Redakcja

Maciej Mączyński,
Ewa Horyń,
Ewa Zmuda

Akademia Ignatianum
Wydawnictwo WAM

Kraków 2016
 W kręgu dawnej
polszczyzny
tom II

Bożena Sieradzka-Baziur,
Krystyna Kajtoch, Dorota Mika
Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków

Leksyka średniowieczna w Słowniku

pojęciowym języka staropolskiego1

Wstęp1
Tematem artykułu jest opracowany w Instytucie Języka Polskie-
go PAN elektroniczny Słownik pojęciowy języka staropolskiego2 (da-
lej także SPJS). W szczególności, poruszymy niektóre kwestie
związane z koncepcją słownika oraz podamy i omówimy dane
liczbowe, które przybliżą jego zawartość.
Słownictwo staropolskie pochodzące ze źródeł powstałych
do końca XV wieku i zaprezentowane w Słowniku staropolskim
(1953-2002) (dalej także Sstp) i jego suplemencie to zbiór wy-
razowy liczący około 23  000 leksemów. Liczbę i różnorodność
tekstów, z których je pozyskano, oddają: Opis źródeł Słownika
staropolskiego (2005) oraz Indeksy do „Opisu źródeł Słownika staro-
polskiego” (2011). W Opisie źródeł znajduje się kilkaset lokaliza-
cji, które odsyłają bądź to do większych lub mniejszych tekstów
ciągłych (jak np. Kazania świętokrzyskie), bądź do ksiąg lub do-
1
Projekt sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. Zre-
alizowany został przez zespół z Zakładu Historii Języka Polskiego IJP PAN
w Krakowie. Słownik dostępny jest na stronie internetowej: www.spjs.ijp-pan.
krakow.pl.
2
W tym artykule nie będziemy omawiać dorobku leksykograficznego
w zakresie słowników pojęciowych, jak również szczegółowych ujęć reprezen-
towanych przez poszczególnych badaczy zajmujących się tym tematem. Omó-
wienia takie, łącznie z obszerną bibliografią, znajdują się np. w: Batko-Tokarz
2008: 31-38; Markowski 1990; Piotrowski 1994: 98-118; Rembiszewska 2005:
37-51; Sieradzka-Baziur 2010: 59-72; Sieradzka-Baziur 2011: 341-350; Sieradzka-
-Baziur 2012: 81-91.
288 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

kumentów, w których są najstarsze pojedyncze polskie wyrazy

w postaci glos (por. np. AcCas Księgi radzieckie kazimierskie 1369-
-1381 i 1385-1402).
Indeks rzeczowy opracowany przez Mariusza Frodymę (por.
Indeksy do „Opisu źródeł…” 2011: 108-142) to rodzaj klasyfikacji
tematycznej tekstów średniowiecznych, z których zaczerpnięto
materiał do Sstp. Z obszernego zestawienia wynika, że znaczna
liczba tekstów będących źródłami Słownika staropolskiego odnosi
się do zagadnień takich, jak religia, teologia, Kościół (129-138),
prawo (118-127), przyroda, medycyna (128-129), dzieje Pol-
ski (109), heraldyka (112). Średniowieczne zabytki przynoszą
najróżniejsze dane historyczne, prawne, społeczne, dotyczące
Małopolski (114-115), Śląska (139), Wielkopolski (141), Mazow-
sza (115-116) oraz np. Krakowa (113), Gdańska (118) etc.
Zabytki średniowieczne, z których wyekscerpowano materiał,
tworząc Słownik staropolski i suplement, to: tłumaczenia tekstów
biblijnych (Psałterz floriański, Psałterz puławski, Biblia królowej Zo-
fii, Ewangeliarz Zamojskich), kazania (Kazania świętokrzyskie, Kaza-
nia gnieźnieńskie), modlitewniki (Modlitwy Wacława, Modlitewnik
Nawojki), apokryf (Rozmyślanie przemyskie), pieśni religijne (Bogu-
rodzica, pieśni procesyjne), modlitwy powszechne, roty sądowe,
statuty ziemskie i inne akty prawne, dłuższe utwory wierszowa-
ne (Legenda o świętym Aleksym, Skarga umierającego, Dialog mistrza
Polikarpa ze śmiercią, Wiersz o zachowaniu się przy stole, Chytrze byd-
lą z pany kmiecie) i inne (por. Michałowska 2003: 161-640; 2011).
M. Frodyma w Indeksach do „Opisu źródeł Słownika staropolskiego”
(2011: 108-142) odnotowuje też średniowieczne aforyzmy, bajki,
dialogi, epitafia, kalendarze, cyzjojany, zaklęcia, listy, makaro-
nizowane teksty, formularze stylistyczne i prawne oraz wiele
innych. Najobszerniejsze z tych tekstów są dostępne w postaci
elektronicznej – w transliteracji i transkrypcji, w Bibliotece zabyt-
ków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego (2006, wydawca: IJP
PAN) oraz w transkrypcji w Korpusie tekstów staropolskich (strona
internetowa IJP PAN)3.
Patrząc na indeks źródeł Słownika staropolskiego, można przy-
puszczać, że w słowniku o układzie rzeczowym uzyska się re-
prezentacyjny obraz leksyki związanej z takimi dziedzinami, jak
religia czy sądownictwo. Pojawia się natomiast pytanie, czy wy-

