ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΙΣ

ΦΥΛΑΚΕΣ «Γεώργιος Ζουγανέλης»

Σεμινάριο εκπαίδευσης εκπαιδευτών και εθελοντών:

Η τέχνη ως εργαλείο εκπαίδευσης των κρατουμένων

“Λύνοντας τη σιωπή. Η περίπτωση της Λέσχης Συζήτησης του

Παραρτήματος του Νοσοκομείου Κρατουμένων Κορυδαλλού”

Αντιγόνη Ευστρατόγλου

mail: theatrodini@yahoo.gr
FB: Αντιγόνη Ευστρατόγλου

(Θεατρολόγος, Επικοινωνιολόγος, διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου

Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστημών)

1
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ………………………………………………………………………………… 3

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΧΗΣ (ΔΙΑΡΚΕΙΑ, ΜΕΛΗ, ΣΤΟΧΟΣ) …..………………. 3

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΧΗΣ (ΚΑΝΟΝΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ, ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ)… 4

ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ (ΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΩΣ ΠΑΓΩΜΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ) ………………….. 5

ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ……………..……………………………………………. 7

ΤΟ ΒΑΣΙΚΟ ΕΜΠΟΔΙΟ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ …………………….…………….. 7

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ (ΛΥΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΙΩΠΗ) …………………..………………………. 8

ΦΑΣΗ 1: ΑΥΤΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ….…………………. 9

ΦΑΣΗ 2: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑΣ & ΠΡΩΤΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ ………………………………………………………………………………… 11

ΦΑΣΗ 3: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ (ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ) … 13

ΦΑΣΗ 4: ΑΥΤΟ-ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ............................................... 16

ΦΑΣΗ 4β: ΨΥΧΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ & ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ................. 17

ΦΑΣΗ 5: ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΛΗ ......................... 17

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ................................................................. 18

2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Καλησπέρα σας!

Χαίρομαι πάρα πολύ που είμαι εδώ. Θα σας μιλήσω για την Λέσχη Συζήτησης
που συντονίζω τους τελευταίους έξι μήνες στο Παράρτημα του Νοσοκομείου
Κρατουμένων Κορυδαλλού. Στο Παράρτημα βρέθηκα για πρώτη φορά πέρσι τον
Δεκέμβρη σαν ωρομίσθια εκπαιδεύτρια στο πλαίσιο του ΣΔΕ, διδάσκοντας τον
γραμματισμό της Πολιτισμικής Αγωγής. Φέτος διδάσκω στις δικαστικές
φυλακές και είμαι, παράλληλα, ως εθελόντρια στο Παράρτημα.

Πρώτα από όλα, θα πρέπει να ευχαριστήσω το Δίκτυο για την πρόσκληση, τη

διαρκή υποστήριξη που προσφέρει στην ομάδα, αλλά και την ευκαιρία που
είχα προσωπικά, πέρσι τον Δεκέμβρη, με ένα αντίστοιχο σεμινάριο, να πάρω
μία ιδέα για το τι επρόκειτο να συναντήσω στη φυλακή- τι θα έπρεπε να
προσέξω αλλά και πόσο ανταποδοτική μπορεί να είναι η διδασκαλία εντός των
τειχών. Ήταν πολύτιμη εκείνη η πρώτη επαφή.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΧΗΣ (ΔΙΑΡΚΕΙΑ, ΜΕΛΗ, ΣΤΟΧΟΣ)

Η Λέσχη Συζήτησης είναι μία εθελοντική δράση που υποστηρίζει το

Δίκτυο. Οι συναντήσεις μας γίνονται μία φορά την εβδομάδα και διαρκούν
τρεις ώρες, χωρίς διάλειμμα, γιατί κανείς δε βγαίνει ποτέ από την αίθουσα
αν δεν εξαντληθεί ο χρόνος. Ξεκινήσαμε στα τελη Ιουλίου και
συναντιόμαστε μέχρι σήμερα χωρίς κανένα κενό λόγω εορτών (εξάλλου,
δε τις πολυσυμπαθούμε). Κύριος στόχος της δράσης ήταν αρχικά η διεξαγωγή
συζητήσεων με αφορμή έργα τέχνης (κυρίως λογοτεχνία και ταινίες) και θέματα
της καθημερινότητας που απασχολούν τους κρατούμενους.

Η πόρτα είναι ανοιχτή σε όλους. Παρότι η αλλαγή στη σύνθεση της ομάδας
είναι συχνή (καθώς άνθρωποι αποφυλακίζονται, πηγαίνουν στο νοσοκομείο ή
ξεκινάνε για τους δικούς τους λόγους με καθυστέρηση), ο βασικός πυρήνας της
ομάδας είναι πάνω από 12 άτομα που είναι εξαιρετικός αριθμός για το
συγκεκριμένο Πλαίσιο για δράση που είναι προαιρετική.
Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε, στην πολύ μικρή αίθουσα που μας
διατίθεται, ακόμα και 15 άτομα, ενώ σε εορταστικές περιστάσεις και όταν
έχουμε καλεσμένους είμαστε πολύ περισσότεροι.

Θέλω εδώ να τονίσω ότι στην πλειοψηφία τους οι συμμετέχοντες στην

ομάδα συνεισφέρουν ενεργά, με τον τρόπο του ο καθένας, στη διαδικασία.
Υπάρχουν μόνο δύο μέλη, που αν και έρχονται συχνά δε μοιράζονται σχεδόν
ποτέ δημόσια τις σκέψεις τους. Στα δικά μου χέρια, ωστόσο, έχω τη χαρά να
φτάνουν.

Συνολικά, πρέπει να πω πως αδιάφορος ή χλιαρός συμμετέχων δεν υπάρχει στη

συγκεκριμένη ομάδα. Μη δυνάμενος να συγκεντρωθεί, ενδεχομένως, λόγω των
πολλών χαπιών, μόνο αυτό. Αλλά, σας ξαναλέω, θα πρέπει να ψάξω πολύ για να
τον βρω.

3
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΛΕΣΧΗΣ (ΚΑΝΟΝΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ, ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ)

Οι συναντήσεις μας υπήρξαν από την αρχή χαλαρά δομημένες επειδή ήταν
προσωπική μου επιθυμία να έχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι κρατούμενοι
τη δυνατότητα να μετέχουν. Επέτρεπα να μπαίνει κανείς και να βγαίνει καθ'
όλη τη διάρκεια της ώρας και, ευτυχώς, οι συμμετέχοντες εκμεταλλεύονται στη
μεγάλη πλειοψηφία τους το πρώτο κυρίως. Όπως σας είπα και νωρίτερα,
διάλειμμα στη συγκεκριμένη ομάδα δεν έχουμε κάνει ποτέ.

Τονίζω ότι οι χαλαροί κανόνες ήταν προσωπική μου επιλογή γιατί γνωρίζω καλά
ότι τα συνεπέστερα μέλη έχουν ανεχτεί την επιστροφή σε προηγούμενη
στάδια της διαδικασίας και ατέλειωτους μονολόγους των
νεοεισερχόμενων που έχουν ανάγκη να προσανατολιστούν, μολονότι για
τους ίδιους αυτό μπορεί να γίνεται αρκετά επώδυνο. Ταυτόχρονα,
αποτελεί ερέθισμα να αναλάβουν πρωτοβουλία, όπως θα εξηγήσω στη
συνέχεια.

Ας μην ξεχνάμε ότι παράλληλα με την ομάδα, το σύνολο σχεδόν των μελών
παρακολουθεί τη θεραπευτική ομάδα του ΚΕΘΕΑ, στο πλαίσιο της οποίας
επίσης εκφράζονται, αν και με άλλο στόχο και σε τελείως άλλο πλαίσιο,
προσωπικά βιώματα από τους μετέχοντες. Στις πρώτες μας συναντήσεις
ομολογώ πως εγώ γνώριζα, έκθαμβη πολλές φορές, έναν άγνωστο
κόσμο χάρη στις αφηγήσεις των πιο εξωστρεφών μελών, ενώ οι πιο
εσωστρεφείς συμμετέχοντες ψιθύριζαν μέσα από τα δόντια τους
φράσεις όπως “όχι πάλι αυτή την ιστορία”, “όχι άλλη φυλακή”, “και
που είναι η ευθύνη, ρε παιδιά”; Τονίζω το «μέσα από τα δόντια τους», καθώς
η συγκεκριμένη ομάδα είναι γενικά εξαιρετικά προδιατεθειμένη να
αυτορρυθμίζεται ή να καταπιέζει αν θέλετε τις εντάσεις της, οπότε ανοιχτές
συγκρούσεις δεν έχουμε αντιμετωπίσει.

