SAHİBİ VE YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ

T.C. ESKİŞEHİR VALİLİĞİ ADINA

Aydın TETİKOĞLU
Vali Yardımcısı

GENEL YAYIN YÖNETMENİ

Murat KÜÇÜK

YAYIN KURULU
Rahmi EMEÇ
Yrd. Doç. Dr. Arzu KILIÇLAR
Mehmet KONUKÇU
Gamze Seçil KURU
Prof. Dr. Selahattin TURAN

GRAFİK TASARIM
Burcu COŞGUN BÜTÜN ÇAĞLARA ÖZGÜ BİR ÇAĞRI: “SEVELİM, SEVİLELİM. BU DÜNYA

TASHİH

Ş
Bilal AKAN
imdilere herkes kendini keşfetmenin peşinde. Beden dilini kullanmadan stres
yönetimine; nasıl daha mutlu olunacağını salık veren kitaplardan ruhsal
İLETİŞİM
detokslara, spritüel ilgilere dek modern maneviyat arayışları, modern insanın
eskiyeni@eskisehir.gov.tr
sevme, sevilme, sevinme duygularına öykünüyor. Ekonomik, sosyal, siyasi ve felsefi
Tel: 0 222 221 90 00/3188
krizler, bunalımlar ve kargaşalar modern insanın ontolojik güven duygusunu gün
YAYIN TÜRÜ
geçtikçe daha fazla hırpalıyor. Hedonist uyaranlar tatminsiz ruhları, kavruk
Yerel Süreli Yayın kalpleri çoğaltıyor. İnsan-i olmayı ve öz değerleri tarifleyen bilgelerin sözleri ne
yazık ki popüler kültürün içinde modern sapmalarla daha az işitiliyor. Niçin
ISSN dünyadayız, neler yapıyoruz, neler yapmamız gerekiyor sorularını yanıtlayan ve
1309-1956 daha yaşanılır ve mutlu bir dünyanın inşasına işaret eden birçok bilge, manevi
mimar sevgi paydasında buluşuyor.
DAĞITIM
Sevgi Elçisi Yunus, yüzyıllardır insanlığı sevgiye davet ediyor. Çağlarüstü çağrısıyla
kimseye kalmayan dünyada kalıcı bir kelime ile, sevgi ile insanlık trajedisinin
kaynağını teşhis ediyor. Günümüzün gözde laflarından “keyif” ile bakmıyor;
Dağıtım destekleri için teşekkürler. hayata. Hayatın keyfini çıkartmak yerine ölümlü bir hayatın değerini bilmeye,
birbirimizi anlamayı, iç hesaplaşmayı öneriyor. Keyfin kaçmamasına değil, huzurun
kaçırılmamasına dikkat çekiyor. Hakikatin ve hikmetin yolucusu Yunus, sevgi ve
sevinci Allah’ın armağanı olarak görüyor. Duru Türkçesi ile her kelimesi, vicdan ve
zihinlere Tanrı, evren ve insanın bütüncül zincirinin birer halkası olarak, tefekküre,
şükre, sevgiye davet ediyor.

Şimdilerde, herkes kendini keşfetmenin peşinde iken Yunus yaşamıyla, yapıtlarıyla,

yeni okumalarla farklı ipuçları sunuyor. Bula/bildikleriyle, biriktirdikleriyle, herkesin
kendince algıladığı Yunus’un daveti dinmeyecek, çağlarca çağlayana dönüşecek.
Yunus Emre özel sayımızın hazırlanmasındaki önemli, özverili katkılarından ötürü
Prof. Dr. Erdoğan Boz’a teşekkür ederek Yunus Emre’ye bırakalım sözü:
Yayınlanan yazıların sorumluluğu
imza sahiplerine aittiir.
Bildik gelenler geçdiler gördük konanlar göçdüler
Yazara telif ücreti ödenmez.
Aşk şârâbın içen cânlar uymaz göçmeğe konmağa.
Eleştiri, öneri ve ürünlerinizi
eskiyeni@eskisehir.gov.tr
adresine gönderebilirsiniz.
Murat Küçük
İçindekiler MAYIS 2010

Ali URAL
4-5 Nefsini Tepelemiş Elleri Kan
İçinde

6-9 Alper SÖKMEN

Gönül Adamı Yunus Emre

Atasoy MÜFTÜOĞLU
10 - 11 Yunus Emre’yi Okurken
Eleştirel Bir Dikkat Gerekiyor

Röp. Aynur Kalabıyık

Kemal SAYAR:
12 - 15 “Sahicilik Kayıplara
Karışıyor”

Beşir AYVAZOĞLU
16 - 20 Herkesin Yunus’u
Kendine Göre

22 - 23 Bayram ÇETİNKAYA
Ölçünlü Dil ve Yunus Emre

Bayram DALKILIÇ
24 - 27 Yunus Emre’de İnsan ve
Unsurları

Burak KILIÇ
28 - 31 Yunus’tan Modern İnsana,
Sevgilerle

Ceren OĞUZ
32 - 33 Yunus Emre Külliyatı –
Mustafa Tatçı

Ebru ALAGÖZ
2009-2010 Eğitim-Öğretim
34 - 37 Yılı Ortaöğretim Dil ve Anlatım
Ders Kitaplarında Yunus
Emre’nin Yer Alması

38 - 41 Edit Tasnádi
Macaristan’daki Yunus Emre
 Emel ENKİN İlke KÜÇÜK
42 - 43 Yunus Emre ve Türk Dili
68 - 69 Yunus Emre’nin Beyitlerinde
Dünya Hayatının Geçiciliği
Dilek TÜRKYILMAZ
44 - 48 XIII. Yüzyıldan Günümüze Ulaşan
Bir Ses: Yunus Emre 70 - 74
Röp. Mehmet TOPAL
Belgeler Işığında
Yunus Emre Zaviyesi
50 - 51 Fatih DOĞRU
Yunus Emrenin Nefsiyle Savaşı
76 - 77 Röp. Meryem YÜCESOY
Yunus Emre’yi
Tanıyor musunuz?
52 - 54 Fevzi KARADEMİR
Taş Gönülde Ne Biter?
Muharrem KAYA
Gizem KUNDURACI 78 - 79 Yunus Emre Batılı Anlamda
55 Büyük Türk Mutasavvıfı Yunus
Emre ve Dilimiz Üzerine Birkaç Söz
Hümanist Midir?

Röp. Gamze Seçil Kuru 80 - 81 Mustafa ÖZÇELİK

Yunus Emre’nin Dağ
56 - 57 Yunus’u sesine senfonik bir yankı: Yolculuğu
Çukurova Devlet Senfoni Orkestrası

Himmet Uç 82 - 83 Murat SOBACI

Yunus, Biz(im)
58 - 61 Yunus Emre Divan’ında
Osman ÖZBAHÇE
Temalar
84 - 89 Türk Şiirinin Menşei ve
Yunus Emre
H. Kahraman MUTLU
62 - 64 Yunus Emre Divan’ında Sosyal
Eleştiri Sema ALTUNAN

İlyas PÜR
90 - 92 Hümanizmin Tarihsel
Gerçeği ve Yunus Emre

66 - 67 Yunus Emre’de Allah ve İnsan

Sevgisi
Felsefesi

Sennur SEZER
93 - 94 Meleklerin Bilmediği Söz

Talip ÇUKURLU
95 - 96 “İlm-i Ledündür Üstâdum
Ol Esrârı Tuyan Benem”

Yağmur SAY
97 - 99 Anadolu’nun, Eli Tahta
Kiliçli Bilgesi Yunus Emre

100 Yunus Emre’nin Naaşı

Nefsini Tepelemiş
Elleri Kan İçinde
Ali URAL| Yazar

“Nefis atı” yere vurmak istiyor durup tepeden bakanların

Yunus’u. Aşk meydanında menzili değil. Hem “Dervişlik
seğirtip dursa da fırsat kolluyor dedikleri dilde haber değildir.”
sırtından atmak için. Nefis bu, Aşktır, bedeli can olan.
kuşu gökten koparır, balığı “Canını aşk yoluna
denizden. “Beni gören bir Vermeyen âşık mıdır?”
pula saymaz idi /Şimdi gören
gösterir parmağıyla” dedirtip Hem avcıları âciz bırakan
Çizer: Elvan Kanmaz

dervişi dergâhtan koparır. o konmayan kuşun peşine

Göğün fark etmediği “öksüz
bir yıldız”, denizin fark
etmediği “yetim bir inci”dir
madem, şeyhi neden sorar
“Geç kaldın!” diye. Bilmez mi
hangi istikamet üzeredir. Hem bunca yıl kaynar da kazan
aş neden pişmez? Nefis, geceyi kara bir ata çevirip ocaktan
uzaklaştırır Yunus’u. Sahrada yol aldırır bir başına, sonra
iki dervişle buluşturur. Üç kara gece üç aydınlık sofra kurar
bu üç dervişe. İlk derviş ellerini açtığında iner ilk sofra,
ikinci gece ikinci derviş indirir sofrayı gökten. Sonunda
sıra Yunus’a gelir. Nasıl dua edeceğini bilemez de, nasıl dua
ediyorlarsa aynı duanın sırrıyla ister. İki sofra birden inince
şaşıran dervişler, “Ne söyledin ki bereket katlandı?” diye
sorarlar yoksul Yunus’a. Yunus “Asıl siz nasıl dua ettiniz?
Ben sizin duanızla yakardım Allah’a” der. “Tapduk’un
yanında bir Saka Yunus vardır dergâha su taşıyan. Biz hep
onun hürmetine isteriz,” dediklerinde sararır Yunus. İşte o
an anlar aşk makamını. İşte o an pişmanlığın narını tadar,
“Dervişlik bühtan bana!” diyerek.
düşmek gerektir, hem kuş
olup geçmek öte tarafa. Fakat
her kuş bir değildir, şahinler
uçmayı sever, baykuşlar
viraneyi. Yunus bir âh çekip
söyler: “Kim görmüştür
baykuşun gülistana girdiğin?” Heyhat! Kime dervişlik
bağışlanmışsa kalbi gümüşlenmiştir onun. Cefayla satın
alınmıştır bu safkan gümüş. Yol üzerine düşmüş kuru bir
dal iken, bir “nazar”la taze civan olmuştur.
Dergâh yeniden çağırmaz mı şimdi Yunus’u? Yatırmaz mı
Tapduk Emre’nin şol kapısına? “Hangi Yunus?”la “Bizim
Yunus” kefelerine konmaz mı aynı terazinin? “Bizim
Yunus” ağır basıp da pahasını bulmaz mı aşk? Denizler
kaynamaz mı kordan bir balık düşünce suya? “Bir zerre
od”dan çıkmaz mı yangın? Yunus dalıp çıktıkça kıvılcımlar
vurmaz mı kıyıya? “Karlı dağların başında salkım salkım
olan bulut” saçını çözüp ağlamaz mı dumandan gözleri
yaşarıp. Yetmiş yedi perde açılmaz mı bir bir umman ruhlu
damlalarla?

Ah dervişlik! Taç ile hırka değildir o. “Bu dervişlik
durağı/ Bir acâyip duraktır.” “Sövene dilsiz”, “dövene elsiz”
durabilenler için benlik de ne! “Gönlünde benlik olan/
Dervişlikten uzaktır.” Hem dervişlik şerbeti bırakıp zehri
bal edenlerin işi; bildiğini bilmediğiyle değişip ununa
kül katanların. Gönül yıkıp namaza duranların, yüksekte
4|MAYIS 2010
“Bu aşk bize Rahmânîdir hem canımızın canıdır
Onun için şeytan ile her dem bu savaşım benim”
diyerek çekmez mi kılıcını Yunus? Balçığı yakuta, zindanı
bahçeye, Firavun’u Musa’ya, köleyi sultana çevirmez mi?
“Aşıklar ölmez” diyerek yürümez mi üstüne nefsin?
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Kolombiya/Bogota
Cümle yaradılmışa bir göz ile bakmayan
Halka müderris olsa hakîkatte âsîdir
“Kudret kılıcın almış nefsin boynunu çalmış
Nefsini tepelemiş elleri kan içinde!”
“Yükseğe bakan göz” anlamıştır Yunus’u “Yüksekten
bakan göz değil.” “İlâhî menzillerin hangisine çıktımsa bir
Türkmen Kocası’nın izini önümde buldum,” demekten geri
durmamıştır görklü Mevlâna. İki dev bir araya gelmiş, bu
büyük buluşmanın dalgaları Yunus’un şiirinden taşmıştır
güne:
“Mevlâna Hüdavendigar bize nazar kılalı
Onun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır.”
Yüksekten bakan göze gelince, Molla Kasım kimliğiyle
elemeye kalkmıştır Yunus’un şiirini. Binini yakmış, binini
bırakmıştır nehre. Menkıbe bu ya, üçüncü binin ilk şiiri bir
yıldırım gibi düşmüştür o katı göze:
Seçki: Bahanur GARAN
“Derviş Yunus bu sözü eğri büğrü söyleme
Seni sıgaya çeken bir Molla Kasım gelir.”
Molla Kasım’ın gözleri yumuşayıvermiş, Müslümanlığını
sorguladığı dervişin son bin şiirini azat etmiştir pişmanlık
içinde. Böylece dilimize can katan Türkmen dervişi, on
dördüncü yüzyıldan bu yana, yakılan şiirleriyle gökte,
suya atılan şiirleriyle denizde, kalan şiirleriyle toprakta
sürdürmüştür veznini. Haçlı ve Moğol saldırılarıyla sarsılan
Anadolu’ya öyle bir maya katmıştır ki, ne zaman can
vermenin eşiğine gelse yeniden diriltmiş, ne zaman sarsılsa
tahkim etmiş, ne zaman yeise düşse ümit vermiştir. Yedi
denizin susuzluğunu gideremediği insan ruhu Yunus’un
maşrapasıyla kanmış, varlığın ve aşkın anlamına bu iksirle
yükselmiştir. İşte o zaman erik dalında üzüm yenebilmiş,
kazana konulan kerpiç poyraz ile kaynatılmış, bir serçenin
kanadı kırk katıra yüklenmiştir.
MAYIS 2010|5
Gönül Adamı
Yunus Emre
Alper SÖKMEN | Eskişehir Osmagazi Üniversitesi Türk Dili ve Ed. Böl. Öğretim Görevlisi

Yaşadığı çağın gerçekleri göz önünde bulundurulduğunda Yunus’un bir

başka önemli tarafı daha ortaya çıkar. Yunus Emre, kaos dönemi yaşayan
ve Moğol istilaları ile mahvolan Anadolu topraklarında ortaya çıkan Batınî
cereyanların hiçbirine kapılmamış, bu akımların Türklerin bütünlüğüne zarar
vermesi tehlikesi karşısında da engelleyici bir rol üstlenmiştir.

Y
unus Emre’yi yedi yüz yıl öncesinden günümüze
uzanan bir dil köprüsü; sevgi, kardeşlik ve hoşgörü
âbidesi olarak tanıyor ve seviyoruz. Bu yüzden onun
düşüncelerinin, evrensel ve derin insan sevgisinin doğru
biçimde bilinmesi son derece önemlidir. Bilimsel anlamda
küreselleşen bir dünyada,kültür ve medeniyet değerlerimizle
de “küreselleşen bir sevgi” yaratmak durumundayız. Yunus,
küreselleştirmek istediği düşüncesini,
“Biz kimseye kin tutmayız. Kamu âlem birdir bize.” biçiminde
ifade eder. O, her çağın insanına hâlâ söyleyecek sözü olan
bir “gönül adamı”dır ve “gönlü de bir” adamıdır. Yûnus,
“ Yûnus Emre der hoca gerekse var bin Hacca
Hepsinden iyice bir gönüle girmektir.”
diyerek, insanın sevgisini kazanıp gönlünde olmayı Hacca
gitmekle eş değer kılıyor.
“Sakıngıl yârin gönlin sırçadur sımayasın
Sırça sınduktan girü bütün olası değil”
beytinde gönül, bir sırça misali, kırılınca tekrar eski hâline
gelmeyecektir.
Eskişehirli Yunus Emre
Yunus Emre’nin doğum ve ölüm tarihleri hakkında kesin
bir tarih vermek doğru olmasa da Risâlet’ün-Nushiyye’de
geçen bir şiirindeki dizeden (Söze tarih yedi yüz yediyidi)
hareketle1308’den sonra öldüğü kabul edilebilir. XV.
6|MAYIS 2010
yüzyıla ait tarihi bir kayıttan da 1240’ta doğup 1320’de
öldüğü anlaşılır.1
Tarihi kaynaklara göre Eskişehir’in Mihalıççık ilçesine
bağlı olan Sarıköylü’dür. Sarıköy’ün bugünkü adı
Yunusemre köyüdür. Ünlü şairimiz Necip Fazıl da o
ünlü Sakarya şiirinde “ Yunus Emre ki kıyında geziyordu…
”mısrasıyla Yunus’un Sakarya kıyılarında yaşadığına dair
edebiyat tarihine bir not düşer.
“Ölen hayvan durur, âşıklar ölmez.”
diyen Yunus, aslında mezarının toprakta olmadığını,
gönüllerde olduğunu, şiirlerinde bize bildirmiştir.
Yunus’un hayatından çok, onun hayat ve insanlık bilgisidir
ihtiyacımız olan. Yunus,
“Bu dünyadan gider olduk
Kalanlara selam olsun.
(…)
“Bizi bilmeyen ne bilsin
Bilenlere selam olsun.”
mısralarında sanki insanlık bilgisinin sırrını ifade ediyor.
Bu sır da sanıyoruz ki Yunus’un, fani varlığıyla değil,
tüm insanlığın ihtiyaç duyduğu ruh derinliğiyle bilinmek
isteyişidir. Onun ruh derinliğini bilenler şiirlerini okurken
mütevazı, masum, ruhu şefkat dolu bir dervişin yumuşak
sesini duyarlar. Son derece basit, açık, gündelik konuşma
1. Cevdet Kudret, Edebiyat Kapısı, YKY, İstanbul, 1997, s.193
dili edasında serbest söyleyişi, ama taklit edilemeyecek bir
tarzda kelimeleri yan yana getirişi, mana derinliği, şiirlerini
“sehl-i mümteni” seviyesine ulaştırır. Şimdi, yedi yüz sene
öncesine ait şiirlerinden, sadeleştirme yapmadan ve hiçbir
kelimeyi de değiştirmeden birkaç örnek verelim.
“Erenler buna kalmadı vardı yolına turmadı
Hakk’ı girçek sevenlere cümle âlem kardaş gelür.”
“Şunlar ki çokdur mâlları gör niçe oldı hâlleri
Sonucı bir gönlek geymiş anun da yokdur yenleri”
“ Yar yüregüm yar gör ki neler var
Bu halk içinde bize güler var.”
Dikkat edilirse, son derece basit, gündelik dille yan
yana getirilen bu mısraların tek kelimesini dahi şiirden
çıkartamayız, kelimenin yerini değiştiremeyiz veya
mısranın benzerini tekrar yazamayız. Özellikle Yunus’un
ilahileri bu tarzdadır.
Yunus’un ilahilerinin unutulması elbette imkânsızdır. Bu
ilahileri halk zevkine uygun şekillerle ortaya koyması, en
derin metafizik konuları çok basit ve millî bir şekilde dile
getirmesi, onun ilahilerinin ağızdan ağza yayılıp günümüze
ulaştırıyor. Aslında Yunus’un büyüklüğü, eskimeyen dili
ve düşünceleri kadar kendi dehasında da saklıdır. Türk
edebiyatı bugüne dek onun kadar büyük bir sûfî halk şairi
yetiştirememiştir.2
Duygudaş Yunus Emre
Yunus’un okuma yazma bilmediği inancı şiirlerindeki
birkaç mısraya ve rivayetlere dayansa da yine şiirlerindeki
başka mısralar onun ümmi olmadığını ve dahası şiirlerinin
tümüne bakıldığında aslında derin tefsir, kelam, hadis, fıkıh,
mitoloji vs. bilgisi olduğunu ortaya koyuyor. Mevlana’nın
mazmunlarını kullanması ve Sadî’nin bir şiirini
çevirmesinden, Farsça’ya da vâkıf olduğunu anlayabiliyoruz.
Tarih, coğrafya ve astronomiyle ilgili kavramlardan söz
etmesi de bu konularda uzman olmasa bile bu bilimlerden
haberdar olduğunu gösteriyor. Günümüze kadar birçok
sosyal bilimci bunu ortaya koymuştur. Yunus’un ümmiyim
demesi, alçakgönüllülüğünden kaynaklanıyor olmalı.
Yunus’taki “ilim” kavramı, gözlem ve deney sonucu elde
edilen bilgiye karşılık gelmez; tam tersine, “irfan” yoluyla,
yani gönül gözüyle ulaşılan bilgiye karşılık gelir. Yunus’un
“İlim, ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir…” sözlerinden,
insanın iç dünyasına ait bilgiye işaret ettiğini anlamalıyız.
Bu bilgi, “insan olma” bilgisidir. Yani kâmil insan. Bu
bilgi evrenseldir ve eskimeyen bilgidir. Dünyevi, reel
bilimlerdeki kanunlar, kuramlar kendi içinde birbirini
eskiterek veya yalanlayarak gelişir. Dolayısıyla reel bilgi,
2. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003, s.289,290
evrensel de olsa eskiyebilir, hatta yok olabilir. İnsan olma
bilgisi ise eskimeyen, yok olmayan bilgidir. Ve Yunus, bu
bilginin ömür boyu devam eden bir süreç olduğunun da
farkındadır. Yunus için bu süreç, onun yaşam biçimidir.
İnsan, kendini bildiği oranda karşısındakini de bilecektir.
Bugün psikiyatri biliminin dediği gibi, insan, empati
(eşduyum/duygudaşlık) yeteneğini, duygusal zekâsını ne
kadar geliştirebilirse, o kadar olgunlaşabiliyor. Yunus yedi
yüz sene önce bu empatiye ulaşmış bir gönül adamı olarak
hâlâ gönlümüzde yaşıyor.
Rivayetlerde Yunus Emre
Yunus Emre Karamanlı mıdır, Sivaslı mıdır, Manisalı
mıdır, Ankaralı mıdır, Bolulu mudur, yoksa Eskişehirli
midir? Kendi hâlinde garip bir çiftçi midir, yoksa bir köy
satın alacak kadar hâli vakti yerinde biri midir? Veyahut
kendini yollara vurup diyar diyar gezmiş bir derviş midir?
Mevlânâ’yla karşılaşmış mıdır, yoksa karşılaşmamış
mıdır? Hacı Bektaş-ı Veli’yle tanışmış mıdır, tanışmamış
mıdır? Yunus Bektaşî midir, değil midir? Yüzyıllardır
unutulmayan bir Türk dehasının toplumun her kesimince
sahiplenilmemesi, hakkında türlü rivayetlerin çıkmaması
elbette düşünülemez. Bir rivayete göre Yunus, kıtlık
çekilen bir zamanda, bir gün Hacı Bektaş-ı Velî’nin yanına
gidip de boş dönülmediğini duyar. Eli boş gitmemek için
dağdan topladığı alıçı götürür. Hacı Bektaş-ı Velî’nin
huzuruna çıkıp “Ben fakir bir kimseyim, bu yıl ekinim
olmadı; ümit ederim ki bu hediyemi kabul buyurup bana
buğday veresiniz.” der. Hediyesi kabul olunur. Dönüşte
Yunus’a buğday mı yoksa nefes mi istediği sorulduğunda
o, “Ben nefesi neyleyeyim, bana buğday gerek.” der. Hacı
Bektaş-ı Velî bunun üzerine her alıç için on nefes verelim
deyince, Yunus “Nefesi neyleyeyim, çoluğum çocuğum var,
bana buğday gerek.” der. İstediği gibi buğday verilir. Yunus,
dönüşte düşünürken buğdayın tükeneceğini, ama nefesin
ölünceye kadar var olacağını anlar. “Ben ne yaptım.” der,
kendi kendine. Hemen Hacı Bektaş-ı Velî’nin makamına
döner, reddettiği nasibini ister. Hacı Bektaş-ı Velî de
şimdiden sonra bu isteğinin olamayacağını söyler. “Biz
o kilidin anahtarını Tapduk Emre’ye verdik.” der. Bunun
üzerine Yunus da Tapduk Emre’nin yanına gider. Durumu
anlatır. Taptuk Emre de “Durumun bize malum olmuştu.
Nasibini istiyorsan hizmet et, nasibini al.” der. Yunus’a odun
taşıma görevi verilir. Kırk yıl odun taşır. Tabii buradaki ‘kırk
yıl odun taşıma’ ifadesi aslında olgunlaşma anlamındadır.
Yunus, tasavvuf yolundaki tüm aşamaları başarıyla aşar,
kemâle erer ve ilahî aşka ulaşır. Aslında bu rivayette Yunus
Emre’nin madde ve mana arasındaki tercihi anlatılmak
isteniyor. Buğday reel bilgiyi, dünyevi bilgiyi; nefesse sezgi
yoluyla elde edilen bilgiyi, batıni bilgiyi temsil ediyor.
Sevgi Tarikatine Müntesip Yunus Emre
Âli’nin Künhü’l Ahbar’ında anlatıldığı üzere Hacı
Bektaş-ı Veli’nin meclisine birçok tasavvuf ehli icabet
MAYIS 2010|7
ederken Yunus, bu meclise gitmez, mazeret olarak da
dost divanında erenlerin nasibi dağıtılırken onun adını
duymadığını söyler. Bütün bunları duyan Hacı Bektaş-ı
Veli, Sarı İsmail adındaki dervişini Yunus Emre’yi davet
etmesi için yollar. Nasibiyle beraber gelsin, der. Yunus
Emre ikna olur, gider meclise. Hacı Bektaş-ı Veli sorar:
“Sen nasibini aldığını söylemişsin, peki nerden aldın bu
nasibi? Yunus Emre cevap verir: “Erenler meclisinde perde
arkasından, yüzünü göremediğim gizli bir el verdi nasibimi”.
“Peki bu eli görsen tanır mısın?” der, Hacı Bektaş-ı Velî.
Yunus Emre, “O elin ayasında yeşil bir ben gördüm, elbet
tanırım.” cevabını verir. O an Hacı Bektaş-ı Veli avucunu
uzatarak elindeki yeşil beni gösterir. Yunus Emre, kendisine
el verenin tam karşısında durduğunu anlar ve büyük bir
heyecanla “Tapduk padişahım! Tapduk padişahım! Tapduk
padişahım!” diye haykırır. Onda sonra da Hacı Bektaş-ı
Veli’nin adı Taptuk Emre kalır. Tapduk Emre ister Hacı
Bektaş-ı Veli olsun, ister olmasın Yunus’un el aldığı
tasavvuf ehlinin Tapduk Emre olduğu bilinmektedir.3
Divan’ında da “Tapduk” kelimesi altı defa geçmektedir:
“Tapdug’un tapusında kul olduk kapusında
“ Yûnus’a Tapdug u Saltug u Barak’dandur nasîb
Çün gönülden cûş kıldı ben niçe pinhân alam”
Buna karşın Hacı Bektaş-ı Veli ismini Yunus’un şiirlerinde
göremiyoruz. Bu ve başka menkıbelerin Yunus Emre’yi
Bektaşi tarikatine yaklaştırma çabaları olduğunu anlıyoruz.
Kaldı ki Bektaşiliğin 14. yüzyılda şekillenmesi Yunus
Emre’nin bu tarikatle ilgisinin olmadığını da gösterir.
Ancak Hacı Bektaş-ı Veli’den Sarı Saltuk’a, ondan Barak
Baba’ya, ondan da Tapduk Emre’ye ve Yunus Emre’ye
uzanan silsile, aslında bu şahsiyetlerin aynı Sünni çizgide
buluştuğunu, bu anlayışa Hurufilik ve Şiiliğin sonradan
karıştığı düşünülebilir.4 Zaten Ahmet Yesevi’nin tarikatinin
sonrakilere temel teşkil ettiği bilinir. Yunus Emre, Yusuf
Ziya İnan’ın dediği gibi “Tarikatsiz bir tarikat ehlidir.
Çünkü o hepsindendir ve bütün tarikatleri aşmış bir velidir.”
Çünkü yaşadığı dönemde insanlığın ihtiyaç duyduğu sevgi,
kardeşlik ve barışı yaymıştır. Bir tarikate ait gösterilecekse
de sevgi tarikatine mensup olduğunu söylemeliyiz. Yunus’a
bir sıfat yakıştırmak gerekirse “Türk-İslâm mutasavvıfı”
demek yeterli olur.
Yunus’un
“Mevlânâ sohbetinde saz ile işret oldı,
Ârif manâya daldı çün biledir ferişte.”
beyti, onun Mevlânâ’yla görüşmüş olabileceğini
düşündürür. Bir rivayete göre de Mevlânâ’ya Mesnevi’si
için “Uzun söylemişsin, ben olsam ‘ete kemiğe büründüm,
Yunus diye göründüm.’ diye söylerdim.” demiş.
Aslında bütün bunlar önemli değildir. Yunus, bütün
3. Kemal Yüce, Fikret Türkmen Armağanı, “Türk Mitolojisi ile İlgili Bir Tabir:
Tapduk”, Kanyılmaz Matbaası, İzmir, 2005, s.763
4. Mustafa Özçelik, Bizim Yunus, Eskişehir Odunpazarı Belediyesi Yayınları,
Eskişehir,2007, s.77 Seçmeler, MEB Yayınları, Ankara 2001, s.351,352
8|MAYIS 2010
insanlığa hitap etmesi yönüyle aslında Mevlânâ’ya
yaklaşır. Onun Mevlânâ kadar çok tanınmayışı ise, bir
yandan kullandığı dil olan Türkçenin Batı’da Farsça kadar
bilinmemesi, öte yandan da Türk aydınlarının onu ihmal
etmesindendir. Yunus’taki insanlık sevgisi, kendisiyle
özdeşleşmiş “sevgi felsefesi”nin bir parçası ve sonucudur.
Nitekim Yunus’un insan sevgisini ilahi sevgi ile nasıl
bağdaştırdığını gösteren en çarpıcı mısralarından birisi
“ Yaradılanı hoş gör
Yaradan’dan ötürü” dür.
Yunus’a göre insanlar, din, mezhep, ırk, millet, renk, mevki,
sınıf farkı gözetilmeksizin sevmeyi ve sevilmeyi hak
etmektedirler. Mademki insanoğlu ruh yönüyle Allah’tan
gelmektedir; öyleyse insanlar hiçbir şekilde birbirlerinden
bu anlamda ayrılamazlar.
Yunus’la ilgili bir başka rivayet de şöyledir:
Yunus Emre’nin yazdığı üç bin manzume kitap hâlinde
Molla Kasım adında bağnaz bir hocanın eline geçer.
Molla Kasım bir su kenarında oturup manzumeleri
incelemeye başlar. Dine aykırı bulduklarının bin tanesini
yakar, bin tanesini de suya atar. İki bin birinci manzumeye
geldiğinde,
“Ben günahumca yanam rahmet suyuyla yunam,
İki kanad takınam biraz uçasım gelür.
Andan Cennet’e varam, Cennet’de Hakk’ı görem
Huri ile Gılman’ı bir bir kaçasım gelür.
Derviş Yunus bu sözi eğri büğrü söyleme
Seni sigaya çeker bir Molla Kasım gelür.”
sözlerini okur ve Yunus’un ermiş olduğuna inanır. Kalan
manzumeleri insanlar, yakılanları gökte melekler, suya
atılanları da balıklar okumaya başlar.5
Eleştiren Yunus Emre
“Ben gelmedim dava için” diyen Yunus’un davası sevgi, aşk
ve hoşgörüdür elbette. Ancak Yunus’ta eleştiri, döneminden
şikâyet yok mudur peki? Yunus’ta tenkit kavramı pek fazla
öne çıkmaz, ama dönemindeki sahte Müslümanlardan
şikâyetçidir. Gönlü açık Sünnî Müslüman kalmadığından
dem vurur:6
“Kimde kim şefkat vardur rahmet dahi andadur
Şimdi bir gönli açuk Sünnî Müselman kanı”
Medrese mezunu olan, ama aşk dervişlerini tanımayan
Müslümanları da şöyle tenkit eder:
“Müselmanlar zamane yatlu oldı
Şeytanlar semürdi kuvvetlü oldı
5. Halim Baki Kunter,Yunus Emre Bilgiler-Belgeler, T.C. Eskişehir Valiliği Yayınları,
2005, Eskişehir, s.1443
6. Cemal Kurnaz; Haz.:Hüseyin Özbay, Mustafa Tatçı, Yunus Emre, Makalelerden
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Ruanda Cumhuriyeti/Kigalı
Beri gel barışalım yad isen bilişelim
Atımız eğerlendi eşdik elhamdüli’llâh
(…)
Fakirler miskînlikten çekdi elin
Gönüller yıkuban heybetlü oldı.
Peygamber yirine geçen hocalar
Bu halkın başına zahmetlü oldı.”
Yaşadığı çağın gerçekleri göz önünde bulundurulduğunda
Yunus’un bir başka önemli tarafı daha ortaya çıkar.Yunus
Emre, kaos dönemi yaşayan ve Moğol istilaları ile mahvolan
Anadolu topraklarında ortaya çıkan Batınî cereyanların
hiçbirine kapılmamış, bu akımların Türklerin bütünlüğüne
zarar vermesi tehlikesi karşısında da engelleyici bir
rol üstlenmiştir. Bu açıdan bakıldığında Yunus Emre,
hem Türk şiirinin kurucusudur hem de millî birliğin
yerleşmesinde önemli görevler almış bir şahsiyettir.
Yunus Emre’nin Türkçeciliğinden de söz etmek gerekir. O,
Anadolu Türkçesinin yerleşmesi ve oluşmasında “köşe başı”
vazifesi görmüştür. Yunus Emre, yaşadığı ve yazdığı XIII.
Seçki: Bahanur GARAN
yüzyılda herkesin anlayacağı bir dille, herkese seslenmiştir.
Bağlı olduğu “sevgi felsefe” sini, derin tasavvufi bilgisiyle,
görünüşte basit, ama çok derin sözlerle sanatkârane
bir edayla anlatmış ve Türkçeyi bir gönül adamına
yakışırcasına halkın gönlüne yerleştirmiştir. Yedi yüz yıl
geçmesine rağmen onu, günümüz şairi gibi rahatlıkla
anlayabilmemizin sebebi elbette budur. Shakespeare’in 14.
yüzyıldan günümüze kadar kalması ve sevilmesinin sebebi,
Shakespeare’in de Yunus gibi halkın dilini kullanmasıdır.
O halde Yunus Emre, kelimenin tam anlamıyla “milli bir
sanatçı” dır. Tıpkı, Nasrettin Hoca, Köroğlu, Dadaloğlu
veya Karacaoğlan gibi.
“ Yunus, insan tabiatini şiirin özüne yerleştirmiştir. Yunus’un
eserindeki insan, her devirde yeniden yorumlanmaya,
dolayısıyla yeniden yaşanmaya açıktır.”7 Şimdi yapılması
gereken, “okuma” yönünden küreselleşemeyen dünyada
Yunus’u, gençlere daha çok okutmak, tanıtmak olmalıdır.
Olgun insan olma yolunda…
7. Mustafa Tatçı, Yunus Emre Divanı, İnceleme, H Yayınları, İstanbul, 2008, s.103
MAYIS 2010|9
Yunus Emre’yi Okurken
Eleştirel Bir Dikkat Gerekiyor
Atasoy MÜFTÜOĞLU| Yazar
G
eçmişte yaşayan şairleri, düşünürleri, bilginleri,
bilgeleri ve arifleri; yaşadıkları tarihsel, kültürel,
ortamın <bağlamın> iklimin ve koşulların
belirleyici, hakim özellikleri içerisinde değerlendirmek,
yorumlamak gerekir. Geçmişin yaklaşımları, çözümleri,
yöntemleri, günümüzde anlamını, etkisini yitirmiş olabilir.
Bu nedenle; geçmişte yaşayan tarihsel kişilikleri bugünün
bilincinden hareketle ve eleştirel bir dikkatle okumak
<yorumlamak gerekir. Bugünün bilincini,geçmişte
yaşayan şair /düşünür/bilgin/bilge ve ariflerin; menkıbevi/
efsanevi kişilikleri ile, bu kimselerin gerçek kişiliklerini
ayırt etmemize yardım eder. Pek çok şair/düşünür/bilgin/
bilge ve arif gibi Yunus Emre’de günümüzde daha çok
menkıbevi yanıyla, menkıbevi nitelikleriyle biliniyor,
anılıyor, yaşatılıyor.
Her kuşak, her toplum, her düşünce ve edebi hareket;
düşünsel, kültürel, entelektüel ve edebi tarzını yaşadığı
dönemin ilgileri, imkanları, ihtiyaç ve beklentileri
doğrultusunda gerçekleştirir. 13. Ve 16. yüzyıllarda,
Anadolu büyük ölçüde Babailik, Abdallık, Bektaşilik,
Hurufilik, Kızılbaşlık, Kalenderlik, tarikatların ve şehlerin
etkisi altındadır. Bu hareketlerin aynı dönemde Hint,
İran, Yunan kültürüyle, mistisizmleriyle alışveriş halinde
bulundukları da hatırlanmalıdır. Bütün bu nedenlerle
Yunus Emre’yi yaşadığı dönemin sosyal/kültürel
koşullarında bağımsız olarak değerlendirmeyiz.
Bektaşi rivayetlerinde, geleneksel metinlerinde, Hacı
Bektaşi Veli’nin, Rum ülkesine geldiğinde, Seyyid Mahmut
Hayrani, Celaleddini Rumi, Hacı İbrahim Sultan gibi
tasavvuf adamları arasında Yunus Emre adında bir şeyh’in
de bulunduğundan söz edilir. Hacı Bektaşı Veli ile Yunus
10|MAYIS 2010
Emre’nin tanışması üzerine çok çarpıcı menkıbeler anlatılır.
Yunus Emre’nin hayatı etrafında, menkıbeler, efsaneler
dışında bildiklerimiz sınırlıdır. Yunus Emre’nin 13.
yüzyılın sonların ile 14. Yüzyılın başları arasında yaşadığını,
Babai-Kadiri çevrelerinin ve Tapduk Emre’nin etkisi
altında gelişen/oluşan ir kişiliğe sahip olduğunu, Şeriat
ilkeleriyle bağdaştırılması mümkün olmayan bir tasavvuf
anlayışına ve itikadına bağlı bulunduğunu biliyoruz. Yunus
Emre’nin yaşadığı dönemde, zahiri ilim çevreleriyle, batını
ilim çerçeveleri arasında derin karşıtlıklar, rekabetler
çatışmalar yaşanıyordu. Mutasavvıflar; batın ilmini,
hakikat ilmini; irfan ilmi olarak tanımlıyor, irfan ilminin
kaynağı olarak da ilham’ı esas alıyordu. Gerçek ilmin
kaynakları ise akıl/vahiy ve nakillerdi. Yunus Emre’nin
yaşadığı dönemde, zahiri ilim çevreleriyle, Batıni ilim
çevreleri arasında derin karşıtlıklar, rekabetler çatışmalar
yaşanıyordu. Mutasavvıflar; batın ilmini, hakikat ilmini;
irfan ilmi olarak tanımlıyor, irfan ilminin kaynağı olarak
da ilham’ı esas alıyordu.gerçek ilmin kaynakları ise akıl/
vahiy ve nakillerdi. Yunus Emre’nin yaşadığı dönemde
tekkelerde yalnızca irfan dersleri okutuluyordu. Tasavvufa
yönelen herkes, irfan’a mürşidlerden alınacak ilham yoluyla
ulaşılabileceğine inanıyordu. Sözünü ettiğimiz dönemde,
Şeriat ilimlerini tahsil etme ihtiyacı duymayan, tasavvuf
adamlarından, cahillikleriyle iftihar edenler olduğu tarihi
gerçekler arasındadır. Cahillikleriyle iftihar eden bu
çevreler akıl ile Hak’ka ulaşmanın mümkün olmadığına
inanıyor, her şeyi yalnızca gönül kitabından okumak
gerektiğini iddia ediyorlardı. Yunus Emre bağımsız bir
tasavvuf ekolü oluşturdu. Bu ekolün Bektaşiler ve Kızılbaş
Türkmenler üzerinde büyük bir manevi nüfuzsu vardır. Bu
arada Hızır-Name’de Yunus Emre’nin Bektaşi olduğu da
kaydedilir.
İlk edebiyat tarihçileri tasavvufi
ilahileri şiir saymadılar, ancak
Yunus Emre yüzyıllardır gelip
geçen sayısız şair arasında
en ünlüsü, en etkilisi, en çok
okunanı, en çok anılanı oldu.
Yunus Emre kitleler üzerinde
halen ektisini sürdürüyor.
Yunus Emre halk diliyle
yazdığı için, halkın zevk ve
beğenisine hitap ettiği için,
bugün de halk arasında yaşıyor.
En eski Anadolu eserlerinde
olan Yunus Emre Divan’ı
Azeri lehçesine yakın bir dille
ve hece vezniyle yazılmış, on
iki bin mısradan oluşan, dış Büyük Park, Temsili Yunus Kabri Fotoğraf: Battal Gazi Barlas

aleme karşı kayıtsız, iç alemin

derinliklerini dile getiren, vecd
ve huşu içerisinde yazılan ilahiler nefesler, ahlaki öğütler ve
tasavvufi bilgeliklerden oluşuyor. Yunus Emre’n,n şiirleri
sanat kaygısı taşımaksızın, ilahi yakınlığı gerçekleştirmek
üzere, halkın ruhuna işleyen bir dil’le yazılmıştır. İlahi Her kuşak, her toplum, her düşünce
cezbeye ve aşk mezhebine inandığını söyleyen Yunus Emre, ve edebi hareket; düşünsel, kültürel,
şeriat ehlinin kendisinin sahip olduğu mazhariyetlere
sahip olamayacaklarını iddia eder. Tasavvuf ahlakına
entelektüel ve edebi tarzını yaşadığı
dayalı ve tasavvuf/tarikat’a davet eden ilahiler yazan dönemin ilgileri, imkanları, ihtiyaç
Yunus Emre her durumda tevekkül ve teslimiyeti, dünyevi ve beklentileri doğrultusunda
ilgilerden feragati önerir. Yunus Emre Divanında Mevlana
Celaleddin’in etkisini müşahede etmek de mümkündür.
gerçekleştirir.
Yunus Emre’nin zehir ehline, yani fakihlere hiç saygısı
yoktur. Akıl aracılığıyla hakikate ulaşılamayacağına inanan
Yunus Emre, asıl ilmin kitaplar yoluyla değil, Ulemayı
Rüsum’un (şeriat ilimleri/dünyevi ilimler) ilimleri değil;
aşkla ve mürşid aracılığıyla tahsil edilen ilim olduğuna
inanır. Şeriat edeplerine meydan okuyan mutasavvıflar
Yunus Emre’de olduğu gibi, kitabi ilimleri tahkir ve tahfif
etmiştir.

Türk Edebiyat tarihinde Yunus Emre kadar kitlelerin

gönlünde mutena bir yere sahip bir başka şair muhtemelen
yoktur. Sadelik, samimiyet, basitlek sadelilik, sahibi,
ateşli, heyecanlı, coşkulu bir mutasavvıf olan yunus Emre
tasavvufi halk edebiyatının öncü ismi sayılır. Yunus
Emre’nin yüzyıllardır büyük bir ilgiye mazhar
olması, kendi alanında aşılamaması, Yunus
Emre’yi yetiştiren kültürel iklimde, fikri
ve manevi anlamda büyük bir değişim
Yunus Emre Heykeli, Büyük Park,
ve dönüşüm yaşanmadığını gösterir. Fotoğraf: Battal Gazi Barlas
MAYIS 2010|11
 Prof. Dr.
Kemal SAYAR:
“Sahicilik Kayıplara Karışıyor”
Röportaj: Aynur PALABIYIK

