo esse locutos ? Ad
Quid ergo, inquiet aliquis, nihilnecerti dchujus haec vero idem quoque est in praefatione huic dis-
libri setate defmiri potest? Respondebimus Minu- putalioni, ab ipsomet Minucio praeposita,ac toto in
cium haud obscure inficiari publicas, cum haec libro modus Ioquendi,eamdemque dicendi ratio.Sed
scriberet, a Ghristianis sedificatas ecclesias, aut ut illum a Minucio confectum ii longe facilius conce-
ipse loquitur, ulla fuissetempla publica, in qus dent, qui Caecilium et Octaviumpersonatoshomines
palam convenire potuerint, At inde non inepte fuisse arbitrantur.
colligitur hunc librum prius editum fuisse, quam Omnes porro magno plane consensu, unaque voce
Romanorum imperio potiretur Alexander Severus, fatentur, Minucii in hoc Dialogodicendi genusesse
cujus palatium, sicuti diximus, plenum erat Chri- grave, argutum, elegans, politum, acre, vehemens,
stianis, quorum Deo ipse templum construere de- pressum, concisum, praeclaris gravibusque senten-
creverat, Quo autem potissiraum tempore libcr ille tiis passim ubique repletum. In eo etiam elegantes

divulgatus, sit, non aliunde cerlius, sicuti opina- quaedam, concinnae, et ipsa sua brevitate gratissimae
mur, colligi potest quam ex citato Hieronymi de descriptiones occurrunt,atque ea in primis,cuncto-
Scriptoribus Ecclesiasticis Catalogo.Quamvis enim rum ore celebrata, qua puerorum sese testarum in
probaretur non omnes omnino memoratos ab eo marejaculationibusoblectantiumludusdescribitur.
scriptores ibi servato ad amussim tempore recen-
Nemo est etiam,qui non videat hunc librum duas
seri plures nihilominus a TertuIIiano ad Minucium
:
distinctum esse inpartes,quarumprimaCaecilii pro
nostrum, et ab eodem Minucio ad Cyprianum elhnicis, et secunda Octavii pro Christianis oratio-
enumerautur, quamutindeconcludi haud absurde nem complectitur. Verum omnia in eo continenter,
non possit hunc librum a Minucio editum esse et ulla absque sermunis distinctione,cum in codice
post TertuIIiani et ante Cypriani eodem de argu- G manuscripto, tum in editis scripta semper fuerunt,
mento lucubrationes (Hieronym. Catalog. Script. In ultima siquidem tantum illius editionequaedara
Eccles. § 53. pag. 115: §58. pag. 117, et § 67,
textus in capita dividendi notae seu numeri in mar-
pag. 119). Atqui TertuUiauus Apologetieum suum, ginibus 390 apposita sunt. Sed hae divisiones sae-
389 de quo infra disputaudum in lucem protulit. pius satis accuratae non videntur. In majus autem
annum 200 Cyprianus vero suum ad Demetria-
;
legentium commodum totus liber in varia capita
num circa annum 257 scripsi.se perhibetur. Medio potest facile distingui,
igitur intra hos annos intervallo Minucius librum Verus autem et genuinus hnjus libri titulus ost
hunc publici juris feclsse dicendus est.Deindevero ab ipsomet Minucio impositum
Octavius, quem illi
si ille revera, sicut pauio ante dicebamus, asserat
anobis locupIetissimitestesLactantiuset Ilie-
citati
nullas lunc fuisse Christianorum eccle-
publicas
ronyraus apertissime pronuntiant. Eum autem Mi-
sias, inde adhuc conficietur hunc librum in vulgus
nucius ita inscribendo, Platonem, Giceronemque,
prodiisse ante annum 226, quo Alexander Severns ejuscemodi libris, ia dia-
et alios imitatus est, qui
ad imperium evectus est. At haec porro omnia si
nomen
logi formam compositis, illius praefixerunt
secum componantur, nonne probabiiius dici polest qui praecipuas in eis agit partes.Talis autem in hoc
hunc librum a Minucio edilum esse circa annum q libro Octavius reprae3cntatur,qui de suo adversario
Christi 217, quo Caracalla occisus 1'uit vel cum
nimirum Caecilio,triumphavit, eoque tandem illum
regnaret Heliogabalus, ac per varias Domani im- adegit.utquamimpugnabatChristianam religioncm
perii terapestates Christiani ab elhnicis impune veramesseagnosceret,ilIamque confestim amplexa-
divexarentur. Nos tamen peritiori non invidemus retur.
qui raeliora suggesserit. Non alius porro Minucii toto hoc in libro scopus

ARTtGULUS II.
finisque uit,quam ut falsitatem cthnicae religionis,
f

et christiana) veritatem demonstraret.Sed quia haec

Cujus veihis. quove stylo hlc liber compositus sit,quis
demonstratio variis argumentis, diversisque modis
ejus litiilus, quts Minucii Felicis in eo scopus, et
ulrum ilie Chistlanorum causam plene periecte ue fieri potest,Minuciusinseduntaxatprobandum8us-
peroraveril. cepit falsos commcntitiosque esse gentilium deos,
Etsi Minucius Felix apertissime declaret editum a impios omnino etabsurdos illorum eultus, unum
86 fuisso hunc librum ex instituta,quemadmodum tantummodo esse Deum,ubique proesentem, etom-

/
401 DISSERTATIO.
nibus acsingulis providentem sanctos illibatosque
; A theca Parisiigolim numero 1344, nunc 3975, notatus
Cbristianorummoreset conventus, ethnicos eorum aeservatur.
criminum reos esse,quorum falso accusabant Chri- FalsohujuscodicistitulodeceptusFaustusSabaeus
stianos, quoque contrajus omne et fas propler Brixianus,annol542cum Arnobii nomine, et tan-
suumsolumnomenquolibetdirissimosuppliciorum quam octavumilliuslibrum typis edicuravit. Elapso

genere excarnificabantet trucidabant. Quse quidem inde triennio, hoc est, anno 1545, Sigismundus
ab eo vel argumentis, ut aiunt, ad hominem, hoc Gelenius novamhujus libri, eodem tituloetnomine,
est.ethnicorumipsorummet seriptorumtestimonio, Basileae typis Frobenii editionem juris fecit publici.

vel aliis abipsa naturali ratione et ajquitate petitis, Eodem postea errore ducti sunt,ii a quibus hoc
invictissime probantur. liber eodem modo iterum in Germania excusus et
At si res ita se habeat, qua, inquiet aliquis, ra- divulgatus est.
tioneLactantiusMinuciumnostrumexhischristiana Sicigiturhicliber, Arnobio praepostere ascriptus,
religionis defensoribus unum essedicit, qui « de-
tandiu nemine animadvertente, variis in mundi
fensioni ejus non suffecerunt ? » (Laclant. lib v Germania volutabatur. Om-
partibus, Italia, Gallia,
Divin. InsLit. cap. 1.) Cur etiam haud dubitanter
nes quoque alios etiam doctores homines hic error
asseverat hoc illius opere declarari « quam idoneus
g ^^^^ invaserat, ut Erasmus ipse, inlegendis san
veritatis assertor fuisset, si setotum ad id studium
ctorum Ecclesiae Patrum libris exercitatus, verum
contulisset ? » Nonne his verbis satis aperte signi-
Minucii Octavium non amplius exstare asseruerit,
ficathoc argumentum aMinucio, aut levissime, aut Sed si attentiori ille hunc auctoris nostri,
animo et
animi duntaxat relaxandi recreandique gratia per- non minus ipsi
atque alios Arnobii libros legisset,
tractum ? Minime quidem. Ea quippe disputatio
quam olim Nepotiano, ut Hieronymus testatur (Hie-
tam serio, tantoque studio ab ipso instituta est, ut ronym. epist. 35, ad Heliod. p. 271), facile promp-
illa sola Gsecilius se victum, atque ad gentilium er-
tumque fuisset,diversam plane utriusque discernere
rores e)urandos,ampIexandamque christianam reli-
dicendi rationem. Et vero, quid Erasmo cteterique
gionem coactum fuisse palam professus sit. Nihil omnibus facilius, quam hunc librum voIvendo,con-
itaque aliud sibi Lactantius voluisse videtur, nisi Arnobii libros non in dialogi
festim deprehendere
christianae defensionem hoc Minucii in
religionis
sicut hic Minucii Octavius, styloque longe
formam,
libro totam, integram, atque omni, qua poterat.
diverso csse compositos.
parte perfectam et absolutam non exhiberi. Chri-
At optime quidem id intellexit Franciscus Bal-
stianae enimvero religionis veritas variis, uti jam
duinus, atque hac ipsa de causa, Lactantii, Hiero-
monuimus el omnes ultro fatentur argumentis,qu®
sola separataque sufficiunt, demonstrari potest.Mi-
Q nymique, quos supra citavimus, auctoritate fretus,
Octavium hunc genuino suo parenti Minucio Felici
nucio itaque nullus vitio unquam jure merito ver-
restituit. Quamobrem anno 1560 illum, ipso Minu-
terit, quod ad funditus evertendos gentilium erro-
cii 39* nomine inscriptum, curavit Heidelbergae
res,ad propulsandas illorum391 in Christianos fal-
typis Ludovici Lucii excudi.
sissimas criminationes, acstabiliendamchristianae
religionis veritatem, ex pluribus argumentis ea se- Tredecim tamen postea annis, nimirum anno
legerit, quibus haec satis superque demonstrantur. 1583, nova hujus libricum septem Arnobianis edi-
tio a Fulvio Ursino Romae adornata est, in qua ille
Ita sane aliqui haud plane ignobiles christianae reli-
gionis defensoreSjillius veritatem demonstrarunt ex ab his ita sejunctus fuit, tanquam Ursinus id fecis-
adimpletis divinorumprophetarum oraculis, alii ex set omnium primus, nec ullus de hoc Minucii libro

Christi discipulorumque ejus miraculis, alii vero ab Arnobianis sejungendohactenus cogitasset. Sed
aliis argumentis, quae hic dinumerare nihil necesse Balduini editionem si viderat, bonam illius fidem ;

est, quis tamen illos suo defensoris munere non si non noverat, diligentiam haud plane immerito de-

rite perfunctos dicere unquam ausus est ? siderabis.

Deinceps vero a caeteris omnibus hic liber Minu-

ARTICULUS III.
j) cii
nomine editus est. Nam poslhaec studio et cura

De hujus manuscriptis codicibus variisque edi- Johannis a Wower Basileae exFrobenii typographia
tionibus. anno 1603prodiit. Nos autem ille admonet seMinu-
ciani textus errata correxisse ex illa Fulvii Ursinii
Dnus nobis jam alongo tempore tantum superest
editione, atque ex alio quodam libro. cujus margini
hujuslibri manuscriptus codex octingentis abhinc
variantes lectiones ex manuscripto regio, atquealiis
annis eloganti sane charactere, sed ab imperito li-
ex libris Petrus Daniel collegerat.
brario descriptus. Arnovii autem nomine post sep-
Hamburgi vero semel et iterum annis 1610 et
tem illius adversus gentes libros hoc titulo exhibe-
1612 idemille Minucii nostri liber ab Gebharto El-
tur : Arnobii liber VII explicit : Incipit liber VIU
feliciter. Summus autem Pontifex hunc codicem, menhorstio cum septem Arnobii libris publicatus
Romae in bibliotheca Vaticana repertum, Francisco fuit.

primo Galliarum regi cum uno primae illius editio- Similiquoquemodo aliaillius editio Parisiis anno
nis exemplar, dono dedit jamque in regia biblio-
: 1613 a Desiderio Heraldo sed uUis absque in Octa-
403 DE MINUCII OCTAVIO 404

vium observationibus, uti mox dicetur, adornata, A. merito habuit, hac lectione adolescentes posae

in publicam lucem emissaest. latini sermonis nitore et elegantia, ac fidei nostroe

Aliam hujus libri editionem, abOxoniensium ty- documentis, morum sanctitate, ac historia eccle-
pographorumofficinaprofectam, sedab aliis parum siastica simul imbui et informari.
discrepantem nobis indicat Ouzelius. Denique hic liber anno 1709 Lugduni Batavorum
« » typis mandatus
ex recensione Jacobi Gronovii
Postea vero Nicolaus Rigaitius illum ad codicis
in locis, ut est. Quibusautem rationibusad eum rursus publi-
Regii fidem denuo castigatum,variisque
emendatum Lutetiae Parisio- candum adductus fuerit, sic ille ab ipso praefatio-
ipse ait, correctum et
nis suae exordio explicat Repetenta erat in hac
rum apud viduam Mathurini Dupuis protulit in vul- : <•

gus. Et cerle in hoc regio codice manuscripto de-

urbe editio M. Minucii Felicis, cum vario sermone
prehendimus Rigaltii notas, quibus Minucii verba
ad librariorum notitiam venit mea frequens hujus
varias interpunctiones, libelli commendatio, et olim ac semper lectio, ut
separavit correxitque, ac
fieri nequiret, quin iretur ad me. » Multis itaque
quibus commata et phrases credidit esse distinguen-
nominibus ei procul dubio obstricta est litteratorum
da. Kx hac autem editione idem liber Amstelodami
respublica, quod suam hisce librariis, seu potius
anno 1645, et inter Cypriani Opera anne 1666 post-
D typographis, non negaverit operum. Sine ea enim-
modum excusus est. Verum editio aRigaltio ador-
vero actum erat de nova Octavii ediiione, aut minus
nata plurium vituperationem effugere non potuit,
doctis manibus inquinata potius, quam repurgata
Quamvis enim Jacobus Ouzelius non minimis
prodiisset.
illam extollat laudibus aliam tamen, uti putabat,
;

Omnes vero vituperat superiores hujus libri edi-

meliorem ipse adhuc adolescens anno 1652 Lugduni
tiones, nullamque esse asserit, in qua plura non
Batavorum apud Johannem le Maire promulgavit.
monitum lectoremfacit se desiderentur. At illas in primis infamare conatur,
Namin illius prsfatione
quae annis 1645, [1652, et 1672, a Rigaltio et Ou-
auctoris verba, ab aliis ex regio codice recte emen-
data.retinuisse.aliasvulgatampraetulisselectionem.
zelio concinnatae sunt. Nihil tamen aliud reprehen-
dit, nisi [quod vulgatae in iis annotationes « sint
Conjecturas vero suas, easque, ut ipse ait, certis-
nimis, inquit, copiosa? et loquaces, autnimis pau-
simas semel tanlum aut bis Minuciano inseruit tex-
cae. » Longioribus quippe non solum obscuratur et
tui,caeteras suis commisit animadversionibus.Deni-
evanescit tota Minuciani sermonis venustas, sed
que plurima in prava verborum interpunctione ac
ejusetiamtextus, inillis mersus, magno sine taedio
distinctione seimmutasse testiflcatur.
vix a quoquam perlegi potest. Plura insuper loca
Ea autem Ouzelii editio recusa estin officina Hac-
superesse putat quaj tametsi correctione indi-
kiana Lngduni Batavorum anno -1672 sed quo auc- ;

tore, cujusve studio et labore, penitus lacetur. 393 C geant, 394 ab earum tamen animadversionum
scriptoribus intacta omnino, ac praetermissa fue-
Brevi etenim tantum monito declarant typographi,
cujus potissiraum runt.
se dubios anxiosque haesisse,
Atcerte non alio Gronovius animo harum alia-
scriptoris opera novis typis cuderint, doctorum
consilio hunc edidisse Minucii Fe-
rumque editionum vitia exaggerare videtur, nisi ut
tandemviorum
unicuique persuadeat suam caeteris aliis esse prae-
licisOctavium, omnibus, uti aiunt, numeris suis
stantiorem, omnibusque numeris absolutam. Ve-
absolutum,ac quibuslibet variorum, quae hactenus
rumtamen quce in Minucii nostri textu mendis ad-
prodierant, notis etanimadversionibus illustratum.
huc pluribus fcedata, aut obscuriora esse censet,
At Gronovio, sicuti paulo post dicetur, longe ali-
hsc nuUius manuscripti codicis auctoritate, sed
ter visum Nullum enimvero esse putat, hac
est.
suis tatummodo, vel aliorum conjecturis enuclcarc,
ipsa propter casdem Ouzelii notas pejorem minus-
vel quod rarius est, emendare connititur. Quanti
que probandam. Porro autem tametsi illa elegan-
porro haec conjecturae sint momenti, infra suo loco
tioribus, quam caeterae omnes, typis excusa 'videa-
ostendemus, palamque mox faciemusillum suis in
tur, plura nihilominus ac potissimum in obscrva-
notis in eadem incidisse vitia, qua) in aliis tanta
tionibus et nolis, ubi auctorum libri citantur, ty-
confidentiaredarguere ausus est.
pographorum errata deprehendimus. Quod quidem £)
Observandum adhuc est (juasdam ex hactenus
idcirco monendum esse duximus, ne quis in po-
recensitis hujusce.,Minuciani libri edilionibus non
sterum, iisnon satis diligenter examinatis, in erro-
semel, sed secundo, tertio, atque etiam amplius
rem inducatur. Sed qui nihil eis novi acces-
typis excusas fuisse.
Aliam pra;terea hujusce Minuciani libri editionem
sit, illas annumerare et recensere parura ulile,
hic
Christophorus Cellarius in christianae juventutis
aut potius plane supervacuum nobis videtur.
gratiam curavit, Hall.-e anno 1699, perfici. Haec enim
utinam et omnium, fuit sententia, optimos
illius, ARTICULUS IV
latinitatis auctores, Giccronem, aliosque, qui nihil
De variorum in hiinc librum nolis ct nnimadversio-
nisi pudicum ethonestum exhibcnt, ab adolescenti- nibus.
bus christianis legcndos sanc, sed iis conjungondos
Kx iis omnibus, quorum opora hunc librum ty-
christianK Ecclesiaj antiquissimos ct purioris lati-
nrtatis scriptores. Persuasum siquidem illenec im-
pis editum diximus, pauci sunt, qui multas in eum
405 DISSERTATIO. 406

notas et observationes non publicaverint. Qua? ita- A auctoris nostri textu, vel de co conjecturis suis

que, qualesve ac cujus generis sint, jara a nobis corrigendo disputat. In aliis vero nos ille vel ad
explicandum est.Primo quidem Joannes Meursius suas remittit notasin Arnobiilibros, vel Tertulliani
hunc Octavium protulit, quas in quo- Apologeticum, cujus tamen vix ulla ullibi citat ca-
nonnuUas in

dam opusculo Hypocrilicus Minucianus, sive Criti- pita. In caeteris tandem notis sententias Minucii

cus subsecivus, inscripo, excusas habemus. In iis ex aliis scriptoribus confirmare conatur. Sed illae

autem nonullaauctoris nostri.quae corruptaipsivi-
debantur, loca conjecturis suis corrigere, sed ssepe
Bsepius minus feliciter et apposite conatus est.Alia
vero quaedam pauca aliorum scriptorum verbis ex-
plicat et interpretatur.
Franciscus autem Balduinus in suis in hunc librum
Prolegomenis, postquam illum Minucio Felici vin-
dicavit, queedam de ejus aetate, familia, patria,pro-
fessione, causidicis, Romanoqueforopraefatur.Tum
deinde disserit de ejus libri stylo, argumento, va-
ria Gaecilii Octaviiqne disputandi ratione, ac plura
hujus disputationis capita breviter exponit. Ea au-
tem exaliisquibusdam scriptoribus, acpotissimum
ex christianae religionis defensoribus, Justino mar-
tyre,Athenagora, Theophilo Antiocheno, Clemente
primam hujus libri partem, nimirum Caecilii ser-
monem, et illius in Christianos calumnias magis
spectant. Paucissimae autem ejusmodi sunt in Oc-
tavii responsionem, et in rejectos atque exagitatos
ab illo impios ethnicorum ritus.
Quibusdam autem observationes Rigaltii in huno
librum eruditae nec parum curiosae videntur. Ut
enim alios omittamus, Ouzelius in sua ad eum li-
brum praefatione fatetur multa in eis praeclara
^ inveniri, et plus caeterisomnibus ab illo restitutam
Oc<ayiosanitatem,Rigaltiumtamenproptereaarguit,
quod conjecturis suis nimium indulgeat, easque
Minucii verbis intermiscendo, iilum ea loquentem
faciat, quae in mentem ipsi non venerant. Gronovio
antem si credas, haecMinucii Felicis disputatio me-

Alexandrino, Arnobio, Lactantio, Ambrosio, Au- rebatur, « ut procederet reverentius, et acrius ex-
gustino confirmat; sed nullibi fere indicat quibus polita ac meliore in lumine posita, » quam in illa
in libris vel qua librorum in parte haec quae ci- Rigaltii editione.
tavit loca reperiantur. Denique ad praefationis cal- At certe quisquis hujus observationes legerit, ia
cem Christianos ad venerandae exhortatur antiqui- raanifeste comperiet, in illisemendati textus ratio-
tatis eoclesiasticae studiura. nem aliquando afferri, aliqua obscuriora verba ex-
Wowerus vero in suis notis brevitati satis con- planari, ac plura Minucii loca aliorum auctorum
suluit. His autem vel textus menda corrigere niti- firmari auctoritate. Non rainus tamen clare perspi-
verba ac dicta quibusdam
tur, vel Minucii Felicis oiet horum saepe nec libros, nec librorum capita,
aliorum scriptorum testimoniis explicare aut 395 sed solum nomen Multa quoque deprchen-
citari.

confirmare. Verum raajorem in iis citandis jure det ab 389 illo omnino praetermissa, quae non
certe merito diligentiam ab ipso requiras. Nam rainus, quam caetera, explanatione aliqua egere
alicubi appellat tantum scriptoris nomen, sed illius videantur. Postremo quilibet ex postea dicendis
librum, vel libri locum, ubi citata ab illo verba oc- agnoscere poteril, quam levibus saepe conjecturis
currant, indicare non curat. Quod quidem abeo in textum Minucii emendare voluerit.
primis factitatum animadvertimus, ubi ad Tertul- Quamvis longissimae profecto sintOuzelii inhunc
Apologeticum nos
liani libros atque in primis illius librum animadversiones, eas tamen a se « juveni-
mittit. Aliquando etiam vagatur extra propositum. libus annis, » ac « currente praelo » compositas
Exemplo sit ille locus, ubi Octavius a Caecilio « pi- fatetur, Ad haec vero declarat in iis se ab aliorum
storum praecipuus, » non sine convicio appellatur. tametsi doctissimorum virorum sententia nonnun-
Ibi enim Wowerus multa, quaeadauctoris proposi- quam, sed citra contumeliam, discessisse. Verum
tum nihil penitus faciunt, perperam congessit. eas prolixiores esse nemo sane negaverit. Saepe
Elmenhorstii autem notae Wowerianis prolixio- enim a proposito auctoris textu prorsus digreditur,
iis multo accuratius quam Wo-
res sunt, atque in el plura, quae ad illum nihil penitus faciunt, ad
werus annotat auctorum a se citatornm loca. Fru- nauseam usque congerit. Visne quaedara harumce
stra tamen quidquamin tamlongisobservationibus D digressionum tibi proferri exempla ? Vide, quaeso,
quseres, quod ad Minucianitextus integritatem aut quantum a proposito aliena sint, quae ad Minucii
emendationem pertineat nam in illis eo tantum de lapidibus effigiatis etunctissermonem explican-
;

collineat, ut plura quae ab auctore dicta sunt. alio- dum retulit, de idolis in MeccanoTurcarum lemplo
rum testimoniisasserantur, et stabiliantur.Demum
nos aliquando ad suas mittit in Arnobii, aut Wo-
weri in hunc Minucii nostri librum animadversio-
nes. Omnesporro illasEImenhorstiinotasGronovius
solito more suo contemnit, verumque illud esse
asseverat, quod de iis a Scaligero anteafuerat pro-
nuntiatum (Scaliger. epist. 260 et 261).
Quae vero ab Heraldo profectae sunt, in plerisque
illis de emendato, manuscripti regii auctoritate,
constitutis? Quid vero ad Minucii proposilum con-
ducit longior Ouzelii disquisitio de opera a Roma-
nis in delubris dedicandis, vel ab aliis quibusdam
in observandis auguriis data, ac de primo augurio-
rum inventore, et de delubri etymologia ? Ut quid
etiam ille, oblata sibi de deorum tantum natalibus
dicendi occasione, ad explanandos hominum tam
principum, quam privatorum, atque etiam urbium
natalesdiesjvariosqueeorum celebrandorum ritus.
407 DE MINUGII OGTAVIO 408
perquam longissime Nec minores sunt
excurrit ? A textum reprsesentBt, omnesque suas animadversio-
illius digressiones de Mercurii nomine et officiis, nes ad illius calcem rejecit?
ubi a Minucio simpliciterdicitur pedibus alatis de- Quanti autem momenti, et quanto caeteris pras-
pictus : de sternutatione, ubi Socratis daemonium stantiores sint ejusdem Gronovii notae, si scire
commemoratur atque ut alia bene multa praeter-
: aveas, id tibi quibusdam exemplis patefaciendum
mittamus, de cane aliisque animalibus quaeiEgyptii est. Priraum itaque annotat his Minucii verbis :

colebant, quorum Minucius nuUam fecerat mentio- « In prseterita rendire, » efficacissimam exhiberi
nem. Sed haec fortasse quibusdam videbuntur faci- verae jucunditatis, praeteritis gaudiis perceptce, de-
liuscondonanda adolescenti, qui cum vanam eru- scriptionem. Quod quidem TuUiiet Vespasiani
ille

ditionem suam ostentare vellet, observationes suas> exemplis, nihil magis, quam alia innumera, ad
« praelo, » ut ipse ait, « currente » editas, non propositum facientibus, probare conatur. Tunc
potuit facere breviores. Sed nuUam tamen Grono- continuo sic prosequitur : « Certe quod hic oculi,
vius veniam dare potuit. Nam illum appellat vi-
ei in aliis potest efficere cogitatio ; imo ne vivam, si

rum ferum et ferreum, accommentaloremimpium, non heec me per annos meos comitetur
felicitas

qui falso venditat animadversiones|sibifuis3e « pra3- ut et domestica me felicitas consoletur, et Ganta-

lo currente » natas. Scelestum enimvero, inquit r» brigise vivam cum Jo. Pearsonio Lutetiae cum
ille, sunt receptaculura, quo sua condidit furta, Henr. Valesio, Florentiae cum Ant. Magliabequio,
quae diris potius debebantur, nisi aliqua ex sui ip- viris ab omni doctrinsB laude beatissimis in ster-
siusmet Gronovii patre, Boxhornio, Vossio et Elia num. » Papae, quam praeclara, quam erudita,quam

Schevio accepisset. Sed qui non fatebitur gravio- necessaria erat haec observatio I Quis unquam, ea
rem, et viri magis feriac ferrei, quamaequi judicis praetermissa, Minucium clare omnino et perspicue
hanc esse censuram. loquentem audirepotuisset?
Cellarius vero tria in suis notis se praestitisse si- Ubi vero Caecilius dixit « nebulas semper ado-

gnificat. Primoredditam textusa se emendati ratio- lescere, » ibi plura de Graecis nominibus a vecpQT)
nem. Secundo historias et fabulas, si quae obscu- et vEcpo;, ideo congerit, non ut auctoris sui textum
riores sunt, illustrari, ac tandem latina Minucil explicet, sed ut Pricaeum, et Gallicum hujus libri

verba, si quando minus usitata aut difficiliora oc- interpretem redarguat.

currant clarlus enucleari. At in his animadversio-
nibus, aut plura ab aliis dicta repetit, aut multa
tacita relinquit, quae nihil caeteris
tioneindigebant.
Praeterea Jacobus Gronovius hanc oranium, de
quibus hactenus egimus, notarum animadversio-
Sed longius adhuc postea evagatur, ubi Cfficilius
Christianis objecit nullum ex inferis vel Protesilai
minus exposi- sorte remeasse, « horarum saltem permisso cora-
meatu. » Primum enim nos ille adraonet nihil hac
Latina enuntiatione esse aut venustius, aut quod
ipsi magis placuerit. Deinde vero luse lateque

numque collectionem nihil aliud esse asserit, nisi probat, hoc solo et eleganti genitivo « horarum »
indigestam 397 molem, colluviem infinitam, at- significari exiguam temporis partera,quae non ultra

que insanas a Minucii textu digressiones. At cerle unum diem processerit. Quis unquara, amabo te,
quamvis fateatur absurda illa et inutili animadver- nisi monente 398 Gronovio, id animo percepisset?

sionum luxurie eumdem Minucii textura omnino Denique Janum Brouxhusium, qui ante vocem
praeposlere obrui ac siibraergi, plura tamen in eis « horarum » scribi voluit « paucarum, » acriter

omissa fuisse depiorat, quibus Salraasius, Brura- castigat, additque se ab illo omni mendaciorum
merus, Ernestius, et potissimum Johannes Pricaeus calumniarumque genere vexatum. Siccine ergo ei
alienis in locis, obscura quaedam auctoris nostri potius, quam aliis, fas fuit notis longioribus non
loca emendare aut enucleare tentaverunt. solum digredi ab auctoris suis proposito, sedpriva-
tas quoque injurias ulcisci?
Quamobrem is ipseGronovius, in sua hujuslibri
omnium ullima editione, superioribus illis obser- Sed agedum quisin hujuslibri editionibus anim-
vationibus, si quasdara Ouzelii exceperis, has Sal- adversionem aliquam protulit ea longiorem, quffi
masii aliorumque, et suas adjecit. Verum in eas- D ab illo scripta est in hsc pauca Minucii de Dianae
dem, quag in aliis tanla confidentia conderanat, simulacro verba « Mammis mulfis, et verubus
:

aberrationes imprudenter omnino dilabitur. Lon- exstructa? Ex enim illius libri etamplius haec nota
gioribus etcnim ipsius aliorumque, quas tran- paginas implet, et inlegra ibi ilolstenii Epistola,

scripsit, annof atioiiibus, textus Minucii longe
quam in supcrioribus editionibus plane mergitur.
Plures siquidcm videre cst paginas, in quibusnul-
lum exstat Minucii vcrbum in aliis vero una
tanlum, aut duae vel tres, in
magis haud semel edita, transcribitur. Nonno poterat
eam, si nccesso csset, aut in libri calcem aman-
dare, aut ex illo quomadmodum cx Woweri, EI-
; menhorstii, aliorumque obscrvationibus, quajdam
caeteris paucissiraa? delibarc, qua; ad auctoris nosfri explicationem ma-

ipsius textus lineaj. Quis igitur diffitebitur ipsum gia conduccbant.

Onznlinm, cnjns nntna Grnnnvins tantn d^spirafni Verum ct nos ipsi longiores utique essomus, si

duccndas arbilratur, longc fuissc prudentiorem, alia Gronovii his sirailes notas singillatim recen-

qui aua in editonc totum integrumque Minucii scrc vellcmus, atquc illas in primis, quibus recen-
409 DISSERTA «10. 410

lioris cujusdam scriptoris testimonia gallico idio- A. contubernalibus disputare, quam conserere sapien-

mate scripta interserit, atqiie Ouzelii furta et tium modo in istis, etc. » Quae quinem depravata
coropilationes passim ubique indicat. Quasi vero, pluribus apparent. Quamobrem aliqui opinati sunt
his praetermissis, textus Minucii intelligi non po- legendum, « quam conserere sapienti manum » :

tuerit ? alii vero « quam conserere sapientium modo, « id

Neque tamen ii sumus, qui aliorum omnium, si- est, sicut sapientes inter se colloqui et disputare
cuti Gronovius, animadversiones asper-
notas et solent. At qui hoc verbum u conserere, » solum,
nemur, aut prorsus explodendas esse conseamus. ac sine addito aliquo nomine, puta manum, pu-
Fatendum enim est variam in eis cum ipsiusmet gnam,bellurn, aut quid simile, vix unquam a bonis
Gronovii, tum aliorum eruditionem| iflentidem de- scriptoribus adhibetur, nihil procul dubio certi,
sine alterius manuscripti codicis auxilio definiri
prehendi, iisque explicari nonnullos Minucii obscu-
riores loquendi modos, ac verba qusedam a iibrario potest.
Paulo post Caecilius a Minucio petit, ut in sua
foede corrupta, Sed aliaadhuc supersunt, quae me-
dicam manum postulant, et quae explicatione egere cum Octavio disputatione libram teneat aequissimi
nemo sane negaverit. Nova ergo hujus libri editio judicis. « Ac mihi quasi ignarus, • ita eum alloqui-
caeteris magis accurata et perfecta, ab aliquo tur « partis utriusque considas. Verum Ouzelius
:
'>

erudito sinceroque veritatis amatore, nec par- ^ contra codicis regii fidem ibi, sicut in Oxonicnsi
»
tibus suis nimium studenti, adornari procul dubio editione, corrigendum censet « Mihi... confidas ; :

potesl. quandoquidem grammaticis lectu insitatum est :

« Judex, mihi confidas. » At nonne apud Virgilium

ARTIGULUS V. saepe legitur arvis, mensis, transtris considere ?

De corruptis aut corruptionis suspeetis quibusdam Cur ergo fas Minucio non fuit scribere: « Judex
hujus libri locis. mihi considas Gicerone etiam aliisque
; » cum a
politissimis scriptoribus dictum fuit ; « Mihi assi-
Cum unus tantum nobis supersit hujuslibri ma-
det, Jovi assidet. »
nuscriptus codex regius, non mirum sane, si in
Quod insuper in manuscripto codice scriptum
auctoris textu varia occurraut imperiti et Latine
nescientis librarii errata, quae tot scholiorum no- est: « Quaesupranos, coelosuspensa, sublatasunt,»
tarumque editores vel intacta praeteriere, vel con- erroris suspectum quibusdam videtur. Pro sublata
Igitur restituendam putant sublimata quod qui- :
jecturis aut parum certis aut falsis emendare
conati sunt. De his itaque locis corruptis aut cor- dem ut confirmet Rigaltius, citat haec libri cujus-

ruptionis suspectis,praeter ea, quae inferius, ubi

dam, pra^postere Ambrosio ascripti, verba, « Qua-
Wer esset hoc ccelum omne, quod cernimus, ardua
occasioopportuniorsedederit, dicentur,hic aliquid ^
promendum, et medica, 'si fieri possit, manuseis sublimitate suspensum (lib. de Salomone append.). »
adhibenda. Sed potiorijure pro manuscripti regii lectione pos-
Primum igitur suspicabatur Meursius, in hoc sumus verum laudare Ciceronera, qui contra Rul-
Octavii loco, ubi Minucius dixit : « Cum diluculo lum pro lege Agraria dixit « Romam in montibus :

ad mare inambulando, etc. » Caecilii aliorum co-

positam et convallibus coenaculis sublatam atque
mitisnomen omissum. Sed perperam. Nam mox suspensam (Cicer. Orat. 2, pro lege Agrar., page
309). »
eum Minucius nomine suo appellat et paulo post ;

In nonnullis editionibus haec verba legere est

Octavius illum vocat « hominen domi forisque »

Minucii « lateri 399 inhaerentem. » At inde satis

« Licet terram fundaverint pondera. » In aliis vero
liquet priori loco facile Gaecilii nomen ab omnibus « Licetterram fundaverit pondus. » Sed meris con-
jecturis immutari non debuit haec codicis manu-
posse suppleri.
scripti lectio : « Licet terramfundaverit pondere. »
Observavit Rigaltias Minucium, de fluctibus ma-
ris disserentem, dixisse « Crispis torosisque ibidem
:
Nam ibi 400 subaudiri jdebent haec duo verba,
erroribus delectati. « Verum in manuscripto codice « sua materia, » atque ex his suppleri, qus illa sic
regio prima prioris nominis crispis littera C, cor- D antecedunt « Coelum licelsuspenderit sua mate-
:

recta fuit, et alia qu» hanc praecedebat, deleta vi- ria, licet terram fundaverit pondere » id est, :

detur, quemadmodum et illa quae in voce torosis ccelum materia suasuspenderit, et terramsuoquo-
media erat. Quamobrem quidam ibilegendum pu- que materia, quae crassa et ponderosa est, pondere
tarunt iortuosis , alii bene a librario correctum fundaverit,

torosts. Quae quidem lectio probatur Rigaltio. Nam Corruptissimus vero estbic locus, in manuscripto
venarum inquit, toros medici dixere, et juharum regio codice ita descriptus « At etiam Afinai ;

torospoetx. Sed magis ad Minucii propositum citare quanfi nrx, quae portenta confingunt? » Quid enim
poterat hunc]TirgiIii versum: haec verba significent.dictu difficillimum. Rigaltius

Riparumque toros, et prata recentia rivis autem ea sic reddidit: « At etiam Christiani qua
Incolimus. in tam nostra, quae portenta confingunt ? » eaque
(Virgil. 1. VI /Eneid. v. 674.)
ab ipso sic explicantur « Chrisliani qua sunt in
:

Postea verG in codice regio legimus ; « Facilius in urbes Italiee in populi Romani provincias, in tam
411 DE MINUGII OCTAVIO 412
nostra diffusi, quas portenta confmgunt? » "Verum A. libere nundinetur » id est, ideo evehuntur, u*
:

hanc lectioneni et conjecturaai nemo secutu3 est. ingenium perdilae eorum mentis nundinetur pote-
Quamobrem alii omnes emendarivoluerunt « Quae- : statis liberae licentiam. Gronoviustandem, retentis
nam monstra, quae portenta confingunt ? Ethaec >> vocibus « licentia, et liberae potestatis, totum hunc
quidem superioribus et subsequentibus magiscon- iocum sic explicat Dominationes et imperia nun-
:

veniunt verbis. Sed quid definire audeas, ubi uni- dinantur eorum ingenium perditae mentis, licentia
cus est manuscriptus codex, isque plane corruptus, liberae potestatis. Sed quis asseverare audeat tanta
nisi alium meliorem inveneris? perspicuitate et elegantia ubique loquentem Mi-
Ubi vero Minucius ex creaturis Deum creatorem nucium, in tantam prolapsum esse sermonis ob-
« Hiberna olivitas ne-
exsistere ostendit, ibi dixit : scuritatem ? Satius igitur est ad hunc locum sanan-
cessaria. » Sed quorsumhaecad Minucii institutum, dum melioris notae codicisopem exspectare, quam
inquit Rigaltius ? Plerisque enim in regionibus olivae vanis levibusque indulgere conjecturis.
non proveniunt. Melius, pergit ilie, scribi debuit Tum deinde continenter Octavius : « Absque no-
« Hiberna uligo, » qua humus hieme, velut olivo titia Dei, inquit, quae potest esse solida felicitas,
perfusa, quiescit. At satis ille non animadvertit cum mors sit somnio similis Antequam teneatur,
?

quod apud Columellam legimus « Media est oli- :

t> elabitur. » Suspicantur quidam ibi vocem mors,

vitas plerumque initium mensis Deceaibris nam ; esse supervacaneam. Alii porro ea nomen res sub-
et ante hoc tempus acerbum oleum conficitur stitui volunt. At prudenter nihil in textu mutatura.
(Golum. lib. xii,cep. 50 init. pag. 484). » Quamvis Satis enim planus ac perspicuus est hic auctoris
autem id aliquibus tantum in regionibus contingat, nostrisensus AbsqueDei notitia non potestesseso-
:

hsec nihilominus Columellae verba ad auctoris nostri lida felicitas, sed fluxa tantum etvana quandoqui- ;

probandam lectionem plane sufficiebant. Sic enim dem haec felicitasmors est,quam somnio,3ivesomno
olivitas est mense Decembri, nonne hiberna dici similem apud Xenophontem Cyrus dicebat ^yyu- :

potuit ? Ad haec vero Gicero ex vitibus et olivetis, tepov (jilv Tti) (iv6pwTr(Ti|j OavaTtj) ouSsv lcjTtv

quae non in omnibus terrae partibus creScunt,eodem ?)Ttvou (Xenoph. lib. viiide Expedit. Cyr., pag. 237).
plane, quo Minucius modo argumentatur (Cic, Suspectus tandem quibusdam fortassis erit unus
lib. 11 de Nat. Deor. pag. 238,At Gro- lin. 16). » ex his duobus locis, quorum prior libri initio sic
novius ariolatur ab eodcm Minucio scriptum fuisse habetur « Itaque cum diluculo inambulando littore
:

hiberni, id est hiemis olivitas sed futili prorsus ;

pergeremus,etc. » Quibus verbis Minucius significat
vanaque, ac contra manuscripti codicis fidem con* se summo mane cum duobus sociis suis ad mare
jectura. inambulando perrexisse, ac post non longam deam-
Post haec in editis legimus haec Octavii verba C bulationem, omnes addisputandum in eodem con-
;

« Aves sine patrimonio vivunt, et in diem pascua sedisse loco. Altervero locus, qui huic repugnare
pascuntur. » At in codice regio scriptum est videtur, in libri fine sic habetur « Etiam nuno :

« pascua pascuntur. » Quae certe auctoris lectio tamen aliqua consubsidunt de quibus crastino;
non debuit tanta facilitate immutari. Pascua enim quod jam sol occasui declivis est. » Nunquid enim,
sunt loca, in quibus pecudes pascuntur. Gur ergo inquiet aliquis, Caecilii Octaviique ambulatio, ac
ab Octavio dici non potuit. « pascua pascuntur » disputatio, qucehoc parvo Minucii libro continetur,
quemadmodum a Virgilo :
per totam duraveruntdiem ? Nunquid praeterhanc
Pascuntur vero sylvas et summa
Lycaei. disputationem, et haud longam deambulationem,
(Virgil. lib. lu Georg. v. 314.) nihil aliud Minucius cum sociis egit, omnesque pa-

Tam obscurus adhuc quam depravatus est hic lo- ritertotam diem aut ambulantes, aut dispntantes,
cus, quem manuscriptus codex sic exhibet : « In atque impransi et jejuni transegere ? Delenda ita-
hoc adeo quidam imperiis ac dominationibus eri- que, forsitan, ultima loci hujus posterioris verba,
vel priore, vox diluculo.
guntur; ut ingenium eorum perditaj mentislicentiao
potestatis libere nundinentur. » Haec autem cum Sedhoc dicendi genus adjuris, ut aiunt, apices

ullum vix sensum habero viderenlur, sic in editis " non prorsus accipiendum est. Minucius siquidem
emendata sunt « In hoc adeo quidam imperiis ac
:
non omnia scripto tradidit, quae eo die ab ipso so-
dominationibus JOt eriguntur, ut ingeniumeorum ciisque suis acta sunt. Et vero, cum iile hanc dis-
perditaj mentes licentia potestatis libere nundi- putationem alio, quam habita est, tempore se
nentur. » Rigaltiusautem, « perditae mentes, » idem conscripsisse tesletur ; 401t ea tantum quae ad
significareccnset, atque calumniatore3,aduIatores, aliam faciebant, caeteris prajtermissis, putavit essc
ethujuemodi alias generis humani pestes. Nec plura narranda. Denique TertuIIianus BimiliChristianum
quidem ille ibi observat. Minucii porro verba, sic inter et proselytum Judaeum disputatione totum

correcta, hunc efficiunt sensum : Adulatorcs, vel diem ad vesperam usquo insumptum fuisse his

primis adversus Judaeos verbis aperle dc-

calumniatores ingcnium principum ct regum, li- libri sui
Proxime accidit, disputatio habita est
cenlia potcstatis, quam in eos habent, libere nun- clarat : «

dinantur. Aiii vero Icgcndum mallent « Ut inge- : Christiano et Proselyto Judaco. Alternis vicibus

nium eorum perditae mentis licentiam potestatis contentioBO fune uterque diem in vesperam traxe-
413 DISSERTATIO. 414
runt (Tertull. lib. advers. Judaeos, cap. 2).» Nemo A tam oppletamque tenuerit,tum recedit,mollito3que
tamen inde aut contra hujus textus sinceritatem et oblimatos agros ad serendum relinquit.Mesopo-

aut contradisputationis veritatem argumentari un- tamiam fertilem efficit Euphrates, in quem quo-
quam ausus est. Si quae porro alia sint depravata tannis quasi novos agros invehit. Indus vero, qui
Minucii verba, aut corruptionis suspecta, de iis est omnium fluminum maximus, non aqua solum
ubi occasio se offeret, infra disputabimus. agros laetificat et mitigat, sed eos etiam conserit
magnam enim vim seminum secum frumenti et
ARTICULUS VI.
similium dicitur deportare (Cic. ibid. pag. 234, lin.
Quid Minucius ex aliis scriptorlbus Cicerone, seneca,
20). »
Terlulliano, ac vicissim ex hoc ejusdem Minucii li-
bro Cyprianus aliique delibaverint. Tura continenter Minucius Quod si ingressus :

Quemadmodum pIurainhocMinucii libroexaliis aliquam domum, omnia exculta, disposita, ornata

scriptoribus, puta Gicerone, Seneca, et TertuUiano vidisses, utique praeesse ei crederes dominum, et
drlibata ; ita etiam multa exillo a Cypriano totidem illis bonis multo meliorem, ita in hac
rebus
verbis, in suum prajserlim dc Idolorum Vanitate mundi domo, cum cceium terramque perspicias,
librum,tran3lata animadvertimus. NonnuUa vero ex providentiam, ordinem, legem, crede esse univer-
ne eadem repetantur ^'*'^''^^ *^°°^'°""^ parentemque, ipsis sideribus et
illis nunc seligemus ; caetera B
suis lociSjUbi quaiMinucius docet,excutiendaerunt, totius mumdipartibuspulchriorem. » Praeiverat his

commodius revervaturi. verbis Cicero « Ut si quis, in domumaIiquam,aut

:

Primum itaque Minucius unum Deum revera ingymnasium, aut in forum venerit, cum videat
exsistere hoc probat argumento « Quid potest esso :
omnium rerum rationem, modum,disciplinam,non
tam apertum, tam confessum,tamque perspicuum, possit ea sine causa fierijudicare,sed esse aliquem
cum in ccelum su8pexeris,et quae sunt infra circaqne intelligat, qui praesit, et cuipareatur ;multo magis
oculis lustraveris, quam esse aliquod numen in tantis motibus, tantisque vicissitudinibus tam
praestantissimae mentis, quo omnis natura inspi- multarum rerum, atque tantarum ordinibus, in
retur, moveatur, alalur, gubernetur ? « Cicero au- quibus nihil unquam immensa et infinita vetustas
temidem argumentum eodem plane modo, sed mentita sit, statuat necesse est ab aliqua mente
brevius sic urget ; « Quid potest esse tam apertum tantos naturae motus gubernari (Cicer. ibid. pag.
tamque perspicuum, cum ccelum suspeximus, cce- 216, lin. 3). »

lestiaque contemplati sumus, quam esse aliquod Ex Seneca etiam multa Minucium decerpsisse pro-
numen prajstantissiraae mentis, quo haec reguntur batu facile est.CaeciliumeteniminducitChristianos;
(Cicer. lib. ii deNal- Deor. init, pag.214,lin. 10)?)» qui mortua hominum corpora rogis cremari nole-
Videsne pleraque eadem Ciceronis verba, quae ab bant, sic exagitantem : « Quasi nec intersit utrum

Minucio amplificata sunt? ferae diripiant, an maria consumant, an humus

Tum deinde Minucius « Relinquenda vero astro- :
contegat, an flamma subducat. » Seneca vero dixe-
logis prolixior de sideribus oratio.... quae singula rat : « IUe divinus animus egressurus hominem,
non modo ut crearentur, fierent, disponerentur, quo receptaculum suum conferatur, ignis illud
summi artificis et perfectae rationis eguerunt ve- ;
exurat, an ferae distrahant, an terra contegat, non
rum etiam sentiri, perspici, intelligi sine summa magis ad se judicat pertinere quam secuadas ad
solertia et ratione non possunt. » Tullius vero :
editum infantem (Senec. epist. 92, pag, 381). »
« Haec omnis descriptiosiderum... alia quaenatura, Octavius autem ad objectam Christianis pauper-
mentis expers, haec efficere potuit, quae non modo tatem respondet « Nemo tam pauper esse potest,
:

ut fierent, ratione eguerunt, sed intelligi qualia quam natus est. » Simili plane modo Seneca :

sint, sine summa ratione non possunt (Cic. eodem « Nemo tam pauper vivit, quam natus esi (Senec.
lib. pag. 231, lin. 41)? » lib. Quarevirisbonis, etc, seu de Provident. cap 6,

Rursum Minucius : » quidve animantium loquar pag. 504.

adversus sese tutelam multiformem ?alias armatas Idem Octavius paulo post « Quod corporis hu- :

cornibus, alias dentibus septas.et fundatasungulis D mana vitia sentimus, non est poena, sed militia
et spicatas aculeis, aut pedum celeritate liberas, calamitas saepius disciplina virtutis est. » Seneca
aut elatione spinarum ? »ExplicatiusCicero : « Jam vero « Verberat nos et lacerat fortuna. Patiamur,
:

illa cernimus, ut contra matum et vim, suis se non est saevitia, certamen est. » Et paulo ante haec
arrais 41 quaeque defendat. Cornibus tauri, apri verba : « Calamitas virtutis occasio est (Senec.
dentibus, morsu leones, aliae fuga se,aliae occulta- ibid. cap. 4, pag. 409).
tione tutantur (Cie. ibid. pag. 233, lin 59). » Pergit Octavius : « Deus...inadversis unumquem-
Praeterea Minucius aliquando contractione id bre, que 404 examinat ingeniumsingulo-
c^iplorat et :

vius facit, quod Cicero longius produxurat. Sic rum periculispensitat usque ad extremam mortem :

e nim ille : « ^Egypti siccitatem temperat Nilus, sciscitatur, nihil sibi posse perire securus. » Jam
colitEuphrates Mesopotamiam, Indus et serere quaeso audi Senecam i « Hos itaque Deus quos pro-
Orienlcm dicitur et rigare. » f usius autem Gicero •
bat, quos amat, indurat, recognoscit,excercet ; eos
jEgyptum Nilus irrigat, et cum tota aestate obru- autem quibus indulgere videtur, quibus parcere
413 DE MINUCII OCTAVIO 416
judioatis exceptum. Veniet adillum diu felicem sua A nium recognoscentln templis adulteria componi,
portio. Quisquis videlurdiraissus esse, dilatus est inter aras lenocinia tractari, in ipsis plerumque
(Senec. ibid. cap. 4, pag. 408). » sedituorum et sacerdotum tabernaculis, sub iisdem
vittis, et apicibus, et purpuris,thure flagrante,libi-
Addit Octavius « Itaque ut aurum ignibus, sic
:

nos discriminibus arguimur.» EtSeneca postcitata dinera expungi (TertuU. ^joo/o^^/.cap. 15.pag.l6). »

a nobis ejus verba » Ignis aurum probat, miseria

;
De gladiatorum prseterea crudeli prorsus feritate
forles viros (Senec. ibid. cap. 5, pag. 301). » hffic sunt Octavii verba : Non dissimiles et qui de

Quid plura ? Prosequitur Octavius. et ait ; «Quam arena feras devorant, illitas et infectas cruore,
pulchrum spectaculum Deo, cum Christianus cum vel membris hominis et viscere saginatas. » De
dolore congreditur,cum adversus minasetsupplicia iisdem Tertullianus : « Illi qui de arena ferinis ob-

et tormenta componitur? » Prius Seneca eodem in

soniis coenant, qui de apro, gui de cervo petunt.
libro dixerat « Eccespectaculum dignum,ad quod
:
Aper ille quem cruentavit, colluctando detersit,

rspiciat intentus operi suo Deus. Ecce par Deo

Cervus ille in gladiatoris sanguine jacuit .Ipsorum

dignum, Tir fortis cum mala fortuna compositus ursorera alvei appetuntur, cruditantes adhuc in
visceribus humanis. Ructatur porro ab homine caro
(Senec. ibid. cap 2, pag. 492). » Videsne quam
recte Minucius ea, quae Seneca, vir inter ethnicos B pasta de homine (Tertull. Apologet. cap. 9, pag. 10.

optimus et honestissimus scripserat, contra ipsos-

Ad hsee vero Octavius : « Nec factiosi, inquit,

met ethnicos,et ad tuendam Ghristianorum doctri-

sumus, omnes unum bonum sapimus, eamdem
si

congregati quiete, qua singuli. » TertuIIianus au-

nam gentili longe sanctiorem traduxerit ?
tem « Hsec coitio Christianorum..,. si quis de ea
:

Ab ethnicis scriptoribus ad Christianos si trans-

queritur eo titulo, quo de factionibus querela est
eamus, plura quoque animadvertemus, quae Minu-
in cujus perniciem aliquando convenimus ? Hoc
potissimum ex illius
cius ex Tertulliani libris, ac
sumus congregati, quod et dispersi* hoc nniversi
Apologetico decerpsit. Ad id autem probandum,
quod et singuli, neminem laedentes, neminem con-
qusedam tantum ex iis proferre nunc sufflciet. De
tristantes (Tertull. Apolog. cap. 39, p. 36). »
Deo itaque haec Octavius dixit Universas quaecun- :
Denique ut alia bene multa, inferius citanda,
que sunt, verbo jubet, ratione dispensat, virtute
nunc missa faciamus, dicit Octavius « Vicit, qui :

consummat. » De eo etiam Tertullianus « Quod :

quod contendit, obtinuit. » TerluIIianus autem
colimus, Deus unus est, qui totam molemistam...
« Vicloria est, pro quo certaveris, obtinere (Ter-
verbo, quo jussit ratione, qua dispensat virtute
; :
tull. Apolog. cap. 59, pag. 44). »
qua potuit, de nihilo expressit (Tertull. Apologet. Jam vero ad ea veniamus quas Cyprianus ex Mi-
cap. 17, pag. 14). » C nucio nostro transcripsit : « Quando unquara, ait

Rursum de eodem Deo Qctavius « Quid, quod, : auctor noster, regni societas aut cum Ode coepit,

omnium de isto habeo consensum ? Audio vulgus, aut sine cruore discessit? » Totidem verbis Cypria-
cum ad ccelum manus tendunt, nihil aliud quam nus Quando unquam regni societas, autcum fide
;

Deum dicunt : et, Deus misgnus est ; et.Deus verus ccepit, aut sine cruore desiit (Cyprian. lib. de Ido-
est ; et. Si Deus dederit. Vulgi iste naturalis sermo lor Vanit. pag. 14) ? » Unde forsitan coUigas inMi-
est,an Christiani confitentis oratio ? » Similiter nucii textu similiter, pro discessit, legendum de-
TertuIIianus « Anima... Deum nominat hoc solo
: siit, quod verbo ccBpit melius opponitur.
nomine, quia proprio Dei veri Deus magnus,Deus : Minucius; Rex unus apibus, dux unus in gre-
bonus; et, quod Deus dederit omnium vox est. : gibus, in armentis rector unus. » Cyprianus ;

Judicem quoque contestatur illum Deus videt et : ; « Rex unus estapibus, et dux unusin gregibus,
Deo commendo ; et Deus mihi reddet. testimo- et in armentis rector unus (Cypr, ibid.) »
nium animse naturaliter christianae Denique pro- !
Minucius ; « Quid universa quaecunque sunt,
nuntians haec non ad Capitolium, sed ad coelum verbo jubet, ratione dispensat, virtuteconsummat,
respicit (TertuII, ibid.). » Eadem ille sed brevius hic nec videri potest, visu clarior est ; non com-
dixit duobus aliis in libris (idem lib. de Testimon. D prehendi, tactu purior est nec aBstimari,sensibus :

anitme cap. 2, pag. 81. et lib. de Resurr. carn., major est... et ideo sic eum digne aestimamus,
cap. 3, pag. 381). At Minucium ad hsec, quae retu- dum inffistimabilem dicimus, » Cyprianus vero
limus, ejusdem Tertulliani verba respexisse, nulli «Qui universa quaecunque sunt, verbo jubet, ra-
dubium esse debet. tione dispensat, virtute consummat; hicnecvideri
Nonne etiam ad alia ejus verba collineabat, ubi potest, visu clarior est nec comprehendi, tactu ;

hffic genlilibus jure merito objecit: Ubi magis a « purior est ;nec astimari, sensu major est » et ideo
sacerdotibus.quara inter aras et delubra, conducun- sic eum digne ffistimamus, dum insestimabilem di-
tur stupra, tractantur lenocinia, adulteria meditan- cimus (Cypr. loc cit.). Ibi autem Cyprianus quse-
tur. 405 Frequentius denique in aedituorum cel- dam Minucii verba, a nobis omissa, et 406 qui-

lulis, quam in ipsis lupanariiius, flagrans iibido busdam punctis notata, brevitatishauddubiecausa
defungitur. » Nam TcrLuUianus simili plane modo prcetermisit.

iisdem ethnicis prius objecerat : « Conscientia) om- moUes venturls malis servat, Brratis enim.si quem
417 DISSERTATIO. 418
Minucius ; « Nec nomen Deo quaeras, Deus no- A. partus in Junone defecit. » De iisdem Cyprianns :

men est. IUic vocabulis opus est, cum per singulos « Si autem 407 aliquando dii nati sunt, cur non
propriis appellationum insignibus multitudo diri- hodieque nascuntur, nisi forte Jupiter senuit, aut
menda est. Deo qui solus est, Dei vocabulum to- partus in Junone defecit (Cypr. ibid. ). »

tum est.... Audio vulgus.... Et, Deus magnus est ; Minucius € Romanorum deos vernaculos novi-
:

et,Deus verus est et, Si Deus dederit, vulgi iste ; mus. Romulus, Picus, Tiberius, et Consus, et Pi-
naturalis sermo est. Cyprianus « Nec nomen >> :
lumus, ac Picumus dii. Cloacinam Tatius et
Dei quaeras Deus nomen est illi. IUic vocabulis
; invenit et coluit. Pavorem Hostilius, atque Pallo-
opus est, ubi propriis appellationum insignibus rem mox a nescio quo Febris dedicata est.... sane
:

multitudo dirimenda est. Deo qui solus est, Deua et Acca Larentia, et Flora meretrices. » Cyprianus:
vocabulum totum est.... Vulgus in multis Deum « Roraanorum deos vernaculos noviraus. Est Ro-
naturaliter confitetur.... Dici frequenter audimus :
mulus... Picus, et Tiberius, et Pilumnus et Con-
Deus! et, Deus videt; et, Deo commendo et, ;
sus.... Deam quoque Cloacinam Tatius et invenit,
Deus mihi reddet, et, Quod vult Deus et, Si Deus ;
et coluit Pavorem Hostilius atquePallorem mox
: :

dederit. » (Gypr. ibid. pag. 15.) Videsne quomodo a nescio quo Febris dedicata et Acca et Flora :

interMinucii verba Cyprianus sua interjecerit? meretrices (Cypr. z7)id. pag. 12

Minucius insuper de mortuorum hominum imagi- Minucius Mars Thracius, vel Jupiter Creticus,
: «
nibus haec litteris mandaverit « Sacra facta sunt, :
vel Juno nunc Argiva, nunc Samia, nunc Poena,
quffi fuerant assumpta solatia. » De iisdem Cypria- nunc Diana Taurica vel mater Idoe, vel ^ygptia,
nus : « Facta sunt sacra, quae primis fuerant as- illa non numina, sed portenta. » Cyprianus :

sumpta solatia (Cypr. ibid. pag. 11). » « Mars Thracius et Jupiter Creticus, et Juno vel

Minucius : « Alexander ille magnus Macedo in- Argiva vel Saraia vel Pcsna et Diana Taurica, et
signi volumine ad matrem scripsit, metu suse po- Deum Mater Idaea et ^Egyptia portenta, non nu-
testatis proditum sibi de diis hominibus a sacer- mina (Cyprian. ibid. pag. 15). »
dote secretum. » Cyprianus: o Alexander Magnus Minucius « Ante eos, Deo dispensante, diu re-
:

insigni volumine ad matrem suam scribit, metu gna tenuerunt Assyrii,Medi. et Persae, Graeci etiam
potestatis proditum sibi de diis hominibus a sa- et .^gyptii. » Cyprianus : « Iraperium ante tenue-
cerdote secretum. (Cypr. ibid. pag. 12). » runt et Assyrii, et Medi, et Persae : et Graecos et

Minucius : « Caslores alternis moriuntur, ut vi- iEgyptios regnasse cognovimus (Cypr. ibid). n

vant, x^Esculapius ut in deum surgat, fuiminatur. Minucius Quid Regulus? Nonne auguria ser-
: «

Hercules ut hominera exuat, OEtasis ignibus con- , vavit, captus est ? Mancinus religionem tenuit, et
crematur. » Cyprianus iisdem adhuc verbis « Ca- : sub jugum missus est, et deditus. Pullos edaces
stor et Pollux alternis moriuntur, ut vivant habuit et Paulus apud Cannas taraen cum majore ;

iEsculapius, ut in deum surgat, fulminatur ; Her- reipublicae parte prostratus est. Caius Caesar, ne
cules, ut hominemexuat, OEtaeisignibusconcrema- ante bruraam in Africam navigiatransmitteret^au-
tur (Cypr. ibid. pag. 11). » guriis et auspiciis reniteolibus, sprevit, eo faci-
Minucius : « Apollo Admeti pecuspascit. Laome- lius et navigavit et vicit. »Cyprianus « Regulus :

donti muros Neptunus instituit, nec mercedem auspicia servavit et captus est. Mancinus reli-
operis infelixslructor accepit. «Cyprianus :«Apollo gionem tenuit et sub jugum missus est: et puilos
Admeti pecus pavit. Laoraedonti muros Neptunus edaces Paulus habuit, et apud Cannas tamen cae-
instituit, nec mercedera operis infelix structor ac_ sus est. C. Caesar, ne ante bruraam in Africam na-
cepit (Cypr. ibid.). » vigia transmitteret, auguriis et auspiciis reniten-
Minucius postea de Saturno et Jano haec merao- tibus, sprevit, et eo facilius navigavit et vicit
rat: « Docuit litteras impriraere,nummossignare.., (Cypr. ibid.). »
Itaque latebrara vocari maluit Latium.... et Jani- Minucius de daemonibus, « Spiritus insinceri et

culum Janus. » Cyprianus :« Inde Latium de la- vagi a ccelesti vigore, terrenis labibus et cupiditati-
tebra ejus nomen accepit. Hic litteras impriraere, D bus depravati.... Nondesinunt perditijam perdere,
hic signare nummos
primus inslituil.... in Italia et depravati crrorem pravitatis infundere. » Cy-
De cujus, Jani, nomine Janiculum dictum est prianus simili modo : n Spiritus insinceri et vagi.
(Cypr. ibid.). » qui posteaquam terrenis vitiis immersi sunt, et a
Minucius : « Antrum Jovis visitur, et sepul- vigore coelesti terreno contagio recesserunt, non
crum ejus ostenditur. » Cyprianus haec totidem desinunt perditi perdere, et depravati errorem pra-
plane verbis retulit : « Antrum Jovis in Creta vi- vitatisinfundere (Cypr. ibid. ). »
sepulcrum ejus ostenditur (Cypr. ibid. ).»
situr, et Minucius de iisdem adhuc, « IsLi igitur impuri
Minucius « Pejerante Proculo Deus Romnius.»
: spiritus.... sub statuis etimaginibus consecrati de-
Cyprianus vero « Est Romulus, pejerante Pro- : litescunt, et afflatu suo.... inspirantur vatibus....
culo deus factus (Gypr. ibid. pag. 12). » Nonnunquam extorum libras animaut, avium vo-
Minucius de diis: « Cur si nati sunt, non ho- latus gubernant, sortes regunt, oracula efficiunt
dieque nascuutur, nisi forte jam Jupiter senuit, et falsis pluribuB involuta. Nam e,t falluntur et fal-
419 DE iMINUCII OCTAVIO 420
lunt....vitam turbant, somnos inquietant, irrepen- A mente, in nostro imo consecrandus est pectore. »
tes etiam corporibua occulte.... terrent mentes, Cyprianus vero « Quod templum habere possit
:

membra distorquent 408 ut ad cultum sui co- ; Deus, cujus templum totus est mundus? Et cum
gant, ut nidore altariura, vel hostiis pecudum horao latius raaneat, intra unam aediculam vim
saginati, remissis qu® constrinxerant, curasse vi- tantae majestatis includam ? In nostra dedicandus
deantur. » Cyprianus : « Ui ergo spiritus sub sta- est mente, in nostro consecrandus est pectore
tuis atque imaginibus consecratis delitescunt, hi (Cypr. ibid. pag. 15). »
afflatusuo vatumpectora inspirant, extorum fibras Alia adhuc in hoc Minucii libro occurrunt, quae
animant, avium volatus gubernant, sortes regunt, quidem his similia, quae Cyprianus vel in libro,
oracula efficiunt, falsa veris semper involvunt. jam a nobis aaepius citato, vel in suis ad Donatum
Nam et falluntur et fallunt, vitam turbant, som- et Devietrianum libvia , el aLlihi scripsit, quae nunc
nos inquietant. Irrepentes etiam in corporibus oc- transcribere longius foret. Quamobrem illa, ubi
cultementes terrent, membra distorquent.... ut ad ad confirmandam auctoris nostri sententiam opus
cultum sui cogant, ut nidore altarium et rogis proferemus. erit, inferius
pecorum saginati, remissis quae constrinxerant, cu- At mirum haud dubie videbitur Cyprianum, tam
rasse videantur (Gypr. ibid. pag. 14). » _ disertum eruditumque virum, tol unius libelli, a
Minucius rursum de iisdem daemonibus « Sic Minucio compositi, loca de verbo exscripsisse ad
:

occupant animos, ut ante nos incipiant homines verbum. Plurimi ilaque suum in animum facile
odisse, quam nosse ne cognitos aut imitari pos-
; inducent Minucium ex Cypriano potius, quara Cy-
sint, aut damnare non possint. » Cyprianus quo- prianum ex Minucio sua esse rautuatum. Sed si
que « Hinc vulgus in odium nostri nominis co-
: Minucius librum suum uti jam ostendimus, prior
gunt, ut nos odisse incipiant homines antequam edidit, non ille certe ex Cypriano, sed Cyprianus
nosse ne cognitos aut imitari possint, aut dam-
; ex illo sua desumpsit. Quid vero, quod nec infimi
nare non possint (Cyprian. ibid.). » nec obscuri fuit nominis Minucius noster quippe ;

Minucius « Tempium quod ei, Deo, exstruam,

: quem Lactantius eruditione haud mediocri prae-
cum mundus, ejus operafabricatus, eum
totus hic ditum, et insignem, uti supra observatum est,
capere non possit et cum homo latius maneam,
; causidicum appellat, atque ex ejus libro plura
intra unam cediculam vim tantae majestatis inclu- haurire non dubitavit. Quidni ergo et Cyprianus ?
dam ? Nonne melius in nostra dedicandus est

409 GAPUT Iir.

Novae in Minucii Felicis librum annotationes ac primo expenduntur argumenta,

;
quibus
Deum exsistere Ceecilius negat, et probat Octavius.

ARTICULUS PRIMUS. C compressius, vel obscurius dicta sunt, explanare

Quid quomodo in his notis agetw, ac primo in-
et conabimur.
quiritur utrum Christiani ab hac disputatione
Priore autera contra Ghristianos arguraento Cae-
rejiciendi.
cilius contendit eos ad hanc de iis disputationem
Nihil, ut jamdiximus, toto hoc Minucii in libro. nullo prorsus modo admitlendos esse, et a nemine
si proJogum, et epilogum, atque ejusdem Minucii audiendos. Suam vero argumentionem duci posse
judicium exceperis, aliud occurrit, nisi Caeciiii Oc- arbitratur cx duplicieorumdem Christianorumcon-
taviique disputatio quaille cthnicorum, hic Ghri-
; ditione, quarum alteraipsis peculiaris, altera cum
stianorum religionem omnibus ingenii sui viribus caeteris hominibus communis erat. Eos enim ex
propugnare ac tueri connituntur. Sed utriusque ultima plebis faececollectos dicit, artium liberalium
argumenta, ac potissimum Octavii ad iniquas Cae- penitus expertes, illitteratos, indoctos plane, ac
cilii criminationca responsa, longo sermonum idiotas, atque idcirco omnino indignos qui
intcrvallo a se invicem scparata, lectoris mentem « de eumma rerum, ac majestate » id est, de
ita perturbare possunt ut illorum vim et pondus, ; Deo, utrura exsistat, ac quis qualisve sit, disputan-
nisi ilerum iterumque eadem legat et relegat, vix tes ac decernentes audianlur. Quid vero, quod non
possit respicere. Ad hoecvero, plura in eis strictim n modo indignum est, sed etiam, ut ipse ait
Bummatimque "' eo de-
attinguntur, quaj tametsi Minucii • indignandum hujuscemodi
'
'" homines
'^

tempore essent clara et perspicua, multis jam ob- venisse audaciae, ut certi aliquid de Deo con-
acura sunt, atque idcirco debcnt a nobis cxplicari. stituant, de quo philosophorum doctissirai
Quaraobrera tria nostris in observationibus prae- nihil hactenus statuere ausi fuissent ? Visno

standa esse censuimus. Primo quidem quodlibet ipsaraet tibi proferri Cae:jilii verba ? Ecce hajc
Ccecilii argumentura, et Octavii ad illud rcsponsio- ipsasunt: « Indignandum omnibus indolescen-
nes ac confutationes, a se invicem sejunctas,simul dumque audere quosdam et hoc studiorura
est,
etconjunctim proponemus cxaminabimusque. Se- rudes, littcrarum profanos, experles artium ctiam
cundo ostendimus quid id cis lirraum, aut invali- Bordidarum, ccrtum aliquid de summa rerum, ac
dura, verum aut faleum sit. Tertio quaa strictius et majestate decernere, de qua tot omnibus saeculis
421 DISSERTATIO. 422
sectarum plurimarumusque adhuc ipaaphilosophia A A.lexandrinum isthaec non tam suae aetatis quam
deliberat. » Rursus vero urget Christianos fuisse primi Ecclesiae saeculi Christianis vitio vertit :

« homines deploratae^illicitae et desperatae factionis, (jtr^Sc f^Xirtaav zlc touto d(p(^£a6at

qui de uitima faece collectis 410 imperitioribus, u[Jta<;. 'HYaTTtov y^? s'- Qzpa.Tzai^ci; i^airaTY^aouat
et mulieribus sexus sui facilitate labentibus,plebem xat SouAoui;, xat 6ta toutiov Ta? Y''^'''*^"'^''''^,
^vSpa? t£
profanae conjurationis instituumt, ac landem late- o'tou? Kopv»^Xto< xat SepYto?, tov eT<; lav cpav^- Ttov

brosa, inquit,et lucifugax natio in publicum muta, Tr,vtxauTa -(wtopit!,oixhu)w £7:t(jtvrja6et;, liri TtSep^ou
in angulis garrula. » Yap rjTOt KXautou Tau-a £Yiv£TO, Trept TravTtov 6'ti

Neque porro Caecilius solus hanc Christianis, <}/£jooijLai vo(it^£T£. Neque sperarunt, inquit, vos
ultimam hominum omnium, rusticitate, et impe- eo potestatis venturos unquam. Satis enim habe-
ritia postremorum, conditionem exprobravit. Nam bant ipsi, si ancillas, aut servos deciperent, el per
Celsus et ipsemet ethnicus apud Origenem in eos, hos uxores et viros, quales Cornelius et Sergius,
tanquam vilissimos omniumque inflmos, nihilque quorum unus si illustres inter viros ejus aetatis

nisi coram pueris, mulierculis et fatuis docere ali- appareat (atqui Tiberi Claudii temporibus haec
quid audentes, sic invehitur : 'OptuuEv 8?i ttou xal fuerunt, de omnibus me raentiri putatoto (Cyrill.

Too? Iv raTi; aYopal; iTrippirjT^Tata e7riS£txvu(i.£- , Alex. lib. VI, contra Julian. pag. 206). Caecilius
voui;, xal iytipowxoLi; , el<; (isv cppov((jituv avSpwv aoX- vero asseverare non veretur Christianos sua adhuc
Xoyov oux av itoTS 7tapti86vTa<;, ou8' Jv toutoic toe aetate fuisse vilissimae plebis illiteratosindoctosque

kauTwv xaTaToX[ji,7^aavTa^ iTriSsirxvuetv evOa S' av homines.

6pw(Ji (/.sipax'.a, xat oIxoTp(6tov 6'^Xov, xai dvvT^Ttov Atqui absurdum est, ait ille, aut, si mavis, indi-

avOptoTTCov 6'ij.iXov evTauQa toBoufxsvouc t£, xal xaX- gnandum illos de Deo aliquid haud dubitanter de-
Xto7:i^o(ji£vouc. « Cernimus certe et circumforaneos cernere, de quo philosophi quamplurimi adhuc
istos circulatores oslentare ista vulgo jactatissima, deliberant. Neque dixeris id a Caecilio de tot phi-

non apud coetus hominum prudentium, quod id losophis gratis conficlum. Nam Cicero non modo
nequaquam audeant, sed ubicunque animadver- varias ac valde discrepantes asserit fuisse doctissi-

terint, adolescentum mediastinorum, et fatuorum morum horumce, ut ipse loquitur, horainum de

turbam eo se ingerere ibique se venditare. » Et Deo sententias : Sed, « qui deos, inqiiit, esse dixe-
paulo post : 'Optofjtsv xat xaTa Ta^ Ua; otx(ai; rant, tanta sunt in varietale ac dissensione consti-

eptoupYoix;, xai oxutoto^jiou;, xat xvatpeli;, xat toix; tuti, uteorum molestum sit annumerare senten-
airatSEUTOTaTouc te xat dtYpoi^^o^^atoui; lvavT(ov (jilv tias. «Et paule post « Profecto eos ipsos, qui se
:

Ttov TrpeaSuTeptov , xat tppovt^xtoTiptov SecTroTtov aliquid habere arbitranlur, addubitare coget doctis-
ouolv tf0£YYe<i6at ToX(JL(jJvTac* ^iretSav 8e Ttov T:a(6tov vi simorum hominum de maxima re tanta dubitatio
tStq; Xa6tovTat, xat y'^''^''^^'', ttvtov auv auToT? Sv (Cic. lib. 11 da Natur. Deor. pag. 195, 197). »
dtvoTjTtov, 6au(jLajt' aTTa Ste^tcJvTai;, tb<; ou y^pri Trpo- Verum Octavius, seu potius Octavii nomine Mi-
a£^£tv Tti) TraTpi xat toT? 8tSaaxaXot<;, acptat 81 tzzI- nucius ,hanc Caecilii aliorumque ethnicorum argu-
OEaQat. « Videre licet Janificos, sutores, fuUones mentationcm duplici ratione diluit, funditusque
in suis aedibus, et illiteratissimum quemque et everlit. Primum enim Caecilio gratis dat, etconce-
rusticissimum coram senioribus et prudentioribus dit Christianos omnes, uti ille falso tamen conten-
patribusfamilias nihil audere proloqui. Ubi vero debat, fuisse pauperes, illitteratos et imperitos.
seorsum nacti fuerint pueros eorum,ct mulierculas Sed argumentum, inde ab eo desumptum, penitus
imperitas, mira quaedam disserere, non esse au- imbecille et infirmum esse multiplici ratione de-
diendos parentes ac praeceplores, sed sibi creden- monstrat. Quilibet enimvero homines cujusvis aeta-
dum (Origen. lib. iii, contra Celsum, pag. 141, 142, tis, scxus, et dignitatis, naturaliter sensus et ra-
in-4o). tionis capaces sunt, iisque sapientia non temere,
Quapropter Gregorius Nazianzenus ita Julianum sed a natura inseritur.
Apostatam imperatorem irridet « Hae nostrae, hoc Deinde ipsimet gentiles philosophi, atque alii
:

est, Galilaeorum hae contemptorum et abjectorum D artium inventores, initio, plebeii indocti, ac semi-
hominum narrationes. Hoec nos, qui Christum ado- nudi fucrant. Quin imo nostrates, inquit Octa-
ramus. Haec piscatorum, et ut ipsi aiunt, imperi- vius,quamtumvis pauperes,cummenti sunt pruden-
torum discipuli. Haec nos, qui cum vetulis sede- tiam, eamque alii postea tradiderunt. Ingenium
mus et psallimus. Haec nos longis jejuniis confecti ergo nec facultatibus et divitiis datur, nec paratur
etsemianimes. Ha;c nos, qui frustra vigilamus, studio et labore, sed homici cum ipsa sua mente
atque in nocturnis statiouibus nugamur, et tamen ingeneratum est.

vos prosternimus. Ubi sunt grammatici? Ubi consi- Denique in disceptationibus et controversiis non
enim ah indoctorum nostratium quo-
liarii? Libet tam disputantisauctoritas quaeritur,quam rationum
dam, ut quidem vobis videtur, triumphalem hym- momenta, et veritas. Quod quidem, ut id obiter
num mutuari. (Gregor. Nazianz. Orat. 4 in Julian. dicamus, his a Cicerone asseritur verbis : < Non
pag. 298 et seqq.). » enim, tam auctoritatis (alias auclores) in dispu-
Veruuntamen ipsemet Julianus apud Cyrillum tando, quam^ rationis momenta quserenda sunt
423 DE MInUGII OCTAVIO 424

(Cib. lib. 1 de Natur. Deor. post init. pag. 197). » ^ rum libro a setranscriplis,lucuienti8simeprobatum,

Quaproptcr qui de Deo rebusque divinis disputat, Timaei testimonio confirmat. His addi potest Luer-

is eo efticacius veritatem a se propugnari

oainibus Platonem citat, qui illum
tius, qui in Socratis Vita

persuadet, quo magisejus sermo innpolitus, minus- Sophronisco patre lapidario, cujus artem postea
que vanae eloquentiaj pompa fucatus est. Sed prse- exercuit, et malre Pheenareta natum obstetrice

stat Oclavium suis verbis contra Csecilium dispu- autem suffragan-

tradidit, (Laert. lib. r, § 18). Ei

tantem audire « Sciant, ait, omnes horaines sine

:
tur Valerius Maximus, Suidas, Timon anobis arti-

delectu statis, sexus, dignitatis, rationis et sensus, culo sequenti laudamus, et alii (Valer. Maxim.

capaces et habiles procreatos, nec fortuna nactos, lib. III, cap. 4).

sed natura insitos esse sapientiam. Quin ipsos Quid vero, quod Cyrillus ibidem, adhuc eodem
etiam Philosopiios, vel si qui alii artium 412 re- Porphyrio teste, demonstrat Platonem pala3stris
pertores in memorias exierunt, priusquam solertia diu primum exercitatum, ex athlelicis sudoribus,
mentis parerent nominis claritatem, habitos esse vel, ut quidam aiunt, ex Isthmiis et Pythiis, vel
plebeios, indoctos, seminudos. At vero divites aliis certaminibus 413 ad philosophiam trans-
facultatibus suis illigatos, magis aurum suspicere ivissse (Cyril. Alex. lib. vi advers. Julian. p. 208).

quam ccclum.
consuesse, 4UCH11
uuuaucDoc, «^i-oiuwi. Nostrates
i.v^k^v.—.-- pauperes
j , et
- Addit piccicica
fiuuiL prasterea ille
ijic Zamolxim Thracem
j.uiavjciii
/jttu.iuiAiui fuisse
luiooc
commentos esse prudentiam. et tradidisse caeteris Pythagurac servum,et illum multas mulieres,quem-
disciplinam. Unde apparet ingenium non dari fa- admodum Plato Marcellam,philosophicis imbuisse
cultatibus, nec studio parari, sed cum ipsa mentis Huc porro accedit, quod nos alibi de
disciplinis.
formatione generari. Nihil itaque indignandum vel mulieribus philosophis.pictricibus, et poetriis dis-
dolendura, si quicunque de divinis quasrat, sen- putavimus (tom. 1. Adparal. lib. iii,dis3ert. 11, cap.
tiat, proferat ; cum non disputantis auctoritas, 18, art. 4, pag. 1155 ; et cap. 24, art, 3, pag. 25
sed disputationis ipsius veritas requiratur atque ;
et seqq.).
etiam quo imperitior sermo, hoc illustrior est ; Denique si Minucius hoc nomine, Nostrates, de-
quoniam non fucatur pompa facundiae et gratia, signaverit Hebrffios,qui ethnicas artes etdissiplinas
sed, ut est, recti regula sustinetur. » tradiderint, id a nobis jam probatum est tom. I,

Apparat. \\h. dissertatione 2, cap. 7, § 2, pag.

Simili plane modo Cyrillus Alexandrinus adver-
11,

387, ex Justino martyre, et ex Clemente Alexan-

sus Julianum eadem objicientem argumentatur ;

drino, ibidem lib. iii dissert. 2.cap. 1, art, l,pag.

« Quod vero mulierculae crediderint, ac famuli, et
834, cap. 15, art. 1 et seqq. atque ex iis quoB de
obscuri nonnulli homines vocati fuerint, inde Ser-
;

nunquid satius Thalete, cap, 17. art. 1. pag. 1121 Py

de Pythagora,
vatoris clementiam vituperat. Sed ;

hominem, est homo, ^ iWdem cap. H, art. 2

in quantum natus em art. 4,
de Platone, ibider ;
est sentire
atque philosophorum ex sacra nostr Scriptura fur-
nuUo pacto homini antecellere, sed unam per
procedere. Unus tis et expilationibus, cap. 16, art. 2 ; ac tandera ex
omnes rationem substanliae
mundum, et ffiqua- artium et scientiarum inventoribus. Ibidem cap.
quippe omnium ingressus in
31, art. 1. pag. 1187 et seqq.
lis egressus, ut scriptum est... Una quidem omni-
Quamvis autem haec Minucii responsio, quaj fri-
bus hominibus est natura. IUa autem sio com-
volam Caecilii argumentationem funditus evertit, et
parata est, ut ad quidvis laude dignum sit
ipsi et cuilibet, quantumvis moroso homini, plene
idonea. Sapiens enim est, et secernere potest
meliora. Nihil ergo prohibet quo- satisfacere debuerit secundam tamen ei adjicit.
:

a deterioribus
Plane siquidem penitusque pernegat tales^suo tem-
minus infimae sortis homo sit sapiens, et qui desti-
colat, et qui servili pore Christianos fuisse, quales Caecilius tam au-
tutus est pecuniis, justitiam
honestus videatur.... dacter asseruit, pauperes atque infimae omnium
est conditione, aequus et
sortis homines indoctos et illitteratos. Non enim
Equidem dixerim ergo virum inopem, si rectum
« de ultima, inquit, statim plebe consistimus, si
honestumque vivendi genus susceperit, citra com-
ovaro,et servum sapien- honores vestros et purpuras recusamus. » Atque
parationem praestarc diviti
hffic profecto nec plura homo modestissiraus, qui-
tem hero insano... Videre autem licet eos, qui D
maxime praestiterunt bus id quod Caecilius temere affirmabat,verum esse
laude virtulis apud Grajcos
popularemque et paucissimis verbis inficiatur.
cffiteris, artifices initio fuisse,
sordidam artem exercuisse, quam a parentibus Sed quod tanta modestia negat illud Origenes,
acccpissent,non sine tamen admiratione sapientiae. ubi Gelso respondet,maximum convitium et impu-
Multos prcctermitto. Ad ipsum venio Socratem, dentem caluraniam esse palam asseverat (Orig. 3.
Sophronisci filium, qui matre obstetrice genitus, pag 142 et seqq.). Nec mirum
lib. 111, contr. Cels.

patre aulcm statuario, eamque artem apprime quidem. Nam Tertullianus

Minucio paulo antiquior,
calluit, neque id sibi dcdccori essc pulavit, (Cyril. de se, omnibusque ajtatis sua; Christianis haec me-
contra Julian. pag. 207). » Graeca moriaj prodidit « Ilcsterni sumus, et vestra om-
:
Alex. Jib. VI
Cyrilli verba, quia longius esset hic refcrre, in nia implevimus.urbcs, insulas, castella, municipia,

ejus libro lcgere potcris, ubi illud ct auctoritato conciliabula,caslra ipsa.tribus, decurias.palatium,

et verbis Porphyrii, ex lertio Ilislorue PhilosopUo- senatum, forum : sola vobis relinquimus templa
423 DISSERTATIO. 426
(TertuU. Apolog. cap. 37, pag. 33). » At certe, qui A lam nosmetipsos noverimus. » AUudit autem ad
urbes, foruiiJ, castra, decurias, palatium, senatum celeberrimum illud adagium rvwO; Geauxov, « Nosce
et tot alia loea implebant, ex his certe plurimi, ut teipsum » quod nos alibi ab aliis Thaleti, ab aliis
;

jam diximu3,nec infimae sortis erant homines, nec Chiloni, atque etiam Pythiae ascriptum annnotavi-
pauperes, nec indocti et illiterati. raus (tom. I Apparat. lib. iii, diss. 2, cap. i4.
At cur, inquiet aliquis, haec et alia a noblis infe- art. 3, pag. 1097 ; et cap. 19, art. 4, pag. 1170).
rius citanda, tam alto Minucius silentio praetermi-
Addit Caecilius quod si aliquando, insano inepto-
sit ? Cur, inquimus et nos, ille vel solo suo exem-
que labori indulgentes.ultrahumilitatis nostraeter-
tam impudenter mentientis continuo
plo os Gaecilii,
minos evagemur,hunc errorem vanis formidolosia-
non occlusit? Non enim exinfimae plebis faece vir
que Cbristianorum opinionibus non esse implican-
dicipotuit, qui, ut jam ex locupletissimis testibus
dum. Non vult ergo ullama Christianis de Deo re-
Lactantio atque Hieronymo observavimus. Romae
busque divinis institui disputationem, satisque ip-
insignis causidicus Nobis itaque haud segre
erat.
sis esse, si seipsos noverint.
persuadebitur, eum tam modesta moderataque re-
sponsione 414 sibi utendum existimavisse, ut ea 415 Magna autem, uti quidem ipsi videbatur,

lenitate ac modcratione adversarium suum ad

Socratis, qui divino oraculo hominum sapientis-
-n

ejurandos errores suos,Ghrislianamque religionem simus renuntiatus est, auctoritate testimonioque,

illud stabilire et confirmare nititur. « Si philoso-
amplexandam facilius alliceret.
Nihil porro ineptius erat, quam illud quod urge- phandi, ait, libido est, Socratem, sapientiae prin-

bat Caecilius Christianos nationem esselatebrosam, cipem, qui?que vestrura tantus est.si poterit, imi-
tetur. Ejus viri quoties de ccelestibus rogabatur,
lucifugacem et in angulis garrulam. Sua enimvero
documenta publice praedicabant sed haec ethnici, :
nota responsio est : Quoo supra nos nihil ad mos.

ne vera esse negare non possent, audire erubesce- Merito ergo de oraculo testimonium meruit pruden-

bant ac verebantur. Sed de his infra fusius. tiae singularis. Quod oraculum ipse praesensit id-

Postremo ex dictis evidenter adhuc ostenditur, circo universis esse praepositum, non quod omnia
quantumvis variae ac discrepantes fuerint philoso-
comperisset, sed quod nihil se scire didicisset. Ila

phorum gentilium de Deosententiae,quantumvisde confessae sapientiae summa prudentia est. »

illo dubitaverint,ac, si velis, quidam eum exsistere Haec autem a non inconsiderate dicta
Caecilio
negaverint, Christianos tamen, etiamsi pauperes fuisse inde probatur, quod de eodera Socrate Ci-
et illitteratos, potuisse cero litteris similiter mandavit: « Socrates mihi vi-
de ipso disputare, ac certi
statuere aliquid, veramque deturjd quod constat inter omnes, primus a rebus
ferre sententiam.
Frustra ergo Caecilius eos sub orationis flnem C occultia et ab ipsa natura involutis, avocasse
hortatur, desinant « coeli plagas et mundi fata et philosophiam, et ad vitam communem adduxisse;
secreta rimari.Satis enim est pro pedibus aspicere, ut de virtutibus et viliis,omninoquede bonis rebus
maxime indoctis, impolitis et rudibus. »Quodqui- et malis quaereret ccelestia autem aut procul esse :

dem ex Democrito, cujus fonte Epicurus hortulos a nostra cogitatione censeret,vel si maxime cognita
suos vanis falsisque opinionibus rigavit, haustum essent, nihil tamen ad bene vivendum conferre. Hic
fuisse, docet his verbis Cicero : « Democritus non in omnibus feresermonibus,qui ab iis,qui illumau-
inscite nugatur, utphysicus, quo genere nihil ar- dierunt, perscripti varie,copiose sunt, itadisputat,
rogantius : Quod ante pedes, nemo spectat ; coeli ut nihil affirmet ipse, refellat alios : nihil se scire
scrutatur plagas. (Cic, lib. ii de Divinat. p. 282, dicat, nisi idipsum ; eoque praestare caeteris, quod
lin. 30).Nam hoc superbi hominis, litteris et otio illi, quae nesciant, scire se putent, ipse se nihil
intemperanter abutentis, argumentum ex hactenus unura sciat ob earaque rem se arbitrari
scire id ;

dictis prorsus eversum est. ab Appoline omnium sapientissimum esse dictum

ARTICULUS II.
quod haee esset unaomnis sapientia, non arbitrare
Expenduntur, argumenta quibus Caecilius probare sese scire, quod nesciat (Cic. lib. i Acad. quxst.
nititur [as Christianis et aliis non esse de Deo dis- pag. 5, lin. 41 et seqq). » Quis autem facile sibi
D
pataie. persuaderi non sinet haec et alia Ciceronis verba,
Christianos ab omni de Deo disputatione arcen- alibi a nobis, ubi de eodem Socrate agebamus, re-

dos alia Caecilius probat ratione, quae ipsi cum cae- lata, Caecilii dictis ita consentanea esse, ut hunc
teris hominibus plane communis est Eam etenim inde sua hausisse hand prorsusabsurde suspicandi
:

objicit esse naturae humanae infirmitatem, ut ne- locumnos hebere videamur (tora. II ^ppara^ lib.
mini quae supra nos coelo suspensa, iii, dissert. 2, cap. 17, art. 5, pag. 1133 et seqq.)?
aut infra in
terrae visceribus posita, scire aut
scrutari conce- Porro autem hujusceApoIIinisinSocratis laudem
datur. « Absit, inquit ille, ab exploratione divina oraculi rursus Cicero aliis in libris (Cicer. lib. de
humanamediocritas,cum nequequaesupranos ccelo Senect. pag. 417, lin. 12 ; et lib. de Amicit.psig. 419,
suspensa neque quae infra terram scire sit lin. 43, et pag. 129, lin. 22 ; Pausanias, lib. i,
datum,aut scrutari permissum. » Unicuique siqui- pag. 20, Plinius, lib. vii Natur Hist. cap. 31 ;
dem sufficit, si « secundum vetus sapientis oracu- SolinuSjCap. i, pag. -II ; Valerius Maximua. lib. iii,

Patrol. III. 14
 DE MINUCII OGTAVIO 428
427
cap. 4 ,
aliique quam plurea meminere. Laertius Deum cognoscat. Deinde vero sicut caetera
A. nisi
animantia prona, atque ad hoc nata ut solum pa-
vero illud sic a Pythia fusura testatur
bulumque conspiciant.ita homo vultum sublimem
"Avopwv liTTavTwv Swxpi-c-/); ffotpwtaxo,- et erectum habet,ut humi non repat,sed attollendo
Mortaliutn omniuni Socrales sapicndfsimus. ad coolum oculos, omnemque mundi ornatum con-
(Laert. l. n in Vit. Socr. § 37.) templando, ad Dei perveniat cognitionem. Quid
vero, quod fas illi non est, ingerentem sese oculis
Martyr autem Justinus (Justin. Cohortat ad
Graec.
sensibusque nostrisdivinam ignorare claritatem ?
pag.33) eamdera acGaecilius et Cicero hujus
ora-
Qua; enim infra, circa,supraque ipsura, quae ante
rationem protulit. Lucianus vero (de Saltat.
culi
pedes suos, et in cceli plagis sunt posita, si lustra-
de Sectis,
pag. 507; Dial. Amor. pag. 583 et Dial. ;
verit, 417 tum illico apertissime comperiet esse
pag. 304), postquam illius meationem semel atque aliquod praestantissimaeraentis Nuraen,a quo creata
iterum fecit, de ipsomet Socrate haec in verba lo- oranis natura movetur, alitur et gubernatur.Et hoc
"0; Uzy.pi'(ti -irpo; aTravxa?, oxj^ ^'"rtw.; [iri
quitur :
quidem ex primo Giceronis de Natura deorum libro
ihU 6'Xa)? elSevai xi, f^ touxo ^tivov,
Ttavxa, hlt)S'
eum decerpsisse jara vidiraus. Christiani igitur id
oux oJh. 416 « Omnium testimonio professus
6'xi
constantissirae asserentes, nullis se vanis aut for-
in universumni- P
est.se non tantura non omnia, sed raidolosis opinionibus implicabant.
hil nosse,aut hoc tantum se
scire.quod nesciret. »
Ab objecta vero Socratis auctoritate ille facilli-
Theodoretus porro (de Grsec. aftect.curat.serm.2,
me sese expedit, et eam paucissimis verbis elevat
pag. 488; ibid. serm. 4, pag. 5-1), qui Pythise hoc quibus
planeque conficit. Postquam enira multa,
oraculum attribuit, alicubi Xenophontis verba re-
Deura exsistere probaverat, certa esse ostendisset,
fert(lib. Memorab. pag. 7^0 el lib. iv. pag, 815),
continuo haec adjecit « Proinde Socrates
i ;
tura :

quibus narrat quomodo Socrates quoslibet homines scurra Atlicus viderit, nihil se scire confessus, te-
acoelestium divinarumque rerum investigatione stiraoniolicet fallacissimi daeraonisgloriosus.» Nec
rimari
dehortabatur asserebatque eos, qui illas
;
ibi quidcra illeplura,sed quse abunde sufficiunt ad
conabantur, aut fatuosesse, autin maximo stulti-
ea orania penitus destruenda, quae ex Socratis
tise periculo. Xenophontis
autem verba integra in enim libenter
auctoritate decerpta erant. Gaecilio
ejus libris, et adhucaCyrillo Alexandrino
(Gyrill.
largitur Socratem se nibil scire confessum quidem
citata re-
lib.v contra Julian. pag. 180) et Gellio esse, sed ibidem asserit illum fuisse «scurram At-
peries lib. iv Noct Att. cap. 4). Laertius nihilo-
ticum. » Quo autem auctore id dixerit, si quaeras,
minus (lib. n, § 37 et 45) ejusdem Xenophontis tibi respondebit Gicero eum ita a Zenone appella-
testimonio (lib. i Memorab. pag. 726) probat
So-
C tum. « Zeno quidem,inquit,non eos solura quitura
cratem de providentia Dei aliquando disputasse
:

erant, ApoUodorum, Syllum caeterosque figebat

etlaudatus ab eoXenophontis locus in ipsius
libris
maledictis, sed Socratem ipsura, parentcra philo-
revera invenitur. sophiae. Latino verbo utens, scurrara Atticura fuisse
Gitatum tandem a Geecilio ejusdem Socratis ada- dicebat (Gic. lib. i de Natur, deor. pag. 209, lin.
gium « Quod supra nos.nihil ad nos. »
a Lactan-
:
9). » Quapropter Lactantius hanc ipsara in rera,
tio (lib. iii de falsa Qapient. cap. 20, pag. 308),
eodem Zenone citato, his Socratem verbis exagi-
his profertur verbis : « hoc proverbium
Gelebre
tat: « Per canem et anserem dejerabat. horai-
Socrates habuit Quod supra nos, nihil ad nos. »
:
nem scurrara, ut ait Zeno Epicureus, ineptum,
Hieronymus vero sic illud contra Rufinum adhibet perditura, desperatum, si cavillari voluit religio-
« Totam mihi physicam opponis.ut frustra
ad ethi-
nera ; deraentem,si hoc serio fecit, ut, aniraal tur-
cam transiens Socrates dixeril:Qu« supra nos, pissimum pro deo habuerit (Lactaot. lib. de m
nihil ad nos (Hieronym. Apoicyet. advers. liufin. falsa Sapient. cap. 20, pag. 309). » Ita quidem ille
» Gaeterum G<Tciliusex
lib. n,longe post. medium.). certe probat Socratera jure merito a Zenone.quam-
his concludit imitandam csse Arcesilffi,
Garneadis
vis Epicureo,scurrara appellatura quando quidem ;

Simonidis et Academicorum in summis, ac potis- n si per canera et anserera jocose juravit, religionem
simum de diis, tutam dubilationem. Vides certe irrisit etcavillatus est. Si autera serio, deraens
quibusfundamenlis nitatur h«c Ca^cilii, sive eth- profecto fuit, qui turpissimum aniraal, non secus
nici hominis argumentalio. Jam vero quid ad
atque /Egyptii, pro deo habebat. Inde procul du-
eam respondeatOctavius, examiueiuus. bio Tiraon in Sillis hunc philosophura his depin-

ARTIGULUS III. xit versibus :

Ex o' oipa xwv aTrixXivE XiOo^oo;, £vvo|JioXeiT^T]C,

Exponuntur Octavii responsa, quibus .<;uperiora Cx- axpt^oXoYou; onrocf/jVai;,
't;XXr'viijv eiiaoiSoi;,
cilii argumenta diluil ei evcrtit.
Muxx/jP pr,xopojjLuxxo;, UTraxxtxo;, £tpcov£uxr5c*
Fatetur quidem Ootavius, ac Gaecilio conccditho- Fluxit ab his lcgumque lo(jUax lapidumque politor
minem nosse seipsum dcbere, atquc attento cir- Grxcorum vatcs, imposLuranjue matjisler,
Devisor, rhelorque subatticus, et simulator.
cumspicere animo, quid ipsc, el unde sit, utrum
in Yit. Socrat.%id.)
cx elemcntis vel atomis concretus, vel a Deo factus
(Lacrt. Lib. ii

sciri non potost, Ncc est quod aliquis objiciat, Socratem a GrsB-
et creatus. Sed hoc, inquit,ab illo
429 DISSERTATIO. 430
cis, ut testatur Gicero E'{pcova vocatum, id est, fe- A bus sectandacunctatioest^Quid Simonides cum
et
stivum, facetura, elegantem (Cic. lib. ii de Orat. de eo quidet qun^e'' arbitraretur deos, ab Hierone

pag. 167, el in Bruto, pag. 2i0 ; lib. ii Acad. quaest. tyranno quaereretur, primo deliberationi diem
pag. 14 ; lib. ii de Offtc. pag. 365) ;quippe qui sale petiit, postridie biduum prorogavit, mox alterum
Attico, seu verbis gravitate salsis, alios philoso- tantum admonitus adjunxit postremo cum causas ;

phos, qui sibi sapientiam ascivisse venditabant, tantae morae tyrannus inquireret, respondit ille

nunquam non insectabatur : cum vero Epicurei quod sibi quanto inquisitio lardior pergeret, tanto
gravius id ferrent, illum contumeliosissimo scurrae A Cicerone autem haec
veritas fieret obscurior. »
dicterio verberarunt. Quis enim negaverit homi- mutuatus esse videtur. Latinus enim orator eadem
nem, qui nihil, ne Deum quidem ipsum se scire sic narrat « Rogas rae quid aut qualis sit Deus ?
:

profltebatur, ab aliis ethnicis philosophis, atque Auctore utar Simc^ide, de quo cum quaesivisset
a Minucio et Lactantion « scurram », vel quod mi- hoc idem tyrannus Hiero, deliberandi causa sibi
tius est « scurram Atticum » recte vocitari? unum diem postulavit. Cum idem ex eo postridie
418 Porro autem Minucius acute omnino et quaereret, biduum petivit ; cum saepius duplicaret
facete Socratem illum corripil, qui de Apollinis numerum dierum.adrairansque Hiero qufflreret,cur
testimonio gloriabatur. Fallacissimi quippe daemo- •n ita faceret Quia quanto, inquit, 419 diutius con-
:

nis oraculum erat,quod sane, sicut etalia ab ethni- sidero, tanto mihi videtur obscurior (Cic. lib. de i

cis jactitata, ab impiis daemonibus fusum profec- Natur. deor. pag. 204, lin. 2 et seqq. ). » Ibi

tumque fuisse, quemadmodum infra videbimus, vero Simonides ab eodem Gicerone « poeta suavis»

demonstrat. Unde optime quidem Tertuliianus in appellatur, atque inde., ut ait Suidas, MsX-.xipTT)*;

hoc ipsum Apollinis oraculum, quo, inquit. « So- Melicertus, propter suavitatem vocatus.Quapropter

cratem ApoUo sapientissimum omnium cecinit, sic corrupte in manuscripto regio Minucii nostri codice
exclamat Apollinem inconsideratum Sapientiae
: !
legitur Simonidis Melchi, nec male in editis Melici

testiraonium reddidit ei viro, qui negabat deos restitutum. Illius autem Pausanias meminit, et

esse (Tertull. Apolog. cap. 46, pag.40). » yElianus patria Ceum fuisse testiflcatur. Nos autem
de illo jam disseruimus. (Pausan. lib. i Attic, pag.
Socratis itaque auctoritate sic eversa, citatum
2 ;
iElian. lib. iv Variar. Hist. cap. 15 lib. ix,
deinde a Csecilio Arcesilae, Carneadis, aliorumque ;

cap. ult. etlib. XII, cap. 25. Tom. i Apparat. lib.

Academicorum testimonium plane penitusque cor-
iii, dissert. 2, cap. ult. art. ult. pag. 1284.)
ruat necessc est. Nam hi, sicut et ipse Caecilius
fatelur, Socratis discipuli fuerunt, ejusdemque Quam nihili porro Minucius pendat non solum
opinionis assertores. « Hoc fonte, » Caecilii verba hunc Simonidem, vel Arcesilaum et Garneadem,
p
sunt, » defluxit Arcesilae, et multo post Carneadis sed etiam Pyrrhonera aliosque omnes Academicos
Academicorum plurimorum in summis quaestio- et gentiles philosophos, ex his ejus verbis collige
et ;

nibus tuta dubitatio quo genere philosophari et

:
« Arcesilas, et Carneades, et Pyrrho, » de quo
caute indocti possunt, et docli gloriose. » Hanc Laertius, Eusebius, et alii, nosque alibi, « et om-

autem Arcesilag. Carneadis, et aliorum Academico- nis Academicorum multitudo deliberet ;Simonides

rum opinionem clarissime explicat Cicero, lib. iii

etiam in perpetuum comperendinet : philosopho-
de Orat. pag. 193 ; lib. ii de Finib. pag. 58 ; lib.
rum contemnimus, quos corruptores et
supercilia

III de Offic. pag. 390 ; de Divinat, lib. ii, pag. 301 adulteros novimus, et tyrannos, et adversus sua
;

praecipue lib. Academ. Quaest. pag. et vitia facundos. Nos non habitu sapientiara, sed
i 10, lib.

IV, pag. 14, 15 et seqq.; et Diogenes Laertius, lib.

raente praeferimus non eloquimur magna, sed vi-
:

IV de Vit. et dogmat. pliilosoph., ubi utriusque Ar- vimus gloriaraurnon consecutos, quod illi summa
;

cesilae et Carneadis vitam scripsit. Augustinus, lib. intentione quaesiverunt, nec invenire potuerunt. »

XIX de Civitat. cap. 18, et lib. iii, cont. Academ. (Laert. lib. iv in Vita Pyrrh. ; Euseb. lib. xiv,Pr«-
pag. 284 ; Gellius, lib. xi Noct. Attic. cap. 5, ubi par. Evang. cap. 17 et 18, pag. 350.)

Academicos inter et Pyrrhonios quid discriminis Similiter Gyprianus, qui ex his verbis qu^dam
intersit, perspicue enucleat ; Vossius, Jonstonus, D in suum de Bono Patientias librum sic transtulit
et alii, qui de philosophis eorumque sectis plura « Philosophos nec humiles videmus esse, nec mi-
litterismandaverunt. Nos autemde vana Academi- tes, sed sibi multum placentes,sed hoc ipso quod
corum secta, ac nominatim de Arcesilao et Car- sibi placeant, Deo displicentes. Nos autem, qui . .

neade, tomo primo hujusce Apparatus lib. iii, philosophi non verbis, sed factis sumus, non ve-
disputavimus.
dissert. 2, cap. 17, art. 5, pag. 1134, stitu sapientiam,sed veritate praeferimus, qui vir-
Quis porro non intelligit quo jure Minucius, con- tutura conscientiam magis, quam jactantiam
futato rejectoque Socrate, horum oraniura opinio- novimus, qui non loquimur magna, sed vi^vi-
nes et testimonium flocci nihilque facit, ac penitus mus (Cypr. lib. de Bono Patient. post init., pag.
aspernatur ? 510 et seqq.). »
Non majoris illud quod apud eum est pretii, Caeterum Tertullianus.de quo nos suo loco (Dis-
ex Simonide pauio f usius urget Caecilius. « Quid? sert. in Tertull. cap. 4. art, 4 ), eadem de Thalete,
Simonidis Melici, inquit, nonne admiranda omni- quae Minucius de Simonide hunc retulitin modum
431 DE MINUCII OGTAYIO 432

« Quid Thales ille princeps physicorum sciscitanti A. ignis, aqua, terra potuerunt ! Unde vero orta; illae

Crocso de Divinitate certum renuntiavit, commea- quinque formae, ex quibus reliqua formantur, aple
tus deliberandi saepc frustratus ? » {TerluW. Apolog. cadentes ad animum efflciendum, pariendosque
cap. 4G, pag, 40, ) Recle ergo Minucius concludit sensus? Longum est iter ad omnia, quaetalia sunt
neque huraanam infirmitaten^., neque professam ut optata magis, quam inventa videantur. •>•>
(Cic-

philosophorum ignorationem prohibere unquam lib. II deNat. deor. pag. •198, lin. 22.) »

potuisse, quin Christiani de Deo ccelestibusque re- At haud dubio existimabat hoc Cicero-
Caecilius
bus disputarent. Nam ante Minucium nostrum nis cuniculo omnes expugnari philosophorum de
Tertullianus citato jam loco dixcrat ; « Deum qui- Deo opiniones. Si enim fortuito atomorum motu
libet opifex Christianus et invenit et ostendit, et et concursu cuncta composita sunt, atque ele-
exinde totum, quod in Deo quaerilur, re quoque menta sine ullo artiflce vel auctore in se ipsa
assignat licet Plalo affirmet factitatorem univer-
:
refluunt ac revolvuntur, nullus profecto Dcus
sitatisneque inveniri facilem, etinventum in om- exsistit, aut cerle dubium illud incertumque
nes enarrari difficilem. Denique ibiTertuUianus,
)>
est.
ut fusius ?uo loco ostendemus, ea probat quae de Sed rectc respondel Octavius eos qui mundum
philosophorum vitiis dixit Minucius. omnemque ejus ornatum frustis quibusdam seu
atomis, temere ac fortuito sibi cohaerentibus, con-
ARTIGULUS IV.
globatum esse censent, videri nec mentem, nec
240 Examinantur argumenia quibiis exsistere sensum, A1\ nec oculos habere. Prius vero Ci-
negat Csecilius, ct Odavius demonslrat. cero dixerat « Hic ergo non mirer esse quem-
: .

Cum sua in disputatione partes offi-

Cajcilius quam, qui sibi persuadeat corpora quaedam solida
ciumque Academicorum, uti diximus, sustineat, atque individua vi et gravitate ferri, mundumque
nihil mirum, si ab ipso orationis exordio asseve-
efflci ornatissimum et pulcherrimum ex eorum
ranter affirmet, nullo plane negotio probari posse
corporum concursione fortuita? Hoc qui existimat
fieri potuisse, non intelligo cur non idem putet.
« omnia in rebus humanis dubia, incer(a, suspen-
si innumcrabiles unius et viginti forraae litterarum
sa, magisque omnia verisimiHa, quam vera.
vel aureaj, vel qualeslibet aliquo conjiciantur.posse
Quamvis autem tam absurdae insulsa-.que proposi-
tionis falsitas a nobis post Octavium in superio-
ex his in terram excurssis annaJes Ennii, ut dein-
ceps legi possint, effici. Quod nescio an ne in uno
bus articulis abunde demonstrata sit, inde tamen
Caiciiius conficere conatur nemini hactenus certum quidem versu possit tamen valere fortuna. . .

exploratumque fuisse utrum Deus exsistat. « Sint „ Quod si mundum efficere potest concursus atomo-
principio, inquit, omnium semina, natura in se rum, cur porticum, cur templum, cur domum, aut
coeunte, densata, quis hic auctor Deus? Sint for- urbem non potest, quas sunt minus operosa, et
tuitis concursionibustotius mundi membra coalita niulto quidem faciliora?Certeita tcmere de mundo
effutiunt, ut mihi quidem nunquam hunc admira-
digesta, formata, quis Deus machinator ? Sidera
licel ignis accenderit, et coelum licet materia sua bilem ornatum, qui locus est proximus, su-
coeli

fundaverit pondere, spexisse videatur (Cic. lib. n de Natur. deor. pag,

suspenderit, licet terram et

mare licet influxerit liquor, unde haec reiigio, unde 228, lin. 6). » Neque semel id dixisse contentus,
formido, quae superstitio est? » At his certe verbis alio in libro brevius quidem. sed non minus per-

Cajcilius, rejectaab aliis philosophis Democriti et spicue repetit. « Esse, inquit, praestantem aliquam
Epicuri opinione, qua, ut Cicero aliique aiunt, ato- aeternamquc naturam, et eam suspiciendam admi-
morum motu etconcursione omnia formata esse randamque hominum generi, pulchritudo mundi,
arbitrabantur, verum Ghristianorum de Deo docu- ordoque rcrum coeleslium cogitconflteri (Idem,lib.
mentum labefactare molitur (Cic. lib. \de Fin .pag. de Divinat. pag. 301, lin. 22). »

41 et seqq. et lib. i Acad. Quxst. pag. 4 ; et lib. i Nec est quod nobis atheus nescio quis, aut
de Nat. deor. pag. 203, 204 et seqq. ; Laert. pertinax incredulus objiciat Ciceronem academi-
lib. IX et x, in Democ. et Epic. Vita ;
Thcoderet. D cam secLam secutum fuisse, qui omnia incerta
serm. 2, pag. 487, etserm. 4, pag. 528 ; Gassend. esse opinabatur, atque utrum verus Deus, aut
tom. I, pag. 256 et seqq. tom. Synt. philosoph.l^pi- alii gentilium dii existerent revera dubitabat.
cur. part. II, § i, cap. 16, ct nos, tom. I Apparat. Non eniin qua^rimus quid utrum
ille sentiret, nec
pag. 435 et 1136). Apud ipsum enim Giceroncm timore aliquo non auderet, quem cognoscebat
Velleius Epicurcus Platonis dc Deo sententiam rc- verum Dcum, palam conflleri. Sed expendimus
fcllcre eadcm argumentatione connisus est : quanti momcnLi sit illius argumenlum. Atqui ne-
« Quibus, inquicbat, oculis intueri poLuit vcster ino est sani capitis homo qui ncgare possit eo
Plato fabricam illam tanti oporis, quaj construi a invictissime dcmonstrari unicum cxsistere Deum,
Deo, atque ajdificari mundum facit?Qua3 molitio? rorum omnium creatorem ct rectorem. Quoquo
quaj ferramenta? qui vectcs ? quaj machina^ ? qui enim vero oculos, uti ait Octavius, sive sursum,
iniiiistri tanti iiiuneris fuerunt ? Quemadmodum sive deorsum, sivc ultro citroque vertat, tam
autcm obcdire ct parere voluntati architecti , facile, quain ccrto comperiet csse aliquod prae-
433 DISSEHTATIO. 434

stanlissimse mentis Numen,a quo omnia facta sunt A. inde asseveranter pronunliat neminem esse homi-
ac gubernantur. nem, qui possit ullam prorsus ignorati a se Dei
Uterque autem el Cicero et Octavius iliud haud habere excusationem. Nam « Invisibilia, inquit,

brcvi rerum creatarum enarratione manifestissimi- ipsius a creatura mundi per ea, quae facta sunl,

me comprobant. Et Octavius quidem ex coelo, intellecta conspiciuntur. Sempiterna quoque ejus

rapidoque ejus, ac solis et lunae rato statoque mo- virtus et divinitas ; ita ut sint inexcusabiles {Rom.
tu ex ejusdem lunae senio et labore, id est, va-
;
I, 20). Hinc TertuUianus « Et haec, ait, est
» :

riis illius erroribus sive incrementis et decremen- summa delicti noientium recognoscere, quae igno-
tis, uti ex Cicerone mox citando, alque Marone rare non possunt (Tertull.//po/og'.cap. 17, pag.lS).»
intelligere est (Virgil. lib. ii Georg., v. 478) ;
Cyprianus vero iisdem pene verbis « Atque est :

item lucis ac tenebrarum continuata vicissitudine, summa delicti, nolle agnoscere, quem ignorare
siderum ordine ac dispositione stabili frugum ; non possis (Cypr. lib. de Idol. Vanit. p. 14). »
et quatuor anni tempestatum varietate mari suis ;
Quod quidem ante utrumque a Clemente Alexan-
orarum littorumque finibus circumscripto ; reci- drino assertum vidimus (tom. I Appar. dissert. 2.
procatis Oceani aestibus : perenni fluminum fluvio- cap. 6, art. 1, pag. 948).
rumque cursu, rectis montibus, coliibus flexis;
B ARTICULUS V.
porrectisque campis naturali animantium tutela
Expenditur aliud Minucii argumentum, quo Deum
; ;

ac praecipue hominis pulchritudine, illiusque iritimohominum sensu, ac ipsa eorum conscientia

membris, quorum nullum nisi necessitatis aut de- cognilum, revera existere demonstrat.
coris causa formatum, atque ipsa hominum om-
Ethnicos Minucius noster a creaturis, mirando-
nium figura qua etsi sibi videantur similes, certis
;
que prorsus totius mundi ornatu, ad seipsos, in-
tamen lineamentis singuli dissimiles inveniuntur ;
timumque eorum sensum.ac propriam uniuscujus-
422 ac tandem ex indita unicuique aut ratione que conscientiam 423 revocat. Dei quippe revera
nascendi, aut generandi cupidine. illorum ani-
exsistentis idea et cognitio, inquit,
Cicero autem hanc inductionem longe fusius pro- mis adeo insita ingenitaque est, ut non modo
sequitur, atque plurimam totius secundi De 7ia- philosophi ac docti, sed plebeii etiam et indocti,
tura deorum libri partem, in eam explicandam natura duce, eum exsistere palam aperteque va-
enucleandamque (Cicer. lib. ii de Pfatur. deor. riis in occasionibus confiteantur.«Quid,inquit Minu-
pag. 228 et seqq.). Longius profecto esset, et ciu3,quod omnium de isto habeo consensum? Audio
paruni utile ea omnja, quae ab illo, more suo ele- cum
vulgus, in coelum manus tenduut, nihil aliud,
gantissime dicta, a Minucio nostro delibata Deus magnus
p quam Deum
et dicunt : et, esl ; et, Deus
sunt, hic transcribere , vel eo maxime, quod a ^
verus est ; et, Si Deus dederit. Vulgi iste naturalis
quolibet apud eum facile videri possint. Satis sermo est, aut Christiani confitenti^ oratio ? »
itaque nobis erit si observemus ibi nos a Gicero- Praeterea ibi ille continenter adjecit elhnicos.
ne, quantumvis Academicorum sectatore, admo- falso Jovis deorumque suorum nomine, verum
neri hoc argumentum non modo a quibusdam ipsummet Deum reipsa appellare. « Qui Jovem,
tractari philosophis, ac nominatim a Gleanthe, inquit, principem volunt, falluntur in nomine, sed
sed omnes etiam philosophos debuisse eo plane de divina potestate consentiunt. » Eadem plane
penitusque convinci. <f Nam philosopgi, inquit, Cyprianus, ut antea vidimus, scriptis tradidit. Sed
debuerunt, si forte primus aspectus mundi
eos utrique praeiverat Tertullianus, qui in eosdem
conturbaverat, postea cum
vidissent motus ejus ethnicos simili plane modo argumentatur:«Vulti3,
finitos et aequabiles, omniaque ratis ordinibus mo- inquit, ex animae ipsius testimonio coraprobe-
derata immutabilique constantia, intelligere inesse mus » unum videlicet duntaxat rerum Deum exsi-
aliquem non solum habitatorem in hac coclesti ac stere ? « Quae licet carcere corporis ))ressa, iicet
divina domo, sed etiam rectorem ac moderato- institutionibus pravis circumscripta, licet libidi-
rem, et tanquam architectum tanli operis tanti- nibus ac concupiscentiis evigorata, licet falsis
que muneris (lib. ii de Nat. deor. pag. 227 ibid. ; D deis exancillata, cum tamen resipicit, ut ex
p. 216). i Alia his plane similia eodem in libro crapula, somno, ut ex aliqua valetudine,
ut ex
jam dixerat. Sed adire adhuc poteris Philonem Ju- Deum nominat, hoc solo, quia proprie verus hic
deeum,auctorem libri de Monarchia, et Quaestiunum unus Deus bonus et magnus. « Ita codices manu-
Graecarnm, Athenagoram, Theophilum Antioche- scripti antiquiores et melioris notae, quemadmo-
num, Irenaeum, Lactantium Athanasium et alios. dum suo loco videbimus. quod Deus dede- « Et,
Quid vero, quod non hi tantummodo ethnici, rit, omnium vox est. Judicem quoque contestatur

Judaei, ac Christiani scriptores, sed recentiores illum Deus videt

: et, Deo me commendo ;
et ;

etiam scholastici, ac praesertim D. Thomas, qui Deus mihi reddet. testimonium animae natura-
ad demonstrandam, uti hi loquuntur, Dei exsisten- liter Christianae Denique pronuntians haec, non
!

tiam, hoc argumento, eoque aliis tanto gravioris ad Capitolium, sed ad ccelum respicit. Novit enim
momenti, uLuntur, quanto ab omnibus lacilius sedem Dei vivi. Ab illo enim et inde descendit
percipi intelligique potest. Quamobrem Apostolus (TertuU. Apolog. cap. 17. p. 18). »
435 DE MINUCII OCTAVIO 436
Sed haec adhuc fusius alio in libro prosequi-
ille A jactatur,hunc invocat. Si quis aliqua vi afflictatur,
tur. Qu3e quidena omnia describere oum longius hunc protinus implorat. Si quis ad extremam
foret, nonnuUa, atque ea in primis, quae ad secun- mendicandi necessitatem deductus, victum pre-
dura Minucii nostri locum faciunt, proferemus. cibus exposcit, Deum solum obteslatur, et per
« Te palam, inquit, et tota libertate, qua non licet ejus divinum atque unicum numen (Lactant. lib. ii
nobis, domi ac foris audimus ita pronuntiare : Institut. cap. 2, pag. 138). >•

Quod Deus dederit et, Si Deus voluerit, Ea voce

: Porro illaDei cognitio itamenti hominum intirais-
et aliquera esse significas, et omnem illi confiteris que sensibui ingenerata, ut a nemine sine magno
potestatem, ad cujus spectas voluntatem simul et : piaculo ignorari possit. Nam « ignorare, ait auctor
caeterosnegas deos esse, dum suis vocabulis nun- noster, nec fas est, neclicet ingerentem seseoculis
cupas, Saturnum, Jovem, Martem, et Minervam. et sensibus nostris coelestem claritatem. » Quam-
Solum Deum confirmas, quem tantum Deum no- obrem ille postea fidenter asseverat, quoslibet
minas ut cum illos interdum deos appelias, de
; Deura ignorantes non secus alque impios, debitis
alieno, et quasi pro mutuo usa videaris. De natu- multandos esse poenis ac suppliciis. Loquentem
ra quoque Dei, quam praedicamus, nec te latet. illum si audire velis, ecce ipsamet ejus verba :

Deus bonus, Deus benefacit, tua vox est (iib. « Eos merito, qui Deum nesciunt, ut impios, ut in-
de Testirnon. animx cap. 2, pag. 81). » In libro justos, nisi profanus nemo deliberat cum paren- ;

quoque ad Scapulam : « Populus, inquil,acclaman3 tem omnium et omnium Dominum non minoris
Deo deorum, qui solus potens est, in Jovis nomi- sceleris sit if?norare, quam lasdere. » Sed jam au-
ne, Deo nostro testimonium reddidit (Idem, lih. nobis Paulum apostolum, TertuIIia-
disti citatos a
ad Scapul. cap. 4, pag. 87). » num, Cyprianum eadem de illis pronuntiantes,qui
At illud, inquit, est « testimonium animaa na- nec ex rebus creatis, nec ex illa ingenita mentibus
turaliter Christianae, » in hoc videlicet, quod suis Dei cognitione, illum agnoscunt, aut volunt
insitam a natura habeat veri Christianorum Dei agnoscere.
cognitionem, Non enim minas perspicue, sicutsuo At huic de homini innata Dei cognitione opinioni
loco videbimus, 494 alibi affirmat fieri, non nasci quantum gentiles etiam philosophi faveant, ex illo-
Christianos. Quamobrem Minucius noster dixit : rum Oratore latino accipe : « Quae est, inquit,
» Vulgaris iste naturalis sermo est, aut Christianl gens aut quod genus hominum, quod non habeat
confitentis » Deum sciiicet exsistere « oratio. » Ubi sine doctrina anticipationem quamdam deorum;
vero hocprimum ac praecipuum verse religionie quam appellat TrpoXrj^"'*' Epicurus, id est, ante-
documentum variig comprobavit philosophorum ceptam animo rei 4!15 quamdam iuformationem,
gentilium testimoniis, ex iis concludit « aut nunc C sine qua nec intelligi.nec quasri, nec disputari pos-
Christianos esse philosophos, aut philosophos sit ?....Cum enim non instituto aliquo, aut more,

jam tunc fuisse Christianos, » in hoc, quod ve- aut lege sit opinio constituta, maneatque ad unum
rum Deum,vnon vero alia Ghristianae religionis pla- omnium firma consensio, intelligi necesse est esse
cita agnoverint. Sed de hoc adhuc in nostra de deos quoniam insitas eorum, V9l potius innatas ;

Tertulliani Apolegetica dissertatione. cognitiones habemus. De quo autem omnium na-

Caeterum codem plane, quo ille et Minucius
noster, modo argumentatur Arnobius. « Da, inquit,
verura judiciura, et haec omnia circumspiciens,
quee videmus, magis an sint dii caeteri, dubita-
bit, quam in Deo cunctabitur, quem esse omnes
naturaliter scimus, sive cum exclamamus Deus
tura consentit, ad verum esse necesse est. Esse
igitur deos confitendum est. > (Cic, lib. i deNatur.
deor., pag. 202, lin. 5 et seqq.) Quid autem illa
hommis ethnici confessione et argumentatione ve-
rius, nisi deos suos pro vero et unico Deo dixisse?
At vide, quaeso, an hunc errorem emendaverit,
:

sive cum illum testem constituimus improborum, ubi Eunii testimonio ostendit hunc verum Deum,
et quasi nos cernal faciem sublevamus in coelura sicuti Minucius et Tertullianus aiunt, Jovis nomine
(Arnob. lib.ii advers. Gent. init pag. 43). » ab omnibus invocari: « Quod ni ita esset, » inquit,
Denique Lactantius similiterin ethnicos dispu- j) « qui potuissct assensu omniura dicere Emnius :

tat. « Nam cum jurant, inquit, et cum optant, et Aspice hoc

cum agunt, non Jovem, aut deos multos,
gratias Sublime candens, quem inrocaDt omDes
Jovem.
sed Deumnominant, adeo ipsa veritos, cogente
natura, ctiam abinvitispectoribuserumpit Ilum vero et Jovem et dominatorem rerum, et

At vero si qua nccessitas gravis orania nutu regentem, et ut idem Eunius,

presserit, tunc
Deum recordantur. Si belli tremor infremuerit, si
Patrem divumque homioumque.
alimcnta frugibus longa siccitas denegaverit, si et praesontem, ac pracpotentem Deum.Quod qui du-
saeva tcmpestas, grando ingruorit, ad Deum con-
si bitat, haud sane intelligo, cur non idem, sol sit,an
fugiunt, a Deo petitur auxilium Deus, ut subve- ; nullus sit, dubitare possit. » (Lib. ii de Nat. deor.,
niat, oratur. Si quia in mari, vento saevicnte, pag. 214, lin. 12 et seqq.)
437 DISSERTATIO. 438

CAPUT VI.
De Deo uno.
ARTICULUS PRIMUS, A et quajdam verba quamvis ex duobus ejus libris

Examinaiur argumentwn quo Ociavius ethnicorum excerpta, hunc exhibet in modum : « Principio
poetarum Homeri ci Viryilii, philosophorum Tha- coelum et terras, et caetera mundi membra, spiritus
letis, Anaximenis. Diogenis Apollonfatis, Anaxa- hominum
intus alit, et infusa mens agitat ; inde
gorae, Pythagorae et Xenophanis auctorite unum
diintaxai Deum esse ostendit.
pecudumque genus:et quidquid aliud animalium. »
Idem alio loeo mentem istam etspiritum nominat.
Quemadmodum Minucius validissimis rationum
Haec enim ejus sunt « Deum namque ire per :

momentis ac communi omnium populorum con-

omnes terrasque tractusque maris, coelumque
sensu demonstrat Deum revera existere, ita eliam
profundum unde homines et pecudes, unde
:

illum plane unicum esse, ipsorummet ethnicorum

imber etignes. » Non igitur inutilis omnino qui-
cum poetarum tum philosophorum testimonio busdam operae pretium erit integros versus illos
luculenter ostendit. A poetis autem sic orditur
ubi reperiantur. Priores
describere, et indicare
« Audio, >> inquit, 'anum pa-
poetas quoque
autem in sexto vEneidos libri sic leguntur
trem divum atque hominum pradicantes, et talem
esse mortalium mentem, qualem parens omnium Principio coelum, terras, camposqueliquentes,
Lucentemque globum lunae, Titaniaque astra,
dixerit. » Spiritus iulus alit ; totamque infusa per artus
Utrum vero unius poet® Graeci vel Latini, an B magno se corpore miscet
Mens agitat molem, et
Indehominumpecudumque genus,vitaequevolantum,
plurium sint haec verba, a nobis fortasse aliquis Et quae niarmoreo fert monstra sub aequore pontus.
requiret. At in fine superioris articuli vidimus (VirgiL, jEneid., \. vi, v. 719 et seqq.)
Jovem, quem ornnes invocant, ab Ennio poeta
Posteriores vero in Georgicorum libro quarto sic
vocari « '^atrem divumque hominumquc. » Cicero
habentur :

autem ibi Balbum Stoicum inducit haec ipsa verba

Deum namque ire per omnes
citantem, quibus prffistantissimae mentis Numen Terrasque tractusque maris ccelumque profundum,
existere confirmet. Testatum praeterea Augustinus Hino pecudes, armenta, viros, genus omne ferarum,
Quemque sibi tenues nascentem arce^sere vitas.
facit eumdem Ciceronem (August.,Iib. v, de Civit..
(Idem, I. IV Georgic, v. 220 et seqq.)
cap. 8, p. 121), ubi probat a Sloilcis Jovem « quem
In hos autem, ac potissimumpriores versus legen-
summum Deum » putabant, appellari, hos
dae sunt Servii observationes. Plures alios ac prae-
Homeri versus, sicque
citasse in latinam vertisse
cipue Graecos poetas, de quibus, superiore tomo
linguam :

egimus, Minucius citare poterat (tom. I Apparat.,

Tale 8unt hominum mentes quali pater ipse
242 Jupiter auctiferas lustravit lumine terras. sed quia Homerum.uti apparet,omnium
pag. 784) :

Graecorum poetarum. iMaronem vero Latinorum

Hi autem versus apud ipsummet Homerum sic p
coryphaeum ac principem fuisse nemo non fatetur,
Graece exhibentur :

idcirco horum testimonia ad praecipuum illud

ToTo? yxp vooc £(T-ctv ETCi^Oovtwv dvOpwiTiov,

OIov et:' ^fiao avr^ao TTaxTjp avopwv xe Oewv t£.

Christianae religionis 427 dogma probandum satis

(Hom., Odyss. superque esse existimavit.

xviii, v. 135.)
Ad celebriores itaque philosophos transit, pro-
Quos Latinus interpres sic reddidit
batque eos in eamdem, etsi non iisdem verbis, re
Talis enim mens est terrestrium hominum tamen vera conspirasse sententiam. A. Thalete
Qualem quoiidie ducitpattr hominumque deorumque.
autem dicendi sic facit initium « Thales Milesius, ;

Scimus quidem a Lactantio traditum, nihil ab qui prius omnium de coelestibus disputavit, rerum
Homero dari potuisse quod pertineal ad veritatem ; initium aquam, » ut alibi vidimus, « dixit, Deum
quippe qui humana potius quam divina conscri- autem eam mentem quae ex aqua cuncla formave-
pserit (Lactant.. lib. i Instit. divin., cap. 5, pag. rit » (tom. I Apparat., pag- 434 et 776). Et haec
21). Verum praeterquam quod Cicero haec carmina quidem decepta videntur ex Cicerone, ubi de
tanquam probata Sloicis cilavit, ea sane Minucii eadem ac Minucius noster, quaestione disputat.
nostri proposito sic congruunt, ut ad illa colli- Philosophorum enim, sicuti ille, opiniones ibi
neasse plane videatur. Si quis tamen, aut Ennium, i) recenset, atque ab eodem quoque Thalete sic inci-
aut alios poetas ab illo citari nobis recte pro-
ibi pit « Thales Milesius, quiprimusde talibusrebus
:

baverit, illi statim subscribemus. quaesivit, aquam dixit esse initium rerum. Deum
Alter poeta a Minucio, queraadmodum postea a autem eam mentem quse ex aqua cuncta fingeret
Lactantio (Lactant., lib. i Instit. divin. cap. 5, (Cic., lib. i. de Nat. deor., p- 199, lin. 20). «Eadem
pag. 22), nomine suo sic appellatur : <( Quid Man- porro, Lactantius ac totidem pene ac Minucius ver-
tuanus Maro ? Eonne apertius, proximius et ve- bis postea tradidit (Lactant., lib. i Institut, divin.
rius, » id est propius, ad veram de Deo sententiam cap. 5, pag. 24).
accedit, eamqueapertiuset verius declarat? » Illius Sed Minucius haec continenter subjunxit, quae
tamen versus auctor noster nec integrosi nec quo incuria amanuensium librariorum ita depravata
in libro habeantur, sed eorum duntaxat sensum. unt, ut sine aliquo novo codiee manuscripto vix a
439 DE MINUGII OCTAVIO 440
quoquam vera eorum lectio inveniri queat. In A nes Milesius aerem ejusmodi principium esse
editis etenim nostris sic exhibentur « Et (ms. : docuit ex eoenim omnia nasci, in
; eumque vicis-
reg. eo, Rigaltms eho) altior et sublimior aquae et sim cuncta dissolvi. Nam animus, noster,
>}^'jx^,
spiritus ratio, quam ut ab homine potuerit (ms. exempli causa, aer est, nosque fovet ac tuetur,
reg. poterit, male) inveniri, a Deo tradita (ms. cunctumque adeo mundum spiritus aerque, rvsuijia
reg. traditum). » Nonne horum verborum initio xal aT|p, compiectitur est autem spiritus eadem- :

pro voce eo, legendum sed, velejuscemodialiquid ? que aeris significatio, Xi-^zxa.i 61 auvwvuijLax; ar.p
Utut sit, sensus Minucii esse videtur altiorem et xai Tiveuji.a » (Euseb.. lib, xiv Prsepar. Evang.,
sublimiorem esse aquae et spiritus, tanquam re- cap. 14, pag. 74). In primo autem PJutarchi de
rum omnium causae, ut aiunt, materialis et effi- Philosoplwrvm Placidis libro haec leguntur (Plu-
cientis rationem, quam ut ab homine potuerit in- tdiTch., Vih. i de Placit. Philos., cap. 3. pag. 876.
veniri, nisi a Deo ipso edoceatur.Quamobrem Tha- Anaximenes ab eo redarguitur,
tom. II). Sed ibi
les hoc invenire non potuit, quod a solo Deo quod rerum. duntaxat materiam, non vero effi-
traditum est. Verumtamen id ille poterat discere cientem causam assignaverit. Prius vero Eusebius
ab aegyptiis quibuscum, ut alibis diximus.congre- ex alio Plutarchi libro Slromatum non aliud ab
sus fuerat. ^Egyptii autem a Moyse, et hic a Deo p Anaximene assertum fuisse narrat, nisi aerem.
iliud acceperat (tom. II Apparat., pag. •JISS et quem infinitura pntabat, rerumomnium esse prin-
seqq). cipium. Sed haec ita explicat Laertius, tanquara
« Anaximenes deinceps. » pergit Minucius, et Anaximenes duo inde priraa rerura principia con-
post, Apolloniates Diogenes aera infinitum et stituerit (Laeri, lib. ii, § 3, et lib. ix, 57). At hi

immensum. » Verum Gicero utriusque opinionem fortasse aut non totam illius, neque Diogenis
separatim explicat. Et primum quidem de Anaxi- Apolioniatis sententiara exposuere, aut infiniti no-
mene haec illius Anaximenes aera
sunt verba :
minespiritus iraraensus intelligendus est.De utrius-
Deum statuit, eumquegigni,esseque immensum et que porro opinione videsis alios, a nobis alibi
infinitum, et semper in motu. » (Cic.,lib. i, de laudatos auctores, et Augustinum Epist. cxviii,ad
Nat. deor.. pag. 199, lin. 25.) Minucius vero haec Dioscorum, pag. 338 (tom.I Apparat.. lib.ii, dissert
verba, « eumque gigni, » de industria omisil 2, § 29, pag. 435, et lib, iii, dissert. 3, cap.i,art. i,

nam ille prioribus verbis eo magis a vera nostra pag. 776).

de Deo sententia aberrabat, quo propius subse- Pergit Minucius. « Anaxagorae descriptio et
quentibus. « infinitumet immensum,» ad eam acce- motus infinitae mentis Deus dicitur. » Similiter
dere videtur. Cicero : « Inde, » inquit,.< Anaxagoras,qui accepit

DeDiogene vero Appolloniate itaTullius postea

C ab Anaximene disciplinam, primus omniura rerura
:

« Quid aer, quo Diogenes Apolloniates utitur Deo,

descriptionem et motum mentis inflnitae vi ac ra-
tione designari et confici voluit » (Cic, lib. de
quem sensum habere potest, aut quam formam i

Dei? » (IdemCic, ibid., pag. 200, lin. 10.) Quis Nat deor., p. 199, lin, 22.) Alibi vero paulo ali-

vero qualisve fuerit ille aer, quo Diogenes Apollo- ter: « Anaxagoras materiam infinitam, sed eas par-
niates Deo utebatur, tacet quidem Latinus ille ora-
ticulas similes inter se, et minutas, cas primum
tor, sed ab
Augustino his verbis declaratur » confusas, postea in ordinera reductas a mente

« Diogenes, Anaximenis alter auditor, aerem qui-

divina. » (lib. iv .^cad. qnosst., pag. 33, lin. 12.)

dem dixit rerum esse raateriam.de qua omnia fie- Sed ilius opinionem Laerlius longe enodatius
rent, sed eum essecompotem428 divinae rationis,
certiusque ex illius libris, et Timonis auctoritate
sic exposuit : IlpwTo; x^ 'jXt) vouv eu4aTr,a£v,
sine qua nihil ex eo fieri posset. » (Aug., Iib. viii
ap^a[j.evo(; outco tou <j\i^ypi\i\t.oL'zo(;, 8 ioriv fjSsto?
de Civit., cap. 2.) Vides sane quam
merito jure
xal fjieYaXocpovax; -fjpiJLrjVEUjJiEvov TtavTa ^pr^[jLaTa
Minucius dixorit eamdem esse utriusque Anaxime-
nis et Diogenis de Deo opinionem, eamque a Chri- ^v 6[j.ou, JxoL vou? 439 eXOwv auxa 8i£X(5ajJLr;a£, uap'

tiana non prorsus xai vou<; EirexXrjOTi. xai cprjai TZtpi auTOu Ti[jitov,
abhorrere. Quaravis enim ab
aliis ideo dissentiat, quod aerem rerum materiam D ^^ "^®^^ StAAoti; outw
dixerit, in hoc tamen cum Christianis consentit, Ka£ TTOU 'Ava^ay^prjV ccaa' e(jL[jLevai, aXxtfjiov Jipw,
quod pro certo habuisse videatur aerem, divinae Nouv, 6'ti 81 vooc auTijj, b; c^aafvr]!; euaYefpa?
rationis compotem, rerum omnium efficientem esse nivTa auvsacpr^xtoaev 6(jlou xeTapaYfxeva irp^aOev.
causam.
« Primus hic materiae mentem adjecit, in principio
Non desunt enim scriplores qui suspicantur hos
Operis sui, suavi et magnifica oratione sic scri-
philosophos aeris infiniti iramcnsique nomine intel-
Omnia erant, deinde acccssit
bens : siraul
lexisse non hunc quidem quem spiramus aerem.
mens, eaque composuit quamobrem et mens sive ;

scd divinum quemdam spiritum, quemadmodum

animus, 6 vou?, dicitur. Timon hoc ipsum de
Virgilium canentcm audivimus, quo tota mundi
Anaxagora in Sillis decantavit
machina fovelur et animatur. Huic autem suspi-
Niinc ubi Anaxa^oras, mens est, fortissinius heros
cioni favcre videntur hajc Plutarchi apud Eusc-
Qul mentem subito. uam mens non defuit illi,
bium de Anaximenis opinione verba « Anaxime- i Composuisse pulat fuerant quae incondita quondam.
44i DISSERTATIO. 442

De illo quoque plura Lucretius.atque etiam Augu- A. Plutarchi verba exhibet, quibus longe
aliter Xeno-

stinu3, et nos quoque locis jam citatis. (Lucret., phanis Deo opinionem repraesentat. Videsis
de
lib. I, ante fin.).
Epiphanium atque Theodoretum ( tom. I Apparat.,
Dehinc Minucius « Pythagorae Dcus estanimus,
:
pag. H 13 ; Euseb., lib. xiii Prsnpar. Evang. cap. 13,

per universara rerum naturam commeans ct inten- pag. 679. etlib. i, cap. 8, pag. 25 ; Epiphan ,, Ex-
tus, ex quo etiam animalium omnium vita capia- posit, fid., pag. 1087; Theodor., serm. 2 de Grsec.
tur. » Ex Cicerone haec adhuc auctor noster deli- Ajfect. curat.f pag. 486).
bavit: « Pythagoras, » ait ille, « censuit animum
ARTICULUS II.
esse per naturam rerum intentum et commeantem,
De aliis gentilibus philosophis
Antisthene, Speusippo
ex quo animi nostri carperentur, » (Cic, lib. i, de
Democrito, Stratone, Epicuro, Aristotele, Hera-
Nat. deor., p. 199. lin. 37.) Utrumque haud dubie clide Pontico, Theophrasto, Cleanthe, Zenone,
secutus est Lactantius.Atque eo etiamrecidit,quod Chrysippo, Diogene Babylonio, Xenophonte, Aris-
de asserta eb illo Pythagorea unitate et dualitate tone et Platone.

Laertius Pluturchusque memorant.uti liquetexhis Ad alios gentiles philosophos gradum, si placet,

quse de eodem philosopho superiori Apparatus cum Minucio nostro faciamus. Quidnam aulem de
nostri tomo locisjam citatis observavimus(Lactant.,
B Deo Antislhenes ac Speusippus censuerint, ille sic
lib. I Instit. diDm.jCap. 5, pag. 24, et lib. de Ira enarrat « Anthistenem, populares deos multos,
:

Dei, cap.l ,
pag. 796 ; Laert., lib. vi in Vit. Pxj-
sed naturalem unum praecipuun Speusippum vero :

thag,; Plutar., lib. i, de Pl. Philosopk., pag. 876, naturalem animalem, quo omnia reguntur, Deum
tom. 1 Apparat., pag. 783). nesse. » At haec procul dubio ex Cicerone mutua-
Post haec autem Minucius : « Xenophanem, »
tus est, quide utroque totidempene verbis dixerat:
inquit, » notum est omne infinitum cum mente « Antisthenes in eo libro qui Physicus inscribitur,
Deum autem haec sunt verba
tradere. » Ciceronis populares deos muItos,naturaIem unum esse dicit. ..
ipsissima « Tum Xenophanes, mente adjuncta,
:
Nec multo Speusippus (in manuscripto
secus
omne praeterea quod esset infinitum, Deum voluit regio Seuxippus, sed male) Platonem avunculura
esse. » (Cic, lib. cle Natur. dtor., pag. <99,
i
subsequens, vim quamdam dicit, qua omnia regan-
lin. 4.) At Laertius paulo aliter, sed non alio pror- tur, eamque animalem. » (Cic, lib. de Natur,deor.,
sus sensu narrat eum existimavisse : « Dei sub- pag. 200, lin 22.) De illa Antisthenis opinione Lac-
stantiam globosam esse, nihilque cum hominibus tantius postea litteris eadem mandavit. (Lactant,,
habere commune. Totum cernere,totumque audire, 24
lib. I Instit. Divin., cap. 5, pag. ; et V\h. de Ira
non tamen respirare. Simulque esse omnia, men- ri Dei, cap, 11, pag.796). De hoc autem philosopho
tem, prudentiam, ffiternitatem. » Laert.. lib. ix, ac de Speusippo alibi egimus (tom. I Apparat.,
§ 15.) Ibi autem hac voce acpaipoeiS-^ globosam pag. 1113, 1122 et 1134). Laertius vero in hujus
seu rotundam substantiam, nihil aliud nisi infini- Vitaasseriteumintra Platonis avunculisuidogmata
tam significat. Ea autem idcirco usus est, quia perstitisse. Verum de illis ab eo labefactatis Nume-
figura rotunda neque inilium habet neque finem. nius apud. Eusebium expostulat. Denique Laertius
Quapropter rursus Cicero alio in libro eamdem animadvertit ab ipso scriptum fuisse Definitionum
Xenophanis sententiam his retulit verbis « Xeno- :
librum, quem nonnulli eum esse opinantur qui
phanes dixit unum mu-
esse omnia, neque id psse inter nota Platonis opera in lucem prodiit. Illius
tabile, et id esse Deum, neque natum unquam, et autem libri initio haec Dei definitio Jegitur e^o?
sempiternum,et conglobatafigura.» (Lib. iv Academ. ^ioov dOivaTov, auTapxe? Kpo^ euoai[Jtovtav, otiata
Qusest., pag. 33.) Ante Minucii porro aetatem Cle-
diOtO(;, Toij dYaOoiJ tpja£tj)i; a\-'.a' Deus est animal
mens Alexandrinus aperte docuit hancXenophanis immortale seipso contentum, essentia sempiterna,
sententiam consentaneam esseChristianaedoctriQse, naturae boni causa » (Laert., lib. iv, g 1, 5 Euseb., ;

hisque Isaiae verbis « Cui assimilavistis me, dicit

cap. 5, pag. 727 apud
:
lib. IV Praepar. Evang.,
Dominus? » Quod J30 quidem huncille probat Platon., tom. III, pag. 4H),
in modum ;
Eu -^ow xai SEvo^pavr-i; 6 KoXomo)- ^ Rursum vero ex Cicerone ea Minucius delibave-
vto; SiSdtffxwv, 6x1 tli; y.i\ dacofjLaxo; 6 Oeo!;, |-t-
rat, 431 quae de Democrito, post modum adjecit:
tpepsf
« Quid Democritus, quamvis atomorum primus in-

ET? Qzoi £V T£ 6£oT<jt xat dvOpioTtotdt jjtEytaxoi; ventor, nonne plerumque naturam, quae imagines
Eu Tt 8£(jta<; GvrjToTatv 6[xotto<;, ou8e voTjpa. fundat, et intelligentiam, Deum loquitur ? » Etenim
Cicero similiter de illo « Quid Democritus inquit,
« Recte ergoXenophanes Colophonius docens unum :

Deum qui tum imagines earumque circuitus in deorum

esse et incorporeum, subjungit : »
numero refert, tum illam naturam quae imagines
Maximus in genere est divum atque hominum
Deu8 nnus. fundat acmittat, tum scientiam intelligentiamque
Qui nec corpore, nec mente est mortalibus ullis nostram? » (Cicer., lib. cit. pag. 20O,lin. 5,) Quo-
Assimilis.
circa Augustinus haec ad Dioscorum de illa Demo-
Hunc locum quem alibi breviter attigimus, inte- criti opinione scribit : « Quanto melius ne audis-
grum descripsit Eusebius ;
qui tamen alio in loco sem quidem nomen Democriti, quam cum dolore
443 DE MINUCII OCTAVIO 444
cogitarem nescio quem
temporibus magnum suis A. ^Tr£ff9ai -z^t xata tux^jv. « Et quidera Peripatetico-
putatum, qui deos esse arbitraretur imagines quae rum reliquorum summus Strato, neque cum Ari-
de solidis corporibus fluerent, solidaeque ipsae non stotele sentit multis de rebus, et de motu, mente,
essent, easque hac atque hacmotu proprio circum- anima, ortu, contraria Platoni defendit. Denique,
eundo, atque illabendo inanimos hominum, facere mundum ipsum animal esse negat,aitque naturam
ut vis divina cogitetur, cum profecto illud corpus sequi fortunae impetus, casu initium motus naturcB
unde imago flueret, quanto solidius est, tanto prae- prcTebente, et deinde sic a natura raotus physicos
stantius quoque esse judicetur. Ideoque fluctuavit, absolvi. » (Plutarch., lib. advers. Colot Epicum,
sicut isti dicunt,nutavitque sententia; utaliquando pag. 1H5.) Quam porro Strato naturam appellavit,
naturam quamdam,dequa fluerant imagines,Deum jam in Cicerone explicatum vidimus. Sed de hac
tamen cogitari non posset, nisi
esse dicerent, qui illius opinione nobis aliquid adhuc dicendum erit,
per eas iraagines quas fundit etemittit, id est,quce ubi quomodo a Lactantio refellatur, palam omni-
de illa natura, quam nescio quam corpoream et bus facere conabimur.
senipiternam, ac per hoc etiam divinam putat,
Minucium nostrum interim sequamur. « Etiam
quasi corporis similitudine, continua velut emana-
Epicurus ille, » inquit., « qui deos aut otiosos
tione ferrentur, et venirent, atque intrarent in
^ fmgit, aut nullos, naturam tamen superimponit.
animos noetros ; ut Deum vel deos cogitare posse- Sed hanc Epicuri de Deo opinionem fuse enucleat
mus. (Augustin.,epist., 118, pag. 340.)Sedquan-
1)
apud Ciceronem Velleius Epicurens. Postquam
tumvis fluctuaverit vacillaveritque Democritus, ex enimvero multis probavit Dei vitam eam esse, qua
his certe quae ipse Augustinus ac Cicero de illius nihil beatius, nihil omnino bonis omnibus affluen-
opinione scriptis tradiderunt, quisnon videatMi-
tius excogitari potest, hanc sententiae suae reddit
nucium jure haud immerito dixisse quodam saltem rationem : « Nihil enim agit, nullis occupationibus
modo agnitam ab illo fuisse naturam divinam, ac est implicatus, nulla opera molitur,sua sapientia
Deum revera esse unum? Atqui id ad ejusdem Mi- et virtute gaudet habet exploratum fore se sem-
:

nucii sufficiebatpropositum.
per cum in maximis,tuminaeternis voiuptatibus.»
Stratonis dehinc opinionem his paucissimis ver- Postea ille ibidem decIaratEpicurum falso docuisse
bis exponit « Straton quoque et ipse naturam. »
:
natura effectum esse mundum nihil opus fuisse :

Sed quo pauciora, eo minus clara sunt hasc verba, fabrica, eamque rem ei esse facillimam. » (Gic.

Eorum itaqueenodationem saepius laudatus anobis lib. ide Natur. deor., pag. 203, lin. 8.)Namomnia,
Cicero tibi suppeditabit « Nec audiendus est, » :
ut jam diximus, fortuito atomorum consursu facta
inquit, « ejus, Theophrasti, auditor Strato, is qui fuisse garriebat.Denique ibidem Velleii seu Epicu-
physicus appellatur, qui omnem vim divinam in reorum nomine TuUius dixit « Et pie sancteque :

natura sitam esse censet, quae causas gignendi, colimus natur^im excellentem atque praestantem. »
augendi,minuendive habeat, sed careat omni sensu At Minucius noster quae Epicurus falsa esse doce-
et figura.» (Cic.jlib. cit., pag. 200, lin. 45.) Visne bat, ab his distinguit, quibus praestantiorem cae-
plura ? Audi rursus eumdem Oratorem de illo teris omnibus naturam,atque idcirco divinam,volen3

loquentem « Negas sine Deo posse quidquam.

: nolens, confessus est. Adi, si lubet. Laertium, et
Ecce tibi e transversoLampsacenus Strato, qui det Menagii ac Gassendi inillum notas, etaliumhujus
istiDeo immunitatem magni quidem muneris. Sed librum (Laert., lib. x, § 123 Menag. et Gassend. ;

cum sacerdotes deorumvocationem habeant,quanto notas ad hujus lib. vi de vita et morib.Epicur.,

est aequius habere istos deosPNegat operadeorum cap. 1,2, 3.)
se uti ad fabricandum mundum. Quaecumque sint Deinceps vero Minucius plurima transcripsit Gi-
docet omnia esse effecta natura, nec ut ille qui ceronis verba, quibus Aristotelis de Deo refert opi-
asperis et laevibus, et hamatis uncinatisque corpo- nionem. Ecce siquidem quomodo ille loquitur :

ribus concreta haec esse dicat, interjecto inani : « Aristoteles variat, et assignat tamen unam pote-
somnia censet hajc esse Democrati non docentis, statem. Nam interim mentem, mundum interim
sed optantis. Ipse antem singulas mundi partes D Deum dicit, interim mundo Deum prajficit. » Sic

perscquens, quidquid aut sit, aut fiat, naturalibus autem Tullius « Aristoteles in tertio de Philoso-
:

fieri aut factum essedocetponderibus et motibus. phia libro multa turbat, a magistro Platone uno
Sic 43% ille Dcum opere magno liberat, et me dissentiens. Modo enim menti tribuit omnera divi-
timore. »(Lib. iv, Academ. Quxst., pag. 35, lin.46.) nitatem, modo mundum ipsum Deum dicit esse,
Alium tibi citari si desideras, in prassto est Plu- modo quemdam alium praeficit mundo.» (Cic. lib.
tarchus qui hoc de Stratonis opinione scriptum citat., pag. 200, lin 26 et seqq.) Et ha?c quidem
reliquit : Kal jjitjv twv aXXwv TrEptTraxrjTCxuiv 6 decerpsit Minucius, scd reliquit 433 sequentia.
xopu(pat(5TaTO(; XTpdtTwv ouTe 'AptatOT^ei xaTob « Eique eas partes mundi
tribuit, ut replicatione
iroXXa <7\>ix'fipfzai, y.olI nXatcovt Tofc<; lvavT(a<; 1'(t- quadam motum regat atque tueatur tum cccli ar- :

j^TjV.e o6^(xi; irepJ xtvKjfTeu);, itept vou, xat itept i};u- dorcm Dcum dicit csse... Cum autem sine corpore
X^St ''«i Ttepi •^z^iiazoi^' auTov, TeXeutwv, tov idem vult esse Deum, omni illum sensu privat et
x6j[jiov ou ^wov eTva( ^Tjai, t6 Sl xati ^uortv prudentia. » Pauciora nihilominua, quam uterque,
445 DISSERTATIO. 44&
de illa Aristotelia sententia retulit hunc in modum A. nominatur, certissimum Deura judicat. >> Cic. lib.

Lactantius : « Aristoteles quamvis secum ipse dis- cit., pag. 101, lin. 18. )
Quod quidem ille fusius
sideat.ac repugnantia sibi dicat et senlial, is sum- adhucenucleat, quemadmodum a nobisalibi anno-
mam tamen unam mentem mundo prseesse testa- tatum est (tom. I Apparat., pag. 782).
tur. » (Lactant . lib. ii Institut divin., cap. 35, Secundum dehinc locumMinucius Zenoni Clean-
p. 25 ; et lib. de Ira Dei, cap. 11, pag. 796.) Et this magistro assignat, illiusque de Deo opinionem
brevius adhuc alio in libro : « Eadem fere, inquit, sic exponit: Zenon, ejusdem magister, naturalem
«

atque Antislhenes, » de quo nos paulo ante dixi- legem atque divinam, et aetherainterim, interdum-
mus « Aristoteles cum suis Peripateticis.» Videsis que rationem vult omnium esse principium. Idera
Plutarchum, Lescalopierum, ac si vclis quae alibi interpretando, Junonem aera, Jovem coelum, Nep-
observavimus (Plutarch. lib. i de Placit Philosoph., tunum mare, ignem esse Vulcanum et caeteros
cap. 7, pag. 881 ; Lescalop. in cit. Gicer. § 33, similiter vulgi deos elementa esse monstrando,
pag. 54, et de Arist. Theologia, pag. 184 et seqq., publicum graviter arguit et revincit errorem. »
tom. I Apparat., pag. 781). Nonne auterahaec adhuc delibata sunt exhoc Cice-
Praeterea « Heraclides Ponticus, ait Minucius, ronis loco? o Zenon naturalem legem divinam esse
Deo divinam mentera, quamvis varie ascribit, „ censet, eamque vim obtinere recta imperantem
alias mundo, alias divinae raenti tribuens princi- prohibenteraque contraria Alio loco aethera
patum. » At haec quidem, etalia insuper de illo tra- Deum dicit esse Aliis autem libris rationem
dit Cicero « Ex eadem, » inquit, « Platonis schola
:
quamdam per omnem pertinentem naturam, ut di-
Ponticus Heraclides puerilibus fabulis refersit vinam esse affectam putat. Idem astris hoc idem
libros et tamen modo mundum raentera divi-
; tribuit, tumannis, mensibus, annorumque muta-
nam esse putat errantibus etiam stellis tribuit tionibus. Cura vera Hesiodi Theogoniam interpre-
:

divinitatera, sensuque Deum privat, ejus formam tatur, tollit oranino usitatas perceptasque cogni-
mutabilem essevult, eodemque libro rursusterram tiones deorum. Nequeenim Jovem, neque Junonem,
et coelum refert iu deos. » (Cic. lib. de Natur. neque Vestam, nequequemquam quiita appelletur
deor., pag 200, lin. 39 et seq.,). Minucius itaque, in deorum habet numero, sed rebus inaniraatis
sicut vides, de Heraclidis opinione ea tantura re- atque mutis, per quamdara significationem haeo
fert, quae ad rem suam faciebant. Illius vitam tribuit nomina. » Cic. lib. cit, pag. 200, lin. 47 et
scripsit nosque de illo tomo superiori
Laertius, seqq.)Laertius verotestatum nobis faciteam fuisse
loco paulo ante citato disseruimus (Laert., sub Zenonis opinionem : "Eva te zhoLi esov, xai vovi'',

finem lib. v. tom. I Apparat., pag.779). xal £i[Aap(jiivr,v, xac Aia, itoXXaTi; te iTipatc 6vo-

Quatuor subinde alios philosophos simul Minu- " (laafaic TrpodovofxaJ^edOai, « Unum esse Deum, et

cius ita conjungit : Theophrastus et Zenon. et mentera,et fatum, et Jovein, multisque aliis appel-
Chrysippus, et Cleanthes sunt et ipsi multiforraes, lari nominibus. » (Laert. lib. vii, tn Vita Zenon.,
sed ad unitatem providentiae omnes revolvuntur. » § 135 et 147.)Quae quidem nomina ille postea re-
Tum continuo trium posteriorum opiniones singil- censuit. Hinc TertuIIianus : « Apud vestrosquoque
latim recenset, sed nihil de primo amplius dixit. sapientes Xoyov, id est, sermonera atque rationem,
Utrum autem id ab ipsomet Minucio, vet librarii constat artiflcem videri universitatis. Hunc enim
oscitantia omissum fuerit, quis asserere audeat ? Zeno determinat factitatorem, qui cunctaindispo-
Theophrasti porro opinionem si scire aveas, eara sitione formaverit, eumdem et fatum vocari, et
tibi patefacient haec Ciceronis verba : « Nec vero Deum, et animum Jovis, et jnecessitatem oranium
Theophrasti inconstantia ferenda est ; modo enira rerura. » (Tertull. Apotog. cap. 21.) Tertullianum
menti divinum tribuit principatura, modo coelo, sequitur Lactantius (Lactant. lib, vi Institut.. cap.
tum autera signis, sideribusque coelestibus. » (Gic. 7, pag. 373. Sed quaedam ex iis jam antigimus in
ibid., pag. 200, lin. 42.) Vide, si lubet, quae de illo Buperiore Apparatus nostritomo (Tom. I Apparat.
alibi animadvertiraus (tom L Apparat., pag. 781). pag. 780). Qua autera ratione idera Zeno et Stoici

His observatis, jam quid de tribus aliis Minucius D deos vulgielementaesseputaverint, insequenti dis-
statuat, exaraineraus .ACleanthe autera sicincipit sertationeostendemus (dissert.in Arnob.c.l7. art.5).

'< Cleanthes mentem,modo animura, modo aethera, Tertius a Minucio appellatur Chrysippus qui
plerumque rationem, Deum asserit. » Ita ille ab eadem fere, » inquit, « vim divinam, rationalem
uitirao exorsus est, quamvis eum, sicuti Cicero, naturam et fatalem necessitatem Deura credit,
cujus vestigiis more suo institit, Zenonis discipu- Zenonemque interpretatione physiologiae in Hesiodi,
lum fuisse fateatur. De illius autem sententia hasc Homeri, Orpheique carrainibus imitatur. » Atque
scriptis ipse Cicero mandavit : « Cleanthes qui Ze- haec longe fusius Cicero prosequitur (Cic, lib, cit.
nonem audivit, tum ipsum mundum Deum dicit pag. 201, lin. 27). Ex prirao etenim ejusdem Chry-
esse, tum totius naturae 434 raenti atque animo sippi de natura deorum libro, haec litteris consi-
hoc nomen tribuit, tum ultiraura et altissimum, gnata memorat : « Ait vim divinam in ratione esse
atque undique circumfusum, extremura omnia et positam, et universae naturae 435 animo atque
cingentem atque complexum ardorem, qui «ether. mente ; ipsumque mundum Deum dicit esse, et
447 DE MINUCII OCTAVIO 448
ejus animi fusionem universam : tum ejus ipsius A Xenoph., lib. Memorab., pag. 802;
iv 436 Lac-
principatum, qui in mente et ratione versetur, tant., lib. de Ira Dei, cap 11, pag 795 ; Theodor.,
communemque rerum naturam, universa atque tom. IV, Serm. de Fide, pag. 477).
omniacontinentem tum fatalem umbram, et ne- ;
Pauca Minucii de Aristonis opinioneverba pluri-
cessitatemrerum futurarum. » Quibus quidem alia, bus his Cicero ac clarioribus exposuit « Neque :

quae ibidem legere poteris, cum adjecisset, baec ex formam Dei intelligi posse censet, neque in diis
secundo illius de Natura itidem deorum libro retu- sensum essedicit,dubitatqueomninoDeus animans
lit «:In secundo autem vult Orphei, Mussi, necne sit (tom. I Apparat., pag. 782 Cic, lib. i, ;

Hesiodi, Homerique fabellas accommodare ad ea de Nat. deor., pag. 201, lin. » Observandum
8).
quae ipse primo libro de diisimmortalibus dixerat,
obiter in regio cod. ms. Minucii non legi sicut in
ut etiam vcterrimi poetee, qui haec ne suspicati editis « Aristo Ghius, » sed« Aristo Stoicus.» Qua-
quidem sint, Stoici fuisse videantur. » De his au- propterrogabisfortasse,anibi«Stoicus»potius,quam
tem aliisque Stoicis videsis Laertium, qui eorum Ghius » legendum ? Sed quolibet modolegas, parum
vitas publicavit, Plutarchum, Lipsium, ac quae a interest. Aristo siquidem etpatria Chius,etphilos o
nobis tomo superiore observata sunt. (Laert., lib.
phiae secta Stoicus fuit. Id autem satis patet ex iis
VII de Vitis et dogmat. clar. philosoph., Plutarch., animadvertimus (tom. I Apparat.,
g qu3B de illo alibi
lib. I de Placit Philosoph., cap. 7 et8 ac lib. de U45 seq.)
;
3 dissert. lib. ii, cap. 18, art, 2, pag. fet
Stoicor. repugnant. Lipsi., lib Physiolog. Stoic. agmen merito
; i
Horum denique philosophorum
dissertat. 3 et seqq., tom. Apparat., pag.
I 1780.) claudit Plato, caeterorum omnium facile princeps.
Prosequitur Minucius noster, et ait « Babylonio : Illius autem de Deo sententiam sic Minucius enar-
etiam Diogeni disciplina est exponendi et disse- rat : « Platoni in Timeo Deus est ipso suo nomine
rendi partum, et ortum Minervae, et hoc
Jovis mundi parens, artiflex animas, ccelestium terre-
genus csetera, rerum vocabula esse, non deorum. » striumque fabricator,quemet inveniredifficile pras
Praeiveral Gicero his verbis » Diogenes Babylo- : nimia et incredibili potestate, et cum inveneris, in
nius, »quemalibi magnumet gravera Stoicum vo- publicum dicere impossibile praefatur. » Quocirca
cat, «in eo libro, qui inscribitur deMinerva, par- palam ille declarat haac Plalonis sententiam aliis
tum Jovis ortumque virginis ad philosophiam omnibus esse apertiorem, totamque fere cceleslem,
traducens, disjungit a fabula (Cic. lib. i de Na- « nisi ille persuasionis civilis nonnunquam admi-
tur Deor., pag. 220. lin. 41, et lib. iii, de Offic, stione sordesceret, » hoc est, nisi Socratis praece-
pag. 394). » Alios ejus libros de Divinatione, ptoris sui cicutam necemqueveritus,falsis vanisque
Nobilitate, et Legibus ab eodem Cicerone, Athenaeo, imperiti vulgi opinionibus ignave serviliterque in-
et Plutarcho citatos reperies, Laertio aatem si terdum 'adulari coactus .fuisset. Unde Justinus
credas, « Stoicus, » fuit « ex Seleucia appellatus- Martyr : 'EvxauOa 6 DXaxcov xovx; xtjv t:o u6£oxY)xa
que est Babylonius ob urbium vicinitatem : » si d<T7ra^O|Ji£Vou<; SsSiw;, xa Ivavxia lauxii) xov xax'
Gellio fidem habeas.ille Plautipoetae, Carneadisque a'jx6v SrjfJiioupYov t\aa.yz{. )vEYovxa. « Plato multo-
Academici vixit tempore : si Luciano, usque ad rum deorum cultum amplexos veritus, contraria
secundum supranonaginta annos vitamsuam pro- inter se opificem Deum suum inducit loquentem, »
duxit (Gic, lib. i de Divinat., Pag. 255 ; Athen., (Justin., Cohort. ad Grsec, pag. 2l ; Plato in Ti-
lib. IV Deinopsoph., pag, 168, et lib. xii, pag- 526 ; maeo, pag. 41, tom. III) cum aliis utique diis, quos
Plutarch., lib. de Exil., pag. 605 ; Laert., lib. vi, ab eo fuisse ibidem dixerat.
sub finem Vitse Diog., § 81 ; Gellius, lib. xvu Noct. Cicero autem ubi illius opinionem enarrat, pri-
Atti., cap. 21 ; Lucian., de Macrob., pag. 916). mum exprobrat inconstantiam. « Jam de Platonis
Quid plura ? Duos alios Minucius profert in me- inconstantia, » ait, « longum est dicere, qui in

dium qui Dei majestatem ab hominibus intelligi Timxo patrem hujus mundi nominari negat posse,,
posse pernegarunt. Alter enim, ut illius verbis uta- in Legum autem libris quid sit omnino Deus, in-
mur,« Socraticus.Xenophon formam Dei veri negat quiri oportere non censet. » (Gic, lib. i, de Natur.
videri posse, et ideo quaeri non oportere. » Alter ^ deor., pag. 200, lin 11.) Eumdem Platonis librum
vero, « Aristo Chius comprehendi omnino non ac sententiam citavit Lactantius (Lactant., lib. i

posse. » De priore enodatius Cicero
Socrate dicta retulit, Socratem
facit in iis, qucE a
disputantem, formam Deiquaeri non oportere.eum-
demque et solem, et animum Deum dicerc, et
modo unum, tum autem
: « Xenophon Inslit.,cap. 8, pag. 41, et lib, de/ra Hei, cap. 11,
pag. 795). Sed pluruibi Gicero, et postea Eusebius
de ipso Platone ejusque inconstantia memorant,
quibus respondere Lescalopierius conatus est
plures dcos. » In quarto (Euscb., lib. xiii Prsepar. Evang. cap. i'i Lesca- ;

aulem Xenophontis Mernorabilium libro, id quod de top., Exposit. in lib. i Cic de Nat. deor., § 30,
eo narrat Cicero, revera invenitur. Primara vero pag. 50). Ea autem Minucius ad institutum suum
hujus propositionis partem in usus suos sumpsit non conducentia praetermisit.
Minucius noster, et post illum Lactantius, alquc Porro autem citata a Minucio et aliis Plalonis
etiam Thoodorotus. Nos autem dc ca alibi cgimug verba in ejus Timaio sic rcvera leguntur « Atque :

(Cic. lib. I de Natur., deor., pag. 200, lin. 18 ;

illum quidem parenlem hujusunivcrsitatis invenire
449 DISSERTATIO. 450
difflcile, et cum inveneris, indicare in vulgus im- A Minucius vero nosterid quatuorprobatexemplis,
possibile, s'? ravTa'. a^jvaxov XsYe'-v; » (Plato,
tom. quorum ultimum a Cicerone ibidem proponitur.
III, pag. 28.) Eadem transcripsit Athenagoras, ubi Sed ea auctor noster quo brevius, eo obscurius
sicut 437 Minucius noster, piane ostendit ethni- retulit. Nam nenomine quidem suo ilIo5,quibusde
cos philosophos unum agnovisse summum Deum agitur, unquam appeilat. Non abs re itaque erit
(Athenasf., Legat. pro Chrislian., pag. 6 et seqq. ). haec paulo enodatius explicare.
Rursus vero illa phiiosophi verba citarunt Gicero 438 A Persis itaque initium hisce duxit verbis
;

in Fragmentis, et Tertullianus nosque alibi ea re- « Omitto Persas, de equorum hinnitu augurantes
tulimus (Cic, Fragm., pag. 26 ; Tertull., Apolog., principatum. » Verum quis hsec intelliget, nisi Da-
cap. 46, pag. 40; tom. I Apparat., pag. 781 et 948, rii Persarum regis historiam noverit aut revocarit
pag. 155). in memoriam ?Occisissiquidem Magis.oppressaque
Tum deinde Minucius haec subnectit : « Eadem sordida, ut ait Valerius Maximus, eorum domina-
fere et ista, quae nostra sunt. Nam et Deum novi- tione, Dariusex pacto et conventu rex solus crea-
muH, et parentem omnium diximus. » Similiter tus est,postquam ejus equus sub ipsum solis or-
Athenagoras E! to(vuv oux Erctv a9eo; IIAa-cov,
: tura dolo ^baris hinnitura edidisset (Valer. Max.,
eva Tov 8r)fjiio'jpYO'' '^<»J'' 6'Xwv voiuv aYovvirjtov Siov, lib. VII, cap. 2 Exter., § 2). Videsis Hemdotum,
cjSI •fiji.ET; a9iot, 6cp' o5 X6y(^ SsSrjfji-.oupY^^ixai, xai Justinum historicum, Valerium Maximum, et alios
Tu) Ttap' a'jTOu 7rvG'j[jiaTi auvl^iTai Ta TcavTa, tou- (Herodot. lib. iii, § 82, 85 et seq. ; Juslin., sub fin.
Tov EtSoTe; xal xpaTouvTS? 6£ov. « Quod si non im- lib. i; Valer. Max. toc. cit. ).

pia est hffic Platonis de uno universitatis ingenito Nec magis clara sunt haec subsequentia Minucii
Deo sententia, ne nos quidem fuerimus impii, qui verba: « Et Thebanorum par mortuum, fabulam
illum agnoscimus et observamus Deum, cujus ut transeo : » vel obscurius ac corrupte in codice re-
verbo fabricata sunt, sic spiritu continentur haec gio « per mortuam fabulara. » Paucis his verbisMi-
universa. » nucius decantatam a Statio Polynici et Eteoclis
Ex omnibus philosophorum opinionibus ita
his fratrura, atque OEdipi Thebanorura regis filiorum
explicatis hanc Minuciusconclusionem elicit :«Ex- fabulara perstringit(Statius, lib. xi et xii Thebaid.).
posui opiniones omniumferme phiIosophorum,qui- Haec autem sic narratur. Cum OEdipus in exsiliura
bus illustrior gloria est, Deura unum multis licet sponte proficisceretur, eisdem illis filiis suis regno
designasse nominibus.ut quivis arbitreturautnunc suo ea lege cessit, ut alternis imperarent. Natu
Ghristianos esse phiiosophos, autphilosophosfuisse porro major Eteocles postquam anno primoregnas-
jam tunc Ghristianos, » eo videlicet sensu, quem set, Polynici subsequenti anno imperandi locum
superius explicavimus. At perpende, quseso, utrum' denegavit. Repulsam ille passus, se contulit ad
ab hac conclusione longe recesserit Augustinus, Adrastum Argivorum regem, et Argiam illius fi-
qui de ii^sdem philosophishasc pronuntiat : « Itaque liara sibi despondit. Tum coacto exercitu, Theba-
si hanc vitam illi viri nobiscum rursum agere po- nis ille cura Tydaeo, altero Adrasti genero, intulit
tuissent, viderent profecto cujus auctoritate faci- bellum. In eo autum ambo fratres Eteocles et Poly-
lius consuleroturhominibus, et paucismutalis ver- nices, singrulari certamine inito, rautuis vulneribus
bis atque sententiis, Christiani flerent, sicut pleri- occiderunt. Denique eorum cadaveribus rogo im-
que recentiorum nostrorumquetemporumPlatonici positis,flamma duas in partessese inodii implaca-
fecerunt. >> (Aug., Wh.de vera Relig., cap, 4, tom. bilis sigaum divisisse fertur. Audi, si lubet, Ovi-
VII, pag. 750. ) Unum porro his adjicere liceat dium illud his versibus canentem :

plerosque illos philosophos eamdemob causara ci- Consilio, commmne sacrum cum fiat in ara
tari a TertuIIiano, Lactantio et aliis,
atque ex eo- Fratribus, alterna qui periere manu.
Ipsa sibi discors, tanquam mandetur ab illis,
rum opinionibus idem plane confici ac concludi.
Scinditur in partes atra favilla duas.
Sed de illis postea agemus. (Ovid., 1. V Trist., eleg. 5, v. 33 et seqq.)

ARTICULUS III. Exstant hanc in rem Grseci Branoris versus,

Expenditur aliud Octavii de Deo uno argumentum, ^ quos Ausonius Latinos fecit (Auson., Epigr. 129).
ex terrenorum regnorum et rerum naturalium Atque ut Pausaniam, Diodorum Siculum, Senecam
exemplis desumptum.
aliosque omittaraus, Lucanus ad id allusit his ver-
Ex terrenis imperiis, ubi nullus regni socium sibus:
Minucius petit argumentum,quo
pati potest, aliud
Ostendens confei;tas flamma Latinas
non modo unum duntaxat Deum esse, sed illius Scinditur in partes, geminoque cacumine surgit
unius tantum imperio omnia gubernari confirraat Thebanos imitata rogos.
ac convincit. « Quando enim, » inquit ille, « un- Deinde vero Minucius « Ob pastorura, » inquit,
:

quam regni societas aut cum fide ccepit aut sine « et casae regnum, de geminis memoria notissiraa
cruore permansit ? » Antea Ennius apud Cicero- est. » Recte quidem, sed longe clarius, si Romuli
nem :
et Remi nomen addidisset. Nemo enim nescit Re-

Nuila sancta societas, nec fides regni est. mura, proterea quod fratris ludibrio novos transi-
(Gic, L I de Offic, p. 354, lin. 9.) livisset Romae muros, ab irato fratre Romulo, aut
45i DE MmUCII OCTAVIO 452
illius saltem ju3su interfectum (Livius, lib. i; Flo- A catur. In Rebeccae utero Esau et Jacob bella ges-
rus.lib. I, et alii). serunt... In navi unus gubernator in domo unus ;

Eorum quoque, quosaucior noster ultimum pro- dominus. In quamvis grandi exercitu unius signum
fert in exemplum, nomina reticuit. « Generi et so- exspectatur. » (Lactant., lib. i Institut. divin., cap.

ceri, » ait ille, « bellatoto orbedifTusa sunt.et tara 3 et seq., lib. de Ira Dei, cap. -11, pag. 793 ;

magnii imperii duosfortuna noncepit. »At Cypria- Hieronym., epist, 95, acl Rustic. monach., pag.
nus, qui haec tria posteriora exempla, sicut et alia 775. )

plura ex Minucio, uti diximus, compilavit, utrum- Ex iisautem sic conlra Caecilium gentilem Octa-
que suo appellat nomine. « Pompeius, » inquit,«et vius Minucii nomine argumentatur « Tu in ccclo :

Caesar affines 439 fuerunt, nec tamennecessitudi- sumraam potestatem dividicredis.et scindi veri il-
nis fojdusin eemula potestate tenuerunt.»(Cyprian. totam potestatem ?
lius ac divini imperii » Cypria-
lib. de Idolor. Vcmitat. pag. -14.) Quomodo autem nus paucioribus verbis « Multo magis, : » inquit,

affines, atque unus socer, generquealius fuerit,hi3 ;<mundi unus est rector (Cypr. ibid. ). » Et hoc
Suetonii de Caesare verbis disces : « Ad retinen- quidem argumentumAthanasiushunc urget in mo-
dam Pompeii necessitudinem ac voluntatem, Oc- dura, quo illius vim et pondus omnes adhuc faci-
taviam sororissuae neptem, quse C. Marcello nupta P lius sentire percipereque possunt. « Ipse, » inquit,
erat, conditione ei detulit, sibique filiam ejus in « dispositionis ordo, omniumque partium coucors
matrimonium petiit. » (Sueton,, in Vita Cxsar., conspiratio, non multos, sed ununi mundi ducem
§ 27), Fausto Syilae destinalam. Prius vero dixerat: et moderatorem esse manifeste ostendit. Nam si

« Sub idem tempus Galpurniam L. Pisonis filiam, plures mundo praeessent, ordo ille servari non pos-
successuri sibi in consulatu, duxit uxorem, suam- set ; sed omnia confusione et perturbatione plena
que Juliam Cn. Pompeio collocavit, repudiato essent,dum unusquisque omnia ad suum arbitrium
priore sponso Servilio Caspione (§ 21). » Vide prse- traheret, et adversus alium pugnaret. Namque ut
terea, si lubet, Plutarchum in Vila Pompeii, et alios multos deos nullos deos esse, xrjv noX-jQto-zr^zot.
Romanae historiae scriptores (Plutarch., tom. I, aOsoTTixx sTvai, ducebamus, sic multos rectores
pag. 644). nullos rectores esse dicendum est. Gum enim alter
Neque porro homines tantum, siouti Minucius alterius imperium everteret, nullus certe esset, qui
pergit, pati potuerunt regnum duos inter, etiam 440 imperaret et dominaretur, nemo qui regcret
arctioribus naturae vinculis conjunctos, dividi, sed et gubermarel. » (Athanas, Orat. contr. Genl., § 38,
nec ipsa quoque natura. « Vide, » inquit, «caetera: pag. 37.)
Rex unus apibus, dux unus in gtegibus, in armen- Quis autem non videat idem penitus a Minucio
tis rector unus. » Quae quidem Gyprianus totidem C nostro hac probari ratione? « Cum palam sit pa-

verbis retulit (Cypr., lib. de Idol. Vanit, pag. 14). rentem omnium Deum nec principium habere nec
Uterque vero inde concludit, neque summam in terminum, qui nativitatem oranibus pragstet, sibi
coelo dividi potestatem, atque idcirco unum dun- perpeluitatera, qui ante mundura fuerit, sibi ipse

taxat esse Deum.Pluraexhis alia hujuscemodipost pro mundo, qui quaecunque sunt verbo
universa
Lactantium, de quo nos suo loco, Hieronymus pro- jubet, ratione dispensat, virtute consuraraat. »Ea-
fert exempla, quibus probandum susceperat unum dem porro et antea a Tertulliano et postea a Cy-
in monasterio debereesserectorum. «Etiammuta. priano dicta esse vidiraus. Gernisne quanti roboris
ait, « animalia, et ferarum greges duces sequuntur sit istud argumentum, quo doctissimi illi viri evi-

suos. In apibus principes sunt. Grues unam se- denter demonstrant nullos plane, si plures sint,
quuntur ordine litterato. Imperator unus, judex posse esse deos, atque idcirco ut unus tanlum-
unus provinciae. Roma ut condita est, duos fratres modo, nec plures sint dii, esse prorsus necessa-
simul habere reges non potuit, et parricidio dedi- riura?

CAPUT V.
De Dei nomine, natura et attributis.

ARTIGULUS PRIMUS. rant? Judaorum sola et misera gentilitas unum et

Quis et quid sit Dens, quodve ejus nomen, ac quo- ipsi Deura coluerunt. » Ad ha3C autera Caecilii alio-
modo ab homine cognoscatur, tametsi corporeis rumque Gentiliuminterrogata Minucius constanter
ocutisvideri non possit. respondet coruradera oranino Judaeorum Deura
Quaravis Octavius tara cerfis, quam evidentibus, esse atque Cliristianorura, quos Gwcilius ipse jara

argumentis probaveritDeum exsistere, eumqueesse tura per totum terrarum orbera dispersos, ac Ter-

unicum, Caecilius tamen solitagentiliura pervicacia tullianus, uti observaviraus, loca orania implevisse

adhuc nutans, eorura, si tamen potuisset unquam, dcclaraverat,

vira et robur infirraarehacpcrcunctatione conafur; Interroganti autem quis ille Deus sit, respon-
« Unde, » inquil, « vel quis ille, aut ubi Deus uni- dct Oclavius : «Nec nomen Dco quieras Dcus no- :

cus, solitarius, dcstitutus, quem non gcns libcra, mcn est. Illic vocabulis opus est, cum per singulos
non regna, non saltem Roraana superstitio nove- propriis appellationum insignibus multitudo diri-
453 DISSERTATIO. 454

menda est,Deo qui solus est; De? vocabulum totum A Neque his officit, quod Celso objicienti Deum
est quem si patrem dixero, terrenum opineris si ;
esse innominabilem, respondet Origenes ;AiajToXr,?
;

6'"^
regem, carnalem suspiceris si dorainum,intellige3 ;
SslTat. E'. }Ji£v Y^tp, oiioev xiov ev Ai^ss'. xa- ar,-

utique mortalem. Aufer additamenta nominum, et u.a'.vo|i.Evot? 8'jvaTai Ttaparrrjffa'. zk^ lo'.oTf|Ta? xoij

perspicies claritatem. » Apud Cyprianum, qui pri- esoo, dXi^jSEt; izz\ to XEYOfJLSvov, e" y- '>^^'- itoXXai

mam phrasim tolidem verbis transcripsit, omissa TZ0'.6zrfZZi 0'jx e''(Tiv 6vo[Aarca'!. T(? "y^? ouvatai

sunt hffic duo verba « per singulos, « atque ibidem 6v6[j.aTi Statpopav SovJvai irototrjto; tpoivixo?, xai

scriptum esse : « Deus nomen illi ; illic vocabuiis YXuxjttjtoi; la^aSo; ; . . . OjSsv oijv OotufiaffTov el

opus estjUbi propiis appellationuminsignibus mul- oux ovojJiaaTOi; oijTa)? 6 8£0i;. El 8e t6 ^vofzaffTOV
titudo dirimenda est. » (Gypr., Uh.de idolor.VanxL, XafJiSaveK;, xa6o olov zk ifftiv ivojjiaffi TrapaffTviffat

pag. 15.) Neque ibi ille plura. Ti ToJv Trept auTou, e?i; to ^^eipaYWYTJffai tov dxpoa-
TT|V, xat TTOf^ffat voYJffai irept Oeou, xffTa zh i«pi-
Lactantius autem de Trismegisto « Hic, » in- :

quidem multos, in quibus XTov TT^ dv6pto7:(vr| tpuffei, Ttvd twv Trept aijtou, ou-
quit, « scripsit libros, et
olv atOTTOv autov 6vo|j.afftov « Distinctione
majestatem summi ac singularis Dei asserit, iig- XeY^'"'

demque nominibus appellat, quibus nos Deum et opus est. Si enim hoc vult, quod in verborum
Patrem : ac ne quis nomen ejus requireret, dvwvu- g significatis nihil potest Dei proprietates exprimere
[jiov essedixiteo quod nominis proprietate non egeat, verum est ;
quandoquidem multie qualitates suat
ob ipsam unitatem. » Lactant., lib. i,cap.6, pag.39.) innominabiies. Quis enim discernat nominibus

Trismegisti J41 verba a Lactantio sic citata sunt: qualitatem dulcedinis palmulae et dulcedinis
'0 8e ©eo;, el;, 6 81 el^ 6v(5[xato<; ou irpoffSeetaf caricae?...Non mirum
Deus hoc pacto est igitur, si

sfftt 6 div dvwvujjLOi;, Tum deinde ipsemet Lac- innominabilis.Quod sinominabile accipiatur, qua-
Y^p
tantius sic disputat : « Deo igitur nomen non est, tenus auditorem potestnomiaibus ad aliquam 4-4?

quia solus. Nec opus est proprio vocabulo,nisicum

cognilionem Dei manuducere, quantum naturae
discrimen exigit multitudo ; unam quamque per- humanae licet compreendere, non absurde dicetur
designes. Deo au- nominabilis. » (Origen., lib. lxi conlr. Cels., pag.
sonam sua nota et appellatione
quia semper unus est, propriura nomen est 320, in 4o.) Fatetur siquidemOrigenes a nemine
tera,
Deus. » At quod ibi post Graeca Trismegisti verba posse Deo proprium nomen imponi, nec ab ullo no-

adjecit, illud profecto ex nostro auctore, sicut et minari,nisiquatenus fragilitatihumanaedatum est.

alia plura, delibasse videtur, At iis quidem ita vere prorsus ac recte positis,
etsensum illius red-
didit clariorem. Minucius noster, ac cum illo Cyprianus et Lactan-
Docet itaque Minucius primo naturam Dei esse p tius asserunt hoc vocabulum Deus revera esse,
simpl icissimam, quae nullo penitus modo dividi quantum homini, ut ait Origenes, eum nominare
queat, ipsum vero neque terrenum, neque corpo- fas est, totum ac proprium veri Dei nomen. Antea

reum, neque mortalem, atque ideo spiritalis im- vero illud a Tertulliano bis comprobatum verbis
mortalisque esse substantiae. legimus « Anima licet corpore pressa, licet.
: . .

Deinde vero Deum quidem,

quantusque qualis Deum nominat, hoc solo, quia proprie verus hic
in se est, a nobis non cognosci: quemlibet tamen Deus bonus et magnus. » (Tertul., dipologet., cap.

hominem ab illius idea, quaecunque terrena et 17, pag. 24.) Quapropter hoc Dei nomen ipsi

imperfecta sunt removendo, ad manifestam illius soli nec alteri dandum esse asseverat.
pervenire cognitionem. Qui autem ille sit, si quis a Minucio nostro,
Tertio, nomina iis tantum rebus imponi, qus a quemadmodum Caecilius, sciscitetur, hoc protinus
se invicem distinctae ac divers^ sunt ; ut quae ab eo responsum accipiet « Hic nec videri potest, :

unaquaeque sit, designetur. Quamobrem Deo, in- visu clarior est, nec comprehendi, tactu purior
quit, qui simplicissimus est, ac solus ante omnes est (haec tria posteriora verba etsi a Cypriano
creaturas semperque exstitit, nuUum, uti mox transcripta, in ms. codice regio desunt), nec sesti-
citatus a Lactantio Trismegistus aiebat, nomen mari, sensibus major est (infinitus, immensus,
dari potest. Nequeabsimili prorsus modo Justinus ^ etsoli sibi quantus est notus, nobis vero ad in-
Martyr: Qz^) oe oute 6 tiGst; 6'vo[jia irpouTrTJpyev, tellectum pectus augustum est), et ideo siccura
oute aijto; eautov ovo[ia^£tv (}J'/;07) SiTv, £?; xat digne ffistimanus, dum inagstimabilem dicimus. »

[xovoi; uTrap^f^wv. Fieri omnino non potest ut pro- (Cypr., lib. dc Idot. Vanit., pag. 14. ) Ea autem
prium aliquod Deo nomen attribuatur, propterea omnia, his tantum exceptis, quae uncinis, claudun-
quod nomina ad designationem et discretionem tur, tolidem verbis descripsit Cyprianus. At utro-
subjectarum rerum imponantur,quaB variae snnt et que prior Tertullianus, idem aliis verbis hunc di-

multae. Deo autem, qui nomen inderet, nemo ante xerat in modum : « Invisibilis est, etsi videatur;
eum exstitit neque ipse se ipsum nomine aliquo
: incomprehensibilis, etsi per gratiam reprssentc-
designari opus esse duxit, unus et solus exsi- tur inaestimabilis, etsi humanis sensibus aestime-
:

stens (Justin. Cohor. ad Grxc, pag. 19). > Rur- tur, ideo verus tantus est. Caeterum quod videri
susveroalibi haud semelille,sicut et alii EcclesiaePa- communiter, quod comprehendi, quod aestimari
Ires, negat uUum fingi posse proprium Deinomen. potest, minus est et oculis quibus occupatur, et
435 DE MINUCII OCTAVIO 456

manibus quibus contaminatur, et sensibus quibus ^ de sua tamen vi, et effectu, et operibus, cernere-
invenitur.Quod vero immensum, soli sibi notum mus. Quid voce clarius, aut vento fortius, aut
est; hoc est, quod Doura ccslimari facit, dura assti- odore violentius ? HiEC trimen cura per aerem fe-

mari non capit ita eum vis magnitudinis et notum

:
runtur, ad sensusque nostros veniunt, et eos po-
hominibus objicit et ignotura. » Eadem a Theo- tentia impellunt, non cernunlur acie lurainura, sed
philo Antiocheno, et a Nazianzeno aliisque Eccle- alliis corporis partibus sentiuntur. Similiter Deus
siae Patribus snspe s.xpiu9 tradita qui ignorat? non aspectu nobis, aliove fragili sensu compre-
Theoph. Antioch.. lib. i ad Autohjc. post init., hendendus est, sed raentis oculis intuendus, cura

pag. 71.; opera ejus praeclara et miranda videamus.»(Lact.,

Sed contra haec tam certa tamque vera docu- lib. VII de Vita beata, cap. 9.) Irenaenura aliosque
menta insurget adhuc aliquis ethnicus et cum eadem enarrantes adire poteris longiora quippe ;

Caecilio urgebit, haec Ghristianorum placitorum illa sunt, ut omnia transcribamus.

monstra esse ac portenta, quibus se frustra Deum Quid quod et ipse Gicero, ut etiam ethnicis ho-
habere affirmant. Etenira illum nec ostendi, nec minibus ethnicum scriptorem opponamus simili
videri posse fateri coguntur. At, quid mirum, ait prorsus modo dixit : « Sic raentem hominis, quara-

Minucius, si Ghristiani Deum suura, quem ex ope- vis eara non videas, ut Deum non vides ;
tamen
ribus ejus evidenter agnoscunt, corporis oculis ut Deum cognoscis ex operibus ejus, sic ex merao-
se non videre profiteantur? Nunquid tu ipse, riarerum, et inventione, et celeritate motus, om-
quisquis esgentilis homo, ventum et flatus.quibus nique pulchritudine virtutis, vim divinam mentis
omnia impelluntur, ooulis tuis vides ? Nunquid cognoscito » (Gic. lib. i op. cit. pag. 126, lin. 38.)

oculorum tuorumacies eolem, qui omnibus viden- Minucius itaque his rationibus, quas tam ethnici
dicausa est, iatuendo non hebescit etobtunditur quam Christiani scriptores aequo jure comproba-
Nunquid animam tuam, qua vivis, qua animaris. runt, Gaecilio planissime satisfacit, ejusque fundi-

qua loqueris, vides ac conspicis? tus diruit ratiocinationem. Quocirca recte ille con-
cludit credimus Deum, quod eura
« Ex hoc
443 Nec suum, quaeso, ullus inducat in ani- :

sentire possuraus, videre non possuraus. In operi-

mum a solo auclore nostro his comparationibus
vanas ethnicorum argutias et ca- bus enim ejus et444in mundi motibus omnibus
infirmatas fuisse
villationes. Nam iisdera comparationibus usi sunt,
virtutem ejus seraper prassentem aspicimus, cum
tonat, fulgurat, fulminat,cum serenat, quemadrao-
non anliquissimi modo, aliique Ecclesiffi Patres.
sed doctissimi etiara quidam gentilium scriptores.
dum supra ostendimus.

