Εκκλησίες της Καστοριάς

Άγιοι Ανάργυροι

Από τα αρχαιότερα μνημεία της Καστοριάς, έχει κτισθεί στην απότομη πλαγιά της
βόρειας πλευράς της πόλης. Είναι τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα. Το μεσαίο κλίτος
υπερυψώνεται αρκετά, ώστε να φαντάζει σαν “ορθογώνιος” τρούλος. Ο νάρθηκας
επικοινωνεί με τον ναό, μέσω τριών εισόδων, εκ των οποίων η νότια έχει
καταστραφεί από τους Βυζαντινούς ακόμη χρόνους.

Η εξωτερική διακόσμηση των όψεων είναι αρκετά ασυνήθιστη και αξιόλογη και δεν
περιορίζεται μόνο στην εναλλαγή σχημάτων κεραμικών πλίνθων και ακανόνιστων
λίθων, αλλά έχει και μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και παραθυρώματα.

Η εσωτερική διακόσμηση του ναού αποτελείται από δύο στρώματα. Το πρώτο

στρώμα ζωγραφικής, το οποίο διακρίνεται σε ορισμένα τμήματα των τοίχων του
νάρθηκα, υπολογίζεται ότι ανήκει χρονικά στις αρχές του 11ου αιώνα. Του δεύτερο
στρώμα, μεταφέρει την πιο όμορφη ζωγραφική της Καστοριάς από τις τελευταίας
δεκαετίες του 12ου αιώνα. Είναι η περίοδος της βασιλείας των Κομνηνών και οι
χορηγοί της διακόσμησης του ναού, η οικογένεια των Λημνιωτών, επιδεικνύουν την
πολιτιστική τους στάθμη μέσω αυτού του έργου. Την ζωγραφική αυτή δημιούργησαν
καλλιτέχνες με ιδιαίτερα χαρίσματα.

Άγιοι Απόστολοι Ελεούσης

Οι Άγιοι Απόστολοι είναι μονόχωρη ξυλόστεγη εκκλησία και βρίσκεται στον αυχένα
που χωρίζει τη βόρεια από τη νότια πλευρά της πόλης. Λιθόκτιστος ναός με
ξυλοδεσιές και συνδετικό υλικό τη λάσπη, συνηθισμένη πρώτη ύλη στο
βορειοελλαδικό χώρο μετά την Άλωση.

Σημαντικό μνημείο από την άποψη της ζωγραφικής που περιέχει και σταθμός για την
τέχνη της περιοχής. Η ολοκλήρωση της τοιχογράφησης του ναού συντελέστηκε το
έτος 1547 σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει στο βόρειο τοίχο.

Από την εσωτερική διακόσμηση σώζονται σε καλή κατάσταση οι παραστάσεις του

ανατολικού τοίχου, του βόρειου, με κατεστραμμένη όμως την ανώτατη ζώνη, και του
δυτικού με αρκετές επιμέρους φθορές.

Τις εργασίες τοιχογράφησης έφερε σε πέρας ένας πολύ σημαντικός ζωγράφος, ο

οποίο καταγόταν από την περιοχή της Καστοριάς, ο Ονούφριος.

Άγιοι Τρεις

Μονόχωρη ξυλόστεγη βασιλική με μεταγενέστερες προσθήκες στη βόρεια και τη

νότια πλευρά υπό μορφή ανοιχτών προστώων. Όταν έγιναν αυτές οι προσθήκες
επισκευάστηκε και η δυτική πλευρά του ναού.

Ο ναός εσωτερικά ήταν κατάγραφος. Καλύφθηκαν όμως οι τοιχογραφίες με ασβέστη,

ίσως μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Έγιναν προσπάθειες αποκάλυψης
των τοιχογραφιών από συντηρητές, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν εκτός από
κάποιες φιγούρες Αγίων και η κτητορική επιγραφή.

Χρόνος δημιουργίας των τοιχογραφιών είναι το 1401. Η τοιχογράφηση είναι

σύγχρονη με την κατασκευή του ναού. Η επισκευή της δυτικής πλευράς και η
σύγχρονη κατασκευή των ανοιχτών προστώων φέρουν χαρακτηριστικά του 19ου
αιώνα. Κατά τη διάρκεια αυτής της επέμβασης έγινε μερική επισκευή στη στέγη του
ναού.

Η ζωγραφική είναι καλής ποιότητας και προσφέρει εξαιρετικές πληροφορίες για την
τέχνη της Καστοριάς στις αρχές του 15ου αιώνα.

Άγιος Αθανάσιος του Μουζάκη

Πρόκειται για ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία του 14ου αιώνα. Ο Άγιος
Αθανάσιος τοιχοδομήθηκε σε μια χρονική περίοδο αρκετά κρίσιμη για την πόλη της
Καστοριάς.