12|MAYIS 2010
> Liseyi Eskişehir Anadolu
Lisesi’nde okudunuz. Birincilikle
bitirdiğiniz bu lise size Tübitak
bursu kazandırdı. Eskişehir’de
yaşamış olmak size bundan başka
neler kazandırdı? Anılarınızdan
Eskişehir’e ait bir kesit anlatabilir
misiniz?
Eskişehir gençliğimizin şekillendiği
bir yerdi. Okulumuzun kuvvetli bir
kütüphanesi vardı. Klasik eserlerle ilk
orada tanıştım. Ayrıca okulumuzda
edebiyat ve düşünceyle yakından
ilgilenen öğretmenlerimiz oldu.
Onların sayesinde kitap okumayı
sevdik. Ve yine onların sayesinde
daha derin konularla tanışma imkanı
bulduk.Okulun getirmiş olduğu
rafine ortam bölümle de birleşince
meraklarımız çoğaldı. Kendimizi çok
daha iyi yetiştirme imkanımız oldu.
Yetişmemizde büyük katkıları olan
hocalarımıza buradan şükranlarımı
sunuyorum. Eskişehir gençlik
hülyalarımın şekillendiği bir yer ve
her köşesinde hatıralarım vardır.
Dolaşırken özlem, mutluluk, yolculuk
gibi pek çok hatıra ve hayallerin her
biri halen içimde canlanmakta ve
zihnime üşüşmektedir.
> ‘Her Şeyin Bir Anlamı Var’,
‘Yavaşla’ ve ‘Merhamet’ bunlar
kitaplarınızın başlıkları. Bu
başlıklar nihilizmin hızlı
yaşamayı ve tüketmeyi teşvik eden
kültürüne, acımasızlığın hüküm
sürdüğü hayatlara ne denli etkili
oluyor sizce?
Günümüzde çok fazla hız ve maddiyat
eksenli bir kültür var. Bu da insanların
mutluluğunu çalıp götürüyor. Batı
medeniyetinin insanları bugün
yalnızlık adasında yaşayan birer
‘Robinson Crusoe’ gibiler. Bizler kendi
medeniyetimizin imkanlarını doğru
kullanarak bu yalnızlık adalarında
yaşamayan tam aksine insandan
insana kolayca köprüler kuran insanlar
olmak durumundayız. Geleneksel
mayamızda insana dönüklük vardır.
İnsandan nefret yerine insan sevgisi
ön plandadır. Kainatın merkezine
insanı yerleştirme düşüncesi vardır.
Tüm bu geçmişi yeni bir solukla
canlandırmamız ve diriltmemiz
gerekmektedir.
> Merhamet adlı kitabınızın
alt başlığı ‘Kalbe Dönüş İçin
Son Çağrı’. Dünya var olalı
kutsal kitaplar, dini inançlar,
peygamberler, bilgeler insanı kalbe
dönüşe çağırıyor. ‘İnsanların kalbi
tekliyor, kalbi kavruk ve kasvetli
merhamet aşısı ümidin kandilleri
yeniden yansın’ diyorsunuz. Bu
karanlığa yıllardır ümit kandilleri
yakan bir bilge olarak ümit var
oluşunuzla yakın geleceği nasıl
yorumlarsınız?
Ümitsiz insanlar hayatta hiçbir
değişimin fitilini ateşlemezler çünkü
ümitsiz insanlar ‘bana dokunmayan
yılan bin yıl yaşasın’ felsefesinde
yaşarlar. Aksiyon insanları her zaman
ümit sahibi olmuşlardır. Aliyev İzzet
Begoviç’i hatırlayalım. Eğer o ümit
sahibi olmasaydı yaşadığı zindanlarda
ümidini besleyip büyütmeseydi
ülkesinin bağımsızlığını belki de hiç
hayal edemeyecekti. O nedenle bir
kimse hem sorumluluk hissine hem de
ümitsizliğe aynı anda sahip olamaz.
Yani sorumlu sahibi insan ümit sahibi
insandır. Ümit sahibi olmak; “dünya
daha güzel bir yer olabilir ben de
bunun için gayret gösterebilirim ve eğer
ben gayret gösterirsem dünyadaki her
şey yerini bulur” demektir. İşte bu tür
insanlara Danimarkalı filozof Soren
Kierkegaard ‘iman şovalyesi’ diyor.
İman şovalyesi insanlar sayesinde
yeryüzünde bir şeyler yeniden
yapılanarak inşa olur ve oluş bozuluşa
galip gelir.Bu yüzden insanlar her
zaman ümit üzere olması gereken bir
varlıktır.
> Modern kültür, postmodern
kültür,kültürel doku insan ruhunu
güçlü bir biçimde etkiliyor ve
aynı zamanda ruhsal sıkıntıları
da ortaya çıkarıyorken Türk
kültürünün bize has etkileri
nelerdir?
Toplumumuzda bizler ayrımlaşma ve
birleşmeyi tam başaramıyoruz. Bunun
iyi ve kötü tarafları var. İyi tarafı
dayanışma dayanışma duygusunu
kaybetmiyoruz. Zor zamanlarda
birbirimizle çok kolay yardımlaşma
içerisine girebiliyoruz. Deprem
zamanında bu ülke eşine az rastlanır
bir dayanışma örneği sergiledi. Bizim
yoksulumuz akrabasıyla iletişimi
varsa çok büyük bir yoksulluk içine
düşmez. Amerika’da yüz binlerce
evsiz gibi sokaklarda yaşamaz.
Çünkü toplumumuzda herkesin
elinden tutan birileri mutlaka
bulunur. Bu dayanışma duygusunu
kuvvetlendirmesi bakımından
böylesine birbirine yakın yaşamak
güzel fakat çok fazla iç içe olunursa bu
durum ferdiyeti engeller ve insanların
zihnindekileri rahat biçimde ifade
etmesinin önüne geçer. Bu da ürkek,
özgüveni düşük ve toplumla uyumlu
olabilmek için kendi hakikatlerini
feda etmeye yakın bireylerin ortaya
çıkmasına yol açmaktadır.İkisi
arasında bir denge kurmak zorundayız.
Hem özgüveni yüksek hem de sosyal
MAYIS 2010|13
 dayanışmanın içinde bireylerin
oluşması için de kendi kimliğine,
kültürüne güvenme ve iyi bir eğitim
almış bireylerin yetişmesi gerekir.
> Yunus Emre insanı tariften çok
onun nasıl olması gerektiğine
dikkat çekmektedir. “İlim ilim
ilmektir ilim kendini bilmektir”
derken kişinin kendisine yönelip
niteliklerini, psikolojisini ve en
önemlisi yüreğine dönmesini
her yönüyle vurguluyor. İnsan
psikolojisini tanımak sizce insanın
ilk önce kendine dönüp kendini
tanıması mıdır?
Kendini tanımak Antik Yunan’dan bu
yana kullanılan bir düşüncedir. Bütün
psikolojilerin olduğu gibi modern
psikolojinin özü de kendini tanıma
çabasıdır. Bizler kendimizi ne kadar
tanırsak kendimizi tanımamaktan
doğan kusurlarımızı o kadar yok
etmiş ve insan ilişkilerinde de o kadar
yakınlaşmış oluruz. İnsanın kendini
tanıması da yüzleşme cesaretini
taşımasıyla olabilir. Kendi kusur ve
eksikliklerimizle yüzleşmeye hazır
olacağız ki onları değiştirebilelim.
Aynı şey toplumlar için de söz konusu
Ben Yunus edilebilir. Toplumlarımız içi boş
hamaset nutuklarıyla,şişinmeleriyle
Emre’nin Türk değil somut dertlere somut çözümler
insanının bilinç üreterek sonuca gidilmelidir. İnsan
çok kırılgan olduğunda bazen
altına yerleşmiş savunma biçiminde aşırı narsizme
kayabilir.Bazen de çok aşırı kibir
olduğunu insanın içindeki kırılganlığı ele
verir. Toplumlar için de benzer
düşünüyorum. mekanizmaların kolektif düzeyde
Hakikaten doğru işleyebileceğini düşünüyorum.
Milletimizin ve toplumumuzun içi
bir tedrisatın boş duygulardan uzaklaşarak ürettiği
değerler olan edebiyat, sanat, bilim
da Yunus’u üzerinden bir olgu ortaya koyup
iyi tanımakla övünmesi gerektiğini düşünüyorum.
olabileceğini > “Bencil, piyasa merkezli toplum
insanlığımızı öldürüyor” Martin
düşünüyorum. Jacgues. Bu sözü seçmenizdeki
nedeni nedir? Burada gördüğünüz
acı gerçeğin boyutları ve
çözümlerini kısaca anlatabilir
misiniz?
Kapitalizm yeni bir kişilik tipi ortaya
çıkarıyor. Ünlü düşünür, psikiyatrist
Erich Fromm ‘dan bu yana tartışılan
bu tip pazarlamacı kişilik tipidir. Her
insan artık kendi kişiliğini pazarlamak
zorunda ve modern ilişkiler alımında
hiçbir birey olduğu gibi görünmek
istememektedir. Herkes kendini
cilalamak ve satmak telaşında bu da
insan ilişkilerindeki samimiyetsizliğin
altını oyuyor,onu törpülüyor.
Birbirleriyle masekelerinin arkasından
iletişim kuran insanlar ortaya çıkıyor.
Sahicilik kayıplara karışıyor. Bunun
ortadan kalkması için yetinmeyi
ve kanaat duygusunu öğrenmemiz
lazım.Daha azıyla yetinmeyi bilmeli
ve asıl olanın kendi kişiliğimiz,
ilkelerimiz olduğunu kabullenmeliyiz.
Ünlü sosyolog Richard Sennet’in
“Karakter Erozyonu” adlı kitabında
modern kapitalizmin karakterlerde
çok ciddi bir aşınma oluşturduğunu
dile getiriyor. Günümüzdeki risk
toplumunda paranın bu kadar akışkan
bir şekilde el değiştirmesi insanı
karaktersizleştiriyor.Darbenin,sillenin
ne taraftan gelebileceği konusunda
şaşkın bırakıyor. Hepimizin bir adım
bu sistemin dışına çıkmamız yararlı
olacaktır. Her zaman tükettiğimizden
daha az tüketebiliriz, sistemi
zorlayabiliriz.Tüketime yönelik bizi
kandırmak için yapılan reklamlara
itibar etmeyebiliriz.Dayanışma
halinde zorlukları,sıkıntıları
aşabiliriz. Naomi Klein adlı bir yazar
ABD’de “No Logo” adında bir kitap
yazdı. Bu çok satan bir kitap oldu.
Klein kitabında marka giyinmemeyi
savunuyor.Marka giymeyerek yerel
ürünleri ön plana çıkarabileceğimizi
dile getiriyor.Biz de bu tür ufak tefek
önlemlerle kendi hayatlarımızda
değişiklikler yapabiliriz.
> Yunus Emre insanların
davranışlarını hoş görmemizi
söylüyor. “Yaratılanı hoş gör
yaratandan ötürü.” Günümüz
insanları çabuk sinirlene ve
tahammülsüz bir yapıya sahip.
Hoşgörüsüzlük giderek artıyor.
Yunus Emre’nin dönemi de kargaşa
ve karışıklık doluydu ama o insan
sevgisini ön kılan bir rehberdi.
Sizce bu büyük rehberin günümüze
etkileri ne yönde devam etmektedir?
Ben Yunus Emre’nin Türk insanının
bilinç altına yerleşmiş olduğunu
düşünüyorum. Hakikaten doğru bir
tedrisatın da Yunus’u iyi tanımakla
olabileceğini düşünüyorum. Bana göre
lise mezunu gençlerimiz Yunus’tan üç
beş şiiri ezbere okuyabilirlerse okullarını
bitirebilmelidirler. Bu onların ÖYS
ya da SBS sınavlarında başarılı
olmalarında çok daha mühimdir. Çünkü
Yunus şiirlerinde bir hayat felsefesi ve
düsturu sunuyor bizlere.Bu bir bakış
açısıdır ve bu bakış açısını içselleştiren
insanın yeryüzüne, mahlukata, varlığa,
tabiata kötülük yaparak ve zalim bir
nazarla yaklaşması mümkün değildir.
(Maalesef eğitim sistemimiz iyi
bir insan yetiştirme üzerine kurulu
olmayıp,torna tezgahından geçirilmiş
bir örnek kişiler çıkarıyor. Üzüntü verici
olan şu ki geçenlerde bir lise öğretmeni
“Biz modern çobanlık yapıyoruz.
Ben devletin neden böyle bir eğitim
politikası sürdüğünü anlamıyorum.
Çünkü çocuklar hiçbir şeye yaramayan
bireyler olarak mezun oluyorlar.” dedi.
Batı’da bu durum çok fazla tartışılıyor.
Eğitim sürecinin çocukları ve gençleri
daha fazla ahmaklaştırdığına yönelik
bir eleştiri var. Buna stupidification
yani ahmaklaştırma deniyor. İşte buna
karşı çıkabileceğimizin damarlarından
biri bu toprağın Yunus gibi Mevlana
gibi değerleriyle çocuklarımızı
daha fazla karşılaştırmaktır.
Yıllardır söylediğim bir şey var.
Liselere, ilköğretimlere drama
dersleri koyulmalıdır. Mevlana’nın
hikayelerinden dramalar oluşturulabilir,
iyi kötü temsillerinin çocukların
kafasında yer etmesi sağlanabilir. Seciye
yani karakter eğitimi eğitimimizde
son sırada hatta çoğu kez yok denecek
kadar az. İhtiyaç hissetmiyoruz ve
bunun sonunda da maalesef ailesine,
arkadaşlarına, çevresine şiddet
uygulayan gençler sökün etmeye başlıyor.
Çünkü geçmişin değerler sistemi
kısmen çöküş yaşamaktadır. Değerler
sistemimizi devam ettiremiyoruz
bir yandan da eğitim sistemimizde
çocukları yarış atına çeviriyoruz. Bir
Yunus Emre dersi okullarımızda yer
alsa çok güzel olur.
>“Sen seni ne sanırsan ayrığı da
o san.” Günümüz psikolojisinde
bu sözü empati kurmak olarak
değerlendirebilir miyiz ve bu sözün
önemi üzerine söyleyecekleriniz
nelerdir?
Bu söz empatinin en üst noktasıdır.
Günümüz modern siyasi kelime
haznesinde ötekileştirme diye bir
sözcük var. İşte bu söz ötekileştirmenin
panzehiridir. Kendi ile öteki arasında
duvarlar örmeyen,her şeyi aynı kap
içerisinde düşünen ve her varlığı aynı
maceranın sürgünü olarak niteleyen
bir sözdür.Empati bugün modern
psikolojide çok yükselen bir değer. Bir
başkasının ızdırabını anlamak pek çok
hastalığın da tedavisini beraberinde
getirebilir.Hatta milletler arası
çatışmaların özünde de yine empati
yoksunluğunun yattığına dair yayınlar
var. Herkes kendi milletini,grubunu,ka
bilesini,fırkasını seçilmiş olarak algılar
ve diğer grupları, milletleri, fırkaları
kendine hizmet etmeye,boyun eğmeye
yazgılı olduğunu düşünürse o zaman
ayrığı kendisinden düşük tutmuş olur.
Kendisinden saymamış ve Yunus’un
söylediklerinin tam dışında hareket
etmiş olur.Bu da daha fazla çatışma
ve daha fazla kan, gözyaşı demektir.
O yüzden kendimizi bildiğimiz
gibi yabancıyı,ayrığı, farklı olanı da
kendimizden bilirsek buradan yepyeni
bir merhamet ahlakı filizlenebilir. İş
Yunus’un şiirlerini okuyarak, hissederek
anlamakta ve hayatımıza katmaktadır.
Tüm ülkede kamusal iyinin peşinde
koşan yurttaşlar grubu oluşturarak”
Memleketim,vatanım,milletim ve
yaşadığım dünya için ne yapabilirim?”
sorusu hayatlarımızı anlamlı kılan
sorudur. Hayatta anlam ve gaye
duygusunu veren de budur.
MAYIS 2010|15
Herkesin Yunus’u
Beşir AYVAZOĞLU | Yazar
Y
unus Emre, halkın asırlar boyunca hiç unutmadığı,
menkıbeleri dilden dile, nesilden nesile aktarılan,
belki de daha yaşarken efsaneleşmiş bir şairdi.
Bestekârlar, ilâhi, naat, mersiye, kaside, durak, tevşih gibi
dinî formlarda eser bestelemek istedikleri zaman önce
tekkelerin vazgeçilmez söz hazinesi olan Yunus Divanı’na
bakar ve mutlaka istedikleri güzellikte bir şiir bulurlardı.
Dede Efendi, Zekâî Dede, Kazasker Mustafa İzzet gibi
büyükler de dâhil olmak üzere, çok sayıda bestekâr onun
deyişlerini çeşitli formlarda bestelediler. Fakat Yunus, divan
şairleri ve tezkire yazarları tarafından pek önemsenmezdi,
çünkü çok farklı bir şiir dili ve duyuş tarzı vardı.
Yunus’un şiirlerinin tekkelerde öncelikle tercih
edilmesinin sebebi, Türkçesindeki saflık, söyleyişindeki
içtenlik ve düşünüşündeki derinlikti; halk onun divanında
kendi ruhunun yansımalarını bulurdu. Cemaleddin S.
Revnakoğlu’nun anlattığına göre, Anadolu’da âdeta
mukaddes sözler olarak görülen Yunus ilâhileri muska gibi
mumlu bezlere sarılıp saklanır, daima yukarıda tutulur,
kutsal gecelerde ve çeşitli dinî toplantılarda Kur’an-ı Kerim
ve Mevlid’den sonra mutlaka Yunus ilâhileri okunurdu.1
Yunus’un Türk dili, düşüncesi ve edebiyat tarihi bakımından
taşıdığı önemi ilk fark eden Darülfünun Türk Edebiyatı
Tarihi Müderrisi Köprülüzâde Fuad Bey [Fuat Köprülü]
oldu. 1913 yılında Türk Yurdu mecmuasında yayımlanan
1. Cemaleddin Server Revnakoğlu, “Yunus’un Bestelenmiş İlâhileri Nerede ve
Nasıl Okunurdu?”, Türk Yurdu Yunus Emre Özel Sayısı, C. V, nr. 319, Ocak
1966
16|MAYIS 2010
Kendine Göre
Her dem yeni doğarız
Bizden kim usanası
Yunus Emre
iki makalesiyle2 aydınları bu büyük şairden haberdar
eden Köprülüzâde, aynı yıl, Bilgi mecmuasında çıkan
“Hoca Ahmed Yesevî, Çağatay ve Osmanlı Edebiyatları”3
başlıklı makalesinde de, Batı Türkleri arasında yaygın olan
tasavvufî edebiyatın Şark Türklerinden, özellikle Ahmed
Yesevî’den geldiğini ileri sürmüş, sonraki araştırmaları bu
tezi doğrulayınca Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar
adlı eserini yazmıştı. 1918 yılında yayımlanan ve iki
ana bölümden meydana gelen bu âbidevî eserin birinci
bölümünde Ahmed Yesevî, ikinci bölümünde Yunus Emre
ele alınıyordu.
Türkiye dışındaki Türkoloji ve şarkiyat çevrelerinde geniş
yankılar uyandıran İlk Mutasavvıflar, Türk edebiyatı
tarihi araştırmalarına yepyeni ufuklar açan öncü bir
eser oluşunun yanı sıra, XIII. yüzyıl Anadolu’sunun
din ve kültür tarihi açısından da son derece önemli bir
çalışmaydı. Köprülüzâde, bu eserinde, millî zevki en yetkin
bir biçimde temsil eden Yunus’un, eldeki belgelere göre
ümmî kabul edilmesi gerektiğini, ancak bu ümmîliğin
kara cahillik anlamına gelmediğini, Risaletü’n-Nushiyye
gibi uzun bir mesneviyi asıl mânâsında ümmî bir şairin
yazamayacağını belirttikten sonra, onu medrese tahsili
görmüş bir şair olarak değerlendirmenin de yanlış
olduğunu söylüyordu. Yunus, Köprülüzâde’ye göre asla
sanat ve sanatkârlık endişesi taşımayan, sırf kendi ruhunu,
ruhî heyecanlarını ve ilhamlarını terennüm etmiş “âteşîn”
2. “Yunus Emre”, Türk Yurdu, C. IV, nr. 3, 1329; “Yunus Emre ve Âsârı”, Türk
Yurdu, C.5, nr. 2 1329 (1913)
3. Bilgi Mecmuası, nr. 6, 1329
bir mutasavvıftı. Bütün sûfilerde olduğu gibi, onu da bu
yolda teşvik eden tek dış etken, halkı irşad etmek, insanlara
faydalı olmak düşüncesiydi. Ancak sanat ve sanatkârlık
endişesi taşımaması, onun büyük bir sanatkâr olmasına
engel değildi; aksine çağının anlayışı doğrultusunda bir
sanat endişesine kapılmış olsaydı, klasik edebiyatın sıkı
kaideleri içinde tasannudan kurtulamayacak, dolayısıyla
ruhunu kelimelere bu kadar samimiyetle dökemeyecekti.
Yunus’un güçlü şahsiyetinin ve büyük sanatkârlığının
kaynağı samimiyetiydi.4 Dilini, edâsını, veznini ve şeklini
veren millî unsur onda tasavvufla kusursuz bir biçimde
kaynaşmış ve ortaya bütünüyle millî bir sentez çıkmıştı;
başka bir deyişle, Yunus zevk bakımından katıksız bir
Türk’tü.5
Köprülüzâde’nin, Yunus’un Türklük tarafını özellikle
vurgulaması sebepsiz değildi. Büyük bir hızla dağılan
imparatorluğun enkazı altında tutunacak bir dal arayan
Türkçü aydınlar, Yunus’u temiz Türkçesi, samimiyeti
ve o gösterişsiz söyleyişin ardına ustaca gizlediği
derin düşüncesiyle Türklüğün saf bir temsilcisi olarak
görmüşlerdi. Nitekim İlk Mutasavvıflar yayımlandıktan
sonra, aydınlarda Yunus’a karşı büyük bir ilgi uyandığı
gibi, ülkenin çeşitli bölgelerinde bu büyük şairi sahiplenme
yolunda zorlu bir yarış başlamıştı.
.....
Bu arada, Yunus’tan derin bir biçimde etkilenen bir şair
vardı: Necip Fazıl.
“Beni de piştiğin eza kabında
Kaynata kaynata buhara kalbet!”
diye seslendiği Yunus, genç şairin gözüne çorak şiir
ikliminde bir vaha gibi görünmüş ve ruhunun derinliklerine
ayna tutmuştu. Aynı nesilden Burhan Toprak’ın Yunus’la
yaşadığı macera da Necip Fazıl’ınkine benzer.6 Alp
Dağları’ndaki bir sanatoryumda tedavi gördüğü sırada
Pascal’ı okurken, bir gün bu büyük filozofun bazı önemli
fikirlerine, lise son sınıfta edebiyat hocasının aylarca
okuttuğu Yunus’un şiirlerinde rastladığını hatırlayan
Burhan Toprak, hemen İstanbul’a yazarak bir Yunus
Emre Divanı istediğini, on beş gün sonra postadan çıkan
divanın sayfaları arasından kendisine o güne kadar hiç
kimsenin seslenmediği kadar içten seslenen Yunus’u bir
daha yanından ayırmadığını anlatır.
4. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 2. bs., Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Ankara 1966, s. 284
5. Köprülü, age, s. 285
6. Necip Fazıl, daha sonra Toprak soyadını alacak olan yakın arkadaşı Burhan
Ümit’in Yunus’u bu şiirden tanıyıp sevdiğini ve idealleştirdiğini söyler. Bk. Babıâlî, 2.
bs., İstanbul 1976, s. 28 8. Burhan Toprak, Yunus Emre, 6. bs., İnkılap ve Aka, İstanbul 1982, s. 17
Köprülüzâde’nin eseriyle birlikte Türk aydınlarının ilgi
odağı haline gelen Yunus Divanı’nın o tarihlerde -aradan
yıllar geçtiği halde- henüz doğru dürüst bir neşrinin
bulunmadığını hatırlamakta fayda vardır. Onun hakkında
övücü yazılar okuyup da şiirlerini merak edenler, 1933
yılına kadar, taşbaskısı derme çatma Yunus divanlarıyla
yetinmek zorundaydılar. Bu divanlar, Yunus adıyla ve
Yunus vadisinde yazan birçok şairin şiirleri de karıştığı için
güvenilemeyecek neşirlerdi. Yunus hayranlarının imdadına
Burhan Toprak yetişti.
Alp Dağları’ndaki sanatoryumda yatarken Yunus
Divanı’nı didik didik eden Toprak, kendine göre bazı
kıstaslar belirleyerek Yunus’a ait olmadığına karar verdiği
şiirleri ayıklamış, mümkün olduğunca güvenilir bir Yunus
Divanı ortaya çıkarmaya çalışmıştı. Yaptığı çalışma 1933
yılında Ahmet Halit Kitabevi tarafından üç cilt halinde
yayımlandı. Bu üç ciltte üç yüz elli şiir vardı, fakat daha
sonra bunların da bir kısmı ayıklandı. Peyami Safa, Hafta
mecmuasında çıkan bir yazısında, Yunus’u Sahhaflar
Çarşısı’nın harabesinden kurtardığı için Burhan Toprak’ı
kutluyor, “Devirler ve çarşılar yıkılır, fakat Yunus gibi
büyük şairler devirlerin ve çarşıların, geçmiş zamanların ve
harab olmuş mekânların daima üstünde kalırlar” diyordu.7
Burhan Toprak, Yunus Emre Divanı’na yazdığı ve
Köprülüzâde’yle kıyasıya hesaplaştığı “Başlangıç”
yazısında, saz şairlerini bayağı bulduğunu, “Made in Persia”
sezgisi veren “hain, yalancı, riyakâr” divan şairlerinden
de iğrendiğini söylüyordu. Yunus Divanı’nda ise “ruhun
büyüklüğü,varlığın geçiciliği,kendi talihimizi yaratamamak
felâketi, varlığımızın kadın ve erkek taraflarının -aklımızla
hassasiyetimizin- mücadelesi, insanlığın bütün sefalet ve
yüksekliği, ızdırap tesellisi [...] zevk fırtınaları, korkuları,
ümitleri, pişmanlıkları, isyanları, şüpheleri, teselli ve
imanları ile bütün bir insan hayatı vardı.”8
Yunus Divanı’nın aynasında âdeta kendini seyreden
Burhan Toprak, bu cümlelerinde Müslüman bir sûfiden
çok, bunalımlı bir entelektüel portresi çiziyordu. “Ben
o divanda yalnız kendi coşkunluğumun yankısını
görüyordum. O, benden bana gelen bir ses gibiydi, bu
yüzden onu çok sevdim” derken anlatmaya çalıştığı bu
idi. Yakın dostu Necip Fazıl da Yunus’ta kendi “kriz
entelektüel”ini bulmuştu. Açıkçası, Köprülüzâde ve onun
gibi düşünenlerin Yunus’u ile, eserlerini Cumhuriyet’in
ilk yıllarında veren bunalımlı entelektüellerin Yunus’u
7. Peyami Safa, “Yunus Emre ve Genç Dostu”, Hafta, 16 Ocak 1934
MAYIS 2010|17
birbirinden çok farklıydı; onlar ayaklarının altındaki zemin
kayarken Yunus’a tutunmaya çalışıyorlardı.
Burhan Toprak’ın Köprülüzâde’ye birçok itirazı vardı.
Özellikle ihtiyatla da olsa, Yunus’u ümmî bir şair olarak
görmesine ve göstermesine içerlemişti; şairinin çok
okumuş bir adam olduğunu ve Arapça bildiğini ispat
etmeye çalışıyordu. Onun halkı irşad etmeye çalıştığı
iddiası da Burhan Toprak’a göre doğru değildi; koca şair
kendi evinde yangın varken başka yangını söndürmeye
niçin gitsindi? O başkalarını irşad etmekle değil, kendi
kafasındaki kaostan kurtulmak için çabalıyordu. Yunus’ta
sanat kaygısı bulunmadığı iddiasına gelince; aksini ispat
edecek yüzlerce mısra gösterebilirdi.9
.....
Yunus Divanı’nın “bizim Divina Commedia’mız” olduğunu
söyleyen Burhan Toprak’ın “kriz entelektüel” yaşayan Yunus
portresinde hümanist çizgiler de vardı. Türk Beşleri’nden
Ahmet Adnan Saygun’un Yunus Emre Oratoryosu’nu
bestelemeye o yıllarda karar vermesinde bu portrenin etkili
olduğu düşünülebilir. Yunus’la aynı yıllarda ilgilenmeye
başlayan Abdülbaki Gölpınarlı’nın 1936 yılında yayımlanan
Yunus Emre’nin Hayatı adlı kitabındaki Bektaşî-Batınî Yunus
da bir hayli hümanist görünür. O da, Burhan Toprak gibi,
divan şiirine acımasızca saldıracak ve Yunus’u Karacaoğlan
gibi saz şairleriyle birlikte alternatif olarak gösterecekti.10
Ömrünün sonuna kadar peşini bırakmadığı büyük şaire,
dünya görüşündeki değişmelere göre farklı gömlekler
biçen Gölpınarlı’nın 1960’lardaki Yunus’u laik, hümanist,
hatta biraz sosyalist, 1970’lerdeki Yunus’u ise Mevlevî idi.
Yunus’ta tasavvufun soyutlayıcı bir felsefe olmaktan çıkıp
insanı ve tabiatı soyutluktan kurtaran bir sistem olarak
kullanıldığını düşünen Gölpınarlı, soyut Tanrı sevgisinden
yola çıkan Yunus’un somut insan sevgisine ulaştığını
söylüyordu. İnsan sevgisi onda bazan bir sevgiliye aşk,
bazan halkın tarafını tutmaktı. Yani Yunus’ta sevgi, ilâhî
aşktan halktan yana oluşa kadar, çok çeşitli şekillerde
tezahür ediyordu.11 Sonraki yıllarda bazı aydınlarca
“halkçı ve devrimci Yunus’a” övgüler dizilecek, hatta onun
“kitapsız, tapınmasız, törensiz, kıblesiz bir inancın adamı”
olduğu iddia edilecekti.12
1940’larda Yunus’a gösterilen ilgi ile devletin uygulamaya
çalıştığı hümanist kültür politikası arasındaki ilişki,
üzerinde ayrıca durulmaya değer özellikler taşımaktadır.
9. Toprak, age, s. 22 vd.
10. Abdülbaki Gölpınarlı, Divan Edebiyatı Beyanındadır, İstanbul 1945, s. 137
11. Gölpınarlı’nın Yunus’la ilgili yorumları için bk. Yunus Emre ve Tasavvuf, Remzi
Kitabevi, İstanbul 1961 14. Ahmet Adnan Saygun, Yunus Emre (Solo, Koro ve Orkestra İçin) Orato-
12. Sabahattin Eyüboğlu, Yunus Emre, Cem Yayınevi, İstanbul 1976, s. 26 ryo 3 Bölüm Op.26, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1946, s. 9
18|MAYIS 2010
Yeni Türk kimliğinin inşasında kullanılacak önemli bir
figür olarak öne çıkarılan Yunus, Osmanlı kültürünün
yok sayılmasının yarattığı büyük boşluğu dolduracaktı. Bu
konuda elbette Halkevleri’ne büyük görevler düşüyordu.
Yunus’un asıl mezarının hangisi olduğunu tespit etmek
amacıyla yapılan çalışmalar da o yıllarda hız kazandı.
Öteden beri Yunus’la ilgilenen Vakıflar Umum Müdürlüğü
Teftiş Heyeti Reisi Halim Baki Kunter, 1943 yılında
Halkevleri’ni idare etmek üzere görevinden ayrılmış ve bu
teşkilâtın müzik çalışmalarını yöneten Adnan Saygun’la
tanışmıştı. Saygun, tesadüf bu ya, 1932 yılında başladığı,
fakat çeşitli sebeplerle tamamlayamadığı Yunus Emre
Oratoryosu’na o günlerde dönmüş, harıl harıl çalışıyordu.
Yunus artık gündemin ilk sıralarını işgal eden önemli
meselelerden biriydi ve Burhan Toprak’ın 1933,
Abdülbaki Gölpınarlı’nın da 1943 yılında yayımladıkları
divanlar yetersiz görülüyordu. Mükemmel bir Yunus
Divanı hazırlayabilmek için Türkiye çapında çok ciddi
bir tarama çalışması yapılmalıydı. Bunun için Maarif
Vekâleti’ne başvuran Halim Baki Kunter, bütün valiliklere
Hasan-Âli Yücel’in imzasıyla bir tamim gönderilmesini
sağladı. Radyoda da okunan bu tamimde, resmî ve özel
kütüphanelerdeki divanlarda ve cönklerde Yunus’a ait
olduğu belirtilen bütün şiirlerin derlenerek yetkili mercilere
teslim edilmesi isteniyordu.13
Hasan Âli Yücel’in tamiminden nasıl bir sonuç alındığı
bilinmiyor. Ancak Adnan Saygun’un hummalı çalışması
sonuç vermiş ve “sanatların eşsiz koruyucusu Türkiye
Cumhurbaşkanı İnönü’nün yüce varlığına armağan” edilen
Yunus Emre Oratoryosu, Ankara Dil ve Tarih Coğrafya
Fakültesi’nin büyük salonunda, 21 Mayıs 1946 tarihinde,
Reisicumhur başta olmak üzere bütün devlet erkânı ve
kordiplomatiğin yer aldığı seçkin bir dinleyici kitlesi
huzurunda seslendirilmişti. Hasan Âli Yücel, dört gün
sonra da halka açık bir programla ikinci defa seslendirilen
oratoryo için hazırlanan tanıtma kitapçığına yazdığı takdim
yazısında, Yunus’un Türk ruhunu dile getirmede, yedi asır
boyunca, nefesi her sesin üstünde kalmış bir gönül eri
olduğunu söylüyordu; ona göre Yunus Emre, “dimağlarda
medrese istibdadının fermanferma olduğu devirlerde
hürriyetin, hürriyetin tanrılaştırılıp kargaşalık doğurduğu
zamanlarda iç inzibatının sığındığı sakin, huzurlu bir
ruh köşesi”ydi.14 Bu temsil münasebetiyle, Türkiye’nin
çeşitli bölgelerinden getirtilen yazma Yunus divanlarıyla
Yunus’tan bahseden kitap ve vesikaların orijinallerinden
oluşan bir de sergi açıldı.
13. Halim Baki Kunter, Yunus Emre. Bilgiler-Belgeler, Eskişehir Turizm ve
Tanıtma Derneği Yayınları, Ankara 1966, s. 8 vd.
Yunus hayranlığının bazı aydınlarda Avrupa ve Amerika’da
faaliyet gösteren Ömer Hayyam kulüplerini örnek alarak
Yunus Emre cemiyetleri açma hevesi uyandırdığını da,
bu meseleye Kadınlar Tekkesi adlı romanında ironik bir
üslûpla değinen Refik Halit Karay’dan öğreniyoruz:
“Kadehini doldurup hemen yuvarlayan Süha baktı ki
bir edebiyatçı ve sanatçı grubunun içine düşmüş, etrafını
çevirenler siyah ipek elbiselerinin büsbütün ince gösterdiği
ve esmerliklerini cilâladığı taze hanımlar ve birkaç genç
erkek... bunlar bir Yunus Emre Kulübü veya derneği
kurmak niyetinde imişler. Hepsi de şairin hayranı! Küçük
hanımlardan biri -İngiliz şivesine kaçan hoş bir telâffuzla-
diyor ki:
- Bütün dünyada Ömer Hayyam kulüpleri var; neden
memleketimizde bir tek Yunus Emre cemiyeti bulunma-
sın?
- Bulunmalıdır. Madem ki tekkeler resmen kapalıdır ve
kulüplerin açılmasına müsaade vardır, yeni icaplara uyup
an’anemize devam etmeliyiz, modern tekkeler kurmalıyız.
Yunus’u bilerek, zevkine vararak seven bir gençler
topluluğunun içinde bulunmaktan iftihar ederim. Lokali
nerede olacak bu kulübün? Beyoğlu’nda, yan sokaklarn
birinde mi?
- Evet...
- İşte korktuğum bu idi!15
.....
Yunus’a karşı kamuoyunda uyanan ilgi, sahiplenme
yarışını da hızlandırmış, bu yarışta, vali Daniş Yurdakul’un
gayretiyle öne geçen Eskişehir’in Sarıköy’ünde bir Yunus
Emre Anıtı yapılmasına karar verilmişti. Yunus’a ait olduğu
iddia edilen türbe demir yoluna çok yakın olduğu için
yeniden yapılması planlanan mezarın biraz geriye alınması
gerekiyordu. Güzel Sanatlar Akademisi Süsleme Sanatları
Şubesi Şefi Kenan Temizkan tarafından hazırlanan ve
Yüksek Mimar Asım Mutlu tarafından çizilen projede,
anıt, Türk tarzında bir çeşme olarak tasarlanmıştı.
Yunus’un kabri bu çeşmenin arkasında daha yüksek bir
yerde bulunacak, etrafına dikilen servilerle uhrevî bir
atmosfer yaratılacaktı. Mezarın yüksek tutulmasının bir
sebebi vardı: Çeşmeye su almak için gelen halkı “daimi
surette hürmet vaziyetinde bulundurmak.”16
Sarıköy’de anıtın inşası devam ederken Yunus’un mezarı
Halim Baki Kunter, Ahmet Adnan Saygun, Kemal Güngör,
15. Refik Halit Karay, Kadınlar Tekkesi, 2.bs., İnkılap ve Aka Kitabevleri,
İstanbul 1964, s. 223 vd. 19. Öztelli, age, s. 45
16. Kunter, age, s. 17 vd. 20. Kunter, age, s. 21
Raci Temizer ve Hasan Bıçakçı’dan oluşan bir ekip tarafından
28 Haziran 1947 Cumartesi günü öğleden önce açılmış, bir
eli başının altında, bir eli kalbinin üzerinde, bozulmamış halde
yatan bir iskelete ulaşılmıştı. Ekipteki uzmanlar tarafından
yapılan antropolojik inceleme, bu iskeletin altı yüz yıl kadar
önce, seksen yaşlarında ölmüş Türkmen soyundan birine ait
olduğunu gösteriyordu.17 Ne var ki bu incelemenin ne kadar
uzmanca yapıldığı hep tartışılacak, Yunus’un Karamanlı
olduğunu ve Karaman’da yattığını savunanlar tarafından, yıllar
sonra, Adnan Saygun ve Kemal Güngör’ün şahitliklerine
başvurularak açılan mezardan aslında on beş iskelet çıktığı,
bu yüzden büyük bir hayal kırıklığı yaşayan ekip üyeleri
arasında ciddi tartışmalar cereyan ettiği ve “halkın duygularını
incitmemek” için hazırlanan olumlu raporu Halim Baki
Kunter’den başka kimsenin imzalamadığı iddia edilecekti.18
Başka bir iddia da, Konya Evkaf Arşivi’ndeki eski vakıflar
defterinde Yunus’un Karamanlılığını açık bir şekilde gösteren
kayıtların yer aldığı sayfaların çalındığı yolundaydı.19
Yunus’a tuhaf bir tutkuyla bağlı olan Halim Baki Kunter,
Sarıköy’deki mezar açılırken kısa notlar da tutmuştu. Bu
notlar, onun Yunus adı etrafında yeni bir mitoloji yaratma
gayretini gösteren çarpıcı bir belge niteliği taşımaktadır:
“Saat 13.00’te gayet açık olan havada birdenbire değişiklik
görüldü. Mihalıççık istikametindeki dağlarda bulutlar
peyda oldu. Yakındaki dağlara düşen doludan birbirlerine
çarpan kemiklerin çıkardığı seslere benzer sesler
duyulmağa başladı. Bu senfoni bir müddet devam etti.
Hepimiz bir ürperti içinde bunu dinledik. İskelet tamamen
toprak üzerine çıkmış, yanları da açılmış olduğu bir sırada
üzerimize doğru bir bulut geldi ve gülsuyu serper gibi hafif
bir yağışla kemikleri yıkadı. Bizi fazla ıslatmadan, tertemiz
yıkanmış olan kemikleri de çamur etmeden kesildi.”20
.....
Yunus’a ait olduğu iddia edilen kemikler, toprağıyla
birlikte, yeni yerine 6 Mayıs 1949 Cuma günü nakledildi.
Tören, Halim Baki Kunter’e göre izdihama yol açılmaması
için, başka bir görüşe göre de yönetimin bilinen korkuları
yüzünden radyo ve basın yoluyla duyurulmamıştı. Sadece
Eskişehir’de çıkan gazetelerin söz ettiği nakil töreninin
sessiz sedasız geçiştirilmesi arzu ediliyordu. Bu tedbire
rağmen tören günü Sarıköy’de toplanan mahşerî kalabalık
herkesi hayrete düşürdü. Sandıklı’dan, Bolvadin’den,
Bolu’dan, Konya’dan, hatta daha da uzak yerlerden binlerce
insan, yedi yüz yıldır gönüllerinde yaşattıkları şairi yeni
17. Bu kazı, çıkan iskelet üzerinde yapılan antropolojik inceleme ve hazırlanan rapor
hakkında bk. Kunter, age, s. 20 vd.
18. Cahit Öztelli, Belgelerle Yunus Emre, Karaman Turizm ve Tanıtma Derneği
Yayınları, Ankara 1977, s. 67
MAYIS 2010|19
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Ruanda Cumhuriyeti/Gisenyi
Beni bende demen bende değilem
Bir ben vardır bende benden içerü
mezarına nakledilirken yalnız bırakmamıştı. Endişe
ne kadar yersizdi! Vakur halk, kendisinden korkanları
utandırmış, şairine karşı görevini hiçbir taşkınlığa ve
düzensizliğe meydan vermeden yapmıştı. Halim Baki
Kunter, bu beklenmedik ilgiden duyduğu heyecanı, “O
gün herkes bir ölünün mezarı başında değil, bir ölümsüzün
huzurunda olduğunu hissetti” diye ifade ediyor.21
Bu olay açıkça gösteriyordu ki, kaç tane mezarı bulunursa
bulunsun, Yunus ölmemişti ve sadece Anadolu insanının
değil, Türkçe konuşan bütün halkların gönlünde
yaşıyordu; mezarlar ve makamlar birer sembolden ibaretti.
Ölümsüzlüğü gönüllerde yakalayan Yunus ne diyordu:
Ko ölüm endişesin âşık ölmez bâkîdir.
Yunus Emre anıtı, Bektaşî rivayetleri esas alınarak
Sarıköy’e yapılmıştı yapılmasına; fakat ne mezarın yeri, ne
de Yunus’un kimliği konusundaki tartışma bitti! Büyük
21. Kunter, age, s. 29 Divanı II, Tenkitli Metin, Ankara 1990
20|MAYIS 2010
Seçki: Bahanur GARAN
şairin kalın sis perdesi ardındaki hayatı ve şiirlerinin
her türlü yoruma elverişli derinliği, adı ve eseri üzerinde
ideolojik kavga vermeyi kolaylaştırıyor. Bu kavga sahici
ilim adamlarının ciddi uyarılarına rağmen devam edip
gitmektedir.22 Hâlâ herkesin Yunus’un kendine göre!
Bana sorarsanız, bunda şaşılacak bir taraf yok. Her nesil
ve her aydın Yunus’u yeniden keşfedip yorumlayacaktır.
Herkesin Yunus’ta seveceği şiirler ve düşünceler bulması,
onun büyüklüğünün bir delili olarak kabul edilmelidir.
22. Prof. Dr. Ahmet Yaşar Ocak’ın Yunus’la ilgili ideolojik yorumlar hakkındaki
eleştirileri mutlaka okunmalıdır: “Türkiye’de Yunus Emre Araştırmaları Üzeri-
nde Genel bir Değerlendirme ve Yunus Emre Problemi”, Türk Vakıf Medeni-
yeti Çerçevesinde Yunus Emre Semineri, Vakıflar Genel Müdürlüğü, 4-5 Aralık
1991, s. 29-33; “Türkiye’de Kültürel-İdeolojik Eğilimler ve Bir XIII-XIV. Yüzyıl
Türk Halk Sufisi Olarak Yunus Emre’nin Kimliği”, Uluslararası Yunus Emre
Sempozyumu Bildirileri (Ankara 7-10 Ekim 1991), Atatürk Kültür Merkezi,
Ankara 1995, s. 79-88. Yunus hakkındaki son araştırmaların sonuçlarını da kap-
sayan önemli bir çalışma da Dr. Mustafa Tatçı tarafından yapılmıştır: Yunus
Emre Divanı I, İnceleme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990; Yunus Emre
MAYIS 2010|21
Ölçünlü Dil
ve Yunus Emre
Dr. Bayram ÇETİNKAYA | Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fak. Türkçe Eğitimi Bölümü
T
ürkçe Sözlük’te “Kuralları sözlüklerde ve yazım
kılavuzlarında tespit edilmiş, eğitim, hukuk, basın
yayın alanları ile resmî yazışmalarda kullanılan,
işlev ve geçerlilik alanı geniş, sosyal sınıf ve yerel iz taşımayan
dil türü, standart dil.”1 olarak tanımlanan ölçünlü dil,
belirli bir coğrafyada yaşayan toplumun bir diyalektiğine
dayanır.
Toplum içerisinde orta veya üst sınıfın konuşurken ve
yazarken kullandığı dilin esas alınarak belirlendiği ölçünlü
dil (BUSSMANN 1998, 451), yöneticilerin, ülke içindeki
birliği sağlamada gerek duyduğu unsurlar arasında yer
alır. Genel olarak, çocukluk döneminde yakın çevresinden
ana dilini belirli bir diyalektiğe bağlı kalarak öğrenen
kişi, ileriki yaşlarda eğitim kurumlarında ölçünlü dille
tanışmaktadır. Günümüzde medya, bireyin ölçünlü dille
tanışma zamanını daha öne çekebilmektedir.
Toplumun belirli bir kısmı tarafından konuşulan bir
diyalektiğin ölçünlü dil olmasında bazı etkenler rol oynar.
Bunları yaşanılan coğrafya, inanç ve ideolojide değişim,
başka topluluklarla kültür etkileşimi, yönetimde etkin olan
boy şeklinde sıralayabiliriz. Nitekim değişik coğrafyalarda
ve dönemlerde bu etkenler, Türklerin ölçünlü dillerinin
ortaya çıkışında ve şekillenişinde belirleyici olmuştur.
Bir diyalektiğin diğer diyalektlere üstün gelerek ölçünlü dil
olması için kendini yazılı dilde göstermesi gerekmektedir.
Yazı ile bir diyalektik işlenip yaygınlaşabilir ve ölçünlü dil
hâline gelebilir. İlk zamanlarda yani diyalektiğin yazıyla
tanışmasında bazı imla sorunları, bir önceki ölçünlü dilin
1. http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=%F6l%E7%FCnl%FC+
dil E.T. 29.03.2010.
22|MAYIS 2010
özellikleri veya farklı diyalektlere ait söyleyiş özellikleri
görülebilir. Fakat zamanla bu karışıklık ortadan kalkarak
belirli bir imlaya, standarda kavuşmuş bir yazı dili
durumuna gelecektir.
Türkçenin, Anadolu’da ilk yazılı ürünlerini 13. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren vermeye başladığı bilinmektedir.
Gerek Horasan’da gerekse Anadolu Selçuklu Devletinde
yazı dili olarak pek varlık gösteremeyen Oğuz Türkçesinin
(KORKMAZ 1973:15) bu ilk yazılı eserlerde kendini
hissettirmeye başladığı ve ölçünlü dil olma yolunda
ilerlediği görülür.
Mevcut bir ölçünlü dil karşısında bir diyalektiğin
mücadele verip yazı dilinde kullanılan bir ölçünlü dil
olması çok zordur. Oğuz Türkçesinin yazı dilinde kendini
göstermesinde 13. yüzyılın ikinci yarısı ile birlikte
Anadolu’da ölçünlü dili kontrol eden merkezî otoritenin
zayıflamasının önemli rol oynadığı iddia edilebilir.
Selçuklularda olduğu gibi, Anadolu’da ilk zamanlarda
Arapça ve Farsça, yazı dilinde ağırlığını hissettirmekteydi.
Hedefi “kâfir” toprağının İslamiyet’e kazandırılması olan
Türk, Arap, Acem, Gürcü gibi farklı ulusları barındıran
bir askerî gücün hepsini kapsayacak şekilde bu iki dilin
devam ettirilmesinde ilk zamanlarda herhangi bir
sakınca görülmemiştir (BAYKARA 2000:217-219).
Fakat zamanla hedefe ulaşıldıktan sonra ve idarenin
beylikler tarafından gerçekleştirilmesiyle Arapça ve Farsça
etkinliğini kaybetmeye başlamıştır.
Türkmen unsuruna dayanan uçlardaki boylar ve onların
beylerinin medrese tahsili görmemeleri Anadolu’daki
Türkçenin, Beylikler dönemindeki öneminin artmasına
 Yunus’un, okur yazarlığı
olan, belirli bir eğitim
sebep olmuştur (BAYKARA görmüş kesim üzerinde de Yunus’un özellikle ilahi
2000:219). Çünkü mevcut bir etkisi olmuştur. Özellikle türündeki şiirlerinin halk
ölçünlü dilin değiştirilmesinde rol
oynayan etkenlerden biri de halkın
Tekke-Tasavvuf Edebiyatı üzerindeki etkisi
Okuma yazma bilen bilmeyen
büyüktür.

ölçünlü dili soğuk bulmasıdır şairleri üzerinde üslup pek çok kişinin ezberinde olan
(MISES 2006:18). Eğer bir
ölçünlü dil, halkın konuştuğu
ve terminolojideki tesiri bu ilahiler sayesinde Yunus’un
dili de söyleyenlerin ağzına
diyalektten çok yabancı ise ve dikkat çeker. yerleşmiştir. Günümüzde bile dinî
belirli bir çabayla öğrenmiş sınırlı merasimlerde söylenen Yunus’un
sayıda kişi tarafından bilinmekte ilahilerindeki Eski Anadolu
ve kullanılmakta ise yerini toplum tarafından belirlenmiş Türkçesinin ses özelliklerinin devam ettirilişi sevilen,
bir diyalektiğe yerini bırakır. beğenilen edebî eserlerin halkın dili üzerindeki etkisini
ortaya koymaktadır.
İşte böyle bir dönemde Oğuz Türkçesi, özellikle Anadolu’da
yetişmiş, eğitim ve kültür yönünden orta ve üst seviyedeki ‘Işkun aldı benden beni
kişilerce işlenerek bazı eserlerde kendini göstermeye Bana seni gerek seni
başlamıştır. Oğuz Türkçesinin Anadolu’da müstakil bir yazı Ben yanaram düni güni
dili olarak boy göstermesinde ve yaygınlık kazanmasında Bana seni gerek seni
Yunus Emre’nin önemi büyüktür.
Ne varlıga sevinürem
Gerek şiirlerinde ele aldığı konu, gerekse sâde, akıcı ve hoşa Ne yokluga yirinürem
giden üslubu ile pek çok okuyucuyu, dinleyiciyi etkilemiş ‘Işkunıla avınuram
ve şiirlerinde kullandığı diyalektiğin yaygınlaşmasını Bana seni gerek seni (381/1-2)
sağlamıştır.

Yunus’un ele aldığı konular, genel olarak dinî-tasavvufî Gönlüm düşdi bir sevdâya
niteliktedir. Bilinmektedir ki pek çok coğrafyada, dinî Gel gör beni ‘ışk n’eyledi
öğütleri, ilahileri, öğretileri içeren eserler halkın değer Başumı virdüm gavgâya
verdiği, koruduğu eserler olmuş ve bunlarda kullanılmış Gel gör beni ‘ışk n’eyledi
olan diyalektler, diğer diyalektler üzerinde bir üstünlük
Ben yürürem yana yana
elde etmiştir. Yunus’un, dönemin karışık ve sıkıntılı
‘Işk boyadı beni kana
Anadolu’suna uygun olarak, ele aldığı dinî, tasavvufî
Ne ‘âkilem ne dîvâne
konular halkın anlayabileceği sadelikte ifade edilmiş,
Gel gör beni ‘ışk n’eyledi (404/2)
tasavvufi görüşler dile getirilirken o zamanki Türk dili
ve terminolojisi esas alınmıştır. Yunus, şiirlerinde, dili en
Yunus’un, okur yazarlığı olan, belirli bir eğitim görmüş
sade biçimde kullanmasına karşın yüksek bir tefekküre
kesim üzerinde de etkisi olmuştur.Özellikle Tekke-Tasavvuf
ulaşmıştır. (TATÇI 1997:113)
Edebiyatı şairleri üzerinde üslup ve terminolojideki tesiri
dikkat çeker. Yunus mahlasını kullanarak Yunus Emre
Ezelîden dilümde uş Tanrı birdür Hak’dur Resûl
tarzında şiirler yazan şairlerin görülmesi, bazı şiirlerinin
Bunı böyle bilmeziken bir ‘aceb makâmdayıdum
şerhlerinin yapılması (TATÇI 1997:620-641) okur-
yazar kesim üzerinde Yunus’un yaptığı etkiyi göstermesi
Kalû belâ söylenmedin tertîb düzen eylenmedin
yönünden önemlidir.
Hak’dan ayru degülidüm ol ulu dîvândayıdum (168/2-3)

Bu vücûdum şehrine bir dem giresüm gelür
İçindeki sultânun yüzin göresüm gelür
İşidürem sözini göremezem yüzini
Yüzini görmeklige cânum viresüm gelür (46/1-2)
Kaynakça:
1. BAYKARA, Tuncer, (2000). Türkiye’nin Sosyal ve İktisadî Tarihi (XI-XIV.
Yüzyıllar), Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara.
2. BUSSMANN, Hadumod, (1998). Routledge Dictionary of Language And
Linguistics, Routledge, London.
3. KORKMAZ, Zeynep, (1973). “Yunus Emre ve Anadolu Türkçesinin
Kuruluşundaki Yeri”, Türkoloji Dergisi V/I, Ankara, s. 13-19.
4. MISES, Ludwig von,(2006). Nation, State, and Economy, Liberty Fund,
Indianapolis.
5. TATÇI, Mustafa, (1997). Yunus Emre Dîvânı I-IV, MEB Yayınları, İstanbul.

MAYIS 2010|23
 Yunus Emre’de
İnsan ve Unsurları
Doç. Dr. Bayram DALKILIÇ |Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
Y
unus Emre, şiirlerinde, insanın yaratılmasından
önce ve yaratıldıktan sonraki durumunu izah eden
sözler söylemiştir. O, insanın ruh ve bedenden
müteşekkil olduğunu kabul etmektedir. O’na göre ruh ve
beden nedir? Bunların safhaları var mıdır? Varsa bunlar
nelerdir? Yunus Emre’nin bu konulardaki görüşlerini
ortaya koymak için, önce ruh sonra da beden konusunu
izah etmeye çalışacağız.
1- Ruh:
Ruh, can, nefis, cebrail, mücerred insan latifesi, künhünü
idrak mümkün olmayan bir şey olup, hayvanlarda, bitkilerde
bulunduğu şekliyle bunların diri olmalarını sağlayan güçtür.
İnsanda da maddî ruh, nebatî ruh, hayvanî ruh bulunup,
buna ilaveten insanî ruhun, yani insanı insan yapan, Allah
tarafından üfürülen ruhun bulunduğu1 zikredilmektedir.2
Yunus Emre, şiirlerinde ruh kelimesini kullandığı gibi,
çoğunlukla da ruh için “can” kelimesini de kullanmaktadır.
Öyleyse ruh veya can, O’na göre nedir? Ve insan ruh
halindeyken ne durumdaydı.
Ruh, Yunus’a göre öncesiz midir? Sonradan mıdır? Yunus,
bu konuda ruh’un Allah katından bir şey olduğunu
belirtmektedir. Ancak, O’nun şiirlerinde Allah’la beraber
bulunan kadim bir ruh anlayışı yoktur. Gerçi o, şiirlerinde,
başlangıçtan beri Allah’la birlikte olunduğunu, sık sık dile
getirmektedir. Ancak, O’nun bundan kastı; insanın daha
dünyaya gelmeden yani bedeniyle birlikte yaratılmadan
önce, “Elest Bezmi”nde ruh yönüyle Allah’ı bilme ve
Allah’ı tanıma hadisesidir. O, bedensel yaratma olmadan
önce, insanın “Nur” özelliğine dikkat çekmiştir: “Nazar kıl
bu gevhere, ya bu bir gizli nura, Nur kaçan yavu vara, Çün
1. Bkz. Bayram Dalkılıç, Yunus Emre’de Allah – Alem – İnsan Münasebeti,
Konya, 2004, s. 123-131
2. S. Uludağ, Tasavvufî Terimler Sözlüğü, s. 400, İstanbul, 1991. 7. Yunus Emre, R. Nushıyye, 2/6-7, Hulusi Efendi Matbaası, İstanbul-1340
24|MAYIS 2010
1
hak nazargâhıdır”3 diyerek insandaki nur kısmının Allah’ın
nazargâhı olduğunu belirtmekte; yine bu hususu “aşıklar
için ölüm olmayacağını çünkü cânın ilâhî olduğunu”4
söylemekle açıkça belirtmektedir.
Yunus Emre, “Kâlû belâ denmeden kadimden bile idik, Key
(iyi) anlagıl neydiğin, bilişlik kandadır”5 demekle de “Elest
bezminden de önce Allah’la tanışıklık-bilişlik halinde
olduğunu savunmaktadır. Bu durum, O’nda, yukarıda
söylediğimiz gibi, insanın daha “Allah katında bir nur”
olduğu zamanki durumudur. Tabiatiyle bu durum, O’nun
için Allah-insan münasebetinin en önemli ve en dikkat
çekici bir safhasıdır. Bu durumda insan, daha henüz nur
halindedir. Allah’ın varlığından ve birliğinden haberdardır.
O’nun şiirlerinde bu vaziyet, Allah-İnsan birliğinin ifadesi
gibi görünmektedir. Ancak, dikkatli bir bakışla, her ne
kadar Allah-İnsan birliği kasdedildiği düşünülebilir ise de,
insanın bu safhada, bu haliyle bile Allah’ı bilmesi, birlemesi
ve aşkınlığını kabul etme durumunun da ifade edilmeye
çalışıldığı sezilebilmektedir. Bu safhada henüz yaratılmış
şekliyle bir âlem yoktur. O’nun için Yunus’ta Allah-İnsan
münasebeti, Allah-Âlem münasebetinden daha önemli ve
önceliklidir.
Yunus’a göre, ruh, insan bedenine verilmeden önce veya
kendisine beden giydirilmeden önce, hep Allah’ı bilmekte,
Allah’la beraber bulunmaktadır. Ancak, Allah’la beraber
bulunma hali, ruh’un, yani canın arzusu, Allah’ı bilme,
tanıma aşkınlığını kabul etme olduğu ve bu arzu daimi
olarak gerçekleştiği içindir. Bundan dolayı, bu hali ifade
ederken, “ezeli biliş”, “birlik”,6 “ezelî birlik”7 tabirlerini
kullanmaktadır.
3. Yunus Emre, Dîvân, 33/3, (Haz. Mustafa Tatçı) Ankara – 1991. (Bölü
çizgisinin üstündeki rakam şiir numarasını, alttaki rakam ise beyit sayısını
gösterir.)
4. Yunus Emre, Dîvân, 33/1
5. Yunus Emre, Dîvân, 33/4
6. Yunus Emre, Dîvân, 33/6-7
Ruh, bedeniyle birlikte yaratılmadan önce, insanın tek Ruh (can) açısından, bedenden ayrıldıktan sonraki yönüyle
önemli unsuru olduğu gibi, bedeniyle birlikte yaratılınca Canın gerçek arzusu olan Allah, bedenle birlikteyken
da onun en önemli bir unsurudur. Yunus, bunu şiirlerinde de insan tarafından farkedilip, aynı şekilde canın arzusu
sık sık dile getirmektedir. İlk insanın yaratılmasında yerine getirilmeye çalışılmışsa, ebedî olarak İnsan-Allah
bedeni (sûret) oluşturan unsurlar hazır olduktan sonra, birlikteliği devam edecektir. Yani, canın önceki durumu,
ruhun (can) bedene giydirilmesiyle, sûret pür-nur olmuş bedenden ayrıldıktan sonra da sürecektir. Yoksa, insan,
ve bundan dolayı sevinmiş ve Allah’a şükretmiştir.8 Allah’a kalbolmuş (dönüşmüş) veya ilahlaşmış demek
değildir.
Can, bedene dâhil olduktan sonra, hep bedende mi
kalacaktır? Yunus Emre, ruhun bedende misafir olduğunu, Ruh’un durumunu bu şekilde ortaya koyduktan sonra,
zaman gelince bedenden ayrılacağına, devamlı bedenle insanın ikinci önemli unsuru olan Beden’i yahut Yunus
birlikte olmayacağına inanmaktadır. “Canlar baki değil Emre’de sıkça zikredilen şekliyle Sûret’i ele almaya
tende, bir kaç gün geze durur”9 sözleri bu inancın çalışalım.
ifadesidir.
Yunus’a göre, can, 2- Beden:
Madem ki can, dâima bedende zamanı gelince bedenden Yunus Emre, beden kelimesini
kalmayacaktır. O halde, bedenden kullandığı gibi, zaman zaman
ayrıldıktan sonra yok mu olacaktır? ayrılacaktır. Çünkü “buyruk vücûd, cisim, ten kelimelerini
Eğer yok olmıyacaksa ne olacak ve öyle gelmiştir”. Bedenden de kullanmaktadır; genellikle
nereye gidecektir? ayrıldıktan sonra da yok de beden için “sûret” kelimesini
zikretmektedir.14
Yunus’a göre, can, zamanı
olmayacaktır. Çünkü O’na
gelince bedenden ayrılacaktır. göre, “can ölmez.” Can O halde, beden nedir? Ne gibi
Çünkü “buyruk öyle gelmiştir”.10 neden ölmez? Yunus’a özellikleri vardır? Bedeni oluşturan
Bedenden ayrıldıktan sonra da yok göre, “Can nurdandır.” unsurlar nelerdir? Bu unsurların
olmayacaktır. Çünkü O’na göre, özellikleri nelerdir?
“can ölmez” Can neden ölmez?
Dolayısıyla nurdan olan bu Yunus’a göre beden, canın âleti,
Yunus’a göre, “Can nurdandır.”11 can ölmeyecektir. Bedenden sûret can menzilidir.15 Cismi kâim
Dolayısıyla nurdan olan bu can ayrılınca nereye gideceği tutan ancak candır, ruhtur.16 Yani,
ruh olmadan beden hareketsizdir.
ölmeyecektir. Bedenden ayrılınca sorusuna gelince; artık Can, Dolayısıyla beden, ruhla hayat
nereye gideceği sorusuna gelince;
artık Can, Hakk’a kavuşmuştur.
Hakk’a kavuşmuştur. bulmakta, hareketlilik kazanmaktadır.
Can, bedenden ayrılınca; “Sorucu
Ruhu bedene havale edip yerleştiren kimdir? Böyle birisi
gelir yer yırtıp, sorar Tanrı’n kimdir diye. İş bu canım onu
yok da, ruh kendiliğinden mi sûrete gelip yerleşmiştir?
duyup, sünüklerim (kemikler) sıza durur”12 Bu sözleriyle
Yunus Emre, ruhun kendiliğinden bedene girdiğini ortaya
Yunus, kabir sualine işaret etmekte, ruhun suale muhatap
koyan bir görüş içinde bulunmamaktadır; O, bu işin üstün
kılınacağını, yine bununla birlikte bedenin de durumu
bir güç tarafından yapıldığına inanmaktadır. O güç de
hissedeceğini vurgulamak istemektedir.
Allah’tır. “Padişahlar Padişahı ol Banî, Emr ile veribidi
bize canı17 sözü bu inancın ifadesidir.
Bedenle birlikte varolmadan önceki, Allah’ı bilen, birleyen
can, aynı şekilde bedenle birlikte önceki durumunu devam Yunus’a göre, bedeni meydana getiren bir takım unsurlar
ettirirse, bedenden ayrıldıktan sonra da Allah’la birlikte ve mevcuttur. Bu unsurlar “Anâsır-ı erbaa” diye bilinen
ebedî olacaktır. Yunus Emre, bunu şöyle ifade etmektedir: toprak, su, ateş ve havadır. “Niteliğim soran işit hikayet”
“Ey Tanrı’yı bir bilenler, can(ı) Hakk’a kurban kılanlar, ölü diye başlayan şiirinde, bu dört unsurun sûreti, meydana
değildir bu canlar, aşk gölünde yüze durur”.13 getirdiğini belirtmekte, bu dört nesnenin de birbirine
muhalif dört şey olduğunu açıklamaktadır.18
8. Yunus Emre, Dîvân, 72/3
9. Yunus Emre, Dîvân, 87/5 14. Yunus Emre, Dîvân, 18/1, 34/1, 94/4, 252/6
10. Yunus Emre, Dîvân 158/2 15. Yunus Emre, Dîvân, 25/2, 34/1
11. Yunus Emre, Dîvân, 379/5 16. Yunus Emre, Dîvân, 90/2
12. Yunus Emre, Dîvân, 72/4 17. Yunus Emre, Dîvân, 379/1
13. Yunus Emre, Dîvân, 72/5 18. Yunus Emre, Dîvân, 18/1-2
MAYIS 2010|25
 Risâletü’n-Nushıyye’nin
başında, Allah’ın ilk insanı
yaratmasından bahsederken,
önce toprağın getirildiğini,
sonra suyun hazır olduğunu,
havanın da yerleştirilmesinden
sonra ateşin cismi kızdırdığını
ve artık kızarınca can verildiğini
açıklamaktadır.

Risâletü’n-Nushıyye’nin başında, Allah’ın ilk insanı

yaratmasından bahsederken, önce toprağın getirildiğini,
sonra suyun hazır olduğunu, havanın da yerleştirilmesinden
sonra ateşin cismi kızdırdığını ve artık kızarınca can
verildiğini açıklamaktadır.19 Dîvân’da da dört unsura dair
sözleri yer almaktadır. Mesela: “Odu su ve toprağı yeli,
Onun ile bünyad eyledi teni”20 ve “Toprağı kadarladı,
sûreti hat bağladı, Durgurdı dört aleti, adını insan eyledi”21
demektedir.

Bedeni meydana getiren bu dört unsur, ezelî midir, yoksa

hâdis midir? Yunus Emre, bu hususta açıklayıcı bilgi
vermemektedir. Ancak, O’nun düşüncesinde tek ezelî varlık
vardır; o da Allah’tır. Bundan dolayı, O, dört unsurun ezelî
olmayıp, sonradan var kılındığına inanmaktadır. Ancak, o
sûretin toprak ya da diğer unsurlar olduğunu, salt bunlara
dayandığını da kabul etmeyen tutum sergilemiştir, “Sûret
topraktır diyeni, gönlüm kabul etmez onu, bu toprağın Fotoğraf: Levend İSKİT| El Salvador
cevherini Hazret’e irgürdüm ahî”22 diyerek toprağın da
ötesinde sûreti oluşturan bir cevherin bulunduğunu ve bu
cevheri Hazret’e (Allah) dayandırmakla, gerek toprağın aslı
gerekse yaratma vechesiyle ilâhî bir durumun, kendince en
önemli şey olduğunu vurgulamaktadır.

