5.

 Over wijzerplaten voor horloges

Inleiding

     De wijzerplaat, in samenhang met de wijzers, is in de ogen van velen het belangrijkste
onderdeel van het horloge.
Horlogemakers en verzamelaars kunnen in vervoering raken over de technische verdiensten van
het kaliber, dat schuilgaat áchter de wijzerplaat. De gemiddelde leek echter zal hiervan niets
weten en zal zich bij waardering laten leiden door het “smoel” van het horloge, dwz. samenstel
van wijzerplaat, wijzers en kast.

     Over de esthetiek van het horloge zijn dikke boeken geschreven. Technisch gericht als onze
vakopleiding is, wordt aan dit aspect van horlogerie haast geen aandacht meer besteed.
Echter in kennisgebieden als kunstgeschiedenis en toegepaste kunst zijn ontwerpen van kasten,
wijzerplaten en wijzers aparte studierichtingen en een afspiegeling van stijlen, zoals die ook
gelden voor bijvoorbeeld architectuur, meubelen en kleren. Zij zijn niet los te zien van de
heersende smaak in een bepaald tijdperk en in een bepaalde omgeving. Dit staat los van de
technische ontwikkelingen, die hun eigen verschijningsvormen dicteren.

     In vroeger tijden was men zich zeer bewust van de esthetische waarde van een horloge. In
opdracht van welgestelden werden door meester­horlogemakers unikaten vervaardigd, waarbij
kosten noch moeite gespaard werden om het horloge een fraai en kostbaar uiterlijk te geven.
Meestal werden deze verfraaiingen uitbesteed aan specialisten: emaillewerkers, graveurs,
edelsmeden, miniatuurschilders. Het bakken van een emaille wijzerplaat bijvoorbeeld was een
werkje met onzekere uitkomst, en menigmaal waren alle inspanningen voor niets geweest.
Soms werden series horloges met specifieke opmaak vervaardigd voor bijzondere markten: voor
de Chinese markt, of voor het Ottomaanse rijk.

     Bij de voortgang van de technische ontwikkeling van het uurwerk verschoof het accent van
sieraad naar instrument, en de tijd werd betrouwbaarder af te lezen. De minuutwijzer werd
ingevoerd en de wijzerplaten werden groter en van minutenaanduiding voorzien.

Technologie, wijzerplaten                                              1                                                     Max de Haas, februari 2014
De ontwikkeling van complicaties bracht een veelheid van markeringen: dag ­ en datum,
maanstand, seconden, subwijzerplaten.

     Bij de opkomst van het polshorloge speelt de kast ten opzichte van de wijzerplaat slechts nog
een ondergeschikte rol. De tijdaflezing moet met één blik mogelijk zijn.

    Soms volgt esthetische waardering op functionaliteit. De zgn. pilotenhorloges met hun zwarte
wijzerplaten en grote lichtgevende wijzers hebben een eigen intrinsieke schoonheid, en zijn
daarbij ook nog eens zeer goed afleesbaar.
Dit geldt ook voor de duikhorloges, met als veel geïmiteerde voortrekker de Rolex Oyster met
duikring, en bepaalde chronografen.
Omgekeerd heeft een technische vernieuwing aan de wijzerplaat consequenties voor het
uurwerk erachter: de toepassing van lichtgevend materiaal op wijzers en indexen maakte
repetitiemechanieken overbodig.
In de eerste jaren van de twintigste eeuw werd als lichtgevend materiaal radium gebruikt; dit
werd met dunne penseeltjes opgebracht. Om de spits van de kwast puntig te houden, staken de
werksters deze steeds in de mond. Aantasting van het kaakbot was het gevolg. Al snel werd het
zwaar radio­actieve radium (halfwaardetijd: 1600 jaar) vervangen door tritium, ook radio­actief,
maar met een veel geringere penetratie: de straling kan niet door het horlogeglas heendringen.
Tegenwoordig wordt (super)luminova gebruikt, dat niets met radioactiviteit te maken heeft.

