Migne. Patrologiae Cursus Completus: Series Latina. 1800. Volume 2.

PATROLOGI^
CURSUS COMPLETUS,
SEU RIBLIOTHECA UNIVERSALIS, INTEGRA, UNIFORMIS, COMMODA, OECOXOMICA,
OMNIDM SS. PATRIM, DOCTORIIM SCRIPTORUMQUE ECCLESIASTICORUM,

SIVE LATINORUM, SIVE GR^CORUM,
QUI AB JEVO APOSTOLICO AD TEMPORA INNOCENTII III [ANNO 1216) PRO LATINIS
ET CONCILII FLORENTINI [ANN. 1439) PRO GRJECIS FLORUERUNT :
RECUSIO CIIRONOLOGICA
OMNIUM QUJE EXSTITERE MONUMENTORUM CATHOLICE TRADITIONIS PER QUINDECIM PRIMA
ECCLESLE SyECULA,
JUXTA EDITIONES ACCURATISSIMAS, INTER SE CUMQUE NONNULI.IS CODICIBUS MANUSCRIPTIS COLLATAS, PERQUAM DILIGEN-
ter castigata; DISSERTATIONIBUS, COMMENTARIIS, VARIISQUE LECTIONIBUS CONTINENTER illustrata; OMNIBUS
oplribus post amplissimas editiones quê tribus novissimis s^culis debentur absolutas detectis, aucta
;
indicibus particularibus analyticis, singulos sive tomos sive auctores alicujus momenti subsequenti-
nusjdonatajcapitulis intra ipsum textum rite dispositis, necnon et titulis singularum pagina-
rum marginem superiorem distinguentibus subjectamque materiam significantibus, adorna-
ta opeiubus cum dubiis, tum apocryphis, aliqua vero auctoritate in ordine
j
ad traditionem ecclesiasticam pollentibus, amplificata j
ducentis et amplius locupletata indicibus auctorum sicut et operum, alphabeticis, chronologicis, stati-
sticis, syntheticis, analyticis, analogicis, in quodque religionis punctum, dogmaticum, morale, litur-
gicum, canonicum, disciplinare, historicum, et cuncta alia sine ulla exceptione sed pr^sertim
;
duobus indicibus immensis et generalibus, altero scilicet rerum, quo consulto, quidquid
non solum talis talisve pateh, verum etiam unusquisque patrum, ne uno quidem omisso,
in quodlibet thema scripserit, uno intuitu conspiciatur',
altero scriptufl/e
SACR/E, EX QUO LECTORI COMPERIRE SIT OBVIUM QUINAM PATRES ET in quibus OPERUM
SUORUM LOCIS SINGULOS SINGULORUM LIBRORUM S. SCRIPTUR/E versus, a PRIMO
GENESEOS USQUE AD NOVISSIMUM APOCALYPSIS, COMMENTATI SINT:
FACILE ANTEPONENDA, SI PERPENDANTUR OHARACTERUM NITIDITAS,
EDITIO ACCURATISSIMA, C/ETERISQUE OMNIBUS
CHART^ QUALITAS, INTEGRITAS TEXTUS, PEBFECTIO COBRECTIONIS, OPERUM RECUSORUM TUM VARIETAS.
TUM NUMERUS, FORMA VOLUMINUM PERQUAM COMMODA SINIQUE IN TOTO PATROLOGI.E DECURSU CONSTANTER
SIMILIS, PRETII EXIGUITAS, PRÊSERTIMQUE ISTA COLLECTIO, UNA, METHODICA ET CHRONOLOGICA,
SEXCENTORUM FRAOMENTORUM OPUSCULORUMQUE HACTENUS HIC ILLIC SPARSORUM, PRIMUM AUTEM
IN NOSTRA BIBLIOTHECA, EX OPERIBUS ET MSS. AD OMNES yETATES, LOCOS, LINGUAS FORMASQUE
PERTINENTIBUS, COADUNATORUM.
SERIES LATINA.
IN QUA PRODEUNT PATRES, DOCTORES SCRIPTORESQUE ECCLESLE LATLYE
A TERTULLIANO AD INNOCENTIUM III :
AGGURANTE J.-P. MIGNE,

Itihliotliecm Clcri universa»,
8IVE CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTI.E ECCLESIASTIC.E RAMOS EDITORE.
PATROLOGLE LATINJE TOMUS 11.
PARISIIS,
AFUD GARNIER FRATRES, EMTORES ET J.-F. MIGNE SUCCESSORES.
IN VIA DICTA AVENUE-DU-MAINE, 189, OLDI CHAUSSEE DU-MAINB, I»
1878
Clicrt. — Ex typis Pauli Dupont, 12, via dicta Bac-d'Asnieres (1133, 8-78).
"IHE INSTITUTE CF HJEDIAEVAL STUDiES

10 ELMSLEY PLACE
TORONTO 6, CAHAOA.
DEG 41931
2ooa
;
TRADITIO CATHOLICA
SJECULUM III. ANNUS 200.
QUINTI SEPTIMII FLORENTIS
TERTULLIANI
PRESBYTERI CARTHAGINENSIS
OPERA OMNIA
CUM
SELECTIS PRJECEDENTIUM EDITIONUM, RHENANEJE NEMPE, PAMELIANJE,

RIGALTIANJE, PARISIENSIUM, VENETJE, ETC, LECTIONIDUS,
VARIORUMQUE COMMENTARUS
ACCURANTE ET DENUO RECOGNOSCENTE J.-P. MIGNE.

i;n;i 10 I III < 1 CLERI i mxeiss i .
SIVE
CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTI.E ECCLESIASTICE RAMOS FDITORE.
TOMUS POSTERIOR,
***>+
PARISIS
APUD GARNIER FRATRES, EDITORES ET J.-P. MIGXE SUCCESSOin 5S,
IN VI A DICTA AVENUE-DU-MAIXI.\ 189; OLIM CIIAUSSEE-DU-MAIXE. 1«7.
1879
3(0
,^35
TRADITIO CATHOLICA
SJECULUM III. ANNUS 200.
ELENCHUS
AUCTORUM ET OPERUM QUI IN HOC TOMO II CONTINENTUR
QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS.

Operum Pars II.
Liber de Prascriptionibus adversus jhsereticos, cura notis Martini Josephi Routh et aliorum.
Prsemitlitur editorum Patrologix Prooemium in quo inquiritur an ante postve Terlulliani
ad Montanismum discessum exaratum fuerit opus, et argumenta traduntur ad mentem
Auctoris digesta col. 9
OPERUM PARTIS POSTERIORIS SERIES PRIOR. — LlBRI POLEMICI AB AuCTORE JAM
MOISTAMSTA SCRIPTI.
Liber de Corona 93
De Fuga in persecutione '.
123
Adversus Gnosticos scorpiace 143
Liber adversus Praxeam 1 75
Adversus Hermogenem 219

Adversus Marcionem V, cura synopsi historica et totius operis conspectu
libri 263
Adversus Valentinianos, cum tabula pravia exhibente nomina /Eonum et Deorum Valentini. 559
Adversus Juda'os 633
De Anima 681
De Carne Cbristi 797
De Resurrectione carnis 837
OPERUM PARTIS SECUND.E SERIES P0STER10R. — LlBRI MORALES POST SUSCEPTUM
AB AUCTORE MONTANISMUM SCRIPTI.
De Virginibus velandis 935
Exhortatio ad castitatem 963
De Monogamia 979
De Jejuniis 1003
De Pudicitia 1029
De Pallio 1 083
APPENDICES AD GENUINA TERTULLIANI OPERA.

Appendix I. — Carmina Tertulliano ascripta.
Adversus Marcionem libri quinque 1107
De Judicio Doraini 1147
Genesis 1155
Sodoma 1 159
Ad Senatorem ex Christiana religione ad idolorum servitutem conversum 1163
De Jona et Ninive 1165
De Ligno vitae 1171
Appendix II.
Ex de exsecrandis gentilium diis Fragmentura erutura e bibliotheca Vaticana

libris Tertulliani
a Jos. Maria Suaresio Avenionensi praesule 1173
Appendix III.
Gnecorum operum fragmenta et notulae 1177

Appendix IV.
Operum Tertulliani qme desiderantur fragmenta, mentio et notulae 1181
Appendix V.
In libros Tertulliani de baptismo et pcenitentia Adnotationes R. P. D. Corbiniani
Thom?e, 0. S. R 1197
INDICES
Index latinitatis 1351
Index analvticus 1465
QUINTl SEPTIMII FLORENTiS
TERTULLIANI
OPERUM PARS II
CONTINENS
LIBROS AB EO JAM MONTANISTA SCKIPTOS
LIBER
DE PRÊSCRIPTIONIBUS
(1) ADVERSUS HJERETICOS (2).
» PROOEMIUM EDITORUM PATROLOGIM.

Etsi Tertulliani de Prcescriptionibus librum, inter omnia ejus opuscula longe prsestanlissimum esse,
eoque uno telo cunctas omnium temporum hsereses prostratas pessumdari, nemo ierit inficias, cuique la-
men nota est ardua, quae ab ipso operis occursu suboritur, controversia, quonam nempe poiissimum
lempore, an anle, poslve Aucloris ad Montanistas discessum, libellus iste vel fuerit editus, vel exaralus.
Coinmentarius.
(1) Tractatuum quos edo (a) Tertulliani prior tionis ubique advocatum diffidenlia.' deputclur, rc-
illodc Oriitionc auctori ante lapsum ejus ad Mon- gulam adversani prius prsetexam. (Lib. i, c. I.)
tanismum altrihui solel; sed all r libellus dc Pr<B- <t Soleo, scribit et alibi, in pra_>scripiione adversus
scriptione hcereticorum, propterea quod ab eo in hnereses omncs, de testimonio temporum compen-
libro primo suo contra Marcioncm videtur promis- dium figere, priorem \indicins rcgulam nolram
sus tuisse, cum Moutanisia jam factus esset, in- omni haeretica pravitale. » (Lib. v, c. 19." Neqiie
ter opera ejus composita posi susceplos errores aliler de hac re senlire video virum erudilum
Ifontanisticos nonnnnquam ccnsetur, magis quam Joannem Kaye Lincolniensem episcopum in opere
proptcr perperam dicta, quic in ipso traclatu repe- Anglica lingua conscriplo, cui litulus Hist. Eccl.
riuntur. Ccrte ego nulla omnino hujus haeresis Scec. ii et iii ex Scriptis Tertulliani illustrata p. ,
vestigia in hoc opusculo deprehcndi posse exis- 50. Caeterum, si qe.is propter initium hujns ipsius <lc
limo; aul ibi npparerc cujusquam doctrina1 semitas 1'ra'scriptione ha>reticorum libelli ipsum axâ-
ab Ecclesia non calcatas. Ponas enim haud exsiare Xov putet esse, quasi olim pascesserint nonnulla
qaidquam Montanismo tliscors in capite vel 22, conira haereses aliquot scripta, huic quidem suspi-
vel 36, omnia tamen catholico rnore modoque ubi- cioni opponi polest linis et conclusio ejus « Scd :
que cx|)onit Tprlullianus. Verum enim vero lieri nunc quidem, generaliter actum cst a
ail Aucior,
poicsl, ut quo tempore hoc opusculum Auctor nobis adversns bsereses omnes cenis ct jmtis pra - v
scriberet, is novasprophetias neque rejicerel, nec scriptionibus re])ellendas a collalionc Scnplura-

recipcrcl; haud lameu propterea luneiieus exis- rum. Dc reliquo, si Dei gratia annuerit, eiiam spe-
timandus, qui fidem Ecclesue retinuerit. Ad locum cialiicrquibusdam rcspondebimus. » Ei Cataloqu*
illum quod allinet libri prinii Contra Marcioncm, u\ quidem hcereticorum huielibro quandoque tanquam
quo promissum lioc opus nonnullis videtur, nos pars ejus subjungi solet. Idcm vcro cum in aliis
mcminisse debemus, divcrsis quidpin lemporibus exemplaribus, tum vcro io Hirsaugiensi codice et
exorlam atque auclam esse disputalionem illam prsecedebal, Sed de hoc opnsc ilo.quod alius pro-
adversus Marcionem, indicc ipso Tertulliano initio tectO a Tertulliano scripioris videtur esse, plu*
Ubri. Imo quod bene perpendendura est, verba de infra. Roi tii.
quibus agimus, ui Ant. Fr. Vczzosi ad cardinaiis (1) /)(• Prascriptionc htcrcticor. Talis esl invelu-
Thomasii Institutiones iheol. vol. I, p. 8, sugges- sliss. exemplari hujuscc lihri lilulus, quem el ab
mi, opus aliquod postbac edendum haud aecessario Auclore indil um fuissc arbiiramur. Pnescriptionem
sijjnitical. Verba apponun. — « Sed alius libpllus, harpiicorum dicit, quia pravcrihimus havelicis
inquit TertulUanus, hunc gradum sostinebil ad- hoc ipso quod >int haTeiiei, quibus hanc unam
vprsus h;preiicos, eliam sine retractatu docliina- exccpiioncm opponimus, quod adversus rogulam
rtim revincendos, quod hoc (heeresis) sini de prae- dogmala proferant iia.pie, ut niinime andipudos,
:
scriptione novitatis. Nunc quatenus admittenda ab oinni disputatioup suhmovemus. Non agiiur hic
congressio est, interdum, ne compendium prescrip- de alia pwscriptione. Ipso Terlullianus, primo l
(«) In Script. ccclcs. Opcra qinrdam. Oxon, 1840.

Patrol. 11.
1
1 TERTULLIANI OPERUM PARS II. 12
Porro commuuis est Catholicorum sententia hoc opus eximium crescere inlra haereseos septa nequi-
visse : viros doctissimos, amplissimosque recenseas velim huic opinioni suffragantes, videlicet Baronium
ad annum 197, n. 14), Tillemontium (MCmoires pour servir a lllistoire eccUsiastique, t, III, note 6 sur
Tertullien, p. 300 et suiv.) ; £>• Remig. Cellerium {Histoire des auteurs eccUsiastiques, t. II, ch. 28, arl. 6,
p. 395); Fleury (Histoire eccUsiastique, t. II, liv. v. n, 28); J. A. Moehler (Patrologie, oder christiche Lit-
terargeschichte) cujus utpote recentioris, ac proinde caeterorum plenius sensu9 refcrentis verba hic
laudare non pigebit : « Ea est, inquit, hujusce mens, eo per integrum contexitur modo, quo pateat
libri
catholici auctoris Ubi enim in

sinceritas. Montanistarum placita totus semel abierit, palamque ab Eccle-
sia discesserit, jam non licuisset eo rerum verborumque pondere et integritate asserere palmare hoc
prsescriptionis argumentum, quo deinceps a Catholicis ipsemet fuit agilatus vehementer ac perfossus. »
Eosdem insuper ad id sentiendum triplex ahud movet lO argumeutum 1° nihil in hoc libro contincri :
quod apertam redoleat haeresim; 2» imo haud dubiis liquere signis Auctorem fuisse tunc temporis cum
Ecclesia Romana communione consociatum; 3° nullibi vel minime de quodam Artemone, nequissimo
ha>resiarcha, Christo divinitatem abjudicante, meminisse : unde inferre licet, ante Artemonis lempora,
ac proinde a Terlulliano nondum lapso librum fuisse conscriptum.
Haec et his similia afferre solent, nec tamen commode planeque oppugnant ipsiusmet Tertulliani tes-
timonium post lapsum asseverantis, in libris adversus Marcionem, hunc de Prcescriptionibus nondum
fuisse editum, uti fusius videre est in dissertatione D. Lumper ad hujusce editionis frontem apposita.
Detur igitur necesse est, perpensis hinc inde momentis, media inter utramque sententiam semita, qua
tuto coeant conveniantque dissentientes, nobisque ita videntur utrinque impelli, ut jam non ambigatur
hoc opus alio fuisse conscriptum tempore, alioque in lucem edilum.
Ac primo, Tertullianum arbitramur hunc librum concepisse primisque tabulis exaravisse , cum, Romae
versatus, fide adhuc integer ac veluti aestu novitio ferox et superbiens, omnes haereses undique Sedem
Apostolicam unanimi impetu obsidentes, ad Petram uno traditionis ictu allisas, conspexerit; ac simul
cum summis viris qui in Urbe, eadem tempestale florebant, necessilate conjunctus, nempe cum Caio
presbytero, Hippolytoque, illuslribus prae cunctis S. Irenaei 11 discipulis, ab ipsis tanti magistri libros
acceperit, ab iisdem expedilissimam ad novatores quoslibet absque acie nec pugna debellandos, tutissi-
mamque traditionum et praescriptionum viam, indagaverit, tenuerit, expertamque habuerit : indeque
penitus in mente hoc infixum reposuerit consilium, novos nempe veritatis hostes ad judicium rapiendi,
eosque, nec re perpensa, nec causa agitata, vi quarumdam duntaxat exceptionum, ab omni lite expel-
lendi, damnatosque remittendi. (Cf. Eus. Hist. Eccles., 1. n, c. 2, p. 41; Tertull. de Cultu, 1. i, c. 6;
S. Hier. Vir illustr., c. 53).
Quo consilio jam pene peracto, vel ad metam properante, subiit, sive exclericorum Romanorum invidia,
sive ex impotenti Seplimii ingenio, acerrimoque viri Africani animo, lugenda sane procella, quae eum ab
navi Ecclesiae et portu fidei catholicae in invios Montanismi scopulos abripuit. Interdum vero remansit
Tertullianus verilatis aliquatenus indefessus assertor, et cum jam ullimam aelalis suae partem totam in
certamina impenderet, non respuit exantlatos antea labores, ac in lucem emisit praeclarum illud Prae-
scriptionis catholicae monumentum.

Hinc nobis salius visum hoc opus medium inter catholici, montanistaeque Tertulliani libros sepo-
est
nere, ratis nimirum hunc ad utramque ejus ingenii faciem, ambasque vitae ipsius partes respicere ac
eodem titulo pertinere.
Commentarius.
versus Marcionem libro « Alius, inquit, libellus

: Dubitari non potest quin illud, adversus hoereti-
hvmc gradum sustinebit, adversus haereticos etiam sit vera lectio Aucloris, qui
cos, in conclusione
sine iraclatu doctrinarum revincendos, quod hoc sint hujusce libri sic habet « Generaliter actum est a
:
de praescriptione novitatis. » Ergo praescriptio hae- nobis adversus haereses omnes certis, etjustis, et
rcticorumestpraescriptionovitatis, et minusrecte cdi- necessariis praescriptionibus. » Locus ipse quera
tum hactenus fnit, De prcescriptionibus adversus refert Rigaltius e lib. adv. Marc. in gratiam suae
i
hcereticos. Ea loqu-ndi lorma dixit prcescriptionem sententiae, nobis etiam favet < Alius libellus hunc :
hcereticorum, qua juris auctores, prcescriptionem gradum sustinebit adversus haereticos, eliam sine
doli, prcescriptionem fori, prcescriptionem tem- retractatu doctrinarnm revincendos, quod hoc sint
poris, prcescriplionem rei judicatce. Rig. De — de praascriptione novitatis. » Neque enim dicit
prcescriptione. Nescio an hic explicare debeam Nosler Prcescriptione hcereticorum^sed, prcescrip-
:
qnod ab aliis aute nos excussum est. Fraescriptio tione novitatis... adversus hcereticos; prsterea
ex usu foiensi u-urpalur, sign ticatque refutatio- quod locutio prcescriptio hcereticorum ambigua fo-
nem qua qm poslulaiur, adversarii accusationem rct, et liaberi melius pos»et de hsereticis praescribere
dujicit, aut in eum retorquet (V. Ulpian. D. ad l. advcrsus nos volentibus, quamdenobis, quibusprae-
Juliam de adult.)S\c frequensin jure accusationem scribere adversus quoscunque proprio jure fas est.
disjicere, excipere, producere. Putarem quoque hic Edd. ex Opere de Gourcv.
legendum adversus hcereticos, aut hcvreses, non
hcereticorum. le Pr.
13 LIBBR DE PU l_SLRll'TIO>ill.lS. 14
ARtiUMENTUM.
Ilunc librum licet iq duas scindcro parles, quarum prior pncvia qu.rdam quin |ue perpendet momenti
qu;r viain ad Pnescripliones stcinuiil, poslerior vcro novem prajcipuos adversus ha.reses pra;scribendi
modos exponit.IIiuc
Partis prioris
Proposilio prima : oporlere el hffireses esse, el plurimum valere, multumque in subvertendas animas
proiicerc • • • • • 1 — DI •
Prop. II. Fugiendas essc haoreses, ulpote dissensionibus el persecutionibus pejores IV— V.
Prop. IM. Iberesim esse eleclioncm, et in quo fit electio, inde damnationem VI
Prop. IV. Cunclas luereses ab alterulro fonte, sive saecularis Hapientia 1

sive prurientis curiosilatis,
dimauare » Vll — XII.

Prop. V. Integram servandam esse fidei regulam, nec in litem unquam esse discerpendam. XIII— XIV.
Pars posterior.
Hanc primam exlubet prsescriptioncm, hpereticos t'i ad disputandum de Scriptura non esse audien-
dos XV— XIX.
Secunpam. Ab ipso Christo apostolos, ab apostolis Ecclesias sanam disciplinam posteris transferen-
dam accepisse, ncc aliunde ullam esse accipiendam XX — XXVII.
Tertiam. Ideo vcram Ecclesi;e doctrinam, quia unam : falsam vero liaereticorum, quod diversam. XXVIII.
Quartam. Illud veriim et divinum, quod prius traditum XXIX— XXXI .
Qcjintam. Firmum esse vera: Ecclesiie testimonium continuam ab apostolis episcoporum successio-
iicm XXXII.
Sextam. Vera est disciplina nostra, qu?e ab apostolis utique non damnatur, imo defenditur ; falsa vero
quaelibet alia, utpote apostolis aliena vel incognita XXXIII — XXXV
Septimam. Ad invcniendam verilatem consulcndas csse Ecclesias apostolicas ac pra. omnibus fclicem
Ecclosiam cui totam doclrinam apostoli cum sanguine suo proluderunt XXXVI — XXX VII
Octavam. Jus nullum in Sacras Beripturftl lia-reiicis competere XXXVIII — XL
Nonam. Nullam vcritalem inesse cum perversa haTeticorum convcrsatione ; utri vero mctum in Deum,
ibi giavitatom honcstam, et communicalionem delibcralam, cl promotionem emeritam, et subjectionem
religiosam, et apparitionem devotam, et processiom m modestam, ct Ecclcsiam unilam, et Dci om-

nia XLl— XLV.
Siibjieiimlur ultima capita qua> catalogum h;crcticorum contment, de cujus aOOivrfa videsis annota-
tioncm his capitibus annexam. Edd. (*).
AHGUMENTUM PER JACOBUM PAMELIUM.

Advcrsus hcereticOS, sive luvrescs tum tcmporis grussantes, seripturus Tertullianus,vidcns disputatienibus
sivc nihil aut parum profici,certis pnvscriptionibus,sive doetrinarum rctractatu (uti ipse alibi logui-
tur), revinecndos cxistimavit.
(*) Librum de Prcescriptionibus lavreticorum denuo receiwiil vir doctis.simus Martinus Josephus Routh, S. T. P.
ttkScriptorwn lcelte. Opmculu prucipua f itirdani. Oxonii 1840. Kjus netae. cum Tertulliani opera typis ilerum (1864)
inaiul.ironuis, oditioni nov.o deesse noluimus.
DE PR^SCRIPTIOTNIBUS
ADVERSUS H.ERETICOS.
CAPUT PRIMUM. monitionem provocat nostram : non oportcre nos

Mutquam aiitem ad prmorihm veniat, doeet non oairari super Weses istas, sire quie ,-unt. futura
tportere rtoi admirart super hotr§s«s t eo t/uod enim pranuutiabantur; am quia fiden quorunnla m
'"*"""" / "' / " f**ri*t, subvertunt. ad hoc cnim sunt. m Mes, liahcn.
bendo
MnAMtln*. * * .»-...» 1 1 •
__ * -
2>
'l -ll 1 __.___!___.___ .. .1 ' , _____.! _____
CCOdittfl
I
|n;rscntium
. I . I . . _
lemporum
I
' etiam hauc ad-

!__.__. _______
tenlationem, habcat etiam probalionem. Vane
Vari;r lcctiones.
Jun. Mg
1
<•/ Pttrtl, ui.<erunt fralivs eoll. c. -.!>. - llabcrct Seml. Vcnct.
ergo et inoonsiderate plerique hoc ipso scandali- » beant devitandi potestatem. Caeterum nihil vale
zantur, IJJquod tantum haereses valeant. Ouan bunt, si illas tantum valere non mirentur. Aut
tum si non fuissent 3
(3) ! Cum quod 4 sortitum enim 15
,
dum mirantur, in scandalum subministran-
est, ut 5 omnimodo sit, sicut 6 causam accipit ob tur ;
aut, quia scandalizantur, ideo mirantur, quasi,
8
quam sit, sic ^ vim consequitur per quam sit, quod tantum valeant, ex aliqua veniat B I veri-
10
nec 9 esse non possit . tate. Mirum scilicet, ut malum vires suas habeat
CAPUT II. nisi 16
quod haereses apud eos multum valeant, qui
Sed abominandas potius et prxcavendas, tanquam in fidenon 17 valent. In pugna pugilum et gladia-
mortem aternam afferentes, nihil virium haben- torum, plerumque non quia fortis est vincit quis,
tes, nisi apud eos qui in fi.de infirmi sunt.
aut quia non potest vinci, sed quoniam ille, qui
Febrem denique, inter caeteros mortiferos et cru-
victus est, nullis viribus fuit; adeo idem ille victor
ciarios u exitus erogando 12
homini (4) deputa-
bene valenti postea comparatus, etiam superatus
tam, neque quia miramur, est enim neque
est ;
recedit (6). Non aliter haereses de quorumdam in-
quia erogat hominem, ad hoc enim est. Proinde
firmitatibus habent quod valent, nihil valentes, si
haereses, ad languorem et interitum fidei productas,
in bene valentem fidem incurrant.
si expavescimus hoc eas posse, prius est, ut expa-
vescamus 13 hoc eas esse : quae, dum sunt, habent
CAPUT III.
6 Neque scandalizari quemquamoportere siepiscopus,

posse ; et dum possunt, habent esse. Sed enim
si diaconus, si vidua, si virgo, si doctor, si etiam
febrem, ut malum et de causa et de potentia sua, martijr lapsus a regula fuerit, quia ex personis
ut notum est, abominamur potius quam mira- non probatur fides, sed ex fide personaz.
mur (5), et, quantum in nobis est, praecavemus. Solent quidem isti miriones 18 etiam de quibus-
non habentes abolitionem ejus in noslra potestate ; dam personis, ab haeresi captis, aedificari in rui-
haereses vero, mortem aeternam et majoris ignis nam : quare ille vel ille, fidelissimi, prudentissimi,
ardorem inferentes 14 , malunt quidam mirari quod et usilatissimi 19 in Ecclesia, in illam partem trans-
hoc possint, quam devitare ne possint, cum ha ierunt ? Quis, hoc dicens, non ipse sibi respondet,
Variae lectiones.
3 Quantum Seml. Pam. Utrumvis delendum censet Heumann.
sint Quid Venet. Pam. Rig Ut sup- '*
prim. Seml. 6 Sicut supprim. Venet. Rig. n Haec pro sic Venet. Rig. 8 Consequitur Jun. Wouw. 9 Ne
Venet. Gourcy, Rig. Pam. 10 Necesse est ut possit Wouw. Cum quid sortitum est ut omnimodo sit, sicut
causam accipit ob quam sit, sic vim consequitur per quam sit, ne esse non possit. Routh. ll Crucia-
torios alii volunt. n /Egrotando, et paulo post aegrotat, in exemplari leger. Le Pr. Venet. 13 Expaveamus
alii; alii vero cxpavescantur. 14 Inferenteis Rig. Pam. Venet. 15 Etenim Franeq. 16 Mirum pro nisi
Heuman. n Parum alii. 18 Infirmiores Rig. Venei. ex Agobardi exemplari antiquissimo. 19 Vetustissimi.
Seml. ex antiquis exemplaribus.
Commentarius.
(3) Quantum si non fuissent ! Si mirantur, inquit, f» ipsam Gelenianam typis impressa. Denique ope
quod lantum haereses \aleant; quantum mirarentur, usus
us exemplarium Agobardi et Divionensis Rigal-
si omnimo haereses non fuissent Quod sane majore ! tius, spreto judicio Pamelii, et Junii, illud, quan-
multo admiratione dignum foret cum Spiritus , tum si non fuisse?it, cum interrogationis signo, in
sanctus futuras praedixerit, nec falli potuerit. Hunc editionem suam posteriorem recepit, quae anno
locum, antea dcpravatissimum, emendavimus ope 1634 prodiit. Conjecerat autem Latinus Latinius
exemplaris Agobardi, cui consonat etiam Divio- in Bibliotheca p. 197, emeu-
sua Sacra et Profana,
nense. Le Pr. —
Quod tantum hcereses valeant, quan- dandum esse, non quantum sint pro quantum sint.
iumsint.lstudquantum sint editionisprincipis lectio Ego nulla harum lectionum contentus reponere
est probantc Pamelio, itidem Junio in notis editioni ausim, quantum possint pro quanlum sint, ut locus
Fianekerianse adnexis, ubi ait, « Recie, nam xb ita legatur Quod tantum haireses valeant, quantum
:
sTvai hsereseon valere est cum primum valent, ; psssint. Routh.

sunt cum primum non valent, desinunt esse. »
;
(4) Erogando homini. Hanc lectionem, quae est
Exstitil el haec lectio referente Pamelio, apud Rigaltii, vera videlur, servare libet. Verbum
et
Quintinum in editione bujus tractatus, Gallicumque erogo adhibuit Tertullianus pluribus in locis eodem,
ejusdem interpretcm Macerium. Quantum sunt, ut patet, sensu quem interimo exprimeret ut, v. ;
exhibcnt Delacerda, qui Tertullianum edidit Pari- gr tot innocentes erogamur (Apologet. cap. 44),
:
siis anno 1630, Chrislianusque Lupus in edit. hu- caro suppliciis erogatur (de carnis Resur. cap. 8),
jus libelli Bruxellis anno 1675 typis mandata. Hic virginis erogatorem (de Pudicitia, cap. 16). Edd.
enim lcctionem Rigaltianam, Quantum si nonfuis- ex Oper. D. De Gourcv.
sent'! repudiavil; cujus quidem lectionis origo haec (5) Abominamur potius quam miramur. Mirum
fuit. Ad marainem
seilicet edilionis principis ab non est tot haereses exstare : et quemadmodum,
ipso edilore Beato
Rlienano posilum est, Alias, si non miramur, sed ejus depel-
febris contingat,
quantum sint, fuissent. Et ad tertiam editionem lendae modum quaerimus, ita de haeresi agendum,
suam anno 1528, idem Rhenanus hoc adnotavit : et modis omnibus enitendum ne subolescat. Attende
« Scripsimus quantum si non fuisse nt, consentien- aurea vcrba Augustini (lib. contra Jul. cap. 3) m
tibus exemplaribus plurimis. » Memoratqne in hac « Mira sunt, quae dicitis, o Pelagiani nova sunt, ;
parte Vaticanum codicem ms. Pamelius. Tum vero quae dicitis falsa sunt, quae dicitis
;
mira stupe- :
in cdit. Paris. 1556 excusa, quae quidem, ut dixi, mus, nova cavemus, falsa convincimus. »
Geleniana' repetitio est, hoc exstat, Quantum non C6) Etiam superatus recedit. Loquitur Septimius
valerent, si non fuissent. Imo exstare hanc lectio- hoc loco de athletarum compositione in agonibus
nem nunc video in editione Paris., anno 1545, a usitata. Routh.
Gangneio, ut fertur, adornata, quinque annos ante
17 LIBER DE PR/ESCRIPTIONIBUS. 18
neque prudentes, neque fidelcs, neque usitatos * et apostolum ejus aliquis Phygellus, et Hermo
aestimandos, quos haereses potuerint demntare? Et genes (10), et Philelus, et Hymen;eus (11) relique-
hoc mirum (opinor) ut probatus aliqui retro, postea runt (II Tim. i, 15; l Tim. I, 20) : ipse traditor
excidat? Saul, bonus prae caeteris, livore postea Christi de apostolis luit. Miramur de Ecclesiis ejus,
cvertitur. David, vir bonus secundum cor Domini, si a quibusdam deserunlur, cum ea nos ostendant
«postea caedis et stupri reus est. Salomon, omni Christianos, qu;e patimur ad exemplum ipsius Chri
gratia ct sapienlia donatus a Domino, ad idolola- sti : Ex nobis. inquit (I Joan. n, 19), prodierunt,
triam a mulieribus inducitur. Soli enim Dei Filio sed 1© non fuerunt exnobis; si fuissent ex nobis,
servabatur 15 sine delicto pcrmanere (7). Quid permansissent utique nobiscum.
ergo si episcopus, si diaconus, si vidua, si virgo,
CAPUT IV.
si doctor, si etiam martyr lapsus a regula (8) fue-
Quin potius memores simus tam dominicarum pro-
ril, ideo hsereses veritalem videbuntur obtinere ?
nuntiationum quam apostolicarum litterarum,
Ex personis probamus fidem, an ex fide perso- quce futuras hcereses prcenuntiarunt, et fugien-
nas? Nemo sapiens est, nisi fidelis : nemo major, aas prcefinierunt.
nisi Christianus : nemo autem Chrislianus, nisi qui Quin potius memores simus tam dominicarum
ad finent usque perseveraverit (Matth. x, 22). Tu, ut pronuntiationum —, quam aposlolicarum litterarum,
homo, exstrinsecus unumquemque nosti putas, B ;
quae nobis el futuras haereses praenuntiarunt, et fu-
quod videa vides autem, quousque oculos habes.
; giendas praefinierunt ; et sicut esse illas non expa-
Sed oculit inquil, Domini alti. llomo in faciem,Deus vescimus, ita posse id, propter quod fugiendae sunl,
inpriecordia contemplatur (I Reg. xvi, 7). Et ideo, non miremur. Instruit Dominus (12) multos esse
cognoscit Dominus qui sunt ejus (11 Tim. n, 19); et venturos, sub pellibus ovium, rapaces lupos. Quae-
ptantaiii quam non plantavit Pater,eradicat (Matth. nam istae sunt pelles ovium, nisi nominis Christiani
xv, 13] : et de primis novissimos ostendit (Matth. extrinsecus superficies? qui lupi rapaces, nisi sen-
xx, 16) ; et ventilabrum 20 in manu portat ad pur- sus et spiritus subdoli, ad infestandum gregem
gandam areamsuam. (Matth. m, 12.) Avolent quan- Christi exstrinsecus delitescentes? qui pseudopro-
tum volent 2I
palcae levis fidei quocunque afflaiu phetae sunt, nisi falsi praelieatores? qui pseud-
tentationum; eo purior massa frumenti in horrea apostoli (13), nisi adulteri evangelizatorcs? qui
Domini reponetur. Nonne ab ipso Domino quidam antichristi (14) interim et semper, nisi Christi
discentium scandalizali deverlerunl? Nec tamen rebelles? Nunc sunt 23 haereses, non minus doctri-
proplerea civlcri quoque discedendum a vestigiis p narum perversitale Ecclesiam lacessantes , quam
ejus putaverunt; scd, qui scierunt illum vita' essc tunc Anlichristus persecutionum atrocilate perse-
Verbum (9) et a Dco venissc, perseveravcrunt in quetur : nisi quod persecutio et martyres facit,
comitatu ejus usque ad finem, cum illis, si vellent haeresis apostatas tantum. Et ideo hcereses quoque
et ipsi discedero, placide obtulisset. Minus esl, si oportebat esse ut probabiles quique manifestarentur
Varuu. lectiones.
20
Palam Francq. Paris. et probat Juniuscoll. lib. de Fuga in persccut., sic ct Irenanu, Augustinusad
Macrob. Arnob. annotat et Juvencus. 21 Volunt Semler. 22 Praenuntialionum Riq. Yenet. 23 Hoe
erunt Seml. Paiu.
Coinmcntarius.
(7) Soli enim Dei Filio servabatur sine dilecto Tim. i, et de illis Ambrosius Fallacia plcni erant; :
permanere: Non mirum nec beatissimam Virgi- si simulabant enim amicitias cuni apostolo, ut adha - 1
nem hic addiderit Christo, qui, libro dc Carne rentcs addiscercnt, unde illi calumniam face-
ei
Christi, de ea scripserit minus consentanea sequen- rent, aut per alios immitierent. Terlull., lib. de
tiuin eetatum theoloffis. Laudabili sane affectu Resurr. carnis, cap. 24, hune Hermogenem recen-
Augustinus, lih. de Natura et Gratia, adversus sel inter haereticos carnis resurrectionem abne-
Pelag., dixil « IV sancta virgine Bfaria, propter
: gantes. Rig.
honorcm Doniini, nullam prorsus, cum de peccatis (11) Et Philetus et Hymenceus. Paulus, II ad Tim.
agitur, babere volo quaestionem. » Hig. Badem — cap. n FA sermo eorum ut cancer scrpit. ex quibus
:
exceptione usa est oecumenica Tridentina synodus. est Hymenatus et Philetus, qui a veritmtc c.rcvle-
Edd. cx Opere D. de Gouiicy. ru„t dicentes resurrectionem essejam factam, ct
(,8) A regula. Id est, a symbolo, a Bde catholica. subverterunt quorumdam fidem. Hig.
Adi cap. 13. SbmlHR. 1^12) Instruit Dominus, etc. Ad verbum fere hunc
('.n Qui scierunt
illutn vitce esse verbum.Di\ersam locuni imitatur B. Cyprianus, lib. ad NovaUanum
paulo sensum axbibel textus originalis [Joan., hosreticum : « Pnedixerat quidem, inquit, Domioos,
vi, 69), quein lide.iter relulit
Vulgala nostra, nec- imillos esse vcnturos, sub pellibus ovium, rapaoes
oon varisa versiones Orientalium. Pro verba vitos lupos. Qui sunt isti rapaces lupi, nisi sensus snb-
asternos habes, Nosler vitos esse Verbum Christum doli? » Pam.
dicero maluit. Atqui notavit La Ccrda, in Comment., illud ex domim-
Qui pseudapostoli. Prius
(13)
hunc locum Scripturse plures Patres non aliterac eis pnenuntiationibus; hoc, el quod sequitur, n
rorluUianum interpretalos essc. Edd. ex opcrc aposlolieis lilteris sumpsit, II C.xi. et I Joan. ii.Pam.
D. db GotmcT.
(14) Antichristi. Hereticos vo.it Aoiichristos,
(to) Phygellus et Hermogenes.
avcrsi su„t u me omnes, qui in
Scis koc quod — quia ut verus Antichrislns tinget miraeula, ita isti.
Asia sunt, ex quibus Lucas Tudensis legendus dc H.rretic. fraiuiibus, lib.
est Phygcllus et
Hermogenes. Haec Paulus, II ad iu. cap. 2. Lac.
-
19 TKHTULLIANI OPERUSi PAHS 11. 20
(l Cor. tam qui in persecutionibus

ii, 19), steterint, * unitatem continendam, el separationes coercendas
quam qui ad haereses non exorbitavcrint 24
. Neque sapit 32 haereses vero non minus ab unitate divol-
,
enim eos probabiles inlclligi juvat 25 qui ,

in haere- lunt, quam schismata et dissensiones; sirie dubio
sim fiitem demutant : sicut ex diverso sibi inter- el ha-reses in ea condiiione reprehensionis consti-
pretantur, quia dixit alibi : Omnia examinate (15), tuit, in qua schismata et dissensiones. Ac per hoc,
non 33 eos probabiles
17 quod bonum est tenete (I Thess. v, 21). Quasi facit, qui in haereses diverte-«
non liceat, omnibus male examinatis, in eleclio- rint, cum maxime diverli ab cjusmodi objurget,
nem - u alicujus mali impingere per errorem. edocens 3 ''

(16) : Vnum omnes loqui et idipsum sa-
pere (I Cor. i, 10), quod etiam haercses non 6inunt.
CAPUT V.
1* GAPUT VI.
Fugiendas hcereses prcefinitum non modo dissen-
Quippe cum, Epistola ad Titum, apostolus hazreti-
sionum et schismatum,sed etiam ipsarum hcere-
cum describens, hcereses dictas insinuet Gra?ca
seon nomine.
voce ex interpretatione electionis.qua quis sive
Porro, si dissensiories et schismata increpat, quae ad instituendas, sive ad suscipiendas eas utitur.
sine dubio mala sunt, et incontinenti (15*) haereses Nec diutiusde isto 35 , si idem est 36 Paulus, qui et
Quod malis adjungat 21
subjungit (I Cor., xi, 18). , alibi haereses inter carnalia crimina numerat, scribens
malum utique profitetur, el quidem majus; cum adGalatas (v, 20), et quiTilo suggerit (m, 10 et 11),
ideo 28 credidisse se dicat de schismatibus et dissen- B hominem hcereticum postprimam correptionem

(17)
sionibus, quia sciret eiiam haereses oportere esse. recusandum, quod perversus sit ejusmodi et delin-
29 de 30
Ostendit enim, gravioris mali prospectu , quat, ut a semetipso damnatus. Sed et in omni pene
levioribus se facile credidisse ; cerle, non ut ideo epistola de adultcrinis doclrinis fugiendis inculcans,
de malis crediderit, quia haereses bonae essent ; sed haereses taxal, quarum opera sunt adulterae doctrinae,
uli de pejoris quoque notae tentationibus prasmone- haereses diciae Graeca voce (1 8),ex inlerpretatione elec-
ret non esse mirandum, quas diceret tendere 3t ad tionis qua quis, sive ad inslituendas, sive ad susci-
probabiles quosqne manifestandos, scilicet quos non piendas eas utitur. Ideo et sibi damnatum dixit haero-
potuerit depravare. Denique si totum capilulum ad ticurn (19), quia et in quo damnatur, sibi elegit.
Varioe lectiones.
Exhorbitaverunt Seml. 25 Juvet Seml. ; jubel Rig. Venet. e Injectione Seml., inlectione suspica-
24
tur Junius, electione Wouv. 21 Adjugat Jun. 28 Idem Seml. 29 Dospeclu Seml. 30 De abest Paris.
31 Impendere Rhen. Jun. Par. 32 Aptes Seml. ; apit vel apet Jun., id est, uno quasi vincalo aptum
constringit et continet 33 Nos Venet, 34 Objurgans, et docens Seml. Pam. 35 Disputo add. fleuman.
36 Et Seml.
.
Commentarius.
Omnia examinatc. Haeretici, inquit Quin- p nenti, id est statim. Justinus solet dicere ex conti-
(15)
tinus, nunquam non praelexuerunt, modoque non nenti; ceu lib. v. t Ut ex continenti Alcibiadem du-
praetcxunt, opinionibus suis, a solita Patrum regula cem Conone duce mutarent.» Et l.vn « Teneri non :
variantibus, id quod ipse Christus Chrislique disci- potuit, quin ex continenti acie decerneret. » Rhen.
puli faciendum praemonuerunt. Ille suis dicebat : Cum maxime diverti ad ejusmodi objurgans
(16)
Attendite a falsis prophetis Cavete a Scribis et docens, etc. Ita fere editt. ante Uigaltium, nisi
A fermenlo Pharisceorum et Sadducceorum ca- quod ad pro ab ex ultima Rhenani edit. atque edil
vete Videtene quisvos seducat, etc. [Matth Parisiensi utraque libens reposui. Recte fortasse
vn, 15; Marc. vm, 15; xm, 5), subinde suos Apo- noiavit Junius, esse hoc loco cum maxime idem ac
stoli monebant : Probate (discutite, dignoscite, quam maxime. Sic et alibi Tertullianus. Sed Riga-
dijudicate) quidsit beneplacitum Deo(Ephes.\, 10). tius posuil, « Cum maxime diverti ab ejusmodi o!i-
Itcm Projhhetias (interpretationes pula Scripturae
: jurget, edocens, Routh.» etc. Minus recte.
divinae. ac declarationes tidei veslrae) nolite sper- (17) Post primam corrcptionem. Hodie huncPauli
nere, sed omnia probate (I Thess. y, 21). Frae- locum constanter legimus Hcereticum homincm :
terea Nolite omni spiritui credere, sed probate an

: post unam aut alteram correptioncm devita.Codic^s
spiritus ex Dco sint (I Joan. iv, 1). Sic modo aliqui omiserunt vocesa?^ alteram, teste Tertulliano
curiosi quidam male feriati ratiocinantur de sacra- hic, S. Cypriano ep. 55, et lib. m, cap. 78 ad Qui-
mentis omnibus Ecclesiae, prisca sint ea necne, de rinum, Ambrosio plnribus in locis, ac Hilario Ro-
rilibus et formis rixantes, el explorare se velle di- mamu Ecclesia diacono. S. Hieronymus vero ait, in
1
cunt (ut olim dicebant) utrum yera proferant, om Graecis lcgi post unam, in Latinis codicibus, post
nium scilicet hinc inde ralionibus discussis. Aiunt unam alteram. Annotatio ad edit.Romanam hu
et
enim scriptum esse : omnia probate. Sic sensim jus tractatus, quae anno 1765. prodiit. Ad S. Scri-
pcr superbiam nostram nimis facili et lubrico pturae locum quod attinet, Graecorum superstitum
assensu delabimur in haereses Christianc codicum lectio est, plurimis conseniientibus Latinis,
lector, haud quiimsvis iPud, omnia probate, caetera- ixexa xa\ êuTspav vouBeafav.
(jiiav RoUTH.
que superiora dicta fuere. Non enim puto ?oio'jrr)v (18) Grceca voce aipeai? scilicet idipsum significat.
quempiam, si velit ambulare caute, posse hoc Edd. ex opere D. dr Gourcy.
implere praeceptum quia sapientibus, et non insi-
: hcereticum.Vm\o
(19) Ideo et sibidamnatum dixit
pienlibus , imperatum cst. Ha^c et alia eodcm prius dixit, ut a semetipso damnatus. Pro quo Icgi-
pertinentia Hieronymus interjirelans illud (Ephcs. tur hodio apud Apostolum Proprio judicio condem- :
v, 15): Videte quomodo caute ambuletis. Amb. quo- natus. Verum illud et legit etiam el declarat sic (uli
que legondus in illud ad Thess mandatum Omnia : eliam annotavit Quintinus) B. Hieronymus. Haere-
probate. Pam. licus a semetipso damnatus esse dicitur, proplcrea
IV Et incontincnti hcereses subjungit. Inconti-
' i
quod adulter, fornicator, homicida, et caetera vitia

21 \A\m\ 1)12 PIUISLIIIIPTIONIBUS. E3
Nobis vcro nihil ex nostro arbitrio inducere licet, /i pliilosophisr; ipsius elegit (I Cor. i, 37). Ea csl eoim
41 temeraria laterprefl
sed ncceligere 37 quod aliquis de arbitrio suo indu- materia flapientise stccularis,
xerit. Apostolos Domini habcmus auctores, qui nec divina; naturae 42 et dispositionis. lpsa> denbiuo bflB-
38 philosophia subornanlur (23). Inde wones,
ipsi quidquam ex suo arbitrio, quod inducerent ,
reses a
'
lormae nescio quae, el trinitas hominis ,3
elegerunt; sed acceptam a Christo disciplinam lide- et (24),
«r nationibus assignaverunt. Ilaque etiamsiange- apud Valcnlinum : Plalonieus fuerat ,|4

(16). Inde
decmlis aliter evangelizaret,anathema diceretur Marcionis Deus molior de tranquillitate : a Sloicis
a nobis (20) (i, 8). Providerat jam tunc Spirilus venerat. Et ut anirna interire dicatur, ab Epicureis 45
sanctus futurum in virgine quadam Philumene (21) observatur. El ut 4C carnis restitulio negetur, de
angelum seductionis, transfigurantcm se in angeluni una ornnium philosophorum schola sumitur. Et ubi
lucis, cujtis signis el pra;sligiis Apclles inductus, materia cum Deo wquatur, Zenonis disciplina esl,
novam de igneo deo allegalur 47
haeresin ioduxit. et ubi aliquid (26), Ilera-
CAPUT VII. clitus intervenit 48 : Eadem materia apud luerclicos

et philosophos voluUlur, iidem 49 retractalus im-
Ipsas denique hcereses cum
a philosophia subornen
lur, eoetcuriositatisnomineetiamcaverioportere oticanlur. Unde malum, et quare? et unde homo,
ft
uh Apostolo prxscriptum. et quomodo? et, quod proxime Valontinus propo-
11) Ha3 sunt doctrina: hominum (22) et daemonio- suit, unde Deus? Scilicet *£© de enihymosi, et ec-
rum, pruricntibus auribus (II Tim. iv, 3) uata; de tromate (27). Misorum 50 Aristotelcm (28) ! qui illis
ingcnio sapicntia? siecularis 39 , quam Dominus stul- dialcclicam insliluit, artilicem slruendi et destruen-
40
tiliam vocans, stulta mundi in confusionem etiam di, versipellem in sententiis, coaclam in conjeclu-
Variae lcctioncs.
37
Inducere Venet. 30 Sa>culi Franeq. ,0 Confusione Scml. u Mater suspicalur
Indulgere Seml. 38 '
Heuman. '< \<A abest a Seml. 43 Nescio quae inlinita' hominis Rig, ex Agobardi libro. Cf. de Animu ,
c. 21. ** Furor Jun. ex quibusd. mss. 45 Epicurus, pro ab Epicureis, al. 46 Ut abest a Venet.
41
Alligalur Seml. w Invenit suspicatur Heaman. 49 Idem Venet. 50 Sequitur, pro miserum,St ;H/ ,
Cominentarius.
pcr sacerdotes ab Ecclesia propellunlur haeretici ; Adnotatio est ad edit. Romanam ex Christiani Lupi
aulcm in seinetipsos sententiam ferunt, arbitrio Scholiis desumpta. Id.
suo dc Ecclesia recedenles ; qu;e recessio, propria' (25) Platonicus fuerat. Theod. Canterus Junio
COnscientiae videtur essc damnatio. Pam. contirmaver.it in quibusdam (quodam) inac. logi,
(2Q)Auatl,ema (lieerelura nobis. Providerat jam C PMonicus furor, forte melius; tranquillitasowoui-
tttnc Sp. S. Ilic locus ab llieronymo cilatur, in cap. tur. Semlkr. At vero scnlut Auclor inlra. « l :
i ad (ialal. : . Eleganler, inquit, in hoc loco vir doc- lune Yalentinus PlatoniciH sectator? » 1d.
lissiinus Terlulli;iniis, advcrsus Apellem et ejus (26) De ignco Deo. Deus igneus Apelli tribuiiur
virginem Philumcnem, quam angelus quidam diabo- cap. 33. Id.
lici spiritua ei perversus impleveraL hunc esse scri- (27) Ectromate. Hieronymus, in Amos prophetam
bil angolum, cui, multo antequam Apelles nascere- primo Commentario, scribit, Valentininn ex ieoni-
tur, Spiritus sancti vaticinio sil anathema per Apos- bus suis extremnm, hoc est tiigesimum, Clirislum
tolum prophclatum. » Rig. voeare hoc est ahoitivum. Rhkn.
et Ey.Tftu[j.a,
(28) Miserum Aristotelem. Gregorius Balicus,

(21) In virgine ijiiadam Philumene. Philumene
puclla fint Aloxandrina, quss familiari damione ob- lib. de Fide, ed. Rom. « Noli, infelix,
: adversus
Bfl multa iiionliebitur. llanc postea compressit
188
Christuin Dominum totius creatura' Aiistoielis arti-
Apelles, ficiosi argumenta Christianum qua-
colligere, qui te
adeoque hnjus impudioee mulisria amore
litercunque nec adversus piam contes-
prolileris,
eeacus luit, iu librum seripaeril bee tiiulo, Philu-
mencs Prophetta ri Phaneroset. Vido Busi »., lib. v sionem incnarrabilis de Deo sacramcnli, ut calculo
calumniaiore, quasi ex disciplina tarreuflB suppu a-
Hist. el B, Aug. de llar. ad Quodvulldcum. Cflfltflri
liiv oinnes consuUo lionis cireuinscri|'tor adveuias. hlein Uhi sunt :
impur.im hanc inulierculam

iniiic illa impia vestra sophismali, quaa Aristolelis,
Bilentio obruere conati suni. Lk Pr.
episcopi vesiri, magisterio didicistis^ * Noa eat tri-
(22) Hie suni doctrince kominum. Doctrina» dia-
vialis auctor ille BflBticflJS episeopus Eliheritanus :
nala' e| inventie his. qui pruriunt aurihus

bolicffi,
; eenseiur inter scriptores ecclesiastieos calaldgO llie-
hominibufl, videlicet, qui desideriis variis el carfia-
ronymiano. Scripsil aulem ad Gal am IMaei liam,
libus aguntur, qulque andire nova, ei curiosa, et
Theodosii imp. tiliam, adverSBS Ara:.u~, g| sane
mollia appetunt. Unde
magistros qnssrunt, non
sihi
miror liominem, csetera saiis ingenuum, ne semel
<iui vcrbo mordeant,
obslstant vitiis, Sed qui sibi
ei
quidem Septiniiuin nostruin nominasse. euni ab eo
el suis concupiscentiis blandiantur, el scalpaut aures,
diun mellila prsedicant, el vulgo plausibllia isti
passim habeat multa. Rig. —
Seijuitur Anstotelem.
:
Ita edit. princeps Rhenaniana. verba jltngfljDS euni
sunt quos preadixit Paulus, II ad Tu». iv. L\c.
prioribus. In ultima adiU SUfl Hlienaiius eineudavil,
(23) Sabornantur. Ornantur
,"'.
1
augenlur, quod constat Latine
videlicet, instruun- inserunt Aristoteiem, Pamelhiaque sie legtre ei w
dici. Notfle ad
J
COdice Valicmo lestalus est. Junius \ero ii nolis
Thoraasii tnstit. theol. vol. I, p, 14. in quibus hfe ad edit. Franck. ip qua quideoB, aieat in DelaeiT-
rertulliani liber collocaius est. Roimi.
das editione, hsee lectio exslat, lioe monet. (Pri i
(24) Trinitas hominis, Ut has nugas interprelari editio Rlienani, set/uitur Aristotclcm, alu iniscrum
valeamus, mittil nos Semlerus ad Tertulliani librum Aristotelcm £v«6oiitu&<. NihiJ iiiulo. »Veium tameu
ae Anima, cap, i ad tren«i auiem lib. quoil exlubet edit. 1'ans.
, Contra t islud miserum AnstutcLm,
Hcsreses rhomasiani t xtus ediior. « Ihoc
triqitas anno 1566 excusi, recepil RigaUius, Ego uilerea,
sunt, horao bylicus seu l.etionum, serib.-ndum
choicus, id esi. inaterialis (|uia nulla haruu satislaeit
RUI leirenus; psychieus seu animalis, et spiritalis. » Roltu.
puto sequitur Aristoteles.
23 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. 24
ris, duram in argumentis, operariam contentio- a cum et Platonicum et dialecticum Christianis-
num 51 molestam etiam sibi ipsi, omnia retractan- mum 56 (32) protuierunt. Nobis curiositate opus non
lem 52
, ne quid omnino tractaverit.\Hinc illae fabu- £1 est post Christum Jesum nec inquisitione, ;
/#(29) etgenealogice interminabiles(&Q), etqucestio- post Evangelium. Cum credimus, nihil desideramus
nes infructuosce,et sermoner serpentes velut cances ulira credere. Hoc enim prius credimus, non esse
(I Tim. i, 4; m, 4; II, Tim. n, 17-23); a quibus quod ultra credere debeamus. 4)

nos Apostolus refrenans, nominatim philosophiam
CAPUT VIII.
conteslatur 53 caveri oportere, scribens ad Colossen-
Nihil autem obstare illud : Qujerite, et invenietis;
ses (n 8) : Videtene quis vos circumveniat M per phi- id enim dictum ad eos quibus nondum agnitus
losophiam et inanem seductionem, secundum tra- Christus.
ditionem hominum, prcetes -providentiam Spiritur Venio itaque ad illum arliculum, quem et nostri
sancti. Fuerat Athenis, et istam sapientiam huma- praetendunt ad ineundam curiositatem, et haerelici
55 et 57
nam, affectatricem interpolatricem veritatis, de inculcant ad importandam scrupulositalem (33).
congressibus noverat, ips&m quoque in suas haere- Scripium est (inquiunt) : Quceritc, ct invemetis
ses multipartitam varietale seclarum invicem repu- (Matth. viii, 7). Quando hanc vocern Dominus
gnantium. Quid ergo Atbe.nis et Hierosolymis? quid emisit, recordemur. Puto in primitiis ipsis doctri-
Academiae et Ecclesiae? Quid haereticis et Christia- B nae cum adhuc dubitaretur apud omnes, an
suae,
nis? Nostra institutio de Porlicu Salomonis (31) est, Christus esset, et cum adhuc nec Pelrus illum Dei
qui et ipse tradiderat Dominum in simplicitate cor- Filium pronuntiasset; cum eliam Joanncs de illo
dis esse qucerendum (Sapî, 1) Viderint, qui Stoi- certus esse desiisset 58 (34) Merito ergo tunc diclum
Yariae lectiones.
Contentione Seml. Artificem struendi el destruendi versipellem, in sent. coactam. in conj. duram,
51
b cir-
in argum. operariam cont. Routh. 52 Traclanlem Seml. 53 Contestatus Seml. Venet. \
Sit
cumvenimus vos Seml. 55 Assectatricem Venet. 55 Christianis Paris. ex Gorziensi christianismo prae- ,
tulerunt volebat Rhen. 57 Curiositatem Semler. 58 Quaesisset Heuman.

Commentarius.
(29) Hinc etillce a veritate alieni, nihil nisi figmenta et lmposturas
fabulce. Propter Judaeos, inquit
Quinlinus, hoc admonitum putarunt, qui conlinue tradere possunt. Quorsum illorum opiniones aui er-
progeniioribus suis Abraham, Isaac, Jacob et aliis rores cum Christianis dogmalibus permiscebisl An
gloriabantur. Inutiiis certe gloriatio,sed quae nullam nescis infelicem pictoris illius exitum, quem refert
gignebat quaestionem, neque fabulas habebat. Nam Q Zonaras? Is cum Christum Dominum eodem habilu
verum suum quisque genus et majores snos inter mter lsque effineere vellet quibus Jovem suum de-
armisque
Judaeos habebat notissimos, et citra controversiam. pmxerat, illius"statim manus in tabula exaruil, in
Nonnulli gentiles reprehendi hic dixerunt cum sua qua tantam impielatem adumbrare voluerat. Caveas
tbeogonia. Tertullianus haereticos aeonum fabricato- sedulo ne duas has res omnino contrarias infelici
res notari credidil. In cellas enim varias distingue- conatu conjungas. Le Pr.
banl illi aeonas snos, ostendentes quis a quo gigne- (33)Adineundamcuriositatem adimportandam —
relur, quibus omnem contineri divinitalem fabula- curiositatem. Habet auclor infra in cap. 12. quces-
bantur. Apostolorum cocevi Cerdon et Valentinus tiones inire. Ac simile esl illud supra, « quarum
crant, qui non finiendis istis quaastionibus supra opera sunt adullerae doctrinae, haereses dictae Graeca
modum turbabant infideles. Inter quos ab Apostolo voce ex interpretalione electionis, qua quis sive ad
nominatur Hymenaeus, Alexander, Philelus. Et meo insliluendas, sive ad suscipiendas eas, utiiur. » Porro
quidem judicio, totus ille locusad haerelicorum con- sine causa, opinor, mutavit poslenorem vocem
futationem spectat. Epiphanius etiam sic intelligit : curiositateminscrupulositatem RigaWius.AduoLmle
Pro more calumniari mihi videtur, qui locum de- ad edil. Halensem Semlcro, yideri nomcn novum
torquet ad caeremonias et hominum conslituliunculas abfuisse, curiositatem revocavi. Routh.
desiisset.
(ut loquitur) et quaestiones scholaslicas. Pam. (34) Cumetiam Joannes deillocertusesse
(30). Et genealogice interminabiles. In Graeco vox Hoc est, etiani post excessum Joannis. Rig. —
adhibetur iÊoctvTois (I Tim. i, 3). Judaeorum notat Recte sicinterpretatur Mac<;reus de Joanne Bapli4a,
deliria ei ndicula commenta quae iis dice- _ qui de Christo certus, utpote voce audita de ccelis
miDD :
bantur. Basilidiani vero et Valentiniani qui gnos- D Hic est Filius meus dilectus, in quo mihi bene com-
ticae pravitatis rant veluti rami, aeonas usurparunt.
< placui (Matth. m, 17), jam esse desierat, id est
pro iilis Judaeorum fabulis. Qui Plutarchum iegerit obierat,decollaius ab Herode. Sed magis placet
in Isides, tales fuisse Persarum Magos comperiet. sonsus, indicat Lalinii.s, in lib. seq. de
quem
Le Pr. Raptismo, ut sit idem quod ibi (cap. 18) cle Joanne
(31) De porticu Salomonis. Opponit Nosler porli- legilur « Usque adeo spirilum prophelur in iilo
:
cum Salomonis Stoicorum. Constat

porlicui scilicet post lotius spirilus in Dominum iranslalionem de-
fecisse; ut quem praedicaverat, quem ipse
enini ex Evangelio et Actibus apostolorum tum designa-
Christum, cum apostolos in templo ejusque porticu verat, postmodum an ipse esset sciscitatum misent
saepius docuisse, quae Porticus Salomonis dicebatur, Cui simile est et illud (!ib. iv.
(Matth. xi, 2). »
ideo sane quia ruinis porlicus Salomonis supcrs- Adv. Marc.) : « Ipsojam Domino virtulum,
Sermone
tructa erat (Joan. x, 23; Act. iii etv). Edd. ex etSpiritu Patris, operanle in terris el praedicante,
opere D. de Gourcy. necesse erat portionem sancli Spiritus jam absce-
(32)EtdialecticumChristianismum.Non\evscer[e dere a Joanne. » Pam. —
Revera videtur Tcrtuilia-
argumenlum, ChrUtianis exosas esse debere sonus lib. de Raptismo, impegisse in tam absurdum
phisticas quaestiones el capliunculas logicae, quibus errorem. Caeterum fatendum est tempore primitia-
religionis et theologiae puritas conspurcatur. Quor- rum doctrince Christi Joannem Baplislam nondum
sum enim a Platone aut Aristotele pendebis ut esse desiisse, ut interpretatus esl
Macereus. Edd.
Christianus sis? qui, cum ethnici ambo fuerint, et ex opere D. de Gourcy.
25 LIBER DK PRjESCRIPTIONIBUS. 20
est 59 : Quoerite, et invenietis, quando quaerentlus * jactabai panem filiorum, nondum xn viam™ nutio
adhuc enit, qui adhuc agnilus non erat 60 Et hoc num ire mandabat (Mattlt. xxvin, 19);siquidem in
.
quantum arl Judaôs; ad illos enim pertinet totus fine praxepit, ul vaderenl ad doccndas et tinguendas
sermo suggillalionis istius, qui habebant ubi quae- naiiones, conseculuri mox Spiritum sanctum Para-
rerentChristum. Habcnt, inquil, Moysen et Eliam (35) cletum, qui deducturus esset in ornnem verita-
illos
(Luc. xvi 29) id est legem et prophetas (36)

, , tem (Joan. xvi, 13). Et hoc erga illos ,0 fecit 71 .
Christum praedicantes secundum quod et alibi , Quod si nationibus w destinati dociores , aposloli
(Joan. v, 39) : Scrutamini, inquit, Scripturas, in ipsi quoque doclorem conseculuri erant Paracle-
"'•
i/uibus sahitem speratis ; illce enim derne loquuntur. tum, multo magis vacabit crga nos ql.erite et
Hoc 6I erit, Qu^rite, et invenietis; nam et se- invemetis ,
quibus ultro erat obventura doctrina
queutia in Judaeos competere manifestum est : Pul- per apostolos, ct ipsis apostolis per Spiritum sanc-
sate, et aperietur vobis. Judaei retro penes Deum lum. Omnia quidem dicta Domini omnibus posita
fuerant; dehinc ejecti ob delicla, extra Deum esse sunt, qu;o r'
per aures Juda-orum ad nos transie-
cceperunl. Nationcs vero nunquam penes Deum runt; sed pleraque in personas directa (37), non
nisi stillicidium de situla,et pulvis ex area, et foris proprietatem admonitionis nobis constiluerunt
semper (Isa. xl, 15). Ilaque ££ qui foris semper, sed exemplum.
quomodo pulsabit eo uhi nunquam fuit? quam 62
B
63
CAPUT IX.
januam novit, in quam nec receplus, nec ejectus
aliquando? an 63 qui scit se intus fuisse et foras Nobis autem, qui jam credidimus, aliud non quce-
actum is potius pulsabit 65

et ostium novit 66 ? rendum.
,
Etiam, petite, et acciimetis ei compelit, qui sciebat Cedo nunc sponte de gradu isio omnibus dictum :
a quo csset petendum a quo et erat aliquid re- 61

,
sit, QU/fiRiTE, et iNVENiETis; tamen et hic expedil 15
promissum; a Deo scilicel Abraham, Isaac ct Ja- sensu 1G certare ^ cum interpretationis gubernacu-
cob quem nationes non magis noverant quam
, ,
lo (38) (39). f«J Nulla vox divina (40) ita dissoluta
ullain repromissionem ejus. Et ideo ad Israel lo- est ct diffusa ut verba tantum defendantur, et ratio
quebatur : Non sum, inquit (Matth. x, 15), missus verborum non constilualur. Sed in primis hoc propo-
n isiad ovet perditas domus Israet G8 Nondum canibus . no unum uliquc ls et certum
: aliquid (41) institu-
Variic lectioncs.
59Merilo crgo tunc Hictum est abest a Scml. °° Qui adliuc agnitus non crat abest a Scml. 61 Hic
S&ml. ° 2 Quomodo Hcuman. G3 Qua Scml. 6 Aiuion Hcuiuan. 65 Pulsavit Venet. ^6 Ad ostium ''
(|uod novit Hcuinan. in

A quo esset petendum abest n Seml. 6,i Israelis Seml. °'J Gcnlium vel inserii
Scmlcr. 10 Ergo illo Venet. post /li</. ergo illos Scmler. 71 Ita Junius, alii leg. facil. l2 Erga
,•
illos si vacat qui nationihus Ilciiman. '*

,
Itu Hcuman; alii roluiit vacabat. M Ita Paris. post Pam.
quffi abest a
"
Venet. liig. 1S Expendit Venet. 76 Sensus Seml. Paris. Frcm. 7T Cert;e Paris. Fran.
8
Itaque Scml. Jun.
Commentarius.
(35) Habcnt ct Moysen et Eliam. Etiam bic am- r» tur nec expedit in Christianuai convenire ordinem
si
plius quid legit quam habeatur Lucffi xvi, ubi so- piodigi. Quod si nec iu Judaeum integre filii
filii
lum le»ilur Graece el Latinc Habent Moysen ct : imago concurrii, ad propositum Domini simpliciter
prophetas; fortassis cogitans, cum hffic scriberet, interpretatio gubernabitur. » Porro mox infrahabes,
Buper apparitione Mosis et Eliffi in monlc Thabor. — nc. Qiacritc, et invenietis, sine disciplina ratio-
Pam. nis interpretentur. Demque voees ita exponit in tn-
(36) llabcut, inquit, Moysenet Eliam. Hicmemo- dice suo Latimtatis Tertullianece Semlerus, « cum
ria fetellii anctorem. Semler. Babeni Moysen ct pro- ralione, cum disciplina rationis, quse omnem inlerpre-
[ihtias. Routh. tationomgubornare debet, el iu oa sompor regnare. »
(37) Sed pleraque in personasdirecta. Judeeorum, RoUTH.
scilicel. Hig. (iO)Nulla vox dicina. Simil.un locum allegal ad
(38) Cum interpretationis gubernaeulo. Id osi, marginem Quintinus qui Deeretis eitatur i, q.
,
iu
cum ralione , cum discip ina rationis qinr sano , 1, c. Marc. Non putemus iu Scripturarum verbis
omnem interpretationem gubernare debet, ct in ea esse Rvangelium, sed in sensu; non in superficie,
semper regnare. Ilunc locum eodem sensu tracta- sed in medulla; non iu sermonum foliis, sed io ra-
vcrai. Ircnaeus lil>. n. cap. -'it>. Ric. diee rationis. Pam.
(39) Tamenet hicexpetitsensus,eertarecum in- (•11) Unum utiijuc ct certum aliquid. Reeie hoc
terpretationis gubemaculo. Sic
princeps >c>l edit, ; interprelatur Macereus de una reguia seu symbolo
e.iucdtt pro verbo c.rpctit habent ed. uitima Rhc- fidei, cujus unusquisque articulus unus est, certus
nani et prima Parisiensis, Prsestant ediliones Pa- et determinatus. Neque enim Ecclesia posi aposto-
ris. secunda et Franek. « lamen et bic expetit D los oovum aliquem bdei articulnm credeodum pro-
sensus cettae interpretationis gubernaculum » et , posuit. Ktsi enim clarius explicucrit quosdara ob-
revocaverunl bane lectionem Lupus et Thomasius. scuriores, qui ob sui a it obseurilatem, aul arabi-
N im eiliderat Rigaltius, afferentc illud e vetcri suo guitatem uossent conlentionis eausa esse
. iter i
codice Wouwerio, « Tamen ct hic expedil sensu hdeles, ('t distinxeril ia plures, qni prius in uao
ecrtare cum interpretationis euberoaculo. » Praetu- generali articulo comprehendebantur non p :
lerim pj;o lectiouem Rigaluanam, si modo voci lerea censendi sunt plures roi, sa artieuli Bdci, sed
scnsu pariicala de prteponatur. A d voces, cum in- distinetione et explioalione duntaxat. Quod eaim
terpretationis gubernaculo quodattinet, scribil auc- votoros lq genere cognoverunt, nos disUnctins et
lor in lih. suo dc Pudicitia, cap. 9 Plus esl lgi- «» particulatim cresoente in dies hominum (hcreli-
,
,
lum esse a Christo, quod credere omnimodo de- a in modo, ut quousque. Igitur quaerendum est quod
beant nationes, et idcirco qua?rere, ut possint, cum Christus £4 instituit; utique ,
quando non inve-
inveneiint , credere. Unius porro el certi inslitui nis 85 utique 86 donec invenias. Invenisti autem,
;
infinita inquisitio non potest esse, quaerendum est cum credidisli : nam non credidisses, si non inve-
rionec invcnias, al oredenduia ubi inveneris; et ni- nisses; sicut nec quaesisses, nisi ut invenires. Ad
hil amplius , nisi custo liendum quod credidisti : hoc ergo quaeris, ut invenias; et ad hoc invenis, ut
dum boc insuper credas , aliud non esse creden- credas. Omnem
prolationem (43) quaerendi et in-
dum, idcoquc nec requirendum, cum id inveneris veniendi credendo fixisti hunc tibi modum statuit :
et credidcris quod ab eo institutum est, qui non aliud fructus ipse quserendi ai
; hanc tihi fossam deler-
tibi mand.it inquirendum.quam quod insliluit. De hoc minavit ipse, qui te non vult aliud credere, quam
quidom si quis ,9 dubitat, constabit pcnes nos (42) quod instituit , ideoque nec quaerere. Caeterum
csse id, quod a Christo inslitutum cst. Interim ex si quia et alia tanta ab aliis sunl instituta, propte-
fiducia probationis praevenio 80 admonens quosdam
, rea in tantum quaerere debemus in quantum pos-
nihil esse qusarendum ultra quod 81 crediderunt id sumus invenire semper quaeremus, et nunquam
,
esse 82 ,
quod quaerere dcbuerunt ; ne 83
qu.erite, et omnino credemus. Ubi enim erit finis quaereudi?
INVENIETIS sine 84 disciplina rationis inlerpreten- B ubi statio (44*1 credendi? ubi expunctio (45) inve-
tur. niendi? apud Marcionem? Sed el Valentinus propo-
CAPUT X. nit: qilerite, etinvenietis. Apud Valentinum ? Sed
A lioqui sisemper qurerimus, nunquam inveniemus, et Apelles hac me pronunliatione pulsabit; et He-
nunquam credemus. bion et Simon, et omnes ordines non habent aliud,
8S
Raiio autem hujus intribus articulis consti-
dicti quo se mihi insinuantos, me sibi addicant . Eril
in temporo, in modo s9
lit , in re, in re, ut quid sit : itaque (46) nusquam, ubique convenior dum
(47),
quaerendum consideros; tempore, ut 90 (49)sinusquam
in quando; QU.ERiTE,ETiNVENiETis(48),etviIut
Varioe lectiones.
79
Qui Venet. 80 Prseverto Latinius, praevento, Semler. 81 Quae Venet. 82 Est Rhen. 83 Ne rejeccrai
Rhen. et Wouv. 84 In d. r. interprele legerat Rhen. 8S Quandiu non invenisti Jun. m Utique rej.
Semler. s7 Credendi Rig. 88 Eritaque Agobardi liber. Ero itaque Rig. Venet. Pam. Ergo ilaque Heu-
man. S9 Convenio Rig. 90 Et velint me sic esso nusquam Pam. ot velint sic nusquam, quasi Seml.
Rhcn. ct velim sic nusquam Jun. Delenda censet W. et velut si nusquam Hcuman.
Comuientarius.
corum nempe qui fidem impugnant) curiosilate, et p Creatore, invenies in eo et illud, propler quod al-
gralia Dei in fecripturis explicaudis ; juxta illud terum Deum credis; » tertius autem in lib. de
Apost. (Ephcs. ni, 5) Quod aliis generationibus non
: Carne Christi, cap. 11 « Serl aliam argumontatio- :
est agnitum filiis hominum, sicuti nunc revelatum nem eorum convenimus, exigentes cur, » etc. Quar-
est sanctisapostolis ejusetprophctis in spiritu.Pxu. tus deniquein lib. de Testimonio Animce, cap. ult. :
(42) Nos. Id est, Catholicos. Semler. « Cum onim times fieri Christianus, cain (animam)
(43) Prolationem. Id esl, continuationem, dura- convcni , cur alium coiens, Deum nominat; cum
lionem. Semler. malcdicendos spiritus dcnolat, daemonia pronun-
(44) Ubi statio. Tota periodus allegonca est, a re tiat, cur ad ccelum conteslalur ct ad terram de- ,
castrensi sumpta, ac si dicat fixisti palos lentorii et

: testatur; cur alibi servil, alibi vindicem convenit. »
stationis luae; ne ergo ulterius proferantur. Per- In quo quidem looo verbum convenio eu n sensu
venisti ad fructum qmerendi, quse ob hanc detor- arcessendi positum videtur, Anglico convene; sicut
minationem tibi Dous imperavit nec ultra debes postea, ubi hcereticum convenire, scu arcessere auc-
,
qucerere. Est euiin stalio, ubi solent consistere mi- tor habot, cap. 16. In illo vero, de quo agimus, va-
litares et ronfabulari Lac. lol lem atque deprehendo, seu,mihi occurrit. De- i
(45j Expunctio. Id est complomenlum. Junius. niquc, quod ad rem est in cap. 43, hoc exstat, ,
(16) Erit itaque. Htec miui liducia est sensum Quarite, et iiwenietis, ubique meminerunt. Routh.
bunc essc Dum tot ac tantis assontior quwrendum
:
(48) Qucerite, et invenietis. In textu objecto nihil
esse, quaereudi finom non f.iciam quo'i maxime est quod faveal liberi examinis assertonbus
,
sed ,
optant li.ereiici, uii quaeram semper cum eis quasi agiiur tantum de prccibus cîn fiducia ad Patrem
noiidum repererim quod Christus instituit, quod D q»i m coelis est altollondis, quia profeclo, siquiJem
quaeri, quod credero necesse est. Albasp. nos, ctan simus inali, novimus bona data darc filii>
(47) Uum ubique convenio. Sio Rigaltius ex edi- noslris, multo magis Patcr nosfcr, qui inccelis est,
tionc piincipe, uhi tamou Rhonanus scribondum dabit bono, petentibus sc\Matth. vn, 11). Noque dis-
conjocer.it convcnior. Quam seripturam amplexa simileni exhiboiit sensum loca Ev. Luc. Ibidem ob-
est non edit Paris. prior quidom, sed cdill. Paris. jccta, Edd. ox opore D. de Gourcy.
secuuda et Franek, probmte Semlero, ol revocan- (49) Et velimsicnusquam, quasi qui nunquam ap-
tibus o.un in ediliones suas Lnpo Tliomasioque prehendcrim. Ita edit. Paris. posterior anno 1566.
,
baud multo div<iso scnsu, ni lallor, affixo, quam tvpis impressa, et probanto Junio. Idemque conjoce-
haboL Senecse idud, « Nusquam est qui ubique rat legeinhuii Latinus Lninius cum invenisset velint
esi. » Epi^t. 2, p. 5, od. Schweigh. Al vero, ut pro velim in editionibus Rhenani. Ille voro Rho-
Rigallio locum reslituenti potius assentiar mihi nanus ad oram tertiae sua; cditionis duxit scri-
,
suadot notio vcrbi convenio ix quatuor, vel quin- bendum, et velut sit nusquam; atque in Notis suis
que Tertulliani loei> eruia; quorum pricnus exstat ad edit. suam ultimam maluit reponere, sed veluti
in hbro de Jejuniis, cq>. 13 Ecce enim, inquit, :sil nusquam ; dum et erit pro ero itaque in antece-
<s.
convenio vos el praeter pascha jejui.anlos. » Alter dcniibus, minus autem bene exslitit; exponente ,
in lib. ii Advs. Marcion. cap. 17 « Repende aut^m lamon Somlero « erit, scilicet, illud quod qufero. »
:
austeritali lenitat m; cuni uliuinque conveneris in Debitum autem esse nunc video editioni 1'aris.
;.
29 LIBBR DK Pft KSCHIPTIONIBUS. 30
et quasi qui nunqiiam apprehenderim quod * Viderit qui semper petit, quia nunquam audietur
illud 92 .
Christus instituit, quod quasri oportet, quod credi Ab eo enim petit, qui non audit.
neccsse est. CAPUT XII.
CAPUT XI.
Si tamen adhuc qua^rendum sit, non apud hceretl-
Nemo enini qua'.rit, nisi qui aut non habuit, aut cos, ad quos vetamur accedere, sed a nostris, et
perdidit. de nostro qua-.ramus.
Impune erratur nisi delinquatur (quamvis errare, Nobis et si quaTendum esset adhuc et semper,
delinquerc JJi» esl) : impune, inquain, vagalur, qui ubi tamen quaeri oportel ? apud hajreticos? ubi
mliil deserit. Atenim si quod debui credere credidi, omnia extranea el adversaria nostra veritati, ad
et aliud denuo puto requirendum, spero ulique et quos vetamur accedere? Quis servus cibaria ab
aliud esse inveniendum nullo modo speratur istud, extraneo, ne dicam SfO ab inimico domini sui
;
nisi quia aul non credideram qui videbar credwiis- sperat? quis miles ab infuederatis, ne dicam al)
desii credidisse. Ita fidem meam dcserens, hostibus regibus, donaiivum et stipendium caplat,
se, aut
nemo nisi plane desertor, et transfuga, ct rebellis? Etiam
negator invenior (50). Semel dixerim : quae-
ril, nisi qui aut non habuit, aut perdidit. Ferdi- anus illa intra tectum suum drachmam requirebni
derat unam ex decem drachmis anu6 illa (Luc xv, janunm tundebat etiam etiam pulsalor ille vicini 03 ;
8), et ideoquarebat; ubi lamen invonit, quarere de- B

vi,lua illa non MfcMMN licet durum judicem
siil. Panein vicinus non habebat (Luc. xi, 5), et interpellabat. Nemo inde instrui 91 potest, unde
ideo pulsabat ubi tamen aperlum est ei, ct acce-
;
destruitur (52) nemo ab to illuminatur, a qno :
pil, pulsare cessavit. Vidua a judice petebat audiri contencbratur. Quaramus ergo in nostro , et a
de nostro idque 95 duntaxat, quod
(l.uc. xviii, quia non admiltebatur sed ubi nostris, el ;
3), ;
audita est , hactenus mstitit. Adeo finis est et salva regula fidei (53), potest in qua^slionem deve-
quaTondi, et pulsandi, et pelendi. Petenti enim nire.
dnbitur, inquit, et pulsan/i aperietur, et qucerenti

CAPUT XIII.
inveinrlur \Lur xi, 9). Vidcrit, qui quarit semper, Hegulam e>iim[seu symbolum) fidei nobis prasscrip-
quia non invenit (51) : illic enim quarit, ubi non tam, ut jam hinr, quid credamus, profiteamur
invenielur. Viderit, qui semper pulsat, quia nun- Regula est autem fidei (64), ut jam hinc quid
quum aporitiir : illuc
lJ1
cum pulsal, ubi nemo est. defendamus lJ6
protiteamur, illn scilicet qua cre-
variae lectiones.
91 Illic Yenet. Pam.
Auditur Semler.lUg. 92 °3 Illl vici Venet. illi vicini. Hig. M Strui Semler et
l'am. 95 In quo dunlaxat Seml. in quo? Junius.
'"'>
Credamus olim legrhatur.
Cominentarius.
priori islud, itaque, idque melius videtur; sed,
l-'.ro p Wouwerius, prohatque ipse, conlra quam adno
ni revertar, habel editio Franek. post Pamelium ;
talum esl in edit. Halensi. Alque hiPC elilionum
i Ki velinl me sic esse nusquam, quasi, » etc. Po Rhenani <n Paris. primffi ieclio B mc nunc revocal i
suil denique Rigallius, prajeunte Wouwerio, qui e.-l. Roltii.
vet. codicem testem citai, el velut si nusquam, et (53) Regula fidri. Fides Kavew -f ; iXititlas ,
t
,
quasi qui nunquam apprehenderim. Nunc malim Cotpusculum veritalis, SujjLdT-.ov -f/, &ktflelatt ,
•go posti irioremeditionem Pansinam, textum Ge- Ir. n;eo. Qiiui sriticl in symbolu n digeeti sunl velut
l.'nii rcfcrenlem, sequi, subintellecto post verbuin in unum corpus arliculi, ex quibus constal Chris-
i'1'lnii dioero, vel stalnere. Houtu. lianns. Hic aulem sequitur regula, in qua notanduin
(50) Negator ineenirir. cst qui trilam Negalor mentionem non tieri sepultunv ncquo descensus ad
veriiaiis viam
semel inventam, ('hristique fldem inlcros, uti ncc. in ea quain ediilit initio libri (/<
cum Catholicis acceptam, postca desarit corani ho- velundis Yirtiiuihus, iieque ilem ipud Irenamm;
minibu*, iuuovat aut nninutal. Iluiic eliam C.hris- quasi mentio crueis, hoe esl motlis, el scpulturani
iih dcserturus ac negaturus eal coram angelis. et desceosura ad Infaroa ineiuiai. Cseterura, lib.
Propterea negatorea ab Bflfilesis eoinmunicaiiouo OdvertUl Pra.veum, inter ejiiMlein Ktguln arlieii -
depellebantur, quia non Buatinuisseol io linem, sod legttur « Hunc : passum, hune morluuni t sepul- (
ad gentes aul liiereiieos defecuseol quod ipse ;

lum. Auguslinua, lib. imperf. de Geaeei ad
ii
Tertullianus astruit in lib. de UonogamiAi vixque litteram, c. i Cruoiflgi, sepeliri et nwurgere. »

I :
racipiebanlur, dura puMiiumies posiea rcdirent : liio.

quae res in Bcelaaia prUca fecit olim controversiain v
5i) liegula est autem fidri. Regulajn hie \
maxiniam. (hiamobrem Terlullianns hic tanquaui quod vuigo ftBoetolorum Symbolefn vocaaaue. Du-
prob.ru m grande, non lantura doficieotibm ai bilarttol nonnulli eraditi tn symboluni s d esset i
t
• i
liiorolicos plcne, sed ah RBretiris aliquol luMiscere apostolorum, Verum non >alis eaute nim eerlis- :
volentibus objicit, quod snt negatorea, Pam siraum estt Banetoe npostoloa certam regulaoi
(Bi) invmit. llese.npsil doela manus D
Quia iioii trididisae, qua n lecuudum nnmeruin ;.posto-
liilei
tiirrnirt oram edilionis prineipis pei.es Novuni
a.l iicuin du idecim lenientiis eompreheusam, Symbo-
Collegium apud Oxooium, qnod propter sequnitia luui vocarnnt; i ail B. An^-. aerm. 181, ie lem-
lne plaCl liei iil. eum eo
I.
pore : quodque aliis in locis icstair, et
v>-' Nemo inde strui potest unde destruitur, lu- miilti veteree. U cnrtum qooqne ab ii> ibus
slnu posuii RjgahiuB, quod quidem prsastabal edii. juiji traditiooe derivalum u quo«l hadie i 1 1 • 1
reei-
Pans. sacunda et referente Pamelio, roa» eod, Augli- i.imus s.inholuiii qaodque ored«mdum praeipii
,
canus, sed vere Terluiliancum, ail lile, esl strui.
Ivclesia. Pam.
îc in eap. 13. Iloe eliam invenil in ms. suo
; ;
31 TERTULLIANl OPERUM PARS 11. 32
unum omnino Deum 3

ditur,
»•
mundi Conditorem
r% i«
niliilo pro-
;
•• nec alium
qui universa de
esse,
j »i_ »i
praeter a frater aliquis
"
est
i •
aliquis inter
doctor gratia scientiae donatus (60),
exercitatos convorsalus,
i
aliquis
_
4
duxerit, per Verbum suum primo omnium emis- tecum, curiosius 5 tamen, quaerens (61), novis-
sum 97 (55) id Verbum, Filium 98 ejus appellatum,
; sime (62), ignorare melius est, ne quod non debeas
in nomine Dei varie visum a patriarchis, in pro- noris quia quod debeas nosii 6 Fides, inquit, tua
,
.
phetis semper auditum postremo delatum ex , te salvum fecit (Luc. xvm, 42) ; non exercitatio
Spiritu Patris Dei et virtute in Virginem Mariam, Scripturarum. Fides in regula posita est : habes
carnem faclum in utero ejus, et ex ea natunr legem, et salutem de observalione legis : exerci-
egisse " Jesum Christum (56) exinde prsedicasse ; tatio autem in curiositale consistit, habens gloriam
novam legem, et novam promissionem regni coe- solam de perilke studio. Cedat curiositas fidei
lorum ; virtutes fecisse ; fixum cruci, tertia die cedat gloria saluti. Certe aut non obstrepant, aut
resurrexisse ; in coelos ereptum sedisse ad dexteram quiescant. Adversus regulam nihil scire, omnia
Patris (57) ; misisse vicariam vim Spiritus sancti, scire est. Ut non inimici essent veritatis haeretici,
qui credentes agat, venturum cum claritate, ad ut de refugiendis eis non praemonerentur, quale est
sumendos sanctos in vilae aeternae et promissorum conferre cum hominibus qui et ipsi adhuc se quae-
27 cceleslium fructum, et ad profanos adjudicandos rere profiteantur ? Si enim adhuc vere quaerunt,
1
perpetuo, utriusque partis resus- adhuc repererunt 7 quaacunque
(58) igni facta g nihil cerli ; et ideo,
citatione (59) cum carnis restilutione videntur interim tenere, dubitationem suam oslen-
CAPUT XIV. dunt, 28 quandiu quaerunt. Itaque tu qui perinde
Hanc regulam a Christo inslitutam nullas apud nos quaeris, spectans ad eos qui et ipsi quaerunl, dubius
habere qucestiones, nisi quas hcereses inferunt, et a dubiis, incertus ab incertis, caecus a caecis in
quce hcereticos faciunt. foveam deducaris necesse est (Maith. xv, 14). Sed,
Haec regula a Christo, ut probabitur, instituta, cum decipiendi gratia praetendunt se adhuc 8 quae-
nullas habet apud nos quaestiones , nisi quas rere, ut nobis per sollicitudinis injectionem tractatus
haereses ubi adierint 9 ad
inferunt, et quae haereticos faciunt. Caete- suos insinuenl; denique, nos,
rum, manente forma ejus in suo ordine, quantum statim, quae dicebant quaerenda esse, defendunt :
libet quaeras et tractes, et omnem libidinem curio- jam illos sic debemus refulare 90
, ut sciant nos u
sitalis effundas ; si quid tibi videtur, vel ambiguitate non Chrislo, sed sibi negatores esse. Cum enim
pendere, vel obscuritate obumbrari, est utique quaerunt adhuc, nondum tenenl; cum autem non n
Variae lectiones.
Demissum Venet. post Rig. 98 Filius Semler. " Exstitisse Wouw. exisse Rig., ex libris Ursin.
97
hominem et esse Paris. Fran. Nil mutem, ut postea; qui credentes agat. Judicandos Semler Pam. *
2 Restirrectione al. 3 Aliqui d. 4 Aliquid La Cerd.

g. s. d. e. aliqui in. e. c. aliqui Venet. Rig. Paris.
Seml. 5 Curiosus Venet. Rig. Paris. Pam. et itcrum statim addunt tecum. 6 Quia quod debeas
nosti delevit Seml. quia quod debes nosli, legebat La Cerd. n Deprehenderunt Paris. pro certe Jun.
certi vere conjic. legendum Fran. inserit adhuc ultra. 8 Ad hoc Paris. 9 Adierunt Seml. 10 Reputare
Venet. Rig. n Vos Venet. n Non delendum cens. Seml. et post tenent legendum et nondum credunt.
Commentarius.
(55) Exslat in lib. de Virg. velandis, cap. i. p in inferno, sed per illum designatum esse miserum^
alia hdei regula, seu form:iula, Symbolum quod ,
**
slatum damnalorum. Sed certe ita frequens mentio'
dicilur apostolicum, fere iisdem verbis exprimens. est in Scriptura hujus ignis ut necessario debea-
ROUTH. mus fateri ignem esse in inferno. Lac.
(56) Egisse Jesum Christum. Hoc est, eam (59) Utriusque partis resuscitatione. Piorum et
hominis personam induisse, omniaque egisse quae impiorum. Rig.
de Jesu Christo fuerant praedicta. Rig. (60) Doctor gratia scientice donatus. Notatum
(57) Sedisse ad dexteram Patris. » Nec ideo viris doctis dupltcem eo loco a Terlulliano distingui
tamen quasi humana lorma circumscriplum esse doctorum ordinem, unum eorum, qni scieniia
Deum Patrem arbitrandum est, ut' de illo cogitan- coelitus demissa gaudent; alterum eorum, qui
tibus dextrum aut sinislrum latus animo occurrat litterarum exerciiio illam sibi comparant. Adnolatio
aut idipsum quod sedere Paler dicitur, flexis popli- ad Thomasii edit. Routh.
tibus fieri pulandum est ne in illud incidamus , (61) Aliqui tecum, curiosius tamen, qucerens.
sacrilegium, in quo exsecratur apostolus eos qui Vulgo legitur curiosus, et repelitur tecum ante
commutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in simi- tamen; hoc modo « Aliqui tecum curiosus, tecum
:
litudinem corruptibilis hominis. Tale enim simula- tamen quaerens » sed lcctionem meam exhibent
;
crum Deo nelas est Christiano iu templo collocare, editt. Rhenani et ed. Paris. prima nisi quod ali- ;
multo magis in corde nefarium est. Sedere ergo quid non aligui in iis exstat. Routh.
quod dicitur Deus, non membrorum positionem, (62) Novissime. Opponitnr viris exercitatis, scu,
srd judiciariam signiticat potcstalcm. Ad dcxteram quod habet supra Teitullianus cap. 3, usitatissimi
vero, hoc est, in summa bealitudine, ubi justiiia D in Ecclesia, ubi in edit. principe exstat vetustissimi.
et pnx et gaudium est. » Verba sunt Augustini, Scd et Praxeam is ista compelat « Novissime, qui :
lib. deFide et Symb., cap. 7, n. 14. Rig. emendan- Filium Dei carnem interpretaris, exhibe qui sit
tibus. Edd. Filius hominis,
aut nunquid spiritus eru? »
(58) Et ad profanos adjudicandos, etc. Memiuit Cap. 27 Novissimus, novitius, Anglice a novice.
:
ignis Tertullianus, qui hic creberrime in inferno Novitiole positum cst in Iib. de Pcenitentia, cap. 51.
statuilur. Beza et Calvinus volunt, non esse ignem ROUTH.
33 LIBER DE PRjESCRIPTIONIBUS. 34
19
tenent, nondum crediderunt, non sunt Ghristiani. a lendos eos ad ullam de Scripturis disputationem.
At, cum tenent quidem et credunt, quaerendum Si hae sunt illae vires 20 eorum (67), uti eas habere
21
tamen dicunt, ut defendant. Antequam defendant, possint , dispici debet cui compelal possessio
negant, quod confitentur se nondum credidisse, dum Scripturarum, ne is admittatur ad eas, cui nullo
quaerunt. Qui ergo nec sibi sunt Christiani, quanto modo competit.
magis nobis? Qui per fallaciam veniunt, qualem CAPUT XVI.

fidem disputant (63)? Cui veritati patrocinantur, qui Primum, quod fides nostra ohsequium Apostolo de-
eam a mendacio inducunt 13 ? beat,disputationem prohibenti, dum post unam
correptionem convenire hcereticum interdixit.
CAPUT XV.
Hoc de consilio diffidentiae, aut de studio aliter
Porro ad propositum veniens Tertullianus ,
prcescri-
bit non admittendos hcereticos ad ullam de ineundae constitutionis (68) induxerim (69), nisi
Scripturis disputationem. ratio conslilcrit, in primis illa, quod 22 fides
nostra
Sed ipsi de Scripluris agunt, et de Scripturis obsequium Aposlolo debeat, prohibenti quaestiones
suadent. Aliunde scilicet loqui 14 possent de rebus inire, novis vocibus aures accommodare (70) (I
fidei (64), nisi ex litteris fidei? Venimus igitur ad Tim. vi, 4), haereticum post unam correptionem
15 hoc 16 convenire (Tit., 111,10), non post disputationem.
propositum (65) : huc enim dirigebamus, et
pr<oslruebamus allocutionis n praefatione 18

, ut B Adeo interdixit disputationem, correplionem desi-
jam hinc de eo congrediamur, de quo adversarii gnans causam haeretici conveniendi; et hoc unam
provocant. Scripturas obtendunl, et hac sua scilicet (71) ,
quia non est christianus; ne more
audacia statim quosdam movent ; in ipso vero con- christiani, semel el iterum, et sub duobus aut tribus
grcssu firmos quidem fatigant, infirmos capiunt, testibus (Matth. xvm, 15, 16) casligandus viderc-
medios cum £9 scrupulo dimittunt. Hunc lgitur tur; cum ob hoc sit castigandus, propter quod non
potissimum gradum (66) obstruimus, non admit- sit cum illo disputandum.
Variae lectiones.
13 Indicunt Seml. u Suadere non Seml. 15
Hoc Seml. Rig. 16 Hoc delevit Seml. 17 Ad locutionis
al. 18 Praefationem Seml.
19 Admittendi
Seml. 20 Sint ne illae juris Latin. pro illae, ullae proponit Seml.
21 Uli eas habere possenl del Heuman. 22 Qua Venet. ex lib. Agobardi.
Commentarius.
(63) Qualem fidem disputant. H. e. qualem fidem quo victoria sit dubia, audientium vero, qui eos
iallaees disserendo defendunt. Habes postea in meras Scripturas crepare audiunt, discrimen cer-
cap. 40 « Aliter eum (Creatorem) disserunt, quam C Ussimum. Tantam
: ergo abest, ut in his frequens
in vero est. » Routh. sanctarum Scriplurarum jaciatio sit verae religio-
(64) Aliunde scilicet loqui possent de rebus fidei. nis indicium, ut potius sit ab eis magnopere limen-
Omnes bsec vcrba ita accipiunt, quasi negel ex dum, ne quod ipsi habent, id est, blasphemiarum
aliis litteris haereticos fideni suam probare posse, spurcitias Scripturarum divinarum contextas invo-
quam ex utroque Testamento mihi vero alia lucris, nobis intorqueant.
: Vide Clementem Alex.
subiicit cogitalio, ncmpc h;oc eadem negative lib. contra Hcereticos. Lac.
posila non esse, neque aliud quidquam his Aucto- (67) Sic hce. sunt illce vires eorum. Sensus est, an
rem intendere, quam haercticos nonnuuquam eliam his armis uti possial sive an Scriplura1 siut arma
argumenta ex Scripturis arcessere, quamvis in corum. Albasp.
probalioncm suae opinionis philosophorum scripla (68) Aliter ineundce constitutionis. Est conslitutio
dticcre possint, ex quibus commenta sua hausc- prima causarum conflictio, quae status appellalur.
runt, uti probavit cap. 8. Ad contirmationem t Coiistilutiones apud rhetoressunl quatuor, conjec-
hujusce explicationis, iiuam tuemur, rolerri potest, turalis, definitiva, gcueralis, translativa, qua^ status
nulla h;rc interrogalionis nola scribi, quam qui ex eliam dicuntur. Delacerd.y. »
diverso inlerprelantur, coûnlur altingerc; fateri (69) Induxerim. Id est, vidcri potucrim inducciw
lainen cogor legentium animos lonê facilius occu- Seml.
pare conirariam, sed si quis Auctoris in dicendo (70) Vide supra not. 17.
acuuieu cl solertiam repetat, et sihi proponat, (71) Hoc unani. At contra, non jubet Apostolus de-
eam adulteram essc deprchendet. Albasp. r% vitari luvrcticum hominem, nisi post unamct sccun-
(65) Venimus igitur ad propositum. Ter jrtullianus, " dam correptioncm {Tit. m, 10) Originaiis eliam vo-
iiKlttit Quinliniis, hoc unum toto suo libro docen- CUla, vo'jO£o(av, meram monilionem , vet consiltum
dum proposttit, non cssc de Scripluris ctttn Gnos- aul suasionem, si bene observes, signiticat. Gr;oco
ticis allcrcandttm, sod nequc loiiuendum. Nam texlui consonuit, lum Syriar;o, tum arabica versio- 1
disputaliones hajuscemodi vexanl in lide intirmos, oea VolgaUe autem et Arabic;i. Verum enimvero
;
oonturbant, et vacillare faciunt, et alio s;e|tc omncs lcctiones in co concordanl, ul non vitetur
transferunt nieilios, in ha-resin vero deturbant iit- persana bssreliei, nisi post plures monitiones. V.
liruios. lhoe veris veriora si non sttnl, adversus Polyglott., toitt. V, Londini 1657. Gharitas enim,
hareticos altercari, scribcrc non eessemus, neque Btque etiam prudcntia, dictant adhorUlionibus,
jejunemus et oremus io eos, intcrim Uuneo et suasionibus, otucstationibus minime parcendtin,
ubique memores, quod hoc eeuus dssmoniorum doo quieumque sil ille, cl quocunque in crrorc vcr.-e-
ejicietur, nisi in oralione et jejunio. tur. Hoc fuit Bvangelii, hoc amoi ejua aucioris
(6G) lluno igitur potissimum gradum. Dissuadet, consihum, ulpolequi sttis pressius ninil intimaverii,
ne cunt haBreiicis certamen ineamus non, tjuod : quam ut raites, ut lonânimes, ut misericordes lo-
Bcclesiasticse c.tus;t> ut dubise difiidat, absit ; sed rent, Tertullianum vero longe alio antmo futsse, ni-
quod lneretici procaciler insuas blasphcmias sancla mis cerlo constat. Edd. ex notis bb Golrcv.
Scriptura, et ejus legitimo sensu ahutautur; ex
35 TERTULLIAM OPERUM PARS II.
36
CAPUT XVII. ^ luraruin ct exposilionum 29 mendacia inferri, qui
Deinde quod nihil proficiat congressio Scriptura- proinde sibi defendant veritatem.
rum; cum hcereses guasdam non recipiant, et si
quas reclpiani, adjectionibus et detractionibus. CAPUT XIX.
inlervcrtant, aul non recipiant integras, d tW ftlttd itaque solum disputandum , quibus cotnpelat
siahquatenusintcgras,diversasexpositionescom- ftdes,cujus sint Scripturce, a quo, per quos et ,
miniscantur. quibus sit iradita disciplina

plina qua Christiani fiunt.
hunt.
Deinde, quoniam nihil proficiat congressio Scrip
Ergo non ad Scripturas provocandum esl ; ncc in
turarum, nisi plane ut stomachi quis ineat eversio-
his constituendum certamen, in quibus aut nulla,
nem, aut cerebri. Ista lueresis non recipit quasdam
quas
aut incerta victoria est, aut par incertae 30 . Nam
Scripturas : et si recipit, non reciprt inte-
etsi non ila evaderet conlatio Scripturarum, ulutram-
gras (72) : adjeciionibus et detractionibus ad dispo-
que partem parem sisteret, ordo rerum desiderabat
sitionem instituti sui interverlit ; et si aliquatenus
illud prius proponi, quod nunc solum disputandum
inlegras prastat, nihilominus diversas exposiliones
est : Quibus competat fides ipsa? Cujus sint Scrip-
commentata convertit. Tanlum veritati obstrepit
adulter sensus (73), quantum et corruptor stylus.
turae ? A quo, et per quos, et quando, et quibus sit
23
tradita disciplina qua fiunt Christiani? Ubi enim ap-
Variee praesumptioncs necessario nolunt 24 agnos-
paruerit esse veritatem (76) et disciplinae et fidei
cere ea, per quae revincuntur (74); his nituntur B christianae, illic erit veritas Scripturarum, et exposi
quae ex falso composuerunt, et quae de ambiguitate
tionum, et omnium traditionum Chrislianarum 31 .
ceperunt 25 . Quid promovebis, exercitatissime Scrip-
turarum, cum si quid defenderis, negetur ex di-
CAPUT XX.
verso, si quid negaveris, defendatur ? Et tu quidem Atqui a Christo unain ejusdem fidei doctrinam
niliilperdes, nisi vocem in conlentione ; nihil con- apstolis traditam, qui eam nationibus promul-
gaverunt, et Ecclesias apud unamquamque civi-
sequeris, nisi bilem de blasphematione 26 .
tatem condiderunt, a quibuscceterce Ecclesia} quo-
CAPUT XVIII. tidie mutuantur ut Ecclesice fiant; ita ut tot ac
tantce Ecclesice, una sit illa ab apostolis prima,
Ilte etiam, cujus causa in congressum Scriptura-
cx qua omnes.
rum descendis, incertior discedet, de pari alter*
catione ncgandi et defendendi. Christus Jesus Dominus noster permillat dicere
Ille vero, si quis est, cujus causa in congiessuin interim, quisquis est, cujuscunque Dei Filius, cu-
descendis Scripturarum, ut eum dubilantem con juscunque maleriae homo et Deus, cujuscunque
lirmes, ad veritatem, an magis ad haereses dever- n fidei pr&ceptor, cujuscunque mercedis repromissor,
__.o it~„ :„_,. «.._
Hoc ipso motus, quod ._
__-_ _?i -i i «* -i . „•_ * •
quam r».i_:_
. _._t..„i„.
Tatris voluntatem
get? te videat nihil promo- quid esset, quid fuisset,
visse, aequo gradu negandi et defendcndi diversa administraret, quid homini agendum 3£ determi-
27 28
parte slatuto ,
certe pari, altercatione incertior naret, quamdiu in terris agebat, ipse pronuntiabal,
discedet, nesciens quam haeresin judicet. Haec utique sive populo palam, sive discentibus seorsum ; ex
et ipsi 31 habent (75) in nos retorquere. Necesse est quibus duodecim pracipuos lateri suo adlegerat
enim el illos dicere a nobis polius adulteria Scrip- destinatos nationibus magistros (77). Itaque, uno
Variae lectiones.
23 Vanae Jun. 24 Volunt Semler ex Agobard. et divin. exempl. i5 Coeperunt Seml. Pam. 26 Vilem
d. b. laudem Seml. 21 Adversa Venet. Rigalt. 28 Statulum Seml. Pam. statu. Rigalt. Venet. Diversa
parte statutum certe de pari altercatione incertior discedet: Routh. 29 Eorum addit Seml. 30 Parum in-
,
certa, ex antiquoe script. vestigiis, parum certa, Seml. Pam. 31 Chrislianorum Seml. Gour cy.
Commentarius.
(72) Et si quas recipit, non recipit integras. Non quod ab Hieronymo verissime dictum fuit in fine
(
potuit elegantius adumbrari haereticorum nostro- contra Luciferianos ) hseretici quidem facile
libri
rum proteryia , qui Scripturam admiltunt, et statim D vinci possint, persuaderi non possint. Itaque dis-
rejiciunt si quid eis obstet. Atque etiam explica- putans verba certe pcrdes, et auditoris animam for-
tiones suas addunt, ut in suos sensus detorqueant, tasse, audiesque demum haereticus. Res autem no-
nilidque aliud passim asserunt quam aegrorum som- va non est Christi fidem et rehgionem ab adversa-
nia, aut somniorum iuterpretamenta. Le Ph. riis haeresin vocari per ignominiam quod Hierony- :
(73) Obstrepit adulter sensus, etc. Hoc est per- mus attestatur, in cap. III, ad Tit. Pam.
versa interpretatio. Adulterare hoc in significatu est (76) Ubi enim apparuerit esse veritatem.
Locus
corrumpere el koc:w)a-u_.v Xi-ôv tou 0sou. Sic B. Pau- insignis pro Calholicis, quod apud eos sit veritas
lus, II ad Cor. v, Le Pr. Scripturarum et expositionum, el omnium traditio-
(74) Necessario nolunt agnoscere ea per qucere- num Christianarum. Pam.
vincuntur. sic infra : « Quibus fuit propositumaliter (77) Destinatos nationib. magistros.
Nullaetenim
docendi, eos necessitas coegit aliter disponendi terrarum orbis pars fuit, vel locorum spatio tam
instrumenta doctrince. » RiG. remota, vel morum feritate tam barbara, quo non
(75) Hcec utique et ipsi habent. Quod Catholici, gloriosissime pervaserit gloria Christi qua de re :
inquit Quintinus, vere dicunt in haereticos, scilicet, satis egerunt Irenseus, Justinus, Clemens, Orige-
ipsos non intelligere, sed corrumpere Scripturas, nes. Huc pertinet quod Isaias admirabundus excla-
idipsum Catholicis objiciunt hserelici. Quae potest mavit, cap. lxvi : Quis audivit talia, etc, et Vates
igitur disputatioois cum talibus utilitas esse? cum regius In omnem terram exivit sonus eorum.L\c.
:
37 LIBER DE PR^SCRIPTIONIBUS. 38
32 ad
corum decusso, reliquos uiulecim, digrediens dam, id tine dubio tencntem, quod Ecclesia al>
A
Patrem posl resurreclioncm ,
jussit ire et docere apostolis tamviva voce quamper cpistolas, apos-
nationcs intinguendas 33 in Patrem Bt in Filium toli a Christo, Christus a Deo *lit tutcepit : hoc
itaque tcstimonium veritatis doctrince nostra
et in Spiritum sanelum. Stalim igitur apostoli (quos
quod cum Ecclesiis apostolicis communicemus.
DJfeC appellatio missos interprotatun, assuinpto per
Ilinc ii,r ilur dirigimus praescriplionem : si Domi-
sortem duodccimo Matthia in locum Jud;e, ex auc-
nusJosiis Christus ajiostolos misit ad pradicandum,
toritate prophetiffi qua> cst in psalmo David, conse-
alios non esso recipiendos pradicatores, quam Chri-
cuti promissam vim Spiritus sancti ad virtules et
stus instituit; quia nec alius Palrem novii nisi
eloquium primo per Juda>am contestata (78) fide
Filius, et cui Filius revelavit, nec aliis videtur re-
in Jesum Christum el Ecclesiis instilutis , de-
velasse Filius, quam apostolis quos misit ad pnedi-
hinc in orbcra profecti, camdom doctrinam ejus-
candum, ulique quod illis revelavit. Quid aulem
dem iidei nationibus promulgaverunl, et proinde
praedicaverint, id est, quid illis Christus revolavc-
Ecclesias apud unamquamque civitalem condide-
rit, et hic pr-aescribam non aliter probari debere,
runt , a quibus traducem fidei (79) et scmina
nisi per easdom Ecclesias, quas ipsi apostoli condi-
doclrinae , cgetera; exinde Eccloshe iuiituata >
Q dorunt, i|»si eis pra.'dicando, tam viva, quod uiunt

sunt, ct quotidie mutuantur ut Ecclcsiae fiant : ac
3i
voce, quam pcr epistolas postea. Si hax iia sunt,
por hoc et ipsae apostolica,' de|)utantur ut ut
constat proindo omnem doctrinam quae cum illis Ec-
sobolos aposlolicarum Ecclesiarum. Omne penus
clesiis apostolicis, matricibus ct (83) originalibus
ad origincm suam censeatur neccsse est. Itaque
fHei, conspiret, veritati deputandam, sine dubio
tot ac tanlir Ecclesiae, una est illa ab apostolis pri-
tenentem (8i) quod Ecclesiae ab apostolis, apostoli
ma, ex qua omnes. Sic omnes prima 35 et aposto ,
a Christo, Chrislus a Deo accepil; reliquam vero
lioic, dum una omnes probant unilatem dum est ;
37 doctrinam de mendacio praejudicandam,
3(i
omnem
illis communicalio pacis, et appellatio fraterni-
quae sapiat contra veritatem Ecclesiarum, et apos-
talis (80), et contessoralio hospitalitalis (81) : quae
tolorum, et Christi, et Dei. Superest ergo uti de-
jura non alia ratio regit, quam ejusdem sacramenti
monstremus, an haec nostra doctrina, cujus reftul0.ni
una traditio (82).
supra edidimus (85), de apostolorum tradilione
CAPUT XXI. censeatur, et 38 hoc ipso, an caeterae de mendacio
vcuiant. Communicamus cum Ecclesiis aposlolicis,
Ilanc itaque dirgit alteram proescriptioncm : non
quod nulli 39 doctrina diversa : hoc est testimonium
aUoi rccipiendos prmlicatores, quam quos Chris-
I us instituit ;et proiude cam doctrinam recipicn- C veriiatis
Varitfl lectiones.
32 Regrcdiens Scmlcr. Tingendas Scml. linguondas Pam. 3 Deputabuntur Scml. r° Priin;o
I'am. 33 ''
Scuil. Pam. 36 Dum est dlis delei Pam. Seml. 31 Omnem vero, pro reliquam vero omnem, Venct.
Rig. 3« Ex hoc ipso Pum. Scml. 39 Nulla Pam. Scml. Routii.
Coinnientarius.
(78) Primo per Judwain. Nemo rcfragatur Eccle- inquit Tortullianus, apud illas (Ecclesias apostolicas)
Siam conditam prius llieronymis ex Judaeis, unde ncc solas jam apostolicas, sod apud universas, quae
apud prolanos nullum fere discrimen Judaeos inter illis de societate sacramentali confcdorantur, id
cl Christianos. Le Pn. ev.ingclium Luca: ab initio editionis sue stare.
(79) .1 quibut traduccm jidei. Qui de ro ruslica, quod cuni niaximo tuemur. » Confer nol. infra ad
inquit Quintiuus, scripsere, traduces appellant in ca]>. 36. Routii.
viiibus maxime, quando ramusculi plures ex uno (81) Et contesseratio kotpitatitatit. Bleganter a
trunco, uno vitis brachio dilTunduntur ct in
vel sera novator vocabulorum Tertullianus verbum
alium locum deducuntur invicom connexi non vi- : finxit contesserare, unde contesseratio. Idsignificat
dentur a propaginibus admodum differre. Per meta- coujunctionem fainiliariorem qu;.e per Slffnum ,
phoram elegantem sane, Teitullianus hic vocat tra- liiil. Nam lessera apud veteros erat signum ho.-pitale,
ducem Bdei, translatioOem Bdei de una Bcclesia in hujus ostonsioncm si quem obiisse contigifisel, sta-
aliam. Ecclesiae nempe mutuo, quasique per mauus, tim affnoscebatur. Eukn.
apostolicani doctrinam sihi tradidere. Pam. ^82) Ejuidem sacratnenti una traditia. Qoc e>t
(80) Sic omiics primcB, ct omnetapoiiolicce ; ium ejusdem symboli, seu regulas, ejusdem fidei. Ric. —
unaomnet. Probant unitatem communieatio paeit, Plurimum inierest Qbservara fiou eura banc vocem
tt appellath fraternitatis, etc. Sic locum restitui In Tertulliano refefre inteuectum, qui exprimitur
'•\ editionibus Rigaltiana vetuslioribus, niai quod ab inlorprelibus; pro legul.i onini fnlei, aiiue pro
cum lliâlt io una non iinnin posui. Lectio Rigallia- Cbristi mandatis, el ommbus cbristianaa religionis
na ost : Sic oinnes pnma (hoc ex cod. Agobardi), rilibus t!t disciplina, non aulcm pro juramenio i>o-
cl apnsloliea', diiin uua onines probant unilatoni » ; nilur; itaque ail OlUBes ecele-ias inler so conimu-
num est illis « Commuhicatio pacis, ei appeUatio iiic;ir(>, el codoin juro uti. quia scilicet in oa li ,ie
fraternitatis etc, Ego autem post voces, aum una durarunt, qu.e ab apostolis esl tradila, quamque
omnes propterea distinxi, ul verba,
probani unita- liilelitcr conservatam posteris tradiderunt. Ai.uasc.
'<•"', euiu
Bequentibus, quomodo baclenus noo fac- iSw panicula et delenda videtur. Routh.
lom est, conjunganûr. Quod enim dehuil Wouwe-
(84) Sinedubio tenentem.Veiiai rescribere tencn
ru codicibus Rigaltius, dum eti
illit, illud ex libra- tibui, quippe cum verbura tcnco melius congrva<
rio quodara
locum corrigere gestiente profectum cum Bcclesus, quam cum iloctrina.
vuletur. Cseterum consimilia
bis verbis cxstant in 185) Hocest capite 13.
Hbro iv. Advs. Marcionem, cap. 5 : €
Dico itaque
.
30 TEKTULLIANI OPERUM PARS. II 40
CAPUT IXXII. « in terris potestatem ? Latuit et Joannem (90) aliquid

Apostolos autem (quidquid in contrarium soleat dilectissimum Domino pectori ejus incubaiHem
,
dicere diversa pars) omnia et scisse et tradidisse; cui soli Dominus Judam traditorem praemonstravit
quibus et omnes Scripturas edisserere Christus quem loco suo filium Mariae demandavit. Quid eos
dignatus est, et Spirttum sanctum misit, qui eos
deduceret in omnem veritatem.
gnorasse voluit quibus etiam gloriam suam exhi-
40 expedita probatio est, ut si Moysen et Eliarn et insuper de coelo Pa-
Sec quoniam tam buit, et
31 statim proferatur, nihil jam sit relractandum : trisvocem ? non quasi caeteros reprobans, sed quo-
ac si prolata (86) non sit a nobis, locum interim niam in tribus testibus stabit omne verbum (Matth.
demus diversae parti, si quid pulant ad infirman- xvm, 16). Ignoraverunt itaque et illi, quibus post
dam hanc praescriptionem movere se posse. Solent resurrectionem quoque in ilinere omnes Scripturas
dicere, non omnia apostolos scisse (87), eadem agi- edissere dignatus esl ? Dixerat plane aliquando :
tati dementia qua susum jusum *« converlunt (88), Multa habeo adhuc vobislogui, sed non potestis modo
omnia quidem apostolos scisse, sed non omnia om- ea sustinere (Joan. xvi, 12, 13) : tamen adjiciens :
nibus tradidisse; in utroque Christum reprehensioni Curn venerit ille Spiritus veritatis, ipse vos deducet
subjicientes 42 ,
qui aut minus instructos, aut parum in omnem veritatem, ostendil illos nihil ignorasse
simplices apostolos miserit. Quis 43 igitur integrse B quos omuem veritatem consecuturos per Spiritum ve-
mentis credere potest aliquid eos ignorasse, quos ma- ritatis repromiserat ; et ulique implevit repromis-
gistrosDominus dedit, individuos habens 44 in comi- sum (91), probantibus Actis apostolorum descensum
tatu, in discipulalu, in convictu; quibus obscura Spiritus sancti. Quam Scripturam qui non reci-
qutfque seorsim disserebat, illis dicens datum esse piunl 35 (92), nec Spiritus sancti esse possunt, qui
cognoscere arcana, quae populo intelligere non lice- necdum 45
Spiritum 46 possint agnoscere discenti-
rel? Laluit aliquid Pelrum (89) aedificandae Ecclesiae bus missum, sed nec Ecclesiam defendere, qui,
petram dictum (Matth. xvi, 18. 19), claves regni cce- quando el quibus incunabulis institutum est hoc cor-
jorum consecutum, et solvendiet alligandi inccelis et pus, probare non habent. Tanti eslenimillis(93) non
Variae lectiones.
40 Scml. 41 Rursuspro susum jusum Seml. Pam. 42 Injicientes"SemL 43 Qui Venet. quis enim Pam.
Tum
Seml. 44 Habitos Seml. Pam. 45 Spiritus Sancti esse possunt, qui necdum desunt in Pamelio. 46 Sanctum
add. Pam. Seml.
Commentarius.
(86) Ac siprolata. perindeac siprolata. Edd. p ejusd. libri
Idest, « Regnavit duritia cordis usque ad :
Xon omnia apostolos los scisse : De Palnbus hoc ** Chrisl

lristum; regnavit et infirmilas carnis usque ad
'
(87)
ipsum haeretici nostri temporis affirmant. Hyp. enim Paracletum. Nova lex abstulit repudium. Habuit
(in Methodo) « mulla eos necessario ignorasse. » quod auferret nova prophetia, secundum matrimo-
Wihtakerusait, eos » in muliis insigniter errasse. » nium non minus repudium prioris. » Sic enim in-
De Aposlolis nemo, quod sciam, diserte asseveravit. terpungo locum. itouTH.
Quin potius Calholicis id impingil Kimedon (de verbo (92) Quam scripturam qui non recipiunt. Mani-
Dei),quo jure.vidprit, sed tamen haud absimilia istae cbsei, inquit Quiutinu.3, prorsus eum Novi Tesla-
larvae.ut cum ait Bullengerus id decad.Germ. « Non menti librum, qui Aclus apostolorum inscribitur,
habuisse apobtolos plenariam potesiatem. » Lac. non recipiebanl. In suum nempe Archimaniclwum,
(88) Qua rursus convertunt. In exemplari Agob. non in apostolos Christi, asserebant venisse de ccelo
legitur « Qua susum rursus. > Et coniirmatur cod.
: Spiritum sanctum veritatis doctorem, quem Domi-
Divionensi. Augusiinus in Epist. Joaanis, tract. 8 nus missurum se suis apostolis promiseral; inde-
:
« Quod susum, facias jusum; quod deorsum, facias que mundo fuisse communicatum per illum suum
sursum. Jusum, vis facere Deum, et le susum? Prae- Manem, qui sub Aureliano, veniens e Perside, pri-
cipilaris, non elevaris; ille enim semper sursum mum ccepit insanire, hoc est, annis pene trecentis,
esi; » et tract. 10 o Susum me honoras, jusum
: cerle an plus quam ducenlis sexaginta post illam
calcas. » P.aque hic legendum, « Eadem agitati de- stupendam, et admirandam missionem, de qua in
mentia qua susum convertunt. » Rig. cap. 2 dictorum Act. apostolic. Dumque Scriptura
(89) Latuit\aliquid Petrum. Simon Bar-Jona dic- manifesto coarguerei impudens istorum mendacium
lus esl aDomino Petrus, quod primus agnitoChristo negabant illud unquam scriptum fuisse, librumque
pronuntiavit Tu es Christus Filius Dei viveniis. D damnabant. Augustinum lege, cap, 3. lib. de Utili-
:
Quae vox professio fuit verse fidei; unde Petrus me- tate credendi contra Manichaios. Montanus idem
ruit audire, si\e pelra super quam aedificarel Eccie- prius f< ccrai, imo se Paracletum nominabat. Ebion,
siam Christus hic enim idem est Peirus et petra.
: Cerinthus, Marcion, el alii Tertulliano priores non
Rig. emendantibus Edd. recipiebant. Pam.
(90) LatuitctJoannem.Werony mus, praef.inMatth.: (93) Tanti est enim illis, etc. Explicanda verba
« Uliimus Joannes apostolus et evangelista,quem Jc- quae lam involuta sunt, ut eorum sentenliam inter-
susamavit pluiimum;quisupra pectus Domini recum- pretes oxpiscati non sint. Ait igilur multa ab haerc-
bens, purissima doctrinarum fluenia potavit, et qui licis doceri defendique, quae lamelsi verae fidei con-
solus de crnce meruit audire: Ecce Mater tua. Rig. sentanea sint ad ea tamen stabilienda, Scripturae ,
(9i)Et utique implevit repromissum. An haec, aut auctoritate et praesidio eos uti nolle, ne scilicet ex
demum illa in capiie 27, cumMontanismo bene con- iisdeni Scripturae locis aut libellis eorum mendacia
veniani, \alde duliito. Certe in libro De Monogamia convellanlur, ei in lucem exponanlur ita fieri ut :
Montanista jam factus Tertullianus ita scribil Para- lihellum quo Acla apostolorum
: continentur, maximo
« cletus (h. e. utille statuit, Monlanus; multa habens cum commodo recusent (illud enim tanti hoc istic
edocere quce in illum distulit Dominus secun- significat), quia hcc uno Ecclesia? origo et formatio,
dum prcefinitionem, etc, cap. 2. Et po^tea cap. 14 quam fatentur, demonstrari potest. Pcr traductio-
:
41 LIBEK DE PRJESCRIPTIONIBUS. 42
habcre probationes eorum quae defendunt, nc pariter * ficassent, quia adversarius ejus Paulus obvenerat.
admittanlur iraductiones corum quae mentiuntur (94). Itaque et dexleram ci dederunt, signum concordiae
CAPUT XXIII. et convenientiae ; et inter se distributionem officii
In Petro enim non reprehensam ignorantiam ordinaverunt, non separationem Evangelii : nec
aliquam a Paulo, sed conversationem. ut aliud alter, sed ut aliis alter prsdicarent,
Proponunt ergo ad suggill;mdam ignorantiam ali- Petrus in CircumciMonem, Paulus in Nationes (96).
<|uam apostolorum, quod Petrus, el qui cum eo, Caetcrum, si reprehensus est Petrus (97), quod cum
reprohen-i sint a Paulo. Adeo, inquiunl, aliquid eis convixisset ethnicis, postea se a convictu eorum
defuit; ut cx hoc etiam illud slruant, potuisse po- separabat personarum respectu, utique conversa-
slca pleniorcm scientiam supervenire, qualis obve- lionis fuitvilium, non praodicalionis (98). Non enim
ncrit Paulo rnprchcndendi antecessores. Possumus ex hoc alius Deus, quam Creator, et alius Christus,
ct hic Acta apostolorum rcpudiantibus diccre Prius : quam ex Maria, et alia spes quam resurrectio annun-
cst uti ostendatis quis iste Paulus, et quid ante apo- tiabatur.
stolum, et quomodo apostolus : quatenus et alias CAPUT XXIV.

ad quaestiones plurimum co utuntur. Neque cnim, Idque reprehensionis usurpatum fuisse pro tempo-
si ipse se aposiolum de persccutore profitelur, suf- ribus, personis et causis.
ficit unicuique cxaminate 41 quando nec B
credenli; Non mihi tam bene
est, imo noi mihi tam male
Dominus ipse dc se testimonium dixerit. Sed cre- est, ut apostolos committam. Sed quoniam perver-
dant ',8
sinc Scripturis (95), ut credant adversus sissimi isti illam reprehensionem ad hoc obtendunt,
Scripturas; tamen doceant, cx co quod allegant ut suspectam faciant doctrinam superiorem (99),
Petrum a Paulo reprchensum, aliam Evangelii for- respondebo quasi pro Petro : ipsum Paulum dixisse,
mam a Paulo supcrductam, citra eam quam prae- factum se esse omnibus omnia, Judaeis Judaeum,
miscrat Pclrus et caetcri. Quin w , demulalus in pne- non Judaeis non Judapum, ul omnes lucrificaret s0
.
dicatorem de persecutore, deducitur ad fratres a Adeo pro temporibus et personis ct causis quae-
fratribus, ut unus ex fratribus, et ad illos ab illis qui dam reprehcndebant, in quse ct ipsi seque pro tem-
ab apostolis fidem indueranl. Dehinc, sicut ipse poribus et personis et causis committebant (1) :
enarrat, ascendit in Hierosolyma cognoscendi Pctri quemadmodum si et Pelrus reprehenderet Paulum,

causa, cx officio et 30 jure scilicel ejusdcm fidei quod, prohibens circumcisionem, circumciderit ipse
el pnvdicationis. Nam et illi non esscnl mirali de Timolheum. Viderint qui de aposlolis judicanl.
perseculore factum praodicatorem, si aliquid con- *» Bene quod Pelrus 37 Paulo ct in martyrio adiequa-
trarium praedicarct; nec Dominum praeterea magni- lur (2). Sed elsi in tertium usque coelum ereptus
Variae lectiones.
Examinare Venet. Sufiicit nil absque examine Heumaii.
kl k8 Credent. al. sane pro sine Jun. Atquin
Pam. Atqui Seml. s0 Lucrifaceret Semlcr.
Commentarius.
ncs enim cave depravationcs intelligas cum Rhe- stes reprehcnsionem illam B. Petri mirifice exlol-
nano, sed traductio apud Tcrtullianum, id est illu- lunt; inde enim contectum putant, summum Pon-
slraiio, demonstraiio, detectio. Nam apud eumdem tificcm rcprchensioni esse vere obnoxium. Quod
traducere cst in lucem cxponere, aperire, detegere. in rcbus saltem tidei falsissimum. In iis cnim llla
Albasp. y.pr r.l$
l
Ecclesiae errare nullo modo potcst. Hoc vero
(94) Ne pariter admittantur traductiones corum in casu, error, si quis tamen fuit, de facto erat, non
qua>. mentiuntur. Hoc est, ne pariter admittere rode fide. Le Pr.
ganlin quod mcndacia sua traducant iu vnlgus. Rig.
, (98) Utique conversationis fuit vitium,non prae-
(95) Scd credant sinc Scripturis. Qui non recipiupt dicationis. Conforatur locus ile cum aliero ejusdem
Acia aposlolorum, credunt lamen Paulum de per- Tertulliani capite tertio hbri adversus Marcvmem
secutorc factum apostolum; quod, Actis repudialis, quarti, ubi vitium illud conversationis dilucidius
nulli jam Scriplura authcutici contostatum habent. |
exponit. De Paulo Pelrum red.irguente videri pos-
Nam si tidcm habero se dicant Paulo ita scribenti, sunt S. Hieronyini cpistola> ad S. Augustinum, et
nou crit Paulus ipse sibi tcslis, quando nec Domi- Auguslini ad Hieron. In bisce porro cpistobs tota
nus ipse de se testimonium dixerit, Scd fidei sinl describitur lis et conlroversia de S. Petri reprehen-
adeo perversae, ut qusedara sine Scripturis crcdant, sione doctissimos inter illos Patrcs exorta circa
ut alia credant adversus Scripturas tamcn doccant, : annum ClirMi 404. Vide-is et Baronium ad annum
ex co quod allegant lYirum a Paulo roprchensum, vulgaris eerSB li pro Hieronymo contra Augusli-
aliam Evangelii forraam a Paulo superduclam, etc. nuni scribentem c( Natalem Alexandrum, qui Ba-
;
RlG. ronium ca in re refotavti Dissert. X. ad sa-culum

Petrus in Curumcisioncm, Paulus in Natio-
(iiG) Ecclo»uv primum. Thomasiam lcxtus edilor el.
nes. Sane apostolus circumcisionis et alter ille gen- Vezzosi. Rocth.
tium ai utrumvis popuium singulari modo mi-<si (99) Doctrinam superiorem. Quam pra^licaverat
crant, non iia tamen ut unus alterum finibus pro- Petrus, ul constal ex jnm supra dicli-. Hoith.
ptiis excluderct. Beatus enim Petrus etiam univer- {[) In quaeei ipsi—commtf tefant.Similil?rscribit
salis Ecclesiae pastor ct apostolus erat, bealusque Seplimius cap. 4 Apologctici « Iu verum committi-
P.iuUis omnibus omnia factus est, Judasis pariter et tur crimen irreligiositatis crrorc. » Idesn cap. 29 :
gentibus, ul omues Cbristo lucrifaceret. Enn. e\ op. t IJeo ergo committimus in majestatem im|>eraio-
D. nE Gourcy. rum. t> Roitii.
(97) Rcprehcnsux esi Pctrus. Komana1 Sedis ho- (2) Renc quod Pctrus Paulo et M martgno ad<r-
Patrol. 11.
43 TEUTIjLL1A.N1 oêrum PARS II.
5S
Paulus (3), et in paradisum delatus audiit quaedam jj|
fra scriptis intelligetur non nescio quid subos
tendi hoc dicto S9
illic, non possunt videri fuisse quse illum in aliam de remotiore doctrina, sed po-
doctrinam instrucliorem praestarent, cum ita fuerit de non admittenda alia praeter cam,
tius inculcari
condilio eorum, ut nulli hominum proderentur. quam audierat ab ipso, et, puto, palam 60 Coram .
Quod ad alicujus conscientiam manavit nescio quid

si multis, inquit, testibus (II Tim. II, 2). Quos mul-
nolunt 61
illud (4), et hoc se aliqua haeresis sequi affirn at, tos testes si Ecclesiam intelligi, nihil
aut Paulus secreti proditi reus est, aul et alius interest, quando nihil tacitum fuerit, quod j-ub
postea in paradisum ereptus debet ostendi, cui per- multis lestibus Sed nec quia voluit
proferebatur.
missum sit eloqui, quae Paulo mutire non licuit. illum (8) hcec fidelibus hominibus dcmandare, qui
GAPUT XXV. idonei sint et alios 38 docere (ibidem), id quoque
ad 62 argumentum
Neque vero occultum aliquod Evangelium prcedi- occulti alicujus Evangelii inter-
casse apostolos. pretandum est. Nam cum dicit, hcec, de eis dicit,
Sed ut diximus (5), eadem dementia est, cum de quibus in praesenti scribebat; de occultis autem,
confitentur quidem,nihilapostolosignorasse, necdi- ut de absentibus apud conscientiam (9), non hcec,
B1
omnia
versa inter se praedicasse; non tamen sed illa dixisset.
volunt illos omnibus revelasse : quaedam enim 52 B CAPUT XXVI.
palam et universis, quaedam secreto et paucis Quanquam non passim, nec inconsiderate omnibus
demandasse : quia et hoc verbo usus est Paulus ad prcedicaverint apostoli.
55 Porro consequens
Timotheum : Timothee, depositum custodi . Et erat, ut cui demandabat Evan-
rursum : Bonum depositum serva. Quid hoc depo- gelii administrationem, non passim nec inconsi-
54 depu-
situm est tacitum (6), ut alteri doctrinae derate administrandam, adjiceretsecundum Domi-
tetur? An illius denunliationis, de qua ait : Hanc nicam vocem, ne margaritam porcis et sanctum
denuntiaiionem commendo apud te,fHi hh Timothee? canibus jactaret (Matth. vn, 6). Domiuus palam
Item illius praecepti, de quo ait Denuntio tibi ante : edixit, sine ulla significatione alicujus tecti 63 sacra-
Deum, qui vivificat 56 omnia (7), et Jesum Christum, menti (10). Ipse praeceperat, si quid in tenebris et
qui testatus est sub Pontio Pilato bonam confessio- in abscondito audissent, in luce et in tectis prcedi-
nem, custodias prceceptum (I Tim. vi, 13). Quod au- carent (Matth. x, 27). Ipse per similitudinem prae-
tem praeceptum et 5l quae denuntiatio ? Ex supra et in-
, figuraverat ne unam mnam (11), id est unum ver-
Variae lectiones.
51 Sed non Pam. Seml. Enim delev. Semler. 55 Serva Rigalt. 54 Tam tacitum Fran. Paris. tam
52
55 Filiole 56 Qui justiticat al. 51 Et abest
idoneum Seml. Semler. Fran. Paris. 58 Intellegerat
Seml. inteliigere erat conjic. Rhenan, intelligi erat Jun. 59 Remotioris doctrinae Rhen. 60 Palam
delev. Seml. post Pdm. 61 Volunt Paris. monet Pam. Seml. 62 Ad delev. Pam. Semler. 63 Taciti Pam.
Seml.
Commentarius.
quatur. Ne putes haec directe proferri ab erudito n (71 Qui vivificat omnia. Ex usu GraecrJ, £wo-
viro id enim quasi per concessionem dicere vide-
;
tioiouvto;. Alii codices habent, qui justificat , veluti
tur, quod solus evincit contextus, quasi diceret : ac sihaberetur ^txatouvTo;. Le Pr.
Concedatur (quod lamen concedendum non est) Pe- (8)Nec quia illum monet. Sic ed. princeps. Ait
trum et Paulum pares non fuisse, sive dispari exsti- Pamelius « Lego monet, nempe Paulus, pro eo
:
tisse sententia; tamen aequales omnino fuisse faten- quod vulgo legebatur volunt (sic ed. Paris. 1566
dum in martyiio, quod pro Christo fortiter passi et marg. ed. Paris. 1545) tam ex ms. cod. Vati-
sunt. Le Pr. cano, quam Quintino (qui hunc librum De Prcescr.
(3)In tertium usque ccelum ereptus Paulus. Hoc edidit Paris. 1561) et Macereo (Gallico hujus libri
etiam innoluerat Lucianico Triephonii. Nam haucl interprete eod. an et loco). » Haec Pamelius. Hinc
dubie Paulum describit his verbis 'Hvfxa 8s jiot :
fit, ut exstet verhum monet in edit. Franek. quae
TaXtXato; lv£vjr%ei avatpaXavTfa;, Iirip^pivos, ei; xpftov ex editione Pamelii repetita est. Ibi tamen volunt
ojpavbv, aspoSaTTiaa;, xat xa xdtXXtara Ix|A£[ia6r,x<o;, etc. prtefert Junius, ut ex optimis quoque exemplaribus
RlG. profectum. Melius habet voluit Rigaltius. Sed edi-
(4) ISescio quid illud. Respicit fortasse Q. Septi- tionis principis Iectionem revocavi. Routh,
mius ad Pauli Apocalypsim haereticorum figmen- (9) Apud conscientiam. H. e. dogmala, quae apud
tum, de quo inter caeteros videri poterit Augustinus se solos habebant. Routh.
traclatu 98 in Joannem. Idem Vezzosi. (10) Taciti sacramenti. Sic. editt. ante Rigaltium,
(5) Ut diximus. Capite 22. Post alios reduxi vet. qui tecti substituit. Cum vero istud jam supra scri-
lect. sed non omnia, pro non tamen omnia. Iufe- psisset Auctor, « Quando nihil tacitum fuerit, quod
riusque, si quid id refert, testificatus est pro testa- D sub multis testibus proferebatur, » vocem revoca-
tus est. Rolth. bam id quod nunc video fecisse cardinalem Tho-
:
(6) Quid hoc depositum est tam idoneum, ut, etc. masium. Routh.
Sic. edd. Rhenani et Paris. prima. Praestant tam (H) Ne unam mnam. Adnotat hic Macereus
tacitum pro tam idoneum, edd. Paris. 2 et Franek. mnam, sive minam, valuisse decem coronatos, quod
Posuit tacitum sine tam aut idoneum Rigaltius. Milii ex Ruddaeo sumpsit. Plin. lib. xxi, c. 27, Mna, in-
legendum videtur : « Quid hoc depositum est tam quit, quam nostri minam dicunt, pendet drachmas
tacitum idoneum, ut » etc. Mox ait, « quomodo atticas centum. Videtur vero uterque evangelista,
nihil tacitum fuerit, et cap. 26 Sioe ulla significa- :
et Lucas, qui pav legit, et Matthseus, qui talen-
tione alicujus taciti sacramenti. » Routh. tum, non pro certo aliquo genere nurnmorum in-
K. LIBEK 1)11 IMLKSCIlIfTIONILIS. 16
bum ejus, sine fruclu in abdilu (Luc. xix, 20) re- k eadem pnudicafent . Aiioquiri merninerant : $il
Beivafeht. Ipse doccbat, lucernam nun sub modio^ sermo vester, est, est, 7ion, won (13) quodamplius,
;
obstrudi ° 5 solerc,sed in candelabrum constilui, ut hoc amalo est (Matth. v, Jn); nc scilicet 7o E\an-
iDtuiibus qui in domo sunt (Mdttn. v, 48)
•
i gelium in divcrsitatc tractarenl.
llac apdsloli aul neglexcrunt, aut miriime intellcxe- CAPLT XXVII.

runl non adimpleverunt, abscondentcs aliquid
cc
, si Vnam etiam regulam fvlei eus instituisse, tam ad
C7 Christi sacra-
de luminc, id est, dc Dci vcrbo ct ecclesias correptas, postca cmendatas, quam ad
mcnlo. Ncmincm quod scio verebantur, non Ju- eas q\uas commendarunt.
da -nnn vim, non etlmicorum quo magis utiquc ,
Si ergo incrcdibile est (14), vel ignorasse apo-
in Ecclesia libcrc pnedicabant, (|ui in synagogis et stolos plenitudinem pradicalionis, vel non orrinem
in locis publicis non tacebant. Imo neqûe Judaoos ordincm rcgulae omnibus edidisse , \idcamus ne
convcrlore, Neque ctlmicos inducere potuissent, nisi ibite 7I apostoli quidem simpliciter et plene 72 Ec-
C8 exponerent autem suo
quod crcdi ab eis volebant ordiue : clcsiaj vitio aliter accc|)crih't quam apo-
multo magis jam crcdentibus Ecclcsiis nihil sub- stoli proferebant. Omnia isla scriipulosilatis iuci-
iraxissent, quod aliis paucis seorsum demandarent. tamenta invenias pnctendi ab hterelicis. Tcneni
Quanquam, ctsi qiiicdam intcr domcsticos , ul ila D correptas ab Aposlolo Ecclesias : insensati Ga-
dixerim, disscrebant, non tameu ea fuisse creden- latie,quis vos fascinavit? et : Tum bene 73
curre-
dum est, qua: aliam rcgulam fidei superduccrcnt, batis, quis vos impediit ? ipsumque principium :
divcrsam ct contrariam illi, quam catholicaj in me- Miror quod sic tam
transferamini ub eu qui cito
dium profercbanl (12; ut alium Deum S9 in cc- vos u vocavit in gratia, ad IO aliud Evangelium.
clesia diccrrnl , alium in Iiospitio ; aliam Chrisli Item ad Corinthios scriptum, ojuod essent adhuc
subslantiam dcsignarent in apcrto, aliam in secreto ;
car/Htlcs, <iii lactc educarenlur, nondum idunei a<l
aliain spcm rcsurreclionis apud omnes annuntia- pabulum ; qui putarenl se scire aliquid, quando non-
rent, aliam apud paucos cum ipsi obsecrarent 9 : <j
dum scirent quemadmodUm scire oporteret. Cum
in Epistolis suis, ut idlflsum ct unum loqucrentur correptas Ecclesias opporiunt, credant emend.itas.
omncs, et non esscnt schismuta et dissensiones in Sedet illasrecognoscant, de quarum fiJe el scientia
Ecclesia (I Cor. i, 10), quia sive Paulus, sivc alii et conversatione (15) Apostolus gaudcl, et Deo
variae lectioncs.
•* Modium Rig. Venet. G5 Obslrui Seml. abstrni 1'uiu. hran. Rhen. Jun. CG llla pars
aut minime intel- ,
lexerunt, in lihen. edit. de/icit. ° 7 De Semler. ca Ordinari .St'»</..ordinaric lilicn. CJ Observareut Jun. Scml.
70 Scilicet del. Semlcr. 71 Forle delev. Semler. 72 Plane alii. 73 Item Jun.' Suos Vcnct. l[ig. 1
Conuneniarius.
tellexisse, sed in gcnere *» dem ; cum taleritum, eodcm
Christianorum sermones, multo aulem magis
Boldffio teste,' 60' 60 coronatos " apostolorum
mnas valucrit, qiise pra>cipua veritaiis sincoritate com- ,
valent. Pam. —
Mna, ut legimus in notis ad ver- mendari, si nihil iu se habeant qua-siia subtililate
sioncm Gallicam oplimi viri de Gourcy, valuil tri- dubium, nihil in ancipitem delensionem rctortum :
bus cl opnaginla fcrc francis. Em>. ncque ille dicat Est, ille, Nou scd omues panter, : :
(12} Divcrsam ctcontrariam illi,quam Catholicaz Est, est: Nori, non. Neque vero perinisceanl unquam
in medium profcrcbant Ila scnbiiur in antiquis.
Est et Non sed liquido dicant, esse quod csi, et ;
exemplaribus. Sed arbitrpr verius seribi ajiveibia- non essc quod non est. Nam quod amplius cst,
litcr, Catholicc, hoe esl, in ecclosia. Ait cnim, apo- quod pnrieroa arlificiose ad lexilur , a malo l
slolos non aliam rcgulam domostioo, sivc iu hospi- dolum esse, aut proximum dolo. Hoc serisu locus
lio tradiilissc, aliain catholice, sivc in CCclesia iste tractalur ctiam Iib de Carnc Christi, cl adver- ;
r/eque aliam in sccrcto, aliam in anerto. Sic liluo SUi Pra.rcan. Pug.
di Fugd: « Pcrseculioncm caiholice tieri, eiim fic- (14) Si crgo incredibile cst. Attingit notam verse
clesia non cx parte, sed omnis etuniversim concuti- el apOStoIiCJe doctrina", qtiee cst antiquissima noia
iur, vexatiir. » Sic lib. n, adversrfi Ndrcioriem :Ca- Ecclesia*; idoo ait, incrcdibilc cst idnorasse apt - •
Iholicam bonitatem, toto orhc dilfusam. » Eilib. iv, los, qnasi diCal Ma est anliquissiim rjoctrina, :
Cdtholicam Jerusateni. pro upiversa Ecclesia Chri- quam aposloli scicrunt reliqua' ripvellffi sunt om- ;
siiana. Sic ctiam prolani scriplorcs caiholici dixerc nes et adultenr, ui apostoli iguorarunt
rfuas ideo ;
imiversalia,ut Pliniqs, catholici sulcrum eiranliuin, infra, cap. 3 « Taincn in eadem lide conspiran-
:
ct cailiolica fulgurum. Rig. Q tes, » etc. _Quia vidclicot dPcirinam relinent. qai
(13) Sit sermo vestet, Est, cst, Non, non. Chtisti in oadom lide conspirant, quam apostoli rotinuo-
Vferba sunt, Mailh. v, volantis jurare, atquc omni runt, quasi consanguiuoi sint apostolis. Qnde Sozo-
quidem modo, sivc pcr coeluni, sive per terram, moiiiis, jib. vu, laudat Thoodosium, qui principos
siyeper caput. .S;7 autcm scrmo vcstcr, inquil, ESt, sectarum ju-sil conveniri, deindfl pcliil, an existi-
'•>•/,
non, nofi.Quse vc;i>a elsi generalitet aa iuAseo- marcnt aritiquds Pairos, qui Ecclesiam rexerant,
rum turbam non spccialiter ad illos duodocim di- aute dissidium illud quo.I de reliîone ortum fue-
cta smt, nihilomiims (amen et\am discipulos, sive rat, rocte consonsisso, ct vro sanctos et aposioli-
aposiolos iisdem verhis admomtos ruisse ait Sep- cos fuisse quod cum illi concessissenf , subjunxit
:
lirriius nosler, ne sci/icel Evangelium iri diversitate raluuicm, q"ua compcscorct lurrolicos, hanc S' ili-
Iractareiit. Sed quid ad Evafigelii traclalioncm cel »
: Pxaininomus efgo doctrina n vostram ad
foTmula affirmandi, />/. est. aut negandi, ffon, nonf illorum scripta oi si cum Dlis consenserit, rotinca-
;
Sane noc sens.isse videtur S,eptimius, Chrisiura non lur ; sin miims, abjieiatur. » L.vc.
simplicem afiinnandi negandive fonnulun pfsescri- (16 D larum ftde ct scumtia et convers. Do
psisse, verum hoc etiani signiiicasse, omYiium quf- tido quidom el dilcctione, quam hic conversalio-
47 TERTULLIANl OPERUM PARS II. 48
gratiasagil: quae tamen hodie cum illis correptis perperam tincta, tot opera fidei perperam admi-
• • »• * j * •" * I / I l) . i '** i • . o«
unius inslitutionis jura miscent 81
i
nistrata (18), tot virtules, tot charismala perpe-

CAPUT XXVIII. ram operala, tot sacerdotia, tot ministeria 82 per-
Quod autem apud multos unum invenitur, noncen- peram functa, tot denique martyria in vacuum
seri erratum, sed traditum. coronata 84 Aut si nec perperam, nec in vacuum 85
.
,
Age nunc, omnes erraverint ; deceplus sit Apo- quale est ul ante rcs Dei currerent 86 ,
quam cujus
7S
stolus de teslimonio reddendo quibusdam ; nul- Dei notum esset; anle Christiani, quam Christus
lam respexerit Spiritus sanctus, ut eam in verita- invenlus, ante haeresis, quam vera doctrina?
tem deduceret (Joan. xiv, 26), ad hoc missus a Sedenim in omnibus veritas imaginem ante-
Christo, ad hoc poslulalus de Patre, ut esset doctor cedit; post rem simililudo succedit. Caeterum
xv, 26) neglexerit officium ineptum 87
veritatis (Joan. ; Dei satis ,
ut prior in doctrina haeresis habea-
villicus , Christi vicarius , sinens Ecclesias aliter tur; vel quoniam ipsa esl quae futuras haoreses
quam 76 88
interim intelligere, aliter credere, ipse et cavendas praenuntiavit (19). Ad ejus doctrinae
per apostolos praedicabat : ecquid verisimile est, Ecclesiam scriptum est, imo ipsa doctrina ad
ut tot ac tantae in unam fidem erraverint ? Nullus Ecclesiam suam 89 scribit : Etsi angelus de ccelo
inter multos eventus unus est (16) exitus : variasse aliter evangelizaverit citra quam nos,anathema sit
77 doctrinae Ecclesiarum.
debuerat error Caeterum, g (Galat. i, 8)
quod apud multos unum invenitur, non est erra- CAPUT XXX.
tum, sed traditum 78 Audeat ergo aliquis dicere .
Marcionem enim et Valentinum, in catholicam pri-
mo doctrinam apud Ecclesiam Romanensem sub
illos errasse qui tradiderunt?
episcopatu Eleutherii credidisse; donec ob inquie-
41 CAPUT XXIX. tam curiositatem <1*J semel etiterumejecti, no-
Hcereses potius errasse, quce vera doctrina sunt vissime in perpetuum dissidium relegati, ve-
nena doctrinarum suarum disseminarunt. Atque
posteriores.
idem de aliis judicium, qui virtutibus et miracu-
Quoquo modo sit erratum (17), tandiu utique lis novos se apostolos esse probare nequeunt.
regnavit 79 error, quandiu haereses non erant 80 . Ubi tunc Marcion, ponticus nauclerus, stoica!
Aliquos Marcionitas et Valentinianos liberanda ve- studiosus ? Ubi Valentinus, platonicae seclator ? Nam
ritas exspectabat ; interea perperam evangelizaba- constat illos , nequc adeo olim fuisse , Antonini
81 millium principalu in primo 90
tur, perperam credebatur , tot millia fere (20), et catholicae
Variae lectiones.
75 Quibusdam Venet. Jun. 77 Ordinem Rhen. Jun. Seml. 78 Sed traditum suppr.
del. Rig. Venet. 76 Quod
Rhen. Seml. 79
Erravit Jun. Seml. Errant Junius. 81 Perperam credebatur, neglig. Seml. 82 Ministrata,
80
Semler unus contra omnes. 83 Mysteria, Rig., ex lib. Agobardi. 84 Perperam et in vacuum [omisso coro-
nata), Semler. perperam coronata Pam. Rig. 85 Aut si nec perperam, nec in vacuum, omis. Seml. non
perperam, Venet. Gourcy. 86 Curent Semler. 81 Prior illius doctrinae Jun. prior doctrina Wouw. e vet. cod.
88 Praenuntiabat Venet. 89 Suam abest. Rig. Venet. 90 In catholicam pene Seml.
Commentarius.
nem Apostolus Romanos, Ephe-
vocat,"commendat verentur dicere .Si aliquos Lutheranos aut Calvi-
sios, Philippenses, suarum Epistolarum initio. De nistas aut Anabaptistas liberanda veritas exspecta-
scienlia vero peculiariter Romanos, ad quos ait cap. bat, elc. Pam.
xv: Quoniam et ipsi pleni estis dilectione, repleti (18) Tot virtutes, tot charismata. Nulla hic de
omni scentia. Pam. virtute aut charitate meniio , sed de potestate
(16) Nullus inter multos eventus unus est. Casus edendi miracula, et Spiritus sancli donis. Albasp.
multos dispersus non uno eodemque modo ab om- — Haec ab initio usque ad Valenlini Marcionisque
nibus excipilur. Rig. Nullus inter multos even- — tempora, et diu post illa in Ecclesia permansisse
tus unus : exitus variasse debuerat ordinem doctri- veteres crediderunt. Routh.
nce Ecclesiarum. Ita se habent editiones principes, (19) Priorin doctrina. Sic vulgo scribitur. Omit-
sive Rhenanianae . Sic vero edit. Paris . prima : lebat parliculam in Wouwerii codex. Reponit Ju-
t Nullus inler multos eventus est, unus est. Exi- nius prior illius (nempe veritalis) doctrina, restitu-
tus variasse debuerat ordinem (error , var lect. . tione, ut ait, manifesta et necessaria. f."alim ego
ad oram) doctrinae Ecclesiarum. » Praestant edilt. illa pro in rescribere. Routh.
Paris. secunda et Franek. « Nullus inter multos : (20) Antonini fere principatu.Wdehcet utriusque.
eventus est unus exitus. Variasse debuerat error Nam Valentinus tempore /v ntonini Pii vixisse legi-
doctrinae Ecclesiarum . » Haec quidem revocarunl tur, el Cerdo magister Marcionis Marcion vero :
Lupus et Thomasius, sed monuit Semlerus, Ju- Antonini Philosopi, qui successit Pio. Valcminus
nium non male praeferre lectionem Rhenani, seu quidem et Cerdo sub Hygino el Aniceto episcopis,
edilionis principis. Rigaltius vero hoc modo verb». Marcion vero sub Aniceto, Sotere et Eleuthero, ut
ordinavit « Nullus inter multos eventus unus est.
:
D constat ex Irenaeo lib. iii, adversus hcereses, et Eu
Exitus variasse debuerat error doctrinae Ecclesia- sebio lib. iv. Hist. Eccles. quae tempora Tertullianus
rum. » Legerim ego, « Nullus inter multos even- ipse procnl dubio viderat. Caeterum libri omncs sine
tus unus e>ilus. Variasse debuerant ordine (h. e. transpositione uno consensu legunt, » apud Eccle-
alia ex alia) doctrinae Ecclesiarum. » Olim nullis le- siam Romanensein sub episcopatu Eleutheri bene-
gendum minus recte proposui. Routh. dicti donec ob inquietam semper eorum curiosi-
(17) Quoquo modo sit erratum. Possum autem op- tatem, elc. » neque videtur transposilio
, neces-
tima ratione idipsum nostri temporis aristarchis saria. Nam ullimum quidem tempus exponit auctor
respondere, qui hactenus errasse Ecclesiam non quo fuerunt isti Ronaae, quia ad argumentum ipsius
,,
49 LIBER m PRjESCUIPTIONIBUS.
doctrinam crcdidisse (21) apud EcclesiamRomanen- » pegit, illam virginem Philumenen, quam supra
sem, sub episcopatu (22) Eleutherii benedicti (23) edidimus (31), postea vero immane prostibulum et
donec ,J1 ob inquietam semper eorum curiositatcm, ipsam, cujus energemate circumventus, quas 2 ab
qua fratrcs quoque vitabant 92 (24) semel et iterum ca didicil phaneroseis scripsit. Adhuc in saeculo
ejecti (25), Marcion quidem cum ducentis seslerliis supersunt qui meminerint eorum, etiam proprii
qua: Ecclosiae intulerat , novissime in perpetuum discentes et successores ipsorum, ne se 3 posterio-
9/
discidium 93 relegati,venena doclrinarum suarum
* res negare possinl. Quanquam et de operibus suis,
disseminaverunt. Postmodum idem Marcion poeni- ,
utdixit Dominus, revincuntur (Matth. vn, 16). Si
tentiam confessus (26) cum conditioni 95 datae sibi enim Marcion Novum Testamenlum a Vetere sepa-
occurrit (27), ila paccm recepturus, si caeteros quos ravit, posterior est eo quod separavit quia sepa- ;
perditioni (28) erudisset , Ecclesiae restitueret rare non posset, nisi quod unilum fuit. Unitum
morte prseventua est. Oportebat enim hcereses esse ergo ante quam separaretur, postea separatum,
(I Cor. ii,Nec tamen ideo bonum ha^reses, quia
19). posteriorem oslendil separatorem. Item Valentinus,
eas oportcbat, quasi non et malum oportuerit esse. aliter exponens, et sine dubio emendans, hoc om-
Nam et Dominum tradi oportebat; scd vaj tradilori nino quidquid emendat, ut mendosum retro, ante-
(Marc. xiv, 21)! ne quis 9G etiam hinc haTeses de- * rius fuisse dcmonstrat 4 . Hos ut s insigniores e
1'endat 91 . Si 98 ct Apellis stemma rctractandum cst, frequentiores adulteros veritatis nominamus. Caete-
tam non velus ct ipse quam Marcion institutor el rum et Nigidius nescio quis ', et Hermogenes (32),
pneformator cjus : scd lapsus in feminam 99 deser- et multi alii qui 7

adhuc ambulanl pervertentes
tor contiuentue lli Marcioncnsis (29) , ab oculis vias Dei 8 , ostendant mihi ex qua auctoritale pro-
sanclissimi magistri Alexandriam secessit; inde dierunt. Si alium Deum praedicant, quomodo ejus
post annos ' regressus (30) non melior, nisi tantum Dei rebus et litteris et nominibus uluntur adversus
qua jam non Marcionilcs, in alleram feminam im- quem pra.'dicant? si eumdem, quomodo aliter (33)?
Varioe lecliones.
Donec abest Franeq. 92 Quam fralres quoque vitabant Rig. 93 Dissidium Wouw. 94 Relegatus
91
Seml. itcmque disseminavit. 95 Conditione subaud. poenitentise, Seml. 96 Quid Semler. 91 Defen-
98 Si Semler. 99 Pemina, id. l Aliquos,
dant Venet. add. Wouw. 2 Quae Scml. 3 Se delet idem. 4 Alterius
fuisse dcmonstret Seml. 5 Utique Seml. ° Qui Fran. Seml. Qui del. Seml. 8 Cupis inserit Semler. ">
Coimuentarius.
pertinebat, sed non propterea tempora negat ante- p modi aliquid significare videtur etiam Irenaeus, ubi
rminum unum detinit, caeteros aut
cedentia, qui lerm de Cerdone haeretico. Rig.
omiliil, aut comprehendi vull o;mx5oxuu>;. junius. (26) Pcenitentiam confessus. Id est, cum publice
— Confer 1'earsonii Vindic. lynat. parl. n. c. 7. testatus esset se pcenitere. Albasp.
Cseterum nomen Elcutheri cum Eleuthcrii mulavit (27) Cum conditioni datce sibi occurrit. Cum in
edilionibus prioribus reclamantibus Rigaltius, haud eo esset, ut datie sibi conditioni satisfaceret. Cum
sequento cum aut Lupo aut Thomasio. Routii. aggreditur satisfacere conditioni. Rig. Ut hoc si- —
(21) In catholicce primo doctrinam credidisse. Haac gniticet, Marcionem conditioni satisfacere voluisse,
scriptura cst codicis antiquisaimi. Doctrinam catho- rari exempli locutio erit. Habet editio princeps
llCBB, nempe Ecclesise; doctrinam toto orbe Chri- conditione dat't scil. pcenitenti;e, nec hoc malum
sliauo, universa Ecclcsia Clirisliana recep-
id cst, esse ait Semlerus. Praestabat autem conditione sibi
tam, nomine ab ha^reticorum doctriua
catholicse data, teste Pamelio, ms. Vaticanus. Interea condi-
dislinctam. Etonim apud Christianoa haereais voca- tioni habent ed. Rhenani ult. et Paris. prima. Cae-
tur, (|uod est alicui libitum credere adversus con- lerum, pergit dicere Semlerus, hanc historiam
scientiam lidemvc publicam, seu communem gen- dolendum quod alii copiosius non describant. Si-
lium Christianarum aentenliam. Albasp. mile Cerdone lueretico narravii Irenaeus
quid de
(22) Apud Ecclesiam Romanensem sub episcopatu lib. m, cap. 4. Routh.
Eleutherii. Sic habet vetua exemplar, ct veterura (28) Sicwteros quos perditioni. Facilius in Eccle-
auclorum, atque in primis istius scripta etiam cum siam liaTctici quam caHeri ppccatores rcvocabau-
hallucinatioaibua suis reprseaentari iuterest, neque tur, verum hseresiarchse non aliler pace donaban
solct Seplimius exactissime reJderc quse ab auclo- tur, quam si ca>teros quos corruperant Ecclesia?
rilnis sumit. Ai.b.vsp. redilere niterentur. D. Cypr. ep. ad Ant. de Troph.
Eleutheri benedicti. Etiam dum viverenl
(23) Eusid)., lib. vi. cap. 3'S. Alb.v-i-.
benedicti vocabantur. De pudic. : Benedictus Papa (29) Cottfinentia Marcionensis. Non quod conti-
eoncionaris. Aubasp. nenter vixeril Marcio, profligatis enim erat mori-
(24) Quam fratres quoque vitabant. Sic omnino bus, sed quod Quptias prohiberel. Le Pr.
ost in exemplari ut sit sensua, eorum curiosita-
, (30) Auctor Harcsrs, qui huic
libelli Contra
tem etiam piebi Cbrisiianse odiosam fuisse, ut jam aubjunctua est, capite 7, narrat, « segregaium esso
communi fratrum voto pellercntur cum ab epi- , a Marcione Apellem, postquam in carnem suam
bcodo smit ejecti. Rig. —
Qua fratres quoque ritia- lapsus sit. » Routh.
bant. llanr leclionem Anle-Rigaltianam cum Lnpo (31) Supra capite 6.
atque Tbomasio revocavi. Ri-aliius enim verba, (32) Ntgidius ntteio quis, ct Hermogenss.
Quis
quam fratres quoque vitabant, ezemplaris vet. Bde fuerit Nigidius, ignoramus; novimus auten adver-
poaueral addens tamen, se illud non sinc ratione
; sus Hermogenem Tcilullianum librum scripsisse
prseferre ,
quod in recentioribus libris legitur qui exstat. Routu.
Uoi 111.
(33) S(ewndgm, quomodo aUterf H.e. quomodo
(85) Srmrl ,7 itcrum ejecti. Qui «cilicet acccpta aliomodo quam Ecclesia, de Deo pnedicant, rea-
poenitentia perflde et inconstanter uterentur; cnjus- que divinas tractant? « Alium facit, quem aliter
:.[ TLTJULLIAM OPERUM PARS II. 52
Probent se novos apostolos esse : dicant Christum * distinctionem figurat ,

vcrbum
quia et alibi. (40)
iterum descendisse (34), iterum ipsum docuisse, Dei seminis similitudo est. Ita ex ipso ordinc ma-
iterum crucifixum, iterum morluum , itcrum re- nifestatur, id esse Dominicum et verum, quod ît
suscitatum : sic enim apostolos solet facere (35), prius traditum , id autem extraneum et fajspm ,
dare illis prseterea virtutem eadem signa edendi, quod sit posterius immissum- Ea sententia manebit
9 10 et virtutes eorum adversus quasque quibus
quae et Volo igitur
ipse. posteriores haereses ,
proferri (36); nisi quod agnosco maximam virlu- nulla constantia de conscienlia competit n ad de-
tem eorum, qua aposlolos in perversum aemulan- fendendam sity veritatem.
tur : illi cnim de mortuis vivos faciebant n (37), CAPUT XXXJX
isti de vivis (38) mortuos faciunt. Siinterim qucedam sint hcereses,etiaminde abcetatc
H CAPUT
verum
XXXJ.
apostolica, prcescribendum uti evolvant ordinem
episcoporum suorum, iia per successiones ab iriittd
decurrentem, ut primus ille episcopus aliquemex
Id itaque csse et Dominicum, quod prius sit
traditum; falsum, qwd posterius. apostolis aut apostolicis viris habeatantecessorem,
Bquemadmodum Smyrnceorum ct lUtmanorum Ec-
Sed ab excessu revertar ad principalitatem ve- clesice;quod cum probare non possint, in commu-
12 et
ritatis posteritalem mendacitatis 13
(39) dis- nicationem non recipiantur.
putandam , quoque parabolae patrocinio
ex illius Caeterum si quae audent inlerserere se
,
aetati
quse bonum semenfrumentia Domino seminatum in apostolica?, ut ideo videantur ab apostolis traditae,
primore constiluit 14
, avenarum autem sterilis fceni quia sub apostolis fuerunt ,
pos*umus dicere :
adulterium 15 sub inimico diabolo (Matth. xw, 37, Edant ergo origines Ecclesiarum suarum : evolvant
16 enim doctrinarum ordinem episcoporum suorum per successio-
39) postea superJucit. Proprie , ita
Variae lectiones.
9 Ipsi Et del Seml. H Suscilabant Seml. 12 Veritati Franeq. 13 Mendacitati deputandam, Seml.
Seml. 10
v> Pnmo con-tituit Paris. Fran., in primo recqnstituit Semler. 15 Adulterum Venet. 1G Pro parte Seml.
17 Et conscientia concedit Seml., constantiae conscientia concedit Jun.
Gommentarius.
cognoscit, » ai^ auctor inilio libri sui advers. Her- codice eademscriptura, fatente Pamelio, cui tamen
mogcnem. Dein in libro De Carne Christi, cap. 6 r> : anthilhei-isevideniior magis placebat, quse in lec-
« Quid illi cum Mose, qui Dcum Mosis rejicil? Si
" tione Geleniana sita est, de mortuis vivos faciebant.
alius Deusest, aliter sint res ejus. » h. e. ad allum Marcionis Christum Tertullianus ait esse, nec mor-
perlineant. Cum alio Deo quadrant ministri ejus. tuorum susciiatorem, sed vivorum avocatorem. Dc
Infra positum esl, « aliter haberent per quaa doce- Carne Christi, cap. 5, fine. Routh.
rent, » cap. 38. Routh. (38) De mortuis vivos faciebant, isti de vivis,e\.c.
(34) Proberit se' novos apostolos esse , dicant Id Calvino contigisse Genevae testatur in ejus Vita
Christum iterum descendisse. Optatus lib. iu At : Rolsecus ul scilicet de vivo moriuum redderet.
,
nunquid est alter redemptor? Qui pôphetce nuntia- Illud enarrat multis' Bellarminus, de Notis Eccl.
verunt alteruni esseventurum? Quis Gabriel iterum cap 14, lib. iv, Controv. t. II. Le Pr.
ad ttlteram Mariam locutus est f Quce oifgo iterum De vivis mortuos faciunt. Fidelium infirmiores
peperit! Quis virtutes novas aut alteras fecit ? Rig. evertunt. Sic lib. de Scorpiace : « Atque ita semel
(35) Sic enim apostolos solet facere. Hasc depra- infirmitas qua? percussa esl, saucialam fidem vel in
vata esse testanlur reiiquiae veri, quas nobis ser- haeresim, vel in sseculum ex^pirat. » Rig.
vavit Agobardi exemplar. Ese sunt hujusmodi « Sic :
(39) Revertar ad principalitatem veritatis, etpo-
enim apostolus descripsit, Solet faccre; dare prae- (f steritatem mendacitatis. Piincipalitatemdicit, quod
terea virtutem eadem signa edendi qua? et ipse. » statim a principio fuit; posteritatem , quo postea l
Superttua sunt haec, Solet facere. Quse si auferantur, subrepsit. Rig. —

Adprincipalitatem veritati, etpos-
reîduum erit sincerum. Si eumdem, inquit, Deum teritatem mendacitati deputandam, ex illius, etc.
pradicant, cujus rebus et lilieiis et hominibus Vulgocxstant veritatis,mendacitatis,disputandam;
utuulur Christiani, probent se novos apostolos D verum alitcr se habent editt. Rhenanh et Paris.
esse; atque aueo dicant Christum iterum descen- prima et Franek. pra^terquam quod in prioribus
disse, iterum ipsum docuisse, iterum crucifixum, positum ost veritatis. Nolavit autem Pamelius, legere
iterum mortuum, iteum resuscitatum. Sic enim se ex Vatic. ms. conformiter Quintino hujus libri
apostolus descripsit. Dicant praeterea Christum editori veritati et mendacitati. Contra Junio pla-
dare iterum virtuiem eadem signa edendi, quae et cebat leclio veritatis ; sed monuit Semlerus perti-
ipse. Volo igitur et virtutes eorum proferri, etc. nere veritati ad deputandam, si hoc verbum ma-
Rigalt. —
HfeC vir eruditissimus voces tamen , neat. Atque ego hanc Pamelianam prsefero lectio-
hau.l mutans, et vide annon ferri possint, hoc nem ilfi Higaltiana?, ad principalitatem verilatis et
sensu. Solct enim Christus apostolos constituere, posteritatem mendacitatis disputandam. Omnes
faciendo illos pia'cipuomm articulorum fidei prae- edilt. ante Rigaltium deputandam ; et in Apolo-
dicatores. Semlerus autem hoc adnoiat, sed minus cjetico Tertulhani habes « Apud homines, si forle.
:
recte, opinor; u Gnece iôcrTo/.oc, noiiiiuaiivus,' » disiinguitur, expungitur, dum ex futuro prae-
dum
Rigalt, ex Agobardi liuro « Sic enim Apostolus : sens, dehinc ex prsesenli praeteiitum deputatur, »
descripsit, » eic. Routii. cap. 20. Et deputor angelis exslat in lib. ejus Adv.
(36)' Volo igitur et virtutes eorum proferri. Vir- Yalcntinianos, cap. 32.'Ca3terum principalitas est,
tutes, hoc est. miracula. Edd. ut ait cditor Institutionum card. Thomasii, quod a
(37) De mortuis smcitabant. Hanc editionis prin- principio, ab ini.io fuit.

cipis lec.ionem revocavi. In Vaticano exstabat (40) Fortasse lege quia ut alibi. Routh.
53 LIBER DE PR.£SCRIPTIOMBUS. .V.
decurrentem ,8 ut primus, * provocat;e, probent se quaqua putant apostoiicas

nes (41) ab initio , ille
episcopus aliquem ex apostolis, vel apostolicis viris Sed adeo nec sunt, nec probare possunt quod non
qui tamcn eum apostolis perseveraverit 19 habue- , sunt, nec recipiuntur in communicationem pacem et
rit auctorem et antecessorcm. Hoc enim modo Ec- ab Ecclesiis quoquo modo apostolicis, scilicet ob
ciesl» apostolicae census 45 suos deferunt (42) : diversitatem sacramenti (48) nullo modo apostolic;t\
20 Polycarpum ab
sicut Smyrna>orum (43) Ecclesia CAPUT XXXIII.
Joanne collocatum refert sicut Romanorum Clemen- :
Quidquodjam tum ab apostolis et demonstratce et
tem (44) a Petro ordinalum (45) edit 21 proinde 22 ; ex quibus et rcliquas hcereses
ejeratcB fuerint,
utique et caeterae exhibent quos ab apostolis 23 in omne*> sua semina sumpsisse.
episcopalum conslitutos apostolici seminis tra- Adhibeo super haec ipsarum doctrjnarum reco-
2 '' Confingant tale aliquid quae tunc sub apostolis fuerunt, ab
duces habcant haeretici. gnitionem, iis-
Quid cnim illis post blasphemiam inlicitum est? dem apostolis et demonstratse el 21 dejeralae. Nam
Sed etsi confinxerint, nihil promovebunt. Ipsa et sic facilius traducentur, dum aut jam tunc fuisse
enim doctrina eorum cum apostolica comparata, deprehendentur, aul ex ijlis quae jam tunc fuerunt,
cx diversitate et contrarielate sua pronuntiabit, semina 40 sumpsisse. Paulus, in prima ad Corin-
neque apostoli alicujus auctoris esse, neque apo ** thios (xv, 12), notat negatores et dubitalores resur-
28 Sadducaeorum
stolici; quia sicut aposloli non diversa inter se rectionis. Haec opinio propria ;
par-
docuissent, ita el apostolici non contraria aposto- tem ejus usurpat Marcion, et Apelles, et Valeniinus,
lis cdidissent, nisi illi qui ab apostolis didice- et si qui alii resurrectionem carnis infringupt. Et
runt 25 aliter praedicaverunt. Ad hanc itaque ad Galatas scribens (v. 2), invehilur in observalo-
formam probabuntur 26 Helionis
(42) ab illis Ecclesiis, quae res et defensores circumcisionis et legis :
hcet nullum ex aposlolis, vel apostolicis, auc- haeresis ^9 est. Timotheum instruens (I Tim. iv, 5),
torem suum proferant, ut multo posteriores, quae nuptiarum quoque interdictores suggillat : ita in-
d.aiique quotidie instituuntur, tamen in eadem stituunt Marcion et Apelles ejus secutor. Êque
lidc conspirantes, non minus apostolicae deputan- fangij. eps qui dicerenf. fac(am jam resurrectionem
30
tur, pro consanguinitate doctrinae (47). Ita omnes (II Tim. II, 3) : id de se Valentiniani asseve-
haereses ad utramque formam nostris Ecclesiis rant (49). Sed el cum genealogias indcterminatas
lectiones. Variee
18 Decurrente
Seml. ,9 Perseveraverint Fran. 20 Habens add. Fran. Paris. 21 Itidem Venet. id et Sem!.
22 Perinde
Venct. 23 Apostoli Setnl. 2 Habent Lafin. Jun. item Pearson in Vindic. Ignat. II, 2. 25 Des-
'«
civerunl et Scml. Gourcy. 26 Provocabuntur Seml. Tl Ejeratae Fran. 28 Prima Scmler. Pam. 29 Sic add.
Simler. 30 Sic se Scmlcr.
Commentarius.
(il) Pcr successiones. Nihil cjarius in tota veie- n solymorum episcopum fuisse constitutum legimus,
rmii doctrina, successione Rom. poniificum cujus ; Petro jam apostolalum principaliter exereente.
rei rationem disces a S. Epiphanio, Ikit. 27 quaest. Hoc vero sic evenisse ait Chrysostomus propterea
Carpocratianorum. Le Pr. quod Petrum Chrislus ordinasset o-.^ddxaXov ttj;
(42) lloc cnim modo Ecclesios apostolicai census okou[/ivr;; [Bom- in Joan. cap. xxi). Hic Tertul-
suos dcfcrunt. Ccnsus suos, hoc est origincs sqas. liani locus aperte indical non esse Tertulliani v<-r-
Sic lib. i adversus Marcionem, apostolici census sus, unde nonnulli successiones episcoporum Ro-
Ecclesiam dixit : vl libro de Monogamia : « Census manorum constilui certo posse arbitrantur. Rig.
noster transferlur in Clirjstum. » R|G. (46) Provocabuntur. Ita hic quoque fide nixus
— Ccnsus suos dcfcrunt. Interprctcs hic per cpn- editionum vetustiss. cum Lupo et Thomasio leclip-
sus, auctoritatem aiqne digniiatcm iptelhgondam nem pristinam restitui. Habet Rigaltius, in utra-
QSse e nsent; ego vero originmi signiliean, ut ex que editione sua, probabuntur. Sod proxime pos t
variis locis et Ijisce verbis, « Omne genus ad ori- scribit Termllianns « Ita omnes haaresesad ulram-
:
ginom suam censealur, » lic>l colligcrc. Adv Marc. que forman a noslris Ecclesiis provocais, » h. e.
\\\i, tv, c. Quarum $i ccnsum rcquiras. Ai.bvsp.
:
ad successionem apostolicam, et coiisauguinilalem
V Sirut Smi/riitrorum, e|e. Irenams, lih. ui, Po-
! i
doctrina>. Confer et mit. capitis 3ii. Routh.

lycarpum ab apostolis in ca qu;u esl Smynueorum \il)Pro consanguinitatcdoctruhc. Consanguineaj
Ecclesia eonslitulum fuisse tradit. Rig. sunt doctrime qua> ab uno eodemque auotore sunt
(44) Sicut Romanorum CLincn tem.Hieronymus, tradilae, quasi ab uno parenle. Sic ipse, lib. de i
Catal. script. eccles. : « Clemens quartqs post Pc Cultu Fcm., « consanguinoas matorias » dixit. Sic
iruiii Romiy episco|>us. Siquilem seoundus Linus n Chalcidius, « domeslicas et consaguineas rationes.
fuit. el t' riius Cletus lameisi plerique Laiinorum
:
Rig
secundum post Peirum apostolum putent fuisse Ob divcrsitatcm sacramcnti. Similiter ab
(48)
Cleinonioni. « Irenaeus sic tradiderat, beatos apo- inlerpretum senienlia recedam, cum aiunt per sa-
stolos Lino episcopatum adminislrandiv Ecclesia> cramentum intelligi juramenluii', quod tideles, paulo
commendasse succjjssjss,e auiom Lino Anacletum,
; antequam lavarentur, in limine ecclesiae dicerent.
post iiini tonio loco ab apostolis episcopatnm Cle- Nam sacramenlum sexcentis pene locis pro tido ac
nionii delatum. Rig.
religiooe Christiana accipitur. Albasp.
• Qlementem a Pctro ordinatum. Qua-i eliam
'>
.)' Factamjam rcsurrccti
|
i-
1
ncm id dcsc Valcnti- < :
vweute Petro episcopatum Romse gosseiit Clemens, niani asscvcrant. De Gqostiois ha>c retVrt Irenams ;
e| apostolis aposlolalu suo fung. iilihus viri aposto-

aTantum ab-uui ab eo, ut morumm oxcitent, quem-
ltoi passim iu vanos ppiscopatys fuorint inbuli. adinodum Dominus oxoitavii ot apostoli ul ne —
Et tamen po§l p^ssipnem Dominj staiim esse au-
J.ioohum quidom crodant hoc in totum posse ticri :
aposlolum fratrom Domini ab ipsjs apostolis Hiero- tem ressurectionem a mortuis agnitionem ejus, quae
55 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. 56
nominat(I Tim. i,4), Valentinus agnoscitur : apud adulterinarum, quae sub apostolis fuisse ab ipsis
^
quem .Eon ille nrscio qui novi, et non unius no- apostolis discimus : et tameu nullam invenimus
31 37 perversita-
niiuis (50), generat e Sensum et
sua Charite ,
institutionem, inter tot diversitates
Vcritatem;et hi aeque proereant duos, Scrmonem tum, quae de Deo creatore universorum contro-
el Vitam dehinc et isti generant Hominem el Ec-

:
versiam moverit. Nemo allerum Deum (52) ausus
clesiam : eslque haec prima ogdoas 32 aeonum. Exin- est suspicari. Facilius de Filio quam de Patre hae-
de decem alii, ct duodecim reliqui aeones miris no- sitabatur, donec Marcion praeter Crealorcm alium
minibus oriuntur, in meram 33 fabulam triginta Deum solius bonitatis induceret : Apelles creatorem
feonum. Idem aposlolus, cum improbat elementis angelorum 38 nescio quem (53) gloriosum superioris
servientes, aliquid Hermogenis 34 oslendit (51), qui Dei, faceret Deum legis et Israelis, illum igneum
materiam non natam inlroducens, Deo non nato affirmans; Valeniinus aeonas suos spargeret, et unius
eam comparal, et iia matrem elementorum deam aeonis vitium in originem deduceret Dei creatoris.
faciens, potest ei servire quam Deo comparat. Joan- His solis, et his primis revelata est veritas Divini-
nes, vero, in Apocalypsi, idolothyta edentes et stu- talis, majorem scilicet dignalionem et pleniorem
pra committentes jubet 3S castigare : sunt et nunc graliam a diabolo conseculis, qui Deum sic quoque
alii Nicolaitae, Caiana 36 haeresis dicitur. Atin epistola venenorum, quod
voluerit aemulari, ul de doctriois
eos maxime antichristos vocat, qui Christum nega- [J Dominus negavit, ipse faceret discipulos super ma-
rent in carne venisse, et non putnrent Jesum
qui gistrum. Eligant igitur sibi tempora universae haere-
esse Filium Dei : illud Marcion, hoc Hebion vindi- ses, quae quando fuerint, dummodo 39 inlersit quae
cavit. Simonianae autem magiae disciplina, angelis quando, dum 40 de veritate non sint (54). Utique quae
serviens, utique et ipsa inter idololatrias deputa- ab apostolis nominatae non 41 fuerunt, sub apostolis 42
batur, et a Petro aposiolo in ipso Simone damna- fuisse non possunt : si enim fuissent, nominaren-
batur. tur el ipsae, ut et ipsae coercendae. Quae vero
CAPUT XXXIV. sub apostolis fuerunt, in sua nominatione damnan-
Atque adeo cum habeant cum illis consortium suoz
eaedem nunc sunt aliquanto ex-
tur 43 . Sive ergo
prcedicationis 47 habere etiam damnationis con-
sortium, maxime cum ab apostolis prcenuntiatce politiores (55), quae sub apostolis rudes, habent
fuerint. suam exinde damnationem; sive aliae quidem fue-
Haec sunt, ut arbitror, genera doctrinarum runt,aliae autem postea oborta: 4i quidam ex illis 45 ,
Varise lectiones.
31
Et sua charitate Semler. Prima haec ideo decas Seml. prima ogdoade Paris. Fran. de qua prima
32
haeo. odgoas, adhuc Seml. 33 Miram, alii. 34 Aliquem Hermogenem Seml. 35 Jubetur Paris. Venet. Fran.
Rig. 36 Gaiana Semler. 31 Ut diversitates Seml. 38 Angelum Semler. 39 Dum non Rhen. tum non Jun. non
Wouw. 40 Dum abest Rhen. 41 Sub apostolis non Rhen. 42 Eas dicere add. Fran. sub Apostolis desunt
Rhen. 43 Dignantur Rhen. 44 Add. sunl el Fran. Paris. 45 Quasdam ex illis Hhen.
Commentarius.
ab eis dicitur, veritalis. » Contra Hcereses, n, c. 31, q tor ejus,alioqui diceretur Tertullianus erravisse,
§ 2. Routh. cum Irenaeus cap. 20 libri primi retulerit, Simonem
(50) Novi et non unius nominis. jEonum primus magum aftirmasse angelos creavisse mundurn; illud
Proon, seu praeexislens, et Bythos, sive profundi- igilur primum non docuisse Apellem. At vero,
las, dicebatur incogniius per plura saecla fuisse. praeterquam quod lectio angelorum difficilis et vix
Annotatio in Romana edit. Opusculi Adv. Omnes ferenda esl, ostendit hoc loco Tertullianus Apel-
Routh.
Hcereticos, cap. 5. lem creationem mundi altribuisse inferiori cuidam
Aliquem Hermogenem ostendit. Hanc lectio-
(51) deo, Dei superioris angelo, h. e. nunlio, ignea
nem revocandam censui, cujus loco Rigaltius in natura praedito, non vero angelis; id quod Simoni
ed. sua posteriori posuit aliquid Hermogenis. Sapit aliisque haereticis placebat. Mundum ab angelis
enim velus leciio stylum Teriulliani, qui in Cflebri suis iustitutum esse dixit Simon, referenle Auclore
loco libri De Carne Christi cap. 14, haec scribit : anonymo Adv Umnes hcereses, cap. 2. Routh.
t Poterit haec opinio Ebioni convenire, qui nudum (54) Quce quando fuerint, clum non intersit qucv
hominem, et tantum ex semine David, non item et quando de veritate nonsint. Sic editt. Rhenani.Ait
Dei Filium constituit Jesum plane prophetis ali- ;
Semlerus, Junius conj « Quae quando fuerinl, tum
quo gloriosiorem, ut ila in illo angelus fuisse dica- non intersit. » Putem recte habere Rhenani (h. e.
tur, quemadmodum in aliquo Zacharia. » Routh. ed. principem). Haec Semler. Inlerserendo addunt
(52) Nemo alterum Deum, etc. Haereticorum pro- particulam dum ante voces de veritate non sint,
feclum, inquit Quintinus, sive progressum vides, edd. Pari«. utraque et Franek. Edidit Rigaliius :
de quibus illud e philosophica schnla dicitur quam Quae quando fuerint, dummodo intersit, quae
verissime Parvus error in
: principio maximus D quando dum de veriiale non sint. » Sed reposue-
est in fine. Bis in synodo Gangrensi declarare co- runt Lupus atque Thomasius dum non intersit. To-
nabamur, vulpes isias invicem caudis colligari, lum locum ita legerim, et lnterpunxerim < Eli- :
scilicet, uuius alic jus haereseos reum, paulntim gant igitur sibi lempora universae haereses, quando
fieri reum caelerarum, touimque demum comburi; fuerint, cum non intersil, quae, quando de vcrrtate
sunt emm concatcnatae. Pam. non sint. » Roith.
(53) Creatorem angelum nescio quem. Angelumê- (55) Sunt aliquando expolitiores. « Audis, inquit
ctionem veterum ante Rigallium editionum pro illa Quiutinus, haereses rudes pnmum, deinde facias
angelorum bene revocavit Lupus. Sed vero praetu- expolitiores. Ab
annis quadraginta sic etiam no-
»
lil angelorum Thomasius, quia, ut censet annota- vari coeperunt haereses, ut quanto quis in graeci-
usurpaverunt (56), habendo cum

consortium (57) eis ubinam quaerenda sit veritas, quam apud illas non
fl
praedicationis, habeant necesse est etiam consoriium esse jam conslal. Posterior nostra res non est, lmo
&H damnationis ;
praecedente illo fine supradicto omnibus prior est hoc erit testimonium veritatis,
:
posteritalis (58), quo, etsi nihil de damnaliiiis par- ubi mc occupanlis principatum 50 . Ab aposlolis uti-
liciparent *•, de aetate sola praejudicarentnr ; tanto que noo damnatur imo defendilur hoc erit
(60), :
magis adulterae, quanto nec ab apostolis nomi- 47 indicium proprietatis. Quam en>m non damnanl 51 ,
nalae. Unde firmius constat, has esse, quae adhuc qui K extraneam quamque damnavcrunt 53 suam ,
tunc nuntiabanlur futurae. ostendunl, ideoque et defendunt.

CAPUT XXXV. CAPUT XXXVI.
Nullam autem e contrario dictarum prcescriptio- Percurrenti enim Ecelesias apostolicas, apud quas
num competere aduersus nostram disciplinam. adhuc ipsce cathedrce apostolorum suis locis prce-
His delinilionibus provocatae a nobis et revictae sidentur, et inter eas liomanam. unde nobis quo-
haereses omnes, sive quae /|8
posterae, sive quae que auctoritas prcesto est (ubi Petrus et Paulus
coronati) constabit eamdem a.) apostolis suam po-
coaetaneae aposlolorum , dummodo diversae ; sive
tasse fidem, 49
per quam aqua signat, Spiritus
gcneralitcr, sive specialiter noiatae ab eis, dummodo sanctus vestit, Eucharistia pascit.
praedamnalae; audeant respondere (59) el ipsae ali- B Age jam, qui voles curiositatem melius exer-
quas ejusmodi praescripliones adversus nostram cere (61) in negolio salutis tuae, percurre Ecclesias
disciplinam. Si enim neganl veritatem ejus, debent apostolicas (62), apud quas ipsae adhuc cathedra;
5 '' apud quas
probare illam quoque haeresin esse ',9
, eadem forma apostolorum suis locis praesident ; ipsae
revictam, qua ipsae revincuntur ; et oslendere simul authenticae litlera' eorum recitantnr (64), sonantes
Variae lectiones.
46 Participarcntur lihenan. 47 Ab deest Paris.
'
,8 Qua Rhen. 49 Prcefigitur quod
Esse deest Hhen. M
'
Fran.Paris. 51 Enim damnant Seml. 52 Quasi Wouwer. 53 Extranea quamque non damnaverunt Fran. Paris.
54 Praesidentur lihen.
Commentarius.
tate ct nescio qua peritior exstiterit hae-
laiinitate contentioso fune uterque diem in vesperam traxe-
reticus, tanto atque receptior fuerit :
plausibilior runl. » Routh.
purc, el torse, et munde loquitur. Inde seclatores (59) liespondere. For. legcndum reponere. Routh.
istius eloquentise colligunt Ergo pura, tersa, : (60) Quod ab apostolis utique non damnatur.
mumla cst bseresis. Admodum reprehcnsibile esl Q Expunxit conjunclionem quod ctraque ediiione sua
graves etiam theologos istis facundiae humana; ver- quae quidem in editionibus Rhenanianis
Rigaltius,
bis et eleganliolis eflcri. bona sil dictio Num ,
haud reperta est, sed tamen in edilione Parisina
quaerunl. Atqui meminisse nos oportet, quod nulla anni 1455 suppleta est, et a Lupo Thomasioque
esl in aliquo Christiano bona dictio, quae pariter recte resliluta.
non sit in Ghrislo Jcsu benedictio. Bonas istas di- (61) Curiositatem tnelius exercere. Confer jam
ctiones et rhctoriciitiones relinquamus Cresconiis supra dicta in cap. 14. Routh.
grammalicis, ul fecit Augustinus. Sacra sincere (62) Percurre Ecclesias apostolicas. Hoc etiam
tractanlibus non convcniunt, ut neque matronae praecipil Auguslinus (lib. u, ae Doctrina Christ. 8)
ceruasa, neque bovi ceroma. Pam. « In canonicis, inquit, Scripturis Ecclesiarum Ca-
(56) Poslea obortw quasdam ex illis opiniones tholicarum quam ])lurium auctorilalem sequamur :
usurpavcrunl. Ila cdil. princeps, cujus lectioncm re- inler quas sane illes sunt, qua- apostolieas sedes ha-
VOCavi, B Junio olim probatam. Habet Rigaltius : bere et epi.stol.as accipere meruerunt. » Rig.
« Quiddam ex usurpaverunl. Exstal in cdilt.
illis (63) Ipste adhuc cathedrce apostolorum suis locis
Pans. ulraque et Franek. Postea oboruv sunt, et prasstdent. lit est sane vencrationis argumentum,
quasdam ex iilis opiniouea usurpaverunt. » Routii. lpsas adhuc cathcdras apostolorum suis locis in
(bl)Habendo cum eit consor/tam.Gelasiusprimus, niemoriam et honorem apostolorum praesedisse,
inquit idem Quintinus, Afer, eliam aimile cum Ter- succcssonbus infra sedeotibus. Sed verius, mea
tulliano acribit, inquiena Quicunquc in hseresim : quidem senteotia, fuerit, ratedras apostolorum
semcl damoatam labitur, ejus damnatione seipsum dici principales Ecclesias, ab ipsis vidclicet apusto-
involvit, 24. q. l,c. 1. Bodem pertinent deliniiio- lis eonslitutas, quse adhuc eelate Tertulliaoi suis
ncs eoncilii Chalcedonensis ct aliorum, ubi expresse locis presidebant , tanquam aliaram malrices;
cavclur, de seniel deliuitis aiuplius dubitare non qualis in Achaia Corinthus in Hacedonis Philippi,
;
liccre, sed cum illis quoruin srelantur hseresin css Thessalonica ; io Asia, Ephesus; tn Ralia, Roma
oondemnandos, et participulioncm, uli loquilurau- Rig. —S. [gnatius niitio Epistoke ad Romanos, —
ctor, cum ilamiiutiliis luvrcsibus, id est. uli inlcr- ^xxXrôfa, j-ri; xat -poxadr^Tat sv x6stna /joptoj 'Vio-
pretatur Quiutinus, jam damnatis, ut liciitium, Sin auiein in aensum proprium verba acci-
(xaiiov..
quod fictum cst, donatitium, dedititium, condueti- piantur, ipsas adhuc cathedrat apostolorum, certe
tium. Pam. htic pcrliiic:ct,ut Teitulliani temp iribus servata essel
Pratcedente illo fine supradicto posteritatis.
(58) Jacobi apostoli catbedra Ilierosolymitana, quod i\
Lego praacedenle illo fmc supradicto posteritatis ,id Euscbii Bistoria, lib. vn, cap. li), conslal; atque
est, ordine successionis, quo tanquam fune ad apo- ut Romas IVtri apo^toli oathedra adhuc reslarc
stolicas ecclesias conscendiiur, ul cap. 31 et 3-j credatur. Routh.
copiose dirtom. Nam e diverso deprehenditur he- (64] Ipsat authcntica- littera corum rccitantur.
reaeon istarum posteritas fune iilius pariter obser- Lingua scilicct cadcm qua fticrant ab apOStolis
vato. JmtlOS. —
Sic orsus c^l Tertullianus udv. Ju- conscripta?, sonantes vocem uniuseujusque. Sic
iosos librum o Proxime aecidU, disputatio
: habita ipse, lib. de Monog., ad Grsseum aulhentkam Pauli
est Christiano et proselyto Judseo ; alternis vocibus provocal. Rig. —
[dem Scmlcro placet, qui haee
59 TERTPLLIANI OPERLM PARS II. 60
vocem et reprsesentantes faciem uniuscujusque 55 (65). relegatnr videamus quid didicerit, quid docuerit, ;
A
Proxima 56 est tibi Achaia ? habes Corinthum. Si cum Africanis- quoque Ecclesiis contesserarit 62 .
non longe es a Macedonia, habes Philippos, habes Unum Deum novil, Greatorem universilatis , et
Thessalonicenses 57 Si potes in Asiam tendere,
. Chrislum Jesum ex Virgine Maria, Filium Dei Crea-
habes Ephesum. Si autem Italiae adjaces 38 habes toris, et carnis resurrectionem
, legem et prophe- ;
Romam 59 unde nobis quoque auctoritas praesto

, tas cum evangelicis el apostolicis Litteris 5»0 mi-
est 60 (66). Ista quam felix 6l Ecclesia ! cui totam scet, et inde potat 63 fidem ; eam 6 aqua ''
signal(71),
doctrinam apostoli cum sanguine suo profude- sancto Spiritu vestit (72), Eucharistia pascit, ad
runt (67) ; ubi Petrus passioni Dominicse (68) adse- martyrium 65 exhortatur, et ila adversus hanc insti-
qnatur ; ubi Paulus Joannis (69) exitu coronatur tutionem neminem recipit. Haec est institutio, non
ubi apostolus Joannes, posteaquam, in olenm dico jam quse futuras hsereses praenuntiabat , sed de
igneum demersus, nihil passus est (70), in insulam qua hsereses prodierunt. Sed non fuerunt ex illa 66 ,
Variae lectjones.
55 Et... uniuscujusque delev. Seml. post Rhen. 56 Proxime 51
Habes Thessalonicenses delev. Franeq.
Seml. post Rhen. 58 Adjiceris
Romanam Rhen. Slatuta add. Rhen. isia quam desunt apud
59 60
Rhen.
eumd. C1 Statu felix Fran. statu tam felix Seml. 62 Contestatur Rhen. contesseratur Plthceus. 63 Importat
Wouiv. plantat Seml. portat Rhen. et Routh. 64 Fidem eam Paris. Fran. eam negl. Rhen. C5 Martyrio
Fran. Paris. Pam. martyrium Rig. Venet. Rhen. Seml. c6 Non omnes ex illa Rhen. Routh.
Commentarius
adnotavit,
avit, « authenticae litterae
itterae, non originalia , d
b locus haereticos ,, qui universalem P Ponlifici Rom
et aultographa, ut mulii falso intelligebant, sed auctoritatem adimunt, ut intra prsefecti urbicj ju-
Graecae, quia isti alia Latina'translatione utebantur, risdictionem quae intra C. L. claudebatur, astrin-
sicut ipse Tertullianus. » Haec Semlerus, neque gani. Dicam hac de re alio loco moneo tantum :
aliter liac de re statuerunt nonnulli alii scriplores. infinitis in locis a SS. Patribus diclum, B. Petrum
Verum scite monuit Georgius Stanleius Faber, vix ordinalum fuisse Trj; .?xouj_._vr;; 5ioaaxaXov : iia
dici id posse de S. Scripturarum apographis, illa Chrysost., tiom. in cap. xxi Joan. Deinde synodn?
lantum penes Ecclesias apostolicas fuisse, exclusis Chalcedon., aci. xvi TI 'Ex>;Xr;-.a 'PcJ.fA.r,; ....vtot-
:
caeteris Ecclesiis. Vide Appendicem egregii operis "zt/z xi 7.p-a£_.a, Ecclesia Romana primas semper
Anglica lingua conscripti, cui titulus The Difficul- tenuit. Le Pr.
ties of Romanism, Romanismi Difficilia. Certe con- (67) Cui totam doctrinam apostoli cum sanguine
stat singulos hic miiti a Tertulliano Chrislianos ad suo profuderunt. Totam doctrinam clicll summam
vicinam metropolim, in qua epistolse apostolicae tolius doctrinpe Christianae, quam in marlyrio pro
recitabantur, Corinthum, Philippos Thessaloni- , Chrisli nomine fortiter obeundo consistcre toties
cam, Ephesum, Romam; ad quas ipsas urbes apo- praediqat, ut videlicet animam illi tam bene me-
stolus Paulus litteras dederat. Mirumne videtur, renti nostram reponamus, qui suam pro nobis,
epistolas istas Pauli ab Ecclesiis in his urbibus non immerentibus tantum, verum et male meritis
conslitutis annos circiter centum et quinquaginta posuit ac prodegit. Le Pr.
conservatas esse ? Idque revera conligisse, esl ut (68) Ubi Petrus passionis Dominicce. Haec sane
tcstaii velit hoc loco Tertullianus. At vero, quod Petrum Romam vidisse testantur, ut Paulum et
obliviscendum non est, volunt viri doctissimi oppo- C Jo;mnem, quorum hic etiam fit mentio. Omnes au
sitas fuisse hoc loco authenticas litteras, non app- tem inviccm adaequantur mirtyrii consiautia. Ter-
graphis Graecis, sed interpretationibus earumdem tull. hoc lihro de Prcescrip. hcer. « Bene quod Pe- :
Latinis. Sic enim ait Rigaliius dici in libro Ter- trus Paulo et in martyrio adaequatur. » Irenapus (lib.
tulliaui De Monogamia, cap. 11, exslare in Grceco in, cap. 1) Petrum ei Paulum Romae evangelizasse
authentico interpretatiotii Lalinap opposito locum et fundasse Fcclesiam asseril et cap. 3, magnifi- ;
quemdam apostoli. Nihilominus haec duo simul cum Ecclesiae Rom. ascribit elogium « maximae et :
constare posse exislimem, ut opponantur cum au- antiquissimae et omnibus cognitae, a gloriosissimjs
thenticai littercp, seu cpistolae, quomodo loqui so- duobus apostolis Petro el Paulo Romag fundatae el
leni jurisco: sulti veteres, apographis earum, lum const-tutae Ecclesiae » Le Pr.
vero Grcecus authenticus interpretationi Latinae. (69; Joannis. Scilicel, Baptistae, capite abscisso.
Haec olim probabilitcr disputayi. Verumtamen hoc Semler.
tanlum Tertulliani verbis mea quidem sententia (70) Posteaquam in oleum igneum demersus,nihil
significari potest adeundas esse originalem fidem
: passus est. Hoc si revera evenerit, quod solus, ni
quaerentibus Ecclesias apos tolicas ob eam causam, fallor, ex scriptoribus ante-Nicaenis memoravit Ter-
ut investigent, quid ipsae dicani, quid doceant; in tulliauus, Christianus statim fieri judex elhnicus,
quibus quidem Ecclesiis, scilicet apostolicis, adhuc quicunque is fuerit, cum omnibus suis, debuisset ;
manet apostolica successio, ac recitantur litterae nisi opponas, fieri posse, ut apostoli liberalio prae-
proprie a|)ostolorum, indolem veram ipsorum refe- stigiis magicis ab iisdem altribueretur. Quinetiam
rentes. Habet Clcmens Alexandrinus in Stromate III : recordandum nobis esl, Judaeornm primores, id
— liw»
_xoj_-avTa; xvi; Kuptou
_f_ cpwvr);, e.ts Trj; z_8_v- quod ex Actis apostolorum constat, eumdem Joan-
Tixrj;, v.-i xa. trj; _'.a twv arzoaT-^K-Jv .vepYOUOT);. nem oecisum isse, simul ac novissent eum e car-
« Exaudita voco Domini yel iusa pcr se, vel etiam cere divinitus hberatum. Vid. Act. apost. cap. v,
q_i_e 0|)erabatur per apostolos. » Cap. 6, p. 764, comm. 3.^. Routh.
ed. Polteri. I.olth. (71) Aqua s^..af.Baptismo,fidei signaculo. Le Pr.
(6)3) Reprcescntantes faciem uniuscujusque. Quan- (72) Sancto Spiritu vestit. Ipse, libro de Mo-
tum scilicet liuagiuai fas esi cogitantibus. Hig.
i
nog. « Nos autcm Jesus summus sacerdos et ma-
':
(66) Unde nobis quoque auctoritas prcesto est. Sic gnns Patris de suo vesliens (quia qui in Christo
lib. IV adv. Marcionem Quid etiam Romani de
: _. tinguntur, Christum induerunt) S-cerdotes Deo Pa-
proximo sonent. » Ric tri suo fecit, » ct lib. de Baptismo « Obsignatio :
— Unde nobis quoque auctoritas. Convincerethic baptismi, vestimenluni fidei. » Le Pr.

qj
LJBPfl DB RB^SCRIPTIONIBUS. 02
ex quo fact;e sunt arjvcrsns illam. Etiam (Je oljvje * nisi ex djversjfafe rjoctringe, quarn unusquisqne de
°8 asper
miclco mitis ct opliina' 61 eL necessaria; '
suo arbitrio adversus apostolos aut protulit , aut
ohaster oritur ; eliarn de papavere ficus (73) gra- recepit?
tissimic el suavissim;o ventosa et vana caprificus ex- CAPUT XXXVJIJ.
surffjt 69 . Ita ot liaTeses de nostrofrutico, non nostro Maximecum illis non possit succedere corruptela
ffenere : veriiatis grano, sed menijacio sylvestres 10

.
doctrihk sine corrupielaUnstfumentprum, usur-
fAPUT XXXVII P nta * n ^ cr U)iur s detractione, vel adjeciione,
'
'
vel transmutatione, et interpolatione, qua alius
Cum igitur iis veritas adjudicetur quicunque in ea manu Scripturas, alius sensus expositione inter-
reguia incedimus, quam Ecclesia ah apostolis ac- vertit.
cepii ; constare probositum suum non esse admit- p« j„i lnr el Scripturarum et expositionum adul-
iendos hcereticos adineundam de Scripturis pro-
deputanda est, ubi diversitas doctrimo in-
vocationcm, cum Chnstiani non sint, et promde A e
exhceredati a possessione Christianarum littera- venmir. Qmbus fuit prppositum ahier docendi, eos
rum. necessitns coegit 18 aliter disponendi inslrnmenta
Si haec ita se habeut, ut verilas nobis adjudice- doctrinse. Alias enirn non potuissent aliter docere,
tur, quicunque in ea regula incedimus quam Ec- nisi aliter haberent per qu?e doceront' 19
. Sicut illis
closiaabapostolis, aposloli a Christo, Christus a Deo non potpisset succedepe corrupteja instrumonto-
81
tradidit ll
, constat ratio propositi nostri, definien- B rum 80 ejus; ila et nobis inlegritas doctrin;e non
tis non csse 51 admiltendos ha'reticos ad ineun- competisset sine integritate eorum, per qua> 5*J
dam 12 de Scripluris provocationem, quos sine Scri- doctrina tractatur. Etenim quid contrarium nobis
pturis probamus ad non pertinere. S'
Scripluras in nostris ? quid de proprio intulimus, ut aliquid
onim hferetici sunt, Christiani esse non possunt, non conlrarium ei quod essel 82 in Scripluris deprehen-
a Christo habendo quod de sua electione sectati hre- sum, detractione, vel adjectione, vel transmuta-
rcticorum nominc ^ admittunt. Ita non Christianj, tione remcdiaremus? Quod snmus , hoc sunt ft1
milluni jus cipiunt Christianarum |itterarum. Ad Scripiimr ab injtio suo ; ex illis sumus. antequam
interpolarentur. Cum
'
quos mcrito dicendum cst Qui estis? quando, et 8

, antequam a vobis
1
: aliter fuil
unde venistis ? quid in quo meo agitis, non mei ? autem omnis interpolatio posterior credenda sit
denique, Marcion, jure sylvam meam credis? qua voniens utique ex causa semulationis, qu?o neque
lurntia, Valeniine, lontes meos transvertis 4 ? qua prior, neque domestica unquam ost ejus quod aemu-
J
polestate, Apclles, limiles meos commoves? Quid latur, lam iucredit>ile esl sapienti cuique, ut nos
hio cteteri ad volunlatcm vestram seminatis et pa- Q adulterum stylum intulisse videamur Scripturis, qui
Mea cst possessio olim possideo 15 85 quam non
scitis ? ; : habeo sumus et primi el ex ipsis ,
illos intu-
origines tirmas, ab ipsis 16 auctoribus quorum fuit lissr, qui sunt et postori el adversi. Alius manu
res. Ego sum hiores apostolorum. Sicut caverunt Scripturas , alius sensus expositione intervenit.
testamento suo, sicut tidei commiserunt *">, sicut Neuue enim, si Valentinus (74) mtegro instrumento
adjuraverunl, ita teneo. Vos ccrte exhsoredaverunt uli videtur, non callidiore ingenio, quam Marcion,
semper et ahdicaverunt, ut exlranoos, ut inimicos. manus inlulit ventali ". Mareion enim exscrte el
;
Unde autem extranei et inimici apostolis h;rrelici, palani macha'ra, non slylo usus est (lb) ;
quoniam
Varioe lcctiones.
Opinea Hhcu. C8 Suavissimse llhen. 60 Suavissima», ventosa et vana capriticus exsurgit Hhen. ncc am-
67
plius aUuil. 70 l)e noslro fructiticaverunt, non nostno degonores variotalis grano. ol mendai io sylvoslros :
Hhrn. Houth. degeneres vanilatis grano Juti. ll Accepit l'am. M .VI oamdein Paris. adeiin lam llltcii.
'•
Nomind Hig. oomen Jutt. "

M Mea ost possos<io, attd. Rig. Fran, Paris. Vmet. 7S Prior possidoo, add. in
Hsdem. 7ti Et ipsis Rfan. T Kidoiconunisorunl, ntta vocd inavult Jun. c.r juwonsult. u*u. 1'rohal llnuth.
1H Inslituit
Hhrn. noeesMtas institif. lioulh. sinr nos. 7 H;cro>i n, ttdd. Fran. 1'aris. >ino conuploin ms- '' M
Iniinoi loruii) non lr,/. in Ithrti. nlit. ;;1 Bl u nohis add. Hiij. Venrt. et in Scripluiis Hhrii. W RfiC
;
- Bf
siinl. Inde scriptura lihrii. hoc BUflt Undo scriptuTfie Jun. hoc kUtft Scriplura' jam in.io ah initio suo. ;
u
illis Wcuir. Routh.M Anlcipiam nihil alilor fuit llhrti. antiquutn nihil aliler tuit Juu. Anioqiiain nihil alitor
luit tpiani siiinus. Ilouth. W Sumus a principio et primi, quaui /;/</. Yrnrt. W M.uuis nitulii voritali non Ira.
iii llhrti. edit.
Commontarius.
(73) Et jam dc papaverc firus, Fieus pomum n sententia' eirca bibllcas ot sanclas Scripluris a.lmit-
dicere, etiam in son;ilu Gato non dubitavit. Postoa lendail Mart ion de Veteri Testtmenti nihil roei-
lamon inlor aucfores juris ha-sitaluni fuit, an po- picbat . el d«> Novo busedam
dooorpseral. ac in
mornm appellatiotie vinirent flcus! prossoa ctici el duos ex Bvangelio I.ue;c
lipros descri 'sorai. rojo- .
Ljrteris quidom saciris, minimc igtioravit Septimius ;

ctis aitls, et ox kliqhibUs epi^lolis Pauli npostou',
sed Pliniana* deseriptionis Mstorise nonnihila fruclu i rciecans ei ipsis rpaidqaid su» non fconVeiiiebat.
differentr-s. Itaqîie maluil usurpare nomen paoa- Hoc est omnin sine duhio degar»». frAît.
veris, cui sane ot foirma et coloVei et seminauniis V irhn-ra hon stylouSus fst. Macha?ra culw-
-
granis, ot laeto persimilis est nondum matnra Bctis. rum&rsPcissiguificat.NamdeiHsiruireniosacro Vcla

RiGALTivs. ^pttstolorum, Apocalypîn, Kv \r ohi l.uea- pan ;
partem Pnulinarum Bpistolarum resecivll. Khbn.