Εκτός από χαλαρά δομημένες, οι συναντήσεις ήταν εξ αρχής αυτοτελείς

ακριβώς για να εξυπηρετηθεί ο στόχος της αυξημένες συμμετοχής αλλά και να
μην πιεστούν τα μέλη που είχαν συγκεκριμένες δυσκολίες, όπως στη γραφη ή
την ανάγνωση να κάνουν πολλά παραπάνω από αυτά που ήταν τη δεδομένη
στιγμή διατεθειμένοι να κάνουν. Ταυτόχρονα, δούλευα σε ατομικό επίπεδο
με όσους έδειχναν επιθυμία να εξελιχθούν. Τα μέλη αυτά είναι και τα
πρώτα που ανέλαβαν τον συντονισμό συναντήσεων στη θέση μου καθώς
και την υποστήριξη των ασκήσεων όσων μελών είχαν δυσκολία να
γράψουν εκτός του πλαισίου της ομάδας (και τα δύο έγιναν μετά από
δική τους πρωτοβουλία, που εγώ απλώς ενθάρρυνα και συνέδεσα με την
κύρια διαδικασία).

Συνολικά, νομίζω ότι η επιτυχία αυτής της ομάδας είναι ότι κάλυψε
αρκετά κενά που προκύπτουν από την απουσία άλλων προαιρετικών
δράσεων στο Παράρτημα (και αφορούν κυρίως την έκφραση και την
ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων) και ότι ανέπτυξε με σχετικά ομαλό
τρόπο μία εξωστρέφεια η οποία αποτελεί πλέον σταθερό άξονα της
λειτουργίας της. Από τον Νοέμβριο και μετά είναι σπάνιες οι
συναντήσεις με την ομάδα στις οποίες είμαστε χωρίς επισκέπτη.

Για να εξηγήσω γιατί η σύνδεση με το έξω είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για τη

συγκεκριμένη ομάδα, πρέπει να σας πω δύο λόγια για το πλαίσιο στο οποίο
λειτουργεί για όσους από εσάς συμβαίνει να μην το γνωρίζετε, διότι νομίζω πως
4
θα μας επιτρέψουν να εκτιμήσουμε τη σημασία και τις αδυναμίες της δράσης
αλλά και τα όρια μέσα στα οποία μπορούν οι παρατηρήσεις που θα κάνω εδώ
να γενικευθούν.

Πιστεύω ότι είναι πιο χρήσιμο το να μιλήσω για το πλαίσιο λειτουργίας

της ομάδας (το Παράρτημα) από το να πω για το προφίλ των ανθρώπων.
Εξάλλου, όπως ξέρετε, είναι πολλά αυτά που οι κρατούμενοι
μοιράζονται, είναι όμως πάρα πολλά αυτά στα οποία μπορεί να
διαφέρουν. Όπως θα δείτε η ομάδα μας στηρίχθηκε στα δεύτερα
κυρίως.

ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ (ΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΩΣ ΠΑΓΩΜΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ)

Το Παράρτημα ανήκει στο Νοσοκομείο Κρατουμένων Κορυδαλλού. Βρίσκεται

στο ίδιο κτίριο με τις γυναικείες φυλακές και προορίζεται για την κράτηση των
οροθετικών κρατούμενων οι οποίοι δε γίνονται εύκολα δεκτοί σε άλλες φυλακές.
Να διευκρινίσω εδώ ότι δε μιλάω έχοντας υπόψη μου κάποιο κανονισμό, όσο
την εμπειρία. Με την έννοια ότι, στην πράξη, ακόμα και όταν οι κρατούμενοι
του Παραρτήματος παίρνουν μεταγωγή σε άλλες φυλακές δεν περνάει συνήθως
καιρός μέχρι να επιστρέψουν. Πρακτικά, δηλαδή, το Παράρτημα, είναι μία
φυλακή μέσα στην φυλακή. Κάποια από τα πράγματα που χαρακτηρίζουν
αυτή τη διπλή φυλακή και που είναι χρήσιμο να γνωρίζει κανείς για να
αντιληφθεί το πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται η δράση για την οποία θα σας
μιλήσω, είναι τα εξής:

Καταρχάς, πολλοί από τους ανθρώπους που κρατούνται εκεί γνωρίζονται

πάρα πολλά χρόνια. Γνωρίζονται από την ζωή έξω από τη φυλακή, την πιάτσα
ή/και την παραμονή τους σε θεραπευτικές κοινότητες, αλλά γνωρίζονται και
από παλιότερες περιόδους που κρατούνταν εκεί, όταν το Παράρτημα ήταν πολύ
χειρότερο από ό,τι είναι σήμερα.

Για λόγους συντομίας αλλά και ουσίας θα χρησιμοποιώ όπου μπορώ τις
φράσεις κρατούμενων για να κάνω σαφέστερες τις θέσεις μου. Στην περίπτωση
αυτή κρατήστε την εξής μαρτυρία: "Την προηγούμενη φορά που
κρατούμουν εδώ, δεν υπήρχε τίποτα να κάνει κανείς- τίποτα απολύτως,
πέρα από το να κοιτάει τον τοίχο. Έκοβα τις φλέβες μου για να με πάνε
στον Άγιο Παύλο" (σ.σ. το νοσοκομείο των φυλακών).

Να σημειωθεί ότι η φράση ανήκει στον αριστούχο του σχολείου μας- έναν
άνθρωπο που δεν έχει χάσει από την ώρα που το ξεκίνησε ούτε δύο λεπτά
μαθήματος και έχει κάνει στον ενάμιση χρόνο που είμαι εκεί, πέρα από
εξαιρετική πρόοδο, προσωπική του υπόθεση τη συνέχειά του.

Έλεγα, λοιπόν, ότι πολλοί από τους ανθρώπους που σήμερα αποτελούν
μέλη της λέσχης συζήτησης, έχουν ζήσει στο συγκεκριμένο πλαίσιο για
χρόνια, μέσα σε πάρα πολύ άσχημες συνθήκες και, επιπλέον, έχουν
αναγκαστεί να συμβιώσουν με άλλους κρατούμενους σε συνθήκες βαθιά
συγκρουσιακές. Όπως ξέρετε η δυναμική των σχέσεων που
δημιουργείται μέσα σε μία φυλακή χαρακτηρίζεται από τους δικούς της
κανόνες, τις δικές της ιεραρχίες και τις δικές της επώδυνες (αλλά
απαραίτητες, όπως φαίνεται) σιωπές. Δε θα συζητήσω, ασφαλώς, σε βάθος

5
το θέμα αυτό εδώ, όπως δε το συζητώ ποτέ στην ομάδα μας. Άλλωστε δεν έχω
ούτε επαρκή εικόνα ούτε εξειδίκευση.

Ωστόσο δεν μπορώ να μη σας πω ξεκινώντας αυτή την παρουσίαση ότι η Λέσχη
Συζήτησης για την οποία θα μιλήσω λειτουργεί μέσα σε έναν χώρο στον
οποίο, ίσως περισσότερο από ό,τι σε άλλα πλαίσια κράτησης, ο χρόνος
μοιάζει παγωμένος, το παρελθόν επιστρέφει με χίλιους δύο τρόπους
και η αλλαγή, είτε σε συλλογικό είτε σε προσωπικό επίπεδο (όπως για
παράδειγμα η αποστασιοποίηση από τα ήθη της φυλακής), θεωρείται
από πολλούς όχι μόνο δύσκολη, αλλά άσκοπη ή ίσως ακόμα και
επικίνδυνη.

Για να το πω αλλιώς, ένα από τα πρώτα πράγματα που κατάλαβα όταν ξεκίναγε
η ομάδα ήταν ότι ο πολλαπλός στιγματισμός που βιώνουν οι κρατούμενοι
του Παραρτήματος (ο οποίος σχετίζεται με την οροθετικότητα, την εμπειρία
της χρήσης, την παραβατικότητα κλπ) και οι προηγούμενες αποτυχημένες
προσπάθειές να ενταχθούν κοινωνικά μετά την αποφυλάκισή τους, τους κάνει
να νιώθουν ότι ο κύκλος είναι πολύ δύσκολο να σπάσει.

Τρεις από αυτούς έχουν, μάλιστα, ομολογήσει, ότι βλέπουν το Παράρτημα

πέρα από φυλακή, ώρες ώρες και σαν σπίτι τους- με την έννοια ότι είναι το
μόνο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο είναι αποδεκτοί/ξέρουν πως να τα
βγάλουν πέρα.

Ας δούμε ένα κείμενο μέλους το οποίο δε μοιράζεται σχεδόν ποτέ τις

σκέψεις του ανοιχτά με την ομάδα- αλλά μου τις δίνει.

Αν βλέπατε τις απελπισμένες σημειώσεις που άφηνα στο ημερολόγιο που

κρατάω από τον πρώτο μήνα στο Παράρτημα, θα βλέπατε κάτι σαν το
παρακάτω:

6
Το ολέθριο καλό
του μόνου χώρου που μας χωράει
του παγωμένου χρόνου
που δε μας τραυματίζει
(κανείς δεν περιμένει πια κάτι απο μας),
των βαθιά συγκρουσιακών και αλληλέγγυων σχέσεων μεταξύ “ομοίων”,
που τις προστατεύει η σιωπή.

ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ (ΥΠΟΡΡΗΤΑ) ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

Προκαταβολικά, λοιπόν, θα πρέπει να σας ομολογήσω ότι έβαλα τον φιλόδοξο

τίτλο που έβαλα στην παρουσίασή μου χωρίς να θέλω να κρύψω ότι το λύσιμο
της σιωπής στο συγκεκριμένο πλαίσιο, όπως σε κάθε πλαίσιο κράτησης,
απαιτεί μια πράξη επιδέξιας ισορροπίας που είναι, νομίζω, και το πιο
πολύτιμο μάθημα που έχει βγει από τις συναντήσεις μας, τουλάχιστον μέχρι
και σήμερα που μιλάμε.

Ερωτήματα όπως αυτά που βλέπετε εδώ μας απασχολούν κάθε φορά, είτε ρητά
είτε υπόρρητα, επειδή ποτέ δεν κρύψαμε ότι η επικοινωνία μας έχει
σημαντικούς περιορισμούς. Διεκδικούμε, ωστόσο, την ελευθερία να
αναγνωρίζουμε τα όριά της και να ξέρουμε τι εξυπηρετούν και τι σημαίνουν.

1. Περί τίνος μιλάμε; Και ποιος θέτει τα θέματα;

2. Μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να πάμε;
3. Με ποιους όρους μιλάμε; Μιλάμε, άραγε, ελεύθερα από
προκαταλήψεις, επειδή μιλάμε αυθόρμητα;
4. Για ποιο λόγο μιλάμε; Τι θέλουμε να πετύχουμε;

Θα μου επιτρέψετε, και για λόγους χρόνου και για λόγους ουσίας να μη
σχολιάσω όλα τα παραπάνω ερωτήματα, εξηγώντας πως αναδύονται μέσα από
τη διαδικασία και πως τα διαπραγματευόμαστε, αλλά να τα αφήσω να
αιωρούνται- όπως, άλλωστε, συμβαίνει στις συναντήσεις μας. Περιττό να πω
πως αφορούν ΕΞΙΣΟΥ τους κρατούμενους και εμένα, ως συντονίστρια.

ΤΟ ΒΑΣΙΚΟ ΕΜΠΟΔΙΟ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Μόνο ένα παράδειγμα θα ήθελα να δώσω που φωτίζει ένα από τα πιο επίμονα
εμπόδια στην επικοινωνία μας και αφορά το τρίτο κατά σειρά ερώτημα, δηλαδή
τους όρους στη βάση των οποίων επιλέγουμε να συζητάμε.

Καμία φράση δεν επανερχόταν τους πρώτους 4 μήνες της ομάδας όσο οι
φράσεις: "Εμείς και εσείς. Οι μέσα και οι έξω." Πάνω σε αυτό το δίπολο
εκφράζονταν οι προβληματισμοί και έμπαιναν οι βάσεις της συζήτησης,
όταν άφηνα την πρωτοβουλία στην ομάδα. Τονίζω πως η αντίληψη που
θέλει τον μέσα από τον έξω κόσμο ξεκάθαρα διαχωρισμένους δεν εξέφραζε
όλους τους κρατούμενους, ίσως μάλιστα να εξέφραζε λιγότερους από τους
μισούς. Ωστόσο, ήταν η μόνη αντίληψη που εκφραζόταν ανοιχτά τον πρώτο,
αναγνωριστικό μήνα των συναντήσεων. Και εκείνη η οποία ακουγόταν μηχανικά
τις πρώτες φορές που υποδεχθήκαμε επισκέπτες.

Η ανθεκτικότητα, λοιπόν, αυτής της πρακτικής αποτελεί το μεγαλύτερο

εμπόδιο που έχουμε ως τώρα συναντήσει με την έννοια ότι στηρίζεται

7
πάνω σε μία βασική προβληματική παραδοχή που δεν επέτρεπε ούτε να
ξανασυστηθούν τα μέλη μεταξύ τους, όπως θα απαιτούσε η νέα
διαδικασία που προσπαθούσαμε να θεμελιώσουμε, ούτε να
συνομιλήσουμε (νοερά στην αρχή, έμπρακτα στη συνέχεια), με τον έξω
κόσμο.

Και η παραδοχή αυτή ήταν ότι:

Οι μέσα και οι έξω είναι ομοιόμορφες ομάδες εσωτερικά, και διαφέρουν
μόνο μεταξύ τους.

Το οποίο, για παράδειγμα, μπορεί να σημαίνει ότι οι μέσα δεινοπαθούν

και οι έξω καταπιέζουν. Οι μέσα γνωρίζουν πως είναι η ζωή έξω, ενώ οι
έξω αγνοούν (και μαλλον αδιαφορούν κιόλας) για το τι σημαίνει
φυλακή. Και πως η ισορροπία είναι αδύνατο να αλλάξει. Τα
παραδείγματα είναι των μελών, όχι δικά μου. Και ούτω καθεξής.

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ (ΛΥΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΙΩΠΗ)

Στη φάση αυτή θα περίμενε κανείς να πω πως κατάφερα, ως

εκπαιδεύτρια, την ομάδα να αρχίσει να βλέπει τους περιορισμούς μία
τέτοιας προοπτικής που χωρίζει τον μέσα από τον έξω κόσμο.

Στην πραγματικότητα δεν έκανα άλλο από το να βοηθήσω να αναδειχθεί

η εσωτερική ετερογένειά της: Κλίσεις που δεν εκφράζονταν ανοιχτά,
όπως η γραφή, όνειρα που πήγαιναν πέρα από μία ένδοξη καριέρα στην
παρανομία, συνεπείς στάσεις κόντρα στη λογική της ύπνωσης που είναι
ενδημική στη συγκεκριμένη φυλακή, ό,τι και αν αυτό σημαίνει.

Αν με ρωτήσει κάποιος ποια είναι η στιγμή που πιστεύω ότι ερέθισε

περισσότερο τον κριτικό μετασχηματισμό στη συγκεκριμένη ομάδα, δε θα δείξω
κανένα συγκεκριμένο ποίημα, αν και πιστεύω ότι η γεμάτη πάθος ανάγνωσή
μου επιτάχυνε κάποιες διαδικασίες και άνοιξε κάποιους πόρους. Δε θα πω πως
ήταν κάποια ταινία ή η κουβέντα που την ακολούθησε και σίγουρα δεν ήταν το
να αναμασάμε τα βιώματά μας που, όπως κατάλαβα αμέσως μόλις ξεπέρασα
τον πρώτο συγκλονισμό, ήταν περισσότερο αφορμή για τον δικό μου
(απαραίτητο) κριτικό μετασχηματισμό, παρά για τον δικό τους.

Εκείνο που ερέθισε περισσότερο τον κριτικό μετασχηματισμό ήταν οι

ζωντανές αποδείξεις που είχαμε στα χέρια μας, ότι παρά τα κοινά που
ενώνουν τους κρατούμενους που μετέχουν στην ομάδα, αυτοί ΔΕΝ είναι
ως προς τις στάσεις και τις αξίες που υιοθετούν τη δεδομένη στιγμή
της ζωής τους ίδιοι. ΔΕΝ είναι ίδιοι, επειδή η συνθήκη του εγκλεισμού
λέει πως θα 'πρεπε, όπως και οι άνθρωποι στον έξω κόσμο δεν είναι
ίδιοι, επειδή (υποτίθεται πως) είναι ελεύθεροι.

Στο σημείο αυτό επιτρέψτε μου να κάνω ένα διάλειμμα για να σας δείξω το
feedback που έδωσε μία σπουδάστριά μου σε ΙΕΚ Υποκριτικής, στον
Ντίνο, τον ποιητή μας. Σαν τώρα τον θυμάμαι να κρατά το χαρτί στα χέρια
σφιχτά στα χέρια του σαν να είχε μόλις πάρει την απάντηση σε μια ερώτηση- ή,
αν θέλετε, την απάντηση ΜΕ μια ερώτηση.

8
Τώρα είναι η ώρα να δούμε μία προς μία τις φάσεις από τις οποίες πέρασε και
εξακολουθεί να περνά η διαδικασία. Εννοείται ότι δεν είναι μόνο γραμμική,
αλλά μπορεί να κάνει και λούπες, κύκλους.