3
https://www.ijp-pan.krakow.pl
 LEKSYKA ŚREDNIOWIECZNA W SŁOWNIKU POJĘCIOWYM 289

starczająco reprezentowane będzie słownictwo najpowszechniej-

sze – dotyczące realiów życia codziennego – które znajdowało się
w ówczesnym zasobie polszczyzny. Na podstawie danych z SPJS
można stwierdzić, że źródła te przynoszą również dosyć bogaty
materiał z tego zakresu. Leksyka ta obecna jest w tłumaczeniach
Biblii, obficie jest reprezentowana zwłaszcza w rotach sądowych.
Słownictwo zawarte w źródłach staropolskich tworzy do pew-
nego stopnia zamknięty zbiór, opisany w alfabetycznym Sstp i
jego suplemencie, można więc było podjąć próbę przedstawienia
tego słownictwa z innej perspektywy. Słownik pojęciowy przede
wszystkim powinien pokazać jego strukturę, grupy znaczeniowe
najliczniejsze i kategorie słabo reprezentowane. W dalszej części
artykułu zasygnalizujemy niektóre rysujące się prawidłowości.
Słownik pojęciowy języka staropolskiego opracowany został na ma-
teriale jedenastotomowego, alfabetycznego Słownika staropolskiego
pod red. S. Urbańczyka (1953-2002) i Słownika staropolskiego. Suple-
mentu cz. I (verba absentia) pod red. E. Deptuchowej (2014).

Tworzenie bazy materiałowej SPJS

Poświęcimy teraz nieco uwagi przedstawieniu tego opracowa-
nia od strony praktycznej.
Dane wyekscerpowane z alfabetycznego, drukowanego Sstp
i suplementu zostały wpisane do pamięci komputera i poddane
licznym zabiegom porządkującym i interpretacyjnym – dostoso-
wanym do charakteru wykonywanego opracowania: słownika
elektronicznego o strukturze hierarchicznej w różnych układach
(alfabetycznym, pojęciowym, słowotwórczym i gramatycznym)
przedstawiającego staropolski materiał.
Z jednej strony materiał ten został przedstawiony w układzie
alfabetycznym. Jednak elementarnym artykułem hasłowym SPJS
nie jest całe hasło ze Sstp czy suplementu4, lecz jego poszczególne
punkty, w których w Sstp opisywano: kolejne znaczenia wyrazu
hasłowego; znaczące połączenia wyrazowe, które objaśniano; luź-
ne, lecz typowe i licznie poświadczone połączenia, których nie de-
finiowano; i wreszcie przytaczano jako wydzielone punkty opisu
same cytaty – przynoszące materiał, który zwykle oświetlał jakiś
dodatkowy kontekst objaśnianych wcześniej znaczeń – nie na tyle

4
Będzie tak tylko w tym wypadku, kiedy dane hasło zawierało tylko jedno
znaczenie, jeden punkt opisu.
290 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

