‫ﺟﺴ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم )ﺑﻪ ﺗﺮﮐﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺛﺎﻧﯽ( ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن و‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ‪ ۳۱‬اوت ‪ ۱۸۷۶‬ﺗﺎ ‪ ۲۷‬آورﯾﻞ ‪ ۱۹۰۹‬در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫اﻣﭙﺮاﻃﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﺻﺪراﻋﻈﻢ او در ﺗﻼش ﺑﺮای اﺻﻼح دوﻟﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ و اﯾﺠﺎد ﻣﺠﻠﺲ ﻗﺎﻧﻮنﮔﺬاری اﻗﺪام ﮐﺮد‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ‬
‫ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬آزادی ﻓﺮدی را ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز اﺧﺘﯿﺎرات اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺸﺎر از ﺟﺎﻧﺐ اروﭘﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ را وادار ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن‬
‫اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او در ﺳﺎل ‪ ۱۸۷۸‬ﻣﺠﻠﺲ را ﻣﻨﺤﻞ ﮐﺮد و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺪارس‪ ،‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻄﻮط راهآﻫﻦ و ﺗﻠﮕﺮاف در ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮔﺎم ﺑﺮداﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم‬
‫ﺳﻠﻄﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﺎدم اﻟﺤﺮﻣﯿﻦ اﻟﺸﺮﯾﻔﯿﻦ‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ٔ‬
‫اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ‬

‫ﺗﺼﻮﯾﺮی از ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم‬

‫ﺳﯽ و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬

 ‫‪ ۳۱‬اوت ‪ ۲۷ – ۱۸۷۶‬آورﯾﻞ ‪۱۹۰۹‬‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ‬
‫‪ ۷‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪۱۸۷۶‬‬ ‫ﺗﺎجﮔﺬاری‬

‫ﻣﺮاد ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫ﭘﯿﺸﯿﻦ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﭘﻨﺠﻢ‬ ‫ﭘﺴﯿﻦ‬

‫‪[۲][۱]۱۸۴۲‬‬ ‫‪ ۲۱‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ‬ ‫زاده‬

‫ﮐﺎخ ﺗﻮﭘﻘﺎﭘﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬

‫ﻓﻮرﯾﻪ ‪ ۷۵) ۱۹۱۸‬ﺳﺎل(‬

‫ٔ‬ ‫‪۱۰‬‬ ‫درﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﮐﺎخ ﺑﯿﮕﻠﺮﺑﯿﮕﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮری‬
‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬

‫ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬ ‫آراﻣﮕﺎه‬

‫ﻧﺎم و‪ ‬ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎی دوره‬

‫دوران اﻓﻮل ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪۱۹۰۸ – ۱۸۲۸ :‬‬

‫ﺧﺎﻧﺪان ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﯾﮑﻢ‬ ‫ﭘﺪر‬

‫ﺗﯿﺮﻣﮋﮔﺎن ﻗﺎدﯾﻦ )ﻣﺎدر اﺻﻠﯽ(‬ ‫ﻣﺎدر‬

‫رﺣﯿﻤﻪ ﭘﺮﺳﺘﻮ واﻟﺪه ﺳﻠﻄﺎن )ﻣﺎدرﺧﻮاﻧﺪه(‬

‫اﺳﻼم‬ ‫دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ‬

‫ﻃﻐﺮا‬
 ‫زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺳﺎل ‪ ۱۸۴۲‬ﻣﯿﻼدی و ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ اﺳﺖ در ﺳﻦ‬
‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ ﻣﺎدرش را از دﺳﺖ داد و ﻫﻤﺴﺮ دوم ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﯿﻢ ﺑﻮد‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ را ﺧﯿﻠﯽ دﻟﺴﻮزاﻧﻪ ﺑﺰرگ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﻓﺮدی ﻫﻮﺷﯿﺎر‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ادﯾﺐ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ زﺑﺎنﻫﺎی ﻋﺮﺑﯽ‪،‬‬

