992
Njësia 14  Endokrinologjia dhe Reprodukimi
ricioni i theksuar kështuqë nuk mund të formohen prote-
inat e matriksit; (3) mungesa e vitaminës C, e cila është e
domosdoshëme për sekretimin e substancës interqelizore
nga qelizat, duke përfshirë formimin e osteoideve nga
osteoblastet; (4) mungesa e sekretimit postmenopauzal të
estrogjeneve e zvogëlon numrin dhe aktivitetin e osteok-
lasteve;(5) mosha, në moshë të shtyrë zvogëlohen hormo-
net e rritjes dhe faktorët tjerë të rritjes në masë të madhe,
plus fakti se shumë funksione proteinike anabolike
poashtu përkeqësohen me kalimin e moshës, kështuqë
matriksi kockor nuk mund të depozitohet në mënyrë të
duhur; dhe (6) sindromi Kushing, ku një sasi e madhe e
glukokortikoideve sekretohet në këtë sëmundje dhe
shkakton zvogëlimin e depozitimit të proteinave nëpër
trup dhe rritjen e katabolizmit të proteinave dhe kanë efekt
specifik në zvogëlimin e aktivitetit të osteoblasteve. Kësh-
tuqë shumë sëmundje të mungesës së metabolizmit të
proteinave mund të shkaktojnë osteoporozë.
Fiziologjia e dhëmbëve
Dhëmbët presin, grimcojnë dhe e përziejnë ushqi-
min. Për të mundësuar këtë veprim, nofullat kanë
muskuj të fuqishëm të aftë për të mundësuar një forcë
okluzive në mes të dhëmbëve të përparëm prej 50 deri
në 100 pound dhe për dhëmballët prej 120 deri në 200
pound. Dhëmbët e sipërm dhe të poshtëm janë të
pajisur me projeksione të tilla dhe sipërfaqe që puthi-
ten, kështuqë seria e sipërme e dhëmbëve takohet me
të poshtmën. Ky takim quhet okluzion dhe mundëson
që grimcat e vogla të ushqimit të shtypen në mes të
sipërfaqes së dhëmbëve.
Funksioni i pjesëve të
ndryshme të dhëmbëve
Figura 79–12 tregon prerjen sagjitale të dhëmbeve dhe
demonstron pjesën funksionale kryesore: enameli,
dentina, çimentoja dhe pulpi. Dhëmbët mund të
ndahen në kurorën, që është pjesë që kalon jashtë në
gojë dhe rrënjë, e cila është pjesë brenda zgavrës së
trupit të nofullës. Pjesa në mes të kurorës dhe rrënjes
ku dhëmbi është i rrethuar nga substanca elastike
quhet qafë.
Zmalti.  Sipërfaqja e jashtme e dhëmbit është e
mbuluar me një shtresë të zmaltit që formohet përpara
eurupcionit të dhëmbit nga qelizat epiteliale speciale
të quajtura ameblaste. Kur dhëmbi të dalë jashtë
nofullës, nuk formohet më zmalt. Zmalti është i
përbërë nga kristale të mëdha dhe të dendura të hid-
roksiapatitit të adsorbuar me karbonat, magnez,
natrium, kalium dhe jonet tjera të inhibuara në një
rrjet të mirëfillt të fuqishëm dhe nga fijet proteinike
josulubile që janë të ngjashme sa i përket karakteris-
tikave fizike (por të ndryshme në aspektin kimik) me
keratinën e flokëve. Struktura kristaline e zmaltit e
bën atë më të fortë se dentina. Gjithashtu, rrjeta prej
fijeve speciale proteinike, përbën 1% të masës së
zmaltit, e bën zmaltin rezistent në acide, enzime dhe
Zmalti
Enamel
Kurora
Crown
Qafa
Neck
Pulpachamber
Pulp
Dentina
Dentin
Rrënja
Root
Çimentoja
Cementum
Figura 79–12
Pjesët funksionale të dhëmbit dhe
bëjnë që dhëmbi ngulitet më fortë
në moshë të vonshme.
substancat tjera korozive për shkak se kjo proteinë
është një nga më të patretshmet dhe më rezistentet.