istotny, aby zadecydował o wyróżnieniu osobnego znaczenia, ale

dla słownika pojęciowego niejednokrotnie bardzo ważny.
Każdy artykuł hasłowy ze Sstp został zatem podzielony
(adekwatnie do wyodrębnionych przez jego redaktorów punk-
tów opisu) na szereg jednostek – będących w SPJS, jak wcześ-
niej zostało powiedziane, elementarnymi hasłami – nazywamy
je jednostkami pełnymi i niepełnymi. Jednostki pełne słownika
to wyrazy lub połączenia wyrazowe zdefiniowane w Sstp (opa-
trzone definicją znaczeniową lub w przypadku jednostek syn-
semantycznych opisem pełnionych przez leksemy funkcji). Jed-
nostki niepełne to połączenia wyrazowe niezdefiniowane oraz
wspomniane wyżej jednostki materiałowe. Wszystkie zawierają
wybrany cytat, lokalizację i bardzo często datację.
Jednostki pełne i niepełne dzielimy z kolei w SPJS na 7 typów.
Jednostki pełne na autosemantyczne ciągłe, autosemantyczne
nieciągłe, synsemantyczne ciągłe i synsemantyczne nieciągłe,
zaś jednostki niepełne to: jednostki niepełne typu A (niezdefinio-
wane połączenia wyrazowe); jednostki niepełne typu B (jednost-
ki materiałowe) oraz inne – głównie są to dubia i corrupta. Jest to
podział formalny, którego przyjęcie było konieczne przy tworze-
niu bazy danych do elektronicznego słownika pojęciowego. Nie-
zbędne było „skategoryzowanie” bogatego i różnorodnego ma-
teriału Sstp tak, aby, z jednej strony, materiał ten jak najpełniej
mógł zostać zaprezentowany – z drugiej strony, aby mógł być
z powodzeniem ujęty przez program komputerowy, poddawał
się wyczerpująco i logicznie elektronicznemu przetwarzaniu.
Trzeba tu dodać, że gdy mamy na myśli jednostki zakwalifi-
kowane do poszczególnych kategorii pojęciowych, obejmujemy
je nazwą jednostek semantycznych.
W SPJS zamieszczono 22 735 artykułów hasłowych ze Sstp oraz z
Suplementu, z których wyodrębniono 54 038 jednostek leksykalnych.
Największe hasła SPJS to: w, we – zawierające 182 jednostek;
1. być – 164; z, s, se, ze – 160; wziąć, wźwiąć, źwiąć, wziąć się –
155; uczynić, huczynić – 115.
Jednostki ciągłe autosemantyczne i synsemantyczne są cha-
rakteryzowane ze względu na ich przynależność do części
mowy. Stosujemy tradycyjną kwalifikację gramatyczną: rze-
czownik; czasownik lub forma czasownikowa; przymiotnik, za-
diektywizowany imiesłów lub imiesłów; przysłówek; zaimek;
liczebnik; przyimek; partykuła; spójnik; wykrzyknik.
 LEKSYKA ŚREDNIOWIECZNA W SŁOWNIKU POJĘCIOWYM 291

Informację gramatyczną traktujemy w SPJS jako pomocniczą,

porządkującą materiał. Jednak może być ona także źródłem kon-
kretniejszych danych. Pozwoli np. stwierdzić, które części mowy
„obsługują” daną kategorię pojęciową, które są częstsze, a które
rzadsze. Jak wiadomo, badania ilościowe jako uzupełnienie ba-
dań jakościowych dostarczają wartościowych danych o leksyce
danego języka.
Każda jednostka leksykalna słownika została również zi-
lustrowana przykładem użycia, podanym w transliteracji oraz
w transkrypcji. W Sstp i w suplemencie cytaty podawane są
w transliteracji. Jest to cenne dla specjalistów prowadzących
badania językoznawcze, którzy otrzymują oryginalny materiał.
W SPJS cytaty podaje się także w transkrypcji, aby ułatwić szer-
szemu gronu osób korzystanie z dostępnej w sieci internetowej
prezentacji najstarszego polskiego słownictwa.
Zasadniczym celem tworzonego opracowania jest przed-
stawienie materiału staropolskiego w układzie rzeczowym.
W związku z tym najistotniejsza jest dla nas klasyfikacja se-
mantyczna, dla użytkownika SPJS widoczna w polu „jednost-
ki semantyczne”. Zawarte są w nim symbole cyfrowe i nazwy
kategorii pojęciowych, do których dana jednostka została przy-
porządkowana. Jednostki autosemantyczne ciągłe i nieciągłe
są kwalifikowane ze względu na swoją semantykę do jednej,
dwóch lub większej liczby kategorii5. Kierujemy się zasadą mo-
nosemiczności, zgodnie z którą dana jednostka jest przyporząd-
kowywana do tylu kategorii pojęciowych, do ilu prowadzą ele-
mentarne semy składające się na jej znaczenie.
Głównym przedmiotem naszego zainteresowania w kontek-
ście tej klasyfikacji są autosemantyczne jednostki ciągłe i niecią-
głe. Nie pomijamy jednak także autosemantycznych jednostek
niepełnych A i niepełnych B. Za ich pomocą twórcy Sstp ekspo-
nowali bogactwo staropolskiego języka, wyróżniając mniej swo-
iste, ale często się pojawiające połączenia wyrazowe lub uchwyt-
ne w cytatach kontekstowe niuanse znaczeniowe. Niektóre z au-
tosemantycznych jednostek niepełnych A i niepełnych B zostały
włączone do kategorii pojęciowych.

