Professional Documents
Culture Documents
Tailieuchung Luanvan 2879
Tailieuchung Luanvan 2879
TRƯỜNG…………………..
LUẬN VĂN
Mu. c Lu. c
Mo’. d̄â
`u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Mo’. d̄â
`u
Trong quá trı̀nh tı́nh toán, nhiê ` u khi ta câ ` n pha’i xác d̄i.nh giá tri. cu’a mô.t hàm
sô´ f (x) ta.i mô.t d̄iê’m tùy ý cho tru.ó.c, trong khi d̄ó d̄iê ` u kiê.n chı’ mó.i cho biê´t mô.t
sô´ giá tri. (rò.i ra.c) cu’a hàm sô´ và cu’a d̄a.o hàm hàm sô´ d̄ê´n câ´p nào d̄ó cu’a nó ta.i
mô.t sô´ d̄iê’m x1 , x2, · · · , xk cho tru.ó.c.
Vó.i nhũ.ng tru.ò.ng ho..p nhu. vâ.y, ngu.ò.i ta thu.ò.ng tı̀m cách xây du..ng mô.t hàm
sô´ P (x) da.ng d̄o.n gia’n ho.n, thu.ò.ng là các d̄a thú.c d̄a.i sô´, tho’a mãn các d̄iê ` u kiê.n
. .
d̄ã cho. Ngoài ra, ta.i nhũ ng giá tri. x ∈ R mà x không trùng vó i x1 , x2, · · · , xk , thı̀
P (x) ≈ f (x) (xâ´p xı’ theo mô.t d̄ô. chı́nh xác nào d̄ó).
Hàm sô´ P (x) d̄u.o..c xây du..ng theo cách vù.a mô ta’ trên d̄u.o..c go.i là hàm nô.i suy
cu’a f (x); các d̄iê’m x1 , x2, · · · , xk thu.ò.ng d̄u.o..c go.i là các nút nô.i suy và bài toán
xây du..ng hàm P (x) nhu. vâ.y d̄u.o..c go.i là Bài toán nô.i suy.
Su’. du.ng hàm (d̄a thú.c) nô.i suy P (x), ta dê˜ dàng tı́nh d̄u.o..c giá tri. tu.o.ng d̄ô´i
chı́nh xác cu’a hàm sô´ f (x) ta.i x ∈ R tùy ý cho tru.ó.c. Tù. d̄ó, ta có thê’ tı́nh gâ `n
d̄úng giá tri. d̄a.o hàm và tı́ch phân cu’a nó trên R.
Các bài toán nô.i suy cô’ d̄iê’n ra d̄ò.i tù. râ´t só.m và d̄óng vai trò râ´t quan tro.ng
trong thu..c tê´. Do d̄ó, viê.c nghiên cú.u các bài toán nô.i suy là râ´t có ý nghı̃a.
.
O˙’ các tru.ò.ng phô’ thông, lý thuyê´t vê ` này không d̄u.o..c d̄ê
` vâ´n d̄ê ` câ.p, nhu.ng
nhũ.ng ú.ng du.ng so. câ´p cu’a nó cũng ”â’n hiê.n” không ı́t, chă’ng ha.n trong các
phu.o.ng trı̀nh d̄u.ò.ng hoă.c phu.o.ng trı̀nh mă.t bâ.c hai, trong các d̄ă’ng thú.c da.ng
phân thú.c và d̄ă.c biê.t là viê.c ú.ng du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange và khai triê’n
Taylor d̄ê’ gia’i mô.t sô´ bài toán khó trong các d̄ê ` thi ho.c sinh gio’i các câ´p.
Vı̀ vâ.y, viê.c hı̀nh thành mô.t chuyên d̄ê ` cho.n lo.c nhũ.ng vâ´n d̄ê ` co. ba’n nhâ´t vê `
các bài toán nô.i suy, du.ó.i góc d̄ô. toán phô’ thông, d̄ă.c biê.t là nhũ.ng ú.ng du.ng cu’a
nó trong quá trı̀nh gia’i mô.t sô´ da.ng toán khó là râ´t câ ` n thiê´t. Ho.n nũ.a, chuyên
` này cũng có thê’ làm tài liê.u tham kha’o cho các giáo viên gio’i và các sinh viên
d̄ê
nhũ.ng năm d̄â ` u cu’a bâ.c d̄a.i ho.c.
Ý tu o’ ng muô´n thu..c hiê.n luâ.n văn này hı̀nh thành tru.ó.c khi cuô´n sách chuyên
. .
kha’o [2] ra d̄ò.i. D - ây vù.a là mô.t thuâ.n lo..i vù.a là mô.t khó khăn cho nô˜ lu..c tı̀m kiê´m
4
nhũ.ng nét mó.i cho luâ.n văn cu’a tác gia’, vı̀ cuô´n sách trên là mô.t tài liê.u râ´t quı́
giá, trong khi d̄ó hâ ` u nhu. chu.a có mô.t tài liê.u toán so. câ´p nào d̄ê
` câ.p d̄ê´n vâ´n d̄ê
`
này mô.t cách tro.n ve. n. Do d̄ó, luâ.n văn không quá d̄ê ` câ.p sâu vê
` lý thuyê´t mà cô´
gă´ng tı̀m kiê´m nhũ.ng ú.ng du.ng cu’a nó vào viê.c gia’i và sáng tác các bài tâ.p o’. phô’
thông, d̄ă.c biê.t là nhũ.ng ú.ng du.ng thu.ò.ng gă.p cu’a công thú.c nô.i suy Lagrange và
khai triê’n Taylor.
Luâ.n văn dày 56 trang, gô ` m các phâ ` n Mu.c lu.c, Mo’. d̄â ` u, ba chu.o.ng nô.i dung,
kê´t luâ.n và tài liê.u tham kha’o:
Chu.o.ng 2: Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a công thú.c nô.i suy.
D- ây là mô.t trong nhũ.ng nô.i dung tro.ng tâm cu’a luâ.n văn. Vó.i tâ ` m quan tro.ng
o’ phô’ thông, công thú c nô.i suy Lagrange và nhũ ng ú ng du.ng cu’a nó d̄u.o..c d̄ê
. . . . ` câ.p
thành mô.t phâ . . . . . .
` n riêng trong chu o ng này vó i nhũ ng phu o ng pháp gia’i toán khá d̄a
da.ng và mô.t sô´ lu.o..ng bài tâ.p d̄ê
` xuâ´t khá phong phú. Nhiê ` u d̄ă’ng thú.c du.ó.i da.ng
phân thú.c có nguô ` n gô´c tù. công thú.c nô.i suy Lagrange d̄ã d̄u.o..c luâ.n văn phát
hiê.n. Nhiê ` u bài toán thi cho.n ho.c sinh gio’i quô´c gia và quô´c tê´ d̄ã d̄u.o..c gia’i bă` ng
cách áp du.ng công thú.c nô.i suy này. Phâ ` n còn la.i cu’a chu.o.ng trı̀nh bày mô.t sô´
ú.ng du.ng cu’a các công thú.c nô.i suy còn la.i. Mô.t sô´ bài tâ.p dành cho ba.n d̄o.c cũng
d̄u.o..c gió.i thiê.u o’. phâ
` n cuô´i chu.o.ng.
.
Chu.o.ng 3: Ú ng du.ng công thú.c nô.i suy d̄ê’ u.ó.c lu.o..ng và xâ´p xı’ hàm sô´.
Chu.o.ng này tách riêng mô.t ú.ng du.ng cu’a các công thú.c nô.i suy d̄ê’ u.ó.c lu.o..ng
và xâ´p xı’ hàm sô´. Mô.t sô´ da.ng toán khó o’. phô’ thông liên quan d̄ê´n vâ´n d̄ê ` này
. . .
` câ.p, trong d̄ó có nhũ ng bài trong các d̄ê
d̄ã d̄u o. c d̄ê ` thi cho.n ho.c sinh gio’i quô´c
gia và quô´c tê´. Mô.t sô´ phâ . .
` n cu’a luâ.n văn d̄ã d̄u o. c d̄ăng ta’i trong các ky’ yê´u hô.i
nghi. chuyên ngành, chă’ng ha.n [1].
Luâ.n văn d̄u.o..c hoàn thành nhò. su.. hu.ó.ng dâ˜n khoa ho.c và nhiê.t tı̀nh cu’a Tiê´n
sỹ Tri.nh D - ào Chiê´n - Ngu.ò.i Thâ ` y râ´t nghiêm khă´c và tâ.n tâm trong công viê.c,
truyê` n d̄a.t nhiê` u kiê´n thú.c quı́ báu cũng nhu. kinh nghiê.m nghiên cú.u khoa ho.c
trong suô´t thò.i gian nghiên cú.u d̄ê ` tài. Chı́nh vı̀ vâ.y mà tác gia’ luôn to’ lòng biê´t
. .
o n chân thành và sâu să´c d̄ô´i vó i Thâ` y giáo hu.ó.ng dâ˜n - Tiê´n sỹ Tri.nh D
- ào Chiê´n.
5
Nhân d̄ây, tác gia’ xin d̄u.o..c bày to’ lòng biê´t o.n chân thành d̄ê´n: Ban Giám
Hiê.u, Phòng d̄ào ta.o D - a.i ho.c, Khoa toán cu’a tru.ò.ng D
- a.i ho.c và sau D - a.i ho.c Qui
.
Nho n, cùng quı́ thâ . .
` y cô giáo d̄ã tham gia gia’ng da.y và hu ó ng dâ˜n khoa ho.c cho
ló.p cao ho.c toán khóa 8. UBND tı’ nh, So’. giáo du.c và d̄ào ta.o tı’ nh Gia Lai, Ban
Giám Hiê.u tru.ò.ng THPT Ia Grai d̄ã cho tác gia’ co. hô.i ho.c tâ.p, cùng vó.i quı́ thâ `y
. .
cô giáo cu’a nhà tru ò ng d̄ã d̄ô.ng viên, se’ chia công viê.c và ta.o mo.i d̄iê ` u kiê.n thuâ.n
lo..i d̄ê’ tác gia’ nghiên cú.u và hoàn thành luâ.n văn này.
Trong quá trı̀nh hoàn thành luâ.n văn, tác gia’ còn nhâ.n d̄u.o..c su.. quan tâm d̄ô.ng
viên cu’a các ba.n d̄ô ` ng nghiê.p, các anh chi. em trong các ló.p cao ho.c khóa VII, VIII,
XIX cu’a tru.ò.ng D - a.i ho.c Qui Nho.n. Tác gia’ xin chân thành ca’m o.n tâ´t ca’ nhũ.ng
su.. quan tâm d̄ô.ng viên d̄ó.
- ê’ hoàn thành luâ.n văn này, tác gia’ d̄ã tâ.p trung râ´t cao d̄ô. trong hoc tâ.p và
D
nghiên cú.u khoa ho.c, cũng nhu. râ´t câ’n thâ.n trong nhân chê´ ba’n. Trong d̄ó ı́t nhiê `u
ha.n chê´ vê ` thò.i gian cũng nhu. trı̀nh d̄ô. hiê’u biê´t nên trong quá trı̀nh thu..c hiê.n
không thê’ tránh kho’i nhũ.ng thiê´u sót, tác gia’ râ´t mong nhâ.n d̄u.o..c su.. chı’ ba’o cu’a
quı́ thâ ` y cô và nhũ.ng góp ý cu’a ba.n d̄o.c d̄ê’ luâ.n văn d̄u.o..c hoàn thiê.n ho.n.
