TOPKAPI SARAYI

MÜZESİ
KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI YAYINLARI

Sanat 7
Nisan 1982

Grafik Düzen

Aydın Erkm en
Fotoğraflar
Şem si Güner
Halûk Doğanbey
Basıldığı Yer
Tifdruk M atbaacılık Sanayii A. Ş.
an nnn Fatih Sultan Mehnıed'in Portresi,
1 0 .0 0 0 ade* basılm ıştır. S|M0 bey tarafmda|1 yap||nllst|rı
F ia tı: 1250 . - T L . XV. yüzyılın ikinci yarısı.

SANAT
İÇİNDEKİLER
Giriş 10
T o p k a p ı S a r a y ı, B ir in c i A v lu ,
12 Ülkii Altındağ

İk in c i A v lu . Ü ç ü n c ü A v lu (E n d e r û n )
Zarif Orgun
Bu bölümde anlatılan Saray Teşrifatı
Harem (Padişah Evi) 44 Güngör Dilmen

D ö r d ü n c ü A v lu 52 N e rim a n S ın a r

Saray'ın Ana Yerleşim Düzeni İle Kara 58 Ülkii Altındağ

ve Deniz Surları Arasında Kalan Yer
Topkapı Sarayı Müzesi Onarımları 65 Y. M im a r İlb a n Öz

Saray Arşivi 77 Ülkü Altındağ

Çin ve Japon Porselenleri 82 Nurdan Erbahar - Hülya Tuncay

Saray Mutfak Eşyaları 88 Dr. Tarcan Yılmaz

İstanbul Cam ve Porselenleri 90 Nedret Bayraktar

G ü m ü ş le r , B illu r la r ( K r i s t a l l e r ) , A v r u p a P o r s e le n le r i 93 G öksen S onat

Padişah Elbiseleri, Kumaşlar ve Halılar 103 Hülya Tezcan

Hazine 111 Emine Bilirgen

Padişah Portreleri ve Resim Koleksiyonu 118 Dr. Filiz Çağman ■Dr. Zeren Tanındı
Saatler 120 Aysel Tuzcular

Mukaddes Emanetler 126 Turan Turanbek

Saray Kütüphaneleri (Yeni Kütüphane) 130 Dr. Filiz Ç ağm an-D r. Zeren Tanındı
Türk İşlem eleri 140 Selma Delibaş
Silâhlar 145 Turgay Tezcan
Saltanat Arabaları 149 Cengiz Gezer
Sami Ö zgiritli Koleksiyonu 151 Göksen Sonat
Prof. Kenan Özbel K oleksiyonu 152 Selma Delibaş
(N 5 C 1
Planlar 154
R i h li v / n n r a f v /a 1 C*7
 TOPKAPI SARAYI
etihden sonra, Osmanlı
Devletinin merkezinin
bundan böyle İstanbul
şehri olacağını söyleyen
Fatih, yirmi gün kadar
ordugâhında kalmış İstanbul'u ve
Ayasofya’yı gezip görmüş, evvelâ ku­
şatm ada harap olan surların onan­
ınım em rettiği gibi herkesin gücü
yettiği kadar şehrin im arına çalışma­
sını da istem iştir. Bu arada şehrin
merkezinde, Forum Tauri (İstanbul
Üniversitesi Merkez Binasının bu­
lunduğu alan) denilen yerde kendisi
için bir saray inşasını da em rettikten
sonra Edirne'ye gitm iştir. Sırbistan
seferinden sonra kışı geçirmek üze­
re İstan b u l’a gelen Fatih, Saray’ın
tam am landığını ve surların mükem­
mel b ir surette onarıldığını görerek
m em nun olmuş ve şehrin im arında
gayret gösterenleri de m ükafatlan­
dırm ıştır.
K uruluş devrini tam am lam ış, Ana­
dolu ve Rum eli’de kazandığı zafer­
lerle gücünü, kuvvetini bütün dünya­
ya gösterm iş ve Bizans İm paratorlu­
ğunu ortadan kaldırm ayı başarm ış
olan Osm anlılar, dünya tarihinde
yalnız ortaçağı kapatm akla kalm a­
yıp b ir İm p aratorluk olarak kendisi­
ni kabul ettiriyor ve İm paratorluğun
gereklerine göre teşkilâtlanıyordu.
Ancak, F atih’in Bayezıt'da yaptırdığı
Saray acele inşa edildiğinden devle­
tin yem teşkilâtına cevap verecek ni­
telikte değildi. Bu sebeple şehrin bi­
rinci tepesinde Bizans Akropolünün
bulunduğu, Fatih vakfiyesine göre
Zeytinlik denilen yerde, Haliç, Saray-
b u rn u ve M arm ara Denizine hâkim
sahada yeni b ir saray inşasına k arar
verildi. Yeni S aray’ın kuruluşu ile il­
12
gili bizce en doğru bilgileri, Fatih
devrinin iki tarihçisi Dursun Bey ve
Kritovulos’un eserlerinden öğreniyo­
ruz. Dursun Bey Fatih’in, devletin
artan işleri karşısında, planı ken­
di düşüncesine uygun yeni bir sara­
yın yapılmasını emrettiğini, bu sara­
yın Kostantiniye Kalesi içindeki
manzarası itibarîyle şerefli yerini
Sultan’ın bulduğunu, Arap, Acem ve
Anadolu’dan m ahir m im arlar ve mü­
hendisler getirterek kısa sürede Sa­
rayını yaptırdığını, burçları bulunan
bir sur çektirerek bu yapıyı şehirden
ayırdığını, bir de iç kale yaptırdığını,
kalenin suruyla Saray duvarının ara­
sını çeşmeleri bulunan bağ, bostan,
bahçe ve gülistan haline getirdiğini
kaydetmektedir. Kritovulos ise ese­
rinde Padişahın kışı İstanbul’da ge­
çirdiğini, şehrin yerleşme yerleri,
imarı, Saray'ın yapılması ile meşgul
olduğunu, yapılmakta olan Saray’ın
büyüklük ve ihtişamıyla İstanbul’da
eski devirlerden kalma binaların
hepsine üstünlük sağlıyan bir görü­
nümde olmasını istediğini, m uhte­
şem Saray’ın büyük bir dikkatle ya­
pılmış olan süslemelerinin devrin en
güzel örneklerini oluşturduğunu,
bunlarda altın ve gümüşün cömertçe
kullanılmış olduğunu, kubbelerinin
üzerinin kurşunla örtülü bulunduğu­
nu, büyük kapılar, fırınlar ve ha­
m am lar geçildikten sonra yüksek
burçların Harem ve diğer dairelerin
bulunduğu asıl Saray’a girildiğini,
Saray'ın ve civarındaki yapıların et­
rafına bir de sur inşa edildiğini, ge­
niş meyva ve çiçek bahçelerinin bu­
lunduğunu, züm rüt çimenler üzerin­
den berrak suların aktığını, kuşların
öttüğünü, burada her çeşit ehli ve
vahşî hayvanların bulunduğunu an­
latm aktadır. Bu iki tarihçinin yaz­
mış olduğu Yeni Sarayın kuruluşu
ve protokolünün bir sistem e bağlan­
ması Fatih Kanûnnâm esi ile de be­
lirlenm iştir. Bu kanûnnâm ede Sa­
ray’da bir Arz Odası ve Has O danın
yaptırılm ası bayram larda Dîvân
Meydanına taht kurulm ası, H azine’
nin ve Defterhâne'nin padişahın sad­
razamda olan m ührü ile m ühürlen­
mesi em redilm işti.
Yeni Sarayın yapılış tarihi kesin
olarak bilinm em ektedir. Çinili K öşk­
ün 877 (1472) ve Bâb-ı H üm âyûn'un
ramazan 883 (kasım 1478) tarihli
kitabelerine göre Saray’ın bu tarihler
arasında inşa edildiği kabul edilm ek­
tedir. Devletin idaresi ve S aray’ın iç
hizmetleri göz önüne alınarak Fatih
devrinde kurulm ağa başlanılan Yeni
Saray, Sultan Abdülmecid devri o rta­
larına kadar Sûr-i Sultânı ile Saray
duvarları arasında has bahçelerinde
yapılan yeni köşkler h atta kıyıda­
ki sahil sarayları ile zam anla tepe­
den deniz kenarına kadar uzamış
büyüm üştür. Sarayburnu’nda deniz
kenarında bulunan Topkapı Sahil
Sarayının 1280 (1863) tarihinde çı­
kan bir yangın sonucu tam am en yan­
masından sonra Yeni Saraya Topka-
pı Sarayı denilmeye başlanm ıştır.
Topkapı Sarayı yaklaşık 700.000
m2, lik geniş b ir arazi üzerine kurul­
m uştur. Bu arazi Haliç ve M armara
kıyılarında Bizans’ surları, karada
Fatih devri surları (Sûr-i Sultânı)
ile çevrilidir. 1400 m. uzunluğunda
olan kara surları üzerinde Otluk Ka­
pısı, Bâb-ı Hümâyûn ve Demir Kapı
isimli üç büyük kapı ve aralarında
koltuk kapılan vardır.
 Bâb-ı Hümâyûn’un
'J İ/Â
^ '
v J -. XIX. yüzyıldaki durumunu gösteren gravür,
Choiseul Gouffier.

Birinci yer
Birinci avlu

evletin idare merkezi, pa­

dişahın ikametgâhı olan
Saraya Bâb-ı Hümâyûn
d e n ile n s a lta n a t k a p ıc ın
d a n g ir ilir . E s k i d u r u m u ­
n a g ö r e b ü y ü k d e ğ iş ik liğ e u ğ r a y a n
bıı k a p ı n ı n ü z e r in d e 1283 (186^*) t a ­
rih in d e y an a n b ir k ö şk b u lu n u y o r ­
d u . 1924 y ılın d a k a p ı n ı n ü z e rin d e k i
k ıs ım ve m ü ş t e m i l â t ı d a y a n m ış tır.
K a p ın ın c e p h e s i m e r m e r l e k a p l ıd ır .
Ü z e rin d e F a tih d e v r i yazı u s t a l a r ı n ­
d a n Ali b . Y a h y a e s S o fi t a r a f ı n d a n
m ü s c n n â « B e sm e le ve ‘î n n e ’l M ü tte -
kine» a y e ti, a l t ı n d a c e lî s ü l ü s ile d ö r t
s a t ı r h a lin d e A r a p ç a in ş a k i ta b e s i
y a z ılm ış tır . B u k it a b e d e « m ü b a r e k
k a le d ir . A lla h 'ın is te ğ i ile g ü c ü n ü o n ­
d a n a la n ta r a f ı n d a n 003 y ılı r a m a ­
z a n a y ın d a in ş a e d i l m i ş t i r . M u r a d 'ı n
o ğ lu , ik i k ı t a n ı n h ü k ü m r a n ı , ik i d e ­
n iz in h â k im i, h e r iki d ü n y a d a A lla h '
ın g ö lg e si, d o ğ u ve b a t ı a r a s ı n d a Al­
la h ’ın y a r d ım c ıs ı, d e n iz in v e k a r a n ı n
k a h r a m a n ı, K o s t a n t i n i y e 'n i n f a t ih i ,
A lla h h e r z a m a n ü lk e y i k o r u s u n v e
o n u k u z e y K u tu p y ıld ız ın d a n y ü c e
e ts in » d e n ilm e k te d ir . B u k it a b e n in
altında Sultan II. Mahmud’un tuğ­
rası yer alır. Kapının sağ ve solunda
b u lu n a n n iş le r in ü z e r in d e b ir e r m a ­
dalyon vardır. Sağ taraftaki madal­
yonda müsennâ hatla «Nasrun
ıııin Allah» a y e ti, s o l ta r a f ta k in d c
ise hattat Yahya es Sofinin ismi ya­
zılıdır. Girişin iki yanındaki geniş
ııişli m e r m e r k ıs ım la r S u lt a n Abdü-
Bâb-ı Hümâyûn.