Η κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή δεν ελέγχονταν πλέον από τους βυζαντινούς και
η εναλλαγή στην εξουσία τοπικών αρχόντων ήταν εύκολη υπόθεση.

Έτσι, γύρω στα 1387 εμφανίζεται στην Καστοριά η αρχοντική οικογένεια Μουζάκη,
αλβανικής καταγωγής, η οποία παραλαμβάνει την διακυβέρνηση της πόλης από τους
Σέρβους.

Άγιος Γεώργιος Ομορφοκκλησιάς

Ένας ναός με τρούλο, που ανήκει στον ανατολικό τετράστυλο τύπο του
εγγεγραμμένου σταυροειδούς ναού. Επιμήκης στο σχήμα, στεγάζεται με σύστημα
θόλων, στο οποίο κυριαρχούν κατά μήκος και πλάτος οι ψηλές και ευρείες καμάρες
του σταυρού.

Η στήριξη των θόλων πάνω σε τέσσερις πεσσούς συνετέλεσε ώστε να επέλθει

ενότητα στο εσωτερικό του ναού και να γίνει αδιόρατη η υποδιαίρεση των χώρων.

Η αρμονία των όγκων και των αναλογιών και ο πλούτος των κεραμικών
διακοσμήσεων δημιουργούν μια όμορφη εικόνα, η οποία δεν έχει ταίρι στην περιοχή
της Καστοριάς. Ο ναός έχει μια σχετική ομοιότητα στην αρχιτεκτονική με τον Άγιο
Κλήμη της Αχρίδας.

Στο εσωτερικό του μνημείου υπάρχουν τοιχογραφίες σε δύο στρώματα. Πρόσφατα,

έγινε αποκάλυψη του παλαιού στρώματος ζωγραφικής στον κυρίως ναό, με
αποτέλεσμα να εκτιμηθεί πιο συγκεκριμένα η χρονολογία κατασκευής του μνημείου,
που τοποθετείται γύρω στα μέσα του 13ου αιώνα.

Το δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών αφορά και η επιγραφή, που διασώθηκε στον

δυτικό τοίχο του νάρθηκα. Δυστυχώς, από μια πυρκαγιά, καταστράφηκε μεγάλο
μέρος τοιχογραφιών αυτού του στρώματος.

Άγιος Γεώργιος του Βουνού

Μνημείο του 14ου αιώνα, που βρίσκεται στη συνοικία Βαρλαάμ, ονομάζεται δε “του
βουνού”, επειδή είναι κτισμένο στους πρόποδες του βουνού του Αγίου Αθανασίου.

Είναι μικρή μονόκλιτη βασιλική με νάρθηκα από τις δύο πλευρές, δυτική και νότια. Η
είσοδός του βρίσκεται στη νότια πλευρά. Είναι απλή κατασκευή, λιθόκτιστη, με
συνδετικό υλικό τη λάσπη, όπως συνηθίζεται στα περισσότερα μνημεία της
Καστοριάς του δευτέρου μισού του 14ου αιώνα.

Ο ναός εσωτερικά είναι στολισμένος με τοιχογραφίες του δευτέρου μισού του 14ου
αιώνα. Δυστυχώς, ενώ δημιουργήθηκε θέση πάνω από την είσοδο του ναού για την
επιγραφή, για ανεξήγητους λόγους δεν γράφτηκε.

Ο νάρθηκας του μνημείο είναι επίσης καλυμμένος με τοιχογραφίες του 17ου αιώνα.
Εδώ όμως υπάρχει επιγραφή.

Άγιος Νικόλαος Μοναχής Ευπραξίας

Μικρή μονόχωρη εκκλησία με μεταγενέστερο συνεχόμενο νάρθηκα στη νότια και τη

δυτική πλευρά.

Σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει από την κλειστή πλέον είσοδο, ο ναός
ανακαινίσθηκε το 1486 από τη Μοναχή Ευπραξία.

Ακριβώς κάτω από την επιγραφή ήταν η είσοδος του ναού (τώρα είναι παράθυρο),
ενώ μετά την κατασκευή του νάρθηκα άλλαξε η διαρρύθμιση και η είσοδος
μετακινήθηκε προς τα δυτικά.

Οι τοιχογραφίες που σώζονται εντός του ναού, στον ανατολικό, βόρειο και νότιο
τοίχο, είναι πολύ καλής ποιότητας και σπάνιες από εικονογραφικής άποψης. Στο ναό
αυτό μεγάλη εικονογραφική σημασία έχει η παράσταση της βασιλικής δέησης στην
κάτω ζώνη του βόρειου τοίχου.