Atqueutex multis quosdam seligamus, Theophi-

inquit, C ARTIGULUS II.
lus Antiochenus : a Deus universa, »

« cum non forent, creavit, ut ex operibus suis Quibus argumenlis Minucius probaverit Deum esse
inlinitum, gcternum, immensum, ac scire omnia.
quam excellens sit, homini innotesceret. Ut anima
huraanain humano corpore, non videtur, invisibi- Pleraque Dei attributa, sive summae divinaaque
lis existens, verum ex corporis motibus cognosci- ejus perfectiones, a nostro Minucio perspicue ex-
Deushumanisetcorporeis oculis videri
tur, sic nec plicantur. Eum enim infinitura csse ideo pronun-
potest... Quemadmodura si quis cernat navem, liat, quia principio et fine caret. Nec id Gaecilius
suis armamentis instructam, mare sulcare et in inficiari poterat, cui illud memoratum a Laertio
portum appellere, certe credit aliquem a quo gu. cff.ilum Thaletis notum esse debuit : Ti t6 eslov ?
bernetur,in ea essegubernatorem. ... Si in solem, aiobat Thales : T6 [J.t^x£ ap^^Tjv tjo^ \'-'h'^^
TeXe-jxrjv.

quod sane minimura est elementum, » cura Deo «QuidDeus? Quod initio et fine caret. »(Laert.
videlicet compositum, « homo oculos intendere lib. I in Vila Tliale., §36.)
nequit, propter caloris et potentiaj excellentiam, Deinde vero Minucius assserit illum esse aeter-
multo minus gloriam Dei, quae inneffabilis est ho- num ; ut pote qui « nativitatem omnibus praestet,
mini, homo mortalis contueri potest. » {Theoph. sibi perpetuitatem,» atqueipse ante mundum fue-
Antioch., lib. ad Autolyc, pag.72. ) Plura adhuc
i D rit.Tertullianus autem hanc Doi fflternitatemrepe-
ille ibi, quae si Grajce scripta videre cupias, in tere videtur ex superiori Minucii ratione, qua pro-
ejus libro legcre haud difficiliter poteris. batur esse infinilus. Nam ille contra Hermogenera
Postea vero Lactantius eodem plane modo argu- sic dispulat. Quis alius Dei census, quam aeterni-

mentatur ac plures quoque adhibet ejuscomodi tas ? Quis alius aeternitatis status, quam semper
comparationcs « Ante omnia, quoniam Deus ab
: fuisse et futurum esse ex pra^rogativa nullius inilii,
homine vidcri non potest, ne quis tamen exeoipso etnullius finis? » Tertull. lib. C07it Uermog., cap.
putarct Deum non essc, quia mortalibus oculisnon 4, pag. 267.) Sed illa duo infinitatis et ajternitatis

vidctur : inlcr cffilcra inslitutorum suorum raira- attributa connectuntur ut utrumque

secum ita

cula, fecit ctiam mulla, quorum vis quidcm appa- ab alio aequc possit probari. Sed audias adhuc,
ret, subtantia tumen non videtur, sicut est vox, velim,Grcgorium Nazianzcnum dc aeternitate Dei
odor, ventus, ut harurarerum argumento et ex- disputantcm. « Dens et erat semper, » inquit,
cmplo etiam Deum, licet sub oculos non veniret, « et est, et erit : vel ut rectius loquar, semper est
457
nam erat et erit, nostri temporis
segmenta sunt. llie autem semper est, atque hoc
modo seipsum nominat, cum in monte Moysi
oraculum edit. Universum enim id quod est, in se
complectitur, nec principium habens, nec finem
habilurus (Greg. Nazan., orat. 38, pag. 811). »
Quae quidem iisdem verbis in ejusdem Oratione
secunda supra quadragesimam habentur (Idem,
DISSERTATIO. 458
fluxaeque naturae A. hujusce opinionis assertores aliud his vcrbis inge-
rebant, nisi Deum « molestum, inquietum, et im-
pudenter etiam curiosum ? » At haec erat ipsamet
Epicurei philosophi impia apud Ciceronem expo-
stuIatio.« Imposuistis,» inquit,«in cervicibus nostris
sempiternum dominum, quem dies et noctes time-
remus. Quis enim non timeat omnia providentem,
et cogitantem,et animadvertentem, et omnia ad se

Orat. 42, pag. 898). Deus itaque cum nihil ab alio, pertinere putantem, curiosum, et plenum negotii
sed a seipso, et quod est, et quidquid est, acci- Deum? » (Cic, lib. 1 de Nat. Deor, pag. 203, lin.29.)
piat, idcirco et infinitus et aeternus esse debet. Quapropter Lucretius de hoc timore depulso, et
Aliud autem christianae doctrinae novum Caeci- gratias Epicuro maximas agit,et suramopere gratu-
lius contendebat esse monstrum, quod illius secta- latur. Quid vero, quod Cicero ubi narrat Stratonem
tores Deum immensum, et ubique praesentem decuisse « omnia esse effecta natura, » ibi postea
praedicarent. Quomodo etenim, inquiebat, potest addidit : « Sic ille et Deum opere magno liberat,
locis omnibus inleresse, in coelo constitutus, et n et me timore. Quis enim potest.cum existimet a Deo
simul « per universa districtus ? » Quid ergo ? se curari, non et dies et noctes divinum numen
respondet Minucius. Nonne sol coelo affixus, ubi- horrere; et si quid adversi acciderit, quod cui non
que praesens est? Nonne ille sine luminis cor- accidit, extimescere ne id jure evenerit? ,, (Cic. lib.
ruptione, sed eo semper integro et illibalo, omni- Academ. pag. 33, lin. 47.)
bus miscetur? Atqui multo magis Deus non solum Sed philosophi illi, atque in primis Epicurei,
rebus singulis, sed etiam nobis et proximus et in- homines plane voluptuarii, haec objiciebant. Per-
fusus est. Quinimo addit Minucius « Non tan- : suasum siquidem ipsi erat Deum, si actus cogita-
tum sub illo agimus. sed et cum illo, ut prope tionesque hominum cognoscat, esse timendum,at-
dixerim, vivimus. » Quibus quidem verbis ad illud queadeohoctimorevoluptatem felicitatemque suam
Apostoli effatum : « In eo vivimus^ movemur et pertubari.Deus nihilominus minime similis est aliis

sumug {Ador. cap. xvii, v, 28), » animadvertisse regibus, qui « regni sui, » ait Minucius, « per offi-

nonnulli forsitan suspicabuntur. Sed cum tota in cia ministrorum, universa movore ; » sed cuncta per
445 disputatione contra ethnicos agendo, nihil, semetipsum cognoscit, neque illi ad ea cogno-
uti observavimus, ex sacra nostra Scriptura de- scenda « indiciis opus est. » Quod quidem antiquis-
libaverit, hanc certe rationem ideo protulit, quia simi philosophi ultro fatebantur. Thales quippe
ethnici eam aut infirmare, aut respuere non pote- '-'
Milesius, quemadmodum ex Laertio discimus,» In-
rant. Et cerle Seneca, tametsi genlilis, quadam in terrogatus, lateretne deos homo male agens : iXX'
Epistola scripserat : « Ipse (Deus) humano generi rool SiavoojijtiOo?, ktprj.Ne cogitans quidem.inquit.»
ministrat : ubique et omnibus praesto est. Alibi (Laert., lib. 1, in Vit. Thalet. § 36.) Valerius vero
vero : Quocunque flexeris, ibi illum videbis occur- 'Maximus idem posteris tradidit, atque istius pro-
rentem. Nihil ab illo vacat (Seneca, Epist. 6 pag. . nuntiati hanc reddidit rationem « Mirifice Thales: :

397 et seq.. lib. iv de Benef., cap. 8). » Denique, nam interrogatus an facta hominum deos fallerent :

ut plura omittamus,in alia rursus Epistola : « Deus 446 Nec cogilata, inquit : ut non solum manus,
ad homincs venit, irao quod propius est, in ho- sed etiam mentes puras habere vellemus, cum se-
mines venit [Epist. 73, pag. 305). » Cum itaque cretis cogitationibus nostri numen adesse credidis-
omnia, uti recte post Thaletem et Aratum tradit semus (Valer. Max., lib. vii, cap. 2, § 8, extr.). »
Minucius, Deo plena sint, debent quoque et cuncta Ortus itaque inde hominibus timor, si epicureis

esse ipsi cognita (Thales, apud Aristot., lib. i de malisque hominibus incommodus sit, caeteris jure
Anim., cap. 5).Quamobrem illeomnium speculator, merito optimus justissimusque censetur. Videsis
omnes novit hominum et actus et cogitationes. in Laertii locum citatos auctores Lucanum, Euri-
Sed contra haec omnia Cajcilius pertinaciter in- D pidem, et Theonem Sophistam, qui hoc effatum
stabat,Deum frustra gratisque fingi omnibus locis, non Thaleti, sed Pittaoo tribuit.
factis, et cogitationibus interesse.Quid enim,inquit

CAPUT VI.
De divina Provideutia.

ARTICULUS PRIMUS. nutu ac voluntate primum creata sunt, ac totum

Examinantur argumenta, quibus Minucius oslendit mundum divina ejusProvidentia regi et gubernari,
mundum, et omnia, ac singula Dei providentia gu- Jam vero ea argumenta superius exposuimus et exa-
bernari ; ubi de Britannia, Nilo, Euphrate, et minavimus. Nemo autem negare potest summam
Indo.
esse illorum vim, et pondus maximum. Cicero au-
Quibus argumenlis Minucius Deum exsistere pro- tem, quemadmodum diximus,in prscipua secundi
bavit, iisdem colligii universa singula quae ejus 8ui de Natura Deorum libri parte, longe copiosius,

Patbol III 15
 459 DE MINUCII OGTAVIO 460
quam auctor noster, iidem rationum momentis A ca meridiem, horas, conspici sol possit. Quod ip-
contraEpicureos demonstrat mundum divina provi- sum Morinis quoque, et Menapiis, et eorum vicinis
dentia administrari. contingit. » (Strabo, lib. iv, Geogr., pag. 390.)
lile, vero, ac post eum Minucius hoc de divina Visne et alium tibi proferri testem ? Et prassto
Providentia documenlum, obvia cuilibet domus est Tacilus, cujus heecsunt verba « Ccelum cre- :

comparalione asserit et iilustrat. Ac Minucius qui- brisimbribus ac nebulis foedum; asperitas frigorum
dem noster « Quod si, » inquit, « ingressus ali-
: abest. Dierum spatia ultra orbis nostri mensuram ;

quam domum, omnia exculta, disposita, ornatavi- et nox clara, et extrema Britanniae parte, brevis,
disses, utique prajesse ei crederes dominum, et illis ut finem atqueinitiumlucis exiguodiscrimineinter-
bonis rebus esse meiiorem noscas. Quod si nubes non officiant,aspici per noc-
: ita in hac mundi
domo, cum ccelum terramque prospicias,providen- tem solis fulgorem, nec occidere et exsurgere, sed
tiam, ordinem, legem crede esse universitatis do- ;
transire afflrmant scilicet extrema et plana terra- ;

minum,parentemque,ipsis sideribus,et totius mun- rum huraili umbra non erigunt tenebras infraque
di partibus pulchriorem.» Antea vero Orator « Ut coelum et sidera nox cadit. « (Tacit. in Vita Julii
:

si quis in domum aliquam, aut in gymnasium,aut Agricol.. longe post. init.)

in forum venerit, cum videat omnium rerum ratio- n Atsi prasterea tertium adhhuc testetem desideres,
nem, modum, disciplinam.non possit ea sine causa nobis adhuc in promptu est Gaesar, qui in hanc
fieri, judicare, sed esse aliquem intelligat,qui praa- insulam trajecerat. De illa siquidem hunc scribit in
sit, etcui pareatur multo magis in tantis motibus,
; modum « Loca sunt temperatiora,quam in Gallia, :

tantisque vicissitudinibus, tam multarum rerum, remissioribus frigoribus... In hoc medio cursu est
atque tantarum ordinibus, in quibus nihil unquam insula,quffiappellatur Mona,complurespraeterea mi-
immensa et infinita vetustas mentita sit, statuat nores objecta; insul^ existimantur, de quibus insu-
necesse est ab aliqua mente tantos natura^ motus lis nonnulli scripserunt dies continuos triginta sub
gubernari. » (Gic, lib ii de Natur. Deor., pag. 216, bruma noctem esse. » (Gaesar., lib.iv de Bello Gail.,
lin. 3 et seq.) pag. 743.) Sed hi, quemadmodum Herodianus,Ser-
Neque rerum tantummodo universitati, qua om- vius et Jornandes aut falso rumore decepti fuerunt,
nia continentur,sed singulis etiam mundi partibus aut de ultimis Scotiae versua septentrionem finibus
Deus providentia sua consulit. Sed audiamus, si loquuntur. Nam Tacitus jam laudatus in Vita Julii
lubet, Minucium id quibusdam quoque exemplis Agricolae : « Mox,inquit, clara,et extrema Britanniae
demonstrantem « Britannia, » inquit, « sole defi-
: parte, brevis ; ut finem atque initium lucis exiguo
citur, sed circumfluentis maris tepore recreatur. discrimine internoscas.» (Herodian., lib. iii Hislor.,

yEgypti siccitatem temperat Nilus. Colit Euphrates ^ pag. 84 ; Serv. in lib. I Georgie. Viryil, pag. 81 ;

Mesopotomiam. Indus et serereOrientem dicituret Jornand., de reb. Gciic. cap. 2.)

irrigare. d 441 In manuscripto autem regio codice Esto, dicet alius, res ita se habeat,cedo equidera
post vocem « Nilus » haec leguntur : « Amnis Eu- Verum qua, inquiet, Minucius ratione constanter
phrates Mesopotomiam pro imbibus pensat. « Quce 448 Brilanniam maris tepore recreari ?
affirraat
quidem cur in editis mutata sint, nobis certe in- Huic itaqueGiceronis verbisrespondebimus^nMaria,
compertum eet. inquit, agitata ventis ita tepescunt, ut intelligi fa-

At nulli dubitamus haec excerpta fuisse ex se- cile possitin tantis illis humoribus inclusum esse
cundo Giceronis de Nalura deorum libro, ubi iis- calorem. Nec enim ille externus et adventitius ha-
dem NiIi,Euphratis,et Indi exemplis.ad probandam bendus est tepor : sed intimis maris partibus
quoque Dei Providentiam utitur. Transcripta au- agitatione excitatus. Quod nostris quoque corpo-
tem a nobis superius illius verba, hic repetere su- ribus contingit, cum molu atque excrcitalione
pervacaneum duximus (Gic, lib. ii de Nat. Deor., oalescunt. » (Gic, De Nalur. Deor,, pag. 217,
lib. ii

pag. 23i, lin. 20 vid. sup. cap. 2, art. 6j.

; lin. 42 et seq.) At generatim de quolibet mari lo-
At nonne, inquies, Minucius perperam et pr;»;- quitur. Quid ergo mirum, si Britannia tepore nia-
postere, primo pro exemplo Britanniam proposuit? D ris, undique eam circumdantis,calore tepescat?Sed
Undenam enim ille accepit illam sole delici? Sed melius forsilan dixisset hunc tcporem non ex in-
dic, qua3SO,nonne etiam Strabo similitcr de Britan- cluso in iiiari calore, scd ex illius tantum agilalis
nis ha3C scripto tradidit "b-Koij.Spoi o' Etalv ol salsis partibus, ejusque vaporibus excitai i.
:

iipzi; [AaXXov f^ vicfextoSet?. 'Ev 8e xal; alOptat; De tribus autem memoratis aMunicio fluminibus,
6|ai)(^Xtj xaxsysi tzoXuv ^(^pivov toaxe 8i' fjjxepac 6'X-^(;, si aliorum, pr.-utor Giceronem, Scriptorum testimo-
ItzI xpeT; [jt(ivov }] xexxapa? copac xai; iiepi ttjV (Jte- nia pctioris, multa tibi cito proferentur. Nam pri-
(yYjjj(.6piav, opaOai xov TjXtov xouxo 8e xav xoT? Mo- mo quidem, Diodorus Siculus luculcnter ostendit
ptvoT? a'jij.6atvet, xat xot^; MevaTttoi;, xat 6'(jot xoOxwv non solum quomodo Nilus .Egypti siccilatem, ut
Aer apud eos imbribus magis est,
'jcXrjatoywpot. « ait Minucius, temperet, verum etiam quomodo cam
quam nivibus obnoxius ac screno etiain coelo : fccundara fcrtilcraquc rcddat. Graica autem ejus
caligo qua?dam multum tcmporis obtinct, ita ut vcrba, quia longiora sunt, latino tanluin ex intcr-
uno die non ultra tres uut qualuor, qua3 sunt cir- preto rcddemus : « Exundatio ejus, » inquit, « a
461 DISSERTATIO. 462
aolatitio incipiens aestivo, ad aequiQoctium usque A. iis imbribus linum seri et milium, et sesamum,
autumnale augetur. Interim novumsubindelimum orizam et bosmorum hiberno autem tempore scri
;

importans, tam ignava quam trugibus et plantis triticum, hordeum, legumina, etalias fruges escu-
culta sola, quandiuvelintagricol3B,humectat.Aqua3 lentas, quarum nos expertes. » (Strabo, lib. xv
enim leniter accedentes modicis facile aggeribus Geoyraph., pag.690).
avertunt, iisque apertis, si ex usu videatur, non Videsne quam recte Minucius ex his omnibus
magno adeoque tantum
labore iterum inducunt ; concludat omnia et singula Dei Providentia admi-
laboribus compendii, et hominibus emolumenti af- nistrari. Terras enimvero natura sua steriles, et
fert ,ut pars rusticorum maxima seminibus in ex- solis ardore tostas, nec imbribus madefactas, ho-
siccatos telluris agros conjectis, pecora ad concul- rum flurainum inundationibus fecundas efficit.
candum inducant, et post quatuor aut quiuque Eodem plane modo prius ostenderat hac divina
menses ad demetendum revertantur. Aliquilevibus providentia, aliarum mundi partium fecunditati a
aratris summo terrae dorso, post humectationem stata quatuor anni tempestatum vicissitudine mi-
obiter proscisso, ingentes frugum acervos absque rum plane in modum
fuisse consultum « Jam :

magnis impendiis, et laborum aerumnis inde tol- providentiae quantas, inquit, ue hiems sola glacie
Innt. » (Diodor., lib. i Bibliolh., pag. 22.) Sanctus _^ ureret, aut sola aestas ardore torreret antumni et
quoqueAmbrosiu3,nonminus luculenter: «Verno,» veris inserere medium temperamentum utperve- ;

inquit, « apud .^gyptios tempore Nilus exundat, stigia sua anni revertentis, occulti et innoxii tran-
ut jaciendis seminibus terra mollescat, et blandio- situs reverterentur, » Ibi autem dixit. « Hiems
re sinu, et clementiore gremio semina missa sus- glacie urit, » quemadmodum Virgilius :

cipiantur. » Ambros., lib. de Noe et arca, cap. 14, § .... Aut Boreae penetrabile frigus adurat.
48. pag. 247.) Qui Plura voluerit,adeat Strabonem, (Virgil. lib. i.v. 95.;

Melam, Plinium, Solinum, et alios. (Strab. lib. v

ARTrCULUS II.
Geograpli.., p3ig. 694, et lib. vii, pag. 788: Mela,
Excutiuntur CoecilU ethnici contra divinam Provi-
lib. I de Situ orb„ cap. 9 ; Plin.,lib.» Histor.nafur., denliam argumenta, ex rebus prosperis malorum,
cap. 9, pag. 357, el lib. xviii, cap. 8, pag. 490 et bonorum adversis ducla, ubi de Dionysio ty-
;

Solin, cap. 32.) ranno, Phalaride, Ruiilio, Socrate, Camillo, et

Judceorum Christtanorumque miseria.
Testatum iidem auctores faciunt sicutiEgyptum
Plura adversus divinam Providentiam Caecilius
Nilo, itaMesopotomiam, quomodo ait Minucius,
Euphrate, fecundam fieri. De hoc enimveroflumine objicit, quorum alia ad omnes universim homines,
alia ad quosdam particulatim, alia ad Gentiles,
Plinius haec narrat ; « Increscit et ipse Nili modo
statisdiebus paulum diflerens, ac Mesopotamiam ^ alia ad Judaeos, alia denique ad Christianos spe-

inundat, sole obtinente vicesimam partem Cancri. ctant- Primum autem, quomodo, inquiebat ille,
stante Dei Providentia, loca sacra et protana,
Minui incipit in Virgine, Leone transgresso. In to-
tum vero remeat in vicesima nona parte Virginis.» quemadmodum homines pii et impii, fulmine
(Plin. lib. V Natur. hist. cap.
aliisque fortuitiscasibus pariter aequaliterque fe-
27, pag. 584.) Soli-
nus vero, Plinii sequester et imitator « Mesopo- :
riuntur ? Cur sontes, aeque ac insontes, boni et
tamiam, » inquit,»449opimatinundaticnis annuae mali, tempestatibus ac naufragiis ullo sine discri-

excessibus, ad instar .-Egyptii amnis,id est Nili.ter- mine opprimuntur? Cur denique viri nequissimi
ras contegens,invecta soiifecunditate.iisdem ferme
optimis saepe saepius florentiores suntet feliciores ?

temporibus, quibus Nilus. u (Solin., cap. 38.) Vi-

450 Deinde vero quibusdam exemplis ille pro-
desis Strabonem, Arrianum, Quintum Curtium,
bandum suspicit falsum esse divina Providentia
atque alios geographos. (Strab. lib. xyi Geograph., mnndumgubernari,automnibusacsinguIiscoiisuli.
pag. 740 Arian. lib. vii de Expedit. Alexand., pag.
;
Sed praestat ipsummet Caeciliura ea proferentem.
453 et 489 ; Q, Gurt., lib, v, paulo potest. init.)
audire ;
« Quod si mundus,
» inquit. » divinaPro-

numinis auctoritate regeretur,

videntia, et alicujus
Porro aulem postquam idem Strabo quaedam de
fluviis, qui in Gangem et Indum influunt, praefatus
nunquam mereretur Phalaris et Dionysiusregnum,
D
nunquam Butilius et Camilius exsilium, Socratea
est, haec quae de Indo Minucius, litteris prodidit,
venemum. »Eodem plane argumento apud Cicero-
Erastosthenis auctoritate confirmat : 'Ex 81 Tr)<;
nem Cotta Academicus Providentiam Dei concutero
(ivaeu[xiaT£io<; t5)V xoffcjxcuv 7:oxa[i.(Lv, xat Ix xwv
moliebatur (Cic, lib. v, de Nat. Deor., pag. 252,
Ixeaiiov w; 'EpaxouOlvr)? •frjffi, Ppi^exat xol; Oepi-
lin. 4 et sqq.). Pro certo autem is posuit quod a
voTi; b[i.6poi(; ^ 'IvSixtj xai Xt[Jiva^£i xa Treota- Iv }isv
Telamone de diis hoc uno versu decantatum est
ouv xouxoi; xoT; o[ji6poi!; Xivov, aTO^pexai, xai x£Y-
Xpov Trpo; xouxoi; a-if)(Ta|j.rjV, opu^a, Poa(X(5pov. Tol;
Nam si curent, bene bonis sit, quod nunc abest
XtfJiepivoi; 8e xaipoli; Trupol, xpiGat, iaTxpia, xoi Academicus autemille iisdematquealiis pluribus
aXXoi xapirol £Su)8'.[xoi, div fj[JL£T(; ausipo'.. « Era- quam Caecilius exemplis, omisso tamen Camillo,
tosthenes auctor estex horum tantorum fluviorum hsec confirmare nititur. Ibi autem ea sic urget
exhalationibus, et flatu Etesiarum, Indiam aestivis « Cur avunculus meus vir innocentissimus idem-
imbribua madere ac campos stagnis oppleri, et in que doctissimus P. Rutilius iuexsilioest... Duo de
m DE MINUGII OCTAVIO 464

quadraginla Dionysius tyrannus annos fuit opu- A quis jhoc loco, an Iriumphare justius dixerit? »

lentissimae et beatissimae civitatis. Quam multas (Val. Max., lib ii, cap, -10, § 5.) Similia haud
ante hunc in ipso Gra?ciae flore Pisistratus,ac Pha- semel dixit (Seneca (Senec, lib. Quare bonis viris

laris, ac Appollodorus pcenas sustulit, multis qui- ma/a, etc, cap. 3; lib. de Benefic., cap. 17; et

dem ante cruciatis Quid dicam de

et necatis... epist 25 et 69. At omittenda non sunt haec Ovidii

Socrate, cujus raorti illacrymari soleo Platonem ue eodem Rutilio carraina :

legens? « Denique postquam multaDionysii impia

Et grave magnaniini robur mlrare Rutili,
facta et sacrilegia, a Valerio etiam maximo posl- Non usi reditus conditione dati,
modum notata (lib. i, cap.-l, ^a^rem.g 3). recensuit, Smyrna virum tenuit. non Fontus, et hostica tellus.
(Ovid., Eleg. it, I. de pont. v. 65.)
his narrationem suam absolvit verbis: « Hunc
igitur nec Oiympius Jupiter fulmine percussit, neo Denique hujus meminit Vossius, quem si lubet
iEsculapius misero diuturnoque morbo intabescen- adirehaud difficile poteris (Voss., lib. i de Histor.
tem inleremit, atque in suo lectulo mortuus, in grxc, cap. 22),
Tympanidis rogum illatus est, eamque potestatem Platonis porro de Socratis Morte liber, quem Gi-
quam ipse per scelus erat nactus, quasi justam et
cero non sine lacrymis unquam a se lectitatum
legitimam, hfereditatis loco filio tradidit.» (Cicer., „ testatur, is ipse est, qui Phedo, sive de Anima
loc. cit.) inscribitur. In ejus autem fine Plato, quomodo
Dissimulare tamen nec Csecilius nec aliiGentiles idem Socrates veneno epoto vitam finierit, non
poterant Dionysium illum, cujus varia singularia- minori eloquentia, quam dolore deplorat (Plato in
que facinora uterque, Cicero,et Valerius Maximus, Phoed. tom. I, pag. 146 et seqq., et Apologet. So-
alibi adhuc recensent, in tam beata felicique for- crat., tora. At de hac tanti philosophi caede legi
I).

tuna fuisse miserrimum (Idem, lib. v TuscuL, p. potest illius Apologia ab eodem Platone Xeno-
-186, lin. 3 et seqq., Val. Max. lib. ix, cap. 13. phonte, et Apuleio conscripta, atque Senecae, Ori-
Exter., § 4). Nam ipsemet Gicero haec de illo lit- genis, Augustini, aliorumque plurium libri ac
teris alio in libro mandavit « Quid censemus su-
:
commentationes.(Xenoph. Apolog. Socrat., pag.705,
periorem ilium Dionysium? Quo cruciatu timoris et lib. i/ Memor. Apulei. Apoiog. Socral. Laert., ;

angi solitum, qui cultros metuens tonsorios, oan- lib. 11 ntos Socrat., § 42; Senec, lib. de Provid.
denti carbone sibi adurebat capillum?» (Gic.,lib.n pag. 272 ; lib. I de Vit. beat., cap. 26 et 27
de Otfic., pag. 377, lin, M et sqq.) et epist, Lxxiv. Orig., lib. ii, contr. Cels.,
Valerius vero Maximus eum aiio modo scelerum pag. 71 Augustin., lib. viii de Civit., cap. 3, pag. ;

suorum poenas dedisse sic enarrat « Qui tametsi 192 Laert., loc cit. Origen., lib. i contra Cels.,
:
; ;

debita supplicia non exsolvit, dedecore tamen filii,

^
pag. 5 Senec, lib. de Provid., cap. 3, pag. 495.) ;

mortuus poenas rependit, quas vivus effugerat. Caeterum citati a nobis Scriptores narrant quam
Lento enim gradu ad Tindictam sui divina proce- falsa fictitiaque fuerint crimina, propter quaj ab
dit ira, tarditatemque supplicii gravitate compen- iniquissimis judicibus morte damnatus est.Demum
sat. » (Val. Max. lib. i, cap, 1, Exter., § 5-) Laertius ac postea Origenes meraoriae prodiderunt,
De Phalaridis vero morte haec posteris tradidit Athenienses injustae condemnationis, statim atque
Cicero : « Tertia est Phalaris, cujus est praeter mortuus est. poenituisse. Quamobrem Seneca
ille

caeteros nobilitatacrudelitas,qui non exinsidiisin- hanc mortem illi tara gloriosain fuisse asseverat,
teriit ut is quem modo dixi, Alexander non a : quara infamis fuit aliorum pluriraorum vita
paucis, ut hic noster quem universa Agri-
; sed in « Male, » inquit, « tractatum Socratem judicas,
gentinorum multitudo impetum fecit. » Ex Valerio quod illara potionem publice mistara, non aliter

autem Maximo 4ftl disces cujus consilio, et quo- quam medicamentum immortalitatis obduxit, et

modo hic tyrannus ab Agrigentinis interfectus fue- de morte disputavit usque ad ipsam. Male cum
rit (Valer. Max., lib. iii, cup. 3. Excern., g 2). illo aclum est, quod gelatus 452 est sanguis, ac
P. Rutilii Ruffi, quem Paterculus virum non sa;- paulatim frigore inducto, venarum vigor constitit,
culi tantum sui, sed oranis aevi opiirnum appellat, D Quanto magis huic invidendum est, quam illis,
nota est omnibus historia (Patercul. lib. ii Histor. quibus gemma ministratur,quibu3cxoletus, omnia
Quis enim nescit illum publicanorura, quorum la- pati doctus, suspensam auro nivem diluit? Hi
trocinia coercuerat, conspiratione depulsum fuisse quidquid biberint, vomilu reraetientur trislcs, et

in exsilium, quaravis, teste Cicerone, esset inno- bilera suam regustantes. Al ille venenum Iffltus et

centissimus? (Gic. Orat. II, pro Fonte,, pag. 227 libcns hauriet. »
et seq., et Ora^ 37, in Pison., pag. 54'i.) De illo Dc Garaillo tandem, quem Caecilius non autem
autem » Valerius Maxiraus sic loquitur « Quid : Gicero memorat, hacc Maximo scripta
a Valerio
damnationc, qui cxsilio miserius? At P. Rutilio, reperies : « Virium Romanarura ct incrementum
conspiralione publicanorum pcrculso, auctorita- lajtissiraum, et lutcla ccrtissima Furius Camillus
tem adimcrc non valuerunt. Cui Asiara petenti in Urbo incolumitatcm suam tueri non valuit,

omnes provincia; illius civitates legatus, secessum cujus ipse salutcra stabilierat, felicitatem auxerat
ejus opperientes, obviam miacrunt. Exsulare ali- SiquidomaL., Apuleio tribuno plebia tanquum
465 DISSERTATIO. 466
peculator Vegetanae praedae reua factus, durig, A lius, tum plurimi alii ethnici, ac praesertim Epi-
atque, ut ita dicam, ferreis sententiis in exsilium curei et Academici, uti ex Ciceronis de Natura
missus est et quidem eo tempore, quo optimo
; Deorum libris ostendimus, Providentiam divinara
juvene filio privalus, solatiis magis allevandus, impugnabant. Hisautem probareconabantur Deum,
quam cladibus onerandus erat. Sed immeJior pa- si quis sit, summa quiete, et felicitate perfrui,

tria tanti viri maximorum meritorum, exsequiis nihil agere, nuUis occupationibus distineri, nulla
filii, damnationem patris junxit. At, inquit, opera moliri, atque eo esse beatum, quod certum
« aerario abesse tribunus plebis querebatur quin- exploratumque habeat fore se scmper 'in maximis
decim millia asris, tanti namque poena finita est. aeternisque voluptatibus. Quamobrera assertam a
Indignam summara, propter quam populus Roma- Stoicis Dei Providcntiam tanquam fatidicara anum
nus tali principe c-ireret. » (Valer. Max., lib. v, rejiciebant, negabantque Deumaliquid curare. aut
cap. 3, § 2.) Haec copiosus descripsit Plutarchus, aliqua ejus providentia mundum gubernari. Verum
quem adire poteris, quemadraodum Senecam, Dio- haec tam impie, quam contra conscienliap suae
illi

dorum Siculum, Livium, Florum, et alios (Plu- stimulos objectabant, ut impune peccare, et quod-
tarch., in Camil. Vil., tom. I, pag. 334 el aeqq. ;
libet agere possent. Sed Octavium, si lubet, varia
Senec.,lib. iv, de Benefi.c., cap. 27, et lib. v, cap. n argumenta refellentem,
illa et evertentem audia-

17 ; Diodor. Sicul., lib. xiv Bibliot., pag. 456 ; Li- mus.

vius, lib. V, § 32.) ARTICULUS m.
Ab ethnicis ad Judaeos et Christianos transit Caeci- Quomodo Octavius superiora Cxcilii argumenta
lius atque eorum exempio divinam Providentiam infirmet, et destruat.
tollere sic nititur « Scio equidem, » inquiebat,
:
Objecta sibi a Caecilio contra divinara Providen-
« unum Deum a Judaeis palam aperteque coli. tiam argumenta Octavius tanta 'facilitate, quanta
Sed quam eis opem, quodve tulit auxilium ? soliditate diluit funditusque destruit. Jam enim
Nonne miserrima est natio, quam cum Deo suo proposita ab ethnicis tyrannorum Phalaridis, ac
Romanis Numinibus {cod, reg. nominibus, editio
Dionysii atque etiam Socratis, summi, utaiebant,
Rigaltii hominibus) est captiva ? »
mirandique philosophi exempla, ab iis ipsis eversa
Christianos vero adhuc acrius urget « Ecce, » :
animadvertisti. Ad illud autem quod dicitur ex
ait, « pars vestrum et major et melior, ut dicitis, fulminibus, quae Jcasso irritoque ictu, aut ullo
egelis, algetis, opere, fame laboratis, et Deus patitur absque discrimine loca sacra et profana, piosque
et dissimulat non vult, aut non potest opitulari
;
et impios homines feriunt. Octavius respondet
suis ; ita 'aut invalidus, aut iniquus est. » Sed tantum abesse, ut inde Deum esse negemus, quia
T
« haec, » pergit ille, « pauca sunt, et cum aliis
'

potius, « in mundi, » inquit, « omnibus motibus

"*

communia. Vobis autem insuper peculiaria pro- virtutera ejus semper praesentem aspiciraus, cum
priaque semper mala esse videmus, minas vide- tonat, fulgurat, cnm serenat. » Nos
fulminat,
licet, supplicia, torraenta, cruces etignes. Ubi ergo enimvero sicut Deum, omnipotentem ejus vir-
et
Deusvester? Gurvobis non subvenit, et opitulatur?» tutem, in coeli serenitate, ita in maximis hujus
Sed non solus Gaecilius, verum ethnio-i omnes turbulentissimisque tempeslatibus agnoscimus.
hac ipsa querela et expostulationeChrisLianos pul- Et certe etsi nemo tunc Deum corporeis oculis
sare consueverant. Nam illis, sicuti refert Clemens videat, quis dubitare tamen potest horum tanto-
Alexandrinus, objiciebant : El yJ^oi7a.i ufjiwv 6 rum mot.uum primura esse auctorem, quem tunc
626?, x( SrjTcoTi SiwxeaOc, xat (aove^jiaOe ; f) autoi; timet acveretur ? Nam mugiunt,
idcirco tonitrua
6(j.as £1; -couTo £xoi8a.ai ; « Si Deus vestri curam homines terreantur, » eoque
ait Tertullianus, « ut
gerit, cur palimini persecutionem; et morte affici- terrore improbi ad saniorem mentera redeant, et
mini ? An ipse vos eis tradit ? (Clemens Alexand., implorent Dei misericordiam (Terlul., Apologet.,
lib. IV Strom., pag. 504.) Et paulo post : Ataxt 8= cap. 17, pag. 18). Sed de Tertulliano nos suo
^07]bzitjQt Stwx^ijjiEvoi... « Cur autem cum vos per- loco.
sequuntur, nihil vobis afferturauxilii... »(lbid.pag. D Secunda Caecilii adversus Dei Providentiam ar-
505.) Apud Eusebium quoque Lugdunensis Vien- gumentatio, ab aliis gentilibus, et atheis saepius
nensisque Ecclesia scribebat ; 01 453 81 eTttetxid- nec sine fastidio repetita, desumitur ex malorum
Tepot, xat xaxa tiojov auijcTraOeTv 8oxouvx£i;, u)V£{ot^ov quorumdam hominum felicitate, et honorum mi-
TtoXu, "ki^^o^jzz^. IIou 6 0£o< aijxwv, xal x£ auxou; seria. Quonam enim modo, inquiunt, Deus aeque
wvrjacv ^ Qpy](rKzlai., -J^v xai izpb xrji; kauxwv elXovxo justusac potens haec ferre potuisset ? Sed Minu-
'{''^X'^*^
" Nonnulli paulo aequiores, et qui vicem
j cius facile luculenterque ostendit eum solum esse
nostram dolere quodammodo videbantur, expro- felicera, qui verum454 Deura cognoscit, eique pie
brabant identidem, bsec dicentes Ubi est Deus : acfideliterservitetobtemperat.Adinfirmandamvero
eorum, et quid illis proluit haec religio, cui vitam Caecilii argumentationera iisdem plerumque atque
quoque suam postposuerunt ? » (Euseb., lib. v Seneca, tametsi Ethicus, et rationibus et verbis
Histor., cap. 2, pag. 165.) utitur (Seuec, lib. Quare viris bonis, etc, p. 488
Omnibus itaque his argumentis cum ipse Caeci- et seqq).
467 DE MINUCII OCTAVIO 468

Primo itaque penitus negat eos esse felices, qui A. 455 Huc quod nemo, uti Minucius post
accedit,
divitiis affluant, amplissimos honorum digni-
vel Senecam ait, «tam pauper vivit,quam pauper na-
taturaque gradus adeptisunt. Altius siquidem tol- tus est. » Indeautem infert Seneca contemnendam
luntur, ut gravius decidant vel sicuti Glaudianus
; esse paupertatem (Sen., lib. De Prov., cap 6,
cecinit : pag. 504). Deinde quod Christianos spectat, Minu-

Tolluntur in altum cius haud dubitanter asserit illos posse divitias et

Ut lapsu graviores cadant. facultates, si eis utiles forent, a Deo impetrare sed ;

^Claudian., 1. i in Rufin.)
innocentiam anteferri ac
illas ab ipsis sperni atque

victim», saginantur ad sup- pietatem.

Adhaec vero hi, ut

plicuim, et tanquam hosliae ad poenam coronan- Longe autem minoris, vei potius nullius piane
tur. Quid etiam, quod adulatores ficlis saepissime momenti illud est, quod ex miserrima Judaeorum
blanditiis et assentationibus aliorura abutuntur po- conditione urget Gaecilius. Quamdiuenim Deumpie
tentia ? sancteque coluerunt, quamdiu prfflceptis ejus mo-
Prseterea nonne dives « fortungs male creditur. » rem seduio gesserunt, tamdiu illos secundis rebus
inquit Minucius, ejusqueinconstantiae committitur? et omni prosperitatum genere, non magnis sine

Nonne divitiis suis, tanquam viatico, ad breve g miraculis, usos esse constat. At postquam impie
conQciendum vitaeiter, minus locupletatur, quam tate suisque sceleribus Deum deseruerunt, tum ab

oneratur ? Rex autem, tam tirael, quara tiraetur, et eo deserti, debitas luerunt impietatis suae scele-

ad periculum solus est. Nam Labienus a Seneca rumque poenas. 'Audi, quaeso, Minucii verba :

« Quamdiu caste, innoxie, religioseque coluerunt,

citatus recte canebat ;

quamdiu praeceptis salutaribus obtemperaverunt,

Necesse est multos timeat quem multi timent. de paucis innumeri facti, de egentibus divites, de
servientibus reges modici multos, inermi arma-
Qui vero generis sui praedicat nobilitatem, non ;

seipsum laudat, sed parentes. Denique qui fasci-

tos, dum fugiunt insequentes, Dei jussu et elemen-
tis adnitentibus obruerunt... Ita prius eos dese-
bus purpura gloriatur, hic menle sordescit.
et
ruisse comprehendes, quamesse desertos, neccum
Omnes quippe homines, sive pauperes sive di-
Deo suo captos, sed a Deo ut disciplinaetransfugas,
vites, pari sorte nascuntur, sola virtute distin-
deditos. »
guuntur.
Neque Caecilius, aut alius, quilibet respondere
Oyprianus vero in sua ad Donatum Epistola
quam auctor noster, prosequitur poterat illud gratis a Minucio quod in eo-
fictum,
longe copiosius,
(Cyprian., epist. 2 ad Donat., pag- 7 et 8). Non rumdem Judaeorura scriptis aeternae memoriae tra-
audemus longiorera illius sermonem integrum hic ditum, passim ubique legitur. Nihil enim in eis
describere, quem tamen legisse procul dubio te contra se suosque parentes scripsere, nisi quod

non poenitebit. Addemus itaque illud quod bre- aut tacere aut dissimulare non poterat. Addit vero
vius ab Apuleio scriptum legimus « Generosus :
Minucius eo magis reos fuisse Judaeos, quod haec
est? Parentes laudas. Dives est ? Non credo for- omnia in iisdem illorum libris iongo autetempore
tunae. Magis ista dinumero., Validus est ? /Egritu- fuerunt praedicta, quam acciderint.

dine fatigabitur. Pernix est.'' Abibit in senectutcm. Duos antem praeterea testes Jnominatim appellat
T^ormosus est? Exspecta paulisper, et non erit. » Josephum et Antonium Julianum. At prior sane
(ApuL, de Deo Socrat. sub finem.) Vide si lu- omni fide hac in re raajor erat. Judaeus siquidem
bet, citatum a nobis Senecae librura de Providen- fuit, atque in libris, quos de gente sua, belloque

tia, sive Quare bonis viris raala accidant, cura Judaico scripsit, quique omnium manibus lerun-
sit Providentiii, atque in hunc librura Mureti Di- tur, quiyis ea, quoe Minucius refert, legere faciUime

sputationem, t;l i)/orellii, atque aliorura Observa- poterit. Posterior quoque de Judajis, ut satis
tiones. aperte Minucius innuit, commentarios divulgave-
Pergit Minucius, ac desumptum ex proborura rat. Sed illorum jacturam a tam longo tempore

hominum paupertate. adversisque casibus argu- D fecimus, ut qui vel eorum vel ipsiusmet Juliani
mentum simili modolexplodit. Ea enimvero pau- merainerit, vix ullus praeter auctorera nostrura oc-
pertas inquit, neque infamia est, neque miseria, currat. Nullus tamen, nisi plane incredulus, ne-
sed gloria, virtutisque comparandse ac stabiliendaa gare potest ea vera esse,* quaa a Minucio nostro

occasio. Noster siquidem » animus ut luxu solvi- proferuritur.

tur, ita frugalitale firmatur. Deinde vero in ege-

» Si quis autem, Gaecilio morosior. altum pro Ju-
stale dives est, pauper e
qui nihil concupiscit : liano testem sibi citari postulot, ei protinus da-

contrario ille est, qui divitiis abundans, plura bimus Tcrlullianum cujus haec verba sunt: «Tan-
adhuc desiderat. Quamobrem Pomponius Rufus tum Juilaeis erat apud Deum gratia,ob insignem
apud Valerium Maximum diccbat: « Omnia habet, justitiain et fidem originalium auctorum, undeillis
qui nihil concupiscit, eo quidcm ccrtius, quum qui et generis magnitudo ct regni sublimitas iloruit,

cuncta possidet. i (Valer. Maxim., lib. iv, cap 4 et tanta folicitas, ut Dei vocibus de promerendo

Proa^m.) Dco ct non offendendo praemonerentur. Sed quanta

 469 DISSERTATIO. 470

deliquerint, fiducia patruminflati,deviantesaclisci- A Augustinum, lib. De Civitat., cap. 29, pag. 27;
plina inprofanum modum, non confitereQ- etsiipsi Theodoret., orat. 6, De Provident., pag. 377 et
tur, probaret exitus hiodiernus ipsorum dispersi, ;
seqq. De Grtiecor. affect. carand., serm. 6 itidem,
; ;

palabundi, et 456 cceli el soii sui extorrea vagan- De Provideni., pag. 573 et seqq., et alios [quam
tur per orbera sine homine, sine Deo rege, quibus plurimos. Interim vero auctorem noslrum sequa-
nec advenarum jure terram patriam saltem ve- mur, hoc imbelle ethnicorum telum in ipsos acer-
stigio salutare conceditur ? » (Tertul., Apologet., rime retundentem.
cap. I, pag. 20. ) Eadem porro reperies apud Cy-
prianum, qui totum liunc Tertulliani locum de-
451 ARTICULUS IV.

libando, ipsametetiam aliquando illiua verba mu- Quomodo Octavius diluerit deductam a Ccecilio ex
marlyrum suppliciis et morte argumentationem.
tuatus est (Cyprian., lib. de Idol. Vanit., pag. 15).
ubi proposita Sccevoloe, Reguli el Aquilii exempla
Sed de liis fusins alia in dissertatione nostra exponuntur : ac de magno martyrum numero, et
agendum. divinae ad subeundummartyrium graiiae necessitate.

Urgebat tamen Caecilius frustra praedicari Pro-

Pergit Minucius, ac luculenter Caecilio aliisque
videntiam Dei, qui impune patitur probos homi-
ethnicis ostendit, Christianorum
crudelissimis
nes quibuslibet adversis casibus affligi ac potis-
g
;
martyrum suppliciis, non modo non Isedi Dei Pro-
simum Christianos maximis, et exquisitissimis
videntiam, sed mirum plane in modum commen-
suppliciis vexari, excarnificari, necari. At Minu-
dari. Tantum enim eiabesse videtur, utChristianus
cius idverum quidem esse fatetur sed contendit :
ob suae religionis professionem dirissimis cruciati-
haec non solum Dei Providentiae, sed miserationis bus ac tormentis excarnificatus, atque iis animam
etiam, imo vero amoris et benevolentiae certis-
agendo, miser infelixque sit, quin illum dignura
sima esse indicia. Deus etenim, ut ille post Sene- censeat Deo spectaculum. Nonne etenim benignis
cam ait, unumquemque in adversis probat et summae illius majestatis conspectibus dignus,ip3i-
examinat : vel ut ipsiusmet Senecae verbis uta- que acceptissimus est sanctissimus martyr, qui
mur « Hos Deus, quos probat, quos amat, indu"
:
propter publicam fidei christianas confessionera
rat, recognoscit, exercet. Eos autem quibus indul-
innumera, eaque atrocissima perpessus supplicia,
gere videtur, quibus parcere, molles venturismalis effuso tandem sanguine, decarnificibus ettyrannis
servat. Erratis enim, si quem credatis exceptum.
triumphat ?
Veniet ad illum diu felicem sua portio, quisquis Nemo certe quantumvis pervicax gentilis negare
videtur dimissus esse dilatus est (Senec, lib. de id merito jure potest, qui haec Senecae de forti viro
Provid., cap. 4, pag. 498). » Itaque sicut aurum legerit verba « Ecce spectaculum dignum, ad
:

igne, inquit uterque, Seneca et Minucius, sic fortis ^

quod respiciat intentus operi suo Deus. Ecce par
vir, pius et probus miseriis ac calamitatibus pro- Deo dignum, vir fortis cum mala fortuna compo-
batur. Polest ergo miser videri, sed reipsa miser
situs, utique si et provocavit. Non video, inquam,
non est. Quaecunque enim corporis mala et tor- quid habeatin terris Jupiter pulchrius, si conver-
menta, non pcenae sunt, sed militia, et seepius animum quam
tere velit, ut spectet Catonem, jam
disciplina virtutis, vei ut Seneca, loquitur: « Non partibus non semel fractis, stantem nihilominua
saevitia ; certamen est, » et virtutis occasio {Ibid.
inter ruinas publicas rectum... Liquet mihi cum
cap. 5, pag. 581 ; cap. 3, pag. 494 ; cap. 4, pag. magno spectasse gaudio deos, cura jam ille vir,
498). »Addit insuper Minucius id quod non so- acerrimus sui vindex, alienae saluti consulit, et
lum ab eodem Seneca, sed etiam a Platone et Xe- instruit discedentium iugara dura etiara studia
;

nophonte conflrmatur, vires nostras sine laboris nocte ultiraa traclat, dum gladium sacro pectori
exercitatione prorsus torpescere (Plato, m Thecet, figit, dura viscera spargit, et illam sanctissimam
tom. I, pag. 153; Xenophon., lib. vii de Exped., animam indignamque, quae ferro contaminaretur,
Cyr., pag. 198). manu educit. » (Senec, lib.de Provid., c. 2 p. 242.)
Porro autem prae cseteris omnibus hic
Seneca de ethnico forti homine, in tot ad- lauda- Si haec
mus Senecam, ejusque verba retulimus, quia Mi- D versis constituto, de sua post hanc vitam sorte
nuciusplura, ut supra ostendimus, ex illo desum- incerto, dicere potuit, quid dicere debebat de
psit. Caeterum de his emnibus legere prfeterea Christiano marlyre.qui certo certius novit se morte
poteris Ciceronis paradoxa Valerium Maximum sua aeternara felicitatem consecuturum ?
,

lib. VI, cap. 4, de Paupertale laudata, Justinum Ne autem Caecilius aut alius gentilis quispiam
Martyrem Apolog. 76, pag. 43 et seqq. : Clementem opponeret hanc quidem Senecae, aut Stoici cujus-
Alexandrinum, lib. TV Stromb. pag. 504 et seqq. ; dam philosophi, non aliorumvero fuisseopinionem,
Tertullianum Apologetic., cap. 41 Cyprianum ; idcirco urget adhuc Minucius, atque ob Caecilii el
tract. de Mortalitate, pag. 158 ; Arnobium iib. ii caeterorum oculos ponit Mucii Scaevolae, Reguli,
adversus Gentes, pag. 97; Lactanlium lib. v, cap. et Aquilii exempla, quos tametsi calaraitosi vide-
21 et22, pag. 529 et seqq. Ambrosium, serm. li, ; rentur, ob invictara nihilominus in acerbissimis
in Psalm. cxviii, pag. 1110 et seqq., ac lib. ii De tormentis constantiam, ethnici omnes summis
Jacob. et Vita beat., cap, 9, pag. 473 et seqq. ;
laudibus inccelumextulerunt. Quae porro supplicia.
471 DE MINUCII OCTAVIO 472

Aquiliu3 et Regulus pertulerint, silet Minucius, A sermonem a Minucio fleri de Marcio Aquilio,quem
haud dubie quia haec suo tempore nemini incom- Appianus, a Mithridate crudelissimae morti tradi-
perta erant. Sed ne alicui forsitan incognita sint, tum, his narrat verbis « Necmulto post Marcium
:

eabreviter enarrabimus; de Mucii autem Scaevolae Aquilium, legationis hujus et belli auctorem prae-
supplicio, haec Arnobius ibidemadjecit « Qui cum : cipuum, captum vinctumque in asino circumvehe- .

errassetinRegem.periissetin hostibus, nisidextram bat, coactum suapte voce apud spectatores procla-

perdidisset. » 458 Is enim cum Porsenna, Etrus- mare se esse Marcium, donec Pergami aurum
corum rex, Romam gravi diutinoque bello obside- liquatum in os ejus infundit, corruptelas largitio
ret, in hostium castra audacter, et sine ulla, ut num exprobrans Romano459 nomini. » (Appian.,
spe salutis intravit, ibique regis scri-
ait Cicero, lib. de Bel. Mithrid., longe post init., pag. 125. )

bam, pro ipsomet rege, quem occidere volebat, Plinius quoque : « Nec jam, inquit, Quiritum ali-

imprudens interfecit ( Cic, Paradox., pag. 434). quo, sed universo nomine Romano infami, rex. »
Quamobrem captus et ante regis tribunal adduc- Mithridates Aquilio duci captoaurumin os infudit.
tus, dextram accenso ad sacrificium foco injecit (Plin., lib. xxxiii Natur. Hist., cap. 3, pag. 32.)
intrepidus. Qua audacia exterrefactus Porsenna, Nescii quidem non sumus scriptis a Valerio
iilum libertatedonatum dimisit (Livius, Decad. i, „ Maxirao proditum, M. AquiliumraaluisseMithridati
lib. II, pag. 22 et seq.). At de hoc illius facto alibi turpiter servire, quam gloriose ac fortiter mori.
diximus. Sed ipse Vaierius alto ibipremitsilentioquo mortis
Marcus vero Attilius Regulus, cujus postea au- genere obierit (Valer. Max., lib. ix, cap. ^3, § 1).
ctor noster mcminit, iterum consul, primo Punico Quamvis autem ille de Aquilii morte aliter, quam
bello, ab hostibus, quos variis ciadibus fregerat et Appianus et alii, sentiret, id certe prohibere non
viccrat, captus, cum de captivis commutandis Ro- potuit, ne Minucius horum potius, quam Valerii
mam missus esset, jurassetque se redilurum Ut : Maximi, secutus sit opinionem. Huc accedit, quod
venit, ait Gicero, captivos reddendos in senatu non hic Aquilius esse credatur, de quo Cicero quadam
censuit. Deinde cum retineretur a propinquis et in Oratione sic disserit : « Vos eum regem (Mithri-
ab amicis, ad certissimumtamensuppliciumredire datem), inultum essepatiemini,qui legatum populi
maluit, quam hosti datam fidem fallere (Cic, lib.i, Romani consularem, vinculis, ac verberibus, atque
de Offic., pag. 356, lin. IGetseqq. ). » Adeositaque omni supplicio excruciatura necavit ? » (Cic,or.l3,
reversus, vigiliis et inedia necatus est. Videsis Denique Arnobius, de
pro Lege Manit., pag. 2i3.)
eumdem Ciceronem lib. v de Finib., pag. U2, quo nos suo exeraplumejusdem Aquiliicontra
loco,
atque imprimis lib. ui de Offic., pag. 401 et seq. ;
ethnicos, quemadmodumMinuciusnoster, adhibuit
Valer. Max., lib. i, cap. 1, § 14, p. 13, Eutropium,
^ (Arnob., lib. i, pag. 23.)
lib. II Rom. ; Aurelium Victorem de Viris
Hislor. Jam autem animum,qu8eso, advertasquam recte
Hhiilribus pag. 605 A. Gellium, lib. vi Noci.
; ex his exemplis auctor noster contraethnicosargu-
Aitic, cap. 4 Florum, lib. ii, cap. 2
;
Senecam, ; mentetur. Primum
enira ex Scaevolae exemplo sic
lib. de Provident., cap. 13, pag. 272 Aug. lib. i ;
ille disputat Et quot ex nostris non dexteram
: «
de Civiiat., cap. 13, pag. 15 cap. 24, pag. 23 ; ; solum, sed totum corpus uri, creraari, sine ullis
lib. II, cap. 23, pag. 52, et lib. iii, cap, 18, p. 66. ejulatibus pertulerunt, cum dimitti praesertira ha-
De utroque autera, Scaevola et Regulo, Cicero, berent in sua potestate ? » Acrius deinde, ex
de Offic., pag. 252 Lactant., lib. v., c. 13.
lib. III, ; omnibus simul conglobatis, hunc instat in modum:
pag. 496 TertuUian., Apologet., cap. 50, et lib. ad
: « Viros cum Mucio, vel cum Aquilio aut Regulo
Martyr., cap. 4 et alios, Unum porro duntaxat compara. Pueri et mulierculae nostrae cruces et
animadvertemus, varias fuisse de Reguli poenis tormenla, feras et omnes suppliciorum terriculas
Buppliciique genere horum Scriptorum opiniones. inspirata patientia doloris illudunt. » Eodem plane
Caeterum quo frequentior hujus Reguli ac Mucii modo et ex iisdem Mucii ac Reguli exemplis Lac-
Scaevolae apud varios scriptores, eo rarior Aquilii, tantius ratiocinatur « Nostri, ut de viris, inquit, :

ab auctore nostro ibidem memorati, mentio. Hinc D taceam, pueri et mulierculae tortores suos taciti
certe quidam opinantur in ejus nomine scribendo vincunt, et expriraere illis gpmitum nec ignis
errasse librarium, atque ibi proAquiiio, legendum potest. Erant Romani, et Mucio glorientur aut
Atilio aul Acilio. Quia quidem facta emendatione, Regulo... Ecce sexus infirmus, et fragilis aetas,
censent hunc esse, quem DionysiusHalicarnasseus dilacerari se loto corpore uti^jue perpetitur, non
'AxjXtov, seu potius, ut eis placet, 'AxjXtov, ap- necessitate, quia licet vilaro, si vellent, seu volun-
pellavit (Halicarn., iib. iii Antiquil., pag. 259 et tate quia confidunt Deo. » (Lactant., lib. v Instit.
seq. ). Sed futilcs vanacquesunt hae conjectur?e.Mi- divin. cap. 13, pag. 493 et seq. ) Alii vero ethnici,
nucius enim de viris innocentissimis, qui vario quamvis robusto corpore vigentes, cum torqueren-
suppliciorum dirissimorum genere occisi sunt, tur, exchimabant, edebantque gemitus, quia«deest
loquitur. Atilius autein, testeeodem Halicarnassco, illis, inquit, inspiratapatientia. »Quibusquidcmver-

meritas criminis sui pcenas persolvit. bis Minucius nosLer, uti cernis, jam usus fuerat.
Quid vero, amabo te, vetat quominus dicamus Lactantius igitur non modo auctoria nostri sensum
 ^^^*
473 DISSERTATIO.
A dit « Igitur iniquum judicem fingitis, qui sortem
et mentem.sed ipsa etiam queedam verba expressit. :

Nemini porro ingratum aut injucundum fore in hominibus puniat, non voluntatem. »
putamus, si ex utroque illo Minucii Lactantiique Sed hanc futilem ineptamque argumentationem
locoobservemus non parvum, sicut quidam falso cito et facile Minucius evertit. Quamvis enimvero
certum tamen est liberam
existimant, fuisse eorum temporemartyrum nume- a Deo simus electi,

semper esse humanam voluntatem, ac proinde

rum.Nonne enim magnam horum fuiise multitu-

dinem illi palam aperteque deolarant, cum dicunt homines propter liberos suos actus, si pravi sint,
non tantum viros, verum etiam pueros et mulier- non vero illorum sortem a Deo puniri. « Mens,
culassurama patientia ac sine ullo gemitu passos quippe, uti ille ait, libera est, et ideo actus hominis
esse corpus suum cremari? Quid vero dicen-
uri et non dignitas judicatur. » Deus ergo justus aequus-
dum de variis aliis cruciatuum.de quibusillitacue- queest judex, qui homines propter bonos actus
runt, generibus, crucibus, 460 feris, et praemio, ac propter malos, poenis
omni- i<
afficit.

bus, » ut ipse loquitur, suppliciorum terriculis ? » 461 Verum Octavius cum Csecilio agit libera-

Nonae tot tamque diversis tormentis, non tam lius. Concedit illi, quod vult.omnes Christianos cre-
parvo Christiani numero crudeliter omnia fato fieri. At quid est fatum,inquit ?
necati, pal- didisse
mam martyrii tuno consecuti sunt? g M Fatum est, quod de unoquoque nostrum Deus
Animadvertendum insuper persuasum Minucio, fatus est. » Neque huic fati definitioni repugnat
quemadmodura Lactantio, fuisse, neminem sine Auguslinus. Nam « ordinem causarum, inquit,
divino victricis gratiae auxilio, potuisse crudelissi- ubi voluntas Dei plurimum potest, neque negamus,
mos illos cruciatus pro Christi confessionead mor- neque fati vocabulo nuncupamus, nisi forte, ut
tem usque tanta perferreconstantia (Lactant., loc. fatum a fando dictum intelligamus, id est a lo- ,

cit.). Primum etenim uterquediserteaffirmatinspi- quendo. » (August,, lib. de Civit., cap. 9, pag.123.)
ratam eis fuisse patientiam. Sed quomodo inspirata Plura hanc in rem apud Vossium in Etymologico
est, nisi divinae gratiae auxilio ? Deinde addit Mi- videbis.
nucius « neminem esse, qui aut sine ratione velit Hac autem posita fati dcfinitione,contendit Octa-
poenam subire, aut tormenta sine Deo possit austi- vius nullam homini ad agendum a Deo imponi
nere. » Lactantius vero postea scripsit ; « Nec fatalem necessitatem. Deus cnim vero « cum
ipsam patientiam, sine Deo, cruciatus tantos posse materiam, » inquit, seu futura omnia, sive bona,
8uperare(Laclant, loco cit.). » Nonne autem his sive mala hominum opera, « possit praescire, pro-
verbis ipsam divinae gratiae, ad mortem tot tantis- meritis et qualitatihus singulorum fata determi-
que tormentis obeundam, necessitatem luculentis- p nat. » Quibus sane verbis docet Deum, qui divina
sime asserit et vindicat ? De Lactantio autem ali- sua prsaecientia omnia futura, ac quidquid unus-
quid adhuc infra dicendum {Disserl. in Ladant., quisque aut bene, aut male, sed semper magna
cap. 28, art. 1). cum libertate, acturus est, optime cognoscit, pro
meritis siogulorum,sive bonis, sive malis, fata, id
ARTICULUS V.
Quomodo ultimum Csecilii confra divinam Provi- est, aeterna aut supplicia, aut prremia determinare,
dentiam argumentum ex Christianorum de fato seu aeterno decreto suo statuere ac decernere. Ex
opinione petitum, ab Octavio solvatur. quibus illehunc concludit in modum « Ita in :

Ultimum contra divinam Providentiam Caecilii nobis non genitura plectitur, sed ingenii natura
propugnaculum fuit communis, uti aiebat, opinio, punitur, » hoc est, non genitura, sive nascendi
non modo gentilium, sed omnium etiam Christia- modus, sed vitia nostra, ac ea omnia, quae Dei
norum, qui fato omnia fieri arbitrabantur. Quid mandatis non obtemperando, peccavimus, ab illo

ergo ? quomodo Cascilius tam affirmate asseverare justissime puniuntur.

potuit hanc communera fuisse Christianorum uni- Porro autem quia Caecilius palam asseverat pro-
versorum sententiam ^ Nonne eam totis anirai pugnatam a plurimis gentilihus impiam de fatoseu
ingentibusviribus impugnaverunt ? Si de aliquibu s fatali necessitate opinionem, a nobis haud dubie
haereticis id ille dixisset, manus ei haud inviti D aliquis sciscitabitur quinam illi fuerint. At cuili-
daremus. Sed quis ipsum, de omnibus universim bet id petenti plenissime, uti arbitramur, his Cice-
Christianis hoc asserentem, ferre potest ? Audi ronis Terbis satisfaciemus « Ac mihi quidem, :

tamen, obsecro, qua ratione illud probare conatur. inquit, videtur, cum duae sententiae fuissent vete-
« Quidquid agimus, inquit, ut alii fato, ita vos rum philosophorum, una eorum, qui censerent
Deo dicitis sic sectae vestrae non spontaneos agere,
; omnia ita fato fieri, ut id fatum vim necessitatis
sed electos, id est, vos Ghristiani non ultro et
•> afferret, in qua sententia Democritus, Heraclitus,

sponte vestra, sed divina electione, sectam religio- EmpedocIes.Aristoteles fuit altera eorum, qui- :

nemque vestram amplexati estis. Cum autem haec bus viderentur sine uUo fatoesse animorum motus
objectabat, respexisse videtur ad ea Chrisli verba, voluntarii, Chrysippus tanquam arbiter honora-
quae vel ex Christianis audierat, vel legerat in rius, medium se ferre voluisse : sed applicat se
Joannis Evangelio : Non vos me etegislis, sed ego ad eos potius qui necessitate motus animos libe-
elegi vos {Joan. xv, 16). Ex iis autem ille conclu- ratos volunt. Dum autem verbis utitur suis, dela-
47S DE MINUGII OGTAVIO 476
bitur in eas difficultates, ut necetGltatem fati con- A tione, ut aiibi observavimus, hunc errorera plane
firmet invitus. » (Gicer., lib. de Fato, pag. 307, lin. exagital, ac refellit. >> ( Vos., I. ii de Orig.etProgres.
ASet sefj.) Qui plura voluerit, is adeat ejusdem idoloL, cap. 45 et seq. : Lips., lib. de Const., cap.
Ciceronis r/e Fa^o librum, ex quo haec desumpla 29 et seq. ; August., lib. v de Civit., cap. 2 et 20;
sunt, Legat etiam ex recentioribus Ghristianis Euseb., lib. vi de Proepar. Evang., cap. 1, 2, 3
scriptoribus plurimos, Lipsium et Vossium, ex e^ 5^9^., et Tatian., tom. I Apparat. nostri, pag.
antiquis vero Ecclesiae Patribus, Augustinura, 543.)
Eusebium et Tatianum, qui in sua ad Graecos Ora-

46« CAPUT VIL

De aliis Ghristianse religionis dogmatibus.

ARTICULUS PRIMUS. nondum mortuum resurrexisse videritis, vos in-

Excutiuufur nrgumenta quibus Csecilius corporum credulitas resurrectionis tenet, (Justin., Apolog.
nostrorum resurreciionem impugnat, et Octavius 2. p. 65). Similiter a Theophilo Antiocheno :

eam luetur ; ubi de metempsychosi atque kujus 'AXXa xai TO dtpvelffOaJ ae v£xpou; lYeipeaOai •
(fT](;
opinionis auctoribus et assertoribas Pythagora et [Jioi xSv Eva eyepOevxa ex vexpwv, '(va
Platone.
!8tbv TritJxcjcTw : mortuorura resur-
« Sed et negas
Alia qujEdam christianae religionis documenta rectionem. Ais namque Ostende mihi saltem :

convellere nititur Cfficilius, sed non feliciori suc- unum ex mortuis revocatum, quem si videro,
cessu. Unum autem expraecipuis illud procul dubio verbis tuisfidem habebo.» (Theoph.,Iib.i 0(/ AutoL,
est, quo futurus corporis nostri ad vitam reditus pag. 77.) His praeter caeteros, quos referre lon-
asseritur. Eo enim sublato, vana, ut ait Apostolus, gum esset, adjungatur 463 Lactantius, qui pari
et inanis erit fides nostra. Caecilius vero hoc fidei quoque raode ethnicos hasc objicientes inducit
speique nostrae fundamentum isto dilemmate « Tot jara saecula transierunt, quis uraquara
evertere moliebatur :Vel resurgemus, inquit, sine unus ab inferis resurrexit, ut ejus exeraplo
corpore, vel cum corpore. Non primum quidem ; credaraus ? * (Lactant., lib. vn, cap. 22, pag.
nam neque mens, neque anima, ne-
sine corpore 719.)
que vita est. Atque ita argumentabantur ethnici, Sed cur, inquit, Minucius, tu Caecili, homo
qui nihil nisi corporeum exsistere posse garriebant. ethnice, audes hanc Ghristianorum de corporum
Neque etiam cum corpore, pergit Caecilius, vel nostrorum resurrectione sententiam, tanquara
ipsomet nostro, vel alieno resurgemus. Non ipso- anilem fabulamrejicere ? Gur petis id unius exem-
met quidem nostro,quod a tam longo tempore erit plo tibi probari ?Nunquid oblituses dimidiam sal-
mortuum ut nihil prorsus illiusresiduiquidquara
; tem partem constanter propugnari a Pytha-
illius
possit remanere. Non alieno etiam,quandoquidem gora et Platone,qui aniraarum nostrarum ex mor-
non idem numero,sed alius a mortuo redivivusho- tuis corporibus in alia transmigrationem asserue-
mo feret. runt ? At id si ex memoria tua excidit, lege, quae-
Secundo deinde argumento contra mortui nostri so, librum primum Diodori Siculi, et ibi ab eo
corporis ad vitam excitationem sic adhuc pugnat scriptura reperies Pythagorara ab ^Egyptiis hanc
Caecilius « Quis unus ullus ab inferis vel Protesi-
: accepisse opinionem (Diodor.Sicul., lib. i Biblioth.,
lai sorte remeavit,horarum saltem permisso com- pag. 62). Revolve Herodoli libros, et ibi videbis
meatu, vel ut exemplo crederemus? » Jam vero illum similiter dixisse Graecos, quorum nomine
observatum a nobis fuit quosdam frustra ominari haud dubie Pythagoram et Platonem comprehendit,
in hoc Minucii textu nomini horarum subjungen- illam ab iisdem delibasse ^gyptiis (Herodot., lib.

dum esse adjectivura paucarum. Satis euim ibi II, § 123). Adi Laertium, atque ex citatis ab illo

subintelligitur quia de sorte agitur Protesilai,qui

;
Scriptoribus comperies, quid Pythagoras de variis
primus ex Graciaeprincipibus ab Hectore in Tro- animae suae transmigrationibus priedicabat (Laert.,
jano bellointerfectus dicitur. Laodarnia vero iilius D lib. viii, § satis tibi non
4 et 5). Si hsc omnia
uxor, stalira atque eum mortuum fuisse rescivit, sint, fidera non denegabis Laberio,
procul dubio
magnisprccibusadiisimpetrassefertur, utilliusad qui apud TertuUianum hanc ipsam de metempsy-
vitam cxcitati colloquio per tres horasfrui sibi lice- chosi opinionem a Pythagora propugnatam aperte
ret. Vidcsis Propertium, Hyginum, Calullum et tcstificatur (Tertul., Apologet., cap. 48, pag. 42).
Ovidium, qui ad hunc Protcsilaum uxoris ejus no- Atipsemet Tertullianu3,Ambrosiu3,aIiique, quem-
mincscripsil Epislolam (Propert., lib. i, Eleg. 19; admodum Minucius noster, hinc rectc concludunt
nygin.,Fa*. 103; Gatul., epist. 63 ad Mallium ; incredibilem ethnicis esse non debere Christiano-
Ovid., epist. 13). rum de corporis nostri resurrectione sententiam
Frequens autem ac sa^pius rcpctita fuit ha;c (Ambros., lib. ii de fide liesurr., §.65, tom. II, pag.
ethnicorum argumcnlatio.A Juslino siquidem mar- 1151).
tyre sic propuiiilur : oia x6 [j./,t:m ewpaxiva'. 6|jta<; Quid vcio, quod idem TcrluIIianus alibi haud
(ivajxavxa vexpov, (Jittffxia e^ei. « Propterea quod dubitanter asseverat, hoc do animarura transmi-
 DISSERTATIO. 478
477
gralione absurdum dogma non modo ab eodem A tam. Quod si hoc posterius ille tantum edixit
Pythagora, sed etiam a Platone, sicuti dixit Mi- ipsummet procul dubio testem habebit Herodotum,
cujus haec sunt verba Tojtw tw lo^co
nucius noster, fuisse assertum (Idem, lib. de
o'( : s'.'j'.

'EaXt^viov e^^pT^uavco, o\ irpoxEpov, o\ 8e uote-

Anim., cap. 28). Sed quod ad Platonem attinet,
jjlIv

eauTwv xtov elSux; zi ouvo-

nullo prorsus ad id probandum teste opus est.Non
pov, o); iSitp eovt'.* £Y<Ji>

obscure enim nec semel in libris suis illud [xata, ou Y^^?'^' " Hanc rationem sunt ex Graecis,
tradidisse legitur (Plat., in fln. lib. de Anim., tom. qui usurpaverint tanquam suam ipsorum,aIii prius,
III, pag. 104, et lib. x, de Republ, tom. II, pag. alii posterius, quorum ego nomina sciens non
620).
duco esse scribenda. » (Herodot., lib. ii, § 123.)

Priusquam vero progrediamur ulterius, duo hic Sed longe clarius ab Hieronyrao scriptum fuit :

observanda sunl. Et primo quidem de illo ridiculo « Et quia Pythagorica dogmata me legisse dixeram,
philosophorum errore Minucium dixisse « Non : audi quid apud Graecos Pythagoras primus invene-
philosophi studio,sed mimico vitio digna ista sen- rit,immortales esse animas, el de aliis corporibus
studio nec transire in alia. » (Hieronym., Apologet., advers.
tentia est. » Mirum etenim quanto
pauci, nec ineruditi viri hunc locum, quem cor- Rufin., lib. iii, anle fin., pag. 470. Tom. i Appa-

ruptum censent, et emendare nitantur, et quam rat., pag. 522, 620 et 1136. ; Dissert. in Laclant.,
in Terfult. Apologet., cap.
varias illius correctiones excogitaverint. Sed nihil cap. 29, art. I ; Dissert.

certi afferunt, propter quod genuina manuscriptis 11, art. 2.) De hac porro illius ac Platnnis opinione
codicis regii lectio immutari debeat. Quamobrem a nobis jam dictum est, et infra adhuc disputabi-
ea retenta, Rigaltius suspicatur Minucium his ver- tur.

bis ad mimos collineasse, qui in scena sese ali- ARTIGULUS II.

quando in belluas transformabant. earumque in-

Alia ad probandam corporum noslrorum resurrectio-
duebant Gguras. Alii vero opinantur a Minucio no- nem Octavii, et conlraria Caecilii argumenta exa-
tariLaberium, a TertuUiano, uti paulo ante anno- minantur.
tavimus, 464 laudatum, et haec illius carmina a Contra primam Octavii argumentationem objec-
Crinito descripta
tabat Caecilius, aliique genliles, s»'. nunquam ridi-
:

Et audio mala multa etiam ex bonis culae prorsus aut Pythagorae et Platonis, aut Chri-
Per illud, ut nos olim, mulant pbilosophi,
Et nunc de mulo hominem, de muliere colubrum stianorum de corpore nostro ad vilam revocando
FaciuDt, et ex diversis diversa alia. opinioni465 subscribere potuisse; quandoquidem
{Crinit., l. xi de Honest. disctpl. cap. 3.)
nulla unquam, quascunque fingatur.ratione fieri il-
Laberius autem et poeta et mimus fuit,de quo p luj potest.Sed octavius insulsam adversarii sui.de
x.^ .„. »1 u!..- I i--_;
praeter cseteros Macrobius .
: « Laberium asperse potestate divina dubitantis, temeritatem sic repri-
libertatis equitem Romanum Caesar quingentis mit « Quis tam stultus, aut brutus est, ut nega-
:

millibus invitavit, ut prodiret in scenam, et ipse re audeat mortuum hominem potuisse a Deo ad
ageret mimos, quod scriptitabat. » (Macrob., lib. vitam revocari ? » Quemadmodum enim hominem
11, Saturnal., cap. 7.) Atque ibi Macrobius plura ex nihilo finxit ac creavit, ita aeque facile illum a
Laberii carmina refcrt, quibus ad scriptosa se mi- mortuis Sed
excitare potest. hoc argumentum
mos agendos coactus est. De illo quoque Horatius acrius urget Justinus martyr : « Si quis unquam
cecinit :
vobis, cum nondum tales exstaretis, neque ex
Et Laberi mimos, ut pulchra poemata mirer. talibus orti essetis, asseveraret, semen humanum
{Orul., lib. II, Sermon. Satir. 10.) etimaginem pictam indicans, ex eo ipso semine
Laberius itaque has philosophorum de metem- naturam hujusmodi fieri posse,num priusquam id
psychosi delirationes, non solum scriptis, paulo factum esset, crederetis ? Non equidem opinor
ante citatis, sed etiam actis mimicis haud dubie quemquam contra hoc dicere ausurum esse. Sed
deriserat. Minucius ergo inde inferre potuit hunc enim quomodo ab initio non credidissetis possibile
errorem « mimico
» aut mimico convitio, »
vitio, esse, ut e tenui gutta taJes exsisterent et exstitisse
aut « mimi nimirum Laberii, vel si ve-
convitio, » tamen videtis; eodem modo existimate impossibile
lis,cujuslibet pantomimi esse dignum. non esse ut dissoluta, atque seminum instar in
Animadvertendum secundo Pythagoram a Minu- terram dejecta corpora humana,tempore suo,jussu
cio appellari primum, qui hanc opinionem, seu Dei relinquant et naturam incorruptibilem in-
potius delirationem introduxit. Sed quo jure, duant. » (Justin., Apol. ii, pag. 65.)
quove teste id tam asseveranter affirmavit ? Nam Eodem quoque telo ethnicos non solum Tatianus,
Diodorus Siculus apertissime, uti jam diximus, et Athenagoras,a nobis mox citandi, verum etiam
etHerodotus paulo obscurius testificantur primos TertuIIianus sic Considera teipsum,o homo,
ferit : «

hujus opinionis auctores fuisse vf;gyptios,a quibus et fidem reiinvenies.Recogitaquid fueris,antequam

eam Pythagoras accepit. Quamobrem aut erravit esses utique nihil
;
meminisses enim, si quid
:

Minucius, aut potius nihil aliud sibi voluit, nisi fuisses. Qui ergo nihil fueris priusquam esses.idem
hanc sententiam a Pythagora, tamquam prirao nihil factus, cum esse desicris, cur non possis rur-
illius inventore et auctore apud Graecos dissemina- sus esse de nihilo, ejusdem auctoris voluntate, qui
479 DE MINUCII OCTAVIO 480
te voluit esse de nihilo? Qui nor eras, factus es, A quaa hic transcribere longius foret, in ejus libro
cum iterum non eris; fies. Redde, si potes, ratio legere te non pigeat.
nem, qua factus es, et tunc require qua fies.Et ta-
men facilius utique fies,quod fuisti aliquando;
Quamvis autem Minuciustot tantique ponderis
quia
seque non
rationibusfrivolasethnicorum cavillationesfunditus
dilflcile factus es, quod nunquam fuisti
everterit,' variis nihilominus exemplis illas adhuc
aliqwando. Dubitabitur, credo, de Dei viribus, qui
refellit et destruit : « Vide adeo, inquiebat, quam
tantum hoc corpus mundi de eo, quod non fuerat,
in solatium nostri,resurrectionem futuram omnis
non minus quam de morte vacationis et inanitatis
natura meditetur.Sol demergitet nascitur,astra la-
composuit,animatumspirituomniumanimatorum.»
buntur et redeunt, flores occidunt et reviviscunt,
(Tert., Apolog. c. 48, p. 42.) Atque hiec ille ube-
post senium arbusta frondescunt, semina nonnisi
rius eo in iibro prosequitur (Idem, lib. de Resurrect.
corrupta revirescunt ita corpus in seeculo, ut ar-
:
carnis, c. 11 et seqq.). Brevius autem postea Lac-
bores in hiberno adhuc oceultant virorem,ariditate
tantius : « Deus hominem nescio quo
Si a principio
mentita. Quid festinas ut cruda adhuc hieme revi-
inenarrabili modo instituit, credamus ab eo restitui
veterem posse, qui novum fecit (Lactant., lib. vii.»
viscat et redeat? » Eadem est Theophili Antioche-
ni futuram corporis nostri resurrectionera corapro-
Institut., cap. 23. pag. 721.)
B bandi ratio. « Deus plurimarum, inquit, rerum ar-
Instabant tamen genliles omnino non posse, fieri gumenta suppeditat,quibus incredilitatem nostram,
uthominis corpus aquisabsorptura.igne crematum, quantum ad resurrectionis negotium attinet, pro-
in pulverem, cineres et favillas redactum, in aliud pellat. Observa, nisi molestum sit, temporum, die-

corpus transmutatum, idem numero rursus exsu- rum et noctium interitum. Annon aniraadvertis,
scitetur, reficiatur, ac reformetur. At respondet Mi- ut ita moriuntur et resurgunt ? Quid praeterea re-
nucius,quanquamcorpus illud «nobis subducatur, feram resurrectionem fructuum et seminum, quee
Deo tamen clementorum custodi reservari. » Et id omnia nostrae voluntati serviunt?Si enim granum,

quidem ille paucis,quod pluribus Tatianus et hunc exempli gratia, tritici, aut reliquorum fructuum in
urgebat in modum
Hoc ita futurum credimus,
: « terram sparseris, primum quidem moritur et dis-
nihil interim curantes, utcunque nugari nos et solvitur, et tum demum nascitur, et in cuimum

blaterare arbitremini. Quoniam sicut ignorabam, fructificantem assurgit. Arborum et quercuura na-
quis essem, antequam nascerer, cum nullus adhuc tura, secundum Domini imperium,occulta quadam

essem,soIum autem in subjecto materiae carnis exsi- vi, nobisque invisibili, statis temporibus fructus

stebam:deinde genitus,quioiim noneram,ipsagene proferunt. Interdura passerculus, aut alia avicula

ratione 4€6 essentiffi mcce fidem habeo itanatus, C devorans seraen mali, aut ficus, aut alterius rei.
;

et per mortem ad non esse redactus, atque iterum avolat in locum aliquem editum, saxosum, et id in

conspicuus oculisdenuo existam. Quamvis caro to-
ta incendio consuraatur, materiam tameu evapora-
tara mundus excipit quanquam aut in fluviis,aut
:
mari contabescam, aut feris dilanier,condor tamen
in penu perdivitis Domini. Quod licet pauperes et
impiinesciant; Deustamenqui regnat,substantiam
foveara467aliquam perdiversam corporis partem
emittit.Quidfit?Semenilludsubcrescit,etinarborem
magnam evadit, quamvis devoratum, per tantum
calorem transierit. Sin autem volueris mirabilius
spectaculum cernere, quod ad id comparatum est,
ut majore evidentia mortuorum resurrectio compro-

sibi soli conspicuam, quando betur, jubeo te erigere vultum, non solum ad ter-
voluerit, ad pristinam
inlegritatem reducet. » (Tatian. Orai. contr. Grgec.
restria, verum etiam ad coelestium resurrectionem.
pag. 146.) Lunam vide, quas singulis mensibus et perit et re-

nascitur,nec non et alia considerato astra. Praeter-

Pari etiam raodo Tertullianus respondet : « Ubi- ea et in temetipso, quamvis id ignores, resurrec-
cunque resolutus quaecunque te materia
fueris, tionis operationem cognosce, o homo. Non dubito
dcstruxerit, hauserit, aboleverit, in nihilum rede- qui ali(iuando adversa valetitudine a'nictus,amise-
gerit, reddet te. Ejns est nihilum ipsura, cujus et ris carnes tuas, et formam, roburque caeterum ;

totura. » (Tertull. Apolog. cap. 48, pag. 43. Longe > Deus misericordiara impertiens et medicinam
tibi

autem fusius Athenagoras haec adversus gentiles tribuens, efTecit utcarnes amissas, formara, robur-
urgct et explicat. Ibi autem ipse, quemadraodum que recuperares. Et quemadinodum ignoras quo,te
alii jam cilati a nobis Scriptores : 'Ei |jl7j bvxa xaxa relicto,carnes abierint, sic te fugit unde redierint,
•CTjV 7rpojxr,v ajffxaaiv, STToJrjje xa xwv avOpcoTTiov et unde eas acceperis. \'erum enim vero,inquis, ex
ffio|Jt,axa, xai xac xouxwv ^tp^a? xat StaXuOivxa, alimento et 3aporibu3,in sanguincm conversis,car-
xaO' 6'v t'y/Ti xuttvv, avaaxaaEi [Jiexa xt); eufjLapefai;. nes repullularunt. Pulchre quidem sed ne crres. ;

'ETr(ar,<; yip auxtj) xai xovjxo Suvaxiv. « Si hominum hoc Dei beneficium nec alleri est accepto re-
est,

corpora cum non essent, condidit Deus, eorumque ferendura.» (Theoph.,/t6. ii Aufo/yc, pag. 77etseq.)
principia undeoriginem trahunt, procreavit; etiam lisdcm quo(iue aut similibus piane exemplis pluri-
quomodocun(iuo di9soluta,cum cadem facililate in- mi, iique doctissimi Ecclesiae Patres, luturam
slaurabit. Id cium illi a^quc facile cst. »(Atlu'gor., corporum nostrorum rcsurrcctioneui confinaarunt.
lib. de liemr. car., pag. 43 et seqq). Cactera autem Sed quia prolixiora sunt eorum verba,quam ut hic
481 DISSERTATIO. 482
integra exhibeantur, ea curiosis omnibus, qui om- A telum retundat, alia, quam Protosilai, tradita ab
nia suismet oculis lustrare volunt, indicabimus. ipsismet gentilibusexerapla huncprofertinmodum:
Legant itaque Tertullianum Apologet. cap. 48, et « Sed quid memorabile tacis, si videas et credis?

lib. de Resurrectione carnis, cap. 12 ; Ambrosium Eixe iriaxejEtc; xov 'Hpa/.Xsa xajjavra lautov ^riv,

lib. V,Hexaem., cap. 22 et 25, pag. 109 et seq., at- xai 'At/cXt^tt'.ov x£pa!jvw9E.vTa £Y/)YipOa'., ta 8s

que in primis lib. ii de Fide resurred., § 53 et seq. OTto toiJ Beoij (jot XsYoi^i''^ aTCiatEl? ; iffw^; xSv eiti-

pag. -1147 et seq, Theodoretura orat. 9 de Provi-

; Sei^w aoi vExpov lY^.^Oi^^^^^t, xa'. ^wvxa, xal touxo
dent. sub finem. pag. 436 et seqq. ;Nilum orat. iin Herculem, quem flamma as-
iTtnTTeuaeK;. Si credis

Pascha, apud Photium, Biblioth. pag. 1530. Adeant sumpsit, vivere, iEsculapium fulmine tactum, vitae
adhuc Augustinum lib. xxii De Civit., cap. 21 et restitutum, quae dementia estnolle dare fidemillis,
seqq., pag. 676 et seqq., ubi ille explicat utrum, quae Deus loquitur ? Dubitatio te teneret, et si tibi

et quomodo corpora, aut illa qu?e in favillas et ci- prwsentarem aliquem e mortuis evocatum, an apud
neres redacta sunt, aut alia ab aliis hominibus co- te fidem invenire possem ? » (Theoph., lib. ad

mesta, aut etiam infantium, sint ad vitam revocan- Antolyc, pag. 77. ) Poterat adhuc ille allatum a
da. Revolvant etiam, si vacat et lubet, pseudony- Platone Heri Armenii, de quo nosalibi, exemplura,
mum Justini martyris librum Quoest. et Respons.ad modiumad-
aliaque plura, ab ethnicis venditata,in
ejusdem Justini
B ducere tanquam supervacanea Scriptores
sed haec
Grcec., pag. 208 et seqq., inter ;

Opera divulgatum. nostri aspernati sunt. Caeterum si de futura mor-

Verum insurget ethnicus aliquis, aut nescio tuorum resurrectione plura adhuc, quam ea,
quis incredulus, nobisque objiciet, propositahacte- quae, ex citatis auctoribusretulimus,aiiquis deside-

nus ad probandam corporis nostri resurrectioncm ret, isTatianum, Arabrosium, aliosque adeat, qui
exempla, minimi aut potius nullius esse momenti. integros hoc de argumento tractatus ediderunt
Neque enim sol et astra moriuntur, neque iidem ( tom. I, AppanU. lib. iii, dissert. 2, cap. 16, art.
numero flores et fructus mortui reviviscunt. At 1, pag. 1116),
sane non adeo bardi et hebetes fuerunt laudati a
ARTICULUS m.
nobis doctissimi illi viri, ut haec aut ignoraverint,
Expenduntur argumentn, quihus ostendilur improbos
aut non animadverterint. Nescii quippe non erant
homines pcenis oeternis atque igne sempiterno cru-
omnes comparationes aliqua, ut aiunt, ex parte ciandos ; pios autem et justos perpetua felicitate
claudicare. Quamobrem eas ideo instituunt, ut ex donandos, ubi de montis JEthoe et Vesuvii igni-
illis patefaciant multasuppetere nobisexempla,quae bus, Siyyia palude, et igneo inferni flumiue.

aliquid cum mortuis corporibus nostris, ad vitam QuemadraodumCaeciliuschristianae fidei de mor-

aliquando revocandi, ac simile habeant, ^ tuorura hominum ad vitara regressu, ita et de im-
commune
et quibus ad ea revocanda Dei potestas, qua de proborum poenis sempiternis, aeternaque piorum
sola agitur, plane ac perspicue probatur. Nonne felicitate dogma non sine irrisione rejicit ac repu-
etenim solis astrorumque occasus, et ortus, nonne diat. « Hoc, inquit, errore » fuluri de morte ad
fructus aliaque hujusmodiex putrescentibusgranis vitam reditus, Christiani « decepti beatam sibi, ut
suis renascentia, nobis exhibent aliquam resurgen- bonis, et perpetera vitara mortuis poUicenLur; caete-
tis nostricorporis simiiitudinem?AlsihaecsolitaDei ris ut injustis, poenam sempiternam .... Quid post
46Squomodoethnici ne-
potestate continuo fiunt, mortem impendeat, miseri dum vivitis, cestimate.
gare audebant corpora nostra mortuaposse eadem Tu qui imraortalitatem posthumam soranias, cum
Dei potenlia advitamexcitari?Ut eaigituradaraissi cum febribus ureris, cum dolore
periculo quateris,
luminis auras redeant, nihil aliud quam ipsius Dei nondum conditionemtuam sentis ?'>Deni-
laceraris,
voluntas desideratur Atqui id Deum velle ex sacris que tam audacter quam impie ille pronuntiat :«Si-
nostris Scripturis evidentissime colligitur, ut infe-
cut nascimur, et interimus, » id est, queraadmo-
rius ex aliis nostris scriptoribus ostendemus. Quia
dura antequam nasceremur, nihil eramus,ita post
vero ethnici non de hac utique Dei voluntate, sed mortem ad idem nihilum redacti, nihil penituseri-
de illius tantum potentia litem faciebant, satis sibi J) mus. Et ita quidem argumentabatur Caecilius, At
Minucius, aliique, esse putarunt hanc variis exem- hic obiter ob.-ervandum in hoc textu verba pericu-
plis, ac quibusdametiam ad hominem, uti loquun- qullmsdam displicuisse, eosque ariolari
lo quateris,
tur, argumentis demonstrasse. legendum querquero, id est, frigore et tremore, sive
Porro autem his iata stabilitis ac confirmatis, febri frigida 469 quateris. Sed huic conjecturae
nihil auctor noster amplius censuit respondendum repugnat manuscriptus codexregius, ac verbaetiam
ad ineptam Caecilii cavillationem, qua postulabat subsequentia eam admitti prohibent.
aliquem mortuum sibi proferri,qui ad nosunquam Octavius autem C^cilio haec Christianis obji-
vivus remeaverit. Quid enim opus erat divinam cienli, vel potius arroganter exprobranti, modeste
mortuos exsuscitandi potestatem aut Protesilai, respondet plerosque conscientia meritorum ,

aut alio probari exemplo, quae certissimis rationum id esl peccatis vitiisque conscientiain illorum re-
momentis demonstrata fuerat ? Theophilus tamen darguentibus, magis optare, quam re ipsa credere
Antiochenus, ut herbes illud et imbelle gentilium hominem morte exstingui penitus, nec ad ulla
483 DE MINUCII OCTAVIO 484

postea supplicia reservari. Et saae dubium non A divinus per seipsum semper vivit ac viget sine
est, quin in hoc errore seipsos fallentes, ac
illos ullis alimentis, nec admistura habet fumum, sed
liberius peccantes, quo tardius, eo severius justis- est purusac liquidus, et in aquae modum fluidus.

simo Dei judicio animadvertatur. Unde Valerius Non enim vi aliqua sursum versus urgetur, sicut
Maximus de Dionysio Syracusanorum tyranno nosler... Idem igitur divinus ignis una eademque

« Lento, inquit, gradu ad vindictam sui divina vi, atque potentia

et cremabit irapios, et recrea-

procedit ira, tarditatemque supplicii gravitatecom- bit ;quantura a corporibus absumet, tantum
et

pensat. » (Valer. Max. lib. i, cap. 1, Extern. g 3, reponet (noster codex resumet), ac sibi ipse aeter-
pag.21.) num pabulum subministrabit. Quod poetae in

fatente ethnico homine, divina vindicta vulturem Tityi traastulerunt ita sine ullo revire-
:
At si,
scentium corporum detrimento aduret tantum, ac
non sinit graviorum crirainum reos abire impuni-
sensu doloris aificitit. »(Dj5seri. tn LacfanL, cap. 29.)
tos, negare procul dubio aliinon possunt improbos^
Sed de bac Lactantii Tertullianique argumentatione
sceleratos, et impios homines, qui criminibus ad-
adhuc aliquid suo loco dicemus ostendemusquequo
huc coinquinati moriuntur, debitis post mortem
sensu hic et Minucius verbum erogare acceperint
poenis esse afficiendos. Tunc enim quas in hac vita
qu^ aeterna erit, sempi- (Dissert.in Tertull., cap. 11).
non dederunt, in altera,
g
ternas igne i-eterno luent. Nam « sapiens ignis, ait
Pergamus interira, iisque occurramus, qui gen-
Minucius, membra urit,etreficit, carpit et nutrit.»
tilium nomine nobis forsitan objicient, prorsus
Neque ethnici respondere poterant illud quorura- ineptas esse fulminum, montium ac terrarumsem-
dam, qui alios terrere volebant, esse coramentum. per ardentium, cum inferorum ignecomparationes.
Non id quippe omnipotenti Deo difficilius est, Nonne etenira, inquiet, aliquid exhorainis fulmine
quammortuum hominem ad vitam excitare. Suf-
taclisubstantia hujus ardore consumitur? Nonne
ficitigiturut id velit. Atqui eum ita velle non so-
etiam ignibus iEtnae Vesuviique (in manuscripto
lura sacrae Scripturae declarant, sed divina etiara
codice Hennei et Jesui, corrupte, uti vides), seu
iliius justitia, quse nullura scelus inultum relin-
aliorum montium. aut ardentiura terrarum nova
quere potest. semper subministratur materia ? Contra verro
At Minucius ut illud ethnicis facilius persuadeat, Christiani asseverabant eumdera semper fore
in hujus documenti confirmationem quaedam affert ignem inferorum, nihilque penitushumani corporis
exerapla igniura, fulrainum, ac montium ^tnae et ab illo exusti deperire. Verum Tertullianus, quam
Vesuvii atquc terrarura ubique ardentium, quae Minucius noster uti jam monuimus, sequitur, hoc
quidem illis incognita procul dubio non erant. Au- rationis momentum ethnici plane praecidit. Maxi-
p
dias velim eum loquentem : « Sicut ignes fulrai- mam quippe hujus argumenti vim in hoc positam
num, inquit, corpora angunt, necabsumunt; sicut
esse ostendit, quod gentiles, nemine reclamante,
ignes JEinse et Vesuvii, etardentium ubiqueterra- faterentur quosdam fulminura, montium, et terra-
rura, flagrant 470 nec erogantur : ita poenale illud rum ignes esse 471 prorsus extraordinarios.
incendium, non daranis ardentium pascitur, sed Nonne autem inde inferre potuit, ab iisdem ethni-
inexesa corporum laceratione nutritur. » At haec cisperperam negari alium non posse infinita Dei
ille delibasse videtur ex hoc Tertulliani de iisdem idem semper maneat,
potentia excitari ignem, qui
aeternis ignibus disputantis loco « Noverunt et :
impiorumque corpora non consumendo, aeternum
philosophi diversilatem arcani et publici ignis. Ita exurel, ac cruciabit.
longe alius est, qui usui humano, alius qui judicio
Dei apparet, sive de cceIo fulmina stringens, sive Neque porro ibi stetit Minucius, sed alia adhuc
de terra per vertices montium eructans. Non enim comparatione, seu alio, ut aiunt, ad hominem,
absurait, quod exurit sed dura erogat, reparat.
: argumento conflrmat quam inepte Gaecilius aliique
Adeo raanent montes semper ardentes, et qui de gentiles id abnuerint « Admonentur, inquit, bo- :

coelo tangitur, salvus est, ut nullo jam igni dccine- mines doctissiraorum libris et carminibus poeta-
rescat. Et hoc erit testimonium ignis ffiterni, hoc D rum, illius ignei fluminis, et de Stygia palude sae-
exemplum jugis judicii pojnam nutrientis. Montes pius arabienlis ardoris, quae cruciatibus ffiternis
uruntur et durant. Quid nocentes et Dei hostes? pra;parata, et dasraonum indiciis et de oraculis
U(EC sunl quaj ih nobis solis praesumptiones vocan- Prophetarum cognita tradiderunt. » Ibi autem Mi-
tur, in philosophis ct poctis summae scientiae et nucius et profaaos et sacros scriptores procul
insigniajudicia. » {TQrluW.Apologel. C9.p. -48,^.43.) dubio citavit. Prophetarum siquidem nomioe,
Eodem quoque modo l^actantius, post utrumque, libros Veteris Testamenti, atque etiam, si velis,
TcTtullianum ac Minucium Eelicem, ha3C plane in sibyllarum, et aliorum, quos ethnici propheta3
verba, ab aliis paulo diversa argumentatus est esse puta,bant, effata designat : « daemonum vero
(Laclant lib. vii Uivin. Instilul. cap. 21, pag. 715 indiciis, » Novi Testamenti codices
sacros ubi :

et seq. ) Ignis sempiterni « natura diversa est ab legimus diemones palam, ac omnibus audientibus,
hoc nostro, quo ad vilao neccssaria uliraur, qui nisi confcssos fuisse aeternis sc ignibus cruciari. Eth-
alicujus materiae fomitc alatur exstinguitur. At ille nicis itaque publicam illam daemonum confessio-
485 DISSERTATIO. 486
nem objicit, quam nec iili, nec ullus alius negare ^ Alio etiam in libro canebat :

poterat. Ka'. x6 •/.^TEiooijtivov Zx-jvoi; 'joojc, waxs ijiEy.axo?

Scriptores vero profano3, sive ethnicos, testes "Opxoi;, OE-voxaxoi; xs — iXc'. jjta/tipcaa'. 6£oTt'..

appellat « ignei fluminis de Stygia palude, » puta Et ipsa subjacens Stygis aqua, quod maximum
Acherontis, quem iidem ethnici unum ex quatuor Juramentum, gravissimumque exsidii bealis Diis.
{Idem, Odyss. l. v, v. 185 et seqq.)
celebratiasimis inferorum fluviis esse fabulantur,
ignibusque, ut ait Servius, plenum, qui Pyriphle- Homero plane concinit Virgiliu.=! hisce carminibus
gethontis aquas recipiebat (Serv. m lib. vi Virgil., latinis :

Mneid., pag. 404. Qui autem fuerint hi aliique Cocyta stagna alta vides Stygiamque paludem,
Di cujus jurare timeut et fallere numen.
duo inferorum fluvii, ex Platene, qui illos descri-
{Virgil., l. vi .Eneid., v. 325 et seqq.).
psit, atque aliis quam plurimis discere quilibet fa-
cillime poterit (Piato Phae. tom. I, pag. 112 et Plura si velis, adi Apollonium Argonaut. lib. ii,

seqq.).
V. 290, Hesiodum Theogon. iv, 883 et seqq. et v,
Ab illo quoque Platone eadem facilitate edoce- 795 et seqq. Ovidium lib. i, Metamorph. v, 184
bitur, cur Styx a Minucio palus, eoque ardore sae- et seq., Apuleiura lib. vii Metamorph. circa med.;
pius ambiri dicatur ; taraetsi alii fluvium esse Nalalem Comitem lib. iii Mytholog. cap. 1 et seqq.;

tradiderint, cujus adeo frigida est aqua, ut ea B Vossium, lib. iii de Orig. et Progr. IdoL, cap. 81,

epota quivis protinus moriatur. Styx enim, inquit, pag. 359 et seqq.

in horridum immanemque locum incidit, palu- Quam certum porro est iraprobos homines, qui
demque efficit (idem ibid. pag. 113). Terram vero ex hac vita criminura conscii migrant, aeternis
ingreditur, et circumrotans influit in Pyriplile- suppliciis a justo et omnipotente Deo affici, tam
gethontem, igne ardentem, neque ejus tamen aqua constare debet justos, in justitia morientes, ab
illi aut cuipiam alteri fluvio miscetur. Girculo au- eodem Deo sempiterna felicitate donari. Minucius

tem facto, efTundit se in Tartarum. Totus porro autera eo ipso, quo

primura probavit, secundum
ille Platonis locus ab Eusebio descriptus est satis se demonstrasse arbitratus est. Quocirca illud

(Euseb. lib. xi Pr(epar. Evang. cap. 23, p. 567). amplius probandum non existimavit, palamque
Quis vero sibi facile non persuadebit bunc ipsum pronuntiare non dubitat « Hos, pios videlicet ho- :

in primis Platonem, doctissimorum hominum, vel, mines, spe futurae felicitatis securos vivere. »
ut ait Tertuilianus philosophorum, nomine,
,

ARTICULUS IV.
huncque ejus librum a Minucio nostro citari ?
Examinanlur argumenta quibus Octavius contra Cce-
Nullus quoque inficias fortasse ibit, et laudatis ab
eilium probat mundum igne aliquando periturum,
eo et Tertulliano poetis, 41 2 primum Homero, et C ac de Stoicorum, Epicureorum, et Plalonis ea de
secundum Virgilio dandum esse locum. Homerus re opinionibus.
enimvero cecinit :
Christiani pro certo adhuc ratoque decreto ha-
"EvQa |XEv eI? 'AYEpovta IIupitpXeYiOtov le peottri,
K(oy,'jTOi; 6', 6'!; 6t] 2x0^0? uoax6<; laxiv aTroppw^,
bebant totum hunc raundum, et omnia quse in eo
llizpq x£, ^jvsai; xe Ouw Troxaijiwv EpiSourwv. sunt igne consumenda. Sed illud Caecilius paucis
Hic quidem in Acherontem Pyriphlethonque con- his verbis im.pugnat « Quasi aut naturs divinia
:

[fluunt legibus constitutus aeternus ordo turbetur, aut

Cocytusque, qui certo Slygis aquoe esL fluxus.
rupto 472 elementorum omnium foedere, et cce-
Pelraque, et concursus duorum fluviorum valde so-
[nantium.
lesti corapage divisa, moles ista, quae continetur.et
(Hom., Odyss. x, v. 145.) cingitur, subruatur. » Sed illum Ootavius his ver-
Postca vero "Virgillius : bis castigat « Aut improvisum ignem cadere, aut
:

Hiac via Tartarei, quae fert Acherontis ad undas,
Turbidus hic coeno, vastaque voragine gurges
yEstuat, atque omnem Cocyto eructat arenam.
(Firgil., t. vi Mneid., v. 295 et seqq.)
difficile non credere, vulgaris erroris est. » Multis
autem haec obscura videntur.QuamobremRigaltius,
et quidam alii duorum verborum transpositione,
sic in editis correcta scribi voluerunt « Aut ira- :

Quos in versus haec Servius observat « Ache- D provisum ignera credere, aut difficile non cadere
:

ronta vult quasi de imo nasci tartaro hujus ee- vulgaris opinionis est. » Ouzelius vero unius verbi
:

stuaria Stygem creare, de Styge autem nasci Cocy- additione putavit mendum debere ita sanari :

tum.» Vide adhuc si velis,qu3e ille priusin ejusdem
libri versum 167 annotaverat. Sed Stygiae paludis
frequens apud varios scriptores mentio.
Tum deinde Minucius » Et ideo apud eos,
inquit, etiam ipse rex Jupiter per torrentes ripas
« Aut improvisum ignem cadere, aut sufficere non
credere, vulgaris erroris est. » Sed perperam, ac
contra fidem manuscripti codicis, ac Minucii
: mentera. Omnibus siquidera satis apertus est hic
illius sensus
VSlgaris erroris est credere improvi-
:

etatram voraginem jurat religiose,, » hoc est, per sum ignem non cadere, aut id esse difficile nimi-
aquas dubio procul Stygias, de quibus Homerus : rum Deo, qui pari utique facilitate, qua omnia
"AYpst vijv aaaxov 2x8^^? uSwp,
[Aoi ofxoffaov creavit, illa potest destruere.At hanc esse veram
Age nunc mihi jura inviolabilem Stygis aquam. ejus mentera liquido patet ex subsequentibus
[Homer., lliad. xiv, v. 271.) ipsiua verbis et argumentatione.
487 DE MINUCII OCTAVIO 488

Verumenimvero propositionem suam, his ille ^ natur « Fontium, dulcis aquoe, maris nutrimen
:

probat argumentis ac primo quidem « Quis sa-

;
: in vim ignis abiturum. » Verura praeterquam
pientium, inquit, igaorat omnia qua; orta sunt,oc- quod haec correctio auctoritate nuUa stabilitur,
cidere ;
quae facta sunt, interire ? Coelum quoque quodnam, obsecro, est inter fontium et dulcis
cum omnibus, quae coelo continentur, ita ut cce- aquae nutrimentum discrimen?
pisse, desinere ? » Ibi procul dubio indoctae homi- At quam obscura et emendatu difficilia sunt au-
num multitudini opponit sapientes,sive eo nomine ctoris nostri verba, tam certum profecto videtur
philosophos designet, sive alios quoslibet, qui im- illum ad haec respexisse Ciceronis verba : « Sunt
peritae plebis opinionibus duci se non patiuntur. stellae natura flammeae, quocirca terrse, maris,
Prius autem Gicero, Velleium Epicureum sic dis- aquarum vaporibus aluntur iis, qui a sole ex agris
putantera induxerat « Hunc (Platonem) censes
: tepefactis, et ex aquis excitantur.... Ex quo even-
primis, ut dicitur, labris gustasse physiologiam, turum nostri (scilicet Stoici) putant id, de quo Pa-
qui quidpiam, quod ortum sit, putet aeternum esse naetium addubitare dicebant, ut ad extremum om-
posse? Quae est enim coagmentatio non dissolubi- eum, humore consumpto,
nis mundus ignesceret,
lis ? Aut quid est, cujus principium aliquid sit, ni- neque terra ali posset, nequa remearet aer, cujus
bil sit extremum ? » (Cic. lib. ii de ISatur. Deor. n ortus, aqua omni exhausta, esse non posset. Ita
pag. 108 lin. 31 et >>eqq.) relinqui nihil prseter ignem, a quo rursum ani-

Cyprianus vero ad Demetrianum scribit hanc ab mante ac Deo, renovatio mundi fieret, atque idem
ipsomet Deo constitutam esse legem, ut quae orta ornatus oriretur. » (Cic. lib. ii, de Nalur. Deor.
sunt,omniaoccidant, et aliquando finiantur «Haec, : pag. 252, lin. 12 et seqq.) Vides enim quaedam ex iis

inquit, sententia mundo data est, haec Dei iex est verbis eadem esse, atque apud Minucium, qui

ut omnia orta occidant, et aucta senescant, et in- proinde sensum Ciceronis reddere voluit. Is vero
firmentur fortia, et magna minuantur, et cum in- esse videfur neminem sapientium ignorare coe-
:

firmata et diminula fuerint, finiantur. » (Cyprian. lum, ac omnia, quae in eo continentur, tam dulci
ad Demetr. tom. I, pag. 187.) El haec quidem ille fontium, quam maris qua nutriri illudque ipsum ;

fusiusprosequitur,quaein e.jus libro legere poteris, coelum, omnemque mundum, consumpto,uliStoici

sicuti et infiflita propemodum alia,in eamdem rem opinabantur, humore, in eam unde coeperat, vim
ab aliis scriptoribus tradita, quae nunc congerere ignis abiturum, Si quid tamen aliquis certius pro-
nihil necesse est. ferat, huic non refragabimur.
Porro autem Minucius noster verissimam illam De hoc autem Stoicorum placito, praeter lauda-
Christianorum de mundi fine, futuroque illius in- tum a nobis Ciceronem,Philo haec scriptis tradidit:
cendio sententiam, non modo communi sapientum 01 Ss SxcoTxot x(5ajJL0v eva, -^z^kiizijiz 8' auxou 0i6v
opinioneconfirmat,sed quorumdam quoque tametsi alxtov, v^^o^oLi 8e (Jirjxsxi 0e6v, aXXa tiqv 67rap)^ou-

non ejusdem sectae philosophorum testiraoniis.Post aav Iv ToT? ouai Trupoi; (ixafJLaxou Suvafiiv, ^pivwv
citata enimvero a nobis superiora illius verba,con- fxaxpai^ TreptoSoti;, avaXuouaav xa itavra elc lauxTjv,

tinenter subjecit : « Fontium dulci (ms. dulcis.) l\ 9ji; TxaXtv au dvaYevvTQaiv X(5a(ji.ou '(axaaSat x^
aqua marisve maria nutrire) in vim
nutriri (ms. TtpofjLTiOeiqt xou xE)(^v(xou. « Stoici unum mundum
ignis abiturum, Stoicis canstans opinio est, quod asserunt,et Deum auctorem ejus generationis; cor-
consumpto^I^ humore mundus hic omnis ignes- ruptionis vero non item Deum, sed indefessam
cat.»Miruni sane quantura in hoc loco.quein corrup- vim ignis, rebus insitam, post longas temporam
tum esse volunt, emendando eruditi viri a se invi- ambages absumpturam, et in semet mutaturam
cem dissentiant. Nam quidam retinendam censent omnia.ex qua475 denuo mundum instauraturam
ipanuscripti codicis lectionem.sed post haec verba: Opificis providentiam. » (Philo. lib. Quod mun. sit
« C(mstans opmio est, » quaj ibi subsequuntur, ificorrupt., pag. O^iO.jPostea tamen adjecit « Boe- :

tanquam superfiuum, quod ex margine in textum thus, Possidonius et Panaetius, viri Stoica doctrina
irrepsit, additamentum penilus rejiciunt. Eam au- valentissimi, tanquam correpti numine, omissis
tem aiunt esse Minucii racntera fontcs suis dulci- D exuslionibus et instaurationibus, transfugerunt ad
:

bus aquis non amplius nutricnt maris aquas sed divinum de incorruptibilitate mundi placitum. »
:

illud nutrire, sive maris nutriraentum, uti Stoico- Ilpoi; Oeidxepov SoYjjia, x6 X7)<; depOapafai; xou x(5a(jiou

rum opinio est, in nivim ignis abibit.seu igne con- Txavxo;, auxo(ji(iXrjaav. Animum autem, quaeso, ad-
ficietur. Alii nihil in textu manuscripti codicis, vertas an his verbis confirmari pos3it,quod dictum
nisi dulces aquas, pro dulcis aqua, immutandum a Ciccrone vidimus, non Panaetium soium, sed
suspicantur, euinque esse auctoris nostri sonsura, alios etiain Stoicos addubitasse utrum vera esset
Nutrice, sive nutriraenla, quae fontcs et maria aliorum sodaliura suorum de futuro mundi incendio
CG^lo debent, pariter cum illo in vira ignis abitura. aententia. Sed Minucio nostro hanc longe plurium

Scd Groiiovius, explosis bisce oranibua conjec- fuisse sufficiebat. Videsis in citatum Ciceronis lo-

turis, putatMinucii vcrbis orania coraprchendi, cura Lescalopicrii observationes, et Origcnis adver-
quaj triplicis diircrcnti.c sunt, liquorum gcncra. sus Cclsura disputalionera (Orig. lib. v co7Hr. Cels.
Quamobrem textum ejus sic corigendum csso opi- pag. 244), ac etiam, si velis, quas a nobis ia su-
 489 DISSERTATIO. 490
periori Apparatus nostri tomo obaervata 3unt(Tom. A percussionibuscorrumpi posse Epicurus autuma-
I Apparat. lib. iii, dissert,, 2, cap. 16, art. i, pag. vit, cur non et omnes ? Gassendus tamen verisimi-

^117). lius opinatur illum docuisse mundum hunc igne,

Neque porrohancMinuciusnoslerStoicorumtan- utpote CcBteris omuibus elementis magis actuoso,

tummodo de elementorum conflagratione etmundi penitus absumendum (Gassendus, Synlag. Philo-

ruinaesse opinionem asserit, sed etiam « Epicureis, soph. Epic. § 2, cap. 7, tom III, pag. 32). At si

iiiquit,eadem ipsasentenlia est, » Utrum autem ibi citata paulo ante a nobis auctoris nostri verba aut

de omnibus, vei de qnibusdam duntaxat Epicureis legisset, aut se aliquando legisse meminisset, po-
intelligendus sit, et utrum Epicurum a praeceptore terat procul dubio iila in conjecturae auee baud
suo Democrito id accepisse crediderit non mini- prorsus invalidam proferre conflrmationem.
mus datur dubitandi locus. At Pythoclem enimvero Venit postremo Minucius ad Platonem, qui, ut
haec Epicurus scripsit (apud Laert. lib. x, ij 88) ipse refert : o Loquitur Plato partes orbis nunc
in verba : KoafjLo; iizl Tzzpiayj/^ xti; oupavoG, ctjxpa xe inundare dicit, )>(sed hocultimum verbum quidam
xai Travxa (faivo[ji£va TTipis^ouja, aTT0X0jJiT|V e.y^o'jii(i aut rejiciunt, aut retinent, si post Plalo, addatur)
iizb xou aTTStpou, xal yaxaXvjYOUJa Iv Tripaxt, }] a.pa.'.^>, « et nunc alternis vicibus ardescere ; et cum ipsum
7) Tfjxvtti, xat o\} X'jo[jl4vou, Travxa xa ev auxqj ajY* g mundum perpetuum, et insolubilem diceret esse
Xuatv A/^iliexai, , . sv w X^y°^ O'^^ ^^"^^ xaxaXaSetv fabricatum, addit tamen ipsi artifici Deo soli, et
« Mundus quaedam continentia, stellas, et
est cceli solubilem, et esse mortaiem. Ita nihil mirum est,
terram, et qua? videntur omnia continens, abscis- moles ab eo, quo exstructa est, destruatur. »
si ista

sionemque ex infinito habens, atque in termino Duo Minucius a Platone asserta narrat. Primo
ibi

desinens sive raro, sive denso quo soluto, quae in : mundum a Deo « insolubilem » creatum, eed ita
illo sunt omnia, confusionem accipient aut desi- : tamen ut ab illo solvi et destrui possit, Secundo
nens, aut in eo, quod circumagitur, aut in oo, partes mundi alternis vicibus, aut inundare, id est,
quod stabilitalem habet.... in quo terminum com- aquis obrui, aut « ardescere, » hoc est igne con-
prehendcre nequimus, » Plutarchus vero, cujus cremari.
Eusebius verba retulit, haec narrat in secundo de At primum quidem Plato apertissime edixit :

Placitis phiiosophorum iibro 'E-K:(xo'jpo; cfOapxov : ArjXo'j[X£voi; ouv apiaxov y^"^''^!'^^ uoteTv, xouxov
(x6(i[jiov) 6'xt •^vizzov, ci); ^ujov, w; mjxov. « Epicurus euo(et Seov y^'^'^^''^^^» ouuoxa (pOaprjaofjievov bn'
periturum dixit (mundum) quiagenitus sit, ut ani- aXAcp atx(({j, e^w xtjp auxov auvxevaY^Jtevtp ©SMJ) 6t-

mantem, et plantam (Plutarch, lib. ii de Placil. TToxa eeXeto auxov StaXuetv. « Cum igitur Deus
P/it7., cap. 4., pag. 886. Euseb., lib. xv Prxpar ; vellet pulcherrimum fcEtum, mundum producere.
Evang., pag. 842),» Testatum vero Lactantius ^ hunc Deum genitum, nunquam corrumpen
effecit
facit heec hausta ab Epicuro ex Democriti fontibus. dum ab alia causa, praeterquam a Deo, qui ipsum
« Epicurus, auctore Democrito, ait mundura et composuit, si quando voluit ipsum dissolvere
ortum, et aliquando esse periturum. » Postea vero (Plato in Timoeo, tom. Ill, pag. 94). Quam sane
illius opinionem enucleatius exponit « Epicurus, : ob causam ab Arnobio litteris hocmandatum legi-
inquit, sive Democritus sua sponte natum esse mu3 « Plato ille divinus multa de Deo digna, nec
:

dixit, seminibus inter se coeuntibus, quibus ite- communia sentiens multitudini, in eo sermone ac
rum resolutis, dissidium atque interitum secutu- libro, cui nomen Timosiis inscribitur, deos dicit et
rum (Lactant., lib. vii, Divin. Instit,, cap. 2, pag. mundum corruptibiles esse natura, neque omnino
647, et cap. 3, pag. 657). » Et recte quidein. Nam dissolutionis expertes : sed voluntate Dei regis ac
paulo supra Epicureum audivimus, qui apud Gice- principis, vinctione in perpetua contineri (Arnob.,
ronem asseverat omne, quod ortum est, necessa- lib. II, pag, 68). »
rio periturum. fecit Philo Juaaeus hanc revera Teatatum autem
At nondum satis exploratum habemiis quonam fuisse Platonis de mundo creato et incorruptibili
416 modo Epicurus vel ejus sectatores mundum sententiam, quia ab illo Deus supremus inducitur
interiturum dixerint, utrum aqua, autigne,aut ato- D sit incorrupt. pag. 950) eeot eewv, (Lv t-^u) SirjjjLtoup- :

morum corpusculorumve, sicutLactantius ait, dis- haec ad alios deos fecisse verba (Phil. lih.Quod mund.
solutione, vel eorum conflictu ac percussionibus, Yo; 471 Ttaxir^p x£ epYwv, aXuxa efxou jjiiq OeXovxo?.
quemadmodum Philo his significat de Democrito T6 [Jiev ouv Srj SeQev tzt/ Xux(5v '
tq ^(t [jitjv xaXw^
et Epicuro verbis : DoXXou^; xtSajJLOu; ^TvoYpatfouatv, ip[xoa6ev, xai e^ov eu, X'j£tv eQeXetv xaxou. Aio
«uv XTQv [Jt£v
Y^"''^'^'''
(iXXr^Xoxu7t(ai<; xat eTifKXoxaTi; xat zTzv.Tzzp Y^Y^VTjaO^, ciOavaxot [jtev oux iaxe, ovi-

ax(5[xtuv (ivaxiOiaat, xt^v 81 (pOapiv dtvxtxoTralc >^a' 8e aXuxot xoTra^jLirav •

ouxt y^ l^V^ XuOvjaeaOe y^> °'^'"
Multos mundos ima-
(XTtoaxaaeat xtov y-y°^°'^'^'^' " Se xe^j^eaGe Oavaxou [jLo(pa;, xt^c ^|x^? pouXrjaeto^
ginantur, quorum generationem conflictationibus [jL£(!^ovoi; ext 8ea[jiou, xat xuptioxepou Xa)(^(3vxo? exet-
et connexionibus atomorum tribuunt, corruptionem vtov, ot<;, 6V iyi^wiaQt, auveSeTaOs (Plato Tim.
percussionibus et dissultibus (Philon., lib. Quod tom. pag. 41). Quae quidem in Platonis Timaeo,
II,

mund., sit incorrupl, pag. 940). » Multos enimvero exceptis nonnuUis diversis iectionibus, inveniuntur.
mundos si variis hujuscemodi conflictionibus ac Prima autem verba ab Athenagora citata sunt

Patrol. III. 16
 DE MINUGII OCTAVIO 402
491
pag, omnia A alii breviores. Eipaulo post subjungit Revera au
:
(Athena^. Lemt. pro Christian., 7) ;

fragmento sic tem est eorum, quae terram et ccelum obeunt, im-
vero in quodam operum Ciceronis
H«c vos, qui deorum mutatio, et qui post longa interyalla eorum, quse
Latine reddita exhiibentur : «

satu orti estis, attendite. Quorum operum ego sunt in torra, multo igne fit interitus, Deinde sub-

parens effectorque sum, quae per me facta sunt, jungitde diluvio Quando autem rursusdii terram
:

non sunt dissoluta, me invito, quanquam omne aquis expurgantes inundant, qui sunt quidem in
montibus bubulci et pastores conservantur qui
coUigatum solvi potest ; sed haudquaquam boni :

est, ratione vinctum velle dissolvere. Sed quoniam autem sunt in iis, quae sunt apud nos urbibus, m
mare feruntur a fluviis (Glemens Alexand. lib. v
orti estis, immortales vos quidem esse et indisso-
lubiles non potestis neutiquan tamen dissolve-
;
Strom. pa.g.5i9etseqq.). »
Perpende autem, obsecro,utrum Minucius noster
mini, nec vos ulla mortis fata periment, nec fraus
valentior, quam consilium meum, quod majus est adhunc Ciementis Alexandrini locura collineaverit,
atque ex dictis conciliari inter se possint, qui,
vinculuro ad perpetuitatem, quam illa quibus estis
ii

sicuti Laclantius (lib. vii Institut., cap. 1, pag.

tum, cum gignebamini, colligati (Cicer. lib. de Vni-
656 et cap. 3, pag. 656), dicunt Platonem docuisse
vers. Append ,
pag. 29, lin. 6 et seqq ;

At hi non explicant utrum mun- j, mundum in a^ternum esse mausurum, vel, ut

Plato censuerit
li.pi

_ii-^__- „,,„„ „^,.,,„r,^ r^ar,ri.irr> " nliannis

phanius nih. ndv. 12, eXExpos.
pag. 12.
Udp.res. nasT. eiExvos. Fid.
Fid.,
vicibus igne et aqua corrumpendum adv. Hceres.
_.:_:i (lib.
dum alternis ; 4. 7
i

Glemens vero Alexandrinus illud hisce edisseruit pag. 1088), ilium esse corruptioni obnoxium, 478

verbis :
'0 8e nXaxtov ttjv yrjv XP°''^'? '^''^' ^'^ '^^' cumtempore dissolutum iri. Docebat enim Plato,
wSs IloXXat quemadmodumvidimus,mundumsolaDeivoIuntate
poc xa6aip£(j6ai xat uSaxo?, ttwi; tpTjffr

xaxa TToXXa cpOopat YSYovaaiv av6pu)TTa)v, xai edovxai dissolvendum, atque idcirco ex se, ac nisi Deus
TTUpt [jlIv xat uSaxt [ki-^iaxoii, (Jiup(at<; 81 xai aXXatc vellet, perpetuo mansurum. Vide etiam an illejure

exepat ppa^^cjxspat. Kai [xsx' oX^Y"^ ^T^tfspE^' To 8e merito a Cicerone,paulo antea citato, propterea ar-
aArjOs;, euT^i '^w^' '^sp' T^^
''^°''' ^^"^' oxip^i^JO^ tovxoiV guatur, quod mundum et ortum fuisse, sed eo ta-
-nrapaXXa^ti;, xat 8ta [jiaxptLv -^i^oiikyit] liij^ eut y^ men, quo diximus, modo selernum fore putaverit.
Ttupt TtoXXcf) (fOapa. "Eiietxa ixepi xou xaxaxX'j[affu Quidquid porro pronunties, negare non poteris Mi-
eTttXeyei. "Ox' Sv 81 au 6eot y^v u8aat xaOatpovae; nucium ex hac Platonis aliorumque demundo tan-
xaxaxX'jj;ou(Ttv, ol [Jtev ev xoTi; opecit Staato^ovxat dem destruendo sententia haud absurde conficere
^ouxoXoi xat voiJteti;. oi 8e Iv xal; Tcap' '}\[).h 7t(jXs(Ttv, ethnicos non potuisseinficiari verum esseChristia-
e'<; XTjv 6aXajjav uixo xiov 7toxa|xu)v tpepovxat. « Plato norum placitum, quo mundum igne aliquandope-
autem terram quibusdam temporibus dicit per riturum asserebant. De illo autem aliquid notavimus
subse-
ignem et aquam expurgari hoc modo Multi saepe C in superiore Apparatus nostri tomo, et in
:

fuerunt interitus, et erunt igne quidem et aqua quentibus dissertationibus nostris adhuc dicemus
maximi quin etiam aliis quoque innumerabilibus (tom. L Apparat., pag. 1117).
;

CAPUT VIII.

quorum
tribus execrandis criminibus infanticidio, comesis humanis carnibus,
et incestu,
De
Christiani a Gsecilio et aliis ethnicis accusabantur.

ARTICULUS PRIMUS. Jam quidem in superiore Apparatus nostri lomo

Quse qualisve fuerit ea accusatio, quae illius occasio- observavimus a quibusdam secundi Ecclesiae sa-
nes, et qunndiu duraverit. culi scriptoribus, ac proesertim Justino Martyre,

Vidimus hictenus quam vano inutilique conatu Athenagora et Theophilo Antiocheno memoric
Cajcilius praecipua quaedam Christionorum docu- proditum, Christianos horumce criminum ab eth-
nicis luisse insimulatos. Scd eliamsi hi aliique
no-
menta labefactare molitus sit, ac quibus rationum
momentis ab Octavio, seu potius Minucio Felice D stri auctores concesserint
quosdam hojrelicos, a
ibidem notatos, puta Cataphrygas, vel Basi-
stabiliantur. Ad eas nunc veniamus criminationes, nobis
aut Carpocratem ejusque sectatores, aul
quibus Caicilius aliique elhnioi sacros eorumdem lidem,
Christianorum ritus moresque sanctissimos ausu Gnosticos, sicuti \ver\^n?,{\'\b.iadvers. Hceres., cap.
plane temerario infamure couaLi sunt. Primum au- 24), Eusebius (lib. iv Ilist. cap. 7, pag. 120), Epi-
phanius (haeres. 26, § 5, p. 87, et hifires. 27, § 3,
temCaeciliusChristianos oranes horrendorum pror-
pag, 104), testificantur, pra?buisse aliquam hujus
sus criminum, in synaxibus et nocturniscongrega-
tionibus admissonim.accusat. Ait enim eos solemni calumniaj occasionem; palam tamen ac constantis-
simeasseruntfalsissimamessehanccriminationera,
quoflam diead epulas, in iis nocturnis synaxibus
agendas, alicubi congregari. Ascenso autera ibi lu- Quin imo publice contcstantur cthnicos nunquara
invcstigasse, 479 vel ausos investigare
utrun
mine infantcm ab ipsi crudelissinie nncari, eosque
falsaes3(
rabie plus-ju m fci ina vesci illius carnibus, et kim- vera csscnt illaChristianorura crimina,ne
Nullum quoque cujuslibel
bcre sanguinem cxstinctis demum facibus, omncs
:
aIi(iuando agaoscercnt.
hominem, ut poslea dicetur, invenire
quolibctstupri,aduIterii,incestu8quc acclerc pollui. conditionis
493 DISSERTATIO. 494
unquam potuerunt, nisi paucissimos Christiano- A. sacria Baptismatis undis aetate Minucii Felicis
rum mendaces servos, a quibus crudelissimusom- ablutos fuisse ultro fateatur.
niumtyrannusexquisitissimis quantumlibetsuppli- Quod vero spectat adcrimina, quorumChristiani
ciisextorquere potuerit, ut haec crimina vera et a tam falso, quam temere postulabantur, de his Ter-
Ghristianis patrata fuisse fateretur.
tullianus scriptumnobis idreiiquit « Dicimursce- :

Quanivis autemhoc lam certum, quam publicum leratissimi de sacramento infanticidii, et pabulo
testimonium ad Minucii nostri, haec exsecrandacri- inde, et post convivium incesto quod averaores ;

mina jure merito praefracte negantis, explicandam luminum canes, lenones scilicet tenebras, tum et
confirraandamque sententiam sufficiant quia ta- ; libidinum impiarum inverecundiam procurent (Ter-
men C.Kcilius paulo aliter, quam citati a nbbis tull. Apologet. cap. 7, pag. 8). » Ibi autem ille pau-
scriptores hanc instruit accusationem, juvat eum cis verbis omnia congerit crimina, quae Caecilius,
audire. Quo etenim modo ethnici tunc detestabili sive Minucius pluribusedixit, nempe infanticidium,
ilio mendacio impudenter abuterentur, hunc ille conviviumcarneetsanguineinfantisinhumanissime
expHcat in modum : «Deinitiandistirunculisfabula occisi adornatum, eversores dehinc luminum ca-
tam detestanda, quam nota est. Infans farre con- nes, ac promiscuos quoslibet concubitus atque in-
tectus, ut decipiant incautos, apponitur qui sa- cestus. Ibi tamen Tertullianus non perspicue om-
ei
g
cris imbuitur. Is infans a tirunculo farris superfi- nino edisserit, quomodo infansdiceretur a Christia-
cie,quasi ad innoxios ictus provocato, caecis occul- nis occidi.
tisque vulneribus occiditur. Hujus, proh nefas ! Aperte autem postea declaratelhnicos reveracre-
sitienter sanguinem lambunt,hujus certatimmem- didisse aChristianis exceptum infantis rudem, sive
bra dispertiunt.... Et de convivio [noturn est orudum sangninem, eoque panem inlinctum, quo
Ad epulas solemni die coeunt cum omnibusliberis, tum quidem, quemadmodum et ejusdem infantis
sororibus, matribus, sexus omnis homines et om- carnibus, vescebantur {ibid. cap. 8, pag. 9). Alio
nisaetatis. Illic post multas epulas, ubi convivium autem in libro obscurius loquitur, nihilque aliud
caluit, et incestae libidinis furor ebrietate exarsit, memorat, nisi « infanticidium, horam lucernarum,
canis qui candelabro nexus est, jactu effulae ultra caninum ministerium, et ingenia tenebrarum, »
spatium lineae, qua vinctus est, ad impetum et quibus faventibus Gristiani quolibet stupro, adul-
saltum provocatur. Sic everso et exstincto conscio terio et incestu contaminari dicebantur (idem,lib.i
lumine, impudentibus tenebris, nexus infandae cu- ad Nation., cap. 15 et 16, pag. 60). Sed haec auo
piditatis involvunt, per incertum sortis, et si non loco enucleatius explicabimus {Disscrt. in Tertull.
omnes opera, conscientia
tamen incesti. » Quid his cap. 20, art. 1),
sceleribus magis crudele, impium, inhumanum et ^
Origenes vero ubi Celsum haec adhuc crimina
horridum ?
Christianis solita procacitate objectantem pro me-
At priusquam ulterius progrediamur, observan-
rito castigat, ibi testificatur hujus calumniae, ab
dum est in manuscripto codice legi : « Incestce li-
ipso nascentis Ecclesiae initio Christianis illatee, au-
bidinis fervor ebrietatis; » sed librarii oscitantia, ctores fuisse non quidem ethnicos, aut haereticos,
ut plerique arbitrati sunt.Quocirca in pluribus edi-
ut ab aliispaulo ante dictumvidimus, sed Judaeos.
tionibus scriptum voluerunt ebrietate, satis utique
Addit pr*terea suo adhuc tempore quosdam his
claro et aperto sensu. Verum hsc emendatio non quantumvis falsissimis rumoribus ab amplectenda
placuit Gronovio, qui voces incestx libidinis depra-
Christiana religione deterritos, omniumque Chri-
vatas suspicatus est, ao legendum « in caecas libi-
stianorum fugisse colloquia. AoxeT ^ioi TraparXy^aiov
dines fervor ebrietatis exarsit. » Nam de incestu, 'louOato'.;
inquit, paulo post dicitur
Ti£-otrix£vai, -roit; /.a-ua tyjv apxv Xpi-
: conscienlia tamen pari- xaTaJXESatraj'.
cTTtav'.ff(i.oij SjTcprjijt'!av tou \6yQ'j' d)<
Sed tantum abesl, ut his verbis ultimis
ter incerti.
apa xaTaOuffavTE; TiaiStov [jiJTaXajjLSavouffiv ajTou
excludantur superiora incesta: lihidinis, quin ea po-
Tojv aapxwv xat TiaXtv, 6'Tt o\ (xtto tou Xoyou, xok
tius videantur jam dicta indicare. Adverum itaque T05 aXOTO-J TTpaTTEtV Po'jX6fZEVOt, aO£VVJ0'jat (Jl£V xo
propiusaccedit alteralectio;melioristamencodi-Dcf^<:,
sxaaTo, os -z-fi ^apu..yo(>^ [x.Wt. "Hti;
cis auctoritate debet confirmari.
l ouatprj[JLia
'
o
TrapaAOYo; 'i
TraAiv
^
(jlyjv
-y

TiAstaTwv
''

^
oawv
•>

evcoa-
-

At onmi probabilitate illud caret, quod Grono- T£t, TOtQouaa dXXoxpfouc

toix; 'coij Xoyou, 6'Tt toioutoJ
vius ibidem adjecit, his Caecilii de Ghristianarum XptaTtavot. Kai
elat vijv 81 eTt d-aTa Ttvai;, dito-
synaxium verbis designari infantium Baptisma. Tp£uo[j.ivou? Otd Ta TotauTa x!iv st^ xotvwvtav dirXou-
Nunquid enim Cascilius Gentilium nomine.in Ghri- aTspav Ta>v Xoytov r^xitv T:po; Xpta-tavou;. « Vide-
stianos disputando, de sacris horum coetibusloqui
tur, aiebat, mihi Gelsus fecisse idem, quod Judaei,
non potuit, nisi mentionem Baptismi faceret? Nun- Christianae doctrinae initio, sparso rumore, quod
quid illi compertum erat quidquid in his
etethnicis ejus sectae homines mactati pueri vescerentur car-
ccEtibus agcbatur?Nunquid etiam infantes toties nibus ; et quod quoties eis libeat operam dare oc-
sacro Baptismate 480 initiabantur, quoties Chri- cultis libidinibu3,exstincto lumine,conslupret quam
stiani soieranes q:iidem suos coetus, sed secretos quisque primam nactus fuerit. Qua3 falsa et iniqua
inibant? Bene tamen est, quod Gronovius infantes opinio dudum valde multos a religione nostra alie-
49S DE MINUGII OCTAYIO 496

nos 4§1 tenuit, persuasos quod tales sint Ghri- A incognitia et inexploratis judicare, quod facitis,
stiani ; et temporis nonnuUos fallit quia
ad hoc ;
nobis ipsis poenitentibus credite. Et nos idem fui-
ea de causa Christianos ita aversantur, ut ne sini- mus, eteadem 485 vobiscum quondamadhuc caeci

plex colloquium cum homine Ghristiano habereve- et hebetes sentiebamus, quasi Christiani monstra
lint. » (Orig. lib vi contr. Ccls., pag. 292 et seqq.) colerent, infantes vorarent, convivia incesta misce-
Verumtamen si Judoei hujus calumniae auctores rent. Nec intelligebamus ab his fabulas istas sem-
fuerunt, eam procul dubio auxerunt quidam, in per ventilari, nec unquam vel investigari, vel
Lugdunensis Viennensisque Ecclesiee Epistola, ab probari nec tanto tempore aliquem exsistere, qui
;

Eusebio descripta, notati gentilea Christianorum proderet non tantum facti veniam, verum etiam
servi, qui a prajside capti, cum tormenta reformi- indicii gratiam consecuturum. » Eadem autem

darent, et dsemonum instinctu,etmilitibus incitan- vidimus fuisse eequissimam Justini Martyris, aiio-
tibus, menliti fuerant Christianorum Ouiaxeia rumque a nobis paulo ante citatorum,querimoniam.
Semva, <tai otoiiroOEiou; p-''^--?, « Thyesteas coenas, Sed eam adhuc acrius fusiusque contra ethnicos
et incestos OEdipi concubitus, » quaj paulo post urget Tertullianus, et post eura Lactantius, atque
a nobis explicabuntur (Euseb., lib. v, cap. 2, pag. alii, sicut a nobis suo loco demonstrandum est

156). (Tertull. Apolog., cap. 1 et 2, el lib. i ad Nation.

At brevi postea tempore duravit ha3C calumnia. cap. 7 ; Lactant. lib. v, cap. 1).

Nam adhuc Eusebio, postquam Christiano-

teste Neque ibi tamen stetit summa gentilium adver-
rum innocenlia omnibus innotuisset, impudentis- sus Christianos contra jus omne Minucius
iniquitas.
sima illa criminatio penitus exstincta est. «Sed hae siquidem et Octavius, cura adhuc gentiliura super-
doemonis artes, » inquit eruditus ille vir, *. nequa- stitionibus addicti, publico causidici, ut diximus,
quam in diuturnum tempus ei processere quippe :
munere fungerentur, quoslibet sacrilegos, parrici-
cum veritas ipsa seipsam astrueret et commen- das aliorumque scelerum gravissimorum reos co-
daret, progressuque temporis in dies elucesceret... ramjudicibus defendebant,illorumquesuscipiebant
Simul etiam exstincta est temporis lapsu calumnia patrocinium. Gontra vero in Christianos, impia
illa, quae nostraa religioni afficta fuerat (Euseb., prorsus atque hactenus inaudita commiseratione,
lib. IV Histor., cap, 7, pag. 120). » Jam vero exa- ssevientes, dira quaestione acerbissimisque suppli-
minandum est quomodo Minucius haec tam falsa, ciis eos, si fieri posset, cogebant, non ut crimina
quam horrenda crimina diluat. illa faterentur, sed se Christianos esse negarent.
« Exercentes, ait, in his perversam quaeslionem,
ARTIGULUS II.
non quffi verum erueret, sed quae mendacium co-
Expenduntur generales rationes, quibus Oclavius ob-
geret. »
jeda Christianis a Cgecilio et gentilibus crimina
dituit. Tertullianus quoque eamdem gentilium iniquis-

Duplici responsione Octavius planum omnibu3 simam crudelitatem sic exagitat : « Itaque nec in

facit, nihil prorsus his calumniis esse putidius, ab illo ex forma malorum judicandorum agitis erga nos,

ipsaque veritale, et omni prorsus verisimilitudine
niagis alienum, Prima auteni responsio generalia
est, atque omnia simul complectitur illa crimina,
quae Octavius falsissima atque omnino
quod caeteris negantibus adhibetis tormenta ad
confitendum, sotis Christianis ad negandum, cum
si malum esset, nos quidem negaremus,vos vero con-
incredibilia tormentiscompelleretis... Vociferatur homo
fiteri :

esse demonstrat. Secunda vero unumquodque cri- Christianua sum Quod est, dicit tu vis audire :

men diluit, ac perspicue ostendit singula tam falso quod non est. Veritatis extorquendaj praesides de

Christianis inferri, quam impudenter et impune a nobis solis mendacium elaboratis audire. Hoc sum,
gentilibus perpctrabantur. Prior illa responsio in inquit, quod quaeris an sim. Quod me torques in
hoc articulo, posterior in subsequcntibus exami- perversuin ? Confiteor, et lorques ;
quid facercs,

nanda est.
sinegarem ? Plane aliis negantibus non facile fi-

Octaviusitaque, seu Minucius, fidenter respondet dem accommodatis : nobis si negaverimus, sta-

D tim creditis. Suspecta sit vobis ista perversitas,

malis daemonJm'artibus faclum, ut ethnici'« ante
nos incipiant homines odisse, quam nosse ; ne co- ne qua vis lateat in occulto, quae vos adversus for-
gnitos aut iraitari possint autdamnarenon possint. mam, adversus naturam judicandi, contra ipsas
Quod quidcm tolidem verbis repelit Cyprianus quoque leges ministrct (TertuU. Apolog. cap. 2,

Quamobrera pag. 3, et lib. i ad Nalion. cap. 2, pag. 46 et

(lib. de Idol. Vanit., pag. li). juslis-
Bime cura Cajcilio aliisquegentilibusilleexposlulat, seqq.). ^lioc id semel dixisse contentusfuit,scdrur-
sus postea ethnicos urget, aitque « Longe aliud
quod Christianus incognitos, inexploratos el nun- :

quam auditos condemnarent. Ne autem id ethnici munus carnifici in Christianos imperatis, non ut
negarc auderent, uascveranler affirmat sc illudnon dicant quae faciunt, sed ut negent quod sunt. »

ab aliis tantuin ccrlo didicissc, sed comperlura Cyprianus vero in eosdem gentiles simili modo
ornnino habcre funeslissima sua cxporientia, cujus argumentatur, eosque hoc confutat confundilque
tunc ipsuni muxifne poeiiitcbat. Sinobisnon crcdas, dilemmate « Christianura esse aut est criinen,
:

ecce ipsamct illius vcrba: « Quara iniquura sit do aut non est. Si crimcn est, quid non interficiscon-
497 DISSERTATIO. 498
Gtentem? Si crimennon est.quid persequeris inno- A. Aliud certissimum integritatis et innocentiae
centem? Torqueri enim debui, si negarem, si Christianorum indicium erat, quod si tanta flagitia
poenam tuam metuens, id quod prius fueram, et adraisissent, aliquos saltem eorum aliquando pceni-
quod deos tuos non colueram, mendacio fallente tuisset, aut timuissent poenas criminibus suis de-
celarem, tunc 483 torquendus fuissem, tunc ad bitas luere, aut tandem erubuissent nomen ei
confessionem criminis vi doloris adigendus, sicut dedisse religioni, quae ad illa perpetranda conipel •

in caeteris quaestionibus torquentur rei, qui se ne- lebat. « Atqui malum adeo non est, ait Minucius,
gant crimine, quo accusantur, teneri ut facino- ; ut Christianus reus non erubesceret,nec timeret,et
voce non premitur, dolore
ris veritas, quae indice unum solummodo.quod non ante fuerit, poeniteret.»

corporis exprimatur. Nunc vero cum sponte conti- Sed haec fusiud a Tertulliano antea dicta fuisse legi-
tear, et clamem, et crebris ac repetitis identidera raus. Ipsamet enim illius isthscsuntverba :« Chri-
vocibus Christianum me esse contester, quid tor- stianus vero quid simile ? Neminem pudet, nemi-
menta adhibes confitenti (Cypr. lib, ad Demet. nem poenitet, nisi retro non fuisse. Si denotetur,
pag. -190 ei seqq.)1 » gloriatur : si accusatur, non defendit : interroga-
Aiiud iniquissimi gentilium in Christianos judicii tus, vel ultro confitetur : damnatus, gratias agit.

caput fuit, quod si quis, cruciatuum vi tandem

_ Quid hoc mali est,quod naluralia (ms. naturaalia).
vi-
ctus, Christianum se esse inficiaretur,tunc ei fave- mali non habet, timorem, pudorera,tergiversatio-
bant, laudibus illum extollebant, augebantque ho- nera, poenitentiam, deplorationem ? Quid hoc mali
noribus. Quasi vero fas eis fuisset hac falsa pietate est, cujus reus gaudet. cujus accusatio votum est.

homines, tot tantorumque criminum accu3at03,ncc et poena felicitas (Tertull. 484 Apolog. cap. 2,
ea se commisisse negantes, non solum absolvere, pag. 4) ? » Quanti autera hoc arguraentura sit pon-
sed omnibus bonis, ob solam nominis Christiani deris et raomenti, inde colligitur, quod fieri non
negationem, cumulare Sic ilaque fatebantur in
! possit,ut horao tot crirainum conscius.vel solavin-
solo, ut ait Tertuliianus, Ghristianorura nomine dice conscientia, non erubuerit vel eura non pce- ;

posita fuisse omnia eorura criraina {TertaW. Apolog nituerit sectae, ad haec scelera impellentis, suura
log 2 et 3, pag. 4, et lib. i ad Nation. cap. 3, 5). dedisse nomen aut denique tot exsecrandorum ;

Verum hac irapii homines fraude et astutia alios
ad ejurandam Christianam fidem facilius allicere vo-
lebant. Neque id gratis a nobis flctum putes. Mi-
nucius etenim illud a se factura, non sinemaximo
contriti cordis dolore confitetur. « Et si quis, ait,
infirmior, malo pressus et victus, Christianum C, lerunt.
negasset, favebamus ei, quasi, ejerato nomine,jam
omnia facta sua illa sua negatione purgaret.Agno-
Bcitisne earadem nos sensisseet egisse,quse sentitis
et geritis? Cura si ratio, non instigatio dcEmonis
judicaret, urgendi magis, non ut diffiterentur se
flagitiorum accusatus, poenas subire non fuerit ve-
ritus. Atqui nihil tale Christianis accidit. Quinimo
et de nomine3uo,etprofessionesempergIoriati,pro
utriusque defensione quaelibet etiam crudelissima
ad mortem usque tormenta constantissime perlu-
Porro autem Minucius noster ferre non potest
sibi ab ethnicis objici Christianos tot tantorumque
criminum fama ubique vulgata coargui. Primum
enim falsos hos rumores pravis daemonum artibus
disseminatos fuisse contendit.Deinde vero « Fama :

Christianos, sed de incestis, stupris, de impieatis inquit, semper sparsis mendaciis alitur, ostensa
id est, pollutis, sacris, deinfantibus iramolatis fa- veritate consumitur.» Sed hoc TertuUianus longe
terentur. « Eamdem quoque Lactantius memoriae fusius prosequitur,ac citato etiam Virgilii carmine,
postea his totidemque verbis prodidit : « Si qui invictissirae deraonstrat nihil hoc argumento esse
autem doloris vel mortis metu, vel suapte perfidia quidquam magis leve, infirmum et absurdum
cceleste sacraraentura deseruerint, vel ad funesta (TertuII. Apolog. cap. 7, et lib. i ad Nation. cap.7).
sacrificia consenserint, eos laudant et
honoribus Sed quomodo illud aliaque a nobis exposita ur-
mactant ut eorum exempio caeteroa illiciant. » La- geat, suo loco examinabimus {Disseri. in lertull.
ctant. lib. i. cap. 9, pag. 48.) cap. 20, art. 1).

CAPUT IX.

Demonstratur quana falsa sint duo prima crimina Christianis objecta infantem ab ipsis sacra
inler mysteria occidi, ac postea devorari ejus carnes, alque ethnicos e contrario horum
revera esse reos.

ARTIGULUS PRIMUS. D illud falsum oranino esse demonstrat. Deinde vero

Excutiuntur argumenfa, quibus Minucius Christia- luculentissime probat ipsosmet gentiles, Christia-
nos hoc utroque crimine prorsus liberat. norura odiosos accusatores, illius reipsaesse reos
Tametsi Minucius generalibus responsis inusta ac conscios.
Christianis a Caecilio et aliis gentilibus tria hor- Initium autem ab infante occiso , adesis ejus
renda infandaque scelera satis superque diluisset, carnibus, potatoque sanguine, his ille verbis duxit
ad unumquodque taracn venit, quod singulatim « Illum jam velim convenire, qui initiari nos dicit

duplici ratione confutat et destruit. Primo enim aut credit de casde infantis aut sanguine. Putas
499 DE MINUCII OCTAVIO 500
posse tam moUe, tam parvulum corpus
fieri, ut A. testis ?Cur non possitis, si alii possunt (Tertull.,
fata vulnerum capiat, ne quisquam illum rudem Apolog. cap. 8, pag. 9. Idem Tertull., lib. i ad
sanguinem (eodem Tertullianus verbo utitur Nation. cap. 7, pag. 52 ; Dissert, in Tertull. cap.
Apolog. cap. 8. pag. 9) novelli, et vix dum nati 20, art. 1 etseqq.) ? » At ille fusius adhuc ibi et
hominis caedat, fundat, exhauriat? Nemo hoc alibi haec enarrat, quae a nobis suo loco expla-
postest credere, nisi qui possit audere. » Dicit nanda sunt.
itaque banc criminationem ab omni prorsus veri- Huic autem responsionisecundam Minucius adji-
tate sic abhorrere, ut ab iis solum credi possit, cit, infantictura illud tam ab ipsa veritate, quam
qui scelus idem perpetrabant. Martyr vero Justi- a Christianorum moribus et institutis esse alienum
nus rationes nobis reddit, cur id omnem humanam Quomodo enim illis Ecclesiae suae aut consuetu-
fidem superet (Justin. Ma.rt. Apol. pag.50).«Nemini dine aut praecepto, infantem impune interficere
enimvero credibile, inquit, fieri potest, ut homines liceret, quibus « homicidium, » ut ille arguit,
flagitiosissimisvoluptatibusdeditijhumanisqueceesi « nec videre fas, nec audire ? »
infantis carnibus, quales Christiani ab 485 ethni- In eosdem publicos nefariosque calumniatores
cis fingebantur, vescentes, sponte se omnibus bo- idem quoque telum contorquet Athenngoras:
nisdivitiis et facultatibus privarent, sinerentque p»
« Quomodo 486 quisquam, ait ille, vel homicidii
se, ob solam religionis adeo crudelis confessionem vel humanarum carnium epulationis insimularet
exquisitissimis tormentis occidi,ac ultro etiam quan- illos, quod ne juste quidera occidendi horainis
doque morti se offerrent. » supplicium intueri velle aut posse cognoverit?
Quid autem, quod Trypho Judaeus,ab eodem Ju- Ou<; yap ijaffiv oiiS' ISsIv, xav 8ixa(co<; (poveu6[i.e-
(I

stino Martyre interrogatus, an verum esse censeret vov iTcojjievovTai;, toutwv tli; Sv xaTeiirot, i) ivOpw-
illud et alterum, quod Ghristianis infligere sole- Ttocpoviav, i) 6v6pto7ro6op(av
Quis ; » Pergit ille : «

bant flagitium : « Homines vorare, et post epulum, non spectacula illa, in quibus gladiatores etbelluas
lucernis exstinctis^nefario promiscue concubituin- populo praesertim vos imperatores exhibetis, maxi-
volvi ; » ulla absque haesitatione respondit: nspi 81 mi facit ? Nos vero non ita multum, sive specta-
tiiv TToXXoi XsYouiJiv, ou Tciaxeujai a^iov -iroppoj tor sit aliquis, sive auctor caedis, interesse judi-
cantes, alieno ab his spectaculis animo sumus,
Yap XE)^a)pY)X£ TTJc dv6ptoTr(vr)c cpuaewi;. « Quae a
multis jaclantur, indigna sunt flde ; longe enim a Quomodo .igitur qui ne ab aliis quidem fieri, ne
natura humana absunt (Justin., Dialog. contra quid inde sceleris et piaculi in nos redundet, vi-
Triph. pag. 227).» Audisne Judaeum non sua tan- dere sustinemus, homicidium committemus ipsi

tura sponte fateri haec esse incredibilia, sed ra- (Athenag., Legat. pro Cfiristian., pag. 38) ? »

lionem etiam reddere cur illa falsa esse omnino, Eumdem plane in modum contragentiles dispu-
nec credi posse persuarum habuerit ? tatTheophilusAntiochenus.Ad AutoIycum(Theoph.
Tertullianus autem haud immerito asserit extra lib. III ad .iufolyc, pag. 126) quippe haec in verba

omnem penitus esse credibilitatem atque hominis scripsit « Nunc vide an hi qui talia, » hoc est,
:

non mente penituscapti opinionem,eo Christianos memoratas a se sanctissimas Christi leges, « do-
venisse dementiae, ut vitam mercedemque aeternam centur, talique discunt, possint more brutorum
iis promitterent, qui tantis tamque horrendis sce- animalium vivere, et pollui nefarjis commistio-
leribusnon semel aut raro, sed toto ferme vitae nibus, aut possint, quod omnium immanissimum
suae lempore conlaminarentur, Praetat vero eum est, carnes humanas, infantis scilicet a se occisi,
loquentem audirc « Ut fidem naturae ipsius appel-
:
attingere? Ottou yz xai Ta; Geai; twv [jiovo[Jia)(^wv

lem adversus eos, iiui talia credenda esse praesu- •?1|jlIv a7t£fp7)Tac 6p5v, iva (jitj xotv(ovoJ xat uuvt-

munt ecce proponimus horum facinorum merce- axopEi; T(bv (p6v(ov yevtijjLeOa. 'AXX' ouSe Ta<; Xotiiac
;

dem. Vitam aeternam repromittunt. Credite inte- Oc^optai; op^v XP^H) "'^'^
M-"^
(xoXuvtovTat "fiiJtwv ol 6(p-

rim. De hoc enim quaero, an et qui credideris, OaXfJtoi, xat Tot WTa, ^z^jo^t.zya. CTU(ifJtST0)(^a twv exet

tantihabeas ad eam tali conscientia pervenire (f(ov(I)v (ySojjievtov, et

y^P eTTrot Tt; irept (xvGptoTco-
Veni, demerge ferrum in infantem, nullius reum, D ^opta; exel Ta OueaTou xat Tepeto? Texva eaQto-
omnium filium vel si alterius officium est, tu
:
[jLeva. Prfflsertim cum etiam monomachias specta-
modo assiste morienti homini, antcquam vixit, rc nobis interdictum sit, ne videlicet participes
Fugientem animam novam exspecta.Excipe rudem hujusmodi caedium reddamur. Nec caetera specta-
eanguinem ; eo pancm tuum satia ; vescere liben- re audemus, ne oculi nostri inquinentur, et aures

tcr.Inlereadiscumbens, dinumeraloca ubi inater, nostrae audiant profana, qu;e ibi decantantur, car-
;

ubi soror, nota diligenter, ut cum tenebrae cecide- mina nempedum Thyeslis tragica facinora com-
;

rint, caninae, non erres. Piaculum cnim admiseris, memorant, et Terci liberos devoratos recitant- »
nisi incestum feceris. Talia initiatus, et consigna- Nemo cstautem qui nesciatquae sint illaThyestis
tus, vivis in aevum. Cupio rcspondeas, si tanti Toreiquc tragica immanissimaque facinora, quae
acternitas? Aut si non, id(!0 noc credenda. Ktiumsi ethnici publicis in spectaculis reprcosentabant.
credideris, ncgo tc velle etiamsi volucris, nego : Thycstcs cnim lerlur Alrci fratris sui uxoremadul-
te posse. Cur ergo alii possin^, si vos non po- torio vitiasse. Cujus flagitii in vindictam Atreus
501 DISSERTATIO. 502

filium epulandum ei apposuit, quae quidem stelera A ipsam submonente, et contradicens impiis : Qui
ne sol videret, suum idcircirco cursum retro con- fieri posset, inquiebat, ut infantes comederent.
vertisse fabulantur. Tereus vero, Ttiracum rex, quibus ne sanguinem quidem animantium degustare
Philomelam Prognes uxoris su<e sororem, postquam licet (Euseb. lib. v Eccl. Hist., cap. 1, pag. 159)? »
constuprasset, linguam ei praecidit, arctissimaque Quid hoc feminae teslimonio ad revincendam
custodia inclusit. Sed inde a Progne educta est ethnicorum calumniam validus et efficacius ? Bi-
ac utraque Itym, adulterino concubitu prognatura, bliades Christiana femina immanissimis suppliciis
Tereo patri in convivio comedendum dedit. Tot vexata, impactura Christianis crimen falsum esse
crimina prap.ter Ovidium et alios, Martialis duobus affirraat, sed summis doloribus victa, atque ut iis
carminibus ita cecinit iiberaretur, verum esse tam falso, quam invito
fatetur.Ad saniorem deinde mentem reddit.palam-
llle magis ludit, qui scribit prandia ssevi
Tereos, aut ccenain, rude Thyeste, tuam.
que declarat se vi tormentorum coactam falsum
('Ovid., 1. VI et XIV Metamorrh. Martial., 1. Epigr, : 19.) dixisse ;tandem dirioribus tormentis excarni-
ac
ficata, in hac ultima illa confessione perseverat,
Vides igitur quam merito jure Minucius noster
et moritur. Quis ergo sanae mentis homo huic
aliique antiquissimi Ecclesiae Patres asseverarent
testimonio fidem abrogabit ? De interdicto autem
Christianos ab etnicis homicidii falso falsius accu- B
Christianis animaliumsanguine alibi disputavimus
sari quippe qui illud adeo abhorrebant,ut illud ne
;
(tora. I Appar. lib. iii, dissert. 1, cap. 3, art. 5,
quidem in publicis spectaculis reprassentatum videre
pag. 480 et seqq.).
aut 487 audire unquam Tellent. Nec minus clare
conspicis illos comessae humance carnis tam falso 488 ARTICULUS II.

quam vere quosdam ethnicos insimulari. Si quis Ostenditur quam cerlo Minunius ethnicos homicidii
convincal, utpote qui filios reeens natos expone-
autem alios similiter argumentantes sibi adhuo
rent, aut ahortu necarenl, atque etiam Carthagi-
proferri velit, Tertullianum citabimus lib. de Spec- nenses Saturno filiorum suorum voratori, suos
tacul is, ca.p. i9 et 20; Cyprianum, EpisCola ad immolarent, tU7nque itlorum gemitum blanditiis et
Donat., cap. 15; Lactantium lib. vi, cap. 20, pag. osculis comprimere conarentur, ac quam ob
causam.
619, et in Epitome cap. 6, pag. 743.
Neque porro hoc tantum, sed alio etiam argu- NuUa major a depravatissimis hominibus calum-
mento Minucius illam calumniam refellit. « Tan- nia excogitari potest, quam cum gravissimorum
tum, inquit, ab humano sanguine cavemus, ut scelerum quorum ipsimet rei sunt, alios omnino
nec ednlium pecorum in cibis sanguinem noveri- insontes insimulant. Tales autem Minucius probat
mus. « Acrius vero et vehementius Tertullianus in fuisse ethnicos. Palam enim vero omnibus ille
p
eosdem ethnicos hanc argumentationem urget. facit homicidium, cujus falsissime, uti superiori
Digna autem profecto sunt, quee hic describantur articulo dictura est, Christianos arguebant, ab
illius verba : « Erubescat error vester Christianis, ipsis revera, nec semel, nec uno tantura modo,
qui ne animalium quidem sanguinem in epulis sed saepe saepius variisque modis coramitti. Nam
esculentis haberaus qui propterea quoque suffo-
;
praeter illa, quaein superiori articulo ex Theophilo
catis et morticinisabstinemus, ne quo sanguine Antiocheno retulimus, Minucius noster duplex eis
contaminemur, vel infra viscera sepulto. Denique exprobrathomicidii genus.filiorum recens natorum
inter tentamenla Christianorum botulos etiam expositionera, et antequara nascerenter abortum,
cruore distentos admovetis certissimi sciHcet illi- « Video, inquit, vos procreatos filios nunc feris
citum esse penes illos, per quod exorbitare vos et avibus exponere, nunc astrangulatos misero
vultis. Porro quale est, ut quos sanguinem pecoris mortis genere elidere. Sunt quae in ipsis visce-
horrere confiditis, humano inhiarecredatis ? (Ter- ribus, medicaminibus epotis, originem futuri
tul. Apolog. cap. 9, pag. 10.) hominis exstinguant et parricidium faciant, ante-
Non soli autem viri, sed et mulieres hac valida quam pariant. »
ratione Christianos fictitio plane crimine purga- Eodem quoque modo antea Athenagoras, Qua
bant. Narrat siquidem Eusebius Bibliadem, Chri- D ratione, inquit, homines jugulabimus ? 01 Ta; toT;
stianam feminam, dirissimis suppliciis superatam a{jL6Xa)0p'.O'!o'.; ^pto[xiva<; avopotpovslv ts xal Xoyov
primo quidem ejurasse fidem Christi, multaque uostc.v -zr^^ l^a^JLSXtocToio? to» 6ia) csajJLSV. « Qui
de Christianis tam impia quam falsa coram tyran- mulieres medicamentis abortivis utentes homicidii
no dixiss«. 'n Ss ev zt^ arpiSXioffst avivrj^^s, >cal taii reas, et rationem Deo reddituras dicimus. » (Athe-
av elTrelv, Ix paOio; uttvou aveYpT^YopTjtrsv, ^TTOjxvr^- nag., LegaL, pro Christian., p. 37.) Nonne enim
ff6£Taa Sia tt;i; Ttoor/.aipou Tifztopiai; ttjv alu)viov ejusdem, pergit ille, sceleris conscius est, qui
3V YEiVVflf xoXajiv, y.al k^ i.vavTia; avTsTTts toT; foetum in matris utero exstinguit, aut recens na-
pXaa(f/,Xoi; tpT^aaaa* Ila); av TCa-.Sia cpaYOisv ol Toi- tum morti exponit haud incerta^, atque ille qui
ouToi, ot; [j.rjol aXoywv ^iowv at[JLa (paY^Tv e^ov ; hominem aetate provectum interficit ? Atqui ab his
« Verum illa resipuit, Eusebii verba sunt, inter crirainibus, ait ibi tam abhorrebant Christia-
ille,

cruciatus, ac veluti ex alto somno excitata cst, ni, quam saepe ac impune ab ethnicis perpetra-
prsesente supplicio de eeternae gehennee cruciatibus bantur. Sed audiamus TertuUianum qui palam
503 DE MINUGII OCTAVIO 504
audacterque haec illis exprobat, et in eos sic ar- A. Romanis Latialis Jupiter hominis crudeliter necati
gumentatur: « Sed quoniam de infanticidio nihil sanguine placati ferebatur. Tam horrendae autem
interest, sacro, an arbitrio perpetretur, licet de feritatis exemplo factum aiictor noster censet, ut
parricidio intersit, convertar ad populum Quot : Catiiina cruore humauo conjuraverit, alii Bellonae
vultis ex his circumstantibus, et in Ghristianorum sacrificaverint humani haustu sanguinis, ac plures
sanguinem hiantibus, et ipsis etiam vobis justissi- comitialera morbum eodem huraano sanguine, id
mis, et severissimis in nos praesidibus apud con- est, ut recte Minucius amma^dyerlxt morbo graviore
scienlias pulsem, qui natos sibi liberos enecant ? sanaverint. Denique huicperquam iramanissimae
Siquidem et de genere necis differt, utique crude- crudelitati eara haud dissimilem esse dixit, qua
lius in aqua spiritum extorquetis aut frigori, et ; athletae aliqui in arena feros, hominum cruore et
fami, et canibus exponitis ? Ferro enim mori merabris saginitas, liguriunt ac devorant. Qua
setas quoque major optaverit. Nobis vero homici- ergo fronte gentiles, concludit Minucius,tot crimi-
dio semel interdiclo, eliam conceptum utero, dum num rei, impudenti calumnia objicere poterant
adhuc sanguis in bominem deliberatur, dissolvere iniantem a Ghristianis occidi, vorari ejus carnes et
non licet. Homicidii festinatio est,prohibere nasci bibi sanguinem ? Sed prius Tertullianus falsissi-
nec refert num quis eripiat animam, an nascen- p mam illam criminationera acrius huncque confu-
tem disturbet. Homo est, el qui futurus ; etiam faverat in modum « Haec quo magis refutaverim,
:

fructus omnis jam in semine est (TertuU. Apolog. a vobis lieriostendam partim in aperto, et partim
cap. 9, pag. 10). » At de his nos plenius in nostra in occulto,per quod forsitanet de nobis credidistis.
de hoc libro dissertatione 489 {Disserlal. in Ter- Infantes penes Africam Saturno imraolabantur
tullian., cap. 20, art. 3). palam usqueadconsulatumTiberii, qui ipsos sacer-
Nec minus acriter, nec sine ironia Lactantius dotes in eisdem arboribus templi sui 490 obura-
hancce impudentem calumniam propulsat, quam bratricibus scelerum, votivis crucibus exposuit,
ipsimet rei adversus innocentes adhibere non vere teste militia patriae nostrae, quae idipsum munus
bantur. « Irapios, inquit, vocant ipsi sciiicet pii, illi proconsuli functa est. Sed et nunc in occulto
et ab humano sanguine abhorrentes, cum si et perseveratur hoc sacrura facinus.... Cura propriis
actus 3U0S censiderent, et illorum, quos tanquara filiis Saturnus non pepercit, exlraneis utique non

impioa damnant, jara intelligant quam mendaces parcendo perseverabat, quos quidera ipsi parentes
sint.et iis oranibus quae adversus bonos aut dicunt offerebant, et libentes respondebant, el infantibus
aut faciunt, digniores. Non enim de nostro, sed ex blandiebantur, ne lacrymantes iraraolarentur. Et
illorumnumerosemperexsistunt,qui vias obsideant tamen multum homicidio paricidium differt.
armati... venena clam temperent, qui uxores ne- ^ Major aetas apud Gallos Mercurio prosecabatur.
cent, ut dotes earum lucrentur, aut maritos, ut Remitto Tauricas fabulas theatris suis.Ecce in illa
adulteris nubant,qui natos ex se pueros aut stran- religiosissiraa urbe .flineadarum piorum, nimirum
gulent, aut si nimium pii fuerint, exponant (Lac- Roraa, est Jupiter quidara, quem ludis suis, La-
tant. lib. v Instilut., cap. 9, pag. 483 Dissertal. in tialihaud dubie Jovi dicatis, humano proluunt san-
;

Lactant., cap. 27, art, 2).» Sed alia quaedamdehis guine De sanguinis pabulo.et ejusraodi tragicis
ille alibi, ut suo loco videbimus. Plura qui volue- ferculis legite necubi relatura siL (est apud Hero-
rit, is adeat Dionysium Halicarnasseura^Platonem dotum, opinor) defusum brachiis sanguinem ex
a Theodoreto citatura, Philonem Judaeum,Gleraen- alterutfo degustatum nationes quasdam fcederi
tera Alexandrinuni, et quae alibi a nobis de puero- comparasse. Nescio quid et sub Catilina tale de-
rum expositione observata sunt (Dionys. Halicarn. gustatum est. Aiunt et apud quosdam gentiles
lib. II Antiq. Roman. pag. 88 Theodoret., tom. tV,
; Scytharumdefunctum quemquea suis comedi. Lon-
serm., 9, pag. 678 Philon., lib. de Special. legib.,
; ge excurro. Hodie isthicBellonae sacratos(m5. sacra-
pag. 793. et seqq. Gl-^m. Alex., lib. iii Paed., pag.
; tus) sanguinis de feraore proscisso in palmulam
226, et lib. ii Stromat., pag. 400, tora. 1 Apparat. cxceptus, esui datus signat. Item illi qui munere
pag. 805). D in arena noiiorura jugulatorum sanguinem recen-

Aliis praeterea exemplis Minucius invictissime tem avida siti, comitiali morbo medentes auferunt,
probat crudeliasimum parricidium, aliaque horai- ubi sunt? Item illi qui do arena ferinis obsoniis
cidia, uon solum impune ab ethnicis, sed pu- coenant, qui de apro, qui de cervo petunt Aper !

blica cum laude et plausu olim et suo adhuc ille, qucm cruentavit, colluctando detersit. Cervus
tempore consuevissc commitli. Persuasura enim- ille ingladiatoris sanguinc jacuit.Ipsorum ursorum
vcro ethnici habebant, alt ille, a Saturno filios alveiappetuntur, cruditanlcs adhuc de visceribus
suos devoratos. Quamobrera creduli homines humanis.Iluctatur proinde abhominc caro pastudc
in quibusdam Afric;e j)arlibus pietati duccbant ei homine. » (Terlullian. Apolng.,cnp.9, pag. 9.) Inte-
suos quoquc filios iminolare. Humanae quoqucvic- grurahuncTertuIlianilocumexhibondura esseduxi-
limae aTuuris Ponticis el ab /Egyptio Busiride, a mus.qui ibi illc qu;edara cxcmpla ab auclore nostro
Gallis Mercurio, a Romanis Graecus ct Grajca, intacla prolulit ; et aliaclarius uljcriusquooxponit,

Gallusel Galla ca)debantur. Praeterea ab iisdcm quorum ipse Minucius noster videtur fecisse com-
805 DISSERTATIO. 506
pondium.Negare tamen non pos3umu3 priora ejus- A. Apud Eusebium quoque haec leguntur Diodori
dem TertuUiani verba quibusdam non carere diffi- Siculi de Carthaginensibus, ab Agathocle Siciliae
cultatibus. Sed ea suo loco pro virili parte nostra tyranno obsessia, verba t « Iratum sibi Saturnum
explanare et dissolvere conabimur {Disseriat. in esse hac de causa dubitabant, quod cum ipsi antea
Tertullian. Apolog.). liberorum suorum florem immolarent, deinceps
Interira vero aliquid de horrendis illis hominum nonnisi pueros quosdam, furtim coemptos atque
ab aliis hominibus mactatorum sacrificiis dicen- abs se educatos,ad sacrificium submitterent.Itaque
dum. Nihil vero necesse ut plura congeramus de hac de re quaestione habita, nonnuUos ex eis, qui
celebri, paucisque incognita ethnicorum opinione, sacro ac solemni ritu c?esi erant, supposititios fuisse
qua Saturnus filios suos vorasse perhibetur. Missis repererunt. Quae cum secum ipsi reputarent, ho-
itaque Pausania, Strabone, Diodoro Siculo, Lu- stiumque castra moenibus suis imrainere cernerent,
ciano, Apollodoro, Theophilo Antiocheno, et aliis magna iilis injecta religio est.quasi patrios deorum
quainplurimis (Pausan. lib. vii, pag. 242 Strab. ; honores sustulissent. Atque hunc errorem ut ma-
Geogr. p. 468: Diod. Sicul. lib. v Biblioth., pag. ture procurarent, priraum quidem esimios, com-
235; Lucian. de Sacrif., pag. 73; Apollod., lib. i munibusque lectos suffragiis, adolcscentes omnino
Bib. init, Theoph. Antioch., lib. i ad Autol., pag.
; ^. ducentos publice imraolarunt. Deinde vero alii

75, et lib. III, pag. 118), sufficiat adnotasse eam praeterea, qui violatae religionia vulgo suspecti es-
ab Hesiodo his decantari versibus (Hesiod., v. sent, ultro sese ac sponte obtulerunt, trecentis
463 et seqq.) : haud pauciores (Euseb. lib. iv Praepar. Evang.
n£'j6£T0 Y^P "(''"^^i'» "^ "''°'' OUpaVOU a(TT£p(5£VT0< cap. 16, pag. 161). » Haec autem desumpta sunt ex
0'jv£xa ol TziTzpiozo zC^) Otto TtatSl 8ajJLf,vai, vicesimo Bibliothecae ejusdem Diodori libro,illiu3-
Ka; xpax£ piip Tzzp iovxi, Ai6(; [xz'(iXo'j 8'.a pouXa;,
que et Eusebii Graeca veiba inter se conferre
Tu> 6'y£ ou/. aXaocrxo^rttTiV e<tx^v, aXXa Sox£'jtov
poteris. Alio autem Diodorus in libro de Imilcare
IlaToac £Ouc xaxsirtve.
dixerat: «Diis supplicationes ritu patriae instituens,
Audierat enim ex terra et ccelo stellis micante
Quod sibi fatale essetproprio a filio domari, Tfj) [JL£v Kpovtp itaToa aepaYtasa;, TtL 61 IIoJEtbtJbvt

4191 Quantumvis robusto exsislenti, Jovis magni per irXfiOoi; UpEtov xaTa7:ovTtia<;. puerum Saturno
[consilia, mactat, et Neptuno turbam sacerdotum in 49*
Ideoque non ccecam speculationem habuil, sed insidias
mare demergit (Diodor. Bibltoth., lib. xx, pag.
[struens
Filios suos devorabat. 739 et seqq. Idem lib. xiii, pag. 377). • Quid vero,
quod Plutarchus narrat Gelonem cum victia a se
Quamobrem Nonnus euradem Saturnum vocat
« suorum devoratorem puerorum, » Iwv Ootvrjxopa
magno praelio Carthaginensibus, pacemque peten-
Tra^owv (Nonn., lib. xxi Dionys., cap. 259).
tibus, ea tantum conditione illam confecisse, ut
Saturno suos amplius non immolarent? Huc
filios
Unum his nobis adjicere liceat Tatianum, qui
accedit quod a Dionysio Halicarnasseo scriptum
ejusdem non solum Saturni, sed aliorum quoque
legimus « Fertur veteres Saturnum placare solitos
:

exemplis, ethnicos anthropophagiae, cujus Chri-

humanis victimis, sicut Carthaginenses, dum ste-
stianos falso insimulabant, hisce verbis arguit :

tit eorum urbs, et idem nunc quoque fit apud

« Apud nos, inquit, non invenitur anthropophagia:
Gallos aliasque gentes Occidenti proximas (Dio-
falsi tesles, hoc crimine contra nos conficto, de-
nys. Halycar. lib. Roman. pag. 30). »
i Antiquit.
prehensi estis. Apud vos autem Pelops deorum
Cui porro haec non sufficient, is legat adhuc Ju-
epulis apponitur,et amatus Neptuno puer, et Satur-
stinum Martyrem, Origenera, Augustinum, qui te-
nus filios, et Jupiter Metim devorat. » Uap' -^kjlTv
stem suura Varronem citavit (Justin. Apolog. ii
oux ETCtv avOpa)Tro<paY''a, <|>£u8ofiapTups<; ol iTCiTTj-
pag. 50; Origen. lib. v, contr. Cels., pag. 249;
SEuofJLEVot '{Z'{6^()izt. Ilap' 6[jtTv 81 6 IIeXo^]; ^eTtcvov
Augustin. lib. vii, de Civit., cap. 19 et 26).
Twv Oewv •^lytzoLi, xal IToiTEtSwvo^ EpwfjLSvoi;, xat
Kpiivoc Tou; ulouc; avaXtoxEt, xat 6 Zeuc tov M-fJTtv Sed attende, quaeso, quid non possint homines,
xaxaTrtvet (Tatian., Orat conlra Grgec, pag. 162). sola falsae pietatis umbra decepti ? « A parentibus
Carthaginenses autem Saturno filiorum suorum B infantes, » inquit Minucius,» immolabantur, blan-
voratori gratificari cupientes, ei suos, uti recte ait ditiis et osculo comprimentes vagitum, ne flebilis

Minucius noster.filios sacrificabant.Platosiquidem, hostia immoletur. » Praeeuntem vero ibi sequitur

etsi palam negaverit homines hoc barbaro more a TertuUianum, qui uti jam annotavimus, dixerat :

popularibus suis fuisse revera mactatos, ibidem « Parentes oiTerebant filios suos, et libentes re-
nihilorainus adjecit « Contra vero Cartbaginenses
: spondebant, et infantibus blandiebantur ne lacry-
id solent quippe quod ipsis sanctum, atque legi-
;
mantes immolarentur. » (Tertul. Apol. cap. 9.) At
tiroum Kap)(^Ti8ovtot 81 6'jouTtv, m^ 6'jtov, xat vojjtt- si tunc filiorum suorum vagitum et lacrymas,quo-
[xov auToTi;. lUud autem apud ipsos solemne est ut modo ipsi sua suspiria, gemitus et oranem paterni
ipsorum nonnulli filios suos Saturno sacrificent.... cordis sensum,illos occidendo, continere poterant?
Sed etiam ii Graeci, qui in Lycia habitant, et ex Ea tamen praepostera omnino fortitudine libero-
Athamante oriundi, aequales hostias sacrificant. » rum gemitaset lacrymas comprimebant.ne Qebilis
(Plato, tom. II, lib. Polit., pag. 315.) et lacryraans hostia, atque idcirco diis minime
507 DE MINUCII OGTAVIO 308

grata.mactaretur. Malum enimvcro omen erat, si A Ovidio concinit his veroibus Juvenalis :

hostia repugnans atque invita sacrificabalur. Te- Tale quid excusatMaeotide saevior ara
aliquem audi Macrobium Observa- Jigyptus quippe illa nefandi Taurica sacri
stem si velis, : « ;

Invenlrix, homincs (ut jam quae carmina tradunt

tum est a sacrilicantibus, ut si hostia quee ad aras Digna fide credas) tameu immolat. . .

duceretur, fuissct vehementius reluclata, osten- (Juven. Satyr., xv, v, 115 et seqq.

disset({ue se invitam altaribus admovcri, amove- scriplori etiam hoc

Prudentius autem utrique
retur, quia invito Deo offerri eam putabant.» Sive, sermone subscripsit :

ut ait Plinius : « Nec aliena hostia deos placari,

Incassum arguere jam Taurica sacra solemus ;

nec retrahente se aris, » (Macrob. lib. iii Saturnal. Funditur humanus LatiaH in muuere sanguis.
cap. 5 ; Plin. lib. viii Naiur. Hist. cap. 45, pag. (Aurel. Prudent.,1. i,cont. Symmach. in spectaculis.
221.)Quapropter infaustum, teste adhuc Ammiano etc.)

Marcellino, existimaverunt, quod in Juliaoi Apo- Lucanus quoque et alii mox citandi, his non ab-
decimus taurus,ruptis vinculis ela-
statas sacrificio
similia narrant. At Diodorus Siculus hujus diris-
psus, aegre reductus est.(Ammian. Macel. lib.xxiv, simi moris rationes profert, quas apud eum, si
cap. 6, pag. 409). Funestum etiam Pompeio por- animus tibi est, legere poteris, ac praeterea Sene-
tendere aliquid visa est « ab ipsis, » sicut ait j. cam adire et Gregorium Nazianzenum (Diodor.
Valerius Maximus « altaribus hostiarum fuga »
Sicul. lib. IV Biblioth. pag. 173 ; Senec. infvi. Octav.,
(Valer. Max. lib. i, cap. 6, § 12) ; vel quemadmo- Nazianz. orat. in sac. Ltimin., pag.
Gregor. 39,
dum cecinit Lucanus :
820).
Admotus superis, discussa fugit ab ara Sed quantum ibi Minucio favet Diodorus,tantum
Taurus, et Emalhios preeceps se jecit in agros,
Nullaque funestis inventa est victima sacris. ab eo dissidere videtur de Busiride. Miram enim
(Lucaa., 1. vii, v. 156.) contestatur esse fabulam, advenas Busiridis sajvi-
At non his tantum exemplis gentiles homicidii par- tia fuisse mactatos. Audi, quaeso, ejus verba TiLv :

ricidiique convincebantur,sed aliis adhuc plurimis, avOowTcwv OE xou; 6[ji.oypw[j.axou(; xco Tutfwvt, x6 Tra-

Xaiov, U7c6 paTiXsiov (paat OusaOat 7rp6; x(|) xa-

quae a nobis excutienda sunt. xtJuv

tpt}) T(|) 'Od^ptSo?' Xtibv (JtEV OUV AtYUTTXtCOV 6X1^0^1;

493 ARTIGULUS IIL Ttva? £6p(ax£ar0at iruppoui^jTwv 8e ^sviov xouc; itXstoui;.
Quo adhuc modo Minuchis ostendat a Tauris Ponti- Aio xat Ttepi xvj; BouatptSo? ^£voxxovta<; 494 Trapx
cis et Busiride Mcjyptio sacrificatos hospites, a xoTi; "EXXt,(tiv evta^^^uaat x6v [JtuOov, oii xou paatXscoi;
Gallis homincs Mercurio, a liomanis Graecum et 'Oatptoo? xacpou
6voijLa(^o[xE.vou Boucitptnoc, (iXXa tou
Grxcam, Gatlum et Gallam, aliosque Jovi La-
xauxTjv £-)(ovxoi; xt,v TrpoffTjYoptav, xaxa xt,v xcjjv b(-
tiali.
Q ^(cjLipicov StaXsxxov. « Homines aiunt ejusdem, quem
Quemadmodum quibusdam Africae pcpulis in-
Typhon habuit, coloris (scilicet rufi) antiquitus ad
fantes Saturno immolare inhumanissimus mos
Osiridis monumentum
a regibus mactatos esse. Et
fuit, ita « Tauris Ponticis, » ait Minucius, « et JE-
pauci saneiEgyptiorum rufi inveniuntur, sed pere-
gyptio Busiridi, suos diis fictitiis sacrificare hospi-
grinorum complures. Proinde fabula de Busiridis,
tes. » De Tauris autem hsec Clemens Alexandrinus
advenas obtruncantis, saevitia apud Grscos inva-
Graecis litteris mandavit : Taupoi to eOvo;, o\ Trepi
luit, non quod rex aliquis Busiris vocatus sit sed ;

TTjV Taupiy.TjV XEppovrjJov xaxotxouvTEi;, 01!»; av xcov

tumulus Osiridis lingua vernacula id nominis ha-
^Evtov Ttap' auToT; sXwoi, -uoutwv 8t) twv xaxa GaXatJ-
buit. » (Diodor. hb. i, p. 53 et seqq.) At hoc ta-
ffav lTrxatx(5TWV, auxixa [jiaXa i9) Tauptx?! xaxa-
men in libro non prorsus inficiatur, aliquos fuisse
Guouaiv 'Apx£[ji.i8i. « Tauri popuh, qui habitant
/Egyptios reges, Busiridis nomine appeilatos. Duo-
circa Tauricam Chersonesum, quoscunque hospi-
rum etenim sic cognominatorum meminit (idcm,
tes apud se ceperint, ex iis qui in mari aberra- Tantuni itaque asserere videtur
lib. i, pag. 29).
runt, Dianae Tauricae statim sacrificant. » (Clem.
non hominc3,sed boves ad Osiridis tuniulum, non
Alex. Admonit. ad Gent., pag. 27.) Ea autem Cle-
tamen a Busiride, sacrificatos. Diodoro autem suf-
mentis Alexandrini verba ab Euscbio descripta in- r.
totidemque verbis 'II
fragari Strabo videtur his :

venies. Athenagoras vero brevius,Origenes clarius, xat xuv6;

BouTEtpi; TriXt; ev x^ Bouuetptxif) v(5|xi{j,

et utroque uberius Athanasius, eadem plane me- 8' xotv6v [xlv eTvat Tiaat
koIk;- cprifft 'EpaxoaOivTji;
morant (Euseb. Prxpar. Evang, p. 157
lib. iv ;
^evr^Xaafav tou; 8' AIyut:-
Tol!; j3apSapot(; eOo; ttjv
Athcnagor. Legat. pro Christ. pag. 29 Origen. lib. ;
8ta tcov rspi t6v Bouastptv {i.£[i.u-
Ttou; sAsYX^EaOat
V. contr. Cels. pag. 249 Athanas. Orat. contr. ;
8taSaXX£tv ttjv a^i-
0£U[;i£vo)v. £v xeo BouastpiTT) v6p.ciJ,
Grxc. § 25, pag. 2). Prius aulem his omnibus Naso toutou tcov uarepov
viav pouXo[j.£vcov tou totiou
immanissimam illam magis fcrarum, quam homi- A(a, ou8£ Tupavvou Y£vo[;.ivou Tt-
ouSl paatXito;, (Jia
num credulitatem sic cecinit :

v6; tou Boua£(pt8o;. « In Busirilica praefectura est

Illi, f)U08 audis hominuin gaudere cruore, Busiris civitas, et Cynospolis. Auctor est Erato-
Fene sub ejusdem rigoris axe jaceiil. sthcncs eammuneni barbaris omnibus consuetudi-
Nec prociil a nohis locus est, ul)i Taiirica dira
Ca^de pharclrato) spargitur ara Ueu;. nem csso, ut hospilcs pcllant..Egyplios vero accu-

Eleg. iv, v. 325 et seqq.) sari propter ea.quae in fabulis de Busiridc et Busi-
(Ovid., L IV 'Irisl.
509 DISSERTATIO. 510

rilica praefectura dicta sunt, volentibus posteris A generatim quoque a Gallis honoines diis iramolatos
loci huju3 inhospitalitatem calumniari : cum me- fuisse testificantur. » (Diod., I. v Bibiiolh., p. 214;
dius lidius, nullus rex neque fueritBusiris, nec ty- Mela, 1. VI, ubi de Gallia: Strabo, lib. iv Georg.,
rannus. » (Strab. lib. xvii Geograph. pag. 802.) pag. 193 ; Cic, Orat. pro M Fonle, p. 222 ; Solin.

At quamvis haec illi negaverint, plures tamen cap. 21, p. 41. Denique Lucanus de iis, et Diana
)

Minucius habet astipulatores, atque inprimis Ovi- Taurica, de qua nos paulo antea egimus, haec ce-
dium, hisce versibus canentem : cinit (Luc. 1. i Ph^.rs. v. 444 sqq.) :

Dicitur jEgyptus caruisse juvantibua arva Et quibus immltis placatur sanguine diro
Imbribus atque aanis sicca fuisse novem.
; Tentates, horrensque feris aitaribus Hesus,
CumThrasius Busirin monstratque piari,
adit, Et Taranis Scythicae non milior ara Dianae.
Hospilis effuso sanguine, posse Jovem.

Alibi vero
Lucano autera Lactantius astipulatur. At testatum
:

impiam illam detestan-

praeterea Suetonius facit
Ergo ego foBdantem peregrino templa cruore
Busirim domui. damque immolationem ab Augusto imperatore in-
(Ovid., 1. I, de Art. amandi, v. 650 et 1. ix, Melam. terdictam, a Claudio deinceps abrogatara fuisae.
293.) religionem apud Gallos
« Druidarum, ait ille, dirae

Nec minus perspicue Virgilius dixit

B iramanitatis, et tantum civibus sub Augusto inter-

dictam, penitus abolevit. » (Lactant. lib. i Divin.

