Mustafa Dere, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Romanlarında Sosyal Tenkit, Palet

Yayınları, Konya, 2022, 287 sayfa.

Türk edebiyatının en çok türde ve en çok sayıda eser veren yazarlarından biri olan Hüseyin
Rahmi Gürpınar, kalemiyle edebiyatın her noktasına temas etmiştir. Roman, hikâye, fıkra,
makale, piyes, çeviri vb. pek çok alanda onun adını taşıyan metinlere rastlamak mümkündür.
Tanzimat’tan itibaren sürekli değişen ve gelişen edebiyat karşısında kendine has üslubunu
korumayı ve hiçbir edebî akıma mensup olmamayı tercih etmiştir. Hüseyin Rahmi
Gürpınar’ın romanlarının değişmez temel noktası ise sosyal tenkittir. Yaşadığı tarihlerde
Osmanlı’nın son, Cumhuriyet’in ilk dönemini gören ve bu dönemlerin insanlarını tanıma
fırsatı bulan Gürpınar, eserleriyle toplumdaki değişim ve dönüşümlerin en yakın tanıklarından
biri olmuştur.

Palet Yayınları’ndan çıkan Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Romanlarında Sosyal Tenkit adlı
kitap da bu konuyu enine boyuna inceleyerek toplu halde okuyucularına sunmaktadır.
Mustafa Dere bu çalışmasında Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın telif ettiği kırk bir romanın
tamamını ele almış ve bu romanları sosyal tenkit perspektifinde incelemiştir. “Giriş” kısmında
Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın hayatı, ailesi, okuduğu okullar, aldığı eğitimler, çalıştığı işler ve
ölümü bir kronoloji çerçevesinde özetlendikten sonra edebî şahsiyeti, yazma serüveni, ilk
eserleri, kullandığı dil, beslendiği kaynaklar, karakterleri ve kurmaca teknikleri hakkında
okuyucuya bilgi verilmiştir. Bunu yaparken de Agah Sırrı Levend, Önder Göçgün, Cevdet
Kudret Solok, Pertev Naili Boratav ve Berna Moran gibi Türk Edebiyatının önde gelen
araştırmacı ve eleştirmenlerinin görüşlerini bir arada aktarmıştır. Böylelikle Gürpınar’ın
hayatını hem kronolojik olarak hem de yazarlık serüveni çerçevesinde anlatmış olan yazar,
araştırmasına geçmeden önce son olarak sosyal tenkit ifadesini ve onun romanla ilişkisini
açıklamıştır.

“Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Romanlarında Sosyal Tenkit” başlığını taşıyan ana bölümde ise
yazarın toplumda eleştirdiği olay ve olgular sekiz maddede sıralanmış, bu maddelerin de her
biri kendi içinde tekrar konu başlıklarına ayrılarak çok detaylı bir bölümlendirilmeye tabi
tutulmuştur. Ana başlığın altındaki sekiz madde; “Toplum Hayatı ve Değerlerin Değişmesi”,
“Evlilik”, “Bürokrasi ve Eğitim”, “Adalet ve Eşitlik”, “Siyasi Meseleler”, “Din Meselesi”,
“Şehir Sorunları” ve “Basın Hayatı” olarak sıralanmıştır.
Bu maddelerin sıralaması, yazarın da belirttiği üzere, Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın
romanlarında bu konulara ne sıklıkla değindiği göz önünde bulundurularak oluşturulmuştur.
Buradan hareketle, yaşadığı toplumu çok iyi tanıyan ve toplumun değer algısındaki değişimi
incelikle gözlemleyen Gürpınar’ın, meslekî çevresinde karşılaştığı eksiklik veya
aksaklıklardan çok toplumun geneline sirayet eden meseleleri ele aldığı görünmektedir. Sıralı
maddeler arasında, daha önce başka yazarlar tarafından gündeme getirilmiş ve hakkında eser
verilmiş meseleler olduğu gibi ilk defa Hüseyin Rahmi’nin tartışmaya açtığı meseleler de
vardır. Çağdaşı diğer yazarlara kıyasla sokağa daha hâkim olması bu durumun sebepleri
arasında gösterilebilir.