ΦΑΣΗ 1: ΑΥΤΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ

Η αυτοπαρουσίαση των μελών ήταν εκείνη που μονοπώλησε τον πρώτο μήνα
των συναντήσεων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι δε γίνεται πάντα με
λόγια/ανοιχτά και παίρνει πολύ περισσότερο καιρό από ό,τι σε άλλες ομάδες.
Θα σας πω δυο λόγια για τις παρουσιάσεις που έγιναν ΧΩΡΙΣ να τις ζητήσω:

1. Συλλογική παρουσίαση.
Εδώ τίθενται ανοιχτά θέματα παραβίασης ανθρωπίνων
δικαιωμάτων. («Καταλαβαίνεις που βρίσκεσαι;»)

Τα θέματα που αφορούν τα όσα βιώνουν οι κρατούμενοι μέσα στη φυλακή ήταν
κυρίαρχα την πρώτη περίοδο της ομάδας. Η πεποίθηση ότι βασικά τους
δικαιώματα παραβιάζονται βρίσκει σύμφωνους όλους σχεδόν, αν και οι
στρατηγικές αντιμετώπισης διαφέρουν. Άκουσα με μεγάλο σεβασμό τις σχετικές
αφηγήσεις, αλλά εξήγησα ότι δεν μπορούν να γίνουν αντικείμενο
διαπραγμάτευσης στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ομάδας, για την οποία
προσωπικός μου στόχος ήταν να μακροημερεύσει.

Ταυτόχρονα ξεκαθάρισα ότι θεωρώ τους αγώνες που έχουν γίνει με στόχο να
βελτιωθούν οι συνθήκες κράτησης όχι μόνο θέμα που τους αφορά προσωπικά,
αλλά κομμάτι της κοινωνικής μας ιστορίας το οποίο θα όφειλαν στο μέλλον να
μοιραστούν.
Αυτό πιστεύω ότι ήταν κρίσιμο και επειδή ξέρω ότι τη στιγμή εκείνη με
μετρούσαν (ένα από τα πρώτα που με ρώτησαν ήταν ποια ΜΚΟ εκπροσωπώ,
γιατί είμαι εκεί κλπ.) και επειδή, όπως συνειδητοποίησα στην πορεία, δε μιλάνε
για τη φυλακή όταν βγουν από τη φυλακή και αυτό νομίζω ότι είναι ένα από τα
μεγαλύτερα εμπόδια στην επανένταξή τους. Το έχω ήδη βιώσει με μέλη της
ομάδας που αποφυλακίστηκαν.

9
Με άλλα λόγια, στο σημείο αυτό προσωπικά αντιλήφθηκα, και δε λέω τίποτα
καινούργιο εδώ, απλά οφείλω να το ξαναπώ, πως υπάρχει ένα τραύμα, με Τ
κεφαλαίο, το οποίο δεν ξύσαμε. Η αναγνώρισή του, ωστόσο, ήταν σημαντική για
να πάμε παρακάτω.

2. Ατομική παρουσίαση.
Η βασική ιδέα εδώ είναι η εξής: Είμαι παράγωγο μίας κοινωνικής
συνθήκης. Το παρελθόν μου με καθορίζει. Δε φταίω γι' αυτά που
έχουν συμβεί και δεν έχω δύναμη να τα αλλάξω.

Οι ιστορίες που προέκυψαν στη φάση αυτή αφορούν την αυτοβιογραφία των
μελών (τι έκανα, τι μου συνέβη στην παιδική μου ηλικία, τι ρόλο έπαιξε η
οικογένειά μου, η απουσία των σημαντικών άλλων, περιστατικά από την πιάτσα
και τις προηγούμενες περιόδους που προσπαθούσαν να επανενταχθούν
κοινωνικά, χωρίς να βρίσκουν συμμάχους). ΤΟΝΙΖΩ ότι δεν ενθάρρυνα ποτέ
εγώ αυτές τις εξιστορήσεις. Αντιθέτως, έχω πολλές φορές προσπαθήσει να
εξηγήσω ότι δεν κάνω συμβουλευτική. Παρ’ όλα αυτά, προέκυπταν πολύ συχνά
στη διάρκεια του πρώτου μήνα.

Την περίοδο αυτή έρχονταν πολύ συχνά στην ομάδα «κείμενα» που ασκούν
κοινωνική κριτική, όπως hip hop, γκράφιτι, λαϊκό τραγούδι, κόμιξ κλπ. καθώς
και ελεύθεροι συλλογισμοί πάνω στο υλικό που έφερνα ή ζητήματα της
καθημερινότητας που αναπτύσσονταν στη βάση του «εμείς» και του «εσείς».

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ:
Θα κάνω μία μικρή διακοπή τώρα για να σας πω πως αντέδρασε ένα μέλος της
ομάδας όταν είδαμε αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ Landfill Harmonic στις
πρώτες μας συναντήσεις. Το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ παρουσιάζει τη ζωή
μίας πολύ φτωχής κοινότητας που ζει στην Κατέουρα, μια παραγκούπολη λίγο
έξω από την Παραγουάη, η οποία επιβιώνει χάρη στην αποκομιδή σκουπιδιών
και ενός δασκάλου μουσικής που άλλαξε τη ζωή των παιδιών της όταν έφτιαξε,
μαζί με τον μάστορα της κοινότητας, μουσικά όργανα από τα σκουπίδια.

Δείτε το τρέηλερ της ταινίας Landfill Harmonic, η οποία αποτελεί,

παρεμπιπτόντως, εξαιρετικό ερέθισμα για συζήτηση η οποία έχει, κατά
κανόνα, πολύ θετικό πρόσημο.

Όταν ζήτησα από τα μέλη να μου πουν τις πρώτες σκέψεις τους για την
ταινία, ο Γιώργος είπε ότι η κοινωνία βλέπει τα μέλη της ομάδας μας
σαν «ταξικά απόβλητα». «Στην ταινία», συνέχισε, «οι άνθρωποι βρήκαν
τον τρόπο να δουν αξία ακόμα και στα σκουπίδια. Σε μας δεν μπορούν
να βρουν καμία αξία, αν και δεν είμαστε σκουπίδια».

Στη συνέχεια με ρώτησε αν μπορεί να βάλει στην τάξη ένα κομμάτι του
12ου Πίθηκου που του θύμισε η ταινία, με τίτλο «Σκουπιδότοπος».
Προτείνω να το ακούσετε διαβάζοντας την παρακάτω παράγραφο.

10
Έτσι φτάνουμε στην άβολη στιγμή που ακούγεται (στο διαπασών), σε
μία εκπαιδευτική συνάντηση, η μουσική του άλλου. Πιστεύω πως αυτή
είναι πάντα μία σημαντική στιγμή για την εκπαιδευτική σχέση. Θα
ήθελα εδώ να σημειώσω ότι για τον κάθε άνθρωπο η μουσική που
ακούει δεν είναι απλά η έκφραση ενός «γούστου», αλλά ένας κόσμος
ολόκληρος αναμνήσεων, επιλογών, συναισθημάτων- τον οποίο αξίζει να
μην αγνοούμε. Πιστεύω πως σε στιγμές όπως αυτή χτίστηκε η
εμπιστοσύνη που συνδέει τα μέλη της ομάδας με τη συντονίστρια
καθώς, επίσης, μου δόθηκε το κίνητρο να προσπαθήσω στο εξής να
συνδέω τα κείμενα που εισάγω εγώ με αυτά που προτείνουν τα μέλη της
ομάδας, ούτως ώστε να να γίνουν εμφανή τα σημεία σύγκλισης
πολιτισμικών ειδών (genres) και κόσμων με τους οποίους αυτά
συνδέονται, κόσμων που φαίνονταν καταρχάς να είναι ξεκάθαρα
διαχωρισμένοι.

Ταυτόχρονα, μέσα στους κόλπους της ομάδας, αρχίζει να εκφράζεται από το

πρώτο κιόλας διάστημα μία διάχυτη σωματική ανησυχία στη διάρκεια των
προσωπικών τοποθετήσεων αυτοαπαξίωσης, όπως αυτή που εκφράστηκε
παραπάνω. Κάπου κάπου μπορεί κανείς να ακούσει τα μέλη που μιλάνε
λιγότερο να ψιθυρίζουν φράσεις όπως: Όχι άλλη φυλακή. Κάθε μέρα ακούω
τις ίδιες ιστορίες. Έχει καταντήσει αήδια. Που είναι η δική μας ευθύνη;
Tην ανησυχία αυτή μοιράζονται σιωπηρά όσοι παρακολουθούν σταθερά το
σχολείο, το ΚΕΘΕΑ και την ομάδα και βρίσκονται σε μία διαδικασία
αναθεώρησης κάποιων στάσεων, σύμφωνα με τις δικές τους μαρτυρίες αλλά και
την αντίληψη όλων των συναδέλφων μου. Κάποιος μου έχει πει στο περιθώριο
της συζήτησης πως καμιά φορά νιώθει σαν «να σκορπάμε οι εκπαιδευτές
διαμάντια στη λάσπη».