Η ζωγραφική του τέλους του 15ου αιώνα είναι έργο του καλλιτεχνικού εργαστηρίου
της Καστοριάς, το οποίο δίνει μια διαφορετική νότα στην τέχνη που έχει διάρκεια
περίπου μισό αιώνα.

Τοιχογραφίες, οι οποίες ανήκουν στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα, υπάρχουν και στον
νάρθηκα, κοντά στην είσοδο του μνημείου.

Άγιος Νικόλαος της Αρχόντισσας Θεολογίας

Σε μια πολύ όμορφη τοποθεσία της Καστοριάς, τη συνοικία Μουζεβίκη, βρίσκεται η

εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Μαζί με την Παναγία Μουζεβίκη και τον Άγιο Θωμά
αποτελούν μια ενότητα της ενορίας Αγίου Θωμά.

Ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, μακρόστενης, που

καταλήγει προς τα ανατολικά σε πεντάπλευρη αψίδα. Η τοιχοποιία του μνημείου
αποτελείται από λιθοδομή στην οποία παρεμβάλλονται οριζόντιες ξυλοδεσιές.
Ο ναός εσωτερικά είναι στολισμένος με τοιχογραφίες δύο χρονικών περιόδων, του
τέλους του 15ου αιώνα και του 1663. Οι επιγραφές που σώζονται, μία στην είσοδο
του κυρίως ναού και μία στην είσοδο του νάρθηκα, αφορούν τη δεύτερη τοιχογραφία.

Από τη ζωγραφική του 15ου αιώνα σώζονται μόνο τρεις σκηνές στο βόρειο τοίχο. Οι
σκηνές αυτές είναι δημιουργίες του καλλιτεχνικού εργαστηρίου της Καστοριάς, το
οποίο άφησε πίσω του έργα μεγάλης αξίας.

Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη

Μικρός και μονόχωρος δρομικός ναός με νάρθηκα, που βρίσκεται στην πλατεία
Ομονοίας, πολύ κοντά στη βυζαντινή ακρόπολη.

Στο μνημείο αυτό, ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο

σύστημα. Οι κεραμικές πλάκες σχηματίζουν οριζόντιες στρώσεις διπλές ή τριπλές,
ενώ ανάμεσα στους ακανόνιστους ασβεστόλιθους μεσολαβούν βήσαλα.

Από την εσωτερική διακόσμηση και εν μέρει την επιγραφή που υπάρχει στο δυτικό
τοίχο του μνημείου συμπεραίνεται ότι ο ναός κτίσθηκε στο δεύτερο μισό του 12ου
αιώνα.

Κτήτωρ του ναού είναι ο βυζαντινός αξιωματούχος μάγιστρος Κασνίτζης. Στον

ανατολικό τοίχο του νάρθηκα εικονίζεται η κτητορική παράσταση. Ο μάγιστρος
Κασνίτζης προσφέρει το ομοίωμα της εκκλησίας στον Άγιο Νικόλαο, ενώ εικονίζεται
και η σύζυγός του Άννα.

Ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που μοιάζουν στο ύφος μ’ αυτές του
δευτέρου στρώματος του ναού των Αγίων Αναργύρων. Το εικονογραφικό πρόγραμμα
του μνημείου στάθηκε πρότυπο για τη διακόσμηση μεταγενέστερων μνημείων,
κυρίως του 14ου και του 15ου αιώνα. Στον ανατολικό τοίχο, στην κόγχη του ιερού,
εικονίζονται η Παναγία Πλατυτέρα των Ουρανών, ο Ευαγγελισμός και ψηλά η
Δέηση.

Οι υπόλοιποι τοίχοι χωρίζονται σε τρεις ζώνες. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται

ολόσωμες οι μορφές Αγίων. Το χαρακτηριστικό είναι ότι επιλέγονται Άγιοι με πλήρη
στρατιωτική περιβολή, λόγω και του αξιώματος του κτήτορα. Στη δεύτερη ζώνη
εικονίζονται Άγιοι σε στηθάρια, ενώ στην τρίτη ζώνη παριστάνονται σκηνές από τη
δωδεκάορτο.

Άγιος Νικόλαος του Κυρίτση

Μικρός βυζαντινός ναός, ο οποίος επισκευάστηκε το 1654 και επεκτάθηκε προς τη

νότια πλευρά.

Η οικογένεια του κτήτορα Κυρίτση είναι γνωστή στην Καστοριά και από τα πρώτα
σχολεία που ίδρυσε επί Τουρκοκρατίας.

Με την επισκευή του 17ου αιώνα, ο ναός διακοσμήθηκε εσωτερικά με τοιχογραφίες

στον δυτικό τοίχο και σε τμήματα του βόρειου και ανατολικού τοίχου. Η αρχική
ζωγραφική του 14ου αιώνα έχει διασωθεί κυρίως στον βόρειο τοίχο, πάνω από την
πρώτη ζώνη των ολόσωμων Αγίων, και προσδιορίζεται χρονικά γύρω στα 1370.