Quis aut Eurysthea purum,
Aut illaudati nesclt Busiridis aras ? Instiiut. cap. 21, pag. 112 ; Sueton. lib. v, § 25.)
(Virgil. 1. ui Georgic, v. 4 et 5.)
Non minus procul dubio crudele erat memora-
Quem in locum Servius haec observat : « Busiris lum deinde a Minucio nostro Romanorum sacri-
cum susceptos hospitesimmo-
rex fuit -lEgypti, qui Qcium, quo Graecum etGrsecam, Gallam et Gallum
laret, ab Hercule interemptus est, cum etiam eum vivos in foro Boario sub terra defodiebant. A Li-
voluisset occidere. Hujus laudes scripsit Isocra- vio autem haec de illo inhumano prorsus sacrificio
tes. » Quamobrem Statius alicubi appellavit litteris mandata accepimus « Ex fatalibus libris :

Immites... Busiridis aras. sacrificia aliquot extraordinaria facta, inter quae

Eusebius vero haec de Busiridetradidit :«Busiri3 Gallus et Galla, Graecus et Graeca inforoBoariosub
Neptuni et Libyae, Epaphi filiae, filius, apud vicina terra vivi demissi sunt, in locum saxo conseptum,
Nili loca tyrannidem exercet, transeuntes hospites ubi ante hostiis humanis maxime Romano sacro
crudeli scelere interficiens (Euseb. Chron. ad an. imbutum (Livius, Decad. iii, lib. ii, pag. 195). »
546). » Ciiipraeteraliossufrragatus Augustinus,495 Eadem narrat Plutarchus, hisque tamen addidit
« Illo, inquit, tempore, scilicet Herculis.vel rex,vel sacra illa facta mense novcmbri. Plinius vero
tyrannusBusiriSjSuis diis suos hospites immolabat, aperte declarat ea ad 496suam usque aetatem perse-
quem filium perhibent fuisse Neptuni ex matre Li- verasse (Plutarch., tora. I, in Vita Marcelli., pag.

bya, filia Epaphi. n (August. lib. xviiide Civit. cap. 299, ettom. II Quxst. Rom., pag. 283 ; Plin., lib.

12). Yides sane plures Minucio de illa immani Bu- xxviii Histor. Nat., cap. 1, pag., 537).
siridis feritate tulisse sufTragiura. Quin imo Jupiter Latiaris, uti auctor noster
Plurimi quoque nobis suppetunt haud incerti te- prosequitur, ab iisdem Romanis homicidio celebra-
stes, quibusillud etiamconfirmetur, quodipsepost- tur : vel ut antea scripsit: Jupiter, cum Latiaris,

ea adjecit : « MercurioGalloshumanasvel inhuma- cruore perfunditur. » Et certe Tatianus asseverat

nas victimas caedere. » Tantae enim inhumanitatis
sponsor testisque est Cornelius Tacitus,
Gallorum moribus haec praeter alia plura comme-
morat « Deorum raaxime Mercurium colunt, cui
: cruore et sanguine, per homicidia fuso, placari,
certis diebus, humanis quoque hostiis litare fas
habent. Caesar vero, cui potissimum notissima erat
Gallorum natio, scribit illos gravioribus vexatos
morbis, aut in praeliis versantes, pro victimis im-
molasse homines, vel se immolaturos vovisse, at-
que ad ea sacrificia ministrisusosesse Druidibus.»
(Tacit. de Morib. German. paulo post init. Caes.
lib. I de Bell. Gall. post init. ) Non
plicat cui deo has praeberent hostias
se hujus horrendi, et alterius Dianae facti sacrificii
ubi de testera fuisse oculatum. « Haec, inquit, cum vide-
rem... apud Romanos Latiarem Jovem humano
Dianam vero non procul Megalopoli similibus gau-
dere. » (Tatian. Orat. contr. Grdec, pag. 165.) Qua-
propter TheophilusAntiochenus ethnicis jurepror-
D sus merito exprobrabat lasciviam matris deum, et
crudelitatem « Jovis Latiaris sitientis, Sf^wvxo?,
humanum sanguinem.«(Theoph.lib.iii adAutolyc,
; pag. 122.) Tertuilianus vero non solum in suo
ibi tamen ex- Apologelico, sicutiannotatum est, haec aperte con-
: sed quia ille firmat, sed alio adhuc in libro his repetit verbis :

ibidem, quemadmodum Strabo, asserit Gallos deum « Scytharum Dianam, aut Gallorum Mercurium,
praecipue Mercurium coluisse, nonne cum Minucio aut Afrorum Saturnum hominum victima placari
nostro dici potest huic in primis deo, atque Heso apud saeculum licuit: et Latio ad hodiernura Jovi
etiam, ut mox dicetur, factum luisse crudele illud raedia in Urbe huraanus sanguis ingustatur. »
sacrificium (Strab. lib. iv Geogr. pag. 198) ? Idem {Tevtul]. Scorpiac, cap. 7, pap. 624. ) Suo igitur
procul dubio judicium ferendum est de Diodoro tempore mos illehorribilis perseverabat ;. et adhuc
Siculo, Mela, Strabone, Cicerone et Solino, qui postea durayit. Nam Lactantius similiter quoque
511 DE MINUCII OCTAVIO 512
scribit : « Nec Latini quidem hujus imraanitatis X ^^ Conjur. Catilin., cap.8.) Narrat itaque hanc non
expertes fuerunt, siquidem Latiaris Jupiter etiam omnium, sed quorumdam duntaxat fuisse opinio-
nun:; sanguine coliturhumano. » (Lact., lib. i.cap. nem, de qua nihil ipse certo pronuniiat. Florus
21, pag. 113.Tot autem,tamque certis testibusfi-
) vero rem ita se habuisse haud dubitanler affirma-
dem quis abrogare audebit? An autem diu postea vit (Florus, lib. iv de GestisRom., cap. 1).
tam immane sacrificium factum fuerit, haud ita At Dio Cassius iliud aliterfactumesse his teslifi-
compertum. Certe quidem id Athanasius noncredi- catur verbis : Ot;; aOsiJitxcov 6py.aj(j.oa!ajv avaY/-T)V
dit, quippe qui de illo hunc loquatur in modum: TTpoffryYaYE" TtalSa yap xtva xaxaO'jaai;, xat etcI

Kal ol TTaXat Se 'PwfxaToi tov jcaXoujjievov Aaxtaptov Twv cnz'kiX'^)[yu)'^ autou xa opxta TTOtT^aac, ETTEt-a
Ata av6pw7Lo0jaiat<; E6pii<JXEuov. « Prisci item aiixa (XETa twv aXXcov. » FIos ut se
lu^jzXi-^jyt^^uiy

Romani Latiarem, ut vocant, Jovem humanis ho- nefando jurejurando astringerent, adegit. Puerum
Btiis colebant. » (Athanas. Orat. conir. Grsec, § 25, enini quemdammactavit, juramentoque inito super
pag. 23.) ejus visceribus, ea deinde ipsecum aliis comedit.»
De hoc porro detestabili hominum diis mactan- (Uio Cass., lib. xxxvii Hist. Rom., pag. 48etseqq. )

dorum ritu et more alibi disputavimus. Praeter Plutarchus autem tradidit eos mactati hominis gu-
scriptoresautem a nobis ibi citatos, legere adhuc p stasse carnes (Plutarch. in Vit. Cic., pag. 866). At
.»„* ;„
poteris— T.,j nu:i n
Philonem
JudsRum, i:
Cornelium rn__;i
Tacitum,
.D r ;»„_
minoris forsitan ]__;_ _.
ponderis j
quibusdam j..i •_
haudj dubie ; •
-i i

Plinium, Suetonium, Porphyrium, Eusebium, Cy- videbitur horum posteriorum, utporte Grjpcorum,
rillum Alexandrinum, quibus addi possunt Tertul- quam priorum auctoritas. Non immeritoigiturjure
lianus atque Lactantius : sed de his nos suo loco his Latinis scriptoribus auctor nosler Tertullianus-
(tom. 1 Apparat. lib. iii, dissert. 1, cap. 6, art, 2, que suffragantur ( Tertull. , Apolog. , cap . 9,
pag. 757; Phil., lib. de vict. offer., pag. 853 pag. 10).
Tacit., lib. xiv Annal. circ. med. ; Plin., lib. xxx De Bellonae autem sacris ac festis, in illius ho-
Nalur. Hist., cap. 1, pag. 728 ; Sueton.FjYa Claud., norem celebrari soiitis, hasc sunt Lactantii verba,
§ 25 ; Porphyr., iib. xii de Abslinent, animal., pag. quibus sanguinoientum hominum sacrificium de-
223 Euseb. Orat. de Laud. Conslant., pag. 646 scribit « Sacra alia virtulis, quam eamdem Bello-
:
;
;

CyriL Alex., lib. iv contr. Julian.^pag. 128 :,Dissert. nara vocant, in quibus ipsi sacerdotes non alieno,
in Lactant., cap. 34, art. \, et in Tertull. cap. 20, sed suo cruore sacrificant. Sectisnamque humeris,
art. 2 et seqq.). et utraque manu gladios exserentes, currunt, effe-
runtur, insaniunt. » ( Lactant., lib. i, cap. 21.
497ARTIGULUSIV. pag. 116). Lampridius 498 autem de Gommodo
De aliis sceleribus fero mactandorum homt- C imperatore
ex illo « Bellonae, » inquit, « servientes vere :

num more nimirum Catilinx humano

profeclis, exsecare brachium praecepit studio crudelitatis. »
sanguine conjuratione, sacris Bellonas hominum
(Lamprid. in Commod., pag. 49.) Quapropter Luca-
cruore imbutis, quxsita illius haustu morbo comi-
iiali medicina, ac belluis eo saginatis ab homini- nus canebat
bus in arena devoiatis. . . . . Quot sectis Bellona lacertis
Sacra movet.
Suspicatur Minucius exhactenus explicato homi- (Lucan., 1. i PharsaL, post med. )

num fictitiis diis sacrificandorum more, tanquam Rursum vero alioin libro :

corruptissimo fonte, scaturivisse horrenda triafaci- Quacunque vagatur

nora sceleratam videlicet Catilinae foedere humani
: Sanguineum veluti quatieos BelloDa flagellum.
(Idem, 1. VM, post med.)
sanguinis conjurationem ; sacraBellon» haustu hu-
mani cruoris imbuta ; eodemque hominum sanguine Videsis haec Lucani carmina Montfortii, etin Lara-
quassitam comitiali morbo medicinam. Visne eum pridiura Casauboni observationes, acCaeciliischolia
loquentemjaudire ? « Ipsura, inquit, credo docuisse in illa Juvenalis carmina
sanguinis fcedere conjurare Catilinam, etBellonara . . . . Ecce furentis
sacrum suum haustu humani cruoris imbuere, et BelloDse malrisque deum chorus intrat.
(JuvenaL, Satyr. vi, circa med.)
comitialem morbum homines sanguine, id est D
morbo graviore, sanare. n Jam vero audisti citata Animadvertisti sane a quibusdam traditum ia his
a nobis Tertulliani verba, quibus eadem antea mysteriis sectos huraeros, abaliis lacertos, ab aliis
scriptis tradiderat. brachium. Eas autem omnes corporis partes Seneca
Non eodem taraen omnes raodo narrantfactam a semel simulquehis meraorat verbis « Cura aliquis :

Catilina conjuralionem.De illaenimvcro Salluslius secandi lacertos suos artifex, brachia atque hurae-
haec posteris mandavil: « Fuere ea tempestate,qui ros suspensa raanu cruentat. » (Senec. lib. de Vita

dicerent Catilinam oratione habita, cum ad jusju- beat., cap. 27.) At eum ibi ad Bellonae sacra allu-

randum populares sceleris sui adigeret, humani derc quis non videat?
cruoris sanguinem vino permistum in patera cir- Cur crgo Tertullianus, ioquit aliquis, solius fo-

cumtulisse. liide cum postexsecrationcm omnesde- moris proscissi mentionem fecit ? « Hodie istic, »

gustassent, sicut in solcmnibus sacris (icri consue- ait, « Bcllonae sacralos (mss. sacratus) sanguis do

vit, dicitur aperuisse consiiium suum. » (Sallust. femore prosciaso in pulmulara exceptus, esui datus
513 DISSERTATIO. 514

signat. » (Tertull. Apolog., cap. 9, pag. 10-) Quidni A animam ex oscuio vulnerum, cum pius ne fera-
illi solum temur, quemadmodum aliis solus hume- rum quidem admoveri ora fas sit humana... Quasi
ros vel lacertos memorare fas fuit? Noa enim ille, vero sanitas videri possit, feram ex homine fieri,
neque alii membra omnia, quae in Bellonae sacris morboque dignum in ipsa medicina, 499 egregia
secabantur, dinumeranda esse arbitrati sunt. Sed hercule frustratione, si noa prosit. Aspici humana
de his mysteriis et illoTertuiliani loco infra adhuc exta nefas habetur, quid mandi? Quis ita invenit

aliquid dicendum (cap. 20, art. 3). ostenta ? Tecum enim res erit.eversor juris humani
At observes velim Minucium nostrum non dixisse monstorumque artifex, qui primus ea condidisti,
quidem in his sacris elicitum ex mystarum mem- credo, ne vita tui obiivisceretur. Quis invenit sin-
bris sanguinem, sed haec sacra haustu humani gula membra humana mandere? Qua conjectura
cruoris imbuta.At sane hoc secundum ac illo dun- inductus ? Quam potest medicina ista originem ha«

taxat denotatur, quia gravius erat, nec mystse ean- buisse? Quis veneficia innocentiora effecit, quam
guinem huraanum bibebant, nisi prius ex eorum remedia ? Esto barbari externique ritus invenerint,
:

membris eductus fuisset. Tertullianum vero mox etiamne Graeci suas fecere hos artes ? » (Plin.,
audisti, qui sanguinis tunc et eliciti et epoti men lib. xxviii Hist. Natur., cap. 1, pag. 54.) Celsum
tionem fecisse videtur. Sed de illo postea agemus ^ prsterea adire poteris,ac jam citatum a nobis Ter-
[Dissert. in Terlullian., cap. 20, art. 4). tuUianum, et alios (Gels. lib. iii, cap. 23, cle comil.
Demum auctor noster eos jure corripit, qui co- Morb. ; Tertullian. Apologet., cap. 9, pag. 10).
mitiali morbo laboranles, gladiatorum, in arena Denique feras cruore, visceribus, membrisque
vulneratorum,sanguinem, quo sanari posse opina- saginatas hominum, ab hominibus aliis, in circo

bantur, avide bibebant. Nam Plinius ipse, tametsi cum eis dimicantibus, fuisse devoratas discere
ethnicus, in illos non minus acriter invehitur. quivis facile poterit ex Apuleio, jaiiique citato Ter-
« Sanguinem gladiatorum, » inquit, « bibunt, ut tulliano, quemadmodum in sequenti de ejus libris

viventibus poculis comitiales morbi, quod spectare disbertationeostendemus(ApuIei.lib.iViUef/iamorp/t.

facientes in eadem arena feras quoque horror est. ante med., pag. 58 et seqq. ; Dissertat. in Tertul-
At hercule illi ex homine ipso sorbere efficacissi- lian., cap. 20, art. 4 et 5).

mum putant calidum spirantemque, et una ipsam

GAPUT X.
De tertio crimiue, scilicet infami post epulas stupro, adulterio et incestu, cujus Christiani rei
dicebanlur.
ARTIGULUS PRIMUS D Sed plures corruptum nomen fli'mz>n(?,atque alii
Quantum Christiani ab hoc scelere abhorrerent,quam legendum suspicantur aspersione, alii accessione.
castum fuerit eorwn conjugium, quamque multi Quis 500 autem inconsulto altero emendatiori
perpelua in virginilale perseverarint.
codice, certi aliquid staluere audeat ? Quid enim
Ethnici per alteram ralumniam, priore non mi- si Minucius nomen illud aversione, seu adversione
nus impudentem, Ghristianos petebant, illos infa- acceperit eo sensu quo a solis jurisconsultis usur-
mis post epulas et convivium stupri, adulterii et patur pro repulsione in alterum, aut re non bene
incestus accusantes. Csecilius vero illam animo nec perspecta nec explorata ? Causidici autem Minucii
magis ajquo, nec minus acri, quam superiorem nostri hic sensus erit:Daemone3 hanc excogitavere
adhibuit. Quanquam enim fictum plane ac com- fabulam, ut.deformi infamia in Christianos rejecta,
mentitium hoc crimen, duplici tamen argu-
fuerit aut ab ethnicis nec perspecta nec examinata, glo-
mento illud probare nititur. Et primum quidem riam Christianae pudicitiae macularent. Utrumvero
duxit exFrontonis testimonio et auctoritate alte- ; scopum attigerimus,aIiorum esto judicium.Posterior
rum ex eo, quod « honesta, » sicut ille aiebat, porro auctoris nostri ratio, qua prior conflrmari
« semper publico gaudeart » contra autem Chri-
: videtur,h8ec est « Ut ante exploratam verilatem ho- :

stiani magno semper studio mysteria sua occulta- „ mines anobisatque a suscipienda religioneChristia-
-«„1.
rent
^ na
„., (»-„»»» \^l^-..A^
terrore infandae ^^\^;^^i^ A,^^^^^„ nnn_
opinionis daemones aver-
At Octavius totam hanc et calumniam et argu- terent. »
mentationem duplici etiam responsione obterit et Interpositam deinde Frontonis auctoritatem Oc-
contundit.Auilacter enim palamque contestatur so- tavius facillime infirmal: « Tuu3,»siquidem,quem-
litis daemonum mendaciis confictuin fuisse hoc admodum ille prosequitur, « Fronto, non ut af-
Christianorum scelus, et a nemine unquam proba- firmator, testimonium fecit, sed convicium, ut
tum. Secundo ipsomet gentiles hujus ipsius de- orator aspersit. * Quis autem non videt hoc no-
testandi flagitii, Christianis perperam objecti, mine, tuiis, perspicue declarari Frontonem,de quo
reapse convincit. supra diximus, oratorem fuisse ethnicum, cujus
Grandem esse
Asseveranter itaque pronuntiat : « proinde testimonium contra Ghristianos nullius
fabulam cum adversum nos daemonum coitio du- momenti esse poterat ?
plicem ob ralionem mentitia est : primo ut gloriam Verum, ut id clarius pateat, Octavius impuden-
pudicitiae deformis infamiae aversione macularet.» tem illam gentilium calumniam, singularemque
515 DE MINUCII OCTAVIO 516
innocentiam Christianoruin patefacit ex sobriis A duxerit,reputat non in alium quam in procreandce
illorum conviviis,summaque potissimum castitate, sobolis flnem. Quemadmodum enim agricola,post-
quam tam vere quam simpliciter hunc exponit
ille quam semina lerrae mandavit, messis tempus ex-
in modum « Nos pudorem non facie, sed mente
: spectatnec alia superinjicit.sic Bobis etism concu-
praestamus. Unius matrimonii vinculo libenter in- piscentias modus liberorum procreatione definitur
hfflremus cupidilatem procreandi auL unam sci-
; Invenias autem multos ex nostris in utroque sexu
mus, aut nullam.» Minucii itaque tempore ea erat, qui in ceelibatu consenescant, quod in hoc statu
semperque, ex Ghristi prsecepto, esse debuit con- Deo conjunctiores se futuros cognoscant. » (Athe-
jugum Christianorum castimonia. At, majoris per- nag. Legat pro Christian., pag. 36 et seqq.)
fectionis studio, plures nullo unquam malrimonii
Denique, ut alios omittamus, Origens certe,
vinculo colligati, in perpetua virginitate permane-
frivolas Celsi cavillationes confutando palam uti-
bant. Verum praestat rursus auctorem nostrum
que facit viros ac mulieres, post datum Christianae
de illa loquentem audire : « Plerique inviolati, »
religioni nomen, tanto fuisse castiores, quanto an-
ait, « corporis virginitate
perpetua fruuntur po-
tea impuri impudicique fuerant. 'Ef o3 Sl Traps-.XTj-
tius quam
gloriantur. Tantum itaque abeat incesti
•j L 11- •, .• ,. 1 •
9^'^' "'^'^ /OVOV,
16y Ttva TPOTTOV YEYOVajtV t7ti-.A.qr.,j^o.,
E7ri£'.X£Ur-00'
cupido, ut nonnullis rubori sit etiam pudica con- ^. « '
v , L'
.•
Tu-
junctio. » Ibi
X.-
vero his verbis, «
1 •
T^ ,

Fruuntur potius.
. B ''^'
, ~
ffcavoTspoi,
^ '
xa-. vjtzo^ztzzoo'. .
. .
oic
^.
x'.va;
xov 1'pcoxa 6-£p6aXXou3rj<; -//.ava; r.xoc,
quam gloriantur,» ethnicos obiter perslringit,apud
xal 8ia xo xaeapwx£pov ^pr,T/.s'jt:M xo G^Tov, ar.Sl
quos vestales, et matris deum sacerdotes de virgi-
Twv <iUY-x£)^ajpr^a£vtuv (j-.o -o3 vofjio^j a-rxojeat
nitate sua magisgloriabantur,quam revera frueren-
atppooicjttov. « Ex quo autem tempore verbum
tur. Sed de his infra.
receperunt, tanto cequiores sunt redditi, graviores,
Tertullianus etiam ad eamdem falsissimam ethni- constantiores adeo ut quidam ex ipsis, amore
;

corum criminationem similiter respondet : « Nos quo castiores ad Dei cultum

eximiffi puritatis et
ab isto eventu diligentissima et fidelissima castitas accederent.neconcessa quidem st legitima utantur
sepsit quantumque ab stupris et ab omni post ma-
; Venere. » (Orig., lib. i, cont. Cels., pag. 21.)
trimonium excessu, tantum et ab incesti casu tuli Alio autem in libro, postquam ostendii gentiles
sumus. Quidam mullo securiores totam vim hujus philosophos sese in quolibet impuritatis, lasciviae
erroris virgine continentia depellunt, senes pueri et turpitudinis luto volutasse, haec de Chsistianis
(Tert. Apolog., cap. 9, pag. 10). » Seues pueros subjungit : 01 8= utx' a^jxtLv krd l^iuizlcf e^o-je^vojfjte-
ibivocat qui ad senectutis usque tempus puerilem vo'., xal |i.topoi, xai dvopa-ooa eiva'. XEyoijt^vo'., xav
virginitatem servarunt. Antea vero Justinus Mar- (i(5vov -TTtJx^jtoTtv £a'Jxo'j!; xtji Gst]), 7rapao£;aiJL£vot xt,v
tyr illud his vcrbis declaraverat ; Kal -o/.XoT -rtvi; xou 'lT,aou o:oaj-/.aX'!av, xo70uxov dvooEouat da£XY£''ai;.
xai -rtoXXat £^T,xov:ouxai, xal iSSofJLrjXovTOo-at, o" xai dxaeapatai;, xat Trajr,; x^<; ev cuvouclat; acyrj-
Ix •rtaiStwv e;jLaOr)T£'J07i!7av Ttu Xpiuzih, acpeopoi JJ.0JJV71?, xat xptj-ov
tl);; x£X£'!tov Up£<ov Traaav
8ta(i.£vo'j(Ti* xai eu^ojjLat xaxa 501 iTav fkw^i, av- auvouafav diroaxpatpivTtov, ttoXXo-jc auTcJv TTavT^Xux;
GptiTtwv xoiouTou<; oti^xi. « Permulti profecto xa6ap£'j£tv, ou [jlovov duo 7:aar,<; p,t5£to; ..,. £v 8e
sexus utriusque et sexaginta et septuaginta annos Xptaxtavoli;, ou 8td Ta; Txapd dveptoTiot; Ttijta;, o6
nati,qui a pueris disciplinam Christi sunt assectati, Std jj.taeou; xat dpyjpta, ouSl Std oo^dptov, daxou-
incorrupti et caelibes perseverant. Et glorior me at Tr,v TravTEXv; jxapeEvtav, xat tii; eooxfiJLaaav xov Seov
per omne genus hominum commonslrare tales lytrj £v £7TtYvtua£t, xr,po-Jvxat utto to'j 512 e£0'j Iv
posse. » (Justin. Martyr. Apolog. 1, pag. 62.) De ooxt;j.t}j vqj, xat za> 7:ot£Tv Ta xaer/xovTa, 7:Xr,pouijL£-
his porro non solum virginibus, sed conjugibus vot 7:dar,<; otxatoajvr,<; xat «
dYaetJTT.To;. Ca;te-
etiam Christianis idem ille postea, atque Tertul- rum homines idiotae, ab eis pro nihilo habiti. ac
lianus nosterque Minucius, tradidit Chrislianos stulti et iiliberales,si modo committant se in fidem
vel liberorum duntaxat creandorum atque educan- Dei et doctrinam Jesu recipiant, tantum absunt ab
dorum gratia conjunclos connubio, vei, eo recu- omni lascivia, spurcitia, turpitudine libidinum, ut
sato, in continentia} perpetua: mansisse statu.Pari D inmorem perfectorum socerdotum. in omni coitu
quoque modo eademquc publica testificatione Athe- abhorrentium, multi eorum in totum caste purc-
nagoras iniquam gentilium accusationera propul- qne vivant, alieni a congressu muiierum eliam le-
sat :
ruvaT-z.a [^lv £xaaTo; ^(Jttov, r,-^ i,-^i-^izo gitimo... Apud
Christianos, non proptcr buma-
xttTa Tou; lio' rjijLtov T£0£t[jL£vou; v6(xou(;, vo- nos honores, non propter mcrccdes pccuniarias,
|A(^tov, xat UTjz-r,M '^'^^ 7:atoo7:if/^aaaOat. non proptcr gloriolas viget virginitatis studium
l^^'/p' ;

'Q; ^ yto^jp^fbf xaTaodXXtov 'i et quamprimum, approbaverunt Deum habcre in

Y^? £t<;
y^i''
(JTzipiiciza, dii.r,TOv T:£ptiJL£v£t, oux l7:ta7:£tptov •
notitia, conservantur a Deo in hac menle lauda-
xai ?,(i.Tv (jLtTpov £7:iOu;jLta; i^ TcatSoTTOtfa. E'jpot; bili et pietatis officiis, pleni omni bonitate ac ju-
81 dv 7:oXXou<; twv •rtap' fj(JLTv xai dv6pa<;, xat y'-»- stitia{idem, lib. vii, p. 364 et scgq.). » Ibi Chri-
vaTxa<;, xaTaYTjpdaxovTa; dYd;jLou<; eXTifSt tou stianos in castitate aut pcrpclua virginitate viven-
(laXXov <Tuvia£aeat Ttp QtC^. Itaque uxorem, quam tcs opponitAlhenionsium pontifici, qui ad solcm-
secundum approbatas nobis leges Bibi quisque nes caeremonias caste obeundas cicuta utebatur.ac
517 DISSERTATIO. 518
quibusdam ethnicis, sed paucissimis, virginibus, A ZapaSou tAI nipTat T:oX'.Tc'j4(i.£vot v6[i.0'j; .

quae, religionis atque honoris autmercedis gratia, y.at iir^zpiii xai doeXcaatc; , xa". x\i^ct.xpi(n

sicut ille pontifex, in virginitate videbantur per- [itYVjfjtsvot, xat v6[jiov Evvo[xov tov Tzapavofjttav vo-
manere. Nos autem in aliis dissertationibus dispu- [j.t!^ov-E^, s^TTSiSri x'i^!; xcov aXtiwv vo^JLoOsaiai; o^tti^ -

tavimus (tom. I Apparat. lib. iii Dissert. i, cap. •, xo'jaav , TO'ji; (Jilv ZapaSou v6[Jiou!; lo? iTraTTiaav

5, art. 3, pag. 708 ibid., Disserl. ii, cap. 10, art.

; '7:apavo[j.tav, ttjv 81 zi!xy^tkiy(.r^v att)(ppoa'jvr)V riyi-
4. pag. 1021) de servata a plurimis Ghristianis per TTrjaav. Persae, » inquit ille, « qui ex Zaradae olim
totum curriculum continentia ac virgini-
vitae suae legibus viventes, et matribus et sororibus et filia-

tate, et apud caeteros omnescastissimo matrimonii bus quoque suis miscebantur,et reminjustissimam
usu. At de utraque illaChristianorum virtute infra justse legis loco habebant, postquam piscatorum
adhuc aliquid dicendum erit {Dissert. in Lactant., leges audierunt, Zaradae leges ut nefarias procul-
cap. 27, art. 5 et 6). carunt.etevangelicam continentiam amplexi sunt. »
Porro autem.cum dixitauctor noster,(' Uniusma- Theodoret., tom. IV, serm. 9 de Legib., pag. 614.)
trimonii vinculo libenter inhieremus, » ne in tuum Jam vero de hac nefanda Persarum lege et consue-
qua3so,animuminducas,aecundummatrimonium ab tudine disseruimus (tom. I Apparat. lib. iii, DiS'
eo improbari : namideoaddidit/«ftc«/er,uteo signifi- _, sert. ii, cap. 24. art. 1, pag. 239 el seqq.
caretpossequidemChristianumhominemsecundam Ad .^gyplios Atheniensesque si veniamus. Philo
ducere u.xorem,sedidexindulgentiailli ab Apostolo Judaeus utrorumque conjugium pessimum esse
concedi. Vide, silubeat.quee eam in rem alibi anim- pronuntiat « Prcccipitur: ne sororem quidem
advertimus (tom. I Apparat.. /oc.ct7.,p.2015 etseqq.) esse ducendam honestum sane praeceptum et ap-
;

ARTICULUS II.
tum continentiae, quamvis Atheniensibus 6 [jiev
SoXwv 6;ji07taTv!o'j; e'.2'.e:; oiytcfiu.'., Ta; 6[jlo -
Quomodo Minucius Caecilii argumerttum contra
[jLrjTpto'j; £xwX'jaev •
6 Se AaxEOat[jiovtajv vo[Jio6£TTf);
elhnicos retorquct. ac eos ciim matribus et soro-
ribus connubium inirc, atgue illorumdeos stupro, EijLTTaXtv, Tov iTti xoili ofjLOYaoTptoti; Y^l^o"' ETriTpe-
adulterio el incestu coinquinatos ex ipsorum me- t^a;. :6v Tzpo^ Ta? 6(JioT:aTpt'o'j? ATtElTtEV 6 8e xtiiv

moriis demonstret. AtyJTTTttuv ylfjxl^iiiv ttjV IxaTEptov e^jXaoetav , tbc

^i^jttEpya 8taTaTT0[jtevtov e'jcp6pY)aev e!; daeXYStav

Satis Minucio nostro non fuit calumniam repu- ,

E7ctSaiJ/tX£u6[jtevo<; 8ua6epairE'jTov xaxov ato[Jiaat xai

lisseethnicorum ac Ghristianorum patefecisse in-
rationum <]/u^aTi;, dxpaatav, xat Trapaa^tov dSetav dirdaa?
nocentiam porgit enim ac validissimis
:

dSeXodi; aYea6at, Tii; xe tSiac xou Ixepou xtJov 0^0-

momentis demonstrat ipsosmet gentiles stupri,
vEtov TOuSe r^ tou8e, xat Ta; i^ dfitpoTv, xat Ta? ou
adullerii et incostus, de quo Christianos invidiose
p vEtoTEpai; [Jiovov,
criminabalur, vero esse conscios- « Jus » siquidem dXXd •xat Tzpt<jS\)~ipa.^, xai lay^Xt-
xac, xat 8t8u[j.ot y^^ TroXXaxt; EYEvvv^Or^aav,
« est apud Persas,» quemadmodum ille ait, « mis- o'j<; ?)

cum [J.EV cptiatc a(jta -^vjiazi 8tT^pTr,a£ xat SteJ^eu^ev,

ceri cum matribus ; /Egyptiiset.\theniensibus Tri

De Persis autem, f, Se dxoXtoata xat otX7)8ovta eti; xotvtov{av exdXe-

sororibus legitima connubia. »
prffiter TertiiUianum (/lpo/o(/e/., cap. 9, pag. 11),
aev dxotviovrjTov, y.cf.1 ap(j.ovtav dvipiJtoaTOv. « Solon
Tatianus scribit Graacis abominandum videri filius hoc observat in uterinis tanlum germanis, eodem
cum matribus suia conjungi,sed illud apud magos patre prognatis relinquit liberum. Contra Lacedae-

Persarum essc in primis laudabile (Tatian. Orut. moniorum legislator uterinis non interdicitconnu-
cont- Grcec, pag. 164]. Origenes vero asseverat
bio, sed solis eodem patre genitis.At ^Egyptius,
multas esse leges quibus Persae 503 « non arcen- ridens utriusque simplicitatem et semiperfectapla-

tur, nec matres a filiorum, nec patres a filiarum

cita, laxavit libidinem, et auxit in corporibus ani-

connubio : « Mtq xwX^jovtei; •^a^xziz^y.i toTc iiatat misque insanabile mahim intemperantiae,permissa
(jLTjTEpai;, |jLr)8e h-KO zwi jraTiptJOV Tac EauTU)v 60^^- licentia ducendi sorores, sive per alterutrum pa-
TEpac (Orig. lib. v, contr. Cels., pag. 248). Quan- rontem sive per utrumque cognatas, majores pa-
tum porro id quod aliishominibus plane exsecran riter et minores, 50C aequalesve, ne gemellis qui-

dum videtur, laudabile probatumque Persis fuerit, D dcmexceptis,quasnatura ipsa natalisejunxitintem-

disces ex his Philonis Judaei verbis : Mr^Tepac 01 ev perantia vero societate copulavitinsociabili,et male
TsXet nepatov Ta? a^jtwv aYovxat •xat, tou? ofjvTa? comparata junctura. » (PhiIo,/oc.a7.pag. 779 et seqq.)
ex TOUTtov EUYevEaTdTOJ? vo[j.t^oujtv, xat paatXEta? Diodorus vero Siculus prius (^i.xerat ^gyptiis
Tf)<; [jieYiaTr,<;, ih^ X6yo<;, d^iout;. Honoratiores Persae permissum legibus sororum cum fratribus conju-
cum matribus contrahunt matrimonia et natos inde gium, quandoquidem hoc Isidi feliciter cesserat
arbitranturnobiIissimos,regioque,utferunt,dignan- YajjLETv doeX^^a; 8td to y^Y^^^^^ ^"^ TouTOti; Tfji; "latSo^

tur solio. » (Philo. lib. de special. Leg., pag. 778.) £-tTEY;jta (Diodor. Sicul., lib. i Bibiioth., pag. 16).
Ad haec vero nobis postEusebium (Euseb. lib. i, Ejusdem iniquissimae legis meminit Pausanias,
Prxpar. Evang., cap. 4, pag. 11), testis est Theo- ubi de Ptolemaeo sermonem sic habet Outo? 6 :

doretus, hanc impiissimam legem a Zarada latam IlToXe^jiaTo; 'Apatv6r)(; doeXtp-^C d(Jt(poT£pfo0£v Ipaa-
esse,quae,potestreceptam ab iisdem Persis Ghristia- 6Et<;. EY^H^ a'jTT)v, MaxeSoatv o'j8a[j.(I)i; Troitov vojjii-

nam fidem, protinus abrogata est. KaTd tou? ^6fjLeva, AiYuuTtot? jjtjvTot, wv ^p'j(e ; « Ptolemaeus
519 DE MINUCII OCTAVIO 520

Arsinoes, germanae sororis amore ductus, eamsibi A tarum tam Graecorum quam Latinorum,et aliorum
matrimonio adjunxit, atque id sane, non ex Mace- ethnicorum historiis, stupra, adulteria atque ince-
donum, sed /Egyptiuium, quibus imperabat, lege stus deorum uon minus frequenter quam impuden-
fecit. "« (Pausan., lib. i, pag, 6.) jEmilius quoque ter decantari. Vide autem, si vacat et lubet, quid

Probus, sive auclor libelli de Viris illustribus, ad de hisce comoediis ac tragoediis dixerint Lactantius
Atticum. eadem de Gimonzs apud Athenienses cum cap. 20, pag. 619; et in Epi-
[\\h. yi, Inslitut.,

Elpenia sorore sua conjugio narrasse legitur. Plu- tom. Cyprianus [Episl. ad Donat., 30,5 pag.
c. 63),

tarchus tamen eam ab illo ductam fuisse dicit 5), Auguslinus (lib. ii De civit. cap. 8 et seqq.) et

quia parem generis sui dignitate sponsamnon in- alii. Sed nos plura de illis in hac et sequentibus

venerat (Plutarch., tom. I, in Vit. Cimon., pag. dissertationibus nostris.

481). Athengeos vero id contra leges factum esse Alio tandem modo Octavius ethnicos incesti id-
asserit (Athenae., lib. xiii Deipnos. pag. 589J, At circo arguit quod liberi recens nati, uti jam dixe-
satis hactenus a nobis probatum putamus, quod rat, et a nobis prius observatum est (cap. sup.
auctor noster de his cum Atheniensium tum art.3),saepe saepiusa parentibus suis exponerentur.

^gyptiorum scelestis nefariisqueconjugiistradidit. Haud raro enim accidebat ut nequissimi libidinosis-

Instal tamen ille acrius, et sic adversus Gffici- t» simique illi parentes, cum filiis natu grandioribus
lium ethnicosque disputat : « Memorise et tragcs- autfiliabus ad servitutem redactis vei meretriciam
dias vestrae incestis gioriantur, quas vos libenter vitam agent;bu3,nefario incestu,aut nescientes, aut
et legitis 9t auditis. Sic et deos colitis incestos. » se nescire dissimulantes, polluerentur. Quapro-
Memoriarum autem nomine supra usus fuerat pter Clemens Alexandrinus : IIai8i TropvEujavxi, xat

« Specta de libris me norias. » Et hoc quidem ver- {jLa^Xwffat; ^•j-^a.i^i<^\.'^ dtYvoY^cravTec TcoXXaxti; \i[-

bum ab A. Gellio saepius usurpatum est. Alicubi Yvjvtat Traxjpe^ , ou fxevTf)[i.£'vot xu)v exxtOiv-irwv

enim : « In libris, » inquit, « memoriarum scri- -Tratofojv, xai avSpai; 8e(xvuai xouc •^^•^v^Mr^y.o-za.ci

ptum est. » (A. Gell. lib. v Noc Attic, cap. 5.) axpxTia; e^ouata •
xauxa o\ aotfoi xtuv vofjiaiv Ini-

Alibi vero simplicius: « In veleribus memoriis TpsToufft. Gum meritorio, inquit,

mere- filio et

scriptum legimus. » (Lib. iy, cap.6.) Memoriae ita- tricibus filiabus saepe patres coeunt. Expositorum

que idem sonant ac 8cripta,commentariaet ea quae filiorum immemores, et viros fleri eos qui genue-
lilteris ad rerum memoriam mandata fuerant. Quo runt efficit nimia libidinis licentia. Haec sapientes
etiam sensu Tertullianus dixit « Intercselera me- : leges permittunt.» (Clem. Alex. lib. iii Pcpdag.,
moriarum (Tertull. ^pe/og.. cap. 18); » et paulo cap. 3, pag. 226.) Ita ille gcntiles et immanem
post, « canas memoriarum (cap. •19, pag. 19). » illorum in exponendis filiis feritatem ac crudeli-
Alibi vero : « Secundum memorias populus Judceo- C tatem acri irrisione insectatur. Nec immerito qui-
rum, id est antiquior, derelicto Deo, idolis servi- dem incestus inde frequenter fieri conqueritur.
vit (lib. adver. Juideos, cap. 1, pag. 205). » Cae- Verumtamen Minucii nostri contra illos argumen-
cilio igitur recteOctavius exprobrat lectas audi- tum expn-ssius fusiusque Tertullianus [Apologet.
tasque lubenti animo a gentiiibus Meraorias, hoc cap. 9) Lactantiusque(lib. vi, cap. 20, pag. 618
est scripta et libros seu historiarura seu poetarum et seqq.)prosequuntur ad quos te, ne longiores
,

quibus scripto, ac tragoedias queis voce et gestu simus, mitiendura duximus, donec novam de illo-
incestus deorum suorum repraesentabantur. Nemo rum libris instituamus disputationem.
enim est quinesciat in comcediis tragcBdiisque poe-

CAPUT XL
De absurdo cultu quem asinino capiti et sac6rdolis virilibus Ghrislianos exhibuisse Caecilias
falsissime objicit.

ARTJCULUS PRIMUS. D riarum suarum, bellum Judaicum exorsus ab ori-

Quam falsa sit hosc accusalio, et utrum Judxi vel gine gentis, etiam de ipsa tam origine quam de
Gnostici occasionem illi dederint, ac primi om- nomine et religiono gentis, quae voluit argumen-
nium coeput asini revera adoraverint. tatus, Judaeos refert /Egypto expeditos sive, ut pu-
Aliud ethnici tam absurde confictum quam im- tavit, extorres, vastis Arabiae in locis, aquarum
pium crimen quod Caecilius
Christianis inferebant, egentissimis, cuui siti macerarentur, onagris qui

his verbis Octavio objectal Audio eos turpissimaj

: « forte de pastu potum pctituri aestimabantur, indi-
pecudis caputasini consecratum nesciaqua persua- cibus fontis usos, ob eam gratiam consimilis 306
sione vencrari. » Tertullianus vero hanc ridiculam bestiae superficiem consecrasse. Atque ita inde
accusutionem clarius explicat,illiusque occasionem praesumptum opinor nos quoque, ut Judaicae reli
et causam his pateficit verbis : « Somniastis. » ila gionis propinquos, eidem siiuulacro initiari.o (Ter-
ille gentiles alloquitur, « caput asininum esse tul. Apologet. cap. 16, pag. 17.) Et hoc quidem
dcum nostrum. Ilanc Cornelius Tacitus suspicio- ille alio in libro repetit. (Idem, lib. i nd Kation.,
nem hujusinodi inseruit. Is enim in quinta Histo- cap. 11, pag .58 ct seqq.) Quam mcrito autem Ter-
521 DISSERTATIO, 322
tulliaaus absurdarc hancce calumniam in Corne- A invenere »(Joseph. lib. ii, cont. .4p., pag. 1065).
lium Tacitum refundcndam esse dixerit, ex his Ad insulsum itaque hoc mendacium, tam saepe et
ejusdem Taciti in citato quinto Historiarum libro repetitum et repulsum, duo Josephus reponit.
verbis conjice: « Sed nihil seque Judaeos, quam Primo, argumentum in ipsummet Appionem,
Inopia aquae fatigabat. Jamque haud procul exitio, ^gyptium hominem, retorquet, ostenditque dehoc
totis campis procubuerant, cum grex asinorum crimineMniquissimam esse illius expostulationem:
agrestium e pastu in rupem nemore opacara con- iEgyptii quippe non minusabsurdo impioque cultu
cessit. Secutus Moyses, conjectura herbidi soli, bestias adorabant ac venerabantur. Secundo, pro-
largas aquarum venas aperit... Efdgiem animalis, bat iilud non falsum tantummodo, sed incredibile
quo monstrante errorem sitimque depulerant, pe- penitus esse : nam Judaei, qui omnem prorsus ido-
netrali sacravere, caeso ariete, velut in contume- lolatriam, ac proinde asinini, quantumvisaurei.ca-
liam Hammonis » (Corn. Tac. lib. v Hist. init. ). pitis summo odio nunquam non babue-
cultum,
Quamvis autem TertuUianus Tacitura « mendacio- runt, iisdem somper vixere legibus. Deinde, quod
rum loquacissimum » hacsaltem in rehaud imme- Appion de Antiocho Epiphane memorat, hoc Jose-
rito appeilet, falsae tamen illius opinioni subscri- phus ab ipsaveritate omnia abhorrere ostendit.Nul-
psit Plutarchus, ubi de iisdem Judseis sic loquitur: j. lus enimvero, neque Pompeius magnus neque alii
« Nunc tam interficere quam edere suem eis est Romani imperatores, post reportatas de JudaBis
religio. Et fortassis hoc rationi consentit. '2; tov victorias inHierosolymitanum templum ingressi,
bvov 8e avacpTjvavTa tttjY'^!'' a'J~oT? uoa-o< Tt^JLiuiTi. ullum asinini capitis simulacrum in eo unquam
Sicut asino suus apud eos est honor, qui fontem invenere.
aquae eis monstravit, ita suem eos revereri, ut sa- Neque id negare potuit Tacitus, qiiem Tertullia-
tionis et arationis magistrum. » (Plutarch. tom. II, nus tanquam mendacem immemorem ipsiusmet
lib. IV Sympos., pag. 670.) testimonio refellit et insectatur « At enim idem :

Quid vero quod Democritus historicus, nar-

et Qornelius Tacitus, » ipsamet Tertulliani sunt
rante Suida, haecdeJudaeis memoriae prodidit :Xpy- verba, « sane ille mendaciorum loquacissimus, in
ff7)v &'vou xetpaXTjv Ttpojexjvouv xaxa xp'.tzi.T/ ^ivov eadem Historia refert Cneium Pompeium, cum Je-
dYpE^JOvxe; •Kpouicpepov, xai xaxa Xe7:-c6v rac aip- rusalem cepisset, proptereaque templum adiisset
)tac Siefaivov, vai o'jxr^^ dvTipo-jv : « Asini caput speculandis Judaicae religionis arcanis, nullumillic
fidorabant, et tertio quoque anno hospitem capie- reperisse simulacrum. Et utique, si id colebatur
bant o£ferebant,etminutatimcarnes dissecabant,
et quod aliqua effigie reproesentabatur, nusquam ma-
et aic interficiebant » (Suidas ad v. 'lojoa;). Inde gig quam in sacrario suo exhiberelur eo magis ;

fortasse factum est ut in hujus absurdi cultus, ta- ^ ^^^^ °6C verebatur extraneos arbifros, quanquam
metsi plane fictitii, irrisionem, Zeno quidem Ale- vana cultura solis enim sacerdotibus adire lici- :

Scandrinus, primum Judaeus, ut idem Suidas refert tum, et conspectus caeterorum velo oppanso in-
( idem v. Z/^vtov), misso religionis su?e nuntio, asi- terdicebatur » (Tertull. Apol. cap. 16, pag. 17).
num album per eorum synagogam die sabbati tra- Eadem ab illo, sed aliis verbis, in primo ad Na-
duxerit. tiones libro (cap. 11) rursua scriptis tradita legi-
Verum Josephus, Appioni eamdem calumniam mus. Et recte quidem;nam Cornelius Tacitus haec
objicienti ubi respondet, illius falsitatem variis ra- citato in libro revera scripserat : « Romanorum
tionibus demoastrat. Proferenda autem sunt ejus primus Cn. Pompeius Judaeos domuit, templum-
verba, quae, etiamsi in graeco exemplari desint, in que jure vicloriae ingressus est. Inde vulgatum
editisaihilominus sic latine babentur nulla intus Deum effigie, » pictum videlicet aut
: « In sacra-
rio Appion praesumpsit edicere fabricatum, « vacuam sedem et inania arcana »
asini caput collo-
(Tacit. lib. v Hist. post init.).
casse Judaeos, et id colere ac dignum facere tanta
religione. Ethoc affirmat fuisse depalatumdumAn- Ex his porro quae hactenus disputata sunt, quis
tiochus Epiphanes et exspoliasset templum etillud non videat nuUam plane fidem habendam neque
caput invenisset ex aurocompositum, multis pecu- D ^uic Cornelio Tacito neque aliis improbis calum-
niis dignum. Ad hoc igiturprimumquidem respon- niatoribus, qui a Judaeis primum, deinde Christia-
deo quoniam .Egyptius, vel si aliquid tale apud nisdivinumaliquem cultum asininocapititributum
nos fuisset, nequaquam debuerat increpare cum impudentissime mentiebantur ?
noa sit deterior asinus furonibus et hircis et aliis Unde vero tam putida fabula exorta sit, variag,
qui sunt apud eos dii. Deinde, quomodo non intel- praeteream qu« jam a nobis allata est, Bochartus
operibus increpatus, de incredibili suo men-
lexit, (Bochart. de Animal. sacr. Scrip. tora. I, cap. 18.
dacio? Legibus namque semper utimur iisdem, in pag. 221 et seqq. ) ac Vossius (Voss. lib. iii de
quibus sine fine constitimus. Et cum varii casus Oril. et Progress. Idololatr., cap. 75, p. 565) ratio-
nostram civitatem, sicut etiam aliorum, 501 ve- nes reddiderunt. Es autem, cum in eorum libris
xaverint et Theos ac Pompdus magnus ac Licinius illudtantum adjicie-
facile a quolibet legi possint,
Crassus, et ad novissimum Titus Caesar, bello vin- mus quod de quodam judaBO,homine perditissimo,
centes, obtiaueriat templum, nihil hujusmodi illi TertuIIianus memorat. 508 Is enim, post ejura-

Patrol. III. i7
523 DE MlNUCll OCTAVIO 524

tam Judaicam religioncm « picturam, » inquiteru A habebant asinum esse Veslaj delicium. At certe

Africanus scriptor, « proposuit cum ejus- tametsi revera in dcliciis fuisset Vestae, pro-
ditus ille

modi inscriptione : Duls Ghristianorum Onoghoe- bandum adhuc erat asinos ei consecrari, et curMi-

TES»(TertuIl. lib. i ad Nation., cap. 11. pag. 57 nucius dixerit, Epona. » Praelerea scribere
« vel

deum » atque eo maxime, quod

Epona,
etseqq. ). Tum addit huncce fictitium fuisse debuisset, « et

repraesentalum cum asininis auribus, altero pede continenter adjecerit asinos Isidi mactatos. Quid
ungulatum, librum gestantem ac togatum (Idem, ergo si particula vel ab auctore nostro, sicut a
ApologeL, cap. 16, pag. H), uti suo loco explica- pluribus aliis sumatur pro etiam? Nonne latina ac
bimus. Ad haec vero Epiphanius, ubi de Gnosticis, perspicua erit ejus locutio, nihilque in ejus textu

famosissimis illis Christianorum haereticis, sermo- mutanduni ?

nem instituit, haec memoriae litterisiiue mandavit Quae porro fuerit Epona, his Plutarchus post
« Quod ad Sabaoth pertinet, hunc asini quidam, Agesilaum {Ages. iii lialic.) exponit verbis : « Ful-

alii porci figura constare censent » (Epiphan., H«- vius Slellus, a mulieribus animo alieno, cum equa
m. XXVI, § 10, pag. 91). At sive hsec sive alia quae- rem habuit. Ea suo tempore filiam edidit perpul-

libet ficta ratio, aliquam Christianos scelestissimi chram, cui pater Eponae nomen indidit, a)v6[i.a-
hujusmodi cultus insimulandi occasionem dederit, aev 'iTiuwvav ; atque hcec est dea, equorum pro-
certe Minucius noster plane penitusque pernegat, creationem gerens » ( Plutarch.tom.ii, in Parullel.
illam nefarii Judaicae religionis desertoris syco- pag. 312).
phantiam, eumqueabsurdissimumGnosticorumcul- Ipsius autem simulacrum in praesepiis collocari

tum uUo prorsus modo ad veros pertinuisse Chris- solitum colligunt ex his Juvenalis dictis :

stianos. Palam enimvero constanterque asseverat Jurat

hunc falsum de asinini capitis cultu rumorem a Solam Hippo, et facies olida ad praesepia pictas.
(Juveaal. Saiyr. vni, v. 157.J
daemonibus sparsum ac pervulgatum, cui nullus
sanae mentis homo fidem unquam habere potuit. Ibivero nonnuUi pro Hippo legi Eponam volunt.
« Quisenim, » inquit ille, « tam stultus ut hoc De eodem quoque Eponae, sive llipponae, simulacro
colat?Quis stultior, ut hoc coli credat ? » Meram in praesepiis posito haec sunt Apuleii verba :

itaquecalumniara, atque impudentissimum menda- « Respicio pilae mcdiae, quae stabuli trabes susti-
cium cuilibet, nisi omnino desipiat, homini pror- nebat, in ipso fere meditullioHipponae, seu Eponae,
sus incredibile esse asserit. Pluribns porro verbis deae simulacrum, residens aediculae, quod accurate
illud non refellit, quandoquidem hoc semel negando, coroUis roseis et quidem recentibus, fuerat coro-
satis se confutasse existimabat. natum » Apulei lib. iii Metam. sub fin. ).
Csterum Minucius noster dum ethnicis impium
ARTICULUS II.
illum Eponae cultum objicit, videtur in vestigiis
Quomodo Minumis probaverit hujus, simi- etlinicos insistere TertuIIiani, qui pari modo contra eos sic
lisque aut pejoris sceleris esse reos, qui asinos cum
disputaverat.« Vos taraen non negabitis et jumen-
Epona et Iside, atque boum et vervecum capita
impie colebant ac venerabanlur. ta orania, et totus cantherios cum sua Epona coli

a vobis. Iloc forsitan iraprobamur, quod inter cul-

Quanta vero esset ethnicorum Ghristianos asi-
tores omnium pecudum bestiarumque asinarii
nini cultus accusantium dementia, manifestum
tantum suraus » (TertuII. .^pologet. cap. 16, pag.
inde auctor noster facit, quod illi non semel, sed
17, et ad Nation. cap. 11, pag. 58). Eadem quoque
saepissime ejusdem aut similis flagitii certissime
iisdem plerisque verbis alio in libro repetit. Qua-
convincerentur. Tot autem exemplis hoc ab eo pro-
propter Prudentius hanc insulsam divinitatem his
batur, ut nihil ethnici contra respondere, aut om-
versibus explodit
nino hiscere auderent. Ab ipso itaque, quem asinis
et Eponaj adhibebant, cultu sic incipit : « Vos et
Neuio Cloaciuae aut Eponae super astra deabus
Dat sojium, quamvis solidam persolvat acerram,
totos asinos cum vestra (Regius codex addidit vel) Sacrilegisque molam manibus rimetur et exta.
Epona consecratis. » Sed plurimi ibi librarii men- (Prudent., Apothec, § II.)

dum subesse existimant, quod quisque pro inge- Post h(EC Octavius Caecilium, aliosque ethnicos
nii sui acumine corrigere conatus est. Quidam sic increpare pergit : « Eosdem asinos cum Iside
enim illud vel expulcrunt.scribiiiue ineditis volue- religiose devotatis, » in regio codice « devoratis, »
runt simpliciter« cum vestra Epona. » Ex his ta- sed hoc plerisque omnibus videtur librarii men-
men aliquisuspicati sunt ab aliquo in margineno- dum. Legendura itaque nonnulli putaverunt « de-
tatum, « cum llippona. » Veruni hae merae con- votatis, » id est, devotos ostenditis. Sed probare
jecturaj sunt, nulla auctoritate vcl testimonio fultae. debebant ubinam verbum devotare eo sensu acci-
Alii vero in sua editionc jusserunt scribi, « cum piturPAlii scriptum ariolabantur « denotatis. »
vestra vel sua Epona. « Quam quidein conjectu- At quid ad Octavii propositum? Alii autumabant
ram,etsi contra manuscripti (idem, mox citandis emendandum « devocatis, » quo scnsu Socrates a
Tertulliani verbis confirmarc, sedpcrpcram, nitun- bonis auctoribus dicitur philosophiam devocasse de
tur.Quidamtandem emendandumopinantur «cum : coclo. Scd quorsum, amabo le, asinoruro cum
Vesta, vel Epona ; » 509 quiagenlilcs persuasura Iside devocatio ? Alii tandem corrigendum censent
525 DISSEFITATIO. 526
510<(decoratis,'> quia utramque asini.deam Isidem ^ lib. III. Hieronymus vcro
de Vita Moys. pag. 677),
portantis, atque ipsiusmet Isidis, effigiem vario similiter: 511 « Videtur mihi
idcirco populus
ornatu decoratara simul venerabaatur. Nec inepta Israel in solitudine fecisse sibi caput vituli quod
prorsus videtur haec conjectura; jam enim Apu- coleret, et Hieroboam filius Nabath vitulos aureos
leium audivimus dicentem deoe Eponge simulacrum fabricatus ut quod in iEgypto didicerant Apim et
;

recentibus corollis roseis fuisse accurate corona- Mnevim, qui sub figura boum coluntur, esse deos
lum. Alio autem in libro non minus perspicue hoc in superstitione sorvarent » (Hieron. in cap.
declarat Isidis effigiem ab ejus sacerdotibus per XLVii Oscas V. 15). Prius vero Lactantius de iisdem
casuias, vicos et castra circumferri solitam serico quoque Israelitist « In luxuriam, » inquit, « prola-
contectam amiculo, quae ab obviis omnibus genti- psi, ad profanos ^Egyptiorum ritus animos transtu-
libus colebatur fApulei lib. vi Metam. sub. fin.). lerunt. Cum enira Moyses dux eorum ascendisset
Expende ergo utrum hic sit Minucii noslri sensus, in montem atque ibi 40 diebusraoraretur, aureum
et in eju3 textu legendum sit « deooratis. » Nihil caput bovis, quem
vocant Apim,quod eos in signum
enim nos sine integri codicis auctoritate certo de- praecederet, figurarunt » (Lactant. lib. iv, cap. 10,
finiendum putamus. pag.576). Sed de Api bove nos paulo infra disse-
Ad alia itaque transeamus « Boum, ». addit : remus.
ille, « capita, et capita vervecum, et immolatis, et Neque porro quemquam moveat, quod uterque
colitis. » At de boumcultu et sacrificio sicloquitUp Lactantius et Hieronymus dixerit, « caputvituli, »
Herodotus « Boves mares, eosdemque mundos,
: quemadmodum Minucius noster capita boum. Eo
ac vitulos universi ^Egyptii, Oyoucn, iinmolant. At siquidem loquendi modo nihilaliud,quam vitulum
feminas eis 9u£tv immolare non licet, utpote Isidi aut boves ipsos integros significanl. Bochartum ea
consecratas. Nam Isidis simulacrum muliebreest, de re, si lubet, consulere poteris (Bochurt. lib. ii
bubulis praeditum cornibus, quemadmodum lo de Animal. sacr. Script. cap. 34, pag, 346).
Graeci describunl. Kal xi; pouc xi; OTjXsla; Eodem plane sensu auctor noster adjecit : et
^IY'^''^'^'^' TTavxe? 6[JLo(a)<; (TsSovTat TrpoSaTWV TravTwv M capita vervecura. » nemo est proculdubio,
At
fiaXiaxa Bovesque feminas omnes idem .Egyptii
: qui nesciat vervecem esse masculum overa ca-
veneranturex omnibuspecudibuslongeplurimum : stratum. Nosautem alibi annotavimus Saraios re-
eoque nemo ^Egyptius /Egyptiave, Graeci viri aut vera cultum exhibuisse ovi, et quam ob causam
os suaviarelur, aut cultro, vel veru,vel olla illius (Tom. I Apparat. lib. iii, dissert. I. cap. 9, art. 3,
uteretur, aut pura bovis carne graeco cultro incisa pag. 768). Sedid non prohibuit quominus Laribus
vesceretur » (Herold. lib. ii, § 41). ab aliis, tesle Gicerone, sacrilicaretur : « Neque
Quid ergo ? arguetaliquis.Nonne falsum omiiino C necesse est, » inquit ille, « edisseri a nobis. . . .

est ullam bovi ab /Egyptiis exhibitam vencratio- quod genus sacrificii Lari vervecibus fiat » (Cic.
nem, utpote qui illum diis immolarent ? Eiisebius lib. II de Legib. pag. 340). Quod quidem Lambi-

enimvero apertissime inficiatus est ab iisdem nus suis in hunc Ciceronis locum observationibug
^Egyptiis boves pro diis habilos; quandoquidem confirmat hac fratrum Arvalium inscriptionc
Jiis eosdem boves sacriflcabant. Hsec autem illius LARIB. VERB. N. II, MATRI. LAR. OV. N. II.

punt verba : "Oxi oe ouSl xa ^oja Oeous rjYoGvxat,

Deinde vero narrat propter indictura Octavio
StjXoT t6 tzoWoljo^ PoOi; ava-^O^vxa; OcoTf; Iv xal;
CaesariAugusti nomen, atque inhujusce rei memo-
lepo|jt7ivtat<; : « Quod illi, ^gyptii, brutas animantes
riam,« vervecem » in templo Jovisidibus Januaris
deos esse nequaquam arbitrarentur,vel ex eo liquet.
aflamine immoIatum.Quam ob causam Ovidius haec
quod in plerisque locis boves diis consecratos so-
cecinit
lemnibus feriis deorumque religionibus immolare
golebant » (Euseb. lib. iii Praepar. Evang. cap. 12, Idibus in magnicastus Jovis aede sacerdos
Semlnaris flammis viscera libat ovis.
pag. 117). Animuin tamen is advertat utrum facta Redditaque est omnis populo provincia nostro,
ab Herodoto bovis, maris et feminaB, distinclione, Et tuus Augusto nomine dictus avus.
('Ovid., I. I Fast.. v. 346 et seqq.
podus hujusce difficultatis non solvatur. D
siquidem nuUus ibit, ^Egyptios aliquan-
Inficias ARTICULUS III.

do bovi reverentiam honoremque adhibuisse, cum Quomodo Minucius adhuc probaverit ab gentili-
bus coli et adorari deos capro et homine mistos,
praeter pluriraos alios, Philo Judaeus hoc de illis
vustusque leonum et canum praeferentes, item
Bcriptum reliquerit : ExXa06|jtevot t-^; irpo^; x6 Apim bovem, serpentes, crocodilos, alque alias
5v 6'at6xi^xo<;, ^rjXwxat xwv alyuizxiCfx.Hi'^ ytvovxat aves et belluas, ac cepe etiam, ei ventris cre-
TtXaa[jiaxwv, eTxa )(^puaouv xajpov xaxaaxsua- pitus.
ffap.£vot, [jLt[jt7)[jia Tou xaTot X,^pav tepwTaxou Prosequitur Minucius, et ut ethnicos insulsse
^wou ooxouvxo; elvat, Ouata; aOuxou<; ivr^- prorsus, qua Christianos asinini cultus falso argue-
•yaYov. « OWiti Israelitae veri Dei, coeperunt bant, calumniae puderet ;« De capro, ait, « et
semulari figmenta iEgypliaca, facto juvenco aiireo, horaine mistos deos, et leonum et canum vullus
ad imitationera animalis ejus sacratissimi, cui pro- deos dedicatis. Quales illo primos dicit, talis
»>

fana sacra faciebant, chorea3agebaat,etc.» (Philo. procul dubio erat Pan, quem sic a pictoribus et
527 DE MINUCII OCTAVIO 528

statuariis 519 repraesentatum narrat Herodotus : A intortum ab eis contra Ghristianos idem, atque
rpitpouffi 81 8iQ xat •^ljffo^i^i o\ ^a)Ypi'foi '^^- o^ Minucius, telum retorquet (Porphyr, lib. iv, ante
iYaX|Jiai;o™toi ^ovJ Tlavo;, xaOa-Trsp 'EXA-if)V£s, "cw- med., pag. 372.)
YaXjxa alYOTtpojwuov xo.t TpaYOffxsXia. « Panis 513 At Tertullianus pari etiam modo adversus
autem simulacrum et pictores pingunt, et statua- eosdem gentiles argumentatus eidem auctori nostro

rii sculpunt, quemadmodum Graeci, caprina facie, facem hisce verbis praetulerat « Sed illi debebant :

hircinisque cruribus » (Herod. lib. ii. § 46). Addit adorare statim biforme numen quia et canino,et ;

tamen eos existimasse Panem similera fuisse aliis leonino capite commistos, et de capro, etde ariete
diis, sed eo modo abpictum quasdam propter
illis cornutos, et a lumbis hircos, et a cruribus ser-
causas, quas referre sibi gratum esse de-
minime pentes et planta vel tergo alites deos receperunt »
clarat. Salyri quoque fingebanlur humano quidem, (TertuU. Apolog. cap. ^6). Et alio rnrsus in libro :

sed cornuto capite,pedibus caprinis.ac villoso cor- Sunt penes vos, gentiles nimirum, et caprino ca-
pore. Hos autem Lucianus sicuti Panem et Silenura pite, et leonino, et de bove et ariete, et hirco ca-
dicit forma monstrosa esse spectabiles "Qy 6 [alv :
prini dii, caprigenae, vel anguini, et alites planta,
xepaxa r/wv, xal ojov i^ fipiiffsJai;, e; -ro xaxto fronte et tergo » (Idem, lib. i ad Nation. cap. 14).

atYc eo-.xw;, xat y^''^'^"^ xaOEtfzsvo? .jj

Quae quidem confirmari adhuc possunt cumalio-
P°'^'-^

ol 81 aaT'jpot 6|£"t; -zk wza, xat aiixot (paXaxpot, rum, tum maxime his totidemque Macrobii verbis :

xepaatat, oTa xoT<; apxt YevvrjOelatv epttpot; xa x£pa- « Eidem -Egypto adjacens civitas, quae conditorem

Ta uzotpjetat. « Quorura hic quidem gerens cornua, AlexandruraMacedonemMagnumgIoriatur,Serapim

dimidia parte corporis caprum referens, barbam- atque Isiracultu peneattonitae venerationisobservat
que profundam nutriens, parum ab hirco discre- Oranem tamen illam venerationem soli se sub illius
pat Satyrl acutis auribus, et ipsi cal- noraine testatur irapendere vel ; dum siraulacro trici'
vi, cornigeri, qualia fere haedis nuper natis ex- adjungunt,quod exprirait medio eo-
pitis aniraantis

crescunt cornua » (Lucian. in Deor. conviv. pag. demque maximocapite Ieoniseffigiem,dexteraparte

1096). Hinc Propertius, lib. iii, Eleg. 16 canis exoritur mansueta specie blandientis : pars
Capripedes calamo Panes hiante canent. vero laeva cervici, rapacis lupi capitefinitur,easque
formasanimalium draco connectit voIuminesuo,ca-
Et Lucretius, lib. iv, ante med.
piteredeunte ad Dei dexteram, qua conspicitur
Hsec joca Capripedes Satyros Nymphasque tenere monstrum (Macrob.
« lib. i Saturnal. cap. 20).»
FiQimi fingunt. el Faunos esse loquuntur.
desideras tesles, Sedauctorem,sipIacet,sequamurnostrum: «Non-
Si rei haud incompertae alios
ne,»inquit, « et Apim bovem .lEgyptiis et ado-
adire poteris Eusebium, Servium, Vossium, Nata-
^ ratis et pascitis. De hujus prodigiosi numinis
»
lem, Comitera, aliosque non paucos (Euseb. lib.
pastu et cultn, si testera quaeras, Strabonem inve-
m Prxpar. Evang. cap. 4, pag. ^24; Serv. in
nies, qui narrat Memphim esse ^gyptiorum re-
Eclog. 2 Virgil. v. 31 ; Voss. lib. i, de Orig. et
giam, ubi Apidis, qui idem atque Osiris, templum
Progrss. Idololatr. cap. 8, pag. 31, et hb. vii, cap.
erat : Kat xov ^ouv x6v MveuTv, ev arjxtji xtvt xpe-
3, pag. 359).
(f6(jt£vov, 6; Tiap' auxoT; vevojitaxat Oeoi;, oiaTtep xat
De illis autem diis qui leonura canumque vultus
prae se ferebant, atque aliis monstrosis deorum h M£[jLcp£t 6 'ATTt;. « Et Mnevim bovem, qui in se-

figuris,haud infrequens a variis scriptoribus mentio

pto quodam nutritur, et ab iis, Heliopolitanis, pro

facta est. Primo etenim hac apud Eusebiuma Por-

deo habetur, quemadmodum Apis a Memphitis »
(Strab. lib. xvii Geogr. p. 803 et seqq.) Addit ille
phyrio tradita legimus « In effingendis numinum :

quibusdara signis denotari quis alius, eo defuncto,

simulacris, omni genere animalium usi, feras ali-
ad successionem sit aptus. Plura adhuc si velis,
quando cnm hominibus una miscuere, aliquando
adi Diodorum Siculum, qui narrat etiam quomodo
avium pariterque hominum corpora conjunxere. «

«"^oTa "rpaX^iXou
bos ille Apis post mortera sepulturaeraandari atque
Etxajxat y^P "^"^
^^'P' i^ixp'
6pv£0u, X4ov- alius in illius substilui locum, a quibus pasci, atque
dvOpwTioetoir,<;, x6 81 TrpiacoTtov 1)

^wou xat D ubi collocatus honorari soleret. Adire praeterea po-

toc, f\ aXXou xtv6(; xexxT,[i.evoi;, 7:a-

dtOpwTxeto;, xat aXXiov xtviLv teris Herodotum, iEIianuni, Melam, Porphyrium

Xtv ou xetpaXiQ
6iroxei(Jteva, irrj oe £Tttxe(- ab Eusebio citatum, Giceronem, ac si velis, quae
^uxov |J.ipT), Tz-i\ [Jtlv
in primo Apparatus nostri tomo retulimus (Diodor.
[jieva. « Videas apud ipsos imagines quasdam
Sicul. lib. I Diblioth. pag. 53 et seqq.; Herod. lib.
humana specie,
cervice tenus vultu autcm modo
II, § 27; .^lian. lib. x de Animal., cap. 28 Mela, ;
volucrem, modo leonem, aut aliud quodvis ani-
quidem de situ Orb. cap. 9 Euseb. lib. iii ?rcXpar. Evang.
aliasque rursum
;

mal refercntcs ;
capite
cap. 13, pag. 117 Cicer. lib. i Nat. Deor. pag, 207,
horainum similes, reliquis vero partibus corpo- ;

tom. Apparal. pag. 1090 et seqq.).

ris, modo inferioribus. modo superioribus alio- I

rum animantium formam ostendentes » (Apud.Eus. Romanis porro Minucius vitio criminique vertit,
lib. 111Prxpar. Evang. eap. 4. pag. 93). Mutualus quod non solum cum /Egyptiis Apim bovem adora-
autcra ha3C fuerat ex quarto Porphyrii irept tTzoxrs rent, sed etiam non condemnassent, quaj illi de

l(jn}/jyiuv libro et inde adversus ethnicos pugnando belluis, avibus, crocodilis ac serpentibus itaconsti-
529 DISSERTATIO. 530

tueranl ut si quis atiquem

; ex eis occidisset, capite A Similia posthaec aPrudentio decantata siclegimus
puniretur.HujusimpiiyEgyptiorummorisscriptores
quamplurimi mentionera fecerunt. Quosdam autera Venerem
precraris ? comprecare et simiam.
Placetis cratus aspis Esculapii ?
ex magno illorum numero ut seligamus.primus pro- Crocodili, ibis, et canes cur displicent ?
deat514Gicero,quiquantafueritearumgentiumsu- Appone toris religiosas arulas,
Omne fereba- 5i5Venerare arcerbum cepe, mordax allium.
perstitio,paucishi3 edisseritverbis:«
stiarum genus ^gyptii consecraverunt » (Cic.Iib.ii
(Prudent Homna in honor, sancti Rom., v 256 et seqq.)

de Natur. Deor. pag. 245, lin. 25 ibid.,lib. i.pag. ;

207, lin. 18). Eo autem usque hanc superstitionem Quapropter Plinius de cepe haud dubitanter dixe-
processisse alibi meraorat,ut ne fando quidemaudi- rat « AUium cepasque inter deos in jurejurando
:

tum sit crocodilum autibim.aut felem ab iisviola- habet .(Egyptus » (Plin. lib. xix Natur hist. c. 6, p,
tum. Qui imo ; « Quorum etiam si imprudentes 593).Causashujus ridiculae venerationis et cultus si
quidpiam «ut ille alio in libro ait,« fecerint,pcenam requiras, Plutarchi verbis dabimus : 0\ 81 \tpsi,
nullam recusant » (lib. v Tusc. pag. 189, lin. 25). icfoaiouvTai, xai Suj^epaivouai, xal xb xp-iixfjiuov
De hac porro violatae pecudis pcena non minus irapatfuXaTTOvTE^;, oxi tfji; (jeXTjVrji; (pOtvooaTji; (jiovov,
perspicue Herodotus « Quarum,inquit,bestiarum,
:
TouTO
B euTpotfetv xat TsOTiXsvat iricpuxEv. "EaTt 81
si quam quis necaverit, si volens, morte multatur,
irpiatfopov outs &-^^z6o\i(n\ , ouTe lopTa^ooatv *
toTc
si nolens, plectitur ea multa, quam sacerdotes sta-
[jilv, Sti 8tt|/^v, ToT; 8e, 6'ti 8axpuetv TroteT touc
tuerint » (Herodot. lib. ii, § 65). Tertullianus vero,
iTpoff<pepo|ji£vou(;' • Sacerdotes aversantur cepum
cujus in vestigiis auctor noster stare adhuc videtur, et cavent, quia haec sola planta, luna decrescente,
id de iisdem ^Egypliis perhibet « Nemo se ab in- :
vigere, et augere solet et cepe usus neque casti-
;

vito coli volet, ne homo quidem atque ideo et :

moniam exercentibus commodus est, neque dies
^gyptiis permissa est tam vanae supertitionis po- festos celebrantibus alteris,quia sitim creat;alte-
;

testas, avibus et bestiis consecrandis, et capite

ris, quia lacrymas elicit » (Plutarch. lib. de Isid.et
damnandis, qui aliquem hujusmodi deum occide- Osir. pag. 853). Priorem istam causam ex eodem
rint (TertuU. Appolog. cap. 24. pag. 26).
Plutarcho retulit quidem A. Gellius, sed id sacer-
Nos vero nonnihil de hoc ridiculo iEgyptiorum
dotes yEgyptios dePelusiotis dixisse asseverat(Gell.
cultu in superiore Apparatus nostritomo pertrinxi- lib. XX Noct. Attic. cap. 8). Nec immerito prorsus
mus. Sed si haec tibi non sufficiant, mittemus ad jure.Etenim Lucianushosce Pelusiotashuicridiculo
Herodotum, Diodorum Siculum, Strabonem, iElia- absurdoquecuItui,sicutetaIiosalteriaddictos fuisse
num, qui vadem suum Plutarchum dedit.Gyrillum
p tradidit ME|ji(f (Tati; (jilv 6 pou; Oeoc, nrjXouatwTat^ :

Hierosolymitanum, Hieronymum et Theodoretum 8e xp(5|ji(Jiuov, xat SXXot; t'6ti;, r^ xpoxoSetXoc, xai a,^-
(tom. I Apparat. pag. 496 et 636 Herodot. lib. ii.,
;
Xot? xuvox£(faXo;, '']
alT.oupoc, f^ ttiOtjxoi;. « Mem-
§ 65 et seqq.; Diodor. Sicul. lib. i Biblioth. pag. phitis quidem bos deus Pelusiotis
est, vero cepe,
52, 54 et seqq, Strab. lib. xvii. Geogfrap/i.pag.811
;
jam aliis ciconia.aut crocodilus,aliiscynocephalu3,
et seqq. yEIian. lib. x de Animal. cap. 13, et lib.
;
aut feles, aut simia » (Lucian.Dia/c)^. Jupit.Tragced.
XVII, cap. 5 Cyrill. Hierosol. Catech. 6, pag. 61
: ;
pag, 699 et seqq.). Quocirca Hieronymus « Im- :

Hieron. lib. ii adv Jovin. pag. 59 Theod. Serm. ;

pelle.inquit, si potes.Pelusiotem ut manducet cepe
de Angel.et of^mon. ,pag. 521). Quod
autem Minucius
(Hieronym. adv. Jovin. pag. 59).
adjecit has .^gyptiorum superstitiones a Romanis Alibi vero idem Hieronymus, tam de eodem ce-
non condemnari, quivis facile concedet,qui memi-
pe, quam de crepitu ventris, quem secundo loco
nerit ab eis aut susceptas, aut toleratas omnium
auctor noster memorat, sic loquitur « Pleraque :

aliarum gentium, quantumvis absurdaa religiones

oppida eorum,^gyptiorum ex bestii3....ut taceam
Nam ut ipse Ccecilius aiebat « Dum universarum :
de formidoloso et horribili cepe, et crepitu ventris
gentium sacra suscipiunt,etiam regna meruerunt.» inflati, quae Pelusiaca religio est » (Idem in cap.
Magisadhucabsurdumillumerat.quod subjungit
XLVi Esai), Suffragatur Hieronymo Pseudo-Cle-
Minucius,iEgyptioscumplerisqueRomanis,timuisse
D mens, qui de his, atque aliis, de quibus auctor
ceparum acrimonias,et ventris strepitus. Ad id ta- noster disserit, isthaec fecit verba « iEgyptiorum :

men nonminus,quam superiora,verum certumque alii hovem, qui Apis dicitur, colendum tradidere,
fuisse ex his discere poteris Jovenalis carminibus:
alii hircum, alii gattas,nonnulli ibim,quidam ser-

pentem, piscem quoque et cepas, et ventris crepi-

Quis nescit, Volusi Bitbynice, qualia demens
iEgyptus portenta colat ? Crocodilon adorat tus, et cloacas, et brutorum animantium membra
Pars hsec, lUa pavet saturam serpentibus Ibin : et mille aliis subdiderunt odiossimis turpitudini-
Effigies sacri nitet aurea cercopitheci,
bus » (Pseudo-Clemens, lib. v Recognit. § 20, pag.
Hi caeruleos, hic piscem fluminis, illic 466). Similia ille alibi memorat, quem si vacat adi-
Oppida tota carnem veDerantur, nemo Dianam. re poteris (Idem hom. 10, pag. 657). Quid ergo
Porrum et cepe nefas violare, ac frangere morsu.
sanctas gentes, quibus haec nascuntur in hortis dicendum de Romanis, qui insanos illos ritus,uti
Ntmiiua dixiraus,aut non improbabant, aut sectabantur,pa-
(Juven., Sat. iv, Init.j tienter tamen ferebant illos a poetis derideri ?
531 DE MINUCII OCTAVIO 532
ARTICULUS IV. A no abhorruerit virilia sacerdotis a Christianis ado-
Fatsum a Chistianis adorari sacerdotis virilia
esse rari ; credibile tamen nonest publicum de horren-
ac ethnicos turpiorwm flagitiorum convinci, et qux do illo crimine, nisi data saltem occasione aliqua,
fucril turpissima^ illius venerationts Christionos sparsum fuisse rumorem.Quae igitur illa fueritoc-
accusandi occasio.
casio, quit^quis scire avebit, huic respondebimus
Aliud adhuc facinus flagitii sane dedecorisque Christianos, qui prioribus Ecclesiae saiculis publi-
plcnum, ita Christianis Caecilius objicit, ut illos ta- cam delictorum suorum criminumque graviorum
men 516 tanti propudii certo accusare non au- pocnitentiam agebat,extra fores limenque Ecclesiaa
deat : « Alii, » inriuit, « eos ferunt ipsius antistitis ad omnium, priEsertim sacerdotum, esse prostra-
ac sacerdotis colere genitalia, et quasi parentis visse pedes, ut illorum veniam impetrare possent,
adorarenaturam. » Nihil sane hac calumnia futi- Gentiles vero cum id vaga incertaque fama exce-
lius minusque veritate fundatum. Factitata autem pisaent, inde fabulam 517 confecerunt ab eis sa-
a Caecilie dicitur,non ab omnibus.sed a quibusdam cerdotis virilia adorari. De hujusmodi enira poeni-
tantum, qui, quod non audebant asseverare, illud tentibus, de quibus nos alibifu3ius,haec prae caeteris
falso rumorc venditabant. scribit Tertullianus, « Exhomologesis prosternendi
Octavius ilaquehoc plane fictitium crimen,Chri- et humilificandi hominis disciplina est Plerum-
p
stianis iniquissime inustum, duplici, uti solet, que jejuniis precesalere, ingomiscere, lacrymari,et
responsione diinit.Negat quippe primo id unquam mugire dies nocesque ad Dominum Deum suum,
ab illis factum sed ridiculam fabulam.meramque
; presbyleris advolvi, et charis Dei adgeniculari, om-
calumniaraesse contestatur.Deinde ille asserit eth- nibus fratribus legationes deprecationissuae injun-
nicos longe turpioribus,quas nec norainare,necau- gere » (Tertuliian. lib. de Pcenit. cap. 6, pag. -146).
dire castis auribus fas erat, obscenitatibus foedari Rursum vero i lle, tametsi Montanistse erroribus tunc
Sed ha^c quidem prajslat illius potius quam nostris implicatus, ab vera Ecclesiae doctrina defecisset.
verbis enuntiari « Qui de adoratis, ait, sacerdo-
: « Et te quidem, » inquit, « poenitentiam mce-

tis virilibus adversus nos fabulatur, tentat in nos chi ad exorandam fraternitatem in Ecclesiam in-
conferre quae sua sunt. Ista enim Impudicitiae eo- ducens, conciliatum et concineratum, cum dedeco-
rum forsitan sacra sint, apud quos sexus omnis re et horrore compositum prosternis in medium,
membris omnibus prostat.apud quos tota impudi- ante viduas, ante presbyteros,omnium lacinias in-
citia vocatur urbanitas qui scortorum lieentiasin-
: vadentem, omnium vestigia lambentera, omnium
vident, qui medios viros lambunt, libidinoso oro genuadetinentem « (Idem lib. de Pudic. cap. 13,
inguinibus inhaerescunt, homines malse linguse, pag. 729).
etiamsi tacerent quos pris taedescit impudioitia^, G
;
Narrat etiara Eusebius Natalem confessorem, ab
quim pudescit. Pro nefas Id in se pessimi faci- I haereticis Asclcpiodoto et Theodoto argentarioplane
noris admittunt.quos nec aetas potest pati mollior, deceptum,accepto salario, eorum sectae episcopura
nec cogi servitus durior. Haec et hujusmodi propu- creatum fuisse.Sed tanti criminis ille nocturnis vi-
dia nobis non licet nec audire, etiam pluribus tur- sionibus saepe admonitus, oum eas negligeret, a
pe defendere est. » Quamvis dixerit, nefas esse haBC sanctis angelis per totam noctemflagris gravissime
turpissima ethnicorum tlagitia clarius explicari, caesus est « "iiffte ecoOev dvaaxrjvai, xal ivSujajAe- ;

nec aut ab ullo Ghristiano audiri,aut ab alio quo- vov CTdtycxov xai (jtioSov xaTaTraauajJievov (jiexa Tzok- ,

libet homine defendi non minus tamen vera,

;
Xy)? a7rou8'7)<; xal 8axp'jiov TrpouTTeaeiv Ze(pupfv({i xeji

cunctisque explorata erant. Nam praeter varia poe- iTTiaXOTKjJ, TT^uXKjfJieVOV UTtO TOU<; TT<58aC, Oli (JLOVOV

tarum aliorumque,atque imprimis Martialis de iis xu)v ev TtJ) xXr^PV» i^Xi xa? xwv Xalxwv, auYX^*'
testimonia, sanctissimus sane Apostolus in suaso- xe Toli; Saxpuai x^^v euauXaYXvov 'ExxXa(av xou
la ad Romanos Epistola tanto potiori jurenonnulla iXei^(jiovoc Xptaxou. « Adeo ut primo diluculo con-
eaque gravissima, gentilibus exprobravit, quanto surgens, saccum induerit,et cinereconspersus con-
veriora esKC certo ccrtius noverat [Rom. 1, 6). festim cum lacrymis ad pedes Zephyrini episcopi
RectG igitur aucLor noster ethnicorum arguraen- n sese abjecerit, non solura cleri,verum etiara saecu-
tum in eos retorquel.Nullus siquidem probarc un- larium vestigiis advolutus, et Christi misericordis
quani potuit Christianos tanti sceleris, de quo su- Ecclesiam quoque misericordem fletibus suis com-
spicabantur, fuisse reos. Quin imo tam ridiculam moverit atque concusserit. » Vcro itaque similli-
suspicionern piisoimum illorum vivendi genus mum esse quis negabit ethnicos ex hoc pio sanc-
plane penitus^juc removebat. Contra vero gentiies toque niore, quem aut non satis intollexerant, aut
hujus aiiorurrKiue adliuc majorura scelerura a suis malitioso intorpretabantur, aiisam arripuisse,Chri-
ut diotum csl, auctoribus, aliisque testibus, omni tianos turpis illius, qua do auclor noster loquitur,
fide majoribus, certe convincebantur. adorationis falso accusandi.
Verum, tarnetsi, inquiet aliquis,a veritate omni-
533 DISSERTATIO. 534

CAPUT XII.
Aliae Caecilii criminationes, et ad eas Octavii responsa examinantur.
ARTICULUS PRIMUS. A legendum suspicatur, olentibus jejuniis.» Nonne
i

Quatn immerito Cxcilius Christianorum synaxes, et enim tunc solemniaerant Ghristianorum, atque im-
jejunia condcmnet, dicatgue eos esse desperatx fa- primis Quadragesimae jejuQia?Nonne de iis Tertul-
ctionishomines, lucifugam nationem, occulLis signis lianus scripsit : « Die Paschce oommunis et quasi
se agnoscentes,atque antea se mutuo amantes,quam de Orat.
publicajejunii religio est» (TertuIIian. lib.
noverint.
cap. 14). .Si autem communis et publica,cur non et
Aliis ethnici conviciis potius quam legitimis ac- solemnis erat religio ? At haec, pergit Gronovius,
cusationibus, Christianos infamare nitebantur.Quae a ethnicorum partes agente, jejunia Chri-
Caecilio,

enimvero illi piaculaet scelera esse criminabantur, stianorum in malam partem accipiuntur. Sed quid
haec isti contendebant optima esse, probanda, ac vetat cur ille homo ethnicus ea, aut irridendo, aut
recte instituta. Tale procul dubio est illud, cujus verum dicendo, appellaverit So/gm«ja .'Dehis porro
Caecilius Christianos tanquam sceleris alicujus ar- aliisquc Christianorum jejuniis, qui pluradesidera-
guit, 518 nocturnis scilicet congregationibus et bit, is adeat Irenaeum ab Eusebio, lib. v Histor. Ec-

jejuniis solemnibus, « non sacro quodam, sed pia- cles. cap. 24, pag.l92,citatum ; TertuIIianum 519
culo fcederari. » Sed lubenterilli fatebantur tamve- mox Jaudatum, lib. ii ad Uxorem, cap. 4, Wb.de Ba-
rum id esse, quam falsum erat, in iis synaxibus, n ptismo cap. 20, libro de Fuga cap. i, lib. de Jejun.

quas solemni,ut ait CsBC\lins,die agere solebant.ali- cap. ^3 et 14. Athanasium, Apologia ad Constan-
;

quid nisi sanctissimum peragi. Et id certe eviden- tium imperatorum. p. 310, et Apolog. de Fuga sua,
tissime inde probalur, quod deillis ex Justini mar- p. 334; Cotelerii nolas in Hermam,pag.72et seqq.;
tyris Apologia alibi a nobis deprompta, et infra ex atque inlib. v Conslitut. Apostol. cap. 15, pag. 245,
TertuIIiano proferentur. At sane illud jam satis ex Nos autem de Christianorum Vigiliis dis-
et seqq.
iis demonstratum est, quge hactenus contra impu- seruimustom. l Apparat. lib. iii, dissert. 1, cap.
dentesGaecilii protuIimuscalumnias,quibussceiera, 6, art. 3, pag. 712 et seqq. De Jejuniis vero ibid.,

non minus nefanda quam incredibilia, in illis ad- lib. I, dissert. 4, art. 5, pag. 53, el art. 23, pag.
missa fuisse perperam causatus est. 67 nec non lib. ii, dissert. 1, cap. 7, art. 2, pag.
;

Visne alium adhuc testem.hac inre omni excep- 330; aclib. iii, dissert. 1, cap. 1, art. 7, pag. 884;
tionemajorem, tibi dari ?PIinium, ethnicumutique cap. 11, art. 7, pag. 1038 et seqq. et cap. 12 art. ;

hominem, producemu3,cui crimina,quorum Chri- 4, pag. 1049.

stiani insimulabantur,diligenter inquirendiprovin-
Caecilii ergo aliorumque gentilium intolerabilis
cia a Trajano imperatore demandata fuerat. Is
plane erat impudeutia, qui Christianos castissimis
quippe omnibus, qua potuit maxima diligentia,in-
p moribus ornatos,et virtutibussedulamoperam dan-
vestigatis,ad eum scripsit Christianos,qui, nt ille
tes appellareaudcbant homines deploratae, illicitae
ait, a christiana flde defecerant, affirmasse :« Ilanc
et desperatae factionis, latebrosam lucifugamque,
fuisse summam vel culpae suae,vel erroris,quod es-
publicummutam.etinangulisgarrulamnationem,
in
sent dieantelucemconvenire.carmenque
soliti stato
qui occultis se notis ac insignibus agnoscebant an-
Christo, quasi Deo, dicere secum invicem seque ;

tequam noverint, ac praesentia tandem tormenta

sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed
mortemque penitus aspernabantur. Nam « propte-
ne furta, neIatrocinia,'nc adulteria, ne fidem falle-
rea » inquiebat Tertullianus, quod omne supplicii
rent, ne depositum appellati negarent. Quibus pe-
necisque genus, repudiato solo nostro Christiano-
ractis, morem sibi discedendi fuisse, rursusque
rum nomine, statim declinare possumus, « despe-
coeundi, ad capiendum cibum, promiscuumtamen
rati, » sicut etiam Lactantius aiebat, « et perditi
et innoxium » (Plin. lib. x, Epist. ad Trajan. pag.
existimamur » (TertuII. Apolog. cap. 50, pag. 44 ;
376 ). Quid hoc testimonio,quod a Tertullianotran-
Lactant. lib. v Instil. cap. 9, pag. 463).
scriptum yidebimus, ad probandam Ghristianarum
synsixewv sanctitatem luculentius et efficacius Sed quo impudentior fuit illa Caecilii aliorumque
( Tertullian. Apologet. cap. 2) ? gentilium petulantia ac procacitas, eo certe major
Nullus itaque Ghristianus inhisnon solum con- D fuit Octavii pro Christiftnis respondentis moderatio.

gregationibus, sed « solemnibus etiamjejuniis omni Quid enim,amabo te, hac illius responsione mode-
laude dignis, non solum non erubescebat, verum ratius? « Nec fastidiosi, » inquit, « sumus, si om-
etiam gloriabatur.Quamobrem GregoriusNazianze- nes unumbonuin sapimus.eadem congregati quiete,
nus in una adversus Julianum.\postatamoratione: qua singuli, nec in angulis, garruli, si audire nos
« Haec nos, » inquiebat, « longisjejuniis confecti,et publice, aut erubescitis, aut timetis. » Ita autem
semianimes. Haec nos, qui frustra vigilautes, atque ille singula accusationis capita elevat ac refellit.

in nocturnis stationibus nugamur, et tamen vos Primuni enim negat Christianos esse illicitae factio-
prosternimus » (Greg. Nazianz. orat. 4, pag. 299). nis homines quia,inquit, omnes unum bonurasa-
;

Gronovium itaquealiquisprocul dubiomirabitur, piunt. .\t illicita factio esse non potest sine partibus
qui in Minucii textu pro « solemnibus jejuniis, » diversis, quse aliquid contra bonumpublicum ma-
535 DE MINUGII OGTAVIO 536
chinentur. Quamobrcm nonniilli pro « fastidiosi » A 3, §12, pag. 293). Sed neque Caecilius, neque Oc-
suspicanturlegendura « factiosi. » Non malequidena tavius de his aiiisve haereticis loquuntur, sed de
si haec emendatio auctoritatecodicisalicujusQrma- omnibus generatim Christianis, qui se invicem, ut
relur. Quis enim scit utrum Minuciusverbum « fa- ait auctor noster, non alioquam innocentiae et mo-
ctiosi, » ad illa, « bonumsapimus, » non retulerit? destiae signo dignoscebant.De illorum innocentia
Quid si factionis illicita^ criminationem his verbis, ex hactenus dictis, et infra adhuc dicendis constat,
« eadcm omnes congregati quiete, qua singuli »di- quamadmodum et de eorumdem praecipue inEccle-
luat? Verum si quis sit de vera illa lectione dubi- sia consistentium, velad eam venientiummodestia,
tandi locus, auctor tamen noster apertissime pro- ex iis quae in Clementis Alexandrini libros annota-
nuntiat, probatque Christianos non illicitaefactionis vimus(Tom. I Apparat. lib. iii, Dissert. 1, cap.
dici posse homines. 6, art. 4, pag. 713).
Tertulliani porro ibi ille premit vestigia, quineu- Ad poslremum tandem Caecilii, de mutua Chri-
tiquam Christianorum, sed ipsorummet Gentilium stianorum dilectione.convicium respondet Minucius
illicitam factionem esse planius hisque verbis de- Christianos mutuo et sincero amore sese diligere
monstrat : « Ha2c coitio Christianorum merito sane tum quia alios odisse non noverant.tura etiamquia
par
illicita, si illicitis merito damannda, si non g "'^'"^ parentis fratres,ut etiam dixeratTertuIlianus
:

dissimilis damnandis: siquis de eaqueritureo ti- et consortes fidei, speique cohaeredes erant. Instat

tulo, 5^0 quo de factionibus querela est, in cujus 5!ll veroOctavius hunc, qui ma.ximi profecto aesti-
perniciem aliquando convenimus ? Hocsumuscon- raandus est, mutuum amorem ab ethnicis expro-
gregati, quod et dispersi hoc universi,quod etsin- brari,quia « in mutua, »sicuti eos alloquendoasse-
;

guli, neminem laedentes, neminem contristantes. verat, « odia saevitis ; nec fratresvos, nisi plane ad
Cum probi, cum boni coeunt, cum pii, cum casti parricidium recognoscitis, » vel, ut mox laudatus a
congregantur, non est factio dicenda,sed curia. At nobis Tertullianus ait, « nd occidendum alterutrum

etcontrario illis nomen factionis accommodandum paratiores.... quod apud ipsos omne sanguinis no-
est,qui in odiun bonorum ct proborum conspirant, men de affectione simulatum » (TertuIIian./t>c. cit.)
qui adversus sanguinem innocentium, scilicet Chri- At de his fusius in nostra ad huncTertulIiani librum
stianorum, conclamant dissertatione (Tertullian. Apologet., cap. 39, pag.
» (TertuII. Apolog. cap. 39
et 40, pag. 36).Sed de his plura, ubi de hoc Ter- 35). Interim vero de illa Christianorum
fraterna

tulliani libro disputabimus. charitate, et fratrum nomine, videsis Lucianum de

Si Christianorum secta dici non potuit illicita
Morte Peregrini, pag. 996, ac si lubeat, ea quse a
factio, multo certe minus « desperata; » quando nobis tom. super. p. 473, ac p. 999, observata sunt.
quidem « securi, » ut ait Minucius, « spe futurae
ARTICULUS ir.
felicitatis.fide praisentisDeimajestatis animamur. »>
Quo jure CcPcilius dixerit templa tanquam busta a
Nulla igitur desperatione, sed certissima aeternita- Christianis despici, nuUaque ipsis esse tetnpla,nul-
tis spe qu?elibet tormenta pro religionissuaeprofes- las aras, nutla nota simulacra, et ineptae recentiO'
sione constantissime perferebant, imo iis,ul dixi- rum Iconoclastarum cavillationes re[elluntur.
mus, gloriabantur. Acrius vero urget Lactantius Gravissimum profecto crimen illud Caecilio vide-
nequaquam Christianos, qui «corporisuo non par- batur, quod Christiani templa diis gentilium dicata
cunt, » sed ipsosraet gentiles debuisse desperatos non secus ac busta despicerent : « Templa, aiebat
vocari, cum « nihil desperatius esse possit, quam ille, ut busta, » idest, ut hominum mortuorum se-
torquere ac dilaniare eum,quem sciasesseinnocen- pulcra, aspernantur. Quamvis enim vox « bustum»
tem » (Lactant. lib. v Instil. cap. 9, pag. 485). De a verbo wo derivetur, ac locum, in quo mortuo-
his aulem aliquid adhuc postea dicendum. rum corpora comburi solebant, primitus signitica-
Non jure potiori ethnici objectabant Christianos verit ; solet tamen a probis auctoribus pro sepul-
nationem esse latebrosam etlucifugam,in publicum cro, quemadmodum hic ab auctore nostro, usur-
mutam,in angulis frarruIam.Suamenim doctrinam pari. Testem quemdam si postules. Tertullianum,
palam praedicabant,promptumqueethniciseratilIos, D ex quo sua Minucius hausisse videtur, tibi in
«audiro pul)lice, » nisi aut erubuissent impietatem mediura illico adducemus, qui Ethnicis antea dixe-
criminaque sua patelieri, aut veram religionem sibi rat « Nec minus templa, quam monumenta de- :

demonslrari timuissent. spicimus » (Tertull. lib. de Spectacul. cap. 13).

Objicienti dehinc Caecilio Christianos occultis se Vides sane « bustorum » significationem clare ex-
notis atquc insignibus agnoscere, tam vere, quam plicari a Tertulliano, ab eo(iue confirraari deorum
simpliciter respondet « Nos non notaculo corpo-
: terapla a Christianis despici, tanquara dcfunctorum
ris, ut putatis, sed innocontiac ac modesliffi signo hominum sepulcra. Quidni ea hunc in modura
facilc dignoscimus. )>A nobis tamen observatum est contenipsissent, cumCleraens Alexamlrinus, et alii,
Carpocratianos in posterioresectatorum suorum au- sicutalibi annolavimus,deorum templa esse reapsd
ricula) dexlerae parte,quamdamimpressis3e notam, mortuurum hominum sepulcra demonstraverit ?

qua eos haud dubic a caiteris hominibus discerne- (Tom. 1 Apparat. lib. ui, dissert. 1, cup. 7, art. 3,
reut (Tora. I Appar. lib. ii Dissertat., cap. 3, art. pag. 723 et seqq. )
537 DISSERTATIO. 538

Altera Caecilii querimonia cnminatioquefuit,non A rnam victimara caedit. Haec nostra sacriflcia, haec
solum deorum templa a Christianis contemni, ve- Dei sacra sunt. »

rum etiam illis, sua occulta-

ut securius mysteria Queraadraodura autera Gaecilio Octavius, ita Ori-

rent, nulla esse templa,nullas aras,nullaque simu- genes Celso itidem ethnico, ac eadem, ut paulo
lacra. Audi, quaeso quomodo ille ipse de iis con- ante dicebamus, objicienti respondet illum non vi-
queratur: « Cur nuUas aras habent, templa nulla, dere, 6'x'. ptou-o'., « quod arae, » unicuique nostrum
nulla nota simulacra Nisi illud.quod colunt,et sit ipsa« raens sua, ex qua » sursura feruntur vere

interprimunt, aut puniendum est, aut pudendum ?» intelligibiles acsuave olentes suffitus, precesqueex

Nonne autem eadom est apud Origenem Celsi eth- pura conscientia : 'AYaX,aa-:a 81 xil Tol-ovxa 0ctj>

nici querela, Christianos incusantis ararura, sta- o\)y^ uito pavauffujv TEyv'.Ta)v xaTETxeuadfAiva, « Si-

tuarum, templorumque dedicationes, seu potius raulacra autera Deo dicanda sunt non fabrorum
positiones, et coUocationes fugere ? Pwijlox, y.ol\ opera, sed a verbo Dei dedolata, formataque in no-
i'(i\[ioL~oi. xa; v£U); lopucOa'. (fvj-^ziw (Orig. lib. VIII, bis, videlicet virtutes, ad imitationem primogeniti
contr. Cels. pag. 389). totius creaturae, in quo sunt juslitiae, temperantiae,
fortitudinis, sapientiae, caeteraruraque virtut.ura
Quid ergo putas Minucium ad hanc respondisse
accusationern ? Ultro concedit nullas fuisse Ghri- exempla. Haec sunt statuae, dYaXtjiaxa, Deo dicandae
P
slianis 522 aras, nuUa simulacra, imo nec ulla in anirais justitiara juxta praeceptura Dei, et forti-

etiam templa ac delubra. Cur autem ea orania non tudinera, et pietatem, reliquasque 523 virtutes
exercentium » (Ortgen. lib. viii, conlr. Cels. pag.
habuerint, hanc ille reddit rationem : « Putatis

nos occultare, quod colimus,si delubra non et aras 389).

habemus. Quod enim simulacrum Deo fingam,cum Pari itaque raodo Minucius noster, et Origenes,

si recte existimas, sit Dei homo ipse siraulacrum? atque alii ejusdem astatis scriptores nostri, palam
Templum quod ei extruara,cura totus hic mundus asserunt nulla Ghristianis fuisse templa et delubra,
ejus opera fabricatus, eum capere non possit ? Et nullas sacras, aedes, nullas aras, nulla simulacra.

cum homo latius maneam, intra aediculara vim De iis autem omnibus uno eodemque modo illi lo-
tantae majestatis includam?»Haec ultima de templo quuntur imoverosi quid sit discriminis.illud est,
:

verba ex hoc auctori loco transcripsit , atque quod Minucius ad verbum simulacra adjecit nota,
ideo probavit Cyprianus (Gypr. de Idol. vanit. quasi signifieare voluerit, Christianis nonnulla qui-
pag. 15). dem fuisse simulacra, sed quae non erant nota, ac

ifldicula autem, ut id obiter annolemus, erat sa- secreto et occulte servabanlur,

cellum aliquod, sive sacrae alicujus aedis appendix, Sed vide,quaeso,ineptas Calvinianorura aliorura-
aut loculamentum, ubi Dei alicujus simulacrum et ^ que Protestantium cavillationes, qui in antiquissi-
imago collocabatur. Unde Cicero ; « Quid, inquit, morum Patrum scriplis,quodcunque sibi placuerit.

cum Licinia virgo Vestalis.... aram, et aediculam, admittunt,rejiciunt quod displicueril.Palam enim-
et pulvinar saxo sacro dedicasset? » (Cic. Oraf. vero cum Dallaeo fatentur Minucii nostri tempore,
29, pro Domo sua, pag. 427). Apuleius vero : « In atque a prirais Ecclesiae saeculis sua Christianis
ipso raeditullio Hipponae deae siraulacrum residens fuisse quidera terapla.sed nullas aras, nullaque si-
aedicul.-e » (Apulei lib, iii Metam., sub fin.). Deni- mulacra. At qua temeritate distinxerint ea, quae a
que ut Pliniura emittamus, certe Tertullianus, vetustissimisiliis scriptoribus non distinguuntur,

quemadmodum auctor noster, templa seu delubra, parumper obsecro attendamus.

aras et aediculam his verbis dixtinxit Nec enim .•
« Bene quidem est, quod Dallaeus aliique Prote-
differt an extruas,vel exornes,si templura,si aram, stantes concedant prima Ecclesiae ajtate Christianoa
si .Hjdiculura ejus instruxeris » (Tertullian., lib. de sua habuisse templa. Sed qua fronte id negassent,
Idol. cap. 8, pag. 107).Verumtaraen uterque quod- quod ab illis Eccleside Patribus certo certius asse-
libet templum designat aediculae nomine, quo qui- ritur? Tertullianus siquidem, uti alibi videmus,
dem idcirco utitur, ut melius ostendat quanto in- diserte pronunliat illis fuisse terapla, quae post
finita Dei majestate minus augustiusque sit. D Apostolum ecclesiarum noraine, a Calvinianis ta-
Alia itaque Minucius ac loge preestantiora Chri- men rejecto, appellavit. Visne aliud illius, etiam
stianis, quam ethnicis terapla, delubra, altaria, contra catholicam Ecclesiam scribentis, testimo-
aras et victimas, aliaquelonge sacratiora sacrificia nium ? « Reliquas,inquit,libidinum furias, impias,
fuisse testificatur Nonne, Deus, inquit, melius
: « et in corpora, et in sexus ultra jura naturae, noa
in nostra dedicandus est mente,in nostro imo con- modo liraine, verum etiam omni Ecclesiae tecto
secrandus est pectore ? Hostias et victiraas Doraino subraoveraus. » Jara voro annotavimus ea quoque
efferam, quas in usura raei protulit, ut rejiciam ei Graeco noraine £xxXrja'!av, a Clemente Alexandrino
suum raums? Ingratura est.cura sit litabilis hostia nuncupari (Ap. p. 741, TertuU. lib, de Idol. cap. 7,
bonus aniraus,et pura raens et sincera conscientia. pag. 107; et lib. de Virgin. veland. cap. 13. pag.
Igitur qui innocentiam colit, Doraino supplicat ;
201 ; et lib. de Pudic. cap. 4, pag. 718 ; tom, I.

qui justitiara, Deo libat qui fraudibus abstinet,

; Apparat. pag. 713 : Glem. Alex. lib. iii Poedag :,

propitiat Deumjqui homiaem periculo subripit,opi- cap. 11, pag, 255).

539 DE MINUCII OCTAVIO 540
Nec minus evident erid evincitur ex Christiano- A. non ofTerretur pro oo, nec sacrificium pro dormi-
rum synaxibus, quas in sedibua templisque, ut sae- tione ejus celebraretur. Neque enim apud altare
pius vidinius,agRre so]ebant:ac prjpterea eo publica Dci meretur nominari in sacerdotum prece, qui ab
reorum poenitentia, qui ad fores ecclesise postrati, altari sacerdotes et ministros voluit avocare. Et
fideiium preces ac sacerdotum clementiam implo- ideo Victor cum presbyterum ausus sit tutorem
rabant.Denique hoc manifestissime probatur aucto- constituere,non est quod pro dormitione ejus apud
ritate Arnobii atque Lactantii, qui ethnicos idcirco vos fiat oblatio,aut deprecalio aliqua nomine ejus in
vituperant, quod Christianorum conventicula et Ecclesia frequentetur » (Cyprian. epist. 1, ad Pres-
ecclesias diruerint aut combusserint. Plura autem byt.). Cernis certe ab eo altare et sacrificium ab
de illa ecciesiarum eversione et instauratione nar- Christianorum precibus, deprecationibus et oratio-
rat Eusebius oasque vocat , npojeux-Tjptwv too? nibus distingui. In illorum ergo ecclesiis vera ac
olxou?, « sacras aedes, » et exxArjaia^;, « ecclesias : proprie dicta erant altaria,ac sacrificium pro mor-
alibi vero toix; ofxoui; ev oI<; auvv^yovto, « aedes suas, tuis fleri tum solebat,
in quibus conventus peragebant, ac tandem olxoui;
autem ad Cornelium papam Epistola scribit
Alia
IxxXTjCTtoJv, aedes ecclesiarum » (Arnob. lib. iv,
rejectum Novatianorum,qui eum falso accusabant,
cotitr. Gent. pag. 152. Lactant.,lib. v. hist. cap, 11,
g librum « considentibus Dei sacerdotibus, et altari
Euseb. lib. viii. Hist. Eccl. cap. 2, pag. 293 et294, posito (Idem, epist. 45, pag. 87). Atque ut alia
»
Ibid. cap. 17, pag. 316. Ibid. lib. ix, cap. 9, bene multa,in ejus scriptis cuique obvia praetermit-
pag. 362). tamus, Lucio papae, de illius ab exsilio reditu,gra-
Sed quid opas est plurlbus illud probari, quod tulatur; quandoquidem « magis crevit sacerdotalis
certissimum 524 est, nec ab adversariis nostris auctoritas, ut altari Dei assistat antistes. » Sed
negari unquam potuil ? Advertas igitur velim versi- illud a nobis hoc jam probatum est, quod etiam
pelle versutumque illorum ingenium. Gonfitentur celeberrimus horum526Cypriani operum editioni
Christianos sua quidem habuisse templa, non in praefectus, licet Anglicanae Ecclesiae sectato, ultro
nostrorum tamen, sed suorum duntaxat formam. palamque confitetur, Tam igitur certum est in
Nobis si non credas, ecce totidem Dallaei verba : Christianorum ecclesiis sive templis posita fuisse
« Neque enim sic accipienda est Minucii oratio, altaria,quam aedificatis ab eis ecclesias, in quibus
tum fuerint iBdes,in quibus christianae
quasi nulloe suos, uti fatetur Dallaeus, sacros conventus habe-
communionis homines sacros conventus habuerint, bant, Nam sicut ille ait, « non modo ex Eusebii
quo et de rebus divinis edoceri, et communi Deo Historia, sed ex aliis aliquot veteris Ecclesiae mo-
supplicare possent, qualia sunt, qua3 hodie Prote- numentis satis constat, jam tum Ghristianis fuisse
stantium dicuntur templa» (l)alIcEus,Iib. i, delmag. ^ sacras hujus generis, quibus si uspiam carue-
cap. 3, pag. 52). At qua, amabo te, ille, aliique runt, id factum paganorum vi ac injuria, praeter
ejusdem sects horaines, ratione unquam probave- fas eam piis hominibus copiam ac libertatem invi-
runt templa vetustissimorum Christianorum, suis, dentium,non autem ullaChristianorum ipsorum re-
non vero nostris, fuisse similia ? Ne minima qui- ligione » (Dallae, lib. i, de Imag. cap. 3, pag, 52
dem. Num ergo quia sicut Missae sacrificium.itaex et seqq,),
templis suis aras, et altaria,simulacra, etimagines Sed dic, quaeso, mi Dallaee faleris quod dissi- ;

penitus abstulerunt, inde antiquissima Ghristiano- mulare amplius non potuisti,suas Christianis fuisse
rum templa suis similia esse venditant ? sacras aedes, negas altaria negas simulacra, ubi
Verum qua profecto facilitate probatum estaedi- fides ? Nonne eodem plane modo dixit Minucius :

ficata ab illis lGmpla,eadem planeevidentia demon- Cur nullas aras habent, templa nulla, nulla nota
strari potest positas; fuissc in illis veteribus templis simulacra? » Gur ergo unum concedis, negas alte-

et ecclesiis aras, et erecta altaria. Tertullianus rum ? Nunquid « fuit unquam, ut tuis ipsis ver-
enim illud hisoe verbis disertissime declarat : bis utamur, « ulla vis major aut iniquior quam ut
« Nonne solemniter erit statio tua, si ad aram Dei tibi jus atque auctoritatem suma9,ipsas hominum,
steteris » (Tertull. lib. de Orat. cap. 14, pag. 155)? D et quidem ante multa sjccula mortuorum cogitatio-
Cyprianus vero non solum de allari, sed et sacri- nes pro arbitrio immutandi » (Dallaeus, de Imaginib-
ficio,quod adversarii nostri tam insolenterrejiciunt, lib. i, pag. 52).Minu8 enim Minucius negare vide-

haec in verba ad Kurnensesscripsit «Jam pridem : tur Ghristianis fuisse templa et altaria, quam si-

in concilio episcoporum stalutum, ne quis de cle- mulacra. Non enim inconsiderate addidit Gaecilius,
ricis et Dei ministris tutorom,vel curatorem lesta- « nota simulacra, » id est, ut diximus, quae pu-

mento suo constituat, quando singuli divino sacer- blica, aliisque cognita essent. Satisautem a nobis
dotio honorati, ct in clerico ministcrio constituti, demonstratum est, a Christianis constructa fuisse
non nisi altari et sacrificiis deservire, et precibus templa et altaria,in quibussacrificium vorum facere
atque orationibus vacare debeant. » Tum deinde consueverant. Qua autcm idem Dallaeus ratione
ait.ab antecessoribus suis episcopisdecretum :« Ne illos nnlla simulacra et imagines babuisse conten-
quis fratres excedens ex hac vita, ad tutelam vel dat, jam videamus.
curam clericum nominaret : ac si quis hoc fecisset, Respondet ille « lieri posse, » ut Gaecilius.quem-
 541 DISSERTATIO. 542

admodum alius quilibet gentilis, ambiguus hacserit A abnuit? Nonne etiam alibi ethnicoScapulaerespon"
utrum Clirisliani, « turpis et inhonestae formas nu- det Sacrificamus pro salute imperatoris, sed Deo
: «

men in arcano colerent. » Nam ibidem Gaecilius nostro et ipsius, sed quomodo praecepit Deus, pura
ipse dixit : « Abscondere quidquid illud colunt, prece ? » (Idem, lib. ad Scapul., cap. 2, pag. 86.)
magnopere nituntur, » Itane vero quia putas illud Nunquid idcirco negavit Christianos omnibus om-
« fieriposse, » jus tibi sumis inde concludendi nec nino caruisse templis, aris et altaribus ? Minime
hunc gentilem, r^ec Municiura christianum nega- quidem, sicuti aliis paulo ante citatisprobatum est
visse quidem sua Christianos habuisse terapla, et illius verbis, et ab ipso Daliaeo concessum.
aras, sed tantura simulacra, de quibus unoeodem- Necesse est igitur, ut dicamus a Minucio nostro,
que modo loquuntur? Unde vero accepisti ethnicis eodem modo loquentibus, illud
Tertulliano aliisque
minus nota fuisse Christianorum simulacra, quam uno concedi sensu, et alio negari. At quoniam con-
sacras aedea, quas occulte tantura adire consueve- tra ethnicos disputabant, idcirco negaverunt Chri-
rant? stianos gentilium more habuisse templa, in quibus
Urget taraen Dallaeus facile promptumque fuisse fictitios deos colebant, et eos habitare arbitraban-
Octavio respondere, quaedara Ghristianis fuisse si- tur, vel aras et altaria, ad caedendas offerendasque
mulacra et altaria, sed longe ab ethnicorura si- habuisse sacras sdes et altaria,
eis victimas, sed
p
I
mulacris et altaribus diversa. Tantum autera abest, inquibus Christiano riLu verum Deum colebant, in-
ut ita responderit, quin imo dicat nullum extruen- cruentumque faciebant sacrificium. Nihil ergodictu
dum Deo templum, quem non totus mundus, multo absurdius, quam citatis Minucii verbis, uti garrie-
minus una asdicula includere potest : sed bonum bat Dallaeus, excludi «Romanorum, » ita invidiose
animura, purara mentem, sinceram conscientiam Catholicos haereticus homo appellat, « hominum »
optimas esse et litabiles Deo hostias ac victimas, altaria,quia ipsi ejusque sodalibus sacrificium
denique hoininem esse Dei simulacrum. Eucharisticum auctoritate propria rejicere placuit.
Verum nihil plane hoc responso levius ac fuli- Jam enim certissirao veterura Patrum teslimonio
lius. Nam Judaei et Gentiles, apud quos tot aras, ostendimus Minucii tempore inChristianorum tem-
victimas et sacrificiafactafuisse nemonescit, eodem plis sive ecclesiis posita fuisse altaria, facturaque
ac JiIinucius5261oquendimodoutuntur.In Philonis sacrae Euctiaristiae 5^7 sacrificiura. Quod quidem
siquidem Judaei « de victirais, » librohaec legimus: postea Augustinus disertissime asseverat (August.
Toii eeov) 6u(TiaiTTi^pt($v eotiv •}] iu-/a.p:<sTOi; xovi <to- lib. VIII, de Givit., cap. 27, pag. 217; et lib. x,
^oij ^*''*/^ > '^0'Y''^'^ ^^ TeXsitov aptQijLtov atjJLi^xcDV cap. 20, pag. 255).
xal aSiaipiTwv. « Dei altare intelligitur grata sa- Eadem porro cura sint Minucii et Tertulliani de
pientis anima, compacta ex numeris solidis et in- ^ templis. et altaribus, atque de siraulacris verba.
dividuis. » At longe plura eam in rem paulo ante eodera sane modo explicanda sunl. Negant itaque
scripserat (Philon., lib. de Victim., pag. 851). ulla apud Ghristianos fuisse simulacra, qualia vi-

Gentilis vero Seneca, a Lactantio citatus: « Non delicet ethnici deorum suorum construxerant. At

est beneficium ipsum, inquit, quod numeratur, aut hanc fuisse Minucii mentera non solura ex hactenus
traditur. Sicut nec in victimis quidem, licet opimae dictis, sed tota etiara inter ipsura ac Coeciliura dis-

sint, auroque praefulgeant, deorura est honos, eed putatione colligitur. Caecilius quippe objiciebat

pia ac recta mente venerantium » (Senec, lib. i, nulla Christianis. quemadmodum gentilibus fuisse

de Benef., cap. 6; Lactant., lib. vi, Institut., cap. falsorum deorum, sicut templa, ita nec simulacra.
25, pag. 938). Quin etiam prius Cicero « Gultus, :
Fatetur aulem Minucius rem profecto sic se habere.
aiebat, deorum
est optimus, idemque castissiraus, At quomodo non negat iis fuisse alia quam fictitio-
plenissiinusque pietatis ut eos semper pura, in- rum deorum templa, ita etiam nec alia quam ipso-
;

tegra, et incorrupta, et mente et voce veneremur » rura ab illis facta simulacra iafitiatur.

(Gic, lib. II, de Nat. Deor., pag. 224, lin. 42). Si Neque urgeas orania a Minuciooranino simulacra
plura Porphyriura aliosque plures aLesca-
velis, adi et imagines excludi, quandoquidem respondet
loperio, in hunc Ciceronis locum citatos. At quis D « Quod simulacrum Deo Qngam, cum si recte existi-
unquam dixerit Judaeos, aut gentiles, his verbis mes, sit Dei horao ipse simulacrum? » Namde tem-
negavisse apud sucs vera fuisse altaria, aras, victi- plis similiter, uti annolavimus, dixerat « Templum :

mas, sacriQcia. (Porphyr., lib. ii de Abstin. animal. quod ei exstruam, cum totus hic mundus, ejus
sub fin.; Lescalop., in lib. ii de Nal. Deor., § 72. optre fabricatus, euin capere non possit ? » Atqui
pag. 347.) Dallaeus, aliique ejusdem sectae homines, confiteri
Quid vero facies TertuIIiano, quem tam presso coguntur, his posterioribus verbis vera Christiano-
vestigio Minucius prosequitur? Nonne ipse quoque rum templa non excludi. Ergo similiter fateantur
scripsii « Nec minus templa, quam raonumenta
: necesse est, prioribus ejusdera Minucii verbis non
despicimus, neutram aram novimus, neutram effi- aliaexcludi, quarafalaorum deorum simulacra, sta-
giem adoramus ? » Tertull., lib. de Spectac., c. 15, tuas et imagines, quae a Christianis sineidoiolatria
pag. 96.) Nonneibi tam aperte, quara Minucius ulla ferri nou poleranl. De his porro Christianorum
prorsus Christianis templa, aras et simulacra fuisse imagiaibus et simulacris, eorumque usu in supe-
)43 DE MINUCII OCTAVIO 541
rioribus nostris dissertationibus egimus, ac pluraa
A mortuo amplius sperandum, sed sioutDeum,
nihil
Petavio, Thomassino et aliis pluribus tradita le- in quo, utpote vero et immortali Deo spem maxi-
gere poteris (tom. I Appnrat., pag. 747 et seqq. mam semper habebant ? Nonne autem inde, ut id
;

Petav., tora. V, Theolog. dogmat., iib. xv, cap. 11, obiter observemus, recte colligi potest persuasum
et Thomass., lib. xii ; Theol. dogmat. de Incarnat., Minucio prorsus fuisse Ghristum esse verum sum-
cap. 7 et seqq.). Quid autem auctor noster de exhi- mumque Deum, atque ejusdem cum asterno Patre
bito a Ghristianis cruci Christi cultu et honore suosubstantiae?Nam ille, utisupraostendimus, con-
statuerit, in quarto subsequenti articulo investigan-
unum duntaxat esse Deum. Ubi
stantissime docuit,
dum est.
Deum agnovit, ibi ipsum profecto
ergo Christum
ARTIGULUS III. unum eumdemque cum Patre suo Deum confessua
Quomodo est.
Ociaviub refellat Cxcilium objicientem a
Christiani.^ coli homitiem cruci pro facinore affi-
Petavius ergo ex iisdem Minucii verbis, sed alia
xum, ubi de suprema Christi divinitate: quam ratione probare conatur, agnitam ab illo fuisse su-
perspicue idem Ociavius ostendat ab JEgxjptiis
premam Christi divinitatem (Petav., tom. II, Theo-
scelestum homincm, et a Romanis reges et impe-
ratorcs divino cultu honoratos, ac per illorum ge- log.dogmat., praef., cap. 5, § 3). Genset enim vir
nios juratum ; utrum vero Christianis per eorum doctus illum fateri verum Deum esse Christum,
salutem jurare fas fuerit.
g
eoque nomine coli a Christianis, quemadmodum
Christianos duplicis adhuc sceleris Cfficilius ar- ethnici deos suos venerabantur. Sed doctissimi viri

guit Qui hominem, inquit, summo supplicio pro

:
pace nobis dicere liceat, paulo enodatiusexplicao-
facinore punitum, et crucis ligna feralia eorum dum quomodo illud ex paucis, quae integra retuli-

caerimonias fabulantur, vel potius, fabulatur, con- mus, Minucii verbis coiligi possit. At haec videtur
gruentia perditis sceleratisque tribuit altaria ut id esse illiusargumentatio, Erratis, ethnici, qui putatis
;

colant, quod merentur. » Audis sane quomodogen- hominem, mere terrenum &c noxium a nobis Deura
tiles duplicisadhuc nefarii, uti pulabant, cultus credi. Nam
credimus Christum non modo innoxium
Christianos condemnaverint primo quod hominem hominem, sed verum etiam fuisse Deum, in quo
;

crucis supplicio sua propter scelera afTectum spes nostra firmissime innititur.
; se-
cundo quod 528 crucem, ferale supplicii illius in- Ghristianisiquidem abethnicis judicibusinterro-
strumentum, colerent ac venerarentur. imminentium suppliciorum metu deterriti,
gati,nec
At Minucius utramque illam criminationem fal- 529
Trajanum impe- constanter, sicut Plinius ad
sam esse singulatim ostendit. Ad priorem enim ratorem scripsit, respondebant « Garmen Christo, :

quod spectat, palam ille constanterque asseverat « quasi Deo, dicere secum invicem, » id est, Christo,
gentiles falli omnino, totaque errare via, qui in quem verum Deum esse asserebant, et quales, uti
suum induxerat animum, hominem terrenum, ac visum Petavio, ethnici esse deos suos arbitrabantur
cruci sua propter crimina suffixum, meruisse aut (Plin., epist. 101).
potuisse a Ghristianis Deum credi, atque eo titulo Tum deinde Minucius ethnicorum argumentum
divinum ipsi ab
honorem. Persuasissi-
illis tribui in ipsos retorquet ac deraonstrat ab illis hunc ip-
mum quippe iidem Ghristiani habcbant eos prorsus sum, quem Christianis falso exprobrabanl, religio-
esse miserabiles, qui spem in mortali ponunt ho- sum cultum mero homini revera exhiberi. Nam
mine, quo mortuo, quod ab illo exspectare pote- iEgyptii, inquit ille, unum hominem selectum de
rant, auxilium omne finitur. omnibus consulebant, « illum propitiabant, » atque
Sed ipsemet Minucius audiendus est « Quod re- : ipsi, quem dicebant esse Deum, caedebant victi-
ligioni nostrae hominem noxium, et crucem ejus mas. Quam autem verum id sit, docebit te Por-
ascribitis, longe de viciniaerratis, qui putalisDeum phyrius, qui ad Anebonem haec, sicut Eusebius
credi, aut meruisse noxium, aut potuisse terrenum. refert, scripsit in verba : « Homini quoque circa
Nae illae miserabilis, cujus in homine mortali spes pagum, quem Anabin vocant, divinos honores tri-
omnis innititur; totum enim ejus auxilium cum buunt, eique sacrificium offerunt,et impositas alta-
extincto homine flnitur. » Praefracte igitur negat a D ribus hostias adolent . "AvBpwirov CT^Souart , xat'
Christianis coli, noxium hominem ac morte merito "Ava6tv xto(jnf]v, Iv f^
xaJ TOuxqj OuExat, xat ItzI twv
multatum. piofjiwv xo^ hpot. £x)ca(Exat. « Ille vero postea tantum
Quid ergo? Nunquid IMinucius tam certo affir- comedit, quae sibi ex privato penu, tanquam pri-
mare potuit omnem prorsus cultum, ac veneratio- vato homini parata et apposita fuerint» (Euseb.,
nem Ghristo Servatori a Ghristianis denegatum, lib. iM Prxpar. Evang , cap. 3, pag. 94). Eadem
nullamque prorsus in illo spem habuisse? Nemo ille, nullo auctore citato, rcpetit, sicut posteaTheo-
sanc homo id unquam crediderit. Cum certum ita- doretus, qui Porphyrii quidem citat Epistolam,
que et exploratum sit Christianos et coluisse Ghri- illiusquesensum,sednonverbaexhibet(Theodoret.,
stum, et in eo, qui pro ipsis mortuus fuerat, spem tom. IV, serm. 3, De angcl. et dxmon., pag. 516).
collocasse, quid inde colligas, nisi pro rato fixoque Alio adhuc argumento Minucius ethnicos ac po-
Minucium posuisse, Ghristum a scctaloribus suis tissimum Romanosejusdem impietatiscoarguit.Non
revera coli, non quidem aicut hominem, a quo suis eDim tantum principibus et regibus, tanquam i
545 DISSERTATIO. S4G

diis, turpiter adulabantur sed eorum etiam nu-

: A perinde aestimandum, quam si Jovera lefellisset »

men invocabant, ad eorum imagines supplicabant, (Tacit., lib. i, Aniial. ante fm.).

implorabant ipsorum daemonem,ac tutius illis erat, Neque porro per solius Augusti, sed aliorum
per Jovis, quam genium jurare.
regis sui etiam imperatorum genium gentiles jurare consue-
De scelerata illa adulatione, qua mortuos impe- verant. Perversissimi siquidem hujus moris locu-
ratores suos Romani deorum numero ascribebant, pletissimus testis nobis est Apuleius. Gum enim
haec apud Justinum martyrem legimus. Kal t( yap magistratus hortulanum quemdam quaererent, at-
aitoBvv^cjxovtac irap' 6(xTv auToxpatopa; airaOava - que ubi essetsciscitarentur : « Miiitones, inquit, ibi
ti^taGai i^toiivTEi; , xal 6|j.vuvT:a xivi irpoaYsxe nec uspiam delitescore adfurantes, genium princi-
ecopax£vat ix ifi<; irupa; avep^ofisvov tU xov oupa- pis contendebant » (Apulci lib. ix, Metamorph.

vov Tov xataxaivta Kafaapa. « Morientes apud vos sub fin.) Caligula insuper multos, Suetonio teste,
imperatores semper immortalitati consecrare dig- gravibus pcenis affecit « quod nunquam per ge-
:

namini, producentes querapiam, qui jurejurando nium suum dejerassent » Suet., lib. iv, § 27).
conGrmet vidisse se erogo in ccelum ascendere ar- Denique, ut plura omittamus, narrat Tertullianus,
dentem Caesarem, » Postea vero « Et qui apud perduelles, qui a Cassii el Albini partibus stabant,
:

vos moriuntur, imperatorum imagines forma ista „ per genios pejerasse imperatorum (Tertullian
conaecratis, et deos inscriptionibus nominatis » Apologet., cap. 35, et lib. ad Scapul., cap 2,
(Justin, martyr., Apolog. i, pag, 67-90). Sed haec pag. 85).
impia imperatorum Romanorum apotheosis nemini Sed impium illud jusjurandum Christiani dete-
plane, qui vel primoribus labris aliquam illorum stabantur. Quamobrera Polycarpus.queraadmodum
historiam attigerit, iucognita esse potest. Non ibi aiebat Eusebius, nunquam a tyranno cogi potuit ut
tamen stetit prorsus detestanda ethnicorum adula- per Caesaris genium juraret (Euseb., lib. iv, Hist.

sed isdem suis imperatoribus, adhuc vivis, uti

tio, EccL, cap. 15, pag. 131 et seqq.). Alii vero Chri-
Julio Caesari, Octaviano Augusto, aliisque, exstruxe- stiani, sic uti idem Tertullianus testatur, irreligiosi,

runt templa, et aras, atque sacerdotes creaverunt ac populi hostes propterea proclamati sunt, quod
(Sueton., m
Vita Julii Caes., § 76 el in Frfa iu- ;
Caesarum imagines repropitiari, eorumque genioa
gusli, § 52 ; Cornel. Tacit., lib. iii, Annal., circ. dejerare detrectaverint. Sed do Tertulliano adhuc
med.). aliquid suo loco dicendum (Tertullian., Apologet.,
Suos autem imperatores adhuc viventes, aut cap. '2, p. 31, et lib. i, ad Nation., cap. 17,
post mortera,deos a se renuntiatos, magis vere- pag. 61).
bantur, quam antiquiores, longoque jam a tempore Nonnulli porro a nobis fortassis inquirent cur
a suis 530 consecratos patribus. Cur ergo ? Quia C Minucius tura confidenter pronunfiet ethnicos,
« tutius, I) inquit Octavius, eis erat, « per Jovis Tertullianus, « citius, » per
« tutius, » vel, sicut ait

genium pejerare, quam regis. » Ibi autem ille Jovis, quam imperatoris genium jurasse (idem,
praeeuntem procul dubio secutus est Tertullianum, Apologel., cap. 28). Duplicem itaque rationera illia
cujus haec ipsa verba legisse videtur « Citius apud : dabimus. 531
Prima est, quam Tertullianus nobis
vos, gentiles, per omnes deos quam per unum ge- minus deos suos timuisse, quam
suggerit, gentiles
niura Caesaris pejeratur » (TertuIIian., Apolog., praesentem imperatorum potestatem. Secundavero,
cap. 28). quiajuramenti Deo, prsstiti, inquit Zozimus, con-
Certo quidem certius est jam ab Augusti irapera- donatio divinae benignitati permissa erat (Zorim,
toris terapore morem invaluisse, ut ii per nomen lib. V, Histor. in fin.) Qui vero per genium prin-

sivegenium iraperatoris jurarent. Etenim Horatius cipis, vei in re aliqua minoris momenti, verbi gra-

eumdem Augustum alloquendo, sic canebat tia,pecuniaria,pejerabat,is, siculi Ulpianus annota-

vit, fustibus castigari jubobatur (Ulpian., lib. ii,

PrsBsenti tibi maturos largimur honores, titul. 2, leg. 13, § Si quis). Plura qui voluerit, ille
Jurandasque tuum per nomen ponimus aras,
adeat Brissonium, Hanscnium Trelierum, et alios
(Horat., 1. II, Epist. i, v. 15 et 16.)
£1
qui de veterum juramento, et Taffinum qui de genii
cultu, ac per eum jurandi raore scripserunt (Bris-
Audis certe et positas, sicut proxime diximus,
son., lib. VIII, de FonnuL, pag. 809; Hansen., de
Augusto adhuc viventi aras, ac per nomen, id est,
Jurament. veter., cap. ^6 ; Taffin.. de Anno sxcul.,
genium ejus ethnicos jurasse. Poslquara vero ille
etc, cap. 13).
fdto functus fuisset, Claudius Caesar, teste Sueto-
nio, «Jusjurandum neque sanctius sibi, neque cre-
ARTICULUS IV.
brius instituit, quara per Augustam (Sueton., in ,.

Qua ratione Minucius dixerit cruces a Chrislianis

Vita Claud., § 11), id est, per ejus genium et no-
nec coli, nec oplari.
men. Quam sacrum autem ac religiosum fuerit hoc
jusjurandum si tibi adhuc probari aveas, discea Octavius ad secundam Caecilii de crucis cultu
utique ex his Taciti verbis « Aubrio crimini da- : objurgationcm duobus quoque modis respondet.
batur violatum perjurio nomen Augusti. Quae ubi Prius autera iUius responsura his nec pluribus ver-
Tiberio notuere, scripsit consulibus... jusjurandum bis comprehenditur « Cruces nec colimus, nec
:
547 DE MINUCII OCTAVIO 548

optamus. » Sed id quo brevius, eo obscurius mul- A Quapropter ibi vel de hujns sacrae crucis signo
tls videbitur : Itune vci-o Chnbiiani, inquies, nec etimagine, vel de aliorum sceler.ttorum hominum
ipsam quidem Ghristi crucem, nec ullam prorsus crucibus procul dubio loquitur. Atqui hoc secundo
ejus imaginem colebant? Nonne crux Christi a Cy- significatu verba ejus posse accipi inde haud ab-
rillo Hierosoiymitano vocatur, « T6 trwTr^piov xou surde quis colliget, quod sicut « ethnici, » teste
axaupou $jXov, salutare crucis lignum ; et Eusebio, Origene, « legentes » Christi historiam, opinati
«ptoxrjpiov
(j-riji.£Tov salutare signum, awx-n^ptov x.a\ sunt Ghristianos omnibus in crucem actis aliqnam
^tooTToiov, salutare ac vivificium; atque etiam, exhibere venerationem ; ita etiam falso crediderunt,
ffwxr^oiov xpoTrawv, salutare tropasum, » Komanae iilos quaslibet cruces revereri (Origen., lib. ii,

urbis, imperii, ac totius orbis preesidium, cujus contr. Ceh., pag. 87). Huic autem explicationi fa-
divinam potentiam Licinius imperator ethnicus vere videtur et Gaecilii redargutio, et Minucii re-
agnovit? Gyrill. Hierosol., Epist. ad Constant. im- sponsum. Uterque enim non de cruce aliqua singu-
peral., pag. 247.) Quis autem dubitat tale crucis lariter, sed generatim de crucibus sermonem fecit.

signum a Ghristianis sincero cultu honoratum ? Si Posuit autem Minucius recte omnino dicere Chri-
quis tamen reluctetur, is audiat Eusebium, qui stianos hominum, ob scelera morte damnatorum,
Constantinum Magnum summis laudibus ideo ex- ^ cruces nec colere, nec optare.
tollit, quia triumphale, uti-ait, iliud signum coluit Si quis vero haec ipsius verba de verae Ghristi
x6 vtxoTioi6v £x(|JLx CTr^jJielov, in quo vim divinilatis crucis imaginibus exponenda esse arbitretur, hanc
et memoratos ibi ab eodem Eusebio mirabiles effe- procul dubio existimabit esse ejus mentem ac sen-
ctus, sspius expertus fueral (Euseb., lib. i, de Fita sum. Gruces aut ligneas, aut cujusvis raateriei non
Constant., cap. 31, pag. 423 ; lib. ii, cap. 16, p. colimus quia ipsum lignura, aut aliam similem
;

451 ; lib. iv, cap. 21,
dib. Condant., pag. 627 et 628). Ambrosius vero
haud dubitanter pronuntiat Christi crucem ab He-
lena, ejusdem Constantini matre, in capite regum
locatam, « ut in regibus adoretur » (Ambros., orat.
de Obit. Theodos., § 46, pag. 1211). Hieronymus
vero ait Paulam « prostratam ante crucem, quasi
pendentem Dominum
Epist. 86, seu Epitaph. Paulx, pag. 675).
Quidplura?JuIianusApostataChristianos, quem-
pag. 535; et Orat. de Lau- materiam non honoramus, sed crucem videndo,
omnem nostrum cultum ad ipsummet, qui in cruce
pependit, Christum referimus. Nec explicatio illa
quibusdam nimis violenta censebitur. Arabrosius
eniravero, qui veram crucem Ghristi, uti observa-
vimus, in regibus dixit adorari ;
pauio ante de illa
ipsa sic scripserat: Heleiia « invenit titulum » cru-
cerneret, adorasse, » (Hieron., cis « liegem adoravit, non lignum utique, quia hic
gentilis est error, et vanitas impiorum : sed ado-
ravit illum, qui pependit in ligno, scriptus in ti-

admodum Cajcilius, objurgabat quod coelitus de- ^ tulo » (Arabros., orat. de Obit Theodos., § 46,
lapsum Jovis ac Martis clypeum irridentes ac con- pag. 1211).
temnentes, crucis signum venerabantur. At ilii re- Verura si ea sit auctoris nostris raens, quo jure
spondet Gyrillus Alexandrinus, x6 awxr^piov ^uXov, adjecit, « nec optamus ? » Quid enim Christianis
« salutare lignum, xo5 x'.|j.(ou oxaupou, honorandae optabilius, quam crucis Christi videreeffigiem, aut
crucis, » refricare beneficiorum omnium in nos pro Christo subire crucis supplicia? Responderi
Christi morte collatorum 532 memoriam (Cyrill. potest, Minucii verbum « colimus, » ad prius Cae-

Alexandr., lib. vi, contr. Julian., pag. 194 et cilii, « adorandae ; » atque « optamus, » ad « sub-
autem dubilet longe aequius justiusque
seqq.) Quis eundae cruces» referri,itaut hic sit sensus : Cruces
esse hujus salutaris signi,quam horrendorum ac non optamus, 533 aut quaerimus ; sed si a tyrannis
turpissimorum flagitiorura a diis admissorum de- cogimur, lubenti animo patimur,
capti, ea? subire

pictas in parietibus coiere imagines ? etoptamus crucis supplicio vitam finire. Eodem au-
Sed si res ita se habuerit, qua Minutius ratione tem sensu Tertullianus « Plane volumus pati, :

dicere potuit :nec colimus, nec opta-

« Cruces verum eo more, quo et bellura nerao quis lubens
mus. » Quidam autem male ibi legerunt « ora- patitur, cum et trepidare et periclitari necesse sit

mus. » Alii, auctoris nostri sensum perspectum D tamen prajliatur omnibus viribus, et vincens iu

satisnon babentes, corrigendum censuerunt, el prslio gaudet, qui de praelio querebatur » (Tertul-

revera scribi voluerunt, « horremus. » Sed haec lian., Apolo(jet., cap. 50). At dissimulare non
omnia contra codicis manuscripti fidem, nec me- possumus, hacsecundainterpretationevim aliquam
iiori sensu. Minucii verbis afferri. Etenim una eaderaque vox

Quid inquies. Minucius sibi voluit his

igitur, simul signum duntaxat crucis, et veram crucem
significabit. Vide igitur quarationehuic exposilio-
verbis Cruces nec colimus, nec optamus, » aut
: «
ni altera praeferenda sit,
quomodo ea possunt explicari ? Gertum autem vi-
detur illanon deipso vero crucis Ghrisli slipile el Cajterum quidquid de horum Minucii verborum
ligno, de quo jam citati a nobis Ambrosius et Hie- sensu pronuntielur, negari certe non polest Chri-
ronymusloquuutur, posse intelligi. Illius cnimvero slianos ejus temporc cultum aliqueinrcddidisseDo-
tempore vera illa crux Domini ab Helena, Con- minica) crucis signo. Frontibus quippe suis illud
stantini Magni raalre, nondum reperta fuerat. sajpissime iraponebant, virginemque Eustochium
549 DISSERTATIO. 550
Ilieronymus hortatur : « Ad omnem actum, ad A. testinasunt tropaeorum^Religiototacaslrensissigna
omnem incessum manus pingat Domini erucem » : veneratur, signajurat, signaomnibusJoispraeponit.
atque aliam quoque virginem « Grebro signaculo : Omnes illi imaginum suggeslus insigiies, moni-
crucis munias frontem tuam, ne exterminalor lia crucum sunt, siphara iila vcxillorucn, et can-
^gypti in te locum reperiat, sed primogenita, quae tabrorum stolae crucum sunt. Laudo diligentiam :

apud /Egyptios pereunt, in tua mente salventur » noluistis nudas etincultas cruces consecrare « (Ter-
(Hieronyra., Epist. 18 ad EusCoch., pag. 46 ; et Epist. i\i\\\diX\., Apologet., cap. 16, pag. 17). Alio autem in

91 ad Demetr., p. 790). Longe vero antiquiorem libro eadem, sed aliis verbisrepetita legiabomnibus

faisse hunc Christianorum morem in sequentibus possunt. (Idem, lib. i, ad, Nation., cap. 12, pag. 58).
nostris dissertationibus demonstrabimus, aceodem Cur autem Minucius dixerit ab ethnicis crucea
etiam crucis signo saepe saepius fugatos a Christia- ligneas, ut deorum suorum partes adorari, his in-
nis daemones, sicut alia in dissertatione postea telliges ejusdem TertuUiani verbis. Cujusvis Dei
annotabimus (Dissert. in lib. Luc. Ciecil. de Mort.
« simulacrum, «inquit, »priusargilIadeformatcruci
persecut., cap. 5, et 3). Quis itaque sanse
art. 2 etstipili superslructa. In patibulo, » id est, cruce,
mentis homo tributum a Christianis ho-
diffitebitur « corpus Dei vestri dcdicatur » (Idem, Apologet.,
norem crucis Christi signo, quo se creberrime ac •pw
cap. 12., pag. 14. Idem, lib. i, ad Nation., cap. 12,
singulis fere horis signabant, et cujus virtute tot pag. 58 etseqq.). Quod quidem alio in libro planius
tantaque miracula fieri mirabantur. Apage ergo clariusque explicat sed quia longior
: ibi est, ad ejus
ineptam Gronovii in hoc Minucii locum animadver- librum te mittcmdum
duximus. Neque tamen satius
sionem, qua insulse asserit nullum cruci Christi aine aliqua observatione prajtermittendum est, ad-
tribuendum honorem. De illo autem adhuc postea jectum a Minucio advecbium • forsitan » ante
agendum, de quo interim consulere poteris Peta- « adoratis. » Nunquid enim illud omnino asseverare
vium,Thomassinum,Gretserura,aliosquetheologos noluit, quoniam ethnici deorum suorum simulacra
sive scholasticos, sive controversiarum scriptores, adorantes, ad suppositas eis cruccs animum non
(Petav., tom. V. TheoL, dogm., lib. xv, cap. 8 advertebant? Quid vero, si illud ironice, atque
Thomass., lib. xii Theol. dog., de Incurn-, cap. 8 idcirco affirmanter, quemadmodum TertuIIianus,
et Theolog. in Magist. Sentent., lib. iii, diss. 9 dixerit?
et in D. Thom. iii, quajst. 25.)
Ante utrumque vero Justinus martyr ethnicis si-
militer objecerat « castrorum vexilla, et tropaea
ARTICULUS V.
victricia » esse cruces, ut ait Minucius, vel, sicut
Quomodo Minucius telum ethnicorum, Christianis
TertuIIianus dixit, « crucum stolas » (Justin. i4/)o/.
cultum crucis objicientium, in illos retundat, qui C
cruces in deorum simulacris, cantabris, vexillis, 1. pag. 90). Omnibus autem cum id satis comper-
tropazis honorabant, ac quarum signum intumen- tum sit,nihil amplius addemus, nisi illa Hieronymi
tibus navium velis, injugo, et homine expansisbra- ad Lffitam verba « Vexilla militum crucis insignia
:

chiis orante reprxsentatur.

sunt » (Hieronym. epist. 57, ad Lxt. pag. 591).
Satis Minucio non fuit ethnicos crucis cultum
Memorata vero ab auctore nostro, et TertuIIiano
Christianis exprobrantes confutasse, sed in ipsum,
«cantabra » erant signaquae,purpuraetauroornata,
quod inde conjiciebant telum, in illos sic retundit
in pompis et solemnitatibus cum deorum figuris
« Vos plane ligneos deos consecratis, cruces ligneas, per urbem ferebantur. Neque aliud inter cantabra
ut deorura vestrorum partes forsitan adoratis. Nam
et vexilla intercedebat discriraen, nisi quia haec
et signa ipsa, et cantabra, » (male aliqui scriptum
vela tantura eraiit, cclore suo notissima: cantabra
534 volunt labara) « et vexilla castrorum, quid
vero ab illis discernebantur et colore suo, et car-
aliud, quam inauratae cruces suntetornatae?Tropaea mine 535 aliquo, vel nomine, quo grati aliquid ac
vestra victricia non tantum simplicis crucisfaciem
jucundi significabatur.
verum et atfixi hominis imitantur. » Videtur autem
« Tropaea » por:o erant capLa hostium spolia, quafe
auctor noster haec delibasse ex TertuUiano, qui eo-
demprorsus modo illam ethnicorum de cultu cruci, D duplici veru, uno recto, et transverso altero,
atque
idcirco crucis effigiem referente, solebant imponi.
a Christianis exhibito, vanam argumentationemre-
fellit (t Qui crucis, » inquit, » nos religiosos putat,
Tropaeis autem ferendis prfepositi vocabantur can-
:

consectaneus erit noster, cum lignum aliquod pro- tabrarii, quorum mentio in Theodosiano codice, in
pitiatur. Viderit habitus, dum materiae qualitas ea- quera legendae sunt Gothofrecii notae, et Bullingeri,

dem sit. Viderit forma, dum id ipsum Dei corpus de Spoliis Gallicis, aniraadversiones. (Cod. Theodos.
sit.
leg. 2 de CoUegiatis, tora. V, pag. 192 Bulling. de
Et tamen quanto distinguitur a crucis stipite Pallas ;

Attica, et Ceres Pharia, quae sine effigie rudi palo, Spol. Grxc, cap. 3).

Pars crucis cst omne ro-

et informi ligno prostat ? Pergit Minucius, et ait crucis signum naturaliter
bur, quod erecta statione defigitur nos si forte : videri in navi, quae velis turaentibus vehitur, et in
integrum et totum Deum colimus. Diximus origi- jugo, quo consuevit terra arari. Sed ha3C adhuc fu-
nem deorum vestrorum a plastis de cruce induci. sius explicat Justinus raartyr. Navis autem anten-
Sed et victorias adoratis, cum in tropaeis cruces in- nam esse crucis signum TertuUianus Hieronymus-
551 DE MINUGII OCTAVIO 552
que observarunt. (TerLuUian. lib. advers. ywfteos, ^ Plura si velis, tibi suppeditabit Brissonius(Brisson.
cap. 11 Hieronym. E^ist. ad
;
lieliod.] 536 lib. II, de Formul., pag. 44 et 118). Non solum
Aliud porro naturale crucis signum est homo autem gentiles, sed Moyses etiam,
contra Israelitis
« manibus, « uti ait Tertullianus, « expansis » vel Amalecitas pugnantibus, « cum levaret, » scilicet
quemadmodum Minucius noster loquilur « llomo : ad coelum manus, ac Deum pro eis precaretur,
qui, porrectis manibus, Deum pura mente venera- « vincebat Israel » (Exod., cap. xvii, 11).
tur >) (Tertull. lib. ii, ad Naiion., cap. 12). Ghristianorum vero eumdem fuisse morem per-
Sed quorsum, inquiens, ex hoc exemplo contra spicue docet Tertullianus : « Illuc, » id est, coelum
ethnicos ille disputavit ? Nunquid et hi ethnici ex- « manibus expansis,
suspicientes Christiani, inquit,
pansis etiam manibus preces fundebant ? Ita sane ;
quia innocuis ; non erubesciraus
capite nudo, quia ;

nec preces tantum, sed et sua hoc ritu faciebant denique sine monitore, qui de pectore oramus
vota, quemadmodum plurimis quorumlibet scripto- (TertuII., Apolog., cap. 30). Alio quoque in libro
rum testimoniis probatu facillimum esl. Virgilius scribit « Nos vero non attoUimus tantum manus,
:

siquidem de Ancbise cecinit sed etiam expandimus e dominica passione modu-

At pater Aucbises oculos ad sidera laetus latum, et orantes confiteraur Christo » (Idera, lib.
Extulit, et coelo paliiias cum voce tetendit: de Oral., cap. 11). At de his TertuUiani verbis nos
Jupiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,etc.
^
(Virgil., 1. 11 Mneid., v. 687 et seqq.) suo loco.
Ambrosius etiam ubi sanctissimae Agnetis marty-
Sequenti autem in libro :

rium describit « Si ad aras, ait ille, invita trahe-

:

Corripio e stralis corpus, tendoque supinas

Ad coelum cum voce manus, et munera libo retur, tendere Christo inter ignes manus, atque ia
Intemerata focis. ipsis sacrilegis focis tropaeum Doraini signarevicto-
(Virgii., 1. III Mneid.yV. 176 etseqq.)
ris, » id est, Dorainicae crucis signum, uti ibidem
Paulo post vero dicit ab eodem Anchise passis, id annotavimus (Ambros., lib. ii, de Virgin., cap. 2,
est, extensis manibus numen invocatura : §7. pag. 148).
At pater Anchises passis de littore palmis, Denique, ut alios complures missos faciamus,
Numina magna vocat. Prudentius cecinit ex martyrum Fructuosi, Aurelii,
(Ibid., V. 263.)
et Eulogii manibus, quas ad Deum in flammis tol-
Quid plura? Ipse alibi de alio cecinit
lebant, vincula excidisse :

Respicit ignarus rerum ingratusque salutis,

Et duplices cum voce manus ad sidera tendit Non ausa est cohibere poena palmas,
Omnipotens genitor, etc. la morem crucis ad Patrem levandas,
(Idem, 1. X V. 666 et seqq.) Solvit brachia, quae Deum praecentur
(Prudentius »« Hymno Fruct., etc. p. 187.)
Ovidius etiam de nauclero terapestatis tempore ;
C
Nec mirum sane quandoquidem Paulus in prima
;
!pse gubernator tollens ad sidera palmas,
Exposuit votis, immemor artis, opem. ad Timotheum Epistola scripserat « Volo viros :

^Ovid., 1. I Trist., Eleg. 10.) orare in omni loco, levantes puras manus (Paul.
»
Alibi vero :
Epist. ad Tim., cap. ii, 8).
I,

.• .Hic votis numen adorat.

. . Recte igitur ex his auctor noster concludit : « Ita
Brachiaque ad ccelum, quod non videt, irrita toUens,
sigco crucis aut ratio naturalis innititur, aut ve-
Poscit opem.
(Idem., 1. II Metamorph., u8.) stra, » scilicet gentilium, « reiigio forraatur. »

CAPUT XIII.
Alia iniquissimarum Csecilii accusalionum capitaexpenduntur.

ARTICULUS PRIMUS, j) bo te, mirura, si Christianus, qui crucifixum Domi

Quanta injustitia Cxcilius vitio Christianis vertat num sequendo crucem suara quotidie ferre debet,
quod honestis voluptatibus, spedaculis, pompis, cir- omnem fugiat voIuptatem?Nonnea Clemente Alex-
censibus et gladiatoriis ludis, ac lurpihus theatri andrino didicimus voluptatem, i^Sovtjv ab ipsis-
scenis absdnerent.
met gentilibus philosophis definiri, euapaiv <\i.>x^^

Alia Caecilius tanquam dedecora et criraina Chri- (XTOtOTJ « elationem

XoYy, animoe, qua; non paret
stianis objicit, quae eo rainus probro vitioque eis da- rationi » Ciemens Alexand., lib. i, cap. 13, pag.
ri debebant, quo magis manifestaraomnibus facie- 135) ? Observavimus vero ipsum adhuc docuisse
bant illorura pietatem et sanctimoniam, Nemo ta- voluptatis omnis principium esse cupiditatem, ac
men mirabitur singularem hujuscemodi accusationis vicissim cupiditatem voluptate generari (tom. 1

insolentiam, si anlraadvertcrit impios homines aj- Apparat., lib. iii, dissertat. 2, cap. 21, art. 2, pag.
gre semper tulissc prava ac turpissima sua opera 1024), Quamobrcm ab omni Christiano, quantum
insigni eximiaque Christianorum sanctitateredargui potest fieri, sempcr fugienda est. Quid vcro, quod
et condemnari, Sed agc videamus quaenam Gajcilius Cicero, etsi othnicus, libros, quibus filium suum
illis exprobrare ausus est. colcndis officiis informat, sic absolvit? « Omnem
Christiani, inquiebat ille, honcstis voluptatibus voluptatem dicimus honestati esse contrariara...
537 abslinent. grandoscelus ! Quidautem,ama- Nura ut tribuamus aliquid voluptati, condimenti
»83 DISSERTATIO. 5S4

fortasse nonnihil, utilitatis oerte nihil habebit. » A Haiicaruapseodescript&invenies. (Idem Ub.de idolo-
pag. 404 et seqq.) lat.f oap. 11, pag. 110; Dionys. Halicar., lib. vii.
(Cic, lib. III Offic.

Caeterum Minucius noster, ne Caecilii animum Aniiq. Roman. pag. 475 et seqq.) De his vero nos
nimis irritaret, modeste illi respondit : Ghristianoa nonnihil subnotavimus in quosdam Ambrosii libros
{Expos. psal. cxviii, serm. 5, et lib de Offic., cap.
malis abtinere voluptatibus, » quibus tanquam
i
«

honestis ac licitis ethnici indulgebant. 18, § 73, pag. 21).

Dic ergo nobis, o Caecili, quae sunt illae honestaa Quamvis autem inde, ac potissimum ex Tertul-
voluptates, quibus abstinere Christianis nefas esse liani verbis facile inteiligatur, cur illa ethnicorum
contendis : « Non spectacula visitis, » ita illos allo- sppctacula Christianis prohibita sint ;
peculiarea
quitur, « non pompis interestis, convivia publica tamen quasdam hujus interdicti rationes auctor
absque vobis, sacra certamina.praecerptos cibos, et noster reddidit : « Nam in ludis curulibus, » inquit

delibatos altaribus potus abhorretis. » Sed novum « quis non horreat populi in se rixantis insaniam,
profecto illud ac singulare criminis genu Minucium in gladiatoriis homicidii disciplinam ? In scenicis

minime perculit, aut perturbavit. Ultro enim con- etiam non minor furor, turpitudo prolixior. » in ma-
fitetur ea omnia tanquam noxia, nefaria, ac pudo- nuscripto codice regio legitur, « non minor furore,
ri castisque moribus opposita Christianos fugere et n nec omnino absurdo sensu. Utut sit, Tertullianus
aversari. auctori nostro praeiverat in auo Apologetico, ubi si-

Ad spectacula enimvero et pompas quod attinet militerscriptum legimus:» Nihil estnobiscuminsa-

« No3, inquit.qui pudore et moribus censemur,ma- nia circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate

lis Yoluplatibus,et pompis vestris.et spectaculis abs- arenae, cumxystivanitate. » Rursus veroalibi: «Quid
tinemus; quorum et de sacris originem novimus,et non frequentas, aiebat, tam solemnes voluptates circi
noxiablandimentadamnamus.» Antea vero Tertul- furentis, et cavean saevientis, et scenae lascivientis? »

lianussimiliplanemodo dixerat :«iEquespectaculi8 Demum alioadhuc inlibro :« Peritetfideli8,eIap3U3

vestris intantum renuntiamus,in quantum origini- in spectaculum quadrigarii furoris, et gladialorii
bus eorum,quas scimus de superstitioneconceptas. cruoris, et scenicae foeditatis,et xysticae vanitatis, in
Quin et ipsis rebus, de quibus transiguntur, prae- lusus etconvivia saecularis solemnitati3,in officium,
tersumus (TertuUian. Apologet.,c9ip. 38, pag. 34). » in ministerium alienae idololatriae. » (Tertullian.

Quaa autem fuerunt illae spectaculorum origines,ac Apolog., cap, 38, pag., 34. Idem lib. i, adver. Mar-
quomodo ex idololatria et impio falsorum deorum cion., cap. 27, pag. 451 ; lib. de Pudic. cap. 7, pag.
cultu ortae sint, liquido edisseruit in suo de Spe- 722). Quapropter Hieronymus ad Marcellam heec
(Tertull., lih. de Spectac, cap. 5 et scribit « Habeat sibi Roma suos tumultus, arena
ctaculis libro :

seqq., pag. 91 et seqq.), ubi plura de iisdem spec- ' j Baeviat, circus insaniat, theatra luxurient. » Etenim
taculis eorumque interdicto legere poteris, quem- « credens in Dominum Jesum, » uti ille alibi de
admodum in aliis passim SS. Patrum operibus. sancto Hilarione dixit, » non circi furoribus, non
Bene quidem,dii5et aliquis.Sed quid sunt « pom- arenae sanguine, non theatri luxuria delectatur (Hie-
pae,» a Minucio postea memoratae, quas Christiani ronym., epist. 45, ad MarceL, pag. 554, et in Vita
Hilarion., pag. 75).
non minus,quam spectacula fugiebantPPompaGraece
dicitur Tzo\jir.ri, a verbo r.iix-w, quod Latino signi- Porro autem Tertullianus in jam citato anobisrfe
ficat mitto, deduco,transveho, Solemnis autem erat Spectaculis libro, postquam manifestum omnibus fe-

et publica per civitatum vicos deductio.et transve- cit, quid nuncupatus, et quid in eo
sit circus, cur sic

ctio,quae fieri solebat in triumphis,supplicationibu3 agcretur, tum postea, quid haec auctoris nostri ver-
aliisque solemnitatibus, ac preecipue circensibus. ba « Populi in se rixantis insaniam, » significenti,
:

&38 In ea delecti viri ordine quisque suo, ac 539 luculenter explicavit : Cum furor, inquit,
tibicines aliique ab ultimis deo-
procedebant, et inlerdicitur, nobis, ab omni spectaculo auferimur,
rum simulacra deferebantur. Unde Macrobius ..
etiam a circo, ubi proprie furor praesidet. Aspice
« Ferculo vehuntur in pompa ludorum circensium populum ad spectaculum jam cum furore venien-
deorum simulacra » (Macrob. Saturnal., lib. i, cap. D tem, jam tumultuosum, jam caecum, jam de spon-
23).TertuIlianus quoque « Circensium paulo pom-
: sionibus concitatum. Tardua est illi praelor, semper
patior suggestus, quibus propriehoc nomen,pompa oculiin urna ejus cum sortibus volutantur. Dehinc
praecedens, quorum sit in semetipsa, probat de si- ad signum anxii pendent unius dementiae una vox
;

mulacrorum serie, de imaginum agmine, de curri- est. Cognosco dementiam de vanitate Misit, di- :

bus, de thensis, de armamaxis, de sedibus, de co- cunt, et nuntiant invicem, quod simul ab omnibus
ronis, de exuviis. Quanta praeterea sacra, quanta visum est. Teneo teslimonium caecitatis. Non vi-
sacrificia praecedant, interedant, succedant, quol dentmissum quod sit:mappamputant;sedestdiaboli
coUegia, quot sacerdotia, quot officia moveantur, ab alto praecipitati figura (alias, gula). Ex eo itaque
sciunt homines illius urbis, in quo daemoniorum itur in furias, et animos, et discordias, et quidquid
conventus consedit. » (TertuUian., lib. de Spectac. non licet sacerdolibus pacis. Inde maledicta, convi-
cap. 7, pag. 93). Quaedam adhuc alia alibi retulit, cia sinejustitia, odii etiam suffragia sine morito
Sec haec omnia singillatim et graphice a Dionysio amoria » (TertuU.. lib. de Spectac, cap. 8, pag 95.

Patbol III 18
5->5 DE MINUCII OCTAVIO 556
Ibid. cap. 19, pag, 97). Hia plura addil, qu» te le- A. pudoris exterrainans, ut faciiius domi, quara in
gere non pigeat. Videre quoijue poteris, quae de scena erubescant; quara denique pantomimus a
iisdem spectaculis adjecit ; ubi ille, sicut Martia- pueritia patitur in corpore, ut artifex esse possit.
lis, Suetonius et alii, nientioneni fecit mappae quae, Ipsa etiara prostibula publicae libidinis hosliae ia
ut quidam aiunt, victori a praetore mitti solebat, scena proferuntur, etc. » (Tert. lib. de Spectac,
vel sicut aliis placet, quae committendorum Indo- cap. 17, pag. 78). Ante utruraque porro Theophi-
rum bignum erat (Juven. in fin. Satyr. i 1 ; Martial., lus Antiochenus, Cleraens Alexandrinus, ac postea
lib. XII, tpigr. 29 ; Sueton. in VUa Neron., g 22). Lactantius, Hieronymus, auctor carrainis iambici
Garminis vero iambici, inter Gregorii Nazian- Gregorio Nazianzeno ascripti, et alii in has obsce-
zeni opera editi auctor enucleate describit circi fu- nitatee scenicas jure merito invehuntur. Quia
rorem, iras, rixas, convicia, odia, pugnas, vulnera porro nescit iis scatere ethnicorum poetarum cum
et caedes (Gregor. Nazianz., Carm. iamb. 3, pag. graicorum tum latinorum tragcedi.is et comoe
292). dias quae in multorum perniciem longe diutius,
Quam autem Minucius dehinc notat, « in gladia- quam plura eaque utilissiraa veterum Ecclesia> Pa-
toris ludis horaicidii disciplinara, « haec clarius trum opera, typis editae perseverarunt? (Theoph.,
a Cypriano exponitur : « Paratur, ait sanctissimus „ lib. III, ad Autolyc, pag. 126 et seqq. ; Clem. Alex.
ille martyr, gladiatorius ludus ; ut libidinem crude- lib. II, Ps'dag., cap. 6, pag. 169, etlib. ii, cap. 11,
lium luminum sanguis oblectet.Impletur in succum pag. 254 ; Lactant. lib. vi Institul., cap. 20, pag.
cibis fortioribus corpus, et arvinae toris membro- 619 et seqg. ; Hicronyra, epist. 18 ad Marcell. Apud
rum moles robusta pinguescit, ut saginatus io poe- Greg. Nazianz. tom. II, pag. 191.)
nam charius pereat. Homo occiditur in hominisvo-
luptatem ; et ut quis possit occidere, peritia est, ARTICULUS II,

jasus est, ars est. Sceius non tantum geritar, sed Quomodo Minucius respondeat aliis Cascilii obtrec-
talionibus, Christianos publicis conviviis, et sacris
et docetur. Quid potest inhumanius et accerbius
certaminibus non interesse, et abstinere ab ido-
dici? Disciplina est, ut perire quis possit; et glo- lolhylis, ubi ostendiiur, quas. essent illa publica
ria, quod perimit. » (Cyprian. lib. ad Donat., pag. ethnicorum convivia, ac quantum a Chrislianis
5). Vide adhuc, si placet, Tatianum, Arnobium, discreparent.

Lactantium. Prudentium, et quae de illis gladiato-

Triplici adhuc de causa Christianos increpat
rum certaminibus alibi orbservavimus. » (Tatian. Gaecilius, quod publica cum ethnicis convivia ce-
Orat. contr. Grxc, pag. 161 Arnob. lib. ii, pag. ;
lebrare, sacris eorum certaroinibus interesse, ac
72 ; Lactant. cap. 20, pag. 617 Prudent. lib.
lib. vi, ;

p delibatos diis cibos et potus praegustare detrecta-

II, contJ . Symmach., pag. 429, in liymn. SS. Fru- rent.Quae autem essent illa convivia ethnicorum, et
tu.Augur., etc. pag. 429, et Hamart., pag. 322, tom.
cur instituta, docebunt te haec
si scire desideras,
I Apparat., pag. 800).
Tertulliani Grinde videlicet officiura fo-
verba : «

Denique de scenicis turpitudinibus idem quoque cos ut toros in publicum educere, vicatim epulari,
Cyprianus, quae ab auctore nostro dicla sunt,paulo civitatem tabernae habitu abolefacere, vino lutum
copiosius edisserit ; « In theatris,inquit,conspicie3, cogere, catervatim cursilare ad injurias, ad impu-
quod tibi et dolori sit et pudori. Cothurnus est dentias, ad libidinis illecebras. Siccine exprimitur
tragicus prisca caminum facinora recensere ; de publicum gaudiuui per publicum dedecus ? Ila-o-

parricidiis et incestis error antiquus, expressa ad cine soleranes dies principura decent, qus alios
imaginem veritatis actione replicatur, ne scelus non decent? Qui observant disciplinam de Caesaris
transeuntibus exolescat, quod aliquando commis- hi eam propter Caesarem deserent
respectu, et ;

3um est. Admonetur omnisccetus auditu, fieri pos- malorum morum licentia pietas erit, occasio luxu-
96, quod factum est. Tum delectat in mimistur. . .
riae religio deputabitur. » (TertuU., Apologet., cap.
pitudinum magisterio,540 vel quid domi gesserit, 35).
recognoscere ; vel quid gerere possit,discere. Adul- Ex his aliisque ejus verbis facile quivis intelli-
rium discitur, dum videtur, et lenocinante ad vitio D gat, 541 ea convivia summo cum dedecore cele-
publicae auctoritati malo, quae pudica fortasse ad brata fuisse solemnibus, imperatorura, Gaesarum-
spectaculum matrona processerat, de spectaculo que diebus, nimirura natalibus.sicut ille alibi nar-
revertitur impudica. Exprimunt impudicam Ve-
. .
rat, itera illorura quinquennalibus, de quibus ali-

nerem, adulterum Martem, et Jovem illum suum quid praestrinximus, decennalibus, vicennalibus ao
non magis regno, quam vitiis principem. Deos .
cujuslibet anni inilio, ut suo loco explicabitur, at-
Buos, quos venerantur, imitantur fiunt miseris ;
que maxima triuraphorura soleranitale. (TertuII.
et religiosa delicta. » (Cypr. ibid., pag. 5 et seqq.) lib. II, ad Uxor., cap. 6 ; lib. de Spectaculis, cap.
Priusvero Tertullianus : « A theatro, inquit, se- 6 ; Disscrt, in Luc. Cxcil., cap. 8 et 13, art. 7
paramur, quod privatum consislorium impu-
est et3.)
dicitiae. summa gratia ejus de spurcilia pluri-
. . Nec minori profecto morum depravatione, ethni-
rouui coiicinnata est, quam Atelanus gesticulatur, ci alia adhuc certis quibusdam deorum festis con-
quam mimusetiampermulierea repraesentat,sexum vivia agebant. Tulia eniravero illa eranl, de quibm
•SS7 DISSERTATIO. 5S8
idem Tertulianua : « Non ia publico, iiiquit, Libe- A stianos hoc.nli aiunt,argumento ad homiuem urge-
ralibus disrurnbo,quod bestiariis aupremamcoBiian- bat : <• Si idoia iiihil sunt,» uti Ghristianicontende-

tibus mos est. » (Tertullian. Apologct., cap. 42, pag. bant, « quid molesti est frui epulis ^ » Sed futilem
38). Quamobrem Christiani ea impia, et idolola- illam argumentationem Origenes, jam citataeanobis
triae vitio coinquinata penitus detestabantur. Et Pauli ad Corinthios Epistolae verbis funditus evertit,
certe Martialis episcopus, teste Cypriano, convictus additque « Etiamsi sunt daemones, quibus sacrifi-
:

estidololatriae,qnoniamgentiliumlurpiaetlutulenta cantur victimae, non debemus eorura sacrificiorum

convivia frequentaverat (Cyprian. epist. 67, pag. fieri participes : lT:'.ff-a[i.£vou; Siaoopiv tpcL-ji^Tqz

173). K'Jpfou, '/.at xpoiTzi^r,^ oat(Jiov'a)v xai 8ii x6 e7r(<rc«-

Minucius itaque cum haec a nemine pio homine ffOai, Travxa [jLev Trpa-rxovca;, '(va xpa-Ks^r]; Kup(ou
ignorari posse probe sciret, iniquaeCaBcilii objurga- dtei ij.eTe)^co[jtev, irav:; Sl zp6nt^> wj)XaxTO[Jte'vov)«,

tioni nihil aliud respondendu.n esse duxit, quam '(va |j.rj8e Troxe y.otvwvo'. 'fiwth<^zboL TpaTte^r); 8at-

illi omnibusque alliis etbnicia demonstrando, quan-

[jiov((jov, cum sciamus differentiam inter mensam
tum ab illorum conviviis nostra dessiderent :
Domini et mensara daemoniorura et hoc scientes, ;

« Convivia, non tantum pudica colimus,

inquit, nihil non faciamus, utsemper participantesmensaB

sed et sobria. Nec enim indulgenus epulis, aut t>

Domini.modis omnibus caveamus a communicatio-
convivium mero ducimus sed gravitate hilari- ,
ne mensae daemonum » (Orig., lib. viii, contr. Cels.
tatem temperamus. » At de his jam aliquid de- pag. 394). Videsis Cyrillum Alexandrinum, simili
libavimus, et plura in sequenti de Tertulliani argumentationi a Juliano apostata propositae re-
apologetico sermone disputabimus (tom. I Apparat. 8pondentem,et Cyrillum Hierojolymitanum, OEcu-
lib. n, dissert. -1, cap. 6, art., 4, pag. 715). De sa- medium, Estium aiiosque Scripturae inlepretes in

crisautem, queraadmodum ille Caecilius appellat, citata Apostoli verba » (Cyrill. Alexand. lib. vii

certaminibus disseruimus, tomo primo nostri contr. Julian., pag. 233; Cyril. Hierosol. Catechts.

Apparatus, et superiori articulo, ubi de gladiatori- IV, pag. 34).

bus et spectaculis egimus (tom. I Apparat. pag.

77 i et 800).Minucius porro huic obtrectationi nihil ARTICULUS III

aliud adhuc,quam quaj a nobis citato ejusdem Ap-

Examinantur alix Coccilii reprehensiones, quibus
paratus nostri loco observata sunt, videtur respon- vituperat, quod florihu$ caput,
Chri.stianos idcirco
disse. Satis autem ex dictis patet quam horrenda odoribus corpus non honestarent, unguenla fune-
fuerit eorum crudelitas. ribus reservarent, coronas negarent mortuis, quo-
rum corpora non cremabanl, scd sepeliebant, ubi
Tertium Caecilianaereprehensionis caput est,quod de more sepeliendi corpora ejusque anliquitate.
'-'
Christiani delibatos diis cibos gustare renuerent.
At Minucius id libenter fatetur, simulque hujus Alia Caecilius in Christianis reprehendit,qufie lau-
abstinentiae reddit rationem : << Quod vero sacrifi- de longe magis, quara vituperatione digna erant
ciorum reliquias, » ita ille loquitur, « et pocula « Non floribus, inquit, caput nectitis, non corpua
delibata contemnimus, non confessio timoris est, odoribushonestatis, reservatis unguenta funeribus,
sed verse libertatis assertio. Nam etsi omne quod coronas etiam sepulcris denegatia. » Triplex est
nascitur, ut inviolabile Dei munus.nullo opere cor- illa autem priori re-
criminatio, uti vides. Minucius
rumpitur, abstinemus tamen, ne quis existimet, spondet non legitimum florum usum, sed abusum
aut dajmoniis, quibus libatum est, cedere, autnos- coronarum a Christianis jure merito reprobari.
trae religionis pudere. » Audi, quaeso, ejus verba ; « Quis ille, qui dubitat
Quamvis autem Minucius nusquam, uti jam vernis indulgere nos floribus, cum capianus et ro-
annotavimus, expressa sacrae nostra Scripturae sam veris et liliura, et quidquid aliud in floribus
auctoritate, oontra ethnicos eam aspernantes, pu- blandi coloris, et odoris est. His enim et sparsia
gnaverit, atque idcirco legem ab Apostolie de ido- utimur mollibus, ac solutis, et sertis colla corcple-
lotythorum abstinentia latam penitus taceat, vide- ctimur. Sane quod caput non coronamus,ignoscite.
tur tamen ad ea alludere, quae Paulus de illa, et D Aurara boni floris naribus ducere, non occipitio,
hujus abstinentiae ratione in prima ad Corintbios capillisve solemus haurire. »
Epistola tradidit (/ Cor. viii, ^ ; x, 19 seqq.). Ter- Praevium vero ibi sequi videturTertullianum,qui
tullianus 542 vero ipsamet Pauli verba eamdem absurdam hancce gentilium criminationem simili
profecto in rem citare non dubitavit : « Sed plane responso diluerat « Non amo, inquit, capiti :

neque, inquit, de sacrificato et parentato ediraus, coronam quid tua interest? Emptis nihilominua
;

quia non possum coenam Domini edere, et coenam floribus quoniodo utar? Puto gratius liberis et so-
daemoniorum (Tertull. lib. de Spedac, cap. 13). lutis, et543 undique vagis, sed et si in coronam
Denique Clemeus Aiexandrinus plura his, quae coactis,nos coronam naribus novimus.Viderint qui
auctor noster dixit, plane consentanea, prius tra- per capillum odorantur u (Tertullian. Apologet.,
diderat (Clemens Alexandr. lib. ii Pxdag. cap. 10, cap. 42, pag. 38.)- Sed haec fusius ille alio in libro
pag. 213). prosecutus, ostendit licitum esse florum usum,
Contratamen Gelsus apud Origenem acrius Ghri- modo illorum color et odor non aliis, quam visus
 539 DE MINUCU OCTAVIO S60
et odoratua senaibus, ad hunc linem divina Piovi- ^ codicia lectione, ia videtur esse auctoria nostii
dentia destinatis, percipiatur : « Utere, inquit, flo- sensus : « Miror equidem cur non sentienti et moi-
ribus et odoratu, quorum sensuum fructus est. tuo homini coronas tribuatis. » Non minus siqui-
Caeterum in capite quis sapor floris ? Quis coronae dem illud absurdum, est, quam si « exanirai, »
sensus, nisi vinculi tantum, quo neque color cer- atque idcirco non sentienti, admoveatis faseni.
nitur, neque odor ducitur, nec temeritas commen- Mortuus namque homo aut « beatus » est aut
datur? Tam contra naturau est florem capite sec- « miser : » si beatus ac feiicitate aeterna fruatur,
tari, quam cibum aure, quam sonum nare. Omne non eget floribus si miser pcenisque crucietur
;

autem quod contra naturam est, monstri meretur aeternis, gaudere non potest floribus, qui nullo
notam penes omnes, penes nosveroetiam elogium gaudii sensu affici potest.

sacrilegii in Deum, naturae Dominum et auctorem
(Idem lib. de Corona, cap. 6, pag. 123). » Quin
etiam apud Lucianum, tametsi gentilem, ii casti-
gantur, qui geslabant coronas, 6'-'. 'luoizi tou
Eo autem argumento gentiles exagitat, qui non
solum usitato more coronabant mortuos, sed qui-
bus etiam illud antiquissima lege praeceptum fu^)-
rat. Testem, si velis, habebis Ciceronem, ubi de
\j.ri

a-:e<pavoj tov t^ttov, « quia coronae locum, » ubi xiiTabularum legibus disserit « Illa, inquit, jam :

imponenda esset, « nesciebant. » (Lucian. Dial. de

g significatio est laudis, ornamenta ad mortuos per-
Morib. philosoph.., pag. 24). tinere, quod coronam virtute partam, et ei qui noa
Aliam tamen improbati a Ghristianis coronarum peperisset, et ejus parenti sine fraude esse lex im-
U8US rationem Justinus Martyr reddidit, quiadeo- positam jubet. » (Gic. lib. ii de Lggi^., pag. 341,
rum simulacris anima carentibus tribui abethnicis lin. 39). Docet vero Plinius quando imponenda
solebat (Justin. Apolog. 2, pag. 57). Quin imo erat « Quis ergo honos, inquit,ut ipsi mortuo pa-
:

mox laudatus a nobis Terluliianus variis argumen- rentibusque ejus, dum intus positus esset forisve
tis probat, illius moris originem ab impio illo deo- ferretur, sine fraude esset imposita ? » (Plin.lib.xxr
rum cultu derivari. Postea vero haec adjecit « Quo Natur. Hist., cap. 3, pag. J07) hoc est, cum mof-
:

satis instruamur, quam alienam judicare debeamus tui corpus servabatur domi, indeque efferebatur ac
coronati capitis institutionem ab eis probatam, et funebris pompa fiebat. De omnibus etiam mortuis
in eorum deinceps honorem dispensatam, » sicut scripait Lucianus ZTScpavwjavTs; copafotc avBsji
adhuc alio in libro ostendit, « quos sasculum deos TrpoTiGevTai XajxTrpa); afjnpiETavTSc « CoronatdS :

credidit (Tertuliian. lib. de Coron , cap. 7 et seq. pulcherrimisfloribus splendidevestitosproponunt.»

pag. 124 et 8eq.;et lib. de Spect. cap. 7, 11 et 12, (Lucian. de Luctu. pag. 810). Sed hunc illemoreio
pag. 93 et 95). t QnamoLrem sequester aliosque genliles sepulturse ritus irridet et explodit.
ejus Cy-
prianus confessoribus Christi gratulabatur hisce ^ Quidni ergo Christiani illum rejecissentcoronarum
verbis : « Abimpiosceleratoque velamine, quo illic usum, de quo nos alibi disputavimus ? (Tom.I Aj'

velabantur sacrificantium capita captiva, caput ve- parat. lib. iii, Dissert. i cap. 19, art. 6, pag. 802
strum liberum mansit. Frons cum signo Dei pura et seqq.)Cur autem cum respuerint, hanc Minu-
diaboli coronam ferre non potuit, coronaeseDomini cius reddidit rationem« At enim nos exsequiag :

reservavit. »(Cypr. de Lapsis, p. 122). Cousule ad- adornamus eadem tranquilitate qua vivimus; nic
huc, si lubet, singularem Maderi de Coronis librum, annectimus arescentem coronam, sed a Deo aetei^-
et ea, si selis, qua; de illis superiore Apparatus nis floribus vividam sustinemus. » (Minuc. pag.
nostri tomo diximus, et quae adhuc postea dicenda 345), hoc est, exspectamus.
eunt (tom. I Apparat., pag. 801 et seq. et infr., cap. Quamvis autem Christianimortuorumcaputnulla
19, art. 2). redimirent corona, unguentis tamen illorum cor-
Verum Csecilius, aliique gentiles, non eo tantum pora ungere solebant ({Ibid. pag. 98). Quid
nomine Christianos culpabant, quia coronas vivis enim pequius quam ut propositum eibi ab Evan-
hominibusdenegabant, sedetiam mortuis : « Coro- gelista uncti corporis Christi {Joan. xix, 39
nas.inquiebat, etiam sepulcris denegatis.» Quid vero et seq.) exemplum imitarentur ? Neque Cc-ecilius

ad haec Octavius? Verum plane id esse libenter D hunc morem condemnare ausus est, Cum enim
concedit, miraturquemortuosab Ethnicis coronari unguentorum usus Darii tempore, inquit Plinius,
« Egovos, ait, in hoc magis miror, quemadmodum ad eos pervasisset, « tum honos et ad defunctos
tribuatis exanimi aut non facem, aut non sentienti pertinere ccepit » (Plin. lib. xiii, Natur. Ilist., cap.
coronam, cum et beatus non egeat, et miser non 1, pag. 56). Quid ij,Mtur ipse Caecilius inChristianis
gaudeat floribus (Ibid. pag. 341). » Verum corru- redarguat, audiamus « Non corpus odoribus ho-:

ptus plurimis videtur hic auctoris nostri textus, et unguenta funeribus » (Minuo.
neslatis, reservatis
in quibusdam editionibus particula noti et nomen pag. 97). Eo8 itaque corripit, non quia mortuos
e.ranimi omissa sunt. Sed hoec corrcctio codici ma- unguentis perlundcrent.sed non ungerent dum ad-
nuacripto 544 adversatur, angetquc potius quam huc vivebant. Octavius vero hanc pr.-eposteraiU
tollit dillicultatem. Minucii quippe menti contraria omnino accusationem aspernatus, nihil videtur aJ
apparet, Non enim mirum • sentienti » facem tribui, eam respondisse, nisi forte quod ibidem dixcrat,
ied mortuo, qui nihil videre potest. Servata autem Christianos licitum quidem florum atque adeo ua«
 m DISSERTATIO. 562
guentuorum 545 uaum non rejecisae, sed intolcra- A. pulturam inter et humationem interait, clare ex-
bilem, sicut alibi patefecimu9(tom. I Apparat ,
pag. plicat.
803 et seq.), gentilium abusum, Piura porro Tertui- Testisautem est idem Cicero, non solum apud
lianus de pio laudandoque Chriatianorum mortua 546 Romanos, sed alias etiam apud gentes morem
corpora ungendi ritu tradidit, quae suo loco a nobis illum invaluisse. DcTEgyptiis quippe, Peraia et Ma-
examinanda sunt. gis haec litteris memoriaique mandavit « Condiunt :

Postremo Csecilius Christianos adhuc antiquum .^gyptii mortuos, eteos domi servant. Persae etiam
mortuos sepeliendi morem servantea, sic insectatur: cera circumlitos condiunt, ut quam maxime per-
« Exsecrantur regos et ignium sepulturas, quasi maneant diuturna corpora. Magorum mos eat non
non omne corpus, etsi flammis subtrahatur, annia humare corpora suorum, nisi a feris sint antea
tamen et aetatibus in terram resolvalur nec inter- ;
laniata » (Gic. lib. i TnsctiL, pag. 133, lin. 23).
sit utrum ferae diripiant, an maria consumant, an Addit Hircanos optimam censuisse sepulturam cum
humus contegat, an Qamma subducat: cum cada- mortuorum cadavera a canibua laniarentur.
veribus omnis sepultura, in aentiunt, poena sit : si De Atheniensibua vero iile haec in citato a nobis
ntm aentiunt, ipsa conficiendi celeritate, medicina » secundo de Legibus libro memorat « Atbenis jam :

(Minuc. pag. 97 et seqq.). Quae quidem ex Seneca t» iHe mosaCecrope, utaiunt, permansithoc jus terra
dclibata fuisse jam observavimua (Sup. cap. 2, humandi, quam cum proximi fecerant, obductaque
art. 5). terra erat, frugibus obserebatur, ut sinus et gre-
Tam frigidae autem irrisioni, quid respondet Mi- mium quasi matris mortuo tribueretur: solumau-
nucius ? «Nec ut creditis, inquit ullum, damnum tem frugibus expiatum, ut vivis reddetur » (Ibid.

sepulturae timemus, sed veterem et meliorem hu- lib. II, de Legib., pag. 342, lin. 9). Neque praeter-

mandi consuetudinem frequentamua » (Minuc. pag. mitti debet Servius, qui in suis ad sextum iEneidoa
25,")). Alqui reipsa antiquissimum etoptimum fuisse librum eo commentariis hsc observat « Qui de pie- :

cadaverum sepeliendorum morem his Cicero, si du- tatisgeneribus scripserunt,primum locum in sepul-
bites, te docebit verbis « At mihi quidem anti-
:
tura esse voluerunt. Unde, cum pontificibus nefaa
quissimum sepulturse genus id fuisse videtur quo esset cadaver videre, tamen magis nefas fuerat si
apud Xenophontem Cyrus utitur. Redditur enirn viaum insepultum relinquerent. Genua autem fue-
terrae corpus, et ita locatum ac situm quasi operi- rat sepullurae injectio pulveris. Unde est : Aut tu
monto matris obducitur. Eodemque ritu in eo sepul- mihi terram injice, namque potes. Iloratius Non :

cro quod procul ad Fontisaras regem nostrum Nu- est mora longa, licebit, injecto ter pulvere, curras »

m;im conditum accepimus gentemque Corneliam :

(Servius in lib. vi ^neid. v. 175 et seqq. pag. 409,
usque ad memoriam nostram bac sepultura scimua C et in lib. ii, pag, 618 et 619). Sed ea de re adhuo
esse humatam C, Marii sitas reliquias apud Anie-
:
ille alibi, quem videsis, sicuti et Macrobium, qui

nem dissipari jussit Sylla victor.... Quod haud scio aperte testificatur suo saeculo nullum fuisse urendi
an timens suo corpori posse accidere, primus e pa- mortuorum corpora usum (Macrob. lib. vii Satur-
triciis Gorneliis igni voluit cremari » (Cic. lib. ii de nal,, cap. 7). Alio autem in libro scripsit plurima-
Leyib., pag. 340., lin. 45 etseqq). rum gentium vel regionum institutissancitum fuisse
VA de Numa quidem haecquoque Plutarchua me- mortuorum corpora non sine cantu ad sepultu-
moriae prodidit : « Corpus ex praecepto ejus, ut fama ram deferendi (et lib. in Somn. Scipion., cap. 3).
est, Tfjpi fiEV oux ISocrav tov VExpov, auxox) /.(oX-J-
Plura porro de vario sepeliendi ritu disputat Lilius
aavTOC Auo 8e •7TOir,aa[j.evoi XiQEvai; aopou^, 6tco xov
Gyraldus in acripto eam in rem libro peculiari ;

Alexander ab Alexandro, aexto, libro Genialium

'lavixXov, TTjV |j.Ev Ixepav e^outrav xo atijij.a, non
cremaverunt verum duas arcas lapideas fecerunt,
;
Dierum ac Tiraquellua» suis in hunc librum an-
;

notationibus.
quas condiderunt sub Janiculo quarumin unaca- ;

daver ejus positum eat » (Plutarch. tom. inVita ARTICULUS IV.

Numse, pag. 74). Ex his igitur liquetvetustissimam
fuisse sepeliendi cadavera consuetudinem. Plinius
qiioque huic sententiae subscripsit,
ex hisce illius patet verbis« Ipsum cremare apud :
Romanos non fuit veteris instituti terra conde-
p. Tam sanctos Christianorum quam Ethnicorum cor-
" ruptos fuisse mores : cur illorum disciplina minor
quemadmodum a Caecilio dicatur : quantum iidem Christiani
philosophis gentilibus pietate et doctrina antecelie-
rent : Elhnicos lamen et Christianos fuis.se ami-
:

cos, ac (ratrum nomine sese invicem compellavisse.

b:intur. At, postquam longinquis bellis obrutos
ei ui cognovere, tunc inslitutum. Et tamen multae Nemini ex hactenua dictis obacurum esse potest
familiae priscos servavere ritus, sicut in Cornelia quam falso jactitarit Caecilius, ut ipsemet poatea
nemo ante Syllam dictatorem traditur crematus recte agnovit, tota sua oratione se probasse Chri-
idque voluisse, veritum talionem, eruto C. Marii tianos esse homines non modo rudes et imperitos,
cudavere. Sepultus vero intelligalur, quoquo modo sed impios etiam ao maximis hactenusque inaudi-
conditus ; humatus vero, humo contectus. » (Plin. tis contaminatos sceleribus Octavius vero tantam
;

Natur. Epist., cap. 54, pag. 91 et seqq.) Ci-

lib. VII calumniam, satis superque confutatam, his adhuc
ceronem, uti vides, xaxa TtoSa scquitur, et quid se- refellit verbis : « Si vobiscum, » nimirum ethnicis,
563 DE MlNUCll OCTAYIO 564

noa " Christiani compareniur, quanivis in nonnullis A. noster subjunxit: « De vestro numero carcer exae.
disciplina nostraminor esl, multo tamen vobis me- etuat Christianus ibi nullus, nisi aut reus religio- ;

liores deprehendemur. » Quibus sane verbis iile nis suae aut pro.fugus. » Quae quidem Tertulliani
haud dubitanter 547 asseverat longe puriores dictis adeo congruunt, ut ab illo excerpta translata-
sanctioresque fuisse Ghristianorum quam genti- que videantur. Ita enim ille : « Tot a vobis nocentes
lium mores. variis criminum elogiis recensentur : quis illic si-

Verum, inquiet aliquis, quid sibi vult Octavius carius, 548 quis manticularius, quis sacrilegus,
cum ait. « In nonnuliis nostra disciplina minor » aut corruptor, aut lavantium praedo, idem etiam
quam ethnicorum « est ? Duplex esse potest ho- Christianus ascribitur? Aut, cum Christiani suo ti-

ram verborum sensus prirao quidem, quamvis in

:
tulo offeruntur, quis ex illis etiam talis quales tot
nonnullis Christianis ignavis et desidiosis minor nocentes? De vestris semper aestuat carcer, de ve-
sitnostradisciplina, hitamenethnicissuntmeliores. stris semper metalla suspirant, de veslris semper

Alter vero sensu : Christiani meliores ethnicis de- bestiae saginantur, de vestris semper munerrtrii

prehcnduntur, quamvis in nonnullis rebus disci- noxiorumgregespascunt.NemoilIicCbristianus,nisi

plina eorum minor sit quam gentilium, puta le- hoc tantum, aut si et aliud, jam non Christianus »

gum multitudine, caeremoniis ad deorum cultum t» (TertuU. Apol., cap. 45, pag. 39) hoc est, nullus :

atque religionem perlinentibus, templis, aris, sa- Christianus in carcerem detrusus propter ullum
pompis, coronarum usu aliisque ritibus,
crificiis, quodvis scelus, sed ob solum nomen christiani chri-
de quibus a nobis superius disputatum est. Videau" stianaeque legis professionem. Sin vero propter ali-
tem an hicsensus priore melior propterea videatur quod scelus, jam ille non erat Christianus, id est a

quod Minucius Christianoscum ethnicis, non vero Christiana professione defecerat. At hoc ipsum est
secum componat. quod a Minucio nostro dictum vidimus. Alia porro
in dissertatione {Disserlat. in Tertullian., cap. 12,
Quam autem integri, casti et religiosi Christia-
norum, gentilium vero corrupti, depravati impro- art. 3, 4)ostendemus quam longefusius idem Ter-
bique essent mores, brevi comparatione, quam Ter- tullianus hanc Christianorum elhnicorumque com-

tullianus fusius prosequitur (Terlullian. Apologet.. parationem prosequatur. Interim legere poteris qus
cap. 46, pag. 39 et seqq.), Minucius sive ejus no- in horum confirmationem ab illo ac Lactantio et Eu-
mine Octavius ostendit : « Yos enim, ait ille, adulte" scbio scriptis mandata sunt (Tertull. ad Scapu.,

ria prohibetis, et facitis : noa uxoribus nostris so- cap. 2 Lactant. lib. v Instit., cap. 9, pag. 383
; ;

lummodo viri nascimur. » Quod quidem proxime Euseb. lib. v Hist. eccL, cap. 2, pag. 169).

citatus a nobis Tertullianus Speusippi exemplo sic Pergit Minucius noster, aliamque Christianorum
comprobat Audio inquit, quemdam Speusippum ^ cum ethnicis philosophis comparationem hunc ia-
: «

de Platonis schola in adulterio periisse Christia- stituit in modum « Philosophorum supercilia con-
: :

liiis uxori suae soli masculus nascitur » (Tertullian. teranimus, quos corruptores et adulteros novimus
loc. cit. pag. 40). Sed de Christianorum casLitate et tyrannos, et semper adversus sua vitia facundos.
ct infami ethnicorum impudicitia nos jam supra Nos non habitu sapientiam, sed mente praeferimus
quaedam retulimus (Supr. cap. 10, art. 1 et 2, et non eloquimur magna, sed vivimus. Gloriamur nos
cap. 16, art. 2), et adhuc infra dicemus. consecutos quod illi summa intentione quaesierunt
« Vos scelera admissa nec invenire potuerunt. » Cyprianus vero ex hoc
Deinde vero Minucius :

putatis, apud nos et cogitare peccare est vos con- :

auctoris nostri loco hanc ipsam comparationem pro-
cul dubio mutuatus est, ac pluraetiam illius verba
scios timetis, nos etiam conscientiam solam, sine
quae a nobis superius descripta sunt (Supr. cap.2,
qua esse non possumus. » Tertullianus vero « De- :

art. 39, pag. 4).

mocritus excaecando semetipsum, quod mulieres
sine concupiscentia aspicere non posset et doleret Sed hoc antea longe copiosius a Tertulliano trac-
si non esset potitus, incontinentiam emendationo tatum fuerat « Philosophi, ait, affectant verita-
:

feminas non
profitetur. At Christinnus salvis oculis tem, et aircctando corrumpunt, ut qui 1,'Ioriam
videt, animo adversus libinem caecus est » (Ter- D captant. Christiani et necessario appetunt »;t inte-
tullian. loc. cit., pag. 40j. yed probatione id non gre prajstant, ut quisaluti suae curant. Adeo ncque
indiget. Quis enim ncscit stalutam a Christo legem :
de scientia, neque de disciplina, ut putalis, aequa-
Omnis qui viderit mulierem ud concupiscendam eam, mur » (Tertull. Apolog. cap 46, pag. 40). Plura hanc
jam mxclmtus est eam in corde svo {Matth. v, 28) ? in rem ibi disputat,quaeanobissuoIoco exaiiiinanda
sunt (Dissert. in Terlullian. cap. 12. art. 3 ot 4
Atque inde TcrluIIianus concludit divinain lcgem ;

humana cssc perfectiorem « Quid pcrfectius, in- :

et cap. 13, art. 2 et 3).