5
Struktura semantyczna SPJS opiera się na opracowaniu Hallig, Wartburg
1952. Zawarty tam podział został jednak znacząco zmodyfikowany, ze wzglę-
du na charakter analizowanego materiału.
292 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

Trzeba tu dodać, że zgodnie z przyjętymi założeniami

o uwzględnieniu w SPJS całości słownictwa zawartego w Sstp
znalazły się w nim także jednostki synsemantyczne, lecz sklasy-
fikowano je jedynie od strony gramatycznej. Jako wyrazy funk-
cyjne zasadniczo nie poddają się klasyfikacji pojęciowej – choć
w niektórych wypadkach można by takie próby podjąć, np. jeśli
chodzi o partykuły czy wykrzykniki posiadające pewien poten-
cjał semantyczny. Jest to jednak osobne, obszerne zagadnienie,
które wykraczało poza cele zrealizowanego projektu.

Klasyfikacja semantyczna – postępowanie badawcze i rezultaty

Na podstawie artykułów hasłowych światłość, świetłość; nie-
dziela oraz kaleta, przybliżymy kwestię klasyfikacji semantycz-
nej w SPJS. Zgodnie ze wspomnianą wcześniej zasadą odnoto-
wywano wszystkie znaczenia, podznaczenia oraz inne punkty
opisu wyrazu hasłowego wyodrębnione przez redaktorów Sstp,
każdy z nich ilustrując cytatem w transliteracji i transkrypcji.
I tak w artykule hasłowym światłość, świetłość wyodrębniono
20 jednostek, w tym: 17 pełnych, czyli opatrzonych przez redak-
torów Sstp opisem znaczeniowym, dwie jednostki niepełne typu
B (jednostki materiałowe, zawierające tylko cytaty oddzielone
od poprzedzającego punktu opisu tyldą) oraz jednostkę niepeł-
ną typu „inna”, która zawiera adnotację corruptum pro świątość.
Na 17 jednostek pełnych składa się dziewięć jednostek autose-
mantycznych ciągłych i osiem autosemantycznych nieciągłych.
Tak wyodrębnione jednostki poddano klasyfikacji seman-
tycznej. Poniżej przedstawimy przyporządkowanie niektórych
z nich do kategorii pojęciowych.
Znaczenie jednostki ciągłej (1) światłość, świetłość: ‛jasność,
blask (materialny lub niematerialny), źródło światła, claritas, splendor
(materialis vis vel immaterialis), fons lucis’ zilustrowane cytatem

Iżci on dał jest światłość niebiosom ipse enim lucem dedit celis
Gn gl. 41b

pozwala na przyporządkowanie tej jednostki do następujących ka-

tegorii pojęciowych będących częścią struktury semantycznej SPJS6:

6
Kombinacja cyfr przy nazwach poszczególnych kategorii pojęciowych to
ich lokalizacja w schemacie klasyfikacji semantycznej.
 LEKSYKA ŚREDNIOWIECZNA W SŁOWNIKU POJĘCIOWYM 293

1.1.1. NIEBO I CIAŁA NIEBIESKIE

2.3.1.1. SPOSTRZEGANIE
3.2.2. ŚWIATŁO. CIEMNOŚĆ
3.13.1. CECHY I ZJAWISKA ODBIERANE PRZEZ WZROK.

Jednostka nieciągła autosemantyczna (6) światłość oczu zde-

finiowana jako ‛to co cieszy oczy, daje radość, quod oculos delectat,
gaudium fert′ i zilustrowana cytatem:

Światłość oczu moich obrociła sie w żałość serca mego Rozm 527

została umieszczona w następujących kategoriach – pojęciowych

i innych:

2.3.1.1. SPOSTRZEGANIE
2.3.2.1.5. ZADOWOLENIE. PRZYJEMNOŚĆ. SZCZĘŚCIE.
RADOŚĆ. ENTUZJAZM
2.3.2.2. WYWOŁYWANIE UCZUĆ, EMOCJI. PRZYCZYNY
UCZUĆ, EMOCJI
2.4.5.1.1. ISTOTY DUCHOWE DOBRE I ZŁE. OSOBY ŚWIĘTE
2.5.2.4.8.2. Znaczenia przenośne, porównania, użycia poetyckie
3.13.1. CECHY I ZJAWISKA ODBIERANE PRZEZ WZROK.