Beden, daimi ve ebedî olarak devam edecek midir? Yoksa

O, fânî olup bir gün yok olacak mıdır? Yunus, bedenin fâni
olduğuna inanmakta, ebedî olduğunu kabul etmemektedir. Beden, mutlaka ruh tarafından terkedilecek midir?
Ruhun kendisine verilmesiyle hareketlenen beden, yine Yunus, bu hususta, ruhun kesinlikle bedeni bırakacağına
ruhun kendisini terketmesiyle fenâ bulacaktır. “Ten inanmaktadır. Aslında, ruhun bedeni terk etmesi, acayip bir
fânidir”, “ölür ise ten ölür”23 ifadeleri Yunus’un bedenin şey değildir. Çünkü “dosttan, Allah’tan haber geldiğinde,
faniliğine dair olan inancını ortaya koymaktadır. buyruk gereği” bu iş olmaktadır.24
19. Yunus Emre, R. Nushıyye, 2/2-4
20. Yunus Emre, Dîvân, 379/2 Yunus Emre, ruhun bedene verilmesiyle meydana gelen
21. Yunus Emre, Dîvân, 358/3
22. Yunus Emre, Dîvân, 370/4
insanın Allah tarafından yaratıldığını, belli bir müddet
23. Yunus Emre, Dîvân, 158/2 24. Yunus Emre, Dîvân, 87/1-5
26|MAYIS 2010

Cümle yaradılmışa bir göz ile bakmayan
Halka müderris olsa hakîkatte âsîdir
âlemde kaldıktan sonra yine ruhunun bedenden koparılarak
dünya âleminden ahiret âlemine intikal ettirildiğini kabul
etmektedir. O, ruhun arzusunun maddî âlem olmadığına
inandığından, bedende olduğu haliyle bile ruhun daima
ilahî aşkla dolup taştığı için, nefsin isteklerine uyarak
bu dünyada kalma arzusuna şiddetle karşı çıktığını
belirtmektedir. Ama insanların bu konuda hep aynı
başarıda olmadığını da kabul etmektedir. Ona göre,
insanlar, sıfatları ve fiillerinin gerektirdiği ölçüde değişik
Seçki: Bahanur GARAN
değişik derecelerde yer almaktadırlar. Buna göre, insanı
insan yapan insanın sıfatları nereden kaynaklanmaktadır ya
da nereden beslenmektedirler? Bu husus, başka bir başlık
altında ele alınması gereken ayrı bir yazının konusudur.25
25. Bkz. Bayram Dalkılıç, Yunus Emre’de Allah – Alem – İnsan Münasebeti,
Konya, 2004, s. 131- 136
MAYIS 2010|27
 Yunus’tan Modern İnsana,
Sevgilerle
Burak KILIÇ |Muhabir
Ç
ağlar boyunca Anadolu’dan gelip geçen ya da bu
topraklarda kalıp yerleşen halklar, bin bir çeşit
kültürü bir araya getirerek, öz kültür dinamiklerini
katarak yoğurdukları bu hamuru yeryüzündeki en canlı
sanat eserine dönüştürdüler. Yunus Emre işte bu muhteşem
terkibin özüdür.
Otoritelerin zamana ve insanlığa mal olan şahsiyetler
arasında saydığı Yunus’u; Mevlana, Hacı Bektaş ve diğer
gönüldaşlarından ayıran belirgin bir özellik öne çıkar. O,
farklı inanış ve kültürlere sahip toplumda çok az kişiye nasip
olan bir kabul görmüşlüğe sahiptir. Edebiyat ve tarihin tozlu
sayfalarını karıştırdığımızda, hem Alevi-Bektaşi, hem de
Sünni Batıni geleneğin sahip çıktığı tek şahsiyet olduğunu
görürüz. Kendine has üslubuyla sade bir Türkçeyle şiirler
söyleyen Yunus, eserlerine tabiat ile insan arasındaki derin
bağı en güzel şekilde yansıtır. Belki de bu yüzdendir ki,
13. yüzyılda yaşayan ve sayılı eser ortaya koyan Yunus’un
hayatı efsaneleşmiş, eserleri çeşitlenip sayısız hale gelmiş
ve asırlarca dilden dile, gönülden gönüle söylenegelmiştir.
Çocukluğumda annemden dinlediğim bu efsanelerden
belki de en ilginci hayal dünyamda yankı bulan bir kıssa
idi. Menkıbeye göre Yunus vefat ettikten sonra ortaya çıkan
ve zamanın kadısı unvanını taşıyan Molla Kasım adında
bir zat, Sakarya ırmağının kenarında Yunus’a ait şiirleri
şeriat gözlüğüyle okuyup yargılamaya kalkmış. Okuduğu
dizelerdeki batıni ve tasavvufi unsurları anlamayan Kasım,
beğenmediğini yırtıp atmış. Ta ki Yunus’un ‘Aşık Yunus
bu sözü, eğri büğrü söyleme/ Seni sigaya çeker bir Molla
Kasım gelir’ dizesine kadar. Bu esnada Yunus’a ait şiirlerin
üçte biri Sakarya ırmağına, üçte biri de rüzgara karışmış.
Biz insanlara da üçte birlik kısmı kalabilmiş. O zamandan
beri ırmağa karışanların balıklar, rüzgâra savrulanların
28|MAYIS 2010
Ben burda seyreder iken
Acep sırra erdim ahi
Bir siz dahi sizde görün
tabiat tarafından söylenildiğine inanılırmış.
Hikayeyi çocuk aklımla dinlediğimde Molla Kasım’a çok
kızdığımı hatırlıyorum. Elden giden şiirler için bir süre
üzülmüştüm. Ancak Yunus’un şiirlerinin biz insanlar
kadar kâinattaki diğer canlıları da muhatap aldığı fikri çok
sonraları beni teselli etmişti.
İnsan ve doğa arasındaki hassas uyumu çok iyi bilen
Yunus, hikâyede bu muhteşem dengenin koruyucusu
olarak karşımıza çıkıyor. Kıssanın asıl muhataplarının ise
biz insanlar olduğu muhakkak. Efsane bu şiirlerin her
birinin bizlerin ruhi hastalıkları için yazılmış reçeteler
olduğunu anlatıyor. Rüzgar ve su kendilerine sunulan
şiirleri ne ölçüde değerlendirdiler bilinmez. Ancak biz
insanlar, günümüzde muhtaç olduğumuz değerleri bir bir
tüketirken, bu reçetelere çok daha ihtiyacımız var. Zira
etten ve kemikten oluşan insanın beden sağlığının yanında
bir de ruh yapısı ve ruhi sağlığı söz konusu. Özellikle
yaşadığımız zamanda beden sağlığına önem veren insanın
ruhi sağlığını hiç dikkate almadığını görürüz.
İşte Yunus’un eserleri bize, bu çok üzerinde durulmayan
konuda bir deniz feneri görevindedir.
Çağlar önce yazılmış şiirlerin bugünün insanına ne faydası
olur?’ denebilir. Ancak bu şiirleri biraz dikkatli ve onun
tarif ettiği ‘gönül gözü’yle okursak, zamanüstü anlam ve
derinlikten muhatapların biz modern insanlar olduğunu
anlarız. Bunun yanında Yunus’un yaşadığı sanılan 13.
yüzyılın toplum ve birey psikolojisi incelendiğinde o
dönemle günümüz toplum ve birey psikolojisi arasında
müthiş benzerlikler göze çarpar. Yunus’u belki de en
çok anlayanlardan biri ondan asırlar sonra yaşamış bir
 Nefsinin rehberliğinde sadece onun isteklerini yerine getiren insana Yunus,
“Önce nefsini tanı.” der. İnsanoğlu için en büyük tehlikenin nefisten
geldiğini söyler. Globalleşen ve kapitalist düzen çarklarının yaşamın
ortasına iyice kurulduğu günümüzde, iki yakasını bir araya getiremeyen
insanlara açık ve anlaşılır reçeteler sunan Yunus, nefisten gelecek tehlikelere
karşı sürekli uyanık olmanın gerekliliğine vurgu yapar.

hemşehrisi Eskişehirli Prof. Dr. Mehmet Kaplan’dır. Modern insanın hastalıklarından açgözlülük, Yunus’un en
Türk edebiyatına büyük emekler veren ve önemli eserler çok üzerinde durduğu kavramlardan biridir. Açgözlülüğün
kazandıran Kaplan, şüphesiz Yunus’un hemşehriliğini büyük bir zaaf olduğunu belirtirken, bu hastalığı savaş
layıkıyla yerine getirdi. O, Yunus’un Türk edebiyatında sebebi sayacak kadar önemser. Güçlü tamahkârlık ordusunu
hak ettiği yeri alması ve insanların o hazineyi görmesi ancak Burak atlara binen kanaat erlerinin yenebileceğini
için elinden geleni yapmıştı. Çünkü Kaplan, ondaki anlatır.
bu reçetelerin çağlar üstü olduğunun bilincindeydi. Bu
nedenle, yazdığı çok sayıda makale, deneme ve incelemede Ulu oğlu Tama eyi iş etmez
Yunus’tan çok sayıda örnek kullanmakla kalmamış onu Cihan mülkü onun olursa yetmez
kendine bir rehber olarak seçtiğini söylemişti. İnsanın …
maddi ve manevi, yani materyalist ve uhrevi yönlü iki Tama hapsına düştüm çıkamazım
kanatlı bir varlık olduğunu bilen Kaplan, bu iki kanadın Katı berktir duvarı yıkamazım
dengede tutulması gerektiğini düşünüyordu. Bunun için …
o, üstat olarak; dünyevi ve materyalist yönü için batılı Bin er donludur Tama çerisi
fikir adamı Alain’i, uhrevi ve manevi dinamikleri için de Mübarizdir bahadır her birisi
Yunus’u seçti. …
Çağırdı muştucu geldi kanaat
Kendini ‘modern’ olarak tanımlayan günümüz insanı, Harir donlar giyer biner Burak at
sıkıntılar içinde yaşar. Dünya namına bir eksiği olmasa bile …
can sıkıntısından dem vurur. Mutluluğun sırlarını kendisi Tama’dan kurtarırlar ili şehri
için sonu felaketle biten yanlış yollara girerek arar. Mal Sıdılar leşkerin cebrü vü kahri
mülk, çoluk çocuk ve dünya endişesi yüzünden gözüne
uyku girmez. Bu endişeler onu beraberinde adı hırs, nefret, Yunus’un sıkça üzerinde durduğu açgözlülük modern
ikiyüzlülük, kıskançlık ve açgözlülük gibi birçok hastalığa çağda yine güçlü şekilde karşımıza çıkıyor. Öyle ki
sevk eder. açgözlülük çağın hastalığı olarak bilinen ‘can sıkıntısı’nın
birinci sorumlusudur. Yunus’a göre bu hayat geçici olsa da
Nefsinin rehberliğinde sadece onun isteklerini yerine anlamsız değildir. Dünyaya dalarak ruhun gıdasını ihmal
getiren insana Yunus, “Önce nefsini tanı.” der. İnsanoğlu etmemeyi öğütleyen Yunus, dünyadan tamamen el etek
için en büyük tehlikenin nefisten geldiğini söyler. çekerek de iç huzura erişilemeyeceğinin altını çizer.
Globalleşen ve kapitalist düzen çarklarının yaşamın
ortasına iyice kurulduğu günümüzde, iki yakasını bir araya Dünya benim rızkımdırır
getiremeyen insanlara açık ve anlaşılır reçeteler sunan Kavmi benim kavmimdirir
Yunus, nefisten gelecek tehlikelere karşı sürekli uyanık Her dem benim yargım yürür
olmanın gerekliliğine vurgu yapar. Çözüm yolunu da Yargıyı candan tutaram
bizzat kendi üzerinde gösterir. Onun eserlerinde salt kuru …
öğütlere yer yoktur. Doğru ve yanlışları kendi yaşayarak Onsuz olursam ölürüm
gösterir. İnsanın kendi kendini sorgulamasının önemine Onunla diri olurum.
dikkat çeker.
Evrendeki her taşın bir yaratılış sebebi vardır. Yunus
Siyaset meydanında tabiat-insan-tanrı arasındaki büyük resmi görenlerdendir.
Galebeden bakan ol Eserlerine bu resim kusursuz şekilde yansır. İnsan doğadan
Siyaset kendi olmuş ayrı bir varlık değil aksine onun bir parçasıdır. Gönül
Girmiş meydan içinde gözüyle kâinata bakan Yunus, onun sırları ve müthiş
MAYIS 2010|29
güzelliği karşısında hayranlığını gizleyemez. Bizden bu
manzarayı görecek bir göz ister. Ancak bu bakış hayatın
sırrına vukufiyetle ortaya çıkabilir. Batıni inanç sistemindeki
ene-l hak düsturundan izler görülen eserlerinde hayatta
mutlu olmanın yolunu göz önüne serer.
Böyle latif bezeniben
Böyle şirin düzeniben
Göğe doğru uzanıban
Dilek nedir neye muhtaç
Hayatı bu sır gözüyle gören insan, yaşadığı her anın
kıymetini bilecektir. Ancak günümüz insanı tabiat-insan-
tanrı üçlemesinden tabiatı yok etmenin eşiğinde. Herhalde
insan Yunus’un bahsettiği gözle dünyaya baksaydı bugün
küresel ısınma olmaz, tabiattaki canlı türleri tükenmezdi.
Ancak insanoğlu, belki de baktığında hayatın sırrını
görebileceği tek resmi, yırtıp atmış durumda. Doğa-insan
bağlantısını önemle vurgulayan Yunus, şiirlerinde tabiata
olan aşkını da masalsı bir dille anlatır. Doğayla iç içeyken
insanların eliyle dolap yapılan bir ağaca söz verir. Derdini
dinler.
Beni bir dağda buldular
Kolum kanadım yoldular
Dolaba layık gördüler
Derdim vardır inilerim
Yeri gelir bulutlarla, dağlarla dertleşir. Sevgi ve hüznünü
onlarla paylaşır.
Karlı dağların başında
Salkım salkım olan bulut
Saçın çözüp benim için
Yaşın yaşın ağlar mısın
Yunus, zaaflarının pençesinde olan günümüz insanına
‘endişe şehrinden daşra’ bir yol tarif eder. O, insanları
endişe şehrinden dışa davetinde haklıdır. Çünkü kısa ve
sonlu olan dünya hayatının sonunda yepyeni bir ebedi
hayat başlar. İnsan kısa ve fani olan dünya hayatı için öz
değerlerinden taviz vermemelidir. Yunus dizelerinde alem
gibi insanın da sonsuz olduğunu anlatır. Ölecek ve yok
olacak sadece hayvandır.
Ölür ise ten ölür
Canlar ölesi değil
Esasen onun gösterdiği bu yol, insanı selamete ulaştıracak
tek yoldur. Zira çok mala tamah etmeyen ve kendini
sürekli hesaba çeken bir insan, nefsi endişelerden de
uzaklaşacak dolayısıyla sakinleşerek bir yerlere yetişme
telaşına düşmeyecek, gönül yıkmayacaktır.
Bir elif tahsil eden
Münezzehtir alemden
Endişe ikliminde
Niçin düşüp gezerim

Şüphesiz hatasız kul olmaz. Yunus da insanın

hatalarından dönebileceğini bunun da doğru insan
olma hedefiyle mümkün olabileceğini söyler. Ama
önce pişmanlık şarttır. Böylece nefsine karşı kendini
korumaya muktedir olabilir.

Doğruluk mancınığı
İstiğfar taşı ile
Doğru vardı atıldı
Yıkıldı nefs kalesi

İnsanın iç hesaplaşması ise kolay değildir. Nefsi onu

rahat bırakmaz. Onu bu yoldan çıkarmak türlü oyunlar
kurar.

Yüz bin riya çerisi

Bilin vardır bu yolda

Yunus, sıkıntı çeken ve bunu kadere ya da başka sebeplere

yükleyenlere de sitem eder. Herkesin mücadele ederek
bu yolu yürüyeceğini dile getirir.

Hırkanın ne suçu var

Sen yoluna varmaz isen
Yunus Emre Heykeli, Odunpazarı Mevkii Fotoğraf: Can Düz

30|MAYIS 2010
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Laos Seçki: Bahanur GARAN

Bencileyin gören kişi ben sevdiğimin yüzünü

Deli ola dağa düşe yavu kıla kendözünü

İnsanın müthiş bir güce ve güzelliğe sahip olduğunu onun en büyük başarısı insan üstündedir. Aşk yenilenmedir.
vurgular. Âşık olan insan asla yorulmaz ve yaşlanmaz. Adeta her an
yeniden doğar.
Bilemedin sen seni
Sedefte ne cevhersin Biz sevdik âşık olduk
Sevildik maşuk olduk
Etrafında sayısız düşmanı olan ve bunlarla mücadele Her dem yeni doğarız
etmek zorunda kalan insan zamanla yorgun düşüp atalete Bizden kim usanası
ve umutsuzluğa kapılabilir. Yunus bu sorun için de insana
büyük bir enerji verecek kaynağı, tükenmez destek gücünü Yunus da bir âşıktır. Onu çağlar boyunca vazgeçilmez ve
açıklar: Aşk. usanılmaz kılan bu aşktır. O bir adım daha atar ve bize
çağlar öncesinden aşksız insanın hayvan olduğunu söyler.
Denizleri kaynatır Ruhi hastalıklar için birer ilaç hükmündeki şiirlerini
Mevce gelir oynatır sunar. Ancak bu zaman üstü sırrı sadece âşık olanlar
Kayaları söyletir anlayabilecektir.
Kuvvetli nesnedir aşk
Aşksızlara verme öğüt
Aşk öyle bir güçtür ki tabiata bile söz geçirebilir. Ancak Öğüdünden alır değil

MAYIS 2010|31
Yunus Emre Külliyatı
Ceren OĞUZ |Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dili Yüksek Lisans Öğrencisi
E
debiyatımızda bugüne kadar Yunus Emre ile ilgili
olarak hayatı hakkında da eserleri hakkında da
azımsanmayacak derecede çalışma yapılmıştır. Biz
bu yazıda Yunus Emre’yi konu alan bu çalışmalardan en
geniş kapsamlı olanlarından birisine, Mustafa TATÇI’nın
Yunus Emre Külliyatı adını verdiği 6 ciltlik çalışmasına
değineceğiz.
Cilt 1
Yunus Emre Divanı İnceleme – Metin
Eserin başında yer alan Sözbaşı’nda Mustafa Tatçı, Yunus
Emre Divanı, İnceleme – Metin adını taşıyan araştırmanın
Yunus Emre Divanı ve Divan’ın dini – tasavvufi tahlilleri
üzerine olduğu söylenmiştir. Yine aynı bölümde çalışmanın
hazırlık aşamalarından ve hazırlanışından bahsedilmiş
sonuna da teşekkürler eklenmiştir. İçindekiler ve
kısaltmalar bölümlerinden sonra yer alan “Yunus Emre’nin
Yaşadığı Çağın Siyasi ve Kültürel Durumu” başlığı eserin
giriş bölümünü teşkil etmektedir.
Eserin asıl kısmını oluşturan üç bölümün ardından
Sonuç, Umumi Bibliyografya ve Yunus Emre Divanı’nın
Sistematik İndeksi’ne gelmektedir. Bu üç bölümden
birincisinde Yunus’un hayatı anlatılmış ve bu bölüm
“Yunus Emre’nin Menkıbevi Hayatı” ve “Yunus Emre’nin
Tarihi Hayatı” olmak üzere iki alt başlık halinde
işlenmiştir. İlk olarak menkıbevi hayatına değinen Tatçı
bu kısmı tarihi hayatına göre biraz daha kısa tutmuş, tarihi
hayatını tekrar alt başlıklara ayırarak daha detaylı olarak
ele almıştır. Bu başlıklar da “Doğum Tarihi, Yaşadığı Şehir
ve Çevresi”, “Adı ve Mahlası”, “Ailesi ve Çevresi”, “Tahsili
ve Seyahatleri”, “Mürşidi ve Mürşidine İntisabı” ve “Vefat
Tarihi ve Mezarı” şeklinde belirlenmiştir.
Eserde ikinci bölüm Yunus Emre’nin eserleri, eserlerinin
şekil yapısı, dili ve sanatına ayrılmış ve yine bu şekilde
32|MAYIS 2010
Mustafa Tatçı
adlandırılmıştır. İlk bölümde olduğu gibi bu bölüm de
alt başlıklar şeklinde hazırlanmış, eserler, eserlerin şekil
yapısı, dili ve sanatı ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu alt başlıklara
bakacak olursak; ilk sırada eserlerine değinen Tatçı,
Risaletü’n-Nüshiyye ve Divan isimleriyle olmak üzere
Yunus’un bilinen iki eserini ayrı başlıklarla sunmuştur. İlk
eser olarak Risaletü’n-Nüshiyye’den bahsedilen bölümde,
eserin yazılış tarihi, türü, nazım şekli gibi özellikleriyle
birlikte beyit sayısı, vezni ve eserin mahiyeti de yer almıştır.
Yunus’un ikinci eseri Divan ise çalışmada daha geniş yer
tutmuştur. Yunus’un yaşadığı döneme ait bir yazması
bulunmadığı için bilinen yazmalarının en eskilerinden
sekizine kısaca değinilmiştir. Bunların yanında Divan
ile ilgili olumsuz hususiyetlerle günümüz harfleriyle
neşredilmiş Divan çalışmalarından bahsedilmiştir.
İkinci bölümde yer alan bir diğer alt başlık ise “Divan’ın
Şekil Yapısı”dır. Bu bölüm sırasıyla “Vezin ve Kafiye”,
“Nazım Şekilleri” ve “Nazım Türleri” alt başlıklarına
ayrılmıştır.
Üçüncü bölümde dili ve sanatı işlenmiştir. Dilinin işlendiği
bölümde Eski Anadolu Türkçesi üzerinde Yunus Emre’nin
öneminden, Yunus’un üslubunun kendine haslığından,
dil özelliklerinden bahsedilmiş aynı zamanda yabancı
kelimeleri kullanımı üzerinde durulmuş ve bu husus
örneklerle genişletilmiştir.
Eserin üçüncü ve en geniş bölümü olan “Yunus Emre
Divanı’nda Din ve Tasavvuf ” başlığının altında din ve
tasavvuf konuları ayrı ayrı başlıklarla yer bulmuştur. “Din”
başlığına bakacak olursak, Tatçı burada ilk olarak “İtikat”
başlığını açmış ve bu başlık altında “Allah”, “Melekler”,
“Kitaplar”, “Peygamberler”, “Ahiret ve İlgili Mefhumlar” ve
“Hayır ve Şer, Kaza ve Keder” konularına dair incelemelere
yer vermiştir.
Eserin muhteva ve sayfa sayısı bakımından en geniş
bölümü olan son bölümün ardından sonuç bölümüne
yer verilmiştir ve bu bölümde eserle ilgili genel bir
değerlendirme yapılmıştır. Bizim de söylediğimiz gibi
üçüncü bölümün eserin esas bölümünü teşkil ettiğinden,
diğer bölümlerin tamamlayıcı özelliğinden bahsedilmiştir.
Ana hatlarıyla bakıldığında sonuç bölümünün, çalışmayla
ilgili bir özet mahiyeti taşıdığını söyleyebiliriz.
Sonuç bölümün ardından geniş bir bibliyografyaya yer
verilmiştir. Alfabetik olarak sıralanan kaynak kitaplar
yaklaşık 8 sayfalık yer tutmuştur. Eserin son 24 sayfası ise
indeks için ayrılmıştır.
Eser bölüm bölüm incelendiğinde de, tamamı göz önüne
alındığında da detaylı bir çalışma olduğu görülmektedir.
Eseri önemli kılan bir husus çalışmanın bir bütünlük arz
etmesidir. İnceleme – metin amacıyla hazırlanmış olmasına
rağmen Yunus Emre’nin hayatını, eserlerini, sanatını ve
dilini de ele alan ve bu konular üzerinde de mümkün
olduğunca detaylı bilgi verilmiş olması eserin alana ışık
tutan bir özellik kazanmasına katkıda bulunmuştur.
Cilt 2
Yunus Emre Divanı – Tenkitli Metin
İlk sayfaları birinci cilttekiyle aynı olmak kaidesiyle
“Sözbaşı” bölümüne ait olan bu eser nüsha tasvirleriyle
başlamıştır. 11 nüsha ayrı başlıklar halinde ve 12. başlık
“Mecmualardan Bazıları” olarak ele alınmıştır. Nüshalarla
ilgili bu başlıkların ardından metin tespitinde uygulanan
bazı özellikler ve transkripsiyon sistemine yer verilmiştir.
İlk bölüm transkripsiyon harfleriyle sonlandırılmıştır.
Cilt 3
Risaletü’n-Nushiyye – Tenkitli Metin
Risaletü’n-Nushiyye hakkında kısaca bilgi veren,
çalışmanın amacı ve hazırlanışından bahseden Sözbaşı’nın
ardından ilk olarak Risaletü’n-Nushiyye’nin edebi değerine
değinilmiş ve bu konuda açılan başlık eserin ilk bölümünü
teşkil etmiştir.
İkinci bölümde ise eserin beş nüshasından bahsedilmiş
ve bölüme Risaletü’n-Nushiyye’nin Nüshaları başlığı
verilmiştir.
Metin tespitinde uygulanan bazı özelliklere de
değinildikten sonra bibliyografya verilmiş ve ardından
tenkitli metne geçilmiştir. Yaklaşık 90 sayfalık metin
bölümünün ardından yer alan sözlük kısmı eserin son
kısmını teşkil etmiştir.
Cilt 4
Aşık Yunus
Bu kitap Aşık Yunus’un hayatı ve edebi kişiliğini anlatan
bölümle başlamıştır. Bu bölümün ardından Yunus’a ait
şiirlerin kaynakları ve ardından da bibliyografyaya yer
verilmiştir. Sözbaşı’nın da içinde yer aldığı 16 sayfalık
bir girişin ardından 175 sayfalık bir kısım “Aşık Yunus
ve Yunusların Şiirleri” başlıklı bölüme ayrılmıştır. Bu
bölüm tamamen şiirlere ayrılmış ancak gerekli açıklamalar
dipnotlarla okuyucuya sunulmuştur. Bu cilt, şiirlere ayrılan
bölümün ardından yer alan şiir dizini ve ayrıca dizin
bölümüyle tamamlanmıştır.
Cilt 5
Aşık Yunus Şerhleri
Çalışmanın birinci bölümü şerh ve şathiyye kavramları
hakkında bilgi için ayrılmıştır ve detaylı bilgi sunulmuştur.
Yine bu bölümde Yunus’un şathiyesine nazirelere yer
verilmiştir ve ilk bölüm böyle sona ermiştir.
İkinci ve üçüncü bölümler şerhlere ayrılmıştır ki bunlar,
çalışmanın esas kısmını teşkil eden bölümlerdir. İkinci
bölüm “Çıktım Erik Dalına Şerhler”başlığıyla sunulmuştur.
Yunus’un şathiyelerinin ardından Çıktım Erik Dalına
şerhlerinde sembollere yüklenen manalara yer verilmiştir.
Açıklamalarla beraber yer yer de beyitler de verilmiştir.
Bu sembollerin ardından konu olarak Yunus’un şiirlerine
yazılan şerhler gelmiştir. Üçüncü bölümde ise bölümün
başlığını da teşkil eden Aşık Yunus şerhleri yer almıştır.
Bu çalışma şerhlerin ardından gelen bibliyografya ve en
sonda da dizin bölümleri ile sonlandırılmıştır.
Cilt 6
Yunus Emre Divanı - Tıpkıbasım
Külliyatın altıncı ve son cildi ise Yunus Emre Divanı’nın
tıpkıbasımıdır. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Ktp. Nüshası
tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır. Çalışma 428 sayfadır.
1990’da ilk baskısı yapılan külliyatın ikinci baskısı toplam
2692 sayfa ve 6 cilt halinde 2008 yılında H Yayınları’ndan
çıkmıştır.
Tüm bu değerlendirmelere baktığımızda Yunus Emre’nin
ve eserlerinin olabildiğince geniş bir çerçevede ele
alındığını, bir başka ifadeyle Yunus Emre’yi birçok boyutta
incelendiğini ve bunlara ait birçok nitelikli bilginin ortaya
koyulduğunu görüyoruz. Külliyatı oluşturan 6 cilt gerek
ayrı ayrı incelendiğinde gerekse bu külliyata bir bütün
olarak bakıldığında, bu çalışmanın alana büyük katkısı olan
ve ışık tutan bir niteliğe sahip olduğunu söyleyebiliriz.
MAYIS 2010|33
 2009-2010 Eğitim-Öğretim Yılı
Ortaöğretim Dil ve Anlatım Ders Kitaplarında
Yunus Emre’nin Yer Alması
Ebru ALAGÖZ | Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dili Tezli Yüksek Lisans Öğrencisi

Y
unus Emre’nin 13. yüzyılda, Sakarya ırmağı
çevresinde bir köyde doğduğu ve 14. yüzyılın ilk
yarılarında yine o civarda öldüğü düşünülüp, bazı
kaynaklardan edinilen bilgilere göre de eğitimden yoksun
okuma yazma bilmeyen biri olduğu sanılıyor.
Yunus Emre, Anadolu’da, Türk dilini çok iyi bir şekilde
kullanan ilk şair olmuştur. Bu yazımızda Türk dilinin
korunmasında üstlerine bir hayli görev düşen öğrencilerin
ders kitaplarında Yunus’a yer verilme konusudur.
9. sınıf Dil ve Anlatım ders kitabının ilk ünitesi olan
İletişim’in Dil-Kültür İlişkisinde Yunus Emre ve Hoca
Ahmet Yesevi’ den birer dörtlük verilmiş, bu dörtlüklerin
neden birbirine benzediği öğrencilere sorgulatılmak
istenmiştir.
Aşkın aldı benden beni
Bana seni gerek seni
Ben yanarım dünü günü
Bana seni gerek seni
Yunus Emre
Işkıng kıldı şeyda meni
Cümle âlem bildi bildi meni
Kaygum sensin tüni küni
Menge sen-ok kereksin
Hoca Ahmet Yesevi
Dil ve Anlatım 10. sınıf ders kitabının sözü, konuşmayı
ön plana çıkaran Sunum, Tartışma, Panel adlı ilk ünitenin
girişinde dikkat çekmek ve sözün önemini belirtmek için
Yunus’un
‘‘Söz ola kese savaşı, söz ola kestire başı
Söz ola ağulu aşı, bal ile yağ ede bir söz’’ beyitine yer
verilmiştir.
Yunus Emre bütün insanlığa hitap eden büyük şairlerdendir.
Bu anlamda Mevlana’nın bir benzeridir. O’nun Mevlana
kadar çok tanınmayışı ise, bir yandan kullandığı dil olan
Türkçenin Batı’da Farsça kadar bilinmemesi, öte yandan
da Türk aydınlarının O’nu ihmal etmesindendir. Yunus’taki
insanlık sevgisi, neredeyse kendisiyle özdeşleşmiş “sevgi
felsefesi”nin bir parçası ve hatta sonucudur. Nitekim
Yunus’un insan sevgisini ilah sevgi ile nasıl bağdaştırdığını
gösteren en çarpıcı mısralarından birisi
“ Yaradılanı hoş gör
Yaradan’dan ötürü”dür. Yunus Emre’ye göre insanlar, din,
mezhep, ırk, millet, renk, mevki, sınıf farkı gözetilmeksizin
sevilmeyi hak etmektedirler. Mademki insanoğlu ruh
yönüyle Allah’tan gelmektedir; öyleyse insanlar hiçbir
şekilde birbirlerinden bu anlamda ayrılamazlar. Aynı
kitabın 2.ünitesi olan Anlatım ve Özelliklerinin Anlatımda
Tema ve Konu başlığı altında öğrencileri derse dahil etmek
için kitabın etkinlik kısmında bu konuyu ele alan Yunus ve
Mevlana ismine rastlıyoruz:

34|MAYIS 2010
 başlayarak bize bir yığın çok sarih bilgi veren çeşitli metotlarla
Rubai yazılmış bir kütüphane dolusu araştırma ve tahlil var. Fakat
Gel, gel ne olursan ol yine gel Yunus bu bilgilerin hemen hepsini adeta inkâr etmekten
İster kâfir, ister Mecusi, ister putperest ol yine gel, hoşlanır. Aşk meydanına soyunurken fâni varlığını sanki
Bizim dergâhımız, ümitsizlik dergâhı değildir, bırakmış gibidir. O Türkçenin içinde uçan bir yıldız olmayı,
Yüz kere tövbeni bozmuş olsan da yine gel. öyle görünmeyi tercih etmiştir. Aşağıda söyleyeceğim gibi,
Mevlana Celâleddin Rumi kendisine seçtiği adıyla çok manalı bir yerde bulunmama
sembolüdür. Gelenek onu yedi, sekiz mezarda yatar gösterir.
Elif okuduk ötürü. Hangisinin hakiki mezar olduğu tarihçiler için hakiki mesele
Pazar eyledik götürü. olmuştur. Fakat bunu gereği gibi bildiğimiz zaman dahi onu
Yaratılmışı hoş gördük oraya bağlayamayız. Şüphesiz Sakarya kıyılarında doğdu.
Yaradandan ötürü Fakat her yerde doğmuşa benzer. Eseri de böyledir. Adına iki
Yunus Emre bine yaklaşan şiir izafe edilir. En sıkı dil ve muhteva tenkidi
bile bunları ancak altıda, yedide birine indirir. Hâlbuki o,
Öğrencilerden bu dörtlükleri; temaları ve temalarının kırk, elli mısra ile bize gelmeyi tercih etmiştir ve bu kırk, elli
ifade edilişleri bakımından incelemeleri istenmiştir. mısra, tarih ve zaman fikrine meydan okuyan mısralardır. Bu
mısralarla şair, devrin ötesinde her zamanın dili ve zevkiyle,
Bir başka etkinlikte ise; şüphesiz her nesil ve her hayat görüşü için konuşur:
“Cahit Sıtkı’nın şiirlerinde Ölüm Korkusu ve Yaşama
Sevinci’’ Ben giderin yana yana
‘‘Yunus Emre’nin şiirlerinde İnsan Sevgisi’’ Aşk boyadı beni kana
‘‘Milli Mücadele Dönemi Edebiyatında Yakup Kadri …
Karaosmanoğlu’’ Elinde asası hurma dalından
Yemen ellerinde Veysel Karani
Öğrencilerden, bu başlıklardan hareketle temaların nasıl …
sınırlandırıldığını tartışmaları isteniyor. Amaç öğrencilere Ölümden ne korkarsın
temanın sınırlandırılmasını göstermek iken örneklerde Korkma ebedi varsın
Yunus Emre’ye de yer verilmesi, öğrencilere onun
şiirlerinin temalarından birinin de insan sevgisi olduğunu gibi beyit ve mısraları hangi devre sokabiliriz? Onlar
gösteriyor. kendi üstünde toparlanmış Türkçenin her zaman için taze
çiçeğidirler. Hayatının öbür hususiyetleri de böyledir.
Dil ve anlatım 11. sınıf ders kitabında Yunus Emre hakkında
yazılmış yazılara, sorulara, etkinliklere yer verilmemiş. Ondan bahsedilirken Barak Baba, Tapduk Emre, Hacı Bektaş,
Ancak öğretici metinlerde dikkat çekme amaçlı Yunus’un Sarı Saltuk gibi bir yığın insan adına sık sık rastlarız. Bugün
‘Cümleler doğrudur sen doğru isen / Doğruluk bulunmaz bunlara Şeyh Ebülvefa’ nın adı da katıldı. Yarın şüphesiz daha
sen eğri isen’ beyitine yer verilmiştir. birçok adlar gelecek ve biz bu yumuşak ruhlu dervişin halkası
olduğu bütün geleneği öğreneceğiz. Fakat ne çıkar? Hiç biriyle
Dil ve anlatım 12. sınıf ders kitabının 3. ünitesi olan Sözlü onun şiirini izah edemeyiz. Hiçbir sözü dilimizde bir sevgi ve
Anlatımın Konferans konusunda diğer sınıflara nazaran ruh rüzgârı gibi esen, birbirine Türkçenin ortasında saf altın
Yunus Emre’ye oldukça geniş bir yer verilmiştir. Tanpınar’ın gibi külçelenen ve gülen bu mucizeye bir sebep veya başlangıç
Yunus Emre başlıklı bir bildirisine yer verilmiş ve metne gibi gösterilemez. O daima tek başınadır. Eğer muhakkak
geçmeden önce derse hazırlık çalışmalarında öğrencilerden bir kalabalığa katılacaksa bu kalabalık şüphesiz kendisinden
Yunus’la ilgili araştırma yapmaları istenmiştir. sonra gelenler, yaptığı işi devam ettirenlerdir. Bâki, Nef ’i,
Nedim, Fuzuli, Şeyh Galib, Haşim, Yahya Kemal’dir.
Aziz dinleyicilerim,
Pek az şair Yunus kadar isimsizin biraz ötesinde yaşamıştır. Hatta muasırı olan adlı sanlı Mevlâna ile his ve düşünce
O, hüviyeti kolayca nüfus kâğıdına sığmayanlardandır. Dün, yakınlığı dahi bu belirlikler ötesi yaşamayı, bu yalnız
hakkında adından, şeyhinin adından, doğduğu söylenilen başınalığı bozamaz.
yerlerden, birkaç muasırından başka bir şey bilmiyorduk.
Bugün ise elimizde Fuad Köprülü’ nün çalışmalarından
MAYIS 2010|35
Burada ufak bir mukayese yapmama müsaade edin. Mevlâna
şüphesiz bütün bir saltanattır fakat arkasında son dalı olduğu
bütün bir haneden şeceresi vardır. Yunus’un hânedeni kendisi
ile başlar. Meğer ki lehçe itibariyle uzak ve arkaik akrabası
Ahmed Yesevi’ yi hatırlayalım. Fakat Yesevi’nin eseriyle
Yunus’un şiiri arasında bu sanatta esas olan dil zevkinin
aydınlığı vardır. Yunus yaptığını bilen ve bunu bildiği, böyle
istediği için yapan şairdir. Tek kelimelisiyle şairdir.
Bütün bu saydıklarım, gün geçtikçe hayatı hakkında çok sarih
bilgiler edindiğimiz bu şairi kendiliğinden her türlü sarahatin
ötesine çıkarırlar ve gün ışığında bir masal yaparlar. Onun
içindir ki evliya tezkirelerinde rastladığımız ve biraz da
tasavvur edenlerin safdilliğine şaşırdığımız menkıbeler, onda
büsbütün başka ve hatta çok belirli mana kazanırlar.
Bu masal, adıyla başlar. Yunus adında kendisinden evvel
gelmiş bir sofu var mıdır, bilmiyorum. Ben herhâlde şimdiye
kadar rastlamadım.
Yunus Peygamber’in hikâyesini hepimiz biliriz. O, bir balığın
karnında günlerce kalan ve orada pişmanlık gözyaşları
döktükten sonra ışığa dönen insandır. Bu macerayı karanlığın
yuttuğu ve karanlıktan dönen insan diye hülasa ederiz. Yunus
bu adı benimsemekle şüphesiz bu peygamberin çilesini ve
talihini benimsemiş oluyordu. Filhakika (aslında) Tapduk
Emre’ye intisabı, dergâhında kalışı, oradan ayrılışı tekrar
gelişi ve nihayet izin alıp insanlar arasına bu sefer onları irşat
için yeniden girmesi, bütün bu kaybolma, kapanma, yeniden
ve başka bir hüviyetle doğma hikâyesi, hep bu adın etrafında
toplanabilecek vakıalardır. Şurasını da hatırlatayım ki o
devirde Anadolu’da yaşayan sofu ve dervişlerin hemen hepsi
Türkçe ad veya lakap taşırlardı. Çok muhtemeldir ki Yunus
bu adı kendisi için seçmiş olsun yahut da bu tesadüf bütün
hayatına istikamet versin. Ben yine Peygamber Yunus’un
balığın karnına coşkun bir fırtına yüzünden düştüğünü göz
önünde tutarak birinci şıkka ihtimal veriyorum. Fırtınanın
yerini burada Moğol istilasının hakiki bir cehennem yaptığı,
doğduğu bu XIII’üncü asır ortası tutar. Erenlik yolunda
kaydettiği merhaleyi:
Taptuğun tapusunda kul olduk kapusunda
Yunus miskin çiğ idik piştik Ellamdülillah
diye anlatan ve kendi eserini:
Derviş Yunus bu sözü eğri büğrü söyleme
Seni sigaya çeker bir Molla Kasım gelir
36|MAYIS 2010
diyerek açıkça tenkit eden bu cinsten bir sembolizm, bu dikkat
daima beklenebilir. Orta Çağ daima semboller peşindedir.
En ince ve gizli ile en coşkun onda birleşir. Zaten tarikat ve
tasavvufta sembol esastır.
Kaldı ki tasavvuf sistemini bütün incelikleriyle anlatan
o şiirler, devrinin mühim eserlerinden olan Risalet’ün
Nushiyye’nin kendisi bize zamanının bütün ilmiyle beslenmiş
gerçekten müstesna bir zekâyı, üstün bir entellektüaliteyi
açıkça gösterir. Fakat zekâ ve zihni meleke, Yunus’un hâkim
hasleti değildir. O, her şeyden evvel bir kalp adamıdır. O,
insan talihini kendi içinde bütün acıklı ve yüksek tarafıyla
bulanlardandı. Devriyle olan diyaloğu bu kalp kuvvetiyle,
onun verdiği yalnızlık duygusuyladır.
Dilimize ve ruhumuza gurbet kelimesini – tasavvuf yoluyla
olsa da – aşılayan odur. Hangimiz, gurbet deyince o güzel
kıtayı hatırlamayız:
Bir garip öldü diyeler
Üç günden sonra duyalar
Soğuk su ile yuyalar
Şöyle garip bencileyin
Yunus’ta gurbet, sevginin yalnızlık aynasıdır. Biz sevdiğimiz
nispette yalnızdır.
Yalnızlığımız nispetinde kâinatla birleşir, kucaklaşırız.
Yunus’un şiirinde ölümün aldığı o geniş ve az rastlanır yer de
buradan gelir.
Bu şair, insan hayatını metafizik bir endişede hülasa
etmesini biliyor ve onu ancak içimizden yenebileceğimizi bize
öğretiyordu.
Moğol istilasının kan ve ateş çağında, o bitmez tükenmez
ıztırap, ölüm, hastalık, açlık ve ümitsizlik cehenneminde
yaşayan insanlar bu sevgiye, tahammülü imkânsız realitenin
ötesinde açılan bu geniş ve rahmani ümit kapısına ekmek ve su
kadar, rahat yastık ve uyku kadar muhtaçtırlar.
Devrini gördük şimdi aksiyonunu biraz daha tayin edelim.
Bu seyyal ruh, bu iç âlem fatihi;
Bir ben vardır bende benden içre
diyerek bize maddemizin ötesinde ve onun dayanağı bütün
âlemi açan bu şairi, iki insanın arasında mütalaa etmek daima
faydalıdır, ikincisi ile olan münasebeti ise asıl fonksiyonudur.
Ben Orhan Gazi’yi ve onunla beraber ikinci imparatorluğu
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Hindistan/Haridwar Seçki: Bahanur GARAN

Gerçek âşık oldun ise gel aşk kitâbından oku

Can gözünü atın ise hakîkat bulasın Hakkı’ı

kurmaya çalışanların hiçbirini Yunus’tan ayıramadım.
Ne zaman Orhan Gazi’nin çehresine biraz eğilsem orada
Yunus Divanı’ndan aksetmiş çizgiler görürüm ve bütün o
fütuhatların arkasında bu ruh kasırgası ile Türkçede doğan
yapıcı değerler dünyasını selamlarım.
Ahmet Hamdi TANPINAR
Edebiyat Üzerine Makaleler
Metinle birlikte bu bölümde Yunus’u temsil eden bir
minyatür’e, iki resme yer verilmiştir.
Etkinliklerde, öğrencilerden kendilerinin yaptıkları
çalışmalara dayanarak öğrencilere, bu konferansta hangi
özgün düşüncelerine yer verildiği, bu konferansın teması,
‘‘Yunus Emre’’ konferansında hangi anlatım türlerinin
kullanıldığı, bu konferansta dilin hangi işlevde kullanıldığı
ve bu metinde anlatım bozukluğu olup olmadığı
sorulmuştur.
Bu konferansın ders kitabına alınmasında, Yunus’u
öğrencilere tanıtmakta büyük faydası olduğu
kanısındayım.
Örneklerimizden de görüldüğü gibi Yunus Emre ders
kitaplarında yer almıştır. Kullandığı dilin Eski Anadolu
Türkçesi özelliği göstermesi dilinin de yalın olduğunu
gösterir. Dilimizin yabancı sözcüklerle savaştığı bu
günlerde Yunus’un hatırlanması ve Türkçemizin korunması
dileğiyle…