(juit, prohiberc adullcrium, an etiam ai) oculorum Prffiterea philosophi gentiles, aitMinucius, vanaj
solitaria concupiscentia aroere ? » (Tertull. Apolog. cloquentiae fuco cum magna eloquebantur, adver-
cap 44, pag. r56.) Sed de his plura in subsequenti- sus suaraet vitia facundi crant. Prius autfm ab eo-
bus dissertationibus (D?a5er/. in Tertulliun., cnp. 12, «Icm Terlulliano appellati sunt « homines gloriaeet
arl. 4). clociuenticc libidinosi » (Tertullian. ibid. cap. 47.

Deiiique de reia in carcerem detrusishaec aucLor pug. 41), quia ca aJ libidinem abutcbantur, Nihil
 865 DISSERTATIO. »66

^ tarum nostrorum prsdicationibus, sive scripto

ergo aliud nisi verborum fucum vendebant. Neque
illud ipsisgentilibus incompertum quod Aaaxippus sive verbo traditis, umbram consectatos esse veri-

apud Athenaeum hisce versibus cantabat tatis, utpote qui hanc ibi repertam variis errori-

0'.' [AOi, '^'.XoaocseT?, aXXa zo-j^ (p-.XoTO-Jou?

bus suis corruperint. Quod quidem a nobis haud
'Ev xoT; XoyoK; ccpovoyvxac zjp'iT/.w [jiovov, semel in aliis dissertationibus nostris satis aperte,
'Ev TotTi 81 epY^'-? ovxa; avorj-o'j; opw. nisi fallimur, demonstratum (tom. I Apparat., pag.

Heti me ? tu philosopharis : et ego philosophos 327, 423, 1104, 1112), atque in sequentibus adhuc
Verbis tantum sapere animadverto, demonstrabitur.
549 Gerendis autem rebus demenles esse perspicio. Summum porro doctrinae morumque inter Chri-

(Athen., 1. xiii Deipnosoph.. cap. 9, p. 610 et seqq.). non impedivit quo-

stianos et gentiles discrimen
Visne celebre hujus exemplum? Dabit tibi Rufinus minus in eadem aliquando habitarent domo, se-
insignem philosophum, qui, quaravis caeteris om- seque mutuo fratrum nomine compellarent. Vidi-
nibus eloquentia et doctrina excelieret, ab uno mus enim Caecilium ethnicum RomsB apud Mi-
nihilominus concilii Nicaeni episcopo, sola ac sim- nuciura Felicera habitasse, taraque illum ab Octa-
plici christianae doctrinae expositione conslerna- vio quam Octavium ab illo fratrem vocari (Sup.
tus, victum 88 palam contcssus est (RuQn. lib. x cap. 3, art. 2, pag. 11 et 12)
Histor. eccles. cap. 13.) Neque Octavium non veros
dixeris Caecilium et

Tametsi autem Minucius dixerit nec quaesitam sed personatos fuisse homines tametsi quippe ;

nec inventam ab ethnicis philosophis veritatem, res ita se haberet, certum nihilominus esso debet
paulo tamen antea scriptura ab eo legiraus : « Illi haec a Minucio dicta non fuisse, nisi quia hujusce
dedivinispraedicalionibusProphetarumumbramin- appellationis atque habitationis mos et consuetu-
terpolataeveritatis imitati sunt.)>Sed his verbis nihil tudo suo tempore invaluerat.
aliud significat nisi phliosophos ex sacris Propbe-

GAPUT XIV.
Excutiuntur Csecilii argumenta quibus probare conatur deos suos revera exsistere, ac proinde
veram esse gentilium religionem.
ARTICULUS PRIMUS. ritus ac deorum cultum" sequi, quam novae reli'
Explicatur primum
Cxcilii argumentum quo proba- gioni, secretis,sed corruptissiraissceleribusfoedatae,
re nitilur veros esse deos suos ex inajorum tradi- caeca volubilitate mancipari. Eadera est Cottae
tione et antiquissimo cultu deorum, nimirum Ce-
apud Ciceronem, eadem Celsi apud
Acaderaici
reris Eleusinix, Phrygias mutris seu Cybeles,
, yEsculapii Epidaurii, Beli Chaldaici, Astartes Sy- Origenem,Symmachiapud Ambrosium.etaliorum,
riae, Tauricge Dianse et Mercurii Gallici. C testibus Arnobio et Lactantio, gentilium conclusio
Huc usque Caeciliura contra religionera christia- iii dg Natur.
(Cic. lib. Deor. init., pag. 240 ; Orig.
nam irrito semper conatu disputantem, ac de illo lib. V contr. Cels. pag. 254 et seqq. \ Symmach.
triumphantera Octaviura audivimus. Nunc viden- Relal. apud Ambr. § 3, 5 et 8. pag. 829 ;
Arnob.
dum est utrum ille pro tuenda gentili religione lib. II adv. Gentil., pag. 30 et seqq.; Lactant. lib.

sua feliciori successu pugnaverit. Priraum autem, II, cap. 6. pag. 171).
et quod validissimum putat, ab illius antiquitate Quia vero Caecilius omnia, quae de diis suis a
petit argumentum. Ab ipso enim mundi exordio, nobis recensita protulit, nemini incognita esse
vel sicut ipse Caecilius ait, « rudi adhuc saeculo et credebat, ea singillatim probare non curavit. At
in ipsius mundinatalibus,»majores nostri deos aut si quis de iis, sibi nunc forsitan incognitis, ali-
« faciles » aut 530 « reges, » habere raeruerunt, quid fecire aveat, observabimus Eleusin Atticee
Di.tit autem faciles, Ovidium secutus, qui cecinit : civitatem fuisse, non longe ab Athenis sitam, ubi
Optatis, facilesque deos habuistis ; memorata a Caecilio Ceres filiam suam quaerens,
(Ovid., 1. V Metamorph. , § antepenult.) ab Eleusio ibi iinperante hospitio benignissime
id est propensos, benevolos et qui optata facile suscepta est. Eleusinii vero in horum memoriann
concedebat. Inde vero illorum cultus in universas r\ agebant sacra, quae Eleusinia vocantur, de quibus
torraepartes manavit. Nam Elei eusinii coluerunt alibi disseruimus (lom. I Apparat. lib. iii. dissert. 1,

Cererem, Phryges, Matrem, id est, Cybelem, Epi- cap. 9, art. 2 pag. 789, et seqq.). Testatur au-
daurii y^sculapium, Beium Chaldaei, Syri Astar- tem Herodotus teraplum Cereris Eleusiniae, a
ibi
tem, Dianara Tauri, Galli Mercurium, omnes deos Philisto Pasiclis filio conditum fuisse. Plura le-
Romani. Rt hi quidera, quia sacris omnium gen- gere poteris apud Diodorum Siculum, Strabonera,
tium ritibus castisque virginibus et sacerdotum Melam, Pausaniam, atque ea, si velis, quae alibi
honoribus urbem suam munivere, totius mundi annotavimus (Herodot. lib. ix, § 64 et 96; Diodor.
adepti sunt imperium. Ex quibus Caecilius con- Sicul. lib. 1 Biblioth., pag. 117, et lib. v, pag. 200:
cludit, cum orania incerta sint, satius esse tradi- Strab- lib. ix Geograph., pag. 395; Mel. de Sil.

tae a majoribus ab mundi inciinabulis et ad suam orb. cap. 3 ; Pausan. lib. vi, pag. 103, et lib. vni,
usque sBtatem perseverantes, has religiones, pag. 249 et 256 ; tom. I Apparat. pag 759 et seq.).
567 DE MINUOII OCTAVIO 568
Disces autem a jam
citato Pausania,cur « iEscu- A. Quid aulem mirum si « Astartem, •cujus adhuc
lapius, » ut ait Cesoilius, ab Epidauriis coleretur, meminit Caecilius, Syri coluerint, quandoquidem
et ubi situm fuerit illius templum. Livius vero ut testis nobis est TertuUianus. « Unicuiquc pro-

scribit : « Haud parem opibus Sicyoni et Argo vinciae et civitati suus est deus, ut Syriae Astar-
Epidaurum, eed inclytam ^Esculapii nobili templc», tes. s Alibi tamen,uti suo loco videbimus.ab eo ap-

quod quinque millibus passuum ab urbe distans, pellatur « Atagartis, » et a Cicerone quarta Venus:
nunc vestigiis revulsorum donorum, tum donis « Quarta enim,inquit,Syria, Tyroque concepta.quse

dives erat, quae remediorum salutarium aegri Astarte vocatur, quam Adonidi nupsisse traditum
mercedem sacraverunt Deo. » De hujus autem est. « Philo quoque Biblius ex Sanchoniatone apud
templi inscriptione aliquid alibi a nobis observa- Eusebium « Hanc, inquil, ipsam Astartera Phce-
:

tum est (Pausan. lib. ii, pag. 68 : Liv. lib. xlv, nices Venerem esse memorant. » At Luciano ea-
§ J8, tora. I ApparaL, pag. ^093). dem ac luna videtur quamvis ex sacerdole aliquo ;

Phryges vero, inquit adhuc Caecilius, Matrem atque a Phoenicibus Europam fuisse acceperit. Ex
venerabantur, 551 quemadmodum Strabo his sacris porro Scripturis, quidam colligunl eam

tcstificatur verbis Berecyntes Phrygia gcns et

: « esse Astartem deam Sidoniorum, quam coluit
in universum Phryges, ac Troum, qui circa u rex Salomon, 552 eique excelsa statuit, ab
Idam accolunt : 'Peav plv xat auxol TifjLaxTi xal 3p- Josia rege postmodum destructa (Tertull. Apolog
Ytx^oufft tayTTi, jjLTQTcpa xaXouvTEc 6etuv, Rheam cap. 24, pag. 26, et lib. n ad Nation. cap. 8
ipsiquoque colunt, eique orgia peragunt, Matrem pag. 70 ; Dissert. in Tertull. Apologet. cap. 27
appellantes deorum, et Agdestin, et Phrygiam, art. i ; Cic. iib. iii de Natur. Deor. pag. 248, lin
Magnam deam a locis audem Idaeam, Dindymenen,
:
30 ; Apud Euseb. lib. i, Prsepar. Evang. cap. 10
Bylenen, Pessinuntida, Cybelem » (Strab. lib. x pag. 38 ; Lucian. /// Reg
lib. de Dea Syria init. ;

Geogr. pag. 469). Videsis praeterea quae a nobis XI, 5; IV Reg. Vide adhuc, si velis
xvni, i3).

annotata alibi fuerunt (tom. I Apparat. lib. iii, Varronem, et Scaligeri in ejus verba notas, Euse
disaertat. i, cap. 9, p&g. 758). bium, Suidam, Gyraldum. Salmasium,et Vossium
Quanta vero observantia Ghaldaei Belum reveriti
(Varr. lib. iv de Ling. lat. pag. 14; Euseb. lib. i

sint, facile colligas ex templi, in illius honorem Praspar. Evang., cap. 10, pag. 37; Suid. ad v.
constructi, amplitudine. De eo siquidem haec He-
Astarte ; Gyrald. Syntng. 13, pag. 37.5 Salmas.;

rodotus, uti de Babylone tradidit: 'Ev Se Tcp b£pqj

Exercit, in Solin, pag. 574 : Voss. lib, i, de Orig. et

xai Progres. idololatr. cap. 28, p. 88, et lib. ii, p. 206).

A-.^i; BifJXoy \p6v ^a/,xoTt'j).ov, l; ijjil touto 'izi

lov, 8uo axaSiwv, zavTir^ eov 'Ev

Addit Caecilius divinos honores « Mercurio » a
TeTpaY'»^''^'''- \i.i<Jt\>
C Gallis redditos, quemadmodura his confirmatur
8s Toij Ipou TTupYo; aTepeii; oixoSojjnQTat ou8l
vjXTa oiiSel; IvauXt^etai dv6pu)7rojv, 6'ti (jff) ^o^^ri
Caesaris verbis : « Deorum maxime Mercurium co-
jj.ojVT) Ttov epi^^^iopiwv, TTjv Sv 6 eeo; eXTjTat ex ua-
lunt.Hujussunt plurima simulacra.Hunc omnium
ffsiov, iji^ XeYouffiv 01 XaXSaloi iovTSi; Upee; toutou
inventorem artium faciunt hunc viarum atque ;

Tou eeou, itinerum ducem, hunc ad quaestus pecunise, mer-

« In altero Jovis Beli templum sereis
portis quod mea etiam nunc aetate exsisiit,
: id
caturasque habere vim maximam. » Caesari suffra-
duorum undequaque stadiorum amplitudine,figura gatur Tacitus, qui narrat Gallos eidem Mercurio
quadrata. In sacri medio turris solida... Neque hic humanis, ut supra aiinotavimus, hostiis litasse
(Caesar. lib. vi, de Bello Gallic. longe post initium;
noctu cubat aliquis, praeter mulierem unam ex in-
Tacit, de Morib. German. post init.). Videre est
digenis, quam ex omnibus deus delegerit, uti nar-
etiam Vossium, qui a quibusdam tamen propterea
rant Chaldaei, hujus dei sacerdotes (Herodot. lib. i,
arguitur, quod Titi Livii testimonio probare vo-
§ 181). Plura etiam de hoc templo Diodorus Si-
luerit repertum fuisse juxta Carlhaginem novam
culus, qui perhibet illud a Semiramide aedificatum
fuisse, sed vetustate collapsum (Diodor. Biblioth. Mercurii Teutalis tumulum. Quae enira citavit

lib. pag. 69). Verurntamen Plinius idem templum ejusdem Livii verba, in vetuslissimo codice Putea-
suo adhuc tempore permansisse Qo non leguntur. Et id quideni obiter annotasse
asseverat (Plin. £)

v JSatur. nemini forlasse, qui Vossium adire cupiat, mo-

lib. llist. cap. 26, pag. 712) Quidquid
lestum crit (Vossius lib. i de Orig. idololatr. cap.
autem sit de illius lcmpli deslructione.alibi osten-
13, pag. 134, cap. 37, pag. 140, ct lib. ii, pag. 238
dimus, Theophilum Antiocgenum, a Lactantio
et seqq.
laudatum, scripgisse Assyrios, et Babylonios Belo
cultura exhibuisse ac vencrationem. Legesis rursus Nemini denique incompertum est eam fuisse
Herodotum lib. iu, § 153, pag. 223 Hieronymum : Romanorum superstitioneui, ut omnes, de quibus
in cap. xxvi Ezechiel, v. 11, et in cap. ii Osoos, Caecilius glorialur, deos coluerint. Eorum quippe
v, 16Claudianum. Panegyr. 1 in laudem Stiticonis
: civitas, « cum pene oranibus, uti ait Leo Magnus,
Vossium lib. i deOrigine et Progr. idolol. cap. 24, dominaretur gentibus, oranium gentium serviebat
pa^. 93 Giraldum, Ilislor. deor. synitxg,. 2, pag.
; crroribus; et inagnam sibi vidcbatur assumpsisse
108 et seqq. (tom. I Apparat. lib ii, dissert. i, cap. rcligionem, quia nullam respuebat fulsitatem »
2, §l,pag.502). (Lco Pap, aerm. I in Natal. apost. Peiri et Pauli).
 569 DISSERTATIO. 570

Utrum autem, hoc pio, ut loquitur contenditque A. ecilicet philosophos pleraque sua placita ex sacris
Caecilius, cultu meruerint totius orbis imperium, nostris Scripturi», sed a se postmodum depravatis
paulo post expendemus. ac corruptis, hausisse.
Ex bis porro omnibus ille concludi posse exi- Deinde veroquantumvisantiqua essct ethnicorum
stimat deos gentilium revera exsistere, ac de iis religio, nuntiura nihilorainus ei omnes ideo remit-
ortas a mundi exordio traditiones minime deseren- tere debebant, quia tota fabellis, mendaciis absur-
das, sed in hac niajorum no^^trorum religione dissimis, monstrosis opinionibus, delirantiumque
constanter perseverandum. Quonam autem modo, hominum somniis corapacta fuit. Etenim quemad-
et quibus rationura momentis Minucius eum im- modum Ambrosius, idem Symmachi argumentura
pugnet ac reCellat, solito more nostro examinan- refeilendo, proeclare docet Erubescat senectus, :

dum est. quae emendare se non potest, non annorum cani-

ties est iaudata, sed morum, nullus pudor est ad
ARTICULUS II. meliora transire (Ambros. epist. 18, § 7, pag. 834).
Quomodo Oclavius Csecilh argumentum refellat, Plura eam in rem lejjere poteris apud Clementem
oslendatque nec deorum cultum tanix esse anti- Alexandrinum, Arnobium, de quo nos suo loco, et
quitalis, nec sectandas majorum impias ac super- Prudentium (Clem. Alex. Coliort. ad gent. pag. 57;
stitiosas traditiones, quales erant de Scylla, Chi- B
Arnob. lib. ii adv. Gent. pag. 90 el seqq. ; Prudent.
mxra, Hydra et Centauris.
lib. Symmach.).
II in
At Tertuilianum praetermittere non possumus,
DuaR sunt CaBcilianae argumentationis a caeteris
qui longius adhuc progressus, ethnicos scite acri-
553 quoque gentilibus nunquam non usurpatae
partes. Prima omnes omnino gentiles spectat, se-
terque ideo castigat, quod majorum suorum Iradi-

cunda ipsos speciatim Romanos. Utraque autem

tiones, magnis 554 clamo-
saepiusque repetitis
ribus jactatas, Christianis ad nauseam usque ob-
totidem Minucii responsis, variisque ac gravissi-
jicerent, quas ipsi pessumdabant et aspernaban-
mis rationum momentis funditus evertitur. Qua-
tur « Ubi religio, inquit, ubi veneratio majoribus
:
propter ut recto ordine omnia tractentur, ducto a
debita a vobis? Habitu, victu, instructu, censu,
primis dicendi initio, ad alia postea veniemus.
ipso denique sermone, proavis renuntiastis. Lau-
Primumitaqueneminiea.quaehactenusdictasunt,
datis seniper antiquos, sed nove de die in diemvi-
non iniquo prorsus animo consideranti, obscurum
esse debet utramque illam Cfficilianae disputationis
vilis, per quos ostendilur dum a bonis majorum
institutis deceditis, ea vos retinere et custodire
partcm jam argumentis prorsus infirmatam frac-
iis
quae non debuistis, cum quae debuistis,non custo-
tamque fuisse, quibus Minucius, uti vidimus, non ^ ^
iis plura nos suo loco, ubi de illius
piures deos, sed unum solum esse, eumque omni- ^ ^'^^'^- " ^ed de
libris disseremus (Tertull. Apolog. cap. (5, pag. 7
bus et singulis rebus divina sua providentia con- ;

Dissert. in Tertullian. cap. 18, pag. 15).

sulere, invictissime demonstravit.
Quamobrem posteaquam utrumque
rcligionis fundamentura inexpugnabili rationum,ex
ipsis ut plurimum gentilium philosophorum sen-
lentiis petitarum, propugnaculo munivit, tum ad
primam Caecilianae ratiocinationis partem refellen-
Ridiculas autem planeque absurdas fuisse genti-
illud verae
lium antiquas opiniones.tametsi nemini incogoitum
esse poterat, Minucius taraen, ut omnibus cumu-
late satisfaceret, pluribus id demonstrat exemplis.
Gentiles enim credebant, inquit, exsistere Scyllam

dam aggreditur.Dixerat autem Caeciiius antiquissi- muJtiplicem.chiraaeram muitiformem, Hydram vul-

mis, et mundo coaevis, majorum nostrorum, qui a neribus renascenlem, et Centauros equos homini-

mundi primordio deos suos coluerunt, tritlitioni- bus implexos. Scyllam vero Virgilius his versibu»
bus, constantissime inhaerendum. descripsil

At Minucius noster absurdum et rectae rationi

id At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris,
Ora exeerlantem et naves in saxa traheiitem.
prorsus contrarium esse luculentissime ostendit:
Prima houiinis facie», et puichro pectorevimo
« Nam si provideutia, inquit, mundus regitur, et Pube tecus; poBtrema immaui corporc Pislris,
unius Dei nutu gubernatur,non nos debet anliqui- D Delphinum caudas utero ommissa luporum. >

(Virgil., 1. ui /Eneid., v. 424 et seqq.)

tas imperitorum fabellis suis delectata, vel capta
ad errorem rautui rapere consensus, cum philoso. Aliter tamen, sed non minus portentosa reprsesen-
phorum suorum sententiis refellatur, quibus et ra- tatur ab Homero, quem adire poteris, sicut et Ovi-
lionis et vetustatis assistit auctoritas. » Duplici, dium, Aufonium, Natalem Comitera et Vossium
uti vides.ariete venditatam ab Ethnicis suae religio- (Homer., 0(ii/S5. lib, xii, pag. 172; Ovid., Meta-
nis, et deorura cultus antiquitatera ibi percutit ac morphos. lib. iv, fab. i ; Auson., Idyl. 4 ; Nat.
subvertit. Primo enim philosophorum auctoritate, Com., lib. viii Mytholog., cap. 12; Voss., lib. iv
cui refragari nemo gentilis homo poterat, mani- de Orig. et progr. idol. cap. 17, pag. 34). ChimaB-
festam hujus vetustatis falsitatem. Atque in
facit ram idem Homerus, Hcsiodus,
vero depinxerunt
hujusce assertionis confirmationem ea non parum Lucretius, Ovidius, qui tibi si non sufficiant, adire
profecto faciebant, quae ab ipso, et a Clemente praeterea poteris Virgilium, ac Natalcm Comitem
Alexundrino tradita probalaque vidimus, eosdeai (Ilomer., Iliad. vi, paj;. 106 ; Heeiod. Theogon.
571 DE MINUCII OCTAVIO 572
pag. 469 Lucret. lib. pag.
;
v, 57; Ovid. lib. ix A quod Palaephalum in opinionis hujus confirmatio-
Metamorph., § II Virg., Ub. iv .-Eneid., 28 Natal. nem
;
; cituverit, a qua longe discrepat.AIii nihilomi-
Com., lib. IV Mijih., cap. 4). nus iilam non solum Palaephati auctoritate pro-
Varice autem fuerunt de Centauris opiniones, bare conanlur, sed Tzetzae etiam, et Urosii, qui
quas his verbis refert Diodorus Siculus u Ixion : insuper his adjecit Lapithas a Thessalis dictos
Junonis amore incensus, de stupro deam compei- fuisse Centauros, quia ex equis pugnantes, unum
larenon dubitavit.Jupiter (Tov |j.ev Aia elocoXov 7:0'.^ cum eis corpus eflicere viderentur (Tzetz. Uisl.
ffavca TT-c "Hpa<; vE^iXTjv efa-orcElXat •
tov 8e C/ii7. vii, cap. 99 ; Oros., lib. i, cap. 13). Adisis
'l^'0va zf) v£'^£'Xfj fJLivsv-a tou;
yvj^r,(j:ii 6voijLa^o- Ovidium, Natalem Comitem, et Vossium (Ovid.
jievou; KevTaupou; (ivQotoirocfiusT;) nubis spectrum lib. xn Metamorph. fab. 4 Comes, lib. vii Mijthol.
;

Junonis loco ei subjecit,

Centauros ex quo inito cap. 4; Voss., lib. i de Orig. el progr. idolol.
parte homines procreavit... Alii Centauros perhi- cap. 15, pag. 62).
bent in Pelio a Nymphis educato?, adulta post Addit denique Minucius ab ethnicis decantari
aetate ex equarum inscensu bitorrae Hippocentauro-
ex hominibus aves, flores, arbores, ex alia ejus-
rum, ut vocant, genus proseminasse. Quidam modi facta fuisse. Quaa quidem in Ovidii libris af-
firmant Nephele et Ixione prognatos Centauros,
n Metamorphoseon passim occurrere nullus ignorat.
quod principesequitandistudium aggressi fuerint, At hoec omnia Hieronymus, ubi de Nabuchodono-
indenomen hippocentaurorum retulisse, et inde sor disserit, paucis verbis complectitur : « Multo,
figmentum de duplici natura in fabulam abiisse » inquit, incredibiliora, et Grsecae, et Roman.Te histo-
(Diodor. Sicul., liv. iv Bibiioth., pag. 189. Idem, riae accidisse hominibus prodiderunt Scyllam :

pag. 153). Prius vero narraverat quomodo Hercu- quoque, et Chimaeram, Hydram, atque Centauros,
les eosdem Centauros quarto certamine debellasse aves et feras, flores et arbores, stellas et lapides
perhibeatur.Primam autem ex his opinionibus no- factos ex hominibus narrant fabulae » (Hieronym.,
tat apud Ciceronem Cotta, ubi ait « Una etiam :
in cap. IV Daniel. v, 1).
nubes Centauros peperisse 555 dicitur » (Cic, Vides itaque quam jure merito Minucius, ex his
de Nalur. deor., pag. 247).
lib. iii
et aliis pluribus infra recensendis, concludat fal-
Eusebiani vero Cbronici auctor : « Bellum, in- sum omnino esse Caecilium, aliosque omnes er-
quit, Lapitharum et Centaurorum suh hoc tempore : rare ethnicos, qui docebant unicuique satius esse
quos scribit Paloephatus libro de Incredibilibus no- sequi majorum nostrorum de diis ac religione tra-
biles fuisse equites Thessalorura Euseb. Chron.&A
» ditiones, et deos ab illis agnilos magis timendos,
ann. 772). Scaliger tamen
in suis ad haecverba ani- quem familiarius nosse, atque de illis ferre sen-
madversionibus illum libere audaclerque castigat, C tentiam.

CAPUT XV.
Expenduntur argumenta quibus Minucius ostendit falsos esse gentilium deos.

ARTICULUS PRIMUS. causa periculura adiret optimus quisque, virorum

Qucte in.tulsitate gentiles prxdicabant homines ob foitium memoriain honore deorum immorlalinni
merila virtuti.', vel beneficia aliis hominibus col- consecratam » (Cic, lib. in de Natur. deor.,
lata factfis fuisse deos.
pag. 247, 8; Lactant. loc. cit.). Poterat certe
lin.
Falsi deorum cultus fons origoque uberior fuit Lactantius tertium proferre Ciceronis looum, ubi
insana ethnicorum persuasio, quia non solum prae- non minus clare, quam in superioribus loquitur :

dicabant, sed etiam gloriabantur deos suos fuisse « Fortes, inquit, aut claros, aut potentes viros tra-
quidem homines, sed qui propter coUata aliis ho- dunt post mortem ad deos pcrvenisse, eosque esse
minibus beneficia, egregiaque facinora, pr£emium ipsos,quos nos coIere,precari,venerari soleamus?»
divinitatis consecuti fuerant, sive eos, ut ait Mi- (Cic. lib. 1 de Natur. deor. pag. 212, lin. 34.) Per-
nucius, « ob merita virtutis. aut muneris deos pende autem, quaeso, utrum Minucius ad haec po-
habitos. » Tesfia hujusce deorum originis, omni tissimum Ciceronis vcrba coUineaverit.
exceptione major, nobis est Cicero, qui illud his Tacuit quidem latinus iste orator, quod fuerit
verbis, a Lactantio citatis, mirum in modum con- perversi hujusce moris initium: sed Plinius vetus-
firmat. « Suscepit vita hominum, inquit, consuetu- tissimum esse declarat « Hic est vetustissimus
.•

doque communis, ut beneficiis excellonles viros in rcferendi bene merentibus gratiam mos, ut tales
cceluin fuma ac voluntntc tollerent. Hinc Hercules, numinibus ascribant ? » (Plin., lib. 11 Natur. Ilisl.,
hinc Caslor el Pollux, hinc .Tisciilapius, hinc Liber cap. 7, pag. 144.) Verum quantumlibct aniiquus
etiam » (Cic. lib. 11 de Nalur. Deor., pag. 223, fuerit ille mos, non in ipsius tamen muudi,uti aie-
lin. 13; I actant. lib. i /n5<u. cap. 8 556 et 45, bat Caecilius, nalalibus ortus est. Tunc enim dun-
pag, 43 Rursus autem alio in libro
ftt 80). taxat cocpit, ut rectc arguit Octavius,quando«qu8B-
haec a Lactantio adhuc descripta, illius verba que natio conditorem suum, aut ducem inclytum,
Ifigimus : « In plerisque civitalibus intelligi potest ut reginam pudicam, scxu suo fortiorem, aut ali-
augend.-p virlulis giatia, quo libentius rcipublicas cujuB muneris vel artis repertorem venerabatur. »
573 DISSERTATIO. 574

Fac tamen, si velis, illum mundo, quod fieri A 0"« autem de Perseo
Minucius, hauata quo
relulit

neutiquam potest, fuisse coaevum, nunquam inde que fueiant, sicul superiora, ex eodem libro Cioe-
conlicies hos esse veros deos, qui nec eelerni sunt, ronis a nobis jam citato, ubi haec legimus : « Per-
nec imniortales, quique ab hominibus sicut vitam, seus Zenonis auditor, » sicut etiam Laertiu-, vel
ita et fictitiara divinitatem acceperunt: vei qui- sicut Athenseus ait, famulus, « eos dicit esse habi-

bus, ut ait Octavius, divinitas, « defunctis prae- tos deos a quibus raagna utililas ad vitae cuitum
mium et futuris dabatur exemplum. » Variis autem esset inventa ; ipsasque res utiles, et ealutares

argumentis iliud, quemadmodum Athanasius, et deorum esse vocabiilis nuncupatas, ut ne hoc

Theodoretus, probare poterat (Athanas., Orat. quidem diceret illa inventa esse deorum, sed ipsa
cont. gent., pag. 18, tom. I ;
Theodoret., tom. IV, divina » (Cic, lib. i de Nalur. deor., pag. 201, lin.

scrm. 3, de Angel., pag. 510) : sed satius duxit 18 ; Laert., lib. vii, In Vita Zenon. ,% IS et 54 ;

Cfficilium, aliosque gentiles ad nosmetipsos scri- Athen., lib. vi Deipnosoph. cap. 17, pag. 162). At
ptores mittere : « Lege, inquit, Stoicorum scripta, poet» versu facile intel-
G\ citato Latini et Grmci
vel scripta sapientium,eadem mecum recognosces,» Minucio nostro poft Ciceronem designari
ligitur a
ob virtutis ac fortitudinis, vei muneris sive bene- potissimum Cererem et Bacchum, qui res hominum
ficiorum « merita, deos habitos. » Sed quidara g vitae omnium utilissimas invenisse ferebantur. Qua-
suspicantur ibi pro Stoicorum legendura esse propter Athenagoras eosdem Ethnicos arguit, qui
historicorum, haud dubie, quia hoc nomen magis elomenta, eorumque partes deificant, Ta (jToi^eTa
opponitur At mera est
subsequenti sapienlium, xal xa (Ji6pia ajxtLv ac vitis fructum
OeoTTotoyat,
conjectura, nec sane sola sufficit ad explodendam Bacchum appellant, vitemque ipsam Semelen, et
nostri codicis lectionem, qua Ciceronis auctoritate fulmen aestum Solis.xov oe t/^i; ii|jnT4Xou xapixdv Aio-

firmari videtur. Ubi enim disputat de iis, qui « dii, vjjov, xal Z£p.5XrjV aijTf,v Tf,v «[jnteXov, xal xepajvov
ut ipse loquitur, « rite sunt habiti, » et de magnae -fjv •roj :?iXioj cpXoya (Athenag. Legat. pro Christiun.
eorum muititudinis origine, « ibidem adjecit » :
pag. 24). Quam audacter vero elhnici Cereri fru-
« Atque hic locus a Zenone tractatus, post a Clean- gum et vini Baccho, uti narrat Diodorus Siculus,
the, et Chrysippo pluribus verbis explicatus est » aliisque aliarum rerum hominibus utilium, inven-
(Cic, lib. II De natur. deor., pag. 223, lin. 20 et tionem tribuerint, in sequentibus nostris diseerta-
seqq.). Constat autem Zenonem Stoicorum fuisse tionibus ostendemus (Diodor. Sicul., lib. iii Bibl.,
principem, hosque illiua discipulos, sicut docet pag. 142, et lib. V, pag. 232; Dtssert. in Arnob.,
Laertius, qui eorum vitam scripsit, nosque alibi
cap. 9, art. 2; in Lactant., cap. 30, art. 5 in ;

animadvertimus (Laert. lib. vii de Vit. et dogmat. Tertulliun., cap. 25, art. 3). Nec minus perspicue
'-'
philosoph. % i et seqq. tom. I Apparat. pag. 1123). demonstrabimus quam recte antiquissimi nustri
551 Duo praeterea alii testes a Minucio nostro Minucius noster, prohayeiint a
scriptores, sicuti
proferuntur, et prior quidem : « Prodicus assura- nullo sanae mentis homine, ex his vel aliis qui-
ptos, inquit, in deos loquitur, qui errando inventis buscunque beneficiis sibi coilntis, confici posse eos,
novis frugibus.utiiitati hominum profecere. » Nonne a quibus reperta nec creata sunt, essc 558 deos,
autem haec iile delibavit ex hiece Giceronis verbis :
aut meruiase divinitalem. Nain ipsemet Oicero post
« Prodicus Chius ea, quse prodessent hominum vitaa
citata a nobis paulo ante de Prodico verba, conti-
deorum in nuraero habita esse dixit? > Alio adhuc nuo subjunxit : • Quam tandem religionem, » ille
in libro refert, quid de eo Xenophon tradidit,
Prodicus, « reiinquit? » (Cic, iib. ii, de Natur. deor.,
huncque Xenophonlis locum alibi notavimus (Gic, pag. 212, lin. 34.) Rejecto siquidem vero Deo, fal-
lib. I de Nalur. dcor., pag. 212, lin. 72, et l'h. i de
sisque introductis, nuUa plane vana
religio, sed
Offic., pag. 367, lin. 19; tom. I Apparat. pog. Ii^45).
tantum superstitio esse potest. At rerum bomi-
si
Secundusab auctore nostroappellatur^Peraeus,» nibus utilium inventores dii esse non possunt,
seu Persaeus, « qui in eamdem, » uti ait, « senten-
multo minus res ab illis inventae. n Quid, » namque
tiam philosophatur, et annectit inventas fruges, et
« absurdius, » ait adhuc Cicero, « quam aut res
frugum ipsarum repertores iisdem nominibus, ut D sordidas, atque deformes, deorum, esse vocabulis»
comicus sermo est Venerem sine Libero et Cerere
nominatas, aut horaines jam morte deletos, repo-
frigere. » Comicus autem Terentius cecinit
nere in deos, quorum omnis cultus fufurus esFet
in luctu [Ibidi pag. 201, lin. 21). » Nihil autem ea
Verbum, hercle, hoc verum est
Sine Libero et Cerere fi iget Veuus. sontentia verius, quandoquidem ante quaslibet res
(Tereut., Eunuch. act. iv, scen. 5.) inventas, earum inventores, creatae
ac quoslibet
procul dubio ab illo fuerant, qui mundum et omnes
At ibi iilud ab alio adhuc desumptum esse signi- creaturas condidit, solusque idcirco Deus esse po-
ficat. A quo aulem, nisi ab Euripide, cujus est hoo test. Quis ergo non mirabitur hunc in primis ex
Graecum carmen ? unum esse, ex quo manavit
corruptissimis fontibus
impiusque falsorum deorum oultus to-
idololatria
Nexpov 'A?ppo8'!xrj A-.ovjffou Sfx'"» '^°'' ^'5(J^^i'^pc's. tum terrarum orbem inundavit.
MorUia est Venus, sine Barcho, cl Cerere.
 575 DE ^flNUCII OCTAVIO 876
ARTICULUS II.
A Armati in numerutn, pulsarent sBribus aera,
Examinatur Minucii argumentum guo falsos ease gen-
Ne Saturnus eum raalis mendaret adeptus,
tilium deos prohut ex eorum orfu, iEteraumque daret matri sub pectore vulnus.
patria, morte,
sepulcris, ac prxsertim Jovis Dictaei, Apollinis {Lucret., l. u, v. 637 et se(j(f.)
Delphici, Isidis Pharice, et Eleusinix Cereris.
Lege adhuc, Servium in citatos Virgilii
si vacat,
Alio adhuc Minucius argumento funditus evertit et alios ejus versus, Ovidium, Diodorum Siculum,
fictara a gentilibus omnium numinum suorum divi- Lucanum, Strabonera, Theophiium Antiochenum,
nitatem. Ab iis autem illud rursum deprompsit.quae Athanasiura, et qu.-e a nobis alibi delibata sunt
illi ipsi de eorumdem deorura suorum natalibus, (Serv., in cilat. versus et in lib. iii Mneid., pag.
patria et sepulcris tradebant, ac nunquara non 270: Ovid., lib. iv Fast.; Diodor., ib. V Bibl.,
vendilabant. Necesse procul dubio non erat, ut id pag. 253; Lucian., De sacrific., pag. 83; Strab.,
quo mirifice gloriabantur, probandum susciperet. lib. X Geogr., pag. 468 Theophil. Antiochen., ;

Teslem nihilominus vademjue certissimum Euhe- lib. ad Autolyc, pag. 75; Athanas., Orat contr.
I

merHm hisce todidemque verbisdedit: « Euheme- Grae § 10, tom. I; tom. I Apparat., pag. H64).
,

rus exsequitur, et eorum natales, patrias, sepulcra Neque te moveat, qu.id nonnulli Jovem non in
dinumerat, et per provincias monstrat. » Praevium Dicta, sed in Ida monte educatum asserunt. Etenim
autem ibi more suo sequi videtur Ciceronem, qui, B uterque mons proximus erat, ut teatatur Aratus ;

« Ab Euhemero, » inquit, « et raortes, et sepulturae quamvis eos Strabo stadiis cio distare existimaverit
deraonstrantur deorum » (Cicer. lib. i de Natur. (Strab., lib. x Geogr., pag. 478).
deor., pag. 112, lin. 37;. Iste vero Euhemerus, Porro autem ex jam citato Diodoro Siculo disci-
si
hoc scire aveas, Grascus fuit scriptor, quem alii mus quara verum illud sit, quod postea auctor
patriaAgrigentinum,aliiMessenium,quidamCoum, noster retulit, capram fuisse ejusdem Jovis infantis
alque otiam Tegeatem crediderunt. Plura autem nutricera, vel uti ipse loquitur « Jovis nutrix ea- :

historiarum composuit voluraina, ubi ea, quae pella est. » Nyraphae etenim, quemadncodum ipse
a
Cicerone Minucioque memorantur, litteris Diodorus loquitur, mellis et lactis temperamenlo
manda- «

vit. Legesis Plutarchum, Athenapum, .Elianum, infantem cibarunt, et caprae Amaltheae, ut vocatur,
Augustinum, Theodorelum, aliosque a nobis in su- ubera ad pleniorem ei nutricationera porrexerunt...
periori Apparatus nostri tomo citatos Caprae etiam nutrici cura alios tribuit honores,tum
(Plutarch.,
lih.de Isid. et Osir., pag. 360; Athen., jEgiochi, id est, Capritenentis cognomentum ab illa
lib. xiv,'
Deipnosoph., pag. 658; ^lian., lib. n, desumpsit » (Diod., lib. v Biblioth., pag. 233).
Var. hist.]
cap. 32; Augustin., lib. i de Evangel., Quaraobrem Ovidius
cap. 23;
Theodor., serm. 3,"rfe Angel., pag. 506). Ibi
autem Nascitur Oleniae sidus pluviale capellae
observavimus hunc Euhemerum a multis atheorum lUa dati coebim praemia lactis habet.
numero, haud dubie propter illas deorum Nais Amallhea Cretaea nobills Ida,
historias Cornibus aereis, atque in sua terga recurvis :
fuisse ascriptum. Sed id non prohibuit, quominus Ubere, quod nulrix poseet babere Jovis,
Ennius, uti Cicero, et postea Augustinus aiunt,pju3 Lac dabat illa deo.
libros (Ovid, lib. V Fastor., § 2.)
interpretatus sit, eaque vera sint, qus de
illorum deorum natalibus, rebus Ad aulera sepulcrum, a Minucio nostro,
559 gestis, raor- illius ic
tibus, et sepulcris narraverat (Gicer., loc. cit.; 560 sequestre ejus Cypriano memoratum, quod
August., lib. Yii de Civit., cap. spectat, Cretenses, teste Luciano, affirmabant,
17, § 1, pag. 183).
Minucius porro ex iis Graecus scriptor
qu.ne ille « Jovem non modo vixisse apud se, nutritumquo
de deorum ortu, patria, et sepulcris dixerat, non- fuisse verum etiam sepulcrum ejus ostendunt tov
; :

nulla tantum perstringit, nimirura « Tcitfov Seiy.vjoijji. Tres vero Tullius distinxit Joves,
Diclsi Jovis,
Apollinis Delphici, Phariae Isidis, et Cereris quorum « tertium, » inquit, numerabant « Creten-
Eleu-
Biniae. » Dicta autem, seu Dicte sem, Saturni cujus in illa insula sepulcrum
mons in Creta in- filiura,
sula est, in cujus antro Ops, seu ostenditur. » Varro autera, ut annotat Solinus, « in
Rhea, Saturni
uxor, Jovem, peperit, ac Curetibus, Opere, quod de littoralibua est, etiam suis tempo-
scu Corybanti
bus, et Idaeis Dactylis, ne recens ^ ribus affirmat seipulcrum Jovis ibi visitatum. »
natus a patre,
sicut alii filii, dcvoraretur, Calliraachus tameo dubiam rem esse canit, ac Cre-
custodiendum occulte
tradidit (Strabo, lib. xx Geogr., pag. tenses mendacii accusat: sed ibi cum Jovem sem-
478). Inde
Virgilius :
per exstitisse dicat, putide mentitur. Legesis adhuc
Nunc age, natura^ ai.ibus, quas Jupiter ipse Theophilum Antiochenura, Clementem Alexandri-
Addidit, e.xpediHm pro (^ua mercede canoros
Curetiim BtreinLus
;
num, Origenem, Tertullianum, Arnobium, Lactan-
<:repit.(.iitiaque aera seculae,
UiciiHQ cceli regem pavere sub antro. tium, Eusebium et Epiphanium. Vossius tanien
(Virgil. Georg. ti(j. iv, v. 149 et seqq.)
existimat duos fuisse Cretenses Joves, unum anti-

Aliura quissimum Cret.e regera, a quo Creta nomen ac-

si dosideres Latinum poetam,tibi citopro-
ducemus Lucretium, qui cepit ; alterum Juniorem, qui Europam rapuit, de
similiter cecinit
quo Ciceronem et Lactantiutn loqui opinatur Cypr.
Dictaeos 'eferunt Curetns, .tui Jovis illu'ir
Vagituiri \<\ Creta quondam occultasse feruutur, dc Idol. Vanit., pag. 11 ; Lucian. de sacrific., pag.
Cum piieri circum i.ueruiii poruice chora;a, 185, lin. 49; Cicer., lib. iii de Nat. deor., pag.
577 DISSEnTATIO. 578
247, lin, 34; Soiin. Polyhist. cap. 11, pag. 2'J ; A lumnas, iu utriudque honorem positas, in quarum

Callimach., Hymn. in Jovem, pag.535, tom. I Poet. una sacrislitterisexar.ita inscriplio haec legebatur
Graec. Theophil., lib. ii ad AntoL, pag. 81
; ;
Cle- « Ego Isis sum, regina hujus loci, a Mercurio eru-

ment. Alexandr., Admonil. pag. 24 ; Origen., lib. dita. Quae lege per me sancita sunt, nemo solvere
III contr. Cels., pag. 167 ; Tertull., Apoleget., cap. potesl. Ego Saturni novissimi dei filia sum, natu
25, pag. 27,- Arnob., lib. iv adv Gent., pag. 135; minima. Ego sum Osiridis regis uxor et soror. Ego
Lactant., lib. i Instit., cap. 11, pag. 64; Euseb., sura illa, quae prima fruges mortalibus reperi. Ego
lib. la Prxpar. Evang., cap. 10, pag. 107; Epiph. repis Hori mater sum. Ego sum, quae in Canis si-
i4nroraf..§ 108, pag. 108; Vossius, lib. i de Orig. dere exoritur. Mihi Rubastos urbs aedificata. Vale,
ctprog. idoloL, cap. 1, pag. 61). Nobis vero 8uffic)|. gaude, -^gypte mea nutrix. » Sed his magnam fidera
id probasse, quod ab auctore nostro traditum est^ se non habuisse plaae non dissiraulat.
De Jove autem aliquid postea dicendum. Et certe yEgyptii haud serael quotannis, teste
Herodoto, frequentes agebant conventus, atque in
Quam recte etiam Minucius Jovi Apollinem Del-
primis, « i; BojSadiv T^dXtv xr^ 'ApT£[jn8t, in urbe
phicum subjunxerit, ex ipso rursus Cicerone liquido
Plurimos eniravero recenset Bubasli in honorem Dianae. AejTEpa, e; Bouaiptv
confirmari potest.
rdXiv -^ Secundo loco, in urbe Busiri in ho.
"Ij;.
ApoUines, quorum « tertius, ait ille, Jove tertio
g norem
quem ex Hyperboreis Delphos In qua urbe maximura est. \p6'/
Isidis.
natus, et Latona,
templura Isidis, ipsa in medio Delta .(Egypti sita.
ferunt advenisse. » Lucianus vero « Per regiones, :

Est autem Isis, quae Graeca lingua dicitur Ar,fxv^-

inquit, illod » deos « distributos colunt, eos in ci-
TTjp, id est, Cerea » (Herod. lib. ii, g 59).
vitatem suam receptant. Nempe, 6 (jilv AEXtpo? xov
'AtioXXw, ApoUinem Delphi Deliique, Minervam Ex Strabone autem discimus Busirin civitatem
esse Busiritica; provinciae. quse portum habet ad
Athenienses cives suos exhibent et faciunt. » At
Diodorus Siculus magis expresse narrat plerosque
Pharum a Bubulcis cusloditum (Strab., Jib xvii

deos ex Crela prodiisse; « 'ilGxJ-na^; {jiev St) 'AttoX-

Geogr., pag. 802). Nonne ergo colligi inde pntcst

Xwva TTXETcrTov ^povov «pavf,vai Tzzpl AtjXov, xat Au- hanc essc Isira, quae ab auctore nostro nominatur
Consimiliter multum temporis Pharia, eeu Paria? nic enim in numismatibus ab
xiav, xai AeXu/Ou*;*

Delphis Apollo exegit. Delphi Frederico Ubaldino exhibitis appellatam videbia

in Delo, Lycia, et »

autem urbs erat Phocidis in Achaia ad Parnassum (Ubaldin., cie SymboL Dian. Ephes. statu., pag.
montem, oraculo ApoUinis, ut nemo nescit, cele- 365, tom. VU Antiq. Crsec.)
Caeterum cura Js, ut citati paulo ante Uerodo-
berrima. Quosdam tamen adhuc scriptores hanc
tus, Diodorus Siculus, aliique plurimi prodiderunt,
in rem legere si velis, adi Pausaniam,
_ Plutarchum,
Strabonem, et alios Mytbologos Macrobionihilomi- ^ eadem
sit atque Ceres, illius dubio procul Tertul-

lianus mentionem his verbis fecit « Quanto di-

nus varia Solis nomina interpretanti si credas, :

stinguitur a crucis atipito Pallas Attica et Ceres

( 'ATToXXwva AeXtpwv, vocant, quod quae obscura
Pharia» (TertuII., Apolog. cap. 17).
sunt, claritudine lucis ostendit, a-Tro zo~j 8t,Xouv
Solo autem cognomine, vel potius locis, ubi co-
dccavfj, aut, ut Numenio placet, quasi unum et so-

unum lebatur Isis Pharia, distincta fuit a Cerere Eleusi-

lum. Ait enim prisca Grsecorumlingua oeXtp6v

Unde et frater, inquit, iSEXc&o; dicitur,

nia,ouju3 adhuc auctor noster post Euhemerum me-
vocitari.
quasi non unus » (Cicer. lib. iu de Natur. deor.,
minit Scriptum vero nobis Strabo reliquit ; ETt'

561 'EXeudtv TidXt!;, ev ri xh tt,? A75fJiT,Tpo; kpov ttjc

pag. 248 ; Lucian., rfff Sacrific, pag. 185;
Diodor. Sicul., lib. v Biblioth., pag. 237; Pausan., 'EXeuatvfa*;, xal 6 [JiuaTtxo; 562 arjxdc, ov xaT6-

lib. X, pag. 320 et seqq.; Plutarch. de oracut.

axedaarev "Ixt-.voc, "X.Xov 6eaTpou Se^aaQat 0'jva[jie-

De/ecf. pag. 433 ; Strab., lib. ix Geogr., pag. 417 vov. « Sequitur urbs Eleusin, in qua teraplum est
iSaturnaL cap. EIeusinia3 Cereris, et raysticum delubrum, turbae,
et seq.; Macrob., lib. 17).
quanta in theatro solet esse, capax, opus Ictini »
Minucius postea meminit. At si
Isidis Phariae
(Strab. lib. ix Geogr., pag. 395). Accedat el Cicero
Euhemeri ab eo laudati commentationes in nostras
j)
cujus haec sunt verba : « Omitto Eleusinam sanctam
manusdevenissent, sciremus utiqqeutrumquelsidis
illam et augustam.
Phariae patriam, an sepulcrum, vel utrumque no-
bis indicaverit. Variasenira de illis fuisse opiniones Ubi initiantur gentes orarum ultimae.»
(Cic, 1. 11 de Natur. Leor., p. 12 lin. 38.)
Herodutus, a quo 'lojv lo appellatur, Diodorus Si-
culus, et alii testificantur (Herodot. lib. i, et Dio- Quis autem cum Minucio nostro fictitiasillas Ce-
dor. Sicul., lib. i Bibliolh., pag. 9, 14 et 17, et reris, et I^idis, aliorumque divinilates non rideat
lib. V, pag. 32). Duobus tamen hisce verbis, Isidis et explodat, quos mortuos sepultosque Ethnici fa-
Pharias, auctor noster oon obscure significat sepul- tebantur ?

crum illius in Pharo, celeberrima yEgypti insula,

ARTICULUS ni,
conditum, ubi maximo honore celebratur. Fatetur
Examinatur Miniicii nrgumenium quo commentitios ,

quidem Diodorus Siculus (Idem, lib. i, pag. 16), geniilium deos esse prohat ex Alexandri Magni ad
scriptores quosdam venditasse, Isim virumque ejus matrem e)jisiola, qaa prodiLum sibi de diis secre-
Osidirem ad Nisam Arabiee lumulatos, ibique eo tum tcslificabatur, ac Vulcanumfecit illorum prin-
579 DE MINUCIl OGTAVIO 580

cipein;:ilquedcbidi^cid hii'undi:iemsisfro,et vacuo X et domiaatur, csse iliviouni » Piutarch.. Yit. Alex-

Serapidis, seu Osiridis sepulcro disputatur. xandr., tom. II, pag. 680). Qui vero a Minucio.
Cypriano, Athenagora sac^rdos, et ab Augustino
Mirabitur haud dubie aliquis ficlitiae deorum gen-
Leo vocatur, hunc ibi Plutarchus Psammonem phi-
tilium divinitatis testem a Minucio citari Alexan-
losophum appellat Non quidem Alexandrum
dixit
drum Magnum, « qui insigni, inquit, volumine ad matri sufe scripsisse, quae ab illo Psaramone acce-
maLrem suam seripsit, metu suae potestatia prodi- perat, sed ne-jue hoc etiam inficiatur. Verum quid
tum siLi de diis hominibus a sacerdote secretuin. « vetat, quorainus Athenagoras, Minucius, et alii
Sed id lanquam verissimumCyprianus totidem ver- aliunde hac de re certiores fleri potuerint? Tam
bis, uti jam vidimus, in suum de Vanitate idolorum
levibus itaque conjecturis tantae auctoritatia scri-
librum transtulit [Cyprian. de idolor. Fanit., pag.
ptores erroris conderanandi non erant.
12 supr., cap. 2, art. 4, pag. 35).
;

Quae porro apud auctorem nostrum verba pro-

Prius Alhenagorasdi.\erat 'lip6ooxo?,xat 'A)i^av- :

xime sequuntur, haec corruptionis multura, et plu-

8po; *iXiintou £v t^ Tipo; tt,v fir.xipa £7riaxo)-f, ^ixa-
xat ©T^Sa'.;, el; rimum obscuritatis habent. Sic autem ea legimus '.

Tsooi 81 ev T^ 'UXioTtoXet, v.ou. Me[A(fe'.,

uap' « Ill)c[m,^. Reg. Illi] Vulcanura facit oranium prin-
AoYOu; 1:01; lepeudiv acpT^Oat Xeyov-at), cfaat

[xaOcTv. « Hc- cipem, et postea Jovis gentem. Dcspice {ms. Reg.

exetvojv, avOpwTrou; auxot); -(twia^^xt, g
et de spicis) Isidis ad hirundinem sistrum, et di-
rodolus et Alexander Philippi filius in epistola ad
spersis (w5. Reg. aspersis) membris inanem tui
malrem (quiutriquein diversis civitatibus ^Egypti,
Serapidis sive Osiridis [ms. Reg. Osiridis) tumu-
Heliopoli, Memphi, et Thebis in colloquium cura
lum. » Ex variishisce lectionibus cernis procul du-
sacerdotibusvenissedicuntur) homines deosfuisse,
bio,utrum imraeritoquibusdam hfec videantur esse
ex illis se cognovisse, aiunt » (Athenagor. Legat.
adeo depravata, ut absque alterius sanioria manu-
pro C/tnsiuin.,pag. 31). Quod itaque Minuciua, ac
scripti codicis auxilio sanari posse desperaverint.
post Cyprianus, insigne volumen, hoc Atbe-
eum
nagoras epistolam vocat. Ita etiam Augustinus, qui Sensus autem primorura auctoris nostri verbo-
docet illum, sicuti loquitur idera Minucius, sacer- rum, quantum ex ms. Regii, aliis haud absurde
dotem patria ;Egyptium fuisse, ac Leonem cogno- praBferenda lectione, potest colligi, hic est : Illi,

minatum»(Augu3t.,lib. \nide Civit., cap. 5, pag. seu potius ille Alexander, ac forte melius illic, id

194, ct cap. ult., pag. 218, et lib. xii, cap. 10, est, in citata epistola Alexander facit Vulcanum om-
pag. 309, ac lib. i De Cons. Evang ,
cap. 3]. nium,scilicet deorum principem,et postea Jovisgen-
Contra tamen reclamant Rigaltius ac Cellarius, tem. Et id quidcm confirmari oplime poterit tran-
et Minucium, aliosque a nobis laudatos scriptores,
scriptis ab Eusebio hisceDiodoriSiculi verbi8:"Evtot
errasse, alque ab iis Alexandrum Magnum Mace- 8e x(Lv Uoctjjv cpaat Trpwxov "Hcpataxov ^aatXeuaai

donera Alexandro Polyhislori suppositum esse con- Ttupo; zuphri^ yf/oikcvo-^i. « E sacerdotibua nonnulli
tendimt.Opinionem vero suam duplici ratione sta- volunt Vulcanum, illum ignisinventorera, priraura
bilirc conantur, tum quia Polyhistor AlYUTrxtaxa regera nuraerandum esse, cui Saturnua, Jovis pater,

edidit,tumquiaTertullianus dixit:» Cedo jam de imperio successerit» (Diodor., lib. i Biblioth.,

vestro, quod /Egyptii narrant, et Alexander digerit, pag. 8; Euseb., lib. ii Prxpar. Evang., cap. ^).

et mater legit if (Tertull. lib. de Pallio, cap. 3, Utrum autem istud verum sit articulo spquenti

pag. 134).
examinabimus. At certe neminem esse putamus,
Verum.prseterquamquod verisimile non sit, Po- qui ultro non fateatur non minimas fuisse gentilium

lyhistorem potestatis suaa metu asacerdote /Egyptio de deorum suorum origine dissensiones. Nam alii
5G3 extorquerc poluisse de diis hominibus secre- plerique oranes illara a Saturno ductara esse opinati
suaj scripsi^rse ea de re librum, aut sunt, sicuti paulo post explicabimus. Cajterum sive
tum, ac matri
epistolam; certc Plutarchus, cui Rigaltius fortasse aSaturno, sive a Vulcano initium sumpserit, 564
hi cerle, neque eorum filii et nepotes veri unquani
Cellariusque majorem, quam Ecclesiae Patribus, fi-
dii immortaies esse potucrunt.
dcm habebant, eadem in Alexandri Magni Vita nar-
rat Aoxo; oe 'AXitavSpo; iv eiriaxoX^ Trpo; xtjV
:
D Quod Hutera postea Minucius de Iside, ejusque
uTjXeoa, (or,at (f^o^ti-*a.K xtvi; auxtJp (aavxeia; auop- ad hirundinera sistrodixit, difficilliraos sane habet
pT^xou;, a; auxo; iTiaveXewv cppajet irpo; h^vtjv explicatus.Quidam enira putant hunc esseMinucii
Ixitvrv.... XeY^'^^' 5e xat ^'ajJtijLwvo; h AtY'j-;rx(|) sensum : Alexander sua in epistola facit de spicis
xou otXoJOtfO-j Staxojda;, airooe^aaOai |j.aXtaxa xcbv Isidis sistrum ad hirundinem, id est sonura hirun-
6xt Trcivxe; avOpwTroi paatXeuovxat utto dinino similem. Spica?! eniravero succussae, agitatse,
XevOevTcov,
eeou- zh Yap ap'/o^ ^'' exaaxiiJ xat xpaxoOv, OiTdv et collisae sonura edunt, qualis concussione sistri

eaxiv. « Ipse in epislola ad matrem Alcxander redditur.

sortes quasdam sibi ait arcanas traditas, quas re- Salmasius vero auspicatur Minucium in aliquo

versus soli ei relaturus esset... Perhibetur etiam, Graeci scriptoris libro legisse inter Isidis insignia
audivisset in ^gy- numerari XeXtSovIav aeTaxpov, hoc est, Chelido-
cum Peammonem philosophum
pto, exdiclis ejus piaTipu" prnbasse omnes mor- niam aspidem et sistrum quod ipse vertit, « ad :

talesaDeoregi.quippequod in quaque re imperat hirundinem aislrum, » qMasi sistrum simllem hi*

58» DlhSERTATlO. 582
ruiidiui eonum crepitaculo faceret, ut Kepn(oE<;, et A l't>- n Pisepar. nvang., cap. 1, pag. 4G). Poslea
radii textorii in Graeco epigrammale yeXiSoaiv etxs- vero eas Isis invenit, ac singnlas quasque in fabri-
X(5ocovoi dicuntur (Salmas, in Solin., pag. 343.) cata hominis effigie inciusit. Accersitis deinde to-
Atque inde sic corrigendum censel auctoris nostri tius jEgypti sacerdotibus, unamquamque partera
textum « Aspicesis Isidisad hirundinera sistrum.»
: tributim divisit, quam suo quisque loco sepeliret.
Sed si Minucius aliquo Graeci scriptoris opus lege-
1 Quamobrem quaelibet /E^ypti tribus Osiridis lumu-
rit, non aliud sane videtur praeter citatam ab illo lum, apud se habere o.xislimabat, sed,uti ait auctor
Alexandri Magni epistolan\, vel Plutarchi, vel alio- noster, ifianem et vacuum. Plutarchus vero sim-
rum libros.At in illis quid ea de re scriptum fuerit, plicius breviusque dicit Isidem cadaver Osiridis se
quis divinare potest ? Non tam incerta itaque con- dare dissimulantem, singula tantum singulis urbi-
jeclura contra manuscripti antiquissimi, et edilio- bus deilisse simulacra, vel.utalii opiQantur,singu-
nura omnium ille emendari debet.
fidem, textus Ihs illius cadaveris partes, ita ut inciderant, hu-
Quid ergo Minucius voluerit, a nobis si
ibi sibi niasse (Plutarch., lib. de Isid., et Osirid., pag. 358).
postule3,nihil nos certi habere ingenue fatebimur Esto, inquiet concedo inanem fuisse
aliquis;
Quid vero conjiciamus, si roges, uttibi morem ge Osiridis tumulum. Sed cur Minucius addidit « Sive :

ramus observare prius juvat quod Plutarchus tradi' t» Serapidis tui ? » At haec percontanti Plutarchi ver-
dit, Isidem in hirundinem mutatam (Plutarch.,lib bis respondebimus (Idem ibid., pag. 362): « Pra;-
de Isid. el Osirid. pag. 356 Ibid. pag. 376). Deinde
; stat Osirim cum Baccho enmdem facere, et cum
vero sistrura depingit superioro parte rotundum,ac Osiride Serapim, sic dictum postquam naturam
curvamini illius in vertice effingi felem humana mutavit, quia omnibus communis est Serapis. »

specie, et imae parti, infra ea, quae quatiuntur, ali- Deinde observat plerosque sacerdotes docuis^e
quando Isidis, aliquando Nephtyos faciem. At non eumdcm esse Osirim atque Apim, et bunc «intelli-
unius tantum, sed varii generis diversaeque formsB gendum formosam animae Osiridis imaginem.» Nos
sistra erant,ut recte contra Vossium Toilius (Tom. veroalibi ostcndimus quomodo ex Api factum fue-
VI Antiquit. Grxc. pag. 4H et seq.), aliique de- rit Serapidis nomen (tom. I Apparat. lib. iii, dis-

monstrant. Porro autem Isidis figura reprssenta- sert. 2, cap. 4, art. 1, pag. 1090). Quamohrem
batur, dextra manu sistrum gestans. Ipsa vero, ut Lactantius, Plutarcho haud dubie subscripsit, ubi
vidimus, eadem est ac Ceres, quae fruges invenisse ait: « Est Osiris, quem Serapin et Serapidem vul-
ferebatur. Quibus ita explicalis, expende, quaeso, gus appellat. Solent enim mortuis consecratis no-
an dici possit hanc esse auctoris nostri mentem : mina immutari credo ne quis putet eos homines
;

Alexander sua in epistola scripsit repraesentari fuisse (l.actant. lib. i, cap. 21, pag. 118). » Utri-
Isidem seu Cererem frumenti, a se, uti aiebant, C que adjiciamus, qui prior citari deLuit, Diudorum
inventi, spicas in capite, subtus hirundinera, in Siculum, cujus haec legimus verba « Osiiim modo :

quam mutata fucrat, ac dextra manu sislrum ge- Serapin, modo Dionysum, interdum Plutonem, in-
stantem.Meliora tamen tibi in mentem si venerint, terdum Ammonem, qnandoque Jovera, non raro
nobisque suggeras, confestim, minimeque reluc- Pana esse putant xov "O-y.pri o\ [jilv ZdtpaiT-.v
:

tantes, sententiae tuae subscribemus. At fatendum Vivojjif/.aj'. » (Diodor. lib. i Biblioth. pag. 15).
tamen erit Minucium hinc recte conciudere ridi- Cur autem Minucius addiderit tui, facile intelli-
culam omnino esse et explodendam hanc Isidis di- ges, si animadvertas illum contra Caecilium dispu
vinitatem. tare, qui et ethnicus adhuc erat, et obvium Sera-
Postremo in eadem Alexandri epistola, sive, ut pidis simulacrum, sicuti libri hujus in initio nar-
loquitur auctor noster « volumine, » scriptura erat ratur, impio culta salutavcrat. Atqui sive plenura
« dispersis. » vel « membris inanem Sera-
aspersis Osiridis vel Sempidis ossibus, sive vacuum fuerit
pidis, sive Osiridis tumulum. » Nec prorsus sane sepulcrum, hinc cerlissime conficitur neque illos,
immerito. Narrat enim Diodorus Siculus quosdam neque alios similiter mortuos divinitatis esse com-
tradidisse Typhonem fratris sui Osiridis, a se cru- potes. Deus enimvero est aeternus, qui a seipso
deliter necati, 566 corpus in partes viginta sex j) tantum vitam habet, quam idcirco amittere nun-
desecasse, quas totidem parricidii sui sociis distri- quam potest.
buit (Diodor. Sicul. i Bibl. pag. 12 ; et apud Euseb.

CAPUT XVI.

586 Quam valida slnt alia argumenta, quibus Oclavius contra Caecilium probat, falsos
nullosque esse genlilium deos.

ARTIGULUS PRIMUS. imprimere litteras, ac cujus nomine Saturnia nun-

Quam luculenter Odavtus ex prima deorum rrigine cupata est.
ostendat eos deos non fuisse, sed uieros homines
ac primo quidem eorum principem Saturnum, Cre- Intolerandam prorsus Caecilii, aliorumi|ue genti-
ta profugum, a Jano in llalia susceiAum, ubi ho- lium, de diis suis ostenlationem ut Minucius in
mines plura docuit, ac prxsertim nummos signare, perpetuum comprimat, ipsos nequaquam deos,sed
 584
S83 DS MINUCII OCTAVIO
Cji.Ucaiiid, aique Lactantius scripto prodidere
luisaeliuacde- .
a primii &ua oiigaio uitJioa liuiuiuoo
principem hu- (Diodor., lib. in Bibliotk., pag. 136, et lib. v.
monstrat in modum « Satui-num:

deorum, « generis, omnes scriptores pag. 231 et 233; Tertull., Apolog., cap. 10, pag. 12,
ju9, » scilicet
et lib. u ad Nation., cap. 12, pag. 75; Cyprian.,
vetustatis Greeci Romanique, hominem prodide-
de Idol. vanit., pag. 11 Lactant., lib. i, cap. 13,
hoc Nepos et Gassius in historia, et
;

runt. Scit
Diodorus hoc loquuntur. » pag. 7d).
Thallus et _ _

De Saturnia autem urbe et Janiculo haec cecinit

Eodom penitus modo TertuUianus eosdem chri-
Virgilius :

religionis hostes prosternit ac debellat

stiance
nemo Haec nuo praeterea disjectis oppida muris,
« Ante Saturnum, inquit, Deus penes vos Relliquias veterumque vides moaumenta virorum ;

est. Ab illo census totius, vel potioris, vel notioris Hauc Jauus pater, haac Satnrnus condidit urbem ;
Janiculum huic, fuerat Satiirnia nomen.
illi
divinitatis.Itaque quod de origine constiterit, id et (Virgil., 1. viii JEneid., v 354 et seqq.)
de posteritate conveniet. Saturnum itaque, quan-
Sed de his, signatoque nummo Ovidius, a Lac-
tum docent, neque Diodorus Graecus, aut
litterae
tantio (lib. i Instilut. divin., cap. 13, p. 76) etiam
Thallus, neque Gassius Severus, aut Gornelius Ne-
laudatus, Saturnum sic interrogabat
antiquita-
pos, neque ullus commentator ejusmodi
^ MuUa quldem didici, sed cur navalis in eere
tum, aliud quam horainem promulgaverunt » (Ter- g
B est, altera forma biceps ?
Atera sigaata
tullian. Apolog. cap. 10, pag. 12). Eadem alio in
Saturnum vero sic respondentem induxit
libro repetit, nisi quod a nescio quo Tacitus, pro
Noscere me
dupUci posses in imagine, dixit,
Ihallus, ut 8U0 loco annotabimus, scriptum
est
Ni vetus ipse dies extenuasset opus.
(Idem. lib. ii ad Nation. cap. 12, pag. 75 Dis- ;
Causa ratis superest: Thuscum rate venitin amnem,
sert. in Tertullian. cap. 27, art. I).
Nam Lactan- Ante peragrato falcifer orbe deus.
Hauc ego Saturnum memini tellure receptum
tius,quieum et Minucium nostrum sequitur, hsec Coelitibus regnis a Jove pulsus erat.
de eodem Saturno totidem verbis dixit « Omnes : Inde diu genti mansit Saturnia nomen :

Uicla quoque est Lalium terra, lalente Deo.

non tanium poetae, sed histonarum quoque, ac re- At bona posteritas puppim formavit in sere.

rum antiquarum scriptores, hominem fuisse con- llospitis adventum tesiificala sui.
Ipse s lum colui, cujus placidi^^sima
laevum
sentiunt, qui res ejue in Italia gestas
memoriae
Radit areno^i Tybridis unda lalus.
Diodorus Thailus Latini ardoa va virebat,
prodiderunt ; GriEci et ;
Hic ubi nunc Roma esl, tunc syl

Nepos, et Gassius, et Varro » (Lactant. lib. i, Tantaque res paucis pascua bobus erat.
Arx mea collis erat, quam vulgusnomine nostro
cap. 13, pag. 76). Nuncupat, baec aetas Jaoiculumque vocat.
QuaLuor tamen scriptoribus a Minucio, quemad- (Ovid., l. I Fas-tor. v. 231 et seqq.)

modum a Tertulliano laudatis, quintum ille adjecit At qua ratione, arguet aliquis, Saturnus
dicitur

Varronem. Ita sane strenui illi pugiles, conversis C docuisse nummos signandi? Nonne Servius
artem
in hostes propriis eorura copiis, illos penitus
delent
in citatos Virgiiii versus,illam eoli Jano hacce anim-
profligantque. adversione ascribit Janiculo habita-
; « Janus in
tanta asseve- qui quod una navi exsul venit, in pecunia
ejus
Verum cur, inquies, scriptores illi vit,
Saturnum deorum om- signata
ratione affirmare ausi sunt ex una parte Jani caput, ex altera navis
nium primum esse et principem ? Nonne Alexander esl (Serv.,pag. 509). Verum ibi Servius tam de
a sacerdote admonitus, in epistola, paulo ante a Saturno, Jano, sicuti auctor ejus Virgilius,
quam
disserit. Quia ergo Saturnus, neutiquam
vero Ja-
nobis citata, scripsit deorum principem esse Vul-
pecunia
canum, et postea Jovis genlem ? Sed quid mirum nus, « una navi exsul venit, » nonne de
si aberrantium gentilium variae fuerint de prima utriusque nomine signata intelligendus esl?
at certe Draco Corcyraeus,
falsorum deorum suorura origine opiniones ? Dein- Esto, urgebit alius :

de vero haec unius sacerdotis sententia, vel, ut ait apud Athenaeum, Macrobius suffragatur, di-
cui

Minucius, secretum fuit. Quis igitur dixerit huic serte asseverat : « xaXxou -Trpwxov xctpi-
v6[jiiap.a

magis, quarn tot 661 celeberrimis scriptoribus, $ai, nummum aureum ab illo Jano primo signa-
hancque esse causam cur multae in Graecia,
ab auctore nostro cilatis, credendum? Denique ex tum , »
56S monetam ex una
infra dicendis satis ulique patebit Vulcanum diui D l
Italia, rt Sicilia urbes,
•'•'•--=-
i*- vel rate, vel na-
non potuisso deorum omnium nec primum nec exalteravero,
''
partebicipitifacie,
•

impressam cuderunt (AthenaJ.,

principem (tom. i Apparat., pag. 755). vigio, vel corona
lib. XV Deiphnosoph., cap.
18. pag. 692; Macrob.,
Tum dcinde Minucius ex iisdem procul dubio
in hac
Saturnal. lib. i, cap. 7). Sed cur, quj^so,
scriptoribus narrat Satiirnum, sicuti alibi annota-
excusa est?
vimus, Creta proruguiii, in Ilaliam metu filii con- moneta aut ralis, aut navigii effigies
Nonne quia, ut diximus, aitque Plularchus, « Itzi

fiigisse. Ibi autem a Jntio susceptus, « rudes ho-

8iau£pa(;avxo<: d; 'IxaXtav, in
etiam DiodorusSiculus, a Kp(5vou TiXo(t|j
mines, » quemadmodum tifxfi
honoremSaturni navigio in Italiam advecti? » (Plu-
Minucio laudatus, tesiiiicatur, multa docuit, ac
tarch., tom. Quxst. Rom., pag. 274.) Quid ergo
praesertim litteras imprimere, nummos signare, et
I!
et Satur-
conlicere instrumenta. Praeterea locum, in quo la- si Janus nummum in honorem Saturni.
cuderit?Quid-
tuit, appellari voluit Salurniam, sicuti
Janus Jani- nus alium in hospitis sui memoriam
habuisae
quid sit, Miuucius certe prfflvium vadem
culum. At ea omnia Tertullianus antea, et postea
585 DISSERTATIO. 886
videtur citatum anobis Ovidium,et magis expresse A potest, sed ex eo homine cui nomen Urano fuit
Tertullianum, qui de eodem Saturno haec scriptis quod esse verum Trismegistus auctor est. » Addit
haud dubitanter mandavit « Ab ipso primumta- ; vero haec incomperta fuisse Minucio, qui idcirco
imagine signatus nummus et inde aeraria
bulae.et ; historiam alio traduxit. Denique verius esse censet
prfflsidet. » (Tertuilian., Apologet., cap. 10, pag. Jovem, cum ex alto monte terram ccelumque con-
12.)Magistrum vero suum Cyprianus, sicuti Minu- templatus fuisset, setheri qui supra mundum est,
cium nostrum, his verbis pone sequitur « Hic :
dedisse nomen coeli, sive Urani, Ojpavoij, quo avua
litteras imprimere, hic sigr:are nummos in Italia ejus vocabatur. Sed probandum iili erat Saturni
primus instituit; unde aerarium Saturni vocatur. » patrem, dum adhuc vivebat, Cceli nomine ab Italis
(Cyprian., de idolor. Vanit., pag. 11.) Addamus, si revera fuisse appeilatum. At de hac Lactantii opi-
lubet, Polydorium Vergilium, qui hanc opinionem nione suo loco dicendum.
Eutropii auctoritate confirmare nititur(Iib. ii de In- Vitiosam itaque censet esse Minucii argumentatio-
vent., cap. 20). nem. Potius enim dicere debuisset Saturnum voca-
Recte ergoMinucius ex dictis concludit : « Elomo tum fuisse filium cceli el terrae, quoniam cum po-
igitur utique » Saturnus, «qui fugit: homo utique tentissimusrexesset,ad retinendampatrum suorum
qui latuit. » Eademest Lactantii conclusio : « Cen- memoriam coeli ac terrae nomen eis imposuit. Pro
setne aliquis,
aliauis. inquit,
inauit. Deum esse, aui fugit,
esse. qui nni la
fnpit qui la. bare id „..„«»
n„tnrv, \a
Kn-fl autem t__.-i_x- rr-
conatur auctoritate .• ^
Trismegisti, qui
•

tuit. Nemo tam stultus Qui enim fugit et la-

est.
memoriaeprodideratSaturnipatrem cognominatum
tet, et vim, et mortem timeat necesse est. » (Lac- fuisse UranuDi, sive Coelum. Sed ille non ostendit
tant,, lib. Instit divin. cap. 13, pag. 176.)
i
utrum Trismegistus dixerit, quando et a quo Ura-
nus nomen suum acceperit. Verius itaque scribere
ARTICULUS II.

Quam
potuisset rudes homines, summa regiaque Saturni
praepostere ethnici dixerint Saturnum ex coelo
potestate perculsos, credidisse illum a coelo et terra
et terra ortum: unde nata haec opinio: utrum
illius ratio, a Minucio data, recte a Lactantio re- suam duxisse originem. Sybilla siquidem his car-
darguatur, ac inde tamen confici Saturnum non minibus, ab Athenagora {Legal pro Christian., p.
deum fuisse, sed merum hominem. 14) citatis, hoc cecinit
Satis abundanter in superiori articulo demon- Kat paaiX£u; Kp($voi; -e xat Tiiav, 'laTte-co; xe,
stratum est Saturnum non esse deum, utpote qui
raiT,!;T£xva cpsptata xa-. oupavio-j; exaXcjjav
« natus, » sicut ait Minucius, « ex homine » fuit. 'AvBpwTtO'., Yaistv xz xat oupavov ouvojjia Oevxec,
Quin imo, inquit Tertullianus, « quia ab homine, Ojvexa o\ TTpwTiaxo'. euav (jLepdTrojv dvOpwTtcov.
non utique de coelo et terra » genitus est, qu*em-
p Porro Saturnus et Titan, Japetusque
admodum Ethnici passim et verbo et scriplo, Regnarunt, ccelo quos et tellure creatos
domi et foris, et ubi non vendilabant? (TertuII., Dixerunt homines, terrx caeliqne vocantes
Nomine, quod cunctos homines virtute prseirent.
Apolog., cap. 10, pag. 12, et lib. ii, ad Nation.,
cap. 12, pag. 75.) Cur autem inani adeo jactatione {Sibyll. III, v. 48 et seqq.)

illum de ccelo et terra ortum dicerent, si rationem

Sed Minucius hanc rationem non omnino praeter-
ab auctore nostro postulas, hanc tibi dabit: « Sa-
misisse videtur. Nobiles enim viros ab ignobilibus
turnus enimdiciturterrae et cceli filius, quod apud distinxit dixitque hos terrae, illos coeli filios cogno-
Italos esset ignotis parentibus proditus ut in ho-
; minatos ab Italis, quibus parentes illorum cogniti
diernum inopinato visos, coelo missos, ignobiles et non erant.
ignotos terraefilios nominamus. » Sed haec ratio Lactantiu autem verisimilius, quam verius esse
non placuit Lactantio, et ab illo sic refellitur
videtur,homines ignotis parentibus ortos, et ex ino-
« Minucius Felix in eo libro, qui Octavius inscri- pinato advenientes, cceli et terrae unde exorti cre-
bitur, sic argumentatus est: Saturnum, cum fuga- dehantur, nuncupatos fuisse nominibus. Attamen
tus esset a filio, in Italiamque venisset. cceli filium illud aliis et ethnicis, et Christianis scriptoribus
diclum.quodsoleamuseos, quorum virtutem mire- probatur.Primusex illis citari potest Titus Livius,
mur, aut qui repentino advenerint, de ccelo ceci- D qui narrat Romulum urbem Romam condendo.
disse dicere: terra; autem, quod ignotis parentibus usum esse « vetere consilio condentium urbes, qui
569 natos. terree filios nominemus. Sunt haec qui-
obscuram atque humilem conciendo ad se multi-
dem similia veri, non tamenvera; quia constat tudinem,natameterra sihi prolemementiebantur.»
etiam tunc,cum regnaret, ita esse habitum. Potuit {Liv., lib. I, 58.) At quomodo illud ementiri potue-
et sicargumentari Cum potentissimus rex esset,
:
runt,nisi obscurae raultitudini incognita fuisseteo-
ad retinendam patrum suorum memoriam,nomina
rum proles? Quis autem inficiabitur idem 570 de
eorum ccelo terraeque indidisse, cum haec prius parentibus ac filiis dicendum? Si quis tamen diffici-
aiiisvocabulisappellarentur: qua ratione montibus lis ac morosus, illud de parentibus velit sibi probari,
et fluminibus nomina scimus
imposita.» (Lactant., is audiat Servii de Acheloide verba « Terrae filius :

lib. 1 Instilut.,C3ip. 11, pag. 67.) Tum recensitis quo- dicitur, ut solet de iis dici, quorum, per antiquita-
rumdam fluminum nominibus, sic concludit : «Ap- tem latent parentes. »(Serv., in lib. i Georgic. Vir-
paret ergo non ex ccelo natum esse, quod fieri non gil., V. 9.) Magis verum ad nostrum de ipso Satur
Patrol. III.
19
587 DE MINUCII OGTAVIO m
„0 p,.opo,itu,n Aurelius Viotor, aut ,uis,ois >ibH A m^.^,.r
« Primus, in- istius explicare, cum in primis parentibus ^^^
^^^^-^^^^Z^Zl probata
de origine gentis Romanae auctor :

infiuxe-
morlalitas, in caeteros ordine successionis
quit, in Italiam creditur venisse Saturnus....Tanta
rit. » Nonne vero hsec delibavit
ex Tertulliano, qui
autem usque id lempus antiquorum hominum tra-
perse-
prius dixerat: « Otiosum est etiam titulos.
diturfuisse simplicitas,ut venientes ad se advenas,
quimodoconsilioac sapientia praediti, ad instruen- qui quod de origine constiterit, id et de poste-
ritate conveniet. » {Tertull., Apologet., cap. 10,
dam vitara formandosque mores aliquid comferrent,
» Hosce nimirum commentitios esse
deos
pag. 12.
quod eorura parentes ignorabant, copIo et terra
editos non solum ipsi crederent, verum etiam
po- merosque homines.
quse
sterisaffirmarent,veluthuncipsumSaturtsum,quem Sed Minucius ethnico? acrius urget, hisque,
filium dixerunt. » (Aurel. Vic, Orig.
coBli et terrae
pene omnia Cyprianus transcripsit, verbis insecta-
tur Cur si nati sunt, non hodieque
nascuntur?
gent.Rom. init. :

in Junone
nisi forte jam Jupiter ssnuit, et partus
Accedat et Tertullianus.qui non uno tantum.sed »
defecit, et Minerva canuil antequam peperit.
duobus in libris hoc de Saturno scriptum reliquit Th:-phi-
eorum (Cyprian., de idolor. Van., pag. 12.)Prius
« Cujus parentes ignoti erant, facile fuit
•' - •-
videri.Quis lus Antiochenus ethnicos eodem argumento confu-
ium dici,(iuorum et omnes possumus
•

fil
El toxe eYiwiov xai f-vvwvto,
enim non coelum et terram, matrem ac parentem taverat : -{%?
yi^Mi eeouc
SfjXov, oti ^«' '^*'^
venerationis e,t honoris causa appellet, vel ex con- exp^^ ^^'^P"
'^'^'J

yip eY^paaav 8i6 ouH h: ^z-^^^Uiai- ij

suetudine humana, qua ignoti vel ex inopinatoap-

yevvrixoj; f]

xai oux exi £to(. « Si tum genuere et

parentes de ccelo supervenisse dicuntur? Proinde a7re03.vov,

geniti sunt, oportebat eorum generationem huc-

Saturno repentino ubique coelitem contigit dici.Nam
genus incertum usque porrigi. Sin secus se res habet, certe infir-
et terrae filius vulgus.vocat quorum
cap. 10, pag. 12, et lib. mum deorum genus reputabitur. Aut enim senio
est. » (Tertull., Apologet.,
confecti, generare desierunt, aut e viventium nu-
IIad Nution., cap. 75.) Utrum autem haec ad sta- «
biliendam Minucii nostri opinionera sufficiant, nec mero penitus sunt sublati, et in nihilum redacti.
qui-
satis recte a Lactantio redarguatur,
peritiorum ex- (Theoph., lib. i ad Autolyc, pag. 81.) Brevius
Tatianus, sed non minus festive «Si deorum
spectabimus judicium. Lubenter enim fatemur no- dem :

generalionem, inquit, memoratis, mortales eos os-

slrum non esseinler tantos tamque venerandae an-
porro tenditis oia zl ^ip oii xuet vuv fi
"Upa Ttoxepov
tiquitatis viros lites coraponere, Quidquid
;
;

vzW^pa.y.v^ ?] xou |j.7)vu(iavxo<; 6jjiw (XTTopeTxe

;
Cur ;
statuatur.indeprcfectoinvictissimeconficilurhunc
deorum
ueuiuui suorum
^^^^^^^. non
liuu amplius parit Juno? Consenuitne? Aut qui-
Saturnum, quem etnnici
ethnici anoruiu
aliorum ^...t.,.^^ j. •

parentem esse garriebanl, neutiquam deum, sed

C rem aperiat, habetis neminera ? » (Tatian., Oraf.
fuisse, qui non secus ac cae- contr. Graec, pag. 160.)
hominem tantummodo gentiles
Sic etiam Seneca, a Lactantio laudatus,
teri homines ex homine genitus fuit.
ergo, in-
suos irridendo argumentatur. « Quid est
ARTICULUS III quit,quare apud poelas salacissimus Jupiter desie-
rit liberostoliere. Utrura
sexagenarius faclus est,
Quihus rationum momentis Cxcilius demonstret ful-
iatn esse diviniiatem Jovis et aliorum, (jui
ex lo- et illi lex Papia fibulam imposuit? An impetravit
minibus genili fuerant, vel aliorum Libidme jus trium liberorum? An tandem illi venit in men-
arbitralu, ut Romulus ct Juba, dn renuntiati
et
tem Ab alio exspectes, alteri quod feceris et ti-
:
;

sunt.
met ne quis sibi faciat, quod ipse Saturno? » (Lact.,
Minucius Felix a Saturno venit ad filium ejus Jo- lib. I, cap. 16, pag. 88.) Id est, ne sicut ille Satur-
vem, cumque hominem, nequaquam vero deum num patrem suum, ita ipsum filii ejus regno spo-
fuisse similiter demonstrat.Saturni
quippe .(filius, Senecae verbis
liarent. Sed de Lactantio, hisque
inquit, Jupiter Cret«, excluso parente, regnavil, raissos fa-
aliquid infra dicendum. Deniqueut alios
illic obiit, illic filios habuit adhuc antrum Jovis
;
etiam cecinit.
ciaraus, Juvenalis
visitur, et sepulcrum ejus ostenditur, et in ipais
Quis tamen affirmet nil aclum in
montibus, aut in
his jam D
sacris suis humanitalis arguitur. » Sed de Speluncis? Adeo senuerunt Juppiter et Mars.
atque adhuc in subse-
paulo antea disputavimus, (JuTenal., Satyr., \i, i'. 62 et seqq.)
quenlibus nostris dissertationibus agendum. De opiniones alt«-,
hominem illum fuisse ad- Instat Minucius, et falsas de diis
Jovis porro sacris, quae inquit,
ra aihuc ratione funditus destruit. « Si dii,
huc ostcndebant, infra disputabimus.
quia creari possent, interire non possent, plures totit-
itaque Jupiter cum deus esse non possit,
I3 coelum
gonitus est, inde necessario sequi- hominibus deos haberemus; utjam eos nec
ex alio homint^ geslaret. »
ortos, nc conlinerel, nec aer caperet, nec terra
turcifiteros ex illo aliisque hominibus etiam Sybnla
deos, scd mortalcs fuissc homines, a na-
Sed hoc telo utique acerrimo, quo
qua^iuam nobis Theophilus
utilur, elhnicos citatus jam a
lura divinainh'nit.'.alienaloa Quamobrem
Minucius
enim,Hiquit,
gcnera- AnlinchenuB penitus irunsfixerat.Hinc
dpclarat dcscriptus 51tethnicis ill.uum elvai xu»v 4v»
xal TcXetove; 6£ol oi(j>etXov
tum lungum (luam inulilc IxaXXov
tioncs, quas prolorrc eM9
0p(L7:(.)v' t^« ^r,crt 2{6uXX«, « colligituf plures
foref, Filentio a scpraplormitli. Nam coliosum est
 589 DISSERTATIO. S90
deo3, quam homines, sicut et Sibylla perhibet. » \ populi gentis aut urbis suae conditores, seu viri for
P.apfprft quae Innorinro
Caetera nfiixi longiora sunt nnnH onn^
aiinf apud sicut Rt "y O of
eum, ci^nf et 572 fiJn/^inrt
titudine inr,tr^^ erant, seu pfeminae castitate mira-
^r* »»-^«1.
insignes .•. •

Arnobium, Lactantium, dequi-

aliahis 6imilia,apud bilee, summa venerationecoluerunt, ut /Egyptii Isi-
bus nossuoloco.etEusebium quiiibellegerehauddif- dem, Mauri Jubam (Lactan., lib. i Inslit., cap.
15,
ficulter poterit(Arnob., lib. iii adv. Gent., pag. 104 pag. 81). » Antea vero Tertuliianus magis genera-
et seqq. ; Lactan., lib. i, cap. 16 et seqq. ; Euseb., in tim, ac suppresso, sed subintellecto Jubae nomine
Orat. Constant. ad sanct. cxt., cap. 4, pag 570). « Unicuique provinciae et civitati suus est deus...-.
Interea vero monitum te esse voluraus tantum in ut Mauritaniae reguli sui. » 573 Sequitur ibi
hoc argumento esse virium et ponderis, ut Plinius Tertullianum more suo Cyprianus, aitque « Mauri :

illopiane oppressus, fateaturaut majorem esse de- manifeste reges colunt, nec ullo velamento hoc no-
bere ccelitum, quam hominum numerum, aut vera men obtexunt. . (Gyprian., de Idol. van pag. 12.) ,
non fuisse deorum matrimonia. Sed ipsummet lo- Verum Gellarius
suspicatur in Minucii nostri
quentein audirejuvat. «Ma.jor, inquit, coelitum po- textu aliquod subesse mendum. Non enim Mauro-
pulus etiam, quam hominum intelligi polest, cum rum, inquit, sed Numidarum rex fuit Juba. Nec
singuli quoquft ex semetipsis totidem deos faciant, negare quidem possumus illud a Dione Cassio ao
Junonesgcniosqueadoptandosibi :gentesveroquffi- Plutarcho fuisse litteris traditum. At nunquid id
g
dam animalia,
animalia. etaliqua obscena nm
p.t.iam nhsr.pna
etaliniiii etiam pro Hiio ha.
diis ha- nipon lUinnninc uut
circo Minucius, ...,* «;.,„ i:i :.._
ejus librariua, _. i •. .•
aut citati a no-
beant, ac multa dictu magis pudenda, per fcetidos bia scriptores erraveruni (Dio., Htstor. Rom., pag,
cibos et alia jurantes. Matrimonia quidem inter 193;Plutar, m
Vita Caesar., pag 732) ? Nunquid
deos credi, tantoque aevo ex his neminem nasci, et potius Cellarius non satis accurate libros Strabonis
alios esse grandaevos semperque canos,etalios ju- pervolutaverat? Ibi enim haec illiue verba legere
venes atque pueros, aligeros, claudos,ovo genitos, poterat N'jvt iIq 'lojSav T:tpihrr,-/.v>
: Maupouffta,
et alternis diebus viventes morientesque, pueriliura xat TioXXa (xipr) zr^^ aXAr); A-.SJr^;, Sta ttjv Ttpo; 'Pw-
prope deliramentorum est. « (Plin., lib. ii, ^'atur. [^atou; euvoiav xe xai ;ptXiav. « Nunc Mauritaniara
i
Hist., cap. 7, pag 142 et seq.) Quod ergo, ama- aliasque multas partes Africae Juba obtinet, ob stu-
bo te, efficacius ad tollendas gentilium religiones dium in Romanos et amicitiam hoc consecutus. »
argumentuin afferri poterat, quam illa sincera et (Strab., iib. vi Georg., sub fin., pag. 288.)
publioa Plinii aiiorumque etiam ethnicorum con- Cur ergo, inquies, Juba a Dione et Plutarcho
fessio ? Numidarum rexdicitur? hujusce no- Difficultatis
Neque dixeris illas indoctae rudisque plebis opi- dum solvit Herodianus, qui Mauritaniam, ubi im-
niones a Plinio, quemadmodum ab illis ethnicorum perabat Juba, quaeque Romanis erat subjecta, ab
hominum doctissimis, tanquam aniles fabulas re- ^ incolis suis Numidiam vocatam fuisse testificatur
pudiari. Nam Minucio, caeterisque Christianae re
id KaTTeXXiavo? ^v tt; ovo(jio, aTro xoii ffUY><^>ltou,
ligionis delensoribus, plane sufficiebat ad impios fjYeTxo 81 Maupouirfajv twv otto 'Puj(jia(ot<;, No[i.a8(uv
omnium ethnicorum cultus, qui in hisce errorum 8e xaXoufxiviov. « Ca^jellianus quidam, senatorii or-
monstris nitebantur.funditus evertendos. Quis enim dinis vir, procurator Mauritaniae Romanis subjec-
illorum vanas superstitiones ferre queat, qui uni- tae, quae ab ipsis Numidia appellatur. » (Herodian.,
cum aeternumque Deum negabant, etaHosplurimos lib. VII Hi-st. p. 280.)
mortales, aui generantes, ac genitos deos colebant Instat Cellarius vero
non esse aimile Jubam, qui
et venerabantur? Non minus autem docti quam a Csesare victus volentas sibi manus intulit, in
indocti gentiles, rejecto vero Deo, ridiculos, illos deorum numero a Mauris fuisse repositum. Sed
deos colebant ; vel colere
simulantes, nullum
se momenli hsc ratio est. Quis enim nescit
levissimi
admittebant; aut aliud aliquid a vera divinitateeo morem apud Romanos pervasisse, ut imperatores
magis remotum, quod creaium vel ipsamet ratione suos quantumlibet irrprobos ac scelestos, solemni
privatum erat. deorum albo ascriberent ? Ne-
ritu et apotheosi,
Nonne ergo a recto veritatis tramite similiter ab- que saepius eorum exsppctabant mortem; sed dum
errabant, qui stulte prajdicabant mortales qiiosdam
D adhuc vivebant, illis etiam invitis ac reluctantibus
niiminos vol
homines, nr.fM suo,
vel ortu otir\ «.n1 nl.nn..^ — :_ im.:j^
vel aliorura perjurio, ,• : i , . ,
libidi divinos deferebant honores. Quapropler Minucius,
be et arbitralu, factos esse deos? Talis taraen post citata a nobis verba, sontinenter abjecit
fuit, « pejerante Proculo, uti Minucius ait, « Deus
i»
« Invitis his denique hoc nomen ascribitur: op-
Romulus,» quemadmodumpaulo postexplicabimus. tant in homine perseverare, fieri se deos mecuunt,
Talis quoque u Juba, » pergit ille, « Maurig yolen- et si jam senes, noiunt. » Sed hac acriua urget
tibus, deus est, et divi, caeteri reges, qui conse- Tertullianus, uti in nostra de Apolegeticis ejus ii-
crantur, non ad fidem numinis, sed ad honorem bris dissertatione videbimua, Quid ergo mirum, si
emerits potestatia. » Subscripsit auctori nostro Mauri ad Roraanorum instar regem suum Jubam
Lactantius, acriptisque tradidit : « Privatim singuli
deum fcsse voluerint ?
 S92
591
DE MINUCII OCTAVIO
GAPUT XVII.
MinucU adversus gentilium (\eos argumentum, petitum ex ridiculis
n .;
Quanti r^^nripr?, ^it aliud ^Mmu^c
ponderis sU^aliud
LO ,,,p,basque
^^^^^ ^^^^J_^ VV».
J^.~ 1
illorum factis et flag.tus.
w

aRTICULUS PRIMUS. dum auctor noster, impugnat, illis objicit

A "
"Hcpai- '

(jTov ptTTxoijiEvov xa'. xtoXaivovTa. « Vulcanum e

Vulcanus clau^
Ouajn ahsurde ab elhnicis fingatur Caeterum
harhalus, et ali- ccelo projici, eoque casu claudum fieri. «
dus ApoUo :mberbis, Esc.ulapius
auando imherbis. Neptunus glaucts
oculis, csesiis Arnobius illum uno, Gregorius autem utroque pede
Mercunus,
Minerva Juno bubulis, pedibus alatis claudum Nec desunt, qui illum
fuisse tradiderunt,
unguilatus, compeditus Saturnus,
Janus bi-
Pan bis e ccelo, primo quidem a Junone, deinde a
et
frons et quatriformis.
Jove dejectum opinentur (Clemens Alexand., Ad-
Ridiculffi ac figurae aliud Minucio
deorum formae pag. 18; Athanas., Orat. contr
monit. ad gent.,
divinitatem explo-
genf.,%^2, pag. 13, tom. I; Arnob., lib. w adv.
574 ad commentitiam iliorum
argumentum.
dendam invictissimum suppeditant Gent., pag. 134; Greg. Naz., orat. 3 adv.
Julian.,
Minucius, torms ipsae et
Nam quid eorum, ait
pag. 259 et orat. 4, pag. 308).
habitus? Nonne arguunt ludibria et dedecora Secundus ab auctore nostro inducitur « ApoUo
vestrorum ? »
(ms9. decora, sed male) deorum tot ^tatibus laevis, et ^sculapius
semper barba-
qus fuerint, audi Grego- ferunt a Dionysio Si-
tus. » Ob eam certe causam
Scire autem si aveas illse

versibus enar-
rium Nazianzenum, eas paacis his ciliae tyranno 575 detractam
iEscuIapio barbam,
ut ait Ci-
rantem
P utpote qui Apollinis semper imberbis,
'leucpiXoo;, y-epoevxac. avauy^Evac,
-^ii^tSpaxrJvTa?,
cero, esset filius. Qua de re videsis adhuc Cicero-
s^^o; ex_ov-a«.
efjpac, er,poiJiiY£T; xe ye>^o"0'' nem, Valerium Maximum, Arnobium, Lactantium,
Qui illa latine redditi sunt et alios complures. Ipse
autem Cicero aliique bar-
Cornuti, semiflracones bam non cuilibet iEsculapio, sed Epidaurio dem-
feraque de Natur deor., pag.
ilhvphali obsceni, colli ex?orlesque ptam asserunt (Cicer., lib. i
^que feris tnistis variis, ridenda gerenles lin. 40
107, lin. 26 Idem ibid., lib.
:
iii, pag. 252, ;

Ora.
Valer. Max., lib. li, cap. 1, de Exter.,% 3; Ar-
{Greg. Nazianz. Carm. lxi, p. 142,
t. ii.)

nob., lib. VI adv. Gent., pag. 206; Laclant., lib. U

prosequitur,
Verum auctor noster hoc longe fusius 157 Cic, lib. iii de Nat. deor.
tandem pude- Instit., cap. 4, pag. ,

atque ut tales deos colere ethnicos Pausanias vero ubi de Phlia-

45).
omnes iHorum lormas pag. 252, lin.
ret monstrosas plerasque ^sculapii simulacro memorat iKaxtoy-
haec de
oculos. Quamvis autem
siis,
recenset, ipsisque ponit ob tt,; ixpoTtoXecoc eaTtv 'AffxXi^Triou vao;
ex
nullum illorum aetatis, aut dignatis ordmem Twv' 81
h Se^t^., xal aYaXfjia oux exov -rtWYwvela. « Qua ex
ficlae
aut nihil ad ar-
sequatur; Muia tamen id parum ad dextram est.
idcirco arce descenditur, .Esculapii aedes
gumentationis robur et convictionem
facil,

pag. 55.)
AVuicanoautemHCorditur: « Vulcanusclau- _ ......:„
Apollo ab omnibus im
At si quffi Luciano fides,
etiam ar^umento
dus deus et debilis est. Eodem ..

tantummodo Assyriis, repraesen-

tamen magis deo- berbis, exceptis
apud Ciceronem Cotta, servato «^^^o'- ^*^^^« 'ATzoXXwva vbv
Epicureum refellit, tabatur. Ol fxev y^P
rum suorum ordine, Velleium 8e oCtoi
Trpa)eigS7)V TTOtoucrf }xouvot
Et qui- Te %Y)VTai, xat
illiqueVulcanum haec objicit in verba: « ^t^ii-f,iti^> $(5avov Setxvioucrt. « Caeteri,
eum quem fecil 'ATt6XXtovo?
dem Athenis laudamus Vulcanum, enim omnes, ut ille ait, ApoHinem et juvenem pu-
vestito leviter ap-
Alcamenes, in quo stante atque cum prima lanugine effingunt :
soli autem
lant, et
deformis. Claudum igitur ha-
paret claudicatio non simulacrum effigiant. « (Lu-
Vulcano sic accepi- isti Apollinis barbati
bebimus deum, quoniam de de Dea Syria, pag. 1071.) Macrobius tamen
deor., pag. 207, Iin. cian.
mus. >. (Cic, lib. I de Natur. sed Hieropolitanis
iUud non ab omnibus Assyriis,
ait, quae sunt
27.)
cum a factum esse tradidit. « Uieropolitani,
Narrat vero Lucianus eum
claudicasse,
omnes solis effectus atque
coelo Ae(.vtot E^ genles Assyriorum,
Jove praeceps datus esset e vf, :
barbati speciem redi-
cpep^evov a^TOv uueoeSavTO virtutes ad unius simulacri
xaXiL, ^otouvxec, ^xt Apollinem appellant. Hujus facief
"HcpataTOC, ii^Trep 6 AaTuava^ Kunt eumdemque
heOvy^xet Sv *,(xtv

L..3a,„.„«,.eap.t.,,
t::it:rc~I»^erMrre,Lepis. « Neptunus glaucis oculis,
Mi-
non aliter quam Tertio Minucius :

Vulcanus,
sent, perierat nobis « Jam vero c.tatus
ncrva c^esiis (Minuc, pag. 181).
Astyanaxe turri dejectus. » (Lucian. d.s«m/ir p.
caesior
a nobis Cicero « Dicere, inquit, licebit
v. 390 e^ seq.;
^dom //md. :

184; Homer., Hiad. i,

oculos MinervjB, caeruleos esse
Neptuni. » (Cicer.
procul dubm ab Ho-
xvm V.304 etseqq.) At ibi citati, unam lib. I de Natur. deor. pag. 207, lin. 24.) Quanquan
Aicxandrino
meri' a Clemente etiam tanquam msulsua,
ubi Vulcanus e c^lo in autem Diodorus Siculus iHud
alludit, Minervam. qui.!
ct au'eram Iliadem putetque
alque inde claudus eifectus
commentum rejiciat,
Lemnum pr^cipitatus,
glauco aer aepectu est, glaucopin fingi (Dioaor|
dicitur. Athanasius vero
ubi ethmcos, quemadmo-

I
 S93 DISSERTATIO. S94

lib. I Biblioth, pag.88),eam tamen Lncianus appel- A mino, gemino pede, hircinisque cruribus, insigni
lat '{XoLOY.iti-ziw quo quidem epitheto passim ab Ho- voluptuario. » .'Euseb. lib. iii Preepar. £yang.,cap.
mero ubique nuncupatur, illudquelatinus illiudin- 14, pag. 124.) Fatetur quidem Herodotus illum a
terpres modo « caesii, » modo « glaucis oculis red- pictoribus et statuariis figurari caprina facie.birci-
didit. » (Lucian., Dialog. Vulcayi. et Jovis, pag. 74 nisque cruribus : quam tamen ob causam id fac-
el de sacrific., pag. 185.) Et certe Latinis scripto- tum fuerit, explicatu sibi jucundum non esse inge-
ribus idem est caesius, seu caeruleus, ac glaucus nue confitetur (Hero^iot., lib. ii, § 46). Sed adire
color, quales, inquiunt, sunt felium oculi. poteris Servii in Virgilium notas, et alios (Serv.,

Quid vero, quod Pausanias Neptunum, de quo in Virgil.),

Minucius, glaucos, sicut Minervam, habuisse ocu- De Saturni deinde « pedibus, » uti auctor noster
los testificatur ? « Minervae signum, » illius verba ait, M compeditis, " haec a Cicerone Litteris mandata
sunt, « quod glaucos habeat ocuios, •^lTj/.o^Ji e^ov legimus Vetus haec opinio Graeciam opplevit,
: «

Tou; <5!peaXijio'j;, Libycam de ea re fabulam compe- exsectum Ccelum a filio Saturno, vinctum autem
rio Minervam Neptuni et Tritonidis paludis fi-
: Saturnum ipsum a filio Jove. » Latino autem ora-
liam esse, atque ideo glaucos illi itidem ut Nep- tori suffragantur auctores nostri Athenagoras,
tuno oculos esse : xat 8ia YXajxouc eTvai aij-
-roijxo „ Athanasius, ac praeter alios bene muitos Epipha'
irep xat tu) IloffeiScovt 6(j)6aX(xo'JC. » Si quis autem nius, qui ad -Vinucii nostri meniem
.Vinucii nostn mentem inae
inde sic argi
argu-
contendat, probetque illura ibi de alia, quamcitali mentatur: « At qui in custodia detinetur, non
a nobis scriptores, Minerva loqui, non repugnabi- modo potentiori alicui subjicitur, sed ob malefi-
mus. Nemo tamen negabit inter 576 Neptuni et ciura aliquod vinculis coerceri solet. » {Eclog. 2,
Minervae oculos aliquid a Cicerone, et Minucio V. 31 ; Cic. lib. ii de Natar. deor., p^g. 223; Athe-
nostro positura fuisse discrimen, torsitan quia nae. Legat. pro Christian. pag. 19 57 7 et 20 ;
onius magis, quam alterius virides essent oculi. Athanas. Orat. contr. Gent. g 11, pag. 12 ;
Epiphan.
At de his Minervae oculis Arnobius, de quo nos Anchorat. § 106. pag. 107.)
suo loco {Dissert. in Arnob., cap. 14, art. 1). ' Apud Lucianum porro cum sacerdos ipsummet
Juno autem ab ethnicis, ut ait deinde auctor Saturnura interrogasset, nura a Jove filio suo in
noster, dicebatur, « bubulis oculis » (Hora.Z/mrf.iv, tartarum, vinculis injectis, fiiisset revera praecipi-
V. 5). At Homerum haud dubie secutus est, a quo tatus, respondet ille « Senex jam et podagrosus :

vocatur potLiric ircjxv.a "Hpr;, « bovinis oculis vene- cum essem ob aetatem, unde etiam factum est, ut
randa Juno {lliad. xiv, v. 159\ » Quod poetseinter- plerique mihi compedes esse finxerint, t6 [jtlv

pres Latine exprirait : « pulchris oculis veneranda 6'Xov yipui'^ ^St] xat TroSaYpo; cuv, 8i6 xat
Juno. » Rationem si quaeras, respondebimus Grre- C 7r£'!r£57;a6a( }xe ol TzoXkol e^xaaav, irapar eram
cura illud nomen ab eo sic redditum, quia oculi viribus ad tam muita hujus a?tatis facinora pu-
bubuli omnium pulcberrimi videbantur.Nam a Lu- nienda... Itaque mihi consulens, Jovi locum dedi.»
ciano {Imag., pag. 590) peritissiraus p'ctor habe- Alias tandem cur a Jove victus fuerit causas Gicero
tur, powTttv Ttva TiotT^ja*; a^jxojv, qui Junonem « il- etMacrobius afferunt (Lucian. Saturnal. p. 1022 et
lam bovinis oculis pingebat. » seq. Cicer. loc. cit. Macrob. lib.i Sa/uma/.cap.8).
; ;

Pergit Minucius (pag. 184) : « Pedibus Mercurius Tura postea Minucius « Janus vero frontes duas :

alatis, Pan ungulatis, Saturnus compeditis. » Nul- geslat, quasi ut aversus incedat. » Athenaeum
lus est sane, qui ignoret Mercurium fingi deorum (lib. XV Deipnosoph. p. 592) enim aliosque quam

nuntium, atque idcirco alas in capite et pedibus plurimos ut praetermittamus, Ovidii de ilio haic
gestantem. Quapropter de illc a Jove misso haec sunt carmina :

cecinit Homerus.- Jam biceps anni tacite labentis origo,

Solus de superis qui tua terga vides.
'Q; -fat', ou8' (XTrtOrjas StaxTopo? 'ApyettpovTT,;,
A'JTtx' ETTEtO', LiTio TToacrtv sSrjaaTO xaXa irsStXa, Quem tamen esse deum te dicam Jane biformis
Afjiop6ata, )^p'ja£ta" Ta [jitv tpipov r^ }i.£v i<p' ^Yprjv,
Nam tibi par nullum Graecia numen habet.
'Do' ett' aTietpova Y^tTav, ajjta Trvot-ric avijjioto. n OviJ., 1. I Fast., § 4, v. 65.)

Sic ait : neque renuit infermmtius Mercuriw!,

Cur autem bifrontem eum dixerint, si postules,
Slalim deinde pedibus suhlignvit pulchra talaria,
diversas tibi rationes reddent Plularchus. Macro-
Immortalia aurea,qux ipsum ferebant sive per mare,
Siveper immensam terram pariter cum flamineventi. bius, Cyprianus et Vossius (Plutarch., quaest. Ro-

(Hom. Odyss. v, v. 43 et seqq.). man. pag. 279 ; Macrob. lib. i Saturnal. cap. 7 et
9 ; Cyprian., lib. de idol. Vanit., pag. 12 ;
Voss-,
Pan vero ungulatos sive hircinos penes habuisse lib. I de Orig. et progr. idoL, cap. 18, pag. 71 et
ferebatur, uti perhibet his verbis
Eusebius « Quin : Denique his adjiciemus hunc Janum,eodem
seqq.).
etiam suorura ipsi corporum speciem figuramque Macrobio atque etiam Augustino testibus, non
describunt, velut ipse Pan, qui cujusmodi fuerit,ex solum bifrontem, sed etiam quatrifrontera et qua-
ejus oraculis docemur Mortalis ergo cura sim, : trifonnem ab ethnicis praedicari (Macrob. lib. i

vota nuncupo, Ilavt ajjjffjTO) 6e(u, StaaoxssaTt, ota- Saturn., cap. 9 ; August., lib. vii de Civit., cap. 4).
pdTcooi xpaYoaxeXel. Pani, nativo deo, cornu ge- Quis ergo non deplorabit horrendam illam ethni-
itf^is DE MINUCII OGTAVIO S96
eofufn oflecitatem, qui non tam hominea, quam A Epheeios templura fuissenulIusignorftt.Atqui ejue
hominum monstra, deos esse arbitrabantur,ei3que elBgies muilis cum mainmis ille repraesentabatur,
divinos honores reddebant? Non ibi tamen stetit uti patet ex variis illius simulacris et imaginibus,
insana illorum superstitio, sed plures adhuc non quse a Fnderico Ubaldino in 6uo de Symbolica
minus infames colebant aliorum deorum figuraa, Dianae Ephesiae statua exposita tractatu,exhibentur
qu8B quidem quomodo ab auctore nostro explicen- (tom. VII, GrsEc. Antiquit., pag. 364).
tur etexplodantur, jam investigandura est. Nec minus oonstathas Dianae, sicut et alias deo-

ARTIGULUS II.
rum statuas rectis ac transversis sustentatas fuisse

Quanta dementia ab eihnicis decantata fit Diana alte verubus quse sustentacula et fulcra, seu virga
succincta,venalrix, niammis multis,Ephesia.dC Tri- ferreae erant. Nam id disertissime probat Lucas
via irinis capitibus,multisque manihus: Jupitermo- Holstenius, in sua ad Fr.inciscum Lardinaiem Bar-
do barbatus,modo imberbis : Ammon cum cornibus, berinum epistola,» de fulcris Dianae Ephesise simu-
Capitolinus fulmina gerens, Latiaris cruore per-
fusus, Feretrius non auditu^, cujus tot monstra,
lacro appositis. » {Ibid., pag.396.) Ibi autem quas-
quot nomina. dam ejusdem Dianse cura auis fulcris pluribusque
Argumentum suum prosequitur
Minucius, ac
mammis imagines, in numismatibus sculplas exhi-
triplicem exagitat Dian® formam. « Diana, inquit, ^.®^" ^^ ^'^ ergo evidenter colligitur textum aucto
B ris nostri, et Hieronymi testimonium a nonnuliis
alte succincta, venatrix, et Ephesia, mammis mul-
tis et uberibus (codex immerito vexari.
« veribus) » exstructa, et
trivia trinis capitibus, raultis raanibus horrifica. » Dianam porro Triviam, trinis capitibus, ut ait
Dianara venatricem fuisse quisnescit? Illiusautera Minucius, horriKcam, his versibus canit Virgilius:
haud678semel Pausanias (lib. vii, pag. 230 et Tercentum toDat ore deos erebumque cbaosqne,
Ter^'emiuamque Hecalem, tria virgmis ora Diaufle.
234) aliique meminere. Eam
itaque venando alte
(VirgiL L IV Mneid., d. 5)0 et 511.)
succinctam jure raerito dici, ex his collige Ovidii
versibus : 679 Quos in versua observat Servius eam non
Per juga, per sylvas dumosaque saxa vagatur modo Dianam, sed Lucinam quoque et Hecatem
Nuda genu vestem ritu succeuta Dianae. nuncupari, ac propter triplicem potestatem., fingi
(Ovid., 1. X Metamorph., fab. 12.) triplicem ac triforraem, atque idcirco templa illius
Et rursus alibi in triviis fuisse constructa. Varro autem ex Ennio
Talia pinguntur succinctae crura Dianee, animadvertit illam vocari Triviam, vel quia in
Cum sequilur fortes fortior ipsa feras. trivio ponitur feie in oppidis graecis, vel quia luna
(Lib. v Amor.^ Bleg. 22.)
dicitur,5 qua?
T- —
in coelo tribus viis in altitudinem,J

Nihil necesse est alia ejusdem Ovidii, Prudentii latitudinem et longitudinem movetur (Varr lib. vi
(epist. IV, Hymn. in Rom. v. 257), aliorumque seu de Ling.lat., pag. 74).Priraam haud dubie propter ,

carmina, seu testimonia de re satis omnibus noia ationem dixit Ovidius :

citari. Ora vides Hecates in tres vergentia formas,

Quibusdam vero corrupta videntur sequentia Servet ut In ternas compita secia vias.
in
codice nostro manuscripto verba : « Ephesia, Quam sane ob causam ab illo vocatur « triceps
raammis multis et veribus exstructa. In animum Hecate, « et ab Uoratio et aliis « diva triformis. »
enim vero suum inducere quidam non potuerunt Videsis Orpheum, Pausaniara, et quae ex Porphyrio
Dianara, utpote virginem, plures habuisse mam- Eusebius retulit, ac si velis etiam Prudentium
mas.Putant itaque addendam esse vocem,« Ceres,» (Ovid., lib. 1 Fast., § 3,et lib.vii Metamor/jh.,faih. 3;
quflB mammosa vocabatur. Alii autem pro « veri- Horat., lib. it, Ode 22; Orph., Argon. etvot.ad'
bus, legendura auturaant « uberibus, » aut « tu-
» Mus., tom. I Grxc. poet., pag. 494 et 501 Pausan., ;

beribus. « Sed levissimae vel potius falsae sunt hae lib. II, pag. 72 ; Euseb., lib. iv Praepar. Evang.,
conjecturae, nec rautanda est veteris codicis nostri cap.23,pag. 174 ; Prudent. lib.i m Symmach. § 174).
lectio.Hieronymns siquidem in suo in Pauli ad Non mirum itaque si triformis cum fuerit, plures
Ephesios Epistolam commentario ha?c de utraque D quoque manus habuisse perhibeatur. Et certe Ri
Diana, et alte maramosa tradidit:
succincta, et galtius in hanc Minucii locum teslifiratur se talem
« Scribebat ad Ephesios Dianam colentes.non hanc id numismate apud Joann. Baptistam Alti-
ffireo
venatricem, quae arcum tenet et succincta est, nura vidisse, Adi adhuc, si velis, Ga^Iium Rhodin-
sed illam mullimamiiiiam,quam Grajci :ToX'j(jLaa-ov ginum, Vossium, Verderium, Giraldum, et alios
vocant ut scilicet ex ipsa quoque effigie mentiren-'
; de eadem Diann disputantes (Rhoding.Iib. xx Anliq
tur omnium bcsliarumviventium csse naturam.»
et lert. cap. 6 ; Vossius lib. ii de Orig. el progr. idol,
(Hieronym. poem. ad Epist. Pauli ad Ephes.) cap. 25, pag. Tales ergo deos quis
216 et leqq ).

Neque urgeas Hicronymum ibi so(iui erranlem cum Minucio noslro non rideat ac delestetur?
Miniicium nosirum, atque in eumdern impogisse Ncc leviori ictu ethnicus ille ferit, qui varios
erroris scopulum. Certum quippe ost ncutrum esse vendilabant Jovis vultus faciesque diversaa.
errasse, quundoquidem Dianam Ephe-
conslat Quid enim ipse, inquiebat, Jupitcr vesler?Modo
.«

siam a niullis memorari, cujus celeberrimum apud imberbis statuilur, modobarbatuslocatur. » Priu»
507 DISSERTATIO. m
vefo Cotta apud Ciceronem sic urgebat Valleium :
A De eodem porro Ammone, atque etiam de Capi-
« Isto mododicerelicebit bovemsomperbarbatum.» tolino, haec legimus Lucani carmina:
(Cic, lib. I 26.) Sed
de Natur. deor., pag. 207, lin. Ventum erat ad lemphim, Libyds quod gpntibus unum
hunc Itarbatum Jo-
ultinam ethniL-i luciiltiGraii.mates liHbenl, stat corDiRer illic
Lucianus pelit
jupiter, ut meuiiirant, sed uon ut fuimiua ^ibrat,
vem viderint (Luciaa., de Sacrific, pag. 185)?Si Aut aimilis nostro, eed tortis cornibus Ammoa.
tu quoque id postules, respondebit Prudentiua :
(Lucan. \. ix, v. 517 et seq.)

Ars seminandis efficax erroribus, Frequentissima Jovis Capitolini apud varios et

Burbam riaeulem dnm Jovia circumplicat.
fPrudeal., de Roman. Martyr., t. 243.) maxime Romanae historiae scriptores mentio. Eo
autem nomine nuncupatus est, quia aedes ejug et
A Virgilio tamen Anxur dicitur :

imago in Capitolio collocata fuit. Illius meminere

Circseumque jugum, qneis Jupiter Anxurus arvis Titus Livius, Suetonius, Dio Cassius, Plutarchus,
Prffisiu ftt

(Virgil., L vii JEnnd., v. 799.) Plinius, Valerius Maximus. Denique simulacrum

ejus visitur in pervetusto numismate Aurelise Qui-
Nomen autem anxur idem ac imberbis significat,
rinae Vestalis, in quo sedet superne nudus media
quemadmodum Servius in hos VirgiJi: versus nos fulmen,
corporid parte, inferne amictus, dexlera
admonuit: « Circa hunc,inquit,tractum Campani»,
g ^.^.^^^^ ^^ J^^ ^^^^ ^^ circumscriptum no
colebatur puer Jupiter, qui Anxurus dicebatur,
men habet : Jup. Opl. Max. CapitoUnus (Liv.. 1. ii,

quasi aveu ^upa;, id est, sine novacula, quia bar- Rom.

§ 21 ; Sueton., lib. ii. pag. 344 ; tass., lib.Liv
bam nunquam rasiaset, « eratque imberbis. Neque hist., pag. 398 et seqq. ; Plutarch., in Viia Publi-
in illo tantum Cainpaniae tractu, sed alibi quoque natur., cap. 2 et
col.. pag. 104 ; Piin., lib. iii Hist.
hac juvenili forma repraesentabatur. Pausanias
8. 581 pag. 91 et l25;Valer., lib. i, cap. 2, § 2
enimvero ftSO duo ejusmodi Jovia simulacra Cic. de Natur, deor., § 83, pag.
Lescalop. in lib. \

juxta Pelopis templum ab Eleis posita memorat,

118).
quorum unum, « Jupiter est impuber, ojx exov
Duplex adhuc Jupiter ab auclore nostro me-
YsvEia, inter Smirythi dona... Paululum hinc recta
moratur. « Latiaris, inquit, cruore perfundi-
progressis aliud est Jovis impuberis signura :dedi-
tiir ; » quia nimirum humanae hostiae, uti osten-
carunt Eieitae (Pauean., lib. v Eliacor., pag. 173).»
dimus, illi immolabantur : « et Ferelrius non
Huc accedit et Naso, a quo Jupiter juvenis ita
Plutarchus varias hujus co-
auditur. » Refert
describitur
gnominia rationes, easque bis exponit verbia
Jupiter et juvenis, juveniles aspice vultus : 4>ep4Tpio< Zeu«, «Ix; (ilv sviol oauiv, iuo xou «pepe-
Aspicc deinde manus, fulmina nulla tenet. xati eXXr,v!8a •^\ijj7aav
Tp£DO|i.4vo'j tpoT:a(ou, xrjv
(Ovid. \. ni tast., % 6, v. 437.)
i-z: 7:oXXt,v lots (j'j(ji|jLe(JL'.Y,a£vr,v afi XaTfvtov. 'Qc Ss

Posthaec Minucius alias recenset ridiculas ejusdem exspot, A!,(5«; iuTi -f) upo<r(ovi)jjita jctpauvoSoXouvToc,

Jovis figuras, quas venerari ethnicos non pudebat. t6 vap TU1ZT61V, ffepips. ol 'PwjxaToi xaXoujiv aX-
«Cum Ammon, inquit, dicltur, habet cornua, et Xoi h\ Ttapa TT,v xou «oXifAOU iTXr,YT|v ifeYovevizi tou-
cum Capitolinus, tunc gerit fulmina. » At Cicero vo(x« XeYOu^ri- xat f«? ^"'^ ^"^ '^"^'5
F'-*'/.*"^
^'^"^

antea dixerat: « Et quidem alia (spef^ies) nobis 8'.iixt«)(j'. Tou; •noXefjitou;, tiuxvov t6 «pep'-, toutsjtiv
Capitolini, alia Afris Ammonis Jovis. » Cicer. lib i TiaTe, TTapsYY'-^'"*'"' «XXt^Xok;. « Jupiter Feretriua
de Nalur. deor., pag. 207, Gur vero Jupiter lin. 23.) vocatur a tropaeo, quod feretro gestabatiir, deducto
Ammon cornua habere aeslimabatur,hi3 Herodotus nomine a graeca lingua,quae passim sermoni latino
edisserit verbis « Thebani et quicunque propter
: erat etiam confusa. Alii cognomen esse fulminan-
illos ovibus parcunt, cum ab Hercule, cernere eum tis affirmant,a feriendo dictum.Sunt qui deductum
volente, cerni nollet, tandem exoratus, hoc com- volunt ab ictibus, qui in bello inferuntur. Nam
mentus sit ; ut, amputato arietis capite, pelleque nunc etiam cum hostibus instant
in confliotibus,
villosa, quam ei detraxerat, induta sibi, ita sese ad feriendum, adhortantur se mutuo. »
crebro
Herculi ostenderet, et ob id .-Egyptios instituisse (Plutarch,, in Vifa Marcelli, pag. 302 Addit quo- )

Jovia simulacrum facere arietina facie.ixTro tojtou D rumdam esse opinionem Numam jussisse,ut prima
xpioTCpfJjco— ov T(jOYaX[JLa tou Aio; TtO'.ouji, et ab etopima spolia Jovi Feretrio consecrarentur.
Ammonios accepisse,
./Egyptiis qui sunt iEgyptio- Testatum autem Titus Livius facit hoc cogno-
rum atque iEthiopum coloni, et linguam inter men illi datum a Romulo, qui viclo et obtrunoato
utrosque usurpantes. Qui etiam mihi videnturideo Acrone, Gaeniensium rege, spolia ejus « fabricato
se Ammonios cognominasse, quod /Egyptii Jovem ad i-i apto ferculo, » Livii ipsa sunt verba, « ge-
Ammonem appellent. » (Herodot.,lib. ii, g 42.)Inde rens in Capitolium ascendit ibique ea cum ad ;

profecto a Graecis xepaTocpopo;, et a Luciano xp-.o- quercum pastoribus sacram deposuisset, simul
irp^iTcoTco;. a Macrobio et Arnobio, « arietinis cor- cum ilono designavit templo Jovis fines, cogno-
nibus, » atque a poetis Ovidio, Claudiano aliisque menque addidit Deo Jupiter Feretri, inquit, haec :

corniger Ammon vocatur (Lucian., de Sacrific, ^

tibi victor Romulus rex regia arma fero, templum-
pag. 186 ; Macrob., lib. iSaturnal cap. 2. ; Arnob. que iis regionibus, quas modo animo metatus aum,
lib. VI Adv. Gent., pag. 197). dedico sedem opimis spoliis, quae regibus ducibus-
599 DE MINUCII OCTAVIO 000
que historiam caesis, me auctorem sequentes, po- A Hist. deor. syntag. ii. pag. 72 et seqq. Tom. L Ap- .

steri ferent. » (Liv., lib. i, § 10.) Eamdem historiam parat. lib., iii, dissert. 1, cap. 9, pag. 752).
memoriae commendarunt non solum Dionysius Ha-
Caasius, Florus, Messala Cor-
licarnasseus, Dio ARTICULUS III.

vinus, aliique (Dion. Hal., lib. ii, pag. 182; Dion. Exponitur aliud ejusdem momenti argumentum,quod
Cass., lib. .XLiv //ts<. /?or?i., pag. 274; Florus, lib. deprompsit Minucius ex indignis et turpissimis
deorum factis, quibus ferebatnr Erigone laqueo
I, cap. 1 ; Mess. Corv., lib. de August. prog. pag.
suspen)>a, Castor et Pollux alternis viventes ac
531), sed etjam citatus a nobis ipsemet etiam Plu- morientes, ^sculapius fulmine percussus, (Eteis
tarchus aperte significat inde manasse morem, ut ignibus crematus Hercules.
opima occieorum ducum spolia eidem Jovi Fere-
Ab absurdissimis planeque ridiculis deorum for-
trio ferrentur (Plutarch., in Vita Bomuli, pag. 27),
mis transit Minucius ad turpissima nefandaque il-
Hinc etiam Propertius t-.anebat
lorum facinora, quibus illos non modo deorum,
Cftusa Feretri, sed hominum etiam ratione praeditorum nomine
OmiQe quod certo dux ferit eose ducem ; prorsus indignos esse evidentissime demonstrat.
Seu quia victa suis humeris hsec arma ferebant,
Hiac Ferelri dicta est ara superba Jovis. Ad id autem probandum plura ex iis singillatim

('Propert. 1. iv, el. 10.) B recenset, eumque in hac, quemadmodum in supe-

riori argumentatione, sequemur.
Quidam vero in hoc Minucii textu, « Feretriusnon Ab Erigone autem dicendi sumit initium : « quae
auditur,» corruptum esse putant ultimum verbum suspensa, sicut ille ait, de laqueo est ; ut virgo
« auditur, » ac legendum « aditur. » Numa enim inter astra ignita sit. » Duplex vero est scripto-
Pompilius post Romuli mortem jussit opima ho- rum 583 ethnicorum de illa Erigone opinio, seu

stium 582 spolia Marti, aut Quirino, non Jov' potius fabula. A quibusdam enim dicitur filia Icari
Feretrio deferri. Deinde vero quid significare po" Atheniensis, quem cum rustici temulenti occidis-
test verbum non auditur? » Nunquid Feretrium
« sent, illa paternae necis a cane admonita, visoque
Jovem esse mutum
? At nonne etiam mutus pari- illius cadavere, laqueo se suspendit. Post mortem
ter erat Jupiter Latiaris ? Alii tamen scriptum in vero ipsa virgo ac canis monitor suo nomine se-
codice nostro manuscripto, « non auditur, » reti- dem inter astra habere finguntur.
nendum censent, atque adverbium « non » ibi Fabulantur alii Erigonem fuisse yEgisti et Cly-
sumi pro voce « nomen. » Perinde ac si Minucius temnestrae filiam, quae ut Orestem accusaret, Athe-
dixisset, Feretrii nomen cujus nullnm erat simula- nas cum Tyndaro avo suo profecta, ubi de illius

crum, amplius « non auditur. » Quibusdam autem p absolutione certiorfacta est,Iaqueo vitam sibi ade-
exemplis id probare nituntur, sed quae non magni mit.
sunt momenti. Quid ergo, si haec verba « non au- Minucius vero magis spectasse videtur ad pri-
ditur, » suo nativo sensu accipias, pro relinquitur, mam opinionem, quae Erigonem canemque illum
8pernitur,contemnitur ?Nonne satis aperta claraque inter astra censeri garriebat, quemadmodum Sta-
erit Minucii sententia, Jovem Latiarem suo adhuc tius cantaverat
tempore cruore perfundi, sed non amplius audiri .... Vim coepfis indulgeQt astra, meaeque
Feretrium ? Caeterum sive legas « auditur, » sive ifistifer ErigoDes spumat canis.
(Stat., IV Thebaid., v. 538.;
« aditur, » nec raultum diversa eorum significatio, 1.

nec a Minucii mente valde aliena videbitur. Plura si desideres, Nonnium, Servium aliosque
Denique « tot, inquit adhuc Minucius, Jovis adire licet (Nonn. lib. xlvii Diony. v. 600, et seqq.
monstra, quot nomina » Et ideo certe Theophilus Serv., in lib. ii Georg. Virgil., v. 388). Quamobrem
in suo ad Autolycum Ii!jro « Te,aiebat, interrogare
: Tatianus ethnicis objecerat : Kjwv 6 Tf,; 'HptYovT);

lubet, homo, et quot tandem inveniantur Joves. iv vjpav(]p SetxvuTat. « Canis Erigoncs in coelo
Zeb? fXEv -{7.p ev 7:pioT0i<; TTpoffaYopfjexai 'OXyjji- ostenditur. »(Tatian., Orat. contr. Grsec., pag. 149.)
•nioc, xai Zeuc Aaxeaoioi;, xa'. Ztu; KadJiO!;, xat Observare porro hic juvat in nostro ms. codice
Zeuc Kepajvioi;, xai Zeix; IlpoTraTcop, xat Zeu; L) legi, « ut in astra ignata sit,» procul dubio librarii
Ilavvjyio;, xal Zsu; DoXtou^^o;, xai Zeu; KaTTETioX-.oc;. lapsu. Quapropter in editis scriptum est « ignita
Jupiter primum Olympius.deinde Latiaris Cassius, sit, » id est, ut Erigone inter astra ignea colloca-
Fulminator, Propater, Pervigil, urbium Defensor, retur. Nec plane rejicienda haec emendatio, quae
Capitolinus. Et quidem Jupiter, Saturni filius,Cre- citatis Statii «t Tatiani verbis haud inepte stabiliri

tensium rex, in Creta sepultus est. » (Theophil. lib. pote3t,Gronovio tamen non placuit, corrigique ma-
II ad Autolyc. pag. 76.) Caeteros autem Joves nulla » id est locata. Sed
luit « signata sit, prius osten-
sepullura dignos fuisse arbitratur. deredebebat ubinam Minucius hoc loquendi modo
Porro autem de infinita propemodum illorum, utatur. Caeterum quaecunque sit genuina illiuslec-
quos trecenlos quidiun lingebant, Jovium turba tio, apertissime significat absurdam omnino esse
et mullitudine, aut, ut recte auclor noster dixit, gentilium de diis suis opinionem, qui Erigonem
monstris et portentis videsis Liiium Giraldum, ac posteaquam laqueo vitam finivit et deam et inter

fli lubet et vacat, qu» alibi disputavimus (Girald., astra positam serio prsedicabant.
Vj60I DISSERTATIO 602

Post haec Minucius, et sequesterejus Gyprianus A raverit, » (Plato, lib. iii de Repub., tom. II, pag.
« Castorea, » hoc est, Castor et Pollux, « alternis 408). Aut sicuti Virgilius Quia Hippoly-
cecinil :

moriuntur, ut vivant. » (Gyprian., lib. de idol. Va- tum, novercae suae arte occisum, ad vitam revoca-
et seqq.) Ea-
ni7., pag. 11.) Quae quidem paulo uberius a Lactan- verit. (Virgil., lib. vii JEneid., v. 765
tio sic e.^cponuntur : « Castor et PoIIux dum alie- dem dixit Pindarus, laudatus a TertuIIiano. Arno-
nas sponsas rapiunt, esse gemini desierunt. Nam bio, Athenagora, qui secundum testem Hesiodum
accivit, a quo tamen hominis a mortuis
dolore injuriae concitatus Idasalterum gladio trans- excitati

verberavit, et eosdem poetae alternis vivere, al- nomen reticetur (TertuUian., Apologet. cap. 14, et
ternis mori narrant. » (Lactant., lib. i, cap. 10, pag. lib. ad Nation., cap. 41 Arnob. iib. iv, pag. 143 ;
II ;

150.) Fingebant enim Castorem et PoIIucem, Phoe- Athenag., Legat. pro Christian.\ i)a.g. 33; Pindar.,
bes et Talaitae filiarum Leucippi. quae Lynceo et Ode3). LegesispraetereaLucianum, Origenera, Ar-
Idae desponsatae fuerant, amore captos. Quamob- nobium, Lactantium, Theodoretum, ac si grave
rem Oastor a Lynceo, ut quidam autumant, vel ab non sit, quae a nobis in superiori torao annotata
sunt (Lucian., /)ioL deor., pag. 78; Orig.,
Ida, vel a Meleagro, vel a Policine, ut alii opinan- lib. iii

tur, interfectus est. PoIIux vero a Jove patre suo Cels., pag. 123 Arnob., lib. iv, pag. 143
cont. ; ;

petiit, ut Castorem immortalitate donaret. Sed id D Lactant., lib. i Instit. cap. 17, pag. 84 ; Theodoret..
serm. 8, de Martxjr. pag. 595, tora. I Appar.
impetrare cum non potuisset, obtinuit immortali- lib.

tatis dimidium uni, et alteri dimidium impertire- dissert. i, cap. 7, art. 1. pag. 754). Recte igi-
iii,

tur. Aternis 584 itaque diebus vivere dicti sunt, tur Plalo, Terlullianus
suo
et Lactantius, 585 uli

vel, ut ait Plinius, « alternis diebus viventes mo- videbiraus, inde cura auctore nostro conclu-
loco
rientesque. » (Plin., lib. i\ Natur Hist., cap. 7, pag. dunt iEscuIapium dici non posse Dei filiura.
143.) Eam autem in rem habemus citatos ab Ori- ? « Hercules, » auctoris adhucnostri
Quid plures
gene hos Homeri versus; totideraque Cypriani verba sunt, « ut hominem
ignibus
exuat, OEteis (ms. Reg. Ilenneis, sed male)
"AXXoxe |X£V i^toouj', lx£pT^(i.Epot, aXXoTE 8' auxe
TeOvaaiv, xi|jit)v 81 \z\6-^ya.<ji'^X<s(x 6eoTui,
concrematur. « Res tota, seu haec fabulaa Diodoro
quem Servius sequitur, hunc narratur in
Siculo,
« Interdum quidem vivunt alternis diebus, inter- modum. Postquam Hercules interulam, a Dejanira
dumque rursus moriuntur, honorem autem sortiti phiitro centauri, ad perniciem comparato,
perunc-
aequalem diis. »(Origen., 1. iii contr. Cels., p. 123; tam induisset, in exitialera, vel, ut narrat Arnobius,
Homer., Odyss.,t. XI. v, 331 et seqq.) Inde a Ta- in coraitialem morbum statira incidit. Dehinc mor-
tiano post eumdem Homerum vocantur 'tzz^-fi]xt~ bo ingravescente, et salutis ape
omni recuperand®
poi A'.6axoupoi (Tat., Orat. cont. Grsec. pag. 150). C abjecta,pyram, ut Delphico oraculo obtemperaret,
Denique ut alios complures omittamua, de iis canit conscendit. Huic ignem subjecit Philoctetes. mox-
Virgiliua :
que fulminibus tacta in cineres cum Herculis cor-

pore redacta Postea vero cum ossa illius fru-

est.
Si fratrem Pollux alterna morte redemit.
llque reditque viam loties. stra lolaus conquisivisset, faraapercrebuit illumad
I Virgil., 1. VI Mneid., v. 121.) deos convolasse. Augustinus vero indicat ubi et
quo terapore id factum, et quisille Hercules fuerit.
Sed id omnibus persuasum non fuisse alibi vide- apposite
Tura inde et ad auctoris nostri mentera
bimus.
ita arguraeotatur : « Quomodo nunc quidera est,
Dehinc vero Minucius, atque etiam totidem ver- raonte
non video quo pacto ille Hercules, cui in
bis Cyprianus « iEsculapius ut in deum surgat,
:

OEtceo allatae larapades fuerunt, ut ait Acius, in do-

fulminatur. » (Cyprian., lib. de idol. Vanit., pag.
mura ffiternam patris, Jovis, ex illo ardore perve-
11.) Quis iste sit, si a Cicerone postulabis, respon-
nerit. » AdisisOvidium, lib. ix Metamoryh., fabula
sum ab eo accipies : « iEscuIapius secundus, se-
3 Sophoclem in Trachiniis, tora. II, Poet. Graec
;
;

cundii Mercurii frater : is fulmine percussus, dici-

Giceronem lib. ii Tusculan,, pa.g. 138; Senecam in
tur humatus esse Cynosuris. » (Cicer., lib. iii de
j)
Hercule Oetseo ; Justinura Martyrem, Apolog. i,
Natur. deor., pag. 248.)
pag. 76 Athenagorara, Legat. pro Christian., pag.
;
Cur autem fulmine percussus fuerit, si rursum
53; Thodoretum, serm. 3, de Angel., pag. 510, et
Bcisciteris, respondet Diodorus Siculus: « Pluto
fusius serraon. 8 rfe Marlyr., pag. 591 et seqq.;
querelam de .^sculapio, quod videlicet medicatione
Lactantium, lib. i Inslitut. divin., cap. 9; atque Hy-
ejus mortuorum nnmerus subinde decresceret,
ginum et ApoIIodorum, qui de his aliisque me-
apud Jovem instituit, eumque de diminuta regni
moratis gentilium opinionibus plura scripto tradide-
inferni potentia accusavit. Hoc iratus Jupiter ful-
runt.
minis ictu ^sculapium necavit. napo$uv6ivTa
xai xepauvioaravxa 'Ac7xXi?)ii'.6v 6'.atc6e"ipai. » (l)io- ARTICULUS IV.
dor. SicuL, lib. iv Biblioth., pag. 190). At Plato
esse gen-
illum ideo fnlmine ictum,
Cur ac quomodo Minucius oster.dat fulso.<:
scribit quia avaritia
tilium deos, lectitalis ab omnibus ad vitae morum-
auroque corruplus, « opulentum quemdam virum
que institutionem libris Homeri, quibus decantantur
lethali morbo laborantera, et animam agentem cu- Venus sauciata, Mars vinctui et vulneratus, Ju-
608 DE MINUCII OGTAVIO 604
piter a Briareo liberatui, Sarpedonem deflens, il- A rorum, et iisdem fabulis inhfflrentes, ad usqua
lectusque Yeneris loro. Hercules f.lercora egeren$,
suraraas aetatis robur consenescunt, cum sitveritas
Admeli pecus pascens Apollo, Neplunus muros
reficiens Laomcdonlis, fulmen Jovis cuni ^Enex
obvia, sed requirentibus. » Ad haec vero, tametsi
armis jabricatum, Martis Venerisque adulterium, Homerus aliique poetae tam nefanda turpiaque de
Ganymedes a Jove raptus, ac quam merito Home- diis carmina fecerint, ipsi tamen, sicut ait Augu-
rus a Platone ex civilate sua ejectus sit. stinus, ethnicorum theologi dicebantur, (Augustin.,

Deplorat Minucius miseram prorsua et infelicem

\\h. xvin, de Civit., cap. 14, pag. 498.) Non mi-
ethnicorum conditionem, qui aniles de diis suis fa-
rum Minucius noster aliique vetustissimi
igitur, si
Ecclesiag Patres hanc Homeri caeteroruraque poeta-
bulas a parentibus edocti, pene cum lacte suxe-
rant. Quin etiam grandiores facti, « ipsis studiis et
rum auctoritatem, licet ridiculis adeo fabulis funda-
tam, serio saepiusque profligaverint.
disciplinis, eas poetarum ac potissimum Homeri
>)

didicerant carminiljus. In iis enira quae jucundasi- Quia vero Minucius et Tertullianus Homeri nec
bi videbantur, venena bibentes, auditis deorum suo- libros, nec loca, ubi hoec quae narrant, scripta sint,

rum flagitiis. mores suos corruperunt. Quid enim citaverunt, noslri idcirco officii esse duximus ea
non fecissent, audientes Homerum illum, ut ait singillatim indicare, aliosque appellare, qnibus, aut

Minucius, « inclytum. laudatum, coronatum, » ab B similiter laudantur, aut confirmantur. De Venere

omnibus populis, qui « bello Troico deos, etsi lu- autem sauciata, nimirum aOiomede, quod primum
dos facit, tamen in hominum rebus et actibus mi- Minucius meraorat, illud legimus in quinta Homeri
scuit? Hic eorum 586 paria composuit, sauciavit 335 elseqq., citatumque fuit a Platone. lib.
lliad., v.

Venerem, Martem vinxit, vulneravit, lugayit. Jo- ixSympos. quaest. 4, pag.739 Virgilio, 587 lib. ii
;

vem narrat a Briareo liberatum, ne a diis caeteria Ailneid., v. 277 ; Justino Martyre, Cohort. ad Grxc.
ligaretur, etSarpedonem filium, quoniam morti pag. 3 Athenagora, Legat. pro Cliristian., pag. 2
;
»

non poterat eripere, cruentis imbribus flevisse, et Clemente Alexandrino, Admonil. adGrasc.^ta^. 23 ;

loro Veneris illectum, flagrantius quam in adulte- Athanasio, Orat. contr. Grsec. g 12, pag. 142.

ras soleat, cum Junone uxore concumbere. » Ea- De Marte etiam vincto etvulnerato quod Minu-
dem plane, sed aliis verbis scripserat Tertuilianus : cius narravit, decantatum invenies eadem Homeri
« Sed conversus ad litteras veslras, quibus intbr- lliad. V, 385 et\seqq. de quo etiam Clemens Ale-
mamini ad prudentiam quanta
et liberalia officia, xandr. et Athanasius cilatis locis, ac Gregorius Na-
invenio ludibria Deos inter se propter Trojanos et
? zianzenus orat. 3 contra Juliayium, pag. 358, et
Acliivos, ut gladiatorum paria, congressos depu- orat. 4 pag. 308.
gnasse Venerem humana sagitta sauciatam Mar- Cecinit adhuc Homerus, quera Minucius subiiide
;
p ;

tem tredecim mensibus in vinculis pene consum- notat, Jovem a Briareo liberatum, lliade \, v. 399
ptum Jovem ne eamdem vimacaeteris ccElitibusex-
,
et seqq. de quo postea Justinus Martyr, Cohort. ad ;

periretur, opera cujusdam moiistri liberatum et

Grasc, pag. 3; et Servius in lib. vi /Eneid. pag.
;

nunc flentem Sarpedonis casum, nunc foede cuban- 415.

tem in sororem, sub commemoratione non ita dilec-
Dehinc vero apud eumdem Homerum lliade xvi,
tarum jampridem amicarum. » (TertuH. Apolog.,
V. 667 et seqq. id reperies, quod de eodem Jove
cap. 14.) Integra Minucii nostri ac Tertulliani loca
etSarpedone narrat non solum Minucius verum
simul retuliraus ; tura quia sibi invicem mutuo lu-
etiam Athenasroras, Legat. pro Chrislian. pag. 21 ;

cem afferunt ; tum quia adeo similia sunt, ut sua

Clemens Alexandrinus, Cohort. ad Grxc. ; a quibus
Minucius a Tertulliano mutualus videatur.
duo Homeri carraina transcripta sunt.
Quae autem Tertullianus ex ethnicorum litteris
generaliter tantum, hsec Minucius noster ex Homero Denique de loro seu cingulo, quo Venus, sicut ait
deprompta esse declarat. Atque hinc intelligimus auctor noster.Jovem illexit.cantantem audies Home-
cur ilii, aliique Ghristianae religionis defensores has- rum Itiad. xiv, v. 204 et seqq. Gregorius autem Na-
ce absurdissiraas, vixquc ulli sanae mentis homini zianzenus iliud in ethnicos sicuti Minucius, vertit
omnibus ad orat. 3, adv.'rsus Julianum, pag. 258. Videsis ibi
credibiles fabulas, ethnicis falsas illo- D
rum religiones destruendas objicerent. Tanto enim notas Billii, qui hujus poetae carraina, de illo Vene-
in honore apud illos erat Hpmerus ut pueros decan- ris loro, latinis versibus reddidit.

tata ab illo deorum ludibria docerenl, aliique illius Age vero, atque alia videaraus non minus absur-
carminibus « ad prudentiam, » ut ait Tertullianus, da, aliis pariter Homeri versibus haud dubie de-
« et liberalia officia" infbrrnarcntur. Itaque his a scripta, quae Minucius non designavit, « Hercules, »
priraa aelate imbuti, tantoque, uti putabant viro inquit, « stercora egerit, et Apollo Adraeto pecus
fidem derogare nefas ducentes, facile crediderunt pascit, Laoraedonti muros Neptunus instiluit. » At
tales esse dcos suos quales abeo et aliis poetis ficti, quintus a Diodnro Siculo perhibctur Uerculis labor,
in theatris poslmodum ac mysterils, ut infra osten- quo Augiae rogis stabulum stercoribus purgavit.
demus, publice rpprajsentabantur. « Quamuhrera Pluribus haeo illc pxplicat, non secus ac Pausanias,
his, » ail Minucius, « atque hujusmodi figmentis et Nalalis Comcs el alii bene multi (Diodor. Sicul., lib.
mendaciis dulcioribus corrUmpuiitur ingcnia pue- IV Biblioth., pag. 154 el seqq. ; Pausan., iib. v,pag.
605 DISSERTATIO. 606

148). Vide autem utrum auctor noster ad Homer'i A Homerus et Ovidius cantaverant. (Homer., Odyss'
llUid. V. 695 e< ^eqq. collineare voluent.
II, VIII. v. 267 ; Ovid.,lib. ii de Art. amand. ante (in.)

Longe autem clarius ille cecinit memoratos ab Si Luciano autem credimus, saltator quidam per
auctoro nostro Apollinem, qui pecus pavit Admeti, se sine strepitibus et tibiis, sed sallu tantum ac
et Neptunum, qui Trojano Laomedonli muros con- gestu illud nefarium deorum adulterium expressit
struxit. Primum enimvero occurrit liiade ii, v. 780 (Lucian., de Saltat. pag. 515). Inde porro Clemens
seqq secundam vero lliade, xxi, v. 443, quas Alexandrinus dlcebat : 'AcppoSfxTi l-n' "Apet y.atiri-
et :

Pausanias citasse legitur. (Pausan., iib. vii, pag. (jyuiji[jLivr,, I Venus propter Martem est probro et

226.) De utroque autem Apolline et Nepluno Lu- dedecore affecta. » De eo Arnobius et Lactantius,
cianus de Sucrificiis, pag. 188 ; Arnobius, lib. i\ ad- uti nos infra notabimus. (Clem. Alex., Admonil. ad

vers. Gent. pag. 144; Lactantius, lib. i, cap. 10; gent. pag. 21, Dissertat. in Arnob., cap. 10, art. 1,

Tertullianus, Apolog., cap. 14; Cyprianus, lib. de et in Lactant., cap. 31, art. 1.)

idolorutn yanite, pag. 11 ; Augustinus, lib. iii d* Postremoapud Homerum legilur, quod aitMinu-
Civit., cap. 2, et lib. xviii, cap. 13 ; Servius, in lib* cius : « In Ganymedem, Jovis stuprum, ccelo conse-

111 Georg. Virgilii. v. 2, atque in lih. i ^neid., v^ cratum. » Et certe Pausanias : "Eatt 81 'OjaT^pep

554 ; Vossius, lib. ii de Orig. et progr. IdoL, cap. 15 „ ireTroirjjjiiva, w; dtpraaOstv) UTtci Oewv ravi)[i.-/^8r,;

pag. 16, et lib. ii, cap. 12, pag. 167. De Apolline olvo)^o£lv Ai(. « Homerus carminibus mamlavit suis
tandem Gallimachus, Ode2 Apollinem Euripi- in ; raptum a diis Ganymedem, Jovi ut pocula mini-
des, Prologo in Alcestim Nonnius, lib. Dionys. i straret, pro eo vero equos Troi, » e.jus scilicet pa-
;

V. 323 Ovidius, lib. ii de Arte amandi, pag. 447

; ;
ri, « datos. » ( Minuc, pag. 208 ; Hom. Iliad., xx,

Alhenagoras, Legat. pro Chrislian., pag. 22 Tatia- ; V. 231 et seqq. et Hymn. Venerem Pausan.,
in ;

iius. Orat. contr. Grxc, pag. 159 Eusebius in Chron. ;

lib. V. pag. 173.) Sed Graecum ipsummet apud poe-
lib. I, pag. 19. Atque 588 ex jam citato et alio tam, si lubet, poleris loco a nobis citato adire, et
Augustini loco lux aliqua piaiferri potest his, quae Ovidium. lib. x Metam., fab. 5 Theocritum, Idyl. ;

de eadem Apollinis servitute a Clemente Alexan- xii, V. 35 et seqq. : Apollonium. Argonaut. lib. ni,

drino scriptis tradita alibi annotavimus. (Tom. I V. 174 et seqq., ac Nonnum Dionys., lib. i, v.

Apparat., lib. iii, dissert. 2, cap. 14, art. 1, pag. 316.

1098.) Ex tota porro illa auctoris nostri argumentatio-
Pergit Minucius ethnicisque exprobrat « Jovis ne vides sane quam merito ipsi probetur senlentia
fulmen cum .^neae armis in incude fabricatum. » Platonis, qui Homerum, « inclylum, » ut diximus,
Vulcani de incude proculdubio loquitur. At Home « laudatum et coronatum, » quo etiam verbo Ter-
rus narrat quomodo in illa idem Vulcanus, non C tullianus usus est, propterilla exsecranda detustabi-
jEneee quidem, sed Achillis arma fabricaverit. (Hom. liaque commenta e civitate sua ejecit. tanquam li-

Ilind. xviii, v. 454 et seqq.) Expende igitur num centi«e et inr.pietatis magislrum, ut ail Tbeodoretus,
auctor noster ibi non solum adHomerom respexe- vel tanquam juventutis pestem, sicut Origenes

rit, sed etiam ad Virgilium, qui quidem cecinit rectf} arguil. Sed ipse Plato otnnesque omnino eth-
Vulcanum Cyclopidus, fulmina Jovi fcibricantibus, nici hosce decantatos ab Homero scelestos aliosque
prsecepisse, ut iis relictis arma quae Venus posce- ^entilium deos non una, sed oinni civitate ac par-
bat, JEnees conflcerent. (Virgil., lib. vin JEneid., te mundi ejicere debebant. (Tertull.,lib. ii, ad tiat.

V. 442 et seqq.) cap. 7 ; Tbeodor., serm. 2 de Principio, pag. 486

At de.prehensum, sicuti adhuc Minucius noster Origen,, lib. iv contr. Cels., pag. 186.)
loquitur, ab Vuicano, Marlis et Veneris adulterium

589 GAPUT XVIII.

Examinatur Ceecilii argumentum quo gentilium deos exsistere eo probare nititur, qula Romani
pio eorum cullu imperiura tolius mundi meruerint.

ARTICULUS PRIMUS. D cura parvula quoque momenta religionis exami-

Exponitur illud Cvcilii argumentum. nare videtur quia nunquara remotos ab exaclis-
;

Contendit Caecilius Romanorum imperium ideo simo cultu caeremoniarum oculos habuisse nostra
« ultra solis vias et ipsius Oceani limites » propa- civitas existimanda est. » (Valer. Max., Exempl. me-
gatum, quia non aliquos tantum, sed omnes deos, morab. cap. 1, § 8, pag. 8.) Tantam autem Romani
universaque numina pio semper cultu ac vera reli- sua in deos pietate mercedem accipere non potue-
gione coluerunt Neque id solusille Caecilius asseruit runt, quin hi dii rcvera exstiterint, sumraaque fue-

venditavitque, sed alii etiam plerique oranes eth- rit eorum potestas.
nici, atque imprimis Valerius Maximus. llaec enim Sed quid sibi, inquies, voluit Caecilius, qui dum
ipsa sunt illius verba : « Non mirum, si pro eo varia Romanae illius pietatis officia insolentius praa-
imperio augendo custodiendoque pertinax deorum dicut, haud dubitanter asseveral eoedom Romanos
Indulgentia semper excubuit, quod tam scrupulosa non 8ola sua pietate, sed virtute etiam bellica ma-
 607 DE MINUCII OCTAVIO 608
ximum illud ab diis suis impetrasse beneficium ? A dubitavit Symmachus hebes obtusumque illud te-
At mentem sensumque illius haud magna procul lum in Christianos his paucioribus verbis adhuc
dubio difficultate intelliges, si prius observare ve- torquere : « Haec aacra Annibalem a moenibus, a
lis « In oppugnationibus » urbium, quemadmo-
: Capitolio Senonas repulerunt. » (Symmach., fle/a.,
dum post Verrium Flaccum scribit Plinius, « soli- § 9, pag. 830, et Ambros., Epist. 18, § 4, pag. 834.)
tum Komanis sacerdotibus evocari deum, cujus
a
At Gronovius post aliquos alios in auctoris no-
in tutelaoppidum esset, promittique illi eumdem, ac contra manuscripti nostri codicis fi-
stri textu,
aut ampliorem apud Romanos cultum. Et durat, » dem pro « iratos » legendum opinatur « iratus. »
pergit ille, « in pontificum disciplina id sacrum, Non enim Romani, inquit, « contempserunt deos
constatque ideo occultatum, in cujus tutela Roraa
iratos, a quibus se castigari sentiebant. » Minucii
esset, ne qui hostium simili modo agerent» (Plin.,
itaque hunc opinatur esse sensum Romani colunt
:

lib. xxvai Nalur. Hist. cap. 2, pag. 559.) Eademnar- deos suos, quos alius, iis opem suam negantibus,
rat Macrobius, formulamque exhiijet, qua Romani « iratuH » jam sprevisset. Verum melior procul du-
in urbium obsidionibus tutelares earura deos evo- bio erit sensus, si legas : «Quos alius jam sprevis-
care, ipsisque templa ac ludos vovere consueverant set iratos », sibique idcirco auxilium non ferentes.
(Macrob., lib. iii Saturnal., cap. 9). Itaque hunc
g q^^^ namque. si sibi nomen « iratos » opponatur
procul dubio ob bellicum morem asserit Cascilius « diis propitiis, » de quibus plura apud Brissonium
Romanos a diis obtinuissetotiua mundi imperium, legi possunt? (Brisson., lib. i de Form. pag. 120
Quomodo autem id probare conatus sit, attenda- et seqq.) Quae porro Gaecilius de Capitolio a 8eno-
mus, si placet. Primum, « dum exercent, » inquit, nibus obsesso atque Romanorum in deos religione
« in armis virtutem religiosam », deorum scilicet
enarrat, haec a Tito Livio, Valerio Maximo, Floro,
pia, uti diximus, evocatione, factisque solemnibus aliisque explicata invenies (Liv.,lib. v, § A6,et seqq.;
« dum urbem,
votis,precibus, etsacrificiis.Secundo,
Valer. Max., lib. i, cap. 1, § 10 et ; Flor., lib. i, U
Romam muuiunt sacrorum religionibus, » tam cap. 13 ; ibid. pag. 51).
suis, quam aliarum a se devictarum gentium. Nam
Ad hffic vero Caecilius aliud religionis Romano-
iis debellatis, illarum cum deos, tum sacrum, rum certum esse putat argumentum, « dum aras
seu potius profanum nefandumque cultum Romam exstruunt ignotis numinibus et Manibus. » De pri-
asportabant. Atque eamdem ob causam subjecit mis haec sunt TertuIIiani verba « Invenio plane :

Caecilius « Dum undique hospites deos quaerunt,

:
ignotis diis aras prostitutas. Sed attica idololalria
et suos faciunt. » Item incertis diis, sed superstitio Romana est.
est.
Prosequitur ille, aitque Romanos non histantum- Porro incerti dii minus noti, ut minus oerti et ;

modo piis sacrisque ritibus urbem suam muni- ^ proinde ignoti, quia minus certi (TertulL, iib. cont-
visse, 590 verum etiam « castis virginibus, nimi- Marc, cap. 9). Quibus autem verbis ignoti illi dii in-
rum Vestalibus, multisque honoribus ac nominibus vocarentur, si scire aveas, Gellius, Macrobius ac
sacerdotum, » id est, stipendiis, reditibus, immu- Brissonius te docebunt (GelL, 591 lib. ii Noct.
nitatibus ac privilegiis. Et hunc quidera esse au- Aflic, cap. 28 ; Macrob., lib. iii SatwnaL, cap. 9;
ctoris nostri sensum, a quibusdam minime perce- Brisson., lib. 1 de Formul., 120).
ptum, confirmari potest Symmachi itidem gentilis, Miraberis forsilanin mentem quibusdam venisse
atque Ambrosii ei respondentis auctoritate. In sua adulteratum esse illud Caecilii verbum, et « Mani-
enimvero Symmachus ad Valentinianum imperato- bus, » ac pro illo scribendum « inanibus. » Nihil
rem relatione his eum compellat verbis « Uono- quippe magis contra auctoritatem ms. codicis re-
:

raverat lex parentum Vestales virgines ac mini- gii et auctoris mentem fingi potuit. Quis enim nisi
stros deorum victu modico justisque privilegiis. » somniando suspicatus est Caecilium, qui ibi ethnici
(Symmach., apud Ambr. Relai. § 14, pag. 831.) hominiscontra Christianum partesagit, seriodixisse
Cui respondet Ambrosius « Sacerdotibus suis e* : a Romanis aras diis « inanibus » fuisse extructas?
ministrisqueruniuralimentapublica non deberi At quorsum, inquiunt, ibi « Manium » mentio,
Nemo tamen donaria delubris et legata aruspici- " aut cui incogniti esse poterant ? Quid ergo, si ad-
bus denegavit sola sublata sunt pr*dia, quia non
;
jectivum « ignotis » ad solura substantivum « nu-
religiose utebantur iis, quae religionis jure defen- minibus » referatur? Manium autem ibi Caecilius
derent. » (Ambros. epist., 18, § 13-1 >.) idcirco meminit, quia ethnici saepius eosinvocabant,
Audacter adhuc Caecilius contestatur deos tulisse sacrificiaque illis faciebant. Neque etiam adeo
certissimum Romanis auxiiium, « dum obsessi, et erant, sicuti volunt, omnibus cogniti. Nam alii,

citra Capitolium capti, colunt deos, qnos alius jam quemadmodum observat Servius, illos coele6tes, alii

sprevisset iratos, et perGalloruni acies, mirantium infernos deos, alii nocturno», atque inter ccBlura el

Buperstitionis audaciam, pergunt telis inermes, sed terram vagari arbitrabantur. De his plura Servius-
cultu religionis armati, dum captis hostiiibus moe- et Lilius Gyraldus (Serv. iu lib. iii jEneid. Virg.» ,

nibus, adhuc ferociente vicloria, numina vicla ve- pag. 266 Gyrald.. Syntugm. 7, de Hist. deor., pag.
;

nerantur. « De Senonibus procul dubio loquitur, 205). Nihil igitur rautandum in auctoris nostri textu,

qui, capta urbe Roma, Capitolium obsidebant. Nec sive cognitos, sive incognitos Manes dixeris.
609 DISSERTATIO. 610

Denique concludit Csecilius « Sic dum Romani :

A. vero haec conflrmariCypriani testimonio, qui ea
universarum gentium sacra suscipiunt, etiam regna omnia, hactenus memorata, ex hoc ipso auctoris
meruerunt. » Verum quidem est universa gentium loco delibavit (Cypr., lib. de idol. Van. pag. 16).

sacra a Romanis suscepta fuisse. Nam Ovidius id Cum autem haec neraine reclamante sintcertissima,

unico hoc versu cecinit ex his recte Minucius contra Cscilium concludit
nihil esse his Romanorum initiis « irreligiosius, >»
Dignus Roma locus, quo Deu8 omDis eal.
(Ovid., 1. I Fast., § 3.) magisque sceleratum et impium.
Pergit ille, et ostendit Romanos eadem, qua coe-
Sed de his alius nobis dicendi locus erit.
perant, impietate imperium suum propaga3se,pro-
Caecilius porro aliique gentiles ex hactenus dictis
ximas videlicet civitates cum suis templis et alta-
conlici poi<se putabant deos suos revera exsistere,
ribus evertendo,capto3 hostes cogendo suis sceleri-
quia Romani, « dum universarum,» uti ille garrie-
bus sociari, « templaque omnia de manubiis, id
bat, « gentium sacra suscipiunt, etiam regna me-
est, de ruinis urbium,Minucii verba sunt, « de
»
ruerunt. » Negari autem non potest, hanc argu-
spoliis deorum,de caedibus sacerdotum.construea-
mentalionem non minimi profecto esse ponderis,
do. " Quamobrera, « totiea, » ut ille adhuc ait,
si tanta veritate. quanta falsitate niteretur. Vim
K Romanis impiatum est, quoties triumphatum.
illius plane sensit Tertullianus.eamque hisce nihil B Tot de diis spolia, quot de gentibus et tropaea. »
utique dissimulando proposuit verbis u Nonomit- :

Unde hanc mcritissimo jure elicit conclusionem :

tam congressionem,quam provocat illa praesumptio

« IgilurRomani non ideo tanti, quod religiosi, sed
dicentium, Romanos pro merito religiositatis dili-
quod impune sacrilegi. »
gentinsimae in tantum sublimitatis elatos,ut orbem
Perpendas autem velim, utrum Minucius, cum
occuparinl, et adeo dignos esse, ut praeter caeteros
haec scriberet, ad Tertulliani Apologeticum non re
floreant, qui ofQcium praeter caeteros faciunt
illis
spexerit. Nam in hoc libro postquam eamdem eth-
(Tertuil., Apolog., cap. 25).Sed hoc eruditissimus
nicorum jactationem exagitavit atque oppressit,
ille Africanus scriptor falso, sicut suo loco videbi-
argumentum suum hac simili conclusione absolvit
mus,falsiu3 esse demonstrat.Nunc autem quomodo
« Ergo non ante religiosi Romani, quam magni,
hoc ipsum argumentum a Minucio nostro refella-
ideoque non ob hoc magni,quia religiosi.Atqui quo-
tur, examinandum est.
modo ob religionem magni, quibus magnitudo de
69« ARTICULUS II. irreligiositate provenit ? Ni fallor enim, omne re-

Quomodo Minucius Cxcilii refellat argumentum, ac

gnum vel imperium 59;J bellis quaeritur, et victo-

demonstret Bomanorum imperium neutiquam illo- riis propagatur. Porro bella et victoriae captis et
rum in deos impieiate et sceleribus
religione. sed C eversis plurimum urbibus consttint. Id negolium
esse fundalum, nullumque iisdem Romanis ad pro- sine deorum injuria non est. Eaedem strages mce-
pagandos regni fines auxilium deos tulisse, nec pri-
nium et templorum, pares caedes civium et sacer-
mo quidem peregrinos et advenas, Marlem Thra-
cium, Jovem Creticum, Junonem Argivam, Sa- dotum,nec dissimiles rapinae sacrarum divitiarum
miam Pcenam, nec Dianam Tauricam,
et aut et profanarum. Tot igitur sacrilegia Romanorum,
Idseam Matrem. quot tropaea : tot de
diis, quot de gentihus triura-

Ridiculam Romanorum in deos suos pietatis jac- phi : tot manubiae, quot manent adhuc simulacra
tantiam tanta facilitate Minucius reprimit, quanta captivorum deorum. » Tertull., Apol., cap. 25,
temeritate venditabant se singulari castissimoque pag. 28.)
eorumdem deorum cultu meruissetotius muodi im- Quod autem Minucius ex hostium urbiumque cap-
perium. Nullius enim gentis, sive ejus prmordia, tarum manubiis templadeorum a Romanis victori.
quam Romano-
sive progressus spectes.major fuit, bus constructa refert, id Flori testimonio luculenter
rum omnes primam illorum
impietas. Sciunt sane confirmatur. De Tarquinio etenim Superbo haec ab
originem non aliunde ductam,quam a perditorum, eo memoriae mandata legimus « De manubiis cap- :

facinorosorum, incestorum,sicariorum et grassato- tarum urbium templum erexit. » (Flor., lib. i Rer. a
rum multitudine, in asylum congregata, ac Romu- j) Rom. gest., cap. 7.) Tertullianum vero mox audi-
Iumparricidiojecisseurbi3susfundamenta(August. viraus dicentem Romanorum manubias esse capli-
lib.ui, de Civit., cap. 6, pag. 62; Livius et alii). vorum deorum simulacra. At hoc quidem non mi-
Mox ille « alienas, » Minucius ait, « \irgines
uti nus aperte his Prudentii versibus asseritur:
sine more, » id est, sine ullo exemplo aut bono
Innumeros post deinde deos, virtute subactis
more, « rapuit. » Quo loquendi modo ad illud Vir- Urbibus, ex claris peperit silji Roma Iriumphis,
gilianum alludit Inter fumaotes templorum armata ruinas
Dextera victoris, simulacra hostilia cepit,
. . . £t raptas sine more Sabioas. Et captiva domum, veneransceu numina vexit.
(Virgil., VIII ^neid., v. 655.)
Roma triumphantis quoties ducis iuclyta currum
Tum earum pa-
deinde Romulus belium intulit <t Plausibus exnepit, toties altaria divum
AddiJit, et spoliis sibimet uova numina f-^cit.
rentibus, id est, soceris suis. » Quae quidem verba
(Prudent., I, Symmach., § 2.)
in regio codice legunlur.Cur ergo illa quidam prae-
postere textui inserta ariolentur,non videmus. Adde At brevius Lactantius et templa et aimulacra si-
 611 DE MINUCII OCTAYIO 61)
gnitloapse videtur, Ubi enim hostium urbes armis A. Videaia Pausaniam (lib. ii, pag. 59, et lib. iii,

Romanorum subversas memorat, ibi continenter pag. 95.), Lucianura (de 5am^c. pag. 185), et Stra-
subjungit: « Consecrant diis manubias et rapinas bonem (lib. v, pag. 215, et lib. vi, pag. 252), qui
suas. » (Lact., lib. i Itistit. cap. 6, pag. 170 ; Uis- menlionem illius haud semel fecerunt, sicut et
sert. in Lactant. cap. 33,art. 4.)Ex raanubiis siqui- alii recentiores bene multi.
dem, id est, pecuniis ex vendita hostium suorum, De Junone vero Samia hasc narrat .i^thlius
ut alibi expiicabimus, praeda coactis, novadeorura apud Clementem Alexandrinura { Admonit ad
aedificabant templa, ac rapta, secumque Romara Gent. pag. 30) :
Trj^ Ea[x(a? '^P«<:, ^<i <pT
asportata deorum simulacra, et in templis Buis col- <tiv A't6X'.o;, Tzp^zipow [i.Ev -^v aavl; utjxepov 81

locata denuo consecrabant ornabantque.

e^^' npoxXiou; apyovxo;, av8p'.avToeiSe(; eYsvexo.
TestisquoquenobisestCicero detractum a Diony- « Samiae Junonis prius quidera erat tabula, postea

sio tyranno araiculum,quo Jovem ornarat ex manu- autera, Archonte Procleo, in formam statuae efficta
biisCarthaginensiumtyrannus Gelo.Quadara insu- esl. » Unde patet quam antiqua fuerit illius apud

per in oratione Qui cum yEtolis,ait, Ennio comite, ethnicos veneratio. Lege adhuc, si velis, Pausaniam
:

bellavitFulvius,non dubitavitmanubias.Musiscon- (lib. vii, pag. 209), et Origenem (lib. iv, Contr.

secrare (Cicer., lib. lu De Natur. deor., pag. 252, „ ^^^^m P»g- ^96). Utriusque porro illius Junonis, ac
lin. 87, et Orat. pro Arctiia, pag. 390, lin. 25). tertiae, quae Pcena, seu Carthaginensis vocabatur,
Pergit Octavius, atque suo et Christianorum no- his Virgilius carrainibus meminit:
mine ab adversario suo aliisque elhnicis petit qui-
... ^
nam du Homanis
. ...,,,.,
propitii,atque in bellis ad propa-
^,
Urb3 antiqua
Carthago
, ^. ,
fuit
.^ ,m • ^
(Tyrn tenuere coloni)
, ..

gamlos fines imperii sui adjutores venerint, num ...

. . ,
lo At- , , .. ». Quam JuDo fertur terris ma"is omaibus unam
peregrini et advenae, vel proprn ac vernaculi? Posltiatiita c.oluisse Samo lik illius arma, :

qui nulli ex iis opem Romanis ferre potuerunt.Non Hic cuirus fuit : hoc rejjuum dea ftpnlibns esse,
primi quidem.Nam quomodo Romanis propitii ad- ^^["i^^ [^'^ sinant, jam tum teuditque fovetque.

jutoresque fuissent, qui nunquam potuere clientes Prima quod ad Trojam pro charis gesserat Argis.
cultoresque suos contra hostiura suorum impetus (Virg., 1. i Mneid., v, 16.)

tueri ? « Neque
.
^
enim
..
eos,))ait
, ,
Minucius,« adversus
, ,. rr,,
Demque dej ^ »,
Matre u r .
x
Idasa infra dicetur, sicut et de
j i.
• j- •
i. i^

suos horaines, a quibus colebantur,vel MarsThra- ar <• i -u • j- •

. , . . , , . monstrosis ^gyptiorum numinibus superius disse-

cius, vel Jupiter Creticus, vel Juno Argiva, nunc
ruimus. n.u /
.
-i j-^ j x •

^ ' '^^. „, . , , , ,
Et hi quidem dii deaeque sunt, quos sicut
Pcena, nunc Diana Taurica, vel mater Idaea, vel ,. ru * nuliam
n n • •

^ . .,, _„ '. , alium quemlibet oinnino opem Romanis

non 594 numina, sed ^portenta, iu-
.

.(«-gyptia,
"•"^ illa
'
p . .
., m^ •» m
tulisse Minucius recte asseruit. Nec longe aliter
•
i-. . i

verant. Eos enimvero Romanorum arrais victoe ^ j

adversus o u
)>
u
„. „ ^ . Symmachum *
Ambrosius postea argumen- .
•
i

proihgatosque fuisse nemo est qui nesciat. Quam- , , n* ™ i r . o- n

tatus est « Utrum volunt, eligant. Si in Romanis
,
i
^ ^ ^. ^, . :

ohrem Cyprianus,qui eodem ex hoc auctore nostro

^^
repetit, continenter adiecit: « Quae utique si quid
. ,

potestatis habuissent.sua ac suorum reena servas-

.,
,

gunt si in 595 Carthaginensibus

,

„ .
r^ ,u
vicerunt sacra, in Carlhagmensibus ergo superata
,

Kns. ^ *u
.

c »
u *
tnumphata,
/
u
.

11 •
.

•
•

•
v.

•
*

•
»

nec Romanis utique protuerunt. » (Ambros., /:»25^

*^ < , i ,
,., ,

sent. (Cypr. lib De idolor. Vamt., pag. 13.)

))
,
18 § 6 pag. 834.)
Scire autem si quis cupiat, qui sint illi,quos Mi- r, +' „ »«•' ^- j- *• j-t -ui
^ ,, Recte ergo Minucius ex dictis concludit
. nihil
i

...
. .

nucius portenta numinum appellavit, dicemus Mar- j^ * j^ j-

u j
quam ab uhujusceraodi
• •
i.
, rr^.
magis dictu absurdum. dus
° ,. et deabus desertos oppressosque cultores suos, ut .
, •

ex Thracia oriundura putaverunt, uti a nobis alibi n

^
observatum est (tom. I Apparat.
i
'^'^
'

lib. iii, dissertat.

cap 9, art. i, pag. 753). Ad hsc vero Ammianus

* Romani imperu fines r j^i *

m modum idem Ambrosius adversus oSymmachum

^
i? j
dilatarentur. Eumdem plane
'
.
j^j^auj . i

u„
jj ^avit :« Nara de Senonibus,» supra a Minucio,
Marcellmus (Ammian., lib. xxvii, cap 4, pag. 482; ^.^^^ ^j^j^^^^ ^^^j^^ ^^^^^ ^^^.^^^ designatis,
Martem Thracibus maximo honori cultuique ^ fuisse ., ^ •* !•• . » ,
« quid loquar, quos Capitolii secreta penetrantes
.

testificatur. „ ,. i \- -j • •. • •

Romanae reliquiae non tulissent, nisi eos pavido an-

De Jovs autem Cretico, quem scihcet in Creta n ,•,•
prodidisset ?En quales ,templa d
,.,
^ u ser slrepitu •,
'
„
Romana „ , , i i

natumetsepultumferebant,quemadmodumJunone.
^^^ habebant. Ubi tunc erat Jupiler? An in
cum Argiva, tum Samia haud semel disputavimus Ex
^^^^^^ loquobatur? .. (Idem ^ 5, supr. art. 1.;
(Tom. I Apparat. lib. iii, cap. 7. art. 4, pag. 730,
Annibalis victoriis simili modo gentiles premebat:
etcap. 8,art. i, pag. 735, et cap. I4.art. 5, pag.
^^^-^^^^ diu sacris insultavit Romanis,et diis con-
,,

' tra se dimicantibus usque ad muros urbis vincen-

, n, 1 L
Huc accedat C.cero (hb. i de Nalura deor. pag.
^^^ pervenit.Cur se obsideri passi sunt.pro quibus
207). qui de prima Juuone h*c posteris tradidit
^^^^^^ ^^^^^^ ^^^^ pugnabant? (Ambr., thid. >.

« At non est talis, ac Sospita, Argiva, nec Romana ^j,^ gj ,^,^61 et vacat. quae ibidcm annotavi-
g ^ ^
Juno. Ergo al.a species Junon.s Argivis, alia La-
^^^ p^^,,,,^ .^.^^^^^ ^^^^^i subsidium, quo impe-
tinis. » De hac autcm Junone illud Virgilii car-
^.^^^ ^^^^ augeretur, a peregrinis diis nec compa-
men legimus :

^^^^^ ^^^ sperare potuerunt, neque etiam a ver-

JuBoni Argtvie juittoi tdoUmushonoris. nacullB kc propriJB, quod j»m excutiendum est.
613 DISSERTATIO. 614
ARTIGULUS III.
A tus, et pejerans (eos in ccelum ascendis9e( homi-
Nulli Romanis ad propagandos imperii fines auxilio nes qui id crederent invenit. »

futssf vernuculDS deos, Hoyriulum, pejeruaie Procu- Ad alios autem Romanorum deos quod attinet.ab
lo, diis ascriptum, Picum, Tiberiniim, Pilamnum, Auarustiuo discimus in fdlsum fictumque eorura or-
Picumnum, Consum, Cloacinam, Pavorem, Pallo-
dinem serio aggregatos Picum et Tiberinum (Au-
rem, Febrem, Morbum, Accam Laurenliam •'i Flo-
ram ubi de sacris Larentialibus, et ludis Consua-
:
gust. iib. IV de Civit. cap. 23, pag. 104; lib. vi.cap.
libin alque Floratibus. 10, pag. 159; lib. xviii, cap. 15, pag. 499.) Quod
quidem ab illo postea his confirmatur Varronis ver-
TransitMinuciusad vernaculosRomanorum deos,
bis: (I I'icum Tiberinumque Romulus consecravit.»
planeque asseverat hos non ad majus, quam pere-
Quis autem Picus, etquo tempore regnaverit,atque
grinos, praBsidium praesto iisdem Romanis fuisse.
Tam cortum vero illud esse putavit.ut nulla proba- in
alio in libro hunc deorum album relatus, ipse

tione indigeret, nec aliud agendum, quam deos

narrat in
Laurentum Saturni filius Picus modum: «

regnum primus accepit, judicante apud Hebr.-eoa

illos suis appellare nominibus.Primi itaque abillo, ;

femina Debora De hujus Pici patre Salurno

ac postea a Cypriano, non observato tamen tempo-
viderint, quid sentiant talium deorum cultores.qui
ris ordine, recensentur Romulus.Picus, Tiberinus,

Consus, Pilumnus, et Picumnus (Gypr., lih.de idol. d

°^Sant hominem fuisse de quo alii scripserunt. ;

Vanit., pag. 11).

quod ante Picura filium suum in Italiaipse regna-
verit {ibid.). » Monitos autem nos facit hanc secun-
Romulum autem Romanae gentis et Urbis, uti
nemo conditorem,deorum numero ascriptum
nescit,
dam opinionem ab illius patronis, Virgilioque, a
nobis mox citando, probari. Denique haec addidit
Ennius apud Ciceronem uno hoc versu decantavit:
« Picus Faunum genuit, Laurentuin regem secun-
RomuIu3 in coelo oum diis agit aevum. dum: etiam iste deus illis est, vel fuit. Hos ante
(Cic, 1. 1 TuscuL, p. 119, lia. 33.)
Trojanum bellum divinos honores mortuis homi-
nibus detulerunt. »
At non nisi « pejerante Proculo, » ut auctor noster
antea dixerat, deus Romulus. » Rem sic narrat
«
Laudatus autem ab Augustino Virgilius de Pico
haec cecinit
Titus Livius: Cum
varii de Romuli morte rumores
manarent, ac quidam illum senatorum manibus dis- . . Fauno Picus pater, isque pareDtem
.

Te, Saturne, refert.

cerptum tacito murmure disseminarent « Procu- :
(Virgil., Mneid., 1. vu, v, 48.)
lus, » uti ille ait, M Julius sollicita civitate desiderio
Rursus vero :
regis, et infensa Patribus,gravis, ut traditur,quam-
Ipse Quirinali iituo parvaque sedebat
vis magnae rei auctor in concionem prodit: Romu-
Succiictiis trabea, laevaque ancyle gerebat
lus, inquit, Quirites, purens urbis hujus, prima Picus equum clomii.or, quem capta cupidine conjux
hodierna iuce, coelo repente delapsus, se mihi ob- Aurea percussum virsja, versumque veoeDie
Fecit avem Circe, sparsitque coloribus alas.
vium dedit.Gum perfusushorrorevenerabundusque
(Idem, V. 187 et seqq.)
astitissem, petens precibus, ut contra iniueri fas
Plura de hac Piciin avem transmutatione Ovidius,
esset, Abi, nuntia, 596 inquit, Romanis coelites
ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit.
591 quem legere poteris, sicut et Servium in illa
Virgilii carmina (Ovid., lib. xiv Metam., l 7, pag.
Proindo rem militarem colant, sciantqueet ita po-
517 et seqq. Serv. in Virgil. pag. 457.)
sleris tradant, nullas opes humanas drmisRomania
resistere posse
Dc Tiberinoquoque idera poeta hos fecit versug;
Haec, inquit, locutus,subIimis abiit.
Mirum quantum illi viro nuntianti haec fides fuerit, Huic deu9 ipse loci fluvius TiberiQus amoeno
Populeas inter senior se attollere frondes.
quamque desiderium Romuli apud plebem exerci- (Virgil., 1. viii JEneid., v. 31 e< segq.)
tumque.lacta fide immortalitatis,lenitum sit.» (Liv,
Qui de ilio plura desiderabit, is consulat Diony-
Decad. i, lib. 1,§ 16.)Sed haec Ovidius (lib.ii Fastor.
sium Halicarnasseum lib. i Antiquiiat. Rom. pag.
pag. 492 et seqq.), Dionysius Halicarnasseus (lib.
57; Livium, lib. i, pag. 2 ; auctorem lib. De Origine
n AntiquiL Rom. pag. 118, et 124), Plutarchus in
^^^ ^^ .^j.^^
Vita RomuL pag. 55) paulo fusius, brevius vero D r. r»i . ir-
'
•,•
TrUn.,o (lib.
/ijk r De Pilumno autem Virgilium adhuc audiamus,
cap. x\
r T *•
n-v. i,r
Florus I, 1),
*
Lactantius (hb. i, cap. 15,
tj^ccanentem •

pag. 87), et Augustinus (lib. iii de Civit. cap. 15,

pag. 70) retulerunt. Cyprianus de Idol. vanit. pag, Luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle eedebal.
i3)promorese luiturauctoris nostrivestigia.Quam- (Lib. IX jEneid., y. 3 et 4.)
obrem Tertullianus Apolog., cap. 21) de Christi in
Atque iterum libro sequente :
coelum ascensu Multo melius, » ait
loquens : «
ludignnm est Italo- Trojam circunidare flammis
« quam apud
vos asseverare de Proculis solent. » Nasceutem, et patria Turnum consislere terra,
Quapropter Tatianus {Orat. contr. Crxc. pag. 149) Cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater.
Buppresso Romuli nomine dicebat: Tou; pairiXeac, (Lib. X, V. 74 et seqq.)

{iw6ou 71 Si' iutopxta? tk; tou; 6eo'j; xaxaYEXcJv, Porro autem Serviusin priores hos versus anim-
P'< tov oiipavov dveXr(Xu6ivai tpr^cac TteTCiatcUTat. advertitPilumnum, qui idem procul dubio eat
« Reges olim quosdam raercede nimirum conduc- atque PicumnuB, et ab auctore nostro parvula
615 DE MINUCII OCTAVIO 616
immutatione fratrem fuisse Pithumni. A. qui alios Romanorum deos a Minucio appellatos.
ita vocatur,

Hic autem fertur, inquit idem Servius, usum in- Conso adjungit ; « Sic, » inquit, « homo deum
venisse agrorum stercorandorum, aU|ue idcirco commentabitur, quomodo Romulus Consum, et
impositum illi Sterquiiinii nomen. Primus quo- Tatius Cloacinam, et Hostilius Pavorem. )> (Idera,
que dicitur excogitasse « pinsendi frumenti » ar- lib. I cont. Marcion. cap. 18.) Minucius siquidem
tem, ideoque a pisioribus coli. Adjecit tamen dixit : « Cloacinam Tatius et invenit et coluit,
Serviusutrumque PithumnumetPilumnum quibus- Pavorem Hostilius atque Pallorem : mox a nescio
dam eosdem censeri ac Castorem et Pollucem, quo Febris dedicata. » Quae quidem totidem verbis
ab aliis vero Laudura deos, quos etiam Varro con- a Cypriano transcripta sunt (Cypr., lib. de idolor.
jugales deos esse suspicatur. In posteriores deinde Vanit., pag. 10). Horum autem ridiculorum nu-
poetae versus denuo Servius obseivat utrumque ab minum, atque etiam supradictorum Pici, et Ti-

eodem Varrone dici infantium deos, eisque pro
puerpera lectum sterni, dum exploretur, an utilis
sit, qui natus est. Denique ille nos admonet quos-
dam opinari Pilumno nomen idcirco datum, quia
berini, Varro) lib. iv, de Ling. Lat. pag. 18 et seq.),
apud Augustinum (lib. iv de Civit., cap. 10, pag.
159) mentionem facit. At nominatim de Cloacina
Lactantius « Cloacinae, » inquit, « simulacrum,in
:

mala infantife pellit sed huic nomenclationi tam

:
^. Cioaca maxima repertum, Tatius consecravit, et
quam alteri libentius subscribit.
aperte refragatur, quia cujus esset effigies ignorabat, ex loco ille

Ad Consum tandem deum quod spectat, litteria nomen imposuit. » (Lactant. lib. i de fals. Relig.,

a Plutarcho traditum legimus solemnes ludos, in cap. 20, pag. 104.) Adi adhuc, si velis, Tertul-
quibus Sabinae virgines raptse sunt, indictos fuisse lianum (loco proxime citato et lib. de Pall. cap. 3,

a Romulo,postquam invenisset defossam sub terra alioquein libro) et Augustinum {\\h. i\,de Civit.,

cujusdHm dei aram, quem Consum vocabaat. Eum cap. 8, pag. 93, et cap. 23, pag. 104), qui non so-

autem esse putat sive consiliorum prsesidem, a lum de Cloacina, sed notatis insuper a Minucio
consilio, vel a consulibus sic cognominatum, sive nostro Pavore, Pallore et Febre disputat.
Neptunum equestrem (Plutarcb., in Vita Romuli, Non desunt porro, qui existimant illam Cloaci-
pag. 25). Et Livius quidem eosdem ludos, qui nam esse eamdem, quae a Plinio Venus Cloacina
consualia appellantur, in Neptuai Equestris ho- his appellatur verbis : « Traditur myrtea verbena
norem a Romulo paratos declarat (Livius, lib. i, Romanos Sabinosque, cum propter raptas virgi-
§ 9). Verumtamen Varrro Consualia, inquit,: nes dimicare voluissent, depositis armis purgatos
dicta, a Conso, quod tum feriaj publicae ei deo, et in eo loco, qui nunc signa Veneris Cloacinae habet.
in circo ad aram ejus a sacerdotibus fiunt ludi illi, Cluere enim antiqui purgare dicebant (Plin., lib.

quibus Virgines Sabinae raptae (Varr., cle Ling. lat., ^ XV Nalur. Hist., cap. 29, pag. 212). » Sed cum haec
pag. 50.) » In animum tamen tuum non ita facile Venus purgatrix fuerit, male cum ea, de qua agi-
inducas magnam fuisse hos inter scriptores dissen- mus, Cloacina conlundi videtur.
sionem. Testis siquidem nobis est Dionysius Ha- De aliis autemportentosis numinibusa Minucio et
licarnasseus, quemConsum Romani vocabant.hunc Lactantio ibidem memoratis, Pavore, Pallore, Fe-
a Graecis IloaetStbva aeiTf^/^eova, Neptuum terrae bre et Morbo alibi disseruimus (tom. I, Apparat.,
598 quassatorem nuncupari, eumque ipsum esse, lib. III, dissert. i, cap. 9, art. 4. pag. 764 et seq.),

in cujus honorem ludos supra memoratos Romu- ostendimusque illaab ethnicis in deorura Averrun-
lus instituit (Dionys. Halic, lib. ii Anliquil. Rom. corum, 599 sive mali depulsorum, grege non sine
pag. 100.) maxima insulsitate annumeratos.
Magis autem Tertullianus eosdem scriptores his Totum autem tam ridiculorum deorum agraen
verbis inter se conciliat Lxinde ludi Consualia
: « claudunt « Acca Laurentia et Flora, meretrices,
dicti, qui initio Neptunum honorabant.... Con- ut ait auctor noster, propudiosae, inter morbos
sualia Romulo defendunt, quod ea Conso dicave- Romanorum et deos computandae. » Quae quidem
rit deo, ut volunt, consilii, ejus scilicet, quod tunc ut intelligantur observandura est, aut memoria
Sabinarum virginum rapinam miiitibus suis in D repetendum quod veteres tradiderunt Romulum
matrimonia excogitavit.... Et nunc ara Conso illi et Remum adulterino Martis concubitu a Rhea
in circo defossa primas metas sub terra,
est ad Sylvia Vestali editos, atque, ut quidam aiunt, a
cura inscriplione hujusmodi Consus consilio, : lupa, aut sicuti alii verius, narrant, a Laurentia
Mars duello, Lares coillo potentes. Sacrificant apud educatos, quam, inquit Livius, vulgato corpore
eam Nonis Julii sacerdotes publici, 12 Kalend. lupam inter pastores vocatam putaverunt (Liv.