     Een grote vernieuwing qua design, voortgekomen uit functie, zijn de wijzerplaten van
quartzhorloges: het LED horloge met rood opgloeiende cijfertjes, en de digitale chronograaf, met
zijn tienden­van­seconden weergave in doorvloeiende LCD­cijfertjes.

Technologie, wijzerplaten                                              2                                                     Max de Haas, februari 2014
Technische aspecten

Bij reparaties zijn twee problemen met wijzerplaten te onderscheiden.

1. Problemen met de bevestiging

­ De meeste wijzerplaten zijn voorzien van koperen pootjes, die passen in daartoe bestemde
gaten in de platine. Zij worden vastgeklemd met schroefjes in de gaten, klemmende veertjes of
tongetjes, moertjes of hulsjes.
In oude horloges worden schroeven met een halve schouder gebruikt, zgn. suikerbroodjes, die in
een gleuf in het pootje grijpen. Door de schroef naar links te draaien wordt de wijzerplaat tegen
de platine strak getrokken.
In zeer oude horloges wordt een voorsteekpen door een gat in het (in dit geval messing) pootje
gestoken.
­ Alternatieven voor pootjes:
   ­ fixatie met schroeven aan de voorkant, verstopt achter de lunette
   ­ fixatie met een dunne ring, voorzien van een klein spietje voor het centreren

Kritisch bij de bevestiging is het handhaven van de juiste positionering:
­ de wijzerplaat zit los
­ de wijzerplaat sluit niet goed aan: er is te weinig ruimte voor het uurrad met aanlopen als gevolg
­ onjuiste centrering: aanlopen van de wijzerbus, afleesfouten van de wijzers door verschuiving
van de markeringen

Reparatie aan de pootjes is specialistenwerk. Verbuiging is zeer riskant. Bij correctie van
onjuiste centrering kan men het volgende proberen: wijzerplaat iets verhoogd op de platine
monteren, en de wijzerplaat voorzichtig de gewenste kant op kloppen met een houten hamertje.
Voor het opnieuw solderen van pootjes bestaan apparaatjes, die het pootje elektrisch verhitten.
Voor amateurs bestaan er losse pootjes met flens, die gelijmd kunnen worden(!).
De ouderwetse methode: oude soldeer grondig wegslijpen, plaats markeren, grondig ontvetten,
nieuw pootje op zijn plaats houden met een stukje opwindveer, vloeimiddel en stukjes soldeer
rond voetje aanbrengen, uiteinde pootje verhitten, en klaar is kees…

Technologie, wijzerplaten                                              3                                                     Max de Haas, februari 2014
2. Beschadiging aan het “gezicht” van de wijzerplaat

Uit de veelheid van materialen, die in de loop der eeuwen gebruikt zijn, springen er twee naar
voren:

1. de emaille wijzerplaat
Dit is een laag gesmolten glas met kleurstof, gebakken op een koperen onderlaag (tombak).
Vervolgens worden beschilderingen aangebracht, die worden ingebakken.
Eigenschappen: glad, hard, duurzaam, kleurecht, roestvrij, chemisch bestendig, maar ook zeer
breekbaar.

­ Emaille wijzerplaten kunnen gerust schoongemaakt worden met lauw water en zeep.
Echter oppassen met markeringen, die ná het bakken zijn opgeschilderd, zoals merknamen.
­ Bij oude wijzerplaten zijn vaak kleine beschadigingen opgetreden, die, net als bij glas of
aardewerk, niet meer spoorloos te corrigeren zijn.