Dentina.  Trupi kryesor i dhëmbit është i përbërë nga
dentina, e cila ka një strukturë të fortë kockore.
Dentina është e përbërë prej kristaleve të hidroksia-
patitit të ngjashme me ato te kockave por janë më të
dendura. Këto kristale janë të inhibuara në një rrjet
të fortë të fijeve të kolagjenit. Me fjalë tjera, përbërësit
kryesorë të dentinës janë shumë të ngjashëm me atë
të kockave. Dallimi kryesor është organizimi histo-
logjik, për shkak se dentina nuk përmban osteoblaste,
osteocite, osteoklaste, ose hapësirë të enëve të gjakut
dhe nervave. Në vend të këtyre, ajo depozitohet nga
një shtresë e qelizave të quajtura odontoblate, që e
mbështjellin sipërfaqen e brendshme të murit të kavi-
tetit të pulpës. Kripërat e kalciumit në dentinë e bëjnë
atë shumë rezistente ndaj forcës kompresive që mund
të rezultoj kur dhëmbët goditën nga një objekt i fortë.
Çimentoja.  Çimento është substancë kockore që sek-
retohet nga qelizat e membranës periodontale, që kufi-
zohen me zvagrën e dhëmbëve. Shumë fije të kolagjenit
kalojnë direkt nga kocka e nofullës, nëpër membranën
peridontale dhe më pas në çimento. Këto fije të kolag-
jenit dhe çimentos e mbajnë dhëmbin në vend. Si dhe
e rrisin trashësinë dhe forcën me kalimin e kohës.
Pulpa.  Kaviteti i pulpës i secilit dhëmb është i mbushur
me pulp, e cila është e përbërë nga indi lidhor i furni-
zuar me fije nervore, enë të gjakut dhe enë limfatike.
Qelizat që e mbështjellin sipërfaqen e kavitetit të pulpës
 Kapitulli 79    Hormoni paratiroid, kalcitonina, metabolizmi i kalciumit dhe fosforit, vitamina D, kockat dhe dhëmbët 993
janë odontoblastet, të cilat gjatë viteve të formimit të
dhëmbit, gjenden poshtë në dentinë por në të njëjtën
kohë gjithnjë e më shumë i kalojnë kufijtë e pulpës, Organi i zmaltit Primordiumi
Enamel organ Primordium ofi
duke e bërë atë më të vogël. Më vonë, dentina ndalon të dhëmbëve të
of milk tooth organit
enamel të zmaltit
organ of
së rrituri dhe kaviteti i pulpës mbetet në madhësi të qumështit të dhëmbëve
permanent tooth
njëjtë. Sidoqoftë, odontoblastet janë edhe më tutje të permanent
dukshme dhe kalojnë tubulet e vogla dentinale që
penetrojnë përgjatë dentinës; ato janë me rëndësi të
madhe për shkëmbimin e kalciumit, fosforit dhe mine-
raleve tjera në dentinë.
Primordiumi
Mesenchymalmezenkimal
primordiumi of
pulpës
pulp
A
Dalja e dhëmbit Zmalti
Enamel
Dentina
Dentin
Te njerëzit dhe të shumica e gjitarëve zhvillohen dy Epiteli
Oral oral
epithelium
palë dhëmbë gjatë jetës. Dhëmbët e parë quhen
dhëmbët e qumështit dhe janë 20 te njeriu. Ato dalin
në mes të muajit të 7 dhe moshës 2 vjeçare dhe zgjasin
deri në vitin e 6 dhe të 13 të jetës. Pas secilit dhëmb
të qumshtit që bie, bëhët zëvendësimi me një dhëmb
të ri, 8-12 dhëmbët molar shfaqen në nofullën e
pasme, duke e bërë numrin e përhershëm prej 28-32,
varësisht se kur shfaqen katër dhëmbët e pjekurisë,
gjë e cila nuk ndodhë te të gjithë.