13
 lâziz devrinde yaptırılm ıştır. Üzerin­
de h attat A bdülfettah Efendi tarafın­
dan 1285 (1868) tarihinde yazılmış
yazılar bulunm aktadır. Bâb-ı Hüm â­
yûn'un dem ir kapısından geçildikten
sonra üzeri yüksek b ir kubbe ile ör­
tülü geçit yerine girilir. Geçit ye­
rinin sağ ve solundaki merdivenlerle
kapının üzerine çıkılm aktadır. Üzeri
geom etrik geçme süslü ikinci b ir de­
m ir kapı geçit yerini Birinci Avluya
bağlar. Kapının avlu yönündeki ke­
m eri ü z e r in d e S u lta n A b d ü lâziz’in
tuğrası, tuğranın ü st kısm ında celî
h a tla « N a sr u n m in A llah» a y e ti ve
b u a y e t ü z e r in d e « în n e ’l M ü ttek in e»
a y e ti v a rd ır. A y etler ve k a p ın ın iki
y a n ın d a k i ilâ v e k ita b e le r h a tta t Ab­
d ü lfe tta h E fe n d i ta r a fın d a n 1284
(1 8 6 7 ) ta r ih in d e y a z ılm ıştır . B âb-ı
H ü m â y û n ’d a b u lu n a n m e k â n l a r v<»
ü z e r i n d e k i k ö ş k B e y t ü l m â l v e B â b -ı
H ü m â y û n H â z i n e s i o la r a k k u l l a n ı l ­
m ı ş t ı r . K a p ı c ı b a ş ı e m r i n d e k i B â b -ı
H ü m â y û n k a p ıc ıla r ı d e n ile n g ö r e v li­
l e r c e k o r u n a n b u k a p ıd a n s a d e c e p a ­
d i ş a h v e v e z i r l e r i i l e D îv â n -ı H ü m â ­
y û n ’d a g ö r e v l i o l a n l a r g ir i p ç ı k a b i l i r ­
l e r d i . S a r a y 'd a b a ş l a y a n t ö r e n a la y ­
l a r ı n ı n ç ı k ı ş v e d ö n ü ş l e r i d e b u k a p ı­
d a n o lu r d u . K a p ı s a b a h n a m a z ın d a n
s o n r a a ç ılır , a k ş a m n a m a z ın d a n e v ­
v e l k a p a n ır d ı .
B â b - ı H ü m â y û n ile O r ta K a p ı ara­
sında 3 0 0 m. u z u n lu ğ u n d a b ir y o l
vardır, bu yolun iki tarafında Sa­
ray ’ın çeşitli ihtiyaçları için kullanı­
lan b inalar bulunuyordu. Avlunun
sağ tarafında Maliye Nezareti ve
E nderûn H astanesi vardı. Maliye
Nezareti 1283 (1866) yılında bütün
m üştem ilâtı ve karşısında bulunan
M asraf Nezareti ile beraber y a n m ı ş ­
tır. B u dairenin yanında olan Ende­
rû n H astanesine H astalar Odası da
denirdi. H astane arsasının yanın­
da ş i m d i m e v c u d olm ayan Çizme Ka­
pısı bulunuyordu. Bu kapıdan yokuş
aşağı inen yol Cebehâne Meydanına
giderdi. Çizme K apısından O rta Ka­
pıya kadar devam eden duvarın ar­
kasında padişah ve sarayı için ek­
mek (fodla) ve sim it imal eden fırın­
lar, Has Fırın Camii ve görevlilerin
kaldığı m ekânlar vardı. Burası bu­
gün Arkeoloji Müzesi Kimya Labora-
tu v an ve Restorasyon Atelyesi ola­
rak kullanılm aktadır. Buraya girilen
kapının üzerinde fırınların 1025
(1616) tarihinde I.Ahmed tarafından
yapıldığını bildiren bir kitabe vardır.
Orta Kapı ile Çizme Kapı arasındaki
duvarın tam ortasında Halkalı suyu­
nun geçtiği bir su terazisi ve çeşme
bulunm aktadır. Biraz ilerde Orta
Kapıya yakın yerde Siyaset veya Cel-
lâd Çeşmesi olarak bilinen ikinci bir
çeşme vardır. İnşa tarihi bilinme­
mektedir. Bu çeşmenin önünde kesi­
len başların teşhir edildiği «Senk-i
ibret» denilen ve Tanzimattan sonra
kaldırılan bir sütun bulunuyordu.
Bâb-ı H ü m â y û n ’dan Orta K apıya
g id en y o lu n so lu n d a Aya İrini K ili­
se si ile su r arasın d a Saray'ın ihtiyacı
o la n od u n la rı d ağıtan , h a sta la rı taşı­
yan O dun A nbarı O cağı ve Saray’ın
h a sırların ı d ok u yan H asırcılar Ocağı
vardı. B u o cak ların yan ın d ak i B i­
zan s y a p ısı o la n Aya îr in i K ilisesi fe-
t i h d e n s o n r a t a m ir f>ttirilpr<*lr C p h e.
h â n e o la r a k k u l l a n ıl m ı ş t ı r . C e b e h â -
n e -i  m ir e v e y a E n d e r û n C e b e h â n e s i
d e n il e n b u y a p ı d a h a s o n r a A s k e ­
r î M ü z e o la r a k k u ll a n ıl m ı ş t ı r . K a p ı­
s ı n ın ü z e r in d e 1 1 3 9 ( 1 7 2 6 ) , 1157
( 1 7 4 4 ) t a r i h li ik i k it a b e v a r d ır . G ü ­
n ü m ü z d e A y a î r i n i M ü z e s i o la r a k g e ­
z il m e k t e d i r . A y a î r i n i M ü z e s i’n in y a ­
n ın d a D a r p h â n e v a r d ır , ö n c e l e r i S a ­
r a y d ış ın d a o l a n D a r p h â n e ’n in X V I I .
y ü z y ıl ın i k i n c i y a r ıs ın d a b u r a y a g e ­
t i r i l d i ğ i s a n ı lm a k t a d ır . S u lt a n I I .
M ahm ud devrin d e D arphâne gen iş­
letilere k H ü n k âr Dairesi yap tırılm ış­
tır. Para b a sım ın ın yan ın d a Saray
için gerekli olan altın, gümüş eşya
ve mücevherler burada yapılırdı. Za­
man zaman devlet mâliyesinde görü­
len sıkıntılar sebebiyle Saray’daki al­
tın ve gümüş eşya Darphâneye gön­
derilerek paraya çevrilirdi. Sultan
II.Abdülhamid’in saltanatının ilk yıl­
la rın a kadar H azîne-i Hâssa N ezare­
ti de burada bulunuyordu. Darphâne
kapısının sol tarafında bulunan çeş­
m en in kitabesi III. S elim tuğralıdır.
Darphâne’nin yanındaki yokuştan
aşağı Soğuk Çeşme Kapısına inen yo­
lun ortasında kemer ve çerçevele­
ri görülen kapı Darphâne Kapısı ola­
rak adlandırılır. Bâb-ı Hümâyûn ile
Orta Kapı arasındaki salıanm solun­
da Şehremini Dairesi bulunuyordu.
Orta Kapıya yakın bir yerde Kâğıt
Emini Kulesi veya Deâvî Kasrı ola­
rak bilinen küçük bir köşk bulunu­
yordu. Bu kasra hergün kubbe vezir­
lerinden biri nöbetle gelerek halkın
verdiği dilekçeleri toplar dava sa­
hiplerini dinler, konuyu özetleyerek
Divân'a sunardı.
Bâbü's selâm (Orta K apı).
kinci Avluya geçişi sağla­
yan, günümüzde Topkapı
Sarayı Müzesinin giriş ka­
İkinci yer pısı olan Orta Kapıya ön­
celeri «Bâbü’s-selâm» de­
nilirdi. Falılı Sultan Mehmed tara­
fından yaptırılm ış olan kapı zamanla
İkinci avlu değişikliğe uğram ıştır. Bugünkü gö­
rünüm ünü Kanunî Sultan Süleyman
zamanında aldığı sanılm aktadır. İki
yanında sekiz köşeli konik çatılı bi­
rer kule bulunm aktadır. Kuleler ara­
sındaki mazgalların gerisinde evvelce
küçük bir oda bulunuyordu. Kapının
üzerinde celi hatla «Kelime-i Tev-
hîd», altında II. M ahmud’un tuğrası,
iki yanında da III. M ustafa’nın tuğ­
rası vardır. Bu tuğraların altında
1172 (1758) tarihli tam ir kitabel
yeralır. Bu kitabelerin bulundı
yerde evvelce daireler içinde «Al
Rabbî Muhammed Nebî» yazıları
lunuyordu. Tam ir kitabeleri koı
lurken bu yazılar tahrip olm uşt
Kapının sağ kulesinin yanındaki <
varda görülen büyük pencere 1934
lında duvar gerisinde bulunan oda
rın rutubetini azaltm ak amacı;
açılmıştır. Osmanlı maden sanatlı
en güzel örneklerinden biri olan 1
yük dövme dem ir kapı ile üzeri
nozla örtülü geniş bir geçit yerine
rilir. Demir kapının sol kanadı ü
rinde kapıyı yapan ustanın ismi, î
b. Mehmed ve 931 (1524) tarihi ya
lıdır. Kapı kemerinin geçit yerine 1
Ivmı j u ^ u ııU c vcı
orijinal süslemeler görülmektedir.
Geçit yerinin tonozu içine aiışap bir
t a v a n y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . Geçit yerinin
sağ ve solunda kapıcılara ait odalar
vardır. 3 u odalardan biri vezirlerin,
devlet n caluun cezaiandınldıklan
yerdir ki Osmanii tarihinde Kapı
Arası olarak bilinir Soldaki odanın
önünde 1172 175; tarihli kıta nesi
olan b ir de çeşme görülm ektedir.
Yakın zam ana kadar geç:: yerinin
duvarlarına kılıç, kalkan mızrax gi­
bi silâhlar dekoratif olarak asılırdı.
Geçit yerinden ikinci b ir detnur ka­
pıyla İkinci Avluya g eçilir, önü n d e
III. M ustafa zam anında yapılmış
on sütunlu, geniş saçaklı b ir revak
vardır. Tavanları ahşap süslemen dır
D uvarlarda, revak kem erleri arasın­
daki kem erlerin
yüzyılda yapılmış m anzara ve çiçek
resim leri sa r dır. K apının üzerinde
1230 (1814) tarihli b ir yazı levha,
kapının iki tarafında I I I . M ustafa
mn tuğraları ve altında tam ir ki­
tabeleri bulunm aktadır. Bir kısmı
bu kitabelerin altm da kalmış daire­
ler içinde «Allah Rabbî Muhammed
Nebi» yazıları görülm ektedir. Kapı­
nın iki yanında bulunan üst kat pen­
cereleri 1916 yılında Başm im ar Ve­
dat Bev tarafından binanın rutube­
tini azaltm ak için açılm ıştır.
Orta Kapıdan içeriye yalnız pa­
dişahlar atla girebilirler, sadrazam­
lar ve devlet erkânı bu kapıda atla-
r ndan inerlerdi. SadrazamlânD^mut-
pı. O rta K apı veya Dergâh-ı Âli k ap ı­
cılar. denilen görevliler
korunurdu.
Divân-ı H üm âyun bu avluda bu­
lunduğu için buraya Adalet Meyda­
nı veya Divân Meydanı da denilir­
di. O rta Kapı ile B âbü’s-sa’âde ara­
sı y a k la ş ık 130 m . genişliğinde,
160 m. uzunluğunda dikdörtgen şek­
linde. etrafı revaklı b ir avludur. Or­
tad a Bâbü s-sa âde’ve giden geniş vo-
la Padişah Yolu, solda D îvâna giden
yola ise Vezir Yolu denilirdi. Vezir
Yolunun sağ tarafın d a Selâm taşı de­
nilen, küçük, m erm er taşlar bulun­
m a k tad ır. O rta K apının sağında b ir
N am azgâh vardır. N am azgahın ark a­
sındaki küçük b ir kapı ile Dolap
Ocağı denilen yere girilir. B urada
Saray’ın su ihtiyacını giderm ek am a­
cı ile biri Fatih Sultan M ehmed diğe­
ri K anunî S ultan Süleym an zam anın­
d a yapılm ış olan b ir kuyu ve sarnıç
a ıiıım u ^ n e m e r d i v e n li , DUyuK bir dolap OCa- m utfaklar 982 (1574) yılındaki yan­
gı kuyusu bulunm aktadır. Kırkçeş- gından sonra Mimar Sinan tarafın­
me ve Halkalı bentlerinden gelen su dan onarılarak genişletilmiştir. On
bu kuyularda toplanırdı. Dolaplar kubbe, o n k o n ik külâhla örtülü m ut­
vasıtasıyla su hâzinesine nakloluna­ faklar Has m utfak, Enderûn, Harem
rak oradan Saray’a dağıtılırdı. Daha ve B irûn m utfakları olmak üzere
vjnra bu dolaplar kaldırılarak yerle- ay n bölüm ler halindeydi. M utfakla­
r ne m akinalar konulm uştur. Burada rın sonunda Helvahâne ve bir mes­
s - hizmeti ile görevli olan Bostancı’ cit bulunm aktadır. Bu mescide Hel­
'.ıra ait Dolap Ocağı binaları, Dolap vahâne veya Şekerciler Mescidi deni­
Ocağı Camii vardı. Kuyuların yakı­ lirdi. M utfaklarla Bâbü’s-sa’âde re­
nında, bahçe içinde, Kapı Ağası neza­ vaklarının birleştiği yerde Kümüş
retinde olan, vakıflarla ilgili işlerin denilen su terazisi ve yanında m ak­
görüldüğü Kapı Ağası Kasrı bulunu­ simi bulunuyordu.
yordu. İkinci Avlunun sağ tarafında­
ki ahşap çatılı revakların arkasında­ Orta Kapının solunda meyilli bir
ki M armara Denizine bakan geniş yoldan Has ahır (Istabl-ı Âmire) ın
alan Saray m utfaklarının bulunduğu bulunduğu yere gidilir. Yolun başın­
•erdir. Buraya Kiler-i Âmire, Has da Fatih zam anında yapılmış tek
m rtfak ve Helvahâne Kapısı denilen yüzlü, haznesiz meydan çeşmesi var-
içinde XIX.
tarafından
Saray mutfaklarının dış görünüşü.
ü ç kapı ile girilir. Kiler-i Âmire kapı­
sından girildiğinde sağda Vekilharç
Dairesi bulunuyordu. Zamanla harap dır. Üzerinde çatısız olan çeşmeye
olarak yıkılan bu yapının yerinde bu­ III. Ahmed tarafından çatı yapıldı­
ğını belirten kitabe bulunm aktadır.
gün Saray’ın çeşitli ihtiyaçları için
kullanılan bina yapılm ıştır. K arşısın­
da Kiler ve Yağhâne bulunuyordu.
1958 yılında onarılan bu yapılar, gü­
nümüzde Saray Arşivi ve Kumaş de­
posu olarak kullanılm aktadır. Ki­
ler-i Âmire kapısının solunda ve di­
ğer iki kapının yanlarında ahçılar,
Helvacılar ve tablakârlara ait ahşap
koğuşlar bulunuyordu. Bu binalar da
zam anla harap olmuş, yıkılanların
yerine Saray’ın ihtiyaçları için kulla­
nılm ak üzere binalar yapılm ıştır.
Yağhâne (K um aş deposu)nin yanın­
da iki katlı ahşap yapı, Ahçılar Ca-
m iidir. Y anında Saray m utfakları
uzanır. Fatih dönem inde inşa edilen
U c ş ir A ğ a C a m ii v a
H as a h ır (Is t a b l-ı Â m ir e ) .
Y o lu n o r t a s ın d a k i k e m e r g e ç ild ik te n
s o n r a s o ld a , c e n a z e le r in ç ık a r ıld ığ ı
M e y y it K a p ıs ı g ö r ü lm e k t e d ir . O rta
K a p ın ın e r k e n k a p a n m a s ı s e b e b iy le
R a m a z a n g e c e le r in d e S a r a y 'a if t a ­
r a g e li p g id e n le r d e b u k a p ıy ı k u l­
la n ır la r d ı. K a p ın ın b ir a z ile r is in d e k i
C am i I . M a h m u d ’u n D â r ü ’s - s a ’â d e
A ğası H a cı B e ş ir A ğ a ta r a f ın d a n
y a p t ı r ıl m ış t ır . B o d r u m ü z e r in e in ş a
e d ile n b u b in a n ın y a n ın d a , b u g ü n
h a r a p o lm u ş h a m a m ı v a r d ır . H a m a ­
m ı n y a n ın d a B ir in c i A v lu y a a ç ıla n
b ir k a p ı g ö r ü lm e k t e d ir . İ n ile n y o lu n
k a r ş ıs ın d a p a d iş a h a tla r ın ın b u lu n ­
d u ğ u H a s a h ır ( I s t a b l- ı Â m ir e ) , p a ­
d iş a h ın h a y v a n la r ın a b a k a n H a s a h ı­
r ın a m ir i, îm r a h o r ( M ir â h û r ) u n o d a ­
s ıy la , d e ğ e r li k o ş u m ta k ım la r ın ın
m u h a f a z a e d ild iğ i k u b b e li R a h t H â ­
z i n e s i S a r a y ’ı n i l k y a p ı l a r ı n d a n d ı r .
A n ca k , ç e ş itli o n a r ım la r la b ü y ü k
d e ğ iş ik l iğ e u ğ r a m ış t ır . O r ta k a p ıs ı
ü z e r in d e I. M a h m u d z a m a n ın d a ta ­
m ir e d ild iğ in i g ö s t e r e n 1146 (1733)
v ard ır. B ugünkü görü­
t a r ih li k it a b e
nüm ünü 1939- 1942 y ılların d ak i ona-
20
r ım d a n s o n r a a lm ış t ır . îm r a h o r O d a ­
s ın ın , a v lu y a . H a s a h ır a v e R a h t H â ­
z i n e s i n e a ç ı l a n k a p ı l a n v a r d ır . T a v a ­
n ı B e b e k ’t e k i K ö ç e o g l u y a l ı s ı n d a n
g e tir ile r e k 1942 y ılın d a b u r a y a k o ­
n u lm u ş tu r . H a s a h ın n k a r ş ıs ın d a
b u l u n a n s e t d u v a n v e b u d u v a r a b i­
t i ş i k o l a n ç e ş m e l e r F a t i h d e v r in -
d e n d ir .
H a s a h ın n b u lu n d u ğ u y e r d e n
t e k r a r i k i n c i A v lu y a d ö n ü l d ü ğ ü n d e
s o ld a k i r e v a g ın s o n u n d a , S a r a y ’ın
s e y y a r h i z m e t l e r i n d e g ö r e v l i Z ü lü f l ü
B a l t a c ı l a r K o ğ u ş u n u n c ü m l e k a p ıs ı
g ö r ü lm e k te d ir . F a tih ta r a f ın d a n k u ­
r u l a n b u o c a ğ ı n k a p ı s ı ü z e r i n d e bu­
l u n a n 9 9 5 ( 1 5 8 6 ) tarih li kitabeye gö­
re S u lt a n I I I . M u r a d z a m a n ın d a
g e n i ş l e t i l e r e k y e n i d e n yaptırılm ıştır.
S a r a y ’d a k i y a p ı l a r içinde orijinalliği­
ni kaybetm eden günümüze k ad ar ge­
l e n t e k a h ş a p y a p ı l a r topluluğudur.
Bir taş m erdivenle koğuş ve onun­
la ilgili binaların etrafında toplandı­
ğı avluya inilir. Taş döşeli avlunun
sağında mescit, çeşme, ham am , so-
lunda, koğuş, dinlenm e veya çubuk
odası ve ağa odaları vardır. Koğuşun
kapısı üzerindeki kitabeden yapının
m im arının Davud Ağa olduğu an­
laşılm aktadır.
Zülüflü B altacılar Koğuşunun
yanında H arem 'in A rabalar Kapısı
(K ızlar K apısı) ve bu kapının yanın­
da devletin siyasî, İdarî, malî, aske­
rî, örfî, şe r’î işleri ile halkın önemli
davalarının görüşüldüğü, Divân-ı H ü­
m âyûn (K ubbealtı) binası yer alır.
Kanunî Sultan Süleyman zam anında
sadrazam Damad İbrahim Paşa ta­
rafından yaptırılm ıştır. Zam anla de­
ğişikliğe uğrayan binanın 1076
(1665) tarihindeki H arem yangının­
dan büyük ölçüde etkilendiği sanıl­
m aktadır. 1939- 1942 yıllarında Dî-
vân-ı H ü m ây û n d a yapılan resto­
rasyonlarla bugünkü görünüm ünü
alm ıştır. Üzeri üç kubbe ile örtülü­
dür. Önünde duvarları X V I I I .
yüzyıla ait kalem işleri ile süslü geniş
saçaklı b ir revak vardır. Revağın ta­
vanı ahşaptır. Geniş pencereler ve
kapılar bronz parm aklıklarla kap­
lıdır. Dîvân Yeri veya Müzakere Sa­
lonu denilen, birinci kubbeli mekâ­
na girilen kapının iki tarafında Dî-
vân-ı H üm âyûnun III. Selim ve
II. M ahmud tarafından tam ir
edildiğini belirten iki manzum kita­
be bulunm aktadır. Sağ tarafda bulu­
nan 1207 (1792) tarihli kitabe Galata
Mevlevihânesi şeyhi Galip Dede’ye
aittir. Sol taraftaki 1235 (1819) ta­
rihli kitabe Keçecizâde İzzet Molla­
nındır. Dîvân heyetinin toplandığı
salonun kubbesi ve duvarları ro­
koko tezyinat altından çıkarılan
XVI. yüzyıl altın yaldızlı m alakâri
ve kalem işleri ile süslüdür. Salon­
da sadrazam ile dîvân heyetinin
oturduğu sedirler görülm ektedir.
Sadrazam ile diğer vezirlerin oturdu­
ğu yerin üzerinde padişahların dîvân
müzakerelerini dinledikleri Kasr-ı
Adil veya Kasr-ı Sultânî denilen ka­
fesli, parm aklıklı b ir m ekân vardır.
Bu mekân daha sonra Kubbealtı bi­
nasının arkasına bitişik kare şeklin­
de 42 m. yüksekliğinde b ir gözetleme
kulesi haline getirilm iştir. Adalet Ku­
lesi olarak adlandırılan bu kule Ab-
dülmecid zam anında yaptırılan ilâ­
velerle bugünkü görünüm ünü almış­
tır. Dîvân Yerinin yanındaki ikinci
kubbeli m ekânın kubbe ve duvarla­
rında XVI. yüzyıla ait kalem iş­
leri bulunm uşsa da XVIII. yüz­
yıl süslemeleri tam am lanm ış, birinci
kubbeden çıkarılan rokoko ağaç oy­
m a tezyinat bu kubbenin merkezine
konulm uştur. Burası Dîvân-ı Hümâ­
yûn hocalarının bulunduğu yerdir.
Vâsıf tarihinde dîvân-ı hümâyûn
hocaları : sadrazam kethüdası, ça­
vuş başı, şıkk-ı evvel, şıkk-ı sânî,
şıkk-ı sâlis defterdarları, nişancı,
defter emîni, reîsülküttâb, büyük
tezkereci, küçük tezkereci, rûznâm-
çe-i evvel, beylikçi, baş muhasebeci,
m ektupçu, şehrem ini, tersane, darp­
hâne, m utfak ve arp a em inleri, teşrî-
fâtçı, Anadolu m uhasebecisi, atlı m u­
kabelecisi, yeniçeri kâtibi, sipah kâ­
tibi, silâhdâr kâtibi, cizye m uhasebe­
cisi, maliye tarihçisi, maliye tezkere­
cisi, büyük, küçük rûznâm eciler, pi­
yade mukabelecisi, dîvân çavuşları
kâtibi, cebeciler kâtibi, küçük evkaf,
kalyonlar kâtibi, ulûfeciler kâtibi,
garipler kâtibi, Tophâne nazırı, İs­
tanbul ve Selânik baruthaneleri nazı­
rı, sergi nazırı, baş m uhasebe kese­
darı olarak kayıtlıdır. Bu m ekâna bi­
tişik olan ve D efterhâne denilen
üçüncü kubbeli mekân da yukarıda
sayılan kalem reislerinin dairelerinin
kayıtlarının m uhafaza edildiği yer­
dir. D efterhâne’nin kapısı her dîvân
günü açılır, padişahın sadrazam da
olan m ührü ile m ühürienirdi. XVIII.
yüzyılın başlarından itibaren Dîvân-ı
Hümâyûn zam anla önem ve kıym eti­
ni kaybetmiş, bağımsız olarak hare­
ket eden sadrazam lar zam anında
devletin mühim işleri Paşa Kapısı
(Bâb-ı Âli) na intikal etm iştir.
Dîvân cum artesi, pazar, pazar­
tesi ve sah günlerinde haftada dört
gün toplanırdı. Dîvân olacağı gün
kubbe vezirleri ve diğer dîvân erkâ­
nı sabah nam azlarını Ayasofya Cami­
inde kılıp Saray’ın m erasim kapısı
olan Bâb-ı H üm âyûnun önüne gel­
meğe başlarlardı. Yeniçeriler gelen­
leri selâmlamak üzere arkaları ka­
pıya yüzleri yola dönük olarak önle­
rinde yazıcıları bulunduğu halde saf
saf dizilirler, yeniçeri ağası III. Ah-
med Çeşmesinin bulunduğu yerde
durur, yanında sıra ile rûznâmeci,
baş muhasebeci ve dîvân-ı hüm âyûn
hocaları yer alırdı. Ayasofya Camii-
nin musalla kapısına doğru cebeci
çorbacıları, im aret pencereleri hiza­
sına kadar da kapıcı başı ağalar, bun­
ların arkalarında yeniçeri ocağının
ileri gelenleri, defterdâr reîsülküt­
tâb ve ikinci, üçüncü defterdarlarla,
nişancı, defter emîni efendiler, baş
bâkî kulu beklerlerdi. Caminin hün­
kâr kapısı köşesinde sipâh ve silâh­
dâr ağalan, kethüdaları ve çavuş
başıları, Bâb-ı H ü m âyûnun köşesin­
de de kazaskerler yer alırlardı. En
sonra vezirler gelmeğe başlardı. H er
gelen vezir yeniçeri ağasını selâm lar.
ağa da atını biraz ileri sürerek h ü r­
metle selâm aldıktan sonra tek rar
yerine dönerdi. B ütün vezirler ve dî­
vân erkânı Bâb-ı H ü m ây û n u n önü­
ne gelip, karşılanış tam am lanınca
ocak duacısı yeniçeri ağasının karşı­
sındaki taşın üzerine çıkarak dua
eder, Fatihadan sonra, Bâb-ı Hümâ-
yûn’un kapıları, kapıcıları tarafın ­
dan açılırdı.
Bâb-ı H üm âyûn’dan içeriye, bi­
rinci Avluya evvelâ yeniçeriler, yazı­
cıları, yaya solaklar, cebeci kulluk-
çuları, kethüdaları, cebeci başı, ye­
niçeri ocağı ağalan, sipâh ve silâh-
d âr çavuşları, ağaları, kapıcı başılar
girerler. Onları divân-ı hüm âyûn ho­
caları, cebeci çorbacıları, defter em î­
ni, nişancı, reîsülküttâb, defterdâr,
cebeci neferleri, arabacı neferleri, ye­
niçeri ağası, Rum eli ve Anadolu ka­
zaskerleri takip eder, en sonra kı­
dem sıralarına göre vezirler içeriye
girerlerdi. Çavuş başı ile kapıcılar
kethüdası ellerinde güm üş asâları ol­
duğu halde dîvân erkânını O rta Ka­
pıda karşılardı. K apıdan içeriye ev­
velâ reîsülküttâb ile defterdâr girer­
di. Ağalar bunları asâlarını yere vu­
rarak karşılarlar ve önlerine geçip yi­
ne asâlarını vurarak birinci Selâm
taşm a kadar getirirler, orada efendi­
leri selâmlayıp tek rar O rta Kapıya
dönerlerdi. Çavuş başı ve kapıcılar
kethüdası kazaskerleri de aynı şekil­
de karşılayıp bunları ikinci Selâm
taşına kad ar getirip, selâmlayıp tek­
ra r geriye dönerler, vezirleri ise Kub-
b ealtı’na kadar getirirlerdi. Reîsül­
k ü ttâb ile d efterd âr K ubbealtı’na gir­
mezler birlikte gidip Bâbü's-sa ade’yi
selâm lar, dönüşlerinde nişancı ile
birlikte vezirleri beklerler, hepsini
teker teker karşılayıp selâm ladıktan
ve onlar içeriye girdikten sonra ar­
kalarından K ubbealtı'na girerler, hep
beraber sadrazam ın gelişini bekler­
lerdi. Bu bekleyiş sırasında saka ba­
şı H elvahâne’den mevsimine göre,
yaz avlarında buzlu şerbetler, kış ise
m acunlar getirir, dîvân erkânına su­
nardı.
 Sadrazam sabah namazını kona­
ğında kılar, kendi kapı halkı ile alay­
la Saray’a gelirdi. Konağın kapısı
önündeki binek taşı yanında dîvân-ı
hümâyûn çavuşları sadrazamı bek­
lerler, kethüdası tarafından atma
bindirilirken alkışlanırdı.
Alkış bugün anladığımız ma­
nada el çırpmak olmayıp, «Uğurun
açık olsun ömrün uzun, bunun gibi
nice günlere eriş ve nimetini göre,
bârek Allah, Aleyke avnullah» gibi
hep bir ağızdan söylenen sözlerdi.
Sadrazamın divân alayı, en önde gi­
den, başlarında ağalan bulunan gö­
nüllüler, onlann arkasından kılavuz
ç a v u ş, dîvân çavuşlan, duacı, alay
Sultan II. Selim,in Adalet Kulesinden dîvânı dinleyişini gösteren minyatür, Şahnâme-i Selim Han, 1581 tarihli.
baş çavuşu, çavuşlar kâtibi ve emîni,
kapıcılar kethüdası, selâm ağası, şa-
tırlar, dîvân elbiseleri ile şatırbaşı,
ordu ağası, yanında muhzır ağa ne­
ferleri, dîvân eğerli atlar üzerinde
mîrâhûr ağa, kethüda bey, vezir ağa­
lan ile sadrazam, Bâb-ı Hümâyûn’-
dan içeriye girerdi. Alay at üzerinde
beklemekte olan yeniçeri kâtibi ta­
rafından selâmlanırdı. Has fırın
önüne gelindiğinde kethüda bey
alaydan ayrılarak atını sürer, sadra­
zamın yanına gelince attan iner ve
Orta Kapının solundaki binek taşı­
na kadar sadrazamın atının yanında
yürür, orada koltuğuna girerek atın­
dan inmesine yardım ettikten sonra
O rta K a p ın ın iç k a p ıs ın ın e ş i ğ i n e k a .
dar arkasından gelirdi. B urada sad­
razam geriye döner, kethüdasını se­
lâmlar, o da atm a binerek alayla ge­
lenlerden Dîvân’da işi olm ayanlarla
birlikte konağa dönerlerdi. Dîvân
toplantısının sonunda, dîvân alayı
aynı şekilde sadrazam ı alm aya Sa­
ray'a gelirdi.
Sadrazam ı Orta K apının içinde
ellerinde gümüş asâları ile çavuş başı
ve kapıcılar karşılar, asâlarını yere
vurarak Dîvân Yerine doğru sadra­
zamla yavaş yavaş yürüm eğe b aşlar­
larken saka başının Dîvân kapısında
başını içeriye uzatıp kubbe erkânına
sadrazam ın gelm ekte olduğunu «bu­
yur» diye seslenerek haber verm e­
si üzerine b ü tün dîvân erkânı dışa­
rıya çıkar, dîvân-ı hüm âyûn hocala­
rının yeri olan kubbenin önündeki
setin ilerisinde sıra ile selâm a d u ru r­
lardı. Sadrazam B âbü’s-sa’âd c’yi se­
lâm ladıktan sonra K u bbealtı’na dö­
ner dîvân hocalarını, vezirleri, kazas­
kerleri, defterdârı selâm lar, içeriye
girer, arkasından vezirler ve diğer er­
kân gelerek yerlerini alırlardı, tik iş
olarak çavuş başı D efterhâne ve Ha-
zine’nin m ühürlerini çıkarıp sadra­
zama g ö tü rü r m ühürlendiği gibi d u r­
duğunu, m ühürlerin bozulm adığını
gösterir, bu sırad a sadrazam evvelâ
sağındaki vezirlerle nişancıya, son­
ra solunda o tu ran R um eli ve Ana­
dolu kazaskerleri ile d efte rd ârlara
«sabahınız hayrola» der. B ütün dî­
vân erkânı yerlerinde hareketsiz
dururdu. Bu sırada D îvân’da görü­
şülecek önem li k o n u lar konuşulm aya
başlar, bitince sadrazam yine sağına
solunu «sabahınız hayrola» der gibi
bakar, b u defa Dîvân da b u lu n an lar
ayağa kalkar, sadrazam ı selâmlıya-
rak yerlerine o tu ru rlard ı. Bu sıra­
da çadır m ehter başısı b ir tas yeniçe­
ri çorbası ile b ir tane fodlayı sad­
razam a, vezirlere ve kazaskerlere
gösterir, h er b irin d en biraz tadılır,
sadrazam , bazen fodlayı h u zu ru n d a
ta rttırırd ı. Çadır m eh ter başısı d ışarı­
ya çıkarken yeniçerilerin devlete
sadakatleri ve itaatlerin e delil
sayılan b ir tab ak akide şekerini
m uhzır ağa getirir, sadrazam a ve sı­
rasıyla dîvân erk ân ın a sunardı.
Dışarda yüksek sesle o k unm akta
olan dua bitince kapıcılar kethüdası
o gün ulûfenin dağıtılacağı ve elçi­
nin arza kabul edileceği galebe dî­
vânı günü ise, k ethüdası tarafın a, de­
ğil ise yeniçerilere doğru döner, se­
lâm verirdi. Bunun üzerine yeniçeri­
ler hep b erab er revaklar altın d a ha­
zırlanm ış olan yem ek tab laların a ko­
şarlardı. Y eniçerilerin çorba içme-
m eleri devlet idaresinden m em nun
olm ad ık ların ı an latırd ı. Y eniçeriler
ço rb a içmeğe gittikleri sırada reis
efendi yavaş yavaş yürüyerek Kubbe-
a ltı’na girer, d efte rd ârlar tarafından
gelerek sadrazam ın eteğini öper ve
o n u n sol ta ra fın a telhis kesesini ko­
yar, yine etek öper, geri çekilerek
dışarıya çıkardı. Reis efendiden son­
ra d iv itd âr içeriye gelir sadrazam ın
önüne divit m akram asını yanm a di­
vitlerini ve M üslüm an olacak Hıris-
tiyanlarla, fakirlere dağıtılm ak üze­
re kum aş kese içinde çil akçe b ıra­
kırdı. B ü tü n bu işler yapıldıktan
sonra h alk a D îvân’a geliş izni verilir­
di. Deâvî K asrın d a h er gün nöbetle­
şe k u b b e vezirlerinden b iri şikâyet­
çilerin dilekçelerini toplayarak, şikâ­
yetlerin konu ve sebeplerini, da­
vanın esasların ı tesb it ettiğinden
D î v â n b u i ş l e r d e çok ç a b u k k arara
v arırd ı.
P a d iş a h ç o ğ u n lu k la a rz g ü n ­
le r in d e H a r e m t a r a fın d a n A d a le t
K a s r ın a g e l e r e k K a f e s li P e n c e r e s in ­
d e n D îv â n ı d in le r d i. P e n c e r e n in p e r ­
d e s in in ç e k ilm e s i v e y a k a fe s in e v u ­
r u lm a s ı p a d iş a h t a r a f ın d a n D îv â n ın
b o z u lm a s ı e m r id ir .
D îv â n d a h a lk ın d a v a la rı g ö rü lü p ,
k a r a r a b a ğ la n d ık ta n s o n r a y em e k ye­
n ilir d i. Y e m e k te n s o n r a h a lk ın g ö rü ­
le c e k iç le ri k a lm ış s a ş ik â y e tç ile rin
D îv â n ’a g e lm e le rin e izin v e rilird i.
D iv ân b it in c e ev v elâ k a z a s k e r le r k a l­
k a r l a r , ik is i d e D îv â n h â n e ’n in k a p ı­
s ın ın ö n ü n e g e ld ik le ri v a k it d ış a rıy a
ç ık m a y ıp g e riy e d ö n e r le r , v e z irle ri
s e lâ m la r l a r , v e z irle r d e ay ağ a k a lk a ­
r a k e f e n d ile r in s e lâ m ın ı a lır la r d ı.
Ç a v u ş b a ş ı i l e k a p ı c ı l a r k e th ü d a s ı
o n l a r a r e f a k a t e d e r , so n ra d ö n ü p
K u b b e a l t ı ’n d a s a d r a z a m ın önüne
g e lip e lp e n ç e d îv â n d u r u r la r d ı.
B u n u n ü z e r in e s a d r a z a m k a lk a r k o y -
n u n d a n m ü h r-i h ü m â y û n u ç ık a r ır ,
çavuş başına verir o da gider, önce
H âzineyi sonra D efterhâne’yi mü­
hürler, getirip, sadrazam a teslim
ederken b ü tü n vezirler ayağa kalkar­
dı. Bu şekilde mühr-i hüm âyûnun
verilme ve alınm a m erasim inden son­
ra sadrazam kalkar, dışarıya çıkar,
Hazine önünden çınar ağacına doğru
ilerleyip, B âbü’s-sa ade’yi selâmlar,
geri dönüp Dîvân önünde mertebele­
rine göre sıralanm ış olan dîvân erkâ­
nım selâm lar, O rta Kapıdan geldiği
alayla konağına dönerdi. Diğer vezir­
ler de konaklarına gitmek üzere Sa­
raydan ayrılırlardı.
Dîvân-ı H üm âyûn’un yanında
sadrazam ın idare ve mesuliyetinde,
baş defterdarın em rinde devlet ge­
lirlerinin toplandığı Dıvân-ı Hümâ­
yûn Hâzinesi (Maliye Hâzinesi) ola­
rak kullanılan bina yer alır. Fatih
zam anında yapılm ıştır. Sekiz kubbe
ile örtülü dikdörtgen bir mekân ile
d a h a geride ufak tonozlu b ir m a h a l­
den ibarettir. Kubbeler sekiz köşe
kasnaklı o l u p , h er kubbenin a l t ı p e n ­
c e r e s i v a r d ır . B in a s ı r a la r h a lin d e
m oloz ta şın d a n yapılm ıştır.
Dîvân-ı H üm âyûn Hâzinesi ile
B â b ü ’s-sa’âde a ra s ın d a Eski Dîvânhâ-
ne b in ası b u lu nu y ord u . Bina da­
h a so n ra cam i h aline getirilm iştir.
O rta Cami veya Meydan Camii ola­
r a k bilin en b u yapı 1335 (1916) ta­
rih in d e y ık tırılm ıştır. Evvelce b u ra ­
sı acem i a ğ a la r için M eşkhâne olarak
k u lla n ılm ıştır.
Dîvân-ı H üm âyûn Hâzinesi
ö n ü n d ek i I I I . S elim 'in tüfekle attığı
n işa n ı b e lirte n b ir nişan taşı, Le­
v en t çiftliğind en g etirilm iştir. Bu ni­
şa n t a ş ın ın ile r is in d e III. A hm ed
z a m a n ın d a y a p ılm ış Sohum K a­
le s i k it a b e s i g ö r ü lm e k t e d ir . 1294
( 1 8 7 6 ) O s m a n lı - R u s h a r b in d e g e t i­
r i l e r e k , m e r m e r b i r k a id e v e ç e r ç e v e
i l â v e s i y l e b u r a y a k o n u lm u ş t u r .
 kinci Avluda yer alan, Sa­ da bugünkü şeklini a lm ış tır. K ap ı­
•• •• ray'ın üçüncü kapısı olan nın önünde m e rm er s ü tu n la ra is ti­

ııncu Bâbü's-sa’âde ile Saray

düzeninde iç anlamına
nat eden kubbeli, geniş b ir rev ak
vardır. B urada görülen m a n z a ra r e ­

/er
•• ••
gelen, Enderûn denilen
bölüm başlar. Bu bölümde padişa­
sim leri XIX. yüzyılda y a p ılm ıştır,
B âbü’s-sa'âde’n in İk in ci A vluya b a ­

uncu hın oturduğu mekânlarla padişahın

özel hizmetindeki görevlilerin koğuş­
kan kapısının üzerinde II. M ah m u d
h attı ile ayet v e Besm ele, a ltın d a ta ­

Mu ları bulunmaktadır. Kapıya görevli­

leri Ak Ağalar olduğu için Ak Ağalar
Kapısı, Arz Odasına geçit verdiği
içinde Arz Kapısı denirdi. XVI. yüz­
yılda sade bir halde olduğu tahmin
terûn edilen kapı, daha sonra bazı değişik­
liklere uğrayarak, XVIII. yüzyıl­
lik yazı ile yazılm ış 1188 (1774) ta ­
rihli tam ir kitabesi, k ita b e n in a ltın ­
da II. M ahm ud’un tu ğ ra sı v a rd ır.
K apının iki y an ın d a tu ğ ra şek lin d e
yazılar b u lu n m ak tad ır. K ap ıd an ge­
niş b ir geçit yerine girilir. G eçit y e ri­
nin tavanı tam am en h a ra p o ld u ğun-

