SPIS TREŚCI

Dynastia Piastów ……………………………………………………..……….. 2

Dynastia Jagiellonów …………………………………………………….…….. 4
Rzeczpospolita Obojga Narodów ……………………………………………… 6
Konstytucja 3-go Maja ………………………………………………...………. 8
Polskie powstania narodowe ……………………………………………….….. 9
II Rzeczpospolita (lata 1918 – 1939) …………………………………..…….. 13
Czas wojny i okupacji (lata 1939 – 1945) …………………………….....…… 18
Czas PRL-u (lata 1945 – 1989) ………………………………………….…… 24
III Rzeczpospolita (lata 1989 – 2018) ………………………………..………. 28
Literacka Nagroda Nobla ……………………………………………….……. 32
Literatura polska ……………………………………………………………… 36
Znane Polki, znani Polacy ……………………………………………………. 37
Polskie miasta ……………………………………………………………….... 38
Polskie legendy ……………………………………………………………….. 39
Kalendarium najważniejszych wydarzeń …………………………………….. 41
Wybór tekstów kultury ……………………………………………………….. 42

1
 DYNASTIA PIASTÓW

CHRZEST POLSKI

Polacy, którzy w roku 966 pierwsi przyjęli chrzest – więc

wielmoże z otoczenia Mieszka – poddali się obrzędowi w
miejscu wspaniale świadczącym o potędze nowej wiary oraz
księcia polskiego – odtąd jej opiekuna i obrońcy. Wkroczyli
w obszerny, prostokątny dziedziniec obwiedziony
kolumnami czy arkadami, może nawet krużgankiem.
Czwartą ścianę tego podworca stanowił fronton kamiennej
katedry. Tuż przed nią widniała wielka chrzcielnica.

Opodal nowej świątyni chrześcijańskiej, tam gdzie dziś

przy kościele Najświętszej Maryi Panny są ogródki, stanął
gród książęcy. Takiej warowni nikt przedtem w Polsce nie
oglądał. Jej wzmocnione hakami wały wysokie były co
najmniej na dziesięć metrów, a od frontu przedproże ich stanowił szaniec z kamieni,
wysunięty w przód i ujęty drewnianą ścianą dwumetrowej przeszło wysokości.

Świetna katedra i i silna twierdza symbolizowały nowy porządek w państwie, wzmacniały

go i strzegły. Nie jest pewne, czy Mieszko przeniósł wtedy stolicę z Gniezna do Poznania.
Nie ulega jednak kwestii, że punkt ciężkości państwa przesunął się jeszcze bardziej na
zachód, niż to było dawniej. W tamtą bowiem stronę zwracała się polityka. Chrzest Polski
dokonał się za wiedzą i zgodą Ottona I. Mieszko zobowiązany był wtedy do płacenia
cesarzowi daniny z jakiejś części swego terytorium, tej najpewniej, która leżała najbliżej
strefy niemieckiego oddziaływania. Nie oznaczało to jednak zależności państwowej.

Obrzęd chrztu dokonany został w bardzo skromnym otoczeniu P F

Z chwilą przyjęcia chrztu Mieszko stał się obrońcą nowej wiary P F

Gród książęcy był silnie umocniony i ufortyfikowany P F

Katedra i twierdza stały się symbolami nowego ładu P F

Pierwszą stolicą Polski był Poznań P F

Państwo Mieszka było całkowicie podległe cesarzowi niemieckiemu P F

Źródło: P. Jasienica, Polska Piastów, PIW, Warszawa 1974, s. 65 – 66.

2
 DYNASTIA PIASTÓW 960 - 1370

Mieszko I Bolesław Chrobry Mieszko II Kazimierz Odnowiciel

(960 – 992) (992 – 1025) (1025 – 1034) (1034 – 1058)

Bolesław II Śmiały Władysław I Herman Bolesław Krzywousty Władysław Wygnaniec

(1058 – 1079) (1079 – 1102) (1102 – 1038) (1138 – 1146)

Bolesław Kędzierzawy Mieszko III Stary Kazimierz Sprawiedliwy Leszek Biały

(1146 – 1173) (1173 – 1202) (1177 – 1194) (1202 – 1227)

Władysław Laskonogi Bolesław Wstydliwy Władysław Łokietek Kazimierz III Wielki

(1202 – 1231) (1243 – 1279) (1306 – 1333) (1333 – 1370)

3
 DYNASTIA JAGIELLONÓW

ŚLUB JADWIGI I JAGIEŁŁY

12 lutego 1386 roku Jagiełło triumfalnie wjechał do

Krakowa, 15 lutego przyjął katolicyzm. Na ojca
chrzestnego proszony był … wielki mistrz Krzyżaków, co
trzeba uznać za pomysł pod względem politycznym wręcz
znakomity. Wysłany do Malborka Dymitr z Goraja
przywiózł jednak odmowę von Rottensteina, który
powoływał się na nawał pracy i odległość. Wielki mistrz po
prostu nie chciał zostać głównym świadkiem i czynnym
uczestnikiem aktu pozbawiającego Zakon ideologicznej
racji bytu. Na ojca chrzestnego wezwano więc Opolczyka,
osobistość Krzyżakom przychylną, co też miało znaczenie.
Jagiełło wziął po nim imię Władysława.

Ochrzcili się również bracia wybrańca losu, wśród nich Witold … już po raz trzeci (po
chrzcie krzyżackim przyjął jeszcze prawosławny). Tym razem dano mu imię Aleksandra,
które dziejopisarstwo rzadko uwzględnia, pozostawiając go przy pogańskim, tradycyjnym i
wsławionym.

18 lutego odbył się ślub, a 4 marca koronacja Władysława II. W ten sposób wykonano
wszystkie przyrzeczenia strony polskiej, złożone poprzednio Litwie. Początkowy związek
dwóch państw stawał się faktem, lecz w przeciągu najbliższych dwu stuleci oczekiwały go
jeszcze najrozmaitsze próby i odmiany losu.

Jagiełło przyjął wiarę katolicką tydzień po przybyciu do Krakowa P F

Ojcem chrzestnym Jagiełły został Władysław Opolczyk P F

Wielki mistrz zakonu krzyżackiego był gościem weselnym P F

Książę Witold nie był spokrewniony z Jagiełłą P F

Koronacja Jagiełły odbyła się przed ślubem z Jadwigą P F

Unię dwóch państw poprzedziły polityczne pertraktacje P F

Źródło: P. Jasienica, Polska Jagiellonów, PIW, Warszawa 1988, s. 59.

4
 DYNASTIA JAGIELLONÓW 1386 – 1572

Królowa Jadwiga Władysława Jagiełło Władysław Warneńczyk Kazimierz Jagiellończyk

(1386 – 1399) (1386 – 1434) (1434 – 1444) (1447 – 1492)

Jan Olbracht Aleksander Jagiellończyk Zygmunt I Stary Zygmunt II August

(1492 – 1501) (1501 – 1506) (1506 – 1548) (1548 – 1572)

5
 RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW

SEJM WIELKI 1788 – 1792

Konstytucja 3-go Maja dokonała tego dzieła, które

fatalne – by nie rzec gorzej – już w jagiellońskich czasach
rozpoczęte zaniedbanie fizycznie umożliwiło naszą zgubę.
Nadała organom i służbom państwowym postać i
sprawność potrzebną do uruchamiania, mobilizowania do
celów publicznych sił, drzemiących od wieków w
organizmie Obojga Narodów.

Zgodnie z rodzimą tradycją, punkt ciężkości ustroju

znalazł się w sejmie, wybieranym wyłącznie przez szlachtę
opłacającą najmniej sto złotych podatku, w sejmie
rozstrzygającym z reguły większością głosów, gotowym
zawsze do zwołania sesji nadzwyczajnej i wyposażonym
w prawo sprawowania rzeczywistej kontroli nad rządem. Ten zaś stanowić miała Straż Praw
pod prezydencją króla i przez niego mianowana. Jeden tylko prymas wchodził do niej z
urzędu, lecz już nie jako interrex, lecz jako zwierzchnik Komisji Edukacyjnej, czyli minister
oświaty.

Kolegowali z nim w straży ministrowie pieczęci, policji, interesów zagranicznych, wojska

oraz skarbu, no i marszałek sejmu. Ministrów mianował król, wybierając ich dowolnie
spośród czternastu najwyższych dygnitarzy Polski i Litwy. Przewodniczył ich zebraniom, lecz
nie mógł wydać żadnego aktu prawnego bez podpisu-kontrasygnaty jednego z ministrów,
który brał na siebie odpowiedzialność. Monarcha nie podlegał jej bowiem.

Konstytucja 3-go Maja była próbą ratowania upadającego państwa P F

Sejm miał być odtąd wybierany przez cały stan szlachecki P F

Sejm utracił wszystkie narzędzia umożliwiające kontrolę rządu P F

Król mógł od tej pory samodzielnie podejmować wszystkie decyzje P F

Każdy z ministrów odpowiadał za swoje decyzje P F

Źródło: P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, PIW, Warszawa 1986, s. 459 – 460.

6
 KRÓLOWIE ELEKCYJNI 1573 - 1795

Henryk Walezy Stefan Batory Zygmunt III Waza Władysław IV

(1573 – 1574) (1576 – 1586) (1587 – 1632) (1632 – 1648)

Jan Kazimierz Michał Korybut Jan III Sobieski August II Mocny

(1648 – 1668) (1669 – 1673) (1629 – 1696) (1697 – 1733)

Stanisław Leszczyński August III Sas Stanisław Poniatowski

(1733 – 1736) (1733 – 1763) (1764 – 1795)

7
Trzeci Maja – Święto Konstytucji

Na dzień przed 216 rocznicą uchwalenia Konstytucji 3 Maja w Senacie odbędzie się uroczyste
zgromadzenie posłów i senatorów. Do polskiego Parlamentu zaproszeni zostali przewodniczący
Parlamentu Europejskiego, niemieckiego Bundestagu, senatu Czech i Zgromadzenia Narodowego
Węgier. Połączą się też oni za pomocą telemostu z litewskim Parlamentem, a warto dodać, że na
Litwie po raz pierwszy obchodzone jest święto 3 Maja.

Wydarzenia związane z jutrzejszym świętem łączą się z dzisiejszym dniem, Dniem Flagi. Na
dziedzińcu Belwederu odbyło się uroczyste podniesienie flagi państwowej, a po południu podobna
uroczystość będzie miała miejsce na Placu Zamkowym.

Biel pochodzi od bieli orła i bieli Pogoni - rycerza galopującego na koniu, będącego godłem Litwy.
Oba te godła znajdują się na czerwonych tłach tarcz herbowych. Dlatego też na fladze biel znalazła
się u góry, ponieważ w polskiej heraldyce ważniejszy jest kolor godła niż tła.

I dodajmy, że dziś jeszcze jedno święto. obchodzi je 20 milionów Polaków – to ci, którzy żyją od lat
za granicą: Dzień Polonii ustanowił Senat sześć lat temu.

Drugi Maja – Święto Flagi Narodowej

Święto Flagi zostało wprowadzone do kalendarza uroczystości państwowych przez Senat i

Prezydenta RP w 2004 roku. Data święta nie jest przypadkowa. Ma upamiętniać żołnierzy 1.
Dywizji Kościuszkowskiej, którzy 2-go maja zatknęli biało-czerwoną flagę na berlińskiej
kolumnie zwycięstwa. Jest także przypomnieniem, że w czasach PRL-u 2-go maja kazano
zdejmować flagi narodowe, by nie pozostawały na masztach w nie uznawane przez władze
komunistyczne święto 3-go Maja.