\''< "cifue rniin si Valrutiiius. Divoisa- siint, et
iiKpiit Quiminus, istorum duo-nm h;cro<iareharum
ad materiam suam caedem Scripturarum confe- * quibus luctatio est nobis, fratres, merito contem
cit autem pepercit, quoniam non
(76). Valentinus planda, fidei B8 necessaria, utj electi manifestentur,
ad materiam Scripluras, sed materiam ad Scripturas ut reprobi detegantur. Et ideo habent vim, 89 et
excogitavit tamen plus abstulit, et plus adjecit,
: et excogitandis instruendisque erroribus facilitatem 90 ,
auferens proprietates singulorum quoque verbo- non adeo mirandam, quasi diftieilem et inexplicar
rum, el adjiciens dispositiones non comparenlium bilem, cum de saecularibus quoque scripturis exem-
rerum. plum praesto sit ejusmodi Vides (77) ho-
facilitatis.
CAPUT XXXIX.
die 91 53 ex Virgilio fabulam in totum (78) aliam
componi 92 materia secundum versus, versibus se-

,
In eo comparandi qui Virgiliocentonas et Ho-

illis cundum materiam concinnatis . Denique Osidius
merocentonas composuisse leguntur. 93
Geta (79) Medi'am tragcediam ex Virgilio plenissi-
8T
Haec sunt ingenia de spirilualibus nequitiae, cum me exsuxit 94 (80). Meus quidem propinquus ex eodem
Variae lectiones.
81
Erant Rig. Venet. 88
Contemplandae fidei Iihen. 89 In add. Rig. Venet. 90 Fehcitatem, Rig. Venet.
91 Quo
jus hodie Rhen. vis hodie Fran. Par. qui vis hodie Jun. cujus hodie antiq. manus. 92 Componit
Jun. 93 Ovidius Geta Fran. Osidius Geta Paris. Ovidius ita Jun. Hosidius Gela Rig. Venet. 94 Expressit
Rhen.
Commentarius.
Admateriamsuam ccedem Scripturarum con-
(76) in Terlulliano nostro Ovidium potius quam Ho-
Convenieniius quidqmm dici uon poluit ad- B
fecit. sidium aut Osidium . Sed in ejusmodi erro-
versus recenliores haerelicos, quam haec in Marcio- rem non impegissent, si modo advertere voluis-
nem; caedem enim Scripturarum in illis videas. sent, ex a Quintiliano versu Medeam Ovidii
citato
sed variam atque pro libitu oscitautis aut imperiti iambis praesertim concinnatam fuisse , hanc vero
homuncionis discrepantem. Quamvis enim Eeele- quae exslat hexametris constare. Alii etiam fin-
sia toties canomcos libros numeraverit, ii tainen xerunt Hosidium Getam, de quo nobis poeta ser-
omnino surdi fiunt. Imo Calvinus (lib. I Instit. mo est, consulem subrogatum fuisse sub Claudio
cap. 7 4) scribit Ecclesiae non esse ju<iicare
§ 1, 2, principe, anno 48 post Christum natum, eum-
qui libri divinse sint auctoritatis ; sed hoc pertinere dem scihcet de quo nonnulla conscripsit Dio, 1. iv,
ad arcanum Spiritus teslimonium. Impias voces! et quem memorat Reinesius ex inscriptione qua-
Le pr. dem ( pp. 475, 477), nominat quoque
Inscrip.,
(77) Sic Rhenani. Habent edd. Paris. 2 a
editt. Doni (Marmi, p. 84) ; sed verba quibus Tertul-
et Franek. vis pro quo jus. Junius vult legere Qui- lianus usus est unum ex ejus coaevis potius desi-
vis —
componit, quod quidem jam reposuerat Quin- gnant. Praeterea vix crediderim sub Claudio jam
linus in edit. sua hujus tractatus anno 1561 typis principe , quo tempore adhuc florebant Romanae
mandata, Pamelio teste in notis. AU vero Wouwe- lilterae, centones fuisse usurpatos (Burmann, loc.
rius codicem ms. habere quovis, seque emendan- cit.). Ludus enim aeque utcaetera
iste puerilis, quem
dum qua vides ; quod et in ed. Paris. l a
censere, notasse scholica nugalia videlur censura sua auctor
exslitissenune video. Edidit vides sine qua Rigal- vetus in hunc modum :
tius. Mihi quidem videtur, cum facilis sit harum

Turpe est difficiles habere nugas,
vocum inter se mutatio, nam in cap. 2 libri De Spec-
Et slultus labor est ineptiarum,
taculis, vides pro vis recte repositum est, legendum
esse quo vides, ut construatur relativum quo cum non alias viguit proiecto quam cum depravatae jam
voce exemplum. Antiqua manus, nec male, judice essent litterae.
quidem Semlero, ascnpsit cujus. Routh. Et vero exemplis a Terlulliano adhibitis com-
78) Fabulam in totum. Est figura Graeca, cum plura alia postmodum addi potuerunt. Ducentis fere
dicit, totum aliam, id est, secundum totum, vel in post ipsum annis, matrona quaedam Proba Falconia
toto aliam. Rhen. nomine. Adelphii proconsulis uxor, Hortae nata in
Denique Hosidius Geta. Liber Agobardi Vosi-
(79) antiquo Italiae oppido poema edidit Latinum ad
,
dius Ursini, Osidius Apud Dionom scnbitur Tvato?

: nos utique transmissum, in universum, Medeae Osi
b SEoic; Thuc, lcgendum Tv. 'Oa(3to<;. Ferlur sena- dianae instar, Virgilii versibus constans aut saltem
tus-cnnsultum sub Claudio Caes. faclum Cn. Hosi- hemistichiis. Versatur auiem circa Veteris Testa-
dio Gela, L. Vagellio coss. erutum Neapoli anno menti historiam (Fabricius Ribiioth. med. et inf.
Chr. MUC. III. adversus eos qui negotiandi causa Lat., tom. II, p. 142 et seq. ed. Mansii). Ausonius,
emissent quod aedificium, ut diruendo plus acqui- circa eadem tempora, epithalamium lascivia refer-
rerent quam quanti emissent, et cruentissimo ge- tum confecerat cui titulum dederat Cento nuptialis,
nere negotiationis inimicissimam in pace faciem in- eadpm omnino raiione. Permulli poetae modernae
ducerent ruinis domuum villarumque. Rig. Hosi- — latinitatis Centones Virgilianos et ipsicomposuerunt.
dius Geta. Hujus poetae stolidum opus adnosira us- Sed quoniam omnes eos referre nimis longum esset,
que pervcnit tempora; constat porro 461 versibus adeat Fabricium lector, si velit, Ribiioth. Lat., I. I,
in manuscriptis a SalmaMO repenis partimque , pp. 384, 386, edit. Ernesti, quanquam et ille silen-
editis a p. Scriverio, in Collectaneis vet. Tragic, tio omiserit Stephanum Plurreum domus S. Vic-
post Senecam, p. 187, 190, uuiversim vero a Bur- toris canonicum regularem, auctorem poemalis de
manno in Anthologia Lat., t. I, p. 148, 186. Non- Vita Jesu Christi, cujus fragmcnium repeiias inart.
nulli autem perperam putaverunt tragoediam istam Centon. Dictionarii de Trevoux. Edd. ex opere de
eamdem esse cui titulum similem inscripsit Ovi- Gourcv.
dius, unde Quintilianus, lnst. orat. 8, 5, desumpsit (80) Medeam tragcediam ex Virgilio plenissime
versiculum hunc : exsuxit. Ea tragoedia exstat penes Cl. Salmasium,
Servare potui perdere an possim rogas
: ! unde aliquot versus editi a P. Scriverio in Collec-
Atque propterea commentiti sunt legendum esse taneisveterum Tragic. Rig.
65 LIBER DE PRjESCRIPTIONIBUS. 66
poela inter caetera styli sui otia Pinacem Cebe- vacro repromittit, signat in frentibus, celebrat
jj
Homerocentones etiam vocarj et panis oblationem.
tis (81) explicuit.
solenl, qui de carminibus Homeri propria ope- Sequetur 96

, a quo intellectus intervertatur 91
ra (82) morc centonario ex multis hinc inde com- eorum quae ad haereses faciant? A diabolo scilicet,
positis in unum sarciunt corpus. Et ulique fcecun- cujus sunt partes 98 intervertenrli veritatem, qui
dior divina litteratura ad facultatem cujuscun- ipsas quoque res sacramentorum divinorum 99 ,
que 95 matcriae. Nec periclitor dicere ipsas quoque idolorum mysteriis aemulatur. Tingit et ipse quos-
Scripturas sic esse ex Dei volunlate dispositas, ut dam, utique credentes et fideles suos; exposilio-
haercticis materias subministrarcnt , cum legam nem l
delictorum (83) de lavacro repromittit; el si
oportere Iwreses esse ,

quae sine Scripturis esse adhuc 7 memini 3
, Mithra 4 signat illic in 55 fron-
non possunt. tibus (84) milites suos (85) : celebrat et panis oblatio-
54 CAPUT XL.
nem, etimaginem resurrectionis inducit, el sub gladio
Fieri hcec autem eodem diaboli instinctu, qui ipsa$
redimitcoronam (86). Quid ? quod et summum Pontifi-
quoque res sacramentorum divinorum in idolo- 5 statuit
rum mysteriis cemulatur ; exempli gratia, qui cem unius nuptiis (87),habet et virgines, ha-
quosdam tinguit, expiationem delictbrum dela- B bet et continentes, Caeterum, si Numae Pompilii(88)
Variae lectiones.
Cujusque Rig. Venet. 9G Sed quseritur Rhen. 91 Interpretetur Rig. Venet. 98 Pares Rhen. " In Prcefig.
95
Rhen. Pam. Expiationem Rhen. Pam. 2 Sic adhuc Fran. Paris. 3 Memini deest Fran. Paris. 4 Mithrae.
l
Rhen. Fran. Paris. 5 Pontificem nuptiis Rhen. in unius nuptiis Hirsaug. ex vetere exempl. teste Rhenano.
in unis nuptiis Fran.
Commentarius.
(84) Pinacem Ccbetis. Cebes Thebanus secta py- Idque in signum habet ad probationem suam, sic-
thngoricus, si Pamelio fidem adhibeas, scripsit uti tentalus fuoril de sacramento, slatimque cre-
dialogos tres, c quibus primus Pinax vitce humanoe ditur Mithrae miles, si dejecerit coronam, si eam
seu Tabula inscriptus, jam olim in Italia, Gallia et in deo suo esse dixerit. Edd.
Germania cxcusus, et in pictura eliam expressus, (87) In unis nnptiis statuit. In unius nuptiis po-
in quo depingilur iter ad virtutem et voluptalem, suit Rigaltius. Et ad editionem prineipom, inqua vox
et domus utriusque opus, ait clarissimus abb. de : nuptiis sola exstat, sine unis, refert Rhenanus Hir-
Gourcy, stoica sapientia plenum. Edd. saugiense exemplum habere in unius nuptiis, lectio-
(82) Homero-centones qui de carminibus Homeri nem hanc probans. Eadem pnestat edit. Paris.
propria opera. Hujusce arlis cenlonariae vetus exem- p utraque. Sed lectionem alteram in unis nuptiis in
n n n K n fA «.««u.**! ^^
edit. Franek. exstantem, quam secdidisse Pamelius
mr\w\ (,ni rV\ V r\ t\ 111 FV\ M **» A **
plum cxstat
* 1
apud Ircnamm
*f it I w-v *
adversus r\ 1 / I \ ^ f\.1 » \r 4 C* * -\ .m
-
fc-^-m I I e% I . , . . . - . J i I I J t . l i~\ I * \ 1 1 I -, . , 1 { > 1 I ) I
(lib.
. . , . . .
llceres.) i
Rig. ait ex ms. Angelico codice Joan. Clementis, cum

[83)Expositionem delictorum. Sic habet liber Ago- Lupo atque Thomasio recepi. Unre enim aeque ac
bardi. Kxpositionem dixit pro dcposiliono. Atque prima? nuptiae Latine dicitur. « Ho.no Dei Adam et
ita etiam Cyprianus, epist. ad Jubaianum : « Peccata mulierDeiEva unis intcr se nuptiis defuncti sunt. »
antiqua non exposueril » hoc est, non deposuerit ; scribitTertullianusin lib. de Exhortatione castitati<.
Rig. cap. 5; vid. et cap. 9. Caeierum exigit Aposiolus
(84) Mithra signat illic in frontibus. Illic, in cain Epistolis ad SS. Timotheum et Titum ut u:x; ,
slris scilicct tcnebrarum, seu Satanse. Uig. yuvaixb; dvrjp ordinetur episcopus , ita et diaco-
(85) Signat in frontibus milites suos. yEmulatione nus; quod quidem pracceptum ad litleram. ut
scilicet signaculi jam aevo Tortulliani inter Chri- aiunt, nuper solebat injungere papis seu saccrdoti-
stianos usilalissimi. Sic enim lih. dc Corona ' < Quae- bus suis Ecclesia Gnvca. Nullum ergo hic oxsiare
cunque nos conversalio exercet, fromem crucis Monlanismi vestiirium quidqui sibi visus sit ,
I
signaculo tcrimus. » Ilaque adeo perfusorie adhiheri dctegisse vir cl. Petrus Allixius, tidenler diccrem.
coepit, ut cliam ii qui Circo non abstinobanl, hu- Conf. Dissertationem ejus De Tcrtulliani Vita ct
jusoe lainen signaculi religione teneri viderenlur. Scriptis, cap. 7. Rodth.
« Quam multosenim, inquitAuguslinus, hodie Iralres Q ûmte Pompilii. Pulchra est hic
(8$)C<rtcrum si
nostros cogitamus ct plangimus ire in vanilates et adnolatio Audeberti Macorei, quam adeo ex
insauias mondaces, nogligere quo vocnti sunt qui, : Gallico idiomate transferondam duximus. Quidam,
si forte in ipso Circo aliqua ex causa expavescant, inquil libro quodam non ila nunor excuso, cnjus
continuose signant, et stant illic portantes in fronte. lilulus « Brevis commentarius de signis sacris, sa-
:
undo abscederent, si hoc in corde portarent, » etc. criticiis et sacramentis a Deo institutis, a creatione
Enarr. in Psalm. i. CaHerum opinari otiam licoat Mi- mundi, » nohis ohjicit, nostras ca^romonias majori
thram sive Satanam signasse in frontihus milites ex parto desumptas a Numa Pompilio, el proinde
suos, tsmulalione unctionis Christiana Rig. 1
. rojiciendas et subsannandas. Felellit eum, inquit
(S6) Sub gladio rcilimil coromvn. Martyrii niimo. idem, quod non considerarit astuiiam sui patris et
Quod pluribus cxplicavit sub linem operis. /), (.',.- magistri. Diabolus enim ens mutavit ex Votori To-
rono. RiG. Et sub gladio redimit coronam. kd intel- staraento, et Numse tradidit, ul per oas ab illo et
leclum liujiis quod habot lib. dc Corona milit. (\or- suis hoooraretur ot adorarctur. Quod ad nos at-
8aa Bnera) iu nunc modum « Mithne milea... cum : tinei, quihus ad inanum ost Votus illud Tosiamon-
initialur in spila'0... in castris voro tenebrar mi tum, eiiamsi omiltamus traditionem Patrum. maîs
coronam inlorposito gladio sibi ohlatani, quas credibile esl desumpsisse nos inde, qnam o librts
miniuui martyrii, dohinc capiti suo accommodatam, Pompilii. Intorim eiiam illud consideran luin, quoi
monetur ohvia manu a captte pollere et in humo- lalium ca^romoniarum ohservatio Doo grala sit,
rum, si forte transferri, dicens Mithram esso
, quandoquidom eas tam studioso affeotet el ;vmu-
coronam suam; atque exinde nunquam coronalur. lctur diabolus. P.vm.
superstitiohes revolvamus, si sacerdotalia officia, * inccrlum; pariter enimadeunt, pariter audiunl

•,• Fl Yinvi tev nvntit nnnorkW cum
niij pacem /i*m«V/ji(o ..,>'.,,,/
/mmv» omnibus
insignia et
• -i
privilegia,
• •
si
i-
sacrificalia 6
c. . •
ministeria,
.
pariter orant qui *
,'
miscent;
quorum mulieres audeant exorcismos agere,forsi-
et instrumenta, et vasa ipsorunl sacrificiorurri, ac
tan et tingaere ; quorum ordinationes iemerarice,
piaculorum et votorum curiositates considererhus, ct alius hodie episcopus, cras alius, hodie diaco-
nonne manifeste diabolus morositatem illam Jii- hiis (jiii cras lector, hodie presbyter qui cras lai-
daica? legis (89) imitatus est ? Quid ergo ipsas res,

cus,nam et laicis sacerdotalia munera injungere.
de quibus sacramenta Christi administranlur, tam Non omittam ipsius etiam conversationis h*re-
«erhulanter affectavit exprimere in hegotlis idolola- tica; descriptionem, quam futilis, quam terrena,
triae, utique et idem eteodem ingenlo gestiit etpoluit quam humana sit, sine gravitale, sine auctoritate,
instrdmenta quoque divinarum rerum 9t sancto- sine disciplina, ut fidei suse congruens. In primis
rum (90) Christianorum (91), seilsum de sensibus, quis calechumenus, quis fidelis, incertum cst, pa-
verba de verbis, parabolas de parabolis profan;s et riter adeunt, pariter audiunt, pariter oraut; etiam
jemulae fidei attentare 7. Et ideo nequc a diabolo im- elhnici si supervenerint, sanctum canibus (94) et
missa esse spiritalia nequitias, ex quibus etiam hsere- porcis margaritas, licet non veras, jactabuivt. Sim-
ses veniunt, dubitare quis debet, neque ab idolo- B plicitatefri volunt esse prostrationem disciplinae,
latria distare hsereses, cum el auctoris et operis cujus penes nos curam lenocinium vocant. Pacem
ejusdem sint, cujus et idololalria. Deum aut fingunt quoque passim cum omnibus miscent : nihil enim
alium adversus Creatorem, aut, si unicum Creato- interest illis, licet diversa tfactanlibus, dum ad
rem confitentur, aliter eum disserunt, quam in unius veritalis expugnationem conspirent. Omnes
vero est (92). Itaque omne mendacium quod de Deo tument, omnes scientiam pollicentur. Ante sunt
dicunt, quodammodo genus esl idololatrias 8 (93). perfecti catechumeni ,
quam edocti 9
(95) . Ipsai
CAPUT XLI. mulieres hsereticae, quam procaces I quae audeajit

docere, contendere, exorcismos agere, curationes
Non omittendam denique, qua contra eos prasscri-
repromittere, forsitan 10 et tingere. Ordinationes eo-
bamus,i»&ipsius etiam hcereticce conversationis
descriptionem;ubiquis catechumenus, quis fidelis, rum temerariae, leves, (96) inconstantes : nunc " 57
Vafise lectiones.
6 Sacrificantia Rhen. ?acrificantium et vasa lpsorum si sacrificiorum ex libro Ursini Rig. Sacriticanlium
m. Routh. Sa;cramentorum Cnr. Routh. 7 Attemperare, Rig. Venet. Fran.. Paris. 8 Ita omne mendacium de
Deo, vel natio quodammodo sexus, est idololatriae Rhen. 9 Educati Paris. l0 Fortasse an Rheu. n Tunc
Rhen.
Commentarius.
(89) Morositatemillam Judaiccelegis. Morositatem p dicimus, As in truth it is, ut ih vero esl. Routh.
dicit morum et riluum Judaicorum scrupulositatem. (93) Itaque omne mendacium de Deo vel nalio
Pam. quodamrtiodo sexus, est idololairiae. » Sic se habet
(90) Sacramentorum Christianorum Hoc protuli editio princeps; sed ad ultimam editionem suam Rhe-
.
ex edit. Paris. uiraque pro voce sanctorum, quaa nanus ait, ausum se esse pro vel natio scribere vd-
exstat in edit. quidem principe ; sed in tertia Rhe- riatio, huc se trahenlibus Paterniacensis codicis
nani editione positum hoc esl ad marg. ejus. «Forto vestigiis. Hinc variatio et ita pro itaque in edit.pri-
sacrorumvel sacramentorum. » Inultima vero edi- ma Parisiensi, similiter atque in Rhenani illa, ex-
tione sua idem Rhenanus ad vocos sanctorum Chri- stant. Substitutum autem est in editt. illas sequen-
stianorum adnotavit, c sicut dicimus Sancta sancto- tibus, quod posuit et Rigaltius, Itaque omne men-
rum. » Porro de Scriptura sacramentorum, quam dacium quod de Deo dicimus, quodammodo genus
tamen haud primus induxerat Gelenius. sic Pame- est idololatriai, nisi quod abest vox quodammodo ab
lius : « Legimus ex ms. 3 Vaticano cum Rhena- edil. Paris. 1566. At vero in notis calci editionis
no in prima editione et Adnotationibus sanctorum, Franek. adjectis praetulit Junius lectionem ediiio-
pro eo quod Gelenius suhsUluit sacramentorum. » nis principis, tanlum addito vel anle quodammodo,
Haec Pamelius, ideoque in editt. Franek. atque Ri- ut vox natio in sensum generis accipiatur, sexus
galtianaappellatiosancforziw, appaiet. Illustrarequo- in sensum partis, h. e. aut totum aut pars men-
que pergit Lupus hunc, ut ail, antiquorum Christia- dacii. Sic ille. Semlero autem vera lectio nondum
norum titulum verbis Paulinis ad Ephesios, Omni- eruta videtur;;ad ^poSoXa; vero hsereticorum re-
bus sanctis qui sunt Ephesi.et fi.de hbus in Christo spicere voces, natio, sexus, idem vir doctissimus
Jesu. His non obstantibus, edit. utriusque Parisien- D opinatur. Ferenda editionis principis leclio mihi
sis lectionem, sacramentorum, amplectendam esse videtur, si modo reponas, vel ratio quodammodo se-
censeo.. Habebas proxime ante sacramenta Christi; xus , habilo nimirum ad 7rpo6o).ot; istas , ut ait
et conferas inferius Firmiliani Epistolam, § 8. Si- Semlerus, respectu. « Habes, inquit Tertullianus,
fnificari interea videntur Scripturse sacrae his voci- ogdoadem, tetradem duplicem, ex conjugationibus
us instrumenta divinarum rerum et sacramen- masculorum et feminarum. » Adv. Valcntinianos,
torum Christianorum. Mox praepositionem de proea; cap. 7. Routh.
adhibet more suo Tertullianus. (94) Sanctum canibus. Nec isla quidem a nobis
Et sanctorum Christianorum. Horum sen-
(91) negligenter transibuntur, quibus Eucharisliam exi-
sus ex quae in cap. 44 sequuntur hauriendus est.
iis stimamus intelligi, de qua libro de Spectaculis ita
Apostolorum aulem Acta et Epistolas vocat instru- loquitur, cap. 25 « Ex. ore quo Amen in sanclum
:
menta sanctorum Christianorum. Albasp. protuleris. Albasp.

»
(92) Ad ph,rasin vere quod attinet, quam in (95) Ante suntpcrfecti catechumeni, quam edoc-
vero est, habel Auctor in lib. suo de Resur. carnis, ti. Hoc est, Ante teXeioi sunt ot xatrjXoujj.evoi , quam
« Porro etsi ita in vero habeatur, cap. u et — fidei dogmatibus instructi. Routh.
non enim hanc esse in vero, » c 18. Anglice (96) Inconstanies. Omnes ecclesiastici, cujuscun-
69 LlBER DE PR.ESCRiPTlO.NiBUS. 70
neophytos conlocant, nunc sseculo obstrictos (97), m ii uul ;edificiorum, quara exstructiones jacentium
nunc apostatas nostros, ut gloria eos obligent, quia ruinarum. Ad titec solumraodo opera humiles, et
veritate non possunt. Nusquam facilius proficitur blandi, et summissi aguril. Cseterum, nec suis prse-
quam in castris rebellium, ubi ipsuin essc illic pro- sidibus reverentiam noverunt. Et hoc est quod
mereri est. Itaque alius hodie episcopus, cras alius schismata apud haerelicos fere non sunt quia, cum
;
(98) ; hodie diaconus, qui eras lector ; hodie pres- sint, non parenl (2). Schisma est 5$ unilas
byler, qui cras laicus : nam ei laicis 12 sacerdotalia ipsis ,5 (3). Mentior si non etiam a regulis suis va-
munera injungunt. riant inter se , dum unusquisque proinde (4) siio
CAPUT XLII. arbitrio modulalur qu* accepit, quemadmodum de
Inverbiquoque administratione negotium illis esse suo arbitrio ea composuit ille qui tradidit. Agno-
non ethnicos convertendi, sednostros evertendi; scit naturam suam, et originis suae morera, profec-
nec suis prcesidibus reverentiam pruestent : et
tus rei. Idem licuit Valentinianis quod Valentino,
hinc apud eos schismata nonparere, quantumvis
tamen a regulis suis inter se varient et etiam idem Marcionitis quod Marcioni,de arbitrio suo fidem
ab auctoribus suis. innovare. Denique penitus ihspectae haereses omnes
De verbi autem administratione (99) quid dicam, in multis cum auctdribus dissentienles deprehen-
cum hoc sit negolium illis, non ethnicos conver- d duntur. Plerique nec ecclesias habent, sine rriatre,
tendi, 13 sed nostros evertendi? Hanc raagis glo- sine sede,orbi fide, extorres.sinelare 16 vagantur (o).
riam captant, si stantibus ruinam, non si jacenti-
CAPUT XLIII.
bus elevalionem operentur quoniam et ipsum
Notata etiam fuisse eorum commercia cummagis,
;
opus corum non de suo proprio jfidiflcio venit, sed

circulatoribus, astrologis, philosophis ; adeo ut
de veritatis deslructione. Nostra suffodiunt, ut sua doctrinee. ipsorum non verce index sit disciplina
aedificcnt. Adime illis legem M Moysi, et prophetas, non bona.
et crcatorem Deum, accusalionem eloqui non ha Notata f sunt etiam commercia hajrelieorum cum
bent(l). lla fit ut ruinas facilius operentur stan- magis quampluribus , cum circulatoribus , cum
Variae lectiones.
12 Laici Hhen. 13 Evertendis Jun. convertendis al. u In lege Paris. 15 lpsa Seml. 16 Quasi sibi Iate
Fran. Jun. sibi late Paris. sibilatai Rhen. " Nota forsan legendum foret. Ead.
Commcntarius.
3ue tandem essent ordinis, ccrtis locis erant ad- n « Adime illis legem Moysi ot prophetas et creato-
icti, neque tiebant episcopi, aut saccrdotes, ho- " rem Deum, accusationom eloqui non halcnt. » Cum
noris aut vivendi gratia, sed pro loci aut populi viMO exstaroi in edit. Paris. 2* in lcge, et haberet
necessitate, et usu ordinabantur. Quibus uti non codex Wouwcrii et in crcatorem, positnmque sit in
licebat alio convolare, et sedes mutare, ita neque editt. Rhenani et Paris. prima, et loqui pro eloqui,
ab ofticio cx eo loco, ubi ordinati ei addieti erant, vix dubilabam quin, ila ut vides, locus emendari
sine cauaa amoveri potcrant, sed apud haefeficos pro dcberet. Rhenanus quidom ad terliam suam editio-
arbilrio scdes mutabantur, et ut dicit « Alius hodie : nem Iegendum conjicit ad cautionem pttf aeeusatio-
episcopus, cras alius. » Albasp. nem, sed frustra. RotJTH.
(97) Smculo obstrictos. lios inlolligit qui pfaefec- (2) eum sint, non parent. Et hav ost causa,
Quia
lura aliqua inter gcnliles fungobanlur; plcrique quaro inior oos non sint schismata, nou quod vere
enim Chiislianorum dignitatem aliquam aut militiae non siut disMMisiones,' sed qriia cum omnes pfo libi-
gradum corum honorum munia nihilominus
adepiti, dine cfliciimt quod cuique plioitum, non ap[iiront,
obibant, quos Ecclesia.; honoribus ordinare a-quum et idoo ipsissima unitas videtur, cura sit multipli-
non viilebalur. Albasp. citas sonliMitiarum. Dklacerda.
(98) Cras alius. Vel diverso, vel nullo fortasse (3)Schisrna eit unitas ipHs". Sic habot liher Ur-
munere funclus, ufsequentia ostondunt. sini.Verissimc. Sunt cpudom apud luorotioos sclii-
(99) De verbi autem adminisirdlibne. De ea qua; smata sed ea minus adverliinus ob oomniunem et
in Ecclesiis nebat non existinianin eum loqui, cum
;
concordissimam ipsis nobiscum discordiam, Rig. —

ab ea gentiles arcerenlur, verum de e qua? donii aut i Schisma quod est divisio a oalholicis, vincnlum
alibi familiariterhabebatur nilul egirai Cbrisfianis : ipsis e^t unilatis, quomadmodum anto scri - [
inajori erat pursa quam gentihbus Chrisii praecepia Auctor : a Nihil interost illis, licet divorsa tractan-
sensim oblrudere, utoosad tidem traherent. Albasp. tihus, dum
ad unius voritatis oxiuignationem oon-
(1) Adimc illis Ugem Moysi, ei provhetas ei spirent. » Cap. il. Rolth.
f
Creatorem Ikum, accusationem eloqui non hdbent. (i) Proinde. For. perinde. Voces a lihrariis mutari
Nolat Cerdonem, et Marcioncm, et Apellem, ausos solont. Roith.
etiam isia Chrisfianse religionis fundamenta con- (5) Quasi sine lare vagaritur. Voculam quasi fti
vellere. Nam in Catalogo luerelicor., ubi de Cer- cditiono prindpe afijsque reslituf. In eadem tamen
donc « Ilie propnefias, inqtut, et legem repudiat,
: mendose pOsiiuitJ ost, quasi sibi lat<r, in cd. toriia
Doo Croalori reiiunliat. n Cordonis aulein diseipu- Rhonani (juasi Sibi Litc, v.\ ullinn Rhenani quasi
lus fuit Marcio, Marcionis Apolles. Ait igitur luere- late, Lq od. Paris. prima quusi sibilattr, in Plris.
(jcorum ingenia aic instituia esse, ut diruant, non sibi late, om\>>o quasi,'\aeu. Fraiok. qitasi sibi late,
ut ffidifioeut. Adinio illis logein Mosis, el prophotis, ut in lortia Rhonani. Tandom odidii Riâliius 61
et Creatorem Deum, pullo jure causam tibi pro- Wouworii vot. hhro sine lare, omisso Ouasi. AJl
pterea dicent; non erit quod possint cop.queri. Ete- doclissimus illo Wouworius in Efhenaatt. SUlS
nim jain pridepn bsec ad se mmime peftinere (estafi anno 1608 edilis F.dilionom soontus vir illustris
—
:
sunt. Rig. Adime illis in legem Moysis ei prophe- (an Scaligcr?) omondavil Abiilate vagantur. Ingo-
tas etm Creqtorem Dcum niose, ut omnia. Fottasse nou rejicienda conjectura
accusdHonem: et toqui
non habcnt. Ita locum restitui. Vulgo edilum esl : qua scribebam, orbi fide, extorres. Cibyrata vagcin-
astrologis (6), cum philosophis, curiositati scilicet * disciplinae (15) ad probationem veritatis accedunt •
deditis: qilerite, et invenietis, ubique meminerunt. a qua divertere nemini expedit, qui meminerit fu-
Adeo et de genere conversationis qualitas tidei turi judicii quo omnes nos necesse est apud Ghrisli
index 18 disciplina tribunal

aeslimari potest : doctrinae astare, reddentes rationem inprimis ip-
est (7). Negant Deum timendum ; itaque libera suut sius fidei. Quid ergo dicent qui illam stupraverint
illis omnia et soluta. Ubi autem Deus non limetur, adulterio haeretico virginem traditam a Christo ?
nisi ubi non est ? Ubi Deus non est, nec veritas ulla Credo, allegabunt, nihil unquam sibi ab illo vel ab
19 merito et 24 et
est; ubi veritas nulla est , talis disci- aposlolis ejus de seris perversis doctrinis (16)
plina est. At ubi Deus, ibi metus in Deum, qui est futuris praenuntialum, et de cavendis abominan-
Deum, ibi gravitas 25
initium sapientiae. Ubi metus in disque praeceptum. Agnoscant 26 suam potius
honesta 20 et diligenlia attonita et cura solli- culpam quam illorum, qui nos 21 prae-
, (8), lanto ante
cita, et allectio 21 explorata (9), et communicaiio struxerunt. Adjicient praeterea multa de auctorilate
deliberata (10), et promolio emerita(il), 50 elsub- cujusque doctoris haeretici ; illos maxiine doctrina'
jectio religiosa et apparitio devola (13), el suae fidem confirmasse 29 mortuos suscitasse, de-
(12), ,
processio modesta 22 (14), et Ecclesia unita, et Dei g biles reformasse, futura signiiicasse, uti merito
omnia. apostoli crederentur (17). Quasi nec hoc scriptum
CAPUT XLIV. sit, venluros multos qui etiam virtutes maximas
ederent 29 ad fallaciam muniendam corruptae prae-
Postremo si fortepr&scriptionibushisnonmovean- ,
tur, ad futuri judicii metum et hcereticos provo- dicationis. Itaque veniam merebuntur? Qui 30 vero
cat, et eos qui aures hcereticis accommodant memores dominicarum et apostolicarum denuntia-
23 apud nos lestimonia
Proinde haec pressioris tionum in fide integri 31 steterint, credo de venia
Variae lectiones.
Judex Rig. Venet. inde Rhen. doctrina index disciplinae Paris. 19 V. ubi veritas nulla est desunt in
18
Rhen. edit. 20 Honestas Rhen. 21 Adjectio Rhen. 22 Moderata Paris. 23 Pressiora Rhen. utrumvis abest
Fran. Paris. 24 Saevis Rhen. scaevis Jun. 25 Quid Rhen. 26 Agnoseuut Rhen. agnoscent Semler. 27 in Verb.
tanto deest.Rhen. ed. non ante leg. Paris. Fran. suos ante Jun. 28 Maxima doctrinae suae confirmasse Rhen.
29 Ediderunt
Rhen. 30 Si Rhen. 31 Intcgra Rhen.
Commentarius.
tur, sed minime discedendum arbitror a vet. cod. » 12) Subjectio religiosa. Propter Ecclesiae hono-
Haec ille.
....... Recepit
.-.-._ ~j vero istud,
,
quasi
1 . Abii late vagan-
y rem,
-~--.,inquil (lib.
1 y. de ~~. r -. n quo
Bapt.),. -, salvo salva pax
,- ....... f,
UJ »
tur, in edit. suam Christianus Lupus ; nihilominus U est. Subjectus diciiur qui morern alteri gerit, ut
cum Rigaliio facit Thomasius. Id filius patri. Sic in Apolog. : « Filium jam subjectum
(6) Cum magis
quampluribus ,cum circulatoribus, pater relro patiens abdicavit. » Rig.
cum astrologis. Nemiui ignotum in historia eccle- (13) Apparitio devota. Apparent episcopis presby-
siastica tantisper versato, priores haerelicos magia teri, diaconi. Apparenl magistralibus scrihae, prae-
infames fuisse aut cum magis commercium ha- cones, accensi. Glossae Philoxeni, Apparitores, 'Ex-
buisse. Tales fuerunt Gnostici, Carpocratiani, et alii. 6t6auTa{. E?o\v hk vizriplxoLi tols dcpxouatv 7cpoue-
Ab Ecclesiae communione semotos eosdem magos SpeuovTe;.Apparilio, 'Ex£t6aa[j.6;. Eo sensu dicit
indubitatum quoque, ut mimos, ludiones, circula- Seplimius noster (libro de Spectaculis), aures et
tores, agyrtas, contra quos Auguslinus
comoedos : oculos apparere spiritui : « Cum spiritui appareant
et Cypnanus muliis Le Pr.
in locis, et concilia. aures et oculi ; nec possit mundus praestari, cujus,
(7) Doctrinos index disciplina est. Disciplina in apparitores inquinantur. » Rig.
hoc auctore, semper pro rebus fidei, sacramentis (14) Processio modesta. Procedebant in publieum
aut eorum usu, rilibus et caeremoniis, caeterisque Chrisliani modeslo habitu vultuque. Sic (lib. 11. de
quae ex praeceptis Cbrisli observamus, nonnunquam Cultu feminar.): « Vobis auiem nulla procedendi
etiam pro ipsamet fide usurpatur. Albasp. causa non tetrica. A"t imbecillus aliquis ex fratri-
(8) Diligentia attonita. Diiigentiam attonitamdicit bus visitatur, aut sacrificium olfertur, aut Dei sermo
quae semper est in metu ne peccet. Rig. administratur, etc. » Rig.
(9) Allectio explorata. Allegendorum scilicet in (15) Pressioris disciplince. Hoc est quod in Apolo-
ordinem ecclesiasticum. Hos enim anle ordinatio- n getico dixit : « Disciplinam praecepiorum inculca-
nem praedicari mos
Praedicatio autem fiebat
erat. lionibus densamus. » Hinc etiam illa quae saepo oc-
nominibus eorum proposilis, admonito populo, ut currunt, disciplina timenda, disciplina custodita,
si quis adversus eos quid haberet criminis, probaret disciplinae terror, disciplinae tenor. Sic contra, clis-
manifestis rebus. Quod ut fieret in provinciarum ciplina mollissima, laxissima. Rig.

rectoribus ordinandis, exemplo Christianorum sua- (16) De seris et perversis doctrinis. Sic opiime
sisse Alexandrum Severum narrat Lampridius. Ta- liber Ursini, Antea scevis nullo sensu. Scras doclri-
lis igilur apud Ecclesiam fuit allectio explorata ut : nas dicit Antichrisli, cujus lempora excipiet consum-
contra, apud haereticos ordinationes temerariae no- matio saeculi. Tria tcmpora in Tertulliani scr i
( - 1 i
tanlur supra. Rig. cundas hominum aetates dividunt, Naturae, Legis et

(10) Communicatio deliberata. Commuuicalionem Evangelii. Iiaque ultimum est Evangelii tempus,
intelligil quam ipse in Apologetico describit, nempo subrepente Antichristo el saeculi fine. Rig. Haec —
orationis ei conventus ct omnis sancli commercii. Rigaltius, qui seris recepit. Attamen, exstantc in
Ad eam vero non admittebantur nisi delibcratione praecedenlibus editionibus sxvis, haud spernenda,
prius hab<la probaiissimi. Rig. imo amplectanda est, conjeciura Junii sca^vis repo-
(11) Promotio emerita. Ipse sui interpres eodem nentis. Glossae Vett. ^xato;, sccevus, vanus, pravus.
Apologetico : t Praesident probati quique seniores, Saivis in edilionem suam revocavilThomasius, ascrip.
honorem istum non pretio, sed testimonio adepti. » ta altera lectione seris ad oram. Rolth.
Ris. (17) UU merito apostoli crederentur. Hic nonnisi
73 LIBEH DE PB/ESCBIPTIOXIBUS.
periclitabimtur, rcspondente Domino « Prtenan- CAPUT XLV.

:
^
tiaver.im 4tO pl.ine futuros faliaciae magistros in Porro hoc imtilulum simul aggressus etiam specia-
apostolorum etiam; liter, initio facto ajudaismo, hasreticos omnes ad
meo nomine et i)rO|)hetarum et
sua usque tempora recenset, et in primis Dosi-
el disccntibus mois eadem ad vos priedicare manda-
. theum, Sadducceos, Pharisceos.
veram; scmel (18) Evangelium ct ejusdem regulae
Sed nuuc quidem generaliler aclum e.,t a nobis
doclrinam apostolis meis delegucram ; sed cum
adversus haereses (22) onmes, cerLs el justis, et
32
vos non croderetis (19), libuit milii postca aliqua
nocessar.is pracseriplionibus (23) repdlcndas a con-
inde mutii" (20) : rosurreclionem promiseram eliam
lationc Scripturarum. De reliqtio, si Dei gratia an-
camis; sed recogilavi ne implere non possem na- :
quibusdam
auerit, etiam spccialiter rcspondebi-
tum me ostcnderam cx virgine; sed postea turpe
mus (24). Ihcc in fidc veritalis ci... (25) lcgentibu;
mihi visum est : patrem dixcram qui solem et plu-
pax ex gratia Domini nostri .Usu Chrisli in aHer-
vias fecit, sed alius mc patcr molior adoptavit :
num.
prohibuoram vos aurom accommodare haereticis, CONTRA H.ERETJCOS EXPLICIT (26).
sed erravi... ? » Talia 33 capit opinari eos qui exor- CB Sequenfia non lcguntur in vetustissimo codice
bitanl, et fidei 3* voritaiis periculum non ca- B Afjobardi.
vent (21). Quorum haerelicorum, ut plura praeteream, pauca

lectiones. Varice
32 V. Sed cum vos non crederetur, in Hhen. ed. prtrfiguntur vocibus semel kivangelium, etc. 33 Aha
lihcn. 34 Fide conj. Jun., sed pessime nostra sententia.
Coininenlaiius.
coinmentitia miracula, sive praestigias daemouum praescriptiones dicil , quia sccundum eas necesse
insect.itur Tortullianus; agnoscit enim hoc in po- est judici quoscumque agcre volontes renellere.
deni opere, c. praeserlim 30, vpra miracula argu- Hig.
mentitm ccrtum efliccre divinae missionis, tum cum (24) Etiam specialitcr quibusdam respondebimu*.
provocat baeielicos hac viclrici iuterpellatione : Iloc vero prseslilit libris adversus Marcionem, ad-
« Probcnl se novos apostolos csse ; dicant Cliristum versus Valentinianos, adversus Praxeam, etc. mi- ;
itorum descendisse, ueriini ipsuui docuiss •, ilerutn nimc aulcm sequenli opusculo; nam co laiitnm in-
cnicitixum, Uerum morluum, iterum resuscitatum : dicanlur haereses, non confutantur. Hig.
sic enim a|»oslolos solel facere. » Edd. ex opere (25) Hcec in fide veritatis, elc. Voc^s usque ad
DE GOURCY. uliimum verhum Explicit primus addidil Rigaltius
(18) Semel. II. c. ar.o^, tamum semel, non in cditione sua librorum novem Tertulliam. Rae
ilerum. vero ideo omissae esse in muliis codicib is videniur,
(19) Sed cum vosnon crederetis. Particula ncga- n clius cum hoc opere ohaereret libellus, de quo
ul mclius
liva cuivis perpendenti amo- "
sensum auctoris bene perpe illico dicuiri sunuis. In clausula autcm ista t Haec :
venda videbitur. Cseterum illud aniinadvertendum in fide veitaus ci legentibus pax oi gratia Do-
est, posila tiiisse haec verha iu
edit. vetuslissimis mini no>tri Jesu Christi ina^ternum • lacuna hoc vcl
post vocein mandaveram; ac di>plictiissc Juniu alio quodam modo supplenda cst, cilra cavillatio-
uaiispo-itioiiem, qu83 oorumdein pistca facla esl. ne.n iegentibus. llourn.
Ita enim scribii « Fallunlur, qui hic t ansponunt
: (2G) Contra hcereticos cxplicit. In co lice Agobardi
auctoris vei ba. Ego primam ediiionem, et ma.m- nou ultra pergit lib r de Pra>scripfionc hmreticor.
scrifjtorum consciiMini scquens, ita lcgondum c n- neqnc ulla tii mentio sequfentis opusculi quod inci-
sco Discentibus, id est, discipulis, meis eadcm ad
: pil : Quorum
ha-rcticorum ut plura prateream, etft.
vos pratdicare mandavcram (nimiium solummodo El j.icebd KxefaXov, in>i dic mus sic a Tortulliano
viva voce), sedcumvos non crederctis (praedicationi adnexum fuisse operi de Prcescriptione hasreticorum,
illorum), semel Evangelium et ejusdem regulcedoc- ut oo absoluto, cum alUjuis ascripsissot Explicit :
iriuam appstolis meis delegaveram, puia liiterarum de Prcescriptione hcereticorum, idem, quisquis ille
monumentis consignandam, el dcponendam in ec- fueiit, ejus aevi scriptor pro tiiulo sequentis opu-
clcsia mca. Sed libuit mihi posteaaliqua inde mu- s.uli subjccerii Quorum hasreticorum : daturus
:
tare, ncmpe ut post ab ilhs hsereseon auctonbus scilicei calalogum eorum quos gonerali pn«sori-
fttil factitatum. Sic integra omnia. • Haec Junius, ptioue submovenlos censerot, ac deinde incipial
•luihus lamen baud assculior. i\a vero volus sen- o|)usculum Tacco cniui Judaismi hcsreticos : quod
:
tentiarutn ordj rev caii debcat, aeque lamen scri- idcirco portio ac sequela prsecedentis habeatur,
bcndum foret, sed cum vos crederetts. Houtii. propiereaque nullibi citatum ab aurtore separatim
Mutare. Ironicc dictum iutelligas. Edd.
(201 D reperiatur. Stylus certc non absimilis vidciur Sep-
(21) Qui exorbitant, et fidei veritatis vericulum limiauo. In quibusdam vero exemplaribus prsscpdit
noncaveni.Legcndum putanatJunius/id0,noa fidei; bbium de Prascriptionc Ivrreticorum. Ris. Si, —
exsiatque in ipsa hujus libelli clausula, quam post ul opinantur Al ixius, Nbess< Itus, aliicpio, posl Tr-
Junii lompora Higaliius adjecit, loculio /// fidc vcri- tulliani lapsum composilus fuit hic uber De Pret
t<itis. Porro SCrlbit S. Paulus £v aYtaajjuo r^vjjj.%- scriptione, hinc sane duo isti tractatus divcrsosau-
to?, xa\
Tilaru ilrfidtx;, II Tkess. II, 13.' Quapro- ctoros habeant omnino noo 'sse esi. Haud panea
ptorlocum ita rofmgo, qui exorbitantes fide veritatis, oi.iin contra Montani hasresim in subsequentis oû-
pericuhim non cavcnt. CaHoruinilliul, capit opinari, s-.uli oap. penult. afferuntur. Rem vero aliter se
pro oo quod est, potesi ficri, ut talia opiiicntur, habero circa composiitonem, quani orepint. libri
qui c.vorbitautes, etc, niorc Tertulliani csi posilum. dc Prescriptione posl Tertulliani lap<-um, supra
Houtii. eiposui; porro scriplum fuisse iisdem fere lempo-
(S2) Scd nune generaliter aetum estadversus om- nbus utrumque librum, omnes, quod sciam, con-
nes fwereses. lpsc libro de Carne Christi: « Scd ple- scntiunt. At voro. otsi egregium el Drohabile opua
mus bujasmodi prsescriptionibus adversus omues cst catalogus isio hsereticorum, Advenus omnes
hajreses alibi jam Edd.
usi sumus. » Hcereses appellatus, multaque io se bonse Iragis,
(23) Et neccssariis prwscriptwnibus.Necesssiria* nequaquam alibi roperti, conlinol; ac pnvterea ab
Patrol. H. 3
75 TERTULLIAM OPERUM PARS II 7fi
perstringam. Taceo enim Judaismi hsereticos (27), * suis instilutuni, a dtemone se oberrante 35 , quid
Dositheum, inquam, Samaritanum qui primus ausus essel sapienlia, descendissc quaerendum apud
est prophetas, quasi non in Spiritu sancto locutos, Judaeos (30), se iu phantasmate Dei non pas
repudiare. Taceo Sadduccacos, qui ex hujus erroris sum (31), sed essc lmnc
quasi passum. Post
radice surgentes, ausi sunt ad hanc haeresim etiam" Menandor discipulus ipsius, similiter magus, eadem
resurrectionem carnis negare. Praetermitto Phari- dicens quae Simon ipse quidquid se Simon dixe-
:
saeos, qui addiiamenta quaedam legi astruendo a rat, hoc se Menander esse dicebat, negans habere
Judaus : unde etiam

divisi sunt hoc accipere ipsum posse qucmquam salutem, nisi in nomine suo
quod habent nomen, digni fuerunt cum bis etiam : baptizaius fuis>et. Seculus est post haec et Satur-
Herodianos, qui Christum Herodem esse dixerunt. ninus, et hic similiter dicens, innascibilem 36 €»'£
CAPUT XLVI. virlutem, id est Deum, in summis et illis 31 infinilis
Deinde eos recenset, qui ex Evangelio hceretici esse partibus et in stiperioribus manere, longe aut^m
voluerunt, Simonem Magum,Menandrum, Satur- distautes ab hoc angelos inferiorem 38 mundum
ninum, Basilidem, Nicolaum. fecisse (32) : ct quia splendor quidam luminis
Ad eos me converto (28) qui ex Evangelio lnere- desursum in inferioribus refulsisset, ad similitu-
hci esse voluerunt ex quibus est primus omnium
:
B dinem illam superiorem propter illius luminis 39
Simon Magus (29), qui in Actis apostolorum condi- (33) angelos hominem instiluere, angelos curassc :
gnam meruit ab apostolo Petro justamque senten- hunc super lerram jacuisse reptantem : cujus
tiam. Hic ausus estsummam se dicere virtulem, id lumen illud el virlutem misericordiam 40
, scintillam
est summum Deum, mundum autem ab angelis salvamesse (34), caelera
41 hominis perire. Chrislum
Variae lectiones.
35Aberranle Paris. ad daemonem suum errantem Jun. ad Ennoeam se aberrantem, quae {pro quid) Seml.
ex lrenaei I, 23. 30 Innobilem, Jun. in summis illis et, Jud. 37 lilis et Jun. 38 Inferiores Seml. 39 Similitudi-
nem illius luminis, et nihil intermedium, Seml. 40 Verbamodo neglecta hic inserit Semler eo modo :vir-
tutem illam superiorem propter miscr. Juniusvero sic habet cui lumen illud et virtulem illam superiorem
:
propter miscricordiam vitte scintillam immisisse ; hanc scintillam salvam esse caeterum hominis perire. 41 ;
C3eteram Rhen.'
Commentarius.
Hieronymo, ut indicabit Rigaltius, adductus est edil. sua pro veteri scriplura inferiorem Rigaltius.
;
imo forlasse Tertulliano ipsi ab Optato in lib. primo Cum vero postea, in cap. 3, « angelos inferiores
De Schismate Donatistarum attributus haud satis hominem finxisso » scribat hic auctor, '.eclionem
:
tamen conveniie idem videlur cum opere a Ter- alteram revocavi. Habes infra, « in ullimis quidem
tulliano supra promisso, in quo singulis haeresibus Q angelis, et qui bunc fecerunt mundum; > alque
se responsurum esse ait; nec vim salesque oralio- initio cap. 4, « angelos atque virtules, quos di-
nis Seplimianae satis assequilur. Certe pars hujus stantes superioribus virtutibus mundum
longc a
libelliDe Prcescriptione non est; neque a Lupo aut istum inferioribus panibus condidisse » dicit.
in
Thomasio, qui post Rigaltii tempora hunc de Prces- Altamen in cap. 7, nientio est mundi supe-
criptione ediderunt, libris suis conclusus est. Routh. rioris atque inferioris. Supra Junius conjecit emen-
(27) Taceo enim judaismi hcereticos. Haec legerat dandum, « in summis illis el infinilis parlibus, pro,
Hieronymus, cum adversus Lucifcrianos agens, in summis et illis intinilis, » sed fortasse nihil
« Taceo, inquit, de judaismi haTeticis, qui ante mtitaudum est. Routh.
advcntum Chrisli legem traditam dissiparant, quod (33) Ad similitudinem illius luminis. Post simili-
Dositheus Samaritanorum princeps prophelas rcpu- tudinem interposuit has voces Kigaltius, illam supe-
diavit, » etc. Rig. riorem propter, quas quidem, ut ex sequentibus
(28) Ad eosmeconverto. Hieronymus, eod. « Ad : perpcram laic translatas, expungendas jussi. Dein
eosvcnio haeretieos, qui Evangelia laniaverunt. » Rig. vox angelos male repetita fuisse videtur ,
prout
Ad eos me converto, elc. Aggreditur jam ad Rhenanus jam adnolavcrat, et posl eum Wouwe-
dicendum de haereticis, qui a Christo nato exstile- rius in Emendationibus Epidict. Fine opusculi simile
runt, quique insaniae suae argumenla posterioribus quid huic clausulae habcs, quam Victorinus corro-
haereticis reliqucrunt. Le Pr. n borare curavit. Routh.
(29) Ex quibus est primus omnium Simon Magvs. (34) Cujus lumen illud, et virtutem illam supe-
Primum omnium numerat Simonem Magum cum riorem propter misericordiam, scintillam salvam
Irenajo, Lpiphanio, etc. esse. Sic editt. anle Rigaltium, qui quidem voces
(30) A dcemone se oberrante quid esset sapientia illam superiorem propter omisit. Sed locum mancum
descendisse qucerendum apud Judceos. Haec sunt et corruptum Junius hoc modo supplcvit, atque
corruplissima, nec juvant manuscripti. Legendum emendavit Cui « lumen illud et virlulem illam
:
tamen videlur « Ad oves aberrantes so, qui cssct

: superiorem propter misericordiam » vilae scintillam
sapicntia, descendisse quserendum. Apud Judieos immississe; hanc « scintillam salvam esse. » Con-
se in phaniasmale, » etc. Hieronymus, Indiculo venil haec emendatio tam cum iis, quae in cap. 3
haeres. : » Ideoquc se descendisse inquit, ut ovem scquuntur, quam cum Tertulliano in lib. de Anima
salvaret perditam. Chrislum apud Judaeos non esse cap. 23, atque Irenaeo lib. i, Contra htereses, cap. 22,
passum. » Rig. ubi de Saturnini scitis agitur. Intcrea a Junio locum
(31) Se in phantasmate Deinonpassum. Foitasse praeclare emendante reclius ni f.illor, positum ,
Deum reponeiidum, cum hoc interpretamento se : luisse scinlillam vitce, quarn vitce scintillam, siqui-
modo imaginario, vel pulativo, ut loquitur Terlul- dem propter xb 6{wiox^Xeutov, seu vocis scintillce
liauus, « \ion passum, sed esse quasi passum, repetilioncm, omissio vocum interjcctarum con-
Deus cum fuerit. »Routh. tigisse videatur. Dixi, similia exstare in capite
(32) Angelos inferioresmundum fecissc. Posuit in proxime sequente. Routh.
7-7 LIBER l)E Plt/ESCRIPTIONIBUS. 78
in substanlia corporis non fuisse, ct puantasmate * suhstanlia carnis fuis^c : hunc passum a Judaeis
tantum quasi passum fiiissc; resurrectionem carnis non csse, sed vice ipsius Simonem iiit crucifixum
nullo modo luturam esse. Poslea Basili-Jcs hare- essc; unde nec in cum credendum esse qui sit
ticoa erupil : hic csse dicil summum Dcum nomine crucifixus, ne quis confitealur in Simonem credi-
Abraxan, ex (|UO mentem creatam quam Graeco ,

disse (3*7). Manyria negat csse facienda. Carnis
noyn appellal. Indc Verbum. Kx illo providenliam resurrectionem graviler impugnat, ncgans salutem
ex providcntia virtutem et sapientiarn : ex ipsis corporibus reproniissam. Alter 'l3

h&relicus Nico-
inde principatus, et poteslates, ct angelos factos, husemersit; liic de septem diaconis i38>, qui in
deinde angclorum cditiones et probolas
iniinilas : Actis apostolorum ailecti sunt, fuil. Hic dicit
ab istis angelis trecenios sexaginla quinque coelos lenebras in concupiscenlia Iuminis, ct quidem fa>da
institutos, ct mundum in honore Abraxae, cujus ct obsccna, fuissc : ex bac permistionc pudor est
nomen liunc in sc habebat' numcrum compulalum. dicere qua> fcetida et immunda sunt.
In ultimis quidem angelis, et qui nunc fccerunl /Eones enim refert quosdam tuipitudinis (39)
mundum, novissimum ponit Judaorum Deum, id natos '''
(40), el complexus, et permistioncsexsecra-
est Deum Iegis et proplictarum; quem Deum bilcs, obscenasque conjuncias (41), et qua>dam ex
negat, sed angelum dicil. lluic sortito obligisse g ipsis adbuc turpiora : naios pra>lerea da>mones, et
semen Abrahae, atque ideo bunc de terra JEgypti deos, et spiritus septem, et alia satis '*'•>
sacrilega
lihos Israel in terrani Chanaan transtulisse. Hunc pariter el fceda : qu?e rcferre erubescimus, el jam
'
lG
turbulenliorem pra> ca;tcris (35) angclis, atque ideo praeterimus. Satis est nobis quod totam istani
ei seditioncs frequenter '« 2

(36) et bella concutcre, haercsim Nicolaitarum Apocalypsis Domini gravis-
sed et liumanum sanguiuem fundere. Christum sima scntentiae aucloiitate ( 42) damnavit, dicendo :
autem, non ab hoc qui fecerit mundum, sed ab illo Quia hoc lenes, odisti doctrinam Nicolailarmn (43),
Abraxa missuin vcuisso in phanlasmale : sine quam el ego odi.
Variae lectiones.
'- Frcqueiilare suspicatur Semler. ,|3 Aliler Jun. Vl Sunt et caelera obscena. Omnes enim referl
quosdam
lurpiiudinisnotas Seml. Pro aiones vel omnes Latui. legit communes. w Satis tolht Jun. ,6 Si etiam prae-
'
lerimus, satis proponit Semler.

Commentarius.
(3B) llunc turbulcntiorcm prce ortos essc deos et angelos et damiones. » L*nde
casteris. Indiculus
Hicronymi « llic angelus protcrvitatc sua exalta-
: nuper monuit vir eru iiliss. legen-luin, .Kones
vil se supra caHeros angelos. » Rig. enim referl quosdam turpitudiois natos, » etc. Rig.
(36) Frequenter. An Irequcntare ? Skmlkr.
—
(40) Ex hac permistione, pudor est dicere qxue
Alioquin advcrbium cum concutere construenduni C foeda et immunda suntet ccetera obscena ; omnes
forel. Sed fortasse scribendum, el seditiouc res enim refert quosdam turpitudinis natos, eic. Ita so
frequenter et bello concutere, pro et seditiones habct edit. princeps. In cdit. Rhcnani uh. Pari-..
frequenter et bella concutere. Rodth. utraquc et Franek, sunt cum sequeniibus posiium
(37i Nequis confiteatur in Simonem credidisse. est. ln hunc auiem modum locum repraesentavil
Forte reponendum, conlicialur h. e. colligatur, vcl, Rigallius « Ex hac pei misiione ador cst dicere : r
concludatur. Routii. quae foeda ct immunda sunt. Hor.mies enim releil

(38) llic deseptem diaconis. Nicolaiiarum lwresis quosdam Lurpitudinis nalos. » Cuni vero omnia
hic attingitur, cujus praecipuum dogma erat, quod haec et plura post voces e.v hae permistione usque
matrimoniuin insliliiluin cssct merc humaniim, nec ad illas, natos prmterea daemones, -acevQeTixw;
conscientias obluaret, alque etiara quod vesci collocala videantur, totum locum velim iia relin-
licerel ininiolaliliis siuc uilo discrimine. Illi autem gere, alque distinguere « Ex hac permislionc :
ha-ivtici significantur Act. xx, his vi rbis, XaXcuvTs; ipudor e.-t dicere, quse foeda etimmuDda. Sunt el
SisaTpau.ji.eva. Auclorcm hujus dogmitis laeiunt caetera obscena; oniue niini refert quasdam lur-
Nicolaum, unum e seplem diaconis, Tertullianus pitudinis notas, et complexus, et permistiones
hoc, in loco, sanctus Bpiph. baer. 25; Clemens exsecrabiles, obscenasque conjuncias ijioe e*l
Alex. Stromat. it et tn sanctus Hieionymus, Epist. n conjunciionesi, et quaedam ex ipsis adhuc turpiora,
;
de Fabiano, ei ad Ctesiphontem; Eusebius, lib. m; naios praeterca daemoncs et dcos, » rtc. Hoc mihi
Philastrius Brixiensis, lib. de Hosr.; Theodoretus, quidem placet. Sed Rigaliius, qui ipse komines pro
Harret. Fab. lib. iu; August., bser. 5, ctalii innu- omnes posuit, in notis suis rerert, nionui.se virum
meri. Post tanlain vero sanctoruni Patriim conseo- erudiiissimum, legendum asones, propter Epipha-
sioncin hac in niateria, nrscio an dubitandi locus niuin in Haeres. Scribere autem jusserat Laiinus
Buperesse possit; facit tamen sanctus lgnaiius ut Latioius, eommunes pro omnes, t|uod probatJunius.
hic dubius haeream, credamque auctorom Ulius Becte praestat, quasdam turpitudinis notas, editio
secta> foriasse non fnisse Nicolaum diacohum. Igna- rlalensis, sed unde acceptum, nescio. Roitm.
tius enini, Epist. ad Tralliauos <I>suy£T£ xa\ tou; (4li Obscenasque conjunctas. Hocest.conjunc io-
:
dxaOdpou; NixoXaiTa;, tou; ^su5iovuu.ou; « Fugile quo- nes. Hicronvmus adversus Lucif. de hoc ipso
:
que impuros Nicolailas falsuin nomen usurpantes. » haerelico « Die noctuque nuptias faciens, obsee- :
AiUie plerosque illorum Patrum dubitanter loqui nos ci auditu quoque erubescendos coitus som-
dc Nicolao illo, in quem lacile fuil illud rejice- niavit. » Rjq.
rc, propter vitae sordes et mores corruptissimos. Gravissima senteniiat auctoritate. An repo-
(42)
Lk Pr. nendum qravissimoj? ItofTH.
^
(39) .V.oues eniiii refert quosdam turpitudinis. f48) Quhi hoc tenes, odisti doctrinam SicoL
bpiphanius, Uat Jx toutou tou aiwve; tcu atav^pou x»\ liuliculus Hieronymi « Spiritus autem sanelus •.
haeresim appellans, dicil ad Bcclesiaa Sed hoc :
xai aalixova; : r K( ox hujus a>onis piulcmlis habes, quia odisti lacia Nicolaitarum. » Rig.
79 TEHTULLIAM OFliRUM FARS 11.
80
CAPUT LXVIL ^ pervenire, in medietate relictum, extendisse 5o
Quibus adjungit Ophitas, Cainaeos, Sethoitas. tutum, efferi-se sic ccelum (48). Jaldabaoth tamen
Accesserunt his haerelici etiam illi, qui Ophitse inforius desccndi^se, ct fecisse sibi iilios septem :
nuncupantur. Nain serpenlem magniticanl in lau- quem occlusisse (49) superiora dilatatione; ut quia
tum, ut ilium etiam ipsi Christo praeferant. Ipse angeli, quae superiora
essent, sciro nou possent,
enim, inquiunt, scienliie nobis boni et mali origi- ipsum solum Deum putarent. Virtutes igitur illas
nem dcdit. llujus animadvertcns potentiam et et angelos inferiores homincm fecisse : et quia ab
majeslalem Jloyses, inquiunt, sereum posuit ser- inlirmioribus et mediocribns virtulibus inslitulus
pentem : et quicumque ipsum Ol aspexerunt, sani- esset, quasi vermem jacuisse reptanteni. Illum vero
tatem consecuti sunt. lpse, aiunt prseterea, Clirislus ajonem ex quo Jaldabaoth processis-et, in\idia
in Evangelio suo imitatur (44) serpentis ipsius cominotum, scinlillam homini quamdam jacenti
dicendo kl Et sicut Moyses immisisse (50)qua excilatus pcr prudentiam saperel,
sacram potesiatem, :
exaltavit serpentem in deserto, itacxalturi oportet et iutelligere possct superiora. Sic rursum Jalda
Filium hominis : ipsum imroducunl ad benedi- baoth istuin in iudignationem conversum ex semet-
4U Sed errons
cenda Eucharistia sua (45). tota istius ipso edidisse virlutem et simiiiiudinem serpen-
et scena el doctrina inde tluxit. Dicunt enim de B tis (51) : et hanc fuisse virtutem G£» in paiadiso,
illo summo primario aeone complures alios aeones id est, istum fuisse serpeuiem, cui Eva quasi Filio
exstitisse mleriores; omnibus lamcu isiis aeonem Dei crediderat. Decerpsit, inquiuiit, de fructu
anlistare, cujus sit nomen Jaldabaolh (46). Hunc arboris, atque ideo generi liumano scientiam bono-
autem conceplum esse ex altero a;one ueouibus rum et malorum conlribuit. Chrisium autem nou
inferioribus permisto : seque postea, cum in su- in subslantia carnis fuisse, salulem carnis speran-
periora voluisset eniti, gravilate maieriae perdam omnino non esse. Necnon etiam erupit alia
non poluisse ad superiora 49 quoque hseresis, quae dicilur Cainaeorum (52). Et

misla (47) sibi,
Variae lectiones.
" Docendo Se-mler, 48 Eucharistica Fran. 49 Superna Seml., alque occlusisse superiora Jun. 50 Se adden-
dum dicit Semler.
Commentarius.
(44) hnitatur. Magis conveuirel. huic loco verbum sisse. Indiculus Itaque superna mater
Hier. : «
iniimat. Houth. volens cvacuare virtutem

Jaldabaolh, operata esl
(45) Ipsum introducunt ad benedicenda Eucha- ! scinlillam wrtutis (Jesccndere iu hominem, et con-
ristia sua. Alque ita eliam lndiculus Hicronymi tinuo erexil etim, ut slaret pcdibus suis. » Rig.
—
:
« Et ipse iihs Eucharislia sanclificat. > Rig. (51) Et similitudinem serpentis. Forte legendum,
Muiandum censuit Pamelius Eucharistia iu eucha- ad similitudinem serpentis. Routh.
ristica, seu retenta pristina leclioue ait Rigaltius : (52) Quce. dicitur Cainworum, Certe etiam istos
« Sic liabel codex Divionensis. Alque ita etiam Caianos vocant Philastrius, Epiphanius, Augustinus
mdicuius Haeres. Hieronymi (a Menardo cdilus). ac Damascenus. Deniquc Hieronymus, adv. Lucif.,
Et ipse illis emharistia sanctificat. Routh. dum ooiijungit Ophitas, Caianos, Carptcratem, Ce-
(46) Cujus sit nomen Jaldabaoth. Vocabulum rinthum, Hebionem, Auciorem, quantum apparet,
isluu e Nicolaitarum penu dcpromptum est, de quo imitatus; Clemens \cro Alex. Strom. 7, Caianitas;
sic sanctus Epiphanius, haei 25 "Exspoi oe tcov . : lrcnaeus magis propiie, uti tt Theodoretus, Cainos,
Tipoetpr.pivwv 'IaXoaSacofi &o<ja£ouat, (paaxovTe; auTbv , quia noni: n uno coiiMensu inde oirnes deiivant.
etvai Ttptoxov ulbv ttj; Baf&fj),u> xai ota tout6 cpaat oefv Pam. —
Cainceorum. Sunt i,a appellati, quod Caiu
difeiv auTw tt)v Tiu.riv, oti 7toX).a "O&sv xai
cwtExaXuviJiev. IValricidam primog. nitum patris nostri ac bcali
6iSX(a Tiva ec; ov6u.aro; tou TaXoaSawG TCotrjTeuovTai £xtu- Adse protoplasti, coiaut el venerentur, eum di-
•rcouvTe; : « Alii a poiissimum
pisedictis Jaldabaoth centes fuisse \iilutis fortissimae et vx ailera qui- :
veneranlur, asstrentes esse rimogenitum Barbelo- | deni \irlule, iii rapc diaboli, Cam faclum; ex altcra
I
nis, adeoque tribuendum ipsi honorcm, ut aiunt, '

aulem, id est Dti, Abe! beatissimum nalum et :
quotiiam mulia delexit unde libros quosdam sub ; virtutem majornn, qua; crat in ipso Cain, ita in-
Jdldabtoth nomme circumftruiit. » Plurima sunt valuisse, ut suum luterhccrct fraliem. Adorant
ejusmodi spurcitia: vocabula a Nicolaitis conficta, simiiiter Judam proditorcm, eum arbitrantcs aii-
quorum nonnulla apud sanctum Epiphanium refe- quid divinum e»se, adeo quidcm, ut Cjus deleslan-
runtur. Sed violo tc, pudor, cum in his diutius im- iium scelus ingens bcneficium ieputcnt, eum asse-
inoror. Le Pr. renles preescivisse quantum esset genen humano
(47) Gravitate materias permista sibi. Legendum Chrisli passio Judaais ad
|irofulura, ideoque illum
videlur permisUe. Routh. occidendum Perhibentur quoque et So-
tradidissc.
(48) ln medietate rclictum extendisse totum, effe- domitas colcre. ltcm Core, Dalhan et Abirou,
cisse sic ccelum. Sie euitum est. Sed conjecit scii- piopterea quod, oum schisma in primo Dei populo
bendum extendisse se Semlcruset anie eum Latinus iecisscnt, te. ra di hiscente perierint. Adeo qui-
Latinius, qui censuit pontndum esse et
el r< cte dem, ut quantumiibet aliqui fucrint aliquando sec-
fecisse pro effecisse. Fortasse igilur ita lcgendus lestiaut flagiliosi, nunquam illis dcfuerint a quibus
est locus, in medietate vero relictum exlendisse se laudarentur, el eorum scelus commendaretur.
totum, et fecisse sic ccelum. Routh. Blasi hcmanl deniquc ii legtm el Deum legis aucto-
(49) Quem occlusisse. Coujeceiat lcgendum, atque rem, carmsque resurrettionem negant. Omncs de-
occlusisse Junius. Malim queis vel quibus repo- nique Marcionis crrores illis tnbuunl Irena?us et
nere. id. Augustinus cx quo facile creditu est, Caianos hse-
:
(50) Scintillam quamdam jacenti homini immi- relicos a Marcione orlum habuisse. Lac
81 LIBER DE PRyKSCRlPTIONIBUS. 82
ipsi cnim ma^nificanl Cain (53), quasi cx quadam ^ hominum iniquas fuisse (60) : ob quam ciusam
potcnti vtrtule conccptum, qn:e operata sit m lnso illam virtutem, quam Csicut diximus) pronunliant
Nani Abcl ex inferiore virtute conceptum, procrca- matrera, ad vindiciam etiam caiaclysmum indu-
tum, ct ideo infcriorem rcporlnm (54). 1 1 i qui hoc cere, nt et illud permistionis semcn tolleretur, et
adscrunt, etiam Judam proditorcm defendrj ,:, ad- hoc solum semen, quod esset purum, inlegrum
52
mirabilem illum et magnum cssc memorantes (55), cus'odirctur. Sedenim illos qui seminis illos prioris
proptcr utilitates, quas lnimano gcnori contulissc instiluissent, occnlte et latenlcr, et ignoranle illa
jactatur.Quidam cnim ipsorum gratiarum aclionem matre Virtute, cum illis oclo animahus in arcam
Juda; propler hanccausam reddendam putant. Ani- misi-sc ctiam scmen Cham 53
,
quo semen malili<e
madvertens enim, inquiunt, Judas, quod Chrislus non pcriret, sed cum csetcris conservatum, et post
vcllcl vcritatcm suhvertere, tradidit illum, ne cataclysmum t"rris rcddilum, exemplo caetero r um
sub-
veiti veritas posset. Et alii sic conlra disputant et ex-resceret et effunderetur, et totum orbem et
dicml : Quia potestates hiijiis mundi nolehant pali impleret et occuparet. De Christo aulem sic sentiunt,
Christum, ne humano gcneri per mortem ipsius ul dicant illum tmtummodo Seth, et pro ipso Selh
salus pararelur, saluti consulens gcneris humani, ipsum fuisse 5i .
tradidit Christuni, ut salus, quae impcdiebatur *»

CAPUT XLVIII.
per virtutes, qua: obsistebant ne pateretur Chris-
Prceterea Carpocratem, Cerinthum, Hebionem.
tus, impcdiri omnino non posset, (t idô per
passionem Christi (56) non posset salus humani Carpocrates pnetcrea (61) hanc tulit sectam.
geuerifl rctard.iri. Sed ct illa lucicsis processil, quae Unam csse dicit Virtutem in superioribus principa-
dicitur Scthoitarum 51
(57) . Hujus perversitalis lem, ex hac prolalos angelos atque virtutes; quos
doclrina ha>c est : duos homincs ab angelis cons- distantes longe a superioribus virlutibus K mundum
,
liiutos, Cain et Ahel ;

proptcr hos magnas in- islum in inferiorbus partibus con lidisse ; Christum
ter angelos contenliones et disconlia cxstiiissc ; non cx virgine Maria natum, sed ex semine Joscph,
ob hanc causnm iilam bominem tantummodo genilum, sane pr;e cseteris
iiii virtulem qua3 super
omnes (58) viriutea esset, quam matrem pronun- jtislitia^ ©7 cutu (62), vitcte 56 inlegrilate melio-
tiant, dum Ahel inlerfcctum dicerent (59), voluisse rem hunc apud Judseos passum solam animam : :
concipi ct nasci hunc Scth loco Ahelis, ut evacua- ipsius cu lo receptam, eo quod et firmior et robu-
rentur angeli llli, qui duos priores iilos liomine9 stior caeleris fuerit ex quo colligerct, lenttta 51 :
conuidissent, dum hoc s'>men mundum morititr et Q animarum sola salulo, r.ullas corporis resurrectio-
nascitur. Pcrmistiones cnim dicunt angclorum et ncs (63). Post hunc Cerinthus haereticus erupit,
Variffl lectiones.
Settbilarum tnavult Jun. M Quo seminis lllos priores Seml. Quo seminio illos priores Jun. 53 Cain
51
Fran. Paris. 5i Non pro nohis tantummodo.sed et pro ipso sc ipsum fuisse lilien. Sed et pro ipso, se i^sum
fuissc Seml. 55 Virltttum Seml. 56 \il<e tollit Semt. 51 Cohigerc cst reteula Jun.
Comtneiitarius.
(53) Et ipsi magnificant Cain. Indiculus Hicr. forie reponendum esl, impias, cum voccs islae inlcr
sanctificant. Rio. se facile mutentur. In.
(54) Et idco inferiorem repertum. Indiculus llier. (01) Carpocratesprosterea, eic. Gnosticorum pa-
Et ideo illum esse occisum. Rig. renlem futsse Carpocnitcm manifestam cst. Ejus
(55) idmirabilem illum etmagnum essememo- autem errores in cunis cxslincti sunt. Is inler cap-
rantes. Indiculua Hier. « Omoium apostolorum lera COmmenta Ti sumenlum Vetus rejiciebal. \n
fuisse doctiorem. » Hig. idem fuerit Bucior Gnosticoram et Carpocraiiano-
(56) passionem Christi. Hoc
/'(•;• est, si pateretur nim non expendo. Gonstal sociam aut itiventrieom
<;in istus. Routh. tot scelerum fui-so quamdam mulicrculam M ir-
(57) Quos dicitur Sethoitarum. Sethiani, vel, ut cellinam, ûx Christi, Pauli, llomcri, et Pvthagorae
Tertuil. placet, Sethoite, a Sctk, hda lilio natu imagines promiscue colebat; quem cuhum
ridicule
tertio dic.i sunt, quera Julsei quidam venerari di- profanis aumiaibus cum sacris adhibuisse fertur imp.
cebantur, qucmadmodnm esl auclor Augiist'tms n \lx. Severus, qui in sacrario Abrahami et Orphei,
[lib. de Hosr. cap. 19). Diccbant enim ilK, Seth u Cbristi et Apollitns statuas asservabat. Le Pr.
de siipiema mdre aatam fuisse, eam asserentes (62) Sanc pra- costeris justUios cultu. lodicolus
riiin buperno patr coavenisse, unde diviaum illud Hier Habuisse autem illumspiritum prophetalem.
:
seinen nascerolur laoquam liliorum Dei. Apud eos Rig.

enim masculi ct fe ninse dii deeeque esse putantur. (63 1 Quod ct catcris fucrit,
firmior ct robusiior c.r
Lac ct (]iiocollii]crct,tcntata aniinarum
sola salutc. nul-
(58) Virtutem quos super omnes virtutes esset. In las corporxs resurrectionas. Sie edit. piiaoeps. Sed
Indiculo llier. vocatur Trivirtus. Ris. \ulgu cum ahcst (•./• aote costeris, utm rede c.r i>ro
(59) /)//»/ Abelinterfectumdicerent. Nonne cumet c/ aote '///o posiium est. Legcodum puto robus:
discerei rcpi nenda?ApudEpiphaniurain voceSethia- ea costeris fucrit. Meliusque mihi videreiur, ox
norum, de hac matre loc positum cst, "rwQ/wi Jw quo colligeret, aiteotata. Dein, ait Semlerus, ta
aauxTavTou "ASsX, JvOjixY.Oirja Ireotvdjs -(£vvir,07Jva) tov </»() colligereest retenta anim.irum sola salmte , etc,
-i)0, xa\ h toOtio eOitxe xrjv auirj; Suvaaiv. C. II, legeodum ccnsct Juoius; retenta jam reposaerat
p. W4ed. Rocth.
Petav. Latinitis. « Scrihendum conjecit idootator ad edil.
(60) Permistiones enimdicuntangelorumet homu Romanam hojas traetatus, constitmta tatUum, vcl
nitm iniquas fuissc, h. e. irhpares, iiuequales. Nisi admissa anim. Roara.
83 TERTULLiAM OPERUM PARS 11. 84
similia docens. Nam ct ipsc mundum institulum ^ cxpcdiam. Introducit enim
Plcroma cl Êones tri-
csse ab illis dicit : Chrislum ex scmine Joseph ginta : exponit autem hos pcr syzygias, id cst con-
natum proponit, hominem illum tantummodo sine jugationcs quasdam. Nam dicit in primis, esse
clivinilate contendens, ipsam quoque lcgcm ab Bython et Silenlium ex his processisse semen 60
;
(68),
angclis datam pcrhibens Judpeorum Deum non :
Mcntem et Veritatcm Verbum : ex quibus erupisse
Dominum sed angelum promens (64). Hujus suc- ct Vitam de quibus rursum crealum hominem et
:
cessor Hebion fuit (65), Cerintho non omni

in EccleMam. Sedcnim ex his quoquc processisse
parte conscntiens, quod a Deo dicat mundum, non duodecim ;eonas ;
dc Sermone autem et Vita (69),
ab angelis factum : el quia scriplum sil (66) : Nemo seonas alios liecem : hanc G1 esse ;eonum triacon-
discipulus supcr magistrum, ncc servus super do- tada, quae 62
Pleromate ex ogdoade et deca-
fit in
minum. Legem etiam 58 proponit (67), scilicet ad de, ac dyodecade. (70) Tricesimum autem aeonem,
cxcludendum Evangelium, et vindicanium Judais- Bylhon illum videre voluisse,
et ad videndum illum
mum. ausum esse in superiora Pleromatis conscendere.
CAPUT XLIX. Et quoniam ad magnitudinem ipsius vidcndam capax
Valentinum deinceps,ac ejus sequaces Plolomceum non fuit, in defectione fuisse, et pene dissolutum
Secundum, Heraclconcm. B essc, nisi quia missus G3 ad constabiliendum il-
Valentinus aulem hccrcticus mullas introducit lum, ille quem appellant Horon, confirmassct il-
fabulas OS has cgo circumducens 59 brevitcr lum dicto Iao G4 Hoc pronuntial Io Apelles 65 (71).
; .
VariiT lectiones.
58 Esse Seml. 59 Circumdicens Scml. circumducens Latin. circumcidens Rhen. 60 Semen tollit Ciaccomus.
01 Haec
Seml. Sit Seml. tiat Jun 62 63 Misisset Seml. Gi lao tollit Seml. 65 Hoc pronuutiato appellat Rig.
-
qu& omnia Scmlero tollenda vidcntur.

Cominentarius.
(64) Non Dominum, sed angcium promens. Dcum ccdenlis et principio sequenlis inscile contlatam
reponere velim. Forlasse supra legendum est ab an- esse, atque hanc conjecturam non possum qum pro-
gelis pro ab illis, nisi subaudicndum hoc verbum est. bem. Junius cui quidem adsentit Semlerus. At —
R.OUTH. vero vocem semen relinendum hoc loco esse.curque
(65) Hujus succcssor Ebion fuit. Is fuit impius patfbit Tertullianum inspicienli in libro adv. Va-
qui B. Virginemhominem, non Deum peperisse lentianinos caj). 7 et 25, ubi de his nugis disputa-
dixit, qui Evangelium tantum Hebr. recipiebat ;
tur.Routh.
contra quem S. Joannes, aposlolus idem ct evan- Dc sermone autem et vita. Scilicethis, quos
(69)
gelista, suum Evangelium novissimus scripsit. B. proxime antc appellaverat Verbum ct vitam, Aoyov
Pauli Epislolas non admittebat, Aposlolum enim xat (^toYlv.BoUTH.
apo^tatam vocabat. Quoniam vero de Christo pri- (70) Tricessimum autem ceonem. Indiculus Hier.
mum humiliter sentiebant ct loquebantur Ebionaei, « Tricesimum itaque roiulum, quod esl sapientia,
sive quod ingeniis egeslalem sua h;cresi proderent, concupivit Palrem videre. » Le Pr.
eorum auctor nescio quo casu mendicus dictus cst. (71) Hoc pronuntialio appcllat. Videlur aliquid
âm Hcbraeis Ebion idem ac mendicus. Lk Pr. deesse, quod suppleri possit ex iis quae leguntur
(66) Et quia scriptum sit : Nemo discipulus super lib. advcrsus Valentinianos : « Tamimporlune filiae
magistrum. IndiculusHieron.: « Carpocras,Ceriulhus occurrisset, ut etiam lnclamarit in eam lao, quasi : :
el Hebion, hi tres sibi successcrunl, docenles omnia Porro Quiriies aut, Fidem Csesaris Iude inveni-
secundum logem, circumcidi, observare sabbata el tur Iao in scripturis. » Rig. Hoc' pronuntiat lo
!
— !
dies festos Judidcos ; Chrislus enim haec omnia Apelles. Perobscurum hunc locum ila restituimus,
observavit ; suflicere dicentes iti esse doctorem ut ralionibus parlim ducti quas P. H^rduinus, e soc.
magistrum. » Unde manifeslum est haec ila esse Jesu, in Collectaneis (Memoires de Tr6voux, avril,
dislinguenda « Et quia scriptum sit, Nemo discipu-
: 1724, p. 842 et suiv.) exphcuit, quanquam non
lus super magistrum, nec servus super dominum, Apellcs sed Apella, potius pulaverit legendum. Ve-
legem
?
etiam iproponit,
j »
» etc. — »—
Rig - — rum memoria,i — si minus ojudicio,y lapsus videtur fa- i —
(67) Legem esse proponit. Sic editt. Rhenani, seu LJ mosus auctor contendit enim ad Valentinum utpo- :
principes, sed posterae edilt. Paris. priorem secu te natione Judseum alludendi consilium fuisse
l;e habent ctiam pro cssc. Legerim, legem et jam Tertulliann Apellam appellativo sensu nominanti,
esse proponit. Quomodo vero hoc collegerit Ebion id est circiimcisum juxta illud Horatii (I sat. ,
cx verbis, qu;c adducuntur Scripturte sacr;c, ambe- 5, v. 100) Credat Judaeus Apella, Non ego. Al vero
gissem, nisi suppcdilaret isla^c Indiculus Hairesium Valeniinus ne Judaeus quidem, sed Êgyptius fuit,
S. Hieronymo ascriptus, a Mcnardo editus, quem secundum quod S. Irenaeus enarrat 1. i, c. 1 (Cf.
Bigallius hic atlulit « Carpocras, Ccrinthus, et
: Max. Biblioth. SS. Patrum auct. Margarino de la
Hebion. Hi trcs libi successerunt, docenles omnia Bigne, t. XXV, f. 110), et referunl omnes historici
secundum legem, circumcidi, observare sabbata, el lexicographi. Apellcs autem, Marcionis discipulus
dies festos Judaicos : Christus cnim haec omnia et ipse hceresiarcha, coaevus Tertulliano erat, ut
observavit. Sulficere dicentes ita esse doctorem hoc ipso ex libro, c. 41, patet, et sane poluit lo
i,an significat auctor magistri discipulum, aliorum pro Iao pronuntiare, ut, perinde alque Heracleon,
doclorcm ?) ut magistrum. » [Mattlt. X, 25.) Ebio- de quo infra hoc capite 49, « novitatc pronuntia-
nilae, ait Eusebms, docuerunt, <ktv Travrw? «iTotj lionis videretur alia sentire. » Allerum in errorem
Z7]i vojAty.rj; 637]<7Xe(o£ w; ;j.r, av ota twSvrj? ttj; et; tov impegit plane similcm cruditus Jesuita, iuducendo
Xptvrbv -taTcti);, /.a\ tou y.ix r&T^V ptou, aa>Oriao|J.evot?. (p. 845 cit. operis) Tertullianum de Heracleone
Hist. Eccl. in, 27. tanquam de judaeo homine verba facicntem neque :
(68) Legit Ciaconius proce-sisse mentem et verita- enim alterum Judxum, sed alterum hatreticum He-
tem, arguteconjiciens \ocem semen ex finevocis pra3- racleonem Noster dixit. Prseterea, parum verisi-
85 LlllliU Dti PfLfiSCRlPTiOMBUS. 80
Islum autcm yKoncm in dcfecLionem factum Aclia- * sunt in eis, ob qnam causam omnia inlirma esse
motbdicit in passionibus desiderii quibusdam fuisse, et fragilia, et caduca, et mortalia quascunque sunl
ct ox passionibtis materias edidisse. Expavit onim, ali ipSO laela : quoniam quidem ipse fueril de apo-
inquit, ot extimuit, et coniristata CG e->t (72), <»W el r ationcconcoplus alque prolatus (73) : hunc tnmen
ex his passionibus concepit el edidit. Ilinc fecit instiluisso islum mundum cx his materiis, quasi
crelum et tcrram el mare, cl omnia qusoounque Achamoth, vcl pavendo, vcl timendo, vel contri-
Variae eeLioiies.
66 Contristatus Seinl. sukaud» ceon.
Commeutarins.
milcvidetur Judioorum e ticnte Haeracloonem fuisso, autem ait quod pronuntiat
Vide- » Infra. Rigallius :
cum i in parlibus Siciiiae doccre inchoavorit. » Con- quod suppleri possct ex iis quae
lur aliquid doesse,
ttUe Max. Biblioth. SS. Patrum, t. XXVII,!'. 547). legunlur lib. adversus Valenlinianos, pag. 290 Tum :
His igitur positis exccplionibtis, oquidcm cum importune filice occurris$el,ut etiam inclamarit in
Harduino censeo vocem Io, perinde alque Ia, no- eam,Jao, quasi. Porro Quirites ! aut, Fidcm Ccr.sans!
men Dei Hcbr;eis fuisse, diverso lamen modo pro- Inde invenitur Jaoin Scripturis (cap. 14). Haec ille.
nunliatum. Nomen enim Dei non tantum sub ea Antea ibid. cap. 9, scripserat Tertullianus Qucedam :
forma ia, ut in alleluia, sed etiam per io, ut in et huic( Horo) vis cst, fundamentum, universitatis
Joannes,Josedec, invocari apud ipsos semper licitum D illius cxtrinsecuscustos, quemet crucemappellant,
fuit. Nemo autem ignorat, quamvis id quoque P. et Lytroten, et Carpisten. Dcnique vocum illarum,
Harduiuum fcfellerit, vetitum fuisso Judssifi Dei Pronuntiatio appellat, signilicalio haec vidctur es-
nomen in propria lorma usurpare, idque nominis se Pronuntiatione vocis Jao, h. e qui cxsistit De- :
non fuisse simpliciter i"i, ut volcbat Harduinusfnam miurgus, sivc Creator, non Bylhos ipse appellatione
si res ita se habuissct, pronuntiandum fuissct ie donatur. lnlerea vix dubitem, quin vox Joa, quam
potius, quamio aut iao vel ia), sed totius litteris ut dixi, nesciverunt editioncs vetuslissima?, in pro-
mn' id esl,Jehovaii quapropter usu fuisse inter
: nomen koc male conversa csset, atque idcirco dis-
illos au abbreviatam formatn ia vel io recurrere, quo parere koc alque expelli e contexui debuisset.
magis noniiuis servaretur (Cf. liuxtorf, v.
rcliîo ROUTH.
mn). Sed Valentinus quidemlAodicere nialuit, for- (72) Contristatus est. Sic edd. Rhonani et Paris.
san quia ea forma JSgyptiaca esset Apelles autem : utraque, sed postea, Pamelio primo mutanlo, ut
lo, ex Hebruico nimirum more : Heracleon vero patet ex notis cjus, praMiterunt edd. Franek. ei
demum, alio forte etiatn ignoto vocis sono, scilt- Rigaltiana contristata est. Ut vero monet Semlerus
cct, ut videretur alia sentire. At P. Harduinus in masculino subaudilur non. Itaque in hac Valen-
(p.846 confinxit pcr adonai nomcn (Jehovah) mm lini Maet contristatus reslilucndum curavi. Sed
pronuntiatum esse; sed quo fundamenlo innixus Tertuilianus Adv. Valentinianos, cap. 9, nmtato vi-
iitudasscruerit, ipsum, puto, quoquc lalet, quanquam cissim gcnerc scribii « Namque ex illis duodecim
:
neminem ex eruditis prsetereat Deum Adonai, locoJe- seonibus, quos bomo ot Bcclesia cdidcrant norissi-
hovah, religionis gralia Bffipe ssspius fuisse dictum. ina nata ;oon, videtur soloecismus, Sophia cnim no-
p
Deindc (p. 847) aflirmavit vir quamvis eruditissi- menesi prorumpil in patrem inquirere. a Perti- —
mus nominis iao (jbhovah, crcdo , voluit dicere) nere vero omnia mox diela ad istuin tricesimum
genuinara originem esse, Nin~n\ hoc cst deusipse. ioonem Jro nominatum ct Achamoth in defectione
Imo vero quis ncscit, modo sit in Hebraicis litteris factum, moa fert sentontia sed conjicit Pameltus, ;
tantisper yersatus, voccm mm formam esse 3 inlersereodam, vcl subaudiendam, post illa vcrba,
personas singularis numeri fuluri temporis verbi Hincfecit, vocem Demiurgus, cujusmatcrest Aclia-
mn (kavak) to esse significantis, nequc usquam litc- moth, ul convenial ctim Irenseo et Epiphanio, imo
ram H huic nomini adjunctam csse ? Rcliqua scri- cum Tcrtulliano, auctor. El huic quidcm Pamelii
ploris ejusdem in bunc locum, ct circa vocem Iaoth opinioni favere videnlur verbopaulo post sequcntia :
pi;rscrlim dclirair.euta (p. 848 et 849) rcfulare, « Quoniam quidem ip.-ê fuerit de aporiationc ia-:-
vcl priclcrmitlinius omuiuo, vel ad eousinic, dum p(a) conceptus att|ue prolatus. Hunc tamen iusti-
S. Irensei (Deus uli nain vclil) edamus opera, leclo- tuisse istum mundum cx his materiis, quos Acha-
rem remittimus. (Cf. Terlull. I, adv. Valent. c. 14 ;
molh vol pavendo, vel limcndo, vel conlristando,
Origen, l.ix contra Celsum; Diodor. Sicul. 1. i, p. vel sudaudo praesiilerat, i Inest quidera his verbia
B4; Euseb., I. i, Prcepar. Evang. versus finem; S. ambiguitas Buasdam, perinde ac lit in fabula illa
Iren., 1. i, c. 4 ct 18 Clcm. Alex., ctc.1. Ldd.
;
— Achamoth ot lilii Demiurgi. Haec enim scnbit Tcr-
Dicto Jao ; koc pronuntiato appellat. Vocem/ao lullianus, cap. 18, ejusdem libri Adv. Valentinia-
nescierunl editiones ante Pameuura, qui Macereum n nos, ubi Ptolenuei, de tpio paulo infra, scnteniias
secutus cst, Gallicum hujus libclli interpretem, ex rooonsct « Ab illo enim (Demiurgo), î
: tamen ab
liciiico et Epiphanio locum corrigentem. Legendum illo, et non ab ipsa poiius Achamoth, a qua occul-
vcro missus pro misisset, quod habent editt. Rhe- to, nihil senliens, cjus, el vclut sigillario oxinnsc-
nanianse et Paris. Utraque primus proposuerat La- cus ductu, in omnem operalionem movebatur. Dc-
linius. Ad vorba Hoc pronuntiatio appellat, adoo- uique ex hac personarum in operibus ambignitata
lai Pamelius Addens (Macereus in Annotationi-
:
nomen illi Metropatoris miscuerunt, distincus ap-
bus). Hoc pronuntiatio appellat, ac si dicat, tale pellationibus cseteris, * elc, Ait ibidem infra cap,
sonitur nomen ille pleromatis custos, alludit a I 25 Inerat aulom in
: Achamolh, cx substanlia
Heracleoniarum Marcosiorum hseresin
et quss ,
Sophia3 mairis, peculium quoddam seminis spirita-
(Irensso lib. i, c, 9, ct Bpiphanio hser. 34, teslibus) lis; sicut Achamoth in lilio Demiurgo a •-
el ipsa
hoc astrucbal, quod prnnus lllc pater, qui iulra questraverat, ne hoc quidem gnaro, » Apud buoe
vocatur Propator Bythos, pronitatiando et ape- vero scriptorem anonymum Jao tantum ct Adia-
riomio os Verbura emisit quod astans quemlibet moth vel uominari, vel designari, videntor.
,
Eonem nomine suo appellabat. Quare recte Rhe- ROOTH.
nanus lectqrcm rcnusit ad illudinfra do Heraclcone : (Ti)Dc aporiaHonc conceptusatqueprolahu. Apo-
« Sed novitato quodara pronuntialionis vnlt videri riaiio. b89Sltatio, motus, conlusio. lronams, i Dchitic
alia sentire. Introducit cnim imprimis confusam. Ln
illud fuisse expavisse et aporiatam, • id ost, I'k.
87 TEKTULLIANI OPERUM PARS II. 88
stando, vel sudaudo praislilerat. Nam ex pavorc, « 70 CAPUT L.
ioquit, tenebrae factaj sunt : ex limore et ignoran- Marcwn item

Colarbasum. et
tia, spiritus requitiae et malignilatis : ex tristitia Non defuerunt post hos Marcu> quidem et Colar-
cl laciymis, humida fonliui», fluminum materia, basus, novam haeresin exGraecorum alphabeto com-
marisque. Cliristum autem missum ab illo propa- ponentes. Negant enim veritatem sine istis posse
tore qui esl Bythos. Hunc autem in substantia litteris inveniri ; imo totam plenitudinem et perfe-
corporis nostri non fuisse, sed spiritalc nescio ctionem veritatis in istis litteris esse dispositam.
quod corpus de ccelo defcrentcm quasi aquam 61
Piopter hanc enim causam Christum dixisse : Ego
"° Jesum Christum descen-
pcr fislulam, sic per Mariam virginem transmcas- sum A el £2. Denique
se, niliil linle vcl accipientem, vel mutuaniem. di<se, id est, columbam in Jesum venisse (77), quae
Resurrectionem hujus carnis negat, 68 sed alte- Graeco nomine cum rcsptaTEpa pronuntielur, habeat
rius (74). Lcgis et prophetarum quaedam probat, secundum ?J numerum, DCCCI. Percurrunt isti (78)
qusedam improbat id est, omnia improbat, dura
: m, <}, x, f, u, *, totum usquc ad Alpha Beta 12 et com- ,
quaedam reprobat. Evangelium habet cliam suum, putanl ogdoadas et decadas, ita utadferre 13 illorum
praeter haac nostra. Post hunc exsiiterunt (75) Pto omnes vanitates ineptum sit et otiosum, quod lamen
lomaeus et Secundus hseretici, qui c»m Valentino B non tanlum jam vanum, sed etiam periculosum sit.
per orania consentiunt In illo solo differunt. Nam AUerum Deum fragunt praeter creatorem. Christum
cum Yalenlinus Êonas tantum triginta finxisset, in substantia negant carnis fuisse. Negant carnis
isti addiderunt alios complures. Qualuor enim resurrectionem futuram.
primum, deinde alios quatuor aggregaverunt. Et
69
CAPUT LI.
quoii dicit Valentinus iEonem tiigesimum exces-
sisse de p'eromale, ut in defedionem, negant isti. Post hcec Cerdonem, Marcionem, ejusque discipulos
Non enim ex illa triaconiade fuisse hunc, qui Lucanum et Apellem.
fuerit in dcfrctioncm, propter desid^rium videndi Accedit his Cerdon quidam ; hic introducil initia
propatoris. Exstilit praterea Heiacleon alter haere- duo, id est duos deos, unum bonum , et alterum
licus, qui cuui Valentino paria sentil, sed novitate saevum ; bonum superiorem, saeviiin hunc mundi
quadam pronuntiationis vult videri alia sentire. creaiorem. Hic prophetias et legem repudiat, Deo
Introducit enim in primis illud fuisse quod pronun- crealori renuntiat, superioris Dei Filium Christum
tiat (76), et deinde cx illa monade duo, ac deiudc venisse tractat, hunc in substantia carnis negat, in
reliquos yEonas, deinde introducit totum Vaienti- phantasmate solo fuisse pronuntiat, necomnino pas-
num. sum, sed quasi passum : nec ex Virgine natum, sed
Variie lectiones.
67
Aqua Seml. 68 Sed non alterius Latin. hujuscarnis, sed altcrius legis Jun. alterius partis, scilicet ani-
mce, mavult Seml. 69 Tiicesimum al. trigima Seml. 10 Addendum in censet Seml. ll Habere, Seml. 12 Al-
phabetum Seml. 73 Ita ad ferre Seml.
Commentarius.
(74) Sed alterius. Latinius legit, sed non alterius, deessc nom^n auTobv, aut simile. Lucem prsebebit
Jnnius autera —
hujus carnis, sed allerius legis — Philastriiis cap. 41
De Hceresibus, « Post hunc :
Malim, sed alterius partis, scil. animae, ut cap. 51. (Secundum) Heracleon, discipulus ipsius, surrexit,
Haec Semi.er. Ut vero prsedicabant Valentiniani dicens, Piincipium csse unum, qnem Dominum
carnalium, quos vocabant, atque animalium inte- appellat. Deinde dehocnatum aliud, deque his duo-
rilum, quod eonstat ex Tertnlliani lihro adversus bus generatiouem multorum a^sumit principiorum,
illoscapite 32, sic corporis spiritnalis salntem so- cum ilidem delirans doctoribus, p. 91, erl.
suis
dalihus suis promittebant, quomodo ostpndit Epi- Fabncii. Sic Philasirius de Heraclcone ipso; iti-
phanus llmres. xxxu, cap. 7 Tb 81 tauT&v xay;j.a : dem de Apelle scribit infra Anonym. noster, aliam
5tvsuu.aTiy.bv ov, odVCsaftat auv aioaaxt aXXto Ivouts- n virtutem, quam dicit, Dominum dicit, cap. 51. Iia-
pw 6'vti, 8rcep auTo\ (Twpia TrvsuuaTt/bv vtaXouai, <pxv- que legendu ri hoc loco videtur, quod Dominum
Quaproter in hurc sensnin verba interprr-
Taôw.£vot. pronuntiat. Sed locum alner exposuit Pamelius su-
lor; Hesurrectionem hujus, vel nosua1 carnis negat , pra in n"h ad voces, dicto Joa ; pronuntiatio ap-
Valentinus, sed coiporis alterius, vel spiritualis, appcllat, a me pllalus ad png. 167, Im. 26. Certe ma-
probat. De Ptoiemaeo autem et Secundo qua? proxi- le r.dnotator ad ed. Romanam addere vult nomen
me sequuntur, conferemia ea sunt cum Tertullanio Valentianus post pronuntiat. Routh.
Adv. Valentinianoi, capp. 33, 38. De Valentini (77) Columbnm in Jesum venisse. An hisce nngis
Evangelio videsis qua: ad Heliquiar. Sacr. vol. II, immoran adhuc dubito; nc tamen hoc sine
liceal,
p. 35, annotavi. Kouth. monito praetereamns, a ei oj, apud Graecos eunvlem
(75) Ptolomceus et Secundus. Hi Valentini succes- nunuTum conficiunt ac vox 7isptaTepa : numerus
sores fuerunt, ut el Heracleon, de quorum fabutis antem est 801, ul hic apponitur. Unde grammati-
et anilibus commentis pauca seu potius nihil dice- Marcos orum ct Colarbasiorum. Le Pr.
cales nugae
mus, cum eorum dogmata plen'ssime exculianlur Percurrunt isti. Haec aliter refeiuntur apud
(78)
apud S. Epiphanium. Le Pr. Epiphanium haer. 34 ex Irenaeo, sed vanus labor
(76) lllud fuisse quod pronuntiat. Hic etiam deest inepliarum. Rig.
esse videtur aliquid vocabuli, Rig. — Ait SemWus
omninonoc natum. Resurrectionem anima; lantum- * parlibus descenderct, ipso descensu sideream sil)i
modo probat, corporis negat. Solum Evangelium carnom et aeream contexuisse hunc in resurrec- :
Lucse, nec tamen totum recipit. Apostoli Pauli tione singulis quibunque elementis, qua-; in de-
neque omnes, neque totas Epislolas sumit. Acta scensu suo mutuata fuissenl, in ascensu roddidisse,
apostolorum et Apocalyi»Mn quasi falsa rejicit. et sic dispersis quibusque corporis sui partihus,
Post hunc 71 discipulus ipsius emersit Marcion (79) in coelo spirilum lanlurn reddidisse. Hic carnis re-
quidam nomine, Ponticus genere (80), episcopi fi- surrd tionem negit; solo utilur et A!<osiolo, sed
lius, propter stuprum cujusdam virginis ab Eccle- Marcionis, id est non toto. Animarum solarum dicit
siye communicatione abjeclus. Hic ex occasione (81) salutem (87). Habei pnvterea privatas (88), sed ex-
qua dictum Omnis arbor bona bonos fructus
sit : traordinarias le> tiones suas, quas appellat phanero-
/acit, mala autem malos, ha^resin Cerdonis appro- scis Philumeues cujusdam puclla:, quam quasi pro-
barc conatus est, cadem dicere (82), quae ille supe- phetissam sequitu 1'.
Habet praterea suos libros,
rior hxrclicus anle dixerat. Exslilit post hunc Lu- quos inscripsil Syllogismorum, in quibus probare
canus quidam nomine (83;, Marcionis sectator atque vuli, quod omnia qnsecumque Moyses de Deo scri-
discipulus ct hic per eadem
: vadens blasphe- pserit, vera non sint, se l falsa sini.
miae genera, eadem docet quae Marcion et C> rdon B CAPUT LU.
docucrant. Post hos subsequitur Apelles, discipu- Tatianum inde, et eos qui secundum Phrygas dice-
lus Marcionis, qui posteaquam in carnem suam lap- bantur. 7'i y.aTi Proclum, ac secundum JEschi-
sus est (84), a Marcione sogrcgalus esl. Hic intro- nem, Montanistas.
ducit unum Deum infiniiis superioribus partibus His haereticis omnibus accedit Tatianus qui-
(85). Hunc polestates mullas angclosque fcc sse ;
: dam (89), alier haereticns. Hic Justini Marlyris di-

propteroa et aliam virtutem qiuim dic't, Domi- scipulu-i fuit, post hunc diversa sentire coepii. To-
num dicit, sed angelum ponit. Hoc vult videri (86) tus cnim secmdtim Valontinum taiiit, adjiciens
mundum institutum ad imitaiion m mundi superio- illud, Adam nec salutem conse (
ui posse : quasi non,
ris, cui mtindo permiscuisse poeoilentiam; qnia non si raii saHi fiant, ct raiix salva sit. Acccsserunt
illum tam pcrfecte fecissct quain illesuperior m n- alii hivrctici, qui dicuntur secundu n Phrygas (90);
dus institulus fuiseet. Logcm ct prophetis repu- sod liorum noti una doctrina csl. Sunt cuim qui x*-
(liat. Christum neque in phanlasmate dicit fuisse, secundum .Eschinem
xi Proclum îcuntur, sunt qui
sicnt Marcion, noque in substantia vori oorporis, ut pronuntiantur (91). Hi habetit aliam connnunem
I.vangelium docet; scd oo quod e superioribus U blasphemiam, aliam blasphemiam non cotnmuncm,
Commentarius.
(79) Post hunc discipulus ejus emersit Marcion. (83) Lucanus quiilam, etc. IIic de suo nomine
ls a palre proprio ob stuprum Lcclesia pulsus est. Lucanistas habuit. Est autem alter Lucianus nomine
Pator eiiim episcopus fuit, cumque mullis suppli- Marciouis discipulus, a quo Lucianisise hserulioi.
cationibus in Ecolesiam admitti ab eod°m non po- Le Pr.
luisset, Roinain petiit, ubi ab apostolicis viris pari (84) In carnem suam lapsus est. Superius adnotala
ratione ejectus. Quae cum animadverteret, in Cer- \ide ad cap. 30. Routh.
donis dcliramenia jurare cuepit, ct illius imposluras (85) Infinitis superioribus partibus. Lcgcre vu!t
amplecti. De eodem ferunt, cum sub Aniccto pon- Juniui in/iuiti. Malim reponere in in/initis supc-
tilico Romae B. Polycarpo occurrerot, ab eo peliisse, rioribus partibus. H-ibcs supra, in summis et illis
an eum nosset, respondisse B. Polycarpum « Novi : in/initis partihus, cap. II, p. 158. ID.
primogenitum Satanoz. » Le Pa. (80) lloc viilt videri. Legendum hinc, vel abhoc,
(80) Marcion episcopi /ilius propter stuprum cu- Juiuus. —
An huic, i. e. al> koc SBMLBa. l'ra?l'c- '.'
—
jusiLtm vtnj. Hsec eliam uarrai bpiphanius. Septi- rendum videtur, ab hoc. Rooth.
mius tamen libro de Praiscript. hcereticorum, et (87) Animarum solarum dicit salutenuAa docct
lihris adversus ipsum Marcionem, ubi de ejecto pro dicit legendum ? id.
Harcione, ac de ejus flagitiis plurima disserit stu- (88) Privatas. Esolericas. Kortasse in vocibus
pralse virginis non memiuit. Uimo opinari liceat, sequeutibus, sed extraordinarias, pro sed scribcn-
liuncce Catalogum hivrelicoi um non e>se Terlullia- Q dum et. ii).
ni. Nam et lib. de Praescript. hasreticorum, Marcio- (89) Accedii Tatianus quidam. Fuit bic Justmi
nensem continentiam laudat, ei Marcionem castra- Marlyris distipulus, ac quandiu magisler ipsius
toretn carnis nuncupat in principio librorum ad- vixit, dc religione ic fidc opliinc senlire visus esl
vi rsus ipsum. Irenseus
quoque notat Marcionis dis- eodom atitoin morluo, teouiis et Valenlini impia
cipulos continentium nomen usurpasse, nuptias dogmata secutus est. Le I'r.
damnasse. Rig. (,90) Secundum Pkrygas. Unico vocabulo Cata-
(81) //;r ex occasione, etc. Hunc Seri|>tura>sacr;e phrygse dicuntur baeretiei, quoniam in Phrygia
locum cuni qusetlioue dc origiue male coujuugeus. (inferiori, Edd.) polisoimuni gMS8«U sttnl. lilius
MarcioD dttos deos, Cerdoneni imiutus, propterea hsereseos auciorea cx ea fuerunt provincu. Apeifcs,
statuit. Itoiirii. Moiitanus, et ipsius prophelissa Prisca, seu Pris-
(82) Eadem dicere. Forte, eadem dicens, uisiquis cilla, et Maziuiula, imperante Commodo c* poniiii-
lorie velit, eademque dicere. Junius. Iu ce Sotere fiorueruot. Le Pr.
Rhenanus
eadem dicere retinere voluerai, verbo conatus est
ex precedentibus subaudito. Supplere ct ante
(91) Sunt enim qui dicantur —
pronunticntur. —
eadem Si quid rcferi me hoc fecisse, revocavi ex edilioni-
vull adnolaior ad odit. Romanam. Sed
lortasse ea- bua Rbenani et ParUina ntraqae dicantur pro di-
dcm dicens prajfcrendunuost. Routii. cuntur, ei ex cd. Rhcnani ullima ei ParUina utra-
yi TERTULLIANI OPEHUM l'AHS II. 92
sed peculiarem suam : el communem quidem il- * quidem sancto nalum ex Yirgine, sed hominem
lam (92), qua in apostolis quidem dicant Spiritum solitarium, alque nudum, nulla alia prae caiteris,
sanctum fuisse, raracletum non fuisse et qua di- : nisi sola jnstitiae auctorilate (96). Alter post hunc
cent Paracletum plura in Montano dixissc, quam Theodotus luereticus erupil, qui et ipse introduxit
Chrislum in Evangelium protulisse, nec tantuin alteram sectam, ipsum hominem Christum tan-
et
plura, sed ctiam meliora atquc majora. tummodo dicit sanclo, ex virgine Maria
ex Spiritu
conceptum pariter et natum; sed hunc inferiorem
GAPUT LIII.
esse y«J quam Melchisedech, eo quod dictum sit de
Denujue Blastum, Tlieodotum utrumque, Praxean Christo : Tu essacerdos in ceternum secundum ordi-
et Victorinum. nem Melchisedech (Psal. cix, 4). Nam illum Melchi-
Privatam aulem blasphemiam illi qui sunt x*ra sedech praecipuae gratiae coelestem esse virtutem :
.Eschinem, hanc habent, qua adjiciunt etiam hoc, eo quod agat Christus pro hominibus, deprecator et
ul dicant Christum rpsum esse Filium et Pairem. advocatus ipsorum factus. Melchisedech facere pro
Est praaterea his omnibus etiam Blaslus accedens (93), cuelestibus angelis atque virtulibus, nam esse illum
qui latenterjudaismum vull inlroducere. Pa usque adeo Chrislo metiorem, ut apator sit, ametor
scha enim dicit non aliter cuslodiendum esse, nisi D sit, agenealogetussit, 74 cujus nequeinitium, neque
secundum legem Moysi, xiv mensis. Quis autem finis comprehensus sit aut comprehendi possit. Sed
nesciat, quoniam evangelica gratia evacuatur, si ad post hos omnes etiam Praxeas quidam hseresim in-
legem Christum rediget ? Accedit his Theodolus troduxit, quam Yictorinus (97) corroborare curavit.
haereticus Byzanlius (94) qui posteaquam Christi
: Hic Deum Patrem omnipotentem Jesum Chrislum
pro nomine comprehensus negavit (95), in Chri- esse dicit huuc crucifixum passumque contendit ;
stum blasphemare non destilit. Doctrinam enim inet mortuum pra?terea seipsum sibi sedere ad dex- :
troduxil, qua Christum hominem tantummodo teram suam, cum profana et sacrilega temeritate
diceret, Deum autem illum negarct; ex Spiritu proponit (98).
Commentarius.
que (deficit enim in ed. principe alterum orationis Deinde Pamelius ex codice edidit Vaticano « Cliri- :
mcmbrum) pronuntientur pro indicativo pronun- sti pro nomine comprehensos negavit. » Hoc secu-
tiantur. Primus Pamelius ex ms. Valicano dicunlur tus est Rigaltius. Voluerat quoque Lalinius legere
substituil. Rolth. Christi pro nomine, non Christum pro nomine- Sed
(92) Et communem quidem illam. Melius abes- hac de re aliter sentio et ipsa quoque lectionis
;
set particula et, ex praecedente et orta,

forlasse quae exstat varietas ex corruplela Iocutionis parum
quae quidem a Priorio in editione sua Rigaltiana intellectae orta esse videtur. Phrasis hujus exem-
et a Romano edilore male omissa est. Routii. plurn exslat in Tertulliani libro De Patientia, nomen
(93) Blastus accedens, etc. Ut ex Irenaeo constat, C cum familia ipsius persequentes, cap. 2; et in lib.
Blastum separasse se ab Ecclesia, quippe cum idem Contra Gnosticos, cap. n. Ad vocem apprehensus
sanctus pater epislolam ad eum miserit De Schis- quod attinet, verba habes, ut apprehensum Domi-
mate inscriptam ita vicissim ex hoc loco causa
; num destituerint, in cap. ult. libri de Baptismo.
eruitur, cur hic homo se separaverit. Nondum ve- Cseterum referi Rigaliius, emendatum a se esse li-
ro Asialici Quartadecimani ob tempus sibi fere brum de Prcescr. 'iheret. lccis quinque et nonagin-
proprium servandi paschatis ab Ecclesia schismata ex codicibus Agobardi el Ursini. Ego in illo
ticijudicati erant. De Blasto confer Eu-ebii Hist. tractatu cum hoc libello simul conjuncto a recen-
Eccl. v, 15, 20, el notam supra ad Irkn.ei Frag- sione Rigaltiana p'us octogies discessi. id.
MENTUM, p. 39. ID. (96) Nullo alio prce cceteris nisi sola justitice au-
(64) Accedit his Theodotus, hcereticus Byzantius. ctoritate. Sic edd. Rhenaniana? et Paris. utraque :
Coriarius hic luil Byzantius. Differt auiem ab alio nulla alia editt. Franek. et Rigaltiana. Scribendum
Theodoto de quo mox loquitur Terlullianus, qul videtur, « nullo alio prcecellentem caateris, nisi sola
Melchisedecianorum auclor fuit. Dicebant aulem juslitia? auctoritate. »
hi hteretici Chrislum ipso Melchisedech inferiorem (97) Victnrinus. De hoc Victorino nihil apud alios
fuisse, quoniam Melchisedech sine palre et matre scriptores. annotatio ad edit. hujus libelli Roma-
fuisse dicitur, Chrislum vero matrem habuisse nam. Contra Praxeam Tertullianus scripsit. Routh.
evangelislaa omnes et univers* Scriptura ac tradi- (98) Cum in hujusce edilionis decursu firmus
lio testaiur. Le Pr. rattisque nobis sit animus, fragmenta quotquot cl
(95) Christum pro nomine apprehensus negavit ubicumque exstant, dummodo vera vetustatis nota
Ediiionis principis leclionem "revocavi, ad quam T\ commendentur, in lucem ne pereant, servare ltc-
notavilRhenanus, pro nomme hoc est, ob pro- ,
rumquecolligere.hajciegituruUimalibriPrcBsmîo-
fessionem nominis Chrisliani. Nam istud urcsp xm num capiin, seu liserelieorum catalogum, quidquid
(5v6u.*to; subaudito xou Xpicrcou, phrasis est scrip- viri summiclarissimique de ejus au9Ev-:!a secus
lonbus veleribus solennis, qua? sumpta ex Scripiu- senserint, eo loci omittere periculo duximus. De
ra S. videtur. Videsis Reliquias Sacr. vol. III, p. hujus fragmenti auctoritate consulendi sunt Tillc-
353, in noiis ad S. Petrum Alex^ Verumtamen mont, in' notis ad Teitullian. ad calcem, U III, p.
postea Rhenanus in ultima sua editione haec sub- 659, operis notissimi (Memoires pour servir a This-
stituit, € Qui posteaquam Christi pro nomine ap- toire ecclesiastique);V. Tournemine, in Epheme-
nrehensus esl in Chrislum blasphemare non desti- rid. Trivullian., an. 1703, jub., Aug., p. 311.
lit. » Exstat haec leclio in subsequcntibus ediiionibus. Edd.
93 DK CORONA. 9i
Q. SEPT. FLOR. TERTULLIANI

OPERUM
PARTIS POSTERIORIS SERIES PRIOR.
LIBRI POLEIMGI,
Ali AUCTORE MONTANISTA SClllPTl.
(i)
LIBER DE CORONA
Augumentum. — Inlcr cos quos in Montanismo exaravit Tertullianus libros, primum lorum oblinct libcr
de Corona, anno Christi CCI editus, qucmadmodum, perdoctum sccutus Noesseltum, in sua proasmiali
dissertationc Lumpcr luculenter demonstravit. Occasionem scribendi hujus tractatus auctori prcebuit
militis factum infra in exordio eleganter enarratum,quod cumChristianorum nonnulli rcprehenderent.
militique Ecclesiam longapace fruentemtemere periculo exponendam improperarent,de cxtero asscrentcs
hanc coronam gestare, esse ornamentum sua natura ncc bonum, nec malum,solus Tertullianus, pro as-
pcro suo ingenio, libro de Corona scripto militis causam propugnavit ; acriterque pastores in pace leones,
ii prcelio servos insectatus, quia sic coronariidololatriie signum essct, interrogantibus quonam Scriptunr
loco tales coronas gcstare prohiberctur, aitsufficere traditionem. In hoc itaque libro traditionem ct con-
suctudinem non mediocriter pluraque profert de cceremoniis cxemplanotatu digna, quce cx fra-
cxtollit,
ditione ?«"> receptaesse contendit. Quamopimasit in eo libro rerum mcmorabilium vctustarumquc con-
siietudinum copia,patcat ex ipsomct totius libri si/noptico conspectu.
Cum igitur prcefracte sanxit coronam gestare eontra morem essc ct traditionem Christianorum, obiter
dcscribit baptismi ctrrcmonias, SS. Eucharistursacramenta, oblationem pro dcfunctis, pro iiatalitiis mar-
tijrum, Dominicam tliem, jcjunium, erueis in fronte signum.
Tum, ud suum scopum rctliens, tolus in coronce usum invehitur, qucm vult vel natura prohibcri. imo
origincm rcdolcre superstitiosam, saltem insuetum essc patriarckis, prophetis, lcvitis, ncc non ct tem-
ploDei, arcce testamenti, tabemaculis martyriis, iemum nulla uiendumesse eorona, sive militari, sive
Iriiimpbtili, sive custrciisi, sive laurca, aureave magistralibus concessa, sive corona twtitin , aut nuptia-
rum, libcrtorumvc vcl agonisiicm palivstnv, quippc cum scrtum spinarum subiit Christus, Christianis-
que sit in cailis rcposita corona. Edd.
7G CAPUT PRIMUM. mililes, laurcaii. Adhihetur quidatn illic magis Dci

Proxime facta cst liberalilas prsestantissimorura miles, caeteris constantior fratribus, qui se duobus
imperatorum '
(2), expungebantnr (3), in castris dominis scrvirc posse prasumpserant (i), solus
Variae lectionos.
1
Hbcn.,1 Gelen, ex auctoritate cod. Georgiensis. Junius e ms. laeta libcralitaie,
//« cio. Miram seriptu-
nim protulit llig. proxime factum cst... liberalitas
: expungebatur in castris — — militcs laurcati adi-
hanl.
Commentarius.
i0 De corona, Sic inscribitur liic liber in eod. racallse filii, sub quibus Tertulfianna Qoruisse P.
Agobardi, non ul vulgo, Dc Corona militis. Et vete- Hieronymus auctor ost in illustrib. Ecclesise viri>.
rejn manum eo libenlius sequimur, quod otsi ab mi- Rben.
litis cujusdam facinore Septimius occasioucm scriben-
IExpungebantur. Snbaudi, donativo. Nam li-
di sumpserit, tamenhaud solos niilitcs, sed omnem beralitatis facta esl mentio hoc est donativum pro-
:
omnino Chrisuanum ab coronse gestamine depellit. missum militib. solcmnitcr exsolvebatur, sive praes-
RlQALTIUS. tabatur. RtG.
('D Prasstantissimor. impp. Videlicet L. Septi- [k) Duobusdominisservireposse preuumpsenmt.
mii Sevcri patris ct , M. Aurclii Antonini Ca- Dco cl Csesari. Rig.
95 TERTULLIAM OPKRUM PAUS II. - SERIES I, POLEMIGA. 96
libero capile, coronamcnto in manu otioso (5). ^ russatus sanguinis sui spe (12), calcealus de
Vulgata jam et ista disciplina Christianorum relu- Evangolii paraiura (13), succinclus acutiore verbo
cebat 2. Denique designare,
singuli et eludere Dei, totus de Aposiolo armatus (Ephes. vi, 11) ct
eminus , infrendere cominus. Murmur tribuno de mariyrii candida melius coronandus, donativum
defertur (6), et persona jam ex ordine accesserat. Chrisli in carcere exspectat. Exinde sententia?
Statim tribunus : Cur, inquit, tam diversus habitu ? super illo, nescio an Christianorum, non enim
Negavit ille cum caeteris sibi licere ; causas expo- aliae ethnicorum, ut de ahrupto, rt praecipiti, et
stulaius, Chrislianus sum, respondit. militem mori cipido, qui de habitu interrogatus nomini
in Deo g'oriosum ! Suffragia exinde, el res ampliata, n golium fecent : solus scilicet fortis, inler tot
el rcus ad piaefectos. (7) Ibidem gravissimas penu- Fratres conimilitones solus Christianus. Plane su-
las posuit, n levari auspicat'is (8), speculatoriam perest ut eiiam raartyria recusare meditentur, qui
moroissimam de pedibusabsolvit (9), terrae sanclae prophetias ejusdem Spiritus sancti respuerunt.
insistere ii.cipiens, gladium nec Dominicae defen- Mussilant denique tam bonam longam sibi pacem
et
sioni nec ss;inum (10) reddidit (Matth. xxvi, 52) : periclilari. Nec dubito quosdam Scripturas (14)
laurea et de manu 3 77 corruit 4
(11). Et nunc emigrare, sarcinas expedire, fugae accingi de civi-
ectiones. Varise
2 Quidam illic magis Dei miles. 3 In manu otioso vulgata
jam et ista disciplina Christiano relucebat. Deni-
que singuli designare et ludcre. 4 Corruil Wouw. claruit Jun.
Gommenlarius.
(5) Coronamento in manu otioso. Otiosum dicit p culaloriam, el simul cospit leirae sancte insistere,
inulile etineptum. Sic ad .uxorem : « Nobis oliosum hoc est, in ipso vestigio mortem pro Chrisli nomi-
liberos serere, » hoc est, Christianis inutile est et ne forliter oppetere, vitam agere sanciam et inno-
ineptum liberos serere, dum saevit in Christianum centem, longe absimilem speculatorias, quae el
noinen tvrannus. Rig. carnificinam ad tribuni nutuiu plerumque agebat.
(6) Murmur tribuno defertur. Sic habet c xempl.tr RlG.
Agobardi. In codice Diwoneusi, el vulgatis editio- (10) Gladium nec Dominicce defensioni necessa-
nibus legitur « Continuo murmur tribuno defer-
: rium. Alludil ad illud Christi ad Pelrum Mitte :
tur. » Sunt qui malint disticguere » Conlinuo : (jladium tuum in vaginam. De quo etiam Augusti-
murmur tribuno deferetur. « Sed bis idem dici nus, Epist. ad Vincentium : « Petri gladius in vagi-
videbitur nam infrendere cominus est murmur.
; nam revocalur a Cliristo, et osten'iiiur non uebuisse
Rig. rle vagra cximi, nec pro Christo. » Nempe, ut ait
(7) Etres ampliata, et reusadprcef. Vetus exem- Tertullianus lib. de Patientia, pag. 160 » Patien- :
plar sic omnino habet reus : « Et res am ta el tia Domini iu Malcho vulneraia est. » Itaque Do-
ad praef. » Unde opinari liceat Tertullianum scnp- minus et gladii opera maledixit in poslerum.
sisse « Et res ampliatM et
: reus ad praef. » Res Exarmato Petro, omnem Christianum discinxit.
ampliari dicitur, cujus cognitio in aliml tempus, vel RlGALTIUS.
ad aliud tribunal rejieiiur aut remitlitur. Itaque (11) Laurea et demanu claruit. Nam coronam in
rei in judiciis damninlur, absolvunlur, ampliantur, r» manu gerebat, idcirco laurea de manu claruit, id esi
rv\ Kni'mi j» Tl Mn itaI n /-wiSlilnmiii-ll ^' ...... n/>l nt min;l m
clare visa est, et non de capite, quod liberum erat.
*-vni-> ri s\
amburuntnr.
C\
Damnati I
vel absoluti occurrunt pas
.-> >-. s-i t . 1 . .-. .
-, 1 . t ., I ...... , w-i /-v •-» , i • . > . i I ,\ I 1 I l < . i» > i *-»-* r- rt t
sim. Amplialorum exempla sunt apud Livium, in Rhen.

lib xiu, nhi de M. Titinnio t Ris ampliatus, terlio : 1
12) liussatus sanguinis suispe. Haec scriptura est
absolutus est reus. » El paulo post, de P. Furio, antiquissimorum excmplarium. Tunicae militares
Phillo et M. Marlieno « Gravissimis criminibus : erant russatae, cpoivtxol yecGjvss. Hic miles factus
accusati ambo ampliatique. » Ambuslorum, hoc est Chrislianus, pro lunica russata, sanguinis sui spe,
eorum qui in discrimen rapitis ailducli, neque hoc cst speraia mariyrii purpura, russatus dicilur.
damnati, neque absoluti sunt, exem|)la quoque Russatce militares, anud Trebell. et apud Juvenalem,
repcriuntur; ut L. ,/Emi'ii Pauli, apud eumriem russatus : Lacerta. Rig.
Livium in lib. xxn .Emilinm Paulum, qui cum
: « (13) De Evangelii paratura. Paratura subslantive,
M. Livio Cos. fuerat, damnatione colletjae et ûa
et ceu supra mullis in locis hoc : est, gladium qualem
prope nmbustiiS evaserat, mfe-tum plebi, diis ac solet livangelium apparere, nempe spiritalem.
mullum recusaniem, ad petiiionem compellit. » Et Rhtn.
apud Valer. Maximum, ambuslae duae memorantur, (14) Mussitant denique... necdubito quosdam Scri-
inexplicabili cunciatione, quaeslionibus modo trans- pturas. FortisMmi hujusce militis facinus ab com-
latis,n.odo dilatis. Rig. militonibus etiam Ghrislianis, tanquam impruden-
Gravissimas penulas posuit, relcvari auspica-
(8) tis ac praecipitis et intempestiva) fortiludinis exem-
tus. Noiavimns in Apologeticum pag. 7, penulas plum, vituperabamr, deque eo sennones ferebanlur,
graviiaie sua fnisseodiosas. Hiuc igitur Septimiusoc- « ul de abrupio et prascipili, et mori cupida, qui de
casione sumpta, ait mditem illumin Deo gloriosum, hahiin inlcrrogaius nomini » ChrMiano invidiam
gravissimo mililae geutilis onere dcposho, jam lecisset ac periculum cieasset, pacemque tam bo-
exinde relrvari coepisse, simulalque onus Chri- nam el longam qua tum Christiani fruebantur, te-
sli subiit, quod esse leve Clirisius ipse oocuit. meritate sua prope evertisset. Has voces graviter
Rigaltius. increpat Septimius « Mussitant, inquit, lam bo- :
Sepeculatoriam morosissimam de pedibus ab-

(y) nam ei lougam sihi pacem pcriciiiari nec dubito :
solvit. Haecpertinem ad caligam militarem, i>ra>er- quosdam etiam mussitare Scriiituras sacras jam
tinique mililis illius qui in cr spcculaiores militave- emigrare, sarcinas cxpedire, fugae accingi de civi-
rat, quae mililia erat valde, inqui-s, uoiosa et tate in civiialem. » Vulgo legitur « Nec dubito :
aspera, rum huc illuc cursitando exp'orando, , quasdam Scripluras emigrare, sarcinas colligere. »
nunli uidoque vagarelur. Is igilur d^ raligato spccu- Al iu cod. veiustissiuio « Nec dubito quosdam :
latorc factus Chrisiianus, absolvit de pedibus suis Scripturas emigrare, sarc. collig., » unde procul
morosissimam illam ct molesiissimam caligam spe- dubio legendum t Ncc dubito quosdam Scripturas
:
97 DE CORONA. 98
late n civitalem, nullam enim aliam Evangelii a bus non competit qutestio, sed ad illos qui studio
memoriam curant. Novi el paslores (15) eorum, in discendi, non qua;stionem diferunl, sed consulla-
pace leones, in prwlio servos. Sed de qmcslionibus tioncm. Nam et semper quaeritur de islo, et laudo
"
confessionum alibi docebimus. At nunc quaienus et fid.-ni quae ante credidit observaudum csse quain
illud opponunt : Ubi autem prohibemur coronari? didicit (Isa. vn, 9). Et facile esl staiim exigere,
Uanc magis localein substanliam causae praesenlis ubi scriplum sil, ne coronemur. Al enim ubi scri-
aggrediar , ut el qui ex solliciludinc ignoranlisp ptum est (16), ut coronemur? Expostulanles enim
instruanlur qui in defcnsionem 5 de-
quairunt, ; et Scriptura: patrociniurn in parte diversa, pnejudicant
licti coulendunt, revincantur ; ipsi vel maxime sua: quoque parti a Scriplura; patrocinium adesse
Chrisliani Laure.iti, quibus id solum qua.'Stio esl; debere. Nam si ideo dicetur coronari licere, quia
quasi aut nullum aut incertum saltem babcri possit non prohibeat Scriplura, aeque rctorquebitur ideo
delictum quod palialur qmeslionem. Ncc nullum coronari non licere, quia Scriptura non jubeat. Quid
aulem nec iucerlum, binc inlerim oslen lain. faciet disciplina? ulrumque recipiet, quasi neulrum
CAPUT II. prohibitum sit? an ulrumque rejiciet, quasi neu-
Neminem dico fidelium coronam capite G nosse iruin praeceplum sit? Sed quod non prohibelur,
alias extra lempus tenlationis ejusmodi. Omnes ita
B ultro permissum est. lmo piohibetur quod non ul-
observant, a caiechumenis usque ad confessores tro est permissum.
el martyres, vel negatores. Videris unde auctoiilas CAPurm.
moris, de qua nunc maxime quaeritur. Porro cum Et quandiu per hanc lmeam serram reciprocabi-
quseritur cur quid observetur, observari inienm mus habentes observaiionem imeleralam, quaa prae-
conslat. Ergo nec nullum nec incertum videri po- veniendo statum fecit? Hauc si nulla Scriplura de-
test dclicluin, quod commiltilur in obser\aiionem lerminavit, certe consueludo corroboravit, qute sine
suo jam viudicaudam nomine, et satis auctoratam dubio de traditione manavit. Quomodo enim usur-
consensus pitrociuio ; 7H plane, ut ratio qua renda pan quid potesl, si tradiium prius non est? Etiam
sit ; sed salva observatione, nec ia destiucliuiiem iu traditionis obtentu exigenda est, inquis, auclori-
ejus, S' d in sedificationem (II, Cor. xm, 10) putius las scripta. Ergo quaeramus an el traditio, nisi 9
quo magis observes, cum lueris etiam de ralione scripla, non 79 debeat recipi? Plane nogabiinus
securus. Quale est aulem, ul tunc quis in quaistio- recipiendam, si nulla exempla prasjudicenl aliarum
neir. provocet observalionem, cum ab ea excidit? observalionum, quas sine ullius Scripturas instru-
et tunc requirat unde habuerit observationem cum Q meuto, solius traditionis titulo (17), el exinde con-
ab ea desiit? quando et si ideo velit vidcri ad sucludinis patrocinio vindicamus. Oenique , ut a
qua'slionem vocare, ut ostendal se non deliquisse baplismale ingrediar (18), aquam adiluri, ibidem,
iu obscrvaiionis deslitulione, nihilominus deliquisse sed et aliquanto prius in Ecclesia sub anlislitis manu
in obsiTvationis prsesumptione. Si cnim non deli- contestaiuur (19) nos renunliare diabolo, et pompse,
quil hodie suacepta CQfona, deliquit alii|uaudo rc- et angelis ejus : dehinc ter mergilamur i20i, am-
cusata. El ideo non ad eos crit iste tractatus, qui- plius aliquid respondenles, quam Oominus in Evan-
Varise lectiones.
G Oefensione Seml. G Capiti, MS. Wouw. Credil Fran. Paris. a Pailis Seml. 9 Non Fran. Paris. Id De
tollii Seml.
Coniiuentarius.
emigrare, sarcinas colligere. » Verbum de pra-eo- gis u>urpaverunt, velut in lav.icro tcrcaputmer-
dentinus repetendum est « Nec dubito quosd.un : giiare, deinle egressos lactis et mellis pra>gustare
Scripturas mussitare. » Kig. concordiam, • etc. Hig.
(16) Novi et pastores,cU\ Notal episeopos orlho- (18) Denique ut abaptismate ingrediar, in codice
doxi populi, qui damnationi pseudoprophetae Monlani Agobardi tantum legitur Oenique utbaptisma
Q « :
Bubscripêraut, ceu molliculos, et qui persecuiionis ler mgrediar aquam, aditur ibidem. » Kig.
tempore primi fugiant, cum plebemad ma lyrium (19) Aliquando prius in Ecclesia sub antistitisma-
animare deberent. Pseu iopropbetia Momani videtur nucontestamur. Auctor Quosst. Vetertset tfovi Trst.i-
pr8ecepi-.se alque oxegisso martyrium. Kuen. menti, qusest. 102 « Qui volunt Christiani fieri,
:
(16) Atenim ubi scriptum est. Pro traditionibus accedunt antistitem, dicuot ei vota Mia. Hle facit
hic mire fcuit Teriull. conlr.i Calvinistas el Magde- vcrba juris c
csiaslici. Si vora vota sunl, susci-
<
burgenses, qui audacter nimis asseruerunl hoc Mon- piuntur a judice. • Kig.
tani dogma csso, quod falsum et
mera calumnia. (20) Ter mergitamur. lp<e advcrsus Praxeam,
Nani Montanu*, anctorc Eusebio, lib. v Ilist., con- pag. 669 « Nam
: nec serael, scd ter, a«i singula
irana qusedam iiadiiioni primus proposaisse
fertur. uonnna in persooas singulas lingimur. » Quiin ri-
I.c Pr.
tum in usu fuisse ctiam setate sua Chrysostomus
\\~\Sinr ulliusScriptura- instrumento, soliustra- indicat, ad ea verba Lucse, Act. Apost. x, 16, ubi
mttonis Htulo. Toium hunc sermonemexsuxitHiero- visio narralur oblati Pelro, tojto 5: £yiv:r:
-
nynms, adversus Luciferianos « Etiamsi Scriptu- Vh ol Tphov TOJT2 -yivisOa;, to

: ChrySOSt. :
rw ftuctoritas non subesset, inquit,

lotius orbis in TtajjLa oY.Xot". Ammoniusad Joan. cap. 21, ubi tcr Chri-
nanc pariem consensus instar Siinon Jona. Btnas nie ?
praecepti obtineret. stas inierroât Pctruni :
Nam et innlia alia, quee per tradiiionem in Ecc'e- "UOo; 81 y-T 0V - v ^ x T0 'J" OJ inqnit, -?z~i o;jLsXoyti;-
sus observantur, auctoritaiem sibi Scripturse et le- jEa-TtTdrjvat.

i-atT:V39at to j;
;
(j.£XXovra; ' ll(^ e '" a
99 TKRTULLlANl OPKRUM PARS II. - SKRIKS 1, POLKMICA. 100
Inde suscepti, lactis el mellis * tioni, et consueludini 13

gelio determinavit. , et fidei patrocinaturam (27)
concordiam praeguslamus : exque ea die, lavacro aut ipse perspicies, aut ab aliquo qui perspexeril
quotidiano per tolam bebdomadem abstinemus. disces; inlerim nonnullam esse crcdes, cui debea-
tempore Vi
Eucharisliae sacramentum (21), et in vi- lur obsequium. Adjicio unum adhuc exemplum,
ctus, et omnibus mandatum a Domino, etiam an- (|uatenus et de voteribus Apuddocere conveniet.
telucanis ccetibus, nec de aliorum manu quam prae- Judaeos tam solemne est(28) feminis eorum velamen
sidentium sumimus (22): oblaliones pro defun- capitis, ut inde noscantur. Quaaro 81 legem. Apo-
ctis (23), pro nataliliis annua (24) die facimus die : stolum non differo(I Cor.
xi, 5). SiRebeccaconspecto
Dominico jejunium nefas ducimus, vel de geniculis procul sponso velamen invasit (Gen. xxiv, 65), pri-
adorare 10 Eadem immunilate
. a die Paschae SO vatus pudor legem facere non potuit, aut causae
in Pentecoslen usque gaudemus. Calicis aut panis suao fecerit. Tegantur virgines solaj , et hoc nuplum
etiam nostri (25) aliquid decuti in terram (26) an- venientes, nec antequam cognoverint sponsos. Si et
xie patimur. Ad omnem progressum atque promo- Susanna in judicio revelata argumentum velandi 15
lum, ad omnem aditum et exitum, ad calciatum, ad (Dan. xm, 18) praestat, possum dicere Et hic ve- :
lavacra,' ad mensas,
- ad lumina, ad fuit, rea venerat,,-_____—_
cubilia,• ad se-
erubescens de amen arbilrii in-
; ' n '
dilia, quaecunque nos conversatio exercet, frontem o famia sua, merito abscondcns decorem vel quia ti-
crucis n signaculo terimus. mensjam placere. Ca-lerum in stadio lc mariii (29),

non putem velatam deambulasse quae placuit. Fue-
CAPUT IV.
rit nunc velata semper, in ipsa quoque legem ha-
Harum et aliarum ejusmodi disciplinarum si le- bitus 17 requiro, vel in quacunque alia. Si legem
gem expostules Scripturarum, nullam invenies: nusquam reperio, sequitur ut traditio consuetudini
traditio tibi praetendetur auctrix , consuetudo co.i- morem hunc dederil, babiturum quandoque Apo-
firmatrix, el tides n observatrix. Rationem tradi- stoli auctoritatem ex interprelatione rationis. His
Varia^ lectiones.
11 12 13 Traditio consuetudini Fran. Paris. 14
Crucis abjicit Seml. Fidei Iihen. Praebeatur Jun Velatae
Seml. 1G In pomario alii. r < Habilu Seml.
Commentarius.
formula, quam Stephanus II. PP. rusticam vocat, non tamen locum prselermittam ex 66 Cy- epist.
resp. 14 : « In nomine
mergo, et Filii mergo,
Patris priani, qui suo et Carthaginensis nomine, concilii
et Spirilus sancli mergo. » T. II Concdior. Gall. C in episcoporum memoriam revocat decretum quo,
Sic unius ejusdemque ritus originem alii ad perso- si quis frater clericum tutorem nominasset, non
nas sanctissimae Trinitatis, alii ad trinam visionem, offerretur pro eo, nec sacrificium pro dormitione
alii ad irinam intenogationem referunt. Sic incertae ejus celebraretur. Novum itaque non est oblaliones
sunt hominum mentes, postquam a principii sim- fieri, et saciificia pro mortuisin Ecclesia Dei. Le Pr.
plicilate dellexere. Rig. (24) J'ro natalitiis annua, etc. Per natalitia intelli-
(21) Eucharisticc. sncramentum, etc. Haee innuunt git solemnitales fieri solitas in honorem martyrum,
Eucharislia sumendae tempus aevo Tertulliani, tan-
1
quo scilicet die mundo
morlui, ccelo nati sunl. Unde
tum abfuisse a lempore viclus, quo tempore a Do- annua die, id est quolannis facimus. Le Pr.
mino fuerat institula, ut eliam antelucanis horis (25) Aut panis etiam nostri. Etiam non euchari-
sumeretur. Non pugnabo lamen adversus eos qui stici, etiam prolani. Rig.
sumptttm fuisse dicent horis etiam extra anteluca- (26) Aliquid decuti in terram, etc. Attgustinus :
nas, modo ante omnem cibum. Hoc enim signiticare « Quanla sollicitudine observamus quando nobis cor-
videlur lib. n, ad Uxorem: J Non sciet marilus pus Chrisli ministratur, ut nihil ex ipso de no:-tris
quid secreto anle omnem cibum gustcs?» nisi manibus in terram cadat, » ctc. citatur apud Gratia-
magis videatur etiam ante saeculum Tertulliani, in- num. I. q. 1, Interroqo. Rig.
defensum hoc fuisse, et pro cujusque religione va- (27) Rationem traditioni patrocinaturam. Etenim
rie factitatum. Exigua certe est et obscura menlio absque raiione vana esset traditio. Sic etiam Hiero-
ccenae Dominicae inter apostolos celebratae, etsi ce- D nymus, loco supradicto Multaque alia quae scripta:
lebralam quidem et saepissime fuisse nemo sobrius non sunt, ralionabilis sibi observatio vindicavit.
negaverit, sed ut ail Tertullianus, in tempore vi- Nec Apostolus obsequium exigit, nisi rationabile. »
ctus, adeoque fractioue illa panis, quae saepenumero RlG.
occurrit, includi. Hanc in sentenliam ducimur gra- (28) Apud Judcnos tam solemne est. De velandis
vissima illaPauli increpatione ad I. Corinth. n. Rig. feminis omnibus cujuscunque generis, ordinis, con-
(22) Omnibus mandatum a Domino, etc. nec de ditionis, aetatis, dignitatis , ex Apostolo, exslalliber
aliorum manu
cjuam prcesidentium sumimus.Consi- integer Auctoris quem suspicor hoc posteriorem, eo
milis esl locus de pr&'sidentium honore, lib. deliapt. quod hic subdat « Quaero
: legem, Aposiolum dif-
p. 263 « Proinde el baptismus aequeDei census, ab
: fero. » Nam illic potissimum probat auctoritate
omnibus exerceri potesl, » elc. Operae prclium erit Apostoli (I Cor. n). Pam.
conlulisse; nam et lucem sibi mutuo afferunt prse- (29) In stadio mariti. Intelligit stadii nomine hy-
claram. Rig. paetram, hoc est subdivalem ambulalionem, quam
(23) Oblationes pro defunctis. Magdeburgensium et xystum appellamus, quae etiam arboribus consita
quoque commenlum doctrinam hanc Tertulliani deesse solebat, umbrae graiia. Rig.
sumptam ex Montano. Pro hujus autem ritus fun- —
In stadio, etc. Legi possel stibadio. Nam ita
damento afferre possem contra haereticos quae vulgo vocantur in hortis sedilia herbacea, et ex floribtts;
afferuntur, lot nimirum orationes SS. Patrum In sed nihil muto, nam omnia loca amcena, et ex ar-
funerib. tum amicorum, cum consanguineorum, boribus consita, dici queunt siadia. Lac.
tum etiam summorum in Ecclesia Dei virorum
101 UE CORONA. 102
igitur exemplis renuniiatum erit, posse etiam non » ster est, qui figuravil hominem, ot fructibus rerum
scriptam traditionem in obsffrvationc defendi, con appetendis, judicandis, consequendis, cerlos in eo

firmatam consuetudine, idonea tesle probala; tunc sensus ordinavit per propria membrorum quo-
traditionis, ex perseverantia obscrvalionis. Consuc- dammolo organa. Auditum in auribus fodil, visum
tudo autem etiam (30) in civilibus rebus pro lege in oculis accendil, gustum in ore conclusit, odora-
suscipitur, cum deticil lex : necdiffert scriplura an tum in nanbus ventilavit, contaclum in manibus
raiione consistat, quando et legem ratio eommen- exlimavit 2i (33). I
J
er baec exterioris hominis mi-
det. Porro, si ratione lex consiat, lex erit omne nisteria, inUriori homini ministranlis, fructus
jam quod ralione constituerit, a quocunque pro- niunerum divinorum ad animam deducuntur ab
'
duclum. An non putas omni iideli licere concipere senîbus 2 1

(34). Quis igilur fructus ex floribtis?
et constituore dunlaxat quod Deo congruai, quod

, substantia enim propria, ceite praecipua coronarum,
cbsciplinffi quod saluti proticiat, dicente
conducat flores agri. Aut odor, inquis, aut color, aul pariter
Domino: Curautcm non et a vobis ipsis quod justum utrumque. Qui erunt sensus coloris et odoris ? Vi-
judicatis (Luc. xu, 57)? et non dc judicio tantum, sus, opinor, et odoratus. Istos sensus qua; inembra
scd de omni senlentia rerum examinandarum. Dicit sortita sunl ? Oculi, nisi fallor, et nares. Utere ila-
et Aposlolus : Si <[uid ignoratis, Deus uobis revela- B que floribus visu et odoralu, quorum sensuum
bit (Philipp. iii, 15) : solilus et ipse consilium sub- fruclus est ; ulere per oculos ct nares, quo-
ministraie, cum pnecepluni Domini non habebat, et rum sensuum membra sunt. Substantia tibi a
quffidam edicere a semciipso, sed et ipse 18 Spi- Deo tradita est, habitus a saeculo, quanquam nec
rilum Dei habens (31) deduclorem omnis veritatis. habitus extraordinarius ordinatio usui obstrepit.
Itaquc consilium el edictum 19
ejus divini &'£ jam Hoc sint tibi flores, et inserti, el innexi, et in filo,
precepli inslar oblinuit dc rationis divina' patroci- el in scirpo, quod liberi, quod saluti : spectaculi
nio. Hanc nunc expostula, salvo traditionis respe- scilicel et Coronam si fortc fascem
spiraculi res.
Clu, iiuocunque traditorc censetur; nec auctorem exisiimas florum per seriem comprehensorum Hl\ ut
respicias, scd auctoritalem, et in primis consuetu- plures simul portes, ut omnibus pariter utaris, jam
dmis ipsius : qua- propterea colenda est, ne non sit vero et in sinum conde, si lanta munditia est :. in
raiionis inlerpres, ut, si et hanc Deus dederit, tunc lectulum sparge, si tanla mollilia est : et in poculum
discas an non obscrvanda sit libi consuetudo. crede, si tanta innocentia est, tot modis fruere,
quol et sentis. CaHerum in capite quis sapor llo-
CAPDTV. coronaj sensus nisi vinculi tantum ?
Q ris (35)? quis
Sed M cur major efficilur 2l
ratio Christianarum quo neque color cernilur, neque odor ducitur, nec
observationura, cuin illas etiam natura — defen- lenerilas commendalur. Tam contra uaturam est
dit (32), quae prima omnium disciplina cst ? florem capile sectari, quam sonum nare. Onine
Ideoquc bffiC priniascribil coronam capiti non autem quod conlra naturam est, monstri meretur
convenire. 1'uto aulem natura- dominus Deus uo- notam penes omnes (36), penes nos vero etiam elo.
Varise lectiones.
1!!
Ipsuin /;/i('». W Diclum ,S<'»i/. -°Consueludo sed, Yenet. 21 Exigitur Fran. M Defendat Wouw. 23 Esti-
mavit Seml, existimavit liiy.
'-"'
Bominia adminislranlia, munerum divinorum ab anima deducuntur ad sen-
sus Venet,
Comnientarius.
(30) Consuetudo autem etiam, eic. Monuit jam maoibus collocavit.etquidem cxtimis nam extrema ;
rieraidus (lib. n Digress. c. 3) esse i')cm cum Ul- digilorum taclunm differenlias maiime pereipiunt
piuni illo, « Duiturnam cousuotudineiii pro jure et ac sentiunt. Ilic autem exlimum dicit pro exuemo,
lege in quse non ex scripto deacenduut, obsor-
his ut lib. n de C.ultu fcm., pag. 179, extimationom pro
vari solcre, ot ralioucui adducit ex Juliano, l. I.
» exlromitate. Hig.
Qui : « Nam quid intcrosl, Milliagio populus volun- (34) /'<'/• hoec exterioris hominis administrantia,
n
tatem Buam declaret, an rebua i|»sis oi factis?Ad-D munerumdivinorumabanirnadeducunturadsensus.
jungo Grcgoriuni Nyss. (tib. </<- Viry. cap. 9) non Torlulliani sontenlia osl pcr lucc organa, auriuin :
abliorrcntein a verbia Qipiaai. Sac. scilicol, oris, oculorum, narium, ac denique ma-
(31)Sed et ipse Spiritum Dei habens. Etiam hinc nuuni, quffi omnia oxtericri homini. id esl COrpori,
coiligcre est, scri| lum hunc librum ante illum </<' adfamuiantor et administrant, rerum naturalium,
veUm is Virg. Nam ibi in solo Uontano a^noscit quffi sunt a D o hominum j:ratia coodits, assensuni
torapletura illud Joan. xvi Cum venerit ille Spiri- sivo approbationcm ;il> anima iloiluci. Nempe ai ima
:
ttts veritatis, deducet vos in omnem veritatem). Ilic esl quA' amlit, aiiinia ost quffi vidot, anima esl iju:r
vero in apostolo Paulo eumdem Spirilum Dei agnoa- senlil. Ab anima seniienti, recto adsenlire dicun-
cit. Ita misor paulatim ex uno errore in tur auros, oculi, manus, pcr qiuo anima audil, vi-
alium, ac dc-
nmm heresim prolapsua est. Pam.
in det, langit. Rig.
(32) lllas rtiam natura, elo. El sano legesomnes (35) In capite qui sapor floris t Meoque Diogenos
antecedil natura ; unde qui pecoant, coptra natu- unguento sini peilos ungens, dictilabat, odorem a
ram peccant sic Tarquiniua contra legem naturse
; Caplte in aorom evanesooro, pcdibus autom ad n.tres
sempiternam peccavit in Lucretiam, licei nulla ad- pervenire. Hig.
nuc lox Julia exstaret, nuliade stupro, ex Tull. lib.
u Monstri meretur notam pcncs omnes. Baec
</'' /.<;/. I.i: Pa. verba, penes omnes, non babeatur in cxemplari. ei
(33) Contadum in manibus exHmatnt. Uoc est, omiili quidem possunt eloganter. Ris.
contactum, extremum sive extimum sensum , in
103 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMICA. 104
gium sacrilcgii (37 in Deum, nalurae dominum ct et liuic materiae(43) propler suaviludios nostros (44)
auctorem. Groeco quoqucstylo satisiecimus.
CAPUT VI. CAPUT VII.
Qua3ris 25 igitur Dei Icgem ? habes commur.em Proinde coronarii isli aguoscant interim (45) na-
istam in publico mucdi, in naturalibus tabulis, ad turae auctoritalem, commiinis sapienliae 21 nomine,
quas et Apo^-tolus solet prosocare, ut cum in vcla- qua hoinines, scd propria religionis pignora 28
(46),
mine feminae, Nec natura vos, inquil, docet (I Cor. qna Deum naturse de proximo 29 colenles : atque
xi, 14) ; ut cum ai Romanos (n, 14), nalura facerc ita, velut ex abundanti c&teras quoque raliones
dicens nationes ea quae sunt legis, et legem natu- dispiciant, quae nostro privalim capili coronamcn-
ralem suggerit, etnaturam legalem. Sed etin priore tis, et quidem omnibus inierdicunt. Nam ct urge-
epistola (38), natura'em usum conditionis in non mur a communione naturalis disciplinaB, converti ad
naturalcm masculos et fcminas inler se demutasse proprietatem Clirislianae lotam jam defendendam,
afiirmans ex retrib itione erroris in vicem pcenae, pcr caeteras quoque species coronarum, quae aliis
usui patrocinatur 3G Ipsum 30

utique naturali (39). usibus pr jspectae vidcnlur, ut aliis subslanliis
Deum secundum naturam prius novimus, et Deum B structae ; nc, quia non cx floribus conslant, quorum
appellantes deorum, et bonum praesumenles, et ju- usum natura signavit (ut ipsa haec laurea militaris),
dicem invocantes : quaeris an conditioni ejus non credantur admitterc seclae interdictionem, quia
fruendae natura (40), ne illa
nobis debeat prseire evaserint naturae praescriplionem. Video igitur el
rapiamur qua Dei aemulus. universam conditionem curiosius et planius agendum ab originibus usque
certis usibus homini mancipaUm, cum ipso homine ad profeclus et excessus rei. Littcrae ad hoc saecu-
corrupit, unde eam 84 et Apostolus invitam ait lares necessariae ; de suis enim instrumcnlis âecu-
vanitati succidisse (41) (Rom. vni, 20), vanis pri- laria probari necesse est. Quantulas alligi, credo
mum usibus, lum turpibus, el injuslis, et impiis, sufficient. quam primam
Si fuit aliqua Pandora,
subversam ? Sic ilaque et circa voluptates spectacu- fcminarum memorat Hesiodus, 8» hoc primum
lorum infamata conditio est ab eis qui, nalura qui- caput coronatum est a Chariiibus, cum ab omnibus
dem, Dei omnia senliunt, ex quibus spectacula in- muneraretur unde Pandora. Nobis vero Moyses (47
struuutur scientia aulem deiiciunt lllud quoque
;
prophelicus, non poeticus pastor (48), principem
intelligcre (42), omnia esse a diabolo mutala. Sed feminam Evam facilius pudenda folliis, quam tem-
Varia3 lectiones.
25 26
Naturalibus patrociantur vet. cod. Rig. 21 Patienliae
Quaeres Fran. Paris. Rhen. parentisFraw. Paris.
28 Pignore Jun. 29 Proxime Lat. 30 Ex add. Rhen. Fran.
Commentarius.
(37) Elogium sacrilegii. Cum aspectu ad elogia p librum Spectaculorum, non modo Latino, scd et
et litulos reorum, de quibus capite 1, de idol. ila-
** G iseco styio a se scriptum. Pam.
que nolat Terlull. crimen sacnle/îi : sajpe emui (44) Suaviludios nostros. Sic vocat qui ex Cliri-
vox Uta in malam pa:tem : conc. Ilispalen. secun- aihuc spectaculorum oblectameniis tene-
sli.inis
dum, cap. 5: « Etiam cum a-pectu ad vos, non rentur intcltigit autem duos iibros de Spectaculis.
:
consecra.ionis litulum, sed ignominiaa elogium. » RlIEN.

Lac. (45) Agnoscant interim. Haec vocula in Tertulliano
(38) Sed et in propria epistola. Liber Ursini, in non accipie.ida cst vulgari sensu, ut notet aliquii
primore. Sic lib. de Prcescr. hmreticor. pag. 343 : suppo;:i non probatuui errabis enim saepissime
;
« Semen frumcnti a Domino seiniuatum in primore hoc putjns nam hic nihil interim supponit, jain
:
conslituit. » Rig. cnim luculenler probavit auciontaiem naturae sed :
(39)Utique naturali usui patrocinatur. Velus interim idem est quod jam nunc. Lac.
exeuiplar Naturalibus patrocinatur. Quod \eruin
: (46) Proprice religionis pignora. Rescribit Junius
esse arbitror. Rig. pignore, et alienisbinie cxplicat, fortasse quia noluit
(40) An conditioni ejus fruendce natura nobis de- sanctos agnosceie neque illos coli sparsione florum.
beat prceire. Hoc esl, an rcbus quas Deus condidit, Sed videas con imilcm penodum initio seq. cap.
frui sic dcbeamus, ul naiuram ducem sequamur. Con- Jam enim audio dici, eic. Lac.
diliouem dicit quod ahi creaturam. Sic lib. i de (47) Nobis vero Moyses, elc. Mosen pastoremfuisse
Cultufem. pag. 173 « Dei condiiio est thus, » hoc
: indicant Kxodi verba cap. 4 Moyses uutem pascebat :
est, lhus a Deo coiidilum creatumque est. Rig. oves soceri, ctc. Porro per pocticum pastorcm in-
(41) Vanitati succidissc. ld uûrjiat, inquit telligit Hcsiouiim, qui ad Ilelicouem paternarum
Rlien., ut aliis libris saepenumero, pio succubuisse ovium cuslodem agens, cum iMusas conspexisset, et
vel subjectum esse, uii tiaustuht ijostei iuterpres, ab eis ad Hi,<pocrcuen, id est caballinum fontem
Rom. vin. Legimus autem paulo post iterum ex ms. deductus luisset, statim excellenlist>iiiius poeta fac-
Vai., coi. Paterniaccnsi ei Hirsaugiensi, « Qui natus esl, unde illud Ovid. :
tura quidem, Dei omuia seuliunt. » Nam Dci suslu- Non uiihi sunt vi»se Clio, Ciiusve sorores
lerat Rhenanus. Pam. Servanli p^cudes vallibus, Ascra, tuis. Rhen.
(42) Scientia autem deficiunt illud quoque intel- (48) Moyses propheticus,non pocticus pastor. Mo-
ligere. Deiiciunl iiitelligere, hoc est non mtcliiguiit. ses et Hesiodus ambo fuere pastores illepropheticus, :
Dciiciunt scientia quaiutelliânt. Rig. hic poeticus. Rig.

(43) Sed et huic materice. Alludit haud dubie
ad
10; l)E COP.O.NA. 106
pora lloribus, incinctam (lcscril)it. Nulla ergo Pan- ft

vas (87), prima Isis roportas spicas capile circiun-
dora. Hed et de mendacio erubescenda est coromr tnlit, rom magis ventris. Plura quaereniibns omnia
origo, jim nunc cl de vorilalibus suis. Certo enim in hac quoque materia
exhibebit prsestantissimus
GraecOB 31
(49) fuisse constat aucloros roi vcl illu- commcntator Claudius Saluminus (58). Nam csi
minalores. Saturnum Pherecydes anto omnes refcrt illius de Coronis liber, et origines, et causas, et
coronatum, Jovcrn Diodorus 3 post dovictos Tita- -'
species, et soleinnitates carum ila edisserens, ut
nas (50) dat ct Priapo tamias (51) idem, et Ariad-
; nullam gratiam floris, nullam Liotitiam frondis,
083 scrtum ex auro el Indicis gcmmis (52), Vulcani nullum cespilom aut palmitem, non alicujus capiti
opus, Liberi munus, ac postea sidus, Junoni vitem invenias consecralum. Ouo satis instruamur, quam
Callimaehus induxit. Ita et Agis signum ejus palmitc alicnum judicare debeamus coronati capitis institu-
redimitum, subjecto pcdibus ejus corio leonino, in- tionem ab eis eorum deinceps ho-
prolalam, et in
sultantem 33 ostonlat 3
novercam dc exuviis utrius- ''
norom dispensatam, quos Scoculum deos credidit.
que privigni. Herculos nunc populum capile prse- Si enim mcndacium divinilatis diabolus operatur in
fcrt, nunc oleastrum, nunc apium. Habes tragoediam hac etiam specie, a primordio mendax, sine dubio
Ccrberi, habes Pindarum, atque Callimachum, qui el eos ipse prospcxerat, in quibus in mcndacium
ct Apollinom memorat, interfecto Delphyne dra- g divinilatis ageretur Quale igitur habendum est .
35 Liberum, apud homines veri Dei, quod a candidatis diaboli

conc (53) lauream induisse , (54) :
eumdem apud ;Egyptios Osirin, Harpocration in- introductum , et ipsis a primordio dicatum est,
duslria hcderalum argumcntatur (55), quod hede- quodque jam tunc idololatriae iniliabalnr ab idolis, et
rse natura sit cercbrum ab hcluco defensare (56). idolis adhuc vivis ? non quasi aliquid sil 87 ido-
M» Sod ct nlias Liberum principem corome plane lum (59), scd quoniam quse idolis alii faciunt, ad
lanreae, in qua ex Indicis triumphavit, cliam vulgus dsemones pertinent. Porro, si qua> alii (60) idolis
agnoscit, cum dies in illum solemnes magnam ap- faciunt, ad daemones pertinent (1 Cor. x, 20).
pellat coronam. Si et Leonis iEgypli scripta evol- quanto magis quod ipsa sibi idola fecerunt cum ad-
Variae lectiones.
Certos cod Wouw. crecos Latin, caHeros Fran. 3 Hoc munere aca>teris honoratum inserit Seml 33 Bx-
31 '-'
sultantem Jun. 3 Ostcntans Rhcn. 35 Qua supplicem. Erant enim supplices coronali apud velercs, iruerit
''
Scmler.
Commentarius.
Certc Grcecos. Si legcndum arbitramur
(49) p apud auctores. Rhen.
:
clsi
si io antiquissimo oxcmplari logatur cceteris, in Mgyptii scripta revolvas. Hunc
(57) Si et Leonis
Drsini cod. certos. Ait Tertullianus Grsecos fuisse Leonem Augustinus cx Alexandro magnum antisti-
auctores vel illuminatores rei coronarise ; quod ita tem voeat sacrorum ASgyptiorum, lib. vni, de Cib.
esse soquentia demonstrant. Hig. Dei, cap. 5. ct 27. Hyginus, in Ariete, ros /Egyplias
(50) Post devictos Titanas. ln libris edilis, atquc conscripsisse ait. Idem Hygioos passim fabulis suis,
eliam in exemplaribus anliquis addilur « Hoc : ot Callimachi, et Pherecydis, et aliorom qui hic a
muncre a caHcris honoratum. » Quod a Tcrtulliano Seplimio citanlur, commeminit.
esse non videlur. Rig. (58) Claudius Saturninus. Hujusopcra nulla ox-
(51) Datet Priapo tcenias. In cod. Agobardi legi- slant, scd cre lo librum Tcrtulliani dc Corona Milit.
lor temidnias. Hig. csse plane epitomon illius libri. Lac.
(52) Ariadnce sertumex aitro ct Indicis gemmis. (59) Non quasi aliquidsit idolum. Ait Tertullianua
llyginus ubi de Corona « Haac existimatur Ariad- : idololatriam esse mcndacium divinitatis, qood jam
nes fuisse, a Libcro patre inter sidera collocata. » a primordio mendax diabolus operalus est, it;i ut
Idem paulo post » Dicitur ctiam a Vulcano facla ex
: providerit sibi ac prospoxoril hominos in <|uibus id
auro et Indicis gemmis.sGermanicus «CoronamVul- : mondacium agcretur. Ltonim dii gentiom ox bomi-
cani opere factam ex auro cl gemniis pretiosis. »Hig nihus fuere, quos gentes vita fonctos, ?el adolandi
(53) Delphyne draconc. Hujus scripturse vesligia D studio, postoris corum lorle petentibus, vol bene-
apparcnt in codicc Agobardi. Hcsychius. AsXo\;, 6 ficiorum memoria, pro diis habuere. Hic fuit \o-
iv Atlyoi; Spaxtov. Ric. tuslissimus reforendi bene mercntibus gratiam mos,
(54) Laurcam induisse. In cditionibus ct libris ut tales numinibus ascriberenlur. Neqae aliter de
ctiam mss. sequitur c Qua supplicem. Erant enim
: diis avi sui Plinius opinabatur. Hosce igilur homi-
supplices coronati a|iud vctores. » Vcrum lnoc Ter- nes, quos sibi prospexit diabolus, ex quibus idola,
lulliani esse non puto. Heddo lamcn, si quis abl t;i seu divinilatis furla atque mendaeia fierent. diiboli
repetitum veniat. Rig. candidatos vocat Toriulliamis, qui cum adviverenl.
(55) Hederutum argumentatur.
Plinius, lib. xvi jatn idola osso, et sibi statuas poni et coii ambiliosi
c. 5 Fcrunt primuni onmium Libcrum patrem
: r affectaverint. Atque bsec omnia Christianis , veri
imposuisse capill suo ex hcdcra » Item, cap. -2i: Doi coltoribus, abhorrenda es<o ait, non quisi aii-
« Aloxandrum vero ob raritatem ita coronato oxer- quid sint idola vel statu83 ; sed quoniam cultus ille
citu, victorcm ox India rediissc exemplo Liberi qucm hominos idolis statuisve tribuunl. ad dsemo-
patris, » etc. Hiikx. nes, semulos Dei, pertineU Deinde adjicil Quod si :
(56) .46 heluco defensare, Significat helueus, auc- ca quas homines idolis faciunt, ad dssmonea perti-
lore Sexto Pompeio, languidum el scmisonmum, nont, quanto magis quod ipsa sibi idola fecorunt,
ot hesterno vino languontem,
sic diclum ab hiatu cuni adhuc essent ui vivis"? Hig.
oriset oscitalionc. Quanquam Torlullianus pro ipsa
(60) Porro si quoj alii, etc. Videtur osso sonsus :
potius affeclionc capitis vidclur usurpare. qua pro- Porro si ea quaj gcntiles ficiunt, in idolis suis, ahi,
clives in somnum reddimur, quam Gra>ci xxpr,6a- puta Mercurio vel Jovis. Loquitur autem de sacri-
p«'av appellant. De hcdetiv \i frigoritica multa sunt Rciis ei immolaiione. Rhkw,
PATBOLi II. 4
Itf TERTULLIAM 01'ERUM PARS II. — SERJES I, POLEMICA. 108
viverent? Ipsi scilicct sibi procuravcrunt daemones, stionisic ubiquc respondeo admiltens quidcm ,
3G anle quod procura- ntensihum communioncm, sed provocans cani ad

per oos in (|uibus csuricruni
verunt n (61). ralionalium ot irralionalium dislinclionem quia
,
CAPUT VIII. passivitas

'
3J fallit (66) , obumbrans corruptelam
Tenc intcrim hanc fidem, dum incursum qu.eslio- condilionis, qua subjccla est vanitati (Rom. vni,
nis (62) cxcutio. Jam cnim audio dici Et alia : 28). Dicimus enim ea demum cl nostris, ct superio-
niulta ab ois prolata, quos saeculum deos credidit; rum usibus, et Dei rebus, et ipsi Chrislo competis-
lamen in nostris hodic usibus, et in prislinorum sc, quae meras utilitates, et cerla subsidia, et ho-
sanctorum, et in Dei rebus, et in ipso Ghristo nesla solalia necessariis vitae humana; (67) procurant
deprehendi , non alias scilicet hominem funclo ut ab ipso Deo inspirala credanlur priore prospe-
quam per communia ista instrumenU exhibitionis ctore, et instruclore, et oblectatore, si forte, homi-
humana; (63). Plane ila sit, nec antiquius adhuc io nis sui. Qua; vero hunc ordinem excesserint, ea non
origines disceptabo. Primus litteras Mcrcurius enar- convenire usibus noslris, praesertim quee propterca
raverit ; necessarias contitebor et commerciis rerum scilicet, nec apud saeculum, nec in Dei rebus, nec in
et noslris crga Deum studiis. Sed et si nervos idem conversationibus Chrisli recognosci est.
in sonum strinxit, non negabo et hoc ingenium B
cum sanctis fecisse, et Dco ministrasse , audiens CAPUT IX.
David. Primus medolas /Esculapius exploraverit Quis denique patriarches, quis prophetes, quis
mcmini et Isaiam Ezechiae languenti aliquid medi- levites, aut sacerdos, aut archon, quis vel postea
cinale mandasse (Isa. xxxvni, 21). Scit et Paulus apostolus, aut evangelizator, aut episcopus iuvcni-
stomacho vinum modicum prodesse (I Tim. v, 23). tur coronatus ? Puto nec ipsum Dei tcmplum, nec
Sed et Minerva prima molita sit navcm videbo ; arca testamenti, nec tabernaculurn martyrii (68),
navigantem Jonam 38 (Jon. i, 3) et apostolos, (Luc. nec altare, nec candelabrum (III Reg. vi et vm)
vni, 2). Plus est [Act. xm,
quod et Christus4), quibus utique 8t> ct in prima dedicationis solem-
secunda 40
veslictur : habebit ctiam penulam Paulus (II Tim. nitate, et in rcstitulionis gratulalior.c
iv, 13). Si ct uniuscujusquc supel!cclilis 88 et competisset coronari, si dignum Deo essel (I Esdr.
singulorum vasculorum abquem cx diis sreculi v, 11 : I Cor. x). Alquin, si figurae nostrae fuerunt
auctorcm nominant, agnoscant nccesse est el re- (nos enim sumus et templa Dei, et altaria, ot lumi-
cumbentem in lectulo Christum (64), et cum pelvim naria, et vasa), hoc quoque figurale porlendebant,
discipulorum pedibus offcrl (Joan. xm, 5), et cum q homines Dei coronari non oportere. Imagini veritas
aquam ex urceo ingeril, et cum linleo circumstrin- respondere debebit

forsitan opponis ipsum . Si
gitur, propria Osiridis veste (65). Hujusniodi quae- Christum coronatum, ad hoc breviter interim au-
Variae lectioncs.
38
3C Esurierant Fran. Paris. 31 Antequam procuraverant Pam. Jonam cceteri omnes. 39 Passibilitas
Rhen.
40 Praestitutionis Paris.
Commentarius.
(61) Ipsi scilicetsibi procuraverunt dcemones, per (64) Recumbentem in
lectulo Christum. Traclat
eos in fjuibus csurierunt ante quod procuraverunt. hunc locum Sirmondus noster in ep. 2, lib. i Sido-
Ait da-monasprocurassesibi idola, et slatuas,ct thura, nii, aitque ideo, quia Christus recubuit, Joannem
et nidorem sacriticiorum, per eos homines quorum qui pcr a;tatem fortassc ullimus erat, Christi proxi-
adhuc mortales agentium animis ita insedo-
inter mum in ejus sinu accubuisse. Etenim sic disposita
rant, ut per eos ipsi vivere, atque inter ho-
iis et erat res in stibadio, ut Christo primus loeus dare-
mines esse viderentur. Itaque jam anie ipsi daemo- tur, deinde ca;teri accumberent, et uhimo loco es-
nes hominibus esurierant et appetierant om-
in iis set Joannes, ac propterea in sinu Christi acquies-
nem illum idololatriae apparatum. Esuriendi verbum ceret, ila videlicet erat coena Christi, non ut nunc
hic usurpalur pro vehementis desiderii ardore : volunt pictores in medio Chnstus, slipantibus
,
quemadmodum et in Scorpiaco, ubi de sanctis qui apostolis hinc inde latera ; sed vere in dexlro cor-
jam in carcere tormenta quaedam erant passi : nu, et circumdabant reliqui, et claudebat agmen il-
o Deguslata, inquit, in carcere martyria esuriunt. » lud sacrum Joannes, qui propterea recubuit ad latus
Rig. D Chrisii.Lac.
— Ipsi scilicet sibi procuraverunt dcem. Sicipse Propria Osidiris veste. Auctor est Herodotus
(65)
lib. de Spectaculis, pag. 95, ait: « Dsemonas ab nefas apud Êgyptios fuisse laneas vestes in aedes
initio prospiciontes sibi, inter cajtera idololatrise, sacras lnferre, proinde lineis utebantur. Rhen.
etiam spectaculorum inquinamenta, quibus hominem (66) Quia passivitas fallit. Passivilas, id est, vul-
a Deo avocarent, et suo honori obligarent, pro- gus. RlG.
spexisse. » Rig. (67) Necessariis vitce hum. Hoc est, necessitatibus.
—Ipsis scilicet sibi procuravcrunt dcemones. Pro- RlG.
curare cum dativo, ut lib. i adv. Marcionem, £ma- (68) Tabcmaculum martyrii. Ut in Veteri Testa-
latio autem liberando homini procurat, et mullis mento testimonii tabernaculum, ila et in Novo testb ;
Rhen.
aliis in locis. monium quippe (Septuaginta inl.). Pro
est (xap-niptov
(62) Incursum qucestionis. Impelum. Rig. marlyrum basilicis ea quoque vox usurpatur, sic
(63) Exhibitionis humance Iloc cst vitee humanrje. coacta fuit synodus Chalcedonensis 'Ev tw p.apxupfw
Quemadmodum et juris auctorcs dicunt « Onera : T7J5 ay(a5 y.al xaXXtvixou |j.aptupo? Eu^/)p.ta;. « In basi-
exhibcnda; uxoris, et parentes a filiis exhibendos. » lica sanctse et invictge martyris Euphemias. » ul ha-
Rio. betur act. 4 ejusdem syn. Le Pr.
109 DR COR.ONA. 1H)
dios : Sic ol tu coronare, licilum csl. Tamcn nec * senliunt. Sed vacit tolum, et est ipsum quoqnc
illam impietatis contumeliosae coronam populus 0[)iis mortuum, quanluni in idolis ; vivum plane
OOOScivit (69). Romanorum militum commentum quanium in da-moniis, ad quae pertinet superstitio.
fuit, cx usu rci SfflCularis, quem populus Dei noc Idola nationum, inquit David (l'sal. cxiu, 4), argen-
publicae unquam Isetitiae, nec ingenilse luxuriae no- tumel aurum : oeulos habcnt,ncc vident; uarcs, nec
mine admisit; facilius cum tympania ct tibiis ct odorantuc manus, nec contrectant. IVr haec enim
:
psalieriis revcrtens dc eaptivitate Babyloniae, quam tloribus frui est. Quod si tales edicil futuros qui
cum coronis (IEsdr. n et m) et post cibum el po- : idola fabricantur, tales jam sunt qui
secundum
tum cxsurgens ad ludendum sinc coronis (Exod. idolorum ornitum Omnia munda
quid utuntur.
win). Nam neque laetitiae descriptio, neque luxuriac mundis (Tit. i, 15), ita ct immunda omnia im-
denolatio de coron;c decorc aut dcdccore lacuisset. mundis : nihil autem immundius idolis. Ca-terum
Adco et Isaias (xxiv, 9) : Quoniam, inquit, cum substanlia' mundffl, ut Dei res, et hac sua conditione
/i/mpanis et tibiis et psalleriis bibunt vinum dic- : communes usui : scd ipsius usus adminislratio in-
turus essct ctiam cum coronis, si unquam hic usus terest. Nam ct cgo mihi gallinaceum macto, non mi-
fuisset in Dei rebus. nus quam yEsculapio Socrates (72) : ct si me odor
alicujus loci offenderit, Arabiffl aliquid incendo (73)
CAPUT X. 6 scd non eodcm ritu, nec eodcm habitu, nec eodcm
Ita cum idcirco proponis deorum saccularium orna apparatu, quo agilur apud idola. Si enim verbo nudo
menta etiam apud Deum dcprchcndi, ut intcr bfflfl (74) conditio polluilur, ut Aposlolus docet : Si quis
coronam quoque capitis communi usui vindices autem dixerit Hoc idolothytum est, ne contigeris
:
ipsc libi jam pnescribis non habendum in commu- (76) multo magis cum saltitavcris '*- habitu, et ritu
;
'
nionem usus ll quod non inveniatur in Dei re-

, et apparalu idolothytorum contaminatur. Ita et co-
hus. Quiil enim tam indignum Dco (70), quam quod rona idolothytum cfticilur. IIoc enim ntu, et habitu,
dignum idolo ? quid autem tam dignum idolo, quam et apparatu idolo immolatur auctoribus suis : quo-
quod et mortuo? Nam ct mortuorum est ila corum co vel maxime proprius est usus, ne in com-
ronari (71) : quoniam et ipsi idola statim fiunt ct munioncm possit admitti, quod in Dci rebus non
habitu et cultu consccratiouis, quffl apud nos se- inveiiitur. Propterca Aposlolus inclamat : Fugite
cunda idololatria ost. Igitur qui sensu careant, illo- idololatriam (I Cor. x, 14) ; omnem ulique ct toiam.
rum crit perinde uli ea rc cujus careant sensu, at- Recogita silvam, et quanta; lalitant spinffl. Nihil
que si abuli ea vcllcnt, si scnsu non carcrentc dandum idolo, sic ncc sumcndum ab idolo. Si in
Nulla vcro distanlia cst abutcndi, cum veritas OO p idolio rccumbere alicnuni esl a tidc, quid in idoli
ccssat utcndi, ccssante natura scntiendi ;
qua vult habitu uderi? quae communio Chrislo (76) et Beliae?
quis non habcat qua utatur ? Nobis
abutatur, cimi et ideo fugite. Longum enim divortium mandat ab
autcm abuti apud Apostolum non licct, facilius non idololatria; proxime agcndum. Draco ctiam
in nuilo
uti doccnlem, nisi quod nec abutunlur qui nihil terrenus de longinquo homines spiritu ahsorbet {")
Varku lectioncs.
« Apud nos inscrit Seml. 42 Saltitaveris
abest aPam. Leop.
Commentarius.
(69) Tamen ncc illam impiclatis contiimctiosa; co- transferendi dominii. Sic ergo nudum verbum erit,
ronotnpoptt/uscorwciwf. Populus,hocost,Judaei. Uig. quo quis admonelur ab lionnne in quo nulla aucto-
(70) Quiil ciiim tiiia iinlu/num Dco! Hujus argu- rilas admonendi, quaî tale sil nudum omni autori-
menli forma collcclior est in excmplari i Quid : tate et fulcro. L.vc.
cnim tani indignum Deo, quam quod dignum idolo ? ^76) Boc idolotbytum est, nc contigeris Istud cx
quam quod morluo? » Rig.
ct Aposi., 1 Cor., X, 28, ubi relinuit voccm Grsoam
(l[)Mortuorum cst ita coronari. Scribit cnim pro co quod
n £iO()X60jTov Pli- ,
interpres noster vertit
nius coronas scpulcrorum ct manium honorcm " immolatum idolis. Mirum est autcm quomodo leât :
tuissc. RllEN. \tiii contigcris, cum Grsce sit ôOUte, quod°non ^
(72) Quitm .Esculapio Socrulcs. Hoc jussitquum iu aliter transferri potest quam aicuti noster inter-
carcere esset, paulopost bibiturus venenum. Rhbn. pres, ne manducaris. Pam.
(73) Arabias aliquid incendo.Cumde sc loquitur, (Jiuc communio Christo, ctc. Dilatal eognatia
J76)
ctiam vocabulo thuris Uti relormidal. Dixit aulem. aliis Drogon episcop. Ilostien. Aliis Cassianus, Col-
Arabiat aliquid incendo; hoc est, aliquid thuris vel lat. xu, cap. 16. Lac.
odoris Arabici. Et hhro adversus Judaeos, spolia Draco ctiam tcrrcnus dc longtnquo homines
^77)
Arabiai interprelatur, aurum et odores. Vetus au- spiritu absorbct. Pamelius edidit « Draco etiam :
ctor apud Festum ; Arabiceolet, idcst, cx odoribus lerrenus de louginquo non minus spiritu absorbet
arabicis. RlQ. alites, * Qu;v sumpta videntur ox iis quse de -
isi i
Verbo nudo. Gredo virum peritiasimum in

(,74) co refert Isidorus, minime eonvenientia.
draconi
jurc, allusissc ad formulas quffl in jure sunt, ubi
Longe aliter ediderat Rhenanus: « Draoo etiam ttr-
Frequenter leges, nuda possessio, nuda proprietas. ronus de longinquo hominis spirilus absorbet »
iiuda rutio, nuda traititio: videlieel possessio CUl Quod proxime veram leetionem quam
accedit ad
non proprietaa admisla proprietaa a qua abest
:
restituimiis c codicc Agobardi Draeo etiam tor-
:
usnstiuclus ubi aliquod debitum in ralionos

ralio,
:
rcnisdc longinquo. hoinincs spiritua ahsorbet. »
refertur, oum tamen nulla oausa proeoeaserii debiti : Nam hic agil Tertullianus de fufiencU idololatrii,
tradilio quffl non hahet justam ct idoncam causam cx Pauh ad Corinthios pneoepto, et lugionJum
111 TERTULLIANl OPERUM PARS li. — SERIES 1, POLEMICA. 12
Altius fH Joannes : Filioli, inquit, custodite vos ab ^ Deum 0'£ diligi (Exod. xx ; Levit. xix) praecipit
idolis (I ); non jam

Joan. v, 21 ab idololatria qua- quos Evangclium (Malth. xxvi, 1
et solo Christo 1 )
si ab officio, sed ab ipsa efligic eorum. Indignum pluris non faciens, sic quoque honoravit (82) (/ Cor.
',:!
enim ut imago Dei vivi, imago idoli ct morlui fias . vi ; Matth. v; ICor. vin)?Licebit in gladioconvnrsari,
Usque adliuc proprielatem istius habitus et ex origi- Domino pronuntianto, gladio periturum qui gladio
nis ccnssi, et cx superstitionis usu idolis vindicamus, fuerit usus? El pra;lio nperabiturfilius pacis, cui nec
cx co praeterea quod, dum in rebus Dci nonrefertur, litigareconvcniet (83)? Etvincula et carcerem et tor-
magis magisque imago illorum deputatur, in quorum menla et supplicia administrabit, nec suarum ultor
et antiquitalibus, ct solemnitatibus, ct officiis con- injuriarum ? Jam stationes, autalii magis faciet quam
vcnitur. Ipsae denique fores, et ipsae hostiac et arac, Christo? aut et Dominico die, quando nec Christo?
ipsi ministri et sacerdotes (78) eorum coronantur et excubabit pro templis, quibus renunliavit? et
[Baruch, Habes omnium collegiorum sacer-
vi, 9). coenabit illic ubi Apostolo non placet? et quos in-
dotalium coronas apud Claudium. Sed et illam interdiu cxorcismis fugavit, noclibus defensabit, in-
terslruximus distinctionem differentite rationalium cumbens ct Vl requicscens super pilum (84) quo
et irrationalium, eis occurrentem qui communionem perfossum est latus Cbristi (Joan. xix, 34)? vexil-
in omnibus de quorumdam exemplorum occasione D lum quoque portabit semulum Christi ? et signum
defendunt. Ad banc itaque partem causas jam postulabit a principe, qui jam a Deo accepit ? mor-
ipsas coronarias inspici superest, ut dum osten- tuus etiam tuba inquictabitur oeneatoris, qui exci-
dimus extraneas, imo et contrarias disciplinae, nul- tari a tuba angeli exspeclat? et cremabitur cx dis-
lam earum ralionis patrocinio fultam probemus, ciplina castrensi Christianus, cui cremare non li-
quo possit babitus hujusmodi, usus quopuc comrnu- cuit (85), cui Christus merita ignis indulsit ? Quanla
nioni vindicari : etsi sunt quidam quorum exempla alia in delictis circumspici possunt castrensium mu-
nobis objeclantur. nium, transgressio inlerpretanda? Ipsum de cas-
tris lucis in castra tenebrarum nomen deferre,
CAPUT XI.
transgressio est (86). Plane, si quos militia prse-
Etenim, ut ipsam causam coronae militaris aggrc- ventos fides posterior [invenit, alia conditio est, ut
diar, puto prius conquircndum an in totum Cbri- illorum quos Joannes admittebat ad lavacrum (Luc.
stianis (79) militia conveniat. Quale est alioquin de iii, 3), ut centurionum fidelissimorum, quem Chri-
accidentibus retractare, cum a praecedentibus culpa stus probat (Matth. vin), et quem Pelrus catechizal
sit? Credimusne bumanum sacramentum (80) divino ** (Act. x) : dum tamen, suscepta fide atque signala,
supcrduci liccre, et in alium dominum respondcre aut deserendum statim sit (87) ut a multis actum,
posl Cbristum ? et ejeraie patrem ac matrem (81), et aut omnibus modis cavillandum, ne 03 quid adver-
omnem proximum, quos et lex honorari et post sus Deum committatur, quae nec ex militia permit-
Varice lectioncs.
'• 3 Fiat Scml. M Luncho Fran. Paris.
Coramentarius.
esse ait quam longissime ; et Evangelium solo Christum pluris
quia Draco terrenus, quoque
ncmpe Satanas infernus, spiritu ct afflatu suo ho- honoravit. » Unde, sive legamus, « Solum Chri-
mincs absorbet, eliam de longinquo. Deinde adjicit stum pluris faciens; » sive, « Solo Cbristo pluris
ex prima Joannis Altius Joannes : Filioli, custo-
: non facicns, » idem erit sensus. Rig.
dite vos ab idolis. Hoc est, Joannes rem altius re- Sic quod honoravit. Hoc cst Evangelium non — :
petil, et non solum fugiendam esse idololatriam pro- minus parentes et omnem proximum honorari
nuntiat, verum ctiam lugicnda idola ipsa. Rig. praecepit quam lege Mosaica prgescriplum fuerat.
(78) Ipsi ministri et sacerdotes. TraditPlinius co- Etenim lex eos proxime post Deum, Evangelium
ronas primum inter sacra lantum et bellicos hono- proxime post Christum honorare jussit. Rig.
res suum nomen vindicasse. Rhen. n (83) Cui nec litigare conveniet? Alludit ad illud
(79) Conquirendum an in toturn Christi. Qui ^ / Cor. vi, 7 Jam quidem omnino delictum est quod :
non permittit ut Cbristianus ethnico belligeranti judicia habetis inter vos. Quare non magis injuriam
navet operam, an permissurus est ut Christianus accipitis? Atque adeo non male Rhen. litigare, vo.
Christiano, hoc est fratres persecuturo se mililem cem jurisconsultorum, interpretatur aclionem vel
adjungat? haud dubie nunquam credidit futurum in personam vel in rem apud judicem suscipere.
Tertullianus ut Cbristiani mutuis armis concurre- Verum advertendum quod continuo subjungit ibi-
rent. Riien. dem Apostolus Sed vos injuriam facitis, etc. Pam.
:
(80) Credimusne humanum sacramenium. AIlu- (84) Requiescens super pilum. Libri hactenus
dit ad sacramentum el responsionem sive contesta- editi, super luncho. T. Livius, I. xliv « Scuto :
lioncm Gdei in baplismo faclam. Pam. prae se erecto stare galeatos : deinde ubi fessi sunt,
(81) Et ejerare patrem acmatrem, etc. Vox illa innixos pilo, capile super marginem scuti posito so-
ejerare idem est aiqae abdicare seu renuntiare. Sen- pitos stare. » Rig.
sus autem aucloris est, baptismi sacramento non (85) Cui cremarenon licuit. Thura, videlicet, ido-
aliud esse superinducendum sacramentum militare. lo. Glossae Isidori. Cremutium, Holocaustum. Rig.
Cum cnim castrensi sacramento se obstringit Chris- (86) Transgressioest. Cod Agobardi, « Transgres-
lianus, ejerare videtur Dei legem qua secundum sionis cst. » Rig.
Deum parentes diligere jubentur. Le Pr. (87) Susceptafide atque signata aut deserendum
(82) Quos et Evangelium solo Christo pluris non statim sit. Hoc est, deserenda militia. Rig,
faciens sicquoquehohoravit. Ye[usexemp\ar: t Quoe
DE CORO.W. II i
tuntur (88) ; aut novis.sime perpeticndum pro Deo, « 91 CAPLT XH.

quod icque fidcs pagana condixit (89). Nec cnim de- Pula deniquc liccre inilitiam usque ad causam
lirtorurn impunitalcm, aut martyriorum immunila- cororne. Sed el de corona prius dicamus. Laurca
tcm militia promiltct. Nusquam Chrislianus aliud ista Appollini vel Libero sacra est : illi, ut dco lclo-
est. Unum Evangelium, et idcm Jesus, negaturus rum (92) ; liuic, ul deo triumphorum. Sic docet
omncm negatorcm, cl confessurus omncm confes- Claudius cum
myrto (93) ail mililes redimiri
ct
sorem Dei, ct salvam facturus aiiimam pro nomine solcre. Veneris cnim myrlum, malris Ênea', non
ejus amissam, perditurus autem de contrario adver- laurum, eiiam amiculae Martis, per Iliam el Ro-
sus nomen ejus lucri liabilam (Mattk. x, 39). Apud mulns Romani. Sed cgo Vencrem non credo ex
liunc tam miles cst paganus lidelis, quam paganus liacparte cum Marte Romanam (94), qua pellicisdo-
est milcs intidelis. Non admittit status fidei ncce.-si- lor est. Cum et olea mililia coronalur, ad Miner-
latcs (90). Nulla est necessitas deliuquendi, quibus \am '
iG
est idololalria, arinoimn ffique deain, sed
una cst nccessilas non delinqucndi. Nam et ad ct paci cum Ncptuno (95) iuitae ex hac arborc co-
sacrificanduin ct direclo ncgandum nccessitate quis ronalam *7
. lu his erit serti mililaris superslitio
promilur lormcntorum sivc pcenarum : lamen polluta et omniaque jain pollucntur et
polluens,
ncc iili ncccssilati disciplina connivct, quia potior B causis. Eccc annua votorum nuncupalio quid vi
est nccessitas timcnda: ncgalionis ct obcundi marly- detur? prima in principiis, secunda iu capitoliis.
rii, quam evadenda: passionis et implendi officii. Accipc post loca ct verba : Tunc tibi, JoPITEB, bo-
Cseterum subvertit totam substantiam sacramenti Vi: COBNUUS AURO DECORATIS VOYIMOS L>SIi FfTU-
causatio cjusmodi, ut ctiam voluntariis dcliciis fibu- rum (96). Cujus senteutiii 1
vox eat? ulique ncga-

l.un laxet. Nam ct volunlas polcrit l5 neccssilas tionis. Etiam si tacel illic Christianus ore, coro-
contendi, liabcns scilicet unde cogalur. Vel ipsam natus capile respondit. Eadem laurea in donalivi
prsestruxerim et ad cffiteras officiaiium coronarum dispcnsatione denuntialur plane non graluita idolola-
causas, quibus familiarissima est advocatio ncccs- tria, aliquibus aureis venditans Christum, ut ar-
sitatis : cum idcirco aut ofticia fugienda sint, nc in genteis Judas [Matth. xxvi). IIoc cril : Xo>/ pote-
delictis incidamus
; aut et martyria tolcranda stis Deo servire et mammonce [Matth. xvi, 24):
sint, rumpamus. De prima specic qu;cs-
ul ofticia mammonre manum traderc ^, et a Dco absistere?
Lionis eliam militiffi ipsius illicita plura non faciam 1
IIoc crit
, Reddite quce sunt Ccesaris Cossari, et quos :
(91), ut stcunda rcddatur, nc si omni ope expulcro Dei Dco [Matth. xxu, 21) nec hominem Deo rcd- :
inilitiam, frustra jam de corona militari provocarim. p dere (97), et dcnarium Cffisari auferre ? Triumpbi
laurea foliis struitur, an cadavcribus? lamnis orna-
Variae lcctioncs.
v_>
Potcrat Seml. Mincrva Fran. '° Quin ct olea militiam coronaii a .Minerva non solum artium. sed ar-
,,fi
nioniin quoquedea: et paccin cum Neptuno iniisse ex hac arborc, ctc. Fran. Paris. Sed ct pacc cum Nep-
luuo initaex hac arborc coronalam, Jun. w Est Lcop.
Commentarius.
(88) Quce nec ex militia permittuntur. Quod in inservit, dc Sabinis Posthumius
triumphansque
exemplari legitur, Extra militiam, minus esse vi- Tubertus consulatu, qui primus omnium ovan*
in
delur ad mentem Tertulliani. Nam hoc sibi vult urbcm ingressus est, quoniam rem Levitcr sinc
Christiano qucm fides in mililia deprehendit, aut cruore gessent, myrto Veneris victricis coronatus
slatim suscepia fide desereudam cssc mililiam, quod incedit, optahilcmque arborcm ctiam hoslibus fecil.
cx militia, id csl per militiffi leges non licel: autmo- HffiC poslea ovantium fuit corona. RHBN.
dis omuibus cavendum ne quid adversus Cbristia- Sed crgo Vcncrcia non credo cx hac part
.
liiun tidem coinniiitat, quod ltcm cx railitiae romans ciim Marte Romanam. Martem, inquit, Ronnuum
Legibus vix liceat aut extrema quseque perpetienda
; crediderim cx ea parte qua llomulos ex llia Busce-
pro Dco, quod omnis Cbri&tianus Christo fidc dicta n pil. At Venerc n cx ea parte qua [liam sihi p Uicem
coiulixit. Rig. sensil ct indoluit, Romanam esse non arbitror.
(89) Quod ceque fides pagana condixit. Morlem, Ric.
scilicet. Nam hoc Christianus paganus, id esl non (95) Daci cum Neptuno. Quoniam Minerva cui i
miles, seque Cliristo condixit ac miles. Hanc inter- oleaginea corona pacem iniit cum Ncptuno id« i
pretationem suggerunt sequentia. Rig. pacis nota esl olea, L.c Pb.
(90) Non aamittit status fidei necessitates At . (96) Tiinc tibi, Jupiter, bove cornibus auro deco-
extra statum tidei admittuntur [Apolog. xlv, dc ralis vovimus esse futurum. Hscesl veleris codicis,
Exhort. cast vi). Neccssilas ad excusationem
. scriptura, quffi firmari cliam possil inscriptione an-
depulatur (/)<' Idolol. x) Opponitur necessitas
, tiquaFratrum Arvalium, qua? sic habet: Bovb. m-
quasi dcprecalrix [Apolog. iv, vii), et hic paulo H.VTO. VOVIMfS. ESSE. KUTCIU M. RlG.
i>ost: Familiarissima estadvocatio necessitatis. Rig. (97) Nec hominem Deo reddere. Qui lamen est
(91) Plura iion faciam. Liher Agobardi, Plura numisma ei imagO Dei Ait igitur Christianum, .
non faciunt. Ursini, Plura tion faciant. Rig. cum sil el miles ci coronatus, non reddere bominem
v'-'-) //// itt dco lclorum. Huc perlinel quod a Deo, quia cum ornilu incedil idolis dicato, .!
platone Apollo dicatur a-o toti îXXstv, id esl a denarium auferre Csesari, quia refcrtab i
jaculando, unde etiam faclum ul cum arcu el sa- naiivum itaque non reddere quse sunt Dei D
;
gitlis ejns simulacra formari soleant. Pam. ncque eiiani qu« sunl Csesaris
(93) Cum ct mt/rto. Myrlus bellicis quoque rcbus mihtise praeliorumque negotia non convenire C
115 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 116
tur (98), an bustis? unguenlis dolibuitur 49 »5 an « nec asinum habuit privatum : Isti ... curribus ci
lacrymis conjugum cl matrum? Forlasse quorum- isti in cquis, nos autem in nomine Domini Dci
dam ct Christiauorum : el apud Barbaros enim Cliri- nostri invocabimus (Psal. xix). tHi Ab ipso in-
stus (09). Qui lianc porlaverit in capite causam (1), colatu Babylonis illius in Apocalypsi Joannis
submovemur (Apoc. xvm), nedum suggeslu 52 .
nonne ct ipse oppugnavit? Est et alia mililia re- a
giarum familiarum. Nam et caslrenses appelhn- Coronalur ci vulgus nunc ex principalium prospe-
tur muniiicia' el ipsae solemnium Caesareanorum (2). ritatum exsultatione, nunc ex munici|ialium solem-
Scd ct tu proinde miles ac scrvus alterius es : ct nitatum proprietate : et est omnis publica. ketitia.
si duorum, Dei et Caesaris, certe tunc non Caesaris, luxuria captalrix. Sed tu peregiiuus mundi hujus,
cum te Deo debes, etiamin communibus, crcdo,po- civis superna. Jerusalem : Noster, inquit (Philipp.
tion. iii, 20), municipatus in ccclis. Habes luos sensus,
tuos fastos (7) : nihU tibi cum imo
gaudiis sa^culi ;
CAPUT XIII.
contrarium debes : Sceculum enim gaudcbit, vos
Coronant ct publicos ordines laureis publicae vero lugcbitis (Joan. xvi, 20). Et puto, fclices, ait,
causa*, magistratus vero insupcr aureis 50 . Superfe- lugentes (Mattk. v, 5), non coronalos. Coronant et
runiur etiam illis Helruscse. (3) Hoc vocabulum est B nuptiae sponsos (8), ideo non nubamus ethnicis,
coronarum, quas gemmis el foliis ex auro quercinis ne nos ad id lolatriam usque deducant, a qua apud
ob Jovcm insignis ad deducendas thensas (4), cum illosnuptiae incipiunt: habes lcgrm a patriarcbis
palmatis togis sumunt. Sunt et provinciales aureae, quidom (Geu. xxiv, 3; Galat. m), habes Aposlo-
imaginum jam, non virorum,- capita majora quae- lum in Domino nuberc jubeutem (I Cor. vn). Co-
rentcs. Scd tui ordines et tui magistralus, et ipsum Sed tu jam redcmptus
ronat et libertas saecularis.
curiae nomen Ecclesia est Christi. Illius es cones a Christo, quidem magno. Servum alienum
et
scriptus in libris vila> (5) (Philipp. iv ; Apoc. xm). quomodo saeciilum manumiitet? Elsi libertas vide-
lllic purpurae luse sanguis Domini et clavus lalus tur 53 , sed et scrvitus videbatur. Omnia imaginaria
in cruce ipsius (Matth. xxvn) ; illic securis ad cau- in saeculo, el nihil veri. Nam et tunc liber hominis
dicem 51 arboris posita (Matth. m, 10), illic (Isa. eras redemptus a Christo et nunc servus es :
xi. .) virgae ex Jesse (6). Yidcrint et publici equi Christi, licet manumissus ab homine. Si veram pu-
cum coronis suis. Dominus luus, ubi secundum tes saeculi liberlatem, ut et corona 5i consignes, re-
Scripturam (Matth. xxi) Jerusalcm ingredi voluit, diisti in servitulem hominis, quam puies libertatcm
Variee lectiones.
49 Hinc adversis lemniscis, inauratur lamnulis, unguentis, Paris. foliis slruitur, adornatur lemniscis, C.
Wouw. Triumpbi laurea foliis inslruitur liinc advorsis lemniscis, hinc auratur lamnulis; unguentis delibui-
50 Ut Athenis, ut Roma. inserit Scmler.,et forte, inquit. ab intcrprete quodam adjecta
lur. Jun. ex Ms.
52 Ad suggeslum Jun. 53 Videatur cod. Wouw. 54 Coronam Latin. lihen. Frah.
suut. 51 Ad radices Jun.
Commcntarius.
slimo Pra.lia rolinquenda Ca^sari
.
coronam sae- p esse vehiculum argenteum, quo exuviae deorum lu
,
-w. « !r>r>n Arfir.ni.. ** /Iif AinAAri[<ihnr> Air>/>n o/l i\li 1:1 nivi i;/_M/_K'_nl nri
culo ctSalame hominem ipsum imaginem Dei, red
r* 1. .î »/__-_ »_-» y»
i i _ _ _
:
__ _ «_ _-_-_
dis circensibus
_
in circum I~_ /_
ad pulvinar vehebantur.
i _ i-v_
dendum Deo, sed purum, sed liberum, nullius ser- Rhen.

vum, nullius militem, pra ter Dci. Rig. (5) Conscriptus in libris vitv. De istis quoque li-
i
|98i Lamnis ornatur. Vctus exemplar, Lcmnis. bris inaudierat aliquid Tryphon Luciani. Ait enim
Lcmniscis. Rig. ad Critiam "ftore easov Sreavta w. *a. az ev .af; :
(99) Et apud Barbaros enim Christus. Idem re- _7.0upav.ot; p(6XoiS twv aYaOwv dTzo^paitovTat .
spondit Tryphon Lucianicus interroganli Crilia. an RlG.

Scytharum" ros cura; essont deo ? Ornnino, inquit, (6) Illic virgce ex radice Jesse. Virgas dicit, allu-
e. V>//>t Xpw&s *& v> e'Ov-7.. Rig.
•{-- dens ad fasces Romanorum magistratuum el sic ,
portaverit in capite causam. Coro- legitur in cod. Agobardi. Rig.

(\) Qui hanc
nam Iriumphalem, causam cadaverum, bustorum, (7) Tuos fastos. Fasti erant libri continentes totius
lacrvmarum. Rig. anni rationcm et celebritates cum rcspectu ad :
(2) Munificiai, ctipsa: solemnium

Ctvsarianorum. hos loquilur Terlullianus. In Ecclesia quoque sunt
Apud Fcstum legimus munifices vocalos miliies, fasti, ne tu municipiorum fastos et solemnilates
qui non vacabant, sod munus principi facicbaut cura. Notandus sane locus ad morem Ecclesi<e,
qui vacabant appellabantur benefic.arii Sed et qua. conferebat natalitia, id est obitus marlyrum,
.
Veêtio munifices sur.t milites qui munus faciunt a in fastos quos fastos ecclesiastico nomine voca- ;
quo liheri suut immunes qui dicuntur. Exponc ergo n mus martyrologia. Hujus rei cst locus elcgans Cy
viu>iifica',\d eslad munus solemnium Caesarianorum priani epist. 83. Lac
adsirictaêt obligatae. Posterior aHas muni/icum pro (8) Coronant et nupticesponsos. Huc pertinet quod
munificc usurpavit. Nam et Paulus Jurec. in cap. sponsa ad virum iter parans, ex vcrbena qua. Ve-
etiam ofiicium significare neri dicala cst, et floribus herbisque a se lectis
Munus, De verb. signit'.,
docet, unde munera mililaria, et quosdam mililes corollam texere eamque secum deferre
solcat,
iinniifices vocari. Riien. nam empta gestare serta vilio dabatur. Item quod
Superferuntur etiam illis Eetruscx. bic sponsus domi illam operiens, paratu magno januam
(3)
habet vctus excmplar, superferuntur illis, hoc cst, coronare, multaque lauro exornare soleal, quemad-
eliam aureis nobiliores habentur. Rig. modum auctor esl Alexander ab Alex. Pam.
(4) Ad deducendas
thcnsas. Thcnsam Festus docet
117 DE CORONW. 118
amisisti libertatem Chrisii, quam pulas scrvitutcm. CAPDT XIV.