‫ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺑﻮد و ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ و ﺗﺼﻮف را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻌﺪ از ﻋﺰل ﺑﺮادرش ﻣﺮاد در اوت ﺳﺎل ‪ ۱۸۷۶‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ‪ ۳۴‬ﺳﺎل ﺳﻦ‬
‫داﺷﺖ ﻗﺪرت اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ؛ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ وی ﺑﻪ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم او را ﺑﻨﺎم ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و رؤﺳﺎی دﯾﻨﯽ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﺧﻼﻓﺘﺶ را ﺗﻬﻨﯿﺖ ﮔﻔﺘﻪ و‬
‫ﺑﻪﻣﺤﺾ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت ﺷﺎدیﮐﻨﺎن ﺗﻮپﻫﺎﯾﯽ ﺷﻠﯿﮏ ﮐﺮدﻧﺪ و در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬
‫ﺳﻪ روز ﺟﺸﻦ و ﺳﺮور ﺑﺮﮔﺰار ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم و ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎری ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻬﺎﺋﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ‪.‬‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺛﺎﻧﯽ زﻣﺎم اﻣﻮر را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻏﺮق در‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎی ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻮد و وی در ﺟﻬﺖ ﺑﻬﺒﻮدی وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدی و ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎی ﺧﺎرﺟﯽ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ را اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ در ﺟﻬﺖ اﺻﻼﺣﺎت داﺧﻠﯽ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬

‫ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدی آزادی اﻋﻄﺎ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ از ﻓﺸﺎر اروﭘﺎ ﺑﮑﺎﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوی از ﺗﻤﺪن ﻏﺮب ﻧﺒﻮد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺷﺮق و اﺳﻼم ﺧﻮد‬
‫دارای ﺗﻤﺪن ﻗﻮی و ﻣﺜﺎل زدﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﺗﻤﺪن و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫وی ﺑﻪ ﻗﺪرت واﻟﯿﺎن ﺧﻮد در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻓﺰود و ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﮐﻤﯽ و ﮐﯿﻔﯽ در‬
 ‫وﻻﯾﺖ واﻟﯿﺎن ﺧﻮد داد‪ .‬در ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎﺋﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﻠﻤﻮﺳﯽ ﻣﻌﻤﻮل‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ و داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ را داﯾﺮ ﮐﺮد و ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﺮک را ﺑﻪ ﻋﻠﻮم روز ﻣﺴﻠﺢ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺧﻄﻮط راهآﻫﻦ را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد و راهآﻫﻦ ﺑﯿﻦ دﻣﺸﻖ و ﻣﺪﯾﻨﻪ را اﺣﺪاث ﮐﺮد‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان‪ ،‬داراﻟﻔﻨﻮن‪ ،‬داراﻟﻨﻔﻮس ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻣﺪارس ﻋﺎﻟﯽ ﺗﺄﺳﯿﺲ‬
‫ٔ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺮد‪.‬‬

‫در دوران ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ و ﻧﺸﺮ و ﭼﺎپ ﮐﺘﺐ و ورود ﮐﺘﺎبﻫﺎ و‬
‫ﻣﺠﻼت ﮐﺎﻣ ً‬
‫ﻼ آزاد ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ روزﮔﺎر وی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دوره رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و از‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دوران ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ و زﺑﺎن زد ﺷﺪ‪.‬‬

‫زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫در دوران ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ اﻧﻘﻼبﻫﺎ و ﺷﻮرشﻫﺎﯾﯽ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ در‬
‫ً‬
‫ﺑﻌﺪا‬ ‫اوﻟﯿﻪ آنﻫﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻮد ﻟﯿﮑﻦ‬
‫ٔ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺮزﮔﻮﯾﻦ ﺷﻌﻠﻪور ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ اﺻﻼﺣﺎت ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫روﺳﯿﻪ ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و در ﻧﻬﺎﯾﺖ در ﺷﻬﺮ ﺳﺎن اﺳﺘﻔﺎﻧﻮس در ﮐﻨﺎر درﯾﺎی‬
‫ﻣﺮﻣﺮه ﺑﺎ اﻣﻀﺎء ﻗﺮار دادی ﺟﻨﮓ ﺑﻪ آﺗﺶﺑﺲ ﻣﺒﺪل ﮔﺸﺖ ﮐﻪ از ﻣﻔﺎد ﺻﻠﺤﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ روﺳﯿﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺳﺎل ‪ ۱۲۹۹‬ﻗﻤﺮی ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺗﻮﻧﺲ را اﺷﻐﺎل و اﻧﮕﻠﯿﺲ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۰۰‬ﻗﺒﺮس را‬
‫اﺷﻐﺎل ﮐﺮد‪ .‬داﯾﺮه اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ وی ﺗﻮان ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺎ ﻏﺮب را ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺎﮐﺘﯿﮏ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ٔ‬ ‫و‬
‫ﻣﻄﺮح ﮐﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺿﻌﻒ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﻧﺘﯿﺠﻪ دوری از‬
‫اﺳﻼم و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ از ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ‬
 ‫ﭼﻮن ﺳﯿﺪ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ اﺳﺪاﺑﺎدی و ﻣﺼﻄﻔﯽ ﮐﺎﻣﻞ از ﻣﺼﺮ و اﺑﻮاﻟﻬﺪی از ﺳﻮرﯾﻪ‬
‫و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺷﯿﺪ از ﺳﯿﺒﺮی و ﺣﺮﮐﺖ ﺳﻨﻮﺳﯿﻪ در ﻟﯿﺒﯽ از ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﺣﺎل ﻣﺤﺎﺻﺮ ٔه ﭘﻠﯿﻮﯾﻨﺎ‬