Drugi Maja – Dzień Polonii i Polaków za Granicą

Biało-czerwone barwy jako symbol narodowy zajmują szczególne miejsce w polskiej

tradycji i kulturze, łącząc wszystkich Polaków. Dlatego 2. maja obchodzony jest Dzień
Polonii i Polaków za Granicą. Polacy mieszkający daleko od granic kraju, nigdy nie przestali
czuć się Polakami. Wierni tradycji, myślą po polsku, obchodzą polskie święta. W duchu
polskości i patriotyzmu wychowują swoje dzieci.

8
 POLSKIE POWSTANIA NARODOWE

1794 – Insurekcja kościuszkowska

Po drugim rozbiorze Polski mającym miejsce w 1793 roku na

ziemiach polskich wybuchło powstanie narodowe, będące ostatnią
próbą ratowania upadającego państwa. Naczelnym dowódcą sił
powstańczych mianowany został generał Tadeusz Kościuszko,
który 24 marca 1794 roku na Rynku w Krakowie złożył uroczystą
przysięgę, wyrażającą wolę walki o wolność wszystkich sił
patriotycznych.

Siły powstańcze odniosły pierwszy sukces zbrojny w zwycięskiej

bitwie pod Racławicami, gdzie regularne oddziały wojskowe
wsparte zostały przez uzbrojonych w kosy chłopów. Atak trzystu
kosynierów pod bezpośrednim dowództwem Tadeusza Kościuszki
na pozycje artylerii rosyjskiej przesądził o wygranej Polaków.
Bitwa ta stała się symbolem zjednoczenia narodu polskiego w
obliczu zewnętrznego zagrożenia.

Niestety, w kolejnym starciu z wrogiem pod Maciejowicami mimo zaciętego oporu powstańcy
ponieśli klęskę, a ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Przegrana bitwa zadecydowała o losach
całego powstania. Wkrótce oddziały rosyjskie zaatakowały przedpola Warszawy i Polacy nie byli w
stanie ich już zatrzymać.

Mimo klęski insurekcja kościuszkowska zapisała się w historii Polski jako symbol odwagi i
determinacji narodu polskiego w walce o niepodległość. Naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko
dzięki swej postawie zajął szczególne miejsce w panteonie narodowych bohaterów. Stał się
uosobieniem cech i wartości bliskich wszystkim polskim patriotom.

1797 – Legiony Polskie we Włoszech

Po trzecim rozbiorze Polski dokonanym w 1795 roku i

ostatecznym upadku państwa siły patriotyczne nie zamierzały
składać broni. Wielkie nadzieje wiązano z postacią Napoleona,
przy którego boku zaczęto formować polskie oddziały mające
brać udział w walce przeciwko zaborcom. Na ich czele stanął
generał Jan Henryk Dąbrowski – dowódca legionów
formowanych we włoskim mieście Reggio.

To właśnie we Włoszech w 1797 roku Józef Wybicki napisał

pełną nadziei pieśń patriotyczną, która z czasem stała się polskim
hymnem narodowym. Autor przywołał w niej dni chwały
polskiego oręża oraz zapowiedział przyszłe zwycięstwo nad
wrogami. Słowa „Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy”
(w pierwotnej wersji „Jeszcze Polska nie umarła …”) podkreślały
jedność Polaków w walce o niepodległość ojczyzny.

Zalążkiem odradzającego się państwa było utworzone po sukcesach wojsk napoleońskich w 1807 roku
Księstwo Warszawskie. Do ponownego scalenia polskich ziem miało doprowadzić kolejne
ogólnonarodowe powstanie, mające być wsparciem ofensywy Napoleona w wojnie z Rosją. Niestety,
zakończona klęską wyprawa na Moskwę w 1812 roku przekreśliła marzenia Polaków o odzyskaniu
niepodległości.

9
1830 – Powstanie listopadowe

W nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. rozpoczęło

się kolejne powstanie narodowe, które zostało
poprzedzone działalnością tajnego
sprzysiężenia w Szkole Podchorążych, na czele
którego stał podporucznik Piotr Wysocki.
Działania organizacji były konsekwencją
pogarszającej się sytuacji politycznej na
ziemiach polskich w zaborze rosyjskim.
Spiskowcy zamierzali opanować stolicę i oddać
władzę w ręce polityków cieszących się
zaufaniem społecznym.

Mimo początkowych sukcesów powstanie

prawdopodobnie od samego początku skazane
było na klęskę. W jego sukces nie wierzyli
kolejni dowódcy, zwlekający z decyzjami oraz
nie potrafiący wykorzystać początkowego
zaskoczenia Rosjan. Sytuację pogarszał
również brak wystarczającego uzbrojenia oraz
żołnierskiego wyszkolenia wielu powstańczych
oddziałów. Prowadzona przeciwko regularnej
armii rosyjskiej walka partyzancka nie mogła
przechylić szali zwycięstwa na korzyść
Polaków.

Chociaż powstanie zakończyło się klęską, to po raz kolejny w historii narodu zapisało się wielu
polskich patriotów, gotowych poświęcić swe życie dla dobra ojczyzny. Wielu z nich zginęło lub
musiało udać się na emigrację, by uniknąć represji. Wśród nich znaleźli się nie tylko oficerowie i
żołnierze, ale również najwybitniejsi ludzie pióra i czołowi działacze społeczni.

1863 – Powstanie styczniowe

Powstanie 1863-1864 było najdłużej trwającym zrywem niepodległościowym w epoce porozbiorowej.

Do walki wciągnęło wszystkie warstwy społeczeństwa, odcisnęło się silnie na ówczesnych stosunkach
międzynarodowych, a wreszcie spowodowało ogromny przełom społeczny i ideowy w dziejach
narodowych, co wywarło decydujący wpływ na rozwój nowoczesnego społeczeństwa polskiego.

W styczniu 1863 powstanie obejmowało Królestwo Polskie, w lutym rozszerzyło się na Litwę. Z
Galicji i zaboru pruskiego napływali ochotnicy, broń i zaopatrzenie. Przybyli też ochotnicy z Włoch,
Węgier, Francji, a także Rosji. Późną wiosną i latem 1863 roku w walkach brało udział około 35
tysięcy powstańców, mających przeciwko sobie 145 tysięcy żołnierzy rosyjskich. Z tego powodu
walki miały charakter wojny partyzanckiej.

Dyktatorem powstania został mianowany Romuald Traugutt, który wobec przewagi wroga zmuszony
był do działania w konspiracji. Podjął on próby reorganizacji sił powstańczych i przekształcenia słabo
uzbrojonych i luźno zorganizowanych oddziałów w regularną armię. Aktywnie zabiegał również o
poparcie powstania na arenie międzynarodowej, licząc na pomoc zbrojną państw zachodniej Europy.
Aresztowany przez Rosjan nie załamał się podczas śledztwa i nie wydał towarzyszy walki. Został
skazany na śmierć przez powieszenie, stając się kolejnym symbolem niezłomnej postawy Polaków
walczących o wolność kraju.

10
Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz (fragment)

Dawno domu nie widział, bo w dalekim mieście

Kończył nauki, końca doczekał nareszcie.
Wbiega i okiem chciwie ściany starodawne
Ogląda czule, jako swe znajome dawne.
Też same widzi sprzęty, też same obicia,
Z któremi się zabawiać lubił od powicia;
Lecz mniej wielkie, mniej piękne, niż się dawniej zdały.
I też same portrety na ścianach wisiały.
Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma
Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,
Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów
Albo sam na nim padnie. Dalej w polskiej szacie
Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie,
W ręku trzymna nóż, ostrzem zwrócony do łona,
A przed nim leży Fedon i żywot Katona.
Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny,
Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny,
Stoją na szańcach Pragi, na stosach Moskali,
Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali.
Nawet stary stojący zegar kurantowy
W drewnianej szafie poznał u wniścia alkowy
I z dziecinną radością pociągnął za sznurek,
By stary Dąbrowskiego usłyszyć mazurek.

Adam Mickiewicz – Śmierć pułkownika (fragment)

W głuchej puszczy, przed chatką leśnika,

Rota strzelców stanęła zielona;
A u wrót stoi straż Pułkownika,
Tam w izdebce Pułkownik ich kona.
Z wiosek zbiegły się tłumy wieśniacze:
Wódz to był wielkiej mocy i sławy,
Kiedy po nim lud prosty tak płacze
I o zdrowie tak pyta ciekawy.

Kazał konia Pułkownik kulbaczyć,

Konia w każdej sławnego potrzebie;
Chce go jeszcze przed śmiercią obaczyć,
Kazał przywieść do izby - do siebie.
Kazał przynieść swój mundur strzelecki,
Swój kordelas i pas, i ładunki;
Stary żołnierz - on chce jak Czarniecki.
Umierając, swe żegnać rynsztunki.

(…)

Lecz ten wódz, choć w żołnierskiej odzieży,

Jakie piękne dziewicze ma lica?
Jaką pierś? – Ach, to była dziewica,
To Litwinka, dziewica-bohater,
Wódz Powstańców – Emilija Plater!

11
Adam Mickiewicz – Reduta Ordona (fragment)

Nam strzelać nie kazano. - Wstąpiłem na działo

I spójrzałem na pole; dwieście armat grzmiało.
Artyleryi ruskiej ciągną się szeregi,
Prosto, długo, daleko, jako morza brzegi;
I widziałem ich wodza: przybiegł, mieczem skinął
I jak ptak jedno skrzydło wojska swego zwinął;
Wylewa się spod skrzydła ściśniona piechota
Długą czarną kolumną, jako lawa błota,
Nasypana iskrami bagnetów. Jak sępy
Czarne chorągwie na śmierć prowadzą zastępy.

Przeciw nim sterczy biała, wąska, zaostrzona,

Jak głaz bodzący morze, reduta Ordona.
Sześć tylko miała armat; wciąż dymią i świecą;
I nie tyle prędkich słów gniewne usta miecą,
Nie tyle przejdzie uczuć przez duszę w rozpaczy,
Ile z tych dział leciało bomb, kul i kartaczy.
(…)

Adam Mickiewicz – Dziady cz. III (fragment)

Widziałem ich: - za każdym z bagnetem szły warty,

Małe chłopcy, znędzniałe, wszyscy jak rekruci
Z golonymi głowami; - na nogach okuci.
Biedne chłopcy! - najmłodszy, dziesięć lat, nieboże,
Skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może;
I pokazywał nogę skrwawioną i nagą.
(…)

Wywiedli Janczewskiego; - poznałem, oszpetniał,

Sczerniał, schudł, ale jakoś dziwnie wyszlachetniał.
Ten przed rokiem swawolny, ładny chłopczyk mały,
Dziś spoglądał z kibitki, jak z odludnej skały
Ów Cesarz! - okiem dumnym, suchym i pogodnym;
To zdawał się pocieszać wspólników niewoli,
To lud żegnał uśmiechem, gorzkim, lecz łagodnym,
Jak gdyby im chciał mówić: nie bardzo mię boli.
(…)

On postrzegł, że lud płacze patrząc na łańcuchy,

Wstrząsł nogą łańcuch, na znak, że mu niezbyt ciężył.
A wtem zacięto konia, - kibitka runęła -
On zdjął z głowy kapelusz, wstał i głos natężył,
I trzykroć krzyknął: „Jeszcze Polska nie zginęła”.
(…)

I zostaną w mej myśli, - i w drodze żywota

Jak kompas pokażą mi, powiodą, gdzie cnota:
Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie,
Zapomnij o mnie.