Formimi i dhëmbëve.  Figura 79–13 tregon formimin KockatAlveolar

dhe daljen e dhëmbëve. Figura 79-13A paraqet inva-
ginimin e epitelit oral në laminën dentale; kjo pasohet
nga zhvillimi i organit prodhues të dhëmbit. Qelizat
epiteliale mbi të formojnë ameloblastet, të cilat e for-
mojnë zmaltin në sipërfaqe të jashtme të dhëmbit.
Qelizat epiteliale nën invaginat ngriten në pjesën e
mesme të dhëmbit për të formuar kavitetin e pulpës
dhe odontoblastet sekretojnë dentinën. Zmalti for-
mohet në sipërfaqe të jashtme të dhëmbëve dhe
dentina formohet në brendi, duke dhënë rritje të
dhëmbëve të hershëm, siç shihet në figurën 79-13B.
Dalja e dhëmbit.  Gjatë fëmijërisë, dhëmbët fillojnë të
dalin nga kocka nëpër epitelin oral në gojë. Shkaktari
i erupcionit nuk është i njohur, janë dhënë disa teori
në lidhje me shpjegimin e këtij fenomeni. Teoria më
e mundëshme ëshë se rritja e rrënjës së dhëmbit si dhe
e kockës nën dhëmbë e shtyn dhëmbin lartë.
Zhvillimi i dhëmbëve të përhershëm.  Gjatë jetës
embrionale, organi i formimit të dhëmbit zhvillohet
në pjesën e thellë të laminës dentale për secilin
dhëmb përmanent që do të jetë i nevojshëm pas
rënies së dhëmbëve të qumështit. Ky organ i prod-
himit të dhëmbëve i formon ngadalë dhëmbët për-
manent gjatë 6-20 viteve të para të jetës. Kur secili
dhëmbë përmanent formohet në tërësi, ngjashëm
sikur edhe me dhëmbët e qumshtit, pason dalja e
dhëmbeve nga kocka. Në këtë mënyrë bëhët erodimi
i rrënjës së dhëmbëve të qumshtit dhe eventualisht
shkaktohet rënia e tyre. Menjëherë pas kësaj,
dhëmbët përmanent dalin dhe e zëjnë vendin orig-
jinal.
alveolare
bone
B C
Figura 79–13
A, Organi primordial i dhëmbit. B, Zhvillimi i dhëmbit. C, Dalja e
dhëmbit në zmalt.
Faktorët metabolik influencojnë zhvillimin e dhëm-
bëve  Shkalla e zhvillimit dhe shpejtësia e daljes së
dhëmbëve mund të ndryshohet nga hormonet e
gjëndrës tiroide dhe të rritjes. Depozitimi i kripërave
në fazën e formimit të dhëmbëve të hershëm ndiko-
het nga faktorët e ndryshëm metabolik, si p.sh. pre-
zenca e kalciumit dhe fosforit në ushqim, sasia e
vitaminës D, dhe shkalla e sekretimit të PTH. Kur të
gjithë këta faktorë janë normal, dentina dhe zmalti do
të jenë të shëndoshë, por kur këta faktorë mungojnë,
kalcifikimi i dhëmbit mund të dëmtohet, kështu që
dhëmbët nuk do të jenë normal gjatë jetës.
Shkëmbimi i mineraleve në dhëmb
Kripërat e dhëmbëve, sikur edhe ato në kocka, janë të
përbëra nga hidroksiapatiti i absorbuar me karbonate
dhe katione të ndryshme të lidhura së bashku me
substancat e rënda kristaline. Kripërat e reja depozi-
tohen në mënyrë konstante derisa kripërat e vjetra
reabsorbohen nga dhëmbët, siç ndodhë në kocka.