^
Numquid ct agonisticm causa? disputabiintur (9), quas Tanto abcst ut capiti suo munus inferat idolola-
stalim tituli sui damnant? ct sacras ct funcbres sci- tria', 9H
imo jam dixerim Christo, siquidem caput
licet, hoc enim supercst Olympius Jupiter, et
ut viriChristus est (/ Cor. xi, 3), tam liberum quam et
Neinauis Hercules, ct misellus1>7 Archemorus(lO), Christus : ne vclamento quidem obnoxium, nedum
el Anlinous infclix (11) in Clirisliano coroncntur, ut obligamento. Porro cl quod obnoxium est velamcnto,
55 .
ipse speclacuhim fiat, quod spectare dcbet caput feminse, hoc ipso jam occupalum, non vaoat
Univcrsas, ul arbilror, causas enumeravimus. oliam obligamento; habet humililalis &u<c sarcinam.
Nec ulla nobiscum est : omnes aliemc, profana1 ,
Si nudo capite videri non debet propter angelos,
illicita> , scmcl jam in sacramenti tcstatione oje- multo magis coronatos fortassc lunc illos coronatos
ratae. H;rc enim crant pompa 1
diaboli el angelorum scandalizaverit (l'6)(ICor. xi, 10). Quid enim est in
ejus officia, sseculi honorcs, solemnitates, popula- capile fcmina- corona, quam fornue lcna, quam sum-
rililes, falsa vota, humana servitia, laudes vanse, ma lascivia? nota, cxtrema ncgatio verecundia 1
, con-
i;e turpcs omnibus istis idololatria, in solo
: et in flatio illecebrae? Proptcrea ncc ornabilur operosius
qiioijue sensu coronarum quibus omnia ista redi- mulier cx Apostoli prospeclu, ut nec crinium arti-
niita suni. Prsefabitur (juidcm Claudius ctiam coe- B ficio coronetur. Qui lamen et viri caput ost, el fe-
1 n iii sideribua apud Homeri carmina coronauun ;

minse facies (/ Tim. n, 5), vir Eccle'sia> Christus
le a Deo; certe homini, igitur et homo ipse a Jesus, qualc oro te, serlum pro ulroque sexu su-
Deo coronaudus o.st. Caeterum a sseculo coronan- biit (Matth. xwii, 29V? Ex spinis opinor ot tribulis,
lur et lupanaria (12), el latrinse, ct pistrina, et in figuram dcliciorum qua? nobis protulit terra car-
carcer, oi ludus, et ipsa ampbitbealra, ot ipsa ni.s, abstulit autcm virtus crucis, omnem aculeum
Bpoliaria, ipsseque bbitinse. Quam s.icer sanctus, morlis in Dominici capitis toleranlia obtundcns
quamque bonestus (13) ac mundus sit habitus iste, (Isa liii, 5). Cerle pra'ter figuram, contumelia in
noli de uiio poelico cielo, sed de totius mundi com- promplu est, el turpitudo ot dedccoratio, et his
merciis sestimare. At enim Christianus nec januam implexa saevilia, quae tunc Domini tempora et Eoe-
suam laureis infamabil, si norit quantos dcos etiam daverunt et luicinaverunl uti lu nunc laurea, ot
;
ostiis diabolus affinxerit, Janum tjanua, Limcnti- niyrto, el olca, et illustri aliqua fronde, et quod
nuin a limine, Forculum (li) ct Cardara a foribus magis usui cst, cenlenariis quoque rosis de horto
ct cardinibus ct apud Grsecos Thyrcum Apollinem Midae lectis (1G), et 99 ulriusque liliis 11"', ot
81 Antelios dsemon .-. C omnibus violis coroncris, eliam gemmis forsitan et

Variae lectiones.
r' 3
Spcclari non dcbeat Rhen.
Commcntarius.
(!)) Numquid
agnosticce causos disputabuntur.
et Centauriis quoquc roris ct hortomi doloctis ; »
«
M ost agones. Numquid etiam agones in conirovor- quam essc mendosam nemo ambigit. Codex Ago-
siara venient, inquit, utdeiisetiam quseralur, vi- bardi hac parto erosus tantum servavit, « Et quol
landi siul Cbristiano, necne? Rig. magis v narint quoque rosis de horlo lectis.
(iO) Et misellus Archemorus. ArchemorusLycurgi Cui quidcm scripturse tidcm potius adhiberi par
Bhus a serpeote lafsus adbuc infans periit, e.\ inest, cum sil membranarum longe Divionensibus
curia nutricis suas Hypsipyles, quse illum in gra- illis vetustiorum. llaque Rhcnani conjeeiuram se-
minibus reliquerat, ostensura (inceis laborantibus quimur, legendumque arbitramur i Centenariis
siti Langiam fo item, In ejus pueri memoriam an- quo([ue rosis dc horto Hidse leetis; » quod ad vcio-
auus agOD institutus est ei quia periit adhuc infans, : rem illam scripturam propius accedit. Centenarias
misellum voeat, non miserum. Rhen. autom ros:is dixit Tortullianus, a contum foliis,
(II Antinous infelix. Hunc Adrianus <'a'sar ha-
i
queraadmodum centenarias
in Apologetico, p. 7,
buii in deliciis, ct tam tenere dilexit, ut ab illo n coenas a centenis sesteruis, et lib. </<* Pallio, pag.
civitatem /Egypti cognominaril, ubi et aônem illi u 138, Centenarii ponderis lances. Convenientissimc
quolannis instiiuit. Quam rem in litteras pulchre autoni dixit coronam ez rosis, quse spectaculi ct
retulit Hcgesippus, referenle B. Hieronymo. Rhbn. spiraculi boc est, ooulos colore et nars
rcs esl,
(12) Coronantur et lupanaria. Videtur intelligero odoro delectal, magis usui osse, quam de laurea,
coronas quibas lares publici vel privati in singulis myrlo, olea, aul quavis alia illustri frondc, quse
doinibus coronabanlur, atque adeo et in lupanari- oculos tanium pascit. Rie.
bus, oio. Pam. (17) Kt utrisque lilii*. Albis et purpureis. Dc
(13) Quam sacer, sanctus, guamque honestus. quibussuntapu.l Ovidium versus pnvclat i, Metam. x,
Placei codicis Divionensis Scriptura Quatn sacer : ubi dc Hyacintho :
sanctusque, quam honestus, etc. Bjg.

(14| Forculum. Alii, Foreculum. Rig. Tyrioque nitentior ostro
(15) Multo magis coronatos fortasse tunc illos Flos oriiur, formamque capil inun lilia, si non
coronatos scandalizaverit. Alludit ad viginti qualuor Purpurous color bis, argenteus o<<ot in lllis.
illos seniores coronis aureis coronatos,
Apoc, iv,
4. Si uu.lo capiter mulier Bcandalizat aogelos, mul- Itaquo purpurea poetse nata de cruoro Hyacin-
lilia
io magis capite
coronato scandalizaverit dlos sonio- thi prseterea vero luctus el querelaruni
fabulantur :
re coronatos. Rig.
inscripla syllabis vi, \i. Ojucd autem vnlô tradi-
16) /•:/ i/uoil tnagis usui est centenariis </»(>(/»<• ro- notissimo Ulo Virgilii versu,
iur, ea liiia significari
Btdff lectis. Prima editio Rhenani Dic quibus in terris, etc, boc falsum esse. .-i lantu*
BCnpluram codicis Divionensis reprsesentavii : lum digredi liceat, demonstrabimus. Quidni autcm
19 TERTULLIANl OPERLM PARS II. - SBRIES I, POLKMIGA. 120
auro, ut ct illam Christi coronam 14M>> .ncmuleris, » stavit (Luc. xxiv, 42); nec anle rcx gloiiffi a lOI
quae postea ei obvenit, quia et favos post fella gu- coelestibua salutatus est, quam rex Judccorum pro-
Gommentarius.
liceat coronario Terlulliani opusculo lcmniscos in- quidcm plerumque sunt Servianis, sed hic certe
texere? Sane rideo grammaticos haerentes cruci, nihilo fuercprudcntius interpolala. i\am ad hunc
quam ipsis olim abs se positam fuisse Virgilius versum, « tres patcat coeli spalium, » etc, nota
Asconio Porlinno inler jocandum prodidit. Et quis sic habct « Apud anliquos fuil altissimus puteus,
:
non rideat Servium islud ex Asconio tradontem, in quem descendebant ad sacra celebranda cujus :
semetipsum nugis exquisitissimis perperam erucia- putei orbis, id cst summus circulus quo cognosce-
rc? Sunt autem pastorilii lusus Ecloga 111, ubi Da- rcnt anni proventus, non amplius quam trium ul-
moetas et Menalcas inter scse quid carmine uter- narum habebat. » Quoe sunt mera deliria et som-
que valeat vicissim cxperiuntur, ac tandem ccrtando nia aegroti; nec saniora sequuntur dc speou apud
fessi, litem Pakomonis arbitrio dirimcndam jocosa /Etnam ; vel, ccelum pro toio mundo ; vel Cceli spa-
altercatione coucludunt. Quaerit ex Mcnalca Da- tium pro clypeo Achillis. Post hujuscemodi nugas,
moetas : quis sibi meliora doiuceps promittal? Subjungilur :
Dic quibus in lerris, et eris mihi magnus Apollo, « Dicit Cornificius ab ipso Virgiiio audisse, quod
Tres pateat cfflli spatium non amplius ulnas ? Ccelium Mantuanum quemdam tetigit, qui consum-
Damoetam Menalcas consimiii quaestione repcrcuiii :
8 plis omnibus facultatibus nihil sibi reliquit, nisi
Dic quibus in terris inscripti nomina regnum locum trium ulnarum ad sepulturam. Item Ovidius
Nascunlur flores ; et Phyllida solus habeto.
Naso torificium tunlum ccelurn palere videlur,
Quaesierat Darmrlas ubinam terrarum coelum tres
quantum torificium patet. » Non video quid boni
tantum ulnas pateret, quod certe nusquam datur,
ex istis ineptiarum quisquiliis concinuari possit.
neque per mundi naluram fieri potest, ut alicubi
Quin potius amplector seutentiam existimaniium
terrarum cceli supra terras' amplitudo trium ulna-
nihil hic esse Corniticii, verum id nomiuis irrep-
rum spaiio contineatur. Itaque Menalcas proposi- sisse ex consonantia vocabuli paulo post sequentis,
lam qua^slionem non solvit, sed qusestione alia re-
torificii, vel orificii. Et jam demonslravimus cx
fcllit. Dic, inquit, ubinam terrarum nascanlur flo- Servianis et Philargyrianis, qualiacumque illa sint,
res inscripti nominibus regum? Romuli scilicet,
non recte colligi Asconium aliquid dc Coelio Man-
Numae, aliorum. Cujusmodi flo-
Tulli, Tarquinii el
tuano tradidisse ab Virgilio acceptum. Quid? an
rcs nullibi sane nascuntur. Hoc Tuscum jurgium
hoc Cornificio innotuit, non etiam Asconio, qui
dici ait Augustinus, contra Academicos tertio, cim
fuit inlcr cximii poetae familiares, qui librum ad-
quaestioni intentatae non ojus solutio, sed allerius
versus ejus obtrectatores edidit ? Explodamus igi-
objectio videtur medcri. Piior jocus, iv. tiov aSuvcc-
lur rancidam illam de Ccelio 3Iantuano fabulam,
twv, posteriore uc tcBv oox 6'vtov, lepide confuta-
admissa lantum postrema illa Philargyrii noti :
tur. Eademquo opera Virgilius reipublicae

fortasse
« Asconius Pedianus ait se audisse Virgilium dicen-
Romanse nupcr erepUe, cujus etiam reddendae con- lem, in hoc loco se grammaticis crucem fixi -c, :
silia agitasse Auguslum, Tranquillus auctor est,

C quaesituris si quid studiosius occultarctur. » Quae
desiderium, simplicibus rusticorum jocis celatum
sequuntur, « Dicit autem poeta Coelium Manbia-
protulerit, sub hoc videlicet colore flores inscri- :
num, » jam non sunt Asconii, sed inepti alicujus
plos nomino rogum, quos populus Romanus odio
glossographi. Ihec de cceli spatio. Quod attinet ad
tyrannicae libidinis exsecrabatur, baud verius nasci,
« flores inscriptos nomina rcgum, » grammatiti
quam terrae plagam reperiri, ubi cceli spatium tres quoque hallucnantur, ctsi multo simplicius nam ;
tantum ulnas pateret. Non cst quod bic aliquid stu-
in eo consenliunt omnes, ut cxistiment florem
diosius occullari suspiccmur; nec sum credulus
hyacinthum inielligi, natum cx cruore primum
grammalicorum commentis, quasi Virgilius ipse Hyacinihi illius quem adamavit Apollo, deinde Aja-
Cornificio Asconiove mcnlem suam aperuerit hanc
cis.Hos accipiunt pro regibus, etsi neuter ad regum
fuisse, ut eo versu,
nomenclaluram responcieat. Hoc primum. Deinde,
Tres pateat cocli spalium non amplius ulnas,
nemo unquam poela co vonil audacise fabularis,
Cuelium quemdam Mantuanum perstringeret; non
ut diceret in florc illo scriptum fuisse nomen Hya-
puto vonisse unquam in Virgilii mentem lam frigi-
cinthi, 'AvayvwOt tbv T<fruv8ov, inqu.it Philoslratus,
dum scomma; quos adducunt bistoriae de Cce-
et
lio su33 testes, eorum de Virgilio scripta intercidere,
y&p. Quid voro in eo legitur? nomcii
-C£ypa7i:Tai
regis ? nomen hyacinthi ? minime. Sed prooemium
nimirum Asconii Cornificiique. At cilanlur a Phi-
luctus et querelae, ai, ai. Sic Ovidius, ubi de
argyrio ; citantur a Scrvio. De Philargyrio mox
Apolline pueruni lugente :
dispulabimus : certe in Servianis quae cxslant, haec
omnino in hunc modum leguntur « Asconius Pe-
:
U Ipse suos gemitus foliis inscribit, et ai, ai.
Flos habet inscriptum, funeslaque littera ducta cst
dianus dicit se Virgilium diccntem audisse, in hoc
loco se grammalicis cruccm fixisse, volens experiri Moschus in Epitnphio Bionis :
quis eorum sludiosior invenirctur volens intelligi ;

Nuv, Ta/ivOs, ),aXsi xa aa •ypajj.jj.ara, xa\ jeXtioV
de Ccelio Manluano. » Piimum igitur, quae tides .

lALAI.I
grammatico hasce nugas una cum solcecismis ob- Aa'p.bav£ toT; tot«Xoioi.
trudenti ? Deinde, quam absurdum! « Volens expe- Constat igitur in byacintho flore non legi nomen
riri quis corum studiosior invenirclur. » Quis Hyacinlhi, sed lugubris initium carminis, 7rpoofu.tov
credal sic locutum unquam fuisse Asconium? Imo T7J; 7cpoavryop{as ut ait Palaf?phstns, t<* eVt t<o Gprjvo)
ex Phiiargyrianis lcgcndum « Pedianus ait se au-

:
ypaa(j.aTa , ul Pausanias. Unde hoc Virgiliano
disse Virgilium dicenlem in hoc loco se grammati- versu,
cis crucem iixisse, quaesituris eos si quid studiosius Dic quibus in terris inscripti nomina regum,
occultarctur. » Haec sanc quidcm Asconius nec ;
Nascanlur ilores,
praeterea quidquam. Sed aliquis statim grammati- qui nomina Ilyacinthi et Ajacis significari volunt,
ealitcr addidit de suo : « Dicit autern pocta Ccelium jam unius sibi de suis regibus nomen expungi pa-
Mantuanum. • InServianis quoque ab eadcm tianlur necesse est, ita ut dcinceps Ajace solo se
manu additum, volens inlelligi do Ccelio Man-
« tueantur, dicantque Virgilium nomina regum po-
tuano. » Jam, Philargyriana quae habemus, puriora suisse, pro nomine regio, et regcm nuncupasso,
121 Dli CORONA. 122
BOrlptUS cruci; minoralus primo a palrc modicum a lOJ damnas, diademati dcstinatum? Nam cl reges
quid titra angelos, cl ila gloria cl honore corona- nos Deo ct Palri suo fccit (20) Chri-tus Jesus ( Ipoc.
tus (P.tat. viii, 6; Bebr. n, 7). Si ob hsec caput l, 6; v, 10). Quid libi cum flore morituro? Habes
ei luiim dcbes, tale si potes ei repcnde, quale suum llorem ex virgo .lesse, super quem lota divini Sp;-
pro tno oblulil : aut nec lloribus coroncris, si spiriius gratia requievit [Isa. xi, 1), florem incor-
nis non potcs, quia non lloribus potes. ruptum, immarcescibilem, sempiternum : qucm cl
CAPUT XV. bonus miles (21) eligendo, in ccelesti ordinatione,

Serva Dco rem suam intaminatam. Illc eam, si dignationc profecit. Krubescile, commilitoncs ejus,
vo!cl, coronabit; imo ct vult; denique invitat : Qui jam non ab ipso judicandi, scd ab aliqno Milhra'
vicerit, inquit, rfaho ei coronam vitir. Esto et tu milile, qui cum initiatur in spchoo, in castris verc
fidelis arf mortem [Apoc. u, 10). Dccerta et tu tonobrarum, coronam intorposito gladio sibi obla-
bonum agoncm, cujus coronam ct Apostolus repo- lam, quasi mimum
marlyrii, dehinc capiti suo
sitam sibi merilo confidit (// Tim. iv, 7, 8). Accipit accominodalam, monelur obvia minu a capitc pel-
ot angclus vicloriffi coronam procedons in candido lere, humorum, si forle, transferrc, dicens
et in
oi[uo, ut vincorct (Apoc. vi, 2). Et alius iridis Milhram esse coronam suam, atque exinde nun-
ainbitu ornatur (Apoc. x, 1), cttlcsti pralo (18). D quam coronatur, idque in signum habet ad proba
Sedcnt et presbyteri coronati (Apoc. iv, 4) : eodcm lionem sui, sicubi tentatus fuerit de sacramento :
quo auro et ipso Filius hominis supra nubem micat statimque creditur Rfithrae milos, si dejcccrit coro-
(Apoc. \iv, 14). Si talcs imagincs in visione, qua>es nam, si cam in Dco suo essc dixcrit. Agnoscamus
veritalea in reprsesentalione ? illas aspice, illas ingenia diaboli, idcirco quaedam dc divinis affcc-
odora. Quid oaput strophiolo aut dracontario (19) tanlis, ul nos de suorum iide confundat et judicet.
Coinmcntarius.
qui nunquam fuerit
rox quod Virgilianum esse,
;
qui quod in lilio purpureo, poelarum byaeintho,
piiiiin mihi vidciur probabile quid si autem et Graecis liticris logitur inscriptum \i ai, nomina re-
:
Ajacis istius nomon de fiore expungimus? Obstare gum osse arbilrantur, pasioris Virgiliani versiculo
videtur Ovidius, cum ait, mediis foliis inscriplam subintellecla. Rig.
cssc litteram communem Hyacintho ct Ajaci, |>ucro Utrisque liliis et omnibus violis. Sic in Bne —
viroque, lilteram scilicet fhneslam, seu lugubre libri de Spectat... spoctacula dixii utraquo cavea
epigramma. ai, ai, ut Hyacinlho quidem sit nota p et omni Btadio gratiora Alba lilia sunt coniessorum,
si n littera querelse, Ajaci, nominis. Scd objectio- purpurea martyrum. Rig.
ocm hanc amovere haud difficile fuerit cogitantibus tS) Etalius irirfis ambitu ornatuscaeiestiprato. i
eas liitcras luctum querelamve denotasse prius Sic habet vetus exemplar. Eleganter autcm ot ap-
quam Ajaccm; imo, noc pro Ajace quidem in llo- posite Septimins iridem nuncupavit coelcste pra-
rilms istig usurpari, nisi perluctum; nomine ipso tum, ob speciem smaragdi instar viridantem. Sic
Ajaois luctum siguilicaulc, atque iudo Ovidio na- eni.n in Apocal. describunlur Kal Vpt? xuxX60sv t-.j :
Um occasionem vaticinandi, fore tcmpus quo for- 8p6vou 6(totaipaosi ou.aporY&tv5>. IIig.
lissimus heros lugubre suum nomen addal m lumc (19) Caput i» strophiolo aut dracontario. Tc-
florem jam lugubrem. Sic autcm fieri, ut in Hyacin- nuiorihus scilicet coronis utebaniur anliqni, .- i
tho inlul lugubre legatur, certe nihil regium. Pli- qnit Plinius, strophia appellantes, nnde strophiola.
nius, cap. 11, lib. xxi « Hyacinthum comititur
: Porro draconlarium videtur ejus saeculi vocabulum
fabula lucluum ejus quem A|)6llo dilexeral, ct Aji- fuisse pro corolla. Rhen.
cis :ila discurrontibus vonis, ut (Inrcarnm liltera- BgO voro pulo dracontarium coronam intel- —
rum Bgura, ai ai, legatur inscriptum. » Dc nomi- ligi confectam, aut cx dracontia berba amidoto ad-
nc Ajacis lugubri, ipse Ajax apud Sophoclen vcrsus venena, cujus meminit Pliniua lib. \\i\,
:
oa[). 19, aui ox gemmis draconilibus de qnibus

VI, \l, t(; av r.oz' i"kV ('>.^' int&VUUOV idem Pl. lib. xxxvu, c. 10. Pam.
ToQ uiv £uvo(attv Svopa tof< hj.nl; xaxotc: \ut dracontario. Catcnulae sunl dracontaria
;
—
N8v "|'ip TC«psoTi xai S\; aiai^siv ox auro argenlow aut otiam alia mateiia in ino-
hat xpi;. dum draooma effictse. Monilia vocai draoones Lu-
cianus, tgj; xepi y.3.z-'i\; r) ^ziyinn:. o:a/.ovTa;.
Sic apud Thcocrili interpretem. Ulyll. \, Rupho- Lb Vn.
rion in luctu Eacidaa purpuream hyacinihum allo-
(20) Namei reges nos Deoet P«t>i suofecit. Hoc
quitur X$Ypau.uiva xuxiouoav nempe in hyacintho : ssepissime ingeril Seplimius, sublimem Chrisli i
legebat non regium nomen JSacidse, sed lugubrc familise digniiatem, quam et pneclare oxtulit Ju-
oannon, ai, ai. Nec alio sonsu accipiendas puto stinus advorsus Thryphonem Jud. ip^wparwbv to
easdem litteras, ai, in gcmma veteri, quse humanse ihrfiv/m •;-'''-' 5ou.lv tou 8sou.
Bgurse in Horem transeunlis imaginem exhibet, -i Qunu ei bonus miles. Loquilur de milito
servaturque penes Virum prsestantissimum Nic. isio i[ui coronam in raann, non in capite, -
g
Fabrum Peirescium. Alque o\ his opinor, mani- verat, oh eam rem in carccrem raptus. Rhbn.
restum fiet satis vanam oornm essc conjecturam,
123 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. 124

LIBER
DE FUGA IN PERSECUTIONE.
Argumentum. — Liber de Fuga in persecutwne, hac jam fervcnte anno 202 scriptus, Tertulliani ingenii
valde praefracti etiamnum signam esl, in quo Paracletum Monlani palam astruit : nondum lamen in Catho-
licos velut Psychicos insullat. Non inepte recentiores critici arbitrantur hunc traclatum eumdem esse quem
in lib. de Corona, cap. 1, se editurum promisit de Quiestionibus Confessionum, utique contra pastores tempo-
re persecutionum gregem suum descrenles. Orla inter Chrislianos contentione an persecutionis tempore fu-
gere, aut auro argentove vexationem redimere sit licitum, Tcrtullianus, cum de hac quaostione orc lenus non
nihil dissercret, inlcrrogatus a Fabio quodam familiari , demum hunc tractatum exaravit, in quo late coulra
oriliodoxos probare conatur, ministris Dei in persecutione nec fugiendum esse, nec persecutionem numerala
pecunia redimendam, inier csetera itadisscrens Siconstat aguo persecutio eveniat, possumus jam consul-
:
tationem tuaminducere, ct dcterminare ex hoc ipso pertractatu fugiendum in persecutionc non csse. Si
enim persecutio a Deo evenit,nuUo modo fugiendum erit quod a Dco cvenit.Sicut duplex ratio defendit, guia
negue debeat devitari, negue evadipossit, guod a Deo evenit. Non debet devitari, guia bonus;necesse est enim
bonum esseomneguod Deo visum est. — Ca:lera, quae in suae sententia: confinmtionem addit pluribus perse-
qui piget; quisque enim facile intelligit, insanireibidemTerlullianum tam inepta argumentatione, cui Christi
cxemplum, alque Evangelium qno persecutionis tempore fuga praecipitur, el sanclorum virorum auctoritas
apertissime adversantur. Lump.
IOi5 CAPQT PRIMUM. a rei inspectio, auclore cognito, planior. Salis est
Quaesisti proxime, Fabi frater (1), ugiendum quidem praescribcrc *nihil fieri sine Dci voluntate.
necne sit in persecutione, quod nescio quid annun- Scd non stalim hac sentenlia eaeteris retraclatibus 5
liaretur. Ibidcm CfO obloculus aliquid pro loco ac locum dabimus, ne a prasenti articulo avocemur,
lempore, et quarumdam personarum imporluni- si quis responderit Ergo et malum a Deo, el de-
:
lale, semitractatam materiam absiuli mecum, ple- lictum a Deo nihil jam in diabolo, nihil etiam in
;
nius eam de stylo nunc renuntialurus, utpole quam nobis ipsis. De persecutionc nunc quseritur. Circa
mihi !
et tua consultatio commendarat, ct conditio hanc interim dixerim nihil fieri sine Dei voluntate,
lemporum suo jam nomine injunxerat. Quanto respiciens cam in primis dignam Dco esse, cl, ut
euim requentiores imminent perseculiones, tanlo ita dixerim, necessariam, ad probationcm scilicct
examinatio procuranda esi, quomodo eas excipere servorum ejus, sive reprobationem. Quis est enim
fi les debeat. Procuranda autem examinatio penes exitus persecutionis, quis effeclus alius, nisi pro-
vos, qui - si forte, Paraclctum non recipiendo de- batio et reprobatio fidei, qua suos utique Dominus
ductorem omnis verilatis, merito adhuc etiam aliis examinavil? IIoc onme G judicium est perseculio
quaestionibus obnoxii eslis. Igilur consullationi pcr quam quis aut probatus aut rcprobalus judiea-
tuae ordincm quoque induimus, animadvertcntes ** tur. Rorro judicium Deo competit. Hagc pala
soli
anle determinari oporterc de stalu ipsius persecu- illa (2) qua3 et nunc Dominicam arcam purgat, Ec-
tionis, utrum a Deo ob\cniat 3
, an a diabolo, quo clesiam tcilicet, confusum acervum fidelium even-
facilius de obitu ejus constare possit. Omnis enim tilans, frumenlum martyrum 7 et paleas negatorum.
Variac lectiones.
1 Quam
eiSeml. Oberth. quam milii et Rhen. ; quarn et Jun. 2 Qui deest Seml. Oberth. 3 Obvenit Fran. 4
Perscribere Seml. Obcrth. 5 Retractavimus Seml. Obcrth. Retractaverimus Fran. 6 Domini Seml. Oberth.
Leop. Nomen Rhen. 7 Maturum llhcn.
Commeiitariu.s.
(1) Faln fraler. Communi Chrislianorum nomine palam inslrumentum ruslicum alludit cnim ad :
fratiem bic vocal.Quis autem fuerit, incertum. Matth. iii, juxla similem B. Cypriani versio-
illud
Le Pr. nem; quia veniel dominus ferens palam in manu
(2) llcec pala illa. Rccle Rhcnanus intcrpretatur sua. et mundabit arcam suam. Pam.
125 DR FUGA IN PERSECUTIONE. 126
Hacc enim scalae qnas somniat Jacob, aliis ascen- pientia Cor. 27). Ita et iniquilas adhibetur ut
°,
^ (I I,
sum in superiora, aliis descensum ad inferiora justilia probetur, confundens iniqiiitatem. Igiturquod
demonslrantes. Sic et agoncm intclligi capit perse- ministerium non est arbilrii sed servitii (arbiirium
flUtionem, A quo certamen edicitur, nisi a quo enim Domini, perseculio, propler fidoi probatio-
fiorona et pnsmia proponuntur? Lcgis edicium nem, ministerium n aulem iniquitas diaboli ,
agoois istius in Apocalypsi, quibus pnemiis ad propter perseeutionis instructionem); ita eam per
victoriam invitet, vel maxime illos qui propric diabolum, si forte non a diabolo evenire credimus.
vicerint in persecutione, vincendo luctati, lOI Niliil Satana: in servos Dei vivi licebit, nisi permi-
rcvera non adversus carnem et sanguinem, sed serit 105 Dominus, ut aut ipsum destruat per
advcrsus spirilalia (Ephes. VI, 12) nequitiac. Ita fidem rlectorum ia tenhtione victricem l3 : aut ho-
agnosces ad cumdem agonothetam pertincrc cer- mines cjus luisse traducat (4), qui defecerint ad
taminis arbitrium, qui invitat ad prjemium. Totum illum. Habcs exempltim Job, o.ui diabolus nullam
quod agitur in pcrsecutione, gloria Dei est proban- potuit incutere tentalionem, nisi Deo accopisset
a
tis et rcprobantis, imponentis et dcponentis. Quod potcstatem, ncc in substantiam quidem ejus, nisi
autein ad gloriam Dei perlinet, utique ex volunlale Dominus, Ecce, dixisset, otnnia qum sunt ei, in
illius eveuict. Sed quando Dcus magis creditur,
B manu tua do, in ipsum autemneextenderis manurn
Btti cum magis timetur, nisi in tempore persecu- <J (Jiib, i, 12). Denique ncc extendit, nisi posleaquam
tionis? Tunc Fcclesia in altonito est; tunc ct lidos et hoc postulanti Dominus, Ecce, dixisset, trado
in expeditione Bollicitior et disdplinatior in j<»juniis tihi illum, tantum anifham ejus custodi(Job. n, 6).
cl Btationibus, ct orationibus, et hiiniililale, in al- Sie ct in apostolos facultatem teutationis postula-
lerutra diligentia et dilcctione (3), in sanctitaic ct vit, non habcns eam nisi ex permissu. Siquidem
sobrietate. Non enim vacatur nisi timori et spci. Adeo Doniinus in Evangclio ad Petrum : Ecce, inquit,
H ox hoc ipso ostendilur nobis non posse diabolo postulavit Satanasuticerneretvos (5 1
velut frumen-
iepulari eam, qu;e meliores efficit Dei servos. tum : vcrum ego rogaoi pro te, ne deficerel /ides
tua (Luc. xxii, 31): id est, ne taiitum diabolo
CAPCT II.
permilleretur ul fides pcriclitaretur. Quo ostendi-
l0
Si quod iniquilas a Deo non est, sed a diabolo, tur, nlrumque apud Deum esse, et concnssionem
persecutio auteni ex iniquitatc consistit (quid euim fidci, et protectioncm, cum utrumque ab co peti-
iniquiua quam vcri Dci autistites, ornnis " seclato- tur, concussio a diabolo, protectio a Filio. Ft uti-
rcs venlatis, nocenlissimorum morc tractari)? ideo
C que cum FiliusDei protcctionem fidei babet in sui
fidetur persecutio a diabolo cvenire a quo iniqui quam
, polestatc a Palre postulat, a quo onuion ac-
gitur, cx qua constal perscculio : scire dcbc- cijiit polcstalcni in caiisct in terris (Matth. xxvin,
mtts; quatenus neo pcrsccutio est sine iniquitate 18 1, quale est ut concussioncm fidci diabolus in
haboli, ncc probatio fidei sine persecutione, prop- manu stia habeat? Sed in legitima oratione iG» cum
ter probationem fidei necessariam iniquitatem, non diciinus ad Patrem Ne nos inducas in tentationem
:
imirocinmin prs3stare perseculioni sed minisic-

, (Matth. vi, 13) (quse aut major lentatio quam per-
riorn prsecedere enim Dei voluntatem circa
; fidci sccutio?); ab co illam protilemur accidcre, a quo
probationeni, qua> est ratio pcrscculionis, sequi vcniam cjusdcprecamur : hoc cst enim quod sequi-
tutem diaboli iniquitatem ad iostrumentum perse- lur : Sed erue nos a nialigno (Ibid.)\ id cst, ne nos
Hilionis, qua? ratio esl probationis. Nam et alias, in luxeris in tentationem, pcrmittcndo nos maligno.
n quantum jusiiLiae iniquitas eemula cst, in tantum Tunc cnim cruiinur diaboli inauibus. cum
non illi
nateria est ad testimonia ejus, cujus est Bemula; tradimur in tentationem. Ncc in poicorum gregem
iit sic justiiia in iniquitate perficialur, tpiomodo diaboli legio habuit potestatem, n.si eam do Deo
firtus in iufirmitate perficitur (// Cor. xii, 9) impetrasset, tantum abest ut in oves l>oi babeat.
Natn infirma mundi electa sunt a Deo, ui confun- Q Possura dicere, porcorum quoque sctas luac nnme
tantur fortia;et stulta ejus, ut eonfundantur sa-
ralas apud Deum fuisse; nedum capQIos aancto
Variaj lectiones.
;;
Haa ctiam Seml. Obciih. Leop.
Nisi cum —
persecutibnis Ecclesia Latin. ltt Qu oniam I.atin. M Oin-
ow Semler. Obcrtb. Leop. V1 Verba ministerium - causa omisit Scml. (//<•>-
instructiouem nescio qua de caus<
/tM sequax Oberth. 1 * In tentationem victricem
Seml. Oberth.
Commentarius.
(3)/« alterutra diligentia ci dilectione. lli> verbis Postulavit Satanas, utieernerei vos. Cernere
•
"gnificai quajcunque sunt Chrislianss pielatis

:
pro cribrare, quod tox Grsecaxooxmtfeai, Luc. xxn,
Deum el proximum officia, quales Bdelium significat, etiam Plinio us tatum cst lib. xvin, cap.
in| rse , diligentium
dilectorum affeclus, etiam el 1
1 Pam .
iMimin laudabant, el mirabantur, s

in [pologet. Rig. Sed in lcijitima oratione. Oralionena legitimam
[Vi
ld/ homines ejus
v
. fuisse fraducaf.Ostendal dc- dicil, quam milis dictavil Christus coeleslis juris
moustrei uoraines fuisse diaboli,
qui deserlo Deo peritus. Stc precem legitimam dixil Augusitnus,
aefecerint ad chabolum. llm
serm. ISMS, ie Tetnp. Rio.
127
T
TERTl LLIAN! OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. 128
niin. Habere videlur diabolus proprjam jam pote- ^ plures concurrimus in Ecclcsiam, quserinuir a na-
statcm, si forle in cos q ii ad Deum non pertinent, tionibus, ct limemus ne turbentur nationes. Au-
semel in stillam situlce (Isa. xl, 15), et in pulve- non W scitis quod Deus omnium sit Dominus? Et si
rem areoe ct in salivam nationibus deputatis (7) a velit Deus, tunc perseculionem patieris ; si vero
Deo, ac per hoc diabolo expositis in vacuam quo- noluerit, silebunt naliones. Credas ulique ; si lamen
dauimodo possessionem. CaHerum, in domesticos in eum Deum credis, sine cujus voluntate nec pas-
Dei nihil iili licet ex propria polestale ;
qui.i quando ser unius assis cadit in terram (Matth. x, 29). Nos
Liceat, id est, ex quibus exempla in Scrip-
causis, aulem, puto, multis passeribus antistamus.
turis siguata demonslrant. Aut enim ex causa pro- CAPUT IV.
bationis concedilur ei j:is tentationis provoc.;to vel Igitur si constat a quo persecutio eveniat, possu-
provocanli, ut in superioribus : aut ex causa repro- mus I07 jam consullationcm tuam inducere (9),
balionis flOSJ tradilur ei peecaLor quasi carnifici et determinare ex hoc ipso praelraclalu, fugiendum
in pcenam, ui Sau1 : Et abscessit, inquil, spiritus in perseculione non esse. Si enim pcrsecutio a Deo
Dominia Saule, ctconcuticbateum spiritus nequam evenit, nullo modo fugiendum erit quod a Dco evc-
a Domino ei suffocabat (II Reg. xvi, 2). Aut ex

,
n n 't. Sicul duplex ralio defendit 20 quia neque de- ,
causa cohibitionis 14 ut Ap3stolus refert (II Cor.

B beal devitari, neque evadi possit quod a Deo evenit.
,
xn, 7) datum sibi sudcm (8) angelum Satanae ut Non debct devitari, quia bonum. Necesse est enim
colaphizctur : nec hanc speciem permitti diabolo bonum esse omne quod Deo visum esl. Et numquid
in sanclo> humiliandos per carnis vexationem, nisi ideo in Genesi-sic positum esl : Et vidit Deus quia
simul ul ct virlus tolerantiae scilicet in infirmitaic bonum cst (Gcn. i, passim) non quod ignoraret bo- :
perfici possit ; nam ct ipse Aposlolus Phigellum et num csse, nisi vidisset sed ut hoc sono portende-
;
Hermogenem tradidit Satanae, uti emendentur, ne ret bonum esse, quod Deo visum est? Mulla qui-
blasphemcnt (II Tim. i, 15). Vides jam et a servis dem sunt, quae a Deo eveniant, H alicujus malo evc-
Dei facilius diabolum accipere potcstatcm, tanto niant. Imo bonum est ideo, quia a Deo evenil, ut
abcst ut eam cx proprietate possideat. divinum et rationale. Quid enim divinum non ratio-
CAPUT III. nale, non bonum? Quid bonum non divinum? Si
Cum ergo et haec exempla magis in persecutioni- autem sensui cujusque videtur, non sensus hominis
21
bus evcniant, siquidem magis tunc probamur vel re- praejudical stalui, scd status sensui. Stalus enim
probamur, magis uniu.-cujusquc 22 ccrtum quid 23
et tuuc humiliamur vel emenda- cst, el dat sensui
mur, ab eo permillalur vel imperetur nccesse cst C l e g em > stamm, sicuti est.
lla scntiendi Si aulem
catholice tieri ha?c, a quo et ex parte, sciliccl ab statu quidem bonum quod a Dco venit (nihil enim
illo qui dicit Ego sum qui facio pacem, et condo
: a Deo non bonum, quia divinum, quia raiionale),
mala (Isa. xlv, 7), id csl bellum. Hoc est enim con- sensui vero malum vidctur, erit status in tuto 24 ,
trarium paci. Nostrae autem paci quid 15 est bellum, sensus in vitio. Statu optima res pudicitia, et veri-
quam persecutio? Si persccutionis vel maxime exi- tas, el justitia, quse a multorum scnsu displicent.
lus aut vitam afferunt aut mortem, aut plagam aut Nunquid ideo status sensui addicilur? Ita el per-
sanationem, habes auctorem ejusdem : Ego pcrcu- seculio statu bona est, quia divina ct ralionalis dis-
tiam, et sanabo; ego vivificabo, et mortificabo (Deut. posilio sensui eorum vero quorum malo venit,
;
xxxil, 39). Uram, inquit, illos, sicuturitur argen- displicet. Vides eiiam illud malum ralionem 25 apud
tum 1G ,- ct probabo, inquit, illos, sicut probatur au- Deum habere, cum quis in persecutione evertitur
rnm [Zachar. xm, 9). Cum enim exurimur persecu- de salnte, sicul et illud bonum ralione contingere,
tionis ardore, tunc probamur de fidci tcnore. Haec cum quis ex persecutione proficit in salutc? Nisi
crunt ignca jacula(Eplies. m) diaboli, perquae fidci si Dominum, aul irrationaliler quis aut perit apud
ustio et conflatio adminislratur ex Dei tamcn vo- salvus esl is non polerit persecuiionem maluu
; :
lutilatc. Dc 'sto quisdubitarcpossitignoro.nisi planc D diccre, quae eliam in mali 2G partc bonum est
21
frivola el frigida fidcs, deprehendens cos qui limidc dum ratione administratur. Ita si bonum persecu-
convcniunt in Ecclesiam. Dicitis cnim 17
,
Quoniam tio quoquo modo, quia de statu constat, merilo de-
iucondile convenimus, simul 18 convenimus, etcom- finimus, quod bonum est vitari non oportere qui , :
Variae lectiones.
i*
Cohabitationis Seml. Oberth. Quod Pam. Seml. Obcrth. 1G Argentum aur. Franeq. n Inquit addit Ri
15
,,! lu Non Iihen. 2 oDepcndit Pam. Seml. Oberth. 2l Praejudicavit Fran. 22 Unus
ga.lt. Et add. Seml. Oberth.
25 Rationale Seml. Oberth. 2G Et jam i
quisquc Rhen. 23 Sed da Seml. Oberth. 24 In toto Rhen. liig. Yenet.
malis Pam. 27 In malis par bonum est Rhen.Seml. Oberth.
Commentarius
(7) Etinsalivam nationibus deputatis. Despectim (9)Consultatwnem tunc inchicere, elc. Inducitu
conspuendis. Rig. inijuilRhen., propric quod dcletur, hic consuk.
(8) Datum sibi sudem. Palum SxoXona xrj oapxf. tionem inducere, cst tollcre dubium consuliationi^
Sic lib. V adv. Marc. Creatorem dicit angeium Sa- cxponit autem seipsum, cum addit, et determinar
tance colaphizando apostolo suo applicuisse. Rig. — In sequentibus est egregia ejusdem rccognilio. Pai
Datum sibi sudem. Stimulum, ox6Xona. Le Pr.
129 DE FUGA IN PERSECUTIONF. 130
delictum sit, quod bonum cst rccusurc; co amplius, * CAPUT VI.

quod Dco visum est jam vero ncc posse vilari, quia
: Irno, inquit, quia pnccftptum adimplevit, fugicns
a Doo cv(;nit, cujus voluntas non potcrit cvadi. dc civitate in civitatem. Sic cnim voluit quirhm,
Igitur qui putant fugiendum (10), autmalum expro- sed et ipsc fugitivus, argumenlari, ct qui proindo
brant Deo, si pcrseculionem uti malum fugiant ; bo- nolunt inlclligerc scnsum Domini illius pronuntiatio-
num cnim ncrno dcvitat; aut fortiorcs sc Deo exi- nis, ut eam arl vclamcntum limiditatis sufe ulan-
3>l
slinianl, qui pulant sc evadcre posse, si Deus tale tur, cum 109 ct pcrsonas suas habuerit ct tcm-
aliquid volucrit cvcnirc. pora etcausas : Cum cceperint, inquil, persequivos,
fufjite de civitate in civitatem [Maltk. x, 23i.Hoc in
CAPUT V.
personas 35 propric aposlolorum, et in tempora, ct
IOS Scd, Quod mcum est, inquil, fugio, ne pe- in causas eorum perlincrc defendimus, sicut fprap-
ream ncgavcro ccdentes 3G cl) subsequentes scnsus probabunt, qni
si ; illius cst, si voluerit, etiam fu-
gicntem mc rcducere in medium. Hoc mihi prius viam nationum nonnisi in apostolos competunt : In
rcspondc Ccrlus es te negaturum si non fugeris,
: ne ieritis; et in civitatem Samaritanorum ne intro-
an incertus? Si cniin certus, jam ncgasti quia prsc- ieritis,sed ite potius ad oves perditas domus hraelis
;
sumendo 28 te ncgaturum, id dcspopondisti, dc B (Mattk. x. 5. 6). Nobisautem et via nalionum patel,

quo pnesumpsisti ct vane jam fugis ne neges,
; in qua et inventi sumus, et usque in finem ince-
qui si ncgaturus es, jam negasti. Si vero inccrtus dimus et nulla civitas excepta est, qua per totum ;
cs, cur non cx a^qualilale incerli metus interulrum- orbem praedicamus sed nec cura nobis Israelis in- ;
que cventum, etiam confitcri te posse praesumis, juncta cst cxtra ordinem, nisi qua et omnibus gen-
ct salvum magis licri quominus fugias, sicut - J libus prrcdicare debemus. Etiamsi apprchendamur,
negaturum tc pnesumis, ut fugias?Jam nunc aut non in concilia eorum perduccmur, ncc in synago-
in nobis cst utrumquc, aut toLum in Deo. Si in no- gis illorum flagcllabimur, sed Romanis utique po-
bis est confitcri aut ncgare, cur non id praesumimus testalibus et tribunalibus objiciemur. Sic 37 igitur
quod cst mclius, id est, confessuros nos ? nisi, si et fuga pneceptum aposlolorum conditio dcsidcra- 1
vis confucri, pati non vis. Nolle autem confiteri, bat, quoniani primo pncdicandum erat ad oves per-
ncgarc cst. Si vero in Dco totum est, cur non to- ditas domus Israelis. Utergoperficereturpraedicalio,
tum relinquimus arbitrio cjus? agnoscentes virtu- apud quos 38 priores perfici oportcbal, uti pancm
lem <-t potcstatem, quod possit nos sicut fugicnlcs Q ante tilii quam canes sumcrcnt, ideo illis fugcre tunc
30 in
reducere mcdium ; ita ct non fugicnlcs, imo ad lcmpus pra>cipit : non proptcr cludendum 3 J pe-
'
'
ct in mcdio populo convcrsantcs obumbrare. Qualc riculum proprio ,0 nomine persecutionis (atquin
esi, ut ad fugiendum Deo honorcm reddas, qui pos- perseculiones eos passuros prsedicabat, ct tolerandas
sitteetiam fugientem produccre inmcdium, adcon- docebat) ;
sed propter profectum annunliationis,
'
lestandum 3I autem inhonorcs illum, desperans pone, statim ll
oppressis, Evangelii quoquc dissemi-
tentiam prolcclionis ab illo ? Quare 32 non magis, natio perimerctur. Ncque enim quasi lacitc in ali-
ex hac partc constantino et Bducise iu Deurn, dicis :
quam civitatem transfugiendum crat, sed quasi
Ego, quod meum est, facio, non discedo : Dcus si ubique annuntiaturis, et cx hoc ubique persecutio-
volucrit, ipse mc protegct : hoc potius nostrum est, nes subiluris, donec replcrcnt doclrina sua VJ . Deni-
stare sub Dei arbitrio, quam fugere sub nostro ? que : Non consummabitis, inquil, civitates Israelis
Rutilius sanctissimus martyr (11), cum tolicns fu- (Matth. x, 33) Adeointra terminos Jodseee prseceptura
gissct persecutionem de Ioco in locum, etiam pcri- fugpc continebalur. Nobis autem nulla Judssss pra'-
cnluni (ut putabat) nummis redcmisset, post tolam linilio compelit pncdicationis, in omnem jam carncm
MCurilalem quam sibi
inopinato prospexerat , ex cffuso Spiritu sancto. Itaque Paulus, ct apostoli
apprchonsus, et pwsidi oblatus, tormentis dissipa- ipsi, mcmores prsscepli dominici, oontestantor illud
lus, credo pro fugae casligatione, dehinc ignibus apud brael, qucm jam doctrina sua impleverani :
datus, passioncm, quam vitaral, misericordise 33 Dei Vobis oportuit iu primis sermonem Dei tradi. Sed
relulit. Quid aliud voluit Dominus nobis demon- quoniam repulistis cum, ncc dii/nosvos <rterna vii i
Itrare hoc docuniento, quam fugicndum non esse, existimastis, ecce convertimus nos ad nationes [Aet.
quia nihil fU a prosit Deus nolit?
g si xiii, 46). Atque exinde conversi ct ipsi, sicut anlc-
Variee lcctiones.
28
resumendo Rigalt.
1 Sicum llhcn. M Educere Pam. Seml.** Ad constandum Rhen. ^Quanto Rhen.
'-"'
Mise Rhen. * Ea Cod. Wouw.*> Persona Powi. Rhen. M Verba uncis inclusa Pamel. aitdidit ;•<•-
iisericordia
<<7"f'/"<; Rig. 31 Si
Rhen. 3a Apud nos Vcnet. 3>J Elidcndum Rhen. Seml. etc. w 1'ro nomine Jun. *' Statum
mww, Jun. ''
J
Doclrinam smmPam.
Connnentarius.
.('O^ Wtur qui putant fugiendum. In codice Di- (U) Rutilius sanctisstmui martyr. Pass - aal io
vionenst, fco ad igitur, Ibidemque tn margine, Eo Africa cum Silvano et Mazimo ui ex Uartyrologio
8fl ul •«« '"'<' ,) Rio.
« -
patet, in qno male, Rutilus. Lf Pn.
131 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. — SERIES 1, POLEMIGA. 132
cessores instituerant, in viam nationum abierunl, * paret ox his quoque pncccptum fugae sunm tunc
cl in civitutes Samaritanorum introierunt ; ut In habuisse ralionem quam oslcndimus. Scd infir-

totam scilicet terram exiret sonus eorum, et in ter~ mitalcm, inijuit, quorumdam prospiciens Dominus,
minos orbis voces eorum (Psal. xvin, 1). Si ergo ccs- pro sua humanitale nihiloininus et porlum fugse
savit exceptio viae nationum, el introitus in civitates demonstravit : non enim idoneus eral cliam sine
Samaritanorum, cur non cessaverit ct fugSB prseoe- fuga lam turpi, et indigno cl servili praesidio salvos
ptum paritcr emissum? Denique ex quo saturato facere in persecutione, quos sciret infirmos. Atquin
Israele apostoli in naliones transicrunt, ncc fugc- non fovet, sed rccusat semper intirmos; primum
runt clc civitate in civitalem, nec pati dubitaverunt. docens non fugiendos essc perseculorcs, scd polius
Atquin et Paulus, qui se per murum concesserat non timendos. Nolite timere eos qui corpus occidere
cxpediri de persccuiione, qua ad hoc lempus eral possunt, animoe autemnihilvalent facere. Sedtimete
praeccpti; idcm jam in clausula officii, et in con- eum qui et corpus et animam perdere potest in ge-
summationc praeccpti, fl lO discipulis magnopere hcnnam (Matth. x, 28). Atque exinde quac timidis
dcprecantibus, ne se Hicrosolyma commiltcret, pas- Qui pluris fecerit animam suamquam me,
prsefinit?
surus illic quae Agabus propheiaverat, sollicitudini
g ?ion est me dignus ; et Qui ttl non tollit cruccm
:
eorum non subscripsit; sed e contrario : Quid, in suam et seguiturme, nonpotest essc meus discipulus
quit, facitis lacrymantes et conturbantcs cor meum ? (Luc. xiv, 26). Postremo, in Apocahjpsi non fugam
Ego eni?nno?imodovinculapatioptaveri?n,sedeiiam timidis offert, sed inter caeteros reprobos particu-
mori Hierosolymis pro no?nine Domini mei Jesu lam in slagno sulphuris et ignis, quod est mors
Christi. Atquc ila omnes aicrunl Fiat voluntas Do- :
secunda (cap. xxi, v. 8).
mini (Act. xxi, 17). Quae erat voluntas Domini?
utique non fugiendi jam persecutionem. Caeterum,
CAPUT VIII.
polerant et priorem Domini volunlatem proposuisse Refugit et ipse vim interdum (12), sed eadem
qua fugere mandaverat, qui illam persecutionem ratione qua apostolis fugere praeceperat donec ;
vitasse maluerant. Igitur, cum etiam sub apostolis scilicet doctrinam suam implerel; qua consummala,
ipsis temporale fuit fugae praeceptum, sicut et reli- non dico stetit, sed nec auxilium a Patre angelo-
quorum praescriptorum, non potest apud nos per- rum exercituum desideravit, increpito eliam Pelri
severare quod apud doctores nostros concessavit, glailio, professus quidem et ipse est animam anxiam
etsi non proprie ad illos fuisset emissum aut : si usque ad mortem et carnem infirmam; ut libi os-
perseverare illud Dominus voluit, deliquerunt 43
« tenderet, primo, in se utramque substantiam hu-
apostoli qui non usque in finem fugere curaverunt. manam fuisse, ex proprietate anxietatis animae, et
imbecillitalis carnis ; ne aliam (ut quidam nunc
CAPUT VII.
animam
induxerunt) aut carncm aut Christi inter-
Videamus nunc an Domini edicta con-
et caetera pretareris; dehinc, ut demonslratis. conditionibus
gruant perpetuo lugae praecepto. Primo quidem, si earum, scires illas nihil valere per semetipsas sine
a Deo perscculio est, quale est ut idem fugiendam spiritu. Et ideo praeponit, Spiritus promptus {Matth.
cam mandet, qui et infert? quam si evadi vellet, xxvi, 41), ut utramque conditionem substantiae utrius-
melius non immitteret, no voluntale praevaricari quc respiciens, inlelligas in te esse etiam fortitu-
vidcretur. Aut pati enim nos voluit persecutionem , dinem spirilus, quomodo et infirmilatem carnis ; ac
aut fugcre. Si fugere, quomodo pali? si pati, quo- jam hinc scias quid unde facias, et quid cui subjicias;
modo fugere? Jam vero quanta inaequalilas senten- infirmum scilicel forli : ne, ut nunc facis, de carnis
tiarum jubentis fugere, et invitantis ad passionem, quidem infirmilale causeris, de spiritus autem fir-
contrariam fugae? Qui confessus fuerit me, et ego milale dissimules. Postulavit et ipse a Patre : Si
confitebor eum coram Patre meo (Matth. x, 31), fieri posset, transiret ab illo calix passionis. Poslula
Quomodo confitebilur fugiens? quomodo fugiet con- D et tu, scd stans ul ille, sed postulans tanlum, sed
fitens? Qui i?i meconfususfuerit, etegoconfundarin subjungens et reliqua : Verum non quod ego volo,
illo cora??i Patre [Marc. vm, 38; Luc. xix, 26). Si sed quod tu (Matth. xxvi, 29). Fugiens autem quo-
devito passionem, confundo confessionem, Felices modo boc postulabis, ipse tibi praestans calicis
qui persccutione?n passi fuerint causa nominis mei translationem, nec quod Paler vult faciens, sed
(Matth. v, H). Infelices ergo qui fugiendo ex prae- quod tu ?
ccpto non crunt passi. Qui sustinuerit in fine?n, iste

Quid ergo, me jubens
CAPUT IX.
salvabitur (Matth. x, 22).
fugere, vis in finem sustinere? Tanla diversitas Omnia aposloli secundum Deum utique docue-
scntentiarum si non congruit divinae gravitati, ap- runt, omnia evangelizarc 4 voluerunt. Ubi illos ''
Varia1 lectiones.
tA
43 Dereliquerunl quidam malc. Evangelii revolverunt Ed. 1 Rhen. prob. Jun.
Commentarius.
(12) Refugit et ipsevim interdum. Variis rationi- elcganlur explicat, fugiendum non esse probat.
bus et exemplis, eliam Christi Domini fuga, quam Le Pa.
13;]
DE FUGA IN PERSECUTlONIi. 1:3-4
ostendis praeccptum .fugiendi dc civitato iu civita- ^ magisGnrcum vcrsicuhim s;pcularis sentenliae sibi
restanrassc? quia nec potuissent lalc quid adhibont : rursus yrtniiubitur (14);
Qui fuijiebat,
tera
consliluere tam contrarium cxemplis suis, ut fu- ut ct rursus forsilan fugiat. Et quando vincet, qui,
gam mandarent; qui cum maximc de vinculis vel cum fugerit, victus cst? Bonum militem Chrislo
insulis, quibus ol) confcssioncm, non ob fugam imperatori suo praestat, qui tam plene ab Apostolo
nominis, eontinebantur, ad Ecclesias scribebant. armatus, tuba pcrsecutionis audita, diem deserit
Inlirmos sustincre jubet 1'aulus; utique enim non perseculionis ? Ilcspondcbo ct ego de saiculo ali-
fugientes (
quomodo enim sustinebantur absentes?). quid
An paticntia dicit sustinendos, sicubi per infirmi- Usquc adcone mori miserum est?
suac offcnderint? Sic ct pusillanimcs (Virg. Aincid. xii, G16.
tatem fidei
consolari, non tamen in fugam mitti. Sed cum ad- Moriatur quoquo modo,autvictus,autvictor.Nam ets
monct : Ne locum malo dcmus (Ephes. iv, 27), non negando ceciderit, cum tormcntis tamen prselialus.
fugffi suggcrit consilium, scd iracundire docet tcm- Malo miscrandum quam erubescendum. Pulchrior
pcramcnlum. Et siredimcndum tcmpus dicit (Ephes. est miles in praelio amissus, quam in fuga salvus.
v, 1G), quia dies neijuam sunt : non per fugam, sed Timcs bominem, Chrisliane, quem timeri oportet
pcr sapientiam convcrsationis, lucrari nos vult B ab angelis, siquidem agelos judicaturus es quem
;
oommcatum (13). Cseierum, qui lucere nos jubet timeri oporlet a d&moniis, siquidem et in dcemonas
1 l'J velut filios lucis, non jubet fuga abscondi ut accepisti polestatem ;
qucm timeri oportet ab uni-
filios lencbrarum. Stare immobiles prsecipil, utiquc vcrso mundo, siquidem et in te mundus judicatur
ncc fuga mobilcs, et accinctos, in lugam an in oc- Chrislum indutus es, siquidcm in Christum tinclus
cursum Evangelii ? Arma qnoque demonslrat, quae es. Qui fugis diabolum, dcpreciasti Christuro, qui
fugituris non cssent neccssaria, inter quae et c!y- in te cst. Fugilivum cum diabolo te reddidisti. Sed
pcum, (juo possitis teladiaboli cxstingucrc (Ephes Dominum fugicns, exprobras omnibus fugilivis sui
vi, 16), rcsistcntes sinc dubio, et excipiontcs omnem vanitatem consilii. Fugerat et quidam animosus pro-
vmi illius. Proinde ct Joaimcs pro fratribus quoque phetes llJJDominum, trajeccrat ab Joppe Tarsum ,
animas ponendas docel ( I Joan. 111, 16), nedum quasi a Dco transfrelaret; scd ilJum non dico in
pro Doinino. Iloc non polest adim-
a fugienlibus mari ct in terra, verum in utcro ctiam besliaj in-
pleri. Deniquc memor Apocalypsis suae, in qua venio.in quo nec moripcr triduum potuit, nec vel sic
timidorum cxituni audierat, de sensu admonet ct Deum evaderc. Quanto melius Dei servus ? qui sive
ipsetimorem rejiciendum: Timor, inquit, non est Q inimicus Dei imminet, non fugit eum,- sed potius
171 dilectione.Sedenim perfectadilectioforas mittit contcninit, confidens scilicel do tutela Domini , sive
timorem (IJoan.w, 18); quia timor supplicia- Dcum reformidat, quanto magis sub ocuiis ejus
menium babet, utique ignem stagni. Qui autem astilit, dicens : Dominus esl, potens est : omnia
limcl, 11011 csl perlcclus, in dilcclione Dci scilicct. illius sunt : ubi ubi Uuro, in manu cjus sum; faciat
Porro, quis fugict pcrscculioncm, nisi qui timcbit? quod vult, non discedo; ct si perirc mc volct, ipse
Quis timcbil, nisi qui non amavit ? Spirilum vero si mc pcrdit, dum me ego servo illi. Malo invidiam
COnsulas, quid magis scrmone illo Spiritus probat ? ci facere per voluntatem ipsius percundo, quam
Namque omnes pene ad marlyrium exhortalur, non bilem, pcr meam evadcndo.
ad fugam, ut ci iliius commemoremur Publicaris, : CAPUT XI.
inquit, bonum tibi est. Qui enim 11011 publicatuf in Hoc senlire et faccrc omncm servum Doi opor-
hominibus, publicatur in Domino. Ne conliindaris, tet, eliam niinoris loci, ut inajoris tieri possit (15),
justilia tc producil in nicdium. Quid confundcris, si quem gradum cx perscculionis tolerantia asceu-
laudem sercns ? Potestas tit, cum conspiceris ab ho- dcrit. Sed cum ipsi auclores (16), id est, ipsi dia-
minibus. Sic et alibi: Nolite in lcclulis, necin ardo- coni, presbyleri ci cpiscopi fugiunt (17', quwnodo
ribus et febnbus mollibus optarc cxire, sed in mar- Q laicus intclligcrc potcnt, qua ralione dictum
lyriis; ut glorilicttur qui cst passus pro vobis. (Matth. x. 23): Fugitc dc ciritalc in ciritatcm »Ita-
CAPDT X. que cum duces fugiunt (18), quis dc gregario nu-
Scd omissis quidam divinis cxhorlalionibus, illum mero sustinebit ad gradum iu acie ligondum sua-
Coinmentarius.
(13) Lucrari nos vult commeatum ? Commealum babendae anctoritas. Et in Glossis Philoxem.
seeculi dicit, moram iu nostram. Lucrari
sioculo Auctor, ap/rjb;. auO:vrr,;. et in AgrinnMisorum
autem nos vult commeatum, hoc cst, pro lucro libris auctores absolute ponuutur pro doctoribus el
nobis poni diem, quemcumque innocenter, sive, ut magisti is. Rig.
ait, sapienii conversatione, trausigiraus. Rio. 1
. Ipsi dtaconi, presbyteri et episcopi fugiunt.
(14) \vr,p 6 ^psuYwv xa\ ttaXiv uayijvsxat; dedecus exprobrat lio. </ .\ow
lloc Corona : t
'
1 ei
' majoris loci fieri possit. Sic libro dc
/ / pastores eorum, in paee leones, iu prseUo ccrvos. »
Baptismo, majores dicil cos, qui iu ordincni eccle- Rio.
siasticum Bunl allecti. EUg, [18 C.um duces fugiunt.Uoceslauctores, utmoilo
(16)&d cutn ipsi auctores. Auctores dicit Kccle- dixit, et pastores, qui paee m leones, in pralio
&i« propositos ot magistros, quos penes esi Boclesise ccrvi csse soleni, ul cxprobrat dfl Corona. milit.,
135 TKRTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLKMICA. 130
dentes *5 ? Cerle qnidem bonus pastor animam pro proinde ncc rcdimendam. Pretium interest. Csele-
pecoribus ponil; ut Moyses, non Domino adhuc rum, sicut fuga redemplio gratuita est, ita redem-
Cliristo revelalo, etiam in se tigurato, ait (Exod. ptio nummaria fuga est. Certe el luijus timidi-
xxxn, 32) : Siperdis hunc populum, inquit, ct me tatis 51 consilium est. Quod times, rcdimis ; ergo
pariter cum eo disperde. Caeterum, Christo confir- fugis. Pedibus stetisli, cucurristi nunimis (20. Ifoc
mantc figuras suas, malus pastor est, qui viso lupo ipsum quod stetisti ex redemptione, fugisti. Ut
fugit, et pecoradiripienda dcrelinquit(Joan. x, 12): autem redimas bominem tuum nummis, quem
projicielur dc villa paslor hujusmodi detinebuntur : sanguine suo redemit Christus, quam indignum
46 suae mercedes 47 compensatio- Deo
illi missionis in et dispositione ejus, qui Filio suo non pepercit
nem 48
(19), imo ct de priore pcculio ejus exigetur pro te (Rom. vm, 32), ul fieret maledietum pro
detrimenli Dominici restitutio. Etenim qui habet, nobis ;
quia maledictus qui pependerit in ligno
dabilur ei; ab eo autem qui non habet, etiam quod (Deut.xxi, 23; Galat. m,
tanquam ovis 13); qui
videtur habere auferelur (Maith. xiii, 12). Sic Za- ad victimam ductus est, et tanquamagnus anteton-
cbarias (xin, 7) comminalur : Exsurge romphosa in dentem, sic non apcruit os (Isa.Lin, 7) sed posuit ;
pastores, etevellite oves, superducammanummeam dorsum suuminftagella,maxillas auteminpalmas,

inpastores. In quos et Ezechiel (Ezech. xxxiv, 2) D ct faciem nonavertita sputaminibus(Isa. h. 6), et
et Jeremias iisdem minis pcrorant, qtiod non tan- interiniquos deputatus est (Isa. un, 12), ettraditus
tum de pecoribus improbs vescantur, pascentespotius est in mortem, mortem autem crucis (Philipp n, . 8):
49 114 dispersum gregem
semctipsos, vcrum quod totum hoc, ul nos a peccatis lucrarelur ! Sol cessit
faciant in prcedam esse omnibus bestiis agri, dum diem emptionis nostra3 . Apud inferos emancipatio
non est pastor illis. Quod nunquam magis iit, quam noslra est, et slipulatio nostra in ooelis (21). Stib-
cum in perseculione destituitur Ecclesia a clero. Si levatce sunt 115 portce sempiternce,ut imtroiret
etSpiritum quis agnoverit, audiet et fugitivos de- rcx glorice, Dominus virtutum (Psal. xxm, 9), ho-
notanlem. Porro, si eos qui gregi pra?sunl, fugere, minem de terris, imo ab inferis, mercatus in coelos.
cum lupi irruunt, nec decet, imo ncc licet (qui Quis cst nunc qui adversus illum reluctatur, imo
enim talem pastorem malum pronunliavit, ulique depreliat 52
, ct mercedem (22) ejus tam niagno
damnavit, omne autem quod damnalur, illicitum comparalam, pretiosissimo scilicet sanguine, com-
factum esl sinc dubio), ideo praepositos Ecclesise maculat ? Jam ergo melius fugere quam fieri vilio-
in persecutione fugere non oportebit. Cseterum, si rcm, si non tanlo sibi constabit homo, quanli con-
grex fugere dcbcrct, non deberet praepositus gregis q stilil Domino. Et Dominus quidem illum redemit
stare, sine causa stalurus 50 ad tulelam gregis, ab angelis mundilenentibus potestalibus, a spirila-
quam grex non desiderarct, ex licentia fuga' sci- libus nequitise, atenebris hujusaevi, a judicio seterno,
licel. a morte perpelua. Tu autem pro eo pacisceris cum

delatore, vel milite, vel furunculo aliquo praeside,
CAPUT XII.
sub tunica et sinu (quod aiunt) ut furlno, quem
Quod pertineat, fraler, ad tuum problema, habes coram loto mundo Christus emit, imo et manu-
sentenli;r nostrse responsionem ct cxbortalioncm. misit! Ilunc ergo liberum prelio sestimabis, et
Porro, qui quserit an persecutio fugicnda sit, se- pretio possidebis, nisi codem, quanto (ut diximus)
qucntcm quoque qusestionem jam prospiciat ne- Doniino constitit, sanguine suo scilicet ? Ut quid
cesse cst, an, si fugicnda non est, redimenda cerle ergo de homine Cbristum redimis in homine, in
sit. Ultro igilur el de hoc libi suggeram , detiniens quo Christus est (23) ? Non aliter et Simon facere
persecutionem, quam constat non esse fugiendam, tentavit, cum pecuniam apostolis obtulit pro spi-
Variaj lectiones.
*5Suadere Rhen., Semler. figendam suaderc Pam. w Mcssionis, Latin. 47 Velinser. Lat. 48 Suse in com-
pensatione, Pam. 49 Et Seml. Rhen. 50 Debere praeposilos g. s. s. c. staturos Rhen. 51 Timiditas cod Wouw.
52 De pretio Seml.
Coinmcntarius.
c. 1. Ad quos adduco illud Aristophanis: OlV.ci jjiv n (2l)Sol cessit diem emptionis nostroe.Apudinfe-
Xlovre?, ev [Ax/.r, oe dXioTdxE?. « Domi quidem lco ros emancipatio nostra, et stipulatio nostra in
nes, inpugna vulpes. » Le Pr. ccclis. Solem dicit representasse cmptionis nostra
Detinebuntur illimissionissuw mercedesin
(19) diem, quo die Chrislus Dominus surrexit amortuis,
compensationem. Pecoris scilicet a lupo direpti per Itaque cessitdies Solis indiem redemptionis nostrae
negligeniiam aut perfidiam pastons, cujus fidci Christi morte emancipatio noslra cetebrala est
vigilantiaeque commissum fuerat pacta commissio- Emptor familiae Christus moriens, Emptor ipse e
nis mcrcetle. Rig. prelium. Merx el familia homo. Slipulator in cam'
(20) Pedibus stetisti, cucurristi nummis. Ha:c Deus. Emplionis noslree sponsor et pretium Chri
propter Libellalicos qui judicibus libellum offere- stus ad Patrem regrediens, summae totius arrhabo
bant, quo se christianos esse profitebantur, adeo- nem intulit ccelo. Rig.
que non liccre profanorum sacris contaminari
sibi (22) Imo depretiat merccdem. Cupiensredemptar
p(j?nam vero numerata pecunia redimebant. Iis au- vilibus nummis. Mercedem vocat bominem Clvris
lem non multo mitior fuit Ecclcsia, qnam lapsis, sanguine rcdemplum. Rig.
ImsOuxdffl IiSm').','.:. Lc Pr. (23) /.'/ quidergode homine Christum redimis i
137 DE 1'UGA IN PEHSECUTIOXE. 138
riin Christi. Audiot ergo ct iste, qui sc redimens, ^ ot pcrsecutionos prsedicatas illic non prsecaveret,
Clnisli spiritum rcdcmil : Pecunia tua lccumsii in postremo inquiunt : Fiat volunlas Dci (26) (Act.
inti ritum, quoniam gratiam Dei jirctio conscqucn- xxi, 14). Quae ista volunlas ? Uliquc ut patorclnr
dam p»ta*#(4c^vHi,20).Quistalemabnegatorem pro noiiiine Dornini, non ut rcflimcrctur. Oportot
speruat? Quid enim dicil ille concussor ? Da mihi cnim, quomodo Christus animam suam posuit pro
pecnniam. Ccrte ne cum tradat; siquidem non nobis (I Joan. ni. 16), ita fieri pro eo et a nobis
aliud venditat, quam quod praestaturus cst prsemio nec tantum pro ipso, imo otiam pro fratribus prop-
tuo. Cum das, utique ne tradaris voluisti. Non pter ipsum. Quod Joannes docens, non et fratribus
traditus autom 5i
, traduci habebas. Ergo dum no- numerandum, sed moricndum polius pronunliavit.
lendo tradi non vis traduci, nolcndo ncgasti, quod Nihil interest, si quem Christianum redimere non
lo ossc traduci noluisti. Imo, inquis, dum nolo debcas, aut emerc. Et adeo voluntas Dei sic est.
Aspice 5a regnorum imperiorum Deo
Iraduci quod sum, sum confcssus id csse quod no'o et utique a
mar- dispositum statum 59 In cujus rnanu cor regis (Prov.
traduci, id est, Chrislianum. Potes itaque te :
tyrcm vindicarc ? conslanter oslcndisse Christum? xxi, 1) : tanla quoiidic a^rario augcndo prospiciun-
Ucdimens, non oslcndisti. Apud unum si fortc tur rcmcdia censuum, vectigalium, collationum,
confcssus cs, ergo ct apud plurcs nolondo confitcri, D stipcndiorum : ncc unquam usque adhuc ex Chri-
nogasti. Ipsa salus judicabit hominem cxcidisse, stianis tale aliquid prospcctum est (27J, sub aliquam
redcmplionem co capitis cum
dum cvadit. Excidit ergo qui maluit cvasissc. Nc- ct secta? redigendis,
gatio ost otiam martyrii recusalio. Christianus pc- tanlae multitudinis nemini ignota? fructus ingcns
eunia salvus est ; ct in hoc nummos habet nc pa- mcti possct. Sanguinc empli, sanguine numerali C1
,
liatur, dum adversus Deum crit divcs. At cnim nullum nummum pro capite dcbemus; quia caput
Christua Banguine fuil divcs pro illo : Fclices itaque nostrum Christus csl. Non decel Christum pecunia
pauperes, quia illorum cst, inquit HG(Matlk. v), constarc. Quomodo et martyria fieri possent in
regnum ccelorum, qui animam solam in conliscaio gloriam 117 Domini, si tributo liccntiam secta;
habcnt (24). Si non possumus Dco scrvire ct compcnsaremus ? Ilaque qui cam praemio paciscitur
mammonse, possumus Dco redimi el a mammona ? a dispositioni divinae adversalur. Cum igitur nihil
Quis enim magis scrviet mammonae, quam quem nobis Caesar indixerit in hunc modum stipendiariaj
iiiaiimionas redcmit? Postremo, quo cxcmplo utcris sccta 1

, sed ncc indici unquam tale quid possit,
55 pcrsccu- Antichristo jam instante (28), et sanguincm, non
iu redempiionem traditionis? Apostoli in
tionibus agitati, quando so pecunia traclantcs 5C Q in pccunias hiantc Christianorum, quomodo mihi
liberaverunl (2!3)?qu;e illis utiquc non docrat, cx proponerc potcsl G2 Scripturam essc : Reddite quce
prsediorum pretiis ad pcdcs corum depositis; certc sunt Ccesaris Ccesari? Miles me, vcl dolator, vel
mullis locuplclibus crcdcntibus viris ac fcminis, inimicus conculit, nihil Ciesari cxigcns, imo contia
i|iii liis otiani refrigoria subminislrabanl. Quando faciens, cum Cbristianum, lcgibus humanis reum,
Onesiphorus, aut Aquila, aut Stcphanus, hoc modo mercode dimittit. Alius est donarius, quem Ca^sari
cis in pcrsccutionc succttrrcrunt ? Paulus quidem, deheo, qui ad cum
quo tunc agebatur,
pcrtinet, de
cum Fclix prseses pccunias accepturum sc pro eo tributarius, a tribulariis scilicet, non a liberis
a discipulis sporasset, dc quo ct ipsc in secrcto debitus. Aut quomodo rcddam quse sunt Dei Deo ?
traetavil cum ipso, ncque ipse pro se, neque disci- Utique proinde imaginem ot monetam ipsius, in-
puli pro co uumerarunt. 111 i utique discipu>i, qui scriptam nominc cjus, id cst, hominem Christia-
llcntes 4uo(l 57 Hierosolymam leudere perseverarct, nuin (29). Quid autem Deo dcbco, sicut dcnarium
Variae lcctioncs.
53 Tamen ahnogalorcm Rhen. Pam. Lat. spornatur Ssml. M Nc addit. Latin. 55
Sciul. ab nogatore rom
Tractanies add. Rhen. Seml. Tractantcs hic abcst. Rhen. Seml. " Neque«</(/. Rhen. Seml. Oberth. 5a Ab
"• :>
apice Pam. Paris. Fran. 59 Disposito statu 1'am. Fran. Paris. °° Aliqna rcdcmptionc Rhen. Seml. Obcrtk.
01
Numerati Rhen. Seml. Obertk. c Potcs Jun. -'
Gommentarius.
homineinquo Christus est? Ilocsibi vultSeplimius : r> (26) Fiatvoluntaa Dci. Justinus, Apologia II, pro
Qnidab luiiiiiiic ctlinico, dolalore sciliccl vel miliie, Christ. : tw 6et7> touto ysvÔto. Rig.
'O <p(Xov
vcl furunculo
prseside Christianse soeta> licentiam (27) Nec unquom usque odhue ex Christianis tole
lihi redimis, tihi, inquam, Chrisliano, qui si Chri- aliquid prospectum, etc. Sed paulo post factuin
Blianus os, Christum in lc habcs ? Quid pecunia re- fuiss'3 coiUgitur quse apud Cyprianum lc-
cx iis,
dimis Spiritum Christi, hoc est, ut tibi vivere liceal guntur dc Hig.
libellaticis.
Christiano Uaque mox diccl Soptiniius
.'
Nou dccct :
(28) Antichristo jam instante. Haud aliter Judas
Christum pecuma constare. Uig. opus suum in bebdomadas Daniclis usque ad deei-
[) Animam solam in confiscato habent. Verbo nuim Scveri annum producons. advonttim AuUchri-
COnfiscatum U8US est Suelonius, ubi pecuniain disti eo lempore prsedizisse videtur, Refert B. Hie-
cens confiscatam intclligit asservatam in tisois. ronymus in Catal. script. et Niccph., Iit>. v, c.
U l'u. ln quo (inquit ibid. B. Ilieron.). erroris arguiiur;
>)Apostoli tractantes, persecutionibus agitati sed lioc ulco scripsit, quia magniludo pcrseculionis
ouando se pecunia liberaverunt? Baec ita restituebat prsesentem mundi minabatur occasum. P\m.
Pithoeus « Aposioli peraeculionibus agitati, quando Imaainem ct monetam ip$i*s% id cst, ko~
:
(29)
sc pecuma Iractantes liberaverunt ? » Uig. mincm C&rottanttm.Ignatiusepist, id M lgncîanos
Patrol. II.
130 TERTULLIANl OPERUM PARS II. — SERIES 1, POLEMICA. 140
Caasari, nisi pro mo

n nunc Dominicarum pronuntialionum 61 sui G8 sunt et
sanguinem, qucm Filins fudit
ipsius? Quod si Dco quidcm hominem, et sangui causa: et regulae termini, non in infinitum, nec ad
G3 vero in co sum tem-
nem meum debeo; nunc omnia spectant. Alquc adeo qui omni pelenti dari
porc, ut quod Deo debeo cxpostuler; ulique fraudein signum petentibus non dat. Alioquin 'si
jubet, ipse
Deo facio, id agens, ne quod debeo solvam. Bonc omnibus passim petentibus dandum putas, tu mihi
obscrvavi praeceptum, Ca;sari reddens quac sunt videris,non dico vin.um febricitanti, sed etiam ve-
Caesaris, Deo vero quae sunt Dei abnegans? nenum, aut gladium morlem desideranti daturus.
Facite autem vobis amicos de mammona (Luc. xvi),
118 CAPUT XIII. quomodo intelligendum sit, parabola praemissa do-
Sed ct omni petenti me alabo {Matth. v, 42). In ceat, ad populum judaicum dicta, qui commissam
causa eleemosynac, non in concussurae. Petenti, sibi rationem Domini cum male administrasset, de-
inquit. Porro, qui concutit G '*, non pelit. Qui com- bere de mammonae hominibus, quod nos eramus,
minatur, non acceperit, non poslulat, sed extor-
si amicos sibi potius prospicere, quam inimicos el ;
quet. Non eleemosynam exspectat, qui rion mise- revelare nos a debitis peccatorum, quibus Deo de-
randus, sed timendus venil. Dabo igilur misericor- tinebamur, si nobis deDominica ratione conferrent;
dise 65
, non limiJitatis mcfle nomine, ubi qui acce- B ut cum ccepissent ab hujus deficere gratia, ad no-
pit, Deum honorat et bcnedictionem mihi reddit; non stram fidem refugientes, reciperentur in tabernacula
ubi amplius se bencfactum pra)stitisse cre iit, el prae- aeterna. Quamvis nunc puta aliam interpretationem
dam suam aspiciens dicit (30) : De reatu est. Pa- parabohe ct sententise istius, dum scias verisimile
GG
scam et inimicum (31).-Sed inimicitiae alios habent non esse ul concussores nostri in amicitiam redac-
titulos. Non tamen dixit traditorem, aut persecuti per mammonam, recipiant tunc nos in laberna-
torem, aut concussorem. Nam huic quanlo magis cula aeterna. Sed quid non timiditas persuadebil ?
carbones acervabo super caput, non me redeme-

si quasi c-t fugere Scriptura permittat, et redimere
ro ? Proinde, inquit, qui tibi tunicam sustulcrit, vel prsecipiat. Parum denique est, si unus aut alius ita
etiam pallium concede, ad eum pertinet, qui rem, eruitur. Massalilcr totse ecclesiae tributum sibi ir-
non qui fidem meam eripere quassierit. Concedam rogaverunt (32). Nescio dolendum an erubescen-
el pallium non minanti traditionem. Si minalus dum sit, cum in matricibus beneficiariorum et curio-
fuerit , etiam tunicam reposcam. Omnium jam sorum (33), 11© inter labernarios, et lanios (34), et
Variae lectiones.
63 Cum Oberth. Seml. Rhen. G '«
Inculit Oberth. Seml. Pam. Rhen. G5 Misericordiam Rhen. 6G Ila Rig. de
reatu lrascar et inimicum Pamel. 61 V. pronuntiationum inseruit Rigalt. ;abest Pam. Rhen. cogicando sup-
pleri jubet senlentiarum. °8 Su<e Pam.
:
Commentarius.
r
'0 8i05c6r); dEvOpwno?, v6[j.ta[j.ov uirb tou Gsoii x a P a_ p VitcB Chrijsostomi, apud Suidam E)a6f/.Evo? U7td :
y.Oiv. RlG. U twv Koupi6atov T?j; tc^Xew; et apud Euseb. Histor. ;
Prcedam suam aspiciens dicit : De reatu est.

(30) ecclesiast, lib. ix, c. 9 : Bsvetpt/.iapfwv SSpei? xal
Concussor scilicct aspiciens nummos, quibus ac- aeiop.ot hujusmodi autem officia tandem in prae-
;
ceptis Christianum jam comprehensum dimisit : vancaliones et rapinas et concussiones degenera-

Hoc de reatu est, inquit. Haec merces, inquit, dimis- vere, connivenlibus plerumque hominum pessimo-
si a mc scelerati. Hoc pretium mea; praevaricationis rum improbitati beneficiariis et curiosis. Nam et
perfidiaeque. ipsi pcnsionibus annuis aut menslruis corrupti,
(31) Pascam et inimicum. Verba sunt Christiani tabernariorum, ganeonum, furum, lenonum scelera
tractaturi superrcdeiiiptione perseculionis, et obla- dissimulabant ; lta ut domi servarent matriculas
turi nummos
militi, vel delatori, vel inimico concu- turpium hujusmodi pactionum. Cum igitur et in
licnti. Haic autem antea erant corruptissima. Re- Christianos mandata principum sive procon sulum
stituimus ex lib. Ursini. Rig. aut prsesidum tanquam in facinorosos atrocia ex-
(32) Massaliter totce ecclesia? tributum sibi irroga- sequerentur, tandem et istis Christiani quoque pe-
verunt. Serie capitum juncta massam fecere vecti- cunias pactis pensionibus numerare cceperunt. Hoc
gahum Chrisiianorum. Sic Optalus, lib. n, sub fi- n Septimius nomini Christiano turpe ac pudendum
nem « Et tamen has plebcs coegistis flectere et
:
" esse ait, in matriculis beneficiariorum et curioso-
inclinare cervices, et seric capitum juncta massam rum, inter ganeones et fures, et tabernarios, et
paTiilcntium facere. » Rig. lenones, Christianos quoque vectigales ccnseri.
(33) Beneficiariorum et curiosorutn. Beneficiarii Rig.
dicebantur milites beneficio principis assumpii ad (34) Inter tabernarios et lanios. Laniorum taber-
ofticia seu minisieria cerla. Itaque apparebant prin- nse in scriptorum monimcntis reperiuntur. Et lanios
cipi, mandalis exsequendis. Ex eorum schola seu in matricula tabernariorum censitos nemo ambigit
corporc erant curio.-i, cursus publici curae praepo- Itaque mendosum esse videatur, quod hic separa-
siti, qui et slalionarii dicebanlur, per stationes dis- tim notantur. Certe in exemplaribus antiquis scrip-
posili. lis autem inter c&tera hoc muneris injungit tum janeos et juneos, testatur Rhenanus
fuisse
lex prima, C. de Curiosis, « ut crimina judicibus quasi ganeos dixerit Septimius pro ganeonibus
nuntianda memineririt. > Ergo reorum nomina re- Sic enim lib. n ad Uxorem, tabernae adjunxit ga^
quirebant ac deferebant, ipsos reos sistebant tri- neam « Audiat sane, inquit, audiat aliquid de sce
:
bunalibus et judicio. Velus historia passionis Fruc- na, de taberna, dc ganea, » quod in vulgatis editio
tuosi cpiscopi « Direxerunt beneficiarii in domurn
: nibus depravatum antea legebatur de geenna. E
ejus » el paulo post
; « Cui milites dixerunt Ve-
. : Ammiani Marcellini lib. xxvm, ubi legitur, « Pe
ni, prseses te accersit, » etc. Scriptor anonymus Janos et lora damitant, » legendum, « per ganeas e
141 DE FUGA 1N PERSECUTIONfi.
142
fure8balnearum(35),etaleone8,etlenones,Chri8tia- . minosa (40) » adversua eam. Non potes discurrero
ni quoque
(lUOaue vectigalcs
VCCliffalcS continentur. Il;me Ani<x>nna_
COUlillcntlir. Hanc episcopa- ..,.,.
per „:
singulos
1 .
sit tibi
.•!•....
et
_
: in tribus Ecclesia. Melius
tui formam apostoli providentins condiderunt ut cst turbaa tuas aliquando
non videas, quam addi-
regno suo securi frui possent sub obtentu procu- cas (41;. Scrva Christo virginem sponsam. Nemo
°'J
randi (36) enim talem pacem Christus,
. Scilicct
qnsestum de ea faciat. Haec tibi, frater, dura forsi-
ad Palrem regrediens, mandavit a militibus per ta- tan et intolerabilia videntur. Sed recita Deuiu di-
tumalitia redimendam (37). xisse : Qui capit, capiat (Matth. xix, 12); id est,
CAPUT XIV. qui non capit, discedat. Non potest qui pati limet,
Scd quomodo colligemus (38), inquis, quomodo ejus esse qui passus est. At qui pati non timet,
iste
Oominica solemnia celebrabimus ? Utique quomodo
perfectus erit in dileclione, utique Dei.
Perfecta
ct apostoli ; fide, non pecunia tuli quae fides si enim
; dilectio foras mittit timorem (1 Joan. iv, 18).
monlcm transferre potcsl, multo magis militem. Et ideo multi vocati, pauci electi (Matth. xxn,
14)
Ksto sapientia, non prajmio cautus. Neque enim Non quceritur qui latam viam sequi paratus sit , scd
stalim ct a populo eris tulus, si otticia militaria re-
qui angustam (Matth. vn, 13 Luc. xm, 24). Et ideo ;
demcris (39). Una ergo tibi ct fide et sapientia

.
%
"' — -»i"»"--» Paraclelus
rai.ieieius necessinus
necessirius deduclor
tieuuclor om
omnium verila-
ad tutelam opus est quibus non adbibitis, et re- : B tum, exbortator omnium tolerantiarum
dcmptioncm tuam potcs pordere; adbibitis, baud
receperunt, neque fugere persecutionem, ncque rcdi-
edemptionem desidcrare. Postremo n colligerr in-
mere noverun., habentes ipsum q„i pronobis crit sic
terdiu non potcs, babcs noctem, luce Christi
lu- ut locutus in interrogatione, ita
juvaturus in passionT
v Vanoc lec tiones.
t£a& ffiLK.&fe. "•*--—- " ««. am

•
G9 a i , • • ,
m- iu mi ao si um. - x«-
Commenlarius.
18 ^^ntatis occasione militibus sive

ut etiam
cliosissime
botuhs et cseteris
abstinerent, lacile mihi nerTuaderi na-
toSaSHfiJSTto SKfff
h n
Proconsuha aut prsesidis Christiani mitte-
°° S bahCTem 8BqU10rea
t * clementiores...
liar, Tertullianum hoc loco lanios ab Sera ta
bernariorum appellation
gotn, dc quo agitur, foeditatem cxtolleret. Rig.
o,^,^^ ^ ^CtuaZ^ i r
^
*
V el strenarui
" dies ,uere -
™»
(35) Fures balnearum, Apol. 44, dicuntur lavan- Satumalia fructuosiora
Iiiini prcedones. Infamis
habebalur miles in furto Annis nun habuit decem Sabellius.
balneario deprehensus, 1. lin. D. de Fur. noct.
vel (38) Sed quomodo coUigemusf «ffij ouvôuev;
bdn. Conlra illaa injurias adhibebantur servi Irenaeus, lib. n, cap. 3
qui « Confundimua omnes'eos :
irii sive âôcpuXaxE? dicunlur,
quique abis qui quoquo modo vel per sui placentiam
malam,
etiam usibus sejviebant. Paull., I. n, de vel vanam
Off. prsef. gloriam, vel per caacitatem
vi-. Cnde Lucianua Hippia, Tl av aot
toutw XI-
foifu, ?(j.aAa(aTpa,-, xal T«« xoiva; twv S|J.aTiocpuXaT7ovTMv
M sentemiam, praeterquam oportet colligunt. » Opta-
et malatn
tus, lib. n « Non enim grex aut populus appellan-

:
xaraaxeu^ « Quid rcfcram
; praeterea pahestras, ct di tuerant pauci, qui inter quadraginta ct quod cx-
communes capsariorum apparatus? » Legunt bic cumlbasi icas, locum ubi colligerent non habebanl
nonimlli balneariorum, quod idem est, quamvis in Kig.
uloss. lur balnearius, P«Xav6ioxXftrn)«. Le
Pr. (39) Neque enim statim ct a populo iutus eris, si
(36) ut regnosuo securi fruipossent subobten- officia milttaria redemeris. Etsi nummis oblatis con-
ta procurandi. Jam episcopatus
regnum surgebat, m cussores Ulos, bcneticiarios ct curiosos
placavi ris,
si credimus S,
ptimio, adversus Eccleaiam Roma- pacemque ab
nani
iis redemeris, non statim et a populi
sive catholicam scribenti. Sane Animianum iurentis rabie lulus eris. Rig.
warcHlmuin minime audirem, talibua orta princi- {\Q)Hahc.< noctem luce Christi luminosam.
pns libro xwu narrantem, nisi Sulpicii Sie
Severi su DUber Uisim. Quod sequitur, adversus eam: prave
prcmis Hisloriae sacrse verbis ctiam
atrociora tra insertum del ahi velim. Rig.
derentur. Hig.
/,."»,"
. (41
\.* 1 Mcuascsi
Melius est turbas
mrthis tuas
tiLisaliquamto
aliquando non
nonvii
videas.
î)
rili vv,
lalt mpat
',w rjw.,i
emChnsius j.
mandavit a
... ) 1
militibus quam addicas. INempe irurawriw scrvituti Rm

tributame scrvauu. G m
ptrsaturnalttia redimendam. Aui Bcribendum sa-
143 TERTULLIAM OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMICA. 144
Q. SEPT. FLOB. TERTULLIANI

ADVERSUS
GNOSTICOS SCORPIACE.
131 ARGUMENTUM. — martyrium tollebant;illius utilitatem necessitatemquc Gnosticos adoritur,qui
probat. Scorpiace sivc Scorpiacum liber hic vocatur, quoniam scorpiorum in morem latenter simplicioribus
bnponcrent, diccbantque Dcum sanguinem Christianorum non sitire, nec Christum demorte nostra salu-
tem exspectare. Edit. Venet.
CAPUT PRIMUM. « bellicam machinam, retractu lela vegetantem 4

(7),
Magnum de modico malum scorpios l
(1) lerra de scorpio nominant. Id spiculum et fistula est (8),
2 5
suppural (2) : tot vcnena, quot genera ; tot per- patula tenuitate in vulnus et virus, qua figit
nicies, quot et spccies; tot dolores, quot et colo- effundit (9). Familiare periculi tempus aestas ;
res (3), Nicander scribit et pingit : ct tamen unus Auslro ot Africo saevitia velificat 6. In remediis natu-
7
omnium violentiae gestus noccre de cauda (4) ralia plurima ; aliquid et magia circumligat, me-
quce cauda erit, quodcumque de poslumo corporis dicina cum ferro et poculo occurrit. Nam et 8
propagatur, ct verberat. Proinde 3 scorpii series praebibunt quidam 9 festinando tutelam ; sed concu-
illa nodorum, vcnenala intrinsecus venula sublilis, bitus exhaurit (10), et denuo sitiunt. Nobis fides
arcuato 1** impctu surgens (5), hamalile spicu- praesidium, si non et ipsa percutitur diffidentia
lum in summo tormenti ralione(6) stringit; unde et signandi statim et adjurandi (11), et urgendi l0
Variae lectiones.
Scorpium Pam. Rhen. Seml. Ingcnia, Pam. Rhen. Seml. et genera, Petr. Ciacconius ex Isidoro.
1 2
Pcrinde ui Iihen. Seml. proinde scorpiis k Jun. Pam. Rhcn. Seml. 5 Christus Pam. Franeq. 6 Velificabat
3
Fran. Naluralia plurimum Pam. Fran. naturalium plurimum Seml. Jam et Jun. 9 Quaedam Wouiv. 10 Un-
'•
gendi Seml. Signando statim et adjurando el ungendo cod. Wouio.
Commentarius.
(1)Scorpiace. In codice illo Agobardi, librum de p dcr in Theriacis octo enumerat. Le Pr
» —
1 .*-... *. « V*f\ rVl /V r Arfllldltl V^Jrt-M * Wl
Unusn omnium Wl /»/*»
4 nn f1
Prcescriptione hcereticorum proxime sequitur Scor-
y* I. . .- J .' ,-j ,-. \i l a-ia *-i »r » I ft \ I rv\ • /1 fu\ 1 rt • > ll /\ I Silft sm
. . . . i
(4)
1
violentice gestus nocere de

piacc, qui liber in vulgatis edilionibus inscribitur, cauda. Plmius « Semper cauda in ictu est, nullo-
:
Adversus Gnosticos Scorpiacum, de bono Martyrii. que momento meditari ccssat, nc quando occasioni
Nos veleres membranas scculi appellavimus Scor- dcsit. » Rig.
piacen, sive de Scorpiace. Nam et ita inscribilur, Arcuato impetu surgens. Hoc imitatus est
(5)
ut, de Prcescriptione hcereticorum, et, de exhortd- Hieronymus procemio in Joelem « Insurgal licct :
iionc castitatis; cum reipsa sit et Scorpiace, et scorpio, et arcuato vulnere ferire conetur. » Rig.
Prcvscriptio hoireticorum, et Exhortatio castitatis. (6) Tormenti ratione. Hoc est, in modum tormen-
Tcrlullianus huic opusculo, sane elcganli, titulum li. Rig.
fccit Scorpiacen, Graacorum more qui et a/.op7rta- (7) Unde et bcllicam machinam retractu tela ve-
vj;i avt(8orov dicunt. Apud Hieronymum, in vul- gctantem. Ea describitur ab Ammiano, lib. XXIII.
gatis quidcm editionibus, legitur Scorpiacum lib. Rig.
adversus Vigilantium : « Scribitadversum h;rresim (8) Id spiculum et fistula est. Sic de Culice, tu-
tuam, qu;c blim erupit contra Ecclesiam. Tertullia- C bam pariter et lanceam, lib. de Anima, etlib. i, ad
nus, \ir eruditissimus, insigne volumen, quod vers. Marc. Rig.
Scorpiacum vocat rectissimo nornine, quia arcu- (9) Quo3 figit, cffundit. Haec attigit Isidorus more
alo vulnere in Ecclesiae corpus venena diffudit. » suo negligeiiter « Scorpio est sagitta vencnata, :
Rig. arcu vel tormentis excussa, quse dum ad hominem

(2) Scorpios tcrra suppurat. Hsec de alimento venerit, virus quod figit, infundit. » Ita ad sagit-
scorpiorum e terra educiorum intelligenda mihi tam translulit, quae de machina et animali Sepli-
non videntur. Verum ex eo explicanda sunt, quod mius dixerat. Rig.
scorpii non modo ex scse generentur, sed etiam (10) Sed concubitus cxhaurit. Quod scilicet prae-
procrcentur c putredine, lignis putrcfactis et terra biberunt remedii, veueris ardore exhauritur. Per-
etianv, unde Nicandri scholiasles in Ther. : Ttvov- stringere videtur Psychicos suos prurigas, de qui-
xat &£ oi cy.6p~tot ou [Kjvov i? aXXrjXwv , iXXoc xal bus initio lib. de Monog. Rig.
6~}j ae(Tr ;j.ij.£vwv
i
£jX<jjv y.at r.ar^w^. « Nascunlur (11) Diffidentia signandi statim et adjurandi. Ex-
scorpiones non tanlum alii ex aliis, verum eliam pu- pressimus scripturam codicis Agobardini. Etsi mi
trefaclis lignis et cancris » Le Pr. et Edd. nime displiceat quod in Ursioo legitur « Nobis :
(3) Quot colorcs. Plures sunt scorpiorum species, fides praesidium, si non et ipsa percutitur diffiden-
quae a colore potissimum denominanlur;has Nican- tia, signando statim et adjurando, » etc. Rig.
145 AUV. GNOSTICOS SCORPIACE. I'iO
bcsti.n calccm (12) : hoc dcniquc modo ctiam » stam ? Dehinc adigunt, porirc homincs sine causa.
All.ni„!n
cthnicis saepe nirt n n. m 11«
rnklinni
subvenimus / A
Dco ea
(13);
*J \ • iAnnli
donati n
a
l\ nn «n I)/ihi nr>
Pcrirc nn •-»
cnim, • aI
ct
k!»»
sine
nn ** n n
causa / Ck « ••! _u n C m — — -
*
' \
prima fixura.
(25),
potestate(ii), quam Aposlolus dcdicavit(/lc/. xxvm), Bxinde jam csedunt. Scd ncsciunt simplices anin .
cuii. iiiorsum viperct; sprcvit. Quid ergo promiltit quid,([uomodo scriptum sit, ubi, ct quando, et coram
stylus fiil isle, si lidcs de suo tula csl ? Ut ct n (piibus confilcndum, nisi quod ncc Bimplicitas l*il
alias de suo tttta sil, cuni suos scorpios (15) pati- ista, sed vanilas, imo dcmentia, pro Dco mori.
tur. 12 Accrba mediocritas ct istis (16), ct genus Et : Quis me salvum faciat, si is occidet, qui IS
varium, et uno modo armanlur, ct certo temporc salvum faccrc dcbcbit (26)? Semel Christus pro
Bttboroantur, nec alio quam ardoris (17). IIoc afiud nohis ohiit, semel occisus est ne occideremur. Si
Christianos pcrsecutio esi. Cum igitur fidcs aestuat, vicem repetit, nunc et ille salutem dc mca ncce
ct Ecclesia exuritur de figura rubi, tunc Gnostici cxspcctat ? An Dcus bominum mundi sanguincm
crumpunl, tunc Valentiniani proscrpunt, tunc Qagitat, maxime si taurorum ct hircorum (Psal.
omncs martyriorum rofragatores (18) cbulliunl, lix, 13) recusat ? Certe peccatoris pamitent
calentes l3
ct ipsi offendere (19), figcre, occidere. mavult quam mortem (Ezech. xvni,23). Ktquomodo
N;im (fiiod sciant multos simplices ac rudes, tum non peccalorum n desideral mortem ? Ihec et si
inlirmos, plcrosque vcro in ventum, et w si placuc- qua alia admenta ly haereticorum vcncnorum (27),
rit, Christianos (20), nunquam magis adoundos |)
qtiem non vcl in scrupulum tigant, si non in cxi-
sapiunt, quam cum aditus animse formido laxa- lium 19 ? vcl in bilem, si non in morlem ? At lu,
vit (21); praesertim cum aliqua atrocitaa fidcm fides si vigilat, ibidem scorpio pro solea anathcma
martyrum coronavit. [taque primo trahentea adhuc illidito, ct rclinquito in suo sopore 20
morientcm.
caudam (22) dc affcclihus applicant (23), atit quasi Caeterum, si plagam satiaverit (28), intimat virus,
in vacuum flagellant. Ilicccine pali homincs inno- cl propcrat m viscera; statim omnes pri-lini scn-
ccntes (24) ? ul putes t« fratrcm, aut de mclioribus sus retorpescunt, sanguis animi gelascit, carnc 2l
clhnicum ? Siccinc tractari scctam ncmini mole- spiritus cxolescil (29), nausea nominis — inaccrc-
Variac lectiones.
11
Hhcn. Setnl. sit, cl Pam. Fran. n Cum suo scorpio mcdiatur accrba, mediocritas et isti cod.
Sit ul et
W.ouw. Pam. Fran. M Et abest. Pam. Fran. rj l'uia Pam. Fran. 1C Ut qui mc s. f. si is occidit,
13 Callentes
([uis Rhen Semler. etquis rn. s. f. si isoccidit, qui salvum co<t. Wouw. n Peccatorum non I'am. Fran. 1J
Adir.vcntio, Hhcn. Seml. 19 Exiium Pam. Fran. M Pure Jun. 21 Caro Rhen, Sm/. M Ingrescit, cod. Agob.
'
Commentarius
(12) Urgendi bestim calcem. In Agobardino legi- #» Juvenalis :
iur, ungendi. Manum Tertulliani scripsisse puio, Et trepidum solvunt tibi cornua vcntrcm
urgendi. Orgere bestiae calcem idem esl atque ur- Cum lituis uudita.
gere bestiam calce. I|»e mox dicct « At tu, fidcs : Ita ut formido non solum ventrem, scd ct animum
si vigilat, ibidem scorpio pro solea analhema illidi- solvat. RlG.
to. » Illidere scorpio Boleam esi urgere bestise cal- (22)Trahentes adhuc caudam. Nondum arcuato
"iii. Ail autem Cliristus, Luca> x
JScce dedi vobis : impetu surgcntes nondum tigcntes spicula; non-;
potestatem calcandi supra serpentes ct scorpiones. dtiin fandentes viris. Rig.

Hk..
(23) Applicant. Blandc ac mollitcr acccdunt.
(13) Hocdenique modoetiam ethnicis subvenimus. RlG.
Signando statim et adjurando. Rig. (24) Haccine pati homines innocentes. Haecdicun-
M «] Donatia Deo ea potestate. Caleandi seorpio- tur suh persona Gnosticorum, accedentium ad Bd
aes, orgendi bestias calce. Rig. simplices et formidantes ac deinceps taies pcrsonaa ;
(lo) Cum suos scorpios patitur. Haereticos signi- suiii a Septimii persona diligenter distinguend
ficat quales mox describet. Rio. Rio.
Acerba mediocritas et istis. Jam incipit bsere-
(16) (25) Perireenim, ct sine causa. Verba sunt Ter-
ticos cum scorpiis comparare et quemadmodum dc : tulliani Gnoslicorum dicla cum indignatione exami-
Bcorpiis dixii « Magnum de modico malam, b ita nantis. Blenim dicebant perire qui martyria subi-
hic de haerelicis, « Acerba mediocritas el istis.
«Rio. rcnt, et, porire sine causa. Quasi perirenl qm Deo
(17) l.t certo tempore subomantur, nec alio quam impendebantur Aul quasi siik> causa, qui
!
[u-o
ardoris. Plinius « Venenum omnibus medio die, Christi nomine ! Hig.
dum incanduere solis ardoribas. » Rio. 26) Et quis me salvum faciat, si is occidei
(18) Omnes martyriorum refragatores. Gnosticos salvum facere debebitl Bujusce eommatis princi-
et alios hajreiicos Bsseclas notat, qui martyria tollc- pium in codice Agobardi vetustatis injuria delevit.
ro conabantur, atque adversas ea dimicabant. Scriptum fuisse videtur « Ki qnis : mc salvum,
I
B. Pu.
faciat, si is occidel qui salvum facere debebil ? •
1
))Calentes et offendere. Verissima serip-

ij>si RlG.
tnra, Btenim scorpiis incalescentibas venenum inar- (ID.iilmcnta lnrrclicorum vcncnorum. Admentnm
descit. l{i(..
in veteribusGlossis, Ammentum, (%qu[X6rxw
(80) Plerosque vero inrcntum, etsi placuerit dOiv xaTi/.r-cxt ?) Xoyxr. Hi':i'c ilitiii. qi
Ltmstumos. ventum, boc est, vento ferente,
In Bupra nolavimus : Admeotavil banc sentenliam. »
vento secundo, prout venius
tulerit proul lemporis ;
Rro.
occasio dederit, suaserit.
Et Hplacuerit, nimirum 128) Si plagam satiaverit, Si jaculum penetravit
Cessan, Prooonsuli, Pwesidi,
eic. Rio. adactum in vulnus. Rio.
(-») Nunquam magis adeundos
sapiunt, ,iuam (29) Carne spiritus exoUscit. Carne, hoo est. vitss
«»m aditus amnur
«
formido laxavit. Alludii adillud mertalis amore pravo. Uig.
147 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA- 148
scit (30). Jam el ipsa mens sibi quo vomat queerit. » tate discendum 29 . Auctoritas divina praecedit, an
Atque ila semel infirmitas qua. percussa est 23
, sau- tale quid voluerit atque mandaverit Deus, ut qui
ciatam fidem vel in haeresim, vel in saeculum exspi- negani bonum, non suadeanturaccommodum 30
, nisi
rat (31). Et nunc prssenlia rerum est medius ardor cum Ad officium (35) hsereticos
subacli fuerint 31 .
ipsa canicula persccutionis : ab ipso scilicet cyno- compelli, non dignum est (36).Durilia vincenda
illici
cephalo (32). Alios ignis, alios gladius, alios bestiae est, non suadenda. Et utique satis oplimum prse-
1£5 Cliristianos probaverunt. Alii fustibus interim judicabitur, quod probabitur a Deo conslitutum
ct ungulis insuper 2 ''
degustata martyria in carcere atque pr?eceptum. Sustineant Evangelia paulisper,
esuriunt (33). "Nos ipsi ut 25 lepores, destinata ve- dum radicem eorum ex primo lcgem; dum iude
nalio, de longinquo obsidemur, et ha.retici ex more 1 £G elicio Dei voluntatem, unde et ipsum reco-
grassantur. Iiaque tempus adnionuit advcrsus no- gnosco. Ego sum, inquit (Exod. xx), Deus tuus 32 qui
strates bestiolas 2S (promptam) mederi theria- te eduxi de terra Algypti. Non erunt tibi dii 33 alii
cam (34) stylo lemperare ;
qui l^geris, biberis. prceter me. Non facies tibi simulacrum eorum quce
Non amarum potio 21 Si . eloquia Domini dulcia in cujlo,et quce in terra deorsum, et quce in mari iu-
supcr mella et favos(Psal. xvm, 7), iude pigmenta fra terram. Nonadorabisea, neque famulaberiseis.
sunt; si lacte et melle promissio Dei manat, hoc o Egoenim sum Dominus 3i Deus tuus. Item eadem
in
sapiunt qute illuc faciunt. Yce autem qui dulce in Exodo : Ipsi vidistis quod de ccelo locutus ad vos
amarum, et lumen in tenebras convertunt (Isa. sim. Non facietis vobis 35 deos argenteos, et deos au-
v, 20). Pcrinde enim et qui martyriis refragautur, reos non facietis vobis. Secundum haec 36 et in Deu-
salulem perditionem interpretantes, tam dulce in teronomio (vi) : Audi, Israel, Dominus Deus tuus 31
amarum, quam lucem in tenebras reformant, unus est, et : Diliges Dominum Deum tuum ex toto
alque misenimam hanc vitam illi bealissimae
ita corde tue, et ex tota anima tua, et ex totis viribus.
praevertendo, tam amarum pro dulci, quam tene- tuis; et rursus : Ne obliviscaris Domini Dei tui, qui
bras pro luce supponunt. te eduxit de terra JEgxjpti et 38 domo servitutis. Do~
minum Deum tuum timebis, et illi famulaberis soli'
CAPUT II.
adglutinaberis, et in nominc ejus dejerabis.
et illi
Sed nondum de bono martyrii, nisi debilo 28 pri- Non ibitis post deosalienos exdiis 39 nationum quce
mum; ncc anle de utilitate ejus, quam de necessi- circum vos,quia cemulatur Deus k0 tuusin te : ne 41
Variae lectiones.
23 Infirmitate quoque percussa, Rhen. Degustato martyrio Rhen. Seml. 25 Ipsius Rhen. Seml.
24
Seml.
Oberth. 2G Bestiolas nostra tc scorpiacum Ncc amarum potio Rhen. Seml. nec amara enim potio La-
Seml. 21
tin. 28 De debito Ciacon. Jun. 29 Diccndum Lat. zo Ad commodum Rhen. Seml. Oberth. 31 Fuerintad offirium.
Haireticos Jun. 32 Dominus Deus tuus Pam. Fran. 33 Dii abest. Rhen. Seml. 34 Sum omitt. Obcrth. 35 Inibi
Rhcn. Seml. 36 Vobis socundum hsec Rhen. Seml. Oberth. 37 Dominus add. Jun. 38 E Jun.* 9 Deosaliorum
et deos PJien. Seml. Oberth. 40 Et Deus aemulator Dominus Rhen. Seml. Oberth. 41 Et ne Seml. Ut
ne Jun.
Coramentarius.
(30) Nauseanominis inaccerescit. Cod. Agob. ina- p scriptura cod. Agob. Ait Tertullianus, eos qui ne
grescit aYp.aî. Hesychius Ziar.fhxon
: Horatius di gant bonum esse martyrium, non prius suaderi de-
xit inamarescunt epulce. Hoc est, inacescit. Sic bere bonum esse et commodum, quam divinarum
in Apolog. « Accscit acr ructantibus decuriis; » et Scripturarum aucloritate subacii fuerint credere,
lib. i, advers. Marc. «totamfidei massam ha retico i
necesârium esê ad salutem martyrium. Nam hoc
acore decepit. » t.t Plinius dixit, aceti perfidiam, ne- cvicto, facile obtineri ut credant, non modo bonum
quitiam. Eo acore provucari nauseam nominis esse, sed et commodum
atque utile. Rig.
Christiani ait Septimius. Rig. (36) Ad ofplcium hcereticos compelli, non illici di-
(31) Sauciatam fdemvel inhcercsim, vetin sce- gnum est. Gnoslici martyria nec bona nec utilia
culum exspirat. Hoc est, de Christianis fratribus apud Deum csse dinebant, adeoque non appetenda
nostris fiunt lueretici vel ethnici. Rig. Christianis. Septimius adversus id genus haereticos
(32) Ab ipso scilicet cynoccphalo. Diabolo, canina sic agendum sibi non esse ait, ut blandis et subti-
invidia genus humauum vexante. Rig. libus rationum illecebris suadeanlur ulilia esse
(33) Degustata martyria in carcere esuriunt. Hoc martyria, sed in ipso jim limine disputalionis vim
esl, exoptant marlyria consurnmare, qua; lantum Q adhibendam, qua compulsi coaclique senliant ne-
degustaverint, fustibus vel ungulis verberati Iacera- ccssaria esse eienim eafoiiiler obiri Deum velle,
:
tique; quasi extrema tantum cute perstricta. Rig. Deum jubere iiaque verbi divini auctorilatem, vi-
:
(3b)Adversusnostrates bestiolaspromptammederi res et copias divinas, arma cceleslia intentat artem

thcriacam. Sic reslituimus, secuti exemplaris ve- Scripturarum instruit. His gladiis compellil hfere-
stigia hujusmodi « Adversus nostratesbestiolas
: ticos ad oificium his crucibus atque tormentis du-
:
in mederi theriacam stilo temperare. » Noslrates ritiam eorum fraugit ac subigit. Et consentanea lo-
bcstiolas dicit scorpiunculos haerelicos perniciosis- quitur iis qu?e ad Scapulam dixil « Religionis non :
simos de non veris Christianis prognatos, de qui- esse cogcre religionem, » quae sponle suscipi de-
lnis supra dixit « Magnum de modfco malum, et,
: beat, non vi. Nimirum eo scrmone vim abdicandam
Acerbam mediocrilatem. » Et in serpentium genere, esse contendil, quae corpus hominis vcxat, aut ne-
scorpii sunt modici et mediocres. Et rem parvam cal, eamque vim, in hujusmodi negotiis absurdam
Tertullianus mediocrem dic^re amat. Rig. alque inutilem, ideo damnat, quod hypocritas qui-
(35) Ut qui negant bonum, non suadeantur accom" dem faciat, minime autem religiosos, nedum Chris-
modum, nisi cum subacti fuerint. Haen omnino est tianos. Rig.
149 ADV. GNOSTIGOS SCORPIAGB. 1 50
iralusindignetur,elexterminctteafaciclerr(c.Sedhci\il<iUhus,si quam ex his conslitissol suasu ini-

'
ct proponcns boncdiciioncs
propo ct malcdictiones ,2
: Be- quorum liominum transiisso ad dcos alios, ut intcr-
ncdictiones'a ,\m\\i\\.(Dcut. xi, 27), si audicritis prce- ficercntur omnes incolontes eam, ct devotamenla
cepta Dornini Dei vestri, qucecunquc ego prcecipio fierent univcrsa ejus, cl colligcrenlur omnia spolia
,
hodie h
'\ct non erraverilisdevia, quam man- cjus inomncs exitus cjus, el igni cremarenlur cum
davi vobis,utabeuntcs serviatis diis w aliis quos non omnibus vasis suis, et cum omni populo in conspe-
Deqtlibus omnifaiiam cxslirpandis Perditio-
. : clu Domini Dci Et non erit habitabilis, inquit, in
:
ne perdelis, inquit, omnia loca, in quibus servic- iiternum, non recsdificabitur amplius,ncc adhcere-
-
ruitt nationes diis suis',c> , quas vos possidebitis Im bitquidquam manibus tuis ex devotamento ejus, uti
,7
reditate : subter
'
montes et colles, et sub arbores avertatur Dominus ab indignatione irce sucs. Male-
iffldensas quasque ,0 effodietisaras earum,ever- %'iH quoque ordincm ab idolorum cxse-
'
dictionuiri
trlis ct comminuetis slaticula earum, ct excidctis crationc commisit Malcdictus homo qui feeerit sculr
:
VJ
lucos c/trum, et scalptilia ipsorum dcorum con- ptilc autfusile,aspernameulum Domino, opus '" ma-
cremabitis igni, et dispcrdctis nomen eorum de lo- nuum artificis, et collocavcrit iltud in abscondito
co illo. Adliuc ingeritcum introissent terram promis- (Dcut. xxvii, 15). In Lcvitico vero (xix, 4) : Non
sionis, etexterminassont nationes cjus: Cave tibinc » quemini Gi , inquil, idola, ctdeos fusilcsnon fuciclis vo
/
scquaris cas posleaquam cxlcrminata: fttcrint afa- bis. Ego Dominus Dcus vestcr. Et alibi : Ftlii Israe
cietua, nerequisieris deosillarum, dicens : Qucma- fumulipueri mci, hisuntquos eduxi de terra /Egypti.
dmodumfaciunt nationes dcis suis 50 et cgo itafa- Ego Dominus Deus vester. Non facietis vobis manu
Sed 51 °2
ctttm. cl i<l : Si prophetes, inquit {Dcut. xin), facta,nec scalptile staticulum statuctis vobis,
exsurrexcrit in tc, aut somnium somnians, et de- lapidcm scopum ponctis in terra vcstra. Ego Dmni-
dcrit signum vel ostcnium, ct evcncrit 52 et
tibi , nus Deus vcster. Ei bfec quidetn prima pcr Moysen
dixerit Eamus, et serviamus diis aliis, quos non
: dicta G3 sunt a Domino, utiquo pertinentia quoscun-
scitis : ne audiatis scrmonem prophetcs, aut som- quc Dominus Dcus Israclis pcrinde de JSgyptO su-
niatoris iilius; qitia tcntat vos Domii/us Dcus vcs- domo humanse scrvi-
perstitiosissimi s;rculi, et de
lcr,an 53 cx lotocorde vestro, ct ex tota anima vcs- lutis eduxerit. omne os propbeta-
Sed et deinceps
tru timeatis 5i eum. Post Dominum Dcum vestrum rum cjusdcm Deivocibus sonat, eamdem legem suam
K abibitis, ct hunc timebitis, ci prcecepta ejus cus- corumdem prseceptorum instauralione cumulantis,
tpdietis, ct vocem ejus audietis, ct ilii scrvielis, et ncc aliud primum tam ptiniipaliler denuntiautis,
illi adjiciemini. Prophetes autem c/ somniator ille
Q quam ab omni fuciura atque cultura idulorum ca-
morietur: locutus estenimad seducendum tc a Do- vere; ut pcr David : Deinationumargentum ct uu-
mino Deo tuo. Sed et alio capitulo (37) w si autem
'
6 vitlcnt;aures hnbcnt, ncc

:
rttm;oculos hubcnt, ncc 1
,
ni tefratertuusexpatre vel matre,aut jilius audittnt ; narcs habcnt, ncc odorantur ; OS, ncc lo-
tuus,aut /iliu ingremiotuo
tua, aut mulicr, qucs quuiitur ; muiius, ncc contrcctnnt ; pcdcs, ncc in-
cst, autamicus qui uuimiiitar pursest, clam dicens grediuntur. Similcs crunt Ulis qui faciuntca G
\ cf
Eamus, ct serviamus diis aliis, quos non scis, nec qui fidunt iu illis.
patres tui, cx diis nationum quce ctrcum le pro-

.rimc suuljuil loiige: nc velis ire cum illo,ct neau-
CAPUT III.
tltcriscitiii. Non parcet ôculus tuussuper eum,nec
misereberis,nec celabis ha eum (38) annuntiansan- ,•

Ncc putem disccptandum, au digne Dcus probi-
nuntiabis de eo; manustuai eruntineum inprimis beat nomen cl bouorem suum mcndario addici, an
uii iuciilcinlitm,cl manusomnispopuli® in novissi- dignoquos aberrore superstitionis avulsent, rursus
VI i s, etlapidabitisillum,etmorieturt quoniamqucB- r\ in JSgyptum regredi nolit; an digne a se non pati-
sinil ufcrtcre teaDomino Dco luo. Subjicil cliamde t jtere quos sibi allegit. Itaque
U r absistei M ncc illud.
Variffl lectiones.
Benedictionem et maledictionem
1
benedietionem Pam. Fran. M Maledictionem si orr. Pam. Fran.

:
M Hodie et maledictionem si non audieritis prsecepta Domini Dei nostri, quaecumque ego praecipio vobis hc-
:
dip,el erraveritis de via .lun. ''' Deis Venet. * 6 Suis abest. Pam. Fran. k1 Super Rhen. Seml. Oberth. I
sub arbore densa quaque Jun. w Deoram ipsorum Fran. Deoram ipsarum Pam. "' Ol add. Rhen. Seml.
Oberth. •* I.l omitt. Rhen. Seml. Oberth. M Veneril Rhen. Seml. Ooerth. Ut sri.it si add. Pam. Fran. > :, -!
Ametis Jun. 55 Dominum omitt. Rhen. Seml. Oberth. ^Titnlo Rig. 51 Pascet Rhen. Seml. Oberth. • Nec
deaider.ibis, npcsalvabis eum Rhen.Seml. Oberth. vl Manus populi tui Rhen. Scml. Oberth. M Aspernatum
opus Sctitl. Oberth. '•' Sequimini Rhen. Seml. Oberth.*3 Nec add. Pam. Fran. ° 3 Dei srita smu ad omnes
Scmi. Oberth. 6* ICt non Scml. Obciih. M Ea abjicii Seml. post Rhenan. M Ita Seml. Oberth.
Commentarkts.
(37) Sed d alio capitulo. Quod Bemel annotasse atant, inspexerit. Nata cst voro haud dubie v.iri i
Buificiat, vel longe aliam fuisse capitnm

hinc patel distinctio, ee quod in eapitainitio distincte Scriptu-
diatinciionem in Bibliorum editionibus setate Tertul- ras uon sed io libros duntaxaL Pam.
lueriiit,
iwni, atque nunc, cura istud eodem cap. aodie repe- 18 \ C ncc celabis cum. Diversaa
iitiscrchcris,
1 'lainr
neque id novuna illi videbitur, qui commen-
; alicujiis scriptura vestigia exhibent membranse N :
lartosveterom Pairum et maxime Rhabani Mauri in desiaera... vabis eam. itio.

Scripluras pene univcrsas, qua^ apud me mss. ox-
151 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES 1, POLEMICA. 152
exspectabit C7 rclractari a nobis, an observari vo- * viendo et adorando 73 . Itaque Dominus iratus
cos
luerit disciplinam quam voluit inslituere, ct an mc Quoniam quidcm, ait, transgressa cst 74 gens ista
rito ulciscatur desertam, quam voluit observatam pactum meum (42), quoddisposui patribus eorum, et
quando frustra instituisset, si observari eam noluis- non audicrunt 15 vocemmcam,et cgo non advertam
set, et frustra observari voluisset, si vindicare no- ad aufcrcndum virum a facie eorum cx nationibus
luisset. Sequitur enim ut has definitiones Dci ad- quasrelinquitdecedens Jesu(Judic. n, 20,21). Atque
lam 68 quam
versus supersliliones, evictas etiam ita per omnes pcne annales criiarum et deinceps
vindicatas (39) probem, quoniarn ex his tota mar- regurn, rescrvatis gentium circumcolarum viribus,
tyriorum ratio constabit. Aberat apud Deum in bello et captivitaie et jugo allophylorum iram dis-
monte Moyses, cum populus tam necessariam absen- pcnsavil Israel, quolicscunque ab illo maxime in
tiam cjus inipatiens, deos sibi producere quaerit, idololatriam 7G exorbitaverunt.

quospotius 1^9 Urgetur Aaron,
G9 ipse perdiderit.
et jubet inaures feminarum suarum in ignem con-

CAPUT IV.
ferri. Amissuri enim erant in judicium sibi vera Hanc igitur si a primordio constal et prohibi-
ornarnenta aurium, Dei voces. Sapiens ignis eftigiem tam (43) de tot tantisque pneceptis, et nunquam
vituli defundit illis 70 , suggillans illic cor habentes, B irnpune ISO
commissam, de tot tantisque docu-
ubi et ihesaurum, apud ;Egyptum scilicet inter cae- mentis, nec ullum tam superhum crimen apud Deum
lcra animalia bovis etiam cujusdam consecraticem ;
deputari, quam hujusmodi transgressionem, ullro
itaque tria millia homines a parenlibus 71 proximis inlelligeredebemus divinarum et denuntiationum
ca^sa, quia tam proximum parentem Deum offende- et exccutionum intentionem, jam tunc martyriis
rant, transgressionis et primordia et merita dedi- palrocinalam, non modo non dubitandis, verum
caverunt. In Arithmis(40) (Num. xxv), cum divcr- sustinendis , quibus scilicet locum fecerat prohi-
tisset Israel apud Sethim, abeunt libidinatum ad fi- bendo idololatriam : aliter enim martyria non eveni-
lias Moab, invitantur ad idola, ut et spiritu forni- rent ; et utique auclorilatem suam praestruxerat,
carenlur; edunt denique de pollutis eorum : dehinc volens ea evenire quibus locum fccerat. Nunc
et adorant deos genlis, el Beelphegor initiantur. Ob enim de Dei voluntate compungimur, et inge- 77
hanc quoque idololatriam, mcechiae sororem, vi- minat scorpius plagam, hanc ncgans, hanc accu-
ginti tria millia domesticis obtruncata gladiis divi- sans voluntatem, ut aut alium Deum insinuet,
nae irae litaverunt. Defuncto JesuNave (Judic. n),de- cujus haec non sit voluntas; aut nostrum nihilo-
rclinquunt Deum patrum suorum, et serviunt i.Jo- p minus deslruat, cujus talis sit voluntas; aut omni-
lis Baahm el Astartis (41); et iratus Dominus tra no neget voluntatcm Dei, si ipsuin negare non po-
didit eos in manibus diripientium ; et diripiebantur lerit. Nos auiem de Deo alibi dimicantes, et de
ab illis, et venundabanlur inimicis, nec potcranlom- rcliquo corpore haereticae cujusque doctrinae, nunc
nino subsistcrc a facie inimicorum suorum ;
quo- in unam speciem congressionis certas praeducimus
cunquc processerant, manus erai super illos in mala, lineas, non allerius Dei, quam Israelis, eam defcn-
72 instituit
et compressali sunt valde. Post quae su- dentes volunlalem, quae martyriis locum fecerit,
per illos Deus Crilas, quos censores intelligimus, sed tam ex praeceptis prohibitae semper, quam ex ju-
nec istis obaudire perseverarunt : ut quis Crita- diciis punitae idololalriae. Si enim praeceptum
rum obierat, illi ad delinquendum supra quam pa- observatum 78 vim patitur, hoc erit quodammodo
tres eorum, abeundo post deos alienorum ct ser- observandi praeceptum, ut id patiar per quod po-
Varioe lectiones.
G7 Exspectabilur, cod. Wouw. G8 Edictas cod. Wouw. co Quo se potius Jun. 70 Diffundit illos cod. Wouiv.
71
Et decst Venet. 72 Postquam Hhen. Seml. 73 Orando lihen. Seml. 74 Transgressi suot cod. Agobardi. 75
Obaudierunt lihen. Seml. 7G Idololalria Seml. 77 Et abjicit Seml. posl Hhenan. 78 Observando Pam. Iihen.
Seml. Oberlh.
Commentarius.
(39) Tam evictas quam
1
etiam vindicatas. Siclegi- n r) jcap "EXXnatv 'AcppooiTT, X£p|j.dvr) 6eb; Stocovfwv. Idem
tur in codice Agobardi ; iu lib. Ursini, edictas. Rig. apud Cedrenum rtperies. Le Pr.
(40) In Arithmis. Vocem Gr&'cam rctinuit, pro Transgressa est gens ista pactum meum. In
('i2)
in Numcris, ut paulo posl Critas babet, pro Judices. Agobardino logitur Transgressisunt gens ista pac-
:
Le Pr. tum mcum, et paulo 'post Et non aadierunt voci :
(44) Idolis Uaalim et Astartis. Baalim sunt hic dii meie, quo modo scriptum aTertullianofuisse non du-
gcntium seu idola; aliquando Ba.il pro loco sumi- bito. Serl mutavere qui magistellorum sceptra me-
tur. Aslarte de qua plurima tit meniio in Hbris Rcg. tuebant. Rig.
dea erat Sirloniorum. Id teslatur Ccdrenus, ubi nir- (43) Si a primordio constat et prohibitam. Veti-
rat Salomonem exstruxissi; ldolo ct Moabitarum tam fuisse tanquam summum seelerum idololatriam
Aslartae Sidoniorum Achilles Ta-
templa ; ct certo certius est. Unde Terluliianus in eo crimine
tius initio Amorum Cliloph. ct Leucip. *E8uov : cuncta comprehendi probat lib. de IdoloL, quem
tyj twv «£otvixtov. KaXouatv a'JTr,v 'AaTdtfTrjV ot St- his vocibus orditur « Principale crimen gcneris:
o*<&vtot « Deae Phcenicuni sacra fecerunt

: Astarlen : huuiani, » ctc. A cujus scnientia non discedit Gre-
lianc vocanlSidonii. » Abominandurn vero illud ido- gor. Nazianz. orat. 38 de Idolol. "Ea/aToi tSv xa- :
lum Venercm Gra^corum iuisse ait Suidas. 'AoTripTJ) KOV '/.Xi TlOWTOt. LE PR.
153 ADV. UNOSTIGOS SGOKPIACK. 154
observarc praeceptum; vim scilicct quaecun- tal cum idololatria,,sed de « sua gratia (44) ; libera t
tcro /\
ab idololalria. Quod a malo liberat, quis
imminet caventi ab idololatria. Et utique
cii i
qnc milii
qui imponil praeceptum, extorquel obsequium. non bonum pronunliabit ? quid aliud est adversa-
ergo noluissc ca cvenirc, pcr quae tio M idololalriae aique martyrii, quam mortis
Non poluit
Praescribitur mihi ne quem et vitae? In lantum vita marlyrio deputabitor, quan-
constabit obsequium.
diccndo, non minus lum ;),J
mors (49) idololatriae
,J0
Vitam qui mulum
aliuin Dcum dicam; nc, vcl .
ne quem alium dixerit, habel mortem (piam bonum dicat. Est et

lingua quam manu Deum fingam ;
adorero, aut quoquo modo

M vci.crcr, praeter uni- Iisec pcrversitas hominum, salularia cxcutere, exi-
tiosa suscipcrc periculosa quaerere ,Jl
inedica
ciim illum qui ita niandat quem et jubeor liincrc, ;
, ,
nc ab eo deserar; ct de omni Hibstantia diligere, male vitarc; rnori dcnique citi'S, quam curari
ut pro co moriar. Iluic sacramento militans ab dcsiderarc. Nam cl medicina> prsesidium plures
plures enim 93 slulti, pluros timidi et
lioslibus provocor, pir sum illis si
(!l)
manus de- refugiunt:
dcro; lioc defcndcndo dcpugno in acic, vulneror, male verccundi. El cst planc quasi sa-vitia me-
concidor, occidor. Quis hunc militi suo exitum dicinse °'', dc sculpello, dcquc cauterio, de sinapis
non tamon secari, et 95 inuri, ct
voluit, nisi qui tali eum sacramcnlo consiguavii '.'
incendio (46);
extendi 9G , idcirco IS9 inahmi, quia dolores uti-
CAPUT V.
nec quia tautummodo conlristat, recu-
E los affert :
Habes igitur Dei mei voluntatcm : oecursum esl sabilur; sed quia ncccssario contristal, adhibcbi-
1211 huic plagae. In 81 alium ictum consideremus, tur. Ilorrorem operis fructus cxcusat. Ululans
de voiuntalis qualitate. Longum est ut Deum mcum denique ille, et gcmcns, et mugiens inler manus
bonum ostendam quod jam a nobis didicorunt
,
mcdici, poslmodum easdem merccde cumulabit,
Marcionilu:. Dcum inlerim sullicit dici, ul ncccssc arlilices oplimas praedicabit, et ssevas jam ncgabil.
sit boiui m crcdi. Malum cnim Deum qui M prse- Sic et 91 martyria desseviunl, scd in salutem;
siimpsorit, consiarc in ulroquc non polcrit : aut licebit et Dco in viiam aeternam per ignes et tjladios
medicum quidem 98
Deum negare debebit, quem malum cxisiimarit, et acerba quaeque curare. Sed
aul. bonum dicere, quem Dcum pronuntiarit. Bona iniraberis cliani in illo, quod fermc pares adhibcl
igitur crit ct voluntas ejus, qtiinisi bonus, non erit qualitates mcdclarum adversus qualitates quere-
Dcus. Probabil hoc eliam ipsius ni bonitas, quam larum: cum quasi de perverso auxiliaiur, pcr ea
Deus voluit; marlyrii dico: quia bouum nonnisi Bubveniens per quae laboratur. Nam ct calores
bonus voluii 83 . Bonum contendo marlyrium apud p caloribus amplius oneramlo compescit, et ardorcs
eomdem Deum, a quo w et prohibetur et punitur >iti poiius macerando restinguit '•'',
ct fellis excessus
2
id ilolatria. Obuitilur enim ct adversalur idolola- amans quibusque potiunculis ' colligit , et san-
iriss martyrium. Malo auicni obniti et adversari 85 guinis fluxus dcfusa insuper venula revocat. Deum
nisi bonum non Non quasi ncgemus csse
polcst. vcro, et quidcni zclotcm, culpandnm existiroabis,
Bemulationem, lam malurum inler se, quam et bo- si voluit certasse cum causa, ct injuriae aemulan-
norum. Sed alia conditio cst hujus tituli. Marty- do prodesse, morlem morte dissolvere, occisioncm
rium enim non dc communi aliqua militia 8G ccr- occisiono dispareere, tormenlis lormenta discute-
Variae lectiones.
Quomodo Rhen.Seml. Oberth. Pam. quo modo Jun. Si illis Rhen. Pam. Seml. Oberth. nisi illis Latin. ''''
Quia Pam. Rhen. Seml. Oberth. 83 Bonum non nisi bonns vi luit, oJm. 8* Elabj. Rhen. Seml.
;1
Nec Latin. ''•''
Oberth.
'''
Observari Fran. Militia Pom. Rhen. Seml. Oberth.
'••'•s7
Cum Venet. Seml. '' Adversario Rhen.
Seml. Venet. M In qnanlum Latin. 90 Quantum morli idololatria Rhen. Pam. Venet. Seml. Oberth. Quae- '''
que Seml. ''- Q\\\ inserit Seml. '' Enim abj. Seml. Medicina Scml. K Ei abjic. Seml. Morderique ''•'•
'•'''
add.
Rhen. Pam. Seml. Oberth. 91 Ei si Seml. M Quoque 5*m/. " Rcstringit fttett. Pam. Seml. Oberth. Po-
tiouibus Rhen. Pam. Seml. Oberth. - Corrigit Latin.
Commentarius.
(44) Martyrium enim nondecommunialiquami- n libidine, nam tunc utrinque sunl maia ct vitia.
liim certatcum idololatria, sed cum sua ,/n
gratia. In Sed aliam esse ail conditionem srmonis quera
exemplari legiiur, malitia, dein vero in vulgalis instituit de eertaraine raartyrii cum idololatrii.
ediiionibus, sed de sua gratia; itaque emendationis Etenim marlyrium non certare cum idololatria dc
partem debebimus anliqiiis illis Agobardi raembra- communi aliqua malitia, quasi esset certamen in-
nis, partem libris vulgatis. Sic enim oxsi tel vera ter duo mala, utruni sii poteotius, imo certare de
lectio si legimus: « Martyrium enim non de commi gratia, de
i suo bono, quod ab idololatria li-
niuui aliqua militia certat cum idololatria, sed de berat. Rio.
suagratia: liberal enim ab idololatria. » Ait Ter- Quantum morti idololatria. Sic est in libro
tulUanus, martyrium esso bonum, quia maio, quod \ obardi; at in libro Ursini, « Quantum mors ido-
,M jdololatria adversatur, nec
, adversari malo lolatriae. > liu;.
possit, nisi binum. Non quasi neget adversationem -
De sinapis incendio. Describitur a Plinio s
scu pugnam B3mu'ationemque esse vitiorum

seu na is ignei effectus, salubcrriinum oorpori. Bidem
malorum inter se; quippe inlerdum experimur, tribuitur viscaustica ct urigo. Kio.
rapacitatem certare cum crudelitate, eulam cum
155 TERTULLIANI OPEllUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 156
re, supplicia suppliciis evaporare, vitam aufe- n proposuisset 8 per quae cum adversario experire-
,
rendo cotiferre, carnem laedendo juvare, animam mur, ut a quo libenler bomo elisus est, eum jam
cripicndo servare. Pcrvcrsitas quam putas, ratio conslanter elidal, hic quoque liberalitas migis,
est; quod sssvitiato exislimas, gralia est : ita Deo quam acerbitas Dei praeest. Evulsum enim homi-
de momentaneis aeterna medicante 2*
(47). Magnifica nem de diaboli gula (49) per tidem, jamet incul-
bono tuo Dcum tetrum: incidisti in manus ejus, catorem ejus voluit efficere per virtutem; ne so-
scd felicitcr incidisti; incidit et ille in aegritudincs lummodo evasisset, verum ctiam evicisset 9 inimi-
tuas. Homo semper medico prior negotium facit : cum. Amavit, qui 10
vocaveral in salutem, invitare
denique sibi metipse pcriculum mortis atlraxil. et ad gloriam ; ut gaudeamus n libcrati, exsultemus
Acceperal a Domino suo, ut a mcdico, satis utilcm etiam coronati. Agonas islos, contentiosa solemnia
disciplinam secundum legein vivendi, ut omnia ct superstitiosa certamina Graecarumet religionum
quidem edcret, ab una solummodo arbuscula tem- et voluptilum, quanta gratia saeculum celebret,
peraret, UfiiB quam ipse medicus imporlunam etiam Africae liquit (50). Adhuc Carthaginem ia
inlerim novcral : audiit ille quem maluit, el absti- singuhe civitates gratulando inquielant, donalam
ncntiam
saturatus,
rupit, 17
in
cdit
mortem
illicitum,
3
'
et
cruditavit (48), dignissimus
transgressione
R
D
Pythico
dignissimum
—
agone post stadii
creditum cst sladiorum

sencctutem.
13
Ita ab aevo
experimen
bona tide in totum perire 4
,
qui voluit. Sed Dominus tum, committere artcs, corporum et vocum prae-
donec tempore medi- 14
sustenlala fervura 5 delicti, stanliaml31 exprimere ,
praemio indice, specta-
cina lcmperaretur 6 paulatim remedia composuit, culo judice, sententia voluptate : qua nulla sunt
,
omncs fid i disciplinas, et ipsas aemulas viiio, ver- praelia (51), non multa 15 vulnera (52), pugni quas-
bum mortis verbo vitae resciudentes, auditum sant, calces arielant (53), cettus dilaniant, flagella
transgressionis audiiu devotionis limantes, ita et dilacerant: ncmo tamen agonis praesidem suggilla-
cum mori pracipit medicus ille, veternum mortis verit, quod homines violenthe objeclat, injuriarum
cxcludil. Quid gravatur pali nunc homo ex reme- acliones exlra sladium, sed quantum iivores 1(5
illi
dio, quod non esl lunc gravatus pati ex vitio? et cruores et vibices negocianlur intendet n : coro-
displicct occidi in salutem , cui non displicuit nas scilicet, et gloriam, et dotem, privilegia pu-
18 imagines, slatms, el qua-
occidi in perdilionem ? nauseabit ad antidoium, blica, stipendia civica ,
qui hiavit ad venenum ? lem potest praestare saeculum de fama aeterniiatem,

CAPUT VI. de memoria resurrectionem. Pycles ipse non que-
Sed si i certaminis nomine Deus nobis martyria C ritur dolere se; nam vult; 19 corona premit vulnera,
Varioe lectiones.
5 Sustenlato
2*
Meditante Rhen. Pam. Seml. Oberth. Eructavit l\hen. Pam. Seml. 4 Perisse Pam. Seml. 3
6 Et Pam. Seml. 8 Proponit Pam. Seml. 9 Devicissel

fervore Seml. Temperatnr Rhen. Seml. Oberth. ">
12 Licuil Seml.
hiHi.Seml. 10 Quae Pam. Seml. quos Latin. ll Ut qui gaudeamus Pam. Semt. gaudemus Jun.
1
Siudiorum hhen. Pam. Seml. 14 Expendere lihen. Pam. Seml. Oberth.

•'
15 Sunt inserit Seml. 16 Livons
19 Non Rhen. Seml.
Seml. » Inlendis Rhen- Pam. Seml. Oberth. 18 Stipcndia, civitatem Latin.
Cominentarius.
(47) Deo de momentaneis ceterna medicante. Sic
stadii senectutem, » id est, poslquam stadium, id est
vetus exemplar. Ait Terlullianus Deum bono locus ad agones deputatus, jan senectutem quam
nostro crudelem atquc tetrum, qui homines eliam dam passus esset, utpote a muliis annis minime
pcr martyriorum crucialis ad felicitatis aetemse frequenlatus. Atqui Pythicum agonem vocat eum
gloriam evaderc velit, nobis essc cohndum aman- qui ludis Pylhicis, id est Apollini Pylhio dedi-
in
dumque, multo magis quam medicum, qui fcorpons catiscelebrabalur. Pyctes enim, pro pugile, notior
nostri valetudinem nonnisi urendo secandoque vox est quam ut pluribus sit opus. Pam.
Dein explical et emoll l, quod alias durura
rcstiiuil. (51) Qua nulla sunt prwlia. Elenim agoncs ce!e-
ac tetrum videhatur. Hunc locum imitari voluit brantur etiam in alta pace. Sic libro dc Spectaculis,
Lucifer Calaritanns hb. de Contem. morte pro Chri- alhlclas dixit homines altiles propler ottum Grseciae.
sto : u Quo enim licet medicus sccet, cauterio ural,
I
Rig.
sinapis incendio ad omncm dolorem ;egrum dedu- (52) Nonnulla vulnera. Hsec itasunt distinguenda :
cat:' tamen ncc êcari, inuri, exedi," morderiquc n nain hoc ait Nulla sunt praelia, quia nullus hoslis;
:
:_.._ -_.:c„„^ w se(| tameii non .-unt nulla vulnera, quia strenue ac
esse mimicum, » ctc. Scd longa esl inler artifices
,
iorliter decertant et vulnerantur. Rig.

differentia. Rig.
(53) Calces arietant. Faber, Agonist. lib. n,
(48) In mortem cruditavit. Post pabulum illicilum
c. 9. Icgi vult, calvv. Nihil muiandum censco. Vox
laboravit moitifera cruditale. Eodem verbo utitur
lib. de Jejuniis, « usque ad choleram orlygometras
vero, arietant, aiiis etiam usitata. Plinius lib. u,
cruditando. » Rig. cap. 82, de aedificiis terrac molu sese collidentibus :
« Dia-
t Innoxium, et cum concurrenlia tecta contrario
(49) De diaboli gula. Sic lib. de Spcctac. :
ictu arietanl, quoniam alier motus alleri renitilur. »

boli ex allo praecipitati gula, » et libro de Pudi-
Etsi vero de arielibus, ex vocis elymo, id intelligi
ritia :« Cui etiam conditio gratior quteque de gula
tantum videatur, de tauris tamen Virgilius
crep'a tst. » Rig.
lib. xii
(50) Adhuc Carthaginem, etc, donatam Pythico :
agone, elc. Hinc occasionem accepisse videtur

auctor scrihcndi libri de Spect. quod indictus Cum cfuo conversis inimica in prjelia lauri
tsset Cartiiagini « Pythicus agon, » idque « post Froniibus incurrunt.
157 ADV. ONOSTICOS SCORPIACE. 158
palma sanûinem obscurat; plus victoria tumet a nihil jam repulari potcst (56), quibus in lavacro
20
quam injuria (54). Hunc lu la;sum exislimabis ipsa vita deponitur. Sic dilectio operii iitullilwiiticm
quem vides laetum? Sed ncc vioius ipse deagono- delictorum (I Petr. iv, 8), quae Deum scilicet <Uli-
tlicta ca.sum suum exprobrabit. Deum dedei gens ex totis viribiu suis, quibus in martyrio de-
artcs et disciplinas suas educere in rnediuin, in certat, ex tota anima sua (Matth. xxu, 37), quam
hoc saeculi spatium, in spectaculum homiuibus et pro I) o ponit, hominem martyrem excudit. Haec tu
angclis et universis potestatibus? caruem atque remedia, consiiia, judicia, spectacula etiam Dei
imiinam probarc dc constantia atque tolerantia? airocitatem judicabis 2 >
(57)? sanguinem hominis
darc liuic palmam, huic bonoruin, illi civilatem, Deus concupiscit? Et tameu aiisiin dicere, si ct
illi ? etiam quo^dam reprobare,
stipendia et castiga- bomo regnum Dei, si homo ccrtam salutem, si
tos cum iguominia submoverc? Nimirum praescribes et 30 bomo secnndam regeuerationem. Nulli 31
Dco, quibus lemporibus, aut modis, aut locis dc fa- compcnsatio invidiosa esl, in qua aut gratiae, aut in-
milia sua judicel, quasi non el pncjudicare judici juriae communis cst rdtio.
congruat. Quid nunc, si non 21 certaminis nomine
CAPDT VII.
in martyria fidem exposuisset, sed et 22 proprii pro-
fcctus; nonne oportebat illaai habere aliqucm spei B Incutiat adhuc scorpius, bomicidam Deum ven-
cumulum, cui studium suum cogeret, votumque lilans : horrcbo plane spurcum blasphemiae stalum
susperulcret, quo enitereiur ascendere, cum ter- de haerelico ore fcetentcm ; êd et talem Deum de
rcna quoque olficia in gradus aestueni (55)? aut fiducia rationis amplectar, qua ratione ctiam ipse
quomodo multse mansiones apud Patrem, si non se plus quam homicidam pronuntiavit ex Sophiae
pro varietaie meritorum? quomodo et stella a suae persona, vocc Salomouis: Sophia, inquit
stella distabit in gloria (I Cor. xv), nisi pro 1&5 (Prov. ix, 2), jugulavit ftlios suos. Sophia, sapicn-
diversilate radiorum? Porro, ct si tidci propterea l
ia est. Sapienler utique jugulavit, dum in vilam, et
congruebat sublimitatis et claritatis 23 aliqua pro- rationaliter, dum in gloriam. parricidii ingeniura !
latio, tale quid esse oponuerat illud emolumenti; o scelcns arlificium ! o aigumenluni crudelitatis,
quod magno constaret 2 ''
laborc, cruciatu, tormenlo, qua) idcirco occidit, n morialur quem occiderit ! Bt
morte. Sed respice compensalionem : cum caro et i<Ieo ttH» quid sequitur? Sophia iti exitibuscantatur
anima dependitur, quibus 32 hymnis exitus mar-
in hominc carius niliil (Prov. i, 20); cantalur enimet
alierum manus ^3 agit^ bene
alierum tyrun, « Sophia in plateis de constantia
2:>
< i; Dei, Qalus ; ipsa C
'
dcpcndi 2C enim libos suos jugulat. Super sumnios autem muros

in profectu \ quorum est profectus; ipsa
erogari, quae lucrifiant r7
eadem
; prctia, quae et confisa dicit, cum quidcm secundum Isaiam bic
rces. Prospexerat ct lias Deus imbeeillitates exclamat : Ego Dei sum : et bic vociferatur : ///
3|
condilionis humanae, adversarii insidias, rerum nomine Jacob; et aliusscribit , Innomine Israelis
Fallacias, sa^culi rctia, ctiam post lavacrum periclita- (Isa, m.iv, 5). bonam matrcm ! Oplo ei ipse in
turam lidem, perituros plerosquc rursum po-l salu- lilios ejus abea OCCidar. Oplo occidi
redigi, ut ut
tem, qui vestitum obsoletassent M nuptialem, qoi tilius liam. Solum autem jugulal liiios suos; an et
faculis olcum non praeparassent, qui requirendi, lorquc! ? Audio enim et alibi dicentem Deum: Lrunt
per montes saltus, et humeris essent reportandi. uriturargentum 35
el illos sicuti , et probaboillos sicuti
Posuit igitur secunda solalia, extrema praesiiia, probatur aurum -'"'
(Zach. xui , 19). Utique per
dimicationem martyrii, et lavacrum sanguinis exinde tormenta ignium et suppliciorum ,
per martyria
sccurum. De cujus felicitale David Beati quorum : fidei examinatoria. Scil el Aposlolus qualem Deum
dimissa sunt delicta, et quorum opertoe sunt ini- ripserit, cum scribit: Si Deus Filio suo non
quitates (Psal. \xxu, l). Beatus vir cui non im- pepercit,sed pronobistradidit iUum,quotnodo non et
putaverit Deus delictum. Proprie enim martyribus cuin illo omnia condonavit nobisf (llont. VUI,
Varise lectiones.
" l'l s victoriarum estquam injuriarum quam injuriatum Rhen. Pam. Seml. I.at. Jun. plus victoriatum est
-''
Qui si noii nhni. Seml. Oberth. n Klabj. Seml. ^Subhmitatiei claritati Rhen. Pam. Seml. Oberth.
tare Rhen. Seml. Oberth. -•' Adflatus Rhen. Pam. Seml. -' Prsefectum Jun. - Lucrificaut Rhen. Seml Oberth. 7
,;
Oboleta Jun.
'
'-"•'
Indicabis Jun. vocabis Vet. Exempl. Bi bj. Seml. Nullacod. Wouw.
'-'
Caoitur Rhen.
Pam.Seml. u Constantiam Pam. Fran. 3* Inscribit Rhen. Pam. Seml. M Aurum Rhen. Seml. Oberth. x
Argenlum Rhen. Seml. Oberth.
Cnininciit irius.
(84) Plus victoria tumet, quam injuria. Sic le- n tiorem ponil 1!. Cyprianus epist. 52, a<l Antonian-
gendum snasii liberAgobardi.Nec dubilo, quio Ter- Aliud, tnquit, missum in carccrera non exire inde<
tullianus sissima scripserit. Rio.
i
donec solval novisshnum quadrantem, el pro p c-
Terrena quoque officiain gradus testuent. catis dolore crucialum emundari ei purgari
longo
Hoc est, contendant pro dignitate gradus. ul pri- dlu igne, et pqodere io d e judicii ad seuteotiam
mum oblineanl locum. Uig. judicis; aliud st.itim ad gloriam pervenire, fideiel
(otyProprieenim martyribusnihil reputaripotes /. virtutis accipere mercedem, peccata omnia pas-
ls et euatn loeus
purtratoni assertioneim
pertioel ad pu sione purgasse, el Domino coronari. Pam.
ct eain diffilerentiam (de qua supra
eiiam apud l.tiam Dei atrocitatem judicabist Vetus
nunc auotoremlib, de Anima, cap.
35V quam aper oxemplar, voeabis. Rro.
159 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SBRIES I, POLEMICA. 160
Vides quomodo ctiam proprium suurn Filium pri- * etcrit honor sepultura M ejus. Habcs liic quoque ct
mogcnitum ct unigcnilum Sophia divina jugula- praedicationem el remunerationem martyriorum. A

verit; utique victurum, imo ct caeleros in vitam primordio cnim justitia vim patitur. Statim ut coli
redacturum. Po-sum diccre cum Sophia Dci : Chri- Deus ccepiljinvidiam religio sorlitaest: qui Dcopla-
stus cst qui se tradidit pro delictis nostris. Jam et cueral, quidem a fralre; quo proclivius
occiditur, el
semelipsam Sophia trueidavit. Verba 31 non sono impietas alienum sanguincm sectaretur 45 a suo ,
solo sapiuut, sed ct sensu : nee auribus lantum- auspicata est 4G Deniquc, non modo justorum, ve-
.
modo audienda sunt, sed et mentibus. Crudelem rum ctiam et prophetarum. David exagitatur, Elias
Deum, qui nou intelligit, credit. Quanquam ct non fugaiur, Jeremias lapidatur, Isaias secatur, Zacha-
intelligenti posita sentcnlia est, quae temeritatem rias inter altare et ajdem trucidatur, perennes
cohibeat aliter intelligendi. Quis enim, inquit cruoris sui maculis silicibus adsignans. Ipse clau-
(Rom. xi, 32), cognovitsensum Dei? aut quis illi sula Legis et prophetarum, ncc prophetes, sed an-
consiliarius fuit,quieum instruat ?aut viam intelli- gelus dictus, contumeliosa caede truncatur in puellae
gentice quis demonstravit Sedenim Seylharum
illi f psaltieae 41 lucar (59). Et utique qui Spiritu Dei age-
Dianam, aut Gallorum Mercurium, aut Afrorum bantur, ab ipso in marlyria dirigebanlur, ut et
Saturnum, hominum viclima placari apud saeculum " jam 48 paticndo quae et pracdicassont. Proinde ct
licuit 38 Et Latio ad 39 hodiernnm Jovi media in
. trina fratemitas, cum dedicatio imaginis regiae ur-
urbe humanas sanguis ingustatur; nec quisquam bem 49 urgeret officio, non ignoraverunt quid fides;
retractat, aut non rationem praesumit aliquam, aut quae sola in illis captiva non fuerat, exigeret mo- ;
inaestimabilem Dei sui voluntatem. Si noster quo- riendum scilicet adversus idololatriam. Meminerant
que Deus propriae hostiae nomine martyria sibi enim et Jeremiae (60) scribentis ad eos (Daruch. vi),
dcpostulasset, quis illi exprobrasset funestam reli- quibus illa captivitas imminebat : Et nunc videbitis
gionem, et lugubres rilus, et aram rogum, et pol- deos Dabyloniorum aureos et argenteos et ligneos
linctorem sacerdolem ? et non bcatum amplius re- portari super humeros ,ostentantes nationibus timo-
putasset, quem Dcus coinedisset? rem. Cavete igitur ne et vos consimiles sitis allophy-
lis, et timore capiamini, dum aspicitis turbas ado-
CAPUT VIII.
dicite in animo vestro-
rantes rctro eos et ante;sed
Unum igitur gradum insistimus, et in hoc solum Te, Dominc, adorare dcbemus. Itaque dixerunt a
provocamus, an pnecepta sint a Dco martyria , ut Deoconcepta fiducia, quando vigore animi conditio-
credas ratione 40 praecepta, si praecepla cognoveris, P nales minas regis excutiunt (Dan. m, 16) : Non ha-
quia nihil Deus non ratione pracceperit. Siquidem bemus necessitatem respondendi huic tuo imperw.
honorata cst apud illum mors religiosorum ipsius, 138 Est enim Deus noster quem colimus, potens
ut cauit 137 David (Psal. cxv, 15) non opinor : eruere nos de fornace ignis, et ex manibus tuis; et
isla communis ct omnium deb tum; atqui jnsta
;
,
tunc manifestum fiet tibi, quod neque idolo tuo fa-
ctiam ignomiuiosa est ex elogio 41 transgressio- itiulabimur, nec imagincm tuam auream, quam sta-
nis(58) et mcrilo damnationis; sed illa quae in ipso tuisti, adorabimus. marlyrium et sine passione
aditur 42 ex testimonio rcligionis, ct praelio con- perfectum ! Satis passi, satis exusli sunt, quos
fcssionis, pro justitia et sacramento; sieut Isaias proptcrea Deus texit, ne potestatem cjus mentiri
(lvii, 1): Videte 43 , inquit, quomodo perit justus, et viderentur. Nam et Danielem nullius praeter Dei
ncmocxcipitcorde,etvirijustiauferuntur, et nemo supplicem (61), et idcirco a Chaldaeis delatum ac
animadvertit : a facie enim injustitice peritjustus, depostulatum statim uiique conclusa et usitala
Variae lectiones.
31Verbo Dhen. Seml. Oberth. 38 Liquit, Pam. Fran. 39 In Pam. 40 Natione Venet. 41 Ellogio Jun. 42 Audi-
tur Scml. 43 Vide Scml. 44 Sepulturae Pam. Rhen. Seml. 45 Insectarctur Seml. 46 Insectata inserit Seml.
" Salticae Scml. 48 Etiam Scml. 49 Turbam Jun.
Gommentarius.
(58) Atquinista etiam ignominiosa est ex elogio n sit in puellae saltatricis (quam salticam sua voce
transgressionis. Hoc dicil cx sententia Catholico- nuncupat) praemium. Pam
rum omnium, ex perpctua traditione et Scripturae (60) Meminerant enimet Jeremice, elc. Jeremiae
teslimonio cxistimanlium ideo mori homines, quia olim Patnbus quidquid hodie libro
adscriptum a
advcrsus vctitum de arbore gusUverant, quam in Baruch rontinetnr, atqae adeo eliam de ejus Scrip-
medio paradisi posilam Dcus exceperat. Rig. emen- turae anctoritate canonica, quibus cousentit hic
dant. Edd. auctor, citans Jeremiac nomine, quod invcnitur
(59) Inpuellce psalticte lucar. Mittit Dn. Lalinius Baruch. vi. Pam.
ad Festum. Ubi Joseplius Scaliger hunc Tertulliani (b[)Da?iielemnulliusprceter Dei supplicem.Uhlo-
locum citans, lucar appellari dicit mercedem salta- rium hanc attigit cap. 5 de Idololatria, qui locus
torum quam Beaxptxbv appellanl Charisius et Glos- non adeo cum hoc consonat. Nam hic dicitur Da-
sographi; qua significatione etiam Tacitus, Annal. niel nulliusnisi Dei supplex, ibi vero ccetera Dario
lib. I, dixerit Lucar histrionum coercitum tempori- subnims, hoc est morigerus Quod tameu obtem- :
bus Tiberianis, ct Livius, lib. m

Lucaris meriti perandi genus saeculare fuit, cum hic dc rcligione
donum, quod Pythio Apollini mitti jubebatur. Idque et veri Dei cullu agatur. Le Pr.
elcga. ler, utj ote cnm caput B. Joannis Bapt. datum
IGl
ADV. CNOSTICOS SCORPIACE. 162
leonum dcvorassct si Darii digna prae- ,

quod plerique jam nostri. Dehiac ad apostolos re
feritas fl
opor- vocat (v. 22) El critis odio omnibns propter no*
sumplio dc Deo falli debuisset. Cseterum, paii
:
tcbat omncm Dci pra;dicatorem atque cullorem qui mcn mcum. Quanlo magis nos, quos a parenlibus
provocatus ncgassct obscquium quoque tradi oportct? Ita, ipsa bac permistione
ad idololatriam
quoquc ralionis statum, qua 50 ct nunc ad apostolos, nunc ad omnos disponendo,
sccundum illiu*
prsBSentibus tunc et postcris dcinccps commendari

cumdem in universos nominis exilum effudit, in
vcrilalcm oportebat, pro qua fidcm diccrct passio

quibus con-cderit nomen cum odii sui lege. Qui
ipsorum dctcnsorum ejus; quia ncmo voluissct autem sustinueril usquc in /inem,iste saluus fiel
occidi, nisi compos vcritatis. Talia a primordio ct (ihiil). Quid suslinendo, nisi persccutionem, nisi
praccpta ct exempla debitriccm martyrii fidem Iraditionem, nisi occisionem? Noc enim aliud cst
ostcndunt. sustincre in finem, quam pati fincm. Et idco: Non

est discipulus super magistrum (ibid. 25). Stalim
CAPUT IX. scquilur: ISec scrvus super dominum suum; quia
Supcresl, nc anliquitas suum quoque habucrit cum Magislcr et Dominus ipsc perpessus sil pcrsc-
cutioncm et traditioncm et occisionem, multo ma-
sacramentum (62), novitatcm Christianam recen-
serc, quasi ct dc Deo aliam, ac proinde disciplina gis scrvi ct discipuli camdcm expendere debebunt ,
quoque eemulam, cujus sopbia filios jugulare non B ne quasi superiorcsexcmpti de iniquitale vidcantur-,
norit. Plane alia in Chrislo ct 5l divinilas ct volun- quando hoc ipsum sufficere eis ad gloriam dcbeat,
tas cl schola, 52 marlyria aut nulla in tolum, aut ajquari passionibus Domini quarum ct Magistri ad
aliter intelligcnda mandarit, qui ncminem ad hujus- loleranliam a'dificans non eos monet (ibid. 28),
modi discrimcn hortclur, qui pro co passis nihil timcndos,quisolumcorpus occidant, animam autem
repromittat, quia pati eos nolit. Et ideo prrccepto- intcrficcrenon valeant;scdilli potius metum conse-
rum principia dcduccns : ticati, inquit (Matth. v, crandum, qui etcorpus ct animam occiderc ct per-
10), i/iti persecutionempatiuntur ol> justitiam,quo- derc possit in gchenna. Quinam hi solius corporis
niam illorum csl regnum ccelorum. lloc quidcm ab- interemptores, nisi praesides el reges supradicli ?
solule ad omncs, dehinc propric ad apostolos ipsos : homincs opinor. Quis cibm anima? dominator, nisi
Beati eritis cum uosdcdecoraucrint, ct persccutifue- Dcus solus? Quis iste ignium comminator, nisi is,
rint, et dixerint aduersus vos omnia mala proptcr sine cujus voluntatc nec passerum alter in terram
mc ; gaudete et cxsullate, quoniam merces vestra cadil, id est, nec allcra ex duabus substanliis ho-
piurima in ccclo sic : enimfaciebant ct prophetis pa~ minis caro aut anima? quia ct capillorum apud
trcs eorum [ibid. 11). Ut IJJO eliani prophctarct Q cuni regcstus est niunerus (ibid.31). Piolitc 1 IO
quod ct ipsi occidi hahcrcnl ad excmplum pruphe- ergo metuere cum supcr dicit, multis passcribus
tarum. Quaoquam ctsi omncm hanc pcrseculioncm antistalis ; non frustra, id cst, non sine emolu-
conditionalcm in solos tunc apostolos dcstinasset, mento casuros in terram repromiltit, si magis ab
utiquc per illos cum tolo sacramcnto, cum propa- hominibus quam a Deo occidi eligamus. Omnis
ginc nominis, cum traducc Spirilus sancli in nos igiturqui in mc confessus fuerit coram hominibus,
quoquo spcclassct ctiam persccutionis obeundu' dis- ct ego confitebor in illo coram Patre meo qui in cos-
ciplina, ul in h.ereditarios discipulos et apostolici lis cst. Etomnis qui ncgavcrit me coram hominibus,
scminis fruticcs. Nam ct rursus ad aposlolos diri- et ego ncgabo illum coram Patrc meo qui in ccelis
git (Matth. x, 16) : Ecce cgo mitto uos tanquam est (ibid. 33). Manifesta, ut opinor, dolinitio ct ra-
oves in medio luponm; ct (v. 17): Cavetc ab ho- tio Cat 53 tam confcssionis quam ncgationis, elsi
minibus; tradent cnim vos in consessus, ei insyna- disposilio diversa cst. Qui se Chrislianum contitc-
gogis suis flagellabuni vos, ei ad prcesides et reges tur, Christi csse testalur. Qui Christi cm, in Chri-
perducemini, meicausa, m testimonium illisct na- sto sit necesse c>\. Si in Christo est, in Christo uti-
tionibus, etc. Cum autem suhjicit (v. 21) : Tradct quc confitclur, cum sc Christianum contitetur. lloc
autem frater fratrem, ct paterfilium in mortem, ci cnim non potcst csse, nisi sit in Christo. Porro,
insurgent jilii in parentes, et mortificabunt eo.s-;main Christo confitcndo, Chrislum quoque eontitetur
nifeste iniquitaiem istam in ca-teros pronuntiavit, qui sit in Chrislo, dum et ipse in illo cst, utpoie
quam in aposiolis non invenimus. Ncmo enim co- Christiaous. Nam et si 5i diem dixeris, lucis rem
rum aut fralrcm aut palrcni passus est tradilorem, ostendis :>i
quse dicm pnestat, lioet non dixeris
Variaj lectiones.
50 Qma Seml 51
Et demit Seml. 52 Et addit. Seml. qui cod. Wouw. 33 Esi et definitio et ratio Seml. 5i
Ut si ((.,/. ôtttt;.
55 0stcndisti Scml.
Gommentaiios.
l'<2) Ne antiquitas suum quoque habuerii sacra- — Suum sacramentum. lloc cst proprium et pe-
mentum, Hocest, Ne quis iuuet Yeteri Testamenlo culiare antiquilati, nimirum Judaeis, aon ciiam com-
ordinata Euisse martyria, non Novo, Legc non municandum novitati Christianse. Uig.
fcvangeho. ltaquc sacramcntum martyrii dicit. Uig.
163 TERTULLIAM OPERUM PARS II. SERIES 1, POLEMICA. 164
lucom ; ila, elsi non direclo promintiavit, « Qui me 11 CAPUT X.

confessus luerit, » non esl diversus aclus quoti- Qui vero non hic, id est, non inlra hunc ambi-
dianae eoofessionis, a sensu Dominicae pronunlia- tum terrae, noc per liunc commcatum vitae, nec
5C
lionis. Quod cniin est qui sc confltetur, id est ajiud homincs hujus uaturae communis confcssio-
Christianum, i tiarn id per quod est confitetur, id nem putant conslitutam, quanta pnesumptio est
csi Christum. Proinde qui se negavil Christiauum, adversus omncm ordinem rerum in lerris islis, et
in Christo ncgando se in Cliristo esse dum
negavit, in vita ista, et sub humanis potestatibus experiun-
negat se ChrUtianum, et Christum aulem in se darum ? Nimirum cum animae de corporibus ex-
negando, dum se in Christo negat, Christum quo- cesseiiut, el per singula tabulata ccelorum de prae-
que negabit. Ita el qui in Christo negavcrit, Chri- cepto 61 dispici coeperint (65), et interrogari arcana
stum negabit. Et qui in Chrislo confessus fuerit, illa haerelicorum sacramenta, tunc confitendum
Christum contitcbilur. Suffecisset igitur etsi de apud veras potestates et veros homines, Teletos
tantummodo Dominus pronuntiasset. Ex
contitendo scilicet et Abascantos ct Acinetos 62 Valentini (66).
forma enim confessionis, contrario quoque ejus Nostrates enim, inquiunt, nec ipse Demiurgus con-
prsejudicaretur, id estnegationi; perinde negalioni 51 stanter homines probabat 63 veros esse, quos sttlli-
negationem rependi a Domino, quemadmodum B cidium situl(ti et pu i verem n rece et spntamen ct
confessioni confessionem. Et ideo cum in forma locustas deputavit etiam irrationalibus jumentis
confessionis, etiam nogalionis conditio iulelligatur, adaequavit. Plane ita scriplum. Non tamcn idcirco
apjiaret ad alium modum negalionis pcrtinere, quod aliud honunis genus intelligendum praeter nos :
de ea aliter Dominus pronuntiavit, quam de confes- quos 6 '* quia constat esse, et comparatione 65 potuil
sione, dicendo : Qui me negaverit, non, qui in me. induere (67), salva et proprietate generis, et singu-
Prospexerat enim et hanc vim plerumque in expu- laritate. Neque enim si vita viliata est, ut despec-
gnatione nominis subsecuturam, ul qui se Chri- tui judicata despeciis compararetur , slatim natura
stianum nega-set, ipsum quoque Christum compel- sublata est, ut alia in nomine ejus depuiaretur.
lereturblasphemando negare (63). Sicut non olim At rain servatur natura, ctsi suffundilur vita, nec
59
cum co lota fide quorumdam colluc-
pro... spice alios novil Christus homines, quam de quibus dicit:
lalum hoc modo horruimus (64). Itaque frustra
Quem mc aiuntesse homines ? ct : Quomodo vultis
erit dicere : « Etsi me negavero Chrislianum, non ut faciant vobis homines, et ita vos facite illi' (Mait.
negabor a Christo ; non enim ipsum negavi » Ex .
vn, 12). Vide an servaverit genus, a quibus et tes-
illa cnim negalione lantumdem tenebitur, 1-11 in quos justitiae vicem
C timonium sui exspectet, et
qua se Christianum negando, Christum in se ne- mandat. Illos autem ccelestes homines si expostu-
gans, eliam ipsum neg:ivit. Plus autem, quod et lem mihi oslendi, facilius 149 Aratus Persea, el
confusioni contusionem comminatur: Qui >ne con- Cepha, etErigonem (68), et Ariailnam inter sidera
fususfucrit coram hominibus, etego confundar eum delincabil. Qui aulem prohibuit Dominum illic
coram Patrc meo qui in ccelis est (Luc. ix, 26). etiam confessionem hominum faciendam manifeste 66
Sciebat enim a confusione vel maxime formari ne- detcrminare, ubi suam futuram apeite pronuntia-
gationem : mentis statum in fronle consistere ;
prio- vit ? ut ita 61 esset posilum : « Qui in me confessus
rcm cssc pudoris, quam corporis plagam. fuerit coram hominibus in coelis , et ego in illo
Variae leciiones.
56 Cum Seml. 57 58
Negatione Seml. ConfessioneSem/. 59 Ausjncc Pam. at vcro desuntqucedam littercein
cod. Agobardi. 60 In add. Pam. 61 Reccpto liig. respecto vet. exempl. receptu Latin. 63 Aginetos Seml.
iEgratos cod. Wouw. Rig. 63 lpsi eadem jurgiisconstantes homines probabil Seml. 64 Quod Seml. 65 Esse e
comparatione Seml. CG Manifeste demit Seml. G7 At n& Jun.
Commentarius.
(&3)Utqui seChristianumnegasset, ipsumquoque n et abascantos Valcntini. » Iu Ursini libro legitur,
Christum compelleretur blasphemanclo wtv/arg. Tale ^ ageratos ; ejusmodi autem vocabula reperiuntur in-
quiddam narralur a Plinio, nominatos ab muice qui ter nugas Valentinianorum, quibus signiticabant
se Christianos dicerent, comprehensos negasse, homines veros, perfeclos, infascinabiles, constantes,
tandcm et Christo maledixisse. Rig. xsXsfou;, doaaxavtou?, dbcivr^Tcu;. RlG.
(64) Sicutnon olim pro-... spicecumtota fi.de quo- (67) Comparatione potuit induere. Sic libcr Ago-
rumdam colluctatumhocmodo horruimus. In codice bardi. Liber Ursini, innuere. Rig.
Agobardino litterae aliquot intercidere. Non placet (68) Aratus Persea, et Cephea, et Erigonem, etc.
quod in vulgalis cdilionibus legilur « Pro auspice : Videantur Arati Phcenomcna, quem seauitur etiam
cum in quorumdam. » Certc
tota flde nihil hic Cicero, hb. n, de Nat. Deor., ubi Cepheum et Per-
deesse videtur nisi nomen loci. Rig. seum post minorem Septentrionem collocat. De
(65; De prcepto dispici ccepcrint. De praecepto Erigone sic Arnobius, lib. vn « Erigone suspensa :
examinari an praeceplo Christi

dispici, est inquiri et de laqueo est, ut virgo inter astra ignita sit. »
paruerimus, an fuerimus constantes in confcssione De Perseo et Ariadne denique (quem imitari solet
nominis Chrisii corampotestalibus. Rig. Auctor), Justinus Martyr, Apolog. i, ubi postquam»
(66) Veros homines, Teletosscilicetet Abascantos illum inler Jovis liberos recensuit « Quid dica- :
ct Acinetos Valentini. In Agobardino haec ita seha- mus, inquit, Ariadnem, et quos itidem atque illum
bent « Veros homines... lectos scilicet et aginetos
: inter sidera rcceptos esse aiunt ? Pam.
165 ADV. GNOSTICOS SCORPIACE. 166
coram Patrc mco qui in coelis cst ? » pntui (7'i aufltioebo mnjores polcstates, qui mino-
confitebor ^ i ;
Eripcre mc dobuit cx isto lcrrciiii' conlessionis er- ribua cessi ; mepebor denique admitti, jam exclu-
rorc, quam suscipi noluit cu ,
si coclestem prsecepis- sus. Suppetit adhuc dicere : Si in ccelestibus con-
sct, quia nullos alior, honiincs novcram practcr in- filcndum, ct hic "''
negandum est ; nam 7S ubi alic-
oolai terrac, ne ipso quidem adhuc tunc in coclis rum, ibi 70 utrumque;a;mula enim quseque con-
bomine conspecto. Quae porro lidcs rerum, ut pOflt currunt. Eliam pcrsecutionem in coclis agilari
cxcessum ad superna sublevatus CJ illic probarer 70 , ,

oiiorlebit, qine confessionis negationisvc materia
quo non nisi jam probatus imponerer? illic dc praeest. Qtiid itaquc cessas, audacissime haeretice
cepto 71 cxaminarer, (69) quo nisi admittendus per- totum ordincm Christianre concussionis in superna
vcnirc non possem ? Clirisliano coelum ante palet transferre, et in primis, ipsum nominis odium illic
qtiam via ;
quia nulla via in cuslum, nisi cui patct coe- collocare, ubi ad Patris dexteram praesidet Chri-
Quas mihi polcsta- stus? constitues 77 synagogas Judawiim
luin ;
quod qui atligcrit, intrabit. Illic et ,
tcs janitricesaffirmas juxta Homanam supcrslitionem fontes persecutionum, apuJ quis aposloli flagelia
Janumquemdam 72 et Forculum cl Limcniinum(70) ? perpessi sunt, ct populos nationum cum suo quidcm
quas a canccllis ordinas potcstates ? Si unquam circo, ubi facile couclamant, « Usqucquo genos
lcgisti apud David (l>sal. xxiv, 7), Auferte portas, B lertium (7o) ? » Scd et fratrcs nostros et patrcs et
principcs, vestras 73
, et subleventur portaj tvtermr, et filios et socrus el nurus ct domesticos noslros ibi-
intrabit rex glorue.Si item audisti apud Amos(lX, dem cxhibere debebis 78
,
per quos tradilio disposila
6) : Qui ascensum illum suum a>.dificat in coelos, ct cst : item regcs ct prsesides et armatas potestatcs,
"
profusionem suam fundat in tcrras ; scito cl ascen- apud quos causa purganda 9 cst. Erit certe etiam
sum illum cxindc complanalum vcsligiis Domini, et carcer in coelo, carens sole, aut iugratis luminosus,
introilum cxinde reseralum \iribus Chrisli, ncc el vincula fortassede zonis, et equuleus axis ipsc
ullarn moram aut quooslionem in liminc Christianis qui torquet : tum si lapidandus Christianus, gran-
occursuram, qui non dignosci habcant illic, sed dines adcrunt ; si urendus, fulmina prae manu sunt
agnosci, ncc inlcrrogari, sed acimilli. Nam et si si trucidandus, Orionis armati manus 00 operabi-
adhuc clausum puias ccelum, mcmcnto cla\cs ejus tur; si besliis finiendus (76), ursas septentrio
hic Doniinum Pctro, ct per cum, EcclesiK reliquis- emittct (77), zodiacus tauros ct leones. H;cc qui
sc, quas liic unusquisque inlerrogatus alque con- suslinucrit in finem, iste erit salvus. Ergonc et
fessus feret secum. Sed asseverat diabolus illic linis in ccelis, et passio, ct occisio, et prima con-
conlitcndum, ut suadeat hic ncgandum. Pulchra p fcssio ? Et ubi caro, omnibus istis necessaria ? ubi
\idclicctdocnmcnta (71) pnumillam, bonas mccum corpus ? quod solum ab hominibus liabet occidi.
s feram (72), tiinorcm 1 13 corum, qui solum llicc nobis cliam ludicrum in modum certa ratio
corpus occidunt, aniniii' autem nihil Jaciunt (73) mandavil, ncc ullus obicem prs>scriplionis LStius :
eommendatus cro hujus pnecepli descrtionc ; bo- exlrudet, ut non omnem ordincm pcrsccutionis,
neste io cocleslibus slabo, qui in lcrrcnis stare non omncm cjus causa; firmam paraturam illuc trans-
Varise lectioncs.
ca 7" 7l Rccepto
Noluissct Scml. G[>
Sublatus Scml. Yenct. receptu Seml. 72 Cardum qucm-
Prober Scml.
dam Scml. Cardeam quamdam /•'/•«». 73 Venet. M Vci Scml. 75 Nse Scml. T6 Ibidem cod. Wouw.
Vcstri /;/</.
Jun. 77
Conatituaa Scml. 7!!
Dcbctis lihen. Scml. Oberth. ''> Pagnanda Bhen. Scml. Oberth. so HxmxaSeml.
Jun.
Commcntarius.
(69) Illic depraecepto examinarer. Sic babet vetua sccundum gcnn, ut ita de lcrtio constet. » Rig.
exemplar quse acripiura confironat quod Bupra
: (76t finiendus. Cui scilicct ad bestias
Bestiis
notavimus, deprcecepto dispici. Kig. _ damnato mors obeunda. vila finicnda. Dies lini-
"
{10)Jaiiumijii('mdam ct Forculum ct Limcntinum. tionis, inacriptione qaadam inter collcctanea <Jru-
lu exeraplari legiiur, Barnum quemdam. Kig. teri, c\ Apiano Si permanserit usque in idem fini-
:
Pulchra documcuia. Quasi causse oostrse in-

(71) tionis sttof, quod de vid.ua dicitur. Piniendus, con-
atrumenta. Sic lib. \xi\, c. de Donalionibus, Do- sumendua. Fabius declamat. 19 « Filium \etb.>- :
cumenta idonea. Rio. ribus igmbusquc cousumpsi. Ulpianus, lib. vi, §

liouas claves mccum fcram. Fidci C.hristia-
(72) Scd ct si quis: Non lanc cum consumptus est, sed
n;c constantiam. Nam quod sequitur de limorc, pcr cum sententiam passua cst. Bl tib ni de f
derisura adjiciiur. Ipse Terlullianus lib. de Inima : i Prsegnantismulieris consumendas pceoadiflerlur,
« rota paradisi clavis iiuis saoguis esl. » Riq. quod vulgo adjicitor, damnaUe interpretamenium
[1$) Animce autem niliil faciunt. Sio loqui solct est. Rio.
lertullianus, ut jam observavimua libro advcrsus 71 Ursas Scptcutrio cmittct. Kxpcndil diligcntor
Vilentin. Rio. signa illa quse mainematbici lantopere observant.
(74) Qui iu terrenis stare non potui. Dejectus Ursas bic vocat qu;c Septentrionea dicnntur. Duse
sciticei de fide. Rro. suni, major et minor, quas ol> dispositionem stella-
Usquequo genus tertium. Liber Ur.-iui, fe-
(15) runi triones ct Septentriones appellantnr, G
w. Ai
exemplarAgobardi, tertium. Quod rectis- plaustra Ipa&u. Sic Aralus iu Phcenom.
simum esse docei ipse Tertullianus, lib. ad Nat i
« Ptane inquii tertium genus dicimur. Si qua "ApxTot iaa Tff/(jw3'., t4 or xaXtovrai *A\ufyu
, nu: t
apud vos salicm ratio cst, cdatis vclim prinium ct

Le Pb.
167 THRTULLIANI OPRRUM PARS II. — SERIES 1, POLRMICA. 1(18
ferrc cogalur, ubi confcssioni foram dederit. Si- * lucrifaciendo 1 45 \itam;scd ^ perdclin gehennam,
quidcm confessio a persecutione dcducitur, et qui sc putat negando lucrifaccre 8a eam. Pcrdct
pcrseculio in confessionc linilur. Nec 144 j>ossunt autem eam ad praesens, qui confcssus occiditur,
non unasequi, quae 81 et aditum et cxilum, id est, sed inventurus cam in vitam aeternam. Ipsi denique
initium finemque disponunl. Porro et odium no- preesides, cum horlantur 89 negationi, Serva ani-
minis hic erit, et perseculio hic crumpit, et tradi- mam tuam(lS), dicunt, et noli animam tuamper-
io hic producii, et inlcrrogalio hic compellit, et dere. Quo modo 90 loquerelur Chrislus, nisi quo
arnificina hic desaevit, et lotum iiunc ordinein in modo 91 traclaretur °2 Christianus ? Sed cum prohi-
terris confessio vel negatio expungit. Igitur si cae- bct meditari responsionem ad tribunal, famulos
lcra hic, nec confcssio alibi; si confessio alibi, nec suos instruit, Spiritum sanctum responsurum re-
caelera hic. Enimvero non alibi cactera itaque nec ; promiltil (Matth. x, 20) : et cum in carcere fralrem
confessio in coelo. Aut si aliam volunt essc rationem vult visitari (Matth. xxv), confessoris imperat cu-
interrogalionis et confcssionis coelestis, ulique et ram et cum Deum vindiclam facturum elcctorum
;
ordincm suum illi slruere dcbebunt alium longe, et suorum affirmat (Matth. xv), passiones consolalur
ab ista dispositione diversum, quae Scripluris no- illorum : eliam in parabola seminis 93 postcespitem
tatur, ct possumus 82 dicere. Viderint, dum hic B arcfacli (79) persccutionum 94 figural ardorem. Haec
ordo terrcnac interrogationis ct confcssionis, ex si non ita accipiuntur, sinc dubio praeterquam so-
mateiia decurrcns persccutionis et discordiae pu- nant sapiunt; et aliud in vocibus erit, aliud in
blicac in nomen, salvus sit suae fidei, ut ita cre- scnsibus, ut allegoriae, ut parabolae, ut aenigmata.
dendum sitsicut et scribitur 83 , ita intelligendum Quemcunque igitur conceperint ventum 95 argu-
sit sicuti auditur. Hic omnem ordinem sustineo, meulalionis scorpii isti, quocunque se acumine
ipso Domino non aliam regionem mundidestinante. impegerint, una jam linea est : ad ipsas res provo-
'
Quid enim post confessionis et negationis termi- cabuniur, an secundum Scripluras transiganlur.
num subjungit? Ne putaveritis Bi venissemeutipa- Siquidem tunc aliud signiQcabitur in Scripturis,
cemmittamin terram; non veni, sed utmaciucram, si non idipsum reperiatur in rebus. Quod enim
certe in terram. Veni enimdividere homincm adver- scriplum est, hoc evenire oporlebit. Porro, tunc
9G 91
sus patrcm suum, et filiam adversus matrem suam, evenict quod est scriptum, si non aliud cve-
ct socrum adversus nurum suam:ct inimici homini niet. Ecce autem et odio habemur ab omnibus homi-
domcstici sui. Si enim efficitur, ut tradat frater nibus, nominis causa (80), quomodo et scriplum
fratrem in mortem, insurgant Q e.->t; et tradimur ctiam a proximis, quomodo et
et pater filium, et
filii in parcntcs, et mori
Et qui susti- scripluu) est; et perducimur ad potestates, et in-
eos faciant.
nueritin finem,hic salvus erit (Matth.x, 34 etseq.). terrogamur,et torquemur ,et conftemur,et trucida-
Adeo totus hic ordo Dominicae macharae non in mur, quomodo et scriptum est (Matth. x). Sic Do-
,
coelum mi^sae, scd in tcrram, illic consliluit etiam minus edixit. Si aliler cdixit haec, cur non aliter
confessionem, quae in iinem sustincndo passura est eveniunt, quam 98 cdixit, id qucmadmodum
est,
mortem. edixii ? Atquin non aliter cveniunt quam edixit :
ergo sicut eveniunt, ita " edixit, ita cveniunt.

CAPUT XI.
Nam nec licuisset aliter evenire, quam edixit; nec
Eadcm igitur forma, caelera quoque ad martyrii ipsc aliler edixisset, quam evenire voluisset. Ita,
pertincre defendimus : Qui pluris, inquit (Luc. non aliud significabunl Scripturae *, quam in rebus
xvi), feccritetiam animam suam quam me, non est recognoscimus. Aut nondum agunlur illa quae
2 si
me dignus; id est,qui maluerit vivere me negando, praedicantur, quomodo 146 haec aguntur 3 quae
quam mori confilendo. Qui animam suam invencrit prae iicta non sunt? Non sunt enim haec praedicata
perdct illam ; qui vero perdidcrit mei cuusa, inveniet quae aguntur, si alia sunt quae praedicantur, et non
illam. Proindc enim invenit 85 eam 8G qui ncgarit
u hacc quae aguntur. At nunc, quia 4 ipsasunt in rc-
,
Variae lectioncs.
sl Quxdemit Seml. 82 Possimus llig. 83 Ut demit

post Rhen. Seml. ex Rhen. 84 Pulaverit Seml. post
Rhen. 8i Inveniet Seml. illam Fran. *i Ut Jun. 88 Lucrifacere Seml. 89 Cohortanlur Rhen. Seml.
Fran. >tG
Illo
00
Quomodo alii. 91 Quomodo Rig. Seml. 92 Tractatur alii. 93 Sermonis Rig. 94 In pcrsecutione Rig.
Oberth.
95 Quodcumque
e Ubro veteri. igitur conceperint venenum Jun. 9G Et Seml 97 Aliler Seml. 98 Quae Jun. 99 Er-
go sicut eveniunl, ita demit Venet. et substituit vero et sicut. l Istae add. Seml. 2 At Scmi. 3 Agunlur
clemit Seml. post Rhcn. 4 Cum Ciacc.
Commentarius.
(78) Serva animam tuam. Consimiles Paterni cespitcm arefacti in persecutionum figurat ardo-
procousulis ad Cyprianum veces occurrunt in hi- rem. » Rig.
sloria passionis fortissimi martyris, quas et Augu- (80) Nominis causa. Istud satis excussum est in
stinus exagitat serm. dc eodem Cypr. Rig. Apolog., ostendimus ex anliquis responsum
ubi
(70) Inparabola seminis post cespitem arefacti. In csse, e nomine neque laudem, ncque vituperium
exemplari legitur : * In parabola sermonis post sperari debere. Le Pr.
169 ADV. UNOSTICOS SCOKPJACE. !7D
bus, quae 5 in vocibus, aliter dicla creduntur ;

quid » lectio foras abjicit timorem : quoniam timor pos»
ficret si aliter facta B iavenircntur V Sod h8BC est 7 nam habet, et qui timet, non est perfeclus in dilec
perversitas fidei, probata non credcre, non prolnta tione. Qucm limorem intelligi prastat, nisi negatio-
pra-sumere. Cui perversitati illud quoque opponam, iiis auctorem? Quam dilectionem perfectamaflirmat,
ut si haec quaj quemadmodum scripla
sic agunlur nisi fugalriccm timoris,et animatriccm confessionis?
sunt, non crunt ipsa quae pra dicantur, illa qua non
j
Quam pcenam timore punial, nisi quam negator
debeant sic agi quemadmodum scripta sunt, ne et relalurus est,cum corpore et anima occidendus
ipsa horum exemplo periclitentur, excludi siquidem in gchenna n ? Quod si pro fratribus, quanto magis
aliud in vocibus, aliud in rcbus est ; et relinquitur pro Domino moriendum docel, salis de Apocalypsi
nec pnedicaia videri cum evenerint, si aliter pra> quoquc sua instructus haec suadere Mandaverat !
dicantur quam evenire liabent. Et quomodo cre- ctcnim, Spirilus ad angelum Ecclesiae Smyrnaeorum
dcntur quaj non erunt pradicata, quia non ila (Apoc. ii, 1 0) Ecce diabolus ex numero tuo conjiciet
:
erunt pradicata quomodo eveniunl ? Ita haeretici 12

in carcerem, ut tentemini dicbus decem. Esto fide-
quae praedicantur non ut probata sunt crcdendo, lis ad mortem usque, et dabo tibi vitce coronam. Ilem
ca quae ncc praedicata sunt, credunt. B ad Pergamenorum dc Anlipa fidclissimo martyre in-
tcrfecto in habitatione Satanae. Item ad Philadelphe-
CAPUT XII.
norum, quod a tentatione ultima liberaretur, qui
Quis nunc medullas Scripturarum magis nosset, Domini nomen non negarat (84). Exinde victori
quam ipsa Christi schola ? quos et sibi discipulos cuique promittit nunc arborem vitse, et morlis ve-
Dominus adoplavit, omnia utique edocendos et no- ; niani secundse : nunc latens manna cum calculo can-
bis magislros adornavit, omnia utiquc docturos. Cui dido,et nomine ignoto : nuncferrca 1
virgse potcstalem
potius figuram vocis sua: declarasset (81) quam cui et stellae matutina; claritatem : nunc albam vestiri,
efligiem gloria; sua; rcvelavit, Pctro, Jacobo, Joanni, ncc deleri de libro vita, in Dei ot columnam fieri
et postca Paulo, quem paradisi quoquc compotem templo, nomine Dei et Domini, et Jerusalem
in
fecit ante martyrium (82)? An et illi aliler quam cceleslis inscripta, nunc residere cum Domino ia
sentiunt scribunt, fallaciae magislri, non veritalis ? throno ejus, quod aliquando Zebedsi filiis negaba-
Petrus quidcm ad Ponticos Quanta enim, inquit, : tur. Quinam isli tam beati victores, nisi proprie
(/ Petr. n), gloria, sinon ut delinqucntes puniami- martyres? Ulorum etenim victoriae, quorum et pu-
ni,t,ustiiu'tis! llcec enim gratiacsl, in hoc et vocati
p gna; eorum vero pugnai, quorum et sanguis. Sed ;
cstis, quoniam ct Christus passus est pro nobis, reet intcrim sub altari marlyrum animae placidum
linquens vobisexemplum semetipsum,ut assequami- quicscunt (85), et fiducia ultionis patientiam pas-
ni vcstigia ipsius. Et rursus (IPctr. iv) Dilecti, neex' cunt, et indutae slolis (86), candidam 13 claritatis
:
pavescutis ustioncm, qua: agitur in vobisin tentatio- usurpant, donec et alii consortium illarum gloria>
nein, quasi novum : etenim secundum
accidat vobis implcant. Nam et rursus innumera multitudo albati
quod communicatis passionibus Christi, gaudete, ut ct palmis victoria insignes revelantur ; scilicct de An-
et in rcvclatione gloriiv ejus gaudeatis exsultantes. lichristo triumphanles '', sicut unus ex presbyleris :
Si dedccoramini in 9
nomme Christi,beati estis,quo- Hi sunt.ail (Apoc.xu, \\),quiveniunt ex illaprcssu-
mamgloriact Dci Spiritus requiescit lo in vobis,dum ramagna,ct laverunt vcstimciilitm suum,et candi-
ne quis vestrum paiiatur ,ut homicida,aut furlAW davcrunt ipsum in siinguinc Agni. Vcstilus enim ani-
aat malcfnus,aut alieni specutator(83).Siautcm ut mu>, caio. Sordcs quidem baptismatc abluuntur, ma-
Christianus, ne erubescat; glori/icct autcm Domi- cuhc vero martyrio 1 18 candidautur. Quia et Isaia.-
nU7ti innominc isto. Joannes vero.ut etiam pro fratri- (Isa. i, 18) ex russeo l5 et coccino nivcum et laneum
bus noslris animas ponamus,hortatur,negans limorem repromittit. Magna eliam Uabylon cum describitur
osso in dileciiono (I Joan. iv, 18) : Pcrfccla cnim di- cbria sanctorum cruorc, sinc dubio cbriet;is pj u^
Vartea lectioues.
'
V.l add. Scml. 6 Acla Scm. ' Erit Scml. u
Ita Jun. In dcmit. Scml. 10 Roquiescct Rhen. Scml.
''
Oberth. " Gehennam Scml. '- Conjicil Scml. Obcrth. 13 Anima patienliam pascunt, ct indutse
1'Jwn.
stolis candidae alii, fiducia ultionis caodidam Seml. pluribus dcmptis. l * Triumphales Scml. a Rufo
Seml.
Comnientanus.
\81) Cui potius figuram vocis su<c dcclarasscl. n 10) cl I Cor. (x, 13 confcrondum ot alibi, tcmpu<
1 ;
Senrionis mysloria. saoranionta, cum scilicel

sui diaboli brcvc. Skml.
rcccdunt a lilloris suis sonsus, ut ipse loquitur hoc {%'&) Sub altari inurtiirum aniunr placidum qitics-
ipso opere, cap. 15. Rig. cunt. Altaris vocabulo signilieari vulotur torra, qua-
(82) Pdradisi quoque compotem faeii antc martq- fuit iastar altirifl imriyrum immoUtioni. Rig.
rium. Diim scilicet raptus ad us(|uc lertiam coelnm, B6) Et [iditcia ultionis paticntiani pascunt ct in-
ea vidit qusa nullus narraro
potesl aut oxprimcro, dut<r stolis. llac supplovimus cx membranis Ago-
aut etitm cogitatione
oomprehendere. Lk Pr. bardi. Bleganter ait, marlyram anunaa sub aUari
(,83i,t/i,-/,i spcculalor. Alicnas
scilicet agens
& cu- deposhea in Bftem lesurfectionis ptacidum quies-
raa. Le Pr.
coro, ac volut in rcfrigerii prato fiducia ulli.
{Si) Domini twmcn non ncgaral. Ex Apoc. paliontiam pascero. Rio.
(iu,
Patrol. II. G
171 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 172
martyriorum poculis ministralur, quorum formido ^ boni duco in infirmitatibus, in injuriis, in necessi-
quid relatura sit, teque ostenditur. Inter omnes tatibus,inpersecutionibus,in angustiispro Christo.
cnim reprobos ;
imo antc; omnes. Timidis autem Eliam in superioribus (II Cor. iv, 8) Qui in omnibus :
inquit, dcbinc caetcris, particula in stagno ignis et tribulemur, sed non coatigustemur; et indigeamus,
sulphuris. Sic limor ejusinEpistola ejus (IJoan. iv, sed nonperindigeamus; quoniam 22
persecutionibus
18) quem dileclio foras abjicit, habct pcenam. agitemur, sed non derelinquamur ; qui dejiciamur,
CAPUT XIII. sednonpercamus : semper morti/icationem Christi
Paulus vero, aposlolus de persecutorc (Act. ix), Jesuincorpore nostro circumferentes. Sed etsi, in-
quiprimus Ecclesiae sanguinem fudit,posieagladium quit,exteriorhomonostervitiatur,c2irosc\lice\.,\iper-
stylo mutans, et convertens machaeram in aratrum ;
sccutionum; sed interior renovaiur die etdie; anima
1G escam promissionum.Nam quod ad praesens,£m-
lupus rapax Benjamin, dehinc ipse afferens scilicet,spe
sccundum Jacob, qualiter martyria, jam etsibi opla- porale et levepressurce nostrceper supergressum in
commendat cum de n Thessalonicensibus gau-
bilia, ! supergressum 23 ceternum pondus glorice perficit 2 '»
dens : Uti, inquit, (II Thess. i, 3. 4), gloricmur in vobis nobis,non intuentibus quce videntur,sed quct: non vi-
in Ecclesiis Dei pro tolerantia vestra et fide, in om- dentur. Quce enim videntur,tempo?'alia,de iucommo-
nibus persecutionibus et pressuris, quibus sustine- " dis dicens; quce vero nonvidentur, ceterna, deprae-
miis 25 2C
tis ostentamen justi judicii (87) Dei,ut digni habea- spondens.Thessalonicensibus vero de vincu-
miniregno ejus,pro quo etpatimini. Sicut etad Ro- lisscribens(88;utiquebeatosaffirmavit(P/u7/p/j.i,29) >
manos (Rom. v, 1 1) Non solum autem, verum etiam
: quibus donatum esset non tantum credere in Chris-
18 quod pressura tum,sed etiamproipsopati: Eumdem,inqmt,agonem
exsultantes in pressuris; certi tole-
rantiam perficit, tolerantia vero probationem, pro- habentes queminmevidistis,et nunc audistis 21 .Nam
batio autem spem, spesvero non confundit.El rursus ct silibor super sacri/icium,gaudeo et congaudeo om-
(Rom. vii 17) Quod si filii, et hceredes; hceredes qui-
, :
nibus vobis,perindeet vos gaudete et congaudete mi-
dem Dei,cohceredes vero Christi: siquidem compati- hi [Philipp. u, 17). Vides quam martyrii deiiniat fe
mur {li
,uti et cum illo glorificemur.Reputo enimpas- icitatem, cui de gaudio mutuo acquirit solemnita-
siones hujus temporis non esse dignas ad gloriam, tem. Ut proximusdenique voti sui factus est, qualiter
20 . Et ideo poslmodum: de prospeclu ejus exsultans Timotheo scribit 28 ?
quce in nobis revelabitur (II
Quis, inquit (Rom. vm, 35), separabit nos a dilectione Tim. iv ,6,7) : Ego enimjam libor, et tempus disjun-
29 .
Christi'lpressura,an angustia,an fames,annuditas, C ctionis instat Agonem bonum decertavi, cursum
anpericulum,anmachcera,secwidum quod scriptum consummavi, fulemcustodivi ; superest corona,quam
est: Tui 21 causamorti/icamur tota die,deputati su- mihi Dominus illa die reddet, scilicet passionis. Satis
mus ut pecora jugulationis : sed in omnibus istis su- et ipse supra allocutus (II Tim. n, 11 ; II Tim. 1, 8)
pervincimus pro eo qui nos dilexit.Persuasum enim Fidelis sermo : sienim commortui sumus Christo, et
habemus, quod neque mors,neque vita, neque virtus, convivemus; si sufferimus, et conregnabimus ; loO
neque sublimitas,neque profundum,neque alia consi negaverimus,et ille nos negabit; si non credimus,
ditio poterit nos a dilectione Dei separare, quce est ille fidelis est, negare se nonpotest. Ne ergo confun-
in Christo Jesu Domino nostro. Sed et Corinthiis daris martyrio Domini nostri, ncque me vinctum
passiones suas enumerans (II Cor. xi, 33), patien- ejus; quia praedixerat : Non enim dedit nobis Deus
dum ulique prsefinivit : In laboribus abundantius, in spiritum timoris, sed virtutis et dilectionis et sance
carceribus plurimum, in mortibus scepius; a Judceis menlis. Yirtutc eniin patimur ex dilectione in Deum,
quinquies quadragenas citra 1 -lO unam accepi,ter et sana mente, cum ob innoceniiam patimur. Sed et
virgis ccesus, semel lapidatus, et reliqua. Quae si sicubi tolerantiam praecipit, quibus magis eam quam
magis incommoda quam martyria videbuntur, ta- n passionibus prospicit ? sicubi ab idololatria divel-
men rursus : Propter quod, inquit (II Cor. xn. 10), lit, quid ei magis quam martyria praevellit (89)?
Variae lectiones.
16 Ipse eiiam escam Rhen.
Seml. Oberth. ll De abest Venet. 18 Arte Rhen. Seml. Oberth. 19 Compa-
tiamur alii. 20 Habeat revelari Rhen. Seml. Oberth. 21 Tua cod. Agobardi. 22 Qui etiani Jun. 23 Insuper
per Rhen. Seml. Oberth. 2i Perficiet alii. 25 Promissis cod. Agobardi. 26 Philippensibus Fran. 27 Audnis
Rhen. Seml. Oberth. 2a Exsultat dicens Timotheo Rhen. Seml. Oberth. 29 Deversionis insislit lihen. Seml.
Oberth.
Commenlarius.
(87) Sustinetis ostentamen justi judicii. Exspec- nem latinorum emendatiorum codicum, qui legunt
tatis advenlum, exhibitionem judicii. Rig. immolor supra sacrificium,pro eo quod alii cemulor.
(88) Thessalonicensibus vero de vinculis scribens. Pam.
Castigandus hic locus et leg. Philippensibus, tum (89) Quid ei magis quam martyria prcevellit? Ait
quia additur de vinculis e quibus scripta est prior Tertulliauus Sicubi homines Deus ab idololatria
:
illa, neutra vero ad Thessalonicenses tum quod ; divellit, quid magis idololatriae praevellit, quod prae-
inveniantur Philipp. i, 7, et quse sequuntur Scri- vulsum statim ipsi opponat, quam maityria fortium
piurse teslimonia ; m
quorum priori ex Graeco reti- Chrislianorum ? Rig.
uuit vocem agonem ; in posteriori contirmat lectio
173 ADV. GNOSTIGOS SCORPIAGE. 174
CAPUT XIV. m tunc rex bonorctur, cum suis rebus insistit, cum a
Plane monet Romanos (liom. xui, 4-7) omnibus divinis bonoribus longe esl ;
quia et pater tl mater
poteslaiibus subjici, quia non sit potestas nisl a Deo, diligcntur 32 , curn Deo non comparabuntur. Cffite-
quia non sine causa gladium yestet et quia ministe- ,

rum, super Deum diligi nec animam licebit.
30 sit Dei ; sed et ultrix, inquit, in iram eiqui

rium
CAPUT XV.
malum fecerit. Nam et prsemiserat Principes enim :
non sunl timori bono operi, sed malo. Vis autern Num ergo et apostolorum lilterte mobiles 33
(92)?
non timerepotestatem ? fac bonurn, et laudem ab ea et nos 151 usquequaque simpliccs animse (93), et
referes. Dei ergo ministra est (90) libi in bonum. soluuunodo columbffi (94), libenter crrantes (95;?
Si vero malum facias, time. Ita, non in occasione credo vivendi cupiditalc. Iia vero sit, ut reccdant
frustrandi martyrii jubet le subjici potestalibus, sed a litlcris suis scnsus. Qutc tamcn passos apostolos
in provocatione bene vivcndi, cliam sub illarum scimus, manifesla doclrina est ; banc intelligo so-
respectu, quasi adjutricum justitiae, quasi minislra- lam Acta decurrens ; nibil qutero ; carceres illic, ct
rum divini judicii, bic etiam de nocentibus prteju- vincula, ct fhgella, et saxa, et gladii, et impetus
dicanlis. Debinc et exsequilur quomodo velit te Juda:orum, cl ccclus nationum, et tribunorum elo-
B regum audiloria, proconsulum tribu-
subjici potestatibus, reddere jubens, cui tributum, gia et et
•*'',
Inbutum; cui vectigal, vectigal ; id est [Matth. nalia, et Caesaris nomen interpretem non babent.
xxn, 21) qure stint Cresaris, Ccesari, et quce Dei, (Juod Pelrus cffiditur 35 (96),
quod Steplianus oppri-
Deo ; solius 3I autem Dei bomo. Gondixcrat scilicet mitur (97), quod Jacobus immolatur (98), quod
Petrus (91), regem quidem bonorandum ; ut tamen Paulus dislrahitur (99), ipsorum sanguine scripta
Varite lectioncs.
30
Ministra lihen. Seml. Oberth. Solus lihen. Seml. Oberth. y~ Diligenter Fran.
31 Pam. 33 Nobilcs Pam.
3 3i Editur ({xJwStck) liig.
nhbilffi Jun. Ellogia Jun. ''
Coinmeiilariiis.
(90) Dei crgo ministra est. In Agobardino, Dei 1'uisseaibitramur, et mendosum essc quod bic legi-
ergo minister... Ex quibus vestigiis apparet scii- mus, cwditur. Itaque legendum editur, quod est,
plum Dei ergo ininisterium est,ul supra.Ric
fuiase : sustollitur tt suspcnditur, tt edita ct erecta cruce,
(91)Condixerat scilicet Petrus. Condixcrat, hoc oôuTai,quod vulgata versiodixit, exaltalur. Joan.xn :
esl, cum Paulo dixcral, consentanea Paulo dixerat Q lw tywMa b. cr,« yri; ; verba sunt Chrisli signi-
Petrus. Sic lib. de Corona : « Quod a quc rides i
ticanlis qua morle esset moriturus Si exaltatus :
pagana condixit. » Riu. fuero a tcrm. Sulpitius Severus « Petrus in cru- :
(92) Apostolorum lillcne mobiles. Ha:c scriptura com sublatus est. » Rig.
est exemplaris Ursini, quam secuti sumus cditione (97) Stephanus opprimitur. Impelu saxorum,
prima, qua&i litteras mobiles Septimius dixissel, lapidatione. Rig.
quffisapcrcnt prffiterquarn sonarent, et alittd esset (98) Jacobus immolatur. Frater Domini, an fratcr
in vocibus, aliud in sensibus. Nunc mutare senten- Joannis? Fratrem Joannis HeroJes intercmit gladio ;
tiam nobiscum liceat, quibus non aliud erit studium Lucas, Act. xii : 'AveiXs os 'lixwosv, tov dScX^bv
quam InAgobardi libro Septimius ait
veri. « Num : Kupfou, quod in Hartyrologiis accipitur
pxtxafpa ;
ergo et apostolorum liltera: nobiles ? » Quae Jectio pro dccollatione, ct minime convonit immolalioni.
retinenda est. Etenim |)osteaquam probavit auctori- ttaque dicendum hic designari Jacobum fratrem
tate prophetarum et Evangclii, martyria fortiter Domini, quem Eusebius, Epiphanius, Hieronymus,
obeunda essc Christianis, atque hoc cssc prsece- fuste lullonis in cerobro percussum interiisse Ira-
plum sivc mandatum a Donnno, id eliam probat dunt; sed ex Hegesippi narralione, >.itis inepla et
citalis .iposiolorum litteris, et subjuogit ! « Num 1'utili, qua Limen, quantum ad genus morlis, lir-
1
ergo cl apostolorum lillciioiiobiles ? » lloc csl : mnri videalur, hisce Seplimii noslri vcrbis ui :
Nonne sunt omnibus notse, clarffi, manifeslffi ? Ei lacobum fratrera Domini immolatum fuisse dixe-
9aoe ingcrit
siiui. Mox
Ita vcro sit, ut recedant : r\ rit, 1'ustc fullonis, lanquam popffi mallco seu clava,
a littoi is scnsus ncc tam clara* illa: sint ct
suis ;
^ mactatum. Riu.
manifeslffi, quin admittant intcrpretaiionis alicujus (99) Paulus distrahilur. Capilc separato et ab
benignitatem. Veniamus ad res ipsas. Videamus cervice reciso. Separationem opus esse machasre
tjuid ipsimet apostoli, suarum litterarum inlorpretes, ait Seplimius, advers. Marc. et Lucas Siau--
lib. iv,
tecerint. Vilam ccrtc ipsi suam martyrio impendere fiajjiov dixit quod
Matlh. y.i/z:zx>/. Itaque distra-
non dubitaverunt, dc Dominico scilicet pnvcepto hilur Paulus decollatione, principalem corporis
nihilambigentes. Hiu. parlem aufcrcnle. Nam hoc accidit iis qui lali B«p-
(93i nos usquequaque simpiices animos. Ihvc
/•.'/
plicio pliclunlur, ut non c.ulant integri, nec jaooant
sunt dicla, vel potius aculei scorpiorum, cujusmodi cadavorc toto. Etenim decollalorum capita pilo fcre
supra. Uig. aui hastffi prffiBxa. Rio. —
Caditur. opprimitur,
(W) l'.t solummodo columbte. Non etiam pruden- iininolalur, distraliitur. Ludit Soplimius 111 antiihe-
tia serpentes, ad illud Ghristi apud Matth.
alludit lis. Potro Slophamim opponit. Eienim Petrus in
(x, ltii Estotc jirudcnlcs sicut serpcntcs, ct siiupli-
: cruce oditus et sublimis, at Stcphanus acervo
ces sicut columbas. Rig. saxorum obrutus. Jacobum vero oppomt Piulo,
(98) Libenter errantes. tncauta simplicitate aber- Elenim Paulus truncato capito duas in pertefl
rantes, el avolantes ab Domioicia edibas. Riu. distradua esi at Jaoobus immolatus, ictu fustis
;
(96) Petrus coeditur. Sic habet vetus ezempiar altltelus lerrffi, oonoidit inlogor. Violunariorum
Agobardi, Verumtamen cum hoc loco morlea apo- disciplina er*t, hoetias it.i cedere et exanimare,
stolorum per Buppliciorum genera de&ignentur, ui nonreluctarent, sed quasi spoate procumbo-
Petrt passionem signilicanliorc verbo descriptam ront. RlO.
175 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES I, POLEMIGA. 17fi
sunt. Et si fidem Commentarii 36 voluerit haereti- « mini {Act. xxi, 13, 14) fidentes scilicet, passiones
;
/.\ . • •• i ,.._ ... i__:i__ « -J ___.._.--. «._ -t-_ ._•_ ,i •....

cus (1), inslrumenta imperii loquenlur, ut lapidcs ad voluntatem Dei pertinere. Non enim dehortatio-
Jerusalem. Vitas Csesarum legimus ; orientem fidem nis consilio, sed dilectionis rctinere tentaverant 38 ,
Romjc primus Nero cruenlavit. Tunc Petrus ab ul Apostolum desiderantcs, non ut martyrium dis-
allero cingitur, cum cruci astringitur. Tunc Pauûs suadentes. Quod si jam tunc Prodicus aut Valentinus
civitatis romanae consequitur nalivitatem, cum illic assisteret, suggcrens, non in terris esse confilcn-
martyrii renascitur generositate. Hsec ubicumque dum 39 apud homines (2) ; minus vero, ne 40
Deus
jam legero, pati disco ; nec mea interest quos se- humanum sanguinem sitiat, nec Christus vicem
quar martyrii mngistros, sensusne an 15£ exitus passionis, quasi et ipse de ea salutem consecuturus
Apostolorum ; nisi quod et sensus in exitibus reco- exposcat; slatim audisset a servo D<_, quod audie-
gnosco. Nihil enim passi fuissent, quod non prius rat aDomino diabolus (3) Recede, Satana, scan- :
patiendum esse sensissent 37 . Cum vincula Paulo dalum 153 ........ es; scriptum est : Dominum Deum
Agabus gestu quoque prophetasset, discipuli flentcs tuum adorabis (4), et illi soli servies (Matth. xxvi,
et orantes ne se Jerosolyma committeret, fiustra 23; iv, 10). Sed et nunc audire debebit, qualenus
oraverunt. Ille euim, quod semper docuerat anima-
B mullo post, venena ista 41 suffudit, nulli in- 154
tus Quid fletis, inquit, et contristatis ccr meuml
: fnmorum facile nisi 42 nocitura (5), si qui non hanc
At ego non modo vincula Jerosolymis pati optaverim, noslram ex 43 fide praebiberit, vel cliam superbi-
verumetiammoripro nomine Dominimei Jesu Chri- berii potionem.
sti. Atque ita cesserunt, dicendo '
Fiat voluntas Do-
Variae lectiones.
36 Commentari Rhen. Seml. Oberth. 37 Scissent cod. Agobard. 38 Tentavcrunt Rhen. Seml. Oberth.
39 Conandum Rhen. Seml. Oberth. 40 Homines, quod nec Seml. 41 Illa Fran. 42 Nisi inser. Rig. 43 Ea
Fran.
Commentarius.
(1) fidem commentarii voluerit hcereticus.
Et si re, aperte contradicit : 0-*s?m.v, '0 Za.avas lyte*ficno
Hoc ex publicorum etiam archivcrum fide
est, si §ta aou, iXk' "Xituyz gtcictw(jlou, SaTava xa. yao -
doceri voluerit. Sic lib. de Idololalria : « Volunt -iri6u[i..a tjv tou avTi/.-.|J.-V-u, to [_t] r.aftzw tov Xpta.o'v RlG.
.
scilicet tempns persecutionis, et locum tribu- (4) Scriptum est : Dominum Deum tuum adora-
nalis, elc. » Rig. bis, etc. Haec ita se habent in exemplari, quae ta-
(2) terris esse confitendum apud homines.
Non in men haud quidquam ad Terlulliani proposi-
faciunt
Hi quoque sunt aculei scorpiorum, ut supra. tum, et opinamur insita fuisse eadem manu, qua
(3) Quod audierat a Domino diabolus. Imo, ipse prsecedens increpatio dctorta in diabolum, ablato
Potrus, Matth. xvi, 23. Sed aliquis erga Pctrum nominc Petri. Rig.
affectu Matthaei narrationein sic accipi voluit, quasi (5) Nulli infirmorum facile nisi nocitura. Nulli
ea verba, propter qua_ Petrum Chrislus increpat, facile nisi, pro, Nulli non facile nocitura. Sic loqui
non tam ipse Petrus protulisset, quam per os Pelri placuit Septimio. Rig.
diabolus. Enimvero Chrysostomus, ut in manifesta
Q. SEPT. FLOR. TERTULLIANI.