Septembres, flamen Quirinalis et virgines (TertulL, Decad. i, lib. i, § 4). Quapropter publicura scor-
lib. De Spect., cap. 5, pag. 92). » Lcge adhuc, si tum a Tertulliano vocatur (Tertullian.. Apologet.,

lubeat,Arnobium, lib. III adv. Gent., pag. 11,3; cap. 13, pafi. 15). Sed id non prohibuit quomi-
Ilieronymum in Vita Hiiarionis pag. 81 Augusti- ; nus in dearum aggregata fuerit numerum, atque
num, lib. iv, de Civit cap. 11, pag. 97, et Ser- in ejus honorem festum et sacra, que Lauren-
vium, in lib. viii /Eneid. Virgil. pag. 525. tiala vocabantur, instituta sint. Horum omnium
Age vero, atque iterum prodeat Tertullianus, si testes produci postules, tibi praeter Livium da-
 617 DISSERTATIO. 618

bimus Dionysium Halicarnasseura, lib. Antiq. A. Quis ergo, si quid sanae raentis habeat, audita
Boman. pag. 26 et 70 Plutarchum in Vita Ro- ;
illa deorum ac dearum ridicula prorsus et in-
muli, pag. 19, et Qagesi. Roman. pag. 272 Ovi- ;
fami caterva, non fatebitur quara recte
statim
dium lib. ii Fastor. init. Servium in lib. i /Eneid ;
Minucius illorum enumerationem hac non inele-
Yirgil. v. 218,etseqq. et ipsum Virgilium lib. viii
;
ganti ironia concludat? « Isti scilicet adversus
jEneid. v. 630, et seqq. ; Plinium lib. viii, cap. caeteros, qui in gentilibus colebantur, Romanum
17, pag. 163; et lib. xv, 18, pag. 197; Ma-
cap. imperium protulerunt? « Sed age, et videamu3

crobium lib. i Salurn. cap. 10; A.. Geilium, lib. quibus ille aliis rationum momentis hanc absur-
VI yod. Attic. cap. 7 ; Lactantium, lib. ii, cap. dam eorumdem Romanorumopinationem convellat
20, pag. 101 et 102, sicuti suo loco ostendemus ;
et dissipet.

Augustinum lib. xviii de Civit. cap. 21, pag. 503 ;

Aurelium Victorem seu autorem lib. de Orig. ARTIGULUS IV.

Gent. Rom. ante finem, et de Viris itlustribiis, Quam falsum sit ob concessos Vestalibus et sacer^

cap. 1. dolibus honores, dataque pnvilegia, ampli/icatos

inquit Minucius, altera fuit propudiosa a diis Romani imperii fines : quanta fuerint utro-
Flora,
rumque inconlinentia ac flagitiu, atque in ipsis tem-
meretrix, quae teste, apud Gellium, M. Gatone, _ plis adulteria el sacrilegia.
o palara corpore pecuniam » qusRsivit (Gell. lib.

IX Noct. Altic. cap. 20, pag. 485). Turpissimo

Non moUiori brachio illud Minucius propulsat
autem illo quaestu cum magnas, ait Lactantius, quod venditatum a Ga^cilio animadvertimus, deos
opes comparasset, eorum haeredem populum Ro- subsidio venisse Romanis, totiusque orbis terrae
manum ea conditione instituit, ut illarum redi- dedisse imperium ob concessos Vestalibus sa-
tu ipsa natalis dies sua quotannis ludorum, quos honores dataque Quo
cerdotibusque privilegia.
Florales, sive Floralia nuncupaverunt, editione
enim titulo, arguit Minucius, id Vestales aut sa-
celebraretur (Lactant. lib. i In.stitut. cap. 10,
cerdoles meruerunt ? Nunquid apud illas major
pag. 103). Sed quia temporis lapsu haBC ludorum
cfflteris castitas, aut apud istos religio sanctior ?
origo turpissima el infarais visa est, finxerunt
Minime gentium. PIurimiB enimvero Vestales vio-
illam esse deam, quae floribus, vel ut ait Augu-
dederunt pojnas, quas aliae earum
latae pudicitiae
stinus, florentibus frumentis prajsidebat, ac mutato
gregales non minus quidem, sed occultiua impu-
priori Ghloridis nomine Floram appellaverunl
dicae efTugerunt.
(August. lib. IV de Civit. cap. 8, pag. 94). Mere-
Rhea siquidem Sylvia Vestalis, uti paulo ante
triciae vero illius artis memoriam cum penitus observabamus, et scite Augustinus post alios me-
abolere non possent, commenti sunt eam non ab C morat, turpi adulterio Remum atque Romulum
aliquo homine, sed a Zephyro deo fuisse constu- edidisse ferebatur (August. lib. xviii, de Civit.
pratam. Quasi vero stuprum dei minus, quam ho- cap. 21, pag. 503). Quidni ergo et aliae Vestales
minis, probrosum dici queatl Ab Ovidio tamen pravum illius exemplum impune se imitari posse
haec, non secus atque alia diis suis perquam di-
crediderint? Suetonius vero narrat Domitianum
gnissima decantantur: incesta Vestalium, a palre auo et fratre neglecta,
varie ac severe coercuisse, prioracapitali supplicio,
Chloris eram, quaB Flora vocor, corrupta latino
NomiDis est nostri iittera graeca sono. posteriora more veteri. « Nam cum Ocellatia, ad-
Chloris eram Njmphe campi lelicis, ubi auJis dit ille, sororibus, item Varonillae liberum mortis
Rem fortunatis ante fuisse viris.
Quae fueril mihi forma, grave est narrare modestae :
permisisset arbitrium, corruptoresque earum re-
Sed geuerum matri repperit ilia deum. legasset, mox Corneliam virginem maximam, »
Ver erat errabam. Zephyrus conspexit abibam
: : :
id est, aliis Vestalibus praefectam, absolutam
«
Insequitur fugio fortior ille fuit.
; :

(Ovid., 1. V Fastor. v. 195 et seqq.) olim, dehinc longo intervallo repetitam atque
convictam, defodi imperavit, stupratoresque vir-
600 Neque dubites famos&m illara meretricem in gis in comitio ad neccm caadi. » (Sueton. lib. viii,
dearum grege a gentilibus annumeratam implora- D in Vita Domit. § 8.) Hinc Eusebius notal, Domi-
i
tamque ejus opem, ne fruges aliquando corrumpe- tiano 601 imperante, « tres virgines Veotales ob
rentur. Nam VarrohiBC de se ipso litteris mandavit: stuprum damnatas. » (Euseb. Chron. ad ann. 2099.)
<<Quarto invoco Robigum ac Floram, quibus propi- De Gornelia autem Plinius ad Minucianum scribit:
tiis neque rubigo Irunienta atque arbores cor- « Ad supplicium nescio an innocens, certe tan-
ruinpit, nequenon tempestivellorent.ltaquepublicse quam nocens ducta est. « (Plin. Epist. lib. iv, epist.
Robigo feriae Robigalia, Florae ludi Floralia in- 11) Sed de illius stupro justaque condemnatione
stituti, » Re rustica, imi.), de quibus
(Varr. lib. \ de nullo plune modo Suetonius dubitavit. Tres alias
in sequenti dissertatione agendum. Denique Corne- Plutarchus Vestales memorat, videlicet jflmiliam,
lius Tacitus memoriae prodiditdedicatam a Tiberio Liciniam et Martiam, quas incestus pcenas luisse
CcPsare juxta circum maxiraum « Floras eedem, perhibet, postquam nefariam cura viris consuetudi-
ab Lucio et Marco publicis sedilibus conatitutam. » nem jam diu habuissent. (Plutarch. Qugest. Ro-
(Tacit, lib. n, post raed.) man. pag. 284). At Lipsium praeterea, si vacat,

Patrol. III. 20
6i9 DE MINUCn OCTAVIO 620
adire poteris (Lips. Synt. de Vesta et Vestal. cap. A ethnici tantorum scelerum testes sunt certissimi.
3, tom. III, pag. 606). Nonne enim Gicero quaeritur Clodium esse « homi-
Addamus, si lubet, Ambrosium, qui Symmacho, nera illum, » qui pulvinaribus « Bonae deae stuprum
eodem modo atque Ccecilius, adversus Christianos intulerit eaque sacra, quae viri oculis, ne impru-
ao pro ethnicis argumentanti respondet septem dentis quidem, aspici fas est, non solum aspectu
tantum suo tempore superfuisse Vestales, quarum virili, sed flagitio stuproque violarit? (Cicer.
« non est, » inquit « virginitas, quae pretio emi- Orat. 30, de Aruspic. Resp. pag. 429, lin. 34.)
tur, non virtulia studio possidetur (Ambros. Nonne Suetonius haec de Tiberio imperatore litte-
epist. 18, Contr. Symmach. pag. 836). ris consignavit ? « Fertur etiam in sacrificando
Neque minorem asserit auctor noster fuisse quondam captus facie ministri acerram praeferen-
ethnicorum sacerdotum quam Vestaliura impudici- tis, nequisse abstinere, quin pene vixdum re divina
tiam. « Ubi enim, » inquit ille, « magis a sacerdoti- peracta,ibidem statira seductum constupraret,
bus, quam inter aras et delubra conducuntur stu- simulque fratrem ejus tibicinem, atque utrique
pra, tractantur lenocinia, adulteria meditantnr? mox, quod mutuo flagitlum exprobrant, crura
Frequentius in aedituorum cellialis, quam in ipsis fregisse. » (Sueton. lib. m, in Vita Tiber. § 4.)
iupanaribusflagrans libido defungitur. » Atexpende T» Dicendi finem certo non faceremus, si omnia
quffiso, utrum ibi ad hfflc non respexerit, quae a describenda essent, quae uterque et alii de his de-
Tertulliano dicta legimus : « In templis adulteria testandis sceleribus saepe saepius tradiderunt.
componi, inter aras lenocinia tractari, in ipsis si ea omnia ab ipsismet sacerdotibus, uti ab
At
plerumque sedituorum et sacerdotum tabernaculig, de quo infra disserendum, qui Herculis perso-
illo,
sub iisdem vitiis, et apicibus et purpuris thure nam agebat, non perpetrabantur, ii certe plerique
flagrante, libidinem expungi. » (Tertull. Apolog. omnes illorum conscii erant. Vide ergo quam faiso
cap. 15, pag. 16.) Quapropter alio in libro ipsam- et impudenter ethnici venditarent propter conces-
met idololatriam ita loquentem induxit « Ego qui- :
80S his sacerdotibus ac Vestalibus honores data-
dem idololatria saepissime moechiae occasionem sub- que privilegia Romanos totius terrarum orbia
ministro. Ssiunt luci mei, et mei montes, et vivae adeptos esse imperium.
aquae ipsaque in urbibus templa, quantum ever-
tendae pudicitise procuremus. » (Tertull. lib. de Pu- ARTICULUS V.

dicit. cap. 5, pag. 719.) Quid quod Phoenissae mu- Quomodo Minucius ostendat Romanorum imperium
lieres, ut ait Athanasius, putabant vulgato ante pielate deos nec fundatum nec auctum, quta
in
Assyrii, Medi, Pcrsx, Graeci, A^^gyptii regnave-
idola corpore, deos fore sibi propitios (Athanaa.
runt ante itlos, et ante eorum Pontifices, Arvales,
Orat. contr. Gent. § 26, pag. 24). At de Tertulliano C Salios, Vestates atque Augures.
adhuc suo loco dicondura (Dissert. in Tertull.
Pergit Minucius, alioque non minoris ponderis
Apologet. cap. 24, art. 3).
argumento ea omnia refellit, ijuae Caecilius ac gen-
Neque dixeris haec fortasse a Christianis scripto-
tilesRoniani de tradito sibi propter summam in
ribus, implacabili ethnicorum odio ductis, aut
deos suos pietatem totius mundi imperio stulte ja-
gratis conficta, aut malitiose amplificata. Nam infi-
ctitabant. IHon hi enimvero dii, quos folsoa esse
nitis propemodum ipsoruramet gentilium testirao-
ostendimus, aut regna suis cultoribus dederunt,
niis, quas brevitatis causa omittimus, probari pos-
aut propagaverunt eorum fines: sed haec solus ve-
Bunt.Qucedam itaque huc retulisse sufficiat, ac
rus omnipotensque Deus quibus ac quando vult,
primum quidem hfec Ovidii carmina
largitur. Neque id probatu difficileeet. Nam, quem-
Luminis exigui fuerat prope templa recessus, admodum recte arguit Minucius, omnesque no-
SpchincB similis, nalivo punice tectus,
Relligione sacer prisca, quo multa sacerdos verunt, « Ante illos, Rom.anos, Deo dispensanto,
Lignea contulerat veterum simulacra deorum ; diu regna tenuerunt, Assyrii, Medi, Persae, Graeci
Hunc init, et vetito temerat sacraria probro.
etiam ct, ^Egyptii, cum Pontifices, et Arvales, et
(Ovid., 1. X Meiamorph., % penult.)
Salios, et Vestales, et Augures non haberent. »

Acrius vero Juvenalis in hajc turpissima flagitia et D Prius vero dLxerat Tertullianus regna ab illo summo
sacrilegia sic invehitur: Deo dispensari, nec sua Romanos a ficliis diis

Niiperenim, utrepeto, fanum Isidis, etnanymedem, suis accepisse. Etcnim rcgnarunt Babylonii, »
«
60* Pacis et advecta secreto palatia Matris, G03 inquit, « ante Pontifices, et Medi ante Quin-
Et corerem, uam quo non prostat feuiiua tcmplo?
dccimviros et ^ligyptii ante Saiios, et Assyrii
Notior Aufitlio moecbus celebrare soleljas
Quod taceo, altiue ipsos etiam incliuare maritos. ante Luporcos, et Amazones ante virgines Vesta».
(Juvenal., Satyr, iv, v. 22 et seqq.) les. » (TertuUian. Apologet. cap. 26, pag. 28; ew

Plura adhuc lcgero potcris in sexta iilius Satyra, lib. II, ad Nation. cap. 17, p. 79.)

ubi prajter alia bene multa dixit: Paulo tamcn aliter Cyprianus : « Regna, » inquit,

Janique exspcctatur in hortis

«non merito accidunt, sed sorte variantur. Ceete-
Aut apud Isiacui polius sacraria lenaj. rum imperium, ante Romanos, tenucruntet Assyrii,
(Idem, Satyr., vi, v 485.) ol Medi, et Persa) ; et Grfecos et ^Egyptios regnasee
Neque poctaj tantum, sed alii etiam acriptorea cognovimus. Ita vicibus potestatum Romania quO-
 621 DISSERTATIO. 622
que, ut oaeterls, imperandi tempus obvenit, » (Cy-
A mero duodecim, oujus sacerdotii insigne est spicea
prian. de Idolor. van. pag. 13) id est, regna in- corona et albse inful® » (Gell. lib. i, Noct. Attic.
constantiara et vicissitudinem rerum hiimanarum cap. 7, pag. 377.) Varro autem
Arvales fratres illos
sortita ount, ac sieut principium, itafinem habue- nuncupatos esse dixit,quia publica sacra faciebant
runt. Romanum autem imperium longo postplura ut arva ferrent fruges, atque idcirco mactalffi
ab
alia tempore coepit, atque bellis, ut diximus, impie- iilis hostiae Ambarvaies, ut ait Festus, 604 appel-
tate, sceleribus, sacrilegiie fundatum ac propaga- labantur. » (Varr. lib. iv de Ling. lat. pag. 21.
tum est. At haec Deus omnipotens et eequissimus Fest. cap. 20 de Verb. Siynific. et in Fragm.)
justissimis de causis permittit, atque illo permit- Qui autem fuerint Salii docebit te Livius, ubi
tente, quibus et quando vult, regna omnia dis- de Numa
Pompilio haec scripto tradidit « Salios :
pensantur. duodecim Marti Gradivo legit, tunicaeque picts in-
Cum nullusautem, neminimus quidem dubitandi signe dedit, et super tunicam aeneum pectori
tegu-
locus sit,quin Assyrii aliajque a scriptoribus no-
men, ccelestiaque arma, quee ancilia appellantur,
stris nominat» gentes ante Romanos regna sua forre, ac per urbem ire, canentes carmina
cum tri-
habuerint, certum esse debet nec imperium Roma- pudii solemnique saltatu jussit. » (Liv.lib.i,
norum, nec aliorum populorum regna ab ipsorum §22.)
p At longe plura de iis Servius, atque inter Graoos
diis donata unquam fuisse. Ut quid enim ea de-
Plutarchus, et Dionysius Halicarnasseus, atque
dissent, qus postmodum ablata sunt, aut in quae
alii, quos adire cuilibet promptum est. Nobis vero
Romani et alii, non sine summa impietate maxi- alia poatmodum occurret de his adhuo disserendi
moque deorum contemptu, invaserunt? Plura si occasio [Serv. in lib. vii, JEneid. pag. 503. Plutar-
quis adhuc desideret, is adeat Ambrosium et Pru-
ch. in Fz^iYum<3?., pag. 66. Dionys. Halicar. lib.
dentium, qui funditus evertunt
eamdem Romano- II, pag. 29.)
rum argumentationem,aSymmachogentili absurde Ab iisdem porro scriptoribus litteris mandatum
repetitam. Videsis etiam Augustinum, qui haec fu- est, quomodo idem Numa Pompilius
Pontifices et
sius prosequitur, et insulsam eorumdem ethnico-
Vestales instituerit, ac quales fuerint, quemadmo-
rum jactationem opprimit ac profligat (Ambros. dum Augures, qui cibo, ut ait Cicero, pullorum
epist. 18, pag. 833 et seqq. Prudent. lib. ii, cont.
ore aut sumpto, aut rejecto, vel in terram cadente
Symmach. § 4. Aug. lib. iii de Civ. cap. 8, 9, et se futura presagire ac praenuntiare mentiebantur.
seqq. et lib. iv, ctp. 3 et seqq.).
;
Sed id a nobis in sequenti capite enodatius expli-
Sed a nobis aliquis haud dubie sciscitabitur, qui
candum est (Cic. lib. ii de DiviniC. p. 289).
eint illi Arvales et Salii, quorum mentionem Mi-
Satis autem inter omnes conslat hanc fuisse pri-
nucius noster fecit. Quamobrem huic respondebi- C mam illorum sacerdotum pontificumque Romano-
mus his totidemque Plinii verbis « Arvorum sa-
:
rum, ac proinde eorum religionis et publici deo-
Romulus
cerdotes primis instituit, seque duo-
in
rum cultus institutionem. At Minucius recte hinc
decimum fratrem appellavit inter illos, ab Acca.
concludit falsum esse, Romanos sua in hosce deos
Laurentia nutrice sua genitos, spicea corona, quae
pietate raeruisse totius mundi imperiura. Nara an-
vittaalbo colligaretur, in sacerdotio eis pro reli-
tequam eos colerent, regnabant Assyrii alisque
giosissimoinsigni data, quae prima apud Romanos
gentes, superius nominatae, quae suos pariter
coronafuit.
deos
» (Plin. lib. xviii, Hist. Nat. cap. 2, venerabantur, et illorum cultui sacerdotea praefe-
pag. 433.) Alium testem si postules, cito aderit cerant. Atqui isli ab his diis suis regna non
Sabinus Massurius, cujus verba ab A. Gellio sic acce-
perunt, quibus eos adhuu colentibus
transcripta sunt u Ei muiier ex duodecim liliis
ademptum
:
est.Ergo nec Romani deorura sive suorum, sive
maribus unum morte amJsit. In illius locum Ro-
alienorum favore, vel auxilio adepti sunt impe-
mulus Accaj Laurentiae sese filium
dedit, seque et rium, quod sumrais sceleribus fundatum
cseteros ejus filius
ac pro-
Arvales appellavit. Eo
fratres
pagatura ostendimus. Sed de his adhuc alia in
tempore coUegium mansit fratrum Arvalium nu-
dissertatione agendum nobis erit.

CAPUT XIX.
Expendunlur argumenla, quibus Caecilius
ex miraculis, oraculis, auspiciis, auguriis,
atque aliis
somniis
preedictionibus deos existere probari posse
arbitratus est
^^'^^^^^^^ PRIMUS. j) auosrevera exsistere probandumsusceperunt^illud
Utrum r^
mr«r» •;• uo cpciuui,inuu
Lxcthus
— '..--.--•-
deos exsistere
- probaverit
- /^. v^i.i.1,» ex uiirucu-
''^'''^''^'C^-
c.*, miraru.
miracu- 11, r,r.^p<,„t^ -^
1" ^' ^- profecto videtur prfficipuum, quod ex eorum raira-
iis Uaudue Quinlix qux navim, -
quae IdaexMalris
simulacrwn vehebatur, solo suo cingulo traxisse culis, oraculis,auspicii3,auguriis aliisque
hujuace-
ferebatur: Castoris et Pollucis, qui a
Romanis modi 605 praedictionibus elicere conabantur.
reportatam de Perse rege vicloriam annunliarunt
; Nerao enim jure unquam merito negabit hanc ar-
Latinii somnio, quo ludi inslaurati ;
Deciorum de-
votione, qua hosles fusi et victi, ac gumentationem, si veritate niteretur, et ea omnia,
siinili Curtii
devotione, qua hiatus terrx mirabiliter quae ethnici venditare solebant, si
comvletus creaturae vires
narratur.
superassent, maximi esse ponderis ac momenti.
Omnium argumentorum, quibus ethnici deos Quamobrem illa sedulo et more nostro ita exami»
 DE MINUCII OCTAVIO 624
623
quidquam exiis dissiniuletur, jV eorum praBsidio Persera regera a Romanis victum
nanda sunt, ut nihil
quee vel gentilis Caecilius profert, vel respondet et captum, atque vlcioriam Romae ipso die, quo
reportata fuerat, senatui nuntiatam denique in
Christianus Octavius, ac singula, quoad fieri pote- ;

lumine. miraculi memoriam erectas eorum statuas.

rit, et augeantur, et mujori perfundantur
tanti
Eadem narrant Valerius Maximus (lib. i, cap. 8,
Cum Caecilio itaque a miraculis incipiamus. Quo seqq.), Florus (lib. cap. 11),
§ 1, pag. 62, et i,
majori, inquiebat, miraculo deoa exsistere et suis
Ammianus Marcellinus (lib. xxviii, cap, ^:, p. 528),
opem ferre probari potest, quam eo, quo Maler Antiq. Rom.,
Dionysius Halicarnasseus (lib. vr,
Idaea « adventu suo et probavit matronae castita-
Paucis his pag. 350), Plutarchus (in Vit. Coriolan., pag. 215),
tem, et Urbem melu hostili liberavit? »
et alii plures. Verum ex illis aliqui illud nobis tra-
verbis, qucE nonnullis obscura esse possunt, desi-
didere non tanquam omnino certum, sed rumore
gnat celebre apud ethnicos scriptores Claudiag
publico venditatum. Quin imo Cicero duos per-
Quintiee factum. Narrant enimvero lapideum Idaeae,
sonalos homines induxit, Balbum Stoicum, qni
seu deorum matris, hoc est, Cybeles, seu Cereris
hocexemplo probare conatur deorum suorum pra?-
Bimulacrum Pessinunte Romam, ut Annibal Punico
sentiam, deinde vero Cottam Academicum, hfec ad
bello ex Italia pelleretur, quodam vate suadente,
aniles fabulas rejicientera (Cicer., lib. ii de Natur.
advectum. Ad ostia autem Tiberina cum navi3,qua j ^ deor., pag. 214, lin. 28; et lib, iii, pag. 241, lin.
simulacrum ferebatur, appulisset, ita immotum
30).
permansit, ut nulla hominum vi potuerit loco suo
Aliud Coecilius urget miraculum. « Testis ludo-
dimoveri. vero Claudia, cui hactenus dubia
Tum
rum, » inquit, « offensi Jovis, de somnio plebeii
pudicitiae fama fuerat, eam evidentissime probavit,
hominis iteratio. Si cui vero haec quo brcviora,
cum post tusas ad deam, ut aiebant, preces simu- »

lacrum illius cum suoque tantum

ipsa navi sola, eo obscuriora videantur, explicata inveniet hisce
Ciceronis verbis « Cum bello latino ludi votivi
cingulo, quo Romani volebant, in terram deduxit.
:

maximi primum fierent, civitas repente ad arma

Et hfEC quidem posteris mandaverunt Livius, Ovi-
est excitata. Itaque ludis intermissis, instaurativi
dius, ac paulo obscurius Gicero ; atque etiam Chri-
constituti sunt. Quiantequam fierent.cumque jam
stiani scriptores, Arnobius, Lactantius, Augustinus
(Liv. Decud. iii, lib. iv, post initium Ovid., populus consedisset, servus per circum cum virgis
et alii ;

Cicer. orat. 30,pro Arusp. liespon. caederetur, furcam ferens, ductus est. Exin cuidam
lib. IV Fasl. § 3 :

Tertullian, Apologet., cap. 22 Arnob., rustico Romano dormienti visus est venire, qui
pag. 438 ;
;

Gent., pag. 253 et seqq. Laclant., diceretpraesultorem sibi non placuisse ludis, idque
lib. VII, adv. ;

cap. 7 Aug., lib. ii

ab eo jussum esse eum senatui nunliore.illum au-
de Civit., cap. 7 lib.
lib. II, ; ;

C tem non ausum iterum esse idem jussum,et mo-

et lib. x, cap. 16).
;
III, cap. 12 ;

nitum, ne vim suam experiri vcllet, ne tum qui-

Sed Arnobius respondet, hoc si verum sit, Ro-
dera esse ausum exin iilium ejus esse mortuum ; ;

manos frustra credidisse hujus simulacri, seu Pes- somniis admonitionem fuisse tertiam:
eamdera in
sinuntii lapidi8,in quo nuUum ineratnuraen,opera
victo- tum illum etiam debilem factum, rem ad amicos
vel auxilio partara, uti venditabant ethnici,
detulisse, quorum de sententia lecticula in curiam
riam, decus Urbi restitutum, ac porrectoa imperii somnium enarravis-
esse delatum, cumque senatui
Romani (ines. Nam
postea ca?sis pronigatisque tot
domum revertisse. Itaque somnio
set pedibus suis
tantisque Romanorum exercitibus illa sane eximia
comprobato a senatu, ludos illos iterum instaura-
deum mater maximos belli impetus nec fregit,
simili tos memorise proditum est. » (Cic. lib. i de Divin.f
nec repuIit.Jam vero a nobis observatum est lin. 49.)
pag. 264,
modo Minucium dixisse, tutelares urbium et gen-
Romiuiis advcrsus ho- Rem adhuc paulo uberius describit Livius (Liv.
tium deos nullam ipsis aut
respondit hajc et quem Orator et Arnobiua
cap. 36),
stes suos opem tulisse. Nunc autem
lib. II,

utpote quoe non (lib. vn, adv. gent., pag. 244 et seqq.'' rusticum
non vera, sed falsa esse miracula,
dunfaxat vocant, ab illo, atque ab Augustino
virtute aliqua divina, sed dyemonum
artibus, po-
fuerint. Quod ub illo, ut D r. (August lib. iv, de Civil., cap. 26),
Lnlinius
tentia et praestigiis facla
pag. 207), in quadara hujus editione Tib. Atinius,
paulo post ostendemus, copiose ac porspicue de-
plebeius homo, qui a Dionysio Halicarnasseo (lib.
raonstratur.
ab ipso explodi- vii Antiq. nom., pag. 472), ct Plutarcho, Tito<
Eadcm quoquG responsione id
Testes AaTlvo<; (Plutarch. in Vita Coriolan., tom. I,
quod C;cciliu3 deinde sic objicit : «
tur,
sicut ostenderant, pag. 225), satis dives, a Valerio autem Maximo
Equestrium fratrum in lacu,
cap. 7, § 4), nisiin ejus editis ac manu»
slaluoe consecratoe, qui anheli,
spumantibus equis (lib, I,

victoriam ea die, qua scriptis erratum sit, T. Alinius, et a Luctantio Tib,

atque fumantibus, de Perse
autcm fratres Attinius (Lactant., lib. ii, cap. 7, pag. 176), a Ma-
fr^cerant nuntiavorunt. » Kquf^stres
alii Tyn- .Saturnal.,, cap. 11), qui id anno 60f
appellat Castorem ct 606 Polluccm.quos
crobio (lib. i

p.2l4 ab Urbe condita 473 contigisse scribit, Annius ap-

daridas vocant (i^licer.lib. ii de Naliir. deor., ;

Audacter vero asse- pcllatur.

et Tuscul. i, pag. 119, lin. 3).
prinio quidera Verum citati a nobis Lactantius et AugustinuB,
verat facta ab illis duo miracula, ac
625 DISSERTATIO. 626
quemadmodum Minucius, contendunt, haec daemo- A * nemine potuisset, M. Curtium, bellicosum juve-
num dolis ac prjEstigiis esse tribuenda « De : ipsis, » nem, sese diis devovisse, atque armatum, equo
iuquit Minucius, « iila quce paulo anle dicla sunt, conscenso, eam in specuro ae dedisse praecipitem
ut Jupiter ludos repeteret ex somnio, utcum equis ac continuo, ut loquitur Valerius Maximus (Valer.
Castores viderentur, ut cingulum raatronae navicula Max., lib. V, cap. 6. § 2), terram injeclis honoris
sequeretur haec omnia sciunt pleiique pars ves-
;
gratia frugibus, pridtinum recuperasse haltitum.
trum ipsos daemones de se ipsis confiteri, quotiea Quod Livio quemadmodum Caecilio non mediocre
a nobis tormentis verborum, et orationis incendiis prodigium videbatur. Sed Yarro (Varr., lib. iv de
de corporibusexiguntur.))Quae quideminfraexplica- Ling. lal., pag. 36 et seqq.) triplicem ea de re his-
bimus clarius, et quam veta sint, demonstrabimus. toriam a Prociiio, Pisone et .Elio Stilone, diversa

Quid deinde Caeeilius? « Et Deciorum, )) inquit, narrantibus, proditam perhibet. Quid vero, quod
« devotio rata. )> His iile.nec pluribus verbis innuit Zonaras (Zonar., lib. vii Annal., § 25, pag. 360)

Decios patrem et filium, quibus aliqui nepotem iis se minime refragaturum esse profitelur, qui hoeo

adjungunt, postquam se pro Romanis cxcercilibus a fidc veri aliena existimabunt. Orosius vero quos-

devovissent, armatos irruisse medios in hostes, ac cunque sive deos, sive homines corripit, qui terrae
desperatam gloriosa morte victoriam fuisse conse- g hialum, nisi vivus homo sorbeatur, compleri non
cutos. Atque heec varii scriptores, ac in primis posse opinati sunt (Oros., lib. Ilist., cap. 5). De- m
Cicero, Valerius Maximus, Florus, Plinius et Li- nique, ne Hieronymum omnino praetereamus, ob-

vius narraverunt. servare juvat eum aperte docuisse his Curtii, De-

Verum Balbo Stoico baec apud Ciceronera obji- ciorum aliorumque similium factis, quamvis vera
cienti Gotta, tanquam casleris umnibus ethnicis, esse probentur, fidom Christianorum non modo

adversus Christianos poslea pugnaturis, obviam ire non minui, sed iis fieri certiorem. » Si historiis, »
voluisset, his respondit verbis « Tu autem Ue- inquit, « gentilium crediraus, quodCodrus, et Cur-
:

oiorum devotionibus placatos esse deos censes. tius, et Dccii mures, pestilentias urbium, et fames,

Quae fuit eorum tanta iniquitas ut placari populo et bella suis mortibus represserint, quanto magis

Romano non possent, nibi viri tales occidissent? hocDei Filio possibile credendum est, quod cruore
Consilium illud imperatorum fuit, qui patriae con- suo non urbem unam, sed totum purgaretorbem » !

Rebantur enim fore ut

sulerent, vilae non parcerent. (Hieronym. in cap. i Epist. ad Eplies. v. 7.) Plura
exercilus imperalorem, equo incitato se in hostes de his insolitis e.Tectibns, quae miracula ethnicis
immittentem persequerentur. Id quod evenit. » (Ci- videbantur, disputat Augustinus, quem facile adire

cer. lib. ii de Fivib., pag. 61 ; lib. i TuscuL, pag. poteris (August., lib. x De Civ., pag. 252 ; et lib.

130 ; lib. iii, pag. 146 ; de Senect., pag. 416 ; Pa- ^ XXI, cap. 6 el seqq., pap. 724 et seqq.)

rad. 2, pag. 434 Valer. Max., lib. v, cap. 6, § 5 et Ca^terum ea omnia Christianis objecta a Caecilio
;

6; Florus, lib. ii, cap. 14 et 17 Plin., lib. xxu, argumenta, jam Mi-
aliisve gentilibus e.x.empla, sive
;

Hist. natur. pag. 180 cap. 2, pag. 557. Liv. Decad. nucius invictissirais illis rationibus funditus sub-
;

1, lib. xviii, pag. 121 ; Gic, lib. ii ile Natur. Deor., vertcrat, quibus unum tantummodo Deum, nec
pag. 215 ; et iib. iii, pag. 242.) Tantum igitur plures esse demonstravit. Verum hac responsione
abest, ut in hac victoria quidpiam miraculi, aut non contentus, palam cuilibet facit ea orania, ut
deorum prsesentium au.\ilii fuisse putaverit, quin paulo ante diximus, ac sequenti capite ostende-
potius maximam illorum, si id fecisscnt, iniquita- mus, facta fuisse daeraonum fraudulentis artibus
tem haud immerito coarguat. Docet itaque hanc et praestigiis.

Deciorum devotionem nihil aliud fuisse nisi impe- ARTICULUS II.

ratorum a-^patr^Y^jK^j consuetasque artes et dolos, Deorum prsesentiam a Caecilio non prolari oraculis
quibus hostes fuderunt, ac de iis reportarunt vic- vatumquc responsis, quibus Minucius opponit Atn-
toriam. Cui quidem Cottae, seu raalis, Ciccronis pkiarai, Tiresise, Apollinis Pythii exempla, atque

Bententia Zonaras subscripsisse visus est ^Zonar., oraculorum ampkibologiam et defectum.

lib. VII Annal. 26, pag. 362). jJ

D Tametsi ad probandam deorum praesentiam non
Postremo addidit Caecilius: * Testis et Curtius, raomenti sint oracula, quibus res futurae
infirai
qui equitis sui vel mole, vel honore hiatum pro- modo aliquo rerum creatarum vim superante prae-
fundse voraginis coaequavit. » Quidam putant ibi nuntianlur, Caecilius nihilominus, « Prsedicta, »
duplex esse librarii mendum, ac pro « equitis... inquit, « de craculis fata Iransiiio. » Rationcm au-
honore, » scribendum « equi... onere. » Sed ne- tem continenter rcddit, cur tanti ponderis argu-
qoicquam. Etenim scribit Livius Curtiura « equo mentum prffitermittat : « Ne vobis, » ait ille, « ai-
quam maxime poterat ornato insedisse. » Observat tiquitas nimium fabulosa videatur: » et recte qai-
autem Servius « equitem » aliquando apud Virgi- dem. Nam quanto validius ex veris sacrisque pro-
liiim idem atque equum signiUcare (Liv. Decad. i, quae effectum
phetar':m nostrorura oraculis,
liv. VII, pag. 103 ; Virgil., lib. iii Georg. v. 116.) suum ad asserendam Chnslianffi rcli-
sortita sunt,
"
60S Apud eumdem porro Livium legimus, cum gionis veritatem argumentum, ut alibi vidobimus,
fcepentinus medio in urbis foro hiatus terrae expleri eruitur, tanto levius ei debilius est, si oracula fa-
627 DE MINUCII OCTAVIO 628
bulosa, 609 dubia et amphibologiae plena sint. A. Magis serium, nec minus verum illud est, quod
At talia fuisse ethnicorum oracula sic eventus pro- continenter adjecit De Pyrrho « Ennius ApoIIinis
;

bavit, ut id Caecilius non potuerit inficiari. 6>0 Pythii responsa confinxit, cum jam Apollo
Ad aliud itaque confugit propugnaculum, unde versus facere desiisset.»Quaeproculdubiodesumpta

contra Chrislianorum impetus deos suoseorunique sunt ex his Ciceronis verbis « Herodotum an ve- :

superstitiosos cultus felicius se defensurum arbi- raciorem ducam Ennio? Nam minus ille potuit de
tratur. Urget ergo responsa, quas vates in templis Croeso, quam de Pyrrho fingere Ennius ? Quis enim
est, qui credat Apollinis ex oraculo hoc esse re-
reddere solebant. Contendit enim illos in iisdem
Buis templis ubi deos habitareopinabantur, divino sponsum :

ecrum afflatu ac numine plenoa futura praedixisse Aio te, .(Eacida, Romanos vincere posse.
ac dedisse cautelam periculis, morbis medelam, Primum latine nunquam Apollo locutus est.
spem afflictis,et aliis solatium aut levamen. Verum Deinde ista sors inaudita Graecis est. Praeterea
quomodo dii illi hasc praestare potuissent,quos Mi- Pyrehi temporibus jam ApoIIo versus facere desie-
nucius plane fictitios nullosque esse pcrquam evi- rat. Postremo, quanquam semper fuit, ut apud
dentissime demonstraverat? Ennium est, stolidura .^acidarum genus... tamen
Ne tamen petitam ex vaticiniis, illorum, uti pu- 3 hanc amphibologiara versus intelligere potuisset,
tabant ethnici, afflatu editis, argumentationem, vincere te Romanos, nihilo magis in se, quam in
quamvis jam eversam, declinari C.-ecilius causare- Romanos valere... Sed quod caput est, cur isto modo
tur, plura idcirco atque celebriora vatum responsa jam oracula Delphis non eduntur, non modo nostra
perperam ob-
singillatim confutat, ac Christianis aetate, sed jam diu ? jam ut nihil possit esse contem-
jici ostendit : quanta de oraculis
« Quae vero, et ptius. » (Cicer. lib. ii de Divin., pag. 296, lin. 21.)
prosequar? Posl mortem Amphiaraus ventura re- Intelligissane quantum deducta ex ethnicorum ora-
spondit, qui proditum iri se ob monile ab uxore culis in illorum religionis gratiam argumentatio ab
nescivit. » Eriphylae nomen huic fuit Amphiarai ipsoraet Ciceroneinflrmetur. Et certe praeter ratio-
uxori, de qua Cicero « Eriphylam accepimus in:
nes ab en allatas, solusille oraculorum ante et
fabulis ea cupidilate, ut eura vidisset monile, ut multo magis post Oratoris astatem defectus, atque
opinor, ex auro et gemmis, >> a Polynice oblatum, eorum amphibologia, manifeste demonstrat nihil
« pulchritudine ejus incensa, salutem viri prode- ex illis in ethnicorum religionis gratiam posse
ret. » (Cicer. lib. ix, in Verrem, pag. 167, lin. 3.) confici. Recte igitur inde contra Caecilium aliosque.
Sed de Amphiarao jam disputavimus (Tom. I Ap- ethnicos non solum Minucius, sed alii etiam anli-
parat. lib. iii, dissert. 2, cap. 20, art. 2, pag. 1117). quissimi nostri scriptores argumentati sunt, uti
Citatis porro ibi scriptoribus adjungemus Hierony- ^ alibi patefecimus. Consule adhuc, si lubet, atque.
mum, qui Ciceronis Minuciique nostri sententiam attente, si vacat, lege qus Eusebius de oraculis.
siccomprobat « Eriphyle dicitur prodidisse Am-
:
eorumque amphibologia ex ipsismetethnicis scrip-
phiaraum, et saluti viri monile aureum praetu- toribus retulit (Tom. I Apparat., pag. 770 ; Euseb.
lisse. »(Hieronym., lib. i ad. Jovinian. circ. fin.) lib. V Prxpar. Evang., cap. 18, 19, et pag. 208 el
Vide adhuc, si lubeat. in Odyss. Homeri lib.xi, v. segq. ; lib. vi, cap. 256 ct seqq.).
325 scholia et in Virgilii lib. vi /Eneid. v. 44 Ser-
;
Unum his adjicere nobis liceat, ex eodem adhuc
vii annotationes. Cicerone decerpta fuisse, quae continuo dixitMinu-
Deinde vero « Tiresias, » ait auctor noster, « cae- cius «Demosthenes quod sciret responsasimulata,
:

cus futura videbat, qui prsesentia non videbat. » Pythiam querebatur. » Apud Latinum
tpiXtTTTTt^etv

Prius autem Cicero, ex quo sua ille videtur delibasse enimvero oratorem litteris mandatum legimus
diserte affirmat : « Augurem Tireeiam, quem sa- « Demosthenes quidem, qui abhinc annos prope

pientem fingunt poetae, nunquam inducunt deplo- ccc fuit, jam tura ^ilnzTziH^ti^ Pylhiam dicebat, id
rantem caecitalem suam. » (Cic. lib. v. Tuscul., est, quasi cum Philippo iacere. Hoc autem eo

pag. 194, lin. 17.)Poetarum autem nomine si grae- apectabat, ut eam a Philippo corruptam diceret. »
coscomprehendit, Homerumeorumprincipemhaud D (Cicer. lib. ii c/e Divin., pag. 296, lin. 38.)Quid au-
dubiedesignat, qui Tiresiae caecitatem. Odyss. x, v, tem adoxp]icandam|auctoris nostri mentemclarius,
492, cecinit. Hujus commentario duo illius caeci-
in et ad refellendos gentiles validius proferri potest?
tfctis causae proferunlur. Terliam Ovidius luppedi-
tat, quia, cum
scntentiam dc mulieris virique vo-
ARTICULUS III.

Proponitur Cxcilii argumenlnm, quo probare nititur

luptate contra Junonis opinionem tulisset, ab oa
ob auspicia et auguria a Sulpicio, Claudio, Junio,
excfficatus dicitur (Ovid. lib. iii Metamorph. § 4, Fla^ninio ct Crasso contempta, Roinanorum exer-
pag. 106 et seqq.). Quartam alii, quod lavanlcm cilus, diis viudicantibus, atque adeo exsislentibus,
Minervam vidisset. De illo alibi disseruimus (Tom. i
cxsos ac profligatos.
i4/?;;rtrfli. lib. III, dissert. 2, cap. 20, art. 4, p. 1186). Instat adhuc Caecilius, et argumento ex auspioiia
At hinc certe intclligcs quo jure Minucius nostor et auguriis dcducto dcos reapseexsistere evidenter
illum irr)dcat,qui gloriabatur futura praevidore, qui probari posso opinatus, illud variis excmplis flr»
prscsentia non videbat. mare ac stabilireiuolilur Froquentius » elenioi ; •<
629 DISSERTATIO. 630

quemadmodum ille loquitur, « quam volebamufl, A Sed de hac historia adhuc in sequenti disserta-
deorum prassentiam contempta auspicia contestafa tione aliquid nobis dicendum.
sunt. Sic 611 Allia nomen infaustum. » Coleber- Postrcmo ('aeciliiis « Etut Parthos signa repeta-
:

rimam ibi qua Roraanus

notat Alliensem cladcm, mus, dirarum imprecationes Crassus et meruit et
exercitus, cui Sulpitius tribunus miiitum praepo- 61^ irrisil. » Quis horum verborura sensus sit, ut
silus fuerat, ad Alliam flumen et lapidem undeci- percipiatur, observandum est quod Suetonius in
mum, a Gallis, Brenno duce, caesus fususque, et Vita Octavii Augusti tradidit : « Parthi, » inquit,

Urbs ab iis capta est. Quamobrem diem illum, de « Armeniam vindicanti facile cesserunt, et signa
quo tamen non una ecriptorum omnium est senten- militaria, quoe M. Crasso et M. Antonio ademerant,
tia, inter infaustos, atros nefastosque deinceps reposcenti roddiderunt. » (Suet. in Vita Octavii
habuerunt. Et certe Cicero ad Atticum scripsit Aug. § 21.) Ex his quippe verbis colligi potest
« Majores nostri funestiorem diem esse voluerunt hunc esse auctoris nostri sensum Et ut a Parthis :

Alliensis pugnae, quam Urbis captae ;

quia hoo ma- signa militaria Augustus reposceret, ea Crassus,
lum ex alio. Plura qui desiderabit, adeat Livium spretis dirarum imprecationibus, amiserat. Inde
Decade 1. lib. v, pag. 85 et seq. ; et lib. vi, init. Gicero paucioribus verbis idem memori® manda-
pag. 92 ; Cornelium Tacitum lib. xv. Annal. pag. Tj verat : « M. Crasso quid acciderit videmus, dira-
193, et lib. ii Hist. cap. 230 ; Gellium lib. v, cap. rum obnuntialione neglecta. » (Gic.Iib. ii de Divin.,
17 ; Macrobium lib. i Salurnal. cap. 17 ; Plutar- pag. 298, lin. 26.) Sed fusiustotam hanc historiam
chum tom. II in Vita Camilli, pag. 137, et tom II descripserunt Plutarchus, in Vita Crassi tom. I,
Quxst. Rom. pag. 269. pag. 552 et seqq. ; Dio Cassius lib. xxxix Histor.
spretorum auspiciorum atque
Alia deinde funesta Rom., pag. 121 et seqq. ; Florus lib. iv de Gestis
auguriorum exempla proponit urgetque Ca^cilius : Rom. ; cap. 11 ; Eutropius lib. vi Histor. Rom., anle
« Claudii et Junii non prslium in Poenos, sed fe- finem ; Vclleius Paterculus, lib. ii Hist. ante me-
rale naufragium est et ut Thrasymenus Romano- : dium, atque alii, quibus adjungendus est Valerius
rum sanguine major esset et decolor, sprevit au- Maximus, qui eam sicutiCaecilius his verbis absol-
guria Flaminius. » Qua3 quidem omnia Cicero paulo vit : » Sic dii spreti excandescunt, sic humana
explicatiua ac dilucidius, ubi Ballium Sloicum consilia castigantur ubi se ccelcstibus praBferunt. »
eodem, ac Caecilius, modo pro diis suis disputan- (Val. Max. lib. i, §11.)
tem introducit « Nihil nos P. : Claudii, bello Pu-
ARTICULUS IV.
nico primo, temeritas movebit, qui etiam perjocum
deos irridens, cum cavea liberati pulli non pasce- Quomodo Minucius superiiis Caecilii argumentum
n diis Mancini, Pauli ac Julii Caesaris
Reguli,
rentur, mergi eos in aquamjussit, ut biberent quo-
exemplis, funditus everlal, ubi de totistimo tri-
niam esse classe devicta mui-
nollent. Qui risus, pudio.
tas ipsi lacrymas, magnam
populo Romano cladem
Superius Caecilii argumentum priusquam solvat
attulit. Quid coUegaejus Junius eodembello ? Nonne
Minucius, illud sicrepetit: « Claudius et Flaminius
tempestate classcm amisit, cum auspiciis non pa-
et Junius ideo exercitus perdiderunt, quod pullorum
ruisset ? Itaque P. Claudiusia populo condemnatus
solistimum tripudium exspeclandum non putave-
est ; Junius necem ipse sibi conscivit. C. Flami-
runt. » Quid sit autem solistimum tripudium ex
nium Csecilius, religione neglecta, cecidisse apud
Gicerone, qui illud divinandi genus repudiat,
Thrasymenum scribit, cum magno reipublicse vul-
discere quivis poterit. Sic autem Orator : « Attulit
nere. Quorum exitio intelligi potest eorum imperiis
in cavea pullos is, qui ex eo ipso nominatur pulla-
rempublicam amplificatam, qui religioQibus paruis-
rius. Hae sunt igilur aves internuntiae Jovis, quae
sent. I) (Cicer. lib. ii de Nat. deor. pag. 2ii, lib.
pascantur necne quid refert ? Nihil ad auspicia.
43.)Nunquid vero auditis his Tulli verbis, quibus
Sed quia cum pascuntur necesse est aliquid ex
omnia a Gaecilio dicta simul continenlur, ei pror-
ore cadere, et terram pavire, terripavium primo,
BU8 refragaberis, qui ad illa eumdem Caecilium
post terripudium dictum est ; hoc quidem jam tri-
respexisse su3picabitur?Quod tamen persuasum
si
^ pudium dicitur. Cum igitur offa jam cadit ex ore
habeas eum ad alia spectasse ejusdem Gicero-
pulli, tum auspicandi tripudium solistimum nun-
nis loca, ubi rursus de tribus illis ducibus, sed
tiavit. » (Cicer. lib. ii de Divin., pag. 289, lin. 33.)
brevius retulit, vel ubi seorsum de Junio et
Frustra igitur quidam in auctoris nostri textu,
Claudio, et alibi de Flaminio eadem copiosius nar-
solemnissimum pro solistimum, corrigi voluerunt.
ravit ; tibi non omnino repugnabimus (Idem, lib. ii
de Divinat., pag. 281 et 289, ac lib. i, pag. 268).
Nam hoc nomine proprie illud significabant, quod
ex ore pulli in solidum cadebat. Neque ibitantum,
De illis autem agunt quoque Valerius Maximus,
sed prius Cicero dixerat « Nostri quidem magi- :

quemadmodum de Flaminio Livius, Plutarchus,

stratus auspiciis utuntur coactis ;
necesse enim est,
Fiorus, atque in primis Ovidius, qui hanc in rem
offa cadere frustum ex puUi ore, cum
objecla,
expresse cecinit :

paacitur. Quod autem scriptum habetis, aut tripu-

Sint Flamiaius Thrasymeaaque littora tostes,
libi
Per volucres aequos luulta mouere deos dium fieri, si ex ea quid in solidium cecideiit, hoc
t (Ovid., 1. VI Fast. p. 683.) quoque quod dixi coactum, tripudium_8oli6timum
631 DE MINUCII OCTAVIO 632
dicitis. » (Ibid., pag. 260, lin. 13.) Sed de his plura A fcedere, deditlone funesta. » (Valer. Max., lib. i»

Brissonius, quse te legisse proculdubio non pueni- cap. 6, § 7.) Praecipitem itaque, addit ille, Fla-
tebit (lib. i, Formul., pag. 137). minii, de quo paulo ante disseruimus, vesanamque
PosthffiC Minucius objecta a Caecilio exempla persevcrantiam subsecutus est.

aliisplane oppobitis, quse a Cypriano totidem pene Quomodo igitur religionem servavit, qui « ad
verbis pro more deseripta sunt, inQrmat penitusque versum Numantinos, » sicut Aurelius Victor adhuo
destruit (Cyprian. lib. de Idol. vanit., pag. 13). perhibet, » vetantibus avibus, et nescio qua voce
Nam 613 iis perspicue demonstrat, sive servatia revocante profectus.... in leges hostium foedus per-
hujusceniodi auspiciis et auguriis, sive spretis ac cussit, quo per senatum improbato, Numantinia
neglectis, res non minus feliciter aut infeliciler dedituseat?» 614 Aurel. Vict. De viris illustr.,
ducibus quibusdam cessisse. Recte ergo inde ar- cap. 50.) Etenim « senatus, » teste etiam Paulo
guit ex iis non posse deorum pr«sentiam demon- Orosio. « dissolvi foedus, et Mancinum dedi Numan-
Btrari. Ac primum quidem « Quid, » inquit, : tinis prajcepit, qui nudato corpore, manibus post
« Regulus ? Nonneauguria servavit, et captusest? tergum revinctis, ante portas Numantinorum ex-
Jam vero ostendimus M. Atlilium Regulum noctem manens, a suis
a Poenis, positus, ibique usque in

quos haud semel vicerat, captum crudelissimaque p desertus, ab hostibus autem non susceptus, lacry-
morte interemptum fuisse. Atqui ab illo ante hanc mabile utrisque sp-ictaculum prsbuit. » (Oros. lib.
pugnam auguria more solito observata, ex hisce V Hist., cap. 4.) Nonne ergo tam miserabilis con-
coUigi potest Valerii Maximi verbis, quibus palam sulis exemplum magis facit pro Caecilio, qui eo
profitetur se nescire utrum ille « in his, quae ad conficere poterat Mancinum tantis csesum fuisse
custodiam religionis pertinent, omnes non praeces- plagis, quia deorum auspicia et religionem spreve-
serit. » (Valer. Max., iib. i, cap. 1, § 14.) Quocirca rat ?

Augustinus inde cum auctore nostro concludit Verum Orosius ibidem nos admonet hunc ex
illis unum esse, a quibus, « quantum in ipsis fuit,
"
Regulum exemplo suo docuisse « Nihil deos ad :

istam temporalem felicitatem suis prodcsse culto-
ribus quandoquidera ille eorum deditus cultui, et
;
victus, et captivus abductus et qui noluit aliter,
prodigia ex more curata sunt, » (Ibid.) et tamen
ab aruspicibus fallaciarum structoribus deceptus
; est. Quamobrem Augustinus ridet haec ipsa augu-

quam per eos juraverat, facere, novo ac prius ria, petitque an alii pulli contra Numantiam pro-
inaudito, nimiumque horribili supplicii genere cru- cesserant (Augustin. lib. iii De civit., cap 21, .

ciatus exstinctus est. » (August. lib. i de Civit., cap. pag. 80). Perpende ergo au Mancinus eo sensu reli-

15, pag. 15.) gionem tenuisse dicatur, quia more solito sacrifi-

Man- caverat, ac fallentibus auguribus, auspicia sibi

Secundum Minucius exemplum statuit in
propitia esse crediderit.
cino : « Qui religionem, » ut ille loquitur, « te-

jugum missus est, et deditus.

» At Certius itaque est propositum deinde a Minucio
nuit, et Bub ^

sane quo certius est Mancinum, post infausta ad-

exemplum Pauli, qui, sicut ille ait, « pullos edaces
habuit, » atque ideo felicem exitum praesagientes»
versus Numantinos praelia, in eorum adductum
fuisse servitutem, eo dictu ditficilius, qua ratione
« tamen cum majore reipublicae parte prostratus
est. » De Cannensi pugna loquitur, quam omnes
religionem tenuisse dicatur. Ethnici siquidem scrip-
tores aut obscure testificantur illum idcirco tantis
Romanae historiae aliique scriptores et Paulo, et
calamitatibus afflictura, quia invitis ac reluctanti- Romanis funestissimam fuisse fatentur, ac Liviua
Alliensi nobilitate parem esse asseverat (Liv. lib.
bus auspiciis diisque suis, bellum susceperat.
Mancino XXII, §. 50). Rei igitur certre neminique incognitae
Audi, quaeso, Titum Livium : « G. Hostilio
plures dari testes nihil necesse est. Sed audiendus
consule sacrificante, pulli fcx cavea evolaverunt;
conscendenli in navem, utin llispaniam proficiscc- Cotta, qui apud Ciceronem indo arguit nullam esse
doorum providentiam « Si enim hominiim ge-
retur, accidit audiri Mane, mane, Manciiie quae
: ;
:

ncri, •' inquit, « consulebant, cur Pauhini Cannae

auspicia trislia fuisse eventu probatum cst. » (Liv. rv

Valerius autem Maximus hffic paulo sustulerunl ? cur Poenorum crudelitati Reguli, do
epit., lib. LV.)
uberius hisque vurbio cnaiTat » Consuli Muncino, :
quo mox loquebamur, corpus est praebitum?»
(Cic. lib. de Nat. deor. pag. 262, Hn. 7 et seqg.
in Hispaniam ituro, ha!c prodigia acciderunt. Cum
111

Lavinii sacrificium lacere vellet, puUi cavca emissi Quin eliam ipsemet Cicero hinc concludit nulla
proximaui sylvam iugerunt, sumniaquc diligcn- esse deorum auspicia, quibus Paulus paruit, neo
in
tittquajsiti repcriri noquivcrunt. Cumque ab Hor- minus cecidit in Gannensi pugna cum exercitu
(Idem, lib. ii dedivinat., pag. 289, lin. 24).
culis portu, quo pedibus pervenerut, navem cou-
scenderet, talis vox sine ullo auclorc ad aures Eodem adhuc modo ea ibidem confirmat, qua
ejus pervenit : Mancine, mane. Qua territus cum ultimo loco de Julio Gaesare auctor memorat, cum
itinere converao, Gonuam petissct, et in scapham renitentibus sprclisque auguriis ct auspiciis, anto
esset ingressus, anguis cximiae maLiiiitudiiiis vi- brnmam in ACricam felicitcr navigasse ac vicisse.
sus 6 coiispectu abiit. Ergo numcrum prodigiorum Ilanc onimvcro in rcin hacc ipsissima sunt illiui

numero calamilatum oequavit, inielici pugnu, turpi Oraloria verbu : « Quid ipscCaoBar? Cuiii a summo
633 DISSERTATIO. 634
haruspice moneretur, ne in Africam ante brumam A slrat. Sed quia id longius foret, ad hunc librum,
transmitteret, nonne transmisit ? Quod ni fecisset, eamdemque ob causam ad Eusebium et Augusti-
unum in locum omnes adversariorum copiae con- num, adversus illa similiter disputantes, mitten-
venissent. i (Cicer. ibid., pag. 286, lin. 15 et seqq.) dum te esse satius duximus (Euseb. lib. uPraepar.
Tum ille continenter hffl3, qure ad auctoris nostris Evang., cap. ket seqq., cap. 13 et seqq. ; Augustin.
propositum maxime faciunt, adjecit « Quid ego : lib. IV de Civit., cap. 39, pag. 106 et seqq. et lib.

haruspicum responsa commemorem (possem equi- de Div., tom. VI, pag. 505 et seqq.). Ex iis autem,
dem innumerabilia) quae aut nullos habuerunt atqueex hactenus disputatis, cito facileque per-
exitus aut contrarios ? » Totus porro hic et alius spicies quam infirma sit Caecilii et aliorum genti-
describendus esset Ciceronis liber, si omnia re- lium ad probandam deorum suorum praesentiara
ferre vellemus, quibus hujusmodi auspiciorum deducta ex auguriis et auspiciis argumentatio.
aliarumque divinationum 615 vanilatem demon-

GAPUT XX.
Expenditur generalis Minucii responsio, qua miracula, oracula, auspicia, auguria, somnia et alia
extraordinaria apud ethnicos facta, non ex deorura suorum polestate, sed deemoniira fraudibus
ac prsesligiis profecla esse demonstrat.

ARTIGULUS PRIMUS. B turam distinguit ? 616 Nonne satis aperte decla-

Qualem Minucius putaverit esse dgemonum naturam, rare videlur prioribus, qui in ea, qua creati fue-
et quam rectedixerit illos poetis,p/iilosophis,ac in rant, sanctitate et gralia perseverarunt, simplicem
primis Platoni el Socrati, atque etiam Magis ac omnino fuisse, spiritualem et ab omni prorsus re
prxcipue Hostani fuisse cognitos.
corporea secretam substantiara? Quae enim alia
Quas Minucius Bingiiiatim everterut Geeciliicae- a malis, qui ejusdem cura illis naturae erant, nisi
terorumque gentilium argunientationes, has ipsas siraplicitas sanctitatis araissa dici potesl ? Nam
sive ex auspiciis el auguriis, sive ex oraculis et eos post peccatum vocat adhuc « spiritus, » sed
praedictionibus, sive ex soraniis et aliis quibuscun- terrenis labibus et cupiditatibus degravatos. Non
que extraordinariis effectis, prodigiis atque veris, plura de illorum natura, de qua nos
ibi ille tradidit

utiputabant, miraculisdesumptas, generalirespon- in prioriApparatus tomo, et in sequentibus dis-

sione dissolvit ac penitus conficit. Omissis autem sertationibus (Tom. I Aipparat., pag. 491-535 et
bene multis, quae, etiamsi prorsus insolita videban- seqq., 988 etseqq.). Nec magis enucleate edisseruit,
tur, sololamen casu facta fuerant, in ipsummet quee sint illae terrenae labes quibus pristinam sub-
invadit erroris totiusque pravitatis caput, vel, stantite simplicitatera araiserunt. Nulli taraen rai-
utipse loquitur, ad fontem, unde omnis ca- p rura id esse debet, quandoquidem ad refellenda
illius

ligo manavit, aperiendum aggreditur. Docel ilaque vana ethnicorum arguraenta sibi satis esse pula-
omnium, quae extra consuetum rerum ordincin vit indicare quantae subtilitatis, agilitatis ac tenui-
apud ethnicos facta perhibebantur, non ipsorum tatis sit daemonum natura, idque non modo philo-
deos, sod malos dsemones esse revera auctores. sophoruui ac poelarum, verum etiaraMagorura,
Quidquid autem ibi ille refert, id Gyprianus (Cy- quibus refragari non poterant, confirmare testi-
prian. Deldolor. vanit., pag. 15 et seqq. ) suo, ut monio.
saepe vidimus, more in suum
de Idoloru.D vani-
« Piato autem, ait ille « in Syraposio naturam daa-
tate » librum transtulit. Lactantius (Lactant. lib. monum expriracre connititur. Vult enim esse sub-
II, cap. 14 et seqq., pag. 216 et seqq.) quoque, idem stantiam inter mortalem imraortaleraque, id est,
argumenlum fusius persecutus, plura etiara ex intercorpus et spiritum raediara, terreni ponderi»
auctore nostro mutuatus est ;
quemadmodum et coelestis levitalis adraistione concretara. » Et re
ipse Minucius ex Tertulliano (Tertull. Apologet., quidera vera haec sunt illius in citato Symposio
cap. 22 et seqq.) sua desumpsisse haud immerito verba : « Vides te eo devenisse, ut Amorem deum
videtur. Nec desunt etiam alii illo adhuc autiquio- esse minime existimes? Quid ergo, inquam ? Nura
res Ecclesiae Patres, qui his sirailia scriptis tradi- raortalis cst Amor ? Nequaquam. Ecquidnam igi-
dere, quos infra suo loco citabimus. D tur?Sicuti in superioribus diximus, aliquid inter-
Quae autem ab ipso dicenda erant, ut ab orani- medium inter mortale et immortale. Quid ergo,
bus facilius intelligi possent, prius explicandura Diotime? Magnus, o Socrates; daemon : Ilav -{kp xh
esse duxit quinam, cujusve naturae sint deemones, SiaiiJLOviov (i.exar'j etti Geou ~t v.xl Q^jriZO^J : Omnis
ac de illis sic statuit : « Spiritus sunt, » inquit, enim daemonura natura inter deura et raortalera
" insinceri, vagi, a coelesti vigore terrenis labibus intermedia. » (Plat. Sympos. tom I, pag. 202.) Ab
et cupiditatibus degravati. Isti igitur spiritus sim- Augustino aulem disoimus dsmonia ab Apuleio
pHcitatem substantiaj sua;, onusti et immerai vi- Platonico definiri « animalia animo passiva, mente
tiis, perdideruat. » Nonne autem his verbis bono- rationalia, corpore aeria, tempore ffiterna ;
» post
rum angelorum mE^lorumque sive daemouum na" su?im nempe creatioiiem, si ibi ille Platonia ma-
635 DE MINUCII OCTAVIO 636
glstri 8ul opinionem sequitur. (Auguat. lib. ix De A commeabat, sed a quibugdamZoroastrem, ab aliis
Civii. cap. 8, pag, 224.) Proconnesium illo paulo antiquiores reoenseri (Plin.
Non n:inus autem nnti erant daemonea Socrali, lib, XXX Natiir- Iliat. cap. i, pag. 726). Eusebius
« qui ad nutum, » ait Minucius, « et arbilrium vero nobis exhibet citata a Porphyrio ApoUinis car-
assidentis sibi da^monis, vel declinabat negotia vel mina, quibus Ostanes appellatur : MaYwv oy' ap'.-

petebat, » aut sicut postea dixit Cyprianus, « in- aTo;, « Magorum maximus. » Prius vero ipse Eu-
Btrui se etregiad dcenionis arbitrium prasdicabat,» sebius dixerat scriptum ab Ostane octateuchum
(Cyprian. De Idol. Vanit. pag 13 et 14.) Augusti- volumen, in quo de Deo, uti annotat Minucius, ac
nusvero rursus narrat quid de illo Apuleius Pla- de ipais haud dubie daemonibus disputaverat, ac
tonicus scripserit (August, lib. vn Dg Civit., cap. cujus de rerum natura doctrinam reliqui omnos
14, pag. 202). At de hoc bello tanti philosophi co- secuti sunt (Euseb. lib. v Prxpar. Evang. cap. 14,
mite ac custode, vel sicut ait Tertullianus, paeda- pag. 202. Idem lib. i, cap. ultim. pag. 42), Et certe
gogo, alibi disseruimus. Alios porro philosophos Augustinus haec de eodem Hostane citat Cypriani
auctor nosler non citat, haud dubie quia nemini verba « Quorum (Magorum) praecipuus Bostanes,
:

ethnico ignota erat illorum de dsemonibus opinio, et formam veri Dei negat conspici posse, e.t ange-
nec ulla erat magna fusiusque explicanda conten- los veros sedi ejus dicit assistere. » Sed haec Cy-
^
tio (Tom. I Apparat, pag. 1113 et 1115), prianus exMinucio nostro, utiassolet, procul dubio
Idem sane dicendum de poetis, quos his tantum mutuatiis fuerat. Ejusdem porro Hostanis mentio-
duobus verbis, « Poetae sciunt, » nec uUius no- nem faciunt Laertius, Apuleius et alii, nosque
mine designato, testes adhibet. Sed de poetarum alibi de illo audivimus Tatianum disserentem (Au-
atque etiara philosophorum denatura daemonum opi- gust. lib. VII de bapiis. cap. 44, pag. 185, tom. IX;
nionibus 611 in superiori Apparatus tomo actum Cypr., lib. de Idol. Van. pag. 14 ; 618 Laert.
est, et in sequentibus adhuc agetur (Ibid. pag. 991 Proc. § I ; Apulei, Apolog. pag. 100 ;
tom. I Ap-
et seq. dissertat. in Lactanl. cap. 20. art. 4 et parat. pag. 550).
;

inTertidliam. cap. 10. art. 3). Expos.uimu« hactenus quid Minucius noster de
Denique Magis, Minucius noster, atque Ter-
uti natura daemonum, non tam ex sua, uti videtur,

tuUianus, et Lactantius aiunt, cogniti sunt daemo- quam gentilium philosophorum, poetarum et Ma-
nes. Ecquis vero eos melius cognoscere poterat, gorum opinionibus traditum fuisse docuerit. Quo-
quam Magi, qui, sicuti citati a nobis scriptores modo autem ei iis ille ostendal, non fictorum ab
testificantur, eorumdem daemonum impiis artibus ethnicis deorum opera, sed eorumdem dajmonum
ac prajstigiis ea faciunt, quibus illudunt incautis praesligii ea facta esse, quae extra naturae ordinem
hominibus, ac miracula se edere persuadent ?Quin ^ contigisse fercbantur jam examinandum est.

imo si Clementi Alexandrino credimus, Magi illi

ARTIGULUS II.
palam jactitabant minislros famulosque sehabere
daemones, quoscarminibussuis fecerantnecessitate Bxponuntur Minucii argumcnta, quibus demonstrat,
cur et quomodo dxmonum artibus ac pra'sligiis
a dactos. Vide, 81 lubet, quae in hunc Clementis eu omnia facta sint, qux supra consuetas nnturx
Alexandrini locum annotavimus et citatum ibi vires effecta videbantur, ubi pliwa de somniis, va-
a nobis Eusebium, qui ex variis scriptoribus plu- riis so7-tibus ac vatum furore.
rima de daemonibus congessit. De Lactantio autem Vidimus in auperiori articulo qua ratione Minu-
et Tertulliano nos suo loco disputabimus (Tertul. cius dlxerit daemones amisisse « substantioe suae
Apolog. cap. 22 Lactant. lib. xi Instilut. cap. 14,
;
simplicitatem, » vel, sicut mitiori verbo interprcs \

pag. 216; Clemens Alexandr. Admonit. ad. geni. substantiae coelestis digni-
cjus Lactanlius, effalur, •

pag. 39 tom. I Apparat. pag. 1239). praestantiam excellentiam, quam

;
tatem, » id est et
Daemones porro Magis cognitos fuiose probat suis nimirum peccatis fcedaverunt (Laotant. lib. II

Minucius noster Ostanis, seu Hostanis illoruni Institul. cap. 14, pag. 216). Cum igitur merito
autem sunt ejus verba
principis, auctoritate. Haec damnati eorum poenas luunt, «ad solatium calami-
:

t Eorum, videlicet dasmonum, Magorum eloquio et D tatis suae, » ut ait auctor noster, et nos infra expli-
negotio primus Ilostanes {ms. reg. Sostanes) et ve- cabimut, « non desinunt perditi » jam homines
rum Deum merita majestate prosequilur, et ange- perdere, eosque a veri Dei cultu avocant, ac prae-
los, id cst ministros et nuntios Dei, aed veri, cipitant in omne errorisscelerisque genus (Dissert.
ejusque venerationi novit assisterc, utetnutu ipso, in Lactant., cap. 20, art. 6).Eadcm iisdem pene
et vultu Domini territi contrcmiscant. Idem etiam verbis dixit Cyprianus, et uterque scquitur Ter-
daemones prodidit lerrenos, va[,'0S, huinanitatisini- luUianum, iisquo Lactantius ac Prudentius suffra-
niicos. » Is ergo Hostanes dicilur Magorum pri- gantur. Omnibus autem illis pra;iverat Tatianus,
mus « eloquio, » id esl doclrina, sive magiam quem legore potcris, atque in primis Augustinum,
docondi pcrilia ; « et negotio, » hoc cst opero et qui h.-EC fusius prosequitur (Cyprian. lib. de Idol.
At Plinius scripsit hunc Oslanom seu IIos-
artibus. Vauit. pag. 13 ; Tcrlull. Apolog. cap. 22 ;
Lactan.
tanem, dum in Persarum bello Xerxom comita- lib. 11 /ui/riui. cap. 14. pag, 218 ; Prudent. hymn.
retur, artis magicee Bemina sparBisae quocunque in S. Vi7ic€nt. etroph. 20 et 2i ; Tatian. Orat, contr.
637 DISSERTATIO. 638

Grgec. pag. 155 ; August. lib. ii de Civit. cap. 23 A. bant suis carminibus, sibique praesto esae compel-
et seqq., pag. 53 et seqq.). lebant, atque, ut ait adhuc Lactantius, suis ipsis

Quamvis auteni dajmones amiserint substantiae ciebant nominibua, quibus scilicet in sacris Scri-

suse simplicitatem et dignitatem, remanserunt ta- pturis appellantiir. Alios vero prseter Christianos

men « spiritus insinceri, » ut loquitur Minucius, testes si desideras, adi Eusebium, ac plures tibi

« et vagi, » qure Cypriani quoque verba sunt, sed ilie ex quibus ostendit non alios,
suppeditabit,

« tenues, » aut, sicut ait Lactantius « spiritus quam daemones maleficae ariis ab initio fuisse ma-
tenues et incomprehensibiles. » Sua autem tenui- gistros (Lactant. lib. cit. cap. IG, pag. 233 Euseb. ;

tate atque agilitate « vitam turbant, » pergit Mi- lib. V. Pioepar c'vang., cap. 8, pag. 193 et seqq. ;

nucius noster, ac post eum Gyprianus, « soranos ibid. cap. 10, pag. 199).

inquietant. irrepentes etiam corporibus occulte Satis jam ex his patet quam vana falsaque elo-
morbos fingunt, terrent mentes, membra distor- quentiae pompa Caecilius Christianis objecerit
quent, ut ad sui cultum cogant, et ab hominibus « Per quietem deos videmus,audimus,agno3cimu3,
tanquam veri dii colantur et adorentur, atque sa- quos impie per diera negamus, noluraus, pejera-
nasse eos videantur quorum valetudinem vitiave- raus.» Quamobrem Octavius Minucii et caelerorum
rant. Eadem verbis paulo diversis Lactantius tra-
g Christianorum noraine, ac postea Cyprianus sim-
didit ; sed hi omnes praecursorem magistrumque plicitcr respondent, non deos, sed dasmonas esse,
habuerunt Tertullianum,qui illis facem his verbis qui « somnos inquietant, » vel sicuti Lactantius
praetulerat : »daemonibus, « ad
Suppetit illis, » loquitur, « somniis aniraos terrent,» et antea Ter-
utramque substantiam hominis, « hoc est corpus tulianus, « somnia immittunt. » (Cyprian.rfe Idolor

etanimum, « adeundam subtilitas et tenuitas sua. Vanit. pag. 13 ; Lactant. lib. ii Instit. cap. 14,
619 Multum spiritualibus viribus licet, ut invi- pag. 219 ; Tertull. Apolog. cap. 23, pag. 24.) Quin
sibiles et insensibiles in efTectu potius quam in etiam ipse Cicero ferre non potuit gentiles suos
actu suo appareant. » (S. Gypr. lib, deldolor, va- somnia 6!10 divinitus inspirata esse garrientes.
nit. pag. 13 et 14. Lactant. lib. nJnstitut. cap. 14, Nam « multa sunt,inquit,ex historiis prolata som-
pag. 218. Tertul. Apologet. cap. 22. pag. 23.) Ea nia, matris Phalaridis, Cyri superioris,matris Dio-
igitur invisibili naturee et virium subtilitate mi- nysii, Po^ni Amilcaris, Annibalis, P. Decii... Sed
racula edere videbantur, quae niinime miracula externa,ob earaque causam ignota nobis sunt,
hffic

sunt. nonnuUa etiam ficta fortasse. » Post longam vero

Incauti enimvero ac creduli gentiles « prodesse de quibuslibet soraniis disputationero, concludit
eos putant, aitcum nocere desinunt,
Laclantius, nuUum deum esse illorum effectorem, ac ductam
qui nihil aliud possunt quam nocere. » (Lactant., ex iis divinationem cum caeteris prorsus exploden-
loc. cit. p. 219.) Nam uti mox diximus, atque Ter- dara esse pronuntiat (Gic. lib. ii, de Divinat.,
tullianus, antea vero Tatianus, et postea Eusebius pag. 299, lin. 25 ; ibid. pag. 301, lin. 10 et seqq.).
asseruerant, laedunt homines, morbis tifflgunt, ac Nihil igitur Gaecilii ratione futilius, qua ex ethni-
cum desinunt laedere, ab aegris avolantes, remu- corum somniis praesentiam deorum suorum pro-
tisque maleficiis, curasse creduntur. Similibus bari posse ipse aliique gentiles somniaverant. Si
quoque machinis ac dolis alia prodigia et miracula quid enim de quibus disputant, extraordi-
in illis,
facere credebantur, de quihus supra disseruimus narii fuerit, hoc Minucius atque alii antiquissimi-
(Tertullian. loc. cit. ; Tatian. Orat. contr. Grsec, Ecclesiae Patres daemonum fraudibus ac fallaciis
pag. 157 ; Euseb. lib. v Prxpar. evang., cap. 2, tribuendum esse haud dubitanter asseverant.
pag. 181 ; supr. cap. 19, art. 1 ct seqq.). At iisdera dolis praestigiisque « sortes, » ait Mi-
Praeterea « Magi, ait Minucius, quidquid mira- nucius ac similiterCyprianus," regunt.» (Cyprian.
culi ludunt, per dasraones faciunt ; illis aspiranti- lib. de Idolor. Vanit. pag. 13.) Sed quae sunt islae

bus et infundentibus,praestigias edunt,vel qusenon sortes si a nobis aliquis requirat, huic responde-
Bunt videri,vel quae sunt non videri.» Nonne autem bimus ipsismet Ciceronis verbis, quibus sortes
ad huncilliuslocumturarespiciebatLactantius,cum D « idem properaodum esse docet,quod micarc,quod
Bcripsit: « Magorum ars omnis ac potentia horum ,d«- talos jacere, quod tesseras.Quibus temeritas et ca-
nionum, aspirationibus constat, a quibus invocati, sus, non ratio nec consiliuin valet. Tota res est
visus hominum praestigiis obcaecantibusfallunt, ut inventa fallaciis, aut ad qua8stum,aut ad supersti-
non videant ea qu3esunt,et videre se putent illa,qua3 tiones, aut ad errorem. » (Gicer. lib. cit. pag. 291,

non sunt?» (Lactant. lib. ii, cap. 14, pag. 218.) At lin. 17.) Quae igitur major amentia, quam effutire
utrumque his verbis anteverterat Tertullianus : has sorles ab aliquo regi deo, qui si deus verus
« Magi multa circulationis pra^stigiis ludunt... ha- est, aut raentiri, aut fallere nunquam potuit ?
bentes semel invitalorum angelorum et daemonum Eumdem vero Giceronem ne sibi ipsi, quaeso,
assistentem sibi potestatem. » (Tertull. Apolog. opponas,qui prius dixerat sortem non conteranen-
cap, 23, pag. 24.) Jam
Clementem Alexan- vero dam, « si et auctoritatem habet vetustatis, et ese
drinumaudivimus dicentem, Magos gloriari impie- sunt sortes, quas e terra editas accepiraus, quae
tatii •uee minittros habere dsmonas,quo8 advoca- tamen ductee, ut in rem apte cadant, fieri posae
639 DE MINUCII OCTAVIO 640
credo divinitus. » (Ibid. lib. i, pag. 291, lin. 21.) A P^i^. » emendarique volebat,« ipsi in ipso templo.»
Priore siquidem de divinatione in libro fratrem Sed id probandum illi erat codicis alicujus auclori-
suum hcec proferentem inducit. At llium in posle- tate. Quiil vero, quod Minucius de iis loquitur,qui
riore confutat,contendilquenullam sortibus haben- in publicum excurrentes fala praenuntiabat ? Deni-
dam fidem.Si quas vero divinitus ductas esse cre- que vates illo furore acti, aut agi se simulantes,
diditjinhocerrorisarguiturcumcumsuisgentilibus etiam extra templa vaticinabantur. Ubi enim Apu-
qui falsis diis ea ascripsere, quae daemonum, uti leius de iis, qui deam Syriam per oppida ac com-
dictum est, fallaciis facta erant. De iis porro aliis- pita circuinferebant « Unus, inquit, ex illis bac-
;

que sortibus Dauielem Ciassenium et Gccsarem chatur effusius, ac de imis praecordiis anhelilus
Bulengerum cunsulere poteris (Classen. lib. i, crebros referens, velut numinis divino spiritu re-
Theolog. gent., cap. 5; Buleng. lib. de Sorlibus, pletus, simulat sauciam vecordiam, prorsus
etc,). quasi deumpraesentia soleanthomines non sui fieri

Aliae autem sunt sortes, « quae, » sicut idem Ci- mcliores, sed debiles effici et a^groti (Apulei., lib.

cero observat, « vaticinationefunduntur, quse ora- viii Metam., pag. 141). » Cur autem ille extra tera-
cula verius dicimus (Cic. loc. c)i.,pag.291,lin.l2). » plum divino numinis spiritu se agi simulasset,nisi

Effi autem in primis esse videntur, quas dcemones, ^ gentiles credidissent quoscunque quolibet in loco

quemadmodum Minucius palaiii asseverat ac Cy- eodem furoris spiritu repleri .^ Virgilius vero hunc
prianustotidemverbi8repetit,vatibusinspirant, qui vaticinantium furorem, insaniam etvecordiam de-
quidem dum navant auspiciis faciendis operam, scribii istis de Sibylla versibus ;

« nonnunquam exlorum fibras animant, avium vo- At Phaebi nondum patiens, immanis in antro
latus gubfirnant,"ac tandem eorumdem vatum mi- Bacchatur vrtes. magnum si pectore possit
Excussisse deum, tauto mogis ille fatigat
nisterio «oracula efficiunt falsispluribusinvoluta.» Os rabldum fera corda domaus.fingitque premendo.
(Cypr. dcldolor. Van., pag. 14.) Plato autem docet (Yirgii., 1, VI ^Eneid. v. 77, $eqq.

a daemonibus, quorum media iuter Deum et res Lucanus lero :

mortales 621 natura est, omnem divinationum 62* . . . Baccbatur demens, alienaperantrum
artem proficisci. Naai, 6eoj, inquit, a'v8pcoTO|j oi Colla ferens, vittasque dei, Phoebaeaque serta
Erectis discussa comip, per inania templi
{jiiYVJTai, aWa. 8ia xojto'j Tia<ia ecmv f, 6jjLtX(a xvi
Ancipiti cervice rotat, epargitque vaganti
SiaXtxTO? BeoT? rpoc avOptoTrou^, xa; ^YprjYopoai, Obstantes tripodas magnoque exaestuat igne.
xal xaOeuSooaf xal 6 [j.lv Trsp'. xa ToiaijTa aoccoi;, (Lucan.. 1. v, v. 166.)

8ai[j.6v'.oi; avr^p. « Dcus cuni homine non miscetur, Inutilis procul dubio operae sit rem plura hanc in
sedperhancdaemonumnaturamcommerciumomne ^.^^^^ certam cognitam huc congerere. Si cui
et
^
atque coiloquium inter dcoshominesque conficitur, tamen grave non est, audiat et tertium poetam
et vigilantibus et dormientibus nobis. Quicunque
Statium.
harum rerum peritus est,daemoniu3 vocatur.» (Plalo
Vates sanctior incipit, tuceudum est*
Sympos., tom. III. pag. 201 et seqq.) Nec ab hac Eu Rt colla rotat, novisque laie
opinione recedit Piutarchus, aliique scriptores ci- Bacchatur spatiil, vinmque replet.
(Staf., 1. IV Thebaid.; de Vit. Domit., v. 80 rt seqq.).
tati ab Eusebio,qui tamen illos jure merito erroris
eo convincit, quia bonis daemonibus illud ascri- At si ex ipso Cicerone curiosius inquiras quis ille
bunt,quod a pravistantum atque sceleratisefficitur sit vaticinantium furor, tibi non tani suo quam
(Euseb., lib. v Prxpar. Evang., cap. 4, pag. 184 aliorum, quos citat, nomine respondebit : « Inest
et seqq.). Recte igitur Tertullianus asseruit hagc ab igitur in animis praesagitio exlrinsecus injecta, at
illis facta substantiae subtilitate, qua ubique mo- que inclusa divinitus. Ea si cxarsit acrius, furor
mento adsunt sciuntqueac reuuntiunt quid agalur, appcllatur,cum a corpore animus abstractus divino
et « ajmulantur divinitatem, dum furantur divina- instinctu concitatur. » (Cicer., lib. l de Divin.,im§.
tionem. » (Tcrtullian. Apologct., cap. 23, pag 23 et 2G6, lin. 44.) Neque ille, inlimos quosdam vales
seqq.) Quam vero ipsimet ethnici fidem auspiciis hoc furore correptos fuisse significat, verum illu-
tribuerent, disccs ex Cicerone, qui notat « leges D striores Bacchidem,Boeolium,Epimenidcm Cretera,
Julias contra auspicialatas.» Et rursus alibi,« Con- etSibyllam Erythraeam (idem, ibid., 2GI, lin. 20).
Bulibus sedentibus et inspectantibus, inquit, lata Sed ipse ibi, sicut mox laudatus Apuleius aliique
lex, ne auspicia valerent. « (Cicer. orat. xxx, pro gentilcs, falsis praejudiciis excwcati, haec dcorum
arnsp. Respon., pag. 437. lin. 27;etorat. xxxii, suorum prKsentiae ac divino instinctui tribuebant,
pro P. Se.Tt., pag. 4G4, lin. 32.) quaj solis daemonum prajstigiis atque arlibuB effi-
Vaticiniorum quoque vanitatem aperlissime de- ciobuntur (Cap. super. arL 4). Verumtamen Cicero
monstrant ipsi vatcs « furenles, ait Minucius,quo8 aliorumpotius quam suam opinionemretulissc pro-
in publicum videtis excurrcre vates el ipsi absque:
cul dubio videtur. Nam duobus suis De divinalione

templo sic iasaniunt, sic bacchautur.sic rotantur : librishunccrrurein abunde rerellil,qucmadmodum

par ct in illis instigatio daemonis.sed argumeutum libristotidom illum et alium de gentilium oraculis
dispar furoris. » Al non placucrunt cuidum ha;c tria convellunt Eusebius et Augustinus, a nobis paulo
maDuscripti rcgii codicis verba,« ipsi absqno tem- anto cilati. Nobis vero illum in subsequentibuu uo-
64i DISSERTATIO, 642
Btris dissertationibus confutandi locua adhuc da- A utiaue in opprobriura religionis, quia nec Deo,per
hitur (Euseb., Pr%par. Evang., lib. iv et v, et qnem adjurantur, nec justis, quorum voce torquen-
Demomt. Evang., g 5, pag. 126 ; Dissert. in Lactant., tur, mentiri possunt (Lactant., lib. Instil., cap.
cap. 20, art. 7 ;
cap. 32, art. 4 ; in TertuUiani 14, pag. 218). »
Apolog., cap. 8, art. 5 et seqq.).
Antea vero ipsemet Minucius noster dixerat
« Ipse Saturnus, et Serapis, et Jupiter, et quidquid
ARTICULUS III
dsemonum colitis, victi dolore, quod sunt eloquun-
Quam evidenler Mimieius demonstraverit ddsmones a
tur, nec utique in turpitudinem sui, nonnullis ve-
Christianis adjurato^, atqiie ab obsessis hominum
corporibus ejectos palam declaravisse extraordina- strum assistentibus, meatiuntur. At Tertullianus »
riorum apud upud elhnicos effectuum sc fuisseauclo- ethnicos urget longe vehementius, eosque audacter
res; atque ii refelluntur, qui haec ef vatum oracula provocat ut quodlibet hujusce rei periculum fa-
solis sacerdotum ethnicorum artificiis et fraudibus ciant, ac nisi daemones, a quovis Christiano
edita fuisse garriunt. adju-
rati,tum qui ipsi sint palam confiteantur, vult
Alio Minucius argumento, eoque invictissimo ad- optatque hujusce Christiani protinus et eodem in
huc demonstrat ea omnia, ^^^ hactenus icucuaui-
qute iJi»vyt^/ijuo recensui- loco fundi sanguinem
Q-..^v-»i^ (Tertull.
^ii/ii.uji. Apolog.,
Jiyiyivj., cap.
Ccip.
,
^O,
23,
mu3, facta extraordinaria, omnesque vatum som- ^^S- 24j.Neque in aniuium, quaaso, induxeris hanc
B
niantium aliorumque quoquomodo divinantium esse Africani scriptoris nimio ingenii ardentioria
praedictiones, fraudibus ac prsestigiis profecta esse impetu abreptiexaggerationem,aut id casu tantum
daemonum. Nam « haec omnia, inquit ille, sciunt aliquo, aut ejus duntaxat tempore accidisse.
Nam
pars vestrum ipsos dasmones de se ipsia confiteri, postea Athanasius semel et iterum asseveranler af-
quoties a nobis tormentis verborum et orationis firmat crucis Christi signo omnem magicam
arlem
incendiis decorporibus exiguntur. » Nemo prolecto omniaque incantamenta evanescere, ac eunctas dae-
statim non videt quanti ponderis sit istud
argumen- monum fraudes repclli. Experientia autem id sic
tum, quod ex publico ipsorummet adversariorum, comprobatura esse contestatur, ut non minus au-
etiam invitorum, testimonio elicitur. Daemones dacter, quam Tertullianus, ethnicos ad periculum
enim Ghrislianorum verbis, tanquam gravioribus illiusfaciendum provocet. Audias velim ejus verba:
quaestionum tormentis excruciati, atque illorum 'H/iTw 81 6 TTsTsav xwv Koolzydhzurj
pouXofjievoc
precibus non secus 623 ac igne torti acriore, co- Xab£'.v, xa- ETt' ajT-^i; (pavTXT-a; Ttbv 5a'.[i.ovwv, y.al
gebantur ab obsessis corporibus excedere ac pa- tt;; twv (lavTe-.wv irA-r,^, xa! twv tt;? ii(xyda<:
lam fateri so illorum eilectuum insolitorum fuisse Oa'j|AaTwv, ipT,7iiQui Tf]) to5
<jr,'^ti(i> Y£>^wfXEvoo
auctores, irap' auToT; oTajpo'», tov Xp'.<rr6v (5voijia<Ta< 6341
Quae vero sint ea Christianorum verba, et aovov, xat o4/£Tai r.ih:; o;' auToiJ
quae 8af,uovec [jiev (fti-
preces, sic Minucius noster explicat « Adjurati : YO'jjt, [^avTSta U TtaueTat, ijiaYefa 81 Traaa xat
enim per Deum verum et solum, inviti, miseri (papixaxeia xaTr^pYr.Tai.
Veniat quisquis ea quae
«
corporibus inhorrescunt, et vel exsiliunl statim,vel diximus experiri cupit, atque in mediis ipsis dae-
evanescunt gradatim, prout fides patienlis adjuvat, monura praestigiis, et oraculorum fallaciis, ac ma-
aut gratia curantis aspirat. » Sed haec paulo giae prodigiis, signo crucis, quae apud ipsos ludibrio
fusius
Cyprianus, qui et quaedam illius verba muluatus est, utatur,solumque Ghristum nominet mox vi- ;

est. « Hi, inquii, adjurati per Deum verum a nobia debit quam per ipsum fugentur dfeaiones,ces-
cito
statim cedunt et fatentur, et de obsessis sent oracula, ars omnis magica veneficaque
corpori- eva-
bus exire coguntur. Videas illus nostra voce nescat. » (Athanas., lib. de Incar
et Verb., pag. 73
operatione majestatis occultae flagris caedi, igne et 88 ; ibid. pag. 89.)
torn^ri, incremento pcen^ propagantis extendi, Minucius autem ac Tertnilianus, aliique a nobis
ejuiare, gcmere, deprecari, unde veniant, et quo jam laudati constanter asseveranl illud non solo
discedant, ipsis etiam qui se colunt audientibus
crucis Christi signo fieri, sed Christianorum etiam
confiteri vel exsilium statim, vel evanescunt
;
-
datim, prout fides pat.entis adjuvat, aut gratia
gra
o*" ' —
adjurationibus.
j"' --'""'""^- vuis
Quis tiiiifiii,
antem, nisi ipsum excae-
rusi qui se ]psum
cu- D care velit. aperte non videat, quam id certura sit
rantis aspirat. » (Cypr., de Idol. vanil.,p&g.
H.)E&- ac saspius factum et testatura ?Sed inde confirmari
dem ille aliis in libris aliisque verbis repetit, quae adhuc potest, quod ab auftore nostro et Gypriano
omnibus legere cum proraptura sit, ea hic non adjicitur, « prout fides patientis adjuvat, aut gratia
transcriberaus (Idem lib. ad Donat., pag. 4 et lib. curantis appirat, » id est, prout major aut minor
;

ad Demetrian., pag. 191). est fldes daeraonem patientis, vel major aut minor
Utriusque vestigiis insistit Lactantiug, ac de iis- gratia Ghristiani adjurantis,di£mon citiu= ar.t paulo
dem dsmonibus dixit ; « Justos, id est, cultores Dei tardius ejicitur. Verum sive illico, sise post brevem
metuunt, cujus nomine adjurati de corporibus exce- iTioram aliquam dajmon ejiceretur, lunc profecto
dunt, quorum verbis tanquam flagris verberati, non cogebatur quis ipse esset publice confiteri. Qua-
modo se daemones esse confitentur, sed etiam no- propter Minucius argumentationem suam, ipsosmet
mina sua edunt, illa quae in templis adorantur, et ethnicos alloquendo, sic absolvit: « Ipsis testibug,
quod plerumque coram cultoribus auia faciunt
non eos daemonas de se confitentibus credile. » Antea
 643 DE MINUCII OCTAVIO 644
vero Tertullianus pari modo adversus eosdem gen- A et tradiderint, quae fuerint eorum artifioia, doli,

tilea disputando, hia eoa compellaverat verbis :

artes, praestigife^quibus tandiu ethnicia etiam ocu-
« Credite illis (daGmonibus), cum verum de se lo- latioribus, imo et Cliristiania, haec omni studio in-
quuntur, qui mentientibus creditis. Nemo ad suum vestigantibus, illuserint? Sed dio, obsecro, qua
dadecus mcntitur, quin potius ad honorem. Magis fronte Tertullianus, Athanasius aliique doctissimi
fidesproxima est adversus semetipsoa confitentGa, cujuslibet aetatis viri ethnicos provocare audebant,
quam pro se ipsis negante». » (Tertull., Apolog., ut experirentur utrum daemones oracula fundentes,
cap. 23, pag. 23 ; ibid., pag. 25.) Tam certe au- mira quaedam edentes, corpora hominum obsiden-
tem, tam manitesta et publica erat hsec dsemonum tes, a Cbristianis adjurati, aut protinus, aut paido
confessio, ut ibidem TertuUianus constanter affir- post,quinam ipsi velquo appellati essent nomine,
met hac ipsa consuevisse novos fieri Ghristianos. palam confiterentur? Si vero sacerdotes ethnici,
Quis ergo non mirabitur quosdam ostrae aetatis '
non autem daemones baec fraudulenter agebantjCu^r
Ghristianos, imo etiam et catholicae lidei sectatores, sinebant se adjurari? cur adjurantes non irride-
eo devenisse ut editis publicam in lucem libris, as- bant ? cur eos vel solo suo silentio ad pudendum
serere non dubitaverint non aliqua tantum, quod non inducebant? cur non suo, sed daemonum no-
ipsis concedimus, sed ea omnia qua3 recensuimus, n mine se vocari mentiebantur? cur patiebantur im-
oracula, prodigia, portenta, atque, ut aiebaut, mi- peratores suos Diocletianum, de quo nos alibi, et
raculaomnesque vaticinandi modos nullis unquam Julianum Apostatam, de quo nos infra, mysteriis
diemonum, sed solis sacerdotum ac ministrorum suis turbatis, terreri et fugari? cur tandem hac
idolis servientium dolis, artibus, fraudibus et prse- falsa declaratione funditus evertebant deorum suo-
stigiis facta fuisse? Neque eos moratur antiquissi- rum cultum, omnesque suas religiones ? (Dissertat.
morum ceeterorumque Ecclesiie Patrum veneranda in Liic. Csecil., cap. 5, art. 2; dissert. in Lactant.,
auctoritas, testificatio minime dubia, et communis cap. 9, art. 2.) Nonne Christiani tunc divinum
omnium consensus (Euseb., lib. ix Histor. EccL, suum imitabantur Prfficeptorem, qui daemonem a
cap, H, pag. 367). Pro certo enim, inquiunt, et corpore hominis expellendo, nomen suum renun-
rato cum positum fuisset plures esse daemone3,tum tiare coegit [Marc, v, 9 Luc, viii, 36). Quis re-
;

creduli simplicesque illi viri in animum facile in-
duxerunt daemones illos horum omnium insolito-
rum eCfectuum fuisse auctores.
Quid ergo? Nunquid antiquissimi Ecclesiae Pa-
tres cseterique scriptorcs Chrisliani per
adeo tardi, hebetes et caeci fuerunt, ut depreben- C opinionem, vel potius paradoxum,edito nuperlibro
dere non 625 potuerint neutiquam daemonum,sed
elhnicorum sacerdotura artificiis et fallaciis edita
fuisse oracula, atquo alia etiam, qua3 supra com-
munem naturse ordinem fieri vidcbantur? Nunquid
ergo majoris erat operaj, genlilium sacerdotum
fraudes retegere,quam tam operosis disputationibus
explicare quae fuerit da?monum natura, quid de
philosophi, poetaj, raagi aliique gentiles censuerint
spondere audeat hano fuisbe alicujus flthnici sacer-
dotis fraudem, ipsimet Christo incognitam ? Nemo
est, qui hominem Ghristianum, ita loquentem,
audire non perhorrescat. Bcne ergo actum ab uno
lot sjecula e societate Jesu viro clarissirao, qui absurdam illam
planc penitusque subvcrtit. Jam vero a nobis oon-
futatum est alia in dissertatione, ubi de mirabili
signi Dominicae crucis potentia disputavimus, ac
rursus his refelletur quae in sequentibus nostris
dissertationibus dicenda sunt (Balth., Respons. ad
Ilist. Orac; Disserl. in Luc. Cascil. cap. 5, art. 2,
illa pag. ISOetseqq.; Dissert. in Laclant., cap. 9, art.
2; et in Tertullian., cap. 11, art. 6).

CAPUT XXI.
De deorum imaginibus el simulacris, sub quibus delitescentes dsemones credebanlur mira quaa-
dam operari, ac quce ab ethnicis impie colebantur.

ARTIGULUS PRIMUS. D bimue Ciceronem, qui post multa de antiquo con-

Quantu impietate elhnici simulacra deorum suorum,

secrandarum dedicandarumque ajdium more et ritu
sub quibus dsemones habitabant, colerent el ado- disputata, narrat a Qu. Marcio censore factum Con-
rarent, alque ab eis, hominum manibus aliquando cordia; signum et collocatum in publico. Gum au-
ex vase sordidissimo factis, divinam opem pete- tem C. Cassius censor illud transtulisset in curiam,
rsnt ac exspecturent.
consuluit collegium pontificum numquid causaj vi-
Alio ad decipiendos homines arlificio dcemones deretur, quin illud dedicaret. Cui M. .«Emilius
abutebantur. Etenim sub statuis et imaginibus, pontifex maximus pro collegio respondit, « nisi

626 ait Miiiucius, « consecrati, » Cyprianus, oum populus Uomaiius nominatim pra^fecisset, at-
« conaecratis dclitescunt (Gyprian. lib. dc Idol. que ojusjussu faceret, non vidcri illud rectc posse
Utriusquo autein hujus lectionia
Vanit., pag. 14). » dedicari « (Cicer. orat. 29, pro Domo sua, ad Pontif.,
idem plane sensus. GentilcB quippo illas deorum pag. 424 et seqq.) Variis itaque caircinoniis
Buorum imagines solemni dedicationeconsccrabant. cujuslibet doi simulacrum consecrabatur, et ita

Testem ai velis tibi locupletissimum profcrri, cita- deus fiebat. Nam quemadmodum auctor noster ar-
645 DISSERTAIIO. 646
guit : » Quando
hio nascitur, ecce fundilur, fabri- A. expraefata aimulacrorum origine, sedquofingeban-
catur, scalpitur nondum deu» est
; ecco plumba- tur modo agnoscere debuerunt. Elenim « sideus,»
:

tur, conatruitur, erigitur ; nondum deus est : ecce sive simulacrum, « ligneus » est, inquit Minucius,
ornatur, consecratur, oratur ; tunc postremo deus « rogi fortasse vel infelicis stipitis portio, suspen-
est, cum homoillum voiuit et dedicavil. » Ita ille ditur, casditur, dolatur, runcinatur, » hoc est, se-
gentiiium irridet caecitatem, qui hagc simulacra.pro catur majoribus serris, vel potius, ut aliis placet,
hominum arbitrio oonsecrata, aut deos suos esse, complanatur ac politur ; « si lapidens, caeditur,
aut in eis habitare stulte opinubantur, scalpitur, et abimpurato homine levigatur. Deni-
At daemoneSjSubhissignis ac simulacris maxima, quesi aereus vel argenteus est, conflatur ac incu-
ut diximus, naturae subb subtilitate delitescentes, dibus et malleia figuratur, de immundo vasculo, ut
iis sua, sicut ait Athenagoras, nomina communi- aajpius factum iEgyptio regi, « videlicet Amasi.
cabant, aut, velutiaddiditTertuIlinanus,signi3,mi- Narrat enim Herodotus ab illo factum u-falixoi. 5a(-
raculis, oraculis, quae nimirum falsa aut subdola [iovo;, « dffimonis, » seu dei, « simulacrum, » ex
esse ostendimus, « fidem divinitatis operabantur. » pelvi aurea, in qua ipseatque alii convivas. iv£;.r.elv,

(Athenag. Lega.t pro Christian., pag. 20 ; Tertuli. xat evojpeTv, xal 7:6oa<; evaTTOvt^ejOai, « vomere,
Apolog., cap. 21, pag. 23.) Quam insulsus autem
„ immingere et pedes abluere solebant. » iEgyptii
esselhic ethnicorum error, ostendit primo Minucius vero simulacrum illud summa veneratione colue-
ex eorumdem eimulacrorum origine. Majores enim runt, vel, ut ait Herodotus, jjLeYaXoj; oeSeaeai
nostri, ait, improvidi et creduli, colebant reges (Herodot. lib. ii, § 172). Quamobrem Justinus
suos, atque ideo desiderabant « defunctos in ima- Martyr acriter corripit ethnicos, qui k^ iTijjiiov
ginibus videre, » sive, quemadmodum loquiturCy- TToXXaxtc (Txeuojv Sta Tiyv-r);, t6 ax^tiJ-OL [jlovov iX-
prianus, « Inde ad defunctorum vultus per imagi- Xa^avxe; xat y.op-~^or^o<.T^7a'nt<;, Qeoui; £Trovo[Ji.d(-

nem detinendos expressa sunt simulacra (Cypr.Iib. i^oufft, « ex inhonestis saepenumero vasis, figuram
Quin etiam, si^Lactantio
de IdolVanit., pn.g. 11). » tantum mutantes et conformantes, atque exinde
credimus,ipsimet daemones docuerunt fingereima- deos cognominantes (Justin. Apolog., pag. 57). »
gines et simulacra, « et fictos mortuorum rep^um Neque respondere poterant gentiles hujusmodi
vultus et ornatos (ms. r. ornalus) exquisita pul- simulacra deos non esse, nisi post suam, de qua
chriludinestatuiconsecrariquefecerunt. » (Lactant. nos paulo ante diximus, consecrationem et dedi-
lib. II Instilut., cap. 16,pag. 228 ;tom. I, Apparat., cationem. Quid enim divinitati magis contumelio-
pag. 432 et736.) Sed de hac simulacrorum origine Bum, quam deum fieri ex turpissimo inhonestissl-
alibi disseruimus. Quce ergo major amentia, quam moquevase, quodimpuraU, vel ut Justinua mox
mortuorum, saepe saepius sceleratorum hominum, ^ citatus ait, 6'Tt ol tojtcuv Tej^vTxai (ia£AY£T?, xai
aut plane fictitiorumdeorum.imaginesetsimulacra TTaaav xaxtav r/oujt « opifices
impudici et omni
colere et adorare tanquam verosdeos, aut ipsorum pravitatecontaminati simulacrumeffinxerant. <-(/i».)
sedem et domicilium ? Deinde vero qua ratione hae imagines et statua
Neque illud incompertum fuit peritioribus sal- post consecrationem dii aut eorum domicilia fieri
tem quibusdam ethnicis, quandoquidem Justinus potuerunt ?Quid eis ad divinitatem ea consecratio
Martyr (Co/io?-f c.d gent.,^aig. 18), Clemens Aiexan-
.
contulit ? Cur postea ab araneis, hirundinibua,
drinus (lib. v S/rom., pag. 603), et 6*7 Eusebius
milvis aliisque animalibus adhuc roduntur etcoia-
(lib. XIII Prxpar. Evang., pag. 680) contra absur-
quinantur? Gur haec Jupiteromnipotens aliiquedii
dam illam gentilium plerorumque omnium opinio-
628 impune patiuntur ? cur homines coguntur ea
nem citant hosSophoclis versus:
tergere, mundare, erodere ? Sed ipsi ethnici, si
OvTjTOt ot TroXXo'. Ka.polq. uXava)[jt£voi
plane excaecati non fui.-sent, ab illis avibus atque
'lop'j!Ta;j.ej6a, TTTjfjiaxojv Tzapa.'\i-jyr,w,
Oewv aYaXfiax' k/. Xf6wv te
^'jXwv, y.al
animahbus diecere debuerant haec simulacra.sicut
'11 5(^p'jaoT:e'JXXiov, ^, EXetpavxtvcov t^jttouc, ait etiam Cleraens Alexandrinus, omni sensu esse
e'J<T'.a; T£ TO'JTO'.(:, xai xaXi; iravriY^jpei? destituta, ac non sine summa impietate coli et
Tej'/6vTe;, outwi; euereoeTv vo[i.!!^oji.£v. D adorari. Sed de his in superioribus nostrie, de
Plerique nostrum, mentesed capti, deum ejusdem Clementis Alexandrini, et rursua in se-
Simulacra nobis, seu rnali solatiurn,
quentibus de Arnobii, Lactantii et Tertulliani libria
Cum saxea atque lignea contecravimus ;

Tum et aureas, eburneasque imagines. dissertationibus. Plura adhuc apud Phiionom Ju-
Hos viclimis plucamus, kis festos dtes daeum. Athanasium et Hieronymum legere poteris
Agimus, pios hoc esee nos rati modo. (Clem.Alex. admonit. ad Gent., pag. 3i;tom. 1
81 qui itaque sagaciores ethnici haec opinionum Apparat., pag. 736 et seqq. Philo, de Dical., pag.
;

monstra deriderent,nemo tamen dubitat,« horum,)» 753 ; de Monarch., pag. 813 ; de Vita contempl.
inquit Minucius, « imagines consecratas vulgus pag. 890 ; Athanas., contr. gent. § 15, pag. 15 ;

orare, et publice colere » tanquam deos, a quibus Hieronym. lib. xii, in cap. xlix Isai. ). Nihil itaque
etiam miracula fieri ac sibi subveniri existima- nunc addemus, nisi ex tota hac Minucii nostri ad-
bant. versus Caecilium et ethnicos disputatione haud ab-
Verum hi tam perQiciosum errorem non tantum ecure colligi, sive euradem Miaucium, eive alios,
647 DE MINUCII OCTAVIO
quetiescumque negaverunt ulla Chiistianis nota ^ lacra jam ex citatis scriptoribus audivimus. Sed id
fuisse simulacra, non dealiie, sicuti supraa nobis insuper Glemens .Mexandrinus, Sophocli Sapphus-
observatum est, loqui, quam falsorum deorura si- que auctoritate confirraat, ibidemque adjecit: « Qui
mulacris, qu3s a gentilibus colebantur. a verbo instituuntur, » id est, Christiani, « a co-
ronis arcentur... quod ea dicata sit simulacria.
ARTIGULUS II.
'AXX' ouSe T-fjV elx-lva -rovJ 6to~j tTjV ^iuffav, 8!xr,v
De effiyiato, coronato Serapidis sitnulacro,
uncio et
elSioXojv Ttbv vixpiuv, xaTajTETiTeov. Sed nec Dei
quod Cascilius ador-avit, ubi de genlilium vario si-
mulaca adorandi ritu, et utrum idud Serapidis imago, mortuorum eimulacrorum ritu, est coro-
simulacrum Terminale fuerit. nanda » (Glem. Alex. lib. ii, Praedag. c. 8, p. 181.)
Prius autem Justinus Martyr,nec minus perspicue
Unum procul dubio ex iis, de quibus egimus,
:

« Nequevictimis multis, inquit, xal iTXoxaT; dv-

deorum simulacris illud fuit Serapidis lapideum,
effigiatum, unctum et coronatum, quo, ut ait Mi-
nuciusnoster, « denotato,» Gaecilius, « manura ori
admovens, osculum labiis pressit. » Quas vero de
simulacrorum conseeratione superiori articulo
dicla sunt, haeo cuilibet facile persuadebunt illud
simulacrum, quod Serapidem repntsentabat, ipso
consecrationis ac dedicationis die
coronatum. Etcerte uncta fuisse ejuscemodi simu-
6tl)v ti[jl(Ij|j.ev, et florum coronia
colimus, quos
homines effigientes, et in templis collocantes deoa
cognominarunt.quandoquidemhaecanima carentia,
mortua et Dei formam non habentia aimulacra
novimus. » (Just. Apolog. ii, pag. 57 G.) Quam ob
g causam Arnobius « Etiamne dii sertis, coronis
:
efficiuntur et floribus ?Alacres, inquit, ad deo-
unctum fuisse et
rum templa concurrunt, his libant, his sacrificant,
hos coronant. (Arnob. lib. vii adv. gent. p. 237
>»

lacra testes haud incerti nobis sunt antiqui scri- ;

Lactant. lib. u Institut. cap. 1, pag. 138.)

ptores. Augustinus etenim post cilata hsec libri
Huc rursum accedat ex ethnicorum numero
Geneseos de patriarcha Jacob verba : « Sumpsit
Apuleius, et audiemus dicentem « Respicio pilae :
lapidem et supertudit oieum super cucumen ejus,»
mediae, qucE stabuli trabes sustinebat, in ipso fere
scripsit Hoc ad prophetiampertinet.nec moreido-
:

meditullio Eponoe deae simulacrum, residens aedi-

lolatriaelapidem perfudit oleo Jacob, velut faciens
culae,quod accurate corollis roscis, et quidem re-
illum deum nequeenim adoraviteumdem lapidem,
;

centibus fuerat coronatum. » Praeterea Plinius :

vel ei sacrificavit [Genes. xxviii, 18 August. lib. ;

K Et jam tum, inquit, deorum honos erant,
XVI, de Civ., cap. 28, pag. 449, et seqq.).
et Larium publicorum privatorumque, ac sepul-
Scriptum quoque a Glemente Alexandrino legi-
crorum, f et Manium. » (Apuleius, lib. iii Melamor^
mU3 : 01 a'Jto'. 8e ojxo'. Tiav ^jXov y.al TvavTa X(6ov,
paulo ante fin. ; Plin. lib. xvi Natar. Hist. c. 4,
•zh 8t) 'kt^^oiLVJO^j, XiTapov Ttpoay.uvouv-Cc;, <t Ipsi au-
pag. 227.) Denique, ut Tertullianum, qui de Co-
tem omne lignum et omnem lapidem, ut dicitur,
rona librum edidit, ct alios complures missos
unctum adorantes (Clem. Alex. lib. xvii, Strom.,
faciamus, Ovidius de deo Termino haec cecinit :

pag. 713, D). » Postea veroArnobius dese ip30,cum

adhuc ethnicus esset, hunc loquitur in modum :
Te duo diversa domini de parle coronant,
Binaque serta tibi, binaque dona terunl.
« Picturas, veternosisinarboribus Isenias si quKndo
(Ovid,l. II, Fast.,§n.J
conspexeram, lubricatum lapidem et ex olivi
unguine sordidatum, tanquaminesset vis prassens, Tale igitur erat Serapidis simulacrum, « quo
adulabar, affabar, et beneticia poscebam, nihil denotato, » Citcilius, uti ait Minucius, « manum
sentiente trunco » (Arnob. lib. i, In Gent., ori admovens, osculum labiis pressit, » id est,

pag. 22). » ethnicorum ritu veneratus est et adoravit. Verum

699 Quid plura ? iEmilianus ab Apuleio prop- ut hoc manifestius 630 fiat, observandum est
quod nullum planehabueritlocum
terea corripitur, varium fuisse huncdeos adorandi modum. Quidam
consecratum, nec ullum unctum iapidem, t Nullum, enim deorum suorum simulacra adorantes, his
inquit, in villa ejus dclubrum situm, nullus locus osculum dabant, quemadmodum Cicero hisce
consecratus.Et quid ego de luco et delubro loquor ? verbis diserte significat : « Ilerculis templum est
Negant vidisse se, qui fucre, unum saltem in lini- D apud Agrigentinos... ibi est ex aere simulacrura
bus ejus aut lapidem unctum, aut ramum corona- ipsius Herculis, quo non facile quidquam dixerim
tum (Apuleius Apolog. i.pag. 349). »Alio quoquein me vidisse pulchrius... usque eo, judices, ut rictus
libro ha3C, qucu ad auctoris nostri propositum nou ejus ac mentum paulo sit attritius, quod in preci-
minus taciunl, iilteris inandavit « Ncque justius bus et gratulationibus non solum id venerari,
:

religiosam moram viatorioLijecerit.aut ara floribus verum etiam osculari solent » Cic^ro, lib. iv in

redimita, aut spolunca frondibus inumbr.ita, aut Vcrr. pag. 177, lin. 22 d seqq.) Alii vcro dexte-
quercus cornibus onerata aut fagus pellibus coro- ram tantum mauum suam deosculabanlur. Ubi
nala, vel etiam colliculus sepimine consecratus, enim Lucianus de cthnicorum sacrificiiset victimis
vel truncus dolamine effigiatus,vel cespes libamine disserit, haec de pauperibus hominibus memorat
humigatus, vel lupis unguine delibutus (Idcm lib.i, « At si quis pauper, is ita deo litat, ut dcxteram
Floridurum, inil., pag. 217). » duntaxat suam ipsius deosculetur, » tptXirJaas |x(5-

Coronata quoquQ fuisae ejusmodi deorum simu- vov TTjv (X'jxQ\> 8e$tiv. Alio autem in iibro ; « Inde,
 640 mSSF.aTATIO 650
inquit, pcsteaquam mane e strato surrexerunt, A et Salmasium, disceplalio. Prior cnimvero cendet
solem venerantur, oii/ diaTrtp ^,a£T(; tt,v ^^eloa xu- eic esse inteiligenda citata a nobis illius verba, ut
ffavxe?, i^^^ouixzda ^vteX^ eivat tt,v
-fjlJLWv EOyy^v. Caeciliusraanum versusSerapidis simulacrum priuB
« Non quemadmodum nos deosculata manu per- extenderit, eamque deinde, tanquam ex simuiacri
fectam precationem esse arbitramur. » (Lucian. de (••ontactu expiatam,oscuIatus sit.Gontra vero Salma-
Sacrifk.ypaig. i86 idem deSaltat., pag. 505.) Quo- sius contondit
;
iisdem Minucii verbis significari
circa Apulecius .^miliano illud vitio vertit, quod : Caacilium G31 pro gentiliura more antca oscula-
(( Si fanum aliquod praetereat, nefas habet ado- tum esse manum suam, ac eara postea versus simu-
randi gratia manum labris admovere. » (Apuleius, lacrum, quod adorabat, porrexisse. Plures autem
Apolog. I,pag, 349.) in Lipsii inclinant sententiam et explicationem.
Quo autera modo manum ori admoverent, ille Quid vero, si dicatur his Minucii verbis declarari
alibi sio explicat Muiti civium el advenae co-«
:
Geecilium et manum
adraovisse ori suo, et Serapi-
piosi, quos eximii specLacuIi rumor studiosa cele-
dia siraulacro dedisse osculura ? Solebant enim
britale congregabat, inaccessje formositatisadmira- gentiles, uti ex paulo antea citato Gicerone
vidi-
tione stupidi, et
admoventes oribus suis dexteram, raus, deorum suorum siraulacra osculari.
Expende
primore digito
° in ereotum
" pollicem i^o.ucuic,
t-v,...vv.xi residente, ut
ui tamen
idiueu biijguia,
singula, ei
f et in eam, quara probabilioreri
probabiliorem
ipsura prorsus deam Venerem religiosis adoratio- « judicabis, abeas sententiam, per nos seraperlicebit
nibus venerarentur(Idem lib. i\ Metamorph.^p.Ql).» Dehocporrosimulacraadorandi more multa Bris-
Pliniusautem: « In adorando, ait, dexleram ad sonius, ad quem te potius, quam plura in rem satii
osculum referimus, totumque corpus circuma^^i' cognitam congerenda esse, raittendura duximua
mu3, quod in laevam fecisse Galliae religiosius cre- (Brisson. lib. Form. pag. 848 et seqq.).
ii

dunt. » (Plin., lib. xxviii Natur. Hist., cap. Demum

2, pro
certo quidara ponunt notatum a
pag. 564.) Hierouymus etiam in haec Oseae Minucio Serapidis siraulacrum fuisse terminale,
verba : « Iramolate bomines vitulos adoranles aive pro deo Terminopositum. Nonneautem
eorum
(cap. XIII, 2), » scripsit: «Proeoquod juxta Sym- opinio his confirmari potest TibuIIi versibua:
machum et Theodotionem vertimus adorantes, Nam veaeror, seu slipe» habet desertus in agris,
Aquila interpretatus est xaTatpiXouvTe; id est Seu vetus in trivio florida eerta lapis
deosculantes. Qui enim adorant, solent deosculari rTibull., 1. I, Eteg.. i.)

manura suam, quod Job fecisse negat, dicens Verumtamen, ut fateamur, nobis hi facile non per-
Si vidi solem... si osculatus sum, manum meara suadebuntilludtamcerto posse ex auctoris nostri
apponens
reputetur.
ori meo, et hoc mihi
(Jobi cap. xxxi, 27; Hieronyra.,
ad iniquitatera
^ —C "
verbiscolligi.lbienimillehaudobscuresignificathoc
^••t3'-»"' «^"'"""c jiauuuusuuiesigniucatnoc
<,
lib. i simulacrumnonin agris,sed circa mediam colloca.
adv. Ruffin., pag. 371.) Alia his plane similia apud tumfuisseurbisOstiaapartem, quae littus maris re-
eum alios sacrae Scripturae interpretes in citata spiciebat.Quamvisergoibitriviumfuisset, Minucius
Jobi verba legere poteris. tamen illud nonTermini.sed Serapidis siraulacruin
His porro ita observatis, inquirendum est quis nominatim appellavit. At de his aliorum esto judi-
sit auctoris nostri sensus, de quo non minima est ciura.Dedeoautem Terraino alius adhuc agendi lo-
inter celebres duos aetatis nostraescriptores,Lip3ium cu3nobisdabitur(Dme/-/. inZ,rfcranf., c. 32, art. 2).

CAPUT XXII.
Expenditur Minucii argumentum, quo ex sacris ipsis, quae ethnici in deorum
suorura honorem
celebrabant, mysteriis atque festis illos nonexistere arguit.

ARTIGULUS PRIMUS. rarent, quos ipsis hominibus miseriores aingulia

De Isidis sacris et mysteriis, quibus iila filium nut annis repraesentabant, fingebantque exitus suos,
maritum suum perditum cum Cynocephalo quas- fata, ac funera iugero et lamentari ? Miraberis
rere, et gaudere fingebalur
eo invento, for-
qiiam :

ridicula horum mysteriorum ab JEgyptiis ad Bo- tandem, et ne vix quidem tibi per-
sitan, ac vix
tnanos transmissorum pompa, et quam validum suaderi sines
tantam gentilium, quorura saltem
contra gentilium deos argumentum inde dedu- D multorum mens sana esse debebat, fuisse demen-
catur.
tiam, ut ea serio crederent quae 63!l in hac
Quamvis celebrata ab ethnicis deorum suorum mysleriorum celebratione de diis suis exhibere
'eeta et mysteria manifestara ^omnibus facere
de- solebant. Verumtamen Minuciua nosler illud variis
Juissent verara illorum divinitatem ex iis tamen ; exemplis evidentissime ostendit.
paisMinuciusdemonstrat illam penitus falsara esse Ab Isidis autem sacris sic ille incipit : « Isis
itcommentitiam. Gonsidera, inquit, sacra ipsa,
((
perditum fllium cum Gynocephalo suo et cnlvis
itipsa mysteria, invenies exitus tristes, fata, et sacerdotibus luget, plangit, inquirit et Isiari mi- ;

unera, etluctus, atque planctus miserorum deo- seri caedunt pectora, etdolorem infelicissimae ma-
um. » Qua ergo caecitate perculsi fuerunt infeliccs tris imitantur. Mox invento gaudet Isis, exsultant
•thnici, ut eos pro diis haherent, colerent, et ado- sacerdotes. Cynocephalus inventor gloriatur. Neo

Patrol. III.
i
 MINUCII OCTAViO 652
DIL
65i
verba fecit « Invenit illa
desinunt annis omnibus vel perdere,
quod inve- A ejus
- et Osiridis
^^ ^^ ^^,, filio,,

perdunt. A Lactantio immortalitatis pharmacum, quo fiUum suum Orum,

niunt, vel invenire, quod -.

describuntur « Isidis .-Egyp- Titanum insidiis oppressum et mortuum, in aquis

autem haec sic :

in vitam
inventum, non tantum reddita anima,
tia sacra sunt, quatenus iilium parvulum vel per-
»
Nam primo sacerdotes, reduxit, sed etiam immortalitatis participem fecit.
diderit, vel invenerit.
lamentau- Prajterea Herodotus et Plutarchus Orum Osiridis
deglabrato corpore, sua pectoratundunt, et Herodotus
puer et Isidis filium fuisse testificantur :

ipsa, cum perdidit, fecerat. Deinde

tur, sicut
et in laetitiam luctus
quidem iUum ApoIIinem et Orum, Plutarchus vero
producitur, quasi inventus ;

Harpocratem cognominatum esse perhibent. Atqui

illemutatur. Ideo Lucanus. ethnici
in Isidis mysteriis, uti Tertulliunus narrat,
.... Nunquamque satis quaesilus Osiris.
Serapidem, Isideni et Harpocratem cum Cynoce-
Semper enim perdunt, et semper inveniunt. Refer- phalo suo, cujus etiam Angustinus meminit, impio
gesta est,
tur ergo in sacris iniago rei, quse vere planecuUu venerabantur (Diodor. lib. i, Bibiioth.,
quffi profecto, si quid sapimus,
declarat mortalem
pag. 15; Euseb. lib. vii Pracpar. Evang., cap.
1.

fuisse, ac pene orbam, nisi unicum

repe-
mulierem pag. 48; Herodot. lib. ii, § 144; Plutarch. Ub. de
cap. 21, pag. 117 et seqq.) Apolog.
risset. » {Lactant. lib. Isid.et Osir. pag. 556 et sepq.; Tertuil.
i,

Ibi aut Lactantius aut librarius

erravit. Non Lucani B cap. 12.
cap. 6, pag.KT.; August. lib. iii, de Civit.
ix
est citatus ab illo versus, sed Ovidii
(lib. Lac-
enim pag. 66). Atcertehaec cum Minucii nostri et
Metam. plura a Minucio nostro et eo-
fab. 8), qui tantiidictis optime, sicuti vides, conveniunt.
Non
memorata decantavit. At Lucanum
dem Lactantio solum enim Orus idem atque Harpocrates, sed
citare voluisset Lactantius, poterat
utique hsec, paulo
si Serapis etiam, quemadmodum Lactantius
quae non parum ad argumentum suum faciunt, in
ante laudatus atque alii observarunt, ipsemet
erat

medium proferre iliius carmina. Osiris, sicuti nos quoque aUbi annotavimus. Si
quaesi-
Nos in templa tuam Romana accepimus Isim, quis tamen Osirim ab Iside hisce in sacris
Semideosque canes, et sistra jubeuua luctus, tum inventumque illius fratrem ac maritum fuisse
Et quem tu plangens, hominem testaris Osinm, et recte probaverit, quin is in sua ma-
vui Pharsal., cit. fin.)
contendat
(Lucan., 1.

neat sententia, minime prohibemus. At

meminisse
Gonfirmari autem hsec oninia possunt
non solum modo obscuram prorsus ac con-
semper debet non
Senecae ab Augustino lau-
Theophili Anliocheni et
fusam esse hanc historiam, seu potius labulam,
Juliietiam Firmici, qui eadem plures ha-
dati testimonio, sed sed Minucium quoque et Lactantium
breviter explicat « Hsec est
Isidis mysteria sic
buisse opinionis suae assertores ac patronos.
:

idolum Osiridis
Isiaci sacri summa. q Probatu longe faciliora hffic omnia sunt, qu»
In adytishabet

sepultura hoc annuis hictibus plangunt,

radunt mysteriorura
;
auctor noster in horumce impiorum
capita, ut miserandum casum regis sui, turpitudine palam conqueritur. » Isis,
peragi
celebratione
dehonestati defleant capitis, tundunt pectus,
lace-
inquit, perditum fiUum cum Cynocephalo suo, id
resecant cicatrices,
rant lacertos, velerum vulnerum est Anubi, cujus figura publice circumferebatur,
ut annuis luctibus in animis
eorum funestae ac calvis sacerdotibus luget, plangit, inquirit. »
cum
miserandae necis exitium renascatur, et cum hasc Ridiculam vero prorsus harum caeremoniarum
tunc fingunt se lacerati
certis diebus fecerint, pompam graphice his Apuleius descripsit verbis :

corporis reliquias reperire, et cum invenerint,

« Hi capillum derasi funditus, vertice
praenitentes,
^Theophil. lib.
quasi sopitis luctibus gaudent. » argen-
i
magnffi religionis terrena sidera cereis et
de Civit.,
ad Autoiyc, ^&g. 75; August.
vi
imo vero aureis etiam sistris argutum tinni-
iib.
teis,
159 Jul. Firmic, lib. de Error. Ille superum commeator et
cap. 10, pag. ;
tum' constrepentes...
profan. relig., init.) inferum, nunc atra, nuncaureafaciesubUmis.attol-
Nonne autcm haec et Municii nostri dictis op- lenscaniscervicesarduas Anubis, laeva caducaeum
time congruunt, et iis ctiam quae supra de Osiridis gerens, dextra palmam virentem quatiens.
(Apul. •>

membratim corporedilacerato, atqueablsidc postea lib. 11 Metamorph. pag. 201.) Unde Martialis cecinit
^
repertoobservavimus?SedabaUisille et Lactantius
Linigeri fugiunt sistrataque turba.
qui
eodissident, quod Osirim Isidisriiiumappellent (MarUal.,I.xii Epigr.vnin 29.).
alii illius frater et mtiritus
vocatur. Arnobius
ab
maritumetfilium, Expressius vero Juvenalis :

vero iliumhaud dubitanter vocat

distingui hisce ipsius verbis prcecipuum sumnnimque meretur houorem
nisi dixeris duos ab eo hic
:
Er-.'o
calvo,
moerens perditum Qui grege Huigero circiiindutus etf,regc
« /Ethiopicis solibus Isis furva, PlagentiB populi currit flerisor Anubis.
filium et 633 mtrr.bratim conjugem laucinatum. » (Juvenal., Satyr. vi, ante 60.),

(Arnob. lib. i adv. Gent. pag. 20.) Ipsl

634Denique Ambrosius ad Sabinum scripsit : «

Nunquid ergo erraverunt Minucius nosler atque si quando Isidis

capita et supcrcilia sua radunt,
Laclantius, cujusjam aUum errorem
citando Ovi-
suscipiunt sacra. » (Ambros. epist. 28
ad Sabin,,
qui
dium uotavimus? Verum Diodorus Siculus, si lubeat, quee in hunc locuin
modo narravit, pag. 1013.) Vide,
Oatiidis neccm eo, quo retulimus, al(ju9
annotavimus, et Hicronymum, Prudentium
bffic transcripta deindo ab Euaebio de Iside, el Oro
653 DISSERTATIO 6*i4

alioa (Hieronym. in cap. xlv Exechiel. ; Prudent. A spectu fuit non raodo Xenophani Colophonio, aut
lib. li, cont. Sijmmach.). qui eum siiboecuti, ^Egyptios njonucruiil, E! Osou;
Nec minus coiislat Isiacos, sicut ait Auctor noster, vo[Ji'!^ou(jt, (JLT) 6pr,v£Tv, t\ 8k OpTjvouai, eeov»c (atj

his festis caedere pectora, et dolorera infelicissimae vo[jii^etv, aut ne luherent eos, quos deos censerenl
matrig imitari. Pr<Bter laudatos siquidem a nobis esse, aut pro diis non haberent, si lugendos crede-
Lactantium et Jutium Firmicum, Herodotus certe rent. » (Plutarch., lib. de Iside et Osirid. pag. 379.)
ubi de iis, qui Isidis festum agebant, disputat Heraclitus etiam, narrante Gleraente Alexandrino,
« Verberantur, inquit, TJTixovxai, poat sacrificium ac postmodura Epiphanio, iisdem ^gyptiis obji-
cuncti et cunctee, muita sane
uivxe; xai iTaiTai, ciebat : « Si ne ipsos lugeatia,
existimatis deos,
hominum millia. Quo autera verberantur noa est neque plangatis si autem lugetis, ne eos deos
:

mihi fas dicere, sed ex omnibus praecipue hoc fa- esse putetis. » (Glem. Alex., Admon. ad gent., pag.
ciunt Gares, qui jEgyptum incolunt adeo quidem ; 45 Epiph. Ancorat, § 106, pag. 106.) Denique ut
;

ut gladiis quoque frontes concidant, ta [jiixwTra alios gentiles et Ghristianos praetermittamus, eadem
/(iirxovxat imyjLi^-r^fzi.. » (Herodot. lib. ii, § 61.) prorsus ratione Athanasiuset Julius Firmicus haec
Descripta autem ab Athenagora heec Herodoti verba nefanda mysteria explodunt atque exsibilant, et
invenies, ex quibus ille concludit deos immortales _ in iis falsos deos ab ethnicis coli concludunt (Atha-
non esse, qui tam cruentum in modura verberati, in nas., orat. cont. gent. § 10, pag. 11 ; Jul. Fiirmic.
sacris suis exhibentur (Athenag. Legat.pro Christian. , De Error. profan. relig. pag. 21).
pag. 32. Ibid. pag. 14). Quid enim raagis absurdum.
quam ab ethnicis, ut paulo ante dixerat, deos plangi, ARTIGULUS II.

pectusque propterilios tanquam mortuos crudeliter De Eleusiniis mysteriis festoqtie die in Cereris, filiam
tundi, et ipsistumsacrificari tanquam diisimmorta- suam Proserpinam a Plutone raptum inquirentis,
libusPSeddehisridiculisgentiliumritibuspluraDio- memoriam celebratis ; de Jovis sacris alque etiam
Cybelfis Dindymenx seu Cereris, vel Rheae, vel ma-
nysius Halicarnasseus, aliique a nobis mox citandi
tris deum, et Atydis castrati, qux a gallis seu
(Dionys. Halic, lib. ii Antiquit. Rom., pag. 91). exsectis hominibus peragebantur.
Pergit IMinucius tamen ^gyptia quon-
: « Haec Isidis sacris similia erant Eleusinia, quae in Ga-
dam optime quidem, ut patet
sacra et mysteria, »
reris, filiam suara Proserpinam seu Liberam a PIu-
ex proxime laudatis cum llerodoto, tum Athena- tone raptam quaerentis, honorem vel potius con-
gora atque aliis, « nunc et sacra, » ait adhuc tumeliara quotannis ab ethnicis celebrari solebant.
IMinucius, « Romana sunt. » Quod etiain citatia Minucius autera paucis quidera verbis, sed qua
paulo ante Lucani versibus traditum assertumque sufficiebant, ridiculam horura mysteriorura impie-
p
vidimus. Testis quoque est Suetoniua Othonem, tatem demonstrat. « Geres, inquit, facibus accen-
Romanorum imperatorem, sacra Isidis saepe in sis et serpente circumdata, errore subreptam et
lintea religiosaque veste propalam celebrasse corruptam Liberam, anxia et soUicita vestigat. »
(Sueton. lib. vii, § 12). Commodus autem Roma- Sed haBc Gicero enodatius in quarta adversua Ver-
norura itidera imperator, teste Lampridio, • sacra rera oratione, hisce verbis enucleavit : « Uaec eat
Isidis coluit, et ut caput raderet et Anubin porta- opinio, ait,quaeconstat ex antiquissirais Graecorum
ret . . . Isiacos vero pineis usque ad perniciera litteris atque monumentis, insulam Siciliam totam
pectus tundere cogebat. Gum Anubin portaret, esse Gereri et Liberae consecratam. Hoc cum caa-
capita Isiacorum graviter obtundebat ore simula- terae gentes sic arbitrantur, tum ipsisSiculis tam per-
cri. » Postea vero illud adhuc repetit et confirmat suasum est, ut animis eorum insitum atque inna-
(Lamprid., pag. 313 et 327). tura esse videatur. Nam et natas esse has in hia
Huc accedit, quod posteris prodidit Valerius locis deas, et fruges in ea terra primum repertas
Maximus, Isidis fana a L. iEmilio Paulo consule, arbitrantur, et raptam esse Liberam, quam eamdem
Roraano senatu jubente, diruta et eversa fuisse. Proserpinam vocant, ex Ennensium nemore, qui
« L. .(EmiliusPaulus consul, cum senatus Isidis, locus, qui in media est insula situs, umbilicus
inquit, et Serapis fana diruenda censuisset, eaque D Sicilise nominatur quam cum investigare et con- :

nemo opificum attingere auderet, posita praetaxta, quirere Ceres vellet, dicitur inflammasse tasdas iis
securira arripuit templique ejus foribua inflixit » ignibus qui ex iEtnae vertice erumpunt, quas sibi
(Valer. Maxira., lib. i, c. 5, § ult.) A TertuUiano cum ipsa praeferret, orbem omnium peragrasse
quoque, ut suo loco videbimus, memoriae traditum terrarum... Etenim propter est spelunca quaedam,
est Isidis aras a Romanis dcslrucLas, sacraque abro- conversa ad Aquilonem, infinita altitudine, qua Di-
gata ac deinde restituta (Tertuil. Apolog. cap. 6, tem patrem, » hoc est Plutonem, « ferunt repente
pag. 9 et lib. ii, ad Nation. cap. 10, pag. 54).
; cum curru exstitisse, abreptamque ex eo loco vir-
Recte ergo ex his Minucius concludit ; « Nonne ginem secum asportasse, et subito non longe a
ridiculum 635 est lugerequodcolas, velcolerequod Syracusis penetrasse sub terraa, lacumque in eo
lugeas ? >) Simili plane modo Plutarchus, quamvis 636 loco repenteexstitisse ubiusque adhoctempua
elhnicus, Xenophanem Colophonium ejusque secta- Syracusani festos dies anniversarios agunt celeber-
tores refellit. « Absurditas rei, ait ille, in con- rimo virorum mulierumque conventu. » (Gic, Orat*
 655 DE MINUCII OCTAVIO 656

IV in Verr. pag. 179 et seqq.) Et hac sane iis A Jovis, sed ejus etiam matris Rheae sacra fuisse,
plane consentanea sunt, quae eadeni de re narrat quae ab eodem Ovidio et Lactantio, uti suo loco
Diodorus Siculus qui in sententiae suse confirma-
;
videbimus, perspicue describuntur (Idem lib. iv

tionem hos relulit Corcini poetae Grgecos versus Fastor., pag. 172 et seqq. ; Lact., lib. i, cap. 21, pag.
123).

Ad Dindymenae tandem Cybelessacra venit Minu-

cius. Sed pudet, inquit, dicere. Adulterum suum
<(

ndOto Sk [J.i(TEp' TjtpaviauLEVT;; xopr,;

infeliciter placitum, quoniam et ipsa deformis ve-
Ma<TTT,p' etteXOeIv Trajav ev jtJxXw yOova.
Kal -iT|V jJiEv AlTvaiOiffi SixiXiav 7:^^01; tula e multorum deorum mater, ad stuprum illi-
Ilupo; Yi[jiouffav pEJiJLaTi SujEijtDoXoic cere non poferat, exsecavit, ut deum scilicet, face-
Ilaffav (iTEva^ar rrivOEJt ol — ap0ivo'j, ret eunuchum. Propter hanc fabulam galli eam et
K-rwv a|Jio(pov Sto-rpEtplc 'i6v£Lv yevoi;,
semiviri sui corporis supplicio colunt. » Quamvis
"OOev 6£a; Ti(Jiu)!J'.v e'? Ta v3v eti.
autem hanc, ut recte auctor noster ait, fabulam
Ferunt quod alma Cereris olim filia
Sii fraudulentis rapta Ditis machinis, aiiter Diodorus Siculus, Pausanias, Servius, aliter
Et nigricantes inierit terrse specus, vero Ovidius atque Arnobius, ut infra ostendemus,
Materque perditam requirens anxie, n enarraverint, nec Luciano tanquam omnino vera
Totutn vagata sit per orbis ambitum.
videatur, ab isto tamen hunc, quem verisimiliorem
Tunc quas sub Mtnx collibus Trinacria
Igni scalet, globosque jactat flammeos, censet, exponitur in modam : « Attes genere qui-
Ingemuit omnis: dumque virgo plangitur, dem Lydus fuit, primus autem sacrorum ritus,
Gens Jovis ulw7ina, egena victus tabuit. quibus Rhea coleretur, tradidit ac quibus Phry- :

Hinc est, deas adhuc quod tmpense colunt ges, et Lydi, et Samothraces in sacris utuntur, ea
(Diodor. Sicul., init. 1. v Bibliothec, p. 201 et seqq.) omnia ab Atte acceperunt. Postquam eiiim ipsum
Sed Ovidius haec uberius stricla adhuc describit castravit Rhea, vitam quidem virilem agere desiit,
oratione. Duos autem tantum ex iis versus, (juibus formam autem femineam assumpsit, vestemque
Cererera, cum ad .fltnam montem pervenisset, me- muliebrem induit... Dicebat autem et de gallis, qui
moratasfacesaccendissecanit, nunc transcribemus in templo sunt, quod galli Junoni quidem haudqua-
lUic acceQdit geminas pro lampade pinus, quam, Rheae autera castrari soleant, et Attem imi-
HiQC CereriB sacris, nuac quoque ta?da datur.
tentur. » Tum
deinde ille edisserit quomodo fierent
(Ovid., 1. IV Fast., § 6,)
galii, ac virilia eis amputarentur (Diodor., lib iii
Statius quoque in silvis hos ad Julium Menecra-
Biblioth. pag. 134 Pausan. lib. vii Arcadic,
;

tem scripsit duos versus :

pag. 223; Serv., in lib. ix Mneid. Virg. v. 135;
Tuque Actsea Ceres, cursu cui semper anhelo ^ Ovid., lib. IV Fast. % 3 ; Arnob., lib. aiv. Gent.
Votivnm faciti quassamus lampada mystas
pag. 157 et seq. ; Disserl. in Anwb., cap. 26,
(Stat., 1. IV, Sylv, Carm. penult.)
art. 1 ; Lucian. de Dea Syr. pag 1501 et seqq.
Ad haec vero Claudianus tribus libris decantavit
Ibid. pag. 1705). Ex his autem quse audisti et ab eo
raptum Proserpinae, atque ipso libri primi initio
alibi adhuc tradita sunt, Minuc-ii nostri narratio
faces illas et serpentes sic memorat plane confirmatur atque illustratur.
• . , . , Jam magnus ab imis
terris templumque remugit Prasterea, ut Lactantium, Prudentium aJiosque
Auditur trepitus
Cecropidum, Banctasque faces extollit Eleusis :
quam plurimos mittamus, Augustinusqui ha^c my-
Angues Triptolemi strident, et squamea curvis steria Carthagine, « usque in hesternum, inquit,
CoUa levant astricta jugis, lapsuque soreno
Erecti roseas tendunt ad carmiua cristas. diem, » id est, ad suum usque tempus cele-
(Claudian., 1. de Bapt. Proserp.) brata fuisse testificatur, deiis eadem rursus, atqua
De his porro Cereris mysteriis, diebusque festis ipsemet auctor noster, litteris mandavit. « Sacra
verba quoque fecit Lactantius, nosque etiam de sunt, ait, Matris dcum, ubi Atys pulcher adole-

his alibi egimus, pluresque, quos adire et legere scens, ab ea dilectus, et inuliebri zeio abscissus,

poteris, citavimusscriptores, qui de illis data opera eliam hominum abscissorum, quos gallos vocaat.
disputaverunt (Lactant. lib. i dio. Inst., cap. 21, D infelicitate deploratur. » ^Lactant., lib. i, cap. 21 ;
pag. 119; tom. I Apparaf. lib. iii, dissert. I, cap. Prudent. hymn. in S. Roman.- sub fin. August. ;

Not. Ambros. de lib. VI de Civitat., cap. 20, pag. 154.) Addit porro
9, art. 2, pag. 758 et in lib. i;

Virgin. cap. 4, § 16). haec horrenda sacra, omni ecenica obscenitate

Pergit Auctor noster « Et quae Jovis, inquit, : turpiora, ab ipsis quoque observata fuisso Romanis
pacra sunt? Nutrix capella est, et avido subtrahi- (Ibid. pag. 182), Quapropter Tatianus antea illud
tnr infans, ne vorclur, et Corybantum cymbalis,ne ethnicis vitio verterat. « Rhea, inquiebat, quam

paler audiat vagitus, tinnitus eiidilur. » Sed hajo, in Phrygii montibus Cybelem vocant, puerorum ex-
qu.-B de Jove ab ethnicis praidicabantur, festisque sectionem propter Atym amatum ei puerum, insti-

ejub diebus, a nobis superius (supr., cap. 14, art. tuisse ferunt. » Grxc,
(Tatian., Orat. cont.

3), al(iuc insuper a moxlaudato

Ovidio satis explica. pag, 147.) Ncc minus diserte, imo et magis dilu-
ta C37 sunt(Ovid.Iib. \ Fastor., pag. 617 et seqq.). cide Hieronymus de iisdem, ac Minucius, Romania

Quamobremid lantum observablmuSjboicnon modo hajc turpisaima Cyboles mysteria suo adhuc tem-
637 DISSERTATIO 638

pore celebrantibus, sic loquitur ; « Hi 638 9unt A libet ex illis hominem merito corripit, « qui san-

quos hodieRomae Matri non deorum, sed daemonio- guine suo 639 libat, et vulneribus suis suppH-
rum servientes, gallos vocant, eo quod de hao cat aut cui exta sunt obscena deme^sa,
gente Romani truncatos libidine, in honorem Atys, quomodo deum violat, qui hoo modo placat cum ;

quem eunuchum dea meretrix tecerat, saceidotes si eunuchos Deus veHet, posset procreare, non fa-
illiiis manciparint. Proptnrea autem Gallorum f,'en- cere. » Nonne enim ille ibi et de Cybeles, uti
tis homines eCfeminantur, ut qui urbem Romam proxime dicebamus, atque etiara deBellonae.quem-
ceperant, hac feriantur ignominia (Hieronym., in admodum antea etiam animadvertiraus (supr.
cap. IV Oseae, v. 2). » cap. 9, art.2), insanisutique sacerdotibus disputat?
Sed ab aliis ille arguitur quod hos castratosMa- Et certe JuvenaHs de utrisque cecinit :

tris deum seu Cybeles sacerdotes natione Gallos : .Ecce furentis

. .

fuisse putaverit. Vero etenim similius quibusdam Bellonae matrisque deum chorus intrat, et ingens
Semiviri obsceno facies reverenda mioori.
videtur gallorum nomen illis impositum a viro no- Mollia qui rupta secuit genitalia testa
mine Gallo, qui, ut ait Stephanus, fuit primus Jam pridem, cui raucacohors, qui tympana caedunt
Plebeia, et Phrygia vestitur bucca liara.
forsitan Cybelea sacerdos. Alii sic nuncupatos pu-
fJuvenal., Satyr. y, circa med.)
tantaGallo, Phrygiae fluvio, qui ex Celenis mon-
R tam
tibus in Sangarium influit. Et haec est non modo Nonne etiam Athenagoras de iisdem, etsi

Herodiani (Herodian., lib. i, pag. 476), verum obscure de secundis quam perspicue de primia,
etiam Ovidii opinio, quam hisce versibus expri* dixit ; 0\ {xlv iiTOTefJLVouiTi xa alSoTa, o'. Trept ti^,v

mit :
Peav... eto '^ap toJx; Tal« |i.a)(a(pai< xal toT? auTpa-
YaXoic aixii^ofjLivo'j< auxou? \i'(t'.^K « Alii pudenda
Cur igitur galioB, quise excidere, vocamus,
Cum tantum aPhrygia Gallica distel humus ? exBcindunt, qui conjuncti sunt Rheae : ut nihil di-
Inter, ait, viridem Cybelem altasque Celenas,
cam de illis qui cultris et flagellis nodatis seipsos
Amnis in insaoa, uomine Gallus, aqua.
Quilibet inde furit, procul hinc discedite queisest discruciant ? » (Athenag.. Legat. pro Christian.,
Cura boQae mentis ; qui bibitinde, furit. pag. 29.) At, sicut Hle soluto, ita Martialis Btricto
[Ovid., 1. IV Fast., § 3.)
Bermone dixit
Fluminis autem illius meminitPlinius.queravidere Alba minus saevis lacerantur brachia cultris,
poteris, quemadmodum et Vossium ac Lilium Gi- Cum furitad Phrygios entheatuiba modos.
raldum de illa Cybeles et Atys fabula, de eorum [Martial., 1., ii, Epigramm. 85.]

mysteriis illisque gallis De his nos De Matrisvero deum mystis Seneca

disputantes. :

quoque, ac potissimum de illorum mysteriorum Non, 8i moUes imitala viros,

auctore alibi disputavimus (Piin. lih. xxxi Hist. C Tristi lacerent brachia tecum,

Aai., cap. 2, pag. 779 Voss. 1. i de Orig. et Pro- Quae turritae turba parenti
;
Pectore rauco concita, buxum
gr. Idolol., cap. 20, pag. 78 et seqq. ; Girald. Syn- Ferit, ut Phygium lugeat Atym.
tag. iv Hist deor. : tom. I Apparat, lib. iu, dis- [Senec, Agamem., act., lu, scen. 2.]
eert. 2, cap. 9, art. 2, pag. 758, et seqq.).
Concinit utrique Juvenalis duobushis carminibua:
Caetcrum tametsi eadeai, uti jam annotavimus,
Quid lameneispectant.Phrygioquostempus eratjam
diceretur Isis, Ceres, Cybele, Rhea Dindymene, ac More supervacuam cultris abrumpere carnem ?
deorum Mater, aliisque adhuc, ut Plutarchus et ('Juvenal., Salyr, ii, circ. fin.)
Strabo observant, nominibus appellaretur ; constat
Lucianus etiam : Ttjv xecpaX-fiV xdtTioGEv l^ au^^^evo;
nihilominus diversa fuisse sacra et festa, qu® age-
IXIdaovTe;, toT; $i'^e(iiv eTifxvbvTO tovx; TTY^^^^ei;, xa
baatur in Cereria Proserpinam quaerentis, ac Cy-
TTjv yXwTTav Ta)v dSovTtov ^•nepSaXXtov exaffTOC,
beles simul et Atydis memoriam (Plutarcb. in Vita
eTe(jLV£ xal Ta'JT7]V oiffTe ev dcy.apei TcavTa TteTrXfjffBai
Caesar., pag. 111 ; Strab. lib. x Geogr., pag. 169).
Caput subtus guttur ligantes,
(ji.aXaxou a'i(jia-o;. «
Sed quaecunque ea sint, evidentissime demon-
ensibus lacertos feriunt, linguam insuper forisden-
Btrant falsam illorum divinitatem, atque gentilium
tes extensam quisque incidit, ut brevi tempore
eo8 colentium deplorandam caecitatem et amen-
D omnia sanguine manarent. » (Lucian., in Luc. sive
tiam.
asin. pag. 660). Apuleius vero ferrum illud anceps
ARTICULUS III.
vocat, quo sua quisque brachia dissecabat. et, ut
De aliis superstitiosis absurdis gentilium ritihus,
et
ait eorum princeps archi-
Tertullianus, hi galli et
guibus plures sanguine suo libabant, ac vulneri-
bus viriliumque excisione supplicabant, deosque gallus sanguinem impurum, castrando lacertos, li-
ducchant vicatim mendicantes ; de lupercis cruda babat. Quamobrem Seneca apud Augustinum inde
hieme nudis discurrentibus, obvios verberantihus gentilium suorum deos sic exagitat : « Ille viriles
ac pelles csedentibus ; de Saliis pileatis et scuta secat. Ubi iratos
sibi partes amputat, ille lacerlos
veteracircumferentihus.
deos tinient, qui sic propitios merentur ?Dii autem
Neminem esse putamus, qui ex hactenus dispu- nullo debent coli genere, si et hoc volunt. »
tatis facile non intelligat quid sibi Minucius velit, (Apud. Vih, vniMetumorph., ante fin., pag. 141 ;

cumabsurdos planeque supertitiosos Romanorum Tertull. Apologet., cap. 23 et 25, pag. 24 et 27 :

falsosdeos adorantium ritus inseotatur, ac quem- August., lib. vii de Ciyji., cap. 10, pag. 159.) Recte
 DE MINUGII OCTAVIO 660
659
Nupta quid exspectas ? Non iu*pollentibu6 herbis
ergo Minucius dehis, atqueBellonae etiam forsitan A.
Nec prece, nec magico carmiue ojater eris :

consecratiSjSimiliter argumentalur. Excipe fecundee palienter verbera dextrae,

Jam 60cer oplatum nomen habebit avi.
Sed caBci gentiles tantae deorum suorum contu- (Ovid., I. II Fast., §9.;

meiife aliam adjiciebant.qui « mendicantes, » sicut Sed hanc superstitionem ridet Juvenalis ;

ille 640 pergit, « vicatim deos ducunt, » Cybeles Nec prodest agili palmas prisbere lupereo.
(.luvenal., Sutyr. ante
Matris deum simulacrura. Tum
ii, fia.)
videlicet, sive
enim turpi prorsus mendicitate ijuaslibet stipes col- 641 Aorins r.utem Prudentius in eam invehitur :

ligebant aureas et argenteas. inquit Apuieius

Quid illa turpis pompa ? Ncmpe iguobiles
(Apulei. loc. cit. ), vel oXoSouc xat 8pax(aa<;, obo- Vos ej^jp nnocftrat, cum Luperci curritis.
los et dragmas, uti ait Lucianus.ac quidquid unus- Quem servnlornm aon reor viliesimum,
NudusplaLettS 8i per oaiues cursilau»,
quisque illis affatim largiebatur (Luciam. loc. cil.).
Pul.ct puellas verbere ictaa lubrico.
Uno autemverbo a Dionysio Halicarnas eo appel- [Prudent., ffymn. in S. Roman.]

lantur [jir,TpaYupxouvTe<: (Dionys. Halic, lib. u An- cruda bieme uudi dis-
Cur autem a Minucio « »
vidimus, n^.xpa-
currere dicantur, disces ex Plutarcho.quilocis jam
tiq. Rom. p. 91), ab aliis, ut alibi
•{up-zTtZ, <( sive stipem Matri deum coUigentes. »
citatisobservat haec fesfa peragi mense februario,
p
QuamobremaTertuliiano.sicutsuo loco videbiiaus,
ac ipsatertia post Idus die, qucmadmodum Ovi-
nuncupatur « religio mendicans, » quae cauponas dius bis etiam cecinit versibua :

circuibat(tom. i ^pparat., pag. 784). Quis autem

Tertia post Idus nuios aurora lupcrcos
non mirabitur hunc sordidissimum morem.sacra-
'

Aspicit, et Fauni sacra bicornis erunt.

tioribus firmatum fuisse gentilium legibus ? At Ci- [Ovid.,lib. u Fast.% 9.1

cero tamen hanc, inter alias ad deorum cultum Maximum Morestellum

Videsis adhuc Valerium et
pertinentes, legem exhibet : « Praeter Idaeae Matris Morestel., dial. 6
(Valer. Max. lib. u, cap. 1, § 9 ;

famulos, eosque justis diebus, ne quis stipem co-

de Fer. Rom.).
» Eam sane ob causam non ausi sunt hunc
gito.
Tum deinde Minucius « Alii, inquit, incedunt
:

ridiculum morem antiquare (Cic. lib.u de Legib., sculavetera circumferunl. » NuIIus autem
pileati,
p. 335, lin. 14). Paulo enim postea idem
Cicero
dubitandilocus est quinhiSalii sint, quos aNuma
:

« Stipem sustulimus, inquit, nisi eam quse ad pau-

Pompilio institutos his Livius docet verbis « Sa- :

cos dies propria Idaeae Matria, excepimus- » (Idem tunicaeque pictae

lios duodecim Marti Gradivo legit,
pag. 338, lin. 20.) Idsea porro mater eadem est ac dedit, et super tunicam ^reum pectori te-
insigne
deum Mater et Cybele.
gumen ccelestiaque arma, quw ancilia appellantur,
^ ferre, ac per Urbem ire, canentes carmina cum tri-
De Lupercis deindehaec procul dubio Minucius, lib.
saltatu jussit. » (Liv. i,
pudiis solemnique
nec plura scripsit « Nudi cruda hieme discur-
•

§ 20.) De eodem etiara Numa Ovidius :

runt. » Certis autem testibus si hoc tibi probari

postules, ad manus nobis plures utique sunt. Pri- Jam dederat Saliis [a saltu nomina ducunt]
Armaque, et ad certos verba cauenda modos
mussiquidem obviam venit Livius, qui narriit in-
[Ovid, 1. III Fast., § 2)
Btitutum fuisse ab Evandro solemne ex Arcadia
quomodo illa arma, quas « an-
allatum, • ut nudi juvenes, Lyceum Pana veae- Ibi autem describit
» et scuta vetera, nuncupat,
auctor, «
e
ranles, per lusum atque lasciviam currerent. » cilia,

cecidisse ferantur. Unde Juvenalis canebat

(Liv. lib. I, § 5.) Deiade .EliusTubero, a Dionysio cobIo

Halicarnssseo citatus, eamdem tradidit hujus so- Ar.ano qui sacra ferens uutantia loro,
qua solebant juvenes ut- Sudavil clvpeis ancilibus.
lemnitatis originem, in
(Juven&l., Satyr. n, sub fin. ]

pie/Oelv 8p(5iji(p TT)v xti)[XT)v YU|i.vo'j<;, « nudos circa

dictis, Virgi-
vicum cursitare, pudendis tantum recens mactata- At de his, atque etiam LupercvB raox
incessisae
rum pecudum exuviis succinctis. » (Dionys. Halic. lius quieos « pileatos, » ut ait Minucius,

lib. 1 Antiq. Rotn., pag. 67.) Huc eiam accedit illis confirraat versibus :

Piutarchus, qui quidem opinatur hujua festi, quod D Hic exsultanles Salios nudosque Lupercos,
Lupercalia vocabanl, et juvenum cursus inilium Lauigerosque «pices, et lapsa ancilia coelo
E.sluuerat.
duci potuisse non tam ab Evandro, quam a Lupa,
(Virgil., I. vui Mneid., v. 663 etseqq.)
quaRomulus educatus fuerat. At fatetur juvenes
plura
nudos discurrisse, cccidisse scuticis albis obvium Videsis Servii in bns versus annotationes, ac

qucmque, nec mulieros dcclinasse iilorum verbera apudPluturchum.Dionysium Halicarnasseum, Va-

(Plularch. in Vila nomuli, pag. 31, et Qwelionc lcrium Maxinumi ct alioe (Plutarch. iu Vita Nxmx
voro narrat M. Antoninm pag. 98 ei seqq. Dionys. Halicar. lib. u Antiq.
nnm., pag. 280). Alibi ;

uuum ex his fuisse coram Cajsaro hunc in modum Hom., pag. 129; Valer. Max. lib.i.cap. 9. § 1,).
di8currentibu3(id in VUa Anlonii, pa^. 921). Mu- Uenique Minucius hajccontinenteradjecit « Pel- :

les cauiunl, mcudicautcs vicatim deos

ducunt) » At
lieies porro lionim Lupercorum ictu ac verbere fc-
(n:^.^f,aQP fipri nosne credehant. Audi, si velis, Ovi- coustat sane Malrisdeum saccrdotes, de quibus
dium hapc decantantem :
pauloante egimus, his posterioribus verbie deao-
661 DISSERTATIO
tari. Verum in controversiam vocatur, ad quos illa A crarium, uti Ciceronis contra Verrem utamur ver-
priora, « Pelles cacdunt, » referri debeant. Quidam bis, " Cereris est apud Catinenses eadem religione

enim suspicantur ea loco suo esse mota, ac post qua Roraae, qua in caeteris locis, qua prope in toto

hsec, « hieme discurrunt, » reponenda. Quasi vero orbe terrarum. In eo sacrario intimo fuit signum
soli discurrentes Luperci pelles caederent ! Quidni Cereris perantiquum, quod viri non modo cujus-
et Saliii, aut « mendicantes, « qui teste Apuleio, modi esset, sed ne esse quidem sciebant. Aditus
cymbala et tympana pulsabant (Apul. lib. viii Me- enim in id sacrarium non est viris sacra per mo- ;

iamorph. 642 pag. 143) ? Nihil ergo in Minucii tex- lieres 643 ac virgines confici solent. » (Cic. orat.

tu sine codicis aiicujus auctoritate mutandum. At 4 in Verr. pag. 178, lin. 21.) Quapropter Lactan-
certe nemo sanae mentis homo diffitebitur quam tius citatis ejusdem Ciceronis verbis ostendit, quae-
recte ex dictis Auctor noster inferat falsam divini- dam esse templa in quae ingredi viris non licebat
tatem eis apcribi, quosgentiles tara absurdis tam- (Lactant. lib. ii, cap. 4. pag. 159 : et lib. iii, cap.
que indignis deorum nomine et dignitate supersti- 20, pag. 307).
tionibus \enerabantur. De Cereris autem Mysiae sacrario ac festis die-

bus islhaec memorat Pausanias, quae ad Minucii

ARTICUS IV.
nostri propositum nonnihil etiam facere possunt.
P
De templis, quorum aditus vcl semel tanlum in anno, (I quorum ter-
Festos, inquit, dies agitant septem,
vel ncmini unquam, vel nunquam virn palebat
tia e templo omnes exeunt, mulieres vero in-
viri
de quibusdam saeris cxremoniis, qux aut feminis
aut setvis interdicebaniur , atque de aliis sacris,
tus rclictae, ritu a majoribus tradito, nocturnum
quse vel univira, vcl multivira coronubat. pcragunt sacrum. Neque vero viros tantum exclu-
dunt, sed c.mes eliam masculos ejiciunt. Postero
Auctorem nostrum absurdos eorumdem
alios
die revisunt feminas in templo viri, multoquecum
gentilium ritus exagitautem sequamur. « Quaedam,
risu ultro cilroque sales et dicta jaciuntur. » (Pau-
inquit, fana semel anno adire permittunt. » Tale
san. lib. vii, in fin., pag. 236.)
procul dubio erat Eurimones fanum,de quo Pansa-
Quid plura? Dionysius Halicarnasseus monitos,
nias, «Stato,ait,die Eurimonfs templum aperiunt;
nos fecit nefas viris luisse in Vestae fano pernoc-
aperiri alio tempore mos patrius non est. Sacra eo
tare. Neque etiam illis in Romae deae templum ul-
die privatim ac publice fiunt. Mihi ccrte non con-
Macrobius Plutarchusque testantur, pa-
lus, sicut
tigit,ut eo tempore adessem, neque Eurymones
tebat aditus. Addit vero iste, quotiescunque mulie-
simulacrum videre potui. » (Pausan. iib. viu Arcad.
res quacunque in domo festum illius agerent, ea
pag. 271.) Tale etiam, eodem teste, Dindymenae
omnibus viris, atque ipsius etiam domus domino,
matris, de qua nos supra, sacrarium fuit. Nam ab
C plane cedendum. Quapropter Cicero tota eloquen-
ipso adhuc haec memorise prodita legimus « Die :

tiae Glodium, cujusetiam Plutarchus loco

suae vi in
unico anniversario sacrarium Dindymenae matris
citato meminit, invehitur, qiiod ea sacra aspexerit
aperire solemne habent. Eo ipso die milii ul ades-
ac violaverit, quae viri ne imprudentis quidem oou*
sem contigit. » Supernis denique de Cereris et
lis conspici fas erat (Dionys. Halicar. lib ii Anliq.
Proserpinae fano dixerat : « Huc feminis quovis
Rom., pag. 127 ; Plutarch. Qusest Roman., pag. 268 ;
terapore aditus patet, viris quotannis semel. » (Sup.
Macrob. lib. i Saturnal., cap. 12 ; Plutarch. in Vita
cap. 6, art. 2 ; Pausan. lib. vii, pag. 300. Idem,
Cmsaris, pag, 713 ; Cicer. orat. 30, de Aruspic. res-
ibid., pag. 263.)
pons., pag. 435, lin, 6 etseq., et orat. 29, pag. 420,
Tum deinde auctor noster, « Quaedam, inquit,
lin. 28).
fana in totum nefas visere. » At idem Pausanias,
Scriptoribus autem Graecis ac Latinis concinunt
haec, quibus Minucii sententia corroboratur, de .^E-
poetae, et Tibuius quidem hoc versu :

pytoArcadum rege scriptum reliquit « Cum in :

templum Neptuni, quod Mantineae est, penetrare Sacra Bonae inaribus non adeunda deae
(Tibull. \, I, Eleg., 6.)
esset ausus, quo nulli cuiquam homini hac ipsa
etiam a;tate fas est acccedere,oculis primum captus, Propertius quoque his duobus caminibus :

deinde non ita multo post e vita cxcessit. » Addit JJ Feuiiueiae loca clausa de<E, fontesque piandos,
postea, cum idem templum jussuAdrianiimperato- Impune et nullis sacra refecta viris.
(Prop., I. lY, Eleg. 10.)
ris reaedificaretur,omnes prorsus illius aditu prohi-
bitos, ac memoratum /Egyptum, qui illud ingre- Neque viros tanlum, sed illorum etiam imagines
diendo religionem violaverat, marinae aquae vi su- inde exclusas fuisse auctor nobis est Seneca (lib.
bita obcaecatum, ac paulo post mortera obiisse.Nec XVI, epist. 2, pag. 404), et Juvenalis his versibus :

prorsus omittendum, quod prius ab eodem Pausa- . Ubi velari pictura jabetur,
. .

nia litteris consignatum est : » Sunt Solis arae, Ne- Quaecunque alterius sexus imita fij^uram egt.

Juven., Sa<«r. 6, v. 359.)

cessitatis et Violentiae aedes, in quam ingredi fas
esse negant. » (Pausan. lib. viii Arcad., pag. 240. At vicissim feminis quaedam virorum sacra adire
Idemj5'b'f'- P^S- 244 ;
idem, lib. ii, pag.48.) non minuspiaculum. »NonnulIa, ait rursum Minn-
Pergit Minucius : « Est templum, quo viro non cius, absque feminis sacra sunt, » quia « Hercula-
Dcet introire. » Unum procul dubio illiusmodi sa- neo, inquit A. Gellius sacrificio abstinent. » (Gell.
663 DE MINUCII OCTAVIO 664

lib. XI Nod. Attic, cap. 6, pag. 586.) Rationem . . . Z'j S' aiTtO', u> 0o5tt', Ix TtoSuJv.
hujus interdicti hanc Macrobius reddidit « Her- : A6'jXoic •^a.p o'jx ejeax' axousiv tu>v Aoywv.
culi, cum boves Geryonis per Italiae agros duceret,
. . . . Tu veao nbi, o ancilla, e medin
sitienti respondit mulier aquam se non posse pree- Servis enim non licet audire verba.
Btare, qnod feminarum deae celfbraretur dies, nec (Aristoph.' Concion, act. 3. v. 16i.)

ex eo apparatu viris gustare fas esset. Propter qnod

Herculea facturos sacrum detestatus est prsesentiam In illius autem comcBdia, Condonanles inscripta,

mulierum, et Potito ac Pinario, sacrorura 644 cu- inveniuntur. Quis ergo ex hactenus dictis plane
fitodibus, jussit ne mulierem interesse permitte- non peicpiciat qiio jure Lactantius dixerit Roniffi
rent. » (Macrob. lib. i Saturnal., cap. 12.) Quamo- et in plerisquc aliis urbibus esse quaedam sacra,quae
brem canebat Propertius :
nefus erat a viris aspici, ac sceleratos haberi, qui
Vcsta3, aut Bonce dca;, aut Gereris a;dem, tametsi ab
Maxima quse gregibus devota est ara repertis,
Ara per has, inquit, maxinia faeta manus :
ipsis viris fabricalam intraverint ? (Lactant. lib iii

Haec nuUis unquam pateat veneranda puellis, div. Inst.. cap. 10, pag. 307.)
Hercuiis eximii ne sit inulta silis.
Denique Minucius, cAlia sacra, inquit, coronat
(Prop. I. IV, eleg.
n univira, alia multivira. » Recte quidem. Apud Ter-
Juvenalia etiam :

tuUianum enim legimus» Fortunae muliebri coro- :

Sed mare sinistro
Exagitata procul non iutrat femina limcn, nam non imponit nisi univira sicut nec matri Ma-
Solis ara deee maribus patet. tutae, » id est, Ino filiae Cadmi, et Athamantis
('Juven., Satyr. ii, v, 87.J
uxori, quam Graeci Ae^jxoeiav vocabant (TertuUian.
De ejusdem adhuc Herculis haud du" cffiremoniis lib. ult., pag. 688). Scriptum quo-
de Monog., cap.
ble intelligendus est Minucius, cum inceptum ser- que a DionysioHalicarnasseo legimus ejusdera mu-
monem sic prosequitur « Servo quibusdam caere- :
liebris Fortunae simulacrum non coronari vel a bis
moniis interesse piaculare flagitium est. » Tantum nuptis, 645 vel a viduis, sed hunc honorem solis
autem fuit illud scelus, ac diis adeo, uti somiiiave- recens nuptis deferri. Servius quoqueobservat For-
rant gentiles, odiosum, ut Potitiiomnes in duode- tunam illam muliebrem, seu ejus simulacrum,non
cim familias divisi, qui auctore Appio, sacra Her- coronari a bis nuptis mulieribus (Dionys.Halicar.
culis ad humile servorum ministerium transtule- lib. viii Aiiliq. Rom. pag. 526 ; Serv. in lib. iv ^E-
rant, intra annum exstincti fuerint, ipse vero Ap- neid. Virg. v. 19).
piua post aliquot annos luminibus orbatus. Quam- Coeterum quis adeo hebes obtususque esse potest
visautem haec deorum vindicta falsa prorsus ficta qiii ex his, quae hactenus exposuimus, non proti-
que sanae mentis hominibus merito videalur eam C nus intelligat quam impia, crudelia et absurdafue-
taraen ab ethnicis tanquam omnino veram cer- rint sacra, festa, mysteria quam superstitiosi, ri- ;

tamque venditatam esse testes sunt Titus Livius, diculi,infame3 ritus, quibus ethnici deos suos cole-
Valerius Maximus, Auclor libri de Origine gen- re arbitrabantur ? Qui enim nisi plane fictitii dii,
tis Romanae, Aurelius Victor. Lactantius et aiii (Liv. et hominibus recta ratione praaditis de'eriores, pati
Hb. I, § 8 Valer Max. lib. i. cap. i, § 17, Auct.
; poterant se tam impio absurdoque cultu honorari ?

libr. gent. Rom., pag. 504 Aurel. Vict. de Viris ; Nullum itaque esse putamus, qui inde, atque ex
illustr., § 34 ; Lactant, lib. ii Institut., cap. 7, pag. omnibus.tota hac in dissertatione disputatis, aper-
175). tissime non videat quam certo et evidenter Minu-
Opinatur praeterea Meursius (I. iv Grxc. feriatge, cius demonstraverit nuntium nefandis ritibus to-
p. 800,tom. VII Antiq. Grnp.car.) servis ancillisque tique gentilium religioni esse remittendum, ac
vetitum, ne ad thesmophoria, Cereris scilicet sacra Ghristianam religionem, rectum,
quae nihil nisi
accederent, atque in opinionis suae confirmationem pium et sanctum docet, ab omnibus suscipiendam
hos Aristophanis, nullo tamen indicato loco, citat esse et amplectendam.
versus :
D
CAPUT XXIII.
De quodam libro, quem Miuucius ae scripturum promisisse videtur, ac de quibusdam locis obscu-
ris, uonnuUisque scriptoribu» et atheis ab illo memoratii.

ARTICULUS PRIMUS. cetur. « Ac de fato, inquit, satis, vel si pauca pro

Vfrum Minucius scripserit librum de Fato, aut eum tempore, disputaturi alias et uberius et plenius. »
se editurum promiserit? ct ob^cura qua^fiam e.vpli-
Utrum autem lidcni liberavcril suain.dictu non fa-
cantur Minucii loca, ubi rte marinis ad Ostia Ti-
cile C8l. Faletur siquidem Hicronymus publicam in
berina lavacris, de jferiis forcnsibus et autumuita-
lc ; quid substrala navibus rolwra, quis puerilis tes- luccm prodiissc^ inscriptum ipsiusmet Minucii no-
tnrum in mare jaculutionilnis ludus, epostra- sive mine de Fato librum, seu dialogum, sed qui abOc-
cismus ; quid soles alii atquealii, ar de nebutis, tavii stylo discropare sibi vidcbatur. Quis igitur
nubibus,fulgurc, fulmine, et lunx laboribus.
hunc esse, quem se scripturnm auctor nostcr pol-
Gentiliuiu de fiito orrorom ubi rcjicit Minucius, licori visua pst, assprcrc audcbit? Et id quidemut
ibi do illo ff> nliqn«ndo fueiuB diHputaturum polli- planiua fiat, audiendus est Hieronymu9. « Alius,
665 DISSEilTA.TIO 666

ait, liber sive potius dialogus, Bub nomine ejus fer- A in temperiem semet autumnitas dirigebat. » De bis
tur de Fato, vcl contra Mathematicos, qui cum sit forensibus feriis hsec canit Statius :

et ipse diserti hominis, non mihi videtur cuni supe- Certe jam Laliae non miscent jurgia leges,
rioris libri, » Octavii scilicet, « stylo convenire, » Et pacem piger annus habet, messesque reversae
Dimisere forum, nec jam tibi turba reorum
Neque id semel dixisse contentus, ad Magnum haec Vestibulo, querulique rogant exire clientes.
rursus de eodem libro scripsit « Minucius Felix,
: (Stat., I. IV, Sylvar.ad Marcel.,^.'^^ e/ seqq.)

causidicus Romani tori, in libro cui titulus Oclavius

est, et in altero contraMathematicos, si tamen in-
scriptio non mentitur646auctorem,quid gentilium
scripturarum dimisit intactum ? » (Hieronym., Ca-
tal. script. eccL, § 68 idem epist. 83, ad Mag. pag.
;
665.) At ai Hieronymus tam solers et perspicax li-
brorum indagator, hunc quem legerat librum, Mi-
nucii nomen falso praetulisse censuit, qua rationo
aliud de illo nos, quorum in manus non venit, fe-
remus judium ?
B
Admirationem vero quibusdam is sane movebit,
qui contenditMinucium Felicem,maxima argumenti
hujustractandi difficultale deterritum, non stetisse
Post ha3C Valentinianus Junior etTheodosius Ma-
gnus harumce feriarum spatium duodus mensibus
circumscribi voluerunt,data anno 189 hac lege.:« U-
lo9 tantum feriari dies fas erit, quos geminis
mensibus ad requiem laboris indulgentior annus
641 accepit aestivis fervoribus mitigandis et au-
tumni fcEtibus decerpendis. » Vide, si velis, Gotho-
hanc legem ac Tiraquelli in Alexandri li-
fredi in
bros annotationes, et aliorum in 1. 1 ff. de Feriis.
CaBterum nomine « autumnitas » non solus Mi-
nucius noster, sed Cato etiam et Arnobius utuntur
{Cod. Theodos., titul. de Feriis, leg. 2, tom. I, p.
121 ; Alex. lib. iii Genial. Dier., cap. 20 ; Cat., lib.

promissis, ne aliquid temere definire cogeretur. Ab de Re Rust., cap. 5 et 158). Scaliger vero alicubi
hac enimvero insulsa ostentatione aut dissimula- animadvertit hoc nomine significari fructum au-
tione plane adhorrebal Minucius noster, cujus tumnalem, eoque probat disticho :

singularis, uti vidimus, modestia candorque ani-

Cape hanc caducam Liberi moUem dapem
mi toto in Octavii libro emicat. De fronde Bromiae autumnitatis uvidam.
Alii autem opinantur citatis ejus verbis nihil pro- (Scalig. Not. in Varr., lib. v. de Lmg. latin., p. 79.J

missum, sed susptnsos tantum retineri auditorum Testatum deindo Minucius facit se ad id loci ve-

animos. Nam Minucius haud plane absimili modo nisse, << ubi subductae naviculae, substratis robori-
dixerat :Multa ad haec suppetunt, ni festinet ora-
(f bus, a terrena labe suspensae quiescebant. Quae
tio. » Quae enim, inquiunt, plura Minucius uno, autem fuerint illa substrata robora, si quis nauti-
quam alio ioco promisit? Sed dissimulare non carum rerum scientia parum imbutus a nobis po-
possumus promissionem prioribus potius, quam C stulet.respondebimus fuisse quercea,longa,rotunda
posterioribua verbis exprimi. De hoc porro sive ac durissima ligna,sive,ut quidam loquuntur.fustes
nunquam edito, sive jara a longo tempore deper- teretes, vel trabes, quibus naves ad littus aut por-
dito opere nihil nobis amplius succurril. tum tractae elevabantur a terra, ne putrescerent,
et iisdem in pelagus postea revehebantur. Ea por-
Ad ea ilaque veniamus Minucii verba, quoe ob-
ro robora a Graecis, uti a Polluce et Suida observa-
scuritatis aliquid habere videntur. Libri autem sui
tum, [xaXaYY^? et '^ilx^c^t^ vocabantur, a Latinis
initio Octavium appellat fidelissimum suum contu-
vero pulvini, sicut Isidorus his verbis significavit
bernalem, quia apud se, cum Romam veniebat, di-
« Pulvini, sunt machinae, quibua naves deducuntur
versabatur, eratque ejus hospes. Cum eo autem ac
et Bubducuntur. » (Poll. Onomast., lib. vii, cap. 2.3
Caecilio marinas ad Ostia Tiberina balneas se peti-
§ 9, pag. 371, et lib. x, cap. 31, pag. 492 ;
Suid
visse lestatur. At postea Augustinus ibi lavit, « quia»
ad fil(x'('(t<i ; Isidor. lib. xx, eap. 2.) Unde Hora-
Graeci paXavtTov, inquit, « dixerint, quod anxieta-
tius canebat
tem pellat. » Minucius vero tradit eas siccandis
corporis humoribus non parum esse utiles (Augu- Solvitur acris hiems grata vice
Veris et favoni
stin., Ub. IX Confess., cap. -12). Nonne autem hoc Trahuntque siccas machiuae cariuas.
confirmari inde potest, quod Suetonius memoriae D (Horat., L i, Ode 't.)

prodidit de Augusto imperatore « Quoties nervo-

Si quis tamensubstrala roboraquibusnavesquie-
:

rum causa marinis Albulisque calidis utendum es-

scebant, a machinis quibus trahebantur, distin-
set, hoc contentus erat. » (Sueton. lib. ii August.,
guenda esse velit, id si ille probaverit, illico ce-
§ 82.) At si nervi laxati, et humoribus remissiores
demus.
facti, aquis marinis curari possunt.nonne dici etiam
Eo porro loci Minucius nocte cum duobus sociis
potest Minucium ejusque socios eamdem ob causam suis vidit « pueros c?rlatim gestientes, testarum in
usos esse Ostiensibus ? De balneis porro libros ha-
mare jaculutionibus ludere. » Puerilis ille ludus
bemus a medicis recens editos, quos consulere cui- est,qui ab eo non minus brevi, quam eleganti nar-
vis promptum est.
ratione describitur. A Graecis vero appellatur lizo-
Lavatum autem Minucius illuc ibat, « quo tem- atque a P. Julio Polluce sic explicatur
pore ad vindemiam,inquit, feriae judiciariam curam tur: '0 II £TToa:pay.'.o[x(5;. "Orcpaxov xwv ^aXav-
relaxaverant.Nam et id temporis post «stivam diem xfcov xata xou uoaro^ zr.ir.oXr,^ dccpiauiv, apiQjjiouv-
667 m MINUCII OCTAVIO 668
te; auTOu irpo tou xataSuvai 7Tr,Sy^[j.aTa h xfi iTrep A Quamobrem aeris tinnitu aliisque sonitibus ac ma-
To uowp linSpofJi^" Ix •y^p "^"^ TiXr^Oo^j^ twv 'AXjJia- gnis clamoribus conabantur laboranti ita succurrere,
Twv ?) vfxir; T(|) piXXovTt. « Epostracisrnus, Testulam ut incantaticnes non audiret. Unde Juvenalis de
marinam in aquaj superficiem mittiint, numerantes clamosa muliere canebat
ipsius saitus in aqu.-R superficie factos ante submer- Uua laboranti poterit succurrere lunae.
sioneni ex saltuum enim multitudine jacienti vic-
;
('Juven., Sat. vi, postmed.j
toria ascribitur. » (Poll. iib. ix, cap. 7, pag. 444.) Statius vero illos aeris sonitus sic describit et irri-
Brevius Suidas : 'EiroaTpaxf^etv. Ilaioia t'?, r,v irai-
det :

Houffiv ol TtaTSe^, offTpaxa acptsvTEc £i<; SaXaaaav.

Attonitis qnoties avellitur astris
« Ostracis seu testulis ludere. Ludus quidam,quem Soiis opaca soror, procul auxiliantia gentes
pucri ludunt, ostracam seu testulam in mare pro- iEra crepant, frustraque timent.
jicientes (Suid. ad v. JTroaTpax(^eiv). Videsis Eu- (Stat, lib. VI Thebaid,, post med.)
stathium in Homeri Iliadem S seu 18. Livius aulem narrat coeptum ab Annibale praelium
Postea Gaecilius, Academici de vero Deo ejusque « seris crepitu, qualis in defectu lunae silenti nocte
providentia dubitantis personam indutus, pro cer-
Denique ne in re
cieri solet. » (Liv. lib. xxvi, § 5.)
to ponere conatur omnia, sine uUo Deo, in seipsa
p aperta longiores simus, hos tantum adjiciemus Vir-
revolvi, 648 ac « congregatis ignium seminibus giiii versusl
soles alios atque alios semper splendere, sic ex-
Coelique vias et sidera raonstrat, . . .

halatis terree vaporibus, nebulas semper adolesce- Defectus solis varios, lunaeque labores.
re, quibus densatis coactisque, nubes altius surgere (Virgil. 1. II Georg, v. 478).

iisdem labentibus, pluvias fluere, flare ventos, 649 At contra hanc ridiculara superstitionem sae-
grandines increpare, vel nimbis collidentibus,toni- pius invehuntur sanctissimi Ecclesi8ePatres,acpra3-
trua mugire.rutilare fulgura, fulmina praemicare. » cipue Maximus Taurinensis, in quodam sermone de
Garriebat itaque absque ullius divinae providentiae Lunse defectu, quem ex Ambrosii ejecimus Operi-
motu haec omnia naturalibus suis causis effici.Sol
bus, ubi falso ejusnomine editus fuerat (Ambros.
quippe congregatis ignium seminibus fovetur,sem- Append.,^pag. 377). Minucius vero haec adversus
perque splendet. Soles autem alios atque alios di- ethnicos urget, ut eorum errorem, simulque di-
cere maluit, quia sul, novis semper igniura semini- vinam providentiam ex lunae incrementis et de-
bus accoptis, novus alterque quotidie videtur re- crementis ostendat.
nasci. Poetis autem insolens non est, ut soles plu-
rali numero pro sole dicant. Omnium instar nobis ARTICULUS II.

sit Virgilius, qui cecinit C De a Minucio quibusdam scriptoribu^ Nepote.

citatis
Cassio, Thallo Diodoro et atheis Tlieodoro Dia-
Saepe ego longos gora ac Protagura.
Cantando puerum memini me condere soles.
Alio itidem in libro :
Tota Minucii disputatio tametsi variis potissi-
Giebdsque jaceotes
Pulvornlenta coqunt matiiris solihus fpstas. muin, sicuti raonuimus, rationum moraentis ni-
(virgil., EcL, ix, i;. 51, et iib. i, Georg., 63.) tatur, plurimos nihilominus celebris apud ethni-
cos nominis scriptores, variis illorum opinioni-
Solis autem nomine
diem a Caecilio, sicut ibi a
si bus plane penitusque repugnantes, citavit. Quatuor
non multum quidem re-
Virgilio, significari velis, autem in uno eodemque loco ab illo appellantur,
pugnabimus. Nam major vis inde argumento ejus Nopos, Cassius, Thallus ac Diodorus, haud dubie
accederet, quod tamen ab Octavio prorsus eversum Siculus, a Justino Martyre non minimis laudibus
esse supra ostendimus. exornatus ob Bibliothecaj historicae libros, qui
De nebulis porro, nubibus aliisque meteoris ab Graece et Latine editi omnium manibus teruntur
eodem Caecilio memoratis, legere poteris ex anti- (Justin., Cohortat.ad Gnec. pag. 10).
quis scriploribus Aristotelem, Laertium, Plinium, Primus vero ex hia scriploribus nominatur Gor-
Lucretium, Senecam ; ex recentioribus vero Carte- " nelius Nepos, qui sicut A. Gellius perhibet, scri-
sium, Gassendum, Antonium le Grand, et alios, qui psit Ciceronis amici Vitam, et libros ie Viris
sui

de his data opera diaputavcrunt. (Aristot. lib. i. illustribus, Exemplorum, atque Chronicorum (Gell.
Meteor , cap. 4 et soqq.; Laert. lib. \, § 99; Plin. lib. XV Noct. Attic, cap. 28; lib. i, cap. ^8; lib.

lib. Ti. Hist. Natur., cap. 42 seqq.; I.ucret. lib. vi VII, cap: 18; et lib. xvn, cap. 21). Saepe etiam
Renec. lib. ii Nat. QuvRt , rap. 12 et sejjq.; Gart. laudatur a Plinio. ac Augusto imperante obiisse,
lib. de Meteor.; Gass. Sijnldfi. vitx Epic. art. 2, § 4, et in Chronico Eusebiano tunc floruisse dicitur.

cap. 9 et seqq.) Ab eodem autem Plinio vocatur « Padi incola. » i

Oclavius postea asserit divinam providentiam in ('Plin., 1. IX, cap. 49, pag. 343; et lib. x, cap. 33, i

eo emicsre, quod luna « mensem auclu, senio, la- p. 411 ; Chron. Euseb., ad ann. 4 Augusti ; Plin. j

bore (;ii'curniigat. » Varion siquidcm ethnici fingo 1. VI, cap. 9, pag. 373.) Quaproptcr a CatuUo j

baiit lunaj iuburcs, ulque eum in primis cum in- « unus Italorum » his appellatur versibus, quibus
cantationibus defectura pati afuHe arbitrabanlur. Buum librum ei misit dedicavitque
669 DISSERTATIO. 670

Cui dono lepidum novum libellum A Natur. deor., pag. 165, lin. 40; ibid. pag. 204
Arido modo pumice expolitum, Videsne his Latini Oratoris verbis colligi
lin. .32,)
rorneli, tibi. namque tu solfbas
posse cur Minucius consulto addiderit « Vel qui
Meas esse aliquid pulare uugas, :

Jam tu cum ansus es. unu!? Italorum, prior Diagoras ? » Nam aperte Cicero hunc Tbeo-
Gmne aevum tribus expiicare cbartis significat. Et certe in
Doctis, Jupiter, et laboriosi?. doro antiquiorem fuisse
(Catull., init. lib. i, pag 1.) Chronico Eusebiano ad annum 1535 legimus :

« Diagoras agnoscitur, et sectatores ejus physici

Neque est quod te moveat Ausonius, qui hos Ca-
tulli versua citando, Nepotem Gailuin ibidena nun- philosophi.» Et ad annum 1549: « Diagoras atheus
plurimo sermone celebratur.» Postea vero ad an-
cupavit ;

num 1697Theodorus atheos cognoscitur. »

: «
Nec doctum mious, nec magis benignum
Quam quem Gallia prsebuit CaiuUo. Quamvis ergo annorum ordo non satis accurate
('Auson., Edr. 7 ad Drepan.) in hoc Chronico notatus fuerit, inde tamen haud

Non enim testi suo contradixit, sed Galliam indi- incerto colligitur Diagoram esse Theodoro anti-

cat Togatam, quae eadem ac Italia Transpadana quiorem.

De tertio aulem ejusdem impietatis accusato
est. Alibi vero citat ejusdem « Nepotis Ciironi
Caecilius sic loquitur « Abderitem Protagoram
» (Idem epist. iii ad Probum. P. P
:
ca. Denique B
Athenienses viri, consulte potius quara profane de
Lactantius iilius ad Ciceronem, et contra ejus de
philosophia opinionem scribentis verba transcripsit. divinitate disputantera. et expulerunt suis finibus,
et in concione ejus scripta deusserunt. « At baec
Suelonium, Vossium, el plura quie ab illo
"Videsis
posteditam excellentium virorum vitam observata dubio hausta sunt ex Cicerone, qui,
etiara procul
cura Protagorara palam asseruisse se
dixisset
sunt (Lactant. lib. III 650 Insiit., cap. 15, pag.
nihil omnino de diis habere « quod liqueat au sint
282 ; Suet. lib. i, § 56, et lib. ii, § 77 ; Voss. de
qualesve sint, » haec paulo post adjecit : « Abde-
Ifist. latir.., lib. i, cap. 14).
rites Protagoras cura in principio libri sui sic po-
Cassius, cognomento Hemina, vixisse fertur C.
Cornelio Lentulo et L. Mummio Achaico Coss., suisset: De diisque 651 ut sint. neque ut non
anno U. C. 608, atque a Plinio appellatur « ve- sint,habeo dicere Atheniensiura jussu,urbe atque
:

tustissimus auctor Annaliura.» Sed ibi quidam legi agro est exterrainatus, libri ejus in concione cora-
volunt « verissimus, » non vetustissiraus, utpote busti, « (Cicer. lib. cit., pag. 280, lin. 3; ibid.
pag. 20 i, lin. 33) vel, ut ait Laertius, /.TzvA.i-i)-
qui vix 70 annis Plinio antiquior fuerit ;
« Cassius »

autem « Hemina » vocatur a Macrobio, qui secun- aav E.V xr\ i'(opi 6tc6 xr^puxa, « cremati sunt in
sub praeconia voce » Suidas vero simpli-
dum citat Historiarum ejus librum,atqu6 a Solino foro ;

Hemina simpliciter appellatur (Plin. lib. xiii Hist.