Światłość oczu to w tym wypadku metaforyczne określenie

Chrystusa, stąd przypisanie tej jednostki również do kategorii
2.4.5.1.1. ISTOTY DUCHOWE DOBRE I ZŁE. OSOBY ŚWIĘTE.
W innym fragmencie Rozmyślania przemyskiego takie użycie jest
widoczne jeszcze wyraźniej: Ach moj miły synku, światłość mo-
ich oczu i moja wielika miłości Rozm 453.
Trzeba tutaj wyjaśnić, że oprócz kategorii pojęciowych w obrę-
bie struktury semantycznej SPJS znalazły się też kategorie innego
typu – interpretacyjne, opisowe, porządkujące, jak np. 2.5.2.4.8.2.
Znaczenia przenośne, porównania, użycia poetyckie; 2.5.2.4.8.3.
Przysłowia, sentencje; 2.5.2.4.8.4. Uwagi dotyczące semantyki,
fleksji, pochodzenia wyrazu, eufemizacji etc. Postąpiono tak
(świadomie godząc się na pewną niespójność), aby wyekspono-
wać w słowniku jak najwięcej danych, pokazać zjawiska, które
zostały dostrzeżone w trakcie opracowywania materiału, lub za
redaktorami Sstp podać pewne informacje – choć nie wchodzą
one w obręb klasyfikacji pojęciowej. Mogą jednak być przydatne
294 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

przy innego typu analizach, przynajmniej częściowo oszczędzić

poszukiwań w staropolskim materiale. Dla odróżnienia od nazw
właściwych kategorii pojęciowych te pomocnicze zapisane są
nie wersalikami, lecz pismem tekstowym.
Artykuł hasłowy niedziela z kolei zawiera cztery jednostki au-
tosemantyczne ciągłe odpowiadające dwóm głównym znaczeniom
wyrazu (‛dzień tygodnia’ – 3 oraz ‛tydzień’ – 1) i sześć jednostek
autosemantycznych nieciągłych – połączeń głównie określających
niedziele ważne w życiu Kościoła, jak i życiu społecznym, np. bia-
ła, przewodnia niedziela (‛pierwsza niedziela po Wielkanocy, dominica post
Pascham prima, dominica Conductus Paschae’) czy niedziela mięsopustna
(‛ostatnia niedziela przed wielkim postem, pięćdziesiątnica, dominica ultima
ante ieiunium quadragesimale, dominica Quinquagesimae’).
Jednostka autosemantyczna ciągła (1) artykułu hasłowego
niedziela, mająca znaczenie ‛ostatni dzień tygodnia przeznaczony
na odpoczynek i nabożeństwa, dies Solis, dies dominica’ w SPJS zilu-
strowane cytatem:

Owa w pirwe niedziele tego to adwentu pożądali są wierni krześci-

jani przyścia jego (sc. Krysta) Gn 2a

została przyporządkowana do trzech kategorii pojęciowych:

2.4.5.3. RELIGIA. KULT

2.5.6. ZMĘCZENIE. ODPOCZYNEK
3.6. CZAS.

Można by sądzić, że jednostki odsyłające do konkretnych de-

sygnatów będą miały pojedyncze przyporządkowania do kate-
gorii pojęciowych. Przeważnie tak jednak nie jest.
I tak np. jednostka (1) kaleta w znaczeniu ‛woreczek na pienią-
dze, sacculus, quo pecunia asservatur’, zilustrowanym cytatem:

Jako ja nie zjął kalety z pasem, z pieniędzmi gotowymi 1479 ZapWarsz nr 1219,

została przyporządkowana do kategorii:

2.5.4.6. PIENIĄDZE. FINANSE. HANDEL. POŻYCZKI. WY-

DATKI. WYNAGRODZENIE. POSAG. ŚRODKI NA UTRZY-
MANIE. SKARBIEC
 LEKSYKA ŚREDNIOWIECZNA W SŁOWNIKU POJĘCIOWYM 295

2.5.5.1.3. NARZĘDZIA. URZĄDZENIA. ZBIORNIKI. PO-

JEMNIKI.