12
 NARODZINY II RZECZYPOSPOLITEJ (1918 – 1939)

W wyniku zaborów państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy. Pomimo licznych
powstań, nie udało się doprowadzić do odzyskania niepodległości. Dopiero światowy konflikt, w
którym wzięły udział wszystkie mocarstwa zaborcze, stał się szansą na niepodległość. Po wybuchu I
wojny światowej Józef Piłsudski zaproponował Austrii pomoc wojskową poprzez wywołanie
powstania w Królestwie Polskim. Już w 1914 roku granicę z Rosją przekroczył pierwszy polski
oddział – Pierwsza Kadrowa Kompania Strzelców. Wysiłki Piłsudskiego były jednak daremne –
ludność miała dość zrywów i nie udało się wywołać ogólnonarodowego powstania. Postanowiono
zatem stworzyć Legiony Polskie. Brały one czynny udział w walce na frontach I wojny światowej.

Kiedy Polacy mieli już własne siły zbrojne, państwa

centralne zauważyły zagrożenie. Polskie jednostki miały
złożyć przysięgę wierności. W wyniku odmowy rozwiązano I
i III brygadę legionów, a żołnierzy internowano. Piłsudski
znalazł się w więzieniu w Magdeburgu. Ponieważ państwa
centralne pokonały Rosję, Polacy przestali być potrzebni jako
samodzielny naród. Spowodowało to spadek zainteresowania
sprawą polską. Jednakże Rosja, podpisując traktat brzeski,
spowodowała zerwanie wszelkich zobowiązań zachodnich
aliantów. Teraz to państwom Ententy zaczęło zależeć na
silnej Polsce.

Koniec I wojny światowej spowodował chaos w całej

Europie. Na terenach zaborczych rozpoczęło się spontaniczne
rozbrajanie wycofujących się oddziałów niemieckich.
Jednocześnie zaczęły powstawać polskie ośrodki polityczne
w kolejnych miastach. Powołanie Tymczasowego Rządu
Ludowego Republiki Polskiej w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku spowodowało ustabilizowanie się
sytuacji. Przełomowym momentem było przybycie do Warszawy Józefa Piłsudskiego 10 listopada
1918 roku. Został on mianowany naczelnym dowódcą wojska polskiego. Był to początek odradzania
się państwa.

13
 BITWA WARSZAWSKA

Krótko po odzyskaniu przez Polskę niepodległości doszło do wybuchu wojny polsko-

bolszewickiej. Bezpośredni rozkaz jej rozpoczęcia wydał Lenin, który po pokonaniu Polski zamierzał
wesprzeć swoimi siłami komunistów próbujących rozpocząć rewolucję na zachodzie Europy.

Walki polsko-bolszewickie trwały do października 1919 roku. Przerwały je na trzy miesiące

rozmowy pokojowe, które toczyły się w Moskwie. Rozmowy te były swoistą „zasłoną dymną”,
bolszewicy cały czas bowiem przygotowywali plany inwazji przeciwko Polsce. Poza tym odciążenie
części sił Armii Czerwonej pozwoliło bolszewikom zadać ciężkie straty wojskom „białego generała”
Antona Denikina, a także zmusić do wycofania się walczącego o niepodległość Ukrainy Semenę
Petlurę.

W 1920 roku Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę dowodzoną przez Michała Tuchaczewskiego,
który skierował swe siły w kierunku na Warszawę. Jednocześnie armia Siemiona Budionnego
zaatakowała Polaków w rejonie Lwowa. Wydawało się, że wojna zostanie przegrana przez Polaków.
Jednak w czasie, kiedy Armia Czerwona zbierała siły do ostatecznej bitwy, polskie oddziały zostały
przegrupowane i przystąpiły do kontrofensywy.

Bitwa Warszawska rozpoczęła się 13 sierpnia 1920 roku walkami na przedpolach stolicy. Polscy
żołnierze, za cenę wielkich strat, nie pozwolili przełamać linii frontu, odrzucając nieprzyjaciela daleko
od swoich pozycji. Wyprowadzone przez polskich dowódców kontruderzenie zmusiło bolszewików
do odwrotu. 19 sierpnia jednostki polskie na rozkaz Piłsudskiego przeszły do działań pościgowych,
starając się uniemożliwić odwrót głównych sił Tuchaczewskiego, znajdujących się na północ od
Warszawy. Zwycięstwo nie tylko uratowało z trudem odzyskaną niepodległość Polski, ale również
przekreśliło plany Lenina na rewolucję komunistyczną w kolejnych krajach Europy.

POLSKIE PIEŚNI PATRIOTYCZNE

Tęsknota za utraconym państwem, sto dwadzieścia trzy lata zaborów, zapoczątkowana w 1939
roku niemiecka i sowiecka okupacja oraz dominacja komunizmu w latach 1944-1989 sprawiły, że
polska pieśń patriotyczna, która wyrosła na tym gruncie, jest niezwykłym fenomenem.

Romantyczne idee, patriotyzm bez nadziei na niepodległość oraz pragnienie wolności sprawiły, że
polskie piosenki żołnierskie radykalnie różnią się od swoich odpowiedników w armiach
okupacyjnych. Niewątpliwe są to piękne utwory z głębokim przesłaniem.

Polskie pieśni były manifestem wolności i impulsem do walki z wrogiem. Stawały się inspiracją
dla wielu pokoleń żołnierzy i konspiratorów, były obecne podczas walki zbrojnej i na manifestacjach
patriotycznych, rozbrzmiewały w podziemnych drukarniach i podczas mszy za Ojczyznę.

Polska pieśń patriotyczna jest jednym z fundamentów trwania narodu, jego tożsamości i
patriotyzmu. Towarzyszyła Polakom zarówno podczas bitewnego triumfu, jak i w chwili śmierci przed
plutonem egzekucyjnym. Była niczym nielegalna odezwa odbita na powielaczu, a za jej śpiewanie
często groziły najsurowsze kary.

14
Hej, hej ułani

Nie ma takiej wioski

Nie ma takiej chatki
Żeby nie kochały
Ułana mężatki

Hej, hej ułani!

Malowane dzieci!
Niejedna panienka za wami poleci!

Niejedna panienka
I niejedna wdowa
Zobaczy ułana
Kochać by gotowa

Hej, hej ułani!

Malowane dzieci!
Niejedna panienka za wami poleci!

O mój rozmarynie

O, mój rozmarynie, rozwijaj się,

o, mój rozmarynie, rozwijaj się,
pójdę do dziewczyny,
pójdę do jedynej, zapytam się,
pójdę do dziewczyny,
pójdę do jedynej, zapytam się.

A jak mi odpowie
- nie kocham cię,
a jak mi odpowie
- nie kocham cię,
ułani werbują,
strzelcy maszerują, zaciągnę się,
ułani werbują,
strzelcy maszerują, zaciągnę się.

Białe róże

Rozkwitały pąki białych róż,

Wróć, Jasieńku, z tej wojenki już,
Wróć, ucałuj, jak za dawnych lat,
Dam ci za to róży najpiękniejszy kwiat.

Kładłam ci ja idącemu w bój,

Białą różę na karabin twój,
Nimeś odszedł, mój Jasieńku, stąd,
Nimeś próg przestąpił,
kwiat na ziemi zwiądł.

15
Hanka Ordonówna (1902 – 1950)

Naprawdę nazywała się Maria Pietruszyńska. Niewątpliwie

była jedną z najzdolniejszych polskich artystek
estradowych. Występowała na scenach warszawskich
teatrzyków oraz dawała recitale w wielu miastach kraju i za
granicą. Nieprzemijającą sławę przyniosło jej wykonanie
piosenki „Miłość ci wszystko wybaczy” w filmie „Szpieg w
masce” z 1933 roku. Po wybuchu II wojny światowej
została aresztowana przez NKWD i zesłana do obozu pracy
pod Kujbyszewem. Po podpisaniu układu polsko-
radzieckiego w 1941 roku i uwolnieniu polskich więźniów z
sowieckich łagrów wyjechała jako opiekunka dzieci z II
Korpusem Armii Polskiej na Bliski Wschód. Po wojnie
osiadła w Bejrucie, gdzie zmarła w 1950 roku.

Jan Kiepura (1902 – 1966)

Polski śpiewak operowy i aktor filmowy. Po udanym

debiucie w kraju rozpoczął wielką karierę międzynarodową,
występując na największych scenach w Europie i Stanach
Zjednoczonych. Kiepura zasłynął nie tylko dzięki barwie
głosu, ale także intensywności swoich występów. Często
śpiewał dla zachwyconych nim tłumów z okna balkonu lub
dachu samochodu. Znana była jego pracowitość –
godzinami potrafił ćwiczyć jedną frazę, zanim uznał, że
osiągnął zadowalające go brzmienie. Był ulubieńcem
kobiet. Jego żoną została austriacka aktorka i śpiewaczka
węgierskiego pochodzenia Marta Eggerth, z którą stworzył
szczęśliwy związek. Większość dorosłego życia spędził
poza Polską z uwagi na zagraniczne kontrakty artystyczne.

Eugeniusz Bodo (1899 – 1943)

Jeden z najpopularniejszych artystów przedwojennego

polskiego kina. Chętnie występował w filmach muzycznych.
Obrazy z jego udziałem „Czy Lucyna to dziewczyna”,
„Paweł i Gaweł” i „Piętro wyżej” pamiętane są dzięki
śpiewanym przez niego piosenkom, takim jak „Ach, śpij,
kochanie” oraz „Umówiłem się z nią na dziewiątą”.
Biografia tego spełnionego na wszystkich polach człowieka
sukcesu zakończyła się wyjątkowo tragicznie. Po wybuchu
wojny, we wrześniu 1939 roku udał się do Lwowa, gdzie
został aresztowany przez NKWD pod zarzutem
szpiegostwa. Zmarł podczas transportu do jednego z łagrów.
Ciało wrzucone zostało do bezimiennego grobu. Przez wiele
lat jego śmierć owiana była tajemnicą.

16
 PRZEDWOJENNE GWIAZDY FILMOWE

W dwudziestoleciu międzywojennym
działało w Polsce ponad 700 kin. Kilka
z nich mieściło aż tysiąc widzów.
Filmowe gwiazdy traktowane były z
wielką atencją. O Warszawie mówiono
„małe Hollywood”. To były złote czasy
polskiego kina. Przemysł filmowy
tworzył baśniowy świat, w którym
gwiazdy wiodły szczęśliwe, pełne
przepychu życie.

Premiery filmowe odbywały się

zawsze z wielkim przepychem. Pod
kinem zjawiały się tłumy gapiów, a
radio prowadziło bezpośrednią relację
minuta po minucie. Pokazanie się na
czerwonym dywanie, w wieczorowych
kreacjach, uszytych przez najlepszych krawców Warszawy, było obowiązkowe dla aktorów. Tworzyli
przecież legendę, w której wiedli boskie życie.

Talent nie zawsze był najważniejszy. Liczył się przede wszystkim urok osobisty. Bez wątpienia
posiadał go Eugeniusz Bodo, który do perfekcji opanował sztukę autokreacji. Zawsze nienagannie
ubrany, kulturalny i szarmancki – jawił się jako król przedwojennego show-biznesu. Jego zdolności
wokalne nie były wybitne, a mimo to wylansował mnóstwo przebojów. Znajomi wspominali, że w
życiu prywatnym był powolny i ociężały. Kiedy jednak pojawiał się na scenie, rozpierała go energia.