^ citer, exaje-r,,
« cremati sunt. » (Lacrt. lib. ix in
Vita Prolag., § 52; Suid. ad v. Upuyzx-^opx^.)
Natur., cap. 18, pag. 84; Macrob. lib. i Saturnal.,
cap. 16, pag. 247;Solim. Polyhist,, cap. 2, pag. Gitata porro a nobis Ciceronis verba a Minucio
ergo dictu cur a Tertulliano cogno-
13). Difficile
transcripta legimus, ac sirailiter dictura incertam,

minetur « Cassius Severus. » De eodem quippe, ancipitera ac dubiam fuisse illius de diis opinio-

atque Minucius noster, procul dubio loqui videtur nem. Gerumtamen Epiphanius diserte asserit
Sed de hoc Tertulliani loco in nostra de ejus libris hunc Protagoram non modo dubitasse utrura dii
essent, sed plane penitusqve negasse : fxri
dissertatione agendum (TerluU. Apoloy., cap, 10, 'i'-ff\

pag- 12). eeoui; eTvat, ii.y]^l 6'Xa)i; Qeb^ 6TTap^£v.v, « Deus ne-
Thallus porro Greecus scriptor fuit, quem Afri- gabat, ac divinitatem omnera funditus tollebat. »

canus apud Eusebium res Syriacas scripsisse testi- (Epiphan. Exposit. fid.% 9,pag. 1088.) Quid igitur ?

ficatur. Mentionem ejus fecerunt Juslinus Martyr, inquies. Iderane est deos negare, ac de illis du-
Theophilus Antiochenus, ac post hunc Lactan- bitare ? At si non idem prorsus censes, huic
tius, et inChronico Graeco Eusebius (Euseb., lib. certe qua proximum dixeris, necesse esl. Nam
X Prjbpar. Evang., cap. 10, pag. 489 Tbeophil. iii. ;
de hoc ipso Protagsra scriptum ab Eusebio legi-
ad Autol. pag. 139 ; Lactant. lib. i Instit., cap. 23, D raus npojtaYopa; a6=ov zy.-q-TOL-o So^av. Aiyi^cat
:

pag. 132 ; Euseb. lib. Chron. pag. 14). Youv 'oiqJOo xs^pr, !;'6at tliooXr^, ev zih Uzpl 6eti)V
Tres prffiterea impietate sua famosos citavit Oiix oT8a 0'j6' w? e'aiv, ou6' ox; o'Jx etatv, o'J8

CaBcilius. Theodorum, Diagoram et Protagoram, 6-oTot Ttv;; toiav. « Protagoras alhei opinione la-

At « Theodorus, » uti ille ait. « Cyrenaeua, » sive boravit, 653 cujus hic, in suo de diis opere,

Cyrenaicus, « vel qui prior Diagoras Melius qui priraus est in illam disputationem ingressus :
;

uterque nullos deos esse asseverabant. » Nonne Diine sinl, an non, inquit, quave forma illi sint,
autem ibi more suo secutus est Ciceronem, qui de equidem nescio. « (Euseb., lib.xiv Prxpar. Evang.,
utroque dixerat : « Nullos deos esse omnino Diae cap. 2, pag. 720.) Theodoretus vero ex citatis hi»
goras Melius et Theodorus Cyrenaicus putave- Protagorfe verbis concludit tou; iacptSoAou^ r.tpl :

runt, » Rursum vero paulo post : « Diagoras atheos Tou e£o5 xat irJ.a-0'jA l6^o'i^, illius « ambiguos de
qui dictus est, postoaque Theodorus, nonne aperto Deo infidosque » fuisse sermones. « (Thendorct.
•

deorura nuturam sustulerunt ? » (Cicer. lib. i de serm. de Princip., p- 505. et serm. de Provident.,
671 ANONIMY 672
p. 561.) Cselerum Caecilio Academicorum sectatori A sicut vidimus, ac pro merito repressit. Denique
placrbat haee intoleranda prorsus dubitatio.Quam- de illo Protagora aliisque duobus atheis in supe-
obrem asserere non verebatur illum « consuite po- riori Apparalus nostri tomo aliquid, de aliis vero
tius,» hocest.de divinitete magis priidenter dispu- scriptoribus in Minucii noslri libro citatis,
isto
tasse, « quam profane, » sive contra ipsam, uti hac in dissertalione, ubi occasio sese obtulit, jam
putabant,religionein ac veritatem,atque idcircoin- disputavimus (tom. ] Appurat. lib. ui, dissert. i,
juste ab Atheniensibus cundemnatum. Scd Minu- cap. 11, art. 5, pag. 785 et seqq.).
cius insanam prorsus ejus temeritatem acriter.

CIRCA ANNUM DOMINI CCXXXVI.

ANONYMI
CHRONICON
SUB ALEXANDRO SEVERO CONSCRIPTUM.

PROLEGOMENA
£x Dissertationc Fr. Blanchinii de Canone Paschali S. Hippolyti [apud Galland. Bibl. vet.
PP., t. 111).

SYNOPSIS. I. Vcirin virortim eruditorum placita de hujus Chronici auctore. II. lllud Hyppolyto episcopo et
martyri tribuendum nonnulU e.xistimarunt. IH. Sed ejus auctor, vel Heron ex philosophio Ctiristianm et
martyr, vel potius Anonymus, qni $ub Alexandro Severo vixerii, habendus videlur. IV. Cangii sen-
ienlia de Hyppolyto Chronici auctore proponitur. V. At in computis ab Hippolyto dissentit Chronici scriptor.
V[. Quod quidem allalis inmedium exemplis evincitur. VII. Demonstrationis hujus Blanchinianae conclusio.
Vin. Vaiice Chronici memorati ediiiones.

I. Inter opera S. Hippolyti episcopi et martyris nonnulli viri docti recensendum existimarunt et Chro-
nicon illud quod Anonymus, qui sub extremis Alexandri Severi imperatoribus floruit, Africano
coaevus, circa Chrisli annum ccxxxvi scripsisse comperitur, Hanc sententiam pr<B caeteris est ample-
xus V. C. Cangius (1). Sed in aliam abierunt Pearsonius (2), et Dodwellus (3) : quorum posterior
Anonymum quo de agimus, ?cripsisso statuit paucis post Hippolytum annis cum alias eanctus ille :

martyr et epigcopus primo ejusdcm Alexandri Severi anno Cyclura suum inchoasse noscatur. Caete-
rum, inquit, multii 653 noster Anonymus habet, quee cum hypothesibus Hippolyti chronologicis in
ejusdem Paschali Canone observatis consentire videantur, quaeque adeo Hippolyto Anonyraum de-
buisse fas est ut suspicemur. Quorum quidem virorum eruditorum sententiai illa in prrimis nos co-
gunt nccedero, quae bac de re privclare satis edisseruit illustris praesul Franciscus (4). 8ic igitur ille :

II. « Dolebamus, quod liber ille interciderit, ubi digesserat Hippolytus Demonstrationem temporum

Pachae quemadmodum in Tabula. Opus enim illud, si ad nos integrum pervenisset, haberi deberet post
sacras Litteras omniura pretiosissimum. Siquidem ante Hippolytum nemo digesserat in certam seriem,
nec ad Cycli normam redegerat sacros annales quod ille pra^stitit Christianorum scriptorum primus.
:

Occurrebat dolori nostro vir doctissimus Dominus du Cange in postrema edilione Paschalis Chronici :

ubi de Hyppolyti Canone et Commentario Paschae plurima cum disseruerit solidiori qua pollet eruditione
in omni genere litterarum, visus est aliquam in spem nos adducere libri Hippolytei reperiundi vetusto
illo in codice,quem Canisius Anliquarum lectionum tomo III, et Labbeus in primoBibliothecte Manuscri-

poruni publico bono in luccm protulerant. Adornavit vero ctiam ipse V, C. tertiara ejuadem opusculi
edilionem, nura. 4, in Selcctis ad illustrandura Chronicon,quod parabat : cujus titulum in indiculo « Se-
loctis » praefixo ex antiquis membranis cum redderet pag. 403, itacommendavit IV. Liber generationis
:

ab Adara usque ad ordinem quaj {sic) contincntur in hoc libro. Opus quod llippolyto Portuensi adscribi
posse duximus in Praefatione ex oditione Henrici Canisii et Phillippi Labbei ad fidem codicia CoIIegii
:

Paria. Soc. Jesu recognitum. » Et certe in prajfatione plurimus est in conjecturis conquirendis, unde

1) Pr.Tfat. nd Chron. Pasch., ^ 17 et 2.j. cap. 14, § 19.

2) fispert. i dc Success. prim. Rom. episc. cap. (4) Cap. 3, S 7, seqq. Et apud Fabric, tom, opp.
10, !< 1. I, p. 14 et seqq.

(3) Dissorlat. sing. de Rom. Poni. prim. success.

 873 CHRONIGON. 674
Hippolyto Martyri, quem Portuensem episcopura ex vii suburbicariis fuisse auiumat, tribui prae caete-
ris debeat.
Verum, si ad Hippolytum episcopum et martyrem Ganon iste marmoreus referendus est, ut omniura
III.

doctorum ipsiusque adeo Cangii suffragio refertur, demonstraturum me esseconfido, ad eumdem Hippo-
lytum non pertinere codicem illum Canisianum et Labbeanum, caeteroqui spectabilem sed esse potius :

referendum, vel ad Heronem illum ex philosopho Christianum et martyrem quem ipse a a neocoratu tem- :

pli Sarapidis in Portu Romano ad Christi fidem evocatum suspicatur ex Gracca inscriptione apud Spo-

nium, sect. x, num. 22, Severo Alexandro imperante, ipsique adeo Hippolyto aequalem et de temporibus ;

scripsisse docet ex veterum testimoniis, eumque adhuc neophytum explesse martyrium. Accedo itaque ad
eam sententiam, quam secundo loco idem laudatus auctor in proefatione subtexuit, dicens vel Hippolyto
episcopo, « vel auctori synchrono, qui vixerit sub Alexandro Augusto, » esse librum adjudicandura.
654 Praestat ejus verba transcribere ex numero xviii praefationis.

IV. « Caeterum HippolytiChronico de quo agimus, geminum prope est, nisi ipsummet exstiterit, Chro-
nicon illud, quod edidit Henricus Ganisius, tom. III Antiq. Lect., et Philippus Labbeus, tom. I Novx Bi-
bliolhecse ex ms. cod. Collegii Paris. Soc. Jesu, hocce titulo De divisionibus et generalionilus genlinm.
:

Quod quidem Ghronicon ad Alexandri Severi annum xiii, eumque imperii postremum, quo imperantese
vixisse non semel auctor innuit, perducitur. Is vero in praefatione descripturum se ait, Gentium divisiovem,
et parentum dinumeratam gencrationem, inhabiiationis quoque tempora, ct bellorum commissiones, et Julicum
tempora qui et ex quibus regibus nati sunt, qualesque cafiivitates populi, et quibus Judicibus contigerint, quique
Sacerdotes, quibus tempof ibus fuerint, et quae divisio, quonam vwdo ijeneralio seminis
et (juse perdilio facta sit.

Israel de Patribus tw Chrislo etquot quantique perquanta tempora dinumcrentur anni a crcatura
completa sit,

sxculi usque in hunc diem. Quae quidem ad ea referuntur quae habentur in ea sectione, ubi de Paschate sub-
inde a Judaeis exacto agitur. Tum additur A generatione autem Christi post xxx annos cum passus est
:

Dominus, Pascha celebratur. Ipse enim erat justum Pascka. A Passione autem Domini usque in xiii annum
imperii Alexandri Cdssaris anni cc\i servatum est Pascha, quod in commemoralionem Domini nostri Jesu
Ctiristi servatur a nobis. Fiunt igitur omnes anni ab Adam usque in hunc diem anni v, mdccxxxaiii. Quae

quidem hic a nobis allata si quis cum iis, quae de Hippolyti Ghronico attigimus, ad amussim conferre veHt,
illudipsum esseejusdem Chronicon haud difficulter forte concedct, cui laterculum is praemiserit, vel subdi-
derit in Paschaiis festi de quoin illa, quam dixiraus, sectione egit, inveniendi Ganonem seu regulara ad :

quam praeteritos et sequentes annos expendere lectorem voluerit. »

V. Recte quidem argumentatur ex hisce duobus nuraeris annorura a Passione Domini ad annum xiii Se-
veri Alexandri, nec non ab eo, quem xxx vel xxxi anle Passionem ex veterura senlentia Incarnationi
Dominicae tribuebat. Quin etiam, ut addam reliquas Epocbas in marmoreo Ganone recensitas, concedam
plerasque earum cum numeris cndicis Labbeani et Ganisiani congruere. Verum cum discrepent ab eisdem
reliquae, eaque potissimnra, quae definit intervallura inter duo Paschata, Exodi et Ezechiae, evidenter os
tendilur, raarraoreura Hippolyti Chronicon diversura esse a Scripto ipsi a^quali in coraputis dissentienti.
Cum vero constet Hippolyti numeros tam prope accedere ad peritiorum Chronolocorum
sententias, uti ex
comparatione ostensura fuil pag. 103 seqq., contra vero vitiosa manifeste
compulatio Anonyrai in de- sit

ficiendo praesertim intervallo a Paschate Josue ad Pascha 655 Ezechiae operae pretiura duco, rationes ;

Hippolyti hoc in monuraento superstites exhibere ut hacc antiquissiraa omniura Chronologia Paschatig
:

maxirae Hippolyti peritiee testis, in coramendationem cedat sapientiae Patrum, qui proximi ab Apostolis
et ab Apostolicis viris prima Ecclesiae saecula, ut sanguine pro Christo fuso, ita etiam scriptisclarissirais
illustraverunt. Diversitatem igitur Chronici ita demonstro.
656 VI. IneditionibusCanisiana.Labbeanaet Fresnea dividitur opusculuin Anonyrai in varias sectiones
juxta Labbeum, sive in capita juxta Canisium uterque quorum ex diversis exemplaribus exscribebat. Ca-
:

piteigiturxviijuxtaGanisium,3ive sectionexii juxta Labbeura,haecintervallaPaschaturaadnotantur.Ipsiu3

i codicis verba ex Labbeo reddara, additis in raargine Ganisii, et Fresnei iectionibus diversis, ubi dissideant,

Editio Labbei, pag. 305.

j

j
* "Editio Canisii. KlJt autemetaliterostenflamitsnoniantumper tempora Regut»,sedetiam Editio Fresnei, p.
» a guo Pascha servatum est, dinumerantes simul annos dicemus. 419.
j

*n millia ccxui. « Ab Adam usque ad diluvium anni -{- * mmccxlii.

f iimccxlii.
j
* MCXLiv. « A diluvio usque ad exitum Abraham de terra sua, anni * mcxlv.
» Hiuc usquequo exirent Israelitae de .Eaypto, educente eos t Mose, -{- Moyse.
« quando et Pascha fecerunt, anni sunt cclcxxx.
« Ab exodo iEgypti usque in transitum Jordanisquando Jksu8 Pascha ce-
* XLn. « lebravit, sunt anni * xli.
* ccccLi « Ezechias post annos * cccclxiv celebravit Pascha.
* cxiv. «PostEzechiamJosias annoT*centesimo quartodecimo Pascha celebra- cxiv.
-[-

* deest in « vit. * Post Josiam f Esdras postaaoos cvni Pascha celebravit.

c. Can. t Heszras.
« PostEsdram, Servatoris usquegenerationem Ghristipost aunum llxui Post
Heszras.
« Pascha fit. Servatoris usque
generaliones
67S ANONYMI b76
Cap. xviii Canisii. Sequitur Sectio xu Labbei. Christi post annos
DLiiii Pascha fit.
* tricesimum « A generatione autem xxx f anaum cum passus Do-
Christi post * f anuos.
* Pascbaj. « minus, Pascha celebralur ipse enim
eratjustum * f Pascha.
:
f- Pascha.
« A as.-ione autemDomini usque inxiu anuum-j-Imperatoris Alexandhi
( f- imperii.
« Csesaris auui ccvi servatum est Pascha quod iu commemoralionem * -f- f Domini nostri
«Christi servatur a uobis. JESU CHRISTI.
f omnium. « Fiunt igitur * omnes anni ab Adam usque in hunc diem anni -f-
quin- T guinguies mille
« quies mille dccxxxviii. septingenti trigin-
ta octo.

Anonymi ita definita non respondent ubique alteri annorum sumraae, quae col-
Intervalla in codicibus
^igitur ex singulis Regum, aut Judicum Epochis, quas eodem in opusculo legimus. Ut vero omnis dis-
crepantia unico obtutu pateat, exhibebo in sequenti lateroulo t »m Judicum quam Regum annos singillatim,
ut in codice sunt digesti.
Codex Canisit. Codex Labbei Code.v Canisii. Codex Labbei et
et du Cange. du Cange.
Exodus anno i 1 David regnat ann. 40 1/2
*
In deserto sub Mose 40 Cange * 41 Salomon 40
Josue regit 31 40 27 fioboam 18 14
Servilus Chursarsaton 8 8 Abias n
Orthon et judicat 33 31 Asapb 44
Servitus sub Eglon 23 18 Josapbat 25
Aod judicat 80 80 Joram 20
Jabin 20 20 Ochozias 1
Debborra 40 40 Godolia 7 8
Servitus sub Madian 7 7 Joas 40
Gedeon judicat 40 40 Amazias 9
Thola 20 20 Ozias 52
Jair 21 22 Joathan 16 15
Servitus sub Ammonitis 18 18 Achaz 16 15
Jephle Galaaiiites judicat 6 6 A David summa 342 337
Ashn (Hic judex habetur tan- 6 Ad init. Ezschise adde ab
tum in cod. Canisii.) Exodo ad David 592 537
Elon 10 10 .

Hebron 8 8 Initium Ezechiae post Exod. 934 874

Servitus sub ailophylis 40 40 Ezechias 25
Samson Judicat 20 20 Manasses 55
Heli 20 20 Amon 2
Samuel 70 30
Saul regnat 30 30 loitium Josise 82
XVIH annus Josiae 18
Ab Exodo ad init. David summa 592 537
AnnuB XVIII Josiae post ini-
Detrahe i Exodi et 40 .Moysi 41 42 tium Ezechise 100
luitium David distat a Paschate
Josue 531 495

Sunt igitur anni ab initio regni Ezechiae ad xviii Josiae tantum centeni i'.x Epochis proxirae allatis.

Idein inlcrvallum juxta summam

superiorem habetur annorum 114. Neutrum vero consentit cum raar-
more Hippolyti : in quo Epocha simplex disjungit eadem Paschata annis 112, et Epocha juxta Danielem
eadem bcparat annis 113.
Multo evidentior est numerorum discordia, qua apparet in scriptis exeraplaribus, si conferatur inter-
vallum rasch itis Josue a Paschate Ezechiae. Anni 592 657 a Paschate Josue ad initiura David additi
annis 342 ab initio David ad iniiium Ezechiae, constituunt sumraam 934.
At in summi capitis xvii Canisiani, et sectionis xii Labbeani codicis idem intervallum minuitur plus-
quam saeculis quatuor nam constituitur intervallum ab Josue Paschate ad Pascha Ezechiae annorum 464.
:

Vll.IIis anachrunismis et anlichronismis (si fas est dicere) non laborat marmor Hippolyti in quo vi- :

dimus, inlervalla ex duplici computo. tam « simplici, » quam « juxta Danielcm, » optime consentire cum
rationibus celebriorura Chronologorura, dum intervallum ab Exodo ad Pascha Ezechi* ex cellularum dis-
positiono deprehenditur annorura 71)3, Juxta simplicem calculum, vel 791 « juxta Danielem » adeoque :

haberi distantiam Ezechiae a Paschate Josue 749 ex calculo siraplici, et 750 ex calculo juxta Danielem.
INeque enim aliter inciderent in cellulas lemmata illa, Exodus, et jesus, et Ezeghias ni.«i septem soIidaB
Periodi minores annorum 112, et praetereaanni 9 supponantur nuraerari a Paschate Exodi ad Pascha Eze-
chiae et Poriodi minores septem, imminut;c cellulis sive annis 32juxta simplicem calculum, vei 33
;

« juxta Daiiielem » dicantur inleresse a Paschate Josue ad Pascha Ezechia3 cum unaqua;que periodua :

minor, ubi solida sit, eamdem repetat cePulam ct unum quodque saeculum cellulis xii retrocedat in an-
:

norura consignalione. Necesse igitur est annos interpositos ab Exodo ad Ezechiam haberi ex hisce cel-
lulis « juxla Danielcm » 7, vel 119, vel 231, vel 243, vel 345, vel 457, vel 5G9, vel 081, quod nemo
dixerit nulla idonea auctoritale permotus vel demum 793 quod asserimus, cum et rcliqua consentiant
:

cum peritioriim Chronolugorum rationibus, ex Bibliorura sacrorum numeris rite coUectis. Quae cum di-
ligenler expcnsa fuerint, constabit, ut nulo, facilius posso reilitui ox marmoreo Chronico vitiatos numeros
Anonyini Uippolylo ajqualis, quam ut Uippolyti Chronicon C58 in marmoreis cellulis sibi optime constans,
{id vitiatos codicum Dumeros inter se dissidentes, et ab aDonymis auctoribus acceptos, tum ab anoDymis
 677 CHRONlCON. 678
Latine redJitos innectantur. Velim potius, ut ex flde hujusCanonisIlippoIyteicorrgantormendascripto-
rum codicum. Facile enim intelligitur deesse numeros in scriptis Ghronicis capite xvui Ganisiano inter
Epochas Exodi et Ezechiae. Fortasse intermedia aliqua jacebat Epocha ab Exodoad initium David tum :

illa subsequebatur ab initio David ad Ezechiam, qua3 corruptis numoris nori sibi constat. Omitto alios

antichronismos recensere ex variatis lectionibus Ganisiani et Labbeani codicis quascolligent Chrono- ;

graphi, qui conlerant summas annorura aMundiconditu putatorum exanonyrao unde apparebit distan- :

tia a Jesu Nave ad Davidis initium juxta Canisianum exemplar ann. 555, juxta Labbeanum 495, quarum

neutra respondet annis in Judicum et Regum numero recensitis. Commendat igiturmaxime nostrimar-
moris fidem, et praestanliam operis Hippolytei, comparatio cum codicibus instituta:et desiderium vehe-
mentius intendit operum tanti Patris et Martyris quae integra c^ncidissent, nisi percnnitatem aliquam
:

ejusdem doctrinae reliquiis praeclarura hujusce monumenti vestigium comparasset. Hactenus V. C.

VIIL Hocilaque AnonymiGhronicon Ilippolyto synchroni.quodprimum Ganisiu3.(5).deinde Labbeu3(6),
postremo Gangius (7) evulgarunt, hic edendum curavimus. Editionem nostram adLabbeanampotissimura
exegimus collatis interini alicubi Ganisii ct Gangii exemplaribus, unde nonuullas dcscripsimus variantea
:

lectiones, quae alicujus pretii esse videbantur. Quis enim, ut cum Labbeo loquar, illud Augiae stabulum
purgare possit ?

(5) Canis. Ant, Lect. t. II, edit. nov. tom. L (7) Cang. in Select. ad Cbron. Pasch. pag. 413.
(6) Labb. Nov. Bibl. mss. libr. tom. I, pag. 298.

CHRONICON AISO.NYMF
QUI SUB ALEXANDRO IMP., ANNO GHRISTI 230, VIXISSE PERHIBETUR.

LIBER GENERATIONIS AB ADAM USQUE AD ORDINEM * QU.t CONTINETUR IN HOC LiBRO.

i Dinumeratio temporum
sgeculi
et annorum. Generationes
usque in hunc diem. Terrx divisio tribus filiis
Reges
regnavit.
Macedonum ab Alexandro, et quisquot annts

Noe. Imperatores Romanorum ab Auguslo, et quis quot

Declaralio gentium, quse ex quibiis factae sunt, el annis imperarit.
quas singuli terras et civitates sortiti sunt : quantse Tempora Olympiadum ab Iftto, usque in prdesen-
insulae clarss : qui, ex quibus gentibus transmigrave- tem Olympiadem.
runt : quot flumina nominata : quod mont es nominat\. 660 Nomina P atriarcharum ac generaliones.
QuotJudices: el quis juot annis populum judi- Nomina Prophetarum. Mulieres Prophetissx.
cavit. Nomina Regum Hebrgeorum tt Regum qui in Sa-
Quot Reges in Tribu Juda : et quis quot annit re- maria "egnaverunt supra decem Tribus : et quis quot
gnavit. annis regnavit.
959 Declaratio Paschx, et quis quando servavit Nomina Sacerdotum.
ex temporibus Moijsi in hunc diem. No7nina Episcoporum Romx, et quis quot annis
Bcges Persarum a Cyro,etquisquot annis regnavit. prxfuit.

PRiEFATIO.
Quandoquidem oportef^instructnm esseverilate, industria praevidere cupit:>ntes juxta veritatem co-
necessarium existimavi, fratres charissimi.hunc in gnoscimus Gentium divisionem, parentum dinu-
et
brevi de eanctis Scripturisfacere sermonem adcor- meratam generationera. * quoque
Inhal)itatorum
roborandam doctrinam, ut per paucas enarratio- tempora,bellorum commissiones, etJudicum *tem-
nes, non sine causa inquisitas virtutes veritatis pora, dispensationes, et Regum annos, et Prophe-
citius agnoacamus, abscindentes prius indoctorum tarum tempora qui et ex quibus rejiibus nati sunt,
generatam contentionem ^ quae obumbrat scnsiis, qualesque CKptivitatis populi, quibus regibua, et
hujuBcemodi indoctum edoceat. Summa autem cum quibus judicibus coiiligerint quique sacerdotes,
;

Varise lectiones.
* Ad
ordinera quae continetur. Sic ms. Edit. Canis. ad... ordine quae continetur in hujus volumine libri.
^lnstructum esse veritate. £(/t7. La/;^. instructum esse veritatis Diaconum. Et mox, frater charissime
— ad corroborandam doctrinam tuam.^Qu» obumbrat sensus. Edil. Lubb. quae obunibrant. Post
sensus, edit. Canis. priefert secundum forte Scriptura enim, inquit editor : quod minus placet. * Inha-
:

bitatorura —
dispensationes. Lahb, Inhabitationis quoquc tempora. dispensationcs intermediis omissis. ;

^ Judicura tempora, dispensationes, Edil.

Canis. Judicum tempore dispensationes. Recte, ut videtur.
 679 ANONYMI 680
quibua temporibusfuerint, etquseperditiofacta sit. A. vcrborum ostensioneai, sicut expetit, declarare ' »
" Quo autem modo generatio seminis Israel de Pa- non ex nostra quadara parte, sed ex ipsis sanctis
tribus in Christo cumpleta sit, et quot quantique Scripturis testificari. Hinc ergo occasionem arri-
per quanta tempora dinumerentur anni a creatura pientes juxta ordinem de Genesi sermonem faci-
seeculi usque in hunc diem. mus.
Existimavimus autem incipientes a Genesi juxta

INGIPIT NARRATIO.
SEGTIO PRIMA. Japhet autem tertio a Media usque Gadira ad '
Liber generationis hominum. Buroam.
Habet autem Japhetflumeu Tigridem, qui dividit
Quo die fecit Deus Adam, ad imaginem Dei fecit
Mediam et Babyloniam Sem autem Euphratem,
:

eos.
et Cham Geon, qui vocatur Nilus.
Vixit autem Adam annis ccxxx et genuit Seth.
Confusse sunt autem linguae posldiluvium. Erant
Vixit autem Seth annis ccv et genuit Enos.
aulem quae confusae sunt linguae lxxii, et qui Tur-
Et vixit Enos annis clxi et genuit Gainan.
rem aedificabant erant gentes lxxii, qufe etiam ia
Et vixit Gainan annis clxx et genuit Malaleel.
linguis super faciem totius terrae divisa^ sunt.
[Malaleel vixit] anniscLxv etgenuit Jared.
Nebrot autem gigas, filius Ghus, .^thiops, in
Et vixit Jared annis clxii etgenuit Enoch.
L» escam inediis ' venando subministrabat bestias in
Et vixit Enochannis clxv et genuit Mathusalam.
cibum.
Et vixit Mathusalam annis clxvii et genuit La-
mec.
661 Vocabula autem lxxii hac sunt.

Et vixit Lamec annis clxxxviii et genuit Noe. SEGTlO III.

Et erat Noe annorum d, etgenuit tres filios Sem,
Filii Japhet. Gamer ex quo Cappadoces...
*^,
Cham et Japhet.
Magog. de quo Gelta3 et Galatae.
Post annos autem postquam generatus est
c,
Madae, de quoMedi.
Sem, fit diluvium,cumes3et annorum sexcentorum
Van, de quo Graeci et Jones.
Noe.
Thobel, unde et Thalienses.
Fiunt ergo ab Adam usque ad Diluvium genera-
Mosoc, unde Illyrici.
tiones xi, anni ii, imgcxlii. Islee sunt generationes
Thiras, unde Thraces.
Sem.
Gethyn '•, unde Macedones.
Sem cum esset annorum c genuit Arfaxat anno
Et filii Gamer, Ascanaz, de quo Sarmatae.
secundo post Diluvium.
Rifan, de quo Sauromatae.
Et vixit Arfaxat annis cxxxv et genuit Cainan.
C Thogornia de quo Armenii.
Et vixit Gainan annia cxxx et genuit Sale.
'

Et filii Van, Elisan, unde Siculi.

Et vixit Sale annis cxxx et genuit Heber.
Tharsis, ex quo Hiberi, qui et Tyrreni.
Et vixit Heber annis cxxxiv etgenuit Phalec.
Githu **, de quo Romani, qui et Latini, Rhodi :
Usqu'" ad hunc generationes v, annis dxxix ; ab
omnes xv.
Adam autem, generaliones xv, anni sunt ii,
De his exstiterunt Insulae gentium ; sunt autem
MDCCLXXI.
Gyprii ex Citiensibus.
SEGTIO II.
Ex Japhet siquidem invenimus, et eos qui sunt
Diiisio terrse et de tribus filiis Noe.
ad Borram ex ipsis de ea tribus Gitiensium.
Post diluvium autem, Sem, Gham et Japhet, Sunt autem ex ipsis etiam gentes quae sunt in •'
trium fratrum, Iribus divisae sunt. Ellada, praeter eos qui postmodum advenerunt ibi:
Et Sem quidem primogenito a Persida et Bactris Regesqui habitaverjntcivitatem^quseapud Graecos
usquein India longe et usque in Rhinocoruris est, honoratur, Athenas et Theba;orum : quonium Sido-
Gham autem secundo a Rhinoooruris usque Ga- niorum sunt inhabitatores : et quicumque sunt
dira. alii similiter, posthajc apud Helladam transmigra-

Variae lectiones.

' Quo autcm modo. Ita Eiiitt. Cani.'!. et Labb. At Cang. cl Fabric. quai ammodo. Sicut cxpotit, de ">

clararo, Can.s. sicut expedit dcclarure. " Ad Huroam, Lubb. Horram. Al. Borream. ' Inediis. Sic et
(Jangius. Labb. tnmen incdiis. Cunis. Mediis. "> Gamer. Vari.v circa nomina occurrnnt lectiones, quas
videre est apiid Scnlifjcrum in Thesauro temporum, p. 45. •' Gelhyn, unde Macedones. Canis, Che-
tim, unde Trojani, Phrygii. Macedones. " Githu. Ita Labhei edit. A(. Githii. Canis. autemsic: Gethim,
de quo Romani, qui et Latini Dodanim, ex quo Priamii Omnes iv. " In Elluda, Canis. iu Thebaide.
;
 681 CHRONICON. 682
veruat.Cognoscimus autem hascex legeetprophetis A qi^o Pamphilii ; Labain, de quo Laboez, Neptoin et
Erat ergo de Japhet ad confusionem Turris Tri- Patrosonin, unde Cretes *' Casluin unde Lycii,
;

bugxv. Et hae gentes Japhet a Media usque vespe- unde exierunt Philistim et Capturim, unde Cilices.
;

rum Oceani difTusae sunt, attendentes usque ad Ghananeeorum sunt patriae cum patre eorum xii.
Borram. Dicit enim. Et
Medi, Albani, Gargani, Arre, Armeni, Amazones» Chanaan genuit Sidona primogenitum, ex quo
Culi, Gorzieni, Benageni, Cappadoces, Paflagones^ Sidonii, et Cheteum, et Jebyseum, et Amorreum,
Mariandeni, Tibarenses, Chalibes, Mossynnaecii et Gersesseum, et Araceum, et Euveum, ex quo

Colchi, Melanceni, Sarmatae, Sauromatae, Meotes Tripolitae, et Aseneum, et Aradium, unde Aradii,
Scytes, Tauri, Thraces, Bastarni, Illuri, Macedo- et Samareum, et Amathi, unde Amathusi.

nes, Hellenes, Graeci, Libyes, Istri, Vieni, Davni, Est autem habitatio eorum a Eiaocoruris usque
Dapnes '*, Galabri, Pici, Latini qui et Romani. Gadiram.
Tyrreni, Galli qui et Celtae, Libyestini, Geltiberi, Ex his autem nascuntur reges vel gentes: iEthio-
Hiberi, Galli, Aquitani, Iliuriani, Basanotes, Cyrta- pes, Trogloditae, Aggei, Isabini, Ictyofagi, Velanni,
ni, Lusitani, Vaccei, Cunienses, Brittones qui et in i€gyptii, Phoenices, Libyes, ^" Marmaredae, Charisi-
insulis habitant. littae, Mysi, Mossynaeci, Friges, Magones", Bithyai,
P
Qui autem eorum noverunt litteras, hi sunt : Hi_ Nomades, Lycinii, Mariandeni, Pamphyli, Minisci,
vocantur Romani, Hispani, Graeci
beri, Latini qui Cretae, Ma-
Dipisideni, Lygallii, Cilices, Maurosii,
Armeni. gartae, Numidae Macrones, Nasamones.
Sunt autem lines eorum ad Borram usque Gadi- Hi possident ab JEgypto usque ad Oceanum.
ram, a Potameda fluvio usque Maslusiadilion *^ 663 Sunt autem insulae in his communes hae Cor- :

Terrae autemeorumhaesunt :Media,AIbania,Ama- sola, Lupadus. Agaudiua, Meletae, Cercenna, Menis,

zonis, Armenia minor, Armenia mujor, Cappadocia, Cardinia, Galata, Gorsuna, Creta, Gaulus, Rheda,
661 Paflagonia, Galatia *^, Gollis Indiae, Bosphor- Ethera, Carealus, Astypala, Chius, Lesbus, Tene-
ma, Mediaerris, Sarmatia, Tauriana. Scythiae, Bas- dos, Imbrus, Jasaus, Cobus, Ghnidos, Nisurus,
tarnia, Thracia, Macedonia, Dalmatia mollis, Thes- Megistse, Cyprus.
salia, Locria, BcEOtia, ^tolia, Attica, Acaia, Pelle- Qui autem eorum sunt litterati, hi sunt : Phoeni-
nia quae appellatur Peloponnesus, Arcanea '", Epi- ces, ^gyptii, Pamohyli, Phryges.
rotia, Illyria, Aodimus, Hadriace ex qua pelagus Ha.Sunt aulem fines Cham a Rinocoryris, quae diti-
driaticum, Galatia •'',
Lusitania, Itaiia, Thusgene,
Syriam et yEgyptum, usque Garira in longum.
dit
Massalia, Celtes, Gallia, Hispania '*, Galli, Hibe- Nomina autem gentium haec sunt .Egyptus et :

ria, Hispania major. C jEthiopia quae tendit adversus Indiam, et altera.^-

Hucusque desinit terra Japhet, usque ad Britan- thiopia, unde proficiscitur flumen ^Ethiopum, Ery-
i nicas Insulas omnes ad Borram respicientes. threa.quodestrubrumattendens adOrientem The- :

Sunt auteni his et Insuiae istse Britannicae, Si- : bea Libyae, quae extendit usque Syrtes, habens gen-
cilia, Euboea, Rhodus. Chius, Lesbus, Githera. Ja- tes has Nasamonas, Macas,Tautameo3 Libya qu» : :

cintus, Gefalenia, Ithace, Corcyra, et Cyclades a Lepti extendit usque minorem feyrtim Numidia, :

InsulaR, et pars quaedam Asiae, quse appellatur Jonia. Masseria, Mauritania quae extendit usque Hercu-
Flumen autem est his Tigris dividens inter Me- leas, quod est Heracleoticas stelas contra Gadiram.
diam et Babyloniam. Hi sunt flnes Japhet. Habet autem ad Borram maritimam Giliciam,
Pamphyliam, Pisidiam, Mysiam, Lycaoniam, Phry-
SECTIO IV.
giam, Camaliam, Lyciam, Gariam, Lydiam, Mysiam
Filii autem Cham Chus, ex quo yEthiopes.
: aliam, Troadem, Aolidem, Bityniam veterem, Phry-
Mesraim, ex quo ^Egyptii. giam altiorem.
Phud, de quo Trogloditae. Habet etiam Insulas has Sardiniam, Cretam, :

Chanaan, de quoAfri et Phcenices. Cyprum, etflumen Geon qui appellatur Nilus. Divi-
Et filiiChus: Saba, Evilat, Sabat, Regraa et Sa- dit autem interCham etinter Japhet, et os vesper-
j)
gabacata. tini maris. Haec media Cham generatio.
Filii autem Regma, Saba et Dadan.
Et Chus genuit Nebroth. SECTIO V.
vEgyptiorum patriae, cum Mesraim patre ipso- De Sem autem seniori filio Noe, sunt tribus cogni-
rum, VIII. Dicit enim, Et tae XXV ad Orientem inhabitaverunt.
;

Mesraim genuit Ludim, unde Lydii ; Enenim de Filii Sem. JEldm de quo iElymei et Assyrii Et :

Varise lectiones.
I '* Dapnes. Canw. Dapneri, Mastusiadilion. Can?s. Mastusi ad Ilion. " Collis. Labb.
Cangf. Dapies. 1»
Loichia. Moxpro Mediaerris, Canti habet Media, Denris " Arcanea. A.a66. Acarnia. Can». Acarnanna.
forte.
w
mox post lUyna. exkibet EuchQiies pro Aodimua. "'Galatia. La6^. GaIcetia/or/eGalIetia.Cams.Galitia.">
iHispania. Galli. Can.'5. Ypanocrallia, forle
Hispanogallia. Leg. Spanogall. «» Casluin. Lahbe Castoin,
Aacr|^oviet^(Gen., X, 14). 20 Mdrmareda.
La/^/^eMarmaridae.

Pathol. III. 22
 ANONYMI 68*
683
SECTIO VII.
unde Chaldsei et Ludii, unde Lazoncs Et
Arfaxat, : A.

Aram, unde Ethes priores hos excidit

:
Abraham :
Necessarium autem putavi et inhabitationes Gen-
Oscevi, de quo Lidii et Gart, de quo tium et cognominationes declarari.
etfiliiAram :

Incipiam autem ab Oriente Persarum et Medo-

Gaspheni Mosoc, unde Mossyni Et
; et :
:

gentes pacis
et Sala genuit Heber, unde rum inhabilatores Parthi et vicinae
Arfaxat genuitSala,
Falec et De- usque Syriam
Hebrffii: et Heber nati sunt duo
filii, coele.

inhabitatores Arabes Eudaemones hoo

ducitur genus Abraham et Tactem, Arabum
et :
boc, unde •,

Jectan.JectanautemgenuitElmodal.de quo Indi enim nomine appellantur.

et Asarmot, de quo Ara- Chaldaeoruin inhabitatores Mesopotameni.
et Salef, de quo Bactriani ;

bes priores et Duran, de quo

;
Ariani et Declam, ; Madianensium inhabitatores Cynedocolpit» et

de quo Scythii priores Trigolodytae et Icthyofagi.

de quo Cedrusi et Gebal, ;
;

Hircani et Sabat, unde Arabi GriEcorum autem gentes et vocabula v: Jones,

et Abimeel, de quo ;

OEvilat, unde Arcades, Boeoti, ^Eoli, Lacones.

primi et Ufir, de quo Armenii,
:
et
norum inhabitalores fuerunt Pontici, Bitini,
Gymnosofitse. Hi omnes Bactriani.
Gari, Legii, Pamyli, Cyrinei, et In-
Umnes autem de tribus filiis Noe sunt Lxxit. Troes, Asiani,
«^ a estCyclades quidemdecemquaeMyrti
Omni'um autem filiorum Sem habitatio est sulae plure3,id
dividit et Syriam " pelagu
pelacum autem nomina earum
continent. Haec sunt
Bacris usque Rhinocoruris, quae
^gyptum, et Rubrum mare ab ore Arsinoes, quae Andrum, Tenoemteo, Naxus, Geos, Gyarus, De-.
est Indiae.
los,Fynus, Renea, Cyrnos, Marathon. Sunt autem
autem quae sunt factae ex his Genles : majores xii, quae etiam civitates ha-
etaliae Insulae
Hae sunt
Hobrffii qui Judasi, Perss, Medi, Pcenes, Arriani, bent plurimas, quae dicuntur Sporades, in quibus
Macardi, Parthi. Germani inhabitaveruntGraeci. Haecsunt autem nomina ea-
Uircani. Assyrii, Indi,
Helymei, Cersei, Arabes primi, Cedrusii,
Scyta), rum:Euboea, Creta, Sicilia, Cyprus, Coos, Samus,
664 Arabes ultra, Sapientes qui dicuntur Gjmno- Rhodus, 665 Chius, Thapsus, Lemnus, Lesbus,
sofitee, nudi sapientes.
Samotrace. Est autem a Boeotia Euboea: sicuti ab
Habitatio aute.m eorum usque Rinocorura
et Gi- JoneJonides civitates xvi hae; Gladiomena, Mityle-
ne, Focsea, " Eryt, Samos, Teos. Colofon,
Priene,
licia.
litteras,hi sunt Ju- Cius, Efesus,Smyrna, Perinthus, Byzantium, Cal-
Qui autem eorum nnverunt ;

Medi, Chaldaji, Indi, Assyrii. cedon, Pontus et Amisos libera.

daei, Persffi,

Est autem habitatio eorum, id est

filiorum Sem,
quidem ab India usque Rinocorura: lata
in longum
autem a Pereide et Bactris usque Indiam.
Vocabula autem gentium haec sunt: Persis, Ba-
Romanorum, qui et Citiensium, gentes et inha-
bitationes hae sunt: Tusci, Emilienses, Pincentes,
C Campani, Apulienses, Lucani.
Afrorum gentes et inhabitationes hae sunt Leb- :

Me- deni, Cinti, Numidae, Nasamones, Saci.

Hircania, Babylona, Corbulia, Assyria,
ctrianffi,
vetus, Alimales, India, Arabia Insulse autem hae sunt, quae babent civitates
sopolamia, Arabia
eudaemon, CceleBsyria, Commagena, et Fynicia, Sardinia, Corsica, Girda quae et Benigga, Cercyna,
Sem. Galata.
quae est fiiiorum
Maurorum autem gentes et inhabitationes h»
SECTIO VI.
hae sunt sunt: Musulani, Tingitani, Caesarienses.
Gentes autem quae linguas suas habent,
Chalilffii, Persae, Me- Hispanorum autem gentes et inhabitationes h«
Hebrffii qui et Judaei, Asayrii,
Alamoseni, 8unt:Tyranni et Turrenorum, qni et Terraconen-
di, Arabes,Madian,Adiobenici,Taleni, Vascones, Calleci
Indi, yEthiopes, ses, Lysitani, Beticii, Autryconi,
Saraceni. Magi, Caspii, Albani
qui et Astures,
yEgyptii,Libyes,Chetei. Cananaei, Ferezaei, Euvei,
Syri, Insulaeautem quae pertinent ad IZispaniam Ter
Gergeaei,JebuBei,Idumei, Samaritffi, Phoenices,
Hi- raconensem tres sunt, quae appellanturValliaricae".
Tharsenses, Cappadoces, Armenii,
'«
Cilices,
Habent autem civitates v has Ebuso. Palme
",
Sanni, Bosphorani,
:

beni, Librani, Scytae, Colchi, Tom.ne. Magone

Galata., ^ Pollentia, qua dicitur Majorica,
A^^ni HisaurLntes'. Lycao^cs, Py'sidae,
Achai, Tbessali, Machedones. quae appellatur Minorica
PaQagones, Phryges,
Germani, Hurum inhabitatores fuerunt Cananei fugientes £
Thraces, Mysi, Bessi, Dardam, Sarmalaj,
Romani qui et facieJesu filii Nave: nam et Sidona qui condide-
pannoni', Peones, Norici, Dalmatae,
Galli qui et Celtae, Aquitani, Brit- runt et ipsi Cananei. Gadis autem Jcbusaei condi-
Latini, Ligures,
Mauri, Bacenales, et derunl et ipsi similiter profugi.
el Tyrreni,
Uni Uispani, qui
Barbaros, Mazicei. Gallorum autem Narbonensium gentes et inha-,
Massennes, Geluli, Alri qui ct
quas usque /Ethio- bitationcs: Amaxobii Graece, Sarmatse.
Cararaantes qui et Marmareda3. ni
Et hoc autem necessarium fuit declarare tibi,
piam extenduntur.
Varise lecliones.

" " Eryt. Labb. Erythra. «* Valliaric«. Labb^

ab Acris. Hibeni. Labb. Hiberi.
»1 A Bacris. Labb.
Ualearlcae.
» Palme. Labb. Pdlene. ,
685 CHRONICON. 686
jgnotarum gentium vocabula, et gentes, et mani- A l.eviannorum xl genuit Caath.
festa flumina ignorares. Caath annorum lx genuit Amram.

SECTIO viir.
Amram annorum lxx genuit Aaron.
In octogesimo autem et tertio anno Aaron,
Incipiam ergo dicere de gentibus ab Oriente.
egressi sunt filii Israel de iEgypto, ducente eos
Adiabenici el Taleni contra Arabiam, Saraceni,
Moyse,
Saraceni alii Ataleno3 contra Arabiam, Albani con-
Fiunt igitur omnes anni ccccxxx.
tra Pyla3 Caspias, Madianitae majorea, quos expu-
In deserto xl annos facit populus sub Moyse.
gnavit Moyses, inter Mesopotamiam et mare Ru-
Jesus Nave transito Jordane facit in terra annos
brum : Minor autem Madian est contra mare Ru-
XXVII, bellum agit annis vii, et postquam possedit
brum juxta iEgyptura, ubi regnavit Ravel socer
terram vixit annis xx.
Moysi qui et Jothro.
Fiunt ergo, ex quo Abraham venit in terram
Contra Gappadoces a parte dextra Armenii, Hi-
Chanaara, usque ad mortem Jesu Nave, generatio-
berii, " Birrani, Scyta), Colchi, Bosphorani, Sani
nes numero vii, anni d ex Adam autem genera-
;

qui appellantur Sannices, usquePontum extenden-

tiones xxvii, anni iii mccglxxxiv.
tes ; ubi est Accessus, Absarus, et Sebastopolis,
Uaillimen quod est portus, et Pasius flumen,usque B SECTIO X.
Trapezunta extenduntur hae gentes.
Post mortem populus tradi-
vero Jesu peccans
Montes autem sunt nominati xii Caucasus,:

tur Cusarsaton regi Mesopotamiae,

cui servit an-
Taurus, Atlas, Parnaysus", Citeron, Helicon, Par-
nosviii, et cum claraasset ad Dominura, exsurre-
thenius, Nysa, Lucabantus, Penius, Olympus, Li-
xit Gothoniel frater Caleb junior de Tribu Juda,
banus.
qui denuntiavit ipsi Cusarsaton, el occidit illum,
Flumina autem sunt magna et nominata xu In- :

et gessit ducatum populi annis x.xxi.

dos qui et Fison, Nilius qui et Geon, Tigris, Eu-
Eiitenim dum peccaret, traditus est Eglon regi
phrates, Jordanis, Cefisos, Tanais, Menos, Eriman-
Moab, et servivit illi annis xviii. Convereo autem
thus, Alys, Asopus, Thermodon, Erasinus, Cius,
populo surrexit Aod, vir de Tribu Effrem, et oc-
Borusthenes, Alfseus, Taurus, Eurota, Meander,
ciso Eglon, principatus est
populo annis lxxx.
Hermus, 66G, Axius. Pyramua, Bajus, Hebron,
667
Morluo autem Aod, delinquens populos
Sangarius, Acheloua, Peneus, Ebenus, Sperchius,
traditus est Jabin regi Chananaeorum, cui servivit
Cayster, Simois, Scamander, Strymon, Parthenius,
annis xx. Sub eo prophetavit Deborra, uxor Lapi-
Ister, lllarius qui et Danubiua, Rhenus, Rhodanus,
dod, de Tribu Effrem et per jipsara ducatum ges-
:

Betis, Heridanus, Thember qui nunc dicitur Ti-

q sit Barac Aminoen, de tribu Neptalira. Hic denun-
beris.
tiavit Jabin regi, et occidit eum, et regnavit judi-
Filiorum igitur trium Noe tripartitum seeculum
cans cum Deborra annis xl.
divisorum.
Postcujus mortem peccavit populus, et traditua
Et quidem Sem primogenitus accepit Orientem
est Madianeis annis vii, super quos surrexit Ge-
;

Cham autem Mediterraneum Japhet Occidentem.

;

deon de tribu Manasse, qui in ccc viris, cxx ho-

Et ostensis gentibus, quae de quo creatae sint, ne-
Btium M. perdidit. Hic rexit populum annis xl.
cesBario decurremus ad annos.
Hujus filius Abiraelec.
SECTIO IX. Post. hunc praefuit populo Thole filius Fale, fllii
Falec annorum cxxx genuit Ragau. Caram, detribus Eflrem, annis xx.
Ragau annorumcxxxii genuit Seruch. Post hunc, judicavit Jair Galadites de tribu Ma-
Seruch annorura cxxx genuit Nachor. nasse, et praefuit annis xxii.
Nachor annorumLxxix genuit Tharam. Post hunc, peccans populus traditus est Amma-
Thara annorum lxx genuit Abraham. nitis annis xviii, et cum clamasset ad Dominum,
Abrahara autem erat annorum lxxv, quo tempore Burrexit illis princeps Jepte Galaadita, de tribu
edixit illi Deus, ut exiret de terra sua, et de domo Gad, de civitate Maaefath, et gesait ducalum an-
J)
patris sui, et veniret iu terram Chanaum. ni8 VI.
Fiunl igitur a divisione usquequo veait Abra- Post hunc, judicavit Elon annis x.
ham in terram Chanaam generationes quinque, Post hunc, judicavit Hebron filius Allelon Fara-
anni Dcxvi ab Adam autem generationes xx, an-
:
thonoin, de tribu Effrem, annis viii.
nis III MCCCLXXXVH. Post hunc, peccans populua traditur Allofilis per
Conversatus est autrm cum Chanaam annis xxv annos xl.
etgenuit Isaac. Post hsec, conversis filiis Israel surrexit Sam-
Isaac annorum lx genuit Jacob. son, filius Manoe, de tribus Dan. Hic debellavit
Jacob amorum lxxvi genuit Levi. Allofilos, etgessit principatum annis xx.

Variee lectione».
" Birrani. Labbe. Gircani. " Parnayaus, Citeron. Labbe. Parnassus, Cithaeron.
 ANONYMl 688
687
Posthunc, Heli sacerdos judicavii annos xx. A. Post hunc, regnat Gotholia, mater Ochosiae, an-
viii. Quce exsurgens occidit natos fiiii sui
Post, Samuel propheta unxit Saul in regem, et nis

pse judicavit populum annis xxx. eratenim de genere Achab regis Israel soror au- :

Post terapus, cum regnaret David, eduxit ar- tem Ochoziae, nomine Zosabaae, cum esset Joiadae
sacerdotis uxor, furata est Joas, filium Ochoziae,
cara de dorao Aminadab, et divertit vitulos ;
et

reverteretur opposuit raanus filius Aminadab, cui Joiada sacerdos imposuitregimonium. Prophe-
cum
nomineOza et percussus est, et timuit David, et tat autem sub Gotholia Eliseus.
nduxit illam in domum Abeddarat Gethei, et fecit Post hanc, regnat Joas filius Ochoziae annisxL.
bi menses tres, Hic interfecit Zachariam filium Joiadae sacerdotig.
Regnavit autem Saul annis xxx. Erat autem illi Post Joas, regnat filius ejus Araasias annis vni.

dux Abner, filius Ner. Ipse autem Samuel unxit Post Amasiam, rpgnavit filius ejus Ozias anni3

David in regem. Lii. Hic leprorsus fuit usquequo morerelur. Judica-

Fiunt igitur ab Jesu usquequo conversus cepit
David regnum in tribu Juda, generationes ix, an-
ni ccccLXxx ab Adam autem generationes xxxiv,
;
bat autem sub eo Joatham filius ejus. Propheta-
bant sub Ozia, Amos et Ksaias filius ejus, et Ozee
filiusBeheri, et Jonas filius Araathi ex Gofer.

an. IV MCCGLxiv. n PostOziara, regnat filiusejus Joathan annis xvi.

Sub hocprophetae Esaias,Osed, Micheaa Morathita,
SECTIOXI.
et Joel filius Batuel.

Deinceps regnat David annis xl mensibus sex. Post Joatham, regnat filius ejus Achas annis xv,

In Ebron aulem regnavit annis vii mensibus sex, et sub hocprophetae Esaias, Osee et Micheas, sa-
et in Jerusalem annis xxxiii. Sub hoc sacerdos cerdos autem Urias. Sub hoc Salmanassar rex As-
Abialhar, filius Abimelec, ex genere Heli, et ex syriorum eos qui erant in Samaria transmigravit
alia patria Saddoc. in Mediam et Babyloniam.
Prophetabant autem teraporibus David, GaJ et Post Achas, regnavit filius ejus Ezechias annis
xxv. Sub hoc prophetae Esaias, Micheas, et Osee.
Nathan. Erat autem ipsi David dux Joad, filius
Post Ezechiam, ejus Manasse ann. lv.
Sarviae, sororis ^^David. Hic dinumeravit populum;
tilius

el eratnumerus, quos numeravit flliorura Israel Post Manasse, regnatfilius ejus Amos annis duo-

millies centies miileni filii autem Juda quadrin-

:
gcnties septies milleni. Levi autem et Benjamin
non dinumeravit. Numerus autem eorum qui ce-
ciderunt ex Israel, lxx millia.
668 Post David autera regnat
ejusannis xl, et sub ipso adhuc Nathan prophe-
tat et Achias ex Selon, et inter eos sacerdos Sad-
:
doc.
bus.
Post Amos regnat fllius ejus Josias annis xxxi
Hic idola et altarium Samariae dissipavit. Sub hoc
Pascha celebratum est anno xviii regni ejus. Nam
Salomon filius C ex quo mortuus est Jesu Nave, non est servatum
Pascha sicut tunc. Sub hoc Gelcias sacerdos pater
Jeremiae prophetse invenit in sacrario librum Legis
in xviii anno regni Josiae. Prophetant autem sub

PostSalomonem, regnat Roboam filius ejus eo Oliba uxor 669 Sellim a veste sacerdotis, et
et Jeremias, sub quo pseudopropheta
annos xiv sub hoc divisum est regoum et regna-
:
Sofonias
vit in Samaria Jeroboam servus Salomonis, de Ananias.
Post Josiam, regnat Sofonias annis quinque,
ribu Effrem, prophetat autem, et sub Jeroboam
Achias Selonites, et Sameas filius OElami. mensibus undecim.
Post Roboam, regnat Abias filius ejusannis xvii. Post Sofoniam, regnat Joachas filius ejus menses
Post Abiam, regnat Asab filius ejus annis xLi. quatuor. Hunc ligavit Nechao rex /Egypti, et addu-
/Egyptum, ordinato in loco ejus Eliachim,
Hic in temporesenectutis pedes doluit. Propheta- xit in
qui cognominatus est Joachim, regnat annis xi.
bat autem sub eo Azarias.
Post Asab, regnat fllius ejus Josaphat annis Subhoc prophetat Jeremias, et Buzi, et Urias fllius
XXV. Sub hoc propheta Helias, et Micheas filius Samace ex Cariathiarim. Hunc Nabuchodonosor
Jemblas et Abdias filius Anania;. Sub Michea au- j) ligavit catenis aereis Joachim regem Juda, et duxit

tem erat pseudopropheta Scdecias filius Cananaei. in Babylonia.

Post Josaphal, regnat filius ejus Jorara annis Post Joachim.»regnat filiusejusJoachimannistri-
XX, et 8ub ipso prophctat Helias, et posl huno bus ct hunc ducil ad eum compeditum Nabucho-'
;

prophetat Heliseus sub filio Joram Ochozia. sub donosor rex Babylonis, et alios cum eo.
quo populus in Samaria filios suos, et stcrcus co- Per ipsura constituitur in loco ejus frater Joa-
lumlJinum manducabat, regnante in Samaria Jo- chira, cujusnomon Se decias, quiet Jechonias, qui!

rain. regnavit annis xi.

Post Joram regnavit filius cjus Ochozias anno In anno duodecimo transmigravit illum Babylo-

uno et sub hoc prophetat Gothol et Lobdone.

:
niam, effossis oculis, et populura transduxit cuml

Yarise lectiones

»» Sorgris. Labbe legendum, sororii.

 689 CHRONICON. 690
eo, praeterpauco3,qui postea in ^gyptum descen- A SECTIO XIII.
derunt. Prophetant autem subSedecia Jeremias et
Reges Persarum ex tempore Cyri.
Ambacum ; in anno autem ix regni ejus prophetavit
Cyrus regnavit Persis annis xxx.
in Babylonia Ezechiel.Post hunc prophetae Nahum
Malacbias, et Daniel, Post hunc, Cambyses annis novem.
et qui vidit de hebdomadis
in primo anno Darii regis, filiii A.3sueri,de semine
Smerdius Magus mensibus octo.
Medorum,qui regnavit super regnum Chaldaeorura Darius annis xxxvi.

In primo autem anno regni sui Cyrus dimisit po-

Xerxes annis xxvi.
pulum redire in Jerusalem. Eo tempore, quo tem- Artaxera;es Longimus annis xxxvt.

plum eedificavitjpropbetantsimulAggeus et Zacha- Xevxes dies sexaginla.

rias : post quos Neeraias filius Acheli de semine Sogdianus menses septem.
Israel fabricavit civitatera Hierusalem.cum esset ab Dsiriiis Nothus annis xviii.

annia Artaxersis regis Artaxerces, Cijri junioris frafer. annig lxii.

; etpost hunc secundus
Mardochaeus. Ocor, qui et Arta.xeviieB annis xxiii, mensibus
septem.
SECTIOXII. Arses Nothus annis tribus.

Fiunt igitur a David usque Sedechiae, qui et Ze-

B Darius annis xii. Hic est quem Alexander Macedo
coniae, transmigrationem, generationesxvii, annis deposuit in bello, quod fuit inenarrabile.
Fiunt omnes anni c^xlv.
OCCLXxviii, menses ix ab Adam autem usque in
;

transraigrationera Babyloniae sub Jechonia,genera- Post 7W05, femporajara apud Graecos exconstruc-

tione Li, anni iv, mdccgxlii, menses ix.

tione Olympiadum sunt clara : 7iam usque ad Ale-

Et post transmigrationera Babyloniae, usque ad xandrum Macedonem fuerunt Olympiades cxiv,

generationera Christi, generationes xiv, an. dclx qux faciunt annos cccglvi, ab Iphito qui constiiu\t
;

et a generatione Christi usque ad Passionem, anni Olympiarfe^.

XXX et a Passione usque ad hunc annum, qui est

;
Ab Alexandro usque ad Christum Olympiades
XIII imperii Alexandri annus, an. ccvi. Lxxx, quod sunt anni cccxx.
Fiunt igitur oranes anni ab Adara.usque ad ter- A Christo autem usque annum xiii imperii Ale-
tium decimum Alexandri imperatoris annum,anni xandri Olympiades lviii, quod sunt anni ccxxxvi.
V, MDCCXXXVIII. Sunt ergo omnes Olymptades usque annum xiii
Ut autem et aliter ostendamus non tantum per Alexandri Caesaris Olympiades ccliii, quod sunt
tempora regum. sed etiam a quo Pascha servatum anni mxii.
est, dinumerantes, simul annos dicemus. ["

SECTIO XIV.
Ab Adam usque diluvium an. ii, mccxlii.
A diluvio usque ad exitura Abraham deterra sua Nomina creaturx.

MCXLV. Adam, Seth, Enos, Cainan, Malaleel, Jared, En^^c,

Hinc usquequo exirent Israelitae de ^gypto, Matusalara, Lamech, Noe Sem, Arfaxat, Sala, Ile-
educente eos Moyse, quando et Pascha fecerunt, ber, Falec, sub quo divisa est terra, Ragau, Seruc
anni sunt ccccxxx. Oagor, Thara, Abraham, Isaac, Jacob, Juda Fares,
670 Abexodo ^gypti usque in transitum Jorda- Escum, 6'3'1 Arara, Aminadab, Naasson, Salmon,
nis quando Jesus Pascha oelebravit,sunt anni xli. Boz, Obet, Jesse, David, Salomon, Roboara, Abiam,
Ezechias post annos cccclxiv celebravit Pascha Asa, Josaphat, Joram, Ochozias, Joas, Amasias,
Post Ezechiam Josias anno cxiv Pascha celebra- Ozias, Joathan, Achaz, Ezechias, Manasses, Amos,
vit.
Josias.
Post Josiam Heszras post annos cviii Pascha cele- Josias autera genuit Jonaan et Joachim et frafres
bravit. ejus, Eliachira qui et Joachim el Sedeciara qui et
PostHeszram Servatoris ^9 usque genev&tiones Jeconias dictus est Salum.
Christi post annos dlxiii Pascha fit. transmigratione autem Babyloniae Joachim
;
D In
,
A generatione auiem Christi post xxx annos, cuw genuit Jechoniam et Sedeciam. Jechonias autera
passus est Dominus, Pascha celebratur, ipse enim genuit Salathiel, Fanneam et Sale, Saer et Jecho-
. erat justum Pascha. niam, Orlamno et Deebi et Filifania, Zorobabel et
I
A passione autem Domini usque in xiii annura fratres ejus Abiut et Masolam et Ananias, et Sala-
I imperii Imperatoris Alexandri Csesavis anni ccvi di soror eorum, et Sedbel et Thoul, et Archia, et
servaium Pasch&, qod in commemorationem Do-
est Assadia, etSobesec.
I
mini nostri Jesu Christi servaiur a nobis. yEdificatura est autera sanetuarium tempore Zo-
i
Fiunt igitur omnes anni Adam usque in hw?zc robabelis, cujus filiusdehinc Eliachim
Abiud :

diem anni quinquies mille sep.ingenti triginta octo. Azor, Sadoc, Achim, Heliud, Eleazar, Matban, Ja-

Variae Lectiones.
*• Servatoris. Italica supplentur ex edit. Labeana.
691 ANONYMI CHRONIGON. 692
oob, Joseph, oui desponsata fuit Virgo Maria, quaa A bens abiit, regnante Achaz Buper duas Tribus in
genuit Jesum Christum ex Spiritu sancto. Jerusalem.

SECTION XV. SECTIO XVII.

Prophetarum nomina. Nomina Sacerdotum
Adam. Noe, Abraham, Isaac, Jacob, Moysea, Aa-
Aaron genuit Eleasar, Finees, Achias Razaza,
ron, Jesus Nave, Heldad et Modat, Natan, David,
Moriat, Arnaria. Amitob, Settis, Achivas hujua ;

Salomon, Elmodac, Achias Silonita, Sameas filius

filius Hclias Propheta et Salon, Joram, AmosJoa-
;

Elam, Ananias, Helias, Micheas filiua Emblac, Ab-

das filius, Sedecias, Sedecia, Jehel, Uria, Tieem,
diu, Heliscus, Abladan, Amos, Esaias, Osee filius
Salon qui genuit Celciam, cujus fllius Hieremiaa
Beeri, Joanas, Micheas, Raban, Joel filius Batuel,
propheta et Azarias filius Azazae, Sareu, Josedech
JeremiaB filius Helciae sacerdotis, Sophonias, Buz,
qui genuitJesum qui fuit sacerdos, cum instaura-
Ezechiel, Urias, Sameas, A.mbacuc, Naum,Daniel,
retur templum post captivitatem, GeIicias,Joachim,
Malachias, Aggaeus, Zacharias, et sub Ghristo Si-
Gaedue.
meon et Joannes Baptista.
Item alia patria, ex qua fuit Ezechiel propheta :

Item Mulieres Prophetissae, Sarra, Rebecca, Ma-

T, Jode, Fatuea, Amorius, Zadiar, Samuhel, Evexia,
ria soror Moysi, Debbora, Olba et sub Ghristo An-
Melechius, Salon, Gomorius, Barracim, Soffonias,
na, Elisabeth, Maria qu£e genuit Christum.
Maxses, Celcius, Buzi, Ezechiel.
SEGTIO XVI. Item alia patria, unde Heli Sacerdos, cujus filii

Nomina regum. Fines et Ofin rapiebant immolationem. Princeps pa-

Saui de Tribu Benjamin. triaede filiis Gaad, Achimelech, Habiathar, Urin,
Postquam autem translatum est regnum et Tri- NatQan, Heli.
bum Juda, David, Salomon, Roboam, Abia, Asa, Item patria Leviticum, unde fuit Samuel pro-
Josaphat, Joram, Ochozias, Joatham, Achaz, Eze- pheta Chore qui restitit Mosi
: filius hujus Hel- :

chias, Manasses, Amos, Josias, Joachim, Eliachim, cana, Sufem et Abia, Zeraam, Chelchanu, Sumuel-
Sedecias et Jechonias sub hoc transmigratiofacta
: Huic fuerunt duo filii raunerum acceptatoreB;Johel
est8ub Nabuchodonosor. et Habia.
Nomina regum, qui regnaverunt in Samaria su- Initium patriae Levitarum,unde sunt Sacerdotes,
per decem Tribus ex quo regnum divisum est :
ministri et Levitse. Ambram filius Capaad, filius

Jeroboam filius Nabath annis xxii. Levi, filius Jacob. Levi genuit Gerson et Gahaad,
Nabath ejus annis duobus. et Merari, Filii autem Gerson, Lemei et Emeher.

Saba filius Achiee annis xxiv. Hic vindicavit do- C Hi filii Levitoe et lilii Cahaad, Ambram, Esaar Ge-
mura Jeroboam. fron, Odiel, Ambram genuit Moysen et Aaron, et
Hela filius Base annis duobus. Mariam. /laron genuit ex Helisabet sorore Naas-
Zambri annis xii. son, Nadab, et Abiud, et Eleazar, et Ithamar.
Achab filius ejus annis xxii. Mortui sunt autem Nadab et Abiud offerentes ignera
OchosiaB, Achab, et Joram filius Jechoniae,
filius alienum. Post Aaron, Eleazar auscepit acerdotium;
annis xii. Sub hoc
filios suos et stercus columbi- post Eleazarum, Finees. Ilhamar autem et filius

num hi qui erant in Samaria, manducaverunt. ejus : Isaar autem frater Ambram et ipse Levita.

Jehu, filiiis Namsi, annis xxviii. Hic in initio Hujus filii Chore et Nabith et Gazer : et filii Ghore
pius fuit fecit vindictam super domum Achab,
:
Air et Helcana et Abiasap. Hic Ghore restitit ad-
occisis Joram et Jezabel, et Ochosia rege Juda. vesus Moysen et Aaron, et Ghao absorptus est ia
Joachaz annis xvii. Viriseel. Gebron frater Amram, Aercius filii ejua
67!l Joaz (ilius ejus annis xvi. Hic Amasiam. Misahel, Elieaphath, et Setis et Dile. Hi Levita
regem occidit, et destruxit de muro Jerusalem cu- traditi sunt. Omnes autem Aaron et filii ejus Ar-

bita cccc. c» Testamenti, ut ministrarent ei, et tollerent

Jeroboam, filiua Joas, annis xv. j) eam et facta est eis pars decima sacerdotibua
:

'"
Azarias, filius Jeroboam, mensibus tribjus. initiata, et primogenita, et quae in sacrificiia

Selem, filius Abia mense uno. constitufa, et primogenito, et destinata Levitis

Unornane, filius Gadi, annis decem. 67 3 dicat est lex, ut quaecunque acciperent a
Falacias Manaa3 annis duobus. populo ox decitnis, decimas darent sacerdotibu8,ut
Facea, filius Romeliae, annis deoem. Hio obse- cxiBtimarotur eis tanquam oblatio. Initio eorum
ditJerusalem, regnantc Achaz, non poesedit oam. traditae etiam civitates Refugiorum sex,
sunl illis

Osee, filius Dule, annis octo. Sub hoc decem et harum pralu sementina in circuilu cujusquo ci-
Tribus transmigratae sunt in regione Medorum a vitalis cubiti diio m;llia, et ali» civitates xlii ; fla-

Salmanassar, qui et ipsum Osee coUigatum ha- cerdotibus quidem dccem decem, levitia vero xiii.

Variee Lectiones.
** Et qu«... primogenito. Hxc desunt apud Labb.
693 CONFESSORUM ECCLES. ROM. ET AFRIC. EPISTOL.E. 694

Puto latius nos dixisse, quam speravimus, tamen A Vilellius mensibus novera, diebus xv.
necessaria pro his qui scrupulosius requirere vo- Tilus annis tribus, mensibus duobus, diebus duo-
lunt et multa legerunt : quos existimo facile per- bus.
cipere quae scripta sunt : sed et illi qui pauca lege- Trajanus annis xvii, mensibus octo, diebus sex.
runt, facilius ad intellectum possunt pervenire ex lladrianus annis xx, mensibus decem, diebus
illis, quee a nobis per breviatam inquisitionem de- XVIII.

clarata sunt. Antonius Pius... mensibus octo, diebus xxii.

Marcus annis xix, mensibus quinque, diebus duo-
SECTJO XVIIF.
decim.
Macedomim regesjuxla Alexandrinos.
Commodus annisxii, mensibusocto, diebusxxiv.
Alexander filius Philippi, post Darium annis vii. iElius Pertinax mensibus septem.
Ptolemaeus Lagi socer, annis lii. Julianus mensibus duobus, diebus septem.
Ptolemaeus filius, Philadelfus, annis xxxviii. Severus annis xiv.

Ptolemaeus filius, Evergetes, annis xxx. Autoninus, cognomento Caracalla, Severi filius,

Ptolemaeus, Evergetae filius, annis xxv. annis sex, mensibus novem, diebus duobus.
Ptolemaeus Philopator, annis xvii. Macrinus anno uno, diebus sex.
P
Ptolemaeus frater, annis xxiii. Antonius annis sex, mensibus octo, diebus
Ptolemaeus Fuscus, annis ii. XXVIII,
Evergetes annis xxvi. Alexander annis tredecim, diebu» novem.
Ptolemaeus Alexas, annis xx.
SECTIO XX.
Alexander frater Ptolemaei Alexae, annis xviii.
Reges Hebraforum.
Ptolemaeus Dionysius, annis xxix.
Cleopatra filia, annis xxv. Saul annis xxx. David annis vl. Salomon annis
Fiunt insimul anni cccxlvi. XL. Roboam xvii. Abia annis tribus. .\sa annis
Sequentia absunt a Canisio. XLi. Josaphat annis xxv. Joram annis novem. Oco-
sias anno uno, Gotholia mater annis octo, Joas
SECTIO XIX. annis xl. Amessias annis xxxviii. Ozias annis lviii.
Imperatores Rornanorum.
Jotham annis xvi. Achas annia xvii. Ezechias an-
Augustus annis lvii. nis xxxix. Manasses annis lv. Amos annis duobus.
Tiberius annis xxii, mensibus vii, diebus xxiii. Josias annis xxxv. Joachim frater Joachaz, annis
Caius annis iii mensibus novem. XI. Joachim, filius Hemeras, annis tribus captivita-

674 Claudius annis viii, mense uno, diebus '-'

tis, Sedecias annis xi. Nebuchodonosor redux an-

xxviii. niaxv. Cymaroth, filius, annis xii. Baldasar, frater,

Nero annis xiii, mensibus octo diebus xxviii. annis xiv. Darius Assuerus annis xliii. Cyrus anno
Galba mensibus quinque, diebus xxvi. primo.
Otho mensibus octo, diebus septem. Gxtera deerant in ms. exemplari.

ANNO DOMINI CCL.

CELERINUS, LUCIANUS, CALDONIUS, MOYSES,

MAXIMUS, NICOSTRATUS, RUFINUS,

KT C^TERI CONFESSORES ECCLESIiE ROMANiE ET AFRICAN^.

EPISTOLA. circa intelligentiam dominicae lectionts, ut dixi,

CELERINI AD LUCIANUM.
(Palmel., Rigalt., Baluz.^ Paris., xx. Oxon., Lips., xxi.)
ARGUMEOTUM hujus et scquentis Epistolae habes istud
in Epistola Cypriani xxii Exempla quoque, inquit,
:
Epislolse Celerini boni et robusli
ad Ducianum eumdem confessorem
quid Lucianus ei rescripserit, misi vobis, ut scire-
tis et laborem circa omnia ct diligenliam nostrum,
et veiitafem ipsam disceretis : Celerinus confessor
quam sii limoratus, et caulus et humilitate ac ti-
more seclx nostrge vsrecundus : Lucianus vero
minus peritus, et circa invidiam verecundix nostr^
rclinquendam fncilitate suc molestus. Nam cum
Dominus dixerit, in nomine Putris et Filii et Spi-
ritussancti Gentes tingui, et in Baptismo peccaia
dimitti : hic prseccpti et legis iqnarus, mandat pn-
confessoris quam cem dari ct peccata dimittiin Pauli nomine, ethor.
, scripscril, item ab illo esse mandatum : sicul in litteris
sibi dicit
ejusdem Lucinni ad Celerinum factis animadverte-
tis, etc.
Hanc vero et sequenles epistolas, ne Baluzianura
opus nimium discenderetur, inter Epistolas Cypria-
695 CONFESSORUM EGCL. ROM. EPISTOLA. 696
nicas ad tomum quartura rejectas, eo taraen loci, qiiam, inquiunt, confessoruni quoque quos hic ad-
propter accuratam chronotaxim, revocavimus. Vid. huc in carcerem dignitas suas confessionis inclusit
el ad certamen Evangelicum sua fides in confessio-
infr., t. IV, pag. 274.
ne gloriosa jam temel coronavit, litteras habeas
EPISTOLA conspiranles cum titteris nostris, quibus severita-
tem Evangelicae disciplinge protulerunt, et illicitas
(Pamel., xxii.
LUCIANI AD CELERINUM.
Rig., Baluz., Paris., xxi. Oxon., Lips.
petitioncs ab Ecclcsix pudore rejecerunt. » So- —
latia qux ex Cyprianis litteris perceperunt Romani
XXII.)
confessores, grati agnoscunt. —
Martyrium non
Vide praecedenti Epislolae argumentum ex S. pcena, sed felicitas. —
Voces Evangelicse faces ad
Cypriano acceptum, et notam qua alias haec Epistola inflammandam fidem ; in lapsorum causa Cypriani
remittitur. Infr. t. IV, pag. 279. sententia acceditur.

EPISTOLA Fit ejusdem mentio in EpistoL Cypriani xxxii,

OMNIUM CONLESSORUM AD CYPRIANUM. eamque integram habes tomo sequenti, pag. 290.

(PameL, xvii, Rigalt., BaTuz., Paris. xvi. Oxon., Lips., EPISTOLA

XXIU.) PRESBYTERORUM ET DIACONORUM R0M.E CONSISTENTIUM
ARGUMENTUM. Ltbellus MaHyrum nomine a Luciano AD CYPRIANCM.
scriptus. Vid. infra, tom. IV, pag. 268. (PameL Rigalt. Baluz. xxx, Paris. xxix, Oxon. Lips.»
XXXVI.)
g
676 EPISTOLA I.
Argumentum. —
Ecclesia Romana sententiam suam
CALDONII AD CYPRIANUM ET COMPRESBYTEROS CARTHA- de lapsis cum Carthaginiensis decrelis consentien-
GINI CONSISTENTES. tem proponit. —
Lapsis adhibita indulgentia ad
(Pamel., xix, Rigalt., Baluz., Paris. xviii, Oxon. Lips.'
Evangelii normam exigitur. —
Pacem Confesso-
XXIV.) ribus concessam gratia lantum et favoribus inniti
inde constat quod lapsi ad episcopos remittanlur.
ARGUMENTUM. — Cum lapsovum quidam, nova urgente — Seditiosa pacis postulatio Felicissimi factioni
perseculione, Chrislum confessi essent atque adeo imputanda.
antequam in exsilium proficiscerentur, pacem
peterent, consulit Cyprianum Caldonius an pax
(Vide tomum sequentem, pag. 303.)
illis danda foret.
EPISTOLA IL
(Vide tomum sequentem, pag. 271.) caldonii ccm hercclano et victorb ad clerum car-
thaginiensem.
EPISTOLA
(PameL Rigalt. Baluz. xxxix, Paris. xxxvin, Oion. Lips.
MOYSIS ET MAXIMI PRESBYTERORUM, NICOSTRATI ET RU-
XLII.)
DUCONORUM
ET CETERORUM CONFESSORUM IN
FINI
FIDE VERITATIS PERSEVERANTIUM AC ROM^ CONSI- Argumentum. —
Quod jusserat illis Epistola sua
xxxvii Cyprianus, pcrficiunt Caldonius, Hercula-
STENTIUM AD CYPRIANUM.
nus, et csetein, ac clero abstentum Felicissimum
(Pamel. Rigall. Baluz. xxvi., Paris. xxv. Oxon. Lips., denuntiant, additis eorum nominibus qui se illi
XXII.)
junxerant. Est autem vetus forma litlerarum ex-
Argumentum hujus epistolx recitat infra epistola communicatoriarum.
Novatiani nomine cleri Romani scripta. Quan- (Vide tomum sequentem. pag. 33L)

ANNO DOMINI CCLl.

MAXIMUS, UUBANUS, SIDONIUS, ET MACHARIUS,

CONFESSORES ROMANI.
EPISTOLA
MAXIMI, DRBANI, SIDONII ET MACHARII AD CYPRIANUM.

(Erasm. PameL,
iii, 13 b. Rigalt., Baluz. l. Paris xlix, Oxon., Lips., liii.)
f
Arcumentum. — Maximus et Corvfessores Romani Cyprianum certiorem reddunt se ad Ecclesiam rediisse,

(Vide tomum sequentem, pag. 342.)

 ANNIS DOMINI CCL-CCLII.

S. CORNELIUS
PAPA ET MARTYR.

S. HiERONYMUs, lib. de Viris Illustribus, cap. lxvi, A aliam de Novatiano, et de his qui lapsi sunt,(5)ter-
p. 148. tiam de gestis synodi, (6) quartam ad eumdem Fa-
CorneZms (1), Romanae urbisEpiscopus, ad quem bium valde prolixam, et Novatianae haereseos cau-
octo Gypriani exstant Epistolae (2). Scripsit episto- sas et anathema 618 continentem. Rexit Eccle-
lam ad Fabium j3), AntiochenaeEcclesieeepiscopum, siam (7) annis duobus sub Gallo et Volusiano cui ;

de 617 synodo Romana, Italica, Africana (4) et : ob Christum martyrio coronato successit Lucius.

(1) Gornelius Fabiano, qui A. 250, 20 Jan., mum plerisque in locis ubi Novatus hodie exstat
martyrium subiit, suocessor datus an. 25\ 2 Jiin., Novatianum legisse haud dubitat Cuil. Beveregius
fuitque episcopus Romtfi ad 14 Sept., quo
a. 252,
,

notis ad Synodicon magnum. p. 70. Fabricius.

Centumcellis in exsilio Vide Jo. Pearsonii
obiit.
Annales Cyprianicos ad illos annos. Fabricius.
Cornelium minime anle paschalem anni 251 diem
ordinatum esse, pluribus arguraentis coUigit Tille-
montius, uti monuit Coustantius ad Rom. Pontif
epist. pag. 123. Nonnihil autem de Gornelii morte,
sicca an cruenta fuerit, inlra dicendum est dd
Goncil. Carthag. iv. Routh.
HaeuniversaeoctoadCornelium Epistolae adhuc
(2)
hodie exstant et inter S. Cypriani Opera leguntur,
quemadmodum duae Gorneiii ad Gyprianum. Fabri-
cius.
(41 NonnullsB editt. et mss. Flavianum. Rufin.
Fabianum. Sed Eusebius, vi, 43 et Nicephori Co-
dicesvi, 5 seq. suecessorem Babyla iterum ite-
rumque <I>aoiov appellant, et Codices quamplurimi
quos Suffridus Petri et Marcianaeus inspexere, Fa-
bium non tantum hoc loco, sed etiam infra, cap. 69.
Euseb. ^HX6ov 5' ouv sli iiii.a.^ s-tsToXa'. KopvT)-
:
XiO'j Ituxotcou Tzpb^ tov rr^^ 'Avt'.o"^£wv
'Pa)[jia(ojv
exxXTigtac, <J>a6'.ov, Sr^Xoujat xai -Ktpl xr^^ 'Pwtjia(tov
Suv68o'j xat xa So^avxa ixaat -coTc xa-i tt,v 'Ita-
Xiav xat 'AcppixTjv xai xai; au~66t ywpai;. Fabricius.
(4) Haec altera epistola Gornelii ab Eusebio non
diserte commemoratur, sed illius loco EpistolaCy-
priani et episcoporum Africae, 'PwfjLatV.ri owvt^
KoTrptavou xat twv a'[x' a'jx(I) xaxa ttjv 'AoptXT|V
Ir.iirAOTzujv. Pro Novatiano Novati
Codices Eusebii, Rufini, Nicephori,
—
De hujuscenominis scriptura fusius nos infra ad
— Cornelii Epistolam priorem ad Cyprianum. De Hie-
ronymo autem verba Eusebii male intelligente vi-
dendus el. Keil. ad Fabricii Bibl. Gr., tora. VII,
p. 293 ed. novae, qui insuper notat, nullam fecisse
mentionem Hieronymum Cornelianae epistolae in
causa Novati ad Dionysium Alex.^ scriptae, quam
commemorat Eusebius H. E. vi, 46 Routh.
B (5)Euseb. 'AXXr, xtc iTz:rzoli\ Tjy^izxo KopvT,Xto'j
TtEoi Twv xaTa tt,v ajvooov apeijavTwv. Synodum
intellige Romanam mebse Octobri a. 251 in causa
Novatiani habitam, cujus meminit S. Cyprianus
Epist. 55 ad Antonianum, p. 103. Fabrigius.
(6) Ex hac epistola Cornelii
prolixa fragmenta
Eusebius nobis, vi, 43, conservavit, qui eam laudat
his verbis : Kat iiaXtv exipa ETTtaxoX^, rept jwv
xaTa Naouaxov Trpayeivxwv. Iterum Novatum vides
pro Novatiano. Fabricius.
(7) Non sane integris, ut ex iis
quae initio hujus
capitis dicta, apparet, licct Eusebius vii, 2, ubi Lu-
cii etiam successoris merainit, aitCornelium ad
tres annos Romae episcopatura tenuisse, illudtem-
pus quo sedes a Fabiani martyrio vacavit, Cor-
nelio, ut videtur, attribuens. Kaxa Ss xt^v 'Pa),aa(a)v
7r6Xtv KopvT,XtO'j sxeatv a,ucpt xa xpia xt;v iTCt-
dxoTCTjV otavjuavxo; Ao'jxto; xax£.!Txrj 8ta8o/oc .. Ita
et alii veteres. Vide Schelstrateni Antiquitat. Ec-
nomen habent C clesiast., p. 196 seq. et429. Fabricius.
etsi Hierony-

PROLEGOMENA.

ARTICULUS PRIMUS. D Kal. Februarii martyrio coronatus fuit Fabianus)

S. CORNELII VnjE HISTORIA. ad annum Romana sedes menses gexde-
251 usque
I. Debius, sacerdotibus Dei, ut Cyprianus loqui- cim quatuordecim vacaret. Hoc durante in-
et dies
tur (1) in primis infestus, cavit ne Romae succes- terpontificio, penes clerum Romanorum erat ejus
8or Fabiano sufflceretur eoque prohibente factum
: Ecclesiae regimen, qui etiam in causa lapsorum ad
eat, ut ab ineunte anno 250 (quo 20 Januarii seu 13 Cyprianum luculentam dedit epistolam (2).

(1) Cyprian. Epist. lii, pag. 168. Edit. Venet. (2) Vide Cypriani Epist. xxxi laudat. edit.
1758.
699 IN S. CORNELIUM 700
Favente Decii absentia, mercurii
die quarta A milas fidei I quod noscorde et perspicere
siniplici
Junii 251, communi Romani cleri consensu Gorne- penitus, et laudare deberaus, sedisse intrepidum
lius electus est, de cujus ordinatione haec Cypria- Roraae in sacerdotali cathedra, eo tempore, cum
nus ad Antonianum, ex Novatiani epistolis aliqua- tyrannus infestus Dei sacerdotibus fanda atque
tenus de eadem anxium ac titubantem (3) « Venio : nefanda comminaretur, cum raulto patientius et
jam nunc, frater charissime, ad
personam Gornelii tolerabilius audiret, levari adversus se aeraulum
collegaj nostri, ut Gornelium nobiscum verius no- principem, quam constitui Romae Dei sacerdotem » :

veris, non de malignorumet detrahentium menda- quem ideo ante raartyriummartyrem voluntate sua
cio, sed de Domini Dei judicio, qui episcopum fecit, fuisse praedicat.
et cocpiEcoporum testimonio, quorum numerus II. Gornelium natione Romanura, ex patre Ga-
universus per totum mundum concordi unanimi- stino natura esse scribit Anastasius Bibliotheca-
tate consensit. Nam quod Gornelium charissimum rius vel, quisquis illi praeivit; cui etiam nonnulia
nostrum Deo et Ghristo, et Ecclesice ejus, item Actorum apographa, et quod Romanam patriara
consacerdotibus cunclis laudabili preedicatione etiam Catalogus Romanorum Pontificum, e sere-
commendat, non iste ad episcopatumsubito perve- nissiraae Reginae Sueciae bibliotheca ante tom. I
nit, sed per omnia ecclesiastica officia promotus,
rj aprilis ab Henschenio editus, consentiunt. Forte
et in divinis administrtitionibus Dominum saepe igitur fuerit e celeberrima illa inter Romanas fa-
promeritus, ad sacerdotii sublime fastigium cunctis milias gente Cornelia progenitus, ut Franciscus
religionis gradibus ascendit. Tum deinde episcopa- Blanchinus censuit(ex Corne/u' arbitror vocabulo),
tum necipsepostulavit nec voluit, nec ut caeteri, in Notis historicis ad laudatum bibliothecarium.
quos arrogantiae et superbiae tumor inflat, invasit; Illum per omnes ecclesiasticos ordines insignia-
sed quietus, et modestus, et quales esse consucve- que in Ecclesiara raerita ad supremi pontificatus
runt, qui ad hunc locum divinitus eliguntur, pro apicem ascendisse, irrefragabilis testis est S. Gy-
pudore virginalis conscientiae suae, et pro humiiitate prianus in saepius jam laudata Epistola ad Anto-
ingenitffi sibi et custodita; verecundiae, non ut qui- nianura. At ejusdem gesta a nemine recensita re-
dam vira fecit, ut episcopus fieret, sed ipse vim periraus. Attamen cura e Roraano clero haud
fuerit,
passus est, ut episcopatum coactus exciperet. Et dubie ad ipsura spectat pars et fors non minima
factusestepiscopus a plurimis collegis nostris, qui eorum, quae clerus ille, S. Petri cathedra per Fa-
tuncinurbeRomaaderant, qui ad nos litteras ho- biani raartyrium vacante, in calaraitosa illa Eccle-
norificas, et laudabiles, et testimonio suae praedica- siae tempestateegregiepraestitit. Exstant variae inter
tionis illustres de ejus ordinatione miserunt. Factus perspicuum est,
Gyprianicas epistolae ex quibus
est autem Gornelius episcopus de Dei et Ghristi C quanto zelo Glerus ille non modo Romanam dioe-
ejus judicio, de clericorum pene omniura testirao- cesin, sed et Carthoginiensem, aliasquecurarit (5).
nio, de plebis, quae tunc adfuit, suffragio, et de sa- Gornelium tanquam vitio crealum episcopura
cerdotura antiquorura, et bonorum virorum colle- Romanura caluraniatus est Novalianus Roraanus
gio ; cum nemo ante se factus esset, cum Fabiani presbyter, instigante Novato, presbytero Garthagi-
locus, id est, locus Petri et gradus cathcdrae sa- niensi, idque tam vafre et raalitiose, ut nonnullos
cerdotalis vacaret. » Haec Gyprianus de Cornelii ele- ex confessoribus traheret in partes suas, ac per
ctione, cui unacum Romanoclerico episcopi sexde- tres episcopos qua fraude, qua vi compulsos episco-
cim ex vicinioribus provinciis
collecti, ac duo, qui pus Romanus clam ordinatus, primum in Ecclesia
ex Africa in Urbem
venerant, Porapeius scilicet et Romana schisma excilaret. Eam ob rera Cornelius
Stephanus, consenscrunt. Unde Gyprianus idem sexaginta episcoporum concilio Romam anno 25!
de episcoporum numero, quiGornelii ordinationera convocato, Novatianum, ejusque sectatores ana-
probavcrant, ad Anlonianura « Nisi tibi episco- : theraate damnavit, et confessores, qui lapsi fuerant,
pus videtur, qui episcopo in Ecclesia a 679 sex- ad reconciliationera et pccnitentiam admittendos
decira coepiscopis facto, adulter atque extraneus esse decrevit. Hoc in concilio lapsorura causa de-
fieri a desertoribus nititur, » id esl a Novotiani fau- crelorio judicio finita est, statutumque ut lapsi ad
j)
toribus (4). communionem C80 non admitterentur, nisi per-
Egregiis eum meritis virtutibusque exornatum acta poenitentia diuturna et integra: ita tamen
fuisse, vel inde Cyprianus arguit, quod, Decio su- ut ipsis insupremo vitae discriraine subveniretur,
peratito, Romanam Ecclesiarn gubornandam susce- neque absolutio et communio negaretur.
perit. « Etenira post opiscopatura non exambilum, Eumdem pontificem e calacumbis transtulisse
non cxtortum, sed de Dei, qui sacerdotcs facit, vo- corpora sanctorum Petri et Pauli narrat auctor
luntatc susceptuin, quanta inipso susccplo episco- libri Ponlificalis(G) : subditque ad extremum ex-
patu suo virtus I quantum robur animi I quaiis fir- sulasse GentumcelliB, et piurabatia os ejus contu-

(3) Gyprian. Epist. ui, pag. 1^.5 et seqrj. (6) Ilmc translatio incerta cst Baronio ad
(4| Gjprian. ioc cit. ann. 221, § 3, Pajjio ad eumd. annumg et Blan-
(5) Vide Cypriani Epistolas, num. xxx, xxxi. cbiiio in Notie ad Anastasium Bibliothecarium, t. Il,
ZII. pag, 205.
701 PROLEGOMENA. 702

sum Decii jussu (7). Sub Lornelii ponlificatu non A qu® de illis in urbe RonQana sub Decio martyrii
Bolum persecutionis procella, quae Decii interitu Acta ejusdem referunt, nihil omnino probant, cum
exstincta videbatur, a Gallo et Volusiano denuo ex- ab eruditis inter spuria rejiciantur. Vetustissimi
citata, Ecclesiam duplexexagitavit ; sed etiam catalogi Pontiflcum auctor tantum dicit, illum cum
schisma primum a Novato Carthaginensi et Nova-
: « gloria dormitionem <> Centumcellis accepisse.
tiano Roraano presbyteris, Romanam praesertim Unde nonnulli existimarunt, eum naturali potius
Ecclesiam, alterum ab eodem quidem Novato olim quam violenta morte defunctum esse, per exsilii
incentore, sed duce Felicissimo, et Novatianis er- tamen, ao forte etiam carceria aerumnas accelerata,
roribus plane oppositum, Ecclesiam Dei in Africa ideoque ab ecclesia ut martyrem merito coli. Ve-
perturbavit. Ut enim Novatiani detestabili severi- rumtamen non desunt teslimonia gravia, quae am-
tale omnem spem veniae lapsis penitus negandam biguam illam phrasim, « cum gloria dormitionem
contendebant, ita illi, damnabili pariter conniven- accepit, » de martyrio per supremum supplicium
tia, a primo statim persecutioni» die, cum recentia consummato accipiendain suadent. Imprimis S.
deiinquentium facinora ferverent, et sacrificiis ne- Cyprianus in Epistola lviii ad S. Lucium, Cornelii
fandis non tantum diaboli altaria, sed adhuc manus successorem, illum beatum marlyrem diserte ap-
ipsae lapsorum atque ora fumarent, communicare t, pellat. Idem facit Epistola lvii ad S. Stephanum
cum lapsis, et poenitentiae agendae intercedere non pariter Papam « Servandus est, inquiens, ante-
:

destiterunt, teste Cypriano, epistola lv ad Corne- cessorum nostrorum, beatorum martyruiu Cornelii
lium. Felicissimus, cum se ab Africanis episcopis et Lucii honor gloriosus... Illi enim, pleni Spiritu
in concilio congregatis damnatum videret, ut jus dandam esse
Dei et in glorioso martyrio constituti,
communionis quo exciderat, in Ecclesia Romana lapsis pacem censuerunt. Gonsonat Eusebius in
Buffuraretur, Romam navigavit, et fucum facere Chronico dicens Romanae Ecclesiae episcopatum,
: <<

sancto Cornelio Pontifici Maximo conatus est. Sed post Fabiani gloriosam mortem, xx suscepit Cor-
nihil obtinuit, nisi suae damnationis confirmatio- nelius annis duobus qui et ipse martyrio corona-
;

nem, ut ex supra laudata constat S. Cypriani tus est. » S. Pacianus in Epistola ii ad Sympro-
epislola. nianum, S. Cornelium occisum fuisse, non obscure
III. Ipso persecutionis exordio anni 252, Gorne- insinuat. Adhuc clarius loquitur S. Hieronyaius in
lius Romanus Pontifex Gentumcellas (Civita Vec- Vita S. Pauli Eremitae, tom. IV Opp., edit. Paris.,
chia) a Gallo imperatore relegatus est, cujus in fide part. 2, col. 69; « Gornelius Romee, Gyprianus Car-
constantiam Cyprianus epistolis suis quam maxime thagine felici cruore martyrium pertulerunt. » Non

commendat (8) : « Cognovimus, frater charissime. obscure etiam loquitur Prosper in Ghronico inte-
ait, fidei ac virlutis vestrae testimonia gloriosa, et ^ gro dicens « Roraanae Ecclesiae episcopalum, post
:

confessionis vestrae honorem sic exsultanter accepi- Fabiani gloriosam mortem, xx suscipit Cornelius
mus, ut in meritis ac laudibus vestris nos quoque annis duobus, qui post biennium eodem martyrio
participes et socios computemus ; » etpost plurima.: coronalur. »

« Virtus illic Episcopi praecedentis publioe compro- V. Episcopatum tenuissedicitur Cornelius ab Eu-
bata est, adunatio sequentis fraternitatis ostensa sebio quidem flS) « annis circiter tribus, » in Chro-
est. Dum apud vos unus animus et una vox est, nico autera, cui Hieronyraus concinit (11) < annis
Ecclesia omnis Romana confessa est. Claruit, fra- duobus » in libro Pontiflcali, « annis tribus, diebus
;

tres charissimi, fldes, quam de vobis beatus Apo- decem » in exemplari Corbeiensi, ut in Bucheria-
;

stolus praedicavit. » Haecaliaque plurima Cyprianus no catalogo « annis duobus mensiLus tribus diebus
ad Cornelium, qui exsilii serumnis laborihusque decem » in Fossatensi, nunc Colbertino, nec non
;

confectus, paulo post die decima quarta septembris apud Bollandum ex Godice olira Suecorura reginae,
martyr ibidem occubuit « Post hoc, ait Pontifl- : nunc Vaticano, « anno uno, raensibus duobus, die-
cale Damasi, « Centumcellas expulsus, ibi cum bus tribus, » pontificatum gessisse dicitur. At ne-
gloria dormitionera accepit. » Diem obitus Hiero- minatum Bucherianum catalogum, in quo Corne-
nymui docet, dum 681 de Cypriano ait (9) :
D lium sedisse legimus « annos duos, menses tres.
(( Passus sub Valeriano et Gallieno persecu-
est dies decera, a consulibus Decio IV. et Decio II,

tioue octava, eodem die, quo Romae Cornelius, sed usque Gallo et Volusiano, » mendosum 68? esse ob-
non eodem anno » nempe decimo octavo kal. oc-
: servat. Antonius Pagius, cum in annis pontificatus
tobris, qua die Gyprianum constat martyrio coro- Cornelii, tura in Deciorum consulatibus designan-
natum fuisse, et utriusque memoria celebratur. dis.NuIIus enim est aul Decii patris quartus, aut
IV. Quo autem mortis genere aut supplicio sanc- Deciifilii secundus consulatus. Gallum autem Vo-
tus Pontifex obierit, plane incompertura eat : nam lusianum Decio Augusto secundo seu tertio, et De-

(7) Erat id genus tormentorum quasi flagellum (8) Gvprian. Epist. lvi.
ex funiculis, in quarum summitatibus glandes Hieronym. de Script. Eccles. in Catalog.
(9)
plumbeee erant impactaa. Baron ad Martiirolog. Ro- cap. 67.
man. die 6 junii. Gallonius de Mnrtyrum Crucia- (10) Euseb. H. E. lib. vii, cap. 2.
tihus, pag. 204. (11) Hieronym., de Vir. illustr., cap. 66.
703 IN S. GORNELIUM 704
cio Caesare primum consulibus successisse ex fa- A. et^icttoXti auv?j7:xo tou KopvT,Xio'j Ttept twv xatok ttjv
stiscertum est adeoque in catalogo mox dicto non
: duvooov apejiviwv xo^i TtocXiv i.-ipa. iztpl zili^J xaxi
annos c/uos, sed annum unurn Cornelio fuisse Naouaxov Tipa^^^eEVTwv Hoc est, interprete Valesio :

ascrihendum. Quocirca cum sic corrigendum lauda- « Exstant adhuc epistolae Cornelii Romanorum epi-
tus Pagius censet, ut « annum unum Decio III et scopi ad Fabium Antiochensis Ecclesiae priesulem.
Decio, II verborum annos duos Decio IV, et
loco missae. — His adjuncta erat alia ejusdem Cornelii
Decio II substituantur. Unde sequitur ut si Gorne- epistola, de his quae in synodo decreta fuerant : et
lius annum unntn, quemadmodum illo in catalogo rursus alia de facinoribus Novati. i » Ad quem qui-
scribitur, et « menses Ires, » ac « dies decem » se- dem locum observat eruditus Cotelerius (17), Euse-
dit, cum eumdem, « Gallo et Volusiano consulibus » bium verbis illis, ETTHTxoXai KopvTjXfou, unam tan-
(hoc est anno Christi 252), die 14 septembris mar- turamodo Cornelianam epistolamsignificasse quod :

tyrio coronatum esse vera monimenta fidem fa- sane perspexit et Hieronymus. Dum enim Eusebium
ciant, anno Christi 251,junii 4 die pontificatum assectatus, inter scriptores ecclesiasticos Cornelium
inierit. recenset, haec habel (18) Cornelius, Romanae ur-
: <(

Placuit etiam h<cc opinio erudito Tillemon- bis episcopus, — scripsit epistolam ad Fabium
tio (12) qui et praeterea Gornelium minime ante „ Antiochenffi Ecclesiae episcopum. » Rem conficit V. C
paschalem anni 251 diera ordinatum esse pluribus aliquot ejusmodi locutionum exemplis in medium
argumentis coiligit. Probabile est, non multo post- adductis. Epistulas, inquit, et de una epistola dici,
quam Decius ex Uibe ad expeditionem contra Go- observatura doclis Scripturarum interpretibus ad li-

thos discessisset, quod circa verum tempus anni 251 bros Macchabaeorum. Sic sanctus Polycarpus, al-
contigit, clerum populumque Romanum, hac occa- loquens Philippenses, ait ex vetere interprete (19) :

sione oblata, convenisse, et in Cornelii electionem « Neque ego, neque similis alius mei, poterit sequi
consensisse, Et haec quidem Cypriani de Decio sapienliam beati et gloriosi Pauli, — - qui et ab-
verba (<3) « Quod tolerabilius audiret levari adver-
: sens scripsit vobis Epistolas : » o; xal dcTtwv u^Tv
sus se aemulum principem, quara constitui Romae £Ypa'^£v eTrtaToXai;. Attamen, ex eodem interprete,
Dei sacerdotera, » sic interpretari licet, ut tyran- sanctus ille Smyrnensis antistes paulo post unius
nus ille nuntio eodem. etimperium a Julio Valente tantum Paulinae Philippensibus inscriptae Epistolae
usurpatum, et Cornelium in episcopum Urbis meminisse comperitur. Qui eslis, inquit (20) in
cooptatum didicerit. Porro Julius purpura circa principio epistolae ejus. Aliud prajsto est exemplum
mensem Maium anni 251 arrepta, nec multo post ex ipso Eusebio, cujus haec verba (21) : MvTjptovEiiei

occisus est. Demum Eusebius etcum hac sententia YEXot xat a'jx6; 6 'AXefavSpo; ev 18 (at? eirtaxoXaT;

et secum conciliari sic potest, ut, cum Cornelium ^^ xat; Trpo; 'Avxivoefxa*; eti; exi vuv Trap' fj[i.tv aw^o-
« annis circiter tribus » episcopatum tenuisse scri- (jtEvai; xf); Napx((j(J0'j auv auxcjp upoeSpta; ,
xaxix

bit, tempus a Fabiani obitu ad Cornelii mortem in- xauxa Xi^iv ext xsXeT Yp*<pwv xtj; aux^; lutaxoXTii;.

terjectura indicare voluerit; ubi autem eura « duo- Quffi quidera sanctusHieronymus paucis complec-
bus annis » sedisse docet, unum completum et al- tens sic reddit (22) « Hic (Alexander) in fine cu-
:

terum inchoatum pro duobus computarit. » Huc jusdam epistolae, quam scribit ad Antinoitas super
usque Coustantius noster (14). Videsis etiam claris- pace Ecclesiae, etc. » Nirairum, ut viri eruditi verba
simi inter Boliandistas Conslantini Suyslceni com- usurpem (23), frequenti apud oii ne genus auctores
mentarium historicura de S. Cornelio Papa et Mar- usu venit, quod de singulari epistola, dialogo, 11-
tyre, § ii, iii et iv, et prajsertim § xii, pag. 177 et broque loquentes, quandoque plurali numero utau-
seqq. tom. IV Septembris. tur.
III. Ad hacc in allato textu Eusebiano cum dooto
ARTICULUS II.
ejus interprete observandura occurrit.historicum
S. CORNELII P. ET M. SCRIPTA.
Caesariensem tres dunlaxat Cornelii epistolas re-
I. Complura sollicitudinis apostolicae monumenta censere primam ad Fabium, Antiochensem episco-
:

litteris consignassc sanctus Pontifex perhibetur, j)

pum, de Romana synodo, deque ltalia3 et Africa
quorum tamen pars maxima interiit (15). De his episcoporum consensu : secundam de decretis sy-

ita Eusebius (16) : 'nXoov 8' cjv e!'; ^j(j.a<; eTrtaxoXat nodi tertiam de facinoribus Novatiani ad eumdem
:

KopvT,X(ou 'Piij|jiat(.)v 6S3 kiziTA^Tzoi) Tipo; xov XT,; Fabium Antiochena) urbis episcopum ex qua lu- ;

'Avxtoxewv 'ExxXT,ata; <I>a6tov. — TauxaK; aXXr) xt; culentissimum excerptuin nobis Euseblus servavit.

(12) Tillemont. Mimoir. sur S. Corneille, t. III, (17) Coteler. ad cap. 3, Epist. S. Polycarpi.
art. 13, pag. 3.5^. (18) Hieronym. de Vir illustr., cap. 66.
(^3) Cyprian, 1. c. n. 19. (19) Polycurp. epist. ad Philipp., cap. 3.
(14) Coustant. Epist. liomanor. Pontific., pag. (20) Id. ihid. cap. 11.
123. (21) Kuseb. 11. E. lib. vi cap. 11.
(15) llaec et quae sequuntur ex Gallan 1. Bitjliolh. (22) Hieronym. de Vir illustr. cap. 62.
Max. Vett. PP. t. III, Prolog, p. 35, cap. vii, do- (23) Smith. Schol. ad S. Polycarpi Epistol. pag.
gumuntur. iiO.
(16; Euseb. II. E. lib. vi, cap. 48.
703 PROLEGOMENA. 706
At Hieronymus quatuor enumerat (24) ; Conie- A num leguntur, videlicet 46 et 48, caeterae pariter
lius, inquit, Romanas urbis episcopus, ad quem perierunt.
octo Cypriani exatant epistolae scripsit epislolam Sub ejusdemnominecircumferunturinsuper duae
ad Fabium Antiochenae Ecclesise episoopura de sy- Decretales, ab Isidoro Mercatore produclae, et
apud
nodo Romana, Italica, Africana ; et aliam de Nova- Labbeum (22) et Mansium (29) relatae. Harum al-
tiano, et de his qui lapsi sunt ;
684 tertiam de tera ad685 universamEcclesiam dirigitur,agitque
gestis synodi ;
quartam ad eumdem Fabium valde de translatione SS. Petri et Pauli, tanquam ab eo
prolixam, et Novatianae haereBeos causas et ana- facta, ac de Novatiano, aliisque^haereticis altera, ;

thema continentem. » Verum aliud egisse videtur Rufo vel Rustico episcopo Orientali inscripta, trac
doctor maximus, dura locum Eusebianura inspexit, tat de sacramento, sive jurejurando episcoporum
ut post Valesium advertit Cotelerius (25). Euse- et eorum causis. Utraque ab eruditis, et ab ipso
bius enim, postquam primee Cornelii epistolae ad etiam Labbeo velut spuria rejicitur, suamqueipsa-
Fabium Antiochensem mentionem injecit, statim met falsitatem per ascriptos consulatus probat.
subdit « Aliae praeterea latino sermone conscriptae
: Prior enim « data septimo (alibi octavo) idus sep-
exstant epistolae Cypriani et aliorura antistitum, tembris, Decio et Maximo, viris clarissimis, ronsu-
qui cum ipsoin Africacongregati erant : ex quibus Tj iibus » posterior « undecimo kalendas junii, » iis-
;

coiligitur, ipsis etiam placuisse, ut subveniretur iis dem consulibus signata est quorum ultimura non- ;

qui in tentationem inciderunt, utque auctor nefa- nisi anno 253 secundo post Decii interitum
;
id est
riae opinionis simul cum iis, qui ad partes ipsius anno, et aliquot post S. Cornelii martyrium men-
desciverant, ab Ecclesiae catholic;e consortio me- sibus consulatum iniisse e fastis constat. Si quis
rito abdicaretur. » Quibus relatis secundammemo- velit per « Maximum » ibi designari « Gratum, »
rat Cornelii epistolam de his, quae in synodo, Ro- cui id nomen etiamfuisse legitur, nihil tamen effi-
mana scilicet, decreta fuerunt. Quam orgo secundo ciet, cum hujus consulatus ad annum 250 spectet,
locolaudat epistolam S. Hieronymus, non Corne- quo Cornelius nondum pontifex ordinatus fuerat.
lio, sed Cypriano ascribenda. Neque etiam Rufinus Plura manifestae suppositionis indicia adducit Na-
Eusebii verba probe accepisse comperitur : siqui- talis Alexander (30), inter quae primum Scriptur®

dem quas Cesariensis episcopus de secunda Corne- sacrae secundum versionem Vulgatam citatio ; et
lii epistola tradit, interpretatur ipsemet de prima sententiae ex Actis concilii Carthaginensis, ex epi-
Fabio Antiochensi episcopo inscripta. stola de Vitaclericorum, ac Oceanum sub ncmine
IV. Verum illud potius nostra interest, inquit S. Hieronymi, exconcilio Romano v, sub Symma-
doctissimus Gallandius (26), cum docto Eusebiano cho, ex sancto Ambrosio, Epistola 20, et aliunde
interprete advertere, ex epistolis Cornelii primam ^ corrogatae.
ac tertiam fuisse a sancto illo pontifice graaco ser- Goustantiusnoster inEpistolissummorum Ponti-
mone perscriptas. « Cum enim, inquit Valesius, ficum, col. 26, prajlerea observat decretum quo
Eusebius ex tertia epistola plurima adducat testi- atatuitur ut juramentum a jejunis praestetur, et ne
monia, nusquara dicitea exlatino sermone in grae- pueri ante annum statis 14 jurare cogantur, quod
cum translata:quodtamen perpetuo monere
fuisse exstat in compiialioneGratiani, 22, quaest. 5, c. 16.
consuevit, quoties latini scriptoris testimonium ci- ab Ivone et Burchardo, aancto pontifici nostro pa-
tat : exempli gratia, cum locos profert ex Tertul- riter perperamascriptum.
liani Apologetico aut cum epistolas Romanorum
; Commentitiaetiam certeestista epistola acris ac
principum. » Deinde Eusebius ipse heic satis in- vehemens, quae post Cyprianicas in editione Ve-
nuit, primam Fabium epistolam
illam Cornelii ad neta, qua utimur, col. 30 inter dubias recitatur, ',

scriptam fuissegraeco sermone. Postquam enim de velut a CornelioadCyprianumde non rebaptizandis

commemoravit,addit conjunctameifuissealiam
illa haereticis data. Constat enim hanc controversiam
sermone scriptam epistolam Cypriani quod
latino : sub Cornelio agitatam non fuisse, sed Cyprianum
quidem non adderet, nisi Cornelii epistolasuperiua inter ac Stephanum, illius post Lucium successo-
memorata diverso sermone scripta fuisset. Haec iile j) rem.priniumortamfuisse^constat quoque summam
satia apposite ;
quae quidem sententia eruditissimis semper consensionem Cornelium inter el Cyprianum
viris probatur (27). intercessisse{31).
V. Praeter hasce epistolas grsco sermone exara- VI. Eminentissimus Robertus Bellarminus, libro
etiam S. Cornelius aliquot litteras ad
tas, scripsit deScriptoribus ecclesiasticis in S. Cornelioalteriua
S. Cyprianum, inter cujus epistolas duae etiam- perbrevis epistolae ad Lupicinum Viennense-n epi-

(24) Hieronym. de Vir. illustr, cap. 65. pliss. tom. I, col. 817, not. 1.
(25) Coteler. loc. cit. (28) Labb., tom. I Concilior. col. 668 et scqq.
(26) Galland. Biblioth. Maxim. SS PP. tom. III, (29) Mansi, tom. I Coll. Ampl. Conc. col. 811-
in Prolegom., cap. 6, n. 4, pag. 25. 817.
(27) Boliand. Act. SS. Septembr. tom. IV, pag. (30) Natal. Alexandr. Hist. Eccles. saeculom, p. 4,
180. Coustant. Epistol. Rom. Pontific, pag. 145, art. 3, pag. 72.
tom. 1, not. A, et apud Mansi Collect. Concil. Am- (31) Vide Maran. Vit. S. Cypriani g 35, p. 115,
707 IN S. CORNELIUM 708

Bcopum meminit. E:?stat ea tomo Hl Bibliothecae A. specie ait, « Christianos ubique tormentia variia
Patrum eciitiohisParisiensig anni 1589, apud Lab- affici.et jam plures martyrio coronatos fuisse?» Si

beum tomo I Conciliorum, col. 829, et Joannera a secundum, cur de sua confessione aut exsilio non
bosco in Antiquitalibu8bibliolhecaeFloriacensis,ex meminit, cum ex diclis constet illum inter primos
qua primum erutam Baronius descripsit ad annum confessum comprehensumque esse ? Caetera, quae
225 n. 47, et Coustautius noster in appendice ad ineademepistolainsuper nonnuUis displicent, apud
tom. I Epistol. Romx ponLif. pag. 25, suspectam Tillemontium ac (U)ustantium videri possunt:no-
habet. lim tamencum posteriori as3erere,vocem « Missas,»

Quanquam vero Labbeus de hac epistola nihil quae in ea occurrit, Cornelii aevo certo recentiorem

notot, nisi quod eam Baronius e Floriacensi Biblio- esse.

theca 986 acceperit, mentem tamen suam satia VII. Praeterea notat Tillemontius, tractatum de
manifbstat, dumad duas certe genuinas, quas ibi- Disciplina et Bono pudicitiae, qui inter dubiaS.Cy-
dem subdit, sic notat » Hsec et sequens epistola
:
priani 687 Opuscula recensetur, Erasmo visum
cum iis quas clerusRomanusscripsit, docent,quid fuisse, S. Cornclio posse ascribi. Sed eum non alia

distent aera iupinis, et subajratse merces aureis ve ratio adducatur, quam quod
ab episcopo, qui a
is

terum scriptis. » Eamdem Tillemontius (32), et jt grege suo aberat, conscriptus sit, non video cur
citati Natalis Alexander ac Coustantius, aliique, S. Cornellio, Centumcellis exsulanti, potius quam

inter supposititias similiter reponunt : et certe ea cuilibet alteri episcopo a suis absenti attribuendus

magna Imprimis
praj se fert suppositionis indicia. sit.Nec minusdivinavitidera Erasmus, dum Tille-
« Archiepiscopi » titulus aetate Cornelii in usu non montio denuo teste (34) credidit, sermonem ad
erat et si fuisset, sanctus Pontifex, seipsum lan-
;
Novatianum haereticum, Cypriano a nonnuUissimi-
tummodoppiscopumdicens.LupicinumViennensem liter adscriptum, Cornelii etiam opus esse. Quin

eo nomine non compellasset. Baronius quidem in imo non improbabile est,ut observat Tillemontius,
Annalibus ad annum 255, nu:ii. 47, ubi eam pro eum post Galli persecutionem, in cujus exordio
penuinn Archiepiscopi titulum omittit sed
refert, ; sanctus Pontifex relegatus et coronatus est, scri-

et in iaudata Bibliotheca Patrum, ac Labbei Collec- ptum fuisse, in eoque de ejusdera confessione ac
tione conciliorura, inhunc modum inscribitur : martyrio sub boni pastoris typo raemorari..
« Cornelius, episcopus Romanus, fratri Lupicino
ARTICULUS III.
Viennensi episcopo salutem. » At prgeternuamquod
SYN0P6IS EPISTOL.E GORNELII AD FABILM ANTIO-
incertum sit apud quos Floriacensiautopraphocon- CHENUM.
formius legatur nec haic inscriptio Cornelii scri-
;

bendi methodo congruit hic enim epistolas suas

:
^ Magnum fraraentura afFert Eusebius (35), ex
ad Cyprianum datas quae etiamque exstant, omisso epistola tertia Cornelii ad Fabium, in qua Corne-
ulriusque episcopatus tilulo, his verbis exorditur: lius describit artificia quibus usus erat Novatianus,

« Gornelius Cypriano fratri sahitem » quod et Cy- ut episcopus ordinaretur, abusus simplicitate et
;

prianus in suis ad Cornelium paiiter faclitavit. facilitate trium episcoporum, quorum unus culpam

Secundo, dubium est an S. Lupicinus, superstite agnovit, ac iliius eum poenituit. Postea observat
Cornelio, Ecclesiae Viennensi jam praesederit. Certe hisce temporibus jam esse in Ecclesia Roraana 46
id in Baronii sententia rogandura est : is enim ad presbyteros, septera diaconos, totidemque subdia-
annum 262, num. 58, S. Florentium, Lupicini de- conos, quadragintaetduos acolythos, quinquaginta
cessorem, sub Valeriano passum scribit ad quod ; duos tum ostiarios, tum exorcistas, cumlectoribus,
Eminentissimus Annalista non advertit.dum memo- viduas cum thlibomenis, i. e. indigentibu8,uti noa

ratam epistolam admisit, vel cootra, dura illius male suhstituit Rufinus, plus raille quingentas :

martyrium t«m sero collocavit. Laudatus Joannes a quibus universis Domini gratia et benignitas ali-
Bosco de eodem S. Florentio sic ait « Tempora : menta suppeditat. Ex hoc loco colligi potest, quot
Gordiani, Philippi, Decii, Galii et Volusiani decu- bKsilicastuncRoma?habuerintChristiani.Cum enim
currit. » De Lupicino autem « Ipsi successit :
J)
singuli presbyteri suas regerent basilicas, si 46
B. Lupicinus martyr, qui cathedram rexit, dum fuerint presbyteri, totidem basilicasfuissedicendum
Valerianus et Gallienus in humania dpgebant. » est. In hunc locum gravissime peccat Blondellus,
Eadem habet JoannesChenu inKpiscopatibus Gal- cum eum ita perstringit, ut nullam subdiaconorum

Quin imo Tillemonlio

liffi. (33) valde probabile faciat mentionem, exindeque confici putet nuUos

visum est, Lupicmum non nisi post annum 374 tum Romse aubdiaconos luisse institutoa. Sed lec-
illam sedcm obtinuisse.Tertio vel ip.=a epistola illa tionis illius falsitatem tum Gr.vcus Eusobii textus,
acripta est post Decium.autft, vel post inchoatain a tum LatinaRufini interprctalio demouslrant.Tradit

Gallo pcrsecutioncm. Si primum, qua veritatia et Optanus (36), quadraginta et araplius basilicai

(32) Tiilemont. Mmoires, uote xv, sur S. Cor art. XXII, pag. 208.
neille, tome III, pag. 352. (35) Euseb H. E. lib, vi, cap. 43.
(33) Ibid. (36) Optat. lib. 11 De schismate Dcnatis'arum.
(34) Tillemont. hUmoiresiurS. Comeille, tora. III
709 NOTITIA. 710
Romae exstitisse, quando illuc Victor Gabiensis A lius,quod tantura rogatu epiicopi contra mandatura
proxime post exortum Donatistarum schisma ab his Ecclesiae, quse sic baptizatos ordinari prohibebat,
schismaticis missus est. « Hi quippe.inquirit Opta- presbyter Novatianus ordinatus fueril (39). Dein
tus, ubi inter 40 688 et quod excurrit basilicas, exprobrat eidem, quod sacerdotium suum abnega-
locum ubi colligerent, non habebant. » Quem locum verit persecutionis tempore, cogatque suos, corpus
dum Blondellus, Apolog. pag. 223, de ipsiusOptati et sanguinem Christi eis praebendo, jurare, cum
setate interpretatur, ab eo male intellectum esse respondere Amen, uti mos Ecclesiae
deberent
Valesius recte notat (37). erat (40), se nunquam ad Cornclium reversuros.
Addit Cornelius Novatianum non po&se sperarc Denique Fabium monet, Roraanos confessore? par-
se episcopatum venturum, siquidem in lecto
ad tes Novatiani deseruisse, multo8queepiscopos,quo-
baptizatus non receperat impositionem manuum rum ad eum nomina mittit, in concilio eumdem
episcopi, hoc est^sacramentum Confirmationis. Sed damnasse.
neque postquam liberatus est a morbo, reliqua Cornelii stilus, judice doctissimo Dupinio (41),
percepit, quae secundum regulam Ecclesise « perci- quantum de eo judicari potest ex paucis, quaa
pienda sunt, neque ab episcopo consignatus est, toi3 exstant, ejus epistoiis, non est valde sublimis, ta-
TE <i'^pa^(ii^r^^ai 6tt6 xou ztiita^t^o-j. Hoc autem si- n men iis, quae dicit satis ponderis affert, res sibiac-
gnsculo minime percepto, quomodo Spiritum san- commodat, adversario suo nullo modo parcit.
ctum potuit accipere (38)? » Postea scribit Gorne-

(37) Vales. inhunc Eusebii locum. charitate dubitem porrigentis ? Huc spectat illud
(38) En sacramentum Conflrmationis Rufinus
1 Augustini Serm. 272, nov. edit. Audis corpus Chri- :

Graeca Cornelii verba ita Latine expressit Nec reli-

: sti, et respondens: Amen. Etlib. xi>,contra Faustum,
quaineo, qux baptismum subsequi solent, solemni- cap. 10 Habei enim magnam vocem Christi sanguis
.

ter adimpleta sunt, nec signaculo chrismatis con- in terris, cum eo accepto ab omnibus respondetur
summatus est. Amen. Ritus ille apud Ambrosium lib. iv de Sacr.,
(39) Vide Canon. xii Synodi NeocsBsar. et Lao- cap. 5, explicatur his verbis Ergo non otiose cum :

dicenae Canon. xlvii. accipis, tu dicis : Ameyi, jam in spiritu confitens quod
(40; Sancti Ambrosius, Hieronymus et
Patres accipias verum. Cum his consensit et Cyrillus Hie-
Augustinushujus consuetudinismentionemfaciunt. rosolym. Cateches. ultima.
Hieronymus quidem adv. erroris Joan. Hierosolym. (41) Dupin. Bibliolhec, tom. I, edit. Lat. Colon.
&d P&mmaLchium Qua conscientia, inquit, ad Eu-
: pag. 280.
charistiam accedam, el respondebo : Amen, cum de

NOTITIA
EPISTOLARUM NON EXSTANTIUM QVM AD S, CORNELIUM ATTINENT,
AUCTORE D. COUSTANTIO 0. S. B.

I C CaldoniumetFortunatum episcopostransmissa^qua
l.Cornelii ad Cyprianumaliosve Africee episcopos rogabatur, ut quas ipse Cyprianus cum ad clerum
litterae, quibus se episcopum Romae factum nun- tum adplebem suam Garthaginensem deFelicissimi
tiabat. Hee modestiam et simplicitatem quamdam et quinque presbyterorum factione scripserat, hoo
spirabant, quam minime prae se ferebant, quae non est edit.Pamel. xxxviiii et xl, Romae fidelibus le-
multo post in Africam venerunt Novatiani scripta, geret.Quocirca earumdem litterarum exempla tunc

conviciis et calumniis plena. Quapropter Cyprianus per praedictos episcopos mittebat, quae et postea
has Cornelii litteras plebi legi praecepit et respuit denuo per Mettium et Niccphorum misit.
BCripta Novatiani. Ipso autem Gypriano auctore, in
« divinae tradilionis et ecclesiasticae institutionis
sanctitas pariter ac veritas exigebat » ut statim at- 3. Synodicae episcoporum Africae ad Cornelium

que Romanus episcopus Carthaginiensi ordinatio- litterae,ipsorum manu subscriptae, ac per Mettium
nem auam litteris nuntiasset, ipse mutuas ad illum hypodiaconum et Nicephorum acolythum perlatae,
litteras dirigeret, ac notitia ordinationis ejus ad in quibus de Feiicissimi et quinque presbylororum

singulos provinciae suae coUegas perlata, ab his ipsi cohaerentium causaquid sensissent, quidvepro-
cum p. nuntiassent, edocebant, illos nempe, ut supra in
fratres ad episcopum recens creatum
litteris
destinandos esse mandaret. Cuiofficio noa defuisse Epistola XII, anno sequenti scripta, n. 9, memora-
se Cyprianus testificatur. tur, sententia sua abstentos esse. Conscriptae for-
sitan fuerunt ex eo « plurimorum episcoporum con
II cilio, » quod Cyprianus Epist. i ad Stephanum I»
2. Cypriani ad Cornelium papam epistola, per n. 2, recolit, in quo « Novatianua hostis Eccleaiaa
 7Ii TN S. CORNELITJM 712
judieatus ept, » ac noinini cum eo coinmunicaro A concilii decretum diversis provinciis notum fieri

licere pronuutiatum fuit. et ab eis ratum haberi curavit.

6. Ad idem concilium pertinerpvideturdecretum
IV de quoCyprianus, Epist. xxviii,italoquitur; « Cum-

Ubi et de p,mite>Hia majorum dericorum, an que alia multasint et gravia delicta, quibue Basili-
tribus primis sxcxdis publicx subjecti fuerint, dis- des et Martialis implicati tenentur, Irustra tales
serilur. episcopatum sibi usurpare conantur; cuni mani-
pontificatus Cornelii referre licet featum sit ejusmodi homines nec Ecclesise posse
4. Ad initia
prseesse, nec Deo sacrificia ofTerre debere: maxime
tum geata synodi in lapsorum causa,tum
Romans
cum jam pridem nobiscum et cum omnibus omnino
varias Cornelii epistolas, quas Hieronymus de
Script. Eccl. cap. 76, et Eusebius, lib. vi Hist.,
episcopis in toto 691 mundo constitutis etiam
Cornelius, collega noster, sacerdos pacificus
C. 43, commemorant. Et Hieronymus quidem de
his et

Cornelius, Romanae urbis episcopus, justus et martyrio quoque dignatione Doraini ho-
ita loquitur : «
noratus, decreverit, ejusmodi homines ad poeniten-
ad quem oclo Cypriani exstant epistolae (totidem
tiam quidem posse admitii, ab ordinatione autem
etiainnum habemus), scripsit epistolaui ad Fabium,
Antiochenffi Ecclesia episcopum, de synodo Ro- B ^'^" ^*^"® sacerdotali honore prohiberi. Quo in ..

Africana aliam de Novatiano et decreto cum planum sit sacerdotes lapsos de sa-
mana, Italica, ; et
cerdotali dignitate atque functione dejici, iisque
de his qui lapsi sunt tertiam de gestis synodi
; ;

aditum ad poenitentiam permitti, quae ab illis

quartain ad euindem Fabium valde prolixam, et
pcenitentia exigenda esset, non satis perspicue de-
NovatianaB haeresoos causas et anathema continen-
claratur.
tem. » E quatuor illis epistolis nihil ad nos perve-
nil, nisi posti emae insignia quaedam fragmenta, quae 7. Eruditi Morini, lib. iv de PcEnit., c. 12, sen-

Euseblo debemus. Iste autem scriptor de iisdem tentia est, cui et plurimi subscribunt, majores cle-

gestis ac litteris haec habet « Cum Romae congre- : ricos tribus primis Ecclesiae saeculis non secusatque
gata esset synodus, in qua sexagiuta quidem epi- laicos, poenitentiae publicae fuisse obnoxios. Ille

scopi, presbyteri vero ac diaconi multo plures con- vero istud maxime
gratiam opinionissuae profert,
in

venerunt; cumque in provinciis (uti probabile est, quod Cyprianus, Epist. lix edit. Pamel., seu lxiv
seorsum consultassent, hujusmodi
Italiaj) antistites edit. Oxon., ad Fidum scribit : « Legimus litteras

decretum cunctis promulgatum est (haud dubie a tuas^fratercharissime.quibussignificasti de Victore

CorneUo) Novatum (/e</. Novatianum, quidem et eos quondampresbytcro,quod eiantequam poenitentiam
cum extulerant, et qui- p plenam egisset, et Douiino Deo, in quem delique
qui ipso sese insolentius
cunque inhumanissimae et a fraterna charitate
..•-..,temere Therapius
rat, satisfecisset,
r„,
collega noster
alienae ejus opinioni consentire prajsunipseiant, immaturo tempore et praepropera festinatione pa-
alienos ab Ecclesia habendos esse fratres vero, ; cem dederit. Quae rea non satis movit, secessum
qui casu ac tenlatione lapsi fuerant poenitentiaj re- esse a decreti nostri auctoritate, ut ante legitimura
modiis curandos confovendos esse.Exstant adhuc
et et plenum tempus satisfactionis, et sine petitu et

epistolffl Cornelii episcopi ad Fabium

Romanorum conscienlia plebis, nuilainfirmitate urgente ac ne-
Antiocl!i;nsis Ecclesiae pr;esulem missae, inquibuset cessitate cogente, pax ei concederetur. » Quo in

Romana3 synodi gesta, et omnium per Italiam et loco decretum, a quo recessum esse Cyprianus
Africara aliasque iocorum illorum provincias sen- docet, illud ipsum inteliigere licet, quod idem an-
lentiae declarantur. His adjuncta erat alia ejusdem tistes in Epistola lxviii, mox dicta, secura et cum
Cornelii epistola, de his quae in synodo (Romana) omnibus oranino epiacopis in toto inundo consti-
decreta fuerant. tutis a Cornelio editum memorat. Unde sequitur,

5. Quando autem habitum fuerit mox diclum de ut ejusdem decreti auctoritate presbyteris lapais
lupsorum causa concilium, adeoque et quo tem- certum praescriptum sit eatisfactionis ac poeniten-
pore a Cornelio conscriptas sint ea de causa epi tiae tempus, eis minime remittendum, nisi aliud
stolae, ex his cleri Romani ad Cyprianum, Epist. D < petitu plebia, » vel « infirmitate urgente ac ne-
XXXI, Ante
colligitur : « constitutibnem episcopi cessitate cogente » suaderetur. Sed poenitentiailla,
nihil innovandum putavimus, sed lupsorura curam quaeab illis « plena » exigebatur, an publica easet
mediocriter temperandara esse crcdimus ut inte- ; necne, etiam hic siletur. Neque id clarius enuntiat
rim dum episcopus dari a Deo nobis suslinetur, in Cyprianus in Epistola lxiv, seu lxv, quam sic

suspenso eorum, (jui moras possunlsuslinere.causa exorditur : « Graviter et dolenter motus sum, fra-
tcneatur. » Nemo cnim nnn videt, dato a Dco Ilomae tres charissimi, quod cognoverim Fortunatianura,
pontifice Cornelio, nullam superfuisse causam cur quondam apud vos episcopum, post gravem lapsum
ea rea diutius in suspenso tencretur imo cum : ruinae suaj, pro integro nunc agere velle, et epiaco-

Novatianus lapsis veniam negaret, maxiuie neces- palum sibi vindicare coepisse

sarium fuiss.^ ut cilius, habito concilio, finiretur. cura debeat satisfacere, et ad Dorainum exorandum,
Quocirca inter prima Gornclii negotia computamua diebus ac noctibus ,Iacrymis et orationibus et pre-
oum hoc concilium, tum litteras quibus ejusdem cibus incumbere audet sibi adhuc sdcerdulium
;
 713 NOTITIA 714
quod prodidit vindicare, quasi post aras diaboli A orbe constitutorura Cyprianus teslatur.
» fiiisse

accedere ad allare Uei fus sit. » Decretum enim tantn tamque generaliconsenBufir-
S.VerumCorneliiatqueepiscoporumtotiusmundi matura, nonnisi solemni aliqualege abrogaridebiiit:
quae mens fuerit, ex ea ipsa Cypriani Epislola, in aut si per se antiquari atque in desuetudinem ve-
nire potuisse quis suspicetur, iliud certe fateatur
qua decretum illorum laudatur, coUigere certius
atque interpretari licet. la ea quippe repracsenta- necesse est, vix fieri potuisse.ut id tam cito in om-
tur Basilides, ut qui decreto illi parere ac morem nibus Ecclesiffi provinciis simul contingeret, nec
gerere jara coepisset : adeo ut « episcopatum pro ulla saltem in principibus viris superesset contrarii

conscientiae suae vulnere deponens, ad agendam usus memoria. Atqui saeculo quarto clericis, ut
poenitentiam conversus sit, Deum depreceins, et publicam poenitenliam agerent, Romanain Ecclesia
satis gratulans si sibi vel iaico communicare con- concessum non esse testis est Siricius, epist. i,
tingeret. » Si enim in his verbis quibus Basilides n. 18, ubi illud velut antiquo aut etiam perpetuo
«ad agendam poenitentiam conversus » narratur, U9U receptum sic proponit : « Sicut poenitentiam
nequaquam publica poenitentia 692 intellieienda agere cuiquam non conceditur clericorum, ita et

sit, nuUa subest hu-

ratio cur decretum, quo « postpoenitudinemac reconciliationemnuUi unquam
jusmodi homines ad agendam poenitentiam posse laico liceat honorem 693 clericatus adipisci. »
g
admitti » Cornelius cum caeteris totius mundi epi Hoc ipsum postea et Leo, a Rustico Narbonensi
scopis conslituit, de publica poenitentia interprete- episcopo rogatus « de presbytero vel diacono, qui,
mur. Atqui Basilides adeampoenitentium agendam cognito crimine suo, poenitentiam petunt,utrum eis

est conversus,cum quaepiscopatus recipiendispem I)er manus impositionem danda sil, » epist. ii, c.2,

non adjecit, imo et illud a Stephano per obreptio- luculentcr firmavit his verbis : « Alienum est a
nem impetravit ; cum ea in Ecclesia lex semper consuetudine ecclesiastica, ut qui in presbyterali
obtinuerit, ul iis qui publicam eg:ssent poeniten- honore aut in diaconii gradu fuerint consecrati, ii
tiam, aut ad clerum adeundi, aut in eum redeundi pro crimine aliijuo suo per manus impositionem
spes nulla rolinqueretur.Neque igitur publicailiius remedium accipiant poenitendi : quod sine dubioex
pcenitentia fuit. Quod autem beneficii loco duxisse apostoliea traditione descendit. » An vero tantus
dicitur, « si sibi vel laico communicare continge- pontifex sacrorum canonum adeo rudis erat, ut
ret, 1) illustrat idem Cyprianus, epist. 72, ubi de consuetudinem ei legi contrariam quam saeculo

iis qui adversus Ecclesiam rebellarant, ad Ste- tertio sanxissent totius orbis episcopi, pro aposto-
phanum papam ita scribit : «Addimus plane et ad- lica traditione venditaret PVerum quo magis disci-
jungimus, frater charissime, consensu et auctori plinaa quarti aut quinti saeculi cum disciplina tertii

tate communi, etiam siqui presbyteri aut diaconi, ^ consensio pcrspecta habeatur. eadem consuetudo
qui vel in Ecclesia prius ordinati fuerint, et post- prajdictisclericis nonomnimodara pcp.nitentiam,3ed

modum perfidi et rebelles exstiterint....eos quoque tantum publicam negat. Quocirca mox addit Leo :

hac conditione suscipi cum revertunlur, ut com- « Unde hujusmodi lapsis ad promerendam miseri-

municent laici, et satis habeant quod admittantur cordiam Dei privata est expetenda secessio, ubi
ad pacem, qui hostes pacisexstiterint. » Idi^o igitur illis satisfactio.sifuerit digna, sitetiam fructuosa. »

• illi indultam sibiredeuntibuscommunionem laicam ^quum enim erat iis, a quibus digna satisfactio
beneficii loco ducere debuerant, quiain ipsis antea expetebatur, pacem et communionem non prius
certum poenitentiae tempus praescribere, et quoad reddi, quam plene satisfecissent : adeoque haec
' illud exegissent, communionem illam diderre li- Leonis responsio cum superioribus Cypriani verbiB
cuisset; non quia diaconos, presbyteros autepisco- in Epistola ad Fidum componi facile potest.

po3 hujusmodi solemnibus publiccTepoenitentiae riti- autem mirum

I
16. Si esset, decretum de re gra-
bus subjacere usus volebat. Enimvero si ex iis, quam
i
vissimi momenti, clerus Romanus tertio
qui in libro ii Gregorii Magni, Ind. v, epist. 6, de saeculo, quoad pontificem sibi dedisset Deus, de-
Demetrio, quondam Neapolitano episcopo, gravis- finire non ausus esset, postmodum abeodem clero
siraorum criminum reo lcgunt :« Poioitcntiojreser- D cum sancto pontifice sibi coelitus prsestito ac plu-
vatus, sacerdotii honore privatus est ; » aut lib.vi, ribus aliis episcopis sancitum, cujus frequens usus
« Massae, Nicoteranae episcopus
Ind. XIV, epist. 41 :
memoriam continue refricare debuisset, ita in
proquibnsdamculpisinpoenitentiamdeputatusest,» oblivionera vcnire potuisse, ut sequenti saeculo in
et alia hissimilia, nemo est qui locis illis « poeni-
eadem Ecclesia penitus ignoraretur non minus ;

tenliae»nomiQe publicam ac solemnempoenitentiam

stupendum vidcretur, quomodo fieri potuisset, ut
intelligat ;
quid vetat quomiuus idem nomen in
et apud Afros, qui idem decretum expetierant,
liecreto, quod Cornelius cum totius orbis Chri- laudarant, confirmarant, atque usu circa lapaoa
stiani episcopis sanxit, eadem ratione usurpatum comprobarantjCodem tempore pariter fuisset igno-
intelligatur ?
tum adeo ut Optato sub finpm lib. ii dicere li-
:

y. Istud porro me valde movet, quod hoc decre- cuerit « Multisnotum est etprobatum, persccutio-
:

lum non solius Cornelii et Italorum, sed et Africa- nis tempore episcopos aliquos inertia a confessione
norum, imo «omniumomnino episcoporum intoto Dei delapsos thurificasse et tamen nuUus eorum ;

Patrot, III. 83
 ilo EPISTOLARUM S. CORNELIl NON EXSTANTIUM 716

qui evasernnt, aut marmm Inpsis imposuit, aut ut A. <^fat cpiscopus, usitatum noverat, tum ex eo quem
genua figerent imperavit. >' Qua enim vel inscitia in Oriente, ubi degebat, videbat receptum ;
qui-

vel temeritate Optatus hoc affirmare, ac Dona- que adeo et in Occidente simul et in Oriente pa-

tistas diaconis, presbylcris et episcopis manus riter vigcbat. Tanta vero totius Ecclesiae consensio
aliunde oriri non potest, nisi aut ex apostolica
imponentcs velut impii et inauditi flagitii ibidem
arguereausus csset, si niliil hi egissent, nisi quod traditione, aut ex coramuni illa lege, quam cum
sifperiori sasculo Cyprianus aliique Africani praesu- « omnium omnino episcoporum per totum mun-
les cum Cornelio ac caiteris totius orbis episco- dum constitutorum « consensu latam Cyprianus
exemplo suo firmassent ?
pis prfficepissent, atque tradit. Tantum igitur tunc decretum est, ut epi-
scopis majoribus clericis lapsis, sublato
Sed Optalum ab omni inscitias culpa liberum esse, aliisve

pt in unos Donatistas temcntatis crimen cadere honoris sui aradu, post satisfactionem atquc poe-
docet nos Carlhaginiense concilium, in quo (haud nitentiam ipsis congruentem, pax et communio
dubiene quis temerarios schismaticorum ausus ct redderetur.
impiasmolitionesimitaretur),sa3Culoquartolabente, 12. Nequehis repugnat quod de Natalii poeni-

can. 11, « confirmatum est, utsi quandopresbyteri tentia, temporibus Zephyrini papae, ex Eusobii
vci diaconi inaliquagraviori culpa convicti fuerint, ^.
Historia descripsimus. Ibi enim quod episcopus
„,:„;„(^.,;^ «^«^r.^,^
necesse f.,«„u removeri non
^/,rv,o,.,%.^; r,r.Ti oJc
eis
^ illft
ille, si
si tflmpn episcopus
tamen p.nisnnnns fuit.
fuit, sDonte ex vehementi
sponte
qua eos a ministerio fucrit

manus ©94 tanquam pocnitentibus vel fanquam poenitentis animi affectu gessit, non quod ci ulla

imponatur. Pi-aeterea et Augustinus, lex ecclesiastica imposuit, legimus. Haec autera

lidelibus laicis »

Africanae Ecclesise lumen, lib. l de Bapt. contraDo- in Ecclesia circa delinquentes omnium temporum
«manusinter laicos regula conslans fuit, ut nulli cujusvis conditionis
natist., c. 1, praedif^Lis clericls
non imponi hac autem Augustini
» observat. In reo non posnitenti venia 695 indulgeretur. Prius

observationc, ac longeapcrtiusin proximis Cartha- etiam quam heec concederetur, digna criminum
apparet pcenitentife cle- satisfactio exigi semper consuevit,nisi hsec aliunde
ginicnsis concilii verbis,
ricorum sallem majorum ct poenitentiffl laicorum compensaretur. Quapropter ut tribus prioribus
distinctio. Ecclesia3 seeculis, ita et subsequentibus majorea
clerici gravissimorum criminum rei non raodo ab
11. Eadem non minusmanifesta est in eo libelio,
honoris sui gradu dejecti, sed et dignis poenis
quem Hilarius, anno 360
Pictavicnsis cpiscopus,
quibus Deo sunt multati. Hinc
laeso satisfacerent,
ineunte Constantinopoli conslilutus Constantio Au-
indigne tulit Cyprianus, quod Victori presbytero
gusto obtulit. In eo quippe sic impcratorem illum
« ante legitimum et plenum satisfactionistempusi
de injusta exsiiii sui causa, n. 2, alloquitur :
C data pax fuisset. ninc et Leo presbyteris et dia
« Circuraventum te Augustum, illusumque Gaesa-
conis lapsis expetendam esse judicavit « secessio
rem tuum, ea confidens conscientiae meae condi-
nem privatam, ubi illis satisfactio, si fuerit digna
tione patefaciam, ut si indignum aliquid non modo
sit etiam fructuosa. » Hinc et Joannes II, Epist
cpiscopi sanctitatc, sed eliam laici integritatc
ad Caesarium itaconturaeliosura ab episcopatu de
gessisse docear, non jam sacerdotium per veniam' voluerit monasterium dirigi
jecit, ut euradem in
exspectem, sed intra pccnitentiam laici consene- memor in poenitentia lacrymai
« ubi delictorum
scam. Quod sane petiisset frustra, si eadcm
))
omittat, ut.... a Jesu Christo mise
effundere non
poenitentiffi lege laicum clericumque promiscue
ricordiam valcat promercri.» Hinc Gregorius papa
constringi mos fuisset. Longe igitur fallunLur, « Paulum quondan
]ib. III, epist. L, praecipit :

qui majorcs clcricos non sccus atque laicos

episcopum in monasterio, in quo est, in poeaiten
publicac poenitentiae aliquando obnoxios fuisse pu- » et lib. v, epist. xiv
tia volumus permanere ;

tant, dum hoc loco juvari se arbitrantur, quia

« Statuimus diaconum et abbatem de portu Vene
episcopum pcrmittcre audiunt, ul « intra pocnilen-
ris,qucm indicas cecidisse, ad sacrum ordine
tiam laici conscncscere » cogatur. Sed advcrtere
non dcbere vel posse uUo modo revocari. Que:
debucrant ibi Hilarium ex certa intcgritatis et in- ^^-
.^^ privatum in pcenitenliam d(
^^.^^^^ ^^^^^
nocenlicD suaj conscicntia non iJ quod fieri solct, ^ haec aiiaque
autera n^y^ huJD
aliaque iiuj
convenit. » oi
.^^^^^ convenii.
pularctc Si aui.t;iu
Bed quod insolitum prorsus atque inusilatum cst,
•

modi locade publicapojnitentia ncmnintcrprctetu

uec advcnturum omnino confidit,conccdcre. Ncque
cur similia demajoribus triumpriorum sajculoru
vero magis indc conOcilur, cpiscopos ad laicorum
clcrici;'-, praiter sententiam summorum
pontificu
pocnilcntiam amandari consuevisse, quam cx co iv, et v vixcrunt, ali'
atque Patrum, qui sajoulis
quod PaulusGal. i, S, dicit, Ucet nos (lul Aiujclus intclligamus ?
de foclo evangeliuivcril prxler quam quod evangc-
An-
conficere liccat
f
lixdvimusvohis, analhcma sit,

gelum coelcalom anuthcmali esseadhuc obnoxiura.

lliis igilur non parum adversalur iste Ililarii lo- 13. Circa idem tcmpus Cyprianus, de oraniurf

cus, dum aliam cpiscopi, uliam laici pccnitcntiam fratrum consilio, Cornclio misit nomina episcopq
tum fuisse diserle docet. Hoc autcm loqucbatur rum in Africa constitutorum, « qui integri etsaij
in Ecclcsia catholica fratribus proesunt » ut soir(j
Ililarius cum ex mnro quem in Occidcnto, cujus :
 717 NOTITIA. 718
ipse ejuaque opera episeopi ceeteri, « quibus scri- A teniiteetiam tum favebant. Duas quoque alias ad
bere, et litteras mutuo a quibus eos accipere hos ipsos epistolas misit postea quam ad Eccle-
oporteret ; » adeoque si quis scribcre auderet, siam rediissent. Quibus ex verbis conficitur
>»

cujus nomen in hac epistola reticeretur, euni primo quidem Dionysii ad Gornelium cpistolam,
nossent « vel libello vel sacrificio esse maculatum, in qua ipsi Fabii obitum nuntiat, Cornelii scripto

vel unum de haereticis. » Simili cautione Corne- ad ipsummet Fabium esse posteriorem deinde ;

ad Fabium Antiochenum episcopum^

lius scribens vero Eusebium in mox dictis Dionysii litteris re-
nomina episcoporum qui Novatiauum sive in syno- censendis ordinem temporum minime servasse.
do Romana, sive per litteras condemnaverant, ad Conjectura quippe est duas primas epistolas a
calcem epistolae suae attexuerat, ut Eusebius, Dionysio scriptas fuisse, cum a morte Fabiani
lib. VI Hist., c. 43, tradit. Romo8 sedcs vacaret, tertiam cum confessores
Macarium presbyterum, Urbanum, Sidonium et
VI.
Celerinum Novatiano favere didicit, postremo
14. Cornelii ad Cyprianum epistola per Primi- quartam ct quintam una cum ea,quam priore
tivum presbyterum perlata, qua se motum signi- loco ad Cornelium misisse dicitur; cum nimirum
ficabat, quod cum de Adrumetina colonia Polycarpi p. Confessores eosdem ad Ecclesiam regressos ipsis.
ejusdem coloni.-e episcopi nomine ad se litteraB di ni rallimur, Cornelii Quemad-
litteris accepisset.
rigerentur, Cyprianus et Liberalis illuc venientes, raodum enim Cornelius confessorura ad Ecclesiam
ut non ad Cornelium, sed ad presbytcros ac dia- reditum in sua ad Fabium Antiochenum Epistola
conos Romanos dirigerentur, auctores fuissent, nuntiavit, ita et augurari licet eum id ipsum eo-
quasi anceps essct ipsius ordinatio. Cur aulem dem tempore Dionysio Alexandrinae ecclesiae an-
id a se atuue a Liberali factum sit, Cyprianu3,3upra tistiti litteris datis significasse, huncque non ita
epistola iv, explicat. multo post ea quae Eusebius memoriae mandavit,
ad Cornelium rescripsisse.
vir.

15. Epistola Cornelii ad Cyprianum per Augen- X.

dum confessorem missa, qua Nicostratum, Nova-
18. Littcrae Fortunati pseudo-episcopi, per lega-
tum, Evaristum, Primum et Dionysium Novatia-
tos ipsius, qui una cum Felicissimo Romam se
ni sectatores in Africam navigasse Cyprianus ad-
contulerunt, ad Cornelium transmissae. De legatis
monebatur.
illis hffic scribit Cyprianus : « Post ista, adhuc
696 VIIL insuper pseudo-episcopo sibi ab haereticis con-
16. Cornelii ad Dionysium Alexandrinum episco- stituto, navigare audent el ad Petri cathedram
pum litterae adversus Novatianum. atque ad Ecclesiam principalem, unde unitaa
sacerdotalis exorta est, a schismaticig et pro-
IX.
fanis litteras perferre, nec cogitare eos esse
17. Dionysii Alexandrini epistola ad prscdictas Romanos, quorum fides Apostolo praedicante
Stteras rescripta, de qua hffic Eusebius summa- 697 laudata quos perfidia habere oon
est, ad
tim perstringit : « Scribit Dionysius ad Cornelium possit accessum. » Rursum post pauca de iisdem
iRomanae urbis episcopum, cujus litteras adversus ita loquitur « De istis vero quid dicam, qui nunc
:

Novatum (lcg. Novatianum) acceperat. In qua qui- ad te cum Felicissimo omnium crirainum reo na-
Idem epistola significat se ab Heleno Tarsi Ciliciaa vigaveruntjlegatiaFortunatopseudo-episcopomissi,
jepiscopo et a caeteris qui cum illo convenerant, tam falsas ad te litteras afferentes, quam est et
iFirmiliano scilicet Cappadociap, et Theoctisto Pa- ipse, cujus litteras ferunt, falsus ? » Hanc autem
Isestinae provinciae episcopis, invitatum fuisse, ut litterarum illarura falsitatem in hoc positam notat,
ad synodum Antiochenara occurreret, in qua qui- quod in eis Fortunatus viginti quinque episcopoa
dam Novati schisma confirmare ter.tabant. Scribit ordinationi suae afTuisse jactitaret, cum eum
;tiam sibi nuntiatura iuisse, quod Fabius quidem ^ quinque solis convenientibus naufragis et absten-<f

idiem extremum obiisset, Demetrianus vero in ejus tis » ordinatum esse constaret Privato scilicet ;

|iocum episcopus Antiochenae Eccleaiae esset con- vetere haeretico olira nonaginta episcoporum sea-
iititutus. Sed et de Hierosolymorum episcopo men- tentia condemnato, Felice quem Privatus extra
llionem facithis verbis Quod enim ad .\lexandrum
: Ecclesiam pseudo episcopum constituerat, Jovino
Ispectat, is carcerem conjectus, beato exitu de-
in et Maxirao pnmum sententia novcm episcoporum
ifunctus est. » Quibus deinde subdit de eodem Dio- damnatis, ac deinde iterato a pluribus in concilio
inysio Eusebius « Sequitur deinde altera ejusdem
: abstentis, et Reposto Suturnicensi, qui in perse-
Dionysio epistola ad Fratres Romae constitutos de cutione non tantum ipse ceciderat, sed et maxi-
liaconi officio per Hippolytum missa. Alteram mara plebis suae partem sacrilega persuasione de-
t^m ad cosdem epistolam scribit de Pace, nec non jeccrat: « Hi quinque, inflt Cyprianus, cura paucis
'ii
Poenitenlia. Rursus aliam ad Confessores ibi- vel sacrificalis, velmale sibi consciis, Fortunatum
lem constitutos, qui Novati (leg. Novatiani) sen- sibi pseudo-episcopum cooptarunt. » Has Fortunali
 720
S. CORNELII PAPiE
719
aliqaandiu recusavit, A brosa. qu^ plebi scaadalo et offensioni fore praevi
iitteras dCLipeiw
lit.eras accinere Coruelius
«^uiu^ ^
. .,
.
j„K„t „„
debat, ne r.„Kiina
publice locrorp.ntnr. inse susciDiendo
pa ipse
legerentur, ea suscipiendo,
nec nisi post terrores ac minas accipit.
cavit.Hoc tamen illius factum improbavit Cypria-
nus, et vehementer reprehendit: neque eam
XI. repre-
Gornelium de praedicto animo Cornelius,aut propter
19. Cypriani epistola ad hensionem iniquo tulil

Fortunato eodem tempore, quo superior,

scripta, et
eam christiana amicitia, qu?e inter sanctos illo^
Felicianum acolythum, quem Cornelius una cum prffisulesintercedebat, quidquam detrimenti passa
per
est perlata
Perseo episcopo in Africam raiserat,
:
est.
velaccipiendis expostulabatcum Cy-
sed dum Felicianusventoretardatur, 22. lisdem litterisCornelius
litteris detinetur, Felicissimo
properante prae- priano, quod de nova Fortunati ordinatione noQ
aliis

ventus est ; ita^ut Gornelio prius, quam Romam ille

statim ad se scripsisset. Simulque, ut
Fortunatus

adveniret, Fortunati litterse redderentur. ille Romam ibi judicandus veniret, prfecipiebat.

XII.
Quod rursus non probans Cyprianus, a se atque ab
ut
omnibus collegis suis statutum esse rescribit,
20. Cornelii litters « dilectionis fraterns et eccle- audiatur, ubi est crimen
uniuscujusque causa illic

siasticffi disciplinse et sacerdotalis

censurse satis ple admissum.QuaeautemCorneliuminteretCyprianum
nae » ( ypriano per Satyrum
acolythum '^^^l?
traditae, B ejus nata est de
:„„„ T7^.„t„„nt; o+ loCTntnriim ftius
ex occasione Fortunatietlegatorum
quibus significabat Felicissimum hostem Christi cognitione causarum controversia, Zozimi
papa et
sua plurima
non novum,sed jam pridera ob crimina AureliiCarthai^inensisepiscopitemporibus ex causa
abstentum, et non tantum ipsius Cy- pr^sules ad
et gravissima Apiarii recruduit. Sed et tunc Africani
senten-
priani, sed plurimorum etiam episcoporum Cffilestinum papam rescribentes mox laudati conci-

lia condemnatum, rejectum a se esse; et cum venis-

lii decreto steterunt.
set3tipatus caterva et factione desperatorum,vigore XIV.
pleno, quo episcopos agere decet, pulsum
ob Eccle-

sia esse. Illas Cornelii litteras scriptas esse apertum Epistolam aliam perbrevem Cornelii nomine
23.

e3t,cum Felicissimuspost Fortunati pseudoepiscopi ad Lupicinum, Viennensemepiscopum.inscriptara,

ordinationem una cum ejusdem legatis in urbem ve- quffi Floriacensi bibliotheca prodiit,in appendi-
ex
rejecimus. Alias autem duas, quas
confinxit
niaset, ac necdum eo pervenisset Felicianus Gartha- cem
mercibus non se-
gine cum proxime dictis Cypriani litteris rediens. Isidorus Mercator, a reliquis ejus
paramus.
XIII.
XV.
Cyprianum litteree timidiores
21. Alise Cornelii ad
24. In editionibus conciliorum,
unicum hoc
superioribus adjuncts, simulque missae, quibus
in-
descrip'
qui a Fortu- Gratiani compilationexxii, qusest. 5, c. 16,
dicabat se minis ac terroribus eorum, videtur, u*
est decretum Honestum etiam
nato venerant, aliquantum esse commotum « : cum tum « :

qui in sanctis audet jurare, hoc

jejunus faciat cur"
se aggressi essent cum
summa desperatione com-
ut pueri ante an
minantes, quod si litteras quus attulerant non
acce- omni houestate et timore Dei et ;

publice eas recitarent, et multa turpia ac nos non cogantur jurare. » Idem decretum a!
XIV,
pisset,
lib. xii, c. 42
Ivone, par. xii, c. 69, et Burchardo
probrosa et t)re suo dignaproferrent. » Tum
igitur
sed ab eodem Ivone, p. xn,
698 his cedcndum ratus est, nullo qui- Cornelio tribuitur :

Cornelius
animi vitio, 33. et a Reginonecap. 312, velut ex libro
lib. ii,
dem ut mihi videtur imbellis aut pusilli Et re quidem ipsa ex Capitu
incommodum veritus, idque Capilularium laudatur.
sed majus quoddam
in quibus Aquisgranensi, ann. 789, cap. 63, excerptur
amoliri cupiens. Hujusmodi sunt casus,
lari
adjurai
sanctiacsoUiciti pastores,quovis se vertant,pericula
est.Rursum postiema ejus pars de pueris
juncta cum altera de puelhs jt
ac peccata metuunt, de quibus
Augustinus tota epi- dum non cogendis,
c, 15, ut ex concihoEli
Paulinum ingemiscit rantibus, a Graliano ibid.
stola olim ccl, nunc cxcv, ad
humana uci imvuu refortur. Item
beritano - ex codem concilio, Ivo, i
mrlpnilfl num.Z
indeque num.2 COnClUaiBt
concludifet « Ecce
CiCUUunde
UUUB vita
viioiijumaiia i v.-
.

xn. o. 8i, altoram illam

parlem de P»ell. Juraa
upereram lola lenlalio esl. quando elibi homo D
bus prolert. quam qu.dera Burchardus, l'l>. ™.«
enlalur ubi <iua„lum polesl vila, coileslis simili- '""»
26 non ox conoilio Eliberaano,
m 1"»
ad „ ooap alur. . Ce,te vit,^ ccelestis inslitutis
exstat, sed ex conc,.,o
H.bernens,, o. 3, laud.t
esoaptare studebat Cornelius, eu,n scripta pro-
721 EPISTOLiE. 722

S. CORNELII PAPiE ET MARTYRIS

EPISTOLtE
ET QU^ AD EUM SGRIPTiE SUNT.

ANNO CHER. CCLI. CYPRIANUS CORNELIO FRATRl SALUTEM.

699-700 EPISTOLA PRIMA (1). Venerunt ad nos, frater charissime (2), missi
I.

S. CYPRIANI CARTHAGiNiENSISEPISCOPIAD S. CORNELIUM a Novatiano (3), Maximus presbyter (4), et Augen-

PAPAM dus diaconus, et MachaBus(5) quidam,et Longinus.
(Erasm, li, 11 Pamel., Rigalt, Baluz., xu ; Paris., xi
;
; Sed enim cum ex litteris, quas secum ferebant, et
OxoQ., Lips., XLIT ;Cou8taDt, 1,125 GaliaDd.m, 333.);
ex eorumsermoneatque asseveratione Novatianum
Argumentum. —
Legalorum Novaliani deleyitur episcopum factumcomperissemus,illicitae et contra
praviias, ideo a communione cohihenlur. Petenli-
el
Ecclesiam catholicam factaa ordinationis pravitate
bus publice audiri. hocncgatur Quxrentes undigue
schismatis atque hasresis socios sibi adsciscere, re- comaioti, a communicatione eos nostra statim co-
primuntur. hibendos esse censuimus : et *, refutatisinterim ac

Variae lectiones.
'
codex Colb. At in vulgatis hic desideratur particula et, moxque adjicitur, Nam et ego
Ita optimae notte
exspectavimus. Lectioni nostrx favet ms. Corb. in quo conjunctio et hic pariter exstat, (avent et aliquot An-
glic. inquibus infra habetur J&m et ego.

(1) Circa exitum mensis julii anni 251, opera B bertina, in eam delatus beneficio canonicorum illu-
Primitivi presbyteri missa. Coustant. strissimae ecclesis Sancti Martini Turonensis. De
(2) Frater charissime. In illa Christianorum sim- jf]gidio interim illud quoque dicam per transennam,
plicitate quse primis Ecclesise saeculis vigebat.Chri- fuisse illum Narbonensisecclesiae canonicum etcon-
stiani omnes, etiam epiacopi, inter sese mutuo siliarium rcgis Franciae in sua suprema parlaraenti
vocabant fratre», nullo discrimine inter episcopum Tolosae curia, uti scriptum est in necrologio eccle-
Romanum et cseteros, uti notavit Erasmus ad Epi- siae Narbonensis, ubi sepultus est anno 1484,men3e
stolam Lii, et nos quoque diximus in notis ad Epi- Martio. Baluz.
stolam Gregorii PapaelV, apud Agobardum.Sequen- (3) Mis.si a Novatiano. Hujus legationis mentio
tibus saeculis istud mutatum est, etjamdiu invaluit habetur in epistola lv, pag. 83. Baluz.
ul Romanus episcopus caeteros appellet fratres ; {k) Maximus presbyter
Partis Novati, ut docet
.

illum episcopi vocent patrem. Et tamen Joannes
Launoius doctor theologus Parisiensis referens in
Historia collegii Navan-se, pag. 539, epistolam Ge-
rardi Macheti, episcopiCastrensis, ad yiigidium La-
queatorem, vulgo Le Lusseur, referendaiium papae,
quamvis falso putavit scriplam fuisse ad papara,
nntat etiam per eas tempestates, id est, aevo Caroli
VI[, regis Francorum, episcopis liberum fuisse Ro-
manum pontificem appellare fratrem, quia Gerar-
dus in initio illius epistolae ait Ingralus merito :
viderer, frater charissime,e\. tamdiuid fore liberum
quamdiu Romanuspontifex aliosepiscopos appella-
bitfratr6S,fratremenimessealicujus fratris fratrem.
Viri optimi error ortusest ex eo quodnomina eorum
ad quos Gerardus scribit non suut posita in titulo
epistolarum, ut vulgofieri solet,sed post epistolam,
quemadmodum Mabillonius in suo Itinere Italico,
pag. 45,annotat visosase esseplurimosepistolarum
codices in quibus inscriptio non ponitur in fronte
epistoIarum,sed in calce.Itaque quiapost epistolam
cx, Macheti, quae scripta est ad papam, Launoius
Bcriptum videbat Sanctisstmo do^nino nostro papse,
: modo quo Felicissimum factum fuisse ab eo diacn-
exiHtimavitepistolampostquam sequebatur haec in-
scriptio, scriptam esse ad papam, cum scripta sit,
ut antea dixi,ad jEgidium Laqueatorem, referenda-
epistola papae Cornelii ab Fabium Antiochenum
apud Eusebium. Postea rediit ad Ecclesiam. Sic
doccnt eadem epistola Cornelii et gesta pontiflcalia
ex fastis Cuspiniani edita ab .^gidio Bucherio et ex
codice Nicolai Fabri Peirescii laudato a Rigaltio in
observationibus suis ad Epistolam lxvii sancti Cy-
priani. Ita enim illic scrlptum est in Cornelio: Sub
episcopafu ejus Novatus extra Ecclesiam ordinaint
Q Novatianum in urbe Roma et Nicostratum in Africa.
Hoc facto, confessores qui se sevaraverant a Cornelio.
cum Maximo presbylero, qui cum Moyse fuit, ad
EccJesiam mnl reversi. Sio etiam in Gestis pontifi-
calibus qu» tribuuntur Anastasio bibliothecario.
Ad eos videnturdatae epistolaeduae Dionysii episcoj'i
Alfcxandrini scriptae ad quosdam confessores partis
Novatiani, qui ad Ecclesiam redierant, apud Euse-
bium lib. vi, cap. 46. Sed quae in Gestis pontifica-
libus dicuntur deordinationeNovatiani etNicostrati
habent aliquamdifficultatem.Ouomodo enim Nova-
tus, qui non erat episcopus, potuit ordinare Nova-
tianum el Nicostratum ? Ordinavit eos nimirum co
num srribit Cyprianus in Epistola xlix, pag. 63,
id est factionc sua eum constituit diaconum. Vide
annales Cyprianicos ad annum 250, 21. Baluz.
{J

rium papae, ad quem etiam rcferenda est epistola f5) Machseus. Mullum variant vetera exemplaria
cxii,in qua referpndariumpapee episcopus promore in nomine istius hominis. Et quanquam non sit
illorum temporum vocat fratrem. Ista ego, data rw magnum operse pretium, admonebo illum alicubi
occasione, putavi admoneri debere. Codox autem nominari Matthxum, aHbi Macaheum, et Machaeum.
epistolarum Gerardi quo Launoius utebatur, siquis Retiani autem lectioaem quaeniliturmajori numero
eum oonsulere velit.exstat nunc in bibliothecaCoI- veterum exemplarium. Baluz.
723 S. CORNELII PAPiE 724

retu3i8,qu8e obstinate ac pertinaciter asserere ten- A. compressi sunt, et illicitis conatibus hasreaim fe-

tabant, jam ego ^ et 301 collegee plurimi, qui ad cisse nudati sunt, in epistolam congerere lon-
me convenerant, exspectabamus adventum coUcga- gum fuit ; ex Primitivo (10), compresbytero no-
ru_m nostrorum Caldonii ' et Fortunati (6),quos ad stro plenissime singula, quando ad vos venerit,
te nuper et coepiscopos nostros,qui ordinationi tua3 audietis.
adfuerant, legatosmiseramus,ut eis adventantibus II.Acneeorum furensaudacia unquam desisteret,
et rei gestee veritatem reportantibus, majorc aucto- TOS hicquoquein schismatis^partea Christi mem-
ritate et * lucida (7) per eos probatione, partis ad- bra distrahere,etcatholicae Ecclesiae corpus * unum
versae improbitas frangeretur. Supervcnerunt vero scindere ac laniare nituntur ut ostiatim permul- ;

Pompeius ac Stephanus collegae nostri, qui et ipsi torum domos, vel oppidatim per quasdamcivitates
quoque ad instruendos istinc (8) nos manifestase- discurrentes, obstinationis suae et erroris * scissia
cundum gravitatem ac fldem suam indiciaactesti- sibi quaerant comites. Quibus semelresponsumde-
monia protulerunt ; ut nec necesse fuerit audiri dimus, nec mandare '" desistemus, ut perniciosa
ultra eos,qui aNovatianos venerant missi.yui cum " dissensione " et concertatione deposita impietatem
in statione (9jinvidiosis quoque conviciis et clamo- esse sciant, matrem deserere et agnoscant atque
:

ribus turbulentis proruerent, el flagitarent ut cri- intelligant, episcopo semel facto, et collegarum ac
p
mina, quae se afferre ac probare dicebant, publice plebis testimonio et judicio "^ comprobato alium
a nobis et plebe cognoscerentur gravitati nostraj ; constitui nuilo modo posse : proinde si paci-
negavimus convenire,ut coUegaj nostri jam delecti fice ** sibi ac fideliler consuluisse, si se assertores
etordinati, et laudabili multorumsententia compro- Evangelii ** et Christi esse confitenLur, prius ad
bati ^, ventilari ultra honorem maledica a?mulan- Ecclesiam revertantur. Opto te, frater charissime,
tiuni voce pateremur. Et quia, quibus refutati et semper bene valere.

Variae lectiones.
' Nam ego Bod. 1. Lin. Nam et ego Oxon. * Calidonii Foss. Mich. Vict.
ego. Thu. Corb. Foss. Jam et
* Elucidata Pa??2e/ cum m5. erfiY Corb. Elucida Oxon. Prxferimus cum duobus inss. Colb. lucida. " Gum
stationem Corb. ms. In stationem Lam.Ebor. Bod. 2 NC. 1. 2. Ad ventilandum cod. S. Arnulf. Met. '^

edit. Manut. Rig Oxon. Deincle apud Pam. Morcll. Reinliart. ut in ms. Corb. et recentiori Colb. Ultra fa-
mam ore maledicto etaemul. Vetustiorevi Colb. scquimur. Baluz. excod. 13. Ad ventilandam famam ore
maledico. Partem Antiquior ms. Colb. et mox Gorpus scindere omisso unum. ^ Ecclesiae corpus
''

scindere Pem. NC. 2. " Scissis verbum quod ex vetcrc ms. Culb. e.vijrimimus, in edit. O-ron. deest. Ejus
loco apudPamei, ut inms.Colb. habetur scissi. '° Mandaro desistemus NC. 2. Nunc dare Bod. 3. "
Discessione Borf. 3. '2 in Dei judicio Ver. i' Proinde pacifico Borf. 1, 2. Ltn. Ebor. NC. i, 2. Voss.2.
i*fta nostrims. At in edit. Evangelii Christi.

Variorum notse.
{&)Caldoniiel Fortunati. Episcoporum Ecclesia? C ubi idipsum repetit latius, cxtum sive convenlum
'^ "
Africanae, qui Romammissi fuerant ut inquirerent
' '
'
dicit. Stalioncm autem, uti ex TertuII. colligere
.
. • .

quid actum fuisset in Ecclesia Romana,post mor-
tem Fabiani, ut patet etiam ex duabus epistolis
sequentibus. Baluz.
(7) Lucida. Uanc lectionem inveni in undecim
libiis autiquis. Alii septem antiqui praeferunt elu-
cida. Lgo priorem leclionem puto esse meliorem,
tumquia eamexhibent pleriquelibri veteres optirai,
tum quiavox elucida non est admodum latina.Eam
tamen habent editiones Spirensis, Veneta vetL.3,
et Morolliana. Caeterae usque ad Rigaltianam ha-
benl elucidata. Rigaltiuset Angl. posteum scripse-
Tuni elucida. Reinharius maluit f/wcjt/aia. Baluz.
(8) Islic. Restituimus ex fide sex veterum oxom-
plarium, nam alii aut nihil habent, aut habent
istic. Melior autem videtur esse lectio quam nos
inducimus, ut sensus sit Pompeium etStephanum
istinc,\desi cx urhe Romana, manifesta teslimo-
nia rctulisse de legilima electione Cornelii et falsa £) missum fuisse inAfricam a Cornelio. 'in Actis pas-
ordinatione Novatiani. Quanquam vox istic habet
in eo loco parem significationem, ut infra epist.
XLIX. Baluz.
(9) In stalione Plerique libri veteres et veteres
editiones non agnoscunt prajpositionem. Primus
eam adjecit Munulius. Hunclocum Lombertusver-
tit en pleinc assembUc. Alii vidorint an recte. In
:
est, libr. de Coron. milit., non quemlibet con-
ventum ecclesiasticum, sed eum qui dominico die
fiebat, vocabant veteres, unde dies stationum vo-
cabatur metaphora sumpta a militibus, qui dum
praesidium certo loco collocant stationem facere
dicuntur. Ita et Christiani nunc ia hac basilica,
nuncinalia, nonnunquam et apud martyria, id
est, ut recte annotavit Rbenanus, martyruni se[)ul-
chra diebus dominicis conveniebant, Deum stantos
precabantur, Sacrificio intererant, et Gorpus Do-
mini, teste Tertull. lib. de Orat., accipiebant Si
quid denique ditficuitatis occurrisset, in eo con-
ventu tractabatur, unde fiebat, ut, eodem teste-
libr. de Jejunio, nonnunquam stationes in vespe-
rum usque producerentur. Pamel.
(10) Prunitivo. Presbytero Romano, ut opinor.
Ex cpistola quippe xlv, pag. 59, apparet illum
sionis sancti Stephani Pap;c Primilivus nominatur
inter dnodecim clericos Ecclesi» Romanse detentos
jussu Valeriani imperatoris. Alterius Primitivi
mentio osl in martyrologio Adonia v kal. julii.Fuit
ia filius sancta'. Symphorosa;. Exstat apud Grute-
rum votus inscriptio Wormatiensis missa a Pi-
tho30, iii qiia nominatur Victorina Primitiva. In i

codiceRemensissancti Dionysii \c^\iuv infcstalione, collectione inscriptionum Ecclesiae Sancti Pauli de ;

errore, ul arbitror, librarii. Vide qu;c uolanlur ad IJrhe, pag. 17A, mentio est Primitivi, praifecti fa-
epielolam xlvi. IUluz. —
Nomino autem stalionis brorum, et alius e.jusdem nominis, pag. 12, et '

ccctum etconvonlum intelligi Pamolius oljscrvavil. I'riuiiliva\ pag 4;f, bi). Haluz.
CousTANT. —
Quod hic stutionem epialola sequenti.
 725 EPISTOLyE. 726

ANNO CHRISTI CCLI. A nium *" et Fortunatum ; ut non tantum persua-

EPISTOLA II (11).
sione litterarum nostrarum, sed praesentia '^ sua

S. cyPr.IANI CARTIIAGINIENSIS EPISCOPI AD S. CORNE- et consilio omnium vestrum eniterentur, quantum

DIUM PAPAM. possent, et olaborarent, ut ad catholicae Ecclesiaa

(F.rasm., ii, 10; Pamel., Rigalt., Baluz., Paris., xli ;

unitatem scissi corporis membra componercnt, e
Lips., Couslant., 127 ; Galland., ni, 333.) ChristiansG charitalis vinculum copularent. Hed
AuouMENTUM. —
Quid ex divinx traditionis et ec- quoniam diversre partis ohstinata et inflesibilis
clesiaslicxinstilutionisusu fecerit Cyprianus uhide 704 pertinacia (13) non tantum radicis '"^
ct ma-
legitima Cornelii ordinalione certior [actus est. Lit-
tris sinum atque complexum recusavit ; sed etiara
teras 70S
Cornelii non Novatiani, puhlice lectas
esse. Cur prxter Cornelii litterais, quibus ille sc gliscente '^
(14) et in pejus rccrudcscente discor-
episcopum nuntiahat, corum qui ipsius ordinationi dia episcopum sibi (15) constituit, et contra sacra-
inierfuerunt tesiimonium desideravit. Rogat Cor- mentum semel traditum divinse dispositioniset ca-
nelium, ut lilteras de Felicisnmiet presbylerorum
tholicoc unitatis, adulterum et contrarium caput
ct addictorum causa, quas ipsi mittit, lcgat
extra Ecclesiam fecit ; acceptislilteris tam tui.s,

CirPRIANUS CORNELIO FRATRt SALUTEM. quam collegarum nostrorum, itnm adventan-

(16)
1. Quod servis Dei, et maxime sacerdotibus ju- „ tibus bonis viris et nobis charissimis collegis no-
-^ •

Stephano, a quibus h:ec omnia

'
tis et pacificis congruebat, '
"
frater .
charissime,
• •
stris Pompeio et
miseramus nuper (12) collegas nostros Caldo- nobis cumlsetitia '^ (17) communi asseverata*" sunt

Variae lecliones.
Calidonium Foss. Vict. Mich. '^ Tua vi vetusiiorems. Colh.
'» Nutricis vetus Cod. Baluz. '^ Gliscente '^'

in pejus ut crudescente idemcocle.v. Alter recentior cum edit-. O.toii. Glispcnte et in pc.jus crudesccnto. Magis
placet ciim Pamel. el ms. Corb. Gliscente et in pejus reorudescente. '* Hac omnia cum tristitia Oxon.
•" Asserta sunt firmiter Oxon.

Variorum nolse.
(U) Per Mettium subdiaconum et Nicephorum (13) Obstinata pertinacia. Honorii Aug. consti-
acolytum aliquanto post superiorera epistolam trans- tutio adversus Polagium et Coelestium Sed quia :

missa est. Coustant. —

Hanc epistolara auctor obtinaiorum nimis periinax malum ut constiiutio
Gestorum pontilicalium ait scriptam a Cypriano geminureiur e.vigit. Pertinacia sumitur, ut pluri-
fuisse in carcere, dicam, et missara. per
iit mo.x. mum. in malam partera. ut monuimus in notis ad
Celerinum lectorem. At Pcarsonius in Annalihus Capiluiaria, pag. 1110. Baluz.
Cyprianicis putat haec verba Gestorum ponlificalium (14) Gliscenle. Mox Cyprianus respiciens ad illud
intelligi de epistola lvii, falso, ut opinor. Nam in Pauli, Ephes. v, 32: Sacramentum lioc magnum
epistola missa per Celerinum agebatur de ordina- est,ego aufem dica, in Chrisio et in Ecclesia, epi-
tione Cornelii, de qua non agitur in epistola lvii. scopura ecclesiae, qui legitirae ordinatur, sponsum
Recte observat idem vir clarissimus errorem esse censet adeoque adultcruni haberi vult, qui in eam-
;

in gestis pontificalibus eo loci

ubi legitur episto-
lam illam conscriptam essc in carcere a sancto Cy-
priano. Verum non ideo existimandum est falsa
Erorsusesseetcommentitiaquae istic tradit auctor
orum Gestorum. Error est, non falsitas. Emenda-
tio facilis est. Quae dicuntur de carcere reCprenda
sunt ad Gelerinum, quem constat in carcere ten-
tum fuisse cum Moyse. Maximo, et Nicostrato, Ur-
.bano et Sidonio, Is ergo litteras Cypriani accepit
in carcere, et hinc misit ad Corneliura. Sic videtur
restituendus sermo qui turbatus est in Gestis. Sed
addit idem vir clarissimus ex Adone, quod nu-
merat inter frivola et inania sequentium tempo-
rum commenta, nimirum in epistola illa Cypria
" num scripsisse ad Cornelium quanta pro fide et
i
contessione Christi sustinuerit Celerinus, id vero
'
magnam habet difficultatera. Ado enim non scribit simura auctoritatem codicis Beneventani, in quo
1
hujus Gelerini laudes fuisse in epistola qua proba-
bat electionem Cornelii. Haec sunt verba Adonis
ad diem xviii kal. cctobris: Quo tempore beuius
Ciiprianus scribit ei de Celerino lectore quanta pro
fide et confessione Chrisli suslinuerii. Ista ergo
cxstabant in alia quapiam epistola Cypriani qua
caremus. Baluz.
(12) Miseramus nuper. De hac Cypriani lcgatione
ad Cornelium agens Marca, lib.' v de Concordia,
cup. 2, ait Caldonium et Fortunatum legatos Cy-
^
priani et concilii Carthaginiensis missos esse ut
:
quantura posset eniterentur ad componendam
fieri
consiliis suis Ecclesiaeunitatem, quae factione No-
vatiani scissa erat, et ut de Cornelii ordinatione
quae sibi essent comperta referrcnt ad Africanos.
Baluz.
dem ecclesiam contra fas et sacramentum divinaa
dispositionis indncitur. Hinc et episcopos cccleaia-
rum, quibus astringuntur, sponsoscensendimorem
et antiquum csse, et ipsis Pauli verbis niti patet.
COUSTANT.
^15) Episcopum .nbi Novatianum. Istud evenissn
anno 254 scripsit Baronius, Pearsonius 251. Bal.
(16) Collegarum. Hoc est episcoporum qui Cor-
nelii ordinationi interfuerant. Ei autem intertue-
runt sexdccira, inter qnos duos Afri, Caldonius sci-
licet ac Fortunatus. recenaetur. Ex his litteris qui-
bus nuniiabatur Gornelii ordinatio nullaj exstant.
Coustant.
omnia vetera exemplaria
17) Cum Isetitia. Ita
D tam nostra quam Anglicana et omnes editiones
antc Rigaltianam. Quare valde miror virum doctis-
scriptum esse ait cum iristilia, praetulisse consen-
sui veterum exemplarium et editionum. Quamvis
euim hajc leclio possit esse bona referendo eara ad
pertinaciam schismaticorum, tamen quia nullum
aliud cxemplar ei suffragatur, reliqua omniarepu-
gnant, non puto eam praeferri debere lectioni quae
tot auctoritatibus nititur praesertim cum ea quam
ego Reinharto revoco habeat optiraum sen-
cum
Bum, referendo illum ad Maximura, Urbanum, et
caeteros schismaticos, quos faraaerat, quamvis non
admodura certa, rediisse ad Ecclesiam. Quo nuntio
accoptoperlitteras Caldoni et Fortunati et per re-
lationem Porapei et Slephani, surrexerat in clero
Carthaginensi Uetitia, quamvis non integra propter
incerlaui farnam, ut patet etiam ex Epistola xlvi,
pag. 60. Baluz.
727 S. CORNELII PAP.E 728
firmiter et probata *', secundum quod divinas tra- A. ctitare interim gcstiiint quae probare non possunt,
ditionis et ecclesiasticae institutionis sanctilas pa- et cum innoceiitiam destruere atque expugnare
riter ac veritas exigebat, litteras nostras ad te di- non valeant, satis habent fama mendaci et falso
reximua. Sed et per provinciam nostram (18) hsec rumore maculas inspergere '^ (24). Ccrte quod
eadem collegis singulis in notitiam perferentes, ab praepositis et sacerdotibus congruit, danda opera
his quoque fratres nostros cum litteris dirigen- est, uttalia,cum a quibusdam scribuntur, per nos

do3 2s esse (19) mandavimus. respuantur. Ubi enim erit quod discimus ac doce-
II. Quanquam mens nostra, et propofsitum jam mus scriptum esse. Contine linguam tuam a malo,et
JOS tunc fratribus et plebi istic universse ^^ mani- labia lua ne loquantur insidiose *^ {Psal. xxxix, -13)

festatura (20) fuissel, quando litteris nuper ab utra- item aiibi : Os 706 tuum abundavit malitia, et

que parte susceptis, tuaslitteras legimus, et episeo- lingua iua complectebatur insidias, sedens adversus
patus tui ordinationem singulorum auribus intima- fratrem tuum detraliebas, et adversus filium mati-is
vimus honoris etiam communis memores, et
: tuae ponebas scmndalum (Ps. xlix, 20) ; item quod
gravitatis sacerdotalis ac sanctitatis respectum te- Apostolus dicit ; Omnis sermo malus de ore vestro
nentes. ea quse ex diverso in libram ad nos trans- non p)-ocedat ^', sed bonus *^ ad xdificationem ftdei,

raissum (21) congesta fuerant acerbationibus ut det gratiam audienlibus {Eph. iv, 29). Porro
crinr.inosis. respuimus ; considerantes pariter et haec fieri debere ostendimus, si quando talia quo-
ponderantes quod in tanto fratrum religiosoquecon- rumdam calumniosa temeritate conscripta sunt,
ventu considenlibus Dei sacerdotibus et altari po- legi,apud nos non patimur. Et idcirco frater cha-
sito (22) nec legi debeant, nec audiri. Neque enim rissime, cum ad me talia adversum te (25) et com-
facile promenda sunt, et incaute ac temere publi- presbyteri tecum considentis scripta venissent;
** audientibus clero et plcbi legi prsecipi quae religiosam simplici-
canda, quse discordioso stylo (23)
scandalum moveant et fratres longe positos ac tatem sonabant, nec ullis maledictorura et convi-
trans mare constitutos incerta opinione confundant. ciorura latratibus perstrepebant.
Viderint qui vel furori suo, vel libidini servientes, III. Quod autera scripta collegarum (26) nostro-

et divinae legis ac sanclitatis immemores, vel ja- rum, qui iiiic ordinationi tuas adfuerant, desideravi-
Variae lectiones.
" Probata quibus cognitis secundum Ver. ^^ Redigendos Bod. 3 Lin. Ebor. N C. i. Foss. Vict. Mich.
2» Manifestum Coib. Bod. 3. ^* ]la vetiis codex Colb. At receus, et codex Fux. Discordiosis et inau-
dientibus, forte pro discordiosis et inobaudienlibus ceu inobedientibus. In vulgatis autem. Discordioso stylo
scripta audientibus. Qute discordioso stylo scandalura. Bod. 1, 2. IS C. Lin. Ebor. Thu. Foss. Mich. Vict.
"> Impingere cod. Lamon. ^^ Loquantur doluni Lam. Lbor. N C. l. Bod. 1. " Non exeat Lin. N C.
^' Sed si quis bonus Lam. Ebor NC. 1 Bod. 1.