25

dan sa ra y d e p o la r ın d a b u lu n a n
ağ a ç m o tifle r in d e n is tifa d e e d ile r e k
y e n ile n m iş tir . S o l ta r a fın d a k i se t
ü ze r in d e b ir o c a k g ö r ü lm e k te d ir .
G eçit y e r in d e n ik in c i b ir k a p ı ile k a­
re y e y a k ın az m e y illi E n d e r û n M ey­
d a n ın a g ir ilir . B u k a p ın ın Arz O d a sı­
n a b a k a n k e m e r i ü z e r in d e y a z ıla r v e
ü z e r in d e I I I . A h m e d ’in im z a s ı ile
b ir k ita b e v a r d ır . K a p ın ın ik i y a ­
n ın d a tu ğ r a ş e k lin d e y a z ıla r v e ü z e ­
rin d e O sm a n lı p a d iş a h la r ın ın is im ,
d o ğ u m v e c ü lû s ta r ih le r in in y a z ılı o l­
d u ğ u ü ç b ü y ü k le v h a a s ılıd ır .
S a r a y ’d a c ü l û s , b î a t , c e n a z e , ari­
f e v e b a y r a m t ö r e n le r i, a y a k d îv â n ı,
h a r b e g id e c e k o l a n sa d r a z a m a sa n ­
c a k te s lim i B â b ü ’s -s a ’â d e ö n ü n d e y a ­
p ılır d ı. B â b ü ’s -sa ’â d e d e y a p ıla n tö ­
r e n le r d e n e n ö n e m lis i a y n ı g ü n d e
o la n c ü lû s v e c e n a z e tö r e n i id i. T ürk
v e İ slâ m E s e r le r i M ü z e si k ita p lığ ın ­
d a b u lu n a n b ir te ş r ifa t d e fte r i, b a ş ta
p a d işa h o lm a k ü z e r e O sm a n lı İ m p a ­
r a to r lu k a ile s i m e n s u p la r ın ın ö lü m ­
le r in d e n a s ıl b ir t ö r e n y a p ıla c a ğ ın ı
a n l a t a n b i r r is a l e d i r . B u r i s â l e d e
S u l t a n I I I . O s m a n ’ı n ö l ü m ü ü z e r i n e
t a h t a ç ı k a n I I I . M u s t a f a ’n ın c ü l û s v e
b î a t m e r a s i m i v e S u l t a n O s m a n 'ı n
c e n a z e tö r e n i e n k ü ç ü k a y r ın t ıla r ın a
k a d a r a n l a t ı l m a k t a d ı r . 16 S a f e r 1171
(3 0 E k im 1 7 5 7 ) g e c e s i r a h a ts ız la n a ­
r a k ö le n p a d iş a h ın h a b e r i sa d r a z a ­
m a u la ş tır ıld ığ ı z a m a n , sa d r a z a m
M e h m e d R a g ıp P a ş a , b î a t v e c e n a z e
t ö r e n le r i iç in g e r e k e n in y a p ılm a s ın ı
k e t h ü d a b e y ile r e îs ü lk ü t t â b e f e n d iy e
h a v a l e e d e r . K e n d isi S o ğ u k Ç e ş m e
K a p ısın d a n h e m e n S a r a y 'a g e lip
S ü n n e t O d a sın d a b e k le m e k te o l a n
d â r ü ’s -s a ’â d e a ğ a sı ta r a fın d a n k a r şı­
la n ır v e b a ş ta ş e y h ü lis lâ m o lm a k
ü z e r e v e z ir k a p ta n p a ş a n ın d a S a ­
r a y ’a d a v e tle r i k a r a r la ştır ılır . D iğ er
ta r a fta n k e th ü d a b e y ile r e is ü lk ü ttâ b
e fe n d i v e ç a v u ş b a ş ı a ğ a p r o to k o l s ı­
r a sın a g ö r e c ü lû s v e c e n a z e tö r e n le ­
r in d e h a z ır b u lu n m a la r ı g e r e k e n le r e
d îv â n te z k e r e le r i g ö n d e r ir le r . N a k î-
b ü le şr â f, k a z a sk e r le r , y e n iç e r i o c a ğ ı
a ğ a la r ın ın S a r a y ’da b u lu n m a la r ı iç in
e n d e r û n d a n h a b e r le r g ö n d e r ilir . H er­
k e sin ik i tö r e n d e d e d îv â n e lb is e le r i
ile d îv â n r a h tlı a tla r ın a b in m iş o la ­
rak h a zır b u lu n m a la r ı a y r ıc a te n b ih
o lu n u r . S a r a y ’a g ü n d o ğ m a d a n g e li­
n ir. G e len le r k a p ıd a b e k le tilm e y ip ,
k a p ı n ö b e tç ile r i ta r a fın d a n iç e r iy e
a lın ır la r . E n d e r û n ’d a n d a v e tli o la n ­
lar da S ü n n e t O d a sın a g e tir ild ik te n
so n r a d â r ü ’s s a ’â d e a ğ a sı o d a y a g ir ip
p a d iş a h ın g e ld iğ in i h a b e r v erir. S u l­
ta n I II. M u sta fa s a ğ ın d a d â r ü ’s -s a a -
d e a ğ a sı, so lu n d a silâ h d â r ağa k o l­
la r ın a g ir m iş o la ra k S ü n n e t O da­
sın d a n iç e r iy e g ird iğ i zam an , ö n ce
sa d ra za m , a rk a sın d a n şe y h ü lislâ m
so n r a p r o to k o l sır a la rın a göre d ev­
le t r ic a li ta ra fın d a n k a r şıla n ır. Y en i
p a d iş a h h e r k e si b a k ışla r ıy la se lâ m la ­
d ık ta n so n r a « sa b a h la r h a yır ola»
te m e n n is in d e b u lu n u r, b u n u n ü zeri­
n e e v v e lâ sa d ra za m , so n r a şe y h ü lis­
lâ m v e p r o to k o l sır a sın a göre orad a
b u lu n a n la r ta ra fın d a n etek öp ü lü r,
sa d r a z a m a se r â se r k a p lı sam u r
k ü rk , ş e y h ü lislâ m a b ey a z ü st (ferve-i
b e y z â ), k a p ta n p a şa y a se r â se r kü rk ­
le r i g iy d ir ild ik te n so n ra , p a d işa h
H ırk a -i S a â d e t D a ire sin e g id erk en
B â b ü ’s-sa ’â d e ’d e b îa t m e r a sim i için
ta h tın h a z ır la n m a sın ı e m red er. T aht
B â b ü ’s-sa ’â d e ö n ü n e k u ru lu r. B îa t
m e r a s im i b a şla r k e n b o sta n c ı b a şıy a
v e d iğ e r g ö r e v lile r e y a z ıla n b u y ru l­
tu la r g e r e ğ in c e ö n c e S a r a y ’ın B e şin ­
c i Y e r in d en , b u n u n d u y u lm a sı ü ze ri­
n e d e S a r a y b u r n u ’n d an , T o p h â n e ’
d en , T e r sâ n e ’d en , Y e d ik u le ’den,
K ız K u le sin d e n to p la r a tılarak
v e c a d d e le r e te lla lla r çık a rtıla ra k
C ülûs-i H ü m â y û n ilâ n olu n u r. B ir
ta r a fta n da ce n a z e n in n a k lo lu n a ca ğ ı
A y a so fy a , F atih , S ü le y m a n iy e , Sul­
ta n a h m e t cam ile rin d en salâ verile­
re k h a lk a d u y u ru lu rd u . Bu d ö rt ca­
m id en salâ verilm esi kan un d u.
M e r a s i m d e b u l u n a c a k o la n l a r ın
s ı r a l a r ı t e ş r i f a t ç ı v a s ı t a s ı y l a b ir d e f ­
te r le te s b it e d ilir . S o n r a b â b ü ’s - s a ’
â d e a ğ a s ı p a d iş a h a b e k le m e k te o l­
d u k la r ın ı b ild ir ir . B u h a b e r g e lin c e
p a d i ş a h b ir k o l u n d a d â r ü ’s - s a ’â d e
a ğ a s ı , d i ğ e r k o lu n d a s i l â h d â r a ğ a
o l d u ğ u h a ld e b îa t m a h a llin e gelir,
ik i ta rafa se lâ m v ererek m ü n ec cim
b a şın ın ta y in e ttiğ i saat-i m u h ta r d e­
n ile n u ğ u rlu b ir an d a ta h ta o tu ru r­
du . K a n u n ü z er in e y e n i p a d işa h a ö n ­
c e n a k îb ü le şr â f b îa t ile d u a ed er. K ı­
rım h a n - z a d e si, rikâb-ı h ü m â y û n
a ğ a la rı b îa t e d ip , k a p ıcı b a şı ağalar
g ittik te n so n ra K u b b ea ltı'n d a b u lu ­
n a n şe y h ü lislâ m a haber v erilir, ge­
lip k ısa b ir d u a d a n so n r a b îa t eder.
S o n r a sa d ra za m ve d iğ er v ezirler, ka­
za sk erler, d e v le t erk â n ı, o ca k a ğ a la n
b îa t ed erler. M era sim in b ittiğ i te şr i­
fa tç ı e fe n d in in ete k ö p m e siy le an ­
la şılır . P a d işa h ta h tta n k a lk ıp , Bâ-
b ü ’s-sa ’â d e ’den içeri girer. S ad razam
K u b b e a ltı'n a gid er, d iğ erleri y e r le r i­
n e g ittik te n so n r a ö le n p a d işa h ın ce­
n a z e si y e n i p a d işa h ın izn i ile H a r e m ’
in K ızlar K a p ısın d a n çık a rıla ra k re­
v a k la r a ltın a k u r u lm u ş o la n sâycbâ-
n a g e tir ilir . G asle b a şla n m a d a n ev ­
vel, İsta n b u l’u n feth in d en beri âdet
o ld u ğ u üzere öld ü ğü zam an üstünde
b u lu n a n e lb ise le ri ile ten eşird e yat­
m ak ta o la n p a d işah ın cesed i, devlet
ricali, yen içeri ağası, sekban başı,
kul k eth ü d a sı tarafından görüldük­
ten sonra, şeh rem in i ve yazıcı efendi
tarafın d an gasl olunur. B âbü’s-sa’â­
de ön ü n e getirilerek orada hazır bu­
lu n d u ru lan m u sallaya konulur. Ce­
naze nam azı şeyh ü lislâm tarafından
k ıld ırıld ık ta n sonra S ultan O sm an’ın
K âbe örtü lü , siyah sorguçlu, selim î
kavu k lu tab u tu eller üzerinde Orta
K apıya getirilir. T örende bulunacak­
lar O rta K apı d ışında başlıyacak ce­
naze tö ren in d ek i yerlerini alm ak
ü zere a t la r ın a binerler, tabutun
ö n ü n d e kılavuz çavuşun arkasından
yürüyerek alaydaki yerlerini alırlar.
S a r a y p r o t o k o l ü n e g ö r e B â b ü ’s-
s a ’â d e ö n ü n d e k i a r if e v e b a y r a m
t ö r e n i d e ş u ş e k i ld e y a p ılır d ı. A ri­
fe günü b a y r a m la ş m a tö r e n in d e
b u lu n a c a k la r a , S a r a y ’a g e le c e k le r i
z a m a n , s a a t v e d a k ik a o la r a k b e lir t il­
m e k s u r e t iy le ç a v u ş b a ş ı ta r a fın d a n
d îv â n t e z k e r e le r i g ö n d e r ilir , k a p ta n
p a ş a v e t o p ç u b a ş ıy a d a to p la r ın
a t ı lm a s ı iç i n b u y r u lt u la r y a z ılır ­
d ı. A r ife g ü n ü ö ğ le n a m a z ın d a n son­
ra B â b ü ’s - s a ’â d e ö n ü n e t a h t h a z ır ­
la n ır , k a p ın ın b ir y a n ın d a e lin d e g ü ­
m ü ş a s â s ı, a r k a s ın d a d îv â n e lb i s e s i
il e ç a v u ş b a ş ı, ç a v u ş la r k â t ib i, e m în i,
d u a c ıs ı, g e d ik li v e u lu f c li ç a v u ş la r
s a f h a li n d e , d iğ e r ta r a f ın d a y in e e li n ­
d e g ü m ü ş a s â s ı b u lu n a n k a p ıc ıla r
k e t h ü d a s ı, m a t a r a c ı, p î ş k e ş ç i , v e k a ­
p ı c ı l a r t e ş r if a t s ır a la r ın a g ö r e y e r
a lı r la r , t a h t ın a r k a s ın a d a e n d e r û n
a ğ a l a n s ır a la n ır d ı. H a s a h ır d a n s ü s ­
lü e ğ e r t a k ı m la r ı y la d o n a t ı lm ı ş v e
m e h t e r le r i n ç a la c a ğ ı m ü z ik t e n , k ö s
ve zu m a s e s le r in d e n ü r k m e m e le r i
iç i n ü z e r le r in e s a r a ç la r b i n d i r il m i ş
p a d iş a h a t l a r ı, m e h t e r t a k ı m ın ı n a r ­
k a s ı n d a d u r u r d u . P a d iş a h ik in d i n a ­
m a z ın d a n s o n r a A rz O d a s ın d a n t a h ­
ta g e li r d i. O r a d a b u lu n a n l a r t a r a f ın ­
d a n a lk ı ş l a n ır k e n m e h t e r le r d îv â n
n e v h e t i ç a la r l a r d ı. A lk ış v e d îv â n
n e v b e t i ç a v u ş b a ş ı , k a p ıc ı la r k e t h ü ­
d a s ı, m î r a le m ve en d erû n u n d iğ e r
il e r i g e l e n l e r i y e r ö p e r le r k e n d e d e ­
v a m e d e r d i.
A rife ile b ayram gü n ü n ü b irleş­
tiren g e ce n in ü ç te ik isin d e n son ra,
b a y ra m la şm a d a b u lu n a ca k olan lar
S a r a y ’a g e lm e ğ e b a şla rla rd ı. Orta Ka­
p ıd a n D îv â n h â n c’y e kadar y o lu n ik i
ta ra fın d a n se k se n a d et m e şa le ya k ı­
lır, ça v u ş b a şı ile k a p ıcıla r k e th ü d a sı
O rta K ap ıd a seh er v a k tin e kadar
 beklerler, dîvân erkânını törenle kar­
Saray’a gelenlerden ocak­
ş ıla r la r d ı.
lılar, hocalar, ve emînler kendilerine
ayrılan yerlere, ulemâ ve m üderrisler
Eski Divanhaneye, sadreyn etendiler
de Kubbealtı’na giderlerdi. Vezirleri
çavuş başı ile kapıcılar kethüdası
Kubbealtı’na kadar götürürler, on­
ların arkasından gelen şeyhülislâ­
m ı da Eski Dîvânhâne’ye kadar götü­
rüp şeyhülislâm yerine oturduktan
sonra asâlarını yere vurarak, her iki­
si de eteğini öperlerdi. Bu sırada Teş-
ifâ tî efendi gülsuyu, m utfak emîni
de buhur sunarlardı. Teşrîfâtî efendi
-nevâlî defterindeki isimlere göre
yoklama yapardı. Bu suretle mevcut
anlaşılınca rüûs kesedarı bir kâğıda
gelenlerin is i m l e r i n i yazar, şeyhülis­
lâ m d a b u n u r e is e f e n d i e l i y l e s a d ­
r a z a m a y o ll a r d ı. Daha ö n c e Şey­
h ü lis lâ m ın O r ta K a p ıd a n S a r a y ’a g ir ­
d iğ i h a b e r c i ç a v u ş t a r a f ın d a n s a d r a -
la m k o n a ğ ın a b il d ir i li r d i. S a d r a z a m
da a r k a s ın d a b e y a z ü s t , b a ş ı n d a k a l­
lâ v i k a v u k la d îv â n e ğ e r li a t m a b i n e ­
rek S a r a y ’a g e lir , d îv â n g ü n le r i n d e
o ld u ğ u g ib i t ö r e n l e k a r ş ıla n ır , K ııb -
b e a lt ı’n a g ö t ü r ü lü r d ü . S a d r a z a m D î­
v â n d a k i y e r in i a ld ık t a n s o n r a t e ş r î-
fâ tî pfp rıH i \r e * m n tfn lr p m în i
n e g ü ls u y u v e b u h u r s u n a r la r k e n re-
îs ü lk ü t t â b a r a c ıl ığ ı y la ş e y h ü lis lâ ­
m ın h a t ı r ın ı sora r ve c e v a b ın ı a lır ­
d ı. S a d r a z a m K u b b e a l t ı ’n d a k i y e r in ­
d e b ir a z o t u r u r , s o n r a y a n d a k i k â ­
t i p le r b ö lü m ü n e g e ç e r k a v u k v e ü s ­
t ü n ü d e ğ iş t ir i r , s a b a h n a m a z ın a k a ­
d a r o r a d a k a lır , i s t ir a h a t e d e r , d il e ­
d ik le r i il e g ö r ü ş ü r d ü . N a m a z v a k t i
g e li n c e t e k r a r D îv â n Y e r in e g e ç e r v e
k e n d is i iç in y a y ıla n s e c c a d e d e o r a d a
b u lu n a n la r la b ir l ik t e s a b a h n a m a z ı­ Kanuni S u lta n S ü le y m a n ’ ın B âbü’s - s a ’â d e ’de cülûs tö re n in i g ö s te re n m in y a tü r. S ü le y m a n n â m e . 15 58 ta r ih li.
n ı k ıla r , n a m a z d a n s o n r a k a v u ğ u n u
v e ü s t ü n ü g iy ip t e k r a r y e r in i a lır d ı.
Ç a v u ş b a ş ı ile k a p ıc ı la r k e t h ü d a s ı d a
s a d r a z a m ın k a r ş ı s ın d a a y a k t a e lp e n - r e h i l ’a t la r ı g iy d i r il ir d i . Ş e h z a d e le r
ç c d îv â n d u r u r la r , e m r in i b e k le r l e r ­ t a h t ın s o l u n d a d u r u r la r , a r k a la r ı n d a
d i. B u s ır a d a d îv â n e r k â n ı, d e v le t v e d a k a p ıy a d o ğ r u z ü l ü f l ü b a lt a c ıl a r la
s a r a y ile r i g e le n l e r i t e ş r i f a t s ı r a s ı o c a k z a b it le r i y e r a lı r la r d ı . T a h t ın
ile etek öperlerdi. Sadrazam eteğini k a r ş ı s ın d a s o l t a r a f t a y e n i ç e r i a ğ a s ı ,
ö p m e ğ e g e le n l e r d e n k a p ıc ı la r k e t h ü ­ m î r a le m a ğ a , v e s e k b a n b a ş ı b i r h iz a ­
dasına kadar olanların tebriklerini da dururlar, sekban başının arkasın­
ayakta karşılar, diğerlerine ayağa da sipâh ve silâhdâr ocakları ve dört
kalkmazdı. Sadrazamın bayram laş­ b ö l ü k a ğ a la r ı bulunurlar. Teşrîfâtî
masından sonra, yeniçeri ocağı ile efendi, kapıcı başılar, şikâr-ı hüm â­
dîvân-ı hümâyûn hocalarından bazı­ yûn ağalan, m üteferrikalar, teşrifat
ları Eski Dîvânhâne’ye giderek şey­ s ı r a la r ı y la tahtın karşısında, biraz
hülislâmın da eteğini öpüp, bayram ı­ sağa doğru, ellerinde gümüş asâları
nı tebrik ederlerdi. Teşrîfâtî efendi ile çavuş başı ve kapıcılar kethüdası
sadrazamın eteğini öperek Kubbeal- padişahın tahta gelişini beklerlerdi.
tı’ndan çıktıktan sonra Babü’s-sa’â-
de'ye gelip taht ve etrafının hazırlan­ Padişah sabah nam azından son­
ması işleri ile meşgul olurdu. Padi­ ra özel suretle döşenmiş olan Has
şah tahta gelmeden evvel şehzadele- Odaya gelir, bayram h il’atını burada
 giyerdi. E nderûn M eydanında da ha­
zinedar başı, kilerci başı, saray ağası
ve b u n ların karşısında d uran kapı oğ­
lanları, oda kethüdaları saf halinde
padişahı beklerlerdi. Padişah bay­
ram lık h il'atın ı giyerken b â b ü ’s-sa’â-
de ağası gelir ta h tın hazır olduğu­
nu h ab er verir, pad işah Has Odadan
çıkınca kapı dışında bekleyen ağalar
etek öperlerdi. Ağaların arkasından
pad işah im am ı ile reîsü letıb b â da
gelirler, im am padişahın devletinin
devam ı için dua eder, F atih a’dan son­
ra p ad işah B âbü’s-sa’âd e’ye doğru
y ü rü rk en , çavuşlar ta ra fın d an alkış­
la n ır ve dua edilir, ta h ta o tu rd u k tan
sonra da m eh terler çalm ağa b aşlar­
dı.
ö n c e p ad işah ın hocası el öper,
p ad işah h ü rm eten ayağa k alk ar ve al­
kışlanırdı. N akîbüleşrâf efendi etek
öpm eğe gelirken te şrîfâ tî efendinin
işareti ile alkış çavuşları h ep b ir ağız­
dan «hareketi hüm âyûn padişahım ,
devletinle bin yaşa» diye b a ğ ı m l a r ,
p ad işah da ayağa k alk ar ve İstanbul
k ad ısın a k a d a r ay ak ta d u ru rd u . Sıra
m ü d e rrislere gelince « istirah atı hü­
m âyûn padişahım , devletinle b in ya­
şa» diye b a ğ ırırla r p ad işah da o tu ­
ru rd u . N ak îb ü leşrâf efendi Rum eli
veya A nadolu kazaskeri ise b ay ram ­
laşm ad an sonra K u b b ealtı’na gelir,
vüzeradan ise b ir kere de vezirlerle
etek öperdi, çok ih tiy arsa Kubbeal-
tı'n a k a d a r gitm ez ta h tın ark asın d a
b ir yerde d u fu rd u . N akîbüleşrâfın
a rk a sın d a n sağ ve so lların d a b u lu ­
n an k ap ıcıla r ta ra fın d a n elleri çap­
razlam a tu tu la n şehzadeler ve K ırım
han-zadeleri p ad işah ın ayağını b a stı­
ğı kırm ızı eşiği öpü p y erlerin e d öner­
lerdi. S o n ra m îralem , k ap ıcıb aşılar,
m îrâ h û rla r, ş ik â r ağaları, çâşnîgîr
başı, m ü te fe rrik a la r m aiy etleri ile
gelerek eşik ö p erlerd i. S ıra m ü tefer­
rik a la ra geldiği v ak it çavuş başı ve
k a p ıc ıla r k eth ü d ası K u b b e a ltı’na gi­
d erle r, kapı ö n ü n d e ellerin d ek i gü­
m üş a sâ la rı yere v u ra ra k sad razam ın
b a y ra m la şm a zam an ın ın geldiğini
b ild irirle rd i. Çavuş b aşı ile kap ıcılar
k e th ü d a sı sad razam ı so n ra da şeyhü­
lislâm ı çağ ırm ay a g id e rlerk en elle­
rin d e g ü m ü ş a sâ la rı b u lu n a n iki ka-
pıcı b aşı ağa da ta h tın k a rşısın d a yer
a lırla rd ı ki b u b a y ram laşm a ğ a gelen­
le rin y er ö p ecek leri m esafeyi tayin
ed eb ilm e leri için y ap ılırd ı. A sâların
çık a rd ığ ı sesleri du y an sad razam ye­
rin d e n k a lk a r, ü s t k ü rk ü n ü n sağ ye­
n in i eline alır, K u b b e a ltı’n d a n çıkıp
ta h ta d o ğ ru y ü rü rk e n a rk a s ın d a da
çav u ş b a şı ve k a p ıc ıla r k e th ü d a sı
a s a la rın ı y ere v u ra v u ra gelir, s a d ra ­
zam tahtın karşısında diz çöker yer
öper ve orada bulunanlar tarafından
alkışlanırdı. Sonra tek rar birkaç
adım ilerler yine diz çöküp yer öper,
te k ra r alkışlanırdı. Sadrazam tahtın
eşiği önünde üçüncü defa diz çöker
padişahın eteğini veya yenini öper­
ken padişah da alkışlar arasında
ayağa kalkardı. Sadrazam tahtın sağ
tarafın a geçip ayakta durur, bu sıra­
da vezirler b irb iri arkasından gele­
rek ta h ta üç beş adım kala yer öper­
ler ve sadrazam ın bulunduğu ta ra­
fa geçerlerdi. D efterdârlar, reîsül-
küttâb, kapıcı başılar, diğer taraftan
da yeniçeri ocağı halkı durdukla­
r ı yerden gelip yer öperler, tek rar
y e r le r in e d ö n e r le r d i. B a y r a m la ş m a
s ır a s ı d îv â n h o c a la r ın a g e ld iğ i v a k it
ç a v u ş b a ş ı ile k a p ıc ıla r k e th ü d a s ı b u
s e f e r d e E s k i D îv â n h â n e y e g i d i p ş e y ­
h ü l i s l â m ı davet e d e r l e r d i . Ş e y h ü l i s ­
l â m d a b a ş ı n d a ö r f ve ü s t ü n d e b e ­
y a z f e r a c e ile a r k a s ı n d a g ü m ü ş a s a ­
la r ı n ı y e r e v u r a v u r a y ü r ü y e n ç a v u ş
b a ş ı v e k a p ıc ıla r k e t h ü d a s ı o ld u ğ u
h a l d e yer ö p t ü ğ ü s ır a d a p a d iş a h
t a h t t a n k a lk a r a lk ış b a ş la r d ı. Ş e y h ü ­
l i s l â m b i r ik i a d ım geri ç e k i l i r , elle­
rini açar duaya başlar, bittikten
sonra önünde yürüyen çavuş başı ve
k a p ı c ı l a r k e t h ü d a s ı i l e E s k i D îv â n h â ­
neye dönerdi.
Şeyhülislâm ın arkasından ule­
m â etek öperdi. Sadrazam padi­
şaha reis efendiden aldığı defterde
yazılı isim lere b ak arak etek öpenle­
rin isim ve görevlerini söyler, padi­
şah da İstan b u l kadısına kad ar bay­
ram laşm aya gelenlerin tebriklerini
ayakta kabul eder alkışlanır, diğerle­
rine ayağa kalkm azdı. Padişah aya­
ğa kalkıp o tu ru rk en sadrazam da
koluna girerek, kendisine yardım
ederdi. S adrazam Ü sküdar kadısına
k ad ar olanların deftere göre isim ve
vazifelerini tek er tek er okur, onlar­
dan aşağısını m ü d errisler diyerek
to p ta n söylerdi. M üderrisler etek
öpüp çekildikten sonra, sipâh ve
silâ h d âr ağaları, d ö rt bölük ağaları n anlara iltifat ederek Bâbu s-sa’âd
ocaklarıyla, o n ların ark asın d an da ye doğru giderlerken sadrazam k
yeniçeri ağası, cebeci başı, topçu ba­ lundan çıkardı. Padişah kapıd;
şı, to p arab acı b aşı ocaklılarıyla, ka­
içeriye girince orada bulunaıılard
p ıcılar k eth ü d ası kapıcılarıyla ge­
kapıcı başılar, m îralem , çavuşl
lirler, etek ö p tü k ten sonra yerlerine
çavuş başı, peykler, rikâb ağalar
dönüp bek lerlerd i. E n son teşrîfâtî dan b aşk aları O rta Kapı dışına
efendi etek öperdi ki bu b ay ram laş­
k arla r alayla camiye gidecek padi
m a tö ren in in so n u n u n geldiğine işa­ h ı beklerlerdi.
re tti. B unun üzerine p ad işah ın sağ
k oluna sad razam sol koluna Bâbü's-
sa ade ağası girerek, ta h tta n k alk m a­
sına ve yere b asm asın a y ard ım eder­
ler ve p ad işah vezirlerin b u lu n d u ğ u
ta ra fa , k aza sk e rlere ve diğer b u lu ­
E n d e rû n H â z in e s i (H a z în e i H ü m â y û n ) ve
S e fe r li K oğuşunun d e n iz ta ra fın d a n g ö rü n ü şü .
â b ü ’s-sa ’â d e ’n in g e ç it y e r i­
n in sa ğ ta r a fın d a S a r a y ’ın
am iri b â b ü 's-sa ’âd e a ğ a sı
(kapı ağası)m n dairesi ile
hazinedar başı, kilerci ba­
şı, saray ağası ve saray kethüdasına
ait m ekânlar bulunuyordu. Sol ta ra ­
fında, Sultan Abdülmecid zam anında
yanan ve yeniden yaptırılan Ak Ağa­
lar Koğuşu bulunm aktadır. Evvelce
burada iç oğlanaları veya iç halkı de­
nilen enderûnluların yetiştirildikleri
Büyük ve Küçük Odalar vardı. Bu
odalardan Büyük Oda sağ tarafta,
Küçük Oda ise bugün Ak Ağalar Ko­
ğuşu olarak bilinen yerdeydi. Osman-
lı padişahları XV. yüzyılın ilk yarı­
sından XVII. yüzyılın sonlarına ka­
d ar devam eden devşirme teşkilâtı
gereğince M üslüman dinî esasları ve
Türk kültürü ile eğitilmiş, kendileri­
ne sadık bir kul (esir) sınıfı yetişti­
rerek, bunların bir kısmını Saray’da
b ir kısmını da orduda eğittikten son­
ra devletin büyük görevlerine tayin
etm işlerdir. XVIII. yüzyıldan itiba­
32
ren b u g ö r e v e y a v a ş y a v a ş T ü rk ler
g e tir ilm iştir . S a ra y d e v şir m e le r i E n ­
d eru n 'a iç o ğ la n ı y e tiş tir e n E d im e
S a ra y ı, G alata S aray, v e İb r a h im
P aşa S a r a y la r ın d a n s e ç ile r e k a lın ır .
B ü y ü k ve K ü çü k O d alard a ta h s ille r i­
ne d ev a m e d e r le r d i. B u o d a la r 1086
(1675) yılında Edirne, G alata ve İb­
rah im Paşa S a ra y la rı te ş k ilâ tı ile la ğ ­
vedilm iştir.
B âbü’s-saade Ağası Dairesinin
yanında bulunan bina Sultan Abdül­
mecid zam anında yaptırılm ış olan
Enderûn M ektebi’dir. önceleri kâgir
ve sağlam b ir yapı olduğu tahm in
edilen bu m ektep Saray Müze haline
getirildiği zaman dört duvar ve çatı­
dan ibaret b ir durum da bulunduğun­
dan onarılarak bugünkü şeklini al­
m ıştır. Yanında, günümüzde m üdür
lojm anı olarak kullanılan H astane
bulunuyordu. Bu yapının bitişiğinde
II. Selim Ham am ının tem elleri üze­
rine yaptırılm ış olan Seferli Koğuşu
yer alır. Seferli Koğuşunu IV. M urad
1C45 (1635) tarihinde Revan seferi-

ne giderken Büyük Odadan bir kı­
sım iç oğlanı ayırarak ku rm u ştur. Bi­
na 1131-1132 (1718-1719) tarihle­
rinde III. Ahmed tarafından yeniden
yaptırılmıştır. Son şeklini Sultan
Abdülmecid zamanında almıştır. Bi­
nanın önünde yeşil, somaki sütunla­
ra istinat eden kubbeli bir revak var­
dır. Bu sütunlar III. Ahmed Kütüp­
hanesinin yerinde bulunan Havuz
Köşkünden alınarak konulmuştur.
Dikdörtgen şeklinde iki büyük salon­
dan ibarettir. Avlu tarafındaki birin­
ci salon daha büyüktür. Binanın be­
şik örtüsü ve kemerleri iki sıra halin­
de ondört sütuna istinat eder. Koğu­
şa seferli ağaları için bir hamam yap­
tırılmış, bu hamam, Seferli Koğuşu
sergi salonu haline getirilirken yık­
tırılmıştır. Koğuşun arkasında Meşk-
hâne vardı.
Bu koğuş iç oğlanlarının görev-
eri önceleri padişahın ve enderûn
•cımn çamaşırlarım yıkamak ve
: .ızenlemekti. Zamanla bir sanat
m ek teb i h a lin i alarak, m u sik işin a s­
lar, h a n en d eler, n ak k a şla r, şa irler,
k em a n k eşler, p eh liv a n la r, b erb erler
buradan y e tişm iştir . S efe rli K o ğu şu
1247 (1831) ta rih in d e la ğ v e d ilm iştir .
Seferli Koğuşunun yanında, Boğaz
görüntüsünün en güzel olduğu yer­
de Fatih Köşkü olarak tanınan ve bir
ihtiyat hâzinesi olarak kullanılan
Enderun Hâzinesi (Hazîne-i H üm â­
yûn) binası bulunm aktadır. Binanın
altında bulunan iki bodrum Bodrum
Hâzinesi olarak kullanılm ıştır. Bu
hazine padişahın tasarrufunda, hazi­
nedar başı ve hazine kethüdasının
emrindeydi. Değerli eşya ve paranın
muhafaza edildiği bu yapı birçok de­
ğişikliğe uğramış, pencereleri, ocak­
ları kapatılm ış, hayat (balkon)m bir
cephesinin revakları örülm üş diğer
cephesine de dem ir parm aklıklar ko­
nularak bir depo görünüm ünü almış­
tır. 1942 yılında yapılan restorasyon­
lar sırasında örülm üş kapılar, pence­
reler ve ocaklar açılmış, bina b u gö­
rünüm ünden k urtarılarak eski hali­
ne getirilm eğe çalışılm ıştır. K ü f e k î
taşından yapılm ış olan bina d ö rt bü­
yük oda (salon), b ir hayat, şahnişin
çok büyük bir revak ve bod ru m d an
ib arettir. K apılar içten ve dıştan
B ursa kem erlidir. Kapı ve pencere
kanatları, devrin özelliğini gösteren
nefis eserlerdir. Binaya girilen esas
kapı (cüm le kapısı) Fatih M edrese­
sinden getirilm iştir. O daların alçı
pencereleri Fatih devri yapısı olan
B ursa’daki M ustafa-i Atik tü rb esi ö r­
nek alınarak yapılm ıştır.
Seferli K oğuşunun yanındaki
yüksek kubbeli oda II. Selim H am a­
m ının soğukluk kısm ıdır. H am a­
ma açılan büyük kapı örü lm ü ştü r.
K apının yanında so nradan açılan
II. Selim ham am ının ufak girişi var­
dır. Soğukluğun yanında bulunan
ikinci kubbeli odanın kubbesi yeni­
den yapılırken soğukluk kubbesi ö r­
nek alınarak tezyinat ona göre yapıl­
m ıştır. Sağdaki duvarın nihayetinde
bulunan kapıdan m erdivenle birinci
 bodruma inilir. Bu bodrum iki bö­
lüm halindedir. Birinci bölümün dö­
şem esi diğerinden 80 cm. daha yük­
sektir. Tonozla örtülüdür. İkinci
bölmenin zemininde merdivenle ini­
len yonca yaprağı şeklinde bir para
küpü vardır. İkinci odadan üzeri ça­
tı ile örtülü üçüncü odaya geçilir. Gi­
riş kapısının karşı duvarında bir
ocak vardır. Ocağın sağ tarafındaki
ufak demir kapıdan şahnişine çıkılır.
Giriş kapısının sol tarafındaki duva­
r ı n n ih a y e t in d e bulunan k a p ıd a n , bu
o d a v e h a y a t ın a lt ın a t e s a d ü f e d e n ,
c e p h e y e p a r a le l t o n o z la k a p lı ik in c i
b o d r u m a in ilir . B u b o d r u m u n b ir
p e n c e r e s i m a z g a l g ö r ü n ü m ü n d e d ir .
Ü ç ü n c ü o d a d a n b ir k a p ı ile h a y a ta
ç ı k ı l ı r . D i ğ e r b i r k a p ı i l e H a z i n e B i­
n a s ın ın d ö r -d iin c -ii oH asına g i r i l i r . Bil
o d a d a b ir o c a k ile o d a n ın r e v a ğ a
a c ıla n ik i n c i b ir k a p ıs ı v a r d ır . B in a ­
n ın ö n ü n d e k i r e v a k d ü z t a v a n lı o lu p
d o k u z ta m , ik i y a r ım s ü t u n a is tin a t
e d e r . S ü t u n b a ş lık la r ın ın X V . y ü z y ıla
a it o ld u ğ u s ö y le n m e k te d ir . B u r ev a ­
ğ a I. M a h m u d z a m a n ın d a s ü tu n la r ­
d a n ik i s i d u v a r iç in e a lın a r a k v e
c ü m le k a p ıs ı ö r ü le r e k E lç i H â z in e ­
s i o la r a k k u lla n ıla n b i r o d a il â v e
e d ilm iş tir . B u o d a 1942 y ılın d a k i
o n a r ım la r s ır a s ın d a y ık t ır ılm ış tır .
E nderûn H â z in e s in in y a n ın d a
K ile r K o ğ u ş u v a r d ır . P a d iş a h ın y e ­
m e k h iz m e t iy le g ö r e v li o la n la r ın b u ­
lu n d u k la r ı b u k o ğ u ş F a tih z a m a n ın ­
d a k u r u lm u ş t u r . 127 3 ( 1 8 5 6 ) y ılın d a
H a z in e K e t h ü d a lığ ın d a n a z le d ile n
D ayezâde M ehm ed B ey z a m a n ın ­
d a b u k o ğ u ş y ık t ır ıla r a k y e r in e H a ­
z in e K e t h ü d a lığ ı D a ir e s i y a p tır ılm ış ­
tır . B u g ü n M ü d ü r lü k o la r a k k u lla n ıl­
m a k t a d ır . H a z in e ile b u d a ir e a r a s ın ­
d a D ö r d ü n c ü Y e r e in ile n ü z e r i k e m e r ­
li b ir g e ç it v a r d ır . B u k e m e r in ü z e r in ­
d e 1152 ( 1 7 3 9 ) ta r ih li k it a b e y e r
a lır .