LIBER
ADVERSUS PRAXEAM-
ARGUMENTU-d. —
Praxeas Phryx ex asia oriundus, fidei causa in carcercm conjectus olim, ob cujus
a;rumnas, non admodum memorandas, animo multum intumuerat de ; Ecclesia tamen egregie meritus erat;
cum enim Pontifex (Eleutherius aliis, aliis Victor dicitur) Montanistas, qui in transmissa fidei professione
caiholicos sc ferebant, jamjam communionis litteris donare vellet, Praxeas ex Asia tum adventans vulga-
tos ca in provincia Montanistarum errores aperuit, effecitque, ne homines illi pontifici optimo illuderent
suus demum lastus miserum perdidit : dum enim martyris titulis nunquam non gloriatur, communem cum
superbis omnibus sortitus est exitum, novse secta. infelix conditor ;
unum enim Deum ita agnovit, ul om-
nem personarum distinclionem tolleret, asseverare ausus, ipsum Palrem carnem sumpsisse, in crucem ac-
lum, et ad suam hodie dexleram considere. Sectatores illius Patropassiani aut Monarchici d\cl\, quod unam
duntaxat sanctissimae Trinilatis personam statuerent.
Praestantissimum, quod cerle post lapsum suum scripsit,
est illud contra Praxeam, quo fidem Trinitatis
suscipit defendendam, de hac elenim Montanistae ab Ecclesia caiholica non dissidebant. Vocabulo Triniiatis
hoc in opere Septimius expresse ulitur, et fraudem patefacit haereticorum monarchiic nomen usurpantium
177 LIBEB AUV. PRAXBAM. 178
ut unieum omnipotcntem mundi creatorem se vindicare rudioribus suadeant, dum interim de unico hce-
resin faciunt. Ut Patris ct Filii personarum distinctionem cvincat, Oportet, mquit, totum de Filio exami-
nari,an sit,et quxsitetquomodosit...Ante omnxaDeus eratsolus.quianihilaliudextrinsecusproeter illum...
Cceterum ne tunc quidem solus hahebat enim secum rationcm suam ,verbum, sapientiam : quam postea ad
;
extra emisit, ct factus estsermoexterior.ScrmoncmdLpppAtendnm censetVcrbumDeiTertullianus,soIum post

cxliinsecam ejus prolationem, scu manifestationem in univcrsi creatione faclam juxta antiquissimorum theolo-
gorumloquendiphrasinet modum; fateturtamen Sermonem inprimordioapudDcumfuisse. NametsiDeusnon-
dumSermonemsuummiserat, proindc eum cum ipsaet in ipsa ratione intra scmetipsum habebat tacite
cogitando cl disponendo secum, quce per Sermonem mox erat dicturus. Exquo palescit quo in sensu alibi
dixerit : Fuit autem delictum et Filius non fuit, videlicet quantum ad cxtcrnam per
tempus, cum et
creationcm rerum manifcstationcm, praescrtim cum dixit Fiat lux : nam quanium ad generationem ad in-
:
tra sempcr fuit cum Deo Patre Filius ejus Vcrbum et sapientia. Ostendit insuper Terlullianus, Filium ex Patris
esse substantiaetSpiritumsanclum a Patre pcr Filium procedere; Verbum, quod ab omni aetcrnitate erat apud
Deum, quodque quasi ex co ad creandum et regendum mundum exiit, personam esse subsistentem, quae ta-
men et varia a Patris substantia non est inde non sequi duos esse Deoset duos Dominos; Filium.nonPa-
;
Irem, faclum hominem, nec desiisse Deum csse, adeo ut naturae humana) idiomata in Christo inventa fue-
rint. Uoo verbo, perspicue in hoc tractalu Ecclcsue fidem dc Trinitatis necnon Incarnalionis mysleriis ex-
planat. Lump.
CAPUT PRIMUM A cens : « Vidcrit Matlhaeus et Lucas : caeterum ego ad

Varic diabolus ?emulatus cst veritalem. Affectavit jpsum Deum accessi, ipsum omuipotontem cominus
illam aliquando defcndendo concutere. Unicum Do- tentavi. Idco ct accessi, ideo et tentavi. Ca-lerum si
ininum omnipotentem mundi condilorcm,

vindicat Filius Deiesset, nunqmm illum fortassc '•
dignarer? »
ut et dc unico basresim faciat. Ipsum dicit Patrcm Scd cnimipsc polius a primordio mendax cst (I Joan.
dcscendissc in Virgincm '
, ipsum cx ea nalum , ni, 8) ; et si quem hominem de suo subornavorit \
ipsum passum, deniquo ipsum esse Jcsum Chrislum. u t Praxeam. Nam isle primus cx Asia hoc genus
Fxeidit sihi colubor, quia .lcsum Cliristum posl bap- pcrvcrsilatisinlulit Romae (1); homo 6 et alias iaqoie-
lisma Joannis tentans, ut Filium Dci aggressus est tus, insupcr de jaclationc martyrii inflalu?, ob so-
155 cortus FilitiniDoum habcrc, vel ex ipsis Scri- lum et simplex ct breve carceris taodium; quando
pluris do qiiibus lunc tcntationcm struobat : Si tu ct sicorpusstium tradidissct exurendum, nihil pro-
es Filius Dri. dic ul lapidcs isti panes fiant ; item :
fecisset, dilcctioncm Dci non habens {I Cor. xin, 3),
Si lu et Filiiisl)ci,dcjicc tehinc : scriptum cst cnim cujtts charismata quoque expugnavit. Nam idem
quod mandavit 2
angclis suis super /e(utiquc Pateri iimc cpiscopum Piomanum, agnosccntcm jam pro-
uttcmanihussuisloll(i)il,neculnadlapidcmpedem phctias Montani (2), Priscae, Maximillae, et ex ea
tuum offendas 3-6; Psal. xc, 11). Aut B agnitiono pacom Ecclesiis Asiac ct Phrygia? inferen-
(Matth. iv,
nnnquid meadacium Evangeliis cxprobravit 3 di- tcm, falsa do ipsis prophetis ct ccclesiis corum as-
,
Vari<u lectiones.
~
Virgine Seml. 2 Mandabit alii. 3 Exprobrabit Fran.
1
Paris.
'
Tontassc Wouw. J Subornavit Rhcn.
Snul. Oberth. 6 Iutulit homo. Et l\hcn. Seml. Obcrth.
Coinmcntarius.
(J)
Inliilit llomtr homo, olc. lntclligil provincias addictum, in historia lam reconti laroque manifesti,
urhi RomaaSB viciniores. Alioqui ipsa Asia partim inque opere quod adversus Praxean lurrcticum pro
romautim agnoscehal imperiuni. Riikn. fidoi catholicse arliculo inler pr.ecipuos uobili, com-
\-l) Episcopum romanum agnoscentem jam pro- poneb.u, raentiri voluissc; cum pnvsertim mend.i-
fihciias Montani. Htereses Terlulliaui quse dicUntur, cio spleadido, ac atatim facile confutando. pretium
ei \i\ alitul quam mailyria fortiora,
prseoipiebant nullum. Ergo Piaxeas ille, qualis a Tertulliano do-
jejunia castimoniam sanetioiem, nuplias
sicciora, pingitur liclis apud ponlilicem
. causis adcoquo ,
scilicel unas, aut nnllas. In quibus quidquid pecca- imniinuta aucloritalis ponlificur- criiniuationibus ,
1
vil, id onino virtutis amorc vchenieiiliore peccasse Monlani discipulos oncrarc non dcstilit, doncc pa-
videatur. Illud ccrtc gravius, quod Moutani Paracle- cis seu communicationis littera* jain, uti diximus
luiii aguovit atque dcfcndil.
p
Sed Monlani schola, cmissa) rcvocarcntur. Quare nonnulli fortcan plus
Bicut et Barouius observat, aliquandiu stclit inno- aequo offonsi indignatique, Monlanum suum in tau-
xia, discipulos habuit adeo morum sanctilate tum cxtollcre ac pnvdioarc cceporuut, ut dicercni.
com-
meudal>iles benotica miraculorum potentia rcve-
, in aposlolis quidem Spiritum saocUim fuissc, Para-
rendos, marlyriorum conslantia forles ul ncmo , clelum non fuisse; et Paracletum illura suum plura
prsesentiores alibi numinis viros agnoscerct. Et io Nontano dixisse, quam iu Kvangolio Cliristi nec ;
vcro recte dociissisiuius cardinalis

ceosoit Anice- tantum plura, sed cti.un meliora atqoe majora Ba i
tum lune ponUficcm romanum in bominibus nihil oiroirum de ns legimus, qtti Secundum Phrygas di-
adhuc a lidci rcgula dissenlienlibus lnee eunlur in Catalogo bsreUCOrum qui TerUiIliani
divini .
apirilus charismata agnovisse, corum

ecclcshs pa- libro /)<• Prcescnptione Tulgo adoecli solet. Qu.e
eeni iniuhsse, atquc,
ut ail Tertullianus, pacis lille- salis arguunl, Phrygas istos Montano suo mulla.
ras ttmisse, nequo osl
quod suspiccmur Tcrtullia- q.UC ipse sibi minquam arrogaveni, tribuisse. Undc
uuin. vnuni gravcm
, otsi tunc Monlani partibus verosimUe liat. Moulani dogma, quale cxstilil, pri-
179 TERTULLIANI OPERTM PARS. II. - SERIES I, POLEMIGA. 180
scverando, et praecessorum ejus auctoritates defen- » et mortuos, qui exinde miserit, secundum promis-
dendo, coegit et lilteras pacis revocare jam rmis- sionem suam, a Patre Spiritum sanctum Paracle-
sas ,
ct a proposito 15G recipiendorum charis- tum , sanctificatorem fidei eorum qui credunt in
matum concessare. Ita duo nr-golia(3) diaboli Patrem ct Filium ct Spiritum sanctum. Hanc regu-
Praxcas Rom<e procuravit : prophetiam expulit, et lam ab initio Evangelii decucurrisse , etiam ante
ha?resim inlulit ; Paracletum fugavit, et Patrem priores quosque ha^reticos, nedum ante Praxeam
crucifixil. Fructivaverant ^ avence praxoanae, liic hesterum (7), probabit tam ipsa posteritas omnium
quoque superseminattt , dormientibus multis hsRrelicorum, quam ipsa novellilas Praxeae hesterni.
(Matth. xih, 26) in simplicitate doctrinse; traduclae Quo peraeque adversus universas haerseses jam hinc
dehinc perquem Deus voluit, ctiam evulsae videbantur. prfrjudicatum sit,id essc verum, quodcunquc primum
Denique caverat prislinum doctor de emendalione (8); id csse adullerum, quodcunque posterius. Sed
sua (4); cl manet chirographum apud Psychi- salva ista prsescriplione, utique tamen propter instruc-
cos 8
apud quos tunc gesta res est, exinde silen- tioncm munitionem quorumdam, dandusest etiam
et
,
tium. Et nos quidem poslea agnitio Paracleli, alque retractatibus locus vel ne videatur unaquseque per-
:
defensio, disjunxit a Psychicis. Avena? vero illae _ versitas, non examinata, sed praejudicata damnari,
utique 9 tunc semen excusserant. Ita aliquandiu " maxime hsec, quae se existimat meram verilatem
per hypocrisin subdola vivacitale latitavit, et nunc possidere, dum unicum Deum non alias putat cre-
denuo erupit. Sed et denuo eradicabitur, si voluerit dendum, quam si ipsum eumdemque et Patrem et
Dominus in isto commeatu ; si quo 10 minus, die Filium et Spiritum sanctum dicat quasi non sic :
suo colligentur omnes adulterce li

fruges, et cum quoque unus sit omnia, dum ex uno omnia, per
cceteris scandalis igni inextinguibili crcmabuntur substantia? scilicet unitatem; el nihilominus cus-
(Ibid.). todiatur ceconomia? sacramentum, quae unitatem in
trinitatem disponit, tres dirigens, Patrem, et Fi-
CAPUT II. lium, et Spiritum sanctum. Tres autem non slatu,
sed gradu; nec subslantia, sed forma ; nec poles-
Itaque post tempus Paler natus, et Pater passus, tate, scd specie : unius aulem subslantiae, et unius
ipse Deus, Dominus omnipotens , Jesus Christus status, et unius potestatis quia unus Deus, ex quo
;
prsedicatur. Nos vero et semper, et nunc magis, ut et gradus isti et formae et species, in nomine Patris
inslructiores per Paracletum (5) deductorem scili- et Filii et Spiritus sancti deputantur. Quomodo
cetomnis vcritatis, unicum quidem Deum credimus P aulem numerum sine divisione patiuntur, proce- :
13
sub hac tamen dispensalione, quam oeconomiam di- dentes retractatus 14 demonstrabunt.
cimus, ut unici Dei sit cl Filius Sermo ipsius, qui
ex ipso processerit ((j),per quem omnia facta sunt,
CAPUT III.
etl57 sine quo factum est nihil (Joan. 1,3): hunc Sirnplices enim quique, ne dixerim imprudentes
missum a Patre in Virginem, ct ex ea natum homi- et idiotae, quae major semper crcdentium pars est,
nem Deum, Filium hominis et Filium Dei, et
et quoniam et ipsa regula fidei a pluribus diis sa>
cognominatum Jesum Christum hunc passum, :
culi 158
unicum et Deum verum transfert,
ad
hunc mortuum et sepultum secundum Scripturas, non unicum quidem
intelligenles sed cum sua ,
resuscitatum a Patre, ct in coelos 12

ct resumptum, oeconomia esse credendum, expavescunt ad .ceco-
sedere ad dexteram Patris, venlurum judicare vivos nomiam. Numerum et dispositionem trinitatis, divi-
Varite lecliones.
Fructificaveranl Rhen. Scml. Oberth. 8 Phvsicos, item infra physicis alii sed vitiose 9 Ubique Rhen.
1
Seml. Oberth. 10 Quo si Jun. « Adullae Petr. Ciaccon. 12 Coelo Rhen. Seml. Oberth. 13 Autem demit.
Seml.post Rhen. lk
Tractatus Seml.
Commentarius.
mordio quidem sui chrislianis austerioribus proba- n Graius. » Rig.
bili, Tertullianum tenuisse; non quale postea, cum (5) Instructiores per Paracletum.
Recte annotat
sequacium quorumdam imposturis et fraudibus Rhcnanus loqui illum de Paracleto Montani, cui
seu Phrygia interpolatum, ab Ecclesiis passim ca- etiam perperam applicat illud Joan. xvi, 13 De- :
tholicis despui ccepit. Denique Terlullianum Se- ductorem omnis Pam. veritatis.
cundum-Phrygas desipuisse unquam scripta ejus ,
(6) Ut unici Deisit et filius sermo ipsius, qui ex
quse exsiant non persuadent; qua? autem interci- ipso processerit. Procedendi verbum Filio tribuit,
dere, ea cum exstarent, neque Cypriano neque Hic- quod Ecclesia Spiritui sancto proprium fecit. Rig.
(7) Ante Praxeam hesternum. Sic
ronymo persuasisse videntur. Rig. Persius dixit,
(3) Negotia. Ludit circa nomen Praxeas, quod a Hesternos Quirites, hoc est, novos, nuperos. Rig.
graeco npaoastv derivari potuit ita Semler. Edd. :
(8) Id esse verum quodcunque primum. Nempe
(4) Denique caverat pristinum doctor de emenda- principio sumpto U':de ccepit veritas. Sic, libro de
tione sua. Praxeas mutata sententia pristinam doc- Prcescr. hcereticor. « Ita ex ipso ordine manifes-
:
trinam, hoc est, veterem et veram colebat, adeo- tatur id esse Dominicum et verum, quod sit prius
que doccbat; imo et per chirographum de emenda- traditum. » Rig.
tione sua caverat. « Pristinum doctor, ut caetera.
181 LIBER ADV. PRAXEAM. 182
sionem prapsumunt unitatis ;

quando ex * eversionem deputas ejus
unilas non recle. Malo te ad :
semctipsa derivans trinitatem, non destrualur ab sensum rei, quam ad sonum vocabuli exerceas.
illa, sed administrelur. Itaque duos et tres jam Eversio enim monarchiae illa est tibi intelligenda,
jactilant a nobis prredicari, se vero unius Dei culto- cum alia dominatio suae ^condilionis et proprii
rcs praesumunt, quasi non et unitas irrationaliter status, ac per hoc ;cmula, superducitur ; cum alius
collecta, haercsim faciat; ct trinitas rationaliter ex- Deus inferlur ladversus Creatorem. Tunc male, cum
23
pensa, veritalem constitual. Monarchiam, inquiunt, plures, secundum Valentinos et Prodicos (11 j;
tenemus (9). Et ita sonum ls vocaliler cxprimunt tunc in monarchiae eversionem, cum in Creatoris
1G
otiam Latini, etiam Opici (10), ut putes illos tam dcstructionem.
benc intelligcre monarchiam, quam cnuntiant. Sed
monarchiam sonare student Latini, oeconomiam
CAPUT IV.
intelligcre nolunt etiam Graeci. At cgo, si utrius- Caeterum, qui Filium non aliunde deduco, sed de
que linguap praecerpsi, monarchiam nihil aliud substantia ^Patris, nihil facienlem sine Patris vo-
significare scio, quam singulare a Patre consecutum potestatem,
ct unicum impe- luntate, omnem
rium ; non lamen quomodo
praescribere possum de iide destrucre monarchiam,
monarchiam, ideo,
quia unius sil, eum n cujus sit, aut filium non B quam, a Patre Filio traditam, in Filio servo ? Hoc
habere, aut ipsum se sibi filium fccisse, aul moi mihi et in tertium gradum dictum sit, quia Spiri-
narchiam suam non pcr quos velit administrare. tum non aliunde puto, quam a Patre per Filium.
Atquin nullam dico dominationem ila unius sui Vide ergo nc tu potius monarchiam destruas, qui
esse, ita singularem, ita monarchiam 18
, ut non dispositionem et dispensationem ejus evertis in tot
etiam per alias proximas persona^ administrctur, nominibus constitutam, in quo Deus voluit. Adeo
quas ipsa prospexcrit ofliciales sibi. Si vero et filius autem manct in suo statu, licet Trinilas inferatur,
fucrit ci, cujus monarchia sit, non statim di\id' ut eliam restitui habcat Patri a Filio. Siquidem
eam, et monarchiam esse dcsinere, si particeps Apostolus scribit dc ultimo fine : Cum iradiderit
ejus nssumatur el filius : sed 19 proindc illius esse rcgnum Deo et Patri. Oportet enim eum regnare
principaliter a quo communicalur in filium ; et usque dum ponat inimicos cjus Deus sub pedes
dum illius est, proinde monarchiam esse, quae a ipsius. — Scilicet secundum psalmum cix, 2 Sedc :
duobus tam unicis conlinelur. Igitur §i et monar- addcxtcram meam donecponam inimicostuos sca-
chia divina per tot legiones et exercitus angelorum bellum pedumtuorum. Cumautem subjectaerunt—
administratur, sicut scriptum est : Nillics millia 20
p illi omnia, utique 2i absque eo qui ei subjccit om
assistebant ci, et millies centena millia apparebant ei niajunc ct ipsesubjicieturilli,qui ei subjecitomnia,
(Drui, vii, 10) ; nec ideo unius esse desiit, ut desinat ut Deus omnia in omnibus (/ Cor. xv, 25-28).
sit
monarchia cssc, quia per tanta millia virtutum Vidcmus 25 igitur non obessc monarchiae Filium, etsi
procuratur : quale est ut Dcus divisionem et disper- hodie apud Filium est, quia ct in suo statu est apud
sionem pali vidcatur in Filio et in Spiritu sancto, Fiiium, et cum suo slatu resliluclur Patri a Filio.
sccundum et tcrtium sortitis locum, tam consorti- Ita cam nemo hoc nominc dcstruet. si Filium
26
bus substantia^ Patris, quas 2I non patitur in tot admittat, cui et tradilam eam a Palre, et a quo
angclorum numero, et quidem tam a substanlia 2 '-'
quancioque resliluendam Palri constat. Hoc uno

alienis. Membra, ct pignora, ct instrumenta, et capilulo (12) Epistola" 1
apostoliciv potuimus jam et
ipsam vim, 1S1> ac. totum censum monarchiir, Palrem ct Filium oslcndissc duos esse, praUer-
Variae lectiones.
18 Solium Scml. Ilhcn.Et tam opitice Semt. eliam opifices llig. » Ejus Rhcn.
.Iun. "*• 18
Monarchicam
.lini. '9 Se Fraii. Paris. 2(1 ccntcna millia Scml. millies millia centena millia
Millics centies Latm. 21 Quod
Latni. 22 Substantia patria Seml. ndd. alienorum Fran. 83 Prodigos Scm I. Proclos Paris. M Utiquc demil
fihen.Seml.Oberth.* Videmur Ycnct. 2l! Destruct. Filinm Hhcn'. Scml. Oberth.
Commentarius.
(J>) Moiiurchuini, inquiuiil, tcnanus. Movapxixf.v n Sed hic exemplari losilur
in « Et ila sonum ipsum :
hoc est, Deum unicuni asserimus. juro id quidcm vocalitoroxprimunt etiam Litiui, etiam opifices, «
nam alias Incidimus d; rrjv a8eov r.ol-MoTr xx. quod videatur convoniontissimum sequentibus istis.
t
Uwv... 1. de Scr. Fccl. auctor csi librum ab [renseo « ut putcs illos tam benc intelligcre monarchiam,
fmsse composituni hoc littilo, dc Monarchia, sive, quam enuntiant. i Sic voro loquitur Seplinhus in
Quod Deus non sit auctor malorum. Ipsc Tortul- Apolcgetico : « Dcum quilibet opifcx Chrislianus ot
lianus Monarchiet vooahulo Dcum signiflcavit, lih.
n invonit ot ostcndit. » Rig.
ie Cultu fcmiiiarum : « llanc incorruptihiliiatcm
Valentinos et Prodicos. Molius quam Pro-
,11)
habemus induere ad novam dorjium. quain monar- (•/('>;, habel Rheoanus, quamvis Proclianitas ex
ut
Qfua pollicetur. » Hic.
Philastro tt Augustino addueat, creatoros anima-
(10) Etiam optci, Id ost quod opice, id
barbari, runi angolos du'entes cx igne ot spiritu, quod eliam
est barbare, loqueronlur, non
Latine, juxta Plin., Seleuoianorum luit dogma. Le Pb.
1. xxix, c. I.Pam. — Scio Juvonaloin, salira 6,!dixisso: (12) Capitulo. Ho<" est, dicto. juxta Semler.
Ne« curamla \ins opica basrimta mica' Knn.
\ i rli.i
183 TERTULLIANl OPERUM PARS II. - SEIUES 1, POLEMTCA. 184
quam ex nominibus Patris et Filii, etian ex eo quod a dus quodammodo in te est sermo, per quem loque
qui tradidit regnum, et cui tradidil, item qui sub- ris cogitando, et per quem cogitas loquendo. Ipse
jccit, et cui subjecit 21 , duo sint necesse est. sermo alius est. Quanto ergo plenius hoc agitur in
CAPUT V. Deo, cujus tu quoquc imago et similitudo censeris,
Scd quia duos unum volunt esse, ut idem Pater quod habeat in se etiam tacendo rationem, et in
et Filius habeatur, oportet el tolum de Filio exami- ratione sermonem? Possum itaque non lemere
nari, an sit, et qui sit, et quomodo sit; et ita res praestruxissc, et tunc Deum ante universilatis
ipsa formam suam Scripturis et interprelationibus constitutionem solum non fuisse, habentem lOl
earum patrocinantibus vindicabit. Aiunt quidem 28 in semetipso proinde rationem, et in ratione ser-
ct Gcnesim ItiO in Hebraico ita incipere In : monem, quem secundum a se faceret agitando se.
principio Deus fecit sibi Filium (13). Hocut firmum CAPUT VI.
non sil, alia me argumenta deducunt ab ipsa Dei Haec vis et hsec divini sensus dispositio, apud
dispositione, qua fuit (14) ante mundi constitutio- Scripturas ctiam in Sophiae nomine ostenditur.
nem, adusque Filii generalionem. Anle omnia enim Quid enim sapientius ratione Dei, sivesermone ?
Deus erat solus, ipse sibi et mundus et locus et Itaque Sophiam quoque exaudi, ut secundam per-
omnia. extrin- B sonam conditun. Primo, Dominus creavit me ini-
Solus autem, quia nihil aliud 29
secus praeter illum. Caeterum, ne tunc quidem tium viarum in opera sua, priusquam terram face-
solus habebat enim secum, quam habebat in
; ret, priusquam montes collocarentur ; ante omnes
semetipso, rationem suam scilicet. Rationalis etiam autem colles generavit me (Prov. vm, 22) in sensu ;
Deus, et ralio in ipso pritis-; et ita, ab ipso omnia, suo scilicet condens et generans. Dehinc assistentem
Quae ratio, Hanc Grseci Xcfyov
sensus ipsius est. eam ipsa separatione cognosce : Cum pararet, in-
dicunt, quo vocabulo etiam sermonem appellamus. quit, caslum, aderam illisimul 32
, et cum fortia fa-
Idcoque jam in usu cst nostrorum, per simplicita- ciebat super ventosquce sursum nubila ; et cum tu-
tem interpretationis, Sermonem dicere in primor- tos ponebat fontes ejus qumsub coelo, ego eram cum
dio apud Deum fuisse cum magis ralionem com-
; illo compingens ; egoeram ad quam gaudebat : quo-
petat antiquiorem haberi quia non sermonalis a
; tidieautem oblectabar inpersonaipsius (Ibid. 27-30).
principio, sed ralionalis Deus etiam ante princi- Nam ut primum Deus voluit ea quae cum sophiae ra-
pium et quia ipse quoque sermo ratione consis-
; tione et sermone disposuerat intra se, in subslan-
tens, priorem eam ut substantiam suam ostendal. tias et species suas edere, ipsum primum protulil
Tamcn et sic, nihil interest. Nam etsi Deus nondum sermonem, habentem in se individuas suas (15),
sermonem suum miserat, proinde eum cum ipsa et in Rationem Sophiam 3i ut per ipsum fierent uni-
et ;
ipsa ratione intra semetipsum habebat, tacite co- versa, per quem erant cogilata atque disposita; imo
gitando et disponendo secum, quae per sermonem et facta jam, quantum in Dei sensu. Hoc enim eis
mox erat dicturus. Cum ratione cnim sua cogitans deerat, ut coram quoque in suis speciebns atque
atque disponens, sermonem eam cfficiebat, quam substantiis cognoscerentur et tenerentur.

sermone tractabat. Idque quo facilius intelligas, ex
CAPUT VII.
te ipso ante 30 recognosce, \x\eximagine et similitu-
dine Dei (Gen. i, 26) quam 31 habeas et in lemet- Tunc igilur etiam ipse sermo speciem et orna-
ipso rationem, qui es animal rationale, a rationali lum suum sumit, sonum et vocem, cum dicit
scilicet artifice non tantum factus, sed etiam ex Deus Fiat lux. Haec est nativilas perfecta ser-
:
substantia ipsius animatus. Vide cum tacitus tecum monis, dum ex Deo procedit conditus ab eo pri- :
ipse congrederis, ratione hoc ipsum agi ihtra te, mum ad cogitatum in nomine Sophiae Dominus :
occurrentc ea tibi cum sermone ad omnem cogita- condidit me initium viarum. Dehinc generalus ad
tus lui motu.n, et ad omnem sensus tui pulsum. effectum : Cum pararet ccelum, aderam illi simul.
Quodcunque cogitaveris, sermo esl ;
quodcunque Exinde eum parem sibi faciens, de quo proceden-
senseris, ratio est. Loquaris illud in animo necesse do Filius factus est, primogenitus (Coloss., i, 15), ul
est ; et dum loqueris, conlocutorem pateris sermo- ante omnia genitus ; et unigenitus (I Joan., iv, 9),
nem, in quo inest haec ipsa ratio, qua cum eo co- ut solus ex Deo genitus proprie de vulva cordis
:
gitans loquaris, perquem loquens cogitas. Ita secun- ipsius, secundum quod et Pater ipsa testatur : Eruc-
Variae lectiones.
21 Et cui subjecit deerat in Rhenan. Quidam Petr. Ciaccon. 29 Aliud abest. Rhen. Seml
2S Oberth.
30 A me Seml. 31 Quo Seml. 32 Simul abest al. 33 Quem Pihen. 3% Rationes sophiam Rhen.
Commentarius.
(13) In principio Deusfecit sibiFilium. Docuitme est rPUNOl, q"od Aquila interpretatur in Capitulo;
beatus Hieronymus statim ab exordio Quazst. llebr. et non 722, quod interpretalur a fililo. Le Pr.
in Gcn. hunc locum , quem ihidem cilat magis , (14) Qua fuit. Scilicet, Deus. Seml.
secundum verbi translationem, de Christo accipi (15) Individuas suas. Comites scilicet. Ut lib. dc
posse. Nam LXX inlerpretes, et Symmachus, et Patientia, sub finem : « Cum ergo Spiritus Dei des-
Theodotion transtulerunt in Principio, et in Hebr. cendit, individua patientia comitalur eum. » Rig.
185 LIBEK AIJV. PRAXEAM. 186
lavit cor meum sermonem optimum (Psal.xuv,\). * vitesse se cequalem Deo [Philipp. n, 6). Iq qua effi
Ad qucm deinceps gaudons proinde gaudentcm 35

gie Dei? utique in alia,nonlamen in nulla. Quis onim
in persona illius (Psal. n, 7) : Filius meus es tu, negabit Deum corpus (17) esse, etsi Deus spiritus
ego Iwdie genui Antc luciferum genui tc. Sicte. Et : est? Spirilus enim corpus sui generis in sua effigie.
et Filius cx sua persona profitetur Patrem in nominc Sed et invisibilia illa quaecunque sunt, habent
39
Sophiae Dominus condidit me initium viarum

: apud Dcum ct sumn corpus et suam formam, per
in operasua. Ante omnes autcm colles generavit me. qu<e soliDeo visibilia sunt quanto magis quod ex ;
Nam si hic quidem Sophia videtur diccre condilam se ipsius subslanlia ^ missum est, sine substantia non
a Domino in opera et vias ejns ; alibi aulcm persermo- erit ! Qua'cunque ergo subslantia Sermonis fuil,
nem ostenditur omnia facta esse, et sine illo nihil illam dico personam, nomen ct illi Filii vindico;
factum : sicut ct 10& rursum (Psal. xxxm, 6) : et dum Filium agnosco, secundum a Patre defendo.
Smnone ejus cceli confirmati suut, et spirilu ejus CAPUT VIII.
omnes vires eorum; utique eo spiritu qui sermoni Hoc si quis pulavcrit mc -poooXfjV aliquam (18)
inerat : apparet unam eamdemque vim esse nunc lOil introducerc, id est, prolalioncm rei alterius
in nominc Sophiae, nunc in appellatione Scrmo- ex altera, quod facit Valentinus, alium atque alium
nis ;
viarum in Dei opera : B jEonem de /Eone producens; primo quidem dicam
quae initium accepit
'
ct quae coelum confirmavit; pcr quam omnia facta libi, non ideo non utitur ,2 ct veritas vocabulo isto,
sunt, el sinc qua 31 nihil factum est (Joan. i, 3). et re ac censu ejus, quia et haeresis potius ex ve-
Nec diutius de isto, quasi non de ipso sit sermo, ritate accepit, quod ad mendacium suum strueret.
ct in sophioe, et in rationis et in omnis di- Prolatus cst sermo Dei,annon? Hic mccum gradum
,
vini animi et spiritus nomine, qui filius factus figc. Si prolatus est, cognosce probolam veritalis, cl
est Dei, de quo prodeundo gcneratus est. Ergo, vidcrit haeresissi quid dc veritate imitata est. Jam
inquis, das aliquam substantiam esse Sermonem, nunc quaeritur, quis quomodo ulatur aliqua re, et
spiritu ct Sophiae traditione constructam? Plane. vocabulo ejus. Valentinus probolas suas discernit
Non vis cnim eum substantivum habere in re ct separat ab auctore : et ita longe ab eo ponit, ut
per fuhstantia; proprietatem, ut res et persona Aion patrem nesciat. Deniquc, desiderat nosse, ncc
quaedam videri possit, ot ita capiat secundus a Deo potest; imo et pene devoratur, et dissolvitur in re-
constitutus duos efficere, Patrem et Filium, Deum liquam substantiam. Apud nos autem solus Filius
ct Sermonem. Quid cst enim, dices, scrmo, nisi Patrcm novit (Mattk. xi, 27), cl sinum Patris ipse
vox et sonus oris, ct (sicut grammatici tradunt) r» c.rposuit (Joan. 18), omnia apud Palrem au
i, et
aer offcnsus (16), inlelligibilis auditu; c.clerum, divit ctvidit, et 43 qiar mandatus cst a Patrceaet
vacuum nescio quid, et inane, et incorporale? At loquitur (Joan. vm, 26). Nec suam, sed Patrispcr-
cgo nihil dico dc Deo inane ct vacuum prodire po- fecit voluntatcm (Joan vi, 38). quam de pro.rimo,
tuisse, ut non dc inani ct vacuo prolatum nec ca- ; imo de inilio noverat. Quis enim scit quos sint in
rere substantia, quod de tanla substantia processii, Deo, nisi spiritusqui in ipso cst ? I Cor. n, 11 .) Scr-
ct tantas substanlias fccit, cnim et ipse qu<e mo autem spiritu structus r>/. et ut ita dixerim,
facta sunt per illum. Qualc est ut nihil sit inse, sermonis corpus est spiritus. Scrmo crgo et in Patre
sine quo uihil factum est? ut inanis solida, et va- sempcr, sicut dicit : Ego in Patrc (Joan. xiv, 11).
cuus plcna, ct incorporalis corporalia sit operatus? et Deum semper, sicut
apud scriptum est : Et
Nam elsi potcst aliquando quid fieri diversum ejus Scrmo erat apud Dcum (Joan. i, 1.) Et nunquam
pcr quod lit, tamon polest tieri per id quod
nihil scparatus a Palrc, aut alius a Patre, quia, Ego cl
vacuum ct inanc esl. Vacua ct inanis rcs est Sermo Pater unum sumus [Joan. x, 30). Baec erit probola
Dei, qui Filius dictus est, qui ipsc Dcus cognomi- veritatis, custos unitalis, qua prolatum dicimus
nalus cst ; Et sermo crat apud Dcu»i,ct Dcus crat Filium a Patre, scd non separatum •»
(19). Protu-
Strmo? (Joan. I, 1.) Scriptum est : Non sumes no- D lit enim Deus Sermoncm, qucmadmodum cliam
»icn Dei in vanum (Exod. xx, 7). Hic ccrte esl, Paracletus docet, sicut radix fruticem, et fons
qui incfligic Deiconstitutus,non rupinam c.ristima- fluvium, el sol radium. Nam el istae spccies probo-
Variffi lecliones.
Gaudcnli Seml.
•'"•
Qucm Francq. " Quo Francq. 38 Negavit lihcn. Scml. Obcrth. *S\add. Scml.
3«
Ooerth. Subslanti» Rhen. « iris. utctur Lat. w Adww«r. Latin. '•» Paralum
liic Lat. «IJtaiur Fran. Poi '•'
Seml.
Oommentarius
I
'»'.!
Quid cst rnim,
scrmo, uisi voxctsonu* dices, cem seu prolationem id oxplicat quod SS. Pai
ons, ct acr offensus? Sic libro dc goncrationcm vocant, ubi do
Resurrectione car- seu Yerbo lo-
W ubi de dentihus, quos acccpisse homincm
ail : quunlur, qui yivr.To;, cum
Filio
Spirilus sanclus sit Ixr.n-
Ad \ oc is arliculos otfensionc signandos.
Rig. p»UTC«. RlG.
(v7)Oi*u «wtJi negabit Deum corpusfV. In buoc
^19) Sed nou scparatum. Undc lot qu.rstioues
OOUm D. Lc Nourrrv in Tortulliam Apologct. Dis- utrum si aliud a Palre quod non conc-dittir, quam-
i
SC c 7 arU *• l l hujusoe cdit.,
^h,\ 1 ;
* p. 81 1 seaO. En».
-
vis sit altus. Rig.
(18 Putavcrit mc npo6oXV aliquam. Per
)
haiic vo
187 TERTULLIA.N1 OPERUM PARS 11. — SERIES I, POLEMIGA. 188
ap siint earum snbstanliarum, cx quibus prodeunt. * etaliumadvocatummittcl vobis,Spiritumveritatis.

Nec dubitaverim Filium dicerc, et radicis fruticem, Sic alium a so Paracletum, quomodo et nos a Patre
ct fontis fluvium, ct solis radium; quia omnis ori- alium Filium, ut tertium gradum ostenderet in Para-
go patens cst ; cl omne quod ex origine profer- cleto, sicut nos secundum in Filio, propter cecono-
tur, progcnies est, mullo magis Sermo Dei, qui miae observationcm. Ipsum quod Pater et Filius di-
eliam proprie nomen Filii accopit : nec frutcx ta- cuntur, nonne aliud ab alio cst? Ulique enim om-
men a radice, necfluvius a fonle, nec radius a sole nia quod vocantur, hoc crunt : et quod emnt, hoc
disccrnitur, Deo Sermo.
sicut nec a Igitur secun- vocabuntur : ct permiscere se diversitas vocabulorum
dum horum exemplorum formam, profileor me non potest omnimo, quia ncc rerum, quarum erunt
duos dicere, Deum et Sermonem ejus, Patrem et vocabula. Est est, non non : nam fjuodamplius est,
Filium ipsius. Nam et radix el frulex duse res sunt, hoc a malo est(Matth. v, 37).
sed conjunclae. Et fons et flumen dua> species sunt, CAPUT X.
sed indivisae. Et sol et radius duae formse sunt, sed Ita aul Pater aut Filius cst, et neque dies eadem
cohaerentes. Omne quod prodit ex aliquo, secun- et nox, neque Pater idem et Filius, ut sint ambo
dum sit ejus quo prodit, non ideo

necesse est de unus et utrumque aller quod vanissimi isli mo- :
tamen est separatum. Secundus autem ubi est, duo B narchiani (21) volunt. Ipse se, inquiunt, Filium sibi
sunt. Et tertius ubi est, tres sunt. Tertius enim est fecit. Atquin Pater Filium facil, et Patrem Filius. Et
!©! Spiritus a Deo et Filio, sicut tertius a radice qui ex alterutro fiunt, a semetipsis sibi fieri nullo
fructus ex frutice ; et lertius a fonte, rivus ex flumi- modo 1G5 possunt, ut Pater se sibi Filium faciat,
ne; apex ex radio. Nihil tamen a

et terlius a sole, ct Filius se sibi Palrem praestet. Quse instituit
matricc alienatur, a qua proprietales suas ducit. Ita Deus, etiam ipse custodil. Habeat necesse est Pater
trinitas per consertos et connexos gradus a Patre Filium, ut Pater sit; et Filius Patrem, ut Filius
decurrens, et monarchiae nihil obstrepit, ct ceco- sit; autem haberc, aliud esse. Verbi gra-
aliud est
nomia? statum protegil. tia, ut maritus sim, habeam oportet uxorem, non
IX. CAPUT ipse mihi ero uxor. Sic etiam, ut pater sim, f ium
Hanc me regulam professum, qua inseparalos ab habeo; non ipse mihi cro filius. Et ut filius sim,
alterutro Patrem el Filium ct Spirilum testor, tene patrem habeo, non ipse mihi ero pater. Quae enim
ubique; et ita, quid quomodo dicatur, agnosces. me faciunt si habuero, tunc ero patcr, si filium
Ecce enim dico alium esse Palrem, ct alium Filium, habeam; filius ero, si patrem. Porro si ipse ero
et alium Spiritum. Male accipit idiotcs quisque aut C quid eorum, jam non habeo quod ipse ero nec :
perversus hoc dictum, quasi diversitatcm sonet, patrem, quia ipse ero pater; nec filium, quia ipse
cl cx diversitate separationem protendat 45
, Patris ero filius. ln quantum autem alterum ex his haberc
et Filii et Spiritus. Necessitate autem hoc dico, me oportet, alterum esse; in tantum si utrumque
cum eumdem Palrem el Filium et Spirilum conten- fuero, alterum non ero, dum alterum non habeo.
dunt, adversus oeconomiam monarchiae adulantcs, Si cnim ipse ero filius qui et pater, jam non habeo
non tamen diversitate alium Filium a Patre, sed dis- tilium, sed ipse sum filius. Non habendo autem
tributione; nec divisione alium, sed distinctione ; filium, dum ipse sum filius, quomodo patcr ero?
quia iion sil idem Pater et Filius, vel mcdulo alius Habere enim filium debeo, ut pater sim. Non sum
ab alio. Praeter enim tola substantia est : Filius ergo filius, quia patrem non habeo, qui facit filium.
vero derivalio (20) totius et portio, sicut ipse pro- Eqne si ipse sum pater qui etfilius, jam non habeo
fitelur, Quia Patcr major me est (Joan. xiv, 28). patrem, sed ipse sum pater; noq habendo autem
A quo et minoratus 4G canitur in Psalmo (viii, 6)> patrem, dum ipse sum pater, quomodo filius ero?
Modicum " quid citra angelos. Sic et Pater alius a Habere enim patrem debeo, ut filius sim. Non crgo
Filio, dum Filio major ; dum alius qui generat, alius n ero pater, quia filium non habeo, qui facit patrem.
qui gcneralur; dum alius qui mittit, alius qui mit- Hoc totum ingenium diaboli, alterum ex allero
erit
titur; dum alius qui facit, alius Bene per quem fit. excludere, dum utrumque in unum sub monarchiae
quod ctDominus usus hoc verbo in persona Para- favore concludens, neutrum haberi facit. Ut et pater
cleti, non divisionem significavit, sed dispositio- non sit, qui scilicet filium non habet; et filius non
nem : Rogabo enim, inquit (Joan.xiv, 16), Patrem, sit, qui aeque patrem non habet. Dum enim pater
Variae lectiones.
45 Pertendat Jun. ,,G
Minornalu Hhen. Seml. Oberth.'' 1 Modico Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
(20) Fihus vero dtnvaiio. Recte adnotavit admar- ex" praecedenlibus, tum ex sequentibus hujus libr:
ginem Rhenanus caule hic legi debere Tertullia- cap. Pam.

num utpote qui, cum jam dudum ante haeresim
, (21) Vanissimiistimonarchiani. Nonnulli Praxeani
Arii scripserit, non usque adeo verba sua trutina- Trinitatem negare videbanlur contendebant quippe :
veril. Sententia vero ejus, quod ejusdem sint sub- Deum Patrem Filium se fecisse, quod Dei p.ovapyJ«v
stantiae Paler et Filius et Spiritus manifesta fit, tum appellabanl, unde nomen sorliti sunt. Le Pr.
189 LIB ADV. PRAXEAM. l'ifi
cst, filius non crit. monarchiam tenent, qui nec « alibi « Dominus dixit ad
Sic : sc, Filius meus sum cgo,
patrem nec filium conlincnt. Sed nihil Dco difficilc. cgo hodie generavi me, » proinde et : « Ante lu-
Quis hoc ncscial? cl impossibilia apud sceculum, cifcrum generavi me (Psal. cix, 3), et : t Dominus
possibilia apud Dcum (Matth. xix, 26)quis ignorel? condidit me initium viarum in opera mea ante ;
Kt stulta mundi elegit Deus, ut confundat sapien- omnes aulem colles generavi me (Sap. vm, 22) » ;
Ihiiii *8 (I Cor. i, 27) : legimus omnia. Ergo, inet si qua alia in hunc modum suot. Quem autem
quiunl, difficile non fuit Deo, ipsum se el patrem verebatur Deus Dominus universilatis ila pronun-
ct filium faccre, adversus traditam formam rcbus tiare, si ita res crat ; an vcrebatur nc non credere-
humanis, nam et sterilem parere, contra naturam, tur, si simpliciter se et Patrem et Filium pronun-
difficile Deo non fuit, sicut nec virgincm. Plane tiasset ? Unum tamen veritus est, mentiri. Veritus
nihil Deo difficile. Sed si tam ',9
abruptc in prae- autem semctipsum et suam verilatem. Et ideo ve-
siimplionibus noslris hac senteniia utamur, quidvis racem Dcum credens, scio illum non aliter quam
de Deo confingere poterimus, quasi fecerit, quia disposuit pronuntiasse, nec aliter disposuisse quam
facerc potucrit. Non autem quia omnia potest fa- pronuntiavit. Tu porro eum mendacem efficias et
core, ideo ulique r>0
credendum est illum fecisse, fallacem et deccptorem fidci hujus, si cum ipsc
ctiam quod non fecerit ; sed an fecerit, requiren- B esset sibi Filius, alii dabat Filii pcrsonam, quando
r)1
dum. Potuit ,
ita salvus sim, Deus pennis homi- Scriptura? omnes ct demonsirationem et distinctio-
nem ad volandum inslruxisse, quod et milvis prae- nem trinitatis ostendant. A quibus et pnescri-
stitit ; non lamen, quia poluit, slatim cl fecil. Potuit plio nostra deducitur, non posse unum atque eum-
ct Praxcam, et omnes paritcr liaTelicos statim dem videri qui loquitur, et de quo loquitur, et ad
cxslinxisse ; non lamen, quia potuit, exstinxit. quem loquitur : quia ncque perversitas, neque falla-
Oportebat cnim et milvos esse, et haercticos : opor- cia Deo congruat : ut cum ipse esset ad quem loquc-
tcbat et Patrem crucifigi. Hac ralione erit aliquid batur, ad alium potius, et non ad scmetipsum loqua-
ct difficileDeo id scilicel lOO quodcunque non
; tur 52 . Accipe igitur et alias voces Patris de Fiho
feccrit, non quia non poluerit, scd quia noluerit. 107 per Isaiam (xui, I) : Ecce (ilius meus quem
Dei enim possc, vellc cst et non posse, nolle ;
; eleqi, dilcctus meus in quem bene sensi. Ponam spi-
quod aulcm voluit, ct poluit, ct oslendil. Ergo ritum mcum super ipsum, ct judicium nationibus
quia si voluit semctipsum sibi Filium facere, po- annuntiabit. Accipeetad ipsum : Magnum tibi est
tuil; ct quia si potuit, focit : tunc probabis illum ut roccris ftlius meus ad statttcndas tribus Jacob, ct
ot potuisse el voluisse, si probaveris illum fo- Q ad convcrtcndam dispcrsioncm hraelis.Posui te in
cisse. luccm nationum, ut sis salitsin extremum tcrnr
C\PUT XI. (Isa. xi.ix, 16). Accipc nunc ct Filii voces de Patre :
Probare autem lam apcrtc dcbebis ex Scripluris, Sjiiritus Domini super mc, quapropter unxit me, ad
quam nos probamus illum sibi Filium fecisse Ser- evangcli-Aindum hominibtis ha. lxi, I 1). Item ad Pa-
moncm suum. Si enim Filium nominat, Filius au- trem in Psalmo, de codem Ne dercliqueris mc, do- :
lem non alius erit quam qui ex ipso prodiit ; Sermo nec annuntient brarhittm tuum nativitati unii
auiom prodiil ex ipso, hic erit Filius, non ipse de venlunr 1'snl. i.xxi, 8l. Ilem in alio Domine, quid
1
:
quo prodiit. Non enim ipse prodiil ex semelipso. multiplicati suntqui comprimunt mc ? (Psal. m, 2.»
Porro, qui eumdoin Patrcm dicis et Filium, eum- Sed et omnes penc Psalmi Christi personam susti-
den ol prolulisse ex scmetipso facis, el prodisse ncnl ; Filium ad Patrem, id est Christum ad Dcum
quod Deus est. Si potuit fecissc, non tamen fecit. verba facientem rcpra^sentant. Animadvertc etiam
Aut cxhihc probationcm quam oxpostulo meffi si- Spiritum loquenlem cx lorlia persona de Palre et
milom ;
id osl, sic Scripturas oumdcm Filium cl FilioDi.vit Dominus Domino mco, Sede ad dc
:
Patrcm ostcndcre, qucmadmodum apud nos dis- ram mcam, doncc ponam inimicos tuos scabellum
tinctc Pater el. Filius demonstrantur ; distincte, n pctlum tuorum (Psal. c\, I, 2». Ilem per Isaiam
inquam, non divise, sicut ego profcro dictum a \i.v
i
1 H<rc dicit Dominus Domino mco
, ) :
Dco : Eructavit cor mcum Sermoncm optimum Christo. Item per eumdcm ad Patrem de Filio :
(Psal. xliv, \). Sic tu contra opponas, alicubi Domtnc, quis crcdidit auditui nostro t l.t brachium
dixissc Doum, Eructavit cor mcum Scrmoncm opti- Domini cui rcvelatum est :
3
.[intuntiavimus dc illo,
mum, ut ipse sit qui et eructavit, et quod crucia- sicut pucrulus, sicut radix in tcrra siticnti. ct non
vu ct ipse qui protulerit,
; et qui prolatus sit, si crat forma cjus, ncc gloria (Isa. i.iii. 1, I). Hbc
ipse est et Sermo ct Deus. Ecce ego propono Pa- pauca de multis. Ncc enim affectamus univorsas
trcm Filio dixisse : Filius mcus u /(/, cqo Iwdie Scripluras cvolvere, cum et in singulis capilulis
<)>-»crav, tc (Psal. u, 7). Si vclis ut credam ipsum plenam majeslatem ct auctorit.uem ( oniosiantes,
esse Patrem ct Filium, oslcndc 53
sic pronuntialum majorem congrcssum in rotraolatibus htbeamaa
Varia 1
lectiones.
"Sapientia Rhcn. Seml. Obcrth. * Difticile sensi. Tam Scml. 50 Ideoque Hhcn. Scml. O^crth. »« Si fo-
Loquebalur Hhcn. Scml. Oberth. loqueretur Jun. " Habemus Hhen. Scml. Obcrth.
luisset add. /{/,,-«. 52
191 TERTULLIANl OPERUM PARS II. — SERIES 1, POLEMIGA. l'.)2
His itaquc paucis, tamen manifesle dislinclio Tri- 11 alium dicentem ut fiat, aliuin facientem.Alium
nitatis exponitur. Est eniin ipse qui pronunliat, aulem quomodo accipere debeas, jam professus
Spiritus, et Pater ad quem pronuntiat, cl Filius dc sum ;
personae, non substantise nomine ad distin-
;
quo pronuntiat. Sic et caetera quae nunc ad Patrem ctionem, non ad divisionem. Caeterum, etsi ubique
de Filio, \el ad Filium, nunc ad Filium de Patre, teneo unam substantiam in tribus cohaerentibus,
vel ad Palrem, nunc ad Spiritum pronuntiantur tamen alium dicam oportel ex necessitale sensus,
unamquamquc personam in sua proprietate consti- eum qui jubet, et eum qui facit. Nam nec juberet,
tuunt. si ipse faceret, dum juberet fieri 59 per eum. Tamcn
CAPUT XII. jubebat, haud sibi jussurus si unus esset ; aut sine
Si te adhuc numerus scandalizat Trinitalis, quasi jussu faclurus, quia non exspectassel ut sibi ju-
non connexa; in unitate simplici, inlerrogo quo- beret.
modo unicuset singularis pluraliter loquitur Facia- : CAPUT XIII.
mus hominem ad imaginem et similiiudinem no- Ergo, inquil, si Dcus dixit, et Deus fecit ; si alius
stram (Gen. i, 26), cum debuerit dixisse Faciam : Deus dixit, ct alius fecit, duo Dii praedicantur. Si
hominem ad imaginem et similitudinem meam ul- : tam durus cs, puta inlerim et ut adhuc amplius :
pole unicus et singularis ? Sed et in sequentibus : B hoc putes, accipe in Psalmo (xliv, 7, 8) duos Deos
Ecce Adam factus est tanquam unus ex nobis, fal- dictos : Thronus tuus, Deus, in aevum, virga regni
lit aul ludii ; ut cum unus, et solus, el singularis tui : dilexisti justitiam, et odisti iniquitatem,pro-
esset, numerose loqueretur : aut numquid angelis pterea unxit te Deus, Deus tuus. Si ad Deum loqui-
loquebatur, ut Juda>i inter.prelantur, quia nec ipsi tur, et unctum Deum a Deo affirmat, scilicet hic
Filium agnoscunt ? An quia ipse erat Pater, Filius, duos dcos proponit 60 . Inde et Isaias (xlv, 14) ad
Spiritus, ideo pluralem se praeslans, 5i pluraliter personam Christi : Et Sabain 61 inquit, viri elatiad
, ,
sibi loquebatur? Imo quia jam adherebat illi Filius, te transibunt, ct post tescquentur vincti manibus, et
secunda persona, lt»8 Sermo ipsius ; et Dcus est. Tu enim es Deus
tertia, te adorubunt, quia in tc
Spirilus in Sermone, ideo pluraliter pronuntiavit, nosicr, ct nesciebamus, Deus Israelis. Et hic. enim
faciamus, et, noslram, et, nobis. Cum quibus enim dicendo, Deus in te, tu Deus, duos proponit :
faciebat bominem, et quibus faeiebat similem ? Cum qui eral, el in quo erat, Christum 62 et Spiri- ,
55
Filio quidem, qui erat induturus hominem Spi- tum. ltif) Ipsum plus 63 est, quod in Evangelio
;
ritu vero, qui eral sanctificaturns hominem, quasi totidem invenies In principio erat Sermo, et Sermo :
cum ministris 56 et arbilris, ex unitalc Trinitatis lo- p erat apud Deum, et Deus erat Sermo (Joan.
quebatur. Denique, sequens Scriplura dislinguit i, 1). Unusqui crat, et a ius penes quem erat. Sed et
!
inter personas Et fecit Deus hominem, ad imagi-

: nomen Doniini in duobus \o.go Dixit Dominus Do- :
nem Dei fecit illum(Gen. i, 27). Cur non, suam, si mino meo : Scde ad dexteram meam. (Psal cix, 1).
unus qui faciebal, et non erat ad cujus faciebal ? Et Isaias beec dicit Domine, quis credidit auditui :
Erat autem ad cujus imaginem faciebat ad nostro ? et brachium Domini cui revelatum est ?
:
Filii scilicet, qui homo futurus certior et verior, (Isa. liii, 1). Drachium cnim tuum 64 non Domini ,
imaginem suam fecerat dici Lominem qui tunc dc dixisset, si non Dominum Patrem et Dominum
limo formari habebat, iinago veri 51 et simililudo. Filium intelligi vcllet. Etiam adhuc antiquior Ge-
Sed ct in anteccdenlibus operibus mundi quornodo. nesis Et pluit Dominus super Sodomam et Go- :
scriplum esl, primum quidem, nondum Filio appa- morrham sulphur et ignem de ccelo a Domino (Gen.
rente Et dixit Deus : Fiat lux, et facta cst : ipse
: xix. 24). Ha'C aut nega scripta, aut quis es, ut non
statim Sermo lux vera, quai illuminat hominem ve- pules accipienda quemadmodum scripta sunt,
nientem in hunc mundum, ct per illum mundialis mnxime quae non in allegoriis et parabolis, sed in
quoque lux. Exinde autem in Sermone Christo as- 65 certis et simplicibus habent sen-
dcfinitionibus et
sistente et administrante Deus voluit 58 fieri, et " sum ? Quod si ex illis es qui tunc Dominum non
Deus fecit. Et dixit Deus : Fiat firmamentum. et suslinebant Dei se Filium ostendentem, nec cum
fecit Deus firmamentum ; et dixit Deus :Fiant lumi- Dominum crederent, recordare tu cum illis scriptum
naria,et fecit Deus luminare majtis et minus(Gen.i, esse : Ego dixi : Vos dii eslis, et filii Altissimi
7-16; scd et caelera utique idem fecit qui ct priora,
; (Psal. lxxxii, 6). Et : Stetit Dens in ecclesia deo-
id est Sermo Dei, per quem omnia facta sunt, et rum ; ut si bomincs, per fidem filios Dei factos, deos
sine quo factum est nihil. Qui ipse Deus cst, s,ecun- Scriplura pronuntiare non timuit, scias illam
dum Joannem (i, \),Deus erat Sermo. Habes duos, multo magis vero et unico Dei Filio Dei nomen
Variae lectiones.
Praeferens Wouw. 55 Similem ? Filio Rhen. Seml. Oberth. 56 Comministris Jun. 57 Vero lihen. Pam.
5i
Seml. Oberth. 58 Voluerint Rig. Venet. 59 Dum juberet enim, fieri Lat. Rig. dum juberet. Fieri per cum
tamen jub. Jun. 60 Sed hicduos deos pro virgaregni tui Seml. Pam. affirmat et hic duos deos Lat. 61 Sa-
baim Fran. Seboim Seml. 62 Qui erant in Chr. Rhen. Seml. Oberth. 63 Spiritum s. Plus Laiin. in Christo
ex S. Plus/titt. 64 Enim suum non dixisset, siSeml. 65 Et abest. Seml.
193 LIBEB ADV. PRAXBAM. 194
jurc contulisse. « Ergo, inquis, provocabo te, ut ^ nia benedictus in asvum omne {Hoia. i, 7). Nam et
hodte quoquc ex auctoritate istarum Scripturarum radium solis seorsum solem vocabo; solem autom
constanter duos Deos et duos Dominos praedices. » nominans cujus est radius, non statim et radinm
Absit. Nos enim qui et tempora et causas Scri- solem appellabo. Nam etsisoles duos non faciam ", :
pturarum per Dei gratiam inspicimus, maxime Pa- tamen et solem et radium ejus tarn duas res, el
racleti, non liominum discipuli, duos quidem deli- duas species unius indivisae substanti<e numerabo,
nimus, Patrem et Filium, et jam tres cum Spiritu quam 73 Deum et Sermonem ejus, quam Patrem
sancto, secundum rationom ccconomia 1
,
qute facit et Filium.
numerum : ne, ut vestra perversitas infert, Pater
nalus ct passus quod non licet credi,
CAPUT XIV.
ipse crcdatur ;
quoniam non ita tradilum est. Duos tnmen Deos et Adhuc et illa nobis regula adsistit duos vindi-
duos Dominos nunquam ex ore nostro profcrimus : canlibus Patrem etFilium, quae '* invisibilem Deum
non quasi non et Pater Deus, et Filius Deus, et determinavit. Cum
enim Moyses (Exod. xxxin, 13,
Spiritus sanctus Deus unusquisque scd
Deus, 29) inet ; -Egypto desiderasset Domini conspectum (24),
quoniam duo
retro et Domini pnedica-
duo dicens
Dii et Si erqo inveni gratiam coram te, manifesta :
banlur; ut, ubivenissct Christus, et Deus agnosoe- " mihi te,utcognoscentervideamte:Nonpotesvide-

retur, et Dominus vocarelur, quia Filius Dei et re, inquit, faciem meam; non enim videbit homo
Dornini. Si enim una persona et Dei et Doniini in faciem meam, et vivet, id esl, morietur qui viderit.
Scripluris invcnirctur, mcrito Chrislus non esset Invenimus enim ct a multis Deum visum, et ne-
adinissus ad nomen Dci ct C6 Domini. Ncmo cnim minem lamen eorum, qui eum viderant, mortuum.
alius pnetcr unus Dcus et unus Dominus pwdica- Visum quidem Deuin secundum hominum capaci-
balur, ct futurum erat ut ipse Pater descendisse tatem, non secundum plenitudinem divinitaiis :
videretur, quia unus Deus et unus Dominus lege- nam patriarchae Deum vidisse referuntur, ut Abra-
batur; ettotaoeconomia et ejus obumbraretur, 17© ham et Jacob, et propheuo, ut Isaias, ut Ezechiel
quffi in matcriam fidci prospecta atque dispensata et tamen mortui non suni. 171 aut mori
Igitur
est. At ubi venit Christus, et cognitus cst a nobis, debuerant, si eum viderant; Deum enim nemo vide-
quod ipsc sit G1 qui numcrum retro fccerat, factus bit, et vivet; aul si Deum viderunt, et mortui non
secundus a Patre, et cum Spiritu tertius, el jam sunt, Scriptura mentitur, Deum dixisse. Faciem
Paler pcr ipsum plenius manifestatus, rcdactum mcam homo si non vivet; aul Scriplura
viderit,
est jam nomen Dei et Domini in unionem; ut, Q mcntitur, ciim invisum, aut cum visuin Deum pro-
quia ct!
nationes a mullitudine idolorum transirent feit. Jam ergo alius erit qui videbaiur, quia non
ad unicum Dcum, et differcnlia constitueretur inter potesl idem invisibilis definiri, qui videbalur; et
cultores unius, et G9 plurimae divinitatis. Nam et consequens erit, ut invisibilem Palrem intelliga-
luccrc in mundo Christianos oportcbat ul filios mus, pro pleniludinc veromajestalis; visibilem
lucis, Uimcn mundi unum et Deum et Dominum Filium agnoscamus, pro modulo dcrivalionis : sicut
colentes, ct nominantcs. CEeterum, si ex conscien- nec solem nobis contemplari licet, quantum ad ip-
tia qua scimus Dei nomen ct Domini et Patri et sam subslantia* suinmam qme est in coelis radium ;
Filio el Spiritui convcnire, Dcos ct Dominos nomi- aulem ejus loleramus oculis pro lemperatura por-
naremus, exstinxissemus faces nostras etiam aJ lionis qua; in terram inde porrigitur. Hic ex di-
martyria timidiorcs, quibus evadendi quoque "° pa- verso volet aliquis etiam Filium invisibilem con-
terct " occasio juranlibus slatim per Deos et Domi- tendere, ut sermonem, ut spiritum; et dum uni-
nos, ut quidam lneretici, quorum Dii plurcs (23). cam r conditionem
=>
Patris et Filii vindicat, unum
Itaque Dcos omnino non dicam, nec Dominos; sed potius atque eumdem confirmarc Patrcn et Filium.
ApostoUim scquar, ut si pariter nominandi fucrint _ Sed diximus Scripluram differeiKMB patrocinari,
Pater et Filius, Deum Patrcm appcllem, et Jesum u i>er visihilis et invisibilis distinctionem. Xam et
Christum Domiiiuin nomineni. Sohmi autem Chri- illud adjiciunt ad argumenlationem : (Juod si Fi-
stum potcro Dcum dicere, sicul idem Apostolus : lius tunc ad Moysen IO(|iiebatur, ipse faciem suam
/-'.(•
quibus Christus, ijiii ca/, inquit, Deus superom- ncmini visibilem pronuntiarel, quia scilioel ipse
Varke lectiones.
« Ad ad. Seml. m Sit abcst. Scml. «Bt Scml. « Ut Seml. "°
Qua^pie Seml.
~
l
Patet Scml. ' Duos fa-
"
ciam Scml. :
'
Qua Scml. 7 ''
Qucm Scml. K Doum Scml.
Coniuieiitarius.
^
(tl) )la.vimc 1'araclcti, uon hominum discipuli. ('2'*) Moyscs in .Kgypto dcsidcrassct Domim con-
Seotit, de Paracleto nova> prophotia>.
ni fallor, spcctum. lino T8TO DOO in .E^ypto, sed iu Sioa Ar«-
Jactabant vero Montani seclalorcs, sc non honiinum blte monte Moyscs ipse refort ejusmoiii se collo-
discipulos, sed Paracleti. lliu:\. quium cum Deo habuisse. Miraiiduni idciroo nobi>
(23) Quorum dil plurcs. Propter iEonum deorum videtur, quod ne ullus quidem ioterpres sive eoov
imnieiâni arragincm Valcntinianos subindicat, qui
l mentator hunc Tertulliani errorem, quanlumvis
Gooslicorum velut surculi, et rami cx corrupta ra- obvium, ad nostra usque tempora observaverit.
dice. Le Ph. Edd.
invisibilis Pater fuerit in Filii nomine. Ac per hoc, Quis enim Pater non nomine
^ ? facies erit Filii,
sic eumdem volunt accipi visibilem et invisibilem, auctoritatis, quam genitus a Patre consequilur ?
quomodo eumdem Patrem et Filium : quoniam et Non enim et de aliqua majore persona congruit di-
paulo supra, aniequam faciem Moysi negasset 76
, cere : Facies mea est ille homo ; et : Faciem mihi
scriptum sit, Dominum ad Moysen locutum coram, praestat. Pater, inquit, major me est (Joan. xiv, 28).
velut si quis loquatur ad amicum suum, non minus Ergo facies erit Filii Pater. Nam et Scriptura quid
quam et Jacob : Ego vidi, inquit (Gen. xxxn, 30), dicit ? Spiritus personce ejus, Christus Dominus
Dominum facie ad faciem. Ergo visibilis et 77 invi- (Thren. iv, 20). Ergo si Christus personae paternae
sibilis idem. Et quia idem ulrumque, ideo et ipse, spirilus est, merito cujus spiritus persona erat, id
"
qua Paier, invisibilis; et qua Filius 8 visibilis. , est Patris, eum faciem suam, ex unitate scilicet,
Quasi non exposilio Scripturae quae fit a nobis, Fi- pronuntiavit. mirarer plane, an facies Filii Pater
lio competat, Patre seposito in sua invisibililale 79 .
accipi possit, quiestcaput ejus : Caput enim Christi
Dicimus enim et Filium suo nomine catenus invi- Deus(l Cor. n, 3).
sibilem, qua sermo et spiritus Dei ex substanliae
CAPUT XV.
conditione jam nunc, et qua 80 Deus, et sermo, et
spiritus : visibilem autem fuisse ante carnem eo \
Si hunc articulum quaeslionibus Scriplurae ve-
modo quo dicit (Num. xn, 2) ad Aaron ct Mariam :
leris non expediam, de Novo Testamento sumam
Etsi fuerit prophetes in vobis, in visione cocjnoscar confirmalionem nostrae interpretationis ; ne quod-
illi, etin somnio loquar illi, nonquomodo Moysi. Os

cunque in Filium reputo, in Patrem proinde de-
ados loquar illi in specie, id est in verilale; et non fendas. Ecce enim et in Evangeliis et in apostolis
in cenicjmate, id est, non in imagine. Sicut et Apo- visibilem et invisibilem Deum deprehendo, sub
manifesta et personali distinctione condilionis
stolus : Nunc videmus tanquam per speculum in
asnigmate,tunc autem facie ad faciem (I Cor.xin,12). ulriusque. Exclamat quodammodo Joannes : Deum
Igitur cum Moysi servat conspectum suum et collo-
nemo vidit unquam (Joan. i, 18). Utique nec re-
quium facie ad faciem in futurum (nam hoc postea tro. Ademit enim temporis quaestionem, dicendo
adimplelum est in montis secessu, sicut legimus in Deum nunquam visum. Confirmat et Apostolus de
Evangelio (Luc. ix, 30) \isum cum illo Moysen Deo Quem nemo vidit hominum
: sed, nec videre
quia morietur qui
colloquentem); ±72 apparel retro semper in spe- Tim.
potest (I vi, 18) ; scilicet,
culo, et amigmate, et visione, et somnio Deum, id vidcrit (26). Iidem ipsi apostoli et vidisse se Chris-
est, Filium Dei, visum tam Prophetis et Patriar- tum, et contrectasse testantur. Porro si ipse est Chri-
chis, quam et ipsi adhuc Moysi. Et ipse quidem tus et Pater et Filius, quomodo visus est, et in-
Dominus si fortc coram ad faciem loquebatur, non visus ? 1 73 Ad hanc diversitatem visi et invisi in
tamen ut est, homo faciem ejus videret, nisi forle unum conferendam, quis ex diverso non argumen-
in speculo et in senigmate. Denique, si sic Moysi tabiiur, recle utrumque dictum : visibilem quidem
Dominus, ut Moyses faciem ejus co- in carne, invisibilem vero anle carnem ; ut idem sit
loculus est et
minus scirct, quomodo slatim atque ibidem deside- Pater invisibilis ante carnem, qui et Filius visibilis in
rat faciem ejus videre quam, quia viderat, non carne ? Atquin, si idem ante carnem invisibilis
desideraret? Quomodo aeque el Dominus negat videri quomodo visus eliam retro invenitur ante carnem?
faciem suam posse, quam ostenderat, si tamen iEque siidem post quem et retro visum inaenigmate,
plenius visibilem caro eifecit ; sermo scilicet, qui
ostenderat? Aut quae est facies Dei, cujus conspec-
tus negatur, si erat quae visa est? Vidi, inquit Ja- et caro factus, est alius, quem nunquam quisquam
vidit, nisi Pater, scilicet cujus est sermo. Denique,
cob, Dcum facie ad faciem, et salva facta est anima
mea (Gen. xxxh, 30). Alia debet esse facies, quae si inspiciamus auem Apostoli viderint. Quod vidi-
videatur, occidit. Aut numquid Filius quidem vimus, inquit Joannes (I Joan. i, 1), quod audivi-
debaiur, et sic facies, sed ipsum hoc in visione, et D mus, oculis nostris vidimus, et manus nostrce con-
somnio, et speculo, et aenigmate, quia sermo, et trectaverunt de Sermone vitce. Sermo enim vitae
imaginaria forma videri non factus, et auditus, et conlrectalus,
quia caro, qui ante
spiritus, nisi potest.
Faciem autem suam invisibilem Patrem. carnem Sermo tantum in primordio apud Deum Pa-
(25) dicit
Variae lectiones.
79 Visi-
76
Et inserit Seml. Et abest. Fran. Paris. ™ Quia et filius Seml. pater
77 visibilis antehac Jun.
bilitatis Seml. 80 Quia Seml. qute Deus ut Jun. qua etiam Rig.
Commentarius.
apparet, quod pluraHler ille dixerit^: Quod vidimus,
(25) Faciem autem suam, etc. Istud affert Auctor
tanquam arpumenlum Praxeanorum nam et refu- ; quod audivimus, oculis nostris vidimus, et manus
lat verbis illis. Quis enim pater? elc, oslendens nostrce contrectaverunt, de Sermone vitce. Ubi el
Filium potius faciem Patris dici debere, idque ex rursum paulo postverborum ordinem lmmutat, cum
Scrip., Thren. iv. Pam. legalur hodie et Graece et Latine Quod audivimus, :
quod quod prospeximus

vidimus oculis nostris, et
(26) Hdem ipsi Apostoli, ctc. Apostolis plurali
numero adtribuit, quod solus Joannes scribit, manus nostrce contrectaverunt. Pam.
Epist. i, et mox citatur; ea de causa, quar.tum
197 LlMiR ADV. PRAXKA.M. m
trcm, non Pater aputl Scrmonem. Nam etsi Deus* est scmper, ex auctorilale Patris ot voluntate ;
quia
Sermo, sccl apud Deum.quia ex Deo Deus, quia cum Eilius nihil a scmetipso potest facere , nisi vidcnt
Palre apud Patrem Et vidimus gloriam ejus tan-

: , Patrem (acienlem ; in sensu scilicet facieDtem M ,
Patre (Joan. l. 14) ulique Filii, sensu ,J3

Filius vero quod 94
quamunigeniti a ; Pater eniin agil. iu
scilicct \isibilis, glorificati a Pairc invisibili. Ft ideo Palris sensu cst videns periicit. Sic umnia per li-
quoniam, 01 Scrmoneni Dei Dcum dixerat, ne w lium facta sunt, etsine illo factum est nihil.
adjuvaret advcrsariorum pra-sumplionem, quasi

ad distingucndum inter invi-
CAPUT XVI.
1'atrcm ipsum vidisset,
sibilein FUium visibilem, superdicit ex

Palrcm, et Ncc putcs solaopera mundi per Filium facta.scd
abundanli, Deum nemo vidit unquam {Joan I, 18). et quffi a Deo exindegcsta sant. Pater enim auidili-
Qucm Deum? Sermonem ? Atquin, Vidimus, et au- git Eilium, et omnia tradidit in iitanu ,Ji cjus; uli-
divimus,et contrectavimus, de Sermone vita- pra> que a primordio diligil,et a primordio tradidil. Bl
diclum cst. Sed qucm Deum? Scilicct Patrein, apud quo,a primordio Sermo erut apud Deum ct Dcus ,
b3 8 ''
Quem Dcum crat Sermo, unigcnitus scilicet erat Sermo (Joan. i. 1), cui dataestomnis potestus
B
Filius, qui in sinum Uj Patris ipse disseruit. Ipse et a Patrc iu ccclis ct in tcrra Matth.wsm, 8;. Sun
auditus, ct visus, ct nc phantasma crederolur, ctiam judicat Paler quemquam sed omne judicium tradi- :
conlrcclaliis. Ilunc ct Paulus conspexit, nec tamcn dit Filio (Joan. v, 22) ;a primordio lainen. Oniuem
Palrem vidit. Nonne, inquit, vidi Jesum (I Cor. enim dicens potestatcm, et omne judicium, et omnia
ix, 1)? Christum aulcm ct ipse Dcum 80 cogno- pcr cum facta, et omnia tradita in manu ejus, nul-
minavit : Quorum patrcs, ct ex quibus Clirislus lam exceptionem temporis permitlit quia omuia :
secundumcarnem, qui est super' r umnialkus bene- '

non erunt, si non omnis temporis fuerint. Fi'ius
ilicius iu cevum (Rom. ix, 5). Ostcndit et ipse
m visi- ilaquc est qui 9(3
ab initio judicavit,turrim supcrbis-
97
bilem Dci Filium, id cst Sermonem Dei, quia caro orbem simam elidens, linguasque dispertiens ,
faotu* cst, .Chrislus dictus est. De Palre autem ad tolum aquarum violenlia puniens, plucns superSo-
Timotlieum Quemncmo vidit huminum scd ncc vi-
: domam et Gomorrham ignem et sulphurem ,JJ ;
dere potest (I Tim. vi, 16). Exaggerans amplius Dominus 99 a Domino (Gen. xix, 24). Ipse enim ct
(Ibid.) Qui solus habct immortalitatcm, 171 ei
: ad huinana semper colloquiadescendit.ab Adam us-
lucem bahilat inaccessibilem. De quo et supra dixc- que ad patriarchas et prophetas, in visione, in som-
rat: Regiauiemsceculorum immortali, invisibilKVT), nio ', in 1 7i> spcculo, in lenigmate, ordinem suum
soli Deo : ut et conlraria ipsi Filio ascribercmus, V prastruens ab inilio semper^quem erat persecuturus
morlalitatom ^'\ aeeessibililatem quem mortuum in tinem -. Ita sempcr cdisccbat ^29), et Deus in
;
contcslalur sccuudum Scripturas (I Cor. xv, 3);et tcrris cum hominibus conversari non alius potuil
J
a so novissime visum, per accessibilcm uli([iic lu- quam Sermo,qui caro erat futurus. Ediscebat autem,
ccm quanquam ct illam neque 90 ipse sine periculo
: ut nobis lidem slerneret, ut facilius crcdercmus
luminis cxperlus cst, ncque Petrus ct Joannes et Filium Dei dcsccndisse in sa'culum , si ' ct relro
Jacobus sine rationis amentia (28) ; qui si non
,J1
et talo quid gestuni cognosceremus. Propter nos enim
passuri Filii gloriam, sed Palrcm vidissent, crcdo, sicut scripla sunt, ila ct gesta sunt , in quos a'\o-
morituri ibidcm. Dcum cnim ncmo vidcbit, et vivct. rum lines decucurrerunt.Sic eliam affectus humanos
Si lnve ita sunt, conslat ciim scmper visum ab sciobat jam tunc, suscepturus etiam ipsas subs-
initio, qui visus tiierit in tine ; et eum nec in fine tantias hominis , carnem et animam interrogans ;
visum, qui nec ab inilio fuit visus ; et ita duos esse, Adam quasi nesciens, Lbi,cs Adamt pcenitens </«<«/
visum el invisum. Filius ergo visus cst semper, et hominem feeisset . qusesi non pra^sciens ; tenians
1'ihus conversams [est sempcr, ct Filius operalus. D Abraham, quasi ignorans quid sit in homine ; offen-
Vkrhe loctioncs.
Quomodo Seml. M Ut Scml. u3 Deus Scml. a
Ul <
Scilicet abcst Scml. 8i
Bsl in sinu Scml. M Ipsum Do-
iiiiuum Scml. m Per Scml. w Ipsc abcst Scml.^ Ft inscr. Jun. M Bt adtl. Scml. 91 Rationes Scml. irra-
lione Fran. erratione iJicn. el Jun. rationis ex amentia Wouw. •- Seniieutem Scml. M Iu sousu Jun. -''
Qui Venet. Rhcn. "• Sinu Rhen. M Et <«/</. Scmt. 9T Disperdens Seml. M Sulphur Jun. -"J Deus a
Deo Scml. Sonmo Scml. - Quiu crat pcrsccuturus intiuita Scml. 3 Potuit abcst Scml.
' Si abest '
Seml.
Gommentarius.
(87) /{<•</;' autcm stcculorum immoriali, invisi- dicit, ut supra Pcriculum luminis , hoc esl. dam-
bili. etc. adnotalu dignum, <|uod non moilo HU.
Ilic num. Liber Ursini, $</!<• rationis c.ramcnlia ; Pnlian
Anibr. llieron. ol August. luuic locuin Apost. iim. I sinc rationc ct amcntia. Rn.;.
ii citanles, sed et hic Auctor, non aliud legant quam (19) Ita semper ediscebat. Sic in libro decame
soU Deo, <'\ quo colligitur, <p.iod quidam ox guocis Christi El liherare, inquit, et judicare humanam
: -
hodiemia exemplaribus interponunt sapicnti, a<l- geaus ediscebat iu carnis babitu non naue adhuc. •
joctuin e&se ox calce Enist. ad Roiu. Quare etinm Kursum, </<• llcsurr. camis : « Immuniiatem c.irnis
m illo niims libera Qarh eestigaiios r.\M. odiscunt. » Bt hic moi < : Edisccbst aulem. » lu
(28 Neque 1'ctrus ct faannes ct Jacobus sinc libello <i</ Kiiam in paoe. inquit labo-
Martt/rcs : * ,
rationis ct amcntta. Hoc cst, noque sine perieulo reet incommodis bcllum pati jam ediscunt. Riiev.
lationis, eeque aine amenlia. Periculam rationis
190 TBRTULLIANI OPEROM PARS 11. - SERIES I, POLEMICA. 200
sus, reconciliatus eisdem. Et si qua hseretiti appre- tura (30) : Benedictus qui venit in nomine Domini
fl
hendunt quasi Deo indigna , ad destructionem Grea- (Matth, xxi, 6), utiquc Filius in Patris nomine. Sed
toris, ignorantes haec in Filium competisse, qui etiam et nomina ll Patris, Deus onmipotens, Allissi-
passiones humanas, et sitim , et esuriem, et lacry- mus I2 Dominus virtutum, Rex Israelis, Qui est,
,
mas, et ipsam nalivitatem ipsamque mortem erat ,

quatenus ita Scripturae docent, haec dicimus et in
subiturus Propter hoc minoratus a Patre modi-

:
Filium competisse, et in liis Filium venisse, et in
cum quid 5 citra angelos {Psal. vm, 6). Sed haere- his semper egisse, et sic ea in se hominibus mari-
tici quidem nec Filio Dei deputabunt convenire, quae festasse. Omnia, inquit, Patris mea sunt. Cur non
tu ipsi G Patri inducis ,
quasi ipse se denominaverit et nomina? Cum 13 ergo legis
Deum omnipolentem
propter nos ; cum Scriptura alium dicat ab alio el Allissimum, el Deum virtutum, et Regem Israelis,
minoratum, non ipsum a semetipso. Quid si et alius et Qui est (31), vide ne per hsec Filius etiam de-
qui coronabatur gloriaet honore Deus omnipotens 14 , qua
', alius qui coro- monstretur, suo jure
nabat, utique Filium Pater ? Caeterum quale est, Sermo Dei omnipotenlis, quaque omnium accepit ,
ut Deus omnipotens ille invisibilis, quem nemo vi- potestatem Altissimus, qua dextera Dei exaltatus. ;
dit hominum,nec videre potest : ille qui inaccessibi

sicut Petrus in Actis (II, 22) concionatur Dominus ;
lem lucem habitat ille qmnon habitat in manu- :

B virtutum, qui omnia subjecla sunt illi a Patre Rex ;
quia proprie excidit 15 sors gentis istius;

factis ; a cujus conspectu terra contremiscit, mon- Israelis, ille
tes liquescuntut cera ;

qui totum orbem manu ap- item, Qui est, quoniam multi filii 1G dicuntur, et
prehendit velut nidum ; cui cozlum thronus,et ter- non sunt. Si autem volunt et Christi nomen Patris
ra scabellum ; in quo omnis locus,non ipse in loco esse, audient 17 suo loco. Interim, hic mihi promo-
;
qui universitatis exlrema linea est ; ille Altissimus, tum sit responsum adversus id quod et do Apoca-
in paradiso ad vesperam deambulaverit ,
quaerens lypsi Joannis proferunt Ego 18 Dominus qui est 19
: ,
Adam arcam post introilum Noe clauserit et

et ;
et qui fuit, et venit omnipotens ; el sicubi alibi Dei
;
apudAbraham sub quercu refrigeraverit et Moysen ;

omnipolenlis appellationem non putant etiam Filio
de rubo ardenli vocarit ; et in fornace Rabylonii re- convenire quasi-qui venlurus est, non sit 20 177
:
gis quartus apparuerit (

quanquam Filius hominis omnipotens, cum et Filius omnipotenlis tam omni-
est diclus ), ni haecin imagine 8
, et speculo,et aenig- polens sit 21 , quam Deus Dei Filius.
mate fuissent? Scilicet et haec nec de Filio Dei cre-

9,
CAPUT XVIII.
denda 17Gfuisse si scripta non essent ; for-
tasse non credenda de Palre, licet scripta, quem isli Sed hanc societalem nominum paternorum in
in \ulvam Mariae deducunt, et in Pilati tribunal im- Filio ne facile perspiciant, perturbat illos Scri-
ponunt,et in monumento 10 Jeseph concludunt. Hinc ptura, quando unicum Deum staluit quasi non
si ;
igitur apparet error illorum. Ignorantes enim, a pri- eadem el Deos et Dominos duos proposuerit, ut supra
mordio omnem ordinem divinae dispositionis per ostendimus. Ergo quia duos et eum, inquiunt, inve-
Filium decucurrisse, ipsum credunt Patrem et vi- nimus, ideo ambo unus atque idem, et Filius et
et operatum, et sitim et esuriem Pater. Porro, non periclitatur Scriptura, ut illi de
sum,et congressum,
passum, adversus Prophetam dicentem Deus azter- :
tua argumentalione succurras, ne sibi contraria
nus non sitiet, nec esuriet omnino (quanto magis videatur. Habet ralionem , et cum unicum Deum
nec morietur, nec sepelietur!) et ila unum Deum statuit, et cum duos Patrem et Filium ostendit, et
semper egisse, id est Patrem, quae per Filium gesta sufticit sibi, Filium nominari ab ea constat. Salvo
sunt. enim Filio recte unicum Deum potest determinasse,

cujus est Filius. Non enim desinit esse qui habet
CAPUT XVII.
Filium ipse unicus, suo scilicet nomine, quotiens
Facilius existimaverunt Patrem in Filii nomine sine Filio nominatur ; sine Filio autem nominatur,
egisse, quam Filium in Patris ; dicenle ipso Domi- D cum principaliter determinatur ut prima persona,
no : Ego veni in Patris mei nomine (Joan. v, 43). quae ante Filii nomen erat proponenda ;
quia Pa-
Item ad ipsum Patrem : Nomen tuum manifesiavi ler ante cognoscilur, et post Patrem Filius nomi-
hominibus (Joan. xvn. 6). Condicente etiam Scrip- natur. Igitur unus Deus Pater, el alius absque
Variae lectiones.
Quid abest Seml. Ipse Seml. Gloriam et honorem Seml. 8 Diclus, etin imagine Seml. 9 Fuissent Jun.
5 c n
10 Monumentis Scml. " Nomini et nomen patris Semt. 12 Altissimus abest Seml. 13 Cur Fran. Paris.
:
Vl
Omnipotens abest Seml. 15 Accidit Jun. propria exivit Latin. 16 Dei conjic. Ciaccon. n Audiunt Seml.
18
Ergo Seml. 19 Et qui erat add. Seml. et qui erat et qui venit Jun. 20 Est, non abest Seml. 21 Dei filius
add. Seml.
Commentarius.
(30) Condicenie etiam Scriptura.Cond\cercno\e multi filii dicuntur etnon sunt. Quae explicatio an
usurpat pro similitcr dicere, sive assentiri. Rhen. vera sit non ausim dicere. Ibi enim significari
(31) Ifd e?|m 6 wv,dicit Dominus Deus ;
Qui est. quis crederet nomen tetagrammaton Jehova, in quo
et alio loco Qui estmemisit, elc. ad cujus vocis
: ; tot mvsteria latent ut tradunt rabbini et Cabalistae.
interpretationem subjicitur statim: Qui est, quoniam Le Pr.
201 LIBEK ADV. PRAXBAM.
202
22 non ipse inferens 23 f
co est. Quotl non Filium » facerel, nisi a caeleris solum. Sed 3*
et Evangelium
negat, sed alium Deum : c&terum alius a Patrc recusetur, quod dicat omnia per Sermonem a Deo
2 ''.
Filius non cst Denique, inspice sequentia hujus- facta esse, etsineeonihil factum. Nisi enim fallor,
modi pronuntiationum, ct invenies fere ad idolo- et alibi scriptum cst Sermone ejus cceli firmati
:
rum factitatores atque cultores definitionem carum sunt.et spiritu oris 35 ejus omnes virtutes
eorum.
pertincre, ut mullitudinem falsorum deorum unio Et Sermo autem, Virtus et Sophia, ipse erit
Dei
divinitatis expellat, habens tamcn Filium quanto Filius. Ita si per Filium omnia, ccelum
quoque per
individuum et inseparatum a Patre, tanto in Patre Filium extendens, non solus extendit, nisi
illa ra-
ivjiutandum, etsi non nominatum. Atquin si nomi- tione qua a 3 « ca3teris solus. Alque
adeo statim de
nasset illum, separasset, ita dicens : « Alius prae- Filio loquitur Quis alius dejecit signa ventriloquo-
:
ter me non est, nisi Filius meus. » Alium enim rum, et divinationes a corde, avertens supientes re-
etiam Filium fccisset ,
quem de aliis excepisset. trorsum, et consilium eorum infatuans ? Sistens
Puta solem diccre : « Ego sol, et alius praeter me verba Filii sui, discendo scilicet Hic
: est Fiiius
non est, nisi radius meus, » nonne denotasses 25
meus dilectus hunc audite.
; Ita Filium subjungens
2G
vanitatem quasi non et radius in sole depute- ipse inierpretator est, quomodo cceli.im
,
solus ex-
tur? Itaque prater 21 semetipsum non esse alium tenderit, scilicet cum Filio solus, sicut cum Filio
Deum, hoc propler idololatriam tam nationum quam B unum. Proinde et Filii erit vox, Extendi ccelum so-
Israelis, eliam propter htereticos, qui, sicut natio- lus Sermone cceli confirmati sunt. Quia So-
quia
;
nes manibus, ila et ipsi verbis idola fabricanlur, phia, id est « Sermone assistente, paratum est
id cst, alium Dcum, et alium Christum. Igitur et ccelum, et omnia per Sermoncm sunt
facta, compe-
cum se unum pronuntiabat , Filio Pater procura- til et Filium 38
solum extendisse ceelum, quia solus
bat, ne ab alio Deo Christus venisse credatur, sed operalioni Patris minislravil.Idem erit dicens E<p :
ab illo qui pnedixerat Eijo Deus, et alius absque :

primus, et insuper ventura 39 ego sum. Primum
me non cst ; qui se unicum, scd cum Filio ostendit, scilicet omnium, Sermo In principio erat Sermo :
cum quo coelum solus extendit. in quo principio prolalus a Patre

;
est. CaHerum Pa-

CAPUT XIX. ler non habens initium, ut a
nullo prolatus,
28 et
ut
Quin hoc dictum ejus, in argumentum sin- innatus, non potest videri. Qui solus fuit semper,
gularitatis 1 78 arripient Extendi, inquit, ccclum :
ordinem habere non potuit. Igitur si propterea
solus. Quantum ad eaeteras virtutcs, solus, prse- eumdem et Patrcm et Filium crcdendum putave-
struens adversus conjecturas hiereticorum, qui runt, ut unum Deum vindicent, '^ salva 17»est
mundum ab angelis (32) et potcstatibus divcrsis unio ejus, qui cum situnus, habct " et
FiJium, eeqoe
volunt structum ;
qui et ipsum Crealorem aut an- ct ipsum cisdem Scripturis comprehensum.
Si Fi-
gelum faciunt, aul ad alia 29 quae extrinsecus, ut " lium nohint secundum a Patre reputari,
ne secun-
opera mundi, ignorantem quoquc subornatum. Aut dus duos faciat deos dici, ostendimus eliam
duos
si sic solus ccelum extendit, quomodo isti praesu- Deos in Scriptura relatos, ct duos Dominos
et ta- ;
munt pervcrsum ImTetici, quasi singularis non

in men ne de isto scandalizentur 2 rationem '<
, reddi-
admittatur Sophia illa dicens Cum pararet cce- :
dimus, qua Dei non duo dicantur, nec
Domini 3 '
los 30 ego aderam illi simul 31 Et si dixit Aposto- ,

, .
sed qua Pater et Filius duo et hoc non ex sepa- ;
lus Quit cognovit sensum Domini, et quis illi con-
:
ralione substantia3, sed ex dispositione,
cum indivi-
silio fuit :>{I Cor. n, utique praHer Sophiam (33)
i'6) duum inseparatum Filium a Palre pronuntia-
et
ail 32
,
quae illi aderat. ln ipso tamen el cum illo mus; nec statu, sed gradu alium; qui
etsi Deus
universa compingebat, non ignorantc quid facerct.
dicalur, quando nominalur singularis,
non ideo duos
Praetcr Sophiam autcni, prieter Filium dicit, qui deos faciat, sed unum, hoc ipso quod et
cst Christus,
Deus ex
Sophia el Virtus Dei secundum Apos- unitate Palris vocari habeat.
tolum, solus sciens sciisum Patris Quis cnini scit
:
CAPUT XX.
qua sunt Deo nisi Spiritua qui in ipso est? Hoo
in D Sed argumenlationibus eorum adhuc retundendis
qui extra ipsum JJ Eral ergo qui non solum Deum .
opera priebenda est, si quid de Scripturis
ad sen-
Variae lectiones.
22
Absqua eo alius
ahus Scml
Sml. 23 Inscrens Scml. ^ Deus add. Jun. 23 Denotassct Seml. * Uniiat.mi
21 Per Seml. 28 r
Qui Sml. » Ad illa Jun. ™ Ccelum Seml. 3 Simul abett Seml. » alu
Et abest Seml. " Oris abest Semt. » A abest Seml. r,
;
Fuit Seml » Insu.n
Sophi. in ono
>
,-,
&
Commentarius.
(M) Quimundum ab angelis, etc Notat
nanos ci siiniles alios,
Valenti- Paoms dicu, Quis illi eonsitio fuitf iotelligil Quis :
et 1'rocli seclalores ac Se- pneter Sophiam consilio fuit, qus Sonhia illi ade-
ii uciaoos. Rhen. rat ? Hiiex.
(33) Ctiquc pratcr Sophiam.
Sensus cst : cum
Patrol. II.
203 TERTULLIAM OPERUM PARS II. - SERIIiS I, POLEMICA. 204
tentiam suam cxcerpent, caetera nolentcs intueri, ^ Matth, xvi, 16). Hoc ct ipse recto sensisse illos
quae et ipsa rcgulam servant, et quitlcm salva contirmat. Nathanaeli 5 '» quidem respondens : Quia
unionc divinitatis, et monarchiee sonitu. Nam si- dixi 55 : Vidi te sub ficu, ideo credis (Joan. n, 50);
cut in veleribus nihil aliud tencnt quam, Ego Deus, Petrum vcro beatum affirmans, cui non caro, neque
et alius prceter me non est (Psal. xlv, 5) ; ila in sanguis revelasset (quod et Patrcm senserat), sed
Evangelio ,
responsionem Domini ad Philippum Pater qui in ccelis est (Matth. xvi, 17). Quo dicto
tuentur : Eyo et Pater unum sumus (Joan. xiv) ; et, utriusque personse constituit distinctionem, et Filii
44 Patrem ; quem
Qui me viderit, videt Ego in et ct, in terris ,
Petrus agnoverat Dei Filium et
Pater in me. His tribus capitulis totum 5G in
Patre, et Patris qui ccelis, qui Petro revelaverat quod
instrumentum utriusque Testamenti volunt cede- Petrus agnoverat Dei Filium Ghristum. Cum in
re 45 , cum oporteat secundum plura intelligi pau- tcmplum M inlroiit, cedem Patris appellat, ul Fi-
ciora, sed proprium hoc est omnium haercticorum. Cum ad Nicodemum dicit lta dilexit Deus
lius. :
Nam quia pauca sunt quse in sylva inveniri 4G pos- mundum, ut Filium suum unicum dederit, in quem
sunt, pauca adversus plura defendunl, et poste- omnis qui crediderit, non percat, sed habeat vitam
riora adversus priora suscipiunt. Reguld autem sempiternam (Joan. llf, 16). Et rursus (Ibid. 17):
omni rei semper 41 ab initio constituta ex prioribus Non enim misit Deus Filium suum in mundum, ut
et ex pluribus in posteriora praescribit, utique et in B judicet mundum, sedut salvus sitmundus per eum
pauciora 48 . Qui crediderit in illum, non judicatur; qui non cre-
CAPUT XXI. diderit in illumjam judicatus est, quia non credi~
49 tibi
Aspice itaque quanta praescribat (34) eiiam dit in, nomine unici Filii Dei. Joannes autem cum in-
5S
in Evangelio, anle Philippi consultationem, ct ante terrogaretur (36) quid de Jesu contingeret : Pater,
omncm argumentationem tuam. Et in primis, ipsa inquit, diligit 5<J
Filium, etomnia tradidit inmanu
statim praefatio Joannis Evangelizatoris demon- ejus. Quicredit co in Filium, habetvitam ceternam
strat, quod rctro fuerit, qui caro fieri habebat qui non Filium G1 Dei non videbit Deum,
credit in
Sermo erat apud Deum,
In principio erat Sermo, et sed ira Dei manebit super eum (Joan. m, 35, 36).
et Deus erat Sermo. Hic erat in principio apui Quem vero Samaritidi ostendit? Si Messiam qui
Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso fac- dicitur Christus, Filium utique 181 se, non Pa-
tum est nihil (Joan. i, 1 seqq.). ISO Nam si hsec trem demonslravit, qui et alibi Christus Dei Filius,
non alitcr accipi licet, quam quomodo scripta sunt, ,
non Pater dictus est. Exinde discipulis :Meum est,
indubitantcr alius ostenditur, qui fuerit a princi- inquit, ut faciam voluntatem ejus qui me misit, ut
pio, alius apud quem fuit : alium Sermonem esse, consummen opus ejus. Et ad Judajos, de paralytici
alium Deum 50 (licet et Deus Sermo, sed qna Dei sanitatc Pater meus usque modo operatur, et ego
:
Filius,non qua Paler) alium per quem omnia, ; operor (Joan. v, 17). Pater et ego, Filius dicit. De-
alium a quo omnia. Alium autem quomodo dica- nique, propter hoc magis Judcei illum interficere
mus, saepe jam cdidimus quo alium dicamus ne- ;
volebant, non tantum 02 quodsolveret sabbatum, sed
cesse est, ne eumdem ; alium autem, non quasi quod Patrem suum Deum diceret, cequans se Deo.
51 alium, non divisione. Tunc ergo dicebat ad eos Nihil Filius facere po-
separatum, sed disposilione :
Hic ergo factusestcaro, non ipse cujus erat Sermo. test a semetipso, nisi viderit C3 Patrem facientem
IIujus gloria visa est tanquam unici a Patre (35), (Ibid. 19 seqq.). Quce enim ille facit, eadem et Fi-
52
non tanquam sinum Patris dis-
Patris. Hic unus lius facit. Pater enim diligit Filium, et omnia de-
seruit, non sinum suum Pater. Prsecedit enim : monstravit illi quai ille fecit et majora istis 64 opera
Deum nemo vidit unquam. Idem et 53 agnus Dei ab demonstravit illi, ut vos miremini. Quomodo enim
Joanne designatur, non ipse cujus est dilectus. suscitat mortuos et viviplcat, ita et Filius quos vult
Certe Filius Dei semper, sed non ipse cujus est vivificat c5Neque enim Pater judicat, sed omne
.
Filius. Hoc eum Nathanael statim sensit, sicut et D judicium dedit Filio^ uli omnes honorent Filium,
alibi Petrus Tu es Filius Dei (Joan.
: i, 50 ; sicut honorant Patrem. Qui non honorat Filium
Variac- lectiones.
44 Vidit Fran. Paris. Rig.

45 Credere
Seml. 4G Invenire Jun. 41 Semper abest Seml. 48 In prioribus, el
utiqueet in paucioribus Rhen.*9 Praescribant Seml. 50 Dei, aliumDominum Seml.
in posleriora praescribit
5l Necesse est non eumdem
autem, non quasi separatum, dispositione Seml. Necesse est non eumdem, non
autem quasi Jun. 52 Unius Seml. 53 Inde etsi Seml. 54 Nathanael Rhen. 55 Dixit Rhen. 5G Qui omitt. Jun.
57 Templo Seml. 58 De omitt.
Ciaccon. 59 Dilexit Seml. co Credidit Seml. C1 Crediditin iilio Seml. C2 Tamen
Seml. G3 Vidcat Seml. G4 lsta Seml. C5 Vivificabit alii.
Commentarius.
(34) Quanta prcescribant tibi. Quanta pro quam (36). Joannes aulem cum interrogarctur. Joannem
multa, ul ante in superioribus plus semel. Baptistam intelligit, cujus sunt verba etiam Joan.
(35) Tanquam unici a Patre, (aovoy£vou; inb r.a^b;. iii, quaa sequuntur, Pater diligit Filium, etc. sic ;
Per vocem unici quippe reddidii quod habelur Joan. enim castigavimus, pro, dilexit. Pam.
i. Le Pn.
205 LIBER ADV. PRAXHAM. 20Pi
non honorat Patrem,qui Filiummisit. Amen, amen fo

ct ipse mc misi, sed : Ille misit. Itcm, cum misis-
dico vobis, quod qui audit

GG sermones meos «, et sent ad invadendum eum Pliarisa-i : Modicum ad-
credit ei quime misit, habetvitam letcrnam, et in huc temporis, ait, vobiscum sum, et vado ud eum
judicium non venit co
, sedtransit G0 de morteinvi- qui me misil. At ubi sc nrgal esse solum? Sedego,
tam. Amen dico vobis, quod veniet hora, quamor- inquit, et qui me misit Pater ; nonne duos dcmons-
tuiaudientvocem Filii Dei ; ct cumaudierint,vivent. irat, tam duos quam inseparaios? imo lotum eral
Sifutcnim Paler habet vitam ceternam ™ a semet- lioc quod docebat, inscparatos duos csse. Siquidem
ipso,ita et Filio dedit vitam mlcrnam haberc in semet- et legcm proponens duoiuin hominum teslimonium
conlirmantem, subjungit
ipso, et judicium dedit illi facere inpotestate, qua Ego tcstimonium dicode
:
Eilitts hominis est(Zl); per carnem scilicet, sicut

me, et testimonium me, quimemisit Pater.
dicit de
et Filius Dei pcr spiritum ejus. Adhuc adjicit EgO :

Quod si unus essct, dum idcm est ct Filius et Pa-
autcmhabcopiajusquamJoan7iistcstimonium(Joan. ler,non uterctur lcgis patrocinio fidcm imponcnlis,
v, 36,37). Opcruenim qucePatermihi deditconsum-
non unius tcslimonio, sed duorum. Itcni, inlcrro-
mare,iliaipsa <lcmetestimoniumperhibcnt,quod me p g alus u,J i csset Pater, nequese,
neque Pairem notum
l'alcriniserit.EtquimcmisitPater,ipseiestimonium
iqui'< esse illis respondcn?, duos
ignotos; quod si dixit
dixit deme. Subjungens antem: Neque vocem ejus ipsum nossent, Patrem nosscnt, non quidem quasi
amlistis unquam; nequc formam ejus vidistis ; con- ipse cssct Pater et Filius, sed quia per individuila-
tirmat relro non Patrem, sed Filium fuisse, qui vidc- tem ncque agnosci, ceque ignorari a!ter sine altcro
baiur etaudiebatur. Dcnique dicit Etjo veniin Palris : polcst. Qui me, ait, misit, icrax est, et ego qiue ab
mei nominc, et non me rccepistis (Ibid., 43). Adeo eo audivi, ea et loquor in mttndum. Interpret mle
71 exlrinsccus Scnptura, non
empv Filitis crat in Dci et Regis ct Domini, ct cognovissc illos quod de
Omnipotentis, ct Altissimi nominc. Inlcrroganiibus Palrc dixisset, cum scilicct cognoscerc debuisseit
atitcm quid faccre debcant, rcspondit : Ut credatis scnnoncs Palris in Filio csse, legendo apud Jerc-
in cum quem Deus misit (Joan. vi, 29). Pancm quo- miam (i, 9). Et mihi Dominus : Ecce dedi scr-
dLcit
qucse afflrmat, quem Pater praestaret de ccn\o(lbi<l., moncs meos in tuum. Et apud Isaiani (i, 4) Do-
os :
32). Frgo omne quod ei daret Pater ad se venire, miuus dat mihi linguam disc.iplince ad cognosccn-
nec rejecturum se, quia de ccelo descendisset, von du m quando oportcnt diccre sermonem. Sicut ipse rur
ut suam, scd ut Palris faceret volunlalcm : volun- sus Tunc, inquit (Joaun. vn, 28), cognoscetis, quod
:
tatem autem Patris esse, uti qui viderit Filium, ct ego sim, et a memelipso nihil loquar : scd sicut me
crediderit in ctim, vilam rcsurrcctionem conse- C docuil, ila ct loquor ; quia ct qui me misit, mecum
et
quatur (Ibid., 3!i) ; ncminem porro ad se venire est. El boc ad lcsttmonium indiwduorum duorum.
iS'i posse,nisi qucm Patcr adducat (38) : omncm Item, iu altercaiione Judeeorum, exprohrans quod
qui a Patre ainlissct ct didicissct, rcnirc a<l 86 occidcro cum vcllent : l'.<jo, 1HH inquit (Ibid. 38
(Ibiil., 14). Non quaei Patrem atiquis viderit, adji- seqq.), quce vidi pcnes Patrcm meum, loquor,et vos
ciens ct hic, ut ostcndcrct Ptitris esse Scrmonem per quod ridistis pcnes patrcm restrum, id facitis : et
qucm docti lianl. At cum discciluni ab co multi nuncvultis occidere homincm rerilalem vobis locu-
(Ibiil., 66), et aposlolin suia offert, si vclint disoe leva tum, i/uam audicrit a Deo, et Si Deus csset pater :
el ipsi, quid rcspondit Simon Pclrus ? Quo discedi- vcstcr, dilcxissetis me. Eqo cntm e.v Deo c.riri ct
"'
mus T1
? vcrba VttCB hahcs, ct nos crcdimus quod tu vcni (ct lamen non se(..arantur J
licct ecusae ,
sis Christus. Patrcm illum csse, an Patris Christum ? dixcril, ut quidcm arripiunl hujus dicli occasio-
ncm ; cxivit aulem a Patre, ut racliui ex sole, ul

CAPUT XXII.
rivus ex fonle, ut frulex ex scmine). Ego d<rmonium
Cujua autem doctrinam dicit ad quani miraban- non habco, sed honoro Palrcm mcum, el Si e<jo :
lur? suam, an Patria? £que ambigenlibus intcr me ipsc ijlori/iccm, nihil cst gloria mca. Estquime
sc, nc ipsc cssct Chrislus, utiquc non Paler, sed , qlorificct Paler, qutm ros dicitis Dcum cssc ves-
Filius : Neque mc scilis, inquit {Joan. vu, 28), undc trum, ncc noslis illiim, at c<jo noci cunt. Et si dicam,
5tm, c/ non veni a meipso, se<l est verus qui mc >\ou nori, cro similis rcstri nicnda.r,sed novi illum,
misil, ,/)/,•/» vos nou noslis. BgO nori illum, <iui ab d sermoncm cjus scrro. Ac cum subjungit : Abra-
'ilo sum •',,-/ illeme misit. Nondixit, quia ipsc sum, ham diem mettm vidit, ct latatus cst, ncmpe de-
YtriflS lectiones.
Quod ct qui audierit latin. Mcos abcst Scml. w Vcnict Scml. w Transiit al. vcnit ccd. tyouv,
w
l.toriiaiu .((/'(•>•/ libcit. :i Bl ahcst Scml. el Domini abest COd. tyouw. - Disccdcmus Fran. 1J Alque Jun.
'
Quiaapud illum aum Scml. Quia ab illo sum Jun. n Separamus Scml.
Gommenlarios.
,31) /udtottwi dedit ilii facere in potestaiequa Fi- (38) ISisi quem Pater addueai Septem hisee ca-
nts homims est. Fere
omnes codicea el inlerpretes pitibua a vigesimo Bionarcbianoa impetit, probatque
iroppnuo» quia, quod Paire, ideoque Pa-
inicllcctu Eacilius est. Nam c Scriptora FUium alium esse
>. l.liiysosiomus illam n0 n adlubuit disiiiu'lioncm, trem non sc tilium fecisse. Le Pn.
10 quod cautorclur Paulus Sainosat. Li: Pa.
monstrat Filium Abrahae retro visum, non Patrem. lium 79 . Adeo totum hoc perseverabat inducere, ul
ltem,super caecum illum Patris opera dicil.se facere duo tamen crederenlur in una virtute ;
quia aliter
oportere. Cui post restitnlionem luminum : Tu, Filius credi non posset, nisi duo credereutur.
inquit {Joan. rx, 35), credis in Filium Dei ? et in-
terroganli quis esset iste, ipse se demonstrans, uti-
CAPUT XXIII.
que Filium demonstravit, quem credendum esse Post haec autem Martha Filium Dei eum confessa,
dixerat. Deliinc, cognosci se protitetur a Patre, et non magis quam Petrus (Mattk. xvi, 16) et
erravit,
Patrem a se. Et ideo se dihgi a Patre, quod aui- Nathanael ;
quanquam elsi errasset, statim didicis-
main suam ponat quia hoc praeceptum accepisset
: set. Ecce enim, ad suscitandum fratrem ejus a
a Patre. Et interrogatus a Judaeis si ipse esset mortuis, ad coelum et ad Palrem Dominus suspi-
Christus (uti que Dei 7C
, nam usque hodiernum
in ciens : Pater, inquit (Joan. n, 42 [ulique Filius)),
Judaei Christum Dei, non ipsum Patrem sperant, gratias ago tibi, quod me semper exaudias. Pro/iter
quia nunquam Christus Pater scriptus est ventu- istas turbas circumstantes dixi ut credant quod tu
rus) : Loquor, inquit, vobis, et non creditis. Opera me miseris 80 . Sed et in conturbalione animae : Et
quceego facioin nomine Patris,ipsa deme testimo- g quid dicam? Pater, salvutn me fac de ista hora.
nium dicunt. Quid lestimonium ? ipsum scilicet esse, Atquin propter hoc veni in istam horam. Verum,
de quo interrogabant, Christum Dei. De ovi-
id est nomen tuum (Joan. xu, 27). In quo
Pater, glorifica
bus etiam suis, quod nemo illas de manu ejus eri- erat et 81 Filius. Ego, inquit (Joan. v, 43), veni in
peret Pater enim quod mihi dedit, majus est om-
: Patris nomine. lnde scilicel suffecerat Filii ad Pa-
"
nibus n et Ego et Pater unum sumus (39). Hic
: trera vox. Ecce ex abundantia 82 respondet 83 de
ergo jam gradum volunt figere stulti, imo cajci, qui coelo Paler, Fiiio conteslatur (Matth. xvn, 5) : Hic
non videant, primo, Ego et Pater, duorum esse est Filius meus dilectus, in quo bene sensi, audite
significationem ; dehinc in novissimo, sumus, non illum. Ita et in isto, Glorificavi, et glorijicabo rur-
ex unius esse persona, quod pluraliter dictum est sus Si quot personae tibi videntur, perversissime
,
tum quod, unum sumus, non, « Unus sumus. » Si Praxea, nisi quot et voces? habes Filium in lerris,
enim dixisset. « Unus sumus, » potuisset adjuvare habes Patrem in coelis. Non est separatio ista, sed
sententiam illorum. Unus eliam singularis numeri dispositio divina. Caeterum, scimus Deum etiam
significatio videtur. Adhuc cum duo, masculini ge- intra abyssos esse, et ubique consistere, sed vi et
neris. Unum dicit, neutrali verbo, quod non perli- poteslate. Filium quoque, ut individuura cum ipso
net ad singularitatem, sed ad unitatem, ad simili- ubique. Tamen in ipsa oeconomia, Pater voluit
quo 85
tudinem, ad conjunctionem, ad dilectionem Patris, C Filium in terris haberi, se vero in coelis ;
qui Filium diligit ; et ad obsequium Filii, qui vo- et ipse Filius suspiciens, et orabal et postulabat a
luntati Patris obsequitur. Unum sumus , dicens, Patre, quo et nos erectos docebat orare : Pater
18<1 cum 85
ego et Pater, ostendit duos esse, quos aequat noster qui es in ccelis (Matth. vi, 19), et
Adeo addit etiam multa se opera a Patre 87 sedem suam
et jungit. sit et ubique, hanc voluit Pater;
oslendisse, quorum nihil lapidari meretur. Et ne minoravit m 185 Filiummodicocitraangelos(Psal.
putarent ideo se illum lapidare debere, quasi se viu, 6), ad lerram demittendo ;
gloria tamen et
Deum ipsum, id est Patrem voluisset intelligi ;

quia honore coronaturus illum, in coelos resumendo.
dixerat, Ego et sumus, qua Filium Dei
Pater unum Haec jam praestabat illi, dicens, Et glorificavi, et
Deum ostendens, non qua ipsum Deum. Si in lege, glorificabo. Postulat Filius de terris, Pater promittit
inquit, scriptum est. Ego dixi, Vos dii estis, et non a cceiis. Quid mendacera facis et Patrera et Filium,
potest solui Scriptura, quem Pater sanctificavit, et si aut 89 Pater de coelis loquebatur ad Filiura, cum
misit in mundum, vos eum blasphemare dicitis, ipse esset Filius apud terras ; aut Filius ad Palrem
quia dixi ™, Fiiius Dei sum ? Si non facio opera Pa- precabdtur, cum ipse esset Pater apud coelos^
tris mei, nolite credere, si vero facio, et mihi cre- Quale est ut Filius item postularet 90 a semetipso
dere non vultis,vel propter operacredite. Et scitote poitulando a Patre, si 91 Filius erat Pater ; au
quod ego in Patre sim, et Pater in me. Per opera iterum Pater sibi ipsi promilteret, promittend<
ergo erat Pater in Filio, et Filius in Patre ; et ita Filio, si Pater erat? ut sic duos divisos diceremus
per opera ioteiligimus unum esse Patrem ct Fi- quomodo jaclitatis, tolerabilius erat duos divisos
Variae lectiones.
Deus Seml. "" Pater enim qui major est omnibus dedit mihi alii ; Pater enim qui dedit mihi,
76
majo
est omn. Jun. ™ Dixerat Seml. 19 Et Filium abest Seml. 80 Sed add. Lat. 81 Et omitt. Sernl. 82 Ex abur
danli Latin. 83 Respondit Fran. 84 Glorificabo, rursus Seml. Venet. 85 Quod Seml. 86 Coelis cum : Sem,
& Utique, hanc alii. 88 Voluit. Pater minoravit Seml. 89 Autem Seml. 90 Postulet Seml. 91 Si omitt. Sem>
Commentarius.
(39) Ego et Pater unum sumus. Haec eadem ver- chiani, qui inde factum putabant ut constaret aliui
ba quae ex Joan. x, assumpsit, reiulit cap. 20 non esse Filium a Patre cum tamen unitatem ; es
superius. Illa autem detorquebant haeretici monar- sentise dicant, non personae. Le Pr.
>0<J LIBER ADV. PRAXEAM. 210
quam unum Deum versipellcm prfedicare. Itaquc A nimus jam ad Philippum, qui spe excilatus vidcndi
adislos tunc 92 Dominuspronuntiavit (Joan. xiii, 30) Palris, ncc intclligensquomodo visum Patremaudis-
Non propterme ista vox venit, sed propter vos; ut set : Ostende, inquil, nobis Patrcm,et sufficitnobis. Et
credant hi, et Patrem etFilium, in suis quemque no- Dominus Philippc,tanto tempore vobiscum sum,et
:
minibus, et personis, et locis. Sed adhuc exclamat non cognovistis me'i Quem dicit cognosciabillis de-
Jesus ct dicit : Qui credit in me, non in me credit, buisse/hocenim solum discutioportet),quasi Patrem,
sed in cum credit qui me misit (quia per Filium in an quasi Filium? Si quasi Patrem, doceat Praxeas,
Patrem credilur , et auctoritas credendi Filio, Pater tanto tempore Ghristum cum eis conversatum, Pa-
est); et quiconspicitme 39 ,conspicit eum qui me mi- trem aliquando, non dico intelligi, verum vol ;os-
sit.Quomodo? Quoniam scilicet a memetipso non timari potuissc. Nobis omnes Scripturae, et vcte-
sum locutus; sed qui me misit Pater, ipse mihi man- res (41) Christum Dei, et novse Filium Dei prafi-
datum dedit quid dicam et quid loquar, Dominus niunt (42). Hoc et retro pradicabatur, hoc et ab
enim dat mihi linguam disciplinm, ad cognosccn- ipso Christo pronuntiabatur; imo jam et ab ipso
dum quando oportcat dicere sermonem quem ego p Patre coram de ccelis Filium profitente, ct Filium
loquor (Isa. iv, 4). Sicut mihi Pater dixit, ita et gloriticante : BtC est Filius meus ; et : Glorificavi et
loquor (Joan. XII, 50). Haec quomodo dicta sint, glorificabo. Hoc et a discipulis credebatur, hoc ct
Evangelizalor ct utiquc tam clarus discipulus a Judseis non crcdebatur, hoc se volens credi ab
94 nominabat, et Palrem prae-
Joanncs magis, quam Praxeas, novcrat ,
ideoque illis, omni hora Patrem
ipse de suo sensu : Ante autem solemnitatem Pas- ferebat, et Patrom honorabat. Si ita esl, ergo non
eka < M>), inquit (Joan. xiu, 1), sciens Jesus omnia Patrem lanlo temporc sccum conversatum ignorave-
sibi tradita ex Deo exiisse 95 ad
a Patre esse, et se , Dominus eum sc ignoranli ex-
rant, sed Filium. Et
Deum vadere. Sed Praxoas ipsum vult Patrem de probrans, quem ignoravcrant, eum utique agnosci
9emetipso exiisô, et ad sometipsum abiisse, ut volebat, quem tanto tempore non agnosci expro-
diabolus in cor Juda\ non Filii traditionem, sed braverat, id est Filium. El apparerc jam post quo-
Patris ipsius immiscrit. Ncc diabolo bene, nec hx- modo dictum sit, Qui mc videt, vidct 3 et Patrcm
retico; quia nec in Filio bono suo diabolus opera- (Joan. xvi, 9). Scilicet quo el supra : Ego ct Patcr
tus cst traditioncm. Filius enim tradilus est Dei, unum sumus (Joan. xvi, 28). Quarc? quia, Ego cx
qui erat in lilio hominis, sicut Scriptura subjungil :
C Dcoexivict veni ;cl, Ego sum via ; 1S7 ncmnadPa-
Niu c glorijicatusesi Filius hominis, etDetu glori/i- trem Nrmo adinc
venit, nisipcrme(Joan.xw,6);e\.,
catu&esi inillo. Qaid IHi* l)eus?utiquenon Pater, venit, nisiPatereum addu.rcrit(Joan.\\, 44) ct, Om- ;
scil Sormo Patris, qui erat in filio hominis, id cst in nia mihi Patcrtradidit (Matth.xi, 27) ; ct, Sicut Pa-
earne, in qua et gloriticalns jam; virtute vero cl scr- tcr vivificat. ita et Filius [Joan. v, 21); et, Si me co-
monc, ct ant ,A
Josum M : F.t Deus, inquit, glorificurit gmwistis,' et Patrein cognovistis [Joan. xiv, 7). Se-
1)1
illiini in semetipso, id cst, Paicr Pilium 9,i
in secundum haec enim, vicarium se Palris ostenderat,
motipso habens, etsi porrcctum ad terram, mox per quem Palcr ot videretur in factis, et audirelur
per rcsurrcctioncm gloriticavit 99 morle devicta- cognosccretur vcrba
, in vorbis, et in Filio, facta et
CAPUTXXIV. Patris adminisirantc ;
quia invisibilis pater, quod
Kranl ' planc qui et tunc non intclligercnt. el Philippus didiccrat in lege, ct meminissc dobue-
Quoniam ct Thomas aliquandiu incrodulus : Do~ ral : Dcum nemo vidrbit rl rirrl (E.vod. 33). Et ideo
ininr onim, inquil (Joan. \iv, 5 seqq.), non SCimUS suggillatur Palrcm vidcrc dcsidcrans quasi visibi-
quo 808, rt quomoilo viain novimus? El Jesus Ego : letn, el instruilur visibilom cum in Filio fieri ox
siuii via, vcritusrl vita. Ncmo veiiitad Patrrin nisi \irlulibus, non ox porsona3 ropnosontationc. Dc-
prrinv. Sicognovissotii m§,cognovissetuei Patrem i nique. si Patrcm cumdcm Filium vollet intolligi, di-
Md '
abhinc nostis illiim, ct videtii illtiin. Et pcrvo- D cendo : Qui mr vidct, Patrcm vidrt : quomodo
Varue lcctiones.
Nunc Srml. 93 Mc iibrst llliri/. « Nominal Srml. « Ksse Scml. % Jcsus Seml. n Glorificabit Juu.
1
Quom add. Srml. W Gloriticabit omitt. Srml. " Devicta cranl Paris. - Et add. Scml. 3 Vidit
alit.
Coininentarius.
(40) Anteautem solemnitatemPaschos. Hsecverba fucrit. Knn.

Joan. xiii transposito cital onlino; alioqui cuni rc- (4i) Nobis omnes Scripturat §i veterts, etc. Allu-
liquis consentit, legens etiam cum vulgato iutcr- dii a.l omnes Srripturas easveteres ( in quibua Chris-
prcto,quamtumvis Grace sit 2v ajn".), iii semetips . tUS Dri appellatur, utpoto Psal. n, Isa. xlv, Thron.
Pam.IUbc vox, h aJTtTi, non reppritur in nostro certe iv, ot Dan. i\. Pam.
exemplari, Parisiis cdito, an. 1549, scd multo roc- (42) Et ncves Filiiiin /)<•/ prii/iniunt. Soripturas
ims, iv
lajTto, id ost, in semetipso, ut in ojusmodi Novi Tostamonli habos initio Bvangelio-
Vulsata
v^.v. A.aO., |f7, I, li). Potuit igitur Tortullianus rum Marci, Luc.r ac Joan. ct aUbi a|>iitl eosdem.
lectiooem nostra aimilem beinrssc pra ocnlis etiam Matth. iv. .\ol. ii. ol i\. ot Bpist.ad Homan., Galu..
Gnvcain, cui Vulgata in posterum accommodata Kphcs. et llcbr.. denique el Apoc. u. Pam.
211 TERTULLIANl OPERUM TAHS II. - SERIES I, TOLEMIGA. 212
subjicit, Non creditis 4 quia cgo in Patrc, ct Pater * necessitatc 15 omnis humilitatis, cum jam Patrcm
inme Debuent enim subjunxissc, Non crc
est?
se possel ostcndere tam fideli fcminae, ex dilectionc,
diti-3 5 quia cgo sum Pater? Aut quo
cxaggeravit, non cx curiositale, nec cx incredulitate Thomae,
si non illud manifestavit quod voluerat intelligi, tangerc cum aggressa. Nc, inquit, contigeris me :
sc scilicet Filiuni csse? Porro diccndo, Non nondum ascendi ad Patrem meum; vade autem ad
creditis G qu ia ego in Patre, et Pater in me;
pro- fratres mcos (quin cl in hoc se Filium 1G ostcndit ;
pterea potius exaggeravit, ne quia dixcrat, enim appellasset
Qui filios illos, si Pater fuisset), ct di-
mc Patrem vidct 7 Pater existimarctur
videt, ct ,
: ces eis AscendoadPatremmeumet Patremvcstrum
:
quod nunquam exislimari se voluit, qui semper se Dcummcum et Deumvestrum (Joan. xx, 17). Pater
Filium, el a Patrc venisse profitcbatur. Igitur ct ad Patrem et Deus ad Deum; an Filius ad Patrem,
manifcstam fccil duarum personarum conjunctio- et Scrmo ad Dcum? Ipsa quoque clausula Evangclii
nem, ne Pater seorsum quasi visibilis in conspectu propter quid consi-mat haac scripta, nisi : Ut creda-
desiderarclur, ct utFilius repraesentator Patris
habetis, inquit, JesumChristum Filium Ztei ?Igilur qua3-
retur. Et nihilominus hoc quoque inlerprclatus ad demonstrationem
cst cunque cx his putaveris ejus-
quomodo Pater essct in Filio, ct Filius in Patrc dem Patris ct Filii proficere tibi posse, adversus
:
Verba, inquit, guce ego loquor vobis, non sunt dcfinitivam Evangclii senteniiam niteris. Non ideo
mea;
utique quia Patris. Paterautem mancns in enim scripta sunt, ut Patrem crcdas 17 Jesum
mc, fa-
eit opera. Per opera ergo virtulum, et verba doc- Cbristum, sed ut Filium.
trina. manens in Filio Pater per ca videtur, per CAPUT XXVI.
quaj manel, ct per eum in quo manet : ex hoc ipso Propler unum
sermonem, ct Domini res-
Philippi
apparente proprietate utriusque personae, dum di- ponsionem ad eum, videmus 18 Joannis Evangelium
cit Ego sum in Patre, et Pater in me. Atque adeo
:
:
decucurrisse, ne tot manifeste pronuntiata, et ante
Creditc, Quid? MePatremesse?Non putoscrip-
ait. et postea unus sermo subvertat sccundnm omnia
tum esse; scd Quia ego in Patre, et Pater in me. Si
:
polius, quam advcrsus omnia, etiam adversus suos
quominus, vclpropteropera credite. Ea utiqucopera, sensus inlcrpretandus. CaHerum ut alia Evangelia
pcr qua. Patcr in Fiiio, nonvisu, sed sensu videbatur. non interponam qua. de nativitalc Dominica idcm 10
CAPUT XXV. confirmant,sufficit,eum 20 quinascihabebalex virgine,

Post Philippum, cl lotam subslanliam qurestio- abipso annunliari angelo, Filium Dei determinatum :
nis istius, quem 8 in fincm Evangelii perseve- Spiritus Dei superveniet in te, et virtus Altissimi
rant 9 in codem genere sermonis, quo Paler et Fi- obumbrabit te : propterea quod nascctur ex te san-
lius in sua proprietalc dislinguuntur 10
, Paracletum ctum, vocabitur Filius Dci (Luc. i, 3-5.) Volent qui-
qnoquc a Patrc se postulalurum, cum asccndisset dcm et hicargumenlari, scd veritas prsevalebit. 181)
ad Patrem, ct missurum icpromiltit, el quidem Nempe, inquiunt, Filius Dci Deus cst, et virtus Al-
alium, sed jamiSS pramiisimus quomodoalium.Cae- tissimi Altissimus cst. Nec pudct ilios injicere, quod,
tcrum : Dcmeo sumct (Joan. xvi, 4), inquit : sicut si essel, scriptum fuisset. Quem enim verebalur, nt
ipse de Patris (43). Ila conncxus Patris in Filio, et Filii non aperle pronuntiarel : Deus superveniet, et Al-
in Paracleto, tresefficit coh<erentes,alterum cx alte- tissimus obumbrabit te ? Dicens autem Spiritus Dei
ro, qui tres unum sint, non unus. Quomodo diclum etsi Spiritus 21 Dci Dcus, tamen non directo Dcum
esl Ego et Pater unum sumus ; ad substantiaa unita-
: nominans, portionem tolius intelligi voluit, quae
tem, non ad numeri singularitalem. Percurre adhuc, cessura erat in Filii nomen . Hic Spiritus Dei
ct invenies quem Palrem credis, vice Patris dic- idem eril Sermo. Sicut enim Joanne dicente, Sermo
t'im. Et Palrem agrico.am, utique n in terra tu pu- caro factus est, Spirilum quoque intclligimus in
las fuissc. Hunc rursus in coelis a Filio agnosci, mentionc Scrmonis ; ita et hic Sermonem quoque
cum illuc respiciens, discipulos suos Patri tra- agnoscimus in nomine Spiritus. Nam et spiritus.
dit 12 .
Scd et si in islo Evangelio non esset 13 substantia est sermonis, ct sc-rmo operatio spiritus,
revelatum Dcus meus, ad quid mc dercliquisti
:
et duo unum sunt. Cseterum, alium Joannes pro-
(Matth. xxvii, 46»? ct, Patcr, in tuis manibus dc- fitebiturcarnem faclum alium angelus carnem ,
pono spiritum meum. Luc. xxm, 4G), tamcn post re- futurum, si non ct spiritus sermoest, et sermo spiri-
surrectionem ct dcvicUe gloriam 14 mortis, cxposita tus. Sicut ergo scrmo Dei non est ipse cujus est,
Varia. lectiones.
Credis Seml. 5 Id. G Id. ' Vidit Seml. 8 Qua. Seml. 9 Evangelia perseverant Seml. 10 Dislinguitur Seml.
4
11
El quem Jun. 12 Tradidit Seml. ^ Est Scml. 14 Gloria Seml. 15 Neccssitatem Scml. 16 Quia el in hoc
(ilium Seml. 17 In inserit. lihen. 18 Videmur Iihen. 19 Fidem Rhen. 20 Enim Rhen. 21 Spiritum
Fran.
Commentarius.
(43) Sicut ipsc de Patris. Defcctiva oratio, qua- quit,quod in Patris mei me esse oportet ? ubi sub-
liler in superioribus sa?pe locutus est, subauditur auditur rebus. Ruen.
de eo, quod est Patris. Sic infra : Non scitis, in-
213 LIBBR AOV. PRAXEAM. 214
ita nec Spiritus ; ct si Deus diclus cst, non lamcn « brarc qiKorunl? Undique enim obducti distinctione
ipsc cst cujus cst dictus. Nulla res alicujus, ipsa Palris ct Filii, quam mancnte conjunctionc dispo-
cst cujus cst. Planc cum quid cx ipso esl, ct sic nimus, ut solus ct radii, et fonlis et fluvii, per
cjus cst dum cx ipso sil, potcst lalc quid esse, individuum tamcn numerum duorum ct trium,
qualc ct ipsc ex quo cst, ct cujus cst. Etidco Spiri- aliter cam ad suam nibilominus sentenliam inter-
tus Dci 22 Dcus, et Sermo Dci 23 Dcus, quia cx Dco prclari conantur, ut ?equc in una pcrsona utrum-
non tamcn ipsc cx quo cst. Quod si 2 Deus Dci, ''
que distinguant, Patrem et Filium, dicenlcs Filium
tanquam substanliva rcs, non crit ipsc Dcus, scd carnem cssc, id est hominem , id est Jcsum
baclcnus Dcus, quia 25 cx ipsius Dci substanlia,qtia M Palrcm aulcm spiritum, id cst Deum, id cst
e( suhstanliva res cst, cl ut porlio aliqua totius. Chrislum. Et qui unum cumdemque contcndunt
Multo magis virlus Allissimi, non crit ipse Allissi- Patrcm el Filium, jam incipiunt dividere illos po-
mus, quia 27 ncc substanliva res est quod est spiri- quam unare cnim Jcsus
tius (44). Si alius est
lus, sicut ncc sapientia, nec providentia ct Iijcc alius 3l
; alius Cbristus ; alius cril Filius, Palcr;
cnim substantia» non sunt, sed accidcntia uniuscu- quia Filius Jcsus, ct Pater Christus. Talem mo-
jusque substanline. Virlus spiritui accidit, nec ipsa narchiam apud Valentinum fortassc didicerunl,
erit spiritus. II is itaque rebus quodcumquc sunt duos faccrc, Jesum et Christum. Sed hsec injectio
spiritu Dci et scrmonc cl virtule collatis in virgincm B eorum cx praHractatis 32 jam retusa est, quod
quocl dc ca nascilur, Filius Dci cst 20 .
Hoc sc et in Sermo Dei, vel spiritus Dei et virtus Altissimi
islis Evangeliis ipse teslatur slatim a puero : Non dictus sit, qucm Patrem faciunl. Non enim ipsae
scilis, inquil (Luc. II,
(
4 J), quod in Patris mei me sunt cujus dicuntur, scd cx ipso, ct ipsius. El aliter
essc Oportet ? Iloc ct Salanas cum in tenlalionibus no- tamen in isio capitulo revincentur. « Ecce, in-
vit : Si 1'ilius Dei es (Malth. h, 3). Iloc el cxindc quiunl, ab angclo pnedieatum cst : Propterea quod
daemonia confitcntur Scimus qui sis, Filius Dei. :
nascctur Sanctum, vocabitur Filius Dci; caro itaque
Patrcm et ipsc adorat. Chrislum se Dci a Petro agni- 33 erit
nata est, caro ulique Filius Dei. Imo de
lnm non negat. Exsullans 20 in spiriiu ad Patrcni Certc cnim de Spiritu sancto
: spiritu Dei diclum est.
Con/Ueor, inquil, ///;/, Pater, quod absconderishac Virgo concepit; ct quod conccpit, id ergo nasci
a aapientibus (Matth. xi, 25;. Hic quoque Patrem conceptum,
babebat, quod erat ei pariendum; id
ncniini tolumnisi Filio aflirmal. Et Palris Filiumcon-
est spirilus, cujus ct vocabitur nomcn Emmanucl,
leasurum confcssores, et negaturum negatores suos nobiscum Deus. Caro au-
quod cst interprctatum,
apud Palrem inducens parabolam filii, non patris, Quod
;
g lem Deus non est, ut de illa dictum sit, na-
in vincam niissi post aliquot servos, ct occisi a 3
scelur sanctum, vocabitur ''
Filius Dei ; sed ille
maKa rusticis, ct a' patrc defcnsi; ignorans et ipse
qui in ea natus ost, Deus de quo ct psalmus lxxxvi,
dicm et horam ultimam soli Patri nolam, dispo- 5 : Qii07iiam Dcus homo natus est in illa, et anli/i-
nens rognuin 11M» discipulis, quomodo et sibi dis- cavit cam voluntate Patris. Quis Dcus in ea nalus ?
posilum dicil a Patrc
habeus potesiatem Iegioncs ;
Scrmo ct Spiritus, qui cum scrmone de Patris
angelorum poslulandi ad aiixilium a Patre si vcllcl
voluntale natus est. Igitur Sermo in carnc, dum
exclamans quod se Deus reliquisset, in Patris mani-
ct de hoc 3S qunerendum, quomodo Scrmo caro sit
bus Bpiritum ponens cl post resurreclioncm spondens factus utrumne quasi transtiguratus in carnc, an
;
missurum sc discipulis promissionem Patris ,•

et indutus carncm ? Imo indutus. Caierum, Deum
novissimo mandans ut tinguerent in Patrcm
ct Fi- immutabilcm ct informabilem crcdi necessc 191
lium et Spirituin sanctum, non in unum.
Nam ncc esl, ut a-tcrnum. Transliguratio autcm intercmptio
semel, scd tcr, ad aiogula nomina in pcrsonas
sin- esl prislini (43). Omne
quodcunque iran>ti- cniin
gulas tuiguimur.
guratur in aliud, desinil csso quod fuerat, cl inci-
pit csse quod non erat. Deus autem ueque desi-
CAPUT XXVII.
nit esse, nequc aliud potest csse. Sermo autcm
Et quid cgo lam manifcstis
in moror », cum ** Deus et sermo Domini manet in <evum, perseve-
;
ea aggrcdi dcbcam, de quibus manifesta obuiu- rando scilicct in sua forina. Quem si non capit
VarifiB lectiones.
Dei onuii. lihcn.n Id. « Si omitt. Seml. * Qua Lat. M Qobj Rhen. 21 Qui Seml. 2 « Si add. Rhen.
lnsultana Venet. 30 Morabor Rhen. 31 Alius dccsl. vi. lihcn. 32 Retraciatis Rhen. » i Lviuc /{ /, t M 3. Vo- .
.
cabitur sanctura Rhen. 3:> Deni«iue boc

Latm
ComnieBtarias.
(44W);ri-/,'iv illos
potiusqnam unare. Unarc in- Facit hic locus pro tra/7ssubstantiationc, quam ci-
quu Rhenanns, simplex verbum usurpat, undc
nos Iholici in sacramento Bueharistisa asscrunt , in
adunare diciraus et coadunare.
Quanquam vero assumptione vcro bumanitatia Ghriati negaai :
wes mas. VaUcani cod. lcgant
umrc, tamen reti- utpole qui juxia Synibolum B. Athanasii, untis non
nmmus «nore, quod Africanam magia phrasin
re- conversione divinilatis in carncin, sod assumplione
doloat. Pam.
bumanifatia in Dcum. Pam.
Iransfiguratioautem interemptioestpristtni.
215 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I. POLEMIGA. 216
transfigurari 36 , conscquens est, ut sic caro faclus * ncque spirilus caro. In uno plane esse possunt.
intelligatur dum fit
37 in carne, et manifestatur, et Ex his Jesus constitit, ex carnc homo, ex spiritu
videtur, et contrectatur per carnem : quia et cae- Deus, quem tunc angelus ex ea parte qua spiritus
tera sic accipi exigunt : Si enim Sermo ex trans- erat, Dei Filium pronuntiavit, servans carni Filium
figuratione et demutatione substantiae caro factus hominis dici. Sic et Apostolus etiam Dei et ho-
una jam 38 substantia Jesus ex duabus, minum
est, erit appellans sequestrem (I. Tim. n, 5), utrius-
ex carne et spiritu mixlura qusedam, ut electrum que substantiae confirmavit. Novissime qui Filium
ex auro et argenlo ; et incipit nec aurum esse, id Dci carnem interprctaris, exhibe qui sit filius
est spiritus, neque argentum, id est, caro, dum hominis. Aut numquid spiritus erit? sed spiritus
alterum altero mutatur, et terlium quid efficitur. Patrem ipsum vis haberi ; quia Deus spiritus,
Neque ergo Deuserit Jesus. Sermo enim desiit esse, quasi non el Dei spiritus : sicut et sermo Deus, et
qui caro factus est neque caro, id est homo 39 caro

; , Dei sermo.
enim non proprie est, qui 40 Sermo fuit. Ita ex utro-
que neulrum est aliud longe tertium est, quam
;
CAPUT XXVIII.
ulrumque. Sed enim invenimus illum directo el Deum Itaque Christum facis Patrem , stultissime, qui
et hominem exposilum, ipso hoc psalmo sugge- * nec ipsam vim inspicias nominis hujus, si tamen
rente, quoniam Deus homo natus est in illa kX cedi- nomen est Christus, et non appellatio potius unc- , ;
ficavit eam voluntate Patris ; certe usquequaque tus 48 enim significatur. Unctus autem nos ma-
Filium Dei et filium hominis, cum Deum et ho- gis nomen est, quam vestitus, quam calceatus,
minem sine dubio secundum utramque substantiam accidens nomini res. An tu 49 si ex aliquo argu- ,
in sua proprietate distantem quia neque Sermo mento vestitus quoque vocaretur Jesus, quomodo
:
aliud quam Deus, neque caro aliud quam homo. Christus ab unctionis sacramenlo, aeque Jesum
Sic et Apostolus. {Rom. i, 37) de utraque ejus sub- Filium Dei diceres, vestitum vero Palrem crede-
stantia docot : Qui factus est, inquit, ex semine res? Nunc de Christo. Si Pater 'Christus est, Pa-
David. Hic erit homo et filius hominis, qui deter unctus est, et utique ab alio. Aut si a semel-
finitus est Filius Dei sccundum spiritura. Hic erit ipso, proba. Sed non ita docenl Acta apostolo-
Deus, et Sermo Dei filius. Videmus duplicem sla- rum, in illa exclamatione Ecclesiae 50 ad Deum
tum non confusum, sed conjunctum in una perso- (Act. iv, 27)Convenerunt enim universi inistaci-
na (46), Dcum et hominem Jesum. De Christo vitate adversus sanctum Filium tuum Jesum
51
autem differo 42 . Et adeo salva est utriusque pro- P quem unxisti, Herodcs et Pilatus cum Nationibus ;
prietas substantise, ut et spiritus res suas egerit ita ct Filium Dei Jesum contestaii sunt, et Filium
Ergo Jesus 52 idem Christus,
in illo, id est virtutes et opera et signa, el caro a Patre unctum. eril
passioncs suas functa sit, esuriens sub diabolo, qui a Palre unctus est, non Pater. qui Fllium
siliens sub Samaritide, flcns Lazarum anxia , unxit. Sic et Petrus (Act. n, 36) Firmissime ita-
:
usque ad mortem ; denique et mortua est. Quod que cognoscat omnis iomus Israel, quod et Domi-
si tertium quid cssct ex utroque confusum, ut numet Christum, id est unctum, fecerit eum Deus
electrum, non tam distincta documenta pate- hunc Jesum, quem vos crucifixistis. Joannes autem
rent ulriusque substantia?. Sed et spiritus carnalia, (Uoan. n, 22) ctiam 193 mendacem notat eum,
el caro spirilalia tO^ egissent 43 ex translatione, qui negaverit Jesum esse Christum : contra, de Deo
aut 44 neque carnalia, neque spiritalia, sed tertiae datum,omnemqui crediderit Jesumesse Christum.
alicujus formse, ex confusione : imo aut sermo Propler quod et hortatur ul credamus nomini
mortuus mortua non esset, si ser-
essel, aut caro Filii ejus Jesu Christi , ut scilicet communio sit
mo conversus esset in carnem aut caro enim im- ; nobis cum Patre, et Filio ejus Jesu Christo. Sic
morlalis fuisset, aut sermo mortalis. Sed quia sub- et Paulus ubique Deum Patrcm ponit, et Dominum
stantia? ambae in statu suo qua?que distincte 46 nostrum Jesum Christum. Cum ad Romanos (i. 8)
agebant, ideo illis et operse et exitus sui occurre- Q scribit, gratias agit Deo per Dominum nostrum
runt. Disce igitur cum Nicodemo Quia quod in 47 Jesum Christum. Cum ad Galatas (i, 1), non ab
:
carne natum est, caro est, et quod de spiritu spi- hominibus se apostolum prcefert, nec per hominem,
ritus est. (Joan., m, 6.) Neque caro spiritus fit, sedperJesum Christum, et Deum Patrem. Et habes
Variae lectiones.
35 Configurari Rhen. 31 Sit Fran. 33 Erat Rhen. 39 Neque homo caro Rhen. 40 Quia Rhen. 41 Et inser.
46 Distinctae
Rhen. 42 Dissero Seml. 43 Egisset Seml. 44 Ut Rhen. 45 Ex deest. Venet., Fran., Paris., Rig.
Paris. « De Latin. 43 Potius enim unctus Rhen. 40 Al lu Rhen. 50 Ecclosiae deest Rhen. 51 Jesum est Rhen.
52 Dominus Seml.
Commentarius.
(46) Non confusum, sed conjunclum in unaper- asw? t*i? oiaiV,. Qufe a Symbolo B. Alhanasii non
sona, etc. Conjunctus nimirum Deus et homo, salva adeo videntur recedere. Le Pr.
ulriusque substantiae proprietaie, oux) ek ouxX^"
217 LIBER ADV. PRAXBAM. 218
tola instrumcnta 53 cjus, qufc in hunc modum ^ Scrmonem ct Dci Filium. Diccndo denique, Chris-
pronuntiant, ct duos proponunl, Dcum Patrem, tus mortuus cst, id est unclus, id quod unctum
ct Dominum nostrum Jesum Christum Filium Pa- ost, morluum ostendit, id est carncm. Ergo, inquis,
61
tris, et Jijsum ipsum esse Christum, in altero quo- ct nos cadcm rationc Patrem moi tuum dicenles
quc nomine Dci Filium. Nam cxinde [co jure quo qua vos 62 Filium, non blasphemamus in Dominum
utrumquc nomcn unius cst, id est Dci Filii M ,
Deum : non enim ex divina, scd cx humana sub-
ctiam alterum sine altero cjusdem est. Et sive stantiamortuum dicimus. Alquin 63 blasphematis
Jcsus lanlummodo positum cst , inlelligitur ct non tantum quia morluum dicitis Patrem, sed ct
Christus : quia Jesus 55 unctus est. Sive solummo- quia crucifixum. Malcdictione enim crucifixi, quic
do Chrislus, idem cst Jesus 5G quia unctus cst ,

ex lege in Filium competit (quia Christus pro nobis
'
Jesus. Quorum nominum alterum est proprium ,

maledictio 6 4
faclus est, non Pater), Chrislum in
quod ab angelo imposilum esl ; alterum accidcns, Palrem convertcntes, in Palrcm blasphcmatis.
quod ab unctionc convcnit;dum lamcn Christus Nos autem dicentes Christum crucifixum, non ma-
Filius sit, non Pater. Postremo, quam c;ccus cst, ledicimus illum, sed maledictum legis refcrimus;
qui nec in Christi nominc inlelligit alium Dcum quia nec Apostolus hoc dicens blasphemavit. Sicut
portendi, si Chrislo nomen Patris 51 adscribat? autcm, dc quo quid capit dici, sinc blasphemia di-
Si enim Christus Pater Deus est, qui dicit (Joan. B cilur; ita quod non capil, blasphemia est si dica-
xx, 17) Ascendo ad Patrem meum et Patrem vc

:
tur.Ergo nec compassus cst Patcr Filio sic enim ° 5 ;
slrum, et Deum meum et Deum vestrum ; uiique directam blasphemiam in Patrem veriti, diminui
alium Patrcm super sc el Deum ostendit. Si item eam hoc modo sperant, concedentes jam Patrem ci
Filium duos esse Filius quidem GG patitur, Pater

Pater Christus est, alius csl qui solidat tonitruum ; si
et condit spiritum,et annuntiat in homines Christu m vcro compatitur. Stulti et in hoc. Quid csl enim
situm (Amos, iv, 13) ; et si astiterunt reges terrce, compati, quam cum alio pali? Porro, si impassibi-
ct archonlcs congregati suntin unumadvcrsus Chri- lis Paler, uiique et incompassibilis. Aut si compas-
stum ipsius (Psal. u, 2) ; alius crit Dominus, con- sibilis, ulique passibilis. Nihil ei vel hoc limore
tra oujus Christum congregati sunt regcs ot ar- luo G1 prsestas. Times dicere passibilem, quem di-
chontcs. Et Dominus Domino mco

si : lhv.c cis compassibilem. Tam autem incompassibilis ^8
dicit\
Christo {Isa. XLV, 1) alius erit Dominus qui loqui- Pater est, quam impassibilis etiam Filius ex ca
;
lur ad Palrcm Chrisli. Et cum Apostolus scribit conditione qua Deus esl. Scd quomodo 69 Filius
(Ephcs. l, 17) Uli Deus Domini nostri JesuChristi Q passus est, si non compassus est ct Palcr? Sepa-
:
det vobis spiritum sapientias et agnitionis; aliuscrit rabatur 10 a Filio, non aDco. Nam et fiuvius si ali-
Dena Chrisli Jcsu charismatum spiritualium largi- qua lurbulcnlia contaminalur, quanquam una sub-
tor (Hohi. vm, 1 1). Ccrte, nc pcr omnia cvagcmur; stanlia de fontc dccurrat, ncc sccernalur a fonto,
qui suscitavit Chrislum,susci/aturus cst ct morialia lamcn fluvii injuria non pcrtinebit ad fontcm. Et
eorpora noslra ; jamque alii.s M crit susciiator licel aqua fontis sit qu<e ll patialur in fluvio,- dum
quam Patcr inorluus, cl Palcr suscitatus, si Christus non in fontc patitur, sed in fluvio, non fons palitur,
qui cst mortuus, Pater est. scd fluvius qui ei fonte cst. Ila, et si 12 spirilus
CAPUT XXIX. Dci quid paii possct 73 in Filio,
quia tamen non in
Obmutcscat, obmutcscat ista blasphemia, sufli- Palrc patcretur, sed in Filio, Patcr passus noa vi-
eiat C.hristum Filium Dei morluum dici ; ct hoc derctur. Sed sufiicit nihil Spirilum Dei passum suo
qui ila 1111 scriptum csl. Nam ct Apostolus, non nominc ;
quia si quid passus csl, in Filio quidem
sinc onero pronunlians Christum mortuum, adje- passus est, 1115 in quo eral el
"'<
Patcr, cum Filius
cit 5 '\sccinidum ScriptWOS ; ut duriliam pronun- 15
palerelur in carnc quia hoc retractatum 7G V ;
.
""
liationis Scriplurarum auctoritale molliret, el scan- D quisquam ncgabit, quando ct nos pati pro Deo non
dalum auditori evcrloret. Quanquam cum dU86 possumus, nisi 1s Spirilus Dei sit in nobis qui -ct lo-
BUbatantise ccnseantur in Christo Jcsu, divina ei qtiitur dc nobis qmv stint confessionis ; non ipse
humana, constct aulcm immortalcm csse diviii.tm, lamen paticns, sed pali posse prastans.
sicut mortaleni G0
qute Ittimana sil, apparei, quate- • APDT XXX.
nus cum morluum dicat, id cst, qua carnom et Alioquin si ultra porgas 79
,
potero tibi durius
homincm et lilium hominis, non qua spirilum et rcspondere, cl tc cum ipsius Domiui pronuntiaiiono
Varice lcctioues.
'
Totum inslrumcnlum Pxhcn. '^
Filius Rhcn. » Chrislus add. Khcn. S6 Solummodo deesi ei Jesus lihcn.
Wouw. • Adjicit aln. " Eam mor-

1
Ghristi nomenpatri Seml. :,;;
Tanquam alius lihcn. Dtique alius cod.
talem Jun. Cum tnortalem Rhen. M Patrera moriuum omiti. Scml. lV Nos Hhcn. 63 Atcura Sernl. itle- -
'
'
diciionp fVon., Paris., Hiq.

«Sicut Rhen. Siquidem Rken. G1 Voluti mortuo SernL w
Compssaibtlis
"
w
Seml. NQuando cod. Wouw., lib. Ursin. Vi Separatur Rhen. '« Uiiquo vel ;w\\ic Latm. 1 - Et.Scml. 3 Poj-
sti Stml. Ela
el qui patitur Paris. ~'< Quidcm crai ut Patcr Scmlcr. "' Filio Id. TG RelractaUis, /</.
dccst. >V»i/."«Si Scml.
Pergens Seml. w
committerc, uti dicam : Quid de isto quseris ? Ha- divinitatis, et lcrtium gradum majestatis 8 «, unius
fl
bes 80 ipsum cxclamantem in passione : Deus meus, praedicatorcm monarchiae, scd et ceconomiae inter-
Densmeus, ut quidmedereliquislifftrgoiiil FSlius prctatorcm, si quis sermones novae prophetiae (47)
patiehatur a Patre dercliclus, ct Pater passus non Pj us admiserit , et deductorcm 87 omnis veritatis,
esi, qui Filium dereliquit; aut si Pater erat qui sancto secun-
q U3e est in Patre et Filio ct Spiritu ,
patiebalur, ad quem Deum cxclamabat? Sed haec dum christianum sacramenlum.

vox carnis et animae, id est hominis, non Sermo-
nis, nec Spiritus, id cst non Dci, propterea emissa
CAPUT XXXI.
cst, ut impassibilem Deum ostenderet, qui sic Fi- Cfeterum Judaicae fidei ista res 8a , sic unum Dcum
lium dereliquit, dum hominem ejus tradidit in mor- credcre, ut Filium adnumerare ei nolis, et post Fi-
tem. Hoc et Aposlolus sensit, scribens (Rom. viii, ]i um , Spirilum. QuH enim eril inler nos cl illos,
32) : Si Pater Filio non pepercit. Hoc ct Esaias nisi differentia ista? Quod opus Evangelii, quae est
{Isa. liii, 6) prior pronunliavit Et Dominus eum
: subslantia Novi Testamenli , slaluens legem et
tradidit pro delictis nostris. Sic reliquit, dum non prophetas usque ad Joannem, si non exinde Pater
parcit; sic reliquit, dum tradit 81 . Caeterum, non et Filius ct Spiritus, trcs credili, unum Deum sis-
reliquit Pater Filium, in cujus manibus Filius spi- " lunt? Deus voluit novare sacramentum, ut nove
Si;
ritum suum posuit. Denique posuit, el statim obiit : unus crederetur per Filium et Spirilum, ut coram
spiritu enim manente in carne, caro omnino mori jam Deus in suis propriis nominibus el personis co-
non potest. Ila, rehnqui a Palre, mori fuit Filio. gnoscerelur, qui cl rctro 'per Filium et Spiritum
Filius igituret moritur {ICor. xv, 3 seqq.) c£ resus- praedicatus non intelligebalur. Viderint igitur An-
citafer aPatre, secundum Scripturas. Ftiius ascen- tichristi, qui negant Patrem ct Filium. Negant
dit in superiora ccelorum, qui ct descendit in inte- enim Patrem, dum eumdcm Filium dicunt; ct ne-
82
riora terrce : hic scdet ad dexteram Patris, non gant Filium, dum eumdem Patrcm credunt, dindo
Pater ad suam. Hunc videl 83 Stephanus cum lapi- illis quae non sunt, auferendo quae sunt. Qui vero
datur 83
,
adiiuc stantem ad dexlcram Dei, ut 19G confessus fuerit Chrislum Filiurn Dei non Patrem,
exinde sessurum, donec ponat illi Pater omnesini- Deus in illo manet, et ipse in Dco. Nos credimus
micos sub pedibus suis (Psal. cix., 2). Hiccl vcnturus lestimonio 89 Dei, quo testalus cst de Filio suo :
est rursus super nubes (I Cor. xv) cozli, talis qua- p Qui Filium non habet, nec vitam habet (I Joan, v,
lis et ascendit. Hic interim acceptum a Palro mu- 12). Non habet autem Filium, qui cum alium quam
nus cffudit, Spiritum Sanctum, lerlium nomen 85 Filium credit.
Vari33 lectiones.
80 Habet Seml. 81 Tradel Seml. 82 Inferiora

alii. 83 Vidit Fran. 8i Lapidaretur Rhen. 85 Numen Paris.
s6
Et tertium gradum majestalis omitt.Seml. 87 Deductoris lihen. 88 Instares conjic. Seml. 89 Testimonium
Seml
Comnientarius.
(47) Sermones novoe. prophetice. Montani vaticinia, quilms occaecatus Tertullianus, hicabeodem innuun-
tur. Le Pr.

LIBER.
ADVERSUS HERMOGENEM.
ARGUMENTUM. —
Hermogenes iste natione fuil Afer, professione piclor, alius omnino ab co de quo
cum Phygello seu Phileto, loquitur Apostolus, II ad Timoth. i. Christianum se primum professus , vafriliem
et subdolum nationis animum testatus est, cum in gentilium philosophiam degener incurrit, et Stoicorum
dcliria secutus lt>7 cst. Hermogenes adhuc vivens docebat dari matcriam aeternam,hoc innixus principio,
bonum et optimum csse Deum, quibona atque optima tam velit facere, quam scit, imo nihil non bonum,
atquc optimum et velle cum, et sapere inveniri autemet mala ab eo facta utique non cx arbitrio et
voluntate ; oportere iqitur ex vitio alicujus rei factum ex materia esse sine dubio. Cui reponebat Tertul-
lianus Hermogenem duos deos inferre, dum materiam parem Deo infert. Dcum autem unum esse oportet,
unicum autem esse non poterit, cuialiquid adaequabitur, adasquabitur autem Deo materia, cum mterna
censetur. Similiiernec omnipotens Deus,quimaterioz indiguit,et materia egenti Deo seprasstitit minori,et
221 LIBER ADV. HERMOGENEM 222
invnlido, ctminus idoneo de nihilo faccre qum, velit. Pneterca si matcria mala, et ietcrna, profecto malum
ncccssarium; si mulabilis in bonum, crgo non aelcrna, ct hic auctor mali Dcus, qui cum de-
incvilabile, et
buissct omnia ex materia protulisse, aut tantum hona, protulisset etiam mala, utique aut volens esse
mala, si poterat efficcre ne csscnt, aut non volens e/ficere omnia hona, si voluit, et non fecit. Lump.
CAPUT PRIMUM. h ncque nata, ncqufc facta, nec initium habens om-
Solcmus hicrcticis compendii gratia dc posteritate nino nec fincm, ex qua Dominus omnia postea fe-
praescriberc. Inquaniumenim vcritalis rcgula prior, cerit.
quae ctiam fuluras haoreses praenunliavit l

, in tan-
CAPUT II.
tum postcriorcs qua:que doctrina; haercses praeju-
dicabuntur, ([uia sunt quae fulurae veritatis anti- Hanc prirnam umbram planc sine lumine pessi-
quiorc rcgula prsenuntiabantur. Ilermogenis autcm mus pictor illis argumcnlationibus coloravit, prae-
doclrina tam novclla esl; denique ad hodiernum struens aut 4 Dominum dc semctipso fecissc cun-
homo in saeculo, ct natura quoquc haercticus cliam cta, aut dc nihilo aut de aliquo : ut cum ostende-
luibulentiis, qui Joquacitalem facundiam cxisti- rit ncque ex semetipso fecisse potuisse, neque ex
mct (i), cl impudcnliam constantiam deputel, et nihilo (10), quod supcrcst exinde confirmet, ex ali-
malediccre singulis, 19H officium bomo conscien- quo eum fccisse, atque ita aliquid illud materiam
liee Pncterca pingit illicite 2 (2), nubii as-
judicet. fuissc. Negat illum ex semetipso faccre potuisse :
siduc (3); legcm Dci in libidinem defcndit (4), in quia partes ipsius fuissent, quaecunque ex semeti-
artem conlemnit (5), bis falsarius, ctcauterio (6) et pso fecissei Dominus. Porro in parles non devcnire,
stylo; totus adultcr, et praedicalionis ct carnis (7) ut indivisibilcm et indcmutabilem, et eumdem sem-
siquidem ct nubcnlium contaîo fcclct (8), ncc ipsc B per qua Dominus. C;ctcrum,si de semetipso fecissel
aposlolkus Ilcrmogcnes (9) in rcgula pcrsevcravc- aliquid, ipsius fuissct aliquid. Omne autem et quod
rii. Scd videril pcrsona, cum doctrina mihi quae- fierct, et quod faceret , imperfcctum habendum ;
stio cst. Christum Dominum non alium 3 videtur quia ex parle fieret, ct ex parte faccret : aul si to-
aliier cognoscere, alium tamcn facit quem aliler co- lus totum fecissel, oportuissct 199 illum simul et
gnoscit : imo totum quod est Deus aufert, nolens totum esse, et non lotum; quia oporteret et lolum
illum ex nihilo universa fccissc. A Chrislianis cnim esse, ut laccret semelipsum; cl totum non esse,
convcrstis ad philosophos, de Ecclesia 5
in Acade- ul ficrctde semelipso. Porro difficillimum. Sienim
miaui ct Porlicum, inde sumpsit a Stoicis inate- essct, non ficret, esset cnim ; si vcro non essel,
riiim cum Domino poncre, quae ipsa scmpcr fuerit non faccrct, quia nihil csset. Eum autem qui sem-
Variae lecliones.
n
' Uenunliavit Senil. Rhen. Jun. Seml. Jun. intcrprctatur liccnter s. licentiose. 3 Christum Do-
- Licitc
minum non alium alitcr cogaoscerc cod. Yaticuu. Christum Dominum, non alium, videtur
vidclur, sed
alitcrcognosccrc,alium tamcn Fran. Jun. * Aft ./;///. malc. 5 Id porro Jun.
Commcntarius.
fl) Loquacitatem facundiam <\m///»<7.Erraritium p bat cauterio. Quod genus pictura\ cncaustica, sivc
Irr.irr»
vulgare uilinm
vitium ncl
est, nl nm loquacitate
ut sua U>i,n»i«l. cueccnt
„..„„„.,. „..
au
V encaustum,
„.,„„ j- „u„i.._ ni:..:..„ ....... o. \r:.
dicebatur. Plinius, xxxv, 2
, . .
Vitruvius, ;
diloros, duin facundi haberi volunt. « Natura rcrum vn, 9 ; Marcianus, lib. xvn Dc instr. vel instrum.
01, ioquit Symmachus, lib. i, epist. 76, utquibal- leg. Rig.
butiant plus loqttantur; affcctant cnim copiam pu-
(7) Totus adulter, ct prajdicutianis ei eamis Adul-
dorc defectus. » Lb Pn. tcra Hermogcnis caro, quae assidue nubcbat Quae :
(2) Pingit illieite. Ilormogcncs crat pictor. Pin- toties nubil, non nubit, adultera lege est. » Adul-
gebal autem illicitc, quia posl suseeptum Christiani tera quoque Ilermogcnis pradicatio, quia basresi
oomen, nihilominus pingebat simulacra dcorum, sua tidem paccmque Eoclesi;v corrupcrat. Rig.
utiqtie falsorum. Rig.
(8) Siquidemet nubentium contagio fatiet. Ex-
(3) Nubit assidue. Mutalis subinde conjugiis, etc- plieat qttod supra dixit, Hermogenem essc carnis
nim polygamise favebat. Rig. adulterum, siquidem et ipse inter frcqiicntium nup-
(4) Leijem Deiitl lihidineni ilefendit. Libidini su;c tiarum conlagia subando foeicrct. Rig.
pmten&tiegemDei,CresciUetmultiplicamini. Rig. (9) Ncc ipse apostolicus Bermogme*, Fuit e co-
Legem Dei in libidinem defendit, etc. Is polvga- miiibus Pauli Hermogenos Seplimiano oognominis.
miam, quam exosam habebai Septimius, tuebatur, postca descrtor Pattli, alquc indc Cliristi. Idcoque
ut indo criminibus suis patrocinaretur;
alqtie in Septimius Hermogeni hnretioo aposloliei Hermoge-
liiiuc rcm Dei legem adhibcbat,
quam turpissimarum nis nomcn incutit ul apostatam significet, quia oec
rvruin pictura contaminabal, «^\ue
proevarieationis ipse in fulci regula persevcravit, sicttti ncc ille Pau-
hoo pacto tu falsarium eonvracebat. Lb Pu. lintts in fule. Rig.
i''
1
ln artem eoiitennul. Bamdem sciliccf lcgem (10) Neque c.r Gentilium sapicntia.
nihilo, ctc.
Wte sua conicmnil, pingons siniulacra, qtiod kx summa fatttilas est ; cnim schola hau-
c Stoicorttm
vcialKii. Non facies idolum. Rie. scrat Hcrmogcnes materiam aeternam fuisse, Deum-
" Bis falsarius, cauterio
ct stylo. FaJstrins, cau- que proinde cuncta. non feeiasee nibilo. Quod non nu-
teno suo pictorio, diaoolores
oeras inurcns expn- raberis in gentili philosopho. nam ut infra liabctur
mpndis falsorum numitium simulacris.
Falsarius hivretieorum patriareh>r plnlosophi. ubi loquilurdc
ciiain. Nnpiuns
slylo hivrctteo depravatis. Rig. iis qui ethnicorum pluciiis mordious adha?rcnt.
Lautcno. Quia cetis pingebat, ct picturani inure-
Lb Pr.
323 TERTULLIANl OPBRUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMICA. 324
per non fieri, sed cssc illum in sevum aevorum. « Deus semper. Nam nec pater potuit esse ante
sit,
Igilur non dc semetipso fecisse illum qui non ejus tilium, nec judex ante delictum. Fuit autem tem-
6
fuerit condilionis, ut dc semctipso facere potuisset. pus, cum (11) et 10 dclictum et filius non fuil,
Proinde cx nihilo non poluisse eum facere, sic con- quod judicem, et qui patrem Dominum n facerct.
tendit, bonum el Dominum, qui
optimum dcfiniens Sic ct Dominus non ante ea 12 quorum Dominus
bona atquc optima tam velit facere quam sit; imo existerct, sed Dominus tantum futurus quandoque,
nihil non bonum atque optimum cl velle cum ct fa- sicut Pater per Filium, sicut judex per deliclum;
cere. Igitur omnia bona, omnia ab eo bona et op- ita et Dominus per ea, quse sibi servitura fccisset.
tima oportuisse fieri sccundum conditionem ipsius. Argumentari videor, Hermogcnes 13 Naviter
tibi .
Inveniri autem et mala ab eo facta; utique non ex Scriplura nobis patrocinalur, quse ulrumque no-
arbitrio, ncc ex voluntate : quia si ex arbitrio et vo- men ci distinxit, et suo tempore oslendit. Nam
luntate, nihil incongruens ct indignura sibi faceret. Deus u quidem quod eratsemper, slatim nominat :
Quod ergo non arbilrio suo fecerit, intelligi oporlere In principio fecit Deus ccelum et terram. Ac dein-
ex vitio alicujus rei factum, cx materia esse sine ccps quamdiu faciebat quorum dominus futurus erat,
dubio. Deus solummodo ponil : Et dixit Deus,et fecitDeus,
CAPUT III. B et vidit Deus, et nusquam adhuc Dominus. At ubi
Adjicit ct aliud : Deum semper Dcum n etiam Do- universa perfecit, ipsumque vel maxime bominem,
minum fuissc, nunquam non Deum. Nullo porro qui proprie Dominum 15 intellecturus erat, Domi-
modo potuissc illum semper Dominum haberi, sicut nus etiam cognominatur Tunc etiam Dominus 16 .
et scmperDeum, si non fuisset aliquid retro semper, nomen adjunxit Et accepit Deus (12) Dominus ho-
:
cujus semper Dominus haberctur, fuisse iiaque ma- minem quem fmxit. Et prcecipit " Dominus Dcus.
teriam semper Deo Domino. Hanc conjecturam ejus Ac exinde Dominus qui relro Deus tantum, ex quo
jam hinc destruere properabo, quam hactenus pro- habuit cujus essct. Nam Deus sibi erat; rebus au-
pter non intelligentes adjccisse duxi, ut sciant, cae- tem tunc Deus, cum ct Dominus. Igitur in quantum
18 Domi-
tera quoque argumenla tam intelligi quam revin<i. pulabit ideo materiam semper fuisse, quia
Dei nomen dicimussempor fuisse apudsemetipsum, nus semper essel, in tantum constabit nihil fuisse,
et in semctipso, Dominum vero non

semper di- quia constat Dominum non scmper
: fuisse. Adjiciam
versa enim utriusque conditio. Deus 8 substantiae et ego propter non inlelligenies, quorum Hermo-
ipsius nomen, id est divinitatis; Dominus vero non genes exlrema linea est (13), el quidem epinoe-
substantiae, sed potestatis substantiam semper fuisse Q mata (14) illius retorquebo adversus illum
19 Cum .
cum suo nomine, quod est Deus, postea Dominus, enim neêt materiam natam aut factam, sicquoûc
accedentis scilicet reimentio 9 Nam ex quo essecce- invmio Domini nomen Deo non competisse in ma-
.
perunt 200 in quae postestas Domini ageret, ex teriam; quia libera fuerit necesse est, quse origi-
illo per accessionem potestatis et factus et dictus nem non habendo, non habuit auctorem, £01 quod
est Dominus 20 Itaque ex quo Deus po-
quia et pater et judex semper, quia
: erat, nemini scrviens .
Variao lectiones
6
Seml. Oberth. prob. a Jun. 7 Deum semper Deum et jam scmper Dominum fuisse; nunquam non
Fieret
Dominum Jun. 8 Sed Deus Seml. 9 Accidcnlis scil. rei mentione Jun. merito Lat. 10 El Seml. Oberth. n
Deum Latin.alii. 12 Antea Seml. 13 Argutari tibi videor Hermogenes, naviter. Scriptura an Jun. u Domi-
nus Seml. 15 Dominus et intellecturus erat Seml. 16 Cognominaturus Seml. Oberth. v Prsecepit Seml.
18
Qua Venet. 10 Ex peenitentia illius retorqucbo advers. ill. Seml. Oberth. 20 Non habuit rem quod erat, ne-
niini servicns Rhenan. Fran. Paris; non habuit auclorem, quod eral Wouw. Ven. non hanuit rem quod
erat, ideoque nernini serviens cod. Vat. non auctcrem qnod erat ideoque, nemini serviens Jun.
Gommentarius.
(11) Fuit autem tempus cum, etc. Hocin loco cr- n lineis notabantur. Hinc quidquid poslremum est,
rorom cavendum omnes facile agnoscent, nimirum extrema proverbialiter dici coepit. Ergo cum
linea
Arianismum. Notum quippe est eorum verbum ^v Tertullianus Hermogenem hic vocat, non intelligen-
Sts oux ^v, quae voces idem sonant omnino. Le Pr. tiumextremam lineam, imperitissimuni accipe.Ho-
(12) Et accepit Deus. Verum quidem esi, quod ratius epistolam ad Quintium sic claudit :
adnotat Auctor, Dominum non vocari Deum, nisi

Mors ultima linea rerum est.
ubi universa perfecit, ipsumque vel maxime homi-
nem sed cliam ante Scripluram hic citatam, statim
;
Simul tacite alludit ad artem Hermogenis
penicillo
initio ii cap. Non enim pluerat Dominus Deus, et lineas ducere pictor erat. Sic infra de
soliti, nam
materia loquens « Si in loco, inquit, ergo intra
plantavit Dominus Deus paradisum; tum vero de- :
mum istud, Et accepit Dominus Deus homincm. locum; si intra locum, crgo determinatur a loco
intra quem est; si determinatur, habet lineam ex-
Pam.
(13) Quorum Hermogenes extrema lineaest. Quam tremam, quam quantum proprie pictor agnoscit ft-
csse finem omni rei dicit hoc ipso opere. Ait insi- nem Csse omni rei, cujus linea extrema est, » etc.
pientiam Hermogenis finem esse omnium insipien- In lib. adv. Praxeam, vocat Deum extremam li-
tiarum, hoc est, suspremam, supra quam nulla. Rig. neam universitatis. IIhen.
Quorum Hermogenes extrema linea est.ln spatiis (14) Epinoemata. Sic emendavimus ex libro Ur
olim in quibus cursus publice fiebat, initium et finis sini. Rig.
225 LIISEK ADV. HRP.MOfiENKM. 22f)
teslalcm suam excrcnil eam, facicndo exmatcria, ^

in qua univcrsitas consistil. Quomodo rcspondebit 29 ?
ex illo materiam Dominum Dcum passa, demonslrat Non statim matcriam comparari Deo, si qui.J Dei
hoc illum tnmdiu non fuisso, quamdiu fuit
2I llinc . habeat, quia non totum habendo non concurrat in
denique incipiam de matcria relraclare, quod cam plcnitudincm comparationis ? Quid Deo reliquit
Dcus sibi comparet proinde non natam, proindc non amplius, ut noo tolum Dei, materia: dedissc videa-
I ictam, proindc a;ternam, sine initio, sinc finc pro- lur ? Vel qua, inquit, et sic habente materia, salva
positam n
'
. Quis cnim alius Dei census, quam a;tcr- sit Dco ct auctorilas 30 et substantia, qua solus et
nilas? quis alius aetcrnitatis status, quam scmper primus auctor est, ct Dominus omnium censeatur.
fuisse ct futurum essc, cx prarogativa nullius initii Veritas aulem sic unum Deum exigit defendendo,
et nullius fiuis? Hoc si Dei est proprium, quia ctsi ut solius sil quidquid ipsiusest. Itaenim ipsius eiit,
alii 23 adscribatur, jam non crit Dci proprium, scd si fuerit solius : et cx hoc alius dcus non possit
commune cum eo cui et adscribilur. Nam, ctsi sunt admilli, dum nemini licet habc-rc de Deo aliquid.
qui dicuntur dei sive in coclo, sive in terra no- Ergo, inquis, nec nos habemus Dei aliquid. Imo
mine ; caitcrum unus Deus Pater, ex quo omnia habemus, et habebimus, sed ab ipso, non a nobis.
(I Cor. vm, 5) : quo magis apud nos solius Dci esse Nam et dci 31 erimus, si meruimus illi esse de qui-
debeat, quod Dei proprium est : et, ut dixi, jam b bus pracdicavit Ego dixi : Yos Dei estis ; et Stetit
:
non propriumessct, quia alteriusessct. Quod si Dcus Deus in ecclesia deorum (Psal. lxxxi, 1) se-J ex :
est, unicum sit necesse est, ut unius sit 2 ''

: aut gratia ipsius, non cx nostra proprictate, quia ipsc
quid erit unicum ct singulare, nisi cui nihil adrc- est solusqui dcos faciat. Materiae 32
autem proprium
quabilur? quid principale, nisi quod sttpcr omnia, quod cum Deo habct
facit aut si a Deo acccpit, :
nisi quod ante omnia, ct ex quo omnia? HffiC Deus quod csl Dei, ordincm dico aHernitatis, potcl credi
solus hahendo cst, et solus habendo unus cst 25 Si . el habere illam cum Dco aliquid, et deum illam non
alius habucrit, tol jam erunt Dei, quot habucrint csse. Quale est autem, cum confitetur ille aliquid
qute Dei sunt. Ita Hermogenesduos dcos infert. Ma- cum Deo habere, et vult solius Dci esse quod ma-
leriam parcm Deo infert 26 Deum autem unum esse .
tcriam non negat habere ?
oporlet, quia quod summum sit, Deus est summum : CAPUT VI.
autem non erit, nisi quodunicum fuerit: unicum au- Dicit salvum Deo esse ut ct solus sit (16), et pii-
tem csse non potcrit, cui aliquid ada:quabitur; adae- mus, et omnium auctor, et omnium Dominus, et ne-
quabilur aulcm Dco maleria, cum aUerna ccnsetur 21 . mini comparandus ;
qua> mox materiae quoque ad-
CAPUT V. P scribit 33 .
Ego quidem Deus 3 ', conleslabitur Deus,
Sed Deus, Deus esl; materia, materia est : quasi ct juravit nonnumquam per semetipsum, quod alius
diversitas nominum comparationi resistat, si slatus nonsit qualis ipso (Dcut. xxxu, 39, 40) sed mcn- :
ideiXl vindicclur. Sit el nalura diversa, sit et forma daccm eum faciel Hermogenes. Erit enim el materia
non cadcm, dummodo 21i
ipsius slalus una sit ralio. qualis Deus, infecta, innata, initium non habens.nec
Innalus Dcus, an non ct innata materia? semper finem. Dicet Deus Ego primus(17) (Isa. xli.xliy,
:
Deus, an non semper et materia? Ambo sine initio, xlviii)? el quomodo primus, cui materia coaManea
£0*£ ambo ambo ctiam auctores univer-
sine tine, est? inter co;etancos autcm et contemporales ordo
sitatis, lam qui fecit, quam de qua fecit. Neque enim non est, aut 'iiilt ct maleria prima esl. Extendi
,
potost non el maleria auclrix omnium dcpulari, dc inquit, ccclum solus (18) [ha. xliv) : atquio non
Varise lectiones.
21
Hsec Jiui. Rigalt. Ven. reciius.
fuit. Propoaita/un. c. rel. 23 Sed quia si et alii Hhcn. Scml. Oberth.
22
quia Wowv.
si et alii Hig. 2 Elcnim, ut dixi.jam
''
non proprium essot qui altcriua cssot quod, si Deus unus :
cst, imioum sit nccesse cst, el unius sil Jun. quod si Deus, unicum cod. Wouwer. 2:> Ila*c Deus solus hi-
bcndo unus cst. Seml. Oberth. '-'° lufert dum materiaui Jun. 21 Quam eeterna censebitur Jun. conj. forte pro
cum. M Dnm nomini ipsiua Seml. Sigiiiim intrrrog. abest in c>l. lUicn. Scml. ct rcctius. * /{/*<•// conjicic-
'-'''
bttt salva sit ratio; ulii \tcslc cl coinprobutorc Jun.) salva sit doo el auctoritas et substantia, qua solus
et
prunus auclor est, et Dominus omnium censetur. 31 Dii alii. 32 Materia Seml. n Comparandus, per qua* ncc
3(|uc ascribil Rhen. Scntl. Obertlt. 3
cst. Materise quoqi '«
llle quidcm Dcus upwl eosi.
Coininontarius
(iB) Deus solus habendo est. Horum
iiiic Deos so- n Egoprimusei novtsstmus. Dlud »Man:Eztendi ca
lus compos ost ; baec solus habot. kig. * liim solus, secundum LX\, reperiuir
Isaia* xliv.uIh
(16)Dtcti salvumDeo essc, ui ct solus sit, otc.Con- editio c\ Hebneo babet extendens, cui pnem uitur,
trarium suo dogmali sonsum ct IvavTioâvs; in Her- EaoDominus complensautfaciensomma. ,vi qnod
mogene ostendit, qui Deum solum et primum csse eiiam hic alhulit Auclor, cum Dcuin omniunt au.
amrmet; cum tarnen materiam illi coaevametcoster- rc»t facit. Pam
nam dicere non vereatur. Quod impium ct e pbilo- (18) Extendi,inquit,cmlum tolus. Sieasud baiaa
sophiae ethnicse pcnu depromptum. Duo quippe re-
runi priacipia,
C XLIV tov oupavbv abv:;. El Ptel. l\ : mimw <
Deum
materiam, Platonem admi-
ot 6 IxTtivwv Tbv o'J:avbv itn\ itftvt. Quse su n oti.nn ab
sisse, me docuit Laortius. Id autem in eo niiror, cxtornis oitala. Sio onmi ad Criliam Triepboo
lieet in cseteris tnsoiens mibi non videatur. Lb Pa. ojpavov (.'>; '>i,-,' ,
-v <£{|X&tMt, ySj» -~^^
[it] Dtcei /)(•</•; : Ego primus. Ter istud babetur aaTi::j;
;
- u.bp^(i)36v.
apud tsaiam, c. xli, xliv et xlviii, in bsec verba :
227 TEUTULLIANI OPERUM PARS II. - SHIUES I, POLEMICA 228
solus, cum ea cnim extendit. Cum proponit salvo
^ quae si quando coguntur Dcum confiteri, tamen et
35 36
Dei statu fuisse materiam ; vide ne ei reddatur alios infra illum volunt. Divinitas autem gradum non
a nobis, proinde talvo statu materise fuisse Deum, habet, ulpotc unica; quae si et in matoria erit ut
communi lamen slatu amborum. Salvum ergo erit proindc innata el infecla et &>terna, aderit utrobique,
ct materiae, ul et ipsa fuerit, sed cum Deo, quia et quia minor sc rmsquam poterit esse. Quomodo ergo
Deus solus, sed cum illa. Et ipsa prima cum Deo, discernere audebit Hermogenes, atque ita subjicere
quia et Deus primus cum ilia : sed et illa incompa- Deo materiam, aeternam aeterno, innatam innato,
rabilis cum Deo, quia ct Deus incomparabilis auctricem auclori? dicere audentem, et, Ego prima,
cum ill;i, et auctrix cum Deo, et domina cum et, Ego ante omnia, et, Ego a quo omnia pares :
Deo. Sic aliquid et non totum materiae habere, ita fuimus, simul fuimus, ambo sine initio, sine fine :
illi nihil reliquit Hermogenes, quod non et materiae ambo sine auclore, sine Deo? Quis me Deus 40 sub-
conlulissct : ut non materia Deo, sed Deus potius jicit conlemporali, coaetaneo? Si quia Deus dicilur,
31
maleriae comparelur. Atque adeo, cum ea quae habeo et ego meum nomen. Aut ego sum Deus, aut
propria Dei vindicamus, semper fuisse, sine inilio, ille materia 41 : quia ambo sumus quod alter est no-
sinc fine, et primum fuisse, et solurn , et omnium strum. Putas itaquc maleriam Deo non comparasse,
auctorem, materite quoque competant; quaero quid quam scilicet subjiciat illi?
diversum et alienum a Deo, ac per hoc privatum B CAPUT VIII.
maleria possederit, per quod Deo non comparetur? Atquin etiam praeponit illam Deo, et Deum potius
In qua omnia Dei propria recensenlur, satis praeju- subijcit materiae, cum vult eum de materia cuncta
dicanl de reliqua comparatione. fecisse. Si enim ex illa usus est ad opera mundi,
CAPUT VII. jam et materia superior invenitur, quae illi copiam
Si minorem et inferiorem materiam Deo, et id- operandi subministravit, et Deus subjeclus materiae
circo incomparabilem illi, conlendit, ut majori, ut videlur, cujus substantiae eguit. Nemo enin non eget
superiori, proascribo non capere ullam diminutio- eo de cujus ulitur (19) : nemo non subjicitur ei
nem et humilialionem, quod sit aeternum et inna- cujus egct, ut possit uti sic et nemo dc alieno
:
tum : quia hoc el Deum faciat tantum, quantus est, ulendo non minor cst eo de cujus utitur. Et nemo
nullo minorem, neque subjectiorem, imo omnibus qui praestat de suo uti, non in hoc superior est eo
majorem et sublimiorem. Sicut enim caetera quae cui praeslat uli. Itaque maleria ipsa quidem Deo
nascunlur, aut finiunt, et idcirco aeterna non sunt, non eguit, sed egenti se Deo praestitit 42 , divitem et
semel opposila fini, quse el inilio admiltunt ea quae locupletem et liberalem minori, opinor, et invalido
Deus non capit, diminutionem dico interim et sub- C et minus idoneo de nihilo facere quse velit. Grande
jeclionem, quia nala et facta sunt : ila ct Deus ideo revera beneficium Deo contulit, ut haberet hodiepcr
ea non capit, quia nec nalus omnino, ncc factus est. quem Deuscognosceretur, el omnipotens vocaretur :
Matcriae autem 3G duobus

slatus talis est. Igitur et nisi quod jam non omnipotens,sinon et hoc potens,
aeternis, ut innatis, ut infectis, Deo atque mate- ex nihilo omnia proferre. Sane et sibi praestilit ali-
ria 39 ob eamdem rationem communis status, ex
, quid materia, ut et ipsa cum Deo possit, agnosci
aequo habentibus id quod neque diminui, nec subjici coaequalis Deo, imo ct adjutrix : nisi quod solus
admittit, id est aeternitatem neutrum dicimus al- : eam Hermogenes cognovit, et haerelicorum patriar-
tero esse minorem, sive majorem, neutrum altero chae philosophi (20). Prophetis enim et apostolis
humiliorem, sive superiorem, sed stare ambo ex usque adhuc latuit, puto et Christo 43 .
pari magna, ex pari sublimia, 204L ex pari solidae 205 CAPUT IX.
et perfeclae felicitatis, quae censetur aeternitas. Ne- Non potcst dicere Deum ut Dominum materia
que enim proximi erimus opinionibus nationum, usum ad opera mundi : Dominus ** enim non po-
Varioe lectiones.
35 Salvo statu materiae fuisse Deus Rhen.
Seml. ; salvo statu materiee fuisse Deum habet cod. Wouw. ap-
probantc Jun. 3C Vide ne irrideatur a nobis Rhen. Seml. Oberth. 31 Cum ea propria Dei apud eosd. 38 Et
materiae autem Rhen. etc. 39 Deo aique materiae Rhen. et iidem al., ut solet. 40 Forte Deo Jun. 41 Et
ille materia Jun. * 2 Sed eguisse se Deo pr. Lat. sed egenti se Deo pr. Jun. Scd egenli se Deo p. divitem et
locupletem et liberalem cod. Wouw. forte sed egeno se d. p. divite (scil. se). 43 Puto et Christo. Fran. Pa-
ris. Rig. At Jun. prophetas, apostolos, Christum. 44 Deus Seml. Oberth.
Commentarius.
(19) De cujus utitur. Defectiva locutio subaudi- : n de Prxscript. adv. hcer. cap. 7. Pam. Uxretico- —
tur rebus, aut aliquid simile. Hujusmodi formula
u rum pratriachos. In epistola ad Ctesiphontem hunc
sermonis eliam in superioribus libris usus est. Ad Tertulliani locum citat divus Hieronymus. Idem in
versus Marcionem, lib. \:Siin creatoris, inquit, ac- Nahum prophetam exponens illud, exsilivit quasi at-
cipitur. Eodem libro Et a nostrm, inquit, partis
: telabus : « Omnia enim, inquit, dogmata eorum
possit opponi. Rursum mox sequitur, non minor est (loquitur de haereticis) cum frigeant, ct volare non
eo de cujus utitur. Graecorum est imitatio Rhen. possint, sedem sibi et requiem inter Aristotelis el
(20) lUereticorum patriarchai philosophi. Expio- Chrysippi spineta reperiunt. » Rhen.
fcsso istud iractatum habetur, supra ab auctore lib.
22<J LIBER AIJV. IIBRMOGBNEM. 230
tuit cssc substanli.e co;equalis. Scd precario for- ii nr.atcriam cum Crcalorc proponunl, ut malum a
sitan usus est'' 5. Et idco prccario,non doniinio (21), malciia, non a Crcalorc dcducant quanJo nullus :
ut cum ca mala cssct de mala tamen suslinuerit uti omnino d( us libcrctur ista qua.'Siiono, ut non au-
scilicel cx ncccssilile mediocrilatis suie, qua non clor mali vidcri proindo possit, quisquis ille cst
valobat cx niliilo uli non cx poteslate, quam si

;
qui inaluni clsi non ipse fccit, tamcn a quocun-
habuisscl omnino ut Deus in materiam, quam ma- que ct unde passus cst ficri. Audial igilur
lam noral, anlc cam itl Lonuni w converlisset ut ct Hcrmogcnes, dum alibi do mali ralione distin-
Dominus ct bonus, ut ila de bono, non de malo utc- guimus, interim £e quoquc nihil egisse hac sua
rclur. Sed quia bonus quidem, Dominus autem injeclionc (2'i). Ecco cnim, ctsi non auctor sed
51
iion, ideo, qualem habuit, alli usus, necessita- asscnlator mali (2o) invenitur Deus, qui malum
tcm suam ostcndit cedcnlcm condilioni matcriae : maicria.- tanlo susinuitde bono anlc mundi con-
quam si Domiuus fuissct, emcndassct. Sic cnim stitulionem, quam ul bonus ct mali tcmulus cmen-
Hcrmogcni rcspondcndum est, cum ex dominio dasse dcbuerat. Aut cnim potuit emendare, sed
dcfcndit Dcum matcria usum, et dc re non sua, noluit : aut voluit quidcm, vcrum non potuit in-
^cilicet non facta ab ipso. Jam ergo malum ab lirmus Deus. Si poluit ct noluit, malus et ipse,
quia malo favit jam habetur 52
ipso, qui cst mali, si nou auclor, quia non cffcctor, ; el sic auclor ejus,
non 53
ccrlc permissor, quia dominator. Si vcro materia B quod licct insliluerit, quia lamen si noluis-
non qua malum Dei non est
ct ipsius, dc alic- 41 : set illud esse, non esset, ipse jam fecit essc, quod
no crgo usus est, qua cgcns cjus aut et injuria, ;
noluilnon csse :quod quid cst turpius?Si id volue-
qua prauvalcns ejus. llis cnim tribus modis alicna rit cssc, quod ipse noluit fecisse, adversum semc-
sumuntur, jurc, benclicio, impetu id cst, dominio, ;
tipsum cgit, cum el voluit csse. Quasi bonum vo-
prccario, vi. Dominio non suppctcntc ,,y cligat luit csse, ct qtiasi malum noluit fccisse. Quod non
llcrmogencs, quid Dco congruat, precario an vi (22) faciendo, malum judicavil, id sustincudo, bonum
5 ',
de materia cuncta fecisso VJ . Non crgo mclius pronuntiavit malum pro bono suslincndo ct
"
censuisset Deus omnino facicndum,

nibil quam non potius cradicando, asserlor ejus invenlus est 5J
:
prccario aul vi facicndum, cl quidem dc malo ? malc, si per voluntatcm, turpitcr, si ncr necessi-
CAPUT X. tatcm. Aut famulus ciil mali Deus, aut amicus;
Nonnc, ctiamsi malcria optima fuisset, »que cum matcria} malo conversalur 50
, nedum ctiam de
indccorum sibi cxistimasscl, dc alieno, licct bono ? r» malo cjns operatus.
Faluc satis, si ila M gloriai sua: causa molilus CAPDT XI.
51
cst mundum, ut dcbitorcm sc alicna- subslantiic Et lamcn unde nobis persuadet Hermogcncs
oslonderct, cl quidcm non DODffi. Ergo, inquil, cx malam csse materiam (26) Non cnim polerit non
?
nilnlo facercl, ut mala (pio<(ue arbitrio cjus impu- *-?07 malum dicerc cui malum adscribit. Nam dc-
tarenlur? Magna, £00 bona lidc (23), c;ecitas ha> linimus diminulioncm 5U ct subjeclionem caperc non
rcticorum pro liujusmodi argumentationc, cum idco pcsse quod aUcrnum 59 ut alii coaUerno infirius
sit ,
aul alium Dcum bonum ct optimum volunt crcdi, dcpulctur. Ila ct nunc ncc malum dicimus compc-
quia mali auclorcm cxislimcnt Crcalorcm ; aut tcrc illi, (juia ncc subjici cx hoc possit, quod nullo
Variw lectiones
csset Seml. Obcrlh. Non abcst Fran. Paris. Huj. rectius. ,,G In bono Seml. Oberth. H Qu:
Non
'
,5
ua
inalum, Dei non cst Sanl. Oberth. M Disjungil Hhcn. nec : approb. Seml. ,9 Fccisset Fran. FatW
tuc
'
M
snlis. llaquc Hhcn. Scml. Ohcrth. ; fauie salis itaquc Jun. 51 Asscctator conjicit Jun. Auclor cjus •''-'
:
hcec w, ab aliis sunt in Venet. et mss. Wouw. M Qui solus hab. Hhcn. et post eum
omissa, addita
Scml. Dhcrth. 5 Pronunliavil omncs. Juuius cvidcnliits esse dicit : pramuntiavit.
''
Comma pingitUT in :,:
'
Scml. ConversatUS Scml. 51 Undo nobis ? onuics rcclius quam Scml. qui hahct : non dc nobis. ^8 De-
,,;
iiniimus dcmiuulionem Jun. 5J Posse, quod sit ivlcrnum omncs prceter Scml. et Obcrth. qui lctjunt : quod
si ita crit.
Coininenlarius.
[2i)Et ideo precario, non dominio. Precario, n •< Non repugnavit illo, aed poetqaam opiima tide
dominio, vi, sumcrc alicna. verba sunl juriscon- partiii manubias sumus. * Le Pu.
suliis. Legum autem civilium peritiam in Tortul- (44) Sua iiijectioiic Objeclione seu argumeulo in
liano permagnam fuisse, non hic tanium loous osteu- contrarium coiuorto. Le Pa.
dit. Rhen.
(26) Scd asscntator mali. Ouasi assorlor. aeu
(22) Precario an vi. Precario aliquid licri dici- mavis, dissiinulalor, Dous soilioel nialam
iur, cnm procibus exlorqueiur, interdum enhn materiam cum ageoscat, ea lamon utitur (quod
Qagilalioni inlporluna
ct assiduilati conccditur,
,
crat Hormogonis dogma) illiusquo pravilalom vol
quod alias negaretur. I.i: Pn. astruit, vol sultem dissimulal. I.i: Pn.
(23) Bona fitlc. ld est, sorio sic Petronius in : ^2f0 Malam cssc mitcriam? llospondobat modo
Satijr. Sod jam queror, jam momini
:
nibil nihil objceUs ab Hermogene, tanquam si vera
si bona tido pcenitentiam etnendas. » Et alio Ioco coneederet hic vera in eom insurgit, postulaiqtM
:
autea nimirum Oculisquc bona ftde exaetis. »

: >< domouslrol inilam osse nuleriam, el B q::o id stim-
Aliquando tdemest ac juste et cum tequitate. ci in pscrit, ostendat. Li: Pa,
luinc stnaum optima
/Sde, dicilur etiam idemPelr. ;
231 TERTULLIANI OPERUM PARS II. SERIES 1, POLEMIGA. 232
modo potcst snbjici, quia a:temum est. Sed cum » CAPUT XII.
alias summum bonum constet esse quod sit aHer- Agc nunc, malam ac pessimam credamus esse
num ut Deus, per quod solus est Deus, dum aeter- maleriam, ulique natura ; sicut Deum bonum et
nus est, et ita bonus, dum Deus ;
quomodo ma- optimum credimus, proinde natura porro natu- :
leria) inerit malum, quam ul aeternum, summum ram certam et fixam haberi oportebit lam in malo
bonum credi necesse est ? Aut, si quod aeternum perseverantem apud materiam, quam in bono apud
est poterit et mali capax esse, poterit hoc et in Deum inconvertibilem et indemutabilem. Scilicet
Deum credi : et sine causa gestivit malum a Deo quia, si demutabitur natura in materia de malo in
transferre, si bonum, demutari poterit et in Deo de bono in
competil de aeterno competendo ma-
teriae. Jam vero, si quod aeternum est, malum malum 69 Hoc loco dicet aliquis Ergo de lapi- . :
potest credi invincibile, et insuperabile erit malum dibus filii Abrahce non suscitabuntur, et 'genimina
ut aeternum et iia 60 nos frustra laboramus de au-
: viperarum nonfacient pcenitentice fructum (Luc.m,
ferendo malo ex nobis ipsis, tum et Deus C1 hoc 7, 8), et filii irae non fient filii pacis (Ephes. n,
frustra mandat el praecipit imo et judicium fru- 3), si nalura mulabilis non erit. Temere ad isla
:
stra constituit Deus (27), injustitia 62 utique puni- cxempla respicies, o homo non enim compctunt ;
turus. Quod si tunc erit maii finis G3 cum praescs ad causam materiae, quae innata est,
,
ea quas
ejus diabolus abierit in ignem, quem praiparavit illi B nata sunt, lapides, ct viperae, et homines horum :
Deus et angelis ejus (Matth. xxv), prius in puteum enim natura habendo institutionem, habere poie-
abgssi (28) rclegatus (Apoc. xx), cum revelatio fdio- rit et cessationem. Maleriam vero tene semel
rum (29) Dei redemerit conditionem a malo (30) ieternam determinatam, ut infectam, ut innatam ;
utique (31) vanitati subjectam 64 (Rom. vm) cum ; et ideo indcmulabilis et incorruptibilis naturae cre-
reslituta innocentia et integritate condilionis, pe- dendam, ex ipsius eliam sententia Hermogenis,
cora condixerint 65
(32) besliis 6G
, et parvuli quam opponit ™, cum Deum negat ex semetipso
de serpentibus luserint (33) (Isa. xi, 6, 7); facere quia non demutetur quod sit
potuisse ;
cum Pater Filio posuerit inimicos sub pedes ceternum, amissurum scilicet quod fuerat, dum
61
(Psal. cix), ulique operarios mali. Utique si fit ex demulatione quod non erat, si non esset
finis malo competit, necesse est competierit ini- aeternnm : Dominum vero aeternum aliud esse
tium, eritque 68 materia habens initium, habendo non posse, quam quod est semper. Hac et ego defi-
et finem mali. Quae £08 enim malo deputantur, nitione merito illum repercutiam : Materiam aeque
secundum mali statum computantur. reprehendo, cum ex illa mala pessima, etiam bona
Varioe lectiones.
60 Etita Rig.; Jun. et tantum non frustra. At
cod. Wouiu. sic : ettum nos frustra... ipsis, tum et Deus...
puniturus. Quod si, etc. Rhen. Seml. Oberth. et tamen nos fruslra. G1 Cum Seml. quin et Deushoc frus-
; :
tra Lat. 62 Injustitia Rig. rectius quam Rhen. qui habet in injustitia. 63 Ita Rig. cod. Wouw. quibus con-
tra malum finis Pam. Seml. Oberth. a A malo, utique vanitati subjectam Fran. ex Rom. vm.'* 65 Convixe-
rint Laf. 66 Nec Seml. 61 Itaque Seml. Oberth. 68 Erit Rhen. Seml. Oberth. °9 Scilicet qui si demutabitur na-
tura in materia, de malo in bonum demutari poterit, et in Deo de bono non in malum Seml. Oberth. 70 Ap-
ponit Jun.
Commentarius.
(27) constituit Deus. Cum
Imo et judicium frustra p vm, 19 'II y^p drcoxapaooxEa xrjs xxlaEo); ttov amy.i-
:
frequentissime Scriptura meminerit judicii Dei, Xu^tv twv uimv xou 0eou dêxSÊTai. Trj -yap [xaxaiox«Ti
videtur tamen proprie alludere ad Malth. cap. xxv. rj xxtat? bmxdfa, o5v' Ixouoa, AxXa Sta xbv v7toxd!;avTa
cum sequantur illa verba, quoz prceparavit illi Irt IXrdSi oxt xat aux^ fj xxttri? eXEuOepwQvfasxat ô t^c
Deus et angelis ejus. Sunt autem verba iila obscu- ôuXsta? xrj; cp9opa? et; xr]v iXeuOepiav xrj; 86?«? xwv x^x-
rissima : Quibus contra malum finis, quibus mederi vwv xoii 6eou. dicit Teruillianus, creatu-
Conditionem
non licuit, quod hic adhuc deesset ternio variarum ram hominem creatum Paulus, xxfatv. Primasius
;
lectionum Yalicani codicis. Pam. Cf. texlum Pa- — Uticensis « In ipsa carne vicit peccatum Christus,
:
melii cum nostro. Edd. ut naturam quae fuerat bona per conditionem, et per
(28) Prius in puteum abyssi, etc. Alludit ad illud transgressionem est vitiata, persuam gratiam refor-
Apoc. xx, Et apprehendit draconem, serpentem maret. » Rig.
antiquum, qui est diabolus et Satanas, et ligavit (31) Vanitati subjectam , jxaxat6xr)xt. Praeclare
eum per annos mille, et misit eum, sive relegavit, hunc Pauli, adeoque Tertulliani locum explicavit
ul hic auclor loquitur, in abyssum; sive, secundum Grotius annotationibus ad Epistolam Pauli. Rig.
auctorem, in puteum abyssi. Nisi malit quis referre (32) Pecora condixerint bestiis. Ut communis
ad illud ejusdem capilis Et diabolus qui seducebat : umbra seu commune teclum claudat oves el lupos,
eos, missus est in stagnum ignis. Pam. ut eodem quasi ad condictum amice conveniant. Rig.
(29) Cum revelatio fdiorum Dei, etc. Hic illum Et parvuli dc serpentibus luserint. Pertinet
(33)
locum respicit Rom., vm Nam exspectatio crea- : hoc adillud cap. xi Isaiae Et puer parvulus in :
turx revelationem filiorum Dei exspectat vanitati ; cavernam aspidum, elc, manumimmittet. Ubi ta-
enim creatura subjecta est non volens. Quam enim D men videtur legisse aliquid amplius, quam hodie
interpres Latinus, creaturam, Terlullianus conditio- Graece legatur, et magis conseniire cnm hebraea B.
nem vocat more suo, non aliter alque dixit cap. Hieronymi ac Chaldaica interpretatione, quae legit
vi, de Cor. mil. : Universam conditionem invitam Et deleciubitur parvulus super foramine aspidum.
vanitati successisse. Pam. Pam.
30) Redemerit conditionem a malo. Condtionem
dicit condita et creala quaeque. Paulus, ad Rom.
233 LIBER. ADV. HBRMOGENEM. 234
atque optima a Deo fiunt : Et vidit Deus quia bona, ex nihilo polius quam ex matcria. Dignius est,
et benedixit ea Deus (Gen. I, 3, 34), utique £00 Deum eliam malorum auctorcm liberum credcre,
qua optima, non certe qua mala ac pessima. De- flO quam servum. Qu&scunque potestas ei, quam
mulationem igitur aclmisit materia, et si ita est, pusillilas competit. Si et sic concedimus maicriam
slatum a-ternitalis amisit : mortua cst denique quidem nihil boni habuisse, Dominum vero, si
sua forma. Sed aeternitas amitli non potesl : quia, quid boni cdidit, sua virtute edidisse, alise a?que
nisi amilti non possit, aetcrnitas non est. Ergo nec oborientur quaestiones. Primo, si bonum in materia
dcmulationeni potuit admisisse : quia, si aeternitas omnino non fuit (34), non ex matcria bonum fa-
est, demutari nullo modo potest. clum cst, quod materia scilicct non habuit. De-
hinc, si non ex materia, jam ergo ex Deo factum.
CAPUT XIII.
Si nec ex Deo, jam ergo ex nihilo factum. IIoc
Et quaeretur : Quomodo ex ea bona facta sint, enim supcrest secundum Hermogenis disposi-
quae ex demutatione nullo modo facta sunt? Unde lionem.
in mala ac pessima boni atque oplimi senien?
fructus malos quia nec
GAPUT XV.
Certe ncc bona arbor edit,
Deus nisi bonus : nec mala arbor, bonos, quia nec B Porro si bonum, neque ex materia faclum est
matcria cst nisi pessima. Aut si dabimus illi ali- quia non crat in illa, ut in mala ; neque ex Deo,
quid eliam boni germinis, jam non erit uniformis quia nihil potuit ex Deo fieri, sicut definit Hermo-
naturae, id est mahe in lotum, sed et tantum duplex, genes : invenilur bonum jam ex nihilo factum, ut
id cst ni
bonffi et malae naturae. Et quaerctur ile- cx nullo factum, ut ncque ex maleria, neque ex
ruin, an in bono ct malo poterit convcnire luci et Dco. Et si bonum cx nihilo, cur non ct malum?
tenebris, dulci et amaro. Aut si potuit utriusque imo cur non omnia ex nihilo, si aliquid ex nihilo?
diversitas boni et mali concurrisse, et duplex natu- nisi si insufficiens fuit divina omnibus pro- virtus
ra fuisse matcria 1 , amborum ferax fructuum, jam ducendis, quae nihilo. Aut
aliquid protulorit ex
nec bona ipsa Deo deputabuntur, ut nec mala illi si ex materia mala bonum processit, quia neque
imputcntur : scd utraque species de materiae pro- ex nihilo, neque ex Deo, scquetur ut ex convcr-
prictatc sumpla, ad matcriam pertinebit. Quo pacto, sione n processerit materiae, contra denegatam
ncque gratiam bonorum Deo debebimus, nec invi- aeterni 13 conversionem. Ita unde bonum conslitit,
diam malorum, quia niliil de suo operatus ingenio. jam negabit Hermogenos inde illud constare po-
n tuisse. Necesse est autem ex aliquo eorum proces-
CAPUT XIV. serit, cx quibus negavit proccdere potuisse. Ca?te-
Pcr quod probabilur manifeste matcriai deser- rum, si ideo maluin non ex nihilo, nc Dei fiat,
visse. Nnm elsi dicatur, licet cx occasione mate- de cujus arbitrio videbitur, sed ex materia, ut
ri;»', suo lamen arbitrio bona protulisse, quasi ipsius sit, de cujus substantia erit factum : et hic,
nactus boiuini materise, quanquam et hoc turpe ut dixi, auctor mali habebilur Deus, qui cum
sit, certe cum cx cadem ctiam mala profert, vcl eadem virtule et voluntate debuissct omnia bona"''
haec non dc suo arbilrio proferendo, sor-
ulique ex matcria prolulisso, aut tantum bona, non omnia
vit maleria\ aliud non habens facere quam ox malo tamen bona ^5 protulisset etiam mala; utique aut
,
proferre; invilus utique qua bonus, ex neccssi- volcns csse mala, si poterat eflicere no cssont; aut
tale ui invitus, el cx servilute ut cx neccssitale. non valens eflicere omnia bona, si voluit et non
Quid crgo dignius, ex nccessitate cum condidisse focit: dum nihil intersit per intirmilatcin Domi-
m;ila, an ex voluntate? Si quidcm, cx necessilalo nus auctor mali cxstiterit, an per volunlatem. Aut
condidit, si cx materia : cx voluntate, si ex nihilo. qua> fuil ratio, ut cum bona fccisset quasi W bonus,
Jam enim sine causa laboras, nc malorum auctor ctiam mala prolulisset non honus, cum
quasi
constiluatur Dous : quia, ctsi de matcria 1'eeit, D non congruentia sibi solummodo edidit. Quid ne-
ipsi depulabuntur qui focil, proinde quatonus fccit. ccssc ent, stio opere prolato, otiam materise
Plane sic inlerest unde fecent, ac si do nihilo fe- nogoliuni curare, proiade et malum profcrendo
Cisset : noc intcrost undc feccrit, ut indc feccrit, solus ut cognosceretur honus dc bono ", materia
"
undc eum magis decuit. Magis autem cum dccuit autem no :!
cognoscerctur mala de malo ? Plus
cx voluiiiato fecisse, quam ex neccssitate, id est, bonum floruisset sine mali atilatu. Nam et Her-
Varke lectioaes.
11
In Venet. absunt, haud dubio errore twographia^ verba maJse in lotum, sed ct tanlum duplex, id :
BSt, i.ontossionc V9Mt. nitilr. "

Conlra dencgatam oinncs, jmrtcr Scinl. Obcrth. "'' Rig. ti \cnct
intirit bona e cod. tVouw. ,a A.ut tantum bona inon omnia tainen bona) protulisset ; aut etiim mala
Jun.; M'd non opui cst. '<' Qua bonus qua non b. Lat. "' Hoc signum iutcrroi/. in rcl. ponitur de-
mitw foii malo. 7li
Ut cognoscerelur Jun.
Coinmentarius.
(34) & bonum in matoria omnino non fuit. Quo- hcretke, bonum atiqaid factum aen prohabiaY
mam arbor bona malos fructus non facit, et vicc LeP».
versa, qua latione e matoria quam facis malam,
Patrol. II. 8
235 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES I, POLEMIGA. 236
mogenes expugnat quorumdam argumentationes, A sumpta est, ne Deus mali auctor videretur. Exclusa
dicenlium mala necessaria fuisse ad illuminationem itaque dum excluditur causa ejus,
materia, su-
bonorum, ex contrariis inlelligendorum. £11 perest uti 212 Deum omnia ex nihilo fecisse con-
Ergo aut nec propterea locus mali proferendi fuit, stet. Videbimus an et mala, cum apparuerit quae
aut si qua alia ratio exigit illud induci, cur non mala, et an mala 81 interim ea quae putas. Dignius
et ex nihilo potuerit induci, ipsa ratione excu- enim de suo arbitrio produxit, haec quoque pro-
satura Dominum ne mali auctor existimaretur, ducendo de nihilo quam de praejudicio alieno, si
quae nunc cum de materia operatur mala 80 , ex-

10 de materia non necessitas,
produxisset. Libertas,
cusat: si excusat, adeo ubique et undique illuc Deo competil malo voluerit mala a semetipso,
:
compelliturquaestio quo nolunt, qui, ipsam mali condidisse, quam 88 non potuerit non condidisse.
rationem non examinando, nec dignoscendo quo- CAPUT XVII.
modo illud aut Deo attribuant, aut a Deo separent, Unici Dei status hanc regulam vindicat : non
pluribus et indignioribus destructionibus Deum aliter unici (36), nisi quia solius: non aliter solius,
objiciunt. nisi quia nihil cum illo sic et primus crit, quia :
CAPUT XVI. omnia post illum sic omnia post illum, quia omnia
:
Igitur in praestructione hujus articuli, et alibi B ab illo sic ab illo, quia ex nihilo, ut illi quoque
:
forsitan retractandi, equidem diffinio, aut Deoascri- Scripturae ratio conslel : Quis cognovit sensum
bendum et bonum et malum quae ex materia fecit, Domini, aut quis illi consiliarius fuit ? aut quem
aut materiee ipsi, ex qua fecit ; aut utrumque utri- consultatus est? aut viamintelligenticeet scientioe
que, quia ambo sibi obligantur qui fecit et de qua quis demonstravit illi?quis tradidit,et retribuetur
fecit : aut alterum alteri ; tertius enim, praeter ma- ei? (Rom. vi, 34, 35) Nemo utique : quia nulla vis,
81
teriam et Deum, non est. Porro si Dei erit nulla materia, nulla natura subslantiae alterius
89 90
utrumque, videbitur Deus etiam mali auctor Deus : aderat illi. Porro, si de aliquo operatus est,
autem ut bonus, auctor mali non erit si mate- ; necesse est ab ea ipsa acceperit et consilium et
nae 82 utrumque, videbitur boni materia etiam tractatum dispositionis, ut 91 viam intelligenliae et
matrix mala autem in totum materia boni non

;
scientiae. Pro qualitate enim rei operari ,habuit et
erit matrix; si utriusque erit, utrumque in hoc ; secundum ingenium non secundum suum materiae,
quoque comparabitur Deo materia, et partes erunt arbitrium, adeo ut mala pro natura, non sua, sed
ambo, ex aequo mali ac boni affines aequari autem ;
substantiae, fecerit.
Deo materia non debet, ne duos deos efficiat; si p "
CAPUT XVIII.
alterum alterius, utique Dei 83 bonum, et materiae
malum neque malum Deo, neque materiae bonum
;
Si Deo materia ad opera mundi
necessaria est
ascribitur et bona autem et mala Deus, de mate-
: ut Hermogenes existimavit, habuit Deus materiam
ria faciendo, cum ea facit. Haec si ita sunt, nescio longe digniorem et idoneiorem, non apud philoso-
qua possit evadere sententia Hermogenis 84 qui phos aestimandam, sed apud prophetas intelligen-
Deum 85 quoque modo de materia malum condidit,
,
dam, Sophiam suam scilicet (57) ; haec denique
sive voluntate, sive necessitate, sive ratione, non sola cognovit sensum Domini. Quis enim scit quae
putet mali auctorem. Porro, si mali auctor est sunt Dei, et quae in ipso, nisi Spiritus qui in ipso?
ipse qui fecit, plane socia materia per subslantiae (lCor. ii, 11). Sophia autem Spiritus, haec illi
92
suggestum (35), excludis 85 jam causam materiae consiliarius fuit, via intelligeniiae et scientiae ipsa
introducendae. Nihilominus enim, el per materiam est (Prov. viii. 27 seqq.). Ex hac fecit, faciendo per
Deus auctor mali ostendilur, si ideo materia prae- illam, et faciendo cum illa : Cum pararet ccelum,
Variae lectiones.
79 Cum
inseritur in melius, ait Seml. qui et mittit. 80 Cum abest hic ab omnibus
cxteris ;
81 Deus Seml. Oberth.Rig. Wouiv. Dei fuerit Jun. 82 Materia Seml. Oberth. 83 Ulique Dei, ita Wouw.
recte. Ulique Deus Seml. Utique Dei Rig. 8 Hermogenes Seml. 85 Qui Deus Rhen. 8G Excusas. Rhen. ''
81 Interim et quae putas

Rhen. cum punct, sign. ante interim. 88 Inserit Lat. quia. 89 Aderit. Seml.
90 De aliqua Jun. 91 Et viam
Jun. 92 Illis Paris. Fran. illi prob. a Jun.
Commentarius.
(35) Plane socia materia per substantice contex- aequale cogitare; solus ipse Creator ac servator,
jMW.Utiturnon raro hacvoce,aliquando pro ornamen- solus Dominus et arbiter rerum omnium, et, si li-
to seu decoris additione, ut hoc in loco, de Cultu ceat profanum illud in re omnium gravissima
femin.,ca.p. II: « Jam non tantum confictae et elabo- usurpare, odx. a-ya8bv 7toXu*oipav{7]. Le Pr.
rata± libidinis suggestum recusandum a vobis sciatis, Sophiam suam scilicet. Dei sapienliam in-
(57)
sed etiam, » etc. Aliquando pro compagine seu telligit, quae adeo hominum mentes et cogitationem,
contcxtu, de l'allio, cap. 1 , ubi sacer suggestus superat, ul universa mundi sapientia stultilia summa
Glossae non abludunt ab hoc significatu, snggestum sit apud Deum. Unde Sophiam illam non apud
enim redditur a5jfj.a, u?o;. Et alio loco 3<po?, textura philosophos, sed Prophctas quaerendam decet. De
Et Apolog., cap. 16, imaginum suggestus. Le Pr. Deo enim recte loqui non potest, qui Deum non
(36) Non aliter unici. Regulam hanc a Tertullia- novit, ut philosophi, qui gloriae animalia Seplimio
no sume aliis communem Deus aut unus est : sunt verum propheiae et
; sancti ejusdem summi
aut nullus. Impium enim et damnabile aliquid Deo Dei Spiritu afflali. Le Pr.
237 LIBER ADY. IIERMOGEiNEM, 238
inquit, aderamilli ; et cum fortiafaciebat(superven- Dci : Eructavit enim, inquit, sermonem optimum
fr
tos) qucn sursumnubila,ct cum firmos ponebat fontes (Psal. xliv, 4), non scio an bono malum possit
93 ejus quce sub ccelo est, ego eram compingens cum adduci , validius innatum a nato.
ab infirmo, ut
ifSO. Ego eram ad quam gaudebat, quotidie autem Ita ct boc nominc materiam Deo pneponit Hermo-
'illt oblectabar in persona ejus (Ibid.) quando :
genes, pneponendo eam Filio. Filius cniin Sermo,
oblectabalur cum perfecissetorbem, el inoblectabatur et Deus Sermo (Joan i, 1
)
; et: Eqo et Pater unum
in hominum. Quis non hanc potius omnium fon-
filiis sumus (Joan. x, 10) : £1 1 nisi quod sustinebit aequo
tem et originem commendcl, maleriam vero mate- animo filiuseam pneponi sibi, quce Putri ad;equatur.
riarum 94 non sibi subditam, non slatu diversam, non

,
CAPUT XIX.
molu inquietam, non habitu informem, sed insitam
et propriam et coinpositam ct decoram quali ,
Sed et ad originale inslrumentum Moysi provo-
(
Dcus il5
potuit eguisse, sui magis quam alieni egens ? cabo, unde et diversa pars suspiciones suas ingra-
Dcnique, ut necessariam sensit ad opera mundi, tis * fulcirc conatur, nc scilicet non inde insirui
slatim eam 9C condit et generat in semetipso : Domi- viderctur unde oportel. Itaque occasiones sibi 5
nus, inquit, condidit me initium viarum suarum in sumpsit quorumdam verborum, ut h;ereticis fere
opcra sua : ante stecula fundavit me, prius quam ** mos est simplicia quaeque torquere. Nam et ipsum
faceret terram, prius quam montes collocarentur principium, in quo Deus fecit ccelum et terram (39),
uute omnes autem colles generavit me ; prior aliquid volunl fuisse quasi subslanlivum et corpu-
98 lcntum, quod in maleriam interprelari possit. Nos
autem abysso genila sum (lbid.). Agnoscat
91
c
ergo llermogcnes idcirco cliam Sophiam Dei natam autem unicuique vocabulo proprietatem suam
et conditam pncdicari, ne quid innatum el incon- vindicamus, principium initium esse, el competisse
dilum pneler solum Dcuni crcdcremus . Si enim ita poni rebus iucipientibus fieri. Nihil enim, quod
intra Dominum quod ex ipso ct in ipso fuit fieri habet, sine initio esse, quin initium s-it illi
sine initio non fuit : Sophia scilicet ipsius exinde ipsum dum incipit fieri. Ita principium sive ini-
nata ct condita, ex quo in sensu Dei ad opera tium (40), mcoeptionis esse verbum, non alicujus
mundi disponenda ceepil agitari : multo magis substantiae nomen. Jam nunc, si principalia Dei
non capit sino initio quidquam fuisse (38) quo opera coeluin et terra sunt, qu;e ante omuia Deus
extra Dominum fucrit. Si vero Sophia eadein fecil suorum ' esse proprie principium, quai priora
99 quo a
Dei sermo est scnsu sophia et sine sunl facla, merito sic pr&fatur Scriplura : In prin-
faclum esl nihil (Joan. i, 3), sicut el dispositum £ cipio fccit Deus cadum et terram(Gcn. l, 1) ;
quem-
sine sophiu, qualc. cst ut Filio Dei sermone uni- admodum dixisset In finem Deus : fecit calum
genito et primogenito aliquid fuerit praeter Pa- et terram : si post universa fecissct. Aut si princi-
trcm anliquius : ct hoc modo utique geuerosius, pium aliqua substantia est, erit et linis aliqua ma-
ncdum quod innatum '
nato fortius, et quod infec- teria. Plane liccbit etiam substantivum aliquid
tum 2 quia quod ut esset nullius qute ex ipso
facto validius ? principium esse alii rei, sit fulura,
eguit aucloris, multo sublimius eril eo quod, ut ut argilla principium testa?, ut semen principium
esset, aliquem habuit auclorcm : proinde, si ma- herba-i Sed cum ita ulimur vocabulo principii
3 sermo non quasi ordinis nomine,
lum quidem innatum est, natus aulem quasi originis, adjici-
Variae lectiones.
Montcs Rhen. Seml. Jun. 94 Maleriarum abest in lib. Pithai. Rig. Jun. legit
'•'•,
inateriam vero mate- :
riarum non sic subditam cx Ilirsainj. cod. Rhen. fidc. 9 Quali Deo potuil eguisse? sui magis quam "'
alieni Sonl. Qberth. Alienis genus cod. Hirsaug. ; unde Rhcu. voluit Suis magis quain afieaigenis. :
90 Ea
Venet. n Prior ilem abysso Jun. 9H Gcnita sum. Gum agnoscat, Rhcn. Ooerth. Senilcr. mvittu
'
et improbatU. 99 Sermo est, sensus Sophia Jun. Sensus el Sophia lib Pitluri. Nato inscritur Fran. . '
''
Factuni Scml. Obcrth. 3 lnnatuni est, id est Sermo Dei Scml. Ohcrth. Mngratiis Jun. s Occasiones
ibi Jun. 6 Proprietatem cum vindicamus Seml. Univcrsum Lat. In imprcssu Corrccr. habet univer- "'
sorum ('.. Macrus. Jun. y Merito sic pra^fatur Scriplura alii. Fsse propric principiuiii, quo priora sunt
fecta, meritoque sic pnrfalam Scripturam In principio, Jun. :
Coninientarius.
C38) Non capit sinc iuilio qutcquam fuissc. Usum n creala. Rig. —
Quidquid dixerinl Terlullianus ct
hujus impersonalis vcrbi, capit, quod Grsecis est, ejua adnotatorcs, nihilominus nmlti inveniuntur
2v8dx«xai, apud Tcrtullianum iu libiis prS3Cedeutibus Bcciesue doctores qui illud Geues, i, i. /// priuci-
discea ubique et ssepe. Hic tantum valet, non capit pio, de Verbo Dei accipiunl ; sic Basilius, Ambro-
quicquam fuisse, ac si dicas; Fieri non polest. Hnr.N. sius, etc. Alii alium sensum his \erbis Iribuunt. ut
Mwn et ipsum principium, in quo Deus fecit videre esl apud Corn. a Lapide. vel in Curs.
casjum ct terram. Omnes istastricas facile expedire cmnpl. Script. tacrot. Fdd.
Videtur qui verba Mosis, /// principio creavii Deus (48) Ita principiutn sivc initium, etC. Verisi nile
ciilum terram, sic interpretatur i Quo e/stite-
ct : est, ut hanc si^nilicationeni principii iodicaret atu'-
nuii in\tio coelum el terra, eo Deus
tllacreavit. » Hoc tor, proplerea alibi ab eo verli BOlere, cum dictam
eiiiin voluit Moses
; coeli ac lerra nominibus mun- Scripturam cilat: ln primordio fccit Dcus ocdltM ct
dum _univcrsum signiticavit a Deo Creatum. Deinde tcirain. sicuti supra, lih. de 8uptum Otp. 3, .
.'1.
explicat quo ordinc ct modo prsacipua qussque sint Pam.