MAYIS 2010|37
Macaristan’daki Yunus Emre
Prof. Dr. Edit Tasnádi|Macaristan
O
rta çağ büyük Türk şairi Yunus Emre hakkında
Avrupa’nın ilk defa bir Macar eserinden bilgi
edindiğini gururla hatırlatayım, aynı zamanda
bunun, Macar tarihi açısından oldukça acı olaylar sayesinde
mümkün olduğunu da gizlemeyeyim.
1396 Nikápoly/Niğbolu Muharebesinde Macar kralı
Zsigmond/Sigismund ile batılı müttefiklerinin parlak
süvari ordusu feci bir yenilgiye uğradıktan sonra Osmanlı
hakkında bildiklerimiz nicelik ve nitelik açısından da iyice
değişti, dolaysız edindiğimiz bilgiler batı kaynaklarını
geride bırakarak Macaristan’da daha sağlam bir Türk
imajının oluşmasına zemin hazırladı.
Niğbolu’da ve sonraları esir düşen Macarlardan kurtulmayı
başaranlar da oldu, ve bunlar kendi toplumsal durumları,
bilgi düzeyleri ve yetenekleri oranında yaşadıklarını
anlatmaya koyulur; Türklerin hızlı atları, beklenmedik
akınları, ölümü hiçe sayan fanatizmi gibi askerlik vasıflarını
yazmakla kalmayarak Osmanlı topraklarındaki yaşamın
türlü türlü kesitlerinden yepyeni bilgiler vermeye başlarlar.
İlk önemli görgü tanığı olan Latince adıyla Georgius
de Hungaria, yani Macaristanlı György 1422 civarında
doğdu. Erdel’deki Szászsebes’te öğrenim görür. Tam
ismini bilmediğimiz için bazı kaynaklarda Szászsebesi
Névtelen, yani Sasşebeşli İsimsiz olarak geçer. 1438’de
şehrin kuşatılması sırasında esir düşer. 20 yıllık esaretten
kurtulduktan sonra İtalya’ya gider, Domeniken rahibi olur
ve 3 Temmuz 1502’de hayata gözlerini yumar. Yaşadıkları
ile düşündüklerini yazdığı ve 1481 ile 1596 arasında en
azından 25 defa yayımlanan Türklerin Adetleri, İlişkileri
ve Kötülüğü başlıklı Latince eseri, ilk Osmanoloji
monografisi1 sayılabilir ve Avrupa’daki Osmanlı imajının
adeta baş kaynağı olmuştur. Eserinin başlğındaki ‘kötülük,
kemlik’ anlamındaki nequicia kelimesi esaretinin acı
anılarından daha çok, o dönem Hıristiyan insanının
başka bir dini kabul edememesinden kaynaklanır.
Çünkü tespitleri her şeye rağmen genellikle olumlu olup,
yayılmakta olan imparatorluğun disiplinini, insanlarının
ölçülülüğünü takdirle karşılar.
1. Incipit prohemium in tractatum de moribus, conditionibus et nequicia
Turcorum, Urach, 1481.
38|MAYIS 2010
Rahibimiz, eserinin son bölümünde Türkçe’yi öğrendiğini
de anlattıktan sonra şöyle der: “Aşağıda ise Türklerin
günlük dilinden iki konuşma yer almakta:
Caffil olma arths goesingi, halmaga bak oelini gore.
Ruenelit doenuede, yasuclerung delem goer, nitscheler
yatir deussue bemgir nulan tstheyan vessuebeni. Czuem
uekleri ifassabeni. Tschuerybeni olam guer. Kym achiduep
kilir zari kuenethgur ellin de vuari. Hutsthmistth yatir kari
giri miczky nueri guueleni goer czorma hallynkynczene
vuarma yeramanczine. Kymczini goefdeczini vulsub gyeni
iulani goer. Hane mehe nimet mustafa. huekyui itti kaftan
kaffa. Doenme kyme kildi baffa aldamiben galani goer.
Aldamma maladauuara kulukeyla haka yar. Seuigile bile
vuara. baki iotasch olani goer. Jonus bü czusteri tsattar,
balka moriffer satar, Hendiczi ne hadar duttar choledigi
ialani goer.
Janar itschim goner osum bon oeli angitstac. Olim
endestherczin hosth. vululara dantsthag. Oliczerisi belli
bean. Gissi itsthimis oloream. tenesthir vstine konp. halk
vnginde iuuntsthad. hitsch hilmeczen ben nitge idem.
hanke ianna czaffaidem. yacaffis don goemgidem-baschis
atta binnistegh. Helle banga kauum gardasthola czimdegi
ioltasth. Kim alaczar banga haltasth ben czinindo
egalitsthag. galam ben amalimla hernitgeczii halimla.
Hide kauum guule guele. efden ianga donitstheg. Sanga
aidirem ai passa. neler gelliczor bassa. Kiming iczidem
bagir pissche. kim schraba kanitsthag. yarrin cziaczar guna
tschumla galeik derle. kime inir czeuuan herle. Kiming
iczidem iantschag amal vuer vnda tsthoap amalsisa olor
hedep. Schol bisschia olmacz hezzep, bunda azar olitschag.
yonus emdi kil iarak vtanmeaczin dogri bak. Tschumla
galeik derle, atli atilia chaiitlitschag.”
Görüldüğü gibi György’ün “iki konuşma” dediği, iki Yunus
alıntısıdır. Türkçenin büyük zorluklarla Latin alfabesiyle
aktarılmış hali elbette Yunus araştırıcıları kadar, Türk dili
tarihini araştıranlar açısından da dikkate değer, fakat biz
bu sefer rahibimizin verdiği Latince çeviriye bakalım,
daha doğrusu Gyözö Kenéz’in Latince’den Macarca’ya
çevirisini şimdi Türkçeye çevirerek, rahibimizin Yunus’tan
neleri kaleme almak gereksinimi duyduğunu ve Türkçeyi
nasıl anladığını görelim:
’Dikkatsiz olma, gözlerini aç, halini düşün, çünkü
ölümlüsün. Ve bu dünyada kötülük yapma, fakat
işlediğin suçlardan pişman olmaya bak. Ölüm döşeğinde
bulunanların çokluğunu, ve mezarda yatanların
çürüdüğünü düşün, ki onları kurtlar ve yılanlar çevreler,
kocamış yüzleri sümükleşir, kokup çürürler. Hakiki
insanlar bu dünyada korku ile yaşayıp acılarla ölenlerdir,
onlar göze batmazlar. Talihsiz suçlular güler, teselli
arar ve ölümden kurtulacaklarını sanırlar. Sen deliller
arama ve yukarıdakilere ters düşen deliller getirenlere
inanma. Ölmek üzere olanların her günkü tecrübesi ve
hali sana delil olsun. Gök ve yere emirler verebilecek
gücü olduğu sanılan saygıdeğer Muhammed Mustafa
acaba nerde? Ölüm ona bile acımadığına göre dünyanın
geçiciliği kimseyi cezbetmesin. Bu dünyanın fani şeyleri
senin gözlerini kamaştırmasın; fakat sen Tanrıya saygı
göstermeye, ruhsal işlerle meşgul olmaya bak ve bunlar
sonun geleceği zaman sığınakların olur.’ − Yunus, bu bilge
sözleri birbirine bağlayarak insanlara ruhsal değerler
sunmakta. Bu konuşmalarının doğruluğunu ise iyi ameller
kanıtlayabilir.”2
Rahip György’den sonra Macar okuru ancak 20. yüzyılda
Yunus ile buluşma şansına kavuştu. Türk şiirinin zengin
antolojisi olan Derya-i Ah’ta3 Ankara Üniversitesi
Hungaroloji kürsüsünün kurucu profesörü türkolog László
Rásonyi,Türk şiirinin tarihini özetlerken halk dilinde yazan
şairler için söyle der: “Bunlar arasında ilk ve en mükemmeli
olan Yunus Emre, şiirlerini büyük bir ihtimalle 13. yüzyılın
sonunda, 14. yüzyılın başlarında yazdı. Bu köylü kökenli,
muhtemelen medrese öğrenimi görmemiş derviş − divan
şairleri ile edebiyatçılar tarafından hor görüldüğü halde −
halk arasında türkü haline gelen şiirleri ile asırları aşarak
günümüze kadar gelmiştir. Doğa, hayat ve insan sevgisi,
ferahlık ve lirizm şiirine hakimdir. Şiirlerinin çoğu 11 veya
14 heceli, en güzel türküleri koşma biçimindedir; aynı
zamanda biraz aksayan aruz şiirleri de vardır. Bu nedenle
divan şairi de sayılabilirken, halk dilinde halk şiir türleriyle
ilkin tasavvuf anlamında, sonraları gitgide daha büyük
ölçüde günlük anlamda aşkı dile getiren aşıklar dizisi de
Yunus ile başlar...”
Antolojide Ottó Demény’in çevirisiyle şu dört şiirin
Macarcası yer almaktadır:
1. Araya araya bulsam izini...
2. Canum kurban olsun senin yoluna...
3. Yoldaş olalum ikimüz...
4. Ben dost ile dost olmuşam...
Yunus derken mutlaka Ahmet Adnan Saygun da akla
2. In: Rabok, követek, kalmárok az Oszmán Birodalomról. Red.: Lajos Tardy,
Gondolat Kiadó, Budapest, 1977.
3. Szenvedélyek tengere, Európa Kiadó, Budapest, 1961. 5. Budapress, 27. 6. 1972.
gelir. Ünlü tenor Aydın Gün şöyle der: “Yunus Emre
oratoryosunu bestelediğini duyuyorduk. Uzun yıllar Paris’te
okumuş, Batı kültürünü bütün boyutları ile özümlemiş;
daha önemlisi, Avrupa’da öğrendikleri, Onun kendini ve
halkını daha derinden duyup anlamasına neden olmuştu.
Ne kadar isabetli bir seçimdi bir oratoryo bestelemek
için Yunus Emre’ye uzanmak! Taşı, toprağı, duyuş ve
sezişleriyle Anadolu’nun ta kendisi idi Yunus; doğurgan
çekirdeğin çekirdeği, gerçek ana olan Anadolu...”4
Saygun daha 29 yaşında genç bir besteci iken 1936’da
Osmaniye yöresinde halk türküleri derlemeleri yapan
dünyaca ünlü Macar bestecisi ve etnomüzikolog Béla
Bartók’a refakat eder, ve ondan büyük ölçüde etkilenir. On
yıl sonra bestelediği Yunus Emre Oratoryosu çok doğal
olarak Budapeşte’de de seslendirildi. İlk defa ülkemizin
en önemli konser salonuna sahip Müzik Akademisinde
Miklós Erdélyi’nin yönetiminde Macar Devlet Konser
Orkestrası ile Debrecen Kodály korosu, solist olarak
Zsuzsa Barlay, Alice Németh, György Korondy ve Endre
Ütö tarafından seslendirildi. 26 Mayıs 1972’de düzenlenen
bu temsile bestecisi Saygun bizzat katılmıştır.
Türkiye’ye birçok defa gitmiş olan Budapeşte Operası
orkestra yönetmeni Miklós Erdélyi, bu konserden beş yıl
önceki ziyareti sırasında Saygun’un Yunus Emre’sini ilk defa
dinlediği zaman, dünyanın birçok yerinde çalınan bu eseri
Macaristan’da tanıtmaya karar vermiştir. “Türk Dantesi”
Yunus Emre’nin şiirlerine dayanan bu Oratoryo’nun
Budapeşte’deki temsili büyük bir başarı kazanmıştır. En
büyük tirajlı gazetelerimizden Népszava’nın yazarı, Yunus
Emre’nin son sevinci ancak kutsal ölümde gören karamsar
felsefesinde dahi yaşama dileğinin etkili bir güçle kendini
gösterdiğine dikkati çekmektedir. Buna örnek olarak
Oratoryo’nun 5. bölümündeki korala işaret etmekte ve 12.
bölümde zirveye ulaşan kendini kaybedercesine coşkulu
sevinçte şair ile bestecinin ölümdeki mutlak demokrasiye
hayranlığını eşşiz bir olgunlukla duyurduklarını
hatırlatmaktadır.5
Kaderin acı cilvesi, büyük Türk kompozitör ve müzikolog
Adnan Saygun, UNESCO tarafından Yunus Emre yılı
olarak ilan edilen 1991’in hemen başında hayata gözlerini
yumdu. Oysa bu tarihte Macaristan’da Hungaroton
firması Yunus Emre Oratoyosunun hem uzun çalarını
hem de o sıralar teknik yenilik sayılan CD’sini çıkardı.
Kapakta Anadolu’nun toprağından fışkıran bol yapraklı
pembe çiçekli, dalları gökyüzüne iki insanın eli biçiminde
açılan, sevgiyle büyümüş bir ağaç bulunuyordu. Hikmet
Şimşek’in yönetiminde Budapeşte Senfoni Orkestrası,
Macar Radyo ve Televizyon Korosu, soprano Ibolya
Verebics, alto Éva Pánczél, tenor György Korondy ve bas
Sándor Blazsó seslendirmiş, derviş Yunus’un sözlerinin
yedi yüz yıl ötesinden hoşgörü ve sevgiyle bize ulaşmasını
4. Cumhuriyet Hafta, 11-17 Ocak 1991.
MAYIS 2010|39
sağlamışlardı. İsviçre’de yaşayan Macar çevirmeni Tamás
Blum’un ekteki çevirisi metni izlemeyi kolaylaştırıyor.
Kendisi sayesinde şu Yunus Emre şiirlerinin Macarcasına
sahip olduk:
1. Teferrüç eyleyü vardım sabahın sinleri...
2. Yalancı düyaya konup göçenler...
3. Ağlamaktır benüm işüm...
4. Sen bunda garip mi geldin...
5. Benim adım dertli dolap...
6. Ya İlahi ger sual itsen bana...
7. Yaktın beni yandırın...
8. Gel gönül seninle Dosta gidelim...
9. Bâd-i sabâya sorsunlar cânân elleri...
10. Yâ Rabbi dilerim âşkın ver şevkin ver...
11. Gönlüm düştü bu sevdaya...
12. Aşk gelicek cümle eksikler biter...
13. Sensin Kerim Sensin Rahim...6
(Macar plak üreticisi Hungaroton’un 1994’te gene Hikmet
Şimşek yönetiminde Songs on Yunus Emre and Mevlana
adıyla bir uzun çalar çıkardığını burada hatırlatalım.
Seslendiren seçkin ses sanatçısı, Macaristan’da da sevilen
Esin Avşar idi.)
Şairin 750. doğum yılı Yunus Emre Anma Kitabı’nı
hazırlamama vesile oldu. Bu kitap büyük Türk şairi ve
tasavvuf düşünürünü tanıtan ve Uluslararası Yunus Emre
Sevgi Yılının yurt içi ve yurt dışı etkinliklerini gözden
geçiren bölümlerin yanısıra Yunus’a ait efsanelerden bir
demet, ayrıca Ataol Behramoğlu’nun Yunus ile Dante’yi
karşılaştıran yazısını içermektedir, ama daha da önemlisi
gerek yukarda bahsettğimiz çeviriler, yani Ottó Demény’in
dört ve Tamás Blum’un on üç çevirisi, gerek 14 yenisi
Macar okuruna sunulmuştur.
Bu şiirler:
1. Geldi geçti ömrüm benim...
2. Dolap niçin inilersin...
3. Miskinlik ile gelsin...
4. Biz kimseye kin tutmayız... ile
5. Seni ben severim candan içeru... Mária Kenessey’in,
6. Yalancı dünyaya göçenler...
7. Ömür bahçesinin gülü solmadan...
8.Sen bunda garip mi geldin...
9.Seninle dirliğim senden ayrılmaz
10.Haktan gelen şerbeti...
11.Bu dünya benimdir diyen...
12.Aşkın aldı benden beni...
13.Bilmem nideyim... ile
14.Ben yürürüm yane yane... ise Edit Tasnádi’nin
Macarcasıyla; toplam olarak bu 31 çeviri asıl Türkçeleriyle
birlikte küçük antolojimizde yer almaktadır.7
İki dost Tamás Kobzos Kiss ile Erdal Şalikoglu Yunus
6. Aynı zamanda Oratoryonun video çekimleri de yapılmış ve film Macaristan
ve Türkiye’de televizyon gösterimine girmiştir.
7. Júnusz Emre emlékkönyv. A költő születésének 750. évfordulója alkalmából
összeállította Tasnádi Edit, A Magyar−Török Baráti Társaság kiadványa,
Budapest, 1993. a török énekmondók költészetében başlığı altında bulunabilir.
40|MAYIS 2010
Emre: Gel gör beni aşk neyledi − Lásd mit mivel a szerelem
başlıklı CD’sinde ise şu şiirlerin bestelerini dinleyebiliriz:
1. Aşkın aldı benden beni...
2. Benem ol aşk bahrisi...
3. Dervişlik baştadır...
4. Dolap niçin inilersin...
5. Evvel benem ahir Benem...
6. Gel bir şaha kul ola gör...
7. Gel gör beni aşk neyledi...
8. Gelin tanış olalım...
9. Haktan inen şerbeti içtik...
10. Yalancı dünyaya konup göçenler...
11. Yoldaş olalım ikimiz...
12. Geldi geçti ömrüm benim...
CD’nin özelliği ise ekteki deftercikte her iki dilde
okunabilen şiirleri Macar Tamás Kobzos Kiss’in Türkçe,
Türk Erdal Şalikoglu’nunn Macarca sunmasıdır. Bağlama
da çalan iki müzisiyen, defterciği Edit Tasnádi, Balázs
Sudár ve Mária Kenessy’ye “özel teşekkür”le bitirir. Bunun
nedeni ise Türkologların çevirilerini ses sanatçılarının
müzik/beste gereği bazı yerlerde değiştirerek kullanmış
olmasıdır.8
Bu noktada genç Türkolog, ülkemizde Türk müziği
çalan “Canlar” müzik topluluğu üyesi Balázs Sudár’dan
ayrıca bahsetmemiz gerek. Osmanlı hakimiyetindeki
Macaristan’da Türk şiiri ile müziğinin varlığını konu alan
monografisinde gazel şaiiri Yunus’u zikretmesinin yanında,
koşma türünün divan şiirine nasıl girdiğini de Yunus’un
Ağaç deri derildi... şiirini örnek alarak gösteriyor.9
İnternette bulduğum Kuş ruhum kafeste ağlar. Türk
âşıklarının şiirinde ten ve ruh başlıklı makalesinde Balázs
Sudár tasavvuf şiirinden, özellikle de vahdet-i vücuttan
bahsederken söyleyeceklerini başta Yunus Emre olmak
üzere, Türk şairlerinin dizeleriyle örnekliyor/destekliyor.
Yazısının sonunda alıntıladığı şairler hakkında kısa
bilgiler de veriyor. Profesör Rásonyi’nin Yunus’un medrese
öğrenimi görmediği yolundaki görüşünden farklı olarak
yeni araştımalara dayanarak Yunus’un yüksek öğrenim
gördüğünü vurgulaması özellikle dikkate değer.10
Evet, internet! Çağımızın bu sanal bilgi ağında neler yok ki!
Macar web sayfalarında Yunus Emre’yle ilgili hemencecik
500’e yakın başlık önümüze çıkar. Birkaç örnek vermekle
yetinmeliyiz:
hu.wikipedia.org sayfasında Yunus Emre’nin de yer
almasını doğal sayıyoruz elbette, fakat Bethlen Gábor
Hagyományörség Egyesület’in, yani küçük bir şehrimiz
olan Aszód’un Gelenekleri Koruma Derneğinin
“Türk−Macar Sahsiyetleri” başlıklı listesinde karşımıza
çıkmasını beklemezdik doğrusu...
8. YBM Produksiyon; Macaristan’da da satışa sunulmuştur.
9. A Palatics-kódex török versgyűjteményei. Balassi Kiadó, Budapest, 2005.
10. Macar web sayfaları arasında Madár lelkem kalitkában zokog. Test és lélek
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Myanmar/Inle Lake
Hak nazar kıldığı câna bir göz ile bakmak gerek
Ana ki Hak nazar kıldı ben anı niçe yereyim
Teknik konularla ilgili olarak Yunus’a rastlamam da
bir sürpizdi: Macar Kağıt ve Matbaa Sanayii Teknik
Derneğinin Papíripar (Kağıt sanayii) başlıklı dergisinin
XLIX. /1. 2005. sayısında kısa bir haber çıktı: Doğu
Türkmenistan’ın Yaslik kentinde kurulan yeni kâğıt
fabrikası 13. yüzyıl Türk şairi Yunus Emre’nın adını aldı,
diye....
Ya da başka türlü bir sürpriz: “Látó” Szépirodalmi Folyóirat
(“Gören” Edebiyat Dergisinin 2008 Augustos−Eylül
sayısında Rachel Gosharian Rózsa és csalogány −
középkori örmény költö kertjében (Gül ve Bülbül −
orta çağ Ermeni şairinin bahçesinde) başıklı yazısında
Hovhanos Tulkurancı’dan bahsettikten sonra şöyle devam
ediyor: “Tanrıyı öven şiirleri, mezmurları ve ilahileri
söyleyen, Tanrının ruhunu içlerinde taşıyan kuşlar, başka
bir Anadolu şairini, mutasavvıf Yunus Emre’yi hatırlatır
bize.”
Seçki: Bahanur GARAN
Yazar, A hegyekkel, a kövekkel együtt hívni foglak Téged...
(Dağlarla ve taşlarla birlikte çağıracağım seni...) diye
başlayan iki kıta ekleyerek tespitini pekiştiriyor.
Aynı şiirin başka bir çevirisini Zoltán Bolek’in kaleminden
“Macar İslam” sayfasında Hegyekkel és sziklákkal hívni
akarlak... (Dağlarla, kayalarla çağırmak istiyorum seni...)
şeklinde buldum. İkinci dilden (Almancadan) çeviri
yapan Bolek’ten ayrıca Megannyi paradicsombeli folyó...
(Cennetteki o ırmaklar...) başlıklı şiiri de aynı sitede
okuyabiliriz...11
11. www.magyariszlam.hu/arc-mese.htm
(Yunus Emre’nin Macaristan’da varlığının bir başka yüzü diye çevirilerimden
Az élet kertjének rózsája elhervad... (Ömür bahçesinin gülü solmadan...) Çağrı
dergisinin 414. sayısında (Mayıs 1994) ve 475. sayısında (Haziran 1999) da
yayınladığı; gene Çağrı’nın 478. sayısında (Eylül 1999) bir dürtlüğün: Tap-
tuk kolostorában...(Taptuk’un tapusunda...); 482. sayıda da (Ocak 2000) iki
dörtlüğün Szívemet kínok tépték szét... (Gönlüm düştü bu sevdaya...); Türk
Dünyası KIBATEK Bülteni’nin 37. sayısında (Temmuz 2008) ise Mi tévő
legyek a szerelemtől... (Bilmem nideyim...) şiirinin çıktığını parantez içinde
ekleyeyim.)
MAYIS 2010|41
 Yunus Emre ve Türk Dili
Emel ENKİN| Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yüksek Lisans Öğrecisi
Yunus’un sanat kaygısı gütmeden ve içindeki ilahi aşkı
samimi bir şekilde dile getirmesi onu Türkçeyi en saf
haliyle kullanmaya sevk etmiştir.
D
ünya dilleri arasında önemli bir yer tutan
ve bugün için en eski kaynak olarak Orhun
Abidelerini gösterebildiğimiz Türk Dili,
Türklerin tarih içerisinde göçebe bir yaşam tarzını
benimsemiş olmalarından dolayı geniş bir coğrafyaya
yayılma imkanı bulmuş, bunun yanında bir çok dil ve
kültür ile etkileşim içerisine girmiştir. Bu etkileşimin doğal
bir sonucu olarak da çesitli milletlerle sözcük alış verişinde
bulunmuştur. Bugün konuştuğumuz Türkiye Türkçesinin
konuşma dilinin yanında yazı dili haline geldiği en önemli
dönemlerden biri Yunus Emre’nin de 13.yy’ın ikinci
yarısında ve 14.yy’ın ilk yarısında yer aldığı Eski Anadolu
Türkçesidir. Özellikle Anadolu Selçuklu Devleti’nin
yıkılmasının ardından Beylikler Dönemi dediğimiz dönem
içerisinde gelişme gösteren Eski Anadolu Türkçesi’nin
oluşmasında Yunus Emre’nin kullandığı Türkçe önemli
bir yer tutmaktadır.
Türk dilinin, özellikle Anadolu Selçuklu Devleti
döneminde, Arapça ve Farsçanın etkisi altında bulunduğu
ve dönemin bazı şair ve yazarları tarafından yetersiz bir dil
olarak tanımlandığı göz önünde bulundurulursa Yunus’un
kullandığı Türkçenin önemi daha da anlaşilacaktır. Çünkü
o çagdaslarinin aksine şiirlerinde Türkçeyi büyük bir
ustalıkla kullanmayı başarmıştır.
Yunus’un asıl önemi ise döneminde saf bir Türkçe
kullanarak Türkçenin gelişimine sağladığı katkıdır. Bu
dönemde beyliklerin gerek Türk diline gösterdikleri özen
42|MAYIS 2010
gerekse dönemin ediplerine sağladığı imkanlar doğal
olarak Türkçenin gelişimini de beraberinde getirmiştir. Bu
anlamda Yunus’un dilinin de bu kadar sade olması yani
bu bilincin içerisinde sade bir dil kullanması yadsınacak
bir durum değil, aksine onun dilin gelişmesinde üstlendigi
tabi bir roldür. Yunus, yazdığı şiirlerde sade, akıcı ve
coşkun bir dil kullanmış ve kendinden sonra gelen şairlere
de ışık tutmuştur. Eski Anadolu Türkçesinin yazı dili
haline gelmesinde en önemli adımı atmış ve bir anlamda
bunun öncüsü olmuş, Türkçenin güzelliğini ispat etmiştir.
Ayrıca Yunus, Anadolu insanının hoşgörüsünü, sevgisini
ve kültürlerine olan bağlılığını en iyi şekilde dile getirmiş
ve bunu yaparken de halk dilini kullanmıştır.
Yunus’un sanat kaygısı gütmeden ve içindeki ilahi aşkı
samimi bir şekilde dile getirmesi onu Türkçeyi en saf haliyle
kullanmaya sevk etmiştir. Şiirlerinin konusunu oluşturan
tasavvufi olguları ve mistik havayı Arapça ve Farsça
terkiplerden arındırarak yazması onun geniş kitlelerce
tanınmasının en büyük nedenlerinden biridir. Yunus
kullandığı dille de şiirlerinde yansıttığı düşünceleriyle de
milli bir şairdir.
Döneminde, kullandığı dil sebebiyle Acem şairlerine
özenen şairler tarafından küçümsenmiş ve bu sebeple
dönemin tarih kitaplarını oluşturan şu’ara tezkirelerinde
adı pek fazla anılmamıştır. Etrafında var olan bu baskılar
ve sıkıntılar neticesinde bile onun sadece düşüncelerini
yansıtmak amacıyla, tanınma kaygısında olmadan
yazdığının en büyük kanıtıdır. Şiirlerini sehl-i mümteni
dediğimiz tarzda meydana getiren Yunus,Türkçenin gramer
şekillerini ve sözcük hazinesini çok iyi kullanmıştır:
Işkun aldı beni benden, bana seni gerek seni,
Ben yanaram düni güni bana seni gerek seni.
Ne varlığa sevinürem ne yokluğa yerinürem
Işkunıla avunuram bana seni gerek seni.
dizelerinden de anlaşilacağı üzere Yunus, Türkçeye
Arapçadan geçmiş olan aşk kelimesini Türk dilinin
söyleyişine uydurmuş ve seni kelimesinde de belirtme
ekini kullanarak sözcüğü vurgulamıştır. Ayrıca yanaram,
sevinürem, yerinürem, avunuram kelimelerinde de onun
konuşma diliyle yazdığı görülmektedir.
Yunus’un şiirlerinde dikkati çeken diğer bir özellik de
çagdasi olan şairlerin aksine tasavvufu saf bir Türkçeyle
anlatmayı başarmış olmasıdır:
Fotoğraf: Levend İSKİT | Hindistan/Haridwar
Sen sana ne sanırsan ayruğa da onu san
Dört kitabın mânâsı budur eğer var ise
Döğene elsiz gerek, söğene dilsiz gerek
Derviş gönülsüz gerek, sen derviş olamazsın
Derviş bağrı baş olur, gözü dolu yaş olur
Koyundan yavaş olur, sen derviş olamazsın
Muhammed darılmazdı, sen yine darılırsın
Bu darılmak sende var, sen derviş olamazsın
Derviş Yunus sen dahi her gördüğün kakırsın
Bu kakımak sen de var, sen derviş olamazsın.
diyen Yunus tasavvufu adeta Türkçe ile özdeslestirmistir.
Şiirde geçen döğene, söğene, kakımak sözcükleri konuşma
diliyle yazdığını gösterir.
Yunus’un kullanmış olduğu bu dil, onun döneminde
sevilmesinin ve eserlerinin günümüze kadar gelmesinin
en büyük nedenidir. Çünkü Yunus bu sayede anlaşılırlığını
hiçbir zaman kaybetmemiştir. Bundan asırlarca yıl önce
sevgi, hoşgörü ve alçak gönüllülük üzerine yazdığı şiirleri
daha nice yıllar takdir edilecek ve insanları düşünmeye
sevk edecektir.
Seçki: Bahanur GARAN
MAYIS 2010|43
XIII. Yüzyıldan Günümüze Ulaşan Bir Ses:
Yunus Emre
Yrd. Doç. Dr. Dilek TÜRKYILMAZ|Gazi Üniversitesi Fen Ed. Fak. Türk Halkbilimi Bölümü

Yunus söyledikleriyle, insanları yok olmayacak, tükenmeyecek değerlere sevk

etmeye çalışmıştır. Yunus dünyanın, insanların birbirini kırdığına üzdüğüne
değmediğini, yaşadığı dönemdeki taht kavgalarının, ikbal makamlarından
çıkar umanların sebep oldukları acıların değersiz olduğunu her fırsatta
açıklamaya, devrinin ve sonraki dönemlerin toplumlarını uyarmaya çalışmıştır.

44|MAYIS 2010
Y
unus Emre gibi büyük şahsiyetler hakkında
konuşmak son derece zordur, çünkü ne söylersek
söyleyelim onu ifade etmeye yetmeyecektir. Yunus
kendisini, tazeliğini yüzyıllardır koruyan, fikrî çatısı ve
mesajlarıyla günümüz meselelerine de ışık tutabilen
şiirleriyle zaten en güzel şekilde ifade etmektedir. Biz
burada yüreği insan sevgisiyle dolup taşan, tevazuu ilke
edinmiş, bağnazlığa ve baskıya karşı olan, inançları ve
dilleri ne olursa olsun tüm insanları eşit sayan ve tüm
insanlığı sevgiyle kucaklayan, özetle hoşgörü havarisi
Yunus gibi olabilmenin önemini olduğunu vurgulamaya
çalışacağız.
XIII. yüzyıl Anadolu’sunun yetiştirdiği şahsiyetlerden olan
Mevlâna, Hacı Bektaşi Velî gibi manevî mimarlar zincirinin
bir halkasını teşkil eden Yunus Emre, Ahmet Yesevi’nin
temsil ettiği, Orta Asya Türk İslam tasavvuf felsefesinin,
Horasan erenleri vasıtasıyla Anadolu’ya serpiştirilen
tohumlarıyla mayalanan bir ortamda yetişmiştir.
Tarihî şahsiyeti hakkındaki bilgiler, genellikle menkıbevi
hayatıyla ilgili anlatılardan hareketle oluşturulan
Yunus Emre, Anadolu insanının hepsiyle derinden
bütünleşebildiğinden olsa gerek, Anadolu’nun pek çok
yerinde mezar ve makamları bulunan manevî bir şahsiyet
olması bakımından da son derece önemlidir. Yunus’u
böylesine sevilen ve müessir bir şahsiyet haline getiren
hiç şüphesiz her tabakadan Türk insanın gönlüne taht
kurabilmiş olmasıdır. Bu açıdan değerlendirdiğinde Yunus
sadece bir halk şairi değil aynı zamanda bir Türk şairidir.
Yunus’un yaşadığı yüzyıl yani XIII. yüzyıl sonları ile XIV.
yüzyıl başları Anadolu tarihinin karışık ve huzursuz bir
dönemine rastlar.Bu dönem bilindiği gibi Moğol akınlarıyla
kurulu düzenin yıkıldığı, Selçuklu İmparatorluğu’nun
içten çöktüğü, çeşitli boyların ve beyliklerin ayaklandığı,
halktan ağır vergilerin alındığı, yağmacı saldırılarının sık
yaşandığı, kuraklık ve kıtlığın baş gösterdiği bir bunalım
çağıdır. Böylesi bunalımlı dönemlerde insanların zihninde,
kendisinin nereden geldiği, nereye gittiği, nasıl ve niçin gibi
sorular belirmeye başlar. Bu bağlamda ortaya çıkan ölüm,
diriliş, yargılanma gibi sorular ilahî kaynaklı yorumlara
dayalı bir inançla cevaplandırılmaktadır. İslam tasavvufu
anlayışı bütün bu soruları cevaplandırırken, bu dünyanın
geçici ve bir imtihan yeri olduğunu vurgulamış, ilahî
yorumlarla birlikte sürekli ve sonsuz mutluluğun varlığını
telkin ederek, bunalımdaki insanlara çıkış yolu olmuştur.
Yunus Emre de şiirlerinde en özet ifadeyle bu gerçeği dile
getirmiştir:
Bu dünyanın meseli bir ulu şârâ benzer
Veli bizim ömrümüz bir tiz bâzâra benzer
Her kim bu şârâ geldi bir lahza karar kıldı
Geri dönüp gitmeği gelmez sefere benzer
Bu şârın evvel dâdı şehd ü şekerden şirîn
Âhir acısını gör şol zehr-i mâra benzer
Evvel gönül almağı hûblara nisbet eder
Âhir yüz döndürmeği acûz-ı mekkâra benzer
Bu şârın hayalleri dürlü dürlü hâlleri
Aldanmış gâfilleri câzu-yı ayyâra benzer
Bu şârda hayallerin haddi vü şümârı yok
Bu hayale aldanan otlar davara benzer
Bu şârın sultânı var cümleye ihsânı var
Sultanıla bilişen yoğiken vara benzer
Kendi mikdârın bilen bildi kendi hâlini
Velî dahı ışkla evvel bahâra benzer
Bîçâre Yûnus’ı gör derdile hayrân olmuş
Anun her bir nefesi şehd ü şekere benzer
Yunus Emre’nin şiirlerinde en çok üzerinde durduğu
konunun, dünyanın faniliği ve hayatın ölümlü oluşu
meselesi olduğu söylenebilir. Bu fikir onun şiirlerinde şu
şekilde ifade bulmaktadır:
Bu dünyaya gelen göçer
Gelen göçer konan göçer
Meyil etme bu dünyaya
Hiç kimseye kılmaz vefâ
Başka şiirlerinde şöyle der Yunus:
Hey yarenler, bu dünyanın
Sonu viran olur bir gün
Buna mağrur olanların
İşi pişman olur bir gün…
***
Bu dünyanın sonucu
Böyle olduktan geri
Ebleh imiş ol kişi
Dünya için yerine
Yunus söyledikleriyle, insanları yok olmayacak,
tükenmeyecek değerlere sevk etmeye çalışmıştır. Yunus
dünyanın, insanların birbirini kırdığına üzdüğüne
değmediğini, yaşadığı dönemdeki taht kavgalarının, ikbal
makamlarından çıkar umanların sebep oldukları acıların
değersiz olduğunu her fırsatta açıklamaya, devrinin ve
sonraki dönemlerin toplumlarını uyarmaya çalışmıştır.
Bu bağlamda Yunus’un söylediklerinden payımıza
düşen çok şey olduğu söylenebilir. Yunus’un bu konuda
düşündüklerini şu şekilde ifade ettiğini görüyoruz:
MAYIS 2010|45
Sen bu cihan mülkini kafdan kafa duttun tut
Ye bu âlem mâlini oynayuban utdun tut
Süleyman’ın tahtına şâd olup oturdun bil
Dîve periye düpdüz hükümleri itdün tut
Ferîdun hazinesin Nûşin-revân genciyle
Karun malına katup sen maluna katdun tut
Bu dünya bir lokmadur ağzunda çeynenmiş bil
Çeyenenmişi ne dutmak ha sen anı yutdun tut
Yüz yıllar hoşlıgıla ömrün geçerse Yunus
Son-ucı bir nefesdür sen anı da ütdün tut
Hz Süleymanın tahtında oturmuş olsan, onun gibi cinlere
perilere hükmetmiş olsan, Feridun , Nuş-i revan ve Karunun
zenginliklerini elinde de tutsan, dünya çiğnenmeye
hazır bir lokma gibidir; çiğnenmiş lokma ağızda nasıl
tutulmazsa, dünya da değer verilmeye değmez, der. Sonra
kendine dönerek, yüzyıllarca hoşça yaşasan da sonunda bir
nefesle sona ereceksin diyerek, insanın sonunun bir nefes
olduğunu belirtmeye çalışır.
Yunus Emre dünyanın değerinin olmadığını ve dünya
nimetleri yüzünden insanların birbirlerinin hakkına
saldırmasının yanlışlığını bir başka şiirinde şu şekilde dile
getirmektedir:
Kanı, noldu ana, atan?
Dünya için yeme gussa
Kanı Dâvud, kanı Musâ?
Kanı Meryemoğlu İsa?
Ömer, Osman, Ebûbekir,
Anlara kalmadı dünya
İki cihan sultanı
Resûle kalmadı dünya
Peygamberi komadı,
Aziz kişi demedi,
Fani dünyadır adı…
Yunus bu konuda konuşmaya devam eder ve şu mısralar
dökülür bu kez de dilinden:
Bu dünyaya kalmayalum, fanidir aldanmayalum
Bir iken ayrılmayalum, gel dosta gidelüm gönül!
Bu dünyanın misâli, benzer bir değirmene
Gaflet onun sepeti, bu halk onda öğüne
Bu dünyanın meseli, benzer murdar gövdeye
İtler murdara düştü, hak dostu kodu kaçtı
46|MAYIS 2010
Dikkatle bakıldığında Yunus’un dünya ile ilgili şiirlerinin,
insanı uyarmaya ve gafletten kurtarmaya yönelik olduğu
son derece açıktır. Çünkü kötülüklerin, huzursuzlukların
temelinde gaflet ve boş şeylerle yaşamak yatmaktadır.
Bugün de dünya saltanatı, makam, ikbal ve servet için
toplumların gösterdiği çabayı düşündüğümüzde, Yunus’un
çağındaki gerçeklerin önemini artırarak hayatiyetini devam
ettirdiğini görürüz. Yunus’un bu konudaki fikirlerinin en
çarpıcı olarak ifade edildiği, görünüşte sade, anlamca derin
şu sözlerini de hatırlamakta fayda vardır:
Mal sahibi, mülk sahibi
Hani bunun ilk sahibi
Mal da yalan mülk de yalan
Var biraz sen de oyalan
Yunus bu dört mısrayla insanlık tarihinde ortaya çıkan
bütün dram ve trajedilerin temelinde yatan nedeni son
derece özlü bir şekilde ifade etmiştir.
Yunus Emre hem derin bir mutasavvıf hem de derin bir
düşünürdür. Şiirlerinden çıkarılacak sayısız netice vardır.
Bunlardan biri de hiç şüphesiz, İslâmın geniş tolerans
planından hareketle oluşturduğu, maneviyat temeline
oturmuş insan sevgisi ve hoşgörü meselesidir. O, insanlık
değerlerine inanan, yobazlığı kınayan ve batının materyalist
temayül gösteren, Tanrı tanımaz hümanizmasından farklı
bir hümanizma anlayışına sahiptir.
1071’de Anadolu’nun fethiyle başlayan doğudan batıya
göç, Moğol akınlarıyla hızlanmış ve çok sayıda mutasavvıf
ve âlim Anadolu’ya gelmiştir. Bütün bu mutasavvıflar
Anadolu’dan Suriye’ye Mısır’a kadar uzanan alanda
merkezler kurarak ve kendi kabulleri çerçevesinde
temsilciler yetiştirerek, halkı kendi taraflarına çekmeye
çalışıyorlardı. Yunus Emre ise bütün şiirlerinde farklılıkları
anlayışla karşılamaya, bütünleşmeyi, hoş görmeyi, sevmeyi
öğretmeye çalışmıştır. Onu bu derece geniş bir coğrafyada
sevilir yapan şey de budur. Yunus’un bu düşüncesi,
Gelin tanış olalım işi kolay kılalım
Sevelim sevilelim dünya kimseye kalmaz
beyitinde en güzel ifadesini bulmaktadır.
Bilindiği gibi tasavvuf İslamî manada ve en kısa anlatımla,
Tanrının niteliğini ve kâinatın oluşumunu varlık birliği
(vahdet-i vücud) anlayışıyla açıklayan İslamiyet’e dayalı
hayat tarzıdır. Tasavvufta temel fikir ancak bir tek varlığın
bulunduğuna inanmak ve başka varlıkları o varlığın
tecellisi saymaktır. İslam tasavvufu, “Tanrı’dan başka
mevcut yoktur” anlayışından hareket eder. Bu anlayış
etrafında şekillenen bazı tarikatlar insanı dünyadan el etek
çekmeye yöneltir, zikir ve tefekkürle olgunlaştırır, bazıları
İslamî bilgileri özümseyerek günlük hayatı bu bilgilerin
yardımıyla yaşamayı ve diğer insanlara hizmet ederek,
tahammül ederek olgunlaşmayı sağlar. Bazı tarikatlarda
ise her iki uygulama zaman zaman belli bir düzen içinde
yer alır. Yunus Emre ise hiçbir tarikatın üyesi ve kurucusu
değildir. Bütün tarikatların saygıdeğer, öncü, pîr, veli kabul
ettikleri bir mutasavvıf şairdir. Şiirlerinde sürekli olarak
farklılıkları hoş görmeyi, Allahın kullarında Allah’ı görmeyi
vurgulamış, bu inançla belirli bir grubun temsilcisi veya
üyesi olmamış, birleştiriciliği ve uzlaşmayı temsil etmiştir.
İnsanın misafir olduğu bu dünyada, Allah’ın kullarına
hizmet etmenin gerçekte Allah’a hizmet etmek olduğunu
vurgulamıştır.
İnsanların birbirlerini severek kardeş olması, bugün olduğu
gibi Yunus döneminin de en aktüel konularından biriydi.
Toplumsal birlikteliği her zaman temin eden İslam dini
de Yunus’un ağzından yeni bir mana ile devrin dağınık,
birbirlerine sırt çevirmiş insanlarına gelecek ümidi
vermektedir. Yunustaki insan sevgisi bütün insanlığın
bütün ulusların birliğine olan inançla bütünleşmiştir. Bu
konudaki fikirlerini Yunus şu sözlerle dile getirir:
Cümle yaradılmışa bir gözle bakmayan
Şer’ün evliyasıysa hakiykatde âsidür
Yunus bütün yaratılmışları Allah’ın kulu olarak görmek
gerektiğini, “Yaratılanı hoş gör, yaratandan ötürü” sözüyle en
çarpıcı bir biçimde dile getirir ve insanlar arasındaki barış ve
ahenge olan inancıyla ilgili şu sözlerle devam eder:
Biz kimseye kin tutmayız, ağyar dahi dostumuzdur
Hiç kimseye kin tutmayız, kamu âlem dosttur bize
Ben gelmedim dava için, benim işim sevi için,
Dostun evi gönüllerdir, gönüller yapmaya geldim.
Gelün tanışık idelüm iş kolayın tutalım
Sevelüm sevilelüm, dünya kimseye kalmaz.
Yunus’un hayat felsefesi kimseyi kırmamak, incitmemek
üzerine kuruludur. İslam tasavvufuna göre kalp, gönül
Allah’ın nazargâhıdır. Bunun için özellikle kalp kırmamaya
özen göstermeyi telkin eder Yunus:
Gönül çalabın tahtı, çalab gönüle baktı,
İki cihan bedbahtı, kim gönül yıkar ise
diyerek gönül yıkan, insanları inciten kişinin hem dünyada
hem ahrette bedbaht olacağını söylemektedir. Dinle
düşmanlığın bir arada olamayacağını, insanları kıranların
yaptığı ibadetin de bir kıymeti olmadığını ise şu sözleriyle
ifade etmektedir Yunus:
Bir kez gönül yıktın ise bu kıldığın namaz değil
Yitmişiki millet dahı, elin yüzün yumaz değil
Yunus Emre hoşgörüyü ‘Sen kendin için ne düşünüyorsan,
başkası için de onu düşün; dört kutsal kitabın asıl anlamı
da özetle budur zaten’ anlamındaki şu güzel beyitle ifade
etmiştir:
Sen sana ne sanursan, ayruğa da anı san
Dört kitabun ma’nisi budur eğer varısa
Yunus bu manadaki düşüncesini bir başka şiirinde ise şu
mısralara dökmektedir S.27
Kendüye yaramazcı biregüya sanan ol
Adı Müslüman onun, kendü benzer keşişe
Yunus’a göre gerçek bir Müslüman başkalarının dinine
hilaf yani aykırı da demez, çünkü ona göre din bir amaç
değil araçtır, “muhabbet” yani sevgi, tanrı ve insan sevgisi,
ancak dinsel buyruklar “tamam olıcak” yani bunlar yerine
getirildikten sonra ortaya çıkar:
Biz kimse dinine hilaf dimezüz
Din tamam olıcak toğar mahabbet
Yunus gerçek aşığı, yani tanrı ve insanlık aşkını taşıyan
kişiyi yalnız kendi toplumunu ya da halkını seven değil,
tüm halkları sevebilen, tüm insanlık için kendini feda
edebilen kişi olarak tanımlar ve şöyle söyler:
Yetmiş iki millete kurban ol, aşık-ısan
Ta aşıklar safında tamam olasın sadık
Yunus gerçek aşıkların, türlü dillerde konuşur duruma
gelmiş ve bu nedenle aralarında sınırlar, engeller oluşmuş
insanlığın arasındaki bu sınırları tanımayacağını, hiç
kimseyi yerip, aşağılamayacağını ve tüm insanlara aynı,
insancıl ve demokratik davranacağını ise şu sözlerle dile
getirir:
Yetmiş iki dilcedi, araya sınır düşdi
Ol bakışı biz bakduk, yermedük am u hası
“Hakkı gerçek sevenler cümle alem kardaş gelür” sözleriyle
de Tanrıyı gerçekten sevenler için tüm insanların kardeş
gibi olduğunu ifade eder. Yunus’a göre toplumsal barış
ve dolayısıyla toplumsal mutluluğun da temelinde yatan
budur. Barış ve mutluluk tarihin her döneminde olduğu gibi
bugün de insanlığın peşinde koştuğu en önemli hedeftir.
Ancak insanlığın bu hedefe ulaşamadığı bilakis bundan
çok uzak bir yerlerde durduğu da bilinen bir gerçektir.
1991 yılının Yunus Emre sevgi yılı olarak ilan edilişi de
bir bakıma günümüz insanının gerçek barışa ve mutluluğa
olan özleminin bir tezahürü durumundadır. Yunus’un
şiirleri baştan sona dikkatle incelendiğinde ulaşılmak
istenen asıl hedefin hem fert hem de toplum planında
sahip olunacak gerçek bir barış, huzur ve mutluluk olduğu
hemen görülür.
Yunus’un önem verdiği bir başka prensip de birlik
ve beraberliktir. Herkesin bir tarafa çekildiği, birlik
MAYIS 2010|47
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Kenya/Samburu Seçki: Bahanur GARAN

Yetmiş iki milletin ayağın öpmek gerek

Yaramağçün mâşûka cümle millete bile

duygusunun kaybolduğu bir toplumda barış ve mutluluk
da kaybolmuş demektir. Onun şu dizeleri birliğin önemini
vurgulamaktadır:
İkiliği terk itgil, birlik makamın dutgıl
Canlar canın bulasın, işbu dirlik içinde
Birisen birliğe gel, ikiyi bırak elden
Bütün mana bulasın sıdk u iman içinde
Sonuç olarak, Yunus bu düşünceleriyle ahlaken üstün bir
toplum hedeflemektedir. Gerçekten de Onun önemle
üzerinde durduğu bu prensiplerin yeterince uygulandığı
bir toplumda ne kavga, düşmanlık, ne de huzursuzluk
söz konusu olur. Bunun gerçekleşebilmesi için toplumu
oluşturan bütün fertlerin bu kuralları gönülden benimseyip
uygulaması ve Yunus gibi. “Beri gel barışalım, yâd isen
bilişelim” diyebilmesi gerekir. Yunus hayatı boyunca
herkesin gerçek bir sevgi ile birbirine bağlandığı, şahsi çıkar
duygularının kaybolduğu, fedakarlık, karşılıksız yardım
etme duygusunun hakim olduğu, adaletin, kardeşliğin,
birlik ve beraberliğin hüküm sürdüğü, barış, huzur ve
mutluluk dolu bir tolumun özlemini çekmiştir. Asırlar
geçtikçe kıymeti daha iyi anlaşılan, mili tarihimizin abide
şahsiyeti Yunus Emre’nin çok büyük değer taşıyan evrensel
düşüncelerinden, barış, mutluluk, sevgi, hoşgörüye susamış
olan günümüz insanlığının alacağı çok şey vardır. Bizlere
XIII. yüzyıldan seslenen Yunusa tıpkı bir aynaya bakar
gibi bakıp, Onda kendimizi arayıp bulmalıyız.
* Bu yazı, 2009 yılında Eskişehir Valiliği ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi
tarafından düzenlenen “ Yunus Emre Panel”inde sunulmuştur.
Kaynaklar:
1. Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre’den Seçmeler. İstanbul 1971.
2. Öztelli, Cahit. Yûnus Emre . Özgür Yayınları, 1984.
3. Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı. Kültür Bakanlığı, Ankara 1990.