Τώρα, λοιπόν, είναι ώρα να παρουσιαστώ εγώ και η «ομάδα μου»- οι έξω. Γιατί
είμαστε στη φυλακή; Τι ακριβώς ήρθαμε να κάνουμε; Και τι κερδίζουμε από τη
διαδικασία;

ΦΑΣΗ 2: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΡΙΑΣ & ΠΡΩΤΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ

Πρώτα απ’ όλα, θα πρέπει να πω πως, αν είχα την ελευθερία σαν εκπαιδεύτρια
να επιλέξω το μέσο επικοινωνίας μου με την ομάδα, στην πρώτη φάση της
γνωριμίας μας θα κάναμε απλές θεατρικές ασκήσεις στη λογική του παιχνιδιού
και της αποδιοργάνωσης των μυικών δομών, όπως το θέλει το θέατρο του
Boal.

Αν θέλετε να διαβάσετε περισσότερα για το θέμα δείτε το έργο του Boal

με τίτλο «Το θέατρο του καταπιεσμένου» που περιέχει και σχετικές
ασκήσεις (σ. 22-28).

Ήταν μία επιθυμία που εξέφραζαν ανοιχτά και οι ίδιοι οι κρατούμενοι (το να
ασχοληθούμε με το θέατρο) και ήταν και σε μένα προφανές ότι ο δρόμος θα
είναι πολύ πιο δύσβατος όσο τα σώματα μένουν αγκυλωμένα. Δυστυχώς, αυτό
το περιθώριο δε μας δόθηκε για τυπικούς λόγους. Στη φυλακή όπως ξέρετε
πολύ καλά βρίσκουμε τρόπους να δουλεύουμε με ό,τι έχουμε- κι αυτό είναι
από μόνο του ένα σημαντικό μάθημα.

11
Στη δεύτερη αυτή φάση, λοιπόν, σειρά είχε η δική μου έμμεση
αυτοπαρουσίαση μέσα από κείμενα. Ποια είμαι, τι θεωρώ σημαντικό, τι κάνω
εδώ. Τα κείμενα που ήρθαν στην ομάδα στη φάση αυτή ήρθαν αποκλειστικά
από εμένα. Τα μέλη δεν έπαιρναν ιδιαίτερες πρωτοβουλίες και
προτιμούσαν να σχολιάζουν αυτά που έφερνα ή ακόμα και να
επαναφέρουν απότομα τη συζήτηση σε ζητήματα που τους ενδιέφεραν
άμεσα, αμφισβητώντας τη σχέση που μπορεί να έχει η ποίηση με τη
ζωή- πόσο μάλλον τη ζωή μέσα στη φυλακή.

Μεταξύ πολλών άλλων, την πρώτη εκείνη περίοδο μοιράστηκα κείμενα του
Χικμέτ, γραμμένα στη φυλακή, της Γώγου, βιογραφίες του Παπαιωάνου και του
Μουφλουζέλη, που μου ζητήθηκαν, αλλά και Ελύτη, Λειβαδίτη, Τσέχωφ,
Μπρεχτ, Γεσένιν.

Τους μίλησα, για παράδειγμα, για το ταξίδι που έκανε ο Τσέχωφ, ενώ ήταν ήδη
πασίγνωστος ως θεατρικός συγγραφέας, στη Σαχαλίνη, τα κάτεργα της
Τσαρικής Ρωσίας για τα οποία δεν είχε ιδέα κανείς μέχρι να φέρει πίσω
δεκάδες χιλιάδες εγγραφές για τις συνθήκες υπό τις οποίες διαβιούσαν οι
εξόριστοι. Η ιδέα ήταν να δούμε πως μπορούν κόσμοι που καταρχάς
φαίνονται ξεκάθαρα διαχωρισμένοι να συνδέονται. Πως ένας άνθρωπος
αποφασίζει να περάσει τα όρια που ορίζει η κοινωνική του θέση και να
αναζητήσει αυτό που είναι ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ για τον ίδιο, αλλά και για
εκείνους, όπως είχα αρχίσει να κατανοώ. Αν και δεν άφηνα να εκφράζονται
πια ελεύθερα τα παράπονά τους, φαινόταν ότι βασική τους έγνοια ήταν αν
νοιάζεται κανείς από όσους βρισκόμαστε έξω για όσους είναι απομονωμένοι
κοινωνικά. Κι όχι μόνο αν νοιάζεται, αλλά αν είναι διατεθειμένος να αφήσει τη
βολή του και να ΚΑΝΕΙ κάτι γι’ αυτό.

Τους έφερα, επίσης, τον πολύ αγαπημένο μου Καββαδία. Τους εξήγησα ότι οι
δάσκαλοι στο σχολείο μου απέφευγαν να τον πιάσουν καθώς δεν απέρεε από
την ποίησή του κάποιο θετικό ηθικό δίδαγμα, κι εμείς ήμασταν ήδη επιρρεπείς
σε λάθη ως έφηβοι. Μετά τους εξήγησα ότι νιώθω ευγνώμων που στο σχολείο
που φτιάχνουμε εμείς όπως μας αρέσει μπορώ να διαβάσω Καββαδία
για την ομορφιά της ποίησής του και όχι για να χαράξω όρια ανάμεσα
στο ηθικό και το ανήθικο. Μου φάνηκε πως τους άρεσε εκείνη η ιδέα.

Γρήγορα άρχισαν να υποδέχονται με ιδιαίτερο ενθουσιασμό όσα μοιραζόμουν

εξαιτίας του πάθους με το οποίο τα διάβαζα και μιλούσα γι’ αυτά. Δε νομίζω
ότι τους αφορούσε πάντα τι ακριβώς έλεγα αλλά τι ΜΟΥ έλεγαν τα
κείμενα και πως έβρισκα πάντα έναν απροσδόκητο τρόπο να τα συνδέω
με την κατάσταση της κράτησης και τα ερωτήματα που υπόρρητα, μας
απασχολούσαν. Τους τράβαγε, επίσης, πολύ ο τρόπος που διάβαζα και ο
τρόπος με τον οποίο ερμήνευα, πως έδινα ΝΟΗΜΑ στο κάθε τι. Αυτά είμαι σε
θέση να τα γνωρίζω χάρη στην αξιολόγηση που έκανα όταν ολοκληρώθηκε το
πρώτο τρίμηνο ζωής της ομάσας.

Καθώς στη φάση αυτή με κοίταζαν αποσβωλωμένοι και σπάνια με

αμφισβητούσαν (έπαιζα επιτυχώς το παιχνίδι στην έδρα μου) εκτίμησα ιδιαίτερα
μια ιδέα του Φουκώ που είχα διαβάσει παλιότερα, ότι η απομόνωση
εξασφαλίζει μία ιδιαίτερου είδους συνομιλία ανάμεσα στον κρατούμενο και την
εξουσία που ασκείται πάνω του. Παραπέμπει ο Φουκώ σε ένα παλιότερο έργο
του 1836 που αφορά την τότε μεταρρύθμιση των φυλακών:

12
«Μπορεί κανείς νά φανταστεί» λέει ο Lucas αναφερόμενος στον ρόλο
του διευθυντή, του δασκάλου, του ιερέα των φυλακών και των
φιλάνθρωπων κάθε είδους αναφορικά με τον απομονωμένο κρατούμενο,
«την ισχύ του ανθρώπινου λόγου πού παρεμβαίνει στήν τρομαχτική
πειθαρχία τής σιωπής γιά ν' απευθυνθεί στήν καρδιά, στήν ψυχή, στήν
προσωπικότητα του ανθρώπου».

Ήταν η περίοδος που ξεκίνησα να κρατάω ημερολόγιο και να σκέφτομαι

εντατικότερα πάνω στη διαδικασία, τις επιλογές, τα λάθη μου. Παράλληλα,
άρχισα να τους φέρνω υλικό για να το χρησιμοποιήσουν στον ελεύθερο
χρόνο τους. Μουσικές, βιβλία και ταινίες. Δεν έκανα κριτική σε αυτά που μου
ζητούσαν. Έτσι κυκλοφόρησε πολύ heavy metal, hip hop, και κάποιες ταινίες
που σίγουρα η ίδια δε θα επέλεγα. Mόνο στη βιογραφία του Μεσρίν πάτησα
πόδι και τους πήγα εκείνη του Μάλκολμ Χ που ανακάλυψε μέσα στη φυλακή
τα βιβλία. Ήταν η μόνη περίπτωση που παρενέβην- δεν έκανα άλλη εξαίρεση.

Καιρό μετά, όταν ρώτησα ένα μέλος της ομάδας που άργησε να ξεκινήσει να
μετέχει αλλά είναι πλέον χείμαρρος τι τον βοήθησε, μου είπε ότι τον βοήθησε
που του πήγα να ξαναακούσει τη μουσική του που είχε χάσει στα 25 του που
έμεινε στον δρόμο.