W SPJS przyporządkowano jednostki autosemantyczne ciągłe

i nieciągłe do 365 kategorii pojęciowych, w ich obrębie jest 829
pojęć. Niektóre z tych kategorii są bardzo pojemne semantycznie
i w przyszłości, jeśli projekt będzie rozwijany, będą one dzielone na
bardziej szczegółowe. Przykładem mogą być kategorie pojęciowe
2.1. NARODZINY. KOLEJNE ETAPY ŻYCIA. ŚMIERĆ (640 przy-
porządkowań); 2.2.9.5.1.1. CIERPIENIA FIZYCZNE – CHORO-
BY, RANY, DEFORMACJE, ZABURZENIA, ICH PRZYCZYNY
(550 przyporządkowań) lub 2.6.13.2. TWIERDZE, ZAMKI
OBRONNE, URZĄDZENIA OBRONNE, FORTYFIKACJE,
UZBROJENIE, EKWIPUNEK, STRÓJ OBRONNY, KONIE
UCZESTNICZĄCE W BOJU (356 przyporządkowań). Obszer-
ne, wieloskładnikowe nazwy kategorii niejako wyznaczają już te
szczegółowsze obszary, co będzie stanowiło istotne ułatwienie
w przyszłych pracach. Szeroki zakres kategorii pojęciowych zre-
dagowanego słownika jest powodowany chęcią uniknięcia zbyt-
niego rozdrobnienia struktury semantycznej, utrudniającego cało-
ściowy ogląd materiału. Dalsze prace mogłyby zmierzać z jednej
strony do rozbicia na szczegółowsze grupy niektórych, zbyt licz-
nie reprezentowanych kategorii, z drugiej do komasacji kategorii
pokrewnych semantycznie, a niezbyt licznych – które się również
w podziale uwidoczniają. Można się wobec tego spodziewać, że
w sumie nie doszłoby do znaczącego zwiększenia liczby katego-
rii, a tym samym skomplikowania obecnej struktury. Dążymy do
wypracowania struktury optymalnej, w której powinny się zna-
leźć kategorie pojęciowe konieczne i wystarczające.
Jak wspomniano wcześniej, przyporządkowujemy tę samą
jednostkę słownika do wielu kategorii pojęciowych, jeśli uwa-
żamy, że w tych kategoriach ona się w jakimś stopniu mieści.
W SPJS poddano klasyfikacji semantycznej ponad 40 000 jedno-
stek, lecz przyporządkowań semantycznych jest znacznie wię-
cej, także ze względu na to, że pod uwagę brane jest zarówno
znaczenie leksykalne, jak i kontekstowe.
Tak na przykład w haśle (cierpiętliwość) cirpiedliwość, cir-
pietliwość, cirzpietliwość jednostka (1) posiadająca znaczenie
‛cierpliwość, patientia’ a zilustrowana cytatem:
296 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

Aby wam dał podług bogastwa chwały cnotę cirpiedliwości, aby-

ście byli stwierdzeni (ut det vobis virtute corroborari Eph 3, 16) 1449
R XXV 166

zgodnie z podstawowym, zdefiniowanym znaczeniem została

przyporządkowana do kategorii:

2.3.2.1.6. SPOKÓJ. UKOJENIE. ULGA

2.3.3.7.9. SPOSOBY DZIAŁANIA. UWARUNKOWANIA
DZIAŁANIA. CECHY CZŁOWIEKA WARUNKUJĄCE
DZIAŁANIE. OCENY DZIAŁANIA

a kontekst podyktował jeszcze jedno zaszeregowanie – do kate-

gorii:

2.4.5.4. RELIGIA – POSTĘPOWANIE. NAUCZANIE POSTĘ-

POWANIA.

Na tym etapie pracy wolimy nadmiar niż brak – czyli pomi-

nięcie, niewłączenie do danej kategorii jakichś istotnych jedno-
stek semantycznych. W toku szczegółowszych analiz, weryfi-
kacji materiału w ramach konkretnych kategorii, będzie szansa
oceny jego spójności.
Jeśli chodzi o dane liczbowe dotyczące słownictwa zakwa-
lifikowanego do poszczególnych kategorii pojęciowych, to jest
rzeczą oczywistą, że ze względu na tematykę zabytków średnio-
wiecznych, którymi dysponujemy, najliczniej reprezentowana
jest leksyka dotycząca religii i sądownictwa. W obrębie tej pierw-
szej obszernej kategorii pojęciowej znajduje się 13 podrzędnych
(np. 2.4.5.1. RELIGIA – DOKTRYNA. WIARA; 2.4.5.1.1. ISTOTY
DUCHOWE DOBRE I ZŁE. OSOBY ŚWIĘTE; 2.4.5.3. RELIGIA –
KULT; 2.4.5.4. RELIGIA – POSTĘPOWANIE; 2.4.5.5. RELIGIA –
UCZUCIA), do których przyporządkowano 5537 jednostek auto-
semantycznych. Sądownictwo, w którym umieszczono m.in. ta-
kie kategorie pojęciowe jak 2.6.10.4.2. POSTĘPOWANIE SĄDO-
WE; 2.6.10.7. MEDIACJA; 2.6.10.9. OPŁATY SĄDOWE (w sumie
18) zawiera 4361 jednostek.
Bogate słownictwo odnoszące się do uczuć i emocji pozwo-
liło wyodrębnić aż 27 kategorii pojęciowych, a wśród nich np.
2.3.2.1. UCZUCIA. EMOCJE. POSTAWY UCZUCIOWE – rodza-
 LEKSYKA ŚREDNIOWIECZNA W SŁOWNIKU POJĘCIOWYM 297