239 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES 1, POLEMIGA. 240
mus et mentionem ipsius rei specialiter, quam vo- A Deus qui fecit, et ea quae fecit ostendeus, unde fe-
lumus principium alterius rei. De caetero si sic ccrit non proinde teslalur. Nam cum in omni ope-
ponamus, verbi gratia. In principio fecit figulus ratione tria sint principalia : qui facit, et quod fit, et
pelvim vel urnam jam non materiam significabit 9
;
ex quo fit ; tria nomina sunt edenda in legitima
principium non enim argillam nominavi princi-
: operis enarratione : persona factoris, species facti,
pium, sed ordinem operis ;
quia figulus ante caetera forma materiae. Si materia non edetur, ubi et ope-
primum pelvim et urnam fecit, exinde facturus et ra et operator edentur, apparet ex nihilo eum ope-
caelera ; ad ordiuationem operum principii vocabu- ratum. Proinde enim edetur ex quo, si ex aliquo
lum pertinebit, non ad originem substanliarum. £1 fuisset operatus. DeniqueEvangelium utsupplemen-
Possum et aliter 10 principium interprelari, non ab tum inslrumenti 51(» veteris adhibendo 14 in quo ,
re tamen nam et in Graeco principii vocabulum,

: vel eo magis debuerat ostendi Deus ex aliqua mate-
quod est apxh (41), non tantum ordinativum, sed ria universa fecisse, quod illic etiam per quem om-
et poiestativum capit principalum. Unde et apyL ov- nia fecerit revelaiur In principio erat Sermo (43), :
xa? dicunt principes et magistratus (42). Ergo se- in quo principio scilicet Deusfecit ccelum et terram.
cundum hanc quoque significationem principium Et Sermo crat apud Deum, et Deus erat Sermo. Om-
,
B
pro principatu et poteslate sumetur. In pnncipa[\x"niaperipsumfactasunt,etsineillofactumestnihil
enim et in potestale Deus fecit ccelum et ter- {Joan. I, 1-3). Cum igilur et hic manifestetur et
ram. factor, id est Deus et facta, id est omnia et per : :
CAPUT XX. quem, id est sermo nonne et unde omnia facta ;
Sed ut nihil aliud significel Graeca vox, quam essent a Deo per sermonem, exegisset ordo profi-
principium, et principium nihil aliud capiat, quam teri, si ex aliquo facta essenl? Itaquod non fuit,
initium,habemus etiam illam agnoscere, quae dicit non potuit Scriptura profiteri. Et non profitendo
Dominus condidit me n initvum viarum suarum salis probavit non fuisse, quia profiteretur si fuis-
in opera sua. Si enim per Sophiam Dei omnia fac- set.

ta sunt et coelum ergo et terram Deus faciens in
; CAPUT XXI.
principio, id est initio, in Sophia sua fecit. Deni- Ergo, inquis, si tu ideo praejudicas ex nihilo fac-
que si principium materiam significaret, non ita ta omnia, quia non si manifeste relatum de mate-
Scriptura inscripsisset n In principio Deus fecit, sed ria factum quid, vide (44) ne diversa
prsecedenti
ex principio. Non enim in materia sed ex materia , pars ideo contendat ex materia facta, quia proin-
fecisset. De Sophia autem potuil dici, in principio. In Q de non aperte significatum sit, ex nihilo quid fac-
Sophia enim primo fecit, in qua cogitando et dispo- tum. Plane retorqueri quaedam facile possunt, non
nendo jam fecerat quoniam etsi ex materia factu-
;
slatim et ex aequo admitti, ubi diversitas caussae
rusfuisset, ante in Sophia cogilando et disponendo est. Dico enim, ehi non aperte Scriptura pronun-
jam fecerat. Quoniam etsi erat initium viarum 13 tiavit ex nihilo facta omnia, sicut nec ex materia,
,
quia cogitatio et dispositio prima Sophice fit opera- non tantam fuisse necessitatem aperte significandi
lio de cogitatu viam operibus instituens, hanc et de nihilo facta omnia, quanla esset, si ex mate-
inde auctoritatem Scripturae mihi vindico, quod et ria facta fuissent. Quoniam quod fit ex nihilo, eo
Variae lectiones.
9 Significabit edd. omnes et Jun. 10 Possunt et aliter Seml. Oberth. n Initium viarum suarum abest
a Seml. Oberth. Mss. non habent, inquit Junius, et abesse potest, etc. 12 Instruxisset, Seml. Oberth.
13 Disponendo jam fecerat et sic erat initium viarum, quia cogitalio et dispositio prima Sophiae sit ope-
;
ratio, de cogitatu viam operibus instituens. Hanc exinde auctoritatem, etc. Ita legit Junius et lectionem
suam pluribus verbis defcndit. li Adhibebo Semi. Oberth.
Coraraeutarius.
(41) Nam et
in Grceco principii vocabulum,quod n successio, resque publica commissa fuit praetoribus
estf C r\Y\ Cfln
Consentiunt
nr.-j-r,
apy.rj. nliim
etiam Trtnt
t nnrt in oir*i-»ifi
ll Yl t
Tertulliano
I
signifi-
" fMtimiirvi
primum wr\vv\
ti 1 I n \c seu
perpeiuis,
i oaii rvinrpi^tnotiKllC
i r* r\r\ taC
magistratibus qui Oarchontes
T/\ r\\ /"flli Vi
catione &p%t\ pro principatu, Xenophon. lib. 1 de appellati sunt numero 13. Creati postea decennales
Imperio, Aristotel&s, Politic. i, et Plato, de Republi- septem, ac demum annui conslituti sunl. Primus
ca. Pam. archon fuit Medon, ut narral Pausanias in Achaicis,
(42) Unde et &pywxa.s dicunt principes et magis- qui cum pede allero esset debilis, frater ejus Ne-
tratus. Hoc adnotatu dignum, quod ubi graece est lens principem illum creari Athenis non posse sus-
apyovTs;, eam vocem in translatione Scripturarum tinuit. Quod cum ad Apollinem delatum esset, se-
retinere soleat auctor sicuti supra adv. Judaios,
: cundum Medontem pronuntiavit. Le Pr.
cap. 9, et infra, lib. iii adv. Marc. « Nam et (34) Inprincipio erat Sermo, etc. Non solum auc-
ap^cvca?, (inquit, Isaiam cilans, cap. i) Sodomorum tori istud et B. Cypriano usitatum fuit, ut sermo
appellat archontas vestros. » Ilem lib. de Resurrec- Dei potius quam Verbum Dei appellarelur Filius.
tione carnis, cap. 50, alium locum lsaia; m, sic Hinc illud lib. n Testimon. adversus Jud., c. 3 :
vertit : « Venlurum in judieium presbyleris et « Quod Chrislus idem sit Sermo Dei, » ubi id pro-
archontibus populi. » Pam. Archontas dicunt prin- — bat ex variis Scripturis. Pam.
cipes et magistr. Non potuit vir antiquitatis perilus (44) Ne diversa pars. Supra, « Unde el diversa
non emitterehoc verbum de Atheniensium regimine ; pars suspiciones suas fideive conatur. » Rig.
apud lios cnim moriente Codro exstincta est regum
241 LIBER ADV. HERMOGENEM. 242
ipso dum non ostenditur ex aliquo actum , raani- « Deus : Producat terra animam viventem secundum
iestatur ex nihilo factum: et non periclitatur ne cx genus quadrupedia et repentia et bestias terrce, se-
aliquo (45) factum existimetur, quando non demons- cundum genus ipsorum (Gen. i,ll seqq.). Si ergo
trelur cx quo sit factum. Quod autcm ex aliquo fit, ex jam factis rebus, alias res Deus proferens ,
os-
nisi hoc ipsum aperle declaratur ex aliquo faclum, tendit pcr prophetam, et dicit quid unde protuleril
dum illud ex quo factum sit non ostenditur 15

, pe- (quanquam possimus unde 20 illas prolatas festi-
riclilabitur primo videri ex nihilo factum, quia non mare 21 dum ne ex nihilo
,
jam cnim facta erant ;
editur cx quo sit factum. Dehinc, etsi ea sit con- qusedam ex quibus,
prolaue videri possent) si :
dilione, ut non possit videri non ex aliquo proin- 1C

, tantam curam instructionis nostra- insumpsit Spi-
de periclitabitur, ex alio longe factum videri, quam rilus sanctus, ut sciremus quid unde processcrit,
exquo faclum est, dum non proponitur unde £17 nonne proinde nos et dc ccelo et de lerra com-
sit factum. Ita, si ex nihilo Deus cuncta fecisse non potes reddidisset, significando unde ca esset ope-
poluit , ctsi n Scriptura non adjccissc illum cx ratus, si dc aliqua materia origo constaret illo-
nihilo fecisse (II Mach. vn, 28) : ex materia eum rum ? ut tanto magis ex nihilo ea viderelur opera-
fecisse omni modo debuit edixisse, si et ex matcria tus, quanto nihil adhac %t& erat factum, ex quo
fecisset, quia illud in tolum habebat intclligi, etsi B opcratus viderelur. Ilaquc sicut ea quae de aliquo
non significaretur : at istud in dubio, nisi significa- prolata sunt, oslcndit unde prolata sint : ila quH'
relur. non ostendit unde prolata sint , cx nihilo prolata
CAPUT XXII. confirmat. Igitur in principio Deus fecit coelum et
22
Atquc adco Spiritus sanctus hauc Scriptura suse terram. Adoro Sejiplurae pleniludincm (49) qua ,
ralionem constituit, ut cum quid ex ali(juo sit , ct mihi et factorem manifestat et facla. In Evangelio
unde sit refcral. Fruticetjnqml, terra herbdm (46) vero amplius et ministrum atque arbitrum rectoris
firni, scminaiitcm semcn secundum genus et secun- invenio sermonem (50). An autem de aliqua sub-
dum similitudinem,ct lignum fructuosum faciens jacenti matcria facta sint nusquam adhue
omnia,
fructwm, cujut scmcn in ipso in similitudinem. Et legi. Scriptum esse doceat Hermogcnis officina. Si
faclum cst sic.Et produxit terra herbam famiscmi- non est scriptum, timeat va? illud, adjicientibus (51)
nantcm scmcn sccundum genus, et liguum fructuo aut dctrahcntibus destinatum (Apoc. xxn, 18, 19).
SUm j ncicii* fnictiim,aijusscmeninipso in similitu- GAPDT XXIII.
dinem Kt rursus Et dixit Deus Producant aquas re-
: : Sed ex sequentibus argumcntatur, quia scriptum
pcutia (47) animarum vivarum,ct volatiliavolantia r sit : Tcrra autcm cral invisibilis ct incomposita.
super hrram pcr firmamciitum caili. Et factum cst Nam cltcrrm 23 nomen (52) rcdigil in matcriam,quia
sic. Et fccit Dcus cctos mugnos, et omncm animam tcrra sit qufc facta cst cx illa. El cral in hoc diri-
animulium rcpcntium quir produxcrunt nquw sc- ,
git, quasi qufr- semper retro fucritinnata ct infecla.
niiidum gcnus ipsorum. ltem post haec Et dixit : Invisibilis autem et rudis (53) ,
quia informem et
Vari;e lcctiones.
15 Non dccsl lihcn. Seml. Obcrl. M
Videri ex aliquo Scml. Obert. Jun. lcq. ut nunc possit vidcri ex
aliquo. » Etsi dccst Scml. Oberth. w
Licet ex Scr.il. Obcrth. vi Fruclificct Scml. Oberth. 20 Undc
uude Big. Wouw. Lat. 2i Bxistimare llig. e cod. Divion. 22 Qua omncs alii, tcstc Jttn. 23 Et in tc-rra' 1
'-'
liben. conjicil. In deest Fran. Paris. /{/</.
Commentarius.
(45) El non pcriclitiilur nc cx aliijuo, ctc. Hanc (49) Xdoro Scripturcr plcnitudincm .XcncrnUoncm
locutioncm per verbum pcriclitor eliam alibi usur- aliquam tribuisse 6acro tcxlui auclorcm hunc ,
pal imiiatione Grsecoram

, qui verbo xtvSuveuw ,
nullum puto fore qui ncpot, qxUBdam lamen prin-
alo utuutur. Non periclitatur, hoc cst abest, non , cipia de suo in cxplicanda Scriplura jacit a qoibas
ost periculum. Rhbn. Lk Pr.
oavi-nduni.
(46) 1'rulicct. niquit,tcrrii, licrbam, ctc. Sic ile- Arbitrum reetoris invenio scrmoncm. Scri-
nini legimus lum luc, lum infra c. 29, cx admoni- D bendumj ul est in codioe D ivioncnsi « Arbilrum :
lione Latinii, pro eo quod Rhenanus substituerat faoioris invonio scrmonem. » Rig.
fructifuct , idquc co magis, quod vox Qrteca pXaaT» (•'>i) Va
illud iuljrcicntihus, cic. SacneSeriptnrae
acrno germinare el fructicare Bignificel non fruc- addere vel summa cssot audacia. Veram
detrahere
quomodo oliam voces Hobra sa
tificaro, tihald.ra. < I illius iulorjuolatio, non ex homuncionum cerebro,
Rectius autem vertit auctor lignum fructnosum, B d ex BccleU89 placitis cl SS. Pairum lucubratio-
pro oo quod Graece cst xafRt(i.ov, quan Latinus nibus tanlum ornenda cst. Quod adjioio, ut ha
l.\\ tnlerpres pomtferum. Pam. licorum prolcrvia> obvius ocourram qui cx hoc ,
(47) Producant aquae repentia. Putavil sino dubio loco aliquid cruoro possc crcderent id faluiiuum
melius reddi repentia Ipiwja' quam reptiiia ui , subsidium. Lk Pn.
codex vulgatus, quanquam melius putarem repli-
h (52) iY<i»( c/ tcrra- nomcn. Propius hic Henno-
l»a. LbPr. genia orrorem tangil , cujus originom c\ oo fuisso
(48) /),- ceelo et de terra etcld eatSpiritue san- docct, quod por icrrtc nomcn matoriam dosi^nari
}
clus, qui civli arcana
nos docebal monuissct dc .
crederet. Li- Pr.
catlo ajquo res creats
fuissent. Idem quoque Spi- (53) Innsibilis autcm cl rudis. ^Dixor.-U modo,tft-
nius docuissel </,•
terra ox qua crearentur aicque com posi ta, \)Toeo quod ost in Gra*ca, axarsoxiJi-
—
:
nos do caMo ct de lcrra compolcs

r reddidisset. atc;, hicrudis diciiur, ul Oridio Mctamorph.
Lk Pr.
Hudis tndigestai/ uc molos. Lu Pr.
243 TERTULLIANl OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 244
confusam el inconditam vult fuisse materiam. Ilas a riam, cx qua fccit, dequa dictum sit : Terra autem
quidcm opinioncs ejus sigillatim 23 revincam, sed erat invisibilis et rudis. Utique si quaeram ex dua-
respondcre. Putamus 26 his ar- bus quae, cui nomen accommodare dcbeat 28
interim volo sic ci lerrae ,
ticulis materiam demonstrari. Numquid tamen, quia dicetur, hanc quae facta sit cx illa ex qua facta est,
erat ante omnia , et tale aliquid esse ex ca factum vocabulum derivasse ,
quia verisimilius sit ab ori-
Scriptura significat ? Atquin nihil tale significat. gine sobolem potius, quam originem a sobole voci-
Fuerit licet materia, quantum sibi licet, vel potius tari. Hoc si ita est, alia nobis obvolvitur quaeslio,
Hermogeni : potuit et fuisse, et tamen nihil Deus an competal lerram hanc quam Deus fecit, ex illa
.
ex illa fecisse, vel quia non decebat Deum alicujus ex qua fecit cognomentum derivasse. Audio enim
eguisse , cerle quia nec ostenditur quicquam ex apud Herir.ogenem caeterosque materiarios haere-
mateiia fecissc Sine causa ergo esset, inquis. Non ticos, terram quidcm illam informem et invisibilcm
plane adeo sine causa. Nam etsi mundus non est et rudem fuisse : 99© hanc vero nostram pro-
factus cx illa, sed haeresis facta est, et quidem hoc inde et formam, et conspectum, et cultum, a Deo
impudentior, quod non ex materia facta est hae- consecutam. Aliud ergo factam quam erat ex ea
resis, sed materiam ipsam potius harrcsis fecit. qua facta est. Porro aliud facta, non potuit cum ea
CAPUT XXIV. B denominatione 28 sociari, a cujus conditione de-
919 Revertor nunc ad singulos articulos, per sciverat. Si nomen proprium materiae illius fuit
quos putavit significalam esse materiam. Et primo terra, haec quaenon est materia, aliud scilicet facta,
de nominibus expostulabo. Horum enim alterum terrae quoque non capit nomen alienum et stalu ,
legimus, quod est terrae •: alterum non invenimus suo extraneum 30 Sed materia facta, id est terra 31
. ,
quod est maleriae. Quaero ergo, cum materiae no- habuit cum sua origine consorlium nominis, sicut
minatio non exstet in Scriptura, quomodo ei etiam et generis. Non adeo 32 . Nam et testam, licet ex
terrae appellatio accommodetur in alio jam genere argilla confcclam, jam non argillam vocabo, sed
substantiae nota ? Quo magis materiae quoque nc* tcstam (54) : et elcclrum, licet ex auro et argenlo
minatio exstilisse debuerat , consecuta etiam lerrae focderatum (55) nec argentum tamen nec aurum
appcllationem, ut scirem terram commune cum appellabo, sed electrum (56) : a cujus habilu quid 33
materia esse nomcn, ne illud ei soli substantiae divertit, pariter et a vocatu cjus rccedit , appella-
vindicarem, cujus et proprium, in qua magis no- lionis, sicut el conditionis proprietate. Quam autcm
tum est 21 , vel nc illud in quamcumque aliam spe- transieril de statu terrae illius, id est ma^criap ,
ciem, nec utique omni materiae communicare pos- ista terra , vel eo palam est ,
quod haec apud
sem, si vellem. Cum enim non
proprium p Genesim testimonium boni accipit
cxtat Et vidit Deus :
vocabulum ejus rei cui communc vocabulum adscri- quia bonum illa autem apud Hermogenem in ori- :
bitur, quanto non comparet cui adscribatur, cui- ginem et causam malorum dcputatur. Postremo,
cunque alii poterit adscrihi. Ita Hermogenes, etsi si ideo haec terra, quia et illa, cur non et materia
materiam ostenderet nominalam , deberet eamdem haec quoque, quia illa ? Imo jam el coelum et omnia,
probare terram quoque cognominatam , ut ita si ex materia constant, et terrae et materiae vocari
utrumque illi vocabulum vindicaret. debuerunt. Satis ista de lerrae nomine (in quo mate-
CAPUT XXV. ria 34 intelligi voluit) quod nomen unius elementi
Vult igitur duas proponi terras in ista Scriptura primum 35
: omnes sciunt, natura , deinde Scriplura
unam, quam in principio Deus fecit ;
aliam, mate- docente , nisi et 36 Sileno illi apud Midam (57)
Varioe lectiones.
25 Sigillatim alii. 26
Pulemus conjicit Jun. 21 Notum est Oberth. Seml. post Rhen. sane suspican-
tem lcgendum esse : notum e^t. 28 Omittitur debeat apud Seml. et Obcrth. qui addunt id. Junius lcgit :
ex duobus, quae cui nomen tcrrae accommodari debeat. 29 Ea de nomine Seml. Oberth. 30 Et status
sui Lat. 31 Ex terra Seml. Oberth. 32 Non audio Pamel. Parisin. Franeq. non a Deo Rigalt. Semler.
Oberth. 33 Quid Par. Fran. Rig. At Jun. qui. Seml. quod. 3i Maleriam Seml. 35 l)e hinc Rhen.
3G Nisisi addit Rhen. Seml.
Seml.
Commentarius.
(54) Jam non argillam vocabo , sed testam, Et r» qnid, ex utroque confusum. Sic lib. adversus Pra-
cnim igms argilla? nomen excussit. Rig.
im ignis u xeam. Rig.
(55) Et electrum licet ex auro et argento faedera Sed electrum, Plinius, lib. xxxm Hist. nat.
tum. Conflati utriusque metalli confusione, Plinius, iv « Omni auro inest argentum
: ubicunquequinta :
lib. ix.. 40 Nec habent finem vilia, juvalque lu-

: argenli portio csl,clectrum\oc?ilur. Fitet cura elec-
dere impendio, et luxus geminare miscendo, ite- trum argenlo addito quod si quintam porlionem ;
nimque et ipsa adulterare adulteria naturae sicut ; excessit, incudibus non resistit. » Pam.
argcntum auro confundere, ut electra fiant (57) Nisi et Sileno illi apud Midam, etc. Simile
addere his aera, ut Corinthia. » Idem ait, ubi- est illud supra cap. 2, lib. de Pallio; < Videril si
cumquc quinta argenti portio csl, electrum vocari. quis uspiam alius (orbis nempe), ad Meropas, ut
Rig. Silenus penes aures Midae blattit aplas sane gran- ,
(56) Nec argentum tamen nec aurum appellabo, dioribus fabuhs ; » el quod habet Maximus Tyrius
sed electrum. Etenim fit species novi corporis , ut serm, 30 ( si modo recte citatur a Gyraldo de Diis
aii Caius, lib. vn de Acquis. rer. dom. Fit terlium Gentium), « Silenum ebrium laqueis et vinculis
245 LIBER ADV. HERMOGENEM. 246
rcgcm assevcranti do alio orbo, crcriendum est, * dc alia terra dictum videri, Terra erat invisibilis ct
auctorc Theopompo (58). Scd et dcos multos idem rudis.
efert. CAPUT XXVII.
CAPUT XXVI. Sed tu supcrcilia '
,0 capitis, nutu 41 digiti accom-
modato (61), altius tollens, et quasi rctro jactans :
Nobis aulem unus Dcus una cst terra, quam

ct
innala
Erat, inquis, quasi semper fueril, scilicet
in principio Dcus fecit, cujus ordinem incipicns
ct infecta, el idcirco materia credcnda. At ego sinc
Scriptura decurrere, primo factam cam edicit, de-
pronuntialionis simpliciter respon-
ullo lenocinio
hinc qualitatem ipsius edisserit, sicut el ccelum
debo, de omni re posse dici erat, etiam de ea quae
primo^®! faclum professa : Inprincipio fecit Deus
quse aliquando non fuerit, ct
facta, qua3 Data sit,
coslum, dehinc dispositionem ejus supcrinducit :
quae matcria non sit. Omne enim quod liabet essc,
Et separavit inter aquam qumerat infra firmamen-
unde habeat 43 sive per initium, sive sine initio **,
,
tum (59) (Gen. etqucesuper firmamentum,et

I, 7),
hoc £££ ipso quod est, etiam crat dicetur. Cui
vocavit Deus (irmamentum cailum, ipsum quod in
competit prima verbi positio in detinilionem, ejus-
primordio fecerat. Proinde et de bominc : Et fecit d dem etiam declinatio verbi decurret in relationem.
Deus hominem :ad imagincm Dci fecit illum(Ibid. rclationi u facit. Ba?
Est, definitionis caput ; erat,
27). Dehinc qualitcr focerit rcddit Et flnxii Deus :
sunt argutife el sublilitalcs heereticorum, simplici-
hominem de limo terrce, et afflavit in faciem cjus
tatemcommunium verborum torquentes in qiuestio-
flatum vitce, ct factus est homo in animam vivam nem lG
Magna scilicet quaestio esi, si
'
. erat terra,
it.cn. n. 7). Et ulique sic decet narrationem inire, compelat
quse facla cst. Sane diseuticndum an ci
primo prfrfari, postea prosequi, nominare, deindc
invisibilem et rudem fuisse quar- facta csi, ut cjus-
describcre. Alioquin vanum, si ejus rei cujus nul- n
dcm sit erat, cujus et quod crat .
lam pwmiserat mentionem, id est materiae, nc

ipsnm quidem nomen, subito formam et habitum CAPUT XXVIII.
promulgavit 37 : ante enarrat qualis esset, quam an Atquin non tantum probabimus istum habitum
essct ; oslendii finuram deformati ; nomen abscon- huic terrro competisse, sed et illi alii non compC"
48
dit. At quanto crodibilius secundum nos ejus rei lisse. Nam si nuda matcria Deo subjacebat, nullo
dispositionom Scriptura subjunxit, cujus inslilu- scilicet elemento obstruente, si quidem nondum
tionem simulquc nominationem pramiisit. Quam quicquam erat praHer ipsam et Deum ; utiquc invi-
denimie intogor scnsus est : In principio Dcus fcrit Q sibilis esse non poterat. Quia ctsi lenobras volcl in
casktm etterram t terraautemeratinvi$ibUiset rudis substantia fuisse materia' (cui articulo rcspondorc
". ii, 1, 2), quam Dcus scilicot fecit , de qua debcbimus suo ordine), ctiam homini tenebnc visi-
Scriptura cnm maximc ediderat* 8 Nam . et autem bilcssunl. Hoc enim ipsum quod sunt tenebnr,
ipsum, velut fibula conjunclivse particulre ad con- videtur,nedum Deo. Et utique si invisibilis essct,
noxum narrationi opposilum est , terra autcm. 39 nullo modo cognosceretur qualitas ejus. Undc ergo
Hoc onim vcrbo revcrlitnr ad eam de qua supra compcrtus est Hermogenes informom ct confusam
dixcrat, ct alligat sensum. Adeo aufer hinc auct inconditam 49 illam fuisse, quae ut invisibilis
tem (60), et soluta compago cst, ut tunc possit lalelnt : aut si hoc a Deo revelalum est (62), pro-
Vari.T lcctioncs.
Habitum promulgavit aote
'
enarrat qualia eeaet, antequam an esset, ostendit : figaram dcformat,
:
noraen abacondit Jun. ita legend. eenses.

: Bdherftt Semkr. Obertk. * Appositum Seml. Oberth. :< ;i
percilio Seml. Oberth. Supercilio et capitis nutndigitis accmnmodato Jun. u Et nutu Seml. Oberth.
1'anicl. « ln.|uil /un. *3 llahol Scml. Ilaboal Fran. ** Sine abcst Scml. ** Rclalionis Jun. * 6 In quae-
stionera magnam SenU. '' Ita omnes. Suspicatur Hallensis legendum cujus ox quo crat. 48 Si auda sit
materia, Dco Seml. Oberth. Si nada sicJun. v) Eaqaietaa Scmi. Obert. Incultam sutpie. Jun.
j
Commentarius.
conslrictum Micla
idae pnvdixissc varia ot diversa. » n pro subtcr, KQlsub, nequo onim alilor accipi polost
CJnde otiam faciie colligc-rc ost poclam Virffilium
acile couigere |
uuod grw co est,
quO'l gra %
m j-:x3tTo> tou i-zznivj.z-'-.;
Eclogse Sileni argumentum Bumpsisse, et in provcr maxime cum Hebr. n, transferatur
illud : Sub pe-
bium quo.uio abiisse, Silenis Alcibiadeis magis ri- dibus ejus, sicnl hic ab aliis mterpretibns : Sub /ir-
dieolum, guali nomine, ob grandiores fabulas, Rhe- mamento. 9mm.
nanus alicubi Valentinianorum somnia appellat. Pulchra intor-
(60) Adeo aufcr hinc aulom, etc.
pretauo, i|ui<l particula auten io Scripturis sacris
(88) Auctore Theopompo. Non unus fuit Theo- addita Bigaifioet. Alnotalur autom Rhonano s.imi-
pomnus : alter fuit bistoricus, alter pooia comicus lis locus, ox lib. de R esu r rect. earms, iofta, cap. W :
gui jabulae cuipiam nomen Sileni dedit. An idcm lla vocabulum, homo, conscrlarum suhstaniiarum
foent poeta ot historicus mcertum habeo. Ti la duarum quodammodo fibula ost. » Pam.
autem ilia Mul;r fabula ex Theopompo eroitnr. (61) Scd tu supercilia eapitis nufudigiti accom-
Quanqium revera Silonus a Mida captus fuit in hor- mddato. In editionibus Rhenaoi ei oodiee Diviooenai
us flinivnis
quos in Macedonia habebat. Lb Pr. legitor « Scd tu suporcilio capifis ot nutu digiti
:
(59)separavii inter aquam, quos erat infra

t.t
aecommodato, ctc. Ku..
firmamentum. fnfre omnino hic aocipit aucior, ^62"! Aut si hoc a Dco rcvclatum est. Locua
bare debet. Sic etan rudis dici potucrit, expostulo. » et videatur arida. Videatur inquit, non, fiat. Jam
Ccrle enim rudc illud cst quod impcrfcctum est. enim facta erat, sed invisibilis usque tunc videri
Ccrtc impcrfectum non potcst esse, nisi quod fac- sustinebat (68). Arida autem, quod erat fulura ex
lum est. Quod enim minus factum est, imperfcctum divorlio 55 humoris, tamcn terra. Et vocavit Deus
est. Certe, inquis. Ergo materia quar; facta non erat aridam terram, non materiam. Sic et perfeciionem
in totum imperfecta esse non poluit. Qua? imper- postca consccuta, desinit rudis haberi, cum pronun-
fecta non fuit, etiam rudis non fuit. Inilium non liatDeus Fruticet:
56
terra herbam fceni seminan:
habens quia facta non fuit, caruit et rudimento. tcm semen secundum genus, et secundum similitu-
Initii enim accidens rudimentum. Terra vero
est dinem, et lignum fructuosum faciens fructum, cu-
quae facla est, meruit et rudis dici. Siatim enim ut jus semen in ipso in similitudinem. Item Producat :
facta est, habuit inperfectae locum, ante perfec- terra animam vivamsecundum genus, et quadrupe-
tionem. dia, etrepcntia, et bestias terrce secundum genus.
Implevit igitur ordinem suum Scriptura divina.
CAPUT XXIX.
Quam enim 99-1 praedixit invisibilem et rudem ,
quidem omnia opera sua Deus ordine consum-

Si ei et visionem reddidit et perfectionem. Non alia
mavit, incultis ^ primo elementis, depalans 993 B autem materia erat invisibilis et rudis. Ergo 57 ma-
quodammodo mundum (63) ; dehinc cxornatis velut leria erit postea visibilis ct perfecta. Volo itaque
dedicans (64). Nam lumen non statim splendore
et videre materiam ; visibilis enim facta est. Volo ct
solis implevit, et tenebras non stalim solatio lunae perfectam eam recognosccre, ut ex illa etiam foeni
temperavit, et coelum non statim sideribus stellisque herbam, et ex decerpam lignum frucluosum 58
illa
;
signavit, et maria 51 non statim belluis frequenta- et ex illa animalia usui meo famuleDlur. Sed ma-
ct ipsam terram non statim varia fecunditale quidem nusquam terra vero, haec 59
vit, teria : , id est
dotavit : sed primo esse ei contulit; dehinc non in coram. Hanc video, hac perfruor, ex quo invisibilis
vacuum esse supplevit. Sic enim et Isaias : Non in et rudis esse desiit, de qua manifcstissime Isaias :
vacuum, ait, fecit illam, sed inhabitari (65) (lsa. Hasc dicit Dominus qui fecit ccelum (Isa. xlv, 18).
xlv, 18). Postea ergo quam facta esi, futura etiam Iste Deus qui demonstravit terram, et fecit illam.
pcrfecta, interim erat invisibilis et rudis. Rudis, Certe eamdem demonstravit quam et fecit. Quo-
quidem, hoc quoque ipso quod invisibilis, ul nec modo demonstravit? Utique dicendo : Videatur
visui perfecta, simul et ut de rciiquo nondum in- arida. Quare videri jubet, nisi quia retro non vide-
structa. Invisibilis vero, ut adhuc aquis, tanquam batur? ut si quoque eam non in vacuum fecisset
munimento 52 60 . Et
genilalis humoris, obducta : qua faciendo visibilem, et ita habilem sic per
forma, etiam adfinis ejus caro noslra producitur. omnia probalur nobis hanc quam incolimus, eam-
Nam et David Domini est terra et pleni-
ita canit : dem ct factam esse a Deo et ostensam , nec aliam
tudo ejus, orbis terras, ct omnes qui habitant in fuisse rudem quam quae et facta
et invisibilem,
illa (66). Ipse super maria fundavit cam, et super et ostensa esl atque ita, terra autem erat invi-
;
flumina prceparavit eam (Psal. xxm, 1, 2). Segre- sibilis et rudis, ad eam pertinet quam Deus cum
galis enim aquis in cavationem 53 sinuum, emican- ccelo separavit.
tior facta est arida (67), quae antehac aquis tegc-
batur. Exinde itaque et efficitur,
CAPUT XXX.
visibilis dicente
Deo Congregetur aquain congregationem hk conjecturam Hermogenis
: unam, Sic et sequentia in-
Variae lectiones.
50 Incultum scil. mundum Jun. minus bene. 51 Materiam Rhen. male edidit. 52 Monimento Rhen.
53 Cavaiiorem
sinum Rhcn. 54 In congregatione Rhen. 55 Jun legit ex devorlio. 56 Fructificet Paris.
51 Vet. cod. Wouw. inserit nec. 58 Rhen. Seml. lignumfructum, et ex illa Rhen. conjiciebat ligni fru-
ctum : at Fran. et Paris. legunt lignum frucluosum facicns fructum; Rig. vero lignum fructuosum el
ex alia. 50 Hic Fran. Paris. Pamel. 60 Et habitabilem Latin.
Gommentarius.
notandus adversus haereticos, quos spiiitales qui- n xlv, aXXa xatoDcetaflai, pro ut inhabitaretur. Pam.
dam nuncupant, aut exstaticos, qui
r,ni «iIotv, c^r;«.„^
ctiam, Scriptura
U (66) Orbis terrceetomnes qui habitantin ea.Ye-
contempta, solis revelationibus nitendum docenl : terem Psalmorum editionem veram esse, quam edi-
in quo non credendum illis docet hic auctor, nisi dit Faber in Psalterio quintuplici, vel hinc patel,
probenl id a Deo revelatum. Pam. eamque ad verbum ex Graeca LXX ubi legitur h
(63) Depalans quodammodo mundum. Depalans, amrj, et mox utrobique «xuttjv pro eo quod B. Hiero-
hoc est, manilcstans, palam ostendens. Adversus nyinus, in utraque edit, ex Hebraea et Chaldaica, in
Marcionem, lib. v, Asposlolum vacat depalatorem eo, et mox bis in eum. Sive autem iegatur cum
disciplinae divinae, id est enanatorem, promulga- Terlulliano, orbis terrce, sive cum aliis, orbis terra
toremque. Nam depalare Tertulliano est propalare. rum, perinde est nam unica vox Graeca ohovplvr)
,
Rhen. ad utramque est indifferens. Pam.

(64) Dehinc exornatis velut dedicans. Sic in lib. (67) Emicantior facta est arida. Sic libro de
dc Carnis resurr. « De materia polius subjacent,
: Anima, ut probabiles cuique emicarent. Ovidius,
nquit, volunt ab illo univcrsitatem dedicatam » et ;
in Yih.de Carne Christi, iterum de Carnis resurr.

Emicuit summaque locum sibi legit in arce. Rig.
etlib. i, adv. Marcionem. Pam. (68) Sed invisibilis usque tunc videri sustinebat.
(63) Sed inhabitari. Ad verbum vertit illud Isaiaj Hoc esl, exspcctabat. Rig.
240 LIBEK ADV. HEKMOGE.NEM. 250
strucrc videbunlur : El tenebrm super abyssum, et * suggeslus suos proprios, qui in ipsis summis intel-
spirihis Dei super aquas ferebatur(Gen. i, 2) ;

quasi ligi possint. Suggeslus autem ccnli et terra; primo
ct li« confuste substantiae, massalis illius molis ar- tunc fuerinl tenebrae, et abyssus, et spiritus, et
gumcnta portendant. Alijuin sigillatim dcfiniens aqua:. Nam terra? quidem suberat abyssus el tene-
tenebras, abyssum, spiritum Dci, aquas, nihil con- br», Si enim abyssus infra terram, lenebrae autcm
fusum, nec in confusione incerlum sestimari facit super abyssum, sinedubio ct lcnebraecl abyssus in-
tam divisa GI relatio certorum et dislinctorum clc- fra tcrram. Coelo vero spiritus ct aquse subjacebant
menlorum. Hoc quidem amplius, cum situs pro- nam si aquae supcr tcrram, quae eam texerant, spi-
prios eis ascribit, tenebras super abyssum, spiritum rilus autcm supcr aquas, pariter et spirilus et aqu;c
supcr aquas, ncgavit confusioncm substantiarum, snper terram. Quae vero super lerrAm, ea utique in-
quarum demonstrando dispositionem, demonslravit fra coclum. Et sicut terra abysso et tenebris, ita et
cliam distinctionem, Vanissimum 62 denique (69), ut coelum spiritui ct aquis incubabat, et complecteban-
materia qua; informis 995 inducitur, de tot for- tur 69 . El novum non est, ul
ita id solum quod con-
marum vocabulis informis assevcretur, non edito tinet nominetur, qua summalc : in isto autem in-
quid sit illud corpus confusionis, quod unicum uti- lelligalur &t»6 et quod continctur, qua portionale.
** Civitas exstruxit theatrum et cir-
quc crcdcndum est, si informe est : uniformc ete- Eccc, si dicam,
niin quod informe csl. Informe autcm, quod cx va- cum : scena autem erat talis et lalis, et statuae
rietatc confusum cst, unam habeat nccessc est spc- supcr Euripum (70), et obeliscus super omnia (71)
cicm ;
quod non habet 63 speciem, dum cx multis ferebatur quia non et has species cdixcrim factas
:
unam habct spccicm. Cacterum, aut habcbat in sc a civitate, non erunt ab ea cum circo et theatro ?
spccics istas materia, dc quarum vocabulis intclli- an idco non adjcci factas has quoquc species, quia
gcnda essct G \ tenebras dico, et abyssum, ct spiri- inerant eis quao facta pradixeram, ct inesse quibus
lum, et aquas, aut non habebat. Si enim 65 habebat, inerant, intelligi poterant? Sed vacet hoc exem-
quomodo agnoscitur 6G . plum, ut humanum ; aliud de auctoritate Scripturac
ipsius arripiam : Fecit, inquit, Deus hominem dc
CAPUT XXXI. terra, et aftlauit in faciem ejus ftatum vita?, et factus
Sed ct illud utique captabilur : de ccclo solo ct cst homo in animam vivam. Faciem quidem ejus
67
dc lerra isla Scripturam significasse, quod eam hic nominat, scd ncc ipsam faclam a Deo dixit :
7°
in principio Deus feccrit, de speciebus autem supra- Costam, vero et ossa, ct carnem, et oculos, et
diclis nihil talc : ct idco eas quae factao non signifi- Q sudorem, ct sanguinem (Gen. U, 21, 23 : m, 5, 29;
ccntur, ad infcctam matcriam pertincre. Responde- iv, 10) postea loquilur, qnae nec tunc facla a Dco
bimus huic quoquc scrupulo. Scriptura divina satis signiticavit. Quid respondebil Hermogenes? Num-
dissercret 6R si summas ipsas rerum a Dco factas
, quid et mcmbra hominis ad materiam pertinebunt,
commcndassct COelttm ct tcrram, habcnlos utiquc quia non nominatim facta referunlur? An el tuec in
Varia; lectiones.
61
Divcrsa Jun. ex cod. Vatic^ Vanilimum Rhen. Jun. Scml. qui quid Grcecum latere suspicatur.
63 Habct Jun. G Intelligendas esse tenebras dico lUwn. Seml. Ilig. melius cx cod. Wouw. 65 Si aulcm
''
Juii. 86 Agnoscitur lihcn. Scml. Pamcl. 61 Ila Hhen. Seml. Oberth. Scripturarum fligalt. Vcnrt.
6H lilicn.
coujiciebant lcgcnd. cssc disserit, ct mox commcndans el ccelum, mclius alii ad Jun. si sum-
: :
mas. • Coiitcmpla daniur alii, tcstcJunio, c cod Vat. 10 Rhen. cui tam vero ; conjiciebat enim
vcro ct ossa. Scil Paris. cutcm vero; ct Fran. l\ig. Jun. Pamel. costam vero.
Commentarins.
69) Vanissimnm denique, etc. Vatic. mss. cod. Super Euripum. Euripus in ludis Circcnsibus —
et ESdilio legunt, oanitimum, sed quia nusquam cam stagnum crat aut fretum. Hesychius cnim auctor
voccm repori, placet vulgata lcctio. Quas autcm cst his verbis aquarum essc receplaculum. F.J:.-
mox vocat spectes, paulo post formas dicit, quarc nou; vocat $61*$ OoaTtov. Cassiodorus, lib. m, epist.
non arridet Valic. cod. vana lcctio, fonmnn. et le- Q 51 « Buripus maris vitrei rcddit imagincm, undc :
gendum cum Latinio interrogativc. Si non habcbal, illud Dolphini ssquoris aquas intcrtluunt. » Nova lit- :
quomodo agnascitur ? Pam. Ballensis cditor, sul> —

tora, ct ticla flumina Euripi dicuntur Manilio lib.
EUtenani lectione quam ipsc Juniusquo tuentnr, la- IV Astronom. Vide Suetonium. in Julio, cap. 39.
tere quid grsecum Buspicatur index latinitatis Tcr- Le Pii. :
tullianeas ad hanc voeem cam esso antiquam mo- (71) Etobeliscus supcr oinnin. In circo fuissc co-
iii'i. oano diclam, ac designare quod magnopero
ii
luinnain lllam qua> obeliscus dicitur nemo dubital.
ad vanilatem idolorum debet roforri. Knn. Augustus obeliscum oroxil in circo a ^011100^0^''
(70) Et statuos super Euripum. Buripus, fretum rege oxoisum, 12.'i ped. allum ct dodranto. pnBtef
«juod esl ad Chaleidem, nomen dedil ob similitu- basim illius lapidis. Allcr fnit in campo Martio. no-
dmem fossis quibus ludi circumdabanlur scp- Vem pedibus minor a Sesostride oxsculplus. lotlgnis
torum loco. Factum deindc cst, ut pro hodio est oheliscus illc vaticanus Rom;i\ cx lapide
qaalibet
fossa aut canali cOBperil
Buripas usurpari. Plinius ophito, cnjus altitudo cst pedum 170, pneter basim
nepoain epist. ad Ganiniam Rufum « Quid Euri- qttSS pedee continet 37. Is opera Dominici Fontanse
:
piis virulis el
gcmmeus? » Vitruvius. Iil>. vu n Pin- Comensis e sinislro Valicani tcmpli latoro in me-
:
gunlur cnim porlus, promontoria, littora. diam plaloam transiatUS cst an. 1386. Porro lib. dc
Bomina,
ontcs,cunpi,t"ana, luci, montes, pccora, De hoc
paslorcs. i Spcctac. cap. 8. Obcltsci cuormitas dicitur.
Plin. lib.xxxvi, c. 9. Le Pr.
251 TERTULLIAM OPERUM PARS II. — SERIRS I, POLEMIGA. 252
hominis factitatione (72) censcntur? Proinde mem- ^ spiritusa me exivitet ftatum omnem ego feci (Isa.
bra crunt 71 cocli et tcrrai abyssus et tenebrae, spiri- lvif, 26). Item de aquis eadem Sophia : Et cum
tus et aquae. ln corporibus enim membra sunt facta : firmos ponebat fontes 77
cjus quce sub coclo est, ego
in corporibus etmcmbra sunt nominata. Nullum eram modulans cum ipso (Prov. vm, 28, 49). Cum
elementum non membrum est ejus elemenli quocon- ergo et cas species probamus a Deo factas , ctsi in
tinetur omnia autem elementa coelo aut tcrra con-
: Genesi tantummodo nominantur sine factitationis
tinentur. mentione, respondebitur forlasse ex diverso : Plane
factas eas, sedex materia : ut stylus quidem Moysi,
CAPUT XXXII.
Et tenebrai super abyssum et spiritus Dei super
Haec responderim pro Scripturapraesenli, qualenus aquas ferebatur, materiam sonet : caeterae vero
hic solorum corporum factitationem commendare 73 Scripturae, quae ex materia factae sint 78 species,
videtur cceli et terrae. Scivit 73 esse qui ultro in corin disperso demonstrent. Ergo sicut terra de terra,
poribus et membra cognoscerent, el ideo compendio ita et abyssus ex abysso, et tenebras ex tenebris, et
usa est. Providit tamen et hcbetes el insidiosos, qui spiritus et aquae ex spiritu et aquis 79 constiterunt.
dissimulato tacito intellectu, ipsis quoque membris- Et sicut supra diximus, non potuit informis fuisse
verbum factitationis significatorium 74
exigerent. " materia, si species habebat, ut et aliae ex ea sint
Itaque et proptcr istos singulas species factas docet confectae ; nisi quod non aliae, sed ipsae ex semet-
aliisin locis 75
Habes Sophiam: Prior autemabysso
.
ipsis : siquidem non capil divcrsas fuisse quae iisdem
*£7 genita sum, dicentem ut credas abyssum : nominibus eduntur, quo jam opcratio divina otiosa
quoque genitam, id est factam, quia et filios faci- videri possit, si quae erant fecit : cum generosior
mus, licet generemus. Nihil interest facta an nata esset £'£8 86 quae non erant facta, si fierent. Igi-
,
sit abyssus, dum initium detur illi, quod non daretur ut concludam, aut materiam tunc significavit
tur si materiae subjecta esset 76 . De tenebris vero Moyses 82 cum scribit : Et tenebras super abyssum,
ipse Dominus per Isaiam : Ego qui struxi lucem et et spiritus Dei super aquas ferebatur : aut cum hae
feci tenebras (Isa. xlv, 7). De spiritu aeque Amos : species alibi postea demonslrantur factae a Deo, de-
Qui solidat tonitruum et condit spiritum, ctannun- bueruntaeque demonslrari ex materia, quam Moyses
tiatin homines Christum suum(Amos,w, 13) : eum praemiseral, factae : aut "si specics istas, et non ma-
spiritum conditum ostendens, qui in terras condi- teriam significavit Moyses, ubi mataria demonslrata
tasdeputabatur, qui super aquas terebatur, librator, C sit quaero
et adflator, et animator universitatis : non, ut qui-
dam putant, ipsum Deum significari spiritum, quia
CAPUT XXXIII.
Deus spiritus. Neque enim aqiue Dominum sustincre Sed dum illam Hermogenes inter colores suos in-
sufficercnt (73) sed eum spiritum dicit de quo
; venit (inter Scripturas enim Dei invenire non 'po-
etiam venti constiterunt, ut ait per Isaiam Quia : tuit 8s ), satis esl quod omnia et facta a Deo constat
Variae lectiones.
71
Erant aliu 72 Rhen. suspicabaiur commentari; commendare legunt Fran. Paris. Rig. com-
mentari Seml. 73 Sciit. Fran. 74 Significatorum
Pamel. scivit Iiig. Lat. Scit. Seml. Oberth.
Seml. Oberth. 75 Aliis in locis hnbere Sophiam Seml. Oberth. absque ullo sensu legit : aliis
in locis. Habere Sophiam. 76 Si materiae subjiciatur, esset de tenebris SemL, qui proponit legere
subjiciatur esse. 77 Rhenanus legi volebat : fontes aqua reum quae sub. Pamel. Fran. Fontes quae sub
coelo est alii, teste Junio, qui sub coelo. 78 Sunt Rhen. Seml. 79 Ex aquis Seml. Oberth. 80 Si
: qua
lerant Seml. exRhen. cujus conjecturam : Si quae erant receperunt omnes. 81 Generosiora essent scrib.
Fran. Paris. post Rhen. conjecturam. 82 Moyses scribit Rhen. Seml. dum scribit Paris. 83 Non po-
tuerit. Rhen. Pamel. Seml. Non potuerat Paris. non potueritsatis Fran.
Commentarius.
(72) In hominis factitatione. Factitalionis vocabu- n tioni habilem, tanquam divinitus inspiratam. Adeo
lum a vcrbo frequentativo deductum neminem mo que hunc colorem dicit lib. de Cultu feminar., pri-
veat. Nam et in praeced. lib. non solum in hoc ope- mo, ubi excusat citatum abs se librum Enoch, et
re factitationem pro creatione sive conditione libro de Spectaculis, late semper Scripturam diyinam
accipit. Adversnm valet, ergo et factum, inquit, dividi ail, ubicunque secundum praesentis rei sen-
intelligebat, et factitatorem facti esse quemcunque. sum etiam disciplina munitur. Caeterum, verissima
Rhen. omnium interpretatiovideatur.his verbis, SpiritusDei
(13)Neque enim aqua> Dominum sustinere sufftce~ ferebatur superaquas, significari.aquis tum primum
rent. Probat hoc loco sententiam existimantium Dei creatis adfuisse vim quamdam vitalem, non fuisse
spiritu ipsum Dominum significari. Quasi vero, in- simpliciter aquam, sed aquam vivam quae non ;
quit, Dei Spiritum snper aquas ferri convenerit, torpesceret iners stupore pigro sed quae perenni :
ob fluxam ct instabilem aquarum naturam nec po- : spiritu vegelata semper trepidaret ne quando quie-
tueril Deus aquas ipsius figere, ut starent ; quod scere diceretur. Hoc certe innuit Noster pagina li-
praestitit Israeli transducendo, aul solidare, ut bri de Baptismo supra citata. Chrysostomus autem
calcarenlur, quod fidci discipulorum erudiendae aperlissimc liom. 3, in Gen T! PouXETat touto th :
confecit. Et tamen vulgalae illi sententiae favet im- ctpr][j.£vov nvEup.a, 97)01, 0sou lizt<pipe,to |7to:vw tou uSa—
pcnsius lib. de Baptismo, cum ait « Solus liquor, : T05; 'Ep.01 ooy.et touto or,(j.a(vctv, oti ivipyni ti? ^wtixtj
semper materia perfecla, lata, simplex, de suo pura 7tpoa7Jv toT'? uoaot, xat oux t)V (JtcXui; u^wpeoTW? xat ax(v7)-
dignum vectaculum Deo subjiciebat. » Sic autem tov, iXXa xtvouiAEVov, xat ^wTtX7)v Ttva ûvajxtv zyvv.
solet Septimius : arripit omnem Scripturam aedifica- RlG.
!53 LIBER ADV. HBHMOGKNKM. 25 \
ct ex materia non conslal : qum etiam si fuissct, * alii similitudinem de suo praestare 88 ,
nisi sil ipsum
ipsam quoque a Dco factam credidissemus, quianihii quod lali similitudine praestet. Reverlor igitur ad
innalum praiter Dcum praescribentes, obtineremus. causam definientcm omnia ex nihilo edita, in
In hunc usquc articulum locus cst retractatui, doncc nihilum perventura. Ex seterno cnim, id est ex
ad Srripluras provocata dcficiat exhibitio malerho. materia, nihil Deus inleribile fecissct, nec ex ma-
Iixpedila summa cst : nihil invcnio factum nihil ex joribus rainora comlidisset, cui magis congrual cx
nihilo,((uia quod factum invenio, non fuisse cognos- minoribus majora producere, id est ex interibili
co. Etiamsi quid ex aliquo factum est, ex facto habet seiernum, quod et carni nostrae pollicetur, cujns
ccnsum, ut ex lerra herba, et fructus, el pecudes.et virtutis et potestalis suae 89 hunc jam arrha-
figuratio hominis ipsius, ut ex aquis natatiles et vola- boncm voluit in nobis collocasse, ut credamus
tiles animae. Hujusmodi origines rerum cx his pro- etiam illum universilatem ex nihilo velut emor-
latarum, potcro matcrias appellare; sed factasa Deo tuam,qu?e scilicet non erat 90 , in hoc ut esset, sus-
ct ipsas. citasse.
CAPUT XXXV.
CAPUT XXXIV.
B De caetero vcro statu materiae, etsi non est retrac-
CaHcrum, omne ex nihilo constitisse, illa postrc- tandum, prius enim erat ut eam esse constarel, ta-
mo divina w dispositio suadebit, quar> omnia in nihi- men ac si constiterit, persequendus esl ordo : quo
lum redactura cst. Si quidem et coelum convolvctur magis eam non esse cunslet, cujus nec reliquus
tt liber (Isa. xxxiv, 4), imo nusquam fiet cum slatus consistat, simul ul contrarietates suas agnos-
ipsa trrra.cum qua primordio factum est (Matth. cat Hermogenes. Prima, inquit, facic videtur nobis
xxiv, 21, 35). Cmlum et tcrra prrvteribnnt, inquit. incorporalis esse materia: exquisita aulem ratione
Cwlum primum, et terra prima abierunt (74), et recta, invenilur neque corporalis, nequc iDcorpora-
locus non est mvenlus illis (Apoc. xxi,l),quia scili- lis. Quse est ista ralio recta, quae nihil recli renun-
cet quodct finit, loeum amillit. Sic et David, Ope- tiat, id est nihil certi ? Nisi fallor enim, omnis res
ra manuumtuarum îiicadi ct ipsiperibunt(Psal. aut *£30 corporalis aut incorporalis 91 sil neccsse
ci, 26, 27). Nam ctsi inulabit a5 illos uelut operto- esl (ut concedam interim esse aliquid incorporale dc
rium, ctmutabuntur ; sed mutari, perire esl pristi- substantiis duntaxat, cum ipsa substantia corpus sit
no Btatui quem ™ , dum mutantur, amiltunt. El rei cujusque) certe post corporale ct incorporale ni-
slclhr quidetn de easlo rucnt, sicut Age nunc tertiam, quod
fici arbor (7f>), Q hil tertium. sit et illa rccla
riim roniniolavcnto,accrba sua amittit(Apoc
ruliilfl ratio Hermogeniana compererit, qua' neque corpo-
vi, Monles vero tanquam ccra liquescent a
13). ralem neque incorporalem materiam facit : ubi est ?
conspcctu Domini (l'sal. xcviufi) cum surrexerii : quale est ? quid vocatur? quid describitur ? quid in-
Bcilicet confrvngere terram (Isa. u, 19). Sed et telligitur? Tantum hoc ralio renuntiavit, nec corpo-
paludcs, inquit, arcfaciam; et quivrent aquam, ncc ralem maleriam ncc incorporalem.
invcnient (Isa. xci 17 xcn, 15) : : rtiam mare hac-
lr»us 8i (76). Qua> omnia ctsi altcr putaverit spiri-
CAPUT XXXVI.
lalitor inlorprclanda non tamen potcrit auferre
,
verilatem ita futurorum, quomodo scripta sunt. Si Sed eccc conlrarium subjicil, aul alia fortasse
qn« onim figuno sunt, ex rebus consislenlibus fiant ralio ei occurit, ex parte corporalem renunlians ma-
ncccssc esl, non cx vocantibus : quia nihil potest teriam,ctcx parle incorporalem. Jam ergo ne neu-
Variae lcctiones.
'
Divina
ahosi Vmrt. « El sic mulabit. Jun. » Quae dum .S,-m/. Obcrth. •» Marc Occanus Fran
ita otnnes deinceps. w Nih2 potest ad simi-
1'iimrl.Paris.Posi vero Rhenanum Higalt. seroai hactcnus :
hiudmom dc suo prsestare Rhen. Seml. Oberth. m Virtutcs ct potestates suas Rhen. Pamel. Oberth. Virtate
ot potcstatesua Juu. " ll
Iirit lihrn. Seml. Duo vrrba ultima drsunt libcn.rt sequacibus ejus.'•>•
Coininentarius.
(7*) Coslum primum ct trrra prima abirrunl. n cditio Vulgala habot orvasoi suos, ost aulom eadem
rranstulit hoc Latine magia qaam ad verbum, quia propemodum quod
interpretatio, vortit Tortnllia-
Apoc. \xi, logitur KapfjOiv, id osl, alntf, deindc lenus. Nam nihil almd est oXuvOo; sive grossas,
glt, fl lorum noii pro eo quod
cst invcntus illis , quam ficus dura adtuic atque acerba. Theodoras
UnBQeet Latine /•;/ mare fam non rsi. Uiiun.
:
Qasa in opere de plantis SXuvOov
SXi vocat eaprifieum.
C76) El stellos quidem dc ootlo rucnt, sieui /iri Rhkn. - -
Firi arbor accrba sua anuttit. Grossos
arbor. verba baao ox Apooalypai
deaampta sunt, suos. Hig.
UDI sic togitur \\%\ oi aoupsc
: tou cupavou ;rcsaav (76) Kt jiim marr harlrnus. Hoc est. Non orit am-
wjv
fiv T ijv, ,o- ovxi) fi&Xtl tou; oXuvOou; au-TJc plius. Su' sapra, deooelo, nusquam firt. SlC lib. dc
T«Xott avijxou
COSIO rrridrrunt,sirul firus abjicit
mioufa, hoc
Ei stellos dr est, Pallio : Hartmus Sodoma. Rltt. l-.tiam marc bar- —
§ rossos suo*cum Irnus. Alii pro hactcnus liabonl OeeoMSSf, sensus
a magne yento morrtur. Porro oXuv8oi Gravis sunl tuiu-. eeset, Btiam Ooeanua iis deerit, sed non inso-
quos Latjoi grossos vocani. hoc est fiei noudum lons ea vox osi hartrnus Tortulliano. qua uliturpro,
maturse, Tertullianua pro grossis verlit,
acerba sua: uim tion cst aut crit. Lk Ph.
trumsit, utrumquc matoria censenda esl? Erit enim * non acccpissct translationem in melius nec quic- :
corporalis et incorporalis adversus renuntiationem quam compositionis suae applicuisset illi Deus lali
rccta? rationis 92 illius, planc ralionem non reddenlis natura vacuum 3 enim laborasset. s Verba haec
: in
senleiiline suae sicut nec alia reddit. Corporale enim tua sunt quorum te et alibi meminisse oportuerat,
:
materiae vultesse, de quo corpora edantur ;incorpo- ne quid his conlrarium inferres. Sed quoniam dc
ralc vero.incomlitum motum ejus. Si enim,ait, corpus mali et boni ambiguitate super materiam in praete-
tantummodo csset, nihil ei incorporale apparet, id ritis aliquid tractavimus '', nunc ad praesentcm ct
est motus. Si vero in totum incorporalis fuisset, solam propositionem el argumenlationem tuam
nullum corpus ex ea fieret. Quanlo haec reclior ra- respondebo. Nec dicam, et hic te certum aliquid
tio 1 nUi quod si lam rectas lineas ducis (77), Her- debuisse pronuntiasse aut bonam, aut malam 5 aut
mogencs, quam ratio ista 93 pictor te bardior non tertium aliquid : sed de his 6 quod tibi libuit pro-
esl. Quis enim tibi concedit motum in secundam nuntiasse, custodisse. Rescindis enim quod pro-
parlem substantiae deputare ? cum substantiva res nuntiasti necbonam nec malam quia cum dicis : :
non sil, quia nec corporalis sed accidens ; si forte. Si esset bona,non desideraret componi a Deo, ma-
substanliae et corporis, ut actus, et pulsus, ut lap- lam portendis et cum apponis Si esset mala na-
: :
sus, ut casus, ita et motus. Nam sive a semelipso B tura,non admitteret inmeliustranslationem,bonam
»
quid movetur, actus ejus est motus, certe pars sub- subostendis n
ratqueitact boni etmali affinem cons-
staniiae non est sicut tu motum substantiam facis tituisti 8
,
quam nec malam pronuntiasti Ut au-
materia v
incorporalem. Omnia denique moventur lem 9 argumentationem, qua putasti te propositio-
aut a semetipsis, ut animalia; aut ab aliis, 94 ut in- nem tuam confirmaturum, retundam, oppono etiam
animalia (78) : tamen nec homincm, nec lapidcm illud : Si bonafuisset materia semper, quare non de-
corporalem et incorporalem dicimus, quia et cor- siderasset in melius reformari ? 239 Quod bonum,
pus habeat et motum, sed unam omnibus formam non desiderat, aut non optat, aut non capit 10
pro-
solius corporalitatis, quae substantiae res est : s' feclum, ut fiat de bono melius? Êque, si mala na-
qua incorporalia 95 eis adsunt, £31 aut actus, aut tura fuisset, quare non potuerit a Deo converti, ut
passiones, aut officia, aut libidines eorum (79), non a potentiore, ut ab eo qui lapidum quoque naturam
portiones deputamus. Quod ergo facit, portionem convertere valeat in filios Abrahce? (Matth. m, 9.)
materiae in motum disponere, qui non ab substan- Nempe ergo non tantum comparas Deum n mate-
tiam perlinet, sed ad substantiae habitum ? Quid riae, sed et subjicis, a quo natura materiae devinci
enim si immobilcm placuisse tibi inducere materiam Q cL edomari 12 in melius non potuisset. Sed et quam
numquid immobilitas secunda pars formae videre- hic non vis natura malam, alibi te confessum ne-
tur ? Sic itaoue nec motus sed de motu et alibi li- : gabis.
cebit 90 (96).'"
CAPUT XXXVIII.
CAPUT XXXVII. 13
De situ materiae id tracto, quod et de motu , ut
Nunc enim video te ad aliam 97 rursus rationem perversitatem tuam traducat. Subjacenlem facis Deo
rcverti, quae libi nihil certi renuntiare consuevit. materiam, et utique locum illi qui sit infra Deum. Iu
Nam sicut 98 nec corporalem nec incorporalem in- loco, ergo maieria.Siin loco,ergo intralocum: si inlra
fers 99 materiam, ita nec bonam nec malam alle- locum, ergodeterminalur a loco,intraquem est:side-
gas !
: et proinde supcrargumcntans 2 : « Si enim, in. terminalur, habet lineam extremam, quam, quantum
quis, esset bona quae semper hoc fuerat, non desi- proprie pictor (81), agnoscis finem esse omni rei, cu-
deraret compositionem Dei mala, jus linea extrema est. Non ergo erit infmita maleria,
: si esset natura
Variae lectiones.
92 Pamel. Fran.
Paris. Rigalt. sic legunt ; alii male, reciprocationis, reparalionis. 93 Rationi satis
Rhen. Seml. et Qberth. vel mendorum sequax; alii raliocinariae Jun. Ratio ista est alii. 94 Inanimata
Pamel. e cod. Vatic. 95 Incorpora Rhen. Seml. Oberth. 96 Liquebit Rhen. 91 Ilam Rhen. 98 Sicut Fran.
Par. " Infci t Semt. l Adlegasset. 2 Snperargumentasset Seml. Oberth. Super argumcntas. Sed enim si
Rhen. 3 In \ anum Fran. 4 Relractavimus Rhen. Seml. 5 Aut bona, aut mala iidem. 6 Nec hic Rhen.
et sequaces. 7 Apponensostendit edit. Rhen. eodem sensu. 8 El additur Rhen. Seml. et aliis. 9 Si autem
Rhen. Seml. Oberth. 10 Cupit male cod. Wouw. n Dominum Rhen. Seml. Pamel. 12 Melius potuisset
Rhen. Seml. 13 De moto Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
(77) Quanto hcecrectior ratiol nisi quod sitam n tus et inclmationes. Sic in lib. de Patientia « Ut :
rectas lineas ducis Hermogcnes. Ubi est annotanda cum, inquit, inter sese variis sectarum libidinibus et
proverbialis formula, a pictorum arle, qualis erat sentcnliarum aemulalionibus discordent. » Libidi-
Hermogenes, mutuata, rectas lineas ducere, qualis nibus, dest. studiis. Rhen.
est cliam illa, ultra lineam. Pam. (80) Sedde motu et Subauditur dispu-
alibi licebit.
(78) Vt inanimalia. Valic. cod. mss. inanimata, tare, nisi est pro liquebit, ut in praecedenti-
licebit,
sed illud nolui immutare, quod eadem reperiantur bus lib. licuit, pro, liquit, id est, liquidum evasit.
infra c. xciv et ejusmodi obsoletis vocibus uti soleat Rhen.
auctor, qualis est etiam illa, corporalitatis, et incor- (81) Quam quantum proprie pictor. Sic omnino
pora. Pam. hic locus nam quantum capitur pro in quantum,
;
(79) Aut libidines eorum. Ligidicius vocat appeti- ut nihil sit opus eam voccm praetermitlere. Pam.
257 LIBERADV. HERMOGENEM. 258
quaduminloco est '*, aloco 15 determinatur, et dum - dcntur a nobis. Quomodo crgo omnia ex omnibus
extrema eum linea patitur. At tu
H habent, utique cx pristinis, quando quffi bodie vi-
determinaturab illo,
infinitatem facis, dicens : Infinitaest autem, eo quod dentur, aliler liabcant quam prislina fuerunt?
sernper est. El si quis discipulorum tuorum voluerit CAPUTXL.

IG avo, non modo n Dicis in melius reformalam materiam, ulique **
argumentari, quasi infinitatcm
immen-
18 de deterioribus meliora deteriorum exem-
corporisintclligi velis : alquin corporaliter : et vis
sam et incircumscriplam, sequenlia ostcndunt. Unde plarium ferre. Confusa res erat, nunc vero compo-
inquis, nec tota fabricatur, sed parles ejus. Adco, sita est : et vis ex compositis incomposita praberi.
corpore infinita, non temporc est. Et obduceris(82) Nulla res speculum alterius rei 25 , id est non coae-
corpore eam infinitam faciens, cum locum ei adscri- qualis. Nemo se apud tonsorcm (86) pro homine
bcns, intra locum et extremam loci lineam includis. mulum inspexit, nisi si qui putat in bac
Scd tamen, cur non totam eam formaverit Deus, cxstructione mundi, jam et compta> 2C ,
disposiUe
19 informcm ct incultam materiam respondere. Quid
non scio nisi qua aut invalidus, aut invidus. Ilaque
21
dimidium cjus qufn non tota formata sit quaro ut liodie informe in mundo, quid retro spectatum
agnoscam. Dcbucrat enim Deus
qualis tota fucrit in malcria, ut speculum sit mundus materhe ? Cum
operis ornamenli nomine mundus 28
exemplarium anliquitatis (83) ad gloriam p sit pencs Graecos
palam fecissc. quoinodoinornata'materia' imaginemrefcrl 29
, 931
ut dicas totum ejus partibus cognosci? Certe ex illo
CAPUT XXXIX. toto erit ctiam hoc, quod non vcnit in deformatio-
Sic nuncdefinitiva, sicut rcclius libi videtur, per ncm. Et supra edidisti non totam eam fabrica-
demulatiorics 233 suas ct translationes ; sil et tum 30 Igilur vel hoc rude ct confusum ct incompo-
.
fabricatur, inquis, a situm 31 non potest expolilis et disiinctis et

comprebensibilis, ut qute in
Deo, quia et convertibilis , ct dcmulabilis, cl dis- compositis recognosci, quffi nec partes materiaappel-
partibilis. Demulationes enim ejus, inquis, dispar- lari convenit, cum a forma ejus ex mutalione divisa
tibilem eam ostcndunt (84). Et hic a lincis tuis recesserunt.
excidisli (85), quibus circa pcrsonam Dci usus es,
pncscribensDeum illam 20 non ex scmetipso fecisse,
CAPUT XLI.
quia in partes venire non possot qui sit alernus et Revertor ad niolum, ut ubiquc le lubricum osten-
maneusinavum, ac per hoc immulabilis et indivisi- dam. Inconditus, ct confusus,et turbulentus fuitma-
bilis. Si ct materia cadem a'ternilalc ccnsetur, ne- teria' molus. Sic enim et olhcundiquc ebullientis si.
quc inlium habens neque linem, cadem rationc non " mililudinem apponis 3 '-'.
Et ((uomodo alibi aliusa tc
poleril pali dispcrlitioncm et dcmulationem, qua 21 adfirnialur? cum cnim vis maleriam nec bonam nec
ncc Dem. In a-ternilalis consortio posita, partici- malam inducere. Igitur, subjacens materia aqualis
bct cum illo -'-'
necessc cst et vires, ct leges ct con- momenti habens motum, neque ad bonum, neque
.Eque 23 cum
diiiones yetcrnitalis. dicis : Partes ad malum plurinnim vcrgil. Si requalis momenti,
autcm cjus omnia sinuil cx omnibus habent, ut ex jam non turbulcnlus, ncc cacabacius 33 sed com- ,
partibus totum dignoscatur : utique cas parlcs in- positus et lemperatus 3|

; scilicet, qui inter bonum
telligi vis, quffi cx illa prolatffi sunl, quffi hodic vi- cl malum suo arbilrio agitatus, in ncutram tamen
Varise ectiones.
14 In loco quo ls 1G
seqq. In iiuo est addit
/«/«•//. ct Jun.
alii luiiniiam liheu. I'amel.
n M\o. non motu b'ran. 1!! Ut corporaliter Hhen. Fran. l9 Ul additur a nonnullis. 20 Deum
illiim llhen. Seml. '-> Quani rolehat llhen. -'-' Eum illi lihen. Seml. - 3 Atque llhen. Seml. l>amel. 2i
Utique deterioribua Rhen. Jun. -' Kst alterius, i. c. Rhen. Seml. 26 Disposita jamet contempia Rhen. uui
legendum putabat eoacepta. n Tetram
Rhen. Seml. Oberth. 2U *o'cjjjlo,-, annotuvit. Seml. ™ Praferi Rken.
sotus eum Fabricatam ibid. M El eonfugi el rnihi computum Rhenanut qui mendum agnovit ae
seqq. -,
"
proposuii lectionem quam omnes suam fecerunt. Oppones Rhen. Seml. Obert. 33 Cacabatius Paris. ; •'-'
cacabaceus Fran. " Temporatnr mss. Jun.
Gommentarius.
(82) Ei ohdueeris. Monuiinus
ante non scmel n lat, alque secum ila pugnat. Ll Pr.
iuccrc ct obduci Teriulliano esse refellere et re- u
(85) .1 exciditti. A
lineis tuisscopo abemsli.
Felli, sive contraria, ac inter se pugoantia asseren- Neque puto aUusisse bic ad artem picioris illius •,
lem captum teneri vel tenere. Rhbn. - /•;/ obduce- Cum enini id inlclligi qucal salis cornmode non re-
ns. Ita ut evadere non possis. Rio. currendo ad illam allusionem crederem id Terlul- ,
(83) Exemplarium anftûttoto.lnlelligil exemplar. liano iinlignum in eo semper immorari. Le Pl.

Sic paulo post: « El vis meliora delenorum exem-
(86) Xemo se apud tonsorem. etC. .VI morem res-
planum ferre. » Non aliter adoersus Valentinianos picit, quo speculo uli soleal lonsores; nam et ad-
usurpai ugillarium pro sigiilaii. Rio.
speculum sit mundus muterue, a quo euam
dit, ut
s ») Dispartibilem
v eam ostendunt. lloc estdivisi- novam voccm, speeiatum derivaril auetor, pro eo
bilem, quod tamen cum superioribus
Hermogems quod spcculo apeeiosum apparel
in i : Nam ei ape-
verbw non epngrait. Dicebat enim Deum materiam culuin. mqeil Varro de liog. l.at. lib. IV. < a
exseipao fnisse, qui lamen eeternus erat el indivi- Pam.
speciendoj quod ibi Bpectent. •
sibihs; nunc vero maleriam illain

divisibUem pu-
partem pronus el praeceps, mediae, quod aiunt, agi- * ab ipso, pars scilicel Dei per
communionem. Aut
OC
35 /n-fl . •!_.. _. . .__ r l- _ . T» " tv.
nae (87) aequilibrato impetu ferebatur. Haec, m- el Deus poterat ornari materia, habendo cum a
quies, non est, haec turbulentia 36 et passivitas (38) illa aliquid et ipse commune et jam in hoc neces- ;
non est; sed moderalio, et modestia , et justitia sitaii subjicis Deum, si fuit aliquid in materia
motalionis 31 neutram partem inclinantis (89) 38 .
in propter quod eam formaret. Commune autem inter
Planc, si huc et illuc, aut in alterum magis proclina- illos facis, quod a semeiipsis 42 et semper moven-
rct 39 , tunc inconcinnilatis, et turbulentiae denotari tur. Quid minus materiae quam Deo adscribis? To-
mererelur. Porro, si neque ad bonum, neque ad lum consortium divinitatis hoc erit, liberlas et aeter-
malum pronior erat motus, utique inter bonum et nilasmotus. Sed Deus composite, materia incon-
malum agebatur ut ex hoc quoquc materiam de-
: dite moventur. Tamen divinum proinde, motu
terminabilem adpareat, cujus motus nec malo nec proinde, libero et aeterno. Atquin plus materiae das,
bono pronus (90), eo quod in neutrum vergebat 40 cui licuit sic moveri quomodo Deo non licuit.
inlrautrumque ab utroque pendebat 41 , 235 et
hoc nomine ab ulroque dclerminabatur. Sed et bo- CAPUT XLIII.
num et malum in loco facis, cum dicis motum ma- De motu et illud notaverim. Nam, secundum olla.
teriae in neutrum eorum fuisse propensum mate- : B similitudinem, sic erat 43 , inquis, materiae motus
ria enim quae in loco erat, neque huc neque illuc £36 antequam disponeretur, concretus, inquietus,
devergens, in loca non devergebat, in quibus erat inapprehensibilis, prae nimietate certaminis. Dehinc
bonum et malum. Dans aulem locum bono et malo, subjicis : Stetit autem in Dei compositionem, et
corporalia ea facis, faciendo localia; quia quae lo- inapprehensibilem habuit conditum 44 motum, prae
cum habent, prius est iit corporalia sint. Denique tarditate incondili motus. Supra certamen mo-
incorporalia proprium locum non haberent, trisi in tui 45 adscribis, hic tarditatem. Nam de natura
corpore, cum corpori accidunt. Ad bonum autem maleriae quoties cadas, accipe 46 . Supra dicis : Si
et malum non devergente maleria, ut aut corpora- autcm esset maleria natura mala, non accipisset
lia aul localia non devergebat. Bonum ergo et ma- translalionem in melius, nec Deus aliquid compo-
lum, erras, si subslantias esse vis. Substantias silionis accommodasset illi ; in vacuum enim labo-
enim facis quibus loca assignas. Loca autem assi- rassel. Finisti igitur duas sententias, nec mate-
gnas, cum materiae motum ab ulraque regione sus- riam natura malam, nec naluram ejus a Deo po-
pendis. tuisse converli. Horum immemor, postea infers 41 :
At ubi accepit compositionem a Deo et ornata

CAPUT XLII. r» est, cessavit a natura. Si in bonum reformala est,
utique de malo reformata est; et si per compo-

Dispersisti omnia, ne de proximo quam contra- sitionem Dei cessavit a natura mali, natura ces-
ria sibi sint relucerent. At ego colligam singula, efc savit ergo, et mala fuit natura ante compositio-
conferam. lnconditum adseveras motum materiae, nem, et desinere potui a natura post reformatio-
ea_mque adjicis sectari informitatem : dehinc alibi, nem.
desiderare componi a Deo. Desiderat formationem
quae sectatur informitatem, aut seciatur informila- CAPUT XLIV.
tem quae desiderat formationem? Non vis videri Sed et qualiter operalum facias Deum, sequitur
Deum aequari materiae, et subjicis habere illam ut oslendam. Plane a philosophis recedis, sed ta-
cum Deo communionem. Impossibile enim, inquis, men et a prophetis. Sloici enim volunt Deum sic
non habentem illam commune aliquid cum Deo, per maleriam decucurrisse, quomodo mel per favos.
ornari eam ab ipso. Atquin, si commune ali- At tu : Non, inquis, pertransiens illam facitmundum,
quid habebat cum Deo, non desiderabat exornari sed solummodo apparens et appropinquans ei, sicut
Variae lectiones.
35
Praeceps mediat quod aiunt ginoten Rhen. Seml. Oberth. contra omnes. 36 Terbulenta Rhen. contra
omnes Semler conjtcit delenda esse verba. 31 Nutationis Jun. mutationis Rhen. 38 Judicantis Seml.
Oberth. 39 Proclivarunt Seml. contra omnes. 40 Vertebat Rhen. Seml. 41 Censebat Rhen. et ejus seqg.
contra omnes. 42 Rhen. adjicit bisque legit moventur. 43 Erit Rhen. Seml. 4i Inconditum Rhen. Seml.
Oberth. 45 Motus Rhen. et duo sequaces. 4C Accipis supra judices Rhen. Seml. Oberth. 41 Inserens Rhen.,
contra omnes.
Commentarius.
(87) Media?, quod aiunt, aginoe. Is motus scilicet n multis in locis, prout res tulit, adnolavimus. Hic
qui adeo temperatus ut nullam in partem vergat, passivitatem vocat dissolutionem, sive inordinatio-
parsque nulla praeponderel. Est enim, ut docet nem atque confusionem. Rhen.
Festus, agina foramen cui inserilur et in quo ver- (89) Justitia motationis. Sic inilio \\hr\ dePallio,
titur scapus trutinae. Le Pr. Justitiam pallii dixit. Rig.
(88)Hcec turbulentia et passivitas. In velustis" (90) Nec malo nec bono pronus. Hoc est, neque
exemplaribus legitur turbulenta. Verum magis pla- ad malum, neque ad bonum pronus. Pronus cum
cet turbulentia. Quid passivum vocet Tertullianus, dalivo. Rhen.
m LlliER ADV. IIEUMOCHNEM. 262
facit quidecor(91) solummodo apparens, et magnes * csl Deidextera et manus ambre per quas operatus
lapis solummodo appropinquans. Quid simile Dcus est ea qua: 50 molitus est tlsa. xlviii, 13). Opera
fabricans mundum, ct decor vulnerans animnm, enim manuum tuarum, inquil, cceli (Psal. cn, 26);
aut inagncs allrahens 1'errum ? Nam clsi apparuit per quas et meususest terramet palmocalut>i yj (lsa.
materias, scd non vulneravit illam, quod decor ani- xl, 12). Noli ita 52 Deo a lulari, ut velis illuni solo
mam : el si appropinquavit, sed non cohaesi, illi, visu ct solo accessu lot ac lantas sub<lanlias pro-
quod magnes 1'crro. Puta nunc exempla tua com- tulisse ctnon propriis viribus insiiiuisse. Sic enim
petcrc. Ccrte, si apparendo el appropinquando n:a- clJeremias commendat Ueus faciens terram in va-
:
tcria 1
, fccit ex illa Dcus mundum, utiquc ex quo leutia sua, parans orbem intelligentia sua, et suo
53
apparuil fecit, et cx quo appropinquavit. Ergo sensu extenditcwlum (Jerem. li 15 ; Psal lxiv, 7).
quando non fecerat rclro, nec apparuerat illi, nec Ife sunt vircs ejus, quibus enixus, totum hoc con-
appropinquaverat. Et cui crcdibilc est, Deum non didit. Major est gloria cjus, si laboravit. Deniquc
apparuisse materiac? vel qua consubstantiali suae septima die rcquievit ab operibus(Oen. n, 2j. Ulrum-
pcr a>ternitatcm ? ab ea longe fuisse quem credi- que suo more. Aut si apparens solummodo et ad-
mus ubique
'
,8
apparcre? cui etiam inanimalia et in- propinquans fecit hunc mundum, nunquid cum fa-
corporalia (92) laudes canunt apud Danielem (Dan. B cere desiit, rursus *$&H apparore et appropinquare
iii). Quanlus hic locus (p-io Deus a ma- cessavit? Atquin magis apparerc coepit, ct ubique
in *-$JJ7
teria tantum distabat, ut ncque apparcret nequc ap- conveniri Deus, ex quo faclus est mundus. Vides
propinquaret ante mundi molitioncm ? Credo, pcre- crgo qucmadmodum opcralione Dei universa con-
5 '',
grinatus est ad illam de longinquo, cum primum ci sislunt valentia lacientis terram (93), intelligen-
voluit apparcrc el appropinquare. lia parantis orbem, et sensu cxtendeniis cuelum
non apparenlis solummodo, nec appropinquantis,
sed adhibentis tantos animi sui nisus, sophiam,
CAPUT XLV.
valentiam, sensum, sermonem, spiritum, virtutcm-
At enirn prophcla* et apostoli non ita tradunt quie non erant 55 necessaria, si 56 apparendo
illi
mundum a Dco factum, apparcnle solummodo et tantummodo et appropinquando profectus fuisset 51 ,

uppiopinquante materiae, qui nec materiam ullam HffiC autem sunl invisibilia ejus (94), quse secundum
nominaverunt, sed primo apoitolum abinstitutione mundi 56
Sophiam condilam ini- de factisejus con-
tiuiu '' uiarum iu opera ipsius (Prov. vill, 22} : dc- spiciantur (llom. II, 20), non materiae ncscio qua',
hinc ct sermonem prolalum, pcr quem omnia facta p scd scnsualia ipsius. Quis cnim cognovitsensum Do-
59 Opro/ondum divitiarum
sunt, ct sine quo factum est nikil (Joan. i, 3). Deni- minifDe quo exclamat :
que sermoneejus cosliconfirmita sunt y et spirita ip- et sophias, ut ininventibilia judicia ejus,et ininves-
siut universas virtutes eorum(Psal. xxxm, 6). llic tigabiles (95) vite ejus! (Rom. xi, 33). Quid naec
Variae lectiones.
4U Undiquc M
Rhen. Seml. Oherth. 50 Atquc molitus Rhen. Seml. Obcrth. 51 Rlicnan. et
Lat. Inilia
nost eum, ut solent. Seml. Obcrlh. inverswne lcgunt : ccelum el palmo terram. 5 Non ita Rhen. Seml. -'
Ccelos Rhcu. Seml. Qberth. 5* Univorsa eonstituit. Rken. Sewl. " Brant Rhcn. Seml. '*° Utapparcndo
Oberth cum iisd. 51 Abesse fuisset vult. Lat. M De non mscr. Rhcu. ncc Scml., nec Oberth. 5 J tvl cla-
'
nial profundum iidem. paritcr leg.

:
;
CommeiHarias.
qui dccur. Id est, aliquis decor.
(91) Sicui jacit el Huilinus, lib. n, adv. Ilieronymum. Cui idem
Sed hoc ab Hhenano cst. Nam anloa legebatur. Hieronymus respondet, quidquid dc eo scripserat
« Patit quid docor solummodo apparens. i Quod «ua in Danielem prffifalione, ex sonlentia Ilebrao-
rcclum est. Dccor solummodo Bpparens facit ali- rimi durisse. Quid 1 ijuod idem Hierooymus epist.
quid, hoc cst vulneral auimum, ut ipse mox dicet ad Demetriadem de Virginitato sorvania, citet ei
Lucrclius, iv : ipsius hymni pnemissis, qu;r similitor in Hebrseo
uon habentur, illud quod saccensus sit iguis 49
Bed lamen osto jam quaniovn oiis honoro,
Cni Veneris memnria vis omnihue axhortatnr, etc.
oubitorum, Quomodo otiam D. Augustinus, illud
cx ejusdem proiomio. Quoniam justus es in omni-
Rig. bus qua> leci^ti nobis, epi>t. 1-22. Pam.
tnanimalia ct incorporalia. Alludit ad hym-
(92) (93) \'dleiititifticientistcrram,cle. Joromi.o U, vo-
iiiiin puerorum Dan. iii juxta editionom
triuin oos Grrecee sunl rfj icryrjx, -aj 309(3, Tij ouvÔct. Pro
Cheodolionis nam io Hcbrav non habcri reolo
; quibus lianslulit ot bic et paulo posl auctor. valcu-
annolavil B. Hieronymus. Eumdem etitm citat oxo- tiam, id cst, fortitudincm. inteliigenliam, sensum.
mologesis titulo B. Cyprianus libris de Lttpsis el ie Pam.
Oratione Uominica. Qui toci annotandi pro dicti (94^ Invisibilia ejus. etc. Pro, invisibilia Dei a
livmm eanonica auctoritate, quam etiam Eoclesia mundi creationo oroaluris inlollocla vidontur. Hom.
ilb tnbuit, iu qua non modo nunc Li:Pu.
in sabbatis qoa- 1.
tuor lemporum, sed ab initio nascentis Ecclesise, [95 lninventibiliajudiciaejus,et intnvestigabibss,
Bemper omni solemnitate in saoria fidefiaai de-
in eto. Quando pertinaciter consentinnt exemularii
oaiiiatuin Irium puerorum hvmutim, tostan-
fuiase qoSB yidimus onuaia. arbitror ir.mvoutibilia dioium
wr n.ugusunua Berm. W, de Tempore (qui eumdem pcrindc ac si dicas mcompertibiiia, nempe qua* m-
etiam noimnatim cilatep.
186, dc Jcjunio Sabbati), yeniri nequeant, ct cognosci quamUbet aiuutamur,
263 TERTULLIANI OPERUM PAR« II. — SERIES I, POLIiMICA 264
magis sapiunt, quam ut|tx nihilo omnia facta sint? * probalur co
omnia a Dco ex nihilo facta, nisi quod
quae nec invenire nec investigari nisi a solo Deo Hermogenes eumdem statum describendo materiae,
possent ; alioqui investigabilia, si ex materia sunt quo 61 est ipse, inconditum, confusum, turbulentum
investigata et invenla. Igilur in quantum constitit ancipitis et praecipitis et fervidi motus, documen-
maieriam nullam fuisse ex hoc etiam quod nec tatum 62 artis suae dum oslendit, ipse se pinxit.
lem competat fuisse qualis inducitur, in tantum
Varice lectiones.
60 Probarelur iidem conira omnes. 61 4/. quod est ipse. G2 Documentis Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
quemadmodum et investigabile hic significat, quod inventibilia aliquando legendum
pulavimus. Rhen.
investigari non potest. Meminisse autem debemus — Ininventibiliajudiciaejus,elc.lnGr?ecoes\.ti.v\)&-
Tertullianum in reddendis Graecis duriusculum esse. peuvrja, hocimpervia et incomprehensibilia, ut
est
Id quod in superioribus libris indicavimus. Erat vulgus Porro parum intcrest si legas investi-
legit.
autem haec vox vulgo forlassis usitatior. Nos vim gabiles aut ininvestigabiles, ulrumque enim reddi
Graeci vocabuli, quod est avsiUpeuvrja attendentes, potest ex Graeco dvs^^vlaaT-oi. Le Pr.

ADVERSUS MARCIONEM
LIBRI QUINQUE
239 SYNOPSIS HISTORICA.

Murcio Synopein Pontonatus est circa annum 148, imperante Antonino. Hicinitiovitce castitatem praz
se ferens parentenatus catholicat communionis episcopo. Postea, cum
monachorum instituta professus est,
virginem ad amasset ea abusus est. Ob hunc igitur incestum Ecclesia ab ipsoparente pulsus est, viro cum
primis religioso, ac veritatis amore flagrantissimo, etin episcopalis muneris administratione prazstan-
tissimo. Cui cum Marcio diu, multumque supplicasset,ac p&nitentiam postulasset, apatreprecibus nullis
obtinuit. Romam itaque se contulit, et seniores adiens, qui ab apostolorum discipulis edocti, adhuc supe-
rerant ut in,communionem admitteretur frustrapetiit. Quamobrem exstimulatus invidia, ac ira perci-
,
tus, illisdixit : Ecclesiam vestram ego dissociabo, in eamque schisma sempiternumimmittam; et discedens,
ad impostoris Cerdonis hceresim confugere in animuminduxit(S. Epiphanus, haeres, 42). Cerdonis hxc
erant dogmata: Deumlegis conditoremalium esse a Patre Domini nostri Jesu Christi; hunc bonum fuisse
illum malum ; Jesum Christum veram nostraique consubstantialem carnem non assumpsisse, nec de
virgine Maria natum fuissc. Dupin.
Opus adversus Marcionem conscripsit Tertullianus, postquam in Montanistarum errorem lapsus est, ut
apparet ex illis verbis (cap. 29, lib.i) : Nubendi jam modus ponitur, Paracleto auctore, unum in fide
matrimonium praiscribitur, et dum novas prophetias comniemorat, et de quibusdam revelalionibus lo-
quens scribit (lib 22) De quo inter nos, et Psychicos qucestio est; quaa profecto distinctio,
iv, cap. :
communionis designat diversitatem. Haec lamen minime impediunt quin opus istud Tertulliani optimum
dici queat, et veluii thesaurus antiquioris theologiae. Primum opusculum hoc eodem de argumento exa-
raverat, sed currenli, ut aiunt, calamo, quod postea(lib. iv, cap. i) pleniore positione resciderat, sed et
istud fraude fratris apostatte sibi supreptum dicit; quam jacturam ut.repararel, hocce tertium elucu-
bravil annoxv Severi imperatoris, a Christi Natali 207. Lumper.
TOTIUS OPERIS 'CONSPECTUS.

Primo ilaque loco Dei unitatem et singulariiatem ostendit, cum impossibile evincat duo dan suprema
entia: Quicnim duo poiuit admittere,idem et plura ;£40 post duo enim multitudo,unionejamexcussa,
numerus autem divinitatis summa ratione constare debet. Porro Marcion, utbina sua adstruerel principia,
dicebat Crealorem esse culpandum, quippe malorum auctor dicendus foret, inquienle Scriptura (Isa-
qui
xlv, 7) Ego formans pacem, et creans malum. AtTerlulliauus ostendit impium esse, blasphemum e
:
temerarium de Deo dicere (cap. 3, n. 4) : Sic nondebuit Deus, et sic magis debuit. Deinde Creatoris bo-
nitatem patefacit in omnibus ejus operibus elucescentem, ac praesertim in primi hominis efformatione a<
creatione. Deinde divinae juslitiaj in malorum punitione necesssitatem oslendit, ad malos coercendos et a<
265 ADVERSUS MARCIONEM. 266
avertenda peccata, quae contra Dei mandatum et voluntatem admittunlur (lib. u, cap. 13) Non emmsuffi- :
ciebal bonum pcr semetipsum commendari, nisi vis aliquaprceesset timendi, quce bonum etiam nolentes
appetcret, et custodire impelleret. Effrenis igitur peccandi liberlas panditur peccatoribus, dum illis Deus
proponilur, qui igne et tartaro punire nequii, ct qui timeri non potest, et nolit (cap. 16). Quanto ma-
lum bona igitur severitas,quiajusta,si bonusjudex, idest justus. Item
injustitia; tanto bonumjustitia ;
, /cra bona, per quce opus botium currit bonce scvcritatis, sivcira, sive wmulatio, sive scevitia, Dei videli-
<i
cct voliliones, quas nos hisce vocibus significamus, omnes tamen humanas a Deo passiones procul
ablegantes. Cum tamen philosophi, eorumque sectatores ha.-retici, ne Deum inducerenl sive passionibus
obnoxium, sive mutabilem, ct cx consequenle corruptibilcm et mortalem, omnino insensibilcm finge-
bant (cap. 16). liene, reponobat Tertullianus, quod Christianorum est, etiam mortuum Deum credere,
et tamcnvivere in (hvo cevorum. Stultissimi, qui dc humanis divina prcedicant,
ut, quoniam in homine cur-
ruptorice conditionis habcntur hujusmodi passiones, idcirco ctinDco ejusdem slatus cxistimentur. In qui-
bus vcrbis apparet Tertulliani icvo constantcm fuisse et ralam de Christi divinilale, ac Irium personarum
unitate, doctrinam. Dein, suum prosequens sermonem, subdit Discernc substantiam, et suos ei distnbue
:
tensus tam diversos, quam substanticr. exitjunt, licet vocabulis communicare videautur. Nam et dexte-
ram, et oculos, et ; non ideo tameu humanis comparabuntur, quia de appellatione so-
pedes Dei legimus
cianlur... 1'rior bonitas Dcisecundum naturaui, scveritas postcrior secundum causam (cap. 13, 14). Pri-
mum igilur malum pcccatum, quod pccna subsecuta est, quse 911 malum esl; at alterius generis malu ,
scilicct quibus repcndunlur, arterum suo nominc bona, quia justa,'et bonoram dcfcnsoria, et dcliclorum
inimica, atquc in hoc ordine Deo digna.

Ut vero mali originem detegat, humani libcrtatem arbitrii conslituit Tertullianus, dicons : In quo
hoc ipsum inttuji) ct similitudo Dei deputarelur, arbitrii scilicet libertas et potcstas. At imago semper est
originali inferior, et opus infcrius artifice, proplerea nalura sua defeclibile (cap. 10); ct sicut Dcus ho-
inini ritir statitui induxit, ita homo morlisstatum adtraxit, ct idem de angelo dicendum Deus enim ange- ;
lum fecit, qui seipsum in daemonem commutavit. Et hoc pacto objectionem solvit, ad accusandum C.rea-
lorem ex hominis el angelorum lapsu desumptam nimirum vcl inscitiae et ignoraiuia si peccatum
;
1
,
utriusque non pramovit; vcl malitiie, qui, cum praviderit, non impedivit. Nam Deus el/idem et gravitatem
suam omni opcre scrvare debebat
in conservavit igitur opus, quale condideral, ul est libero prae-
;
7). Si cnim semel homini permiserat arbitrii libertatem et potestatcm, utique fruendas
ditum arbitrio (cap.
eas ex ipsa inslitulione pcrmiscrat possc autem pcccare esl hujus libertatis consectarium, quo
: Deus I
permisit cum adjunclis suis, peccatis scilicel et suppliciis, quoe omnia poslea in sua.- gloria? ostensionem
convertit.
Poslca ad ttfessis missioncm ct incarnationem progrediens, dicit (lib. m, cap. 3) Christum non cx solis
virtutibus crcdcuihnu fuisse, sed cx pra^viis prophelarum dfl illo valiciniis; siûidem dictum erat, multos
tamen admittendos. Ubi et illudanimad-

venturos, rl signa facturos ei virtutesmagnas cdiluros, ncv idco
verlii a jam transuctis cnuntiari, quia apud Deum non sit
prophelis (cap. 5) idco fulura iulcrdum pro
differentia temporis, apud quem uniformem stutum tcmporum dirigit atternitas, ct divinationi prophcticir
familiare est quod prospidt, dum prpspicitjam visum, atque itajamexpunctum, id est onrni modo futu-
runt denionstrare. Ut vero oslcnderet Dcum verum hominem fuisse, non umbratilem et phantasticnm,
dicit, si iii non fuisset vera humanitas, ncc credendam in eo veram divinitutcin (cap. 8i
C.hristo Nam :
St in Christo non crul quod videbatur, ct quoderat mcntiebatur, caro ncc caro, honio ncc homo, proinde
Iktts Chrtstus, ncc Dcus. (,ur cnim non ctiam Dci phantasma portacit ? Au crcdam ci dc intcriorc. subs-
tanltu, ijti w/ </(• c.rlcriorc frustratus ? Yerumautem hominem
omnia ostendunt qtue de eoin Evan- fui^se,
geliis scripia leguntnr, videlicet et tetigisse, et tactum ab

scriptum est enim tangendo infir-
aliis fuissc ;
moseos liberasse, a pecoalrice lactos ejus pedcs ac perfaso ungucnto delibutos, nec non passum, inor-
luum, et spirilum ab co emissum, et posl resurreclioncm se carnem el ossa habcre demonstr;.-
jubcndo ut cum tangorent et palparont; alioquin, si veram non babuissel carnem, ncc passus, ncc mor-
tuus fuisset. propterea ncc rcsurrcxisset proinde inanis cst Gdes nostra, inanis ot [pnedicatio apostolo-
;
rum, qui falsi Dei tcstes invonircnlur.

••?•? Marcionitaa objiciobant carnemassumere indignum fuisse Chrislo.eamenim
tcrrcnam substantiam,
stercoribus infertam, cloacam uterum tirgiius appellabsmt, ct partus immunda ct pudenda tormenta^
eipucrpcrii spurcos, no.vios, ludicros c.vitus latc pcrscquebantur (eap. 11). Al hfec omuia dicil Tertulha-
BBS sanctissiina ac rcccrcnda cssc opcra naturtc, qu85 lainon oun Harcio indigna Deo osiendorel. nihil
lamen proficiet; nam non erit tndignior mortc natiritas ctcrucc mfantia ct natura
pama et earne dam-
natio. St vcrc tsta pusstts cst Christus, ntinus
fuissct uasci (eap. 10 Cffiterum, si ad ccrtum spcctcmus, .
uulla subslantia digna cst quam

Dctts induat. Quodcunquc iiiduerit ipsc, dtijnum facit. absquc mcnc
tamcn;ct idco qualc cst ut dcdcctts c.vistimavcrit vcritatcm potius quam mcndacium carnisf Verum. cuni
prsanunuatan foret de c.hristo, eum opprobrus satnrtadum et confusione operiendom, adeo ni vermis
apparoret et non homo. orubescoio oportebat dib. iv, cap. 2H ut dcdccorc cjus salus >. 'istarct:
Patrol. II.
9
et quoniam homo nonerubuerat lapidem et lignumadorans, eadem constantia non confusus de Christopro
impudentia idololatrice satis Deofuerat pcr impudentiam fidei. Addit notum omnibus comporlumque fuhse,
Christum natum ex familia David, cum adhuc apud Judaeos iribuum et familiarum dis.iuctio cuslodire-
tur (lib. iv, cap. 7), ct in censu reperiretur Augusti, qucm testem fidelissimum Dominicce nativitatis Ro-
manaarchiva custodiunt. Se Filium hominis appdlavit, dum sibi polestalem tribuit peccata dimittendi,
ut patesceret verum Deum simul esse, et hominem vcrum neque enim mentiri posset Christus, ut se :
Filium hominis pronuntiaret, si non vere erat; nec peccaia dimiltere, si verus Deus non fuisset, homir.em
proinde fuisse illum quem Danielis prophetia consecutum pramuntiabat judicandi potestatem. Verum de
Christiregno loquens Tertullianus, apertissime ostendit se Chiliastarum opinioni adhaesisse, quod mirum non
esse debet perpcndenti et Montanitarum visionibus fidem adliibuisse.
Ut rerum Creatorem accusarent Marcionitae, eo praesertim utebantur anificio et dolo, quo Novum
Testamentum Veteri opponebant; et si quae sive in lege, sive in prophelis vel dura vd abjcc iora
occurrebant, parvi penderent et ceu contemptibilia exaggerarent. Al Tertullianus illa duo Testamenia
non a diverso prodiisse auctore patefaciebal, sed ab uno eodemque, qui lamen diverso se gessil modo
juxta humani generis staium et conditionem. Primo enim Deus nonnisi tenuiora pollicitus est praemia,
veluti arrhabones sublimium divitiarum, quas illis reservavit. Divitias prtestare Deo non incongruens
dicit, per quas multa inde opera justiticn et dilectionis administrantur, sicut et alia terrena bona data et
promissa in Veteri Testamento quae non minus quam ccelestia ad Creatorem coeli et terrae distribuere
;
et elargiri pertinet (1). Objecta quoque diluit desumpta cx Israelitarum furlo, quod in /Egyptios Deo
jubente commisisse videntur Hebraei, et alia ex praeceptorum contradiciione deprompta, uti quando
illis (2) vetuit £13 facere similitudinem omnium quce sunt in ccelo, et in terra, et in aquis, et simul
\uss\\.serpentis cenei ut effigiem efformarent, et Cherubim et Seraphim aurea in arcce figuratum excmplum
solius idololatriae causaprohiberi. Sic et talionis legem ideo datam dicit, ut commissio
(3) ubi dicit imagincs
injurice metu vicis statim occursurce, repastinaretur et licentia retributioms prohibitio esset provocationis.
Ridebanlhasrctici et aspernabanturquae inVeteri Testamento abjecliora videb.intur, cujusmodi suntcruenta
sacrificia (4), ablutionum negotiosce scrupulositates ct ciborum delcctus. Haec autem omnia a Deo fuerunt
praestituta, ut istis legalibus disciplinis occurrentibus ubique, ne ulli momcnto vacarent a Dei respectu...»
utnihildearcanis attingam significantiis, legis spiritualis scilicet et propheticce et in omnibus peneargu-

mentis figuratce (5). Si lex, scribit, aliquid cibis detrahit, et immunda pronuntiat animalia, quae aliquando
benedicta sunl, consilium exercendse continentiae intellige, etfrenos impositos illi gulae agnoscc, quae cum pn-
nem ederet angelorum, cucumeres et pepones iEgyptiorum desiderabat. Agnosce simul et comitibus gulae,
libidini scilicet atque luxuriae prospectum.... : proinde ut et pecuniae ardor restingueretur ex parte, de qua
victus necessitate causalur, pretiosorum ciborum ambitio detracta est; postremo, ^-l^ ut facilius homo ad
jejunandum Deo formaretur...., sacrificorum quoque onera, et operationum, et ablutionum negoliosas scru-
pulositates nemo reprehendat.... ; sed illam Dei industriam sentiat qua populum pronum in idololatriam et
transgressionem, ejusmodi ofliciisreligioni suae voluit adstringere, quibus superstitio saeculi agebatur, ut ab
ea avocaret illos (6). Sed in ipsiscommerciis vitae et conversationis humanae domi ac foris, ad usquecuram
vasculorum omnifariam distinxit, ut istis legalibus disciplinis occurrentibusubique, ne ulli momcnto vacarent
a Dei respectu.... Ad lioc beneficium, non onus legis adjuvandum prophetas ordinavit, docentes Deo digna.
auferre nequitias de anima, exquirere judicium, et caelera, qua religionis essentiam etperfectionem in virtute
et bonis operibus locatam evincunt. Longius progreditur in hac exponenda doctrina, ct in lege praeceplam
probat caritatem, et injuriarum veniam, reservata Dco vindicta, quae necessaria est, utscelestihomines in or-
dine contineantur (7). Addit Christum conditionaliter nunc fecissedivortii prohibitionem, si ideo quis dimit-
tat uxorem, utaliam ducat. Dcnique hanc circa fidem regulam tradit (&),nihil temere credendum, temere
porro credi, quodcumque sine originisagnitione creditur. Lumper.
LIBER PRIMUS.
ARGUMENTUM. roseril, et Deum quem iuvenerat, exstincto Iumin<
Cum prius opusculum suum adversus Marcionem fidei jam destinandum haerelicum docet
amiserit;
pleniore postea compositione rescidisset Tertullia- quia, deserto quod prius fuerat, id postea sibi ele-
uus et eam frater quidam deinde apostata mendo- gerit quod rctro non erat; siculi lalius libro dj
sissimum exhibuisset, nccessitas illi facta est emen- Prîscriptionibus adversus Hêreticos sustinue
dationis, et innovationis occasio aliquid adjicere rit.
persuasit ; unde in quinque libros opus istud II. Deinde, duos deos illum attulisse; Creatorem
excrevit, quorum primi libri argumentum hic da id est noslrum; et suum ac Cerdonis informaton
mus .
sui; illum malum, hujus vero bonum.
I. In primis itaque post invectivam in Marcionem IH. Verum, Christianam veritatem districte pro
Ponticum, quod nuptias abstulerit, Evangelia cor- nuntiasse :Deum, si unus non sit, non esse, eo quo
209 LIB. I ADV. MARCICLNEM. 270
summus magnus sit , cui nih 1 adaequari possit. * deum Marcionis, qui sub Antcnino; tum, quod
IV. Non posse etiam duo summa magua; etiam pitecesscrit tcparaiioucra illam Legifl et Lvangelii,
dislincta suis finibus consistore. quam in antilliesibus Marcion primua comrneiitus
V. Si cnim duo summa magna, eliam plura admitti est.
debere, cum Valenlino, qui usque ad ti iginta ajonum XX. Fruslra aulem obstrepi ab diversa parte,
feius, examen divinilatiscffudit. quod Marcion regul.m i.on innovarit, sed rctro
VI. Atqueadeo, non modo duopares, sednecdis- adultcraiam rixurarit, cxempo Pauli, qui 1'etrum
pares deos posse conslitui. reprchenderit, quia in illo solum conversationen'
VII. Neque vcro illi patrocinari nomen Dei, cliam rcprelrcnderil, no.i fulein Crcaloris.
aliis permissum in Scripturis ;

quia idcirco eis non XXI. semper fidem
Stelisse ilaque in Crcatorem
compctit possessio summi magni. ct in Cluistum cjus, non modo sub apostolis, sed
VIII. Porro lueresim Marcionitarum vel inde pro- el in aposlolicis Ecclesiis : apui quas Christus, non
bari, quod novum Deurn faciant, cum verus Deus alterius dei quam Crcatoris oslenditur.
! aelernus sit. XXII. Jam veio naluralilcr bonum dici non posse
IX. Idque, eiiamsi solum agnitione novumdicant, deum Marcionis, qui ab inilio homini lapso non
!
quod Deus ignotus esse non poluerit, neque in- B succurrerit.
i cerlus. XXIII. Neque rationabiliter bonum, co quod
X. Sed a primordio semper agnitus; quippequcm homini (juxta Marcionem a sealieno) succurrere vo-
aiiima el conscicntia, ctiam ellmica, novcrit. luerit.
XI. Proiudc, cum Dci sint ornnia, si niliil crcavit, XXIV. Nequc perfeete bonum, quod, juxla Mar-
deuiu non esse qucin Marcion slatuit. ciouem, animam solain sahel, non carnem, quse
\ll. Ut autcm illum dcum esse confiteri posse- tamen apud illum tinguilur, dc niipliis tollitur, et in
mus, sine causa tamen esso eum debcrcmus argu- confcssione nominis ssevitiam palilur.
inenlari, qui rcm non baberet, cum res causa sit ut 2 IG XXV. Proinde, Dcum non sola bonitatc ccn-
sit aliquid. sendum.
\1II. Nequc vero opus essc parum dignum Deo XXVI. Verum de judicio quoquc, qui viudicet
mundum; ipsis tcstinioniis phrlosophorum probal. peccata, ct damnet.
\1V. Imo etiam minuliora. animalia aut juvaie aut XXYII. Alioqui peccatorihus nullum timorem
Isedera ; et ncc aquam Dei crcaloris reprobari a dco fo.-c.
Marcionis, ([uasuos abluit : necoleum, quo suos un- fj XXVIII. Et sic cliam slare non posse tidei Su-
guil : nec pancm, quo ipsum corpus suum re- cramenlum baptisma, quod rcrnissio est delictorum,
praesentat (hoc est prseaens ostendit) in sacra- absolulio mortis, regeneraiio, conseculio Spiritus
mcnlis. sancli, signat deniquc et lavat : quse confcrre rron
\V. Deinde addit, deo Marcionis non esse suum poleatj nisi qui a primordio creavil hominem, el
*•? I."» cceluni et mundum (de quo latius infra lib. v), animam ei coutulit, et pro pcccalo ad mortem d.un-
lum quod ad quindeeimum usque Severi imperaloris navit.
aimiiin (quo hflSC scripsisse sc auctor indicat] nulla XXIX. Postremo Marcionis hceresim impugnal,
liifl siibstantia com|)crla sil, tum quod alioqui no- qua lingui nolebat nisi virgines ct cSBlibes, tuin
vcm dcos aa&ignare ccnsebitur Marcion. quod conjugium benedixerit Deus, tum quod.si nup-
Wl. Neque ilium cssc invisibilia sola operatum tiaj non sinl, sanclitas erit nulla inio hoc eril semen- :
iicuti latius cliam dicto lib. v, infra), sed ejusdem lem tolum gencris liumani coinpesecre.
•sse auctoris visibilia ct invisibilia. XXX. Denique, epilogo brcvi lcclorem ad sequen-
WII. Kt vcro nou sufliccre illi dco unum opus teslibros prseparat. Pam.
berationifl hominU, cum etiamper ali» opera seve-
us Deus protuleril iu notitiam.
CAPOT PRIMUM.
\WII. Hevelatuni ilem illum uon rccle dici, qui * Si quid rciro geBtum est nobis advorsus Maieio-
ie [ua naiura cx operibus, nec doctrina cx prsedica- ncm, jam hinc viderit (i). Novam rcm adgredimur
ionibua revelatua sit, ex veterc. Piimum opusculum quasi propera-
\l\. Neque ciiam in Chris-to Jesu lum quod is lum (2) plcniore postca composilioi.e reseid. ram.
evelalus sit plus cenlum quindeoim annis ante llinequoque nondum exemplariifl suffectam, fraude
Gommentarius.
(l) .Sj tjuid retro gestum
nobis adverstu Mar- r.</ ntum. Hieronvmus, comm. inAbdiam: • Si
refcrt
:••»' "i, jam
hinc viderit, Diserlissime abdicatquid- hocille, tam de libris ad Herennium, quam de rh. -
uid adversus Marcionem anto hosce libroa compo* toricis, quos cgo \el ad
perfectissimos puto,
uerat. U vero fuisse versuum aliquid, minime esse comparationem aenilisperitic dicere potuit, quaato
utandum oaiendimus, prsefatione ad poemata quse magis ego libere prontebor el lud i>- pu i ; ^ i
ulgo Tertulliani nomine adversus Marcionem ingenii, cl hoc maturse senectntis. In libris quoque
ms-
nptM.ro Septimianis obtrudi solent. Uig. contra Marcionem Scptimius Tertullianus hoc idcm
(•) l
'
r ' mu >"oi>uM-uluintiuasi propcratum. hicUoz- passus cst etOrigcnesin Cantic. canticorum, el
:
nn ej rude, qualia Origeni el Quiotiliano, aiquc Quiniiliaoua in duodecim libria hiffitutionis Orai -
nam Tulho quaedam excidisso m lib. ad Heren- rice, b 1d.
271 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES 1, POLEMICA. 272
tunc fratris, dehinc apostatae (3), amisi ;
qui forte * apud Pontum quam quod illicMarcion natus est (H)i
descripserat quaedam mendosissime, et exhibuit Scytha telrior, Hamaxobio instabilior, Massageia
frequentiae (4). Emendationis necessitas facla est. inhumanior, Amazone audacior (12) ; nubilo ob-
Innovalionis ejus occasio aliquid adjicere persua- scurior, hieme frigidior, gelu fragilior ; Istro fal-
sit. Ita stylus iste nunc de secundo lertius, et de lacior, Caucaso abruptior. Quidni ? penes quem
tertio jam hinc primus, hunc opusculi sui exitum verus Promethseus Deus omnipotens blasphemiis
necessario prsefatur, ne quem l
varietas ejusin dis- lancinalur 6. Jam et bestiis illius barbarise impor-
perso reperta confundat (5). Pontus qui dicitur tunior Marcion. Quis enim tam caslrator carnis
Euxinus 2 nomine
, natura 3 negatur (6), illuditur. castor, quam qui nuptias abstulit ? quis tam co-
Caeterum, hospitalem Ponlum nec de situ aestimes : mesor mus ponticus, quam qui Evangelia corrosii ?
ita ab humanioribus fretis nostris, quasi quodam Na3 tu, Euxine, probabiliorem feram philosophis
barbariae suae pudore secessil. Gentes ferocissimae edidisli, quam Christianis. Nam illa i canicula Dio-
inhabitant (7), si tamen habitalur in plaustro. Sedes genes (13) hominem invenire cupiebal; lucernam
incerta, vita cruda, libido promiscua £-17 et plu- meridie circumferens : Marcion Deum quem inve-
rimum nuda, etiam cum abscondunt, suspcnsis nerat, exstincto lumine fidei sua: amisit. Non nega-
de jugo pharetris indicibus, ne lemere quis 4 in- B bunt discipuli ejus primam illius 8 tidem nobiscum
tercedat. Ila nec armis suis erubescunl (8). Paren- fuisse, ipsius litteris 2-lHhinc jam testibus : ut
tum cadavera, cum pecudibus csesa, convivio con- destinari possit hcereticus, quod prius qui, deserlo
vorant. Qui non ita decesserint, ul escatiles fuerint. fuerat, id poslea sibi elegerit quod retro non erat.
malediclamors est. Nec feminae sexu-mitigantur In tantum enim haeresis deputabitur quod postea
secundum pudorem ubera excludunt, pensum : inducitur, in quantum veritas habebitur quod retro
securibus faciunt; malunt militare, quam nubere. et a primordio Iradilum est. Sed alius libellus hunc
Durilia de ccelo quoque. Dies nunquam patens : gradum sustinebit (14) adversus hserelicos, etiara
sol nunquam libens 5 (9); unus aer, nebula ;

totus sine retractatu doctrinarum revincendos, quod hoc
annus, hibernum ;
omne quod flaverit, Aquilo est sint de praescriptione novitalis. Nunc quatenus ad-
liquores ignibus redeunt (10), amnes glacie ne- mitlenda congressio est, interdum, ne compendium
gantur, montes pruina exaggerantur. Omnia tor- praescriptionis, ubique advocatum, diffidenliae de-
pent, omnia rigent : nihil illic nisi feritas calet, putetur. Regulam adversarii prius praetexam, ne
illa scilicet quse fabulas scenis dedit, de sacrificiis cui lateal in qua principalis qusestio dimicatura
Taurorum, et amoribus Colchorum, et crucibus Q est.
Caucasorum. Sed nihil tam barbarum ac triste

Varioe lectiones.
1
Quemquam Rlien. Pontus igitur, qui Euxinus Rhen. 3 Nalura omitt. Rhen. 4 Ne quis temere Jun.
2
ut indicibus notentur, ne quis Rhen. 5 Liquens Wouiver. liber Fran. 6 Laciniatur alii. ille Semler. 8 Illis
"'
vel illi ulii.

Commentarius.
(3) Tunc fratris dein apostatce. Marcionis, qui Rig.
frater fuit quandiu vere Chnslianus. Liquet ex ver- (9) Sol nunquam libens. Sic habet vetus exem-
bisantecedentibus Terlullianum adversus Marcionem plar. Dicas hano regionem a sole haud libenter as-
scripsisse. Le Pr. pici, tam male illic lucet. Rig.
(4) Exhibuitfrequentice. Hoc est, emisit in vulgus (10) Liquores ignibus redeunt. In Pontica illa fe-
Sic in Apologetico frequentias montium dixit feras ritale, inquit, « Omne quod
Aquilo est. » flaverit
montiuin incolas.Io. Itaque liquores omnes gelu concrescunt, nec nisi
T
(5) A e quem varietas ejus in disperso reperta suppositis ignibus redeunt, hoc est, resolvuntur in
confundat. Hoc frustra metueret de versibus, si liquores. Id.
quos adversus Marcionem scripsisset. Nam i 111 salis (11) Quam quod illicMarcion natus est. Telra
sese ab hoc styli genere secernunt procul. Rig. licet et horribilia sint quae de Ponto Euxino adja-
(6) Pontus quidicitur Euxinus,natura negatur. Q cenlibusque populis feruntur, nihil lamen tetrius
Sic emendavimus, suadente veterum exemplarium aut horribilius cogitari potest quam quod ibi natus
scriptura hujusmodi, Pontus qui igitur Euxinus. iuerit Marcion. Le Pr.
Voluerat Pithceus, Pontus qui a Grcecis Euxirius. (12) Amaxonc audacior. Vulgo Amazonia. Scri-
Nihilominus tamen probari potest vulgata lectio, bendum ut est in exemplari, Amazona. Amazonam
Pontus igitur qui Euxinus natura negatur nomine dicit, ut Sirenarum pro Sirenum, et Synopae pro
illuditur. Rig. —
Euxinus,naturanegatur. Etenim Cynopes, Vide Apologeticum. Rig.
fallit mendacio cognominis, cum ob ingenium loci (13) Nam illa canicula Diogenes, etc. Cynicusille
ac feritatem naturte, aêvo; dici debeat. Rig. Cum — Diogenes diclus ob libertatem quam in carpendis
dici debuerit inhospitalis, unde Ovid. : tum hominibus, tum etiam diis absumebat. Paritei
Apolog., cap. 14. « Romanus Cynicus Varro tre
Quem tenct Euxini mendaxcognominePontus. LePr. centos Joves, » etc, ut scilicet Graeco Diogeni Ro
(7) Gentes ferocissimcn inhabitant. Gentes illae manum opponeret. Le Pr.
fuere Sarmalae, Geloni, Massagetae et genus univer- (14) Sed alius libellus hunc gradum sustinebn
sum populorum hamaxobiorum, de quibus eorumque etc. Citat hic haud dubie mododictum librum de Prce
feritate horrescunt hisloriae. Id. scriptionibus adversus hcereticos ; quippequo docui
(8) Ita nec armis suis erubescunt. Haec enim tur- revincendos haareticos, sine traclatu doctrinarum, d
pis et propatulae Veneris suse signa prostituunt. Pra;scriptione novilatis. Pam.
273 LIB. 1 ADV. MARCIONEM. 274
CAPUT II.
A CAPUT III.
13
Dnos Ponticus dcos affert (15), lanquam duas Principalis ilaque, et exinde lota congressio,
symplcgadas naufragii sui (16) qucm ncgarc non

: de numero : an duos deos liceat induci, si forte
potuit, id csl 9 Creatorcm, id est nostrum, et quem poelica et pictoria liccnlia (22) et tertia jam hae-
probare non poteril, id cst fuum: passus infclix retica. Sed veritas- Christiana dislricte pronuntia-
hujus pnesumpiionis instinctum (17), de simplici vit : Deus, si non unus est, non cst : quia dignius
rapitulo Dominica; pronunliationis 10
, in homines credimus non esse, quodcunque non ita fueril ut
non in deos disponentis exempla illa bonae et malre essc dcbcbit. Deum autem ul scias unum esse de-
arboris, quod ncque bona malos, ncque mala bonos bere, quaere quid sit Deus, et non aliter invenies.
profcrat fructus (Matth. VIII, 18): id csl, ncque Quantum humana conditio de Deo definirc potest,
mens vcl fides bona, malas edat opcras, neque mala id definio quod et omnium conscientia agnoscet
bonas. Langucns cnim (quod ct nunc multi, et Dcum, summum csse magnum (23), in ifternilale
maximc haerctici) circa mali qBaestionem, « undc constitulum, innatum, infectum, sine initio, sine
malum (18)? » ct oblusi3 sensibus ipsa enormitate fine. Hunc cnim statum aeternitati censendum, quae
curiositatis, invenicns Creatorem pronuntiantem n summum magnum Deum efficiat, dum hoc est in
(Isa. Ego sum qui condo mala (19); quanto B Deo ipsa, atque
lxv, 7) : ita et caHera ; ut sit Deus sum-
ipsum prasumpserat mali auctorem, et ex aliis mum magnum, el forma, et ratione, ct vi, et po-
argumentis, quae ita persuadcnt pervcrso cuiquc, testate. Cum dc isto conveniat k apud omnes (nemo
lanlo in Crealorcm inlcrpretatus malam arborcm enim negabil Deum summum magnum quid esse,
malos fruclus condentem, scilicet mala; alium nisi qui poterit Deum imum, modicum quid, e con-
fclDdcum pnesumpsit esse debcre in parlem bonae trario pronuntiarc, ut Deum neget auferendo quod
arboris bonos fructus. Et ita in Christo quasi aliam Dei est), quae erit jam conditio ipsius summi magni ?
inveniens dispositionem, solius ct pura> benignila- nempe ut nihil illi adaequetur, id csl, ut non sit
tis, ut divcrsa' a Creatore, facile novam et hospi- aliud summum magnum, quiasi fuerit, adfoquabitur.
lam argumentalus esl divinitalem in Chrislo suo et si adaequabitur, non erit jam summum **50 ma-
revelatam, modicoque exinde fermento totam fidei gnum, eversa conditione, et, ut ila dixerim, lege
massam harclico acore n decepit (20). Habuit ct quae summo magno nihil sinit adaequari. Ergo
Cerdonem qucmdam (21) informatorcm scandali unicum sit necesse est, quod fuerit summum ma-
hujus; quo facilius duos deos caeci perspexissc se gnum, par non habendo, ne non sit summum ma-
exislimavcrunl. Unum enim non inlegre viderant. n gnum. Ergo non aliter erit quam per quod habet
Lippicntibus etiam singularis lucerna numerosa essc, id esl l * unicum omnino. Proinde Deus cum
esl. Altcrum igitur deum, quem confiteri cogeba. summum magnum sit, rectc veritas noslra pronun-
tur, dc malo infamando deslruxit alterum, quem tiavit: Deus, si non unus cst, non cst. Non quasi
:
commenlari conniicbatur, de bono proferendo cons- dubitemus esse Deum, dicendo Si non unus, non :
truxit. Has naturas quibus disposuerit articulis, per est; sed quia quem confidimus csse, id eum 15 de-
ipsas rcsponsioncs nostras ostcndimus. finiamus esse quod si non est, Dcus non est, 16 sum-
Varirc lectiones.
9 Id
cst flinitt. Latin. I0
Pramuntiationis alii. " Pramunliantcm alii. I2 Acrore Scmlcr cod. Pithrri.
13 Est Jun. » 15
Id ct Jun. Vcnct. Reg. Iidem Scmlcr. idcm Fran. 16 Et inscr. Scmlcr.
Comnientarius.
(15) Duos Ponticus deos affert. Argumentum hu- nequitia,
jus capilis hisverbis indicat auctor /V duobus diis :
(21) Hahuit et Ccrdoncm i/uemdam. Ccrdonis dis-
marcionis, quod prsecipue tractaiur his primo el se cipulus Marcion maîsiri doctrinam adhuc adauxil,
cundo libris adversus marcionem. Dc quo ctiam B. n sicque pessimi magistri optimus fuit discipulus et
Juslmus apolog., II. Pam. u imitator. Le Pr.
(16) Tanquam duas symplegadas naufragii sui. (22) Si fortc poeticaeipictoria licentia. Quonfam
Symplegadas sunl duo Bcopuh, seu mavis rupes in COncessa omnia videntar pictoribusalquc poelis, oa-
mari ad Bosphorum Tbracium. Dicuntur pctra^ Cy- dcm iicentia Harcion uti vcllcse signiiicat, ui impie-
aeaa ab Ippollonio Rhod., lib. Argon. ct Cyaness i tatem in Deum aslruat. Ncquc dc nihilo hic pktone
symplegades ab Euripide in Medea. Lb 1'u. Eacitmentionem nam, ut alio loco monuimus,
;
(17) Pat&sus hujus prcesumptionis instinctum. S\c Appellesct Hermogenus professione pictores fuerunl.
prmcipio lihri de Virginibua velandh a Prbprium : antcquam ad lurbandam lu-elesiam animum appellc-
tam negotium passus meaa opinionis. > Rig. rent. Id.
(18) Circa mali qucestionem, unde malum. Hoc Dcum summum cssc magnum. Pulcnra Dei
(23)
est, languentes circa mali
qusestionera. QuassUo au- detiniiio.quantum, ui verbis auctoris pnecedeniibas
leta illaesl Unde malum?
:
ln. atar, « hnmana conditio de Deo definire potcst. »
,l
Ego sum qut condo mala. Vatic. II ms. cod. Similiter antem dixil infra eap. 7: «ll.mc aempe Dei
-')
cr«o, etpaulo post

creantem pro condentem. Sed substantiam invenies solam innatmm, infectam, solam
mu? legitur alibi
ab auctore, non solum lib. de l'u- aHernam, ct univorsitatis eooditrioem. i El supra
ga |J»P«««ctt«,. sed etiam
lib. n adv. Marc. Pam. lib. ad Bermogenem eap. 7 ^ Deuna asteraani, sive :
i-i" rotow fidei massam hceretico acore decepit.

innatum, omuibus maiorem el suWimiocem, nec n.i-
i
ropne, decepit. Esi emmperfidie quanlam in accti tum nec faclum, sine inilio, sinetine. » Pam.
mumscilicct raagnum. Porro, summum magnum uni- 11 subjectioncm caetcrorum graduum, quasi culmen
cum sit necessc est. Ergo et Dcus unicus erit. Non dominationis cxcipitur? Sed etiam alterius formae
alitcr Deus, nisi summum magnum ; nec alitcr sum- reges, qui singulares in unione imperii praesunt, si
mum magnum, nisi parem non habens ; ncc aliter 22 minutalibus, ut ila dixerim, regnis undique con-
parem non habens, nisi unicus fuerit. Certc qucm- ferantur in examinationem, qua constet quis eo-
cumqne alium Deum induxeris, non alia poteris rum prancellat in substantiis et viribus regni, in
eum formatueri Deum, quam ul et il!i proprium di- unum necesse est summitas magnitudinis eliquetur,
vinitatis ascripseris, sicul aeternum, ita el summum omnibus gradatim per comparationis exitum de ma-
magnum. Duo summa magna quomodo consis-
ergo gnitudinis summa expressis et exclusis. Adeo etsi
ten!,cum hoc sit summu n magnum.par non haberc? in disperso multifariam videtur summum magnum,
par autem non n habcre, cum 18 uni competat, in suis viribus et sua natura et suo statu unicum esl.
duobus esse nullo modo possii. cum duo dii conferantur, ut duo regcs ct
Proinde,
duo summa magna, in alterum concedat necesse est
CAPUT IV. unio summi magni, ex sententia comparationis, qua
23 summum ex 2 '' victoria sua constat, superato aemu-
Sed argumenlabitur quilibct, posse et duo summa •* lo alio magno, non lamen summo ; atque ex defec-
magna consistere dislincti atque disjuncta in suis tione aemuli, soliludinem quamdam de singularilate
finibus, ct utique advocabit exemplum : Regna ter- praestantiae suae possidcns, unicum est.Ineluctabilis
rarum tanta numero, et tamen summa magnainsuis iste complexus in hoc sententiam constringit, aut
quibusque regionibus, et putabit utique 19 humana negandum Deum esse summum magnum, quod ne-
divinis eonfcrenda. Jam ergo,
huic argumentatio- si mo patietur sipicns, aut nulli alii communican-
ni locus dabitur, quid prohibet,
non dico et tertium dum.
et quartum deum inducere, verum tot jam numero
quot et gentium reges ? De Deo agitur, cujus hoc

CAPUT V.
principaliter proprium est, nullius cxempli capere Aut quae ratio duo summa magna composuit ? Pri-
comparationcm. Hoc natura ipsa, si non aliquis mo enim cxigam cur non plura, si duo? quandolo-
Isaias, vel ipse per Isaiam Deus concionabitur Cui : cupletiorem oporteret credi substantiam divinitatis,
me similabitis (24) (Isa. xl, 25)? Divinis forsitan si compc teret et numeris. Ilonestior et liberalior Va-
comparabuntur humana? Deo non ita 20 : aliud enim lentinus (25), qui simul ausus est duos concipere,
Deus, aliud quae Dei. Denique, qui exemplo uteris 25 et Sigen: cum 26 usque ad triginta aeo-
Q Bython
regis, quasi summi magni, vide ne jam non possis uum (26) tanquam lEneiae
fetus, scrophae, examen 27
eo uti. Rex cnim, etsi summum £51 magnum est Quaecunque ralio plura summa
divinilatis effudit.
in suo solio usque ad Deum, tamen ii fra Deum com- : magna non palitur admitti, eadem nec duo, ut ipsa
paratus autem ad Deum, excidet jam de summo ma- plura 25%
postunum; post unum euim, numerus.
21
gno translato in Deum. Hoc si ila, quomodo uteris Quae potuit duo admitterre, eadem potuit ct plura
ejus rei exemplo ad Dei comparationem, quae, dutn post 2S duo enini, multitudo, unione jam excessa.
ad comparationem accedit, amittitur? Quid nunc, Denique, apud nos vis rationis istius ipso termino
si nec inler reges plurifarium videri potest summum plures deos credi non sinit, quod nec duos, illa
magnum, sed unicum et singulare apud eum scili- : regula unumDeum sistens, qua Deum id esse opor-
cel qui rex regum ob summitatem magnitudinis et teat cui nihil adaequelur, ut summo magno ;
uni-
Variae lectiones.
" Cum non Wouiv. 18 Cum Ubique Seml. 20 Nostra Rhen. Dei nostro Seml.
neglig. Semler. 19
21 Trans-
latio cmt. amn.™ In inser. Seml. 23 Quia Seml. 2 » Ex abest Venet. Rig. 25 Bythin Seml. Bythun Fran.
M
Tum Latin. Semler. 21 iEoniae Fran. Paris. Êoneiae Seml. 28 Potest Rhen.
Commentarius.
Cuime
similabitis ? Paulo aliter legitur Isaife n mox « Duo enim multitudo, unione jam excessa »
(24)
40, riiinccimilnf/it rtnm ivn,™ juxta
Cui assimilastis Dominum, >i,vto tLxx,aut
oi.i n„,..»~,
Deum, w " quia
imin nnttac
unitas non
:
nnmprnc coH
nnn numerus, sed pnncipium PSt. nume-
nrinr.inilim est tllimf!-
;
juxla versionem B. Hieronymi ? Et certe ex hoc lo- rorum. Id.

co didicisse Sibyllam Deum dicere immensum el (26) Usque ad triginta ceonum faetus, tanquam
infioilum, tradit Clemens Alexandr., lib. in Strom., Mneiaescrophae. Sic emendavimus quod vulgo lege-
et post eum Eusebius, lib .xiii de Pr&par. Evang. batur, tanquam JEoniai scrophce. In codice Pithaea-
Graece, ubi docet, quae pulchre dicta sunt aphiloso- no Moneice. Omnino legendum, JEneia
scribitur.
phis, ex prophetarum ea libris mutuasse. Pam. alludil enim ad illam Êneee scropham, quae, ut est
(25) Honestior ct liberalior Valentinus. Alludit ad apud Virgilium :
30 divinitatis aeones Valentini, de quibus lalissi -

Littoreis ingens inventa sub ilicibus sus
me lib. adv. Valentin. ; quibus derivat Auctor no-
Triginta capitum fcetus enixa jacebat.
vam vocem, cum subjungit, « lanquam Êoniae
scrophae, » allucens ad scrophae foecunditatem, quae Eadem menda in illo Hieronymi, in Epistolam
nonnunquam ad trecenos usque peperisse legitur ad Galatas : t quos Êneia fetus scropha genera-
porcos. Illud enim antiquissimum fuisse scribilur vil ? «Nam
vu'go legitur, JEonia. In mss. scriptum
a M. Varrone lib. n de Re rustica, cap. 4, quod reperi, Enegia, quod est, JEneia. Juvenalisin vi Sat.;
sus Êneae Lavinii 30 porcos pepererit albos. Atqui
recte dicit: * Post unum enim numerus ; » et Atque eadem scropha Niobe foecondior alba. Ric.
LIB. ADV. MARCIONEM. 278
277 1
cum aulem sil, cui nihil adaequetur. Jam nunc, duo ^ quia non ct liomines licet sub cadem appellationc
summa magna, dno cmolumento deputa-

paria, cni divcrsissimos esse,sed quia Deus non crit diccndu*,
renlur? quid interfuil numeri, cum duo paria non quia nec crcdcndus, nisi summum magnum. Cum
diffcrant uno? Una enim rcs est quae cadem in duo- crgo summum magnum cogatur agnosccre quem
bus est. Etiamsi plura essent paria, tantumdem Di:um non negat, non polest admitti ut summo
omnia unum fuissent, nullo 20 intcr se 30 dillerendo, magno aliquam ascribat diminutioncm, qua sub-
qua paria. ncutrum cx duobus allcro
Porro, si jiciaturalii summo magno : dcsinitcnim, si subjicia-
distal, jam utambo summa magna, qua 38 dei ambo, lur. Non cstautem Dci desiuerc de statu suo, id
Beulrum plus altero prxstal, nullam rationcm nu- est : de summo magno. Nam ct in illo deo potiore
mcri sui ostcndunt, pncstantiam non babenies. Nu- pcriclitari potcrit summum magnum, si dcpretiari
merusantcm divinilatis summaraiione constarc dcbc- capil in Creatore (27). Ita, cum duo dii pronuntian-
ret, vclquoniam ct cullura ejus in ancepsdeduccrc- tur duo summa magna, necessc cst neutrum alicro
tur. Ecce enim, duos intuens deos tam pares quam aut majus sit aut minus, neutrum altero aut subli-
duo summa magna, quid facerem ? si ambos colorem mius aut dejectius. qucm dicis de-
Nega deum,
vererer ne, abundanliaofficii,superstitio potius quam leriorem : nega summum magnum, qucm credis
religio cxistimarctur ;
quia duos lam pares, et in al- « minorem. Deum vero confessus, utrumque duo
toro ambos, posscm in uno dcmcreri: hoc ipsum tes- summa magna confessus es. Nibil alteri adimes,
timonio 32 pneslans parilitati et unitati corum, dum aut alteri adscribcs. Agnoscens divinitaiem, negasti
alterum in altcro vencrarcr, dum in uno mibi duo diversitatem.
sunt. Si allcrum colerom, ;oquc rccogilarcm, ne suf-
CAPUT VII.
fundcrc vidcrcr numcri vauitatcm, sinc differentia
supcrvacui ; hoc cst, tulius ccnsercm ncutrumcolcn- Tenlabis ad haec dc nominc Dci concutcre M
dum, qtiam altcrum cum scrupulo colcndum, aut rclractatum, ut passivo, et in alios quoque pcr-
aml»os vanc. misso (28), quia scriptum sit [Psal. lxxu, 1) :
Deus deorum stetit in eeclesia deorum; in medio

CAPUT VI.
autem deos dijudieabit 35 Bt (Jbid. 6) Ego dixi : . :
Sic adhuc videmur disputare, quasi Marcion duos Vos dii cstis; nec tamen idcirco eis competat pos-
pares constiluat. Nam dum dcfcndimus Dcum sum- sessio summi magni, quia dei cognomincntur, ita
nium magnum unicum credi oportere, cxcludcnlcs ncc Creatori. Respondebo ct stulto, qui nec hoc
;ib eo parilitatem, tanquam de duobus paribus de
Q rccogilavcrit, ne tantumdem ct in deum Marcionis
his retractavimus nihilomiuus tamen doccndo
: possit rctorqueri ut el illum deum, nec ideo tamen
,
csse iiou posse sccundum summi magni for- summum magnum probatum, sicut nec angeli aut
inain, salis confirmavimus duos essc non posse. homines Creatoris. Si communio hominum condi-
Alioquin certi Marcinucm disparcs deos conslilue- tionibus pnrjudical, quanti nequam servi regum
re, alterum judicem, 958 ferum, bclli potentem; nominibus insultant, Alexandri, cl Darii, et Ho'o-
alterum mitcm, placidum, et tantummodo bouum fernis (29)? nec tamen idco rcgibus, id *?51 quod
atque optimum ; dispiciamus seque et hanc partem, sunt dclr.ihetur. Nam et ipsa idola gentium dei
33
an divcrsitas saltcm duos capiat, si parilitas ca- vulgo ; scd dcus nemo ca re qua dcus dicitur. Ita
pere non poluit. Porrro ct hic cadem regula summi cgo non nomini Dei, ncc sono, ncc not;v uominis
magni patrocinabitur nobis utpote quse totum sta- hujus, summum magnum in Crealorc dcfcndo.
tiim vindicctdivinilatis. f.onvciiicns enim etquodam- scd ipsi substantise, cui nomcn hoo eontingit. Hanc
modo injccta manu dclinens advcrsarii scnsum non invcnicus solam innatam, infcclam, solam BSlernam
negaatis Creatorem Deum, justiasime praseribo illi ct universilalis conditricem; non nomini, scd
diversitati locum non cssc inter eos qui cx bb iuo stitui. nee appeUatioai, sed conditioni ejus sum-
deoa coufcssus, non notesi lacere diversos : non nium magnum et adscribo et vindico. El ideo quia
VarisB lectiones.
Nulla onjic. Seml. ,

M a sc Paris. 3I
Quv alii. 32 Forte teslimonium Edd. 33 Lcg. saltcm. * Conver-
ere Franeg. 35 Dijudicavil Hhen.
Gommentarios
St depretiari capit creatore, Sic verlmm,
(27) passivum, ignobilem, hoc csl vulgarem, obscurum.
''/"'.usurpat ssepius, sicut Graaoi ^v8ty«ai. Hie KHBN. —
In coaeiiiis africanis passiva corpora
lantum valet, ac si dicas Si oonceditur, si datur, ut: martyrum dicebantur, id est, promiscua, tvxovnu
reator deprelietur. Sic lib. II » Quia si caperet .
Mlll .
tocjure, i;iu:\
»
Mcvandri et Darii et Holofemis. In ood.
- Si
Utpassivo et in alios quoqvepsnnisso.liic Pitboei lcîtur, et Olofernoj, ul baee sint in seeundo
iperte seipsum iuterpreiatur,
ostcudens quid inlclli- casu nomina servorum Alexandri, Darii, Olofernee :
?al por
passuum, oum dicit, «7 (pro id est) inalios quea Boriptara TertulUani esae tidetur, Ibxii
luoqae pernmso. Num passivum illi commune
fcnnr, quemadmodum CynOfHB et Si/renarum. in
ugniHcat ei promfecuum, ab adverbio
passitn. Apolog. Hig.
>upra dixit ln hnc da eamc Alium oseteris
Christi :
deus jam vocari oblinuit substanlia cui adscribo, * glotiam (31) vapulabuat. Novum igitur audiens
nomini me adscribere putas ;
quia necesse est pcr deum in £55 vetere mundo et in velere aevo, et
nomen ostendam cui adscribam substantiae ; scili- sub Deo ignotum, inauditum, quem tanlis
vetere
cet qua constat qui Deus dicitur, et summum retro saeculis neminem, et ipsa 37 ignoranlia anti-
magnum ex substantia, non ex nomine deputatur. quum, quidam Jesus Christus 38 et ille in veteribus ,
Denique hoc et Marcion suo deo vindicans secun- nominibus novus revelaverit, nec alius antehac
dum statum, non secundum vocabulum vindicat. gratias ago huic gloriae eorum, maximo adjutorio
Id ergo summum magnum quod Deo adscribimus ex ejus hinc jam haeresim probaturus, novae scilicet
substantiae lege, non ex nominis sorte, contendi-
, divinitatis professionem. Haec eril novilas, quae
mus ex pari esse deberc in duobus, qui ea subs- etiam ethnicis deos peperit, novo semper ac novo
tanlia conslant qua Deus dicitur : quia in quantum lilulo consecrationis cujusque. Quis deus novus,
dii vocantur, id est summa magna, substantiae Ne Saturnum quidem (32) tanta hodie
nisi falsus ?
scilicet merito innatae et aelernae, ac per hoc antiquitas deum probabit, quia et illurn novitas
35
magnae etsummae, in tantum non possit summum aliquando produxerit, cum primum consecravit.
magnum minus et deterius alio summo magno At enim viva et germana divinitas, nec de novitate,
haberi. Si summi magni felicitas et sublimilas ct B nec de vetustate, sed de sua veritate censetur.
integritas stabit in deo Marcionis, stabit aeque et Non habet tempus aelernitas; omne enim tempus
in noslro : si non etMar-in nostro, aeque nec in ipsa est. Quod facit, pati non potest. Caret aetate,
cionis. Ergo nec paria erunt duo summa magna, quod non licet nasci. Deus, si est vetus, non erit :
quia prohibet disposita jam regula (30) summi si est novus, non fuit. Novitas initium testificatur,
magni, comparalionem non sustinentis nec dis- ; vetustas finem comminatur. Deus autem tam alienus
paria, quia et alia summi magni regula occurrit, ab initio et fine esl, quam a tempore, arbitro et me-
diminutionem non admittens. Haesisti, Marcion, in tatore inilii et finis.
medio Ponti tui aestu utrinque te fluctus veritatis
:
involvunt. Nec parcs, nec dispares deos sisterc

CAPUT IX.
potes. Duo enim non sunt, quod perlineat proprie Scio quidem quo sensu novum deum jaclitent,
ad numeri relractatum. Quanquam tota materia agnilione ulique ; sei et ipsam novitatis cognitio-
de duobus diis dimicetur, his interim lineis eam nem 39
,
percutienlem rudes animas, ipsamque
clusimus, intra quas de singularibus jam proprie- naturalem novitatis gratiositalem volui repercutere,
tatibus congrediemur. jam de ignoto deo provocare. Ulique enim
et hinc
quem agnitione novum opponunt, ignotum anle

CAPUT VIII.
p agnitionem demonstrant. Age igitur ad lineas ,
Primo, supercilio stuporem suum aedificant Mar- rursum et in gradum persuade deum ignotum esse ;
ciomtae, quod novum deum proferant, quasi nos potuisse. Invenio plane (33) ignotis diis aras pro-
vetcris Dei pudeal. Inflantur et pueri novis cal- stitutas; sed attica idololatria est : item, incertis
ceis ; sed a vetere paedagogo calceati mox vanam diis ; sed superstitio Romana est (34). Porro
Variae lectiones.
36 Id omitt. Rhen. 37 Ipsum Semler. 38 Jesum Christum alii. 39 Forte novilatem cogniticnis.
Commentarius
(30) Disposita jam
regula, etc. Posita illa regula lipnem fuisse scribit in eum locum CEcumenius
seu jacto fundamento dc quo tribus sup. cap., duo (iyvwuTw 0ew, ejus duas causas afferens alteram :
dii esse non poterunt, quod Ponlicus Marcion quod, cum Atheniensibus missis ad Lacedaemonios
statuebat. Le Pr. auxilii gratia adv. Persas, apparuisset spectrum
(31) Calceati vanam gloriam. Siclib. adversus m Panis juxla Partheniam eos accusans quod, se
Marcionem « Calceatos praeparalionem
: Evangelii neglecto, alios deos colerent, victoria potiti, nc
pacis. » Et lib. de Corona : « Calceatus de Evan- D quid postea simile conlingeret, non solum Paoi
gelii paratura. » Rig. lemplum erexerint, sed eliam aram ignoto Deo;
(32) Ne Saturnum quidem, elc. Ex novitate alteram, quod cum peste laborantibus reliqui dii
deorum falsitatem demonstrat, id vero Apolog. 10 invocati nihil adjumenti afferrent, intelligentes
cap. tractavit o Proinde Saturnum, inquit, repen-
: quemdam esse Deum qui pestem immitteret,
tino adventu utique coelitem conligil dici. Nam et Ignoto deo aram inscripserint quo facto pestis ;
lerrae filios vulgus vocat, quorum genus incertum cessaverit. Pam. Inscriptionem arae ita conceptam
est. Taceo quod ita rudes adhuc homines ag^bant, fuisse notavit Hieronymus, in cap. II. Epist. ad Ti-
ut cujuslibet novi viri adspectu, quasi divino tum Diis Asia? y et Europa? et Africm, diis ignotis
:
commoverentur. » Nullius rei parabilior erat an- et peregrinis. Id.

nona quam deorum apud ethnicos. Nullus autem (34) Item incertis diis; sed superslilio Romana
Saturno superior iis fercbatur. Virg. vn JEneid. est. Ubi movisse senserant, nuntiatumve
terram
erat, ferias ejus rei causa edicto imperabant sed ;
Primus ab aelhereo venit Saturnus olympo,

Dei nomen edicere quiescebant, ne alium pro alio
Aima Jovis fugiens et regnis exul ademptis. Le Pr.
nominando, falsa religione populum alligarent :
(33) Invenio plane, etc. Alludit ad illud Apostoli eas ferias si quis polluisset, piaculoque ad hanc rem
Act. xvir. Invenio et aram, in qua scriptum erat : opus esset, hostiam si Deo, si Deae immolabat. »
ignoto Deo. Quod cum Athenis contigerit , recte Agellius, ii. cap. 28. Ipse Tertullianus ex Varrone,
atiicam idololatriam vocat ; atque Graecam inscrip- lib. ii. ad Nat. Rig.
281 LIB. I ADV. MAKCIONKM. 282
incerti dii minus noti, ut minus certi; ct proinde « sunt; innati, infecti, aeterni. Hic erit stalus princi-
ignoti, qua minus certi. Quem titulum incidemus palis. Csetera viderit Marcion, si in diversitate
ex duobus deo Marcionis? Utrumque, opinor, ct disposuit ;
posteriora cnim sunt in retraclatu; imo
nunc incerlo, et retro ignoto. Sicut enim ignotum ncc admittentur, si de principali slalu constet.
euiii fecit Dcus notus Crcator, 956 ita et incer- Porro conslat quia dii ambo, ct ila de quorum
tum Deus certus. Scd non evagabor uti dicam. statu constat communem csse, cum sub eo ad pro-
Deus si ignotus fuit latuitque, illum rcgio late-
''"
bationem devocantur : si inccrla suni, ad eorum
brarum obumbravit, nova utique et ipsa, et M certorum formam provocanda erunt, cum quibus
ignota, et simililer nunc quoque incerta ; certe de communione stalus principalis censenlur, ut
immensa aliqua, et major indubitate co quem proindc ct de probatione communicent. Hinc it-ique
abscondit. Sed breviter proponam, et plenissime constantissime dirigam (36) Deum non esse qui fit
cxsequar praescribens (35) Deum ignorari nec hodie incertus, quia retro ignolus quando quem
:
potuisse, nomine magnitudinis, nec debuisse, constat esse, ex hoc ipso constat quod nunquam
nomine bcnignitatis, prseserlim in utroque prrrda- fuerit ignotus, idco nec incertus.
tiorem nostro Creatore. Sed quoniam animadverto
in quibusdam ad formam Crealoris provocari B
CAPUT X.
oportere omnis Dei noviet rctro ignoti probationem, Siquidem a primordio rerum, conditor earum
hoc ipsum ralione fieri a nobis prius commendare cum ipsis pariter compertus esl, ipsis ad hoc pro-
debebo, quo constantius utar rationis cditae patro- latis, ut Dous cognoscerelur. Nec enim si aliquando
cinio. Ante omnia quidem, quale est, ut qui Deum poslerior Moscs primus videtur in templo littera-
agnosci Creatorem, ct priorcm de notitia confiteris, rum suarum Deum mundi delicasso, idcirco a Pen-
non eisdem modis ct alium scias tibi examinandum tateucho natales agnitionis supputabuntur; cum
quibus jam in alio didicisti *2
Deum nosse ? Omnis tolus Mosis stylus nolitiam Creatoris non inslituat,
rcs anlerior posteriori normam prpeministravit. sed a primor tio enarret a paradiso et Adam, non
Duo nunc dii proponuntur, ignotus ct notus. De ab Êgypto et Mose recensendam. Dcnique, major
noto vacat quaestio : esse eum constat, quia nolus popularitas gencris humani (37), nc nominis qui-
non fuisset, nisi cssct. Dc ignoto instat altercatio : dem Mosis compotes, nedum instrumenti, Deum
potcst enim et non csse; quia si cssel, notus Mosis tamen norunt, ctiam tantam i6 i.lololatria 41
fuissct. Quod crgo quaeritur quamdiu ignoratur, dominationcm obumbranlc; seorsum tamen illum
incertum " cst quamdiu quirritur cl polest non C quasi proprio nomine Deum perbibont, et Deum
:
cssc, quamdiii mcerlum '« cst.

Habcs Dcumcertiim, deorum, ct: Si Deus dederit, ct Quod Deo placet, :
qua notum ; ct incertum, qua ignolum. Si iia ct : Deo commcndo. Vidc an novcrint, quem omnia
est, ecquid libi vidctur justa ratione defendi, ut ad posse testantur. Ncc hoc ullis Mosis libris dcbent.
normam et formam proben-et regulam certorum Antc anima, quam prophetia. Animae enim a pri-
tur mccrta ? Caeterum
hanc causam si ad mordio conscicntia Dei dos est; eadcm ncc a!ia et
et ,
,
ipsam adliuc incertam, eliam argumenta de incertis in vEgyptiis, et in Syris et in Ponticis. Judseorum
adhibcantur, scrics implicabitur qurcstionum, cnim Deum, dicunt ,8
animse Doum. Noli, barbarc
ex
ipsorum quoque argumentorum teque incertorum heerctice, priorcm Abraham consiituere quam mun-
roiractatu, periclilantium de fidc pcr incertum; dum. Elsi unius familise Deus fuisset Crcator, ta-
ei ibitur jam indeterminabiles qiwstiones,
in illas men posl^rior luo non erat, ctiam Ponticis antc
quaa Apostolus (/ Tim. i, 4) non amat. Sin eum notus. Accipc ab anteccssore formam,
dc igitur
certis, ct indubitatis, et absolulis regul», partibus a certo incerlus, a cognito incognitus. Numquam
incertis, ct dubiis ot inexpcdiiis prsBjadieabnnt Deus latebil, numquam Deus deerit : sempcr inlelli-
planc, in quibus divorsiias slatus S57 invcnilur, r* getur, scm|)cr audietar; oliam videbitur quomodo
fortasse an non provoccnlur incorla ad formam voloi. 968 Habel Deus lestimonia, totum hoc quod
cerlorum, ut Iiborala a rcliqua comparationis sumus cl inquo sumus. Sic probatur cl Dcus et
provocalionc pcr divcrsitalcm stalus principalis. unus, dum non ignoratur, alio adhuc probari labo-
Cum vcro duo dii proponunlur, communis est illis rantc.
stalus principalis. Quod cnim Deus cst M am | 10
Vturue lectiones.
'" Si
abest Fran. Paris. " l<;t abest Fran. Paris. ,3 Didicistis
Rhen. » [n incerto Rhcn. " Id. » Quid
ennn
tm L)eusest?.v,w. "> Tama Srmlcr. "
Idololatria Rhen. « Et inser. Seml.
Commentarius.
$l)Henis$tme exasquare prosscribens. Cuinam lege agere, sive convenire, et actionem intende
iinu.n heum csso
prascribens, id est, ex nsn sic I. i, % Si cgo D. si pars hasrad. petttar Bl :
«orensl respondendo
ad objccta adversarionim. ille quoque dirigat actionem adversus oxiorum pos-
eademqne dilucndo. LePr.
sessorem. > lo.
(36) Itaque eonstanttsstme
dirigam. Quasin nos (37) Major popularitas aeneris kumani. Hoc esi.
rationcs conlorserunt,
retorquobo. Dingerc, cst gontium consonsus, conscienlia publiea. Rig.
CAPUT XI.
^ anne 51 alio proposito et dcscendit, et praedicavit,
Et mcrito, inquiunt; quis cnim
non tam suis ct passus resurrcxit, quam uti cognosceretur? Et
notus csl, quam extraneis? Nemo. Teneo et hanc sine dubio, si cognitus est, voluit : nihil enim citca
voccm. Quale cst enim, ut aliquid extranenm Dco cum ficret, nisi voluisset. Quid crgo tantopere noti-
sit, cui nihil cxtianeum esset, si quis essei? quia tiam sui procuravit, ut in dedecorc carnis exhibc-
Dei hoc esl, omnia illius csse et omnia ad illnm retur, etquidem majore, si falsae 52 ? Nam hoc tur-
pertinere: vel nc slatim audiret a nobis: Quid pius, si et mentitus est substantiam corporis, qui
ergo ilii cum cxlraneis? quod plenius suo loco au- et maledictum in se Creatoris admisit, ligno sus-
dict. At nunc salis est nullum probari cujus nihil pensus. Quanto honestius per aliqua propriae moli-
probatnr. Sicut enim Creator, ex hoc et Dcus, et lionisindicia cognitionem sui pra^truxisset? Maxime
indubilatus Deus, quia omnia ipsius et nibil extra- adversus eum cognosci habens, apud quem ex opc-
neum illi; ita et alius idcirco non deus, quia om- ribus ab imtio cognitus non crat. Nam el quale esl,
nia non ejus, ideoque et extranea. Denique, si uni- ut Creator quidcm ignorans cssc alium super se
versitas Crealoris csl, jam nec
locum vidco de deum, ut volnnt Marcionitae, qui solum se etiam
altcrius. Plena et occupata sunt omnia suo aucloro. _ jurans [Isa. xl, 8) adseverabai, tantis opcribus
Si vacat aliquid spatii alicujus divinitnti id creatu- * notiliam sui armaveril, quam potuerat non ita cu-
ris, plane falspe 49 vacabit. Patel mendacio vpritas. ras e secun lum singularitatis suae praesumptioncm
Tanta vis idolorum, cur non recipiat alicubi deum illeautem sublimior, sciens infcriorcm deum tam
Marcionis ? Igitur et hoc ex forma Creatoris expo- instructum, nullam sibi, prospexeril agnoscendo
stulo, Deum ex operibus cognosci debuisse, alicu- paraturam (40)? Quando etiam insigniora et super-
jus, proprii sui mundi, et hominis, et saeculi :
hiora 53 opera debuisset condidisse, ut Deus ex
qiando eliam error orbis (38) propterea deos prse- operibus cognosceretur secundum Creatorem; et cx
sumpserit, quos homines interdum confitetur, qun- honeslioribus, potior et generosior Creatore.
niam aliquid ab unoquoque prospectum videtur
utiliiatibus el commodis vitae : ita et hoc ex forma CAPUT XII.
Dei creditum es', divinum esse instituere vcl dc- Caeterum, ctsi esse eum possemus confiteri, sine
monstrarc quid aplum et necessarium sit rebus causa esse eum debercmus argumentari. Sine causa
humanis. Adco inde auctoritas accommodata 50 enim esset, qui rem non haberet; quia res omnis
falsae divinitati, unde praecesserat verae. Unam sal- cai'Sa est, ut sit aliquis cujus res sit. Porro, in
tem cicerculam (39) deus Marcionis propriam pro-

C quantum nihil oportet esse sine causa, id cst sine
tulisse debuerat, ut novus aliquis Triptolemus prae- re : quia si sine causa sit, perinde est atque si non
54
dicaretur. Aut exhibe rationem Deo dignam, cur sit,non habcns rei causam, rem ipsam ; in tan-
nihil condiderit, si est ;
quia condidisset, si fuisset tum Deum dignius credam non esse, quam esse
illo scilicet praejudicio, quo et nostrum Deum non sine causa. Sine causa cnim est, qui rem non ha-
aliasmanifestum est esse, quam quia tolum condidit bendo, non habet causam. Deus autem sine causa,
hoc. Semel enim praescriptio stabit, non posse illos id est sine re, esse non debet. Ita, quoties ostendo
et Deum confileri creatorem, ct eum quem volunt eum sine causa esse, tamquam sit, hoc constiiuo
aeque deum credi, non ad cjus formam probare, non esse illum, quia, si fuisset, omnino sine causa
quem et ipsi et omnes Deum ut quando hoc ipso : non fuissel. Sic el ipsam fidem dico illum sine
ncmo creatorcm Deum dubitet, quia totum boc causa ab homine caplare, aliter solito Deum cre-
condidit, hoc ipso nemo debeat credere Deum et 55
dere ex operum auctoritale formatum ,
quia nihil
illum qui nihil condidit, nisi ratio forte proferatur. tale prospexit, pcr quod homo Deum didicit. Nam,
Duplex isla videatur necesse est, ui aut noluerit etsi credunt plerique in illum, *JOO t on statim
condere quid,
wuu\,ii> aut non
vûivj, aui iiuii poiuerit
[juiuuiil Sed credunt, non
aiiuuc ucuuui,
ocu — ratione :
. uauvuius uvi
aiw— habentes
ai uuiii cessat.
terlium ivcacai. pignus, opera
Dci î^.iw^, vpv-.— | 1
non potuisse, indignum Deo est nnluisse, an di- ejus, Deo digna. Itaque, hoc nomine cessationis et
;
gnum volo inquirere. Dic mihi, Marcion, vo- 259

defectiouis operum, et impudentiae 56 et malignita-
luit Deus tuus cognosci se quocumque in tempoie? tis adfinis est (41) impudentiae 57 , qua fiaem non :
Variae lectiones.
False Rhcn. Junius. 50 Si inserit Seml. si hheRhen. 51 Annon? Seml. an Fran. 52 False Rhen.
49 53 Su-
pcriora Ciacon. 5i Res ipsa Seml. 55 Formatam Jun. 56 Forte imprudentia? Edd. 51 Id.
Commentarius.
(38) Quando error etiam orbis, etc. Hoc latissime mus, cum omnibus semen largiretur. » Id
tractavit auctor supra, Apolog. c. 2, eham vanas (40) Prospexerit agnoscendo paraturam, Hoc cst
illas esse causas comprobans, ob quas « deos ornamenlum seu creationis praerogativam, qua ve-
orbis terrae praesumpserit, quod aliquid prospexe- lut proprio apparatu, propriaque gloria cognosce-
rint humanis ulilitatibus. Pam. retur. Le Pr.
(39) Unam saltem cicerculam, etc. Legunt ms. (41) Et malignitatis affinis est. Particeps mali-
Vatic. 2 saltim, morc \eteri, si'd nolui immutare. gnitati^. Eo enim vocabulo in eo sensu utitur
Aple autem metaphora cicerculae ulilur, eo quod Tullius pro Svlla « Hujus adfines suspicionis. »
:
Triptolemus primus serendi modum tradiderit. Hinc Id.

illud auctoris lib. ad Herennium; « Si Triptole-
285 LIB. I ADV. MARCIONEM. 286
dcbitam sibi captat , cui praeslrucndse nihil pro- a Indorum Gymnosophistae (45). Ipsa quoque vulga
* i «• * • • 1 1 t
* • •
1
spoxil; malignitalis, qua plures incredulitalis reos ris superstitio communis idololalriae,cum in simula-
fecit, nihil fidei procurando. cris de nominibus et falmlis veterum mortuorum

CAPUT XIII. pudet , ad interpretationem naturalium refugit, et
Cum deum hoc gradu expellimus, cui nulla con- dcdecus suum ingenio obumbrat, £•»! figurans
dilio tam propria et Deo digna, quam Creatoris, Jovem in substanliam fcrvidam, el Junonem ejus
tcslimonium pnesignarit, narem contrahentes imin aeriam, secundum sonum Grsecorum vocabulo-
pudentissimi Marcionisue (42) , convcrtuntur ad runi ; item Vestam in ignem aquam,
et Camenas in
destruetionem opcrum
Creatoris. Nimirum, incl Magnam Matrem in terram seminalia demessam,
quiunt, grandc opus ctdignum Deo, mundus. Num- lacerlis aratam , lavacris rigatam . Sic et Osiris 6G
quid orgo Creator minime Dens? Plane Deus. Ergo quod semoer sepelitur , et in vivido quaeritur, rt
nec rnundus Deo indignus nibil ctcnim Dcus in- : cuin gaudio invenitur, reciprocarum frugum et vi-
dignum se fecit; etsi mundum homini, non sibi vidorum elemcntorum, et recidivi anni fidem argu-
fecit, etsi omne opus inferius est suo artifice. El mentalur ;
sicnl aridae et ardentis naturae sacra-
tamen, si quale quid fecisse nulignum cst Deo, menta leones Mithrac philosophanlur (46). Et su-
quanlo indignius Deo est, nihil eum omnino fecisse B periores quidem situ aut statu substantias suflicit
vel indignum, quo posset ctiam digniorum auclor facilius deos habilas, quam Deo indignas. Ad humi-
sperari! Ut crgo aliquid ct de istO hujus mundi lia deficiam. Unus , opinor de sepibus flosculus,
indigno loquar, cui et apud Graecos (43) ornamenti non dico de pratis ; una cujuslibet maris conchula,
ct cultus, non sordium nomen esi, indignas videli- non dico de Rubro ; una tctraonis pinnula, taceo
cet subsianlias ipsi illi sapientiae professores, de de pavo, sordidum artificem pronuntiabit tibi Crea-
quorum ingeniis omnis haeresis animatur, deos pro- torem ?
nuntiavcrunt, ut Thales aquam, ut Hcraclitus ignem, CAPUT XIV.
ut Anaximenes aerem, Anaximander universa ut Al cum et animalia irrides minutiora , quae ma-
coelestia, ut Strato coelum ct terram, ut Zeno ximus artifex de industria ingoniis aul viribus am-
aerem cl aetherem, ut Plato sidera; quae genus deo- pliavit, sic magnitudinom in mediocritate probari
rum igneum appcllat, cum de mundo. Considerando docens quomadmodum virtutem in inlirmitate, se-
scilicet el magniludinem, ot vim, et potcstatem, cundum Apostolum (// Cor. xn, 9) ; imitare si po-
et honorem, et dccorcm, opem, fidem, legem sin- tes , apis aedificia; formicae stabula , aranei retia,
gulorum elemenlorum ,
quae omnibus gigneudis, - bombycis stamina : snstine , si potes , illas ipsas
**
alendis, conliciondis rcficiendisque conspirant, ut lectuli et tpgetis tuae bestias , cantharidis venena,
plenque physicorum , formidaverunt initium ac muscae spicula, culicis tubam et lanceam. Qua- el
finem mnndo dare 58
, nc substanlia' ojus, tantae lia erunt majora, cum tam modicis aut juvaris aut
scilicet, minus habcrentur; quas 59 colunt ot
dii laederis , ut nec modicis despicias Creatorom ?
Persarum Magi, et .Egyptiorum Hicrophantae (44) Postremd, te ibi circumfer , intus ac foris consi-
Variffl lectiones
58 59 60
Constare Seml Quos Seml. Osirin Paris. Fran.
Commentarius.
(42) Narcm contrahcntcs imjiudentissimi Marcio dilur fontes et fluvii siccantur , cum mgredi Lco-
vistiv. Vafre derideates et naso suependente» nem Sol dicitur. Tunc denique Coreris rapius ce-
adunco. Le Pr. lebratur, hoc csl , inessis agitur. Arati Scholia-
(43) Noium dictum. Hinc ctiam istud
Pylhagorffi tes, Kopflv ya? £'vai toI>; xaonou; X^youat, xat ur.Tipa
sto
AnstOtelia de Mundo : « Univorsum ipsum
in lib. tt;v
Tjv YTlv xat yap -2p' Atyjirttot; xaTa tov 'Eaoi fi^va,
•
conimodo x6<jjj.ov nominavoris, id est, compagem 8 ts h Xeovti -jfvtTat 6 r;Xio;, rj tt; K6or,; ap-a-rr; tcXeiou-
reriim compositam conciiinateque ordinc dige-
, Tat.Proserpinam onim esse fruclus dicunt et Matrem
slain. « EDD. VOSt Pam terram. Etenim apud .Egvplios raense Emphi, (iim
(44) ht ASgypttorum llierophante. ispocpdvTat D is Leone versatur sol, Prbscrpinae raptus peragitur.
dicti, quod sacra oslendercnt aut peragorent, gc-
Germanicus in Leone :
nus sacerdotum apinl .Egyplios. Pam

(45) Indorum Gymnosopnistas. Apolog. 32. Gym-
nosophistas Indorum
Hunc ubi
eontigeril Phorbi \iolentior axis,
pariler dixerat. IIos vero
nsa in Canero jam tum gemiuabitur aMas
\ •
.Ethiopum philosophos fuisse Brachmanas vcro ;

,
Tunr lynpha tenues, loac asl tristiasima lollos,
Indorum statuere videtur Sidonius Apoll. ep. 3, El densas laMus segotes benecondit araior. Edd.ex Rig.
I. viu t Nunc ad ,Ethiopum Gymnosophistas,
;
In-
dorumque Brachmanas, totus lcctioni vacans, ea
ipse quodammodo
— Mithras philosophomtur. Nemo fereestquinesci.it
peregrinare. » Nec abit ab ea Mnhram doum esse Persarum ot quidem primum.
senteotia Clemena Alox. Strom. i
«ko tu>v B P aX |j.4viov,
: t.%? 'ivooY; HesychiuS, M(0pr|? 6 tcowto; h Dtpetnc Osb;, ubi et
a lirachmanis apttd
'
lndos. Solem esse Pingebatur autem Leonis vultu
ait.
Lk Pr. ,
animalium lervenlissimi, quoniam, ut doeet lib.,

w) Sictri aridos et ardentis natunr sacramenta
I
/ adv. Jovin. B. Hioronynius, ox a^stu libidinis.

<•"»<•* mthrtB
pkilosopkantur. lnsacris Mithraesive ad oum modum quo Eiioluhonius genitus aat. ,
&OIW adhibebamur leonum simulacra. ,
Erant autcm Undo ct hic ardentis naturas voces usurpanlur.

saoramenta, hoc est signa seu mvsteria
solaris na- Lb Pr.
tura>, andae ot ardeutis. Tunc enim
aeatna liiten-
587 TEHTULLIAM OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMIGA. 288
dera homincm. Placebit 2G9 tibi vel hoc opus * conditionem suam, et suum mundum, et suum
Dei nostri, quod tuus dominus ille deus melior ccelum; 'iilll de coelo quidem illo tertio videbimus,
adamavit ;
propter quem in haec paupertina elc- si et ad apostolum vestrum discutiendum pcrvene-
menta de tertio ccclo descendere laboiavit; cujus rimus; interim, quaecunque subslantia est, cum
causa in hac cellula Creatoris cliam crucifixus suo utique deo apparuisse debueral. At nunc qua-
est. Sedquidem usque nunc nec aquam re-
illc le est (49) Dominus anno xn Tiberii Caesaris
ut
probavil Creatoris, qua suos abluit nec oleum, ; revelatus sit, decimum quintum
substantia vero ad
quo suos unguit nec mellis et lactis societatem
;
,
jam Severi imperatoris nulla omnino comperta
quo suos infantat ; ncc panem ,
quo ipsum corpus sit, quae frivolis Creatoris praecellens utique late-
suum repraesentat (47) ; etiam in sacramentis pro- re desisset, non latente jam Domino suo et au-
priis egens mendicitatibus Creatoris. At tu super ctore? Et ideo, si ipsa non potuit manifestari in
magistrum discipulus , et servus snper dominum, hoc mundo, quomodo Dominus paruit ejus in hoc
sublimius illo sapis , destruens quae ille desiderat. mundo? Si Dominum cepit hic mundus, cur sub-
Volo inspicere siex fide saltem, ut non et ipse quae non potuit, nisi Domino fortasse
stantiam capere
destrais, appetas. Adversaris ccelum, et libertatem majorem? Jam nunc de loco quaestio est, perti-
cceli in habitalionibus captas. Despicis B ncns el ad mundum illum superiorem, et ad ipsum
terram,
plane inimica 61 jam tuae carnis matricem Deum ejus. Ecce enim, si et ille habet mundum
; et
omnes medullas ejus victui extorques. Reprobas suum infra se supra Creatorem, in Ioco utique
et mare ; sed usque ad copias ejus, quas sanctio- fecit eum, cujus spatium vacabat inter pedes suos,
rem cibum deputas. Rosam tibi si oblulero non , et caput Creatoris. Ergo et Deus ipse in loco erat,
fastidies Creatorem Hypocrita , ut 62 apocarteresi et mundum in loco faciebat; et erit jam locus ille
probes te Marcionitam (48), id est repudialorem major et Deo et mundo. Nihil enim non majus
Creatoris (nam haec apud vos pro martyrio affectari quod
est id capit, eo quod capitur; et videndum ne
mundus qua adhuc 6i
debuisset, si vobis displiceret), in quam- illic vacenl subsiciva (50) , in quibus
cunque materiam resolvcris substantiam 63 Crea- , et tertius aliqui 65 stipare Deus se cum mundo
toris uteris. Quanta obstinatio duritiae tuae de- ! suo possit. Ergo jam incipe deos computare. Erit
pretias in quibus et vivis et moreris. enim et locus deus, non tantum qua Deo major,
CAPUT XV. sed et qua innatus et infectus ; ac per hoc, aeternus,
Post haec, vel ante haec, cum dixeris esse et illi et Deo par ; in quo semper Deus fuerit. Dehinc, si et
Varise lectiones.
61 62 63 Substantia Seml. 64 Subcisiva Fran-
Inimice Seml. Hypocritam ut Seml. hypocrita, ! muta Rhen.
subscidiva, subsciva Rhen. 65 Aliquis Paris.
Commentarius.
(il)Panem,quo ipsum corpus suum reprazsentat. locis venari mentem Tertulliani (De sacr. Euch.,
Has voces, quibus abutuntur Calvinistae, sic expli- ii, c. 7). At enim doctissimus cardinalis plura
cat adversus eos Bellarminus « Verbum reprassen- : Auctoris nostri refert testimonia, quibus dogma
tandi ambiguum est significat enim praesentem
: de reali praesentia mirum in modum comprobatur.
rem aliquam facere, sive reipsa, sive in signo ali- Vid. praesertim lib. de Resurr. carn., c. 8. Edd.
quo, ycl imagine. Ac ui omiuam lestimonia Ci- , (48) Ut apocarteresi probes te marcionistam. Etsi
ceronis, et etiam sanctorum Patrum, qui frequenter odio omnibus creatis abstineas, et abdi-
Creatoris
utuntur hac voce ad significandum rem aliquam catis omnibus vitae subsidiis intabescas lamen ,
vere et proprie praesentem exhiberi Tertullianus ;

in quamcunque materiam membra tua dissolvantur,
ipse ulriusque significalionis exempla praebere po- in aliquam ex substantiis a Deo Creatore conditis
test, lib. iv, in Marcionem circa medium « Ita- , : resolventur. Rig. —
Est autem akoY.a.pxzpzh Grae-
que, inquit, jam repraesentans eum. Hic est Filius cis, auctore Suida, cum quis vel inedia, vel laqueo
meus, » etc, ubi dicit Deum patrem qui aliquan- ,
vitam finit, unde anoxapt^prjat;. Quod vocabulum
do promiserat Filium, eumdem repraesentassc, cum in Apolog. quoque usurpat, sic scribens Lycurgus :
ait in montc Thabor Hic est Filius meus ; ubi :

a7io*apT(?pr)atv optavit , quoi leges ejus Lacones
apertissime vocat reprmsentare exhibere reipsa , : emendassent. Caeterum hypocritam hic appellal
et in libro contra Praxeam vocat Filium Patris re- Marcionem, ut non bona fide, nec ex animo, sed
praescntatorem, quia revera Pater est in Filio. Sed n simulate tanlum res Creatoris destruentem con
ipsc idem in lib. dc Pcenitentia distinguii adulte- temnentemque. Rhen
rium reipsa commissum, ab adulterio per concu- (49) Ut Dominus a. xn. Tiberii Ccesaris. Inter er-
pisccntiam in mente repraesentato ; ubi reprxsen- rorcs Tertulliani hic locus recensetur. Dc hoc
tare esl exhibere non reipsa, sed in imagine. Cum ante disseruimus. Putabat nimirum anno 12 Tibe-
ergo vox ambigua sit, non potest recte ullo modo rii Christum praedicandi initium fecisse, et mortem
colligi Tertullianum loqui de repraesentatione in subiisse triennio. Le Pr.
signo, et non in re imo contra potius, quia magis
; (50) Ne qua adhuc illic vacent subsiciva. Subsi-
proprie dicitur exhibe-
repraesentari quod reipsa civa saepe occurrunt apud auctores finium regundo-
tur, quam quod solum probabilius colli- in signo ,
rum. Aggenus Urbicus : « Cum autem assignatio
getur Tertullianum loqui de repraesentatione qua in agro assignato fieret, non potuit omnis modus
,
intra quatuor limites vetcranis assignari in ea

reipsa corpus Domini exhibetur. Quare Petrus :
martyr, lib. contra Gardin., obj. 160, tractans Lunc remansit aliquid, quod a subsccante linea nomen
locum Tertulliani, fatetur non posse ex hoc solo accepit, subsecivum. » Rig.
loco aliquid certi concludi ; sed oportcrc cx aliis
289 LIH. I AOV. MARCIOMiM. 290
illo mundum ex aliqua matcria subjacenle molitus * ct ineorporalibus, ex animalibus et inanimalibus, ex
est, innata, et infecta, et contempoiali Deo, quem vocaliims et mutis, ex mobilibus et stativis, ex
Sii
admodum dc Creatorc Marcion scntit, redigis
et cc gcnitalibus el slerilibus, ex aridis el succidi^ , ex
et boc ad majeslatem loci, qui et deum ct materiam, calidis et frigidis. Sic et bominem ipsum diversitas
duos deos, clusit. Et maleria enim Deus, sccun- temperavit, lain in corpore, quam in scnsu. Alia
dum formam divinilatis, innata scilicct, et infe- membra forlia, alia infirma : alia honesla, alia in-
cta, et ailerna. Aut si de nihilo molilus esl mun- bonesta: alia gemina, alia unica : alia comparia, alia
dum, hoc et de Creatorc scntirc cogetur, cui disparia.Proinde el in sensu nunc nunc anxie-
lcetitia,
materiam subjicit in subslanlia mundi. Scd ex tas ; nunc amor, nunc odium ; nuncira, nunc lenilas.
matcriaet illc fccisse debebit; cadcm ralione occur- Quod si ila est, ut aimula inter se conditionis uni-
rente illi quoquc Deo, quffi opponerclur Creatori, versitas isla modulata sit, jam igilur et visibilibus
ut ffique Dco. Alque ita tres intcrim mibi deos invisibilia debenlur, non alteri auclori depulanda,
numcra Marcionis, Factorem, et Locuin, cl Ma- quam cui ct semala eorum, ipsum Crcatorem
diversum notantia ° lJ jubentem quai probibuii,
teriam. 1'roinde Creatorem in Ioco facit, utique , et
eailcin conditione ccnsendo ; el materiam ei subji probibentem quae jussit perculicntem et sanan-
cit, ulique innatam el infcclam, el boc nomine " lcm. Cur in bac sola specie uniformem eum capiunt,
eeternam, ut Domino. Amplius, et malum 901 *£4»5 \isibiliuni soluuimodo et vilam el morlein, et
materise deputans, innatom innatae, infectum in- niala ct pficem (Eccli. XI, 14 ; Isa. xlv, 7J ! Et
fectat, ct Belernum selernse, quantum jam hinc ulique, [si illa invisibilia majora sunt visibilibus
deum fecit. Ilabes igitur in superioribus tres sub- crcaturis suo loco magnis, sic quoque congruit ejus
stanlias divinitalis, in inferioribus quatuor. His esse majora cujus el magna ;
quia ncc magna,
cuin accedunt ct sui Christi, alter qui apparuit ucdum majora, ei competant cujus nec modica
sub Tihcrio, alter qui a Crealore rcpromitlitur, comparent.
iiianifestam jam fraudem Marcion patilur ab eis
qui duos illum deos inlerre praesumunt, cum no-

CAPUT XVII.
vem assignet, licet nesciens. Hoc compressi, erumpunt dicere (52): c Sufficit
unicum hoc opus Deo nostro, quod hominem libe-
CAPUT XVI. ravit summa et praxipua bonitale sua, et omni-
Non comparcnle igilur mundo alio, sicut nec bus locustis anteponenda. » Deum majorem, cu-
Deo cjus, consequcns est ul duas spccies rerum, P jus tam magnuin opus non potuit invcniri, quam in
visibilia ct invisibdia, duobus aucloribus deis di- hoinine dei minoris! Enimvero, priu; est ut eum
vidant, ct ista suo Deo invisibilia dcfcndanl. Quis probes essc, per quae Deum probari oporkt per :
aulem potcrit inducere in animum, nisi spirilus opera, tunc deitide beneficia. Primo enim quseri-
hasreticus, cjus csse invisibilia qui nihil visibile tur an sil; et ita, qualis sil. Alterum de operibus, al-
quam "°.
prsBmiserit, ejus qni visibilia operatus, in- terum de beneficiis dignoscelur Cseterum, non
visibilium quoque fidcm feccrit, cum justius multo quia bberasse dieitur hominem, idco esse eum cons-
sil aliquibus cxcmplariis annuerc, quain nullis ? lat ; sed si csse conslitcrit, tunc et liberasse dicelur
Videbimus el Apostolus (Coloss. i, 16) cui auclori el ut an hberaveril constct ;
quia potuerit et esse, et
invisihilia deputet, cum et illum exploraverimus. non libcrasse. Quomodo ergo, quia liberasse dice-
Nunc cnim communibus plurimum scnsibus et tur, eliam cssc credetur, cum potueril el essc, et
argumentationibus justis, secuturse Scripturarura non liberasse 1 Nunc in islo articulo ab ignoti Dei
quoque advocationi (.'ii) Bdem sternimas, confir- qusestione deducto "', salis conslilit tam nihil illum
mantes diversiiatein hanc visibilium el invisibilium condidisse, quam debuisse coodidisse, uticognoscere-
adeo C1 Creatori deputandam, sicuti tota opcra- lur ex operibus; quia, si fuisset, cognosci debuisset,
uo ejus ex diversitatibus constat; ex corporalibus u et
"-'
utique a primordio rerum : Deun enim non de-
Variffi lectiones.
6G Et omitt. Seml. r 7 Deo '
cod. Wowo. a Deo crcalori IVwn. Siccis Uhoi. Cfl C9 Notant Pu-
ml. ™ Dci diguoscitur Pamcl. « Deducta Seml. deductis Venet. deductus Goniensit. '•-
Et n«Jio..
Jun.
Commentarias.
(81) Scripturarum quoqw advocationi. Advoca- tiinMsOmnipotentis esse opus llogis. Sed majon
lioproprie osi turba patronorum ei amieorum, qui adhuc perspteuitate B. Hicronymus in Proasouo
ahcui in judicio adsunt, Hic accipit pro defensione. ('omm. ad. fcpisl. ad Philein i Qaod : si non pulant
Sic in lib. de patientia a (laqae lalibus et advoca-
: eorum csse parva quorum allerum et magna sunt,
uo, et risus prorajttitur pro consolalione. » Rhbn, mihi conditorem, juxta Valenlioum, Marcionem et
[82 tti$ compressi erumpunt dicere. MarcioniUe Apellem, formic», vermiom, culicum, loeuslarum ;
inmirum, qui Deum CnMtorem sugillabant, ut ver- alterum cceli, terrse, maris el angeloraan debeni
iminn, loeustarum, cimicum,
etc. creatorem, Arno- hstroducere. An potios ejusdem poteotiaB est inge-
biushb.ll con&ro Gentes « Nonenim Binegemus, : nium quod majoribas exercueris, eiiam m minoribus
museas.scarabceos.eimices, mitedulas, curculiones et non negare. > Le Pr.
291 TERTULLIANl OPERUM PAttS II. - SERIES I, POLEMICA. 292
cuisset laluisse. Regrediar necesse est ad origincm perhumanam conjecturam, nega Deum "" alias co-
quceslionis Dei ignoli, ut caeteros quoquc ramulos gnosci posse quam per semetipsum nec tanlum : ad
ejus excutiam. Primo enim quaeii opo:tebit, qui formam provocans Creatoris, verum et ad conditio-
poslca se protulerit in noliliam ; cur postea, et nem tam divina; magnitudinis, quam humanae me-
non a primordio rcium? quibus uliqr.e necessa- diocritalis ne major Dco homo videri possit, qui 78
:
rius, qia Deus, et quidem melior quo 13 nccessa- cum non ultro volentem cognosci, suis viribus quo-
rior, lalerc non debuit. Non enim potest dici non dammoJj in publicum agnilionis exlraxerit cum :
fuisse aut materiam, aut causam cognoscendi Deum, bumana mediocritas facilius deos fingere sibi no-
cum et liomo a primordio esset in saeculo, cui nunc rit secundum tolius aevi experimenta, quam verum
subvcnit, et malitia Crealoris, adversus quam ut 14 sectari quem natura jam intelligunt. Alioquin, si
bunus subvcnit. Igitur aut ignoravit et causam et sic homo Deum commentabilur, quomodo Romu-
materiam **C<» suae reve'ationis necessarise, aut lus Consum, et Tatius Cloacinam, et Hostilius Pa-
non potuit, aut noluit. Omnia haec Deo indigna, ma- vorem, et Metellus Alburnum, et quidain ante hoc
ximc oplimo. Scd et hunc locum alibi implebimus, tempus Antinoum ; hoc aliis licebit ; nos Marcio-
exprobratione serae revelationis, sicut nunc sola de- nem nauclerum novimus, non regem, nec impera-
rnonstratione. B torem.
CAPUT XVIII. CAPUT XIX.