Depozitimi dhe reabsorbimi ndodhin kryesisht në
dentinë dhe cedent dhe në shkallë më të kufizuar në
Ky proces ndodhë në pjesën dërmuese me shkëm-
bimin e mineraleve përmes difuzionit me pështymën
994 Njësia 14  Endokrinologjia dhe Reprodukimi
në vend të lëngjeve në kavitetin e dhëmbit. Shkalla e
absorbimit dhe depozitimit të mineraleve në cemen-
tum është e barabartë me atë të kockave përreth dhe
nofullë, ndonëse shkalla e depozitimit dhe absorbimit
të mineraleve në dentinë është vetëm 1/3 me atë të
kockave. Çimentoja ka karakteristika të ngjashme me
atë të kockave, ku përfshihet edhe prezenca e osteob-
lasteve dhe osteoklasteve, ndonëse deltina nuk i ka
këto karakteristika, siç u shpjegua më herët. Ky dallim
padyshim e shpjegon ndryshimin e shkëmbimit të
mineraleve. Në përmbledhje, shkëmbimi i vazhdues-
hëm mineral ndodhë në dentinë dhe cedent të dhëm-
bëve, gjithashtu mekanizmi i këtij shkëmbimi në
dentinë është i paqartë. Sidoqoftë, zmalti ka një
shkëmbim të ngadalshëm të mineraleve, kështuqë ai
e ruan përbërjën origjinale gjatë tërë jetës.
Anomalitë dentale
Dy anomalitë më të shpeshta dentale janë kariesi dhe
malokluzioni. Kariesi është një erozion i dhëmbëve,
ndonëse malokluzioni është dështim i projeksionit të
dhëmbëve të sipërm dhe të poshtëm për tu përputhur
në mes veti.
Kariesi dhe roli i bakterieve dhe karbohidrateve.   Në
përgjithësi, ekziston një pajtim se kariesi rezulton nga
veprimi i bakterieve në dhëmbë, më e shpeshta prej
të cilave është streptokokus mutans. Elementi i parë
në zhvillimin e kariesit është depozitimi i pllakës, një
shtresë e precipitimi të produkteve të pështymës dhe
ushqimit, në dhëmbë. Një numër i madh i bakterieve
e popullojnë këtë pllakë dhe janë të gatshëm për të
shkaktuar karies. Këto bakterie varen në masë të
madhe nga karbohidratet. Kur karbohidratet janë në
dispozicion, sistemi metabolik i tyre aktivizohet në
mënyrë të fuqishme dhe ato shumohen. Ato formojnë
acidin (në veçanti acidin laktik) dhe enzimet proteo-
litike. Acidi është shkaktari kryesor në shkaktimin e
kariesit për shkak se kripërat e kalciumit në dhëmbë
zbërthehen ngadalë në mediumin e lartë acidik. Kur
kripërat absorbohen, matriksi i mbetur organik zbërt-
hehet shpejt nga enzimet proteolitike. Zmalti i dhëm-
bëve është barriera primare për zhvillimin e kariesit.
Zmalti është shumë më rezistent në demineralizimin
e acideve se deltina, në radhë të parë për shkak se
kristalet e zmaltit janë të dendura, por edhe për shkak
se secili kristal i zmaltit është rreth 200 herë më i
madh në vëllim se secili kristal i dentinës. Kur kariesi
penetron nëpër zmalt në dentinë, ai vazhdon përpara
shumë shpejt për shkak të shkallës së lartë të tretsh-
mërisë së kripës së dentinës. Për shkak të vartësisë së
bakterieve të kariesit nga karbohidratet për ushqimin
e tyre, shpesh është cekur se marrja e karbohidrateve
në masë të madhe do të shpie në zhvillimin e kariesit.