Chu.o.ng 1
L(xi ) = ai , ∀i = 1, 2, · · · , N
là d̄a thú.c duy nhâ´t tho’a mãn d̄iê` u kiê.n cu’a bài toán nô.i suy Lagrange và ta go.i
d̄a thú.c này là d̄a thú.c nô.i suy Lagrange.
7
T i (x0) = ai , ∀i = 0, 1, · · · , N − 1.
Vâ.y, vó.i xi 6= x0, ; ∀i = 1, 2, · · · , N, thı̀ d̄a thú.c nô.i suy Newton chı́nh là d̄a thú.c
nô.i suy Taylor.
W (x) Yn
Wi (x) = p
= (x − xj )pj ; i = 1, 2, · · · , n
(x − xi ) i
j=1,j6=i
n pX
( )(pi −1−k)
X i −1
(x − xi )k 1
H(x) = aki Wi (x)T .
i=1 k=0
k! Wi (x)
(x=xi )
W (x) = (x − x1)N ;
W (x)
W1 (x) = = 1.
(x − x1)N
Do d̄ó, d̄oa.n khai triê’n
( )(N −1−k)
1 n o(N −1−k)
T =T 1 = 1.
W1 (x) (x=x1 )
(x=x1 )
p1 + p2 + · · · + pn = N,
10
Y
N
Wi (x) = (x − xj ), i = 1, 2, · · · , N.
j=1,j6=i
Vâ.y, ta có
X
N Y
N
x − xj
H(x) = a0i ≡ L(x).
i=1
xi − xj
j=1,j6=i
Vâ.y, vó.i k = 0, thı̀ d̄a thú.c nô.i suy Hermite chı́nh là d̄a thú.c nô.i suy Lagrange.
Trong tru.ò.ng ho..p tô’ng quát, viê.c biê’u diê˜n d̄a thú.c Hermite khá phú.c ta.p. Du.ó.i
d̄ây là mô.t vài tru.ò.ng ho..p riêng d̄o.n gia’n khác cu’a d̄a thú.c nô.i suy Hermite, khi
` u kiê.n chı’ chú.a d̄a.o hàm bâ.c nhâ´t.
hê. d̄iê
+ Vó.i k = 1, ta có
( )(pi −1−k) ( )(0) 0 h
1 1 X 1 i(l) (x − xi )l
T =T =
Wi (x) Wi (x) l=0
Wi (x) (x=xi ) l!
(x=xi ) (x=xi )
0
1 Wi (xi ) 1
= − (x − xi ) = .
Wi (xi ) Wi2(xi ) Wi (xi )
11
và
1, khi i = j
Li (xj ) =
0, khi i 6= j.
Do d̄ó
Li (xi ) ≡ 1, ∀i = 1, n.
Vâ.y
Wi (x) Yn
(x − xj )2
= 2
= L2i (x); i = 1, n.
Wi (xi ) j=1,j6=i (xi − xj )
- a.o hàm theo x hai vê´ cu’a d̄ă’ng thú.c trên, ta d̄u.o..c
D
Wi0(x)
= 2Li (x)L0i (x) = 2L0i (xi ).
Wi (xi )
Do d̄ó, d̄a thú.c nô.i suy Hermite trong tru.ò.ng ho..p này có da.ng
!
Xn
2 0
H(x) = Li (x) a0i − 2a0i Li (xi ) − a1i (x − xi ) .
i=1
Du.ó.i d̄ây là mô.t vài minh ho.a cho viê.c vâ.n du.ng các công thú.c nô.i suy (do tác
gia’ sáng tác)
12
Bài toán 1.1. Cho d̄a thú.c P (x) bâ.c 4, tho’a mãn các d̄iê
` u kiê.n sau:
0
P (−1) = 3a + 1 (a > 0) ; P (0) = 0;
P 00(1) = 4(3 + a); P (3) (−2) = −48;
P (4)(2008) = 24.
Chú.ng minh ră` ng:
Gia’i. Áp du.ng công thú.c nô.i suy Taylor (vó.i N = 3), ta tı̀m d̄u.o..c
Suy ra:
Bài toán 1.2. Cho d̄a thú.c P (x) bâ.c n, tho’a mãn:
Chu.o.ng 2
Chu.o.ng này trı̀nh bày mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a các công thú.c nô.i suy, trong d̄ó d̄ê
`
câ.p sâu ho.n d̄ô´i vó.i công thú.c nô.i suy Lagrange, công thú.c có nhiê` u ú.ng du.ng d̄ê’
gia’i mô.t sô´ bài toán khó o’. hê. phô’ thông chuyên toán.
` ú.ng du.ng công thú.c nô.i suy trong u.ó.c lu.o..ng và xâ´p xı’ hàm sô´ là hai
Vâ´n d̄ê
nô.i dung quan tro.ng và tu.o.ng d̄ô´i khó, vó.i nhũ.ng kỹ thuâ.t chú.ng minh khá phú.c
ta.p, d̄u.o..c trı̀nh bày o’. chu.o.ng sau.
2.1 Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu̇’a công thú.c nô.i suy La-
grange
2.1.1 Công thú.c nô.i suy Lagrange
- i.nh nghı̃a 2.1. Cho n sô´ x1 , x2, · · · , xn phân biê.t và n sô´ a1, a2, · · · , an tùy ý.
D
` n ta.i duy nhâ´t mô.t d̄a thú.c P (x) vó.i bâ.c không vu.o..t quá n − 1, tho’a mãn
Thê´ thı̀ tô
P (xj ) = aj ; ∀j = 1, 2, · · · , n. (2.1)
- a thú.c (2.2) d̄u.o..c go.i là d̄a thú.c nô.i suy Lagrange hoă.c công thú.c nô.i suy
D
Lagrange. Các sô´ x1 , x2, · · · , xn d̄u.o..c go.i là các nút nô.i suy.
14
Ký hiê.u degP (x) là bâ.c cu’a P (x). Thê´ thı̀
Rõ ràng degP (x) ≤ 2 và P (x1) = a1, P (x2 ) = a2 ), P (x3) = a3.
(?) Tù. công thú.c nô.i suy Lagrange, ta có
- i.nh nghı̃a 2.2. Cho n sô´ x1 , x2, · · · , xn phân biê.t. Thê´ thı̀ mo.i d̄a thú.c P (x) vó.i
D
bâ.c không vu.o..t quá n − 1 d̄ê
` u có thê viê´t du.ó.i da.ng
X
n Y
n
x − xi
P (x) = P (xj ) . (2.5)
j=1 i=1,i6=j
xj − xi
- a thú.c (2.3) và (2.4) khá quen thuô.c trong chu.o.ng trı̀nh toán phô’ thông. Ta
D
thu’. d̄i tı̀m ý nghı̃a hı̀nh ho.c cu’a chúng, chă’ng ha.n (2.4).
Gia’ su’. ră` ng, trên mă.t phă’ng to.a d̄ô. Oxy cho 3 d̄iê’m A(x1; y1), B(x2; y2), C(x2; y2),
vó.i x1, x2 .x3 khác nhau tù.ng d̄ôi mô.t.
Thê´ thı̀, theo (2.1) và (2.2) tô ` n ta.i duy nhâ´t mô.t d̄u.ò.ng cong y = P (x), trong
d̄ó là d̄a thú.c vó.i degP (x) ≤ 2, tho’a mãn
+ Vó.i degP (x) = 0, d̄ô ` thi. y = P (x) là d̄u.ò.ng thă’ng d̄i qua 3 d̄iê’m A, B, C,
cùng phu.o.ng vó.i tru.c hoành.
Vó.i các minh ho.a trên ta thâ´y ră` ng, công thú.c nô.i suy Lagrange chı́nh là ”các
gô´c” cu’a mô.t sô´ phu.o.ng trı̀nh d̄u.ò.ng cong (hoă.c d̄u.ò.ng thă’ng) d̄i qua các d̄iê’m
cho tru.ó.c trong mă.t phă’ng to.a d̄ô..
- ó là ”cái gô´c” nhı̀n du.ó.i góc d̄ô. hı̀nh ho.c.
D
Du.ó.i d̄ây, vó.i mô.t góc nhı̀n khác, công thú.c nô.i suy Lagrange còn là ”cái gô´c” cu’a
` u hê´t các d̄ô
hâ ` ng nhâ´t thú.c da.ng phân thú.c.
Vó.i d̄a thú.c P (x) có degP (x) ≤ n − 1 cho tru.ó.c, các sô´ aj trong (2.2) d̄u.o..c thay
bo’.i P (xj ), vó.i j = 1, 2, · · · , n.
Bây giò. ta thu’. d̄i tı̀m mô.t ú.ng du.ng cu’a (2.5).
Gia’ su’. x1 , x2, · · · , xn là n sô´ thu..c phân biê.t, n ≥ 2. Xét d̄a thú.c
Y
n
P (x) = xn − (x − xi ). (2.6)
i=1
trong d̄ó
S 1 = x1 + x2 + · · · + xn ;
S2 = x1x2 + x1x3 + · · · + xn−1 xn ;
(2.8)
···
S n = x1 x2 · · · xn
X
n Y
n
x − xi
xnj (2.9)
j=1
xj − xi
i=1,i6=j
16
Dê˜ thâ´y ră` ng vê´ pha’i cu’a (2.9) là d̄a thú.c có hê. sô´ d̄ú.ng tru.ó.c xn−1 là
X
n
xnj
Qn . (2.10)
j=1 i=1,i6=j (xj − xi )
- ă’ng thú.c (2.11) là mô.t d̄ă’ng thú.c liên quan d̄ê´n phân thú.c, thu.ò.ng gă.p trong
D
chu.o.ng trı̀nh toán phô’ thông.
Ta thu’. minh ho.a mô.t vài tru.ò.ng ho..p riêng cu’a công thú.c (2.11).
+ Vó.i n = 2, ta có
x21 x22
+ = x1 + x2
x1 − x2 x2 − x1
hay
x21 − x22
= x1 + x2 (2.12)
x1 − x2
Ta thâ´y ră` ng, d̄ă’ng thú.c (2.12) chı́nh là mô.t d̄ă’ng thú.c quen thuô.c.
+ Vó.i n = 3, ta có
Vı́ du. 2.1. Chú.ng minh ră ` ng vó.i 3 sô´ nguyên bâ´t kỳ khác nhau tù.ng d̄ôi mô.t, sô´
sau d̄ây cũng là mô.t sô´ nguyên:
a3 b3 c3
+ + .
(a − b)(a − c) (b − c)(b − a) (c − a)(c − b)
Vı́ du. 2.2. Phân tı́ch d̄a thú.c sau thành nhân tu’.:
x3 y + y 3 z + z 3x − x3z − y 3x − z 3 y.