je (np. 2.3.2.1.1. SYMPATIA. PRZYJAŹŃ. MIŁOŚĆ; 2.3.2.1.14.

POGARDA; 2.3.2.1.18. TĘSKNOTA). Odnotowano łącznie 2759
przyporządkowań do kategorii UCZUCIA. EMOCJE. POSTA-
WY UCZUCIOWE.
Pojedyncza kategoria pojęciowa, zawierająca największą licz-
bę jednostek autosemantycznych ciągłych i nieciągłych (2606), to
2.3.3.7.9. SPOSOBY DZIAŁANIA. UWARUNKOWANIA DZIA-
ŁANIA. CECHY CZŁOWIEKA WARUNKUJĄCE DZIAŁANIE.
OCENY DZIAŁANIA.
Rysuje się tu wprawdzie jasna możliwość wydzielenia czte-
rech szczegółowszych kategorii:

2.3.3.7.9.1. SPOSOBY DZIAŁANIA

2.3.3.7.9.2. UWARUNKOWANIA DZIAŁANIA
2.3.3.7.9.3. CECHY CZŁOWIEKA WARUNKUJĄCE DZIA-
ŁANIE
2.3.3.7.9.4. OCENY DZIAŁANIA,

jednak i one są na tyle ogólne, że będą dosyć licznie reprezento-

wane. Tworzenia takich pojemnych kategorii nie zawsze da się
uniknąć. Niektóre jednostki, np. reprezentujące zaimki czy pew-
ne grupy przysłówków, w sposób logicznie uzasadniony można
zakwalifikować tylko do kategorii o dużym stopniu ogólności.

Podsumowanie
Cel tak pomyślanego Słownika pojęciowego języka staropolskiego
jest praktyczny – w obrębie kilkuset kategorii pojęciowych zo-
stały zgrupowane opisane dotąd w Słowniku staropolskim i jego
suplemencie jednostki autosemantyczne ciągłe i nieciągłe. Two-
rzy to inną perspektywę oglądu staropolskiego słownictwa. SPJS
ułatwi językoznawcom prowadzenie różnorakich badań nad
staropolszczyzną, nie tylko skupionych stricte na semantyce. Dla
przykładu, zgromadzone w jednym zbiorze jednostki nieciągłe
mogą posłużyć jako baza materiałowa do badań nad staropolską
frazeologią czy studiów dotyczących jej rozwoju; przedmiotem
badań mogą się też stać wyrazy synsemantyczne itp. W wielu
wypadkach badacz chcący zgromadzić potrzebne dane uniknie
żmudnej kwerendy słownikowej.
Słownik ma postać elektroniczną i zamieszczony jest na stro-
nie internetowej. Można by się zastanawiać, czy nie byłoby ce-
298 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

lowe także książkowe wydanie przygotowanego tezaurusa.

Prymarnie elektroniczna forma słownika jest w wypadku tak
ogromnego materiału, który on obejmuje, wielkim atutem. Pro-
gram komputerowy opracowany dla prezentacji SPJS jest na
tyle sprawny i wszechstronny, że pozwala w sposób efektywny
z jednej strony, przedstawić wszystkie zrealizowane przez nas
aspekty opisu, z drugiej – osobom korzystającym ze słownika
odnajdywać interesujące ich dane.
Dane jakościowe i ilościowe pochodzące ze Słownika pojęcio-
wego języka staropolskiego, ogólny ogląd jednostek semantycznych
obsługujących poszczególne kategorie pojęciowe pokazują, iż
słownictwo najstarszej doby rozwoju polszczyzny (do końca
wieku XV) było bogate – zważywszy zwłaszcza na fakt, iż do
naszych czasów nie dochowało się zbyt wiele źródeł pisanych,
więc też zapewne niejeden wyraz (czy jego użycie, znaczenie)
współtworzący zasób ówczesnej polszczyzny bezpowrotnie za-
ginął, niejeden nie został odnotowany i wobec tego jego poja-
wienie się datowane jest na epoki późniejsze. Zakres pojęciowy
znanej leksyki średniowiecznej jest szeroki, możliwe do wyróż-
nienia kategorie obejmują wszystkie zakresy funkcjonowania
człowieka w tym okresie.