“Toplum Hayatı ve Değerlerin Değişmesi” başlığının altında konuyla ilgili kısa ve genel bir
açıklamanın ardından “Batılılaşma”, “Ahlakî ve İnsanî Yozlaşma”, “Aile Yapısındaki
Bozulma”, “Cehalet”, “İsraf” ve “Tembellik” konuları kendilerine ait alt başlıklarda ayrı ayrı
değerlendirilip bu konuların Gürpınar’ın romanlarında nasıl ve ne açıdan tenkit edildiği önce
açıklanmış, sonra da örneklendirilmiştir.

Aynı uygulamayı sekiz maddenin geri kalanında da uygulayan yazar “Evlilik” konusunu da
“Eşler Arasındaki Uyum”, “Evlilikte Eşlerin Karşılıklı Rızası”, “Çok Eşlilik” ve “Boşanma”
şeklinde alt başlıklara ayırarak bu konuda Gürpınar’ın tenkitlerini derlemiştir. “Bürokrasi ve
Eğitim” maddesinin alt başlıkları ise “Memuriyet”, “Kızların Eğitimi” ve “Özel Eğitim” dir.
“Adalet ve Eşitlik” maddesini “Kadın-Erkek Eşitliği” ve “Toplumsal ve Ekonomik Adalet” alt
başlıklarında inceleyen yazar, “Siyasî Meseleler” maddesine geniş bir yer ayırmıştır. “Saltanat
Yönetimine Bakış”, “II. Abdülhamid”, “İttihat ve Terakki – II. Meşrutiyet”, “Cumhuriyet
İdaresi”, “Avrupa Siyaseti”, “Savaş Zenginleri ve Nüfuz Ticareti” ve “Azınlıklara Bakış ve
Azınlık Sorunu” şeklinde alt başlıklara ayrılan maddede bu kez Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın
toplumsal tenkidin yanında dönemine dair siyasî çözümlemelerine de yer verilmiştir. “Din
Meselesi” maddesini “Batıl İnanç ve Hurafeler” ve “Din İstismarı” alt başlıklarında inceleyen
yazar, “Şehir Sorunları” ve “Basın Hayatı” maddelerini müstakil başlıklar halinde ele alıp bu
konularda Gürpınar’ın yaptığı tenkitleri örneklendirerek kitabın ana bölümünü noktalamıştır.

Mustafa Dere’nin araştırmacı kişiliği mercek altına alındığında, Osmanlı toplumundan

Cumhuriyet toplumuna geçişe yoğun bir ilgi duyduğu gözlemlenebilir. Önceki çalışmalarında
da daha çok 19. asırla 20. asrın kesiştiği döneme odaklanan yazar, bu zaman aralığında telif
edilmiş veya bu zaman aralığında yaşamış insanları inceleyen eserleri günümüze ulaştırmakla
kalmayıp “İhtişamdan Sefalete Yeni Türk Edebiyatı’nda Konak ve Yalı” adlı bir de kitap
yazmış ve toplumdaki değişimin en yakın tanıklarından olan bu simgeleri geniş bir yelpazede
incelemiştir. Bu açıdan bakıldığında, yazarın incelediği dönem ve derinleştiği tema onu doğal
olarak Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın eserlerine yöneltmiştir denilebilir. Zira Hüseyin Rahmi
Gürpınar, yaşadığı dönemin toplumsal dinamiklerini çok iyi analiz etmiş ve toplumun
geçirdiği değişimleri eserlerinde çokça işlemiş bir yazardır.

Mustafa Dere’nin Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Romanlarında Sosyal Tenkit adlı kitabı ise
emsallerinden farklı bir konumdadır. Yazar bu çalışmasında, yalnız bir metin veya bir konu
özelinde derinleşmeyip Gürpınar’ın bütün romanlarını ve her biri birer makale başlığı
olabilecek konuları kapsayan çok geniş bir içeriği okuyucuya sunmaktadır. Bu sunumu
yaparken de gayet tertipli ve organize bir yol izlemesi, okuyucunun aradığı bilgiye ulaşmasını
kolaylaştırmaktadır. Daha önce Hüseyin Rahmi Gürpınar ve sosyal tenkit hakkında pek çok
araştırma yapılmış olsa da bu araştırmaların çoğunluğu ya sosyal tenkit kavramını yüzeysel
olarak açıklamakla yetinmiş ya da Gürpınar’ın sadece belirli bir eserinde bu kavramın
yansımalarını göstermiştir. Bu bakımdan Mustafa Dere’nin çalışması, Hüseyin Rahmi
Gürpınar veya sosyal tenkit alanında araştırma yapmak isteyenler için de başvurulacak ilk
kaynak özelliği taşımaktadır.