Άγιος Στέφανος Ενορίας Ελεούσης

Ο ναός βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της πόλης, στους πρόποδες του βουνού του
Αγίου Αθανασίου. Είναι τρίκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική με νάρθηκα.

Τα κλίτη καλύπτονται από ημικυλινδρικούς θόλους εκ των οποίων ο μεσαίος είναι

αισθητά υπερυψωμένος. Εσωτερικά, οι τοίχοι των κλιτών διατυπώνεται από τοξωτά
ανοίγματα. Στον νάρθηκα, όπου σχηματίζεται και όροφος, η κάλυψη γίνεται με θόλο
μορφής τέταρτου κύκλου. Ο όροφος είναι το αποκαλούμενο “ασκητάριο”, το οποίο
είναι αφιερωμένο στην Αγία Άννα.

Στην ανατολική πλευρά, διατηρείται στο ιερό το σύνθρονο, σημάδι που τονίζει τη
σημαντικότητα του μνημείου, όπως και τον αρχαϊκό του χαρακτήρα.

Εξωτερικά, οι όψεις του διακοσμούνται με τον γνωστό τρόπο της εναλλαγής σε

διάφορα σχήματα του γκριζωπού ακανόνιστου ασβεστόλιθου και των κεραμικών
πλακών. Επιπλέον διακοσμητικά στοιχεία εμφανίζονται εδώ οι χαραγμένοι κεραμικοί
πλίνθοι σε σχήμα Χ, που δημιουργούν μια ζωφόρο πάνω από τα παράθυρα απ’ όλες
τις πλευρές του υπερυψωμένου ορθογώνιου φωταγωγού. Η ανατολική όψη του
κεντρικού κλίτους έχει και δύο ήλιους σχηματισμένους από βήσαλα (κεραμικές
πλάκες).

Όλα τα παράθυρα του Αγίου Στεφάνου είναι μονόποδα και διαφορετικά μεταξύ τους,
χωρίς να διαταράσσουν την ισορροπία στα ανοίγματα. Διαφέρει το μέγεθος και το
άνοιγμα των τόξων. Η διακόσμηση των παραθύρων γίνεται με οδοντωτές ταινίες.

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ναού σε σχέση με τα άλλα μεγάλα μνημεία της
πόλης, είναι η ημι εξαγωνική αψίδα του ιερού.

Εσωτερικά, ο ναός είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες, που προέρχονται από

διαφορετικές εποχές. Από τον 9ο αιώνα μέχρι και τον 15ο αιώνα. Ξεχωρίζουν οι
τοιχογραφίες της πρώτης φάσης (τέλη 9ου αιώνα), κυρίως για τις πολύτιμες
πληροφορίες που μεταφέρουν για την τέχνη της μετά εικονομαχικής περιόδου.

Εισόδια της Θεοτόκου – Βασιλειάδα

Μεγάλων διαστάσεων ναός (24×14), ο οποίος κτίσθηκε στις 10 Μάϊου του 1861
πάνω σε θεμέλια παλαιότερου ναού – σύμφωνα με την υπάρχουσα επιγραφή, η οποία
είναι σκαλισμένη πάνω σε μαρμάρινη πλάκα στη νοτιότερη πλευρά.

Ο ναός είναι τρισυπόστατος. Το αριστερό κλίτος του γυναικωνίτη είναι αφιερωμένο

στον Άγιο Νικόλαο, ενώ το δεξιό στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Εντός του ναού
υπάρχουν καλής ποιότητας εικόνες, παλαιότερες του κτίσματος, ζωγραφισμένες από
καλλιτέχνες.

Μονή Αγίων Αναργύρων

Σε μικρή απόσταση από το χωριό Μελισσότοπος και σε μια όμορφη και κατάφυτη
τοποθεσία βρίσκεται η μονή των Αγ. Αναργύρων. Από ιστορικές πηγές που έχουμε
στη διάθεσή μας διαπιστώνουμε ότι ή μονή γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της κατά τη
διάρκεια του 18ου αιώνα. Την εποχή αυτή έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον οι Καστοριείς
για την ανοικοδόμησή της, αφιερώνοντας κομμάτια γης και χρηματικά ποσά.

Ο ναός των Αγ. Αναργύρων αναγερθεί το 1857 πάνω σε θεμέλια παλαιότερου ναού,
του οποίου οι περισσότερες εικόνες σώζονται μέχρι σήμερα.

Δυστυχώς, δεν σώζεται το κτίσμα του παλαιού αγιάσματος της Ζωοδόχου Πηγής.