Μία εξίσου ωραία φράση που θυμάμαι ήταν εκείνη που μου είπε μέλος που
ομολογώ πως δελέασα με Metallica ώστε να μας ακολουθήσει και μου είπε,
μόλις είδε τα πρώτα δευτερόλεπτα του βίντεο από την περιοδεία του group στην
Ευρώπη, «ξεριζώνω τώρα την καρδιά μου και στην δίνω».

ΦΑΣΗ 3: ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΛΟΓΟΥ (Οι επιλεκτικές συγγένειες)

Μετά τον τρίτο μήνα των συναντήσεών μας αρχίζουν να φτάνουν στα χέρια μου
χωρίς ΠΟΤΕ να τα ζητήσω διαφόρων ειδών κείμενα που είχαν αρχίσει να
γράφουν οι κρατούμενοι στον ελεύθερο χρόνο τους. Θυμάμαι πως ένα από τα
πρώτα που διάβασα στην ομάδα ήταν αυτό το ποίημα του Ντίνου.

Θυμάμαι ακόμα την ατάκα η οποία έγινε τυπική μετά από αναγνώσεις του
δικού τους υλικού: ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΓΡΑΨΕ Ο ΝΤΙΝΟΣ;;
13
Στη φάση αυτή που η ομάδα αρχίζει να ξεδιπλώνεται πολύ πολύ γρήγορα, τα
μέλη έχουν την ευκαιρία να αποκαλύψουν ΠΟΙΟΙ ΑΛΛΟΙ ΕΙΝΑΙ. Υπάρχει
μέλος που ομολογεί πως νιώθει για πρώτη φορά μετά από χρόνια ελεύθερος,
ενώ είναι στη φυλακή, χάρη στο σχολείο και τις ομάδες.

Με το μέλος αυτό της ομάδας δουλεύαμε, μάλιστα, και ατομικά το καλοκαίρι,

καθώς είχε εκδηλώσει επιθυμία να βελτιώσει τα ελληνικά του. Μία μέρα του
έβαλα μία άσκηση με αφορμή το παρακάτω ποίημα από τον Μικρό Ναυτίλο του
Ελύτη και μία εικόνα που βρήκα στο διαδίκτυο από το εκκλησάκι των Επτά
Μαρτύρων, στη Σίφνο. Παραθέτω το ποίημα του Ελύτη, την εικόνα και στη
συνέχεια την απάντησή του.

ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΠΕΡΠΑΤΑΜΕ. Λέμε τὸν οὐρανὸ «οὐρανὸ» καὶ τὴ

θάλασσα «θάλασσα». Θ’ ἀλλάξουν ὅλα μιὰ μέρα κι ἐμεῖς μαζί τους θ’
ἀλλάξουμε, ἀλλὰ ἡ φύση μας ἀνεπανόρθωτα θά ’ναι χαραγμένη πάνω στὴ
γεωμετρία ποὺ καταφρονέσαμε στὸν Πλάτωνα. Καὶ μέσ’ ἀπ’ αὐτήν, ὅταν
σκύβουμε, ὅπως σκύβουμε καμιὰ φορὰ πάνω στὰ νερὰ τοῦ νησιοῦ μας, θὰ
βρίσκουμε τοὺς ἴδιους καστανοὺς λόφους, ὅρμους καὶ κάβους, τοὺς ἴδιους
ἀνεμόμυλους καὶ τὶς ἴδιες ἐρημοκλησιές, τὰ σπιτάκια ποὺ ἀκουμπάνε τό
’να στ’ ἄλλο, καὶ τ’ ἀμπέλια ποὺ κοιμοῦνται σὰ μικρὰ παιδιά, τοὺς τρούλους
καὶ τοὺς περιστεριῶνες.

Δὲ θέλω νὰ πῶ αὐτὰ τὰ ἴδια. Θέλω νὰ πῶ τὶς ἴδιες φυσικὲς καὶ αὐθόρμητες

κινήσεις τῆς ψυχῆς ποὺ γεννοῦν καὶ διατάσσουν πρὸς ὁρισμένη
κατεύθυνση τὴν ὕλη, τὶς ἴδιες ἀναπάλσεις, τὶς ἴδιες ἀνατάσεις πρὸς τὸ
βαθύτερο νόημα ἑνὸς ταπεινού Παραδείσου, ποὺ εἶναι ὁ ἀληθινός μας
ἑαυτός, τὸ δίκιο μας, ἡ ἐλευθερία μας, ὁ δεύτερος καὶ πραγματικός ἠθικός
μας ἥλιος.

H εικόνα είναι μαγική. Μου θύμισε τα ταξίδια που έκανα όταν ήμουν
παιδί με αμαξοστοιχία στις τεράστιες εκτάσεις της Σοβιετικής Ένωσης,
από το Καζακστάν ως τη Σιβηρία και τη Μόσχα. Έβλεπα, τα θυμάμαι
ακόμα, τα εγκαταλλελημένα χωριουδάκια να προβάλουν ξαφνικά μέσα
από το δάσος και σκεφτόμουν τι ιστορίες θα είχαν να μου διηγηθούν.
Μου θυμίζουν όλα αυτά τους ανθρώπους. Ο καθένας έχει την ιστορία
του κι είναι πάντα πολύ μόνος του στην εσωτερική του διαδρομή,
καθώς κανείς άλλος δεν μπορεί να του δώσει απαντήσεις. Όλα
αλλάζουν, αλλάζουμε κι εμείς. Μόνο η ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια.
14
Να ψάχνουμε απαντήσεις. Ποιος είμαι και ποιος είναι ο σκοπός της
ύπαρξής μου. Τι είναι το σωστό και τι είναι το λάθος. Πως θα ζήσω και
τι θα αφήσω στον κόσμο; Ή θα εξαφανισθώ χωρίς ίχνος.

Αυτά με έκανε να σκεφτώ το ποίημα. Θα ήθελα να γράψω περισσότερα

(σ.σ. του έχω ζητήσει να αναλύει περισσότερο τις σκέψεις του. Όταν
ξεκίνησε έγραφε βία 2-3 προτάσεις, ελλειπτικές πάντα). Όμως δεν
ξέρω. Κάτι με εμποδίζει. Δεν μπορώ ακόμα να διατυπώσω τη σκέψη μου
όπως ακριβώς θα ήθελα πάνω στο χαρτί. Ούτε και προφορικά μπορώ να
πω όλα όσα έχω στο μυαλό μου- κι αυτό με εκνευρίζει πολύ. Γι' αυτό
μου αρέσει η ποίηση. Ζηλεύω τους ποιητές για την ικανότητα που
έχουν να ακριβολογούν.

Σκέφτομαι αυτό που μου έφερες την προηγούμενη βδομάδα. Έλεγε:

"Ξόδεψα πολύν άνεμο για να μεγαλώσω. Μόνο έτσι όμως έμαθα να
ξεχωρίζω τους πιο ανεπαίσθητους συριγμούς, ν' ακριβολογώ μες στα
μυστήρια".

Τα κείμενα στο εξής παύουν να είναι αυστηρά εστιασμένα στις προσωπικές

βιογραφίες και έχουν όλο και περισσότερα φανταστικά στοιχεία. Έντονος είναι
επίσης ο ενθουσιασμός από τη σχέση που διαπιστώνουν τα μέλη ότι υπάρχει
ανάμεσα στις δικές τους σκέψεις και τα όσα διαβάζουν στα βιβλία. Για
κάποιους κρατούμενους είναι η πρώτη φορά στη ζωή τους που πιάνουν βιβλίο
στα χέρια τους με στόχο να το ολοκληρώσουν.

Δείτε, για παράδειγμα, την παρακάτω μαρτυρία.

15
Εδώ συγκεντρώνονται πολλά από τα συμπτώματα αυτών των πρώτων, πολύ
αποκαλυπτικών, συναντήσεων. (Η ποίηση με μικραίνει και με μεγαλώνει μαζί.
Τρομάζω. Νιώθω ευγνωμοσύνη. Μήπως έχω αργήσει; Θα τρέξω. Μακάρι να είναι
όλα κάτι σαν τη Μαρία Νεφέλη, αλλά δεν ξέρω τι ακριβώς. Αν αυτά που έγραψα
άγγιξαν έστω κι έναν άνθρωπο αξίζουν τον κόπο).