Enkele praktische tips uit de boeken van weleer:
­ Haarscheurtjes worden vooral zichtbaar als zich stof in het scheurtje kan ophopen. Ze zijn
minder zichtbaar te maken door het vuil in de scheurtjes uit te wassen:
­ Spouw het scheurtje voorzichtig in lengterichting open. Houd de wijzerplaat onder stromend
water en spoel voorzichtig met zeep schoon. Droog de wijzerplaat af met een beetje
tissuepapier. Houd al die tijd de scheur iets geopend, totdat de wijzerplaat helemaal droog is.
­ Inwrijven met een teentje knoflook.
­ In een afgesloten plastic zak met watten en waterstofperoxide enkele dagen laten staan (Jan
Ubels).
­ voor afgesprongen stukjes bestaat emaillepoeder, dat ter plekke wordt aangebracht en verhit
­ Bij verhitting oppassen met kleine secondewijzerplaten: deze zijn vaak ingesoldeerd en kunnen
loslaten

2. de metalen wijzerplaat
­ Voor duurdere uurwerken wordt vaak edelmetaal gebruikt, dat individueel bewerkt wordt:
guilloche, dit is gravering met geometrisch bepaalde patronen.
­ Bij de bedrukte wijzerplaten kan elk willekeurig materiaal als onderlaag dienen, maar meestal
wordt messing gebruikt, met hierover gegalvaniseerd ander materiaal. Hierop worden met een
rubberen stempel de gewenste markeringen gedrukt, die beschermd worden door een laklaag
(zaponlak). De cijfermarkeringen kunnen in reliëf in het metaal geperst zijn, of als losse
onderdelen geappliceerd.
­ De voordelen van metalen wijzerplaten: gemakkelijk seriematig te fabriceren, plat, vormvast,
onbreekbaar.
Bezwaren: instabiliteit van de lak, die in verloop van tijd onder invloed van atmosfeer en ultraviolet
licht verkleurt en verbrokkelt, vervaging en loslating  van de drukinkt, en oxydatie en aantasting
van het onderliggende metaal.

Technologie, wijzerplaten                                              4                                                     Max de Haas, februari 2014
Restauratie van dergelijke wijzerplaten is specialistenwerk.
Als de oude stempels nog voorhanden zijn, kan de wijzerplaat opnieuw opgemaakt worden. In
geval van opsturen naar de fabriek: begrenzing van de lunette en plaats van de kroon goed
markeren!
Wie creatief is, kan met computer en tekenprogramma een geheel nieuwe wijzerplaat
ontwerpen. Als de gegevens als vectorgrafische data worden aangeleverd, kan elke drukker
daarmee uit de voeten.

Het is overigens maar de vraag of de klant een volledige opfrisbeurt wel op prijs stelt: juist het
patina verleent een oud horloge zijn persoonlijke charme!

Technologie, wijzerplaten                                              5                                                     Max de Haas, februari 2014
Geraadpleegde bronnen

1. De Carle D. Practical Watch Repairing
    N.A.G.Press Ltd, London, 1969
2. De Tijdmeester
    Vakschool Schoonhoven afd uurwerktechniek
3. Jendritzki H.,Faddegon GH. Handleiding voor de uurwerkhersteller. Bewerking voor de
    nederlandse uurwerkhersteller.
    Stichting Vakopleiding Uurwerkmakers Faddegon, 1978
4. Jendritzki H, Stern M, Heydt H. Die Armband­ und Taschenuhr in der Reparatur.
    Historische Uhrenbücher, Berlin 2007
5. Lübke A. Das grosze Uhrenbuch
    Verlag Ernst Wasmuth, Tübingen, 1977
6. Stern M. Die Uhrmacherei.
    Historische Uhrenbücher, Berlin, 2008
Internet:
7.  Adams A. How the Talk of Time Has Changed.
     A blog to watch
     http://www.ablogtowatch.com/how­the­talk­of­time­has­changed/
8.  Causemann, Spezialisiert auf Restaurierung und Aufarbeitung von Ziffernblättern
     http://causemann­zifferblaetter.de/
9.  Lutz G Kurzanleitung: Zifferblattentwurf mit Grafikprogramm
     http://uhrforum.de/kurzanleitung­zifferblattentwurf­mit­grafikprogramm­t118624
10.Schätzle &Cie. Zifferblätter.
     http://www.zifferblattfabrik.de/

Technologie, wijzerplaten                                              6                                                     Max de Haas, februari 2014