Μονή Παναγίας Μαυριώτισσας

Βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου, που εισχωρεί στη λίμνη, σε
απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την πόλη. Ιδρύθηκε μάλλον επί των ημερών
του αυτοκράτορος Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118).

Το καθολικό της μονής ανήκει στην κατηγορία των μονόχωρων ξυλόστεγων

βασιλικών. Στα ανατολικά του ναού η αψίδα του ιερού είναι ημικυκλική, ενώ στα
δυτικά σχηματίζεται ένας ευρύχωρος νάρθηκας.

Έχουν γίνει επισκευές στον κορμό του κτίσματος και ιδιαίτερα στο βόρειο και νότιο
τοίχο, με αποτέλεσμα να καταστραφούν και οι τοιχογραφίες.

Ο ζωγραφικός διάκοσμος διατηρήθηκε στον ανατολικό και δυτικό τοίχο του κυρίως
ναού και στον ανατολικό και νότιο τοίχο του νάρθηκα. Άλλες εξωτερικές
τοιχογραφίες σώζονται στο ανοιχτό προστώο, μπροστά από την είσοδο στο καθολικό.

Η ζωγραφική του καθολικού ανήκει σε διαφορετικές περιόδους. Σε τμήμα του

ανατολικού τοίχου υπάρχουν παραστάσεις που χρονολογούνται στο πρώτο μισό του
12ου αιώνα, ενώ σε άλλο τμήμα του ίδιου τοίχου και σ’ όλο τον δυτικό υπάρχουν
παραστάσεις από τα τέλη του 12ου αιώνα. Η μεγάλη παράσταση της Δευτέρας
Παρουσίας, που εξελίσσεται στον ανατολικό και νότιο τοίχο του νάρθηκα, είναι
άκρως ενδιαφέρουσα από εικονογραφικής άποψης και εκτιμάται ότι ανήκει στο τέλος
του 12ου αιώνα. Η σκηνή της Βάπτισης, που εικονίζεται κάτω απ’ αυτήν, είναι ίσως
λίγο μεταγενέστερη. Οι εξωτερικές τοιχογραφίες τοποθετούνται χρονικά γύρω στα
1260.

Η μονή Μαυριωτίσσης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σαν πνευματικός χώρος σε

όλες τις φάσεις τις ιστορίας της Καστοριάς. Έτσι εξηγείται και το ιδιαίτερο
ενδιαφέρον που έδειχναν γι’ αυτήν αξιωματούχοι του Βυζαντίου. Το δε καλλιτεχνικό
εργαστήρι που ανέλαβε τη διακόσμηση του μνημείου, είχε άμεση σχέση με την
πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους στην Κωνσταντινούπολη.

Ναός Αγίου Ζαχαρία στο Γράμμο

Σε μια απομακρυσμένη και εγκαταλειμμένη περιοχή του Γράμμου σώζεται ένα

μοναχικό κτίσμα, ο ναός του Αγίου Ζαχαρία. Κάποτε, ήταν καθολικό μονής που είχε
οργανική σχέση και με τη μονή της Τσούκας. Σήμερα, έχει απομείνει μόνο το κτίσμα
του ναού σε κακή κατάσταση. Διακρίνονται, ωστόσο, τα ίχνη των κελιών, ενώ ο
νάρθηκας είναι σχεδόν ερειπωμένος.

Το ίδιο το κτίσμα είναι μια πολύ όμορφη κατασκευή, που ανήκει στον τύπο του
εγγεγραμμένου σταυροειδούς μετά τρούλλου ναού. Εδώ δούλεψαν κτιστάδες της
ηπειρωτικής σχολής, που διακρίνονται για την προσεγμένη δουλειά τους και τον
έντεχνο τρόπο στέγασης με πέτρινες πλάκες.

Εσωτερικά, ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες και ένα πλούσιο εικονογραφικό

πρόγραμμα, το οποίο περιλάμβανε όλες τις αναζητήσεις της μεταβυζαντινής τέχνης.
Δυστυχώς, όμως, μεγάλα τμήματα των τοιχογραφιών αυτών έχουν καταστραφεί από
πυρκαγιά.

Ορισμένες μορφές αγίων και μικρά τμήματα παραστάσεων που σώζονται,

πιστοποιούν την αξία των καλλιτεχνών που δούλεψαν σ’ αυτή την εικονογράφηση. Η
ζωγραφική αυτή είναι του 17ου αιώνα. Αυτό επιβεβαιώνεται από μια επιγραφή που
υπάρχει στη νότια πλευρά, πάνω από ένα παράθυρο.

Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ζευγοστασίου

Μονόχωρος ναός, εγγεγραμμένος σταυροειδής μετά τρούλλου. Κομψότατος στη

μορφή του, βρίσκεται πάνω σε ύψωμα, έξω από το χωριό Ζευγοστάσι. Παλαιότερα,
περιβαλλόταν από τις δύο πλευρές, νότια και δυτική, από περίστωο, το οποίο
κατεδαφίστηκε, αποκαλύπτοντας μόνο το βασικό κτίσμα. Η πράξη όμως αυτή είχε
καταστρεπτικές συνέπειες στις εξωτερικές τοιχογραφίες.

Εσωτερικά, ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες από δύο χρονικές περιόδους.

Για την πρώτη τοιχογράφηση μάς πληροφορεί η επιγραφή που υπάρχει στο νότιο
τοίχο του ιερού, η οποία αναφέρει το έτος 1432. Αυτή η ζωγραφική καλύπτει τους
τοίχους του κυρίως ναού, έχει όμως υποστεί αρκετές φθορές από την υγρασία, που
προερχόταν από την κατεστραμμένη οροφή. Ανεπανόρθωτες ζημιές έχει υποστεί η
ζωγραφική του τρούλλου.

Σε καλό βαθμό, ωστόσο, διατηρείται η ζωγραφική με μορφές αγίων στους πεσσούς

και ορισμένες σκηνές στον βόρειο τοίχο. Η δεύτερη τοιχογράφηση καλύπτει τους
τοίχους του νάρθηκα και ορισμένα χαμηλά σημεία του ναού. Η ζωγραφική αυτή
σώζεται σε καλή κατάσταση, με χαρακτηριστικές σκηνές όπως ο ενταφιασμός του
Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου ή το Αγγέλων Σύστημα και Ανθρώπων το Γένος.

Παναγία Κουμπελίδικη ή Σκουταριώτισσα

Ο μικρός ναός, που βρίσκεται στην πάλαι ποτέ Βυζαντινή ακρόπολη, είναι το
κόσμημα της πόλης της Καστοριάς.

Η επωνυμία “Κουμπελίδικη” ανάγεται στους χρόνους της Τουρκοκρατίας, έχει δε

σχέση με τον χαρακτηριστικό ψηλό τρούλλο του ναού, που στα Τουρκικά σημαίνει
κούπες.

Η επωνυμία “Σκουταριώτισσα” είναι η αρχική των Βυζαντινών χρόνων και

αναγράφεται στη βάση του τυμπάνου του τρούλου:
“…ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΗΣ ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΗΣ ΣΚΟΥΤΑΡΙΩΤΙΣΣΑΣ
…ΕΚΕΝΟΥΡΓΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ
ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ
ΠΑΝΕΥΓΕΝΕΣΤΑΤΟΥ…”

Η επωνυμία “ακαταμάχητος” έχει σχέση με τα τείχη της ακρόπολης και την

προστασία τους.

Ο τύπος του μνημείου ανήκει στον τρίκογχο ναό μετά τρούλλου.

Ο κεντρικός τετράγωνος χώρος του ναού στεγάζεται με τρούλλο, ο οποίος στηρίζεται

πάνω σε τέσσερα τόξα, που υψώνονται στις τέσσερις πλευρές του τετραγώνου και
μεσολαβούν ανάμεσα στον κεντρικό τετράγωνο χώρο και στις ημικυκλικές κόγχες.
Τα υπερυψωμένα τόξα σχηματίζουν στην αναδομή σταυρό, πάνω στον οποίο κάθεται
η κυκλική βάση του τρούλου. Στη δυτική πλευρά του κεντρικού χώρου συνεχίζεται
στενός νάρθηκας, που καλύπτεται από ημικυκλική καμάρα. Δυτικότερα, συνεχίζεται
ο δεύτερος νάρθηκας, ο οποίος αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη του τέλους του
15ου αιώνα.

Μεγάλη εντύπωση προκαλεί ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του τρούλλου, ο οποίος

δίνει και τη διαφορετική αίσθηση. Η αρμονία στη διάταξη των όγκων και η
ξεχωριστή επιμέλεια στη διακόσμηση των όψεων πιστοποιούν την ευρηματικότητα
και την έμπνευση του αρχιτέκτονα.

Το κτίσμα, σύμφωνα με παλαιότερους μελετητές ανήκει χρονικά στον 10ο-11ο

αιώνα, συγκρινόμενος με ναούς της Μεσημβρίας και της Ηπείρου.

Εσωτερικά, η ζωγραφική των τοιχογραφιών καλύπτει μια χρονική περίοδο από τον
13ο έως και τον 17ο αιώνα. Στον κυρίως ναό, οι παλαιότερες τοιχογραφίες, που
σώζονται σε κακή κατάσταση (λόγω των γνωστών προβλημάτων από τον
βομβαρδισμό του μνημείου το 1940), ανήκουν χρονικά στα μέσα του 13ου αιώνα. Οι
σκηνές που είναι ευδιάκριτες από το συνολικό εικονογραφικό πρόγραμμα και μέσω
των οποίων μπορούμε να εκτιμήσουμε την αξία της ζωγραφικής, είναι η Κοίμηση της
Θεοτόκου στον δυτικό τοίχο και η Αγία Τριάδα στην ημικυλινδρική καμάρα του
εσωνάρθηκα.