Sidoqoftë, nuk është shkak sasia e karbohidrateve por
shpeshtësia e marrjes së tyre. Nëse karbohidratet
merren në shumë porcione të vogla gjatë ditës, si p.
sh. në formë të ëmbëlsirave, bakteriet furnizohen me
materiet e tyre të preferuara ushqyese për disa orë ose
ditë dhe në këtë mënyrë rritet në masë të madhe
zhvillimi i kariesit.
Roli i fluorit në prevenimin e kariesit.  Dhëmbët qe
formohen te fëmijët që pijnë ujë që përmban sasi të
vogël të fluorit, kanë zmalt i cili është më rezistent
ndaj kariesit se sa fëmijët të cilët pijnë ujë i cili nuk
përmban fluor. Fluori nuk e bën zmaltin më të fortë
se zakonisht, por jonet e fluorit zëvendësojnë shumë
jone hidrokside dhe të kristaleve të hidroksiapatitit,
të cilat e bëjnë zmaltin disa herë më të tretshëm.
Fluori mund të jetë toksik për bakteriet. Në fund, kur
një vrimë e vogël zhvillohen në zmalt, fluori besohet
se mundëson depozitimin e kalciumit dhe fosforit për
të shëruar sipërfaqen e zmaltit. Pavarësisht nga
mënyra precize me të cilën fluori e mbronë dhëmbin,
dihet se sasia e vogël e fluorit e depozituar në zmalt e
bën dhëmbin tri herë më rezistent ndaj kariesit se
dhëmbi pa fluor.
Malokluzioni.  Malokluzioni shkaktohet zakonisht
nga anomalitë e lindura të cilat bëjnë që dhëmbët e
njërës nofull të rriten në pozicion anormal. Te malok-
luzioni, dhëmbët nuk takohen në mes veti prandaj
nuk mund të realizojnë në mënyrë të duhur procesin
e përpunimit të ushqimit. Malokluzioni e sposton
nofullën e poshtme në raport me atë të sipërmen,
duke shkaktuar përkeqësim të dhëmbëve. Ortodontët
mund të bëjnë korrektimin e malokluzionit përmes
aplikimit të presionit të lehtë kundër dhëmbëve me
proteza të duhura. Presioni i lehtë shkakton absorbi-
min e kockës alveolare të nofullës në anën e shtypur
të dhëmbëve dhe depozitimin e kockës së re në anën
e tensionuar të dhëmbëve. Në këtë mënyrë, dhëmbët
gradualisht lëvizin në pozitë përpara të udhëhequr
nga aplikimi i presionit.
Referencat
Altkorn D, Vokes T: Treatment of postmenopausal osteoporo-
sis. JAMA 285:1415, 2001.
Bilezikian JP, Silverberg SJ: Clinical practice. Asymptomatic
primary hyperparathyroidism. N Engl J Med 350:1746,
2004.
Chen RA, Goodman WG: Role of the calcium-sensing recep-
tor in parathyroid gland physiology. Am J Physiol Renal
Physiol 286:F1005, 2004.
Compston JE: Sex steroids and bone. Physiol Rev 81:419, 2001.
Delmas PD: Treatment of postmenopausal osteoporosis.
Lancet 359:2018, 2002.
Goodman WG, Juppner H, Salusky IB, Sherrard DJ: Parathy-
roid hormone (PTH), PTH-derived peptides, and new PTH
assays in renal osteodystrophy. Kidney Int 63:1, 2003.
Gurlek A, Pittelkow MR, Kumar R: Modulation of growth
factor/cytokine synthesis and signaling by 1alpha, 25-
dihydroxyvitamin D(3): implications in cell growth and dif-
ferentiation. Endocr Rev 23:763, 2002.
Hofer AM, Brown EM: Extracellular calcium sensing and sig-
nalling. Nat Rev Mol Cell Biol 4:530, 2003.
Jones G, Strugnell SA, DeLuca HF: Current understanding of the