M ü d ü r lü k b in a s ın ın y a n ın d a k i
Ü ç ü n c ü A v lu y u D ö r d ü n c ü A v lu y a
b a ğ lıy a n m e y illi y o lu n y a n ın d a F a tih
z a m a n ın d a k u r u la n H a z in e K o ğ u ş u
b u lu n m a k t a d ır . B in a b u g ü n k ü ş e k ­
lini S u lta n A bdülm ecid zam anında
a lm ış tır. K apının ü zerinde 1275
(1858) ta rih li inşa k itab esi vardır.
B u k o ğ u şu n görevlileri E n d erû n H â­
zin esin i m u h afaza ed erlerd i.
H azine K oğuşun u n y an ın d a bu­
lu n a n u fa k b ir a ra lık ta n so n ra avlu­
n u n sol köşesinde H azrct-i Peygam ­
b e r ’e ve O ’n un y ak ın ların a ait Mu­
k ad d es E m a n e tle r’in koru n d u ğ u bi­
n a to p lu lu ğ u H as Oda (H ırka-i Saâ-
d e t D airesi) yer alır. H as Odayı Fatih
Hırka-i Saadet Dairesinde Şadırvanlı Sofa

34
yaptırmış, padişah hizmetleri için
Orhan Gazi, Yıldırım Bayezid ve Çe­
lebi Sultan Mehmed zamanlannda
ih d â s ı r iv a y e t p d ilen rikâbdâr. Sİlâh-
dâr ve çûhadârlan bu odada vazife-
lendirmiştir. Yavuz Sultan Selim Mı­
sır seferinden sonra İstanbul’a getir­
diği Hırka-ı Saâdet ve diğer Mukad­
des Emanetler’in muhafaza görevini
Has Odalılara vermiştir. Has Odalı­
ların koğuşları Hırka-i Saâdet Dai­
resi d e d e n ile n Has Oda’nın alt ka­
tın d a b u lu n u y o r d u . B u k ıs ım F a tih
d e v r i y a p ıla r ın d a n Ç in ili K ö ş k v e H a-
zine’nin bodrum katları ile tam bir
benzerlik gösterir. Birkaç büyük
odadan ibaret olan bu koğuş içten
bir merdivenle Hırka-i Saâdet Oda­
sına bağlanıyordu. Merdivenin so­
nunda Hırka-i Saâdet Odasına açı­
lan kapı 960 (1552) tarikinde örüle­
rek kapatılm ıştır. Bu koğuş IV. Mu­
rat! zamanında terkedilmiş Has Oda­
lılar, Hırka-i Saâdet Dairesinin kar­
şısına hamamı ve diğer müştemilâtı
ile beraber, yaptırılan yeni yerlerine
nakledilmiştir.
Oüııüuıüz.de Ilırka-i Soûdct veyn
Mukaddes Em anetler Dairesi olarak
bilinen yapının planı dörtgen şeklin­
de olup, etrafı revaklıdır. Muhtelif
tarihlerde yapılan ilâve ve tam irler
sebebiyle yapının aslı büyük değişik­
liğe uğramıştır. E nderûn’dan Hırka-i
Saâdet Dairesine girilen kapıya Şa­
dırvan Kapısı denilir. Üzerinde III.
Alime d'in imzası ile Kelime-i tevhîd
yazılıdır. Kapının ik i yanında tuğra
şeklinde y a z ıla r v a r d ır . B u r a d a gö­
rülen çiniler son zamanlara aittir.
K a p ın ın ö n ü n d e s o la d o ğ r u d e v a m
eden r e v a k la r d a n b ir k ıs m ın ı d a
iç in e a la n d ik d ö r t g e n p la n lı b ü y ü k
bir k o ğ u ş y a p ıla r a k , H ır k a -i S a â d e t
D a ir e s in d e g ö r e v li o la n la r a ta h s is
e d ilm iş tir . B u k o ğ u ş t a k i a h ş a p b ö l­
m e le r 1947 y ılın d a k a ld ır ıla r a k m e r ­
m e r v e y e ş il m o z a ik s ü t u n la r v e k e ­
m e r le r m e y d a n a ç ık a r ılm ış t ır . K a p ı­
nın b ir a z ilerisinde Hırka-i Saâdet
D a ir e si süpürüldüğü zaman çıkan
tozların atıldığı kuyu vardır. Kapı­
nın sağında köşede üzeri kitabeli bu­
hur dövülen mermer bir dibek var­
dır. Kapının önünde bulunan mer­
mer set, ölen padişahların tabutları­
nın üzerine konularak tezkiyelerinin
yapıldığı yerdir.
Giriş kısmı has odalıların ca­
mi olarak kullandıkları dikdörtgen
şeklinde şadırvanlı ve setli bir sofa-
dır. HırJca-i Saâdet'te görevli olanla­
rın e lle r in i b a ş k a b ir y e r e sü rm eden
bu şadırvanda yıkamaları adetti. Bu
sofa çinilerle kaplıdır. Şadırvanlı So­
fanın sağ tarafında Arzhâne ile Hır-
ka-i Saâdet Odası, sol tarafında ise
Dest-mâl Odası bulunmaktadır. Eski
devirlerde Taht Odası da denilen
Hırka-i Saâdet Odası mimarisi ve
süslemeleri ile eşsiz güzelliktedir.
Kapısının üzerinde celî-sülüs ile
«Esselâmu aleyke ya Resulullah» ya­
zılıdır. Odanın duvarları XVI. yüzyı­
la ait kırmızı zemin üzerine erik dal
ve çiçekli tavus kuşlu çinilerle kap­
lıd ır . H ır k a -i Saâdet Odasının sol ta­
r a fın d a , k ö ş e d e IV . M u r a d t a r a f ın ­
d a n y a p t ır ılm ış o la n g ü m ü ş ü z e r in e
a lt ın y a ld ız lı ta h t b u lu n m a k t a d ır . Sa-
r a y 'm k u y u m c u b a ş ı s ı d e r v iş Z illi
M ehm ed ta ra fın d a n y a p ılm ış tır. D ö r t
s ü t u n ü z e r in e o t u r t u l m u ş a y n a l ı t o ­
n o z t a v a n l ı d ı r , t a v a n ı n iç k ıs m ı d e v ­
r in e n g ü z e l m o t i f l e r i ile i ş le n m iş ,
h a d i s l e r y a z ılm ış d ı ş ı n a ş a i r C e v r î’
n i n t a h t ı n in ş a s ı iç in s ö y le d iğ i k a s i ­
de h a k k o lu n m u ş tu r. II. M a h m u d za­
m a n ın a k a d a r b ü tü n m e r a s im le r d e
k u l l a n ı l a n b u t a h t ı n iki y ü z ü a y n ı p a ­
d iş a h t a r a f ı n d a n k a f e s i ş i ile ö r t t ü ­
r ü l e r e k M u k a d d e s E m a n e t l e r ’i n m u ­
h a f a z a e d ild iğ i b i r ş e b e k e H a lin e g e ti­
r i l m i ş t i r . H ır k a - i S a â d e t O d a s ı II.
M a h m u d t a r a f ı n d a n 12A8 ( 1 8 2 2 ) y ı­
lı n d a e s a s lı b i r şekilde- t a m i r e t t i r i l e ­
rek , p e n c e re le rin m e r m e r s ö v e le r i
o d a ve d o la p k a p ı l a r ı g ü m ü ş ş e b e k e
y a n ın d a k i e sk i o e a k a m p ir ü s lu p ta
y a p t ı r ı l m ı ş t ı r . A ynı ü s l u p t a o d a n ı n
d ış y ü z ü n e v e r e v a k l ı k ı s m a i n ş a
e d ile n ç e ş m e n in ü s t ü n e d e b u t a m i r i
b e lirte n b ir k ita b e k o n u lm u ş tu r.
P e n c e r e le r i n ü s t l e r i n d e k i v e y a n la ­
rın d a k i ç in i p a n o la r V. M e h m e d
(R e ş a d ) z a m a n ın d a k i ta m ir le r s ır a ­
s ın d a k o n u lm u ş tu r. H ı r k a - i- S a â d e t
O d a s ın ın y a n ı n d a h u z u r a k a b u l e d i­
le c e k k i ş i l e r i n b e k l e d i k l e r i A r z h â n e
d e ııilc ıı y e t v a r d ı r . Bu o d a y a y a n l ış
o la r a k A s la n h a n e d e d e n ilm iş t ir .
A r z h â n e 'n in y a n ın d a M u k a d d e s E m a ­
n e t l e r i n m u h a f a z a e d ild iğ i H a s O d a
H â z in e s i b u lu n m a k t a d ır . B u H â z in e ­
y e S ilâ h d â r H â z in e s i d e d e n ilir d i.
K u b b e li iç iç e ik i o d a d ır .
Ş a d ır v a n lı S o f a n ın s o l ta r a f ın d a
bulunan Dest-mâl Odasında, Hırka-i
Saâdet ziyaretlerinde verilmesi mu­
tat olan dest-mâllerin baskılan ya­
pılırdı. Bu oda IV. Murad dev­
rine ait çinilerle kaplıdır. Girişte ve
odada ta m ir le r i ve b a z ı vakıfları be­
lirten çeşitli kitabeler bulunm akta­
dır.
Has oda ağaları gece gündüz pa­
dişahın hizmetinde bulunurlar. S a ­
rayda, seferde ve göçte p a d iş a h ın y a ­
nından ayrılmazlardı. Hırka-i Saâdet
Odasını nöbetle bekleyerek devamlı
Kur’an okurlar, padişahın dünya ve
âhiret selâmeti için dua ederlerdi.
Has Odada her gece Yâsin okurlar
mübarek gecelerde hatim indirirler­
di. Hırka-i Saâdet Dairesinin süpü-
rülmesi ve temizlenmesi işini de nö­
betle yaparlardı.
Ramazan aymın on beşinde
Hırka-i Saâdet ziyaret olunurdu-
Hırka-i Saâdet ziyaretinde has oda­
lı ağaların vazifeleri çok önemliydi.
Bu ziyaretten birkaç gün önce Mu­
kaddes Em anetler’in bulunduğu Taht
Odasının temizliği büyük bir hürm et-
le yapılır, padişah b aşta olm ak üzere
has oda ağaları M ukaddes E m anet­
leri Taht O dasından Revan Odasına
taşırlardı. Bu taşım a esnasında p ad i­
şah da has odalı ağalar gibi hizm et­
te bulunur, herhangi b ir sebeple bu
törende bulunam azsa m aiyetinden
birini gönderirdi. Ayın on dördünde
m erasim de bulu nacak lara davet tez­
kereleri gönderil ird i. Davetliler e rte ­
si gün öğle nam azından so nra B âbü’
s-sa'âcie'ye gelerek sadrazam ı bek­
lerlerdi. Sadrazam B abü's-sa'âdc'yc
geldiği zam an silâh d âr ağa Larafın-
dan karşılanır, silâh d âr ağa sadra^Ei-
mın sağma, has oda başı da soluna
geçerdi. Şeyhülislâm ın da yanına bi­
rer has odalı ağa gelirdi. Sadrazam
ve şeyhülislâm yanlarında b u lu n an
ağalarla b irlik te B âbü ’s-sa’â d e’den
içeri girerler. Arz Odası geçildiği za­
man, Bâbü's-sa'âde önünde bulunan
davetliler de protok o l sıraların a gö­
re Hırka-i S aâdet'in ziyaret olunaca­
ğı yere gelirlerdi. B urada herkes
ayakta d uru rdu . Hırka-i Saâdet san­
dığının karşısında aşır okuyacak olan
birinci ve ikinci im am larla ayakta
duram ıyacak k ad ar ih tiyarsa şeyhü­
lislâmın o turm asın a m üsaade edilir
d i. A ş ır o k u n d u k t a n s o n r a p a d iş a h
H ır k a -i S a â d e t s a n d ığ ın ı a ç a r b a ş t a
sad razam ve ş e y h ü l is l â m o lm a k
ü z e r e d iğ e r d a v e t o l u n a n l a r p r o t o k o l
s ır a la r ın a g ö r e t e k e r t e k e r g e lip
H a z r e t-i P e y g a m b e r 'in H ı r k a s ı ’n a
y ü z s ü r e r le r d i. S a d r a z a m il e s ilâ h -
dâr ağa yüz sürülen yeri dest-mâl ile
silip, dest-mâli yüz sürene verirlerdi.
Z iy a r e t tam am landıktan sonra sad­
razam ile silâhdâr ağa Hırka-i Saâ-
detin yüz sürülen kısmını altın tas
iç in d e bulunan su ile silerler, ve ne­
mini öd ve amber ile kuru turlardı.
Bundan sonra hazır bulunan şeyhle­
rin herbiri sandığın karşısında yer
a lır la r , d u a e d e r le r d i. P a d iş a h b ir e v ­
velki yıl konulm uş olan dest-mâli
k a ld ır a r a k hazîne-i hüm âyûn keth ü­
dasına verir v e yenisini i o y a i t t
85
 Üçüncü Avludan görünüm.

H ır k a -i S a â d e t D a ir e s i ile H a ­
r e m 'in K u ş h a n e K a p ıs ı a r a sın d a S a ­
r a y ’ın e n e s k i c a m ii o la n A ğ a la r Ca­
m ii y e r a lır . C a m i d ik d ö r tg e n b ir
p la n ü z e r in e in ş a o lu n m u ş v e ü s tü
b e ş ik t o n o z la ö r t ü lm ü ş t ü r . B in a y a
s o n r a d a n ilâ v e le r y a p ılm ış , m u h te lif
d e v ir le r d e t a m ir g ö r m ü ş t ü r . B u g ü n
k ü t ü p h a n e o la r a k k u lla n ıla n c a m i­
n in o k u m a o d a s ı e s k i b ir m e s c it ­
tir . M e s c id in d ış k a p ıs ın ın ü z e r in d e
1 1 3 6 ( 1 7 2 3 ) t a r i h l i «L â ilâ h e illa lla h
M u h a m m e d in R e s u lu lla h » y azılı ki­
t a b e v a r d ı r . M e se id in d u v a r la r ı XVI
v c X V I I . y ü z y ıl ç in ile r iy le s ü s le n m iş ­
tir. M e rm e r m i h r a b ın ü s tü n d e k i
r e n k l i e i n i l e r a r a s ı n d a b e y a z zem in
ü z e r i n e lâ c iv e r t h a t l a «A yet-el-kürsî»
y a z ı lıd ı r . B u r a d a n B ü y ü k C am i k ıs­
m ı n a g e ç i lm e k te d i r . C a m in in m ih r a ­
bı ü z e r i n d e k i y azı I I I . A h m cd im za­
l ı d ı r . C a m in in a r k a t a r a f ı n d a h a re m
r r ıe r ıs u b la r ın ın n a m a z k ıld ık la r ı H a ­
r e m C a m ii y e r a l m a k t a d ı r . B in a n ın
d ış y ü z ü n d e h a t t a t K â m il A k d ik ’c
y a z d ı r ı l a n c a m in in 1925 y ılın d a ta ­
m i r e d ild iğ i n i b e l i r t e n b i r k ita b e v a r ­
d ır.
A v lu n u n m e r k e z in d e günüm üz­
de I I I . A hm ed K ü tü p h a n e s i o la ­
r a k t a n ı n a n E n d c r û n - i H ü m â y û n K ü­
tü p h a n e s i b u lu n m a k ta d ır. T opkapı
S a r a y ı n d a k ü t ü p h a n e o la r a k y a p ıla n
te k b i n a d ı r . S a n a t s e v e r b i r p a d iş a h
o l a n I I I . A h m c d o d e v r e k a d a r S a­
ray H â z in e s i n d e to p la n a n d eğ erli
k i t a p l a r ı n d a h a iyi ş a r t l a r d a k o r u n ­
m a n vo ö z e llik le c n d c r û n i u a ğ a la rın
b u n l a r d a n y a r a r l a n m a s ı a m a c ıy la bu
k ü t ü p h a n e n i n y a p ılm a s ın ı is te m iş tir .
B in a içir» H a v u z lu K ü r k ü n y c ıi se ç il­
m i ş v e 27 R e b iy ü le v v e l 1131 (17 Ş u ­
b a t 1719) t a r i h i n d e tö r e n le tem eli
a t ı l m ı ş t ı r . K ısa s ü r e d e ta m a m la n a n
y a p ı X V I I I . y ü z y ıl ilk y a r ıs ı O sm an ­
lI m i m a r i s i n i n ti p ik ö z e llik le rin e sa­
h ip tir . R u tu b e tte n k o ru n m a s ı am a­
c ıy la b o d r u m k a t ü z e r in e inşa e d il­
m iş tir. K a p ıs ın a ik i ta ra fta n m e rd i­
v e n l e r le ç ı k ılı r . Dışı m e r m e r kaplı
o la n y ap ın ın iç d u v a rla rı XVI. yüzyıl
İz n ik ç in ileri ile sü slen m iştir. K ub­
beli o r ta m ekân v e o n u ü ç ta ra ftan
çev iren o tu rm a y erle rin in tonoz ö r­
tü s ü d ev rin zevkini a k se ttire n süsle­
m e lere sa h ip tir. K ita p la r için duvar­
la ra göpım e d o la p lar yerleştirilm iş­
tir. D o lap ların b azıların d a kalan ori­
jin a l e tik e tle r k ita p la rın konuya göre
ta sn if edildiğini gösterir. G irişin tam
k a rş ıs ın a gelen bölüm III. A hm ed’in
o tu rm a ve o k u m a y eridir. Duvarda,
u sta b ir h a tt sanatçısı olan padişa­
h ın b u ra s ı için kendi yazdığı, bir lev­
ha yer alır. K ütüphan ed ek i k itap lar
1966 yılında Yeni K ütüphaneye ta-

36
III. Ahmed (Enderûn) Kütüphanesi.
şın m ış, b in a ise on a rıld ık ta n so n ra
1971 yılın d a ziyarete a çılm ıştır . K ü­
çük b ir v itr in d e K ü tü p h an en in ya­
p ıld ığ ı d ö n em d ek i en v a n ter d efteri,
ça lışm a ve o k u m a şa rtla rın ın b e lir­
len d iğ i v a k fiy esi, ve te m e l a tm a tö re­
n in d e k u llan ılan tarihi kazm a se r g i­
len m ek ted ir.

III. A hm ed K ü tü p h a n esi ile

B â b ü ’s-sa’âd e a rasın d a d îvân erk â ­
nı ve elçilerin kabul e d ild iğ i Arz O da­
sı b u lu n m ak tad ır. S a r a y ’ın ilk ya­
p ıların d an olup b u gü n e gelen şe k li
ile b irçok d e ğ işik lik ler g e çirm iştir.
En ö n em li ta m ir ve d e ğ işik lik 1273
(1 8 5 6 ) yangınından so n ra S ultan
Abdülmecid zam anında yap ılm ıştır.
Dikdörtgen planlı, üç kapılı, iki sıra
halinde on d ö rt penceresi olan k âg ir
bir yapıdır. E tra fın d a yirm i iki sü-
tu n lu g eni; saçaklı revak v ard ır. Bâ-
bü's sa'ûde yönünden b ir b asam ak la
çıkılan revak zem inini III. Ahmcd
K ü tüphanesi yönündeki m erdiv en ler
te k ra r avluya bağUı . O tlanın liü b lis
-sa’â d e ’ye bakan ön cephesi üzerinde
b ulun an iki k ap ıd an sağ ta ra fta k i ka­
pının üzerinde 1136 (1723) ta rih li
III. Ahrned’in kendi el yazısı ile
«Besmele», kapının iki ta ra fın d a Sul­
tan A bdülm ecid'i öven tu ğ ra şeklin­
de yazılar ve kapının sağ ta ra fın d a
Kanunî zam an ın da ilâve edilm iş b ir
çeşme b u lu n m a k ta d ır. S oldaki Pîş-
keş Kapısı denilen ikinci kapı ü zerin ­
de 1225 (1810) ta rih li I I. Mah-
n u d ’uıı kendi el yazısı ile «H asbin
Allah Venim-el vekil» yazılıdır. Arz
Odasının bu yüzünde XV. yüzyıl çi-
nileıi görü lü r. O danın III. Ahmcd
K ütüphanesi ta ra fın d a k i kapısının
üst kısm ında IV. M u stafa’n ın tu ğrası
ile sır kâtibinin 1222 (1807) ta rih li
b ir k ıt’ası vardır. Arz O dasının için­
de sol köşede b ald ak in şeklinde b ir
taht, solun d a a ltın k ap lam a b ro n z
bir ocak, sağında k ü çü k b ir çeşm e
b u lu n m a k ta d ır. T ah tı o lu ş tu ra n
baldakin d ö rt ah şap b u rm a lı sü­
tun üzerind e içten ay n alı tonoz,
d ışta n p ira m id a l ö rtü şeklin ded ir.
Üst saçak lar d ö rt ta ra fta n baldaki-
nin tavan ın ı çevrelem ektedir. îç te
saçak ların ü st k ısm ın d a k itab e b u ­
lu n m ak tad ır. Bu k itab ed e lalılın
1005 (1 5 9 6 ) y ılın d a S u lta n I II. M eh­
m ed ta r a fın d a n y a p tır ıld ığ ı ya­
z ılıd ır . T ah tın to n o z u n u n iç i b a şta n ­
b a şa la k e te k n iğ in d e e fsa n e v î h a y ­
van lar, stiliz e b itk ile r le sü s le n m iş ­
tir. T a h tın ta van sa ç a k la r ı v e d ö r t
a h şap sü tu n u n ü s t k ısım la r ı aju rlu
b ron z ü z er in e a ltın k a p la m a d ır .
T a h tın ü zeri a tla s v e se r â se r d e n iri
altın paftalı değerli taşlarla süslü
III. Ahmed Kütüphanesinin içi

37
 m inder, kol yasdıklan ve arkalık ör­
tülerinden örneklerle kaplıdır.
D îvân to p la n tıla r ın d a pazar ve
sa lı arz g ü n leri old u ğ u n d a n b u iki
g ü n d e d îvân erk ân ı Arz O dasında,
p a d işa h ın h u zu ru n a çıkarlardı- S a d ­
razam arz o lu n a ca k k o n u la rı telh is
ed ip ( ö z e tle y ip ), k ap ıcıla r k eth ü ­
d a sı ile p a d işa h a gön d erird i. İçer i­
den te lh is ü zerin e h att-ı h ü m âyû n
g elin c e b ü tü n d îvân erk ân ı ayağa
k alk ar, sad razam hatt-ı hüm âyûn-
lu te lh is k e se sin i öp ü p b a şın a k o y a ­
rak alır, o k u d u k ta n so n ra da koy-
n u n a k oyard ı. Arz g ü n leri b ü tü n v e ­
zirlerin O rta K ap ıd a te m iz çiz m e g i­
y ip D îvân'a g e lm ele ri a d etti. Ar­
za ev v elâ M u tfak lar ö n ü n d en g eç e­
rek B â b ü ’s-sa ’â d e ’de b iraz o tu r d u k ­
tan so n ra p a d işa h ın izn i ile y e n i­
çeri a ğ ası girer, o arzdan çık ıp Bâ-
b ü ’s-sa ’âd e'ye g eld ik ten so n ra k azas­
k erler girerd i. E vvelâ R u m eli, so n ­
ra A nadolu kazask eri p a d işa h ın e te ­
ğin i ö p er le r ta h tın sa ğ ın d a ayakta
d u ru rlard ı. R u m eli k aza sk eri ta y in
olu n a n k a d ıların liste sin i ok u r, so n ­
ra d a Anadolu k azask eri liste sin i
o k u rd u . P a d işah b ir şey sö y lem ez
veya sorm azsa her ikisi de etek öplip
d ışa rıy a çık a rla rd ı. O nların d ışarıya
ç ık ışla r ın ı K ubbesi 1 1 k a p ısı önün-
d e b ek ley en ça v u ş b a şı ile k a p ıcılar
k eth ü d a sı güm üş asâların ı yere vu ra­
rak v ezirlere duyurur, v ezirler de
ö n d e sad razam olm a k ü zere k ıd em
sıra la rın a g ö re b irb iri a rk asın d an
d ışa rıy a ç ık ıp y ü rü m ey e b aşlarlar, en
ark ad an d e fter d a r g elird i. B â b ü ’s-sa ’
âd e ö n ü n d e d u rm ak ta o la n kazas­
kerler ve d iğer b u lu n a n la rla selâm -
la şılır d ı. S ad ra za m ın ilk arza k ab u ­
lü ise k en d isin e B â b ü ’s-sa'âde'de ha­
zin ed a r b a şı ta ra fın d a n serâ ser k ap lı
kürk g iy d irilird i. V ezirlerin için d e
yen i k u b b e - n işin (k u b b e v e zir i)
o la n la r varsa o n la ra da serâser
k a p lı kürk g iy d irilird i. D iğer er­
kâna y en id en kürk g iy d ir ilm e si ka­
n u n d eğ ild i. Y aln ız h er u lû fe ç ık tı­
ğın d a ya n i ü ç ayd a b ir arza girerler­
ken sad razam a serâ ser kü rk g iy d iril­
m e si k an u n d u . Arz O d asın a ö n c e sad ­
razam girerd i K apıdan iç er iy e ayak
b a sın c a yer ö p er, o d a n ın o rtasın d a
b ir dah a yer ö p tü k te n so n ra p a d işa ­
h ın o tu rm a k ta o ld u ğ u ta h tın ö n ü n ­
de de eğ ilir, yer ö p e r ta h tın sağında
ay a k ta d u ru rd u . Ö nceleri sad razam ­
lar p a d işa h ın o tu r d u ğ u ta h tın k a rşı­
sın d a k i k ırm ızı isk e m le y e o tu ru rlar­
dı. IV. M eh m ed ’in sad razam ların d an
M elek A hm ed P aşa k en d i terb iyesi
gereği o tu r m a d ığ ın d a n b u â d ette
b u n d a n so n ra k a ld ırılm ıştır. Sadra-
III. Ahmed Kütüphanesinin malakâri süslemelerinden detay.

38
 Arz Odası önündeki XV. yüzyıl çinileri ve Kanunî Sultan Süleyman

zamın arkasından diğer vezirler ka­

pıdan içeriye girer odanın ortasında
yer öperek kapıya doğru sıralanırlar­
dı. Sadrazam dan başkasının tahtın
önünde etek veya yer öpmesi kanun
değildi. Arz Odasında padişahın mü-
sadesi üzerine defterdâr telhis okur,
buna dair padişahın emri dinlenir,
sonra vezirler geri çekilir, içeriye gi­
rildiği gibi iki yerde yer öperek dışa­
rıya çıkarlar ve Bâbü’s-sa’âde’deki
sekilere oturup sa d ra za m ı bekler­
ler, sad ra za m ö n le r in d e n g eçerk en
k a lk ıp se lâ m v erirlerd i. S a d ra za m
K u b b e a ltı’na gider, a y a k ta d u ru rd u .
A r k a s ın d a n v e z ir le r d e s ı r a y la g e li r ­
le r e t e ğ i n i ö p e r le r d i . O n la r ın a r k a ­
s ı n d a n d a d iğ e r d îv â n e r k â n ı m e r t e ­
b e s ır a s ıy la b u m e r a s im e k a tıld ık ta n
s o n r a D îv â n d a ğ ıl ır d ı .

erkânı ve elcilerin kabul edildiği Arz Odası.