Gwiazdy rzadko udzielały wywiadów. Żadnemu dziennikarzowi nie przyszło do głowy, żeby pytać o
szczegóły z życia prywatnego. Odpowiedzi też pozbawione były wątków osobistych. Ot, gładkie
formułki wypowiadane na temat danej roli czy filmu. Liczyła się tajemniczość. To było najważniejsze
narzędzie każdego aktora w budowaniu kariery. Co ciekawe, nie przeszkadzało to prasie publikować
listy adresów znanych aktorek i aktorów. Efekty tego bywały zaskakujące.

Do Jadwigi Smosarskiej, o której dzisiaj mówiłoby się „mega gwiazda”, przychodziły listy miłosne od
zakochanych w niej mężczyzn. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, że zamiast atramentu
używali ... własnej krwi. Z kolei uwodzicielski Aleksander Żabczyński co roku na własny koszt
odnawiał klatkę schodową kamienicy, w której mieszkał. Powód? Jego fanki namiętnie pisały na
ścianach miłosne wyznania.

Zachowanie gwiazd wywoływało czasami oburzenie, zwłaszcza wśród tzw. „porządnych obywatelek”.
Zdarzało się, że na widok Hanki Ordonówny spluwały na ziemię. Gorszyło je, że paliła w fifce
egipskie papierosy, miała liczne romanse i z powodu zawodu miłosnego próbowała popełnić
samobójstwo, strzelając sobie w skroń. Ale zwykli ludzie ją uwielbiali. Zdarzało się, że podjeżdżała na
warszawskie Powiśle swoim kabrioletem i rozdawała biednym dzieciom zabawki i słodycze.

To smutne, że ten kolorowy świat gwiazd nagle zniknął. Stało się to w dniu, kiedy wybuchła II wojna
światowa.

Źródło: http://www.film.interia.pl

17
 CZAS WOJNY I OKUPACJI

Katyń

Pierwsze transporty polskich jeńców wojennych przetrzymywanych w łagrach na

terytorium Związku Radzieckiego wyruszyły do Katynia 3 kwietnia 1940. Decyzją
przywódców komunistycznej partii i Stalina z 5 marca tego samego roku funkcjonariusze
NKWD rozpoczęli rozstrzeliwanie polskich jeńców, którzy trafili do sowieckiej niewoli po
agresji Armii Czerwonej na Polskę we wrześniu 1939 roku.

Zgładzenie polskich jeńców zostało przeprowadzone w tak zwanym "trybie

specjalnym", bez sądów, bez wyroków, na podstawie list śmierci. Funkcjonariusze NKWD
mordowali strzałem w tył głowy. Zbrodni dokonano w Katyniu, Charkowie oraz Miednoje.
Zginęło wówczas blisko 22 tysiące obywateli polskich, którzy stanowili elitę narodu, jego
potencjał obronny, intelektualny i twórczy.

Informację o odkryciu masowych grobów w Katyniu pierwsi podali Niemcy 13

kwietnia 1943. Dwa dni później radio moskiewskie zakomunikowało, że zbrodnię popełnili
Niemcy w 1941 roku podczas zajmowania okolic Smoleńska. Prawda o zbrodni katyńskiej
była ukrywana przez ponad pół wieku. Dopiero 13 kwietnia 1990 władze ZSRR przyznały, że
zbrodnię popełniło NKWD, a dwa lata później prezydent Borys Jelcyn ujawnił pierwsze
dokumenty w tej sprawie przechowywane od lat w tajnych archiwach.

1. Kto i kiedy podjął decyzję o rozstrzelaniu polskich żołnierzy w Katyniu?

…………………………………………………………………………………………

2. Kto dokonał bezpośredniego mordu na polskich jeńcach wojennych?

…………………………………………………………………………………………

3. Ilu polskich żołnierzy zostało zamordowanych w wyniku zbrodni katyńskiej?

…………………………………………………………………………………………

4. W jaki sposób próbowano ukryć prawdę o Katyniu?

…………………………………………………………………………………………

18
Powstanie Warszawskie (01.08 – 03.10.1944)

Proszę zapisać datę Powstania Warszawskiego słownie.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

Początek powstania (wyznaczyć) na godzinę 17.00 w dniu 1 (sierpień) 1944 roku. Po

(początkowe sukcesy) polskiej strony Niemcy (przystąpić) do kontrofensywy. Już 3 i 4
sierpnia do Warszawy (dotrzeć) niemieckie posiłki. Dowódca SS Heinrich Himmler wydał
rozkaz: "(Każdy mieszkaniec) należy zabić, nie wolno brać żadnych (jeńcy). Warszawa ma
być zrównana z (ziemia) i w ten sposób ma być (stworzyć) zastraszający przykład dla całej
Europy".

Niemieckie oddziały zaczęły zdobywać kolejne dzielnice kontrolowane początkowo przez

(powstańcy). Na (zajmowane obszary), zwłaszcza na Woli, siły niemieckie (dopuszczać się)
masowych zbrodni na (ludność cywilna). Polskie oddziały toczyły ciężkie walki w odciętych
(obszary) miasta, przemieszczając się w obliczu porażki kanałami do dzielnic wciąż jeszcze
kontrolowanych przez siły powstańcze. Mimo ogromnego poświęcenia cele powstania nie
(zostać) osiągnięte i po blisko dwóch miesiącach walk postanowiono zakończyć (akcja
zbrojna).

2 października 1944 r. przerwano działania wojenne (Powstanie Warszawskie). Decyzję o

rozpoczęciu negocjacji z Niemcami (podjąć) kilka dni wcześniej generał Tadeusz Bór-
Komorowski, dowódca (Armia Krajowa), wzięty później wraz z (inni powstańcy) do niewoli.
W tym samym dniu został zawarty układ o (zaprzestać) działań wojennych w Warszawie.
Niemcy zagwarantowali, że żołnierze AK korzystają ze wszystkich praw (Konwencja
Genewska), dotyczącej traktowania (jeńcy wojenni).

Powstańcy (otrzymać) zapewnienie, że nie będą ścigani za swoją działalność wojenną.

Ponadto dowódcy niemieccy (zobowiązać się), że wobec ludności cywilnej nie będzie
stosowana odpowiedzialność zbiorowa. Wśród (warszawiacy) wychodzących z miasta ukryło
się około 3,5 tysiąca (żołnierze), w tym generał Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, który
został (nowy dowódca) AK. W powstaniu poległo około 18 tysięcy powstańców, a 15 tysięcy
zostało wziętych do (niewola). Zginęło ponad 150.000 ludności cywilnej, choć niektóre
szacunki mówią nawet o 200.000 (polskie ofiary). Niemal całe miasto znalazło się w gruzach.

Powstanie wybuchło o godzinie 16.00 w dniu 1 sierpnia 1944 roku P F

Niemcy dopuszczali się masowych mordów na ludności cywilnej P F
Decyzję o kapitulacji podjął generał Leopold Okulicki P F
Po kapitulacji część powstańców opuściła miasto wraz z ludnością cywilną P F
Wśród ludności cywilnej ukrył się generał Tadeusz Bór Komorowski P F
Do niewoli trafiło więcej powstańców niż zginęło w walkach P F
Mimo walk miasto nie zostało zniszczone w znaczący sposób P F

19
Ania Iwanek & Pati Sokół ft. Piotr Cugowski - Miasto

Był kiedyś inny świat

Który znałeś ty, który znałam ja
Odmierzałam czas w rytm twoich kroków

Razem biegliśmy za
Ogniem, który bezlitośnie zmienić miał
Miasto w popiół...

Był kiedyś inny świat

Miłość bez tchu…

Chcę ufać znów

Że rozumiesz bez wielkich słów
Że twoje usta dotkną jeszcze raz moich ust

Zamykam oczy, czuję jak

W twoich dłoniach tonie moja twarz
Przysięgasz miłość aż po śmierć
Słyszę wspólne bicie naszych serc

I chociaż walczysz z całych sił

O coś więcej niż parę chwil
Po cichu ciągle wierzę, że nadejdzie taki dzień
Gdy wrócisz by stąd zabrać mnie
I powiesz mi: "Wciąż kocham cię"
Wciąż kocham cię...

Zamykam oczy, czuję jak

W twoich dłoniach tonie moja twarz
Przysięgasz miłość aż po śmierć
Słyszę wspólne bicie naszych serc

I chociaż walczysz z całych sił

O coś więcej niż parę chwil
Po cichu ciągle wierzę, że nadejdzie taki dzień
Gdy wrócisz by stąd zabrać mnie
I powiesz mi: "Wciąż kocham cię"

Powróci tamten letni czas (Zabierz mnie!)

Odżyje blask sierpniowych barw (Zabierz!)
Będziemy razem dalej iść (Zabierz mnie!)
By miasto nie przestało żyć

20
Recenzja filmu: "Generał Nil", reż. Ryszard Bugajski

Generał Nil
O postaci, która była przez prawie cały czas PRL tematem tabu.

W prologu widzimy generała Emila Fieldorfa

wracającego do Polski w bydlęcym wagonie po
dwuletniej zsyłce w głąb Związku Radzieckiego.
Jedzie ze wschodu do wymarzonej ojczyzny
niczym stary Baryka z „Przedwiośnia”, lecz nie
marzy o szklanych domach, tylko o tym, żeby
przeżyć. Tym razem się udało: Rosjanie, aresztując
generała w 1947 r. pod fałszywym nazwiskiem nie
wiedzieli, kogo mają w rękach. Władze
komunistycznej Polski jednak tylko na chwilę
dadzą mu spokój.

Tymczasem Fieldorf, w przeszłości żołnierz

legionów Piłsudskiego, dowódca Kierownictwa
Dywersji Komendy Głównej AK, zachowuje się jak
lojalny obywatel: z własnej woli ujawnia
przeszłość, składa nawet podanie o wojskową
emeryturę. Jest zmęczonym bohaterem. Na ulicach
powojennej Łodzi, gdzie zamieszkał z rodziną,
wmieszany w szary tłum, niczym się nie wyróżnia.
Urząd Bezpieczeństwa jednak cały czas czuwa
i przystępuje do działania w 1950 r. Fieldorf zostaje
aresztowany pod zarzutem współpracy
z hitlerowcami, a z dostarczeniem dowodów sąd
nie będzie miał najmniejszego problemu. Od tego
momentu „Generał Nil” staje się opowieścią o człowieku niezłomnym. Generał pozostawiony zostaje
przed prostym wyborem: współpraca z reżimem albo śmierć. Jako człowiek honoru nie potrafi iść na
kompromis z komunistami. Po sfingowanym procesie zostaje zabity i skazany na zapomnienie. Jego
zwłoki zostają po kryjomu wrzucone do dołu i polane wapnem. Dopiero w 1989 r. Emil Fieldorf
zostanie zrehabilitowany.

Ryszard Bugajski, twórca głośnego „Przesłuchania” i telewizyjnego spektaklu „Śmierć rotmistrza

Pileckiego”, jeszcze raz udowadnia, że jak nikt inny potrafi opowiadać o najbardziej tragicznym
okresie historii PRL. Szacunek budzi niezwykle staranna realizacja, dbałość o każdy scenograficzny
szczegół, wreszcie doskonała obsada. Generała Nila gra od dawna nieoglądany na dużym ekranie
Olgierd Łukaszewicz, i trudno sobie wyobrazić lepszego odtwórcę tej roli.

Polskie kody kulturowe pojawiające się w recenzji:

- powieść Stefana Żeromskiego pt. „Przedwiośnie” (postać Baryki, mit „szklanych domów”),

- legiony Piłsudskiego,

- film „Przesłuchanie” w reż. Ryszarda Bugajskiego,

- postać rotmistrza Witolda Pileckiego.