48|MAYIS 2010
MAYIS 2010|49
 Yunus Emre’nin
Nefsiyle Savaşı
Fatih DOĞRU | Eskişehir Osmagazi Üniversitesi Türk Dili ve Ed. Böl. Öğretim Görevlisi
Yunus kendisini nefsin askeriyle savaşan bir savaşçıya benzetir ve nefsin
askerini yendiğini söyledikten sonra onun kalesini nasıl fethettiğini anlatır.
X
III. yüzyılın ikinci yarısı ve XIV. yüzyılın ilk
yarısında yaşamış olan Yunus Emre, Türk dili ve
Türk edebiyatının en önemli şairlerinden biridir.
Türkçe, Yunus’un elinde yüksek bir fikir ve edebi deyiş
gücü kazanmıştır. Yunus bu mükemmel Türkçesiyle Hakk’a
olan aşkını anlatmış, sevgi yoluyla birlik ve beraberlik
mesajları vermiştir. O, Halkın içinde yaşamış ve gönüllere
hitap etmiştir. Yunus’u ve felsefesini anlamak için, her
şeyden önce yaşadığı devrin, içinde bulunduğu durumun,
devrindeki tasavvufî akımların ve çevresel özelliklerin iyi
tanınması gerekir. O, birçok savaşın yaşandığı, isyan ve
sıkıntıların bulunduğu, Moğol istilasının büyük etkilerinin
sürdüğü, sefaletin kol gezdiği, siyasi bunalımların yaşandığı,
ilmi hayatın neredeyse durduğu ve tasavvuf hareketinin
yaygınlaştığı (Özbek 2004, 153) bir dönemde ve çevrede
yaşamıştır.
Aynı zamanda Yunus Emre en önemli mutasavvıflarımızdan
biridir. Tasavvufta temel amaç nefsi yenmek ve Hakk’a
ulaşmaktır. Nefis terbiyesi, tasavvufun en önde gelen
prensiplerindendir. Âyet-i Kerîmelerde nefsin, kötülükleri
emrettiğinden bahsedilmiştir (Akkuş 2005. 14). Yunus
Emre’nin de bu dünyadaki en büyük amacı nefsini terbiye
etmektir. Bu yüzden de hak aşığı herkesin olduğu gibi
onun da en büyük düşmanı nefsidir ve sürekli olarak
nefsiyle savaş halindedir. Vahdet halinde olan kişi, hiçbir
insana veya varlığa düşman gözüyle bakamaz. “Mutasavvıf
düşmanı olmayan kişidir.” (Tatcı 2009, 174). Yunus da bu
dünyada kimseye kin tutmadığını, düşmanlık beslemediğini
söyler.
Adumuz miskîndür bizüm düşmânumuz kimdür bizüm
Biz kimseye kîn tutmazuz kamu ‘âlem yârdur bize
50|MAYIS 2010
Ancak Yunus’un asıl düşmanı kendi içindedir ve içindeki
azılı düşmanı olan nefsini yenebilmek için uğraşmaktadır.
Nefsiyle olan savaşını anlatırken Yunus, birçok savaş sahnesi
tasavvur eder, devrinin ve çevresinin etkisiyle farklı askeri
terimler kullanır ve bu unsurlardan faydalanarak nefse
olan büyük düşmanlığını dile getirir. Yunus’u amacına bu
düşmanı karşısında kazanacağı zafer götürecektir.
Yunus dosta yakın olmak için dosta ulaşmak isteyen âşığın
gece gündüz nefsiyle savaşması gerektiğini söyler. O’na
daha yakın olabilmek için âşık, nefsin evini yıkmalı, bu evi
yerle bir etmelidir.
Her bir kişi bir iş dutar ol dosta yakın olmaga
Gice gündüz nefsiyile her dem savaşdur ‘âşıkun
Uram yıkam nefs evini oda yana hırs u hevâ
El götürem şimden girü nefsile savaş eyleyem
Eğer bu savaş aşk ile yapılıyorsa nefsin bu mücadeleye
dayanabilmesi çok zordur. Aşk, nefis şehrine girdiyse
eğer, kibir kalesini yıkacak, orada ne bulursa yakacaktır.
Burada nefis ile aşk arasında çok defalar büyük savaşlar
gerçekleşmiştir.
‘Işk nefs iline akdı ne buldıyısa yakdı
Kibir kal‘asın yıkdı anda çok savaş oldı
Yunus kendisini nefsin askeriyle savaşan bir savaşçıya
benzetir ve nefsin askerini yendiğini söyledikten sonra
onun kalesini nasıl fethettiğini anlatır. Bu fetihle Yunus,
maddi dünyadan geçmiş, “Bir”liğe ulaşmıştır.
Kırdum bu nefsün çerisin bir itdüm burc u bârûsın
Pâk eyledüm içerüsin mülketini yuyan benem
 Yunus Emre Külliyesi, Sarıköy Fotoğraf: Can Düz
Yunus Emre’nin yaşadığı devirde Anadolu’yu kasıp
kavuran Moğol istilaları da onun şiirlerine yansır. Nefis,
yagı Tatar olarak nitelenen Moğol askerine benzetilmiştir.
Aşkın askeri kişinin gönlüne girmiş, o gönlü esir almışsa
eğer, yağmacı Moğol askerine benzetilen nefis, o kişiye
zarar veremez. Aşkın olduğu yere nefis yaklaşamayacaktır.
‘Işkun çeri saldı benüm gönlüm evi iklîmine
Cânumı esîr eyledün n’ider bana yagı Tatar
Eğer kişi gerçeği arıyorsa, nefsinin düşman olduğunu
bilmeli, onunla vuruşmalı ve savaşarak gerçeği aramalıdır.
Tek gerçek olan Hakk’a ulaşmak isteyen, önce bu yolda
bulunan büyük düşmanı nefsi yenmeli ve bu engeli
aşmalıdır.
Hakîkate bakarısan nefsün sana düşmânyiter
Var imdi ol nefsünile vuruş-tokuş savaş yüri
Nefisle birlikte diğer bir büyük düşman da şeytandır. Yunus
Emre Rahmani bir aşka sahip olduğu için şeytanla daima
bir savaş halindedir ve bu en büyük düşmanları karşısında
canını ortaya koyar.
Bu ‘ışk bize Rahmânîdür hem cânumuzun cânıdur
Anun içün şeytânıla her dem bu savaşum benüm
Yunus’un nefis ile olan savaşında şeytan da nefse
yardım etmektedir. Hak âşıklarını ibadetten ve Hak’tan
uzaklaştırmak için yaptığı savaşta şeytan, nefsin en büyük
yardımcısıdır. Bu ikisi Hak âşıklarına sıkıntı çektiren en
büyük düşmanlardır.
Nefsin istekleri, bitmek tükenmek bilmeyen arzuları
insanın gözünü kör eder, gerçekleri görmesini engeller.
Gerçekleri görecek olan gözün düşmanı, yine nefsin
dünyevi arzularıdır.
Nazar dahı gözde olur kimde ne var bakar görür
Tama‘ ana düşmân olur gözden savar ol nişânı
Nefsinin hırsına ve tama etmesine uyan kişilerin gönüllerde
yeri yoktur. Yunus’un amacı gönüllere girebilmek, dosta
ulaşabilmektir. Bu sebeple amacına ulaşmasını engelleyecek
olan nefsine düşmandır, onun boynunu vurur, kendine
karşı zafere ulaşmasını engeller.
‘Aynı hırs ol olmışdur nefsine ol kalmışdur
Kendüye düşmân olmış yavuz yoldaşa benzer
Düşman benüm nefsüm durur tama‘ıla hırsum durur
Tama‘ıla hırsa uyan gönüllerde yir eylemez
Küfrini atar iken îmânun urma sakın
Hırs bizümle düşmândur bilişlüdür il degül
Bu yolda muhkem durduk nefsin boyunın urduk
Sen şâha gönül virdük düşmân ne zafer itsün
Nefsini düşman olarak bilen kişiler, bu dünyada ölmeden
önce ölen kişilerdir. Ölmeden önce ölen kişiler ise daha
sonra Cennetle mükâfatlandırılacak, Kevser havuzuna
dalacak, Tuba ağacının dallarına konacaktır. Nefis ile olan
bu savaşın elbette ödülü de büyük olacaktır.
Kevser havzına talanlar ölmezdin öndin ölenler
Nefsini düşmân bilenler konar Tûbâ dallarına.
Kaynakça:
1. AKKUŞ, Prof. Dr. Mehmet, Nefs Terbiyesi, Somuncu Baba, Aralık, 2005
2. ÖZBEK, Prof. Dr. Abdullah, Anadolu’nun Türkleşip İslâmlaşmasında Yunus
3. Emre’nin Rolü (The Role of Yunus Emre in Turkification and Islamication of
Anatolia), III. Uluslar Arası Mevlâna Kongresi, 2004, s. 253-278
4. TATCI, Dr. Mustafa, Yunus Emre Divanı Tenkildi Metin, H Yay. İstanbul,
2008
5. TATCI, Dr. Mustafa, Aşk Bir Güneşe Benzer Yunus Emre Yorumları, H Yay.
İstanbul, 2009
MAYIS 2010|51
Taş Gönülde Ne Biter?
Yrd. Doç. Dr. Fevzi KARADEMİR|Gaziantep Üniversitesi Eğitim Fak. Türkçe Eğitimi Bölümü
M
odern insan, mutlu bir hayat sürmek için her
tür araç ve etkinlikten yararlanarak ruhsal ve
bedensel özelliklerini tanımak, yeteneklerini
geliştirmek istiyor. Bu arayışa cevap vermek üzere oluşan
kişisel gelişim sektörü, hızla gelişip dallanıyor. Güzel ve
etkili konuşma, bu sektörün önemli bir dalını oluşturuyor.
Bulunduğu ortamda etkin olma, kendini muhatab(lar)ına
beğendirme kaygısı taşıyan kişiler, bu dala önemli ölçüde
ilgi gösteriyor. Güzel ve etkili konuşmaya olan ilgi, popüler
bir meslek arayışında olanları da heyecanlandırıyor. Farklı
alanlardan mezun insanlar, konunun uzmanlığı noktasında
birbiriyle yarışıyor. Kitaplardan televizyon programlarına,
genel ağ sayfalarından kurslara kadar, çeşitli nitelikte
araç ve etkinliklerle kişilerin güzel ve etkili konuşmaları
sağlanmaya çalışılıyor.
Bireylerin, mutlu olmak için mahiyetlerindeki istidat
çekirdeklerini keşfedip birer meyveli ağaca dönüştürme
çabası ve bu çabayı destekleyen uzmanların çalışmaları,
elbette ki önemlidir. Ancak önüne gelenin 1 birbirinin
tekrarı beylik öğütler sıralaması, özden çok kabukla
uğraşılması ve konuyla ilgili yapılan abartılı reklamlar,
işin önemli ölçüde göz boyama, para kazanma noktasına
kaydığını, hatta ayağa düştüğünü gösteriyor.
Aslında konuyla ilgili değer yargılarımıza göz atıldığında
Hayalî’nin “Cihan-ârâ (dünyayı süsleyenler) cihan
içredürler arayı bilmezler; Ol mâhiler(balıklar) ki
deryâ içredürler deryâyı bilmezler” beyiti akla geliyor.
Zira toplumumuz, inancı gereği, insanı varlıkların
gözbebeği saymış, onun, diğer varlıklardan ayırıcı baş
özelliklerinden biri olan konuşmasını önemsemiştir.
Dolayısıyla konuşmanın/sözün niteliğinden sarfına kadar,
hemen her konuda, önemli ölçütler ortaya koymuştur.
Daha ilköğretimde adını ezberlediğimiz Kutadgu Bilig,
Atabetü’l-Hakayık2 gibi eserlerimizden deyim ve
1. “Etkili Konuşma Teknikleri” başlıklı şu cümleler, olur olmaz kişilerin bu işe
heveslendiğini gösteren çok sayıdaki örnekten sadece biridir: “Etkili konuşmayı
hepimiz isteriz. Konuşmalarımızın insanların ilgisini çekmesini ister, anlatmak
istediklerimizin anlaşılmasını isteriz. İşte benim bu hafta sizlerle paylaşmak
istediğim konu da bu.” (http://iktibas.net/yazi; 03.01.2010).
2. Gerek Kutadgu Bilig gerekse Atabetü’l Hakayık’ın baş taraflarında bilgi-
nin değeri anlatıldıktan hemen sonra onun aktarım aracı olan dilin kullanımı
işlenmektedir. Her iki eserden birkaç örnek: kişi söz birle koptı boldı melik/
öküş söz başıg yerde yirke kıldı kölik; tilig ked küdezgil küdezildi baş/sözüngni
kısurgıl uzatıldı yaş; …toğuglı ölür kör kalır belgü söz/sözüng edgü sözle özüng
ölgüsüz (Fazla örnek için bk. Yusuf Has Hacib, 1999: 33-34). eşitgil biliglig
negü tip ayur/edebler başı til küdezmek tiyür/tilig bekte tutgıl tişing sınmasun/
52|MAYIS 2010
atasözlerimize3 kadar birçok ferdi-anonim eserimiz,
konuyla ilgili altın öğütler içermektedir. Ancak çok azı
dışında, insanlar, bu kaynaklardan beslenememekte, bir
sihirli nefesin dil yaralarını iyileştirmesini, yetkin bir dil
kullanıcısı olmalarını sağlamasını beklemektedirler.
İşte, adı dillerde, sevgisi gönüllerde olduğu halde birkaç
ilahisi dışında yeterince istifade edilemeyen kaynaklardan
biri de hiç şüphesiz Yunus’tur. Yunus, gerçek bir dil (Dil’i
gönül anlamında da alabilirsiniz.) hekimidir. İnsanın
dilini (sözünü/konuşmasını) önemsemiş, hem hatip hem
muhatap için gönle gıda, ruha şifa sözün niteliklerini,
insanca söz söylemenin esaslarını ortaya koymuştur.
Nail Tan, “Yunus Emre ve Konuşma Geleneği” adlı
yazısında geleneğimizdeki temel konuşma kurallarını
sıraladıktan sonra, Yunus’un konuyla ilgili görüşlerini şu
dokuz maddede toplamıştır:4
“1.Doğru konuşunuz, yalan söylemeyiniz, dedikodu
yapmayınız,
2. Size kötü sözler söyleyene kötü sözler söyleyerek karşılık
vermeyiniz,
3. Yerinde, zamanında az ve öz konuşunuz,
4.Sert, kırıcı, kavgayı teşvik edici sözler söylemeyiniz.
Nazik, gönül yapıcı, barışı teşvik edici sözler söyleyiniz,
5.Hissi konuşmayınız, düşünerek aklınızı kullanarak
konuşunuz,
6.Kişilerin ayıplarını, kusurlarını ortaya koyan sözler
söylemeyiniz,
7. Erenlerin, mürşitlerin, büyüklerin sözlerini dinleyiniz,
8.Duygularınızı, düşüncelerinizi söyleyiniz, saklamayınız,
kalı çıksa bektin tişingni sıyur;… iki neng birikse bir erde kalı/bükendi ol erke
mürüvvet yolı/bir ol yangşar erse kereksiz sözüg/ikinç yalgan erse ol erning tili
(Fazla örnek için bk. Edib Ahmed B.M.Y., 2006: 50-52).
3. Deyim ve atasözlerimiz; sözün değeri, iyi ve kötü sözün etkisi, dilin ne şekilde
kullanılması gerektiği gibi konularda dil-söz-konuşma eksenli çok sayıda değer
yargısı içermektedir. Onlarca örnekten birkaçı: dilim seni dilim dilim dileyim,
başıma geleni senden bileyim; dilin cirmi küçük, cürmü büyük; el yarası geçer,
dil yarası geçmez; baş dille tartılır; su küçüğün, söz büyüğün; büyük lokma ye
büyük söz söyleme; sofrada elini, mecliste dilini sakla; çok söz (laf) yalansız,
çok para (mal) haramsız olmaz; karı koca bir sözle yakın, bir sözle uzaktır; söz
var gelir geçer, söz var deler geçer; tatsız aşa su neylesin, akılsız başa söz neyle-
sin; ileri geri konuşmak; abuk sabuk konuşmak; kalbiyle konuşmak; karnından
konuşmak; üst perdeden konuşmak; alt perdeden konuşmak; eğri oturup doğru
konuşmak (Fazla örnek için bk. http://tdkterim.gov.tr/atasoz).
4. Araştırmacı, bu tespitlerini mısralarla örneklendirmiştir (Örnekler için bk.
Tan, 1991: 506-510).
9.Anlaşmazlıkları konuşarak, görüşerek çözünüz” (Tan,
1991: 506-510).
Bu öğütler, ideal bir konuşmacının özelliklerini, faydalı,
güzel konuşmanın esaslarını ortaya koymaktadır. Ancak
bu özelliklere sahip olmanın, bütün bu esaslara uyarak dili
yönetmenin sıradan kişilerin harcı olmadığı açıktır.5
Zira Yunus’a göre bu özelliklerde bir konuşmacı olmak
için kişinin yüreğinde aşk güneşi olmalı. Güneşsiz bir
dünya kararıp donduğu gibi aşk güneşi olmayan gönül de
hayatiyetini kaybeder, taşlaşır:6
İşidün iy yarenler ışk bir güneşe benzer
Işkı olmayan gönül misali taşa benzer
Taşlaşmış bir gönülde sevgi çiçekleri açmaz. Böyle bir gönül
sahibinin dili, zehir akıtır. Süslü ve yumuşak konuşması,
sözünün niteliğini değiştirmez. Zira nitelikli sözün ruhu,
sevgi ve samimiyettir:
Taş gönülde ne biter dilinde agu düter
Nice yumşak söylese sözi savaşa benzer
Yürek okşayıcı, yumuşak sözler, ancak aşk ateşiyle yanmış
yüreklerden, mum gibi yumuşak tabiatlardan gelir. Taş
gönüller ise merhametsizdir. Taş gönüllülerin incitici ve
soğuk tabiatları, onları itici kılar:
Işkı var gönül yanar yumşanur muma döner
Taş gönüller kararmış sarp katı kışa benzer
Hatip gibi muhatabın da mana ve aşk eri olması gerekir.
Zira aşk ışığıyla aydınlanmamış, kara taşa dönmüş
gönüllerin, öğüt alma kabiliyetleri olmadığı için, ıslahı da
kolay değildir:
Bir kişiye söyle sözi kim ma’niden haberi var
Bir kişiye vir gönlini canında ışk eseri var
Işksuzlara virme ögüt ögüdünden alur degül
Işksuz âdem hayvan olur hayvan ögüt bilur degül
Kara taşa su koyarsan elli yıl ısladurısan
Heman taş gine bayagı hünerlü taş olur degül
Işksuzlara benüm sözüm benzer kaya yankusına
Bir zerre ışkı olmayan bellü bilün yabandadur
Görüldüğü üzere Yunus, hatip muhatap ilişkisinde, güzel
ve diriltici sözün kaynağı olarak içinde aşk bulunan gönlü
görmektedir. Bu gönüllerden çıkan sözler, artık ben’le ilgili
değildir. Zira aşk eri, sevmeyi dava edinmiştir. Dilinde
sevgi ve sevgili vardır:
5. Şu sözler dili yönetmenin zorluğuna dikkat çekmektedir: “til arslan turur kör
işikte yatur/aya evlig er sak başıngı yiyür: Gör, dil eşikte yatan arslandır/Ey ev
sahibi, uyanık ol, (senin) başını yer”. (Yusuf Has Hacib, 1999: 33); “eşit büt
bu sözke kamug tangda ten/turup tilke yüknüp tazarru’ kılur: Dinle ve bu söze
inan ki, vücut her sabah/Kalkıp eğilerek dile yalvarır” (Edip Ahmet B.M.Y.,
2006: 52).
6. (Bu çalışmada örnek olarak verilen mısralar için bk. Gölpınarlı, 1965: 47,68,
83,119,136,139,157,159,160). 7. Bu beyit Tatçı’dan alınmıştır. (bk. Tatçı, 2005: II: 176).
Ben gelmedüm dav’îyüçün benüm işüm seviyüçün
Dostun evi gönüllerdür gönüller yapmaga geldüm7
Kişi neyi severise dilinde sözi ol olur
Keksüz söyleyesüm gelür dâimâ anun sözini
Sözüm ay gün içün degül sevenlere bir söz yeter
Sevdigüm söylemezisem sevmek derdi beni boğar
Sözün, ateşinde pişirildiği aşkın mekânı, gönül,
Kâbe’den yeğdir. Zira sevgilinin durağıdır. Katı sözleriyle
gönül incitenler, sevgilinin tahtını, nazargâhını yıkan
bedbahtlardır:
Gönül mi yig Kâ’be mi yig ayıt bana aklı iren
Gönül yigdürür zîre kim gönüldedür dost turagı
Gönül Çalabun tahtı gönüle Çalab baktı
İki cihan bed-bahtı kim gönül yıkarısa
Yunusa göre sözün kaynak safiyeti kadar ne şekilde sarf
edileceği de önemlidir. Hatip, sözünü bilerek konuşmalı,
ham söz söylememelidir. Pişirilip zararlı ve yaramaz
niteliklerden arındırılmış söz, bilinçli bir şekilde sarf
edilirse, hatibinin yüzünü ak eder, işini sağlam kılar:
Keleci bilen kişinün yüzüni ag ide bir söz
Sözi bişirüp diyenün işini sag ide bir söz
Yaramaz unsurlardan arındırılmadan söylenen ham söz
hafife alınmamalı. Zira bu tür sözler, değerli her şeyi
değersiz kılabilir:
Kelecilerün bişirgil yaramazını şeşirgil
Sözün usıla düşürgil dimegil çağ ide bir söz
Gel ahı ey şehriyarı sözümüzi dinle bâri
Hezâran gevher dinârı kara toprag ide bir söz
O halde kişi, sözünü hangi zaman ve kıvamda söyleyeceğini
bilmeli, sözlerin en güzelini söylemelidir. Yol yordam
gözetmeli, gelişi güzel konuşmamalıdır. Zira kem söz
gönül dağı olabilir, kişiyi sevgiliden, sevgililer sevgilisinden
uzaklaştırabilir. Güzel söz ise dünyadaki olumsuzlukları
cennet güzelliklerine çevirebilir:
Kişi bile söz demini dimeye sözün kemini
Bu cihan cehennemini sekiz uçmag ide bir söz
Yüri yüri yolunıla gafil olma bilinile
Key sakın ki dilinile canına dag ide bir söz
Yunus imdi söz yatından söyle sözi gayetinden
Key sakın o şeh katından seni ırak ide bir söz
Sonuç
Yunus için iki tür söz vardır. Biri kişiyi mutlu ve aziz kılan,
diğeri kişiyi sevdiğinden ayırıp alçaltandır. Kişiyi mutlu ve
MAYIS 2010|53
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Dominik Cumhuriyeti/Santo Domingo
Sanırdam kendim ayrıyam dost gayrıdır ben gayrıyam
Beni bu hâle salan bu sıfât’ı insân imiş
aziz kılan sözler, akıl süzgecinden geçirilip gönül ateşinde
sevgi katığıyla pişirilen sözlerdir. Arı özlerden damlayan
bu sözler, diriltici iksirdir, gönüllerin pasını siler, savaşları
bitirir, zehirli aşı bal ile yağa çevirir.8
Söz (var) kılur kayguyı şâd söz (var) kılur bilişi yad
Eger horlık eger izzet her kişiye sözden gelür
Gönüllerin pasını ger sileyim dir isen
Şol sözi söylegil kim ol sözün hülasasıdur
Söz ola kese savaşı, söz ola bitire başı
Söz ola ağulu aşı bal ile yağ ide bir söz
Acı soğanı kırmızıya boyamak onu elma yapmadığı gibi
varlık içinde daralan gönüllerin, benlik davası güderek
baştan ayağa ben (ego) kesilenlerin, arınıp esen olmadan
çeşitli hitabet taktikleriyle Yunus’un betimlediği bu hitabet
sırrına ermeleri, gönül dirilten erdemli hatipler olmaları
mümkün görünmemektedir.
Bir yandan başkalarına hitabetin hasını öğretmeye
kalkışırken diğer yandan kişisel ilişkilerinde ben ben
8. Yunus, kendisinin de bu nitelikte söz söylediğini şöyle bildirir: “Yunus bu
sözleri çatar sanki balı yağa katar/Halka mata’larun satar yükü gevherdür tuz
degül” (Gölpınarlı, 1965: 176). 9. Samipaşazade Sezai’nin bir hikâyesi.
54|MAYIS 2010
Seçki: Bahanur GARAN
diyerek gönül yıkan ham hatiplerin hali ise, seyircilerini
kahkahalara boğarken içinden kan ağlayan ve kederinden
intihar eden Pandomima9’daki güldürü oyuncusu mutsuz
Paskal’ın çelişkili ruh halinden farksız değildir.
O halde güzel kokulu hitabet çiçekleri açması için,
öncelikle gönül zemini yumuşatılmalı, ayrıkotlarından
temizlenmelidir.
Kaynakça:
1. Edib Ahmed B.M.Y., (2006), Atabetü’ül-Hakayık, Hazırlayan: Reşit Rahmeti
Arat, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
2. Gölpınarlı, Abdülbâki (1965), Risâlat al Nushiyya ve Dîvân, Eskişehir Turizm
ve Tanıtma Derneği Yayını, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul.
3. Gülensoy, Tuncer (1991), “Yunus Emre’nin Şiirlerinde Dil ve Üslûp”, Türk
Dili, 480: 493-499.
4. Güzel, Abdurrahman (1991), “Yunus Emre’de İnsan Kavramı”, Türk Dili,
480: 483-492.
5. Sakaoğlu, Saim (1991), “Yunus Emre’nin İki Dünyası: Sevgi ve Bilim”, Türk
Dili, 480: 444-458.
6. Tan, Nail (1991), “Yunus Emre ve Konuşma Geleneği”, Türk Dili, 480: 506-
510.
7. Tan, Nail (1999), “Yunus Emre’nin Söz Şiirine, Hatâyî Nazire Yazmış Olabilir
Mi?”, Türk Dili, 571: 634-636.
8. Tatçı, Mustafa (2005), Yunus Emre Külliyatı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
İstanbul.
9. Yusuf Has Hacib (1999), Kutadgu Bilig I Metin, Hazırlayan: Reşit Rahmeti
Arat, 1. 10. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
11. http://tdkterim.gov.tr/atasoz
12. http://iktibas.net/yazi
Büyük Türk Mutasavvıfı
Yunus Emre ve
Dilimiz Üzerine Birkaç Söz
Gizem KUNDURACI|Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dili Yüksek Lisans Öğrencisi
Y
unus Emre, Anadolu’da yetişmiş büyük Türk
mutasavvıfı, Türkçenin anlam güzelliklerini
devrinden günümüze getiren dil âlimi, halk şairi,
söz ustası...
Geçmişten günümüze dek Yunus’un tarihi şahsiyeti
hakkında pek çok bilgiye ulaşılmış, ancak bu bilgiler çoğu
zaman kendi içinde tutarsız kalmıştır. Bu tutarsızlığın ve
beraberindeki karışıklığın nedenlerinden biri, birden fazla
Yunus Emre adlı şaire rastlanılmış olmasının yanında,
onun tarihi ve menkıbevi şahsiyetlerinin de iç içe girmiş
vaziyetidir. Yunus Emre öldükten sonra, kendisiyle çağdaş
yahut zaman bakımından kendisinden sonra gelen bazı
halk mutasavvıfları gibi kısa zamanda unutulup gitmemiş;
aksine, ünü bütün Anadolu ve Rumeli sahalarına yayılarak
bütün halk sınıfları arasında yüzyıllarca yaşamıştır. O, 13.
yüzyıldan günümüze büyük bir kültürel miras bırakmıştır.
Yunus Emre’yi asırlar sonrasında bile canlı tutan sır iki
temele bağlıdır. Bunlardan birincisi, onun halk kültürünün
içinden gelmiş büyük bir halk adamı oluşu, ikincisi de
yine büyük bir mutasavvıf olup, halka yansıttığı fikirlerini
tasavvufun kaynaklarından beslemiş olmasıdır. Onda,
hem Türk kültürel yapısının hem İslamiyet’in izleri vardır.
Böylece, Türk dilinin söz ustalarından Bizim Yunus ortaya
çıkmıştır.
Türk edebiyatının ölümsüz isimlerinden biri olan büyük
Türk mutasavvıfı Yunus Emre hakkında birçok bağlamda
Geldi geçti ömrüm benim
Şol yel esip geçmiş gibi
Hele bana şöyle gelir:
Şol göz yumup açmış gibi.
çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Onunla ilgili ne tür bir
çalışma yapılırsa yapılsın, şimdikinden farklı olarak salt
edebi araştırmalarda bulunmak yerine, onun edebi
kişiliğindeki en önemli unsurlardan biri olan duru, sade
ve coşkun bir Türkçe kullanmış olduğu konusundan
mutlaka bahsedilmelidir. Bu şekilde Yunus’un şiirlerindeki
söz varlığı ortaya çıkacak ve kullandığı sözcüklerin derin
anlamları keşfedilecektir.
Yunus, Oğuzların diline coşkun bir üslupla, özgün bir yazı
dili olma özelliği kazandırmıştır. O, halk dili ile meydana
getirdiği eserlerinde, insanlarla tasavvufi ahlak öğretisini
paylaşmıştır. Onun eserlerinin değerlendirildiği Eski
Anadolu Türkçesi sahası, eski Oğuzcanın daha sonraki ve
gelişmiş bir şeklinden başka bir şey değildir. Bu dönemde,
Arap ve Fars dillerinin karşısında küçümsenen Oğuzca,
git gide bunlarla kıyaslanmayacak kadar büyük lisanî güç
ve olgunluğa erişmiştir. İşte bu gelişmede, Oğuz-Türkmen
Beyleri’nin milli dile olan düşkünlüğünün yanında,
şüphesiz Yunus Emre’nin milli dile duyduğu sevgi ve
bağlılığın da büyük payı vardır. Yunus Emre, Türkçenin
konuşma dilinden ve halk şiirinden yazı diline doğru
uzanan çizgisinde en eski öncü durumundadır. Onun
kullandığı biçimlerde Türkçe, yüksek bir fikir ve edebi ifade
gücü kazanmıştır. Başka bir ifadeyle, zengin bir anlatım
gücü ile geniş bir söz varlığına sahip olan bugünkü Türkiye
Türkçesinin temellerinin atılmasında Yunus Emre’nin
önemli katkıları vardır.
MAYIS 2010|55
Yunus’un sesine senfonik bir yankı:
Röportaj: Gamze Seçil Kuru
>Çok sesli müziği çok geniş kitlelere
tanıtmak adına neler yapılabilir?
Çukurova Devlet Senfoni
Orkestrasının bu yöndeki çalışmaları
nelerdir?
Çok sesli müziği geniş kitlelere
tanıtmak için, öncelikle klasik müziği
anlatmak gerekir. Bunun yollarından
biri orkestralarda zaman zaman
açıklayıcı konserler yapılması bir diğeri
de orkestraların eğitim konserlerine
mutlaka yer vermesidir.
Özellikle çocuk dinleyicilerimizin, bu
müziği algılayıp sevmeleri için tiyatral
öğelerle anlatımı, hem onların beğeniyle
izleyecekleri bir program hem de bu
müziği daha çabuk algılamalarını
56|MAYIS 2010
ÇUKUROVA
Devlet Senfoni Orkestrası
sağlayacaktır. Bu nedenle orkestramız
hemen hemen Adana’daki, tüm
okullara ulaşmayı hedeflemiştir. Bu
konudaki çalışmalarımız tüm hızı
ile sürüyor. Özellikle engelli çocuklar,
lösemili çocuklar ve hatta tarlada
pamuk toplayan çocuklar da olmak
üzere konser salonumuza gelemeyen
çocuklarımıza giderek, bu misyonumuzu
gerçekleştirmeye çalışıyoruz.
Bir diğer önemli konu da mutlaka turne
konserler düzenleyerek, insanların
bulundukları şehirlerde, bu imkanları
bulamayan kitlelere, açıklamalı konserler
düzenlenmesinin gerekliliğidir.
> Şimdiye kadar hiç seslendirilmeyen
eserleri seslendirmeye özen gösteren
bir Senfoni Orkestrası ile karşı
karşıyayız. Bunun en güzel örnekleri
de “Sordum Sarı Çiçeğe” ve “Uyan Ey
Gözlerim” eserleri. Çukurova Devlet
Senfoni Orkestrası bu konuda başka
neler yapmayı hedefliyor? Yapmayı
planladığı yeni projeleri var mı?
Orkestramızın, geçtiğimiz Ramazan
ayında Adana Valiliği’nin katkılarıyla
düzenlemiş olduğu ‘’Senfoni ile İlahiler’’
adlı konser projesi, Ç. D. S. O.’nun Klasik
Müzik formatında gerçekleştirmiş olduğu
bir konser. Orkestramızın ilkelerinden
biri olan Adana ve Türkiye çapında
duyulmamış ya da hiç çalınmamış eserleri
repertuarına almış olması, dinleyici
kitlemizi ve orkestra performansımızı
arttırdı. Bundan dolayı aldığımız
tepkiler de bizler için gerçekten gurur
verici oldu.
>Bu gibi projelerin çıkışı nasıl
gerçekleşti? Sonrasında ne gibi
tepkiler aldınız?
Dinleyici kitlemizi daha geniş tabana
yaymak için zaman zaman bu tip
projelerle de çalışmalarımızı
sürdürüyoruz. Elbette ki seslendirmiş
olduğumuz bu projeler, halkımızın
yüzlerce yıllık kültür ve inanışına hitap
ettiği için ilgi ve beğeniyle karşılanması
bizim ileriye yönelik yapacağımız
projelerimizi de kamçılıyor. Bu yolda
emin adımlarla ilerliyoruz.
>Bir anlamda bu projelerde iki
müzik türü bir araya geliyor. Bir
tarafta klasik müziğin ahenkliği,
diğer tarafta ise tasavvuf müziğinin
büyüsü. Bunu yaparken kaygı
taşıdınız mı? Endişe duydunuz mu?
Klasik müzik ve Tasavvuf müziğinin
insan ruhunda bıraktığı izler temelde
aynıdır. Bu ayrım yapaydır; çünkü
en basit açıklama ile Beethoven’ın 9.
senfonisi ile Yunus Emre‘nin şiirleri
arasında özde bir fark yoktur.
>Bu projeden çıkış noktanızda sentez
örnekleriniz neler oldu? Örneğin;
günümüzdeki Hatay Medeniyetler
Korosu da buna güzel bir örnek. Bu
farklılıklar üzerinde bir ahenk sunma
hakkında neler düşünüyorsunuz? Bu
noktada risk alınabilir mi?
Bizim için sentez örnekten çok, her
şeyi doğru zaman ve doğru bir şekilde
yapmak çok önemlidir. Müzik insan
ruhuna hitap eden evrensel bir dildir ve
bu, bir risk değildir.
>Bu düzenlemeleri yaparken
ve kitlelere sunarken, yapılan
çalışmalarda, her tür kendinden bir
şeyler kaybediyor mu? Yoksa aynen
yerini koruyarak daha da gelişiyor
mu?
Düzenlemeleri yapan Oğuzhan Balcı,
bu düzenlemeleri yaparken elbette klasik
müziğin kendi formasyonunu baz
alarak yapmıştır. Zaten kitlelerin bu
müzikleri beğenmelerinin başlıca nedeni
de bu formasyon içerisinde çalınmasıdır.
Bu tip çalışmalar klasik müziğin temel
disiplinini bozmadan düzenlenip
çalındığında, gelişiyor.
>Tasavvuf müziğinin Allah’a ulaşma
yolu olması rolüne, müziğin katkısını
nasıl yorumluyorsunuz?
Tasavvuf ve müzik denilince aslında
her ikisi de, insanın ruhundaki ulvi
duygulara hitap etmesidir. Böyle olunca
da müziğin katkısı da kaçınılmaz
oluyor.
>Tasavvuf Müziğini Klasik müzikle
bir araya getiren nedir?
Yukarıda söz edildiği üzere her ikisinin
de temeli aynı. Bu iki müziği bir araya
getiren, insan ruhundaki mutluluk ve
huzur anlayışıdır.
>Yunus’un sevgi ve dostluk mesajları
ile müziğin evrensel doğası, insan
ruhuna başka hangi yollarla
yansıtılabilir?
Bizce bu konuda en güzel mesaj yine
müzikle verilebilir. Çünkü; müziğin
sözle uyumu iyi sağlandığı takdir de,
insan ruhunun derinliklerine ancak
böyle ulaşılabilinir.
>Yunus’un yaşadığı yüzyıl gibi
yüzyılımızda da kargaşa, maddi
ve manevi sorunlarla örülü yaşam
sürülüyor. Müzik insanlığın ruhsal
dünyasına nasıl yansıyor ve ne gibi
katkılar sunuyor?
Bu kargaşa ortamında müzik, insanlığın
huzur ve mutluluk bulduğu bir sığınaktır.
Suni günlük kaygılardan uzaklaşmak,
kendini bulmak, kendini anlamak ve
yaşama daha güçlü katılmak konusunda
inkar edilemez katkılar sunmaktadır.
>Doğu-Batı müzikleri, yerli-yabancı
müzikler, ulusal-evrensel müzik gibi
ilişkileri nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hepsi bir araya getirilip
sentezlenebilir mi? Geçmişte veya
günümüzde bunun örnekleri var
mı?
Müziğin doğası gereği evrensel olması
zaten bu ilişkileri zorunlu kılmaktadır.
Geçmişte ve günümüzde pek çok müzik
disiplinlerinde, Doğu- Batı müzikleri,
yerli- yabancı müzikler, ulusal ve evrensel
müzik pek çok kez bir araya getirilmiştir.
Örnekleyecek olursak, Mozart’ın Türk
Marşı, M. Ravel’in Bolerosu, Yunus
Emre Oratoryosu vb. sayabiliriz.
>Yunus’un şiirleri müzikal
düzenlemelere ne kadar uygun?
Bunun yanında Yunus’un duru
Türkçesinin bu düzenlemelere
katkısı nedir?
Müzik, insan yaşamı gibi dizgeler
halinde tasarlanmıştır. Yunus Emre’nin
şiirlerindeki ahenkte bu düzenlemelere
uygundur. Yunus Emre’nin Türkçesi,
bu tip düzenlemeler için daha
geniş halk kitlelerince anlaşılabilir
ve yorumlanabilir olmasına imkan
sağlamaktadır.
>Yunus’un ve sevgi-barış-kardeşlik
mesajlarının dünyada daha fazla
tanıtılması için müzik alanında neler
yapılabilir?
Bizce yapılabilinecek en güzel tanıtım,
Türk orkestralarının sadece ülke çapında
değil, tüm dünya da bu tip eserlerin
seslendirilmesi ile diğer ülkelere de
tanıtılması gerektiğine inanmaktayız.
Dünyanın en ünlü konser salonlarından
örneğin Berlin Filarmoni, New York
Filarmoni, Sydney Opera Salonu gibi
mekanlarda seslendirildiğinde getireceği
ses ve ulaşılmak istenen nokta sanırız
burada en güzel biçimde ortaya kendini
gösterir.
MAYIS 2010|57
 Yunus Emre Divan’ında Temalar
Prof. Dr. Himmet Uç| Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Yunus insanı belli bir mekana ve zamana sıkışmış bir canlı olarak değil,
varlığın prototipi olarak görür, alemin her safhasında insan vardır. Yunus o
insanı kendi olarak yorumlar ve her yerdeki rolünü anlatır.
Y
unus Emre şiir ile İslam dininin yorumunu yapar.
İnsanların Kur’an’ı okumak ve anlamakta güçlük
çektiğini gören Yunus Emre kendisine verilen ilahi
ilhamla , sanat ve şiir gücü ile topluma islamın hakikatlarını
şiirler yansıtma gereği duymuştur. Divan’ına bakılınca
İslam dininin temel sorunlarını ve asli temalarını sade
bir şiir dili ile bugün dahi ulaşılmaz bir kolaylık ve güç ile
anlatmıştır.
Temel temalarından biri aşktır. O aşkı yapılan ibadetleri
sürükleyen bir yürekten güç olarak görür. Aşkın edebiyatını
yapmaz. İnsanın akibetinin kötü olmaması onun aşkın
eteğini tutmakla mümkün olduğunu, aşk duyulan ve uyaran
bir olgudur. Aşk yoluna can feda adilir, mal değil. Aşkın arif
yaptığı sözde değil davranışta ariftir. Aşığı arıya benzetir,
o her şeyden mana balı çıkarır, sineğin, ve kelebeğin
yuvasında bal yoktur. İnsanlar da tıpkı arı ve sinek gibidir,
kimileri sadece vızılar, ömrünü gevezeliklerle geçirir,
diğerleri ise insanlara en faydalı balı yapar. Öldürücü bir
zehir bile aşık elinde ilaç tiryak olur, ilim, amel, ibaret, taat
aşk olmayınca anlamsızdır, helal değildir. Yunus biçimsel
dindarlıktan kaçar. (Divan s 4)Bütün yer gök insanı seven
birinin inşa ettiği bir büyük eserdir, saraydır, büyük sanat
eserleri galerisidir. Yunus bunu anlatır.
Bu yer ve gök arş ve ferş ışk dadı(isteği) ile kaimdir
Bünyadı ışktır aşıka her bir arada eri var (Divan s 19)
Aşk bütün insanlar verilmiştir, insanlar onu verene değil
nesnelere dağıtmıştır.
Işksuz adem dünyada belli bilin ki yoktur
Herbiri bir nesneye sevgisi var akışdur
Çalabun dünyesinde yüzbin türlü sevgi var
Kabul et kendüzüne gör kangısı layıktur
Hangi sevgi Allah’a layıktır, insanın onu düşünmesi gerekir.
(Divan s 26)
58|MAYIS 2010
Yunus gerçek aşıkların da deli olduğunu söyler.
Seni sevenlerin ola mı aklı
Bir dem uslu ise her dem delidür (Divan s 33)
Yunus aşkın manasının büyük olduğunu söyler. Dört
kitabın manasını aşan bir boyuttadır onun büyüklüğü .
Dört kitabın manisin okudum hasıl ittüm
Aşka gelince gördüm bir uzun hece imiş (Divan s 67)
Yunus aşkı bazen ihlas, bazen samimiyet , bazen istekli
olmak manasında kullanır. İsteksiz insanlara öğütü
yasaklar.
Aşksızlara verme öğüt ögüdünden alır değil
Işksuz adem hayvan olur hayvan öğüt bilür değil
(Divan s 85)
Yunus bir güne sürekli göndermede bulunur, bu haşir
öldükten sonraki ilk gündür. O gün cümlenin hayran
olduğu şaşırdığı bir gündür, insanlar o günde ne yapacağını
bilmez, sergerdan başıboş olurlar
O gün İsrafil düdüğünü çalar ve bütün canlılar yerden
çıkar, toplanır ve mahkeme meydanına giderler, orada
kadı yargılayan Allah ‘dır. Zebaniler suçluları cehenneme
atarlar, insanların derisi yanar, tüter ve ciddi feryad ederler.
Malik herkesin sahibi herkesi çağırır , meydana getirir,
herkes Tanrı korkusundan toptan ağlaya ve üzüleler.
Dağlar yerinden dağılır, gökler yere ine , yıldızları birbirine
bağlayan bağlar kopa ve hepsi yere döküle. O gün suçlar
tartıla, bütün perdeler aç ıla hakikat ortaya çıka, bilinmeyen
günahlar ortaya kona.Bütün bunları yunus erenlere yardım
için söylemiştir. (Divan s 6)
İnsanlara ahirette iyi amel gereklidir, iyi ahlak gereklidir.
İsrafil alemin bitiş düdüğünü çalınca bütün ölüler
uyanacaktır. İnsanlardan hesap sorulacaktır, iyi anlatım
kazanmak gerekir. Bütün alem değişecek bir başka mahiyet
kazanacaktır o günde. Herkes dünyada kazandığını
oraya getircek, o siyaset meydanında bunlar üzere hesap
dönecektir. Orada ata ve ana çağrışacak, kardeş kardeşten
usancaktır. Allah’a herkes yalvaracaktır. O gün ancak aşk
ile sıkıntıdan kurtulunur. (Divan s 78)
Yunus şiirlerinde insanı çok büyük bir maceranın baş aktörü
olarak anlatır. Divanı bir roman gibi yorumlanabilir, olaylar,
insanlar, manalar ifade edilmez bir yekündür. Schopenhavr
evrenin insan tasarımı olduğunu söyler, yani dolaylı olarak
yeryüzü ve kainat insana göre biçimlenmiş demektir. Yunus
bu sözden çok daha harika yorumlar yapar . İnsanın sevgisi
üzerine alem inşa edilmiştir, çünkü biri insanı sevmeseydi
bu harika evi onun için inşa etmezdi. Bu yüzden bu
alemi inşa eden sevginin kendisi olduğunu söyler” Benem
ol aşk bahrısı” (Divan s 7) Ay güneş insanı kuludur, yani
ona hizmet ederler, Kur’an onun yol göstericisidir. Onun
yolu dosta gider, ebedidir, sadece dünya ile sınırlı bir ömre
sahip değildir. Alem insana göre tasarlanmıştır, tasarlama
her şeyden öncedir, bir evi tasarlayan mimar hiçbir şey
yokken bir tasarım gerçekleştirir. Bu manayı içine alan
peygamberin Mustafa’nın yaratılmasıdır. (Divan s 7)
Yunus perde ve nikab kelimeleri üzerinde durur. İnsanlar
hakikatlar ve olaylarla aralarında konulan perdeleri
n arkasını görerek hakikata varırlar. Dost Allah’dır
olaylar ve nesneler onun perdesi,nikabıdır. Düşünen
insanlar olayların perdesi arkasındaki hakikatı görür.
Bulutun arkasında şefkat, koyunun arkasında merhamet,
yeryüzünün arkasında sevgiyi gören perdelere takılıp
kalmaz. Bu yüzden Yunus;
Dost yüzünden her kim nikabı giderdiyse
Hicab kalmadı ana ayruk ne hayr ü ne şer
Diyerek yanlış anlaşılmaların perdeleri aşamamadan
olduğunu söyler.
Bazen de perde kullandığı için Yunus Allah’a yakınır.
Ayıpların zaten yok senin neden perde kullanırsın der.
Yunus gibi nazlı kullar böyle sualleri ondan sorabilir. Ama
dinde perde gereklidir, çünkü insanlar kötülükleri perdelere
verir, Allah arka planda suçlanmaz olur. Hastalıktan ölür,
suçu hastalığa verir, yoksa Allah’ı suçlamış olacaktır.
Sen hod bize bizden yakın görünmezsin hicab nedir
Çün aybı yok görklü yüzün üzerinde nikab nedür
(Divan s 28)
Yunus her insanın içinden çıkamayacağı sırlı sualler de
sorar Allah’a. O onun sorularıdır, o sorar mesul olmaz, ama
sıradan insanlar bu soruyu soramaz. Soru anlamak içindir,
suçlamak için değil, Yunus sevdiğininin yanında ona soru
sorar, başkası karşısına geçer.
Kişi hakikat ile uğraşınca, gözünden perde kalkıp
hakikatları görecektir.
Ol işler tamam olıcak ol dirliği dirilecek
Gözün hicabın silicek yir gök tolu didardurur (Divan s 40)
Yunus iyilik eden insanlar ile Allah arasındaki perdelerin
kalkacağını, perdeler kalkınca da dostlar birbirine yakın
olacağını belirtir.
Şol kahırla kazananlar güle güle yedürenler
Götürdüm perdelerini didaruma baksun demiş (Divan s 65)
Dünyalık peşinde koşanları Yunus perdeye takılmış olarak
görür, onlar hakikata varamazlar.
Hicabdasın bu gün seni göstermezler belki sana- Hicab
dedigümü anla dünyelüktür gözden bırak (Divan 68)
Yunus bazen da Allah’dan aradaki perdeleri kaldırmasını ister.
Kerem et beri bak nikab yüzünden bırak
Ayın öndördü müsün balkurur yüzü yanak (Divan s 70)
Varlık sevdası, kişinin benliği , kendisi, hırsı birer perdedir
onun hakikatı görmesine engeldirler.
Böylece Yunus insanın perdeleri üzerinde oldukca
düşünmüş olarak görünür.
Varlık hicap kapı kim yıka bu hicabı
Dost yüzinden nikabı götürmeğe er gerek
Hicab oldun sen sana ne bakarsın dört yana
Kaykımaz öne sona şuna kim didar gerek
Gel imdi hicabın yık hırsevinden dışra çık
Hak bağışlaya tevfik kast ile hüner gerek (Divan s 73)
İnsan kendinden kaçarak, kendi sevklerinden
fenalıklarından kaçarak perdeden kurtulur. Yunus
kendinden kaçmayı örgütler.
Gel imdi hicabun aç senden ayrıl sana kaç
Sende bulasın mirac sana gelür cümle yol (Divan s 81)
Yunus küfr ile imanı da bir perde olarak görür ki ona has
aşıkane bir yorumdur. Tehlikelidir sıradan insanlar için.
Küfr ile iman dahı hicabımış bu yolda
Safalaştuk küfr ile imanı yağmaya virdik (Divan s 75)
Yunus bazen da Allah’ın perdeler içinde olmasını mantıklı
bulur, çünkü perdeler olmasa alem helak olacaktır.
Söyledün cümle aleme henüz nikab içündesin
Bir dem perdesiz yürisen iki cihan olur helak (Divan s 76)
MAYIS 2010|59
Yunus sanat , din ve felsefenin temel bakışlarından olan
seyretme üzerinde durur. Seyir Kant’a göre en estetik
insan faaliyetidir, güzellikleri ve güzel olan şeyleri, tabiat
levhalarını, sinemaları, tiyatroları insan seyreder, onlardan
ruhsal olarak gıda alır. Goethe, Roma’yı görünce “Yeni
dünya ya geldiğimi anladım” der. Descartes askere
giderken “kainat kitabını seyretmeğe gittiğini” söyler.
Yunus bu yüzden bakma ve nazar sözlerini çok kullanır,
sanatın da çok kullandığı bakmak fiilini anlatır. Yunus’a
göre ise kainat aşk kitabıdır. “Biz talib-i ilmleriz ışk kitabın
okuruz, Çalab müderris bize oşk hod medresesidir.”
(Divan s 17) Bütün eşya üzerinde bir sevginin izleri vardır,
aşıklar o sevgi kısmını görür. Her şeyin güzel tasaramı,
süslenmesi, tad ve kokusu, biçimi, estetiği, armonisi insana
hitap eder. Herşer bir sanat eseri gibidir, sanatcıya sevgiyi
doğurur, Yunus bu evrensel hakikatı ifade eder. Biz onu
evrenselleştirememişiz, Goethe, Dante, Shakespeare den
geri kalmaz Yunus artar bile.
Ey aşk eri aç gözünü yer yüzüne eyle nazar
Gör bu latif çiçekleri bezenüben geldi geçer
Dünya insan gözüne açılan güzellikler galerisidir. Şair
yeryüzündeki güzelliklerden ibret alınmasını söyler, yoksa
onlar geçip giderler. Güzelliklerden etkilenen sadece
insandır, diğer canlılar güzelliklerden etkilenmez.
Görmek konusu Yunus’da ahlaki ve dini bir niteliğe sahiptir.
Göz doğruyu görmeli, göz yükseklerden bakmamalı.
Yol oldur ki doğru vara göz oldur ki Hakk’ı göre
Er oldur alçakta tura yüceden bakan göz değil (Divan s 91)
Çiçekler dost, Allah tarafından süslenip ınsana uzatılırlar.
Bunlar böyle bezenüben dosttan yana uzanuben
Bir sor ahi sen bunlara kancaradur azm ü sefer
Çiçekler Allah’ın dostun sevdiklerine uzattığı şeylerdir.
Bu yüzden insanlar birbirine çiçek sunarlar, ölüye de
çiçek götürülür, üzülme, sana dosttan haber var demektir,
tebessüm et hayat devam ediyor, demektir.
Her bir çiçek bin nazıla öğer hakkı niyazıla
Bu kuşlar hoş avazıla ol padişahı zikreder (Divan s 16)
Çiçekler de kuşlar da Allah öğer, zikrederler.
Yunus evreni meydana getiren ezeli armoniye dikkat çeker.
Sonsuz varlıklar bir mantık etrafında insan hayatı için bir
araya belli mesafelerde getirilmiştir. Bütün birbirinden
ayrı nesneleri bir araya getiren mantık onları birbiri ile
tanış eden bir araya hayat için getirendir. Bu kozmik dini
ve estetik hakikatı Yunus anlatır.
60|MAYIS 2010
Ezeli biliş idük birliğe bitmiş idük
Mevcudat düşti ırak vücud canyatağırur (Divan s 24)
Varlık hayat için bir yerde anlaşmış sonra bir birlik temin
eden tarafından tevhid , yani armonize edilmişlerdir.
Varlığın insan için faydalı dizilişini Yunus Allah’a verir.
Armoni onundur.
Oldur bu işleri düzen cümle nakışları yazan
Can gevdeden gidiceğiz ya niçin diller söylemez (Divan s 60)
Dünya bir ilahi sanat eserleri müzesidir. Sanat eserinde
nakışlar görülür, Yunus nakışa bakış nakkaştan gözünü
uzak tutmamayı salık verir. Nakış ile uğraşan nakkaştan
uzak kalır demek ister. Sanat eseri sanatcıyı hatırlatırsa
eserdir, yoksa uzaklaştırırsa mana bozulur.
Koyup nakş ü nigarı nakşa yol verme zinhar
Nakşıla yola giren akibet dünya sever (Divan s 25)
Çünkü bir nakıştır, ilahı hatırlatır, ona sarılan ilahı unutur.
Yunus dinin önemli olaylardan biri olan ahir zamanı da
anlatır. O dönem için bulgular sıralar.
O zaman Müslüman seyrektir. Onlar da şüphe içindedir.
Bilgili insanlar okurlar ama tutmazlar, uymazlar, derviş
yolunu gözetmez, insanlara öğüt kar etmez, kulakları
sağırdır.Beylerin mertliği , beyliği gitmiştir. Her biri bir
müstakil ata binmiştir. Yoksul eti yer, içtiği ise kandır. Er
erden kopmuştur, elini murdardan çekmez. Ne yaparsam
yanıma kardır derler, halbuki kişinin ettikleri hesap
gününde ondan sorulur. (Divan s 38)
Yunus insan gönlünün değişkenliğini anlatır. İnsan
yüreği sürekli değişir, insanı görevi onu daima zararsız bir
konumda tutmaktır.
Hak ona bir gönül vermiştir ki her şey karşısında şaşırır,
hayran olur, bazen neşeli olur, bazen ağlar. Bazan kuş olur,
bazen ise kışta zemheride olur. Bazan müjde içindedir,
bazen bağ ile bostandır. Bazan bir sözü izah edemez, bir
söz söyleyemez, bazen dilinden inciler döker dertlilere
derman olur. Bazan yükselir arşa çıkar, bazen yer altına
iner, bazen bir damladır, bazen bir okyanus olur. Bazen
cahil olur bir nesneyi bilmez, bazen felsefede Calinos olur,
felsefi yorumlar yapar. Calinos büyük Yunan hekimidir.
Bazan Lokman hekim gibi bir doktor olur. Bazan dev
olur, bazen peri viranede dolaşır. Bazan Belkıs olur, sultan
olur. Bazan mescide girer yüzün yere sürer, bazen İncil
okur ruhban olur, bazen Hz isa olur olur ölüleri diriltir.
Bazen büyüklük evine girer, firavun ve yardımcısı Haman
olur. Bir dem gelir Cebrail olur, her yere altın saçar, bir gün
gelir yol olur , Yunus da on hayran olur. (Divan s 43)
Yunus insanın büyük olabileceğini ama bir yerde insanlar
ile buluşacak yolunun olmasını ister.
Dağ ne kadar yüksek ise yol onun üstünden aşar
Yunus Emrem yolsuzlara yol gösterür vü hoş eder
(Divan s 45)
Yunus dünyayı bazen şehre bazen saraya, baz an bir yola ,
bazen bir zindana, bazen bir seyrangaha benzetir. İmajları
bu yolda devam edip gider.
O dünyayı büyük bir şehre benzetir. İnsanı ise bir pazarda
dolaşana benzetir. İnsan bu dünyaya ticarete gelmiştir,
kendisine verilen kabiliyetleri iyi işlere satmak , kullanmak
zorundadır. Dünya o pazar yeridir.
Bu dünyanın meseli bir ulu şara benzer
Veli bizim ömrümüz bir tiz bazara benzer ( Divan s 46)
İnsan bu şehre geldikten sonra buradan ayrılıp gitmek
istemez. Bu şehrin verdikleri şeker ve baldır. Dünyanın
tadı şaşırtıcıdır, ama o tadın acısı ise yılın zehiri gibidir
“zehr-i mar”. Evvel sevgililerin gönlünü almak için onlara
dil döker , daha sonra onlardan yüz çevirir, aldatıcıdır.
Güzel görünen dünya birgün çirkin görünür insana. Bu
şehrin hayalleri ayartıcı cazıları benzer. Bu şehirdeki
hayaller hadsizdir, ama onlar da ot ile davara benzer. Bu
şehrin sultanı herkesi ihsan eder, onun ile dostluk korun
varlık kazanır. Burada herkes haddini bilirse, aşk ile giden
burada daima bahardadır. Yunus ‘un bu şehirde her sözü
bal ve şekerdir (Divan s 47) O dünyayı bir köprü, bir
içimlik şerbet görür.
Dünyaya gelen göçer bir bir şerbetin içer
Bu bir köprüdür geçer cahiller anı bilmez (Divan s 56)
Bazan de dünyayı bir geline benzetir. Ama gelin aldatıcı
bir gelindir. Dünya bazen da bir aşk pazarıdır.
Işk bazarudur bu canlar satulur
Sataram canımı alan bulunmaz (Divan s 59)
Bu dünya bir gelindür yeşil kızıl donanmış (Divan s 58)
Yunus her zaman hakikatı söylemek zorundadır, bu ikilemi
ruhunda yaşar , ama söylemek zorunda olduğunu kabul eder.
Söylerisem sözüm savaş söylemesem ciğerim baş
Cihan doludur kallaş her birinden bir taş gelür (Divan s 49)
Yunus insanı belli bir mekana ve zamana sıkışmış
bir canlı olarak değil, varlığın prototipi olarak görür,
alemin her safhasında insan vardır. Yunus o insanı kendi
olarak yorumlar ve her yerdeki rolünü anlatır. O buraya
gelmeden önce ezeli vatanında olduğunu söyler, ezeli söz
vermeden önce de vardır,Hak’tan da ayrı değildir, ezeli
divanındadır. Hazreti Eyyüb ile dert çekmiş inlemiş,
Belkız’ın tahtında oturmuş, Süleymanın yanındadır. Yunus
ile balık macerasını birlikte yaşar, Zekeriyya ile kaçmış,
nuh ile tufanı birlikte yaşamıştır. İsmail’e bıçak çalmış, koç
ile kesilmekten kurtulmuştur. Yusuf ile kuyuda yatmış,
gam çekmiştir. Yakup ile çok ağlamıştır. Mirac gecesinde
Hazreti Peygamberin yüzünü arşa döndürmüştür, Üveys
ile tacı vurmuş, Mansur ile asılmıştır. Ali ile kılıç salmamış,
Ömer ile adalet eylemiştir, on sekiz yıl Kaf dağında Hamza
ile birliktedir. Ezelden beri Allah dilinde peygamber
kalbindedir, bu konuda şüphesi yoktur. Dünya yapılmadan
Adem dünyaya gelmeden , öküz balık gelmemişken, o
bu dünyada vardır. O ezeli aşıklar ile birlikte yaşamıştır,
bu dünya mülkü yapılmadan o dolaşmaktadır ve
seyrandadır.
Yunus korkuyu da işler. İnsanın burada korkmasını,
korkarsa sırattan kolay geçer.
Bunda korkmazısan Yunus anda korkudurlar seni
Eğer dirlüğün hakısa sıradı geçersin sehel (Divan s 82)
Yunus Emre islamın ve dinin bütün argümanlarını ,
temalarını, esas umdelerini eserlerinde kolay bir deyişle
anlatmıştır. Yunus bir insanı hakikate her zaman
vardıracak ilme ve deyişe sahip bir büyük dervişimizdir.
Böyle bir insanı bu topraklardan çıkaran mantık bizi nasıl
birbirimize dost etmez o da hayret vericidir.
MAYIS 2010|61
Yunus Emre Divan’ında
Sosyal Eleştiri
Yrd. Doç. Dr. H. Kahraman MUTLU|Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Çağ. Türk Leh. ve Ed. Böl.
I. Giriş II. Yunus Dîvanında Sosyal Eleştiri Konuları
Yunus Emre edebiyatımızda, Türk tasavvuf şiiri ve
dervişlik düşüncesinin ilk temsilcileri arasındadır. Fuat
Köprülü’nün de belirttiği gibi Yunus, edebiyatımızdaki
“İlk Mutasavvuflar”dandır. Yunus, sevgi ve hoşgörü
konularında edebiyatımızdaki zirve şahsiyetlerdendir. Bu
özellikleri yanı sıra, Dîvanı’nda içinde yaşamış olduğu
topluma yönelik eleştiri mahiyetindeki şiirlerinin sayısı,
kayda değer niceliktedir.
Biz bu çalışmamızda Yunus Dîvanı’ndaki sosyal tenkit
veya toplumsal eleştiri içeren şiirlere temas etmek istedik.
Yunus Emre’de tenkit meselesi daha önce Prof. Dr.
Cemal Kurnaz1 ve Maksut Yiğitbaş2 tarafından ele
alınmıştır. Çalışmamızda örnek olarak verdiğimiz şiirler,
Mustafa Tatçı’nın3 “Yunus Emre Dîvanı” adlı eserinden
alınmıştır.
1. Kurnaz, Cemal; Yunus Emre’de Tenkit”, Uluslar arası Yunus Emre
Sempozyumu Bildirileri, ( Ankara, 07-10 Ekim 1991), Atatürk Kültür Merkezi
Yayını, 1995 Ankara, s. 465-471.
2. Yiğitbaş, Maksut; “ Didaktik Hiciv ve İroni Bağlamında Yunus Emre
Dîvânı”, I. Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu, 8-10 Ekim 2008, Aksaray
üniversitesi, Yayınları, 2009 Aralık, Aksaray, s. 102-106.
3. Tatçı, Mustafa; “ Yunus Emre Divanı”, Akçağ Yayınları, 1991 Ankara.
62|MAYIS 2010
Ey Nesimî can Nesimî bil ki Hak aynındadır
Bunca mahlukun vebali ulema boynundadır
Nesimi
Dîvanındaki ilk eleştiri konusu, toplumda öğüt veya
nasihatın işlemez hale gelmesiyle ilgilidir.
Yunus miskîn bu öğüdü sen sana versen yeğ idi
Bu şimdiki mahlukata öğüt assı kılmaz ola (6 /8)
Yunus Dîvanında toplumun en fazla tenkit edilen kesmi,
eğitimsiz kişilerden ziyade medresede biraz okumuş
ve dinî bir eğitim almış, az buçuk tahsil görmüş olan
kişilerdir. Bu grupta, bazı medrese müderrisleri, alimler,
bazen müftüler veya hacılar ve derviş olarak geçinenler
bulunmaktadır. Bazen kadı ve sultanlar dahi Yunus’un bu
eleştiri oklarından nasiplerini almışlardır.
Etrafındaki insanları küçümseyen veya almış olduğu
eğitimin aksine hareket eden bu alimler zümresi, Yunus
tarafından pek çok kez eleştirilmiştir.
Medreseler müderrisi okumadılar bu dersi
Şöyle kaldılar âciz bilmediler ne bâb durur4 (47 / 4)
Aşıklar ortasında sof îlik satmayalar
İhlâs ile bu aşka riyâyı katmayalar (57 / 1)
4. Kurnaz, age.; s. 469.
Dosttur bizi okuyan üstümüzde şakıyan
Şimd’üç buçuk okuyan derin danışman olur (58 / 2)
Danişmend okur dutmaz derviş yolun gözetmez
Bu halk öğüt işitmez ne sarp zaman olusar (60 / 2)
Eğriliği yaydan eğri doğruluğu okdan doğru
Bu şehir içinde ugrı hem kadı hem de sultan nedür5 ( 94 / 2)
Namaz kılarım diyüben münkir gelmen dervişlere
Eğer bin yıl kılar isem kendi duân yargılamaz (109 / 3)
Bu bir acâyib haldir bu hâle kimse irmez
Alimler dava kılar velî değme göz görmez (110 / 1)
Yakındur işinün ucı azuptur müftî vü hacı6
Göreyin diyen mirâcı miskinliğin dutsun demiş (122 / 2)
Alimler okuyup tutmaz halkı görüben gözetmez
Gönüllerde safa bitmez saladur kudse gidelim ( 218 / 4)
Kendüye yaramazı biregüye sanan ol
Adı müselman anun kendü benzer keşişe7 (293 / 32)
Ben dervişem diyenler yalan da’vi kılanlar
Yarın Hak dîdârını görmeyiser göz ile8 (335 / 11)
Işık ile dânişmend sû’i işler her zaman
Dânişmend Işık’a eydür bî-şerîat degül mi9 (352 / 6)
Sen cânından geçmeden cânan arzu kılarsın
Belden zünnâr kesmeden imân arzu kılarsın
Men ‘arefe nefsehu dersin illa değilsin
Melâikden yukarı seyran arzu kılarsın
Tıfl-ı nev-reste gibi eteğin at edinip
Ele çevgan almadan meydan arzu kılarsın
Bilemedin sen seni sadefde ne gevhersin
Mısır’a sultân iken Kenân arzu kılarsın10
Ol ezel âleminde ebedi gözlemedin
Per ü bâlin bitmeden cevlân arzu kılarsın
Yetmiş yedi perde var dostunu arzulama
Yedisinden geçmeden yakîn arzu kılarsın
5. Kurnaz, age.; s. 470.
6. Kurnaz, age; s. 469. Ganîlerin kendi hayrı fakirin kalmadı sabrı
7. Kurnaz, age.; s. 469. Ne oğlun ana kadri ve ne anada şefkat var
8. Kurnaz, age.; s. 469.
9. Kurnaz, age.; s. 469.
10. Yiğitbaş, age.; s. 103 11. Yiğitbaş, age, s. 103
Otuzu gözde durur otuzu gönüldedir
Onun dahi bilmeden görmek arzu kılarsın
Sen bunda işe geldin uş yine varısarsın
Henüz sen kul olmadan sultân arzularsın (255 / 1-8)
Kim ki bir dem sohbet ola müftü müderris mat ola
Bir İlâhi devlet ola ondan içen oldu bâkî
Hırka vü takye yol vermez ferecile âlim olmaz
Din diyânet olmayıcak neylersin bunca varâkı
Okudun yedi Mushaf ’ı tâat gösterirsin sâf î
Çünkü amel eylemedin gerekse var yüz bin oku
Bin kez hacca vardın ise bin kez gaza kıldın ise
Bin kez gönül sıdın ise gerekse yüz yıl yol okı11 (366 / 3-7)
Alimler kitâb düzer karayı aka yazar
Gönüllerde yazılır, bu kitabın sûresi
Yürü hey sûfi zerrak ne sâlûsluk satarsın
Hak’dan artık kim ola kula dilek veresi (378 / 7,8)
Nice bir besleyin bu kaddile kameti
Düştün dünya zevkine unuttun kıyameti
Kerametim var diyen halka salusluk satan
Nefsin Müslüman etsin var ise kerameti (380 / 1,5)
Sarraflığı öğrenmeyen bu gevheri boncuk sanır
Varır verir yok nesneye bilmez neye sattığını ( 401 / 5)
Toplumun geneline yönelik eleştirileriyse, halk arasında
doğruluk ve dürüstlük gibi kavramlara itibar edilmemesi,
ahir zaman alametlerinin ortaya çıkması, haram ile helalin
birbirine karışması, toplumdaki fertlerin nefislerine teslim
olmalarıyla ilgilidir.
Müslümanlar gönül şehri açılmaz melâmet var
Nazar eylen bu dünyaya aceb türlü alâmet var
Şeriat göğe çekildi zulmile iller yakıldı
Yüz suyı yere döküldü kıyametten işaret var
Ne kadı adl ü dâd eyler ne kayguluyı şad eyler
Ne ümmî itikat eyler ne imamda imamet var
Sûf î zühde riyâ katar filan mahluk dahi beter
Ne danişmend okur dutar ne mescidde cemaat var
MAYIS 2010|63
Ne pirler ölümün yoklar hatunlar usul bekler
Ne kız ayal edeb saklar yiğitlerde cehalet var
Görenler dervişi kaçar gezer derviş kapı açar
Ne bu halk gözünü açar ne dervişde kanaat var (14a / 1-7)
İşidin ey ulular âhir zaman olusar
Sağ Müslüman seyrekdir ol da gümân olusar
Görün beyler mürveti binmişler birer atı
Çekdiği yohsul eti içtiği kan olusar
Yani er gelmiş erden elini çekmiş şerden
Deccâl kopusar yerden âhir zaman olusar
Aceb mahluk erişdi göz yumuban dürüşdü
Helal haram karışdı assı-ziyân olusar
Birbirne yavuz sanır ettiğin kala sanır
Yarın mahşer gününde işi beyân olusar (60 / 1, 3-6)
Miskin âdem oğlanı nefse zebûn olmuşdur
Hayvân canavar gibi otlamağa kalmışdır
Hergiz ölümün sanmaz ölesi günün anmaz
Bu dünyadan usanmaz gaflet ögün almışdır
Oğlanlar öğüt almaz yiğitler tevbe kılmaz
Kocalar tâat kılmaz sarp rûzigar olmuşdur
Beğler azdı yolundan bilmez yoksul hâlinden
Çıkdı rahmet gölünden nefs gölüne dalmışdır. (76 / 1-4)
Nîceler bu dünyada günahını yuyamaz
Ömrü geçer yok yere ey dirigâ duyamaz
Bir nîce kişilerin gaflet gözünü bağlamış
Hak yolunda derişen bir yufkaya kıyamaz (105 / 1-2)
Binde biri bu halkın Rahman yoluna giremez
Gel bir kişi göster kim şeytan yoluna girmez
Uzattı bu halk işi ger erkek ü ger dişi
Müsülman olan kişi isyan yoluna giremez (115 / 1-2)
Sâlihler kalmadı gitti bu cihânı fesâd tuttu
Bu cihânın işi (bitti) saladur kudse gidelim
Şeyâtin fırsatın buldu gönül kararuban öldü
İyi dirlik kesâd oldu saladur kudse gidelim
64|MAYIS 2010
Emr-i maruf bu dem kaldı bid’at gelip sünnet öldü
Nasibli nasibin aldı saladur kudse gidelim ( 218 / 2,3,5)
Kimde ki şefkat vardır rahmet dahi ondadır
Şimdi bir gönlü açık sünnî müsülman kanı ( 396 / 1-2)
III. Sonuç
Yazımızın başında da belirttiğimiz gibi Türk edebiyatında
ismi tevazu ve hoşgörü kavramlarıyla bütünleşmiş olan
Yunus Emre’nin, yaşadığı devirde toplumsal yaşamda
görmüş olduğu aksaklıkları en ağır şekilde tenkit etmekten
geri kalmadığı görülmektedir. Bu eleştirilerin hedef aldığı
zümrelerin başında, yaptıkları, almış olduğu dinî ve ahlakî
eğitimle bağdaşmayan alimler zümresi gelmektedir. Yunus
şiirlerinde elbette sadece alimleri eleştirmemiş, yer yer
halkın, içinde yaşadığı toplumun sıradan fertlerini de
tenkit etmiştir.
Biz de bu yazımızı Cemal Kurnaz Hocamız gibi Yunus’un
tenkitlerini bir arada topladığı şiiriyle bitirmek istiyoruz:
Müselmanlar zamâne yatlu oldı
Helâl yinmez haram kıymetlü oldı
Okınan Kur’ân’a kulak tutılmaz
Şeytanlar semürdi kuvvetlü oldı
Haram ile hamîr tutdı cihânı
Fesâd işler iden hürmetlü oldı
Kime kim Tanrı’dan haber virürsen
Kakır başınsalar hüccetlü oldı
Şâkird üstad ile arbede kılur
Oğul ata ile izzetlü oldı
Fakîler miskînlikten çekti elin
Gönüller yıkuban heybetlü oldı
Peygamber yirine geçen hocalar
Bu halkın başına zahmetlü oldı
Tutulmaz oldı peygamber hadîsi
Halâyık cümle Hak’dan utlı oldı ( 387 / 1-8)
Kaynakça:
1. KURNAZ, Cemal; Yunus Emre’de Tenkit”, Uluslar arası Yunus Emre
Sempozyumu Bildirileri, ( Ankara, 07-10 Ekim 1991), Atatürk Kültür Merkezi
Yayını, 1995 Ankara, s. 465-471.
2. YİĞİTBAŞ, Maksut; “ Didaktik Hiciv ve İroni Bağlamında Yunus Emre
Dîvânı”, I. Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu, 8-10 Ekim 2008, Aksaray
Üniversitesi, Yayınları, 2009 Aralık, Aksaray, s. 102-106.
3. TATÇI, Mustafa; “ Yunus Emre Divanı”, Akçağ Yayınları, 1991 Ankara.
4. TATÇI, Mustafa; “ Yunus Emre Divanı I- II ”, Milli Eğitim Bakanlığı
Yayınları, 1997 İstanbul
MAYIS 2010|65
Yunus Emre’de
Allah ve İnsan Sevgisi
İlyas PÜR|Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni
Y
unus Emre, Anadolu Selçuklu Devleti’nin
dağılmaya başladığı ve Anadolu Beylikleri’nin
kurulduğu XIII. yy. ortaları ile, Osmanlı Beyliği’nin
filizlenmeye başladığı XIV. yy’ın ilk çeyreğinde (M.1240 –
1320) doğup yaşamıştır.”Yunus’un Moğol istilası sebebiyle
Horasan’dan Anadolu’ya gelip yerleşen “Horasan Erenleri
“ nden bir aileye mensup olduğu ; bu ailenin Orta
Anadolu’da Sivrihisar yakınlarındaki Sarıköy’e yerleştiği
ve Yunus’un da XIII. yy’ın ikinci yarısında burada dünyaya
geldiği tahmin edilmektedir.”1
“Yunus’un düşünce sisteminde Allah ve aşk en büyük yeri
tutar. Şiirimizde ilâhi aşkın en orijinal terennümlerini
Yunus Emre dile getirmiştir. Yunus, tasavvufun aşk tarafını
olabildiğine genişletmekte ve derinleştirmektedir.”2 Yunus
bir şiirinde ilâhi aşk için “sevü” kelimesini kullanır. O bu
konuda;
“ Ben gelmedüm da’vi için benüm işüm sevüyiçün
Dostun evi gönüllerdür gönüller yapmaga geldüm”3
diyerek bu dünyaya mücadele ve kavga etmek için
gelmediğini tam tersine ilâhi aşkı ve sevgiyi bulmak için
geldiğini söyler. Ona göre ilâhi aşkı gönüllerde oluşturan
insan, Allah’a ulaşan insandır. Çünkü Yunus’a göre ilâhi
aşk gönüllerde oluşur. Yunus, özünün mutlak varlık
olan Tanrı’da gizli olduğunu ve ondaki sevgilerin sayısız
olduğunu söyler. Nitekim o bu konuda;
“ Çalab’un4 dünyasında yüz bin dürlü sevgü var
Kabul it kendözüne gör kangısı layıkdur”5
diyerek bu sevgileri derece derece farklılıklar gösterdiğini
1. Yaşar, S., (1991), hayatı sanatı ve tefekkürü Yunus Emre, İstanbul. Yeni asya yay.
2. Kabaklı, A. , (1983) Yunus Emre , İst. Türk Edebiyatı Vakfı yay.
3. Emre, Y. , (1997) Yunus Emre Divanı, (hzl. M.Tatçı) , cilt 1- IV İst. MİLLİ EĞİTİM
BAKANLIĞI yay.
4. Mısrada tanrı anlamında kullanılmıştır.
5. A. g. e
66|MAYIS 2010
ifade eder. Yunus bu beyitte insanlara hitaben, onların ruh
dünyalarına uygun sevgiyle yaratıldığını belirtir. “ Yunus’ta
ilâhi sevgi ateşinin alevleri altında bütün olumsuzluklar
adeta yanmakta, kinler, nefretler, küçük hesaplar bir tarafa
bırakılmaktadır. Ölüp yeniden dirilmişcesine bu defa, aynı
sevginin bereketli yağmurlarıyla filizlenen yeni bir kişilik
ortaya çıkmaktadır. Bu olgun kişilik, sadece insanlara
değil, hayvanlara ve eşyaya bile sevgi ve şefkatle yaklaşan,
yumşak ve geniş ufuklu bir mahiyet arz eder.”6
Yunus’a göre Allah’ı gerçek sevenler için bütün yaratılmışlar
sanki bir kardeş gibidir. O bu hususta;
“Erenler buna kalmadı vardı yoluna turmadı
Hakk’ı gerçek sevenlere cümle alem kardeş gelür”7
diyerek Allah sevgisinin yüce bir sevgi olduğunu ifade
eder. Yunus burada Allah sevgisinin bütün kötü duyguları
(kin, nefret, haset) ortadan kaldırarak insan ruhunu adeta
berrak bir hale getirdiğini ifade eder.
Yunus, hayatında gönlünü sadece Allah sevgisine bağlamak
istemiştir. O, bu sevgiye bütün ruhu ile yönelmiştir. O,
bu sevgiyi elde etmek için dünyasını terk etmiş, nefsine
düşman olmuştur. Yunus’a göre Allah’ı sevmeyenler cansız
birer şekilden ibarettirler. O bu konuda;
“ Hakdur seni sevmezlere cansuz suretdür dirisem
Anun için canlulara senin gibi maşuk gerek”8
diyerek Allah sevgisinin kişiye canlılık kattığını savunur.
Yunus’un buradaki canlılıktan maksadı, kalbi canlılıktır.
Ona göre Allah sevgisi kalplerde yeşerir. Yunus hayatın
6. Demirci, M. , (1997) , Yunus Emre’de ilahi aşk ve insan sevgisi, İst. Kubbe
altı neşriyatı
7. A.g.e
8. A.g.e
gerçek özünü Allah sevgisinde bulur. O aynı zamanda
yaratılmış bütün canlıları da yaratandan ötürü sever.
Çünkü O, Allah sevgisinin her şeyi kuşattığını düşünür.
Yunus, bu sevgiyle insanın huzura kavuşacağını yine ruhun
bu sevgiyle canlılık kazanacağını ifade eder.