 T o p k a p ı S a r a y ın d a y a p ıla n t ö ­
r e n le r in e n g ö s t e r iş lile r i e lç i k a b u ­
lü n d e v e u lû f e n in d a ğ ıt ılm a s ın d a y a ­
p ıla n g a le b e d îv â n la r ın d a o la n la r d ır .
E lç ile r in p a d iş a h ın h u z u r u n a k a b u l
e d ile c e k le r i g ü n p a z a r v e s a lı g ü n le r i
o la r a k İ m p a r a t o r lu k k a n û n n â m e le -
r m d e b e lir le n m iş t ir . E lç ile r b u ik i
g ü n d e n b ir in d e v e u lû f e d a ğ ıtıla ­
c a ğ ı g ü n k a b u l e d ilir d i. U lû fe ç ık a c a ­
ğ ı g ü n s a b a h n a m a z ın d a n so n r a
d îv â n e r k â n ı d îv â n g ü n le r in d e u y ­
g u la n a n m e r a s im v e t e ş r if a t la S a ­
r a y ’a g e lir le r , B â b -ı H ü m â y û n ’d a n
iç e r i g ir d ik le r in i h a b e r c i ç a v u ş sa d ­
r a z a m k o n a ğ ın a g id e r e k h a b e r v e ­
r ir d i. Sadrazam bunun ü z e r in e
k e n d i k a p ıs ı h a lk ın d a n o lu ş a n a la y ­
la A la y K ö ş k ü ö n ü n d e n g e ç e r e k S o ­
ğ u k Ç e ş m e K a p ıs ın d a n S a r a y ’a g ir e r ,
B ir in c i A v lu y a o r a d a n d a O rta K a p ı­
y a g e lir , b in e k ta ş ın d a a tın d a n in e r ­
d i. S a d r a z a m k a p ıd a n iç e r iy e ü s t
k ü r k ü n ü n s a ğ y e n in i k a r n ın ın h iz a ­
sın d a b ir i ü s t t e n b ir i a ltta n ik i e liy ­
le tu ta r a k g ir e r d i. K e n d is in i iç k a­
p ın ın s o lu n d a d u r a n s ip â h v e s ilâ h ­
d â r a ğ a la r ı k a r şıla r la r , d u a c ı ç a v u ş
d a y ü k s e k s e s le s e lâ m a lır d ı. S a d r a ­
z a m s a ğ ta r a fta b u lu n a n y e n iç e r i
ç o r b a c ıla r ın a v e d iğ e r le r in e s e lâ m
v e r ir v e k e n d is in i e lle r in d e k i g ü m ü ş
a s â la r ın ı y e r e v u r u p ta k ır d a ta r a k
k a r ş ıla m a ğ a g e le n ç a v u ş b a ş ı v e ka­
p ıc ıla r k e th ü d a s ı ile b ir lik te y o ld a
y ü r ü m e ğ e b a ş la r d ı. B ir in c i S e lâ m
t a ş ın ın ö n ü n d e b ir a z d u r u lu r , sa d r a ­
z a m ta ş ın y a n ın d a b u lu n a n y e n iç e r i
a ğ a s ın a s e lâ m v e r ir , d u a c ı ç a v u ş da
sa d r a z a m ın se lâ m ın ı a lır d ı. İk in c i
S e lâ m ta ş ın d a d a dcrgâh-ı â lı y e n iç e ­
r ile r in i s e lâ m la r d ı. B u r a d a d u a c ı ça ­
v u ş s e lâ m a lm a z d ı. S a d r a z a m K ub-
b e a lt ı’n a d o ğ r u y ü r ü r k e n k e n d is in ­
d e n e v v e l g e lm iş o la n d îv â n erk â n ı
d a sa k a b a ş ın ın « b u y u r» d iy e b a ğ ır ­
m a s ı ü z e r in e d ış a r ıy a ç ık a r la r d ı. S a d ­
ra za m o r a d a b u lu n a n la r d a n k im s e y i
s e lâ m la m a d a n d o ğ r u c a B â b ü ’s-sa'â-
d e ’y e g id e r se lâ m la r , o r a d a b u lu n a n
d u a c ı ç a v u ş ta r a fın d a n da k e n d isi Arz Odasında elçi kabulünü gösteren minyatür,
se lâ m la n d ık ta n so n r a K u b b e a ltı’na yaz ise şerb etler, k ış ise m acu n la r Şehinşahnâme, XVI. yüzyıl sonları,
g e lir d i. H a z in e ö n ü n d e d u ra n k a lem g etirir, h er k e se su n ard ı. B u sırada
h a life le r i ile h o c a la r ı, K u b b e a ltı h a zin ed ar b a şı H azin e k a p ısın ın
s ü tu n la r ı ö n ü n d e b u lu n a n v e z ir le ri m u m m ü h ü rlerin i g etirip sadrazam a
v e k a p ın ın sa ğ ın d a y e r a lm ış o la n g ö ste r ir D îvân h ân e ö n ü n d e de F ati­
k a z a sk e r le r le s o lu n d a k i d efterd â rla - h a o k u n u rd u . S adrazam m eh ter ba-
n , n iş a n c ıy ı v e te ş r îfâ tî e fe n d iy i se ­ şıy a y em e k h a zırla n m a sın ı em red er­
lâ m la r d ı. B u ö n e m li g ü n e m a h su s di. Y em ek ten so n ra m era sim in elçi
o lm a k ü z e r e b ü y ü k d ö şe m e ile d ö ­ k a b u lü n e ait ik in ci k ısm ı b aşlard ı.
şe n m iş o la n D îv â n h â n e ’y e g irer y e r i­ S a d razam ın ark asın d an m ih m an d arı
n e o tu r u r , k e n d is in d e n so n ra da d i­ ta ra fın d a n S a ra y ’a g etirilen elçi ve
ğer erk â n y e r le r in i a lırd ı. S a d ra za m m a iy e t alayı Orta K apıda b ek letilir,
te ş r ifa t sır a la r ın a g ö re v e z ir le rd en e lç i ve m u teb er ad am ları kap ıcı ba­
b a şla y ıp h e r k e se iltifa tta b u lu n u rk en şın ın o d a sın a alın ır, k en d ilerin e kah­
H e lv a h â n e ’d en sa k a b a ş ı da, m e v sim v e ve ta tlı ikram ed ilird i. D îvân dan

40

©İçinin gelmesi için h a b e r g ö nderil
d i k t e n s o n r a ö n d e g ü m ü ş a s â l a r ı ile
ç a v u ş b a ş ı, ç a v u ş la r k â tib i v e e m în i
a r k a d a e l ç i v e m a i y e t i O r t a K a p ıd a n
içeriye girerler. B a ş la r ı n d a m îr â h û -
r u n b u lu n d u ğ u v e y e d e k ç ile r in d iz ­
ginlerinden çektiği o t u z iki tane mü­
kemmel eğerlenmiş altın ve gümüşlü
kıymetli taşlarla süslü, göğüslükler
takılm ış atların önünden geçirilir, bi­
rinci Selâm taşı önüne gelindiğinde
yeniçeriler revaklar altında hazırlan­
mış tablalardaki yemekleri yemeğe
koşarlardı. Elçinin maiyeti de perde
ile bölünm üş bir yerde hazırlanan si­
nilerde yemeğe götürülür, elçi m ih­
m andarları ile K ubbealtı’na doğru
götürülürken sadrazam a yaklaşm ak­
ta olduğu haber verilir. Bunun üze­
rine elçi b ir H ıristiyan devleti el­
çisi ise sadrazam yandaki Dîvân-ı
H üm âyûn H ocaları Bölüm üne geçer­
di. Dîvân’da esasen îslâm ve H ıris­
tiyan m em leketleri elçileri aynı şe­
kilde karşılanm azdı. Gelen îslâm
devleti elçisi ise sadrazam dan başka
bütün kubbe erkânı ayağa kalkar, el­
çi de sadrazam ın eteğini öperdi. Hı­
ristiyan devleti elçisine ayağa kalkıl­
mazdı. Dîvân erkânı elçi içeriye alın­
dıktan sonra Dîvân H ocaları Bölü­
m ünden gelen sadrazam ı ayağa kal­
k a r a k selâm larlar elçi de b u hareke­
te uyardı.
D aha önce e lç iy i K u b b e a ltı
ö ı ı ü n d e e l i n d e g ü m ü ş a s â s ı il e b e k l e ­
yen k a p ıc ıla r k e th ü d a sı k a r ş ı la r ,
ç a v u ş b a ş ı ile b ir b ir in i s e lâ m lıy a r a k ,
e l ç i y i D î v â n ’a g ö t ü r ü r l e r , n i ş a n c ı n ı n
a lt t a r a f ı n d a k i i s k e m l e y e o t u r u r l a r ­
d ı. D î v â n ’d a o t u r m a k y a l n ı z b ü y ü k
e l ç i l e r e t a n ı n a n b i r h a k t i . D iğ e r le r i
a y a k t a d u r u r la r , p a d i ş a h ı n h u z u r u ­
n a ç ık a r ılm a z la r y a ln ız c a s a d r a z a m
ta r a fın d a n k a b u l o lu n u r la r d ı. E lç i
D î v â n ’a a l ı n d ı k t a n s o n r a s a d r a z a m
ta r a f ın d a n d îv â n te r c ü m a n ı v a s ıt a ­
s ıy la h a tır ı s o r u lu r , v e c e v a b a lın ır ­
d ı. B ir t a r a f t a n d a ş i k â y e t ç i l e r d i n ­
le n i r , g e r e k l i k a r a r la r v e r i l i r d i . B u
iş le r b it in c e iç e r iy e e lle r in d e m e ş in ,
p a r a to r b a la r ıy la m e h t e r b a ş ı k e th ü ­
d a s ı v e v e z n e d a r b a ş ı g ir e r le r k e s e ­
le r i s a d r a z a m ın ö n ü n d e n k a p ıy a d o ğ ­
r u s ı r a la m a y a b a ş l a r l a r d ı . B u n la r
y a p ı l ı r k e n r e î s ü l k ü t t â b u l û f e iz n i n in
is te n d iğ i te lh is le iç e r i y e g e le r e k
sa d ra za m a arz ed er, sad razam o k u ­
d u k t a n s o n r a b a ğ l a n m a s ı iç i n r e îs
e f e n d i y e g e r i v e r ir d i . R e îs e f e n d i t e l­
h i s i b a ğ la r k e n s a d r a z a m d a k o y -
n u n d a n m ü h ü r k e s e s i n i ç ık a r ı r a y a ­
ğ a k a lk a r , ö p ü p b a ş ı n a k o y a r a k t e l ­
h is k e s e s in in m ü h ü r le n m e s i iç i n
r e î s ü l k ü t t â b a t e s l i m e d e r d i.
K e s e m ü h ü r le n d ik te n s o n r a s a d ­
r a z a m m ü h ü r ü y i n e a y a k t a a lır , ö p ü p
b a ş ı n a s o n r a d a k o y n u n a k o y a r d ı. B u
s u r e t le m ü h ü r le n e n t e lh is k e s e s i k a ­
p ı c ı l a r k e t h ü d a s ı il e p a d iş a h a g ö n d e ­
r i l d i k t e n s o n r a s ır a p a r a t o r b a l a r ı­
n ın a ç ı l m a s ı n a g e li r d i. M e h t e r b a ş ı
t o r b a l a r d a n b i r i n i a ç a r , ve p a r a tah­
t a s ı n a b o ş a l t ı r , s a d r a z a m la diğer dev­
let erkânına gösterir, tek rar kesesine
koyar ve ağzını rûznâmeciye mühür-
lettirirdi. Bundan m aksat torbaların
geçer akçe ile dolu olduğunu göster­
mekti. Bu arada içeriden hatt-ı hü-
mâyûnlu telhisin gelmekte olduğu
41
haberi verildiğinde herkes yerinden
k alkar çavuş başı kapıcılar keth ü d a­
sını B âbü's-sa’âde önünde karşılar,
sadrazam da K ubbealtı kapısına b ir­
kaç adım kalıncaya k ad ar y ü rü r o ra­
da beklerdi. K apıcılar K ethüdası
hatt-ı hüm âyûnlu telhisi öpüp başına
koyduktan sonra sadrazam a teslim
eder, o da öpüp başına koyar, geri
yerine gelir orada m ührünü açar ve
kesesini (dest-m âlini) çıkartır, onla­
rı reisülküttâba verdikten sonra oku­
maya başlar, bitirince de koynun-
da saklardı. Bu suretle ulûfe dağıtıl­
m a s ı iz n in in p a d iş a h t a n g e ld iğ i a n la ­
ş ıld ığ ın d a n s a d r a z a m m u h z ır a ğ a y ı
ç a ğ ır ta r a k o c a k la r ın g e lm e le r in i e m ­
r e d e r d i. D î v â n ’a ö n c e y e n i ç e r i e f e n d i ­
s i i l e k u l k e t h ü d a s ı g e li r , s a d r a z a ­
m ın e t e ğ i n i ö p ü p d îv â n h o c a l a r ı ­
n ın ç a l ı ş t ı ğ ı y e r e g e ç i l e n iç k a p ı n ı n
y a n ı n d a a r k a l a r ı n ı d u v a r a d a y a y ıp
b e k le r le r d i. R û z n â m e c i e fe n d i d a ğ ıt­
m a d e ft e r in d e n y e n iç e r ile r e v e r ile ­
c e k m ik ta r ı o k u r , o n a g ö r e y e n iç e r i­
le r in u lu f e le r i y e n iç e r i e fe n d is iy le
k u l k e th ü d a s ın a v e r ilir d i, o n la r d a
to r b a la r ı a lı r , e te k öper d ış a r ı
ç ık a r la r d ı. O n l a r ın a r k a la r ı n d a n
d iğ e r o r a k l a r ı n k â t i p l e r i v e k e t h ü d a ­
la r ı s ı r a i l e g e l e r e k u l u f e l e r i n i a lı r ­
la r v e h u z u r d a h i l ' a t g i y e r l e r d i . H il'-
a t ı n ı g i y e n g e li r e t e k ö p e r d i . S a d r a ­
z a m m a liy e te z k e r e c is in e k a d a r e t e ­
ğ i n i ö p e n l e r i a y a k t a k a r ş ı la r , d iğ e r ­
le r i n e k a lk m a z d ı. D ış a r ı d a d a k ur­
b a n la r k e s i l i r d i , hl i 1'a t la r ın g iy d ir il-
d iğ i s ı r a d a t e ş r î f â t î e f e n d i e l ç i n i n
g e t i r d i ğ i h e d i y e l e r i v a s ı f l a r ı i l e y a z ıp ,
d e f t e r i n i h a z ır l a r p î ş k e ş ç i a ğ a y a v e ­
r ir , o d a e ş y a y ı A rz O d a s ın ı n p î ş k e ş
k a p ıs ı ö n ü n e p a d i ş a h A rz O d a s ın a
g e li r k e n g ö r e b i l e c e ğ i ş e k i l d e y e r l e ş ­
t ir ir d i. A la y M e y d a n ın d a r e v a k a l t ­
la r ı n d a y e n i ç e r i l e r y e m e k l e r i n i y e ­
d ik te n s o n r a u lû f e le r i d a ğ ıt ılm a y a
b a ş l a n ır d ı . B ö l ü k l e r e p a r a d a ğ ı t ı l ı r ­
k e n K u b b c a l t ı ’n a s i n i l e r k u r u lm a ğ a
b a ş l a n ır d ı . E lç i iç i n H a z i n e ' d e s a k l a ­
n a n s i n i ç ı k a r ı l ı r d ı . E lç i s a d r a z a m ın
s in is in d e m u te b e r a d a m la r ı d a m e r ­
te b e le r in e g ö r e k a p ta n p a ş a n ın , d e f­
te r d a r v e n iş a n c ın ın s in ile r in d e y er-
a lı r la r d ı . Y e m e k l e r y e n i l d i k t e n s o n ­
r a t e ş r î f â t î e f e n d i s a d r a z a m ın m ü s a -
d e s i il e e l ç i y i D î v â n ’d a n d ı ş a r ı y a d a ­
v e t eder, Eski Dîvânhânenin önünde
elçiye ve adam larına antlaşm ada y a ­
zılı cins ve adette kürk ve hil'atleri
giydirilirdi. Elçi burada durur, dîvân
erkânının arza girişlerini seyrederdi.
Dîvân erkânı protokol usulünce arza
girdikten ve içeride yalnız vezirler
bulunduğu sırada b âb ü ’ssa’âde ağa­
sı vasıtasıyla elçi ile maiyetine de ar­
42
za girm elerinin m üsade edildiği habe­
ri gelir, bunun üzerine elçi ve maiye­
ti sağ ve sollarında yürüyen kapıcı
başılar tarafın d an kolları ark aların ­
dan çaprazlam a tu tu larak padişahın
huzuruna getirilirdi. Elçi içeriye gi­
rince üç yerde padişahı selâm lardı.
M a’rûzâtı divân tercüm anı tarafın ­
dan Türkçeye çevrilir getirdiği nâme
kapının yanında duran m îralem ağa
tarafından alınarak kaptan paşaya
verilir, ondan da sadrazam alarak pa­
dişahın o tu rm ak ta olduğu tah tın sol
tarafın a konulurdu. E lç i d îv â n ter­
cü m a n ı ta r a fın d a n te r c ü m e o lu n a n
n u tk -u h ü m â y û n u d in le d ik te n so n ­
ra g irer k en o ld u ğ u g ib i ü ç k ere se lâ m
a lır d ışa r ıy a çık a r, d o ğ r u O r t a K a p ı­
ya g ö t ü r ü l ü r , k a p ı c ı b a ş ı n ı n o d a s ı n ­
d a v e z ir le r in d ö n ü ş le r in i b e k le r d i.
S a d r a z a m A rz O d a s ın d a n ç ı k ı p , K u b -
b e a l t ı ’n d a ç a v u ş b a ş ı d a n H a z i n e ’n in
v e D e f t e r h â n e ’n in m ü h ü r l e n m e s i iç i n
v e r d iğ i m ü h r - i h ü m â y û n u a lı r k e n e l ­
ç i d e H a s fır ın ö n ü n e ç ık a r ılır a t
ü z e r in d e m i h m a n d a r l a r ı v e m a i y e t i
ile s a d r a z a m a la y ın ı b e k le r d i. S a d r a ­
z a m O r t a K a p ı d ı ş ı n d a b in e k t a ş ı n d a
a t ı n a b i n e r v e z i r l e r i v e b u lu n a n l a r ı
s e lâ m la r e lç i ile m a iy e tin in ö n ü n d e n
g e ç e r k e n , g ö z ü il e i l t i f a t e d e r d i. S a d ­
r a z a m ı n a la y ı g e ç t i k t e n s o n r a e lç i
d e b u a la y ı A la y K ö ş k ü n e k a d a r ta-
k ib e d e r , o r a d a n a y r ıl ır d ı .
Y abancı d evlet elçilerinin nâm e
teslim i m erasim i ise şöyle o lu rd u.
K a ra rla ş tırıla n günde elçi S aray'a
davet ed ilir, k ab u ld e olduğu gibi teş­
rifa tla Arz O dasına g etirilince s a d ra ­
zam ta h tın y an ın d a y a stık üzerin d e
b u lu n a n nâm e-i h ü m ây û n kesesini
alır, öp ü p b aşın a koyar, y anın d aki
ikinci vezire v erird i, ikinci vezir de
aynı h a re k e ti y a p a ıa k üçüııeü vezire,
ü çün cü den dö rd ü ncü y e, d ö rd ü n c ü ­
den beşinciye... böylelikle nâm e ke­
sesi ö p ü lü p b aşa koyulup elden ele
g eçirilerek son u n cu vezire k a d a r ge­
lir, o n d an d a m îralem ağa alır, öpüp
b a ş ı n a k o y a r a k e l ç i y e t e s l i m e d e r d i.
E lç in in d e b u h a r e k e tin e t k is in d e k a ­
la r a k n â m e k e s e s in i ö p ü p b a ş ın a
k o y d u ğ u o lu r d u -
Arz Odasındaki
taht örtüsünden detay.
 arem Dairesi, Topkapı Sa­
rayının İkinci Avlusunun
solunda, K ubbealtı (Dî-
Harem
Padişah Evi
vân-ı H üm âyûn) binası­
nın hemen arkasında yer
alan devirleri, üslupları değişik ya­
pılar topluluğudur. Topkapı Sarayın­
da H arem Dairesinin kim in zama­
nında kurulduğu kesin olarak bilin­
m em ektedir. A rabalar Kapısı üzerin­
deki kitabeden III. M urad dönemin­
de, 996 (1587) yılında geniş ölçüde
tam ir edildiği anlaşılır. 1076 (1665)
yılındaki büyük yangın ile 1190
(1776) tarihindeki deprem de geniş
ölçüde hasar gören, sonra onarılan,
b ir bakım a yeniden yapılan Harem
Dairesine, her padişah zevkine uy­
gun yapılar ekletm iştir. Bu sebeple
m im arî b ir üslup birliği göremeyiz.
Bu yazıda, ziyaretçilere açık bö­
lüm ler sırası esas tutulacak, henüz
açık olm ayan önemli bölüm ler de ay­
rıca anlatılacaktır.
Dolaptı Kubbe : H a r e m e giriş
k a p ıs ı o la n A rab alar K a p ısın d a n
ilk b u b ö lü m e g e ç ilm e k te d ir . K are
b ir a v lu n u n ü s tü k u b b e ile ö r tü lm ü ş
v e d ö r t y a n ım d o la p la r ç e v ir m iş o l­
d u ğ u iç in b ö y le a d la n d ır ılm ıştır .
K a r a A ğ a la r N ö b e t Y e r i : D o ­
la p ! ı K u b b e d e n K a r a A ğ a la r N ö b e t
Y e r i n e g e l i n i r . D i k d ö r t g e n p l a n l ı , b ir
k e m e r l e i k i y e a y r ı l m ı ş , il k b ö l ü m t o ­
n o z l a , d i ğ e r i d ü z o la r a k ö r t ü l m ü ş t ü r .
E s k i d e n b u r a d a v a r o l d u ğ u s a n ı la n
ş a d ır v a n d a n d o la y ı Ş a d ır v a n lı T a ş­
l ı k o l a r a k d a a d l a n d ı r ı l ı r . D u v a r la r ı
X V I I . y ü z y ıl ç in ile r i ile k a p la n m ış ­
t ı r . M a d a l y o n l a r i ç i n d e L â fz a -i c e l â l
t s m - i ı ı e b î A ş e r e -i M ü b e ş ş e r e ( H a z r e -
t i P e y g a m b e r ’i n c e n n e t i m u ş t u l a d ı ğ ı
o n k i ş i ) n in a d la r ı y a z ı l m ı ş t ı r . A y r ı­
c a IV . tviclnııeü z a m a n ı n d a b u r a n ın
o n a r ıld ığ ın ı b e lir te n b ir k it a b e d e
v a r d ır . B u a l a n ı n s o l u n d a k i M e ş k h â -
n e K a p ı s ı ü z e r i n d e , K u r ’a n ' d a n b ir
a y e t v e 1 0 7 8 - 1U 79 ( 1 6 6 7 - 1 6 6 8 ) t a r i ­
h i v a r d ır . P a d i ş a h l a r E y ü p S u l t a n ’d a -
k i k ılıç k u ş a n m a tö r e n in d e n d ö n e r ­
k e n b u k a p ı d a n H a r e m ’e g i r e r l e r d i .
S a ğ d a is e H a r e m ’d e n K u b b e a l t ı ’n a
a ç ıla n A d a le t P e n c e r e sin d e n a d ın ı
a la n A d a le t K u le sin e g id e n k a p ı y e r
a lır.
Kara Ağalar Mescidi : K ara Ağa­
lar N öbet Y erinden, solda üstünde
ayet bulunan b ir kapıdan K ara Ağa­
lar Mescidine geçilm ektedir. Kare
planlı ve üzeri düz ö rtülüdür. Du­
v arlar XVII. yüzyıl çinileri ile kap­
lıdır. M ihrabda Kâbe, yan duvar­
larda da tatlı açık yeşille M edine ve
A rafat sem bolik tasvirleri vardır.
44
Kara Ağalar Koğuşu : Harem
ağalan, diğer deyimle Kara Ağaların
görevleri H arem ’in kapılanm bekle­
yip, nöbet tutm ak dışardan içeriye
kimseyi bırakm am ak gibi işlerdi.
Yaş ve yeteneklerine göre derecelere
aynlırlar, acemiler, ortancalar, ha-
sıllılar, eskiler diye adlandınlırdı.
Harem ağalannın en büyüğü dârü’s-
sa a d e ağası (kızlar ağası) idi. Ze­
mini taş döşeli bir koridor üzerinde
sıralanan odalardan oluşan ve üç
katlı b ir bölüm olan K ara Ağalar
Koğuşunda, birinci kat kızlar ağasın­
dan sonra önemli bir yeri olan baş-
kapı gulâmı ağanın selâmlık, yatak
ve m isafir odalan, sağdakiler ise, ki­
ler odalan idi. İkinci kat acemi ağa-
lan n , üst kat da ortancalar ile hasıllı
ağalara aitti. Koridorun bitiminde,
tam karşıda XVII. yüzyıl çinileri ile
kaplı büyük bir ocak görülür. K ara
Ağalar Koğuşundan çıkıp, H arem ’in
cümle kapısına ilerlerken, taşlıkta,
solda D ârü’s-sa’âde Ağası Dairesi ile
Şehzadeler Mektebi görülür.
D â r ü ’s-sa ’âd e A ğası D a iresi (K ız ­
lar A ğası D a ir e si) : İ k i k a t l ı b ir y a p ı
o l u p , D â r ü ’s - s a ’â d e A ğ a s ın a a it o d a ­
la r v e b ir h a m a m d a n i b a r e t t ir . D u ­
v a r la r X V I I . y ü z y ıl ç i n i l e r i i l e k a p lı­
d ır . B u b ö l ü m d e n b ir m e r d i v e n le
Ş e h z a d e l e r M e k t e b i n e g e ç il ir .
Ş e h z a d e l e r M e k t e b i : Ş e h z a d e le r
M e k te b in e ç ık a n m e r d iv e n b o y u n c a
d u v a r la r s a n ü z e r i p a p a ğ a n t a s v ir li
v e b o z u k m a v i r e n k li , b i t k i m o t i f l i
A v r u p a ç i n i l e r i y l e k a p lı d ır . B u r a s ı
ik i b ö lü m d ü r , t i k b ö lü m , g e n i ş ç e d ik ­
d ö r t g e n p l a n l ı d ı r . Ü z e r i d ü z , s a d e b ir
ta v a n la ö r tü lm ü ş tü r . D u v a r la r d a
X V I I . y ü z y ıl K â b e ta s v ir li ç in ile r
v ard ır. İkin ci tıcilîim, gene d ik j ü ı l-
g e n p l a n l ı o lu p , a h ş a p k u b b e il e ö r ­
t ü l ü d ü r . O r t a d a b a r o k ta r z ı s ü s le m e -
li m e r m e r o c a k v a r d ır . K u b b e v e
d u v a rla rd a k i k ila p d o l a p l a r ı , n i ş l e r
a lt ın y a ld ız lı r o k o k o s ü s le m e lid ir .
A y r ıc a , d u v a r la r ı n ü s t k ı s ı m l a n n d a
a y e t l e r y a z ı l ı b ir ç i n i f r iz i i l e X V I I .
y ü z y ı l ı n s e l v i m o t i f l i ç i n i l e r i y e r a lır .
H a r e m ’in a ğ ır d e m i r k a p ı s ı n d a n
geçilip önemli b ir kavşağa gelinir.
Solda Kadın Efendiler ya da Cariye-
ler Taşlığı diye tanınan bölüm e giden
koridor, ortada Valide Sultan Taşlı­
ğına giden yol, sağda ise Altın Yol
vardır.
K adın Efendiler Taşlığı : Diğer
adı Cariyeler Taşlığına götüren kori­
dorun solunda yemek sinilerinin
konduğu setler görülür. Bu taşlık üç
tarafı revaklı, üzeri açık b ir avlu h â -
ünde olup, üç kadın efendi dairesi,
bir hamam, cariye odaları ve kiler
bulunmaktadır.
Birinci kadın efendi dairesinin
solunda Kırklar Merdiveni diye ta­
nınan merdivenlerden Harem Has­
tanesinin bulunduğu avluya inilir.
Hastanede bulaşıcı hastalıklar göz-
önünde tutularak hamamı ve he-
lâsı ile ayrı bir bölüm yapılmıştır.
Daha ilerde de ölülerin yıkandığı yer
ve cenazelerin çıktığı Meyyit Kapı­
sı vardır.
Sözünü ettiğimiz kavşağın tam
karşısında bulunan Valide S u ltan
T aşlığı ü stü açık, m erkezî bir avlu
halindedir. E sk id en d ört yandan re­
vakla çevriliydi. Son rad an iki yanın­
daki sütun araları örü lerek yalnız
iki yanda on iki tam , iki de yarım sü-
tunlu revaklar kalm ıştır. Duvarları
XVII. yüzyıla ait Avrupa çinileri ile
süslüdür. Avluda bir de 1078 (1667)
tarihli m erm er çeşme vardır. Valide
Sultan Dairesi, Baş Kadın Odası ve
Harem'in ısıtm a merkezi olan Ocak­
lı Sofa bu avluya açılır.
Ocaklı Sofa : Dikdörtgen plan­
lıdır. Üst örtüsü kubbeli, pandantif­
ler kalem işi süslemeli, duvarlar t a ­
mamen XVII. yüzyıl çinileri ile
kaplıdır. K ur’an ’dan ayetler bulunan
bir çini yazı frizi dc odayı kuşatm ak­
tadır. Ortadaki büyük ocaktan Ha-
rem ’in her tarafına m angallarla ateş
d a ğ ıt ılır d ı.
K avşağın so lu n d a k i A ltın Y ol
ise b u radan itib a ren H ırka-i S a â d et
Dairesi, Sünnet Odası ve Revan Köş-
kü'nün açıldığı avluya k ad ar uzanır.
H arem ’in en büyük hâkim i, pa­
dişahın annesi Valide S ultan D aire­
sine Kadın Efendiler Taşlığının he­
men sağındaki b ir kapıdan geçilir.
Valide Sultan Odası : K are plan­
lı, yüksekçe kubbeli b ir m ekândır.
D uvarlarında XVII. yüzyıl K ütahya
çinileri ve sedef-bağa kakm alı göm­
me dolaplar görülm ektedir. D uvarla­
rın üstü, II. M ahm ud devrine ait
m anzara resim leri, kubbe içi de as­
m a dalı, üzüm resim leri ile süslüdür.
Valide Sultan O dasının ü s t katı
III. S e lim ’in a n n e si M ih r işa h S u lta ­
n ın D a ir e sid ir . B u r a y a y a n d a k i b ir
m e r d iv e n le ç ık ılır . M erd iv en b o y u n ­
ca, sa ğ d a b a tı e tk is in d e m a n z a r a re­
sim le r i g ö rü lü r.
Harem’in Adalet Kulesinden görünüşü
 Kara Ağaçlar Mescidinin
Kâbe tasvirli ve
çinili mihrabı.
M İh rlşah S u lta n D airesi K are
p la n lı ve ü s t ö rtü le ri düz ta v a n ­
lı iki o d a d a n ib a re ttir- İriler ik i o d a­
n ın ta v an ve d u v a rla rı, ta m a m e n al­
tın yaldızlı, b a ro k , ro k o k o süsleme-
lid ir. îç o d ad a, içi beyaz ü s tü n e m avi
çiçek desenli A vrupa fa y a n sla rı ile
k aplı m e rm e r b a ro k ta rz ı b ir ocak
ile iki y a n ın d a A vrupa etk isin d e m a n ­
za ra re sim le ri g ö rü lü r, ik in c i od ad a
ise V alide S u lta n Yemek O dasına b a ­
k an büyük b ir niş için dek i p en ce re­
nin k e n a rla rın ı ve ü s tü n ü gene bu
t ü r re s im le r süsler.
Vallflt» S u lta n Vntnlc O dacı s
B u r a s ı d a k a r e p la n lı o lu p ü z e r i
a y n a lı to n o z la ö r t ü lm ü ş t ü r . Sedef
k a k m a ç if t k a n a tlı b ir k a p ı ile e s a s
o d a s ın a a ç ılm a k ta d ır . D u v a r la r ı
X V I I . y ü z y ı l K ü t a h y a ç i n i l e r i il e
k a p lı d ır . S o l d a a l t ı n y a l d ı z l a s ü s l ü ,
oymalı b ir baldakin altında yatak ye­
ri bulunm aktadır.
Valide Sultan Dua Odası : Bu
oda bronz şebekeli iki pencere ve
kapısı ile yatak odasına bağlanır. Du­
varda açık tatlı yeşille Mekke tasviri
b urad a da görülm ektedir. Dua Odası­
nın arkasındaki geçitte şair ve m ü­
zisyen padişah III. Selim ’in öldürül­
dü
düğü sa n ılm a k ta d ır. V alide S u lta n
D airesin d en b ir k o rid o rla H ü n k â r
H am am ın a geçilir.
H ü n k â r H a m a m ı : XVI. yüzyıl­
da M im ar K o c a S in an ta ra f ın d a n
y ap ılan b u h am am , k la sik T ü rk h a ­
m a m ıd ır. H ü n k â r H am am ın ın he­
m en b itişiğ in d e IV. M chm cdin an n e­
si T u rh a n S u lta n ’ın y en ilettiğ i V alide
S u lta n H am am ı v a rd ır. T ü rk m im a r­
lığ ın d a pek çok ö rn e k le ri o lan erk ek
ve k a d ın la r için y an y an a çift h a m a m
p la n ı b u ra d a da g ö rü lm e k te d ir. B u
düzen iki h a m a m ın te k k ü lh a n d a n
ıs n ılm a s ı k o la y lığ ın ı s a ğ la m a k ta d ır .
H ünkâr H a m a m ın ın s ıc a k lığ ı, o y m a lı
k u rn a la rı vc m u s lu k la rın ın y an ısıra
k ü v e t i i l e de d i k k a t i ç e k e r . B u b ir y e ­
n ilik t ir . B u r a d a p a d iş a h ın y ık a n m a
y e r i, b r o n z b ir ş e b e k e ile ç e v r e le n m iş
ö z e l b ir b ö l ü m h â l i n d e d i r . Y a n g ın ­
dan epey zarar görm üş olan ham a­
m ın m erm erleri yenilenmiş, h er ta ra ­
fında birçok değişiklik yapılm ıştır.
Soğukluk bölüm ünde bulunan XVI.
yüzyıla ait çini pano üzerindeki ki­
tabeden bu çinilerin ham am a ait ol­
duğu anlaşılm aktadır. Ancak, XVIII.
yüzyılda süslem eleri tam am en b a -
roklaştırılm ıştır.
 Hünkâr Hamamına giden yol
üzerinde solda çiçek resimleriyle
süslü ahşap bir kapıdan I. Abdülha-
mid Yatak Odasına geçilir.
I. Abdülhamid Yatak Odası :
Bu odanın aslında kagir olarak
IV. Mehmed devrinde yapılan bir
bölümde bulunduğu, III. Osman, I.
Abdülhamid, III. Selim zamanında
değişikliklere uğradığı, burada araş­
tırma yapan uzmanlarca ileri sürül­
müştür. B u rası, dikdörtgen p la n lı
ı Ağalar Koğuşunun dış görOnûşO ve DarO's-sa'âde Ağası Dairesi.
olup iistü ahşap üç bölüm hâlinde
düz örtülüdür. Duvarlar ve tavan al­
tın yaldızlı barok, rokoko süsleme­
lerle, mermerden barok tarzı çeşme­
nin içi beyaz üstüne mavi ve pembe
çiçekli, yaldızlı Avrupa fayansları ile
kaplıdır. Oymalı, altın yaldızlı bal-
dakin altında da yatak yeri görülür.
III. S e lim M eşk O dası ; Bu oda­
ya I. Abdülhamid yatak odasın­
dan geçilmektedir. Buranın da III.
O sm an za m a n ın d a y a p ıld ığ ı, III. S e­
lim zamanında dekore edildiği sanıl­
maktadır. Kare planlı ve ahşap ta­
vanlıdır. Duvarlar ve tavan tamamiy-
le altın yaldızlı barok, rokoko süsle-
melidir. Barok tarzı mermer ocak
içinde beyaz üzerine mavi çiçek
desenli Avrupa fayansları görülür.
III. Osman Köşkü : III. Osman
Köşküne III. Selim Odasından uzun
bir koridorla geçilir. Bu yapı, I. Mah­
mud devrinde başlatılmış III. Osman
zamanında bitirilmiştir. İç içe üç oda
Valide Sultan Taşlığı.
 Hünkâr Hamamı.
h a lin d e , ü z e r le r i ahşap ta v a n lıd ır.
D u v a r la r b a r o k v e r o k o k o s ü s le m c li-
d ir. B u n la r a r a s ın d a b ey az ü s tü n e
k a h v e re n g i, b e y a z ü s tü n e m a v i d e ­
s e n li A v r u p a ç i n i l e r i y e r l e ş t i r i l m i ş t i r .
A y r ıc a o r t a o d a d a , n iş i ç e r s i n d e , d i ­
ğ e r ik i o d a d a is e d u v a r d a d i k d ö r t g e n
ç e r ç e v e le r iç in d e , s a r a y iç le r in i a n d ı ­
ra n , m im a r î k o n u lu b a tı e tk is in d e
re s im le r g ö rü lü r.
H ünkâr Sofası s H ünkâr H a­
m a m ı n d a n a y r ı b i r k a p ı ile H ünkâr
S o fa s ın a g e ç ilm e k te d ir. D ü rt s iv ri k e ­
m e r, a r a d a k i ü ç g e n b iç im i p a n d a n -
d ifle rle . k u b b e y i t a ş ı m a k t a d ı r . G i r i ­
ş i n vol u n d a k i m e k â n ü ç teaıı»^.lu b i r
e k b ö lü m le g e n iş le tilm iş tir. B u b ö ­
lü m ik i k a t l ı d ı r . İ k i n c i k a t b a l k o n
ş e k li t i d e d i r . B u r a s ı n ı n b i r t ü r e ı ı ve
e ğ le n c e s a l o n u o l d u ğ u s a n ı l m a k t a d ı r .
T am k a rş ıd a , a ltın y a ld ız lı o y m a lı
b u l d a k i ı ı i n n l t ı n d n p a d iş « tlıııı olu r i n a
y e ri, b a lk o n a ltın d a k i ç e p e ç e v r e se­
III.
48
d ir le r d e v a lid e s u lta n ın , k a d ın e fe n ­
d ile rin , g ö z d e le rin o t u r m a y e r le r i b u ­
l u n m a k t a d ı r . B a lk o n is e s a z e n d e le r e
a y r ı l m ı ş t ı r . Y a p ın ın X V I. y ü z y ılın so ­
n u X V I I . y ü z y ıl ın b a ş ı n d a M i m a r S i­
n a n 'd a n s o n r a y a p ıld ığ ı 1960 - 1970
y ılın d a k i o n a r ım ç a lış m a la rı s o n u c u
u z m a n la rc a ile r i s ü rü lm e k te d ir.
X V I I I . y ü z y ı l d a , ITT. O s m a n d e v r i n ­
d e d e g e n iş ö lç ü d e o n a n m g ö rm ü ş­
tü r. D u v a rla rın b a r o k , r o k o k o a h ş a p
k a b a r tm a la r ı ve b ey az ü z e rin e m a v i
d e s e n li D e lft ç in ile r i b u d e v r e a i t t i r .
Üç. d u v a r ı k a p l a y a n g e n i ş ç in i friz
i ç e r s i n d e m a v i - b e y a z c e li s i i l ü s h a t ­
l a « A y e t-e l t v u r s i » y a z ı l ı d ı r . A y r ıc a ,
friz in p a d iş a h ın o tu r m a y e rin in üze­
r i n d e k i b ö l ü m d e 1077 ( 1 6 6 6 ) t a r i h i
v e IV . M e h m c d 'i n a d ı o k u n u r . P a n ­
d a n t i f l e r d e k i v e k u b b e y i t a ş ı y a n s iv ­
ri k e m e rle rin iç y ü z e y l e r i n d e k i k a ­
le m ış ı s ü s l e m e l e r X V I . y ü z y ıl ö r n e k ­
le rin e s a d ık k a lın a r a k y e n ile n m iş tir .
Selim Odası.
 III. Murad Köşkü (III. Mura
Has Odası): Hünkâr Sofasından çık­
tıktan sonra Çeşmeli Sofadan geçile­
rek III. Murad Köşküne diğer adı ile
III. Murad Has Odasına geçilir.
Küçük bir köşk niteliğindeki bu yapı
Harem yapı topluluğu içinde en az
değişime uğrayan bölümdür. Köşkün
XVI. yüzyılda Mimar Sinan tara­
fından yapıldığı sanılmaktadır- Kare
planlı bir mekân olup yüksek kubbe
ile örtülmüştür. Oda girişinin sağın­
da oymalı ve altın yaldızlı baldakinli
oturma yerleri ve ortada büyük bir
ocak görülmektedir. Solda ise. Bursa
kemeri tarzında güzel bir çeşme var­
dır. Duvarlarında, sedef kakmalı
gömme dolaplar ve XVI. yüzyıla
ait mercan kırmızısı çiniler görül­
mektedir. Ayrıca, çepeçevre dolaşan
friz içersinde mavi üzerine beyaz celî
sülüs hatla < •Ayet-el Kürsî» görül­
mektedir. III. Murad Has Odası
XVI. yüzyıl klasik yapı ve süsleme
özelliklerinin en belirgin olduğu bir
bölümdür.
I. Ahmed Okuma Odası : III.
Murad Has Odasından, I. Ahmed
Okuma Odasına geçilir. Kare planlı
bu mekânın üzeri bir kubbe ile örtül­
müştür. Girişin solundaki bir niş
içinde 1017 (1608) tarihli bir çeşme
vardır. Duvarların alt bölmelerinde
gömme dolaplar ve pencereler görüt-
mcktcdiı. Pencere kapılarının bir
yüzü sedef ve bağa kakma diğer yüz­
leri fildişi kakmadır. Duvarların üst
bölümlerini çevreleyen mavi-beyaz,
yeşil-beyaz sülüs yazılı çiniler XVII.
yüzyıla aittir.
III. Ahmed Yemek Odası : I
i. Ahmed Okuma Odası Ahmed Okuma Odasından bu bölü­
me geçilen kapı üzerinde 1117 (1705)
tarihli bir kitabe vardır. Kare planlı,
tavanı ve duvarları ahşap, basık, kü­
çük bir odadır. Buraya Yemiş Odası
da denir. Çünkü bütün duvarlarda
• lake meyve ve çiçek resimleri vardır.
Çerçeveler içindeki Arapça şiirler bu
süslemeleri bölümlere ayırır. Bütün
bunların arasına da aynalar, yazılı
çekmeceler, nişler, camlı dolaplar
yerleştirilmiştir. Tavanda etrafı ka­
lem işi süslemeli büyükçe bir ayna,
sağ duvarda kırmızı çiçekli, alçı ka­
bartmalı bir ocak görülür.
Çifte Kasırlar : III. Murad Has
Odasının yanında Çifte Kasırlar de­
nilen yapı yer alır. Onarımlar sonu­
cunda orijinal şekli kazandırılmaya
çalışılan bu kasırlara, Şehzadeler
Dairesi veya Veliaht Dairesi de de­
nilmiştir. Birbirinden geçilen iki me-
kânlı yapıdır. İlk kasır kare planlı-