Theo hu.ó.ng trên, có thê’ sáng tác d̄u.o..c khá nhiê` u bài tâ.p phong phú. Ngoài
ra, ta còn có thê’ so sánh S2, S3 , ..., Sn o’. hai vê´ cu’a (2.5) d̄ê’ tı̀m thêm nhũ.ng d̄ă’ng
thú.c khác. Sô´ d̄ă’ng thú.c tı̀m d̄u.o..c sẽ phong phú thêm lên nê´u ta tiê´p tu.c xét
nhũ.ng d̄a thú.c khác, vó.i degP (x) 6 n − 1.
17
Bây giò., ta tiê´p tu.c tı̀m kiê´m thêm các d̄ă’ng thú.c theo mô.t hu.ó.ng khác.
Vó.i n sô´ phân biê.t x1, x2 , ..., xn, xét d̄a thú.c:
Y
n
ω(x) = (x − xi ).
i=1
0
Y
n
ω (xj ) = (xj − xi ).
i=1,i6=j
ω(x) Y
n
x − xi
ωj (x) = 0 = . (2.14)
(x − xj )ω (xj ) xj − xi
i=1,i6=j
Nhâ.n xét ră` ng, vó.i mô˜i j ∈ {1, 2, ..., n}, (2.10) là mô.t d̄a thú.c và degωj (x) =
n − 1. D- a thú.c này có tı́nh châ´t
ωj (xk ) = 0, vó.i k 6= j;
ωj (xk ) = 1, vó.i k = j.
Bây giò., nê´u d̄a thú.c P (x) = an xn + an−1 xn−1 + .. + a1 x + a0, an 6= 0, có n
nghiê.m thu..c phân biê.t x1 , x2, ..., xn, thı̀ P (x) = an ω(x).
Do d̄ó, vó.i mô˜i j ∈ {1, 2, ..., n}, ta có
0 0
P (xj ) = an ω (xj )
hay
0
0 P (xj )
ω (xj ) = .
an
Vâ.y, vó.i mô˜i j ∈ {1, 2, ..., n}, (2.10) còn viê´t d̄u.o..c du.ó.i da.ng
an ω(x) Yn
x − xi
ωj (x) = 0 = . (2.15)
(x − xj )P (xj ) i=1,i6=j xj − xi
Bây giò., ta hãy tı̀m mô.t ú.ng du.ng cu’a (2.15) d̄ê’ ta.o ra nhũ.ng d̄ă’ng thú.c mó.i.
Tro’. la.i vó.i d̄a thú.c P (x) = an xn + an−1 xn−1 + .. + a1x + a0 , an 6= 0, n ≥ 2, có
18
Biê’u thú.c cuô´i cùng là mô.t d̄a thú.c có hê. sô´ cu’a xn−1 là
X
n
xkj
an .
j=1
P 0 (xj )
So sánh các hê. sô´ cu’a d̄a thú.c xk , ta d̄u.o..c các d̄ă’ng thú.c sau:
X
n
xkj
= 0, ∀k ∈ {0, 1, 2, ..., n − 2}; (2.16)
j=1
P 0 (xj )
X
n
xkj 1
0 = , vó.i k = n − 1. (2.17)
j=1
P (xj ) an
Bài toán 2.1. Xác d̄i.nh d̄a thú.c bâ.c hai nhâ.n giá tri. bă
` ng 3; 1; 7, ta.i x bă
` ng −1;
. . .
0; 3 tu o ng ú ng.
Bài toán 2.2. Cho a1 , a2, ..., an là n sô´ khác nhau. Chú.ng minh ră
` ng nê´u d̄a thú.c
f (x) có bâ.c không ló.n ho.n n − 2, thı̀:
f (a1 ) f (an )
T = + ... + = 0.
(a1 − a2)(a1 − a3)...(a1 − an ) (an − a1)(an − a2)...(an − an−1 )
Gia’i. Theo công thú.c nô.i suy Lagrange thı̀, mo.i d̄a thú.c f (x) có bâ.c không ló.n
ho.n n − 1 d̄ê
` u viê´t d̄u.o..c du.ó.i da.ng:
(x − a2 )(x − a3 )...(x − an ) (x − a1)(x − a3)...(x − an )
f (x) = f (a1 ) + f (a2 )
(a1 − a2)(a1 − a3)...(a1 − an ) (a2 − a1)(a2 − a3)...(a2 − an )
(x − a1 )(x − a2)...(x − an )
+... + f (an ) .
(an − a1)(an − a2 )...(an − an−1 )
Hê. sô´ cu’a xn−1 o’. vê´ trái bă` ng 0, còn hê. sô´ cu’a xn−1 o’. vê´ pha’i là:
f (a1 ) f (an )
T = + ... + .
(a1 − a2)(a1 − a3)...(a1 − an ) (an − a1)(an − a2)...(an − an−1 )
` u pha’i chú.ng minh.
Suy ra d̄iê
Bài toán 2.3. Chú.ng minh ră ` ng nê´u d̄a thú.c bâ.c hai nhâ.n giá tri. nguyên ta.i ba
giá tri. nguyên liên tiê´p cu’a biê´n sô´ x, thı̀ d̄a thú.c nhâ.n giá tri. nguyên ta.i mo.i x
nguyên.
Gia’i. Gia’ su’. f (k − 1), f (k), f (k + 1) là nhũ.ng sô´ nguyên vó.i k nguyên.
Áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange cho d̄a thú.c bâ.c hai f (x) vó.i ba sô´ nguyên
k − 1, k, k + 1, ta có
(x − k)(x − k − 1) (x − k + 1)(x − k − 1)
f (x) = f (k − 1) + f (k)
2 −1
(x − k)(x − k + 1)
+f (k + 1) .
2
- ă.t m = x − k, ta có
D
(m(m − 1) m(m + 1)
f (x) = f (k − 1) + f (k)(m2 − 1) + f (k + 1) .
2 2
Vı̀ tı́ch hai sô´ nguyên liên tiê´p chia hê´t cho 2, nên f (x) nguyên vó.i mo.i x
nguyên.
Bài toán 2.4. Cho a1, a2, ..., an là n sô´ khác nhau. Go.i Ai (i = 1, 2, ..., n) là
` n du. trong phép chia d̄a thú.c f (x) cho x − ai. Hãy tı̀m phâ
phâ ` n du. r(x) trong phép
chia f (x) cho (x − a1 )(x − a2 )...(x − an ).
20
(x − a1)(x − a2 )...(x − an )
Ta có
f (x) = (x − a1 )(x − a2)...(x − an ).q(x) + r(x),
trong d̄ó deg r(x) < n.
D- ă.t x = ai (i = 1, 2, ..., n) và d̄ê’ ý ră` ng Ai = f (ai ). Thê´ thı̀, ta có r(ai ) = Ai
(i = 1, 2, ..., n).
Nhu. vâ.y, ta biê´t d̄u.o..c các giá tri. cu’a d̄a thú.c r(x) có bâ.c nho’ ho.n n ta.i n d̄iê’m
khác nhau a1, a2, ..., an. Do d̄ó, áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange, ta có:
(x − a2 )(x − a3 )...(x − an ) (x − a1)(x − a3 )...(x − an )
r(x) = A1 + A2
(a1 − a2)(a1 − a3)...(a1 − an ) (a2 − a1)(a2 − a3 )...(a2 − an )
Bài toán 2.5. (Vô d̄i.ch Châu Á Thái Bı̀nh Du.o.ng, 2001)
Trong mă.t phă’ ng vó.i hê. tru.c to.a d̄ô. vuông góc, mô.t d̄iê’m d̄u.o..c go.i là d̄iê’m
hô˜n ho..p nê´u mô.t trong hai thành phâ ` n to.a d̄ô. cu’a d̄iê’m d̄ó là sô´ hũ.u tı’ , thành
phâ` n kia là sô´ vô tı’ . Tı̀m tâ´t ca’ các d̄a thú.c có hê. sô´ thu..c sao cho d̄ô
` thi. cu’a mô˜i
. . .
d̄a thú c d̄ó không chú a bâ´t kỳ d̄iê’m hô˜n ho. p nào ca’.
Gia’i. Các d̄a thú.c câ ` n tı̀m là các d̄a thú.c bâ.c 1 vó.i hê. sô´ hũ.u tı’ .
Thâ.t vâ.y, tù. công thú.c nôi. suy Lagrange, ta có kê´t qua’ sau d̄ây: Nê´u d̄a thú.c f (x)
tho’a mãn d̄iê ` u kiê.n f (r) ∈ Q vó.i mo.i r ∈ Q thı̀ tâ´t ca’ các hê. sô´ cu’a f (x) d̄ê ` u là
sô´ hũ.u tı’ .
` n ta.i r ∈ Q d̄ê’ f (r) vô tı’ . Nhu.
Vı̀ vâ.y, nê´u d̄a thúc có mô.t hê. sô´ vô tı’ thı̀ sẽ tô
` thi. cu’a d̄a thú.c này pha’i chú.a ı́t nhâ´t mô.t d̄iê’m hô˜n ho..p.
thê´, d̄ô
Dê˜ dàng thâ´y ră` ng các d̄a thú.c bâ.c 0 (khi d̄ó, nó d̄u.o..c biê’u diê˜n bă` ng d̄u.ò.ng
thă’ng song song vó.i tru.c hoành) d̄ê ` u có chú.a nhũ.ng d̄iê’m hô˜n ho..p.
Cũng dê˜ thâ´y ră` ng các d̄a thú.c bâ.c 1 vó.i hê. sô´ hũ.u tı’ (khi d̄ó, nó d̄u.o..c biê’u
diê˜n bă` ng mô.t d̄u.ò.ng thă’ng có hê. sô´ góc là sô´ hũ.u tı’ ) thı̀ không chú.a bâ´t kỳ d̄iê’m
hô˜n ho..p nào.
Tiê´p theo, xét d̄a thú.c có bâ.c n ≥ 2 có hê. sô´ ai ∈ Q
Không mâ´t tı́nh tô’ng quát, có thê’ gia’ su’. ră` ng f (x) có các hê. sô´ nguyên, bo’.i
vı̀ hai tâ.p ho..p nghiê.m cu’a hai phu.o.ng trı̀nh f (x) = r và af (x) = ar trùng nhau,
vó.i a là sô´ nguyên (r là sô´ hũ.u tı’ ). Ho.n nũ.a, nê´u ta kı́ hiê.u
x
n−1
g(x) = an f
an
thı̀ g(x) là d̄a thú.c vó.i các hê. sô´ nguyên, trong d̄ó hê. sô´ d̄â
` u tiên cu’a nó bă` ng 1.
Phu.o.ng trı̀nh f (x) = r có mô.t nghiê.m vô tı’ nê´u và chı’ nê´u phu.o.ng trı̀nh
g(x) = an−1 ..
n r có mô . t nghiê.m vô tı’ , cũng thê´, nê´u và chı’ nê´u phu o ng trı̀nh
Bài toán 2.6. Tı̀m tâ´t ca’ các că.p d̄a thú.c P (x) và Q(x) có bâ.c ba vó.i các hê. sô´
thu..c tho’a mãn 4 d̄iê
` u kiê.n:
a) Ca’ hai d̄a thú.c nhâ.n giá tri. 0 hoă.c 1 ta.i các d̄iê’m x = 1, 2, 3, 4;
b) Nê´u P (1) = 0 hoă.c P (2) = 1, thı̀ Q(1) = Q(3) = 1;
c) Nê´u P (2) = 0 hoă.c P (4) = 0, thı̀ Q(2) = Q(4) = 0;
d) Nê´u P (3) = 1 hoă.c P (4) = 1, thı̀ Q(1) = 0.