ΦΑΣΗ 4: ΑΥΤΟ-ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΧΡΟΝΟ

Η φάση αυτή ξεκινά στις αρχές του τέταρτου μήνα ενώ δε γνωρίζουμε ακόμα αν
θα δοθεί από μεριάς του συμβουλίου της φυλακής έγκριση για συνέχιση της
ομάδας κατά το νέο ακαδημαϊκό έτος. Δειλά στην αρχή και όλο και πιο τακτικά
στη συνέχεια η ομάδα βρίσκεται λίγη ώρα κάθε εβδομάδα ώστε να συζητήσει,
χωρίς τη συντονίστρια, τις εντυπώσεις της από παρουσιάσεις που οργανώνονται
στο Παράρτημα από επισκέπτες. Από τις συναντήσεις αυτές προκύπτουν
σύντομα κείμενα που γράφει συλλογικά η ομάδα με στόχο να δοθούν στους
επισκέπτες, κάτι που αποτελεί σημαντική αλλαγή σε σχέση με αυτό που
συνήθιζε να συμβαίνει σε αντίστοιχες περιπτώσεις (έγραφαν το κείμενο οι πιο
“μορφωμένοι” και υπέγραφαν όσοι συμφωνούσαν).

Παράλληλα, στον ελεύθερο χρόνο τους, τα μέλη συνεργάζονται προκειμένου να

καλύψουν δυσκολίες που κάποιοι αντιμετωπίζουν στη γραφή και έτσι έρχονται
όλο και συχνότερα στην ομάδα κείμενα και από τα μέλη που μέχρι τώρα δε
συμμετείχαν.

16
ΦΑΣΗ 4β: ΨΥΧΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ & ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ

Το ίδιο διάστημα αρχίζουμε να αφιερώνουμε περισσότερο χρόνο από πριν σε

ψυχαγωγικές δραστηριότητες, στο περιθώριο των συναντήσεών μας, όπως
παιχνίδια (παντομίμα, taboo κλπ), ομαδικό τραγούδι με αφορμή την κιθάρα
που έχει μόλις αποκτήσει μετά από αίτησή του μέλος της ομάδας, σχολιασμό
ταινιών και κουβέντες με ελεύθερη θεματολογία. Παράλληλα, αρχίζουμε να
υποδεχόμαστε τακτικά επισκέπτες και αλλάζουν οι όροι της συνάντησης των
“μέσα” με τους “έξω”. Πλέον, καθόμαστε σε κύκλο και κουβεντιάζουμε, αντί να
μένουμε θεατές σε όσα έχουν οι επισκέπτες να παρουσιάσουν. Είναι κρίσιμο
στη φάση αυτή ότι καλούμε (και μέσω της ομάδας και μέσω του ΣΔΕ)
ανθρώπους και ομάδες η δράση των οποίων στηρίζεται στις αρχές της
συμπερίληψης, κάτι που γίνεται αμέσως σαφές από τον τρόπο που
αυτοπαρουσιάζονται και καλούν τους κρατούμενους σε συμμετοχή. Στη φάση
αυτή περνούν από το Παράρτημα η ομάδα κουκλοθέατρου Bufos Puppet που
μας γνώρισε τον ρεμπέτη Γιοβάν, η αυτοοργανωμένη θεατρική ομάδα
Buffonata, οι μουσικοί Σόνια Μπαξεβάνη, Δημήτρης Φασουράκης και
Βαγγέλης Μήτσης που ήρθαν να παίξουν ρεμπέτικα φέρνοντας ένα επιπλέον
μπαγλαμαδάκι για να μετέχει ο μουσικός της ομάδας μας, η Σοφία Ιωαννίδη
(ιδρυτικό μέλος της ΚΟΙΝΣΕΠ Appico) που μας παρουσίασε την έκδοση “Μία
αλφαβήτα δρόμος” με κείμενα κρατούμενων από τις φυλακές Δομοκού, η
Ελένη Λιντζαροπούλου, η Άννα Τσίγκου και καθηγητές που έχουν περάσει από
το ΣΔΕ του Παραρτήματος.

Η συντονίστρια παύει να είναι στη φάση αυτή ένα «εξαιρετικό μέλος»

της ομάδας της. Λειτουργεί πλέον όλο και περισσότερο ως κρίκος που
συνδέει την ομάδα με άλλες, εκτός πλαισίου. Εκφράζονται για πρώτη φορά
όνειρα και υλοποιούνται σχέδια που προκύπτουν από τις σύντομες αυτές
συναντήσεις. Ο Γιώργος απηύθυνε στους κρατούμενους από τον Δομοκό ένα
γράμμα εξηγώντας γιατί τα γραπτά τους τον ενθάρρυναν να αρχίσει να γράφει.
Ο Ντίνος είπε ότι η επίσκεψη των μουσικών τον έκανε να ονειρευτεί για πρώτη
φορά θετικά το “μετά τη φυλακή”. Ο Χρήστος, μέλος της θεατρικής ομάδας
Buffonata πήρε την προηγούμενη βδομάδα άδεια από το ΣΔΕ και θα ξεκινήσει
ομάδα μουσικής στο Παράρτημα για όλους όσους θέλουν να παίξουν μουσική,
είτε έχουν ιδέα είτε όχι.

ΦΑΣΗ 5: ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ ΜΕΛΗ

Η τελευταία συνάντηση του Γενάρη δε συντονίστηκε από εμένα αλλά από τα

δύο πιο συνεπή μέλη της ομάδας που μίλησαν για τη γενιά του beat και το hip
hop, μέσα από προσωπικά τους βιώματα. Η συνάντηση ήταν μία από τις
καλύτερες που έχουν γίνει ως τώρα, από την άποψη ότι συμμετείχαν στη
συζήτηση πολύ περισσότερα μέλη από ό,τι συνήθως, ακόμα και εκείνα που
σπάνια μιλάνε ανοιχτά. Ήδη έχουν πάρει τη σκυτάλη οι επόμενοι συντονιστές.

17
ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ

Από την παρουσίαση που κρατάτε στα χέρια σας θα δείτε να λείπουν δύο
(εξαιρετικά) δείγματα “γραφής” που έφτασαν στα χέρια μου χωρίς να τα έχω
ζητήσει. Ποιήματα όπως αυτά που σας διάβασα στο σεμινάριο είναι ξεκάθαρο
ότι δεν γεννήθηκαν ΧΑΡΗ στις συζητήσεις μας, αλλά βρήκαν το έδαφος να
εκφραστούν ανοιχτά μέσα σε αυτές, κάτι που ήταν εξ αρχής το ζητούμενο στο
πλαίσιο της συγκεκριμένης ομάδας. Παρότι κάποια μέλη έχουν εκδηλώσει την
επιθυμία τους να γίνει πιο συστηματική η δημόσια παρουσίαση των έργων που
προκύπτουν μέσα από τις συναντήσεις της ομάδας, είμαστε ακόμα σε
αναζήτηση του τρόπου με τον οποίο θα θέλαμε να γίνει κάτι τέτοιο, αναζήτηση
που θεωρούμε κεντρική στον τρόπο λειτουργίας μας.

Κομμάτι αυτής της αναζήτησης είναι ερωτήματα που αφορούν το γιατί

γράφουμε, με ποια κριτήρια επιλέγουμε τι θα μοιραστούμε και τι όχι, σε ποιον
ανήκουν αυτά που γράφουμε και πως ακριβώς θέλουμε να ασκήσουμε τα
δικαιώματα που απορρέουν από την πνευματική ιδιοκτησία του έργου μας,
κυρίως το ηθικό δικαίωμα που διασφαλίζει ότι ο δημιουργός μπορεί να έχει
λόγο για το πλαίσιο εντός του οποίου παρουσιάζεται το έργο του και αυτά που
το πλαίσιο τονίζει ή αποσιωπά σε σχέση με τις συνθήκες της παραγωγής του.

Κομμάτι αυτής της αναζήτησης είναι, επίσης, οι τρόποι με τους οποίους

μπορούμε να εξελίξουμε τον τρόπο που γράφουμε, όχι μόνο μέσα από τη
μελέτη κειμένων ή ασκήσεων που μπορεί να προτείνει ο εκάστοτε συντονιστής,
αλλά και μέσα από τις συνεργασίες που αναπτύσσονται ελεύθερα μεταξύ των
μελών, σε ώρες εκτός της ομάδας, οι οποίες επιτρέπουν στην προφορική
επικοινωνία να γίνει σταδιακά γραφή, δίνοντας έτσι την ευκαιρία και σε όσους
αρχικά απείχαν από τη συζήτηση, στον δικό του χρόνο ο καθένας, και με τη
δική του γλώσσα, που μπορεί να θυμίζει άλλοτε λαϊκό τραγούδι, δοκίμιο,
ποίηση και άλλοτε ραπάρισμα, να μετέχουν όλο και πιο ενεργά.

Επιτρέψτε μου, αντί άλλου επιλόγου, να σημειώσω πολύ πρόχειρα

κάποια πράγματα που θεωρώ πως είναι χρήσιμο να δοκιμάζει κανείς
όταν καλείται να συντονίσει μία προαιρετική δράση, όπως αυτή που σας
περιέγραψα, μέσα σε ένα πλαίσιο κράτησης1. Θα ήμουν παραπάνω από
ευγνώμων αν με διορθώσετε ή προσθέσετε στη λίστα σκέψεις και
προτάσεις που απορρέουν από τη δική σας εμπειρία.