21
August Emil Fieldorf – dowódca Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej, kierujący
działaniami dywersyjnymi polskiego podziemia w czasie okupacji niemieckiej. Do
najgłośniejszej akcji zorganizowanej przez podlegających mu żołnierzy doszło lutym 1944
roku, kiedy to przeprowadzono udany zamach na dowódcę SS Franza Kutscherę, nazywanego
katem Warszawy. W historii i pamięci Polaków zapisała się również przeprowadzona rok
wcześniej w marcu 1943 roku akcja pod Arsenałem, w której wyniku uwolniono więźniów
przetrzymywanych przez Gestapo.

Tadeusz Zawadzki pseudonim „Zośka” – zaplanował akcję pod Arsenałem

Jan Bytnar pseudonim „Rudy” – jeden z uwolnionych w wyniku akcji pod Arsenałem

Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei

I przed narodem niosą oświaty kaganiec;
A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec!

Juliusz Słowacki – „Testament mój”

Batalion „Zośka” – jednostka Armii Krajowej utworzona w 1943 roku, biorąca udział w
Powstaniu Warszawskim. Nazwa batalionu wywodzi się od jednego z dowódców grup
szturmowych AK Tadeusza Zawadzkiego pseudonim „Zośka”, który zginął bohaterską
śmiercią w jednej z akcji dywersyjnych.

Batalion „Parasol” – batalion Armii Krajowej, biorący udział w Powstaniu Warszawskim,

którego żołnierzami byli przede wszystkim harcerze „Szarych Szeregów”.

Tadeusz Zawadzki „Niedźwiadek”

Jan Bytnar „Nil”

August Emil Fieldorf „Bór”

Tadeusz Komorowski „Zośka”

Leopold Okulicki „Rudy”

22
Dowódcy ………...……………………………… (oddziały powstańcze) przybyli na odprawę
z ……………………………… (generał Tadeusz „Bór” Komorowski).

Wszystkie rozkazy były konsultowane z ………………………………….. (dowódca

Kedywu) …………………………………………………….. (generał Emil Fieldorf).

W 1945 roku w wyniku prowokacji NKWD i UB aresztowano

………………………………………….. (generał Leopold Okulicki).

niemieckiej Generał okupacji Nil działaniami kierował dywersyjnymi polskiego

w czasie podziemia

Kutscherę 1944 roku Polskie w lutym zamach przeprowadziło na kata udany

Warszawy Franza podziemie

akcja zapisała się i pamięci przeprowadzona Polaków 1943 roku pod Arsenałem
W historii w marcu

A C A K F D W Y B K
C V Z K E D Y W J O
A K R H D J K Z M M
P A R A S O L O O O
T T K M H B O Ś H R
I Y D C W S G K B O
A Ń F K Y L W A N W
R O K U L I C K I S
W R D C B H I K Z K
F I E L D O R F A I

KATYŃ, AK, KEDYW, PARASOL, ZOŚKA, KOMOROWSKI, FIELDORF, OKULICKI

23
 HISTORIA POLSKI DRUGIEJ POŁOWY XX WIEKU

Poznański Czerwiec 1956

Dwudziestego ósmego i dwudziestego dziewiątego czerwca tysiąc dziewięćset

pięćdziesiątego szóstego r. w Poznaniu doszło do robotniczych protestów, które przerodziły
się w walki uliczne. Władze komunistyczne do ich stłumienia użyły wojska. W konsekwencji
śmierć poniosło co najmniej siedemdziesiąt dziewięć osób, rannych było ponad sześćset.
Protest poznańskich robotników wywołany był ogólnym niezadowoleniem z sytuacji
panującej w kraju i regionie. Zarzewiem konfliktu były niskie płace oraz brak mieszkań.

Pierwsze strzały w Poznaniu padły przy ulicy Kochanowskiego, gdzie mieścił się
Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa, który około południa został oblężony przez tłum
protestujących. Według świadków z budynku strzelano do kobiet i dzieci.

Władze komunistyczne podjęły decyzję o pacyfikacji miasta. Do akcji skierowano ponad

dziesięć tysięcy żołnierzy, trzysta pięćdziesiąt dziewięć czołgów, trzydzieści jeden dział
pancernych i blisko dziewięćset samochodów i motocykli. Po opanowaniu sytuacji przez siły
bezpieczeństwa rozpoczęły się masowe aresztowania i szykany wobec wszystkich
podejrzanych o udział w rozruchach.

Poznański Czerwiec tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego szóstego roku był pierwszym w

Polsce masowym wystąpieniem robotniczym przeciwko komunistycznym władzom.

Marzec 1968 – „Różyczka”

W czasach, kiedy jesteśmy zasypywani lawiną sequeli, remake'ów i tandetnych komedii

romantycznych, zapominamy, że kiedyś kino oprócz komercyjnej rozrywki, tanich produkcji i
kiepskich żartów dostarczało też emocji, wrażeń i wzruszeń. Przykładem takiej starej szkoły filmowej
jest obraz Jana Kidawy-Błońskiego „Różyczka”.

Akcja filmu toczy się na przełomie 1967 i 1968 roku w Warszawie. Poznajemy młodego
funkcjonariusza SB, Romana Rożka i zakochaną w nim Kamilę Sakowicz. Dziewczyna rozpoczyna
współpracę z SB pod kryptonimem „Różyczka" i dostaje zadanie, aby zbliżyć się do wroga Polski
Ludowej, Adama Warczewskiego, polskiego inteligenta i profesora Uniwersytetu Warszawskiego.
Pomimo dużej różnicy wieku, odmiennych charakterów i pozycji społecznej dziewczyna zdobywa
zaufanie ofiary wytypowanej do inwigilacji przez służby bezpieczeństwa. Warczewski zakochuje się i
jest głuchy na ostrzeżenia swoich przyjaciół, podejrzewających spisek. Podstawiona przez służby
bezpieczeństwa tajna agentka początkowo wywiązuje się z powierzonego zadania, jednak z czasem
także w niej rodzą się uczucia. Dziewczyna coraz bardziej uświadamia sobie, że została uwikłana w
niebezpieczną i niemoralną grę.

Dawno utraciłam wiarę w polską kinematografię i podchodziłam do tego filmu sceptycznie. Jakże
miło się rozczarowałam. To kawałek świetnego kina. Wspaniała historia miłosna na tle wydarzeń
marca 1968 roku, klimatyczne zdjęcia peerelowskiej Warszawy i cudowna, nastrojowa muzyka
Michała Lorenca, to wszystko, co czyni „Różyczkę” pozycją wyjątkową i wartą zapamiętania. Reżyser
wzbudza w nas skrajne emocje, chociaż nie stara się prowadzić aktorów. Daje im wolną rękę, co
wychodzi tylko filmowi na dobre.

24
Wydarzenia na Pomorzu w 1970 roku – „Czarny czwartek. Janek Wiśniewski padł”.

Wybrzeże, grudzień 1970 roku. Na krótko przed świętami dochodzi do podwyżek cen żywności.
Reakcją jest fala społecznego niezadowolenia. Stoczniowcy podejmują strajk, domagając się
wyższych zarobków. Przeciwko nim zostają wysłane oddziały wojska i milicji. W gabinecie
pierwszego sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki trwają burzliwe narady. Jeden z
komunistycznych dygnitarzy partyjnych cynicznie stwierdza: „Z kontrrewolucją się nie rozmawia, do
kontrrewolucji się strzela”. Wkrótce potem wojsko otwiera ogień do robotników.

Tytułowy „czarny czwartek” to 17 grudnia 1970 roku, kiedy to w drodze do pracy została
ostrzelana załoga stoczni gdyńskiej, choć dzień wcześniej przystała na wezwanie władz do
zaprzestania strajku. Jedną z ofiar masakry był osiemnastoletni robotnik Zbyszek Godlewski, którego
zwłoki stoczniowcy przenieśli na drzwiach ulicami Gdyni. To właśnie jego śmierci została
poświęcona popularna „Ballada o Janku Wiśniewskim”. Procesja z ciałem Godlewskiego nie
zakończyła jednak rozlewu krwi. Tego samego dnia na stacji podmiejskiej kolejki mundurowi znów
otworzyli ogień do bezbronnych rodaków.

W wyniku krwawych wydarzeń na Pomorzu śmierć poniosło osiemnaście osób, a setki innych
odniosło ciężkie rany od kul. Ofiary zostały pogrzebane w tajemnicy, a ich rodziny nie miały nawet
czasu, by godnie pożegnać swych bliskich. O wydarzeniach sprzed lat tak opowiadają świadkowie
wciąż mający w pamięci tą wielką tragedię: „Całe zło i okrucieństwo ówczesnej władzy, jej perfidia i
nieliczenie się z obywatelami własnego kraju zogniskowały się w tym jednym dniu, kiedy niczego
niespodziewających się ludzi zwabiono w pułapkę, by strzelać do nich jak do tarcz strzelniczych”.

Ballada o Janku Wiśniewskim

Chłopcy z Grabówka, chłopcy z Chyloni,

Dzisiaj milicja użyła broni.
Dzielnieśmy stali, celnie rzucali,
Janek Wiśniewski padł.

Na drzwiach ponieśli go Świętojańską,

Naprzeciw glinom, naprzeciw tankom.
Chłopcy stoczniowcy pomścijcie druha!
Janek Wiśniewski padł.

(…)

Sierpień 1980 – NSZZ „Solidarność”

Dwadzieścia jeden postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego działającego pod

przewodnictwem Lecha Wałęsy, gdzie domagano się utworzenia wolnych związków zawodowych,
przestrzegania konstytucyjnych praw i wolności, zniesienia przywilejów partyjnych oraz poprawy
warunków bytowych społeczeństwa, zwiększenia wsparcia dla osób wychowujących dzieci, skrócenia
wieku emerytalnego, reformy służby zdrowia, waloryzacji płac i emerytur w wysokości
rekompensującej wzrost cen.

25
Stan wojenny 13 grudnia 1981 – „Śmierć jak kromka chleba”

„Śmierć jak kromka chleba” to filmowy zapis pacyfikacji kopalni „Wujek” – najtragiczniejszego
epizodu stanu wojennego. Reżyser filmu Kazimierz Kutz z wielką dbałością o szczegóły zrealizował
patetyczny fresk o tamtych dramatycznych wydarzeniach. Jego film, o niekwestionowanej wartości
artystycznej, jest też swoistym hołdem dla odwagi i determinacji górników, którzy nie zawahali się
oddać życia za ideały i głoszone hasła sprawiedliwości społecznej.

Katowice, noc z 12 na 13 grudnia 1981 roku. Jednostki wojskowe zajmują strategiczne punkty
miasta. Niebawem generał Wojciech Jaruzelski ogłosi w telewizji wprowadzenie stanu wojennego.
Grupa zomowców, rozbijając związkową ochronę, wyciąga z mieszkania przewodniczącego związku
zawodowego „Solidarność” w kopalni "Wujek". Wieść o tym szybko przedostaje się do górników.
Początkowo zaskoczeni, wkrótce reagują spontanicznym protestem. 14 grudnia w zakładzie wybucha
strajk. Robotnicy domagają się zniesienia stanu wojennego i uwolnienia przewodniczącego.
Negocjacje z władzami kończą się fiaskiem. Wojsko i milicja przygotowują szturm na kopalnię.

Podobnie jak w 1970 roku do robotników oddane zostają strzały. W wyniku krwawej akcji
pacyfikacyjnej ginie dziewięciu górników, a dwudziestu jeden zostaje rannych. Twórcom filmu udało
się wiernie odtworzyć tragiczne wydarzenia, które przez wiele lat były tematem zakazanym i
wydawało się, że skazanym na zapomnienie. Polskie kino po upadku komunizmu zaczęło w ten
sposób odkłamywać historię i propagandową wersję rzeczywistości, w której nie było miejsca na
pamięć o ofiarach represyjnego aparatu władzy.