Gia’i. Gia’ su’. kı́ hiê.u ak = P (k), bk = Q(k), vó.i k = 1, 2, 3, 4, còn P (x) và Q(x)
là các d̄a thú.c tho’a mãn d̄ê` bài. Khi d̄ó, các sô´ có bô´n chũ. sô´ a1a2a3 a4 và b1b2 b3b4
không thê’ bă` ng sô´ nào trong các sô´ 0000, 0110, 1001, 1111, vı̀ các d̄a thú.c P (x)
và Q(x) có bâ.c 3. Mă.t khác, sô´ a1 a2a3a4 không thê’ có da.ng 0a21a4 , 0a2 a31, a1 11a4
22
Nhu. vâ.y, că.p d̄a thú.c (P (x); Q(x)) trùng vó.i mô.t trong các că.p (R2 (x); R4 (x)),
(R3 (x); R1(x)), (R3 (x); R3 (x)), (R3(x); R4 (x)), (R1 (x); R1(x)), (R5 (x); R1(x)), (R6 (x); R4 (x)).
Gia’i. Vó.i 1 6 i 6 n, áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange, ta có
Q
X n
1 Yx−i X
n
i6=k (x − i)
P (x) = k
= k
Cn+1
k=0
k−i
i6=k
Cn+1 (−1)n−k (n − k)!k!
k=0
X
n
n+1−k Y
= (−1)n−k (x − i).
k=0
(n + 1)! i6=k
Suy ra
X
n
+1−k Y Xn
n−k n
P (n + 1) = (−1) (n + 1 − i) = (−1)n−k .
k=0
(n + 1)! i6=k k=0
Bài toán 2.8. Gia’ su’. d̄a thú.c c0 + c1 x + c2 x2 + ... + cn xn có giá tri. hũ.u tı’ khi x
hũ.u tı’ . Chú.ng minh ră
` ng, tâ´t ca’ các hê. sô´ c0, c1 , c2 , ..., cn là nhũ.ng sô´ hũ.u tı’ .
23
Gia’i. Áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange vó.i ak = k (k = 0, 1, 2, ..., n), ta có
(−1)n−2 f (2)
+ x(x − 1)(x − 3)...(x − n).
2!(n − 2)!
Theo gia’ thiê´t, f(0), f(1),..., f(n) là nhũ.ng sô´ hũ.u tı’ . Vı̀ vâ.y, khai triê’n vê´ pha’i
cu’a d̄ă’ng thú.c trên, ta thâ´y ră` ng các hê. sô´ cu’a các lũy thù.a cu’a x d̄ê ` u là nhũ.ng
sô´ hũ.u tı’ . D
- `ông nhâ´t d̄a thú.c o’. hai vê´, suy ra các sô´ c0 , c1, c2 + ... + cn , là nhũ.ng
sô´ hũ.u tı’ .
Lu.u ý: Cũng có thê’ áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange ta.i n + 1 d̄iê’m ak
(k = 0, 1, 2, ..., n) hũ.u tı’ tùy ý và khác nhau, thı̀ cũng d̄i d̄ê´n kê´t qua’ trên. Do d̄ó,
ta có kê´t qua’ sau:
Nê´u d̄a thú.c có bâ.c không quá n và có giá tri. hũ.u tı’ ta.i n + 1 d̄iê’m hũ.u tı’ khác
nhau thı̀ các hê. sô´ cu’a d̄a thú.c cũng là sô´ hũ.u tı’ .
Bài toán 2.9. Cho p là mô.t sô´ nguyên tô´ và P (x) ∈ Z[x] là d̄a thú.c bâ.c s tho’a
` u kiê.n
mãn các d̄iê
1) P (0) = 0, P (1) = 1.
2) P (n) hoă.c chia hê´t cho p hoă.c có sô´ du. bă
` ng 1, vó.i mo.i n ∈ Z + .
Chú.ng minh ră` ng: s ≥ p − 1.
Gia’i. Gia’ su’. ngu.o..c la.i, s 6 p − 2. Khi d̄ó, theo công thú.c nô.i suy Lagrange, ta có
Q
p−2 Q
p−2
p−2 (x − j) p−2 (x − j)
X j=0;j6=k X j=0;j6=k
P (x) = P (k) = P (k) .
Q
p−2 k!(−1)p−k (p − k − 2)!
k=0 (k − j) k=0
j=0;j6=k
Q
p−2
p−2 (p − 1 − j) p−2
X j=0;j6=k
X
P (p − 1) = P (k) = P (k)(−1)p−k Cp−1
k
.
k=0
k!(−1)p−k (p − k − 2)! k=0
k
Theo gia’ thiê´t thı̀ p nguyên tô´, nên Cp−1 ≡ (−1)k (mod p). Do d̄ó
p−2
X
p
P (p − 1) = (−1) P (k)(modp).
k=0
24
Bài toán 2.10. Tı̀m tâ´t ca’ các d̄a thú.c P (x) có bâ.c nho’ ho.n n (n ≥ 2) và thoa’
` u kiê.n
mãn d̄iê
Xn
(−1)n−k−1 Cnk P (k) = 0.
k=0
Gia’i. Áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange vó.i các nút nô.i suy xk = k ta có, mo.i
d̄a thú.c P (x) có bâ.c nho’ ho.n n d̄ê
` u có da.ng
X
n−1
(x − x0 )...(x − xk−1 )(x − xk+1 )...(x − xn−1 )
P (x) = P (xk )
(xk − x0)...(xk − xk−1 )(xk − xk+1 )...(xk − xn−1 )
k=0
nên ta có
X
n−1
(x − 0)...(x − (k − 1))(x − (k + 1))...(x − (n − 1))
P (x) = P (xk ) .
(k − 0)...(k − (k − 1))(k − (k + 1))...(k − (n − 1))
k=0
Do d̄ó
X
n−1
(n − 0)...(n − k + 1)(n − k − 1)...1 X
n−1
P (n) = P (xk ) n−k−1
= (−1)n−k−1 .Cnk P (k)
k=0
k!(−1) (n − k − 1)! k=0
Suy ra
X
n
(−1)n−k−1 Cnk P (k) = 0.
k=0
Bài toán 2.11. Cho sô´ tu.. nhiên s và dãy các d̄a thú.c Pn (x) có bâ.c không vu.o..t s.
` ng hàm sô´ g(x) xác d̄i.nh trong (0; 1) và thoa’ mãn d̄iê
Gia’ thiê´t ră ` u kiê.n
1
| g(x) − Pn (x) |< ; ∀x ∈ (0; 1); n = 1, 2, ...
n
Chú.ng minh ră ` n ta.i d̄a thú.c Q(x) bâ.c không vu.o..t s trùng vó.i g(x)
` ng khi d̄ó tô
trong (0; 1).
Gia’i. Cho.n các sô´ a0, a1, a2, ..., as d̄ôi mô.t khác nhau mô.t cách tuỳ ý trong (0; 1).
Khi d̄ó, theo công thú.c nô.i suy Lagrange thı̀
X s Ys
x − aj
Pn (x) = Pn (ai ) .
i=0 j=0;j6=i
ai − aj
- ă.t
D
X
s Y
s
x − aj
Pn (ai ) = Q(x),
i=0 j=0;j6=i
ai − aj
thı̀ Q(x) là d̄a thú.c có bâ.c không vu.o..t quá s. Theo gia’ thiê´t thı̀
Do d̄ó
Q(x) = lim Pn (x) = g(x).
n→∞
Bài toán 2.12. Cho n sô´ nguyên du.o.ng d̄ôi mô.t khác nhau x1, x2 , ..., xn. Go.i
0
pj = P (xj ), trong d̄ó
Yn
P (x) = (x − xj ).
j=1
X
n
xk i
uk =
i=1
pi
Gia’i. Theo công thú.c nô.i suy Lagrange thı̀ vó.i d̄a thú.c f (x) = xk , k ∈ N , ta có
X
n X
n
ω(x)
f (x) = f (xi )ωi (x) = xki
i=1 i=1
(x − xi )ω 0 (xi)
26
X
n Xn Yn
ω(x) xki
= xki = (x − xj )
i=1
(x − xi )P 0 (xi ) i=1
P 0 xi j=1;j6=i
nhâ.n giá tri. bă` ng xki ta.i xi và hê. sô´ ú.ng vó.i lũy thù.a xn−1 bă` ng uk .
Do P (x) ≡ xk , nên
uk = 0, nê´u k = 0, 1, ..., n − 2;
uk = 1, nê´u k = n − 1.
Vâ.y các sô´ u1, ..., un−1 nguyên.
Xét k ≥ n.
Gia’ thiê´t ră` ng các sô´ nguyên b1, b2 , ..., bn d̄u.o..c xác d̄i.nh theo hê.
ak−1
1 ak−1 ak−1
+ 2 + ... + n = b1;
p1 p2 pn
ak−2
1 a k−2
a k−2
+ 2 + ... + n = b2;
p1 p2 pn
......
ak−n
1 ak−n ak−n
+ 2 + ... + n = bn .
p1 p2 pn
. `
Khi d̄ó, ta chú ng minh ră ng sô´
ak1 ak2 ak
b0 = + + ... + n
p1 p2 pn
là mô.t sô´ nguyên và nhu. vâ.y, theo gia’ thiê´t quy na.p, ta có ngay d̄iê
` u pha’i chú.ng
minh. Thâ.t vâ.y, gia’ su’.
Y
n
P (x) = (x − xj ) = xn + c1 xn−1 + ... + cn .
j=1
Nhân dòng thú. j cu’a hê. d̄ã gia’ thiê´t o’. trên vó.i cj , j = 1, 2, ..., n và cô.ng la.i, ta thu
d̄u.o..c
X n Xn X n
ak−i
j
X n
ak−n
j
Xn
ci bi = ci = ci an−i
j
i=1 i=1 j=1
p j j=1
p j i=1
X
n
ak−n
j
=− anj = −b0 .
j=1
pj
Bài toán 2.13. 1) Cho d̄a thú.c f (x) có bâ.c n vó.i các hê. sô´ thu..c và hê. sô´ bâ.c cao
` ng a. Gia’ su’. f (x) có n nghiê.m phân biê.t x1 , x2, ..., xn khác 0. Chú.ng minh
nhâ´t bă
` ng
ră
(−1)n−1 X 1 X
n n
1
= 2 0
.
ax1x2...xn k=1 xk k=1
x k f (x k)
` n ta.i hay không mô.t d̄a thú.c f (x) bâ.c n le’ vó.i hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t
2) Có tô
a = 1 mà f (x) có n nghiê.m phân biê.t x1 , x2, ..., xn khác 0 thoa’ mãn
1 1 1 1
0
+ 0
+ ... + 0
+ = 0?
x1 f (x1) x2 f (x2) xn f (xn ) x1x2 ...xn
Gia’i. 1) Ta viê´t f (x) du.ó.i da.ng
Y
n
f (x) = a (x − xk ).
k=1
và !