Pructsseiit, age,jam in notitiam quando voluil, £G7 « Imo, inquiunt Marcionitae Deus noster,
quando potuit, quando hora fata'is advenit. For- elsi non ab initio, etsi non per condhionem, sed
tasse enim anabibazon ei obstabat (53), aut aliquse per semetipsum revelatus est in Christo Jesu. » Da-
malefica j
, aut Saturnus quadratus, aut Mars trigo- bitur ct in Clnislum liber, do omni statu ejus; dis-
nus. Nam
elmalhematici plurimum Marcionitae (54), tingui enim materias oportet, quo plenius et ordi-
nec hoc erubescentes, de ipsis etiam stellis vivere natius retractentur. Interim salis erit ad praesen-
Creatoiis. Tractandum et hic de revelationis qua- tem gradum ila occurrere, ut ostendam Christum
litate, an digne cognitus sit, ut constet an vere; Jesum non alterius Dei circumlatorom, quam Crea-
el ila crcdatur essc, quem digne constiterit revela- toris; et quidem paucis. Anno quinto decimo Ti-
tum.Dignaenini Deo probabunl Deum.Nos definimus berii, Christus Jesus de coelo manare dignalus est,
15
Deum primo natura cognoscendum, dehinc doclrina spirilus salularis : Marcionis salutem 79 qui ita
recognoscendum : natura ex operibus, doctrina ex voluit 80

quoto quidem anno Anlonini majoris (59)
praedicationibus. Sed cui nulla natura est, naturalia C de Ponto suo exhalaverit aura 81 canicularis non ,
instrumenta non suppetunt.Ergo vel pra^dicationibus curavi investigare. De quo tamen constat, Antoni-
revelationemsui debuerat operari; maxime adversus nianus hamticus est, sub Pio impius. A Tiberio
eum revclandus qui et condilionis et praedicalionis autem usque ad Antoninum, anni (57) fere centum
operibus lot ac tantis, vix tamen bominum fidem ^6
et quindecim et dimidium anni, cum dimidio mensis :
impleveral (55). Quomodo itaque revelatus est ? Si tandum dem temporis ponunt inter Chrislum et
Variac lectiones.
13 Qua Jun. lk Et Pamel. T: Deinde Parael. 10 Hominem tide Pamel. nl Est,si per humanam conjecluram
>
negat Deum Parn. negas, Deum Seml. forte ncgo Edd. 1S Modo inserit. Latin. qui non eum non Pamel.
19 Pamel. Seml. b0 Valuit conjic. 81 Aula/wn.
Salutis salutis conjic. Semler.
Commentarius.
(H'.i)Forlasse enim anabibazon ei obstabat. Chro- supra lib.c/e Prcescripit. adv. hcer. simpliciter dixit,
nocratorcm seu signum ascendens in horoscopo hora- c. 30 Antonini fere principatu, hic explicatur, cum
que natali, ut tradunl genethliaci, impiissimum ge- legitur, quoto anno ejus Marcionis Christus inccepe-
nus, qui populo phaleras el simpiicibusimponunt tuis rit revelari de quo aliquid ibi diximus, quasi pri-
;
figmenlis et falsilalibus. Le Pr. Q mum sub Antonino philosopho prodieril Marcion hae-
(54) Nam et mathematici plurimum Marcioni- reticus, quia sub Aniceto. Verum, quia postea com-
ta>. Prsedicabant ii se vivere de stellis, hoc esl stel- peri Anicetum sedisse Romas annis fere sex ante obi-
larum motu vitam suam pendere, cum tamen slella- lum Antonini Pii, auctori hic assentiri cogor coe-
rum illarum Crealorem nollent admittere. Hic ma- pisse Marcionem sub Antonino majore, id est Pio,
themalicorum nomine non tota mathi sis damnatur, uti mox sequitur, a quo omnes alii aut nomen aut
sed illa tantum superstitio quae, cum non sit pars pramomen Antonini muluati sunt maxime cum :
malheseos (judicianam dico) irilcr mathematum etiam initio Pontificatus Aniceli Romam venisse scri-
partes adoptari vult, quod fieri nequit ; cum enim bat Polycarpum Eusebius, in Chron., elHist.Eccl.,
nihil admittantmathemaiicaedisciplinae sine demons- lib. iv, cap. 13, idem scribat occurrisse ibi Polycarpo
tratione, judiciaram rejiciunt, de qua (error enim Marcionem. Pam.
est pessimus) nulla sit demonstratio. Aliis in lo- (57) A Tiberio autem usque ad Antoninum anni,
cis judiciariam aggressus est; vide de Jdololatre. ctc. Si legeretur anni centumquinque, magis acce-
ID. deret ad veritatem historiae ea lectio, cum tol repe-
(55) Huminum fidemimpleverat. Sic habelexem- rianlur ab anno 15 Tiberii, cujus paulo ante memi-
plar Ur.-ini. Feiri tamen polest vulgala leclio, qua? nil, et a quod haud dubie compulum suum incipere
est etiam codicis Pithoeani : « Hominem fide imple- statuit, enumerans annos intermedios inter Chris-
verat. « Rig. tum, sicuti subjungit et Marcionem. Id.
(56) Quoto quidem anno Antoninimajoris.Quod
293 LIB. I ADV. MARCIONEM. 294
a primum cum
Marcionem.Cum imtur sub Antonio primus Mar- " anlcccssoribus aposlolis co.Terebat.
w r • _ • _ ._ . __ ._ _ . ji Qt*
88 i _____. .. .1 ...
(ionhuncdeum induxerit, sicul probavirnus, sta- Iîlur, si fervenler, ut adhuc neophylus, adversus
tim, qui sapis, plana res cst. Praejudicant lcmpora Judaismum aliquid inconversationereprehendendum
<|iiod sub Anlonino primuni procesait, sub Tiberio cxistiniavit, passivum scilicet couvictum (58), posl-
non processisse'; id est deum Anloniniani (i2

im- modum ct ipse usu omnibus omnia futurus, ut om-
perii, Tiberiani non fuissc ; alque ita non a Chri- nns lucraretur, Judseil quasi Julaus, et eis qui sub
83 tanquam sub 8y
slo revelatum, quem constal a Marcione primum lege, lege (/ Cor. ix) ; tu illam so-
praedicalum. Hoc nunc ut probem constare, quod lius convcrsationis, placitura. postea accusatori suo,
reprehensionem suspectam °° vis haberi etiam de

superesl, ab ipsis adversariis sumam. Separatio Le-
gia (i Bvangelii, propriam et principale opus est pra'dicaliouis erga Deum pra_varicatione. Atquin de
Marcionis : ncc poterunt negare di.cipuli tjus, quod pr_edicaLioi-is unitate, quod supra legimus, dexteras
in summo instrumento habcnt, quo deniqufl junxerant, et ipsa officii dislributione, de Evange-
iniiianlur, ct induranlur 8 ''
in hanc hajrcsin. lii soriclate condixeraut (59) ; sicut et alibi (/ Cor.
Nam lucc sunt antilhcses Marcionis, id esl con- xv, i_) : Sive ego, inquit, sive illi, sic prxdica-
Irariac oppositioncs ;quffi conantur discord am Evun- ;
inus (60;. £09 Sed ct siquoslam falsos fratres ir-

gelii 85 cum Lcge commillere, ul ex diversitale scn- O repA.s.sc descripsit, qui vellent Galatas» daliudEvan
lentiarum utriusquc inatru-menti, diversitalem quo- gelium transferre (Galat. l, 7), ipse demonstrat adul-
que argumententur deorum. [gitur, cum ea scpa- terium illud Evaogelii, non ad alterius Dei et Chri-
ralio Legis et Evangelii ipsa sil qusa alium Deum sti fidem transferendam, sed ad diseiplinatn Legis
Evangelii insinuaverit advcrsus Deum Legis, appa- conservandam 91
, habuisse intentionem ; reprehen-
.eparalionem Deum notitia dens 92 eircumcisionem vindicantes,
rel anle 'iiiH eain in scilicet illos
non fuissc, qui ab argumcnlo separaionis innotuit el observantes tempora, et dies el menses et annos
;>tquc ita non a Christo revclalum, qui fuil ante se- Judaicarum c;eremoniarum {Galat. iy, 10), quas jam
paralionem, Sfld a Marcione commenlatum, qui ins- cxclusas agnovisse debucrant, secundum innova-
93
tiiuit separationem advcrsus Evangelii Legisque pa- tam dispositionem Creatoris, oiim de boc ipso
cem, quam rctro ilkesam ct inconcussam, ab appa- pncdicanlis per prophetas suos, ut per Isaiam ilsa.
rcnlia Christi usque ad audaciam Marcionis, illa uli- xi.iii, 19) : Veteratronsierunt, inquit; eccenova gua:
que raiio servavit, qure non alium Deum et 89 Legis egonunc facio; cl alibi {Jerem. xxxi, 32) Et dis- :
(i Evangelii tuebatur, preeler Creatorem, adversus vonam testamentum, nonguale disposui ad patrei
quem tanlo post tempore separatio a Pontico im- Q vestros, cum illos edu.vissem de terra .Eggpti sic ;
imssa est. et per Jeremiain (iv, 4) : lienovate vobis novamcn

novum, circumcidimini Deo vestro, et circum-
et
CAPUT XX.
cidiiniui prasputia cordis vestri. Hanc ergo cir-
Huic expeditiaumee probationi defcnsio quoquc cunicisionem jam sistens Apostolus Pt hoc novamen,
8 nobis ncccssaria est advcrsus obslrepitacula di- illas quoque vetuslales ca_remoniarum dissua.Ielut,
vewaa parlis. Aiunt enim Marcionem non lam inde quibus idcm Condilor earumj quandoque ccssa-
novassc regulam .cparalione Legis et Evangelii, luris profncbalur per Osee (Osee u, ii) : Et avcr-
quam rctro adultcralam rccurassc. Christe pa- tam omnes jucunditatesejus et dics fesfosejus et neo-
tieulissime Domino! qui tol annis interversionem memasetSabbata et omnesc&remonias er/ttf.Sicenim
pieedicationis luse sostinuUti, doncc tibi scilicet M et per Isaiam (i, Seomenias vestras, et Sabbata,
i __ > :
M arcion Bubveniret. Non et ipsum Petram, c«ete- ct dicm mngnum non sustineo; ferias et jcjunium
rosque, oolumoaa Apostolatus, a 1'aulo reprchen- ei dics festos vestros odit anima mca. Quod si ct
BOa [Galat. n) op|.onunt, ipiod non rccto pede in- Crealor omnia ha'C jampridem recusaveral, et Apo-
ccderentad Evangclii venlalcm ; ab illo ccrte l'au- stolus ea jam nvusanda pronunliabat, ipsa sen-
lo, qui adhuc in graiia rudis, trcpidans denique tcnlia Aposloli, conscnlanea decrelis Creatoris,
ne iii vacuum cucurrisset aut currcrcl (Ibid.), tunc probat non alium Deum ab Apostolo pra-dieatum
\av\x lectiones.
Antonini impe-ii Pamel. Primo Seml. Oberth. M

tn.icantur Semler. Obertk. i!: Evangelii omitt. w '
Semler. m El Deum Paris. m Scilicet tibi Pamel. scilice. abesi Scml. M Adbuc ut Pamel. adhuc omitt.
Semler. !;i In Semler. Oberth. 10 Susceptam lllicn. ,Jl Obaervandem ahi.
'-
Deprebendeoa Pamel. Ipso '•'-! '•'-'
omitt. Semler. Oberth.
Cominentarius.
(j>8) Passivum scilicet convictum. Id cst promis- Ad verbum transtulil auetor pnrdicamus, id quod
cuum, T.Skmi..
v. c. Graceesl xif6«««(t-n t quanadmodoin el Ambroeiaa
•'' r
"-' Eoangelii
societate condixerant, Condt- in Commcut. et B. Auûsl. hb. n. contra Eaustum
\oraiu, pro convcncrant C.oihIuyiv eium eliain de-
Manich. cap ei ips.i qooqoe syrioei Bditiooraend»
-1
nunliareest alque conslitueie. Paulo post a^tiluimus tiores Lalmi uis. eodices, pro BO qOO olii pradica- i
Olun deboc ipso predicantis. » Bj-BN. vimus. Quibus otiain eoiisensit auelor iofn Bb. iv,
v
t»0) Suc cao, iuquil, sivc ilic, sic pradicamus. cap. i advcrsus Marc. Vau.
295 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIC\. 296
quam cujus decreta cupiebat jam agnosci ; falsos el ^ fuisse a Christo usque ad Marcionem, quam Crea-
apostolos et fratres notans in hac causa, qui Evam lorem, satis jam et probatio nostra munila est,
gelium Christi Creatoris transferrent a novilate prae- qua ostendimus notitiam dei haeretici ex Evangelii
nuntiata a Creatore, ad vetustalem recusatam a Crea- el Legis separalione ccepisse, et detinitio superior
tore (Galat. i, 6 seqq.). instrucla est : non esse credendum deum quem
CAPUT XXI. homo de suis sensibus composuerit, nisi plane
Caelerum, si quasi 94 novum Deum praedicans, ve- prophetes, id est non de suis sensibus. Quod si
teris Dei legem cupiebat excludere, quare de deo Marcion poterit dici, debebit etiam probari. Nihil
quidem novo nihi! praescribit, sed de vetere lege retractare oportebat, hoc enim cuneo verila-
solummodo, nisi quoniam, fide manente in Crea- tis (65) omnis extruditur haeresis, cum Christus non
torem, sola lex ejus concessare debebat? ut et Psal- alterius Dei quam Creatoris circumlalor osten-
mus ille (Psal. II, 3) praecccinerat
95 -.Disrumpamus ditur.
a nobisvincula 06 eorum, et abjiciamus eorum jugum CAPUT XXII.

a nobis ; ex quo scilicet tumultuatce sunt gentes, et Sed quomodo funditus evertetur 99
Antichrislus,
populimeditati*270suntinania:astiteruntregester- nisi caeteris quoque injeclionibus ejus elidendis
rie, etmagistratus convenerunt in unum adversus B locus detur, relaxata praescriptionum defensione ?
91
Dominem et adversus Christum ejus [Ibid. 1, 2). Accedamus igitur jam hinc ad ipsam Dei personam,
Et ulique, si alius deus praedicaretur a Paulo, nulla vel potius umbram et phantasma (64), secundum
disceptatio esset servandae legis, necnc, non perli- Christum 27 1 ipsius, per idque examincturper quod
nenlis scilicet ad dominum novum et aemulum le- Creatori praefertur. Et ulique erunt regulae certae
gis. Ipsa enim dei novitasatque diversilas abstulis- ad examinandam Dei bonitatem. Sed prius est ut
setnon modo quaestionem veteris et alienae legis, inveniam illam, et apprehendam, et ita ad regulas
verum omnem ejus mentionem. Sed hic erat totus perducam. Cum enim circumspicio tempora, nus-
status quaeslionis, quod, cum idem Deus legis in quam est a primordio materiarum, et l
introitu
Christo praedicaretur, legis ejus derogaretur. Sta- causarum, cum quibus debuerat inveniri exinde
2
bat igilur fides semper in Crealore et Christo ejus, agens quod agi habuit. Erat enim jam et mors,
sed conversatio et disciplina nulabat. Nam et alii et aculeus mortis delictum, et ipsa malitia Crea-
de idolothyto edendo (61), alii de mulierum vela- toris ; adversus quam subvenire deberet alterius dei
mento, ahi de nuptiis vel repudiis, nonnulli et de bonitas, primae huic regulae divinae bonitatis
spe resurreclionis, disceptabant ; de Deo, nemo. occurrens, si se naturalem probaret, statim suc-
Nam, si 98 fuisset
haec quoque quaestio disceptata, currens, ut causa ccepit. Omnia enim in Deo na-
et ipsa apud Apostolum inveniretur, vel quanto turalia et ingenila esse debebunt, ut sint aeterna,
principalis. Quod si post apostolorum tempora, secundum statum ipsius, ne obvenienlia el extra-
adulterium verilas passa est circa Dei regulam, nea reputentur, ac per hoc temporalia et aeterni-
ergo jam aposlolica traditio nihil passa est in tem- tatis aliena. Ita et bonitas perennis et jugis 3 exi-
pore suo circa Dei regulam, et non alia agnoscenda getur in Deo, quae, in thesauris naturalium pro-
erit traditio apostolorum, quam quae hodie apud prietatum reposita et parata, anlecederet causas
ipsorum Ecclesias edilur. Nullam aulem apostolici et materias suas ; et primam quamque susciperet,
census Ecclesiam invenias, quae non in Creatore non despiceret el destitueret, si antecedebat.
Christianizet. Aut si hae erunl a primordio corruptae, Denique, non minus et hic 4 quaeram cur non a
quse erunt integrae ? nimirum adversariae Creatoris. primordio operata sit bonitas ejus, quam de ipso
Exhibe ergo aliquam ex tuis apostolici sensus, et quaeuvimus, cur non a primordio sit revelatus ?
obduxeris (62). Igitur, cum omnibus modis con- Quidni ? qui per bonitatem revelari haberet, si qui
stet alium deum in regula sacramenti istius non fuisset. Non posse quid Deo non licet (65), nedum
Variae lectiones.
94 98 Si
Qua Pamel. 95 Praecinuerat Pamel. 96
Vincula a nobis Pamel. 91 Circumvenerunt Semler, Oberth.
19
omitt. Semler. Evenietur Rhen. l
\ninserit Semler. 2 Quo Seml. Pam. Oberth. 3 Et jugis abest in Paris.
4
Ethic non minus Pamel.
Gommentarius.
(61) Nam etalii de idolothyto edendo, etc. Alludit n cedone inventum est, ad perrumpendos hostium
ad I Epist. Apostoli ad Cormthios, iu qua contra u ordines quamvis confertissimos. Alio nomine cu-
ejuscemodi disceplatiom s laie disputat, de idolo- neus dicilur phalanx et Graecis I'jj.6oXo; l7T7ttx*5 et
thyto, cap. x, de mulierum velamenlo, cap. xi, de oxttpo;. Le Pr.
nupliis vel repudiis, cap. vn, et de spe resurrectio- (64) Vel potius umbram et phantasma. Alludit
nis, cap. xv. Pam. ad errorem Marcionis, quod Christus in phantas-
(62) Et obduxeris. Hoc est, evinceris. Rhen. Pam. mate homo sit factus, contra quem supra egit libro
(63) tioc enim cuneo veritatis. Hoc argumento De carne Christi, cap. 5. Pam.
ad veritatis defensionem cuneata veluti acie. De- (65) Non posse quid Deo non licet. Sensus est
sumpta hac a disciplina militari melaphora usus est Non licet Deo ut aliquid non possit, nedum ut non
cap. 2 de Resurrect. carnis : « Quo cuneo occurren- possit naluralibus suis fungi. Rhen.
dum sit nobis. Illud aciei genus a Philippo Ma-
2'J7 LIB. I ADV. MAPtCIONEM. 208
naturalibus suis fungi : qua; si contincntur, quo » rio ;

imo, quod vcrius, a Ccrdone ct Marciono (69)
minus curranl, naturalia non crunt. Et otium enim Tiberio nunc deus ille prsestiterit, ut impcrio ejus
agat 5 divina bonilas in tcrris dedicarolur.

sua nalura non novit : liinc censctur, si ,
si ncc noluisse vidcbitur exerccrc bonitatem intc-

CAPUT XXIII.
c non potcst
i 111 uaturae nominc. Natura cnim sc
dirigil, ut si cessaverit, non Aliam regulam prselendo (70); sicul nalura-
illi
nollc, quse sc ila sit.
lia, ila essc debere n in Dco omnia.
ralionalia
Scd ccssavil aliquando in dco Marcionis dc opcrc
Exigo rationcm bonitalis, quia nec aliud quid bonum
honilas 7 Ergo non fuit naturalis bonitas, quao
.
quod naturalibus non habcri liceat, quod non rationalitcr bonum sit,
poluit aliquando cessasse,
non crit naturalis, jam ncc seteroa
Et si
nedum ul ipsa bonitas irrationalis dcprelicndatur.
lici (.
Faciliua malum, cui rationis aliquid adfuerit, pro
crcdcnda, ncc Deo par, quia non seterna, dum non
dcniquc nullam sui perpctuitalcm,
bono habebitur, quam ut honum ratione desertum
naturalis : quse
constiluat, aut de fuluro rcpro- non pro malo judicetur. NegO rationalem bonita-
aut dc prrcterito
tcm dci Marcionis, jam hoc primo, quod in salutem
mittat. Nam ct a primordio non fuit, et in fincni
processerit hominis alicni. Scio dicluros Atquin
sinc dubio non erit. Potest cnim et non esse quan :
doque, sieut non fuit aliquando. Igilur ,

cum con- B hanc essc principalem et perfectam bonitatem,
stct in primordio cessasse bonitatcm Dei illius (non cum sine ullo debito familiaritatis, in extraneos
enim a primoidio lihoravit hominem), ct voluntate

volunlaria el libera efiunditur, secundum quam
jam volun- inimicos quoque nostros, et hoc nominc jam cx-
potius eam quam iulirmilalc cessasse,
tas suppressse bonitatia linis invenielur malignitatis.
traneos, diligerc jubeamur. ergo non a pri- Cum
Quid cnim tam maliguum, '£7'£ quara nollcprodcssc mordio homincm rcspcxil, a primordio exlraneum,
cum quam utilitatc cruciari 3 ? quam in-

possis?
cessando preejudicavit cum cxtraneo nihil sibi csse.
jiuiam sincrc? Totum dcnique Creatoris elogium Caeterum, disciplinam diligendiexiraneum *S7ii
in illum rcscribelur (66), qui sarvilias cjus bonitatis vel inimicum, antccessit praxeplum diligcndi pro-
mora juvit. Nam in cujus manu cst quid nc ximum (71) tamquam leipsum. Quod etsi ex legc
li.it, ejus jam deputatur cum IJ
fit. Homo damnatur Creatoris, et tu quoque illud cxciperc debebis, ut
in morlcm (67), ob unius arbusculoe dclibationem, a Christo non deslructum, sed potius cxstructum.
ct cxindc proficiunt delicta cum pcenis, ct perc- Nam, quo magis proximum diligas, diligcrc juberis
unl jam omncs qui paradisi millum ccspitem norunt. inimicum el cxlrancum. Exaggeratio cst dehita'
Et ho^ molior aliqui Dcus aut nescit, aut suslinct? bonilalis, exactio indebiUe. Anlccedit auiem debita
Q
Si (68), ut cx hoc melior invenirclur quanlo Creator radebitam, ut principalJs, ut dignior ministraret
deterior habcrctur, salis ct in isto consilio mali- comilo sua, id cst indcbita. Prior igilur cum prima
tiosus, qui ct illum voluil oncralum operationibus bonilalis ratio sit in rcm suam exhibcri cx justi-
ejus admissis 10
, ct ssecttlum in vexatione dolinuit. tia, secunda aatem in alienam, cx rcdundantia ju-
Qttid de tali medico judicabis, qui nutriat inorhum stitise super Scribarum (72) ct Pharisseorum quale
mora prsesidii, ct periculum extendat dilatione est secundam ei rationcm referri, cui deficit prima ?
edii, quo pretiosius aut famosius curci ? Talis non liabcnli '- proprium homiucm, ac pcr hoc quo-
el in deum Marcionis dicenda sentcntia est, mali ipie exiguse
13
? 1'orro, exigua qus suum non ha-
pennissorem, injurise fautorem, gratise lenocinato- Imit, quomodo iu alienum redundavil? Bxbibe u
rem, beniguilalis prsevaricatorem, quam non sta- principalcm ralioncm, ct tunc vindica sequentom,
tim oausses Busa exhibuit, plane, si natura bonus, Nulla rcs sine oidinc ralionalis potcst vindicarj
Bxhibiturus, el non acccssionc, si ingenio oplimus, tanlo abest ul ratio ipsa in aliquo ordincm amittat.
t non disciplina, si ab ©VO Deus, ct non a Tibc- Sit nunc et a sccundo gradu incipicns ratio honila-
Yariv lectioucs.
s
s
Agatur. Sio Pamel. c Sic alii. 7 Bonitatis Paris Rhen. Dtilitatem crociare Rig. Jam. inser. Pa- •'
>/i,7. '" Honoratum operationibus cjus admisisse Rhen. " Debere omitt. Seml. Oberth. u Habentis /'(7-
nti. '
'•
Exigua conjic. Seml. u He add. Seml. exhibere Patnel.

CoinuuMUarius.
(66) Totum denique Creatoris elogium m illum n (69) .1 Cerdone ct Warcione. Conjungit hos
escrtbetur. Elogium dicit nomcn. titulum; res-ci duos, eo quod Gerdonis discipulus haeril Harcion ,
ribere , quod sequenii libro dicct transcribere. Pam.

Sed el si ab hominc in diabolum transcripsoris 70) Aliam illi regulam prcetendo, Alio argumento
nali elogium. » Rig. in ipsam utor, el regulam veritatis illi explico. Lc Pr.
tiomo damnatur in mortem cie. t
Pulchra (71) Antecessii prasceptum diligendt prox. etc,
•eccati orginalis descriplio, quamquam ipso in Istud partim desumil ox illo loco Hatth. \ iAn« :
lurali numero efferat, « et exiode prosiliunt (sive disti quia dictum esl antiqnis: Diliges proximum
•roficiunt, utihabent Vatic. z. Rfs. cod.) dicta cum tnum, » partim et proprie cx Levit. \i\. ad quod
•oenis, « eo quod ex ipso etiam alia multa peccata ihi alludebal Christus. Pam.
inantnr. Bleganter autem dixii • Qui paradisi , 72 redundantia justitiee super Scribarum.
I
inlliini cespitem norunt, » hoc est qui paradisi Super pro plus (/»</'" hic usurpari video, quod fccit
erram uumquam ingressi sunt. Pam. S itomua iu August. Quamvis id adeo elegana non
(68) SL Subaudi, suslinuit. Edd. sit.cst cnim novitatis gcnus. Li: Pr.
Patroij. II, 10
299 TERTULLIANI OPERUM PAKS 11. - SEIUKS 1, POLEMICA. 300
tis, in extraneum scilicet, ncc sccundus illi gradus h nor, et perfectus in omnibus: Eritis enim perfecti
nlione constahit, alio modo dcstructtis. Tunc cnim quemadmodum Pater veslcrqui in ccelis est[Matth.
rationalis habebitur vel secunda in extranoum bo- v, 48). Exbibe perfectam quoque bonitatem ejus.
nilas, si sine injuiia ejus opcretur, cujtts est res, F^lsi dc imperfecta salis conslat, quae neque natu-
nuamcumque bonitatem, jmtitia prima efficit ratio- ralis invenilur neque
ralionalis, nunc ct alio or-
nalem, sic el in prineipali gradu ralionalis erii, dinc traducctur, nec jam imperfccta, imo et dcfe-
cum in rem suarti exliibetur, si justa sit. Sic ct in cta, exigua ct exhausla, minor numero materia-
cxtraneum ralionalis vidcri poterit, si non sit in- rum suarum, quae in omnibus exbibetur. Non enim
justa. Caeterum, qualis bonitas, quae pcr injuriam omncs salvi fiunt, sed pauciores omnibus et Judaeis
constat, ct quidem pro extraneo? Fortasse enim et Christianis crcatoris. Pluribus vcro pereunlibus,
pro domestico aliquat^nus rationalis liabeatur bo- quomodo perfecta dcfenditur bonitas ex majore
nitas injuriosa; pro extraneo vero, cui nec proba parte cessatrix? paucis aliqua, pluribus nulla, ce-
legilime deberettir, qua ralione tam injusta ratio- dens perditioni, partiaria exitii? Quod si plures
nalis defendetur? Quid enim injuslius, quid ini- salvi non erunt, erit jam non bonitas, sed malitia
quius ct improbius, quam ita alieno benefacere perfectior. Sicut enim bonitatis operatio esl, quae
servo, ut domino eripiatur, ut alii vindicetur, ul " facit salvos, ita malignitatis, quae non facit salvos.
advcrsus caput domini suboructur, et quidem, quo Magis autem non faciens salvos dum paucos facit,
indignius, in ipsa adhuc domo domini, de ipsius perfectior erit, non juvando quam juvando. Non ,
adhuc horreis vivens, sub ipsius adhuc plagis trc- poteris et in Creatorem referre bonitatem, in om-
mens? Talis assertor ctiam damnarctur in sas- nes defeclionem. Quem enim judiccm lenes, dispen-
culo (73), plagiator (74). Non aliter deus
nedum salorem si forte bonrtatis ostendis intelligendum,
Marcionis inrumpens in alienum mundum, eripiens non profusorem quod deo n tuo vindicas. Usque
Deo hominem, patri filium, cducatori alumnum, do- adeo hac sola eum praefers bonitate Creatori ;
quam
mino famulum ; uL eum Deo impiurn, 27 -1
efficiat si solam profitetur et lotam, nulli deesse debuerat.
palri irreligiosum, educatori ingratum, domino Sed nolo jam de parte majore pereunlium, imper-
nequam. Oro te, si ralionalis bonitas talem facit, fcclum bonitatis arguere deum Marcionis : sufficil
qualcm faccet inrationalis? Non

15 putem impu- ipsos, quos salvos facit, imperfectae salutis inventos,
dentiorcm, quam qui in aliena aqua alii deo tin- imperfectam bonitatem ejus ostendere : scilicet
guitur, ad alienum ccchim alii deo expandilur anima tenussalvos, carne deperdilos (78), quae apud
(75),
in alicna tcrra alii deo stcruitur (76), super alie- Q illum non resurgit. Unde haec dimidiatio £75 sa-
num panem alii dco graliarum actionibus fungi- lutis, nisi ex defectione bonitatis ? Quid enim
tur (71), dc alienis bonis ob alium deum nomine tam 18 perfectae bonitatis, quam totum hominem
eleemosynae el dilectionis operatur. Quis iste deus rcdigcre in salutem, totum damnatum a Creatore,
tam bonus, uthomo ab i!lo malus fiat? tam propi- lotum a Deo optimo allectum? Quod sciam 19 et ,
tius, ut aium illi deum, et dominum quidem caro tinguitur apud illum (79), et caro de nuptiis
ipsius 10 faciat iralum? tollitur, et caro in confessione nominis desaevitur.
CAPUT XXIV. Sed et si carni delicta reputantur, praecedit animae
Sed Deus, sicui aeternus et rationalis, ila opi- reatus, et culpae principatus animae potiusadscriben-
Varioe lectiones.
15 Irraiionalis. An Paris. at Rhen. Oberth. 16 Ipsius omitt. Seml. Oberth. n Deo abcst SemL 18 Qutd
eral perleclae Seml. Oberth. quid enini tam perfeclae charitatis Latin.
19 Quod si jam Pam. Seml.
Oberth.
Commenlarius.
(73) Talis assertor etiam damnaretur in sceculo. est. Pam.
Asserior csl vindcx alienae liberlatis. Le Pr. (78) Scilicetanima tenus salvos,camedeperditos,
(74) Nedum plagiator. Opponit platjiatorem as- -. etc. Hoc quod supra dixit auctor, lib. de Prcescr.
est
serlori. Est autem plagium, a quo plagiator, sup-
" adv. h&ret., c. 51 « Resurrectionem animae tan-
:
pressio liberi hominis aut servi, sive quod auctore tummodo probat, corporis negat. « Contra quam
Suida, fiat Ttkxflai seu oo).(w; sive ut ait Isidorus, haeresin late disputat lib. de Resurr. carnis. Sicut
dbrb tou 7iAa-y'.o'j. Le Pr. autem hic legitur, dimidiatio salutis, sic supra lib.
(75) Ad alienumccelum
alii deo expanditur, etc. de carne Christi, c. 1 Quid Christum dimidias f
:
Ergo precantes Christiani ad coelum brachia exten- eodem perlinet illud infra, ex parte resurgere.
debant. Rhex. Pam.
(76) Alii Deo sternitur. Hoc pcenitentium erat. (79) Et caro tinguitur apud illum. Sic legimus
Rhen. more Tertullianico, pro tingitur, similiter autem
(77) Super alienum panem alii deo gratiarum supra lib. de Resurr. carnis, c. 8: « Sed et caro
actionibus fungitur. In eumdem sensum
dixerat abluitur, etc. Virginitas quoque et viduitas, etc
Irenaeus : « Quomodo autcm
constabit eis, cum De bonis carnis Deo adolentur; » hoc est enim
pancm in quo graliae aclae sunl, corpus esse Domi- quod hic addit. t Et caro de nuptiis tollitur. » Qui-
ni sui, et caliccm sanguinis ejus, si non ipsum bus locis et aliis quibusdam confirmari a nuptiis
fabricatoris mundi Filium dicant, id est, Verbum continentiam, quam hodie impugnare quidam non
ejus? » Rig. —
Super alienum panem, alii deo, elc. verentur, ibid. adnotavimus, et lib. De velandis
Istud ad sacramentum Eucharisliae, in quo panem Virgin. ct de Cultu femin. c. 9. Pam.
non remanere, sed niutari in corpus Chrisli certum
301 LIB. I ADV. MARGIOMiM. 302
, I u , .iii caro miniatri nomine occurrit. Carens deni- A modo, vcrum ct sola. Jam cnim ot boe discuti par
qne anima earo, bactenus peccat. Ita ct in hoc inju- cst, an Deus de sela bonitate censendua sit, negatia
Bta bonitas, ct sic quoquc imporfccta ; iiinoccntiorom caeteris appendicibus, scnsibus (81; et affectibus,
substantism relinquens in cxitium, obsc([uio, non quos Marcionitffi quidcm a dco suo ambigunt in
arbitrio delinquentem : cujus Ghristua etsi non in- Crcatorcm, nos vero et agnoscimus in Creatore, nt
diiil verilaleln, Ut imaginem
tua 1
hffiresi visum csl, Deodignos. Ei ox quoquc negabimus 2 Dcum,
lioc '«
lamen cjus subire dignatus cst. Ipsum quod mcnii- in quo non omnia quffi Dco digna sunt, constent.
20 dcbuissc. Quid
tua cst illam, aliquid ci dcbuit Si aliquom dc E[)icuri schola Dcum (82) affectavit
cst aulcm liomo aliud quam caro?Si quidcm no- Cbrisli nomine lilulare, ut quod beatum et incor-
mcn hominis, matoria corporalis, non animalis, ruptibile sit, neque sibi, no([uc alii molestias pra>
ab auctore sortita cst : Et fecit hominem Dcus, in- slct (hanc enim sententiam ruminans Marcion ,
quit {Gcn. n), limum deterra, non animam; anima rcmovilab illo severilalcs ct judiciarias vircs) aut
cnim dc afflatu (80) Etfactusest homo inanimam
:
in totum immobilem et stupentem Deum conce-
viuam. Quis? uliquc qui do limo. Et posuit Deus pisse debuerat ; et quid illi cum Christo, moloslo
hominem inparadiso, quod finxit, non quod flavil; ct Judteis pcr doctrinam.et sibi por sensum 25 ?
aut
(jui caro nunc, non qui anima. Itaque, si ila est,
O ct de cioteris motibus eum agnovisse 2G
, ct quid iili
quo oic eontcndes perlcctum bonilalis titulum, cum Epicuro, nec sibi nec Christianis necessario ?
qUffl non jam a partitionc spcciali bominis libc- Ecce onim hoc ipso quod rctro quietus, qui nec
randi dcfccit, scd a proprietale gonerali ? Si plena notitiam sui aliquo interim opere curaverit, post
cst gratia et solida misericordia quaa soli anim?o tantum aevi senscrit in hominis salutem , uti(jue
salutaris csl, plua prcestat b»c vita, qua toti ct in- per voluniatem, nonne concussibilis tunc fuit novae
tegri Iruiinur. Cffilerum, ox partc rcsurgcrc, mul- volunlati, ut ct ca:tcris molibus vidcatur obnoxius ?
otari erit, non liberari. Erat ct illud perfectffi Quffl autom voluntas sine concupiscentiffl slimulo esl?
bonitalis, ut liomo liberatus in fidem Dei oplimi, Scdct cura accedet voluntati. Quis volet , quod non
statim eximeretur de domioilio atque dominatu dei concupiscet ? Quis enim volct quid, et concupi-
bcbvu At nunc ct febricitas, o Harcionita, ot ca scct (83), ct non curabit ? Igitur cum ct voluit et
ros tribulos ct spinas dolor carnis luffl tibi edit; ooncupiit in hominia salutem, jam ct sibi ot aliis
ncc fulminibus tantum, aul bellis, ct peslibus, aliis- negOtium fecit, *i^7 E[)icuro nolcnlo , consiliario
quo plagis Creatoris, scd ct scorpiis cjus objcctus Marcione -7 . Nam et adversarium sibi coostituit
in quo tc putas liberatum dc regno ojus, cujus te Q i[)sum illud adversus quod et voluii, ct concnpiit
muscee adhuc calrani? si dc futnro erutus cs, cur ct curavit, sive delictum, sive mortom ; imprimis
non ct de prsssentl, ut perfecte ai ! Alia cst nostra i|)sum arbitrum eorum, dominum hominis Crea- et
£54» conditio, apud auctorera, apud judicem, apud toreni. 1'ono, nihil sineBmuhitione decurrct, quod
offenBum principem generis. Tu taniummodo bo- sinc adversario non erit. Deniquc volens, et con-
nuuideum prffifers. Non potes autem perfecte
- J
cupiscens, et curans bominem libcrare , hoc ipso
bonum ostendcre 23 a quo non perfecte liberaris.
,
jam ©mulatur, et cum a 23 quo libcrat adversus ;
eum -eilicet sibi liberalurus ; ct ca dc quibus lilic-

CAPUT XXV. ral, in alia libcralurus. Proinde enim a inulationi
Quod attinet ad bonitatis qufflstionem, bis linois concurrant -J mccsso est oliicialos sus in ea quaa
deduximus eam minime Dco adffiquari, ut noque Bemulatur, ira, disconlia ,
odium, dedignatio, indi-
ingenitann, ncquc ration&lem, ncquc perfectam; gnaiio, bilis 3°, nolentia, offensa. Hse omnia , si
sed el Improbam, et injustam, et ipso jam bonii.i- axnulationi adsistunt , fflmnlatio auicin liberao lo
lis nominc indignam quod scilicet iu quantum Deo
: homini proeurai ; lihcratio autem hominis operalio
congruat, iu tantum Deum non esse oonveniat, bonitatis csl, non potcrit ea bonitas sinc suis doti-
([ui dc tali bonitatc ctiam pcrferalur, ncc de lali bus, id cst sinc scnsibus cl affoctibus, per quos ad-
Variffl loctiones.
Habuil Jun. debui alii.
21
Sis ud<l. Seml. -'-'
Deum abest Fran. M Dcum addit Rhen. -'>
Ni
musVun. 25 Jesum Rhen. x Agnovisset Wou». n Marcionis alii. K Cum de Rhen. Oberth. » Occnr-
rant Scmlcr, Oberth. :
" ludignabilis lllicn.
Comnientavius.
(80) Anima enim de afflatu. Vulgare esl etymum Deo, quod sequilur « Xegotium ci sibict aliisfecit
:
animam esse diclam quasi av;uov. Quod forle Ter- Epicuro nolonto. i P.vsi.
tullianua in mente habebat. Lb Tu. ^S3) Quis volet,quod nou concupiscet, etc. Istud
$i)Negatis cateris appendicibus , sensus, etc. deletum a Rhenano quia non habebatur in Gor-
.
Premit bic Marcionem, adhibetque appellationes ziensi codieo, iterum adjicimus ex Vatic. n. ms. oo
illas quas adscisccbanl Marcionis
discipuli, ut Deum quod ad oxplieationoni poriineat. Sive autom cum
creatorem saevum dicerent. Lk Pr. iisdom bis legas, conctfptvi/,sive eum exi .i«- -
J,
Stdliqucm (/, Epicuri schola Dcum. Nempe, cuput, perinde est. Sunl autem Tertullianea of/i-
uti scquitur, immobilem,
ct stupentem. ac sicuii, ciales suw. ac nolentia, quam, inquit Rhenanus,
cap, 26, stupuiissimum. Quopcrtinet etiamillud opponit voluntaii ac homini procurat. Pam.
dc
303 TERTULLIA.M UPERUM PARS 11. — SERIES 1, POLEMICA. 304
ministratur adversus Creatorem ; ne sic quoque a buil admilti. Primo, quod qualicumque scntenti*
inralionalis proscribatur, si carcat et sensibus el suae ct legi, dcbeat vindiclam in auclorilalem et
affeclibus debitis. Haec multo plenius defendemus obscquii necessitatem. Sccundo, quia semulum sil
in causa Creatoris, in qua et exprobranlur. necesse est quod noluit admitli, ct nolendo prohi-
buit. Malo autcm parcere Deum, indignius sit, quam
CAPUT XXVI. animadvertere : et quidem Deo oplimo, qui non
At hic sufticit perversissimum deuin ostendi in alias plene bonus sit, nisi mali aemulus, uti boni
ipso pnrconio solilarise bonitatis ,
quae nolunt ei amorcm odio mali exerceat, et 33 boni tutelam
adicribere ejusmodi molus animi ,
quos in Crealore expugaalione mali impleat.
reprehendunt. Si enim neque aemulatur, neque ira- CAPUT XXVII.
scilur,neque damnat, neque vexat, utpole qui ncc Sed judicat plane malum nolendo, et damnat
judicem praestat, non invenio quomodo illi disci- prohibendo : dimittit aulem non vindicando, et ab-
plinarum ratio consistat, ct quidem plenior. Quale solvil non puniendo. .0 Deum veritatis praevarica-
cst enim, ut praecepla constituat non exsecuturus ? torem, sententiae suae circumscriptorem (84) : ti-
ut delicta non vindicaturus

probibeat quia non met damnare quod damnat, timet odisse quod non
,
judicaturus ?extraneus scilicet ab omnibus sensibus o amat, factum sinit quod fieri nonsinit, mavult osten-
severitatis et animadversionis. Cur enim probibet dere qui nolit, quam probare. Hoc 3i erit bonilas 35
admitli, quod non defend'1 admissum ? cum multo imaginaria, disciplina, phanlasma et ipsa trans- ;
rectius non probibuisset quod defensurus non functoria praecepta (85), sccura delicla audite, :
esset,quam ut non defenderet quod prohibuisset : peccatores, quique nondum hoc estis, ut esse pos-
imo et permisisse direclo debuit, sine caussa prohi- sitis : Deus melior inventus est, qui nec offenditur,
biturus, ut non 31 defcnsurus. Nam et tunc tacile nec irascitur, nec ulciscilur, cui nullus ignis co-
permissum est, quod sine ultione probibetur. Et uti- quitur in gehenna, cui nullus dentium frendor hor-
que non aliud prohibet admitti,quam quod non amat ret in exterioribus tenebris; bonus tantum est,
fieri. Slupidissimus ergo qui non offenditur facto denique prohibet delinquere, sed litteris solis. In
quod non amal fieri, quando offensa comes si velitis, illi obsequium subsignare, ut
sit fru- vobis est,
slralae volunlatis. Aut si honorem Deo habuisse videamini
offenditur , debet irasci timorem enim
;
:
si irascitur , debet ulcisci. Nam et ultio fructus est non vult. Atque adeo prae se ferunt Marcionitae,
irae, et ira dcbitum offensae, et offensa ut dixi, quod Deum suum omnino non timeant. Malus au-
,
comes frustratae voluntatis. Sed non ulciscitur p tem, inquiunt, timebitur, bonus autem diligetur. ;
ergo nec offcnditur. Sed non olfendilur ergo nec Stulte, quem Dominum appellas, negas limendum;
;
laedilur voluntas ejus, cum fit quod fieri noluit et cum hoc nomen poteslatis sil, ctiam timcndae. At
:
fit jam de'ictum secundum voluntatem ejus, quia quomodo diliges, nisi timeas non diligere ? Plane
non fit advcrsus voluntalem, "i7H quod non laedil nec pater tuus est, in quem competat et amor
voluntatem. Aut si hoc erit divinae virtulis, sive propter pietatem, el timor propter potestatem ? nec
bonilatis,nolle quidemficri, et prohibere fieri ; non legitimus dominus. ut diligas propter humanitatem,
moveri tameD, si fiat ; dicimus jam motum esse ct timeas propler disciplinam. Sic denique plagiarii
illum qui noluit non moveri ad factum,
: et vane diligunlur, non eliam '£79 timcntur. Non enim
qui motus sit ad non faciendum quando noluit ,
timebitur, nisi justa et ordinaria dominatio. Diligi
fieri nolendo
;
enim probibuit. Non enim et judica- autem potest etiam adultera. Sollicitatione enim
vil ? Nolendo fieri, ct idcirco prohibendo non fa- ; constat, non auctoritate; et adulatione, non pote-
ciendum enim judicavit, et probibendum pronun- state. Quid denique adulantius, quam delicta non
tiavit. Ergo et ille jam judicat. Si indignum est exsequi ? Age ilaque, qui Deum non times quasi
Dcum judicare, aut si ea tenus Deum n bonum, quid non in omnem libidinem ebullis?
dignum est
judicare, qua tantummodo nolit et prohibeat non ^ summum, quod sciam, fructum vilae omnibus qui;
32
etiam defendat admissum. Atquin nihil Deo tam Deum non liment quid non frequentas tam so- ;
indignum, quam non exsequi quod noluit et prohi- lemnes (85) voluptates circi furentis 36 caveae sae- ,
Varitc lectiones.
3i Non ul Seml. non et Jun. 32 Enim Paris. 33 Ut Semler. Oberth. 34 Haec alii. 35 Bonitalis Rhen.
30 Circum furentcs Rhen. Oberth.
Commentarius.
(84) Sententiee suce circumscriptorem. Circums- dum videlicet non curamus ut aliquid bene fiat,
criptorem, id est, abrogatorem, circumscribere pro scd lanlum ut fiat inde pcrfunctorie adverbium in
:
circumducere et oblitterare frcquens jureconsultis crebro usu apud illos. Rhen.

et auctoribus idoneis verbum. Cicero in Finibus , (86) Voluptates circi farentis.Furorem etinsaniam
« Circurnscriplis igitur iis sententiis quas modo tribui circo vetcrcs ferme onmes docent. Augusti-
posui. » Rhen. nus lib. ii de Symbolo ad catechumenos : « Quid
(85) Et ipsa transfunctoria prwcepla. Transfunc- delectat in circo ? aurigas videre certantcs popu- :
toria vocat perfunctoria. Est autein jureconsultis los insania, furia anhelanles? » B. Ilieronymus ad
perfuncloriun; quod levi cura tit ct aliud agendo, Marcellum : Circus insaniat. B. Gregorius Nazianz.
305 LIB. 1 ADV. MARCIONF.M. 300
vicntis (87), et scenae lascivicntis ("88)? quid non * quomodo regencrat qui non rogeneravil? Itcralio
ct in pcrscculionibus statim oblata acerra animam enim non compctit ei a quo quid nec semel factum
lionc lucraris? Absit, inquis, absit. Ergo jam esl. Si conscculio est Spirilus sancti, quomodo
liincs dclictum, et timcndo probasli illinn limeri, animam non prius contulil?
spiiiLum adtribuet, qui
qui prohibet delietum. Aliud esl, si eadem dci tui quodammodo spiritus anima (80
quia suffeclura cst I.
perversilatc, quem non times, observas, qua ct illc Signat igitur bominem, numquam apud se resigna-
quod non vindicat, probibct. Multo adliuc vanius, tum, lavat hominem nunquam apud se coinqui-
CUUl inlerrogati, quid fiel pcccalori cuique die illo, natum; et in boc tolum salulis sacramentum carnem
rcspondent 37 abjici illum quasi ab oculis. Nonne mcrgit (90) cxsortem salutis. Nec rusiicus tcr-
cl boc judicio agilur? judicatur cnim abjiciendus, ram rigabil, fructum non relaturam, nisi tam va-
cl uliquc juclicio damnationis : nisi si in 3n salutcm nus, quam dcus Marcionis. Proinde, cur M tantaui,
abjiciatur peccator, ut el boc Dco optimo compe- sivc sarcinam, sive gloriam, infirmissimae aut in-
lat. Kl quid crit abjici, nisi amiltcro id quod crat dignissimic carni imponil sanctitatem ? Qoid
consccuturus, si non abjiccrelur? id est salutcm. dicam autcm dc disciplimo vanitate, qua sancli-
BrgO salulis in detrimenlum abjiciclur : et boc " ficat, substanliam sanctam ? Quid aut
,|2
onerat
deeerni non potcril nisi ab irato, ct offenso, cl cxse- infirmam, aut cxornat indignam? Quid non salute
culorc dclicli, id cstjudice. remunerat, qnam onerat vcl exornat? Quid fraudat
'
mercedem opcris, non rcpondens ,3 carni salutem.
CAPDT XXVIII.
Quid et bonorem sanclitatis in illa mori patitur
Bxitus autem illi quis?Ab igne, iaquiuDt,
abjecto
Creatoris deprehendetur. Adeone nullum habet cle- CAPUT XXIX.
mentum, vel in hanc caussam provisum, quo pec-
catores suos vel Bine saevitia releget, ne illos dedat Non tinguitur apud illum caro, nisi virgo, nisi vi-
Creatori? Quid tunc, Creator? Credo, sulphuratio- dua, nisi ca lcbs, nisi divortio
i ''''
baptisma mercata,
rem cis gehennam prseparabit 3;l
, ut blasphemis quasi non ctiam spadonibus ex nuptiis nata. Sine
suis scilicet : nisi quod Dcus zclotcs forlassean dubio cx damnalione conjugii institutio isla constu-
deserloribus adversarii sui parcat
'
l0 . Dcum us- bit. Videamus anjusla : non quasi destructuri felici-
quequaque perversum, ubique inrationalem, in om- tatcm sanclitatis, ut aliqui Nicolait;o, assertores li-
nibus vanum atque ita neminem 1 cujus non statum, Q bidinis atquc luxuriir ; sed qui sanctitatem sinc
non conditionem, non naturam, non ullum ordi- nupliarum dainnationc noverimus, et sotiomur. el
n.iii video consistere; *£Hil jam noc ipsum fid-n |ir;cferainus; non m malo bonum, sed ut bono mo-
ejua sacramenlum. Cui enim rci baptisma quoque lius. Non cniin dcponimus nu-
projicimns, sed
apud eura exigitur? Si romissio deliclorum est, ptias (91) '£%l nec prsescribimus, sed suadcmus
:
quomodo videbitur delicla dimiltere, qui non vidc- sanctitalem sorvanlcs et bonum, et melius pro
;
bitur retinere? quia retineret, si judicaret. Si ab- viribus cujusque sectando; tunc denique conjugium
solulio morlis est, quomodo absolvorol a morte, cxorie dofendonles cum inimice accusatur spurci-
<iui aon dcvtnxil ad inortom? devinxisset enim, si tise nomine in deslruclionem Crcatoris, qui proinde
.i primordio damnasset. Si rogencratio cst hominis, conjugium pro rei honestate benedixit, in cremon-
Variae leetiones.
Respondebunt Latin. illorum, respondent Semler. Dei ollormn Rhen. " Nisi in Rhen. Oberth.
•'
Pneparavil Setnl. Jun. '"' Adversarii parcil ? Paris. Fran. M Dt dous Harcionis proimle cura
Seml. Oberth, u Autera Semler. u Reprehendens Rhen. M Devortio Jun.
Conimcntarius.
oral 27 inol : tolt« ffflctxobc xa\ ta Oia?;a, xa: r. ct ludionum goslieulationihus, h oxrvfi xal pupffiv
Ta araoSfa, xat X9 mmrffoia tomiiTow u:y.r,vivat, wot: **
K«8»tcue. Ll Pu.
Tajra. RoietoOat ;m'ov « lu circensibus cl spec-
:
[89} Suffectura esi quodammodo
spiritus anima.
taeulis,cursu et venalionibus adeo insanicb.it, ut in Tamquam supposita sustinendo. Suffectu-
Bpiritui
iisvitam ageret. • Idem adhuc Thcologus Carm. 6 ram dicit, quemadmodum conlrario Bignificatu di-
iambico. Lb Pa. oimns prasfecturam. Itaqne suffecturam tribnil ani-
(81) Caveaz sawientis. Cavea saepe pro theatro ot ma\ ut intelligamus datam spiritui praefecturara.
araphitheatro hic sumitur. Scd bunc locum in
ui Sio libro dc Anima, animum dixil suggestum es
\uas. Hilarionis expressit optimc B. Hieronym. ; animse. Rio.
« Non furoribus, non aranse aanguiue, non
circi 901 Bt in hoc loliim xaltili* sacramentum carnem
iheatn luxuria delectabalur. » Videa airnani
dici mergit. Auguslinus, libro i </<• peccatorum mer
pro coweo, unde ipolog. 38, arence
atrocitas diciiur. contra Pelag., cap. 2V Optime, inquit, Pnnici : -
1.1 1 U
Christiani baptismum ipsum nihil ahu i quam salu-
(88) Scena> lascivientis. Prohibita eranl Christia- tem vocant.
,
Rie.
nis spectacula
propter lurpidinem el impudicitiam (94) Sed deponimus nuptias, etc Nu| liasequidem
10undiquo clamanl canonea. [pse Tertull,
ApoL :<s : non daniiiilut, inio in iis siuctitalem ootnmondi-
Wctaculisvestrisintantum renuntianius :\a bapti- b,n auctor, sed nuptiarum obtentu lorpitudinem
smo nimirum, unde S. Chrysostomus,
orat. L9, ad jam invalosconloinrojioiob.it. I.r. Pl.
'('/» tostatur non vidon debera Cbnstianos in scena
307 TERTULLIANl OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 308
tum generis humani, qucmadmodum et universum enim ejus eradit : quia si nuptiae non erunt, sancti-
^
conditionis in integros et bonos usus. ideo au- Non tas nulla est. Vacat enim abslinenthe testimonium,
tcm danmabuntur, quia operosius exquisili
et cibi cum licentia eripilur; quoniam ita qiuedam in di-
in gulam commiltunt ut « I1CC vestilus ideo accu- : versis probantur. Sicut et virtus in infirmitate per-
sabuntur, quia pretiosius comparati in ambilionem ficitur (II Cor. xn, 9), sic et abstinentia nubendi in
tumescunt. Sic nec matrimonii res ideo despuen- facultate dinoscitur VJ . Quis denique abstinens di-
tur, quia intemperanlius diffusae in luxuriam inar- cetur, sublalo eo a quo abstinendum est? Quee
descunt. Multum diffcrl inter causam et culpam, temperanlia guhc in fame? quse ambitionis repu-
inter statum et excessum. Ita lnijusmodi non insli- diatio in egcslatc? quae libidinis infreenatio in ca-
tutio, sed cxorbilalio reprobanda est, secundum strationc? Jam vcro sementem 50 generis humani
censuram inslitutoris ipsius; cujus est tam, Crc- compescere in lotum 51
, nescio an hoc quoque op-
scite etmultiplicamini (Gen. i, 28), quam et, Non timo Deo Quomodo cnim salvum homi-
congruat.
adulterabis (Exod. xx, 14), et, Uxorem proximi tui nem quem velat nasci, de quo nascitur au-
volct,
non concupisces (Levit. xx, 10) morte punientis ct : ferendo? quomodo habebit in quo bonitatem suam
incestam G
'»
, sacrilegam , atque monstruosam in signet, quem esse non patilur? quomodo diligit,
masculos pecudes libidinum insaniam. Sed et B cujus originem non amat? Timet forsitan redun-
el in
si nubendi jam molus ponitur, quem quidem apud danliam sobolis, ne laboret plurcs liberando ne ,
nos spiritalis ratio Paraclcto auclore, dcfendit, mullos faciat hacreticos

, ne gencrosiorcs habeat ,
unum in fide matrimonium praescribens ; ejusdem Marcionitas cx Marcionitis. Non erit immanior 52
erit moduin figere, qui modum aliquando diffude- duritia Pharaonis, nascenlium enecatrix. Nam illc
rat : is colliget, qui sparsit : is ca-dct sylvam qui animas adimit, hic non dat; ille aufert de 53 vila,
planlavit ; is mctet segetcm, qui seminavit : is hic non admiltil in vitam. Nihil apud ambos dc
dicet : Superest ut et qui uxores habent, sic siut homicidio difiert sub utroque homo inlerficilur;
:
quasi non habeant (I Cor. vn, 29), cujus ct reiro sub altero, jam cdilus, sub altero, edendus. Gratus
fuit, Crcscitc et multipUcamini ejusdem finis, cu- : esscs, o dee lwretice, si esses in di>posilionemCrec.-
jus et iniiium. Non tamen ut " accusanda caeditur toris, quod marem et feminam miscuit : utique
silva (92), nec ut damnanda secalur seges, scd ut cnim et Marcion tuus ex rmptiis natus est. Sati
tempori suo parens. Sic et connubii res, non ut haec de deo Maicionis, quein, ct defmitiones ud
mala, securein ct falcem admiltit sanctitatis, couditioues slaluum 5i ejus onmino
sed divinitatis, et
ut matura defungi, ut ipsi sanctitati reservata, cui non csse confirmant 55 . Sed et totius opusculi se-
p
caedendo praestat et esse Unde 28% jam dicam
/,s
. ries in hoc utique succedit. Proinde, si cui minus
deum Marcionis, cum matrimonium ut malum ct quid videmur 50 egisse, speret rcservatum suo tem-
impudicitia; ncgolium rcfirobat, ad\ersus ipsam fa- pori, sicul et ipsarum Scripturarum examinatio-
cere sanctitalem, cui videtur sludere : materiam nem, quibus Marcion ulitur.
Variae lccliones.
Incestam et Jun. " Ut neglig. Seml. Oberih. i8 Prseslet csse Seml. pra^sta-
'5
Tunc lihen Obcrth. 4G
ret lihen. **Dignoscitar Rig. Fran.'>° Scmen Jun. 51 In delet. Seml. 52 Humanior Seml. Obcrth* in-
humanior alii. 53 A Seml. Pamcl. 5i Stalum Iihen. Oberth. 55 Confirmantes Rhen. 5G Vidcbunur
Fran.
Commentarius.
(92) JSon tamen ut accusanda cceditur silva. si- A omnis in cseduam, et non caeduam. Prior ideo ser-
mili nupiias damnandas non esse dccct, utque valur ut caedatur, posterior pastioni pccorum dc-
juris romani peritus eral, de silva credua loquilur, slinala est, el vulgo pascua dicitur. Le Pb.
de qua frequens in jure menlio, dividilurque silva
LIBER SECUNDUS.
ARGUMENTUM. r» III. In piimis aulem doccl bonitatem Dei Crea-

I. Cum libro praxcdenli deiinieiit Tcrlullianus toris aelernam esse.
deum Marcionis Deum non esse, regulis certis prre- IV. Praesertim ex hominis et mundi factura ac
scribentibus unicam csse divinitatem ; boc libro ea quam homini praescripjit legc.
Deum Crealorem digne Deum esse, ulpole bonum, V. %&&

Neque enim lapsum hominis Deo, scd
non malum, defendit. hbero arbitrio hominis impulandum.
II. Pnrmissa invecliva in Marcionilas, qui sua VI. Et veio Dci bonililem ac rationem hominis
cuiiositate Deo negotium faciunt, de arbilrio sensus hoc requiîvisse, ut constitueretur homo libcri ar-
sui Dcum pensitantes. bilrii; utpote cum ncc boni nec mah merces jurc ci
300 LIB. IIADV.MARCIOXHM. 310
pcnsarctur, qui aui bonus aul malus ncccssitate luis- etSeraphin aurcas effigies, quse longe ttiversas ba
set invcntus, non voluntate. bcbanl causis ab idololatria, de qua, vctans simi-
VII. Id ipsum etiam exigere Dci graviiaicm, fideni liindincm (icri, subjicit Non adorabitis, n&fue scr-
:
et paticntiam. vietis eis; fnisse cnim etiam rationalem Dei insiiiu-

VIII. Prorsus itaquc bomini delictum imputandum tioncm sacrificiorum ("avocantisab idolisj, qusstamen
((iicm ad rcctc vivcnduin crcaverat Dcus. rursus rcjcccrit.
I\. Ncquc proptcrca Dco id impulandum, quod XXIII. Ncc recle etiam lcvcm Dcum dici, cum
afllalus Dei sit anima qure dclinquit ;
quia liabct rcprobat aliquando probalos, aut probat quandoquc
quideoi aninia illas lincas Dci (pia iininorlalis, qua rcprobandos ; niliil enim ma.Lis bono eliam judici
libcrasui arbitrii, qua pnescia plcrumque, qua ra- convcnirc, quam pro pnrscnlibus mcntis, ct rcjicerc
iiuiialis; tamcn cl in liis imago dumlaxat Dei, non cl allegere.
usquc ad ipsain vim divinilalis. XXIV. Proinde poenilcntiam apud Dcum pravc
X. Ncque ctiamsi in diabolum transcriberclur interpretari Marcioncm, nam ct in grseco sono (ut-
culpa, ut inslinctorcm dclicti, proptcrca in Creato- potc |ierdvoia) pocnitentiae nomen non cx dclicti con-
icin dirigcndam, ut in auctorcin diaboli, ulpotc qui fessione, scd cx animi demutationc compositum
angeliis a Dco ct bonus factus sit, non diabolus, id B cst
cst dclator. XXV. Ncc absimilitcr pravc ab il'o intclligi
XI. Porro, si post dclictum hominis judex et se- illud : Adam, ubi cs? ct illud ad Cain, t'bi cst fratcr
verus 1'uoi'ii Dcus, non odmalitUm, scd ad justitiam luus ? Item illud dc Sodoma cl Gomorrlia, Descen-
pei lincre. dem videbo, eic.
XII. Qu83 jusiiiia iuiii perpctuo inDcocum boni- XXVI. Itcm ctiam juramcnlum Dci per semctip-
lale couspirarit, non rccte seorsum dcputari Dcum sum, ct vcrba illa ad Moyscn : Sine mc, ct indi-
boiium, ct scorsiiiu Deum justum. gnatus ira dispcrdam illos.
XIII. Imo vcro oinne juslilia: opus bonilali Dci XXVII. Denique reliquaa pueillitates quas Dco ob-
procurare, quippo cum limor judicii ad bonum, non jicicbant Marcionitie non lanlas csse quanlas etiam
ad nialum, conlerat. ipsi in Chrislo fatcntur, cui apparitiones illae Vetcijs
XIV. Siquando itaqueDeuslegatur condens mala, Tcslanienti adscribcnda' sint.
de malis poenaa, non cuipse, iutelligi. XXVIII. Postrcmo adversus Harcionem alia>
XV. Jusliliam proindc essc, atquc adco bonita- suas antitlicscs semulas facit ad tincm usque libri.
tciii Dci, quee seveiilas vidcatur. Pam.

C
XVI. non exprobranda quee juslitise ac-
lit jmlici
cidUQt, non magis quam mcdico ierraincnla qu;e se- CAPUT PRIMOM.
canl, inurunt, amputant ct conslrictant. Occasio rcformandi opusculi hujus, cui quid ac-
XVII. Dcniqiie lotuin ordincm Dei boihlatis ex ciderii primo libcllulo '
prsefati sumus, hoc quoque
ejufl niiscricordia in eirautcs, paticntia in non resi- contulit nobis, uli duobus diis adversus Marcionem
mtes, et preestantia in merentea. retractandis, sui cuique titulum cl volumcn distin-
X\ III. Deinde ad antilbesea veniens Maroionis, gueremus pro materiae divisione, alterum denm de-
cliani ad bonitatem Dei ]ierlinerc |)robat talionis linientes omnino non csse, alterum defendenti
pcenam, ciborum immundorum prohibitionem, et sa- digne Deum esse : quatenus ita Pontico placuii,
erifictorum onera. alicrum inducere, alterum exclndere. Non ei
\i\. Ncc minusetiam legales quasque disciplinas, potcrat eedificare mendaciom sine demolitione \
-
nc illi inomcnlo vacarcnt a Dei rcspcctu. ritaiis. Aliud subruere necesse habuit, ul qu d
XX. Imo vero etiam rapinam argenti mandatam veilet, ezstruen t. Sie sedifical qui propria paratura
a Deo HebraeisinJSgyptios; pluris enim valuisse sex- caret (1). Oporluerat aulem in hoc solum dia
centorum milliumper lot annos, el filiorum jaoturano ptasse, quod aemo sit deus ille qui Greatori super-
(]UOs nierserant. D ducilur; ut t.ilso doo depulso, regulis ccrlis et uni-
XXI. Nullam vero ctiam contrarietatem esse in Deo cam ct perfectam prsescribcnlibus divinitatcm,
prohibente sabbatis operari, etjubenti arcam circum- nihil jam quaTcrclur in Deum verum quem a quanlO :
ferri ctiam itt Sabbalo.

o instarel esse, sic quoque dum alium esse non
XXII. 984 Neque etiam similitudinum prohibi- constat, qualemcumque sinc controversia
lanto
tarum legi refragari Bsnei serpentis, aut Cherubin haberi deceret, adorandum potins quam judu
Variae lection.es.
1
Libello Pamel. Seml. Oberth. Qucm omitt. Fran.
Commentarias.
y) proprta paratura caret. Paraturam inquit
Qtti
tat prseterca Latiuius siroiles 1 » - ex lib. iv
KUouauHis, cl hic vocat materiam. ouinem paraturam
Sic lib. de Carne Marcion. sub iniliuin : • Et
innsti, c. s « Debeo, elrarsum codcui
:
iuquit, illos de sua para- impii alque sacrilegi Marcionis ;
lura repercutcre
lam siiu
» item ; lib. preaced. c. U : i Nul- lib. c. l * ll.ihuii utique aulheaucam paraturan
:
prospexit agnoaceado paraturam. Adno- P.vm.

dum ct demerendum magis
; quam retractandum, » aposlolus, prospiciens haen
aerelica corda : Quis, inquit,
velquam timendum ob severitatem. '£85 Quid enim (Isa. \t, 13, 14), cognovit sensum Domini aut qui$
amplius homini nccessarium, quam cura in Dcum illi consiliarius 10
fuiV! 'iSiiaut adquem consul
verum, in quem, ut ila dixerim, inciderat, quia tavit ? aut viatn intellectus et scientice quis de-
alius Deus non crat. monstravit ei? Gui et Apostolus condicet: pro-
fun&um (4) divitiarum et sophia: Dci! utininvesti-
CAPUT II.
gabilia judicia ejus, utique Dei judicis, et ininvesti-
At nunc negotium patitur Deus omnipotens (2), gabiles vice ejus ! utique intellectus et scientiae,
dominus et condilor universitatis ideo lantum ; quas ei nemo monstravit : nisi forte isti censores
opinor, quiaa primordio nolus est, quia numquam divinitaiis, dicentes : Sic non debuit Deus ; et sic
latuit, quia semper illuxit, etiam ante Romulum magisdcbuit: quasi cognoscat aliquis quae sint in
ipsum, nedum anle Tiberiuin : nibi quod solis hae- Deo, nisi spiritus Dei. Mundi autem habentes spiri-
reticis cognitus non est, qui ci negotium faciunl : tum,non agnoscentesinsapientia Deiper sapicntiam
propterea alium Deum existimantes praesumendum, Deum ( / Cor. i, 21), consultiores sibimet videntur
cjuia quem constat esse, reprehendere magis pos- Deo. Quoniam, sicut sapientia mundi stultilia est pe-
sunt, quam negare de arbitrio sensus sui pensi- B nes Deum, ila et sapientia Dei stultitia est pcnes
tantes 3 Deum aliqui proinde atque si caecus vel
: mnudum. Sed nos scimus siultum Dci sapientius
fluilantibus oculis, ideo alium solem pra?sumere (3) hominibus, ct invalidum Dci validius hominibus
velit mitiorem et salubriorcm ;
quia quem videat, (I Cor. i, 25). Et ita Dcus lunc maxime magnus,
non videt. Unicus sol est, o homo, qui mundum cum homini pusillus ; et tunc maxime oplimus, cum
hunc tcmperat et quando non putas, oplimus et
; homini non bonus ; et tunc maxime unus, cum
utiiis ; et cum tibi acrior et infestior, vel etiam homini duo aut plures. Quod si a primordio, Homo
sordidior atque corruptior, ralioni lamcn suae par animalis (o) non recipiens qua: sunt spiritus (l Cor.
est. Eam tu si perspicere non vales 4
,
jam nec ulii, 14), stultiliam exislimavit Dei legem, ut quam
lius 5 alterius solis, si qui fuisset, radios suslinere observarc neglexit : ideoque non habendo fidcm,
potuisses, utique majoris 6. Nam qui in 7
inferio- etiam (6) quod videbatur habcre ademptumest illi,
rem deum caeculis, quid in sublimiorem ? Quin po- (Matth. xm, 12; Luc. vm, 18), paradisi gratia et
tius infirmitati tuae parcis, ncc in periculum exlen- familiarilas Dci, per quam omnia Dei cognovisset,
deris, habens deum certum ct indubitalum, et hoc si obcdisset : quid mirum si redhibitus materiae
cum
ipso satis visum, id primum conspexeris eum suae, et in ergastulum terrae laborandse relcgatus,
p
quem non scias,
esse, nisi ex parte qua voluit ipse. in ipso opere prono et dovexo ad lerram (7)»
Sed Deum quidem ut sciens non ncgas, ut nesciens usurpatum ex illa spiritum mundi universo geneq
retractas; imo et accusas quasi sciens; quem si suo tradidit, duntaxat animali et haerelico (8), non
scires, non accusaies, imo nec retractarcs. Red- recipienti quae suut Dei ? Aut quis dubitabil ipsum
dcns nomen illi, negas subslautiam nominis, id est illud Adae delictum (9) haeresim pronuntiare, quod
magniludiium, qua 8 Deus dicilur, non tanlam per cleclionem suae polius quam divinae sententiae
eam agnoscens, quantam homo omnifariam nosse
si admisit ? nisi quod Adam numquam figulo suo
potuisset, magnitudo non essel. Isaias jam tum 9 dixit : « Non prudenter definxisti me. » Confessus
Variee lectiones.
3Pensilant. Latin. Jun. h Yaleas Seml. Oberth. 6 Majores alii.
alii. 5 Ulius In abest Rig. Venet. "'
8 Magniludinis, quae Rhcn. Venet. Pumel. 9 Ipse jam tunc Pam. Fran. ipse jam Rhen. 10 Quis consi-
liarius ejus Pamel. Seml. Oberth.
Commentarius.
(2) Atnunc
negotium patitur Deus omnipotens, l'x. £tv - Pam.
elc. Quasi dirore vcllet Deo negotium faccrc Marcio- ipso operc prono ct devexo ad terram.
0) Di
nitarum lcmerilalem et audaciam, qui Deum alium D Dixerat Pcrsius
ab omnipotenle sibi confinxerunt. Le Pr. pron<e in tcrras animae, ct ccelcstium inanes !
(3) Fluitantibus oculis alium solcm prcesumere. Rig.

Sic lib. i « Lippientibus, etiam singularis luccrna
: (8) Duntaxat animali et hceretico. Itaque alios
numerosa est. » Rig. psychicos facit, alios haereticos, ut et principio libri
(4) Apostolus condicct profundum. clc. B. : De Monogamia. Et lamen Adamum ipsum, qucm
Apostolus Esaiai consontit, dam (Rom. n) ait : psychicum vocat, mox appellabit haereticum. Pam.
profundum /etc. inGraecis est, w
; pdO&s Le Pr. !
(9) Aut quis dubitabit ipsum illud Adce delic-
(5) Ilomo animalis ^Vu/y/M. Et statim explicat, tum, elc. Etiam nolatu dignus cst hic locus, quod
non rccipicns quce sunt spiritus. Rig. initium omnis ha^reseos ab Adami delicto deducat,
(6) Ideoque non habcndo fideui, ctiani, elc. Pul- utpole, sicuti sequilur : « Quod per electionem
chre explicat illud Luc. viii Qui cnim habet dabi- : suae polius cpiam divinae sententiae admisit ; » in
tur ci, et qui non habct, etiam quod putat se habere quo alludit ad defmitioncm haereseos, de qua late
aufereturab eo. Id in simili ad Adamum refcrens, supra lib. de Prcescript., cap. 6. Placeret proinde
cui, non babcndo fidcm, etiam quod videbatur
'< magis illud primae editionis. « rudis adhuc haereti-
habere adcmptum nempe « paradisi ^ratia,

est, » cus pro eo (|uod cx Gorziensi codice substi-
fuit, »
et lamiliaritas Dei, per quam omnia Dei cogno- luil Rhenanus, rudis admodum nisi hoc repcriretur ,
visset, si obedisset. » Ubi ad verbum transtulit, in Vatic. 2 ms. codd.PAM.

quocl vidctur habere, proeoquod esl Graece, 8 Soxet
LIR. U ADV. MARCIONEM. 314
313
ru- postcriorcm si tamcn malilia potuit a bonitate
est seduclioncm ; non occullavil scduclricom :
fl
,
Non obaudiit; non commitii 1 '.

dis admodum " bsereticus fuit.
tamea hlasphcmavit Crcatorem , nec reprebendit

*iH7 aiictorem quem a primordio sui bonum et '- CAPUT IV.
optimum invcncrat, ct ipsc si forte judicem fecerat

a primordio.
%%S Igitur, cum cognoscendo Deo homincm
prospexisset bonilas Dei ipsius, eliam hoc pra-co-
CAPUT III.
nio suo addidit, quod prius domicilium homini com-
[gitur oportebil ineunlcs examinalioncm in Dcum menlala est, aliquam poslmodum rnolem maximam,
nolum, si quseritur in qua conditione sit nolus, ab postmodum et majorem, ul in magna tanquam in
ribua ejns incipere quse priora sunt hominc, ut minore proluderct atquc i>crficcret et ita dc bono :
Btalim cum ipso compcrla bonitas ejus, et exindc Dei, id cst de magno, ad optimum quoquc ejus, id
eonstitula atquc praescripta, aliqucm sensum sug- est ad majus habitaculum promovcrctur. Adhibct
geral nobis inlelligendi, qualitcr scqucns rcrum operi bono optimum ctiam ministrum, sermonem
ordinatio evascrit. 1'ossunt autcm discipuli Mar- suum : Eructavit, inquit (Psal. \i-iv, l), eor meum
cioiiis rccognoscentcs bonitatcm Dei nostri, dignam 16 sermonem oplimum (11). Agnoscat hinc primura
quoque Deo agnosccre per eosdem titulos, pcr quos fructum optimum, utiquc optima: arboris, Marcion :
nam ostcndiraus in deo iUorura. Jam boc ip- g impcritissimns rusticus quidem in malara , bonam
Bum '
'•
quod materia est agnilionis suae, non apud mseruit ; sed non valebit blasphemiae surculus 1 12),
alium invenit, scd de suo sibi fecit. Prima denique arescet cum suo arlifice , ct ita se bona> arboris
bonitas Crcaloris, quase Deus noluil in a-lcriium la- natura testabitur. Aspicc ad summam, qualia sermo
, id est noii esse aliquid, cui Dcus cognoscere- fructificaverit : Et dixii Deus: Fiat; et factumest,
tur. Quid enim tam bonura, quam notiiia el fruc- et vidii Deusquiabonum (Gen. i):nonquasi nes-
tus Dei? Nam, etsi nondum apparebat, hoc bonnm ciens bonum, nisi vidcrcl, scd quia bonum ,
ideo
e, quia nondum crat quicquam cui appareret; videns, bonorans et consignans, ct dispungens bo-
sed Deus praescicbal quid boni appariturura esset; nitatem opcrum dignatione conspcctus. Sic ct be-
et ideo in suam summam
commisil bonitatem (10), nedicebat quse bene faciebai, ut tibi totus Deus
apparituri boni negotiatricem, non utique rcpen- commendaretur, bonus, ct dicere et facere. Male-
tinam, nec obventitiae bonitatis, ncc provocatiliss dicere adbuc scrmo non norat quia nec male face- ,
animationis, quasi cximle censendam, quo coepit re. Videbimus causas hoc quoquc a D
, quae
operari. Si enim ipsa constituit initium, exinde exegerunt. [nterim mnndus cx bonis omnibus con-
qiio ccepit operari, non babuit initium ipsa eum stitit, satis praemonstrans quantum boni pararelur
fecit, luiiio autcm facto, ab ea ctiam ratio tempo- illi, cui n prseparabatur hoc totum. Quis denique di-
rum nata csl, utpote quilms distinguondis ct no- gnus incolcre Dei opera, quum ipsius imago ot si-
landiSj sidera et Inminaria coelestia disposita sunt : ijiiliiudo Eam quoquc bonitaset quidem operantior
.'
Erunt enim,
(Gen. i, 14), in tempora
inquil opcrata cst, non impcriali vcrbo, sed ma- fanuliari
menses, Ergo ncc tcmpus habuit ante
ei annos. nu, otiam vcrbo blandienle praemisso Faciamus :
tempus, qus3 fecit lempus; sicut nec initium ante hominem ad imaginem et similitudinem nostram
initium, qu»3 consliluit inilium. Atquc it;i carens ct (Gen. i. 2(>). Bonitas dixit, bonilas linxit hominem
ordine initii et niod<> temporis, de immensa et in- 1
de limo in tantam subsiantiam carnia ox uoa ma-
determinabili eetate censebilur, nec poterit repen- teria lot qualilatibus exslructam. Bonitas inflavil "
liua vel obventilia ct provocatitia reputari, non animani, non mortuam, sod vivain. Bonitas prsefecil
habcns unde reputetur, id est aliquam temporis universisfrneodis atque regnandis, etiam cogno-
mioandis (Gtn, n, ~\ Bonitas amplius delicias ad-
'<
speciem; sed et [
Beterna, ct Deo ingenila, el per-

pelua praesumenda, ac per hoc Dco digna, Buffun- jocil homini, ul quamipiam totius orbis possidens
dene jam hinc bonitatem dei Marcionis, non dico D in amoenioribns moraretor . Iranslatus in paradi
iniiiis ct lemporibus, sed ipsa malitia creatori- sum, jam tunc de mundo in Ecclesiam (43 . Badero
Varias lectiones.
"
Adhuco/tm legeb. Edd. Kt abest Rig. Venet. " Ipso olim Itgeb. n Bl negl. Seml Obertk. a Com-
'-'
miitore atii. "• Verbum add. alii. ll Illi addtt Bominem abest Seml. Oberth. In add. Semt. Oberth. l:! '•'
fran.
Commentarius.
(
(t0)_ in suam summam commisii bonitatem. cniin pro palmite, de quo scribitur Joan- iv, -•
Commisit, boc osl reposuit, tempore tuo scilicel qno adludere videtur auctor « Miltetur fnras aicul :
promendum. Bio. palmes, et arescet. d Esl \oro illud Tertulliaoieuna,

iMl Eruciavit, inquit, m
cor meum verbum opti- aspice ad summam, prooo quod vulgo dicitur,
"iiihi. Eodem
modo initium Psal, \i.i\ Bnpra cila- summa. Betineri autera potcsl fructifieaoerit, aut
vit lib, adv.
Hermogenem, cap. ts. pro eo quoi piod lege cura Vatic. 1. fructificavit. Pam.
oditioncs Bebr. Gr. el
Cbaldaiea, el Lalins? omnes (13) Translatusinparadisumjam tunc demundo
honum, Pam. in Ecclesiam. Libro de Pamitentia, dixit. Eccle-
(18) Blasphemia surculus, etc. Sio recte Bhena- siam essein uno el aliero. » Hic i.:itur Adamum el
mis, pro eo quod antea
erat, sarculus; acoipitur Byam translatoa fuisse ait in paradisum de ooundo ,
315 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SliRIES I, POLEMICA. 316
bonitas cl adjutorum prospexit, ne quid non boni, set, si talis Deus, id est bonus, et pracscius, et
Non cst enim, inquit ^Hit {Gen. n. 18), bonum potens, in tantum ideo invenit, quia non talisDeus.
solum csse hominem. Scicbat illi sexum Mariac et Ad haec, prius est istas species in Crealore de-
deinceps Ecclesiae profulinum (14). Sed et quam fendere, quae in dubium vocantur ; bonilatcm dico,
arguis legem, quam in controversias torqucs , bo- et praescientiam, 'S*Ml
et potcnliam. Ncc irnmo-
nilas erogavit, consulens homini quo Dco adfcaere- rabor huic arliculo, praeeunte defmitione etiam ip-
ret (15), no non tam liber, quam adjectus vidcretur, sius Christi (Joan. x, 25) : ex operibus ineunche
'
aequaudus famulis suis caeteris animalibus 2

, solutisa probationes 1
(17). Opera Creatoris utrumque
Deo ct ex fastidio 20 liberis ; sed ut solus homo testantur et bonitatem ojus, qua bona, sicut osten-
gloriarctur, quod solus dignus fuisset qui legcm a diinus,- et quidem ex ni-
potentiam qua tauta; et
Deo sumeret, utque animal /ationale, intellectus et hilo. Nam, etsi ut quidam
ex aliqua materia,
scicntias capax ipsa quoque libertate
, ralionali volunt, hoc ipso lamen ex nihilo, dum non id fuc-
contineretur, ei subjectus qui subjecerat illi omnia ,
runl quod sunt. Poslrcmo, vel sic magna, dum
(/ Cor. xv. 28). Cujus legis observandae consilium, bona vel sic Deus polens, dum omnia ipsius,
:
bonitas pariter adscripsil : Qua die auiem ederitis, unde et omnipotens. De praescienlia vero quid di-
morte moriemini (Gen.n, 17). Benignissime enim B cam? quae tanlos habel testes, quantos fecit pro
demonstravit exitum transgressionis , ne ignorantia phelas. (Juamquam quis praescientiae titulus in
periculi negligentiam juvaret obsequii. Porro , si omnium auclore, qua universa utique disponcndo
legis imponcndae ratio prrccessit, sequebatur ctiam pransciit, et praesciendo disposuit, certe ipsam
obscrvandac, ut pcena transgressioni adscriberetur ;
transgressionem; quam nisi pracscisset, ncc cau-
quam tamen evenire noluit , qui anle praedixit. lionem cjus delegasset sub metu mortis. Igitur
Agnosce igilur bouitalcm Dei nostri interim , vel si et fuerunt in Deo istae facultates, prae quibus
hucusque cx opcribus bonis , ex benedictionibus nihil mali evenire homini aut potuisset aut debuis-
bonis, ex indulgcnliis, cx provi.lcnliis, ex lcgibus set, et nihilominus cvenit; videamus et hominis
et praemonilionibus 21 bonis quod
et benignis. conditionem, ne per illam potius evenerit,
per Deum evcnire non potuit. Liberum ct sui ar-
CAPUT V.
suac potestatis invenio homincm a
bitrii et (18)
Jam hinc ad quaestiones omnes. 22 canes, quos Deo inslilulum, nullam magis imaginem et simi-
foras apostolus (16) expellit (Apoc. xxn, 15), la- litudincm Dei in illo animadvertens ,
quam ejus
trantes In 23 Deum verilatis haec sunl argumcn- P modi status formam. Nequc enim lacie et corpo
!
tationum ossa qua1 obroditis. Si Dcus bonus et ralibus lineis, tam variis in genere huinano, ad
praescius futuri, et avertendi mali potens, cur ho- uniformcm Deum expressus est; sed in ea sub-
25
minem, et quidem imaginem et similitudinem suam, stantia, quam ab ipso Deo traxit, id est animae ,
imo et substantiam suam, per animae scilicet cen- ad formam Dei respondentis 21 et arbitrii sui ,
sum, passus est labi de obsequio legis in mortem, libcrtate et potestate signatus est. Hunc statum
circumventum a diabolo ? Si enim et bonus qui ejus confirmavit etiam ipsa lex, lunc a Deo posila.
evenire tale quid nollet, et praescius qui eventurum Non cnim poneretur lcx ei qui non haberet obsc-
non ignoraret , et potens qui depellere valeret, quium dcbitum legi in sua potestate : nec rursus
nullo modo evenisset, quod sub liis tribus con- comminatio mortis transgressioni adscribcrelur,
ditionibus divinac majestatis evenire non possct. si non et contemptus legis in arbitrii libertalem
Quod si evenit, absolutum est e contrario Deum homini depularetur. Sic et in posleris legibus
neque bonum credendum, neque praescium, neque Creatoris invenias, proponentis ante hominem bo-
potentem : siquidem in quantum nihil tale evenis- num et malum, vitam et mortem (Deut. xxx, 15) :
Varice lectiones.
20Fastigio Paris. Fran. 21 Praenunliationibus Seml. Oberth. 22 omitt. Seml. 23 In omitt. Fran.
24 2G
Probationis Seml. Oberth. 25 Animam Seml. Oberth. Spoudcntis Seml. Pamel.
Commcntarius.
in Ecclesiam addictum a Dco paradisum Ecclesiae n hic locus contra Erasmum , et alios quosdam qui
significans Ecclesiam vero jam tunc fuisse in
; Apocalypsin audent negare Joannis Apostoli. Do
uno et altero. Rig quo aliquid supra diximus lib. de Prcescr., et intra
lib. IV adv. Marc. acin Scorpiaco. Pam.
(14) Sciebat illisexum Marice, et deinceps Eccle-
(17) Ex operibus ineundce probationes. Dumhanc
sice profuturum. Etenirn Maria Virgo pepcrit |Chri-
dcfinitionem Christo adscribit, alludit ad illud Joan.
stum, boininum salutem. Unde et Ecclc;ia virgo
10 : Opera quce ecjo facio in nomine Patris] mei-
sponsa Christi, parit Cbristianos. Rig.
hcec teslimonium perhibent de me, et simihinon
(15) Consulens homini quo Dco adhcereret. Prae- vultiscredere. operibus crediteVm,
clara cogitalio, hominem ad Deum pcrtinere, qua- (28) Sui arbitrii et suce potestatis, ctc. Ea
fuit
tenus mandatis a Deo legibus adhacret rcligionis hacrcticorum quorumdam vesania, ul liberum ho-
observantia culluque. Rig. minem creatum fuisse ncgarinl. Talcs fuere Mar-
(16) canes quos foras apostolus, etc. Alludit cion et Valentinus. Post peccatum vcro adhuc rc-
ad illud Apoc. xxn, Foris canes. Alque adco facit mansisse libertatem mox probabit. Le Pr.
317 LJR. II ADV. MARCIONEM. 318
scfl ncc alias lolum ordincm disciplintc per pra> A sortilus est formam qua esset: atque iu non na-
cepta dispositum, avocantc Dco et minanle et tura in bonum dispositus est, sed institutionc ;
exhorlante 21
, nisi et ad obsequium el ad cou- non suum habens bonus esse, quia non natura
in bonum, clispositus est, sed insiitulione, sccundum
•''.
lemptum libero et voluntario homiui
bonum, scilicet bonorurn conditorem.
institulorern
CAPUTVl.
Ut ergo bonum jam suum haberet homo, cmanci-
Sed quoniam cx hoc jam inlclligimur, eo struen- palum sibi a Dco, et fierel proprietas jam boni
tee liberam hominis potestatem arbitrii sui, ut in homine, et quodammodo natura, de institulionc
quod ei cvcnit, non Dco, scd ipsi debeat expro- ascripta est illi quasi libripens --' emancipali a Deo
biari; ne et tu &SM hinc jani opponas, non ila buni (21 ), libertas et p teslas arbitrii, qu;c efticc-
illum institui debuissc si libcrtas et j)Otestas arbi- rct bonum, ut proprium, %9'i jam sponte praeslari
trii cxiliosa fulura cssct; hoc quoquc prius defen- abliomine; quoniam et hoc ratio bonitatis exige-
dani ita institui debuisse, quo forlius commendcm, ret voluntarie exerccndse; ex libertate scilicet ar-
non serviente 30
et ila inslitulum, ct digoe Deo inslitulum, potiorc bitrii non favenle institulioni ,
:
ostensa ea causa quee ita fccit institui. Bonitas ut ita demura bonus consibtcret homo, si secuu-
Dei ct ralio cjus huic (pioquc institulo patrocina- o dum iustilulioncm quidem, sed ex volunlate jain
buntur, ia omnibus conspirantcs apud Deum nos- bonus invcniretur, quasi de proprielalc natnrss :
trum. Nec ralio euim sino bonitale ratio est, nec proiudc ut ct contra malum (nam et illud uti
bonilas siue ralione bonitas, nisi forle penes Deus providebat) 31 forlior homo pr;rtenderel 3 -\
deum Marcionis ('19), inrationalitcr bonum, sicut Uber scihcet et su83 potcsiaiis : qoia, si caier !
ostendimus. Oportebat Deum cognosci : bonum bocjure (22), ut bonum quoque i.on voluntate o!i-
lioc uticjuo ct rationale. Oportebat dignum aliquid rct, sed neccssitate, usurpabilis eliam malo fulu-
csse, quod Deum cotpioseercl : quid tam dignum rus esset ex infirmitate servilii, proinde et malo
ici possct, (£ii.i,ii iraago Dei et similitudo (20)? sicui bono famulus. Tota ergo libertas arbitrii in
Et DOC bonum, sine dubio, et ralionalc. 0])Orle- utramque parlem concessa est illi, ut sui doini-
bat igitur imaginem et similitudinem Dei, liberi nus constanter occurrcret, bono spontc servan- ct
arbiuii el sua; poleslatis instiiui, iu qua hoc ipsuin, do, et malo quoniam el alias po-
sponte vitaudo :
iraago et similitudo Dei deputaretur: arbitrii scili- situm hominem sub judicio Dci, oportebat justum
cet libertas et potestaa: in quam rem ea substatuia illud cflicove (23) de arbilrii sui ineritis, liberi
lioninii accoounodata est, quae hujus status esset, n scilicct. Cffilerum, nec boni nec mali merces jure
afllatus Dei, utique Sed
liberi et suas potestatis. pensarelur ei qui aui bonus aut raalus necessitatc
el alias quale erat ut totius mundi possidens ho- fuisset inveutus, non voluntate. In hoc et lex cou-
mo, non in primis animi sui ])ossessione regnarel, siituta est, non excludens, sed probans lib i
aliorum doiniuus, sui famulus ? Ilabcs igitur cl de obsequio spoute prffislando, vel Iransgressione
bonitatem Dei agnoscere ex dignatione, et rationem sponie committenda; ita iu utrumque exilum li-
ex dispositione. Sola nunc bonitas deputeiux, qu;n bertas patuit arbitrii. Igitur, bonitas et
si ct r
t.iniuiu homini largita sil, id est
arbitrii libortatcm Dei invenitur circa liberiatcm arbilrii concessam
Aliud sibi ratio defendat in ejusmodi iuslituUonem. homini, non oportct, omissa prima definilione b -
Nam bonus natura Deus solus [Matth. \ix, 17). omncm

niiatis atque ralionis qus ante tractalum
Qui enira quod esl sine initio habet, non institutione constiluenda nou
est, post factia prsjudicare ita
babei illud, sed natura. Ilomo autem qui Deum
totus insUluero debuis-e quia alitcr qi am Dcum
o\ instituiione es:, habens iuitium, cum iuitio dcccret evasit; sed dispecto quia ila (Lbucril in
Variffi Lectiones.
*'Et abest Seml. exhortanUve Pamel. M
Homino Pamel. Venet. -,9 Libripense Rhen. Oberth. 3» In-
iiu.onis Pamel. arbitrn fevente
institutioni Wouum. arbilrii ; nam favente insUtuUoni conjic. Seml.
•' ut ii«/</.
Seml. Okrtk. Perteaderet Jun. •'•'
Commentariua
(19) Penes deum Marcionis, etc. Ridiculus vide-
q mancipaiioms. Ejus formula exstat npmt Boctliium
l,a|1 "'
modo
Marcion, qui haec Deo denegando, de quibus
egit, Deura faciat
iu TbpicaCic. Rie. —
Quasi libripens emancipatia
bonum rationem ei detra- Deo boni. Translaiio hsee, quam adhibet e jure,
liendo. Le 1'h
sumitur ab emaneipatione, quse imaginaria vendi-
,(*0) Imago ,7 similitudo Dei, etc. Longe aliter lio erai, Bebatque per Bes el libram, boc esl pr»-
»Wi Imagtncm ct similitudinem Dci. ad quam senUbus quinque tesUbua et libripendc. Lb Pn.
'l
Uo
^
laciusesi homo,
,,ul
'
,ra l»b-
ftdnotavimus, sicul eiiam,
d»caiur «mraa, ibidem.
interpretatur,
de Baptismo, cap.
Pam.
quam
:..
quomodo
alibi soleal
ubi de eo
alflatus
el
ali-
(12) Quia si careret hoc jure. Mir.i eorrectorum
varietas j caperet, arcrct. ubiret, obiret, cuperet,
reponunt, etmelius legil Rigaltius careret l.r Pa.
(28] Oportebat justum tilud cf/iccrc Faoil eUam
<
Quasi libripensemancipati
a Deo boni. 4ba-
'
-
is iste pro meritis epcruos, sicul et iUud ipiod
''•
u «rum mancipi, qu«e
'
qu« sciucei
sciUcel |ure oplimo
iure o\> sequitur Costerum ncc boni nec mali mc<
«
.
hubei * Poasideri potuerant , fiebat per

otm. Iiaque adhibebatur libripena ei li- m Pam.
:
quasi arbiler
stituere, salvo eo quod dispcclum est, caetera cxplo-

^ mctipsum crroris notct, in instilutione, an in rcscis-
rare. Caeterum facile cst offendentes slatim in nomi- sione. Nonnc lunc magis deceptus ex impraescienlia
nis ruinam, antequam conditioncm cjus inspexe- futuri videretur, cum obstilisset? et quod quasi
rint, in auctorcm referrc quod accidit, quia nec ignorans quomodo evasurum esset indulserat, quis
auctoris examinata sit ratio. Dcnique, et bonitas non diceret? Sed etsi praescicrat male hominem in-
Dei a primordio operum perspecta, pcrsuadel)it stitutione suausurum, quid tam dignum Deo, quam
nih.il a Dco mali evenire potuisse (24), et libertas gravitas, quam tides insliiutionum qualiumcumque?
hominis recogitaia sc polius ream ostendet 33
, Vidisset homo si non bene dispunxisset 3G quod
quod ipsa commisil. bene acceperat ; ut ipse Z1 legi reus fuisset cui ob-
scqui noluissct, non ut legislalor ipse fraudem legi
CAPUT VII.
suae faceret, non sincndo praescriptum ejus impleri.
Hac dcfmitione omnia Deo salva sunt; et nalura Haec dignissime peroraiurus in Creatorcm, si libcro
bonitatis, cliatio dispositionis, ct praescienliae ot po- arbilrio hominis ex providenentia et potenlia, quas
£03 tentia" copia. Exigere lamcn a Deo dcbes 3<1
et exigis. £01 obslitisset, nunc tibi insusurra pro
graviiatem summam et fidem praecipuam in omni
j Creatore ct gravitalcm, et patientiam, et fidem, in-
instilutioneejus, ul desinas quaerere an Deo nolente o s titutionibus suis functo, ut et rationalibus ct bonis-
potuerit quid cvenire. Tenens enim gravitalem et
fidem Dei boni, sed rationalibus inslitutionibus ejus CAPUT VIII.
vindicandas, nec illud miraberis, quod Deus non Neque enim ad vivendum solummodo produxerat
intercesserit adversus ea quae noluit evenire, ut hominem, ut non ad recte vivendum, in respectu
conservaret ca quae voluit 35 . Si enim seme! homini scilicet Dei legisqne ejus. Igitur vivere quidem illi
permiseral arbitrii libcrtatem et potestatem, et di- ipse praestiterat, facto in animam vivam; [recte vero
gne permiserat, sicut 0'tendimus, utique fruend is vivere demandaral, admonito in legis obsequium.
eas ex ipsa instilutionis auctoritate permiserat; Itanon in mortem institutum hominem probat, qui
fruendas autem quantum in ipso, secundum ipsum, nunc cupit in vitam restitutum, malens peccatoris
id est secundum Deum, id est in bonum : quis pamitentiam, quam mortem (Ezech. xvm, 23). Igi-
enim adversus se permiltet aliquid? quantum vero tur, sicutDeus homini vitae slatum induxit, ita homo
in homine, secundum motus libertatis ipsius. Quis sibi mortis statum altraxit : et hoc non per infir-
cnim non hoc praestat ei, cui quid semel frui prae. mitatem, sicuti nec per ignorantiam, ne quid au-
stat, ut pro animo et arbitrio suo fruatur? Igilur ctori impularetur. Nam etsi angelus qui seduxit, sed
consequenscrat uti Deus sccederet a libertate semel liber et suae potestatisqui seductus est; sed imagoet
concessa homini, id esl conlincret in semctipso et similitudo Dei, fortior angelo ; sed afflatusDei gene-
praescientiam etjpraepotcntiam suam, per quas in- rosior spiritu materiali, quo angeli, constituerunt :
tercessisse potuisset (25), quo minus homo male Qui facit, inquit (Psal. cm, 5; Hebr. i, l),spiritus
libertate sua frui adgressus, in periculum labcretur. angelos et apparitores ftammam ignis (28). Quia nec
Si cnim interccssisset, re-cidisset arbitrii liberlatem, universitatem homini subjecisset iufirmo dominandi,
quam ralione et bonitate permiserat. Denique, puta et non potiori angelis, quibus nihil tale subjecit; sic
inlcrccssisse, puta rescidisse illum arbilrii libcrta- nec legis pondus imposuisset, si gravis lex invalido
tem dum rcvocat ab arbore, dum ipsum circum- sustinendi; nec quem excusabilem sciret nominc
seriptorem (26) colubrum a congressu feminae ar- imbecillitatis, eum 38 definitione morlis convenisset;
cct, nonne exclamaret Marcion : dominum futi- postremo, non libertate, nec potestate arbitrii fe-
lem (27), instabilem, infidclem, rescindentem quae cisset infirmum, sed potius defectione earum. Atque
instituit ! Cur permiserat liberum arbitrium, si in- adeo eumdem hominem, eamdem subslantiam ani-
tercedit? cur inlercedit, si permisit? Eligal ubi se- mae, eumdcm Adae statum, eadem arbitrii liberlas
Variae lectiones.
33
Oslcndit Pamel. Seml. 3 Ilabes Jun. 35 Noluit Paris. 3G Depunxissct Pamel.
'<
Seml Oberth. 31 Ui
ipsi liig. Latin. ul abest Pamel. Seml. 3S Cum Pamcl. Seml. Oberih.
Commentarius.
Nihila Deo mali evenire potuisse,
(24) elc. Facit n cion Deum irrationabililer bonum, ut videri potest
ctiam hocet quidquid capite praecedenli, duobus et cap. 6 hujus lib. et aliis in Le Pr. locis.
capitibus sequentibus tractatur, contra Calvinum "(28) Et apparitores flammam ignis. Parum mte-
et alios qui Deum malorum auclorem facere non rest utrum ex Epist. ad Hebraeos, cap. i (quod af-
verenlur. Pam. firmat Pamelius), an ex Psal. cm. Licel enim yocel
(25) Per quas intercessisse potuisset, Interccde- Apostolus m>p6; cpX6ya, seu flammam ignis, illOf
baut tribuni senalus consultis apud Romanos, dum citate Psalmo cm
versu 5, ubi habetur, et mini-
,
obstabanl ne fierent. Sic et mox « Si enim inter- : stros tuos ignem urcntem. In graeco est Tiup cpXeyov.
cessisset. » Rhen. Mihi videtur hoc in loco Vulgata versio magis con-
(26) Colubrumcircumscriptorem. Hocest decepto-
gruere texlui, quam versio Tertulliani. Sive auten .
rem. Juvenalis, Sat. xv, « pupillum ad jura vocan- legas, flammamiguis, sive ignem urentem, perindc
lem.... circumscriptorem. » Nam circumscribere, est.Varielas illa nala videtur ex Hebr. tarn W*
etiam circumvenire significat. Rhen. quod ignem urentem seu flammantem recte vertes
(27) dominum futilem, etc. Faciebat enim Mar- Le Pr.
321 Llli. II AIJV. MARCIONBM. 322
et potesta9, victorem efticii hodie dc eodcm diabolo, a Deus de spiritu suo. Denique, cum manifeste Scrip-
cum secundum obsequium legum ejus administralur. tnra dicat (Gen. u, 1) flassc Deum in faciem homi-
nis, el factum homincm in animain vivam, non in
CAPUT IX.
Bpiritum vivificatorem, separavit eam a conditione
QuoquO lamon, inquis, modo substantia Creato- lacloris. Opus enim aliudsit necesse esl ab artif
elieti capax invcnitur, cum adtlalus Dei, id est id est inferius artifice. Nec urccus enim factua a
anima, in liomine deliquit. Nec potest non ad ori- ligulo, ipse cril figulus ; ita ncc adflalus factus a
ginalem !J
summam relcrri corruptio portionis. Ad spiritu, ideo erit spiritus. Ipsum quod anima, voci-
boc interpretanila crit qualitas animae. In primis talus est flatus. Vide eliam nc de alllata conditione
tenendum, quod Grseca Scriptura signavil (29), af- transierit in aliquam diminutiorem qualilatcm.
tlatum nominans, non spiritum. Quidam enim de Ergo, inquis, dedisli aninia' intirmitalem supra ne-
intcrprelanles, non rccogitata diflercnlia, gatam. Planc, cum illam cxigis Deo parem, id est,
nec curata proprietale verborum, pro afflatu spiri- dedicli immunem, dico infirmam. Cum vcro ad an-
tum ponunt, ct dant hsereticis occasioncm spiritum gelum provocatur, forliorem defcndam necesse est
jDci
m-r\j* dclicto
.._..__.. v .— -_— £05
infuscandi,
____—.._
---_ id cst ipsum Dcum , ^- ,
Dominum universitalis ;/ cui jam
U
angeli
-J
admini-
ct usurpata jam qufflstio cst. Intcllige ilaque aftla- B iranl (llebr. i, 14) : qui eliam angelos judicalurus
'
lum miuoieni spuitu cssc elbi dc spirilu accidit, l0

,
cst £t><» i
/ Cor. vi, 2), si in Dei legc constiterit, quod
jutaurulam cjus, non tamcn spirilum. Nam ct aura in primordio noluit. Iloc ipsum ergo potuil adflatus
viiito rarior, ctsi dc vcnto aura, non tamen vcntus Dei admittere. Potuit, sed non debuit. Potuisse enim
aura. Gapit cliam imagincm spiritus diccre (30) fla- habuit, per substanlia? exilitatem,
qua afflatus, non
tum. Nam el idco homo imago Dci, id cst spiritus : spiritus non debuissc aulem, per arbitrii potesla-
:
Dcus cniui spirilus. Imago crgo spiritus, llalus '. tcm, qua liber, non servus adsislente amplius de- ;
Porro, imago veritati non usquequaque ada'quabitur. monsiratione non delinquendi sub comminatione
Aliud est enim secundum veritatem csse, aliud ip- moriendi, t[ua substrueretur substaaliaB exilitas, et
sam vcritalem cssc. Sic ct adllatus , cum imago regerelur senlentiae libertas. Itaque non per illud
>it spiritus, non potest ita imaginem Dei compa- jam videri potest anima dcliquisse, quod ilii cum
rare ''-, ut quia verilas, id csl spirilus, id est Deus, Dco aftine est, per adflatum : sed per illud quod
îne delicto cst, ideo et afflalus, id est imago, non substantia' accessit, id est per liberum arbitrium ;
lcbucrit admisisse deliclum. In imago mi- a Deo quidem ralionaliter adlribulum

boc cril ab bomine ;
aor vcrilatc, cl aftlatus spirilu infcrior, babens il- p vcro, qua voluil agitatum. Quod si ita sc habent,
as utique lineas Dei, qua immortalis anima, qua omnis jam Dei dispi sitio de maii cxprobrationc pur-
ibera et sui arbitrii, qua pnvscia plerumque, qua gatur. Libcrtas cnim arbitrii non ci eulpam suam
,3
alionalis, capax intellecliis el 8Cienti_9 : lanien ct respucl, a ([uo dala est, sed a quo non ut debuit
n bis iinago, el non, usque ad ipsam vim divini- administrata est. Quod clcnique malum adscribes
'
iG
.atis ; sic nec usque ad inlcgrilatem a delicto ;
Creatori ? si deliclum homini, non cril Dei
piia boc soli Deo cedil, id esl veritati ; el boc quod est, hominis : nec idcm habendus est delicli
olum imagini non licet. Sicut enim imago, cum auclor qui invcnilur inlcrdiclor, condcm- imo et
Miines lineas exprimat veriiatis, vi '' lanien ipsa nator. Si mors nialuin, ncc mors comminalori suo
;aret, oon babena motum ita ct anima imago spi- ;
scd contemptori faciet invidiam, ul auctori. Contcm-
itus, solam viin ejus exprimerc non valuil, id est, nendo enim eam fecil ;non utique futuram, si non
lon delinquendi felicitatem ' :>
. Casterum non esset contempsisset.
iniina, sed spirilus; ncc bomo, qui animam sortitus
'St, sed Deus. lil alias aulein, non omnc quod Dei
CAPDT X.
mt, deus habcbitur : ul cxpostulcs Dcum et aftla Sed, otsi

''"
ab hominc in diabolum transcripseris
uin, id cst vacuum a deliclo, quia Dei sil aftlatus. Q ma '» elogium (31), ut iu '
instinctorem dclicti :
Scc tu cnim si in libiam tlavoris, hominem tibiam uti sic quoque in Creatorem dirigas culpam, ut au-
ecerUj quamquam de anima lua flaveris, sicut et ctorem diaboli, qui facit angelos spiritus : crgo quod
Vai'i;r loclioncs.
30
Originem IV//i.'/. Rig. w Spiritum Seml. Oberth. ,l Dcl. adflatus Pamel. Seml. '- Compariare Ciac-
'
on. ,3 Ct Jun. '" Vita conjic. Setnl. " Paculiatcm conjic. Pamel. * G Discribes Venet. Rig. describcs
'
Pamel. Seml, l1 Non, inserit Seml, nunc/un. In abesi Seml.PameL '
Commentarius.
Qtiod Grxca Scriptura signavit, etc. Recte
'
lii hic vides copti ntatur. Hoc est,

quomodo verbo
Grseca vo_ iwo-}) ad marginem adnot&ta eal b Rhe- flaius aignifical imaginem Bpiritus, sive po-
etiam
nano, ad quam hic alludil auctor; nam ea legitur, lest dici imago spiritus. Rhbn.
lienes. u, non vero mi_[_a (:Hi Transcripseris malielogium. Mali propi
quare proinde etiam ;
interprea latinus recte iranstulit sptraculum vittc, ios omnes diabolo tribuas ea esl enim bujus vocis :
|uod adflatum auctor, non, vero spiritum. Pa». noia. Tertullianus Lib. l. odv. Marcionen iu usus
(,30) Capit ctiam imatjincm sptritUS diccrc, elc. est. Ll Pr.
323 TERTULLIANl OPERUM PARS II. -SERIES I, POLEMICA. 324
factus a Deo esl, id cst angclus, id cril (jus qui fccil; * a Dco in bomini condilus, ut a bono conditore
qnod autcm factus a Dco non csl, id est diabolus, invilupcrabilium conditionum, ct excullus omni
id cst dclator, supcrcst ut ipsc sesc fccerit, defc- gloria angelica, et apud Deum comlitutus, qua
rcndo dc Deo ;
cl quidein falsum : primo, quod Dcus bonus apud bonum : postea vero a scmelipso
illos rx omni ligno edere vcluissct, dehinc quasimo- translalus in malum. Ex quo enim, inquit, appa-
riluri non essent, si edissenl : lcrtio, quasi Dous ruerunt lassurce tuce: illi eas reputans, quibus sci-
illis invidisset divinitatcm. Undc igilur malilia mcn- licet ltesit homincm ejcctum a Dei obsequio 5 ''
:
dacii ci fattacise in homines, ci infamiae in Dcum ? et ex illo dcliquit, ex quo deliclum seminavil ;
a Dco utique non, qui et angclum ex forma operum atque ita cxinde negoliationis, id est, malitige
bonorum instiluit bonum. Denique sapienlissimus suae mulliludincm cxercuil dcliclorum scilicct et ;
omnium editur, antequam diabolus nisi malum est ; sensuum, non minus et ipse libcri arbitrii institu-
sapientia. Et si evolvasEzechiclisprophcliam(£:s<?c/j. tus ut spiritus. Nihil cnim Deus proximum sibi non
xxvm, 12), facilc animadvertes tam instiiutione libertate ejusmodi ordinasset. Qucm tamen et prse-
bonum angclum illum, quam sponte corruptum. In damnando testalus est ab instituiionis forma libi-
persona VJ cnirn principis Sor, ad diabolum pro- dine propria conceptaa ullro malitkie exorbitasse ; et
nuntialur Et faclus est sermo Domini ad mc, di-
:
o commeatum operationibus ejus admeliendo, ralio-
cens : Fili hominis, sume planctum super principem nem bonitatis sua; egit ; eodem consilio ct homo ea-
Sur; et dicesei 50 Hcec dieit Dominus : Tu resigna-
: dem arbitrii libcrtate eliderel (33; inimicum, qua
culum similitudinis (qui scilicet integritatem SS07 succideratilli probans suam, non Dei culpam
; et ;
imaginis el similitudinis rcsignaveris), plenus sa- ilasalutem digne p?r victoriam recuperaret, et dia-
pientia 51 corona decoris (hoc ut eminentissimo an- bolus amarius punirelur ab eo, quem eliserat anle
,
gclorum, ut archangclo, ut sapicntissimo omnium), devictus ;

et Deus lanto magis bonus 998 inveni-
in deliciis paradisi Dei tui natus es (illic enim ubi retur, sustinens hominem gloriosiorem in paradi-
Deus in secunda animalium iigurse formatione an- jam de sum, ad licentiam decerpendae arboris vilae
g.dos feceral). Lapidem optimum indutus es ; sar- vite regressurum.
diitm, topazium,smaragdum,carbunculum,sapphi-
rumjaspin, lyncurium, achaten, amethystum, chry-
CAPUT XI.
solithum, beryllum, onychinum 52 ; et auro replesti Igiturusqueaddelictumhominis, Deus a primordio
horrea tua, et thesauros tuos. Ex qua die conditus tantnm bonus, cxinde judex, et severus, et quod
es,cum Cherub b2 posui tein monte sancto Dei; fuisti Q Marcionitse velunt, sa^vus. Statim mulierin doloribus
in medio lapidum igneorum; fuisti invituperabilis parerc, et viro servire damnatur (Gen. m, 16) sed :
in diebus tuis, ex qua die conditus es, donec inven- quae ante sine ulla contristatione per benediclionem
tcesunt Uesurce tu(e (33). De multitudine negotiatio- incrementum generis (34) audierat, Crescite tantum
nis tuce promas tuas replesti,et deliquisti : et ea?tc- et multiplicamini sedqute in adjutorium masculo, ;
ra. Quae ad sugillationrm angeli, non ad illius prin- non in servitium fuerat deslinata. Statim et terra
cipis proprio pcrtinere "manifestum est, eo quod nemo maledicitur (Gen. m, 18) scd ante benedicta. Sta- ;
hominum in paradiso Dei nalussit ne ipse quidem tim tribuli et spinae sedantefoenum,elherbae, etar-
; :
Adam, translatus potius illuc nec cum Cherub po- borum fructuosa. Statim sudor et labor panis sed
:
;
situs in monte sanclo Dci, id est, in sublimitale coc- ante ex omni ligno victus immunis, et alimenta se-
lesti, dc qua Satannm Dominus quoque decidisse cura. Exinde homo ad terram, scd ante de tcrra.
tcstatur ; nec inter lapides igneos dcmoratus, intcr Exinde ad morlem, sed ante ad vitam. Exinde in
gcmmanles siderum ardentium radios, unde etiam scorteis vestibus (35), sed anle sine scrupulo nudus.
quasi fulgur dejeclus est Satanas. Sed ipse auctor Ita prior bonitas Dei secundum naturam sevcritas ;
delicti, in persona pcccalorts viri denotabatur ; rclro _. posterior, sccundum causam. Illa ingcnita, haec
quidcm invituperabilis a die conditionis sua?, accidens : illa propria, hajc accommodata illa :
Varioe lectiones.
w Personam Seml. Obcrth. 50 Ei 51
Plenus sapientia abest Seml. mss. inquit non habent. At
add. Lat.
versione LXX nihil simile reperias. Inscrtum ex Hebrceo, vel Vulgata putat Jun. Edd. 52 Onychium Paris.
Fran. 53 Cherubim Seml. cui contradicunt lectio Ilebr. necnon versio Grrnca LXX interpretum, cceteri
denique editores ut 1'amel. Rig. Venet. Fran; pro Cherub. stant omnes, et Vulgata favet. 5 Electum ad '»
Dei obsequium Latin. tlcclum aDci, Iihen.

Commentarius.
(31) Donec inventce suntlcESurce tuce.Lifauns sunt Adami dcfendit hic locus, contra hserelicos. Le Pb.
peccata qute animam Uedunt. Graece enim habetur (34) Per benedictionumincrementcm gencris. Po-
aoiy.^.aTa. Lib. de Pat., cap. 7, decrescenles opes test esse figura Graeca; per benedictionem sccundua
vocat lajsuras « Demonslrans per abjectionem divi-
: incrementum generis audierat : Crescite tantum e,
liarum lassuras quoque earum computandas non

,
multiplicamini. Rhen.
esse. » Le Pr. (35) Exinde in scorteis vestib. Pelliceas intelligit
(33) Eadem arbitrii libertate elideret, etc. Amis- Rhen,
sam non omnino fuissc libertalcm post peccatum
32c L.II5. II. ADV. MAltClO.NI.M.
odilo h»c adhibita. Ncc nalura cnim inopcratam a na ct lerrigena Omnia ut bonitas
(38) animalia.
dtebuit conlinuisso bonilatem, ncc causa dissimula- concopit, ita juMititia dislinxit. Totum boc jndicato
iani cvasissc scvnritatcm. Alteram sibi, altcram rei dispo-Mtum cl ordinntum cst. Omnis situs, habitus
Dcus pncslilit. Incipc nunc ctiam judicis slatum ul clcmcntorum, effectus, molus, slalus, ortus, occa-
aflincm mali argucre, qui idcirco alium Deum sus singulorum, judicia snnt C.roatoris; nc putes
riiasti solummodo bonum, quia non polos judi- oum oxindo judiccm dcfiniendom, quo malum cce-
ccm :quan<[uam ct illum ut jiidicom ostcndimus. pit, alquo ita juslitiamdo canssa mali offusces. Ilis
\ut si non judiccm, cerle pervcrsum ac vanuin, cniin modis oetendimus cum cum auctrice omnium
iplinae non vindicandae, id est, non judicawla' bonitato pro'lisso, ut Pt ipsam ingonitam Dco ot na-
conslilutorcm. Non reprobas autem Dcum judiccni, turalcm, nec obventitiam dcputandam, quee in Do-
qui non judiccm Deum probas? Ipsam sine dubio miiio invcnta sit arbitratrix. opcrum cjus.
juslitiam accusarc dobcbis, qua. judicem praeslat,

CAPUT XIII.
aul ct cam in specics malitia; doputare, id cst,
injustiliam in titulos bonitatis adscriberc. Nunc Atcnim, ut malum postea erupit, alquc inde jam
enim juslitia malum, si injnstilia bonum. Porro, KBpit bonilas Dci cum adversario agcre, aliud quo-
cum cogcris injustiliam dc pcssimis pronunliare, quc negotium oadem Dci nacla illa juslitia cst jam
eodcm jugo urgoris ju-tiliam de oplimis ccnserc. sccun Jum adversionem dirigenda. bonitatis (39), ut
Niliil enim temulum mali non bonum, sicut ct boni soposita libertate cjus (40), qua et ullro Deus bonus
aiinilum nihil non malum. Igitur quanto malum in- pro me r itiscujusque pensctur, dignisofferatur, indi-
jnsiilia, lanto bonum justitia. Noc specios solummo- gnis dcncgotur, ingralis auforatur ;
proinde omni-
do, scd tulcla reputanda bonilitis; quia bonitas nisi bus jemulis vindiootur. Ila omne hoc justitia. opus
justitia rogatur, ut jufita sit, non erit bonitas, si procuratio bonitaf s cst ,
quod judicando damnat,
injusla sit. Nihil enim bonum, quod injustum; bo- quod damnandopmit, quod, ut dicitis, sa-vit uti- ;
iiu iu autem omnc, quod justum. que bono non malo proficit. Donique timor judicii
ad bonum, non ad malum conferl. Non cnim suffi-
SOO CAPUT XII.
ci( bat bonum J800 pcr scmetipsum commcndari,
Ita si socictas ct conspiralio bonitatis atquc jusli- jam sub advcrsario laborans. Nam clsi common-
tiae separationem carum non polest capcrc (36), quo dabilc pcr sometipsum, non tamen ct conscrvabile,
orc consliuies divcrsitatem duorum dcorum in sopa- qnia expugnabile jam per adversarium, nisi vis ali-
ratione, scorsum depulans dcum bonum,
scorsum p qua prrecssct timendi, qu;o bonum etiam nolentes
ot
,i : o ni:. ' _-_._._._ ._!•_ __.ii
.___« .«
_,__. ._. . .
dcum justum? Illic coiwstit bonum, ubi et juslum
i
appctcre, et custodire compcilerct. Caetenim,

.
tot
.
A primordio doniquc crcator tam bonus, quam ct illcccbris mali cxpugnantibus bonum, quis illud
juslus, paritcr ct utruniipio proocssit. Benitas ejus appcterct, quod impunc contemneret ? Quis custodi-
operata esl mundum, justitia modulata ost (37),quse rct, quod sinc pcriculo amitlcrot? Legis(.l/rt///<. vn,
ctiam tum mundum judicavit cx bonis faciendum, 13) mali viam /«/«>», cl multo frrqucnliorcm :
quia cum bonilalis consilio judicavit. Justitia- opus nonnc omncs illa laberenlur 55 si nihil in illa timc- ,
ost, quod intcr lucem ot tcncbras separatio pro- rclur ? Ilorremus lerribiles minas Crcatoris, et vix
iiuiiiiataest, inter dicni' ot noclcm, inter ccelum ct a malo avcHimur : quid, si nihil min.irctur ? Hanc
lerram, inler aquam supcriorem ct inferiorera, justiliam inalum dices. qua. malo non favot ? Mlanc
inter maris cuoluin ct aridaj molcm, inlor lumina- bonum nogabis, quse bono :,G
prospicil ? Non '->"•
qua-
ria majora ct minora, diurna atque nocturna, intcr lcm oportot Dcum velles
5;!
qualem males
(41);
marcm ct feminam; intcr aiborom agnitionis mor- oxpodirot ? sub quo delicta gauderent? cui diabolus
lis ct vitic, intcr orbcm et paradisum, inlcr aquige- ilhulorot ? illam bonum judicares Dcum, qui liomi-
Variae Icctioncs.
M Omnos illabcronlur Pamcl. Scml. 5G Non
inserit lllicn. Sed tunc omitlcmlum negabis. 51 \; on a
lllicn. Fran. Lat. Jun. M Vcl pro. vcllcs Lat. Jun.
Connncntarius.
*
(36) societas ei contpiraUo bonitaiis atque
//,; si
n -ôYevr) ct -jt.y-* 5) TCiv <i(0V - Lb Pa.
titur earumnon potest capere. Sic
separationem jam secundum adversi
:
i
. ' \ 'tium nacta est -
oi emendandum oensuit Latinius quod vulgo legi- ncm Hrigenda bonitatis. lloce-t, dirigends boni-
tuv, « Separatione earum
non potost carere. • ln tatisprout mcniem qnisque suam ad Doi booiutem
exemplan Pithoeano legitur « separationem eorum :
advertit. Rra.
non potesl carere. > Liber Drsinf, Septimii
stylum Utseposiialibertate ejus.Sk lm.ont.^
exhibet Ita, si socielas cl conspiratio bonilatis
« :
plaria, nee ineoncinne explicabitar in bunc sensnm :
atque jiistituv soparationccorumnon

potcst curroio. Ut seposita divina. bonitatis liberalitate, quael ultro
quo ore, k ctc. Kig.
Dous bonus est, jam divina illa bonit.s pro meritis
• htstitia modulata cst. Legondum credcrcn cujusque pcnsciur. Rig.
"^'tyrata cst. Etquamvis nullis
codicibus frctus, id (41) Non qualcm oportct Dcum uelles. Ia Pi;
conjiciendo tantum afflrmarem.
Tr.
(38J meraquigena ct terrigena. Delectatur iis vo-
U no legiiur « Qualem oportet Deum vclles ? (Jualcs
:
mallcs, expedirct ? » Hic.

cmub qua Ora-corum usu dcrivaniur,
quaai dicero
327 TERTULLIANl OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. 328
nem possot magis nialum facere securitate delicti ? a spccies in ambiguitatc, lurbantem; quia mala di
Quis boni auctor, nisi qui el exactor ? Proindc, cuntur , et delicta , et supplicia passim volunt
;
quis mali extrancus, nisi qui et ioimicus? Quis eum conditorem malorum, ut malitia; C2
intelligi
inimieus, nisi qui et cxpugnalor ? Quis expugnator, auctor renuntietur. Nos autem adhibila distinctionc
nisi qui et punitor? Sic lotus Dcus bonus csl, dum utriusque formae, scparalis malis delicti °3 el malis
pro bono omnia est. Sic denique omnipotens, quia supplicii, malis culpae et malis poenso, suum cuique
et juvandi et kedendi polens. Minus est, tantum parti definimus ei
auctorem
malorum quidem;
modo prodesse, quia non

aliud quid possit quam peccali et culp«3, diabolum, malorum vero supplicii
prodesse. De ejusmodi qua fiducia bonum spercm, et poenaB, Deum creatorem; ut illa pars malitiae
si boc solum potest? quomodo innocentiae merce- deputetur, ista juslitiac, mala condenlis C5 judicii C6
dem secter, si non et nocentiae spectcm 59 ? Diffidam adversus mala delicti G ~>.
De his ergo creator pro-
necesse est, nc nec altcram partcm rcmunerelur c0 fielur malis, quae congruunt judici.
, Quae quidem
qui ulramque non valuit. Usque adeo justilia eliam mala sunt, quibus rependunlur, caeterum suo
illis
plenitudo est divinitatis ipsius exhihens Deum per- nomine bona, qua justa, ct bonorum dcfensoria,
feclum, et patrem, et dominum patrem, clementia et delictorum inimica, atque in hoc ordine, Deo
:
;
dominum, disciplina patrem, potestate blanda o digna. Aut proba ca injusla, ul probes malitiae
; mal ;
dominum, severa patrem, diligendum pie: domi- doputanda, id est, injustitiae mala quia si justitiae
;
:
num, timendum necessarie diligendum, quia ma- erunt, jam mala non erunl, sed bona; malis tan-
:
lil misericordiam, quam sacrificium (Psal. vi, 6 lummodo mala, quibus ctiam directo bona pro ,
Ezcch. xxxm, 11); el timendum, quia nolit pecca- malis damnantur. Constilue igitur injusle hominem
tum : diligendum, quia malit poenitentiam pecca- divinaelegis voluntarium conlemptorem id relulissc,
toris, quam mortem ; et timendum, quia nolit pec- quo noluit C8 caruisse; injuste maliliam aevi illius
catores sui jam non poenitentes. Ideo lex utrumque imbribus, dehinc et ignibus caesam; injuste /Egy-
definit, Diliges Dcum, et Timebis Deum. Aliud obse- plum foedissimam superstitiosam amplius hos-
, ,
cutori proposuit, aliud exorbilatori (42). pitispopuli conflictatricem, decemplici castigatione

CAPUT XIV. percussam. Indurat cor Pharaonis; sed 69 merueiat
«SOl Ad omnia tibi occurrit Deus : idem perin exitium subministrari, qui
jam negaverat Deum;
cuticns, sed et sanans ; mortificans, sed et vivifi- qui jam legatos ejus tolies superbus excusserat;
cans ; humilians, sed et sublimans ; condens mala, qui jam populo laborem operis adjecerat: postremo,
sed et pacem faciens (Deut. xxxm, 39); ut eliam qua iEgyptius ISO"-? olim Deo reus fuerat gentilis
hinc C1 respondeam Ecce enim, in- C idololatria^, ibin et crocodilum ciuus colens (43),
haerelicis.
et
quiunt , ipse se conditorem profitelur malorum, quam Deum vivum. Impelit "° et ipsum populum,
diccns : Ego sum qui condo mala (Isa. xlv, 7). Am- scd ingratum. Immisit et pueris ursos, sed irre-
plexi enim vocabuli communionem, duas malorum verentibus in Prophetam.
Yarice lectiones.
Speciem Seml. Rken. : nullo senm atque cliam
89 contra cxcmplaria. 60 Remuneret alii. 61 Hic Pamel.
°'
Seml. G2 Injuste add. Fran. ° 3 Deliclis... suppliciis Scml. Delcndimus Scml. contra omnes. 65 Con-
1
donti Paris. 6G Judicia Seml. Vcnet. Pamel. Rig. sed ralionem sequimur magistram. Edd. ° 7 Delicta alii.
'
06 Voluit Paris. Rig. Fran. Pamel. Venet. e J Et Seml. 70 Impendit Venet. Rig. impedit Rhen. Seml.
Commentarius.
(42) Aliud exorbitatori. Morigerum et rebellem vero intraveris, inquit, non Deus, sed risu dignum
sive delinquentem his vocibus, obsecutori et exor- exhibetur spectaculum, oo yap- Oeb? 6 £v)To6u.eva{
bitatori, nolal. Vocabulo exorbitare utiturin Exhort. ^vS&v eupeOrjaeTat, eV 2v lo-n-£uaa|j.£v, atXoupo; 81
ad cast. : « Qui de monogamia cxhorbital, » et
Apol. vi « Si a nullo doscivcrunt ? si in nullo cxor-
D >j xpcx68stXos, rj aux6y^0wv
Non enim ibi Deus qui requiritur, apparet,
piov.
6'yi$, vi xt toioutov \
:
bitaverunt? » Sidonius, cpist. 11, lib. viii « Vcreor : ad quem properabamus, sed felis, aul crocodilus,
hujusmodi a catbolicae fidei regulis exorbiialurum. » aut serpens indigena, aut lale quidpiam animal. »
Ilem Julius Eirmicus decrrore prof. relig. : « Nec a Sic Diodorus Siculus, lib, i Biblioth. : Ot ]j.ev vaol
salularibus tuis legibus exorbitat nunc consul noster y.aXXto-Tot,... I'voov oe rjv CrjTrJi; tov 6cbv, rj 7t(9r]x6;
Posthumius. » Le Pr. eaTtv, 7) tot?, 7) Tpayos, r^ atioupo;. « Templa qui-

(43) Ibin et crocodilum citius colens. /Egyptios dem pulcherrima,... si vero Deum intus quaesi-
supersliiioni olim praa caeteris gentibus dedilos veris, aut simia est, aut ibis aul hircus, aut felis. »
consiat, illudque traditur Apolog., 24: nam adeo Idem lib. de Decal. tradit Philo Judaeus. Mitto Cy-
fuerc superstitiosi, ut variis in locis varios sibi deos rillum Alex. Hom. de festis Pasch.; Pomponium
Staluerint, tbv "A-iv h MejJL^t,... rbv xpayov Iv Mev- Melam, lib. i; Juvenalem, Sat. xv. Addo tantum
or,tt, tov xpox6SetXov ev t^ ftlusiô; Xfjxvrj (Lucianus iliin avem esse ciconia' similem, quae locustas et an-
de astrol.), « Apin colunt in urbe Memphi,... Hir- gues vorat, unde ab /Egypliis superstitiose colitur
cum in urbc Mendete, et crocodilum in palude et numinis loco est. Tales beslias infinitas in anna-
Myridis. » Clemens Alex. pxdag. m, c. 2. Ubi libus refert Constantinus Manasses, et Nilum ipsu"
collalione facta ornalus mulicbris cum templis Deum sibi finxisse /Egyplios scribit Heliodorus, lib
jEgyptiorum, describit et amplificat temporum ix. Le Pr.
structuram, et ornamenla, quibus illustrantur ; si
329 LIB. II ADV. MARCIONBM. 330
CAPCT XV. * quidcm judicem admiltis, eos vero motus ct sen-
Jusliliam crgo primo judicis disj>icc "' : cujus si sus, per qnos judicat, dcstruis. Dcum nos a pro-
raiio constiterit , lunc <t sereritas ;
et per quae pebtis et a Christo, non a pbilosopbis, nec ab Epi-
severitaa decurrit, rationi et juslitiae reputabuntur. curo, erudimur. Qui crcdimus Deum eliam in lerris
Ac nc pluribus immoremur, asscrite causas ca;tc- cgissc, humani habitus bumilitatem suscepisse
et
rae quoque, ut senteritias condcnmelis : cxcusalc ex causa humana; salulis, longe sumus a senten-
delicta, ut judicia reprobetis. Nolile reprchendere tia eoruni qui nolunt Deum curare quidquam. Inde
judicem, sed revinciie malum judicem. Nam ct venit ad haereticos quoque definitio ejusmodi : Si
si M patrum delicta cx '3 iiliis exigebat, duritia Deus irascitur, et aemulatur, et extollitur, et exa-
populi lalia remedia compulcrat, ut vel postcritati- cerbatur, ergo et corrumpetur, ergo ct morictur.
bus suis prospicienles legi divinae obcdirent. Quis Bene autem quod Christianorum est etiam mor- ,
euiin non magis filiorum salulem quam suam tuum Deum crederc ct tamen viventem in aevo
,
curet ? Scd elsi bcnediclio palrum semini quoque «evorum. Slultissimi, qui de bumanis divinae pra>
corum destinabatur, sinc ullo adbuc meriio ejus ;
judicant 80 , ut, quoniam in bomine corruptoria-
cur non et reatus palrum in filios quoquc rednn condilionis babentur hujusmodi passiones idcir- ,
darel ? Sicut gratia, ila et offensa ; ut per tolum B co et in Deo ejusdem status existimentor. Discernc
gcnus et gratia dccurrerct , et offensa. Salvo eo substanlias, ct suos eis distribue sensus, tam di-
quod postca dcccrni habcat : non dicturos acidam vcrsos, quam subslantioe exigunl, licet vocabulis
uvam patres inanducasse ,
et filiorum denles ob- communicarc videantur. Nam ct dcxteram , et
stupuisse (Jeron. xxxi, 29) ; id est- non sumptu- oculos (44), el pedcs Dei legimus, nec ideo tamen
runi patrem delictum filii, nec filium deliclum pa- bumanis comparabunlur quia de appellalione so- ,
tris ; scd ununiqucmquc delicli sui reum futurum, ciantur. Quanta crit diversitas divini corporis et
ul post duritiam populi , duritia legis edomita humani, sub eisdem nominibus membrorum tanta ,
jam non gcnus, scd personas judicaret.

justitia crit et animi divini et bumani dilferenlia, sub eis-
Quanquam si Evangelium verilatis accipias ad , dem licet vocabulis sensuum, quos tam corruplo-
quos pertineat sententia rcddentis in fiiios patrum rios efticit in bomine corruptibilitas substantise
delicta cognoscea ; ad illos scilicel qui hanc ultro humana\ quam incorruptorios in Deo efficil incor-
sibi sententiam fucrant irrogaturi : Sanguis illius ruptibilitas substantiae divinae. Certe Deum confi-
tuper capita nostra ct filiorum nostrorum (Matth. teris creatorem ? Certc , inquis. Quomodo ergo
wmi, 2')i. IIoc '* ilaquc omnis providcntia Dci n in Dco bumanum aliquid cxistimas, et non divi-
i'it, quod jam audierat. num omne ? Qucm Deum non ncgas confiteris ,
non bumanum. Siquidem Deum contitendo, prae-

CAPUT XVI. judicasti utique illum ab omni humanarum condi-
Bona igitur el scvcritas, quia jusla, si bonus ju- tionum qualitate diversum. Porro, JtO 1 cum
dex, id est juslus. Item caetera bona, per quae opus pariter agnoscas hominem a Dco inflatum in ani-
IlOIfc bonum currit bonae severitatis , si\c ira, mam vivam, non Deum ab bomine, satis pencr-
siye eemulatio , si?e saevitia. enim omuia
Dcbiia sum est, ut in Deo potius bumana constituas, quam
~~
sunt sevcritatis , sicut scvcritas debilum in bominc divina ; in bominis imagine Deum im-
~° quam
est juslilhe. Vindicanda erit procacitaa Betalis buas polius bominem. Et ha^c ergo
Doi
"
verecundiam debentis. Alque ita non poterunt : imago censenda est Dei in bomine, quod eosdem
judici oxprobrari :: motus et sensus babeat bumanus animus, quos et
quse judici accidunt , carentia
(i judex. Quid enini, si me-
ipsa CUlpa, sicul ct "-'
Deus, licet non lales quales Deus. Pro substantia
(liciiin quidem dicaa esse debere, ferramenta vero enim el status eorum et exitus distant. Denique,
ejus accuses, quod secent, et inurant, et imputent, contrarios eorum sensus, lenitatem dico, patien-
ct conslrictent ? quando sinc instrumento ariis tiam misericordiam ipsamque matricem earum , ,
medicusesse non possit. Sed accusa male secan- D bonitatem, cur divina prsesumitis ? Nec tamcn per-
tem, importune ampulantem, temere inurentem, fecte ea obtinemus, quia solus Deus perfectus.
atque ita ferramenta quoquc ejus ul mala mini- Iia et illas Bpecies, ine dico et exasjiorationis 82
,
;l
,
Bteria, reprehende. Proinde esl enim, oum Deum non tam feliciter paiimur, quia solus Deus de in-
Varia 1
leetionos.
1, s| "'
omitt. Seml. ,3 De Seml. "' Hac llhrn.
,
1 "-' T
. 1
i,',> fthen. Si Severitati Rig. "'"'Erat Jun. Potuenmt "'
''"'. Accedunt Venet. Seml. '' Lt negl. Seml. * Praedicanl Paris. Fran. !;l Prssdico pro ira> dico Scml.
mna\ Exasperationes id.
.
Gommentarias.
11 y>nn c/ dexieram ei oculos. B. Augustinus osi, ad marginom annot.nimus. Est ejuslem ar-
hb. dc pratsentia Dei ad Dardanum, lalissime tra- gumenti liber incerti auctoris, fortassis Rhabani,
ciat quomodo Deo attribuuntur dc.rtra, oculiei i>c- lntor opera B. Hieronymi tom. IV. Pav.
'ics. Scripturaa antem , ex quibus id desumptum
Patrol. II. u
corruplibililalis proprietale fclix. Irascetur enim, /» Dices forsitan, haec etiam humanis legibus determi
sed non exacerbabilur lvi
, scd non periclilabitur : nari. Sed antc Lycurgos et Solonas omnes , Moses
movcbilur, scd non cvcrtclur. Omnia nccessc el Dcus. Nulla posteritas non a primordiis accipit.
est adhibeat propter omnia ;

tot sensus, quot et Tamen non a tuo Deo didicit Creator meus praescri-
causas : et iram propter scelestos, et bilem prc- bere 88Nonoccides ; non adulterabis; non furabe'
pter ingralos , el iomulalionem proptcr superbos, el ris ; non falsum testimonium dices ; alienum non
(juicquid non expedit nialis. Sic et misericordiam concupisces ; honora patrem et matrem ; et : Dili-
propler crrantes, et palientiam proptcr non resi- ges proximum tuumut tcmetipsum. Ad haec inno-
piscentcs, ct pra>stanliam propter mcrenles (45), centiae, pudicitiae, et justitiae, et pietalis principa-
et quidquid bonis opus est. Quae omnia patitur suo lia consulta , accedunt etiam humanitalis praescri-
more, quo eum pati condecct ;
propter quem homo pla : cum septimo quoque anno servitia libertate
eadeni palilur, aeque suo morc. solvuntur (Levit xxv) cum eodem tempore agro
, ;
XVII. CAPUT parcitur, egenis ccdendo locum ; bovi etiam terenti

Haec itaque dispecla totum ordinem Dei judicis vincula oris remittuntur, ad fructum praesenlis la-
operarium et ut dignius dixerim) proteclorem
( boris, quo facilius in peciuiibus praemeditala hu-
catholicac summsc illius bonitatis (46) osten- B manitas in hominum refrigeria erudirelur
et
dunt quam semotam a judicariis sensibus, et in

: CAPUT XVIII.
suo statupuram nolunt Marcionitae in eodem Deo Sed quse potius legis bona dcfendam, quam quse
agnoscere, plucntem super bonos et malos,et solem haeresis concupiit, ul talionis detinitionem oculum ,
suum oriri facienlem 8i super justos ut injustos pro oculo, dentcm pro denle, et livorem pro livore
( Matth. v, 45; quod alius Deus omnino non prae-
: repetentis ( Exod. xxi, 24)? Non eniminjuria mu-
stat. Nam etsi hoc quoque lestimonium Christi in tuo exercendae licentiam sapit, sed in totum cohi-
Creatorem Marcion de Evangelio eradere ausus cst, bendae violentiae prospicit, ut, quia durissimo et in-
sed ipsc mundus inscriptus est (47), et omni a fideli in Deo populo longum, vel etiam incredibilc
conscicntia legitur ; et erit haec ipsa patientia Crea- videtur a Deo exspectare defensam (49), edicen-
85
toris in judicium Marcionis : illa patienlia ,
quae dam postca, pcr prophetam : Mihi defensam,et ego
exspectat peenilentiam polius pcccaloris quam defendam, dicit Dominus (Deui. xxxn 35 liom. , ;
mortem , et mavult misericordiam quam sacrifi- xn, 19), interim commissio injuriae metu vicis s!a-
cium (Osee vi, 6) ; avertensjam destinatum exitium lim occursurae repastinaretur , et licentia relribu-
Ninivilis, et largiens spatium vilse Ezechiae lacrymis, p tionis prohibitio esset provocationis ; ut sic im-
el rcstituens statum regni Babylonis tyranno pceni- probitas asluta 80 cessaret, dum, secunda permissa,
entiam 8G functo. Illam 305 dico misericordiam, prima SOG terretur , et prima deterrita, nec se-
quse et filium Saulis moriturum (48) ex devotionc cunda committitur qua 90 el alias facilior timoi
,
populo concessit : et David, delicta in domum Uriae talionis per eumdem saporem passionis. Nihil ama-
confessum, venia liberavit : et ipsum Israel toties rius quam id ipsum pati, quod feceris aliis. Et s
restituit, quoties judicavit ; loties refovit, quolies et lex aliquid cibis ^detrahit, et immunda pronuntia
increpuit. Non solum igitur judicem aspiciens, con- animalia quae aliquando benedicta sunt , consiliui:
vertere et ad optimi excmpla. Notans 87 cum ulcisci- exercendae conlinentiae intellige , et frenos imposi
tur, considera cum indulgct. Rependc austeritali los illi gulae agnosce, quae cum panem ederet an
lenitalem : cum utrumque conveneris in Creatore, gelorum, cucumeres et pepones jEgyptiorum desi
invenies in eo et illud, propler quod alterum Deum dcrabat. Agnosce simul et comitibus gulae ,
libidir
credis. Veni denique ad inspectationem doctrinarum, scilicet atque luxuriae (50) prospectum, quae fer
disciplinarum ,
praeceptorum consiliorumque ejus. ventris casligatione frigescunt. Manducaverat cnv
Variae lectiones.
83 jEmulabitur
inseri vult Jun. 84 Pluenli facienli conjic. Setnl. 85 Indicium Paris. 8C Pcenitent
Seml. al Nota Paris. Fran. 88 Proscribere Venet. Riy. 89 yEstuata olim legebatur. 90 Quia Jun.
Commenlarius.
(45) Et prcestantiam
propter merentes. Qua verbis,e/ ipsum Israel toties restituit,quoties juo
scilicet pr^stat praemia vel supplicia. Rig. D cavit, alludit ad lib. Judicum cap. m, iv, vi ei
(46) tatholicce et summoe illius bonitalis. Catho- Pam.
licam bonitatem proprie accipit pro ea quae per , (49) Defensam. Id est, ullionem seu vindictai
totum orbem terrarum diflusa est, de quo nomine Edd.
latius lib. de Prcescript. Pam. (50) Comitibus gulce libidini scilicet atque lux
(47) Sed ipse mundus inscriptus cst. Calholica rice. Ejusdem sensus est inter praecepla Dionv
illa et summa Dei bonitas inscripla est in mundi Catonis « Indulgcre gulse noli, quas penis
:
am
tabulis. Rig. esl. Rig. Comitibus guUe libidini scilicet c
«
(48) Quai et filium Saulis moriturum. Hic loqui- que luxuriie. En ctiam ab auclore usilatas guU
tur de Jonatha quem populus liberavit e manibus et luxuriam, sicut hodie accipiuntur a scholasti'
Saulis patris sicuti habeturl Rcg. xiv. Illis autem
,
docloribus, cum de peccatis loquunlur capitalib-
m Llli. II AIA'. MARCIONEM. >->'i
populus ct biberat, el surrexerat ludere (Exod. A praesenti , si simpliciler homiaem Deo obligabat, ut
xxxii, G). Proinde.ut et pecuniae ardor rcstinguerc ncmo eam reprobare dcbcat, nisi cui non placet
tur <" ex partc, qua de victus ncccssitale causatur, Dco scrvire. Ad boc benciicium, non onus Jegis
prctiosorum ciborum aml itio detracta cst : \>o- adjuvandum , cliam prophclas eadcm bonitas Dci
atremo, nt facilius homo ad jejunandum Dco for- ordinavil, docentcs Deo digna : Auferrc nequitias de
maretur, paucia ct non gloiicsis escis assucfa- anima judicium
(54) discere bcncfaccre, exquirere
Ctua (54), ct nihil de lautioribus csurilurus. Repre- l

55 \,judicare pupillo etjustificare viduam, dirigere
hendendua uane Crcaior, quod cibos potius populo qucBstiones, fugere 9i improborum contactum (56)
''''
'"'
suo abstulit qiuun ingratioribus Marcionilis. Sacri- dimittere conflictam in integram (57), dissipare
ficiorum quoipic opera(52), ct opcrationuni, ct obla- scripturam injustam ,j7

, infringere panem esu-
ni negoliosas BCrupulositalea mmo rcprchcn- rienti, et tectum non habentem inducere in domum
dat, quasi Deus talia sibi proprie desideraverit, qui tuam ; nudum si vidcris, conlajcre cl domesticos se-
lam manifeste exclamat : Quo mihi multitudinem
(Isa. i, 17; lviii, 6, 7); minis tui non despicere
mcrificiorum vestrorum ? Et quis exquisivit ista compescere linguam a malo, et labia nc loquantur
„u ,.^... v «,o ™»-~

de manibus vestris (Isa.i,
v ,
I2)?sed illam Dei
--, -;
11, -.
f.
dolum; -declinare a malo, et /facere bonum; quce-
i > . .
—
industriam sentiat, qua populum, pronum in idulo- ° rcrc pacem, et scctari eam (Psal. xxxm, 14, 15);
tatriam et trangressionem, ejusmodi officiis reli- irasci ct non delinquere (Psal. IV, 5), id est, in ira
gioni suse voluit astringere, quibus superstitio sse- non pcrsevcrarc, non abirc in conci-
sive saevire ;
culi agcbatur, ut ab ca avocarci illos, sibi jubens lium impiorum, pcccatorum, nec
nec stare in via
lieriquasi dcsideranli, nc siinulacris faciendis delin- in cathedra pestilentium sedere (Psal. i, l). Sed
qucrct. ubi ? Vidc Quam bonum ct quam jucundum ha-
:
CAPUT XIX. bitare fratrcs in unum (Psal. cxxxn, mcditan- 1 >,
Sed el ipsia commcrciis vitse et conversationis hu- tes dic ac nocte in lcijc Domini (Josue, i, 8) quia ;
manse domiac foris, adusque curam vasculorum om- bonuni scilicet fidere in Dominum, quam fidere in
nifaiiam disiinxil, ut istis legalibus disciplinis occur- hominem, ct sperare in Dominum, quam sperare
rj
rcntibus ubiquc, nc ullo momento vacarenla Dci - in principes (Psal. cxvn, 8, 9;. Qualis cnim apud
respectu. Quid enim faceret bcatum bominem (53), Dcum inerces homini ? Kt erit tanquam liijnum
quam in lege Domini voluntas plantatum est juxta exitus aquarum, i/uod
ejus, et in laje Do- (jtiod
mini meditabitur die ac nocte (Psal. i, 2)? Quam fructum suum dabit in tcmpore suo ; et folium
lcgcm nou diritia promulgavit auctoris, scd ralio C eJ" s non decidet ct omnia queecunque faciet pros-
aummse benignitatis, populi potiua duritiamedoman- pcrabuntur illi (Psal. i, 34). Innoccns autem ct
tis, ct rudem obsequio fidem operosis ofliciis dedo- purus corde,qui non accepit in vunum nomen Dei,
lanlis ulnihil dc arcanis attingam signilicantiis ,J3
: ct nonjuravit
'''
adproximum suum in dolo, istc
logis, spirilalis JfcO? scilicct ct propheticae, in accipiet benedictionem aDominoet misericordiam
omnibus pctic argumentis tiguraUe. Sufficit enim in a Dco salutificatore suo " Psal. xxui, i, 5). Oculi
V ariae lectiones.
ni
Reatringueretur olim legebatur. n Dlli Seml. illi Pamel. Fran. Rhen. ulli momenta Jun. 93 Signifi-
jcantis Rig. Venet. M Diligere Venet. ,J: Forte frangere. ,JG Contractum Pam.
' In abcst Pamel. Seml. 9d ''"'
,J '-'
Jlntiavit ulii. Salulari alit.
Commentarius.
Ilaud ibtcr autem dixit alicubi. R. Hieronymus Ven- : Auctori, forte loco illius : Vcnitc ct disceptemus.
ler vino oestuans fadle despumai in libidinem. pro quo 15. llicronymus ex Hebr. : (
'/ wrguite mc ;
Pam. iiucrprelantur Chrysoslomus ct IYocopius in

(|U0tl
i\'on
(51) gloriosis eseia assuefactus. Gloriosaa Commenl. Ot audactor qui lionum opus foconl cum
escas, quibua gloriantnr nonnulli, nunc oi» ra- Deo disceptet, quomodo etiam Auclor intelligere
ritatem, nunc ob pretium. Itm s, videtur. Si adderelur, cun* Deo , clarius foret.
Sacrificiorum onera. Hasc sacrificiorum onera, U In
itque has operationum ct oblationum negotiosas (55) Exquirere judieium, Exqnisito ac pcrspecto
scrupulositates in de Pratscrip. hatretic. apte voca- utriusquc parlisjure. Rir..
\ a morositatem Judaece. Rhrn. (66)Fugere improborum contactum. [nPithaeano
Quid enim faceret beatum hominem. Usur- el Rhenani edilionibus kgitnr contactMm* quod
pat .Vuci.or hominem pro viro nam ctGraecaa et La-
: sane fugicndi \crbo magis convenil. Pameliua mu-
im». ac ii I
raicse, Chaldaicae, ne voces virum signi- tavil sie ratus aplasse Graecis quse apud [saiam
;
licant, initio psal. usurpatur simililer a vi i.viu, v&vSMtiov ioixia;. Sed illic
i ; legunlur cap.
rum. Pulchra est autcm metaphora « Rudem : hahetur, 'AJ- r.z-r.x oiv^sopxv a->.x!a:. Iliqv.c aliud
tidem operosis officiis dcdolantis. » Pam. Seplimius. Ii>.
sibi voluit
j
(54) Uiferrc nequitias, de anima. Cital istud se-
cnndum l.W r\ u ,, C ap. i, exceplo quod omitiit
Dimittere conflictam integram. Siebabent m
exemplaria vetera. Apud Esdram, posl ea vefba,
q«od tamenetiam hHbenl Hebr»83, Chaldaicaa et
Viduam justifica, pupillo judica, statim sequilar,
i.aim;.' edmones)
liberare injuria oppressum.Prx- confractum ei dtbilem cura. At [saiaa dixii, i-6-
erquam quod addat, diligere
qucestiones, sed po- nukt TiO:aau.ivo'j; h iffimu Et blM omnia sunt
l'" S SU Casl1 ^" ox
a Sopiimio salia negligenter cilala. Id.
l
animadversione Joan. Hanri-
ii?
m \ r|
Angio dmjcrc ;
; nam hoc frequentisaimum esi

335 TKRTULLLIAKI OPERUM PARS II. - SKRIES I, POLEMICA. 336
enim Dotnini super timentes eum, sperantes SOS » runt silii JSgyptii (62). Hodie adversus Marcioni
in miscricordiam ipsius ad cliberandas '
animas eo- tas amplius allegant. Ilcbraei, negantes compensa-
rum (58) de morte, utiqueaeterna,e£ nutricandos eos tioni satis esse quaniumvis illud auri et argcnti, si
in fame (Psal. xxxii, 18, 19), utiquc vilae seternae. sexcentorum millium operae per tot annos vel sin-
Mnliti'euim pressuroe justorumêt exomnibus libc- gulis nummis diurnis a^stimcntur. Quae autem pars
rabit eos Dominus (Psal. xxxm, 20). Honorabilis major? repetentium vasa, an incolentium villas et
mors in conspectu Domini sanctorum ejus {Psal. urbes? Qucrela crgo mare ./Egyptiorum, an gra-
cxv, 15). Dominus custodit omnia ossa eorum 2 : tia Hebraeorum (63) ? Ut solo injuriarum judicio
unum ex ipsis non comminuetur .Redimet 3 Dominus Hebrsei /Egyptios reperculcrent, hberi homines in
animas servorum suorum (Psal. xxxm, 21-23). crgastulum subacti, ut solas scapulas suas scribae
Pauca ista de tanlis Scripturis Crcatoris inlulirr.us, eorum apud subsellia sua ostenderet flagellorum
et nihil puto j un ad testimonium Dei oplimi deest 4 ,
contumeliosa atrocitate laceratas : non paucis lan-
quod satis et praccepta bonitatis, el promissa con- cibus et scyphis, pauciorum utique divitum ubique,
signant. sed tolis et ipsorum facultatibns, et popularium
omnium collalionibus satisfaciendum Hebraeis pro-
CAPUT XX. B 9.
nunliasscs Igitur si bona Hebraeorum causa,
Sed enim (59), quorum figura illud
sepiae, 5 isti bona jam et causa, id est mandatum Creatoris,
quoque pisculentum de cibis Lex recusavit, ul tra- qui et iEgyptios gratos fecit nescientes, et suum
ductionem sui senliunt, tenebras hinc blasphemiae populum, in tempore expeditionis angusto, aliquc
intervomunt, atque ita iotentionem uniuscujusque solatio tacitce compositionis expunxit. Plane minu:
jam proximam dispargunt, jactitando G et asseve- exigi jussit : Hebraeis enim 10 etiam filios /Egyptii
rando ea quae relucenlcm bonitatem Creatoris in- restituere debuerant.

fuscent. Sed et per istas caligines sequemur nequi-
tiam, el in lucem extrahemus ingenia tenebrarum, CAPUT XXI.
objicientia Crealori vel maxime fraudem illam cl
rapinam auri et argenti, mandalam 7 ab illo He- Sic ct in caeteris contrarietates praeceptorum c
braeis in /Egyptios.Age, infelicissime haeretice, te- exprobras, ut mobili et inslabili ;

prohibendis Sab
ipsum exposlulo arbitrum cognosce in utramque

:
batis operari, et jubentis arcam circumferri pe
genlem prius, et ita de auctore praecepti judicabis. dies oclo, id est, etiam Sabbato, in expugnation
Reposcunt /Egyptii de Hebraeis vasa aurea et ar- r» civitatis Nec Sabbati enim inspicis leger
Hiericho.
gentea; contra Hebraei mutuas petitiones insti- opcra humana, non divina prohibentem. Siquideir
tuunl (60), allegantes sibi quoque eorumdem Pa- Sex, inquit (Exod. xx, 9, 10), dicbus operare, et f(
trum nomine, ex eodem scripturae inslrumento omnia opera tua, septima autem die Sabbati
cies
mercedes restitui oportere illius operaria? servitu- Domino Deo tuo; non facies in ea omnc opus. Quod
Utique tuum 12 . Consequens enim
tis, pro laterinis deductis, pro civitatibus et villis est, ut ea opei
aedificatis. Quid judicabis, optimi Deielector? He- Sabbato auferret, quae sex diebus supra induxera'
braeos fraudem agnoscere debere, an /Egyplios tua scilicet, id est, humana et quotidiana. Arca
compensationem ? 300 Nam et aiunt ila actum vero circumferre, neque quotidianum opus vide
per legatos (61) ulrinque ; /Egypliorum quidem polest, neque humanum, sed et rarum, et sacrc
repententium vasa, Judaeorum vero reposcenlium sanclum, et ex ipso tunc Dei praeceplo utique div
operas suas : et tandem vasis istis 8 renuntiave- num. Quod et ipse quid significaret edissererer
Variae lectiones.
4
Deliberandas Seml. liberandas Latin. Ossa eorum, et Seml. 3 Redemil Seml.
1 2 Deesse Pamel. Sem
5 Saepe olim legebatur. 6 Jactando Seml. 7
Mandata Pamel. Seml. mandatas Jun. 8 Et tamen has justil
Seml. Pamel. 9 Hebraeus pronuntiasset Paris. PJien. Hebraeos pronuntiasses. cod. Wouw. Hebraeis pronu
tiasset Scml. 10 Enim negl. Seml. » Sabbatiza Paris.
12 Quod utique tuum Seml. prave. corrig.
Commentarius.
(58) Ad eliberandas animas eorum. Siclegitur in n (60) Contra llcbrxi mutuas pctitiones institw
Pithceano. Rig. Sic Alexandcr imperator I,i,c. Rer. amotar. : » N
(59) Sed enim scyioz isti. Eleganter et apposite enim prius exsolvi, quod debere te constiter
haereticos Marcioniias sepiis comparat. Nam ut aequum cst, quam pelitioni mutuae responsi
Plinius tradit, lib. ix, cap. 29, sepiae, piscium genus fuerit. » Rig.
est, ubi senscre sc apprehendi, effuso atramento (61) Nam
et aiunt ita actum per legaios. t
quod pro sanguine iis est, infuscata aqua abscon- vero Moses. Id.
dunlur. Eodem modo haerelici Marcionitae, ubi tra- (62) lienuntiaverunt sibi /Egyptii. Vidctur iro
ductionem sui sentiunt, hoc est, cum erroris ar- esse, /Egypiios videlicel juste renuntiasse ope
guunlur convincunturque, tenebras huic blasphe- Hebraeorum, hoc est, mercedcm pro operis d"
miae intervomunt, ut alramentum sepiae , atque tam denegasse. RnEN.
ila arguentem impediunl et averlunt allegando
, (63). An gratia Hebrosorum. Quae eis debebali
quae bonitatem Creatoris infusccnt obnubilentquc . et quam mcruerant, id cst merces. Id.
Rhex.
337 LIB. II ADV. MARCIONEM. 338
nisi li longum essct figuras argumenlorum om- a ea quae Dco babebant, ct pabuli et suavis olen-
a
nium Grcatoris expandere, quas forsitan ncc ad- liae gratia '• apud Dcum deputabatur, non qua: fie-
miltis. Sed plus cst, si .'tlO deabsolutis rcvinca- bact cxigcntis, scd illud propler quod fiebant, ob
mini, Bimplicitate vcritatis, non curiositatc sicut : bonorem scilicet Dci. Si cliens diviti aut regi nihil
ct nunc ccrta dislinclio esl Sibbali, humana, non dcsideranti , lamcn aliquid vilissimi munusculi ob-
divina opera probibentis. Idcoquc qui Subbatis li- lulerit ,
quantitas ct qualitas muneris infuscabit
gnatum ierat, suum enim opus
morti datus est : divitem et regcm, an dclectabit titulus ofticii ? At
Qui vcro arcam Sabbalis
fcccrat, lege interdictum. sicliensei munera ultro, vel etiam dicto 20 or-
circumtulcranl, impunc gesserunt non suum enim : dine suo offerat, cl solemnia rcgis observel, non
opus, sed Dci '',ex praecepto scilicct ipsius, admi- cx fidc lamcn, ncc corde |mro, ncc plcno circa cse-
nislravcrant. tcra quoque obsequia, nonnc consequens ut rex ille
vel 311 divcs exclamet : Quo mihi multitudincm

CAPUT XXII. munerum tuorum sum; et Solemnitates,
? plenus :
Proinde ct similitudinem vcians fieri omnium ct dies festos (65), et vestra Subbata odit anima
in coclo ct in lerra ct in aquis, ostcndii mea 21 (Isa. i, 11, 14). Vcstra diccndo, qu?e se-
et
causas ,
ldololatriae scilicet substantiam cohiben- R cundum libidinem suam, non secundum religionem
tnc
tes 1S
'•'*. c,,i,;;.,;t „..;..,
Subjicitenira . v... _.i /•,. ° ^. „„ . , ^ r , , .
: Non adoraMtis, nequeservie- 22

Dei colebrando , sua jam, non Dei, feccrant, con-
Hs illis. Scrpentis auiem cenci efiigies, postea prae- dilionalcm idcirco ct rationalem demonslravit re-
cepta Mosi a Domino, non ad idololatriae cusalioncm corum qu;c administranda 23 pnescri-
litulum
pcrlincbal, scd ad rcmediandos eos qui a pscrat.
serpenli-
bus infestabantur. El taceo dc figura rcmedii.
Sic ct
Gberubim et Seraphim aurea in arcae figuratum
CAPUT XXIII.
cxemplum, ccrte simplex ornamcnlum, accommo-
data suggeslui, longc diversas habendo Si vcro cliam circa pcrsonas lcvem 2i vultis in-
causas ab
idololatriaeconditione, ob quara similitudo prohi- telligi, cum rcprobat aliquando probalos ;
aut im-
betur, non videntur similitudinum
prohibilarum providum , cum
quandoque reprobandos probal
logi refragari, non in co similitudinis slatu depre- quasi judicia sua aut damnct praelerita, aut ignoret
hensa, ob quem similitudo prohibetur. Diximus de fulura atquin nihil tam bono et judici convcnit,
:
sacrificiorum rationali institulione , avocamis " ;

quampro prsesentibus meritis el rejiccre ct alle-
scilicct ab idolis ad Deum oflicia ca, qu;c si rursus gere. Allegilur -' Saul, scd nondum dcspector pro-
ejecerat, dicens (Psal. i, 1 1 ) : Quo mihi multitudi- r phetae Samuelis. Rejicitur Salomon, sed jam a mu-
n&msacrificiorum vestrorum ?hocipsatavoluilinte\- lieribus alienis posscssus, ct idolis Moabitarum ct
ligi,quod non sibi ea proprie cxegisset Non enim : Sidoniorum mancipatus. Quid faceret Creator, ne a
bibam, inquit (Psal. xi.ix, 13), sanguinem Marcionitis reprehcndcrelur ? Benc adbuc agenlcs
tauro-
rum (64);quiaet alibi ait (ha. xl, praedamnaret ^66) jam propter futura delicta ? Scd
28) : Deus
tsternus non esuriet, nec sitiet. Nam etsi nondum merentes pnrdamnarc.
ad oblatio- Dei boni non eral,
nea Abel adverlil « , et bolocausta Noe odoratus Proinde pcccantes nunc non recusarct proptcr pri-
BStlibenter «, quae jucunditas sive visccrum vcr- stina bencfacta ? Sed justi judicis non cral, rcscis-
vecinorum, sive nidoris ardentium viclimarum? sis 2,;
jam bonis prislinis scclcra donace. Aut quis
Sed aiiimus simplex ct Dcum
metuens offerenl ium bominum sinc delicto, ut eum Deus scmpcr allegc-
Varise Lectiones.
Ni Seml. " Enim, Bed Dei opus Rig. Venet. l5 Quae substantiam cohibentes Seml. Rhm. sub-
iiiiins
jtanliam cohihens cod. Vrsini. quasi pro qusa
conjic. Seml. cohibenl pro cohibentes Rhen. ie Avocanti
abest a quibusd. ^Gratiae Jun. Seml. x Bdicla Rig
Seml. avocante Pamel. I7 Adveitis aliqui. I;; Libenter
Yenet. vel cx edicta Lat. Jun. ai Odil anima mea. Vestra
omitt. Seml. -" GelebrantDeo quidam 2i Admi-
nwlrando Paris. « Legum alii mendose. -' Eligitur Seml. Reciaia oiti
Commentarius.
54) A in enim bibam, inquit, sanguinem tauro- n Quoniam vcro iis diebus gcnio indnlgere solitum
ntm. Detlccut hic Tertulhanus a Vulgata lectione erat, Sidonius Apoll. lib. n, ep. 2, luxum subbata-
.. iu qua l'sal. \n\ : Numquid manducabo rium vocat, loquens dc luxu ct conviviis (loiho-
carnes taurorum, aut sanguinem hircorum
potabol rum. Un le cynicus Antisthenes tofra* Ya<rcPH ILa?"
hed nullius id momenti csl. Innuebal autem
Deus y!a,- itpopu.^ vocat oi apud (sidorom Pelus., - : -
scnon caeremoniis seu ritibus quibusdam placari, fcarov rtajav EopTJjv xaXoQotv. ln.
Qd lantum sincero cordis affectu. I.i: l'u. (66) lune (idliue agentes prcedamnaret, eic. Istud
El vestra sabbala odit anima mea. Non soli omnino debel interrogative quia e\ sententia
legi ,
Judaei raverbis istis
comprehendunlur. Omnes fere loquitur Marcionitarum, cui aple respondet :
"ationesaUae diem illum observarunl.

Ovidiussatis Dei boni non erat, nondum merentes praedamnare,
tosiatur de Romanisi, Dearte ; Proinde peccantes nunc non recusarel proptcr pri-
Culta Palastino septima festa vir slina beneficia. * Neque eoioi prsescienua _ meriu>-
;
i Macrobius, ruin causa esl divioae prsedestinationis, sicuti li.r-

lib. i Saturnal. cap. 7
retice scnticbal Pelagins ; d« qut re ne orol
: x
Maxima p»rs Graiara Saturno, el maxime Athenae sim, videal lector Sixlum Senensem, Bibli >t ..
lioniicuuii sacra, quaj

Cronia esse ileranlui ab illis. ctce. lil>. \ i. Pah.
ret 2i, quem nunquam possei recusare ? vel quis ^ tcre in talem, id est optimum, eliam maliti» con-
item sine aliquo bono opere, ut eum Deus semper cursum. Et quia 35 Marcion dcfendit arborem bo-
recusarct, qucm nunquam posset allegere 28 ? Ex- nam malos quoquo fructus non liccre produecrc
hibe bonum scmper 20 ct non rccusabilur cx- , : (Matth. vn, 48), scd malitiam lamcn nomina-
hibe maltim semper, et nunquam allegetur 30 Cae- . vit quod optimus non capil , numquid aliqua
,
terum , si idem homo, ut in utroque pro lempo- intcrprctatio subest ctiam 3G carum malitiarum
ribus , in uttoque dispungetur (67) a Deo, ct bono, intclligcndarum, quae po^sint et in optimum de-
et judice, qui non levitate aut improvidcntia scn- cucurrisse ? Subest autem. Dicimus deniquc mtli-
lentias verlit , sed ccnsura gravissima et provi- tiam nttnc signiticari, non qua3 ad naluram rcdiga-
denlissima, merita temporis cujusque dispensat. tur Crealoris quasi mali, sed quae ad potestatem
•£13 sccundum qttam enunliarit
qttasi judicis
CAPUT XXIV. ,
(Isa. xlv, 1) Ego sum qui condo mala; et Ecce

: :
Sic el pcenitentiam (68) apud illum 31 prave in- ego emitto in vos mala (69) (Jerem. xvm. II), non
terpretaris, quasi proinde mobilitate vel improvi- pcccatoria , sed ulloria quorum salis diluimus
;
dentia, imo jam ex dclicli recordatione pomituat : infamiam, ut congruentium judici. Sicut aulem,
31® quoniam quidcm dixcrit ( I Reg. xv, 11) :
licetmala dicanlur, non reprehendenlur in judice,
Pceniiuit quod reyem fccerim Saul /praescribenssci- nec hoc nomine suo malum judicem ostendunt;
licet ,
pccnitentiam confcssionem sapere mali opc- ita et malilia hsec erit intelligcnda nuncquaecx
ris alicujus vel erroris. Porro non semper. Evenit illis malis judicariis deputata, cum ipsis competat
enim in bonis factis pcenitcntiafi confessio, ad invi- judici. Nam ct apud Grsecos interJum maliliae pro
diam et exprobrationem ejus qui bencficii ingratus vexationibus et laesuris , non pro malignitalibus
exstitcril, sicut personam Saulis ho-
et tunc circa ponunlur 37
,
sicul el in isto articulo ; atque adeo,
norandam annuntialur a Creatore, qui non deli- si ejus malitiae pcenituit Crcalorcm, quasi creaturae
querat, cum Saulem assumit in regnum, et s^ncto reprobandae scilicet, ct deleltii 38 vindicandae.
Spirilu auget; oplimum enim adhuc : Qualis, in- Atqui ncc 39 ullum admissum criminosum reputn-
quit, non erat in filiis Israelis , dignissime allege- bitur Creatori, qui iniquissimam civitatem dignc
rat, sed ncc ignoraverat ita eventurum quod juste
, nemo meritoque decreveral abolendam. Ita,
enim te sustinebit improvidentiam adsciibentem
destinaverat, non ma!e dcstinans, ex justitia, non
Deo ei, quem Deum non negans, confiteris et pro- ex malitia destinarat; sed pcenam ipsam malitiam
vidum. Haec enim illi propria divinitas constat nominavit, ex malo ct merito 40 passionis ipsius. ,
sed malum factum Saulis (ut dixi) onerabat poeni- Q Ergo, dices, si malitiam justitise nomine excusas
tentiae suae professionc ;
quam , vacante delicto quia juste exitium destinarat in Ninivitas , sic
circa Saulis allcciionem, consequens est invidiosam quoqne culpandus est, qui juslitiae, ulique non
potius intelligi , nec criminosam. Ecce, mquis , pcenitenda?, pccnitcntiam gcssit. Imo nec 311511113?,
crimino;am eam animadvertocirca Ninivilas, dicen- inquatn 41
,
poenilcbil Deum , et superest jam agno-
le Scriptura Jonae (Jonce, m, 10) : Et pcenituit Do- scere quid sit pcenitentia Dei. Non cnim, si
minum de malitia quam dixerat facturum se illis, hominem ex recordatione plurimum dehcti (70 ,
nec fecit. Sicut et ipse Jonas ad Dominum 32 : inlerdum ct ex alicujus boni operis ingratia
Propterea prceveniprofugcre in TIuwsos, quia co- poenitct, ideo et Deum proinde. In quantum enini
gnoveram te esse miscricordem et miscrcscentem, Deus nec malum admittit , nec bonum damnat, in
patientem,ctplurimum r°misericordice,posjiite?item tantum nec pcenitentiae boni aul mali apud eum
malitiarum (Jonce, iv, 2). Bcne igitur quod prae- locus est. Nam et hoc libi eadcm Scriptura deter-
misil oplimi Dei tilulum, patientissimi scilicet su- minat, dicente Samuele Sauli (/ I[eg. xv, 28) : Dis-
per malos, et abundanlissimi Dominus regnum Israel de manu tua hodie,

3i misericordiae et cidit
miserationis super agnoscenles Q illud proximo tuo, optimo super te ; et
el deplangentes de cf dabit
licta sua qualcs tunc Ninivitae. Si enim optimus

,
scindetur Israelin duas partes, etnon convertctur,
qui talis, dc isto prius cessisse debebis,non compe- neque pcenitcntiam aget, quia non sicut homo esl
Variae lectiones.
Elegerit Seml. 2a Eligere Seml. 29 Scmper omitt. Seml. 30 Eligitur id. 31 Deum Seml. 32 Deum Seml
21
33 Plurimae Lat. 3 Abundantissimae alii. 35 Et inser. Seml. Jun. 3G Etiam ncgl . Seml. 37 Ponunt olimlegc
''
30 Hic inser. Seml. i0 Et inserit Seml. 41 Unquan

batur. 38 Ob delictum Hhen. dclitus Paris. deletu alii.
Hhen.
Commentarius.
(67) In utroque dispungetur. Hoc esl, in utroque Inducam super cos malum, seu mala, nempe II
e: tisfiet, in utroque mercdem accipiet. Rnr.v. Reg. ix, 4; Reg. 11, 21 ; II Paralip. vn. Pam.
III
(68) Sic etpamitcntiam, etc. Supplevimus diclio- (^70) Ex recordatione plurimum delicti. Plurimun
nem quae deeral magno sensus incommodo, scripsi- •
adverbialiler, pro ut plurimum. Tercntius in Phor
musque, apudillum, hoc est, apud Crealorem. Io. mione Domum
: « pergam, ubi plurimum cst.ire
(69; Eccc ego emitto in vos mala , elc. Multi Sic etiam Noster supra locutus est. Latini minimui
sunt ejuscemodi loci in Scripluris, quibtts legitur : hoc itera modo usttrpant. Riien.
141 Llll. II AIJV. MARCIONEM. 342
nd pcenitendum. llaec iiaque definitio in omnibus a hominem in causa aut ncgationis aul confes- ,
.iliain formam divinae posmlentiae siatuit quae sionis darcl ci locum sponte confitendi delictum,
,
"''
nequc ox improvideotia nequc ex ulla boni aut , et hoc nominc rclevandi 52 sicut de Cain scisci- ,
mali opcris damnalionc reputetur, sicut humana. tatur, ubinam frater cjus; quasi non jam vocife-
Quia ergo crit mos pcenitentiae divinae? Jara relucet, ratum a tcrra sanguinem Abelis audissct scd ut :
si sofl ad humanas conditionos cam roferas. Nibil ct ille habcret potestatcm cx eadem arbitrii pote-
cnim aliud intelligclur quam simplcx conversio

, slatc sponte ncgandi delicli, et hoc nominc gravandi
sentciiiiio prioris, quae ctiam sinc reprehensione atquc ita nobis conderentur exempla conlitendorum
ejus possit admitli, eliam in homine, Itl 1 nedum potius delictorum quam negandorum ut jam :
in Dco, cujus omnis sentcntia caret culpa. Nam et tunc initiarctur evangelica doctrina (Matth., xn, ''.' :
in Graeco sono (71) pccnilcntiae nomon non ex Ex ore tito justificaberis : 3 et cx ore tuo dainna- '
,
delicti confessionc, sed ex aninii demutalionc com- beris ItlZi Nam etsi Adam propter statum lcgis •"'''.
ponilum u est, quam apud Deuiri pro rcrum varian- dedilus morti cst, sed spes ei salva est, dicente
tium scse occursu licri
''
:!
ostendimus. Domino {fien. iu , 22) ; Ecce Adam factus est
lanijuam unus ex nolris : de fulura scilicet allcclione

CAPUT XXV. n hominis in divinilalem. Dcniquc, quid sequitur?
Jam nunc ut omnia ejusmodi cxpcdiam, ad Et nunc nc quando cxtendat manum, ct sumat de
cseteras pusillilates, et infirmitates, et incongruen- liijno vitce, ct vivat in oevum. Intcrponens enim ct
lias (ut putaiis) interpretandas purgandasque pcr- uunc, praesentis temporis vcrbum, temporalem et
lendam. Inclamal Dcus (Gen. m) : Adwm, ubi es? al praesens dilationem vilae fecisse se ostendit.
scilicet ignorans ubi osset? et eausato nuditalis I feoque nec maledixit ipsum Adam, nec Evam. ut
pudere, an de arhorc gustassel intcrrogal, scilicel rcstitutionis 55 candidatos (72), ut confessionc rcle-
ioccrtui? Imo nec incerlus admissi, nec ignorans vatos. Cain vcro et 56 maledixit, el cupidum morte
loci. Enimvero oporlebat conscicntia peccati deli- luerc dcliclum mori interim veluit , ut praetcr
tcsccnlcm, cvocalum prodirc M in conspcclum admissum, etiam nogationis ejus >'
oneratum. Hacc
Domini, non sola nominis inclamalionc, scd cum erit ignorantia Dei nostri, quae ideo simulabitur, ne
aliqua jam tunc admissi suggillatione. Nec cnim dclinqucns homo, quid agendum sit, ignorct silii
simplici modo, id csl intcrrogalorio sono, lcgenduni Sed ad Sodomim

Gomorrham descendens cl :
45 ?
csi, Adam, ubi cs sed impresso ct incusso, c^ Videbo, ait (Gen. xvm, 2i), si secundum clamarem
impulativo, Adam, ubies? id o->t, in pcrditionc cs; pervenientem ad me consumment si vero non, ut "'-',
id ost, jain hic non os ; ut et l6 increpandi et « agnoscam. Et hic, videliccl, ex ignoranlia inccrtus
dolomli exitua vox sii. Caeterum, qui tctum orbcm ot scire cupidus? an hic sonus pronuntiationis
oomprehendit manu \olut nidum, cujus ccelum neccssarius, non dubitativUm, comminativum scd
nimirum hujus OCulos
thronus, cl lerra scabcllum, expiimcns sensum sub sciscilalionis obtcntu '?
aliqua paradisi ponio evaserat, <pio minus illi Quod si desccnsum quoque Dci irridcs quasi ,
ubicunque Adam ante evocalionem viseretur, tam alitor non potuerit pcrfiocre judicium, nisi desccr.-
latens, quam de interdicla fruge sumens? Specu- disset, vide nc tuum a^que Deum pulses. Nam cl
latorcm vinete vel horli lui lupus aut furunculus illc doscendit, ut quod vellot, efficeret.
non latcl. Deiun pulo dc sublimioribus OCulaliorem
aiiqui l subjecti prseterire non posse. Stulte, qui
CAPDT XXVI.
laiiiiini argumenlum diviuae maiestatis, ei humanse Sod ot jurat Deus. Numquid forte per Deum
instruclionis, naso agis. Interrogabat H Deus quasi n Marcionis? Imo, inquit, quod raulto vanius r
\ per
incertus, ul M ci hinc w libcri arbilrii probans "' semetipsum. Quid velles 61 faceret ''-',
.-i alius Deus
Varioe lectiones.
'- Comparatum
alii •' i;
Venet. Rig. rei cod. /v//w. occursura. ostendimus Pamel. Fran. H Prodere
i
Ubi es, Adam o/«. i6 Et abest Paris.

Venet. l5
(nlerrogat Seml. '' l'i abest Pamel. k9 Hic Riq Venet
'''
Seml. "' Improbans Rken. Dl inser. Seml. Pamel. Revelandi Por

•'
injusli6caberis Rhen. •" Con- '
demoaberis alii ex Vulgata. " Restitulioni Rhen. ''• El negl. Rig. Venet. Bxeraplo Fran. Iguoraret oui.
9
Consument Pom. Venct. Seml. "' Multa vanus, quod Seml. Pamel. 6I Vellel (ut) Seml. Facere /'
<"-'
Poi
Commentarius.
("II Nam
Graico sono, etc. Voxjmavoia pro
et in alio loco utitur, cum elernitatis candidalos dicit.
quo ex Graeco pamitentia transfcrlur, a pLExavoew Candidali suppliccs oranl cl ambientes magistratus
denvatur, quou non delicti confessionem, Romse sed ei candidati alii fuerunl ialer milites,
;
Rjnmi demuiatiooem signiGcat, qui veluti prseloriani, S'-u triarii, aul principis
sicul patcl ex
xenopbonle, initio lib. Kupou roiSsia* c( aliis Gra>
i ilefensores, Ammianus Marcell., lib. xw « Cura :
cis aenptoribus. Pam. Julianns inler belli discrimina versarctur, claraabant

(•») Restitutionis candidatos. Primos parenles, hinc iudo candidaii, quos disieceral lerror, ul fu-
quomam araissam fclicitatcm rccuperaluri crant, gicntem molem, lanquara ruinara malc coraposili
voeal rcsiiiuiioms candidaios pari
loquendi formula •.
culminis, declinarcl. » I.i: Pn.
343 TERTULLIANl OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMICA. 344
non erat in conscientia cjus, hoc cum maximc ii suae, intolerabilcm utiquc humanac raediocritati,
63 alium absquc se omnino non esse?Igilur
jurantis humilitate temperaret, sibi quidcm indigna, ho-
pejcranlcm deprehendis, an vane dejerantem? Scd mini autem nccessaria; et itajam Deo digna, quia
non polest videri pejerasse, qui alium essc non nihil tam dignum Deo quam salus hominis. De isio
scivit, ut dicitis. Quod enim
scit, hoc dejerans pluribus rctractarcm, si cum cthnicis agcrem >
vere, non pejeravit. Scd nec vane dejerat, alium quanquam et cum haerelicis non multo diversa 61
Deum non csse. Tunc enim vane dcjeraret, si non congressio stet. Quatenus et ipsi Deum in figura
fuissent qui alios deos crederent, tunc quidem et in reliquo humanae conditionis dcversa-
ordine
simulacrorum cultores , nunc vero et haerelici. tum 68 jam credidislis, non exigetis utique diulius
Jurat igilur per semetipsum, ut vel juranti Deo pcrsuadcri Deum conformasse semctipsum huma-
credas alium dcum omnino non esse. Hoc ut Deus nitati, sed de vestra fide revincimini. Si enim Dcus,
faceret, tu quoque, Marcion, coegisti : 31 jam et quidem sublimior, lanta humililate fastigium
tunc enim providebaris. Proinde, majestatis suao slravit, ut etiam morli subjiceret G0
si et in promis- ,
sionibus aut comminationibus jurat, fidem in pri- et morli crucis; cur non putctis nostro 317
mordiis arduam extorquens, nihil Deo indignum quoquc Deo aliquas pusillilatcs congruisse, tolera-
est,quod cliicit Deo crcdere. Satis el tunc pusillus B biliores lamen judaicis contumcliis et pilibulis et
10
Deus in ipsa eliam ferocia sua , cum ob vituli scpulcris? An hae sunt pusillitales, quae jam
consecralionem efferatus in populum, de famulo praejudicare dcbcbunt Christum, humanis passio-
suo postulat Moyse (Exod. xxxn, 10) Sine me, et : nibus objectum, cjus Dei esse, cui 71 humanilates
iridignatus ira 64
dispcrdam illos, et faciam te in cxprobranlur a vobis? Nam et profitemur Christum
nationem magnam. Unde meliorcm solctis affirmare semper egisse in Dei Patris nomine; ipsum ab
Moysen Dco suo, deprecalorem, imo et prohibi- initio convcrsalum; ipsum congressum cum pa-
torem irae. Non facies
, istud, aui enim, inquit 65 triarchis et prophetis, Filium Creatoris, Sermonem
et me una cum eis
impende. Miserandi G6 vos quoque ejus, quem ex semetipso proferendo filium fecit,
cum populo, qui Chrislum non agnoscitis in peret 12 omni dispositioni suse volunlaliquc
cxinde
sona Mosi figuralum , Patris deprecatorem , et praefccit; illum modico cilra angelos,
diminuens
oblalorem anima? suae pro populi salute. Sed sicut apud David " scriptum cst (Psal. vui, 6)
sufficil, si cl Moysi proprie donatus est populus ad qua diminutione in haec quoque dispositus esl a
praescns. Quod ut famulus postulare ])osset a Patre,quae ut humana reprehendilis, ediscens jam
Domino , id Dominus a se postulavit. Ad hoc Q incle a primordio, jam inde homincm, quod erat
enim famulo dixit : Si?ie me, et dispcrdam illos, ut futurus in finc. llle est qui descendit ; ille, qui
ille postulando, et semetipsum offerendo non sine- interrogat; ille, qui postulat ; ille, qui jural. Caete-
ret; atque itadisceres, quantuni liccal fideli et pro- rum ^, Patrem ncmini visum, etiam communc
phetae apud Deum (73). teslabitur Evangelium, dicente (Matth. xi, 27)
Christo : Ncmo cognovit Patrem nisi Filius ; ipse
CAPUT XXVII. enim et Veteri Testamento pronunliarat {Exod.
Jam nunc ut et caHera compendio absolvam, xxxiii, 20) : Deum nemo videbit, et vivet ; Patrem
quaecunque adhuc ut pusilla et infirma el indigua invisibilem dctcrminans, in cujus auctorilate et
colligitis ad deslructioncm Creatoris , simplici et nomine ipse erat Deus, qui vidcbalur Dei Filius.
certa ratione proponam : Deum non potuisse S ed et penes nos Chrislus in persona Christi
humanos congressus inire, nisi humanos el sensus accij'itur (74), quia et hoc modo noster est. Igitur
et affectus suscepissct, per quos vim majestatis quaecunque cxigitis Dco digna, habebuntur in
Variae lectiones.
63 Jurans Wouw. 6i Pro indignalus ira scrib. in ira Rig. Venet. 65 Inquit negl. Seml. 6G Miserandos Jun.
miserando Rhcn. 67 G8 Diversatum Rig. Venet. 60 Sub-
Nec cum haerelicis multo Wouw. deversa ncql. Seml.
jiceretur alii. 76 Hinc inser. Scml. 74
^1
Cujus Pam. Seml. 12 Ut Pam. Seml. 73 Eurn Pam. Seml. Quia inser.
Seml. qui Jun.
Commenlarius.
(73) Atqucitadisccres,(juantumliceat fideh, etc. n nosrlris in epist. 57 ad Cornelium B. Cypriani-
Similiter locum hunc inlerpretatur, quod nempc Pam.
multum ponderis habeat oratio sanctorum apud (74) Scd etpencs nos Christus in pcrsona Christi
Deum, B. Hieronymus, cap. 28, in Ezech. cap. xm, accipitur. Sic habcnt exemplaria. Ait autem Septi-
ct Epist. ad Gaudcnt. Cyrillus Alcx., lib. v adv. mius : Nemo homo Oeum vidit vivcns, in persona
Julianum. « Atqui si apostoli et martyres, » inquit Patris scilicct.At viderunt homines Patrem in Filio,
B. Hieronymus adv. Vigilantium, ubi hoc ipsum qtiia semporegit Filius in Dei Patris nomine. Paler
exemplum Moysis adducit, adlmc in corpore '< aulem et Filius mmm
sunt, sive unus Deus. Sic
constituti, possunt orare pro caeteris, quando pro Filius ipse erat Deus, quem homines viderunl. Sic
se debent adhuc esse solliciti quanto magis post ,
Christum nos Chri-tiani, non Marcionitae, accipirnub
coronas, victorias et triumphos ? » Facit proinde sive intelligimus Deum in persona Christi; quia ct
locus isle pro oraiionibus sanctorum pro nobis; hoc modo noster esl Deus. Nam ct homo Christus.
etiam post hanc vilam; de quibus, uti et de invo- RlG.
catione ipsorum sanctorum, late tractavimus adnot.
LIB. AUV. MAUCIO.NEM. 346
345 II
Patre iavisibili incongressibiliquc " ct p'acido, et ^ deputabitur ucgligcntia salntis bumanae,

nonniai per
Dfleniteniiam emendata apud Deum

Philosophorum Dco. Quascunque vestrum. I
(ut iia dixerim)
reprehenditis fraudcm Deus noster, sed auri et argenU.
aulera ut iudigna , deputabunlur in davit
Filio , ct viso, ct audiio, ct congresso, arbitro QuantO autem homo prctiosiorauro ct argenlo, tui-
Patria et ministro, miscentc in semetipso bominem to fraudulcntior Deus vcsler, qui hominem Domino
Oculum pro oculo reposcit
et Doum; in virlutitjus, Deum; in pusillitalibus ct factori suo cripit.
D.mis noster; sed el vcster vicem prohibens, ite-

hominem; ut tantum homini conferat, quantum
rursus
Dco detrahit totum dcnique Dei mei pcncs vos
: rabilem magis injuriam facit. Quis enim non
pcrcutiel, non repcrcussus ? Nesciil
u0 Deus no-
dedccus, sacramcnluni cst humanae salutis. Con-
vcrsabatur Dcus, ut homo divinc agcre docerelur. ster quales allegeret? Ergo ncc vester Judam tra-
Ex tequo agebal Deus cum homine, ut liomo ex ditorem allcgisset, si pncscisset. Sic etmenlitum
I!1
a'quo agcre ciun Deo possct. Deus pusillus invcnlus alicubi dicis Creatorem longe majus
mendacium cst
:
cst, ut homo maximus firret. Qui taleni Dcum in tuo Christo, cujus corpus non fuit verum. Mul-
dedignaris, ncscio an cx iidc crcdas Dcum cruci- los saevitia Dei mei absumpsit ? Tuus quoque Deus,
disponit.
fixum. Quanla itaque perversilas veslra crga utrum- quos salvos non facit, ulique in cxilium
B 8 - aliquem jussit occidi? Tuus semetip-
que ordincm Crcatoris ? Judiccm eum d.signatis, j> !ua mC us
ct severital m judicis w secundum mcrita causarum sumvoluit interfici ; non minus homicida in semet-
congrucnlem pro ssevitia lllS exi>roljr;ili>. Deuin ipsum, »11» quam in eum » 3 a quo vellet occidi.
optimum exigitis , ct lenitatem cjus benignilalis Multos autem occidisse Dcum cjusprobaboMarcioni.
congrucntem , pro captu mediocritatis humansa Nam homicidam, uiique periturum, nisi si po-
fccit
virtus
dejeclius conversatam, ut pusillitatem dcpreiiatis. pulus nihil deliquit in Chrislum. Scd expedita
Nec magnus vobis placcl, ncc modicus; nec judex, vcritatis paucis amat. Mulla mendacio
erunt neccs-
nec amicus. Quid, nunc 77 eadcm et in vcslro

si saria.
deprehendanlur? Judicem quidcm et illum cssc jam
CAPUT XXIX .
ostcndinius in libello suo ; cl de judicc nccessaric

sevcrum, et dc scvcro sicut
"
fi
ssevum, si tamcn Cseterum, quoquc antitheses Marcionis co-
ipsas
BSBVUm. minus cecidissem, si operosiorc dcstrurtione earum

cgerct defcnsio Creatoris tam boni quum el
judicis,
CAPUT XXVIII. secundum utriusque parlis et exempla congruenlia
Nunc ut oslendimus. Quod ulraque pars bonitatis

et dcb pusillilatibus, ci. malignitattbus, cae- Q Deo, si
terisque s,
notis, ct
ei ipsc
ipse advcrsus Marcioncm anti- alque justitia' dignam plcnitudincm (livinilalis elii-
Eemulas faciam. Si ignoravit Deus meus csse ciunt omnia potcntis, conqKmdio internn possum
iu-
aliuiii super se, etiaoi tuua omuiuo non scivit cssc autiiheses retudilsse, gesticntes ex qualitatibus
discernerc, at-
alium infra sc. Quod enim ait Ilcraclilus ille lenc- gcniorum sive lcgum sive virlulum
brosus (75) , eadem via sursum et deorsum. Deni- quc ita alicnarc Christum a Creatorc, ut optimum
que si non ignorasset, ct ab initio ei occurrisset. De- milcm a fcro, ct
a judice, et salutarem ab exitioso.
liclum ct morlcm ct ipsum auctorcm dclicli dia-
, Hagis cnun cos conjungunt, quos in eis diversita-
bolum, omoe malum, quod Deus mcus passus tibus pouunl quae Deo congruunt. Aufcr tilulum
'
et 7J
1 -
cst ease ; hoc cl tuus, qui illum jiali passus est. Marcioois(76) ct intenlionem atque proposilum op.
Mutavit Bententias buaa Deus noster. Proinde quu ris ipsius, ci nihil aliud praestat
;:
' quam demon-
ei vesler. Qui enira genus humanum Lam scro re stralioncm cjusdcm Dei optimi ct judicis :
quia bffiC
spcxit, eam sentenliam mutavit, quaa tanto a«vo non n uuo in solum Deum competunt. Nam ct ipsum stu-
rcspcxit. Pcenituil in aliquo Deum oostrum. Sed et dium in eis ezemplia opponendi Christum Creato-
vcstrum. Eo enim quod tandem animadvertil ad ri, ad unilatem S9# magis spectat. Adeo enim ipsa
liominis salutem, poanilenliam dissimulationis pri- et una crat substaniia divinitatibus
8:>
,
bona ct se-
Btinse fecit, debitam malo facto.Porro malum factum vera, ct eisdem excmplis et in similibus argumen-
Variae lectiones.
"•
Cogno8cibilique Wouw.
alii. Non Seml. Patnel. enim latm. quid quod nunc Wouw.
ie Judicii '''
Scilict-t i.tt.
''
Omnem malum quemLof. Jini. Seml. ;i N---ci( s-ml. Pamel. Non uncr. Seml. Pamel. ;i
et puncto dividuni vestcr. Judam. M Meus abest Fran. s; in eo .Vm/. Si

Prsestare Seml. forte pnestarct
-
prsestai csi conjectura Rhcnani quamdeindeamplexatisunt Pam
t
ilt.Franeq. Paris. Venet., pra
labil Jhh. Divinitatis conjic. hhen,
•
Commentarius.
" mclitus ///« tenebrosus. Obscurilatem affo- cere posscnt. Hbm refert Laerlius, lib. i\ I b Pa.
clavil adeo philosophus ille, ut inde tenebrosu9 r titulum Marcionis. Scripserat Anumc-
sl "
tudierit. Atqus etiam imminente morte ses seu Librum sub lioc tiiulo Ponticus dle : has
,
J'
i.lud au-
loquendi genus reiinuit, Cum enim aqua in- curo satis impugnasse vidctur bic scriplor, ail
tercute et hydrope laboraret, sciscitatu9 esl medi- ferendas esae, dum titulum auferendum scnb.i.
coa an arlis suse industria ex imbre siccilatom fa- lo.
347 TERTULLIAM OPEUUM PARS 11. — SERIES I, POLEMIGA. 348
lis, ut bonilaiem suam voluerit ostendere, in qui- * el in hoc per illas Doum m?um zelotem, qui res
bus pntMniscrat severitatem. Quia nec mirum suas arbustiorcs iu primordiis botn ct rationali
erit 8li
diversitas temporalis, si postea Deus mitior icmulilione maturitatis praecuraveril (77) suo jure.
pro rebus edomitis, qtti rdro a isteiior pro indo- Cujus anlitbeses ctiam ipse mundus ejus agnoscet
mitis. Ita per anlitheses facilius ostcndi potesl or- ex eontrarietatibus elementorum, summa tamen ra-
do Creatoris a Chrislo reformalus ct repercussus, tione modulatus. Quamobrem, inconsiderantissime
et redditus potius quam exclusus, cum °7
praeser- Marcion, alium Deum lucis ost.ndisse debueras ,
tim Deum tuum ab omni molu amariore secernas, alium vero tcnebrarum, quo facilius alium bonita-
utique et ab aemulalione Creatoris scilicet. Nam si tis, alium severitalis persuasisses. Cfeterumejus erit
ita est, quomodo eum antilheses singulas spccics antilhesis, cujus est in mundo.
Crcatoris Bemulatum demonstrant, agnoscam igitur
Variae lcctiones.
86 Erat Seml. Pamel. 87 Cum omitt. Pamel. Seml.
Gommentarius.
(77) Qui res suas arbustiorcs in primordiis bona d enim (sicuti recte adnotavit Rhenanus ad marg. 1
et rationali cemulatione maturitatis prcecuraverit. edit.) videtur usurpare pro ferociores, sumpta me-
Qui res suas arbustiores prtecuravciit, hoc cst, robus- taphora ab arbustis luxuriantibus. Arbustandi enim
tiores. Qui scilicet non surculos depanx'rit, sed jam verbo ulitur etiam Plinius. Alioquin pnlaretur (sed
arbusta, eaque arbustiora, hoc est, jam grandia,qua3 non recte) legendum austeriores. Comparalionem
fructum proferunt maturius sive celerius multo quam autem facit malurilalis Novi Testamcnti ad acer-
surculi. Rig. —
Elegans metaphora; arbustiores bitatem Vetcris. Pam.
LIBER TERTIUS.
SSOARGUMENiUM. VII. Convinci aulem utrosque duobus Chrisli ad-

I. Librum hunc tertium adversus Marcionem scri- ventibus, duplici a prophetis habitu demonstratos;
ptuius de Christo, imprimis Christum non alterius quorum priorem, obscuriorcm et indi^niorem, intel-
Dei intelligendum, quam Creatoris, praescribit, tum ligere et credcrc non potuerunt.
quod prsecedentibus libris dcterminalum sit, alium VIII. Pos.haec adversus M.trcionitas ct alios ipso-
Deum non credendum quam Creatorem ; tum quod rum errorum auciores, ab apostolo Joanne anti-
probetur apostolicarum et hsereticarum ccclesiarum chrislos pronuntiatos, Chrislum defendii vere ct in
recensu, nulla mentionem alterius Dci aut Christi carne venisse, vel ex eo quod alioqui cti.im Chri-
agitatam ante scandalum Marcionis. stiani nominis fructus, mors Chrisli neganda sit, et
II. Deinde suspeclum csse, quod tam subito ve- rcsurrcctio.

nerit Christus Marcionis, antequam Pater de Filio XI. Neque ipsi suffragari angelos Creatoris, quasi
tcstaretur, mittens de misso. ilii in phanlasmate putativae carnis egcrint apud
III. Neque vero sufficere, quod se Filium Dei pro- Abrakmn et Lot et tamen vcre sint congressi ct
;
baturus esset par documenta virlutum ; tum quod pasti quodad morieudum pro nobis non essentdis-
;
tcmcrariam signorum fidem ipse Christus ostcndat, positi.
etiam apud pscudoprophetas facillimam, tum quod X. Si aulem carnem Chrislus tanquam indignam
Crcator jam antc illum, et per famulos suos virtu- aspernatus dedignandam etiam illi
est , fuisse
tes sit operalus. illius imagincm, eo quod statum sequatur simili-
IV. Si autem post Creatorcm, illum emendttu- tudo.

rus, revelatus sit Christus Marcionis ; debuisse non XI. Et vero non rcct3 Marcioncm pulalivam in
ante, sed post Chrislum Creatoris revclari, uti etiam Cliristo corpulentiam asscruisse, ne nalivilatem ejus
illum emendaret. agnoscerc cogorelur ;
quia poterat ctiim putaiivam
V. Jam vcroScripturis probaturus Christum Crea- illam nalivitatem accimmodasse ;
quarum neutrum
toris fuisse, cujus Scripturae ab co adimpleUc sint, tamcn possit consistere, eo quod Deo magis compctat,
prsefatur, duas causas eloquii prophetici adversariis veritas, quam mendacium.
agnoscendas ; unam, qua futura interdum pro jam XII. Nihil cliam facere conlra Christum Creato-
transactis annuntiantur aliam, qua pleraque figu-
; ris, quod ab Isaia Emmanucl vocandus scribalur;
rate portenduntur. quo nomine non cst editus; quia sufficit, quod si-
VI. Itaque Judaicum errorem pro Marcionilis non gniticaiiono, non sono, nol)iscum Dcus fttcrit Chris-
facere, qui Christum Creatoris, tanquam exlraneum tus.
interfecerint ; utpole quos illum ignoraturos. Scrip- Nequc etiam per virtutcm Damasci, et spo-
XIII.
turis Si'$i praedictum sit; idque, qualenus solum lia rcgem Assyriorttm (quai Christc
Samariffi, et
hominem arbitrabantur. accommodat Isaiasj bellalorem illum portcndi scc ;

349 LHi. III ADV. MAUCIONEM. 350
figur.iri magos Orientales, Christum in infanlia auro n lPDT PRIMUM.
ct tlnirc muncrantcs. Secundum vcstigia [irisiini opcris, quoJ amissnm
XIV. Nani et alibi (in Psalmis nompc ct Apocaly- reformarc perseveramus, jam hinc ordo deChri-
psi Joannis) figuratearma bellica Chrisio a.cribi. sto, licel cx ahundanli, po-t d cursam dcfcnsioncm
XV. Prosequitur deinceps, Christi nomen non unicae divinitatis. Satisetcnim praejudicatum est (I).
competcrc Christo Marcionis ; tum quoJ proprium Christum non alterius Dei inlclligendu n, quam
sit (amen etiam Creatoris Christus id no-
unius, ci
Crcatoris, cum delerminatum esl, alium Deum non
men habuerit tum quod ungi nonpotucrit, qui cor-
', credendum prseter 'ireaiorcm, quem ado; Christus
pus non hahuil, ct proinde Christus, iJ est unctus, praediciverit, ct deinceps apostoli non alterius
vocari nullo modo potuil. Christum annunliaverint, quam ejus Dci, qunn
XVI. MulLo minus nomcn Jcsu, qucm Judaei non Christus pra dicavit, id esi Crcatoris, ut nulla
exspectani, ct Christo Crcatoris compelit, co quod mentio altcrius Dci, atque ila ir^c altcrins Chrisli
nilul communc essc dcbcat Chrislo alterius Dci cum agilata sit aule scandalum Harcionis. Faciliime hoc
Christo Crcaloris. prohalur apostolicarum et hsereticarum ccclesiarum
XVII. Porro iisdcm peno vcrbis, cadcm, qutfi su- rcccnsu ; illic scilicet pronunliandam regula> intcr-
pra lihro adversus Judaeos, Scripturarum affert tcs- B versioncm, uhi poslcrilas invcnilur, quod etiam pri-
limonia dc contemptibili Chrisli in passione habitu. mo libello intcxui. Scd ct nunc congressio ista seor-
XVIII. tiemet deexituejuspcrpassioncm crucis, sus ' Chrislum cxaininatura co utique proficiet, ut,
ex Pcntateucho. dum Chrislum probamus Crealoris, sic quoque dcus

\l\. Ilcm cx Psalmis cl Prophetis, excludatur Marcionis. Decet veritaiem lotis viribus
XX. Postremo, probat Christum Creatoris vcrc uli suis, non ut laborantem (2). liS-.l Caeterum, in
Chrislum 1'uisse, quod ad illumconvcrscu sint omncs prsescriplionum compcndiis vincit. Sed decrclum
nationes it£'£ juxta praedictionem David, qnae cst, ul gcslientcm ubique advcr.-ario occurrero, in
lauien ncque de iib, nequc dc filio ejus Salomonc tanlum furenti, ut facilius praesumpscrit eum ve-
p sit iutclligi. nisse Christum, qui nunquam sil annuntiatus, qmm

XXI. Ktenim non Judaeorum modo, seJ ct nalio- cum qui scmpcr sit prsedicatus.
num vocalionem ad Chrislum ("rcaloris ,
pluribus CAPUT II.
2
Bcripluris prsediclum esse. Ilinc dc:ii([uc gradum comcro , an debucrit lam
XXII. Quippe cum non alterius, sed ejusdem Dei C subito venisse. Primo, qnia ct ipsc Dei sui Fili is .
prsedicatores a|)ostolos, et eadem cum Clnisio pas- hoc cnim ordinis fueral 3 ut aite Pater Filiu n ,
suros tam ipsos, quam omnes fideles, prophetalum proliterclur, quara Patrem Filius; cl antc Patcr dc
sit. Filio lestaretur, quam Filius de Patrc. Dehinc ct
XXIII. Verumenimvero, quia cum Judseis ncga- qnia '

missus, prseler Filii nomen. Proinde eni n
bal Chrislum vcnisse Marcion, osicndit exitura prsecessisse debuerat mittentis patrocinium in te-
(sivc cxitium) ipsorum, quem ob irapielalem in slimoniura missi, quia ncmo veniens cx alterius
Christum relaturi prsedicabanlur, jam completum auctoritate, ipse eim sihi cx sua afiirmationc dc-
cssc. Quo! vane fieret, si propter Christum Dei al- fendit, sed ab ipsa defendi se 5 potius exspectat,
terius i 1 pal ircntur, qui ab semulis illius, nempe praeeunte sugge.-tu cjus, qui auetoritatem praest at.
potOBiatibui Creatoris, in crucem actus cssct t'.;ricruin, ncc Filius agnoscetur. quem nunquam Pa-
noquo cnim potuit Creator ulcisci, nisi suum Chri- it nuncupavit nec missus : credetur, qucm nu .-
slum. quam mandator designavit (3) ; nuncupiturus Patcr,
XXIV. Dcnique occasione cjus quod Marcion di- et desigaaturus mandalor, si fuisset. Suspeclum ha-
cebat, restiiuiuin iri Judeeam Dco suo, remittens
a behiiur omnc, quod exorbitaril a regula; rerum-
lectorem ad librum Advbrsus Marcionbm de sinu que principalis gradus non sinil posterius agoosci
Vhraha-, 01 ad opus m: SPS PlDBUUM de dicta Palrem post Filium, et raandatorcm post manda-
restituiione Judaeae, lato hic eliam prosequilur raille- tum et Christumpost Deum. Nihil oriînc sua prius
;
uariorum somnium, dc quo latius inler paradoxa osl iu agnitbne, quia nec in disposhione. Subito
Auctoris. Filius, ct subito missus, et subilo Chrislus ? Atquin
Variae lectiones.
Seorsumin Seml. Pamel. Confero Paris. Frm. Pamel.
1
'-'
3 Fuerit Seml. ' Qua Seml. Pamel. 5 Defcn ••
sioncm Seml. defensione Pamel.
Com ucntarius.
_
(V Stttis rnnii
prasjudicahim est. Libris supcrio- cnlosum sil proptcr violenliam el impotentiam quo-
ribus Balis aperlo
dcmonsiralum Christum a Deo rumdam ;quem h sensum Thucydides, ld>. i //
Creatore missum, non autcm alium a Creatorc, •ATa).«fjeupo; i xit, id est,
Wtjj<«« tfj«
' i
sicuti somniavii M ircion. Le

Pr. Caret labore inquisitio veritatis. Lb Pr. el Bdd.
(8) \ ut laborantem. Laboral veritas cum a il
>
I Mandator desi$ Mandator eat, q .
talsiiateopprimiiur, aul veri maodatariua qui sus-

specic obducitur. aliquid agendum eoramittit ;
ContingU etian non raro, ul veritatem diccre peri- cipit. Rbbn.