İnsana saygı Allah’a saygı; insana hizmet Allah’a hizmet

ve ibadettir. İnsan hangi niteliğe sahip olursa olsun insan
olması hasebiyle sevgiye layıktır.9 “ Yunus’taki insan
sevgisinin kaynağı Allah sevgisinden gelmektedir. Ona göre
yaratılmışların hepsi Hak’tan gelmiştir. Bu sebeple insanlar
ister itaatkar, ister asi isterse günahkar olsun hiçbir ayırım
yapmadan hepsini sevmek gerekir. Çünkü neticede onların
hepsi Allah’ın yaratmış olduğu en yüce varlıklardır.”10
Yunus, bir beyitinde insanın değerli bir varlık olduğuna
atıfta bulunarak gönül yıkmanın zararlarından bahseder.
O bu konuda;

“Bir kez gönül yıkdunısa bu kıldıgun namaz degül

Yitmiş iki millet dahi elin yüzün yumaz degül”11

diyerek insanları gönül kırmaya değil gönül yapmaya

davet eder. Her ne kadar namaz İslam dininin en önemli
ibadeti de olsa gönül kırmamakta İslam dininin ahlaki bir
davranışıdır. Yunus, yine insan sevgisi üzerine söylediği bir
şiirinde bütün insanları sevgiye ve kardeşliğe davet eder. O
bu hususta;

“Gelün tanşuk idelüm işi kolay tutalım Fotoğraf: Levend İSKİT|Yemen/Sana Seçki: Bahanur GARAN
Sevelüm sevilelüm dünya kimseye kalmaz”12

diyerek sevginin değerini vurgular. Yunus, fani olan bu Bu dünyâya gelen kişi âhir yine gitse gerek
dünyanın birgün yok olup gideceğini bundan dolayı
da insanların, birbirlerine olan küskünlüklerinden ve Misâfirdür vatanına bir gün sefer etse gerek
dargınlıklarından vazgeçmeleri gerektiğini savunur. Ona
göre barışın yolu insanları sevip onlarla tanışmaktan geçer.

Sonuç olarak, Yunus’un insan sevgisinin temelinde Allah

sevgisi yatmaktadır. O, Allah için insanları sever. Çünkü
bütün insanlar Allah’ın kuludur ve bütün insanları O
yaratmıştır. Yunus, şiirlerinde bu dünyanın geçici olduğunu
ifade ederek insanları kine, hasede, kendini beğenmişliğe
değil ; sevgiye, hoşgörüye, kardeşliğe ve barışa çağırır. O,
insanları ırk, renk, dil, din gibi hiçbir ayırıma tabi tutmadan
sever. Ondaki sevginin bu derece büyük olması psikolojik
anlamda tüm benliği ile ilahi aşka yönelmiş olmasından
kaynaklanmaktadır.

9. Karagöz, İ. , (2006), Ayet ve Hadislerin Işığında Sevgi ve Dostluk, Ank.

Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
10. A.g.e
11. A.g.e
12. A.g.e Fotoğraf: Levend İSKİT|Yemen/Sana Seçki: Bahanur GARAN

MAYIS 2010|67
 Yunus Emre’nin Beyitlerinde
Dünya Hayatının Geçiciliği
İlke KÜÇÜK |Eskişehir Osmangazi Üniversitesi , Fen Ed. Fak. Türk Dili Yük. Lisans Öğrencisi
Ö
zellikle tasavvuf edebiyatının alanı içerisine giren
dünya hayatının geçiciliği üzerinde birçok şair,
yazar söz söylemiş, kendince gönlünden geçeni
dile getirmiştir. Ama bu yazar ve şair topluluğu içinde
öyle bir isim vardır ki samimi ve akıcı dili, hiç dinmeyen
heyecanı ve içinde coşkuyla taşıdığı Allah sevgisi ile asırlara
meydan okuyup günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır.
Yunus Emre, mutasavvıf bir halk şairidir. O, şiirlerinde
kendinden yola çıkarak insanı insana anlatmaya
çabalamıştır. Ele aldığı konular evrensel değerler
çerçevesinde bulunduğu için genç yaşlı demeden pek çok
kişi kendini bulmuştur şiirlerinde.1 O, lirik şaheserlerinin
yanı sıra onu dinleyenlere öğüt vermekten de geri
kalmamıştır. Yazımızda üzerinde duracağımız “dünya
hayatının geçiciliği” konusunda da asırlar öncesinden gelen
ama geçerliliğini hiç yitirmeyen bu öğütlerden bazılarına
yer vereceğiz.
Birçok mutasavvıf şair gibi Yunus Emre’ye göre de bu
dünya ve diğer dünya Allah’ın görkemiyle doludur ama
bunu bilemeyenler ve bu gerçeği göremeyenler için
dünyada tehlikeli tuzaklar bulunmaktadır. İnsan aldanırsa
dünyanın nimetlerine kanar.
Bu dünya bir gelindir yeşil kızıl donanmış
Kişi yeni geline bakubanı doyamaz (105/3)2
Sûfilikte esas olan; maddeden sıyrılıp manaya yani ilahi
aşka ulaşmaktır. Madde dünyanın tüm geçiciliğini temsil
eder. “İnsanın hürriyetini engelleyen de, büyük ölçüde
maddedir. Kendi ihtiyacından fazla maddeye sahip olan
insan, soğukkanlı bir değerlendirmede, maddenin de kendi
nefsine sahip olduğunu görür ve bundan kurtulmaya çalışır.
Aslında insan, kendi arzularının esiridir. Mal-mülk, şan-
şöhret sahibi olma, bazı arzuları gerçekleştirmek içindir.
1. Yunus Emre’nin İnsanlığa Bakışı ve Günümüze Mesajları, İsmet ŞANLI,
Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and
History of Turkish or TurkicVolume 4/2 Winter 2009. 7. Yunus Emre Divanı,a.g.e, sf-55
2. Yunus Emre Divanı, Dr. Mustafa Tatçı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1991, sf:99
68|MAYIS 2010
Arzuları hep diri tutmak, ama aynı zamanda baştan sona
hep kontrol altında tutmak gerekir.”3
Eğer gerçek konuk isen aç gözün uyanık isen
Sen bu söze tanık isen geri kalır mülk ile mal(153/2)4
Bu dünya kahır evidir hem bâki değil fânidir
Aldanuban kalma buna tez tevbeye gelmek gerek(137/2)5
Arif kişi dünya malının geçiciliğini anladığından gerçek
aşka kavuşma yolunda ondan kurtulması gerektiğini
bilir. Onun için dünya üzerinde ne varsa uzak durmaya
çalışır. Nefs insanın düşmanıdır onu oyalamak baştan
çıkarmak için uğraşır. Dünya malı kimsede sonsuza kadar
kalmamıştır. Yunus Emre beyitlerinde bu duruma işaret
ederek dünyaya her gelenin elbet bir gün geçeceğini
hatırlatmaktadır.
Sen bu cihan mülkünü Kaf ’tan Kaf ’a tuttun tut
Yâ bu âlem malını oynayuban uttun tut(17/1)6
Aldanma mala davara kulluk eyle Hakk’a yara
Sevi ile bile vara bâki yoldaş olanı gör(22/4)7
Biz bunun neliğin bildik dünyenin nesine kaldık
Arzumuz nefs için değil dünya tefeccüründeyiz. (144/3)8
İnanma fâni ömre kim bâki değildir sevgisi
Görür iken sultanları koyup giderler mülk ü mal(155/2)
Yunus Emre şiirlerinde bazen ürpertici cehennem, mezar,
ölüm tasvirleri yapmasına rağmen ölümü sonsuzluğa
açılan bir kapı olarak gösterir. “Ölüm; canın geriye bir
3. Yunus Emre’de Tasavvuf ve Eğitim-III, Prof. Dr. Mustafa ERGÜN,
http://www.egitim.aku.edu.tr/yunusemre3.htm, 23.03.01-20.51
4. Yunus Emre Divanı, Dr. Mustafa Tatçı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1991,
sf:126
5. Yunus Emre Divanı, a.g.e., s.f:117..
6. Yunus Emre Divanı, a.g.e, sf-53
8. Yunus Emre Divanı,a.g.e, sf-103
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Hindistan/Haridwar
Yetmiş iki millete kurban ol âşık isen
Tâ âşıklar safında imam olasın sâdık
daha dönüşü olmayan gidişi, ebedî bir âleme geçişidir. Bu
âlemde canın ölümsüz olduğunu vurgulayan Yunus, ölüm
tasavvurunu sonsuzluk anlayışı ile bütünleştirir.”9
Zebânîler çeke tuta götüre Tamu’ya ata
Deri yana sünük tüte dün-gün işi efgân ola(9/3)10
Korkar isen sen Tamu’dan (gel) alçak olgıl kamudan
Ol günü ince sıratdan bil kamular geçmek gerek(137/4)11
Ten fanidir can ölmez, çün gitti geri gelmez.
Ölür ise ten ölür, canlar ölesi değil.
Başlangıçtan sonuna kadar ölümün bir son olmadığını
savunan Yunus Emre, dünyanın zahiri bir âlem olduğunun
altını çizmektir. Ama onu en iyi Allah sevgisi ile dolu
gönlünde başka hiçbir şeye yer olmadığını, dünya üzerinde
tek arzusunun gerçek sevgiliye ulaşmak olduğunu bildiren
şu beyitlerde anlarız:
9. Dinî -Tasavvufî Türk Şiirinde Ölüm Terennümleri, Dr. Rıfat Araz, Bizim
Külliye Üç Aylık Kültür Sanat Dergisi,Mart–Nisan–Mayıs - 2009, Sayı 39, sh.
58-64.
10. Yunus Emre Divanı, a.g.e., sf:49
11. Yunus Emre Divanı, a.g.e., sf:117
Seçki: Bahanur GARAN
Aşkın aldı benden beni bana seni gerek seni
Ben yanaram dünü günü bana seni gerek seni
Ne varlığa sevinirim ne yokluğa yerinirim
Aşkın ile avunurum bana seni gerek seni
Cennet cennet dedikleri bir ev ile birkaç huri
İsteyene vergil onu bana seni gerek seni
Yûnus çağırırlar adım gün geçtikçe artar odum
İki cihanda maksudum bana seni gerek seni.
Kaynakça:
1. Araz Rıfat, Dini-tasavvufi Türk Şiirinde Ölüm Terennümleri, Bizim Külliye
Üç Aylık Kültür Sanat Dergisi, Mart-Nisan-Mayıs-2009
2. Ergün Mustafa, Yunus Emre’de Tasavvuf ve Eğitim, http://www.egitim.aku.
edu.tr/yunusemre3.htm
3. Günşen Ahmet, Çağlar Üstü Kimliği ve Türkçesiyle Yunus Emre
4. Özbek Abdullah, Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasında Yunus Emre’nin
Rolü.
5. Şanlı İsmet, Yunus Emre’nin İnsanlığa Bakışı ve Günümüze Mesajları,
International Periodical For The Languages , Literature and History of Turkish
or Turkic, Volume 2/4 Winter, 2009
6. Tatçı Mustafa, Yunus Emre Divanı, Akçağ Yayınları, 1991
7. Tatçı Mustafa, Bu Yolda Acayip Çok: Yunus Emre’nin Bir Şiirinin Yorumu,
Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume 2/4 Fall 2007
8. Yeniterzi Emine, Divan Şiirinde Ölüme DairBazı Hususlar, SÜ Sosyalbilimler
Enstitü Dergisi, 1999
MAYIS 2010|69
 Belgeler Işığında
Yunus Emre Zaviyesi
Mehmet TOPAL |Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Ed. Fak. Tarih Böl. Öğretim Üyesi
I. OSMANLI DEVLETİ’NDE ZAVİYELER
Kısa zamanda çok geniş bir coğrafyaya yayılan Osmanlı
Devleti’nin elde ettiği yerleri kendi yerleşik hayat kültürüne
dahil edebilmesi vakıflar sayesinde olmuştur. Vakıfların
neredeyse hayatın bütün alanlarına nüfuz etmesi yönetim
anlayışının sınırları ile izah edilebilir. Merkezi idare
pek çok hizmetin yerinden halledilmesi prensibiyle bu
hizmetleri ifa edecek kurumların ve bunların giderlerini
karşılayacak vakıfların oluşturulmasını teşvik etmiştir.
Kuruluş yıllarından itibaren hızla yayılan zaviyeleri ve
onların vakıflarını bu çerçeve içerisinde değerlendirmek
lazımdır.
Günümüze kadar ayakta kalabilen ve inşa tarihleri belli olan
Osmanlı dönemine ait zaviyelerin, kuruluş döneminden
Kanuni Sultan Süleyman’ın saltanatının ilk yıllarına kadar
uzanan üç asırlık bir dönem içinde yapıldığı1 ve zaviye
mensuplarına geniş haklar verildiği görülmektedir. Fakat
XV. asrın ikinci yarısından itibaren devlet idaresinin
merkezileşmesiyle, ilk devirlerde zaviyelere tanınan
imtiyazlar yavaş yavaş sınırlandırılmaya başlanmıştır.
Nitekim, Fatih devrinde yapılan toprak düzenlemesi
sırasında bazı zaviyelerin evkâfına el konulup iptal edildiği
görülmektedir. Bu vakıfların bir kısmı sonradan geri
verilmişse de artık zaviyelerin idaresi, şeyhlerin tayin ve
azilleri devlet kontrolü altına girmiştir. Hatta devletin bu
zaviyelerde sünnî akaide muhalif faaliyetlere izin vermediği
1. A.Yaşar Ocak, Suraiya Faruki, “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, C.XIII, İstanbul
1993, s.471. 5. BOA.Maliyeden Müdevver (MAD), Nr.27, s.57.
70|MAYIS 2010
yazılan hükümlerden anlaşılmaktadır.2 Bu durum XVI.
yüzyıldan itibaren daha da artmıştır. XVII. yüzyılda
vakıflar tarafından desteklenen zaviyelerin, Mevlevî,
Nakşibendî, Halvetî, Celvetî ve Kâdirî gibi sünnî tarikat
zaviyeleri olduğu görülmektedir. 3
Osmanlı idaresi açısından, şehir dışında kurulan zaviyelerin
başlıca fonksiyonu yolcu konaklamasına imkan sağlamaktır.
Zaviyelere tanınan vergi muafiyetleri, dini sebeplere değil
kurum tarafından verilen hizmetlere bağlanmıştır. Zaviye
bir çeşit misafirhane olduğu için, zaviye mutfağının ayrı bir
yeri vardır. Zaviyelerde barınan derviş ve diğer misafirlerin
yiyecekleri, zaviyeye vakfedilmiş vakıf kaynaklarından
sağlanırdı. Tekkede ölen bir dervişin terekesi umumiyetle
zaviyelere bırakılırdı.4
Zaviyelerin bir kısmı ise, özellikle köylerde ve yol
üzerlerinde bulunanlar, bir çiftlik gibiydiler. Çevre arazide
bizzat dervişler tarafından tahıl, sebze ve meyve yetiştirilir,
davar ve sığır da beslenirdi. Ayrıca, birçoklarının kendilerine
ait değirmenleri bile vardı.5 Selçuklu ve Osmanlı devri
zaviyelerinin en önemli faaliyetlerinden biri de, Anadolu
ve Rumeli’nin İslamlaşması konusundadır. Ömer Lütfi
2. Hicri 981 tarihli Mühimme Defterinde Seyyidgazi Zaviyesi’nde görülen
rafizîlik ve mülhidlik gibi şer‘a muhalif hareketlere rızâ-yı hümâyun olmadığı
ve oradakilerin ehl-i sünnet mezhebi üzre olmaları gerektiği bildirilmektedir.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA).Mühimme Defteri (MHM), Nr.22,
s.90/187.
3. Hasan Yüksel, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü
(1585-1683), Sivas 1998, s.173.
4. Ocak, Faruki, s.472,.473.
Barkan zaviyelerin İslamlaşma faaliyetlerindeki rolünden
bahsederken kayıtlarda bir çok dervişin Abdullah oğlu ve
kul oğlu olarak geçmelerinin zaviyelerin tesiri altındaki
ihtida hareketleri ile izah edilebileceğini belirtmiştir. Ayrıca
zaviyelerde uzun seneler oturan hıristiyan hizmetkarların,
coşkun ve esrarlı dini ortamın etkisi altında kalarak
müslüman olmalarının çok tabii olduğunu ifade etmiştir.6
Zaviyelerin halk kültürü üzerindeki rolünden de bir parça
bahsetmek gerekirse; Anadolu’da Selçuklu döneminden
itibaren medreselerin pek nüfuz edemediği köy ve göçebe
muhitlerinin kültür hayatlarında zaviyelerin çok etkili
oldukları söylenebilir. Medreselerin belli bir aydın tabakaya
hitab eden eğitim-öğretim anlayışının halk tabakalarına
istenilen ölçüde giremeyişi içtimai hayatta önemli bir
boşluk yaratmıştır. Bu boşluk ise zaviyeler tarafından
doldurulmuştur. Belirli günlerde zaviyelerde halka açık
yapılan vaazlar ve şeyhlerin sohbetlerinin ilgi gördüğü
söylenebilir. Ayrıca, medrese âlimlerinin anlaşılması
güç eserlerine karşılık, şeyhlerin sade bir dil ve üslupla
yazdıkları manzum ve mensur eserler de halk arasında
büyük bir ilgi görmüştür. 7
Zaviyeler, çeşitli âmiller sebebiyle zamanla eski
fonksiyonlarını yitirmişlerdir. Özellikle yol kavşaklarında
bulunan zaviyeler suhte ve celali olaylarının verdiği
korku ile misafir kabul edemez hale gelmişlerdir. Terk
edilen köyler ve vakıf çiftliklerinden ürün alınamadığı
için binaların bakımı yapılamamış, çoğu harap olmuştur.
XVIII.yüzyılda pek çok vakıf zor duruma düşmüş ve
bazı zaviyelerin vakıfları birleştirilmiştir. 8 XIX. yüzyıldan
başlayarak Batılılaşma hareketlerine paralel olarak işlev
ve tesirini yitirmeye başlayan zaviyeler, 30 Kasım 1925
tarihinde Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması ile ilgili
çıkarılan bir kanun ile tarihe karışmışdır.
II.YUNUS EMRE ZAVİYESİ
1.Yeri ve İsmi
Zaviyenin yerini ve ismini belirten en eski kayıtlar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Tapu Kadastro Genel
Müdürlüğü Arşivi’nde bulunan ve vakıf kayıtlarını içeren
tahrir defterleridir. 15. ve 16. Yüzyıla ait bu defterlerde
Hüdavendigar Livası Sivrihisar Nahiye’si Saru adlı köyde
6. Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskan ve Kolonizasyon
Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk
Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, S.2, Ankara 1942, s.303-304. Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Eskişehir 2005, s.103.
7. Bu gruba örnek olarak Ahmediye, Muhammediye ve Envârü’l-Âşıkîn
verilebilir. 14. Zaviyeye mültezimler tarafından yapılan müdahalelerin engellenmesi için
8. Halime Doğru, “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Eskişehir ve Çevresindeki
Vakıfların Genel Görüntüsü”, Osmanlı’dan Cumhuriyete Problemler,
Araştırmalar, Tartışmalar, I.Uluslararası Tarih Kongresi Türkiye Ekonomik ve
Toplumsal Tarih Vakfı, 24-26 Mayıs 1993, s.33. 15. BOA. Evkaf.Defterleri (Ev.d) 14049, s.20
olduğu belirtilmektedir.9 Tahrir defterlerinden sonra belge
silsilesinde bir kopukluk oluşmaktadır. Bu kopukluğun
bittiği XVIII. Yüzyıldan itibaren rastladığımız kayıtlarda
zaviyenin yeri “Sivrihisar Kazası Günyüzü Nahiyesi Saru
nâm karye” şeklinde geçmektedir. Şemseddin Sami ise
zaviyenin yerini, Porsuk Nehri’nin Sakarya’ya karıştığı bir
mahal olarak tarif etmektedir. 10
1466 tarihli Kirmasti defterinde Anadolu Beylerbeyi
İsa Bey’in, zaviyenin vakıf gelirine katkıda bulunmak
üzere iki yerde çeltik ekilmesine izin verdiğine dair
mektubu bulunduğu belirtilmiştir. Bunun tasarrufunun da
zaviyenin şeyh evladından Osman oğlu ve Şeyh Mehmed’e
bırakıldığı açıklanmıştır. Zaviyenin Şeyh Mehmed’e
yapılan bağıştan çok önce kurulmuş olduğu, vakıf kaydında
buranın kadimden vakfiyyet üzere olduğu belirtildiği için
kuşkusuzdur. Tahrir defterlerinde geçen bu tarz ifadelerle
daha ziyade Orhan Bey veya en geç I. Murad devirlerinin
kastedildiği dikkate alınırsa, zaviyenin bu dönemlerde
kurulduğunu düşünebiliriz.11
Tahrir defterlerinde zaviyenin ismi Yunus Emir Bey
şeklinde geçmekte ve bu isim 1731 tarihli kayd-ı hakânîde
de kullanılmaktadır.12 Bu kayıttan dört ay sonra zaviyedar
atanması münasebetiyle kaleme alınan beratta ise Yunus
Emre Zaviyesi denilmektedir.13 Buradan hareketle Yunus
Emre’nin sehven yazıldığı, dolayısıyla Yunus Emir Bey’in
başka biri olduğu iddia edilmektedir. Halbuki bu tarihten
sonra kaleme alınan pek çok belgede Yunus Emre ismi
geçmektedir. Hatta aynı belge üzerinde farklı isimlerin
kayıtlı olduğu14 dikkate alınırsa bu isimlerin hepsinin
birbirinin yerine kullanıldığını söylememiz yanlış
olmaz. Zaviyeye dair yazışmalara bakıldığında “Kibar-ı
ehlu’l-lâhdan Yunus Kaddese Sırrahu’l-azîz”15, “Yunus
9. Halime Doğru, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Sivrihisar Nahiyesi, TTK, Ankara
1997, s. 109; İ. Hulusi Güngör, “Devlet Arşivlerinde Yunus Emre İle İlgili
Belgelerin Ortaya Koyduğu Gerçekler”, VIII. Vakıf Haftası Kitabı Türk Vakıf
Medeniyeti Çerçevesi’nde Yunus Emre ve Dönemi, Restorasyon ve Kıbrıs
Vakıfları Seminerleri 4-5-9 Aralık 1990 Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü
Yayınları, Ankara 1991, s.71.
10. “Yunus Emre mazanne-i kirâmdan olup Bolu’lu olduğu halde, Porsuk
Nehri’nin Sakarya’ya karıştığı mahalde bir zâviye ve çilehâne edinip, ibâdet ve
riyâzetle meşgul olmuş ve makâmâtı şöhret bulup 843 de vefat etmiştir. Zâviyesi
kurbünde vâki‘ türbesi ziyâretgâhdır. Ümmî olduğu halde sûfiyâne ve ehl-i
dilâne ilâhîleri vardır.” Kâmûsu’l-a‘lâm, C.6, İstanbul 1316, s. 4828.
11. Doğru, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Sivrihisar Nahiyesi, s. 109.
12. Halim Baki Kunter, Yunus Emre Bilgiler-Belgeler, Eskişehir Valiliği İl
13. Kunter, s. 104.
zaviye mutasarrıfının müracaatı üzerine yazılan buyrulduda “Yunus Emir Bey”
ve “Emir Yunus Bey” ifadeleri aynı anda kullanılmıştır. BOA. Cevdet Evkaf,
14983.
MAYIS 2010|71
Emre”16, “Yunus” 17 “Yunus Emrullah” 18 “Emrullah Yunus”
19
ifadelerinin de kullanıldığı görülmektedir.
2. Zaviye İçin Yapılan Yazışmalar
Yunus Emre Zaviyesi’ne dair arşiv kayıtları
incelendiğinde, daha ziyade görevlilerin atanmasına, gelir
ve giderlerin beyanına ve zaviye vakıflarına dışarıdan
yapılan müdahalelerin engellenmesine dair oldukları
göze çarpmaktadır. Gelir ve giderler için ayrı bir bahis
açıldığından dolayı bu kısımda diğer yazışmalara
değinmekle yetineceğiz.
Zaviyenin yeri ve ismi başlıklı kısımda tahrir defterlerinin en
erken kayıtlar olduğuna değinmiştik. 1466 tarihli Kirmasti
Defteri’ndeki bilgiler, Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne
ait olup Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’nde
580 numaralı tahrir defterinde aynen tekrarlanmış20 ve
daha sonra zaviye için düzenlenen belgelerde bu kayıtlara
müracaat edilmiştir.21
Evâhir-i Cemâziye’l-evvel 1144 (20-30 Kasım 1731)
tarihli belgede tahrir kayıtlarından hareketle bilgilerin liva
evkafına nakl olunduğu görülmektedir. Bundan yaklaşık
dört ay sonra Evâhir-i Ramazan 1144 ( 17-27 Mart 1732)
tarihinde düzenlenen beratta, Sivrihisar Kazâsına bağlı
Sarıköy’de bulunan Yunus Emre Zâviyesi’nin zâviyedârı
Abdülcelil’in vefatıyla yerine oğlu Abdülkerim’in zâviyedâr
olarak tayin olunduğu, gerekli hizmetlerin Abdülkerim
tarafından ifası, vakfın ruhuna ve amacına kimsenin
gölge düşürmemesi için bu berâtın kendisine verildiği
yazılıdır.22
16. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Atik Esas Sarı Evvel, Nr.
417/194.
17. 28 Safer 1257 (21 Nisan 1841) tarihli beratta özetle şu ifadeler yer almıştır:
Evkâf Nezâretine bağlı vakıflardan Sivrihisar Günyüzü Kazâsı’na bağlı Sarıköy’de
bulunan Yunus Emre Zâviyesi vakfının başında, öşür vergisi karşılığı mutasarrıf
olan Seyyid Derviş Mustafa bulunuyordu. Vefat edince yeri boşaldı, sürdürdüğü
hizmet yarım kaldı. Bahsedilen yer mamur bir köy iken, halkı dağıldığından
Yunus Emre Türbesi’nin dışında tüm binalar bakımsızlıktan yıkılarak harâp oldu.
Vakfa ait tarlalarda çeltik ekilir, çıkan mahsul satılarak zâviyenin hizmetlerinde
kullanılırdı. Şimdi hayvan otlatılan arazi ve zaviye bakımsız olduğu için yolcu
ve ziyaretçilerin korunmaları ihtiyaçlarının görülmesi işi yapılamamaktadır.
Türbenin bakımı, misafirlerin ikameti ve ihtiyaçlarının görülmesi için birkaç oda
inşa edilmesi şartıyla, Merhûm Seyyid Derviş Mustafa’dan boşalan zâviyenin
zâviyedârlığına Kâdirî Tarîkatı’na mensup Sivrihisarlı Şeyh Mustafa el-Hâc
Yakub’un getirildiği yazılmıştır. Kunter, s. 105. olan mahallerinin tamirat-ı zaruriyyesine sarf olunmuştur”
18. Kunter, s. 107.
19. Kunter s. 110 ifadesi yer almakta ve yıkık mahallerin en azından bir
20. “Mezra‘-i nâhiye-i Seferihisar der-livâ-i Hüdâvendigâr, Saru Köyü’nde
Yunus Emir Bey’in bir çiftlik vakıf yeri var imiş. Zâviyesine kadîmden vakıf imiş,
şimdi evlâdından Osman oğlu Şeyh Mehmed tasarruf eder ve Beylerbeyi İsa Bey
mektubu ile iki kırda çeltük eker imiş deyu nakl olunmuş an defter-i Kirmasti.
Mezbûr vakıf kadîmü’z-zamândan vakfiyyet üzre tasarruf olunur imiş, şimdi
Nasuh Şeyh tasarruf eder deyu kaydolunmuş der -defter-i köhne. El-hâletü
hâzihî Nasuh Şeyh evlâdından Derviş İbrahim mutasarrıfdır, karındaşın Derviş
Halil ile ellerinde padişahımız mukarrer-nâmesi vardır deyu kayd olunmuş der-
defter-i köhne. Hâliyâ vakfiyyet üzre Ebu’l-Müslim Çelebi mutasarrıfdır, elinde
nişân-ı şerîf var deyu mukayyettir defter-i atîk.” Güngör, s. 71. 23. BOA. Cevdet Evkaf, 14983.
21. BOA. Cevdet Evkaf, 14983. 24. Kunter, s. 105.
22. Kunter, s.104. 25. Kunter, s. 106.
72|MAYIS 2010
Zâviyenin mütevellisi Seyyid Mustafa’nın, hanımı Hatice
ile müştereken mutasarrıf oldukları arazilerin iltizam
bedellerini tahsil edemediklerine dair verdikleri arzuhale
cevaben 20 Cemâziye’l-evvel 1208 (24 Aralık 1793)
tarihinde düzenlenen buyrulduda defterhane kayıtları
incelenerek arzuhal sahiplerinin istedikleri doğrultuda bir
karar alınmıştır. Bu yazışma sürecinde zaviye evkafından
olan çiftlik, kışlak, yaylak, bahçe ve çayırın tasarruf
hakkının ve gelirlerini toplama yetkisinin Yunus Emre
Zâviyesi zâviyedarı Seyyid Derviş Mustafa’ya ait olduğu
arzuhalin kenarlarına eski kayıtların örnekleri çıkarılmak
suretiyle belirtilmiştir. 23
28 Safer 1257 (21 Nisan 1841) tarihli beratta Seyyid Derviş
Mustafa’nın vefatıyla boşalan zâviyedarlık hizmetine
Kâdirî şeyhlerinden Sivrihisarlı Şeyh Mustafa bin
Yakub’un atanması yer almıştır. Bu vesikada Sarıköy’deki
Yunus Zâviyesi zâviyedârlığının, buraya tahsis olunan
araziler mahsulünün öşrüne mukabil tevcih olunageldiği,
Seyyid Derviş Mustafa’nın vefatıyla bu hizmetin boş
kaldığı dolayısıyla yapılması gereken hizmetlerin aksadığı
vurgulanmıştır. Aynı vesikada eskiden mamur bir yer olan
Sarıköy’ün ahalisinin burayı terk etmesiyle harap olduğu,
Yunus Emre Türbesi’nden başka binadan eser kalmadığı,
vakfın eskiden çeltik ekilen tarlasının da boş kalmasıyla civar
köyler ahalisinin hayvan otlatmak suretiyle zaviye vakfına
zarar verdikleri, bu yüzden gelip geçenlerin meşakkat
çektikleri anlatılmaktadır. Vesikada bu olumsuz tablonun
ortadan kaldırılması, türbenin bakımının yapılması, zâviye
için gerekli odaların yeniden inşası ve gelirlerin kalan
kısmıyla da kurumun amacına uygun hizmetler verilmesi
şartıyla zâviyedarlık görevine Şeyh Mustafa bin Yakub’un
atandığı belirtilmiştir.24 Bu belgeye göre Yunus Emre
Zâviyesi tamamen yıkılmış ve yeniden yapılması yönünde
talimat verilmiş olmasına rağmen 29 Cemâziye’l-evvel
1273 (25 Ocak 1857) tarihli muhasebe kaydından25 imar
faaliyetinin hemen yapılamadığı anlaşılmaktadır. Zira
vakfın 1272 senesi muhasebesinin Evkaf Nezareti’ne
bildirilmesi amacıyla düzenlenen bu defterde, 1115 kuruş
olan giderlerin 1065 kuruşunun “zâviyenin münhedim
kısmının bu yıl içinde yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Evkaf Defteri’nde yer alan ve 16 Cemâziye’l-evvel 1266 (30
Mart 1850) tarihinde Ankara Evkaf Müdüriyeti’ne hitaben
yazıldığı anlaşılan kayıtta da zâviyedar Şeyh Mustafa bin
Yakub’un vefat etmesi münasebetiyle görevin küçük oğlu
Yakub’a tevcih edilmesi talebi değerlendirilmektedir.26 Bu
belge zâviye yönetiminin tasavvuf hareketlerinin önemli ve
yaygın bir kolu olan Kâdirî Tarîkatı’na mensup olduklarını
göstermektedir. Aynı zamanda Yunus Emre’den ve
zâviyesinden bahsederken “kibâr-ı ehlu’llâhdan Yunus
kaddese sırrahu’l-azîz hazretleri zâviyesi” ifadelerinin
kullanılmış olması önemlidir. Çünkü Sarıköy’deki Yunus
için sadece bir beratta din büyükleri için kullanılan hürmet
ifadesi geçtiği söylenilmektedir.27
Henüz yaşı küçük olan Yakup Halife’nin zâviyedâr
olarak görevlendirilme süreci İbrahim Oğlu Süleyman’ın
vekâleten hizmetleri yürütmesi şartıyla 26 Receb 1269 (5
Mayıs 1853) tarihinde tamamlanmıştır.28 Bu atamanın
Ankara Nâibi’nin teklifi, Ankara Vakıflar Müdürü’nün
inhası, meclis üyelerinin mazbatası, Vakıflar Müfettişi’nin
i‘lâmı, Şeyhülislam ve Evkaf Nazırı’nın olurlarıyla
gerçekleştirilmiş olması Yunus Emre Zâviyesi ve bu
zâviyeye zâviyedâr tayin edilen kişiye verilen önemi ortaya
koymaktadır.29
Sultan Abdülaziz’in cülusunun ardından yenilenen
beratlar cümlesinden olmak üzere 29 Zilkade 1279
(18 Mayıs 1863) tarihinde Yunus Emre Zâviyesi için
yazılan beratta, zâviyedarlık hizmetini yürüten Yakub’un
kayıtlarda bahsedilen kurallar çerçevesinde bu göreve
devam edebileceği zikredilmiştir.30 13 Safer 1280 (30
Temmuz 1863) tarihli ve Yakub tarafından kaleme alınan
26. “Ankara Evkaf Müdüriyeti’ne: Nezâret-i evkâf-ı hümâyûna mülhak evkâfdan
SeferihisarGünyüzü Kazası’na tâbi‘ Sarı Karye’de kibâr-ı ehlu’llâhdan Yunus
kaddese sırrahu’l-azîz hazretleri zâviyesi vakfının bâ-öşr-i mahsûl zâviyedârlık
cihetinin mutasarrıfı meşâyih-i Kâdiriyye’den Şeyh Mustafa Efendi ibn-i Yakub
Bey vefât eylediği beyânıyla mahlûlünden sulb-i sagîr oğlu Yakub halîfeye
tevcîhi hususu mukaddemce mahallinden bâ-i‘lâm iş‘âr olunmuş ve vakf-ı
müşârun-ileyhin bâ-öşr-i mahsûl zâviyedârlğı Seferihisarlı mûmâ-ileyh Şeyh
Mustafa Efendi’nin uhdesinde olduğu ve Seferihisar Nâhiyesi’nde mezra‘a-i
Sarıköy’de bir çiftlik yerin hâsılâtı Yunus Emir Bey Zâviyesi vakfı tarafından zabt
olunması muktezâ-yı Defter-i Hâkânî’den idüğü kuyûdan anlaşılmış olup fakat
vakf-ı müşârun-ileyh vakfiyesinin ve henüz muhâsebesi ru’yet olunduğunun
kaydı bulunmamış olduğuna ve nizâmına nazaran ba‘dehû îcâbına bakılmak
üzere evvel-emirde vakf-ı müşârun-ileyhin mahallinde veyâhûd sicillâtta
mukayyed vakfiyesi var mıdır? Ve şurût ne vechiledir? Ve zâviye-i mezkûre
el-yevm mevcûd ve ma‘mûr mudur? Ve îrâd ve masârıfı nedir? Mahallinde
ma‘rifet-i şer‘-i şerîf ve ma‘rifet-i şerîfleriyle tahkîk ve îcâb eden târîhden
altmışbeş senesi gâyetine değin muhâsebesi ru’yet ve tedkîk olunarak ma‘a
fermân-ı hazîne memhûr ve mümzî defterinin ve vakfiyesi var ise kalemine li-
ecli’l-kayd bir kıt‘a mümzî sûretinin cânib-i hazîne-i evkâf-ı humâyûna irsâli ve
keyfiyetin iş‘ârı husûsuna himmet buyurmaları. 16 Cemâziye’l-evvel 1266”.
BOA. Evkaf d., 14049, s. 20. el-yevm ma‘mûr ve mevcûd olarak derûnunda âyende ve revendeye it‘ âm-ı
27. İ. Hulusi Güngör, “Devlet Arşivlerinde Yunus Emre İle İlgili Belgelerin
Ortaya Koyduğu Gerçekler”, VIII. Vakıf Haftası Kitabı Türk Vakıf Medeniyeti
Çerçevesi’nde Yunus Emre ve Dönemi, Restorasyon ve Kıbrıs Vakıfları
Seminerleri 4-5-9 Aralık 1990 Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları,
Ankara 1991,
Güngör, s. 40. penâhilerine arzı Mahkeme-i Teftîş ile Cihât Kalemi’nden bâ-i‘lâm der-kenâr
28. VGMA, Atik Esas Sarı Evvel, Nr. 417/194. ifâde olunmuş ve ol vechile emr-i tevcîhin icrâsı menût-i emr u irâde-i aliye-i
29. İbrahim Ateş, “Yunus Emre’nin Vakıf İlkeleri İstikâmetindeki Düşünceleri
ve Belgeleri Muhtevasındaki Zâviyeleri”,VIII. Vakıf Haftası Kitabı Türk Vakıf
Medeniyeti Çerçevesi’nde Yunus Emre ve Dönemi, Restorasyon ve Kıbrıs
Vakıfları Seminerleri 4-5-9 Aralık 1990 Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü
Yayınları, Ankara 1991, s. 123-124. irâde-i aliye mûcibince berât-ı âlîsi ısdâr kılınmışdır.” İbrahim Ateş, s. 124.
30. Kunter, s.107. 34. Kunter, s. 132.
muameleli arzuhalde Sarıköy’deki arazinin zamanla
vakıfla ilgisi olmayan insanların eline geçtiğince ve
kaybolmaya yüz tutan vakfın arazilerinin kayıtlarının
çıkarılarak sınırlarının tayin edilmesine müsaade edilmesi
sadaret makamından istenilmiştir. Bu müracaat üzerine
durum, gereğinin yapılması için Evkaf-ı Humâyun
Nezâreti’ne havale edilmiş ve zâviye vakfına ait arazilerin
kayıtları çıkarılarak arzuhalin üst kısmına yazılmıştır. Bu
kayıtlardan birincisinde Yakub’un hangi tarihte ve hangi
şartlarla atamasının yapıldığı anlatılmıştır. İkincisinde
tahrir defterlerinde yer alan en eski kaydın bir örneğinin
çıkarıldığı görülmektedir. Burada da Yunus Emir
Bey’in Yunus Emre ile aynı şahıs olduğu görülmektedir.
Zira iki isim de aynı belge üzerinde birbirinin yerine
kullanılmaktadır.31
25 Cemâziye’l-evvel 1317 (1 Ekim 1899) tarihli beratta
ise Yakub’un vefatından dolayı görevin oğlu Mustafa’ya
verildiği görülmektedir.32 Bu berat hazırlanmadan önce
28 Rebî‘u’l-âhir 1317 (5 Eylül 1899) tarihinde sadaret
makamı zâviyenin durumunu ve atamanın uygunluğunu
belirten bir yazıyı padişahın onayına sunmuş ve 30
Rebî‘u’l-âhir 1317 (7 Eylül 1899) tarihinde çıkan irade-i
seniyye ile bahsi geçen berat kaleme alınmıştır. Evkaf
Defterine de atamanın yapıldığı tarih kaydedilmiştir.
33
Bundan sonra zâviyeye atama yapılmadığı görülmekte 7
Kânun-ı Evvel 1326 (20 Aralık 1910) tarihli muhasebe
koçanında mütevelli ve zâviyedar olarak Mustafa Kâmil
ismi geçmektedir.34 Zâviye’nin beratlı son temsilcisinin
ve vakıf mütevellisinin Mustafa Kâmil (Yakan) Efendi
olduğunu Sayın Prof. Dr. Ömer Adil Atasoy da teyit
etmekte, Mustafa Kamil Efendi’nin babası Yakub Bey’in
Sivrihisar’ın tabak esnafının başı olduğunu ve “Ahi Türk”
sıfatını taşıdığını belirtmektedir.
31. Kunter, s.107.
32. Kunter, s. 109.
33. VGMA, Atik Esas Sarı Evvel, Nr. 417/194; İrade-i seniyye ile zâviyedarlık
atamasının oluru istenilen ve Sadaret tarafından kaleme alınan yazının tam metni
şu şekildedir: “ Seferihisar Kazası’nda Sarı Karyesi’nde Yunus Emre Zâviyesi
Vakfı’nın müteveffâ Yakub Bey uhdesinden mahlûl olan bâ-öşr-i mahsûl
zâviyedârlık cihetinin oğlu Mustafa’ya tevcîhi mahallinden bâ-mazbata iş‘âr
olunması üzerine icrâ kılınan tedkîkâtda zâviye-i mezkûrenin bâ-öşr-i mahsûl
zâviyedârlık ciheti mûmâ-ileyh Yakub Bey uhdesinde olduğu anlaşılmasına
ve her ne kadar vakfiyesine dâir kayd bulunamamış ise de zâviye-i mezkûre
ta‘âm olunmakda bulunduğu cümle-i iş‘âratdan olup şu halde zâviye-i mezkûre
içün bir zâviyedârın lüzûmu bedîhi ve binâ’en aleyh zâviyedârlığın tevcîhi
hakkında muktezâ olarak sûret-i iş‘âr muvâvık-ı kayd ve nizâm bulunmasına
mebnî ber-mûceb-i iş‘âr mezkûr zâviyedârlık cihetinin müteveffâ Yakub Bey
mahlûlünden oğlu Mustafa’ya tevcîhi hususunun huzûr-ı sâmî-i cenâb-ı sadâret-
cenâb-ı Sadâret-penâhîleri bulunmuş olmağın ol-bâbda emr u fermân hazret-i
v eliyyü’l-emrindir. Fî 28 Rebî‘u’l-âhir sene 317- fî 23 Ağustos 315. Evkâf-ı
humâyûn Nâzırı devletlü Paşa hazretleri ber-mûceb-i takrîr îfâ-yı muktezâsına
himmet buyurulmak bâbında 30 Rebî‘u’l-âhir sene 317 tarihinde sudûr iden
MAYIS 2010|73
 3. Zaviyenin Faaliyetleri ve Gelir-Giderleri
Yunus Emre Zaviyesi’nin kurulduğu tarih net olmamakla
beraber, tasavvuf hareketlerinin yayılışıyla kurulması
arasında paralellik olduğunu söylemek yanlış olmaz.
Zaviyeye son dönemde yapılan zaviyedar atamalarına
bakıldığında, bu şahısların Kâdirî Tarikati’ne mensup
oldukları görülmektedir.35 Halim Baki Kunter tarafından
zaviyenin son mütevellisi Mustafa Kamil Efendi’den alınan,
Meclis-i Meşâyih ve İstanbul’daki Kâdirî Âsitânesi’nden
tanzim edildiği anlaşılan tarîkat şeceresinde özetle şu
bilgiler mevcuttur:
Belgede öncelikle Yunus Emre’nin tarikat şeceresi
verilmekte, zâviyedarlık ve şeyhlik görevinin Mustafa
Kamil Efendi’ye ait olduğu belirtilmektedir. Yapılması
istenilen faaliyetler bahsinde ise, beş vakit namazda
padişahın ve devletin devamı için duaya devam edilmesi,
dergaha gelenlere şeriat ve tarikat adabının öğretilmesi,
fakir dervişlerin ve gelip gidenlerin yedirilip içirilmesinin
yanı sıra mübarek gecelerde Kâdirî Evrâdı okunması
vurgulanmaktadır.36
35. BOA. Evkaf d., 14049, s. 20.
36. Kunter, s. 111; 1-10 Şaban 1252 (…..) tarihli fermanda Tophâne-i Âmire
civarındaki Kâdirîhane Şeyhi Mehmed Emin Efendi, taşradaki tekke ve zaviyelere
atanan bazı şahısların tarikat adabını bilmemeleri münasebetiyle şikayetler
geldiğinden buralara ehil insanların önerilmesi noktasında uyarılmaktadır. Bu
belge tarikatlara bağlı tekke ve zaviyelere yapılan görevlendirmelerde tarikat
merkezleri ile devlet arasında müşterek çalışma yapıldığını göstermektedir.
Ferman, Araştırmacı Ömer Osman Yeler’in özel arşivinden alınmıştır;
74|MAYIS 2010
Osmanlı idaresi açısından, şehir dışında kurulan
zaviyelerin başlıca fonksiyonu yolcu konaklamasına imkan
sağlamak olduğundan yazışmaların hemen hepsinde
gelip geçen misafirlerin ihtiyaçlarının karşılanması ve yol
güvenliklerinin temin edilmesi konuları vurgulanmıştır.
Mesela 28 Safer 1257 (21 Nisan 1841) tarihli berata
bakıldığında I. Mahmud devrinde zaviyenin geliri 600
akçe olarak gösterilmiştir. Bu gelir zaviyeye yine Sarıköy
civarında tahsis olunan çiftlik ve arazilerden temin
edilmektedir. Bu yıllara ait masraf kayıtları olmadığı
için gelirin hangi kalemlere ve ne kadar aktarıldığı
bilinmemektedir. Daha sonra kaleme alınan vesikalara
göre vakfın gelirinin onda birinin zaviyedara verildiği
kalan onda dokuzunun ise zaviyenin bakım ve onarımı
ile buraya gelip giden ziyaretçilerin ağırlanmasına tahsis
olunduğu anlaşılmaktadır. Özellikle son dönemlere isabet
eden belgelerde gelir ve masrafların ayrıntılı biçimde yer
aldığı görülmektedir.
Dönem dönem ihmal ve bakımsızlıktan dolayı harab
olan zaviye atıl duruma gelmesine rağmen tamir edilip,
ilaveler yapılmış Osmanlı Devleti’nin tasfiyesine kadar
fonksiyonunu devam ettirmiştir. 1921 yılında Yunan
işgalinde yanan zaviye binası aynı yerde yeniden inşa
edilmiştir.
MAYIS 2010|75
 Yunus Emre’yi
Tanıyor musunuz?

Röportaj: Meryem Yücesoy

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dili ve Ed.Böl.

• Yunus Emre bildiğim kadarıyla Türklerin meşhur

bir halk şairi. Aslında Yunus Emre hepimizin içinde
saklı olan barış ve sevgi içinde yaşama isteğini
Fotoğraf: Battal Gazi Barlas

dile getirmiş. Bence hayat savaşlara, kavgaya vakit

ayırmayacağımız kadar kısa. Ne yazık ki kimi insan
bunu çok geç öğreniyor kimi de bunun farkına
varmadan hayat boyunca hırslarının esiri oluyor.
Sadece sevmek hayatımızı tahmin edebileceğimizden
çok daha fazla güzelleştirebilir ve hayatın tadını belki
de o zaman gerçekten almış olacağız. Biz buna İslami
Yunus Emre Heykeli, Büyük Park,

noktadan bakarsak da dünyanın olumsuz duygular için

değil sevmek için yaratılmış olduğunu anlayabiliriz.
Sumera Jabeen ( Pakistan)

•Yunus Emre’yi tanıyorum. Hiçbirimiz dünyada

kalıcı değiliz. Maddi kazancımız hayatımız sona
erdikten sonra bir işe yaramayacaktır. Bu sebepten
dolayı en güzeli sevmek, sevilmek ve bu duygularla
dünyayı daha güzel bir yer haline getirmektir.
Sina (İran )

• Yunus Emre’yi tanımıyorum. Sadece 200 TL

üzerinde onu gördüm. Daha sonra öğrendiğime göre
13.yy da yaşamış ünlü bir şairmiş.
Salim Hai Chuhı (Kenya)