X
n
x1x2 ...xn
n−1
fk (x) = ax −a xi xn−2 + ... + (−1)n−1 a .
xk
i=1,i6=k
Ta có
f 0 (x) = fk (x) + (x − xk )fk0 (x),
f 0 (xk ) = fk (xk ),
fk (xj ) = 0; k 6= j.
Xét d̄a thú.c
Xn
fk (x)
P (x) := − 1.
i=1
fk (x k )
Ta thâ´y bâ.c cu’a d̄a thú.c P (x) nho’ ho.n n và P (x1) = P (x2 ) = ... = P (xn ) = 0
nên P (x) ≡ 0. Hê. sô´ tu.. do trong khai triê’n P (x) là
X
n
x1x2...xn
0 = a0 = (−1)n−1 a − 1.
i=1
xk f 0 (xk )
Do d̄ó
(−1)n−1 X 1
n
= 0 (x )
.
ax1x2...xn i=1
x k f k
28
hay
X
n
1 X n
1 X 1
n
= .
i=1
x2k f 0 (xk ) i=1
x k f 0 (x )
k i=1
x k
Tù. các d̄ă’ng thú.c cuô´i cùng d̄ã chú.ng minh trên, ta suy ra d̄iê ` u pha’i chú.ng minh.
2) Gia’ su’. tô
` n ta.i d̄a thú.c f (x) bâ.c n le’ vó.i hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t a = 1 mà f (x)
có n nghiê.m thu..c phân biê.t x1, x2, ..., xn khác 0 và thoa’ mãn
1 1 1 1
0
+ 0
+ ... + 0
+ = 0.
x1f (x1 ) x2f (x2 ) xn f (xn ) x1x2 ...xn
2.2 Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu̇’a các công thú.c nô.i suy
khác
2.2.1 Công thú.c nô.i suy Taylor
Công thú.c nô.i suy Taylor cho ta công thú.c d̄o.n gia’n và cũng râ´t tô’ng quát d̄ê’
` n chı́nh cu’a hàm sô´. Do d̄ó, d̄ê’ tı̀m gió.i ha.n, ngu.ò.i ta thu.ò.ng dùng
xác d̄i.nh phâ
công thú.c khai triê’n Taylor tó.i mô.t câ´p nào d̄ó. Du.ó.i d̄ây là mô.t sô´ vı́ du. minh ho.a.
x3 x5
sin x = x − + + o(x5 )
6 120
và
sin3 x sin5 x
sin sin x = sin x − + + o(sin5 x), x → 0.
6 120
Khi d̄ó
x3 x5
sin3 x = [(x − + + o(x5)]3 =
6 120
= [x + α(x)]3 = x3 + 3x3 α(x) + 3xα2 (x) + α3 (x),
trong d̄ó
x3 x5 x3
α(x) = − + + o(x5) ≈ − .
6 120 6
Suy ra
x6 x9
xα2 (x) ≈ = o(x5 ), α3 (x) ≈ − = o(x5 ) khi x → 0.
36 216
Do d̄ó
1
sin3 x = x3 − x5 + 0(x5 ) khi x → 0.
2
.
Tiê´p theo, ta sẽ chú ng minh ră` ng
sin5 x = x5 + 0(x5 ), x → 0.
x3 x5
sin(sin x) = x − + + o(x5 ).
3 10
Tu.o.ng tu..
√ 1 1
x 1 − x2 = x(1 − x2 − x4 + o(x4 )) =
3
3 9
1 1
= x − x3 − x5 + o(x5), x → 0.
3 9
30
Do d̄ó
√ 19
sin(sin x) − x 1 − x2 = x5 + o(x5 ).
3
90
Vâ.y nên
19 0(x5 ) 19
lim f (x) = lim( + 5
)= .
x→0 x→0 90 x 90
Bài toán 2.15. Tı́nh gió.i ha.n
3
lim (cos(x.ex) − ln(1 − x) − x)cot x .
x→0
vó.i
f (x) = cos(x.ex) − ln(1 − x) − x.
` n tı́nh
Ta câ
lim cot x3 ln[cos(x.ex) − ln(1 − x) − x].
x→0
- ê’ ý ră` ng
D
1 1
cot x3 = 3
= 3 , x → 0.
tan x x + 0(x3)
Do d̄ó ta câ ` n pha’i khai triê’n hàm [f (x) − 1] theo công thú.c Taylor tu.o.ng d̄u.o.ng
vó.i 0(x3 ) bă` ng cách su’. du.ng các khai triê’n sau
xex = x + x2 + 0(x2 ), x → 0,
t2
cos t = 1 − + 0(t3 ), t → 0.
2!
Suy ra
cos xex = 1 − x22 − x3 + 0(x3 ), x → 0,
x2 x3
− ln(1 − x) = x + + + 0(x3 ), x → 0.
2 3
Ta thu du.o..c
2
f (x) − 1 = − x3 + 0(x3 ), x → 0
3
và
− 23 x3 + 0(x3 ) 2
lim 3 3
=− .
x→0 x + 0(x ) 3
Vâ.y
3 2
lim(cos(x.ex) − ln(1 − x) − x)cot x = e− 3 .
x→0
Mô.t ú.ng du.ng khá quan tro.ng cu’a công thú.c nô.i suy Taylor là viê.c xâ´p xı’ hàm sô´.
` này sẽ d̄u.o..c trı̀nh bày o’. chu.o.ng sau.
Vâ´n d̄ê
31
trong d̄ó Z x x
R(x1 , x) = dt = t = x − x1;
x1 x1
Z x Z t Z x Z t Z x
2
R (x1, x2, x) = dt1 .dt = dt1 dt = (t − x2 )dt =
x1 x2 x1 x2 x1
(t − x2)2 x x − x2 ) 2 x1 − x2 ) 2
x1
= − .
2 2 2
Vâ.y
x − x2 ) 2 x1 − x2 ) 2
N (x) = a1 + a2(x − x1) + a3 − .
2 2
Cách 2 (Cách thông thu.ò.ng o’. phô’ thông)
- a thú.c có da.ng
D
N (x) = ax2 + bx + c; a, b, c ∈ R.
Vó.i các d̄iê
` u kiê.n d̄ã cho, ta d̄u.o..c hê. 3 phu.o.ng trı̀nh vó.i 3 â’n a.b.c. Gia’i hê. này,
ta tı̀m d̄u.o..c a, b, c. Suy ra d̄a thú.c N (x) câ ` n tı̀m nhu. trên.
Bài toán 2.17. Cho (n + 1) că.p sô´ (xj , yj ) (j = 0, . . . , n). Vó.i i 6= k ta d̄i.nh nghı̃a
yi − yk
[xi , xk ] = ([xi, xk ] d̄u.o..c go.i là sai phân tách bâ.c nhâ´t);
xi − xk
[xi+p , . . . , xi+1 ] − [xi+p−1 , . . . , xi ]
[xi+p, xi+p−1 , . . . , xi+1 , xi ] =
xi+p − xi
([xi+p , xi+p−1 , . . . , xi+1 , xi] d̄u.o..c go.i là sai phân tách bâ.c p).
Cho x0 < x1 < . . . < xn và cho hàm sô´ y(x) là hàm kha’ vi liên tu.c d̄ê´n bâ.c n thoa’
` u kiê.n y(xj ) = yj (j = 0, 1, . . . , n). Chú.ng minh
mãn d̄iê ` ng
ră
y (n)(x∗ )
[xn , xn−1 , . . . , x0 ] = ,
n!
vó.i x∗ là mô.t d̄iê’m nào d̄ó trong (x0, xn ).
32
Gia’i.
Su’. du.ng phu.o.ng pháp quy na.p và d̄i.nh lý Rolle ta có ngay kê´t qu’a câ
` n chú.ng minh.
Gia’i . Công thú.c (2.18) d̄u.o..c kiê’m tra tru..c tiê´p bă` ng viê.c su’. du.ng d̄i.nh nghı̃a các
sai phân tách.
Nhâ.n xét 2.3. Công thú.c (2.18) cũng chı́nh là mô.t cách viê´t khác cu’a d̄a thú.c
nô.i suy Newton d̄ã d̄u.o..c trı̀nh bày trong phâ
` n các bài toán nô.i suy.
Bài toán 2.19. Cho hai sô´ thu..c x1 6= x2 . Hãy xác d̄i.nh d̄a thú.c H(x) có bâ.c
` u kiê.n
degH(x) ≤ 3 và tho’a mãn các d̄iê
Vâ.y, ta có
(0) 3
1 3 1 x − x2
H(x) = W1 (x)T = (x − x2 ) = .
W1 (x) (x=x1 ) (x1 − x2)3 x1 − x2
Mô.t cách tô’ng quát, ta có bài toán du.ó.i d̄ây vó.i cách gia’i gâ
` n gũi vó.i chu.o.ng trı̀nh
phô’ thông.
Bài toán 2.20. Cho hai sô´ phân biê.t x0 và x1. Tı̀m tâ´t ca’ các d̄a thú.c P (x) vó.i
degP (x) ≤ n (n ∈ N∗) tho’a mãn các d̄iê
` u kiê.n
P (x0 ) = 1
Gia’i. Theo gia’ thiê´t thı̀ P (x) có nghiê.m x = x1 bô.i n nên
Bài toán 2.21. Cho hai sô´ thu..c x1 6= x2 . Hãy xác d̄i.nh d̄a thú.c H(x) có bâ.c
` u kiê.n
degH(x) ≤ 4 và tho’a mãn các d̄iê
H(x ) = H 0 (x ) = 1
1 1
H(x2 ) = H 0 (x2) = H 00(x2) = 0.
34
P (x0 ) = 1, P 0 (x0 ) = 1,
35
Gia’i. Theo gia’ thiê´t thı̀ P (x) có nghiê.m x = x1 bô.i n nên
Ta có
P 0 (x) = a(x − x1)n + n(ax + b)(x − x1 )n−1 .
Tù. gia’ thiê´t P (x0) = 1, suy ra
và
1 = a(x0 − x1 )n + n(ax0 + b)(x0 − x1 )n−1 .
Vâ.y ta nhâ.n d̄u.o..c hê. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh â’n a, b
x0 a + b = 1
,
x0 − x1 ) n
(x0 − x1)n a + n(x0 − x1)n−1 (x0a + b) = 1.
Bài tâ.p 2.3. Cho các sô´ a, b, c khác nhau tù.ng d̄ôi mô.t. Chú.ng minh ră
` ng vó.i mo.i
sô´ thu..c x, ta có
(x − b)(x − c) (x − c)(x − a) (x − a)(x − b)
a2 + b2 + c2 ≡ x2 .
(a − b)(a − c) (b − c)(b − a) (c − a)(c − b)
Bài tâ.p 2.4. Tı́nh tô’ng:
cos 1o cos 2o
S= +
(cos 1o − cos 2o )(cos 1o − cos 3o ) (cos 2o − cos 2o )(cos 2o − cos 3o )
cos 3o
+
(cos 3o − cos 1o )(cos 3o − cos 2o )
- ă.t
Bài tâ.p 2.5. Cho x1 , x2, . . . , xm là m giá tri. tuỳ ý d̄ôi mô.t khác nhau. D
xn1 xn2
Sn = +
(x1 − x2 )(x1 − x3) . . . (x1 − xm ) (x2 − x1)(x2 − x3) . . . (x2 − xm )
xnm
+··· + .