351 TERTULLIANI OPEIIUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 352
niliil putem a Deo suhitum, quia nihil a Deo non * gis Christum non cx solis virlulihus crcdendum
disposilum. Si aulem disposiium, cur et non praB- fuissc, quanto illum non allerius quam Crealoris in-
dicatum, ut probari posset ct dispositum cx praedi- terprelari potuissenl, ut respoadentes u virtutibus
cationc, cl divinum cx disposilionc ? Et uliquc tan- Crcatoris, et ediiis pcr famulos suos, et in Chri-
lum opus, quod scilicel humanae saluti parahatur, stum suum repromissis. Quanquam et si alia docu-
vel eatenus suhitum non fuisset, qua per fidem pro- menla invenirenlur in tuo Christo, nova scilicel,
futurum. In quanlum cnim credi haheb.it ut prodes- facilius crederemus etiam nova ejusdem esse cujus
set, in lantum paraturam desiderahat, ut credi posset, et vetera, quam cujus tantummodo nova ; cgentia
substructam fundamcntis dispositionis et prsedicatio- cxperimentis fidei victricis vetustatis ; ut sic quo-
nis ;
quo ordine fides informala, merito et homini que pradicalus venire dehuerii, tam praedicationi-
indiceretur a Deo, el Deo exhiberelur ab homine ;
bus propriis exslruentibus ci fidem quam et virlu-
ex agnitione debens credere quia posset, qua3 scili- libus; praesertim adversus Christum Crcatoris vea-
cet credere didicisset ex praeJicatione. turum, et signis et prophetis n propriis munituin ;
ut aemulus Christi omnes diversitalum spccies

pcr
CAPUT III.
reluceret. Sed quomodo a Deonunquam 325 prae-
Non fuit, inquis, ordo~ejusmodi neccssarius, quia
dicato Christus ejus praidicaretur ? Hoc est ergo
stalim se et Filium, et missum, et Dei Christum quod exigit, nec Deum, nec Christum tuum credi,
rebus 321 ipsis esset probaturus per documenla
quia et Deus ignotus esse non debuil, et Christus
\irtutum. At ego ncgabo, solam hanc illi speciem agnosci per Deum debuit.
ad tesLimonium competisse, quam et ipse postmo- CAPUT IV.
dum exauctoravit . Siquidem edicens (Malth. xxiv, Dedignatus, opinor, est imitari ordinem Dci
24) multos venluros (4), el signa facturos, ct virlu- 13 cum maximc
nostri, ut displicentis, ut revin-
tes- magnas edituros, aversioncm eiiam electorum cendi. Novus nove venire voluit; Filius ante Patris
(5), nec ideo tamen admittendos; temerariam signo- professionem, et missus ante mandatoris auctori-
rum et virtulum fidcm ostendit, ut etiam apud
tatem ut et ipsam 14 fidem monslrosissimam in-
;
pseudochristos facillimarum 6. Aut quale est, si, induceret, qua anie crederetur Chrislum venisse,
de se voluit probari, et intelligi, et recipi (ex vir- quam scirelur fuisse. Compctit mihi etiam illud
tutibusdico), unde caeteros noluil, aequc et ipsos tam
retractare, cur non post Christum venerit. Nam
subilo venturos, quam a nullo auclore prpedicatos ? cum intueor dominum cjus, lanto aevo patientissi-
Si quia prior eis venit,
q mum
~<
et prior virtulum docu- acerbissimi Crealoris annunliantis interea in
menta signavit, idcirco, quasi locum in balneis, ita homines Christum suum, quacunque i<4 ratione
fidem occupavit, posteris quibusque praeripuit, vitam revelalionem quam intercessionem suam
fecit,
de ne ipse in conditione posleriorum deprehenda- differens, eadcm ralione dico illum patienliam de-
tur, posterior inventus Creatore, ante jam cognito, Crcatori, Christo quoque suo dispositio-
buisse in
ct proinde virtutes ante operalo, et non ali- nes suas exsecuturo, ut perfecta et cxpleta omni
ter 8 praefalo non esse aliis credendum, post eum aemuli Dei, ct aemuli tunc
operalione Christi, et
scilicet. Igitur si priorem venisse, et priorem de ipse proprias disposiliones superduceret. Caete-
posteris pronunliasse, hoc fidem eludet 9
;
praedam- rum, pcenitenlia tanlae patientias fecit, quod nou in
natus erit et ipse jam ab eo quod 10 posterior est finem rerum Crealoris perseveravcrit. Vane susti-
agnitus, ct solius ent auctoritas Creatoris, hoc in nuit praedicari Chrislum ejus, quem non sustinuit
posleros constiluendi, qui nullo posterior esse po- exhiberi? aut sine causa lamdiu non intercidit ?
tuil. Jam nunc cum probaturus sim Crealorem
eas- Quid illum detinuit, quidve turhavit ? Atquin in
dem quas solas ad fidem Chrislo tuo vin- ~ utrumque commisit, post Creatorem quidem tam
virtutcs,
dicas, inlerdum per famulos suos retro edidissc, tarde revelatus, ante Christum vero ejus tam pro-
inlerdum per Christum suum edendas deslinasse; pcre. Alterum vero jamdudum debuerat traduxisse,
possum et ex hoc merito prajscriberc, tanto ma- alterum nondum ; nec illum quidem tamdiu saevien-
Variae lcctiones.
6 Facillimam Fran. Pamcl. ' Sed Seml. Pamel. a Et nominatim Lat. ° Elicict Lat. eludet alii. 10 Quo
Seml. » Rcspondcntibus Seml. rcspondentem Pamel. 12 Prophetiis alii. 13 Et Lat. 14 Ipsc Seml. Pa-
mel.
Commentarius.
(4) Siquidem cdicens mullosventuros. Paraphra- montes transferre, charitalem non habent, nihil
si
stice citat illud Matth. xxiv, Multi venient pscndo- sunt; sed quomodo
haberent, qui diviserunt unita-
christi, etc. Sic eliam B. Augustinus, lib. xiii contem ? » Atqni non propterea sensisso Auctorem veri-
tra Faustum,c&}-), 5 « Miracula non facilis; quan-
: tatem signorum el virtutum apul haerelicos aliquando
quam si faceretis, caveremus, per inslrucntem fuisse aul futuram, patet ex lib. >\e Anima, can.
nos Dominum, et dicenlem Exsurgent multi, » etc. : 57, cl lib. v. adv. Marcion. cap. 16. Pam.
Et tract. 14 in Joan
Ponlius fecent miraculum,: t (5) Aversionem etiam electorum. Etsi non sim su-
et Donalus oraverit, el rcspondcrit Deus de cceio, perslitiosus in varia lcctione, censercm lamen lc-
primo aut fdlluntur. aut fallunt pottremo fac illos ; t;endum eversionem. Le Pr.
353 LIB. III ADV. MARCIONEM. 351
tem susiinuissc; istnm vcro adhuc quiescentem in- mas; [acicm mcam vcronon averti a sputaminibus
quietassc, circa arnbos excidcns ab oplimi I)ei t Sive cnim Chrislus jam lunc in semelipsum secun-
lulo, ccrte varius cl ipse ct inccrtus; tcpidus scili- dum nos, sivc prophetes dc semetipMO secundum
cel i'i Crcalorem, ct calidus in Christum, et vanus Judseos pronunliabil , nondum tamen factum pru
utrobiquc '"'.
Non magis cnim compescuit Crealo- jani transaclo sonabat. Alia species erit, quia plera-
rern, quam ol)stitit Chrislo. Manet ct Crcator, quaque figurate portenduntur per aeoigmata et allcgo-
lis omnino est : veniet cl Chrislus, qualis ct scribi- rias ct parabolas, alitcr inlelligenda quam scripta
lur. Quid venit post (Ireatorcm, qtiom emendarc sunt. Nam et monles legimus dislillaturos dulco-
Quid anlc Cliristum ejus rcvelatus est,
nori valiiitj? rem (Joel. m, 18); non tamen ut sapam de petris,
quem revocare non potuerit? Aut si cmendavit aut dcfrutum de rupibus (8) spcrcs : ct terram au-
Creatorem, post illum rcvclalus cst, ut emcndanda dimus lactc ct melle manantem; non lamen ut de
pracedcrcnt; ergo et Christum cjus reque emcnda- glebis credas te unquam placentas et samias (9;
turus cxspectasse debuerat, proinde ct illius postc- coacturum : quia ncc statim aquilicem el agrico-
rior emcndator futurus, sicut Crcatoris. Aliud est, lam os Dei repromisit, dicens (Isa. xli, 19) : Po-
si et ipse post illum rursus adveniet; ut primo quinam flumina in regione sitienti, et in solitudine ce-
dem advcntu processerit advcrsus Crcatorcm, le- Pj drum et buxum. Sicut et prsedicans de nationum
gem et prophelas deslrtiens cjus; sccundo vero conversionc : Benedicent me bestice agri, sirencs et
procedat IVii» adversus Christum, regnum rcdar- passerum
filioi {Isa. xliii, 20)'; non utique ab hi-
guens ejus. Tunc ergo conclusurus onlinem suum, rundinum pullis et vulpeculis, et illis monslruosis
tunc si forlc credcinlus esl ; aut si jam hinc perfccla fabulosisque canlricibus fausta ornnia relaturus est.
n est ejus, vanc crgo venturus cst, nihil scilicct Et quid ego de isto gencre amplius?3*i7 cum
pcracturtts. eliam h&rcticorum 20 apostolus (10
(/ Cor. ix, 9)
CAPUT V. ipsam lcgem indulgentem bobus tcrcntibus os li-
1G
berum, non dc bubus, scd de nobis inlerpretetur :
His praaluserim quasi de gradu primo adhuc,

ct pctram potui subministrando comitem, Christum
Bt liinc jam ad certum
quasi dc longinquo. Sed et
allegct (/ Cor. x, 4) fuissc, docens proinde et Gala-
et cominus dimicalurus (6) video aliquas eliam ,
tas (Galat. iv, 22), duo argumenta filiorum Abraha1

nunc lineas prssducendas ad quas crit dimican- ,
aliegorice cucurrisse, et suggerens Ephesiis (Ephes.

dum, ad Scripturas scilicet Creatoris. Secundum
v, ol), qtiod in primordio dc homine prtedicatum
eas enim probaturas Christum Creatoris fuisse, ut
|; cst, rclicturo patrem et malrem, et futuris duobus
postea c.hristo suo adimpletas, necesse habco ip- C in unam carnem, id s"e in Christum et Ecclesiam
saruin quoque Bcripturam formam (7), ct (ut ita
agnosccrc.
dixerim) naturam demandare, ne tunc in contro-
versiam deductae , cum adhibcntur ad causas, et CAPUT VI.
Mia ct causarum dcfensiono commisla', obtundant Si salis conslal de istis inlerim duabus propric-
lectoris intcntioncm. Duas itaque causas prophc- tatibus Judaicse lilteraturae; mcmento, lector,
tioi eloquii allego agnoscendas abhinc adversariis constitissc, ut cum talc quid adhibuerimus , non
nostris : unam, qua futura interdum pro jam trans- rclractctur de forma BCripturse, sed de stalu causae.
aotis enuntianlur. Nam ct Divinitati competit, Cum igitur haeretica deinenlia cum Christum ve-
quaecunque decreverit, ut perfecta reputaxe, quia nisse prasuineret, qui nunquam fuerat annuntialus,
noB mI apud illam differentia tcmporis, Bpud quam sequcbalur ut euni Chrislum nonduin venisse con-
uniformem statum temporum 1:;
dirigil Beternitas tendcret, qui sempcr fuerat pra>dicalus : atque iia
Ipsa, el divinalioni propheticae magis Familiare cst coacta esl cnm Judaico crrorc sooiari, ct ab eo ar-
id quod prospiciat, dum prospicit, jam visum, al- gtimcnlalioncm sibi struere, quasi Juchei cerli et
que ita jam '
' expunctum, id csi, omni modo futu- n '1 1S ' a l'i" u misse qui vcnit, non modo respuerint
runi demonslrare, sicul pcr Dorsum Isaiam (l, 6) :
eum ut extraneum, verum ct interfecerint cum ut
tneumposuiinflagella maxillasautemmeasinpal- t
adversarium, agnituri sinc dubio ct omni ofiicio
Vari.T leetiones.
'• ln utroque alii. '" Proluserim /;'</. Jun. Vmet. '"
Post a Jun. liJ
Temporia Scml. Pamcl. ld
Dljam
Juu. '-"'
Ethnicorum Lat.
Commentarins.
(6) Ad certum et cominus dimicaturus. Quasi coctum. Discrimen esl qnod sapa est mostum ad
superiores decoclum, deirutum autcm ad ter-
disputationes velitalionis in modum mediam partem
parlc
lactffi essent, hic fortius pugnatnrum se pollicetur, tiam M. \ airo. Li: l'u.
: iia
ut quavis sponsione adversariura legunt ahi,
prerfat, Appellat (9) Placentas ei samias, etc. Psomias
itaque ad Scripturam,
quam in Marcionem contor- alii psomia, a Gneco tôv. Qui samias legunt,
quet. Pu. puto eos intelligere de pUcenlis samiis qu»3 in de-
l.i:
Scripturarum /brmam, etc. Prasmiliera ex- liciis erant, auctoria vero oomen pnaferebut, qni
piic.uuio, aeclarando,
commendando. Rig. Samins dicebatur. La Pb.
W ^P^ndepetris,autderrutumd«rupibus t e\c.
(10^ Hatreticorum apostoli < Inielligit apostolum
,a«« mb dus3
voces signiBcant, musluim noinpo Paulum per Marcionem c trancatmn. I'av.
355 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMIGA. 356
religionis prosecufuri, si ipsorum fuissct. Scilicct * eum principalibus sapientibus eorum, id est scri-
_— _1__- :u:
nauclero illi
_..:___
non quidcm m.„.i:-
Rhodia l».. „„,l n .:..„ " bis,
lex, sed Pontica
_• .. i._.:u ™ -i ... ™
et prudentibus eorum 26 id est Pharisa;is; pa- ,
• •
caverat (II), errare Judaôs in Christum suum non riler et populo auribus audituro, el non audituro,
licere; quando etsi nihil tale praedicatum in illos utiquc Chrislum docentem : et oculis visuro, el non
invenirctur, vel sola uliquc humana conditio de- visuro, ulique Christum signa facicnlem, secunduni
ceptui obnoxia, persuasisset Judaôs errare poluis- quod ct alibi (Isa. xlii, 19) : Et quis ccecus, nisi
se,qua homines; nec statim praejudicium sumen- puerimei '! et quis surdus, nisiquidominatur eoruml
dum de sententia corum, quos credibile 1'ucrit er- Sed cl cum cxprobrat per eumdcm Isaiam (i, 3) :
rasse. Porro, cum et praedicatum sit non agniluros Filios gcncravi et exaltavi : at illi me rejecerunt,
oos Chrislum , ideoque etiam perempluros; jam Agnovit bos possessorem suum, et asinus prxsepe
ergo ipse erit et ignoratus et intcremplus ab illis, domini sui : Israel autem me non cognovit, et po-
in quem ita admissuri praenotabantur. Hoc si pro- pulus me non intellexit. Nos quidem certi, Christum
bari exigis, non cas scripturas evolvam, quae inter- semper in prophctis locutum Spiritum scilicet ,
emptibilem Christum edicentes, utique ct ignora- Crealoris, sicul propheta teslalur, Spiritus personae
bilem affirmant : nisi enim ignoratus nihil scilicet ejus (Thren. iv, 20), Christus Dominus (12), qui ab
pali posset : sed rescrvaiis eis ad causam passio- b initio vicarius Patris in Dei nomine et auditus sit
adhibc- scimus 2"

num, eas praedicationes in pnesenti sufficiet et visus ; ipsius voces ejusmodi fuisse
re, quae interim ignorabilem probcnt Christum, cl jam tunc Israeli exprobrantis, quae in illum com-
boc brevitcr, dum ostendunt onincm vim intellectus missuri praedicabantur : Dereliquistis Dominum, el
ademptam populo Auferam, inquit 3*£§
a Creatore. in iram provocastis Sanctum Israel (Isa. i, 4). Si
(Isa. xxxix, 14), sapientiam sapientium Ulorum, et vero non 28 in Christum, sed in ipsum potius Deum
prudentiam prudentium eorum abscondam, et(Isa. volueris referre omneni Judaica; ignorantiae de
vi, 10), Aure audietis, et non audietis et oculis vi- : pristino reputalionem, nolens etiam retro Sermo-
debiiis, ct non videbitis : incrassatum est enim cor nem et Spirilum, id est, Christum Creatoris despe-
populihujus,et auribus graviteraudierunt, etoculos ctum ab eis, et non agnitum, sic quoque revinceris.
concluserunt; ne quando auribus audiant et oculis Non negans enim Filium et Spiritum et subslanliam
videant, et corde conjiciant, et convcrtantur, et sa- Creatoris esse Chrislum Stfiib ejus, concedas ne-
nem illos. Hanc cnim oblusioncm 21 salutarium cessc cst, eos qui Palrcm non agnoverint, ncc Fi-
scnsuum meruerant, labiis diligentes Deum, corde lium agnoscere potuisse, per ejusdem substantiac
autem longe absistentes ab eo. Igitur si Christus f conditionem, cujus si plenitudo intellecta non est,
quidem annuntiabalur a Creatore solidunie toni- mullo magis portio, certe qua plenitudinis consors.
trum, et (Amos iv, 13) condente 22 spiriium, et His ita dispectis, jam apparet quomodo et 29 rc-
annuntiante 23 inhomines Christum suum, secun- spuerint Judaei Christum, et intercmerint, non ut
dum Amos prophetam si omnis spes Judaeorum, ; extraneum Chrislum intelligentes sed , ut suum
24 non agnoscentes. Qui enim 30
ne dicam etiam Gcnlium, in Christi revelationem extraneum inlellisrere
dcslinabatur , sine dubio id demonstrabanlur non potuissent, de quo nihil unquam fucrat annuntia-
agnituri, et non intellecluri, ablatis agnitionis 25 et tum, cum intclligerc non potuissent, de quo semper
intelligentia; viribus sapienlia atquc prudentia, fuerat prsedicatum ? Id enim intclligi vel non intel-
quod annuntiabatur, id est Christum, erraturis in ligi capit (13), quod habendo substanliam praedica-
Varice lectiones.
21 22
Concludente Pamel. Uig. Venet. Seml. sed condente prcefert Latin. et favent
Obtunsionem Seml.
22 Annuntianle Seml. 24 Nedum alii. 23 Agnitionis
Hebr. Grcec. vulg. Lat. Scripturce lectiones. Edd. omitt-
Seml. 2G Eorum negl. Seml. 21
Et inser. Scml. 28 Israel vero si non Seml. 29 Et negl. Fran. 30 Quia nec
Iihen.
Commentarius.
(11) Scilicet nauclero illi non quidem Rhodia lex, n omnino legendum censeo, fropersona spiritus nostn
sed Pontica caverat. Barbariem Ponticam cxprobrat Christus Dominus. Nam " in primis nimium variarel
Marcioni, quasi nihil edoclo praetcr scila quaedam Auctor a LXX, Thren iv, ubi legitur non modo
naulica, eaque Pontica, hoc est mere barbara, non juxta Graecos ct Latinos codices :" Spiritus faciei
autem Rhodia. Nain Rhodii quidcm ob legum civi- nostrce, seu, vultus nostri, sive, antefaciem nostram
lium curam justiliamque admiralioni fuere cunclis; Christus Dominus, sed etiam iisdem citatur verbis
sed rerum quoquc naulicarum peritissimi fuissc in eamdem scntentiam a B. Ircn. lib. iii, cap. 11
videntur, ac de omnibus ad navigalionem pertinen- B. Just. Mart. Apol. u, acl Antoninum Pium, ei
tihus aequissima jura condidisse; propterea vero ma- Ruflino in Sijmbolum, a quibus etiam haud multurr
ris imperium obtinuisse, atque in Romanorum dissentit editio Hebraea, quae legit, Spiritus oru
amicilia floruisse Slrabo commemorat. Ex eorum nostri, et Chaldaea, spiraculum spiritus vitcv qui es.
jure nautico non pauca de jactu ct lortean de exer- in naribus nostris. Pam.
citoria quoquc actione in Pandectas relala. Pam. — (13) Id enim intelligi vel non intelligi capit
Non quidem Rhodia lex,elc. De legibus Rhodiorum Saepo jam indicavimus usum verhi capit apud hun
qui rei naulicae peritissimi fuerunt, menlio fit D. auctorem. Simillimum est illud lib. proxime sup n
ad legem Rhod. de jactu. Per ironiam hic Marcioni riori « Capit otiam, inquit, imaginem Spiritus
: di-
hac (licit Tcrtullianus. Le Pr. cere statum. » Rhex.

(12; Spiritus personce ejus Christus Dominus. Ila
357 LIB. III ADV. MARGIONEM. 35*
maferiam vol agnitionis, vcl cr-

tionis, babebit et ^ Bseeularium regnoium comrainuet et conteret. I
quo secundo adventu idem propbctes (Dan. vn.

''•'•
roris. Quod vcro materia caivl, non r-.dmittil sa-
pientiae eventum. Et adeo non qua alterius Dei, 13 seqq.) : Et ecce eum nubibus cceli tanquam Filiu
Cbristum aversati
;
" persecutique sunt, sed qua hominis veniens, venit usquead Veierem dierum,cl
snlumniodo homincm, qncin planuiii in signis (14), aderat in conspectu ejus : etquiassistebant, adduxe-
et Bemulum in doctrinis existimabant, ut ct ipsum runt illum, ct data esl ci potestas regia, et omnes
liominem qua suum, id esl Judaeum, scd Judaismi nationes terroz secundum genera,
omnis gloria ct
exorbitatorem et destructorem, deduxerint injudi- famulabunda ;et polcstas ejus usque in aevum,quce
i, et suo jurc punierint, alienum scilicet non iiitn auferclur; el regnumejus, quod non vitabitur,
juclicaturi. Tanlo abcst ut nlicniim Chrislum intel- huic sciliccl habiturus ct Bpeciem honorabilem,
lexisse videantur, qui nochomincmcjus ut alicnuni et decorem indelicienlem supra lilios hominum,
judicaverunl. Tcmpestivus enim, inquit [Psal. xliv, 3, fc), de-
core (17) citra filios hominum ; effusa est gralia in
CAPUT VII.
labiis tuis : proplerea benedixit te Deus in a;vum.
Discatnunc haereticus ex abundanli cum ipso li- Accingere ensem super femur tuum, potens, tem-
ccbit Judiro, ralioneni quoquc errorum ejus, a quo B pestivitate tua et pulchritudine tua; cum ct paler,
ducatum mutuatus, in liac argumcntalione, csecus posteaquam (Psal. viii,) diminuit eum modicum quid
a cseco in eamdem decidit 3 - foveam. Duos dicinms citra anqelos, gloria et honore coronahit illum et
Christi habitus, a prophetis demonstratos, toiidem subjicietomnia sub r pcdibus Tunc et {Zach.
>
ejus.
adventus ejus pramotassc : unum in bumilitate, uii- xn, 10) cognoscent eum,quicompugerunt;el caedcnl
qne primum, cum tanqnam ovis ad victimam de- pcctora sua tribus ad tribum ; utique quod retro
duci habeat, et tanquam agnus antc lundentcm sinc non agnoverunt euni in bumilitate condilionis hu-
voce, ita iion aperiens os suum ; nec 33 aspeclu qui- manii' constilutum 3G . Et homo est, inquit Jeremias
dem honestus (16). Annuntiavimus enim, inquit, ixvn, 9) ; ct quis cognoscet illuml quia ct iSatiri-
de illn ; sicut puerulus, sicut radix in terra sitienti; iatem ejus, inquii Isaias (liii, 8), quis enarrabii ?
et non est species ejus, neque gloria. Et vidimus cum Sic ct apud Zachariam (cap. m), in persona Jcsu,
(7 iidii habebat speciem, neque decorem; sed species imo ct in ipsius 37 homiuis sacramento vcrus sum-
ejus inhonorata, deficiens citra pllios hominum ; mus saccrdos Palris Christus Jcsus, duplici habitu
homo iu plaga et sciens ferreinfwmitalem (Isa. in duos adventus dclincatur. Primo, sordidis indu-
vin, 1 seqq.); ut positus ItltO a Patre in lapidem lus, id est, carnis passibilis ct morlalis IV.tl indi-
offensionis et petramscandali(Isa. vui. 14); mino- gnitate, cum et diabolus adrersabatur ei, auctor
ratusab eo modicum citra angelos (Psal. vni, 7) ;
C scilicct Judae traditoris, ne dicam etiam post bapti-
vcnnem te pronunlians, et non hominem; iijnomi- sma tcnlator. Deliinc (Zach. in, 5), despolialus
niam hominis, ei nulli/icamcn populi (l'sal.\\i,l). pristinas sordcs, cl exorualus podcre, ct mitra, ct
Qua? ignobilitatis argumenta primo adventui com- cidari munda, id est , secundi advenlus gloria et
pctunt, sicut sublimitatia secmulo; cum tict jam honore. Si cnim (Levit. xvi) et duorum hirco-
non lapis olTeusionis, nec petra scandali ; sed lapis rum (T8) qui jejunio offcrcbanlur faciam interpre-
Bummus angularia (16), post reprobationem aasum- talionem, nonne et illi ulrumquc ordinciii Christi
ptus, et Bublimatus in consummationcm templi, figurant? Pares quidem atque consimiles propler
Eccleaiae scilicct;ct patre sanc illa, apnd Danie- cumdcm Dominum conspcclum, quia non in alia
lem icap. II), de nionte praecisa, quee imaginem vcnlurus est forma, ut qui agnosci habeal, a qui-
Varise lectiones.
Adversaii alii. M Deductus Pam. Eran. Paris. 33 Os, nc llhcn. Seml. Obcrth.
31 3i
Sccundo omiit.
Rhen. Seml. Oberth. »
Sub omitt. Rlien. Seml. Oberth. Constitutum omilt. Rhen. M Seml, Oherth. 31
Ipso Rhen. Seml. Oberth.
Commentarins.
(14) Planum ad marginem ad-
in signis. Recte •% Psalmographus dixerat factum fuissc <o; xmoXJjv
iinit
nol ivn Rhenanus
Khenanus impo
impostorem.
:
: EademHoc
lloc est
ost ..
" Ywvfaf est autem ligura, sivo allegoria Chnsti a
:
Bignificatione Plinius, 1. xxxv, c. 18, loquitur de Ju Iseis reprobati, ct lamen edilus est auper Ande-
pwno regio qui Piolomaeo in deliciis erat. Nam a gavi, de vetera cujoadam biblioihecae quiaquiliis,
Oraeca \oce -Xavo; in familiam Latinam transivit liber itinerarius Anlonini monachi, affirmanus s>>
ea vox, quam adeo ctiam de impostoribus quibus- vidisse lapidem illum in basilica Sionis. Syrus ali-
dain interpretaiur Eustathius Homeri inlerpres in quis imposturam fecit imperiiae simplieitaii homi-
Odvsseam. Pam. nis idiotse ac nimium creduli. Rio,
(16) Sec aspectu quidem honestus. De tempore (I7> Tempestivus enim, inquit, decore. Exambi-
passionis haec intelligo propter deformitatem quam gua Bignificatione vo is Graecae upatbc. Nam vulgaia
supplicia el dolores corpori sacro impreaserant. melius habet, speciosus, Lb Pr.
Lib. i a,h<. Judnos
eadem fere, si bcne memini, 18) Si enim et duorum hircorum, etc, I.ocum
habentur. l.r. Pr. hunc desumpsit haud dubie Auelor ex B. Justino
(16) lopis summus
angularis. Paulus, Epist.ad Mart. adversus Tryphonem. 1'vm.
tphesiosycap. u, kxpoY«ma1ov lapidem dixit, quem
359 TKRTULLIAM OPIiRUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMICA. 360
38 eorum circumdatus
bus et Ktsus csl. Altcr autem fl
id cst toncbrarum, commisit communicationcm ?
39 ct convulsus,
coccino, malediclus, ct consputatus , Jam nunc, cum mendacium deprehenditur
Christi
ct compunclus a populo extra civilalem abjicieba- caro, sequitur ut et omnia quae per carnem Christi
tur in perditionem, manifeslis nolalus insignibus gcsla sunt, mendacio gesla sint, congressus, con-
Dominicae passionis. Alter vero pro deliclis oblalus, tactus, convictus, ipste quoque virtutes. Si enim
cl sacerdotibus templi in pabulum datus, secundae tcngendo aliquem liberavit a vilio, vel taclus ab
rcpnescnlalionis argumenta signabat, qua, delictis aliquo; quod corporaliter aclum csl, non potest
oinnibus expiatis, sacerdotes templi spirilalis, id vcre actum credi sine corporis ipsius verilate.
Nihil
est Ecclesiae, dominicae graliae quasi visceralione solidumab inani, nihil plenum a vacuo perfici licuit^
quadam fruerentur, jejunantibus caeleris a salule. Putativus habitus, putativus actus: imaginarius
ope-
Igilur, quoniam primus advenlus, et plurimum figu- rator, imaginariae operae. Sic nec passiones
Christi
ris obscuratus, et omni inhonestate prostratus ca- ejus fidem merebuntur nihil enim passus
est, qui
:
nebatur, secundus vero et manifestus, et Deo con- non vere est passus. Vere aulem pali phanlasma
dignus ; idcirco, quem facile el intelligere et cre- non potuit. Eversum est igitur totum Dei opus.
dere potuerunt /i0
,eum solum intuentes, id est se-
Tolum Chrisliani nominis et pondus et fructus,
cundum, qui est in non imme- B mors Chrisli negatur, quam tam impresse
honore et gloria 41 ,
Aposto-
rito decepti sunt circa obscuriorem, certe indignio- lus demandat, utique veram, summum eam funda-
rem, id est primum. Alque ila in hodicrnum neganl mentum Evangelii constituens, et salutis nostrae
vcnisse Christum suum, quia non in sublimitate ct praedicationis suae Tradidi enim, inquit
:
Cor. (I
venerit, dum knorant cliam in humilitate fuisse xv, 3, 4), vobis in primis, quod Christus mortuus
vcnlurum. sit pro pcccatis nostris, et quod sepultussit, et quod
resurrexcrit ^tertia die. Porro, si caro ejus nega-
CAPUT VIII.
tur, quomodo mors ejus asseveratur, quae pro-
Desinat nunc haereticus a Judaeo, aspis (quod pria carnis est passio per mortem devertentis 47 in
mutuari 42 venenum evomat jam
aiunt) a vipera :
terram, de qua est sumpta secundum legem sui
hinc proprii ingonii virus, phanlasma \indicans aucloris ? Negata vero morte, dum caro negatur,
Christum. Nisi quod el ista sentenlia alios habebit nec de resurrectione conslabit. Eadem enim ra*
aborlivos 43 quodam-
auctores, praecoquos et (19) tione non resurrcxit, qua mortuus non est, non ha-
modo Marcionitas, quos aposlolus Joannes (Joan. bendo substanliam scilicet carnis; cujus sicut et
li, 4) anlichristos pronuntiavit, negantes Chri^tum « mors, ita et resurrectio est (I Cor. xv, 13). Proinde
in carne venisse ; et tamen non ut alterius Dei jus resurrectione Christi infirmata, etiam nostra sub-
constituerent, quia et dc isto 44 notati fuissent sed
;
versa esl. Nec ea enim valebit, propter quam
quoniam incrcdibile praesumpserant Drum carnem. Christus venit, si Christus non resurrexit 48 . Nam
Quod magis Antichrislus Marcion sibi eam rapuit sicul illi, qui dicebant rcsurrectionem mortuorum
prpesumptionem aptior scilicet ad renuendam cor-
;
non esse, revincuntur ab Apostolo, ex resurrectione
poralem substantiarn Christi, qui ipsum Deum cjus Christi ; ita, resurrectione Chnsti non consistente,
nec auclorem carnis induxerat, nec resuscitato- aufertur et morluorum resurreclio, alque ita ina-
rem optimum videlicet, et in isto 45 diversissimum 49 fides nostra, inanis est praedicatio
:
nis est apo-
a mendaciis et fallaciis creatoris. Et ideo Christus stolorum, inveniuntur aulem etiam falsi testes Dei,
ejus nc mentiretur, ne falleret, llil'2 et hoc modo quod testimonium dixerint quasi resuscitave- 333
creatoris forsitan deputaretur, non erat quod viderit Christum, quem non resuscilavit, et sumus ad-
bntur, et quod erat mentiebalur; caro, nec caro; huc in delictis, et, qui in Christo dormierunt, pe-
homo, nec homo proinde Deus Christus, nec:
rierunt, sane resurrecturi, sed phantasmate forsi-
Deus. Cur enim non etiam Dei phantasma porta- tan, sicut et Christus.
verit ? An credam ei de interiore subslantia, qui
sit de exleriore frustratus ? Quomodo verax habe- D CAPUT IX.
bitur in occullo, tam fallax repertus in aperto ? In ista quaestione, qui pulaveris opponendos essi
Quomodo autcm in semelipso veritatem spiritus nobis angelos Creatoris, quasi et illis phanlasmat
fallacia carnis confundens, negatam ab Apostolo putativae ulique carnis egerint apud Abraham e
(II Cor. vi, 14) lucis, id cst verilalis, et fallaciae, Loth, et tamen vere sint et congressi, et pasti, e
Variac lectiones.
38 Unus quidem Seml. Pamel. 39
Consputus Hhcn. Seml. Oberth. 40 Poterunt Paris. 41 Qui est in honor
42 Mutuare
et gloria, neylig. Scml. Jun. alii. 43 Aborsivos, alii. 4 Justo Par. 45 Et add. P,hcn. Seml. Obertl '<
40 Resurrexit PJicn. Seml. Oberth. « Revertentis Lat. 48 Valebit PJien. Seml. Oberth. 49 Et add. Rhei
Seml. Oberth.
Commentarius.
(19) Prcecoquos et abortivos, elc ILeretici nempc coqua, quae scilicet ante lempus Romanorum h;
alii Marcionitas anlcccsserunl, qui quasi aborlivi bitusgestasset, priusquam ejus coloniae obtinuissc
foetus haeresis fuerunt ct praecoccs fructus. Lib. Le Pr.
de Pallio. Utica civilas dicitur pariter Homana prat-
361 LIB. III AUV. MARCIOMvM. 36*2
operati quod mandatum eis fuor.it ,• primo, non a .'-

* paruit, sed nondam nalae; quia nondum moriturae,
milteris ad rjus Dei exempla, quem dostruis : nam sed el
''
di centis jam intor homines conversari.
ot quanto meliorem et perfcotiorcm Deum inducis, Quo magis angeli, nequc ad moriendum pro nnt.is
lauto non compctunt illi ejus exempla, quo, nisi di- disposili, hrovem carniscommeatum non dcbuc-
versus in totum, non crit omuino melior atque runt aascendo sumpsisê, quia nec moricndo depo-
perfcelior. Dcliinc scito, ncc lllud concedi tibj, ut silurieam fncranl, sed unde unde H sumplarn, ot
putntiva fucrit in angclis caro, scd vcra: el soliiln; quoquo modo omnino dimissam, mentili eam tamen
subslantiae humanse. Si enim difiicilc non fuit illi, non sunt. .Si Creator facit angelos spiritus, ct ap-
putalivae carnis veros ct scnsus ct actus exhibere, paritores tuos ignem flagrantem [Psal.cnv, 4), tam
multo facilius habuit vcris cl sensibua et aclibus vere spiritus quain et ignem; idem illos vere fecit
\oram dedisse substantiam carnis, vel qua pro- ot carnem nunc recordeuuir, ct haerelicis re-
: ul
prius auctor et artifcx cjus. Tuus autcm Dcu3, eo nuntiemus, ejus esse promissum, homines in an-
quod carncin nullam omnino produxerit, merito gelos rcformandi quandoque, qui angelos in homi-
forlassc phantasma cjus intulcrit, cujus non value- nes formarit aliquando.
rat veritatom. Meus aulcm Deus, qui illam de limo CAPUT X.
suniptam, in hac rcformavit qualitate, nondum ex B Igitur non admissus ad consortium exemplorum
semine conjugali, et tamen carnem peque potuil cx Creatoris, ut alienorum et suas habenlium caussas,
quacunqnc matcria angclis quoque adslruxisse volim edas et ipse consilium Dei tui (21), quo
carneni, qui ctiam mundum cx nihilo in tot ac talia Christum suum non in veritale carnis exhibuil. Si
corpora, ct quidem vcrho , eedificavit. Et ulique si aspcrnalus est illam, ut terrenam, et, ut dicitis,
">
Dous tuus veram quandoquc substantiam angelo- 5
slcrcoribus infersam , cur non et simulacrum ejus
rum hominihus Erunt enim, inquit (Luc.
pollicetur : proinde despexit ? Nullius enim dcdignandae rei
xx, 36, sicut angcli; cur non cl Deus mcus veram inngo dignanda est : sequilur stalum similitudo.
substantiam homiimm angelis accommodarit, unde Sed quomodo inter homines convorsaretur, nisi
unde 50
sumptam ? Quia nec tu mihi rcspondcliis, pcr imaginem substanfia' humanae? Cur crgo non
unde illaapud tc angclica sumalur, suflicil mihi hoc polius pcr veritalcm, ut vcre conversarettir, si ne-
definire, quod Deo congruit; verilatcm scilicct ojus cesse habcbat conversari ? quanto dignius necos-
rci, quam tribus tcsiihus sensibus ohjccit, visui, silas fidom, quam slropham adminislrassct (22)?
tactui, auditui. Difhcilius Dco menliri, quam carnis Salis miserum Deiim inslituis, hoc ipso, quod
verilalem undc undc :>1
producore, liccl non nala; Christum suum non potuit exhibere, nisi in indi-
Csterum, et aliis baerelicis definientibus (20) caroem C gnae rci cftigie, et quidem alieuse. AJiquantis enim
illam in angelis ox carne nasci dchuisse, si vcre indignis conveniot uti, si :,t>
noslris (23); sicut alienis
fuisset humana, certa ratione rcspondemus, qua ct non congruot uti, Iicet dignis. Cur cnim non in
humana vcrc fucril, cl innata : humana vcre, pro- aliqua alia digniore substantia vcnit, et in primis
ptcr Doi veritalem, a mendacio ci fallacia extranei, sua, nc ot indigna cl alicna videretur eguisse ?
'.f.tl ot quia non possent humanilus traclari ab Si Cnalor meus per rubum quoque et ignem, idem
hominibus, nisi in suhstantia humana; innata au- postoa pcr nubem el globum cum homine congi j-
loni, quia solus Christus in carncm e\ carne nasci sus itltr* est, el elemenlorum corporihus in reprae-
habebat, ut nativitatem nosiram '
oalivitate aua s ni ttionibus sui usus est, satis baec exempla divinas
reformarel, atque ita etiam moriem nostram morle potestalis ostendunt, Dcum non eguisê aul falsae,
sua dissolverei, resurgendo in carne, in qua natua aut cliam veras carnis paralura. Casteram, si ed
cst, ul et mori possct. ldcoque el ipse cum ai ccrtum speclamus, nulla substantia digna est quam
tunc apud Abraham in veritate quidem carnis ap- Dcus inducat. Quodcunque indueril ipse, dignum
Varise lectiones.
50 Unde non Wouw. Pam. Par. Fran.
repet. Onde tantumtemel Rhen. Scml. Oberth. 52 Sua abet :>l
Par. » Eiabcst Par.* Unde semel Rhen. Seml. Obcrth. [ofarsam Jun. m Si abcst Pam. Par Frant :>:>
sicul llkcn.
Commentarius.
(20) Caeterumetaliishaereticitdefinientibus.k%\\ n aub Marcionis persona dici videntur, ab iis verbis
dc Apelle, quisicui indicatur lib. de Carne Christi,
Satismiserum, nsqque ad, ctalicna videretur eguiste.
o. 6, iHin modo Christi, sed et angeiorum carnem Si noslris, inquit, membris Dous
ut' oobi- ulilur,
o\ aideribus factam asseruisse videtur.
Pam. scum possit conversari, multa sunt
corporo no- m
-i Velim edas et ipse consilium Dei tui. [pseme stro iodigna Dco, quibus tamen Deum conveoiet
sensus coegit, ut hic dictiouem uh. verterem tui, m uti, si nostris uti velit. Sed etsi digna Deo esseot
quo Chrittum suum, etc, : exemplaria velera con- nostra, Doiiiu tamon non decet uii aiienis Illa iiam «
sontiuni in errore.Rhen. quas prsecessere i Sed quomodo inter homines

:
--i Quuni «tropham

administrasset? Stropha do- conversaretur, nisi per imaginem substantias huma-
inin, versutiam,
atque imposluram sisnificat. Grae- nas, sub eadem persona Marcionis dicuntur, l/.
t
CIS OTpo?/,.KlIEN. snuiiia passim ocourruni, ubi Septimius dispatat,
Uiiiuantis enim indignis eonveniet uti sj ?/<>- qua> nisi perite distingaantur, omnem di^p.uationeru
tns. Sic legitur in exemplari Piihceano.
Qasc auieni conturbant, Rhcn.
Pathoi.. II.
12
363 TEUTULLIANl OPERUM PARS II. - SEMES I, POLEMIGA. 3G4
absque mendacio tamen. El idco, quale est, * nis non dcsaltasset 58 qui pcrsonam susbtantiae ip-
facit, ,
ut dcdecus existimarit veritatcm potius, quam sius egisset. Planc nativitatis mendacium recusasti,
mendacium carnis? Atquin honoravit illam fingcn- ipsam enim carnem veram cdidisti. Turpissimum
do. Quanta jam caro est, cujus phantasma neccs- scilicet Dei, etiam vera, nalivilas. Age jam, pe-
sarium fuit Deo superiori? rora (28) in illa sanctissima et rcverenda opera na-
tjirae , invehere in tolum quod es : carnis atque
CAPUT XI.
animac originemdestrue : cloacam voca ulerum, tanti
Tolas islas praesligias putativae in Christo cor- animalis, id est, hominis producendi officinam : per-
pulentiae (24) Marcion illa intentione suscepit, ne sequere et partus immunda et pudcnda tormenta,
cx teslimonio substantiae humanae, nativilas quo- et ipsius exinde puerperii spurcos, auxios, ludicros
que ejns defenderetur, atque ila Christus Creatoris exitus (29). Tamen cum omnia ista destruxeris, ut
vindicarctur, ut qui ac per Deo indigna 50 confirmes, non indignior morte
nascibilis, hoc, car- erit
ncus annuntiaretur. Stullissime et hic 51 Ponticus nativitas, et cruce infantia, ct nalura pcena, etcarne
quasi non facilius crederetur caro in Deo non nala, damnalio. Si vera ista minus passus est Chrislus,
quam
„ falsa,, praestrucnlibus
L
vel maxime
- _ fidem fuit co nasci. Si mendacio
--- r — phantasma,
passus est,, ut r ,
islam angelis Creatoris, in carne vera conversatis, D potuit et mendacio nasci. Summaista Marcionis ar-
nec tamen nata. ISam el Philumene illa magis per- gumenta, per quae alium efficit Christum, satis opi-
suasit Apelli, c^tcrisque desertoribus Marcionis, nor, ostendimus non consistere omnino, dum do-
ex fide quidem Christum circumtulisse carnem; cemus magis utique competere Deo veritatem, quam
nullius tamen ualivitatis, utpote de elementis eam mendacium ejus habitus, in quo Christum suum
mulualuin. Quod si verebatur Marcion, ne fides cxhibuit. Si veritas fuit, caro fuit, si caro fuit, na-
carnis nativitatis quoque fidem induceret; sine tus est.Ea enim, quae expugnat haec haeresis, con-
dubio quihomo videbatur, natus utique crede- firmantur cum ea, per quae expugnat, destruuntur.
batur : nam et mulier quaedam exclamaverat (Luc. Itaque si carneus habebitur, quia natus, et natus,
xi, 27 : Beatus venter qui te portavit, et ubera quce quia carneus ;
quia phantasma non fuerit, ipsc erit
hausisti. Et quomodo mater et fratres ejus dicti sunt agnoscendus, qui in carne, et ex nativitate venturus
foris stare?(Luc. VIII, 20.) Et videbimus de his ca_ annunliabalur a Creatoris prophetis, utpote Chrislus
pilulis suo lempore. Certe cum et ipse se filium ho- Creatoris.
minis praedicaret, natum scilicet profilebatur. Nunc
ut haec omniaad Evangelii dislulcrim examinatio-
CAPUT XII.
nem, tamcn quod supra stalui, si omni modo nalus Provoca nunc, ut soles, ad hanc Isaiae compara-
credi habebat, qui homo videbatur, vane nativita- tionem Christi, contendens illam in nullo convenire.
tis fidem consilio imaginanae carnis expungendam Primo enim, inquis, Christus Isaiae (Isa vn, 14)
putavit. Quid enim pôfuit non vere fuisse, quod Emmanuel vocari habebit ; de hinc virlutem sumere
pro vero habcretur, tam carnem quam nativitalem? Damasci, et spolia Samariae adversum regem Assy-
Aut si dixeris, Yiderit opinio humana, jam Deum riorum. Porro (Isa. vm, 4) iste qui venit, neque sub
luum honoras fallaciae titulo, si aliud se sciebat ejusmodi nomine est editus, neque ulla re bellica
esse, quam quod homines fecerat opinari. Jam tunc functus est. At ego te admonebo, uti cohaerentia
potuisti etiam nativilatem putativam illi accommo- quoque utriusque capituli recognoscas. Subjuncta
dasse (25), ne in 33G hanc quoque impegisscs est enim ct interprelatio Emmanuelis, nobiscum
quaesiionem. Nam et muliercula: nonunquam prae- Deus ; uti non solum sonum nominis spcctes, sed et
gnantes sibi videnlur, aut sanguinis tribulo (26), aut SH7 sensum. Sonus enimhebraieus, quod est Em-
aliqua valeludine inflatae. Et utique debuerat plian- manuel, suae gentis est. Sensus autem ejus, quod
tasmatis scenam decucurrisse (27), ne originem car- est Deus nobiscum, ex interpretatione communis est.
Variae lectiones.
51 Hoc Jun. 58 59 60
Desultasset Seml. deallasset Rhen. Digna Rhen. Seml. Oberth. Fuisset Seml.
Pa m
Commentarius.
Putativoc in Christo corpulentite. Beeticus
(24) n sus est Debuerat ex toto servire scenae et suscep-
:
\\\
lib. Fide A
Ui/Ist
de T-Irirl i/.rf ti a v\e\n
/i •
:
//A «»iJ
« Hodieque non desunt, qui negent
r\(. i
1 1 »-. . *^ ,-. . . r\ > t -* f o K ».! rv\
!...-.->
lam fabulam r\/\ r*
pcragere
n.fliBirtnp
Christus \T/_ r\r\
_-r_
Marcionis, ntit
r\
qui Cl
si
*•> f\ r</\\ \ e>
eumnotlram gestasse corpulenliam. » Rig. putativam gessit carnem, debebat eliam puiativam
(25) Nativitatem putativam illi accommodasse. habere nativitatem, sic enim phantasmaLis scenam
Ouasi vere natus et reipsa non fuisset. Id enim vult decucurrissel. Rhen.
haec vox putativam, sicul modo dicebat, putativce (28) Age jam perora. Hunc locum habes in de
in Christo corpulentue. Le Pr. Carne Christi iisdem propemodum verbis relatum,
(26) Sanguinis tributo. Sic lib. de Velandis Yirgi- non italongepost initium. Riien.
nibus : « Et pudor ubique vestitur, et nienses tri- (29) Ludicros Videbatur mihi aliquandc
exitus.
bula dependunt. » Rig. legendum lubricos, scd ipse respicit ad id quod in
(27) Debuerat phantasmatis scenam dccucurrisse. lib. quem modo citavimus, dicit, de infante recens
Sic dicit scenam phantasmalis, ut in de hceresib., edito loquens, Blanditiis deridetur; et mox, Illum
scenam erroris, actum quera vocant inlelligens. Sen- per ludibria nutritum, etc. Rhen.
365 LIB. III AUV. MARCIONEM. 366
Qmerc ergo, an ista vox, nobiscum Dcus, quod est * sive ttilH dorso hostem destinaturus, atque ita
Kmmannel, exinde quod Chrislus illuxit, agitctur Damascum ct Samariam pro mamillis subacturus.
in Christo. Et j>uto non negabis, utpote qui et ipse Aliud otsi penes Ponticos, barbaricfe Ci genlis in-
dicas, Dcus-nobiscum dicilur, id est Emmanucl. fantes in pnelium crumpunt credo ad solem ,
'
Aut si tam vanus es, ul quia pencs lc Nobiscum- uncti prias (31), dehinc pannis armati ct butyro ,
Dcus dicilur, non Emmanuel, idcirco nolis' venisse stipendiati qui antc norint lancearc, quam lanci- ,
illum, cujus proprium sit vocari Emmanuel quasi nare (32). Enimvero, si nusquam hoc natura con- ,
non lioc silet Deus nobiscum invenies apud He- cedit, antc militare quamviverc
, ante virtulem Da- :
braeos Christianos, imo ct Marcionitas, Enimanue- masci sumcre, quam patris et matris vocabulum
lcm nominare, cum volunt diccre, Nobiscum-Deus : nosse ; scquitur ut figurata pronunlialio videa-
sicut ct omnis gens, quoquo sono dixerit, Nobi- tur (33). Sed et virgincm, inquit, parere natura non
patitur, et tamen creditur prophette CG . El merito.
scum-Deus, Emmanuelcm pronunliabit, in sensu
sonum cxpungens. Quod si Emmanuel Nobiscum- Prastruxit enim fidem incredibili rei , ralionem
Deus, Deus autcm nobiscum Christus cst, qui etiam cdendo, quod in signo esset futura. Propterea, in-
in nobis cst : Quotquot enim in Christum G1 tincti quit (Isa. VII, 14), dabit vobis Dominus signum :
estis,Cliristum induistis; tam proprius est Christus Ecce virgo concipiet in utero, et pariet filium. Si-
>n significationc nominis, quod est Nobiscum-Dcus, gnum autem a Deo , nisi novilas aliqua monsiruosa,
01
quam in sono nominis, quod est Emmanuel. Alquc lam dignum non fuisset (34). DeniquC et Juda-i,
ita conslat venisse jam illum qui prpedicabatur Em- siquando ad nos dejiciendos mcnliri audcnt, quasi
manuel quia quod signilicat limmanuel venit
;
id ,
non virginem, sed juvenculam concepluram i3."3/ ct
est, Nobiscum-Deus. pariluram Sciiptura contineat , hinc revincuntur
quod nihil signi videri possit res quotidiana, ju-
CAPUT XIII.
vcncula' scilicet praegnatus et parlus. In signum
/Eque et sono nominum duceris, cum virtutem ergo disposita virgo et mater merito creditur 68
;
Damasci, ct spolia Samariae,et regcm Assyriorum, infans vero non seque. Non enim ct hic
bellator
tlc accipis, quasi bcllatorem portendant Chrislum signi ratio versatur. Sed signo nativilatis oovae
Creatoris, non animadvertens quid Scriptura prae- adscripto, exinde posl signum, alius ordo jam ir-
mitiat 6a (Isa. vii, 4) : Quoniam priusquam cogno- fantis edicilur, mel et butyrum manducaluri. Ncc
scat 63 vocare patremet matrcm (&0),accipict virtu- hoc utique in signum est maiitiae non asscntaturi
tem Damasct, et spolia Satnarice adversus regem Q ct hoc enim infanlia GJ esl sed accepturi virtutem ;
Assyriorum. Ante csl cnim inspicias setatis dcmon- Damasci, et spolia Samariae, adversus regem Assy-
stralioncm, homincm jam Christum exhibcre
an riorum. Scrva modum aHatis, et quaerc sensum
possit, ncdum impcratorcm. Scilicet vagilu ad arma pradicationis : i:no, reddc Evangclio veiitalis, qnae
essct convocaturus infans : ct signa belli, non luba, posterior dclraxisli , ct tam iulclligilur prophetia,
sed crcpilacillo daturus : ncc ex equo, vcldc curru, quam renuntiatur expuncta. Maneaot enim
vel de muro ; scd de nutricis aul gcrulaj sua' collo Oricntales illi Magi , in infantia Chi istum recentem
Varise lectioncs.
81
Christo Par. Fran. n
Promittat Rhen. Seml. Oberth. G3 Puer add. Pam. Rig. Ftan. Ycnct. non fuitin
'
Barbariae Venet.
' Pam. Big. M Soliom Jun. GG Propheliae Fran. G ~ Jam signum Lat. cs Crederetur
c
Par. '-'
loiuttiSB Wouw. 70 Autcm ScmL
Commentarius.
(30 1 Quontam prtusquam cognoscatpuervocare pa- Q Augustinuslib. \i
aSi in vcrbis
<lc Gcncsi ad lit... :
trcm, Btiam hic Buppleta est \ox pucr quippe

etc. Dei rel cnjasquam personae
oiiieium propheti- in
quam habent editiones omnes Isaiae vni. Pa.m. cum assnmplse dicatur alkraid qnod ad luieram
(3i Credo adsolem unctx prius, Alludil ad fjXfaow
i
Disi absurde nou possii inteliigi, procul dubio ti-
m\o insolationem, qua sciiicet uncti calefiebant, gorate dictum ob aliquam sigiiiticationcm accipi
membris siccandis firmandisque. Persius Satira iv: debet. i Et consimiha, lib. iii ae Doctrina Christ.
cap. 13. Rig.
Aut Biunctns ceaaes ul Bgaa in cote solem. Rig.
^34) Signum aufcm a Dco nisi novitas aliqua
('i2.) Quiantc norint lanccarc quamlandnare. Cnm monstruosa tam dignum non fuisset. Forte verius,
dicio cap. l.lib. i adversus Marc. reperiiur verbum signum non fuisset. Sic cnim libro adoersui
lancinatur, pro puntjitur, vidclur primalacie hic ila « Signum autcm a Deo, nisi oovitas reliqaa m rna-
acotpi lancinarc; sicuti lanccarc pro lanccis con/i- trnosa fuisset, signnm non rideretur. Procopius
gere ;
sed pulamus lancire poiius bic accipi , eo ill [saiam: Tb yip OTipctov, -:x-.:.j ttvbfp, xj\ -icr/.Xa-
quod praemiititur, butyro sttpendiari, pro manus »OU -f ; tfiiv a-/J:('i-(ov 9UV7)&e(«{ ir: -• Si-
t
lancibus admovere; eliât lector quod volet. Conlir- gnum enim monstruosi cujusdam ct transceodentis ,
mator interim haec conjectura ex eo quod aequitur, humanam consueludincm, argumcnlum cst. » Rig.
antc militare qudm vivcrc, et talibus vocibus
soict et Iu)n.
Auctor delectan. Pam.
juvcnculam conccpturam. Kxplosa jam
s
I
(33)Si nusquam hoc naturas coneedlt t sequitur ut seu cavillaiio Jodaeorum, qui juvenculam.
eal tatuila
figurata pronuntiatio videatur.Eoc ipsum verbis non virginem scribi debere aiunt. Videatur lib. i
nsdem monuit libro advcrsus JudtBQS, neque aliter in Jovin. B. Hieroayn i. Le Pn.
36* TEKTULLIANI OPEUUM PARS II. — SBKIES 1, POLEMIUA. m
uro et iliure munerantes, el acceperit infans vir- * rilis, ut diximus, idololatriam. Advorsus regeni
..
tulem Damasci
i-w : -:...
sine praelio
i:„
et
„• „_~,:,.
armis. M •>•»«»
Nam 339 autem a :
Assyriorum,
- .1
adversus
n .....
Herodem
• . ....
intellige;
prseter quod omnibus notum est, Orienlis virtutcm, cui ulique adversati sunl 3 lO magi tunc, non
ad cst viin ct vircs, auro et odoribus pollere soli- renuntiando dc Chrislo, quem intercipere quue-
71 virlutem caeterarum quo-
tam ; cerle cst Greatori rebat.
que gi.Tilium aurum constiluere; sicut per Zacha-
riam (xiv, 14) : Et Judas pertendet
~'
2
apudJerusa-
CAUPT XIV.
lem, et congregabit omnem valentiam populorum per Adjuvabitur haec nostra interprelalio, dum et
circuitum, argenium. De illo autem tunc
aurum et alibi bellatorem existimans Christum, ob armorum
auri munere eliam David Et dabitur illi ex auro : quorumdam vocabula et ejusmodi verba ex reli- ,
Arabia? ; et rursus :Reges Arabum et Saba munera quorum quoque sensuum comparatione convinceris :
afferent 74 illi (36). Nam el magos regcs 74 habuit Accingere, inquit David (Psal. xliv,4), ense 76
super
fere Oriens (37), et Damascus Arabiae retro depula- femur. Scd quid supra legis de Chrislo ? Tempesti-
75 in vus decore prceter filios hominum : effusa est gratia
batur, antequam transcripta esset Syrophce-
nicen, ex distinctione Syriarum ; cujus tunc virlu in labiis tuis. Rideo, si quem ad bellum ense cinge-
tem Christus accepit, accipiendo insignia ejus, au- B bat, ei de tempestivitate decoris et labiorum gratia
rum scilicet et odores ; spolia autem Samariae, blandiebatur. Sic item subjungens 77 : Extende, et
ipsos magos : qui cum illum cognovissent, et mu- prosperare, et regna; adjecit Propter veritatem, :
neribus honorassent, et genu posito adorassent, et lenitatem, et justitiam. Quis enim haec 78 ense
quasi Deum et regem, sub testimonio indicis et operabitur, et non contraria potius lenilati et justi-
ducis stellae, spolia sunt facti Samariae, id esl ido- tiae 79 , dolum el asperitatem el injusiitiam, propria
lolatriae, credentes videlicet in Christum. Idolola- scilicet negotia praeliorum? Videamus ergo, an alius
triam enim Samariae nomine nolavit, utignominiosae sit ensis ille, [cujua alius est actus. Nam et aposto-
ob idololatriam, qua desciverat tunc a Deo, sub lus Joannes in Apocalypsi (39) (Apoc. i, 16), ensem
reare Hieroboam. Nec hoc enim novum est Creatori describit ex ore Dei prodeuntem, bis acutum, praea-
ligurate uti translatione nominum, ex comparatione cutum quem intelligi oportet (Ephes. vi, 17),
;
criminum. Nam et archontas Sodomorum, appellat sermonem divinum, bis acutum duobus Testamen-
archonlas Judaeorum, et populum ipsum, populum lis, Legis et Evangelii; acutum sapienlia, infestum
Gomorrhae vocat, et idem aibi Pater inquit : , diabolo; armantem nos adversus hostes spirilales
(Ezech. xvi, 3), tuusAmorrhcnus, et mater tua ,
nequitiae et concupiscentiae omnis, amputanlem
Gethea, ob consimilem impietatem, quos aliquando etiam a charissimis ob Dei nomen. Quod si Joan-
eliamsuos filios dixerat: Filios generavi,et exaltavi. nem agnitum non vis, habes communem magistrum
Sic et JEgyplus, nonnunquam totus orbis intelligi- Paulum (40). praecingenlem lumbos nostros veritate
turapud illum,superstitionis et malediclionis elogio. et lorica justitiae, et calceanlem nos in praeparatio-
Sic et Babylon etiam, apud Joannem nostrum, ro- nem Evangelii pacis, non belli assumere jubentem
:
manae Urbis (38), proinde magnae et

figura est scutum fidei, in quo possimus omnia diaboli ignita
regno superbae, et sanclorum Dei debellalricis. Hoc tela exstinguere; et galeam salutaris, et gladium
itaque usu, magos quoque Samarilarum appellatione spiritus,quod est, inquit, Dei sermo. Hanc et Do-
lilulavit despoliatos, quod habuerant cum Sama- minus ipse machaeram venit mitlere in terram, non
Variae lectiones.
71
Crealoris Fran. 72 Praelendet Rhen. Seml. Oberth. 73 Offerent Rhen. Seml. Oberth. 74 Reges abest
Par. lb Erat Pihen. Seml. Oberth. 7e Ensom Fran. 77 Eiprmmitt. Seml. 78 Haec negl. Seml. ca cod. Wouw.
79 Lenilali et juslitiae, omitt. Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
(Z6)Munera afferent illi. Melius illic vulgalalegit, n Christi religio constituta est, de ea dici debet quod
adducent : nam Graece est 7t?oa4£oy<uv. Le Pr. S. Prosper carm. de Ingratis
(37) Nam et Magos reges habuit fere Oriens. Reges
dixit toparchas urbis aut regionis, qualis
alicujus Quidquid non possidet armis
Relligione lenet. Le Pr.
ille rex apud qucm
ex sutore medicus Phnedri
fabula derisus ;
quales item in sacris paginis oc- (39) Nam et Joannes apostolus in Apoc. Facit
currunt saepenumero. Ilujusmodi reges variis per etiam hic locus adversus eos qui Joannem aposto-
Orienlem urbibus magos fere fuisse ait Septimius, lum negant auctorem Apocalypseos, verurJi de hoc
boc est, siderum aslrorumve scientiae peritos. Cae- latius lib. iv, cap. 5, ubi etiam Marcionem in eo
terum magos Persicum esse vocabulum docet Por- errore fuisse tiadit. Pam.
phyrius lib. acepl dr.cyr.z, eoque significari tou; ^spi Habes communem magistrum Paulum. B.
(40)
rb Ocfov <ro«pou;, Kod ToiStou SspiiroVTa?, [J-iâ. y.oX osSaoij.tov Joannis Apocalypsin non admittebat Marcion, ideo-
levo;. RlG. que sanctum Paulum, quem non repudiabat, ad-
(38) Sic et Babylon etiam apud Joannem nostrum ducit, ut communem amborum nun modo sed etiam
Romance urbis figuraest. Vulgaris cstcalumnia Ro- omnium magistrum. Elogium illud S. Apostoli ad-
mam dici Babylonem. Id enim vir eximius et alii dendum iis quae habet cap. 16 de Prcescript. ubi
intelligunt de Roma vetere idolorum cultu incredi- ait, quod fides nostra obsequium Apostolo debeat.
bili nunquain satis vituperanda. Ex quo 'enim Le Pr.
ADV. MARCIONEM. 310
369 LIB. III
nomtoa privata debebit. Quale est enim quod

paccm (Matth. x, 33). Si tuus Christus est, ergo ct
fl
csl si bellator non est, machaeram diversas disposiliones duoruni commentali decru:u,
ipse bellator ;
inlentans allegoricam, licuit ergo et Christo Crea-

sjcietatem nominum admiltuntiu discordiam dispo-
toris in Psalmo, sinc bellicis rebus, ensem sermonis sitionum? quando nulla magis probatio assisteret
Dei 80 praecingi figurato, cui 311 supradicta tem- duorum et aemalorum deorum, quam si in disposi-
pestivitas congrual, et gratia labiorum ;
quem lione eorum eliam diversitaa nominum inveniretur.
tunc jam cingebatur femur apud David,

super Nullus enim status differentiarura nonnisi proprie-
tatibus i%Vi appellationum consignatur quibus
quandoquc missurus in terram. Hoc cst cnim quod :
deficientibussi quanJo, tunc M Graeca catachresis

ait : Et cxtende, et prosperare, et regna. Kxlondes
sermonem in omnem terram ad universarum gen- de alieno abutendo succurrit. Apud Deum autem
tium vocationcm prosperaturus successu fidei, deficere puto nihil dcbet, nec de alieno instrui
;
qua csl recepturus ; et regnans exinde, qua mor- dispositionesejus. Quis hic Dcus est, qui filio
tem resurrectione devicit. Et deducet te, inquil, quoque suo nomina a Creatore vindicai ? non dico
miri/ice dextera tua; virtus scilicct gratise spiri- aliena, sed vetera cl vulgata, qme vel sic non
lalis, qua Clirisli agnitio deducilur. SagittCB t\ue competerent deo no\o et incognito. Quomodo
aeutce, pervolantia ubiquc iil
praecepta, el rainse, B dcnique docet, novam plagulam jaon assui Veteri
el M traducliones 83 cordis ; cornpungcntes et Tcstamento (41), nec vinum novurn veteribus utri-
transfigentes conscientiam quamque. Populi tub te bus credi (42), adsutus ipse et indulus nominum
concident, utique adorantcs. Sic bellipotens et senio ? Quomodo abscidit Evaugelium a Lege, tota
armiger Christna Creatoris, sic et nunc accipiens Lege vestilus ? In nominc scilicet Christi. Quis
s|»olia, non solius Samariae, verum et oinnium illum prohibuit aliud vocari, aliud pnedicanlem,
geiuium. Agnosce arma
et spolia figurata, cujus et aliunde venicnteni ? cum proplerca nec corporis
allegorica didicisti. Figuralc ilaque et Domino susceperit veritatem, ne Christus Crealoris crede-
ejusmodi loi|uente, et Apostolo scribente, nou retur? Vane autem noluit cum se videri, qucm
tcmerc interpretalionibus ejus utimur, quarum voluit vocari : quando, elsi vere corporeus fuisset,
exempla etiam adversarii adinittunt : alque ita in magis Christus Creatoris non viderctur, si non
tantum [saiffl crit Christus qui venit, in quan- vocarelur. At nunc substantiam respuit , cujus
lum noi) fiiii bellator, quia non talis ab Isaia pr&>- nomcn 85 accopit, etiam substanliam probaturus ex
di< atur. noniine. enim Christus unctus est, ungui ulique
Si
corporis passio c^t. Qui corpus non habuit, ungui
CAPDT XV. omnino non potuit qui ungui omnino non potuit,
:
I)e quaestione carnis, »>t pcr eani nalivilalis, el Christus vocari nullo niodo poluit. Aliud esl, si el
iiniiis iiileiini nominis Emmanuelis hucusque. De nominis phantasma affectavit, Sed quomodo, inquil,
ca:leris vero nominibiis, et iu primis Christi, quid irreperet iu Judseorum fidem, nisi per solemne apud
pars diversa respondebil? Si proinde commune est cos ct familiare nomen ? lnconstantem aut subdolum
apud vos nomen, queniadmodum et Dci, ut
Christi deum narras, aut diftidentia*, aul malitiositatis
sicul utriusquc Dei Filium Chiistum competat dici, consilium, fallcndo quid, promovere. Multo libe-
aic ulrumque patrem Dominum, certe ratio buic rius atque simplicius egerunt pscudoprophcta',
argumentationi refragabitur. Dei cnim nomcn, advcrsus Crcalorem iu sui dei nomine venientes.
quasi naturale divinitatis, potcst in omnes commu- Scd ncc effectum consilii hujus invenio, cuni
nicari quibus divinitas vindicatur, sicut et idolis, facilius autsuum crediderint Christum, aut planura
dicenle Aposiolo sunt qui aliquem, quam alterius dei Christum, s
;
( I Cor. vni, 5) : IVdm ti potiua -
dicuntur dii,sivein coslo,sivein terris. ChrisUvero Evangolium p'obabit.

aomen, non ex aalura veniens, sed ex dispositione,
proprium ejus efficitur, a quo dispositum invenitur.
CAPOT XVI.
Nec in commuuicaliouem alii deo subjacet, maxime u Nuuesinomen Cbristi, ut sporlulam furunculus,
nmulo, el habeati suam dispositionem, cui et caplavit, cur etiam Jesus voluit appellari, non la i
Varise lectionea
El negl. Seml. M Pneminantes traductionem Fran. vel forte ira-
'-
Dei omitt. Seml. UUque «///'. :;|
jectionem Seml. M Nunc Hhen. Seml. Oberth. M Bliam add. Paris. Franc.
Commentarias.
(•<) Novam plagulam nonassui Veteri Test. Lib. aii, miuime unquam decere; sicuU mendicantium
ie Otat., cap. I, idem habet. Perplagulam Iacrrna9
lacernae, ex plagulis novis et delritis oonsuuntur. »
hic intelligii, plagula quippe a Turncbo aostro I.i: Pa.
inUr vestimcnta recensetur. Immit autem ne
Novo (42) iVec vinum novum veteribus utribus eredi.
rosiamcnio tauquam vesti plagula assuatur; defor-
Lococitato de Orat. idcm habctur iisdem verins,
mitaa iMiini hoc paclo contrahetur, qualis explicatur quibus similis
est ferme locua Cassiaoi, cap. I
a Thenuslio, ur.it. 1 ; Eup^simw x:b;zwtz Ujtx p.r.oe
loe coll. 14 t Nemo
: enim in \.i> fu lidu.n atque
... £>p£<iTp(5E;TJ|A:«T:},:yu'Tvai nipium ungueatum aliquod nobile, .<ut me| optinmm,
fx paxtwv vscjpviov aua xa\ exxeTpiuuevcov. « lnlerpol.irc, autpreUosi quidquam liquorca inluudit. I.e Pr.
371 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES 1, POLEMIGA. 372
exspcctahili apud Judaeos nomine ? Ncc enim si
fl
quam paravi tibi : intende illi, et exaudi eum ; ng
nos per Dei gratiam intcllectum consecuti sacra- inobaudieris eum non enim celavit : quoniam 89 te,
mentorum ejus , hoc quoque nomen agnoscimus nomcn meum supcr illum est. Angelum quidem eum
Christo destinatum, ideo ct Judiris, quibus adempta dixit, ob magnitudinem virtutum quas crat edilurus,
e>t sapienlia, nota erit res. Denique ad hodiernum ct ob officium prophetae, nunlianlis scilicet divinam
Cliristum sperant, non Jesum ; ct Eliam potius voluntitem; Jesum autem, ob nominis sui futuri
intcrpretantur Christum, quam Jesum. Qui ergo et sacramenlum. Idenlidern nomen suum confirmavit,
in eo nomine venit, in quo Christus non praesume- quod ipse ei indiderat ;
quia non angelum, nec
batur, potuit in eo solo nomine venisse, quod solum Ausen, sed Jesum eum jusserat exinde vocitari.
praesumebatur. 313 Caeterum, cum duo miscuit, Ergo si utrumque 3-11 nomen competit in Chrislum
spcratum et insperatum, expugnatur ulrumque Creatoris, tanto utrumque non competit in Chrislum
consilium ejus. Sive enim ideo Christus, ut interim non Creatoris, sicut nec 90 reliquus ordo. Fa-
quasi Creatoris irreperet, obstrepit 86 Jesus quia cienda est denique jam hinc inter nos certa ista et
;
non sperabatur Jesus in Christo Creatoris : sive jusla praescriptio, cl utrique parti neccssaria, quia
ideo, Jesus utalterius haberetur, non sinit Christus; delcrminalum sit, nihil omnino commune esse
quia non alterius sperabatur Christus, quam Crea- B debcre alterius dei Christo cum Chrislo Creatoris.
toris. Quid horum constare possit, ignoro. Constabit Nam el a vobis proinde diversitas defendenda est,
autem utrumque in Christo Creatoris, in quo inve- sicut a nobis repugnanda est : quia nec vos probare
nitur etiam Jesus. Quomodo, inquis ? Disce et hic poteritis, alterius Dei venisse Christum, nisi eum
cum partiariis crroris tui Judaeis. Cum succes>or longe alium demonstraveritis a Christo Creatoris;
Moysi destinaretur Auses" filius Nave, transfcrtur nec nos eum Crealoris vindicare, nisi talem eum
ccrte depristino nomine,et incipit vocari Jcaus (43). ostenderimus, qualis conslituitur a Crealore. De
Certe, inquis. Hanc prius dicimus figuram futuri nominibus jam obduximus. Mihi \indico Chrislum,
fuisse. Nam quia Jesus Christus secundum popu- mihi defendo Jesum.
lum, quod sumus nos nati in saeculi desertis, inlro-
ducturus erat in terram promissionis, melle
CAPUT XVII.
et lacte
manantem, id est, vilse aeternse possessionem, qua Reliquum ordinem ejus cum Scripturis confera-
nihil dulcius ; idque non per Moysen, id est, non mus. Quodcunque illud corpusculum sit, quoniam
per Legis disciplinam sed per Jesum, id 8 quoniam conspectum
; est \ habitum, et fuit ; si inglorius,
per Evangelii gratiam provenire habebat, circum- p si ignobilis, si inhonorabilis, meus erit Chri-
cisis nobis petrina acie, id est Christi praeceplis 88 . stus (44) : talis enim habitu et aspectu annuntia-
Petra enim Christus : ideo is vir, qui in hujus batur. Adest rursusIsaias(Liii, 12) : Annuniiavimus,
sacramenti imagines parabatur, etiam nominis inquit, coramipso; velut puerulus, velut radix in
dominici inauguratus est figura, Jesus cognomi- terra sitienti, et non est species ejus ncque gloria
natus. Hoc nomen ipse Christus suum jam tunc esse et vidimus eum, et non habebat speciem neque de-
tcstatus est, cum ad Moysen loquebatur. Quis enim corem ; sed species ejus inhonorata, deficiens citra
loqucbatur, nisi spiritus Creatoris, qui est Christus ? omnes homines. Sicut et supra Patris ad Filium vox
Cum ergo mandato diceret populo (Exod. xxm,20) (Isa.iAi, 14) : Quemadmodum expavescent multi(\5)
Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, super te, sic sine gloria erit ab hominibus forma
qui te custodiat in via, et introducat in terram, tua. Nam etsi tempeslivus decore (46), apud David
Variae lectioncs.
86Obrepit Ilhen. Seml. Oberth. H1 Id est omitt. Seml. 88 Praeceptis omitt. lihen. Seml. Oberth. 89 Ccla-
bit Seml. Jun. 90 Non Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
(43) Incipit vocari Jcsus. Alludit ad illud Matlh. n Ecce intelliget, elc. Imitatur vero in hoc B. Justinum
i,21, ac Lucsei, 31 : Et vocabis nomen ejus Jeium, Martyrem, Apol. il, quod locum illum de contu-
addita etiam nominis intcrprelatione Ipse enim : meliis Christo factis in passione intelligat. Graece
sulvum faciet populum a suum peccatis eorum. Iloc est i/.a-âovTat, quod magis proprie ab aliis ver-
enim est quod dicit lib. adv. Praxeam : « Nomcn litur obstupescent, quam ab Auctore expavescent, el
Jesus proprium esse, quod ab angclo impositum unica vox est aBo^^t, pro eo quod hic est, sine
est. » Pam. gloria erit. Pam.
(44) Si inglorius, si ignobilis,si inhonorabilis, (46) Tempestivus decore. Sic placuit Seplimio
meus erit Bona piaque mente sacravit
Christus. Grsecnm illud ex|)rimere wpato; tw xocXXet, quod in
formulam quaCypris Cupidinem suum vestigal : vulgata versione, speciosus forma. Allegoricam
formositatem intelligi debere, indicant ea quse in
Ei' ti? sv\ TpioôiGi rtXavwpievov 3ioov £pwT«,
codem Psalmo leguntur. Accingere gladio tuo
ApaTiiTtoa; elao; ecttiv. Rig.
super femur tuum. Etenim hic gladius est allego-
Credat Judaeus Apollo. Edd. ricus, et ad sermonem Christi refertur, allegoricus
(45) Quemadmodum expavescent multi. etc. Lo- decor, allegorica arma. Satis ambiguus animi
cum hunctandem reperi Isa. uijuxta LXX, seu pofuisse videtur Hieronymus, cum haec prophetica
tius veleres Patrcs, liii, qui illud incipiunt eo loco : atligit epist. ad Principiam virginem,l40. Pam.
LIB. III ADV. MARCIONEM. 874
373
supra filios hominun; sed in allc- inedicatorcm Hsa. Ull) Ipsc cnim, inquit, imbecil-
[Ptal. xliv, 3),
:
fl
gorico illo statu gratia; spiritalis, cura accingitur iitatcs nostras abstulit, ct languores portavit.
ensem 91 sermonis, qui vere spccics et decor ct

CAPDT XVIII.
gloria ipsius (st : Ciclerum liahitu inoorpora-
))ili (47) M apud eumdcm prophctam (Psal. xxi, 7), De exitu plane puto diversitatem tentatis indu-
niis ctiam etnon homo, ignominia hominis

,Ji
ct ccre, negantos pnssiononi crucis in Chrislura Crea-
argumentantes insuper non
mllificamen populi. Neque interiorem qualitatem toris praedicatam, et
ojus, ejuscemodi annuntiant Si enim plenitudo ,J ''.

cssc credendum, ut gonus mortis cxposuoril
in id
in illo spiritus constilit, agnosco virgam de radice Creator quod ipsc maledixerat
Filium suum, :
Jessc; tlos ejus, meus orit Christus, in quo requievit, Maledictus, inquit (Dcut. xxn, omnis quipepende-
sccundum Isaiam (xi, 2), 31."> spiritus sapicntice rit in ligno. Sed hujus maledictionis scnsum diffcro,
et intellcclus, spiritus consilii ct vigoris, spiritus digna sola pr;edicatione crucis, dc qua nunc 99
1
agnitionis et pietatis, spiritus timoris Dci.Nequo maxime quaeritur, It 14» «|uia et alias antecedil ro
enim ulli hominura divcrsitas spiritalium documen- rum probatio ralionem. De ftguris prius edoccboi
torum compclcbat, nisi in Christum flori quidem : El utique vcl maxime sacramenlum istud figurar
ob gratiam spirilus ada-qualum; ex stirpe autem in praedicatione oportebat, quanto incredibile, tanto
Jcsse deputatum, pcr Mariam inde ccnsendum

°5
B . magis scandalo futurum, si nude praediearetur
Expostulo autom dc proposilo : si das ei omnis (piantoquc magnificum, tanto magis obunibrandum,
humilitaiis et palicnliae ct tranquillitatia intcn- ut difticulias intellectus graliam Dei quaereret. Ita-
tionem, ct cx his Isaiae crit Chrislus [ha. un, 7) quo in primis Isaac, cum a patre in bostiam de-
Homo in plaga, ct sciens ferre imbecillitatem; qui ditus, lignum sibi ipse portaret, Cliristi exitum jara
tanquam ovisadvictimamadductut est, et tanquam lunc denotabat, in viclimam conccssi a Patre, ei

agnusantetondentemnonaperuitos /quii /•>•,;. xui, 2) lignum passionis suae bajulanlis. Joseph el ipse in '
u, que contcndit, neque clamavit, nec audita cst Chrislum figuratus, nec boc solo (ne demorer cur-
(oris ; arundinem contusam, id cst,
vox ejus qui Bum) quod pcrsecutionem a fratribus passus est, et
quassam Judseorum fidem, non comminuit qui : venumdalus in .Egyptum 2 , ob Dci gratiam, sicut et
hnum ardens, idest, momentancum ardorem gen- Christus a Judaiis carnaliter fratribus venumdatus,
tinm, non exstinxit, scd lucernam magis fecit ortu a Juda 3 cum traditur. Nam ct ' hcncdicitur 5
in
luminis sui. Non potest J0 alius csse, quam qui hsec verba (Dcut. xxxm, 17): Tauri decor ejus,
praedicebatur. 0|»ortct aclum cjus ad Scriplurarum cornua unicornis (49) cornuaejus, in cis nationes
iin recognosci, duplici, nisi fallor, operalionc *r>raitihibit purilcr u<l summum usqucterrw: non uli-
distinctum, prsedicationis ct virtutis. Sed de que rhinoccros dcstinabatur unicornis, ncc Mino-
uiroque titulo sic disponam, ut quoniam ipsum laitrus bicornis; sed Chrislus in illo signilicabatur,
quoque Marcionis Evangelium discuti placuit, dc taurus ob utramque dispositionem; aliis forus, ut
specicbus doctrinarum et signorum illuc differamus judex; aliis mansuelus, ut salvator,- cujus cornua
(|uasi in rcm prsesenlem : hic aulem generaliter essent crucis oxtima °. Nan et in antenna navis "',
expungamus ordinera cccptum, docentcs prsedica- quae crucis pars esl, cxtremitatcs cornua vocan-
torcm inlorim annuntiari Christuin per Isaiam unicornis autom, media 8 stipitis, palus.
Uir (50) :
(L. 10) : Quis cnim, inqtiit, in vobis, qui Dcum ''~>

Ilac denique virtute crucis (51), ct hoc raorc cornu-
metuii (48), ei exaudiet M vocem /ilii ejusf Uem tus, universas genlcs ot nunc veiitilal pcr tidem,
Variaa lectiones.
Ense Rhcn. Scml. Oberth. In corporali Juu. incorporali alii. M Hominis abest Par. M Cujusmodi
°'-'
ejusmodi annuntianl 1'ar. cod. Wouw. adnuntial Rig. M Censendam Rhen. Seml. Jun.
'iiinuiiiias.s,//;/.
ILxlinxit. Non polest, nihilintermedium, Rhen. Seml. Oberth. Jun. ''' Dominnm alii. M Rxaudiai Fran.
i, net. linj. '" Cum inser. I.at. In omitt. Rhen. Seml. Oberth. 2 Bl venund. in JSgyptum omitt. Seml.
l
•
Venund. a Juda omitt. Rhen. Seml. Oberth. Traditur, Nam et, omitt. Seml. Apatre inserit Seml. ' :>
iperte alii. 6 Exlerna Rhen.Seml. Oberth. ' Antemna Rhen. Seml. Oberth, ct omitt. i.a\i.-. ' Medius ,
Wouwer.
Commentarius.
Habitu incorporabili. Forma qua incorpo- n ipsum dc Joseph a Moyse prol.tum Deot. \xxiu,
ran, Bive jncarnari habebal Christus. Rra, — Id est non raodo Justinus martyr, ex pio foro ad vorbuin i
nullo potitis, iu nobis vidctur, habitu informi. luvc desumpsit Auctor, scd oiiani B. August. qnsest.
i»t>.
in Deut. cap. lvi, ci Rsbanus] in coiiun. dr Chri-
MJ) Quisenim in vobis, inquit, qui Deum metuit? sto interpretantur. Pam.
ia liunc locum ls. l, citat el interpretatur B. Cy- Eztremitates cornua vocantur. Si capu.l îr-
lllua Comm.Is. ex quo in etiam suppletur prior gilium :
scripturse
pars, quse in exemplari, (pio usus
ssi H. Hieronymus, non
reperiebaiur, el tamen Cornua velaiarum obvertimus antennaroni. Li Pr.
suraam esae constat, utpote non hic modo eitata,
(U)Hae denique virtute crucis. Maximam aemper
>ed eham lib. iv
adv. Marc. cap. 22. Pam. fuisse viriuioin pxucia teatantur cujuslibel lempc*
<P
(49) Tauri iecor $jus, cornua unicomis. Istud ris historia\ Julianus quippe imp., Hcct pottataet
aufcrens B tcrra in coeUim ; et tnnc per judicium 11 CAPUT XIX.
venlilabil, dejiciens de ccelo in terram. Idem erit Age nunc, si legisli penes David (Psal. xcv, 10),
ei alibi laurus apud eamdem scripturam,cum Jacob Dominus regnavit a ligno, exspeclo quid intelligas,
Simeonem Levi exporrigens benedictionem 9 nisi forte lignarium aliquem regem significari Ju-
in et ,
id est 10
, in Scribas et Pharisaeos (ex illis enim de- daeorum, et non Christum, qui cxinde a passione
ducilur census istprum) spiritaliter interprctatur : jigni superata morte regnavit. Etsi enim mors ab
Simeon et Levi (Gen. xnx, 6 seqq.) perfecerunt ini- Adam rcgnavit usque ad Christum, cur Christus
quitatcm, ex sua haeresi, qua scilicet Christum sunt non regnasse dicalur a ligno, ex quo crucis ligno
persecuti : In concilium eorum ne venerit anima mortuus, regnum mortis exclusit? Proinde et
mea, et in stationem eorum ne incubuerint jecora lsaias (Isa. ix, 6) Quoniam,

puernatus est
: inquit,
mea : quia in indignatione sua interfercerunt homi' nobis, et datus est nobis filius 20 Quid novi, si non .
nes, id est prophetas, et in concupiscentia sua cceci- de Filio Deidicit 21 ? Cujus imperium factum est su~
dcrunt nervos 3 17 tauro, id est Christo, quem post per humcrum ipsius. Qui omnino regum insigne po-
necem Prophetarum interfecerunt n et suffigendo ,
testatis suae liumcro praefert, el non aut capite clia-
nervos 12 dcma, aut manu sceptrum,

ejus clavis desaevierunt. Caeterum, vanum
aut aliquam pro- 31$
si, post homicidia, alicujus bovis illis exprobrat B P r --~ vestis notam sed solus novus rex novorum ;
carnificinam. Jam vcro Moyses, qnid utique tunc sevorum Christus Jesus, novse gloviae ct polestatem
tantum, cum J.sus adversus Amalech praeliabalur, et sublimitalem suam hum.ro extulit, crucem sci-
expansis manibus orabat 13 residens quando in re- ut, secundum superiorem prophetiarn, exiudc
licel,
;
bus tam attonitis, magis utique genibusdeposilis 14

,
Dominus regnaret a ligno. Hoc lignum et Hiere-
et manibus caedenlibus pectus, et facie hami volu- mias (Jerem. xi, 9) tibi insinuat, dicturis prtedi-
tante, orationem commendare debuisset; nisi quia cans Judaeis Vemte, mittamus 2 - lignum in panem
:
illic ubi 15 nomen Domini Jesu 1G dimicabat, dimi- ejus, uliquc in corpus. Sic enim Deus in Evangelio
caturi quandoque adversus diabolum, crucisquoque quoque veslro revelavit panem corpus suum appel-
erat habitus necessarius, per quam Jesus victoriam lans (52), ut et hinc jam eum intelligas corporis
figuram pani 23
csset relaturus ? Idem rursus Moyses (Num. xxi) sui dedissc, cujus retro corpus in
post interdictam omnis rci similitudinem, cur sereum panem Propheles figuravit, ipso Domino hoc sacra-
serpentem, ligno imposiium, pendentis habilu in mentum postea interpretaturo. Si adhuc qu^ris Do-
spectaculum Israeli -~ salutare proposuit eo lempore minicae erucis praedica'ionem, salis jam tibi potest
18 et
quo a serpentibus exterminati suut, nisi quod p facere vicesimus primus psalmus totam Chrisli ,
hic Dominicae crucis via intenlabat, qua serpens continens passionem (53), canentisjam tunc glo-
tliabolus publicabatur, ct laeso cuique a spiritalibus riam suam Foderunt, inquit (Psal. xxi, 17), manus :
colubris, inluenti tamen et credenti in eam sani- meas et pedes ; quae proprie atrocitas 24 crucis. Et
tas morsuum peccatorum, el salus 19 exinde praedi- rursus, cum auxilium Patris impiorat Salvum, in-
:
cabatur. quit (Ibid. 22), fac me ex ore leonis, utique mortis;

Variae lectiones.
10 ld est omitt.
Exporr. bened. omitt. Rhen. Seml. Oberth.
9 Fran. » Interfecerunt omitt. Rhen. Seml
Oberth. 12 In nervos utique vult. Wouw. 13 Orat Rhen. Seml. Oberth. 14 Posilis Fran. disposilis al. l
°
1G Jcsu omitt. Seml. 17 Israeh omitt. Rhen.

Esl add. Rhen. Scml. Oberth. Seml. Oberth. ™ Proposuit ?
20
an el hic ccetera omitt. Rhen. Seml. 19 Sanitas Seml. Et datus est nobis filius omitt. Seml. Jun. 21 Et
23
datusest nobis add. Setnl. 22 Injiciamus Scml. conjiciamusrt/. Panis Seml. 24 PropriaatrociaSem/. proprie
alrocia Par.
Commentarius.
Christianorum hostis, crucis signo se munire sole- buisset,in pane sub pane. Neque vero obstat
vel
bat contra speclra et nocturnos terrores. Id refert quod hic additur Ut et hinc jam eum intelligas
: «
Gregorius Nazianz. orat. 1, inJulianum; et Corip- corporis sui figuram pani dedisse » (sic enim legi-
pus, lib, ii, de Justino imp. :
mus ex Vatic. 2, pro pane, quod magis placel quani
Egredilur cum lege sua, frontemque serenam D conjecluraLatinii, corpori suo figuram pane dedisse),
Armavit, sancti faciens signacula ligni. quia.... quodammodo et veritas corporis Christi,
Veleres olim Chrislianos promiscue diclos fuisse et tigura est in hoc sacramento.... His adde quod
Christicolas el crucicolas ob summam crucis vene- merilo quis addubitarit, num dicta verba, ut et hinc
rationem docet Adhelmus lib. dc Virg. cap. 17. jam, etc, germana sint Auctoris necne, aut saltem
Le Pr. omnia, eo quod supra libro adv. Jud., neque in
(52) Panem corpus suum appcllans. Quod hisvcr- excusis legantur, neque in ms. codicibus. Pam.
bis confirmctur verilas corpons Domini in Eucha- (53) Vicesimus primus psalmus totam Christicon-
rislia (juxta verba Evangeli^tarum et B. Pauli, ad tinens pass. Similiter B. Justinus advers. Trypho-
quae alludit Auctorj non nos modo ...., sed ct nem : « Ltum, inquit, non in Christum conceplun
ipsi Magdeburgenses annotarunt, hoc loco compro- esse oitis, caecutienles prorsus, neque inlelligent* s
bantes vere et substantialiter corpus Chrisii in neminem in gente vestra, qui unquam Rex sivi
Eucharistia distribui; in hoc dunla\at hallucinati, Christus sit dictus, manus et pedes cum viverc
dum hunc locum citant uli probent pancm cum perfossum, nequc pcr mysterium hoc mortuum, hoi
corpore Domini remanere. Verum id... impugna- est in crucesuspensum esse, extra bunc solum Je-
vimus... vel eo ipso quod dicat panem mumcor- : sum.» Qua occasione proinde, pulcherrime Psal. >> ;
pus appellans, aut faciens, cum alioqui diccre dc- integrum intcrpretatur el latissime. Pam.
377 Lin. III ADV. MAHCIONEM. 378
2 humilitatem de apicibus 32
et de cornibus unicornis >
;
fa
Filius meus es tu,ego hodie gcneravi te. Postula de
scilicet crucis, ut supra ostendimus. Quam crucem me, etdabo tibigentes hazreditatem tuam, etposses-
nec ipse David passus est, ncc ullus rex Judawum ; sionem tuam terminos terrce. Nec poteris magis
ne putcs alterius alicujus prophetari passionem, Davi.l filium eum 33 vindicare, quam Christum ,
;
quam cjus 2G qui solus a populo lam insigniter cru- aut torminos lerrae David potius promissos, qui
cifixus cst. Nunc et si omnes istas iuterpretationes iuira unicim Judioorum genlom regnavit, quam
respuciit et irriserit haeretica durilia, concedam Christo, qui lotum jam orhom Evangelii sui fidece-
21
iili nullam Chrisli crucem significatam a Crea- pil. Sic ct per Isaiam (xlii, 6, 7) : Ecce dedi te
toro : quia necex hoc prohahii alium csse qui cru- in dispositionem generis mci^, in lucem nationum
est, nisi forlc ostcnderit hnnc exitum ejus a apcrire oculosccecorum, uliquc errantium; cxsolve-
suo Deo pnedicatum ;
ut divcrsitas passionum, ac re de vinculis vinctos, id est de delictis libcrare;
pcr hoc etiam pcrsonarum, ex diversitaie praedica- et de cclla carceris, id cst mortis ; sedentes in tenc-
lionum vindicetur. Caeterum, nec ipso Christo ejus bris, ignoranli;o scilicet. Quae si per Christum eve-
prsedicato, nedum cruce ipsius, sufficit iu meum niunt, non in alium erunt prophetata, quam per
Chrislum solius mortis prophetia. Ex hoc cnim quem eveniunt. Itcm alibi (Isa. lv, 4) : Ecce
quod non est edita qualitas moitis, potuit et per * testimonium cum nationibus posui, principcm . t
crucom evenisse, tnnc alii depulanda, Jfclf* si in imperantem nationibus. Na t ion es JJ50 a <r tc non
alium fuissel praedicatum, nisi ei ncc mortem volet sciunt, invocabunt tc, et populi confugient ad te.
Christi mci prophetatam ;

quo magis erubescat, si Nec cnim haec in David interpretaberis, quia prae-
suuin quidcm Christum morluum annuntiat, qucm misit : Et dUponam vobis dispositioncm aetemam,
1
nalum meum vero mortalem negat, quem

: rcligiosa cl fidelia David. Atquin liinc magis Chri-
nascibilem conhVtur. Et mortem autem et scpultu- stum intelligere debebis ex David doputatum car-
ram el resurrcctionem Christi mci, una voce Isaiae na!i gonorc, ob Maria virginis censum de lioc 1
;
volo ostendere, dicentis (Isa. lviii, 2) : Sepultura enim promisso juralur in psalmo (Psal. cxxxi, II)
ejussublata de medio est. Nec scpultus enim esset, ad David Ex fructu ventris tui collocabo supcr
:
nisi mortuus ; nec sepullura ejus suhlata de medio, thronum tuum. Quis iste vcnter est ? ipsius David?
nisi per resurreclionom. Denique subjecil (Isa. i.iii, Utique non ; ncque enim pariturus esset David.
12): Propterea ipsemultos hcereditati habebit ct Sed nec uxoris ejus ; non enim dixissot Ex fru- :
multorum dividet spolia. Quis enim alius, ni<i qui C ctu vcntris tui : sed potius, « Kx fructu vcntrisuxo-
natus est, ut supra oslcndimus? Pro co quod tradi- ris lua\ » Ipsius ergo 35 dicendo vontrem, superest
ta est anima cjus in mortem. Ostcnsa est enitn ut aliquem dc genere ejus oslenderit, cujus venlris
rausi gratise luijus, pro injuria scilicet mortis re- futjrus esset fructus caro Christi, qua> ex utero
pensandse ostensum est, hsec illum propter
: pariter Mariae floruit. Ideoquc et fructum ventris tantum
mortcm conseculurum 2 », post morteni ulique per nominavit, ut proprie vcnlris; quasi solius veuLri-.
rcsurrcctionem consccuturum 29 . non etiam viri : et ipsum ventrem ad David redc-
CAPUT XX. git, ad principem generis, et familise patrcm. Nani
hucusqne de his interim ordincm Chrisli
Sufficit (|uia viro depularc non poterat virginis eum ven •
decucurrisse, quo tali probalus qualiter annunlia- Irem 36

,
patri deputavit. Ila, qU8B in Christo nova
batur, non alius haheri doheat, quam qui talis an- disposiiio invenitur hodie, haoc eril quam tunc
nuntiahalur; ut jam ox ista consonautia rcrum Creator pollicebatur ; religiosa et fulelia David,
cjus, (<i Scripturaram Crcatoris, illis etiam rcsti- jam sancla religionc, ct tidolis ox rosurrectione.
tuenda sji Rdea ox prsejudicio majoris partis, quae Nam cl Nalhan prophela in secundo n Basiliarum,
ad diversas sentcntias vcl in dubium deducuntur, profcs-ionem ad David facit : Scmini cjus auod crit,
vcl ncgaiilur. Amplius nunc supcrstruimus ca quo- inquit, ex vcntrc ipsius * (TlReg. \n. 12). Hoesi
quo paria ox Scripturis Creatoris, qU8Sqoe post in Salomonem simpliciter edisseres, risum mihi
Chrisium futura praecincbantur. Nec enim dispo- in utics. Vidcbilur enim Datid poperisse Salomo-
silio cxpuneta invenirctur, si non ille vcnissot, posl nom. An et hic Christus signiticatur, cx co vcntre
quem habebat cvenire. Adspice universas naliones semcn David, qui esset ex Davtd, id est bfarise?
de voragine erroris humani exiade omergcnios 3;>
a^dem Doi magis Christus a\lilicalunis
ad QoriU et
Deum Crcatorem, el '' ad Deum Chriatum; ct si esset, homioem scilicet sancium, in quo potiore
audes, nega prophetatum. Sed statim tibi iu Psal- tcmplo inhabitaret Dei Spiritus et in Dei Filium
">'s {Psal. ii, 7. 8) promissio Palris occurrot ;
'
:
magis Christus hahcndus cssel, quam Salom •<.
Variae lectiones.
Dicorniorum Fron. legitur autem unicornuorum in libro adv. Judceos. K Prophelari passioa
'•"n ojus otnitt.
Seml. '-• Significare me lihcn. spolia, pro oo. cattera intermedia omitt. SemL tan-
a 5Um a >' Hbroadv. '
Consecuturus Seml.
Jud. Propler mortem cousecuturum rejic. Jun.
!
,!','/"/
i Pf I ,
'«
; V
"''/''• ' Occurrii Wnn. Seml. Oberth. A Fran. ,!
Ejus SemJ. Mei rejic Seml.Jun, w\ I.W. •'-' ;
-
'
Auiem ixhrn. SemU Oberth. * mcu UlUdl..

'"° rran. »Quw
Bum ventrem deerant in W>c». 31 Prima Seml. primo P -
Rhen. Seml. Oberth.

379 TERTULLIANl OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMIGA. 380
tilius David. Denique et thronus in aevum, et rc- * Jacob;et annuntiabit nobis viam suam, et incede
gnum in sevum, magis Christo compelit quam Sa- mus in ea. Ex Sion enim exibit lex,et sermo Domi-
lomoni, temporali scilicet regi. Sed et 40 a Chri- niex Jerusalem. Haeceritvia sua, novae legis Evan-
sto misericordia Dei non abscessit; Salomoni gelium, et novi sermonis, in Christo jam, non in
vero etiam ira Dei accessit post luxuriam et ido- Moyse. Et judicabit inter nationes ; de errore sci-
lolatriam. Suscitavit enim illi Satan 41 hostem licet earum. Et revincent populum amplum,ipsorum
Idumaeum. Cum ergo nihil horum competat in in primis Judaeorum et proselytorum. Et concident
Salomonem, sed in Christum, certa erit ratio in- machceras suas in aratra, etsibynas in falces (54),
terpretalionum nostrarum; ipso etiam exitu rerum id esl, animorum nocentium, et linguarum infesia-
probante, quas in Christum apparet praedicatas; rum, et omnis malitiae atque blasphemiae ingenia
et ita in hoc erunt sancta et fidelia David. Hunc convertent in studia modestiac et pacis. Et non ac-
Deus leslimonium nationibus posuit, non David; cipiet gens super gentem machceram : utique di-
principcm et imperantem nationibus, non David, scordiae ;et non discent amplius bellare, id est, ini-
qui soli Israeli imperavit. Chrislum hodie invocant micitias perficere; ut et hic discas Christum non
nationes, quae cum non sciebant; et populi ad belli potentem, sed paciferum repromissum. Haec
Christum hodie confugiunt, quem retro ignora- B aut 45 propheiata nega, cum coram videntur ; aut
bant. Non polest futurum dici, quod vides fieri. adimpleta, cum leguntur. Aut si non negas utrum-
351 CAPUT XXI. que, m eo erunt adimpleta, in quem sunt prophe-
Si nec illam injectionem tuam potes sistere ad tata. Inspice enim adhuc eliam ipsum inlrogressum,
differentiam duorum Christorum ;
quasi Judaicus atque decursum 35* vocalionis in nationes a
quidem Christus populo soli ex dispersioue rcdi- novissimis diebus adeuntes ad Deum creatorem,
gendo deslinetur a Crealore, vester vero omni hu- non in proselytos, quorum a primis magis diebus
46 m-
mino generi liberando collatus sit a Deo optimo; est allectio. Etenim fidem istam Apostoli
cum poslremo priores invenianlur Christiani Crea- duxerunt.
toris, quam Marcionis exinde vocatis omnibus po-
;
CAPUT XXII.
pulis in regno ejus, ex quo Dcus regnavit a ligno, Habes et Apostoiorum opus praedicalum : Quam
nullo adhuc Ccrdone, nedum Marcione. Sed et tempestivi pedes evangelizantium bona ! non bellum,
revictus de nalionum vocatione, convertere jam ncc mala 41 . Respondit et Psalmus (Psal. xvm, 4) :
in proselytos. Quaeris qui de nationibus transeant In omnem terram exivit sonus eorum,et in terminos
ad Creatorem, quando et proselyli diversae et pro- eorum; circumferentium scilicet legcm
terrce voces
priae conditionis seorsum a propheta nominentur : Ccx Sion profectam et sermonem Domini ex Jerusa-
Ecce, inquit Isaias (xvi, 4), proselyti per me acce- lem ut fieret quod scriptum est (/.$«. xlvi, 12, 13)
:
dent ad te; ostendens ipsos quoque proselytos per Longe quique a justitia mea appropinquaverunt
Chrislum accessuros ad Deum. Et 42 nationes, quod justitice mece et veritati. Cum huic negotio accin-
sumus nos, proinde suam habebant 43 nominatio- g-rentur Apostoli, renuntiaverunt presbyteris, et
nem, sperantes in Christum : Et in nomine, inquit archontibus, et sacerdolibus Judaeorum. Annon vel
(xi.il, ii),ejus nationes sperabunt. Proschti autem, maxime, inquit 48 ut alterius Dei praedicatores ?
,
quos in nationum praedicalione substituis, non in Atquin 49 ipsius ejusdem, cujus scripturam cum
Christi nomine sperare solent, sed in Moysi ordine, maxime implebanl. Divertite, divertite, inclamat
a quo instilutio illorum est . Caeterum , allectio Isaias (lii, 11), excedite illinc, et immundum nt
nalionum a novissimis diebus exorta esl. Iisdem attigeritis ; blasphemiam scilicet in Christum.£o;ce-
vcrbis Isaias (n, 12 seqq) : Et erit, inquit, in medio ejus, ulique Synagogae separamini 5(
dite de ;
novissimis diebus manifestus mons Domini; utique qui Dominica 51 vasa portatis.3 am enim, secundun
sublimiias Dei ; et cedes Dei super summos montes; Q supra scripla (Ibid., 10), revelaverat Dominus bra-
utique Christus, eatholicum Dci templum, in quo chio suo sanctum, id est virtute sua Chrislum
Deus colitur, constitutum super omnes 44 eminen- coram nationibus, ut viderint univcrsce nationes e
tias virtulum et poteslalum Et venient ad eum
: summa terrce salutem, quce erat a Deo. Sic et al
universce nationes; et ibuntmultiet dicent: Venite, ipso Judaismo divertentes, cum Legis obligamenl;
ascendamus in montem Domini, et in cedem Dei et onera evangelica jam libertate mutarent, psalmun
Variae lectiones.
45 Auten
Et omitt. Seml. 41 Id est add. Fran. 42 Ut cod. Wouw. 43 Haheanl Seml. 44 Enim add. Seml.
40
al. 46 Est omitt. Seml. allectio est al. volunt. 47 .Malum Seml. 43 Inquis Jun. 49 Inquit add. Fran. 50 Seps
remini Fran. 51 Domini Seml.
Commentarius.
(54) Sybinas in falces. Apud Isaiam juxta LXX scribit,hoc est telum prorsus ferreum, nonnun
versionem graece legitur xa\ -ric ^t&iva; auxiov v.; quam).6yxi v sive o^:a8»)v, id e6t lanceam, vel ensen
ops-ava. Est autem îSuvr, venabuli genus auctore Rhen.
Tertulliano. Suidas (5Xoaior pov (
ax6vTiov significare
31 LIB. III ADV. MARCIONEM. 382
9 Disrumpamus
BCqq.) cxsequcbantur cum in te quoque deprchcndantur, et signa.ulum
tal. ii, 3, :
inculaeorum,etabjiciamusanobi$jugumeorum : frontium, et Ecclcsiarum sacramenta, et mundilise

osteaccrte quam tumultuaUesunt gcntes, etpopuli sacrificiorum, dcbes jam erumpere uti dicas, Spi-
teditatl sunt inania : astitcrunt reges terne, et ritum Creatoris tuo Chrislo |)rophetasse.
m unutn, adversus Domi-
rinctpes congregati sunt
um^ctadversusChristumejus.Quwdchmcpassisunl
CAPDT XXIII.
lOsloli? Omnem, inquis, iniquitatem persecutio- Nunc quia cum Judaeis negas venisse Chrislum
_m, ab hominibus scilicet Crcatoris, ut advcr- eorum, recognosce ct cxitum ipsorum, quem post
52
rii cjus quem pnedicabant. Ecquid Creator, Christum relaturi pnedicabantur, ob impielatem qua
adversarius erat Chrisli, non modo pradicat eum ct 51 despexerunt, et intcremerunt. Primum
jc passuros apostolos ejus, verum cl exprobrat? enim ex die qua, secundum Isaiam (n, 20), Pro-
im neque pnedicarcl alterius Dei ordincm ,
quem jecit homo aspernamenta sua aurea et argentea qure
58 cx
norabat, ut vultis; neque exprobrassct, quod fecerunt adorandis vanis et noctuis ; id est,
se curasset. Videte quomodo {Isa. lvii, 1) perit quo genus hominum, dilucidala per Chrislum veri-
>stus, ncque quisquam cxcipit corde, et viri jusii tate, idola projecit vide an quod sequitur expunc-
;
tfrruntur,nec quisquam animudvertit. A persona o tum sit (Isa, m, 1, 2) : Abstulit enim Dominus Sa
ii m injustitite 53 sublatus est justus. Quis, nisi baoth a Judcea, et ah Hierusalem inter cattera, et
lristus? Venite, inquiunt (Sap. n, 18), aufcramus prophetam, et sapientem architectum ; Spiritum sci-
stum, quiainutilis est nobis, Pnemittcns itaquc, licet sanctum, qui axlificat Ecclesiam, templum scili-
ij subjungens proinde passum ctiam Christum, cct cl domum et civitatcm Dei nam cxinde apud illos
;
(uc justos cjus cadcm passuros, tam apostolos, desiitit Dci gratia : Et mandatum est nubibus, ne
iiain et doinccps omncs fidclcs prophetavit, si- pluerent imbrcm super vineam Sorech (Isa. v. 6) ; id
liatos ._."..& illa nota scilicct, dc qua Ezcchiel est, crelestibus bcneficiis, ne provenircnt domui Israe-
, _] : Dicit Dominus ad me: Pertransi M medio Iis. Fecerat enim J15 1 spinas, ex quibus Dominum
i-l,i in media 65 Jerusalem, et da signum™ Tau in coronavcrat ; et non justitiam, sed clamorem quo in
lihbus virorum. Ipsa est enim litlera Gnecorum crucem eum cxtorseral 50 . Et ita sublractis charis-
',u, nostra autem T (55), species crucis, quam matum roribus 60 Lcx , et PropheUe usque ad Joan-
I
tendebat futuram ncm. Dchinc, cum ex 6l perseverentia furoris, ct
in iYontibus nostris apud ve-
) ct catholicam
:i Hierusalem, in qua fratrcs nomcn Domini per ipsos blasphemaretur, sicut scrip-
(liisli, nlios scilicct Dci, gloriam Patri Deo rc- Q tum est (Isa. lii, 5) Propter vos biasphcmatur no- :
os, psahmis vigesimus primus (Psai. xxi 23) mcn mcum in nationibus (ab illis enim cnepit infa- ,
i n ex peraona ipsius Christi ad Palrem

i Enar- mia), et tempus mcdium a Tiberio usque ad Vespa- :
n tuum fratribus mcis in mcdio ecclcsiaJ sianum (56) non pcenitentiam intellexissenl 62 Fa-
: . ,
.iiuiuiu tibi dicam. Quod enim in nominect spiritu cta est terra eorum deserta, civitates corum exustos
i iis liodic licri liabeat, niciilo a sc futurum igni rJ
'
,regioncmeorum sub ipsorumconspectu extra-
<f
-'dicabat. Et paulo infra : .1 te laus mihi in eccle- nci devorant ; dcrclicta est M fdia Sion
'
63
, tanquam
s-| magna. Et in scxagcsimo scplimo (Psal, i.xvii, specula in vinca, vel in rurumcrario casula (57) ; ex
hi ecclesiis benedicite Dominum Deum; ut qiio scilicct Israel Dominum non cognovit, ct popu-
o(> itcr concurrcrel cl Malaclm. propliclia (Malach. lus cum non intcUc.rit. sed dcrcliquit,ct in indigna-
11
> >< cst voluntas mea,
dicit Dominus, ct tioncm provocavit Sanctum Israclis (/_«, i, 3-8). Sic
<>>•! firiu rcstra non accipiam ; quoniam ab ortu so- cl mach__r__ conditionalis comminatio i
Psal. 1, 20 1
:
,U\usquc in orcasum nomcn mcum gloriftratum est Si nolueritis, nec audieritis mc, machcera vo.rcomc-
Honibus,ctin omni loco sacrificiumnominimeo 1% det; probavit Christum fuissc, qucm non audicndo,
,
rtur; ct sacri/icium mundum; gloria* scilicct porieruiil. Qui et in Psalmo quinqu.gesimo octavo,
iio, ct bencdictio, et laus, cl hyinni. Qiur omnia dispcrsioncm cis postulal a Patre (Psal. lviu, 12) :
Vari;e lectiones.
El qui Par. Fran. et qu_3 llhrn. 5a Justitia. al. H [n add. Seml. M Porta_ mediam Fran M Signa .
'• ' Elomiit. Snnl. Nocivis at. Vl l.xlrusorat COnj. Jun. w Charismatis prioribus _/.,- charismatum.
;,ii
niinis alii. "' Ea Seml. Cum pceniienliaa ii negloxisscnt Jun. p__nitcnii;e Lat. 63 Igni omitt. Ilhcn
''-'
I. Obcrth. « Est omitt. Scml. 65 El add. Scml.
(.oinntentarius.
,;,) Ipsarsi enim littera Grascornm Tau, nostra tudinem qu_9 in Christianorum fronlibus pingitur.
111
_te. Hoc ipsum
videntur patrea nos- imitati ct frequenti manns Lascriptionc signatur. Pam.
dmn in Missalibus anliquis initio caoonis iu (56") /•;/ Tcmpus mcdium a Tibcrio.clc. V« spasia-
"j r.ubilegitur /',•
igitur,clementissime Pater,
: num nominal, co quod sub illo vaslata sil Jcrusa-
nt ptctain exhibere
crucem Christi in cujus : lem, ex Josephi ct Philonis hisioriis Jodakta no-
uii
ufie locum successit
ipsa crucis imago paginapro- tius est, qnam ui pluriboa sit opna. Pam.
i prwcedenii, Et vcro Tertulliannm fere ad In rucuinrrario rasula. Ca_u'a diminulivuin
- '
V< 'inn Lmitatua

Hicronvmus in Comment.
B. : a rasa, quee Qraecis «vi, Tam.
-trema, mquit, Tau littcra crucis habct simili-
Disperqe eos in virtute tua. Qui et furetis per Isaiam « CAPUT XXIV
(l, 11), in exustionem eorum pororans : Prov- Imo, inquis, spero ab illo quod et ipsum faciat ad
ter me, inquit, hosc facta sunt vobis ; in anxietatc testimonium diversitatis regnum Dei aeternae et cce-
dormietis. Satis vane, si haec non propter eum passi lestis possessionis. Caeterum, vester Chrislus pris-
sunt, qui propter se passuros pronuntiarat, sed tinum stalum Judseis pollicetur, ex restitutione ler-
propter Christum Dei allerius. Atquin Christum, rae, et post decursum vilse, apud inferos in sinu
inquam, alterius Dei dicit, a Creatoris virtutibus Abrahae refrigerium. Deum optimum! si reddil pla-
et poteslatibus, ut ab aemulis in crucem actum. Scd quod et abstulerat iratus. Deum tuum qui
catus,
ccce defensus ostenditur a Creatore (Isa. liii, 9) : et caedit el sanat, condit mala et facit pacem !
Et dati sunt pessimi pro sepultura ejus qui scilicet ; Deum etiam ad inferos usque misericordem ! Sed
subreptum eum asseveraverant Et locupletes pro :
de sinu Abrahae (58) suo tempore. De reslitulione
morte ejus; qui scilicel et a Juda tradilioncm re- vero Judacae, quam et ipsi Judaei, ita ut describitur,
demerant, et a miliiibus falsum testimonium cada- sperant, locorum et regionum nominibus inducti,
veris subrepti. Igitur, aut non propler illum aeci- quomodo allegorica inlerpretatio in Christum et in
derunt ista Judaeis ; sed revinceris couspiranlc C6
Ecclesiam, et habiturn et frnctum ejus spirilaliter
sensu Scripturarnm cum exitu rerum el ordine B competat, et longum est persequi, et in alio opere
temporum ; aut si propter illum acciderunt, non po digestum, quod inscribimus, De spe fulelium (59)';
uit Creator ulcisci, nisi suum Christum, remune- et in praesenti vel eo oliosum, quia non de terrena,
ralurus potius Judam, si adveisarium Domini sui scd de ccelesli promissione sit quaestio. Namelcon-
peremissent. Certe si nondum venit Chrislus Crea- fitemur in terra nobis regnum repromissum; sed antc
toris, propter quem haec passuri praedicantur, cum ccelum, sed alio slalu; ulpote post resurrectionem in
venerit ergo, patienlur. Et ubi tunc filia Sion dcre- mille annos, in civitate divini operis Jerusalem ccelo
linquenda, quae nulla hodie est ? ubi civitates cxu- delaia (60), quam et Apostolus matrem nostram
rendae, quae jam in lumufis ? ubi dispersio 355 sursum designat, et politeuma nostrum, id est, mu-
gentis, quae jam exlorris? Redde stalum Judaeae, nicipatum in coelis esse pronunlians, alicui utique
qu;m Christus Creatoris inveniat, et alium cun- ccelesti civitati eumdepulat. Hanc et 35G Ezechicl
lende venisse. Jam \ero quale esl, ul por ccelum novit (Ezech. xlviii), ct aposlolus Joannes vidit
suum admiserit, quem in terra sua essct inlcremp- [Apoc. xu), et qui apud fidem noslram est, novae
turus, honestiore el gloriosioro regni sui rogione prophetiae scrmo testalur, ut etiam effigiem civila-
violata, ipsa aula sua et arce calcata? An hoc magis j« tis ante rcpraosentaiionem ejus conspectu futurani
affcctavit? PlaneDeus 61 zelotes, tamen \icit. Eru- in sienum praedicaverit.
p Denique proxime 68 ex-
besce, quivicto Deo credis. Quid sperabis ab eo qui punclum estoriontaliexpeditione (61). Constat enim,
3e prolcgere non valuii? Aut enim per infirmitalcm ethnicis quoque leslibus (62\ in Judaea per diesqua-
oppressus est a virlutibus et hominibus Creaioris, draginta matulinis momentis civitatem de coelo pc-
aut per malitiositatem, ul tanturn illis sceleris pa- pendisse, omni meeniorum habitu evancscente de
tientia infigeret. profectu diei, et alias de proximo nullam. Hanc di-
Variae lectiones.
66 G7 68
Et add. Seml. Dous omitt. Seml. Proxime rcjic. Rhen. Seml. Oberth.
Commenlarius.
(58) Sed de sinu Abrahee. Alludit ad lib. de Pa- Victorinus Pictaviensis, ct Lactantius, et n'ii. Hie
radiso, aut potius ad lib. iv, adv. Marc. cap. 4, ubi ronymus in illa ad Isaiam Praefalione, conipositnn
tractat illird Lucae xvi quod legilur de sinu Abrahae, fuisse ait ab Dionysio Alexandrino librum advei
in quo Lazari refrigeriumet de infcris, ubi directe ; sus Irenaeum, eoque libro fabulam eleganler deri
tormenta describuntur, oslendens aliud esse in- Q sam, Auguslinus lib. xx de Civitate Dei, opinionci
feros, aliud sinum Abrahae. Pam fuissc ait utcunque lolerabilem, si aliquae delici;
(59) In alio opere dujcstum quod inscribimus, spiritales in iilo Sabbato, hoc est, septimo niille
De spe fidelium. Hoc Tertulliani opus Agouardino nario annorum affulurae sanctis per Domini pra;
codice c.ontinobatur, aul co certe exemplari uiule sentiam crederenlur. Quin etiam hujusce o pitaio
suum describi curavit Agobardus. Nam et hodie ms seipsum aliquando fuisse fatetur. Rig.
comparet tilulus inter libros viginti quatuor inrlice (61) Denique proxime expunctum est orientalie.
comprehensos. Istius aulem operis meminit Hiero- peditione. Severi, scilicet, adversus Parthos. Rig.-
nymus in Papia Hierapolitano, et cap. 36 Commen- Prodigium istud haclenus reperire apud ethnico
tarior.in Ezechielem, atque etiam in Praefalione imo noc apud ecclesiasticos historiae scriplor
decimi octavi in lsaiam. Rig. potui, quare lpctori diliwenti inquirendum relmqu
(60) In civitate divini operis Jerusalem cop.Io de- an in expeditione orientali Severi imperatoris i
lata. Auream atque gemmatam in terris Jerusalem qua loqui videtur Auctor aliquid tale contigcrit
sperabant nimis creduli judaicis fabulis, quas illi Judaea. Pam.
quibusdam (62) Constat enim ethnicis quoque testibus. At
r'
£euTEpo>!T£i; appellabant, decepti verbis
Lzecliielis et Isaiae perperam intellectis. Inde Pa- hoc inler prodigia relato credibile est Chiliasl
pias primum, mox el qui viros ea spc
Justinus, rum sive Milliariorum opinionem valde confirn
gaudentes <$pt:opo>[J.ova; xati itivTa Xptaxta-vou; vo- tam luisse. Rig.
cat ; tum et Irenaeus, et Septimius nostor, et
LIU. III ALIV. MARCIONBM. 380
ciimis excipiendis resurrectione sanclis et refo- gilavit cl primum loci horrorc concussus est con
,
^ ,
vendis omnium bonorum uliquc spiritalium copia vertilur ad interprctationem somnii ? Cum enim di-
in compcnsalionem eorum quffi in sa:olo vcl dcs-

xissct : Quam terribilis est locus iste ! Non £5l,inquil
peximns, vel amisimus, a Deo prospectam. Siqui- aliud, sed cedes Dei, et luec porla coeli. Chrislum
dem etjustum.et Dco dignum, illic quoque exultare

Dominum enim viderat, tcmplum Dei, et portaoi
famulos ejus, ubi sunl et afflicti in nomine ipsius.
cumdem, per qucrn aditur coelum. Et utique porlam
rcgni terreni, post cujus mille annos, in- cceli non nominasset.si ctelum non aditur apud Crea-
HffiC ralio
tra quamaelatem concluditur sanctorum resurrectio, torem. Sed est et porta quse recipit, et quae perdu-
'
pro mcritis malurius vcl lardius resurgentium, tunc

cit, slrala jam a ll
Chri&to ; dc quo Arnos (ix, 6).
etmundi destructione, et judicii conilagraiionc com- Qui cedificat in ceelltm uscensum suum; utique non
sibi soli, sed et suis qui cum illo erunt,et, Circum-
missa (63), dcmutali in atomo in angelicam substan-
tiam, scilicet per illud incorruptelie supcrindumen- dabis enimillos tibi (Isa. xlix, 18;, tanquam or-
tum, transferemur in cceleste regnum de quo nunc namentum sponsce. Ita pcr illumascensumad ca-les-
sic idco retractatur, quasi non praedicato apud Crea- tia regna tendentes, miralur Spiritus diccns ( Isa.
torem, ac per boc, altcrius Dei Ghrislum probante, xxxi, o ; lx,): &&H Volant velut qui sunt milci.
a quo primo ct solo sit revclalum. Disce jam hinc * Ut nubes volant et'a velut puliicolumbarumad me
ct praedicatum a Creatore, et sine praedica- sciiicet simpliciler ut columbae. Auieremur enim in
illud
lione crcdcndum apud Creatorem. Quid tibi vide- nubibus 13 obviam Domino , seeuodum Apostolum
tur, cum Abraliae semen, post primam promissio- (/ Thess. iv, 17), illo scilicet Filio hominis veniente
ncm,qua 69 in multitudinem arenae rcpromiltiiur, in nubibus, sccundumDanielcm (cap. vu),et ita sem-
ad inslar quoque stellarum dcstinalur ; nonne et per cum Domino erimus, ealenus dum et in terra
lerrenne et ccelcslis dispositionis auspicia sunt ? el in coelo qui ob utnusquc promissionis ingratos,
Cum Isaac benedicens Jacob filium suum : Det, ait lpsa clemenla eliam leslatur (IsaA, 2) : Audi, cce-
(Gen. xxvii, 28), tiln Deus de rore coeli,et de opi- lum ct inaurespercipe, terra.El egoquidem,etiamsi
mitate nonne utriusque indulgentiae exempla

terrct' ;
nullam spei ccelestis manum niihi toties Scriptu-
sunt ? Denique animadvcrtenda est hic etiam struc- ra porrigente, satis haberem hujus quoquc pro- ,
lnra hcnedictionis ipsius. Nam circa Jacob, quiqui- missionis praejudicium, quod jam terrcnam gratiam
dem posterioris cl praelalioris populi figura est , id teneam, cxspectarcm aliquid et de coelo, a Deo cali,
esl nostri, JI57 prima promissio ccclestis est roris: sicut et terne ita crederem Chrislum sublimiora pol-
secunda terrenae opimilatis. Nos cnim primo ad C licentem ,

ejus esse qui el humiliora promUerat,
,
cceleslia invitamur, cum a sancuLo avellimur, et ila qui

"''
experimenta majorum de parvulis fecerai, qui
postca invcnimur etiam lcrrcna consecuturi. Et boc inaudili si forte regni prsconium soli Cbrislo
evangclium vcslrum quoquc habet (64) : Quaritc rcservaver.it, ul pcr famulos quidem tcrrcna gloria,
1>riinuiii regnum I)ci,cl lnrc adjicientur vobis (Luc. ccelestis veio pcr ipsum Deum annuntiarclur. At
xu, 31). Caelerum, ad Esau promittit benedictio- tu hinc (|UOquc alium arguincntaiis Cinislum , cpiod
nem lcrrenam, et subjicit ccelestem : De opimitate regnuin novum annuntiet. Prius est, aliquod exem-
terras, dicens (Gen. xxvn,3 J), erit inliabitatio tua,
(
plum indulgentiffi proferas, ne merito dubitcm dc-
c/ u rore cosli. Judsorum enim dispositio in Esau, tide tantas promissionis, quam spciandam dicis, imo
priorum natu ct postcriorum affectu tilioruni, a ter- anle omnia est, ul qucm cadcsiia prsdtcas rcpr.»-
rcnis bonis imbuta per legem ,
poslca ad cceleslia mitlere aliquod, ccelum probes ejus. At nuac vocas
por Evangelium credendo dcducitur. Cum vero Jacob ad ccenam, nec domum ostendis: allegas regoum.
i. (»V«. wvin) somnial scalas obtirmatas in terra ad nec regiam monstras. An quia Christus tuu> cflB-
caMum, cl angelos alios asccndenles, et alios des- regnum repromitlit non habcns calum ^ lcsle ,
ccndeules, inuixumdcsuper Dominuin, temeresi forle n quomodo el homincm pitvslitit, non babens car-
interprelabimur, scalis his iter ad coelum demons- nem ? 1S phantasma inane (66), prafsligia magna
trari, quo alii perveuiant, unde alii decidant, Domi- eliam promissionis !
'
ni conslilulum csse judicio l0 Cur aulem ut cvi- .
Varite leciiones.
'
69 Quam Seml." "°
Judicium Rhen. Obcrth. 61 Strata via a Chr. Lat. 2 Qui sunt isti, qui ut nub?s volant,
Et add. Fran.' b Omne Seml. 1'amcl. lihcn. Obcrth.
i3
clinscril. Juu. Nubcs lihcn. Scml. Obcrth. : '
Coinnientarius.
-
(68) Conflagratione commissa. Ignc dato. Nirai- dum continuanda quia Cliristus luus : An c
rum Buprema illa ixmpwm. Kig. ste regoua repromiitit, non babena coelum,
quo-
itiii Evangelium vestnm
quoque habet. Evangc- modo et liominem prffiSlitit non habens carnem ? »
liuoa uarcionis cital quod in suos usus corruptum

, Rig.
irvabat. Fuisse autem Luce Evaogelium in quod
(66) Ophantasma i»anc Sicipse. lib. iv !
nanus temerarias injeeeral, conjicio. Vide quffi ad lidis cor 'oris veritatem, non pnantasma inaae tra-
(
ap. ult. libri sequenlis. Lk Pr. ctaveiil. » Hig.

65). Vo« habcns civlum. lhec sunt in hunc mo-
387 TERTULLIANI OPKRUM PARS ll. - SEIUES I, POLEMICA. 388
LIBER QUARTUS.
A X. Ex eodem de paralytico curalo, et appellatione

ARGUMENTUM. Filiihominis.
Scripturus Tertullianusadversus opus Marcionis ex XI. De publicano allecto a Domino,et de jejunio,

eontrarietatum oppositionibus Antitkeses cogno- ac Christo sponso, et parabola vini novi ac veteris,
minatum, ad separationem Legis et Evangelii co- ex eodem capite.
actum, qua duos deos diversos, alterum Veteris,
XII. Dein ex capite vi, de discipulis colligentibus
alterum ISovi Testamenti dividebat.
spicas, ac sanata manu arida in Sabbato.
I. In primis diversitatem praeceptorum et disci- XIII. Ex eodem, de ascensu et oratione nocturna
plinarum non negans , in unum eumdem Deum in monte apostolorum duodecim numero muta-
compelere demonstrat ; ex eo quod ipse Deus crea- lione nominis Petri; ac conventu genlium ad Ghri-
tor per Prophetas suos aliam legem novam, Evan- stum.
gelii nempe, orituram praedixerit pro Veteri, ac XIV. De beatitudinibus, seu sermone Domini in
lcstamenlum seternum pro temporali. monte, ex eodem.

II. Deinde, nos solum Lucae Evangelium (quod XV. De variis maledictionibus, quibus Vae Pha-
Marcion adulteratum admittebat, nullo tamen ad- n risaeis imprecatus est, ex eodem.
scripto titulo), sed etiam Joannis el Matthaei apo- XVI. De praecepto dilectionis tam inimicorum
stolorum, et Marci apostolici viri, non minus ac quam proximi, exeodem.
Lucae, auctoritatem habere praescribil. XVII. De foenore interdicto, aliisque Domini verbis
III. Neque vero obstare quod aposlolus Paulus ad pene ad tinem usque ejusdemcapilis.
Galatas apostolos reprehendat non enim de Evan-; XYIU. Ex capite etiam vn Lucae de fide centu-
gelii depravalione aut interpolalione, sed de con- rionis, resuscitato filio viduae, Joanne Baplista e
versatione tantum fuisse denotatos, imo ipsa eorum muliere peccatrice.
Evangelii digesla a pseudo-apostolis luisse per- XIX. Posthaec ex capite vm Lucae, de divitibu
versa. mulieribus adhaerentibus Christo, de verbis Domin
IV. Atqui, dum disputatur de titulo Evangelii, ad discipulos et de matre ac fratribus Chrisli
quod 350 Marcion suum, Auctor item suum, id XX. De miraculis Christi, quibus ventis ac mar
est Lucae, affirmat adulteratum ; ei praescribi au- imperavit, legionem daemonum ejecit, etfluxumsan
ctoritatem, quod antiquius reperialur et illi vitia- , guinis curavit in muliere, ex eodem.
tionem quod posterius ; maxime cum Marcion , XXI. Ex ix item capite Lucae, de discipulis ai
aliquanto catholicae Ecclesiae crediderit, et postea C praedicandum missis ,

paslo populo in solitudinc
in haeresim descient. confessione Petri : Tu es Christus , et praedict;
V. Quippe, cum Lucae Evangelium auctoritatem persecutione fidelium.

habeat ab Ecclesiis aposlolicis , apud quas quod 34»0 XXII. De ostensione Christi cum Moysi
sacrosanctum est , ab apostolis traditum constat ; et Elia in secessu montis, ex eodem.
et proinde etiam caetera Evangelia, Joannis Mat- , XXIII. De verbisDominiad Pharisaeos, dilection
thcei, et Marci ; sed et Apocalypsis, ex ordine epi- parvulorum, et increpatione ejusqui dixerat: Sequa
scoporum ad originem recenso. te quocunque ieris, ex eodcm.
VI. Porro ad institutum veniens Auctor, nullam XXIV. Porro et ex capitc x Lucae, de allection
esse Veteris et Novi Testamenti diversitatem , vel lxx discipulorum, et potestate illis data.
inde praescribit ,
quod Christns noster impleverit XXV. De oratione Domini ad Patrem , verbis a
prophetias Creatoris , et repraesentaverit promis- discipulos, et responso facto legis doctori, ex ec
siones cjus, ac leges adjuverit. dem.

VII. Quod ipsum primum compiobat cx capite XXVI. Exinde ex capile xi Lucae de Oratior
quarto Lucae sub finem, de daemonio expulsoin syna- n Dominica, aliisque orandi formis et parabolis e
goga Capharnaum, eo quod tria Lucae prima capita, perlinenlibus ; de surdo daemonio expulso , ac c
et inilium quarli, tanquam suae sententiae contraria exclamatione mulieris de turba.
erasisset Marcion.
XXVII. De signum petentibus, et ali
Pharisaeis
VIII. Ex eodem capite, partim ante ,

parlim post eorumdemincrepationibus, ex eodem.
dictam historiam (nam etiam hoc transposuerat XXVIII. Ex capite xn Lucae, de verbis Domi
doctrina Christi apud Nazareth in variis ac discipulos, et parabola divitis blandieni
Marcion) de
et aliis daemoniis.
sibi de proventu agrorum suorum.
synagoga,
IX. Item cx capite quinto Lucae ,
de vocatione XXIX. De cura non agenda animae de viclu,
filiorum Zebedaei ac le- corpori de veslitu, succingendis lumbis, ac sen

aposlolorum Simonis ct ,
proso mundato,
389 LIB. IV ADV. MARCIONEM
beatis, et igne misso in terram, aliisque verl>is CAPUT PRIMUM.

^
Domini; ex eodem capite. Omncm sententiam et omnem paraturam (1) impi
\\\. Rursus cx capite xiu Lucse, de curationc atquc sacrilcgi Marcionis ad ipsum jam Evangelium
Sabbato facta, parabolis, aliisque vcrbisDomini. cjus provocamus, quod interpolando suum fecit. Et
\ \XI. Kliam cx capitc Luca^ xiv, quales ad ccc- ul fidcm inslrueret, dotem quamdam commentatus
nam vel prandium vocandi sint, ac de ccena ad est illi, opus ex contrarictalum opposilionibus, An-
quam vocavit multos. titheses cognominatum (2), et ad separationem Le-
XXXII. Ilcm ex capilc xv Lucsc, de ove ct dra- gis et Evangclii coactum, qua duos deos dividens,
gma pcrdilis ct invcnlis. proinde diversos, altcrum allerius Inslrumenli,

XXXIII. Ex capite ctiam xvi Luca?, de duobus vel (quod magis usui ' csl dicerej Tcstamcnli; ut
dominis, Dco ct Mammona, ac dicto Domini Lex : exinde Evangelio quoque secundum antitheses crc-
cl Prophetae usque ad Joannem. dendo patrocinaretur. Sed et istas proprio con-
XXXIV. De divorlio prohibilo, ac proinde congressu cominus, id est, pcr singulas injectiones
jugio approbato, ct inferno ac sinu Abrahae ,

cx Pontici cecidisscm, si non multo opporlunius in
eodem. cum ipso Evangelio, cui

ipso et procurant, retun-
XXXV. Deinceps cx cap. xvn Lucpc, dc vcrbis B derentur. Quamquam tam facile est pra.'scriptive
Domini diversis, leprosis decem curatis, et inlcr- occurrerc, quidem 2 ut accepto eas faciam, ut
ct
rogatione Pharisseorum de regno Dei. ralo habcam, ut nobiscum facere dicam, quo ma-
XXXVI. Similiter ex cap. xvm Luca\de parabolis gis de crccitate auctoris sui erubescant nostne jam
judicis, ac Pliarisa-i et Publicani oranlium in lem- anlithcses adversus Marcioncm. Atque confiteor
plo, verbis Domini ad adolcsccntem divilem, et alium ordincm decucurrisse in vcleri dispositione
caeco curato. apud Creatorem, alium in nova apud Cbrislum.
XXXVII. Ex capite ctiam xix Lucse, de Zacheo, Non nego distare documcnta eloquii, pnecepla
ct scrvorum parabola qui secundum rationcm fu> virtutis, legis disciplinas; dum tamcn tota diversi-
neratse pecunia- dijudicantur. las in unum el eumdem Deum competat ; illum

XXXVIII. Item ex cap. xx Luca\ de variis verbis quo constat 3 dispositam,
scilicet a sicut et prsedi-
Domini ad Pharisajos, principes sacerdotum, Sad- catam. Olim concionatur Isaias (u, 2), prodituram
iduciros, ct Scribas. ex Sion legem, et scrmoncm Domini ex Jerusalem :
XXXIX. Pnetcrea ct cx xxi Lucae capite, de aliam utique legem, aliumque sermonem Deni- .
ventinis in nominc Chrisli ct signis ultimi finis,

Q que (Ibid. 4) : Judicabit, inquit, intcr nationes,
ac dc doclrina Christi in tcmplo et scccssu in mon- c/ traducei populum plurimum; scilicct non unius
iem Elseonem. gcntis Jud;vorum, qmr pcr novam
sed nalionum,
XL. Idem cx cap. xxn Luca\ dc die Pascha 1
cle- legcm Evangclii ct novum sermonem apostolorum
jtO ad 1'assionem, vcnditione ac proditione Judae, judicantur et trauucuntur apud scmclipsas, de pri-
;t de dislribulionc corporis cl sanguinis Christi. stino crrore, simul crediderunt, atque exinde con-
XI.I. De itnprecaliono illi facla, per quem tra- cidunt macha'ras suas in aratra ; et sibynas, quod
lorctur Filius hominis, ac osculo tradiloris; et de genus venabulorum cst, in falces, id csl, fcros ct
osponso Domini ad inlcrrogationem an ipse essct sa^vos quondam animos convorlunl in sensus pro-
mristus, ex eodcm capite. bos, et bona: frugis operarios. Et rursus (/50. U,
\l.ll. F.x capitc quoquc xxiu Luca\ de simili re- 4) : Auditc mc, auditc mc \populus meus; ct rcgcs
ponso indomo Pilati, judicio apud cumdem Pila- auribus intcnditc itii'i in me, quoniam lcx prodi-
um ct .'H»l llcrodcm ,
crucilixione , signis in hit a mc, ct judicium mcum in luccm nationum,
norte, cxspiralione, cl sepullura Domini. quo judicavcrat atquc tktrevcrat nationes quoque
\l.lll. Donique ex cap xxiv Luca\ dc mulieribus ilhtminandas pcr Evangelii lcgem alque sermoncm.
d scpulcrum cum odorum paratura, dc rcsuno- Iltc erit lex 5 apud David invituperabilis, qut
lionc post biduum, tle apparilionibus Christi, pcrfecla, convertens animas, utique ab idolis ad
us mulienbus, discipulis ac aposlolis factffl sunt, I) um. Hic
erit cl sermo, dc quo idcm Isaias (x,
t dc missione apostolorum ad preedicandam uni- 23) Quoniam, inquit, decisum scrmoncm facict
:
crsis nationibus. Dominus in tcrra. Compendiatum est cnimXovum
Variiv lectiones.
1
In usu Lat. 2 Equidem Scml. 3
Eamadd. Seml. * El add. Seml. s Et add. Seml.
CommeiUarius.
»t '/ omnem paraturam. Hoc est, omnem ma- Tertullianus
-- de
"" ' * interpolationc
....^.|- «.... _
Evangolii.
r de quo,
Tiam,
naill. omnem argumontorum
»n rmwnt%ttt\m
niiiiuim „.,.,„..„....,,
apparatum. „..
ut su-
,.i
nos
. _is_
alio
i
loco.
n..« n: i:i._
. , i;i,,...
Ptilanl nonnulli libruin edilum BS9
•___.»
!
II. Ulll N.
a Teitulliano Antitlicsium nomine, de qniluis eo-
(8) Antitheses cognommatum. Liber erftt Marcio- rum judicio nk locus. Quod a sensv
explicandus
is, qno Vetus Testamentam a Novo separab.it, bujus oralionis alicnum. Nam Ant.ilicscs
libri et
t sibi mviceni opponebal : loquiiur cliam hic libcr crat Mareionis. Le ra.
Ml TERTULLIAM OPERLM PARS II. - SERIES I,, POLEMICA. Wt
Testamentum, et u legis laciniosis operibus expe- a et ego vivificabo ; condens scilicct (Isa. xlv, 7)
ditum (3). Sed quid pluribus? cum manifcstius, et mala, el faciens pucem; qua etiam soles illuin
luce ipsa clarius novalio praedicetur a Creatore mobilitatis quoque et inconslantiae nomine repre-
per cumdem (xliii, 18) : Ne rememincritis prio- bcndore, prohibentem quae jubet, et jubentem quae
rum,etantiqua ne cogitaveritis.Veteratransierunt, prohibet u . Cur ergo non el antitheses ad naturalia
nova oriuntur. Ecce facio nova, quas nunc orientur. reputasli conlrarii sibi semper Creatoris? nec
Idem pcr Jcremiam (iv, 3; Novate vobis novamen : mundum saltim recogitare potuisti, nisi fallor,
novwm, et ne scveritis in spinas, ct circumcidimini ctiam ajiui Ponlicos, ex diversitatibus structum 12
7
prceputia cordis vestri ; et alibi (xxxi, 31, 32) : aemularum invicem substantiarum ? Prius ilaque
Ecce veniunt 8 dies,
Dominus, et perficiam dicit debueras alium Deum luminis, alium lenebrarum
domui Jacob et Domui Juda testamentum novum, detcrminasse, ut ita posses alium Legis, alium
non secundum testamentum quod disposuipatribus Evangelii adseverasse. Caeterum, praejudicatum est
eorum in die qua arripui dispositionem eorum, ad ex manifestis , cujus opera et ingenia per antitheses
educendos eos de terra JEgxjpti. Adeo pristinum conslant, eadem forma conslare eliam sacramenta.
testamentum temporale significat, dum mutabile
ostendit, etiam dum aeternum de po^tero pollicetur. B CAPUT II.
Nam per Isaiam (lv, 3) : Audite me, et vivetis, et Habes nunc ad antitheses 13 expeditam a nobis
disponam vobis testamentum; adjiciens, Sancta et responsionem. Transeo nunc ad Evangelii, sane
David; ut id testamentum in Christo decur-
fidelia non Judaici, sed Pontici, interim adulterati de-
surum demonstraret 9 Eumdem ex genere David . monstralionem, praestructuram ordinem quem ag-
secundum Mariae censum, etiam in virga ex radice gredimur. Conslituimus in primis, evangelicum
Jesse processura figurate praedicabat. Igitur si alias Instrumentum apostolos auctores habere, quibus
Icges, aliosque sermones, et novas testamentorum hoc munus Evangelii promulgandi ab ipso Domino
disposiliones a Creatore dixit futuras, ut eliam sit impositum , si et apostolicos, non tamen so-
ipsorum sacrificiorum alia officia potiora, et qui- los (4), sed cum apostolis, et post apostolos 14
.
dem apud nationes destinaril, dicente Malachia Quoniam praedicalio discipulorum suspecla fieri
(i, 10, 11) : Non est voluntas mea in vobis, inquit possetde gloriae studio, si non adsislat illi aucton-
15
Dominus, et sacrificia vestra non excipiam de tas magistrorum, itno Christi, qui magislros
manibus vestris; quoniam a solis ortu usque ad apostolos fecit. Denique, nobis tidem ex aposlolis
occasumglorificatumestinnationibusnomenmeum, Q Joannes et Matthaeus insinuant ex apostolicis, ;
et in omni loco sacrificium nomini meo offertur, Lucas et Marcus instaurant, iisdem regulis exorsi
et sacrificium mundum, scilicet simplex oratio quantum ad unicum Deum aitinet Creatorem, et
de conscientia pura necesse est, omnis demutatio
: Chrislum ejus, natum ex Virgine, supplemenlum
veniens ex innovatione, diversitatem ineat cum Legis et Prophetarum. Viderit enim si narralionem
his quorum fit, et contrarietatem ex diversitate. disposilio variavit, dummodo de capite fidei con-
Sicut enim nihil demutatum, quod non diver- veniat, de quo cum Marcione non convenit. Con-
sum ita nihil diversum, quod non contrarium.
; tra Marcion Evangelio, scilicet suo, nullum ad-
Ejusdem ergo depulabitur etiam contrarietas ex scribit auctorem, quasi non licuerit ilii litulum
diversilate, cujus fuerit demutatio ex innova- quoque affingere, cui nefas non fuit ipsum corpus
lione. Qui disposuit demutalionem, iste instituit evertere. Et possem hic jam gradum figere, non
et diversitatem ; 303 qui praedicavit innovatio- agnoscendum contendens opus, quod r.on erigat
nem, iste praenuntiavit 10 el contrarietatem. Quid frontem, quod nullam constantiam praeferat, nullam
differentiam rerum ad distanliam interpretaris fidem repromiltat de plenitudine lituli, et pro-
potestatum ? quid antilheses exemplorum distor- fessione^ debila auctoris. Sed JJGl per omnia
ques adversus Creatorem, congredi malumus 1G nec dissimulamus quod ex
quas in ipsis quoque ,
sensibus et affectionibus ejus potes recognoscere? U nostro intelligi potest. Nam ex iis n commentato-
Ego, inquit (Deut. xxxn, 39), percutiam, et ribus quos habemus, Lucam videtur Marcion elc-
egosanabo; Ego, inquit (l Reg. II, 6), occidam, gisse, quem caederet (5). Porro Lucas non apostolus,
Variae Iectiones.
6
El a legis Seml. ' Praeputio Scml. 8 Venient Seml. 9 Demonstraretur Par. Fran. 10 Pronunliavit Par
Jun. " Jubeat... prohibeat cod. Wouw. 12

Construcium Seml. 13 AntithesisaL 14 Apostolicos Jun. 15 Qua
Seml. 16 Maluimus Seml. " His Seml.
Conimentarius.
(3) Et legis laciniosis oneribus expeditum. Laci- possent, veluti ex Ebionitarum, Encratitarum, Na-
niosa opera vocat multiplicia, et quae homines zaraeorum, 31arcionitarum, etc. Le Pr.
occupationibus dislinebant, sicut impedit gressum (5) Lucam videtur Marcion elegisse quem c&deret
vestis laciniosa. Rhen. Vides manifeste corruptum fuisie B. Lucae Evange
Si et apostolicos non tamen solos, etc. Ab
(4) lium, ut in suorum errorum patrocinium detorque
Apostolis aut viris apostolicis solum verum Evan- ret, m multa truncaret, adderet, suaque explice
gelium conscriplum fuisse ait, ut iis \iam occludat tione commacularet. Le Pa.
quse ex haerelicorum correptis exemplaribus objici
m LIB. IV ADV. MARCIONBM. 394
•ed aposiolicus; noti magister, scd discipulus, A Evangelii dcpravatioiicm, Chri&tum jam accusai,
niique magistro minor; certe tanto postenor, accusando quos Chrislus elegii. Si vero apostoli
quanto posterioris apostoii seclator, Pauii t-ioe quidem integrum Bvangelium contuleruni, de sola
(iiilno : ni, cisi siili ipsius Pau'i nomine Evangelium conviciu-. inaequalitate reprebensi, pseudapostoli
Marcion inlulisset, non sufficerel ad fidem singula- autem eornm interpolaverunt, ei inde
veritatem
ritas Instrumenti, desiituta pairocinio antecesso- sunt nostra digesta; quod (ril germanum illud
rum; exigeretur enim id quoque Evangelium quod apostolorum instrumentum, quod adulteros passum
Paulus invenil, cui fidem dedit, cui mox suum con- cst VQuod Paulum illuminavit et ab co Lucam ? Aut
gtucri' Siquidem (Calal. n, I) propterca

gesiiit. si tam funditus dclctum est, ul cataclysmo quo-
Hierosolymam ascendit ad coynoscendos apostolos d;im, ila inundalione falsariorum obliteratum;
ct consukandos, ne forte in vacuum cucurrisset, id jam crgo nec Marcion babi i verum. Aut si ipûm
csi, nc non secundum illos crediduset, et non sc- eril vcrum, id ost aposlolorum, quod Marcion lia-
cunHun illos evaogelizaret. Deniquo, ut cum au- bclsolus; el quomodo nostro consonat, quod non
cioribus coululit el convenil de regula tidei, dox- apostolorum, sod Lucaj refcrtur, aut si non stalim
,„. — miscuere,
tcms _ — ,_ ,, et
_. exinde —
ofticia praedicandi dis-
j_
Lucae dupulandum
j
est,,
quo Marcion ulitur;
4 r
quia,
tiuxerunt, ut illi in Judioos, Paulus in Judaeos et o nostro consonat, scilicct adultcrato eliam circa ti
illuminalor Lucae, aucto- lulum, ctclcrum 20 apostolorum est; jam

in nationcs. Igilur si ipsc ergo el
I8 nostrum quod consonal, aeque apostolorum

niiiiiiu antcccssorum ct fidei et prsedicalioDi illi csl,
sii;r oplavil, quanto magis oam lwangclio Lucae sod adulleratum dc litulo quoquo.
expostulem, quae Evangelio magistri ejus fuit ne- CAPUT IV.
21 ducendus
cessaria? Aliud cst, &i penes Marcionem a discipu- Funis ergo esl contenlioni-, |
ar
latu, Lucae ccepit religionis Christianae sacramen- liiuc indc nisu llucHianlo. Ego nioum dico verum
iiim. Casterum, i\ ct relro decucurrit, habuit utique Marcion suum ; cgo Marcionis aflirmo adullcraluu
authcnlicam paraturam, per quam ad Lucam usque Marcion meum. Quis inter nos determinabit, nisi
pervenit, cujus teslimonio adsislente, Lucas quoque tcmporis ratio, ei prasscribens auctoritalem, quod
possil admitli. aniiipiius repcrictur; cl ei praejudicans vitiationem,
CAPUT III. quod posterius revincetur 2 '-'
? Inquantum cnim fal-
Sed cnim Marcion nactus epblolam Pauli ad Ga- suni corruptio cst veri, in lantuni prsecedat nc-
lalas, cliam ips( s apostolos suggillanlis (
Galat. Il), ccsso csl vciitas filsum. Prior cril ros passione,
ui no'i rocto pcilos incedentes ad verilatem Evan n • et maleria aemulatione. Alioquin, quam absurdum
gelii, simul ct accusantis pseudaposlolos quosdam ui si nostrum antiquius probaverimus, Marcioois
pervcrlenlcs Evangelium Cliristi, connilitur ad voro poslerius; et nostrum ante videatur falsum
destruendum stalum coium cvangeliorum, quae qUam babuerit de veritaic materiam, el Marcionis
propria, el sub apostolorum nomioe eduntur, vcl aute credatur aemulatiooem a oostro expcrtum quam
etiam apostoiicorum; ul scilicet fidem, quam illis est editum? Et postrcmo id verius existimetur, quod
adimit, suo conferat. Porfo, ctsi reprehensus est oî scrius, post tot ac tanla jam opera atque docu-
Pctrus ct Joannes et Jaeobus, qui existimabantur menta Chrislianae religiouis Bseculo edila, qua' edi
columnae, manifesta causa est. Personarum enim utique non potuissoni sine Evangelii veritate, id esl
respectu videbaotur variare convictum. El taraen, anto Evangelii veritatem? Quod orgo perUnet ad
cum ipse Paulus omnibus omnia fieret, ni omnes Evangelium inlerim Lucae, qualenus communio ojus
lucraretur [I Cor. i\, 19), poiuit ci Petro boc in intcr nos ct Marcionem de veritate disceptat, adco
consilio fuisse, aliquid aliter agendi quam docehat. antiquius Marcione est, quod secundum nos, ut esl
Proinde si el pseudapostoli iirepserant, horum et ipsc illi Marcion aliquando crediderit; eum et pe-
quoque qualilas cdita est, circumcisionem vindican cuniam in primo calore fidei catholicae Ecclesiaj
lium ct Judaicos l9
fastos (6). Adeonon de praecti- conlulit, projectam mo» eum ipso postea quam in
catione, scd de conversatione, a Paulo denotaban- hseresun suara a nostra verilate descivit. Quid nunc
lur; eeque denotaturo, si quid dc Dco creatore, si ocgaverinl lliiii Marcionitae, primam apnd nos
JW»r» autChristo ejus errassent. Igitur distinguenda fidem ojus, advcrsus epistolam quoquo ipsius. Quid,
erant singula. Si apostoios praevaricationis el simula- si noc cpislolani agnovcrin! Cerle antitheses non '.'
Lionis suspectos Marcion haberi queritur usque ad modo falentur Marcionis, sed et prssferunl .
i i
Variee lectionos.
knlecessorem Par. l9
Fasluscod. Pithas. Seml. »
Caeterorum. Seml. Pamel. -'
Ergo negl. Fnro.
lnvcniciur al. utrumque abfuisse emj. Scml. »3
Proferunt I.al. Jun.
Commentarias.
(6) Judaicos fastos. Uti est Galat. rv et dies et roniur adversus Ecdeais catholice faslos : cum di-
nenses, et tempora el annos observantes. Quse sertis verbisJudaicos auctor interpretelur, idqoe
ideo interprctatio observanda venil contra
moder- non hic modo, sed etiam iofra, lib. \, cap. 4.
aos hssreticos, qui illam locum adducere non \c- ubi hunc locnm tractal. Pam,
Pathol. II. U
hismihi prohalio sufficit. Si onim id 2 ''

Evangolium lupmur : Marcionis vero plcrisque nec tolum; nul-
f|uod Lucae refcrlur penes nos (videremus an ot pe- lis aulcm 30 nolum, ul non eo 31 damnatum. Mabot
ncs Marcionem) ipsum est quod Marcion per an- plane ot illud ecclesias, sed suas; lam postcras
titheses suasarguit, ut interpolatum a protectoribus quain adulleras ;
quarum si censum requiras, fa-
Judaismi ad concorporationem Lcgiset Propbetarum, cilius apostaticum invenias quam aposlolicum,
qua oliam Chrislum iude configerent 25 utique nou , Marcione scilicel conditore, vel aliquo de Marcio-
poluissci arguerc, nisi quod invenerat. Nemo post nis examine. Faciunt favos et vespse (9) : faciunt
futura rcprchendit qua> ignorat futura : emendatio ecclesias et marcionitae. Eadem auctoritas eccle-
culpamnon antecedit. Emendator sanc Evangelii, a siarurn apostolicarum caeteris quoque patrocinabitur
Tiberianis us([ue ad Antoniani tempora eversi, Mar- Evangeliis, quae proinde per illas et secundum illas
cion solus el primus ohvenil, cxspcclatus tamdiu a babemus, Joannis dico et Matthaei, liccl et Marcus
Chrislo ])cenitcntem jam quod aposlolos jmemisissc quod edidit, Pctri affirmetur, Mar-
cujus inlerprcs
properasset sine prassidio Marcionis; nisi quo I hu- cus : nam ct Lucai Digestum Paulo adscribere so-
manae temeritatis, non divime auctoritatis neôtium lent. Capit 32 magistrorum videri, quae discipuli pro-
cst ha:rcsis, quae sic somper emendat Evangelia, mulgarint. Ilaquc ct de his Marciou flagitandus,
dum cum etsi discipulus Marcion, non tamon B quid 33 omissis cis, Luca3 potius inslilerit
vitiat : quasi ;
super magistrum (Matth. x, 24); et si 2G apostolus non elhaecapud ccclesiasa primordio fuerint, qucni-
Marcion. Sive cgo, inquit Paulus(/ Cor. xv, 11), sive admodum et Luck. Atquin haec magis primordio
illi, sic prcedicamus. Et si prophetcs Marcion : et fuisse credibile est, ut priora, qua apostolica ; ut
spirilus prophctarum prophetis eruntsubditi (/ Cor. cum ipsis Ecclosiis dcdicala. Cajterum, quale est,
xiv, 32); no?i enim cversionis, scd pacis. Eliam si 21 si nibil apostoli ediderunt, ut discipuh polius edide-
angelus Marcion, citius (Galat. i, 8) analhema di- rint, qui nec discipuli existere potuisscnt sine ulla
cendus quam cvangelizator, quia aliler cvangeliza- doctrina magislrorum ? Igitur dum constet haec quo-
vit. Ilaquc dum cmendat, utrumque confirmal et ; que apud Ecclcsias fuisse, cur non hsec quoque
noslrum anterius, id emendans quod invenit ; el id Marcion altigit, aut emendanda si adulterata, aut
posterius, quod de nostri emendatione constituens, agnoscenda si integra ? nam et competit, ut si qui
suum el novum focit. Evangelium perverlcbant (10) eorum magis cura-
rent perversionem, quorum sciebant auctoritatcm
CAPUTV. recepliorem, ideo et pseudapostoli, quod per falsura
In summa, si constat id verius quod prius, id apostolos imitarentur. In quantum ergo emendasset
priusquod et ah initio, id 28 ah initio, quod ah apo- ** qua3 omendanda, si fuissent corrupta, in
fuissent
stolis; pariter ulique conslahit, id esse ab apostolis tantum confirmavit non fuisse corrupta, quae non
traditum, quod
apud ecclesias aposlolorum fucrit putavit emendauda. Denique emendavit, quod cor-
sacrosanctum. Vidoamus quod lac a Paulo Corin- ruptum exislimavit. Sed ne hoc merilo, quia non
thii hauserint; ad quam regulam Galataa sint re- fuit corrupium. Si enim apostolica integra 34 cucur-
correcli 29 ;
quid legant Philippenses, Thessaloni- rerunt 35
; Luca; aulem quod est secundum nos, adeo
censes, Epbcsii; quid ctiam Romani de proximo congruit regulae eorum, ut cum illis apud Ecclesias
sonent, quibus Evangeliiim et Petrus ct Paulus san- maneat, jarn et Lucao constat integrum decucurrisse
guine quoque suo signatum reliquerunt. Habemus usque ad sacrilegium Marcionis. Denique, ubi ma-
et Joannis alumnas ccclesias (7). Nam etsi Apoca- nus illi Marcion intulit, tunc diversum et aemulum
lypsim ejus Marcion respuit, ordo tamen opiscopo- factum est 36 apostolicis. Igitur dabo consilium di-
rum ad originem rccensus, in Jounnem stabit aucto- scipulis ejus, ut aut et illa convertant, licet sero,
rcm. Sic et cseterarum generositas recognosci- ad formam sui, quo cum apostolicis convenire vi-
tur (8). Dico itaque apud illas, nec solas jam apo- deantur (nam et quotidie reformant illud, prout a
stolicas, sed apud universas, quae illis de societate Q nobis 3G8 quolidie revincuntur), aut erubescant
sacramenli confoederantur, id Evangelium Lucae ab de magistro ubique traducto, cum Evangelii verita-
initio editionis suae stare, quod cum maxime «£G7 tem nunc ex conscienlia tramittit ; nunc ex impu-
Variae lectiones.
24In abest inal. 25 Confmgerent Seml. 2G Si omitt. Venet. 27 Si omitt. Jun. 28 Id omit.Seml. 29 Corrocti
30 Autcm omitt.
al. Seml. 3I Eodem Seml. 32 Autem add. Jun. 33 Quod Seml. 34 Integre Seml. 25 Decurre-
ruul Par. Rig. Venet. 3G Ab inser. Par. Fran.
Commentarius.
(l)HabemusetJoani/isalumnasccclcsias.Ecc\e- res tangit haereticorum in corrumpendis Scriplune
sias intolligit quae iraditas a sancto Joanne regulas codicibus, iis potissimum qui ab auctoribus niagm
servaverunt quemadmodum superius dixit quod
, pondcris magnsequo auctoritatis conscripti sunt.
lac Corinthii a Paulo hauserint. Le Pr. Observanda venit vox Graeca ixETaoTpâi quaj habe-
(8) Sic et cceterarum generositas recognoscilur. tur apud Apost. (Galat. i), ex quo htcc dosumpsit
Hoc genus, origo, nobililas. Rig.
esi, Terlullianus; significat quippe non solum conver-
(9) Faciunt et favos vespat. Vespas in sublimi c tcre, sed et corrumpere et in alium sensum trabere.
lulo nidos facere, et in iis creas, tradit Plinius. Rig. Le Pr.
(10) Si quiEvangelium pervertebant. Artcsvulga-
397 LIII. IV AUV . MARCIONBM.
dentia cvcriit. Ilis fcre compendiis utimur, cum de A CAPDT VII.
' ;;
Evangelii lilo
:;7
adversus baerelicos experimur , Anno quinto decimo principatus Tibenani (Luc.
defendeotibus ei temporum ordinem posteritati fal- in, l) proponit eum i0 descendissein civitatem Ga-
sariorum praescribentem, et auctoritatem Ecclesia- lilcece Capharnaum [Luc. iv, :5l) utiquc dc co :
rum traditioai apostolorum patrocinantem : quia vc- Crcatoris.in quod ''

dc suo ante dcscenderat. Ecquid
riias falsum praecedat necesse csi, ct ab cis procc- 42 crgo ordini.i fucrat, ut prius de suo coclo in Crca-
dat,a quibus tradita est. toris descendens dcscriberetur ? Cur enim non et
islareprehendam, quaenon implent fidem ordinariac

CAPDT IV.
narralionis, deficieniis in mendacio semper ? 1'lanc
Sed alium jam hinc inimus gradum,ipsum (ut pro- semel dicta siut, pcr quu; jam alibi rclraclavimus,
fessi sumus) Evangelium Marcionis provocantcs, sic an descendcns per Creatorem et quidcm adversus ,
quoque probaturi adulteralum. Cerle enim totum ipsum polueril ab co a lmilii, ctinde Iramitli in tcr-
quod elaboravil, eiiam antitheseis praestruendo, iu rain aeque ipsius. Nuuc aulcm et rcliquum orJincm
hoc coJl, ul vcleris et Novi Tcstamenii diversita- dcsccnsionis ezpostulo tencns dcsccndisse illum.
tcm constiluat ;
proindo Cliristum suum a Crcaiore Viderit enim sicubi apparuisse positum cst. Appa-
separatum 3I
ut Dei aherius, ut ulienam lcgis ct B rerc, subitum 43 ex i.,opinato sopil conspccluni,
,
propbetarum. Certe propterea contraria quaeque qui semel impegerit ocuhs in id quod sine mora
Bententiae Buaeerasit (ll),conspiranlia cum Crcatorc apj aruit. Dcsccndissc aulcm, dum sit '''',
vidclur.
quasi ab as^crioiibus ejus iutexta : competentia cl subil oculos ; de facto cliam ordincm facit. At-
autem senionliae suaa reservavit. lbcc conveniemus. que ila cogit cxigere, qua!c habiiu, quali BUggestu,
Baec ampiectemur, si uobiscum rnagis luerint ; si quonam impelu vel icmpcramcnlo, cliam quo in
Marcionis praesumplionem porcusscriut ; tunc et illa tcmpore dici noclisvc dcscendcrit ;

praHcrca quis
constabit eodeui vitio baereticae caecitaiis cr.tsa, quo vidcril dcacendcntcm, quis rctulcrit, quis asstvc-
et haec reservata. Sic habebit intentio ci forma opu- rem utique nec
ravcrit asscveranli fa.ile credendam.
BCuli noslri, sub illa ulique conditionc, qme cx utra« Indignum dcniquc ul Homulns quidem a^census
que parte condicta sil. Constituit Marcioa alium sui in ccelum habucrit Proculuui aflirmatorem,
esse Clnislum, qui Tiborianis tcmporibus a Deo Christus vcro Dci
''
5
desccnsus dc ccelo suo sui non
quondam ignolo revelatus sit in saluiem omnium invcmrit annunlialorcm ;
quasi non sic et ille as-
êiilium ; alium qui a Dco crealorc in rcstilutio- cenderit iisdem mendacii scaJs, sicut et iste de»-
neiii Judaici stalus sit destinams, quandoquc vcn- Q cendit. Quid autcm illi cum Galilsea, si non crat
lurus. Inter bos magnam ct omnem differentiam Crcatoris ? cui isla regio destinabatur ingrcssuro
quanlam
scindit, inter justum ci bonum (12), quan- praedicationem, dicente Isaia. (ix, 1-2) : lloc pri-
mum
'
lam imcr Legcm ci Evangelium, quantam inter Ju- Inbito (13), cito facito ,0 reyio Zabuloii, et
'
d;iisniui]i et Cbristianismum. llinc et nostra prae- (crra Nepthalim, ct casteri qui ,7

mariiimam ad
nationum, populus 370qui
'
Bcriptio, qua defigimus, nibil Chrislo Dei alterius Jordanem i[

\ GaUlcea
eomiiuinc,esse debere cum Creatore: caelerum, Creo- sedetis in tenebris, vidctc lumen magnum ; qui
loris pronuntiandum, ai administravcril dispositio- habitatis terram, sedentes in umbra mortis, lumen
ncs ejus , implcverii prophetiaa ejus, si adjuvciil orlum esi super vos.Beue aulem quod ct DeusMar-
leges cjus, i-i repraesentaverit promissiones ejus, si cionis, illumioator vindicatur nationum : ipio magis
restauraverit virtutes ejus, si sententias reformave- debuerit vel de coelo dcscciiJcre, ctsi utique w iu
rii, si morcs, si proprietates expresserit. Hujua pa- Pouium potius descenderc, quam in Galilseam. C.v-
cti ei hujus praescripti quaeso te, lccior, memineris terum, ct loco ci illuminationis opcre secundum
IM»1I ubique, ci incipe recognoscere aui Marcionis prBBdicaiionem occurrenlibus Christo ,
jam eum
Chrislum, aut Creutoris. prophetatum incipimus aguoscerc, ostcndenteui in
Variae lectiones.
Seml. M Expedimuf Scml. M Se| iraturas Por. Fran. separaturum. Ju». 40 Deura P«r
n De evangeliis
•
Fran. » Quo Seml. El quid Seml. a Subito Fran. L l'ar. Fran. u Dei abesi Fran.
'
,(;
'-'
Obito Pur. •''
l'dicn. " llabitatis tcrramaoU

Rhen. cx cod. Gor%. ,; Bl Jordania Seml. '' El (si utique) Jun.
Commentarius.
(11) Certe propterea contraria quceque sententiae n poribus ibi praedictas animadvertant. Pam.
suos crasit. Umnibus haereticis id familiare est, ut Ihffcreutiai» intcr juttum etbonum.Hc
(12)
iriasuae sententiae eradant in Scripturis, at- inter sevcrum el milem, inter judicantem el mise-
que etiam adeo uostris. Sic libros duos Machabaeo- ricordem,inler punientem el parcentem, inter <
rum rejiciunt, eo quod sanctorum posi banc vilam lorcm ei redemptorcm. Rig.
oratiombusci sacnficiis pro defunctis suffragenlur Vcram
; (13) Hoc primum bibito,cito facito.
pisiohun Jacobi ci Apocalypsin, quod
faciaul pro arbitror praestantissimi Hug. Grotii Bup*r hae ver-
Donorum operum meritis Epistolam denique Pelri ; boium Isaiae interprclatione conjectnram, adnota-
secundun, quod Buas baereses novissimis hisce tem- lionibus in Bvaa. Malth., cap. CV, ?. 14. Hic.
399 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERtES I, POLKMIGA. 400
prirao iogressu (Matth. v. 17) venisse sc non ut A primis alterias Doi prsedicatorem : quia ncc po-
Legcm Prophetas dissolveret (14), sed ut potiiu
et tuissct advcrsus Logcm el Prophetas docerc. E(
adimpleret. Hoc cnim Marcion, ul additum, orasit. hoc nomine adversus Crcalorcm , non praemissa
Scd fruslra negabit 50 Cliristum dixisse, quod sta- diversae atque aemulae divinilatis professione. Cum
tim fccit ex parte. Prophetiam cnim intcrim de ergo nilul t.ilc Scriptura significct, solam vim nisi
loco adimplevil , de eoelo statim ad Svnagogam, ct potestatem sermonis admirationi fuisse, faci-
ut dici solet, ad quod venimus iioc age. Marcion, lius ostendit, sccundum Creatorem docuisse illum,
aufer ctiam illud de Evangelio : Non sum missus quia non negavit ;
quam a Iversus Creatorem, quia
nisiad oves perditas domus Israel (Matth. xv, 24); non significavit. Atque ita aut ejus erit agnoscen-
ct Non cst 51 aufcrre panem filiis, et dare eum
: dus, secundum quem docuit aut praevaricator ju- ;
canibus (Matth. vn, 27); ne j-cilicet Christus lsraelis dicandus, si secundum eum, advcrsus quem \enc-
videretur. Sufiiciunt mihi ficta pro dictis. Detrahe rat, docuit.Exclamat ibidcm spiritus daemonis (Luc.
voces 52 Chrisli mei res loquentur. Ecce venit 3 Quid nobis et
, 4 , i ): tibi est, Jesu ? venisti perdere
in synagogam ; ccrte ad ovcs pcrditas domus Israe- nos ? scio quisis, sanctus Dei. Hic ergo non retrac-
lis. Ecce doctrinae suae panem prioribus offeil tabo, an ct hoccognomentum competierit ei, qucm
Israclitis ; certc ul filios praefert. Ee.ec aliis eum B nec Christumvocari oporteret,si non CreatorK Alibi
nondum canes praeterit. Quibus
impertit ; cerle ul jam de nominibus expostulalum est. Al nunc dis-
autcm magis imperlissel, quam extrancis Crcalo- cepto, quomodo hoc eum vocari cognoverit daemon,
ris, si ijisc in primis non fuisset Crcatoris ? Et nulla unquam retro emissa prae licatione in illum
tamen quomodo iu synagogam potuit admitti tam a Deo ignoto, et in id temporis muto, cujus nec
rcpentinus, tam ignotus ;" cujus nemo adliuc. cerlus sanctum eum contestari poluit , ut ignoti etiam 54
de tribu, de populo, de domo ,
dc cemu denique ipsi suo Creatori. Quid autem jam tale ediderat
Augusti (15), qucm teslem fidelissimum Dominicae novae divinitatis, per quod possct altciius Dd san-
nativitatis Romana archiva custodiunt ? Memine- ctus inlcllipi? tantum quod Synagogam introgressus,
rant certe , nisi circumcisum scirent, non admit- et nec scrmone operatus aliquid adversus Creato-
tendum in Sancta sanctorum. Sed elsi passim rem ? Sicut ergo quem ignorabat.nullo modo poleral
Synngoga adiretur (16), non tarr.cn ad docendum, Jesum et sanctum Dei agnoscere ita, quem notal ;
nisi ah optime cognilo et cxplorato et probato, agnovit. Nam et Prophelam meminerat sinctum Dei
jam pridem in hoc ipsum, vcl 371 aliunde com- praedieasse, et Jesum nomen Dei esse in filio Nave.
mendalo cum hoc munere. Stupebant autem omnes Haec et ab angelo exccperat secundum noslrum
ad doctrinam ejus ; plane </?/OHia»i, inquit, in po- : Evangelium (Luc i, 35^: Propterea, quod in te na-
testatc erat sermo cjus (17) (Luc. iv, 32).: non scetur vocabitur sanctum, Filius Dei, et vocabisno-
quoniam adversus Legem et prophelas doccbat. men ejus Jcsum. Sei et habebat ulique sensum
Utique cnim eloquium divinum etvim et gratiam prae- aliquem Dominicse dispositionis (licet dsemon tamen)
slabat, magis extruens quam dcstruens subslantiam magis quam aliense, et noudum satis cognitaa. Nam
Legis et Prophetarum. Alioquin non stupen nt, scd et Quid nobis ct tibi 55 ? non quasi in
praemisit :
horrerenl ; necmirarcnlur, sed i-tatim aversarentur 53 ex'raneum Jesu,ad quem 5G pertinent spiritus Crea-
destructorem Legis et Prophctarum ; et ulique in toris. Nec enim dixit : Quid tibi et nobis ? sed :
Varioe lectiones.
50 Negavit Seml. 51 Bonum inser. Lat. 52 Vocem Seml. 53 Adversarenlur al. 54 Ignoto jam al. 55 Jesu add
Jun. 5G Extraneum sed ad quem Jun.
Commentarius.
(14) Nonut Lcgemet Prophetas dissolveret. Ire- n daia primo procurator e.ld aulem parumhoDorificum
naeus (lib, iv, 13)riicitMarcionem legisse contrarium. mihi objiciet aliquis post tot adeptos honores, post
Seml. dignitates suinmas quibus functus est. Verum id
De ccnsu denique Augusti, etc. Quis fuerit
(15) fieri potuit ex majon quam de ejus virlute conce-
site census, ct de quo censu id accipiendum, ma- perat fiducia Augustus; sicque Saturninus, ut im-
gnopere controversum cst. Baronius, in Apparatu pcratoris voluntati quodammodo faveret obse-
adAnnales eumdem censet eum ac de quo evange- quendo, praeses nomine tenus fuit tantum. Sic enim
lista. Quod non alienum mihi a vero videtur. De accipiendus est Eusebius, lib. i, cap. 5, t)yeu.oveuov-
censuaria ordinationc id explicat Casaubonus in to? Kuprjvfou quibus nescio an vere
T7J? Supta;. Ex
nolis ad Spartianum, ncscio quo auctore. Assen- dixisse Petavium quis pronunliare audeat, qui nul-
tirer libentiusPetavio, qui dupliccm Quirini censum los tunc cxstitisse censet Judaeae procuralores. Le
fuisse scribit, modo id certum esset. Si enim con- Pr.
jecturse locus aliquis tribuitur, pari jure ac erudi- (16) Sed et sipassim Synagoga adiretur.Hempe,
ditus Petavius, conjccturas mcas afferrem. Putarem etiam a proselytiset gentilibus. Nec improbat Euse-
quippe irofsatprjv illam quae sub Senlio Salurnino bius in Ecclesia Christiana eliam laicos 6(xiXefv,
factaest,camdcm esse cumdescriplioneQuirini. Prae- modo id liat Trj tou TtposoTcoTO? ijjoTCTeia. RiG.
sidem fuisse Saturninum conjicio, Quirinum prq- (il)Quoniam in potestate erat sermo cjus. Hec
curalorem. Juslinus quippe hoc eum nomine indi- esl, potens erat sermo ejus. Lucas, ln\ toi? X^yoi;
gitat Apol. II : 'Ex\ Kuprjvfou tou utAETEpou iv 'IouSafa Trj; ydtpiTo;. RlG.
-;o'jtou y£vo J.ivou ey.Tpo;:ou.
t
Sub Quirino vestro in Ju-
401 LIB. IV AOV. MARCIONEM. 402
Quid nobis cl libi? se deplorans, el sorli suae cxpro- A quidem violentia plenum , detentus et captus, Ct
brans quam jam

: videns, adjicit : Venisti perdere ad praecipitium usque protractus, admiserit. Nam
Adeo judieis et ulloris, et ut H7*S ita dixe- etsi per mcdios cvasit, sed anie jam vim expertus,
rim, sa:vi Dci Filium agnoverat Jesum, non optimi ci postea dimissus; sci icet soluto, uti adsolet, lu-
illius et Quorsum bunc
perdere el punire noscicntis. mullu; vcl ctiam irrupto, l\7l\ nou tamen per ca-
locum praemisimus? ut Jesuni ct ' 1 a d.omoiie non liginem eluso, quae oulli omnino lactuit soccidisset,
alium doccamus agnitum, et a scmetipso non alium si fuisset.
coiiformalum (|uam Creatoris. Atquin, inquis, incrc-
Tangerc enim et tan?i, (1!> oisicorpus, nulli potest res,
puit illum Jesus. Plane ut invidiosum, et in ipsa
r,a
confessiono petulantem, et malc adulanlem; quasi ctiam saecularis sapiontia; digna scntenlia esl.Ad
keec essct summa gloria Christi, si ad perditionem sunimam, et ipse mox tetigit alios, quibus manus
(lanioniiiii venisset, ct non potius ad hominum imponens, ulique senliendas , beneficia medicina-
saliilom; qui ncc discipulos dc subactionc spiri- rum conferebat tam , vera , tam non imaginaria,
tiiiun, scd dc candida salutis (18) gloriari volebat. quam eraht por (|uas conferebat. Ipse igitur est
Aut cur cum incrcpuit? Si quasi mcntitum in totum, Christns el lsai.e, remcdiator valeliidinum. Uic, in-
ergo non nec Dei sancius omnino. Si " quit (Isa. liii, 4, imbecillitatcs nostras aufert, et
fuit Jcsus,
quasi ex parte meniitum, «piod cum Jesum quidem languores portat. 1'ortare auicm Graeci etiam pro
ei sanctum Dei, sed Greatoris existimassel, injus- eo solent ponere, quod csl tollere. Suflicil interim
tissime increpuit lioc seutientem, quod sciebat sen- mihi generalis repromissio. Quodcumque curaverit
liendum, et hoc non existimantem, quod ignorabal Jesus, mcus est. Veniemus lame i et ad species cura-
cxistimandum :>'\
aliiim Jesum, ct alterius Dei sanc- tiouum. Caetcrum, et a daemoniis liberare, curalio
tiiin. Quod si verisiiniliorcm statum non liabot cst valeludinis. Ilaque spiritus nequam, quasi ex
increpaiio, nisi quem nos interpretamur, jam erô forma jam prioris exempli cum teslimonio cxccde-
et dsemon nibil mentitus cst, non ob mendacium bant vociferantes : Tu cs Filius Dei. Cujus Dci,
increpitus : ipse enim eiat Jesus, praelerquem vel hic pareat. Sed proindc increpabantur, et jube-
alium daemOH agnovissc non potcrat; cl Jesus eum bantur tacere. Proinde enim Cbrislus ab homini-
conlirmavit, qiiem aguovcral dffimon, dum non ob bus, non a spirilibus immundis, volebat se Filium
mendacium increpat daemonem. Dci agnosci. Ille Christus dtmtaxat, cui hoc con-
gruebat; quia praemiserat per quos posset agnosci,
CAPUT MII.
et utique digniores praedicatores. Ill.us erat, pra'-
Nazaraeus vocari babebat sccundum propheiiam conium immundi spiritus respuere, cui sancti abun-
Christus Creatoris unde el ipso nominc nos Judaei
:
dabant. Porro, qui nunquam fueral anuuntiulus, si
Nazaraeos '" appellant per eum. Nam et sumus, timcn volebat agnosci (frustra autem venerat, si
de quibus est (Thren. iv, 7) : Nazarari exalbati nolebal), non esset aspernalus teslimonium alienae
siuii super invcm. Qui scilicet rctro luridati de- rt cujuscumque substantiae, qui proprisa non habe-
linquentiae macuhs, ct nigrati ignorantiae tenebris. bat, qui in alior.a desccndcral. Jam nunc ot qua
Chrislo autem appellatio Nazarsei competitura erat destructor Crealoris, nibil magis geslisset, quam a
ex infantiae latebris, ad quas apud Nazarelh des- spiritibus ipsius agnosci, et divulgari prse timore,
cendit, vitando Archelaum Blium Herodis. Hoc ni>i quod Marcion Deura suura timeri negat, de-
proplerea non oraisi, quia Christum Marcionis fendens bonuni non timori, sed judicem apud qucm
opo*tuerat omne commerrium ejerasse etiam 16- sint materiae timoris, ira, ssevitia, judicia, vin-
corum familiarium Chrisii Creatoris , babentem dicla, damnatio. Sed et daeraonia timore utique
lania Judaeae oppida , non iia Christi Creatoris cedebant. Ergo timendi Dei Pilium confitebantur,
per prophctas emancipata '
'. Caeterum, propheta- occasionem habitura non cedendi, si non timendi.

riim erii Christus, ubicumque aecundum Prophetas El ille jussu el increpitu ea expellens, non suasu
invenilur. Ei laroen apud Nazaretfa quoque nihil D qna bonus, timendura sc exhibebai. Aui nuraqoid
novi notalur preedicasse, dum alio raerito unius ideo increpahat, quia limebatur nolens limeri? El
proverbii (Luc. iv, 23) ejectus refertur. Hic primum quomodo ea quod
volebat excedere , nisi limore
inaiius ei injectas animadvertens, neccsse habeo non faeerenl '.'
Cecidil ergo in neeessiiatem, qua
jam de subsiantia ejus corporali pra6nire,
quod disparera se naturse suae agerel : cuoi posset ul ho-
non possit phantaama credi qui contactum, el ,
nussemel eis parcere. Cecidil el in aliam prseva-
Variee lectiones.
''
El omitt «/.&« Ut Scml. 59 .Kstimandiim Sciul. W Na/arenos Seml. c '
ManeipaU Jun.
Commentarins.
(48) candida salutis. Vestera intellige, niai
/),
c
(19) Tangere enitn ct tangi, elc Hlud idem,
m.ivis eum Rhenano, candidam substantive usur- 5 de Anima attulit, ui corpoream ibi astrueret. Ila-
pan. a Romanis illud vulgo petilur, apud quos betur autem apud Lucretium (De Rerum Nat. lib. i),
nonorum petitores candida veste induebantur, unde adversns cujus deliria disputal Lactantios. lib. vu
^candidau.LtPa. /„,,„. /, J; , i. i: p n .
403 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES I, POLEMIGA. 40i
ricalionis no'am; cum sc a dremoniis quasi Filium /) nis dcliclis commaculati; cum qualibus cl Aposto-
Crcaloris sustineret limcri, ut jam non propria lus (1 Cor. v, 11) cibum qnoquc velat sumere : par-
poteslate expellcret dsemonia, sed per Creatoris ticipari cnim stigmata delictorum, quasi ex conla-
auctontatom. In soliludinem procedit. Solemnis gione, si quis so cum peccatore miscuerit. Itaque
el hujusmodi regio Creatoris. Oportebat sermonem Dominus volens allius intelligi Legem, per carna-
illic quoquc videri in corj ore, ubi egerat aliquando lia spiritalia significantem , ct hoc nomine non
et in nube. Competebat et Evangelio habitns loci, destruens, sed magis exstruens quam portinontius
qui placuerat et Legi. Capiat itaque jucunditatem volebal agnosci, leprosum, a quo elsi homo
letigit
solitudo, hoc Isaias (xxw, 1) promiserat. Detentus inquinari potuisset, Deus ulique non inquinarctur,
J$7'l a turbis : Oportet me, inquit (Luc. iv, 42), inconlaminabilis scilicet. Ita non pra?scribetur illi
annuntiare regnum Dei. Ost^nderat
aliis civitatibus quod dobueril legem observarc, et non contingere
jam alieubi Deum suum? Non puto adhuc usque. immundum, quem contactus immundi non erat in-
Sed dc eis loquebatur, qui alium quoquo Dcum qiiinaturus. Hoc magis meo Chvisto competere sic
noverant. Nec hoc credo. Ergo si nec ille alium docco, dum luo non comrctcre demonstro. Si enim
Deum credidernl, ncc illi noverant praHer Crealo- ul a-mulus legis letigit leprosum, nihil facicns
rem ejusdem Dei regnum portendebat, qucm solum o p"-pecep'um legis per contcmptum inquinamenli. ,
scicbat notum eis qui audiobant. quomodo ))0ssel inquinari, qui corpus non habebat
quod inquinaretur? phantasma enim inquinari
CAPUT IX.
375 non posset. Qui ergo inquinari non poterat
Dc tot generibus operum, quid utique ad pisca- ut phantasma, jam non virtutc divina inconlamina-
luram respcxit, ut ab illa' in apostolos sumeret Si- bilis crit, sed phantasmalis inanitate : n^c con-
monem ct filios Zcbedjei? non cnim simplex fac- tempsisse videri potest inquinamenti:m, cujus ma-
tum videri potcst, de quo argumentum processu- teriam non habebat : ila nec legcm destruxisse,
rum erat, clicens (Ltic. v, 10) Petro trepidanti de qui inquinamentum ex occasione phanlasmatis,
copiosa indaginc piscium : Ne time, abhinc enim nnn ex ostenlatione virtutis evaserat. Si aulem
homines eris capiens. Hoc enim diclo, inlellectum Elisaeus, prophetes Creatoris, unicum leprosum
illis suggerebal adimpletae prcphetiae, se eum esse Naaman syrum ex tot leprosis israelilis emcndavit
qui per Hicremiam pronuntiarat (Jerem. xvi, 16) : (IV Heg. v, 14), nec hoc ad diversitatem facit
Ecce ego mittam piscatores multos, et piscabuntur Christi, quasi hoc modo mclioris, dum Israolitem
illos; homines scilicet. Denique relictis naviculis P loprosum emundavi't C2 cxtraneus, quem suus do-
secuti sunt cum ipsum intclligentes, qui coeperat
; minus emundare non valuerat; Syro facilius emun-
facere quod edixerat. Aliud est, si adfectavit de na- dato, significato 63 per nationes emundalionis m
viculariorum collegio allogere, habilurus apostolum Christo lumine earum, quse septem macnlis capi-
quandoquc nauclerum Marcionem. Prsostruximns talium delictorum (21) inhorrent, idololatria, bla-
quidem adversus Antithescs, nihil proficere propo- sphemia, homicidio, adulterio, stupro, falso testi-
sito Marcionis, quam putat, diversitatem Legis et monio, fraude. O ua P ro P ter septies quasi pcr sin-
Evangelii, ut el hanc a Creatore dispositam, deni- Jordane simul ut touus 64

gulos titulos in lavil, et
quc praxlicatam repromissione 65 cxpiationem 66 quia unius

in novae lcgis et hebdomadis caperet ;
novi sermonis et Novi Testamenli. Sed quoniam lavacri vis et plenitudo Christo soli dicabatur, fac-
attentius argumentatur apud illum suum nescio turo in terris, sicut sermonem compendiatum, ita
quem auvTaXaimopov (20), id cst commiseronem, et lavacrum. Nam et hoc opponit Marcion, Heli-
cl auij.[j.iao6[j.Evov, id ost, coodibilem, in leprosi speum quidem materia eguisse, aquam adhibuisse,
purgationcm, non pigebit ei occurrere, ct in pri- et eam septics ; Christum vcro verbo solo, ct hoc
mis figurala; legis \im ostendere quae in exemplo ; semel functum C1
, curalionem siatim repra?srn-
lcprosi non contingendi, imo ab omni commercio Q tassc. Quasi non aud< am ct verbum ipsum in sub-
submovcndi communicationcm prohibebat homi-
, staniiam Creatoris vindicarc. Nullius rci non ille
Varia3 lectiones.
62 Emundat Seml. 67
°3 Significat Seml. 6 ''
Toties Rig. Venet. 65 Canerct Rig. Venet. 66 Et inser. Seml.
Functo Seml.
Commcntarius.
(20) Apud illum suum ncscio quem, elc. E mar- rium et stuprum ad luxuriam, falsnm teslimonium
ginc in trxtum irrepherunt interprctationes Gr?eca- et frans ad avaritiam ; sed restabunt prseterea, in-
rum vocuui. Le Pr. vidia, gula, et acedia. ex his enumera-
Trh autem
(21) Septem
maculis capitalium delictorum. li* adulterium fraudem, homicidium, Cyprianus
,
Longe aliam habcs quam quac communitcr tradilur ftiam inter mortalia crimina ponit, 'ib. de Bono
seplem capitalium delictorum enumeration^m, utpote Patientice. Aucior deni.)uo lib. de Pudiciiia, eaden)
cum hic enumcrentur idololatria, blasphemia, homi- ista inter graviora et rxitiosa, imo et mortalia nu-
cidium, adultcrium, stuprum, falsum ;cslimonium, merat, pra-ler falsum testimonium, cujus leco ibi
el fraus. Quorum idololalria et blasphrmia possunt ncgationem addit fornicationem illic appellans,
,
ad bUpeiLiain refcrri, homicidium ad iram, adulte- quam hic stuprum morc suo. Pam.
405 LIB. IV ADV. MAIlGlONEM. i06
polior auclor, qui prior. Incredibilc planc, ul po- A advenil. 1'roinde si ut sciens omncrn qui lcpra li-
teslas Creatoris vcrbo rcmedium vitii unius opc- beratus cssct iia facturum, ideo praecepit munus
rata sit, qu83 verljo tantam mundj tnolem s imel offerre, potuitetnoo praecepisse quod sciebat ultro
protulit. Undc magis dignoscitur Ghristus Creato- lulurum. In vanum orgo dcsccndit quasi legcra
ns, quam cx verbi polestate? Sed idco alius Chri- destructurus, cum cedit obseeutoribus legis. At-
stus, quia aliter quam Helisaeus, quia potentior quin quasi scions forinain corurn, magis ab ca
dominus famulo suo. Quid constituis, Marcion, avcricndos praevenire debuerat, si in boc venerat.
proinde ros agi a scrvis, qucmadmodum alj ipsis Cur crgo 7;i
non tacuii, ut bomo b lo sno arbitrio
dominis? Non limes nc in dcdecus tibi vertal, si lcgi obedirct? tunc cnim ali.piatonus possel vidcri
idco Christum uegas Crcatoris, quia polcnlior fuc- patientiae suae praestitisse. Sed adjicit eliam aucto-
nt famulo Creatoris, qui ad Elisaei pusillitalem ritateno suam exaggeratam tostimonii pon lcrc. Cu-
tnajor agnoscitur, si tanicn major ? I'ar cnim cura- jus jam testimonii, nisi legis assertae ? Certe nibil
lio, licet distct opcralio. Quid amplius praestilil interest quomodo firmaverit legem, sive qua bo-
tuus Chrislus, quam meua Elisaeus? Imo, quid manus, sive qua supervacuus, sive li 77 qua patiens,
gnum pneslitil lui Christi vcrburn ? cum id praesti- sive qua inconslans, dum tc, Marcion, <lc gradu
tent quod Secundum haec, c;c- o pellam (22). Eccc praecepit logem irapleri. Quo-
fluvius Crcatoris.
tcra quoquc occurrunl. Quanlum enim ad gloii;e cumque modo praecepit 14 colom potuit ftiam illam ,
bumanae aversionem pertinebat, veluil cum divul- pnemisisse (Matth. v. 17) senlentiam Non veni :
gare quantum l%7i» aiitcm ad lutelain legis, jus-

: legem dissolvere, sed adimplere. Quid orgo tibi fuit
sit ordinem implcri : ]'<uic, ostemle lc sacerdoti, e/ dc Evangelio erasisse quod salvum est ? confessus
offer munus quod prascepit Hloyses. Argumenta cs cnim prae bonitate fecisse illum, quod negas
enim figurata utpote '" !
prophetae M lcijis adbuc dixissc. Constal er«o dixissc illum, quia cl fccit
iu suis imagioibus tuebatur, qutB signilicabant ho- et tc potius voccm Domiui (23) dc Evangelio era-
miiietnquondam peecatorem, vorbo mox Dci cma- sissc T ->, quam nostros iojecisse.
culalum, offerrc dcbcrc munus Deo apud tcmplum,
oralionem scilicet et actionem graliarum apud lic-
CAPLT X.
clesiam, per Christum Jesum calholicum Patris sa- Curatur et paralyticus ilAtc. v), ct quidcm in
ccrdotcm. Itaquc adjecit : Ut sit vobis in testimo- ctciu spcctante populo. Videbii enim, inquil Isaias
nium ; quo lestabatur se lcgem non
sinc duhio, (xxxv, 1 seqq.), populus sublimitatem Domini, ct
dissolvoic, sed adimplere
;
qua leslabatur seipsum P gloriam D>'i. Quam sublimitaiem et quam gloriam
esse, i|ui morbos et valeludines corum suscepturus Convalescite manus dimissce,ei genua dissoluta.Eoc
annuntiabaiur. Hanc tam 70 Non otiose
congruentem et dobi- erit paralysis. Convalescite nec timete.
lain interpretalionem testimonii adulator Christi iterans, Convulcscite ; nec vaue subjungens,
sni Marcion, sub obtoniu mansuetudinis et lenitatia timete : quoniam cum redintegralione menibrorum,
quaeril excludere. Nam et bonus, inquit, praeterea virium quoque repraesenlationem poliicebatur :
sctens omuem, qui lepra esset liberatus, aolemnia Exsurge,et tolle grabatum tuum ; et animi vigorem,
lcgis cxecuturum, ideo ita praecepit. Quid tum? ;td non tiniondos qni dicturi eraul : Quis dimittet
Perseveravitne io bonitate, id est, permisaione le- peccata, nisi solus Deus f Habea iiaque jam et spe-
gia, an noii ii Si oniin
bonus perseveravit, nun-
•>
ciaiis dispunetam propbetiam,
medicinae eorum et
qiiam ' destruclor erit legis, nec Doi aUerius babe- quae medicinam Buni secuta. Pariter el dimissorem
hiiur, eessante legis destructione per quam alteriua deliclorum Christum rocognosce apud eumdem
Dei vindicatur. non perseveravit bonus destru-
Si propbetam Quoniam, ~\: inquil [Isa. i.m. 12), in
endo posiea legem, falsum ergo teslimonium postea plurimis dimittet delicta eorum,et delicta
nllocavit apud illos in curatione leprosi deservil :
ipse aufert. Nam ei in priore ::
{Isa. r, 18), ex ip-
oiiim bonitaiem, dum destruil legem. Malus jam, D sius Domini persona : Etsi fuerint delicta vestra
quando legis c\ rsor, si bonua, cum legis indultor. tanquam roseum, velut nivem exalbabo; et sit
Sed et eo quod indulsit legi obsequium, bonam le« quam cocdnum, velui lanam exalbabo. ln ro
|em confirmavit. Nemo enim malo obsequi pati- saoguinem ostendena prophetarum ; in coccino
tur. Ergo ei sic maliis, aj obsequium mahe legi Domini, ul clariorem. Ktitm Michaeas [Mick. \n.
indulsii ei sic deterior, bonae legis destructor Quis Deus quom
;
si
18 el 19] de venia deUctorum :
Varise lectiones.
Utputa Seml. '•' Propheta Seml. prophette Jun. "" Totam Par. 7l Aut non SemU "•-
No iam Sem
'.uim Seml. m praecipit al.
Eradicasse Seml. 7l Quomodo Seml. " Primore ol.
••• ''
Comraentarins.
(M) De gradu pellam. Objeclionem tuam illam (23) /),• Evangelio erasisse, etc. Ob corruplum B.
ms-iolvam, quae bonum Deum legem
indulsisse di- Lucae in omnibus fere Evangeliura; et inlcr alia,
cis, et malum abstulisae:
disputat enim acerrime can. iv, de quo hic quaeslio. Lb Pa.
couirj lias tmmanitalcs tiic scriplor. I.ic Pr.
lu, c.rimcns iîiquitates, ct prceteriens injustitias re- A babebualur, Deus et homo, si non virgo sit mater.
siduis 7;!
hivrcditatis tuce 10 ? Non tenuit in testi- Habebit enim virum, ut virgo non sit; cl ha-
monium iram suam, quia voluit misericor-
(24) liendo viium, duos patres facict, Dcum cthominem,
diam no Avertct 81 et misercbitur nostri. Demerget Talem,
. , ei qui et Dei ct hominis csset filius. si forte,
delicta nostra, ct dcmergctin profunda maris pec- Castori aut Hcrculi (27) nativilatcm tradunt fabu-
cata nostra. Sed etsi nihil tale in Christum fuisset lae. Si hac ita d.stinguuntur, id est, si ex matrc fi-
praedicalum, haberem hujus benignitatis exempla in lius est hominis, quia cx palrc non est; ex malre
Creatore, promitlcnlia mihiet in Fdio Patris affeclus. auicm virgine, quia non ex palrc hominc hic eril ;
Vidco Niniviias scolerum veniam consecutos a Christus Isaiae, qucni concepturam virginem ptae-
Creatore, ne dixerim tuuc quoque a Chrislo, quia di;at. Qua igitur ratione admiilas filium hominis,
a S7&
primordio egit in Palris nominc. Lego ct Maicion, circumspicere non possum. Si patris ho-
Nalhan prophetam agnoscenti David deliclum suum minis, negas ti79 Dei filium ; si et Dei, Herculcm
in Uriam dixisse (// Ileg. x, 13) : Et Dominus de fabula facis Cliristum : si matris tantum homi-
circumduxit delictum tuum, et non morieris nis, meum concedis ; si neque inalris 8G hominis,
proindc el (/ Rcg. xxi) Achab regem, maritum Jeza ergo nullius hominis est iiiius, ct necesse est men-
bel, reum idololairiae et sanguinis Nabuthae, veniam •» dacium admiserit, qui se quod non crat dixit. Unu Ni
meruisse, pcenitentiae nomine ; Joiiaihnn, filium Sau- potesi angus.tiis tuis subvenire, si audeas aut Dcuin
lis, resignati jejunii (23) culpamdeprecatione delesse tuum patrem Chrisli hominem quoque cognomitia-
(/ Reg. xiv). Quid de ipso populo retexam, totiens re, quod de .Eone sl fccit (28) Valeulinus aul vir- ;
dclictorum indulgentia reslitulo ? ab eo scilicet ginem hominem negare, quod ne 88 Valentinus

Dco, qui (Ez-cch. xxxiir, 11) mavult misericordiam quidem fecil. Quid nunc, si ipso titulo filii hominis
quam sacrificium, ct pcccaloris pcenitcntiam quam censctur Christus apud Daniclem ? nonne sufficict so
moitem. Prius est igitur, ncges Crealorem indul- ad probationem prophetici Cliristi ? Cum enim id se
sisse ahquando delicta ; conscqucns °2
, ut ostendas appellat quod in Chrislum pradicabatur Crealoris,
nec in Christum suum tale quid eum praedicasse : siue dubio ipsum se prastat intclligi, in quem prae-
et ita probabis novam istum Chrisli novi scilicet dicabatur. Nominum communio simplex 90
, si for-
benignitatem, si probaveris, nec parem Creatoii, te, videri potest, et tamcn, nec Christum, nec Jcsum
ncc praedicatam a Crealore. Sed et peccata dimit- vocari debuisse defendimus, diversitatis conditio-
tere an ejus possit esse, qui negctur lencre ; et an nem tenentes. Appellatio auu.m quod est filius ho-
ejus sit absolvere, cujus non sit etiam damnare ; P minis, in quantum ex accidenti obvenit, in lantum
ct, an congruat cum lguoscere, quem nihil sit in difficilo est ut et ipsa concurrat super nominis cou-
admissum : alibi jam congressi (26), malumus ad- munionem. Ex accidenli euim proprio 91 cst, maxime
monere 83 ,
quam retraclare. De lilio hominis du- cum causa convenil cadcm, [>er quam devenial iu
plex est nostra praBscriptio, neque mentiri posse communionem. Atque adeo si cl Chrislus Marcionis
Christum, ul se filium hominis pronunliaret, si natus cx homine diceretur, lunc et ipse capcret ap-
non vcre erat ncque filiuni hominis constitui, qui
; peliationis communionem, et esscnt duo filii homi-
non sit natus ex homine, vel patre vel matre at- : nis, sicut el duo Chrisli, cl duo Jesus. Ergo cum
que ila disculienduin, cujus hominis filius accipi appellatio propria cst cjus, in quo habet causam,
dcbeat, patris an matris. Si ex Deo Patre cst, uti- si 92 alii vindicclur, in quo communio nomini>,
est
que non 8i ex homine : si non etex homine, superest non etiam appellationis, suspecta jam fit commi.nio
ut ex homine sit matre : si cx homine, jam apparet nominis quoque in co, cui vindicatur sine ciusa
quia ex virgine. Cui enim homo 85 paler non datur, communio appcllationis ; et scquitur ut unus idem-
nec vir matri ejus deputabitur ;
porro, cui \ir non que credatur, qui et nominis appellaiionis capacior
deputabitur, \irgo est. Caelerum, duo jam patrcs invenitur, dum alter excludilur, qui i.on habct ap-
Variae lectiones.
78 Residuas
Par. 79 El inscr. Seml. so Voluit et misericordem Scml. quod nec sensum habet, nec cum :
LXX convcnit. 81 Advertel Jun. revertetur, secundum LXX. 82 Est add. Seml. Obcrth. 83 Maluimus Venet.
Oberth. 8i Est inser. Seml.Oberth. 85 Homo omitt. Seml. Obcrth. 86 Patris Yenet. Seml. Obert. S1 De eo
nec al. ss Nec Seml. Obcr. 89 Sufficit Seml. Ober. 90 Duplex Jun. 91 Propric Jun. 92 El inser. Seml.
Coinmentarius.
(24) JXon tenuit in testimonium. Hic, ut aliis in r» (26) Alibi jam congressi. Est locus lib. i, c. 26.
locis,
cis, sequitur Tetlullianus versionem
seq inter- LXX (27) Castori aut Herculi. Uterque Jovis filius :
pretum, qui, cum legissent per lamed vocem He- Castor, ex Leda Tyndari conjuge Hercules, cx ;
bream ~i'b q«a3 per lehad legi debuisset, tcripse-

Alcmena Amphilryonis. Rhen
runt hoc loco, ilc, [xapxOpiov (in tcstimonium), ubi (28) Quod de Monc fecit Valentinus. In angus-
v.% afa)V3 (in mternum) scribere reclius potuissenl. tias sunimas redaclnm Marcioncm sublevare vtde-
Edd. tur, subterfugiumque illi suppeditat, quasi idem ac
(25) Jonathan filiun Saulis, resignatijejunii, etc. Valentinus scnttrel, qui Jesum quem et Christum
Hesignatum vocat jejunium inlrartum dederat ; vocabat ex aeonibus composilum aiebal. At ex illo
enim Jonathas iccasionem violandi jejunii, cum loco illum postea acriter dejicit. Le Pr.
mel ori suo admovit. Le Pr.
409 LIB. IV ADV. MARCIONBM. ilfl
pellationis oommuriionom, carcns causa; noo alius A deducit, quasi ab adversario legis allccium, cx-
crit capacior utriusque, quam qni prior, et nomcn traneum Logis, et Judaismi (30) profanum. Excidit, ei
sortilus est Clni-ti, et appellationcm filii hominis ;

vel de Petro, Legis homine, et tamen non tantum
Je«U8 scilicct Crcitoris. Ilic erat visns Babylonio allecto, s. d etiam lestimonium consecuto agnilionis
regi ilinii. iii) in fornaco cum martyribus suis quar- preestitae a Patre (Matth. wi, IT). Nusquam legerat
ius, tanquam filius hominis ; idem ipsi 93 Danieli iuinen, ct spcm, < t exspectationem natiouum prae-
(Dan. vn) revelatus directo Fillus hominis, veniens dicari Christum. Atquin probavit potius Judaeos, di-
cum ccelinubibus judex, sicutet Scriptura dcmons- cendo itSl (Luc. v, 31), medicum sanis non essc
Iral. Uoc dixi sulliccre potuisse dc nomin tlione necessarium, sed male habentibus. Si enim maleva-
prophetica circa lilium hominis. Sod pius mihi lentes voluit intelligi ethnicos et pubUcanos quos
Bcriptura corif.Ti, ipsius itHO scilicet Domini in- allegebat, sanos Judaeos confirmabat, quibus medi-
lerprctatione. Nam cumJudsei solmnmodo hominnn cum uecessarium negabat. Hoc si ita est, male
ojus inluenlcs, necdum cl Ueum certi, qua Dci descendit ad Legem doslruond im, quasi ad malam
tyuoquc Filium, merito relraclarent non posse ho- valetudinem remediandam, in qua qui agebant,
ininrm delicta dimittere scd Doum solum, cur non h.iie valebant, quibus medicus necessarius non
jecundnm intentionem oorum dc homiae ois rcs- » crat. Quale c>t a tem, ul similitudinem medici
pondit M (Luc. v, 24), Habere ewn potestatem di- proposuerit, ncc impleverit? Nam sicut sanis mc-
mittendi di/tcla, quando ci filiwm ftomtn&nominans, dicum nemo adhibet, ita ncc in lanium w exlra-
hominem nominarel? nisi quia ideo ipsa voluit oos neis, quanlum est homo a Deo Marcionis, suum
appellatione Filii hominis cx instrumenio Danielis habens et auctorcm et prolcctorcm, et ab illo po
repercutere, ut ostenderet Deum ,jr'
ct bominem liusmedicum Christum. Hoc simililudo praejudicat,
qui delicta dimitler. I; iilum scilicet solum filium ab eo magis praeslari medicum, ad quem pertinent
bominis, apud Uaniclis prophetiam consecutum ju- qui languent. Dnde autem el Joannes venit in me-
dicaudi poteslatem, ac per eam utique et dimittendi diuui ? Subito Cbnslus, suhito et Joannes. Sic suut
delicta : qui enim judicat, ct absolvit; ut, scandalo omnia apud Marciooem, qUae suum et plenum ha-
isto discusso per Scripturae recordationem, facilius henl ordinem apud Crcatorcm. Sed de Joanne c;e-
cuni agnoscerent ipsum esse lilium hominis, cx lera ahbi ad praeseutes enim
; quosquc articulos ,J,J
ipsa peccatorum respoudendum cst. Nunc illud tuehor, ut demon-

remissione. Denique, nusquam
adhuc professus hominis, sirem ci
est (29) Joannem Christo, et Cbristum Joanni
sc filium quam
in is'o loco primum, in quo primum peccata dimi- p couvenire, utique prophetae Creaioris, qua Chri-
sii, nl est, in quo primum judicavil, dtun absolvit. sium Creatoris; atque ita erubeseat haereticus,
Ad luec quodcumque diversa pars 1'ucrit argumen- Joannis ordinem fruslra frnstiatus. Si enim nihil
tala, quale sii, dispice "\ Nam in illam necesse est onmino adminislrassct Joannes, secundum Isai.un
;
amentiam lendat, ui el filium hominis defendat, (xl, 'S) vociferator in solitudincm, et prseparator
nsc mendacem eum faciat; et ei homine negel viarum Dominicarum, per denuniiationem ct lau-
nauini, ne lilitmi virgioia concedat. Quod si et daiioneni poenitentiae; si non etiam ipsum i'.ier
auctoritas divina, et rerum natura, et communis caetcros linxisset, ncmo discipulos Christi, mandu-
,j7
sapientia non admillunt inaa liam haereticam, oc- cantes el bibenles, a.l formam discipulorum Joannis
1 i io est et bic interpeliandi quam breviasimc de aasidue jejuuantium el oranliuni provocassel : quia
sobstantia corporia adversus plantasmata Marcio- si qu i diversiias siaret i ler Christum Joannem,
el
nis. Si naius cx homine est, ui filius bom nis, cor- et gregeni utriusque, nulla es el comparaUonis ex-
i'tis ex corpore est. Plane facilius inveniaa bomiuem aciio, vacarel provocalionis intentio. Ncmo cnim
naiuiii cin babere yel cerebrum, sum
n.iii sicui i| miraretur, et nemo lorqueretur, si diversae divini-
Marcioncm, quam corpus, nt Christum Marcionis. titis aemulaa praedicationes, .le disciplinis quoqne
Atque adeo inspice cor Poniici aul cercbrum. ^ inler se non convemrcnt, non conveni< ntes prius
CAPDT \l. de auctorilatibus disciplinarum : adeo Joannis eral
Publicanum allectum a Domino in argumentum Christus, el Joaones Chrisli; ambo Creatoris, it
Varioe lectiom 5,
|li m ipsc Seml. Obert. "' Respondebil Venet. Rig. ''•

Bum al. w lospice Seml. Obert. •'•
ln inser. Seml.
Uoert. '•'•'
lii quantum Jun. " Enim abest Rig. Fran.
Commentarius.
Denique nusquam adhuc orofessus est, etc. illa Christi aote istud miraculum, Biculi cooten-
oquuur /Vuctor do Ivvangelio Lucae soliimmodo, dunt qui Concordiam scripserunt evangelicam «n ,
ecmidum qnod in isto loco primum urofessus est posterius, quod indicare videtur Auclor aliis dis- ,
se tiiium hommis. Nam
si de Evangeliis omnibus putandum rclinquo. Pam.
oquamur, ante hoc miraculum recensel
D. M«t- Extraneum
(30) Legis et Judaismi, etc Bxtra-
lurusfvtii, 20) illud Christi
Filiusautem hominis : neum ul Bupra cum genitivo plus semel conjuoxil.
nonaaoetuHcaputrecUnetyQôd primura repeUtur Hic eiiam dixit, Judiisrai profanum, iolHligeos a
>ncm i\. 58. utrum autom
priua eontigcrint ve ba Judaeis rejeclum velul exsecrabilem. Kut \.
ambo dc Lege et prophelis, prajdicalores cl ma- A veleri, id est, priori .Evangelio pannum haereticae
gislri. Scd cl Cliristus rejccissel Joannis discipli- novitatis assuisli. quo In 10 alter n creator (vebm
nam, ul Dei altcrins ; et discipulos defendisset, ut disccre)cum pcr Jcremiam (iv, 4) praecepit : Novate
merilo aliter incedentes, aliam scilicet ct contra- vobis novamen novum, nonne a vetcribus averlit ?
riam inilialos divitiilatcm. At nunc liuniililer rcd- Cum pcr Isaiam (xliii, 18) cdicil : Vetcra iransie-
ilcns rotionem, quod non posscut jejunarc filii runt, ecce nova qum ego facio, nonne ad nova
Spousi, quamdiu cum cis esset Sponsus ;
poslca convertit ? Olim hanc statuimus dcstinalionem pri-
vero jejunaturos promittcns, cum ablatus ab eis stinorum a Creatorc potius repromissam, a Chrislo
Sponsus essei; nec discipulos defendit, sed polius exhiberi, sub uuius ct ejusdcm Dei aticlorilate,
cxcusavit, quasi non sine ratione rcprchcnsos ; HH'i cujus sint et vetera et nova. Nam et vinum novum
uec Joannis rejicit disciplinam, scd nidgis concessit, is non committit in veteres ulres, qui el veltres
lempori Joannis eam prajslans, ut '
tempori 2 suo utres non habucrit ; et novum additameiitum nemo
eam deslinaus; rcjecturus alioquin eam et deicn- injicit vcteri vestimento, nisi cui non defuerit et
aemulos ejus 3 si non jam quae vctus vestimentum. non faeiendum
surus ipsius fuisset Ille facit quid, si
crat. Tcneomcum Christum, etiani

4 non est, qui non liabeat unde faciat, si faciendum
in nomine
.
Sponsi, quo Psalmus (Psal. xviii, 5)

de Ipse D essct. Itaque 12 si in hoc dirigebat similituJinem, :
ianquam Sponsus egrediens dc ihalamo suo a ut oslenderet se Evangelii novitatem separare a :
summo cccli profectio cjus, ct deversio cjus (31) ud Lcgis vctustate, suam dcmonstrabat, et illam aqua
summumusque ejus. Qui etiam per Isaiam gaudens «583 separabat, alicnorum separatione non fuisse
ad Pairem Exsultet, inquit (xli, 10), anima mea
: notandam, quia nemo alicnis sua adjungit, ut ab
iu Domino ,induit enim me indumentum salutaris, alicnis separare possit. Separalio per conjunctionein
et tunicamjucunditatisvelut Sponso: circumposuit capit, dc qua quae 13 separabat, uno
lit. Ita, et in
mihi mitram velut Sponsce In se cnim 5. 6 el Ecclc- ostendebat fuisse, sicut et fuissent, si non separa-
siam depulal, de qua idem Spiritus ad ipsum (Isa. rcl. Et tamen sic concedimus separationem istam
xlix,18) : Et circumponcs tibiomnes eos, velut or- pcr reformationem, per ampliludinem, per proie-
namentum Sponsm ^. H;;nc sponsam Christus sibi clum, sicut fruclus separatur a seminc, cuin sil
eliam 8 pcr Salomoncm ex \ocalione gonlium ac- fructus ex scmine : sic et Evangelium separatur a
ccrsit. Siquidcm legisli (Cant. iv, 8) : Veni, sponsa, Legc, dutn provehitur ex Lege : aliud ab illa, sed
dc Libano. Eleganter Libani utique montis men- notialienum; diversum, sed non contrarium. Nec
lione injecta, qui thutis vocabulum est peues Q forma sermonis in Christo nova cum : simililudines
Guecos (32), de idololatria etiim sibi sponsabit objicit, cum qua.stiones refulat, de scptuagcsiino
Ecclesiam. Nega nunc demenlissimum, lUarcioii.
le sepiiuio venit Psalmo : Aperiam, inquil, in parabo-
Ecce lcgem tui quoque Dei impugnas Nuptias non : lam os nieum (33), id est similitudinem : eloquar
conjungit, conjunclas non adtn ttit ncminem Lin- problemata, id est, edisseram quresliones. Si ho-
gun 9 nisi ccelibem aul spadonem, morti aut r<.- nnncm alterius gentis probare voluisses, uiique de
pudio baptisma servat. Quid ilaque Christum ejus proprictate loqucla. probares.
Sponsum facis ? Illius hoc nomcn esl, qui maseu-
lum ct feminam conjunxit, non qui scparavil. Er-
CAPUT XII.
14
rasti in illa ciiam Domini pronuntiatione, qua vi- De Sabbalo quoque illud pracmitto, nec hanc
dclur nova ct vctera discerucrc. Inflalus es utribus qusestionem consistere potuisse, non Dominum I5 si
veleribus, et excerebratus cs uovo vino ; atque ila Sabbati circumferrel Christus (34). Nec enim di-
Varia3 lectiones.
1
Et Jun. 2 Temporis Hhen. 3 Deslinans si ncn, cccterisvoc. omissis, Seml. Obert. k Jamque lenco Pam.
H
Fran. 5 Etvelnt sponsam ornavit meornaiu Vran. sec. LXX. 6 Enim omitt. Seml. Obcrt. 7 Sponsa Fran.
Etiam omitt. Scml. Obcrt. 9 Tingit Seml. Obert 10 Inquo Vcnet. n Aliier nonnulli. 12 Eiinser.Seml.Oberth.
13 Itaquect
Jun. r'Ne Rig. Venet. 15 Deuni Seml. Oberth.
Commenlarius.
Et deversio ejus, etc. Devertere et deversari,
(31) n eloquebantur, parabolis referti sunt, quas existimo
supra quoquc legimus. Pattlo posl scripsimus : necessarns, nou cx eadem causa qua poetis, sed ut
/"<i.„*« _!ir_*-_ r»_i____ i__*ii-_l__i' .» _i :„:__..!-. * n n. /llj.nn. _-,;.-.
Ilanc Sponsam Christus sibi etiaui per Salomo- imbecillitatis nostrpe adminicula sint, ct ut discen-
.
nem. » Rhex. tem et audientem in rem praesentem adducant. >
(32) Qui thuris vocabulum est pcnes Grazcos. Apud Parabolam Cicero collalionem vocat. Quintilianus,
» In omui autem parabola aut pr.eccdit
si-
Theophrastum ct Dioscoridem pro thure et arbore lib. vin :
Apud Diosc, 38 militudo, et res sequitur; aut prrecedit res, et si-

tlmrifera. lib. i, c. _>Xotb$ Xi-
:
Sdcvou, Cortex thurifcrce arboris. Sed et apud Ilc- militudo sequitur. » Rig.
(Zlk)Sinon circumferrel Chn
dominum Sabbati
braeos thus a candorc diritur n_:_lA el mons Liba-
stus, etc. Hic alludit ad illud Christi, Dominuses
nus 'jlj^.v cedris altissimis insignis est. Le Pr. (ilius hominis etiam Sabbati ; de quo sic Epiplianius
(33) Aperiam in parabolam ad os meum. Hoc esl, « Duo siatim, inquit, simul, filium hominis, e
et
captum imbecillitaiis bumanae verba faciam. De pa- dominum Sabbati, seipsum Salvalor contiteuir
r:,l> d:s vetTiinfi scipionim, Seneca, epist. 59 : doccns ut ne Sabbalum alienum a sua creation
« llli qui simplicuer et dcmo istraudae rci cuusa puieiur. » Pam.
113 LIB. IV ADV. MARCIOXEM. 414
sceptarelur cur destrueret Sabbatura, si destruere A captat statns controversiae fut aJiquid rludamcum
deberet. Porro , destruere deberet, si alterius Dei mei Domini veritate) scripti et voluniaiis [35), de
cssct, iicc quisquarn miraretur facientera quod illi Scriptura enim sumitur Creatoris, et de Christi vo-
congruebat. Mirabantur erô ,
quia non eonijriicbat luntate color ,
quaai de exemplo David introgressi
Deuni creatorcm circumferre et Sabbatum ejus
illi , Sahbatis templum , et operaii cibum, audontor
impugoare, Et ut prima quaequ^ decidamus, ne ea- fractis panibus Hemineral on'm ct
propositioni .
ili-in ubique novcmus ad omncm argumeotationera illc lioc privilegium Sabbalo a primor-
donalum
adversarii, ex aiiqua nova Chri3li iiWilutionc ni- dio, quo riies ipse compertus ost; veniam jejunii
tentem ; hsecjam definitio stabit, irleo de novitate dico. Cum enim probibuisset Creator in hiduum
institutionis cujusque disceptatura ;
quia de novi- legi mmni , solummodo permisit in paraseeve,
late divinilatis nihil erat usque adhuc edilum, siculi ut Sabbiti sequentis fcrias pri.iiana pahuli pa-
ncc disceptalum : uec posse retorqueri cx ipsi ratura jejuuia liberaret. Bene igitnr, quod et caus-
uovitate instiluiionis cujusque saiis aliam a Christo sam eamdem secutus ost Dominus in Sabbali,
demonstratam divinitalem ,
quanrlo et ipsam novi- sila voiunt dici l8
, dcstructionc : benc, quod et
tatem pronuntiatam a Creatore constiterit, in Chrislo afleclum Creatoris expressit in Sabbato non jeju-
OOii essc mirandam. lil oportuerit utique prius » mimli bonorc. Denique , tunc demum Sabbatum
alium Deum exponi , poslea disciplinam ejus induci; deslruxissel, etiam ipsum Creatorem , si discipuios
quia Deua auctoritatem prsestat disciplinse, non Sabbato jejunare mandasset, aiversus stalum scripii
Deo disciplina msi si et Marcion planc tim pcrvcr-

: ct voluntatis Creatoris. Sed quoniam (36) discipulos
sas non pcr magistrum litteras didicit, sod perlitte- non constanter tuebatur , scd excusat ,
quoniam
ras magistrum. Ceeterade SlSi Sabbalo itadirigo : humaoam opponit ItSZ* necessitalem quasi depre-
SiSabbatum Chrislus intervertii, secundum exem- calricem (37); quoniam potiorem bonorcm Sabbali
plum fecit Crealoris. Siquidem in obsidione eivitatis servat non contristandi ,
quam vacandi; quoniam
Hierichuntia , circumlata pcr muros arca Testamenti David, comitesqui: ejus, cum discipulis suis eequat
l6
septem diebus, eliam Sabbato, ex praeceplo Crea- in culpa quoniam placei illi, quia
ci in venia;
toris Sabbatum operatione destruxit , ui putant qui Creator indulsil; quoniam de exemplo pjus ipse '
',
lioc ct de Christo exislimant, ignorantes ncque Chris- tam bonus est ideo alienus esl a Creatore. Exinde ;
luui Sabbatum destruxisse, neque Creatorcm ut tl.uf. vi, 1) obseroant phariscei, simedicinas Sabba- ,
nox doeebimus. ht tamen per Jesum tunc quoque tisageret, ut accusarent eum certe qua Sabbati :
concussum cst Sabbatum, ut ct hoc in Christum re- Q destructorem non qua novi Dei professorem for- . ;
nuoiiarctur etiamsi orlio insecutns

, est solemnis- tasse cnim hunc solum articulum ubique ingeram,
siiimni Judaeorum diem, ut Chrisius non Judaeo- alium Christum nusquam prsedicatum. Iu toium
nnn. De orlio quoque Sabbali profcssus, Crea- autem errabant -° Pharissei circa Sabbati legem,
Lorem, ut Christus ipsius, sequebatur exclaman- nou animadvertentes condiiionaliier eam iudicea-
tem ore Neomenias et Sabbata vestra
Isaia- (i, 14) : tem ferias operum sub certa specie eorum. Nara
odit anima mea. Sed et h.cc quoquo rnodo dicia cum de die Sabbati dicit [Exod. xx, l<>) : Omne
sint, scimus adhibendam tamen in bac specie etiam opus liuim tii.m facies in ea (.3$); dicendo, tuum,
ibrupiam provocalionem. Nuuc r't ad ipsam matc- de humano opere deQniit, quod quisque ex artificio,
i.nu disceptabo, in qua visaest destruere Sabbatum vel negotio buo exequilur, non de divino. Opus
'.hnsii disciplina. Bsurierant.discipuii ; ea die spi- autem salutis r'i incolumilatis , non esi hominis,
is docorplas oianibus effrixeraul r;
: cibum sed Dei proprium. Sic:.i et ruraas in lege : Non
iperali, lirias ruporanl. Bxcusat illoa Christus.el facies, inquit(£xod. xii, 16), omne opus in ea, nisi
•eus csi Sahh.ui husi : accusani Pharissei, Marcion ijitoil /irt omni animos. (39] id esl in caussa animsc
Variae lectiones.
Oclo Seml. Oberth. ,1 l8
Efflixerantfl^f. Seml. Venet. Oberth. eflixerant, Paris. Diei. l9 Elinser.Seml.
Brrabunl Seml.
Commentarius.
n
riptiet voluntatis. rpappdrcov xa\ Suvcla;. n quam reperire potuerimus in lege Moys -.
islud
i| am suspicor olim id leclum fu
hic allegal ,
Discipulos non constanter tuebatur, Non f n -

bxodi xxxi, nbi hodie legitur Omnisqui facxetxn :
iter, qucmadmodum Fabius Quintil. Instit. Iib. v, eo opus, peribii anima illtt de medio poputi sui,
lixil : Jam ne balare quidem, aut hiunire forliler a poiius Lev. xxin, ubi frequenlissime reperitur;
i
liceremus, nisi judicio vetusiatis nitcrcmur. » Opusservile nonfacietis ineo 1, Omnis quifa 1
;
lio,
iii 00 opus, peribit anima illa de medio poputi t .
Humanamopponit necessitatem,quasidepre- maxime cum eumdera h mc locum cii nam sup • -
atricem. Bxcusatio quam populisostendil Chnslus lib. ado. Judasos, c&p. \. Pam. Borsan tuum pro —
•abbauun non doatruebal prajseutior erai cibi /», ei in graeco rou pro -J legeral Tertullianns ad .
;
ressitas, quam iii rolligendi
tempus in aliud dif- \. Ki c. \\ Bxod. in liunc modu n:fi< n faci
rretur; permi&it itaque, neotamen "
-"'
Sabbaium abro- OPUS ni i n i m ;
<•" -
ivit. I.i: Pa.
(pro 3J n i ui LXX i. Bod.
3 " "'•": (uum non faciesinea. Cumnus- x
quod fu-t omni niuuur. Legitur quidem
415 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMIGA. 416
liberandae; quia opus Dei etiam per hominem fieri A ma, ex lenitate, cx misericordia, ex 2G prsedicatione
potesl in salulem 21 anim;e, a Deo tamcn, quod quoquc Creatoris. Nam et hic specialis mediciniie
facturus fuerai et Chrislus liomo ,
quia ct Deus. In prophetiam repra^senlat. Invalcscunl manus dissolu-
hunc ergo sensum legis inducorc volcns illos per tse, sicnt ct gcnua dissoluta in paralytico.
manus arefactee reslitutionem ,
interrogat : Licetne
Sabbatis benefacere, annon? animam liberare, an
C.VPUT XUL
perdere ? Ut id operis promittens 22 quod pro aniina Certe Evangelizat Sion el Jerusalem pacem et
,
facturus esset, admonercl eos, quae opcra Sabbali bona omnia : certc ascendit in montem, et illic
h*x prohiberet, humana scilicet ; el quae praeiperet, pernoctat in orationc ; ct utiqne auditur a Patre.
divina scilicet, quae tierent animse omni ; Dominus Evolve igitnr prophetas, et ordinem totum re-
Sabbati dictus ,
quia Sabbatum, ut rem suam , tue- cognosce : In montem excelsum, inquit Isaias (40)
Quod etiain
l)atur. si dcstruxisset, merito, qua (xl, 9), ascende, qui evangelizas Sion, extolle cum
Dominus magis ille qui instituit. Sed non omnino vigorc vocem iuam, qui evangelizas Jerusalem. Ad-
destruxit, qua Dominus; ul hinc jam apparere huc in vigorc. Obstupescebant in doctrina ejus, erat
possit, ne tum quidem in arc:e circumlatione apud enimdocens,tanquamvirtutem habens(Luc. iv,32).
Hierichuntem, Sabbatum a Creatore destructum. * Et rursus (/5«. lii, 6) Proplerea cognoscct populus :
Nam et illud opus Dei erat quod ipse pniceperat, nomen meum in illa die. Quod nomen, nisi Christi?
,
ot quod propter animas disposuerat hominum suo- Quod ego sum ipsc qui loquebar 21 Tunc enim ipse .
rum, in discrimine belliconstitutas. Sed et si odium erat qui in prophetis loquebatur, Sermo, Fihus
alicubi Sabbatorum professus esi, vestra Sabbata Creatoris : « Adsum, dum hora est, in monlibus,
riiccndo (Isa. 1, 13), hominum 23 ea deputans non ut evangelizans auditionem pacis , evangelizans
Hia, qnae s ne Dei;
limore cclebrot populus plenus bona. » Item Naum (1 , 15) cx HH7 duodecim :
deliclis, labiis Deum diligens J5M» non corde ; suis Quoniam ecce veloces pedes in monte evangelizantis
Sabbalis, id est, quaecumque disciplina ejus age- pacem. De voce autem nocturna: orationis ad Pa-
rentur, alium stalum fecit, quoo per eumrlem postea trem, manifeste Psalmus (xxi, 2) : Deus meus, cla-
propheten (Isa. lviii, 13) vera, el delicala, et non mabo per diem, et cxaudies; et noctc, et non in va-
profananda pronuntiat. Ita nec Christus omnino nitatcm mihi; et alibi, dc loco el voce eadem. Psal-
Sabbatum rescindit, cujus legem lenuit et supra in mus (111, 4) : Voce mea ad Dominum exciamavi, et
causa riiscipulorum pro anima operatus esurien- exaudivit me de monte sancto suo. Habes nominis
;
tibusenim solatium cibi indulsit et nunc manum Q repraesentationem, habes actum 28 cvangelizantis
;
aridam curans, factis ubique ingerens (Matth. v, habes locum monlis et tempus noctis, et sonum ,
17): Non veni dissolvere legem, sed adimplere vocis, et auriilum Palris 20 habes Chrislum pro- ;
nec 24 Marcion hac voce os ei obstruxit. Adimplevit phetarum. Cur autem duoriecim apostolos elegit.
cnim et bic l<>gcm, dum condilionem interprelatur et non alium quemlibet nnmerum ? Nas et ex hor
ojus, dum operum differenliam illuminat , dum meum Christum interprelari possem, non tantun
facit quaa lex de Sabbati feriis excipit, dum ipsum vocibus prophetarum , scri et argumentis rerun
Sabbati diem benediclione Patris a primordio san- praidiealum ? Ilujus enim numcri figuras apui
ctum, benefactiune sua efficit sanctiorem ; in quo Creatorem deprehendo Duodccim fontes Elin
:
sciliccl divina praesidia ministrabat, quod adversa- (Num. xxxiii) ; et : Duodecim gemmas in tunict
rius 25 aliis diebus pneslitisset , ne Sabbatum Crea- sacerdotali Aaronis (Exod. xxvm); et , Duodecin
toris ornaret, ne opera riebila Sabbalo rcririeret. In lapides ab Jcsu de Jordanc electos (Josue. iv) el ii
quo riie, sl et Elisaeus prophetes Sunamitidis filium arcam teslauienli conditos. Totidem enim apostul
mortuum vilam (IV Ueg. iv, 23), virics,
restituil in portcndebanlur; proinde ut fontes et amnes, riga-
Pharisajo, tuque Marcion o!im Creatoris esse Sab- , _ turi aridum retro et deserlum a 30 notitia orben
batis benefacere, animam liberare, non pcrdere ; ^ natioiium sicut et per Isaiam (xliii, 20) Ponan ;
:
nihil Christum novi intulisse, quod non sit ex for- in terra inaquosa flumina, proinde utgemmae, illu
Variac lectiones.
21 Salute Par. Fran. 22 Permittens cod. Wouw. 23 Hominem Venet. 24 Si Seml. 25 Adversariis Fran. 2
El Fran. 21
Loquor Obcrth. 28 Factum Ciaccon. 29 Pacis Uig. Venet. 30 V. Dei prceterm. conjic. Edd.
Commentarius.
apud LXX n>.TjV 8aa -otr/JrjasTat r.&nr^ tiprtin sed
:
; (41) Item Naum ex duodecim, elc. Nempe pro
praeterquam oplime verti posset Excepfis iis quoe- : pheiis. Repcritur cnim I quod citat, Quoniai Naum
cumque fiant ab omni ammfl, lectio Hebraica diserte ecce veloces pedes inmonte evangelizantium pacm
significal, ea tantum quce manducantur ab omni praelerquam quod apud LXX legatur Ijc\ t4 op'
vivcnte, ierme 11 vertit Vulgalus noster. Enn.
1 id est super montes. Sed non mirum, cum ip
(40) In montem excclsum,inquit Isaias, etc. Ilanc B. llieronymus propterea scribat a se hic LXX iu
prophetiam Isaias xl eodem modo de Christo in fprpreies diffcrre (juod et ipsa capilnla apud
,
cr
mome oranl n intcrpr^tatur B. Ambrosius, 1. v in inlcroreialionis varictate confusa sint. Pam.