‫ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ دوم‬

‫ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ و دوﻟﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ ﻗﺪرت و ﻗﻮت و‬

‫ﺷﺨﺼﯿﺖ داد و در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﯿﻠﯽ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ و وﺣﺪت اﺣﯿﺎء ﺷﺪ و ﻋﻠﻤﺎء اﺳﻼم در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر دﻧﯿﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺮوع‬
‫ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ وﺣﺪت ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﻃﺮح ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ و ﻏﺮب در ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫وﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺷﯿﻔﺘﻪ ﻏﺮب ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ روی ﮐﺎر آﻣﺪن‬

‫ٔ‬ ‫در دوران ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺗﺮﮐﺎن ﺟﻮان آﺷﻔﺘﻪ و‬
‫ﻣﺪﺣﺖ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺖوزﯾﺮ ﺣﺮﮐﺎت ﺿﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ رﺷﺪ‬
‫ﮐﺮد زﯾﺮا ﻣﺪﺣﺖ ﭘﺎﺷﺎ ﺧﻮد ﺷﯿﻔﺘﻪ ﻏﺮب و ﻣﺎﺳﻮﻧﯽ و اﻫﻞ ﺧﻤﺮ و ﺿﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
 ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﺳﯿﺴﻪ ﻏﺮب ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﯽ در ﺳﺎل ‪ ۱۳۱۶‬ﻗﻤﺮی در ﭘﺎرﯾﺲ‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ ۱۳۲۳‬ﻗﻤﺮی ﺟﻤﻌﯿﺖ آزادی ﻧﯿﺰ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ و ﺳﭙﺲ در‬
‫ﻫﻢ ادﻏﺎم ﺷﺪﻧﺪ اﯾﻦ دو ﺣﺰب ﺳﮑﻮﻻر در داﺧﻞ و ﺧﺎرج ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ و دﺳﺘﮕﺎه دوﻟﺖ ﺧﯿﻠﯽ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ و آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺳﮑﻮﻻر‬