Από άποψης τεχνοτροπίας, στις συνθέσεις επικρατεί λιτό πνεύμα και το

αρχιτεκτονικό βάθος και το τοπία χρησιμοποιούνται σωστά. Στα χρώματα, ο
προπλασμός είναι πράσινος, ενώ το πλάσμα γίνεται με ώχρα.

Η ζωγραφική του 14ου και 15ου αιώνα, που τη συναντούμε εσωτερικά και εξωτερικά
στο νάρθηκα, σώζεται σε καλή κατάσταση, όπως επίσης και αυτή του 17ου αιώνα.

Χαρακτηριστική σπάνια σκηνή στις εξωτερικές τοιχογραφίες, είναι ο χορός της

Σαλώμης (1496), ενώ κάτω απ’ αυτήν διακρίνεται η Δέηση, που είναι παλαιότερο
στρώμα του τέλους του 14ου αιώνα.

Παναγία Φανερωμένη
Μονόχωρη ξυλόστεγη βασιλική του 14ου αιώνα, η οποία, σύμφωνα με τις ιστορικές
πηγές, χρησίμευε ως καθολικό της μονής Κινστερνιωτίσης.

Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της πόλης και είναι κτισμένη πάνω σε βράχο, κοντά
στις κατεστραμμένες πλέον κινστέρνες της βυζαντινής εποχής.

Απλό κτίσμα, επιχρισμένο εξωτερικά, δεν μας δίνει τη δυνατότητα να

παρατηρήσουμε τη διακόσμηση της τοιχοποιίας του. Μόνο η αψίδα του ιερού
μαρτυρεί μια ανάλογη προσπάθεια διακόσμησης με τα τυφλά αψιδώματα που φέρει
στις τρεις πλευρές της.

Εσωτερικά, διατηρεί τοιχογραφίες του δεύτερου μισού του 14ου αιώνα. Η ποιότητα
της ζωγραφικής είναι πολύ καλή, είναι όμως ιδιαίτερα δύσκολη η μελέτη της, επειδή
οι τοιχογραφίες είναι μαυρισμένες από την κάπνα.

Ταξιάρχης Μητροπόλεως

Ναός, ο οποίος βρίσκεται κοντά στη Μητρόπολη και “βλέπει” προς τη νότια πλευρά
της πόλης. Είναι τρίκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική με νάρθηκα. Για την οικοδόμηση
του μνημείου έχουν χρησιμοποιηθεί υλικά από αρχαιότερους παλαιοχριστιανικούς
ναούς της περιοχής.

Το οικοδομικό αυτό υλικό σε δεύτερη χρήση είναι κυρίως κίονες, κιονόκρανα και
ορθογωνισμένοι λίθοι. Στην αρχιτεκτονική του κτίσματος δεν διατηρείται η αρχική
τοιχοποιία του βορείου κλίτους, που κατέπεσε λόγω στατικής ανεπάρκειας.

Εσωτερικά, τα τοξωτά ανοίγματα αντί να στηρίζονται σε πεσσούς ή τοίχους,

στηρίζονται σε κίονες. Έτσι, γίνεται πιο λειτουργικός ο κεντρικός χώρος. Η
εξωτερική τοιχοδομία του Ταξιάρχη και ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος διατηρούν
την ίδια λογική μ’ αυτήν των άλλων μεγάλων μνημείων της Καστοριάς, με κάποιες
επιμέρους διαφοροποιήσεις, που αιτιολογούνται, επειδή είναι ναός μικρότερος σε
διαστάσεις.

Η εσωτερική διακόσμηση του μνημείου με τοιχογραφίες έγινε σε δύο στάδια. Το

πρώτο στρώμα τοιχογραφιών, το οποίο είναι σύγχρονο με την οικοδόμηση του
μνημείου (10ος αιώνας), διακρίνεται στις κόγχες του βορείου και νοτίου κλίτους και
στους τοίχους του νάρθηκα. Η ζωγραφική αυτή σώζεται σε κακή κατάσταση και ως
εκ τούτου είναι αδύνατον να διαπιστωθεί η ποιότητά της. Το δεύτερο στρώμα
τοιχογραφιών καταλαμβάνει τις επιφάνειες των τοίχων του κυρίως ναού και
χρονολογείται στα 1359, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει πάνω από την
είσοδο του ναού.

https://www.bmk.gr/μουσείο/διαδραστικός-χάρτης-μνημείων
Αυτό είναι το μοναστήρι του Αγίου Ορούς που χτίστηκε από έναν
Καστοριανό μοναχό