76|MAYIS 2010
 Yunus Emre
“Sevelim Sevilelim Dünya Kimseye Kalmaz”
sözüyle sizce ne demek istemiştir?
• Orta Doğu’da ve dünyada tanınmış bir ozan. Tanrı’ya
karşı duyduğu saf aşk çok yüksek bu aşkla yaşıyor, bu
aşkla insanları ayrım yapmadan seviyor ve insanları tek bir
çatı altında birleşmeye çağırıyor. Şiirleri insan erdemleri
üzerine kurulmuştur. Onun bu bakış açısını ‘Yaradanı sev
yaradandan ötürü’ sözünde de görmüş oluruz. İnsanlar
ayrım yapılmadan sevilmeli, savaşlar ve dargınlıklar
olmadan, sevgi ve barış içinde yaşamalıdır.
Abdulmatin Afghan Ahmadzai (Afganistan)
• Sevgi olmazsa barış da olmaz. Artık dünyanın dört bir
köşesinde savaş çıkıyor. Çünkü insanların birbirine karşı
sevgisi kalmadı, çıkarlar daha önde. Ne yazık ki savaş
insanlık duygularını zedeleyecek olaylara sebep olur.
Afganistan ve Irak’ da ve Filistin’de yaşananlar buna en
iyi örnektir. İnsanlara eşit değer verilmemesi ve yapılan
ayrımcılık insanları savaşa sürüklüyor. Verilen eğitim de
çok önemli, doğru bir eğitim alınırsa insanlar kendilerini
birbirinin yerine koymayı da, birbirini sevmeyi de öğrenir.
Qhalib Ali Abdi (Kenya)
• Yunus Emre çok tanıdığım bir şair değil ama bu sözü
aslında ne kadar geçici şeylerle vakit harcadığımızı,
aslında bizi insan yapan ya da mutlu edebilecek pek çok
şeyi kaçırdığımızı anlatıyor. Sonuçta hepimiz bir gün
öleceğiz. Şu kısa ömrümüzü niye kin besleyerek kavga
ederek geçirelim ki. Aslında olması gereken Yunus
Emre’nin söylediğidir. Ancak bir yandan da böyle bir şeyin
mümkün olamayacağını düşünüyorum. Çünkü insanların
hamurunda ne yaparsak yapalım, kötülük de vardır. Ne
kadar sevgi ve barış içinde yaşamak istesek de içindeki
kötülüğü durduramayan insanlar olacaktır. Bu yüzden de
dünya durdukça barış için yapılanlar çoğu zaman boşuna bir
çaba olarak kalacaktır. Ben Türküm, ancak doğduğumdan
beri yurtdışında farklı ülkelerde yaşadım ve gördüm ki
aslında ayrımcılığa karşı olduğunu söyleyen ülkelerin çoğu
ayrımcılığın en alasını yapıyorlar. Savaşlar ne yazık ki hep
olacaktır. Çünkü insanlar artık başkalarının ne yaşadığıyla
ilgilenmiyor. Nefislerine hâkim olamadıkları için kin, çıkar
her zaman olacak. Umarım yanılıyorumdur. Dünyanın,
bize verilen nimetlerin değerini bilir ve bu dünyayı yeni
nesillere bırakacağımızı unutmayız.
Hatice Cengizhan (Avusturya)
• Yunus Emre çok güzel demiş; insanlar ırk, ülke ayrımı
yapmadan barış ve demokrasi içinde yaşayabilirler. Ben
Azerbaycan’da yaşayan bir Ahıska Türkü olarak dünyanın
her yerinde insanların birbirlerini dışlamadan, hepsinin
aynı muameleyi görmesini isterim. Ama her insanın
yaptıkları Yunus Emre’nin sözüyle bağdaşmaz. Çünkü,
insanın doğasında her zaman şiddet vardır ve bu duyguyu
bastıramayan insanlar hep olacaktır. Bu yüzden günümüz
dünyası bizi barış için savaşa mecbur bırakıyor.
Orhan Uflan (Azerbaycan)
• Yunus Emre’nin kalemiyle tarihe damgalanan bu
düşünce çok güzel bir gerçeği yansıtmaktadır. Belki de
bu düşüncenin kâğıda döküldüğü zamanlarda insanlar
buna yürekten inanmaktaydı. Belki de bunu hayata
geçirmek daha kolaydı. Ama günümüzde buna inanan,
bunu uygulamaya çalışan insanların sayısı gittikçe azalıyor.
Günümüzde soyut değerler artık önemini yitirmekte,
maddi değerlerin önemi gün geçtikçe artmakta. İnsanlar
maddiyatın ön planda olduğu bir hayat sürüyor. İnsanlar
toplumda belli bir statüye, bir banka hesabına, kabarık bir
cüzdana sahip olunca kedini ölümsüz hissetmeye başlayıp
çevresindeki insanlara daha az önem vermeye başlıyor.
Sonra ise “neden yalnız kaldım” diye kendine soruyor.
Yunus Emre’nin bu sözünü düşüncede bırakmayıp eylem
haline getirmeye başlarsak gelecek nesillere daha güzel bir
dünya bırakabiliriz. Belki de o zaman bu dünya hepimize
kalır.
Halil Aliev Ashimov (Bulgaristan)
• Yunus Emre daima barışı savunmuş, sevgiyi kendisine
rehber edinmiş bir Türk ozanıdır. “Sevelim sevilelim,
dünya kimseye kalmaz” sözü aslında onun bütün kişiliğini
ve hayatını yansıtmış bir sözdür. Sevgi üzerine kurulmuş
toplumsal ve bireysel yaşamın, dünyada barışın hüküm
sürdüğü, herkesin kardeşçe yaşadığı bir yaşam her insanın
isteğidir. Dünya kimseye kalmaz evet çünkü herkes
ölecektir. Dünya hırsıyla neden olduğumuz düşmanlıklar
sonucu ele geçirdiğimiz şeylerin hiç biri kalıcı olmayacak.
Sevgi ve barışın önemi de o zaman anlaşılacaktır.
Shamsu Lalego Bashir (Kenya)
MAYIS 2010|77
 Yunus Emre Batılı Anlamda
Hümanist midir?
Doç. Dr. Muharrem KAYA|Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Ed. Fak., Türk Dili ve Ed. Böl.
Yunus Emre’nin şiirlerinde tasavvuf ve din anlayışı hakimdir.
Hümanizmde dinden kopmuş, bireyleşerek özgürleşen bir insan
anlayışı yüceltilirken, Yunus Emre’de, Allah’ın ruhunu üflediği
varlık olarak şereflendirilmiştir.
Y
azının sonunda vereceğim cevabı başta vereyim.
Yunus Emre’nin şiirlerinde görülen insan sevgisi,
insanın yüceltilmesi, hümanizmin batıda kazandığı
anlamın dışındadır. Çünkü hümanizm hareketinin
temelinde dinî konulardan uzaklaşma, insanın dünyasını
yansıtma, birey olma bilincinin gelişimine önem verme
vardır. Halbuki hümanizmdeki din dışılığın tersine Yunus
Emre’nin şiirlerinde insan, Allah’ın var olmasıyla ilgili
olarak bir anlam kazanır; “yaratandan ötürü yaratılanın”
yüceltilmesi çerçevesinde insan değerlidir. Bu noktada
şunu sormak gerekir: Hem düşünce temelleri hem de
insan sevgisinin, insanı ulaştıracağı amaç farklı olduğuna
göre neden böyle bir benzeştirme, aynileştirme yapılmıştır?
Öncelikle yüzeysel bir okuma bu benzerliği doğurmuştur
diye düşünebiliriz. Fakat Osmanlı’dan günümüze kadar
devam eden, önceleri Batı Avrupa, daha sonra Amerika’nın
model alındığı çağdaşlaşma çabalarına bakıldığında bunun
bir zihniyet meselesi olduğu ortaya çıkar.
Hilmi Yavuz, Osmanlı’dan itibaren bu çağdaşlaşma
hareketlerinde üç aşamanın görüldüğünden bahseder.1
Birinci aşama Namık Kemal gibi yazarların, dönemin
ihtiyaçlarına göre şekil alan seçmeci bakış açısıdır. Devletin
siyasi sistemi üzerine tartışıldığında batıyı temsil eden
parlamenter sistem Osmanlı’ya uyarlanır. Namık Kemal,
bizde meşveret sisteminin Hz. Muhammet devrinde
bile bulunduğunu, şurâ-yı ümmet ve şurâ-yı devlet gibi
kurumlar oluşturularak bunun yapılabileceğini öne sürer.
1. Hilmi Yavuz, “II. Meşrutiyet Entelijansiyası ve Ziya Gökalp ile Rıza Tevfik’in
‘Felsefe Dersleri’”, Zaman, 6.1.2010.
78|MAYIS 2010
Ama Tanzimat döneminde, batıyı temsil eden diğer
siyasi, ekonomik, sosyal değerler bütününe değinilmez.
Meşrutiyet döneminde ise batı düşüncesinde ne varsa
alınmaya çalışılır. Bunun en güzel örnekleri olarak Rıza
Tevfik ve Abdullah Cevdet gösterilebilir. Üçüncü aşama ise
onlarda olanın bizde de çok önceden beri var olduğunun
ispatlanmaya çalışılmasıdır.
İşte bu noktada Türk entelijansiyasının batı karşısındaki en
temel kompleksi ortaya çıkmaktadır. Çünkü Osmanlı’nın
ve yeni Türkiye’nin farklı kavramlara, temellere dayanan
düşüncesi, sosyal yapısı, değerleri, batıyla yarıştırılırcasına,
bir tür aşağılık kompleksinden üstünlük kompleksine
geçilir şekilde yorumlanmaya çalışılır.
Maalesef Yunus Emre’deki insan sevgisi de bu noktada
batılı kavramlarla adeta özdeşleştirilmeye çalışılarak
yorumlanmıştır. Halbuki onu hümanist gösterenlerin de
çok iyi bildiği gibi batıdaki hümanizm ile bizdeki tasavvuf
anlayışı çok farklı temellere dayanmaktadır.
HÜMANİZMA
Hümanizmle ilgili tanımlara bakıldığında, anlam
genişlemesine uğrayarak, insanlık sevgisinin, insanlar
arasında fark gözetmeden sevmenin, insanlığın hayrını
düşünmenin vurgulandığı görülür. Fakat felsefi anlamı
dikkate alındığında, “akıllı insan varlığını tek ve en yüksek
değer kaynağı olarak gören, bireyin yaratıcı ve ahlâkî
gelişiminin, rasyonel ve anlamlı bir biçimde, doğaüstü alana
hiç başvurmadan, doğal yoldan gerçekleştirebileceğini
belirten ve bu çerçeve içinde insanın doğallığını,
özgürlüğünü ve etkinliğini ön plâna çıkartan felsefî akım”
diye tanımının yapıldığını görürüz.2 XIV. yüzyıldan XVI.
yüzyıla kadar varlığını hissettiren Hümanizma ve Rönesans
hareketinde Ortaçağ’ın dogmalarına karşı, akılcı bir
başkaldırı görülür. Hristiyanlık ve Platonizm de etkilidir.
Eski Yunan ve Latin sanatına hayranlık görülür. Özellikle
rasyonalizm, natüralizm, laisizm ve bireycilik dört temel
ilkesini oluşturur. Sanat da bu çerçevede dünyevî, beşerî
ve aklîdir.3
Yunus Emre, Yunus ve Âşık Yunus mahlasıyla farklı
yüzyıllarda yaşamış, aynı mahlası kullanmış şahısların,
tasavvufu merkeze alan bir dünya görüşüyle yazdığı,
şiirlere baktığımızda aynı şeyi görebilir miyiz?
TASAVVUF
Tasavvufta insanın yaratılma sebebine baktığımızda, hem
Kur’an-ı Kerim’deki bazı ayetlerle hem de tasavvuftaki
tecelli kavramıyla bağlantılı açıklamaları görürüz. Secde
suresi 32. ayette “Onu düzelttik ve kendi ruhumdan
üfledim.”, Hicr suresi 29. ayette ise “Onu düzelttiğim
zaman ona (insana) kendi ruhumdan üfledim.” diyen
Allah, insana yücelik vermiştir. Bezm-i elestte, insanın
ruhu da Allah’ın, Bir olanın içindedir.4
Bu durumu Yunus Emre, bir şiirinde şöyle dile getirir:
Âşık cânına ‘ışk koyan ol bir yüce Sübhân’ımış
Cânum içinde bulmışam cânlara dahı cânımış5
Allah görünür olmak istediği zaman bütün evrende tecelli
etti. Hurufiler, Allah’ın tecelli ettiği yerlerden biri olan
insanın yüzünde de bu gizi çözmeye çalıştılar. Yunus
Emre de tecelli yerinin insan-ı kâmil’in gönlü olduğunu
vurgular:
Yunus Hak tecellîsin senün yüzünde gördi
Çare yok ayrılmağa çün sende görinde Hak6
İnsanda yaratıcının ruhunun bulunduğunu, bu sebeple
eşref-i mahlukat olduğunu bilen Yunus Emre, insanlar
arasında ayrım yapanları şöyle uyarır:
Yitmiş iki millete birligile bakmayan
Şer’ile evliyâsa hakîkatde ‘âsîdür7 bir durumla karşılaşıyoruz. Bu kavramların temelleri
2. Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul, 1999, s. 431. farklıdır, nihai amaçları farklıdır. Bunları yerinde ve doğru
3. İsmail Çetişli, Batı Edebiyatında Edebî Akımlar, Akçağ Yay., 6. Bbaskı,
Ankara, 2004, s. 49-52.
4. brahim Agâh Çubukçu, “Yunus Emre’nin Felsefesi ve Hoşgörü”, Yunus Emre
Nasrettin Hoca Hacı Bektaş Veli Düşüncesinde Hoşgörü, haz. Şevket Özdemir,
Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1995, s. 26-27.
5. İ Mustafa Tatçı, Yunus Emre Dîvanı I, İnceleme, Kültür Bakanlığı Yay.,
Ankara, 1990, s. 278.
6. Tatçı, a.g.e., s. 230.
7. Tatçı, Yunus Emre Dîvanı II, Tenkitli Metin, s. 46. 9. Tatçı, a.g.e., s. 240.
Allah’ın tecelli yerlerinden birisi de insanın gönlüdür.
Yunus Emre’nin şiirlerinde gönül, Allah’ın, aşkın,
hikmetin, bilginin merkezi olarak işlenir. Gönül, Allah ile
buluşur. Bu yüzden gönül, Ka’be’dir.
Gönül mi yig Ka’be mi yig eyit bana ‘aklı iren
Gönül yigdür zirâ Hak gönülde tutar turagı8
Gönül bu derecede önemli olduğu için, gönül inciten,
kalp kıran gerçekte Allah’ı incitmiş gibidir. O sırçadır ki
kırıldığı zaman bir daha yerine konamaz.
Sakıngıl yârun gönlin sırçadur sımayasın
Sırça sınduktan girü bütün olası degil9
Konunun değişik yönlerini ve bunlara bağlı örnekleri
çoğaltmak mümkündür. Fakat bizim vurgulamak
istediğimiz nokta açıklığa kavuşmuştur sanıyoruz. XIV.
yüzyılda İtalya’da başlayıp Avrupa’ya yayılan Hümanizma
hareketi, sanatta, edebiyatta, düşüncede dini konuların
dışında, dünyanın, insanın, aklın merkez alındığı bir
anlayışı ön plana çıkarır. Hümanizm, bireyin duygusal
ve düşünsel özgürleşmesine vurgu yapar. Bunun yolu
da şüpheci, eleştirel düşüncedir. Bu olgunlaşmada ilahi
bir yardım söz konusu değildir. Batıdaki Hümanizm
anlayışının tersine, Yunus Emre’nin şiirlerinde tasavvuf
ve din anlayışı hakimdir. Hümanizmde dinden kopmuş,
bireyleşerek özgürleşen bir insan anlayışı yüceltilirken,
Yunus Emre’de, Allah’ın ruhunu üflediği varlık olarak
şereflendirilmiştir. İçindeki o ilahi cevherle bedenini
taşıyan insan da bir mürşide bağlanarak, insan-ı kâmil
olma yolunda nefsini olgunlaştırmalıdır.
Sonuç olarak şunları da belirtmeliyiz ki Yunus Emre’yi
hümanist olarak göstermenin yanında, Freud’dan itibaren
kullanılan ego kavramıyla, tasavvuftaki nefs kavramını;
batı edebiyatında sembolizm akımının sembol kavramıyla,
şathiyelerdeki remizleri; yine batı düşüncesinde yer
eden diyalektik ile tasavvuftaki devriye nazariyesini
bağdaştırmaya çalışanlara da rastlanmıştır. Aynı tarzda bir
bakış açısıyla, Karacaoğlan bir Don Juan, Şeyh Bedreddin
ilk Türk komünisti, Namık Kemal ve Tevfik Fikret birer
devrimci diye nitelendirilmiştir. Maalesef bu konularda,
elmalarla armutları aynı sepete toplamak diye tabir edilen
kullanmamız gerekir. Biz neysek oyuz.
8. Tatçı, Yunus Emre Dîvanı I, İnceleme, s. 237, 240.
MAYIS 2010|79
 Yunus Emre’nin
Dağ Yolculuğu
Mustafa ÖZÇELİK| Şair-Yazar
N
e zaman bir trene binsem, onca insan kalabalığa
rağmen beni derin bir yalnızlık hissi esir alır.
Kendimi kocaman bir ormanda yapayalnız
hissederim. Fakat bu, insanı tüketen bir duygu değildir. Bir
iç yolculuğa davettir. Bu yüzden hemen Yunus mısraları,
hafızamın derinliklerinden birer yol bulup önce gönlüme,
ardından dilime dökülmeye başlarlar:
Acep şu yerde var mola
Şöyle garip bencileyin
Bağrı başlı gözü yaşlı
Şöyle garip bencileyin
Gezdim Urum ile Şam’ı
Yukarı illeri kamu
Çok istedim bulamadım
Şöyle garip bencileyin
Böyle bir anda gariplik hissi yoğundur ama yalnızlığın
içinde birden bire kalabalıklaştığınızı hissedersiniz. Sanki
o ana kadar farkına varmadığınız varlıklar, size bu iç
yolculuğunuzda eşlik ederler. Beni böyle hissetmeye sevk
eden bir sebep de yolculuk esnasında gördüğüm dağlardır.
Otobüs yolculuğunda neredeyse farkına bile varmakta
zorlandığım dağlar tren yolculuğunda gördüğüm tek
gerçekliktir neredeyse...
Yine öyle oldu. Trenle. Dursunbey’e gidiyorum. Tavşanlı’ya
geçtikten sonra gördüğüm manzara karşısında bütün
dünya geride kaldı. Başı dumanlı dağlar, yemyeşil ağaçlar,
bu seneki bereketli yağışlarla yeniden eski neşesine kavuşan
ve bu yüzden coşkuyla akan dereler... Yatağına sığmıyor
su… Sanki lâl olmuşken şimdi aynı bereketle akan orman
çeşmeleri... Bütün bu manzara beni bambaşka bir âlemin
80|MAYIS 2010
Dağlar ile taşlar ile
Çağırayım mevlam seni
Yunus Emre
içine çekiverdi. Nerede olduğumu çoktan unuttum.
Ama biliyorum ki her unutmanın peşinden bir hatırlama
gelir. Benim hatırladığım ise şimdi Yunus’tu ve onun dağ
ve odunla ilgili menkıbesi... Şöyle düşündüm: Yunus Emre
de irfan yoluna adım attıktan sonra şeyhinin “hizmet yap,
nasip al” emrine uyarak dağlara çıkmıştı. Ormanların
içine girmişti. Yapayalnızdı… Ağaçlar, kuşlar ve orman
hayvanlarının dışında kimsecikler yoktu. Yunus yeşil ve
kuru ağaçlara baktı. Etrafında yaydığı pozitif enerjiyle
ondan bir zarar gelmeyeceğini anlayarak onu çepeçevre
saran dağ ve orman hayvanlarına...
Ve tefekkür saatleri başladı Yunus’un… Dikkatini içine
çevirdi. Yalnız değildi..Bunu hisseder hissetmez dünya
bambaşka göründü gözüne... Can gözü açıldı, kuşlar kuş
olmaktan çıktı, can kulağı açıldı. Rüzgarın sesindeki sesin
manasını duydu. O zaman anladı yılanların, kurtların,
kuşların ondan neden kaçmadığını… Çünkü her biri kendi
dillerince tesbihteydiler.
Ey aşk eri aç gözünü yer yüzüne kılgıl nazar
Gör bu latîf çiçekleri bezenüben Hakk’a gider
Bunlar yazın bezenüben dostdan yana uzanuban
Bir sor ahî bunlara sen kancarudur ‘azm-i sefer
Her bir çiçek bin nâz ila öğer Hakk’ı niyâz ile
Her murgı hoş âvâz ile ol pâdişâhı zikreder
Ağaçlar da öyle… Ya kendisi? Evet, ağaç kesecek ve
dergaha götürecekti. Onlar ateşe atılacak, onlarla çorba
pişecek “kifaf-ı nefs” edilecekti. Görevi buydu ve gereğini
yapması lazımdı. Baltasını eline aldı. Ama ağacı ağaç
olarak görmüyordu ki kesebilsin…
Sonra gözleri toprağından koparılmış, böylece canlılığını Yunus’un dağ yolculukları sonraki zamanlarda da
yitirmiş kuru ağaçlara çevrildi. Onlarda ne bir ses, ne bir devam etti. Aklı hep kuru ağaçlardaydı. Derken bir gün,
nefes… Hiçbir hareket yoktu.. Kesilmesi gerekenlerin yorgunluktan uyuya kaldı. Rüya görmüş olmalıydı. Çünkü
bunlar olduğunu anladı. Ve öyle yaptı. kendini odun suretinde görmüştü. Bunu hatırlar hatırlamaz
sırrı çözdü kendince…Kuru odun, aşksızlıktı. Kuru odunu
Güneş batmak üzereydi. Dergâha doğru yola koyuldu. yaş eden aşktı. Öyleyse şeyhi ondan odun getirme ödeviyle
Ama aklı fikri kuru ve yaş ağaçlardaydı. Kendiyle onlar aslında başka bir şeyi istemekteydi. Diyordu ki hal diliyle…
arasında mukayese yapmaktan alıkoyamadı kendini... Ya Aşkın yoksa sen de bir kuru odunsun. Öyleyse yaş hale gel.
kendisi ne tür bir insandı? Kuru muydu yaş mıydı? Şöyle Bedenine can kat. Ruhuna dirim gelsin. Bunu anladığında
bir yokladı içini...Bugün görevini yapmıştı yapmasına ya, nefsinin eğriliklerini düşündü. İşte dağ, ona aslında bu
yine de eksik olan bir şey vardı… İçinde bir açlık, gönlünde imkanı sağlamaktaydı.
bir susuzluk, zihninde bir karanlık vardı sanki… Öyleyse
kuru ağaç gibiydi. Yaş ağaç gibi olmak, yeşillenmek, çiçek O gün oldu. Yunus, dergaha hiçbir zaman eğri odun
açmak, yaprak çıkarmak, eğer bir meyve ağacıysa meyve getirmedi. Kestiği kuru ağaçları, düzeltiyor, o şekilde
vermek gerekmez miydi? getiriyordu dergaha..Bu durumun sebebini soran Tabduk
Emre’ye verdiği cevap Yunus’un meselenin özünü
Peki, bütün bunlar nasıl olacaktı? kavradığını gösteriyordu. “Şeyhim, burası Hak kapısı..
Buradan içeri eğri odun bile girmez, girmemeli…”
Zihni bu sorunun cevabıyla meşgulken bir gün içinde
kendinde böylesi önemli değişikliklere yol açan dağı
Yunus Emre için her şey böyle başladı işte…Doğrulukla
düşündü sonra. Sır oradaydı… Kendi içinde yolculuğa
hizmet etti Emek yetirdi ve nimet gördü. Kuru iken yaş
çıkmayı orada öğrenmişti. İnziva, murakabe, müşahede…
oldu. Kanatlanıp kuş oldu. Âşık, derviş, miskin Yunus oldu.
Bunlar, daha ilk günden dağın ona armağanlarıydı… Hele
Bizim Yunus oldu. Hikayesi ki bütün çağlarda “olmak”
içinde kaybolup giden yalnızlık hissi… Kuşların, kurtların
diye bir derdi olanlara bir yol haritası şimdi.
hali... Tespihleri… Sanki dağ ve orman ona bir okul olmuş,
o güne kadar bilmediği şeylerin alfabesini öğretmişti
ona… Şeyhinin “Yunus, şu karşıki dağdaki ormana git ve
dergâha otun getir. Himmet istiyorsan böyle yapmalısın.”
Sözleri geldi aklına… Aslında ilk anda odun getirmekle
derviş olmak arasındaki münasebeti anlamamıştı. Şimdi ise
yüzü bir taraftan bu işin sırrını öğrenmiş olmaktan dolayı
gülümsüyor, bir yandan da şeyhinin emrindeki hikmeti
anlamayıp onu kendince sorguladığı için mahcubiyet
hissediyordu.

Yunus, bu duygularla vardı dergaha... Herkes onu

bekliyordu. Odunları yavaşça sırtından indirip ocağın
yanına koydu. Artık bundan sonrası diğer dervişlerin
işiydi… Fakat, birden ayrılmadı oradan. Bu ilk imtihan
gününün nasıl geçtiğini merak eden dervişler, onu soru
yağmuruna tutmuşlardı. Yunus ise bu soruları duymuyor,
getirdiği odunların ateşe atıldıktan sonraki hallerini sanki
ilk kez görüyormuşçasına hayretle izliyordu. Hepsi, bir süre
sonra yanıp kül oluyorlardı. Yunus, o anda şöyle düşündü.
Derviş olmakla yanmak arasında bir münasebet vardı ama
nasıl? Bunu sonradan anlayacak ve şöyle diyecekti:
Çizer: Osman Suroğlu

Âşıkların yüzünden bellidir benizinden

Her kim ‘âşık olmadı benzer kuru ağaca

Kuru ağacı n’iderler kesip oda yakarlar

Bülbüller öteceğiz nevbet değmez dürrâca

MAYIS 2010|81
Yunus, Biz(im)
Murat SOBACI| Türkçe Öğretmeni-Yemen

Y
unus! Bu ismi ilk kim kullanmıştı? İlk bilinen
Yunus bir peygamber olan Yunus İbni Metta (as)
idi. Ben de bazı insanlar gibi insanların genellikle
ismiyle müsemma olduğuna inanırım. Onun meşhur
kıssası ile beraber bakılırsa belki de Yunus Emre daha iyi
anlaşılır. Gerçi ‘bizim Yunus’ ile Hz. Yunus’un arasında
çok farklar var ya, ama olsun bence bu kıssa birçok durum
için bir mihenk taşı olabileceği gibi neden ‘bizim Yunus’u
anlamımıza da yardımcı olmasın.

Devir karanlık, insanların karanlığı-cahilliği karartmış

iyice gönülleri, siyasi belirsizlikler, kıtlıklar... Tıpkı birçok
kere tekerrür ettiği gibi. Zulüm ki ne zulüm, tefrika ki ne
Yunus Emre Heykeli, Büyük Park, Fotoğraf: Battal Gazi Barlas
tefrika, kıtlık ki ne kıtlık... Almış başını gidiyor. Ama bir
maya var ki milletin özünde hala bozulmamış. O ortamını
selamete mi bilinmez bir akıbete mi? Evet, Hz. Âdem’inki
bulup dünyayı mayalamaya kalkan bir Nasrettin Hoca
de bir yolculuktu. Bir geri dönüş yolu bulma gayretiydi asıl
olmuş, bazen de bir tohum atıp bitmezse toprak utansın
vatana. Bazen yasak bir meyve idi şaşırtan insanı, bazen
diyen Necip Fazıl olmuş. Evet, bu ne topraktır, bu ne
bir kaç çuval un, bazen bir Leyla, bazen de Mecnun... Peki
münbit bir Anadoludur ki ne Mevlana ruhlar barındırmış,
ya asıl yolculuk ne içindi, bunca ‘çile’ bunca emek Hakk’ı
ne Yunusları Sakarya kenarlarında coşturmuş, ne Nasrettin
bulmak gerçeğe ulaşmak için değil de neydi? Peki ya yolda
Hocaları ile güldürürken düşündürmüş. Hacı Bektaş-ı
kalanlar... Sarhoş olup gayyaya yuvarlananlar...
Veliler ile arındırmış. ‘Bizim Yunus’ da, o zamanın çocuğu
olarak,
Evet ve insan aldandı. Zulmetti, başta kendisine...
Sonra fark etti... Yalvardı yine efendisine... ”Ya Rabbî!
“Rızık için gussa yime
Sensin ilah. Senden başka yoktur ilah. Sübhansın, bütün
Kimse rızkın kimse yimez”
noksanlıklardan münezzehsin, yücesin! Doğrusu kendime
zulmettim, yazık ettim. Affını bekliyorum Rabbim!...
i yazmazdan evvel anasının tavsiyesiyle düşmüş Hacı
(Enbiya 21-87)” dedi ve inledi. Derken balığın yoldaşı
Bektaşî’nin yoluna...
Zünnûn, yani karanlıklar içinde boğulmak üzre olan
Yunus, kurtuldu. Sahil-i selamet buldu. Evet, ‘bizim
Yol bu, gurbet bu, hicret bu. Hepimiz bir yolcu, Hz.
Yunus’ da unları almakla hata etti. Ama ilim yoluna hata
Âdem’den beri hepimiz gurbette, ney bile bu duruma
ederek de girilebilirdi. Bu ilim yolculuğuna sadece rızık
inlemekte... Bu yol nasıl ve neyle tepilmeliydi? Belki
için düşülmezdi. Bizim Yunus unları geri getirse de artık
yine izinle olmalıydı, Yunus İbni Metta da bir yolculuğa
onun için başka bir yol gösterildi... Yolsuzluk değildi yolu...
çıkmıştı. Sonra onu yutan bir balıkla doğruya doğru
Bilmediğini bildi önce ve dedi;
yönelebildi. Peki ya bizi yutan şey nereye götürüyor? Sahil-i
82|MAYIS 2010
İlim ilim ilmektir
İlim kendin bilmektir...
Başladı ilmeği çözmeye, kendini nefsine bağlayan ipi
bildi önce... Farketti büyük yolculuğu. Bu sefer ilim için
hicret etti dünyalıklardan... Gerçek hazineye ulaştıran bir
yolculuktu bu; ‘bilinmez bir hazine idim’ diyene doğru... Bir
kapıyı tıkladı. Taptuk’un kapısını tıklar gibi tıklamadan;
Taptuk’un tapusunda
Kul olduk kapusunda
der gibi demeden, kırk yıl bir dergaha giren eğri odunları
ayıklamadan maksûda ulaşılmazdı. Hakk’a aşık olmadan,
Emre adını almadan bu yollar aşılmazdı.
Peki ya biz bunca yıl gönül kapımızdan hangi eğri odunları
soktuk acaba? Hangi sarmaşıklar sardı, ne duygular
köksaldı? Onca emanet edilen şey... Yoksa biz de mi eğri
odun olduk? Yontulmaktan neden bu kadar korkar olduk?
Oysa bir başak olmalıydık belki de... Olgun ve ağırbaşlı...
Hakk aşıkları ne biter tükenir, ne coğrafya bilir ne ömür...
Herkesin devrine bir Yunus, bir Taptuk, ya da bir Zembilli,
ya da bir Akşemsettin düşer mi bilinmez? Peki ya ilahi
adaletin tecellisi olarak, bizim de henüz farketmediğimiz
bir Yunus Emre’miz olabilir mi acaba? Mesela asırlar
öncesinden bir kişi Veysel Karani ( Karenli Üveys) Yemen’de
çıkmış, başkaları başka yerde başka zamanda... Peki ya biz
onların çoban oluşuna mı takıldık? Odun toplamasına mı?
Anlamadan, kendimizi bile bilmemişken...
Evet, bu hak aşıkları ne zaman bilir ne de mekan...
Sanmayın ki yaşayıp geçmiştir bitmiştir önceden de vardır,
kimi belki yemen ellerinde bir Veysel(üveys)’di, kimi
çöllerde bir Mecnun, belki kimi de Hallac’tı, hallac pamuğu
gibi kellesini savurtturan... Belki birisi de vardı ki Buda idi.
Belki de onu sonrakiler anlayamayıp ilahlaştırdılar...
Belki... belki... belki...
Mesele Yunus bulmak değil, belki Yunus olmak da değil...
Asıl mesele Molla Kasım olmamaktır.
Derviş Yunus bu sözü
Eğri büğrü söyleme
Seni sigaya çeker
Bir Molla Kasım gelir.
Mevlanın rahmet çeşmesi bu kadar mıdır acaba sadece?
Bu topraklar bir mevsim mi çiçek açar? Yoksa günümüzde
çağlayan Yunuslar var da biz kara toprağın onları almasını
mı bekliyoruz? Onun üstadı Mevlanaydı. Üstadının fikri
ete kemiğe bürünmüştü de Yunus diye görünmüştü.
Hani Mevlana, hani Yunus?
Var mıydı Yunus gibi diyar diyar gezen, herkesin derdiyle
dertlenen, ‘Sövenene dilsiz, dövene elsiz’ olabilen...
Herkesin onda kendini bulduğu, her yerde ona sahip
çıkılmak istenen...
Evet, vatan ayrı bir şeydi. O gurbeti seçti vatanın selahiyeti
adına. O, gurbetleri vatan yapma sevdasıyla dolaştı yana
yana.
Ben yürürüm yane yane
Aşk boyadı beni kane...
dedi, aşk ile yaşadı, önce gönüllerde kardeşlik yeşerdi, sonra
ise ulu bir çınarın tohumu gibi
Bu dünyadan gider olduk
Kalanlara selam olsun
dedi... Gitti... Kendini Anadolu’nun bağrına bıraktı.
Bir Devlet-i Âli Osmaniye bitti. Evet bu toprak ne
münbitti… Bir Yunus, evvelinde bir mevlana, ahirinde
Hacı Bayramlar, daha nice Hakk’a hayranlar... Bu kumaşı,
bu kültürü ilmik ilmik dokuyanlar... Belki Yunus bunda
bir gözdür. Belki özlü bir sözdür. Aslında Yunus biz’dir.
Bizim’dir.
Bakın ondan ne kadar uzağız. Ağzımızdan çıkanların
karmaşıklığına, gönlümüzden geçenlerin nahoşluğuna
bakın, bakın!
Peki biz Molla Kasım mıyız hala? Gönülden yazılmış iki
satırımız yokken, yırtıp silip attığımız şeyler neler?
Hakk’a; onun yoluna; kendince bile olsa, baş koymadan;
taşın altına elini sokmadan; Yunus olunmaz. Sahi Yunus
kimdi? Makam, şöhret veya para için çalışan biri miydi?
Onu bu kadar ön plana çıkaran sadece sehl-i mümteni
olması mıydı, dervişliği miydi?
Ya da hümanistliği mi?
Hayır hayır, onu ancak bütüncül olarak düşündüğümüzde
doğru anlayabiliriz. Kendini bile bilemeyen bizler, ne
zaman Yunus Emre’yi bildiğini, anladığını söylemekten
haya edebiliriz? Umulur ki bu yazılarla, fikirlerle belki
birbirimizi düşündürmeye sevk edebiliriz. Belki bir
yerlerde biz de Yunus’u bulabiliriz...
MAYIS 2010|83
Türk Şiirinin Menşei ve
Yunus Emre
Osman ÖZBAHÇE |Şair-Yazar
T
ürk şiirinin menşei Yunus Emre’dir. Aynı şekilde,
Türkçenin kökündeki tayin edici güç de Yunus
Emre’dir. Fuat Köprülü’nün eşsiz eseri, Türk
Edebiyatında İlk Mutasavvıflar okunduğunda şiirimizin
başlangıcı bütün açıklığıyla ortaya çıkar. Sadece şiirimizin
değil, aynı zamanda Türkçenin. İlk baskısı 1918’de çıkan
bu kitap şiirimizin ve Türkçenin başlangıç ve oluşumunu
ortaya koyan, şiirimizin ve dilimizin kültür kökünü açığa
çıkaran en önemli kaynaktır.
Maveraünnehir Nereye Dökülür?
Ece Ayhan’ın şiirlerinin arka plânında sağlam bir tarih
ilgisi ve bilgisi vardır. Ece Ayhan, bu ilgiyi özenle seçtiği,
kelimelerle kurar. Bu şiirin en dikkate değer yönlerinden
birisi de kelime kadrosudur. Ece Ayhan’ın kelime
kadrosunun incelenmesi bile bu şiirin atmosferi hakkında
bize bir bilgi verir. Ece Ayhan’ın büyük şairliğinin
ispatlarından birisi de burada gizlidir: Seçtiği kelimeyi
tarihsel bağlamıyla sınırlı tutmaz, bugünün ihtiyacına
binaen yeniden anlamlandırır, yeni bir çerçeve içinde sunar.
Örneğin, yort savul ifadesi defolun, çekilin, uzaklaşın, veya
heeyt gibi bir nara anlamına gelir. Yunus’un şiirinde geçer:
“Padişahı kim bileydi kul etmese yort-savul.” Ama bu
ifadeyi Yunus Emre’nin, “yort imdi gerü” ifadesiyle birlikte
düşünüp aradaki bağlantıyı kurmaya çabalarsak, elimizde
sadece Ece Ayhan’ın çıkış noktasını bulmuş olmak kalır. Ece
Ayhan, şiirinin mantığına da son derece uygun bir ifadeyi,
Yunus’un ifadesinden, birebir alıp kullanmasına rağmen,
“türetmiş”tir; ama türetirken aradaki bağlantıyı neredeyse
84|MAYIS 2010
Türk diline kimesne bakmaz idi
Türklere herkiz gönül akmaz idi
Türk dahi bilmez idi bu dilleri
İnce yolu ol ulu menzilleri
Âşık Paşa
bütünüyle kesmiş, ifadeyi kendine mal etmiştir. Bu onun
şiir gücüyle alâkalı bir durum olduğu kadar, şiirine girecek
malzemeyi dönüştürecek bir üslûbu olduğunu da gösterir.
Bazen de “Fayton” şiirinde olduğu gibi, şiir bütünüyle
yakın tarihimizin gizli kalmış bir olayına atıfken, bu atfı
ancak entelektüel bir çalışmayla ortaya çıkarabiliriz. Bu
itibarla, Ece Ayhan şiirinin çözümlenmesi belirli bir bilgi
birikimini, bir entelektüel çalışmayı da gerektirir.
Ece Ayhan’ın kelime kadrosunda öne çıkan ve titiz bir
işçilikle işlenen birçok kelime, genellikle üzerine bir
ansiklopedi maddesi yazılabilecek, tarihsel bir yükü,
somut bir çerçevesi ve arka plânı olan kelimelerdir. Ece
Ayhan bu kazanımı bence, devlet görevinden atıldıktan
sonra bulduğu işe; bazı ansiklopedilere madde yazmasına,
buralarda redaksiyon ve edisyon yapmasına borçludur.
Ece Ayhan’ın hem kelime seçimindeki titizliğinin, hem
şiirine özgü üslûbunun, hem de ayrıca şiir bahsindeki titiz
işçiliğinin derecesini anlamak bakımından “Apaş Paşa
Şapa Oturdu” (başlıklı şiiri) mısrasına bakmak bile tek
başına yeterlidir. İlk plânda müziği önceleyen sese dayalı
bir oyun görüntüsündeki mısra bizde sözlük ihtiyacı
doğurmaz. Apaş kelimesi paşa kelimesinden müzik
uyarınca bozulmuş gibi durur. Fakat apaş kelimesi paşa
kelimesinden bozulmuş bir kelime değildir; külhanbeyi,
serseri, hayta, haylaz anlamına gelir ve mısra düpedüz,
bir külhanbeyinin veya serserinin şapa oturması anlamına
gelir. Buradaki numara, apaş kelimesinin paşa kelimesinden
bozulmuş zannedilmesini sağlamaktır. Öte yandan apaş
kelimesinin Yunus’un şiirlerinde geçtiğini bilmek işi iyice
ilginçleştirir. (Köprülü 1991, 289, 2 numaralı dipnot)
Ece Ayhan’ın ünlü şiiri, “Meçhul Öğrenci Anıtı”nda geçen,
“Maveraünnehir nereye dökülür?” mısrasını bağlamından
koparıp mevzumuza taşıdığımızda vereceğimiz cevap
Anadolu’dur. Maveraünnehir’in Türklerin İslâm olduktan
sonra Anadolu’ya geçiş bölgesi olduğunu bilmekle ancak
kurulabilecek bu mısra aynı şekilde ancak bu bilgiyle
izah edilebilir. Maveraünnehir hem Müslümanlıkla dolu
tarihimizin, hem de Anadolu’ya geçişimizin başlangıç
noktasıdır.
Maveraünnehir, göçebe Türklerin vatanıdır. İran’ın
kuzeydoğusundadır. Nehrin ötesi, öteki yakası anlamına
gelir. Seyhun ve Ceyhun ırmakları arasında kalan bölge,
Hazar Denizi, Aral gölü, Şaş ve Fergana vadileri, Buhara,
Semerkant, Horasan, Belh ve Herat şehirleri bu havalide
yer alır. Bugün bu bölge Kazakistan, Özbekistan ve
Türkmenistan arasında bölünmüş durumdadır. İran’ın
fethinden sonra Hz. Ömer döneminde İslâm devletinin
sınırları Ceyhun’a dayanmış, Maveraünnehir’in bütünüyle
İslâm toprağı hâline gelişiyse 750’li yılları bulmuştur.
Türkler İslâmiyet’le yoğun olarak Maveraünnehir’de
tanışmıştır. Maveraünnehir’den kalkıp Balkanlar’a
kadar Türkler eliyle gelen İslâm bizim için bu noktadan
başlamıştır. Hem Türkler arasında İslâm’ın yayılmasında,
hem Anadolu’ya taşınmasında birinci rol Hoca Ahmet
Yesevi’nindir. Türklerdeki ilk tarikatın da kurucusu olan
Hoca Ahmet Yesevi’ye bağlı dervişler Anadolu’nun
İslâm eliyle Türkleştirilmesinde birinci derecede rol
oynamışlardır. Türklerin Maveraünnehir’den Balkanlar’a
kadar uzanan coğrafyada kurdukları devletler hem
zamanının en güçlü devletleri olmuş, hem İslâm dünyasının
temsilciliğini üstlenmiş, hem de İslâm’ın Sünni yorumunu
benimsemişlerdir.
Büyük çoğunluğunu Müslüman Oğuzların oluşturduğu
Türklerin başta Maveraünnehir olmak üzere Asya’dan,
Harizm, Horasan, Azerbaycan ve İran bölgelerinden
Anadolu’ya göç etmelerinin görünürde iki temel sebebi
vardır: Moğol baskısı ve yeni yerleşim yeri ihtiyacı. 11. ve
12. yüzyıldan itibaren 14. yüzyıla kadar süren bu göçler
vasıtasıyla Türkler, Ece Ayhan’ın deyimiyle Anadolu’ya bir
ırmak gibi akmışlardır.
Selçukluların Attığı Osmanlı Temel
Malazgirt Zaferinden sonra (1071) Anadolu’nun kapıları
Türklere bütünüyle açılmıştır. Bu tarihten sonra Türkler
burayı ikinci anayurtları yapmıştır. Malazgirt’i takip eden
5-6 yıl içinde Anadolu’nun önemli bir kısmı Türklerin
eline geçmiştir.
İran’da kurulan, 1040-1157 tarihleri arasında hüküm süren
Büyük Selçuklu Devleti Harezm, Horasan, İran, Irak,
Suriye, Arap Yarımadası ve Doğu Anadolu’ya egemen
olmuş büyük bir devlettir. Sultan Melikşah’ın ölümünden
sonra merkezî yapı zayıflamış ve devlet Irak ve Horasan
Selçukluları, Anadolu Selçukluları, Suriye Selçukluları ve
Kirman Selçukluları olmak üzere 4 parçaya bölünmüştür.
Bunların en güçlüsü ve uzun ömürlüsü Anadolu
Selçuklularıdır.
Hüküm sürdükleri dönem boyunca Anadolu’yu
İslâmlaştıran, vatanımız hâline getiren Selçuklular,
Anadolu’yu bir baştan bir başa camilerle, medreseler,
tekkeler, çeşmeler, hanlar, hamamlar, kervansaraylar,
türbelerle donattılar. Temelleri 1077’de atılan Anadolu
Selçuklu Devleti, 10 yıl gibi kısa bir sürede Anadolu’nun
büyük bir kısmını fethetti. 1078’de İznik’i başkent yaptılar.
İlk başlarda Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlıydılar. Kılıç
Arslan’dan itibaren bağımsız bir devlet hâline geldiler.
Anadolu’daki bu hareketler üzerine Batı’dan gelen yeni
bir tehlike baş gösterdi: Haçlılar. Haçlılar 1097’de başkent
İznik’i aldılar. Bunun üzerine Kılıç Arslan başkenti
Konya’ya taşıdı. 1116’da sultan olan Mesut, ikinci Haçlı
ordusunu Eskişehir yakınlarında yendi. 1155’te öldüğünde
arkasında Anadolu’da kuvvetli bir birlik sağlamış bir devlet
bıraktı. II. Kılıç Arslan’ın Miryakefelon’da (1176) Haçlıları
ağır bir yenilgiye uğratması Haçlıların Anadolu’yu geri
alma düşüncelerini yok etti. Bu zafer, Malazgirt’ten sonra
Türklerin Anadolu’ya yerleşmesinde hayati bir aşama
olarak görülmüştür.
II. Kılıç Arslan 1186’da devleti 11 oğlu arasında pay
edince Anadolu Selçuklularının sonu göründü. Daha
kendisi hayattayken başlayan taht kavgalarında devletin
birliği bozuldu. Bozulan birliği tekrar kurma çalışmaları
başarısız kaldı. Bunun üstüne üçüncü Haçlı seferi geldi.
Konya önlerinde Selçukluları yendiler; fakat Haçlılara
büyük kayıp verdirdikleri için bu yenilgi Haçlıların da
işine yaramadı. Haçlıların komutanı Barbarossa, yanında
kalan az bir kuvvetle Çukurova’ya geçmek isterken bir
ırmakta boğuldu.
1220’de başa I. Alaaddin Keykubat geçti. Bu sırada
Moğollar Asya’yı ve Doğu Avrupa’yı perişan ediyorlardı.
Moğollardan kaçarak Doğu Anadolu’ya geçen Celâleddin
Harezmşah, Moğollara karşı Keykubat’la birleşeceğine
savaşmayı tercih etti. 1230’da Erzincan yakınlarındaki
savaşta Celâleddin Harezmşah yenildi; fakat iki ordu da
büyük kayıp verdi. Bu savaştan sonra Anadolu Selçukluları
Moğollarla karşılaştı. Moğollar Sivas ve Malatya’ya kadar
ilerledi.
1237’de devletin başına II. Gıyaseddin Keyhüsrev geçti.
Niteliksiz bir zevk düşkünüydü. Devlet işleri vezir
Sadeddin Köpek’e kaldı. Sadedin Köpek, devlet işlerinde
kendisine rakip olabilecek bütün adamları çeşitli vesilelerle
öldürttükten sonra bir de kral olmak hevesine kapıldı.
Niyeti padişahı öldürüp kendi krallığını ilân etmekti.
Niyeti açığa çıkınca 1239’da idam edildi. 1240 yılında
MAYIS 2010|85
güçlükle bastırılan Baba İshak isyanı baş gösterdi. Bu
isyandan sonra Anadolu’da elîm Moğol istilâsı başladı.
Devlet Cenneti
1242’de Erzurum’u alan Moğollar ertesi yıl Sivas’ın
doğusunda bulunan Kösedağ’da Selçuklu ordusunu kesin
bir yenilgiye uğrattılar. Bu savaşla birlikte Anadolu’da
Moğol egemenliği başladı. Bir taraftan Haçlılarla, bir
taraftan Moğollarla mücadele eden Anadolu Selçuklu
Devleti, 1302’ye kadar sürmesine rağmen gerçekte 1243’te
fiilen bitti. Bu tarihten sonra, son padişah II. Mesut’a
kadar başa geçen bütün Selçuklu sultanları gerçekte birer
Moğol valisi hükmündeydi. Moğollarla birlikte, daha
önceden Selçukluların egemenliği altına girmiş bütün
beylikler Moğolların onay ve isteğiyle bağımsızlıklarını
ilân ettiler. Özellikle 1302’den sonra Anadolu tam bir
devlet cennetine döndü. Bu dönemde Anadolu’da yaklaşık
20 tane devlet ortaya çıktı.
Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra Selçukluları
bitirmek yerine varlıklarını koruyup vergi almayı tercih
ettiler. Aldıkları vergiyi her fırsatta artırdılar. Halk zaten
fakirdi. Bir de vergi zulmü eklenince devletin, birliğin,
kanunun ortadan kalktığı bir ortamda fakirlik en büyük
zulme dönüştü. Devletin ve halkın hakkını koruyacak
güç ortadan kalktığı için yaşanan zulüm tarif edilemez
boyutlara ulaştı. Moğolların valileri halkın bütün mallarına
el koydu. Sosyal ve siyasi çözülme sınır tanımadı. Yokluk
ve sefalet artıkça arttı. Bu devirde halk uğradığı kıtlıklarda
bazen ölülerinin etini yedi.
Okumuşların Katına Çıkamayan Türkçe
İşte Yunus Emre, Selçukluların hükmünün kalktığı,
Anadolu’ya tam anlamıyla başıbozukluğun egemen olduğu
bir devirde doğdu, büyüdü, öldü. Yunus’un zamanında
Türkçenin devlet katlarında ve edebiyatta bir hükmü
yoktu. Selçuklularda devletin resmî dili de, edebiyat dili de
Farsçaydı. Çünkü Türkler İslâmiyet’i Araplardan ziyade,
Maveraünnehir’de yıllardır komşu oldukları Farslardan
öğrenmişti. O zamanlar öyle Şiilik işleri filân yoktu.
Halk arasında elbette Türkçe konuşuluyordu; ama iş
edebiyata, şiire geldiği vakit söz Farsçanındı. Yunus
yaşarken o dönemin entelektüel dili Farsçaydı. Temsilcisi
de Mevlânâ. Yani iş yüksek meselelere geldiğinde Türkçe
henüz varlık kazanamamıştı. İşte Türkçeyi başta şiir olmak
üzere yüksek makamlara taşıyan şair Yunus’tur. Türkçe,
Hoca Ahmet Yesevi’nin açtığı bir çığırı Yunus’un üstün
dehasıyla yeni baştan “yaratması” üzerine şiir dili olmuştur.
Şiir dili olurken de, hareket ettirici temel değer İslâm’dır.
Bundan dolayı İsmet Özel, Yunus Emre, Türkçeyi
doğurarak Türk şiirini mümkün kılmıştır diyor. Bundan
dolayı Türkçe, bilhassa İslâm dili olarak doğmuş ve İslâm
dili olarak yaşamıştır diyor.
Hoca Ahmet,1166-67’de ölmüştür.Büyük bir mutasavvıftır.
Ömrü İslâmiyet’i tebliğle geçmiştir. Maveraünnehir’de
86|MAYIS 2010
yaşamıştır. Etrafına toplanan binlerce müridiyle
Maveraünnehir’de, uçsuz bucaksız Asya bozkırlarında
İslâm yolunda büyük bir ün kazanmıştır. İlmî formasyonu
yanı sıra, İran dili ve edebiyatını da hakkıyla bilen bu âlim,
İslâmiyet’e bütün samimiyetiyle bağlanmış sade Türklere
anlayabilecekleri bir dille hitap etmek ihtiyacı duymuş,
hem mesajına açık kitlelere, hem müritlerine İslâmiyet’i,
temel değerlerini, ahlâk ve adabını doğrudan anlatabilmek
için doğal veznimiz olan hece vezniyle manzumeler
yazmıştır. Hikmet’leriyle yol göstermiştir. Okumuşlar
katına çıkamayan halka ulaşmak için benimsenen Türkçe
zamanla Hoca Ahmet’in izinden giden Yesevi dervişleri
için kurala dönüşmüş, onlar da şeyhlerinin izinden giderek
Türkçe hikmet’ler yazmışlardır.
Ahmet Yesevi’nin Hikmet’leri sonradan Divan-ı Hikmet
başlığı altında toplanmıştır. Bugün itibariyle Divan-ı
Hikmet’in tarihî bir kıymeti vardır. Köprülü, dilinin kuru
ve didaktizmi önceleyen bir yapı arz ettiğini, İslâm’ı tebliğ
amacına matuf bir eser sayar Divan-ı Hikmet’i. Önemi
Türkçe olmasındadır. Hece vezniyle yazılmasındadır.
Köprülü, Hoca için, “şairlik kabiliyetinden mahrum”du
der. Eseri şiir katına çıkamamıştır; ama doğrudan şiir
hedeflenseydi o dönem için önünde incelmiş bir şiir dili
olarak hazır duran Farsçayı tercih ederdi zaten. Yunus’la
karşılaştırarak Divan-ı Hikmet için, “Yunus Emre’nin
bir sanat dâhisi olduğunu ve eserinin bugün bile zevkle
okunabildiğini söyleyebiliriz, hâlbuki Yesevi’nin Divan-ı
Hikmet’i, ancak onun kutsiyetine inanan dervişler
tarafından okunabilir,” (356) demektedir. Bununla birlikte,
Yunus’u, “sanat dehası”, Türk edebiyatının “en millî ve en
orijinal” kafası, “millî zevki en iyi temsil eden şair” sayan
Köprülü, Türk edebiyatının menşeine, Yunus’la birlikte
Ahmet Yesevi’yi de yerleştirir: “Bu iki büyük şahsiyetin
Türk Edebiyatının umumi gelişmesi üzerindeki emsalsiz
nüfuzlarını inkâr hiçbir zaman mümkün olamaz. Bu
iki isim, Ahmet Yesevi ve Yunus Emre, Türk Edebiyatı
Tarihinde ölmez birer fasıl olarak ebediyete kadar
yaşayacaktır,” der. (357)
İşte Güneş Böyle Doğdu
Selçuklular zamanında Farsça temel değerdi.Sarayda,şiirde,
edebiyatta geçer akça Farsçaydı. Önceden de, Moğol istilası
zamanında da böyleydi. Selçuklular devrinde Anadolu’nun
her köşe bucağına açılan tekke ve medreselerde ilim dili
Arapça, edebiyat dili Farsçaydı. Başta saray ve çevresi
olmak üzere yüksek tabakanın, görgünün, entelektüel
üstünlüğün biricik göstergesi Farsçaydı. Padişahlar, âlimler
ve aydınlar arasında (şairler de) kendilerini “sıradan” ve
“değersiz” “halktan” ayıran, onlara üstünlük duygusu veren
Farsçaydı. Bu dönemde Türkçe basit halkın diliydi. Devlet
bürokrasisini yetiştiren medreselerin dili Farsça olduğu
için memurlar işlerini Farsçayla görüyor, Türkçe iyice arka
plâna atılıyordu. Bu, Karamanoğlu Mehmet’in Konya’yı
almasına kadar böyledir. İşte bu ortamdaki Anadolu’da bu
yapının karşısındaki güç Ahmet Yesevi’nin takipçileridir.
Anadolu’ya göçlerle taşınan Yesevilik, sadece din olarak
değil, dil olarak da, bu dile bağlı olarak gelişen edebiyatı
da etkilemiştir. Hoca Ahmet’le başlayan, takipçileriyle
devam eden hece vezniyle ve Türkçe yazılmış şiirler, Yunus
Emre’de üstün temsil kabiliyetine kavuşmuştur.
Yunus resmen milâttır. Türk şiiri ve Türkçe, Yunus’tan önce
ve sonra diye ikiye ayrılsa yeridir. Yunus’tan önce şiir dili
Farsçadır. Şekil ve nazım itibariyle de İran etkisindedir.
Okumuş kesim şiir zevkini Farsçayla giderirken, halk
tabakası olayın dışındadır.
Farsçaya meftun medreseye karşılık inançlarını hece
vezniyle taşımaya çalışan tekkeler şeklindeki ayrışmanın
sebebi hitap edilen kitleydi. Medreseler saraya ve yüksek
tabakaya adam yetiştiren kurumlarken, tekkelerin derdi
halklaydı. Bütün mesele iletişim meselesiydi. Bu manzarada
aruzun temel zaafı halka inemeyişidir. Buna karşılık İslâm’ı
tebliğ eşliğinde halkın içinde işleyen hece vezni sadece
büyük şairini beklemektedir. Öyle bir şair gelmelidir
ki yazdıkları şiir olsun. Halkın Farsça engeli yüzünden
mahrum kaldığı yüksek bilgiyi halka taşısın. Sadece Farsça
bilen aydın insanların malı olan entelektüel bilgiyi halka
açsın. Şiirindeki düşünce şiirin taşıyabileceği kadar olsun.
Değme insanın anlayıp anlatamayacağı düşünceleri büyük
bir incelikle şiirin prizmasından yansıtsın. İşte bu şair
Yunus’tur. İlk Türk şairidir. İlk büyük Türk şairidir. Öyle
bir şairdir ki Türk şiiri onunla başlamıştır ve bir daha bu
unvanı ikinci bir şair kazanamayacaktır.
Yunus’un Şiiri
Köprülü, Yunus’un şiirindeki derinlikten hareket ederek
Mevlânâ’yı özümsediği ve yorumladığı kanaatindedir.
Yunus’un şiirlerindeki vahdet-i vücud felsefesinin, İslâm
düşüncesi ve tasavvufu bağlamında ancak incelmiş bir
zihnin eseri sayılabilecek şiirlerin izahı, Yunus’un, bilinenin
aksine, tahsil görmüş entelektüel kişiliğinin yanı sıra,
Mevlânâ’yı özümsemesinde yattığını ileri sürer. Yunus’un
tasavvufa nüfuzu, Köprülü’ye göre, “hiçbir surette Celâleddîn
Rûmî’den aşağı değildir.” Düşünce plânında Yunus’a bakışı
böyle olan Köprülü, şiir bakımından da Yunus için, “Yunus
Emre’nin sanatı tamamıyla millî, yani tamamıyla Türk
bir sanattır. Ondan vücuda gelen sanat tamamıyla millî,
yani zevk bakımından tamamen Türk’tür. Yunus, ortaya
tamamıyla başka ve hususi hassalara malik yepyeni bir
madde çıkarmıştır. İşte Yunus’un kudreti, daha kuvvetli ve
daha doğru bir tabirle dehası bu kabiliyetindedir ve esasen
bu deha şekli de onda tamamıyla Türk’tür,” der. (332)
“Yunus’un yaratarak üzerine şahsiyetinin damgasını
-yüzyıllarca silinmeyecek bir kuvvetle- kazıp tespit ettiği bu
millî sanat şeklinin kendine has olan seciyeleri şunlardır,”
diyerek Yunus’un şiirinin özelliklerini sıralar ve sözlerini
şöyle bitirir: “Bilhassa, en yüksek hakikatleri izahtaki sade-
dilâne cüreti, Acem mutasavvıflarının en büyüklerinde bile
zor rastlanabilecek kadar şahsi ve yüksektir:
Sırat kıldan incedir kılıçtan keskincedir
Varıp anın üstüne evler yapasım gelir
Altında gayya vardır içi nâr ile pürdür
Varıp ol gölgelikte biraz yatasım gelir
Tan eylemen hocalar hatırınız hoş olsun
Varuben ol tamuda biraz yanasım gelir.” (333)
“Yunus Emre ümmi değildi; zamanının bütün sistemlerini
pek iyi biliyordu. Böyleyken bu kadar safvet ve sadelikle,
bu kadar millî bir zevkle en karışık metafizik meseleleri
çözüp açabilmesi ve onlara ümmicesine bir samimilik
verebilmesi inanılmaz bir harikadır. Yunus’un sanatında
gördüğümüz bu başlıca seciyeleri, basitliği, vuzuhu,
kuvveti, Türk sanatının başka kollarında, meselâ onun en
enmûzeci bir kolu olan mimaride de açıkça görüyoruz,”
(334-335) diyen Köprülü’nün Yunus’un şiiriyle mimari
arasında kurduğu bu irtibat, Tanpınar’ın şiirle mimari
arasında kurduğu irtibatın kaynağını da veriyor. Yunus’u
harikulâde, mucizevi bulan Köprülü’ye göre aynı şekilde
Yunus’un taklidi de imkânsızdır. Çünkü “Yunus’un tarzı,
sehl-i mümteni kabilinden olduğu için taklit ve tanzirinde
başarı göstermek çok müşküldür.” (335, 60 nolu dipnot)
Köprülü’nün izahına temelde bağlı kalan Sezai Karakoç da
Yunus Emre’yi İslâm kültürünü Türk’ün ruhuna geçiren,
Türk kültürü kılan adam sayar. Yunus, Anadolu’nun
İslâmlaşması sürecini düşündüğümüzde “çağının gereğini”
yerine getirmiştir. İslâmiyet’in Yunus’un şahsında Türk
için “varoluş şartı” hâline geldiğini söyleyen Karakoç,
düşüncelerini şöyle tamamlar: “Bu noktadan giderek,
Yunus’un niçin halka eğildiği, sade Türkçesi, hece ölçüsünü
esas ölçü olarak alışı anlaşılabilir. Çünkü o Türk’ün
ilerdeki çağlardaki ödevini biliyor, onun için var gücüyle
onun dil ve edebiyatını kurmaya, geliştirmeye, ilerletmeye
çalışıyordu. Türk duyarlığını sonuna kadar işledi. Böylece
İslâm’ın Türk’le kaynamasının ve Türk’ü, İslâm’ı misyon
olarak benimseyen bir toplum hâline getirmenin” bütün
çalışmalarını yaptı. “İslâm ruhu ve Türk yapısı onda öyle
kaynaşmıştır ki şiirin biçimi, ölçüsü, sesi, bir yandan
Türk sanatının özel, öbür yandan İslâm sanatının genel
çizgilerine uyar. Koşmayı da, gazeli de kullanır şiir biçimi
olarak. Yani o halk sanatıyla vatan aşan genel sanatı
birleştirmiş bir altın sentez peşindedir.” (Karakoç 1999,
44-45)
Yunus’un iki eseri vardır: Divan’ı ve Risaletü’n-Nushiyye’si.
Divan’a Yunus’un şiirleri, Risaletü’n-Nushiyye’ye destanı
diyebiliriz.
Yunus’un şiirleri hece vezniyle yazılmıştır. Kendisinden
önce bu vezni işleyip inceltecek usta bir şairi yoktur bu
veznin. Yunus’un yaptığı yüksek noktadan başlangıç, aynı
zamanda vezin için de bir başlangıçtır. Bir taraftan dili, bir
taraftan vezni öncesinde alışkın olmadıkları bir noktaya
çıkarmıştır.
MAYIS 2010|87
Talihin ve tarihin cilvesine bakın ki Yunus’tan sonra hece
vezni şiirde bir daha Yunus misali bir atılım yapamamıştır.
Bu bakımdan Yunus daha çok dilin; Türkçenin oluşumuna
mührünü basmıştır. Yunus’tan yüzlerce yıl sonra,
Anadolu’nun tekrar yangın yerine döndüğü bir ortamda
kurulan Türkiye, kuruluş aşamasında hece şiirini kanun
mesabesine çıkarmış, kendisine gelinceye kadar neredeyse
bütünüyle Türkçeleşmiş olan aruz veznini kaldırmış,
büyük bir devlet geleneğinin ürünü olarak davranacağına
Karamanoğlu beyi Mehmet Bey gibi davranarak divan
şiirini yasaklamıştır. Aydın çevrelerinde olduğu kadar, millî
eğitim şûralarında da divan şiirinin müfredattan çıkarılması
savunulmuştur. Tanpınar’ın savunucuların başında gelmesi
bu konuda herkesin hemfikir olduğunu göstermeye yeter
herhalde. Divan şiiriyle şiirimizin kazandığı aşama göz
önüne alınacağına bu şiirin bizi İslâm dairesine çekeceği
varsayılarak devre dışına çıkarılmıştır. Bugün dahi bazı
çevrelerin algısı budur. İşte 1920’li yıllarda dönemin algısı
ve kararı uyarınca bir gece ansızın hececi kesilen şairler
köyümüz, çobanımız yaparken tıpkı Yunus gibi, bu vezne
ikinci büyük katkıyı Necip Fazıl yapmıştır. Hece veznini
Yunus’tan alarak modern şehrin ve modern insanın dili
hâline getirmiştir.
Yunus Emre’nin Risaletü’n-Nushiyye’si mesnevi tarzında
ve aruz vezniyle yazılmıştır. 573 beyitten oluşan mesnevinin
ilk 13 beyti “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla, kalan kısım,
“mefâilün mefâilün feûlün” kalıbıyla yazılmıştır. Eserin
giriş kısmında insanın yaratılışı anlatılır. Ateş, su, toprak ve
rüzgârdan yaratılan insana bu unsurların simgeselliğinde
yeni kapılar açılır. Aklın ve bilginin mahiyeti üzerinde
duran ikinci bölümü destan-ı ruh ve nefs, destan-ı kanaat,
Yusuf aleyhisselâm hakkında, cimrilik hakkında, Kârûn
hakkında, destan-ı huşu: destan-ı gazap, destan-ı akıl gibi
bölümler izler.
1307-8’de yazılmış olan Risaletü’n-Nushiyye, dilimizdeki
ilk Türkçe divandır. Aruzla yazılmıştır, içinde hece şiiri
de vardır. Bu eserde tasavvuf üzerinden toplumsal yapı,
toplumsal yapı üzerinden tasavvuf anlatılır. Bu şiirde o
zamanki toplumsal düzen, çarşı pazarına varıncaya dek,
bütünüyle yer alır.
Yunus bu uzun şiirinde doğrudan içinde yaşadığı toplumda
bozulan birliği, dağılan toplumsal yapıyı tekrar kurar. Bu
şiirde Padişah, mutlak birliğin simgesi olarak mutlak-ı
vücud’u temsil eder. Bu şiirdeki bütün anlatımlarda
padişah merkezî kavramdır. Ateş ve rüzgârı, toprak ve
suyu birer insan olarak kurgular. Her birinin emrinde
nice askerleri vardır. Bunlarla hükmederler. Bu şiirde iki
sultan vardır, biri iyiliğin, diğeri kötülüğün sultanıdır. Biri
rahmani, diğeri şeytanidir. Sürekli mücadele ederler. Biri
bozar, biri yapar. Biri birliği, dirliği dağıtır, diğeri toplar,
kurar, yaşatır. İkisinin savaşından iyilik sultanı galip çıkar.
Tıpkı o dönemin Anadolu’su gibi, kötülük sultanının
elinde halk çaresiz kalmıştır. Çaresiz halk, iyi sultandan
yardım ister. İyi sultan, dirlik düzen bozulmuş diyerek
askerlerinin başında savaşa koşar. Ülkeyi, şehri, insanları
88|MAYIS 2010
harap etmiş kötü sultanın ordusunu bozar, ülkeyi kurtarır.
Sultan gazadan döner ve bütün ülke kurtulur. Her taraf
nimetle dolar. Kıtlık biter. Yunus içinde yaşadığı toplumu,
dönemi bu şiirinde tasavvuf prizmasından yansıtır. Askerî
bir yapı üzerinden anlatır anlatacaklarını. Bozulan düzeni,
şehri ve ülkeyi padişahın birliğinde yeniden kurar.
Şiirin Devletteki Karşılığı
Yunus’un şiirde açtığı çığırın devletteki karşılığı
Osmanlı’dır. Farsça ve Arapça Yunus’tan sonra mutlak
hâkimiyetlerini kaybetmiş, Türkçenin bir cüzü hâline
gelmişlerdir.Moğollar geldiğinde aydın tabaka Mevlânâ’nın
ikliminde nefes almış, Moğollar gittiğinde halk Yunus’la
yeniden kuvvet bulmaya başlamıştır. Öyle ki Anadolu’da
biriken enerji Osmanlı şeklinde dışa vurmuştur. Nasıl ki
hecede biriken enerji Yunus’la patlamışsa, halkta biriken
enerji de Osmanlı’yla patlamıştır. Yunus’un şiirde yaptığı
düzenlemeyi Osmanlı devlet plânında yapmıştır. Hem
şiir için, hem devlet için; hem Yunus için, hem Osmanlı
için tarihin o noktasında söylenecek tek lâf, dolmuş oktur.
Dolmuş oka benzeyen Anadolu bir taraftan Yunus’la, bir
taraftan Osmanlı’yla ileri atılmıştır.
Kan ve dehşetin, kıyasıya ölümün kol gezdiği topraklarda
halk Yunus’un şiirleriyle hayata tutunmuştur. Onun şiirleri
kimsesiz kalan halkın biricik sığınağı olmuştur. Büyük bir
kin ortamında, korku, güvensizlik, siyaset dahil, insanı
insandan uzaklaştıran her türden duvarı delerek geçen bu
şiirler insanlara tek tek ulaşmış, zamanla onlarla birlikte
aktıkları büyük ırmaklara dönüşmüştür. Yunus’la, “Dirildik
pınar olduk irkildik ırmak olduk,” diyen Türkler Anadolu
denizinden, “Deniz oldum dört yana ırmak ile” diyerek
dört bir yana taşmışlardır.
Halkın Ruhuna Hâkim Şiir
Yunus, halkın ruhuna hükmetmiş bir şairdir. Öncelikle
bu yönüyle yenidir ve yüzlerce yıldır artan bir ilgiyle
okunmaktadır. Şiir kumaşı pek yüksek olduğu için
okundukça şiirinde yeni anlam katmanları açılmaktadır.
Yunus her zaman yenidir; ama aynı zamanda her dem
yeni kalacağını da bilerek yenidir. “Her gün yeni doğarız
bizden kim usanası” diyen bir şair, özgüveni, yani şiirine
güveni bu derece yüksek bir şair eskir mi hiç? Böylesi bir
meydan okuma geçen zamanla kanıtlanmış bir gerçeğe
dönüşmüştür. Buraya, “Yunus Emre senin sözün âlemlere
destan ola,”mısrasını da ekleyelim isterseniz. Sezai Karakoç,
Yunus’un yeni kalmasının sebebini, “şiirinde bitmeyen bir
arayıcılık içinde” olmasına bağlar ve şu örneği verir: “Yunus,
şiirinde bitmeyen bir arayıcılık içindedir. Bu yüzden, daima
yeni kalmanın sırrını yakalamıştır. Bu sırrın nüanslarda
olduğunu bilir. Meselâ, başka yazarların da belirttiği gibi,
Hey bîçare Yunus Emre demez de, Hey Emrem Yunus
bîçare diyerek, şiirdeki ufak bir değişmeyle bir büyü mısraı
kurmuş olur.” (45-46) Bence burada hatırlanması gereken
isim Ece Ayhan’dır; ister kedi karasını hatırlayın, ister
Apaş Paşa şapa oturdusunu. İsterseniz bütün şiirini.
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Tunus
Bu dünyâda bir nesneye yanar içim göynür gözüm
Yiğit iken ölenlere gök ekini biçmiş gibi
Burada Yunus’un şiirlerinden, mısralarından örnek
getirerek bu şiirin çeşit çeşit ispatını yapmaya gerek yok.
“Bir gevher çıkarmak gerek hiç sarraflar bilmez ola,” diyen
Yunus, yeniliğin farkında, bilincinde bir şairdir. Fakat, en
ünlü şiirlerinden birinde geçen, “Çıktım erik dalına anda
yedim üzümü,” mısrasının rahatlıkla, modern şiirin çok
erken bir tanımı olarak görülebileceğini söylememiz lâzım.
Gelin görün ki bu ünlü mısrayı şu şekil düşündüğümüzde
manzara biraz değişiyor: “Çıktım erik daima anda yedim
üzümü.” Burda erik dalına çıkıp ordan “daima” üzüm
yediğinden bahsediyor Yunus. Gölpınarlı’nın kitabındaki
tashih hatası, meseleyi şiir sanatı ve teknikler bazında
düşündüğümüzde Yunus’un meramına da, şiir bilgisine
de, zekâsına da, dehasına da, çoğu zaman benimsediği
yöntemine de daha uygun gibi geliyor bana.
“Ölmek fasitler işidir,” diyen Yunus’un,
“Hiç bilmezem kezek kimin aramızda gezer ölüm
Halkı bostan edinmiştir dilediğin üzer ölüm,” mısralarını
ister nesnel karşılık bahsinde düşünün, ister imge bahsinde.
Karşınıza modern şiiri özümsemiş bir şair çıkar. Böyle
numaralar çoktur Yunus’ta:
“Ol geçidin korkusu beni yoldan kodu
Geçemez değme kişi köprüsün kıldan kodu
Seçki: Bahanur GARAN
İnd’öküzü ol lâin al ile azdırmağa
Sinek ile hak Çalap öküzü elden kodu
Öküz taşın üstünde taşı balık götürür
Balık suyun içinde binasın yelden kodu.”
İçimizdeki Yunus Emre
İçimizde bir Yunus Emre yaşamasaydı Yunus’un şiirleri
halkımız üzerinde bu derece etkili olabilir miydi? Bence
bütün maharet Yunus’ta değildir. Aynı zamanda onu
seçip yaşatandadır. Bu etki ve etkileşimin aynı derecede
Süleyman Çelebi için de geçerli olduğunu düşünüyorum.
Eşsiz ve yüksek bir sanat eseri olan Mevlid’in, Yunus’un
şiirleri gibi halkımızda kök salmasının sebebi, bizim, bu
şiirlerin anlam dünyasına katılma isteğimizdir. Çünkü onlar
şiirlerini bizden, senden benden kalkarak yazmıştır. Yani
Yunus’un güzelliği aynı zamanda bizim güzelliğimizdir. O
şiirlerin hasreti bizim ifademizdir, anlam dünyamızın şiir
katına taşınmasıdır.
Kaynakça:
1. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, Ankara 1991, 7. baskı.
2. Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre / Hayatı ve Bütün Şiirleri, Türkiye İş
Bankası Yayınları, İstanbul 2006.
3. Ece Ayhan, Bütün Yort Savul’lar!, YKY, İstanbul 1999, 2. baskı.
4. Sezai Karakoç, Yunus Emre, Diriliş Yayınları, İstanbul 1999, 7. baskı.
MAYIS 2010|89
Hümanizmin Tarihsel Gerçeği ve
Yunus Emre Felsefesi
Yrd. Doç. Dr. Sema ALTUNAN | Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fak.Tarih Bölümü
H
ümanizm sıklıkla kullandığımız kavramlardan
biridir. Özellikle de Yunus’un, Mevlana’nın
felsefesini anlatırken bu kavramı çokça
kullanırız. Hümanizm ile , Mevlana’nın isimlerini yan yana
getirip Yunus’un hümanizmanizmasından, Mevlana’nın
hümanizmasından söz ederiz. Peki, ama nedir hümanizm?
Günümüzde yeni anlamlar yükleyerek kullandığımız bu
kavram gerçekte neyi ifade ediyor? Tarihsel gerçeği nedir?
Öncelikle ne zaman, nerede ve hangi koşullarda
hümanizmin ortaya çıktığını bilmek ve neyi ifade ettiğini
anlamak gerekmektedir.
Aslında “hümanizm” kavramı Yunus’un yaşadığı çağdan
yaklaşık 300 yıl sonra Batı Avrupa’da ortaya çıkmış olmasına
rağmen, yanlış olarak insan sevgisi olarak yorumlanıp
Yunus Emre’nin felsefesinin merkezine oturtulmaktadır.
Şöyle ki ortaya çıkışı itibariyle hümanizm bireyi temel alan
bir düşünce akımıdır ve Rönesans döneminin ideolojisini
oluşturur. 15-16. yy.’larda İtalya’da ortaya çıkan bu yeni
düşünce akımı, buradan diğer batı Avrupa ülkelerine de
yayılmıştır. Çünkü değişen yapıya cevap veren bir öğretiydi
ve hemen kabul gördü, geniş bir alana, hızla yayıldı. Burada
biraz durup Batı Avrupa’daki değişen yapıyı ve hümanizm
akımının nasıl bir ortamda doğduğunu açıklamaya
çalışalım.
Bu yüzyıllarda Avrupa’nın batısı hızlı bir dönüşüm
yaşamaktadır.Ortaçağdan,Yeniçağa geçilmiş; feodal toplum
yapısı çözülerek, ekonomik ve sosyal yapıda kapitalist
90|MAYIS 2010
unsurlar kendini göstermeye başlamıştır. Dolayısıyla feodal
dönemin ideolojisi de yeni bir düşünce sisteminin ortaya
çıkmasına duyulan ihtiyaç ile değiştirilecek ve hümanizm
akımı döneme damgasını vuracaktır. Peki Nedir humanizm?
Latince bir kelime olan hümanusmus’dan gelen bu öğretinin
kelime anlamı “insancı” başka bir deyişle “bireyci” demektir,
yani günümüzde insan sevgisi anlamını yükleyerek
kullandığımız “insancıllık” ile hümanizmin gerçek anlamı
olan “ insancılık” birbirinden farklı kavramlardır. İlki insan
sevgisini yani insanların bir diğerine olan sevgisini ve birliği,
bütünlüğü ifade ederken, diğeri insanı tek başına öne çıkarır,
bireyciliği savunur. Aklı esas alır. Oysa sevgi akıl ile olmaz.
Dolayısıyla ortaya çıkışı itibariyle hümanizm, insanın
insana olan sevgisini ifade etmekten çok insanı birey olarak
öne çıkaran ve bağımsızlığını savunan bir düşünce akımıdır.
Hatta bağımsız olma ideali, bu yeni felsefede öyle boyutlara
vardırılmıştır ki insanın her türlü, iç ve dış etkiden kurtulması
hedeflenmiştir. Irk, kavim, lonca hatta aile bağlarından bile
kurtulan bağımsız ve özgür bir insan modelidir arzulanan.
Bu yeni insan, evrene de ortak bir görüşle değil, bireysel
olarak ve şüphe ile yaklaşacak bunu yaparken de aklı rehber
edinecektir. Bu bağımsızlık ve özgürleşme (!) düşüncede
olduğu kadar kimi yerlerde dış görünüşte bile diğerine
benzememeye kadar varacaktır. Bu öğretinin neden 15-16.
yy.ların ideolojisi olarak benimsendiği konusuna gelirsek
o dönemin koşullarına biraz değinmek gerekir. Feodal
toplum yapısı çözüldüğüne göre, dini (katolik öğretiyi)
esas alan feodal ideolojinin yerini bu yeni yapıda insanı
öne çıkaran hümanizm akımı almaya başlayacak ve evrenin
merkezine bireyi koyacaktır. İnsan yani birey bu dönemde
her şeyin ölçütü olacaktır. Aklın temel alındığı bu felsefede
adeta tanrının yerini insan alacaktır. İnanan insanın yerine
düşünen, sorgulayan, şüphe duyan bir insan geçecektir.
İnancın yerini de akıl almaya başlayacak ve akla uymayan
her şeye şüpheyle yaklaşılması eğilimi doğacaktır. Bu
durumu iki açıdan açıklayabiliriz, İlki, yapının değişmesiyle
ideolojinin de değişme zorunluluğu; ikincisi ise değişen
yeni yapının ihtiyaçlarına cevap verebilmesidir.
İlki, tarihsel süreç içersindeki şu gerçekliği ifade eder.
Her ideoloji kendi toplumsal koşulları içinde şekillenir.
Bu durumda feodal ideoloji, feodal toplum yapısının
ideolojisiydi. I5. yy ise yeni egemen sınıf olan burjuvazinin
yükselişe geçtiği ve kendini daha da geliştirecek ekonomik
ilişkiler bütünlüğü içine girdiği bir yüzyıldır. Ticaretle
zenginleşen burjuvazi ekonomik yapıdaki ağırlığını daha
fazla hissettirebilmek için kendisini sınırlayan engelleri
de ortadan kaldırmak isteyecektir. Bu ortamda burjuvazi
feodal toplumun egemen sınıfları olan aristokratlar ile
ruhbanlara karşı var olma mücadelesi içinde olacaktır. Bu
sınıfların ekonomik gücü toprağa dayalıyken burjuvazi
tarım dışı bir ekonominin taşıyıcısı olacak ve ticaretle elde
ettiği kapital ile imalathaneler açarak sermayesini daha
da arttırma yoluna gidecektir. Toprakların sınırı vardı,
dolayısıyla topraktan elde edilen zenginlik de sınırlıydı.
Oysa ticaretin sınırı yoktu ve bu durum burjuvazinin hızla
yükselişini sağladı.
Yükselişe geçen burjuvazi kendi gelişimini sağlayacak
koşulları da oluşturma çabası içine girdi. Ekonomik ve
toplumsal yapıda meydana gelen bu değişim düşünce
yapısında da yeni bir fesefe ile desteklendi: Hümanizm
Akımı. Bu yeni akım değişen yapının ihtiyaçlarına cevap
verdiği için antik dönem felsefesini, insan anlayışını örnek
aldı.
Yükselen sınıf egemenliğini kurabilmek ve kendini
sınırlayan engelleri yıkabilmek için dindışı her yeni
düşünceyi, öğretiyi, felsefeyi destekledi. Ortaçağ felsefesi
ve ideolojisi ise reddedildi. Çünkü bu ideoloji yeni egemen
sınıfın/burjuvazinin çıkarlarına ters düşüyor, ihtiyaçlarına
cevap vermiyordu. Avrupa’nın batısında ekonomik ilişkiler
ve toplum yapısı değişmişti. Bu yeni yapıda yükselen
burjuvazi, kendi ideolojisini yaratmak istiyordu. Çünkü
yeni ideoloji değişen yapının sürekliliğini sağlayacak ve
korumacılığını üstlenecekti. Bu ideolojinin merkezine
insan yerleştirildi. İnsanın önündeki her türlü engelin
kaldırılması hedeflendi; bunu sağlayacak çözümler üretildi,
kuramlar geliştirildi. Sonuçta hümanizm bu koşullar altında
şekillenen bir düşünce akımı oldu. Rönesans’ın ideolojisini
oluşturdu. Rönesans sanatının gerçekçi, canlı ve insan
merkezli olması da temelde bu ihtiyaca cevap veriyordu.
İlk portreler bu dönemde yapıldı, klasik Rönesans sanatına
güçlü , kahraman insan modeli damgasını vurdu. Bu durum
aslında değişen ekonomik, sosyal ve siyasal ilişkilerin üst
yapıyı etkileyerek ideolojiyi şekillendirmesinden ve bütün
bunların sanata yansımasından başka bir şey değildi.
O halde ortaya çıkan yeni öğretinin temelinde bu
tarihsel koşullar yatmaktadır. Bunların bilinmesi ve her
öğretinin kendi tarihsel koşulları içinde değerlendirilmesi
gerekmektedir. Düşünce akımlarını doğuran ekonomik,
sosyal ve siyasal yapıda yaşanan değişimlerdir. Her düşünsel
devrimin temelinde bir ekonomik ve toplumsal devrimin,
dönüşümün yattığı unutulmamalıdır. Ve değişen yapı içinde
ortaya çıkan yeni egemen sınıfın kendi ideolojisini yaratma
gerçeği göz ardı edilmemelidir.
Yunus Emre’nin bütün insanlığı kuşatan öğretisine gelecek
olursak, bu öğretinin merkezine “sevgi”nin yerleştiğini
görürüz. Gerçek anlamda “insan sevgisi” Yunus’un
felsefesinin esasını oluşturur.
“Gelin tanış olalım
İşi kolay kılalım.
Sevelim sevilelim
Dünya kimseye kalmaz” !
diye yüzyıllar öncesinden seslenen Yunus’un “insan
sevgisi”ni, 15. yy’ın ikinci yarısından itibaren Batı Avrupa’da
ortaya çıkan kapitalist ekonominin egemen sınıfı olan ve
temel hedefi daha fazla kazanarak dünyaya hakim olmak
olan burjuvazinin (nitekim coğrafi keşifler sonucu başlayan
sömürgecilik yarışı da bunu göstermektedir) dünya görüşü
olan hümanizmin insan merkezli düşünce akımıyla
ilişkilendirmek ne kadar doğru olur?
Yunus’un öğretisinde insanın bir diğerine olan sevgisi
birleştirici ve bütünleştirici bir işlev yüklenirken;
hümanizm öğretisinde insanın kendini öne çıkarma,
kimseye benzememe, her türlü bağdan kurtulma ve tam
anlamıyla bireysel olma hedefi birbiriyle çelişir. Burada
“ben merkezli” bir yapı karşımıza çıkarken; Yunus’ta Allah
aşkıyla kendi benliğinden geçme ve tüm yaratılanları “Allah
için sevme” anlayışı hakimdir. Bu sevgi sınırsız ve sonsuzdur.
Sadece insanın, insana olan sevgisini de ifade etmez; aynı
zamanda insanın tüm yaratılmışlara olan sevgisini kapsar.
Bu da birliğe varır. Paylaşımın, dayanışmanın esas olduğu
bu öğretide yaratılmışı Yaradan’dan ötürü sevme anlayışı
öne çıkar. Dolayısıyla da merkezde Yaradan’a olan inanç ve
sevgi yer alır.
MAYIS 2010|91
 Görüldüğü gibi Yunus’un sevgi dolu
kanatlarının altına girmeyen yoktur.