1989 – Obrady Okrągłego Stołu i pierwsze częściowo wolne wybory po 1945 roku

Obrady Okrągłego Stołu to jedno z najważniejszych

wydarzeń w najnowszej historii Polski, od którego
rozpoczęły się zmiany ustrojowe polskiego państwa.

W Obradach Okrągłego Stołu brali udział przedstawiciele

ówczesnych władz komunistycznych oraz
demokratycznej opozycji wywodzący się z
„Solidarności”.

W negocjacjach pomiędzy rządem a demokratyczną

opozycją brali również udział przedstawiciele polskiego
Kościoła

Zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu pierwsze

częściowo wolne wybory odbyły się 4 czerwca 1989
roku.

Obrady Okrągłego Stołu oraz wybory parlamentarne w

1989 roku uznaje się za początek III Rzeczypospolitej.

26
Jacek Kaczmarski – „Mury”

On natchniony i młody był, ich nie policzyłby nikt.

On im dodawał pieśnią sił, śpiewał, że blisko już świt.
Świec tysiące palili mu, znad głów podnosił się dym.
Śpiewał, że czas by runął mur...
Oni śpiewali wraz z nim:

Wyrwij murom zęby krat!

Zerwij kajdany, połam bat!
A mury runą, runą, runą
I pogrzebią stary świat!

Wkrótce na pamięć znali pieśń i sama melodia bez słów

Niosła ze sobą starą treść, dreszcze na wskroś serc i dusz
Śpiewali wiec, klaskali w rytm, jak wystrzał poklask ich brzmiał
I ciążył łańcuch, zwlekał świt, on wciąż śpiewał i grał

Wyrwij murom zęby krat

Zerwij kajdany, połam bat
A mury runą, runą, runą
I pogrzebią stary świat!

Aż zobaczyli ilu ich, poczuli siłę i czas

I z pieśnią, że już blisko świt, szli ulicami miast
Zwalali pomniki i rwali bruk – Ten z nami! Ten przeciw nam!
Kto sam, ten nasz najgorszy wróg! A śpiewak także był sam

Patrzył na równy tłumów marsz

Milczał wsłuchany w kroków huk
A mury rosły, rosły, rosły
Łańcuch kołysał się u nóg...

Patrzy na równy tłumów marsz

Milczy wsłuchany w kroków huk
A mury rosną, rosną, rosną
Łańcuch kołysze się u nóg...

27
 III RZECZPOSPOLITA (LATA 1989 – 2018)

Pierwsze wolne wybory prezydenckie w 1990 roku

Pierwsze w historii Polski powszechne wybory

prezydenckie były niezwykłe pod każdym względem.
Już w połowie 1990 roku Lech Wałęsa zaczął
szykować się do objęcia najważniejszego urzędu w
państwie. Jak wspomina historyk Antoni Dudek w
książce „Historia polityczna Polski 1989-2012”, we
wrześniu z ust lidera „Solidarności” padły słynne
słowa: „nie chcę być prezydentem, ale będę musiał”.

We wrześniu parlament zmienił konstytucję

wprowadzając nowe zasady wyłaniania prezydenta.
Odtąd miał być wybierany w powszechnych,
bezpośrednich wyborach. Wybory ogłoszono na 25
listopada. Rękawicę Wałęsie rzucił między innymi
ówczesny szef rządu Tadeusz Mazowiecki.
Ostatecznie w II turze wyborów mającej miejsce 9
grudnia 1990 roku Lech Wałęsa wybrany został prezydentem Polski, zdobywając ponad 10 milionów
głosów.

22 grudnia prezydent elekt złożył przysięgę przed Zgromadzeniem Narodowym. Po uroczystości w

parlamencie odebrał od ostatniego prezydenta na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego insygnia
głowy państwa. Lech Wałęsa pełnił swój urząd przez kolejne pięć lat.

1. Jakie znaczenie we współczesnej historii Polski miał związek zawodowy „Solidarność”?

2. Jaka jest geneza polskiego rządu na uchodźstwie, którego przedstawicielem był Ryszard
Kaczorowski?
3. Co oznaczają słowa „rzucić komuś rękawice”?

Kalendarium najważniejszych wydarzeń po 1989 roku:

1989 – rząd Tadeusza Mazowieckiego

1999 – przystąpienie do NATO
2004 – wstąpienie do Unii Europejskiej
2007 – przystąpienie do strefy Schengen
2008 – ustawa o Karcie Polaka
2010 – katastrofa smoleńska
2014 – Donald Tusk przewodniczącym Rady Europejskiej

Prezydenci Polski po 1989 roku:

1990 – 1995 Lech Wałęsa

1995 – 2005 Aleksander Kwaśniewski
2005 – 2010 Lech Kaczyński
2010 – 2015 Bronisław Komorowski
2015 – 2020 Andrzej Duda

28
Katastrofa smoleńska

10 kwietnia 2010 roku doszło do katastrofy rządowego

samolotu TU-154 w Smoleńsku. Zginęło dziewięćdziesiąt
sześć osób, w tym Prezydent Lech Kaczyński, jego żona,
wicemarszałkowie Sejmu i Senatu, główni dowódcy
najważniejszych rodzajów wojsk, biorący udział w
delegacji parlamentarzyści. W sobotę tego dnia miały
odbyć się w Katyniu koło Smoleńska uroczyste obchody
rocznicy zbrodni popełnionej przez NKWD na polskich
oficerach w 1940 roku.

Dramatyczne wieści nadchodzące ze Smoleńska,

początkowo niepełne i niejasne, z każdą minutą stawały się
coraz bardziej dramatyczne. Samolot z prezydentem RP i
jego gośćmi wystartował z Warszawy o 7.27. Miał
wylądować w Smoleńsku, a stamtąd samochodami i
autokarami delegacja miała dotrzeć na miejsce kaźni
polskich oficerów. O 9.30 w Katyniu miały zacząć się
rocznicowe uroczystości żałobne. Niestety, do
zaplanowanych obchodów nie doszło, a zamiast nich odprawiona została msza w intencji ofiar
katastrofy lotniczej.

W kolejnych dniach wszystkie media w kraju relacjonowały wydarzenia związane z tragedią, a setki
tysięcy ludzi spontanicznie oddawało hołd tragicznie zmarłym. W wielu miastach Polski rozległy się
dźwięki syren i dzwonów. Przed Pałacem Prezydenckim w Warszawie zapłonęły setki zniczy. W
Sejmie Zgromadzenie Narodowe uczciło pamięć ofiar katastrofy. W ławach, gdzie siedzieli
parlamentarzyści, którzy zginęli pod Smoleńskiem, położono kwiaty i ich portrety przepasane kirem.
W niedzielę 18 kwietnia Polska pożegnała prezydenta Lecha Kaczyńskiego, który wraz z małżonką
spoczął w krypcie na Wawelu.

1. Która rocznica zbrodni katyńskiej miała być uroczyście obchodzona w 2010 roku?
2. O czym świadczy pragnienie Prezydenta Lecha Kaczyńskiego i delegacji najważniejszych
osób w państwie, aby 10 kwietnia 2010 roku być w Katyniu?
3. Proszę nazwać uczucia towarzyszące Polakom w dniu 10 kwietnia 2010 roku po ogłoszeniu
informacji o katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem.
4. W jaki symboliczny sposób okazywana może być żałoba po śmierci kogoś dla nas ważnego?

29
Jan Paweł II

W 2018 roku mija czterdziesta rocznica pontyfikatu Jana Pawła

II. W 1978 roku Karol Wojtyła wybrany został głową Kościoła
rzymskokatolickiego. Papież Polak nadał swemu pontyfikatowi
wymiar uniwersalny, spotykając się z przedstawicielami
wszystkich religii i kultur. Podczas podróży zagranicznych
zabierał głos w trudnych kwestiach społecznych, jak bezrobocie,
nędza i przemoc. Przestrzegał przed egoistycznym
poszukiwaniem miłości i szczęścia.

Papież miał niezwykły kontakt z młodymi ludźmi. Mówił do nich

często o sprawach najważniejszych, które nadają sens życiu i
przyszłości. Miał dar przemawiania do wiernych, jakby
rozmawiał indywidualnie z każdym z nich. Mówił, że człowiek
jest powołany do odnoszenia zwycięstw nad sobą.

Przesłanie pontyfikatu Jana Pawła II odzwierciedlają słowa

wypowiedziane przez niego na początku jego posługi: "Nie
lękajcie się”. Papież Polak od pierwszych dni wyboru na głowę
Stolicy Piotrowej uznany został przez komunistów za największe
zagrożenie dla pilnowanego przez nich porządku społecznego.

W 1978 roku podczas mszy inaugurującej pontyfikat Jana Pawła

II miało miejsce bezprecedensowe wydarzenie. Gdy obecny w
Watykanie Prymas Polski Stefan Wyszyński przyklękał, by oddać
hołd głowie Kościoła, Jan Paweł II powstał z tronu, pochylił się i
objął Prymasa. Długo trzymał go w ramionach, ucałował też jego
rękę.

Karol Wojtyła i Stefan Wyszyński to dwie wybitne osobowości

polskiego Kościoła, dwaj wybitni Polacy i wielcy patrioci, którzy
od początku swej znajomości darzyli się ogromnym szacunkiem i
zaufaniem, a także głęboką przyjaźnią. To dzięki nim udało się
przeprowadzić polski Kościół przez ciężkie lata komunizmu. Oni
też stali na straży wartości i dodawali otuchy zwykłym ludziom.

1. Czym ujmował i zjednywał sobie ludzi Jan Paweł II ?

2. Co to znaczy, że „człowiek jest powołany do odnoszenia zwycięstw nad sobą” ?
3. Dlaczego słowa „Nie lękajcie się” były tak potrzebne w drugiej połowie XX wieku ?
4. Na czym polegała wielkość Karola Wojtyły i Stefana Wyszyńskiego ?

30
2018 Rokiem Zbigniewa Herberta

W przyjętej w ubiegłym roku przez aklamację uchwale polskiego parlamentu ustanowiono rok 2018
Rokiem Zbigniewa Herberta. Postanowiono w ten sposób oddać hołd jednemu z najwybitniejszych
polskich poetów współczesnych w związku z 20. rocznicą jego śmierci.

„W epoce kryzysu wartości i głębokiego zwątpienia Zbigniew Herbert zawsze stał po stronie zasad: w
sztuce – kanonu piękna, hierarchii i rzemiosła, w życiu – kodeksów etycznych, jasno rozróżniających
pojęcia dobra i zła. Był uosobieniem wierności – samemu sobie i słowu. W swojej poezji wyrażał
umiłowanie wolności, wiarę w godność jednostki i jej moralną siłę. Patriotyzm rozumiał jako miłość
surową, wymagającą solidarności z poniżonymi i cierpliwej pracy nad przywracaniem pojęciom ich
rzeczywistych znaczeń” – napisano w uchwale.

Zbigniew Herbert to jeden z najważniejszych polskich pisarzy XX w., twórca cyklu poetyckiego „Pan
Cogito”, eseista, dramatopisarz i autor słuchowisk. Od końca lat 60. wymieniany był jako jeden z
kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. W latach 80. był jednym z głównych poetów związanych z
polską opozycją antykomunistyczną.