(xm − x1 )(xm − x2 ) . . . (xm − xm−1 )
Chú.ng minh ră` ng
a) Sn = 0 nê´u 0 ≤ n < m − 1,
b) Sm−1 = 1,
` ng tô’ng các tı́ch, mô˜i tı́ch có k + 1 thù.a sô´ (giô´ng nhau hoă.c khác
c) Sm+k bă
nhau) lâ´y trong các sô´ x1, x2, ..., xm.
Bài tâ.p 2.6. Chú.ng minh d̄ă’ ng thú.c sau
X
2n+1
(−1)m 22n+1
= (−1)n .
m=0
(2n + 1 − 2m)!(2n + 1 − m)! ((2n + 1)!)2
Bài tâ.p 2.7. Cho d̄a thú.c P (x) = a0 xn + a1xn−1 + ... + an−1 x + an tho’a mãn d̄iê
`u
kiê.n
| P (x) |6 1; ∀x ∈ [−1; 1].
Chú.ng minh ră
` ng
Bài tâ.p 2.9. Cho p là mô.t sô´ nguyên tô´ và p(x) ∈ Z[x] là d̄a thú.c bâ.c s tho’a mãn
` u kiê.n:
các d̄iê
1. P (0) = 0, P (1) = 1.
2. P (n) hoă.c chia hê´t cho p hoă.c có sô´ du. bă
` ng 1 vó.i mo.i n ∈ Z∗ .
Chú.ng minh ră ` ng s ≥ p − 1.
Bài tâ.p 2.10. Cho n sô´ nguyên du.o.ng d̄ôi mô.t khác nhau x1, x2 , · · · , xn . Go.i
pj = P (xj ) vó.i
Yn
P (x) = (x − xj )
j=1
X
n
xk i
uk =
i=1
pi
Chu.o.ng 3
.
Ú ng du.ng công thú.c nô.i suy d̄ê˙’
u.ó.c lu.o..ng và xâ´p xı̇’ hàm sô´
Mô.t trong nhũ.ng ú.ng du.ng quan tro.ng cu’a các công thú.c nô.i suy là u.ó.c lu.o..ng
và xâ´p xı’ hàm sô´. D- ây là mô.t nô.i dung quan tro.ng trong lý thuyê´t hàm. Nhũ.ng
tru.ò.ng ho..p nho’ cu’a vâ´n d̄ê
` này d̄ã tro’. thành nhũ.ng bài toán khó o’. phô’ thông và
thu.ò.ng xuâ´t hiê.n trong các kỳ thi ho.c sinh gio’i quô´c gia và quô´c tê´,
Trong pha.m vi cu’a chu.o.ng trı̀nh phô’ thông chuyên toán, chu.o.ng này sẽ d̄ê ` câ.p
d̄ê´n các ú.ng du.ng nêu trên
.
3.1 U ó.c lu.o..ng hàm sô´
.
3.1.1 U ó.c lu.o..ng hàm sô´ theo các nút nô.i suy Lagrange
Bài toán 3.1. Cho tam thú.c bâ.c hai f (x) = ax2 + bx + c tho’a mãn d̄iê
` u kiê.n:
| f (x) |6 1, khi | x |6 1.
. ` ng vó.i mo.i M ≥ 1, ta có:
Chú ng minh ră
| f (x) |6 2M 2 − 1, khi | x |6 M.
Gia’i. Áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange vó.i n = 2, x1 = 1, x2 = 0, x3 = −1, ta
có
x2 + x 2 x2 − x
f (x) = f (1) − f (0)(x − 1) + f (−1) .
2 2
Vı̀ | f (x) |6 1, | f (0) |6 1, | f (−1) |6 1, nên
x2 + x x2 − x
f (x) =| f (1) | . | | + | f (0) | . | x2 − 1 | + | f (−1) | . | |.
2 2
39
x2 + x x2 − x
6| |+| | + | x2 − 1 |= 2x2 − 1 6 2M 2 − 1.
2 2
` u pha’i chú.ng minh.
Suy ra d̄iê
Bài toán 3.2. Cho d̄a thú.c P (x) bâ.c không vu.o..t quá 2n và thoa’ mãn d̄iê
` u kiê.n
Suy ra
n
X Y
n
x−j
| P (x) |6 | P (k) | | | .
k=−n j=−n;j6=k
k−j
Ta có
Y
n
x−j (2n)!
| |6 .
j=−n;j6=k
k−j (n + k)!(n − k)!
Suy ra
X
n
(2n)! X 2n
(2n)!
| P (x) |6 = = 22n .
k=−n
(n + k)!(n − k)! k=0 k!(2n − k)!
Bài toán 3.3. Cho d̄a thú.c f (x) = ax4 + bx3 + cx2 + dx + e tho’a mãn d̄iê ` u kiê.n
.
| f (x) |6 1 khi | x |6 1. Chú ng minh ră . . .
` ng vó i mo.i M > 1 cho tru ó c ta d̄ê
` u có
32 4 32 2
| f (x) |6 M − M + 1, khi | x |6 M.
3 3
1 1
Gia’i. Theo công thú.c nô.i suy Lagrange vó.i x1 = −1, x2 = − , x3 = 0, x4 =
2 2
và x5 = 1, thı̀
1 1
f (x) = f (−1)ω1 (x) + f − ω2 (x) + f (0)ω3 (x) + f ω4 (x) + f (1)ω5 (x).
2 2
Tù. d̄ây suy ra
2 1 8 1 1
| f (x) |6 | f (−1) | . | (x2 − x) x2 − | + | f − | . | (x2 − 1) x2 − x |
3 4 3 2 2
40
1 8 1 1 2
2 2 2
+4 | f (0) | . | (x − 1) x − |+ |f | . | x − x (x − 1) |
4 3 2 2
2 1
+ | f (1) | . | (x2 + x) x2 − |
3 4
2 1 8 1
6 | (x2 − x) x2 − | + | (x2 − 1) x2 − x |
3 4 3 2
1 8 1
+4 | (x2 − 1) x2 − | + | x2 − x (x2 − 1) |
4 3 2
2 1
+ | (x2 + x) x2 − |
3 4
32 32 32 32
= x4 − x2 + 1 6 M 4 − M 2 + 1.
3 3 3 3
Bài toán 3.4. Gia’ su’. cho tru.ó.c các sô´ nguyên x0 < x1 < ... < xn . Chú.ng minh
` ng giũ.a các giá tri. cu’a d̄a thú.c xn + a1xn−1 + ... + an ta.i các d̄iê’m x0, x1, ..., xn
ră
n!
luôn tı̀m d̄u.o..c mô.t sô´ mà giá tri. tuyê.t d̄ô´i cu’a nó không bé ho.n n .
2
Gia’i. Vó.i 0 6 i 6 n, áp du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange, d̄a thú.c xn + a1xn−1 +
... + an có thê’ biê’u diê˜n d̄u.o..c du.ó.i da.ng
n Y
X x − xi
P (x) = P (xj ).
j=0
x j − xi
i6=j
Gia’ thiê´t ră` ng khă’ng d̄i.nh cu’a bài toán không d̄úng, nghı̃a là
n!
| P (xj ) |< n , vó.i j = 0, 1, ..., n.
2
Khi d̄ó, hê. sô´ cao nhâ´t cu’a P (x) bă` ng tô’ng các hê. sô´ cao nhâ´t trong các tı́ch
Y x − xi
,
xj − xi
i6=j
1 X 1 X j
n n
n!
= = C = 1,
2n j=0 j!(n − j)! 2n j=0 n
Bài toán 3.5. Cho d̄a thú.c P (x) bâ.c 6 2n thoa’ mãn d̄iê
` u kiê.n
Gia’i.
Theo công thú.c nô.i suy Lagrange thı̀
X
n Y x−j
P (x) = P (k) .
k−j
k=−n j6=k
Xn Y
|x − j|
≤ .
k=−n j6=k
|k − j|
.
3.1.2 U ó.c lu.o..ng hàm sô´ theo các nút nô.i suy Chebyshev
- a thú.c Chebyshev
3.1.2.1 D
- .inh nghı̃a 3.1. Các d̄a thú.c Tn (x) (n ∈ N) d̄u.o..c xác d̄i.nh nhu. sau
D
T (x) = 1; T (x) = x,
0 1
Tn+1 (x) = 2xTn (x) − Tn−1 (x) ∀n > 1
- .inh nghı̃a 3.2. Các d̄a thú.c Un (x) (n ∈ N) xác d̄i.nh nhu. sau
D
U (x) = 0; U (x) = 1,
0 1
Un+1 (x) = 2xUn (x) − Un−1 (x) ∀n > 1
Tı́nh châ´t 3.3. Tn (x) có d̄úng n nghiê.m phân biê.t trên [-1, 1 ] là
2k + 1
xk = cos π (k = 0, 1, . . . , n − 1).
2n
kπ
Tı́nh châ´t 3.4. |Tn (x)| 6 1 ∀x ∈ [−1, 1] và |Tn (x)| = 1 khi x = cos , k ∈ Z.
n
Tı́nh châ´t 3.5. D - a thú.c T ∗(x) = 21−n Tn (x) là d̄a thú.c bâ.c n vó.i hê. sô´ bâ.c cao
` ng 1 và có d̄ô. lê.ch so vó.i 0 trên [−1, 1] là nho’ nhâ´t trong tâ´t ca’ các d̄a thú.c
nhâ´t bă
bâ.c n vó.i hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t bă
` ng 1.
Tı́nh châ´t 3.8. Tn (x) có d̄úng n nghiê.m phân biê.t trên [-1, 1 ] là
2k + 1
xk = cos π (k = 0, 1, . . . , n − 1).
2n
Tı́nh châ´t 3.9. |Un (x)| 6 n ∀x ∈ [−1, 1] và |Tn0 (x)| 6 n2 ∀x ∈ [−1, 1].
Bài toán 3.6. Cho d̄a thú.c Pn−1 (x) bâ.c 6 n − 1 vó.i hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t a0, tho’a
` u kiê.n
mãn d̄iê
√
1 − x2|Pn−1 (x)| 6 1, ∀x ∈ [−1, 1].
Chú.ng minh ră
` ng
|a0| 6 2n−1 .
Gia’i . Ta viê´t d̄a thú.c d̄ã cho du.ó.i da.ng nô.i suy Lagrange theo các nút nô.i suy
2j − 1
xj = cos π là các nghiê.m cu’a d̄a thú.c Chebyshev Tn (x)
2n
1X
n q Tn (x)
j−1
Pn−1 (x) = (−1) 1 − x2j Pn−1 (xj ) .
n j=1 x − xj
Suy ra
2n−1 X q
a0 = n(−1)j−1 1 − x2j P (xj ).
n j=1
Vâ.y nên
2n−1 X q 2n−1
|a0| 6 2
n 1 − xj P (xj ) 6 n = 2n−1 .
n j=1 n
Bài toán 3.7. Cho d̄a thú.c Pn−1 (x) bâ.c 6 n − 1 vó.i hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t a0, tho’a
` u kiê.n
mãn d̄iê
√
1 − x2|Pn−1 (x)| 6 1, ∀x ∈ [−1, 1].