50
 III. Murad Köşkü ve I. Ahmcd Ckema Odasının dış görünüşü.

dır. Kubbe tavan, ahşap om urgalar

üzerine gerilm iş (k e te n ) kum aştan ­
dır. Altın varak ve boya ile bezenm iş­
tir. Duvarlarını selvili, çiçek m o tif­
li, ayetler, dinî kasideler yazılı,
XVII. yüzyıl çinileri kaplam aktadır.
Pencere içlerinde karşılıklı küçük za­
rif çeşm eler bulunm aktadır. İkinci
odaya üzerinde m erm erd en oym a
ayet yazılı kapıdan geçilir. Duvarları
XVII. yüzyıl çinileri ile kaplıdır. B a­
kır üzerine altın yaldızlı ocağı var­
dır. Bu küçük ! asır dikdörtgen m e­
kân 11 ve düz tavan] Alçı nencere-
ler restorasyon sırasında yapılm ıştır.
Yapının sağ tarafında görülen, oı
rım sırasında açık bırakılm ış 75 cm.
derinlikteki kısım XVI. yüzyıl çin ile­
ri ile kaplıdır. Bu kısım III. M urad
Odasının uzantısıdır. Genellikle
XVII. yüzyıl ilk yansı m im arî süsle­
me özelliklerinin görüldüğü bu ka­
sırlardan kubbeli olan ilki XVII.
yüzyıl başlarına, İkincisi ise IV. Meh­
med dönemine tarihlendirilm ekte-
dır.
Çifte kasırlardan ilerlenince
sağda b ir m erm er çeşme. Hase­
ki Odalan solda da I. Abdülhamid'
in yaptırdığı tamamen ahşap Gözde­
ler Dairesi ve Taşlığı vardır. I. Ab-
dülham id’in Aynalı Odası da bu taş­
lığa bakar. H arem ’de tarihlenebilen
batı etkisindeki en eski m anzara re­
simleri I. Abdülhamid dönemine
rastlam aktadır. Gerek G özdeler Dai­
resindeki odalarda gerekse Aynalı
Odadaki m anzara resim lerinde 1193
(1779) tarihi okunm aktadır. Gözde­
ler Taşlığının solunda, gözdelerin
yüzüp eğlendikleri havuz, bunun
ötesinde, Cariyeler Zindanı denilen
koğuşlar vardır. Duvarlarda Cariye-
lerin şikâyet dolu yazıları olduğu
için sonradan b öyle ad land ırılm ış­
tır.
Altın yol : H arem ’in en esk i
bölüm lerinden biridir. Şehzadeler
Dairesinden çık ınca k ısa b ir yol
buraya götürür. V eliahdlar tahta
çıkış sırasında yolun ik i yanında sı­
ralanan cariyelere altın serp tiklerin ­
den bu adın verildiği sanılm aktadır.
Altın yolun Hırka-i Saadet aralığına
açılan kapısı vardır. Padişahlar b u
yoldan geçerek H arem ’den çıkarlar­
dı. Altın yol O sm anlı tarihinin dra­
m atik olaylarına sahne olm uştu r. II.
M ahm ud’u Saray’ı basan isyancıların
elinden kurtaran Çevri K alfa’m n da­
iresine çıkan m erdivenler bu yolun
solundadır. Altın yolun b itim in d e
Gözdeler Dairesi ve Harem havuzu.
gene H arem ’in Cüm le K apısına varı­
lır, buradan geçerek K uşhane K apı­
sından (M utfak K ap ısı) Saray’ın
Ü çüncü Avlusuna geçilir.
 nderûn Meydanından son­ tur. Pencereler arasına odanın yük­
ra köşklerin bulunduğu sekliğine uygun altın yaldızlı bakır
Dördüncü Avlu gelir, set- bir ocak konulmuştur. Yapı da süs­

Dördüncü ^ 1er halindedir. Hırka-ı

Saâdet Dairesinden bu av­
leme bütünlüğü yoktur. Odanın Ha­
lic’e bakan cephesindeki dört pence­

yer lunun en yüksek seti olan Mermerlik

denilen yere ç ık ılır . B u setin zemini
muntazam beyaz mermerle döşenmiş
re ile Bağdat Köşküne bakan bir
penceresi içinde çeşmeler vardır.
Çeşmelerin süsleyici özelliği yanında
Dördüncü çevresi yine mermer korkuluklarla
ç e v r ilm iş t ir . O r t a s ın d a f ı s k iy e l i b ir
içeride gizlilik taşıyan konuşmaların
duyulm asını engelleyen özelliğinin

avlu h a v u z v a r d ır . B u s e b e p le b u r a y a H a ­
v u z lu T a ş lık d a d e n ir . H a v u z u n ç e v -
r e s in d e s o l ta r a f ta . S ü n n e t O d a s ı,
de olduğu söylenir, belkide şehzade­
le r in sü n n et törenlerinde a ğ la m a
s e s le r i n i n d ı ş a r ı d a n d u y u l m a s ı n ı ö n ­
t a ş lığ ın H a lic 'e b a k a n y ö n ü n d e İ f t a ­ le m e k a m a c ıy l a k o n u lm u ş o ld u ğ u
r iy e K a m e r iy e s i v e B a ğ d a t K ö ş k ü , da d ü ş ü n ü lü r. A y rıc a p a d i ş a h l a r ı n
L â le B a h ç e s i y ö n ü n d e is e R e v a n K ö ş ­ n a m a z la rın s ü n n e tin i b u r a d a k ıld ık ­
k ü y e r a lm ış t ır . la r ı r i v a y e t o l u n u r .

Sünnet odası ile Bağdat Köşkü

Sünnet Odası : Köşk b ir oda
a ra s ın d a k i ta ş lık ü zerin d e- in c ir liğ e
ve arkasındaki m üştem ilâtıyla b era­
doğru konsollar tarafından destekle­
ber kareye yakın planlı bir yapıdır.
nen çıkıntıda İftariye Kameriyesi
Sultan İbrahim devri yapısı olarak
vardır. Sultan İbrahim zamanında
bilinir. Cephesinde X V -X V I. ve
1050 (1640) yılında Sünnet Odası
XVII. yüzyıla ait çini örnekleri bir taşlığının genişletilmesi sırasında
a ra d a gön’ilphilir Kapının saöın- y a p ıl ı ııış L x jl . l£tcxriyo K ö ç k ü ’n ü n
da ve solunda bitki m otifleri arasın­ özelliği, b ü tü n ü n ü n maden olması­
da geyikler, çiçek açmış erik dalları dır. Oluklu bakırdan dört sütunun
bulunan panolar ender çini örnekle­ taşıdığı çatı, içte aynalı tonoz, dışta
ridir. Köşkün içi yine XVI. ve XVII. ise bombeli sivri uçlu b ir kubbe ile
yüzyıl çinileri ile kaplanm ıştır, ö r ­ biter. Çatı bakır üzerine altın yaldız­
tü, aynalı tonoz şeklindedir ve ka­
lıdır. Tepede b ir alem içinde Bismil­
lem işleriyle süslenm iştir. Odanın mi­
lah yazısı okunur. Aynalı tonozun içi­
marî bütünlüğünü tam am lam ak için ni b ir kitabe dolaşm aktadır.
ocağın iki tarafındaki eski yapıdan
kalma pencerelerin üzerine yenileri­ İ f t a r iy e K a m e r iy e s i b a y r a m g ü n ­
ne uygun baş pencereleri yapılm ıştır. le r in d e g ü z e l k u m a ş la r v e m in d e r le r ­
Bu pencerelerin altında bulunan ilk le d ö ş e n ir , b a y r a m n a m a z ın d a n s o n ­
köşke ait olan pencerelerin çini alın­ ra p a d iş a h la b a y r a m la ş ıla n y e r h a li­
lığı bozulmamış o hali ile korunmuş- n e g e t ir ilir d i. M a n z a r a n ın g ü z e lliğ i

İfta riy e K am eriy esi.

M
’fûımmîı

Bağdat Köşkü ve M e rm e rlik .

 nedeniyle padişahın yaza rastlayan
Ramazan avının bazı günlerinde if­
tar saatini burada beklediği ve oru­
cunu da açtığı söylenmektedir.
Bağdat Köşkü : Havuzlu Taş­
lık üzerinde sanat değeri yüksek ve
orijinalliği kaybolmamış köşklerden
biridir. IV. Murad’m emriyle Bağdat
seferinin hatırası için 1049 (1639)
yılında yaptırılmıştır. Sekizgen plan­
lıdır. Bu plan şekli daha önce Revan
Köşkünde de uygulanmıştır. Üstü
kubbe ile, kubbeyi aşan çıkıntılar ise
aynalı tonoz ile ö rtü lm ü ştü r. Köşkün
etrafın d a geniş ah şap saçaklı yirm i
iki m erm er sü tu n u n taşıdığı b ir re-
vak vardır. Mermer sü tu n la rın a ra ­
sında geom etrik desenli k o rku luk ­
lar yer alır. Bağdat Köşküne bah­
çeler tarafın dan bakıldığında yapı­
nın iki katlı olduğu g örülür. Bina
kesme taştan geniş ayaklar üzerine
o tu rm u ştu r. Bu yapı tekniği daha
önceleri Sınan Paşa, III. M uıad vc
Sepetçiler K öşklerinde de kullımıl-
mıştır. Bu şekilde köşk Havuzlu Taş­
lık seviyesine g etirilm iştir. Cephesi
dıştan alt pencerelerin bitim ine ka­
dar renkli m erm erlerle süslü, pence­
relerin bitim inden saçaklar» k adar
olan yüzey ise XVII. yüzyıl çinileriy­
le kaplıdır. Revakların Boğaz ve H a­
lic'e bakan nefis m anzaralı clışa ta ş ­
kın iki balkonunun üzeri kameriye
şeklinde ö rtü lü d ür. Bazı zam anlarda
sedir, m inder ve hal ılaıla döşenir
padişahın dinlenmesi için hazırlamr-
dı. Köşkün içi ise Türk m im arisi ve
süsleme sanatının en yüksek düzeyi­
ne erişm iştir. Mal »kâri süsleme bu
kubbe içinde çok güzel koruna bil­
miştir. Aynalı tonozlar içindeki altın
yaldızla yapılmış geom etrik süsleme
de en az kubbedeki k adar güzel iş­
lenmiş ve korunm uştur. Girişin sa­
ğına, b akır üzerine altın yaldızlı bir
ocak yerleştirilm iştir. Ocağın iki ta­
rafında ve alt pencerelerin arasında­
ki ince b o rd ü r çinilerle sınırlanm ış
tek parça mavi - beyaz çini panolar
üzerine bitki motifleri arasındaki ta ­
vus kuşlu panolar Türk çini sanatı­
nın ender güzellikteki örnekleridir.
Alt pencerelerin m erm er söveleri ile
üstteki renkli camlarla bezenmiş te­

k%.. A.'At »i
îil iî . i: pe pencerelerinin arasında kalan yü­
zeyde ise köşkü çepeçevre saran bir
kitabe yer almaktadır. Kitabeye
mavi zemin üzerine beyaz celi sülüs
hatla ayetler, Saray'ın meşhur hat­
tatlarından Tophaneli Enderunî
Mahmud Çelebi tarafından yazılmış­
tır. Kubbede yuvarlak bir küre asılı­
dır. Altın yaldızlı madeni bir mahfa­
za içine alınmıştır. Altında inci dizi-

53
Revan Köşkü ve Mermerlikteki havuz.
Mâ â t i ir [ tıııııır
M iıım ın iff
terin d en m ey d a n a gelmiş bir demet
vardır. Küre d ü n yayı, inci dizileri ise
o n a h ü k m ed en p a d işa h ı se m b o lize
ed er. K ö şk ü n içi o d ev ir d ö şe m e sin e
b en zetilerek sed irler ve m in d erlerle
d ö şen m iştir .
Revan Köşkü (Sank O d a sı):
Havuzlu Taşlık üzerindeki sonuncu
köşktür. IV. Muıad tarafından 1045
(1635) yılında Revan seferinin hatı­
rasına yaptırılmışfır. Köşk, sekizgen
planlı üç eyvani i; bir odadır. Üs­
tü kubbeyle örtülü etrafı revaklarla
çevrilidir. Sekizgen plan. Hırka - i
Saâdr r-sinin revakları ününe
yapıldığı iç.n Bağdat Köşkündeki
kadar ıahat ve tam uygulanmamış­
tır. Bu sebeple kenarlan üzerindeki
çıkıntılarda ı biri yapılamamış, içte
bu kenara bir ocak yerleştirilmiştir.
Köşkün içi, kubbe eteğine kadar
XVII. yüzyıl çinileri ile kaplanmıştır.
Pencereler iki sıra halindedir. Alt
pencereler içten ahşap üzerine sedef
ve bağa kakına tekniğinde kapaklar­
la örtülüdür. Üst pencereler renkli
camlarla süslüdür. Duvarlara üçerli
nişler açılmış ve nişlerin içi XVI.
yüzyıl renkli sır tekniğindeki çiniler­
le tezyin edilmiştir. Kubbenin i,i es­
ki halini koruyamamış, geç devir
süslemesi ile kaplanmıştır. Kubbe
içine geleneksel kubbe şeklinin dışı­
na çıkılarak dört pencere açılmıştır.
Köşkün dışı belirli bir yüksekliğe
kadar beyaz ve renkli mermcrhrle
kaplıdır. Bu yükseklikten kubbe ete­
ğine kadar mavi - beyaz çinilerle
kaplanmıştır. Köşkün Lâle Bahçesi
kenarında küçük bir kameriyesi sar­
dı'. Kameriyeni! tavanı kalem işleri
ile süslüdür..
Havuzlu Taşlıktan iki merdiven­
le Lâle (Lâla) bıhçesüıc inilir. Bura­
da sol tarafta Sofa Köşkü (Mustafa
Paşa Köşkü) ve Baş Lâla Kulesi yer
al:r.
Sofa Köşkü : Mustafa Paşa
Köşkü veya Me divenbaşı Kasn ola­
rak tanınan köşkün yapılış tarihi bi­
linmemektedir. Harem’in dışında Sa­
ray'ın içindeki tek ahşap yapıdır. Si-
’âlıdâr Tarihinde 16S1 yılında Hus
,isinin buruda kabul edildiği ka-
;itlidir. Köşkte 1116 (1704) ve 1166
1725) tarihlerinde 111. Ahmed ve I.
Mahmud zamanlarında yapılmış
olan tamirleri belirten iki kitabe var­
dır. 1116 tarihli kitabede köşkün So­
fa Köşkü adını taşıdığı yazılıdır. Lâ-
I" Bahçesinin istinat duvarları üzeri­
ne yapılmıştır. Burada eskiden taş
bir sofa bulunduğu ve köşkün bu so­
fa üzerine yapılmış olmasından do­
layı bu ismi aim ış olduğu söylenir.
55
nişler açılmış ve nişlerin ü : XVI.
yüzyıl renkli sır tekniğindeki çiniler­
le tezyin edilmiştir. Kubbenin içi es­
ki halini koruyamamış, geç devir
süslemesi ile kaplanmıştır. Kubbe
içine geleneksel kubbe şeklinin dışı­
na çıkılarak dört pencere açılmıştır.
Köşkün dışı belirli bir yüksekliğe
kadar beyaz ve renkli mcrmcrl'rlc
kaplıdır. Bu yükseklikten kubbe ete­
ğine kadar m avi-beyaz çinilerle
kaplanmıştır. Köşkün Lâle Bahçesi
kenarında küçük bir kameriyesi var­
dı'. Kameriyeni! tavanı kalem işleri
ile süslüdür..
Havuzlu Taşlıktan iki merdiven­
le Lâle (Ula) bahçesine inilir. Bura­
da sol tarafta Sofa Köşkü (Mustafa
Prşa Köşkü) ve Baş Lâla Kulesi yer
alır.
Sofa Köşkü : Mustafa Paşa
Köşkü veya Mc divenbaşı Kasn ola­
rak tanınan köşkün yapılış tarihi bi­
linmemektedir. Harem'in dışında Sa­
ray’ın içindeki tek ahşap yapıdır. Si­
lâhdâr Tarihinde 1682 yılında Rus I
inin burada kabul edildiği ka-|
vitlidir. Köşkte 1116 (1704) ve 11661
1725) iı k-r.nde 1»•. Ahmed ve I.
Mahmud zamanlarında yapılm ış]
olan tamirleri belirten iki kitabe var-
uır. 1116 tarih li kitabede köşkün So-|
la Kü' uii adını taşıdığı yazılıdır. Lâ­
le Bahçesinin istin at duvarları Uzeri-I
ne yapılmıştır. Burada eskiden taşj
l fa bulunduğu ve köşkün bu so­
fa üzerine yapılmış olmasından do-l
layı bu ismi alm ış olduğu sö y len iri
55
Baş Lâla K ulesi (H e k im b a ş ı O d a s ı).
Revan vc B ağdat k ö şklerinin Sofa-i
H ü m âyû n ü zerin e y a p ılm ış o lm a sı
Sofa K ö şk ü ’n ü n de bu b ah çe iç in d e
o lm a sı ism in in böyle sö y le n m e sin e
sebep olm uştur. Köşk, Lâle Bahçesi
tarafından bahçe ile aynı seviyede
olup, Beşinci Yere b ak an ön tarafta
ise dışa taşkın iki ayrı çıkma, aşağı­
dan narin barok m erm er sütunlarla
desteklenm iştir. Köşk, dîvânhâne
denilen kısım, iç içe kemerli kapı ve
namaz odası olmak üzere üç bölüm­
dür. Dîvânhâne’nin içi iki sıralı geniş
pencerelerle aydınlık sıcak b ir hava­
ya bürünm üştür. Duvarlar ve tavan
nefis ahşap süsleme ile kaplıdır.
Türk rokokosunun en güzel örnekle­
rinden biridir. Duvarlara açılmış
zarif nişler süslemeye ayrı bir renk
verir. Ayrıca bu süslemenin dışında
duvarlara Hakanî Mehmet Bey'in hil-
yesinden alınmış talik yazı ile beyit­
ler yazılmıştır. Dîvânhâne’den yuvar­
lak kemerli bir kapı ile ikinci bölme­
ye geçilir. Bu oda küçük pencereli
olup, ortadan ikiye ayrılm ıştır. Oda­
rrr*
nın tek süsü alçı ocağıdır. Bu oda­
nın nam az o d a sı o ld u ğ u sö y len ir.
S ıc a k yaz g ü n ler in d e p a d işa h a ve m i­
sa firle re şe rb e t su n u ld u ğ u için şer­
b et o d a sı da d e n ilm ek ted ir.
B aş Lâla K u lesi (H e k im b a şı
O dası : Sofa Köşkünün sağ tarafın­
da, dört köşeli küçük taş bir yapıdır.
Fatih tarafından yaptırılm ıştır. Eski
bir kulenin alt kısmı olduğu zanne­
dilm ektedir. II. Mahmud zamanında
bu kaide üzerinde ahşap bir kısım
bulunduğu ve Sultan Abdülmecid
zamanında değişikliğe uğradığı sa­
nılm aktadır. Saçağının etrafında kü­
çük pencereler görülm ektedir. Çatısı
ahşaptır. Baş Lâla Kulesinde Fatih
Sultan Mehmed tarafından yaptırı­
lan bir Eczane vardı. Padişah ve
yakınları için hekim başıların tayin
ettiği ilaçlar ve rikâblarda devlet er­
kânına kahveden evvel ikram olu­
nan, hünkâr m acunu burada yapılır­
dı. 1331 (1912) yılında yapılan ta­
m irden sonra Hazine’de bir sandık
 pppıppr
iç in d e b u lu n a n , h e k im b a ş ılığ a ve
k u le y e a it e şy a b u r a y a k o n u lm u ş tu r .
B u b in a S a r a y ’d a b u lu n a n s ilâ h la r ın
te m iz le n m e s i iç in d e k u lla n ılm ış , d a ­
h a so n r a E n d e r û n h a d e m e s in e M e şk -
h â n e o la r a k ta h s is e d ilm iş t ir . B a ş
L âla K u le sin in S a r a y b u r n u 'n a ba­
k a n c e p h e s in in z e m in k ıs m ın d a IV .
M u ra d ’m , c ir id v e to m a k o y u n la r ım
s e y r e ttiğ i, a r k a sın d a k ita b e o la n b ir
k ü r sî ( k o lt u k ) v a r d ır .
B a ş L âla K u le s in in y a n ın d a k i
m e r d iv e n le r d e n D ö r d ü n c ü A v lu n u n
en a lç a k s e ti o la n y e r e in ilir . B u r a ­
d a M e c id iy e K ö şk ü , E s v a p O d a sı v e
S o fa C a m ii b u lu n m a k ta d ır .
M e c id iy e K ö ş k ü : S u lta n Ab-
d ü lm e c id ta r a fın d a n y a p t ır ılm ış t ır .
Y a p tır a n p a d iş a h ın is m in e iz a fe te n
M e c id iy e K ö şk ü , S a r a y ’d a y'apılan
so n k ö ş k o ld u ğ u iç in d e Y e n i K ö ş k
d e n ilir d i- M im a rı S e r k is ( S a r k is )
B a ly a n ’d ır . E v v e lc e b u k ö ş k ü n y e r in ­
d e Ç a d ır K ö şk ü v e Ü ç ü n c ü Y e r i
K ö şk ü b u lu n u y o r d u . Y ık tır ıla r a k ye-
M e c id iy c Köşkü.
rin e M e c id iy e K ö ş k ü y a p t ır ılm ış t ır .
K ö ş k ü n z e m in k a t ı B iz a n s d e v r in d e n
k a lm a is tin a t d u v a r la r ı ü z e r in e o tu r ­
tu lm u ştu r . K ü f e k î t a ş ın d a n y a p ılm ış ­
tır. B o l ış ık lı, y e r s e v iy e s in d e n b a ş-
lıy a n b ü y ü k p e n c e r e le r i v e z e m in i
m e r m e r le v h a la r la k a p lı g e n iş b ir k ö ­
ş e te r a s ı o la n in c e u z u n b ir y a p ıd ır .
A d alar, M a r m a ra v e A n a d o lu s a h ille ­
r in i g ö r e n ç o k g ü z e l b ir m a n z a r a y a
sa h ip tir .
E sv a p O d a s ı : M e c id iy e K ö ş k ü
ile a y n ı z a m a n d a , k ü f e k î ta ş ın d a n
y a p ılm ış k a r e p la n lı, k ü ç ü k b ir o d a ­
dır.
S o fa C a m ii : B u c a m in in y e r in d e
e v v e lc e S ilâ h d â r K ö ş k ü v a r d ı. I I I .
S e lim ’in h a l’i v e IV . M u s ta f a ’n ın cü-
lû s u b u r a d a k a r a r la ş tır ıld ığ ı iç in
II. M a h m u d ’u n k ö ş k ü y ık t ır ıp , y e r i­
n e S o fa C a m in i y a p tır d ığ ı r iv a y e t
e d ilm e k te d ir . K a p ıs ın d a 1275 (1 8 5 8 )
ta r ih in d e S u lt a n A b d ü lm e c id z a m a ­
n ın d a ta m ir e d ild iğ in i b e lir te n k ita b e
b u lu n m a k ta d ır .
içinde bulunan, hekim başılığa ve
kuleye ait eşya buraya konulm uştur.
Bu bina S aray’da bulun an silâhların
temizlenmesi için de kullanılm ış, da­
ha sonra E nderûn hadem esine Meşk-
hâne olarak tahsis edilm iştir. Baş
Lâla Kulesinin S aray b u rn u 'n a b a­
kan cephesinin zem in kısm ında IV.
M urad’ın, cirid ve tom ak oyunlarım
seyrettiği, arkasında kitabe olan b ir
kürsî (k o ltu k ) vardır.
Baş Lâla K ulesinin y an ındaki
m erdivenlerden D ördüncü Avlunun
en alçak seti olan yere inilir. B u ra­
da Mecidiye Köşkü, Esvap O dası ve
Sofa Camii bulunm aktadır.
Mecidiye Köşkü : S ultan Ab-
dülm ecid tarafın d an yap tırılm ıştır.
Y aptıran padişahın ism ine izafeten
Mecidiye Köşkü, S aray’da yapılan
son köşk olduğu için de Yeni Köşk
denilirdi- M im arı Serkis (S ark is)
B alyan'dır. Evvelce bu köşkün y erin ­
de Ç adır K öşkü ve Ü çüncü Y eri
K öşkü bulunuyordu. Y ık tırılarak ye­
rine Mecidiye K öşkü y ap tırılm ıştır.
Köşkün zemin k atı Bizans devrinden
kalma istin at d u v arları üzerine o tu r­
tulm uştur. K üfekî taşın d an yapılm ış­
tır. Bol ışıklı, yer seviyesinden baş-
lıyan büyük pencereleri ve zem ini
m erm er levhalarla kaplı geniş b ir k ö ­
şe terası olan ince uzun b ir yapıdır.
Adalar, M arm ara ve A nadolu sahille­
rini gören çok güzel b ir m anzaraya
sahiptir.
Esvap Odası : M ecidiye K öşkü
ile aynı zam anda, küfekî taşın d an
yapılm ış kare planlı, küçük b ir oda­
dır.
Sofa Camii : Bu cam inin yerinde
evvelce S ilâh d âr K öşkü vardı. III.
Selim ’in h a l’i ve IV. M ustafa’nın cü-
lûsu b u rad a k ararlaştırıld ığ ı için
II. M ahm ud’u n köşkü yıktırıp, yeri­
ne Sofa Cam ini y aptırdığı rivayet
edilm ektedir. K apısında 1275 (1858)
tarihinde S u lta n A bdülm ecid zam a­
nında ta m ir edildiğini b elirten kitabe
b u lu n m ak tad ır.
 Saray’ın ana yerleşim düzeni üe
karave deniz surları arasında kalan yer