Zbigniew Herbert – „Przesłanie Pana Cogito” /fragment/

Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu

po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę

idź wyprostowany wśród tych co na kolanach

wśród odwróconych plecami i obalonych w proch

ocalałeś nie po to aby żyć

masz mało czasu trzeba dać świadectwo

bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny

w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy

a Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze

ilekroć usłyszysz głos poniżonych i bitych

niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda

dla szpiclów katów tchórzy – oni wygrają
pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę
a kornik napisze twój uładzony życiorys

(…)

Bądź wierny Idź

1. Co to znaczy, aby „iść wyprostowanym”?

2. Jakim wartościom należy być wiernym w życiu?
3. Czy warto postępować zgodnie z wartościami?
4. Do kogo poeta kieruje słowa wiersza?

31
Henryk Sienkiewicz (1846 – 1916)

Henryk Sienkiewicz to jeden z najpopularniejszych polskich pisarzy przełomu

XIX i XX wieku. Do jego najznamienitszych powieści należą „Ogniem i
mieczem" (1884), „Potop" (1886), „Pan Wołodyjowski" (1888), „Quo vadis"
(1896), „Krzyżacy" (1900). Historyczna tematyka jego powieści była lekcją
patriotyzmu dla narodu, który utracił własną państwowość. W 1905 r. Henryk
Sienkiewicz został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla za „wybitne
osiągnięcia w dziedzinie eposu" i – jak podkreślił jeden z jurorów – „rzadko
spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu".

Władysław Reymont (1867 – 1925)

Władysław Reymont to drugi po Henryku Sienkiewiczu polski pisarz, który

został wyróżniony literacką nagrodą Nobla przyznaną mu za powieść
„Chłopi”. Autor w mistrzowski sposób odzwierciedlił w swym dziele realia
polskiej wsi oraz oddał mentalność jej mieszkańców. Losy chłopskich
bohaterów ukazane zostały na tle zmieniających się pór roku, wyznaczających
rytm życia wiejskiej wspólnoty. Realizm opisywanego świata wzmacniany
jest przez język stylizowany na chłopską gwarę, drobiazgowe opisy
codziennych zajęć oraz ukazanie panujących na wsi tradycji, obrzędów i
zwyczajów.

Czesław Miłosz (1911 – 2004)

Poeta, prozaik, eseista, tłumacz. Jeden z największych poetów polskich,

laureat nagrody Nobla w roku 1980 i wielu innych prestiżowych nagród
literackich, tłumaczony na kilkanaście języków. Doktor honoris causa wielu
uniwersytetów w USA i w Polsce, honorowy obywatel Litwy i miasta
Krakowa. Urodził się 30 czerwca 1911 roku w Szetejniach na Litwie, zmarł
14 sierpnia 2004 w Krakowie. "Nagroda Nobla dla Czesława Miłosza jest nie
tylko nagrodą talentu. Jest także nagrodą wytrwałości i wierności
wewnętrznemu głosowi” – napisano w uzasadnieniu werdyktu.

Wisława Szymborska (1923 – 2012)

Poetka i eseistka. Laureatka literackiej nagrody Nobla za rok 1996. Całe swe
dorosłe życie związała z Krakowem, gdzie zmarła w 2012 roku. Debiutowała
w 1957 tomikiem „Wołanie do Yeti”. Najważniejsze wątki jej twórczości to
ukazywanie uwikłania człowieka w historię, refleksja nad pozorną zwykłością
świata, która okazuje się największą zagadką, przekonanie, że wiedza polega
przede wszystkim na uświadomieniu sobie niewiedzy oraz pragnienie i
niemożliwość ogarnięcia paradoksów istnienia. Wisława Szymborska
prywatnie była bardzo skromną osobą, mającą dystans do siebie i świata.

32
Henryk Sienkiewicz – „Ogniem i mieczem” (fragment)

 Rok 1647 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i
nadzwyczajne zdarzenia. Współcześni kronikarze wspominają, iż z wiosny szarańcza w niesłychanej
ilości wyroiła się z Dzikich pól i zniszczyła zasiewy i trawy, co było przepowiednią napadów
tatarskich. Latem zdarzyło się wielkie zaćmienie słońca, a wkrótce potem kometa pojawiła się na
niebie. W Warszawie widywano też nad miastem mogiłę i krzyż ognisty w obłokach; odprawiano
więc posty i dawano jałmużny, gdyż niektórzy twierdzili, że zaraza spadnie na kraj i wygubi rodzaj
ludzki.

Henryk Sienkiewicz – „Potop” (fragment)

Wkrótce oczy patrzące z murów mogły już szczegółowo wszystko rozpoznać. Naprzód szła jazda, za
nią czworoboki piechoty; każdy pułk tworzył długi prostokąt, nad którym wznosił się w górze
mniejszy, utworzony przez dzidy sterczące; dalej, hen, za piechotą, wlokły się armaty z paszczami
odwróconymi w tył i schylonymi ku ziemi. Leniwe ich cielska, czarne lub żółtawe, połyskiwały
złowrogo w słońcu; jeszcze za nimi trzęsły się po nierównej drodze jaszcze z prochem i nieskończony
szereg wozów z namiotami i wszelkiego rodzaju wojennym sprzętem...

Henryk Sienkiewicz – „Pan Wołodyjowski” (fragment)

Kochanie to niedola ciężka, bo przez nie człek wolny niewolnikiem się staje. Równie jak ptak, z łuku
postrzelon, spada pod nogi myśliwca, tak i człek, miłością porażon, nie ma już mocy odlecieć od nóg
kochanych... Kochanie to kalectwo, bo człek, jak ślepy, świata za swoim kochaniem nie widzi...
Kochanie to smutek, bo kiedyż więcej łez płynie, kiedyż więcej wzdychań boki wydają? Kto
pokocha, temu już nie w głowie ni stroje, ni tańce, ni kości, ni łowy; siedzieć on gotów, kolana własne
dłońmi objąwszy, tak tęskniąc rzewliwie, jako ów, który kogoś bliskiego postradał... Kochanie to
choroba, gdyż w nim, jako w chorobie, twarz bieleje, oczy wpadają, ręce się trzęsą i palce chudną, a
człek o śmierci rozmyśla albo jak w obłąkaniu ze zjeżoną głową chodzi, z miesiącem gada, rad miłe
imię na piasku pisze, a gdy mu je wiatr zwieje, tedy powiada "nieszczęście!"...

Henryk Sienkiewicz – „Krzyżacy” (fragment)

Jurand, znalazłszy się na podwórzu zamkowym, nie wiedział zrazu, dokąd iść, gdyż knecht, który go
przeprowadził przez bramę, opuścił go i udał się ku stajniom. Przy blankach stali wprawdzie żołdacy,
to pojedynczo, to po kilku razem, ale twarze ich były tak zuchwałe, a spojrzenia tak szydercze, iż
łatwo było rycerzowi odgadnąć, że mu drogi nie wskażą, a jeżeli na pytanie odpowiedzą, to chyba
grubiaństwem lub zniewagą. Niektórzy śmieli się, pokazując go sobie palcami; inni poczęli nań znów
miotać śniegiem, tak samo jak dnia wczorajszego. Lecz on, spostrzegłszy drzwi większe od innych,
nad którymi wykuty był w kamieniu Chrystus na krzyżu, udał się ku nim w mniemaniu, że jeśli
komtur i starszyzna znajdują się w innej części zamku lub w innych izbach, to go ktoś przecie musi z
błędnej drogi nawrócić.

33
34
Czesław Miłosz – „Który skrzywdziłeś”

Który skrzywdziłeś człowieka prostego

Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając,
Gromadę błaznów koło siebie mając
Na pomieszanie dobrego i złego,

Choćby przed tobą wszyscy się skłonili

Cnotę i mądrość tobie przypisując,
Złote medale na twoją cześć kując,
Radzi że jeszcze jeden dzień przeżyli,

Nie bądź bezpieczny. Poeta pamięta

Możesz go zabić – narodzi się nowy.
Spisane będą czyny i rozmowy.

(…)

1. Kto jest adresatem wypowiedzi poetyckiej?

2. Jaką postawę i system wartości przyjmuje podmiot liryczny wiersza?
3. Na czym – zdaniem autora utworu – polega siła poezji (albo szerzej literatury)?

Wisława Szymborska – „Nic dwa razy”

Nic dwa razy się nie zdarza

i nie zdarzy. Z tej przyczyny
zrodziliśmy się bez wprawy
i pomrzemy bez rutyny.

Choćbyśmy uczniami byli

najtępszymi w szkole świata,
nie będziemy repetować
żadnej zimy ani lata.

Żaden dzień się nie powtórzy,

nie ma dwóch podobnych nocy,
dwóch tych samych pocałunków,
dwóch jednakich spojrzeń w oczy.

(…)

1. Kogo dotyczy refleksja wyrażona w utworze? Co o tym świadczy?

2. Czym różni się życie od nauki w szkole?
3. Jaki jest negatywny, a jaki pozytywny aspekt przemijania?

35
 LITERATURA POLSKA

Jan Kochanowski Mikołaj Rej Ignacy Krasicki

Adam Mickiewicz Juliusz Słowacki Cyprian Kamil Norwid

Bolesław Prus Maria Konopnicka Eliza Orzeszkowa

Witold Gombrowicz Sławomir Mrożek Stanisław Lem

36
 ZNANE POLKI, ZNANI POLACY

Mikołaj Kopernik (1473 – 1543)

Mówi się o tym wielkim odkrywcy, że „wstrzymał słońce, ruszył

ziemię”. Dzięki jego badaniom dokonał się przełom w nauce, gdzie
na stałe już zagościła teoria heliocentryczna, zakładająca ruch planet
wokół Słońca. Osiągnięcia Kopernika nie byłyby możliwe nie tylko
bez jego odwagi podważenia obowiązujących dogmatów, ale
również wszechstronnych studiów odbytych w Krakowie i Bolonii.
Według biografów astronom wiódł bardzo skromne życie,
poświęcając się przede wszystkim nauce.

Maria Skłodowska-Curie (1867 – 1934)

Polska chemiczka i fizyczka, współtwórczyni nauki o

promieniotwórczości. Wspólnie z mężem Pierrem Curie odkryła
polon i rad. W 1903 roku otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie
fizyki, a w 1911 w dziedzinie chemii. Znana i ceniona w świecie
nauki badaczka do końca życia pracowała w przybranej ojczyźnie,
utrzymując jednocześnie bardzo ścisłe związki z Polską. Odwiedzała
Polskę, wygłaszała odczyty, publikowała w polskich czasopismach
naukowych. W jej instytucie w Paryżu stale pracowali stypendyści z
Polski.

Irena Sendlerowa (1910 – 2008)

W czasie okupacji niemieckiej działała w konspiracji, ratując przed

niechybną śmiercią żydowskie dzieci z warszawskiego getta. Za
sprawą swej działalności stała się łącznikiem między światem
zagłady a światem niewoli. Organizowała i sama uczestniczyła w
wynoszeniu, wywożeniu młodszych dzieci, potajemnym
wyprowadzaniu starszych, przekazywaniu ich ludziom bliskim lub
obcym, gotowym jednak pomagać innym w imię wartości. Nie
wahała się ryzykować, chociaż za takie działanie w okupowanej
Polsce groziła kara śmierci.