Variorum notae.
(^8) Provinciam nostram. Jnfra Epist. xlv, pag. C est,nec quisquam negat, nos Orientatium litteras in
29 Sed quoniam latius fusa est nostra provincia.
: timasse, legisse ecclesi^, tegisse concilio. Hic ccetus
Habet enim Numidiam et Mauritaniam sibi cohxren- in superiori epistola n. 1, statio nuncupatur. Cou-
tes. Hinc ergo collegcrunt Angii per provinciam stant.
istic intelligi Africam, Nuraidiara et Mauritaniam, (23) Discordioso stylo. Sallustius in Jugurtha
quae sedi Carlhaginiensi subjectae erant. Certn Au- N(tm vulyus, ut plerumque solet, el maxime Numi-
relius episcopus Carthaginensis ait in codice cano- darum, ingenio mohili, seditiosum atque discordio-
num ecclesia? Africanse, cap. lv, se cunctorum Ec- sj/w. Sidonius lib. vi, epist. 2: domum discordio-
clesiarum solliciludinem sustinere. Hanc porro An- sam ;
per condiliones discordiosas.
et lib. ix, epist. 3 :

glorum interpretationem adjuvare posse videtur
lectio codicis Remensis sancti Dionvsii, in quo le-
pjilur provincias nostras. Salvianus lib. iv, cap. 4,
Sciunt Africae. Baluz.
(19) Dirigendos r.sse. Supplc ad te, ut nimirum
communionem ipsius probare ac tenere se profite-
rentur, utinfra epist. iv explicatur. Coustant.
(20) Manifestalum. I.ittern! utriu.sque purtis eae
intelligendae sunt qu.ne cum Cornelii, lumNovatiani
ordinationem significtbant. Coustant.
(21) Librum iransmissum. Lilirum famnsura rais-
aum adversus Cornplium. Vide quae notantur ad
cpist. Lii, in causa Cnrnclii. Raluz.
(22) Allari posilo. Notaiidus mos in coctu lide-
lium, qui ad sacram synaxira, altari po.^ito inquo
sacrificium esset celebranrhim, convpneriint, ea le-
gendi Rcripta qu.-n ad ecclesiasticas causas portine-
rent. Idem ususetRomanispontificibusnoninsolens
fait. Anno3.54, Liberius epist. iv, ad Coiislantium
^''ribens, ii. 2, cum Arianis expostulat, qui confin-
(24) Inspe>-gerc. Codex Lamonii impingere. Quare
qnod prxposiiis Baluz.
(25) Adversumte, Pamel,, el compreshyleros tccum
comidoitcs. Uxon., de ic et compresbyteris tecum
considenlibus. JMiigis placet cum nostris rass. adver-
sum te et compresbyteri tccum considenlis, hoc eat
Novatiani, qni sedis Romanffi, in qua legitime se-
debat Cornelius, scse praesulem jactitabat. Et vero
scripta illa.ut ex suppriorc cpi.^tola liquet, adversus
unum Cornelinm composita erant. Coustant. —
Ha'C est lcctio omnium cdilioniim qua) antecessc-
riintRigaltinnam. Eam praeferunt etiam omnes libri
velcres! Ept autcm nptima VA tamen ego editionem
Rigultii, quae hixbet de le el prcsbytcris fecum cousi-
denlibus, iibenlor pnplerrem. si ianta non esset ve-
lcrum libroriim et cditionum rejuignuiilia. Laudat
nutcm isticCyprianus adversariosCornolii quodcum
adversiia piim ad sc snipsisspnt, modeite tamen
scripscrant, ncc conviciorum plaustra ineumjece-
rant. Hanc pulo esso verum sensum verboruin ,

xcruiit, inmiit, mc lilleras supprcssisse, ne crimina Cypriani Haluz. »

ejus quemdicebantur rondemiiasse {hoc cst Athaiiu- (-'()) Collegarum nostrorum. Non tantum CaJdenh |

tii) omnibus palcrent... Al satis omnibus clarum el Fortunati Afrorum cpiscoporum, sed et aliorum,
729 EPlSTOLyE. 730

mu8, non veteres mores obliti, novum aliquid qus- A pervicax factio et h«rctica (entatio a raatre secer-
rebamus. Nam satis erat, ut tu te episcopum ^^ fa- nit, in Ecclesiam colligamus: iliis solis foris rema-
ctis litleris (27) nuntiares nisi esset ex diverso
; nentibus, qui obstinatione sua vel furore superse-
discrepans factio, quae criminosis et calumniosis dere (29) ^3 et ad nos redire noluerunt, discretio-
commenlis suis coliegarum pariter ac fratrum plu- nis et separationis a se factae, et Ecclesiae derelictaa

rimum turbaret mentes, et corda confunderet ^o. ipsi rationem Domino reddituri.
Cui rei sopiendae necessarium duximus, ut scriben- IV. Quantura vero hic ad presbyterium " quo-
tium nobis inde collegarum nostrorumfirma et so- rumdam Felicissimi causam pertinet, quid hic ac-

lida auctoritas pararetur qui moribu3 ac vitae »' et

:
tum sit ut scire posses, litteras ad te collegae no-
disciplinae tuai 107 condigna litterarum suarura stri manu sua subscriptas miserunt : qui auditis eis
testimonia prapdicantes, cemulis quoque, et rerum quid senserint, quid pronuntiaverint, ex eorum lit-

vel novitate vel pravitate gaudentibus, omnem am- teris (30) disces. Melius 708 autem, frater, facies,

bigendi et discrepandi scrupulum sustulerunt ; et, si etiam exempla litterarum, quae ad te legenda pro
secundum consiliura nostrum salubri ratione ^^ U- dilectione communi per Caldonium et Fortunatum
bratum, in hoc fluctu aestuHntium fratrum mentes collegas nostros proxime miseram, quac de eodem
^s
sincere ac firmiter tuum sacerdotium probaverunt. Felicissimo, et de presbyterio ejusdem ad clerum
^
Hoc enim vel maxime, frat^^r, et laboramus et la- istic (31) necnon et ad plebem scripseram, legi il-

borare debemus, ut unitatem Domino et per apo-

a lic fratribus jubeas, quae et ^^ ordinalionem et ra-

stolos nobis successoribus traditam, quantum pos- tionem rei gestae eloquantur, ut tam istic quam illic

sumus, obtinere curemus et, quod in nobis est pa-

;
circa omnia per nos fraternitas instruatur. Exem-
labundas (28) et errantes oves quas quorumdam plaria autem eadem nunc quoque per Mettium (32)

Varise lectiones.
" Te factis litteris episcopum. Lam NL. Ebor. Lin. ^o Goncuteret NC. 1 Bod. 1. 2. Ebor.
1. Vilae ^i

tuae sine crimine Lin. ^2 Libratae. Oxon. cdil. secundnm Pamel. Corb. ms. iiberatas. Plures alii libratas.
Magis placel cum Minulio ei vetusliore ms. Colb. iibratum. Infra epist. ii, n. 4, lecturi sumus, librato de oia-
niura collatione consilio ; et. n 3, librata diu et ponderata ratione. ^^ Qui in obstinatione sua vel furore per-
severaverunt, aut perseveraverinl Editi corriguntur ope velnsliorum mss. in quibus exslut supersederunt
;

quod pro supersodcre, quia ulrumque aliquando promiscue usurpalur. Verum hic supersedore ad
facile irrcpsit
verbum noluerunl rejertur. Pamelius in duobus excusis o//enrfji5ese no/fii supersederunl vel perseverarunl
Vndc islud, vel perseverarunt, scholiastis opera primum esse adjeclum ac deinde vel cum verbo supcr-
sederunt rejecto, verbum perseverarunt obiinuisse coltigitur. ^^ Presbyterorum Ver NC. 2. '^Adclerum
istic, non a!d plebem. Apud Manul. in edit. Pamel. et Oxon. ad clerum istic nostrum et ad plebem. In
Corb. ms. ad ecclesiam nostram et ad plebem. Prxferimus cum Morel. et optimo codice Colb. ad clerura
istic necnon et plebem. ^^ De ordinatione et ratione rei gestae Vetus Colb., Bod. 1, ac deinde luquamur, ;

uhi in plerisque mss. ut in editis loquantur. Magis placet cum recenti Colb. eloquantur. Nempe prima verbi
hujus liiiera facile excidil, quia et superior vox eadem desinebat.

qui Cornelii ordinationi interfuerant, testimonia
exsppctata esse ex subnexis docemur. Coustant.
(27) Faclis lilteris. Ita veteres edit. cum nostris
mss. Et infra quidem epist. 3 Cyprianum audituri
sumus dicentem se lilieras breves facere
n. 4, Litieras inde fecerunt. At Oxon. post Pamel.
faclum qvod neque a Cypriani stylo abhorrere
: vetustis editionibus et in aliquot libris veteribus,
ultro fatemur. Ex hoc loco unitatis et communio-
nis fovendae quanta semper ab incunabulis liccle-
siae cura fuerit, intelligitur. Cum autem unitatis
hujus centrum Christi instituto, esset apostolica se-
des, ut ejus pra?sul ignoraretur a nemine, aut ipsi
cohaerere se nemo non quam primum testaretur,
plurimi intereal. Coust.
(28) Patabundas. Ita quidam libri veteres, .\lii
habent balabundas, belabundas, volabundas, vaga-
bundas, errabundas, praut placuit veteribus libra-
riis. Balhz.
_
(29) Supersederunt. Hanc lectionem praetulit edi-
tio Manutii. Morellius et Pamelius rejecerunt. Et
tamen ea reperitur in viginli et tribus vetustis ex-
emplaribus. Ea vero quae habet perseveraveruni in-
Variormu notse.
C 5«pfrserfen/«< in his duobus codicibus et in antiquis
editionibus, esse ex glossemate cujnsdam studiosi
explicare volentis quid in hoc loco significaret vox
supersederuni. Pamelius, qui putabat hanc vocem
; etepist.4, non posse t£qn\\b.\(iVQ \oc\ perseveraveruni, non du-
bitavit quin ex duabus lectionibus simul junclisin
cum una rejicienda esset. retineri deberet ea quae
perseverantiam signitlcabat. Et tamen vidern pote-
rat apud Nonium Marcellum «i/persctifre signiHcare
manere, perseverare,quasi in voluntate et consilio
seclere. Baluz.
(30) Lifleris. Periisse has littcras temporum in-
juria dolendum est. Edd.
(31) Clerum istic. Cypriano perinde est atque
clerum nostrum. Quocirca superius initio num. 2,
plebi istic non auditur nostrge. Exempla similia re-
ferre supersedeo, unde in edit. Pamel. et Oxon.
nostrum supervacanee adjici manifestum fiat.
j)
Etiamnum habentur duae epistolae hic memoratae,
scilicet edit. Pamel. 38 el 40. Jn illa nempe, quae
Caldonio et sociis missa est, ad calcom legitur :

venfa non est nisi in tribus. Sane duo et tres an-
iiquiores ediilonQshahenisupersederuntvetperseve-
raverunt. Sed hic meminisse oportet observationis
ame non uno loco factae, vetoreslibrarios,cum duas
viderent varias lectionos, ambigerent autem utra
earum retinenda esset. utramque posuisse, lectori
judicium intogrum relinquentec. Itaque verisimile
est vocem perseveraverunt, quae subsequitur vocem
Has litteras nieas... Carthagivem ad clerum trans-
mittite, additis nominibus eorum. qutcunque se Fe-
licissirno junxerunt. Epistola autem 40 conceptia
verbis ad plebem de quinque presbyteris factionis
Felicissimi inscribitur. Coustant.
(32) Mellium. cujus etiam rnenlio est in epislola
sequpnti.Quanquam autem exigui momontisit scire
verum ejus nomen, admoneo lamen in libris vete-
731 S. CORNELII VkVM. 132
hypodiaconum a me missum ct Nicephorum aco- A. ANN. CHR. CCLI.
lythum transmisi. Opto te, frater charissime, sem-
EPISTOLA IV (38).
per bene valere.
EJUSDEM AD EUMDEM.
ANNO CHRISTI CCLI.
(Erasm. iv, 8; Pam.Rigalt. Baluz.Paris. mv; Lips Cous-
EPISTOLA III (33). tant. p. 131 ; Galland. iu, p. 335.)
EJUSDEM AD EUMDEM. —
Argumentum. Dum
certum exspectabatur de Cor-
(Erasm. n. 9 Pauiel. Rigalt. Baluz. xlhi Paris. XLn,Lips.
;
nelii ordinatione testimonium, Adrumetinis clericis
CoustaDt. p. 130, Galland. iii, 335.) auctores fuerant Cyprianns et Liheralis, ut litteras
suas presbyteris et diaconis Romanis, non Cornelio
Argumentum. - De LUcris quas ad confessores a inscriberent. Qua de re cum expostulasset Corne-
Novatiano ac Novalo seduclos jecit. lius, expostulationi illius nunc Cypriauus satis-
facit ; additque episcopatus ejus veritatem aper-
CYPRIANUS CORNELIO FRATRI SALUTEM. tissinia luce fundatam et collegarum rescriptis
comprohatam agnosci.
Et religiosum vobis (34) et neeessarium existi-
mavi, 709 frater charissime, ad confessores (35) 710 CYPRIANUS CORNELIO FRATRl SALUTEM.
qui illic sunt, et Novatiani ac Novati obstinatione •n I, Legi litteras tuas, fratercharissime, quas per
et pravitate seducti de Ecclesia recesserunt, litteras Primitivum compresbyterum nostrum misisti, in
breves facere, quibus eos pro aCfectione mutua con- quibus te comperi motum, quod cum de Adrume-
venirem, ut ad Matrem suam, id est Ecclesiam ca- tina colonia Polycarpi nomine (39) ad te litterae
tholicam, revertantur Quas litteras . tibi a Meltio (36) dirigerentur, postea quam nos, ego et Liberalis, in
hypodiacono ^"
legi prius mandavi,ne quis aliud me eumdem locum venissemus,ccepis3ent,illuc adpres-
quam quod meis litteris conti-
Bcripsisse fingeret, byteros (40) et ad diaconos litterae dirigi.
netur.Mandavi tamen eidem Mettio a me ad vos II. Quod scire te volumus et pro certo credere,
misso, ut de tuo arbitrio rem gerat, et si easdem nulia id leviiate aut contumelia factum. Sed cum
litteras (37) confeasoribus putaveris esse redden- statuissemus collegae complures, qui in unum con-
das ^*, tunc eas tradat. Opto te, frater charissime, veneramus, ut, legatis ad vos coepiscopis nostris
semper bene valere. Caldonio et Fortunato missis, omnia interim inte-

Variae lecliones.
^"^
Ab Elhippo
diacono. Mich., Foss., Ar, NC. 1,, Lam., Bod.2. 3 ; ita et eidem Ethippo, Corb.
^^ Credendas Foss. Mich. Vict.
Variorum notse.

ribus vocari Mettium, Messium, Messionem, Mis-
sium et Mersium. Concordes enim non sunt in ejus
nomine libri veteres. Baluz.
(33). — Simul cum superiore missa, ac nomina-
tim Mettio subdiacono, qui cuni Nicephoro acoiylho
in Urbem deslinatus erat, tradita. Coustant. An-
gli monuerunt hanc epistolam non esse in edilione
Erasmi. Quod non est verum. Monuerunt pr.Tterea
illam haberi lib. v, Epist. 9 editionis
Sed errorem illum impulandum cRse typographo
valdc puto, cum
edita sit, lib. ii, Epist. 9illius
illa
editionis, quse secuta est Erasmicam. Baluz.
(34) Vobis, nobis. Reposui
mihi visa est melius convenire sententioe sancti
Cypriani. Alioqui cnim alia, qua; habet vobis, bona
cst. IJlraque multos habct bonos assertores. Prior
nitilur auctoritate xv veterum exemplarium, ct ex-
etat in editione Spirensi, in veteri Veneta, in Era-
smica, et in Manutiana. Altera reperitur iu octo
codicibus antiquis ct in editionibus llembolti, Mo-
rellii, et Pamelii. Bal.
Confessores. Moysem et Maximum. Vide
(35)
quae supra diclu sunt arl cpistolam xli.
(36) Mettio. Varie admodum ctiam hic scriplum
est, nomen istius hypodinconi. Iletinuimus vulga-
tam lectioncm,ut in re parvi inomenti.Alia frcquen-
ter iii o.vcmplarihus habcl Ethippo vel Kt-
anticjiiis
tio. Vide qu;e istic annolat Pamelius. De Mcllia gcn-
te vide Joannem Tristaiium a sancto Amunlio in
tomo II Coinmentariorum pag. 465. .501. Bai.iz.
(37) Liltcras breves. Hoc est cdit. Pam. epistolam
XLiv, et Oxon. xlvi, quae Maiimo Nicosti ilo et cae-
teris confeBsoribus inscripta est. Coustant.
C (28) Primitivo Carthaginiensi presbytero, qui su-
periorem Cypriani epistolam i detulerat, tradidil
Gornelius litteras, ad quas nunc Cyprianus rescri-
bit. Hinc inter praBdictam epistolam et hanc haud
niulto majus intervallum cogitandum est, quam
— quo opus tuit, ut Primitivus Romam iret, ac modi-
cum refecto cnrpore Carlhaginem rediret. Coustant.
— Rarissima sunt epistolae istius veteraexemplaria.
Manullanae. Pamelius nulium habuit. Nihilo ditiores fuerunt
Angli. Ego septem habui, Thuanum videlicet, Fos-
satense, Metense sancti Arnulphi, Beccense, Vic-
torinum, Remense sancti Dionysii, et Fuxense.
hnnc lectionem, quia B.\LUZ.
(39) Polycarpi nomine. Notat Oxoniensis editor
olim in usu fuisse, ut quoties littera; ab ecclesia
aliqua mitterentur episcopi illius noiuine, ctiamsi
absens is fuisset, mittercnlur. llunc niorem Adru-
melini presbyteri ac diaconi, episcopo suo absente,
8unl secuti. Goustant. —
Episcopi Hadruinctini,
Q cujus mulla mentio apud Cyprianum. Interfuit
concilio Carthaginiensi de causa baptismi iiajretico-
rum. Baluz.
(40) Ad prcsbyteros. Id etiam moris ohlinebat,
ut littcra; ad ccclesiam aliquam miss®, hujus opis-
copo inscriborentur, nisi sedes vacaret. Quem mo-
rem cum primuin obscrvassent Adrumelini pres-
byteri et diaconi ad Cornelium scribenles, postmo-
(luni Cypriano et Liberali auctoribus, littcras suas
prcsbylcris et diaconis Romanis inscripserunt. Inde
merito molus est Cornelius, quod Cyprianus et Li-
beralis episcopatum ejus in dubium vocarc videren-
tur. Coustant.
 733 EPISTOL.E. 734

gra suspenderentur, donec ad nos eidem collegae A. so, per omnes omnino istic positos litterae fierent.
nostri rebus illic (4-1) aut ad pacem redactis, aut sicut fiunt, ut te universi collegse nostri et commu-
pro veritate compertis redirent ;
presbyteri et dia- nicationem tuam, id est catholicae Ecclesiae unita-

coni in Adrumetino consistentes, Polycarpo coepis- tem pariter et charilatem, probarent flrmiter ac te-
copo nostro absente, ignorabant quid nobis in nerent. Quod divinitus evenisse, etconsilium nos-
commune placuisset. At ubi nos in praesentiara ^^ trum providenter ** processisse gaudcmus.
venimus, comperto consilio nostro, ipsi quoque id, IV. Sic enim nunc episcopatus tui et veritas pa-
quod et caeteri, observare coeperunt, ut in nullo riter et dignitas apertissima luce et manifestissima
ecclesiarum iatic consistentiam consensio discre- et firmissima comprobatione fundata est, ut ex res-
paret. criptis collegarum nostrorum, qui ad nos litteras
III. Quidam tamen mentes nonnunquam et ani- inde fecerunt, etex relatione ac tcslimoniis ceopis-
mos sermonibus suis turbant, dumaliter quaedam, coporum Pompei et Stephani etCaldonii ac Fortu-
quam se habet veritas, nuntiant. Nos enim singulis nati (45), ordinationis tuae et origo necessaria, et
navigantibus, ne cum scandalo ullo navigarent ra- quoque innocentia ab omni-
ratio justa, etgloriosa
tionem reddentes ", scimus nos hortatos eos esse, bus nosceretur *^ quod ut simul cum caeteris quo-
ut Ecclesiae catholicae radicem et matricem agnos- n que coliegis *^ nostris stabiliter ac firmiter admi-
cerent ac tenerent. Sed quoniam latius fusaest nos- nistremus, atque in 712 catholicae Ecclesiae "
tra provincia (42), habet 111 etiam (43) Numidiam concordi unanimitate teneamus, perficiet divina
et Mauritianam (-14) sibi cohaerentes ne in Urbe dignatio ut dominus, qui sacerdotes sibi in Eccle-
; ;

Bchisma factum absentium animos incertaopinione sia sua eligere et constituere dignatur, electos quo-
confunderet, placuit *' per episcopos, retenta a que et constitutos sua voluntate atque opitulatione
nobis rei veritate, et ad comprobandam ordinalio- tueatur *^ gubernantes inspirans, ac subministrans
nem tuam ^^ facta auctoritate majore, tumdemum etad improborum contumaciam frenandam vigo-
acrupulo omni de singulorum pcctoribus *^ excus- rem, et ad lapsorum fovendam poenilentiam lenita-

Varise lectiones.
"In praesentivenimus, Spir. ** Rationem reddidisse nos scimus ethortatos esse, Spir.lnnom. *' Piacuit
per, Ver. *2 T^a facta, Spir. " Pectoribus excluso, Yer. '* Sic vetustiores mss. At alii libri, profecisse.
^'^
Sic Vel. Innom. Spir. Noscetur /?!fif. *« Cum caeteris collegis Oxon. " Ecclesiae conconliter una-
nimitatem teneamus. Priscse edit. ctim duobus w.«5. Morel Manut. Pamel. et Oxon. Ecclesiae pacem concor-
diae unauimitate teneamus. Heccns ms. Colb. Ecclesiae pacem concordi unanimitate teneamus. Vetustior,
qui omisso verbo pacem, lectionem eamdem exliibet, cxleris visus est sincerior. Mox eodem codice. perliciat
divina protectio. ** Vetus codex Colb. gubernanter forsitan verius. Alioquin gubernantibus omiionM
:

series videtur postulare.

Variorum notee.

(41) hlic. Id est in Africa. Cousta.nt.
Epiphanius, episcopus
(42) Latius fusa provincia.
Salaminae in Cypro, scribens ad Joannem Hierosoly-
mitanum, loquens de sua provincia, ait Eo quod
grandis essel patct provincia.
et iale
exstat inter Hieronymianas. Balluz.
(43) Habet etiam. Recens codex Colb. habet enim.
Non displiceret, habetenim etiam. Deinde idem ms.
cum pluribus aliis et edit. Numidiam et duas
Mauritanias sibi cohxrentes. Lectionem vetustioris
Colb. quce etiam est duorum Angl. probae notae, re-
vocamus. Alterum e margine in
Oxoniensis editor opinatur. Quanquam idem
vat Mauritaniam, teste Piinio, 1. v, c. l.induas
partes, Caesariensem et Tingitanam, per C. Caesaris
saevitiam fuisse divisam, iisque demura tertiam par-
tem,Sitifensemnimirum, accessisse. Coust. Habet
enim Numidiam. Haec est lectio veterum librorum,
nisi quod aPqui habent ch'a;n pro cuhi, viilgatove-
terum more in permutandis hisce conjunctionibus.
C copus Carthaginensis, in codice canonum Ecclesias
Africanae, et omnes episcopos Afros, adeoque Nu-
midas et Mauros, ad concilia episcopi Carthaginen-
: sis convenire solitos, ut patet etiam ex concilio
Ea epiotola sancti Cypriani. Ideo autem sanctus Cyprianus
istic nomiriat Numidiam et Mauritaniam ut osten-
dat provinciam suam esse late diffuoam, cum ea
praeter Africam proprie dictam haberet etiam Nu-
midiam et Mauritaniam sibi cohaerentes, quae et
ipsae latae et diffusae provinciai erant ; Numidiam
tamen esse augustiorem Mauritania scribit Mela.
textum irrepsisse Baluz.
obser- (44) Mauritaniam. Ita libri veteres et veteres
editiones. PrimusManutiusposuitiVauW^a/uas t/was.
Hinc orta vulgaris editio. At in conciliu sancti
Cypriani mentio est episcoporum Africaj, Numidice,
— et Mauritaniae, non vero Muuritaniarum. Manutia-
nam tamen lectionum adjuvat Plinius, qui lib. i,
cap 2, et lib. xiii, cap. 15, nominat duas Maurita-
]) nias, itemque Tacitus libro i H idoriarum ubi men ,

Rigalfus ad epistolam xlii existiraavit quaecunque
istic dicunturde Numidiaet Mauritania esse insiti-
tia et ex margine in textum irrepsisse. Et tamen
exstant in omnibus editionibus etin septem codici-
bus antiquis, id est in omnibus antiquis codicibus
R me visis. Non virleo autem curista censeri debeant
insititia. Certnm quippe est Carthaginem, quae erat
aenjula urbis Romae, omnium intra Atricam provin-
ciarum obtinuisse principatum, uti scriptum est
in 1. XXII, Be tironibus in codice Theodosiano, et
episcopum Carthaginensem habuisse soilicitudinem
omnium ftoclesiarum Africae, ut ait Aurelius, epis-
tio est duarum Mauritaniarum et Martianus Capella
lib. VI, descriptione Africae. Recte. Nam Dio Cas-
sius lib. VI, tradit. Claudium Imperatorem Maurita-
niam subjectam Romanis in duas partes divisisse.
Tingitanam et Caesariensem. Herodianus, lib. xii,
nominat Numidiam et Mauritaniam Romanis sub-
jectam Vide Marcam, cap. 87 libri de Primalibus,
Baluz.
(45) Coepiscoporum Caldonii. Festivi sunt qui il-
lum ab Africa in Lucitaniam transiisse tradunt et
illic episcopum Bracareusem fulsbo. Baluz.
735
tem. Opto te frater charissime, semper bene va-
lere.
AHNO CHRISTI CCU.
EPISTOLA
V.
(Erasm. ni, Pamel. Rigalt. Baluz.
12,
L, Paris, XVII Coustant. col. 133 Galland. ;
Routh Reliq. sacr. iii, p. 5 et 18.;
Argdmentum. —
Quales sint quos NovaCianus Car-
thaginem legatos denuo misit.
Cornelius Cypriano. etc. Recentior codex
(46)
Colb., ut priscas Cypriani editiones. Cyprianus Cor-
nelio : sed ed. Manutiana Hnni 1563 in hac el epis-
toja proxime sequente titulum recte praeslat quod
etiam Gorbeiensis ms. primum pr» se tulit, sed ab
antiqua manu in eo restitutum est Cornelius Cypria
«0. Quin re ipsa Gornelii sit, Gyprianus infra
B
Epist. ambigere nos non sinit. Eam alii epistolae
i
fragmentum, alii schedam, alii litterulas appellare
malunt. Ipse Cyprianus in laudata EpistolaT litjc-
ras vocat. lis vero, qui fragmenlum putant,
videtur pnmo, quod Novatianus, etiamsi nondum
nominatus. hupis scelerati hominis vocabulis desi-
gnetur deinde quod Cyprianus epistolffi huic res-
;
cribens, nonnulla ad Evaristum et Nicostratum
attinentia tum
didicisse se commemorat, quae in il-
Ift non habentur. At Novatiani nomen in hac epis-
tola consullo taceri, ejusque loco pronomen substi-
tui, sequens, do cujus integritate nuUus dubitat,
fidem taciet,
utpote in qua Cornelius eadem ratio-
ne se Hoc et subinde imitati sunt alii pontifi-
gerit.
ces, nominatimque CoelesLinus erga Nestorium,
necnon et Patres vel quod in haerescon ortu par-
:
cendum du.xerint hajresiurcharum
quod ab appellandis abhorruerint. Neque certius
iis
Epistolam istam truncaiain probant specialia quae-
dam, qua3 a Gypriano narrantur, nec in hac expri
muntur, de Nicostrato et Evaristo adjuncta cum ea
illeNicephori ore potuerit ediscere. Huic porro in
Africam festinanti primum sola tradita est hsec
Epistola. Deinde cum in procinctu esset, ei et sub-
sequens adjuncta est. Ulramque vero simul per-
tulit. CousT. —
Haec epistula in omnibus fere co-
dicibus antiquis dicitur esso Cypriani ad Gornelium.
Ego esse Gornelii ad Cyprianum nuspiam reperi
quarn in Gorbeiensi et in uno meo. In excerptista-
men ad me missis ex codicn 199 bibliothecae Vati-
canae lego eam scriptam esse a Cornelio ad Cypria-
num hocmodo: «Epistola Cornoiii adCyprianumde
factionc schismaticorum. Cornelius Gypriano salu-
tem. Nnquid. » Itaque ambigi non potest quin vere
sit Gornelii. Putavit aulem Pamelius illam non esse
integram etessctantum fragmentum.Rigaitius esse
sequelam vel addilamentum potius aiicujus ex prae-
cedentibus. Baluzius.
(47) Hujus scelerali hominis. De vero isto ita
Hieronymus, «« Viris IU., cap. 70: « Novatianua
Romanfe urbis presbyter advcrsus Gornolium ra-
thedrani sacerdotalem conatus invaderc, Novatia-
norum, quod Gr.rce dicitur KaOxpwv, dogma cons-
tituit, nolens apostatas suscipere poenitentiales. »
Plura videasin ea qu;n mox sequitur, ad Fahium
Cornplii Kpistola atquc in pluribus Dionysii Alex.
: quo alius est a Maximo prcsbytero coiifessore, qui
apud Eiisebium ppistolis. Maxime voro notabileest
tacere semper Cornelium advorsarii sui Novatiani
nomen in opistolis quae reslant; de cujiis quidem
nominis varia scriptura aliquid hic dicam. Huic
nimirui!!, pariler atqup a;quali ejus No. ato Afro,
verum iiMinen Nnvnlnm liiiasc, fuse disputavil Cl.
Lardiierus De Fide Ihst. Evnng. p. ii, vnl. v, not.
ad culcem, vul. in cap. 47, quict nonnullos aucto-
S. CORNELII PAP.E 736
A CORNELIUS CYPRIANO (46) FRATRl SALUTEM.
Ne quid minus ad pcenam futuram hujus scele-
rati 113 hominis (47) deesset ;
prostratus virtuti-
bus Dei (48), cum Maximus et Longinus et Machajus
xlviii, Oxod. Lips.
ii., d. 336.
inde fuissent expulsi (49), denuo resurrexit et si- ;
cuti prioribus litteris (50) tibi, quas per Augendum
confessorem misi, significavi, puto Nicostratum
et Novatum et Evaristum et Primum et Diony-
Variorum notae.
res etiam Latinos adduxit hanc scripturam prae se
ferentes, sed fortasse ex imitatione Graecorum, qui
fere semper Noo^ja-cov seu Nauax^v scripserunt. At
: Cyprianum nomine Novatiani hominem semper de-
signasse notissimum est, ut posteriorum aetatum
taceam scriptores. Imo vero apud historicum Grae-
cum Eusebium, lib. vii, cap. 8, ubi referunturqus
dam Dionysii Alexandrini epistolae ad Dionysium
Roraanum nomen Noouaxiavqj scriptum habetur.
Cumque in epistola Alexandrini praesulis ad ipsum
favere Novatianum ab eodem Eusebio in lib. vi, cap. 45,
servata, non tantum Hieronymus et in quibusdam
editionibus Rufinus, sed etiam Syncellus Nicepho-
rusque, similem scripturam exhibeant, fortasse
statuendum est Eusebium revera scripsisse hoc
quidem loco NauaTtavt|), non, ut vulgo legitur.
Nojatw cum illud in Dionysii codicibus invenisset.
Porro nil contrarium colligendum esse videtur e.v
derivato Novaliani, quasi a nomine Novato ductum
illud fuerit, quum aliter asseclae isti Novatianani
dicendi essent. Hoc enim Scaligerum haud induxit,
ut crederet hominem Novatum dictum fuisse. Vid.
Animudv, ejus in Chronico Eusebii, pag. 236. Ad-
nominibus, vel dendum quoque hic est Tatianos dictos esse a
Tatiano apud Epiphanium in opere de Haeresibus,
n aliosque auctores similiter ac Novatianos a No-
vatiano, quos tamen Novatianenses appellat Cy-
: prianus in Epist. ad Jubaianum, seu Ep. 75,
sub. init. Hic denique lectorem monebo, nullam
lucem hanc quaestionem mutuari sibi ex titulis duo-
rum illorum operum De Trinitate, et De Cibis Ju-
daicis, quas Novatiano ascribi solent, quippe cum
illa sic inscripta fuisse S. Hieronymi auctoritate,
non ex flde ipsorum codicum manuscriptorum,
videantur. Interea ductum est a nomine Novato
Novatianus, quemadmodum a Fabio Fabianus, et
a Basso Bassianus, imo vero Fabius Antiochenus
episcopus Fabianus ab auctoribus saepe nominatur.
ROUTII.
(48) Piosfratus virlutibus Dei. Hoc est, ait Natha-
niel Marshall Anglicus Cypriani interpres, sen-
tentiis adversus eum latis ecclesiasticis, quae in
coelo rataj esse habebantur. Routh.
(49) Inde fuissent expulsi. Garlhagine scilicet. Qua
de re Gyprianus in superiore Epistola 1, sic pra3-
loquitur « venerunt ad nos, f. c. missi a Nova-
:
tiano Maxiraus presbyter, et Augendus diaconus,
et MachiHus quidam et Longinus, etc. Ibi autem
eos non e civitate ejectos, sed a communicatione
cohibiios, Cyprianus docet. Porro Maximus pres-
bytcr proxime memoratus, subiude a Novato Oar-
thaginionsis pseudoepiscopus crcatus fuit adeo- :
primum a Novatiano seductus, aliquanto post ad
Ecclesiam rediit. (Vid. Ep. proxime sequentem.)
Nequc etiam pr;rdictus Augendus cum eo est con-
fundendus, qui Gornclii ad Cyprianum litteras de-
tulit. CousT. —
Simile notat dc Augondo Baluzius,
hunc osso diversum ab Augendo diacono partis
Novatiani, cujus mentio in Epistola iv.
(50; Prioribus litteris. Non exstant. Coustant.
737 EPlSTOLiE. 738
sium (51) **illojam pcrveaisse(52).Invigiletur 714 A apud suos semper exercuit, ut scias quales duces

ergo ut omnibus coepiscopisnostris et fratribusia- et protectores iste schisruaticus et hajreticus lateri

notescal ^".Nicostratum multorum crirainum reura, suo semper junctos habeal^^ (59).

et non solum patronae suae (53) carnali, cujus ra-

716EP1ST0LA VI.
tiones gessit, fraudes et rapinas facisse, verum (Erasm. ui, 11, Pamel. higalt, Baluz. xlvii, Paris. xlv,
etiam quod est illi ad perpetuam poenam reservatura, Oxon. Lips. xLix Coustant. i, col. 135-1.39, GaliaQd.
;

Biblioth. velt. PP. ui, p. 337 RouthReliq. sacr. iii,p.

ecclesiaB deposita (54) non modica abstulisse; Evaris- ;

6 et 23.)
tum vero auctorem 715 schismatis (55) fuisse,
"*'

SANCTl CORNELII PAP^ AD CYPRIANUM CARTHAGINENSEM

et successorum plebi (56),cui ante praefuerat (57),
^'
EPISCOPUM.
Zetum in locura ejus episcopum esse constitutum. Arqumentum. — Qui confessores Maximus presbyteVy
Majora vero et graviora hic designavit (58) mali-
'^^
Urbanus et Sidonius ejurarint scfiisma, et in Ec-
tiaet inexplebili pravitate sua ^*, quam quae illic clesia catholica suscepii sint.

Variee lectiones.
^^Zoticum Bod. 1. '° Innotescant. Corb, ^' Cum auclore Corb. ^- Oxon. edit. succensorem et ;

in 7?o^t5, successorem, Manut. Veron. forte succussorem. Retirtendum cum aliis libris succcssorem quse :

^s
vox non ad Evuristum, sed ad Zetum huic suf[ectum refertur. Novatus vero ea hic designavit Bod.
1. " Inexplebili avaritia, qualia, Bod. 1. ^* Sic Bod. 1. iemp. Bene vaie, frater charissime, Ver.
Bod. 1.

Variorum nolee.
Dionysium. In uno libro meo vetere scrip-
{51) g unum ex ordinatoribus Novatiani colligit ex epis-
tura estZoticum. Quo enim modo legi in uno Bod- tola istaHeuricus Valesius in annotationibus ad
leiano teslatur editio Anglicana. Sic etiam editio librum vi, cap. 43, Historiae ecclesiasticae Eusebii
Morelli. Baluzius. (h. 6. Cornelii Epist. ad Fabium, quam infra col-
(52) lUo jam pervenisse. Hoc est Garthaginem. locavi) Baliizius.
Mec falsa fuit Cornelii opinio, si eam de tempore, (36) Et snccesorem plebi. Ita omnes libri veteres
non quo scribebat, sed quo litteras suas Cypriano eteditiones. Angli, nescio qua auctoritate, posue-
reddendas judicabat, interpretemur. Pridie enim Tunt succensorem nullo, ut arbitror, sensu, monen-
,

quam hcsc redderentur, illuc pervenerat secunda tes interim le;.;endum forte esse succursorem. Sed
Novatiani legatio. Goustant. ego nescio ubi invenerint vocem succunorem alio-
(53) Patronae suae. Hinc servum eum et manci- qui valde inutilem in hoc loco.Ait enim Cyprianus
pium exstitisse eruditus suspicatur quod persua- : Zetum in locum Evaristi episcopum esse conslitu-
deretur facilius, Gornelius dominoe non patronse
si tum et successorem plebi datum cui is ante prse-
vocabulo usus esset. Hujusvero diaconi criminaut fuerat. Baluz. —
Siiccursorem, quod re ipsa conje-
nota fierent, eo pluris intererat, quo ill'i amplius cerat Fellus legendum, in sensum concitoris, seu
confessoris titulo gloriabatur, et inde vulgo impo- concitatoris, videtur ab eo acceptum, nam Gtossge
nebat. Coust. —
Permittitur Canone 82 qui dicitur Vet. Succusso, xa-ajeio) habent. Videsis Valesii
Apostolorum, etiara mancipiis cum dominorum Not. ad CoNciL. Antioch. supra, vol ii, pag. 502.
consensu vel ad superiores ordines eccJesiasticos ROUTH.
adscisci et, ut significavit Coustantius, libertus, (57) Plebi, cuiante pnefuerat, in Corb. ms. anie
:
Q
non servus fuisse Nicostratus videtur, atque eo fueral, tum a i manu Zelum, secundis curis Ze-
minus ab ecclesiastico ordine arcendus. num, quod et Pamelius
in Camberon. legisse se
(54) Ecclesise Seu ecclesiasticas pecu-
deposita. unus Angiic. Zoticum. (Erat hic
testatur. Praefert
nias, quae viduarum et pupillnrum deposita cense- Coustantius, nam Zoticum pro Dionysum legi ante
bantur, quia eorum sublevandorum gratia serva- ad lin. 14, Fellus notaverat.) Eorum qui Evaris.
bantur, ut ex subsequenti Epistola vii, ii, i, tum ab episcopatu removerant auctoritate succes-
coUigere est (49, aliter 52. Ep. Cijpr. ). « Nicos- — sorem ipsi ordinalum fuisse hinc liquet. Coust. —
tratum vero, diaconio sanctae administrationis Zettim. Hoc nomen deest in antiquis editionibus et
amisso, ecclesiasticis pecuniis sacrilega fraude in quibusdam veteribus libris. Habetur tamen
subtractis, et viduorum ac pupillarum depositis Gestum. Corbeieusis, in quo primo scriptum fuit
postea denegatis, non tam in Africam, etc. » Nec Zelum (confer Coustautium supra) habet ex emen-
difficile erat diacono, cui pecuniarum illarum dis- datione'Zfnum. Quo etiara modo scriptum fuisso
pensatio credebatur, hujusmodi deposita fraudare. in Camberonensi testatur Pamelius.Zeli cujusdam.
COUSTANT. sed antiquiori, mentio est apud Propertium I. iii,
Auctorem schismatis Colb. Ms. cum auctore
(55) eleg. 8, et apud Horatium lib. i, ep. 18, item in
schismatis. Evaristus auctor schismatis dicitur,qua- quadam tragcsdia Senecae. Bal.
tenusaliisaui-tor fuit utillud sequerentur.nequehac (58) Majora vero el graviora hic designavit. Nova-
molitione, etiam postquam de episcopatu dejectus tus veroeahic designavit Bod.i. Fklius. De Eva- —
est,abstitit. Quocirca, Gyprianus infra Epist.vii (49) n risto Novatiani socio et aijutore hic agi videtur.
rescribit eum « veritatis acfidei naufragura factum vel pe)U3, ait Cornelius,Romae quam in sede sua
circa quosdam sui similes paria naufragia conoi- se gerente. Idem sentit Coustantius, quem intra
tabe. » Praeterea si Evaristus iste, ut valde proba- habes de Evaristo hocinterpretanlem. Rolth.
bile est, Novatiani ordinator fuit, hxresis auctor (39) Junctos habeat. Codex Colb. vinctos haheat.
nonimmerito appellatur, quihac ordinationelocum ac deinde, Betie valere semper, frater charissime, alii
haeresi et auctoritatem praebuit. Coust. Pacia- —
duo, Bene vale, frater tharissime. Coustant.
nu8 in eplstola ad Symphronianum contratractatus Opto ie, frater charissime, semper bene valere, etc.
Novatianorum « Egonescio quod Novatianus ege-
; Istud addidimus ex fide codicis Remensis sancli
rit, quid Novatusadmiserit, quid Evaristusturaue- Dionysii. In Fuxensi scriptum est bene valerc sem-
rit, quid Nicostratua nunliarit. » Et infra ait illos per, fraier charissime. Inunomeo simpliciter licne :

«qui Evaristura, qui Nicostratum receperunt, cae- vale, frater charissime. Baluz. Similiter hoo —
terosque ab Ecclesia recedentes, lingua, manu, legi iu codd. Veron. et Bod. i. Notavit Fellus, qui
moribus inquinatoa. »HuncporroEvaristum fuisse tamen juxta atque priores Cypriani editores et
 739 S. CORNELII PAP^ 740
CORNELIU.- CYPIiIANO FHATRI SALUTEM (60). A cum ii (64), cognito suo crrcie, et intellecta homi-
I. Quantam solliciiudinemetanxietatemsustinui- nis maligni, velut serpentis, astutia venenata, ad
mu9 (61) 717 de iis confessoribus (62), qui dolo Ecclesiam, unde exierant, sicuti ipsi ex uno corde
et malitia hominis callidi et veteratoris fuorantcir- profitentur, siraplici voUmtate venerunt. Et 718
cumventi, pene decepli, et ab Ecclesia alienati
et primo quidem fratres nostri probatee ridei,amante3
ianta ^' sumus(63), et Deo omnipo-
lostitia affecti pacem, unitatem optantes, tumorem illum horum
tenli et Christo Domino nostro gratias ^" egimus, moUitum jam annuntiabant (65) fides tamen non :

Variae lectiones.
^* laetitiam Colb. ms. Tum idem ms. abt-pti, Corb. adepti. " Vetus codex Corb. cum recentiore
Tantam
Colb. cl uno Anglic. agimus, cum eos ac deinde solus Corb. cognito suo errore intelhgamus hominis mali-
gni vcluL scrpciiLio u,aluLia veueaatH (i'e;'//o fugientes) /uc secundis cxiris s-upcraddito) ad Ecclcsiam. . .

venisse. Sanior est cxlerorum codiciimlectio, quam illustrat ctcon/irmat subjicienda epistola IX ad Fabium,
n. 1. tinde et hic maligni hominis nomine Novatianum designari manifestum est.

Variorum noloe.
post eum_ Coustantius, in textu clausnlam haud B si^e presbyter, ut qui livore et ambitione percitus.
exhibet. Exstant verba, bene vale, frater charissime, Romae schismati dux et princeps exstiterit. Is
ad linem epistolce proxinie sequentis haec vero ibi ; certe est inteiligendus, cujus causa Confessores
in edd. vetustioribus omissa erant. peccasso se inlra coniitentur, quod ei manus quasi
iti episcopum imponi passi ossent, et cum quo, eam
(60) Cornclius Cijprinno. Et hic in priscis Cy-
priani editionibus obtinuerat, Cypriunus Cor- ob causara, quamdam coimnunicalionem habuisse
nelio, ut etiamnum oxslat ms. in Coib. Exstabat videbantur. Quocirca et Cyprianus epist. 44 seu 46
et hoc ipHum in Corb. sed secundis curis cor- ad eosdem Confessore.s valde se contristatum scri-
rectum fuit quara recte, cum ipse contextus,
:
bit, cum vos, inquit, illic (id est Roraas) comperis-

tum subnexa Epistola viii (p. 47, al. 51), probant. sem contra ecclesiasticam disciplinam, contra evan-
Superiori epistolffi, quas Nicephoro tradita fuerat, gelicam legem,contra institutionis catholicx unilatem,
antequam is prolicisceretur, hfcc adjuncta est, et alium episcopum fieri consensisse. At Novatus ne a
ad eodem acolytho perlata. Si quis tamon hanc schismaticisquidem unquam in episcopum coopta-
primo scriptam,eiquesuperiorem adjunctam malit, tus est. De eo hic est sermo, cujus perfidia et lo-
concedat saltem nccesse est, utramque ipea pro- quacitate captiosa circumventi fuerunt Confessores.
fectionis Nicephori hora conscriptam osse. Quo- Atqui istud in Novatianum cadit,qui cum eloquen-
circa utra prior ponatur, vel parum vel piliil inter- tia pollorct, ea ad seducendos pios viros abusus
est. CouST. —
Haec epistoia ante erlilionera Ma- est, ncc mendaciis ac perjuriis pepercit, ut eos
falleret. Cum onim effrenata episcopatus cupiditate
nutianam dicebatur esse Gypriani ad Cornelium.
Manutius cmendavit. Manulium sccutus est Pamo- Q inoenderetur. hanc intra se tegens, tremondis qui-
liu.s. Itaquefalsum estquod aitRigaltius Pamelium
busdam sacramentis conteslari non timuit, sese
ita scripsisseox conjectura. Nam et ipse Pamelius episcopatum nequaquam concupiscere, ut Corne-
admonet se lectionem illam invenisse in codice lius epist. 9. n. 2. enarrat. Hinc veterator appellari
Camljernnensi et in editiono Manutiana. Eadem meruit. Inde et in eadem epistola 9, Confessores ad
exstat in librn Corbeiensi, in quo post verba ex Ecclosiam regressi esse dicuntur, cum cognovissent
illo allata a Rigaltio sequitur Cornelius Cypriano:
illum, et fraudem cjus ac versutiam, nec non men-
.sululcm frairi. Eadem exstat etiam in libro Gratia- dacia et perjuria. Idcirco et Cornelius epistolam
nopolitano et in uno meo vetere, in quo, ut in hanc claudens, eam ad ceteras ecclesias a Cy-
Corbeicnsi scriptum est Innipiunt rescripta Cor-
:
priano raittendam censet ut omncs sciant schisma-
:

nclii ad Ciipranumde schismaiicis. Octo illiusvotora hujus ct hseretici (de quo ejus initio loquitur)
tici

exemplaria habui. Angli unum tantum habuerunt DOLUM et prxvarirationem de die in dicm evacuari.
ex biblinliipca Bodleiana. C.-Bterum nulla sancti Ouocirca et Cypriano. epist-8. n. 2, rescribit,
martyris epistola gravius afflicta fuit poraudaciam Nec quisguam jani (acile poterit ,<;cliismaiici furcntis
vcterum lihrariorum quam ista. Baluz. Rigal- — vcrbis loquacibus decipi.
facilo
Cum his
quia,ut Cyprianus
possuntquao praemisimus
tamen componi
lius ait, « Iiuic epistola? consimilis illa videlur, ;

quam ad Fabianum a Cornelio scriptam fuisse in supcriorc cpistola 3, loquitur, Confessores

refertEuscb. Ilist. vi, cap. 43, ubi ct fortissimis Novatiani ac Novati obsiinaiione seducti de Ecclesia
confessoribus adnumerantur Urbanus recesserunt. Coustant.
ct Sidonius
et Maximus. » Fei.lus. — Epistola est, cujus cx- rv ( 3) Tanta Ixlitia affecli sumus. Tantum laetitia

cerpta mox sequuntur. adepti sumus. Corb. Fellus. —

{Q>\) Sustinuimus. Codex Rcmonsis sancti Diony-
sii, addit vel pudorcm. Haluzius.
(02) De iis confcssoribus. Maximo, Nicostrato,
caetcris, quorum mentio cst in Epislolis 41 et 42,
Ilunc autcm Nicoslralum valde pnlo divorsum osse
ab co qui nominalur in Rpistola 48. (H.i^c cslCor-
riclii Epistola, quam statim ante adduxi, numoros
autem Pamelianos Baluzius scculus est.)HAi.usiuT.
— Non docrnnt f jrto, qui Iiffic do Novato intcrpre-
1entur,ul)i logorintl" inRubjecla CyprianicpistolaT,
n. A, cumdomvetcratorcm appcllari, 2" in opistola
8, n» 2, dici conrcpsnros illo incilantc de Jicclcsia
reccssi.s^^c, 3"ct islud in Buchoriann calalogo scribi:
Supcrvcnit IKoratus, ct scparavit de Ecclcsia Novalia-
vum et (juosdam Confcssorcs. Vernm iool prima
niali labcs otiam in Urbo a Novtilo rcopcril, non is
tameQ liic, ecd Novatianus nolatur llomanaa Ecclo-
Colb.ras. tantamlx-
iiliam. Tum idem ms. adepli, Corb. adepti.Covs-
tant. Ita idem codex Remcnsis ct Fuxensis. In
aliis ecx ot iu vetustioribus oditionibus scriptum
est taniam Ixlitiam adcpli sumus. Vide nolas ad
Epistolam 42. p. 452. Raluzius.
(64) Gratias cgimus, cum ii. Retinuimus hanc
loctionom quia i)nnum scnsum habot. Introducta
est in edilione Manutiana, habotur autcm ctiam in
codice Fuxcnsi. At scx libri volcros et edilioMorel-
liana, qua^ subsccula cst Manutianam pr»forunt,
« cum cos cognito suo errorc intelligamushominis
maligni velut serpcntis astutia vonenata derelicla
nd Ecclosiam nndc exierant. » Sic ctiam fere vete-
rcs cditionos. Raluzius.
(65) Tumoreni illum horum mollilum jam annun-
l tiabani.Rcvncavimns vcterom leclioncm {lumorem
illorum, horum mollilicm nv.nliuyinr nuuu;^ Mariu-
tiu3 eliminavcrat,noscioquam ob causam.EotGDim
741 EPISTOL^. 742

idonea (66) ut facile nobis credere daretur '^ illos A. inesset scisse: tantun:imodo circumductos " se
penitus esse mutatos. Posteavero Urbanus et Sido- commisisse quoque schismatica, et hceresis aucto-
nius confessoros ad presbyteros nostros venerunt, rcs fuisse (71), iit paterentur ei manus quasi in
affirmantes Maximum
(67) confessorem et presby- episcopum imponi (72). Qui, cum hsc et caetera

terum " secum pariter cupere in Ecclesiam redire :

fuissent cxprobrata, ut abolerentur et de memoria
sed qnoniam multa 719 praecesserant ab eis desi- tollerentur deprecati sunt.
gnata (68), quee tu quoque a coepiscopis nostris II. Omni me perlato placuit con-
igitur actu ad

(69) et litteris meis cognovisti, ut non temere eis trahi 720

presbyterium (75) (adfuerunt etiam
fides haberetur ex ipsorum ore et confessione,
; episcopi quinquc, qui et hodie prajsentcs fuerunt),
ista, quse per legationem mandaverant ^o^ placuit ut firmato consilio, quid circa personam eorum
audiri. Qui cum venisseut, et a presbyteris quae (74) observari deberet, consensu omnium statuere-
gesserant exigerentur (70) ^', novissime quod per tur. Et ut motura omnium etconsiiium singulorum
omnes ecclesias litterae calumniis et maledictis ple- dignosceres, etiam sententias nostras placuit in
naeeorum nomine frequentes missas fuissent, et notitiam vestri perferri, quas et subjectas leges.
pene omnes Ecclesias perturbassent, circumventos Ilis ita gestis in presbytorium venerunt Maximus.
se esse affirmaverunt, neque in iatis litteris quid Urbanus, Sidonius (75), et plerique fratrcs qui

VarifB lecliones.
58Fidetamen non idonea,haud facile nobiscrederedabatur illosrepente csse rautatos.Ker. iilosrepente,
Bod. I. ^" 7« 7ns. Corb.el Colb. Presbytcrum secundum quod non placct. «" Idem codex cum Cotb. ex
:

ipsius ore ; et mo.v, mandaveram pro mandaverant. Ingererentur. Boil. I. Cod Gralianopolitan. interro-
"^'

garontur. "Tantummodo subscripsissecalliditateejus circumducti.tolos sccommisisse quoque schismati-

optima; eamque praferunt, non solum veteres edi-
tiones,sed etiam octo antiqua exemplaria quibus
ncs utimur et Veronense, ex quo excerptfe variae
lectionesascriptae sunt margini editionisManutianaj
in meo exemplari. Sensus autem horum verborum
is mihi videtur esse cum ageretur apud Corne-
: (70) Exigerentur. Ingererentur Bob.
lium de venia lapsorum, ille autem dubitaret an
vere et ex animo rediissent ad Ecclosiam.stantium
ver.o fidem propterea inlerpellaret, ii retulerunt
quosdam ex lapsis tumore inflatos csse, quianinii-
\ariorum notae.
B nissent. Novatianum eique adhsrentes condemna
runt. Saltem vero hic notantur Pompeius ac Ste-
phanus, Afri episcopi, qui Cornelii ordinationi in-
ter uerant. Cornelii litterae hic commemoratae non
exslant. Coust.
i Fellum. —
Codex Gratianopolitanus, inlerroijarentur. Quae lec-
tio videtur esse melior. Sed alii codicos et edilio-
nes repugnant. Baluz.
{~\.) Hxresis auclores fuisse. Hic quoque relin-

rum tornienta passi erant pro nomine Christi, quendum esse censui Baluzium, qui lixreticii pro
adeoque hinc superbiam captabant, alios contra hxresis, ratione nulla data, in textu quidem suo
molles admodum esse, tristes, nimirum ob casum reprassentat. Cerfe lectionem alteram prsestant edd.
suum. Sunt enim molles in calamitate mortalium Erasmi Manut. Rigalt. 0.von. Coustanliusque. « Hse-
animi, ut scribit Tacitus. Hinc coIligebatCornelius resis sese jure damnandos esse hos vide confitentes
testimonia non esse idonea ad probandum illos (ait quidem Anglicus interpres), solum propterea
esse penitus mutatos. Itaque recte Rigaltius existi- quod scde plene novum episcopum constituissent,
mavit veram esse lectionem codicis Veronensis, in haud nacti causam ex deprivatione alterius. » Sed
quoscriptum erat « fidem tamen non idoneam. »Ba recte dubites. annon hic quoque opinio Novatiani
Luzius. Coustantius ex ed. Manutiana, « tumorem n de pcenitentia voce hxresis indicitur, sicut infra
^11.- — u«
illum horum —
— — «11.**
mollitum „—
jam _;
annuntiabanl. « Ego
^ ubieumdem
r.f.r^-.Ar.r^ "V.Atto
i. : 1 I
Novatianum
t:i —
o n m r>rvn rocartroa icti
confessores
.-,\^'. QPniq-
isti « schis- f i T-i tt

cum Editionem Oxon. in qua mnlta huic loco ap- raaticurn et ha;reticum bominem » appellant, tum
posita cst iectionis varictas, tum aiias vetustiores vero fortasse in isto deiisdem confessoribus Cy-
illa editiones secutus sum, relictn hic quidera Balu- priani loco « Posteaquam vos de carcere prodeun- :

ziOjCujus rationesnihilo rainussatisfecerant Routh, tes schisraaticus ct haereticus error excepit. » Ep.
qui scribit fuwoi-em illorum. Li, al. 54. Confer Coustant. paulo infra ad p. 28,
(66) Fidetamen non idonea, etc. Fide tamen non et ad. init. Epist. Gornelii ad Fabium. Routh.
idonea haud facile nobis credere dabatur, iilos (72) Vt palerentur et manus quasi in episcopalum
repente esse mutatos. Cod. Veron. illos repente imponi, particula ei loco vocuLtb ei perperam sub-
Bod. Fellus, qui, ut Coustantius, aliique, in textu stituta. Pergit quippe Cornelius, ut in superiore
8U0 habet fides pro fide. Epistola.itain hac. Novatiani consulto tacere no-
(67) Maximum. De quo pluribus actum est ad men. Hunc superius hominis callidi et veterutoris, et
Epist. XL. Pamelius scripsit illum pasoum esse mos, hominismaligni, vocabulis, nunc solo prono-
martyrium sub Maximo. At in martyrologiis scri- mine ei, calcem schismalici hujus et hserelici ap-
ptura est id evenisse sub Valeriano. Vide Baro- pellatione, nusquam eo nominato, designare satis
nium ad diem 19 noverabris. Baluz. liabet.
(68) Sed quoniam muUa prsecesseratit ab eis de- (73) Contrahi presbylerium. Tam Fellus
quam
iignata. Id est, patrata et confecta. Baluzius ait hunc fuisse presbyterorum ccclesiae
Quo intellectu
de Evaristoin superiori Epistola dictum est, » Ma- „ Carthaginiensis consessura sed memoria utro- ;

jora veroet graviora hic designavit. » Quocirca ccn- ^ rumque hoc exciderat, pras manibusse habere Gor-
nelii Romani, non Cypriani Carthaginiensis
episto-
fessores mox a presbyteris rogati esse dicuntur de
et 32.
iis qu3S gesserant. Goust. lara. Ita et errat Baluzius infra ad pag. 29
Corb. ras. coepiscopo nos-
(69) Coepiscopis nostris.
dicendi defendit
tro. Retinendum coepiscopis nostris, qui scil. con- (74) Personam eorum. Forraam
ventibus ad conciliis ea de causa congregatis in- Salmasius contra Miltonum solcecismi se accusan-
terfuerant. Quippe initio pontificatus Cornelii, teste tem. Routh, .

Eusebio, 1. VI, c. 43, sexaginta episcopi, el presby- (75) Tidonius. Pamelius

addidit et Macnrius, ex
teri ac diaconi multo plures, cum in unum conve- conjectura tantum, ut ipsemet falelur. quia illupa
743 S. CORNELII PAPyE lU
eis se adjunxcrant ^^, (70) suminis precibasdeaide- A. et dolebant. Quorum voluntate cognita, magnus
rantes, ut eaquce ante fuerant gesta, in obliTionem fraternitatis concursus luclus est (97).Una vox
cederent, nullaque eorum mentio haberetur erat omnium gratias Deo agenliuin, gaudium pecto-
proinde atque si nihil esset vel commissum veldic- rislacrymis exprimenles, complectentes eos quasi'^
tum, invicem omnibus remissis, cor mundum et hodie (78) poena carceris fuissent liberati. Et ut
purum jam Deo exhiberent, sequentes evangelicam ipsorum propria verba designem « Nos, inquiunt, :

Yocem dicentem, beatos esse puros corde, quo-

•** Cornelium episcopum sanctissimse catholicae Ec-
«

niam ipsi Deum videbunt {Malth. v, 8). 7^1 Quod clesiae (79) electura 723 a Deo (80) omnipotente et

erat consequens, omnis hic actus populo fueratin- Christo Domino nostro scimus. Nos errorem nos-
sinuandus, ut el ipsos viderent in Ecclesia consli- trumconfitemur: nos imposturampassi sumus (81),
tutos, quos errantes et palabundos jam diu viderant circumventi sumus perfidia et loquacitate *^ cap-

Variag lectiones.
cis, Bod. 1. Val. neque in istis inesset utrumne scisse, tantummodo circumductos se, ut paterentur ei
manum quasi in episcopatum imponi, qui cum et Cieteris hajreticis fuissent.et ne exprobrarentur. Ver.
nec quidem in islis litteris inesset scisse tantummodo circumductos commisisse se quoque schismati,
;

et hajresis auctores fuisse ut paterentur ei manum quasi in episcopatum imponi

: qui cum haec et cae- :

tera fuissent exprobrata, ut abolerentur et de melio tollerenlur, deprecali sunt, Benev. *^ Adjunxerunt
Corb. ®*/h mi. Colb. et Corb. vocem, beatos esse puros corde. quod jam \&eu quoniam) sperent Dominum.
In Cypriani libro ad Quirinum, c. 79, eumdein Matthxi locum sic legere est: Beati {in vetusto codice Colb.
Felicps) niundi corde, quoniam ipsi Deum videbunt. ^" Hoc die Cor6. ^^ Factiosa ide^n Codex Colb.lo-
quacitate capli, sensu amentes videbamur, quasi quamdam.

Variorum notae.

cum ad Ecclesiam patet ex tribus

caeteris rediisse g celaret;abditam enim fuisse eo tempore nec co-
sequentibusEpistolis,Nos expunximus, quia Maca- gnitam cupiditatem ejus, ipsequoque aitCornelius,
rii nonien in nuUo eorum veterum exemplarium qui accusat.
reperiinus quibus usi sumus, neque in editionibus (79) Jtpiscopum sanciissimx caiholicx Ecclcsiae.
qua3 Pamelianaui anlecesserunt. Baluz. Ipsius ta- — Ecciesiam urbis Romse hio signari extra dubium
men Baluzii textus, non tolus ab eo quidem ipso est. En verba ipsius Cornelii in epistola modo dicta.
'0 txoixrjXT,; ouv Tou euaYYeXtou (Novatianus) oux
curatus, et post inortem ejus in publicnm editus
retinuit el Mackarius. t:go cum Constantio omisi. T)7r(axaxo Sva iTrtffxoirov Selv elvat ev xa9oXix-fjix-
(76) Adjunxerant. In ms. Coib. adjiin.rcruut. xXr,jta! £v
f^
oux i^Yvoe'. (ttcoc yap ;) irpeaSuT^pouc
Quamvis hic ;'Ierique, qui confessorum auctoritale elvai [xq', otax^ivous eirxa, etc,, § 3.
ad schisma defecerant, cum iis ad Eccicsiain re- Eteclum a Deo, h. e. inspirante Deo Ghri-
(80)
diisse dicantur, infra tamen et ri'd(>ntium verba et stoque ejus, et ad legum divinarum praescriptum,
populi de illorum reditus gratulunlis voces ad unos Ita de Cypriano suo scribit Pontius diaconus ejuSj
contc.^^sores attinent. Ita et Cyprianiis infra Epist. « judicio Dei et plebis favore ad oflicium sacerdotii

viii, de solo confessorum reditu rescribens loqui- et episcopatus gradum adhuc neophytus, et, ut
tur. Hic prseterea observamus, celebrem adeo cleri putabatur, novellus electus est. » Et paulo post
convcDtum, cui et quinque inlerluerant episcopi, « Non prajteribo etiam illud eximiura, quemadmo-

de proposita causa nihil nisi cuui populi notitia de- dum cum in dilectionem ejus et honorem totus
cernere voluisse. Qua ex re id a Cornelio factum populus, aspirante Domino, prosiliret, humiliter
colligere est, quod a Cypriano Epist. vi, seu xiv, Q ille secessit, antiquioribus cedens, et indignum sc
ad picsbyleros p-t diaconos suos sibi proposiUim titulo tanti honoris exstimans, ut dignus magis
legimus « Quando, inquit, ab initio episcopatua
: fieret. P. 3. Vit Cypriani. » Ipse quoque Cypria-
mei statuerim, nihil sme consilio vestro, et sine nus in Epist. xl, al, xliii, electionem suam vocat
consensu plebis, mea privatim sententia gerere. « suffragium plebis et Dei judicium. » Atque in
CousT. Epist. Lxvii, vel Lxviii, modus prwterea ordina-
(77) Comursus factus est. Ad Ecclesiam, in qua tionum celebrandarum ab Ecclesia receplus, « se-
recepti coi'fespores sunt, ut censet Cl. Marshall. cundum divina magisteria [qux nimirum in divinis
(7y) Hodie. Corb. ms, hoc die. Nil incommodi Scripturis exslant) et secundum Dei voluntatem,
est in vocabulo hodie: quia Cornelius, ut infra non secundum humanam praesumptionera, » statu-
testiiicatur, cadem hora, eodem viomento, quo illa tus esse ostenditur. Etenira relatio illa ad Deum et
gesta sunt, htec scripta ad Cyprianum transmitti fratres in S. Mathiae electione inter haec praecipuo
curavit. Alia quadam ratione Cypi'ianu3 Epist. li, spectari videtur. [Act. i, 29, seq.) Routh.
seu Liv, iisdeui confessoribus sic gratulatur (81) Imposiuram passi sumus, Trebellius Pollio in
« Posteaquam vos de carccre prodeuntes schisma- Gallieno « Idem cura quidam gemraas vitreas pro
:

ticus ethaereticus error excepit, sic res erat, veris vendidisset ejus uxori, atijue illa, re pro-
quasi vestra gloria in carcere remansisvet illic : dita, vindicari veltet, surripi quasi ad leonem jua-
enim resedisse veslri nominis dignitas cidebatur, sil. Deinde e cavea caponcm emittit mirandi- :

quaiidu milites Christi non ad Ecclesiam de car- busque cunctis rem ridiculam, per curionem dici
cere redircnt, in quem prius cum Ecclesia! laudeet pj
jussit Imposturam fecit ct passus cst. » .Klius
:

ituiationc veuissent. » Ubi Cornelio conciiens

grati
Cvprianus. confessores non tantum schismatico,
sed et ha;retico errore captos prajdicat. Unde colli-
gere est Novatiani haeresira circa pcenifcntiam,
ipsius schismate nequacjuam postcriorem origincm
habuisse. Coust. —
Et iocis pluribus Epistolas
Cornelii ad Fabium, cujua fragmenta mox allero,
Lampridius tradit Vc'cronium Turinum impostorem,
qui multa fallendo promiserut, et pro vanis promis-
sis ingentia praBmia perceperat. Alexandri Severi
jussu accusatum fuisse, et convictum, jussu illius
alligatum ad stipitem et fumo apposito, quem ex
stipulis atque humidis ligiiis lieri jusserat, ne-
cavihse, prajcone dicente Fumo punilur qui vcn-
:

hoc milii porsuasi, coutravcrsiam de pa;nitenlia didit fumum. D. Nero clementior fuit erga Ca'scl-
exstitisse, antequamdeepiscopatu Novatiani paiam lium Bassum. Vide Tacitum lib. xii Annalium.
ageretur, quidquid ille do eo munero animo auo Baluzius.
 745 EPISTOL^. 746
tiosa (82)- Nam etsi videbamur quasi quamdam A. raoveremur (86)quod apud potestatem eee-
; ut
commuiiicationem cum schismatico et hoeretico constituti compro-
culi erant confessi, in Ecclesia
(83) homine habuisse *^ ; sincera tamen mens no- barent '/Quapropter Maximum presbyterum locum
stra semper in Ecclesia fuit. Neo enim ignoramus suum agnoscere "" (87) jussimus caeteros cum in- :

unumDeumesse.unumChristum esseDominum *^ genti populi sulVragio 124 recepimus. Omnia au-

quem confessi sumus, unum Spiritum sanctum, tem remisimus Deo omnipotenti (88) in cujus po-
unum episcopum (84) in catholica Ecclesia (85) testate sunt omnia reservata.
733« esae debere. » Ista eorum professione non III Hffic igitur, frater,eadem hora ''*, eodem mo-
Varise lectiones.
" Habuisse, certamen nostrum, Bod. 1. ^^ Dominum noslrum, Bod. 1. ^' Quis non moveretur
Corb. ms. secunUis curis in uno /iHgi/ic.Professione quis non moveretur, Bod. 1. Sic. Corb. ignoscere.
''*'

Rig. " Eadem hora, eodem momento, ad to scripta trausmisimus, et Nicephorum Acoluthum, dea-
cendere navigandi destinatione, ad vos statim diraisimus, Ver. descendere ad navigandum deatinatione
ad vos statim dimisi, Corb.
Variorumnotae.
(82) Perfidiae loquacitate captiosa. Ita veteres edi- extra Ecclesiam, ut saepe loqui amat
g foris, id est
tioncs et quinque vctera exemplaria. Manutiussanctissimus auctor noster (Cyprianus). Vide
posuit," perfidia et loquacitate captiosa » (sequen- Quesuellum ad Epistolam 26sancti Leonis et notas
tibus Rigaltio, Fello. Coustantioque). Qualuor li- nostras ad dissertationem Marcae de Epistola Papae
bri veleres pro captiosa habent factiosa, alii Vigilii. Baluzius. E.\emplar Golb. « in catholica —
« facti sensu amentes videbamur. » Remensis esse, omisso verbo Ecclesia, quod et in Gorb. non-
sancti Dionysii, loquacitate capti, sensu amentes nisi secundis curis adjectum est. Sed neque anti-
videbamur. » Baluzius. —
Gorb. facliosa. Colb. quis insolens est Ecclesiam catholicam solo catho-
« ioquacitate capti, sensu amentes videbamur, » /^ca? vocabulo enuntiare. Huic confessorum pro-
CousTANT. « perlidicfi loquacitate factiosa amentes.» fessioni similis est ista Gypriani Epist. 40, seu 43,
Erasmi ed. anni 1520. ad pleljem suam o Deus unus est,et Christus unus, :

(83) El haereiico. Ista desunt in antiquioribus
editionibus et in quatuor antiquis codicibus. Ha-
bentur tamen in editione Manutiana et in duobus
codicibus manuscriptis. Retinenda aulem esse li-
quet ex iis quje sequuntur. In uno libro meo ve-
tere legitur hxresiarcha, et in Gratianopolitano
hxresiarcho. Baluzius.
(84) Unum episcopum in catholica Ecclesia. Hinc
Baronius collegit Romani tum episcopi titulum p hujus Hellenolexia) exemplum, ubi alia prsterea
fuisse ut nominaretur sanctissimae cathoIicaeEccle-
I
siae episcopus, adeoque unum episcopum, id
!
est Romanum, in Ecclesia esse debere. Verura hic
et una Ecclesia, et una cathedra, super Petrum
voce Domini fundata. » Et id quidem scribit Cy-
prianus,ut eos qui Felicissimi factioni adhi-erebant
extra Ecclesiam esse probet. Goustant. Coustan- —
tii quaestiunculam, quae statim istic sequitur,
omitto, ut lis omnis vitetur atque offensio ex facili
ad eamdem responso.Gaterum exstat in fragmento
De Ganone Novi Test. quod mox editurus sum,
non ex uno tanlum Latino scriptore adduxi.
(86) Quis—non moveretur. Sic ediderunt Bene-
dictini Baluzius tamen nihil de lectione istac no-;

'nonestverus sensus verborum Cypriani (Gorne- tavit. Vulgo legitur, « Ista eorum professione
lii). IUud tantum vult, ut sicut credimus unum non moveremur. Verum ait Fellug, legi in Bodl.x :

Ghristum, unum Spiritum sanctum,ita credere de- '< Ista eorum professione quis non moveretur ? »
,
bemus unum episcopum tantum in unaquaque atque secundis curis eamdem exhiberi lectionem
ecclesia, cum sit episcopatus unus et indivisus in ms. Corb. annotavit Coustantiua.
episcoporum multorum concordi nuraerositate (87) Locum suum Hoc est, presbyferi
agnoscere.
cujus a singulis in solidum pars tcnetur,
(iiffusus, honore atque gradu servato receptus esl. Hoo
ut ille ait in Epistola lii, pag. 73, et in libro de exeraplo et Nicaeni Patres can. 8 Novatianis, et
Unitate Ecclesise, pag. 195. Vide notas nostras ad Afri in coUatione Garthaginensi Donatistis ad
•librum Agobardi de Privilegio et Jure sacerdotii, Ecclesiara redeuntibus suos honores concesserunt,
:cap. 2. Baluzius. —
Porro optime verissimeque vir Goust. —
Qua ratione Maximus in integrum fuerit
jdoctisslinus Joan. Forbesius, Instruct. Uislorico- restitulus, infra ad Epistolam lii, dicetur (scil.
\Theol., lib. xvi, cap. 3, § 40, hisc scribit : « Non ad verba, «Evaristum de episcopo jam nec laicum
• aliud dicere intendunt confessores, nisi hanc esse remansisse,)) haec annotantur) Rif^aUius ait « Epi- : :

legem catholicae Ecclesiae, ut in una civitate non
3it nisi unus episcopus. Veteres phrasi saeculis
illis familiari, ecclesiam quamlibet peculiarem
orthodoxHm vocabant Ecclesiam catholicam, ojus-
ique episcopum indigitabant, catholicee Ecclesiae
^Episcopum, ut exempla superius allata, et alia
,raulta declarant. » Sic Forbcsius. Uuum aulera
(illoruin exemplorum surapserat ille ex Epistola
\Sijnodica, quae supra posita est, Antiochenorum
japud Euseb. lib. \n Hist. c. 37, ^vaY>ciT9r,[ji£;v
jojv, inquiunt, .... t-zpow av-' ajTou (h.
e. loco
jPauIi Antiochia3 episcopi.) Tri xa0oXtxTi 'ExxXr;(T!q:
scopo semel ab episcopatu deposito, quamvis poe-
nitenti.non reddebatur locus neque dignitas episco-
p.
" pi. Poenitentia completa, reddebatur ei communio
Christiana, sed laica, ita ut laicus in Ecclesia ma-
neret. At Evaristus de episcopatu depositus in
Ecclesia non romansit. » Notandum Ecclesiam ali-
quando de clero schismaticos in integrum resti-
tuissc. Sic Novatianos restituerunt Nicaeni Patres
Porro ipsos Arianos a Patribus AlexandriniSjSalvis
honoribus, receptos fuisse res satis nota est. Haud
igitur mirum si Maximus ad Ecclesiam redux,
locum suum agnoscere jussus sit praesertim cum :

xa-caffTv^vai suiTy.OTrov, verisimile fuerit ipsum et socios ejus, ob con-

1 (85) In calholica Ecclesia. Id est Roraana. Vox
lcctesia deest in tribus vetustis exeraplaribus.
Nolura autem est veteres soepeita simpliciter locu-
tos essecum de Kcclesia calholica loquerentur ut
omitteront nomen Ecclesiir, nirairum quia vox
catholica importabat Ecclesiura. Ea quippe
quse non est catholica non est Ecclesia,
Patrol. III.
feisionis honorem, Ecclesice censuris atque ana-
themalis fulmini nondum fuisse subjectos. Fell.,
Infra ad Goxcil. Carthag. iii, plura notabuntur
sub init. de Glero pccnitenti.
(38) Remisimus Deo omnipoienii. Si quis ad com-
secta municationem reciperetur, externum hoc esset pri-
cum sit vilegium.GoUigendum autem videtur sensisse ve-
24
741 S. CORNELII PkPM 748

mento, ad te, scripta (8P), transmisimus, et Nice- ^. EPISTOLA VII.

phorum acolytlium descendere ad navigandum festi- S. CYPRIANI, CARTU.VGINENSIS EPISCOPI, AD CORNELIUM
nantem (90), de 725 statione ad vos statim dimi- PAPAM.
si utnulla procrastinatione habita, velut praesens
;

(Erasm. ii, 8, Pamel. Rigalt. Baluz. xlix, Paris. xlviii,

in isto clero et in isto populi coelu (91), Deo omni- CoustaQt., 1. col. 139, Gallaud. Bibl. vett. PP. iii,

potenti et Gbristo Domino nostro gratias ageres pag. 339.;

Credimus autem fore, quin imo jam pro certo AR(iUMENTUM. —
DUigentiam ejus laudat, qua de
confidimus, caateros quoque, qui in hoc errore sunt perniciosis Novaliaiii machinis, ac novorum illius
constituti, in Ecclesiam brevi reversuros, cum au- legatorum moribus opportune ipsum admonuit.
Novati scelera pluribus persequiiur, ac suam ope-
otores (92) suos viderint nubisoum agere.Has litte-
rain in revocandis iis, quos ille seduxeral, com-
ras puto te debere, frater, et ad ca^teras Eoclesias vicndat.
mittere : ut omnes sciant schismatici hujus et hae-
retici doium et praevaricationem de die in diem CYPRIANUS CORNELIO FRATRI SALUTEM.
evacuari. Bene vale, frater charissime '^.
I. Et cum diligentia (93) et cum dilectione " fe-
cisti, 726 frater charissime, festinato ad nos mit-
tendo Nicephorum acolythum, qui nobis et de

Variae lectiones.
" Bene valere semper f. c. Codex Colb. Hcec autem precatio in Corb. omitlitur. "•
Et dileclioae,
Bod. 3.

Variorum nolce.

teres, nihil alio modo sibi rei fuisse cum foro
interno, nisi ut petereni a Deo delinquentis aL)so
lutionem. Marshal, qui relegat lectorem ad notas
suas in Cypriani Opuaculd.
(89) Ad le, per scripta. Sic edil. Benedictin.
Vulgo abest j5er. Goustantius hsec notat « In MS.
Corb, ad te per scripta. In Gplb. ad te littcras
B itinantem seu potius destinantem fecit detestatiouem
uti scriptuin est in uno codice Vaticano et iu Ve-
ronensi, eo videlicet modo quo in veteri codice
Remensi aancti Dionysii legitur in Epistola 41,
infcstatiouem pro iu stutione. Hujusmodi errorum i
: pleni sunt libri veteres.In codice igitur illo Vatica-
no et in Veronensi sic scriptus eraL hic locus :

persoiptas ; mox in utroque, ut in uno Anglic, (t Nicephorum acolytum descendere ad navigan-

desideratur festinaniem : sed proximum verbum dum desLinaLionein ad vos sLatim dimisi. « Deinda
desccndere istud necessario postuIaL. Feslinabat alius iibrarius nihilo peritiorpro aestinationeni po-
porro, quia superioris epistolae cura ei denianda- suit destinatione unico vocabulo, quemadmodum
ta jam tuerat. Fellus autem hanc altulit varieta-
)> lcgitur in alio codice Vaticano et in uno [noo.
tem : « Eadem hora eodemque momento ad te scri- Atque hsec esl lectio qu<e, quamvis falsa. hodie
pla transmisimus, et Nicephorum acoluthum, de- obtinet in vnlgatis editionibus. Porro etiam prava
fcendere navigandi destinatione, ad vos statim lecLio horum codicum oslendit legendum esse </e-
dimisinius. Ver. descendere ad navigandum desti- stinantem pro festinanlem. Baluz. Guui Baluzio —
natione ad vos statim dimissi, Corb.» Rodth. quidem vuterem revocante lectionem facio si ta- ;

(90) Desliiiantein.RGvoca.vimus lectionem veterum
editionum quas sola bona est, quam praiterca
comtinnant aliquot vetera exempIaria.Primus Era-
smus eam tantisper mutavit,/t'Si«nrtn/e?/i ponens pro
destinantem. Sed tamen Erasmus uon vidcLur fe-
cisse absque auctorilate. Xum ita ego nuLni
scriptnm in libro Corbeiensi, nou eo uiodo quo rc-
fertur in oditione Rigaltii et in Anglicana (viJ.
paulo pupra. Hffl edit. in texlu prajsLant, festinan-
tem dc stat^one ud vos. Ita etiam edidit CousLant.),
sed eo niodo quo legitur in illo veterilibro, in quo
inen scripLura de statione germana fuisseL, tum
vero recle osLenderet Goustantius ex Gypriani Epp.
]
4 eL 42 (al. 44 el 45), stationem hoc loco permde
esse atque religiosum conventum in ecclesiis, in
quibus boliti fideles ad saora raysteria celebranda
venire. lu hitj porro stationibus post mysferia per-
acLa, ut notat cl. Marshall, Anglicus interpres,
eamdem Epist. Cypritini 44 Iaudans,reB alias trans-
ipere consueverunt. Routh,
(9 ) Coetu. Codex Corbeiensis conventu. In uno
codice VaLicano legitur « In isto populi caHu no- :

ipsissimis verbis legiLur « descendere ad navigun- biecuin pariter Deo omnipolenti et Christo Dumino
dum fesLinfinLeu. ad vos stalim dimisi. » AL Rigal- norftru gratias agere. » Baluzius. -- Uoce8t,do pr;v>-
tius ait in libro illo logi « ad navigandam dcbtina- dicto cleri popuiique cretu. Ita et Cyprianus sunra
tione ad vos i-Latim dimissi. » PosLea introducLa Epist, 1 et 2, invidiosa legatorum Novaliaui ad-
est lectio qua^ addiL de stationc. Duo illa vocal)uIa versui Gorneliurn conviria notans, h;cc Epist. \.,in
non sunt sancli Cypriani (Gornclii), sed imperiti stalione, el Epist. 2, n. 2, « in religioso fralruin
cujupdam Jihrarii. Quod sic evcnisse uLi diclurus convenLu, » in quo et sacerdoLes considebanl et
sum puLo non possL! arabigi.Primo obscrvundum allare positum erat, oblata esse scribit. Unde per-
est illa non exstar''^ in nnLiqiiis pxemplaribns qnai spicuum esl slalionem perindeesseaLque religiosuin
hahent vocem /f,s^//.ii»u/A?, ncqu'; in auLiquiunbus cunveulum in ecclesiis, in quibus fideles ad sacra
editionibus. Moiellus illa primus induxit, haud n mysLeria celebranda conveniebant
"'^' ^ "'
dubie ox quodam vetori libro. Nam et ogo tres vidi (92) Cuin auctores. Id est, quorum polissimum
"' ' ' '

in quibus ea roporiunlur. Id vero vitium introduc- auctoritate in schisma abducLi fucrant, et in ec

tum cfL, uL anl(;i monui, por impcriLiaui el osci- detinebantur. "

tantiam cujusdam velcrislibrariinoscientislitteras: (93) Et cum diligcntia. Statim ab epistolae hujuii

qui <um incidissct in exemplar mulo scriptum,non exordio Gyprianus duas superiures Cornelii episLo
pns.cot nufem diviaare quomodo sciibendum esset las simul ab eodom Nicephoro acolytho accepisstj
vooahulum quod sequebalur post navigandum,cam se docel. Et hacquidom prim8e,subsequente autenj
ygcem poeuit quu3 sibi venit in menlcm, et cx fe- secundffi respondet. |
 749 EPISTOLiE 750
confessoribus regressis gloriosam laetitiam nuntia- A nutem dico, iti Chnsttim et in Ecclesiam *' {Bplies.
ret, et Novati (94) novas et
adversus Novatiani el V, 31) : cum hoc, inquam, beatus Apostolus dicat et
perniciosas"* ad impugnandam Christi Ecclesiam Christi (1) pariter " atque Ecclesiae unitatem indivi-
machinas plenissime instrueret. Nam cum pridie duis nexibus cohserentem sancta sua voce testetur,
istic (95) venisset haereticae pravitatis nocens fao- quomodo potest esse cum Chriato, qui cum sponsa
tio (96), ipsa jam perdita, et alios, qui sibi consen- Christi atque in ejus Ecclesia non est? aut quomodo
serint perditura, postero die Nicephorus cum ve- assumit sibi regendae aut gubernandae Ecclesiae cu-
stris litteris supervenit. Quibus et didicimus, et ram, qui spoliavit et fraudavit Ecclesiam Ghristi ?
docere atqueinstruere caeteros ccepimus, Evaristum II, Nam de Novato nihil inde ad nos fuerat nun-

de episcopo (97) jam nec laicum remansisse, ca- tiandum, cum magis per nos vobis debeat Novatus
thedrsB et plebis extorrem, et de Ecclesia Ghristi ostendi ; rerum novarum semper cupidus, avariliae
exsulem, per aliaj longe provincias oberrare, et ip- inexplebili** rapacitate furibundus, arrogantia et
sum veritatis ac (idei naufragiira factum, circa stupore superbi tumoris inflatus ^*, semper istic

quosdam sui similes paria naufragia concitare ''^

: episcopis male cognitus, quasihaereticussemper et
Nicostratum vero ''®, diaconio " sanctae administra- perfidus omnium sacerdotum voce damnatus cu- ;

tionisamisso ''*, ecclcsiasticis pocuniis sacrilega r> riosus semper ut prodat, ad hoc adulatur ut fallat,
n 1 1. .• ' t -it 1 -t* r*i_ir iiM". _!/»__ _!_•_?_ *^
Oi:_-l
.

fraude subtractis, et viduarum ac pupiliorum depo- nunquam fidelis ut diligat, fax et ignis ad con-
sitis denegatis, non tam inAfricam venire voluisse, slanda seditionis incendia, turbo el tempestas ad
quamcoii3cientia"*rapinarumelcriminum nefando- fidei facienda naufragia, hostis quietis (2), tran-

runi illinc(98) ab urbefugisse. Et nuncEcclesitede- quillitatis adversarius, pacis inimicus. Denique,

sertoracprofuguSjquusimutassesithominemmuta- Novato illinc a vobis recedente, id 72H eat,procella
reregionem .confessorem se^" ultrajactatet prcedicat; et turbine recedente, ex parte illic quies facta est,
cum Christi confessor necdicinec essejam possit, et gloriosi ac boni confessores qui ^"^,
de Ecclesia,
qui Ecclcsiam Christi negavit. Nara cum Paulus apo- illo posteaquamabUrbeille
incitante, discesserant,
stolus dicat Propter hoc relinquet hoino pal>'emet ma-
: discessit, ad Ecclosiam reverterunt. Idem est No-
trem,et adhxrebit uxorisuas (99); TI^TI et eruntduoin vatus, qui apud nosprimum discordiae etschismatis
carnem uiiam; sacramentum isludmagnumesf^^ego incendium seminavit, qui quosdam istic ex fratri-
Varise Lectiones.
^*
NC. 1, 2, Latn. Lin. Ebor. Vet. Erasm. Matiut., novas perniciosas, Rig.
Sic Voss. 2. ^" Gogitare

Bod. 1. 1* Nicostratum quoqne, Lamh. "''

Sic Foss. 2. Lamb. Ebor. NC. 1,2. Diacono Rig. ''*
Admis-
sum, Bod. 1, 3. "^ Conscientiam, Bod. 3. ^'^ Ultro Comp. *' Sacramentum hoc, Bod. 3. ^- Dico in

Christo et in Ecclesiara. Lam. Bod. 1. ^^ Et Ghristum pariter, Ebor. ISC. ** Inexplcbilis, Lam.
1, Lin.
Ebor. Bod. 1, 2, 3. NC. 1,2. " Superbus, tumore inflatus, Bod. 3. *® Pix et ignis, Pem. Lam. Ebor.
NC. 1, Bod. 2. 87 Qui hic, Bod. 2, 3. Ebor. Lin. NG. 1.

Variorum notse.

(94) Novaiiani et Novati. Novatum hunc cum (^

quam obierunt Nicostratus, Novatus, Evaristua,
Novatiano dura confunduat Gr«ci, haeresiar eum Primus et Dionysius utin epistola sequenti decla-
:

cham et Catharorum principera falso faciunt. Uter- ratur, cum primam suscepissent Maximus, Longi-
que tamen multis est nominibus distinctus. Nam nus et Machaeus.
Novatianus Romanus, Novalus Carthaginensispre- (97) De episcopo. Hoc est de episcopali dignitate
sbyter fuit. Novatianus Romanum sibi arrogavit ita dejectum, ut nec in eadem ecclesia cum laica
pontificatum Novatns a nullo unquara in episco-
: communione permaneret, utpote fidei naufragutn
pum est cooptatus. Novatianusquamdani puritatis facCum.
speciem affectans, indeque Gatharorum .=;ecliu no- (98) Ulic. Id est in Africa. Quare falsa eat lectio
imen et originem tribuens, lapsis etiam pcenitenti- qua3 habet illitic, tanquam si vox illa referenda es-
bus veniae spem sustulit Novatus vero factionis : set ad urbem Romara, unde Evaristus et Nicostra-
'Felicissimi presbyteris adhsrebat, qui lapsis, etiam tus fugissent in Africam. Qucd satis evincitur dum
praetermissis poenitentiae canonicse regulis, statim scribitur illos ab urbe fugisse, ut necessaria non
pacem et communionem dari volebant, ac nihilo- sit vox illinc. Itaque vox iUic refertur, ut dixi, ad
minus cum Novatiano copularinon destitit. Nempe Africam. Quanquam fatendum est quaedam vetera
gravium criminum sibi conscius, non id agobat ut exemplaria praeferro illinc. Sed major numerus
;disciplina ecclesiastica servaretur, sed ut turbasin habet aliain iectionem. Vide quae ad vocem istinc
lEeclesia concitando debitam scpleribus ultionem diximus ad epistolam 41, pag. 430.
ideclinaret. Quocirca NovatianK scu Calharorura (99) Et adhxrebit uxori suse. Hoc segmentum noa
h.-fir princeps et auctornequaquair. dicendus est n addidimus, non soUim quia habetur in Epistola
i;„„» M *;„„; „„i,: <;„ j
iS'ivatu3, licet Novatiani schismalis pracipuus ad Pauli ad Ephesios, ex qua sumptus est hic locus,
:

jutor merito censeatur. sed in prirais quia ita scriptum vidi inquatuoran-
(95) Istic. Pro illuc, ut infra illic pro illuc. Sic tiquis codicibus et in libro Flori. Desunt tamen in
enim seriptum est in veteribus libris etineditione tribus antiquis codicibus.
jSpirensi, tum etiam in Veneta veteri, et in Manu- (1) Christi pariler. Quidam codices
proeferunt
tiana. Sic apud sanctum Gregorium, lib. vii, in- Christum
(dict. 2, epist. H8, et lib. ix, epist. 10, ac fortassis
(2) Hostis qtiietis. Ista non habentur in
qcatuor
lalibi scriptum est in codice Floriacensi itlic pro libris veteribus et in anliquis editionibu?. Ex?tant
'/'•fr.
tamen in decem codicibus antiquis.
'

'i Factio. Scilicet secunda Novatiani lcgatio,

751 S. CORNELIl PAP^ 732

A cit (6). Nec hoc quisquam miretuMn talibus. Fe-

bus abepiscoposegregavit,quiinipsa persecutione " ' ''
°"
mentes alia quiedam RUNTUR sEMPER mali suo furore ^^ dementes, et '
(3) ad evertendas^MVatrum
persecutio nostris fuit. Ipse est, qui Felicissiraum posteaquam scelera fecerint, conscientia ipsa (7)
sceleratse mentis agitantur. Nec remanere in 129
satellitem suum diaconum, nec permiltente me,nec
sciente, sua factione et ambitione constituit et ;
Ecclesia Dei possunt, qui deiiicam et ecclesiasti-

cum sua tempestate Romam (4) quoque ad everten- cam disciplinam nec actus sui conversatione ^°,

dam Ecclesiam uavigans, similia illic et paria mo- nec morum pace tenuerunt. Spoliati ab illo pupilli,

portionem plebis avellens, frater- fraudatee viduae, pecuniae quoque ecclesia3 dene-
litus est, a clero
nitatis bene sibi coliasrentis etseinvicem diligentis
gatae,has deillo exigunt pcenas, quas in ejus furore
concordiam scindens. Plane quoniam pro magnitu- conspicimus ". Pater etiam ejus in vico fame mor-
dine sua debeat Garthaginem Roma (5) prfficedcre, tuus, et ab eo in morte postmodum nec sepuUus.
Uterus uxoris calce percussus, et abortione
majora et graviora commisit. Qui istic adver-
illic
(8)

episcopum properante in parricidium partus expressus. Et

3U8 Ecclesiam diaconum fecerat, illic fe

Varise lectiones.
88 ad vertendas, et infra ad vertendam Ecclesiam. «» Fraude et furore, Bod. 3. 9» Gon-
In eodein codice
»1 Perspicimus, NC. 2. Lin.
versationem, nec morum pacem, Bod. 1, 3.

Variorum notse.

{o) Perxecuttone.Hic notatur Novatus ut dux et B Gestorum pontificalium.et ex epistola m Pa

lilji'0

anlesignanuB faclionis ejus, quam adversus Gy-
prianum concitarantpresbyteri nonnulli, de quibus
idem praisul Epist. x, seu xvi, ita loquitur Cum
quorumdam immoderala et abruptaprxsumptio teme-
ritate sua et honorem mariyrum, et confessorum mi-
dorem, et plebis universx Iran^juiliitatem turbare
coneiu'', lacere ulira non oportet....
de presbyteris, nec Evangelii nec loci sui memores...
cum contumL'lia prxpositi Lotum sibi vindicent.
Nempe illi Cypriani ordinationiintercedentes et in-
vidiie beatos exponebant martyres, et yloriosos
servos Dei cum sacerdote, boc est cum ipsomet.
ciani ad Symphronianum. Imo ex ista quoque
Cypriani epistola colligitur illum fuisse tantum
:
presbyterum. Fuit autem presbyter Ecclesice Afri-
cana3. Quod autem ait Gyprianus illum sua factione
et ambitione diaconum fecisse Felicissimum, istud
non est ita intelligendum ut ordinatus diaconus
quando aliqui censeatur a Novato, sed quia factione perditissimi
hominis constitutus fuit in gr-idu diacouii, ut iara
diximus ad epistolam xli, pag. 430. llyppolytum —
martyrem inveuio adjunxisse se Novato,sed postea
ab eodem transiisse ad Ecclesiam. Sic enim de eo
scribit Prudentius
:

committebani, ac plebem turbare non desistebant, luveuio Hyppolytuui, qui quondam scLisma Novati
Prcsbyteros illos Cyprianua Epist. vi seu xiv indi- Presbyter attigerat, nostra sequendo negaus,
Ad id quod scripscrunt Usque ad martyrii provectum iusigne tulisse
care videtur his verbis ;
Lucida sauguinei praemia supphcii.
viihi compi-esbijleri noslii Donatus et Fortunatus,
Novatus et Gordius, iolus rescribere nihil potui. Hos De Hippolyto vide Baronium ad diem 30 januarii et
enim a presbyteris ac diaconis suis, ad quos ista in AnuahlDus ecclesiasticis.
Conscientia ipsa. Seneca, Epist. xcvii Pro-
eloquitur, velut jam separatos distinguit. Cous-
:
(7)
priumnocentium est trepidare. Tacitus I. v Annalium
,

TANT.
Uomam. Plerique codices habent Romx. scribit Neronem cunctos per artus trementem, seu
(4)
Quam lectionem cgo pulo esse bonam. Nihil tamen numine exterrentc, seu facinorum recordatione,
mutare volui. Suflicitmihi ita nonuisse. nunquam timore vacuum fuisse. Auctor Epistolie
Carthago aemuh^ Romee ad Demetriudem inter opera Ilieronymi llinc est :

(5j Carlhagincm lionia.

apud Plinium, Velieium Paterculum, et Fiorum, illud quod frequenter cannfice occutto in auciorein
sceleris conscieniiae tormenta desxviunt et latentem
dives opum, ul ait Virgilius. Herodianus, Iib.vu,ait
illam opibus, populi frequentia, vel maguitudine reum secreta mentis pcena persequitur. Rufinus in
tautum Uomtu cjnccdere. Tiuasmariuis viciiia rc- Psalmum xxv Qui culpam habet judicium ttinet.
:

Petronius Dii deieque, quam male esl eztra legem

gioaibus apud A. Gellium, hb. x, cap. 27, ui apud :

Augustinum iu capite terlio prioris epi&Lolaj ad agentibus. Quidquid meruere semper exspectant. Hil-
debertus Epist. xvi Consueludinis enim est reos
Eleusium, Glorium ct Feliccm. Vide Salvianum,
:

lib. VII, cap. 10. formidure supplicia qux verentur. Cicero in Oratione
(G* Episcopum fecit. Non quod ordinaudi potc- pro Milone ihiyna vis est conscientix in utramque
:

state prajdilus esset, sed quod per pravas molitioncs partem, ut nc^ue timeant qui niliii commiseruiit, el
efiecit,utNovatianus oniaiaretur. is quippe, ut ex pamam scinper ante oculos versari putent qui pccca-
epistola ix, u. 2, discimus, a tribus episcupis im- rint. Muretus iu librum primum Platonis dc Ucpu-

periliscbt ordinulus. Falluutur igitur graviler, qui blica Sed iliud quoqne nobis accurate nolauiium
:

persuadeut. est, quod hoc loco a Platone verissime dicilur,

ho-
Nuvatum episcopum extitisse Iiiuc silji

Nec sus[)iciu uobis dccst, ad horumco Cyjjriaui miues muUorum sibi injuste factorum conscios nuii'
verborum imilationcm cxpressa esse ista Bucheria- quam quiescere, sed horrorc pcenarum quas se pro-
ni calalogi : Sub episcopalti cjus (Cornelii) Novatus merilos sciunt idenlidein conculi, ita ut etiam sxpe
extra Ecclesiam ordinavit Novauanum iii urbe Ho- ex somiio e.ecitentur. Vide scholia Jacobi Billii in
ma : et Nicostratum vt Africu, adcoque i\icostru- Orationem Grcgorii Nazianzeni de Plaga grandi-
tum Fclicissimi loco hunc in catalogum irrepsisse. nis.
Quod si ita est, uuUum est fundamentum eorum, (8) Uterus uxoris. Prioribus Ecclesiai skcuIis, ut
qui Nicostratura iu Africa. episcopum ordiuatum Hieronymus 1. i, cont. Jovinian. notat.quiavirgines
esse arbilrautur. Coustant. Diaconnm jecerat. — aut uon tanti erant quanti eraut necessarii, aut
operavir^initati congruentia nun habebant, vol uon
Ilinc cullegit Baronius Novalum fuisse cpiscopum
in AlVica. Ouaiu opinioncm amplexus est Pclavius
cxibtimabantur habere, sajpe in sacerdotium elige-
vcra non cst. Fuisse bantur mariti scd ea loge ordinabantur, ut ab
ud hpiphaniuin. i-U lamen
:
illa

enim j)resbyLcrn:u lautum liquet ex Chronico Eu- opcra nuptiarumdcincepsabstinerent.IpseJovinia-

fateri
jSebii, ox libro llierunymi dc Viris illustribus, ex nu3, quantumvis coutinentiae adversarius,
 753 EPISTOL^. 754
damnare nunc audet (9) sacrificantium manus, A suo dicat: Omnis plantatio, quam non plantaail Pa-
cum ipse nocentior pedibus quibus filius, qui
sit ter meus ccelestis, eradicabitur (Matth., xv, 13). Qui
nascebatur, occisus est? plantatus non est in praeceptis Dei Patris et monitia,
III. Hanc conscientiam criminum jam pridem ti- solus poterit de Ecclesia illa discedere, solus epi-
mebat : 130 propter hoc se non de presbyterio scopis derelictis cum schisinaticls et haereticis in
excitari (10) tantum,sed et communicatione prohi- furore remanere. Caeteros vero nobiscum adunabit
beri (il) pro certo tenebat urgentibus fratribus : et Dei Patris misericordia, et Christi Domini nostri
imminebat cognitionis dies,quo apud noscausa ejus indulgentia, et nostra patientia. Opto te, frater
ageretur, nisi persecutio ante vcnissct. Quam isle charissime, semper bene valere.
voto quodam evadendse et lucrandaB damnationis
excipiens, haec omnia commisit et miscuit : ut qui EPISTOLA VIIL
ejici de Ecclesia, et excludi habebat, judicium sa- S. CYPRIANI CARTHAGINENSIS EPISCOPI AD CORNELIUM
cerdotum voluntaria discessione prsecederet qua- PAPAM.
;

si evasisse sit pcenam, prasvenisse sententiam.
IV. Girca caeteras autem fratre3elaboramus,quos
ab eocircumventosdo]emus,ut veteraloris (12) per-
niciosum 731 latus fugiant, ut lethales laqueos B
sollicitantis evadant, ut de qua ille pelli divinilus
meruit, Ecclesiara repetant, quos quidem, Domino
(Erasm. n, Pamel. Rigalt. Baluz. xlvii, Oxon. Lips. li
Paris, XLVi. Coustant. i, 143. Galland. iir, 340.)
De Confessorum adEcclesiam rediiu gratulatur.Quan-
tum is reditus Ecclesias catholicx conferat.
CYPRIANUS CORNELIO FRATRI SALUTEM.
Egissc nos et agere, frater charissime maxi-
I.

adjuvante, per ejus misericordiam regredi posse mas gratias sine cessatione profitemur Deo Patri
confidimus : neque enim potest perire, nisi quem omnipotenti et Christo ejus Doraino et Deo nostro
constat esse periturum,cum Dominus in Evangelio Salvatori s^
(13) 73« quod sic Ecclesia divinitus

Variae lectiones
9« Sic Lam. NC. 1. Ebor. Bod. 2. Salutari, hnp.
Variorum nolEe,
oompulsus est non posse esse episcopum, qui in epi- effuso. Habebat Novatus exemplum egregii viri
scopatu filios taciat : alioquin si deprehensus fuerit,
p. Neronis, cujus uxor Poppaea, ut scribit Tacitus
non quasi vir tcnebilur, sed quasi aduller damnabi- in libro xvi Annaliura, raortem obiit, fortuita ma-
\tnr. Quocirca Hieronymus adversus Vigilantium riti iracundia, a quo gravi ictu calcis afflicta est.
affirmare non dubitat Orienlis Ecclesix, /Egypti (9) Nunc audet. Hoc est eorum qui thura idolis
:

e.t Sedis apostolicx aut virgines clericos nccipiunt, obtulerant, qui et sacrificati a Cypriano nuncupari
aut continentes. Ipsi aslipuiantur Siricius, Epist, i solent. llaec autem Novato exprobrandi locus non
ad Himerium, c. 9 Innocentius, epist. ii ad Victri-
; fuisset, nisi Novatiani non modo schisma, sed et
cium, c. 10 Ambrosius, I. i Offic, c. 50, n. 2j7,et placita defendens,
;
sacrificatis veniam negasset
ep. ad Vercell., n. 62; Epiphanius, haer. 59,
Lxi quamvis simul et a partibus staret Felicissimi qui
n. 4, anliquissimus scriptor Qua^st., ex utroque cum suis contraria sentiens, pacem lapsis, omissa
Testamenio apud Augustinum appeud., tom. III, poenitentia, largicbatur. Sic ille in omnem verte-
pag. 142. Notat et Augustinum ad calcem I. ii de batur opiuionemquae avertendce criminum suorum
adulter. Conjugiis, cleris etiam improvisa vi ad vindictai magis conducere videbatur. Colstant
hunc honorem suscipiendum ssepius coactis. conti- (18) Presbyterio e.xcitari. Id est dejici et detur-
nentiae necessitatem nihiJominus imponi solere. bari. Idipsum clarius infra sic enuntiatur; ut qui
Neque tamen cogebantur uxores a se dimittere. ejici de Ecclesia et excludi habebat. Verbi e.xcilo ea-
llnde inquit Leo epist. ii ad Rusticum, c. 3 IH de ; dem potestas est apud Tertullianum.I.iv contra Mar-
carnali fiat spiritale conjugium, oportet eos nec di- cion.jC. I6,iibi dicitur iniquitas,si non per ultionem
mittere uxores, et quasi non habeant sic habere ; quo
refrenaretur,omwm oculum effossura,et omnem den-
et salva sit charitas connubiorum, el cesset
opera tem e.vcitatura prx impunitatis securitate. Cocstant.
nwpaaruOT. Hic ut nonnulli ad pristinam consue-
(11) Communicatione prohiberi. Id est ad commu-
•ludinem redirent, aliquando contigit: sed hoc de- nionera laicam redigi, vel pelli ab Ecclesia. Quod
lictum non impune ferebatur,ut exemplo est Gene- potius crediderim.
baldus Laudunensis episcopus,
n „ • ,^, 1
t^ •
quen:i
^j-v.... ^. Ileraigius
.
—
S. ...^..j.j^.uo , ^ ^j Veleratoris.
t ciciuiu/ 1!>. In
in superioris
Biiuerioris Epistolae VI
JipiStOiae vi initio
Hemensis archiprffisul hujus rei causa dra inclu- nomine Novatianum
sumtenuit.Ineamdemcu oam ansns np.nntnfiirNA.
q
^
i-^ieraiom
° ,
a Cornelio designari
sumtenuit.IneamdemculpamlapsushicnotaturNo- aKco„„«,.;,v.„o
observavimus. Ata+ u; a
hic eodem u..i. at
vocabulo Novatus, de
vatus nec inde censendus videtur Cyprianus rem
;
quo totus est proximus sermo,a Cypriano intelligi-
velut licitara probare, quod pairicidii" horrore per-
tur. Queraadmodum Cornelius epist.v de Novatiani
:culsus,adhujus criminis immanitatem exponendam asseclis ad Cyprianum scripserat: Ui scias, guales
totus abripiatur.Si etiam uxorem ideo sic percussit
duces et protectores iste schismalicus cf liaereticus la-
Novatus, ut aborlione propsrante delictum lateret teri suc semper junctos habeat,ita et Cyprianus elabo-
et hinc continentise legem presbyteris
tum imposi- rare se rescribit, ut a Novato circumventi, vetera-
tani esse probabitur. Coustant.
Ufents u.toris — toris perniciosum tafus fugiant. Unde lateri junctos
iPacianus in epistola secunda ad Symphronianum : dici liquet non luodo qui coraitantur aliquem cor-
\Novatus, inquam, patre prodito, Ecclesia derelicta,
pore, sed et qui eum animo sequuntur, ejusque
partu uxoris ef}uso.ldem. in epistola iii sive in trac- sententiis adhaerent. Coustant.
latu adversus Novatianos Novalus ex Africa frau-
:
(13) Salvatori. Ila uos reposuimus, secuti aucto-
in Carthaginensi ecclesia viduis, spoUatis pu-
dati.<;
r.tateni quoruradam veterum exeraplariura et edi-
villis,pecunia ecclesiae dencgata, projecto exlra tiouis Anglicanae, in qua adnotatum est quatuor
donium palre, et eodcm fame moi^tuo ncc sepulto,
quoque codioes Anglicanos eam lecticnem praefer-
uxoris gravidx utero calce percusso, partuque ejus re. Alibi legitur salutari. Baluz.
 73i6
155 S. COHNELII PAPiE
protegatur, ut unitas ejus et sanctitas ju- A. sensibus ffistimare. non "cum istio ad litteras ve- Nam
stras, quas de eorum confessione misistiy, iaetatus
giter (14), nec in totum perfidiae et hsereticae pra-
»* Legimus enim sit omnis fralrum numerus, et summa alacritate
vitatis obstinatione vitietur (15).

litteras vestras.et voti communis amplissimum gau-

hunc nuntium communis gratulationis exceperil
diumexsultanterexcepimus,Maximumpresbyterum quid illic, ubi res ipsa et pra3sens laelitia sub 33$
Urbanum confossores cum Sidonio et Macario ad oculis omnium gerebatur ? Gum enim Dominus in
et
Ecclesiam Catholicam regressos esse, id est errore Evangelio suo dicat,esse summum gaudium ia ccelo

deposito, et schismatico, imo haeretico furore de- super uno peccatore ^» pcenitentiam agente {Luc.
Berto, unitatis ac veritatis domicilium fideli sani- XV, 7) quanto majus est gaudium et in terris pa-
;

ut unde ad gloriam (17) pro- riter et in coelo (22) super Gonfessoribus ad Eccle-
tate (16) repetisse ;

cesserant, illuc gloriosi redirent ne qui Ghristum ;

siam Dei cum gloriasua et cum laude redeuntibus,
et redeundi viam caeteris exempli sui fide et pro-
confessi esaent, Ghristi postmodum caetra desere-
batione facientibus ? Hic enim quosdam fratres no-
rent, nec tentarent (18) charitatis (19) atque uni-
robore et virtute non fueraut, stros error induxerat, quod sibi communicationem
tatis tidem, qui victi
Ecce incolumis et immaculata laudis integritas.ecce 134 Confessorum sequi viderentur. Quo errore
Bublato, lux omnium pectoribus infusa est, et Ec-
incorrupta et solida confltentium dignitas,a deser-
clesia catholica uua esse, nec scindi nec dividi
toribus et profugis recessisse, proditores fidei et
Ecclesise Gatholicae impugnatores reliquisse. Merito
posse monstrata est. Ne quisquam jam facile pote-
summo, ut scribitis, gaudio etcle- rit schismatici furentis verbis loquacibus decipi
illos revertentes
rus et plebs »^ et fraternitas (20) omnis excepit: quando probatum sil bonos et gloriosos Christi
milites non potuisse diu aliena fallacia et perfidia
quoniam in confessoribus gloriam suam consor-
extra Ecclesiam detineri. Opto te (23), frater cha-
vantibus, et ad unitatem revertentibus, nemo non
socium se et participem eorum glorise computat. rissime semper bene valere.

II. Huju8 diei (21) laetitiam de nostris possumus

Varise lectiones.
»6 fraternitas.
Lin. »* violetur, Pm. Ben. Lam. Ebor. NC. i Plebs,
98
Non disjungatur, Borf. i.

Comp. ««Super peccatore, quanti magis. Comp.

Variorum notee.

Duo mss. Anglic. non disjunga- net. lllorum quippe confessorura Qdes potius ex-
(U) Non jugiter.
stincta, quam tepida videbatur. Idem vir eruditus
lur. Rectius alii libri, non jugiter. Nam unitatem
aliqua ex parte disjunctam tunc fuisse negare ne-
cum quatuor mss. ct cscteris edit. praefert, necten-
tarent charitaiis aique unitatis fidem ; ibique vcr-
quit. Mox alii quinque mss. violetvr, loco verbi
bum tentare pro explorare aut etiam pro infesto
vitietur. Coustant.
Vitietur. Fatendum
(15) Vutetur.
M.ni raienaum esi omnes fere
est uiiiue» nuiuo
luic libros animo aggredi
vantes
"yjf
Pl"^"^
positum
t
-- arbitratur. Lectionem ser-
i..!....^
^'iicum scu .«^^'P'-^^^.^^^^^^^^^^-^;
— — . _ _, ,

ve ris habere ;.ui.^«. vel viteiur. Editio Morellii, C interpretdnonem ejus

tultam, interpretationem
Bnnim auctoritate fultam,
iw et „„„= meus
„ ^t unus rr,o„a praeterunt Borum
, /-!_-, : r>r!» f^rii Ti t
codex Gralianopolitanus.
quinqiie codicibus minime probamus cum idcirco potius tentarent :

violetur. Ita etiam se logisse in

antiquis teatantur Angli.
Gyprianus dixerit. quod fidei unitatis tentationi et
editiones et duo otfendirjilo essent, quatcnus eorum exemplo abu-
(16) Fulcli sanifate. Antiquae
habent terentur schismatia duces, ut tideles aiiducerent ab
libri TCteres habent lide. Sed omnes alii

Qiinmvis ergo utraque icctio constituat eum- nnitato, ac seductos in schismate detinerent (luia :

fidcli.
dem sensura.ego tamen eara praefero quae pluriura
veterum librorum auctoritate nititur.
Ad qtoriam. Supple confessionis ; quod qui-
(17)
dem oxpriniiturin his ejusdem Gypriani epist. icliv
Ad matrein re-
seu xLvi ad ipsosmet confessores
nimirum in Bchismate, ut intra exponitur. sibi
communicationcm confessorum .teqtii vidcrcntur.
Quncirca Gyprianus epist. u seu liv gratulatur,
quod nec confessores Christi erroris duces fierent,
qui virtulis et honoris auctores laudabiles exstitis
:

sent.
vertamini wide prodiistis, unde ad confcssionis glo- confessores epist
.

(20) Plebs et fralemitas. Ipsi

riam cum cjnsdcm mnlris exmllationc vcnisfis.
et septem scu Liii apud Gyprian. cum
Goinelio et universo.
(18) Nec 'tcntarent.[]ndecAm iibri nostri
clero pacem fecisse se signilicant cuin gaudio
etiarn
Anglicani praeferunt, Nec tentarcnlur charitatis
universx Eeclesi.v prona omnium charitate.
ntque unifatis fide. Liber meus vetus, ncc tentaretur ct Morcihus
(2f) Hvjus rci. Quamvis Manucius
in eis charitntis atque unitatis fide. Quac lectio vide-
poRuerint' (/!>?, quamvis eadem loctio reperiatur
in
tur esse melior
nTcZitatis. m
Oxon. edit. atque veritatis ^ pleri.que
"
vetustis «^«'^P.'^;;'^;'^'
.Xnraua.n
t,quam
votores edit loucs cxhibent,quam
cxhibcn de
de-
(16
,•
.„<„„ ^„t^
J. _:_..i„..„ annotatur,
simulqnc ms. ^nm
octo ,v,= Mnnn-
cum Manu- lero oam nuam
tp.m R.Tm quam votoreseditionos
fidcm
prohendi in tribus optimis codioibus antiqui8,(iuia
:

rin exhibcre,«<?r tcntarcntur charilatis atque uvitatis sub

Habct quidcm compendiensis ms. /r»/rtren/Mr, panln post sanctus Martyr ait, illic ubi rcs /p.sa
nmnium gcrehatur. (Jbi pro (;^rc6n/«r quinque
fi(Ic.
oculis
sed rplinot fidem. Utravis msH. illnruni Irtclio Imr-
voterop habent cehhralur.
hara et Cypriani fltyln indigna. Noc dici potcnt ho- libri
nis. detideratur uno ac
In eodem :

nns illne confcssnrcs circa fidcm et iinitntom snlum (22) /n ca'lo.

oxst,at mngis
quanlo (quod intepretari U-
Piibinde
tentatos, quos ab nnitate abductns ntquo h,Trc.<iis majus.
cPt quanlo potiori rafione) pro quanto
aurforcs exBtitissc constat. Qiiam ob ransani non
(2:-5) Oi>to te. Optatum istud deeat in ms. tom-
placet, nec tepercnt chnrilatis ulquc unitatts fide.
Qnod Pameliusin ms. Cambron. offendisse se mo- pend.
757 EPISTUL^. 758
EPISTOLA IX.
AD FABIUM ANTIOGHENUM EPISCOPUM FRAGMENTA.
Argumentum. — Quomodo
confessores a Novatiano decepti fraudes ejus detexerint, et palam Ecclesix
/.

notas fecerint. II. Contra otnnes leges ordinatus episcopatum sibi arrogat. lll. Cleri liomani populique
multitudine a schisnate non deterretur. IV. Urgcnte infirmitate in lecto perfusus seu baptizaius, minime
consignatus est. V. Persecutionis tempore presbyterum se negare mavult, quam fratribus subve>iire. Fl.
Prxter leges, clero ac plurimis de populo intercedentibus, per gratiam episcopi ad presbyterium provectus
fuit. VU. Qui corpus et sanguinem Christi porrigens, singulos sibi jurare cogat. VIII. Eum ab omnibtis
deseri.

A'. "Iva 81 Y''^^ (24) ^"^' 7tp(5T:aXai ipi^oii^.^o^ ty); A. Ut autem scias qualiter admirandus ille digni

Variorum notee.

(24) "Iva Sl Y^^wc, etc. De Novatianorum iiaeresi Africam aliasque locorum illorum provincias sen-
atque Cornelii epistolis Eusebius haec
praemisit, tentiae declarantur. Alise praeterea Latino sermo-
lib. VI Hist. cap. 43 : 'Ette-.St^ttep -tj xaTa toJtcov ne conscriptae exstant epistol® Cypriani et aliorum
(adversus lapsos) ap6i!; 6iTEpT,(cav(qt Noo-jaTo? t^? antistitum qui cum ipso in Africa congregati sunl.
'Paj[jia'!wv 'ExxXrjjfac TrpeaSyTEpoc, w; [jirjXET' ou- Ex quibus colligitur, ipsis etiam placuisse ut sub-
ar^^; auToic acoTTjpiai; eX-TTtoo;, jjltjS' ei uavTa Ta £'.(; veniretur iis qui iii tentationem incideraul utque :

i-'.3Tpo'^Tjv Y^^^l^-av xa; xaGapiv i^oii.oXoyTitjiw Ith- auclor nefaricB opinionis simul cum iis qui ad
TEAotiv, tSiai; <x\piit(ji<; twv xaTa XoytT^Jtou (puTfoj- partes ipsius desciverant, ab Ecclesiae catholicae
aLv xaOapouc lauTou^ iTTocpTjVavTCov, ioyr^^^o^ xaQl- consortio merito abdicaretur. His adjuncta erat alia
ffTaTat itp' (]> auv6oou (jtey(aTrj(; litt 'Pwfjtr^C auyxpo- ejusdem Cornelii epistola, de his quse in Synodo
TT^Oefar^; e^rxovTa tov aptOjJLOv eTTtaxoTTCov,
jjiev decrela fuerant et rursus
: de
facinoribus
alia
-Xstcivtov 6' eTt aaXXov TrpeaouTiotov te xat Staxo- Novati ex qua nihil obslat
; quominus hic aliqua
v(.jv, i5(to? T£ xaTa Ta:; XotTri? ETrapyta? tcov xaTi inseramus, uthistoriae nostrae lcctores, ea quae ad
ytopav TrotjjiEVwv Tcept tou TtpaxToOu StaaxEtj/ajJLSvtov, Novatum pertinent perspicue cognoscant. Igitur
So'Y[Jta TraptaraTat toTi; Traat, tov [jt£v NoouatTov a Gornelius Fabium docens cujusmodi ingenio ac
TOi; auT(|i auveirapOeTat, tou? T£ auvsuSoxeTv ttj B moribus fuisset Novatus, ita scribit. Atque ut
jjitaaSiAtpw xa; (xravOptOTroTiiTYi
Y'''**^-^'
"^^'^8^6; iTpo- scias, etc. » Ad Fabium Antiochenum, qui Nova-
atpou|jL£vou(;, Iv (iXXoTp(ot<: t^c 'ExxXrjatai; ii'(zi- tiani schismati. ul tradit Eusebius, cap. 44, ali-
aOaf Tou; 81 t-^ au;jt(popat TTEpfjr^TiTwxoTai; Ttuv quando favebat, hac epistola de rebus geslis Nova-
i8EXcp(ov taaOat OEpauEuEtv toT^; tt^^i; (jt£Tavo(a< fap- liani, una cum illa saltcm, quae primo nominatur,
fX(xxo'.(;. "HXOov o' ouv ei^; -^[Jta^; JirtaToXa; Kopvr,Xtou movendi et convertendi animum ejus gratia missa
"P(0[Jtattov eTttaxoTTou Trpo^; tov tt^^; 'AvTtovitov ex- est. Oinnes vero, quippe cum de eadem re agerent,
xXViata.; <l>a6tov, OTjXouaa'. Ta TCEpt t-^; Pto^jtadov simul junctae ad Eusebii manus pervenerant. Ait
ouv(>8ou xat Ta S(5$avTa toT; xaTa tt.v '[Ta-
Traat autem Petrus Coustantius, qui fragmenta sequen-
Xiav xat 'At3ptXT,v xat Tot; auTtiOt yMpoL^- xal aXXat tia in Boman. Pontif. Epp. ad p. 146 et seq. edi-
iraXtv 'Pto[Jta't'xT^ cxovtJ auvTETaYiAevat KuTcptavou dit: tlieronymus lib. de Viris illustr. quatuor
xat Ttbv <it[Ji' auTtf) xaTa tT|Y 'AcpptXT,v £Trtax(DTrcov. Cornelii ad Fabium epistolas receiisens hanc valde
Ai' tov t6 xoit auTOX auv£u8ox£Tv Ttji SeTv TUYyavetv prolixam fuisse testatur. Post damnatum in Italiae
e'n,txoup(a? xou^ TreTTEtpaa[jL£vou(; evetpatvETO" xat atque Africae conciliis Novatianorum errorem, et
T(j) )(^pf,vat tukoyui^ TT,? xaOo,vixf,i; 'ExxXr,a(a(; ix- post confossorum, Maximi et sociorum, reditum ad
xV^puxTOV TTOtT^fJaaOat tov tvj; alpEaeio? o'?X'''iY°''> Ecclesiam, cum Novatiamus jam nudatus ac pene
irtivTa^; Te 6[JiottO(; tou; auvaT:aYO[Jt£Vou? auTto. Ta'j- solus remansisset, fratribus quotidie eum deseren-
Tat; aXXf, Ti; iTrtaToXri auvJJTTTO tou KopvT,X(ou Trept tibus et ad Ecclesiam redeuntibus (Vid. fin horura
T(Ji>v xaTa TTjV a'jvo8ov (ioeaavTiov xat TiiXtv £Tioa exccrptorum), adeoque aliquanto post superiores
c epistola scripta fuit.» Haec iile. Rccte autem statuit
Valesius, Eusebium tres duntaxat Cornelii recen-
sere epistolas iisdem, ni follor, rationibus induc-
;

ouv tpaStov (xvaStSaaxtov 6tt:oT6; Tt^ 6 NoouaTO? £^6- tus, quibus Gotelerius ad Epist. Polycarpi, § 3, ubi
Y(5vet Tov TptJTTOv, a'jTa St, TauTa YP^f-' ^ Kopvi^- plurilDus e.xemplis adductis, ostendit vir eruditus
Ai0(;, "INA 8e -(v(\>^, etc. de una epistola interpretanda esse Eusebii verba,
I. Etenim Novatus, Ecclesiae Romanee presby- ETTtaToXa'. KopvtjX(ou, ut vidit vertitque ipse Hie-
ter, arrogantia adversus eos elatus, quasi nuila ronymus. Cornelius scripsit epistolam ad Fa-
(t

spes salutis ipsis posthac superesset, tametsi om- bium, » qui tamen in alia epistola Gornelio attri-
nia explerent quae ad sinceram conversionem pu- buenda erravit.Idem quod Valesius Fabricius statuit
ramque confessionem pertinGnt,propriae cujusiJam in notis ad aliud Hieronymi caput, hoc est lxxii.
Bectae eorum qui tumore mentis elati seipsos Ga- Sed aliter Tillemontius, in Mem. Eccl. Not. xii.in
tharos cognominarunt, auclor exstitit. Ob rjuam Cornelium, el Valesius ipse Latine verterat, «Epis-
rem cum Romae congregata esset Synodus, in qua tolaj Corneiii. » Simile tamen statuendum videtur
sexaginta quidem episcopi, presbyteri vero ac dia- de Cypriani atque Afrorum litteris quam quidem ;

coni multo plures convenerunt eumque in provin-
ciis antistites quid agendum esset seorsum consul-
lassent, hujusmodi decrelum cunctis promulgatum
est. Novatum quidem et eos qui una cum ipso
8638 insolentius extulerant, et quicunque innu-
maniseimae et a fraterna charitate alienae ejus
opinioni consentire praesumserant, alienos ab Ec-
clesia habendos eose fratres vero qui in calamita-
; fuisse,siquidem omnes ad Fabium hominem Grffice
tem inciderant, pccnitentias remediis curandos
es6c et confoveudos. Exslaut a.ihuc cpisljlre Cor-
nelii Romanoruui episcopi ad Fabium Autiochen-
sis ecclesiffl praesulem missae in quibus et Ro-
man89 Synodi gesta, et omnium per Itaiiam et
: epistolam vocat Rufinus « librum magnificentissi-
me scriptum, » quamque imprudens Hieronymus
Cornelio attribuit. Vid. supra not. ad Hieron.Dum
vero ostendit Valesius, Graeco sermone scriptaa vi-
jj
deri Cornelii primam quidem ac tertiam epjstolas,
iliudintercahaud capio.quamobremcenseat iileepi-
stoIamalteramdeSynodidecretisLatineconscriptam
loquentem scriptae essevidentur, et illa synodorum
decretataminprimaepietolaq ^ciin in secundaisthac
conmienjorabanlur, nisi proptcrea ad alium quem
: praeter Fabium hcinc secundam missam fuisse puta-
veris. De Fabii autem favore erga partea Novatianas
759 S. CORNELII PAP^ 760

tatis 735 episcopalis cupiditate incensus, et teme- A ^"'«''^o^^? 736 6 (^TJiiiaioi oZzoi (25), xal Kpu-
rariam atque ciTrenatam illam ambitionem suam TT-tov Iv eauTi}) ttjV Trpoiief^ xauTTjV auTOo iTriOu-

intra se tegens laluit, dum hoc vesaniae velamen- (j.!av eXavOavev, eTr'.xaXu(JLjjtaTi tt,? auToij auovoiai;

tum obtendit, quod Confessores ab initio secum Tt}) xaTapya:; auv auTfp tou^ 6[jLoXoYiriTa(; layr^y.k'ia'.

habuisset, volo enarrare. Maximus nostra; Ecclesiae 5(^pu)[xevo(;, eiTieTv pouXo[xat. Ma^ifJioi; Tzpta&-jTt-

presbyter et Urbanus egregiam ex iterata confes- poi; (26) TU)v TTap' T)[JtTv xai Oup6avo;, 8t; Tr,v i^

sione gloriam adepti,Sidonius quoqueet Celerinus, 6[JioXoY'!a(; Oo^av iptaTr^v xapTttotra^jievot, SiSovtoc t£
vir qui cuncta tormentorum genera per Dei mise- xat KeXepTvo; (27), avr,p o; Tca^ac paaavoui; ota

ricordiam fortissime sustinuit, et fortitudine fidei Tov Tou 6eou eXeov xapTeptxwTaTa Stev^Y'^^'^ (28),
suae infirmitatem carnis roborans, adversarium pe- xat T?i p'w(J.T) Tfj(; auTou Tr((TTeo);, t6 (JaQevl^; •zfiz

nitus devicit: hi igitur viri cum cognovissent illumj ffapxo? iTttpptjojai;, xaTaxpaToc vev(xt,xe tov (iv-

etfraudem ejus ac versutiam, necnon perjuria e^ Ttxe([JL£vov ouTot 81 ouv ol avSpec xaTavoi^aavTei;

mendacia, atque a societate et communione abhor- auTov, xat xaTatfiopdtaavTe^; Tr^v ev auTcp TtavoupYtav
rentem ejus animum et 737 lupinam consuetudi- TE xat TraXtfxSoX^av, Tic te iTrtopx^a? xai t}/eu8oXo-

nem deprehendissent, ad sanctam Ecclesiam rever- ^(ai; (29), xa? Tr,v (ixotva)V7)a(av (30) auTou xat Xuxo-
terunt : ounctasque illius prsestigias et flagitia,qu8e ^ tptXiav 738 l-jrav7jX6ov e!<; tt)v liY^av 'ExxXrjatav,
jam pridem intra se occultans reprimebat,pr3esen- xat airavTa auTou Tot TeyvaaiJLaTa xat TTovrjpe^jfjiaTa

tibus aliquot episcopis, acpresbyteris etlaicis quam a ex ttoXXou ^^(uv iv iauTt|) uTreaTeXXeTo, TraptivTojv
pluribus evulgarunt, ingemiscentes et dolentes, IxavGJv touto (jtlv lirtaxoTriov (31), touto 81 irpe-

Variorum notae.

plus aliquid notandum esse duxi. Dionysius Alexan-
drinus ait Eusebius, lib. vi Hist., c. 46 Kopvr,-
X((j) Tti) xaTot 'Pt6(j.rjV Ypatfet, Se^dtfjtevo^; auTOu tt,v
xaTot Toij Nooudtvou eTrtaToAT^V tjj xai ar) [j.a(v£t 8t)-
Xu)V kauT^v Trapax£xX'^aOat otz6 te 'EXivou tou iv
TapatJt) T^(; KtXtx(ai; ETrtaxoTrou, xat twv XotTrojv TtLv
auv auTt|) «I^tp^JttXtavou ts tou ev KaTrTra8ox(qt, xat
Tou xaTix naXataT(vr,v SeoxTfaTou, tb; civ Ivrt Trjv
auvo8ov (XTravTT^aat tt)V xaTot 'AvTt(i^etav, ivQa tou
Cyprianus in Epistola ad Cornelium. Vales. — De
: his confessoribus vide Cypriani Epistolas 27, 54,
ed. Oxon. Pam. 23. 51 et Corneiii ad Cyprianum
49. ed. Oxon Pam. 46. Reading.
(27) KeXEpTvoc. Cum Cyprianus, quoties eorum-
dem confessorum mentionem facit, ubique Maca-
rium Celerini hujus loco memoret, existimat Tille-
montius eumdem confessorem duplici. M&cariisci-
licet ac Colerini, noraine donatum simulque mo- :

NooudtTou xoaTuvetv TtVl<; iTreye^pouv t6 a)(_(a[j.a" net hunc alium esse a Celerino Carthaginensis eccle-
Trpoi; TOUTOt; iTrtaTeXXet [JtT)Vu6-^vat auTtf) <l>dt6tov (j.ev siae lectore, sa^pius apud Cyprianum commendato.
x£X0t[Ji-(^a6at, AT)[XT)T0tav6v 81 StdtSoyov ixetvou t-/)(; GOUST.
xaTa 'AvTt6yetav tTrtaxoTrrjt; xa^eaTdtvai. Ad quae C (28) Atev^Yi^a?- Atavuaa<; ed. R. Steph. sed in
verba, ^v6a toij NooudtTOu xpaTuvetv Ttve:; iTreye^- codice Medicaeo scribitur Aiev^Yxai;, apud Georgium
pouv t6 ay(a(j.a, Georgius et Syncellus ad pag. 365 Syncellum AtsveYxtiv. Sed Nazarinus codex adsti-
Chronographise sux. Fabium ipsum Antiochenum tipulatur Medicaeo item Fuketianus et Savilianus. ;

episcopum cum fautoribus istis Novatiani conjunxit.
Et Eusebins quidem ineunte capite 44 ejusd. lib.,
deFabio 6TroxaTaxXtvo[j.evt(j Trtui^Tff) ay(a[j.aTt locutus
fuerat hsec ipsa tamen verba propensionem in
; Bodl. ct Georgius Syncell. » qui ha;c in Chronogra-
Novatianum plane exiguam notant, non acre schis-
malis confirmandi studium. Certe mortuo jam Fa-
bio de Novatianistarum his motibus Cornelium cer-
tiorem fecit Dionysius, neque constat concilium
Antiochcnnm indictum fuisse Fabio vivo.etsi, quod
Valesius. Addit Chrisloph. Leclt. Strothius. Codicem
Norfolc. ego.
(29) Kat t}/eu8oXoY(ac. Kai Tot; <\i. « Ms. Savil. setl
phia sua attulit. Routh.
(30) Tr,v (ixotvtovr,7(av. Ita loqui videtur Cornelius
propter peculiarem Novatiani opinionem, quam
Eusebius lib. Vl, c. 43. Mtaa8£Xcpr,v xat airavOpto-
iroTdtT-/)v, a fraterna charitate abhorrentem et in-
((

minus etiam probabile est, asserit Valesius ad lib. humanissimam » vocat quia videlicet hasreticus :

VI, c. 5, Eusebiance Hist., Fabium congregato con- iste lapsis communionis ac pacis spem omnem
cilio Novatianam sententiam stabilire conatum fuis- adimebat. Eadem h?eresis et apud Cyprianum in
se hoc enim ipsum concilium ad quod invitatus
;
Tractatu ad Novatianum, et ab Hieronymo initio
erat ab episcopis Dionysius, contra Novatianizantes, epistolaj ad Oceanum, « Caina haerosis » appellatur
ut vcrisimilius videtur, indictum est. Caiterum post licet diversa quadam ratione. Sic nempe nuncupa-
verba in contextu 'tva 81 x''\^^i interpugendum fo- D tur a praidicti tractatus scriptore, quia « nonnisi
ret, si 6'Tt ac verba sequentia pendere illis etTrelv tantum occidere geslit » ab Hicronymo antem, ;

Po'jXo|jiat dixeris. Routh. quiaCaino similis desperanti ac dicenti « Major :

(25) 0au|jLaato(; outoi;, Novatianus scilicet, quem est iniquitas raea, quam ut vcniam merear, » pec-
vago pronomine designare Cornelius pro more satis catis nonnullis venifE spem prorsus negat,adeoque
habet. Coustant. dicit aliqua esse peccata quajChrislus non possit
((

(26) Ma$t[JLO(; TrpeaS-jTepoi;. De hoc Maxirao pres-
bytero, Urbano et Sidonio confossorihus, qualiter
relicto Novatiano ad Ecclesiam catholicam reversi
sint, vido Episloiiim (lornplii Papa? ad Cyprinnnm.
(Qurn supra posita est.) Fuil etiam eodcm leinporo
alter Maximus presbyter Eccleaia^ Rom, quem No-
vatianus legatum in Africam misit ad Cyprianum
una cnrn Machoeo et aliis scd Cyprianus eos a
: vocalJulo clcri ca^tus a potiori ejus parte designari
cornmunione sua removit. Postea scnismatici Ma-
ximum hunc episcopum in Africa focere, ut docet
purgarc sanguine suo. » Coustant.
(31) TouTo [Jtev iirtaxoTTtov, elc. Qninque adfuiGsO
Epist. VI, n. 2 (cpist. supcrioris) dicuntur. Mirum
est tantum hic presbyteros racmorari, ac taceri
diaconos aliosve, clericos, prassertim cum laici
etiam adfuerint. In epistola quidem vi, n. 2,dicitiir
presbiilcriuni hac occasiono contractum. Sed Iioc
soiebat. Forte etiam eadem ratione hic presbyto-
rorum nomine totua clerus signllioatur. Coustant.
761 EPISTOL^. 762

dSoTeptov xat Xatxtuv dvopwv TTafjL^T^XXwv, e^rJYY^^^av A quod a fraudulenta et maligna illa inducti, ad
it-o8up6[JL£voi xal [i.£TaYtva)jxovT£<; ecp' oic ti£'.<i6£v- modicum tempus ab Ecclesia defeciasent.
TE? Ttij) ooXepo) xat xaxoTjOst 6r)p!(p, •rcpoi; 6X1^0^
)^p(5vov T7J<; 'ExxXrjdta^; a-EX£t<p6r,iTav.

Elra [Ji£tak ppa^la <pT)<i(v Deindepostpauca ait :

B'. 'A[Ji7^yavov iffrjV, aYaTrr,Tl dSeXtpe (32), tpo- II.Vix credibile est, frater charissime, quantam
WYiv xai [jictaooXT,v dv Ppa)(^£l xatpqj E6£aaa[Ji£6a in eo varietatem ac mutationem brevi temporis
Itt' autoij Y^T'"^'^!^^^'^^!''
'
^ T^tp tot Xa[jirp6tato<;, spatio factam conspexerimus. Nam egregius ille,
xat 8t' 6'pxwv cpoSepojv ttvwv (33) Trt(Tto'j;j£voi; to (34) qui treraendis quibusdam sacramentis fidem fecerat,

H7)8' 6X0)1; luterxoTfi^i; 6p4Y£<j6ai, atcpviSiov Irtaxo- sese episcopatum nequaquam concupiscere, repente
«0? oiditep ^x [jiaYYdvou (35) ttv6<; ei<; to [Jisaov episcopus tamquam ex machina aliqua inmedium
^t^Oetc dvacpafvetai ' outoi; -^ip tot 6 8oY|Jiatt- projectus apparet. Nempe ille dogmatum conditor
otT^; (36), 6 t^<; JxxXr,(TtaiTttxT;? |-t<TtTj[jtT,<; OTrep- atque Ecclesiasticae disciplinas propugnator, cum
a(Tin<Tt;?l<;, 6inivixa 7:apa!T7T5jOat t£ xat utsap— a- episcopatum Deo minime concessum prffitor
sibi a

^eiv trjv [XT, 8oO£Tarav aut(I) avtoO^v l~tr/.0TtT,v (37) fas arrogare atque subripere conaretur, duos sibi
iir£5(_e(p£t, 6'jo laut(J) xotv^ovou; drEYvcoxotai; tf,; B socios deploratae salutis delegit, quos in exiguam
lautwv (itotYjpfa? iTztXi^ixzo' d)? Sv (38) et<; Ppay(u atque vilissimam Italiaepartenidestinaret ut inde :

Ti [i-iprx;, xat iXdj^ttTtov tf,<; 'ItaXta<; aTroatetXTi *

accitos episcopos tres, homines plane rudes ac
xAxeTOev |-7:t<Tx6Ttoui; tpeTi;, dvOp(OTtouc dYpo(xouc eimplices, fraudulenta quadammolitione deciperet,
xal dTtXoutTtdtoui;, irXa^Ttf) ttva ETrtyEtpy^aEt IJaTtx- affirmans atqueconstanter asseverans, ipsosquam
T75<TT|, StaS£6atou[Jt£vo<; xat 8tt!Tyupt^6[i£voi; SeTv au- primum Romam proficisci oportere, ut omnis un-
Tou; iv td)(ei Tzapiyz^itjQoLi zU 'Pi6!Ji.r)v, (bi; Brfivj decunque orta discordia, ipsorum una cum 5 40
7ra<Ta •J^tt; 8t^ Trote ouv (39) 8tyo(itaa;a fV(OV'Ma auv aliis episcopis interventu sederatur. Qui cum adve-
xat ltepot<; lTrt<rx6Trot<; xat au-aiv [ji£atteu6vtiov Sta- nissent, homines, ut jam diximus, simplicioris in-
XuOri* ouc 7rapaYevo[A£vou<; (40), 739 ite 6tj ((!)<; genii, nec in his perditorum artibus ac fallaciis

EtpOr, [jLEv (41) X£YovtE<;) dv0p(O7rou; dT:XouartEpou<; satis triti, eos illea quibusdam sui similibus, quos
TTEpt td; t(ov 7rov7)p(ov [jiTj^avdc te xat pi^Otoup- ad id coraparaverat, inclusos, hora decima temu-
Ytav (42), auYxXet^Tesvta; 67r6 ttvcov 6[Jto((ov aut(i) lentoset crapula oppressos, imaginaria quadam et

Variorum notae.
(32) B' 'AYa7rr,t^ Mutavi si quid hoc C eslallocutio praemissa librointer Pseudo-Cypriani-
doeXcpE. ,

refert, verbonim ordinem ex mss. Bodl. et Nor
folc. Georgioque Synceil. Mox xatpif) a Georgio
abest. RouTH.
(33) At' opx(ov tpo6£p(ov ttvtov. Ata touttov dvSowv
(poSepojv. Ms. Norfolc. Sed lectionem sanam, quae
recepta est, vetus interpres Rufittus invenisse vide-
tur. RouTH.
^ (34)
T6 omittit edit. Stepb. Stroth. Editioni
Steph. Syncell, addas. Routh.
(35) "i2a7r£p i/. uiaYYdvou ttv6<;. Hoc loco £x
lixy(iwo-j idem est quod dro [jtT,yavT;;, quae pro-
verbialis locutio frequens est apud Graecos. Nam
[xdYYavov idem est ac machina. Quod miror nec a
Musculo. nec a Cbristophorsono animadversura
fuisse. VALESiusMaYxdvou cum x exhibet Ms. Savil.
seu Bold. RouTH.
(86) O-jto; '(ip tot 6 8oY[xa-tfftT,?, etc. Christo-
phorsonus hoc Latine ita convertit « Iste novge
cos de Spectaculis, quse sic habet, « Plebi in Evan-
gelio stanti, » nimirum, non lapsje, « salutem. »
Cffiterum si Novatianus optimum illum libellum de
Trinitate sive de Regida Fidei, iis temporibus con-
scripsisset, quando hsec posuit Cornelius, haud
utique malusille exstitit ooYiJtattJtT^; seu iheologus.
ROCTH.
(37) Tt,v [jl^, SoOETnav auttl) dvioOev l-taxo7rr/;,
Confer not. supra ad Epist. 11 Cornelii ad Cypria-
num. Divinitus, hoc est legitime, ordinatus est
Cornelius, qui consentiente plebe a sexdecim epi-
scopis episcopus factus est, narrante Cypriano in
Epist. ad Antonianum. Routh.
(38) 'Q? izv, Ou; Sv. « Gruteri gt episcopi Cas-
tellani codicis Lectt. » (sed sine dv), Stroth. Sed
to; dv retinendum est propter E^aTra-TjaTi, quod
sequitur. Mox e'; tr^v 'P(0[jt7)v pro sls 'P(0[!i.r,v MS.
Norfolc. Routh. :

Bectae inventor, et doctrinae ecclesiasticee, si Deo

J) (39) "H tt^ Stj 7rot£ ouv. 'Hti<T87)7rotouv unico
Slacet, propugnator » Viilesius vero,
, « Is qui se
octoremetecclesiasticae disciplinae propugnatorem
vocabulo ed Steph. Stroth. Habet Sijncetl. (b<; 8-«5 —
tt<; 7raaa pro (b; 8f,Q£V TtdTa 7)tt<; orJTrotE ouv,
ferebat. » Vox ooYJJtattjtT;; et aliquid amplius
ROUTH.
quam « doctorem, » et nonnihil minusquam « novae (40) Ou<; 7rapaY£vo,uivou;, Theodoretus in libro iii
sectae inventorem » sonat. Palam est Novatianum
Haereticarum Fabul., cap. 5 scribit Novatianum
hic «ecclesiasticae disciplinae propugnatorem, » et
ipsum in Italiam profectum esse, ut episopos illos
num. 8. « Evangelii vindicem » ironice praedicari Romamadduceret deinde cum in vicum quemdam ; :

quia nimirum ipse praeclarum hunc titulum affec-

una cum tribus illis episcopis pervenisset, coegisse
tabat. Quo circa Cyprianus supra epist. i, n.
2, de eos ut sibi manum imponerent idque ilios con- :

illo ejusque asseciis scribit « Si se assertores questos essecumRomam venissent. Sed hanc nar-
:

Evangelii Christi confitentur, prius ad Ecclesiam

rationem refeUit Cornelii epistola. Vales.
revertantur. » NominatimqMe Novatianus, uti Va-
(41) 'Q; =;96t,[jl£v. 'Q; £!pT,ijt£v ed Sleph. Recepta
lesius observat, suum de Cibis Judaicis librum
lectio exstat in Christoph. Lect, et ed, Valesii.
« plebi in Evangelio persistenti » inscripsit. En
quos imitantur eetatis nostrae novatores, qui cum
Stroth. Addas his Ms. Bodt. et Syncell. Habet —
7rpo£cpT,!ji£v ms. Norfolc. Mox tout(ov 7rovr,p(I)v pro
ab avita fide discesserint, sese puri Evangelii vin-
t(ov TT. iidem mss. Rocth.
dices jactitare non verentur. Goust. Sed similis —
(42) 'P<3:otoupY''av. "P^tStoupYtai; ed Steph. Stroth.
763 S. COKNELII PAP.E 764
vana manuum imposilione epiacopatum sibi trade- ^ TExaYJxivwv livO pcoTXCov, (!iipqt Sexaxifi p.£6'Jovxai; xal
re por vim:eumque, cum nullosibicompetat
cogit ciovxa; (43), |j.Exa ^ta; TjvaYxa<^£v eixovtx^
jure, per insidias atque fraudem vindicat. Nec xivi xat [jtaxatij: )(^&ip£7itOEa((j: (44) eTrtaxoTTTjV auTC|>

multo post 141 unu8 ex illis episcopis ad Eccle- Souvaf T|V eviSpq: xat TiavoupYtqt, (jtr, e-tSdtAXoujav
eiam rediit, cum lamentis etfletibuspeccatum suum auxci) exotxeT' e^ cLv eT<; [jcex' o'j ttoXu eTravTjXOev e"?

confitens. Queia nos, cum universus populus prae- xTjv ^xxXT,(7tav, (iuooupo[jievO(; xal e5o(jLoXoYO'j[j.evo(r

sens deprecatus esset, ad communionem laicam x6 la'JXOu a[jLapxT,[jta' tji xat lxotvcjiJvr^(ja[jiev clx;

suscepimus. Reliquisetiam(duobus) episcopia suc- XaVxcI) (45), 74% uirlp auxoij 5£r,eevxo<; itavx^; xou

Variorum notee
Adde Syncell. apud quem et Ms. Norfolc. statim nus : • Eum consecrante nulla linteata (id cst
poit habes xExapaYjJ-ivwv pro xexayiJLivcuv et auxou episcopalis) sedes Cur consecranle nullo,
accepit.
dat. Syncell. pro auxoj. subinde explicat idipsumrepetenshisverbis « No- :

(43) MiOjovxai; xal xpa^TxaXruvxa?. Hoc quasi vatianum cognosco sine consecratione legitima
ev 8'.a ojoTv cum altera loculione copqc Sexaxr, in- episcopum factum per epistolam eorum, qui se
telligendum cst. Nequeenim temero crcdendum est confessores esse simularent. » Ideo igitur nidlo
eos revera teniulenlos fuisse. Omnes eniin eccle- consecranie \x\ episcopali sedecollocatumdixit, quia
siaslici actus ante nieiidiem fieri debcbant pome- ;
P eum « sine consecratione legitima episcopum fac-
ridiano lcniporo (acile fieri polcst, ut quis niniio " tum, » nonnisi de imaginaria et vana ac prorsus
vino usu? (ifllcium suum non rite ogat. Ilostis a nulla consecratione gloriaripossepersuasum habe-
posse ad fieri concludere sibi permittit hinc Gor- ; ret. Ipse certe Confessores, leefe Cornelio epist. vi,
nelius idem quod jam dixeral &p3. SsxaxTj, u-Kzp&o- n. 1, co se abductos fatebantur « ut paterentur ei
)ax(L? repelit, addens jjieOijovxc«; y.al xpatTraXcovxac manus quasi in episcopum imponi. » Neque Cypria-
Stroth. —
(Piobabiliter hrec ille at [j.ee'ovxo'.c e/nnos
; nus epist. 44 scu 46 suum eis dolorem dissimulat,
hic significarti haud pulem homines vcro « vino quod illos « alium(a Corneliojepiscopum fieii cnn-
usos solitoliberius. » Quemndmodum in Genes.xuu, sensisse » comperisset. Hoc autem quod Cornelius
3'i, et Joan. n, 10, vocabulnni ixsOjs'v potum paulo ac Cyprianus tacuerant, P.tcianus nos docet, eos
hilariorcm significat quod non snluui orturu osse
;
scilicet bunc a.^-.sensum per epistolam significasse.
ex Hcbraica verurn eliam Gra;ca loquendi conse- Sane violontam hujusmodi ordinationem abepisco-
tudine doctissimi viri ad locos ostendunt. Routh. pis vino et crapula oppressisintempestivahora fac-
(44) E'xov'.x-?j xtv. xat Ad-
fjiaxat^^t ^e:ps.~teE7tcf tam, prcesentibus piis confessoribus horrori non
umbratam et cassam illam Novatiani ordinalionem fuisse valde stupendumesset.Indcetillud scquilur,
vocat (lornelius, quod facla esset ab alterius pro- ut han illuitrium Confessorum cpistolaad scducer.-
vincia? rpiscnpis, non ab iis qui consccrainli Pon- dosepiscopns simplices abusis sit Novatianus^ ne
tificis Homani jus habebanl, cujutuioiii tiant Os- ab imponendis ipsismanibnsabhorrerent. Curvero
tiensis, Tiburtinus et alii quod a temulentis facta
:
;
de iis, quos pro fide carcerem passos esse Cornelii,
quod per vim qund hora diei dccima quod non
; ;
Cypriani aliorumque testimoniis constat, Pacianus
praescnte populo nec cIprn;quod denique alio jam C quod « se oonfessores eese simularent, » dixit?
episcopo legilime ordinato. Porro cum Cornelius Quia uimirum hanc confessionis gloriam ab Eccle-
ipse tum hic tum in Epist'ila ad Cyprianum teste- sia discedendo obscurarant ac perdiderant, non se-
tur, Novatianum a tribu? episcopis consecratum cus atque homo in pluribus justilias exercitatus
fuisse, miror quod scribit Pncianus in EpistoIa'Jad operibus, peccato admisso, justi titulum ac laudem
Sympronianum. An Novatianus, quem absentem amittit. Coustant.
epistola episcopum finxit? qucm consecrantc nullo (45) '12 xat Ixotvcovr^TaiJLev cb<; Xalxw Optime Rufi-
linteata sedes arcepit. » Et paulo post de eodem nus vertithunclocum, «et in communionem laicarn
italoquitur, « sine consecratione legitima episco- populo etiam pro hoc interveniente susceptus est.»
pum factum, idcoque nec factum, per epistolam Quibns verbis innuit Corneiius, episcopum illurn
eorum qui se confessores esse simularent. » Ex qui Novatianum cum aliis duobus collegis ordina-
quibus Paciani verbis colligi videtur, Novatianum verat, a sc depositum esse, et in laicorum ordi-
absentem fuisse ordinatum episcopum per episto- nem redactum. Cum enim excommunicare illum
lam quorumdam confeesorum, eodem modo quo vellet, utpote nefarii schismatis auctorem, apopulo
magistratuR a prineipe ma^^dnri snlcbant por epi- rogatue idem Cornelius, laicam ei communionera
Btolam. Linteatam vero sedein appellat Pacianus indulsit, id est ut inter laicos communicnret, per-
pontificalem cathedram, eo qnod linteis sternere- misit. Reliqui veroepiscojiiqui Novatianum ordina-
tur. Quod etiam testatur Augustinus Epist. 203: verant non solum depositi, verum etiam a commu-
In futuro Dci judicio, nec absides gradata), nec nione totius Ecclesia? separati sunt. Ita Cyprianus
cathedrfE velata?. » Idem testatur epistnln synndica D in Rpistnla ad Antonianum de Trophimo loquens
epi.-^cnporum /l^gypti quam refert Athanasius in episcopo, qui cum schisma fecisset in Ecclosia Ro-
Apologia. 11(1); 5s o\ xov {ipovo^i xov l(TxoXt!j|j.evov mana, posteaconfessus orrorem, et turbam fratnmi
JxtJxoTTtxw; ''>5up'5(jievot pfc. C?Eterum Paeinnus ita qrms abduxerat secum in Ecclosiam reducens. a
cum Cornclio conciliari pot(^st, si dicamus Nova- Cornelio suscoptus est. « Sic tamen, jVk/u;'^ admis-
tianum, primo quideni a cnnfessorihus in carcere BU8 est Trophimus, ut laicus communicet, non
positis episcopum percpistolam designatum fuiase quasi locum sacerdotis usurpet. » Ilunc Trophi-
:

postea vero a tribus illis cpiscc pi? ordinatum. Va- mum, illum ipsum essc oxistimo de quo in bac
i>F,sius. —
Etxovtxfi xtvt hoc est, (\\m imposilionis epistola loquitur CorneliuB, unum ex iis qui Nova-
manuum quamdam potius imaginem pra; so fcrrot, tianum ordinaverant. Nam Cyprianus illum saccr-
qnam vpritalem. Quaprnpior minns mirnm cst Pa- dotcm, id est cpiscopum vocat et frafernitatem ;

cianum hujusmodi ordinalionem irritamet nullam prius al) Ecclosia abstraxisso testatur deinde re- ;

ccnsuisso, ar de ea sic ppist. 'i scripsisHe i Nova- vernum cum humilitate voniam pctiisse, ct a Cor-
:

tianum ahstmtem opistola episcopum linxit, » scu nelio ad laicam cnmmuninnom susceptum. Porro
fecit quia nimirum Confossorum opislola ad No-
: altcr ex opiscopis qui Novatianum ordinarunt, Eva-
vatianum aljscntcm scripta, quaei manus quasi in ristus fuisso vidctur, ul rolligoex Epislo'a Cnrnolii
episcopum imponiconsenticbant, ut opi.^cnpusfieret Papa;, qua'. inlcr Cypriani Epistolas 48 habelur. In
occaeionem et aucloritatem proebuit. Porgit Pacia- actia supposititiis martyrii Novatiani quae citantur
7(39 EPISTOL/E 76e
Tiapo^^xoc Xaoij (46). Katl -rwv XofrraJv 8e (47) cessores ordinavimus, eosque in loca illorum mi-
ay.6~M'j Siaoo^ou; t':<; xou; x^tzo^h; h oT; •?)(jav simus.
poxovrJTavTe;, (iiT£JxaXxa[JL£v.
r'. '0 IxS-.xrjXTji; ouv xovJ Eja.^(^{t'kiou (48) oux III. Ille ergo Evangelii vindex ignorabat unum
•/,Ttitrc(rxo ^va iirfaxoitov 8eTv e^va'. iv xa6oX'.x7i[ 'Ex- episcopum esse oportereiQ Ecclesia catholica ? in
xA7)(j(q: (49)- Iv ^ oux i^YVfiet, 7:0); "(aLp ;
rpejSu- qua non ei latebat (quomodo enim latere posset ?)
xeoou; ervai (30) xeacapaxovxa e$, 743 6cax6vou<; 744 presbytero esse quadraginta sex, diaconos
Variorum notae.
ab Eulogio in lib. vi Novatianus episcopus Romae (46) Ilavxoc xou Tapovxoi; Xaou. Abest ixapovxo;
fflctuses3e dicitur a duobus episcopis, Marcello ab ed. R. Steph. In codice Maz. Med. Fuk et Sav.
Aquileiensi et Agamemone Trevirensi. Cseterum nec non apud Syncellum legitur ravxo?xou ra;6vTo;
in codice Maz Med. Fuk. et Savilii legitur ixoivtu- Aaou. Vales. —
Addit Strothius ex marg. ed. Ge-
w; Xatx(j> quam scripturam amplexus est
vr5<Ta[j.cv : nev. Lectt, Gruteri, quibus adjungo ms. Norfole.
Christophorsonus. (Ab cd. R. Stepb. particula (!><; ROUTH.
aberat.) Valesius. Episcopum illum existimat Va- 47) Ka? x(I)v XotTxiov Se, etc. Evaristum, in cu-
lesius Trophimum, de quo CyprianusinEpistoIalO ^ jus locum Zetus episcopus constitutus fuisse in
sequente ad Antonianum plura scribit. Sed quae ibi " su
superiore Epistola 3 dicitur, ex his duobus episcopis
de hoc Trophimo Cyprianus eloquitur, aegerrime unura exstitisse Valesius probabiliore con.jectura
rum iis componantur, quae nunc Cornelius de No- putat. Hinc quippe facile intelligitur, quo pacto
vatiani ordinatore narrat. Quippecum Antonianus, « Evaristum auctorem schismatis fuisse, » Corne-
mendacibus Novatiani litteris commotus, a Gypria- lius in laudata epistola scribat. Ita autem duobua
no scribi sibi petiisset, « qua ratione Cornelius illis episcopis successores ordinatos esse hic memo-
Trophimo et thurificatis coniiniinicet » rescribit : ratur, ut et quodam modo innuatur loco ejus, qui
isprceful n. 9, Cornelium " nulla libelli, ut qui- ad communionem laicam susceptus est, neminem
dam jactitant, labe maculatum esse sed neque ; esse suffcctum. Sed ex quo episcopus ad commu-
cum episcopis, qui sacrificaverunt, communicatio- nionem laicam dejectus prandicatur, sedem illius
nem sacriUgam misouisse. oTum num. lOsubjicit, vacare, eique prospiciendum esse satis intelligitur.
<c Nam de Trophirao, de quo tibi scribi deside-
et CousTANT. Ttijv ol /oi-(I)v. Syncell.
rasti, non ita resest, ut ad te pertulit rumor et (48) '0 lx8txr(XT,{; ouv xou EuaYY^Xtou. Haec iro-
menciacium malignornm. Tractatu illic cum coUe- nice dicuntur de Novatiano, qui se assertorem
gisplurimis habito susceptus est Trophimus, pro evangelii Christi esse jactabat, ut docet Cyprianus
quo satisfaciebat fratrum reditus et restituta mul- in Epistola prima ad Cornelium. Fxstat hodie liber
torum salus. Sic tamen susceptus est Trophimus, Novatiani de cibis judaicis.quem ille sic inscripsit:
ut laicus communicet, non secundum quod ad te «^plehi in Evangelio persistenti, » Velesius. Abesl
raalignorum litterae pertulerunt, quasi locum sa- ouv R ms. Norfolc. 6 81 £x8txr,xTi<; ouv X. E Syncell.
cerdotii usurpet. » HcBc autem aliaque Cypriani de ROUTH.
Tropbimi receptione verba qni expenderint, depre- (49) "Eva iiTfjxoTrov 8eTv etvai i/ xaBoXtxrJ
hendent ^° Trophimum sacrificanLiura labe fuisse 'ExxXr^tTtqt. Eadem verba legunturEpistola Cor- in
aspersum 2» eum ad Ecclesiam redii«se cumma-
; nelii Papae ad Cynrianum, ubi confessores relicto
ximo fratrum numero, « qui omnes regressuri ad Novatiano ad Ecclesiam redeuntes, his verbis usi
Ecclesiam non essent, nisi cum Trophimo ; » 3<' esse dicuntur «Necenim ignoramus unum Deum
:

eura a Cornelio susceptum esse tractatuantehabito csse; unum Christum esse Dominum, quem con-
non cum plebe sua, quemadmodum in ordinatoria fessisuraus unum Spiritum sanctum unum ^pi-
; :

Novatiani receptione actum est, sed cum collegis scopura in cathoiica Ecclesia esse debern. « Ubi
plurimis, hoc estinfrcquentiepiscoporum concilio ; Ecclesia catholica specialiter appellatur Romana,
indeque mendaciter divulgatum esse, Cornelium 80 quod rudix sit et raatrix Ecclesiae catholicae,
cum sacrificantibuscoramunicare, et Trophirao hu- ut ait Cyprianus in Epistoia ad Cornelium. Sic ca-
juscriminis reo pristinum sacerdotii locura reddi- tholicam Ecclesiam idem Cyprianus in epistola ad
disse. Si etiam excutiamu» qui fuerint illi maligni, Antonianum inilio vocat Roraanam « Ut jam :

([uorum litteris et rumoribus haec mendacia sata
sunt, non alii forsitam invenientur aNovatiano,cu-
ju8 litteris coramotus AntonianusCyprianv.m dehu-
jusmodi mendaciis interrogavit. Horum certe vel
Novatianus, vel socii ejus satores fuerunt. Nemo
autem id Novatiano ejusve asseclis displicuisse et
crimini versum esse sibi persuaserit, quod ordina-
tor ipsius ab illo susceptus atquecommunione do-
natus esset. Coustant. —
Perinde atque ed. Steph.
onriittunt ms. Norfolc. et Syncell.RovTH.
Mos olim fuit, ut laici post Eucharistiam ab epi-
scopt) acceptam, ei osculum darent. Hieronyraus
in Epistola 62 adversus Joannera Hierosolymita-
num Quisquamne tibi
: «
Quisquamne extenta manu vertit faciem, et inter
sacras epulas Judas osculura porrigit. » Paulusdia-
conus deVitia PP. Emeritensium cap. 7 de Fideli
e[)iscopo loquens Vade, itiquit, coiumunica, et da
: 40 et amplius fuisse testaturbasilicas sub tcmpora
iiobis osculum. Vale lac omnibu», quia iturus es
tarnen, et dorauituae subomni lestinationedispone;
el si desideras remedium poenitentie percipe. Qui
mox accepta poenitentia, dispositaque domo aua,
valefaciens cunclis, sequenti nocte migravit e cor-
pore. Valesius.
sciret te eecum, hoc est, cum catholica Ecclesia
comraunicare. » Vales. —
Ita probnta ac pervul-
gata erat bfflc regula, ut confessores ad Ecclesiam
redeuntes in superiori Epistola vi. n. 2, illara tan-
quam rem ouiuibus notam, et quam nulli ignnrare
D liceat, profiteantnr. Sic et Cyprianus in sequente
Epistola ad Antonianum n. 7. ubi Cornclinni legi-
timeordinatum esse muitis probavit, addit demum:
« Cura post primum securdus esse non p»Psit,
quisquis post unum qui solus esse debeat factus
est, non jam secundus ille, sed nujlus est. Cous-
tant.
(50) npeToux£pou<; elvat [j.', Ex hoc loco colligi
invitus communicat? potest, quut basilicas tunc Romae hahuerint Chri-
Btiani. Cum enim singuli presbyteri suas regerent
hasilicas, si ^ttluerunt presbytpri.totidem basilicas
iuisse dicendum est. Certe Optatus in lib, u RomsB
persecutionis Diocletiani « Non enim. inqv.it, grex
aut populus appellandi fuerant pauci. qui inter
40 et quod excurrit basilicas,locHm ubi se collige-
rent non habebant. " Ubi Optatus loquitur de basi-
licis. quae Bomae erant tempore persecutionis
Diocletiani, id est, annis circiterquinquagintapoet
767 S. CORNELII PAP^ 768
septem, siibdiaconos septem, acolythos duos et A ^TTTi, 'jTrooiax^^vouc kTrta, axoXooeou? 8uo Xat T£ff-
quadraginta.exorcistas autem et lectorescum ostia- CTapaxovxa, i^opxts-ca? Ss xat avaYvu)TTa<; a'[Jta TTu-
riis quinquaginta duos,viduas cumthlibomenisplus XwpoT? 8'jo xal -evTr^xovxa, Xvjpai; duv eA'.6oij.£-
mille quingentas 745 Quibus universis Domini voii; (51), iTTsp ra? X'^'''*''
i^iVTaxoafai;' o'Jc Tiav-
gratia et benignitas aliraenta suppeditat. Neque Tac (52) ii Tou AedTTOTou 746 X^?'^ '^*'-
f XavepioTrfa
tamen tanta tamque necessaria in Ecclesia multi- 8'.aTpE'^£l. "Ov 0'j8£ TOCToOtO TtXyJOO? Xal o'jTO}C

Variorum notee.
epistolara Cornelii Papae non autem de basilicis
; indigentes qui laborant. Possidius vero vocat, m
quae Rom;ii crant sua aetale, id est anno Christi- tribulatione posilos Sic enim scribit in Vita B. Au-
378, ut scripsit Blondellus in Apologia pro Hiero- gust. cap. 27 « In visilationibus vero modum ab
:

nymo pag. 223. Vide Baronium ad annum Christi
57, quem frustra refellere conatur Blondellus in
libro supra memorato. Vales. —
Ex presbytero-
rum atque pauperum numero, qui hic meraoratur,
coUegit sibi Giibcrtus Burnetlus, Salisburiensis
et.'i?co[jus, dcfendenle Moylio Opp. vol. 11, pag.
152, haud plures quinquaginta mille Ghristiano-
rura i(l temporis Rom« tuisse. Ga^terum notat Gou
stantiup,irrepsis.-3C in I.atinam Vtilesii interpietatio-
Apostolo definitum tenebat, ut nonnisi pupillos et
viduas, et in tribulationibus constitutos visitaret.»
Sic enim legitur in manuscripto codice sanctas
Mariae de regali monte. Joannes Chrysostomus in
Ilomilia 67 in Matthseum, ait ecclesiam Antioche-
nam sua ffltate, tametsi mediocres reditus posside-
g ret, plusquam tria millia viduarum et vlrginum
aluisse quotidie, praeter hospites, leprosos et vin-
ctos praeter clericos, quibus vestem ac cibaria
:

nem qnatvor et quadraginta ex mera oscitantia, suppeditabat. Vales. —

In loco Epist.Gleri Romani,
monetque Strothius habere Castellani exemplai-is qui intelligendi sint thlihompni, statim explicatur
Leclt.^ [jlC. Scriptum autem habetur apud Syn- adjunctis verbis « qui se exhibere non possunt, »
cell. ojo. Scd consentit nostris Eusebii codicibus hoc est qui sustentare se ac victui necessaria sup-
vetus interpres Uufinus. Romu. —
Diu post haec peditare sibi non valent, ut patet ex his Cypriani
tempora numerum septem diaconorum ex imita- lib. Tcstimon. n.62 :« Hubentcs \ii.i(]}.\ec,vlLibitione>n
tione antiqui Hierosolymitaniususin ecclesiis mul- et teguraentura, his contentisimus. » Eoderaexhi-
tis, praesertim Romana, retentum atque observa- bitionis verbo eodem intellectu utitur et Tertullia-
tum fuisse, ostendit cl. Blnghnmus, A)itifiiiil.Eccle!> nuslib. de Idololol., c. 5 et 8, ubi artifices qui
lib. 11, cap. 20 § 19. Gonfer Moshemii de Rebus idola confingere non desinebant arguens, solitam
Christiavonnn anle Conslantin. M. Sa^c. i. § xxxvii, eorumvocem, «Nonhabeoaliud quo vivam,»sibiob-
pag. 121. Vunslebiique Hist. dtl'Eglise d\4lexandr. jicit, ac deinde sic refellit « Si ita exhibitionis :

p. I, cap. 15. Ita in fine ipso sseculi
machum constitutum fuisseRomasepiscopuminve-
nio, (b; ETrra oiax-jvtov ovTa, narrante Pbotio in
'=va
Erotematibus suis a Fr. Fontanio Florenliai auno
-1785primum editis. Erot.pag. 4i.
vi.,
nam Valesii intcrpretationrm qufituor et
ginta mera oicilantia irre.psisee cerlo
est ista illius in haec verba annotatio
loco colligi potest quot basilicas tunc
buerint Ghristiani. Cum enim singuli presbyteri
suas regerent hasilicas, si 45 fuerint presbyteri,
totidem basilicas fuisse dicendum est. » In hunc
locum gravius peccatBlondellus, cum eum ita per-
stringit, ut nullam subdiaconorum taciat mentio-
nem, exindcque conlici putet nullos tum Roraae
subdiaconos fuisse institutos. Sed lectionis illius
falsitatem cura graecus Eusebii textus, tura latina
Rufini interpretatio demonstrant. Tradit et Opta-
tus lib. 11, quadraginta et amplius basilicas Romae
exstitisse, quando illuc Victor Gabiensis proxime
post pxortum Donatistarum ?rhisma ab his schi-
smaticis missus est. Hi quippe, inquit Optatus,
« ibi inter 40 et quod excurrit basilicas locum ubi
colligerent non habebant. » Quem locum, dum
BlondcIIus Apolog. pag. 223 de ipsius Optati ajtate
n tato... nemo denique ex maxima illa et innu
interpretatur, ab eo male intellectum epse Valcsius
recfe notat. Coustant. Cum omnes, quod sciam,
lectionem receptam praestent, miror unde ortus sit
Blondelli error.quem Po.irsonius ante Gnustantium
reprehendorat, in Annal. Cyprian. ad an. 232, §
11 j. Mox Se abest a ms. Norfolc. et 8'j7t pro o'jo
post Tt'jXojpoT<; habet Syncell.
quinti Sym- necessitas obtenditur, habent et alias species, quae
sine exorbitalione diseiplinae, id est sine idoli con-
fictura, opem victuspraestent. » Hoc estigitur cxhi-
bere, quod opemvictus praestare. Adeoque non male
— In lati- Rufinus pro thlibomenis substituit indigentibus.
quf.dra- CousTANT. Ad lectionem vero quod attinet thlibo-
argumcnto menim epistola Cyprianica positam, praistat clino-
:« Ex hoc meni iicuedictina editio. Ubi ait Baluzius, bene
Romae ha- guidem cmendarioX'-So[ji£vo'.?,transferendum tamen
id non fuisse in conte.\tum sine majori auctoritale,
nam reliquas lectiones posse etiam esse bonas.
Pra^terea nos monet idem ilie Baluzius, emendatio-
nem istam, quam Anglici editores videntur accc-
pisse ex Valesio ad Eusebium. neque Valesii csse
neque Anglorum, sed Francisci Bosqueti, qui eam
primum protulit libro primo Historiaruni Ecclesix
Gallicanx. Caeterum notat ad E-Jsebium Strothius
xXivo[JL£vo'.<; pro 6X'.6o(ji£vo'.; perperam exibere Gru-
teri et Castellani codicis Lectt. Habet Georgiui
pro tjv eX'.6o[i.ivo's. Routh.
Si/w^e//. TjvOX'.Sojji£a(;
Verterat Christophors. « Ne-
(o2) 0'J; TravTac.
mo in tanta ministrorum muititudine... nemo ex
tanto egcntium numero Dei providentia locuplc-
m: < ,:.
Qua :_
merabili frequentia. » ^..-
:_i l.,-. :-i..
in interpretatione istud
- —
non placet, quod prajter Graeci texlus fidem sic
ministros Ecclesiae ab egenis distinxit, quasi no-;
illi perinde atque hidivinfe providentian divitiis su^
tentarentur. Certe Rufinus hunc locuni aliter in-
tellexit, si quidem de presbyteris, diaconis caeteris-
que clericis non secus atquo de viduis et indigen-
tibus dicit « Quos omnes Deus alit in ecclefia
:

(51) X/^pai; ajv OXtSoy.ivo'.;. Occurrit h,TC vox in
epistola cleri Romani ad clerum Garthnginensem
de scccssu Cypriani « Sive vidure, sive thlibomeni
: clericis caHeris, terlia egenis, (|uarta fabricis cc-
qui se exhibere non possunt, sive hi qui in car-
ceribus sunt, sive exclusi a sedibus suis, utique
habere debent qui eis ministrcnt. » Male vulgo
editum t^irlydorneni, pejusque ab aliis emendalum
ch'"OJ?ieni. Scrihendnm cnim procul dultio est thli-
bomeni, id esl, indigentei, ut vertit Rufinus, vel ii
qui se exhiberc non possunt, ut oxplicat clerus
Romanus. Cyprianus in Epist. iv vocat paupereaet
sua. » Subinde ecclosiarum provcntussic distributi
sunt in quatuor partes, ut unapars cpiscopo.altera
dcrct. Verum antca etiamsi par non erat eorura
divisio, in alios tamen usus ncquaquam impendc-
bantur. Coust. Qnoad vocem yap'.; attinel, —
quap statim .sequitur,imitatuHauctor estS. Paulum,
qui cum nlibi tum in « priori epistola ad Corin-
thioe » eam pro bcneficcntia ct cleemoayna fre-
quenter dixit. Routh.
769 EPISTOL^. 770
avaYxatov Iv t^ IxxXTjufqt, 8iok xoZ esoi) Tipo. tam ingens numerus
A. tudo,
tyJi;
divinaj providentiae
vota? 7:Xoj!Tio<; ts xal 7rXr)6'jiov dtptOfJio; fxsTa ficYf copiis opulentus et abundans, cum immenso atque
j-ou xai dvapiOiJiv^TOu Xstou, (iTT(i ir^i; xotaJTV)? aTto- innumerabili populo, ab hujusmodi desperatione
Y«6(T£w<; TE xat iTraYopsjffEox; ^vetps^fs (53) xat et audacia eum deterruit, et ad Ecclesiam
re-
avexaXiaaTO ei<; ttiv 'ExxXTjdtav. vocavit.
Kat a58'<: f^sO' eTSpa TooTot!; Tzpouxi^r^ci TaoTa* Rursumet aliis inlerjedis hxc addit:
A'. 4>£pe e$-^<; c"T:a>(Jtev, T(atv epYOti;
Bri }] Tt(Xt Tto- IV. Agedum, exponamus deinceps, quibua operi-
AtTeiat(; TeOapp?)xa)?, (XVTeTtotrjOv) ttj*; l.utaxoT:-^(;" bus quibusve vitae institutis episcopatum ambire
apa Y^ 5ta 1:0 e$ (ip)^^-^,; lv t^ 'ExxXr)a((j! (54) (ive- ausus sit. Num propterea quod ab initio vitam in
aTpcxcfOa', )tat TibXXovx; txYWva^; ^Tiep auTTii; (iYwvt- Ecclesia exegerit, et multa pro ipsa certaminasub-
aaaOat (55), xat Iv xivSuvotc TtoXXoTi; Te xa? (jteYa- ierit, atque in multia magnisque
periculis religio-
Xoi<; 'evexa OeoaeSetai;
y^Y^"^^^^^ J 'AXX' oiix
ty)<;
nis causa fuerit? Minime vero quippe cui fidei
:

Eattv «p (itfop[j.Tl Tou TctaTeGaat (56) ^(iyo^t^

Y£ suscipiendoa occasiofuitSatanasin ilium ingressus,

Variorum notse
(53) 'EviTpe^e. Aqud Georgium Syncellum legi- B « Quantum vobis dignitatem conferat Dominus ab
tur '"''"'' ''°''' ^'^'^ ^"'- ^'^'^ ^''' °'^^"« catechumenprum ad ordinem fidSium vos
l^rTJt'
tpetj^s. Vales. transferens. » Quocirca non probatur interpretatio
(54) A'. Ata To l^ ipxri^; ev Tri 'ExxXrjattjt, etc. Valesu, locum hunc sic Latine reddentis, « Cui
Illud in Ecciesia perinde est atque in Ecclesia3 mi- causam atque initium credendi proabuit Satanas,
nisterio. Nec aliud sonare mihi videtur ab initio, nisi post verbura credendi subaudiatur,
atque ab ineunte ea fldequaB
aetate et ab infantia. Ea quidem credentem fidelem denominet. Forsitan enim No-
tum forte obtinebat disciplina, qua ii qui inclerum vatianus jam tum inter catechumenos, adeoque non
asciscendi erant, se, ut loquitur Siricius Epist. i, sme credendi initio, constitutus erat. Gornelius
n. 13, Ecclesise vovere obsequiis ab infantia sua, »
<(
certe verbo toj TttaT£jaat baptismum intellexit
vel ut idipsum Zosimus Epist. ix, n. 5, enuntiat, sed Toj paTiTtaOyivat consulto vitasse videtur, quia
« ab infantia ecclesiasticis ministeriis nomen dare, »
Novatianus per Tr£p(-/jatv hoc est per aspcrsionera
et ita per omnes cleri gradus episcopatum prome- seu perfusionem (utraque enim vox Gypriano in
reri solebant. Quocirca Cyprianus in Epistola se-
Epistola Lxxvi, ad Magnum synonyma est), hoo sa-
quenti n. 7, etiamsi Gornelium ecclesiasticis niini-
steriis ab itiiiio seu ab infantia nomen deJisse non
cramentum susceperat. Gousr. —
Nicephorus vero
verba itaTtapacfpiCet, lib. vi, cap. 3: t^ xat -.h
aperte dicat, hinc tamen eum commendat, quod tU
XptaTov^ Tita-ejaat Trpoc|;aat.; 6 Sarav-ac; -^v evaxrj-
« non ad episcopatum subito pervenit.sed peromnia vwaa; ajTtJ). Atque opponi videtur ha3c seraet quasi
ecclesiastica ofliciapromotus, et in divinis admini
coacto fides t^ e^ lip-^r^; sv To 'E-<^xXriatx aveaTpa-
strationibusDeumpromeritus,adsacerdotii3ublime n tpOat. Routh
fastigium Pllnptia religionis
fast.il?ilim cunctis rrr.r, ^ k.,
rolirrinnia gradibus „^ Ll f,\ _ I o. 1
.-
' ,
ascendit Chrislophorsosus ha3c Latine ita reddidit « Qui
.

Hic igitur quaaritur, an similibus meritis ornatus
sit Novatianus et ea illi defuisse deinonstratur.
;
CousTANT. —
Si ex ethnicis parentibus ortum ha-
buerlt Novatianus, quod quidem ex Cornelii verbis,
a.jop]j.i] TO'j TrtaTSjaat Y^foviv, magis colligendura
videtur, illud, « ab initio in Ecclesia versari, de
educatione cujusvis a teneris usquein Ecclesiu3 com-
munione interpretati malim. Et quanquam contra-
ria, utvidebis, de voce TrtaTeuaat
post Goustantius, tamen simplicior atque
verbi
usitatior sensus mihi quidem magis arridet, ut ex
auxilio ab exorcistis sibi dato occasionem fidei am-
plectendae sum^sisse Novalianus statuatur. Routh.
(55) "VTrep auTr)<; (iYwvtaaaOat. Ilept a>jTr)(;, ms.
Norfolc. T)Y«*Jv(aOat, ms. Bold. et v^Ywv(aat, men-
dose, SyncelL, qui et paulo ante
«veaTpatpOa.t habet, ubi (ivaTSTpacpOat
vensi Margo. Routh.
(56) 'Atpopi^T) Tou
TTtaTsuaat.
Ejus scilicet fidei, quae suscipientem deinceps fidc'
lem denominet. Haec autem appellatio, si Jerosoly-
ipitana} Ecclesi«,ac forte paucarum aliarum
morem
excipias olim solis baptismo initiatis impertieba-
tur. Qui enim antea catechumeni, electi,
competen-
tes nuncupabantur, tum primum
tuerant nuncupari solebant. Hinc in concilio Elibe-
Ntano calechumenus, imo et Christianus, a fideli
aistinguitur. In eo quippe, ut ex can. 45 et 59 ap-
paret cum catechumeno simul et tincto commune
est Chnstiani nomen sed appellatio fidelis soli
;
tmcto compelit. Cyrillus vero Jeros.Iicet hoc fdeiis
nomen etiam electis tribuat, quiu videlicet hi jam
baptismi solemniis initiari incipiebant, illud tamen
pariter a catuchumeni vocabulo sedulo distinguit.
Unde Gatech. 1, n. 4, ait, « Antea catechumenus
eras, nunc fidelia vocabere. » Et Gatech.
v n 1.
:
quidem ubi e.xorcistarum praisidio, spiritu illo malo
esset hberatus, et post in tam gravem morbum....
inoidisset. » Sed si Novatianus ante hunc morbum
a spiritu malo fuisset liberatus, nequa^iuam dicen-
dus esset Satanas ei baptismi suscipiendi causam
praebuisse. Eadem Gornelii verba sic Rufinus per-
stringit: « Addit autem etiam hoc, quod idem ipse
Novatus {leg. Novatianus) injuventute spiritu im-
annotaverit atatim mundo vexatus sit; et cum tempus aliquod con-
sumpsisset apud exorcistas, aegritudinem incurrerit
gravem, ita ut desperaretur. » Unde confirmatur
quod superius conjectabamus, Novatiano scilicet,
prius quambaptismum susciperet, aliquod saltem
fidei initium non d-fuisse. Quid enim
apud exor-
cisLas ageret omni fido destitutus? Id ei forte conti-
(ivsaTpacf-?)vai pro git, quod Gyprianus aetate sua erga homines illi ai-
ed. Gene- miles agi et contingere solere epist. lxxvi ad Ma-
<jnum testatur, « ut per exorcistas voce humana et
j^
Fidei suscipiendx. potestate divina flagelletur et uratur et torqueatur
diabolus, et cum exire se et homines Dei dirnittere
saspe dicat in eo quod dixerit fallat » ideoque vult
;
ille preesul, « ut si aliquis in illo
movetur, quod
quidam do iis, qui asgri baptizantur, spiritibus
adhuc immundis testantur, sciat diaboli nequitiam
fuleles, cum tincti pertinaccm usque ad a^uam sciiutarcLH valere, in
baptismo vero omne nequitiae suae virus amittere. »
Moxque addidit « Hoc denique rebus ipsisexperi-
:
mur, utnecessitate urgente in aegritudine baptizati,
et gratiam consecuti, careant immundo3piritu,quo
anteamovebantur. » Unde perspicuum est iisetiam,
qui d spiritibus immundis vexabantur, baptismum
fuisse coUatum, nec opus fuisse ut ab iis prius libe-
rarentur, quam hoc sacramentum perciperent. Hoc
ipsum et Eliberitana synodus can. 37, constituit his
verbis « Eos qui ab immundisspiritibus vexantur,
:
si in fine mortis fuerint constituti, baptizari
pU-
774 S. CORNELII PAP^ 772
ac diu in ipso commemoratus. 747 Qui quidem, ^ 6 Satava;, cfiotT/^ffac tU autov xai otxy^Tai; Iv auti})

cum ei ab ex.orclstis subvenirelur, in morbumgra- -^povov Ixavov. 748 "Oi; (ioT]6o'j(Aevoc 6116 t5)v iirop-
vissiraumcoUapsus, ita ut jamjam moriturusexisti- xt(TTU)V (57), v(5Tq) T^epiirejajv ^aXe-?:^, xai iiroOa-
maretur, in ipso leuto, in quo jacebat, perfusus veTaBai 6'aov o^jSeTtw vo(jit^($[jitvoc, iv aut^ T?i

fidem suscepil si tauien homo hujuBcemodisusce-

: xXivri (58) /) (59) IxeiTO, 7teptx,'->0e'<: (60) eXaSev (61)-
pisso dicendus est. bed neque postquam liberatus e" yz )(^p-^j XeY^iv t&v TOtoiJTOv e'X7](p£vat. 06 |jlt,v

7 AH est a morbo, reliqua percepil, quaa secundum ou8^ TU)v XomtJiv eTu^^e, Stacpijywv ttjv v6(T0v, oiv ^(^pTj

regulaui Ecclesiae percipienda sunt, neque ab epi- [XETaXajjiSavetv xaTa t6v 750 ttji; 'ExxX7)(i(a; xa-
Bcopo consignatus est. Hoc autem signaculo minime vciva (62), Too te atppaytaOfjvat 67:6 Toii l7ttax(5_

Variorum notae.
cet. »Neque aliud a concilio illo decretum esse, pra^ditis. Accedit quod, cum baptismus proprie
quam quod saltein in Novatiano jam tactum erat, mersionem signilicet, ejusmodi perfusio vix baptis-
tx hoc Ooruelii loco elicitur. Et ego quoque magis mus dici poterat. Quamobrem Clinici (sic enim vo-
putarim, nec dissentit Valesius inlra, Novatiani cabantur qui ejusmodi baptismum acceperant) ad
morbum cum dceraoniaca possessioae siniul ad- presbyterii graduni proraovori vetantur canone 12
fuisse, etsi diversum quid sonet etiam Rufini inter- Concilii Neocaesariensis. Hujusmodi baptismum ho-
pretatio. Dum vero Goustantius ex Rufini versione B minis in lecto decumbentis etanimam agentis,Iucu-
hoc confirmare studet, nondefuis3eNovatiano,prius entcrdeacribit JoannesGhrysostomus in homilia60,
quam baptismuin suscipereL, aliquod salLeui fidci ad Gatechuiaenos tomo II. Gyprianus lamenin Epi-
initium. « Quid enim, interrogat ille, apud exor- stola Lxxvi, baptismum hunc plcnum aclcgitimum
cistas ageret omni lide ex Tertul-
destitutus ? » esse censet, et Clinicos nihilo inferiores esse ait iis
lianorespondereest,quosdamexstitisseo]imd/mu'(35, qui sani baptismumin Ecclesia susceperunt. Vales.
qui agnoscerent in se collata esse hujusmodi bencfi- — Sic quidem Gyprianus pro verecundia et mo-
cia Clirisiianoruin. Vid. Tertull. cum alibi, tum li- destia sua, nemini, ut loquitur ipse, prxjudicans.
belio ad Scapulam, cap. 4. Aliler vero de hac re Sed in Romana saltem Ecclesia his Novatiani tem-
eensisse, et rectius fortasse, l*earsonium fateor, qui poribus, clinici ab omni cleri gradu prohibiti sunt,
haBc scribit /l«»a/. Cypr. ad an. 231, sect. v « Nam : ut ex iis constal, quae scribil infra Gornelius, Atqui
(( prirao philosophus fuerat, et quidem Stoicus; diversam, verior an sit dubito, rationem affert Al-
« dein cum inler catcchumenos erat, tanquaai das- baspinaeus, repulsionis clinicorum ab ordinibussa-
« moniacus exorcizatus est, et non nisi in lecto cris, quod nimirum officia sacra implere ii non pos-
» Laptizatus, » Gol. 745, supra ad lin. 44 etatpot- sent, quos mala valetudo prima fidei elementa non
TY^aa; evstaqat in ms. Nor/olc. et ad Syncelli marg. sivisset discere. Nolis in Canon. JSeocxs. 12, post
pro (Pottr]aa;. iioUTH. Observationes ejus De Vet. Eccl. Rilibus, pag. 372,
(57) 'ETropxtattuv. Forsan quis legendum putet ed. Helmstad. Routh.
l^opxtatwv, sed ETTopytaxLjv apud Sijncellum quo-
que ae Nicephuruin legilur. Stroth. ELsi revera — ^

C
^^^, "EXaSsv. T6
(61) —
-^ Ba7ctta(j.a eAaSev Christoph.
. ,,...

aut addendum to paTrTtaT,a, aut intelligendum est,

„-
Certe
, —
apud Sijncellum legitur e^opxtattLv, uam StroLhius quaa tamen dura toret ellipsis. Etiam Nicephorua
ex silonlio tantura Valesii aliud coUegerat, nihil ta- hanc vocem legisse videtur, sic scribens loat' qltzo- :

men propterea mutetur ncccsse est. Gum alii, tum OavelaQat 7rpoao6xt[jtov ovta, to uSojp alf^aat XaSeTv
aucLor Consl. ApOit. eTcopxtatT,; habet in lib. viii, b xat ev autTJ tri xXtvr, exttto, Trepi^uO^"^ St^* -(^

cap< 26. GaeLerum hic exhibent mq pro o<; SyncelL Gev e6a7tTt^ev. Stroth. In Graeco nihil est quod fidei
et ms, Norfoic. Routh. vocabulo respondeat.Ejus loco ValesiusposlChristo-
(58) 'Ev autri xf) xXtvTi. Hinc hujusmodi homines phorsonuin supplevit bupLismi nomen. Hic potius
Clinici a verbo grsco lectura sonat,
xXtv/i, (]uod Bubandiendum videtur superius verbum to Tctatej-
sunt dicti. Ouamvis auta.n Gyprianus xXtvtxoO voca- aat. Goust. —
Non assentior, sed post verbum
buluin apud raedicos ct Evangelistas de paralyticis subaudiendum hoc loco baptismum piito, inque
et ffigrotis ia li;clo decurabentibus, vi^l etiam de me- Dionysii Alex. apud Eusebium verbis, tou yap (XYtoo
dicis (|ui aigrotoshujusmodi curant,dictum esse non 7tap' a-Jtou tetu)(T;xeaav, hpist. ad Pliileman. lib. vi,
ignorare.t Lanien nnde ad quoddam baptizatorum
; Hist. cap. 7 a nullo omnino codiee praeter Me-
gonus traasialura sil lioc nonien, epist. lxxvi, ad dicaeum vox rivEjfjtatot; post (iy(o'j agnoscitur. Recte
Magnum sibi incompeiLum essesignificat his verbia; tamen ait Goustantius infra, ex industria abstinero
.( Quod quidein eos salutari uqua et tide legilima baptismi vocabuIoGornelium, ubicunque de ritu,
Chrisli gratiam consecutos, noii ChrisLianos, sed quo initiatus Novatianus est, loquatur. Mendose
Clinicog vocant, non inveaio undc hoc nomen eXeYEv pro eXaoev ms. Norfolc. Routh.
assumant. » Forte ab ipsius Novatiani baptismo D (62) Kata ti^v tf,^ 'ExxXT^afa^; xavtiva. Qui in
ccepit hic usus, ejusque odio inventus atatim in- lecto decumbentPs baptismum acceperant, post-
valuit. yic veru Gyprianus in laudata epistola lo- quain ex morbo convaltissent, episcopum adirene-
quitur, ut euiu (|ueraa(iraoduai schismaticus iste cesse habebant, ut ea quae ipsorum baptismo de-
baptizatus esset, quod mirari subit, fagisse vi- fuerant supplcret. Vetus auctor de hrereticis non
deatur. ELiarasi ij^itur catechuincnos. iniminente rebaptizandis, quem nuper una cum Gypriano edi-
mortis pcriculo, in lecto perlundondi mos tum dit Nic. Rigallius « Aut si a minore clero per ne-
:

novua dici nequeat, eum taraen usum, quo illi cessitatem traditum fucrit baptisma, eventum ex-
Clinici appellari coeperunt, recenlem fuisse Cypria- spectemup, ut aut suppleatur anobis, auta Domino
nu8 innuit. Guust. supplendum reservetur. » Novatianus itaque hio
(59) 'I?. OG Grutf-ri et Castellani codicis Lectt. arguitur a Cornelio quod cum urgcnte morbi r.ccps-
Stroth. Addo ms. Norlolc. et SijnceU. Routh. sitate in lecto baptizatus fuissct ab exorcistis qui
(60) n£pty'j')e((;. llecte Rulinus perfusum vertit. illum curabant (hoc enim indicant verba eius epi-
Nam qui a3gri lecto baptizHbantur, cum merKi a stolaj) poslea rccupernta valeludine non adisset
sacerdoto noa possenl, aquadunLaxaL pei'i'undcban- opiscopuni, ul rcliqu bapLisaii solemnia supjdcret, I

tur. Itaque buiusmodi baptismus parum soleinnia (luod Gcclesiaslica regula praecipiebat. CerLe in Ga-
ac minus perlectus habebaLur. quippe qui non nono 47 Concilii Laodicensis id diserte praecipitur,
sponto, sed mortis metu susceptus videreturab ho- ct in capito tricesimo octavo Goncilii Kliberitani.
minibusdelirio laborantibus, etnuUo amplius aensu Vales. —
De hujusmodi baptiBmo dubius poglea
773
-oj (63). TouToa 8^ [x^ Toycbv, Tru);
Magnus Cyprianum consuluit, « quid ipsi de iilis
vidaretur, qui in infirmitate et languore gratiam
Deiconsequuntur, an habendi sintlogitimiCliristia-
ni, eo quod aqua salutari non loti sint, sed per-
fusi. )) Notat et Cyprianus Epist. lxxvi, ipsi respon-
dens hoc aliud de iisdem dubitationis genus, « An
consecuti sunt quidem gratiam Dominicam, sed bre-
\iore et minore meusura muneris divini ac Spirilus
.«ancti: ut habeantur quidem Christiani, non sint
tamen caateris coaequandi. » Gyprianus autem ibid.
Christianum judicare se rescribit quisquis fuerit
« gnaculo chrismatis, quod in baptismo confertur,
in Ecclesia lege et jure lidei divmam gratiam con-
secutus, nec arabigendum esse quin legitimum sit
baptisma per aspersionem seu infusionem susce-
ptum, ac demum « in nullo mutilari et debilitari
pcsae divinabeneficia. » Sed neque Gornclius nunc
an baptismalem gratiam consecutus esset Novatia-
nus, ideo dubitat, quia ille non lotiis, sed perfusus
essot, hoc est quia baptismum per aspersionem,
non per immersionem suscepisset sed eam ob ; nostram orationem ac manus impositionem Spiri-
causam ob quam Neocaesariense concilium can. 12,
hujusmodi hominem presbyterii iionore indigaum
judicat n quia » videlicet « hujus fldes non esc ex
: cat, cujus proprium est consummare suscipientem,
libera yoluntate, sed ex necessitate, oux sx -poaips-
ffsw; Y^p ^i -bx'.; auTOj, aXX' e; ivxYJ^i^,!;. Ubi et in
transcursu observare licet vocem -itt'.; pro baptismi
vocabulo usurpari. Eo autem sequior fuit Cornelii
dubitatio, quod Novatianus a raorbo convalescens
quae sibi deerant supplere neglexit. Coust.
(63) Tou T£ !T-^paY'.T6-?^vat 6716 toG iTT'.j/,67rou.
Rufinus haec verba de signaculo chrismatis inter-
pretalus est. Ego impositionem manuum intelligo,
qua episcopi Spiritum sanctum baptizatis confere-
banL; quod sequentia manifeste declarant. Subdit
enim Gornelius tojtou oe [jltj t'j'/^wv, -m; av Toij
:
aYtoj Uveoj^aTo.; £T'j^£ quanquum in manuscri-
;
ptis codicibus Maz. Med. et Fuli. legitur tojtojv ol
fiT, Tj-^wv. Interpretalionem nostram confirmatCy-
prianus ad Jubaianum his verbis « Quod nunc :
quoque apud nos geritur, ut qui in Ecclesia bapti-
zautur, praepositis Ecclesiae offerantur, et per no-
stram orationem et manus impositionem Spiritum
sanctum consequantur, et signaculo Dominico con-
summentur. » ZtfpaYt^siv proprie est consignare.
Consignare autem et manum imponere idem est, ut
docet Epistola Innocentii ad Decenlium cap. 3 ct6.
Idem confirmat Marcus in Vita Porphyrii Gazensia
episcopi, cujus locum inferius adducemus. Ambro-
sius, seu quis alius auctor est eorum librorum, in
caput IV Epistoloe Pauli ad Ephesios: « Denique
apud .Egyptum presbyteri consignant, si praesens
non fuerit episcopus. » Eadem habet auctor Quae-
stionum veteris et novi Testamenti inter Augustini
opera editus, qu^estione 101 « Nam in Alexandria
: ait cl. Weismannus in Hist. Eccl. Nov. Tesi. « Nun-
et per totam ^Egyptum, si desit episcopus,
conse-
crat presbyter. » Scribe consignat presbyter, ut in
supra citato Ambrosii loco. Vetus inscriptio, quam
retert Baronius ad annum Gbristi 367 « Picentiaa
legitimse Neophytae die v KaL Sept. consignatse a Li-
berio Papa, « etc. Porro ha?c baptizatorum
consi-
-natio, interdum fiebat cum chrismate
(juoties
scilicet aliquis urgente morbi necessitate
baptizatus
tuerat a minoribus clericis, nec chrismatus.
Tunc
enim episcopus qui baptismi solemnia postmodum
supplebat, chrismare simul et manus imponere
ne-
cesse habebat. Qui vero perfectum
baptismum ac-
ceperant, iis manus tantum imponebatur ab
epi-
scopo sine chrismalione, ut docet canon Arausica-
nua. Quo pertinet vetus Epigramma apud Gruterum
p. 11/7, de Marea:
Tuque sacerdotes docuisti chrismate sancto
Tangere bis nuliujii judice posse Deo,
EPISTOL^. 774
Sv Tou «Ytoj A. percepto, quomodo Spiritum sanctum potuit ao-
cipere ?
Variorum notse.
Porro utadNovatianibaptismum redeamus, hino
raanasse mihi videtur mos Novatianorum, qui ia
baptiamo sacrum chrisma non adhibebant, teste
Theodoreto In lib. iii Ha.'ret. Fub., eo quod scilicet
auctor ipsorum Novatianua baptismum sine chri-
smatione accepisset. Vales. — Kulinus hsec ita L&-
tine expressit « Nec reliqua in eo, quae baptiamum
:
subsequi solent, solemuiter adimpletasunt, nec si-
gnaculo chrismatis consummatus est. » Qu® Rufini
verba Valesius annotationibus in hunc locum de si-
interpretatus, ipse Goruelium de aignacuiu, quod
coufirmalionis sacramenlo percipimus, ioqui non
censet. Sed quid vetat, quominus etiam Rufini
verba dehoceodem sacramento interpretemur, ea-
que de signaculo illo dicta intelligamus, de quo Gy-
B prianus Epist. lxxiii ad Jubaianum scribit « Quod
:
nunc quoque apud nos geritur, ut ({ui in Ecclesia
baptizantur, praepositis Ecclesiae offerantur, et per
tum sanctum consequantur, et signaculo Dominico
consummontur. » Nam et ille signiiculum ibi praedi-
Vilio quis verterit, quod Rufinus « chrismatis » vo-
cem, quae Graeco in textu non enuntiatur, addide-
rit? Sed additamentum illius contra temporis hujus
usum nihil peccat, imo illum apte explicat. Ut
enim Cyprianus Rpist. lxx, cum toto Africano
concilio docet. « Ungi quoque necesse est eum qui
baptizdtus sit, ut accepto chrismate, id est, unc-
tione, esse unctus Dei et habere in se gratiam
Christi possit. » Ibi enim unctionem a baptismi
sacramenlo distinctara prffidicari, et quaa proiime
antecedunt, et particula quoque el verba « qui bap-
tizatus sit, » non « qui baptizatur » aut « qui ba-
C ptizandus est, » evincunt. Porro ex eo, quod Nova-
t[anu8 baptismura sine chrismatione accepisset,
Valesius manasse putat morem, de quo Theodore-
tus, lib. III Haeret. Fab., cap. 5, ita loquilur « No-
:
vatiani successores iis quc^s baptizant, sanctissi-
mum chrisma non praebent. Quapropler eos, qui
ex hac haeresi corpori Ecclesiae conjunguntur, lau-
datissimi Patres inungi praeceperunt. » Sed Nicaeni
Patres, can. 8, tantum praecipiunt, ut Novatiani
per manus impositionem suscipiantur. His conci-
nentes Siricius, Epist. v, c. 8 ; et Innocentiu»,
Epist. II, cap. 8, constituunt, « ut venientes a No-
vatianis vel Monter.sibus per manus (addit Innocen-
tius tantum) irapositionem suscipiantur, » nulla
inunctiouis facla m^^atione. Ibi autera Theodoretus
etsi de Novatiano noanulla tradit ad accuratam
rerum Qdem non satis exacta, ad Canonem 7 cpn-
cilii CP. I, haud dubie respic it. Coustam. —Bene
j)
quam credam Cornelium, cui objiciunt, quod ne-
gaverit accepisse Novatianum Spiritum in baptismo
suo sanctum, quia obsignatio sive confirmatio epi-
: scopi ei non fuerit simul collata, majorera confir-
mationi episcopali virtutem tribuisse. quam ipsi
baptismo. Ipsum Novatiani baptismum nauseavit,
: quaprOj/ier, cum euradcra reciiaret, addidit Si ta- :
tnsn hunc illum accepisse dicendum est ; nauseavit
quoque et raalce absque dubio origini ascripsit,
quo(i Novatianus consuetum in Ecclesia obsigna-
tionis ritum neglexerit atque contempserit. In hoc
impetu animi verba illa, hyperbolica utique, effu-
dit, e quibus formalera sententiam et hseresin ex-
culpere licet minime. » Sec. iii, § 16, 4, p. 254.
Caeterum dum super quaestione utrum consignatio
seu confirmatio in ritibus baptismi tanquam pars
ejus olim habita sit, disputarunt duo viri primarii,
H^^mmondus, ia libro de Confirmatione posthumo
 775 S. CORNELII PAP^ 776
Tiai El iterum aliquantopost dicU A 753 Kai iraXtv fjtsxa ppa^^ix orjdtv

V. Qui persecutionis tempore prae metu ac nimio E'. '0 oia SeiXfav xat (piXo^wiav iv t(|) xaipo) 'zr,^

vitae amore presbyterum se esse negavil.Admonitus biw^ewi; TipEaSuxepov elvat lauT^v dpvrjaafjisvo;.
enim ac rogatus a diaconis, ut e cubiculo in quo 'A^toujjtjvo? yap xat TiapaxaXo'j;jiEVOi; 67:6 xwv ota-
seipsum incluserat cgressus, fralribus succurreret, xovtoVj 'iv' e^iXOwv Tov) otxfaxou hi tp xaOeTpfev
quantum presbytero liceret ac fas esset fratribus £a'jx6v, porjOT^o^ xoi!; dtSeXspoT? (64), Hcol Suvaxov
in periculo constitutis et auxilio indigentibus sub- 7rp£aS'jx£p(p xivSuve'Jouffiv iSeXtpoTi; xat iiitxoup^ac
venire tantum abfuit ut rogantibus diaconis mo-
: 8£0[j.ivot; poTjOeTv (65), xoaouxov OL-Kidj^z xou tci-
rem potius indignabundus abiit ac
gereret, quin Oap^^aat TrapaxaXouat toT<; Stax(5vot<;, w<; xat )(^aXe-
discessit. Neque enim presbyterum se amplius velle iiatvovxa aTTtevat xa'! duaXXdxxeaOaf (jit) -^oLp exi

esse respondit sed alterius philosophias amore ac

; pouXsaOai 7;peao'jx£po? elvat ecpTj* Ixepai; ^^p e^vai
studio teneri. <aiXoao(pta<; lpaaTY5<; (66).