58
 irinci Avluda bulunan
Darphâne Kapısından baş­
layarak Saray’ın buraya
kadar anlatılan bölümleri
ile Kara ve Deniz surları­
nın arasında kalan geniş sahadır. Bu
saha Darphâne Kapısından Soğuk­
çeşme Kapısına, Soğukçeşme Kapı­
sından Demir Kapıya, Demir Kapı­
dan Otluk Kapıya kadar uzanan üç
bölgeye ayrılır. Demir Kapıdan Ot­
luk Kapıya kadar uzanan saha Sa­
ray’ın denize nazır bölümüdür. Yalı
köşkü, Saraybumu, Has bahçe, Gül-
hâne, ve Cebehâne meydanları ola­
rak beş ayrı bölgeye ayrılır.
Saray arazisinin büyük bir bö­
lümü 1913 yılında park yapılmak üze­
re Belediyeye devredilmiştir. Eşsiz
güzellikteki sahil saray, köşk ve ka­
sırlardan bazıları bakımsızlıktan, ba­
zıları yangın sebebiyle ortadan kalk­
m ış, birçoğu Sultan Abdülâziz zama­
nında yaptırılmasına izin verilen de­
miryolunun geçtiği yerlere tesadüf
ettiğinden yıktırılmış, yine aynı pa­
dişah zamanında büyük masrafları
- rektirdiği için mimarimizin en gü-
/el örneklerini teşkil eden yapılar
tın lıp , imha edilmiştir.
tır halinde sülüs hatla, Farsça inşa
kitabesi vardır. Köşkün ahşap reva-
ğı 26 Receb 1150 (19 Kasım 1737) ta­
rihinde yanmıştır. Bugünkü revak I.
Abdülhamid zamanında yapılmışur.
Sivri kemerlerle birbirine bağlanmış
on dört sütundan ibarettir. Çinili
köşkün zemin katı da başlıbaşına bir
köşk görünümündedir. Köşkün
önündeki sahada cirid oyunları ve
binicilik yarışmaları yapılırdı. Kar­
şısında III. Mehmed Köşkü vardı.
Burada surre alayı merasimi yapılır­
dı. Çinili Köşkün etrafında bulunan
sahaya 1882 yılında Sanayi-i Nefise
Mektebi, 1886- 1888 tarihinde Müze
binası yapıldı. Bu yapılar günümüz­
de Arkeoloji Müzeleri olarak kulla­
şında solda 1014 (1605) tarihli kita­
besi olan bir çeşme vardır. Bu kita­
benin üzerinde 1307 (1889) tarihli
Hamidiye Çeşmesinin kitabesi bu­
lunm aktadır.
Kara surlarının Soğukçeşme dir­
seği üzerinde padişahlann ordunun
sefere çıkışlarını, zafer ve bayram
şenliklerini, sadrazam lar tarafından
kabul edilecek elçi alaylarını seyret­
tikleri Alay Köşkü bulunm aktadır.
Köşkün ilk yapısı hakkında tam bir
bilgi mevcut değildir. Çeşitli kaynak­
larda III. Murad zamanında yapıldı­
ğı belirtilmekte ise de Köşkün Fatih
Sultan Mehmed zam anında yapıldığı
sanılmaktadır. Bugünkü bina II.
Mahmud tarafından 1819- 1820 yı­

Darphâne Kapısı geçildikten son­

ra, yokuşun sağ tarafında Ağa Yeri
denilen sahada 877 (14721 yılında Fa­
tih Sultan Mehmed tarafından yaptı­
rılm ış olan Çinili Köşk yer alır. Çini­
lerinden dolayı Sırça Saray, Kasr-ı
K âşi de denilirdi. Meyilli bir ara­
zi üzerinde inşa edildiğinden giriş
cephesi tek, güney tarafı çift katlıdır.
Birinci kat kare içine yerleştirilmiş
haç şeklinde bir plan göstermekte­
dir. Haçın arka ucunda çok köşeli,
çıkıntılı bir oda, merkezde bir kub­
be, iki yanda iki büyük eyvan ve dört
köşede dört odadan ibarettir. Köş­
kün içini kaplayan sıraltı tekniğinde­
ki geometrik dekorlu çiniler ilk Os
manii çinilerinden çok, Selçuklu ka
rakteri taşımaktadır. Bunlar firûze,
lâcivert ve mor renklidir. Lâcivert
ve firûze zemin üzerine altın yaldız
ile işlenen bezemeler köşkün görü­
nümünü zenginleştirmektedir. Bu
süslemeler sır üstüne yapıldığından
Çinili Köşkün eyvanını kaplıyan çinilerden ve kitabesinden detay,
yer yer dökülmüştür. III. Murad
zamanında köşe odalarından biri ye­
nılmaktadır. Çinili Köşke inilen yo­ lında eskisi yıktırılarak yeniden inşa
niden ele alınmış, odanın duvarları­
kuşa tekrar dönüldüğünde, yokuşun edilmiştir. Bodrum katı üzerine ah­
nı süsleyen yan nişlerden bir tanesi
nihayetinde kara surları üzerinde şap karkas olarak yapılmıştır. Köş­
çeşme haline getirilmiştir. Çeşmenin
Gülhâne Parkı kapısı görülür. Bu ke sur duvarına yaslanan geniş bir
cephesinde bir tavus kuşu resmi
olup, duvarında 999 (1590) tarihli k a p ı S a r a y ’ı n Bâb-ı Sultânı denilen ram pa yolla çıkılır. Binanın planı bir
bir kitabe yer alır. E yvan kem erinin S o ğ u k çeşm e Kapısıdır. Sultan îbra- giriş holü, b ir büyük salon, bunun
....... „ . _ «Alln İr Aft hatla him tarafından açtırılmıştır. Kapmm devamında daha küçük bir salon,
« lc v c k k iili TI :»1İlci» y a z ıs ı ■ver- al- y a n ın d a b u lu n a n ik i g e ç i t 1Q13 VlllTl- taht o d a s ı ve üç küçük o d a d a n iba­
tın d a yine mozaik tekniğinde iki sa­ da açılmıştır. Gülhâne Kapısının dı- rettir. Taht odası temeli olan ÜUF"
Ç in ili Köşkün yan duvar p e n c e re le ri
c u n p la n ı n a u y g u n o n ik i k ö ş e l i , y e d i
p e n c e r e l i b ir o d a d ır . O d a n ın b a sık
k u b b e s i k ı s m e n k a le m i ş i , d a h a ç o k
le v h a k u r ş u n l a r d a n k a lı p la r a göre
k e s i l e r e k v e o y u la r a k y a p ı l m ı ş , üze­
ri b o y a lı k u b b e s in d e k i y e r le r in e ç i­
v il e r le t u t t u r u l m u ş , k u r ş u n t e z y i n a t ­
la süslenm iştir. Bu süsleme tarzına
başka hiç b ir yapıda rastlanm am ış­
tır. Diğer salon ve odaların süsleme­
leri am pir üslupta, kalem işidir. Niş
içlerinde m anzara resim leri vardır.
Binanın caddeye bakan yüzü m er­
m er kaplıdır. Pencerelerinin üzerin­
de tarih kıt'alarını Keçecizâde îzzet
M ollanın yazdığı 1235 (1819- 1820)
tarihli kitabe vardır.
60
A la y K ö ş k ü d i r s e ğ i n d e n D e m ir
K a p ıy a d o ğ r u , s u r ü z e r i n d e k i b ir i n c i
k o lt u k k a p ıs ı, S o k u llu M e h m e d P a ş a ’
n m S a r a y 'a i s t e d i ğ i z a m a n g ir ip ç ık a ­
b i l m e s i iç i n a ç ı l d ı ğ ı n d a n , M e h m e d
P a ş a K a p ı s ı a d ın ı t a ş ır . Y in e b u y ö n ­
d e k i İ k in c i k a p ı K a n u n î S u lt a n S ü ­
leyman’ın, s a d r a z a m ı İbrahim paşa
için açtırm ış olduğu özel b ir kapıdır.
Sultan Süleyman veya İbrahim Paşa
Kapısı olarak bilinir.
Soğukçeşme Kapısı ile Demir
Kapı arası yaklaşık 450 m. uzunlu­
ğunda, düz, geniş bir yoldur. Demir
Kapıdan itibaren Yalı Köşkü denilen
saha yer alır. Burada bulunan köşk­
lerden en eskisi Bayezıd Köşkü idi.
Mimarının Hayrettin olduğu sanıl­
maktadır. Köşk kaptan Kılıç Ali Pa-
a tarafından tam ir ettirilmiştir. III.
durad Bayezıd Köşkünün yerine bir
:öşk yapılmasını emrederek Başmi-
nar Davud Ağa'yı görevlendirmiştir,
löşkün yapımına 999 Şaban ayının
onunda (23 Haziran 1591) yılında
inan Paşa sadaretinde başlanılmış,
inan Paşanın azliyle Ferhad ve Si-
avuş Paşaların sadaretlerinde de-
am edilmiş, yeniden sadrazam olan
inan Paşa tarafından Şaban 1001
Vlayıs 1592) yılında tamamlanmış-
r. Bu tarihten sonra köşke Sinan
aşa Köşkü de denildi. Bazı kaynak-
r Bayezid Köşkünün yerinde Yalı
öşkünü, bazıları ise Sepetçiler Köş-
inü göstermişlerdir.
Odun Kapısı ile eski Yalı Köşkü
apışı arasındaki surlar üzerinde bu­
nan Sepetçiler Köşkü 1053 (1643)
lında yeniden veya başka bir köş-
in yerine Sultan İbrahim tarafın­
ın y a p t ır ılm ış t ır . I . M a h m u d z a m a ­
nda ta m ir e d ilm iş , X I X . y ü z y ıl
ışlarında b u g ü n k ü h a lin i a lm ış t ır ,
ır-i S u lt â n ı iç in d e b u lu n a n k ö ş k -
*den g ü n ü m ü z e k a la n te k ö r n e k tir ,
r d e . H a s b a h ç e d e e s k i S e p e t ç ile r
işkü v a r d ı.
Y in e b u s a h a d a s u r d ış ın d a , Y a lı
işkü K a p ıs ı y a n ın d a , H a l ic ’e n â z ır ,
n a n m a n ın ç ık ış ın d a k a p ta n p a ş a -
ın vı>Ha v e k a r ş ı l a m a t ö r e n le r in in
p ıld ığ ı. Y a lı K ö ş k ü b u lu n u y o r d u ,
m a n la h a r a p o la n k ö ş k I. M a h m u d
a tın d a n ta m ir e t t ir i lm i ş t i r . Y a lı
şkü d e n ile n s a h a d a B o s t a n c ıla r
a ğ ın a y a k ın b ir y e r d e . K a n u n î
r a fın d a n y a p t ır ılm ış o la n , Y e ş il
r e m itli C a m i d e n ile n b ir c a m i v a r -
Yalı K ö ş k ü y a k ın ın d a p a d iş a h a
saray h a lk ın a a it k a y ık h a n e le r b u -
nuyordu. Bostancı başı d a ir e s i,
ıssa h a s e k ile r i v e o c a k k e th ü d a la r ı
■ b o s t a n c ı n e f e r le r in e a it o d a la r
ılı K ö ş k ü c iv a r ın d a id i. (1733) tarihinde yeni bir daire yap­ S u ltan A b d ü lm ecid ’in ilk zam an ları­
sonra gelen Sa-
Y a lı k ö ş k ü n d e n tırmış, 1154 (1741) yılında da sahil­ na kadar yaz m ev sim in d e o tu rd u k ­
yburnu mevkiinde surlar üzerinde de bulunan boş arazi üzerine Mah- ları bu Saray 25 S a fer 1280 (11 A ğus­
ıray’ın Top Kapı adı verilen kapısı bûbiye Kasrını inşa ettirm iştir. Fa­ to s 1863) ta rih in d e H arem D a iresin ­
ir alıyordu. Bıı kapı, Orta Kapıda kat bu daireler saray halkına yetme­ den çık an b ir yan gın so n u n d a tam a­
Iduğu gibi iki kule külahı ile tezyin diği için birkaç sene sonra bu saha­ m en y a n m ıştır.
iilmiştir. Önüne harplerde ele geçi- da büyük bir saray inşasına başlanıl­
ilen toplar zafer hatırası olarak ko- mış, 1162 (1748) yılında tamamlan­ Yavuz Sultan Selim veya Kanu­
ulduğundan bu ismi almıştır. Kapl­ mıştır. Burada padişaha ait daireler­ nî Sultan Süleyman zamanında ya­
ın yanlarında ve arkasında bulunan den başka saray halkı için de ayrı pıldığı sanılan Mermer Köşk (Taş
ıh a d a T o p k a p ı Sarayı denilen bü- bölümler vardı. III. Osman, I. Ab­ Köşk) ve Haşan Paşa Köşkleri de bu
ü k , kısmen ahşap bir Sahil Saray dülhamid ve III. Selim zamanların­ sah ad a b u lu n u y o r d u . III Selim’
a r d ı. Bu sarayı III. Ahmed küçük da tam ir ve ilâveler yapılmış, II. in annesi için yaptırdığı Serdab
ıir daire olarak başlatmış, 1121 Mahmud zamanında 1233 (1817) yı­ Köşkü Sahil Sarayın arkasında idi.
lında son bulan büyük bir tam ir ya- Serdab Köşkünün arkasında bulu­
^.1 +-<■»rVl.0TYTlan m istir. I.
*1alımı I. «Llltun
daireye ilâve; ol J n V>U t a m ir s ı­ nan setli kısım enderûnlularca Beşin­
r a s ın d a y ık tır ılm ış tır . P a d iş a h la r ın ci Yer olarak adlandırılırdı. Burada
 Gotlar sütunu adı verilen granitten,
Korint tarzında başlığı olan bir sü­
tun vardır. Bu sütunun sağında Has
ahıra ait daireler bulunuyordu.
Sarayburnu’ndan sonra Has bah­
çe denilen alan yer alır. Sahilinde
Değirmen Kapı, kapının bitişiğinde
değirmen ve fırın vardı. Has bahçe­
nin yanındaki sahada sadrazam îs-
hak Paşa tarafından II. Bayezid
için yaptırılmış olan Ishakiyye Köş­
kü bulunuyordu. Ishakiyye Köşkü­
nün yanında sur dışında kale bede­
ni dibinde Saray’ın çöplerini her
gUlı m a v n a l a r l a a ç ı k t a dpnİ7p d ö k e n
Mczbelekeşan Ocağı vardı. Köşkün
yanında, denize doğru düzelen, geniş
bir arazi olan Gülhâne Meydanı yer-
alır. Burada II. Mahmud tarafından
1242 (1826) yılında tamir ettirilen
1 8 6 3 ta rih in d e y a n a n S a r a y b u r n u ’n da kl
T o p k a p ı S a h il S a r a y ın ı g ö s t e re n g ra vü r. Gülhâne Köşkü vardı. 26 Şaban 1255
C h o is e u l G o u ffie r, X IX . y ü z y ıl. (4 Kasım 1839) tarihinde bu köşkün
önünde Sadrazam Mustafa Reşid
Paşa tarafından Tanzimat Fermanı
okundu. Osmanlı tarihinde yeni bir
dönem açan ferman okunduğu yer­
den dolayı Gülhâne Hatt-ı Hümâyû­
nu adını alır. Köşkün yakınında As-
laııhâne vardı. Gülhâne Meydanının
nihâyetinde bulunan kapıdan Eski
Cebehâne meydanına çıkılırdı. Bu­
gün bu kapı yoktur. Sövelik vazifesi­
ni gören iki küçük kule durmakta­
dır. Bu kuleler Sultan Abdülâziz za­
manında Güvercinlik haline getiril­
miştir. Kulelerden birinin Bamya
ocağına, diğerinin Lahana ocağına
ait olduğu enderûn eskileri tarafın­
dan söylenmiştir. Cebehâne Meyda­
nı saray halkının spor alanıdır. Bu­
raya Kabak Meydanı da denilirdi.
Burada, III. Selim ve II. Mahmud’uıı
62
attıkları nişanları gösteren 1205
(1790), 1226 (1811) tarihli iki nişan-
taşı bulunuyordu. Bu taşlardan de­
niz tarafında olanın üzerinde lahana
şekli, kara tarafında olanın üzerinde
ise bamya şekli vardı. Atâ tarihine
göre Çelebi Sultan Mehmcd'in salta­
natının ilk yıllarında kendisi bir
müddet Merzifon’da oğlu Murad’da
Amasya’da oturmuştu. Merzifon ile
Amasya arasındaki Suluova’da baba
ile o ğ u lu n m a iy etin d e b u lu n an süva­
ri a sk erleri k a rşıla şıp , harp oy u n la ­
rı yap arlard ı. M erzifo n ’da b ü y ü k la ­
hana, A m asya’da iy i b am ya çık tığ ın ­
dan M erzifon ’dan gelen a sk erlere
L ahanacı, A m asya’dan g elen a sk er­
lere de B a m y a cı d en ilird i. B u se­
b e p le, b u tab irler cirid oyu n ların d a
iki tara fın d aim i ism i h a lin e g e lm iş­
tir. Y ine b u m eyd an d a II. B ayezid'in
oğlu şehzade Ahmed'in attığı topuzu
gösteren 909 (1503) tarihli bir taş
daha vardı. Bugün, bu nişan taşları
Askeri birlikler tarafından muhafaza
edilmektedir.
C ebehâne M eyd an ın ın ön ü n de,
S in an P aşa'nın III.M urad için ya p tır­
m ış o ld u ğ u S in an Paşa Köşkü (İnci
li K ö şk ) vardı. M im arı D avud Ağa'
dır. K öşk ü n y a p ım ın a 998 (1 5 8 9 ) yı­
lın d a b a şla n m ış, 999 (1 5 9 0 ) yılında
tamamlanmıştır.
Yine bu sahada bulunan Balık-
hâne Kapısı üzerinde bir köşk var­
dı. Gazaba uğrayan vezirler köşkün
karşısında bulunan kemerli bir oluk­
tan denize atılırlar, yahut çektirilere
bindirilerek sürgüne gönderilirlerdi.
Balıkhane Kapısının ilerisinde
deniz surları kara surları ile birleşir.
Kara surları üzerinde Otluk Kapısı
 İncili Köşkü gösteren gravür,
Cholseul Gouffler, XIX. yüzyıl.

jlunmaktadır. Kapıya dışında ot ve

iman anbarları olduğu için bu isim
srilmiştir. Kara surları îshak Paşa
okuşu boyunca devam eder. Bâb-ı
[ümâyûn’a yakın bir yerde Milli
.ğitim Basımevi bulunmaktadır. Bu-
ası 1280 (1863) yılında kurulan
latbaa-i Âmire binasıdır. îshak Pa-
a yokuşunun sonunda III. Ahmed
ırafından yaptırılan nâdir güzellik-
; olan III. Ahmed çeşmesi yer alır.

Yalı Köşkünü gösteren gravür,

Choiaeul G o u f f l e r , XIX. y ü z y ı l .
Topkapı Sarayı Müzesi Onarımları

1924 - 1950 YILLARI

u m h u r iy e t 'in i l â n ın d a n p e n c e r e v e k a p ıla r ı ö r ü lm ü ş , r e v a ğ ın
d a n p e k k ıs a b ir s ü r e s o n ­ b ir k ı s m ı E l ç i H â z i n e s i d e n e n b ir
ra m im a r î, t a r i h î v e s a n a t o d a ile b ö lü n e r e k , k ö ş k ü n a b id e v î
z e n g in l ik l e r in i iç e r e n t a ­ ta ç k a p ıs ı k a p a t ılm ış v e b in a n ın a h ­
ş ın m a z y a p ıl a r k a d a r d e ­ şa p k u b b e v e ta v a n la r ı ü z e r in d e m i­
ğ e r li t a ş ın ır e s e r l e r i v e h â z in e l e r in i n m a r i s i n e h iç u y m ı v a n k a b a b i r ç a t ı
m ü şte r e k e n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i iç i n il e ö r t ü l m ü ş k e n , b ü * ü n b u m u h d e s
C u m h u r iy e t H ü k ü m e t i 1 9 2 4 y ıl ın d a k ıs ım la r k a ld ır ıla r a k , k ö ş k o r ij in a l
T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s in in a ç ı l m a s ı m im a r is in e u y g u n o la r a k resto re
k a r a r ın ı a lm ış t ır . e d ilm iş tir .
O d e v rin ş a r t l a r ı n a g ö r e e n iy i T am am en y ık ık d u ru m d a o la n
çö zü m b u lu n a ra k , u z m a n m im a r la r ­ M u t f a k l a r 'ı n o n g ö z l ü m u t f a k k ı s m ı
d a n k u ru la n h e y e tle rd e n a lın a n o n a ­ ile y i n e ç a t ı s ı z v e d ö r t d u v a r h a l i n d e ­
r ım r a p o r ve p r o g r a m l a r ı n a g ö r e ö n ­ ki H a s a h ı r d a b u d e v r e d e ç o k b ü y ü k
c e l ik le b ü t ü n y a p ı l a r ı n d ı ş t e s i r l e r ­ b ir ç a lış m a s o n u c u o n a r ılm ış tır .
d e n k o ru n m a s ı s a ğ la n m ış , ç a tı ve H a r e m ’i n b ir ço k b ö lü m ü n d e k i
k u b b e le r y a p ılm ış , ü s tle r i k u r ş u n ve m ü h d e s b ö lm e le r k a ld ır ıla r a k o r iji­
k i r e m i t ile k a p a t ı l m ı ş , d ı ş d u v a r l a r n a l ç in i c e p h e le r , r e v a k la r , o c a k la r ,
v e t a ş ıy ıc ı s i s t e m l e r o n a r ı l m ı ş , m u h - n iş le r o rta y a ç ık a rılm ış ve a ç ık lık la ­
d es k ıs ım la r k a ld ırıla ra k y a p ıla rın ra c a m ta k ıla ra k , ç a tı ve s a ç a k la r b a ­
m im a rî b ü tü n lü k le r i o r ta y a k o n m u ş , s it u s u lle r le t a m i r e d ile r e k d ış t e s i r ­
e le k trik , p a r a to n e r , y a n g ın sö n d ü r­ le rd e n k o r u n m a s ı s a ğ la n m ış tır .
m e ve y a n g ın i h b a r t e s i s a t l a r ı y a p ıl­
m ış b ir ç o k b ö lü m z iy a r e te a ç ılm ış ve B u d ö n e m d e k i b a ş a rılı o n a ıım -
h a t t a S a r a y 'ı n d ış a y d ı n l a t ı l m a s ı g e r ­ la rı y ö n e te n te k n ik k iş ile r in is im le r i
ç e k le ş tirilm iş tir. "G ü zel S a n a tla r D e rg is i, 6 (1 9 4 9 )
T o p k a p ı S a ra y ı M üzesi O n a r ım la r ı”
Bu onarm alar içinde, re s to ra s ­ m a k a le s in d e n e ş r e d ilm iş tir .
yon yönünden önem li o lanları b ir ke­
re daha h a tırla tm a k ta y a ra r gö rm ek ­
teyiz. 1951 - 1967 Y IL L A R I
O rta Kapı iç kısm ınd a X V III.
yüzyılda yapılan saçak içinde XVI.
yüzyıla ait taş üzerine o rijin al kalem u d ev ird e T o p k ap ı S a ra y ı
işi tezyinat b u lu n m u ştu r. o n a rım la rı, 1951 y ılın d a
k u ru la n G a y rim e n k u l
K ubbealtı içinde rok o ko tezyi­ E ski E s e r le r ve A n ıtla r
n at altınd an çıkarılan XVI. yüzyıl
Y ük sek K u m lu p r e n s ip
altın yaldızlı m a lak âri ve kalem işi
k a r a r la r ın a göre. Müze id a re s in e
tezyinata göre kubbe ve d u v a rla r
bağlı m iıııa ıî b ö lü m le rc e y ü r ü tü l­
onarım ı tam am lan m ıştır.
m ü ş tü r.
Hırka-i S aâdet D airesinin dış re­
vaklarına dah a so n ra ilâve edilen ve I . A vlu
belirli b ir m im arî ü slu b u o lan Hır-
O s m a n l ı k a r a s u r l a r ı ( S û r - i S u l-
ka-i Saâdet Dairesi görevlileri koğu­
t â n î) ü z e r in e X V I . y ü z y ıld a n k a lm a
şu, bölme d u v arla rı ve a ra k a tla r ile
te m e l ü z e r in e X I X . y ü z y ıld a y a p ıl m ı ş
tam am en hüviyetini kay b etm işk en,
o l a n A la y K ö ş k ü ç o k h a r a p h a l d e
yapılan restorasyon sonucu muhdes i k e n , h a z ı r l a n a n r ö l e v e l e r i n e g ö r e ça­
kısımlar kaldırılarak sütun ve ke­
tısı sökülm üş, dışı ahşap kaplam a,
merler ortaya çıkarılm ış, koğuş tüm
içi bağdadî üzerine sıva o larak yap ıl­
mimarî bütünlüğüne kavuşm uştur.
mış du v arların iç taşıyıcı ahşap sis­
Fatih Köşkü (Hazine Dairesi) temi yenilenm iş, çatıd ak i k ab u rg a
nün III. Avluya bakan cephesi b ü tün sistem i ile yapılm ış özel biçim deki