Wykaz skrótów

Sstp – Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. I-XI, Wrocław–

Warszawa–Kraków 1953-2002.
SPJS – Słownik pojęciowy języka staropolskiego (www.spjs.ijp-pan.
krakow.pl)

Bibliografia

Batko-Tokarz B., 2008, Tematyczny podział słownictwa w „Wielkim

słowniku języka polskiego”, w: Nowe studia leksykograficzne, t. 2,
red. P. Żmigrodzki, R. Przybylska, Kraków, s. 31-38.
Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, 2006, IJP
PAN, kierownik projektu W. Twardzik, płyta DVD, Kraków.
Eder M., Twardzik W., 2007, Indeksy do Słownika staropolskiego – alfa-
betyczny, a tergo, verba absentia, verba expurgata, IJP PAN, Kraków.
 LEKSYKA ŚREDNIOWIECZNA W SŁOWNIKU POJĘCIOWYM 299

Hallig R., Wartburg W. von, 1952, Begriffssystem als Grundlage für

die Lexikographie. Versuch eines Ordnungsschemas, Berlin.
Indeksy do „Opisu źródeł Słownika staropolskiego”, 2011, opr.
M. Frodyma, Kraków.
Korpus tekstów staropolskich, https://www.ijp-pan.krakow.pl (do-
stęp: 16.11.15).
Markowski A., 1990, Leksyka wspólna różnym odmianom polszczy-
zny, Warszawa.
Michałowska T., 2003, Średniowiecze, Warszawa.
Michałowska T., 2011, Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon,
Warszawa.
Opis źródeł Słownika staropolskiego, 2005, red. W. Twardzik we
współpracy z E. Deptuchową i L. Szelachowską-Winiarzową,
Kraków.
Piotrowski T., 1994, Z zagadnień leksykografii, Warszawa.
Rembiszewska D.K., 2005, Słownictwo tematyczne w dwudziesto-
wiecznych opracowaniach leksykograficznych, „Poradnik Języko-
wy”, z. 8, s. 37-51.
Sambor J., 2001, Język polski w świetle statystyki, w: Współczesny
język polski, red. J. Bartmiński, Lublin, s. 503-526.
Sieradzka-Baziur B., 2010, Najstarsze polskie słownictwo należące
do rodziny wyrazowej „ród”, w: Rodzina w języku i kulturze, red.
J. Bujak-Lechowicz, Piotrków Trybunalski, s. 59-72.
Sieradzka-Baziur B., 2011, Projektowany Słownik pojęciowy języ-
ka staropolskiego i jego przydatność w badaniach naukowych oraz
w procesie dydaktycznym, w: Nie tylko o dydaktyce Księga pa-
miątkowa ofiarowana pani profesor Annie Grochulskiej, red.
M. Obrusznik-Partyka, L. Pacan-Bonarek, Piotrków Trybu-
nalski, s. 341-350.
Sieradzka-Baziur B., 2012, O projekcie Słownika pojęciowego języ-
ka staropolskiego w kontekście prac dotyczących najdawniejszego
słownictwa, ,,Język Polski”, XCII, s. 81-91.
Słownik staropolski, 1953-2002, red. S. Urbańczyk, Wrocław–War-
szawa–Kraków.
Słownik staropolski. Suplement cz. I (verba absentia), 2014, red.
E. Deptuchowa, Kraków.
 300 BOŻENA SIERADZKA-BAZIUR, KRYSTYNA KAJTOCH, DOROTA MIKA

Medieval Lexis in the

Conceptual Dictionary of Old-Polish
Abstract

The aim of this article is to present a lexicographic project – the

Conceptual Dictionary of Old-Polish, prepared in the Institute of
Polish Language at the Polish Academy of Sciences. The paper
considers methodological assumptions and some of the results
already obtained. Above all, it contains figures on material be-
ing the research object, including numerical data showing the
amount of semantic units in chosen conceptual categories.

Keywords: Old-Polish language, lexicography, conceptual

dictionary, semantic field, lexical unit.

View publication stats