‫ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮدﻧﺪ وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺿﻊ داﺧﻞ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ دوﻟﺖﻫﺎی اروﭘﺎﺋﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﺗﺸﮑﯿﻼت دوﻟﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪای ﻧﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ از ﻧﻈﺮ ﻓﮑﺮ و ﺟﻬﺎن ﺑﯿﻨﯽ ﺧﯿﻠﯽ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان و اﺧﺘﻼف ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎ اﯾﺮان ﻧﺘﯿﺠﻪ و ﺛﻤﺮه آن ﺑﺮای اﻧﮕﻠﯿﺲ‬
‫ﺑﻮدهاﺳﺖ وی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد اﺳﻼم و ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ دو دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺨﺘﻠﻒاﻧﺪ و وﺣﺪت‬
‫وﺟﻤﻊ آنﻫﺎ در ﯾﮏ ﺗﻤﺪن ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺮق آﺳﯿﺎ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ ۱۸۸۳‬ﻣﯿﻼدی روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎی اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺧﺒﺮﻫﺎﯾﯽ را در ﺧﺼﻮص ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﭼﯿﻦ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮدﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﭘﮑﻦ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﭼﯿﻦ ‪ ۳۸‬ﻣﺴﺠﺪ وﺟﻮد‬
‫دارد؛ و ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺠﻬﺰ ﺑﻨﺎم ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺣﻤﯿﺪﯾﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ اﺣﺪاث ﺷﺪه ﺑﻮد وﺟﻮد دارد ﮐﻪ روزﻫﺎی ﺟﻤﻌﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﺰار و ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻨﺎم ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ از ﺑﯽﺣﺠﺎﺑﯽ و آزادی زﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﻏﺮب ﺑﻪﺷﺪت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﺮد ﺑﺎ‬
‫آزادی ﻣﺸﺮوﺑﺎت اﻟﮑﻠﯽ و ﻣﺸﺮوب ﺧﻮاران و ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن ﻣﺸﺮوﺑﺎت ﻣﺒﺎرزه ﺟﺪی‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
 ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دﺷﻤﻦ ﺳﺮﺳﺨﺖ ﯾﻬﻮد ﺑﻮد و در ﮔﻮﺷﻪ وﮐﻨﺎر از رﺷﺪ و‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ آنﻫﺎ ﺑﺸﺪت ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ در ﺳﺎل ‪۱۲۹۴‬ﻗﻤﺮی دﺳﺘﻮر‬
‫اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت را در اﻗﺎﻟﯿﻢ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد ﺻﺎدر ﮐﺮد در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻃﯽ ﯾﮏ اﻧﺘﺨﺎﺑﺎت آزاد‬
‫‪ ۷۱‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ‪ ۴۴‬ﻣﺴﯿﺤﯽ و ‪ ۴‬ﯾﻬﻮدی اﻧﺘﺨﺎب و ﮐﺎر ﻣﺠﻠﺲ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺷﺮوع‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻌﺪ از ‪ ۱۱‬ﻣﺎه ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻧﮕﻠﯿﺲ و‬
‫ﯾﻬﻮدیﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﺳﻘﻮط ﻗﺪرت ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﻒ ﺣﺴﯿﻦ را‬
‫در ﺣﺠﺎز ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻣﻄﺮح و ﺣﺰب اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﯽ را در داﺧﻞ و‬
‫ﺧﺎرج ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﮐﺜﺮ اﻓﺮاد در اداره اﺳﺘﺨﺒﺎرات و اﻣﻨﯿﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را‬
‫ﺑﺎ ﭘﻮل ﺧﺮﯾﺪاری ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﯽ در ﺑﯿﻦ داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺗﺮک در اروﭘﺎ‬
‫و اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺖ ﺗﺮﮐﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺟﺒﻬﻪ ﻗﻮﻣﯽﺗﺮﮐﯽ‬
‫ً‬
‫ﻣﺸﺘﺮﮐﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﮐﻠﻤﻪ ﺗﺮﮐﯽ را در‬ ‫وﺟﻤﻌﯿﺖ اﺗﺤﺎد و ﺗﺮﻗﯽ‬
‫ﺟﺎی ﮐﻠﻤﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ و در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ اﺣﺰاب و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻏﯿﺮه دﯾﻨﯽ‬
‫و ﺿﺪ دﯾﻨﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺷﻌﺎر و ﻫﯿﺎﻫﻮ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺰل ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ را ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫اواﺧﺮ ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم ﺟﻬﺖ ﮐﺴﺐ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ ﮐﺮدن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺑﻠﻨﺪآوازه‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﺣﺪاث ﯾﮏ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﺳﻮﮔﻮت ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان زد‪ .‬او ﻣﻘﺒﺮه ارﻃﻐﺮل را ﺑﺎزﺳﺎزی و ﻗﺒﺮی ﻧﯿﺰ ﺑﺮای‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ارﻃﻐﺮل و ‪ ۲۵‬ﺗﻦ دﯾﮕﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﺜﻤﺎن ﯾﮑﻢ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش اورﺧﺎن ﯾﮑﻢ در ﺑﻮرﺳﺎ ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﻫﻢ ﺑﺮای او در‬
‫ﮔﺸﺖ‪[۳].‬‬ ‫اﯾﻦ ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﺗﻌﺒﯿﻪ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ در ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺣﺰاب ﻻﺋﯿﮏ و‬

‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻏﺮب اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ دوﻟﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻣﺠﻠﺲ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎزهای ﺑﺎ ‪۲۸۰‬‬
 ‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه از اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﺠﻠﺲ اﻋﯿﺎن ﮐﺮد ﻣﻊﻫﺬا ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﺮﯾﮑﺎت و‬
‫ﻫﯿﺎﻫﻮ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺷﺒﺎﻧﻪروزی و وﻋﺪهﻫﺎی ﺗﻮﺧﺎﻟﯽ ﮐﺎری ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
‫را وادار ﺑﻪ اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻨﺎدی‬
‫وﺣﺪت و ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ اﺳﺪآﺑﺎدی ﺑﻮد در ﺳﺎل ‪۱۳۲۶‬‬
‫ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺳﺎل ‪ ۱۹۰۹‬ﻣﯿﻼدی ﺑﺎ ﻓﺘﻮای ﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم ﺿﯿﺎءاﻟﺪﯾﻦ‬
‫اﻓﻨﺪی ﻋﺰل و ﺑﻪ ﺟﺎی وی ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﻀﯿﻪ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪ در زﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر‬

‫ٔ‬ ‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ٔ‬ ‫در‬
‫در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺑﻬﺘﺮی ﮐﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﯾﺎ ﻣﺆﺛﺮﯾﻦ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاه اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺷﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺒﻌﯿﺪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ از ﺧﺪﻋﻪﻫﺎی ﺑﻌﺪی دول ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺷﺎه در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻮاب ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﺮای ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﻬﻮدی در‬
‫ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ‪[۴]:‬‬

‫ﺑﻪ دﮐﺘﺮ ﻫﺮﺗﺰل ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻨﺒﺎره ﻧﻘﺸﻪﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪی را‬

‫ﻃﺮحرﯾﺰی ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺣﺘﯽ از ﯾﮏ وﺟﺐ ﺧﺎک‬
‫ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻠﮏ ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻠﮏ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺖ در ﺣﻔﻆ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺗﻼش‬
‫ﺑﺴﯿﺎری ﮐﺮدهاﺳﺖ و آن را ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺶ آﺑﯿﺎری ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﯾﻬﻮد‬
‫ﭘﻮلﻫﺎی ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯽ ﺧﻮد را ﻧﮕﻪ دارد و اﮔﺮ روزی دوﻟﺖ ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﭘﺎرهﭘﺎره ﮔﺸﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻦ زﻧﺪه ﻫﺴﺘﻢ اﮔﺮ ﺑﺪﻧﻢ ﺗﮑﻪﺗﮑﻪ ﺷﻮد‬
‫ﺑﺮای ﻣﻦ آﺳﺎنﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺒﯿﻨﻢ ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ از دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬
 ‫ﺟﺪا ﮔﺸﺘﻪاﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ راﺿﯽ ﺷﻮم ﮐﻪ ﺑﺪن ﻣﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ زﻧﺪه‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ ﺗﮑﻪﺗﮑﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ‬
‫‪Hoiberg, Dale H., ed. (2010). "Abdulhamid II". Encyclopedia .‬‬
‫‪Britannica. I: A-ak Bayes (15th ed.). Chicago, IL:‬‬
‫‪.978-1-59339-837-8 Encyclopedia Britannica Inc. p. 22. ISBN‬‬

‫‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ زادروز او را ‪ ۲۲‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪Finkel، Osman’s Dream، 44. .‬‬

‫‪ .‬اﻟﺪوﻟﺔ اﻟﻌﺜﻤﺎﻧﯿﺔ ﻋﻮاﻣﻞ اﻟﻨﻬﻮض وأﺳﺒﺎب اﻟﺴﻘﻮط ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺼﻼﺑﯽ‪،‬‬
‫‪ ۱‬ﻣﺮداد ‪۱۳۸۹‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﮔﻔﺘﺎوردﻫﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم در وﯾﮑﯽﮔﻔﺘﺎورد ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪Finkel, Caroline (2006).‬‬

‫‪Osman’s Dream: The Story‬‬
‫‪of the Ottoman Empire‬‬
‫‪1300–1923. Basic Books.‬‬
‫‪ISBN 0-465-02396-7.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﻮد رﻣﻀﺎنزاده‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ﺷﺎو اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد )‪ ،(۱۳۷۰‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی‬

‫درﺑﺎره ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دوم ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫در وﯾﮑﯽاﻧﺒﺎر ﭘﺮوﻧﺪهﻫﺎﯾﯽ‬

‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫»‪https://fa.wikipedia.org/w/inde‬‬
‫?‪x.php‬‬
‫‪&oldid=349312‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ_دوم=‪title‬‬
‫‪«84‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ وﯾﺮاﯾﺶ ‪ ۴‬روز ﭘﯿﺶ ﺗﻮﺳﻂ ‪ 82.180.229.53‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‬