65
d ilim li k u b b e ç o k ö z e n li b ir ş e k ild e
o n a r ılm ış , iç te z y in a t v e a h şa p doğra-
m a y e n ile n m iştir .
D en iz su rla rı ü z e r in d e sa d e c e alt
y a p ısı k a la n în c ili K ö şk ü n ta ş du ­
v a rları o n a r ılm ış, ü s t k a t d ö şe m e h i­
z a sın d a y a p ıla n a r a ştır m a k a z ıla n so ­
n u cu P rof. S e d a d H a k k ı E ld e m ile
b era b e r g e n e l p la n ı v e o r ijin a l ç in ile ­
ri b u lu n m u ş tu r .
II. A v lu
M u tfa k la r, Y ağhâne ve K iler
D a ir p ç i o n a r ı l m ı ş K u r a r la p a d i ş a h el-
b i s e l e r i v e T ü r k k u m a ş l a r ı iç i n ilk
o la r a k m o d e r n b i r d e p o y a p ı l m ı ş t ı r .
Y ı k ı l a n V e k ilh a r ç D a ir e s i y e r in e
h i ç b i r m i m a r î k a r a k t e r i o l m ı y a n b ir
k a g ir y a p ı n ı n y a p ı l m a s ı , b u k ü lliy e -
n in b ü t ü n l ü ğ ü n ü b o z m u ş , a n c a k b u
y a p ı h a f r i y a t ı s ı r a s ı n d a b u k ıs ım d a
ç o k ö n e m l i B i z a n s s ü t u n b a ş l ık l a r ı
v e a n fi k a d e m e le r i b u lu n m u ş v e b a h ­
ç e iç in d e s e r g ile n m iş tir .
K u b b e a l t ı 'n m d a h a ö n c e e l e a lı-
n a m ıy a n , ç o k h a r a p d u r u m d a k i ta ­
v a n v e s a ç a k la r ı, ç a t ı ta m ir in d e n s o n ­
r a e l e a l ı n m ı ş v c b a ş a n l ı b i r o n a r ım
s o n u c u o r ij in a l b ir k ıs ım d a m u h a f a ­
z a e d ile r e k ta m a m la n m ış t ır .
A dalet Kulesi ( ta r a s s u t k ulesi)
de o n a rım görm üş, kule k ü lah ı, dış
d u v arla rı, erk en devir k âg ir ve geç
devir a h şap m e rd iv en le rin röleveleri
y a p ıla ra k o n a rılm ıştır.
K u b b ealtı y an ın d ak i Hatifi devri
yapısı Dış H azine dış cephesine son
yüzyılda açılan p en ce reler k a p a tıl­
mış, iç o n arım la r sonucu bina silâh
koleksiyonu salo n u o la ra k ziyarete
açılm ıştır. Dış H azine ön ü n d e yapı­
lan a r a ş tır m a kazısında, so n rad an
m escit o la ra k k u llan ılan Kski Kub-
b c a ltı’n ın tem elleri o rtay a çık arıl­
m ıştır.
I I I . A v lu
A r z O d a s ın ı n g e ç d e v ir d u v a r v e
k u b b e te z y in a tla r ı, p a r k e d ö ş e m e s i
t a m ir e d i l m i ş , d a h a ö n c e d e m ü d ü r i­
y e t b i n a s ı o la r a k k u l l a n ı l a n K ile r
K o ğ u ş u i ç i b e t o n a r m e y e ç e v r i le r e k
v e t a m a m e n d e ğ i ş t i r i l e r e k id a r e b i­
n a s ı o la r a k h iz m e te a ç ılm ış tır .
S a r a y ’d ak i tü m y a zm a e se r le r in
ve m in y a tü r le r in 1928 - 1950 y ılla rı
a ra sın d a b ir araya to p la n a r a k k ü tü p ­
h an e h a lin e g e tir ile n F a tih d evri Ağa­
la r C am ii, b u d ö n e m d e y a p ıla n m a ­
den i ra fla r, r u tu b e ti ö n le y e n c ih a z ­
lar, o k u m a sa lo n u ile b u e ş s iz d eğ er­
d ek i d ö k ü m a n te r sa n a t e se r le r in in
m o d ern b ir şek ild e k oru n d u ğu bir
k ü tü p h a n e h a lin e g e tir ilm e si sa ğ la n ­
m ıştır.
IV. Avlu
S a r a y ’ın en e sk i y a p ı v e k u lele ­
rin d en b iri o la n H ek im b a şı O dası ta­
m ir e d ilm iş, M ecid iye K ö şk ü ç a tısı,
k u rşu n ö r tü sü , d u varlar iç in d e k i ta ­
şıy ıc ı siste m i, d ö şem e leri, tezy in a tı
ve k ö şk a ltın d a k i F a tih d evrin e ait
k ö şk k a lın tıla rı o n a rılm ıştır .
H arem
B u d e v ir d e e n ö n e m l i s o r u n o l a ­
r a k H a r e m o n a r ım la r ı e le a lı n m ı ş t ı .
İ l k o la r a k H a r e m ’i n b ü t ü n ç a t ı v e
k u b b e le r i o n a r ıl a r a k , ü s t l e r i k u r ş u n
il e k a p la n m ış , z a m a n l a y ı k ı l m ı ş o la n
s a y ı s ı z b a c a v e f e n e r , k ü lâ h l a r ı v e
a l e m l e r i i l e b e r a b e r t a m a m la n a r a k ,
H a r e m ’in b u g ü n H a l iç t a r a f ın d a n
g ö r ü n e n in c e v e z a r if d ı ş m i m a r î si-
l ü e t i s a ğ l a n m ı ş t ı r . H a r e m ’in s u k a ­
n a ll a r ı v e d ö ş e m e a l t ı g e ç i t l e r i b i l i m ­
s e l m e t o d l a r l a i n c e l e n m i ş v e r ö le v e ­
le r i y a p ı l m ı ş t ı r .
X V I . yüzyıl yapısı olan, ancak
X V I I I . ve X I X . yüzyıllarda çok ilâ­
veler gören H ü n k âr S ofasının kubbe,
kem er ve p an d an tifle rin d e sıva altın ­
d a b u lu n an a ltın yaldızlı ed irn ek arî
lake te zy in atlar ortaya çık arılarak ,
o n a n m a b aşlanm ıştır.
Bu sofaya bitişik , III. M urad
Odası k u bbesine XIX. yüzyılda yapıl­
mış sıva rasp a edilerek, altın d a n çı­
kan m a la k â ri izlerine göre ve devri­
nin ren k lerin e uygun olarak altın yal­
dızla b e ra b e r tezyinatı tam am lan m ış­
tır. Yine bu o dan ın pencere iç tavan­
larınd a sıva altın d an çık arılan han­
desi desenli m a lak âri tezyinat, devri­
nin en güzel o rijin al örnekleridir.
I II. M urad Odası altın d ak i kapalı
havuz o n arılırk en ön bahçede yapı­
lan b ir kazı son ucu çok büyük b ir
d ış havuz o rtay a çıkarılm ış ve ona-
rım ı yap ılm ıştır.
O c a k lı v e Ç e ş m e l i S o f a l a r ı n d a s ı­
v a , ç i n i v e k a le m i ş i v e m a la k â r i ta ­
m i r le r i y a p ıla r a k o n a r ım la r ı t a m a m ­
la n m ış t ır .
III. M urad O d a s ın a b i t i ş i k v e
X V I I . y ü z y ıl d a y a p ı l m ı ş ik i o d a lı
Ç ifte K a sırlar (V e lia h d D a ir esi) iki
o d a sın d a g eç d ev irlerd e y a p ıla n ta­
van ve ara k at sö k ü lü n c e ço k m ü zey­
yen , fa k a t harap a h şap k u b b e ortaya
çık a r ılm ıştır . B u m im a ri b u lu n tu n u n
b en zerleri E d irn e K u m K asrı ahşap
k u b b eli o d a sı ta m a m en y o k olduğu
için , b u g ü n h â lâ m ev cu t o la n aynı
d evir, fa k a t h arap d u ru m d a k i Y eni
Cami H ünkâr K asn ve Amcazâde
Hüseyin Paşa Yalısı ahşap kubbeleri
incelenmiş ve yerindeki izler ve ka­
lan kısım larda dikkate alınarak tat­
bikat projesi hazırlanm ıştır. Sistem
dörtte bir daire parçası şeklinde ka­
burga parçaları ile bütünleşen yarım
küre iskeletin, sekizgen bir plandan
stalaktitlerle gerçekleşen daire üze­
rine oturarak kubbenin oluşmasıdır,
bu kubbe karkası içi ince ahşap kap­
lama ve sonra kumaş ile kaplanm ak­
ta, üstü de tezyin edilmektedir, an­
cak bu onarım sırasında bu oda için­
de bulunan XVIII. yüzyıla ait çok
değerli müzeyyen ahşap tavan, böl­
me, dolaplar kaldırılm ıştır.
B ir a v lu e t r a f ın d a v e k ır k m e r d i­
v e n le b ir k a ç k a t o la r a k o lu ş a n C a ri-
y e le r D a ir e s i k o ğ u ş l a r ı, h a s t a n e s i ,
h a m a m , m u t f a k , k il e r m e k â n l a r ı o r i­
j i n a l ş e k i ll e r in e g ö r e t a m ir e d i l m i ş ,
y in e b u a v lu y a b a k a n K a d ın E f e n d i
O d a la r ı g e r e k t a ş ı y ı c ı s i s t e m , g e r e k
t e z y i n a t la r ı i l e e l e a lın a r a k o n a r ıl­
m ış tır .
H arem ’in XVIII. yüzyıl m im ari­
si ve süsleme sanatını yansıtan I.
Abdülhamid Dairesi, III. Selim Oda­
sı, III. Selim Dua Odası, M ihrişah
Valide Sultan Sofası ve Odasından
oluşan ahşap yapılar grubu ile yine
ahşap III. Osman Köşkünün yapılan
röleveleri ve çeşitli araştırm alar so­
nucu, bu yapıların çürüm üş olan ah­
şap karkasları yenilenmiş, dış ahşap
Kasrın ikinci odası da onarılm ış,
bu sırada yapılan b ir araştırm a kazı­
sında, kasrın yapıldığı III. M urad
Odası ön revağı döşemesi ve dış cep­
he çinileri ortaya çıkarılm ıştır. Kas­
rın poyraz rüzgârına bakan dış cep­
he çinileri K ütahya çini fabrikasına
sipariş edilerek tam am lattırılm ış,
muhdes saçak içinde bulunan eski
parçalara göre saçak da orijinal şek­
line getirilerek bu onarım tam am lan­
m ıştır. Ancak orijinalleri bulunam a­
dığı için iç alçı pencereleri, orijinal
ç in i p a n o la r d a n e s in le n e r e k y a p ıl­
m ıştır .
I II. M u ra d K ö şk ü n d ek i ç e ş m e .
k a p la m a la r ı y a p ı l m ı ş , ç o k s ü s l ü s a ­
ç a k la r ı , i ç m ü z e y y e n t e z y i n a t ı , o c a k ­
la r ı b a ş a r ı l ı b ir ş e k i l d e o n a r ı l m ı ş ,
s ıv a a lt ın d a n m im a r î t a r ih i iç in
ö n e m l i k ö ş k v e h a v u z lu b a h ç e t a s v i r ­
le r i o r t a y a ç ı k a r ı l m ı ş t ı r .
H arem ’deki bu önemli yapılar
kadar Haseki Dairesi, Şehzadeler
Mektebi, Kızlar Ağası, H azinedar ve
M usahibler Dairesi, Meşkhâne yapı­
larında da koruyucu tam irler yapıl­
mıştır.
Bu dönemdeki onarım lar, rah ­
metli Y. M im arlar Macit Kural, Mus­
tafa Ayaşlıoğlu ve Ayhan Aytöre ile
Y. M im arlar Cahide Tamer, Mualla
Anhegger, Selma Em ler, Fatin Uluen-
gin ve Yılmaz Ergüvenç tarafından
yürütülm üştür.
 I. Avlu
Fatih devri yapısı olan Bâb-ı Hü­
1968 - 1980 YILLARI
m âyûn’un bu yüzyılın başında yıkı­
lan üst köşk kısm ı restitüsyon ve res­
u dönem de, Topkapı Sa­
torasyon projeleri hazırlanmaktadır.
rayı Müzesi onarımları,
Gelecek yıl yapımına başlanacaktır.
G ayrimenkul Eski Eserler
ve Anıtlar Yüksek Kurulu Sûr-i Sultânî içindeki sahil sa­
prensip kararları dahilin­ ray ve köşklerinin ayakta kalmış tek
de, İstanbul Röleve ve Anıtlar Tek­ örneği olan ve Bizans deniz surları
nik M üdürlüğü uzm an teknik ele­ üzerine inşa edilm iş bulunan XVII.
m anları ile bu M üdürlüğe bağlı Top- yüzyıl yapısı Sepetçiler Köşkünün
k a p ı S a r a y ı M im a r î B ü r o m u z c a y ü ­ y ık ılm ış o la n k ıs m ın ın , b e lg e s e l gra­
r ü tü lm e k te d ir . v ü r, m in y a tü r v e y e r in d e k i izlere
Padişah e l b i s e l e r i n i n se rg ile n d iğ i S e fe rli Koğuşu
göre hazırlanan projelerine göre res­
torasyonuna başlanmıştır.
II. Avlu
Bâbü’s-se lâ m (Orta Kapı) ilâ­
vesi XVIII. yüzyıl iç saçağı çökme
durumundayken ele alınmış, takviye
edildikten sonra, tahminen 30 cm.
kadar bu sistemden ayrılan vc çok
tehlikeli durum arzeden oymalı orta
kısım taşıyıcı sisteme bağlanmıştır.
Tamamen harap olan iki yan saçağı­
nın orijinal örnekleri de korunarak
y e n id e n y a p ılm a k ta d ır.
 I. Avlu
Fatih devri yapısı olan Bâb-ı Hü-
1968 - 1980 YILLARI
mâvûn’un bu yüzyılın başında yıkı­
lanüst köşk kısmı restitüsyon ve res­
u dönemde, Topkapı Sa­
torasyon projeleri hazırlatmaktadır.
rayı Müzesi onanmlan,
Gelecek yd yapımına başlanacaktır.
Gayrimenkul Eski Eserler
ve Anıtlar Yüksek Kurulu Sûr-i Sultânı içindeki sahil sa­
prensip kararlan dahilin­ ray ve köşklerinin ayakta kalmış tek
d e , İsta n b u l Röleve ve Anıtlar Tek­ örneği olan ve Bizans deniz surlan
n ik M üdürlüğü uzman teknik ele­ üzerine inşa edilmiş bulunan XVII.
m a n la r ı ile bu Müdürlüğe bağlı Top- yüzyıl yapısı Sepetçiler Köşkünün
k a p ı S a r a y ı Mimari Büromuzca yü­ yıkılmış olan kısmının, bdgesel gra­
r ü tü lm e k te d ir . vür, minyatür ve yerindeki izlere
göre h a z ır la n a n p r o je le r in e g ö re r e s
to ra sy o n u n a b a ş la n m ış tır .
II. Avlu
B â b ü ’s - s e l â m (O rta K a p ı) ilâ
vesi X V III. y ü z y ıl iç sa ç a ğ ı çökrru
d u ru m u n d a y k en e le a lın m ış, ta k v iy ı
e d ild ik ten so n r a , ta h m in e n 30 c m
kadar bu s is te m d e n a y rıla n v e ç o l
teh lik eli d u ru m a rzed en o y m a lı o r t;
k ısım ta ş ıy ıc ı s is te m e b a ğ la n m ış tır
T am am en h a ra p o la n iki y a n sa ç a ğ ı
nm o r ijin a l ö r n e k le r i de k o r u n a r a l
yen id en y a p ılm a k ta d ır .
 II.

F atih d ev rin d e b a şla n a n ve M i­

m a r S in a n ta ra fın d a n g e n işle tile n
M u tfak lar k o m p le k sin in m u tfa k la r
ca m ii, h a m a m , h elv a h â n e, k iler, y ağ­
h ân e, v ek ilh a rç d a iresi ve k o ğ u şla r ­
dan o lu şa n o r ijin a l p la n şe m a sı ve
m im a rî k a ra k teri iç in d e tü m o larak
ele a lın m ıştır . On g ö zlü m u tfa k la r
k ısm ı y en id en o n a r ılm ış, T ablakâr-
lar ve H e lv a c ıla r K o ğ u şla rı h a zırla ­
d ığ ım ız r e stitü sy o n v e r e sto r a sy o n
p r o je le r in e g ö re, y e n id e n y a p ılm ış­
tır. B u k o m p le k s iç in d e c o k güzel
ah şap m im a r î ö rn ek le rin d en V ek il­
harç D airesinin yık ılm ad an önceki
fo to ğ rafların a göre h azırlan an re s ti­
tüsyon p ro je le rin e göre dış cephe
ta sh ih a tın a b u yıl b aşlan a cak tır.
M u t f a k la r ’ı n b ü y ü k y a p ı s ı ü z e ­
r in d e k i y i r m i a d e t s i v r i v e y u v a r la k
k u b b e ü z e r in d e k i b a c a la r ı n , g r a v ü r ­
le r e v e b e n z e r i o r i j i n a l y a p ıl a r d a k i
ö r n e k l e r i n e g ö r e , k ü lâ h l a r ı p r o j e l e r i
h a z ır l a n m ı ş v e Y ü k s e k K ı ı n ı l c a o n a y ­
la n m ı ş t ı r . 1 9 8 0 y ı l ı n d a b u o n a r ım t a ­
m a m la n ın c a , S a r a y ’ın b u ö n e m l i y a ­
p ı s ı n ı n M a r m a r a D e n iz in d e n g ö r ü n ü ­
ş ü o r ij in a l s ilü e t i iç in d e g e r ç e k le ş e ­
c e k tir .
S a r a y ’ı n e n e s k i a h ş a p y a p ı l a r ı n ­
d a n b i r i o l a n Z ü lü f l ü B a l t a c ı l a r K o ­
ğ u ş u n u n e n s o n o n a r ım ı o la n 1943
y ı l ı n d a n s o n r a k i h a r a b iy e t i g ü z ö n ü n e
a lı n a r a k , h a z ır l a n a n p r o j e l e r i n e g ö r e
ç a tı v e ta ş ıy ıc ı s is te m le r i ta m a m e n
y e n i b a ş t a n e le a lın m ış , b u o n a r ım
s ır a s ın d a a r a ş t ır m a la r ım ız s o n u c u
t a ş ı y ı c ı s i s t e m e d a h il o l a n a h ş a p s ü ­
t u n l a r ü z e r in d e n e b a t î b o y a l ı v e p e n ­
c e r e iç i n d e k i y a ğ l ı b o y a i l e k a p a t ı l ­
m ış , ta v a n la r d a a lt ın y a ld ız lı X V I .
y ü z y ıl o r i j i n a l t a v a n t e z y i n a t ı b u l u n ­
m u ş tu r . K o ğ u ş , m e s c id , m u tfa k , h a ­
m a m , ağ a o d a la n v e k a h v e o c a ğ ı y a ­
p ı l a r ı i l e b ir iç a v lu e t r a f ı n d a k u r u ­
la n b u e ş s i z k ü ll iy e , p e k y a k ı n d a z i­
y a r e t e a ç ıl a c a k t ı r .
H a s a h ırla rın ç ö k m e k ü zere o la n
ç a tısı y e n i b a ş ta n y a p ılm ış , b u arada
k ir em it o la n ü s t k a p la m a sı, o r ijin a ­
lin e u y g u n o la ra k k u rşu n ile d e ğ iş ti­
rilm iştir . Y a n ın d a k i H a cı B e ş ir Ağa
C am ii ç a tı v e d ış c e p h e le r i de o r iji­
n a lin e u y g u n o la ra k o n a r ılm ıştır .
I I I . Avlu
F atih d e v r in d e y a p ıla n ve 1856
y ılın d a b ir y a n g ın g e ç ir e r e k o r ijin a l
şe k lin i b ü y ü k ö lç ü d e k a y b e d e n Arz
O d ası için d e , b u y a n g ın d a n k u rta rı­
lan III. M eh m ed z a m a n ın a a it ta h tın
ah şa p to n o z k u b b e si iç in d e k i g e ç d e ­
vir r o k o k o te z y in a t a ltın d a y a p tığ ı-
güzel yapılm ış lake tezyinat ortaya
çıkarılm ış ve onarılm ıştır. Bu b u lu n ­
tu ile XVI. yüzyıl O sm anlı-Türk sa­
n atın d a lake tezyinatın zirvesine
ulaştığı tesb it edilm iştir.
H azine yanındaki Seferli Koğu­
şunun gereken onarım ları yapılırken
1976 yılında F atih K öşküne bitişik
ham am ın yıkanm a kısm ı kalıntıları
te k ra r açılm ış rölevesi ve m evcut iki
kubbeli kısm ı yanında, daha büyük
ölçüde k u b b e li y ık a n m a yerinin res-
t itü s y o n projesi h a z ır la n m ış tır . B u
e s k i k a lın tın ın ilg ilile r c e h e r a n te t ­
k ik i için k o ğ u ş d ö ş e m e s i b u k ıs ım d a
b e to n a r m e d ö ş e m e o la r a k y a p ılm ış ­
tır v e h a m a m k a lın tıs ın ın b u r a d a k o ­
r u n m a s ı s a ğ la n m ıştır .
I I I . A h m e d K ü tü p h a n e s in in ç in i
p a n o la rı, alçı p t n o c ı c ic i i, s e d e f k a k ­
m a lı k a p ı, k e p e n k v e k ita p d o la p ­
la r ın a h iç u y m a y a n b e y a z b a d a n a lı
k u b b e v e to n o z la r ın d a y a p ıla n s o n ­
d a jla r s o n u c u b u lu n a n L â le d e v r in e
h a s ç o k r e n k li v e a ltın y a ld ız lı te z y i­
n a ta g ö r e o n a r ıla r a k b in a n ın o r iji­
n al v e m ü z e y y e n iç te z y in a tı ta m a m ­
la n m ış tır .
T o p k a p ı S a r a y ı y a p ıla r ın ın ona-
r ım la r ın d a k i e n ö n e m li so r u n la r d a n
b ir i, y a p ıla r ın d ış v e iç y ü z le r in in g e­
n e llik le ç in i, s ü s le m e li a h şa p k a p la ­
m a, k a le m iş li sıv a g ib i o r ijin a l e le ­
m a n la r la k a p lı o ld u ğ u v e b e lg e s e l n i­
te lik te k i b u m a lz e m e y i m ü m k ü n o l­
d u ğ u k a d a r ile r i k u şa k la r a a k ta r a b il­
m e k iç in , r e s to r a sy o n la r ın k e sin m ü
d a h a le le r y e r in e k ıs m î o lm a s ıd ır . B u
n e d e n le o n a r ım g e ç ir e n b ir y a p ı b e ­
lirli b ir sü r e so n r a y e n i b ir o n a r ım ı
g e r e k tir m e k te d ir .
1924 - 1980 y ılla r ı a ra sın d a k i
o n a r ım la r ı a n la ta n bu y a z ım ız d a , a y ­
n ı y a p ıla r ın o n a rm a la rın d a n b ir kaç
k ere b a h s e d ilm e s i, b u o n a r ım z o r lu ­
ğu v e d e v a m lılığ ın d a n d o ğ m a k ta d ır .
N ite k im 1943 - 1944 y ılla r ın d a
ç o k b ü y ü k b ir r e s to r a s y o n g eçiren
F a tih K ö şk ü d e (H a z in e D a ir e si)
y e n i b ir o n a r ım ı g e r e k tir m iş tir . B u
o n a r ım .sırasınd a S a r a y ’ın M arm ara
D en izin e b a k a n F a tih K ö şk ü , S e fe r li
K o ğ u şu , E n d e r û n M ek teb i v e M ut­
fa k la r d a n o lu ş a n u z u n ve y ü k s e k d ış
c e p h e s i ta m a m e n ta m ir e d ilm iş , te c ­
rid i y a p ılm ış , ta k v iy e le r y a p ıla ra k
o n a r ılm ıştır .
IV. Avlu
B ağdat Köşkünde dış tesirlerden
çok zarar gören dış cephe çini kapla­
m alarına tatbik edilen saydam tecrit
malzemesi çok başarılı olmuş ve
74
uzun yıllar ancak cam ekân içinde
m uhafaza çaresi bulunan bu dış
cephelerde en ufak b ir ta h rib at ol­
m am ıştır. Bu usul Sünnet Odası dış
cephe çinileri ve Mecidiye Köşkü dış
cephelerine de tatb ik edilm iştir.
B ağdat K öşkünün kubbesinde
yapılan çalışm alar sonucu geç devir
süslem eleri altında bulunan XVII.
yüzyıl m alakâri tezyinat onarım ı ta­
m am lanm ıştır.
X V III. y ü z y ıl a h şa p m im a r isin in
ç o k g ü z el b ir ö r n e ğ i o la n M us­
ta fa P a şa ( S o f a ) K ö şk ü n ü n O .D .T.Ü .
R e s to r a s to n b ö lü m ü n c e fo to g r a m e t-
rik s is te m ile r ö le v e s i y a p tır ılm ıştır .
H a le n h a z ır la n a n r e sto r a sy o n p r o je ­
s in e g ö r e o n a r ım ın a b a şla n a c a k tır .
Mecidiye K öçkii dış ccp hc uuü-
r ım la rı v e y a n ın d a k i S o fa C a m iin in
y ık ılm a te h lik e s i o la n m in a r e si sö ­
k ü ler ek y e n id e n y a p ılm ıştır .
H arem
K a p a lı b ir ta ş lık e tr a fın d a ü ç
k a tlı b ir k o r id o r v e b u k o rid o ra b a­
k an o d a v e k o ğ u şla r d a n o lu ş a n Kara-
A ğalar D a ir esi e le a lın a ra k o d a la rd a
ç e ş itli d ev ir le r e a it k a lem işle r i, sıv a ­
ları ile b era b er fik s e e d ilm iş, ta şlık ­
ta k i b ü y ü k o ca k o r ijin a l şe k lin e g ö re
ta m a m la n m ış, ta şlığ a b a k a n galeri
şe k lin d e k i k o r id o r la rı k ap a y a n m u h ­
d es k ısım la r k a ld ırıla ra k b in a o r iji­
n a l m im a r î şe k lin e d ö n ü ştü r ü lm ü ş­
tür.
V a l i d e S u l t a n T a ş l ı ğ ı n ı ç e v r e li-
y e n y a p ıl a r d a n Ç e v r i K a l f a D a i r e s i ­
n in y ı k ı l m ı ş o la n ü s t k a t ı , h a z ır l a n a n
r e s t i t ü s y o n p r o j e s i n e g ö r e y e n id e n
y a p ılm ış tır .
K a r a A ğ a la r v e V a l i d e S u l t a n
T a ş lık la r ın d a y ık ılm ış o la n a h ş a p
s a ç a k la r , e s k i fo to ğ r a fla r ın a g ö r e
y e n i d e n ih y a e d i l m i ş t i r .
D aha ö n c e k i y ılla r o n a rım ın a
b a şla n a n H ü n k â r S o fa s ı o n a rım ı d e ­
v a m e tm iş, III. O sm an K ö şk ü y a p ıl­
m a d a n ö n c e H a lic ’e k a rşı a çık ola n
k e m erli c e p h e sin d e y a p ıla n so n d a j­
la r la X V I. y ü zy ıla a it ta ş ü ze rin e oy­
m a lı a ltın y a ld ız lı tez y in a t b u lu n m u ş­
tur. K u b b e k em er ler i v e p a n d a n tifle ­
nucu, oymalı alçı ocağı tam ir edilmiş
rin d ek i a ltın y a ld ız lı o r ijin a l m a la ­
ve ocak sıva altından çıkarılan çok
kâri v e k a lem işi tezy in a tla ra devam
renkli ve altın yaldızlı tezyinatına gö­
e d iler ek , y a p ın ın o n a r ım ı ta m a m la n ­
re onarılm ıştır. Yine bu odanın ah­
m ıştır. şap kaplama iç duvarları üzerindeki
III. M urad Has Odası önündekiorijinal yemiş ve çiçek panoları res­
I. Ahmed K ütüphanesi kubbe tezyi­ tore edilmiş, göçmek üzere olan be­
natı ve alçı pencereleri yapılmıştır. şik tonoz ahşap tavanı üzerindeki
Yanındaki III. Ahmed Yemiş Odasın­ bütün stalaktit ve süslemeler aynen
da yapılan çok uzun araştırm alar so­ muhafaza edilerek yerine oturtulm uş
 III. Ahmed Yemiş
ve iç mekândan görülmeyen takviye­ ve, restitüsyoıı ve restorasyon proje­
lerle sağlamlaştırılmıştır. leri hazırlanmış, 1980 yılından itiba­
ren bu yapı dış ahşap kaplamaları,
Valide Sultan Odası kubbe tez­
saçakları, dışlık pencereleri ile ele
yinatı üst boyalar altında bulunan
alınarak Harem'in diğer yapıları gibi
orijinaline göre tamamlanmış, daha
görkemli mimarisine kavuşturula­
önce başlanan Hünkâr ve Valide Sul­
caktır.
tan Hamamları onarımları bitiril­
miştir.
Gözdeler (İkballer) Dairesi röle-