Paucis autem transcursis, hgec rursum adjungit TTrepSd; 8' bll^^a, xouxot<; TtdXtv iTtttpspet X4-
dicens Ycov

Vl.NampraeclarusillevirEcclesiamDeidereliquit, g C- KaxaX fTitjjv (67) ydp 6 Xa[jtTcp6; ouxo<; xriv

75? qua post susceptam fideui presbyterio co-

iii 'ExxX7]aiav tou 0£ou, ev ;/^ 7:t£Teuaa<; xaT?)^tio67) tou
honestatusestper gratiamet indulgentiam episcopi. TrpeaSuTeptou (69) 154 xaxd X"?^"^ "^"^ eiitaxoTrou

Variorum notse.

negantis partes sustinens, et Dalloeus de Cultibus
Lalinorum, qui istud affirmaverat Hammondus, ; latere studens, presbyterura etiam se esse denega-
quia Crislophorsoni Lectt. habent ouos xuu acapa-
YtaOr,vat pro xou x£ a'ppaYta6Y)vat, istud o-jSe, vel
o'JT£, tirmare vultcum ex verborum constructione,
tum ex Nicephorianis istis ys o'j03 tcov XotTrtLv
: CousT.
xr,<; 'ExxXr^ata; au|jL66X(ov rj^touxo , div Xp£(jov tou<;
TotO'JXOuc u.£TaXaiA6dv£tv xaTX t6v Trji; 'ExxX-^ata<;
0£a[Jt6v, dXX' cjSe 61:6 ETitaxoTTCov (sic), TrjV voaov
ota'.puY(jjv, eacppaytaOrj I; uaT£pov. Vi(i. Hamm. de
Confirm., cap. iv, sect. 1. Sed, pace tanti viri dixe-
rim, nihil necesse esse mihi videtur, ut in textu
receptoquid moveas propter iila enim,(ov yprj [jts-
;
TaXaiJtSdvstv xaTd tov tvjc; 'ExxXrjata; xavova, se-
quitur islud, to-j x£ acppaYtaOrjvat. Istaque exstat
lectio in editione principe, .seu Stephaniana, aliter
atque senliebaL ipse Dalla3us,qui de lectione agens,
tanquam a Valesio primum invectaipsam compro-
bat. Tum vero incertioris originis sunt plersque
lectionum Christophorsoni vocatui, quam ut absque
alio codicum testimonio magni pendantur. Quod
autera ad scripturam, to^jtcov oe [Jtrj z-y/^M-/ pro to'j-
Tou o£ [Ji. T. a Valesio memoratam attinet, eamdem
pr(est'it ms. Savil. seu Bodl. atque invenit fortasse
Nicephorus, qui habet toutcov ol tojv ;rjaTt/(I)v
: dTToSaXXsaOu), et 0£ t6 nvofjia X3u xXrjpixou, xaOai-
[jtr, Tu/d)-/, ird); dv, etc RoUTU.
(u'i) UorjQv^ar, t'jT; Post has voces in
do£X'poT<;.
codicibus nostris Maz. Med. Fuk. et Saviliano, et
apud Syncellura hajc adduntur (omiserat ea omnia
prailer illa eTttxoupfa; 0£0[jLivoti; ed. R. Steph.)
6'aa Oi[j.ti;, xat 6'aa OuvaTov jrpEaouTiptiJ xtvouv£'jou-
atv doeXtpoT;
xat lirtxouptac OEOiJtr/oti; ^orjOETv
Qtiae Rufinus legisse videtur in suo codice: vertit
cnim : u Scnbit ctiam de ipso, quod persecutionis
tempore, cum in culluia quadam lat(!ret, et a dia-
conis, ut moris est, subveiiire in exitu catechurae-
nis rogaretur,etc.»PauIo anie ubi legcbatur £;£XO(Lv
xou o't/.ou, rcrfULuimus o;x'axou aucLoribus iisdem
codicibus cL Gcorgio Syncello. Ruiinus cellulam
vertit. Valks. —
In hac Rulini interpretatione,
« cum subvenire in exitu catechumenis rogaretur,
e cellula in qua latebat timens procedere, presby-
terum se esse denegavit, » nimia dcprehenditur
inlerpreLis licentia cum vcrba Cornelii de omni-
: infirmitate baptizautur? Ita et in his Leonis epist.
bus auxilio presi^yLcrii indigculibus dicta ad unos
catechumcnos, (juibus eL diaconi subvonire poLe-
rint, referat. Quocirca neque placct quod Theodo-
rcLiis, lib. iii Ilacret. Falj.camdem narrationom
exponiL u Qui
: vero remedium (lapsus) adipisci
posLuIabant, arguobant cum, quod saspo rogatus ut
ad ip^oa properaret, ot verbia coafiroiaret qui ty-
ranni machinis pulsabantur, occultans se ipse et
rit. » Ex hoc autem loco iiquet quam merito supe-
rius a Gornelio postulatum sit, an Novatianus « in
multis magnisque periculis religionis causa fuerit?»
—
Pro verbis, 6'aa O^fjti; x. x. X. quibus ora-
tionem auxit Valesius, testis addendus est ms.
Norfolc, sicut illae, quas Strothius annumeravit,
Veueti codicis, Christophorsonique Lectionea, Ni-
cephorusque, dum lectionem otx(axou firmat idem
codex Norfolc. Paulo supra idem codex, perinde ac
Syncellus TipeaS^jTspov lauTov elvat, verso tantum
ordine verborum praestat. Routh.
(65) Borjeetv. Omittit ed. Steph. Exhibent iidem
qui paulo ante. Stuoth. Adde ms. Norfolc. Routh.
(] (65) 'ETepa^ ydp £lvat citXoaocpta? epaarr^i. Ait
Cyprianus de eodem, Jactet se licet, et philoso-
pkiam vel eloquentiam suam superbis vocibus pr<E-
dicet; qui nec fraternani charitalem nec ecclesiasli-
cam unitatem tenuit, etiam quod prius fueratami-
sit.» Epist. ad Antonianum, p. 73, ed. Baluzii.Addo
depositionis poenam meruisse Novatianum, canone
62, quem dicunt Apostolicum, contra clericum sta-
tuente, El jjlIv t6 6vo|Jta tou XptaTOU dpvr^a»)Tai,
pitaOoj. RoUTH.
(67) KaTaXt-tiv. KaTiXtTre Christoph. Lectt., et
Interp. Stroth.
(68) 'Ev r^ utaxe-jaai;. Non displiceret alibi quod
Valesius vertit, post susceptiiin bapiismum; id
enim hffic proprie sonant in : qua, baptismo sua-
cepto, fidelisjam dici atque haberi coepit. Sed lit-
terae haarendum duxi, cum Gornelium, ubi de ritu
quo Novatianusinitiatus estloquitur, baptismi vo-
n cabulo constanter abstincre observarim. Rufinua
unum verbum TitaTE^jaai; his duobus latinis, gra'
liam consecutus, reddidit. Quod eodem redit. Nara
gratix, vel gratix Dei, seu yratice Chrisli vocabulis
baptismus saspe apud veteres designatur. Quid
enim sibi vult illud Cypriani ep. lxxvi, ad Ma-
gnum, « QuKsisti quid uiihi videatur de illis, qui
in infirmitate et languore Dei graLiam consequun-
tur, » nisi istud, quid mihi vitlcatur de iis qui in
18, n. i, ubi sabbato Pascluo baptisma cclebran-
dum tradil, «Ippa igitur operis qualitas docetcelfl-
brauda; gencraliLer gratiaj Icgitimum diom.in quo,»
ita etr., ucelcbrandae gratia;» perinde esse liquet atque
« celcbrandi baptisini. » Coustant.
(09) KaTri^t(j'jOri xou TTp£a6'jTEp'!ou. Hinc apparet
Novatianum prono gradu prcsbyterum fuisse ordi-
 777 liPlSTOLifi. na
Toij iTTieivTOi; auT(f) x^^P"^ ^'"J TrpeirSuTeplou xX^- ^ qui imponens ei manum ad presbyterii ordinem
pov (70) •
6« 8taxajXu6|ji.£voc 6it6 uavTOs tou xXyjpou, eum provexit. Intercedebat oranis clerus, et multi
aXXa xai XaTxwv TroXXiv, eTre'. [jitj i$6v j^v x6v Itii ex laiois, eo quod non liceret eum,qui quomadmo-
xX(vT)« (H) 8i<i voffov JT£piX'j6£VTa, WTTrep xat ou- dum et ille in lectulo urgente morbo perfusus
to;, e*< xX^p(5v Ttva Y^vetrOoti ("^2), yi$((Offe (juyx,w- fuisset, in clerum aliquem assumi. Verum rogavit
pr,6-?jvai auxtj) toutov (j.(5vov XEipo^^ovfjaat. epiacopus ut eura unum ordinare sibi permitte-
retur.

Variorum nolae.

natum, omissis diaconatus et subdiaconatus ordi- coni, ut si quis forte haberet quod ordinandis ob-
nibus: qui mos tum fuit in Ecclesia, ut docet jiceret, iliud palam testaretur, sicut legitur in Sa-
pxemplum Origenis, Paulini Nolani et aliorum. cramentario Gregorii Magni. Quam in rem singu-
Nota sunt etiam exempla Ambrosii Mediolancnsis, laris est locus B. Chrysostomi in Homiiia 18, in
et Nectarii ConstanlinopoliLani, qui ex neophytis Epistolam 11 ad Corinlhios, Audi, inquit, quemad-
ordinati sunl episcopi. Valks. - Forsitan solum modum, Apostolorum lcmpore, ipsi persaepe eos
derisui esse oportel archidiaconatum, quo Nova- quibus praeerant, consiiiorum suorum socios adhi-
tianusdonatus est nonnullis post mortem ejus sie- ^ bebant. Nam et cum septem diaconr.s crearent, ad
culisab Eulogio praesule Alexandrino, Sicculi sexti " plebem prius rclulerunt et cum Matthiam elige- :

scriptore apud fholium Cod. ult. col. 1622. Illud
autem officium Cornelii favori, ut fert Eulogii fa-
bula, Novatianus debuerat. Gaiterum, ut obiter hoc
moneam, recentioris memoria? temporibus.ineunte
steculo decimo seplimo, cum, ut episcopi tierent,
rcnt, de ea re cum omnibus qui tunc aderant tam
viris quam mulieribus Petrus agitavit. Ne(]ue enim
hoc iraperium,in preesidentium fastu et arrogantia,
nec in subjacentiumservili quadam demissionecon-
sistit, sed spirituale est hoc praecipue excellens, :

venissent in Angliam aliquot egentis Scoticae eccle- quod pro vestras salutis cura plures labores susci-
siasticis niinistris, exempla illa Ambrosii atque piat, non autem quod plus honoris requirat. Ora-
Nectarii dubiuni tollcbant,utrum isti nondum pre- nes enim tanquain domum unam. Ecclesiam habi-
sbyteri facti ad episcoporum munera consecrari de- tare omnes ut unum corpus affcctos esse conve- ;

berent. Vide Heylini, Hist. Preshylerianorum, lib. nit. IDenique adeo necessarium fuit plebis suffra-
XI, c. 4, p. 382. Conf. vero Spoliswoodi Hist. Eccl. gium in electione presbyterorum, ut saepenuraero
Scotic lib. VII, p.
, 514; et Skinneri. Hist. ejusd. in ecclesia plebs turaultuosis vociferationibus pre-
Ecel., vol. 11, c. 43, p. 252. Postea autem, cum, sbyterum aliquera fieri postularet et cogeret. Quod
reddito ad avita regna Garolo secundo, rediisset quidem Barcinone sibi evenisse testatur Paulinus
cum eo pristinum Ecclesiaj regimen, duo saltem in Epistola sexta ad Severum. Idem de Piniano
px ministris Scoticis, qui nondum episcopalem or- Albinae filio refert Augustinus in Epist. 225 ad Al-
dinationem susceperant, diaconi et presbyteri prius binam. Jam vero cleri quoque consensum ad hoc
facti episcopi consecrati fuerunt. Vide Jacobi fuisse necessariura docet vetus auctor Quiestionum
Sharpii, arckiepiscopi S. Andreae Vilam, anno 1723 '-• veteris et novi Testamenti, cap. 101, ubi scribit
editam,ad p. 55, cum Gollierii Hist. Eccl. Magnge presbyterum qui ordinandus est perduci a diacono
Britanniae, vol. II, p. 887, coUatara. Mox cb? pro et offerri episcopo et sub testiraonio diaconi ordi-
6's Syncell. Routh. nari. « Sed testiraonio, inquit, diaconi fit presby-
(70) 'Viro TTavT^; Toij xXr^pou xai XaYxtov, etc. Pre- ter. » Et paulo post Perducuntur enira qui or- : <(

sbyteri olira ab ppiscopo ordinari non poterant sine dinandi sunt, ut, dura lateri eorura septi 8unt,ho-
cunsensu cleri et populi.Acde populi quidem suffra- nore digni videantur. Fateor facti eorura esse, sed
gio in electione prcsbyterorum testantur patres con- quasi officialis. Ab episcopo enira mittitur, ut ob-
cilii Nicaeni in epistola syndica ad episcopos /Egy- sequiura praebeat ordinando. » Totura vero hunc
pti, ubi de clericis qui se a Melctii scnismate puros ritum oplime descriptum habemus in Sacramenta-
atque integros servaverant, ita praecipiunt: El 8i rio Gregorii Magni, pag. 236, ad quem locum vide
T'.vi uoTe au[JLoSa(T; dvaiTauTaaOat tujv ev xr^ 'ExxXy)- quaB notavit Hugo Menardus, vir doctissiraus. Va-
<7'.3(, XTjV.xauTa (j^jvavaoaiveiv e'; ttiv t'.jji.t,v tou LESIUS.
TSTeAeuTTjXOTo; xo'Js apxi TTpoffXir)cp6ivTa;, (jiovov el (71) 'Eu'. xX(vr,c. 'Ev xX(vi[, ed. Steph. Stroth.
a;'.o'. (caJvotvTO, xal 6 Xa6; aipoTxo auv£7:'.(^T|(p(^ovTo; Mox iTC'.)(^u6£vTa ms. Norfolc. Routh.
j/j-oli;, xa!
eTr'.(TcppaY'!^ovTO(; tou ttj; 'AXe$av8pe(a; (72) E'.; Y.\r,^6^t T'.va Y^viaSa'.. KA-?jpo(; ordinem
Quae verba Sozomenus de clcricis in-
tn'.3X(i7rou. seu gradum significat ministerii ecclesiastici. Ita
tellexit, cumtamen de episcopis potius accipienda xXfjpov Tpea6'jT£p(ou paulo ante Gornelius diTit, et
esse videantur. Nara cum patres synodi Nico^.nae xXfjpov iTTtaxoTT^? non semel vocat Eusebius et
contemplatione pacisstatuissent,ut episcopi a Me- D Irenrous. Itaque hoc loco zU /.y^r,p6-/ T'.va, id est
lelio schisraalico ordinati in suo gradu remanerent, in quocunque ciero. Epiphanius in haeresi Meletia-
sed sine ulla functione episcopalis officii nunc : norum 0\ 81 cltzo xXrjptxwv 'jirip^^ovTK; 8ia(p6pou
:

prfficipiunt, ut si forie catholicus episcopus ab xXr^pou, iTp£aSuT£p(ou x£ xal 8taxov(a; xai aXXiov,
Alexandrinae urbis episcopo ordinalus obierit, TertuUianus sortem vocat. Sic enim in libro do
tum Meletianus, qui a synodo sub ea conditione Virginibus velandis « Non pnrmittitur raulieri in
:

quam dixi susceptus est,in Jocum mortui succedat,
dummodo plebs eum elegerit et episcopus Alexan-
drinus electionem ejus confirmaverit. Sed et ex
abis locis ejusdem epistolae satis colligitur neces-
sarium fuisse populi suffragiura in ordinatione cle-
ricorum. Vetant enim eadem epistola sanctissimi
patres, ne episcopis qui Meletio adhaeserant, jus
tiisque sit proponcndi natnina eorum qui ad eccle-
siaslicos ordines sunt promovendi sed solis ca-
tholicae Ecclesiae episcopis qui ab omni schismate
integri semper fuissent, illud competere pronun-
tiant. Pontifices quippe annuntiabant populo no-
GQiQa eorum qui ordinandi esseat presbyleri vel dia-
ecclesia loqui. sed nec docere, nec tinguere, ncc
offerre, nec ullius virilis muneris, nedum sacerdo-
talis officii sortem sibi vindicare. » Sic certe lo-
quitiir vetus auctor de haereticis non rebaptizandis.
« Quod cum nuUum sanae mentis fidelium tenere,
vel maxirae nullum omnino in quocunque clero
constitutum, ac multo magis episcoporum audere
deceat. n Rursus in eodem libro. « Imo magia
: hoc nomine eliam oneratur, licet fuerit antca fide-
lissimus, aut in clero aliquo conRtilutus. » Idem
scriptor clerum distinguitin majorem et minorem.
Et minorera quidem clerum appellat diaconos et
reliquos inferiores ordiues, ut cum dicit, pag. 129,

Patrol. III, 2a
 779 S. CORNELII PAPiE 180
755 Deinde aliud udjungit facinus omniurn, A 756 ETt' kWo Ti tojtoic )(^e(ptjTov TtpocrctSrjffi tu>v

qucB ab illo commissa sunt, lor.ge gravissimum, ita Toij (ivopoi; (ixo-r;[i.a-wv Xiywv o'jtwi;.

dicens
VII.Etenim oblationibus factis portionem singulis Z'. IIo'.rjC7a; ^kp Tac Trpoacpopa^;, xai S'.av£(Jnov

dividenSjdum eamtradit, miseros homines henedi- ixaffTtjj ih |i.£po;, xai JttiS-.Sou; (73) touto (74)

Variorum notae.

« Aut si dicis hujusmodi hominem salvum non dispensatio. » llle oblata sanctificat, ille sancti/i-
posse fieri, omnibus episcopis salutem adimi- cata dispensat. Et ante omnes Justinus Martyr ia
mus, quos ita periculis quam certissimis astrin- Apologia, cujus locum jam supra citavi. Gedre-
gis, ut hominibus omnibus qui sub cura eorum nus ad annum 18 Gonstantis !Txav8aX'.!;6|jt.£vo(; :

agunt, et hac atque illac dispersis regionibus inflr- yap £!<; auTOv, exEipe 7rp($T£pov auT^v 8i!X DajXou
mantur, per semetipsos subvenire deberent; quia —aipiipy^oa. Siaxovov, 6'; y.at [jiETeowy.e Tqj Paai/et
cajteri homines minoris cleri iis qui periclitantur, TU)v (iyp(ivT(j)v jjfjJTTjptcov h i'(i(i> r.Q-.riplip. Tan-
hoc idem praestare non possunt. Et multo cla- >> dem vero postquam diaconi laicis Eucharistiam
riua pag. 134 « Et ideo cum salus nostra in ba-
:
prcebere desierunt, concessum illis est, ut vinum
ptismate spiritus,quod pleruraque cum baptismate laicis post communionem praeberent ; idque colli-
aqucB conjunctum est, sit constiluta.si quidem per gimus ex Vita Alcuini, de quo vetus scriptor ita
nos baptisma tradelur, integre et solemniteret per tradit (( Necnon cum post communionem corpo-
:

omnia queescripta sunt assignetur, atque sine ulla
ulHus roi separatione tradatur aut si a mmore
clero per necessitatem traditum fuerit, eventum
exspectemus, etc , ubi vides presbyteros ab ho-
minibus minoris cleri aperte distingui. Ait enim
minoris cleri homines ingruente tantum necessi-
tate baptisma conferro quod presbyteris ne^jua- :
quam coavenit. (Confer locum scriptoris a Gou-
stantio ad tin. notae in verba Totr^jas yap allati.)
Vales. —
A littera Grseca Valesius nonnihil rece-
ditin hunc modum « Nec quemquam ex iis, qui
:
urgente vi morbi in lectulo perinde ac ille perfusi
fuissent, in clerum assumi. » Plus enim illud,
quemquam ex iis, unde exceptio oranis excluditur,
quam particula t(3v sonat sicut signiticantius ali- :
quid prae se fert in aliquem clerum, quara simpli-
citer in clerum. Uisciplinse hujus severitatem ali-
quanto post Gornelii eevum temperavit Neocae-
sariense concilium. hominem in lecto perfusum
non ab omni cleri gradu, sed a presbyterio dun-
taxat excludens, imo eum eliam ad hunc gradum
provehi permitlens « propter consequens ejus stu-
dium et fidem, hominumque raritatem.»Praesense-
rat Fabianus, seu quivis alius Novatiani ordiuator,
B ris Ghristi et sanguinis manu propria eis misceret
:
idem Ludovicus, humilitate ciarissimua prfe omni-
bus, patri sancto se inclinans, ejus osculatus est
manum. » Et in concilio Arelatensi ii, c. 15, cave-
tur ut diaconus, praesente presbytero, corpus
Ghristi fidelibus tradere non praesumat. Vales.
— Apud Valesium, oblalione facta. Et hic haerentea
Graeco retinemus oblalionibus factis, hoc est, pane
et vino consecratis. Novatianum per se, non dia-
conorum ministerio corpus Ghristi suis porrexisse
plane hinc discimus. An vero dissimili ratione
Servatoris nostri sanguinem iis tradiderit, dubi-
tare licet propter subnexa verba, « Jura mihi per
corpuset sanguinem Domini nostri. » Negandum
tamen non est, usu tum receptum esse, ut fideles
diaconorum ministerio sanguinem vel etiam corpus
Ghristi perciperent. Scribit quippe Justinus Apo-
log. 2, ad Antoninum : « Postquam antistes gra-
tiarum actionem populus omnis ap-
perfecit, et
(]
precatus est, diaconi ex pane, vino et aqua conse
cratis partera dividunt unicuique praisentiura. » la
Africa saltem calicem, quo sanguis Ghristi conti-
nebatur, a diaconis porrigi consuevisse docet illud
Cypriani lib. de Lapsis « Ubi vero soleranibus
:

hujusmodi exceptionemper ecclesiasticam regulam adimpletis, calicp.ra diaconus offerre praesentibus

permitti. Nec temere divinat, qui episcopo huvc coepit. » Eumdem morem Romse usitatum innuit
maxime Novatiani ingenium et eloquentiam, quae apud Ambrosium lib. i Offic, c. 4,pia expostulatio
in iliius scriptis ao nominatimin epistola apud Cy- S. Laurentii, archidiaconi, S. Xystum, pontificem,
prianum 31, ab ipso scripta suspicitur, placuisse sic interpellantis « Cui commisisti dominici san-
:

conjectat. Qui autem Novatiani ordinationi, cum guinis consecrationem (hoc est consecrati sangui-
ad presbyterii ordinem proveherelur, intercesse- nis Doraini dispensationem),cui consummandorura
runt, ecciesiasticas objicientes regulas, quibua consortium sacramentorura, huic sanguinis tui
quempiam in lecto perfusum ad ullum cleri gradum consortium negas ? » Ad idem ministerium referri
assumi prohibebatur, simili ratione antea inlerce- comraode potest, quod de diaconis Romanae Ec-
dc.re debuerant, si ullus ei gradus collatus luisset. clesiae loquens antiquus auctor Quaest. vet. et nov.
Quocirca preabyteri dignitatem ipsi per saltum, Test. apud Augustinum Append., tom. III, c. 101,
inferioribus aliis ordinibus pra^termi&sis, collatam generaliter dicit « Diaconi ergo ordo est accipere
:

esse Valesius atque Tillemontius inde conjiciunt. a sacerdote, et sic dare plebi. » Verum sacerdoti-
COUSTANT. T\ bu8 id, quod diaconis committere consueverunt,
(7.5) IIof/^7a(; yap Ta^; 7rpofft2opa(; xat eTttStSou^; per se pracstare nusquam esl prohibitum Imo,
ToijTO. Proprium erat presbytcri officium Euchari- si Ghrysostoraum homil. 46, in Matlh. audiamus,

stiam el calicem lidelibus in manus tradere id- : « soli sacerdoti licet calicem sanguinis dominici
que eiitOQuvat proprie dicebatur. Ghrysostomus, Sed cum sanctus ille doctor non addat
prffibere. »
homilia 46, in Matthacura Oj/ 6p$; 6'Tt t(]j lepsT
: plehi, ejussententiam ex verbis Quaest.vet. ac nov.
(Jtovijj TO Tou a't;jtaTo; eirtotoovat TroTY^ptov
Oi[J.t; id ;
Teatam. proxime allatis explicari nil vetat. Ut
est : vides qualiter soli sacerdoti licet calicem
Non verbo dicam, corpus et sanguinem Christi populis
Dominici sanguinis prajbere. Ex quo ita argumen- tradere semper sacerdotibus ex officio, diaconisau-
tatur Chcysostomus. Tu ergo sacerdos e3,cum pa- tem tanquam saccrdotum ministris ex quodam
nem ct ralicem pr*bes pauperi. In quibusdam ta- concessu, et necessitate postulante, olim licuit,
mcn pcclesiis diaconi Eucharistiam populo divide- seu, ut cum
bant. Idquc innuere videtur auctor Qudestionum
vetc.-is ct novi Testamenti, cap. 101, his vcrhis (74) Atavi[jiojv... i7rt8too'j(;. AtavEt(jta; Svncell.
« Diaconi ergo ordo est acciporc a sacerdote, et iTTtSoj; ms. bodl. Verba tt,; a'JTT,i; Svjva^Jieto; poat
sic dare plebi. » Hieronymus, seu quis alius, in li- t6 ms. Norfolc. addidit, nunc
[jtepo; Tf,; ajTrj^; 8ta-

bro de septem Gradibus Ecclesiaa « Sicut in sa- : vou(^(;. Mox pro TowTo 6jjiv'ji'.v habet auTtJi 6[ji.. Syn»
cerdote consecratio, ita in ministro est Sacramenti cell. RouTH.
 781 EPlSTOLTi!:. 782
6ii.vueiv dvTi tou euXoYsfv to'jc -aXa-.TKijpoix; ivOpci- ^. etionis loco jurare cogit, manu3 ejus qui portionem
TTOuc ivaYxa^ei, xaTi-(a)v ijjKfo-il.pati; xaT? 'X^pa'. (75) accepit, ambabus manibus suis comprehensas reti-
Ta<; Tou )a6(ivTo;, xal [xtj icpti; (76) etr-' av 6[jlvuov- nens, nec prius dimittens, quam jurati ista dixerint

Te; ei'T:to(j'. TauTa *

toT? -{kp ixeivou )(p-/5ao[jtai X6- enim utar illius verbis) ; Jura mihi per cor-
(ipsis

vo'.; • 'Ojjioa^v fJioi xaTa tou acojJtaToc xal xovi a'(- pus et sanguinem Domini nostri Jesu Christi, te
|jiaxoi; To5 Kuptou :?i(Jia)v 'iTjffou XptaToi3, (jLYjSiuoTe nunquam 758 partes meas deserturum, nec ad
pL£ xaTaXiireTv xal eitioTpi(|/ai irpoi; Kopvr^Xiov. Kai Cornelium amplius esse rediturum. Et miserhomo
6 aOXtOi; avepojuo; ou Trp^Tepov Ye^JeTai, el (x-fj Tzp6- non priu3gustat,quam sibi ipse malum imprecatus
Tepov auTO) (77) (kauTq> 751 Syncel.) xaTapaaatTo* sit. Et cum panem iilum accipiens dicere debuis-
xat ivTt Tou ttTteTv XajJt^avovTa tov apTov ixeTvov set, Amen; ejus loco dicit: Non revertar deinceps
t6 'AijLTjV (78), 0'JXoTt dvi^^^ itpoi; Kopv/^Xtov, Xi- ad Gornelium.

Kat |jie6' ^Tepa iiaXiv TauTdc cprjatv. Et posl alia rursum hxc dicit :

fl'. "H8t) Se t'a8t YSY^F^w^^Oat xat epr,(jtov yt^o- VIII. Jam vero scias illum nudatum ac desertum
vivat xaTaXt(JiTav(5vTa>v auxov xa6' -^ijjtipav exa- esse, fratribus eum quotidie derelinquentibus,etad
(JTr,v Twv dSeXtpwv, xat et; tt?|V 'ExxXT,a(av eTtavip- n Ecclesiam redeunlibus. Quem etiam Moyses beatua
j^ofjtevcov. "Ov xa: Mwarj<;, 6 (jtaxapio; (79) (jtdpTu;, martyr, egregio et admirando martyrio nuper apud

Variorum notae.

seu, ut cum auctore Constit. Apost. lib. vii,
2<S, loquar. « Diaconus non offert; oblatione vero
ab episcopo aut presbytero facta, dat populo, non
tanquam sacerdos, sed tanquam qui ministrat sa-
;
cerdotibus. » Hinc Carthaginiense iv concilium,
j
can. 37, hoc pra;mittit monilum « Diaconus ita
se presbyteri ut episcopi ministrum noverit « ac
deinde can. 38, istud adjungit,« Ut diaconus, pr*-
cap. paulo ante dixit Cornelius dvxt xou ejXoY^Tv. Fide-
les enim cura Eucharistiam de manu sacerdotia
acciperent postiiuam presbyter inter tradendura
dixerat Corpus Domini, respondere solebant Ameny
ut testatur B. Ambrosius in lib. iv de .Sacramen-
: tis, cap. 5. « Ergo non otiose cum accipis, tu dicis
: Amen, jam in spiritu confidens quod accipias cor-
pu9 Christi.Dicit tibi sacerdos Corpus Christi.
:

1
sente presbytero, Eucharistiam corporis Christi po- Et tu dicis Amen, id est verum. » Hieronymus ad
pulo, si necessitas cogal, jussus eroget. » Porro, Pammachium adversus errores Joannis Hierosoly-
;ut laudatus scriptor Quaest. veter, ct nov. Testaiii. mitani. « Qua conscientia ad Eucharistiam Christi
loco citato observat, « Major ordo intra se habet et accedain, et respondebo Amen, cum de charitate
minorem. Presbyter enim et diaconi agit oflicium dubitetn porrigentis ? ))Cyrillu3 Hierosolymitanus
et exorcistae et lectoris. » Coustant. in catechesi ultima Kat tt^v xotXiva; TtaXa[jir,v,
:

(75) 'A[JtcpoT£pa(<; TaT; '/^?'^'- Oinittit xaT; edit. osyou x6 acojjta to'j Xptaxou, eTttXiYwv ih, 'A[Jf/^v.
Stephan. Stroth. f)
Augustinus in libio xii, contra Faustum, cap. 10 :

(76) 'A(5£t; ed. Steph. Stroth. Statim

Acctei;
post pro eax' av Syncell. '^co; av. Apud Niceph. at-
que ms. Norfolc. ordo verborum xaxa xou ato[xaxo;
xat xou a'i[jt. mutatur. Routii.
(7/") Auxcp.Hunc locum non intellexeruntinterpre-
tes. Nam Musculus quidem ita vertit: «Et miserho-
mo non dcgustavit, nisi primura se illi devovisset.»
Christophorsonus vero quasi Musculi insistens ve-
stigiis vertil hocmodo « Atque infelix non ante de-
gustavit, quam ita se illi devovisset. » Quasi vox
a'jxu) referretur ad Novatianum. Ego lauxco malim
legere cura Georgio Syncello apud quem totus
thiclocus ita scribitur Kat 6 dOXto; av6pcoTco; ou:
iJrptSxepov yeuExat ei [xt)
WtTo. Id est : « Atque ille
sinitur, quam semetipse diris devoverit. » Quippe
Dmnejusjurandumacjunctamhabetimprecationem.
Quae licet in hoc sacramento quo Novatianus ho-
mines miseros adigebat, diserte expressa non sit,
acite tamen subintelligitur, ut notavi ad Amin
iMarcellinum. Porro in
iMaz. Med. Fuk. et Saviliano legitur
(ratxo, perinde ac apud Syncell. (xaxapdaexat. ed.
pteph.) Vales. —
eauxqj Syncell., quod probat
Valesius, ac profeclo nobis niagis placet. Nicepho-
rus habel exetvcp, cx quo tamen eum legisse auxa)
feipparet. Stroth. —
xaxapdaatxo habere Cruteri quo-
jque Lectl. Idem notavit Strothius,
|mg. Norfolc. Interea auxco si mavis, cum spiritu
iispero rescribas. Novatianum autera adegisse vide-
itur, ut censet Coustantius, quotidiana suornra de-
feclio, ut jusjurandum hoc exigeret. Quod quidem
intercajusjurandum prolane exactum atque da-
tum, schisma luctunsumEcclesiaB auctoritatem ex-
«Habetenim magnam vocemChristisanguis in terra,
cura eo accepto ab omnibus respondeatur Amen. »
Sajpiua autem iideles inter missarum solemnia di-
cebant Amen. Nam et cum sacerdos panem et vi-
num consecraret, respondebant Amen, ut pluribus
dioetur infra ad c. 9, 1. vii, et post lectionem
Evangelii et Prophetarura, Amen dicere seque ip-
sos signare consueverant, teste Augustino in Epi-
: stola 160. Valesius. —
Statim post eTtavT^fw pro
dvr^^co, Syncell. et Nicephorus invenerunt, et ecpT)
pro XsY^i ms. Norfolc. Routh.
: (79) "Ov xal Mcoori; 6 (jLaxdpto;. De hoc Moyse
Romanco urbis presbytero Cyprianus in epistolis
Tipoxepov lauxtp xaxapi- loquitur saepius. Hic post passionem Fabiani Rom.
miser non prius gustare urbis episcopi Decio 2, et Grato Coss., anno Christi
250, comprehensus est una cum Maximo presbytero
et Nicostrato diacono; et conjectus in carcerem,
ibi defunctusesl, cum mansisset in carcere mon-
j) ses xi, dies xi, ut legitur in veterilibro de pontifl-
cibus Romanis.Quodconfirmat etiam Cyprianus in
quatuor nostris codicibus Epistola XV, ad Moysem et Maximum presfiyteros
etiam xaxapd- et cajteros confessores, ubi inler caetera hasc dicit.
« Eant nunc magistratus, et consules sive procon-
sules annua3 dignitatis iusignibus et duodecim
fascibus glorientur. Ecce dignitasccelestis in vobis
honoris annui claritate signata est, etjara verten-
tis anni volubilem circulum victricis gloriae^ diu-
quibus addas turnitate transgressa est. Vales. —
In Epistolia
xvi et ixv Cypriani ad hunc Moysen et socios
confessores, nec non in epistola xxvi, eorumdera
confessorura ad Cyprianum.Moysisnomen in capite
cajterorum constanter prsponitur. Hunc in carcere
defunclum Valcsius existimat,nititurque his verbis
Bucherianicatalogi in Fabiano « Post mortem.
:

2ludendo perpetiuira faciebat. Routh. ejus {Fabiuni) Moyses et Maximus presbyteri et

(78) 'Avxl xou etKsTe... xo 'A;j.r,v. Hoc est quod Nicostratusdiaconus compreheasi sunt, etia car-
 COUNELII PAP.E 184
S.
783

Oau.aaxv ,apx.p(av, Ix. cov Iv x6a,., xax.Scov

^me rentarnejusperspectamhabenB^acorn-
aixou xv Gpa. x,xa x«-. x,v i.ovo.av, ixo.v.v,-
ru^ioneTua separivit una 159 cum quinque xok .svx. .pe.goxepo., (81)
xov e.o(,ae (80) a^.y
rervteriB qui
presDyieiia, quiaepari.er
aoi^ cumilloab Ecclesia se-
^^^ _^^,^ ^^^-^ (iTioffj('<J«<^'^ feauxou; xt,;

Variorum notae.

Novatus ex stolailla, ut fatendum est, cum jam Moysea annum

cerem missi. Eo tempore supervenit in carcere exegisset, quod ex Cypriani
Epistolis ad
Africa, et separavit Novatianum et
quosdam con •

carcere defunctus Moysem prius daiis apertc coliigitur. Valesius.

feasores, postquara Moyses in iTpeaSjxepoK;. Quinam fuerint
xi. » Sed cataio- (81) Suv xoT; Tievxe
est, qui fuil ibi menses xi, dies presbyieri qui cum Novaiiano schisma
quinque
gum illic accuratum non esse vel hmc probatur,
illi

fecerant, mihi quidem incompertum est. Neque

Moysi morte
quod Novatiani schisma sic narrat ut enim puto esse Ma.ximum presbytorum et confesso-
posterius, cum eaanterius fuisse
palam hic Gorne-
consulamus, ad rem, qui cum Urhano, Sidonio ac Nicostrato ac
lius testetur. Si vero Gypriunum reliquis confessoribus a Novatiano deceptus, ejuB
exor-
imitationem Gornelii tituios, quibus Moysen
Nam m l^pi- partes aliquandiu fovit. Quippe Maximus et reli-
nal prodiversistemporibus mutat. qui confessores, mortuo demum Moyse Novatiani
id teinpus.quo
stolax, sequentin. 5, respiciens ad B partibus seseadjunxeruni, ut testatur vetus auctor
Lapsis sub-
Movses celebri Novatiani Epistolae de de Pontificibus Rom. « Eo tempore, inquit, super-
pvo tempore
scripsit, illum tunc adhuc conlessorem,
scnbebat, nunc venit Novaius ex Africa, et aeparavit ab Ecclesia
autem, quo ipse ad Antonianum Novatianum et quosdam confessores, postquam
jam tnartyrem appellat. Verum neque mde quid-
Valesii sententiam conficitur: Moyses in carcere defuncius est. » Novatianus qui-
quam certi adversus
cum Cyprianus etiam eos, qui etsi non habeudos
torti m demanteMoysisobitumquicontingitmenseFebrua-
martyres rio, Decio 3 et Etrusco Goss. se ab Ecclesia se-
carcere tamen vitam tinmnt, iunxerat sed confessores nonnisi Moyae moriuo
Quamvis igitur in id propendeam animo,
:

censeat.
achnirabile martynum com- ad Novatiani partes transierunt. Tanla vis atque
ut quiob egrcgium et
auctoritasin Moyse erat. Idque certe innuit Cypria-
mendatur,eum in d:vcrsis iormenlorum genenbus
cre- nus in epist. b\, his verbis. « Posteaquam vos de
constanterperferendis mirabilem se exhibuisse
dunssmii car- carcere prodeuntes schismaticus et haereiicus error
dam propter diuturuitatem tamen mortern
•

usque excepit, sic res erat quasi gloria vestra in carcerc

ad
•
ceris, quo a Ghristi confessione remansisset. » Atqui conslat confessores, nonnisi
dici
dcterreri non valuit, egregium et admirabile mortuo Moyse, ex carcere dimissos fuisse.Gur enim
poiuit ejus martyrium. Moyses
autemcum tantum
ipsi potius dimissi fuissent quam
Moyses ? Post
esset presbyter, Novatianum
commumonis exsor-
judicis, moriem igitur Moysis Novatianum secuti sunt.
tem fecit, non potestate atque auctontate Quare non assentior Baronio, qui ad annum Ghris-
cautione qua cuiquetideli uti licet erga eos,
sed ea sii 25i, numero 66, ait
confessores adhuc in car-
pestilens mamteste
quorum,m fides perversa v.taque
vitaque P^^t.i^^"^
"nmAn n Novatiauo adversus Gornelium favisse.
posUos^,^iW^.^^^^
Usiiatioji modo
GousTANT. Usitaiion .«^^^^^^J
mo'^" nomen L c^ej-e
eere positos
hendUur. GousTANT,
deprehenditur. ^^^^ ^^^^
scribitur Mwuaf,; in ms. Norfolc.
Routh.
luotr.ae. Musculus vertit CX- ibidcm scribit Moysen scilicet presbyterum Corne'
(80) 'Axotvu')vr,xov Mitii enim videtu
(ideium so- lio favisse adversus Novaiianum.
communicavit. Ghrisiophorsonus vero Moyses paulo anie ordinationem Gornelii e vivi:
communione interdixit, quod idem esi.
cietate ei
abiisse. Quippe Cornelius anno Ghrisli 251,
L)eci(
non pos-
Eeo vcro hanc inlerprelationem probaie habuit ex- Auo-usto 3 et Decio Caesare Goss. mense April
jus
sum. Neque enim Moyses presbyter quod iuxU Baronii senientiam, factus est episcopus
communicandi presbyieros collegas suos sed :

Mnyses vero mense Februario ejuadem anni e vit

separavit
unum poluit, se a communione illorum
.

discesscrat, cum anni spaiio in carcere permansis

cum videndi ejus causa vmircni ui car-
scilicet illi ex quinque illis pre
scripLores ita ioqui bot, ut supra observavi. Porro
cerem. Solent porro antiqui sbYieris qui cum Novatiano ab Ecclesia se scgre
communicatione
de sacerdotibus qui ab aliorum "avcrant, unus fuisse videtur Maximus prcsbytei
abstinent, quasi ipsi eos a
communione sua sepa-
Vita. B. Ambrosu Maximo illi confessoris cognominis; quem Novatia-
renl. Paulinus presbyter in nus ligutum postea misit in Africam. Vales.
< Ipsum vcro Maximum a
communionis consoriio
Qui sinl illi quinquc presbyteri Romani, qui
cui
sogrcgavii, admonens ut effusi
sangumis Dumini
Paulmi locus ita Novalianosese ab Ecclesia segregarunt, sibi uicon
suT a^erci poiniientiam. » Qui perlurn Valesius fatctur. Maximum tamen
presbj
inielligcndus est ut dixi. Neque Ambros.us emm
Maximum Imperaiorem a communiono totius
ll.ocie-

* Ca,.t.,ag,„e''ep,scop^,s „,.d:aat,,._e,V, unun;_e_x

,.,,

?:;uurr'iaxZ "e""e"i^;",rcS^^^'a;,.ru'- fuissc opinaiur. TiUemonius Hist.

Eccl. tom. 1

niune ubslinuit, ut ipso tesiaiur

sua m relaf.or^e
Hippolytum, qu
notavi dc pn- pag. 442,huic adjici posse putat
ad Valcntinianum.Vidc quffisupra Prudentio tcste, ISIovatiano primum addictus,
o

vata cominunione ct
excounnunicatione. Gniterum
no8t.nodu.n schisma ejus detestatus, labem
iliai
Moys.s pnc-
nuod hicscribitCurnclius Novaiiano cclebri mai-tyrio abstersit. Hic cavendum,
ne quir
ludicio condenmato. id a
Muyse paulo anle ob.tun^ comm.inior
initm quidem Moyses que presbyleri, quos Moyscs marlyr a
inihi factum videtur. Nam sua segregavit, cum .is confundanlur
qumqi
confessor cumNovotiano
communicabat. Et cum
presbYtei-is factionis Novali, de quibus
C^'priani,
illam ad Gypnanum scri-
clcrus Uomanus epistolam tuni iiifra Epist. 12 ad Co.-nelium,
tum Ep.st.
psedUnueintcrGypnanicpistolas pnma
:

uc^ tri-
ad plobem suam plura edisserit. Ili
qu.ppe Afn,!!,

S
cesima numeratur,adhucMoyscs
servabat. Ambo cnim iUi
ps. runt. Ouinotiam Novatianus
pacem cumNova-
episto sul.scn-
ipse ep.=tolam eam
.-e
Rnmani.hi Folicissimo.illi Novatiano addicti:pacei
hi concedebant lapsis nulla
oxacta pamitenlia.
otiam pccniteniibus negabanl. Coust. — V.x .m
iJ

So.n nMUcTul, sicut testatur C^y.l"-'-^^ eloquu.l.am

ad Anionianum. Ex qua
mgen.u.u ^t
,- ^^^^ ^ intelligercm,qua ratione dici posset
Moysea presbyler gornelio haud fAvisso a^ve;»»
a Vaiea

^ovatiuni obilcr licet cognoscere.

Ul enira epi-
783 EPlSTOLiE. "786

De reliqm epistola Eusebius Hist. lib. vi, cap. 43 istud duntaxat summalim subnectit

0'. K«[ iiTi xiXei tl zf^z ETriatoXfi^;, -cwv l-rtl 'Ptifjir,; ^ IX. Sub finem autem epistolae catalogum texuit
TraootYevoiJiEvwv iuKTXt^TTWv, Tf,(; te xoij Noo-jixou xaxe- episcoporum. qui Romam convenientes, amentiam
Yvwx6xtov (iSEXi:r,p(ac, xataXoYOv iteTrofrjTai, 6[Jiov5 xi Novati {leg. Novatiani) condemnaverant, nomina
i:e 6v6jJLaTa, xai f,^ 6 xaOeU aiixwv TrporjYeiTo irapot- quoque illorum et quam quisque regebat Ecclesiam
xiac, E7ri(Trj[jLT,va|jievo<, tu)v te (jltj 7rapaYevo(JiEvajv ascribens,Eorum item, qui Romae quidem 762
jjiev liri Tr;? 'Pu)(JLrjC (82), (Tuve'j8oxT,aav-:wv 5e 8ta minime adfuerant, superiorum tamen sententiam
Ypa[JL(jLaTt«)v TrJ tu)V 7rpoaE'.pT,(ji£v(ji)v <}^T^«p(f), toc? suffragio suo approbaverant, vocabula et civitates,
T:po<Tr)Yopfac 6(jlou xal Ta; iToXet; iOev ExaaTo; 6p- unde singuli lilteras dederant, accurate comme-
(xa)(Ji£voi; ETtitTTeXXe (jLVTjfjLOVEyei (83). TauTa [Jikv 6 morat. Ethaecquidem Cornelius Fabio Antiochensi
KopvrjXioi; <I>a6(t{) 'AvTio-,(E(ai; 161 ETiKjx^Trt}) Srj- episcopo per epistolam insinuavit.
Xu)v eYpatpe.

Variorum nolae

Novatianum cum, ut Conatantius supra monuit, g dice ad vol. I Hist. Concil. Generalium, » exau-
Novatiani schisma Moysis morte prius fuisse Corne- ctorato Marciano alium ab illo omnium consensu
liushoc loco testetur nisi Valesius, sicut Pearso-
; in ejus locum substituerent, » p. 802. Aliquid
nius in Annal. Cyprian. ad an. 251, § 1. Novatiani vero auctoritati litlerarum plus favens nobis sua-
schisma propter iapsorum receptionem ante Cor- dere possit, non tantum verborum forma, sed
nelium episcopum lactum contigisse slatuisset etiam exemplum illud substilutionis nonnullorum
cui quidem opinioni sese oppoait Tilliimontius epiacoporum a Cornelio modo narratum. Certe
not. III, m
Cornelium, Mcm. vol. III, p. 347, ed. hoc opparet, curam aliquain Arelatensium ad Ro-
Brnxel. Videtur tamen controversia saltem de iis- mani opiscopi officium {.drtinuisse. Synodum au-
dem recipiendis prius exstitisse, quam factus esaet tem illam [talicam, quam ex Eusebii verbis supra
Cornelius episcopus. Vid. supra pag. 28. CaJterum sibi collegit Hieronymus, tuelur quidem allatis
abest vox Tr-lvTE a Cod. yorfolc. Routh. contra Pcarsonium de eadem dubitanterc Basua-
'•^2) 'Etii 'Pomjlt,!; 'Ett' t?^; 'Pwfj.fjC, ut paulo gius ad ann. 252, sect. vi, p. 3G6, Annalium; an
infra et t6v xa-aXoYov ms. Norfolc. Routh. vero feliciter, judicent alii. Et nonnullos invenl
,83) MvTjijiovejet. Ista Eusebii verba nonnulii viros doctos, postquam haec exaraveram, cum
coii(erentes cum iis, quibus Hieronymus de Script. Pearsonio adhuc seutientes.
Eccl. 0. 66. Cornelium ad Fabium scripsisse tradit Hic denique cum veritatis tum S. Cornelii causa
de synodo Romana, Italica et Africana, sanctum verba Cypriani apponam, qui una cum ceeteris epi-
illuin doctorem ibi ad hanc Cornelii epi.stolam re- scopis Africanis hoc oli;n statuorat, omnia integra
spicere arbitrantur. Sod alias potius commemorare
p reservanda esse, donec legati sui. alii itom episcopi
vidctur ejusdem pap.Ts ad eumdem Fabium litte- pace restituta aut veritato comperta Roma redirent
ras, in quibus leste Fusebio pag. 242 «ci Romanae h«c enim ad Cornelium postea scribit « Quod di- :

synodi gesta, et omnium per Italiam et Africam
aliasque locorum illorum provincias sentenliae de-
clarantur. » Quorsum vero Cornelius ad Fabiura
scribens, sive episcoporum qui Romano concilio
adfuerant, sive eorum qui ejusdem synodi decreta
per litteras comprobaverant, nomina et Ecclesias
tam accurate annotarit, e subjecta Cypriani epi-
stola XII, n. 8, colligere licet, ubi cum idem prae-
sul ad Cornelium proxime misisse se dixissct no-
mina episcoporum, qui sani et integri in Ecclesia
catholica fratribus praesunt,statim adjungit: « Quod
utique de omnium nostrorum, consilio placuit, ut
erroris diluendi ac persjticiendae veritatis compen-
dium fieret, et scires tu et collegae nostri, quibus
scribere et liiteras mutuo a quibus vos accipere
vinitus evenisse et consilium nostrum providenter
procossisse gaudemus. Sic enim nunc episcopatus
tui et veritas pariter et dignitas apertissima luce et
manifestissimaet fi rmissimacomprobalionefiindata
est, ul ex rescriptis collegarum nostrorum, qui ad
nos liiteras inde fecerunt, et ex relatione ac testi-
moniis coepiscoporum Porapcii et Stephani et Cal-
donii ac Fortunati ordinationis tuae et origo neces-
saria et ratio justa et eloriosa quoque innocentia ab
omnibus noscerelur. » Ep. xlv, seu xlviii. Vid. et
Ep. ad Antonianum, p. 68. His insuper, quid de
Novatiauo atque causa ejus senserit magnus Diony-
sius Alex. ostenditur fragmenlo epistols ejus ad
cognominem Homaiium episcopum apud Euseb.,
1, VII, cap. 8 Noooa-iavtjj (jilv v^? ejXtjYwi; a~£- :

oporteret: » monetque
caeteros, quos in epist ila ^OavofjLiOa, inquit ille, otaxi^^avTt ttjv 'Ex/.Xr,atav
8ua tacuit, vel sacrificio aut libello macuiatos esse xa: Ttva; tojv aCEX'i(I)v £•<; (jTESeia; xat jBXaTOr,-
aul haerosi perversos. Idem igitur prccstitit et Cor- D uf
(jL(a; eAxjjavTt, xat irept toO Qzo-j OtSajxaXtav
nelius, ut communione qui episcopi essent digni, ivo(Tto)TaTT,v l-iret(Txuy.AT'ffavTt •
xat t6v ypricrTo-
Iqui indigni, non lateret. Exinde, eademque de TaTOv Kuptov XptTTOV m<; oL-JZf.tf,
fijj.cbv 'lr,7o~yi
icausa, Romanos pontifices operani dedisse conjec- (TjxotpavTojvTt. Ita quoque allocutus est ipsum No-
itatTillemontius, ut si qui episcoporum collegio vatianum idem vir sanctus Atovjtrto? NoooaTtp :

'recens sociati essent, caeteri ubique terrarum pras- (NajaTtavo) aliter legitur) to) aoiXepqp )^atpetv.
jsules ea de re cerliores flerent. Certe lecturi su- Et axtDV, (»)< tpr^c, f,'j(<ir,i, 8E(;Et(; iav (iTaya)pr;Tr,<;
imus Cyprianum a Stephano papa petiissc, ut £xtji)v •
E^et ;«.£v
Y^? '^^'^
"'^^'- OTtoov TaOeTv (jTzzp

Iquem substitueret in Marciani .\relalensi3 episcopi TOt) fJLT, 8tax()4iat Tf(V 'ExxXT.utav too OEOtj • — "/ai
locum, sibi quam primum significaret. Coust. — vov 8e Et rsfjato f| ptotjato to'jc (xoeXtpoui; £t;
Ad Marciani hujus substitutionem quod spectat, SfjLOvotav eXOH-Tv, (jleT^ov E7Tat crot too (Tt5aXij.aT0i;

monuit Stephanum Cyprianus, ut adversus Marcia- -0 xaT()pOt.o[j.a. Euseb.vi, 45. De Novatiano autem
num Novatianistam, quocum communicare Jam Corneliura criminante Pearsonlus loco supra com-
ante recusaverant Afri, litteras ad Arelatenses mit- memorato, sed ad § vii, hsec scribit, « Interim
teret, « quihus abstento Marciano alius in locum Novatianus contra ordinationem Coruelii aperte
ejus substitueretur, » hoc est, exponente Fello, disputavit, eamque ut illegitiraaui publice traduxit
« ibique hortaretur Arelatenses, ut ad cpiscopi et abrogare conatus est. Quod ut perficeret, multa
clectionem procederent. » Ep. lxviii, al. lxvu ;
Cornelio ipsi ncfanda objecit, librumque acerbita-
vel. quod idem est, docente olim Richerio appen- tibus criminosis plenum evulgavit. prapcipue illi
787 S. GORNELII VAVM 788

ANN. CHR. CCLII A. mitterem ut,deposita omni sollicitudine jam sciret

;

te secum, hoc est cum catholica Ecclesia (88), com-

EPISTOLA X (84).
municare.
SEU EPISTOL^ S. AD ANTONIANUM PRIMA
CYPRIANI
II. Sed enim supervenerunt postmodum aliae
PARS, IN QUA CYPRIANUS DE S. CORNEUO DISSERIT.
litterae tuae per Quintum compresbyterum ^* missae,
(Erasm. iv, 2. Paoael. Rigalt. Baluz. lii Pans. li, Oxon.
Lips LV. Pars prima tantum apud Coustant i, col. io9 in quibus animadverti animum tuum Novatiani lit-
Galland iii, pag. 348). teris motum nutare cropisse (89). Nam cum et con-
Partis pniORis ARGCMENTtJM. —
Cyprianus Antoniano silium et consensum firmiter tuum ^' ante fixisses,
falsas opiniones Novatiani litteris ipsi injectas
levat. Ipse a levitatis suspicione circa lapsorum
desiderasti in his litteris, ut rescriberem tibi * quam
causam se purgat. Quam canonice Cornetius in hasresim Novatianus introduxisset *, vel Coruelius
iocum Petri sit promotus, et quam forliter in eo qua ratione Trophimo (90) et thurificatis commu-
se gesserit, enarrat.
nicet. Quod quidem si pro sollicitudine fidei anxie
CYPRIANUS ANTONIANO FRATRI SALUTEM. curas, et rei dubiae veritatem sollicitus ^ expioras,
^"
\. Accepi primas (85) litteras tuas, frater cha- reprehendenda non est, in timore divino aestuantis
rissime, 763 concordiam collegii sacerdotalis fir- animi sollicitudo suspensa.
miter obtinentes (86), et catholicae Ecclesiae cohae- 164 IIL Quoniam tamen video, post primam
rentes quibus significasti cum Novatiano
: te non sententiam Epistola^ tua;, Novatiani litteris post-
communicare, sed sequi consilium nostrum, et cum moduni teessecommotum; illud,frater charissime*,
Corneliocoepiscoponostrounum tenereconsensum. primo in loco pono, graves viros, et semel super
exemplum earumdem
Scripsisti etiam, ut littera- petram ^ (9i) robustam solida stabilitate fundatos,
rum ad Cornelium coUegam (87) nostrum trans- non dico aura levi, sed nec vento aut turbine com-

VariBe lectiones.
•^
Accepi litteras lam. Bod. 3. Ver.Corb. Compresbyterum nostrum. liod. 3. ^^ Nam cum et id consi-
^^

lio et inconsensu tuo, La^n. Ebor. NC. 1. Litteris rescribi tibi Bi)d. i. Lam Ehor. NC. 1. - Novatianus
*

introducat Bod. 2, NC. i. ^ Sollicitudine fidei, rei dubiaj veritatem Lam.Ebor. * Frater charissime Bod. 2,
Lam Ebor. ^ Et semper super petram Lam. Ehor. NC. 1.

Variorum notae.

minime a quopiam, communicandum esse docens, C collegio, esse collegas et se per omnes tempestates
quod cum lapsis communionem haberet. » Routh. vocasse coUegas et fratres, uti etiamnum faciuot.
(84) In prima epistolae hujus parte tam raulta Et tamen nemo catholicus dubitat quin episcopus
sunt quae ad Cornelium attinent, ut inter epistolas Romanus habeat magnam praerogativam el aucto-
aut ab ipso aut ad ipsum scriptas locum ei deberi ritatem. Baluz.
censuerimus. Hinc sane quam abnormem et contra (88) Secum, hoc est, cum catholica Ecclesia com-
omnes Ecclesiae leges factam Novatiani ordinatio- municare. Certe vel hic locus confirmat Romani
nem in superiori epistola audivimus, tam legitime Pontificis auctoritatem si enini verum sit, cum
;

Cornelium in cathedra Petri constitutum fuisse Ecclesia catholica illum communicare,qui cum Cor-
idoneo teste percipiemus. Scripta fuit hffic epistola, nelio Romano Papa commuaicat, erit igitur Eccle-
postquam Decius, ut num. 8 indicatur, Gothorum sia illa catholica cui praesidet Cornelius atque ;

bello et armis interiit. Anno autera 251 exeunte proinde signum per quod discernatur Ecclesia ca-
istud contigit : adeoque haec epistola ad annum 252 tholica ab haereticorum conciliabulis, est successio
non male refertur. Coustant. —
Priori hujus Epi- Romanorum Pontificum. Pamel.
stolae parti et posteriorem subjungimus, ne una in (89) Motum nutare cxpisse. Jpsi etiam Cornelio
hoc tomo, alteraque in sequente rejecta, manca simile quidpiam contigerat. Cum enim prius erga
ac velut utroque pede clauda Epistola prodeat, factionis Felicissimi legatos vigorem praj se tulisset
Edd. plane sacerdotalem, eorum postmodum minis ac
(85) Accepi primas. Ita plerique codices tam nostri terroribus cedere nonnihil visus est. Qua de re
quam Anglicani et Vaticani duo. Alii habent Acce- n cum eo Cyprianus epist. xii, n.2, expostulat. Adeo
pimus primas etiam antiquae editiones.
litteras. Ita ca])tiosu3 erant Novatiani litterae, tantae fautorum
Quidam libri veteres et editio Rembolti omittunt ejus artes Coustant.
!

vocem primas, quae etiam omissa est in codicc 199 (90) Trophinio. Ita thurificatis jungitur, ut dubi-
bibliothecae Vaticanae, quam tamen ego puto con- tare vi\ liceat, quin et ipse idolis thus obtulerit.
venire huic loco. Baluz. Hujus crimen haud absimile videtur fiagitio cujus-
(86) Obtinentes. Hajc est vera lectio, quam con- dam Reposti, qui non tanlum in persecutione ipse
firinant undecim libri vetcres. Obslringentes tamen cecidis.se, sed et ma.vimam pnrtem plebis suie sacri'
ecriptum est in tribus antiquis codicibus et in edi- lega pcrsuasione dejecisse in epistola subsequente 12,
tionibus qu<B Pamelianam antecesscrunt. Error or- n. 9, lcgilur. Coustant. —
.\dmittebaturis quidem, '

tus est ex inscitia librariorum, qui nescientes lcgcrc sed tautuin ad laicum comniunionem idque cx '

scribcbant pro libilo suo quidcjuid eis in ineiitein receptissimo Ecclcsiii? more, cum contingcrct ali-
j

venicbat. Ileligiosior fuit is qui scripsit codicetn quos de Cl-^ro lopsos fuisse his eniiii depositio erat
; !

Turonensem. Scripsit cnim obstrimjentcs vel obti- pro cxcommunicationc.

nentes ,\QCiov'\. indicium integrum relinquens.BALuz.
(87) Cornelium coUegam. Nescio quid magnum
aut extraordinaiium invcniant in hoc loco quidam
ut hinc colligant OBqualitatein csse intcr cpiscopos
majorem csse lioinanum quam ca^teros.
et nihilo
Ccrtum quippe est episcopos omnes, cum sint in
(91) Petram. Octo libri veteres et omnes editio-
ncH antc Maautianam addunt robustam. Fn Fuxensi
.scriptum cst, robusla slabililatc, ut in editione Ma-
nulii. Porro vox robustam deest in duodecim vetu-
stis cxcmplaribus. Baluz.
 789 EPISTOL^. 790
moverirne animus dubius et Incertus variis opinio- A quibusdam ad me presbyteri et diacones scripsig"
nibus,velut quibusdam ventorum incursantium fla- sent. eosimmoderatos esse, et ad communicatio-
tibus, frequenter agitetur, et a proposito suo cum nem accipiendam festinanter urgere,rescribens eis
quadam ^ levitatis reprehensione mutetur- Quod te in epistola '° mea quae exstat,et hoc addidi « Qui:

vel apud te, vel apud quemquam Novatiani litterae si nimium properant,habent in sua potestate quod
faciant, ut desiderasti frater, rationem rei,tibi bre- postuiant *',tempore ipsos sibi plus quam postulant
viter exponam. Et quidem primum, quoniam de largiente. Acies adhuc geritur, et '^ agon quotidie
meo quoque actu (92) motus videris; mea apud te celebratur si commissi vero et firmiter poenitet,
:

et persona et causa purganda est ne me aliquis : et fidei calor praevalet, qui difTerri non potest, po-
existimet a proposito meo leviter recessisse ; et cum test coronari.» De eo tamen quod statuendumesset
evangelicum primo vigorem et inter initia defende- circa causam lapsorum (94) distuli ut cum quies ;

rim, postmodum videar animum meum a disciplina et tranquillitas data esset, et episcopis in unum
etcensura priore flexisse ut his,quis libellis con-
: convenire indulgentia 766 divina permittcrot,tunc
Bcientiam suam (93) maculaverint, vel 765 nefanda et librato *' de omnium collatione
communicato
sacrificia commiserint, laxandam '^
pacem putave- statueremus quid fieri oporteret, Si quis
consilio,
rim. Quod utrumque non sinelibrata diu et ponde- •
vero ante concilium nostrum et ante sentenfiam dc
; rala ratione a me factum est. omnium c(msi]io statutam '* lapsis temere commu-
IV. Nam cum acies adhuc inter manus esset, et nicare voluisset, ipse a communicatione abstine-
praelium gloriosi certaminis in persecutione ferve- retur.
ret, toto hortatu et pleno impetu militum vires V. Quod etiam Ilomam '" ad clerum tum adhuc
fuerant excitand<p, et maxime lapsorum mentes sine episcopo agentem,etad confessores Maximum
classico quodam nostra^ vocis animandoe ; ut aojni- presbyterum, et caeteros in custodia constitutos,
tentiae vian non solum precibus et lamentationibus nunc in Ecclesia cum Cornelio junctos plenissirae
sequerentur, sed quoniam repetendi certaminis et scripsi. Quod me scripsisse,de eorum rescripto (95)
reparandae salutis dabatur occasio, ad confessionis poteris noscere ^''
: nam in epistola sua ita posue-
potius ardorem " et martyrii gloriam nostris in- runt : « Quanquam nobis (96) in tam ingenti ne-
crepiti " vocibus provocarentur. Denique cum de gotio placeat quod ut te ipse tractasti, prius esse

Varise lectiones.
" A quoque
poposito, quadam Corb. ~
Laxandam a me Bod. 1. ' Confessionis ardorem Lam. ° Nos-
tris increpitationibus Bod. 3. '" Epistola mea qu.-c expediant Un. " Quam quod postulant Bod. 1
Neap. MR. '* Et apud nos quotidie Corb. " Deliberato Lnm. Ben. Bod. 2 Ebor. '* Constitutam Lam.
Bod. 3. *^ Romanum ad clerum Corb. "^ Potest nosci Lam. Bod. 2.

Variorum notse.

(92) Et quidem primum quoniam de meo quoque C ut Cyprianus ibidem testis est, ita se bona fidege-
aciu, etc. Quemadmodum satis constat ex libro ct rebant, cum hoc licitum,nec prohibitum cxistima-
epistolis superioribus de Lapsis, erat initio, perse- rent. Nequc vero rei fuissent, si, pecunia oblata,
cutione adhuc fervente, durior paulo erga lapsos libellos accepissent, quibus a persecutione libera-
Cyprianus, utpote qui non nisi exacta poenitentia rentur. Sed in hoc eorum erat crimen, quod ipsos
ad pacem admittendos censeret,nisi forte ad preces ad aras accessisse, et propositis adversus Evange-
Martyrum instante periculo morlis, idque non so- lium vel edictis vel legibus satisfecisse, ipsi libelli
lum in sacrificatis, sed et in libellaticis observari constestabantur, idque deinde publice legebatur,ut
volebat. Pace autem jam Ecclesiae data, cum pri-' narrat clerus Romanus apud Cyprianum epist.xxxi.
.mum convenire licuit, in episcoporum Africae con- CousT.
ciho nonnihil moderata est illa censura, et placuit (94) Circa causam lapsorum. Supple decernere.
iUis (uti infra hac eadem epistola dicit) examinatis Vide dictam epistolam xiv. Coustant.
causis singularum libellaticos interim admitti, sa- (95) De eorum rescripto. Non displicet quod in
crifiatis vero in exitu subveniri. Culpabat itaque edit, Qison, ut in mss. Colb. et Corb. legitur, re-
iCyprianum Antonianus.quod sententiam mutasset, scriptis. Nam etsi Cyprianus sola epistolae xxxi.
ipse vero mutati consilii rationes adduci* neque cleri Romani verba in medio ponat, laudare tamen
;

|sibi soli sed et clero Romano primum et deinde simul videtur et sententiam Confessorum ipsi de
;

,episcopis compluribus placuisse hanc diffinitionem eadem re, epist. xxvi, rescribentium Cum grande :

,imo vero et a Cornelio in synodo Romana confirma- delictum, et per totum pene orbcm incredibile vasta-
tum.Atque haec ad loci hujus intellectum sufficiant. ]) tione grassatum, non oporleat nisi, td ipse scribis,
IPamkl. caute moderateque traclari, comultis omnibus epi-
;
(93) Conscentiam suam. Horum, quos uno verbo scopis, presbyteris, diaconis, confessoribus et ipsis
\libellaticos appellat Cyprianus, et eorum qui idolis stanlibus laicis. Cujus circumspectionis laudatus
Isacrificaverunt, quos et sacrificatos vocat, longe clerus in citata epistola xxxi, hanc reddit ratio-
|imparem conditionem ad diversum peccatum idem nem Perguam enimnobis et invidiosumet onerosum :

jpraesul in altera epistolae hujus parte demonstrat. videtur, non per midtos examinare, quod per multos
iNam qui libellatici ideo dicebantur, quia pra^mio videatur commissum fuisse ; et unum seidentiam di-
magistralibus dato, quo tormenta redimerent. li- cere cum tam grande crimen per multos diffusum,
bellurc ab ipsis accipiebant,ad magistratus vel ve- notetur exii,se ; quoniam nec firmum decrctum polest
nientes ipsi testiflcabantur, vel abo eunte manda- csse quod non plurimorum videbitur habuisse con-
bant, se Christiauos esse, saerificare sibi non licere, sensum. Coustant.
cid aras diaboli se venfre non posse ; dare se ob koc (06) Quamjuam nobis. Sumptum est istud ex
prsemium, ne quod 7wn licet facianl. Et illi quidem. epistola xxxi, Baluz.
791 S. CORNELII PAP^ 792
Ecclesiae pacem sustinendam, deinde sic coUatione A. pita (99) conscripta sunt. Ac si minus sufficiens
conglliorum cum episcopis, presbyteris, diaconi- episcoporum in Africa numerus videbatur (l),etiam
bus ", confessoribus patiter ac stantibus laicis Romam super hac re scripsimus ad Corneliura col-
facta,]apsorum tractare rationem.» Additura est (97) legam nostrura : qui et Ipse cum plurimis coepi-
etiam Novatiano tunc scribente, et quod scripserat scopis habito concilio (2), in eamdem nobiscum
sua voce recitaute.et presbytero Moyse tunc adhuc sententiam pari gravitate et salubri raoderatione
confessore, nunc jara raartyre, subscribente ut consensit (,3).

lapsis (98) infirrais et in exitu constilutis pax da- VII. De quo tibi necesse nunc fuit scribere : ut
retur.Quffi littera: per totum rauudum missa3 sunt, scias rae nihil leviter egisse secundum quod
; sed
et in notitiam Ecclesiis omnibuset universis fratri- litteris meis fueram antecomplexus,orania ad com-
bus perlatae sunt. muno concilii nostri consilium distulisse.et nemini
767 VI. Secundum quod tamen ante fuerat de- quidom elapsis prius communicasse,quando adhuc
stinatum, persecutione sopita, cum data essel erat unde non tantum indulgentiam, sed et coro-
facultas conveniendi, copiosus episcoporum nume- nam lapsus acciperet : postea tamen, sicut collegii
rus,quos integros etincolumes fldes sua et Domini concordia 768 et colligendse fraternitatis ac me-
tutela protexit '*, inunum convenimus, et Scriptu- „ dendi vulneris utilitas exigebKt, necessitati lempo-
ris '^ diu ex utraque parte prolatis, temperamen- rum succubuisse, et saluti raultorum providendum
tum salubri moderatione '"
libravimus, ut nec in putasse ; et nunc ab his non recedere, quae semel
totum spes comraunicationis et pacis lapsis dene- in concilio nostro de coramuni collatione placue-
garetur ; ne plus desperatione *' deficerent, et eo runt,quaravis multamultorum vocibus ventilentur,
quod sibi Ecclesia cluderetur ^^, secuti saeculum et raendacia adversus sacerdotes Dei de diaboli ore
gentiliterviverent nec tamen rursus censura
; rurapendam catholicae unitatis concor-
prolala, ad
Evangeiica solveretur, utad communicationera te- diam ubique jactentur. Sed te oportet, ut bonura
mere prosilirent ; sed traheretur diu pcenitentia,et fratrem atque unanimem consacerdotum,non quid
rogaretur dolenter paLerna clementia, et examiiia- maligni atque apostat» dicant.facile suscipere scd ;

rentur causse et voluntates et necessitates singulo- quid collegae tui modesti et graves viri faciant de
rura,secundum quod libello continetur, quem ad vitae et disciplinae nostrae exploratione (4) perpen-
te pervenisse confido, ubi singula placitorum ca- C dere ^'.

Varise lectiones.
" Diaconis Sup. Epist. Novat. Diaconibus pariter Lam. Bod. 2. " Tutela servavit Bod. 3. »« Scriptu-
ris divinis Lam. Ebor. Ben. Bod. 2. N. C. i. ^" Salubri ratione Bod. 3. -' Nec potius desperatione defi-
cerent ex eo Bod. 3. ^j Gluderetur, et saeculo Bod. 3. Clauderetur Colb. Adduceretur Corb. '* Exemplo

ratione perpendere Corb. exhortatione Colb..

(97) Additum est. Hunc locum descripsit Pacia-
nus in tractatu contra Novatianos ad Sympronia-
num. Baluz.
(98) Ut lapsis. Jam non ipsa cleri Roraani verba
Cyprianus refert, sed ejus sententiam pluribus ex-
plicatam paucis perstnngit.Gleri hujus litterae.uon
ut Rigaltius scripsit, ipsius Gypriani,sede vacanfe,
per lotum orbem missae hic dicuntur. Et sapientiam
quidem spirant primo Ecclesiae clero dignam. Is
nempe nimio potestatis suae studio minimepercitus,
episcopos vicinos, ac remotos qui Romae aderant
Becum vocare, eorumque consilio uti non dedigna-
tur. Sibi ante constiiulionem episcopi nihil innovnn-
dum decernit. Tantum iapais, si
animisigna prodiderint,uhi morlis imminet periou-
ium, subveuiendum putat, Nihil vero erat, cur
Oxoniensis editor liLterarum illarum aucLoriLateni
inde elevare atque imminuere conaretur, quod a
Novatiano scripta pint.Non enim ab eo qui soribit.
sed ab eo cujus nomine scribuntur, necnon e sub-
Bcribentium consensu pendet epistolafum auctori-
tas- Gyprianus vero nleri Romani liLteras a Nova-
tiano scripLas ao suhscriptaa esse non tacuit ut id
quod hiereticus ilie rje lapais ad paMiitPnliam non
admilLendis siibindo docuit, ipsi non veriLaLo por-
suadenLe, sed ambitione sensum pervertento, pja-
cuisse planum (ieret. Coustant.
(99) Placitorum capita. Ouaa mandatorum capita
vocat Optatus in libro primo advcrsuH PainuMiia-
num. An vero haec sit origo canonum pcenitentia-
lium, ut censuit Baronius,aliis excutiondum relin-
Variorum nolee.
(1) Videbitur. Ita habent plures codices optimi
et veteres editiones. Qu® lectio niihi videtur esse
melior quam Manutiana,in qua scripluin esl Vide-
batur. Baluz.
^2) Habilo concilio. Anno 251, ut ait Pearsonius
in Annalibus Gyprianicis, ubi refertur ex Eusebio
sexaginta episcopos ad hoc Romanum concilium
convenifse. Habitum auLem fuisse mense SepLem-
bri tradit idem auctor et Pagius post eum. Baluz.
— Nostri mss. consilio. Carthaginiense conciliura
de lapsorum oausa, Romano,quod ea>lera de causa
Cornelius habuiL, anterius luisse hic diserle doce-
mur. Quooirca cum apud Eusebium iib. vi, c. 43,
vei^e pcenilentis Cornelius iSomaiia} synodi gesLa cuin Arrorum alio-
runique sentenLiis ad Fabium misisse dicitur, de
AlVorum sententiis iiuibus Afri Romanaj synodo
Bubscripserint, Eusebius ibi loqui censendus est.
GOUSTANT.
(3) Deest hic aliquid, pula rile ad
Consetisil.
J)
episcopatum porvenisse, aut aliquid simile. Sensua
enira non esf integer. Baluz.
(4) Exploraiione. In quinque libris antiquisetin
: vetustioribus editionibiis leKiLur e.vemplo, eamque
lectionem e^'0 prima lionte probabam. Videbara
enirn iilam, insupcrhabiLa fditiunc ManuLii, reten-
taiu fuisse a Morcllio.Conlirmabat hanc meara opi-
nioiiem auctontashoruin quinque vctcrum libroruin
in quibus scriplum esL, de vit.e el disciplituc nostrx
excmplo ralionc pcrprnderc. OpiuahHV auLem vocem
exptoralione, (iii.im Maniilius proLulit, ortam esse
ex empiidatione oujusdam veteris librarii qui cura ;

quo. Baluz. exisLimaret has voces non cohaerere, adeoque lec-

793 EPISTOL^. 794

Venio jam nunc- frater charissirae, ad per-

VIII. A. motus, el in divinis administrationibus Deum sa pe
sonam Cornelii collegae nostri ut Cornelium no
^» :
- promeritus, ad sacerdotii snblimefastigium cunctis
biscum verius noveris, non de malignorum at de- religionis gradibus ascendit.Tum deinde episcopa-
trahontium raendacio, sed de Dei judicio ^» qui tum ipsum nec postulavit ^», nec voluit, nec, ut
episcopum fecit :et coepiscoporum testimonio,quo- caeteri quos arrogantiae et superbiaj suae tumor in-

rum numerus univcrsus per totum niundum oon- flat, invasit : sed quietus alias (5) et modestus, et

cordi unanimitate consensit. Nam quod Cornelium quales 759 esse consueverunt qui ad hunc locum
cbarissimum nostrum Deo et Christo et Ecclesia? divinitus eliguntur, pro pudore virginalis con-
-'
ejus,item consacerdotibus cunctis laudabili praedi- scientiae (6) suae et pro humilitate ingenitae sibi
catione commendat.non iste ad episcopalum subito et custoditffl verecundiae, non, ut quidam,vim fecit
pervenit ; sed per omnia Ecclesiastica officia pro- ut episcopus fieret ; sed ipse vim passus est " (7)

Variai Lectiones.
" Ad personam coUegae nostri Lam. Bod. ^^ Sed Domini Dci judicio Oxon. Baluz. " Nec ipse postu-
lavit Oxon. Ipsum nec voluit Lum. Ebor. N. C. 1. " Sic. Ver. Bcncc. Bod. 1. 2. Lam. Ebor. N. C. i. Lin.
Virginalis continentiae Lam. Ebor. N. C. 1. Bod. 1, 2, 3. Pem MR. ^sNiin fecit Lam. Bod. 2.

Variorum notse.

tionera illam veterem esse mendosam, ex his dua- J3

cundura epistolae ad Titura Sciendum quoque est
:

bus vocibus simul junctis fecisset e.rploratrone, ex- quia coniinentia non solum in carnis, opere et omni
pungens priorem, retinens aliam. At nunc, cura concupisixntta, sed in omnibus rebus necestaria sit,
videam in epistola lxviii, in codice Fuxensi, scri- ne honores indebitos appelamus, ne accendatur ava-
ptum esse exempto et ratione, ut illic annotabitur, 1'itia, ne ulla passione superemur. Vide Cyprianurn

pro eo quod aiii libri et editiones habent e.tplora- in libro de Hnbifu Virginum, pag. 174. contmenlia
tione, non dubitavi quin baec lectio sit melior. Su- vero, etc.Alibi continentia usurpaturpro alimonia,
pra quippe in epistola septima, legitur Perseculio : id est victu nocessario, ut observat Franciscus
ista e.xaminatto est ntque exploratio pectoris. Baluz. Pythoeus in glossario ad Julianura antecessorem.
(5) Quietus alias. Ex octo mss. in Oxon. edit. Baluz.
recensitis vocom alias revocamus, faventibus Colb. (7) Ipse vim passus. Joannes Saresberiensis
et Corb. quorum in uno alios, in altero aliis legitur. lib. vin. cap. 23, Policratici Antiqui quondam tra-
:

Plunbus opus non est, ut Cyprianum in iis omni- hebanfur invili, et proni ad marturium, primas ca-
bus, in quibus Cornelii electionem commendat, or- thedras carcere pejus et couce fugiebant. Et Justinia-
dinationem Novaliani ut iisdem conditionibus de- nus Imporator 1. v. Si quanquam cod. Dc episcopis
stitutam ex obliquo pulsare ac reprobare persuadea- et clerici* ait Profecto en\m indignus est saccrdo-
:

mus. Imo et nomine quiilam non obscure designa- tio nisi fuerit ordinatus invitus. Hieronymus in £pi-
tur Novatianus. Inde etiam cnique exploratum cst, taphio Nepotiani Querebatur se ferre non posse, et
:

id prioribus sseculis circa olectiones praesulum usu
fuisse receptum, quod postea scriptis legibus raan-
datura est. Coustant.
(6) Virginalis conscientix. Colb. ras. virginitatis
et continentiae. Septem Anglic. vtrginalis coniinen-
juvenilem xtatemincongruam sacerdotio causabatur.
n Sea quanto plus repugnabat, tanto magis in se studia
omnium concitabat, et mcrebatur negando quod esse
nolebat,eoque digniar erat quo se clamahat indtgnum,
Idem in Epitaphio Paulse ad Eustochium Fugiendo :

tise suse. Quamvis virginalis conscienlim retineamus, gloriam, gloriam merebatur, quoe virtutcs quasi um-
his taraen verbis Cornelium non iis tantum virtu- bra scquitnr, et appetitores sui deserens appetit con-
tibus, quae virgines decent, sed et virginitate ipsa icmptores. BoeV.us in libro secundo,de Consolatione
ornatum praedicari censemus. Coustant. — Rcpo- phiiosophiae Ita fit ut non virtutibus ex dignitate,
:

sui lectionom quam

inveni in xix libris nostris ve- sed e.v virtute dignitatibus honor accedat Et illud
teritus et in octo Anglicanis. Vocem conscientix, de Sancto Honorato episcopo Arelatensi Et qui :

quam praeferunt editiones, non inveni nisi in duo-
bus antiquis.Infra in hac ipsa epistola scriptnrn est,
confinentise propositum. In libro de Habitu Virginum,
pag. Mk, legitur continentiam soqui Christura et
virginitatem destinari regno Dei. Lactantius lib.
VI, cap. 23, ait hoc continentiaa genns esse fasti-
gium et consummationem omnium virtutum.Ouin-
tilianus lib.viii,cap.4,laudat invictam continentiam
Socratis. Alia enim continentia signitlcat abstinen-
tiam in cibo et potu apud A. Gellium lib. iv, cap.
1. et lib. V, cap. 2 In libello precum Marcellini
Faustini laudatur mira continentia Macarii pre-
sbyteri Romani, quod nec vino stomachum revela-
ret, nec carnis esculentia corpus curaret, sed oleo
solo escns asperiores mitigans, jpjuniis et oratio-
nibus vacaret.Mieronymus in epistola ar/£,aca?tom de
institutione filiae In quadragesima continentix vcla
: Grogorius Nazianzenus oratione in laudem Basilii
venire ad dignitatem detrectaverat, od ipsum dignitas
venit. Sanctus Papa Gregorius, lib. v, Epist- 46,ait
ea inter alias ratione se ordinasse Marinianum epi-
scopum quod rofugeret episcopatum. qticm susce-
pit invitus. Dignum cst legi quod in Gregorii Na-
zianzeni oratione do funere patris scriptum cst de
Eusebio olecto Caecariensi archiepiscopo. Vide li-
brum iJiurnum pontiticum Romanorum, in quo ille
diciturdignior episcopatu qui ?e occultat nefiatepi-
!-> scopus. Vido etiam Cresollium lib. iii, cap. 1. My-
et stagogi. Verum ha^c elortorura opiscoporum repu-
gnantia rara postea fuit. Nam cum episcepi coepis-
sent in honore espe, crevissentque opes,ppiscopatus
ut Sulpitiup Severus ait.pravis ambitionibus appeti
cceperunt. Oua in cansa videnda ost elegans et di-
serLa Isidori Pelusiotae epistola xxi libri quinti,
:

pandenda sunt. Vide Crssianur-i collat, ir, cap. 16
et 26. Julius Capitolinus in .Elio Pertinace E.xem-
plo autem Imperaforis, cum ille parcius se ngeret,
ex communi continentia vilitas nata esl. Hieronymus
in caput quintum epistnlre ad Galatas Non solum
autem in desideriis et cupidilate continentin necessa-
ria est, s^d eliam in tribus reliquis perturbationibus,
Non enim viHute magis quHm malitia et fraude sa-
: cerdotii dignilas paraiur, nec meliores ac digniorcs,
sed pnfentiores throiKs msident.
At non solum in Ecclesia Christi viguit ista ma-
: gnorum virorum modestia, sed otiam in repuhlica,
in imperio. Julius Capitolinu? refort concion^m
Clodii Albini ad milites, cu.jus hoc initium est In- :

dolore scilicet, lcetitia, et timore. Item in caput se- viium me, commilitones, ductum ad imperium et
 795
ut epiecopatura coactus exciperet.
est episcopus a plurimis collegis (8) noslris, qui
tunc in urbe Homa ^o aderant, qui ad nos litteras
honorificas et laudabiles et testimonio suo praedi-
" Urbe Romana Bod. 1.
eliam illud probat quod donantcm me Commodum
Cxsareo nomine contempsi. ^lius Lampridius in
Alexandro Scvero, qui factus est imperator invitus,
scripsit Exponam causas quibus id et senatus coac-
:
tus est facere et ille perpeti. Apud Flavium Vopiscum
Probus Imperator ait Imperium nunquam optavi,
: quod quo tfimpore coeperit non perinde constat
et invitus accepi Claiidianu? in panegyrico in quar-
tum consulatum Ilonoriii Augusti
Digua legi virtus. Ultro se piirpura supplex
Obtulit, et solus uieruit regnare rogans.
\ide qufe de electione Pertinacis notat Joannes
Tristanus a Sancto Amantio in tomo secundo suo-
rum Commentariorum. Bai.uz.
Factus
episcopus a plurimis colleqis. Sexde-
cst
_
(8)
cim videlicet episcopis,utin hujusepistoiaj secunda
parte docemur, inter quos duo erant Afri, quos
consulto, ut Homani pontificis electioni interessent,
missos fuisse Cyprianicorum Annalium conditor
scribit, sed nulla ratione probat. Eos cum aliis de
causis Homam niissi fuissent.vel veni^sent ultro,
ad prajdiclam clectionem vocatos esse probabilius
est. CorsTANT. —
Infra episcopos qui ordinationi
Cornelii interfuerant, sexdecim fuisse dicit, inter
quos, uti patet ex epist. supra xlii, fuerunt ex
Africa, Caldonius, Fortunatus, Pompeius et Sle-
phanup. Apparet autcm ex hoc loco episcopum sive
papamHcmanorumeaffitateficrisolereasacerdotum
collegio, id est, ab episcopis, de clericorum testimo-
nio, et plebis sufTragio. Sepe enim variatus est mos
eligendi Homani pontificis. Primum
successores designavit Linum, Cletum et Clemen-
tem .\nacletus et csteri usque ad secundum schi-
; verbis in electione sacerdotum clericts sufTragium,
sma inter Damasum et Ursicinum Cieri et populi
suffragiis creati sunt, et ab episcopis, si qui forte
pra?sentcs essont, ut ex hoc loco coUigere est. Tum
aulem in electione Damasi inlerponi cocpit Impcra-
torum auctoritas. El primum quidem in schi.smate
duntaxat, ad sedandos tumultus, uti a Valentiniano
res composita estinter Uamasum ctUrsicimum,ab
Honorio inter Bonifacium et Eulalium, et a Theo-
doricoregeinterSymmachum et laurentium.Deinde
etiam extra schisma ne forte tumullus continge-
; habeat potestatem vel eligendi dignos sacerdotes, vel
ret. Iruo eo res paulatim devenit, ut sine illorum
assensu consccralionem suscipore nou auderent.
Duravithic mos ad Imperat.Constantinum III usque
qui sanctitate Benedicti II pcrmotus, permisit libe-
ram uti antea polcsiatem soii Clero ct populo Ho-
mano eligcndi et designandi Pontificis. Postea
Adrianus papa convocata ad hoc synodo Latoran.
i-o ,,•
episcoporum 1.5.3, quodj antea nulli
_ •
imperatori con-
, .
cessuni luit, cliam eligendi pontificisjus, ob pulsos
Italia l.ongobardos Carologo magno conccssit.Illi ta-
men juri filiusejus paulo posl rcnuntiavit.ut patet
LXiii dinslinct. apud Grat. cap- Ludovicus. Sic libera
denuo fuit Homanis olectio et consocratio Papa? por
multum temporis, usque ad Lconom Vlll. Qui cum
ab Othone primo vi, et armis in scde apostolica
collocatus cpset, denuo a clcro ot plcne ad iuipera-
lorem jus omne eligendi ponlificis translulil. Iloc
privilogio ii'i sunt successores Olhonis, imo ahusi
potius, ad II nricum IV usfiue. Quare jusiissimis dc
causis ilcni revocatum csl id jus ;ul llomanus a
Gregorio VII, ctiam paulo aulo Ponlilic.ilum, occa-
sionc sumj)ta a echisinate illo intcr Bonodiclum,
Silvestrum et Joannem.sub Henrico ImperatoreUI.
Xam Slephanus IX, Nicolaus II et Aiexander se-
S. CORNELII VAVM m
TTO Et factus A. cationis de ejus ordinationc miserunt'
illustres
Factus est aulem Cornelius episcopus de 711 Dei
et Chrisli ejus judicio (9), de clericorum pene om-
nium testimonio (lO), de pJebia quae tunc adfuit
Variae lectiones.
Variorum notae.
cundus sine assensu Imperatoris creati sunt. Quod
cum iterum surreptitie per insidias impetrasset a
Paschali II Henricus V, per ipsura Paschalem denuo
revocatum est in synodo Lateran. Postremo ad so-
los Cardinales jus eligendi pontificis delatum est,
;
nam et si a Nicolao II tale quoddam statutum pro-
•.'^
mulgatum sit, posteatamen adhuc aliquoties inter-
cesserunt populi et cleri Homani suffragia. Porro
conatitutiones de electione in inclavi celebranda,
editae sunt in Concil. Lugdun. a Gregorio X, hasc
partim ex Onuphrio Panvino, et Platina, partim ex
R hierarch. Alberti Piggii. Pamel.
(9) Christi ejus judicio. Baronius Cornelium signo
aliquo ac portento divino episcopum designatum
esse hinc colligit. Sed nihil aliud sibivoluisse vide-
tur Cyprianus nisi ut omnia, qure in eligendis epi-
scopis Doi et Christi judicio atque prajscripto ser-
vanda sunt. in electionem Cornelii convenisse si-
gnificaret. Ipse Cyprianus infra epist. xii, n. 5, men-
tem suam cxplicat,dum Fortuna^um sibi frustra sub-
rogatum probat his verbis Nemo post divinum
:
juDmii.M, posl populi suffragium, post coepiscoporum
consensum, judicem se jam non episcopi sed Dei
faceret. Et mox Nisi si ita est aliquis sacrilegcK te-
:
meritatis ac perditas mentis, tit putet sine Dei judicio
fxeri sacerdotem. Coustant. —
Hieronymus in caput
primum epistolae ad Galatas Nunc vidimus plu- :
rimos non Dei judicio, sed redempto favore vulgi in
sacerdotium subrogari. Baluz.
D. Petrussuos r (10) De clericorum testimonio. Notat Annalium
Cyprianic. conditor Baronium, mutatis Cypriani
ac plebi testimonium deferre. In superiore nota
eumdeni prffisulem audivimus de sua ipsius ordina-
tione dicentem, Post populi sufjragium. Quanquam
Cyprianus supra, epist. i, ii. 2, scribit, episcopo se-
mcl facto, et collegarum ac plehis testimonio et ju-
dicio comprohalo alium constitui nullo modo posse.
,
Qua? autem sit pars plebis in episcoporum electione,
idem preesul Epist. 68, edit. Pamel. pluribus enar-
rat. Ac primo prfemittil, quod ipsa (plebs) maxima
indignos recusandi. Tum proxime subjecit Videmus :
de divina auctoritate descendere, ut sacerdos plebe
prxsente sub omnixnn oculis deligalur, et diqnus at-
que idoneus puhlico judicio acTESTmoyio compro-
betur. Mox exponens qua ratione Deus sacerdotem
sub Lege inslituivoluerit, coram omni synagoga.
j) inquit, juhet Deus constitui sacerdolem, id est, in-
.
.
struil et ostendit ordinationes sacerdotales nonnisi sub
populi assistentis conscicntia fieri oportcre, ut plebe
prxscnte vcl deleguntur malorum cnmina, vel bono-
rum merita prxdicentuY, et sit ordinatio justa et le-
gitima, qux omnium sufjragio et judicio fuerit e.ya-
minata : ubi omnium suffraqium et judicium nihil
aliud 3onat,nisi quod in proxima sententia publicum
judicium ac testimonium, et in suporiori coUegarum
ac plehis testiinoniuin et judirium. Subinde addit :
Propter quod diligenter d'e traditione divina et aposlo-
lica ohservatione observandum est et tencndum, quod
apud nos quoque cl fcrc pcr provincias universas
tenelur, ut ad ordinationes rite celehrandas, ad eam
plchem, cm propositus ordinatur, episcopi ejusdem
provincUc proximi quinqui: conveniant, et episcopxu
deliqatur plebeprxsenle, qux singulorum vitample-
nissirne novit, et aniuscujusque actum de ejus con-
 797 EPISTOL^. 798

sufTragio (H), et desacerdotum antiquorum ct bo- A habeat ecclesiasticam ordinationem (14), qui Ec-
Dorum virorum 7 72 collcgio (12) : cum meno ante clesiaenon tenet unitatem. Quisquis ille fuerit,
88 factus esset, cum Fabiani locus (13), id est cum multum de se licet jactans, et sibi plurimum vin-
locus Petri et graduscathedrae ^" 7 73 sacerdotalis dicans, profanus est, alienus est (15;, foris est (IG),
Quo occupato de Dei voluntate, atque om-
vacaret. Et cum post primum secundus esse non possit (17).
nium nostrum consensione firmato, quisquis jam quisquis post unum quisolusesse dcbeat factusest
episcopus fieri voluerit, foris fiat necesse est, nec non jam secundus ille, sed nullus est.

VariaB lectiones.
Et cathedra Ver.

Variorum notJE.

versatione perspexit. Nihil quidem ibi depiebissuf- istud non esse Cypriani, itaque csse exgiossemate.
fragio sed statim adjungit
: Quodet apud vos fa-
: Nescio an haec e.jus opinio multos habilura sitsec-
ctum videmus in Sabini collegx nostri ordinatione, tatores. Optatus Milevitanus, lib. i, dixit cathedram
ut de umversx (raternitatis suffragio el de episco- Petri vel Cypriani, et lib. ii, calhodram episcopa-
porum (jui in p-pesentia convenerant quique deeo-^ lem esse collatam in urbe Roma. Baluz.
ad vos litteras fecerant, jiidicio, episcopatus ei dc- (14) Ecclesiasticam ordinationem. Corb. mss. Ec-
ferretur. Ccelestinus epist. 4, cap. 5, nullum invictis clexise ordinalionem. Mox Cyprianushis verbis, mul-
episcopum dari volens, ut, cleri, plebis et ordinis tam de se licel jactans, etc. Novatianum notat,
consensus ac desiderium requiratur, prascipit. De- eumquc innuit nonnnllis praeditum dotibus, quas
cernit et Leo epist. 9. c. 6 Teneatur subscriptw
: illc vei per se, vel per suos plurimum venditaret.
clericorum, lionoratorum testimonium, ordinis con- De eodem in secunda epistola) hujus parte apertius
sensus et plebis : qui prxfucturus est omnibus, ab om- ita loquitur Jactet se licet philosophiam vel eloquen-
:

nibus eligalur. Et epist. 12, c. 4 llle oynnibus prx-

: tiam suam superbis vocibus pr?edicet: qui nec frater-
ponatur, quem cleri plebisgne consensus postularit... nam cliaritatem nec ecclesiasticam unitatem tenuit,
Tantum ut nullus invitis et non petentibm detur. etiam quodprius fueral amisit Goustant.
Vide Julii epistolam I, n. 14. Cocstant. (15) Alienus est. Optatus lib. ii. Quidquid fo-
{i\)Deplebis sufjragio. Vide Petavii notas ad ris est alienum est. Baluz.
Synesium, pag. 56 secundaj editionis. Vide etiam (IG) Florisest. —
Hieronymus in Apologia adver-
Flori diaconi Lugdunensis librum de electionibus sus Rufinum Quid loquar de hxreticis, qui licet
:

episcoporum in appendice Agobarbi, Baluz. foris sint, sc nominant christianos'} Idem

in episto-
(12) De sacerdolum antiquorum... coUegio. Hoc la ad Occanum Aiieni etextra Ecclesiam sunt, Ju-
:

est, ni fallor, de presbyterorumselectorum et anti-
quorum numero. Nam cum episcoporum, a quibus
Cornelius ordinatus est, jam raentio facta sit, as-
sentirinonpossumus Annalium Cyprian. conditori, C
'
qui hoc ad eosdem refert. Vulgo quidem apud Cy-
;
prianum sacerdotum vocabulum episcopos sonat:
,
sed interdum etiam presbyteri hoc nomine intelli-
'
dxi hxretici, aique gentiies. Ea est communis Ca-
tholicorum opinio. Et tamen Didacus Stunica lib. i,
cap, 7, de vera religione disputans adversus Mel-
chiorem Canum, qui lib. iv, cap. 2, di.x.erat haere-
ticos homines ad Ecdesinm non perlinere neque in
Ecclesiae partibus csse numerandos, contendithae-
reticos ad Ecclcsiam peitinere. In uno veleri libro,

guntur. Neque enim aliud sibi vuit ispraesul epist. pro en quod istic apud Cyprianum legitur foris esty
XXXV, seu XL ubi, se admonitum pra;mitlens, ut hostis est. Baluz.
Numidicus presbgter ascribatur presbyterorum Car- (17) Secundus esse non possit. Hcccverba ad-
thaginiensiumnumero, illum non sine causa gravi- versus Guibertum Ravennatem usurpavit Gerohus
simis tormentis superstitem. servatum esse notat : Reicherspergensis in libro de Slaiu Ecclesix sub
sed j(< eMW. inquit, r/c/"o nostro Dominus adjunrje- Henrico IV linperalore, cap. 14, sed Cypriano non
ret, et desolatam per lapsum quorumdam presbijierii nominato. Cypriani enim verba sua fecit. Istud a
i
nostri copiam gloriosis sacerdotibus adornaret. Cypriano scriptum est adversus Novatianum, qui se
Scribit Juliusl, epist. 1, n, 14, ex ecclesiastici ca- a facliosis quibusdam eligi procuravit adversus
nomis pv sescv\pto episcopum in ipsaecclesia, ex ipso Cornelium, qui prior fuit electus. Cum ergo Corne-
I
SACERDOTALi, ordine (xtc' auTou Tou i£paxt.'!o'j ex lius sederetin cathedra Petri, qui eamdem catho-
I
ipso clero, ab episcopis provincix illius constilui dram occupaverat Novatianus non poterat esse Ro-
i
oportere. Coust. —
Apud Ivonem parte v, cap. 259 manjeurbis episcopus, cum qui post unum, qul
et apudGratianum VII, q. 1, cap.5; itemque in uno solus esse debet, factus est, non jam secundus sed
!
veteri libro meo legitur consensu. Eadem voce uti- nullus sit, cum cathedra una duos capere non pos-
j
tur Cyprianus ep. lv, pag. 82, de eleclione sua D sit. Hic est verus etgenuinus sensus verborum Cy-
,
scribens ad Gornelium. Correctores Romani emen- priani. Quare ferri non potest interpretatio Fran-
'
darunt Gratianum ex textu Cypriani, male, ut opi- cisci Torrensis et aliorum quorumdum qui istic
'
nor. Nam cum glossa expeteret ut vox consensu unum et solum episcopum interpretnntur deRoma-
'
retineretur in contextu Gratiani, non debuerant no, tanquam si ille polus et unus episcopus e?set
j
illam rejiicere. Baluz. in Ecclesia, cjeteri vero non essent veri episcopi
(13) Fabiani locus. In Oxon. edit. hic subjicitur neque successores apostolorum, sed istius unius
ista annotatio Rigaltius ait, Conjiciet aliqui ma-
: vicarii. Quod est contra omnia testimonia antiqui-
num Ciipriani tanium scripsisse cum Fabiani locus tatis. Exstat in Vita sancti Anselmi episcopi Lucen-
et cathedra sacerdotalis vacaret ; nec sane aliud sis ab auctore coeetaneo et poDnitentiario ejus scri-
quidquam patilur sensus auctoris : nihilque adjun- pta locus citatus ex Cypriano. Sic autem scribit
giturunde vel confirmetur Rigaltii conjectura, vel auctorillescribens adversusWibertuin antipapam :

infirmetur.Hanc sane respuit summaomnium mss.
consensio, qua qui Romana in cathedra sedet,
Cypriani judicio, iocum Petri tenere ostcnditur,
Hoc ipsum et in Bubjecta epistola xii, n. 13, idem
praesul plane asserit Cousr. —
Ita omnes editio-
nes et libri veteres, Carnotensi excepto, in quo
scriptum est gradus. Attamen Rigaltius existimavit
Itaque ut sanctissimi martyris Cypriavi verbis utar,
nuilns vel i-^tc vet nulius, quia nec successor nec ut
anlccessor cujusdam aut iiie, aut iste, ambo parri-
cidn^ amho sceleralissimi vioiatores susematri^i Ec-
clesix. Videtur autemlocusisteconflatus ex dutiljus
locis. ex isto nimirum et ex alio Epistolas 76, pag
1&2. Nemini succedens, a se ipso ortus. Baluz.
799 S. CORNELII PAP.E 800
IX. Tum deinde post episcopalum non exambi- A. dus est? Nonne inler gloriosos confessores et
tum, 7 74 nec extortum *', sed de Dei, qui sacer- martyrea deputandus, qui tantum temporis (20)
dotes facit, voluntate susceptum, quanta in ipso sedit expectans corporis sui carnifices (21) et ty-
Buscepto episoopatu suo virtus, quantum robur ranni ferocientis ultores, qni Cornelium adversus
animi, qualis firmitas ^* fidei, quod nos simplici edicta feralia resistenlem et minas et cruciatus et
corde et perspioere penitus et laudare debemus, tormenta fidei vigore calcantem vel gladio invade-
sedisse intrepidum Romre in sacerdotali cathedra rent, vei crucifigerent, vel igne torrerent, vel quo-
eo temporecumtyrannud^^inrestussacerdotibus Dei libet inaudito genere pcenarumjvisceraejus etmem-
fanda Htquo infan^la coinminaretur ; cum multo bra laniarent ^'^
? Etiamei majestas Domini prote-
patientius et toterabilius audiret, levari adversus gentis et bonitas sacerdotem, quem fieri voluit '^

se aemulum principcm (18), quam constitui Romae factum quoque protexit tamen Coriielius, quantum
;

Dei sacerdotem ^* (19)?Nonne hic, frater charissime, adejus devotionem 776 pertinet et timorem (22)
aummo virtutis et fidei testimonio 775 prasdican- passus esl(23)quidquidpatipotuit,ettyrannum (24),

Varise lectiones.
^' Ambitu vel extortu, sed de Dei, Lam Bod 2. Ex sorte, Fab. " Quanta firmitas CidelBod. 3. ^' Tempore
•m Bod.
quo tyrannus Lam. Bod. 2. ^^ Sic Lam Ebor. Bod. 1, 2. Lm. NC. 1. Spir. Vet. Innom. Eras. Manut. Roma;
aemulum Pam. Lacerarent Lam. Bod.
^'^
2. Ebor NC. 1. »«Pati voluit Benev.

Variorum notae.
(iS) ^mulum
principem. Scil. Julium Valentem, g aliis testimoniis. Miror autem Rigaltium retinuisse
qui anno 251 Romae imperium usurpavit, sed non in editione sua lectionem quam ipse ait procul dubio
diu tenuit, ut Aurelius Victor docet. MoxPamelius, falsam esse, uti re vera est. Sensus enim hujus
pro verbis Dei sacerdolem, exmss. Aflfligen.perpe- loci est Decium, hostem videlicet sectffi nostrae,
ram substiLuit semnlum sacerdolem sed neque : quam exscindere cupiebat, itaexhorruiBse sacerdo-
mentem assecuins e3tCypriani,dum hunc locum ila tem Dei in urbe Rome principe imperii, ut raulto
mterpretalur; (jurnelium palienlius tolerasse iemu- patientius et tolerabilius audiret levari adversusse
lum principem, quam Novatianum semulum sa- aemulum principem quam constitui Romae Dei
cerdotem. Ibi enim verbum audiret de Decio tyranno, sacerdotem, ut ista recte explicat 'Rigaltius non ;

non de Coruelio pra?dicatur. Cousta.nt. Luciter — quod tinierct, ut quidara crcdiderunt, episcopum
Calaritanus in libro ad Constantium de Moriendo Romanum, hominpm, qnantura attinebat ad rerapu-
pro Dei Filio Adversum seasmulos surgcre principes.
: blicam, minirae principi metnendum aut formidolo-
Non aitCyprianus aemulura principem fuisse leva- sum, sed quia erat inimicus crucis Christi, ardens
tum adversus Decium, sed Decium patientius fuis- desiderio opprimendae Christianitatis, ut ait vir cla-
se laturum levari adversum se femulum principem rissiraus Henricus Dowvellus, valde cupiebat ne
quam constitui Romae Dei sacerdotem, in quo qui- Fabiano papae defuncto daretur snccessor, existi-
dem Cornelii rairanda constantia, oui sedebat m- mans religionera uostrara interiturara, si episcopum
trepidus, exspectans corporis sui carnifices et tyranni non haljeret, timens pra^terea, ut opinor, ne in urbe
(erocientis ultores, ut ait C.yprianus in Epistola lii rerum novarum avida augeretur numerus Christia-
ad Antonianum. Kt taraen invenlisunt qui divinare q norum, quorum nimius et copiosus, ut ait Cypria-
conarentur quis tum princeps levatus sit adversus nus, erat populus. Baluz
Decium :scrip3erunt autem Luciuin Priscum fuisse (20) 'lanlum temporis.\\dnc?'?LXi& lectionem repe-
qui levatus est adversus eum,quia Aurelius Victor ri in octo velustis codicibus. Aliam, quae habet tanlis
in libro de Cxscu-ibus scribit delatum illiGolhorum temporibus, exhibont veteres editiones ante Manu-
concursu dominatuin, postquam, dir<-ptis Thraciis tianam, etsex libri veteres. Baluz.
plerique illo pervenerant quam ob causain ait
: (2i) Exspectans... carnifices. Quippe, Paciano
Decium cito quam potuit maturissime Roraa digres- teste ep. 3, crebras perserutiones irati principis sus-
Bum. Sed non possum dicedere ab hoc loco quin tinebat. Unde calomniae convincuntur ejus aemuli,
annotem temeritatem Salmasii, qui capitesexto de qui eum libelli labe contaminatum dictitabant.
Primalu Papx. pag. 86, contra omnium veterum CoUSTANT.
codicum et editionum fidein coiitendit isticlftgi de- (22) Et timorem. Vide appendicem observationum
bere inulum principcm^vo xmulum hanc(|ue suam Rigaltii ad Cyprianum.ubi recte interpretatur hunc
:

coiijecturaiii nititur probare teslimoniis eoruin ve- timorem Cypriani. Balu^.

teruin scriptorum (jui loquuiilur de malis princi- (23) Passus est Supra Epist. xxxvii, pag. 50:
bus. Quantum eae observationes sint iuutilesin ho- Neque eaim virtus eorum aul honor minor esse quo
loco. nemo non videt. Nam prajtcrca sensus con- minus ipsi quoque inter beatos martyres aggregentur.
Btaro non potest cura conjectura Salmasii. Baluz. Quod in itlis est, toleraverunt quidquid tolerare para-
(19) I)ei swcrdotem. Hanc lectionem inveiii in ti li prompti fuerunt. Qut se tormentis el morli sub
XIX codicibus nostris, in sex Anglicanis, apud Tho- rv oc«/z's Dci obtuUt, passus est quidquid pali voluit.
mam Waldensem lil. 14, de Sucraiiicntilius et Ad haec loca Cypriani respiciebat haud dubie Eras-
cap. 123, in oinnibus edilionibus (|uai Pamelianain mus iiiterprelans locum libri Josephi de imperio ra-
antecesserunt. Aliam vero, nuae habet ;emulum sa- tionis, ubi sic legilur :ELn fors perciinendi denegat
cerdotem quara Pamelius vei-issimam, l<igaliiiis vo- facullntem pertnlit tamen cuncla qux voltiit pati,
ro procul duhio falsam esse asserit, in uno tantum Etenini martyres quociuecensebanlur qui tormenta
codice Atnigciiiensi reperisse se tcslatur idem Pa- passi, tamen occisi non fuerant. Commodianus
melius, sicm ego quoque eam non repcri nisi in instructione
uno codicf'. (pii fuit Francisci PithoM. Kt tamcn il-
hiatrishiimi.-- cardinalis Perronius advr^.rgiis regem (2i Tyrannum victam. Rufinus in psai. XL : Un-
Mafinne Bninnniaa pag. 99, ait illani iiiveiiiri in de sancti7nartyres etiam in suis passionttnis victores
autiqiiioril)iiH et einenrlatiorihus cxcinplHribus. Ad c.rstiterunt Qtita clsi poluerunl corporaliler occidi,
:

qnam rem i)rnbandara laufiat in marginc codi- nunquam tamcn animo poluerunt frangi. llli veroqui
cem Aftligemensem et editioncrn PameHi, nullis occiderunt victi sunt. Baluz.
801 EPISTOLyE. 802

armis et bello postmodum victum (25), prior sa- A sed neque 711 cum episcopis, qui gaorificaverunt,
cerdotio suo vicit. communicationem ^^
(27) sacrilegam miscuisse; sed
X. Quod autem quaedam de illo inhonesta (26)et eos demum, quorum causa audita et innocentia
maligna jactantur, nolomireris cum scias hocesse
: comprobata sit, conjunxisse nobiscum.
opus setnper diaboli, ut servos Dei mendacio lace- XI. Nam et Trophimo (28), de quo tibi scribide-
ret, et opinionibusfalsisgloriosum nomeninfamet aiderasti, non itares est ut ad te pertulit rumor et
ut qui conscientia suse luce ciarescunt, alienis ru- mendacium malignorura, Nam, sicut antecessores
moribus sordidentur. Explorasse autem collegas nostri saepe feccrunt, colligendis fratribus nostris
nostros scias, etverissime comperiase^nullaillum" charissimus frater noster (29) Cornelius necessitati
libelli, ut quidain jaotitant, labe maculatum esse : Buccubuit (30). Et quoniam cum Trophimo, para
Variae lecliones.
*' Nullajam illum Lam. Dod. 2. '* Communionem sacrilegam Lam. Ebor.NC. 1

Variorum notae.
instructione 48 MuUa sunl marliiria qux sunl sine
: cons fuisset coinprobalus, aut Ecclesiae judicio ad
sanguine fuso. Sanctue Paulinus poomale 14, de P communionem admissus esset. Ita et quidquidpro
sancto Felice :
" fidei confessione passus est, eum a priori crimine
alienum evidenter demonstrat. Coustant.
Coelestem nactus sine saDgulac martyr honorem. Communionem. Quamvis sciam lectionem nunc
Nam confessor obit, pcenas nou spoute lucratua. receptam baberc communicationem, eamque lecLio-
Et paulo post :
nem esse bonam illamque repererim in sex codici-
bus antiquis, prajtuli tainen eam quam omnesedi-
Marlyrium sine caede placel, si prompta ferendi
tiones Manutiana antiquiores et duodecim vetera
Meusque fldesque Deo caleat. Passura voluntas
Sutficit ei summa est meriti testalio vocis.
exemplaria exhibent. Baluz.
(28j De Trophimo. Inter esempla quibus ISova-
Sulpitius Severus in epistola ad Aurelium de san- tiani satellites Cornelium cum iis, qui sacrificave-
cto Martino Namliceteiratiotempons non jwiuerit
: rant, sacrilegam communicationem miscuisse per-
praestare martyrium,gluria tamen ^nurlyrii non care- suaderent, illud proferebant Trophimi. Unde sequi-
bit, quia voto atque virtutibus et yoluil esse murtyr tur, ut stare non possit Valesi inot. in Euseb.,pag.
et voiuit. Hieronymus in epistola ad Rulinum, quae 133, opinio, qua eum NovaLuiui ordinatorem,
inoipit Plus Deumfribuere, comm^^.movai JEgyptios
: qui, poenitentia motus, ad Cornelium rediit,
confessores ct voluntale jum mariyres. Arnnlphus et cinn populi voluntate ad laicam communionem
Lexoviensisin epistola scripta ad sanctum l^homam admissus est, hunc Trophimum
fuisse putat.
archiepiscopum Cantuariensem, qua^ edita est in CoUriTANT.
pagina
j,v.t3 .^. toaii sccundi
487 -^- o-' Dacheriani et
Spicilegii
^f -- p [29) Ckarissimus frater noster. Editiones vulga-
inter epistolas sancti Thoinae lib. i, Epist. 85 Li- :
G tae, quae acceperunl ex Erasmica, addunt Corne-
cet enim nonilu)n usque nd sanguinis cj^usionemcaum lius. Sed cum Cornelii nomen non invenerim in
pervenerit, supplet tamen devotio meritum passionis. antiquis cditionibus, desit autem etiam in sexdecim
Baluz. codicibus antiquis, existimavi auctoritatem tot
(25) Poslmodum victum. Decium imperatorem, veterum exemplarium praevalere debere adversus
qui anno 25 interiit cum filio in bello quod adver- errorem. Cornelii quippenomen non inveni in ullo
sus Persas gerebat, ut scribit Pagius, qui Baro- veteri libro quam in Elifjano. Itaque iliud, oum
nium redarguit scribentemid evenissecum pugna- non dubitem esse ex glosseraale, sustuli. Fuisse
ret adversum Gothos Moesiam et Thraoiaui infe- autem Tiophimum ex olero Romano liquet ex initio
stantes. Baluz. istius epistolffi. Exquo neoessario oonsequitur ista
(26) Quxdam de illo inhonesta. Sic vulgo solet : referenda esse ad Cornelium, quamvis nomen ejus
aemper in discordia una pars imputat inhonestu non exprimatur. Baluz. —
Erravisse simul Vale-
parti adversae, ut patet etiam e< epistolis xlvui et sium et lialuzium, Ciiin tantorum vivorum paoe,
XLix sancLi Cypnani adveisus Novatuiu et Nuvatia- dixerimus. dum in diversas abeuntes vias, in eo
num et ex caloe epistoIaB Firmiliani, in qua anno- convenerint ut clero Romano Trophimum ascri-
tatum est Cyprianum a papa Stephano vocatum psorint. Atlentisenim S. Cypriani epistolis tum ad
fuisse pseudo christumet spseudo apostolum etdo- Antonianum, tum ad Stephanum papam [Epist.
losum operarium. Innumera8unte.xempIaistiu3nio- Lxvii, ed. Baluz.), asseruit ac probe docuit in re-
di in soriptoribus historiarum. Sic in libello Pre centi dissertatione eruditus quidam hodiernus.
cum Murcellini el Fnustini adversus papam Dama- D haud ulcimi subsellii vir, dupliccm distinguendum
sum et in epistola concilii Aquileiensis adversus esse Trophimum Arelatopsera, unura Apostolis,
Ursinum, aemuluin Damasi.Apud Optatum legimus alterum S. Cypriano coaevum, po3terioremque
causas oonllctasesse contraCajcilianum episcopum eumdem ipsum esse de quo agitur sive in hao Gy-
Carthaginensem utvitiosa ejus ordinalio diceretur. priani Epist. lii, sive iuLxvii, ad Stephannm pa-
Necesse non est ire per historias sequentium tem- pam. Cf. M^moires pow servir a l'hisl. de Cintro-
porum. Vide tamen Noias nostrasad vitaspaparum duc. du Chrisl. dans les Gaules, par M. le marquis
Avenionensium, pag. 702, 1239. Baluz. de Fortia d'Urban Paris, 1838, pag, 31 et .36 - ; ;

(27) Communicationem. Tres mss. angl. commu- Gregor. Turon. Ojpp edit. Moi.'a ; Paris, !837, tom.
nionem. Cypriano familiarius est communicationis IV, pag. 337 Annales du Hainaut, tom. VII, pag. ;

verbum. Qune de Cornelio inhonesta et maligna ja- 97 Aunales de philosophie chrdtienne tom. XVII,
;

ctarimox dioebantur, inhao duplici videntur accu- pag. 7-119. Edd.

satione posita, quod nimirum et libelli labe macu- (30) Necessitali succubuit. In mss. Corb. et Colb.
latus esset, et cum iis qui sacrificaverant commu- ut in priscis edit necessitate. Jam Cyprianus, su-
nioasset. Postremae autem accusationi hino data pra n. fi, se ipso neressitati tempnrum succuhuisse
fuit oocasio, quod cum nonnullis eorum qui sacri- dixit. Utrobique autem niccubuit, id pst qnod obse-
ficasse dicebantur communioaret. Sed ab hoc eum cundavit, nonnihil scil. a rigore disciplip e remit-
crimine purgat Cyprianus, dum eum non commu- tendo, prout coiligendae fraternilalis ufililas €.xige-
aicare ostendit, nisi oum eo ^ui audita causainno- bal, ut in laudato numero 6 declaralur. GoustanTi
 803 S. CORNELII PAP^ 804
maxima plebis abscesserat, redeunte nunc ad Ec- JV. exspectaredebemus ut placeamus filis, qui nobis
clesiam Trophimo, etsatisfaciento et pu^nitentia de- displicentes *^, 7 79 et contra Ecclesiam rebelles,
precationis crrorem pristinum confltente,et frater- sollicitandisdeEcclesiafratribusvioIenterinsistunt.
nitatem, quam nuper abstraxerat, cum plena hu- Quare et de 780 Cornelio et de nobis quscunque
militate et satisfactione revocante, auditse suntejus jactantur, nric audias facile nec credas, frater cha-
preces et in Ecclesiom 7 78 Domini non tam
;
rissime (32).
Trophimus,quam maximus ^a fratrum numerus,qui S. CYPRIANl AD ANTOXIAXUM EPISTOL.E PARS ALTERA.
cum Trophimo fuerat, admissus est qui omnes :

regressuri ad Ecclesiam non essent, nisi cum Tro- Argumentum. —

phimo comitante venissent (31). Tractalu ergo illic
cum coUegis plurimis habito, susceptus est Trophi-
mus, pro quo satiefaciebat fratrum redituset resti-
tutamultorum salus. Sic tamen admissus est Tro-
phimus, ut laicus communieet, non, secundum
quod ad te malignorum litterffl pertulerunt, quasi
locum sacerdotis usurpet.
B
XII. Sed et quod passimcommunicari sacrificatis
Lapsis in exitu subveniendum, nec
tanien par omnium conditio ; favorabilia imprimis
LibeLaticorum cniisa ; Novatianus Stoicorum pla-
cita Ecclesix invexit. — In re ancipiti lenior pars
habeatur. — Neyuaquam ob indulgentiam in lapsos
Christiani a martyrio averfendi ; qui pacem Lapsis
denegant, S. Scripturis repugnant. — De Nova-
tiani philesophi et stoici caractere. — Ex admis-
sis ad pcenitentiam mxchis sequitur in Lapsos ad-
mitlendos. Qui ablata spe venix, ad poenitetitiatn
suadet, irridet.
XIII. Si qui enim inflrmitatibus occupantur, illis,

Gornelium " tibi nuntiatum est, hoc etiam de sicut placuit, in periculo subvenitur. Postea tamen
apostatarum flctis rumoribus nascitnr. Nequeenim quam subventum est, et periclitantibus pax data
possunl laudare nos qui recedunl *' a nobis aut est, oilocari *^ (32)anobis non possunt autopprimi,
:

Variee lecliones
^'Sed et quam maximus Bod. 3. *^Cornelius tibi nuntiatus est Lam Bod. 3. Ebor. NC. f. Lin. *» Sic

Lam. Ebor. iSC. I. Bod.2. A nobis L

dcest in Oxon. *- Nobis displicent. Lam. Ebor. NC. i Bod. . 3. " Sic Bod.
1, 2. Lam. Ebor. NC. 1. Lin.
Variorum notee.

(31) Comitante venissent. Verbum venissent a ms. a nostro instituto aliena omittenda duximus.
Corb. abest, integra sententia. Nihil hac occasione COUSTANT.
egit Cornelius, nisi quod et antea in Ecclesia (33) Offocari. Quamvis non dubitem plurimos
actum aut certe probatum est. Nam Tertullano mutationem a me in liocloco iactam improbaturos,
testelib. de PriBScript,, c. 30, Marcioni, seu Ccr- parum videlicet curantes an hoc aut alio modo
doni poenitenliam confitenti pax ea conditione pro- legatur, niodo sensus idem sit ppcesertim si minus
missa est, si cxteros, qiios perditioni eriidisset, habeat molestiae et difflcultatis, feci tanien, et hinc
Ecclesix restitueret. Ciijusinodi remissionis Augu- sustuli vocem suffocari suppositam veris lectioni
stinus epist. oiim 50, nunc 185, c. 10. n. 45, hanc ab imperitis librariis quibus cuin o[focari voca-
p ;

reddit rationcm Cogunt nmltas invenire medicinas ^

: bulum essetincognitum, ei pro sua audacia substi-
multonun experimenia morborum. Vernm ia hujus- tuerunt lectionem quam crediderunt melius con-
modi causis, ubi per graves dissensionu)n scissuras venire. Porro istam restitutionem esse necessariam
non hujus aut iltius hominis est periculum, sed po- probatur auctoritate multorum veterum exempla-
pulorum strages jacent, detrakeiidum est aliquid rium. Reperi quippe scriptum ojfocari in quatuor-
severilatis, ut majoribus malis sanandis chariUis sin- decim libris veteribus, etidem de quinque Anglica-
cc/a sit^re»7ai.NainpiamaterKccIesia, filiorum suo- nis testatur editio in eo regno tacta. Terlulianus in
rum salutcm unicecupiens, idco tantum severitate calce libri de Idololatria Quicunque fluctus ejus :

utitur erga nonnullos, ne venia) facilitate perdat offocant. Hieionymus in e])istola consolatoria ad
multos. Ubi igitur indulgentia plurimorum lucrum Virginem Qtiod reprimitnon olfocat, sed includit.
:

sibi offerri videt, hac eos ratione ad se allicere Augustinus lib. V Co«/£'5S. cap. 11 Sed me maxi- :

prorsus non dubitat. Quocirca iis qui multitudi- me cuptum ct ujfocatuni quodum modo deyrimehanl
nerasecum ad Ecclesiam reducunt, etiam honores corporalia mcditantem. Seneca in libro de Brevi-
suos servandos judicavit Africana Ecclcsia. Ubi tate vitiE cap. 2 .\spice illosad quorum feticitatem
;

enim cod. can. Eccl. Afr., c. 68, stuluit, ut ordi- concurrilur, bonis suis ofjocantur. Festus Offuca- :

nali inparte Donuli, si ad Cathalicam correcti trans- re, aquam in fauces mittere ad sorbendum. Glossae
ire voluerint, non suscipiantur in honoribus suis, vetercs in codices quorumdam C.vrilli scriptorum
statim adjecit, sed excdplis his per quos catholicx repertiB dtTtoTTviYw, offoco, sut]oco. Onomasticoa
:

imilati comulilur, lioc est per quos vel omni niodo Gra5co-Latinum olim quidem editumBasiIen3,sedpo-
perfici, vel adjuvari manifestis fraternarum anima- D stea recusum a Bonaventura Vulcanio offoco, auo- :

rum lucris calkolica unilas inlocis, in quibus dcgunt, ~^'.~{(.o. Florus lib. n, cap. 11, loquens do Gallo-
visa fuerit. Ilyec igilur luiitutis compensalifl, ut Grajcis Sed altigati miraruto quidam fuerc cum
:

cum eadem Ecnlesia ibid. loquar, una Cornelio
causa fuit, curTrophimn paceni ot communinnem
concedere non dillerret. Ita unus diversis in steculis
cernitur Ecc;lcsi;cSpiritus, quamvis aliis atque aliis
pro temporum diversitate remediis utatur. Semper
cujusque membri sanilati sic consuluit, ut totius
corporis sui unitati, ex qua snlus illius pendet,
piospireret. Coustant.
{'.yi) Frater ckarissime. Plura his addit Cypria-
nus, quibus prirnum ecclcsiie in concedcnda lapsis
pact! sapicntiatn et charilatem commciulat, Inm
Novaliani schisma alque ha^rcsim cxponit. Sed
quia ad Cornolium per so non allincnt, ea ut
catenas morsibus el ore ientasscnt, ciim of]ocandas
iaviccm fauces pnrbuissenl. Sic quoque dicehant
ohrogarc, ut npud T. Livium, Ciccronem, Floruiu,
ac tbrtasse alibi. Apud sanctum Angustinum lib.vi,
contra Donalistas, cap. 17, scriplum est, damna-
tionis ira et erroris ojfectura. Ubi clarissimi aucto-
res nov;B edilionisopprurn sancti Augustini monent
cditiones Anierbacliii et Erasrni habere ofloca/um,
plcios(iuo vcro codioes mss. o/fectura, aYtUii Gypria-
num vero legi ol]ectura. Nimirutii in sententiajam
in causa baptismi h;creticoruin protulit Munnulusa
Girba in soncilio Gurthaginiensi, ut illic dicemus.
13aluz.
 805 EPISTOLiE. 806

aut vi et manu nostra in exitum morlis urgeri, ut A fuisset occasio. ad magistratum vel veni, vel alio

quoniam moricntibus pax datur, necesse sit mori eunte mandavi, Christianum me esse, sacrificaro
eos qui acceperint pacem, cum magis in hoc indi- mihi non licero "^. ad aras diaboli me venire non
cium '* divinae pietatis *" et paternffl lenitatis *^ ap- posse, dare me
ob hoc pra3miara,ne quod non licet
pareat, quod qui pignus vits in data pace perci- faciam. Nunc tamen etiam iste qui libello macula-
piunt. hic quoque " ad vitam percepta pace te- tus est.potea quam nobisadmonentibus didicit nec
neantur. Et idcirco si, accepta pace, commeatus a hoc ee facere^deouisse, elsi manus purn sit, et os
Deo datur, ncmo hoc debet in sacerdotibus crimi- ejus feralis cibi contagia nulla polluerint, con-
nari, cum semel placuerit 1'ratribus in periculo scientiam taraen ejus csse poUutani, flet auditia
subveniri. Nec tu existimes,f.ater charissime.sicut nobis 39) et lamentatur. et quod deliquerit nunc
quibusdam videtur, libellaticos cum sacrificatis admonetur, et non tam crimine quam errore de-
aequari oportere, quando inter ipsos etiam qui sa- ceplus, quod jam de caetero instructus et paratus
crificaverint et conditio frequenter et causa di- sit contestalur.
versa sit. Neque enim c-equandi sunt (3i), ille qui XV. Quorum si poenitentiam respuamus haben-
ad sacrificiumnefandum statim voluntate prosilivit, tiuinaliquam fiduciam tolerabilis conscientiae.sta-
et qui luctatus (35) et congressus diu ad hoc fune- tim cum uxore, cum liberis.quos incolumes reser-
stura opus necessitate ** pervenit, ille qui et se et vaverant, in haeresim vel schisma "'^, diaboio invi-
omnes suos prodidit,et qui ipse pro cunctis ad dis- tantrt, rapiuntur; etascribetur nobisin die judicii
crimen accedens uxorem et liberos et domum to- nec svem sauciam 782 curasse, et propter unam
tam periculi sui perfunctione *^ (36) 781 prolexit, Bauciammultasintegras perdidisse^etcurnDominus
ille qui inquilinos ^° vel amicos suos ad facinus relictie nonaginta novera sanis, unam errantem et
compulit, et qui inquilinis et colonis pepercit, fra- lassara (40) quaesierit, et inventara humeris suis
tres ^' etiam plurimos,quiextorres et profugi rece- ipse portaverit {Luc. xv Matth. xviu), nos non tan-
;

debantjin sua tecta ethospitia recepit ''''.ostendens tura non quaeramus lapsos '", sed et venientes ar-
etofTerens Domino mullas anima» viventes (37)
'^^
ceamus, et cum pseudo-prophetcB gregera Christi
etincolumes quae pro una saucia deprecentur. nunc vastare et lacerare non desinant, occasionem
XIV. Cum ergo inter ipsos qui sacrificaverunt canibus etlupis demus " ut quos persecutio infesta
multa sit diversitas, quae inclemcntia est et quara non perdidit, eos nos duritia nostra et inhumani-
acerba duritia libellaticos cum perdamus. Et ubi erit, frater charissime, quod
iis qui sacrificate- tato
!
runt jungere, quando is cui libellus Omuibus yer omnia placeo, non
acceptus est Apostolus dicit :

dicat Ego prius legeram,et episcopotractante(38),

: qucerens quod mihi ulite est, sedqtiod multis. ut sal-
cognoveram non sacrificandum idolis, nec simula- C ventur. Imilatores mei estole, sicut et eijo Chrisli
cra servum Dei adorare debere et idcirco, ne hoc (/ Cor. x, 33; xi, 1). Et iterura
; Factus sum infir- :

facerem quod non licebat,cum occasio libelli fuisset mtcs infirmis. ut infirmos lucrarcr {l Cor. xi, 22).
oblata, quem nec ipsum acciperem nisi ostensa Y,i xievviax Si patitur membrumunum,compatiuntur \

Varise lectiones.

Judicium Oxon. *^ Pietatis Cod. S. Dyon. Rem. Patiemiae. *^ Lenitas Fux.

** " Hi quoque Neap.
**Necessitate compulsus est nec ille qui Cod. Gratianop. *^ Pactione Lam. Ebor. Dod, i. 2. N. C. l.
Ver. Passione Ben. Neap. =" llle qui qui intiraos Bod. 1. ^' Fratres, sed utiam plurcs Grutianop. ^- Ho-

spitatus ccpil Bod. 3. ^-^

Multa solventes Corb. ='*
Mihi oranino non Vut. ^^ In haeresim ut in schisma
M.B. ^s
Lassos Lam. Bod. 2. Ebor. N. C. 1. Ver. " Lupis dabimus Bod. 3.

Variorum notae.

(34) /Equandi «uw/.Sex

libri veteres hahent xqua- (57) Multas viventes. Ita libri decem veteres.
tus esl Quae lectio potest esse bona. Baluz.
itle. Alii duo et editiones antiquiores habent satvatas.
1 (35) Luctatus. Fatendum est hanc lectionem re- Codex Gorbeiensis, solvenles, raanifesto errore.
ipertam a me fuisse in solo codice Fossatensi sane Baluz.
ioptimo et in vetustissimis editionibus. Alii libri, in Optatus lib. v Bestat ut
(38) Episcopo traclanle. :

majori sane nuraero, habent reluctalus. Ego tamen dicitrs eum

cuvi poputo communicasse. Et locutum
eain lectionera praefero quam posuit, quia luctari eum esse aliquid in poputo conslat sed insinuandi
orit proprie pugilum, cujusmodi fuere martyres, alicujus rei causa, nontamen tractnndi, quod estepi-
jquoa certura est non fuisse reluctatos,sed tormenta scoporum. Vide notas nostras ad Lupum Ferrarien-
jet raortes lubenti animo pertulisse. Ipse Cyprianus sem. pag, 479. Baluz.
in libro ad Demetrianum, pag. 221, ait : Nemo no- (39) Auditis no^ti.Eraendatio supra lineam in co-
Urum quando apprehenditur reluctatur. Et in libro dice Monasteriensi, auditis nostris lamentationibus.
<ie liono Patientise, pag, 250, loquens de Abele,ait : Ex glosseraate nimirum. Baluz.
Muersus fratrcm fratricidam non resistit nec reduc- (40) Lafsam.. Veteres editiones et plures libri
iatur, sed humilis et 7nitis patienter occiditur. veteres hahent lapsam. Quae lectio confirmari
jBALnz. potest ex tivangelio secundum Matthaeum ad quod
(36) Perfunclione. In quinque libris veteribus respicit hic locus. ex quo constat ovem illam
pcriptum est pa.w/one.Aliiquinque et duo Anglicani non fuisse simpliciter lassam, sed lapsam. Ego
|3t editio Mor, pactione. Alii duo passione vel patione taraen prsefero priorem lectionem. Nana ovia
807 S. CORNELll PAP.E 808
et cxtera memhra ; et si Ixtalur wium memfcrum. A schismatioos rejectus ab Ecclesia transeat ; ubi,
collgetantur el csedera membra (/ Cor. xn,26). etsi occisuspropter noraea*" postmodum fueritextra
XVI. Alia est philosophorum etStoicorura ratio, Ecclesiam constitutus et ab unitate atque a chari-
frater eharissirae, qui dicunt omnia peccata paria tate divisus, coronari in morte non poterit. Et ideo
esae et virum gravem non facile flecti oportere. placcuit, frater charissime, examinatis causis sin-
Inter Christianos autem philosophos plurimum di- gulorum, libellaticos interim admitti, sacrificatia
8tat. Et cum Apoetolus dicat, Videte ne quis vos in exitu subveniri qua Exomologesis apud inferos
:

deprsedetur per philosophiam inanem fallaciam et non est,nec ad poenitentiam quis a nobis compelli
{Colosf. II, 8), vitanda sunt a nobis quae non ^' de potest, si fructus poenitentiaj subtrahatur. Si pree-
Dei clementia veniunt,sed de philosophiae durioris lium *' prius venerit, corroboratus a nobis inve-
prsesumptione descendunt. De Moyse autem legi- nitur armatus •' ad praelium. Si vero ante praelium
mus in Scripturis dictum Et fuit Moyses homo : infirmitas urserit "''',
cum solatio (44) pacis et com-
lenis nimis ^" {k2) {Num. xii, 3), Et Dominus in municationis abscedit.
Evangelio suo dicit ; Estote misericordes ^", sicut et XVIII. Ncque enim praedicamus Domino judi-
Pater vester misertus est *'
(43) vestri [Luc. vi, 36). caturo quominus si pcenitentiam plenam et justam
Et iterum : Non est opus sanis medicus, 183 wd rv peccaloris invenerit,tunc ratum laciat quod a nobis
male habentibus {Matlh. ix, 12). Quam polest exer- fuerit hic stalulum ". Si vero nos aliquis pceni-
cere medicinam qui dicit Ego solus sanos curo, : tentiae siraulatione deluserit, Deus, qui non deri-
quibus medicus necessarius non est, Opera no- detur {Gal. vi), et qui cor hominis intuetur (/ Reg.
Btram ^',mede]am nostram vulneratis exhibere de- xvi), de his quae nos minus perspexiraus judicet et
bemus. Nec putemua mortuos esse, sed magis se- servorura 784 suerumsententiam Dorainus emen-
mianimes jacere eos quos persecutione funesta del ; dum tamen nos meminisse,frater charissime,
sauciatos ^^ videmus qui si in tolura mortui essent
: debearaus scriptum esse, F-ater fratrem adjuvans
nunquam de eisdein ^* poslmodum et oonfessores exallabilur, {Prov. xviii, 19) et Apostolum quoque
et martyres lierent. dixisse : In contem-jdaiione habentes unusquisque, ne
XVII. Sed quoniam est in illia quod poenitentia et vos tentemini, alterutrum onera '^-
sustinete (43),ef
sequente ^^ revalescat ad fidera, et ad virtutem de sic adimplebitis legem Christi {Gal. yi. 2), itera
poenilentia robur armatur, quod armari non po-
*^ quod superbos " redarguens et arrogantiam fran-
terit, si quis desperationo dcficiat, si ab Ecclesia gens, in epistola sua ponat : Et qui se putat stare,
dure el crudeliter segregatus ad genliles se vias videat ne cadal (/ Cor. x, 12) ; et alio in loco dicat:

et saecularia opera convertat, vel ad haereticos et Tu quis es qui judicas alienum servum? Domino suo
Varise lectiones.
58 Sic 3. Ebor. Lin, N. C. 1. Vitanda quae non Oxo7i.
Lam. Bod. ^^ Lenissimus Lam. Ebor. Bod.2. N.C.

1. ''°
eigo misericordes Bod. 3. Quomodo Pater
Et>Lote er, ^* Misericors est Bod. 3. iidem Bod. 3. \

82 Opein nuslram et medelain vulneratis Bod. -1, ^^ Saucios Lam. Bod. 2 Ehor. N. C. i. ^* Nunquam
iidem Bud. 3. *° Pcenitentia trequenter Lani. Ebor. Lm. N. C. 1. Bod. 2. ^^ De poenitentiae robore Ebor.
N. C. i Bod. 2. Poenileiitiae rohur armatnr Vnlic.
^"
Nomen Christi Bod. 2. ^* Si ergo pr.Tjlium Lam.
Ebor. N. C. 1. 8^ irivenielur et armatus Lam. Ebor. Lin. N. C. '" Infirmitas venerit Lam. Ebor.Lin.N.C.i,
'1
Bod. 2. Fuerit statutura Lam. libor. N. C. 1. Onera vestra Lam. Ebcr. N. C. i.
''^
Itera superbos ''^

Lam. Ponit Lam.

Variorum notae. .1

illarecte dicitur lassa quae multum errando labo- Q tentiam videtur non approbasse Seneca. Ait
illara
raverat, ut verbis utar liieronymi in epislola de Fi- enim in Epistola 66 Quomodo possunt paria bona
:

lio prodigo ad Papara Daraasum. Baluz esse'/ Ergo virlutes inler separes sunt ? Vide ibi Mu-
(41) Pcccala puoiu. liieronymus in epistola ad retum. Vide etiam sancti Augustini responsionem
Paminacbiuuj de Dormitione Paulinx, in liliro pi'i- ad epistolam Nectarii de negotio Calaraensi.
ino adversus Ptlagium, et lib, ii adversus Jovtnia- Baluz.
num. ait Sloicos conlendisse peccata esse paria. ['i2) Lcnis nimis. In sex libris nostris antiqui»
Lactantius cap. 38 Epitoiues, loqnens do Zenone, et in quatuor Anglicanis scriptum est lenissimum
Stoicorvm magislio Nani quod dicit paria esse : Quod propius accedit ad editionem vulgatam libri
peccata ex eadcm iinmuuitale est qua misericordiam Numerorum, quaB habet mitissimus. Baluz.
velut morbum insertatur. Plutarchus in libro de (43) Misertus est. Ila primus scripsit Erasmus.
toicorum Bepugnanliis scrihit ne(|ue pcccatum Ilanc aulem Ipctionem deprehendi in novem codi-
peccato mujus esse nequo virlutem virtuti |)ra;sla- cibus anticjuis. In tribus aliis et in antiquis edi-
re. Cassianus, lib. v. cap. i{ Cunctarum namque : tionibus legitur nu.^^ericors est. Quae est lectlo
virlutum el una nulura est, licct in mullas dividi vulgatae edilionis Evangelii secundum Lucain.
species et vocabula videulur. Soneca Epiat. 120 : Baluz.
Sunl enim virtulibus vilia con/inia. Et Hieronymus (44) Cum solatio. Ita septem libri veteres et
advcrsus Luciferianos Vicina sunt vitia virtulibus. : editio Manutiana. Neteres itaque cditiones et alii
feic etiain Quintilianus lib. iii, cap. 7, ct lib, vui, septem libri vetores babcntfo/?5o/(itio.Negatin deest
cap, 3. Cicoro, lib. iii Oniciorum A mc ifiso dis :
[) in quatuor antiquis. In uno meo scriptum est,
sciliduni csl, quiunam hahct omna habcre virlutes. in consolatione pacis et communicationis abscedit.
Vide ttiaui Paiadoxa, ubi lusius iata tractunlur. Baluz.
Et tanien idem in libro pnino dr Oratorc scripsit (ii5) Sustinrte. Cndex Sobornicus, sustinenies.
ppiuosam el exilein orationem norum essc qui di- Fuxensis, portate, Et haec est lectio vulgatae editio-
cuuL qui virtutem habeat eura oinnes habere.Sen- nis epiatolae ad Galatas. Baluz.
 809 RPISTOr,.'E. 810

slat aut cadit. Stabit autem. Potens est enim Deus A. cujus partibus *- stamus ?Utrumne diabolo*^ fave-
statuereeum {Hom. xiv, 4). Joannes quoque Je-
'^

mus ut 785 perimat, et semianimem fratrem ja-

sumChristum Dominum nostrum advocatum et centem, sicut in Evangelio sacerdos ^* et levites,
deprecatorem pro peccatis nostris probat dicens :
praeteriraus ? {Luc. x.) Ac vero ut sacerdotes Dei et
Filioli mei, ista scribo vobis ne dclinqualis ; et siquis Christi, quod Christus et docuit, et fecit imitantes,
deliquerit, advocatum habemus apud Patrem Jesum vulneratum de adversarii faucibus rapimus, ut cu-
Christum suffragalorem (46), et ipse est deprecalio'"^ ratum Deo judici reservemus *''.
^*"

pro delictis nostris {IJoan. ii, 1, 2). Et Paulus quo- XX. Nec putes, fratericharissimo, hinc aut vir-
que apoatolus in Epistola sua posuit Si cum ad. : tutem fratrum minui aut raartyria deficere quod
huc peccaCores essemus, Chrislus pro nobis morluus lapsis laxatasit poenitentia, et quod poenitentibus
est, multo magis nunc justificali in sanguine iliius spes pacis oblala. Manet vere fidentium robur ira-
liberabimur '•''
per illum ab ira {Rom. v, 8,9). mobile, et apud timentes ac diligentes corde toto "
XlX. Cujus pietatem et clementiam cogitantes, Deum stabilis et fortia perseverat integritas. Nam
non acerbi adeo nec duri, nec in fovendis fratri- et moechis (47) a nobis poeniteutise tempus conce-
bus" inhumaniesse debemus, sed dolere cum do- ditur et pax datur. Non tamen idcirco virginitasin
lentibus et flere cum flentibus, et eos quantum Ecclesia deficit, 786 aut continentiae propositum "
possumus auxilio et solatio noslra? dilcctionis eri- ^ gloriosum per aliena peccata languescit. Floret
gere, nec adeo immites et pertinaces
''^
ad eorum Ecclesia tot virginibus coronata, et castitas ac pu-
pcenitentiam retundendam "^, nec iterum soluti et dicitia tenorera gloriaesuae 8ervat,nec quiaadultero
*"
faciles ad comraunicationcm teraere laxandam poenitentia et venia laxatur, continentiae vigor
Jacet ecce saucius fraternb adversario in acie vul- frangitur. Aliud est ad veniara stare, aliud ad glo-
neratus. Inde diabolus conalur occidere quem riara pervenire,aliud raissum in carcerem non exire
vulneravit, hinc Chrislus hortatur ne in totum pe- inde (48) donec solvat novissimum quadrantem
reat quem redemit ^'. Cui de duobus assistimus^in {Mailh. v), aliud statim fidei et virtutis accipere

Variae lectiones.
'*
Stabilire Lam. Lin. Ebor. Bod. I, 1. ''Mpse est sulTragator et deprecator Bod. 3. Ipse
2, 3. .YC.
deprecator Lam. "^
Mun. " Sic Bod. 1, 2. Sacerdotes O.ton. Lam. Ebor. Lin. N
Eliberabimur Ver.
C. 1. Et duri Bod. 3. Pertinaces atquc contumaccs CoJ. Gratianop. '^ Sic Bod. 1, 2. Lam. Ebor. M.
'^

** Laxandum esse debemus Lam. Ebor. Bod. 2. *• Pereat quod Bod. ^^ Gu-
R. Refundendam hnp. 3.
jus parte Bod. 1. Neap. ^^ Diabolo facimus Lam. ^* Sic Lam. Ebor. N C. l. Bod. 1, 2. ^^ Nunc cura-
tum Bod. 1, 3. 86 f^gggrvaraus Borf. 1. *" Corde solo in Deura 6o(/. 1. ^^ Continentia, ac propositum i/ R.
Variorum notse.
{i&) Suffragatorem. Lectio vulgata, quam pleri- Q elc.Eadem sunt Cypriano ad veniam stare, mis :

que codices antiqui prajferunt, hubct justum. In
quinque tamen feque antiquis Ecriptum est suflra-
gatorem. Quo etiam modo legi in Affligemensi te-
statur Pamelius. Ego vero puto hanc lectionem
esse meliorem, tum quia Angli testantur in codice
Bodleiano legi Ipse est sujjrayator et deprecator,
lum quia ea recedit ab editione vulgata epistolaj
Joannis. Cyprianum autem constat usum non esse
edilione qua nos hcdie utimur. Mox enim ipse
scribit delictis, ut aolet, pro eo quod in nostra vul-
gatalegitur p(?cc«n'.f.Quanquara peccatis vidi scri-
ptum in duobus antiquis exemplaribus, per auda-
ciam, ut puto, eorum qui putabant loca sacrae
Scriptura) allegata a Cypriano debere emendari
secundum editionem nostram vulgatam.
arbitror eum qui scripsit codicem Bodleianura le-
gisse suffragator in suo exemplari etistud explicare
volentem addidisse etdeprecalor. Certum enim est
unum horum vocabulorura sufficere. Baluz.
{kl) Nam mxchis. In duobus antiquis cxem-
et
plaribus additur id cst adullcris. Sed istud est
giossema. Decretum Papae Zephyrini apud Tertul-
lianum in libro de Pudicitia: Ego et moechiai et
fornicalionis delict panilenlia jnnctis dimHlo. Ubi
! cuin quempiam, in quo puniantur. Alioquin enim
obiter admoneo Baronium et Rigaltium male exi-
stin:asse edictum Zephyrini ita conccptum tuisse
Episcopus episcoporum edicit Ego et mcechix, etc.
Episcopi enim Romani nun<iuarausi sunt ambitio-
i so illo et invidioso loquendi raodo, praesertira in
sum in carcerem non exire inde donec solvat novis-
simum quadrantem, et pro peccatis longo dolore cru-
cialum emundari, et punjari diu igne.Endem etiam
e contrario ad gloriara pervenire, statira fidei et
virtutis accipere raercedem et peccata omnia pas-
sione purgasse. Per quae distinguit haud dubie sta-
tura lapsorura nosthanc vitam qui nondura poe-
nitentiam corapleverant, a statu Martyrura. Atque
adeo mire facithic locus ad confirmandam Eccle-
6ia3 traditionem de Purgatorio, quod ctiara ante
me aniraadvetit reverendiss. Guidixiensis episco-
pus Martinus Peresius Ayala. AUudit autera ad
Scripluras, Matth. v, et I Cor. iii. lllam eodem
modo interpretantur D. Hieronym. in Matth. et
Porro Ambr. in Lucam, c. 12. Hanc vero Origines hora.
6 in Exod. et 8 in Levit. Arabr. Theodor. et OEcura.
in Comment. August. Enchir. c. 69, in Psalm.
xxxvi, et XXI de Civitate Dei, c. 26. Paulinus Nola-
j)
nus para))hrasi Psal. i, et Epistola ad Severum,
ac Gregorius, lib. Dial iv, c. 7. Ut autem de no-
mine non contendamus, suffragium defunctorum
quae in sacrificiis et preoibus ecclesiasticis fiunt,
jam inde ab retate .Apostolorum, indicant esse lo-
fruslra oratio lieret, ut a poenis solvantur. Non
;
taraen tam reccns est purgatorii nomen sive purga-
toriarum poenarura, ut meminerunt D. August.
Enchir. c. cit., de Civilute Dei lib. xx, c. 25, et xxi,
c. 13 Gregorius loco citato, ^« iii Psalm. poenit'
;

I illaantiquilate. Sua tantum nomina preeferebant, et alibi frequenter, et Bedain Psalm. xxxvii, et
j
ut videre est etiam in epistolis papae Cornelii ad serm. quodam ms. in illud Joannis i: Joannes per-
Cyprianum. Baluz. hibetleslwwnium de ipso. Ignis etiam purgantis,
(48) Aliud missum in carcerem non exire inde, prseter Cyprianum hoc luco et alios supra aUega*

PATnor III
 S. CORNRLII PAPyfi sii
81i
peccatis longo A cramento, actum suum disponit et dirigit unus-
mercedem(I Cor. iii), aliud pro
quisqiie episcopus rationera propositi sui Domino
dolore cruciatum s^emndariet purgari diu igne^",
de- redditurus.
aliud peccata omnia passione purgasse, aliud
diem judicii ad seutontiam XXII. Miror autem quosdam sic obslinatos es3e
nique penderc in (44)
ut dandara non putent lapsis pcenitentiam (52),aut
Domini, aliud statira a Domino coronari.
poenitenUbus existiment veniam denegandam,cum
187 XXI. Et quidem (50) apud antecessores no-
provincia scriptum sit ; Memenlo unde cecideris, ec age pceni-
stros (5l)quidem de episcopis istic in
tentiam, fac priora opera {Apoc.u, 5).Quod utique
et
nostra dandam pacemmoechis non putaveruntet in
ei dicitur quem constat cecidisse et quem
Dominus
totumpoenitentiaelocumcontraadulteriaclauserunt.
hortatur pcr opcra rursus e.Ksurgere.quia scriptum
Non tamen a coepiscoporum suorura collegio reces-
est Eleonosyna a morte liberat {Tob. iv, 10) et
serunt, aut catholicae Ecclesiae unitatem vel duri-
;
:

ut quia non utique ab illa morte quam semel Ghristi san-

tige vel censurce suae obslinatione.ruperunt ;

pax dabatur, qui non dabat de guis exstinxit, et a qua nos salutaris Baptisnii et
apud alios adulteris
Manente concordiae vinculo Redemptoris nostri gralia liberavit, sed et ab ea
Ecclesia separaretur.
individuo sa- quae per delicta postmcdum serpit. Alio idera loco
et perseverante calholicce Ecclesije
Varise lectiones.
'3 Doloris cruciatu Lam. Purgari divine Bod. 2, 3. Lam. Ebor.
Variorum nolee.
qui f^fanatsingulosdo^^^^^
comment.
t09. meminerunt etiam D. Hieron in fin "^ ">--- B Jnde amplectamur diem
nos isltc ereptos, et laqueis i<ecui.a-
cilio suo, qui
in Isaia., Ambr. in Psalm. cxviii, serm. 10. Aiaxi
ribus cxsolutos paradiso restituit et regno coelestu
raus in Diadochum, de Perfectioue spifil-, c. lUO ;

Damas. de qui dormierunt; Eustratius Constan-

iis
tino, lib. de Operatione animaj post mortem, et
Gennadius Scholarius lib. de Puigatono contra
Intprim agnoscendum.veteres omnes sensisse diem
judicii terrores, etiam sanctis formidandos, secum
allaturura undeforte preces eliara pro raartyribus
:

concept<E. Sacrifir.ia pro eis semper otTeriraus, in-

Graecos ubi multas veterum Grajcorum sentcutias
quit Cyprianus, Ep, 39, quoties martyrum passio-
:

allegat, Pamel.
scriptum in quin- nes et dies anniversaria commemoratwne celebramus.
(49) Pefidereindiem.lia inveni
Vid. qus dicta ad Ep. n et xii. Fell.
que codicibus antiquis et in editione Manutii. Sic locum sanctus Au-
etiam se scriptum vidisse in codice Germanensi (50) Et quidem. Retert hunc
optiraae notee testatur vir optiraus et doctissimus
gustiuus in epiatola ad Vincentium liogatislam.
Domnus Petrus Coustant in praefatione sua ad Baluz.
Id est episcopos qm
opera soncli Hilarii, § 229. Pamelius in annota- (51) Antecessores noslros.
per dicm occlr«iam Africannm rexerant ante tempora Cypria-
tione sua ad hunc locum exisliinat liic
episcopos Afros
ni. Ait ergo Cyprianus quosdam
judicii uniuscujuiquo. Cunlia Nicuiaud i'aber in Hanc
suoCypriano irapresso, qui nunc mous est, putat putasse pacem non esse daiidara moechis.
intelligi debere de extremo judicio ex opinione ea
opinionem fuisse in Africa ante tempora Cypnani
in libro
liquet etiam extestimonio Tertulliani,qui
qua; fuit multorum et magnorum virorum tam Papam
Graecorum quam Latinorura in Ecclesia primi- n iiiox laudato veheraenter declaraat adversus
divina perfrui Zephyrinum, quod is moechiffi et fornicationis de-
tiva, qui solos martyres gloria
poenitentia functisdimitteret. Manebat ta-l
ante illud extreraura judiciura, caeteros vero licta
mcn interimconcordiae vinciilum inter epibcopoj
in illud diifcrri voluerunt, ct hanc etiara fuisse de re-
Tertulliani sontenliam. Quem Nicolai Fabri locum Afros, quamvis diverse nonnulli sentirent
descripsit Rigaltius in addendis ad observationes
conciliatione lapsorum. Baluz. Satis inconsulte —
Albaspinaius asserit mffichis veniara non
tactam
suas in Cyprianura. Nota est controversia qua; hu
beati- ante Novatiani terapora, quando contranura
fuit aevo Joannis papae XXIt. circa visionepa lon-e Mo^
ficam.Quade re vide annotationes Erasmi in caput aporte doceat Cyprianus. Verisimilior
pa>nitcntialef
r-ni s:>ntenlia. qui t^latuit poenas
peptimura Epistolae prira.i' 1'ouli al ('ori-.ihins rt quod
Notas nostras ad vitas paparum Avenionensium, usque ap Novati tcmpora fuisse leviores :

pag. 788, et 798, itemque pr.Tfationem nostrara

excensura Apostolica. 1 Cor., v, el Joannis prax
ad historiam Tulelensem. Alii hunc Cypriani lo-
nuam cx Clomentc Alexaud refert Eusebius, Hist,
conlicil.
lib II c 17, et aliis veterum scnptis
cum intelligunt de igne purgatorio. lllos vero ve- Tertullianus quando in Zophynnuni
hementer exagitat Joannes Dallaeus lib. iv, de Cerlp'ipsc
pcenis ot satisfactionibus humanis, cap. 10. BALCi!;. tanquain impudiciti.-e patronum invchitur.agnosCil
olira ad
— lligaltius ait Ad notam Pamelii, iihi dicilur lo- P^ychicos hoc est, Catholicos. moechos
:
et Mi
poenitentiam admisisse. Erit igitur, inquit.
cum esse intelligendum de die partindaris judicii adversus mea; quoqui
advcr.uis Psychicos tilulus,
uniuscujusque, Nic. Fabcr notat ; Imo potius de quo magis tm
^entenlix relro pcncs illos societatem,
extremo judicio cx ea opinione qux fuit midtorum T.
^ ZephyriDt
et magnorum virorum tam Grxcorum
quam Lati- mihi in notnm lcvilalis objeclent. Porro,
cpiscopus, cu
antiquior Dinnysins Corinthiorum
noriim in Ecclesia primitiva, qui solos martyres pronitonfiani susci-
in^vis ilagitiis compcrtos pcr
(jlnria divina pcrfrui anle illudexlrcmum iudicium, Euseb
ca»teros vero, in cxtremum jndicinm difjerrivolue- piendos decrevit. Ep.ad Ama9trianos,apud
Tiu; i\ o[%^ 8' oov aTTOTrTwatw;
i

etiani TertuIliTni sentnnlia Scd lib IV c. 23 :

runt. Qure fuit

qui passim in libro ,T)a,.JL,jL'a£fa;. s'Tt ^iv a\pe-ixf,; ^>«''^.^ /"'^TP*
illa non erat Cypriani nostri :

Dcmum S. I-naliUB
cfovra; 8£$'.o~ja0at TtoojTatTei.
de Mortnlitate docet, c]us csse morlcm timere quiad univcrpnm pronuntia
Christum nnlit ire. Et tunc esse scrvis Dei pace^n, Kpist. ad Philadelpdenscfi in
tt.v kv^TrjTa tt,
"Ojo: vm ,ueTavov>avT£; eX0(O7'v ir.\
tunc itbcram, tunc lra»quiUam qmctcvi, quouiam
'ExxXrTlas- -po^SiyEjOat auTok. Fkll.
de islis mtnidi turbimbus c.itracli, sedis el a'lcrnai Gratianopolitanui»
ih^) Lnpsis iHvndcrdiam.Codcx
tranquillilntis porluvi peUmus,qu'indo c.vpuncla hac huju:
indubientiam non putcnt lapsls.lnira. in calce
morte o'/ immorlaliUdcm vcnimus. Tunc, ad rcfn- pam
epistoK-c legitur ei veniam et indulgentiam
geriiim justi vocanlur, ad supplicium rapiuntur in-
:

lenlibus non denegari. Baluz.

jUiiti '.u-ur ul^cius lulfhi fulcniibus, perfidis pa-ua.
 813 RPISTOL^ 814
poenitentiaj tempua datur, ot poenitentiara non A. .Will. Dominus quoque in Evangelio suo pieta-
agp.nti *' Dominua comminatur 788 Ilabeo, in- : tcm Dei P.itris ostendens ait Quis est ex vobis :

quit, adversus te multa, quod uxorem tuam Jezabe!, homo quem si petierit fiiius ejus panem, lapidem por-
quse se dicit propheten ^-, sinis docere et seducere rigat illi ; piscem poslulaverit, serpentem illi
nut si

servos meos, fornicari et manducare de sacrificiis ^^, porrigat ^ cum sitis nequam, scitis bona
Si ergo vos,

ef dedi illi tempus ut pcenitentiam ageret, el pienilere data dare filiis vestri.<!, quanto magis Pater verter
non vult a fornicatione sua in maximam Iribuiatio- cozlestis dabit bona poscentibus eum [Matth. vii '

nem, nisi pasnitentiam gesserint ^* (53) a(j operibus 9 U)? Gomparat Dominus carnalem patrem et
hic

suis{Apoc. II, 20, 22). Quos utique ad poenitentiam Dei Patris aeternam largamque pietatem, quod si

Dominus non hortaretur, nisi quia iste in tcrris nequam pater ofTensus graviter a filio
poenilentibus
induigentiam pollicetur. Et in Evangelio : Dico, iu- ppc(-atorc et malo, si tamen eumdem postmodum

quit, vobis, sic yaudium supcr uno vidorit reformalum et depositis prioris' vitae delictia
erit (54) in aelo
ad sobrios et bonos mores et ad innocentiae disci-
peccatore (55) poenitentiam ayente quam super nona-
novem plinam pceiiilenti.TC dolore correctum ', et gaudct et
ginla justis, quibus non est 0})us pienitenlia
gratulalur, et susceptum, qua3 ante projecerat,
(/-MC. XV, 7). Nam cum scripium sit^^ Deus morlem
cum voto paternee exsultationis ampletitur, quanto
non fecit, nec delectalur (56) perditione vivorum m B
magis unus ille etverus Pater bonus, misericors,et
(b'ap. 1, 13), utique qui neminem vult, perire cupit
peccatores poenitentiain agere et per poenitontiam
pius, imo ipse bonitas * (60^ et misericordia et
suorum, nec
pietas, I.Ttatur in poenitentia filiorum
denuo ad vitam redire.Ideo et per Jocl prophetam
jam puMiitontibusautplangentibus etlamentantibu3
clamat et dicit {Joel. ii, 12) : Et nunc hacc dicit
pocnam coniininatur,scd veniam magis et indulgen-
Dominus Deus vester : Rcvertimini ad me ex toto
>**

tinm pollicetur. Unde Dominus in Evangnlio beatoa

corde veslro, simulque et jejunio et (letti et planctu,
dicit plangcnles {Matlh, v), quia qui plangit mise-
^'
et discindite corda veslra, et non vestim.cn ta
ricordiam provocat ;
qui pervicax et superbus est,
vestra, et reoertimini ad Dominum Deum vestrum,
iram sibi et pcenam judicii venientis exaggerat. Et
quia misericors et pius est et patiens et multx mi- idcirco, frater charissime, poenitentiam non agen-
serationis, et qui sententiam flectat ^^, adversus ma- tes,nec dolorem delictorum suorum toto corde et
litiam (57) irrogatam «^ [Joel. ii, 12, 13). In Psal- manifcsta lamcntationis su;b profcssione testantes,
mis 789 etiam legimus censuram pariter et cle- prohibendos omnino censuimus a spe communica-
mentiam Dei comminantis simul atque parcentis, tionis790 et pacis, si in inlirmitale atque in pe-
punientis ut corrigat, et cum currexerit reservan- riculo coeperint deprecari ;
quia rogare iilos non
tis (68). Visitabo, inquit, in virga (59) fucinora C delicU poenitentia, sed mortis urgentis admonitio
eorum et in flagellis dciicla eorum. Misericvrdiam compollit,nec dignus est in ruotte accipere solatium
autem meam non dispergamab eis (Psal. lxxxviij, qui se non cogitavit esse moriturum.
•^•^» 34). XXIV. Quod vero ad Novaliani personam pertinet,
Vurise Lectioues
" Non agentibus iam. Bod. 2. Ebor. »2 Prophetissam Bod.
3, Prophetin Vulg. Propheten Bod. 1,
2. «8 De Lam. Ebor. N. S. 1 Manui.
sacriticia Pccnitentiam gesserint Bod, 1, 2, 3, Lam. Ebod. Lin. ^»*

N. C. 1. Fecerint Oxon. *s
Scriptum sil, Dominus Deus Lam. "^ Uuminus Deus, v^mile convci timini
Lin. «^ Scindite Hod. ^^ Sententiam vertat »9 Sid Bod. 1. Lam. E/wr.
2. Benev. N,C.i. Malitias irroga-
tas 0.con. Poscentibus se 0.ron. ^ Priuribus Bod. 3. ^ Ac poenitentiam, ac dolore correctum Man. *
'

Ipsa. bonitas Oxon. Bonitatis et misericordiifi et pietatis tbns Bod. 3.

Variorum nolae.
(53) Gesserinl, Hanc lectionem inveni in decem plarium uostrorum et trium Anglicanorum.Nam et
codicibus antiquis. Angli viderunt sex in quibus tettus prophetiae Joel habel prxstahilis super ma-
etiam habetur. In quique vero aliis a me visis scri- liiia. Manutius posuit malilias. Sed ego eam lectio-
ptum est egerint. Qua; est lectio vulgats edilionis nom non reperi nisi in quinque lil.ris veteribus.In
Apocalypsis. Baluz. D Veronensi legebatur injurias irrogatas. Vide Froa-
Gaudium. Codex Fuxensis, gaudium coram
(54) tonis Ducsei notas in homilias sancti Juannis Chry-
angelis Dei in ccelo, exglossemate, ut opiuor.BALUz. sostomi, pag. 14. Baluz.
(55) Super uno peccatore. Nihil volui mutare. (58) lieservaiitis. In uno vetere libro meo scri-
quamvis sciam plurimos optimos codiccB pifflferre ptum est cum currexerit ut misereatur rcservantis,
i-uper unum
peccatorem. Nam editio quam retinco in Divioncnsi et in receutiore Remigiano miseren-
niiilur etiam auctoritate plurimorum vetornm li- iis reservatis. Baluz.
brorum. Baluz. ^5y) Viiya. Cudox Gratianopoiitanus et Monaste-
(36) Dclectutur. Ita scriptum vidi in multis an- riensis addunl ferrea. infra in hac ipsa epistola,
tiquis codicibus et in vetustioribus editionibus.
fctilia ab eo cui data est ferrea, virga srangentur.
Manutius mutavit et scripsit lcvtatur. Sane fateor Rufinus in Psal. ii : Virga ferrea accipitur inflexi-
iectionem Manutianam exstare in multis codicibus bilif justitia.Baluz.
antiquis et in editiune vulgata sacrce Scripturae. Bun Angli monuerunl in codice Bod-
tas.
(60)
sed illa usum non esse Gyprianum constat. Ita- leiano S';riptum esse bonilatis et misericordix et
^ue prastuli^ leQtionem voterum editionum. Baluz. pietatis fons. Ita enim iii Pithoeano, nisi quod deeat
(57) Maliliam. Sic emendavi secutus auctorita- Yox fons. Baluz.
|.em veterum editionum el undec.m veterum e.\om-
 VkVM 816
S. GORNELII
8t5
"nitate decscerei 'o, quando Apostolus
admoneat
cnarisbiuiB, uc
frater charissime
irater quo desiderasti
de ^^ tibi scribi A „+ ,„,.;n„rr. nosmetipsos
_ sns ineamns.ne ab unitate
invicem nr^=mpt m=;n=; sustineamus.ne
primo m
_ _„. •

scias nos ut
quamh^resira introdiv.issct,
dicat Susti-
quid docoat,cum quara Dcus constituit recedamus, et :

loco nec curiosos csse debcre

ille
dilectione, scilis agentes servare
nenics invirem in
Quisquis ille est ct qualiscunque est,
foris doceat.
spiritiis in conjiincl ione pacis {Ephes. xiv,
Ecclesia non est. unilatem
Christianus non est qui in Christi
^ philosophiam vel eloquentiam 2, 3). Qui ergonec unitatem spiritus nec coniun-
Jactet se licet et
fraternam ctionem pacis obscrvat, et se ab Ecclesiae vinculo
suam superbis vocibus prsdicet.qui nec collegio separat, episcopi nec
tenuit \ atque a sacerdotum
charitatem nec Ecclcsiasticam unitatem
amisit. Nisi si episcopus potestatem potest habere nec honorem qui episco-
etiam quod prius fucrat
Ecclesia a sedccim (61) patus nec unitatera voluit tencrenec pacera.
tibi videtur qui episcopo in
'

XXV. Tum deinde quantus arrogantiae tumor (64)

coepiscopis facto.aduiter atque extraneus episcopus
cum a sit est, quanta humilitatis et lenitatis oblivio, arro-
a desertoribus per ambitura nititur,et
ficri aut audeat aut
gantitB sua3 quanta jactatio, ut quis
Christo una Ecclesia per totum raundum in multa
quod nec Apostolis conccssit
facere se posse credat
membra divisa, item episcopatus unus (62) episco- putet se posse
uinuouo,
numcrositate diffusus,
concordi iimuinubuaic Dominus, ut zizania a frumento...
nnnim mu
porum torum concorai
multorum .

i„„, f„„„_
.

xiii^. aut quasi ipsi Palaa re

post D
flle p"st uei traditionem,post
traa connexara et ubique 3 discerncre [MattU.
ille ^ conetur
^^l..^. h„^nn«m
conjunctara catholica3 EcclesiBeunitatera huraanara
et areara purgare concessura sit, paleas
Indomo
a

cura que Apostolus dicat

tritico separare,
:

conetur Ecclesiara tacere, et per plurimas

civitates
argentea,
suos mittat, ut quffidam recentia autem magna non solum vasa aurea sunt et
novos Apostolos aurea et
lignia ct fictilia {II Tim. u, 20),
inslitutionis suce fundamcnta constituat, cumque sed et
et fictilia
omnes provincias et per urbes sin- argentea vasa videatur eligere,ligneavero
jam pridem per
contemnere, abjicere, damnare, quando non
nisi
gulae ordinati sint episcopi in pRtate antiqui.in
fide
ardorisincendio con-
probati, in persecutione pro- die Domini vasa lignea divini
integri,inpressura
crementur,et fictilia ab eo cui data est ferrea virga
scripti, ille super eos creare aUos pseudoepiseopos
frangantur [Psal. 11).
audeat. Quasi possit auttotum orbem novi conatus scrutatorem
» XXVI. Aut si se cordis et renis
corporis
obstinatione peragrare aut Ecclesiaslici £Equaliter judicet
corapagineradiscordiffisueeseminationercscindere^, constituit et judicem.per omnia
scriptum esse Ecce sanus faclus es,
semper inter initia fer- el cum sciat :

nesciens schisraaticos
jamnolipcccarene quid tibi delerius (icU {Joan. \
vere (63), incrementa 791
vero habere non posse
a latere atque a
Vi) fraudatores (65) et mcechos
nec augere quod illicite coeperint, sed
statim cura
deficcrc,epi£C3paLam auLem
fcinulatione deficcre,epiSC3paLam
prava sua .mulatione
tenero non posset, etiam si ep.scopus
autem comu.
comiLaLu
prius factus ^ pejor sit
buo separet,

'"'^f'
?
quando multo et gravior et
^.^^^^^. ^^
^oluntate
,,,„
peccaverit, hic exi-
— ^^;- ^
hic nccessitate, ilie
acoepiseoporum suorura corpore et ab Ecclesi^

Yarioe lecliones.
Oxon. decern
^
Jactet se licet et ferat quomodo vult
Lam. Ehor. NC. i Bod.2. « Unitatem retinuit ^^^^

« Ecclesiastici ordinis Bod.3. « Contaminatione conscindere

Bod.2. Um. Un.iate
et scptm Bod S.
discederet Lam.
Variorum notae.
visa-
in tractalu contra hxresiarchx, e.xlollens sc super se taniiuam^
(61) A sexdecim. Pacianus nesciens quod secundum bcali Ltjrria-
sede- nus et circus,
Novatianos Cornclius jam Homie episcopns a intcr vntia
ni^martijris dictum schismatici semper
:

vacuntTS ucce-
cim episcopis laclus locuiu cidhcdnv non posmnt nec
fcrvent, incrementa vcro hubt^re
pcrut. 15al.
augmcntare valent quod illicite coipit, sed statm
(6'?) Episcopatus nnus. Locus insigms, inquit
non cepit cum sua iviaulatione dcficiunt.
iirava
Pa.nelius, p.-o cpiscopatu Homano. Sed
Ouantus arroijantio^ lumor. Hunc locuui
ae-
scnsum Cvpriaui, qui maniiesLus cst. SuuL apud
(Q'l\
iv de Baplisino
scripsiL sancLus AugusLinus lib.
Cyprianuin varia loca muUo favo.-abil.ora cp.- Gratianus, sed non
bb contra Donalistas, cap. 12, et
scono Uomano, ut istud in epistola lv, pag. :
^i, cap.
ita intc^MHim ut apud Augustinum. 23, q.
Posl ista adhuc insupcr, yseudoepiscopo
sibi ab^
ex Cypria^
ad I etn Ouamvis, ubi citatur ex Augustino, non
hxrclicis constitulo, navujare uudcnt el qutppe
unde no. Salviunus. lib. iv, cap, 12. Ma.vima
ralhcdram alque ad Ecclesiam principalcm, usurpatrtx vnio-
scliwnaticis ei pro- uccusalrix hoviinum noxiorum est
nnitas sacerdolulis cxorta est, a ad Eucheruun
qua theo- centve arrogantia. Idcm in epistola
fnnis littcrasferre. Etiam ea tempestatc honons est aiio-
redisscqua enim plerumque novi
In-i scl.olasLici Ubcrc di^pulubant, invcntus ci-at
persa>pc mutant mores.
possc dic. unum gantia. honores enim
uniis qui diccrct omnessacordotes
vidcrc est ainid .E-.-
ot cumdem sacerdolom, ut 'Tc^^Fraudatores^id est idololatras.Namdicet
paulo
lium Romanum in capitc 21 Ubri dc lienunliutiono uosLfraudator, quod cst idololatria.
\heTonymu9
vapx. Uai.uz. vita; solitariae
in epistola ad llcliodorum de Luudc
.
. . r 17- j i

(03) Schismaticos inter imtia

fervere.WxcMi^ occa-
Oinnis lornicator, aul immundus,
aut "''"'«*•"";
Bione, emendabo locum ex actis Aiccand.Mpapa« III non haW
Haro- fraudator, quod est idolorum scrvitus,
valde cor.uptum et dcp.-avatum 111 Annalibus Dei.
luvrcditalein in rcipio Christi ct ,^^^^^,;j''
nii.aunovidcUcet 115'.) § 74. Sic crgo resLiLuon- Ephesios.
rcg.a3. sumptum esl cx Epislola l»auh ad
du8 cbt ex vcLeri cudice ms. bibl.othecaj
Baluz.
Imc vero 7ion mediocriler cU elevatum cor ipsius
 S\l EPISTOL/E. 818
stimans sibi satis esse quod non sacrificaverit, A. sua asseverationc conlcnrlunt, excusari sccundum
errore deceptus sit ",illc malrimonii expugnator suara vocem non possint abidololatrioe crimine,cum
hipanar ingressus ad cloacam et cocnosam
ulieni.vel constet de Apostolica probalione muechos et frau-
voraginem vulgi, sanctificalum corpus et Dei lcm- datores, quibus communicant, idololatras esse.
illi

plum detestabili coUuvione violaverit, sicut Apo- Nobis autem secundum fidem nostram et divin<E
stolus '^ dicit : Omne peccatum quodcunque fccerit praedicationis ddlam formam competit ratio vcrita-
homo, cxtra corpus esl ; qui autcm mxchatur (G6), tis, unumqucmque in peccato suo ipsum teneri (71)

iii corpus suum peecat (/ Cor. vi 18). Quibus tamen nec posse &ltorum praaltero reum fieri, cumDomi-
ct ipsis poenilentia concodilur et lamontandi ac nus pr.-cmoncat ct dicat Juisiitiajusii super eum erit,
:

satislaciendi spes relinquitur secundum ipsumApo- el scclus sceierati super eum crit (Ezecli. xviii, 20).
stolum dicentem : Timeo ne forte veniens ad vos Et iterum : Non morientur patres pro filiis, et filii
lugeam multos ex iis qui ante peccaverunt el non non morienlur pro palribus. Unusquisque in peccato
cgcrunt pccnitentiam de immunditiis quas fecerunt et suo morieiur {Deut. xxiv, Quod lcgenles scilicet 16).
forniculionibus et libidinihus (67) (/ Cor. xn, 20, 21). et tencntes nemincm putamus a fructu satisfactio-
XXVlIf. Nec sibi (68) in boc novi ba^retici blan- nis et spc pacis arccndum, cum sciamus juxta
diantur quodscdicant idololatris (60)non commu- Scripturarum divinarnm fidem, auctore et horta-
nicare, quando sintopud illos et adulteri el frauda- tore ipso DeOjet ad agendam pocnitentiam pecca-
lores, qui teneantur idololatriae crimine,secundum tores redigi, et veniam atquc indulgentiam pami-
Apostolum dicentem : Hoe enim sciloie ivieUirjentes tenlibus non denegari.
cjuia. omnis fornicaior aul immundtis aut fraudalor, XXvni. Atque o frustrand.T; fratcrnitatis irrisio !

quod non kabethsercditaiein in rcgno

esl idololalria, miserorum iamciitantium(92)et amcntium caduca
Christi ci Dci{Ephes. v, 5). Et itcrum '^ : Mortificale deceplio! o ba;rctica; institutionis inefficax ctvana
ilaque membra vesira qux in terra sunt, exponenles traditio hortari ad satisfactionis '^pccnitcntiam et
!

fornicalionem, immundiliam et concvpiscenliam ma- subtrahere dc satisfactione medicinam, dicere fra-

lam, et cupidilatem, qux suni idolortim servitus prop- tribus nostris « Plange et lacrymas funde, et die-
;

icr quds venit ira Dei[Coloss. ii, 5, 6). Nam cum bus ac noctibus ingemisce, et pro abluendo et
corpora nostra membra sint Christi, ct singuli si- purgando delicto tuo largiter ct frequenter ope-
II! us templum Doi, quisquis adulterio lcmplum Dei rarc (73), sed Ecclcsiam post omnia ista
extra
violat, Deum violat ; ct qui in pcccalis conunilten- mcrieris ;
qu.-ecunquc ad pacem pertinent facies,
dis voluntatem diaboli lacit, dajujoniis et idolis ser- scd nullam pacetii, quam quaeris, accipies'^. » Qui3
vil. Neque enim mala facta de sancto Spiritu ve non statim non ipsa desperatione '"de-
pcrtat, quis
niunt, sed de adversarii instinctu et de immundo C fioiat, quis non auimum suura a proposito lamen-
spiritu natae concupiscentia) contra Deum facere et tationis avertat ? Operari tu ?94 pulas rusticum
diabolo servire compellunt. Ita fit ut si pcccato al- posse, si dixcris : c Agrum peritiaomni rusticitatis
terius inquinari alterum (70) dicunt et 793 idolo- cxercc, calturis diligenter insiste : sed nullam mes-
latriam delinquentis ad non delinquentem transirc sem raetes,nullam vindemiam premes,uullos oliveti

Varise Lecliones
" Errore deceptus, ills Lam. Ebor. N. C. 1. 21 Secundum Apostolum iMm. Ebor. N. C. i. '^ Et
ite-
rum dicit Eam. Fbor. N. C. l, '^ nortari ad
satisfactionem Bod. 3. Qua^ris iuvenies Lam. Ebor. N. C.
1. '6 Ipsa statim desperatione Lam. Ebor. N.
C. 1

Qui mcechatur. Multa de hoc argumento dici
(66)
possent, quibus abstineo. Scd tamen illud silcre
non possum quod scio emendandum esse apud
Commodianum instruct. 10 et sequenti, ubi repo-
nendum est mcechus et vuvcJna pro eo quod Rigul-
tius posuit Maius et Maia. Sic
etiam reponendura n B.\luz.
in instructione 12, ubi Rigaltius posuit Maria et
pro mceclia. Ego enim affero lectionea libri veteris.
Baluz.
(67) Libidinihus. Godex Fuxensis iurpitudinibus.
In epistola ad Donatum pag. 4. Tum delectat lii mi-
nis, lurpitudinem magislerio Silvianus lib.
vi, cap. facile mutassem ut eain revocarcra qua3 exstat in
8, loca et habitacula turpitudinum. Baluz.
(68) Necsibi. Citat huiic locum S. Augustinus lib.
IV de Daptismo adversus Donaiistas, cap.
5; Itemque
Hincmarus in opusculo lv Capitulorum cap. 47
pag. 663. Baluz.
(69) /cio/o/rt/r/i'.Omneslibri veteres et vetustiores
cditiones ot hic paulo post habent scriptum idoioia-
Iris et tdolulatrix ; nihil taiuen mulare
volui.quam-
Variorum notse,
exemplura habeam Antonii de Albone
ita scribcndi
archiepiscopi Lugdunensis, qui ita scripsit iu cdi-
tione sua commentariorura Ruffini in Psalraos.Ha-
beudusi esse videbatur h.mos antiquitati.Sed eliara
satisfaciendura erat dclicatis ingeniis aevi nostri.
'""
(70) Inquinari allerum. Codex Fuxensis, ulterum
inquinari dicunt. In Sorbonico ei in uno meo, exeu-
san uitcrum dicunt. Baluz,
(71) Ipsum teneri. Praeluli hanc lectionem, quia
illain inveni in xv libris veteribus. Alioqui enim
antiquis editionibus, ubi legitur reum tencri. Nam
eara quoque lectionera rcperi in quatuor exempla-
ribus antiquis. Baluz.
(72) Lamentantium. Duo libri veteres habent
amrnlium tantum. Baluz.
(73) Frequcnter operare. Id est, ut ego quidem
arbitror, fi-oquenter eleemosynam. Vide librum de
Opcre ei Etecmosynis, Commodianus instruct. 55 :

vis sciam ita vulgo scriptum esse in antiquis codi-

Non opera facitis, id est elcemosynas. Vide etiam
cibus veterum scriptorum latinorum, et quamvis instruct. 69. Baluz.
819 S. CORNELll VkVM, 890
tui fruclus capips, nulla de arboribus poma de- A. Ecclesiam suam *' venturus de illis utique quoa in
cerpes. » Vel si ei cui dominum (74) et usum na- ea intus (75) invencrit judicabit. Apostatae vero et
vium suadens dicas « Materiam de excelientibus
^''
: desertores.vel adversarii et hosles et Christi Eccle-
sylvis mereare, frater; carinam '* praevalidis et siam dissipantes, nec si occisi (75)pro nomine foris

electis robdribus intexe, clavo. funibus, velis, ut fuerint, admitti, secundum Apostolum, possunl ad
fabricetur atque armetur navis, operare sed cum ;
Ecclesise pacem, quando nec spiritus nec Ecclesiae
hsec feceris, fructum de actibus ejus et cursibus tenuerunt unitatem.
non videbis. » XXX. Haec interim, frater charissime, pauca do
XXIX. Praecludere est atque abscindere '^ iier 795 mullis quantum potui breviter decucurri.
doloris ac pocnitcndi viam, ut cum in Scripturis quibus et desiderio tuo satisfacerem, et te magis
omnibus Dominus Deus revcrtentibus ad se ct poe- ac mtigis collegii et corporis nostri societati conjun-
nitentibus bland'afur, noslra duritia et crudelilate, gcrem. Si aulem tibi veniendi ad nos opportunitas
dum fructus pcenitfntiae intercipitur ^o,
pocnitentia et facultas fuerit plura in commune conferre et
ipsa tollatur.Quod si invenimiis a poenitentia agenda uberius ac plenius quae in salutarem concordiam
neminem debere prohiberi, et deprecantib