İnsan sevgisi Yunus’da öyle güzel

ifadesini bulur ki Yaradan’ın halifesi
olan insana verilen değer;

“Gönül Çalab’ın tahtı

Gönüle Çalab bahtı
İki cihan bedbahtı
Kim gönül yıkar ise”

sözüyle çok net bir şekilde kendini

gösterir.

Görüldüğü gibi insan yüreğinin

hassasiyetine vurgu yapılarak gönlün
yüceliğine dikkat çekilmektedir. Bir
kerecik gönül yıkanın aldığı abdestin
gerçek manasından uzaklaşıp el- yüz
yıkamaktan öteye geçemeyeceği gibi
kıldığı namazı da namaz olmaktan
çıkacaktır Yunus’a göre. Onun bütün
amacı “dost durağı” dediği gönlü
kırmaktan kaçınmak ve gönüller
yapmaktır. Bu gerçeği şu dörtlüğüyle
ne güzel anlatır koca Yunus:

“Ben gelmedim davi için

Benim işim sevi için
Dostun evi gönüllerdir.
Yunus Emre Heykeli, Anadolu Üniversitesi Yunus Emre Yerleşkesi Fotoğraf: Can Düz Gönüller yapmaya geldim”

“Hak nazar kıldığı cana

Bir göz ile bakmak gerek” Kaynakça:
1. Server Tanilli, Yüzyıların Gerçeği ve Mirası, XVI ve XVII. Yüzyıllar, III,
İstanbul 1990.
” Cümle yaratılmışa bir göz ile bakmayan 2. _________, Uygarlık Tarihi, İstanbul 2004.
3. Alaaddin Şenel, Siyasal Düşünceler Tarihi, Tarih öncesinde ilkçağda
Şer’in evliyasıyla hakikatte asidir” Ortaçağda ve Yeniçağda Toplum ve Siyasal Düşünüş, Ankara, 1996.
4. Ayferi Göze, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, İstanbul, 1993.
5. Engin Akyürek, Ortaçağdan Yeniçağa Felsefe ve Sanat, İstanbul, 1994.
“Hakkı gerçek sevenlere cümle alem kardeş gelir” 6. Bobb. M-P Sweezy- Chill-K.H. Takahashi-R. Hilton, Feodaliteden
Kapitalizme Geçiş, (çev. Çetin Yetkin); İstanbul 2000.
7. Hüseyin Özbay; Mustafa Tatcı, Yunus Emre (Makalelerden Seçmeler),
“ Yetmiş iki milletin İstanbul, 1994.
8. Yunus Emre Sempozyumu (Bildiriler), Ankara, 1990.
Hem maşuku ol durur 9. Abdülbaki Gölpınarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul,1992.
Aşıkı maşukundan 10. Cemal Anadol, Gönüller Sultanı Yunus Emre, İstanbul, 1993.
11. Mehmet Bayraktar, Yunus Emre ve Aşk Felsefesi, Ankara, 1993.
Ayırmaklık laf değil” 12. Önder Göçsün, Dünden Bugüne Yunus Emre, Ankara, 1995.
13. Mustafa Özçelik, Bizim Yunus, Eskişehir, 2007

92|MAYIS 2010
 Meleklerin Bilmediği Söz
Sennur SEZER | Şair-Yazar
Yunus Emre, esin perisinden, meleklerin esinlediği sözlerden korkar. Öyle bir
söz bulmalıdır ki, melekler bile bilmesin. Evrene ilk kez doğsun.
“Sen söyle Yunus” dediğinde Taptuk, Yunus Emre ne
düşünmüştü, kimse bilmiyor. (Günler boyu bugünü
düşlemişti oysa. Ne olur bir kez sıra bana düşse, demişti.
Ne duyulmamış sözler söyleyecekti. Toprak altında gül
deren elleri, yeşil ekinler gibi erken ölümlerle derlenenleri
anlatacaktı. Dervişliğin, hırkayla taçla anlaşılmayacağını
vurgulayacaktı. Ormanın uğultusundan sözler birikmişti
yüreğine. Adaşı Yunus ‘un söylediği sözlerden daha yeniydi
onun sözleri. Adaşının, her akşam söyledikleri yüzünden,
“Söyleyen” (Guyende) diye anılması hep gücüne gidiyordu
zaten. Kendini onun yanında hep biraz hantal, dilsiz,
yararsız duymuştu. Bir söz sırası düşseydi kendine...)
Yunus Emre, bir başka şairin söyleyecek “yeni bir söz”
bulmamasıyla, sıranın kendisine gelmesiyle sevindi mi
dersiniz? Eğer böyle bir sevinci duyduysa, kuşkusuz bu
sevinç çok kısa sürdü. Bir ozanın sözünün tükenmesinden
duyduğu korku, kuşku, acı bütün ömrünce izledi onu.
Nereden mi biliyorum Yunus Emre’nin o akşam
düşündüklerini? Kendimden. Bir şair için en güzeli,
yarışmaktır. Sesine ses bularak söyleşmektir. Meydanda tek
başına kalmak değil. Üstelik, bir şairin sesini yitirmesinin,
ölüm kadar acı olduğunu ancak bir şair bilir. Bir şair
böyle bir sonu “düşmanı için bile” dileyemez. O zaman
Yunus Emre’nin duyduğu hüznün şiirine nasıl yansıdığını
görelim.
Yunus Emre, şairliğiyle övünürken kendi şiirinin yergisini
de yapar. Onun sözleri, halkın ekmeğine, aşına katkısı
olacak tuz değildir. Tuz olmadığı için de ödünç alınamaz.
Cevherdir sattığı. Ancak uzmanı anlar. Saklanır. Değerlidir.
Güzelliği görülür. Hem yoksul hem de zengin özenir
onlara. Onlara sahip olmak bir ayrıcalıktır.
Yunus Emre, esin perisinden, meleklerin esinlediği
sözlerden korkar. Öyle bir söz bulmalıdır ki, melekler
bile bilmesin. Evrene ilk kez doğsun. Melekler şairlere
söz fısıldadıklarında cömert değildir. Yarı yolda bırakır.
Topraktır cömert olan. Dünyanın düzenini, toprağa
düşen buğday açıklar, gökyüzü değil. O zaman şairin gözü
toprakta olmalı. Toprağın üstünde olup biteni izlemeli.
Yüzü de yerde gerek, (alçakgönüllü olmalı). Yoksa bir
merdivenden düşmekten daha da kötü bir durum gelir
başına.
Ne çok şair gelip geçmiş. Hepsi de birbirinden güzel sözler
söylemiş. Bir tanesinin bir akşam yeni bir söz bulamaması
onların utancı değil. Onlar bülbül gibi şakırlar, Yunus Emre
bir av kuşu gibi yarı hantal adımlarla dolaşır aralarında. O
onların ötüşlerine hayrandır. Yeter ki onun o bahçede, dost
yanında dolaşmasına izin verilsin... Sesi onlar kadar güzel
olmasa da kulak verilsin.
(Yunus, daha Emre diye anılmaya başlamamıştı. Yunus-u
Guyende “Bize yeni bir deyiş söyle” isteğini yerine
getiremeyip susup kalmıştı. Yunus, yüreğindeki “ben
söylesem” dileğini Taptuk’un dillendirişiyle duraladı.
Yüreğinde bir an söz sırasının ona gelişinin sevinci, bir
şairin susakalışının acısıyla çarpıştı. Tüm sözcükleri
düşündü. Günler boyu ölçüp biçtiği dizeleri bir bir
aklından geçirdi. Sabahları uğradığı mezarlıktaki mezar
taşlarını, ak göğüsler üstünde biten otları, topraktan
yükselen aydınlığı, dünyanın bir gelin gibi güzel oluşunu,
MAYIS 2010|93
 Fotoğraf: Levend İSKİT| Myanmar/Bagan
Gözleri giryân ciğeri püryân
Olmuşlar hayrân dîvâneler var
dünyaya doymamanın kınanmaması gerektiğini, güzel
bir kızın yüzünün ışıltısının peçesinin üstüne vuruşunu,
Tanrı’nın güzelliğinin bu güzel yüze yansıyışını... Sonra
kederli anlarında düzenlediği dizeleri düşündü: “Sen
sanmadığın yerde/Birden açılır perde/Derman olur derde/
Görelim Mevlam neyler...”
Dervişlikle övünenleri de kınamalıydı. Dervişlik zor işti.
Sonra bilmeceler sormalıydı dinleyenlere. Neden birinin
erik sandığı bir başkasına ceviz gibi geliyor demeliydi.
Neden ona üzüm gibi tatlı gelen kimine ekşi kimine
çetindi... Ne mi? İşte yaşam, işte dervişlik, işte şiir.
Yunus’un tüm söyleyeceklerini aklından geçirmesi belki
bir iki saniye sürdü. Kendisi yeni bir söz söylemezse sıranın
bir başkasına gideceğini de düşündü. Her şairin ne güzel
sözleri vardı: “Cümle şair dost bahçesi bülbülü/Yunus
Emre arada turraçlana...” Ama bu sohbetlerde onu hep
hatırlasınlar isterdi. Sözleri tadı olursa hatırlarlardı elbet.
94|MAYIS 2010
Seçki: Bahanur GARAN
Ya cennet...? O ırmakları Tanrı’nın adıyla akan cennet.
Yok onu da istemezdi. Ona Tanrı’nın yüzü gerekti. Onu da
bir güzel yüzde bulmuştu. Bulduğunun sevinciyle esriyip
sokaklara düşse, yetiş diye şeyhi Taptuk’u çağırsa bundan
utanır mıydı? Yollar dağlan düşündürdü ona. Saçını çözüp
ağlayan bulutu. Ya yüreği? Yüreği bunca yükü nasıl taşırdı?
Bu bildiklerini söylemezse ölmekten beter olmaz mıydı?)
Yunus, daha Emre diye anılmıyordu. Her akşam Yunus’u
Guyende nefesler okurken, yüreğinden binlerce söz
kopmuş, “sen de söyle” denmesini beklemişti. Bir akşam
Yunus’u Guyende yeni bir nefes söyleyemeyince, Taptuk
Emre, Yunus’a, dönüp “Sen söyle, kilidini açtık” dedi. Yunus
başını eğdi. Bir an yüreğine baktı. Tanrı orada oturuyordu.
Binlerce dize kurdu-bozdu. Sonra fısıldadı: “Yar yüreğim
yar/Gör ki neler var.”
* Varlık Dergisi ‘nde Temmuz 1991’de yayımlanmıştır.
“İlm-i Ledündür Üstâdum Ol
Esrârı Tuyan Benem”
Talip ÇUKURLU |Eskişehir Osmagazi Üniversitesi Türk Dili ve Ed. Böl. Öğretim Görevlisi

“Yunus Emre kelimelerden bir Süleymaniye kurmuş büyük bir dil mimarıdır.”
Samiha AYVERDİ

“Yunus’un dili açıldı, gözlerinden ve gönlünden perde kalktı.

Şevk denizine düştü. Ağzını açıp inci ve cevahir saçtı…”
Velayet-name’den

“Yunus, şüphesiz Sakarya kıyılarında doğdu.”

A.Hamdi TANPINAR

B
üyük bir mimar olan, etrafa cevher ve inci saçan,
şuracıkta komşumuz olan Yunus Emre’mizin
ismi anılınca aklımıza gelen şiirleri/beyitleri
hangileridir? Müsadenizle ben söyleyeyeyim:
İlim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir…
Peki ya sonra?
Sevelim, sevilelim bu dünya kimseye kalmaz…
Ya sonra?
Ben gelmedim davi için, benim işim sevi için…
Yunus’un ilahi şeklinde bestelenmiş şiirlerini bir kenara
koyar isek, birkaç beyit daha söyleyebiliriz herhalde. Öyle
sanıyorum ki Yunus’un baştan sona bir şiirini bilen kişi
sayısının da nesli tükenmek üzere! Maamafih binlerce beyti
içine alan, ‘koca’ bir divana sahip olan “Koca Yunus”tan, iki
elin parmakları adedince beyit okumuş ya da duymuşsak,
bu bizim için ‘koca’ bir ayıp olsa gerek!
Ey okuyucu! Yunus’un sadece bir şiirini örnekleyerek hem
onun ilminin derinliğini, sözlerinin vecizliğini keşfedelim
hem de Yunus bize kimlerden, hangi olaylardan bahsetmiş
gel bareber bakalım.
Önce adaşı Yunus Aleyhisselam’dan başlayalım. Bizim
Yunus, Hz. Yunus’un denize atılıp, bir balık tarafından
yutulmasına ve beytin devamında rivayetlere göre Hristiyan
iken Müslüman olup sahabe ünvanına layık olan Selman-ı
Farsî’ye telmihte bulunmuştur:
Gah batn-ı Hût içinde Yûnus’ıla söyleşem
Geh çıkam ‘arş üzere bir cân olam Selmân olam (200*6)
Yunus, Musa Aleyhisselam’dan ve belki de birkısmımızın
ismini ilk defa duyduğu Hz. Musa’nın babası İmran’dan
bahsetmiştir. Bir rivayete göre İmran, Firavun’un
hazinedarlığını yapmıştır. Başka bir beyitte ise Firavun’dan
ve Firavun’un veziri olan Hâmân’dan söz edip, bunların
cehennemde yanacaklarını söylemiş, cennette de Gılman
ve Rıdvan isimlerinde bekçiler ve hizmetçiler olacağını
hatırlatmıştır:

MAYIS 2010|95
Geh mutî’ olam Hudâ’nun emrine bin cân ile
Geh dönem ‘âsî olam Mûsî olam ‘İmrân olam (200*32)
Gâh duzahda yanam Firavn’ıla Hâmân’ıla
Gâh Cennet’de varam Gılmân’ıla Rıdvân olam (200*14)
Yunus bize Davud ve Süleyman Aleyhimüsselam’dan
bahsederek onların kıssalarını hatıra getirir. Bilindiği
gibi Hz. Süleyman Hz. Davud’un oğludur ve babası
vefat edince yerine tahta geçmiştir. Hem padişah hem
peygamber olup, kimseye verilmemiş bir saltanata sahip
olmuştur. Bu duruma şöylece telmihte bulunulur:
Geh varam Dâvud olam çıkam Süleymân tahtına
Geh gine güm-râh olup vaslı koyup hicrân olam (200*33)
Yunus, İbrahim Aleyhisselam’ı ateşe attıran Nemrut’u
bize hatırlatmakta ve onun merdud, yani reddedilmiş
olduğunu söylemektedir. Aynı beytin ikinci mısrasında ise
Hz. Muhammed (a.s.m)’ın amcasının oğlu ve Hz. Ali’nin
kardeşi olan Hz. Cafer’den bahsetmiştir. Hz. Cafer Mute
savaşında şehit olmuştur ve “tayyar” lakabı Hz. Peygamber
tarafından verilmiştir. Yunus bu duruma da telmihte
bulunmaktadır:
Gâh bir mechûl olam merdûd olam Nemrûd olam
Geh varam Ca’fer olam tayyâr olam perrân olam (200*16)
Başka bir beyitte ise birçok ismi arka arkaya sıralar Yunus.
Mesela Cercis, Kur’an-ı Kerim’de ismi geçmemekle birlikte
Hz. İsa’dan sonra gelip, onun getirdiği hükümlere uyduğu
rivayet edilen bir Peygamberdir. Yetmiş kez öldürülüp, her
öldürüldüğünde tekrar dirildiği de rivayet edilmiştir.
Cercis’in arkasından Calinus’u söyler. Calinus, eski Grekler
döneminde yaşamış, hekimlik üzerine eserler yazmış
ve yazdığı eserler Arapça’ya çevrilerek İslam dünyasını
etkilemiş bir şahsiyettir.
Bukrat ise ismi Calinus’la birlikte anılan asıl adı Hipokratis
olan bir hekimdir. Eski Grekler döneminde İskender’den
yüz yıl önce yaşadığı söylenir.
Lokman, ismi Kur’an’da geçen bir şahsiyettir. Peygamber
olup olmadığı konusunda tartışmalar olmakla birlikte
büyük çoğunluk onun salih bir kul olduğunu kabul eder.
Hikmet ve hekimliğin piri ve sembolü olarak bilinir.
Niçe bir Cercîs ü Bercîs olam u Mirrîh olam
Niçe bir Câlinûs u Bukrât olam Lokmân olam (200*23)
96|MAYIS 2010
Yunus eski inanışa göre dokuz kat olan feleği dokuz
arslana, yedi gezegeni yedi evrene ve dört unsuru (hava-su-
ateş-toprak) dört ejderhaya benzeterek gûya bunlara savaş
açmıştır. Bu savaşta ünlü destan kahramanı Rüstem de yer
almaktadır. Rüstem-i Zal, İran’ın meşhur kahramanıdır.
Kahramanlık, kuvvet ve yenilmezliğin semblolü olmuştur.
Bu tokuz arslan u yidi evren ü dört ejdehâ
Bunlarunla ceng idem Rüstem olam destân olam (200*24)
Hak aşkıyla kendinden geçen, diyar diyar dolaşan tabiri
caizse mecnun olan Yunus, dillere destan olan, aşufte
haliyle bilinen Mecnun’a da işaret etmektedir.
Bir demî âsûde bir dem gafletile hurd u hâm
Bir demî âşüfte olam Mecnûn olam hayrân olam (200*25)
Birçok şahsiyetten bahseden Yunus, vahdet-i vücud
görüşünde piri sayılabilecek olan Hallac-ı Mansur’u da
unutmamıştır. Malum olduğu üzere Hallac, cezbe halinde
iken “ene’l-hak” dediği için asılmıştır. Gelecek beyitte de
bu olaya telmih yapılmıştır.
Dâr olam girdâr olam ber-dâr olam Mansûr olam
Cân olam hem ten olam hem în olam hem ân olam (200*35)
Peki, Yunus Hallacı unutmaz da, şeyhi Tapduk Emre’yi,
Barak Baba’yı, Tapduk Emre’nin hocası olduğu tahmin
edilen Sarı Saltuk’u unutur mu hiç?
Yûnus’a Tapdug u Saltug u Barak’dandur nasîb
Çün gönülden cûş kıldı ben niçe pinhân alam (200*41)
Sonuç olarak; yüzeysel olarak ele aldığımız, sadece
şahsiyetleri ve telmihleri ön plana çıkararak Yunus’un geniş
kültürünü ortaya koymaya çalıştığımız bu şiirden, hatta
bu şiirdeki sadece 10 beyitten anlaşılıyor ki, Bizim Yunus
oldukça iyi bir eğitim almış, birçok kültüre hâkim bir
şahsiyettir. Onun her bir şiirinin, her bir beytinin arkasında
çok derin mana incileri gizlenmiştir. Etrafa saçtığı her bir
inciyi özenle toplamamız her halde Yunus’un ruhunu şad
edecektir…
Yûnus’a sorarısan bu sözleri kandan alur
Meger ol dîvân-ı ‘ışkun defterinden yâd ider…
Kaynakça:
1. TATÇI, Mustafa (2008). Yunus Emre Divanı –Tenkitli Metin-, İst: H
Yayınları.
2. TATÇI, Mustafa (2008). Yunus Emre Divanı –İnceleme-, İst: H Yayınları.
3. ÖZÇELİK, Mustafa (2007). Bizim Yunus, Esk: Odunpazarı Belediyesi Yay.
 Anadolu’nun, Eli Tahta Kılıçlı Bilgesi
Yunus Emre
Yrd. Doç. Dr. Yağmur Say| Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fak.Tarih Bölümü
A
nadolu insanı geçmişte özümsediği birçok
inanç, kültür ve yaşamsal algılardaki tarihsel ve
sosyolojik olguları, senkretik çözümlemelerle,
felsefi, mitolojik ve dinsel bağdaştırmalarla yeni sentezlere
ulaşmış ve toplumsal önder kimliklerini yücelterek, inanç
ve kültür alanında onları adeta simgeleştirerek yaşatmayı,
olgu ve simgeleri, yaşam ve inanç biçimi haline getirmeyi,
yaşam kozmogonisi için çok daha uygun bulmuştur.
Anadolu’da gelişen, biçimlenen bütün düşünsel olgu
ve kurumların açıklanmasında günümüzden geçmişe
uzanan uygarlık çizgisini yakalamak, sorunları o çizgi
üzerindeki kırılma noktalarına göre değerlendirmek
gerekir. Uygarlıklar alanında insanı anlamaya yönelik bir
sorun, bulunduğu yerden başlamaz. Göründüğü alanda
görünmeyen derinliklere inen kökleri içerir.
Anadolu inanç ve yaşam ikliminin en önemli temel
taşlarından ve simgelerinden biri kuşkusuz Yunus’dur.
Yunus Emre, içinde bulunduğu ortamı, insanı ve Tanrıyı
realist bir bakış çerçevesinde değerlendirir;
“İstediğimi buldum eşkere cân içinde
Taşra isteyen kendü kendüsi ten içinde”
dizeleriyle, kendini bilmenin yine kendine dönmekle, öze
yönelmekle sağlanılabileceği vurgulanır. O’nu bu düşünceye
ulaştıran ögelerin Anadolu kültür ikliminde biçimlendiğini
unutmamak gerekir. Yine başka bir nefesinde ;
“Orucuna güvenme namazuna dayanma
Cümle ta’at tâk olur nâz-ü niyâz içinde
Oruç namaz gusül hac hicabdur âşıklara
Âşık andan münezzeh hassu’l-ı havâs içinde”
Yukarıdaki görüşlerine bakarak Yunus’un İslamı bilmediği
veya İslamî ritüele karşı olduğu söylenemez. O, yüreği
temizlemeden, görüntüdeki bir ibadeti eleştirir; Ona göre
inanç olgusunda önemli olan içeriktir, özdür. O’na göre
aslolanı; biçimsellikten, özsele dönme, insanın anlamını
biçimsel uygulamaların dışında aramadır. Anadoludaki
halk inançalarının ve felsefi tasavvufun odağını oluşturan bu
“arayış” ın sevgi (aşk) kavramlarında yoğunlaşması tesadüfi
bir eğilim olmayıp düşünsel bir boşluğun giderilmesi, bir
açlığı doyuma ulaştırma çabasıdır. Anadolu halk inançları
bir bağdaştırmayı ifade eder. Bu bağdaştırma (senkretizm)
dinsel ve kültürel olduğu kadar etnik unsurların da
kaynaşmasını, bir olmasını sağlamıştır. İnancın, temelinde
olduğu kadar, ritüelindeki vazgeçilmez araç ve enstrüman
da insandır.
Yunus Emre’de dört temel ögeyi izleyebiliyoruz. Bunlar
dil, düşünce, duygu ve yaratıcılıktır. Israrla vurguladığı
konular ise sevgi, insan, varlık birliği, Tanrı, yaşama sevinci,
barış, evren, ölüm, yetkinlik, olgunluk, erdem, eli açıklık,
alçakgönüllülük gibi insan özünde odaklaşan olgulardır.
İnsan sevgi varlığıdır. Barış ve kardeşlik duyguları içinde
MAYIS 2010|97
bulunması yaşamının temel ögesidir. Ruh, Tanrısaldır.
Bu nedenle de ölümsüzdür. İçinde yaşanan dünya gelip
geçicidir. Kalıcılık yalnızca ruhsal varlığa özgüdür. Ruh
gövdeye sonradan gelmiştir. Orada bir süre kalacak
sonra geldiği Tanrısal kaynağa dönecek, özgürlüğüne,
ölümsüzlüğe kavuşacaktır. Gövde, ruh için bir üzüntü,
sıkıntı, tutsaklık kaynağıdır. Ruh gövdede bulunduğu
sürece Tanrısal varlığa ölümsüz öze özlem duyar. Ölüm
denen olay gerçekleşince ruhun özlemi sona erer. Varlık
“bir” dir. Ayrılık, başkalık “görünüş” tür. İnsan, evren,
Tanrı üçlüsü bir bütünlük içerisindedir. Bu bütünlük
ancak bilinç olgunluğu, gönül arınmışlığı, duygu derinliği
ile kavranabilir. İnsanı varlığa, ölümsüzlüğe, olgunluğa,
erdeme ulaştıran bir takım din görevleri, tapınmalar
değil, gönül arınmışlığı, içsel olgunluk, anlayış derinliği
gereklidir. Sevgi, saygı birleştirici, bütünleyici birer
öz davranıştır. İnsan olmanın birinci koşulu sevmek,
saymaktır. Yeryüzünde inanç ayrılıkları barışı bozan,
insanları birbirinden uzaklaştıran durumlardır.
Yunus toplumsal sorumluluk alanında hep güçsüzün ve
hakları elinden alınmış insanın yanındadır.
Anadolu’daki Türkleşme ve İslamlaşma olguları içinde
hümanist bir dünya görüşü ile felsefi tasavvufu birleştirebilen,
insanı Tanrı ile özümseyip, insanı Tanrılaştırmak yerine,
Tanrısal özü, insani özde tecelli ettirebilen bir inanç ve
dünya görüşünü Yunus’ta görüyoruz.
Yunus Emre’nin gerçek yaşamı ile menakıbi (söylenceye
dair) yaşamı birbiri içine o denli girmiştir ki birini
diğerinden ayırt etmek artık imkansızlaşmıştır. Halk sufiliği
içinde adeta bu menakıbi, rivayetlere dayanan Yunus’un
kimliği, halkın belleğinde çok daha kalıcı olmuş ve daha
büyük izler bırakmıştır. Hatta Anadolu halk edebiyatında
bugün Yunus’tan değil, Yunuslardan söz etmek gerekir.
Bunun yanında Yunus, birçok farklı dünya görüşüne
sahip insan tarafından da kendi siyasal, sosyal ve ideolojik
söylemleri için kullanılır olmuştur. Tanrıyı insanda
şekillendirebilen, açıkça tenâsüh ve hulûl inancının önemli
izlerini bulduğumuz Yunus, Anadolu’da Heterodoks
inançların çok daha Sünni, Ortodoks bir Müslümanlık
gösteren, kendini Allaha adamış, dünya nimetlerinden yüz
çevirmiş bir sufi olarak da görülmektedir.
Kimi kaynaklarda Anadolu’ya Doğu’dan gelen Türk
oymaklarının birine bağlı olduğu, 1320 yıllarında
Eskişehir’de öldüğü bildirilirse de bu bilgilerin kesinlik
içermediği âşikardır. Hemen hemen Anadolu’nun birçok
yerindeki mezarları, O’nun temsil ettiği hümanizmin ve
98|MAYIS 2010
İnsan- Tanrı sevgisinin büyüklüğünden ve birlikteliğinden
olsa gerek.
Divanının, ölümünden 70-80 yıl sonra düzenlenmiş olması
ve koşuklarının sayısının 700’e yakın olması da Anadolu
halkı içinde nice Yunusların varlığına önemli bir ölçüde
delâlet eder.
O’nun düşüncelerini izleyebildiğimiz şiirlerinde; dil,
duygu, yaratıcılık vb. olgular insanın varoluşundan
bedenen yok oluşuna ve daha sonraki yaşamına dair olan
bir daireyi oluşturur. İşlediği konular; insan, sevgi, varlık
birliği, Tanrı, yaşama sevinci, barış, evren, ölüm, yetkinlik,
olgunluk, erdem, eli açıklık, alçakgönüllülük vb. olgulardır.
O’na göre insan; bir sevgi varlığıdır. Barış, hakça bölüşüm
ve kardeşlik; insanı insan yapan önemli değerler olup,
toplumsal bir varlık olan insan; ancak bu toplumsal
birliktelikle Tanrısal birlikteliğe bu erdemlere sahip olarak
ulaşabilir.
Tin (Ruh) Tanrısaldır. Bu nedenle de ölümsüzdür. İçinde
yaşanan dünya geçicidir. Kalıcılık yalnızca insanda gizli
olan tinsel varlığa özgüdür. Tin, gövdeye sonradan
gelmiştir. Orada bir süre kalacak, sonra geldiği Tanrısal
kaynağa dönecek; özgürlüğe ve ölümsüzlüğe kavuşacaktır.
Gövde; tin için bir üzüntü, sıkıntı, tutsaklık kaynağıdır.
Tin; gövdede bulunduğu sürece Tanrısal varlığa; ölümsüz
öze özlem duyar. Ölüm gerçekleşince tinin özlemi sona
erer.
Varlık “bir”dir. Ayrılık, başkalık görüntüdür sadece. İnsan-
Evren- Tanrı üçlemesi aslında “Bir”dir ve “Bütün”dür. Bu
bütünlük ancak bilinç olgunluğu, gönül arınmışlığı, duygu
derinliği ile kavranabilir. İnsanı, varlığa, ölümsüzlüğe,
olgunluğa, erdeme ulaştıran bir takım dinsel ritüelleri
yapmak değil, gönül arınmışlığı, içsel olgunluk, anlayış ve
kavrayıştaki derinliktir.
İnsan olmanın ve Tanrısal irade ve güçle birleşebilmenin
ilk ve en önemli koşulu: “korku” değil; “sevgi”dir.
O’na göre Tanrısal yaradılış, yoktan var etme değil;
evrendeki tüm değerleri birleştirip bütünlüğe ulaştırmadır.
Örneğin; Risaletü’n- Nushiyye’de:
“Padişahun hikmeti gör neyledi
Od’u su, toprağı yele söyledi”
diyerek; toprak, su, ateş ve hava öğelerindeki benzeşmeyi
ve birlikteliği vurgular.
“Toprağıla suyı bünyâd eyledi
Âna Âdem dimeği ad eyledi”
diyerek maddesel birleşimi Tanrısal bir güç ve özle açıklar
ki; bu görüş, Anadolu’da hiç de yeni değildir. Platoncularda
yüzlerce yıl önce bunları söylememişler miydi? Toprak, od,
su, yel gibi dört kurucu öğe; ilkçağ Anadolu düşüncesinin
ürettiği kavramlardır. Su; Thales’in, Yel; Anaksimenes’in,
Od; Herakleitos’un, Toprak; Empedokles’in birer
varlık öğesi değil midir? Yunus, bu öğretileri Orta Asya
düşünce, yaşam ve inanç sentezleriyle birlikte özümseyip,
Anadolu’da yaratılan felsefi tasavvuf kanalı ile birleştirip
İslami öğelerle süsleyerek “varlık”a ve “bir”e ulaşmak
istemektedir.
Koşuklarında işlenen temel öğe; insan varlığının
derinliklerinde yatan öğeye (öz ve ölümsüzlük)
yönelmektir.
“ Yar yüreğimi de bak içinde neler var
İnsan denen varlığı anlamak, kavramak için özüne inmek, iç
evreninde dolaşmak gerek”
“Dost senin aşkın okı key katı taşdan geçer
Aşkına düşen kişi cân ile başdan geçer”
dizeleriyle insanı, gönüldaşı (dost) anlamanın güçlüğü
vurgulanır.
“İşidin ey yârenler aşk bir güneşe benzer
Aşkı olmayan gönül, misâl-i taşa benzer
Taş gönülden ne biter dilinde ağı düter
Nice yumşak söylese sözü savaşa benzer
Aşk var gönül yanar yumşanur mumu döner
Taş gönüller kararmış sarp katı kışa benzer”
dizelerinde başlıca tema insandır. İnsanın anlaşılması, iç
evreninin kavranması temel sorundur. O’nda aşk, yüzeysel
bir sevgi sözcüğü değil; Tanrısal özü taşıyan ve bu özü dışarı
çıkarması gereken insanın özüne yönelik bir eğilimdir. Ona
göre aşk; yaşamın ve evrenin, yaratılmışların ve yaratıcının
anlamı, yaşamın devindirici gücüdür.
“Ol cân kaçar öliser sen âna cân olasın
Ölmüş gönül dirile andaki sen olasın
Ölmeklik dirlik ola ölümsüz dirlik bula
Başlu gönül unula merhemi sen olasun
Sen olduğın gönüller her dem cânun yeniler
Bunlardur ölmeyenler hâkimi sen olasun”
dizelerinde temel konu ölüm, ölümsüzlük ve varlığın
birliğinin gücü temalarıdır. O’nun algıladığı sevginin
ölümsüzlüğe götüren bir temel ilke olduğu vurgulanır.
Başka bir ifadeyle; dirliksenlik, “dirlik- kişilik” olgularında
dile getirilmektedir.
O’nda katı bir din anlayışı, dinsel öğretilere kuru ve şekilci
bir yaklaşım görülmediği gibi koşuklarında bu anlayışları
da yumuşak ve güleç bir dille eleştirir:
“ Yâ ilâhi gel sual itsen bana
Cevabım işbudurur anda sana
Ben sana zulmeyledüm itdüm günah
Neyledüm nitdüm sana ey padişah
Gelmedin didün hakuma kem deyü
Toğmadın didün âsâ Âdem deyu
Sen ezelde beni âsi yazasın
Toldurasın âleme âvâzesin
Ben mi düzdüm beni sen düzdin beni
Pür ayıp niçe getürdin iy gani
Gözüm açub gördüğüm zindan içi
Nefs-ü hevâ pür tolu şeytan işi
Rızkunı yiyüp seni aç mı kodum
Ye yiyüp oynunı muhtaç mı kodum
Kıl gibi köprü gerersin geç deyu
Gel seni sen tuzağundan seç deyu
Ya düşer ya dayanur yahut uçar
Kıl gibi köprüden Âdem mi geçer
Kulların köprü yaparlar hay içün
Hayrı budur kim geçerler seyr içün”
dizelerinde Yunus, Tanrı karşısındaki tutumunu sergiler.
Şekilci ve masalcı bir Tanrı algılayışında Tanrıya
yüklenilen olumsuz, korkulan Tanrı yerine; sevilen,
sevilmesi ve içselleştirilmesi gereken bir Tanrı özlemi dile
getirilmektedir. O’na göre biçimcilik ve şekilcilik anlamsız
olmakla birlikte, kişiyi Tanrıdan uzaklaştırır. Tanrıdan
uzaklaşan kişi kendinden (öz) de uzaklaşacaktır;
“Orucuna güvenme namazuna dayanma
Cümle ta’at tâk olur nâz-u niyâz içünde
Oruç, namaz, gusül, hac hicabdur aşıklara”
dizeleri, aynı zamanda çok açık ve keskin bir şekilciliğin
reddinin ifadesidir. Bu anlayışa göre; ritüeller yapılabilir
ancak asli unsurlar olmadan dinsel yaşayış anlamsızdır.
İnsan, Tanrısal özüne dayanan, insani değerlerin ortaya
çıkarılmasını hedefleyen bir Tanrı algılayışı ve yaşam
sürmelidir. İslam’ın da temel felsefesi ve ana yönelimi olan
“insan-ı kamil” düşüncesi de bu “öz”ün bir ifadesi değil
midir?
MAYIS 2010|99
 Ertuğrul SÜER
Mihallıççık Kaymakamı

1947 yılı Yunus

Emre mezarının
nakli töreninin
tertip komitesi

“ Yunus Emre’nin kabri demiryolları kenarındadır. zaman zaman rayların arızalanmasına

neden olur. Kabrn nakli konusunda karar alanır. Mahalli hazırlıklar için Mihallıççık
Kaymakamı Ertuğrul Süer görevlendrilir. Emin Sazak 30 adet kurbanlık koç hibe eder. 150
kişilik mevlid şekeri hazırlanır Kaymakam at ile tören sabahı Sarıköy’e gelir. Ulaşıın çok
kısıtlı olduğu o tarihte uzak iller dahil olmak üzere 10 bin civarınd halk Sarıköy’de toplanır.
Gelenler .. de yanlarında getirir. Kabir açıldığında cesedin bozulmadığı görülür. Alınan kemik
örneği Yunus’un 13. yüzyılda yaşadığını gösterir.
”
Kaynak: Ertuğrul Süer’den aktaran Kamil Yakan

1947 yılı Yunus Emre

mezarının naklinden görüntü.

100|MAYIS 2010