Να τηρεί ημερολόγιο των συναντήσεων. Ένας λόγος που κάτι τέτοιο

μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα, ειδικά το πρώτο διάστημα, είναι ότι είναι
πολύ δύσκολο να γνωρίσουμε την ομάδα μας μέσα από ασκήσεις και
διαδικασίες που εφαρμόζουμε με επιτυχία σε τάξεις μας εκτός φυλακών. Ας
μην ξεχνάμε ότι σε κάθε φυλακή υπάρχουν κανόνες και ιεραρχίες που
λειτουργούν παράλληλα και ίσως ανταγωνιστικά με αυτούς που θέτουμε στο
πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, έκτακτα επεισόδια που
δημιουργούν εντάσεις, γεγονότα που επηρεάζουν τη δυναμική των σχέσεων
και δε θα μάθουμε ποτέ. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από τους
μαθητές/συνεργάτες μας να βγάλουν με ευκολία το προσωπείο του ρόλου

1 Σημειώνω εδώ ότι έχω χρησιμοποιήσει εναλλακτικά τους όρους μαθητής/συνεργάτης όπως
και μάθημα/τάξη/συνάντηση, αν και είναι σαφές ότι η δράση για την οποία μίλησα εδώ δεν έχει τα
χαρακτηριστικά μίας αυστηρά δομημένης εκπαιδευτικής διαδικασίας.
18
που παίζουν έξω από την τάξη. Ούτε και θα ‘πρεπε πάντα να περιμένουμε
κάτι τέτοιο. Αν κάτι απαιτεί η δουλειά στη φυλακή είναι υπομονή, επιμονή
και εντατική παρατήρηση όσων ΔΕ λέγονται, καθώς επίσης σεβασμό των
τρόπων με τους οποίους η κοινότητα της φυλακής αυτορρυθμίζεται. ΔΕΝ
εννοώ ότι δεν έχω γνώμη για πράγματα που πέφτουν στην αντίληψή μου,
όπως π.χ. την εκμετάλλευση τον πιο αδύναμων, τον παραμερισμό όσων δε
γράφουν από τις διαδικασίες κλπ. Αλλά τα διαπραγματεύομαι μόνο έμμεσα
και πάρα πολύ προσεκτικά.

Επαναλαμβάνω κάτι που επισήμανα με αφορμή το έργο του Φουκώ

νωρίτερα. Πουθενά οι μαθητές δεν είναι τόσο ανυπεράσπιστοι απέναντι στις
επιλογές και τη δύναμη του ΛΟΓΟΥ του δασκάλου. Είναι πολύ σημαντικό να
σημειώνουμε που νιώσαμε ότι κάναμε λάθος, που νιώσαμε ότι τα πήγαμε
καλά, ότι είδαμε σωματικές αντιδράσεις που δεν μπορέσαμε άμεσα να
αποκωδικοποιήσουμε, ότι μίλησαμε περισσότερο από ό,τι ρώτησαμε. Ο
διαρκής αναστοχασμός είναι στο συγκεκριμένο πλαίσιο απολύτως
απαραίτητος.

Να επιστρέφει στη θεωρία, όχι μόνο της εκπαίδευσης ενηλίκων αλλά τη

θεωρία που πιστεύει ότι μπορεί να φωτίσει τη συνθήκη της κράτησης και την
ανθρώπινη κατάσταση, γενικά. Και όχι μόνο επειδή η θεωρία μπορεί να μας
δώσει απαντήσεις, όσο επειδή η πνευματική αυτή ανησυχία θα κάνει πιο
ουσιώδεις τις παρεμβάσεις μας. Κάτω από όσα συζητάμε, είναι σημαντικό να
μην ξεχνάμε πως κρύβονται μείζονα ερωτήματα που αφορούν τις κοινωνικές
διακρίσεις και το πως αναπαράγονται, το αν ο άνθρωπος μπορεί ή όχι να
αλλάξει και το τι μπορεί να κάνει βιώσιμη αυτή την αλλαγή στον έξω κόσμο.
Όλα τα παράπανω είναι ερωτήματα που έχουν πολιτική σημασία, την οποία
πιστεύω πως αξίζει να μοιραζόμαστε με τους μαθητές μας. Προσωπικά, με
βοήθησαν ιδιαίτερα, μεταξύ πολλών άλλων, τα έργα του Φουκώ, για τη
γέννηση της φυλακής, του Γκόφμαν, για τα άσυλα και το στίγμα, του Φρέιρε,
του Μπουρντιέ για τη σημασία της αισθητικής κρίσης, του Μπόαλ και βιβλία
που περιγράφουν εφαρμογές πολιτιστικών προγραμμάτων σε φυλακές του
εξωτερικού. Όποιος ενδιαφέρεται ας μου στείλει- με χαρά θα τα
μοιραζόμουν.

Να προσπαθήσει πιο σκληρά από ό,τι με τις υπόλοιπες τάξεις του να

ξεχωρίζει τους μαθητές του. Να μάθει τα ονόματά τους ή έστω κάτι που
τους αφορά και να τους απευθύνεται μέσω αυτού. Να τους κοιτάζει όλους-
να μην αφήνει απ’ έξω κανέναν. Να εξατομικεύσει τις ασκήσεις και τα
ερεθίσματα, όσο και όπως μπορεί, μεχρί να βρει εκεινο που είναι ικανό να
ξεκλειδώσει τον καθένα. Αν δε το πετύχει ένα ορισμένο υλικό, πιστεύω πως
θα το πετύχει με ασφάλεια, μετά από λίγο καιρό, η επίμονη χειρονομία του.

Να σημειώνει τις ερωτήσεις και τις αντιρρήσεις που εκφράζονται,

ιδίως τις πιο προκλητικές. Η επίμονη ερώτηση πάντα δηλώνει ανάγκη
επικοινωνίας. Να επιστρέφει σε επόμενα μαθήματα στις ερωτήσεις που
έχουν μείνει αναπάντητες. Να δείχνει ότι οι συμμετέχοντες συνεισφέρουν
ενεργά στη διαδικασία και ότι και εκείνος/η επίσης μαθαίνει και καλείται να
αναθεωρεί διαρκώς όσα ήξερε, κάτω από το φως των παρατηρήσεών τους. Να
19
κάνει μεγάλη υπομονή με τους διαφορετικούς τρόπους έκφρασης, όχι
χρησιμοποιώντας μόνο χιούμορ ή συγκατάβαση αλλά κάνοντας ειλικρινή
προσπάθεια να εντάξει τυχόν αντιρρήσεις στη συζήτηση και να καταλάβει
πως ακριβώς μαθαίνουν οι μαθητές του. Πολύ περισσότερο από ό,τι σε άλλα
πλαίσια, μέσα στη φυλακή αυτοί που συναντιώνται δεν είναι απλά δύο
άνθρωποι ή δύο ρόλοι, αλλά εκπρόσωποι διαφορετικών τμημάτων της
κοινωνίας. Είναι χρήσιμο να μην αγνοοούμε τις εντάσεις αυτής της
συνάντησης.

Να μην ξεχνά ποτέ τη σημασία του επιτελεστικού παράγοντα

(performance), αυτό που οι Freire και Shor ονομάζουν “καλλιτεχνική
πλευρά της διδασκαλίας”. Τη δύναμη που έχει ένα χαμόγελο σε έναν
χώρο που βασιλεύει η κατήφεια, τη δύναμη μίας παύσης, μίας ερώτησης
που αιωρείται, ενός βλέμματος που συμπληρώνει όσα ο λόγος δεν μπορεί
ανοιχτά να πει. Το πάθος με το οποίο διαβάζει ένα κείμενο, μιλάει για ένα
τραγούδι, υπερασπίζεται ένα ποίημα, όχι μόνο για το τι έχει να πει μα και
για το πόσο ωραία μπορεί να ακούγεται.

Να κάνει ό,τι μπορεί ώστε να διαχειριστεί συναισθηματικά την

κατάσταση. Δε θα τα καταφέρει πάντα, καθώς πρόκειται για μία πάρα πολύ
δύσκολη δουλειά. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναστοχάζεται πάνω στις
δυναμικές που αναπτύσσονται, να αναζητά εποπτεία, όταν έχει ιδιαίτερους
προβληματισμούς και, πάνω από όλα, να δουλεύει συστηματικά προς
την κατεύθυνση της απεξάρτησης της ομάδας του από εκείνον και
εκείνου από την ομάδα του. Να ενθαρρύνει την αλληλοδιδακτική, τις
συνεργασίες εκτός τάξης και τον συντονισμό των μαθημάτων από τα
μέλη. Να δημιουργήσει από νωρίς τις συνθήκες να γίνει ομαλά η διαδοχή
του, ακόμα και αν το σχέδιο του είναι να μείνει για χρόνια στη δομή.

20