Αυτό είναι το μοναστήρι του Αγίου Ορούς που χτίστηκε το 1389 από

τον Καστοριανό μοναχό Διονύσιο που καταγόταν από τον Κορησό
της Καστοριάς
Πληροφορίες για την Ιερά Μονή Διονυσίου
Σε ύψος 80μ. από τη θάλασσα και σε βράχο απότομο και γιγαντιαίο,
είναι κτισμένη η μονή Διονυσίου. Δυτικά της κατεβαίνει
μεγαλόπρεπα ο χείμαρρος Αεροπόταμος. Τα κελλιά των μοναχών
βλέπουν προς την θάλασσα, με εξώστες ολόγυρα ζωσμένα και
ανάμεσά τους μια σχετικά στενή αυλή που το κέντρο της
καταλαμβάνει το Καθολικό. Τιμάται στο όνομα του Προδρόμου και
γιορτάζει στις 29 Αυγούστου.
Ένας τεράστιος πύργος που χρησίμευε σαν παρατηρητήριο με πολλά
οικοδομήματα γύρω γύρω αποτελούν το κτιριακό συγκρότημα της
μονής. Στη βόρεια πτέρυγα της μονής βρίσκεται το αρχονταρίκι, ενώ
στη νότια τα κελλιά των μοναχών. Εξωτερικά η μονή φαίνεται σαν
φρούριο. Η νότια πλευρά φαίνεται από τον Ταρσανά ότι αποτελείται
από αιωρούμενες ξύλινες στοές που στεφανώνουν τις άγριες κορυφές
των πολλών βράχων. Ανατολικά και κοντά στο κοιμητήρι της μονής
βρίσκεται ο τάφος του Αγίου Νήφωνα, πατριάρχου
Κωνσταντινουπόλεως, ενώ δυτικά υπάρχουν άγριες χαράδρες που
κατεβαίνουν από τον Άθω φέρνοντας σχεδόν συνεχώς την αέναη βοή
του ασταμάτητου βορρά.
Το μοναστήρι χτίστηκε το 1389 από το μοναχό Διονύσιο που
καταγόταν από τον Κορησό της Καστοριάς. Ο αδελφός του
Διονυσίου, που ήταν ηγούμενος στη μονή Φιλοθέου, έγινε
μητροπολίτης Τραπεζούντος που εκτιμούσε ο αυτοκράτορας Αλέξιος
Γ’ ο Κομνηνός. Όταν κάηκε, ο Διονύσιος πήγε στην Τραπεζούντα να
επισκεφτεί τον αδελφό του με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας να
προσφέρει πολλά πλούτη για το μοναστήρι του Διονυσίου, ορίζοντας
συγχρόνως και ετήσια χορηγία. Θέλησε μάλιστα να ονομαστεί και
μονή του Μεγάλου Κομνηνού.
Όμως και οι Παλαιολόγοι έδειξαν το ενδιαφέρον τους για το
μοναστήρι, όπως και οι βλάχοι ηγεμόνες Ράδουλος και Νεάγκος
Μπασαράμπας που το 1510 ο τελευταίος έστησε τον πύργο και
κατασκεύασε το υδραγωγείο. Το 1533 το μοναστήρι κάηκε. Το
ξανάχτισε ο ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας Πέτρος, όπως και το
Καθολικό που τελείωσε το 1547 με θαυμάσιες τοιχογραφίες που
έκαμε ο περίφημος κρητικός αγιογράφος Τζώρτζης. Στο «Τρίτο
Τυπικό» η μονή είχε 19η σειρά ανάμεσα στις 25 που υπήρχαν τότε.
Το 1574, όταν η μονή Ξηροποτάμου κάηκε, πήρε αυτή τη θέση της
στην ιεραρχία και από τότε είναι Πέμπτη στη σειρά. Η Τράπεζα που
βρίσκεται νοτιοδυτικά του καθολικού αγιογραφήθηκε το 1603 από
τους ζωγράφους Μερκούριο και Δανιήλ.
Η βιβλιοθήκη περιέχει 126 χειρόγραφους κώδικες σε περγαμηνή, 11
βομβύκινους, 661 χάρτινους, 30 ειλητάρια και 5.500 έντυπα, μεταξύ
των οποίων 45 αρχέτυπα και παλαίτυπα. Μερικά χειρόγραφα έχουν
θαυμάσιες μικρογραφίες. Μεταξύ των πολλών κειμηλίων της μονής
είναι Ευαγγέλια, σταυροί, εγκόλπια, κεντητά άμφια, θαυμάσιες
λειψανοθήκες, φορητές εικόνες και άλλα πολλά. Στη μονή υπάγονται
και 7 κελλιά.