Jan Karski (1914 – 2000)

Jeden z najbardziej znanych polskich emisariuszy. Autor raportu o

Holocauście, który przedstawiony został prezydentowi Stanów
Zjednoczonych oraz przedstawicielom najwyższych władz
alianckich. Karski zdobył przedstawiane informacje, dwukrotnie
przedostając się do getta, gdzie był naocznym świadkiem tragedii
narodu żydowskiego. Podobnie jak Irena Sendlerowa odznaczony
został medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

37
POLSKIE MIASTA

WARSZAWA

KRAKÓW

ŁÓDŹ

POZNAŃ

WROCŁAW

GDAŃSK

KATOWICE

SZCZECIN

38
 POLSKIE LEGENDY

„Twardowsky 3.14” - pierwsza pełnometrażowa produkcja z serii „Legendy Polskie”

Dobre wieści dla wszystkich miłośników polskich

podań i legend, filmów science fiction oraz serii
filmów tworzonych przez Allegro. Niebawem
zobaczymy kolejną część przygód nieustraszonego
astronauty Twardowskiego, który walczy z samym
diabłem Borutą. Tym razem, po raz pierwszy w
historii cyklu, produkcja trafi na duży ekran, bowiem
„Twardowsky 3.14” będzie filmem
pełnometrażowym.

„Dostawaliśmy tyle zapytań o film pełnometrażowy, że w końcu postanowiliśmy go

zrobić. Duża w tym zasługa fanów, którzy pozwolili nam uwierzyć w powodzenie i sens
tego projektu. Planujemy kontynuację współpracy z osobami wcześniej już
zaangażowanymi w projekt, aktorami, którzy stworzyli niezapomniane i
charakterystyczne kreacje, i są nieodłącznym elementem filmowego świata Legend.” –
mówią twórcy serii.

Do tej pory oprócz dwóch części przygód

Twardowskiego („Twardowsky” i „Twardowsky
2.0”), mieliśmy okazję obejrzeć współczesne wersje
takich podań jak historia smoka wawelskiego w filmie
„Smok”, „Operacja bazyliszek” oraz „Jaga”.
Scenariusze do produkcji powstały w oparciu o zbiór
opowiadań polskich pisarzy, którzy postanowili
połączyć słowiańskie legendy z konwencją science
fiction. Łącznie wszystkie filmy w serwisie YouTube
wyświetlone zostały 54 miliony razy.

„Legendy polskie” były pierwszą tego typu produkcją

w polskim Internecie. Krótkometrażówki zgromadziły
sporą rzeszę miłośników, którzy mają szansę
wspomóc twórców. Jak na obraz internetowy
przystało, autorzy nadchodzącego filmu liczą na
pomoc fanów. Kupując gadżety związane z serią,
widzowie mają możliwość wesprzeć twórców, przy
okazji zyskując szansę zaproszenia na premierę czy
zajrzenia za kulisy produkcji.

Źródło: http://www.antyradio.pl

39
Legenda o Panu Twardowskim

Żył w Krakowie szlachcic, zarazem wielki czarnoksiężnik – Twardowski. Bardzo pragnął on stać się
mądrzejszy oraz sprytniejszy od innych i dlatego postanowił wynaleźć sposób na nieśmiertelność.
Czytał stare księgi, przeglądał pożółkłe dokumenty, aż w końcu w jednej z nich wyczytał, że
nieśmiertelność może zapewnić diabeł. Musiał go tylko przywołać. Sposób na to znalazł w kolejnej
księdze. Nie zastanawiając się długo przystąpił do dzieła. Wkrótce, nocną porą, spotkał się z diabłem
pod Krakowem i zawarł z nim układ. Umówili się, że Twardowski nie odda mu ani swej duszy, ani
ciała dopóki czart nie złapie go w Rzymie. A póki diabłu to się nie uda, miał być na usługach
czarnoksiężnika. Chcąc dodać powagi umowie, spisali cyrograf, który Twardowski podpisał własną
krwią.

Diabeł zaczął służyć u czarnoksiężnika i spełniać jego zachcianki. Twardowski rozkazał swemu słudze
zgromadzić w jednym miejscu srebro z całej Polski. I tak powstała kopalnia srebra w Olkuszu.
Twardowski miał wszystko, czego zażądał od diabła. Latał bez skrzydeł, jeździł na kogucie, pływał po
Wiśle pod prąd bez wioseł i żagli. Szatan wykonywał wszystkie rozkazy, gdyż liczył, że uda mu się
sprowadzić szlachcica do Rzymu i tam zdobyć jego duszę.

W końcu Twardowski dał się oszukać diabłu. Udał się do wioski, w której znajdowała się karczma o
nazwie „Rzym”. Czarnoksiężnik nie miał wyjścia i musiał dopełnić warunków umowy. Diabeł porwał
szlachcica i zaczął wraz nim unosić się w powietrzu coraz bardziej oddalając się od Ziemi. Wtedy
Twardowski zanucił na pożegnanie piękną pieśń poświęconą Najświętszej Marii Pannie. I oto nagle
diabeł zniknął, a Twardowski pozostał sam. Ludzie opowiadają, że niekiedy w czasie pełni można
dostrzec małą plamkę na powierzchni Księżyca. To ponoć Twardowski, który czeka w samotności na
dzień sądu ostatecznego i boski wyrok za paktowanie z diabłem.

Legenda o smoku wawelskim

Dawno, dawno temu, za nosów panowania księcia Kraka – legendarnego czasów

założyciela miasta Krakowa – nieustannie znikały młode dziewczyny, a nikt
z krakowian nie słyszał, co się z nimi stało. Aż pewnego razu okazało się, że wiedział
u stóp Wawelskiego Wzgórza w ciemnej pieczarze żył straszliwy smok. ogromnej
Porywał on zwierzęta, ale jego przysmakiem jednak były te młode
dziewczyny.

Książę Krak ogłosił: „Kto zabije smoka, kupi ode mnie pół królestwa i moją dostanie
córkę za żonę”. Kilku dzielnych rycerzy stawało do walki ze smokiem. Wielu
Żadnemu jednak nie udało się go pokonać. W końcu młody szewczyk wpadł
na śmieszny pomysł: wypchał skórę owcy siarką i podrzucił pod pieczarę wspaniały
smoka. Wielki potwór zobaczywszy smakowitą owieczkę nie zastanawiał się Głodny
długo i od razu ją pożarł.

Zaraz potem poczuł swędzenie w brzuchu. Z każdą chwilą piekło go coraz pieczenie
bardziej. Spragniony pobiegł na plażę Wisły i zaczął łapczywie pić wodę z brzeg
rzeki. Wypił jeden łyk, drugi, trzeci, ale ciągle nie mógł ugasić ognia. Pił pragnienia
więc dalej, pił, aż pękł! Miasto zostało uwolnione od straszliwego smoka, a nagrodę
szewczyk otrzymał od króla obiecaną sumę i poślubił jego córkę.

Ewa Lipińska, Umiesz? Zdasz!, Kraków 2009, s. 146.

40
 KALENDARIUM NAJWAŻNIEJSZYCH WYDARZEŃ

960 - 1370 – Dynastia Piastów

1386 - 1572 – Dynastia Jagiellonów
1569 - 1795 – Rzeczpospolita Obojga Narodów

1772 – I rozbiór Polski

1788 - 1792 – Sejm Czteroletni
1791 – Konstytucja 3-go Maja
1793 – II rozbiór Polski
1794 – Insurekcja kościuszkowska
1795 – III rozbiór Polski

1797 – Legiony Polskie we Włoszech

1807 – Utworzenie Księstwa Warszawskiego
1815 – Utworzenie Królestwa Polskiego
1830 – Powstanie listopadowe
1863 – Powstanie styczniowe
1905 – Literacka Nagroda Nobla dla Henryka Sienkiewicza

1918 – Odzyskanie niepodległości

1924 – Literacka Nagroda Nobla dla Władysława Reymonta

1939 – Wybuch II wojny światowej

1940 – Zbrodnia w Katyniu
1944 – Powstanie Warszawskie

1956 – Poznański czerwiec

1968 – Wydarzenia marcowe
1970 – Wydarzenia na Pomorzu
1978 – Początek pontyfikatu Jana Pawła II
1980 – Literacka Nagroda Nobla dla Czesława Miłosza
1980 – Postulaty sierpniowe NSZZ „Solidarność”
1981 – Wprowadzenie stanu wojennego
1981 – Pacyfikacja kopalni „Wujek” w Katowicach
1989 – Obrady Okrągłego Stołu
1989 – Rząd Tadeusza Mazowieckiego

1990 – Wybór Lecha Wałęsy na prezydenta RP

1996 – Literacka Nagroda Nobla dla Wisławy Szymborskiej
1999 – Wstąpienie do NATO
2004 – Wstąpienie do Unii Europejskiej
2005 – Śmierć Jana Pawła II
2007 – Przystąpienie do strefy Schengen
2008 – Ustawa o Karcie Polaka
2010 – Katastrofa smoleńska
2017 – Rok Tadeusza Kościuszki
2018 – Rok Zbigniewa Herberta

41
 WYBÓR TEKSTÓW KULTURY
- P. Jasienica – „Polska Piastów”
Polska Piastów
- J. Matejko – Poczet królów polskich
- P. Jasienica – „Polska Jagiellonów”
Polska Jagiellonów
- J. Matejko – Poczet królów polskich
Rzeczpospolita - P. Jasienica – „Rzeczpospolita Obojga Narodów”
Obojga Narodów - J. Matejko – Poczet królów polskich
- J. Wybicki – „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”
Czas rozbiorów
- A. Mickiewicz – „Pan Tadeusz” (fragment)
- A. Mickiewicz – III cz. „Dziadów” (fragment)
- A. Mickiewicz – „Reduta Ordona”
Powstania narodowe - A. Mickiewicz – „Śmierć pułkownika”
- Przemysław Gintrowski – „Levittoux”
- Syzyfowe prace (reż. P. Komorowski)
- Mała Armia Janosika – „Białe róże”
- N. Szroeder – „O mój rozmarynie”
- Malarstwo W. Kossaka i J. Kossaka
II Rzeczpospolita - 1920. Bitwa warszawska (reż. J. Hoffman)
- E. Bodo – „Umówiłem się z nią na dziewiątą”
- A. Żabczyński – „Zapomniana melodia”
- H. Ordonówna – „Miłość ci wszystko wybaczy”
- Katyń (reż. A. Wajda)
- Syberiada (reż. J. Zaorski)
- Kamienie na szaniec (reż. R. Gliński)
- J. Słowacki – „Testament mój” (fragment)
Czas wojny i okupacji - Dywizjon 303 (reż. D. Delić)
- Miasto 44 (reż. J. Komasa)
- K. Sawczuk – „Dziewczyna z granatem”
- Godzina „W”. Pamiętamy (spot akcja.tv)
- Generał Nil (reż. J. Bugajski)
- Różyczka (reż. J. Kidawa-Błoński)
- Czarny czwartek (reż. A. Krauze)
Okres PRL-u - K. Janda – „Ballada o Janku Wiśniewskim”
- J. Kaczmarski – „Mury”
- Wałęsa. Człowiek z nadziei (reż. A. Wajda)
- Pielgrzymka Jana Pawła II w 1997 r.
III Rzeczpospolita
- Z. Herbert – „Przesłanie Pana Cogito”
- H. Sienkiewicz – „Ogniem i mieczem” (fragment)
- H. Sienkiewicz – „Potop” (fragment)
- H. Sienkiewicz – „Pan Wołodyjowski” (fragment)
- H. Sienkiewicz – „Krzyżacy” (fragment)
Literacka Nagroda Nobla
- Cz. Miłosz – „Który skrzywdziłeś”
- W. Szymborska – „Nic dwa razy”
- E. Górniak, M. Szcześniak – „Dumka na dwa sera”
- gra dydaktyczna (postacie filmowe)
- Materiał z podręcznika „Umiesz? Zdasz!”
Polskie legendy - seria filmów Legendy Polskie – Allegro

42