Chú.ng minh ră
` ng khi d̄ó
Gia’i.
Vó.i các xj d̄u.o..c cho.n nhu. o’. bài toán trên thı̀ do hàm sô´ cos x nghi.ch biê´n trong
(0, π) nên ta có
−1 < xn < xn−1 < . . . < x2 < x1 < 1.
Nê´u x1 < x < 1 thı̀
1X n q
|Tn (x)|
|Pn−1 (x) 6 1 − x2j Pn−1 (xj )|
n j=1 |x − xj |
1 X Tn (x)
n
6 (3.1)
n j=1 (x − xj )
(do x − xj > 0 và Tn (x) có dâ´u không d̄ô’i trên (x1, 1]).
44
nên ta có
Q
n
(x − xj )
X
n
j=1 Xn
Tn (x)
Tn0 (x) =2 n−1
= . (3.2)
(x − xk ) j=1
x − xj
k=1
Mà
|Tn (x)|
= |Un (x)| 6 n,
n
nên tù. (3.1) và (3.2) suy ra
` u kiê.n
thoa’ mãn d̄iê
Gia’i.
P (t)
Nhâ.n xét ră` ng = Pn−1 (cos t) vó.i Pn−1 (x) là d̄a thú.c da.ng (??). - ă.t
D
sin t
cos t = x. Khi dó |x| 6 1 và
√
P (t) = sin tPn−1 (cos t) = 1 − x2Pn−1 (x).
Do d̄ó P (t)
6 n ∀t ∈ R \ {. . . , −2π, −π, 0, π, 2π, . . .}.
sin t
Bài toán 3.9. Cho d̄a thú.c lu.o..ng giác
X
n
P (x) = (aj cos jx + bj sin jx)
j=0
Gia’i.
Cho tru.ó.c x0 tuỳ ý. Do
Suy ra
P 0 (x0 + x) − P 0 (x0 − x)
g 0 (x) =
2
0 0
và g (0) = P (x0 ). Ta chú ng minh ră` ng |g 0(0)| 6 n. Thâ.t vâ.y, g(x) là d̄a thú.c
.
lu.o..ng giác chú.a thuâ` n hàm sô´ sin nhu. trong Bài toán 3.8 và
P (x + x) + P (x − x) |P (x + x)| + |P (x − x)|
0 0 0 0
|g(x)| = 6 6 1,
2 2
nên theo kê´t qu’a cu’a Bài toán 3.8, thı̀
g(x)
6 n ∀x 6∈ {. . . , −2π, −π, 0, π, 2π, . . .}. (3.3)
sin x
46
` u kiê.n
thoa’ mãn d̄iê
|Pn (x)| 6 1, ∀x ∈ [−1, 1].
Chú.ng minh ră
` ng khi d̄ó
Gia’i.
- ă.t x = cos α. Khi d̄ó theo gia’ thiê´t thı̀ |Pn (cos α)| 6 1. Mà Pn (cos α) có da.ng
D
X
n
Pn (cos α) = (aj cos jα + bj sin jα)
j=0
nên ta có thê’ áp du.ng kê´t qua’ cu’a bài toán 3.9. Ta d̄u.o..c
√ P 0 (x)
| sin α.Pn (cos α)| 6 1 ⇒ 1 − x n 6 1.
0 2
n
Pn0 (x)
Cũng theo bài toán 3.8 thı̀ ta có | | 6 n. Suy ra
n
|Pn0 (x)| 6 n2 .
Nhâ.n xét 3.1. Du..a vào kê´t qua’ cu’a Bài toán 3.10, sau khi áp du.ng liên tiê´p kê´t
qua’ cu’a d̄i.nh lý này, ta sẽ thu d̄u.o..c kê´t qua’ sau:
Nê´u d̄a thú.c P (x) thoa’ mãn d̄iê
` u kiê.n
thı̀
|P (k) (x)| 6 [n(n − 1)(n − 2) . . . (n − k + 1)]2, ∀x ∈ [−1, 1].
47
Bài toán 3.12. Cho a1, a2 , . . . , an 1à các sô´ thu..c > 0 và không d̄ô
` ng thò.i bă
` ng 0.
. . . . .
Gia’ su’ R là nghiê.m du o ng cu’a phu o ng trı̀nh (3.5) và
X
n X
n
A= aj ; B = jaj .
j=1 j=1
Gia’i.
a Pn
- ă.t cj = j . Suy ra cj > 0 và
D cj = 1. Do hàm sô´ y = − ln x lõm trong khoa’ng
A j=1
(0, +∞) nên theo bâ´t d̄ă’ng thú.c Jenxen thı̀
Xn A Xn
A Xn
aj
cj − ln j > − ln( cj j = − ln
j=1
R j=1
R j=1
Rj
= − ln f (R) = − ln 1 = 0.
Suy ra
X
n
(cj ln Rj − cj ln A) > 0
j=1
và
X
n X
n
(ln A) cj 6 (ln R) jcj
j=1 j=1
48
hay
1 X 1 X
n n
aj
aj (ln A) 6 jaj (ln R) (do cj = ; A > 0).
A j=1 A j=1 A
Vâ.y nên
ln(AA ) 6 ln(RB ) ⇒ AA 6 RB .
Bài toán 3.13. Cho dãy các d̄a thú.c {Pn (x)}(n = 0, 1, 2, . . .) xác d̄i.nh nhu. sau
1
P0 (x) = 0, Pn+1 (x) = Pn (x) + (x − Pn2 (x)) (n = 0, 1, 2, . . .).
2
Chú.ng minh ră
` ng vó.i mo.i x ∈ [0, 1] và vó.i mo.i n ∈ N, ta luôn có
√ 2
06 x − Pn (x) 6 . (3.6)
n+1
Gia’i.
Ta chú.ng minh bă` ng phu.o.ng pháp quy na.p ră` ng
√
0 6 Pn (x) 6 x. (3.7)
Bài toán 3.14. Cho d̄a thú.c f (x) vó.i deg f = n và f (x) > 0 vó.i mo.i x ∈ R.
Chú.ng minh ră
` ng
Xn
f (k) (x) > 0. (3.9)
k=0
Gia’i.
- ă.t
D
X
n
f (k) (x) = g(x).
k=0
Suy ra
g(x) = f (x) + g 0 (x).
Do f (x) > 0 vó.i mo.i x ∈ R, nên suy ra n chă˜n và hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t cu’a f (x)
là du.o.ng. Nê´u f (x) là hàm hă` ng thı̀ g(x) ≡ 0 và (3.9) d̄úng. Nê´u n > 1
thı̀ deg f = deg g và các hê. sô´ chı́nh cu’a f (x) và g(x) bă` ng nhau. Suy ra deg
50
g(x) là chă˜n và hê. sô´ bâ.c cao nhâ´t cu’a g(x) là du.o.ng. Vâ.y tô
` n ta.i x0 ∈ R d̄ê’
g(x0 ) = minx∈R g(x). Nhu.ng g(x0 ) = f (x0 ) + g 0 (x0) và g 0 (x0) = 0, nên
Tù. d̄ó suy ra g(x) > 0 vó.i mo.i x ∈ R và ta thu d̄u.o..c (3.9).
3.3 Xâ´p xı’ hàm sô´ theo d̄a thú.c nô.i suy
Trong sô´ các hàm sô´ biê´n sô´ thu..c thı̀ d̄a thú.c d̄u.o..c coi là hàm sô´ có da.ng d̄o.n
gia’n nhâ´t vê` nhiê ` u phu.o.ng diê.n nhâ´t là vê ` mă.t tı́nh toán. Bo’.i vâ.y, mô.t vâ´n d̄ê`
. .
d̄u o. c chúng ta quan tâm nhiê ` u ho n ca’ là bài toán xâ´p xı’ mô.t hàm cho tru ó c bo’.i
. . .
mô.t d̄a thú.c, d̄ă.c biê.t là tı̀m d̄iê ` n và d̄u’) d̄ê’ mô.t hàm sô´ cho tru.ó.c có
` u kiê.n (câ
thê’ xâ´p xı’ d̄u.o..c bo’.i mô.t d̄a thú.c.
Gia’ su’. hàm sô´ f (x) d̄u.o..c xâ´p xı’ bo’.i d̄a thú.c Pn (x) (Pn (x) là d̄a thú.c d̄a.i sô´
hoă.c d̄a thú.c lu.o..ng giác hoă.c là các d̄a thú.c da.ng d̄ă.c biê.t khác). Go.i R[f, P, n] =
|f (x) − Pn (x)| là d̄ô. lê.ch cu’a phép xâ´p xı’ . Ta câ ` n xác d̄i.nh P (x) và xác d̄i.nh n
sao cho R[f, P, n] là nho’ nhâ´t trên mô.t d̄oa.n [a, b] cho tru.ó.c. Khi d̄ó Pn (x) d̄u.o..c
go.i là d̄a thú.c xâ´p xı’ tô´t nhâ´t cu’a f (x) trên d̄oa.n [a, b] d̄ó và d̄u.o..c ký hiê.u là
f (x) ≈ Pn (x).
Nê´u hàm sô´ f (x) kha’ vi (n + 1) lâ ` n thı̀ có thê’ su’. du.ng công thú.c khai triê’n
Taylor ta.i x = 0
X n
f (k) (0) k
f (x) = x + R(x, n)
k=0
k!
vó.i phâ
` n du. R(x, n) = o(xn ).
Nhu. vâ.y
X
n
f (k) (0)
f (x) ≈ Pn (x) = xk .
k!
k=0
Tuy nhiên ló.p các hàm kha’ vi (n + 1) lâ ` n dùng d̄ê’ xâ´p xı’ bo’.i d̄a thú.c là quá
√
he. p, không bao d̄u.o..c nhiê ` u ló.p hàm sô´ liên tu.c quen biê´t nhu. hàm sô´ f (x) = 3 x,
x ∈ [−1, 1]. D - ô´i vó.i các hàm sô´ liên tu.c trên [a, b] ta vâ˜n có các d̄i.nh lý tu.o.ng tu..
` xâ´p xı’ chúng bo’.i d̄a thú.c.
vê
Trong phâ` n này, ta sẽ d̄ê` câ.p d̄ê´n hai vâ´n d̄ê` sau:
Mô.t là xây du. ng các d̄a thú c xâ´p xı’ thông qua các công thú.c nô.i suy và hai là xây
. .
du..ng công thú.c tı́nh d̄ô. lê.ch sai sô´ d̄ô´i vó.i các xâ´p xı’ d̄ó.
51
Bài toán 3.15. Cho hàm sô´ f (x) và cho tâ.p ho..p Ω gô ` m n + 1 d̄iê’m phân biê.t xj
(x0 < x1 < · · · < xn ) trong tâ.p xác d̄i.nh cu’a hàm sô´ f (x).
Hãy tı̀m mô.t d̄a thú.c Pn (x), bâ.c không quá n sao cho
` n tı̀m chı́nh là mô.t d̄a thú.c d̄u.o..c xác d̄i.nh bo’.i công thú.c
Gia’i . Dê˜ thâ´y Pn (x) câ
nô.i suy Lagrange. D - ó là d̄a thú.c bâ.c 6 n. Ngoài ra, do |f (x) − Pn (x)| = 0 vó.i mo.i
x ∈ Ω nên Pn (x) còn là d̄a thú.c xâ´p xı’ tô´t nhâ´t cu’a f (x) trên tâ.p Ω d̄ó.
Bài toán 3.16. Chú.ng minh ră ` ng d̄a thú.c Pn (x) nêu trong Bài toán 3.15 là duy
nhâ´t trong sô´ các d̄a thú.c bâ.c 6 n.
Gia’i .
Do max |f (x) − Pn (x)| = 0 nên nê´u tô ` n ta.i d̄a thú.c Qn (x) là xâ´p xı’ tô´t nhâ´t cu’a
x∈X
f (x) trên Ω thı̀ cũng pha’i có f (x) = Qn (x) vó.i mo.i x ∈ Ω.
Hai d̄a thú.c Pn (x) và Qn (x) có bâ.c 6 n và nhâ.n các giá tri. trùng nhau ta.i n + 1
d̄iê’m khác nhau nên chúng d̄ô
` ng nhâ´t bă` ng nhau, d̄iê` u pha’i chú.ng minh.
X
n
Pn (x) = ak xk ,
k=0
thı̀ các hê. sô´ ak d̄u.o..c xác d̄i.nh mô.t cách duy nhâ´t tù. hê. phu.o.ng trı̀nh
X
n
ak xkj = f (xj ), j = 0, . . . , n. (3.10)
k=0
Gia’i .
Gia’i hê. phu.o.ng trı̀nh tuyê´n tı́nh (3.10) vó.i d̄i.nh thú.c cu’a hê. khác 0 (dê˜ dàng kiê’m
` u này bă` ng phu.o.ng pháp quy na.p), ta suy ra hê. (3.10) có nghiê.m duy nhâ´t.
tra d̄iê
` u kiê.n
Bài toán 3.18. Cho (n + 1) bô. ba sô´ (xj , yj , dj ) (j = 0, . . . , n) thoa’ mãn d̄iê
Gia’i.
- ă.t
D
X
n
Pm (x) = [yj + (x − xj )(αj yj + βj dj ]wj2(x). (3.12)
j=0
trong d̄ó wj (x) là d̄a thú.c bâ.c 2n d̄u.o..c d̄i.nh nghı̃a nhu. sau
1 khi i = j
wj (xi ) = vó.i i, j ∈ {0, . . . , n}.
0 khi i = 6 j
Ta có
0
βj = 1, αj = −2wj (xj ). (3.13)
Vâ.y d̄a thú.c câ
` n tı̀m có da.ng (3.12) vó.i các sô´ αj , βj xác d̄i.nh theo (3.13).
Bài toán 3.19. Cho y(x) là hàm sô´ kha’ vi liên tu.c (n + 1) lâ` n trong khoa’ng (0, 1).
Go.i Pn (x) là d̄a thú.c xâ´p xı’ cu’a y(x) xác d̄i.nh theo công thú.c nô.i suy Lagrange
trên tâ.p
X = {xj | j = 0, . . . , n} ⊆ (0, 1).
Hãy xác d̄i.nh d̄ô. lê.ch sai sô´
Rõ ràng f (t) có các nghiê.m x0, x1, . . . , xn . Ngoài ra, ta cũng có f (x) = 0. Suy
ra f (t) có ı́t nhâ´t n + 2 nghiê.m ∈ (0, 1).
Do d̄ó theo d̄i.nh lý Rolle, d̄a.o hàm bâ.c (n + 1) cu’a nó có ı́t nhâ´t mô.t nghiê.m
x∗ ∈ (0, 1):
f (n+1) (x∗ ) = y (n+1) (x∗) − c(n + 1)! = 0.
Theo (3.14) ta d̄u.o..c
1
Rn+1 (x) = y(x) − Pn (x) = y (n+1)(x∗ )(x − x0 )(x − x1 ) . . . (x − xn ).
n + 1)!
53
Suy ra
1
y(x) = Pn (x) + y (n+1)(x∗ )w(x)
(n + 1)!
vó.i w(x) = (x − x0 )(x − x1) . . . (x − xn ) và
1
|Rn+1 (x)| = |y(x) − Pn (x)| = M|(x − x0 )(x − x1 ) . . . (x − xn )|
n + 1)!
vó.i
M= sup |y (n+1) (x)|.
x∈(0,1)\X
Bài toán 3.20. Cho d̄oa.n I ⊂ R và cho M = sup{|f 00(x)|; x ∈ I}. Gia’ su’. ta d̄ã
xâ´p xı’ d̄u.o..c f (x) bo’.i d̄a thú.c xâ´p xı’ bâ.c nhâ´t xác d̄i.nh theo công thú.c nô.i suy
Lagrange.
Hãy xác d̄i.nh giá tri. ló.n nhâ´t cu’a d̄ô. lê.ch sai sô´ trong phép xâ´p xı’ trên.
Gia’i.
Theo kê´t qua’ cu’a bài toán 3.20, ta có
M
|Rn+1 (x)| 6 |(x − x0 )(x − x1 ) . . . (x − xn )|.
(n + 1)!
M
|Rn+1 (x)| 6 |w(x)|,
(n + 1)!
(b − a)n
max |P (x)| − min |P (x)| ≥ .
a≤x≤b a≤x≤b 22n−1
Bài tâ.p 3.3. Gia’ su’. P (x) ∈ Pn là d̄a thú.c bâ.c n cu’a hàm sô´ f (x) trên d̄oa.n [a; b]
tú.c là P (xi ) = f (xi ) (i = 1, n), xi ∈ [a; b]. Tı̀m u.ó.c lu.o..ng tô´t nhâ´t cu’a phép nô.i
suy.
Bài tâ.p 3.4. Xác d̄i.nh a, b ∈ R d̄ê’ giá tri. ló.n nhâ´t cu’a hàm sô´ f (x) = |x2 + ax + b|
trên d̄oa.n [−1; 1] là nho’ nhâ´t.
Bài tâ.p 3.5. Chú.ng minh ră ` ng trong ló.p các d̄a thú.c bâ.c 4 vó.i hê. sô´ cao nhâ´t
1
` ng 1 thı̀ d̄a thú.c T4∗(x) = x4 − x2 + là d̄a thú.c có d̄ô. lê.ch vó.i 0 nho’ nhâ´t trên
bă
8
d̄oa.n [−1; 1].
Bài tâ.p 3.6. Cho n + 1 sô´ nguyên d̄ôi mô.t khác nhau x0, x1 , · · · , xn . Xét các d̄a
thú.c da.ng
P (x) = xn + an−1 xn−1 + · · · + a1x + a0
Chú.ng minh ră
` ng
n!
max |P (xj )| ≥
j∈{0,1,···,n} 2n
Bài tâ.p 3.7. Cho d̄a thú.c P (x) bâ.c không vu.o..t quá 2n và tho’a mãn d̄iê
` u kiê.n
|P (x) ≤ 1, ∀k ∈ {−n, −n + 1, · · · , n − 1, n}
Bài tâ.p 3.8. Cho (n + 1) că.p sô´ (xj ; yj ) (j = 0, n). Vó.i i 6= k, ta d̄i.nh nghı̃a
yi − yk
[xi , xk ] = ([xi, xk ] d̄u.o..c go.i là sai phân tách bâ.c nhâ´t).
xi − xk
[xi+p, · · · , xi+1 ] − [xi+p−1 , · · · , xi ]
[xi+p , xi+p−1 , · · · , xi+1 , xi ] = ([xi+p, xi+p−1 , · · · , xi+1 , xi]
xi+p − xi
d̄u.o..c go.i là sai phân tách bâ.c p).
Cho x0 < x1 < · · · < xn và cho hàm sô´ y(x) là hàm sô´ kha’ vi liên tu.c d̄ê´n bâ.c n
tho’a mãn d̄iê ` u kiê.n y(xj ) = yj , (j = 0, n). Chú.ng minh ră ` ng
y (n) (x∗)
xn , xn−1 , · · · , x0] =
n!
Vó.i x∗ là mô.t d̄iê’m nào d̄ó thuô.c (x0, xn ).
là d̄a thú.c xâ´p xı’ tô´t nhâ´t cu’a f (x) trên [0; 1]. (Bn∗ (x) go.i là d̄a thú.c Bernsteine
trên d̄oa.n [0; 1]).
là d̄a thú.c xâ´p xı’ tô´t nhâ´t cu’a f (x) trên [a; b]. (Bn (x) go.i là d̄a thú.c Bernsteine
trên d̄oa.n [a; b]).
56
Luâ.n văn trı̀nh bày hê. thô´ng mô.t sô´ nô.i dung chı́nh sau:
1. Nêu kê´t qua’ cu’a các bài toán nô.i suy là các d̄a thú.c nô.i suy Lagrange, Taylor,
Newton, Hermite d̄ê’ ú.ng du.ng vào viê.c gia’i các bài toán phô’ thông.
.
2. Ú ng du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange d̄ê’ tı̀m d̄u.o..c ba’n châ´t cu’a hâ ` u hê´t các
` ng nhâ´t thú c da.ng phân thú c và áp du.ng mô.t cách khá linh hoa.t công thú.c này
d̄ô . .
` thi ho.c sinh gio’i trong nu.ó.c, khu
d̄ê’ gia’i mô.t sô´ bài toán khó, trong d̄ó có các d̄ê
vu..c và quô´c tê´.
3. Mô.t sô´ ú.ng du.ng cu’a các công thú.c nô.i suy Taylor, nô.i suy Newton, nô.i suy
Hermite .
.
4. Ú ng du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange và các tı́nh châ´t cu’a d̄a thú.c Chebyshev
d̄ê’ u.ó.c lu.o..ng hàm sô´.
5. Xây du..ng các d̄a thú.c xâ´p xı’ thông qua các công thú.c nô.i suy và xây du..ng
công thú.c tı́nh d̄ô. lê.ch sai sô´ d̄ô´i vó.i các xâ´p xı’ d̄ó.
57
TÀI LIÊ ˙’
. U THAM KHAO
[1] Tri.nh D - ào Chiê´n-Huỳnh Minh Thuâ.n, 2007, Ky’ yê´u”Mô.t sô´ chuyên d̄ê` toán
ho.c hê. THPT, Mô.t sô´ ú.ng du.ng công thú.c nô.i suy Lagrange, NXB Tru.ò.ng D
- a.i
ho.c Khoa ho.c Tu.. nhiên - D - HQG Hà Nô.i.
[2] Nguyê˜n Văn Mâ.u, 2007, Các bài toán nô.i suy và ú.ng du.ng, NXB Giáo du.c.
- a thú.c d̄a.i sô´ và phân thú.c hũ.u tı’ , NXB Giáo du.c.
[3] Nguyê˜n Văn Mâ.u, 2001, D
[4] Lê Hoành Phò, 2003, Chuyên kha’o d̄a thú.c, NXB D
- HQG TP Hô
` Chı́ Minh.