Lucam, cap. 6. Pam.
417 LIB. IV ADV. MARCIONEM. 418
minnluri sacram Ecclesiae veslom, quam induit A benedictioois

''•''
dedicavit. Eructavii enim, inquit
Ghristus pontifex Palris; proinde ut et lapides, •1'snl. xi. iv, I
, cor , i-iii,i iermotiem optimum.Hie
solidi fide, quos dc lavacro .lordanis Jesus verus erit serino optimus benediclionis scilicet, qui et
elegit, et in sacrarium tcslamoiiti sui rccopil. Quid novi quoque Tesl inienli initiator agno-eitur dc \e-
talc dc numeri dcfcnsione compclit Chrislo Mar- teri ''
oxcmplo. Quid crgo mirum csl 31 , et ab
si
cionis? Non potest sim[)liciter factum ab illo quid affectibus Crcaioris ingressus est per hujusmodi
vidcri, quod potest videri non siinplieiter factum a diclionem, semper mendicos, et pauperes, et hurni-
meo. EJU8 erit rcs, apud quem invenitur rei prae- les ac viiiu;is, ct pupillos usque di igentis, conso-
ptratura. Mutat ct Pclro nomen de Simone; quia lanlis, assorontis, vindicantis? nl hanc Christi qua-i
et Creator Abrah», cl Saraa, et Ause&S nomina rc- piivalam benignitatem, ihulum credas de foniihus
lormavit, hunc vocando Jcsum (42), illis syllahas Salvaloris. Revera quo dirigam ncscio, in tanla
adjiciendo. Sed et cur Potrum? Si ob vigorem fidei, frequeutia ejusmodi \ocum, tanquam in svlva, vel
intilta! malcriae solida'que nomen dcsuo accommoda- in praio, vcl in nemore pomorum, passim prout
rcnt. An quia et petra el lapis Chrislus? Siquidem incidit, res pelenda est. Inclamai Psalmus awi, 3)
ci (Isa. vm, 14;
legimus Petr. u, 8) I posilum
et pau- Judicale (44] pupillo ct mendico, et humilem
cuiii iulapidem offendiculi, et inpetram scandali. B peremjuste tractate. Liberate pauperem, ct mendi-
Oniitto caetera. Itaque affectavit carissimo discipulo- cumde manu peccatoris eruite. ItemPsalmus septua-
rum de figuris suis poculiaritor nomen communicaro, gesimus primus Justiliu judicabit mendicos populi, :
puto proprius 3l qnam de non suis Conveniunt cl faciet salvos filios pauperum. Et in sequcutibusdc
:
(i Ti/ro, et ex aliis regionibus multitttdo etiam Christo : Qmnes nationes servient ei.David autem uni
transmarina. IIoc 32 spectabat Psalmus (lxxxvj, 4) genti judaicse prsefuit, ne quis in Dav.d putet dic-
Ei ecce Allophyli et Tyrus, et populus /Elhiopum, luin, quia ct ille susccperat humilcs et necessiiali-
nii fuerunt illic. Mater Sion il%% dicei homo, et bus laborantcs. Quod Uberaverit '''',
inquit, a dynasta
homo factus est in illa (quoniam Deus hi mo natus mendicum, parcet H%*t mendico et pauperi, et ani-
esi), el asdificavit eam voluntate Patris : ut scias ad maspauperum salvas faciet. Exusura et injtutitia
cum tunc gentiles convenisse, quia Deus homo erat redimet eorum animas,et honoralum nomen corum
'
3J
natus, sedificaturus Ecclcsiam cx voluntale Patris, iu conspectu ipsius . Item (Psal. ix, 18 ,1'J) : Aver-
cx allophylis quoque. Sic ct Isaias (xlix, 12) Ecce tanlur peccatores in inferos, omnes nationes qua
:
sti veniuni de longinquo, autem veniunt ab

isti Dei obliviscuntur, quoniam non m pZnem oblivioni
iquilone ei mari, alii autem de terra Persarum. De Q habebitur mendicus tolerantia pauperum non peii- :
ruibus ei rursus (Ibid. 18) : Attolle per eircuitum bit in finem. Ilem (Psul. cxn, j, 6) : Quis sicut Deus
\culos tuos, ei vide, omnes congregati sunt. De qui- noster,qui habitat in excekis,et humiUaprospectat
)iis et infra {Ibid. 21) : Vides 33 ignotos et extra- incceloetinterra? Quisuscitat mendicum de terra,
ieos : li dices cordi tuo : Quis tstos genuii mihit et destercore exaltat pauperem,uti sedere eum fa
''orro, hos quis mihi educavitt At hi mihi ubi fue- eiul cum principihus populi, utique in reguo suo. Sic
uiill Hic Christus uon prophetarum? lit quis eiit ctMroin Basiliis (45), Anna maler Samuelis, spirilu
Ihristus Marcioniiarum, si perversitas |>lacet, qui gloriam Deo rcddeus : Qui, inquil (1 Beg. n, 8) ex-
ion fueril hophclarum? citat pauperem cle terru, et mendicum, uti scJcrc
cum faciul cum dynastis populi, uiique in regno
CAPUT XIV. suo ,,u
: ct in thronis gtoriat, uiique regalibus. Per
Vcnio nunc ad ordinarias sentcnlias cjus, per Isiiam quomodo invehilur in vexa-
vcro (iii, 13),
tms proprietalem doelrinse busb inducit ad edictum loros cgenorum?
autcm ad quid incenditis ri- Yos
ii ita dixerim) Christi ; Beati mendici (sic enim iicam mcam, ct rapiiiu uicinlici in domibus vestrist
xigit intorpretalio (43) Grseco vocabuli quod in Cur ros latditis populum mcum, cl facicm mcuilico-
quoniam illorum est regnum coslorum u Jam rum confunditistBlmnas (x. I) Vosqui seribuni
'-
st), . :
oc ipsum quod a benedictionibua coepit, Crealoris nequitiam ;scribent$senim scribuntnequam,vitOM-

St, qui univcrsa prout edidit, nulla alia voce quam tesjudicia mendieorvm,ei dirtpientesjudicata pau*
Variae lectiones.
31
Proprius Rig. Ycmi. Seml. yi Hos Ciaccon. 33 Vidcns Lat. Jun. Dci Seml. Obcrth. 33 Benedictionibus
3 '
Ycuct. 3li Vcteris Jun. 31 Est omitt. Seml. Coram ipso Fran. w Utique in regno mio
'
\ig. 3ti
Liberavit al. 3J
milt. Scml.
Commentarius.
(42) llunc vocando Jcsum. Idem ost ac Josue. tulit.P\M,
00. lnclamtit PsaimUS, Judicatc. etC. Istud ox
(43) manlici, sic cnim cxiijit intcrprcta-
licati Psal. i.xxxi 10 hoc varial a Vulg.ua edit. quod
,etc,
Graeceesi Lucsevi kwjjH, quod propriemen- Juste tractate, pro quo alii omnes ex ii bjco iamnif
icos significal, juxta illud Arisiophanis iu Plmo
mw- 33t;, justificdtc. PAM.
Mta vivere, ost nihil habentem, xfajtot auiem,
3 i
BasilUs. Id est, libris Regum, quibus adnu-
t)
cst,
i
paupons, parce uii laboribus intendere; meral Noster ctiam aoos primos, Samuelis dktos
upra lamcn, I. dc Idol. c. 12, Fcliccs ajcnos trans-
ab Hebrasis, atqoe inde a Protestauiibos. Lpo.
419 TEUTULLIAM OPEIIUM l»ARS 11. - SRRlES I, POLEMICA. m
pcrum populi mei. Quaejudicia pupillis quoquc ct vi- A Beali mcndiei, quoniam illorum est regnum coslot
duis exigit, ut (i ipsis cgenis solatia '''?
Judicate rum. — (Isa. lxi, 1) : Misit me curare obtrilos
pupillo, etjuste traetate viduam, el venite concilie- corde. — (Luc.vi, 21) : Beati qui esuriunt,quoniam
mur, dicit Dominus (46) (Isa. i, 17). Cui tantus ipsi 51
saturabuntur. — (/.s«. lxi, 1) : Advocare lan-
affectus in omnem conditionem bumililatis Creato- guentes (47). — (Luc. vi, 21) : Beati qui plorant,
ris est, ejus erit et regnum quod a Glirislo repro- quoniam ridcbunt. —
Dare lugentibus (Isa. lxi, 3) :
mittitut'; ad cujus aflcctum jam dudum pertinent Sionis gloriam, et 52

pro cinere unguenti jucundita-
ii, quibus reproinitiitur. Nam elsi putas Crealoris tem, et glorice habitum pro spiritu tcedii. Ilaec si
quidem lerrenas promissiones fuisse, Cbrisii vero statim admissus Cbristus admiuislravit; aut ipsa
ccelcstes; bene quod ccelum nullius alterius usqnc est, qui se ad haec venlurum praedicavit; aut si
adbuc Dei apparet, nisi cujus et lerra bene quod : nondum venit qui pradicavil, ndiculc, sed neccs-
Crealor vel minora promisit, ut facilius ilii ct de saric dixerim, fortassc mandaverit Clirislo Marcio-
majoribus cied..m, quani qui nunquam rie mmori- nis : Bcati critis, cum vos odio habebunt homincs, et
bus prius fidem liberaliiatis sua; struxit : Beati exprobrabunl, etejicient nomen vestrum,velut ne-
esurientes, quoniam ipsi 42 saturabuntur. Possem quam 53
,
propter jihum hommis (Luc. vi, 22). Haee
bunc tilulum in supe.iorem transmisisse, quod non pronunlialione sine dubio ad toleranliain exhorla-
alii sunt esurientes, quam pauperes et mcndici, si tur.Quid miuus Crealor pcr Isaiam (li, 7) : Ne me-
iion ei banc promissionem Crcator spccialiter in tueritis ignominiam ab nominibus, et nullificatione
Evangelii scilict sui praeslructionem destinassei. eorum ne minuamvni. Quae ignominia? qutenulbfi-
Siquidem per Isaiam, de eis quos vocaturus essel a catio, qua? futuia ? erai proptcr iilium bomiiiia,
summo lerrae, uiiquc Jiationes : Ecce, inquit (Isa. Qucm islum? Qui Cat sccundum Creatorcm. Unde
v, 26), velociter, et ieviter advenient 43 . Velochcr, probabimus? Lxcidio in ipsum quoque 301 prae-
qua ''''
properantcs sub tinibus temporum; Jeviter, dicato, sicut pcr Isaiain (lii, 7) ad auctores odu
qua 45 sine oneribus «SDO prislina) !egi*. Non csu- Judaeos : Propter vos blasphematur nomen meum m
rient,nequesitient : ergo salurabuntur; quod utique nalionibus. Et a/.bi : Sancite 55 eum qui circumscri-
nisi esurientibus el sitientibus non promittitur. Et bit animam suam, qui aspernamento habetur a na-
rursus : Ecce, inquit (Isa. lxv, 15), qui serviunt tionibus, famulis, et magistratibus. Si enim oJium
mihi, saturabuntur; vos autem esurietis; ecce qui in illuin filium bominis pra:dicabalur qui sccundun
serviunt mihi, bibent ; vos autem sitietis. Videbimus Creatorem esl, Evangelium autem nomen Cbrislia-
el contraria isla, ;tn Cbrislo prsministrentur Q norum, utique a Christo deduclum, odio fulurun
: in-
tcrim quod csurientibus saluritalem repromitlit, cmtestatur propter filium bominis, quod esl Chri-
Dei crcaloris esl. Beati plorantes, quia 4G ridebunt. slus, eum filium bominis in caussa odii constituit
Dccurre senlenliam lsaiaj (lxv, 13j : Eccc qui scr- qui erat secundum Crealorem, in quem odium prae
niunt mihi, exultabunt in jucunditate H vosautem

, dicabalur. EL utique, si nondum vcnissent, noi
confundemini. Ecce qui serviunt mihi oblectabun- potuisset nominis odium, quod agilur hoJie, per-
tur 48 vos autem clamabitis prce dolore cordis. Et

, s mam noininis antecessisse. Nain eL saniilur ••
hacc contraria apud Cbristum recognuscc. Certe penes nos, et animam suam circumscribit, propte
obiectaliocLexsullalio in jucunditate illis promitlilur, nos eam ponens, et aspcruamcnto habetur a Natio-
qui in diversa conditione sunt, mcrslis, et trislibus, nibus. El qui nalus est, ipse eriL filius bominis
et anxiis, scilicel etiam Psal. cxxv : Qui seminant, proptcr quem et nomen nostrum recusatur.
inquil, in lacrgmis, in exuliationc VJ metent. Porro
CAPUT XV.
tam exultantibus et jucunditaiem capientibus risus
accedit, quam mccrentibus el dolentibus flelus. Ita Secundum hxc, inquit (Luc.wi), faciebant Pro
Creator, materias risus et fletus pncdicans, risuros ,
phetis patres corum. Chrislum veisipellcm, nui.
ploranles prior dixit. Igilur qui a 50 consolalione desLruclorem, nunc assertorcm prophetarum ! De
pauperum, el bumilium, et esurientium, el flen- struebat ut aemulus, convertens discipulos eorum
tium exorsus est, statim se illum repraesentarc sibi asserebat ut amicus, sugillans insectatores ec
gcstivit, quem demonstraverat per lsaiam (lxi, 1) : rum. Porro, in quantum non 57 congruisset Chris
Spiritus Dumini supcr me, propter quod unxit me to Marcionis asserlio prophetarum, ad quorum ve
ad evangelizandum pauperibus. — (Luc. vi, 20) nerat destructionem ; in tanlum congruit Chrisi
Varioe lectiones.
42 Ipsi omitt. Scml. 43
41 Solatii Rig. Pamel. Venet. Etomitt. Seml. 44 Quia Seml. 45 Quia Seml. 46 Qui V
48 Exullabunl in
nct. kl Obleclibuntur Obcrth. jucundilatc Oberth.^ Gaudioa/. 50 Quia llhen. ^lpii omit
Et omitt. Fran. 53 Malum Pame/.
'
52 5
Odii omitt. Seml. 55 Sanctificate 5G SanctiiieaturcO'
Scml. 1
coi. Lat.
Lat. 51 Non deest in al.
Commenlarius.
(46) Et venite conciliemur, dicit Dominus. Vidc- (47) Advocare languentes. Advocare pro cons
lur lcgisse, oiaX),axOG)|/.Ev ; nam alii \citunt, disccp- lari, et advocalum agere languenlium, quem ip
temus, legcntes oiaXex6w[i.£v. Le Pr. vocat infra, advocalorem. Riien.
m LIB. IV ADV. MAIiCIONR.M. 122
Creatoris suîllatio in inseclatorcs prophetirum, A iio r o. Fulcitur. Alqui '•'''

opponers asperitalera Crea-
quos in omnibus adimplebal; vol quia magis Creato- (firi-, timendum eum confirmavil : si limeudom,
i
delicta patrum filiis exprobrare, quam ejus magis iitique obaudiondum quam negligendum;
Dei, (|iii noc propria cujusquc castigat. Sed non sla- ot incipit jam Chrislus Marcionis Crcatori docere.
tim, Inquis, Prophetas tuebatur si iniquitalemJudaeo- Tnn\ si Vce Creatoris est, quol in'divites speclat,
ruin affirmatam volcbat, quod noc cum prophotis snis erô Cliri>lus non cst divilibus offensus, sed Crea-
pio cîssent. Aiquin nulla hic iniquiias cxprobranda tor; ot rnlas babel Christus divitum caussas, su-
erat Judseis, laudandis potius et probandis, si eos figu- porbiam dico, ot gloriam, et saeculi studia, et Dci
raverunt, ad ([uorum destruclioncm post tantuin a ivi incuriam, per quae Vce mercntur a Ocalore. Sed
Deus oplimus motus cst. Scd puto jam oi n >n qimmodo non ejusdem sit divites reprobare, qui
oplimus jam aliquid ct cum Creatorc moratus (48), supra mondicos probaril"? Nomo non contrariuin
nec in totum Epicuri Dous (49). Ecce cnim demu- ejus quod probavorit roprobal. Itiquo si Creatori
lal in maledictioncm, et ostondit oum sc essc qui doputabilur malediotio in divilos, ejusdem defende-
novit olfcndi ct irasci : Vce cnim dicit. Scd fit no- tur benedictio in mondicos, et totum jam opu^
bis quicstio dc vorbi islius qualilalo, t[uasi non Chrisii, Croatoris ost. Si Doo Marcionis ascribetur
lam malodictionis sit, quam admonilionis. Et quid c bcncdictio in mondicos, ejusdom imponetur et ma-
caussae interost, quando ct admonilio non sit sinc ledictio in divites; ot orit par jam Creatoris, lam
aculeocomminalionis, IWi maxime por Vce amarior bonus quam ctjudox; ncc cril jam discrimini lo-
facla? Et admonilio autem ot comminatio, cjus cus, quo (iuo Doi liunt; sublatoquc discriminc,
crunt qui noril irasci. Nemo cnim admonobit, ot supererit unum Doum rcnuntiari Croatorcm. Igitur
nomo commiuabitur no quid faciat, nisi quid fac- Vee, si et vox malcdictionis est, vel alicujus austc-
iiun vindicabit ncmo : vindicarit, nisi qui norit rioris tnclamalionis, ct a Cbristo dirigilur in divilt -,
irasci. Abi agnoscunl quidem vcrbum malediclio- debeo Creato.em divitum quoque aspernalorcni
ais, scd volunt Cliristum sic Vce pronuntiasse, non probaro. ItWt prolnvi mondioorum advocatorem,
piasi cx scntcntia sua proprio, sed quod Vce a ut Chrislum in hac quoquc sentenlia Croatoris
Ireatore sit, ct volucrit illis asperitatem Creatoris oslondam, locupletantis quidem Gl Salomonem (III
ipponcre, quo suam supra in bcncdictionibus suffc- lieg. iii i, scd ([tna C2 , permissa sibi optione, nialuit
rentiam commendaret (oO); quasi non Crealori ea postulare quse scicbat Deo grata, sapientiam, el
lOmpetat, qua utrumqiie prsestanti, et bonum Doiun mcruorat ciiam divilias conscqui, quas non magis
itjudicem; ut quia prsemiserat in bcnodictionibus voluit : quamquam ct diviliaa praestare, non incon-
lenignitatem , subjiceret ctiam in maledictionibus gruens Deo sit, per quas et divites solalio juvanlur.
everitatem, ampliludinem disciplinse utriusqde C et multa inde opcia justitise ct diloctionis admini-
nstruendse, lam ad benedictionem sectaudam, straniur. Sod accidentia vitia diviliis, illa in Evan-
piam ad maledictionem prsecavendam. Nam et ita gclio quoque. Vce divitibus, adscribunt Quoniam, :
i i'1'ai {beut. \\\, 19): Ecce posui ante vos tnquit, recepistis advocationem vestram (52), miquc
enedictionem et maledictionem. Quod etiam in ex divitiis, de gloria earum, et savularibus fructi-
anc Evangelii disposilionem porlcndob.il. Alio- bus. Ilaque in Deuteronomio (viii, 12 Moyses \
uiii, ipialis csl illo, (|ui, ul suam insinuaiel boni- inquit, cum manducaveris, et repletus fueris, et do-
ttem, Creatoris opposuil aspcritatem 5!)
? [nfirma mos magnas cedificaveris (53), pecoribus et bubus
jnimeiulalio 5J
tuis multi/icatis*3 , et
'
csl (51), qu;c de allcrius dcstruc- pecunia et auro, exalteturcor
Variss lectiones.
50 Dci pnnnitt. Seml. Dei alterius Rhen. 5J C1
Dc altcrius omitt.alii.™ Atquin Seml. Quidem omitt.Pamel.
Qui Jiut. 6'Multiplicatis Jtamrf,
Coiniiientarius.
(48) Jam aliquid et cum Creatore moratus. Ali- n talem mox intcrprctalur. Rhbn.
iid moratum dicit moribus quibusdam prseditum, (51) Infirma commendatio est. Huic locoob trans-
talibus Creator, ncmpe
odio, bencvolentia, ira. poaitionem dictionum depravato mederi licuit
isericordia, justitia, clementia. Riq. cx Gorzionsi collatione, infirma eommenJatio, clo.
(49) Nec ui totum Epicuri Deus. Stnpens, iners, Rhbn.
Uuoup-jrjTo;. Rig. —
Doum sccure vivoro, 6t [52) Quoniam, inquit, recepistis advocationem ve-
ne ullo negotio curaque rerum bumanarum, sta- stram. ld ost consolationem. Prosequitur vero ver-
lebanl Epicurei, et somniaideo rejiciebant, neDeo ba Lucse \i, io luic differens, quod vocem Grsecam
igolium facesserent. Vana in totum somnia, inquit a-£v^Tj vortit recepistis, lum bio tum paulo post.
irlull., lib. de Anima, cap.
Epicureus judi- 46, pro oo quod alii, habuistis, ipiasi volons expbcare
''//, liberans a
negotiis divtnitatem. Tantisper mo- significauonem illam, qua Bignifical aliunde ac*
iratiore* ait Stoicos Plutarchus de animi ocnsum et roditum cx arvis, quod oplimc
tran- /(', velut
nll. x-:ayu.cva; csvai tou; aospou; ixxXtvnv ya? to xx-
bic convonit, el eodem modo verlitur a Vnigato in-
kov. « Sapieutes a negotiia vacare, uam officium terprete. ()latth. vi),mercedem suam ant.
lara deelinant. » De
ambobus meminit Seneca, Sic otiain vertit Syriacus interpres. Haud mnlto
iM oeata. Lb Tr.
ahter, sed magis cbnvenienter voci Grsseaa, vertit
>0 SufT«rentiam commendareU Sufferentia sub- interpres [renaai lib. m.oap. 14, percepistis. Paji.
umvuin nomcn, pre qnam aJifieaveris. etc. Gr.ocusco-
patientia, ct bcnigni- (<'i3) Domos muijnaz
•rJ.; TEPJrLUAXI OPERUM PARS 11. - SERIES I, POLEMICA. 424
tuumêtobliviscarisDominiDeitui. Quemadmodum A buat illa, quje supra benedictionibus opposiia suni

et Ezecbiam regeni thesauris inflatum, et dc cis |io- apud Creatorem Ecce gui mihi serviunt, satura- :
tius quim iie Deo gloriatum apud illos qui cx Persi- buntur; vos autem esurietis (Isa lxv, 12); utiqae
de advenerant, insilit pcr Isaiam (xxxix, 6) Ecce quia saluratiestis. Et Ecce <iuimihiserviunl,oblec- : :
dies veniunt, et auferentur omnia quce in domo tua tabuntur; vos autem confundemini ; ulique plora-
sunt; etqucepatrestuicongesserunt, in Babylonem turi qui nunc ridetis. Sicut enim in Psalmo (cxxv,
transferentur. S c et per Jeremiam (ix, 22; quoque G), quiseminant in lacrymis, in lcetitia metent ita :
edicit u ''
: Ne ylorietur divesin divitiis suis; etqui in Evangelio, qui in risu seminaut, scilicet Isetitia ll ,
gloriatur, scilicet in Deo glorietur. Sic et in filias in lacrymis mctcnl. Uaec olim Creator simnl posuil,
Sionis invehitur per Isaiam (m, 15), cultu et divi- Cbrislus solummodo distinguendo, non mulando,
tiarum abundanlia infialas; comminabundus ot r.novavit : Vie, cum vobis benedixerint homines :
alibi (Isa. v, 14) nobilibus et superbis : Dilatavit secundum hoec faciebant et pseudoprophetis patres
orcus animam suam, et aperuit os suum, ct descen- illorum {Luc. VI, 23). yEque Crcator benediclioms
dentinclytiet magni ct divites (boc crit Ghristi va: ct laudis humamu seetalores incusat per Isaiam
supcr divites) : et liumiliabilur komo ; ulique cxal Populus meus, qui vos beatos dicunt, sedu-
(iii, 12) :
latus diviliis : et inhonorabitur C5 vir; utique ob " cunt vos, ct vias pedum vestrorum dislurbant. Vro
substantiam honorabilis. De quibus et rursus (Isa. hibet et alias tidere omnino in hominem, sic et in
x, 23) : Ecce Dominus virtutum conturbabit glorio- laudcm hominis, ut per Jeremiam (xvn, 5) : Male-
sos cum valentia, et clati comminuentur, ct rucnt dictus homo, quispcm habet in homine. Nam el in
gladio sublimes : qui magis quam divites ? Quia Psalmo centesimo decimo septimo (v. 8, 9) : Do-
rereperunt CG scilicet aclvocalionem suam (54) glo- num cst fiderein Dominum,quam fiderein hominem.
riam honorem, sublimitatem ex diviiiis 67 A qui-
et . El : Donum cstsperare in Dominum, quam sperare
bus averlei.s nos et in Psalmo quadragesimo octa- inprincipes. Ila.totum quod ab homioecaptatur ab-
vo : ISe timueris, inquit, cum dives factus fuerit dixit Creator,nedu n benediclionem. Pseudoprophe-
homo, ct cum abundabit gloria ejus; quoniam cum tas auiem lamiatos sive bene.iictosa patribus eorun,
morietur, nontollet omnia ,nec descendet cum illo lam ejus cst exprobrare, quam prophetas vexatos et
yloriasua. Item insexagesimo primo : Ne desidera- rccusatos : sicul injuriiu proplietarum non perlinuis-
veritis divitias; et si relucent, ne adjeceritis 68 ZH) 1 sent Ji*)5 ad Deum ipsorum; iia nec gratiae pseu-
cor. Idipsum poslremo verbum vai, olim per Amos doprophetarum displicuissent, nisi Deo prophelarum.
in divites afflucntes dcliciis destinalur : Vce 60
, inquit
Q CAPUT XVI.
(Amos. vi, 45), qui dormiunt in lectis eburneis, ct Sed vobis dico, inquit (Luc vi), qui auditis : osleu-
deliciis jluunt in thoris suis; qui edunt hcedos de dens hoc oiim maudatum (IV Esdr. xv, 1) a Crca-
yreyibus cuprarum, et vitulos de yreyibus boum lore : Loquere inaures audientium. Diliyite inimi-
lactantes, complodenies adsonum oryanorum. Tau- cos vestros, et bencdicite eos qui vos oderunt (55),
quam perseverantia deputaverunt, et non tanquam quivos calumniantur.
et orate pro eis Ilaec Crentor
fuyientia : qui bibunt vinum liquatum, ct unyuentis una pronuntiationc clusit per lsaiam (lxvi, 5) :
primariis unyuntur. Igitur, eisi tanlummodo dehor- Dicile, Fratres nostri estis,eis qui vos oderunt. Si
taniem a divitiis oslenderem Creatorem, non etiam enim qui inimici sunt et odcrunt, et maledicunl,
praedamnanlem divites etiam verbo ipso quo et el caluumianiur, fralres appellandi sunt; uiique
Christus, nemo dubitaret ab codem acljeciam in di- el benedici odientes, orari pro calumniatoribus
comminationem 10 per vce Christi, a quo ipsa- ~'
2 depulari pnecepit. Novani
\iles jussil, qui eos fratrcs
rum maier.arum, id est divitiarum, dehonatio pra> plane patientiam (56) docet Chrislus, etiam vicem
cucurrisset : comminatio «nim dehortationis accessio n iujurise cohibens, permissam a Creatore (Exod.
est. Ingcrit : Vce etiam saturatis, quia esurient xxi, 24) uculum exigente pro oculo (57), et dcntem
ctiam ridentibus nunc, quia luyebunt. His responde- pro dente : contra, ipse alteram amplius maxillam
Varioe lectiones.
°'
c '* Edidit Seml. Honorabitur quidam. 6G Rcccperint Pamel. 61 Et divitias Jun. C8 Desideraveris...adje-
ceris Seml. Enim add." Oberth. 70 Adlcclam in div. communicaiionem Venet. mendose. ll Ex laetitia Hbj
c9
Venet. ct lyjtiiia Iihen. a Tres Venet. mendose.
Commentarius.
dex requirit pulchras. Pecoribus hic pro ovibus usur- gelii verba sensu videtur conjungere (habeolu
pavit, elsi in Gneco j:;o€4twv scribalur, id est oves autem apud Lucam cap. vi) Qui inimic
:
translcrre debuisset, ut boves mulliticalos seu fis- sunt et oderunt, at maleclicunt, et calumniantw
silipedes poslea adjungeret. Le Pr. Le Pr.
(54) lieceperunt scilicet advocalionem suam. Non (56) Novam piane patientiam, etc. Ihec a-J mcn
aliud pulo bic spcctarc q.:am vcrba Evangelii, di- tem Marcionis, nequc enim ipsius verba esse exi;
1
vites et potentesincrepaniis Amendicovobis, rece- : mo. Le Pr.

perunt mercedem suam. Le Pr. (57) Oculum pro oculo, etc. Eadem habcntur
(55) Et benedicite eos quivos oderunt, ctc. Evan- de Pat., c. 6. Le Pr.
425 LIB. IV ADV. MAHCIO.NEM. m
Offerri jubens, et super tunicam pallio quoque cedi. praseepti : patientiae dico fruclum, quod est uhio
Planc hSBC Christus adjccerit, ut supplernenta con- quam mihi permisisse debuerat, si ipse non pra
sentanca disciplinae Grcatoris. Alf|uc acleo hoc sta- stat; aut si mihi non pormittebat, ipse praestare »j
tim renunliandum esi, an disciplina patientiae prte- quoniam et disciplinfe intcrest, injuriam vindicari :
penes Creatorem. Si pcr Zachariam prae- metu enim omnis refrenatur.

"^
3 ultionis iniquit;is
dicatur
cepit (Zachnr. vn, 40), nc unusquisque malilhe Ciclerum ,
passiin emissa libertate dominabitur
fralris sui mcmincril ; sed nec proximi : nam et utrumque oculum effossura, el omncm dentem ex-
rursus, Malitiam, inquil (Zacltar. vm, 17), proximi citatura w (58) prae impunitatis securilate. Sed hoc
~
sui unusquisque
r>
ne recogitet. Multo magis paiien- cst Dei optimi, el tantum boni, patientiae injuriani
tiam indixil injuriae, qui indixit oblivionem. Sed et januam pandere, probos non de-
facere, violentiae
cum dicit (Deut. xxxn, 35) : Mihi vindictam, et ego fendcrc, improbos non coercere. Omni petenti te,
vindicabo; proinde patientiam docct vindictae ex- dato; ulique indigenti vel tanto magis indigenti, :
spectalricem. In quantum ergo 1S non cajat, ut idcm si etiam ct abundanti. Ne quis ergo indigeat, dalori
vidcatur et dentem pro dente, oculum pro oculo, paralam ftl
habcs Deuteronomio formam Creatoris :
in vicem injuriae exigere, qui non modo viccm, sed Non erit, inquit (Deut. XV, 4; in teindigens,utibe-
etiam ullionem, ctiam recordationem ct rccogita- ncdiccns benedicat te Dominus Dcus tuus ; dalorcm
B
tionem injuriae prohibet : in tanlum aperitur nobis, scilicet, qui fecerit non esse indigcntem. Et plus
quomodo oculum pro oculo, el dentem pro dente hic; non enim petenti jubet dari. Sed, Non sit, in-
ccnsucrit, non ad secundam injuriam talionis pcr- quit, indigens in te, id est, cura ultro 82 nesit : quo
mittendam, quam probibueral interdicta ullionc magis petenti pnejudicat dandum, etiam in seqnen-
êd ad primam coerccndam, quam prohibuerat op- tilnis : Si autem fuerit indigens e fratribus tuis, nnn
posito talione 1G , ut unusquisque rcspiciens licen- avcrtes cor tuum, nec constringes manum tuam a
tiam secundae injuriae, a prima semctipsum conti- fratre tuo 83 indigcntc.Aperiens apericsiili manum,
neret. Facilius enim vim comprimi scit rcpra'sen- (ivnus fxnerabis illi quantum dcsiderarit®*. Fcenus
talione talionis, quam repromissione ullionis. Ulrum- 1197 cnim nisi petenli dari non solet. Sed de foe-
que autem constitucndum fuit pio nalura el hde norc postmodum. Nunc si quid voluerit argumentari,
hominum Deo crederet ullionem a Deo ex-
; ut qui Crealorem quidem fratribus dari jussisse, Chrislum
~
spectaret, qui minus fidcret n JilH» leges talio- , vero omnibus petenlibus ; ut hoc sit novum atque
nis timerct. Hanc lcgis voluntatem de intellcclu la- divcrsum : inio unum crit ex his, per quae lex Crea-
borantem, Domi,nus ct sahbati et lcgis ct omuium « toris erit in Christo. Nou enim aliud Christus in
jpaternarum dispositionum Chrislus et revelavit, el omnes praecepil 85 , quam quod Creator in fraires.
icompolem fccit, mandans alteiius quoque maxillae Nam ctsi major est bonitas quae operatur in extra-
loblaiioncm; ut tanto magis viccm injurise exslin- neos, sod non prior ea qiue anle debetur 8 ° in pro-
igucret, quam ct lex per lalioncm voluerat impedis- xiuios. Quis enim non diligens proximos 87
, poterit
se, certc quam prophelia manifeste coercuerai, et diligere exlraneos? Quod si secundus gradus boni-
memoriam injuriae prohibens, et ultioncm ad Deum taiis est in extrancos, qui in proximos primus est
edigens. lta si quid Christus intulit, non adversa- ejusdcm crit secundus gradus, cujus et primus ; fa-
io, sed udjutore praecepto, non destruxit discipli- cilius quam ut cjus sit secundus, cujus non exsli-
ias Creatoris. Deniquc, si ipsam rationem pa-
in lil
m prinins. Ita, Creator et secundum nalura? or-
ientite pracipiendse, et quidem tam plena» atque dincm primum 89 in proximos docuit benignitatem,
"
lerfectae, eoniideremua n
,
non consistet, si non emissurus eam postea ct 90 in cxtrancos ; el secun-
st Crcatoris, qui vindiclam rcpromitlit, qui judi- dum ralioncm dispcsilionis suae, primo in Juda?os,
om preestat. Alioquin, si lantnm patientiee pondus, postea el in omne liominum genus. [deoqne, quam-
on modo non rcpercutiendi, sed et aliam niaxillam diu inlra Israelem erat sacramentum. merito in so-
Mliencli; ct non modo non rcmalediccndi, sed n los fralres miscricordiain mandabat. At ubi Christo
tiam benedicendi, ct non modo non retincndi m- dedil [Psal. n, 8) gentes n harcdittitcm. ct pusses-
jioam, scd amplius ct pallium conccdcndi, is mihi sioncm tcrminos tcrnr.cl coepit expungi quod dictum
nponil, qui non sit mc dcfensurus ; in vacuum Osee [Oscc, ct n) Non populus vieus, po-
cst per l :
atientiam preecepit, non exhibens mihi mcrccdem pulusmcus;etnonmiscricordiam consecuta.miscri-

VftrifiB lectiones»
1
Prsedtcat Jun. "'• Quisque Setnl. ''> Fidem inscr. abcrth. post Scml. Talione opposito Seml. opposita M
'"'"'' " Consideret al. Considerem Pamei. n
prsestarel Pamcl. so Excussura l.at. 31 Datori imperatam w
ig. Vcufi. in datorem paratam
Pam. dutorcm Etoperatam Seml. ;1 - Oltra Latin. 83 Tuo vmit. Scml. :i< De-
derat Obcrth. Prsecipil Pran. 8G Deberet Scml.
••
ct Obcrth. ** Exis- " Non diiigens proximos omitt.Seml.
i Pamel. » Primum alest Paris.™ F.t omitt. Ptmel. M In add. PaHs. hhen.
Coininenlarius.
c?ieS 'Zvom^ln lU,< olt - ,lUor

'"
'
'•'';"""""•
Q? ^citatur.
m Ufpal 1S cum Jonllbu , inJ ,, w , rli .
ait P u.e no * Lucilius Sat! 9
7u m ur °; ,l011l, m omncm <. :
,„
unt , ,
csi \oium
excitan;
;
ncc Arripio rostrom WWaMoa hm> Zeplun aique im-
miscn lllms nxa pugnati. Nmtio, imMe\m atfrasM e\cuno omnes.Ric
Hatroi.. II.
14
cordiam consecuta nalio scilicct; exinde Christus a Satis ergo jam tunc 3 me docuit ea facere
,
•
in omnes legem paternae benignitatis extendit, ne
w% «.....
quaj mihi velim fieri. Proinde denuntians
. , . r* • -r* • i •
:
aliis,
Non
minem excipiens in miseratione sicut in vocatione. occides, non adulterabis, non furaberis, non fal-
Ila et si quid amplius docuit, hoc quoque iu hae- sum testimonium dices; docuit ne faciam aliis
reditatem geniium accepit. Et sicut vobis fieri vul- quae fieri mihi nolim, et ideo ipsius erit praecep-
tis ab hominibus,ita etvos facite illis (Luc. vi). In tum in Evangelio, qui illud rctro et praestruxit
islo praecepto utique alia pars ejus subauditur : Et et distinxit, et ad arbitrium disciplinse suae dispo-
sicut vobis non vultis fieri ab hominibus, ita et vos suit : et merito jam eompendio substrinxit, quo-
ne faciatis illis. Hoc si novus Deus et i ^notus relro, niam et alias recisum sermonem facturus in ter-
et nondum plane editus praecepit ,

qui me nulla ris (Isa. x, 25) Dominus, id est Christus, praedica-
anlchac institutione formaverit, qua prius scirem batur.
quid deberem mihi velle vel nolle, atque ita et aliis CAPUT XVII.
facere, quae 92 mihi vellem ; non facere, quse et Hic nunc de fcenere cum interponit {Luc. vi) : Et
mihi nollem, passivilatem sententiae meae permi- si fazneraveritis a quibus speratis vos recepturos,
sit, nec astrinxit me ad convenientiam voluntatis quas gratia est vobis ? percurre sequentia Ezechielis,
et facti, ut id aliisquod mihi velim, et id B de eodem viro justo Pecuniam, inqmt (Ezech. xvui,
faciam :
nec aliis faciam quod mihi nolim. Non enim dif- 8), suam fcenori k non dedit, et quod abundaverit,
finiit quid mihi atque aliis debeam velle nolle, ut non sumet ; fcenoris scilicet redundantiam (59),quod
ad 398 legem voluntatis parem factum, et 93 pos- est usura. Prius igilur fuit, ut fructum 399 fce-
sim alii non praestare, quod ab alio mihi veiim noris eradicaret,quo facilius assuefaceret hominem
praestitum, amorem, obsequium, solatium, praesi- ipsiquoque foenori, si forte, perdendo, cujus fru-
dium, et ejusmodi bona proinde nec 94 alii : facere, ctum didicisset amittere. Hanc enim dicimus ope-
quod ab alio mihi fieri nolim, vim, iujuriam, con- ram Legis fuisse procurantis Evangelio. Quorum-
tumeliam, fraudem, et ejusmodi mala. Denique, hac dam tunc fidem paulatim ad perfeclum disciplinae
inconvenientia volunlatis et facti, agunt ethnici non- Christianae nitorem ,
primis quibusque praeceptis
dum Deo 95 instructi. Nam etsi natura bonum et
a balbutientis adhuc benignitatis informabat. Nam et
malum notum est, non tamen Dei disciplina qua : supra : Et pignus, inquit (Ezech. xvm, 7), reddet 5
;
cognita tum demum convenienlia voluntatis et

, utique si non sit solvendo : quia soluturo ° utique
facti ex fide, ut sub metu Dei agitur. Itaque Deus pignus restituendum esse, utrum homo scriberet?
Marcionis 96 cum maxime revelalus sit, tamen reve- Multo manifestius in Deuteronomio (xxiv, 12) Non :
latus non potuit hujus praecepli de quo agitur, tam dormies super pignus ejus : redditione reddes illi
strictum, et obscurum, et caecum adhuc, et facilius pallium circa solis occasum, etdormiet in palliosuo.
pro meo polius arbiirio inlerpretandum compendium Adhuc clarius supra (xv, 2) : Dimittes omne debi-
emiltere, cujus nullam praestruxerat 91 distinctio- tum quod proximus debei,
tibi et fratrem tuum non
98
nem. At enim creator meus et olim et ubique reposces : quoniam remissio DominiDei tui invocata
praecepit indigentes, pauperes el pupillos et viduas est. Porro, cum debitum dimitti jubel, utique no&
protegi ,
juvari, refrigerari : sicut et per lsaiam exsoluturo, plus etiam n est ; et, si exsoluturo, cum
lnfringito esurienti panem tuum ;
99 l
reposci vetat, quid aliud docet quam non exsoluturo
(lviii, 7) :
et mendicos 2 qui sine tecto sunt in domum tuam fceneremus, qui jam 8 detrimentum fcenori indi-
inducito ; et nudum si videris , tegito. Ilem per xit? Et eritis filii Dei (60). Nihil impudentius, si
Ezechielem (Ezech. xvm, 7), de viro justo : Pa- ille non sibi filios faciet, qui nobis filios facere non
nem suum dabit esurienti, et nudum conteget. permisit, auferendo connubium (61). Quomodo in
Variae lectiones.
Et inser. Seml. Oberth. 93 Ut Jun. 94 Et Seml. 95 Ab eo Oberth. post Seml. 96 Etsi inser. Latin
92
91 Praestrinxerat Seml. Oberth. 98 Et omitt. Oberth. 99 Esurientiowt^. Seml. l Mendicis add. Seml. 2 Men
dicos omitt. Seml. 3 Nunc Paris. 4 Fcenore al. 5 Reddes Seml. Oberth. 6 Solutori Pamel. ^ Enim Pamel
8 Tam Pam. Venet. Seml.
Commentarius.
(59) Foznoris scilicet redundantiam,quod est usu- n ritia. Carolus Molineus tantum crimen suis figmen
ra. Cave ne cum quibusdam damnatum putes tantum lis adumbrare non est veritus. S. Ambrosius lib
toV.ov t6xou, sivc usuram usurae; nam omnis usura de Tobia, ot alibi S. Basilius passim, et S. Cypria
;
hic prohibetur, tum in locis Script. quae adducuntur, nus lib. de Lapsis, invehuntur in ejusmodi tocullic
tum ex mente Tertulliani. Tanta vero hodie usurae nes. Le Pr.
cupiditas incessit, ut fcenus legibus quondam Roma- (60) Et eritis filii Dei.In Grseco B.Lucaeest 'ty
nis permissum etiam excedant. Elsi enim usurae otou Altissimi, hic Dei vertit. Non est autem inso
centesimae essent legitimae, et unicuique liberum lens in Scripturis, ut pro Deo Altissimus verlatui
esset centesimam stipulari (I. sipro mutua. C. si cert. Le Pr.
pet. et 1. lecla D. de reb. cred.) ; si tamen aliquid (6i)Qui nobis filios facerenon permisit,auferem
supra centesimam solutum erat, id in sortem impu- connubium. Quod faciebat scilicet Marcionis deui
labatur. Canone 17 Nicaeno rûllai clericis prohi- Sic enim supra « Ecce legem tui quoque dei in
:
bentur, hoc est usurae dimidio majores quam sors pugnas : nuptias non conjungit conjunctas no ;
principalis. Nunc vero his finibus non coercetur ava- admittit. » Rig.
'I.".)
LlB. IV ADV. MABCIONEM. 130
d nomen allecturus est suos, quod jani erasit? Fi- * docetdisoiplinam et mercedem,etin totum hominibus
nus spadonis esse non possum, maxime cum patrem obediemus. Si a Creatore, ut a judicect dispunctore
habeam eumdem quem et omnia. Nam lam pater meritorum ergo 1II1 nostrum impellit obsequium,
;
omnium qui conditor universitatis, quam spado qui apud (juem consiituit retributionem captandam vel
nullius substanliae conditor. Et si marem ac femi- timendam, proul quisque judicaveril, aut condem-
nam non miscuisset Creator, el si non universis naverit, aut dimiserit, aul mensus fuerit. Si ab ipso
quoque animalibus filios concessisset, hoc eram ejus ergo et ille jam judicat, quod Marcion negat. Eli-
ante paradisum, ante delictum, ante exilium, ante gant itaque Marcionitffi, ne tanti sit de magistri re-
duos,unum (62) denuo ; factus filius fui statim, cum gula excidcre, quanli 13 Christum hominibus
aut
mc manibus enixus est, cum de suo halitu movit. Ille aut Creatori docentem habere. Sed ccecus ccecum
me nunc rursus filium quncupat, jam non in animam, ducitin foveam. Credunt aliqui Marcioni. Sed non
sed in spiritum paricns. Quia ipse, inquit, suavis est discipulus super magistrum. Hoc ei 1G meminis-
est adversus ingratos etmalos. Euge.Marcion, satis se debueratApelles, Marcionis de discipulo emenda-
ingeniose detraxisti illi pluvias et soles, ne Creator tor. Eximat et de oculo suo trabem (63) hferelicus,
videielur. Sed quis iste suavis, qui ne cognitus qui- g tuncinoculo Chrisliani, si quam putat, stipulam re-
dem usquc adhuc? quomodo suavis, a quo nulla vincat. Proinde elarbor bona tion proferat malum
bcneficia pnecesserunl y ? Hoc genus suavitatis, qua fructum, quia nec veritas hseresim : nec mala bo-
soles et iinbrcs qui fceneraverat, non recepturus ab num, quia nec haeresis verilatem. Sic nec Marcion
humano genere ut Creator ;

qui pro tanta elemen- aliquid boni de thesauro Cerdonis malo prolulil, nec
lorum liberalitate facilius idolis quam sibi debilum Apelles de Marcionis : multo enim htec congruen-
gratiflB rcferentes lOO lioniines usque adhuc susti- tius -lOl in ipsos interprclabimur, quse Chrisius
net. Vere suavis eliam spirilalibus ronimotlis. Ehh- in homines allegorizavit, non in duos deos secun-
(juia enini Domini dulciora Sliper mel et favos. (Ps. dum scandalum Marcionis. Puto me non temere
xviu, H). Ule igitur et ingralos sugillavil, qui gra- huic usque adhuc linea' insistere, qua definio, nus-
tos experiri racrebalur ; cujus soles 10 et iinbres lu quam omnino alium Deum a Chrislo revelatum.
quoquc, Marcion, ingralus habuisti. Ctelerum, tuus In hoc solo adulterium n Marcionis manus stupuisse
non poterat jam quen iograto?, qui non paraverat miror (G4) nisi quod etiam latrones liment. Nullum
gratos. Misericordiam quoquc praecipiens : Estote, p maleficium sine lormidine est (65), quia nec sine
inquil, miscricordes, sicut Pater vester u misertus conscienlia sui. Tamdiu ergo
;rgo et Judaei non alium
ntveetri. Iloc crit : Panem infringito esurienti,et Deum norani, quam quem ncminem adhuc
pra-ter
mendicos '- sine lecto in domum tuain inducito, et noranl ; nec aliuin Detim appellabanl, quam quem
nuiliun si ridcris lcgilo \ Isa. i.viii, 7r, et : Judicate soluin norant. Si ita est, quis videbitur dixisse :
10
pupillo,et justificate viduam [Isa. i, 17). Agnosco Quid vocatis Domine,Domine? Utrumnequi nun-
,
loclrinani ejus velerem, qui mavult miscricordiam, quam hoc fuerat vocalus, ut nusquam adhuc ediius?
juani sacri/ictum [Osee vi, 6). Aut si alius nunc mi- An ille qui semper Dominus habebatur, ut a primor-
iericordiam pnecepil, quiaet ipse misericors sit, cur dio cognilus? Deus scilicel Judaôrum. Quis ilem
anto BBVO misericors mihi non NoHte judicarc,
fuil ? atijecisse potuisset, Et non facitis 19 quce dicoi
ic judicemini. Nolite comlcmnare, ne condemne- Utrumne qui eum maxiine edocere tentabat, an qui
nnu. Dimittite, ei dimittemini.l)nte,et<labitur vo- a primordioad illos el legis et Prophelarum eloquia
is. Mcnsurnin bonain, prcssam ac llucntcm dabunt mandaveral : qtii et inobedientiam illis exprobrare
n stnum rcstrum.Eailcm qua mcnst critis mensura, posset, etiam si nuuqtiam alias exprobrasset ! Porro.
emctictur vobis[l.uc. vn.Ulopinor, h;ec retribulio- qui anle Christum, Popultts istc mc labiis diligit,
iimii pro inciiiis u provocatam sonanl u . Aquo crgo cor autem eorum loiuje. absistit a mc, concionatus
etribulio? Si ab hominibus lantuin, ergo humanam D est (Jm. \xix, I3\ veierem ulique illis contuma-
Varise lectiones.
9 Prsecesseranl
Patn, SolemPam. " Veiter omitt. Seml. 12 Headieos omitt. Obertlt. 13 Promeriiis ,W.
1(l
Sonat Scml. Oberth. 13 Quam Pamel. Et omitt. Obcrth. " Adulierio Jun. 18 Vocas Seml.
"''
Fa- '•'
is Jun.
Conmientarius.
Ante duos unum. Antequam dixisset Deus, T( to a).XoTS'.ov, avOsco-£ âaxavioTXTt,
l
duo in carnc una. Uig.
eruiit haxbv o;j5::xw;, to S' t8tov TTapaSXfztt;. Le Ph.
(63) Eximatet de oculo suo trabem, Apud S. Lu- (64) Adultcriuin Marcionis manus stupuisse mi-
mi eal lipfot, hoc est slipulam, ror. Facinus intelligit inaudilum, quo B. Lucse Evan-
quod vuglo red-
itur festucam. Hereticorum gelium corrupit. ut ante dixinuis. Ls pr.
vafritiem notat. qui
Mtiti A>riatarchi de aliis ferunl judicium, cum ipsi (65) Nullum maleficium sine formnlinc cst. Qui
iit noceiUissiini. Ili scilicct vclmi lippienles et timel crimims se consciuin, lVnne convincitur uain ;
unotu ocubs mala culpa premit comes, et

Etua perspiciunt, enm lameo in :
loruni yel lcvioribus

erroribus notandis sint per-
.icacissuni. Adversus
uiie piacentes
tales homincs aliosque sibi Murus ilMMM oslo
torqueri potcst tmod apud Pratar- Nil conscire libi.
»Um<« Iranqutll. aiitim :
(Horat. Kpist. lib. v. ep. 1». Ll Pb.
431 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES 1, POLEMICA. 432
ciam imputabat. AJioquin quam absurdum, ut no- A Creatorem, vel qua Judaeus, eliam prophetes plane
vus Deus, novus Christus, novae tanlaeque religionis facilius quasi hajsitavit dc eo quem quum sciat es-
illuminator, conlumaces et inobsequentes pronun- se, an ipse sit, nesciat.Hoc igitur metu et Joannes :
quos nos potuisset experiri ? Tu es, inquit, qui venis, an alium exspectamus 23
liaret,
CAPUT XVIII. (Matth. 3)? simpliciter inquirens, an ipse ve-

xi,
Proinde extollenda fide Centurionis(Luc. vii), in- nisset qucm exspectabat. Tu es qui venis, id esl 24 ,
credibile si is professus est talem se fidem nec in Is- qui venturus es, an alium exspectamus ? id est,
raele invenisse, ad quem non pertinebal fideslsrae- an alius est quem exspeclamus, si non tu es
lis. Sed nec exinde perlinere ,poterat adhuc cruda quem venlurum exspectamus ? Spcrabat enim, sic-
ut probaretur vel compararetur, ne dixerim adhuc ut omnes opinabantur ex similitudine documcnto-
nulla. Sed cur non licueril illi alienae fidei exemplo rum, potuisse et prophetam interim missum e^se,
uti ? Quoniam si ita essel, dixisset talem lidcm a quo alius esset, id est major, ipse scilicct Domi-
nec in Israele unquam fuisse ; caeterum, dicens ta- nus, qui venturus exspectabantur. Atque adco hoc
lem fidem debuisse inveniri 20 in Israele; quique erat Joannis scuidalum, quod dubitabat ipsum ve-
ad hoc venisset, ut eam inveniret, Deus scilicet et nisse quem exspectabant, quem et praedicalis ope-
Christus Israelis, quam non sugilasset, nisi exac rationibus agnovisse debueraut, ut Dominus, per
tor et sectator ejus. Êmulus vero etiam maluis- B easdem operationes agnoscendum se nuntiaverit
set eam lalem inventam, ad quam inrirmandam et Joanni. Quae cum
constet praedicata in Chrislum
destruendam magis venerat, non ad comprobandam. ad singula ostendimus, satis per-
Creatoris, sicut
Resuscilavit et mortuum filium viduse, non novum versum, ut Christus 25 non Crealoris per ea 2G se
documentum. Hoc et pr-ophetae Creatoris ediderant, renuntiarit intelligendum, per quae magis Chri-
quanto magis Filius ? Adeo autem in illud usque slum IOIt Creatoris agnosci compellebat. Multo
momenti, nullum alium Dominus Christus intulerat, perversius, si et testimonium Joanni perhibet
ut omnes illic 402 Creatori gloriam retulerint di- non Joannis Christus, propheten eum confirmans,
centes Magnus prophetes prodiit in nobis, etrespe-
: imo et supra, ut angelum, ingerens etiam scri-
xit Deus populum suum. Quis Deus? Ulique cujus ptum super illo : Ecce ego mitto angelum meum
populus, el a quo prophelae. Quod si illi quidem ante faciem tuam, qui prceparabit viam tuam (Ibid,
Creatorem glorificabant, Christus vero et audiens et 10^ eleganter ad superiorem sensum scandali-
;
sciens non corrigebat, elquidem in tanto documento zati Joannis coinmemorans prophetiam, ut, con-
mortui resuscitati Crealorem adhuc orantes, sine du- firmans praecursorem Joannem jam advenisse,
bio aut non alium circumterebat Deum, quam quem exslingueret scrupulum inlerrogationis illius, Tu 6i
in suis beneficiis atque virlutibus honorari sustinebat « qui venis,analium exspectamus? Praecursore enim
aut quale est ut illos tam diu errantes sustineret, ad jam functo officio, praparata via Domini, ipse erat
hoc veniens, ut errori eorum mederetur? Sed scan- inte.ligendus, cui praecursor ministraverat, Major
"
dalizatur Joannes (66) auditis virtutibus Christi, ut quidem 2 omnibus natis mulierumsed nonideo sub-
1
alterius. At ego rationem scandali prius expediam, jecto ei, qui minor fuerit in regno Dei (Ibid. 11);
quo scandalum expiodam. Ipso jam
facilius hsereiici quasi alterius sit Dei regnum, in quo modicus quis
Domino virtutum Sermone et Spiritu Patri operan- major erit Joanne ; alterius Joannes, qui omnibus
te in terris, et praedicante, necesse erat portionem natis mulierum major sit. Sive enim de quocunque
Spiritus sancti, quae ex forma prophetici moduli in dicit modico pcr humilitatem, sive de semetipso.
Joanne egerat praeparaturam viarum Dominica- quia minor Joanne habebalur, omnibus scilicet in
rum (67), abscedere jam ab Joanne redactam sci- solitudinem concurrenlibus ad Joannem potius quani
licet inDominum, ul in massalem suam summam. D ad Chrislum. Quid exitis videre in solitudinem
ltaque Joannes communis jam horno, et uuus jam lanlumdem et Crealori competit, et Joannem ip-
de 21 turba, scandalizabatur quidem qua homo, sed sius majorem natis mulierum, et Christurr
esse
non qua alium Christum sperans vel inlelligens, vel quemque modicum, qui major Joanne futuru;
qui neque eumdem 22 speraret,
ut nihil novi do- sit in regno aeque Creatoris, et qui sit major tanti
centem vel operantem. Nemo haesitabit de aliquo, propheta, qui non fuerit scandalizatus in Christum
qucm dum scit non esse, nec sperat, nec intelligit. quod tunc Joannem minuit. Diximus de remiss:
Joannes autem certus crat neminem Deum praeter peccatorum (68). Illius autem peccatricis femkw
Variae lectiones.
Invcnire Seml. 21 Jam omitt. Oberth. 22 Unde Pamel. 23 Speramus Seml. Oberth. 24 Vel qui venturu
2o
est Oberth. 25 Chnstum Pamel. 26 Per eas renuntiarit Seml. per ea renunt. Pamel. 21 Majore Pamel. Fran
majori Rig. Venet.
Coramentarius.
(66) Sed scandalizatur Joannes, etc. Id dictum raturam saepe. Est vero etiam phrasis Tertullianiw
est ex absurda Marcionis sententia, quod discere po- massalem, summarn, id est integram, voce derivat
tes ab Epiphanio, adv. Marc. Le Pr. a massa. Pam.
PrceparaturamviarumDominicarum. Pra?pa~
(67) (68) Diximus de remissa peccatorum. Remissai
ratum, iuquit Rhen., dixit, pro prcnparatione ut pa~ pro remissione, ut S. Cyprianus lib. de Bono p«
m Ll». IV ADV. MARCIONRM. 434
nrgumenlnm co pcrtinobit, ut cum pedes Domini * ejus Dei qui nescit comminari, quia non novil irasci
osculis figeret, lacrymis inundaret, crinibus detor- Miror autem cum lucernam negat abscondi solere,
gerct, unguento perduceret, solidi corporis veritatem, qui se tanto sppcuIo absconderat majus et necessarius
non phantasma inane traclavcrit. Et ut peccatricis lumen, cum omnia de occulto in apertum repromit-
secundum Creatorem meruerit veniam
pnenitentia lit, qui Deum suum usque adhuc obumbrat, ex-
prrrponcrc solitum sacrificio. Sed et si ponnitentian speclans, opinor, nasci Marcionem. Venimus ad
stimulns ex fide acciderat, pcr pcenitentiam ex constanlissimum argumcntum omnium qui Domini
fide justilicalam, ab eo audiit : Fides tua te salvam nativitatem in controversiam deferunl. Ipse, in-
fecit (Matth. ix, 22) : qui per Habacuc (u, 4) pro- quiunt, contestatur se non essc natum, dicendo Quw :
Justus ex sua vivet 28 .

nuntiarat : fi.de mihi mater, elqui mihi fratres? Ita semper hsereti-
ci, aut nudas et simpliccs voces conjecturis quo vo-
CAPUT XIX. lunt rapiunt ; aut rursus conditionales et rationalcs,
Quod divites Christo mulieres adhcerebant, quceet simplicitalis conditione dissolvunt ut hoc in Ioco. Nos
de faciiltatibus suis ministrabant ei, inter quas et contrario dicimus primo, non poluisse illi annun- :
u.ror regis procuratoris [Luc. vw), de prophetia est. tiari, quod mater et fralres ejus foris starent quap-
Has enim vocabat per Isaiam (xxxn, 9) Muliercs B rcnlcs videre cum, si nulla illi mater et fratrcs
:
divites exsurgite, et audiie vocem meam ;ut discipu- nulli fuisscnt, quos utiquc norat qui adnuntiaret,
las primo, dehinc ut opcrarias et minislras osten- vel retro notos : vel tunc ibidem compertos, dum
deret : Filim, in spe auditc sermoncs meos. Dies eum videre desidcrant, vel dum ipsi nuntium man-
anni memcntotc cum laborn in spe. Cum labore dant. Ad hanc primam propositionem noslram so-
cnim quo scqucbantur, ob spcm, ministrabant. et let cx diverso responderi : Quid enim si tentandi
JEquo de parabolis semel sufflciat probatum, hoc gratia nuntialum est ei ? Sed hoc .Scriptura non
genus cloquii a Creatorc promissum. At nunc illa dicit, quae quanto significare solet cx tentationc
quoquc pronuntiatio ejus ad populum (Isa. VI, 10) : quid factum (Luc. x) : Ecce legis doctor assurexit
iurc audielis, lOl et non audietis; dedit Christo tentans eum ct de tribuii consultatione
; : Et acces-
frcquenter inculcare : Qui habet aures, audiat. Non scrunt ad eum Pharism tcntantcs eutn (Luc. xx ;
quasi ex divcrsitate audiuim permitleret Christus, tanto ubi non facit lentalionis mcntionem non ad-
qucm ademisset Crcntor : sed quia comminatio- mittit tentationis interpretationem. El tamen c\
ncm exhortatio scqucbatur : primo, aure audietis; abundanti caussas tcniationis expostulo, cui rci
Ichinc, qui habet aures, audiat. Non enim audie- tentavcrinl illum, per nominationem 105 matris
ianl ultro, qui aures habebant ; sed ostendebat p ct frairum. Si ut scirent natusne csset, an non
lures cordis necessarias, quibus illos auditnros quando de hoc fuit qtuestio, quim ex ista tentatione
legarat Crealor. Et ideo per Christum adjicit : Vi- discuterenl. Quis autem dubilaret natum, qucm vi-
'clc ijiiomodo audialis, ct non audiatis; non cordc derel hominem, quem audisset filium se hominis pro-
cilicct audicntes, seil aure. Si dignum sensum fetisum, qucm de conspeclu omnis humanae qualitatis
.onuntiationi aecommodcs pro sensu ejus qui au- dubiiarenl Deum, aut Filium Dei credere? propheten
itui suscilabat, etiam dicondo, Vidctc quomodo au- facilius exislimantos. licet magnum aliquem, utiquc
iatis, non aiidiluris minahatur. Sanc nominatur tamon natum. Etiamsi iu exploratione nativitatis
lilissimus Dcus, quia ncc judicat, neo irascitur. tentandus fuissct, quodcunque aliud argumenlum
loc probat ctiam subjacens sensus : Et qui hahct, tentalioni compotisset, quam per earum personarum
abilur ; ah co uutcm qui )it>u habcl ctiam quod ha-
, meulionem, quas poluit etiam natusnonhahcro. Dic
ST6 S6 pulat aufcrclur ci. Quid dahilur? Adjeclio niihi Omniluis natis mater advivit ? omnibus na-
:
dei, vel iotellectus, vcl salus ipsa. Quid auferetur? lis adgenerantui et fralres? non fioel patres ma-
liquc qimiJ dabitur. A quo dabitur, et aufcrclur'.' gis et sororcs haboro, vel et ncminem ? Sed ct
i a Crealore auferetur, ab eo et 2 s> dabitur : si a eonsiis constat aclos ^Luc. u) sub Augusto nunc 30
no Marcionis dabitur, ab eo el auferetur. Quoquo in ludsa 3l per Senlium Saturninum (69), apud
imen nomine commioatui ablationcm, non orit D quos genus ejus inquirore poluissent. Adeo nullo
Varin lectiones.
38 Vivit
Seml. Obtrtk.™ Ei abeet Ihins. » Tunc 3I
Indeam Pam.
Jun.
Commentarius.
epist. \ i. Onde Miasa pro sanctissimo altaris sa- in Judaam vcr Scntium Saturninum. Sic legitur in
ificio, a duplici mi-sionc dicta cst; duo acilieet, oxomplari. El vetercm scripluram P. Pilhcei ma-
plicato Evangelio, levita dieebat: Si quis eatechu- nus ad Rhcnani marginom sio explicat « Nnnc. :
enus remansit, exeat,ve\, Catechumeniexeunto; hoc ost, cnm illa Chrhtna dicerct nnntiaplibus
etiara iu tine. //<• rnissn esk Kx illa duplici mis- adessc malrem et Iratros. » Ul Soptimius innual
|)ne scu dimissione populi ot catechumenornm census alios ab iis quos ab Cyrenio acioa didiceral
issa ilut.i est, \ocabulum
nortonto- istud veluti ox cap. n LUCSS. Rig. D"c consu diximus ad—
im oxsocr.mtur Calvinianorum mvsia\ Qcel apud cap. 7. Consus aulem is feelUS osi sinc ulla pecn-
Ambrosiuni ropcrialur. Hac do re vi le qU8B fnse nia* indictione scu capitatione ; sed tantum ut re-
ttraodns de Ritib. Ls Pn. censeretur orbis, et nomina civium seu subdito-
(69) Sei et census constai actos sub Augusto nunc rum impcrio dcsorihorontur. Ll Pr.
43: TERTULLIAM 01'URUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 436
modo constitil ratio tcntationis islius. At vere ma- « populum pede , intestino itinere transmitteret
ter et fratres ejus foris stabant. Superest et 32 di- rursusque sub ejusdem virgae nutu, redeunte nalura,
spicere sensum non simpliciter pronuntiantis, Quce jEgyptium exercitum undarura concordia obrue-
mihi mater aut fratres ? quasi ad generis et nativi- ret : in quod opus et austri servierunt. Lege et
tatis negationem sed el ex causae necessitate et
; (Josue iii, 4) sortes familiae dirimendae (73), in
conditione rationali. Tam proximas enim personas transitum machaeram (74) fuisse,
ejus Jordanis
foris stare extraneis intus defixis ad sermones ejus, cujus impetura atque decursum plane et Jesus do-
amplius eum a solemni opere quaerentes,
et avocare cuerat prophetis transmeantibus slare. Quid ad
q ua m
merito indignalus est. Non tam abnegavit 33 baec?Si tuus Christus est, non erit potenlior famu-
abdicavit 3i (70). Alqueadeocum praemisisset, Quce lis Creatoris. Sed his solis exemplis usus essem,
mihi mater, et qui mihi fratres ? subjungens, nisi si non etiam praedicatio marinae istius expeditionis
gui audiunt verba mea, et faciunt ea ? transtulit Christum anlecessisset. Nam cum transfretat,
sanguinis nomina in alios (71), quos magis proximos Psalmus (xxvm, 3) expungitur : Dominus, inquit,
pro fide judicaret. Nemo aulera transfert quid, ni- super aquas multas; cum undas freti discutit, Haba-
si ab eo qui habet id quod transfert. Si ergo ma- — adimpletur
cuc„ „_.... r . . — :
. Dispargens
„.„ r „. j,^.„„
36
,
, — j„ — (Habac.
inquit — „_„„- (
m,
...,
9), aquasitinere; cum ad minas ejus eliditur mare,

do negavit eos qui erant? 35 meritorura scilicet Nahum quoque absolvitur : Comminans, inquit (Na-
condilionc, non ex primorum negalione in semet- ; hum l, 4), mari et arefaciens illud; utique cum
ipso docens, qui patrem aut matrem aut fratres ventis, quibus inquietabatur. Unde vis meum vin-
praeponeret verbo Dei, non esse (Matth. x, 27) dicem Christum? de exemplis, an de prophetis
dignum discipulum. Caeterum, ex hoc lOC ma- Creatoris? Age nunc, qui militarem et armatum
gis matrem et fratres confitebatur, quod illos bellatorem praedicari putas, non figurate, nec alle-
nolebat agnoscere; quod alios adoptabat, con- goriee, qui bellum spiritale adversus spiritales
firmabat quos ex offensa negavit, quibus non 407 hostes, spiritali mditia et spiritalibus armis t
ut veriores subslituit, sed ut digniores. Denique spiritaliter debellaturus esset : cum invenis in uno
nihil magnum, si fidem sanguini praeposuit, quem homine multitudinem daemonum, legionem se pro-
non habebat. essam, utique spiritalem, disce et Christum expu-
gnatorem spiritalium hostium, spiritaliter armatum
CAPUT XX.
et spiritaliter bellicosum intelligendum : atque
Quis autem isle est, qui etventis et mariimperat ita ipsum esse, qui cum legione quoque daemonum
)Luc, vm)? Nimirum novus dominator atque posses- p erat dimicaturus; ut et de hoc bello Psalmus pos-
sor elementorum jam et exclusi Creatoris.
subacti sit videri pronunliasse (Ps. xxiii, 8) : Dominus va-
Non ita est. Sed agnorant substantiae auctorem lidus, Dominus potens in bello 37 . Nam cum ultimo
suum, quae famulis quoque ejus obaudire consueve- hoste morte praeliatus, per tropaeum crucis trium-
rant. Inspice Exodura (Cap. xiv). Marcion, aspice phavit. Cujus autem Dei Filium Jesum legio le-
Mari rubro, vasliori super omnia stagna Judae, stata 38 est (75)? Sine dubio cujus tormenta et abys-
virgam Moysi imperantem, ut funditus proscissum. sum noverant, et timebant, nec enim videntur posse
et pari utrimque stupore discriminis fixum, sicco ignorasse adhuc quod novi et ignoti Dei virtus ope-
Variae lectiones.
32 Et omitt. Seml. Oberth. 33 Negavit cod. Pithcei. 36
34 Quis Seml. 35 Ex inser. Wouw. Disperges Pam.
31 Praelioa/u. 38 Teslatus Seml. Oberth.
Comrnentarius.
(70) Non tam quam abdicavit. Quis ita
negavit, n dae, et tamen ejus impetum atque decursum pro
loquentem hodie ferat?Namet moriens Christus phetis transmeantibus stelisse ;
prophetas arcam
arcar
adstantem Mariam nihilominus consolatur, et post fcederis ferentes, cum iisque filios Israel, sicco
mulieris appellationem, siatim honorificentissim i pede transmeasse. Nimirum verbura illud , lege,
filii relatione matrem profitetur, et Joanni delegat. respondet praecedenli, inspice. Itaque, ut supra di-
Rig. xit, lnspice Exodum, ila hic etiam dixisse videtur.
Transtuht sanguinis nomina in alios. Hoc
(71) « Lege et sortes familiae dirimendae » quarum ,
esl, metaphorice vocavii fratres et matrem eos qui scilicet historia babetur Josue iii et iv. Rig.
verba sua audirent et facerent. Rig. (74) Jordanis machceram. Sic Tibris arcano sa-
(72) Fratres eos fecit, qui non erant. Sanguinem crorum vocabulo dicebatur Serra, auctore Servio
suum fecit eos qui non erant hoc est, usus figura :
ad illa Virgilii :
sanguinis seu fraternitalis, demonstravit affectus

suos erga verborum suorum auditores et factores. Ego sum, pleno quem flumine cernis
Fratres eos fecit, hoc est, nominavit, figurate scili- Stringentem ripas et pinguia culta secantem,
Caeruleus Tibris. Ric.
cet, et allegorice. Rig.
(73) Lege et sortes familice dirimendce. Sic habet (75) Cujus autem Dei (ilium Jesum legio testatc
cxemplar. Quod explicari potest Lege, inquil, :
est? Quasi aliud agens prosequitur illud : Quid mih
bistoriam Jordanis, scies ejus machaeram fuisse et tibi est, Jesufili Dei altissimi?(Luc. vm, 28.) t
in transitum familiae sorte dirimendae obstilisse :
ibi veniam scilicet abyssi, id esl ab abysso, sicut
transitui filiorum Israel tanquam aciem ingentis supra cap. 12, veniamjejunii. Pam.
gladii, obsfilisse transeunti familiae sorte diriraen-
437 LIB. IV ADV. MARCIONEM. .38
rarelur in terris; quia vcrisimile nonest Creatorcm a initiata, legem inrumperet eam cui adhuc tenebatur ?
ignorasse. Si enim alium supra se Deum ignorave Quadcnique fide inrupil? in quem Deum credens ?
rat aliquando, tamen jam infra calum suum agen- quem spernens ? Creatorem? Cerle enim ex fide teti-
tcm, ulique compererat . Quod autem Dominus git. Si ex fide Creatoris, quae alium Deum ignorabat,
comperisset, jam et universae familue innotuis- ct quomodo legem ejus inrupit?Tam enim inrupit,
set in eodem mundo, et intra eumdem amhitum si quam cx
inrupil, fide Creatoris. Quomodo enim
coeli, quo peregrina Divinitas conversaretur. In utrumque conveniet, ul et inruperit, et ex fide
quantum ergo et Creator scisset eam, et suh- eam inruperit, propter quam inrupisse non de-
stantia; ejus, si fuisset; in tantum quia nulla buit ? Dicam. Fides havc fuit primo, qua Deum
fuit, non alium da:moncs sciehant, quam Dei sui suum confidehat misericordiam malle quam
Chrislum. Non dcpetunt
quod meminis- 3C* ah alio, ipsum sacrificium, qua eum Deum cerla crat
sent petendum sihi a Creatore, veniam scilicet operari in Christo, qua sic eum tetigit non ut ,
abyssi Creatoris. Denique impelraverunt. Quo hominem sanclum, nec ut prophetam, quem con-
merito? Quia mentili erant ? quia swvi Dei filium taminabilem pro humana substantia sciret sed ut ;
eum fecerant ? Ft qualis crit, qui mentitos juva- ipsum Deum, qucm nulla spurcitia pollui pesse
bat, qui infamanlcs sustinebat ? Sed enim, pracsumpserat. Itaque non temere interpretata
,
quia mentili non eranl, quia Deum abyssi est sibi legem, ea contaminari significanlem, quae
et suum cognoveranl, ita eum se et ipse con- essentcontaminabilia, non Deum, qucm in Christo
firmavit quem adcognovcrunt '«°
daemones, Je- confidebat. Sed et illud recogitavit , ordinarium et
sum judiccm et ultoris Dei Filium. Kcce aliquid B solemncm menslrui vel parlualis sanguinis fiuxum
el de illis pusillitatibus et infirmilalibus Creatoris in lege laxari, qui veniat ex officio naturn-, non ex
iu (llirislo. Ignorantiam cnim et ego adscribere ei vitio valeludinis. Ula autem ex vilio valetudinis
volo. Permittite mihi adversus haerelicam. Tangi- redundahat, cui non modum temporis, scd divina±
tur a femina quffi sanguine fluitabat (76), et ne- misericordhe auxilium necessarium sciebat. Alque
scivitaqua. Quis me, inquit, tetigit '.'
Etiara excu- ita potest vidcri " legem non inrupissc, sed distin-
santihus discipulis, perscveral in iguorantiae vocc, xisse. H&c erit fides, qu?e conlulerat etiam intel-
Tetigit me aliquis; idque de argumento affirmat : lectuin : Nisi credideritis, inquit (Isa. vii), non in-
\Sensi enim virtutem e.v me profectam. Quid dicit telligetis. Hanc tidem probans Chrislus ejus feminae,
Iwereticus '.'
sciebatue personam? Et cur quasi quse solum credchat lOtl Creatorcm , ejus fidei se
ignorans loqucbatiir? Ut confessionem certe 40§ Deum respondit, quam probavit. Nec illud omittam,
provocaret, nt limorem proharct. Sic et Adam aliquod dum tangilur vestimenlum ejus, utique cor.
quando qua-sicrat, quasi ignorans : Ailam ubi cs '!
pori, non phanlasmati, indilum corpus quoque de-
(licn. iii, 9). liabes et Creaiorem cum ChristO ex- monslrabatur; non quasi jam de hoc relractemus,
cusatum, et Christum (Ireatori adaequatum. Sed et sed quia ad pnescntem conspirat quseslionem. Si
hoc, qui « adversarius legis enim non eral vcrilas corporis
; phantasma utique
ut quia lex a contactu ,
femina sanguinantis submovet (77), idcirco gestie- C contaminari, qua res vacua, non posset. Qui ergo
1
rit non tantum contactum ejus admiltere, scd non potest conlaminari, prae inanitatc substantho,
sliam sanitalem donarc. Dcum non natura bene- quomodo voluisset? Ul aemulua Icgis menliebatur qui
ticum, sed lemulalione At cnim si tidem mulieris!
non verc polluebatur.
nvcnimus ita meruisse, cum dicit Fidcs tua tc CAPUT XXI. :
talvam fecit, qui cs ut semulalionem legis (78) in- Dimittit discipulos ad proedicandum Da rc-
lerprcicris in quod ipse Domioufl ex
islo faclo, gnmn i /.»<:. U). Numquid vel hic edidit, cujus?
idei remuneratione editum ostendit? Sed hanc Prohihet eos viclui aut vestitui quid in viam fcrre?
vis mulieris tidem constituct qua contemp- Quis hoc mandasset? nisiqui et corvos alit ", el flo-
,
lerat legem. Et cui credibile, ut mulier nul- resagri vcstit, qoi boti quoque terenti libertatcm oris
ius adhuc Dci conscia, nullius adhuc nov;e lrjns '-'
(Deut. xxv, 4) ** (79) ad veniam pabuli ex opere
Varta lectiones.
,0
Emm pelerenl Wouw. W Cognovorunt Pam. '•'
Qua Jun. « Nulli...legi cod. Wouw. « Vidcri omitt.
vw/. wparit Oberth. ,:>
Sumendi cod. Wouw.
Commentarius.
'6)4 femina quos sanguine fluitabat. Sic Hiero- n ôaon, id est sangttiniflnB, neque enim egit dicio
° msl ,: *' "'' Rufinum dixit « mtiliercm u cap. de fomina seminiflua, sed viro seminitluo, el
!™1?!. -
iuentem sanguine; « etepist. 128 ad Fabiolam tempore

muliere sanguinanic dies plures, non in
Siquis e Bacerdotibus semine fluxerii. menslrui sui. Pam.
Bjo.
(77) A eontactu feminos sanguinantis submovet, .Kmulationcm lcgis, ete. .tmulationem ao
(78)
tc. AlUuht a( ilhut Levit. \v,'sub tincm nam paulo prius
cap Ihrc cipit hicpro adversatione loîs ;
St lc.v. etC. samiuinantis,

id est. uli B. Hieronvnius hahetur adrcrsarius lcgis, ot suh tinein hujus oapi-
uas ragiter fluit
sanguine, mulicris, pronuo horlio \\< rmulus lcijis eodom modo quo Plinuis dixil :
Prperam LXX hd 6 ôvoW^c. id
legitur apnd : « Emula Romte Cartbago, lib. w. of». 18. Pam.
sed rcpctcndum **X $ ,tuo3- (79) Ad vciuam pa'ntli c.r opcrc sttbmorcndi. Sb-u
4® TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 440
submovendi anle prarcedit : quia dignus operarius « potest non eum 57 sensisse Christum, nisi quem no-
mercede sua. Haec Marcion deleat, dum sensui salva verat in Scripturis, quem jam recensebat in faclis.
sint. At cum jubet pulverem excutere de pedibus Hoc et ipse confirmat usque adhuc paliens, imo el
in eosa quibusexcepti non fuissent, et hoc in testi- silcntium indicens.Si cnim Petrus quidem non po-
monium mandat fieri nemo testatur, quod non ju-
; terat alium eum confiteri, quam Greatoris : ille au-
dicio destinulur; inhumanilatem qui in testationem tem praecepit, ne cui hoc diceret ; utique id noluit
redigi jubet, judicem comminatur. Nullum deum provulgari 58
quod Petrus senserat. Imo, inquis,
,
novum a Christo probatum illa etiam opinio om- quia non recte senserat, noluit mcndacium disse-
nium dcclaravit, quia Christum Jesum, alii Joan- minari. Sed aliam silentii caussam edixit Quia :
nem, alii Heliam, unum aliquem ex veteribus

alii oporlcret Filium hominis multa piti et reprobari a
prophctis Herodi asseverabant. Ex quibus quicun- presbyterisetscribis et saccrdotibus (84), et interfici,
que fuisset, non utique ob hoc est suscitatus, ut etpost lcrtium diem resurgere. Quae cum praedicala
alium deum post resurrectionem praedicaret. Pascit sint el ipsa in Ghristum Creatoris, sicut suis locis
populum in solitudine, de pristino scilicet morc (80). implebimus, sic quoque ipsum se ostendit esse, in
Aut si non eadem et 6 majestas, ergo jam minor
''
quem praedicabantur. Certe etsi non essent praedi-
cst Crealore, qui non uno die, sed annis quadra- cala, eam causam indicti silentii protulit quae non
ginta, necde inferioribus materiis panis et piscis, B Petri errorem demonstraret 59 obeundarum passio ,
sed de manna ccelesti, nec quinque circiter, sed sex- numnecessitalem: Quivoluerit, inquit, animamsuam
centa millia hominum protelavit (81). Adeo autem salvam facere, perdet illam; et qui perdiderit eam
ea fuit majestas, ut et pabuli exiguilatem non lan- propter me, salvam faciet eam. Cerle Filius hominis
tum sufficere, verum etiam exuberare de pristino lianc sententiam emisit. Perspice igitur et tu cum
,
voluerilexemplo. Sic enim et in tempore famis sub rcge Babylonio, fornacem ejus ardentem (Dan. iii),
Helia viduae Sareptensi modica el suprema 41© et invenies illic tanquam Filium hominis 41 1 (non-
alimenta ex prophelae benedictione, per totum famis dum enim vere erat, nondum scilicet natus ex ho-
tempus redundaverant. (III Reg. xvn). Habes ter- mine), jam tunc istos exilus constituentem. Salvas
tiam *' Basiliarum. Siet quartam 48 resolvas 49
, inve- facit animas irium fratrum, qui eas pro Deo pcrdere
nies (IY Heg. iv, klscqq.) totum hunc orclinemChrisii conspiraverant; Chaldaeorum vero perdidit, quas
circa illum Dei hominem, qui oblatos sibi viginti 50 illi per idololatriam salvas faceremaluerant. Quae est
hordeaceos panes cum populo distribui jussisset, et ista nova doctrina, cujus vetera documenta sunt.
minister ejus proinde comparata multitu-line et pa- Quanquam et praedicationes martyriorum, tam fu-
buli mediocritate, respondissel : Quid ergo 51 hoc turorum, quam a Deo mercedem relaturorum decu-
dem in conspectu 52
centum b3 hominum (82)? Da, currerunt. Vide, inquit Isaias (lviii, 1), quomodo
inquit, et manducabunt, quoniam haec 54 dicit Do- ** perit justus, et nemo excipit corde ; et virijusti au-
minus : Et manducaverunt, et reliquerunt 55 reli- feruntur, el nemo considerat Quando magis .
quias, secundum dictum Domini. Christum et in hoc fit, quam in persecutione sanctorum ejus? Uti-
novis veterem ! Hsec itaque quae 56 viderat Petrus, et que non semplex, nec de naturae lege communis (85),
cum pristinis compararat, et non lantum retro' facla sedilla insignis ct pro fide militaris in qua qui aai- ;
sed et in futurum jam tunc prophetanlia recognoverat mam suam propler Deum perdit, serval illam : utet
interroganti Domino quisnam illis videretur, cum hic tamen judicem adcognoscas 60
,
qui malum animae
pro omnibus responderet Tu es Christus (83), non

:
lucrum perditione ejus, et bonum animae detrimen-
Variae lectiones.
Ei Hhen. " Terlium Frau. Jun. i8 Quartum Fran. Jun. w Et si tertiam revolvas Wouw.
46 50 Dccem
51 Ego Paris. Fran. 52 Inspectum Seml.
Seml. ex grcecis quibusdam excmplis et ex Ambros. I. vj Hexaem.
5 3 Millibus add.
Pam. 54 Hoc Oberth. 55 Manducabunt rt relinquent Seml. manducabunt et rehnquent, et
manducaverunt et, reliquerunt Jun. sic LXX. 56 Qui Fran. Paris. 51 Non potest novum Latin. 58 Promul-
gari al. 59 Sed add. Paris. Fran. 00 Cognoscas Pam.
Commentarius.
motum ex opere bovi terenli, eadem honoris
dicit n (83) Tu es Christus, etc. Propter confessionem
- l.
i :_ J! .__
.
tormula, quaJuris auclores dixere resamotas ex bo-
u-. » .11.
illam, m
P Petrus
B. Dn..n_ fundamentum
1'iinrlomanliim est
oct et
al netpil
petra 111 nr &
supra
nis mariti. Rig. quam stat Ecclesia Dei lx\ xfj nlTprj zxivri ttj? io-^*-
:
(80) De pristino scilicet more. Nimirum veteris XoO? KtaTew; o.xoootxâw [j.ou ttjv 'Ey.xXmatav, ul habetS.
Inslrumenli seu Testamenti. Sic hbro de Baptismo : Epiphanius /ter. o9. Le Pr.
(84) Presbgteris et scribis et sacerdotibus. Maluit
'
« Perungilur benedicla unclione de pristina disci-

plina. > hoc esl judaica. Rig. presbyleris retinere quam ejus vocis interprctatio-
(81) Sedsexcenta millia hominum protelavit. Hoc nem vulgarem senioribus. Porro sacerdotibus non
est, sexceniis hominum millibus vitae et îrium le- adeo mirifice cum sit ipyjsp.wv, quod Vulgatus prin-
noremconlinuavit, produxit, protraxit. Rig. cipes sacerdotum reddit. Le Pr.
.82) Quid ergo hoc dem in conspectu centum ho-
non simplex, nec de naiuraz lege com-
(85) Utique
minum ? In exemplari legitur « Quidergo hoc dem :
munis. Haec non alio referri possunt quam ad
inspectircentum hominum. » Scribendum arbitror « ea, Quae est ista nova doctrina? « utique non
" Quid ergo hoc idem inspectu centum hominum ? » simplex, doctrina scilicet nec de naturae communis
Rig. lege, etc. Rig.
441 LIB. ADV. MARCIONEM. 442
tum, salute ejus remuneraturus

6I
. Sed et zelotem * homine deposuit, pro imagine et similitudine sua,
Deum mihi 62 exhibet, malum malo reddenlem : Qui non aliena 72 quonlam homo non erubuerat la-
; ut,
6 ' fuerit, ei ego confundar ejus pidem lignum a<lorans, eadem constantia non confu-
confusus, inquit, mei et
*. Quando ncc
fi confusionis matcria conveniat, nisi susde Chriato, pro impudontia idololalrinp, satis Deo fa-
meo Chrislo : cujus ordo magis pudendus (86), ut ceret per impudcntiani 6dei(*3). Quid horum Christo
etiam haereticorum conviciis pateat, omnem nati- tuocompetil. Marcion.ad meritum confusionis? Plane
vitalis ct educalionis focditatem, ipsius f) '»
etiam pudere le debet, quod illum ipse finxisli.
carnis indignilatem (87), quanta amaritudine pos-
CAPUT XXD.
sunt perorantibus 66 Csetcrum, quomodo ille erit .
obnoxius confusioni, qui eam non capit ? non vul- Nam et hoc vel maxime erubescere debuisti, quod
va, licet virginis, tamen feminao, coagulalus ;
et si illum cum Moyse et Elia in secessu montis conspici
non semine, tamen ex lege substantia: corporalis, cx pateris, quorum destructor advenerat. Hoc scilicot
femina; humore (88) : non caro habitus antc for- intelligi voluit vox illa de coelo : Hic est Filius meus
mam : non pccus dictus post tiguram (89) ll«t dilectus, hunc auditc : id est, non Movsen
non de- :
cem 67 mcnsium cruciatu •41£ rlcliberatus 68

(90) g jam el Eliam. Ergo sulficiebat vox sola sine os- :
non subita dolorum concussione cum tanti tem- tentatione Moysi et Elise. Definiendo 73 enim quem
poris coeno (91) pcr corporis cloacam effusus ad ter- audirent, quoscunque alios vetuisset audiri. Aut
ram nec statim lucem lacrymis auspicalus (92) et
: numquid Isaiam el Jeremiam caeterosquc quos non
primo retinaculi sui vulnere ncc mullum ablutus ostendit, permisit audiri, si vetuit quos oslendit ?
: ,
nec sale et melle medicatus nec pannis jam Nunc ct si praesentia illorum fuit necessaria,
:
sepultur.TR involucrum 6a iniliatus nec exinde per non utique in colloquio ostenderentur, quod fami-
;
immunditia inler sinus volutatus, molestus ubcribus liaritatis indicium est : nec in consortio claritatis,
~~
diu infans, vix puer, tardc homo : sed de ccelo quod dignationis et gralia? exemplum est sed in : sor-
expositus, semel grandis, semel totus, statim Chri- dibusaliquibus, quod destructionis argumenlum c>t,
stus, spiritus et virtus, et Deus lanlum. CaHcrum imo in tcnebris Crcatoris, quibus discutiendis erat
ut non verus, qui non videbalur, ita nec de crucis missus. Longe etiam discreti a claritate Christi, qui
maledicto erubescendus, cujus carebat veritate, ca- voccs et litteras ipsas eorum ab Evangelio suo erat
rens corpore. Non polcrat itaque dixisse : Quimci~\ p separaturus. Siccin W alienos demonstrat i!los, dum
rovusus fueril. Nosler hoc debuit pronuntiasse : secum habel? sicrelinquendos docet, quos sibi jun-
'Imoratus a Patre modico citra angelos (Psal. gil? mc destruit, quos de radiis suis exstruit?
viii, 6) ; vermis, el non homo ; ignominia hominis Quid faceret Christus ipsorum? Credo secunJum
et nullificamcn populi {Psalm. xxi, 6) quatenus ita perversilatem, tales eos revelasset, quales Christu s
voluil, ut livore c/us sanaremur (Isa. uu,o), ut dede- Marcionis debuissel; aut quoscuraque alios secum,
core ejus salus iiostra constaret. El merilo sc pro suo quam prophetas suos. Sed quid lam Christus
Varire lectiones.
61
Remunoratur Paris. Fran. c'~
Mihi ahest Paris. °3 Me Seml. Oberth. M Eum Francq. C5 Ipsis
eonjic.
Seml. 66 Perorantium oodd. Wouw. Novem Fran. Dclibralus Frun.
67 r,a • Involucro cod. Wouw. 70 ar- f
dius Scml. Obcrth. 7l Me Pam. Fran. ~- Tuuc add. Seml. 73 Diftiniendo al. 7 ''
Sic in Ilig. Yenct.
Commentariits.
(86) Cujus ordo muqis pudcmlus. Ordinom dicit n (9() Cum
lanti temforis camo, etc Lib. de Carnc
nativilatis ot oducalionis. Rig. Christi, cap. 4, eadea ferme habet « Ab ipsa qui- :
(87) Ipsius ctium carnis indiijintulcin. C.arnis vi- dein exorsusodio liabita nativitate, perora age jam ;
delicet passibilis et mortalis, quae sano indigna Deo spurcitias genilalium in utoro elcmentorum, hu- ,
lidebatur. Sic adv. Jud: Primo sordidis indatus inorum et sanguinis foeda coagula, carnis ox eodom
est, id ost.
carnis pasaibilis ei mortalia indiguitate, t (•(ono alendse per novem menses. Per camum in-
Vel indignilatom inlclligo, iWo« ojx aljtov Tupawtoo;. lelligit idquod llippocrates lib de Nat. Pucr. n. 136:
RlG. Ta vip xoraBLlfvia oj /eiplu, oxvrov yjvr; Aa6r, r.zb;
(88)Exfemince humore. Lib. d Car. CArattdixit, cajT^v, 5jv p.i)-Ar; to rrttotov uyiatvstv. « Mensos llOn
« humoris et sanguinis fatda coagula. » Rio. protluunt muliori
utero gesianii, si sanus puer
(891 Non pecus dictuspost figuram. Kodem voca- futurus est. « Hocin loco admirabilis humamv ori-
bulo utitur Julius Firmicus lib. vu, Cap. 1 « Pe- : ginis doscriptio ct infirmitatis imago, quam memini
ooa intia viscera matria artuatirn conscisum a me- me legissc fere oamdem apud Plinium, qui statim
dicia proforotur. » Rig. cxclamat i His principiis orilur oarnifex animu-.
:
$Q)J~ondecem mensiumcruciatu dclibcratus. Sic etc Si liber essel ad manuin, locum lantmn exscri-
habont oxomplaria; qu;v si nobis intcgram auctoris bcrem. Lc Pn.
aoriptaram Bervavere, dixerit Septimius parlam dc- (92) Lucem lacrymis auspicatus, etc. A miseriis,
liberari, quamdiu foetus in utoro porlicitur, ordine v.igitu s-ilicM, vitim auspicatui oamdem in labo- .
nativilaiis humamv, decem mensium spatio cunvnte, ribus agit, atq ie ad malorum eomplementum mon
quemadmodura io Apoloqctico dixit, conceptumde- estsubounda. Le Pr.
liberan, » dum adhuc
aangois in hominem delibe- (93) ProimpudcnttaidololatriiV, satis Dco fa
ralur. » Alias, minime spernenda pcr nnpadcntiam fidei. ldolol.uri;r impivbmlia fuil,
viderotur Latinii
coiijoctura, i decom nionsium cum non puduil adorare lapides et liîia; impudeoda
cruciatu dolihoralus.
Naan ejusmodi est infantis in fidei, cum mininie pudol Deum erodere nalum et
utero sitns, ut crucian
vuloalur, mcurvus totus ac contractus. Rig. crucifixum. Uig.
443 TERTULLIANI OPEBUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 444
Christus Creatoris, quam secum ostenderc praedicato- A omne verbum. In monlem secedit; agnosco formam
rnc ciiac <) -.-« :ilJ. •j_ ___. .•
™ i_ »i ... _. ____• _ _____
rcs suos? cum illis videri,
• •
quibusin revelationibus,
,
loci.
•
Nam et prislinum populum

i
apud montem et
erat visus : cum illis loqui, qui eum fuerant locuti visione et voce sua Creator initiarat. Oportebat in
cum eis gloriam suam communicare a quibus eo suggestu consignari Novum Testamentum, in quo
Dominus gloriae ntincupabatur cum principalibus :
conscriptum Vetus fuerat ; sub eodem etiam ambitu
suis (94), quorum alter populi nubis, quam nemo dubitavit de aere Creatoris con-
informator aliquando,
alterreformator quandoqje; alter initiator Veleris globatam, nisi et nubes suas illo deduxerat, quia
Testamenli, alter consummator et ipse per ccelum Creatoiis viam ruperat, aut
Novi? Igitur et
Pelrus merito " cont.bernium Christi sui agnoscens proinde et nubilo Creatoris precario usus est. Ita-
individuitate ejus suggerit que nec nunc mula nubes sed vox de
consilium : Bonum est fuit, salita
nos hic esse. Bonum plane, ubi Moyses scilicet et ccelo, et Patris novum teslimonium super Filio
Elias. Et Faciamus hic tria tabernacula, unum
: atque in secundo ^ 7 Psalmo. Filius meus es tu
tibi, et Moysi unum, et Elice
unum sed nesciens ego hodie genui te. De quo et per Isaiam (l, 10)
:
quid diceret. Quomodo nesciens? utrumne simplici D Quis Deum metuens,audiatvocem Filii ejus ?Itaque
errore, an ralione quam ™ defendimus
m caussa jam repraesentans eum Hic est Filius meus; utique :
subauditur, quem repromisi 8 Si enim rcpromisit

"^
novae prophetiae, gratiae exstasin, id est, amentiam .
convcnire (95)? In spiritu enim homo constitutus aliquando, et postea dicit: Hic est ; ejus est exhi-
praeserlim cum gloriam Dei conspicit; vel cum per bentis voce uti in demonstratione promissi, qui
ipsum Deus loquitur, necesse est excidat sensu, aliquando promisit; non ejus cui possit respon-
obumbratus scilicet virtute divina; de quo inter nos deri, « Ipseenim tu quis es qui dicas. Hic est filius
et Psychicos quaestio est (96). Interim facile est meus, de quo non magis praemisisti, quem leipsum
amentiam Petri probare. Quomodo enim Moysen quod prius eras 19 revelasli? » Hunc igilur audite,
et Eliam cognovisset, nisi in spiritu? Nec enim quem ab initio edixerat audiendum in nomine pro-
imagines eorum vel statuas populus habuisset et phelae, quoniam el propheles existimari habebat a
similitudines, lege _tl 1 prohibente, nisi quia in populo. Prophetam, inquit Moyses (97) (Deut. xvin,
spiritu viderat; et ita quod dixisset, in spiritu, non 15), suscitabit vobis Deus ex filiisvestris (secundum
insensu constitutus, scire non poterat. Caeterum carnalem scilicet censum 80 tanquam me audie-
) :
si sic nescit quasi errans, eo quod putaret illorum esse tis 81 Omnis autem qui illum non audierit,
illum.
Christum; ergo jam constat et supra Petrum inler- exterminabitur animaejus depopulo suo. Sic 415
rogalum a Christo, quem se exislimarent ut de et Isaias (l, 10) : Quis in vobis metuens, exaudiat
Creatoris dixisse, Tu es Christus ; quia si tunc al- C vocem filii ejus? Quam et ipse Pater commendatu-
Dei illum cognovisset, hic quoque non erras- 82
terius rus erat. Sistens enim verba filii sui (98), di-
set. Quod si ideo et hic erravit, quia et supra; cendo scilicet : Hic est filius meus dilcctus : hunc
ergo certus est quoque nullam novam
in illum diem audite, inquit 83 . Itaque etsi facta translatio sit
divinitatem a Christo revelatam, et usque adhuc 84 sed non

auditionis a Moyse et Elia in Christo ,
non errasse Petrum, Christo usque adhuc nihil ut ab alio deo, nec ad alium christum sed a Crea-
ejusmodi revelante; et tamdiu non alterius depu- tore in Christum ejus, secundum decessionem
tandum Christum, quam Creatoris, cujus omnem et Veteris, et successionem Novi Testamenti. Non Ie-
hic ordinem expressit. Tres de discentibus arbitros gatus, inquit Isaias (lxiii, 9), nec nuntius, sed ipse
fulurae visionis et vocis assumit el hoc Creatoris
; Dominus 85 salvos eos fecit 86 ; ipse jam praedicans
est. In tribus, inquit (Deut. xix, 15), tcstibus stabit ct implens Legem et Prophetas. Tradidit igitur
Pater Filio discipulos novos, ostensis prius cum
Variae lectiones.
Meritum Scml. Oberth. ™ Qna Jun. " Primo Seml. 1B Repromisit Oberth.™ Erat Pam. 80 Sensum
15
Paris. Fran. 81 Audieritis Pam. 82 Inquit add. Pam. 83 Inquit omitt Pam. 84 Christum cod. Wouw. 6i ;
Deus Seml. Oberth. 86 Faciet Oberth.
Commentarius.
(94) Cum
principalibus suis. Vatic. I. ms. cod. (97) Prophetam inquit Moyses. Multo aliter hanc
cum principibus suis. Sed illud magis Tertulliani- Scripturam hodie habetur apud LXX,
citat quam
cum et Africanum stylum redolet, quos ita vocai sed potius secundum quod citat, Act. in et vm,
auctor quos Moyses ct Elias praecipui fuerint
, nec mirurn, cum bis idipsum aliis verbis repetatur
prophetarum vetcrum, jamdulumante illos, quos Deut. xviii, quorum priori loco magis accedit, quod
majores vocamus. Pam. habet cum apostolo Petro auctor, Suscitabit vobis
(95) Quam defendimus in causa novceprophetire, praeterquam quod ibi est tibi, ex posteriori vero
gratue exstasin, id est amentiam convenire. Hoc fe- loco desumpsit illud. Pam.
cisse videtur libris de Exstasi, quorum meminit (98) Sistens enim, inquit, verba filiisui, etc. Rur-
Hieronyraus. Rig sum vcrtit auctor verba Isa. xliv, filii sui, pro eo
(96) De quo inter nos et Psychicos quazstio est. quod graece rotioi; aou pro quo alii, pueri sui; ;
Psychicorum hic primum omnium facta est ab au- quo factum ut difficiUime locus hic inveniri polue-
ctore mentio quare patet initio heereseos ab au- rit, maxime cum B. Hieronymus ex hebraeo ver-
;
ctorehunc librum conscriptum. Rig. tat, suscitans verbum. Pam.

445 Llli. IV ADV. MARCIO.NEM. W>
illo Moyse ct Elia in claritatis pra:rogativa , atquc * CAPUT XXIII.
ita dimissis, quasi jam et officio et honore dispun- Stct christus Marcionis, el exclamet : genitura
ctis ; ut hoc ipsum confirmarelur propter Marcio- incrcdula, qwusque ero apud vos? quousque susti-
nem, societatem esse etiam claritalis Chrisli cum ncbo vos 96 ? Stalim a me audire debebil. Quisquis
Moyse ct Blia. Tolum autem habilum visionis is- cs, eperchomene il-:3/.6a£v£), prius ede qui sis, eta
tius habemus etiam apud Hahacuc, ubi Spiritus ex quo vcnias, et quod in nobis tibi jus. Usque adhuc
pcrsona interdum apostolorum (Habac. iii, 2) : Creatoris est ,J1
lotum apud te. Plane si ab illo
Domine, audivi auditum tuum et extimui. Quem vcnis, et illi agis, admiltimus increpalionem. Si
magis quam vocis coclestis illius, Hic est filius meus vcro ab alio, dicas velim quid nobis unquam de
81 crederc debuissemus, ut ex-
dilectus, hunc auditc. Consideravi opera tua , et tuo commisisti, quod
cxcidi mente. Quando 88 magis, quain cum visa probres incredulitatem, qui nec ipsum aliquando
claritate cjus, nescit quid diceret Pelrus? In me- nobis revelasti ? Quam olim apud nos agere cce-
dio duorum animalium cognosceris, Moysi et Eliae. pisti, ut tempus quaeraris ? In quibus nos susti-
De quibus etZacharias (Zachar. iv, 3 et 14) vidit nuisli, ut paticntiam imputes ? Asinus de .Esopi
in figura duarum olearum, et duorum ramulorum puleo modo venis , et jam exclamas. Suscipio
oleae. Nam hi sunt, de quibus dictum est illi Duo :
«* adhuc et personam discipulorum in quos insi-
'
filii opimitatis adsistunt Dominouniverscr. terrce. Et liit : natio incredula, quarndiu ero vobiscum
rursum idem Habacuc (Habac. m, 3) : Operuit cae- quamdiu vos sustinebo? Hanc eruptionem ejus
los virtus ; utique nubilo illo. Et splendor ejus ut ulique hoc modo juslissime repercuterem : Quis-
lu.r erit ,-uiiquequa eliam veslilus ejus refulsit. Et quis es {Ir.zpy 6i/.ivz) eperchomene, prius ede qui
si commemoremur promissionis Moysi, hic invenie- sis, a quo venias, quod tibi jus sit in nobis? Usque
tur expuncta. Cum cnim desiderasset conspecium adhuc, puto, Creatoris es, et ideo seculi sumus
Domini Moyscs dicens : Si ergo invcni (jratiam co- recognoscentes omnia illius in te. Quod si ab illo
ram te,manifesta tc mihi ut cognoscenter videam vcnis, admitlimus increpationem. Si vero alii agis,
te; eum conspcctum dcsiderans, in quo hominem oro te, dicas quid nobis aliquando commisisli
c>sct acturus, quod prophcta sciebal. CaHerum, dumtaxal de tuo, quod jam credidisse debuisse-
Dei faciem (jani audicrat) ncmo homo videhit me &0
, mus, ut exprobres incredulitatem, qui ncc aucto-
et vivet (Exod. xxxm, 20). Et hunc, sermo-
inquit, rcm tuum usquc adhuc edis? Quam olim aulem
nenx quem faciam tibi.
dixisti, Et rursus Moyscs : apud nos agerc ccepisli, ut tempusquoque oppouas?
Ostendemihi gloriam tuam. El Dominussimililerde In quibus autcm nos sustinuisti, ut et patientiam
fuluro : Eijo pnvcedam in qloriu mca ; etreliqua.Et n jacles? Asinus de .Esopi puteo modo huc apparuit,
in novissimo : El tunc videbis postcriora mca. Non et jam exclamat. Quis non 117ita injustiliamincre-
limihos, ncc suras; scd quam desideraverat gloriam palionis rctudisset, si ejus eum credidisset, qui non-
in posterioribus tcmporibus revelandam. In qua dum qucri dcbuisset ? nisi quod nec ille cos insilissct, si
facie ad faciem 1<» visibilcm se ei repromitlit 90 illosin L-^ge, in prophelis, in virlulibus

1 , nonolim apud
etiam ad Aaronem dicens (Num. xn, 6) : Si fucril el b meficiis dcversatus. incredulos semper fuisset
prophetesin vobis 01
, in visionc cognoscar illi, ct in expertus. Sed ecce Christus diligit parvulos, lales
risione loquar ad cum, non quomodo ad Moysen : esse docens debere, qui scmpcr majores velint esse.
osad os loquar ad eum 92
in specie (utique hominis Creator autem urscs pueris immisit, ulciscens E-
quam crat gestalurus\ tton in rrniymate. Nam elsi limnn propheten, convicia ab eis passum (IV Reg.
Marcion noluit eum colloquentcm Domino oslen- li). Satis impudens anlilhesis, cum tam diversa
sum (99), sed stantcin ;
,J3
tamcn et stans os ad os commiltit, parvulos el pueros: innocentem adhuc
stabat, et faciem ad facicm cum illo, inquil, non aMalem, et judicii jam capaccm , qoffi conviciari
extra illum, in gloriam ipsius, neduin in conspe- polerat, ne dicam blasphemarc. Qua M crgo justus
ctum "'.
De qua gloria nou aliter illustratus disces- Deus, nec pueris impiis pepercit, exigens majori
sila Christo, (|iiam solebat a Crcatore : proindc eetati honorcm, et utiquc magis a minore. Qua vero
luuc oculos peroutiens M tiliorum Israelis, qucm- bonus, adco diligil parvulos. ut apud JEgyptum
admodum et nunc exca>cati Marcionis, qui hoc benefecerit obstctricibus prolegentibus parlus He-
quoque argumentum adversus se faccre nou vidii. bnvos pcriclitantes edicto Pharaonis. Ita et ha-c
Suscipio in mc pcrsonam lsraclis. affectaiio Christi cum Creatore;est. Jam nuac Deus.
Varia? lectiones.
Operain tnam al. ««Quanto Paris. quo Fran. »Me abcstRiq. Vcnet. w Repromiserat Scml. 9l Et inscr.
81
werth.n \d cum omitt. Seml. » Ei add. Rig. Yenet. * Conspectu Obcrth. » Percutere Pam. *> 0»ous-
que sustincbovos omitt. Scml. « Es Obcrlh. * Quia
Paris. Eran.
Coinmentariu^.
(99) Marnon uoluit cum colloqitcntem
ottensum. hx Evangclio B. Luca>
Dommo quentcs cum illo. verum premilur hio Marcion ex
dclcverat collo- cap. xxxin Bxodi, in quo idem rcterlur. Le Pr.
447 TERTULLIANI OPERUM PAKS II. - SERIES l, POLEMICA. 448
Marcioois, qui connubium avcrsaLur ", quomodo « saccrdotes supremis cliam parcntum interessc :
videri potest parvulorum dilector quorum tota Super omnem, inquit (Levit. xxi, 1) animamdefun-
,
causa connubium est (1). Qui semen odit, fructum ctam saccrdos non introibit et super parentem 3
quoque exsecretur necesse est. Nse ille saevior ha- suum ?i07i contaminabitur El dc devotione in Ari- .
bcndus iEgyptio rege nam Pharao educari non : thmis (Num. vi, 6 et 7) nam et illic, qui se Deo ;
sinebat infantes iste nec nasci,

; auferens vitam voverit, intcr ccetera jubet, ne super ullam animam
illis eliam decem mensium in utero. At enim introeat defunctam, nc super patris quidem, aut
quanlo credibilius, ut ejus deputetur affeclio in matris aut fratris. Puto autem ct devotioni et sa-
parvulos, qui benedicendo connubium in propaga- cerdotio dcslinabat, quem praedicando regno Dei im-
tionem generis humani, ipsum quoque fructum bueral. Aut si non ita est, satis impius prommtian-
connubii benedicendo promisit, qui de infanlia pri- dus, qui nulla ratione legis intercedente, sepulturas
mus est. Repraesenlat Creator ignium plagam Elia parentum despici a filiis impcrabat. Cum vero ct ter-
postulante in illo pseudopropheta (IV Reg. i). Agno- lium, prius suis valedicere parantem, prohibet
sco Judicis severilatem; e contrario, Ghrisli leni- retro respectare, sectam Crealoris exsequitur. Hoc
tatem increpantis * eamdem animadversionem de- et ille noluerat fecisse quos ex Sodomis liberarat.
stinantes discipulos, super illum viculum Samari- B CAPUT XXIV.
tarum. Agnoscat et haereticus ab eodem severissimo Allegit et alios septuaginta apostolos super duo-
judice promitti hanc Christi lenitatem. Non con- decim (Luc. x). Quo enim duodecim
sccundum
necvox ejus in plalea
tendet, inquit (Isa. xlii, 2), totidem fontes in Elim, non el septuaginta, sc- si
audietur. Arundinem quassatam non commmuet,et cundum totidem arbusta palmarum ? Anlitheses
linum fumigansnon exstinguet. Talis utique mullo plurimum causarum diversitas fecit, non pote-
magis homines non erat cremattirus. Nam et lunc stalum. Sed qui diversitatem causarum non re-
ad Eliam (III Reg. xix, 12) : JSon 418 in igni(2), spexit, facile eam potestatem existimavit. Profec-
Dominus), sed in spiritu miti. At enim hu-
(inquil, tionem filiorum Israelis, Creator, eliam illis spoliis
manissimus Deus, cur recusat eum, qui se tam aureorum et argenteorum vasculorum, et vestium,
individuum illi comitem offerl? Si quia superbe, vel praeter oneribus consparsionum (3) offarcinatam (4)
ex hypocrisi dixerat : Sequar te quocunque ieris; eduxit de 4 Êgypto Chrisius
: autem nec 419
ergo aut superbiam , aut hypocrisin recusandam virgam 5 discipulis (5) iu viam 'fcrre praescripsit.
judicando, judicem gessit. Et utique damnavit, llli enim in solitudinem promovebantur ;

hi autem
quem recusavil, non consecuturum 2
scilicel saiu- C i° civitates mittebanlur . Considera causarum
tem. Nam sicut ad salutem vocat, quem non recu- offerentiam et intelliges unam et eamdem pote-
sat, vel etiam quem uitro vocat, ila in perditionem stalem, quae secundum penuriam et copiam expe-
damnat quem recusat. Illi autem causato patris ditionem suorum disposuit; proinde per civitates
sepulturam cum respondet . Sine mortui sepeliant abundaturam circumcidens, sicut et egituram per
mortuos suos, tu autem oade, et annuntia regnum solitudinem struxeral 6 Etiam calceamenta por-
.
Dei : utramque legem Creatoris manifesle confir- lare vetuit illos (6). Ipse enim erat, sub quo nec in
mavit, et de sacerdotio in Levitico prohibentem solitudine per lot annos populus calceamenta detri-
Varioe lectiones.
99 Adversatur Hig. Venet. R^prehendentis cod. Wouw. ' 2 Secnturum Seml. 3 Patrem Oberth. 4 Ex Seml.
h
Peram Fra7i. 6 Strinxerat notat Rhen.
Commentarius.
(1) Quorum tota causa connubium est. Totam n Exodi xn, 34 : 'AvlXaSe oe 6 Xab? to aiaf; auTwv.
causam accipit auctor pro pleraque; nam tria bona Hesychius : Stafs, <pupau.a aXeupou jrup&u. Glossa
jrupou.
connubii adnotavit non uno in loco B. Augustinus, rium vetus aTaf?, adeps. ltem, tpupajj.a, massa, con$~
fidem, sacramenlum, et prolem, cum intetini ple- persio ;sic adversusValentinianos : « Inconspersionis
rique fere prolium causa matrimonium co:itrahant. alvearia absconderit, donec totum confermentetur. »
Nam totum, inquit Nonius, quod plus putatur, non Versio vulgata Epistolarum Pauli ad I Cor. v, 7 :
pro cuncto alicubi accipi potest. Id enim disertis Ut sitis nova conspersio, sicut estis azymi. Rig.
verbis indicat auctor, cum paulo post subjungit : (4) Offarcinatam. Exod. Ta (pupajxaTa a utwv ev£e-
« Ipsuin quoque fructum connubii benedicendo pro- oe[i.eva lv Tot; ItAatfoij auTwv. RlG.
misit, qui de infantia primus cst. » Pam. C5) Christus autem nec virgam discipulis, etc.
(2) Nam et tunc ad Eliam nonin igni. Alludit ad Legerem cum Pamelio, 7iec peram ; congruit enim
historiam Elise, III Reg. xix. Quod autem ait Nam : plane lectio haec cum Evang. B. Lucae. Le Pr.
et tunc ad Eliam, hoc est, etiam in Veteri Te- (6) Etiam calceamenta portare vetuit illos. Non
stamenlo Deurn esse mitem ct misericordem et ita haec accipe, ut discipulos albis pedibus incedere
placabihm. Procopius "Oti oe ou rup 6 t^; HaXaia;
: voluerit Christus Dominus sed tantum ne de cal- ;
©eb;, 'HXta; otoauy.eTai, xal oi auTOu xi-mz T)(i£f*c- d/J.' ceamentis sibi providerent, quibus uti possenl, ubi
ouoi aupa Xeztt), a2pa? Be XeyeTat 7tapervat Xekt%.
8i' ea quae in pedibus habebant, attrita essent. Ut enim
Vide quse ad lib. de Pat. Rig. cum Veteri Testamento illud congruat, qui Israe-
Prceter oneribus consparsionum. Sic legitur litas adeo salvos et incolumes per an. 40 praestitit.
(3)
in exemplari. Itaque hic prceter adverbiascit, et ut neque vestes nequc calcei contererentur, idem
sigmificai iproeterea. Onera autem consparsionum in Novo suis eamdem fiduciam praestare poterit el
dicit farinae massam aquae consparginc coactam. securitatem. Id enim contextus ipse exigit. Le Ph.
449 LII5. IV AUV. MAKCIO.NKM. r,d
verat. Nemincm,per viam 1 salutaveris. * qui illos non recepissenl, dicerent

inquit, Scitole tameu :
Clirislum dcslruclorcm prophetarum a quibus appropinqnasse regnum Dei. Si hoc non et commi- ,
lioc quoque accepit Elisteus, cum Gieziu, puerum nationis gratia mandal, vanissimc mandat. Quid
I
suum mitterot in viam ad filium Sunamitidis resus- cnim ad illos si appropinquaret rcgnum, nisi quia
citandum dc morte, puto, sic ei pracepit (IV Reg. cum judicio appropinquat ? in salutein scilicet
iv, 29) : Accinge lumbos tuos, et sume bacillum eorum, qui annuntiaiionem ejus recepis»e:ii. Quo-
meum inmanum, et vade: quemcunque conveneris modo ? si comminatio non potest sine exsecutione,
in via, ne benedixeris eum ; id est, ne salutaveris : habes Deum exsecutorom in comminatorc, ct judi-
et (jui te ne responderis ci, id est ne
bcnedixerit , ,
cem in ulroque? Sic et pulverem jubet excuti in
resalutaveris. Qu;r est cnim inlcr vias benedictio , illos, in testihcationcm , et lia-renliaiii W terrae
nisi ex occursu mutua salnlatio ? Sic ct Dominus, eorum (7) nedum communicationis rcliqua'. Si
,
in quam inlroisscnt domum, pacem ei dicere 8 , enim inhumanilas et inhospitalitas nullam ab eo

excmplo eodcm cst. Mandavit cnim et hoc Elisseus, relatura' sunt ullionem, cui rei pra;mittit testitica-
cum inlroisset ad Sunamitin, dicerot ci : Pax viro lionem , rninas utique porlendenteni ? Porro, cum
tuo, pax filio tuo tJ
. Har erunt polius nostrse an- etiam Creator in Deuteronomio (xxm, 3), Ammo-
lithcses, quae comparant, non quffi separant Chris- nitas et Moabitas prolnbcat recipi in Kcclesiam (8),
lum. Diynus est autem operarius mercede sua B «piod populum /Egypto profectum inhumaiie et
10
,
quis magis pronuntiarit quam Deus judex ? Quia et inhospitaliler copiis defraudassent ergo in Chri- :
hoc ipsum judicarc e4,dignum facere mcrcede opc- slum inde manasse constabil comnitinicationis
rarium.Nulla retributio non ex judicatione constitil. intcrdiclum (9) formam Qui vos sper/ut,
; ubi habet :
Jam liuiic ct liic lex consignatur Creatoris, ciiam me spernit. Hoc

Moysi Creator (!Sum. xiv, 27)
el
bovi s operantes dignos operarios mercede judican- Non te contempserunt, sed me. Tam enim apostolus
tis; liovi, inquit (Deut.xxv, i),terenti osnon colliga- Moyses, quam et aposloli propheUe. .E juanda erit
bis.Qals tam prajslans in homines,nisi qui ct in pccu- auctoritas ulriusque ofricii , ab uno eodemque
des ? Quod si ct Christus dignos merccde pronun- Domino apostolorum et prophetarum. Quis nunc
liat opcrarios, cxcus.wil pneceptum illud Crealoris, dabit potcstatemcalcandisupercolubroset scorpios t
de vasis aureis ct argenteis Êgyptiorum auferen- Utrumne omnium animalium Dominus, an nec
dis. Qui enim villas et urbes operali fuerant unius laccrta' '• Deus ? Sed bene quod Creator
.Egyptiis, digni uliqne operarii mcrcede , non ad hanc potcstalem parvulis pueiis 15
per Isaiam < xi, 8)
lraudcm sunt instructi n , scd ad mercedis com- Q repromisit conjiccre manum in cavernam aspi-
,
pensalionem, quam alias a dominatoribus exigere dum, et in cubile natorum aspidum nec -131 ,
non potcrant. Regnum Dci, neque novum neque omnino laedi. El ulique scimus (salva simplici-
b.auditum , l*.JO sic quoque conlirmavit, dum tate Scriplurae ; nam nec et ipste bestiie nocere
illud jnbel adnuntiari appropinquasse. Quod cnim polcrunl, ubi lides fueril) ligurate scorpios et
longc fucrit aliquando, id potest dici appropin- colubros portendi spiriialia malitiae quorum ipse ,
quasse. Si autcm nuuquam relro fuissct ante- , quoque princeps in serpcntis, et draconis, el imma-
quam appropinquassel nec dici potuissct ap- ,
nissimae 1G cujusque bestia» uomine deputetur pencs
propinquassc quod nunquam longe fuissct. Omnc
,
Creatorem, largilum hanc potestatcm priori Christo
quod novum el incognitum est, subitum est. Omnc suo; sicut nonagcsimus Psalnaus ad eum (Psal.
quod subitum esl cum annunliatur lunc pri- , ,
\c, 13) : Super aspidem et basiliscum inccdcs. ct
mum spccicm inducens, lunc primum accipit tem- eonculcabis leonem et draconem ; sicul ctiam Isaias
pus. Ciotorum, nec rclrotardasse potcril, quam- <\xvn, superducct Domiuus Deus ma-
1) : llla dic
diu noifaiinunlialuitur ; nec cx quo annuntiari cce- charcim sanctum. magiiam ct fortcm, Christum
12
pcrit, appropinquaflse. Btitm adjicit ,
ut eis scilicet suum.i/; draconcm illumcolubrum magnum
Variffi lectiones.
j
ln via Obcrth. Ut in q... diccrent alii. Tuo omitl. Scm. 10 E^l omitt. Obcrlh. n Iuslincti Pam.
,J
u Dicit atii odicil al. 1!

Adluorentiani Paris. adhorrenliain Fran.; horrentiam Jun. ll Lacerta> omitt. Scml.
;
15
Puerulis Oberth. "''
Eminentissimse Pam.
Commentarius.
1 l.l terrai eorum.
lui irntiaiii Iu exemplan otonim lonnularum foreiisium observator ct juri>
scribitur Sic ct pulvcrem jubet et
: » excuti in illos Tertullianus id opposuit. Apud Jureconsultos inter-
"» lestificationem ei hoer el etiam : terraa cor. > dictum est quod ad lempaa a judice dicilur. et
Haerentiam terrse dixisse videtur, ut explicarel glossa 1
oiaXe-joaivov ojo i(fcfta€i|te6vTwi ~sp. vopac
,
quod pulveris uomine Lucas intclligi volueral. Rig. sic interdiciura Bcclesise esl separatio a communi
(8) Ammonitas et Moabitas prohibeat roctpi in Metn titlolium ad tcmpus , donoc qui iiimlmmi^
Ecclesiam. Ecclesias vocabulum Se|)tunius accom- est pro dolictis salisfcceiit. luterdiclum quasi ,
modai Judaicis temporibos. Hig. intcrim dutum. ul apiul Tull. lib. vn Epist. famil.
(») Comrmnicationis itnterdichm, Sic lib. de ojiisl. 32 « Urbanilatis
: possossionoin. amabo. qui-
Monogamia « Sed illam quidem a communieatione
: busvis inlordictis dcfondamus? Jiisuniauus tamen
ilepellunl. » Rig.
Communicationis intcrdictum.— ham. diciuni osso vull, quasi inter duos Jtctum.
ue intcrdictis Ecclesiic id cxplicari Diligcns LkPr.
potest.
et tortuosum, et interficiet eum illa die. Sed cum ^ niisso obscurilalis prophelicae inslrumenlo, cnjus
idem(xxxv, &):Via munda et via sanctavocabitur, intellectum fides mereretur : Nisi enim credideritis,
et non transibit illic immundum,nec erit illic via non intelligetis (Isa. vn, 9); et reos habuit (Rom. i)
immunda : qui autem dispersi erunt, vadent in ea, sapientes atque prudenles, ex ipsius operibus lot ac
et non errabunt; et non erit jam illic leo, nec ex tantis intelligibilem Deum non requirenles, vel per-
bestiis pessimis quicquam ascendet in eam,nec inve- peram in illum philosophantes, et ingenia haereticis
nietur illic. Gum via fniem demonstrel, per quam subministrantes ;
et novissime, zelotes est. Denique
ad Deum perveniemus, jam lunc eidem vise, id est olim hoc per Isaiam concionabatur, quod Christus
tidei,hanc erogationem n et subjectionem bestiarum gratulatur : Perdam sapientiam sapientium,et pru-
pollicetur. Denique et tempora promissionis con- dentiam prudentium celabo {Isa. xxxix, 14). Sicut
gruere invenias, si quae antecedunt, legas (xxxv, 3) et alibi tam abscondisse ,
quam revelatum esse si-
lnvalescite,manus dimissce,et genua resoluta. Tunc gnificat Et dabo illis thesauros absconditos,invisi-
.
patefient oculi ccecorum, et aures exaudient surdo- biles aperiam illis (/sa. xlv, 3). Et rursus: Quis alius
rum. Tunc saliet claudus ut cervus, et clara erit ventriloquorum (10) et divinationes
disjiciet signa
lingua mutorum. Igilur ubi medicinarum edidit be- ex corde; avertens in posteriora sapientes, et co-
neticia, tunc et scorpios et serpentes sanclis suis gitationes eoruminfatuans? (Isa. xliv,20.)
Si autem
subdidit, ille scilicet qui hanc polestatem, ut el aliis q etChristum suum illuminalorem nationum designavit:
praeslaret, prior acceperat a Patre, etsecundum ordi- Posuit te in lucem nationum (Isa. xlii, 6); quasin-
nem pra?dicationis exhibuit. terpretamur in nomine parvulorum , sensu scilicet
cetro parvas, et imprudentia infantes ;

jam vero et
CAPUT.XXV. humilitate fidei pusillas : facilius utique credemus
Quis Dominus coeli invocabitur, qui non prius eumdem eliam parvulis revclasse per Christum ,
faclor ostenditur ? Gratias enim, inquit, ago et con- qui et retro absconderit, et per Christum revelalio-
fiteor ,Domine cceli, quodea[quce erant abscondita sa- nem repromiserit. Aut si Deus Marcionis ea quse a
pientibus et prudentibus,revelaverisparvuiis (Matth. Creatore abscondita retro fuerant, patefecit ; ergo
xi, 25). Quse ista? et cujus? et a quo abscondita ? jam Creatori negolium gessit, res ejus edisserens.
et a quo revelata ? Si a Deo Marcionis abscondita Sed in deslructionem, inquis, uli traduceret eas :
et revelata, qui omnino nihil preemiserat, in quo ergo illis traduxisse debuerat, quibus Creator abs-
aliquid absconditum esse potuisset , non prophetias, condidit, sapientibus et prudentibus. Si enim be-
non parabolas, non visiones, non ulla rerum, aut nignitale faciebat, illis erat agnitio praestanda, qui-
verborum, aut nominum argumenta, per allegorias bus fueral negata non parvulis, quibusnihil Crea-
;
et figuras, vel aenigmatum nebulas obumbrata; sed tor inviderat. Et tamen usqueadhuc,puto, probamus
ipsam magnitudinem sui absconderat, quam cum exstructionem polius Legis et Prophetaram inve-
maxime per Christum revelabat, salis inique. Quid « niri in Chrislo, quam deslructionem. Omnia sibi
enim deliqueranl sapientes et prudentes, ut ab- iradita dicit a Patre (11). Credas si Grealoris est
sconderetur illis Deus ? ad quem cognoscendum Christus, cujus omnia ;
qui non minori se tradidit
non suffecerat sapientia atque prudentia illorum, omnia Filio Creator, quse per eum condidit ,
per
nulla via data ab ipso per aliquam operum praedi- sermonem suum scilicet. Cselerum , si eperchome-
cationem ; vel vesligia, per quaj sapientes atque nos !rcpy.<;|Aevo; ille ,
quae sunt omnia quae illi a
prudentes deducerentur. Quanquam et si in aliquo Patre sunt tradita ? quse sunt Creatoris ? Ergo
4££ deliquissent erga Deum ignotum, pone tunc 18 bona sunt quae Pater bonus jam
Filio tradidit ; et
notum ,• non lamen zelotem eum experiri debuis- Creator, 113 cujus omnia bona sunt; et ille jam
sent, qui dissimilis Creatoris inducitur. Igitur si non bonus, qui in aliena bona invasit, ut Filio tra-
nec materias prsemiseral, a quibus aliquid occul- deret, docens alieno abstinere. Certe mendicissi-
tasset; nec reos habuerat, a quibus occultasset mus, qui nec filium unde ditaret habuit , nisi de
nec debuerat occultasse, etiam si habuisset : jam alieno. Aul si nihil de Creatoris tradilum est ei a
nec revelator ipse erit, qui absconditor non fuit : Patre, et quomodo hominem Creatoris sibi vindi-
ita nec Dominus coeli, nec Pater Chrisli; sed ille, cat ? Aut si solus homo ei traditus est,omnia homo
in quem competunt omnia. Nam et abscondit pra> D non est. Scriptura autem omnium edicit tradilio-
Variae lectiones.
" Evacuationem Pam. evocationem Paris 18 Nunc Seml.
CommeRtarius.
(
10) Signa ventriloquorum. Vertit auctor ex (11) Omnia sibi traditadicit a Patre. Pergit ite-
graeco iyYaoTpiij.'j6cov, idque non hic modo , sed rum in verbis evangelicis. Atqui contra Arianos
ubicumque B. Hieronymus vertit Pythones, ita di- facit et quosdam hodiernos quod
arianizanles ,
ctos, juxla Cyrilli et Hesychii lexica, quod fingerent addit hic auctor. minori se
« Quia
tradidil non
se deos habere in ventre atque ideo ex ventre lo- omnia Filio Creator. » Eodem modo eliam istum
querentur, quo fit ut mulieres pythonicae frequen- locum interpretanlur BB. Hilarius et Augustinus
tiores viris fuerint. Pam. alicubi. Pam.
453 LIB. IV ADV. MARCIO.NEM.
nem Filio faclam. Sed etsi —
omnia ad hominum
,.„ „,„ ^.
ge- « ostendinuu,
H ea visa in Chrislo m, f
nera, id
ld est, ad omnes nationes q eranl predi -
interpretaberis, et cata;
cata- abscondiu
abscondita i.*,.,
tamcn ct
,
ab ipsis
Jias Filio tradidisse Creatoris est Dabo prophc 1S ut
: libi gentes
litereditatem tuam, et possessionem tuam terminos B«cuh. In Evangeho vcritatis, legis
ierrui (Psal. n, 8). Aut habet doctor Domi-
si et ipse aliqua sua, num aggrcssus :
Q ui d faciens, inquit, vitarn
qua: omnia Filio tradcret, pariler cum homine cetel-
namconsequar? ln haretieo vita
Crealoris, ostende unum aliquod w ex so.ummodo posi a
omnibus, in es smc atern* mentione,
,
ut doctor d
iidem ,
in excmplum ne tam mcrito tion credam
;
videatur consuluisse, qua »
in fege
ejus
credam
esse omuia cujus nihil video, quam merito
eliam qua; non video ejus essc
Creatorc longa^va » et Dominus ideoilli s. c
promittitu a
' " du „
""'
universa quae
,
video. Sed Nemo scit

,
qui
cujus sunt
sit Pater
legem responsum dedisse 20 .
m -
nisi Filius et qui sit Filius nisi Pater et

; cuicunque
Filius revelaverit 20
( Mattk. xi, 27). Atqueita Chri- tabatur. Sed sciebat
utique doctor, quo pact0 iegis
stus ignotum Deum praedicavit. Ilinc cnim et alii vuam legalem consequi posset,
i««a ut non de a
ha;reiici miciuniur
fulciunlur iz ,
(12), opponentes
opponeutes Crealorem
Creatorem mer
n '- i
v rogasset cujus rwn
rogasse t, cuius regulash. 1,;
etiam A i
mbus notum,
pmnibus et familiarita- B
secundum fami.iarita-
Israeli,
J^
mor 111 i.nm n k.„.
im o„ onc ;itafa „,
docebat. Sed quia
^ Uld ei
et
el
tu T, .
T^"
*" **
^
tem,
>,
et nalionibus
ct nationibus
ipse testatur nec Israeli
secundum naturam. Et ctuomodo
sccundum quomodo
cognitum se Israel autem
spem ^ternae
:
aliquid observationis
'1^^^ exem
exigeret
la T^*
'
^' "#%
me non cognovit, et populus me non intellexit ?(Isa. sab
«lcirco consuluit de
aetern* „',* consccution
3) nec nalionibus Ecceenim nec de natiombus, [t^
j, :
quc Dommus ut nec
ipse alius, nec aliud
inquit, nemo? (Isa. lxv, 5). Propter quod et illas inferens praceplum,
nov m
stillicidium situlaedeputavit.et quam quod principalite
Sionem tanquamspe- ad
Utem etlUramqi,evU
- ûXnt
^
'
cularain vinea dereliquit (Isa. lxvi,
15). Vide ergo cTureii:
caput et legis oppon.t
omnifariam diligendi
an confirmatio sit propheticse Dom
vocis, exprobranlis num Deum suum. Denique,
ignoranliam in Deum humanam, si de vitf
lium usquc. Nam et ideo
quaj fuerit ad Fi-
subtexuit, ab eo cogno-
:*' CW—
Cêatoremjnon de
et
aeterna,
respondit, qu* stt° pene
ei
sci Patrem, cui Filius

qua .
sit penes M arcio
revelaverit quoniam ipse - Deum, quomodo
erat, qui positus a Patre illuminatio ernam f Non
nationum que eodem m odo
consequitur J
(Isa. xxn)
annuntiabatur, utique Deo illuminanda-
,ong. varJ K P ro differ e q, 10 et
:
t« cnim ntercedum,
rum etiam Israelis, ulique per operarum quoque
agnitionem Dei ple- Cdistamta est.
Ergo non ex dilectione
JdlZa
morem. Ita non prolicicnt Det lui c 0l
argumenta in tidem sequetur v.tam ,ternam
Det allerius, quae
Creatori competere possunt
Marcionites sicut
•
;
L
1
vaindilcctorCreatorts.Sedqua.ee:;;:
l™
qu.a quae non competent ^
m
spicias
Creatori, hffic poterunl
fidem proficere Dei alterius.
Si et sequentia in-
Beati oculi qui vident quce
:
videtis :
gc mu s,t qui a,ternam
:
dico ent
:
'i tutraque
tra
e
I
:u, .'o ngffivam
y**'
^^ e d Erg0
si 5-
^™
^;
enmyobis quia prophetce non viderunt

v a
v.ta, cum eadem est
utrique vitae ca
qyoe vos 22
Ptanda discxplina. Quod
Creator docet, id
vtdetis, de superiori seusti descendnnt
; adeo ne- opus est diligi n ut « Chr
Mnem ut decuit, Deum cognovisse quando ncc
in erven ent
i
"c Ula pr^scriptione,
"
:
qua
prophetifi vidissent quse sub Christo videbantur eant credt ntajora
apud quem .nioor
feeilina apud eu "
de
Nam si non meus l
esset Chrislus, nec prophelarum apud p
ei "»
lioc in loco mcnlionem coilocasset. Quid enim STl.qua mtnora r a
cui nulho, de m^SmSSL
mtrum non viderant res Dci ignoti, ct
st P .paraverunt. Vtdertt
l£Z
evo revelati?
ion poteraut,
quae alii 1»1 n.crito
lanto post
Q u8 autcm fuisset felicitas eorum
iui tuncudcbant,
si
>
non erant consecut

vidisse
nam nostn addiderum
christe
lon gl eva co.tsu.tus
ti.e
quan
zrL^r T' u™
,eS,
. •
Ul ' ,1V1
es *' qu ° d
* lCr -
er "
d°
nsecut. rcpni-scntalio- °" ad
;
nampotiuscxhorhtusp,,
t^^^T^^
'
lem eorum quse ,n
nunquam D
nam
p nedtcarant, uiai quo- ^Qnld,TroTe Lh "
•
|l ;""
-3 poieraut
pra»dtcaverant,
vidisse,
non
qut »« Dei sui res quas cui CrJtnS
qui Crealori ,,,1
d.ligendo Z,™a^.
«"itjveiat 1
Slus
Jiomtnem
Cr^'orts,
"'
nnn
"
si
lamen viderant ? Ihec ,.. . /-
'tttern felicitas erit aliorum, qui videbant, quffi alii

>l
»ium pradicaverant.
Dcniquc ostendemus, et jam
19
... Varia lectiones.
>^j;^'j:^ "-" j ""- b * -"• ssâS^^t-.a-a

Coinmentanus.
455 TBRTULLIANl OPKRUM PARS 11. — SKRIES 1, POLBMICA. 456
CAPUT XXVI. * ipse qui peto ? Quid aulem 1£G perdidi apud Deum
Cum in quodam Icco (Luc. xi) orasset ad Pa- illum, ut apud eum quaeram et inveniam ? Si sa-
trem illum superiorem, salis impudcntibus et te- pientiam atque prudenliam, has Creator abscondit;
merariis oculis suspiciens ad coelum Crealoris, a apud eum ergo quaeram. Si salutem et vitam , et
quo tam aspero ct saevo, et grandine et fulmine has apud Creatorem. Nihil alibi quaeretur ut in-
potuisset elidi, sicut et Jerusalem suffugi 20 ab eo venialur, quam ubi latuit ut appareat. Sic nec
potuit; aggressus cum ex discipulis quidam : Domi- aliorsum pulsabo, quam unde sum functus 33 . De-
ne, inquil, doce nos orare, sicut et 30 Joannes dis- nique, si accipere et invenire et admitti, laboris
cipulos suos docuit ; scilicel quia alium Deum aliter et instanliae fruclus est illi qui petiit, et quaesivit,
existimaret orandum. Hoc qui praesumpserat 31

,
et pulsavit haec a Creatore mandari et
; intellige
prius est probet alium Deum editum a Christo. enim Deus oplimus, ultro veniens ad
repromitti. Ille
Nemo cnim ante voluisset orare nosse, quam didi- praestandum non suo homini, nullum illi laborem
cisset quem oraret. Igilur si didicerat, proba. nec instantiam indixisset. Jam enim non optimus,
Si nusquam usque adhuc probas, scito illum in si nou ultro daret non petenti, et invenire prae-
Creatorem formam orationis postulasse, in quem staret non quaerenti, et aperiret non pulsanti.
etiam discipuli Joannis orabant. Sed quia et Joan- n Creator autem potuit indicere ista per Christum, ut
nes novum aliquem ordinem oraiionis induxerat, quia delinquendo homo offenderat Deum suum, la-
ideohoc Christo discipulus ejus postulandum 32 boraret, et inslantia petendi acciperet, et quaerendi
et a
non immerito praesumpserat, ul et illi dc proprio inveniret, et pulsandi introiret. Sic et praemissa
magislri sui insiiluto, non alium, sed aliter Deum similitudo, nocturnum panis petitorem amicum
orarent. Proinde ncc Christus ante orationis no- facit, non alienum : et ad amicum pulsantem, non
titiam discipulo conlulisset, quam Dei ipsius. Ita ad ignotum. Amicus autem etiamsi offendit, magis
et ipse in eum docuit orationem, quem discipulus Creatoris esthomo, quam Dei Marcionis. Itaque ad
usque adhuc noverat. Denique sensus oraiionis eum quem jus illi erat, cujus januam
pulsat, ad
quem Deum sapiant recognosce. Cui dicam, Pa- norat, quem habere panes sciebat, cubanlem jam
ter (13) ? Et qui me omnino non fecit ? a quo ori- cum infanlibus quos nasci voluerat. Etiam quod
gioem non traho? An ei qui me faciundo et in- sero pulsatur, Crealoris est tempus. Illius et
struendo generavit? A quo Spiritum sanctum (14) serum, cujus saeculum et saeculi occasus. Ad Deum
postulem? A quo nec mundialis spiritus praestalur? aulem nOYum nemo sero pulsasset, quod
tantum
An a quo fiunt etiam angeli spiritus? cujus et in lucescentem. Creator est, qui et januam olim Na-
primordio spiritus supcr aquas ferebatur? Ejus C tionibus clauserat 34
,
quae olim pulsabatur Judae is :
regnum optabo venire,quem nunquam regem glo- is et exsurgit et dat, et si jam non quasi amico,
riae audivi? an in cujus manu etiam corda sunt re- non tamen quasi extranco homini, sed quasi mo-
gum? Quis dabit mihi panem quotidianum (15) Iesto, Molestum autem tam
inquit. cito Deus re-
qui ncc milium mihi condit, an qui etiam de coelo cens neminem pati potuil. Agnosce igitur et Pa-
panem angelorum quotidianum populo suo praesti- trem, quem etiam appellas Creatorem. Ipse est
tit? Quis mihi delicta dimittct ? qui ea non judi- qui scit quid filii postulent. Nam et panem peten-
cando non rctinet, an qui si non dimiserit, reti- tibus de coelo dedit manna, et carnem desideranti-
nebit ut judicet?Quis non sinet nos deduci (16) in bus emisil ortygometram, non serpentem pro pisce,
tentationem ? quemnon timere, an
poterit tentalor nec scorpium pro ovo. Illius autem erit non dare
qui a primordio tentatorem angelum praedamnavit? malum pro bono, cujus utrumque sit. Caeterum,
Hoc ordine, qui alii Deo supplicat et non Creatori, Deus Marcionis non habens scorpium, non poterat
non orat illum, sed infamat. Proinde a quo petam, id se dicere non daturum, quod non habebat sed ;
ut accipiam ? apud quem quosram, ut inveniam ? ille qui habens et scorpium, non dat. Ilaque et
ad quem pulsabo, ut aperiatur mihi ? Quis habet n Spiritum sanctum is dabit, apud quem est et non
petenli dare, nisi cujus omnia, cujus sum etiam sanclus. Cum surdum daemonium expulisset (ut
Variae lectiones.
29 Sufiigi 30 32 33
Paris. Et abest Paris. 31 Praesumpserit cod. Wouw. Expostulandum Seml. Fugalus
Paris. 3 '
Cluserit Yenet.
Commentarius.
^13; Cui dicam Pater. Recle hoc unum Auclor, bet nimirum Chrislus, ne de crastino solliciti simus,
quia etsi Graece bodie legatur, Ucixr^ f,y.Giv 6 £v vita quippe nostra instabilis est. Ita explicat conc. iv
toT"; oipavoi';, el similiter Syriace, tamen in Lati- Tolet. cap. 9. Is autem panis est Christus, ut ipsemet
nis codicibus non lcgitur amplius, Luck II, quam ait. Cum autem dixit panem quotidianum, significa-
Pater; suspicor adjectum ex Evange-

i'lud graece vit necessitatem quam habent homines ejus auxilii,
lio Matlhaî vi, secundum quem legitur lib. de atque etiam submonuit vitam esse diariam, £wf,v
orat. cap. 2, Paternoster qui in ccelis es. Pam. etvai £<priji.spov. Le Pr.
(14) Spiritum sanctum. Pro co sanctificelur no- : (16) Quis non sinet nos in tentationem deduci '!
men tuum, islud Gregor. Nyssenus habet. Seml. Sensus est, Deum nos orare ne nos tentationi suc-
(15) Quis dabit mihi panem quotidianum. Prohi- cumbere permittat. Le Pr.
457 LIB. IV ADV. MARCIONEM. '.-,8
et in ista spccie curalionis Isaise (xxix, 3) occur- matris BUffi translulit in discipulos; a qua non trars-
fl
i
in Beclzebulc diclus cjiccre damionia : ,S/ ego tulissct, si eam non haberct.
inquit, in Beehebule ejicio dcemonia, filii vestri in
CAPUT XXVII.
quo ejiciunt? Hac quid magis portcndit, quam in
Alibi malo purgare qua?
eo cjiccrc se, in quo 4*27 ct filii eorum. In virtulc reprchendunt Marcio
Nam pulas sic acci|)icndum,
nita? in Creatorc. Ilic eniin sufficit, si ea in Chri-
scilicct Grcaloris. si
35 sto reperiuntur. JL'$H Eccc iniequalis,
Si ego in Bcehebulc ejicio dccmottia (17), filii et ipge
inconstans, levis, aliud docens, aliud faciens
veslri in quo? quasi illos sugillaret in Bcclzcbulc : ju-
non posse Sa- b st omni pctenti dare, ct ipse signum pelenlibus

ejicientcs, resistet tibi prior scnsus,
adversus scmelipsum. Adeo ncc illi
non dat. Tanlo a-vo lucem suam ab hominibus
lanam dividi
abscondii, et ncgat lucernam abstruendam
in Bcclzebulc ejiciebanl; sed ul diximus, in virtu- ; sed
quain ut inlclligi faccret, subjungit confirmat supcr candelabrum proponcndam ut
le Crcatoris : :
ego in digito Dei expello dccmonia, crgonc

omnibus luccat. Velat remaledicere, multo man-is
Quod si
regnum Dei Apud Pharao- ulique malcdiccre : et vos ingerit Pbarisaeis ct do-
ftppropinquavit in vos '!
ctoribus lcgis. Quis est tam similis Dji mei

mni enim venefici illi adhibiti adversus Moysen,
virtutcm Creatoris digitum Dei appellaverunl(£.zod. p Christus, nisi ipsius ? Sicpe jam fiximus 49
, nullo
viii, 19) : Digitus Dei esthoc; quod 30 significaret 31 modo potuisse illum destructorem legis denolari
cliam modicum , validissimum tamen. Hoc et

si alium Dcum promulgasset. Idco ct tunc Phari-
'
saeus, qui illum vocarat ll

ad prandium,
Christus ostcndens, commemoralor, non oblitcrator retracta-
bat pencs sc, cur non priustinclus esset quam
vctuslalum, scilicel suarum, \irtutem Dci digitum recu-
intclligendam, quam cjus buissct sccundum lcgem, qui Deum le"is circum-
Dci dixit non altcrius
rcgnum fcrrct ? Je.-us autem etiam interpretatus
apud quem hoc erat appellata. Ergo el est ei Ie-
ipsius appropinquavcrat, cujus et virlus digitus (18)

gem, diccns, illos calicis ct catini exteriora emun-
Mciilo igilur applicuit ad parabolam dare : interiora autcm ipsorum plena esse rapina et
vocabalur.
iniquitate ut significaretvasculorum munditiasho
forlis illius armati, quem validor alius oppressit, :
principcm dannoniorum, quem Beelzebulcm et

minum essc intelligendas apud Deum : quia et Pha-
risacus de homine, non de calice illoto, apud se
Satanam supra dixerat, significans digito Dei opprcs- trac-
taverat. Ideo, Exteriora, inquit, calicis lavatis, id
siun, non Crcatorcm ab alio Dco subactum. CaHe-
est carncm, interiora autem vestra non emundatis,
rum, quomodo adhuc staret regnum ejus in suis
terminis, cl legibus, et officiis, quem licct inlcgro id est animam, adjiciens : JSonne qui exteriora
mundo vcl sic poluisset videri superasse validior ** fccit, id csl carnem, ct interiora fecit, id est
illc Deus Marcionis, si non sccundum legem ejus animam ? quo dicto aperte demonstravit, ad eum-
etiam Marcionitse morcrcntur, in lcrram dcfluondo, dem Deum pertinere mundiiias hominis exlerio-
lepe cl a scorpio docli non csse superatum Crcato- ris et inlerioris, cujus ulerque sit, prffiponenlis
rem. Exclamabat 3fl
mulier de turba, Beatum ute- misericordiain non modo lavacro hominis,
sed
rum qui illum portasset, et ubera quos illum edu- etiam sacrificio (Oscc \n, 6). Subjungit enim :
cassent. Bt Dominus : Imo, bcati qui sermonem Dci Datc quce eleemosynam (19), et omnia
liabetis
audiunt, et faciunt Quia ct retro sic rcjcccral ma- muuda crunt vobis. Quod si et alius potest Deus
ucni aut fratres, dum auditorcs et obsccutores Dei misericordiam mandasse non tamen anlequam ,
prsefert. Nam ncchic mater assistebal illi. Adeo nec cognilus. Porro el hic apparel, illos non de Deo
retro ncgaveral, ut ne 3G tum cum id rursus audit • increpitos, sed de cjus disciplina, a quo illis et
rursus proindc fclicitatem ab utcro et ubcribus figuralo vasculorum mundjtiffi, el inauifcsle mi-
Varfce lectiones.
35 Ejicio daemonia omi/t. Obcrth. 3G Quo
Latin. 31 Signiticarent I>uris. Fran. ^ Exclamal Pam. W \
Jun. w Finximus Pam. il
Vocarct 1'aris.liig. Venet.
Commentarius.
(17) St ego in Beehebut ejicio dcemonia. Etsi apud n auctor rcctc quee habetis, ct Syrus interpres id :
sanctos Marcum et Lucam Legatur Beelbebul, vocis quod quod Grece Ti b6rn, ac si dicat, sicuti
§st.
lamen ctymoii Bcclzebul poslulat a>3T5ya licclu- Theophylactus, non qucs rapuistis. sed quce oestra
''ul>) \A esi princeps muscarum. Si enim Beelzebut sunt ;qno adeo respexit Vulgatua interpres, transfe-
rcns. quod superest, nempe oltra rapinam el iniqui-
aut oomen crit nullius signilicationis, aut
tatcm. Quo scnsu explicato, nihil opus est legere
nelioris quam par esset. biif (Zebul) cnim babitatio- cum Erasmo et Cajetaoo, datis
B.Cypria- pro (/ii/ (
v
lem significat, et aliquando coelum. Le Pa. .
nus interim, Quirinum cap. I, neutrum

lib. ui adv.
18) Cujus <•/ virtusdigitus. Blegans illa interpre-
1
lcgit. neque etiam li. Ambrosius in Comment., aul

atio digiU Dei, de virtule et potentia Dci, ab
U. Augustinus Enchirid. eap. 75. Cum autem etiam
imnibus usurpatur. Magi aulem Pharaonis, com
nnics producere nequirent, in Dci digitum seu
eumdom scnsum recipiat, ui dizimus, vulgata \crsio,
irtutcin,
repetendum est hic, quoJ non semel diximos, ni-
qu&> aibi erat impedimento, id reiicie-
lant. l.i: Pu.
nns liberam cssc casligationem Isidori ClariL dc
Date qua habctis, clccmosynam, iisquat vobis suppetunt^ ac si aliera leciio niiniine
(19^ etc. Verlit tolerari posset. Pam.
P.VTUOI.. II.
IS
459 TERTULLIAM OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMIGA. 460
sericordiarura opcra imperabaniur. Sic ct oluscula * pietatis testabantur se non conscntire factis pa-
decimantes, vocalioncm (20) aulcm el dilectioncm trum ; si non erat zelotes, qualcm arguunt Marcio-
Dei prsetereuntes objurgat. Cujus Dei vocationcm ct nUae, dclicla patrum de filiis exigentem usque in
dilectionem, nisi cujus ct rutam ct mcntam, ex forma quartam nativitatem ? Quam vero clavem habcbant
Legis de dccimis, offerebanl '? Totumenim exprobra- legis doclores, nisi interprctalioncm legis^? ad cujus
tionishoc erat, quod modica curabant; ei ulique, cui intellectum neque ipsiadibant,|non credentes scilicet:
majora non exhibebant, dicenti (Deut. vi, 5) : Dili- Nisi enim credideritis,non intelligetis ; neque alios
ges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo 42 et

,
cx admittebant, utique docentes ,,G
praecepta potius el
1'iO iota anima tua, etex totis viribus tuis, qui doctrinas hominum. Qui ergo nec ipsos introeuntes,
te vocavit ex JEgijpto. Caelerum, nec tempus admi- nec aliis aditum praestantes, increpabat, obtrccta-
sisset, ut Christus tam praecoquam, imo lam acer- tor habendus est legis, an fautor ? Si oblrectalor,
bam adhuc dilectionem expostularet novo et re- placerc debebant et 130 pnrclusores legis : si
Deo, nc dixerim nondum palam facto. Pri-

centi jam non et aemulus legis. Sed
fautor, haec omnia
matum quoque captantes locorum,et honorem salu- ad infuscandum Creatorem ingerebat ut saevum,
tationum, cum incusat, scctam Cre.Uoris admini- erga quem delinquenles vce habituri essent. El
strat, ejusmodi principes Sodomorum archontas B quis saevum non potius timeret provocare, deficien-
appellantis (Isa. i, 23), prohibenlis etiam confidere do 47 ab eo? Tanlo magis ergo demerendum doce-
in prsepositos, imo et in totum miserrimum homi- bat, quem timendum ingerebat. Sic oportebatChris-
nem, pronuntiantis, <i Qui spem habct in homine » tum Creatoris.
|
(Psal, cxvii, 8, 9). Quod si proptereaquis affectat

aliorum
CAPUT XXVIII.
principatum, ut de ofiiciis glorietur, quia
officia vetuit ejusmodi sperandi et confidendi in Merito itaque non placebat hypocrisis Pharisaeo-
hominem (Jerem. xvn, 5), idem et 43 affectatores rum, labiis scilicet amantium Deum (22), non cor-
principatuum increpuit. Invehituretin doctores ipsos de. Cavete, inquit (Luc. xn) discipulis, a fermento
legis, quod oncrarent alios importabilibus oneribus Pharisceorum, quod est hypocrisis, non praedicatio
quce ipsi ne digito quidem aggredi auderent
non Creatoris. Odit contumaces Patris Filius
: non vult ;
Legis onera sugillans quasi detestalor ejus; quo- suos tales exsistere in illum non inalium, in quem :
modo enim detesiator, qui cum maxime potiora hypocrisis fuisset admissa, cujus exemplum a dis-
legis pra^tereuntes incusabat, eleemosynam et vo- cipulis caveretur. Ita Pharisaeorum prohibet 48
calionem et dilectiouem Dei, ne haec quidem gravia, Q exemplum in eum prohibebat illud admitti, in :
nedum decimas rularum, et 44 munditias catino- quem admiltebant Pharisaei. Igitur quoniam hypo-
rum? Caelerum, excusandos potius censuisset, si crisim eorum taxarat, utique celanlem occulta
importabilia portare non possent. Sed quae onera cordis, et incredulitatis secreta superficialibus offi-
taxat? Quai ipsi de suo exaggerabant, docentes ciis obumbrantem ;

quae clavem agnitionis habens,
pnecepta, doctrinas hominum, commodorum suo- nec 40 ipsa introiret, nec alius sineret ; ideo adji-
rum causa (Isa. v, 23), jungentes domum ad do- cit : Nihil autem opertum, quod non patefiet ; et
mum, ut quae proximi sunt auferrent, clamantes nihil absconditum, quod non dignoscetur ; ne quis
populum, amanles munera, seclantes retributionem, existimet illum Dei ignoti retro et occulti, revela-
diripientes judicata pauperum ; uti esset illis tionem et adagnitionem intenlare, cum subjicial
vidua in rapinam, et pupillus in praedam. De qui- etiam quae inter se mussitarent vel tractarent, sci-
bus idem Isaias (xxviii, 15) : Vce qui valent in Jeru- licet super ipso dicentes : Hic non expcllit dcemo-
salem 45 : el rursus (iii, 3) : Qui vos postulant, nia nisi in Beehebule, in apertum processura, et in
dominantur vestri. Qui magis, quam legis docto- ore hominum futura, ex Evangelii promulgatione.
res ? Hi si el Christo displicebant, ut sui displice- Deinde 50 conversus ad discipulos : Dico autcm,
bant. Alienae enim legis doctores (21) non omnino amicis meis 51 nolite terreri ab
inquit, vobis eis
'
pulsasset. Cur autem vce audiunt etiam,quod qui vos solummodo occidere possunt, nec post hoc
aedificarent prophetis monumenta interemptis a pa- ullam in vobis habent potestatem. Sed iis erit Isaias
tribus eorum, laude potius digni, qui ex isto opere praedicens (lvii, 1) : Vide quomodo justus aufertur,
Varice lectiones
42 Tuo omitt. Seml. 43 Et abest Paris. 44 Et abest Paris. 45 Israele Oberth. 46 Docebant Seml. 47 Despi-
ciendo quidam. 48 Perhibet al. 4fJ In inser. Pam. 5 ° Dehinc Pam. 51 Meis in aliis abest.
Commentarius.
(20) Vocaiionem. Videtur xXtjiiv ( vocalionem ) (22) Labiis scilicet amantium Deum, etc. Litle-
legisse pro y.sfoiv (judicium), vel potius ex evange- ram occidenlem, non autem spiritum legis vivifi-
lio Marcionis (qui judicium negabat Dei boni esse) cantem sequebantur : clavem scilicel, hoc est in-
usurpisse, tanquam rem confessam. Junius. terprelationem legis, ut modo dixit, non habebant.
(•21) Alience enim legis doctores. Saepius hic ex Dum enim exleriora quaedam superstiliose observa-
alibi legis doctores legisperili et Pharisaei dicuntur bant, negiigebant quod erat praecipuum. Le Pr.
(Graece o( vo[j.ixo!). Le Pr.
n;i
LIB. IV ADV. MARGIONEM. 462
/ nemo Demonttrabo autem vobisquem ti- » Spiritus docebii vos ipsa hora quid elot/ui debeaii, 58
advertit.
Si ejusmodi documenttrm Crcatoris est, ejua erit et
neatis timete ewm, qui postquam occiderit,pote
:
tatem habetmittendi in gehennam, Creatorcm uti- prseceptum, cujus prseceesit exemplum. Balaam
'
iiio si^nilicans Sl . llaquc dico vobis, hunc timcte. prophetcs in Aritlimis (Num. xxiii. arcessitusa rege
ii hoo in loco sufficercl niihi, si, qucm limeri ju- Balach arl malcdicendum cum quo pne-
Israclem,
iel offendi velat; et quem offcndi vctat, demercri lium ioibat, simul Spiritu ini])lebatur; non ad quam
ubcl; cl qui liaic mandal, ipsius cst, cui tiinendo, venerat maleJictionem, sed quam illi ipsa hora
:l non offcndcndo,cldcmercndo procurat. Scd habeo Spiritus suggerebat, benedictionem pronuntiabat,
;t de scqucntibus sumcrc Dico cuim vobis,Omnis : ant; professus apud nuntios regios M mox, eliam
i/fitebitur in me coram homvnibus, confitebor apud ipsum, id se pronuntialurum quod Deus ori
n illo coram Deo. Qui contitebunlur autcin in Chri- ejus indidissel. Ha; sunt novse doctrinae novi Chri-
,to, occidi habcbunt coram hominibus, nibil uliquc sti, quas olim famuli Creatoris iniliaverunl. Fcce
53 ergo planc diversum exemplum Moysi
implius passuri posL occisionem ab illis. Ili ct Chrisii. Moyses
Tuut quos supra prsemonet, ne timeant tantum- rixanlibus fratribus ultro intercedit co (24), injurio-
noilo occidi ; ideo pncmiltens non timcndam occisum incrcpat : Quidproximum lit'i tuum percu-
iioncm, ut subjungeret substruendam
5
'
1
JUM con- B tis? et rejicilur ab illo : Quis tc constituit magi-
cssioncm : Et omnis qui negaverit me coram ho- strumaut judicem super nos ? Christus vero postu-
nvnibus, denegabitur coram Deo ;ab co utique qui lalus a quodam, ut intcr illum ct fratrem irsius de C1
lhim confitentem confessnxus fuisset. Si enim dividenda haereditate componerct,

opcram suam,
sorem confitebitur, ip^-e c*t qui et negatorem ct quidam lam probae cansae, dencgavit. Jam ergo
legabit. Porro, si confeasor est, cui nihil limen- melior Moyses meus Christo luo, fratrum paei siu-
l in 1 1 est po.-t occisionem, negator erit cui timen- dcns, injuriae occurrens. Sed enim optimi ct non
lum cst ctiam [iost niorlcm. Uaque cuia Crcatoris judicis Dei Cbrisius : Quis me, inquit, judicem COn-
it quod timendura cst post moricm, gehennse sci- stituit super vos ? Aliam vocem excusationis inve-
icet pcena, et negalor crgo Creatoris est. Si autem nire non potuii, ne ea uleretur qua improbus vir,
l oegator, ct confessor, qui post occisionem nihil et impius fratcr assertorem probitatis atque picta-
b homiue passurus cst, a Deo plane passurus si tis excusserat. Denique probavit malam vocm,
egaret, aique iia Christus Creatoris cst, qui os- ulendo ea, et malum faclum, pacis inter fralres
tadit ncgalores suos Creatoris componendas declinatione. Aut mimquid indigne

gehennam timcrc
ebere. Post deterritam itaque negationem, seqnitur p tulerit, hoc dicto fugatum Hoysen ideoque in .'
blaspliemiae formidandae admonitio Qui dixerit causa pari disceptantium fratrum, voluit illos
:
iFilium hominis (23), remittetur illi; quxau- commcmoratione ejcsdem dicti confudisse ? Planc
rit in Spiritum sanctum, non remiitetur ila. Ipsc enim tunc fuerat in Moyse, qui talia au-
• Quod si jam remissio et retentio delicti judiccm dierat, spiritus scilicet Creatoris. Puto jam alibi
ieum sapiunl, hujus 5C cril Spiritus sanctus nou satisconimendasse nos divitiarum gloriam damnari
aspbemandus , non remissuri scilicct blasphe- a Dco
nostro, ipsos dynastas detrabenle de solio, ct
ianr, sicul et supra non negandus, occisuri sci- pauperes allevante de sterquilinio {Psal. cxn, 13).
etiam in gehennam. Quod si ct blasphemiam Ab co erô orit ct parabola divitis biandicntis sibi
is a Creatore avenii, quomodo adversarius de provcnlu agroruin suoruni , cui Deus dicit ;
venerit, ooo scio. Aut si et per hsec severitatem Siulic, hae nocteanimam tuamreposcent:quos au-
ns infuscat, non remissuri blasphemiam, ct oc- tcm parasti, cujus M eruni '?
Sic deniquc rex de
uri etiam in gehennam, tunerest ut ct illiui di- gazis et apolhecis deliciarum suarum apud Pcr-
>i Dei impune et Spiriius blasphemetur, ct tat gloriatus, per Isaiam (cap. xxxix) male audivit.
ristus negetur, ci nibil iutcrsit de cultu ejus,
CAPDI XXIX.
>c eontemptu ; ct sicut de contemptu nulla po> u
iia et de cuitu nulla speranda sit merces. Pcr- Quis nollet curam nos aj;ere animss de victu, et
tlctos 51 ad potestates, prohibet ad interrogalionem corporis de vestitu, nisi qui ista liomini ante pro-
ire dc rcsponsioue : Sanctus enim, inquit, spcxit, ct exinde pnestans, merito curam corum
Varise leeiiones.
Significans omitt. Seml. 53 Ilic Rigalt. VeneU M Sustinendam Oberth. 55 Illi autem qui Pam. 5C Cu-
N('i/i/. 51 Producios al. M Eloquammi i
«/. ••-'
llcgis Seml. w Et prosmitt. Rhen. M De omitt. Venet.
'.ui Lnt.
Commentarias.
Qui dixerit in non FUium hominis, etc. Etsi Fratres vocat, qui cx eodem essenl genere Israel,
lamen subintelligitur al> auctore, qui
1
.
paulo posi proprie accipit, et injuriosum iranstuiit
il blasphcmiam, pro eo quod alu qui blas- una voce quod Grssce l&oollm pro
: II, est Bxod.
werit, lam e\ Grseco quam Syriaco, sicuti eo, qui injuriam facieb.it quod mirum est, m i-
;
el
i ex verbis Bequenubus, hujtis cht Spiritus gistrum transtulil, quod Gnece esl ientym pro quo
ctus noii blasphemandus. P.vm. ubique alibi, et proprie, principenu Pam,
14) MoyMs n.uadibus fratribus ultrointereedit.
103 TERTULLIAXl OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMIGA. 464
tanquam semulam liberalitatis suae, prohibet, qui et a nec in "' quam cui per ojnnia pa
alium spectant,
"
12 .
sumus scrvi, Dominum enim
substantiam animoe accommodavit potiorcm
ipsius riaverint Id 3
esca, ct matcriam ipsius corporis figuravit potiorem habemus Deum. Succingere dcbemus lumbos, id
tunica ; cujus et corvi non serunt, nec metunt, nec est, expediti esse ab impcdimcntis laciniosse vilae
in apothecas condunt, ct tamen aluntur ab ipso ; et implicitae ; item, lucernas ardentes haberc, id
cojus et lilia et fenum non tcxunt, nec nent, et est, mentes a fide accensas, et operibus veritalis
tamen vestiuntur ab ipso; cujus el Salomon gto- relucentes; atque ita exspectare Dominum, id est
riosissimus nec ullo tamen flosculo cultior ? Csete- Christum. Unde redeuntcm ? Si a nuptiis : Creato-
rum nihil tam abruptum, quam ut alius proestet, alius ris cst, cujus nupliae. Si non Creatoris : nec ipa!
de proestantia (25) ejus secure G3 agere mandet, et Marcion invitalus ad nuplias isset, Deum suum in-
quidem derogator ipsius. Denique, si, quasi derogalor tuens 74 deteslatorem nuptiarum. Defecit Uaque
Creatoris, non vult de ejusmodi irivolis cogitari, de parabola in persona Domini, si non esset cui nu-
quibus nec corvi nec lilia laborent, ultro scilicet pro plise competunt. In sequenti quoque parabola satis
sua vilitate subjectis, paulo post paiebit. Interim cur p evral,qmfuremiilum,cujus horamsi paterfamilias
illos modicae fidei incusat, 133 id est cujus fidei? sciret, 131 non sinerct suffodi 15 domum suam,\x.
ejusnequamnondumpoleranlpcrfectamexhibereDeo, personam disponit Creatoris. Fur enim Creatoi
tantum quod velato 64 cum maximc discentes eum, quomodo videri potest Dominus totius hominis
an quam hoc ipso titulo debebant Creatori, uti crede- Nemo sua furatur aut suffodit, sed ille potius qu
rent heec illum ultro generi humano sumministrare, in aliena descendit, Domino cju et hominem a
nec 65 de eis cogitarent? Nam et cum subjicit, Hcec alienat. Porro, cum furem nobis diabolum demon
"
enim nationes mundiqucerunt, non credendoscilicet stret 6 cujus horam etiam in primordio si hom
,
66 scisset, 'nunquam ab eo suffossus esset

in Deum conditorem omnium et prsebitorem ,
quos proptere ;
pares gentium nolebat, in eumdem Deum modicos jubet ut parati simus, quia qua non putamus hori
ei
fidei increpabal, in quem gentes incredulas no- Filius hominis adveniet; non quasi ipse silfur, sc
tabat. Porro cum et adjicit, Scit autem Pater optis judex, scilicet eorum qui se non paraverint, nr
esse hcec vobis, prius quseram quem patrem intel- caverint furem. Ergo si ipsc est Filius homini
ligi velit Christus. Si ipsorum Creatorem demon- judicem teneo, et in judice Creatorem defendo.
C8 opus nomine
strat, et bonum confirmat, qui scit quid filiis vcro Christum Crealoris in Filii homin
sit. Sin alium Deum : quomodo scit necessarium hoc loco ostendit, ut eum furem portendat, q
esse bomini victum atque vestitum, quorum nihil p quando ventuius sit, ignoremus, habes supra sc
prsestitit ? Si enim scisset, prsestitisset. Csete- ptum, neminem rei suse furem csse salvo et : il
rum, si scit quae sunt homini necessaria, nec tamen quod in quanlum timendum Crealorem ingerit,
pnestitit, aut maligniiale, aut infirmitate non prae- lantum illi negotium agens, Creatoris est. Ilaque
slitit. Professus autem necessaria haec homini, lerroganti Petro in illos, an et in omnes parabol;
ulique bona confirmavit. Nibil enim mali necessa- dixisset ; ad ipsos et ad universos qui Eccle.-
rium. El non erit jam depretiator operum et indul- prtefuturi essent, proponit actorum similitu
gentiarum Creatoris, ut quod supra distuli, ex- nem quorum qui bene tractaverit conservos
(26)
punxerim. Porro, si quae necessaria scit homini, sentia Domini(21), reverso eoomnibus bonisprw
alius el prospexit et praestat, quomodo haec ipse netur, qui vero secus cgerit,reverso Domino qua
repromitlit 69 ? An de alieno bonus est ? Qucerite non putaverit, hora qua non scierit, illo scilicet
enim, inqnil, regnumDci,et hcec vobis adjicientur. lio hominis Christo Creatoris, non fure, sed judi
Utique ab ipso. Quod si ab ipso, qualis est qui segregabitur , et pars ejus cum infidelibus ponet
aliena prseslabit? Si a Creatore cujus et sunt, quis Proinde igitur aut et hic judicem Dominum oppo
cst qui aliena promiltal ? Ea in regno accedent 70
,
" et illi catechizat ; aut si Deum optimum, jam
secundo gradu restituenda ; ejus est secundus gra- illum judicem aftirmat, licet nolit haereticus. Te
dus, cujus et primus; ejus victus atque vestitus, perare enim lentant hunc sensum, cum Deo (
cujus et regnum. Ita tota promissio Creatoris est vindicatur : quasi tranquillitatis sit et mansueti'
parabolarum status, similitudinem peraequatio, si nis, segregare solummodo et partem ejus cum i'
Varioe lectiones.
63
Securos Oberth. 64 Revelata Lat. 65 Ne Lat. 66 Probatorem Seml. e ' Incredulos Seml. 68 Sciat
69 PromittitPa?w. 10 Accedunt
Wouw. Oberth. ^ 1 In abestRig. Venet. 12 Paria venerint al. 13 ld abest
^ 4 Metuens Lat. 15 Effodi 1G
Venet. Par. Demonstrarit al.
Commentarius.
(25) Dc prcestantia. Praestantia idem hic signifi- to aixop-ETpiov , hoc est, sicut vulgatus inter- 5
'
cat ac prsestatio, exhibitio. Seml. Latinus : Ut detillis in tempore tritici mensut
(26) Actorum similitudinem. Actor, id est procu- Quod ad omnem cibum pertineat, tamer '"
etsi
rator. Seml. mis libere eliam hic casligavit Clarius, demem 11 -
(27) Quorum qui bene tractaverit conservos absen- Oportebat itaque polius suam versionem nuu*
tiaDomini, etc. Generaliler&ewe tractaverit, iranslu.- passe, quam vulgati interpretis castigationem. *•
lil hic auctor, pro eo quod Lucas, tiu oi&Svai ev xaipG)

465 Llli. IV ADV. MARGIONBM. 166
delihus ponere, ac si non ot hoc lpsum judicato fiat. * cccinit prophelii', vereor ne Miclueas (vil, 6;
Stullitia! Quis crit exitus segrcgatorum ? Nonne Christo Marcionis pra-dicarit. Et ideo hypocritas
amissio salulis? Siquidem ab eis segregabuntur, quidem et terrrrfacicmprobantes,
pronuntiabat, cceli
qui salulem consequentur. Quis n igilur infidelium tempus vero illud non dinoscentes, quo scilicU
stalus? Nonne damnatio? Aut si niliil palicnlur adimplens omnia quae super ipsos fuerunl pnedi-
legregati et infideles, aeque in diverso nibil conse- cata, nec aliter docens, debuerat agnosci. Ca-terum,
quentur rclenli rt fidcles. Si vcro conscqucntur quis cjus tempora nosse, cujus per qua?
posset
salutcm rctenti et fideles, hanc amiltnnt nccesse probaret non habebat ? Meiito exprohrat eliam,
est cx diverso segregati ct infidcles. Hoc erit judi- quod justum non a semetipsis judicarent. Olim hoc
cium, quod qui intendit, Crealoris est. Quem alium mandat per Zachariam vin, 16) Justum jwlicium
i :
iutelligam, ccedentem servos paucis aut multis pla- et pacatorium judicate. Pcr Jeremkin (xxil, 3i :
gis, et prout commisU illis,itaet exigentem abeis, Facite judiciumet justitiam. Perlsaiam (i. 17; v,
qiKiin retiihutorem Deum ? Cui mc decet 18 obscqui, 6) Judicate pupillo, ct justificate viduam, impu-
:
nisi remuneratori ? Jtt5 Proclamat Christus luus : tans cliam vinea lltG Sorcch, quod non judicium
1
Igncm veni mittere in terram, illc oplimus, nullius fccisset, sed clamorem. Qui ergo docuerat ut face-
gchenna' Dominus; qui paulo anlc discipulos, nc B rent ex prsecepto, is exigebat ut facercnt et ex ar-
ignem postularent inhumanissimo viculo, coercue- bitrio. Qui seminaverat pra^ccplum, iile et redun-
rat.Quando isle Sodomam et (lomorrham niinho dantiam cjus urgebat. Jam vero quam absurdum
gneo cxussit? Qiiando canlatum est Ignis ante : ut ille mandaret jusle judicare, qui Deum judicem
psum prosoedet 19 ei
, cremabit inimicos ejus (Psal. justum destruebat! Nam el judicem qui mittii in
ICIII, Quando 3) ? et per Oscc comminatus est : carcerem,nec ducitinde, nisisoluto etiamnovissimo
'gnem emittam in civitates Judce 60 (vin, 14) ? vel quadrantc, in pcrsona Crealoris obtrcctalionis no-
>er Isaiam (il
: [gnis exarsit ex indignatione mca mine disserunt. Ad quod necesse hahco eodem gradu
\\\, 27)?Non menliatur. Si non csl ille qui dc occurrere. Quoliescunquc cnim severitas Crcatoris
ubo quoquc ardenti vocem suam emisit, vide- opponilur, toticns illius est Christus, cui pcr timo-
82 quem igncm intclligendum contendat 83 . rcm
it cogit obscquium.
'liainsi figura est, hoc ipso quod de meo elcmenlo
rgumenta sensui suo sumit, meus
CAPUT XXX.
est, qui dc meis
litur. Illius crit similitudo ignis, cujus et veritas. C Quaestionem rursus dc curatione Sabbato facta,
pse mclius interprelabitur ignis istius qualitatem, quomodo discus«it Unusquique vestrum Sabbatis
:
djiciens : Putatis venisse mepacemmittere inter- non solvit asinum (31) aut bovcm suuma prafsepi,
<nn '
Non, dico vobis, scd scparationcm. Macluc- ct potum ? Ergo secundum condiiionem
ducit ad
nii quidem scriptum cst (28) sed Marcion emen- ;
Legis opcratus, Legem confirmavit, non dissolvit,
ii
non et separatio opus sit machse-
(29), quasi jubentem nullum opus fieri, nisi quod fieret omni
e (30 Igiiur et ignem eversionis intendit, qui
1. animae (32), quanlo potius humame ! Parabolarum
ein negavit. Quale praelium, tale et incendium. congrucntiam ubique recognoscor 8i exigere. Similc
ualis machsera,
lalis et tlamma, neutra congrucns cst rcgnum Dci, inquil, t/rano sinapis, quodaccepit
omino.Denique, Dividetur,mqv\t, pater in ftlium, Itomo, ct scminavit in horto suo. Quis in pcrsona
/ilius in patrciii; ,•/mater in filiam ct /ilia in hominis intelligendus V Utique Chrislus : qoia licet
atrem, etnurus in socrum, et socrus m nurum. Marcionis, tilius hominis est diclus, qui accepit a
)c preelium inter parentes bi io ipsis verbis tuba Patre semen rogni, sermonem scilicel Kvangeiii, el
Varise lectiones.
Pam. w Procedet Pam.
"
;
Quid l\im.
Docel Fran.
;
t!0
Juda\e Scml. ;;i Jcreiniam lcg. Jun., discrta,
rba exstant Jeremice xv, 14. Conleodaa Pam. M llecognoscitc Lat
li •''
- Vidcris Seml.
Commentarius
W) Machceram quidem scriptum est.ln Evangelio n < llanc auiem Gliam Ahralne, qoam alligavit Sa
ilicet Marcionis, hoc est,
Lucse a Marcione adul- tanas; » ei quo probal, Christum esse ejusdeim
rato. Cujusmodi Evangelium prQVOCare sc dicit Dei, cujiis Abraham" Idque eo magis, uti (conful.
iluiliamis imtio hujiis libri, ut cx co ipso Mar- a0) prosequitur, quod etiam rescideral illud sob
mem convincal insanise. Rig. linem hiijus cap. LuC82 Cum vidcntis Abraham
:
89) Sed Marcion emendat. Eteoim Lucas dixit, Isaac ct Jacob, et omnes prophetas in regno D
<[J.£pl(Jjj.'>v. RlG.
legens diintaxat, Cum omncs justos vidcritis tn rcgno
;,| i
Quasinon
separatio opus sit macharce.
et Dei. Iia quod auclor omisii, ille fere arget, adv.
quc sensu
Matlhseus dixerat
;j.ax* P av quod l Marc. Pam.
Cas fftapjipw|i6v, ut jam vana sit Maivionis in
(32) Nullum opus fieri,nisi quod Reretomni ani-
oam emendatio. Hujusce aulem oon meminil mos. Jam adnotavimus versioncm interpretum, LXX
iphanius. Rig. quain sequebaiur Tertultianus, alio modo po
;
Vnusquisque vestrum Sabbatis non solvii asi-
i
intelligi, qui cum ingenio Grsecse linguse et sijraifi-

w, elc Ismd (iu quosolum ab aliis aoctor dif- catione Hebraicse leclionis magis conveniat. Vide in
i, lcgens Sabbatis pro Sabbato) non orsil Bbi- cap. 12 hujus libri. Enn.
«mus, sed (eonrat. 99) illad Chnsti
quod sequitur
467 TERTULLIAM OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 468
scminavit in horto suo, utiquc in mundo, pulanunc h tecto sunt, induc in domum tuam; quiscilicot buma-
in hominc. Scil cum in suo horto dixcrit, ncc mun- nitatis istius viccm retrihucre non possint. Hanc si
dus autcm nec liomo illius sit, sed Creatoris ergo Chrislus captari vetat, in resurrcclione eam rcpro-
;
qui in suum seminarit, nec 85 Creator ostendilur. niiltens, Creatoris cst forma, cui non placcnt amantes
Aut hunc laqueum evadant, converterint ho-
si, ut munera, seclanles retribulionem. Etiam invitatoris
minis personam a Christo in homincm, accipientem parabola cui magis parli occurrat, expende 89 . Homo
scmcn regni, et seminantem in horlo cordis sui quidam fecit camam, etvocavilmullos. Uuqucccendt
nec ipsa materia alii conveniet quam Creatori. paratura vitao aeternae saturitatcm figurat. Dico primo,
Qualc est enin ut lenissimi Dci regnum significct extraneos et nullius juris affincs invilari ad ccenam
semen 8G quod eliam
, judicii fcrvor lacrymosa au- non solere cerle facilius solcre domesticos et fa-
;
stcritate subsequitur 87 ? Dei scquenli plane simili- miliares.Ergo Creatoris est invitasse, ad quem pcr-
tudinevereor, ne forle alterius Dci regno porlcndat tinebant qui invitahantur, et per Adam qua homi-
Fermcnto enim comparavit illud, qua Judaici, non ejus ad quem
non azymis, quffi nes, et per patres
familiariora sunt Creatori. haee nequcCongruit
natura pcrtinebant, neque prserogativa. De-
et con-
jcctura mendicantibus argumenta. Itaque ct ego
n hinc, si is mittit ad convivas, qui coenam paravii,
vamtatem vanitale 1H7 depellam, fcrmcnialionem B sic quoque Crcatoris cst cccna, quimisitad convivas
quoque congruere dicens regno Creatoris, qui post admonendos, anle jam vocatos per palres, admo-
illam clibanus vel furnus gehennae sequalur. Quo- nendos autem per prophclas uon qui neminem :
ties adhuc se judicem ostendit, et in judice Crealo- miserit ad monendum, nec qui nihil prius cgerit ad
rcm! Quolies ulique ejecit, et damnot rejiciendo! vocandum, sed ipsc descenderit lJJSsubito tantuni :
Sicut hic quoque : Cum surrexerit, inquit, pater- quod innotescens.jam invitans; tanlum quod invilans,
familias 88 eamdem faciens horani
. Quo, nisi quo dixit Isaias (n, 19) : jam in convivium cogens ;
Cum surrexerit comminuere terram ? Et cluserit ccenandi, et ad coenam invilandi. Excusant se in-
ostium, utique excludendis iniquis, quibus pulsan- vilanti. Si ab alio Deo, mcrito, quia suhito invitali.
tibus respoudcbit : JSescio undc sitis? Et rursus : Si non merito, crgo nec subito. Si autem non su-
Enumerantibus quod coram illo ederint, et bibcrint, bito invilali, ergo a Creaiore, a quo olim. Cuju;
et in plateis eorum docuerit,adjiciet : Recedite a me denique declinaverant vocalionem, tunc primo
onnes operariiiniquitatis ; illic crit fletus et frendor dicentes ad Aaronem (Exod. xxxn, 1) : Fac
dentium. Ubi ? Foris scilicet, ubi erunt exrlusi, ostio nobis deos, qui prceeantnobis; atque exinde (Isa. vi,
cluso ab eoergo erit poena, a quo fit exclusio in Q
: 10) Aure audientes et non audientes, vocationciu
:
poenam, cum videbunt justos introeuntes in regnum scilicct Dci ;

qui pertinenlissime ad hanc parabolam
Dei, se vero dctineri foris. A quo ? Si a Creatore, perJeremhm (xi, 40 seqq.), Auditc, inquil, woi
quis erit ergo intus recipiens justos in regnum? meam, et ero vobis in Dominum, et vos mihi in po-
Dcus bonus. Quid ergo illuc Creatori, ut foris deti- pulum; et ibitis in omnibus vhs meis quascun^
neat in pocnam, quos advcrsarius ejus exclusit, sus- mandavero vobis. Ecce Et non audie
invitatio Dei.
cipiendos a se, utique magis in adversarii bilem ? nmt, inqait, ei non advertcrunt aurem suam.Ecc
Sed et ille exclusurus iniquos, sciat utique Crea- recusatio populi. Sed abierunt in iis quce concu,
lorem illos detenturum in pcenam, aui non sciat runt corde suo mem
malo. Agrum emi, et boves
(vn
oportel. Ergo, aut nolentc eo detinebuntur, et mi- tus sum, et uxorem duxi. Et adhuc ingcrit
nor cst illo qui detinet, cedens ei nolens ; aut si 24 seqq.) Et emisi ad vos omnes famulos meospro
:
vull ita ficri, ipse ita faciendum judica\it, et non pbetas. Hic erit Spiritus sanctnsadmonitor conviva
erit melior Crealore, ipse auctor infamiae Creatoris. •rum, die el anlc lucem. Et non audiit populus nu
Haec si nulla ralionc consislunt, ut et non intendit auribus
alius punirc, suis, et obduravit colho<
alius liberare credalur, unius erit lam suum. Hoc ut patrifamilias renuntiatum est, motv
judicium
quam et regnum ; et dum unius estutrumque, qui tunc (bene quod el motus; ncgat enim Marcion m
et judicat, Creatoris est. n veri Deum suum, ita et boc meus est), mandat de pl<
teis et vicis civitatis faceresublectionem. Videami
CAPUT XXXI. T
an eo sensu quo rursus pcr Jeremiam(n,31) A u» :
Ad prandium vcl ad camam qualcs vocari jubet? quid solitudo factus sum domuilsraelis? aut ten
Quales oslenderat per Isaiam (lviii, "7) Confringe : inincultumderelicta ?idest,Numquidnonhabeoqu(
panem tuum esurienti et mendicos (33), et qui sine allegam, aut unde allegam ? Quoniamdixit populi
Variee lectiones.
8G Significet scmen non habet Pam. Sed 87 lacr

85 Nec omitt. Pam. est in cod. Wouw. Judicium fervoris
88 Pam. 89 Expendo Pam.
mosae auslcrilatcs,subsequuntur cod. Wouw. Familiae
Commentarius.
sive jcb
(33) Confringe panem tuum esurienti, et mendicos, etc. Mendicos, pro quo Vulgatus egenos,
jcoj;. Pam.
469 LIB. IV AD. MARCIONEM. 170
meus, Non venimus ad te. Itaquo misit ad alios vo- ^ tum vacat circaeum, cujus non cs ovis neque t
candos, cx eadem adliuc civitate. Dehinc loco ahun- drachma, id csl homo. Non cnim perdidit, quia non
dante, pnecepil etiam de viis et scpibus colligi, id habuit; nec roquisivil, quia non pcrdidit nec in- ;
est, nos jam de exlraneis gcntihus; illa scilicel semu- vcnit, quia ncc requisivit; ncc exsultavit, quia non
latione, qua in Deuteronomio (xxxn, 20) : Avertam invenit. Atque adeo oxsullare illius est de poeni-
faciem meam abeis, ct monstrabo quid illis in no- tcntia (36) peccatoris, id est, de pcrdili recupcra-
vissimis, id cst alios posscssuros locum corum : quo- lione, qui sc professus est olim male peccatoris pcc-
niam genitura perversa est, filiiin quibus fides non nitcntiam quam mortem.
cst. llli obfemulatisunt me in non Deo, et provocave-
runt in iram in idolis suis ; ct ego oboemulabor eos
CAPUT XXXIII.
in nonnatione,in natione insipienti provoeabo cos Ouihus duobus dominis neget posse scrvin, quia
iniram; in nohis scilicct, quorum gpem 90 Judmi allcrum offcndi sit necesse, allcrum defendi, ipse
gerunl, de qua illos guslaturos negat Dominus(34) : Dcum proponcns
declarat, et mammonam. Deinde
derclictu Sione (Isa. I, 8) tanquam specula in vinea mammonam quem intclligi velit (37), si interpretem
cl iii cucumerario crt,su/«,,posteaquam etnovissimam non habes, ah ipso potes discere. Admoncns enim
in Chrislo ,J1
invitatiouem recusavil. Quid ex hoc or- B nos, de ssecularibus suffragia nobis prospicero ami-
dine secundum dispositiones et pra;dicaliones Crea- citiarum, secundum scrvi illius exemplum, qui ab
toris recensendo compctere potost illi, cujus nec actxisummotus,dominicosdcbitoresdiminutis'^cau-
ordinem habel, nec dispositiom-m ad parahohe con- tionibus rcvclat insubsidium sibi. Etego, inquit,dic0
spiialioncm, qui totum opus scmcl fecit ? Aut vobis, facitc vobis amicos dc mammona injustitice;
quae erit prima vocatio ejus, ct qu?e secundo actu de nummo scilicct, de quo et servus ille. hljustitise
admonilio ? Aulc debcnt aliiexcusare, postca alii con- enim auclorcm et dominatorem tolius saecuti num-
venissc. -139) Nunc autem pariter utramque partem
mum scimus omncs. Cui famulatam videns Phari-
invitare venit, de civitate, dc sepibus, advcrsus spc- samrum cupidilalcm, ammcnlavit hanc scnten-
culum Nec
parabolffi. potcst jam fastidiosos judi- tiam (38) : Son potcstis Dco servire et mammorue.
carc, quos ntmquam retro invitavit, quos cum Irridebant denique Pharissei pccunise cupidi, quod
tnaxime aggreditur. Aut si do fuluro cos judieat intcllexissetit scilicct mammonam 1 IO dc nununo
contcnipluros vocalionem, ergo ct suhlcctioncm dictum, nc quis exislimet in mammona C.reatorem
loco corum cx gcntihus dc futuro portendil. Planc intelligendum, et Christum a Creatoris illosserviinte
ad hoc sccundo vcnlurus cst ul gcntibus pra.-dicet. revocassc. Quid? nunc polius ex hoc disoe, unum
C
Etsivonlurusest atitem, puto, non quasi vocaturus a Christo Dcum ostensnm. Duos enim dominos no-
ulhue convivas, sed jam collocaturus. Interea qui minavit, Dcttm et mamnionam, Creatorem ct num-
'"'ii- 1 '
isiius vocationem ,J
- ccclesle convivium inter- niiun. Dcniquc, non potestis Dco scrvirc : utiquo ci.
irctaiis spiritalis sattirilalis et jucunditalis, me- ct mammona', cui magis
cui servire videbantur ;
nento etterrenas promissiones vini et olei et destinabanlttr. Quod si ipse alittni se aôret, non
(35)
iiimenti, ct ipsius civilalis, soquc dcmonstrasset. Et Creaior
in spiritalia figu- duas dominos, sed tres
ari a Creatore. cnim Domintis, quia Detts. Kt utique magis domi-
nus, quam mammonas; magisqtie observandus, qua
CAPUT XXXII.
magis dominns. Quare cst enini, ut qui nmnmonam
Ovem d iraehmamperditam quis reouirtf ?Nonna dominnm dixerat, ct cum Dco junxerat, vorc ipsornra
"' perdidit? Quis autem perdidit? Nonne qui ha- dominum taccrct. id csl Creatorem ? Aul niimqn: I
uil '
Quis vero habtiit? Nonne cujus fuil ? Si igilur tacendo co, conoo-îi serviendum ci esse. si solui -
omo non aherinsesl res, quam Creatoris; is enm modo sihi ot mammoiuc neâvit possc serviri ? Il i.
abuit, cujus fuil. Is perdidit, qui habuit. Is requi- cum unum Deum ponit nominalurus et Creatorem.
ivjt, qui pcrdidit. Is invcnil, qui qusesivit. Is exsul- , si alius esset ipse, Creatorem nominavit, quem do-
ivu, qui invenit. Ita utriusqne parabola argumen- niinum sine alio Deo non posuil. Bt illud itaque
Varim lectiones.
90 Specicm Lat. 9I
Clirislura Pam. Frau. liig. Par. '•>-
In abcssc vult Ciaccon. « Diminuit Pam.
Commentarius.
14) Dfl qua illos gustaturosnegatDominus.Doce\ riom sermonis mterlurhcl disjungalque nam ord i ;
ec interpretatio repudialos ob pervicaciam scnsus faciilis est, de co qni dixil (Deo scilicet)
Judseos, et
liristianosque ad coenam, seu, ut explicat.
ad vitse Malo pcenitentiam peccatoris,quam mortem. LbPb.
eleslis saturitatem vocatos. Ls Pu.
(37) Mammonam quem intelUgi velit. Quod Pu-
;
I k promissiones vini ct olci. Quales ha- uici dicunt maintnon. Lalinc VOCXtur. Au-
lacrum vocatur,
Latine lucrum
nlur sa>pissime m Vcieri TestamentO. Lfi P». gust. serm. 35, </<' Verb. Dom Rig.
(36) Exsult are illius est de
pamitentia peccatoris. Ammentavii hanc smtantiam. Utjaculum tn-
[38)
uivuieocur lantopere se torqueai Pamelius torsit. Vaiic scnhiiur in MSS. Lmentum, 4dmen-
ul
mc wwwa expheet. Cum enim
1
ex contextu evangelico, ideoque

angeiorum i ium ct Ammentum. Grsecum esl v;n- Rw. — 1
hic Deo tribuil est, jaculatus est, emisil :abamento, quod lorum
iod dcaugchs dictum
est, attendat sedulo ne se- signilicat, dcducUim vcrhum amenure. KHSN.
471 TERTULLIANI OPERLM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. 472
relucebit, quomodo diclum injusto A runt nova intcrslitc Joanne, non erit mirum quod
: Si in mammona
__. " . -. .. _ . . _nr.
. !m
0G magli . . . .
•
i
fidcles non ex$titistis,quod verum est quis vobis cre- ex disposilione est Crealoris, ut aliundc
dct ? In nummo scilicet injuslo, non in Creatore, quem probelur, quam ex Legis et prophetarum in Joan-
et Marcion juslum facit. Et si in alicno fideles inventi nem occasu, et exinde orlu, regnum Dei. Transeat
non cstis,quod meum est quis vobis?A\icnum 9k dabit igitur caelum et terra citius, sicut et Lex et prophe-
enim debet csse a servis Dei, quod injustum est. t&,quam unus apex vcrborumDomini. Verbum enim,
Creator autem, quomodo 95 alienus erat Pharisseis, inquit Isaias (xl, 8), Dei noslri manet in cevum.
proprius Deus Judaicae gentis? Si ergo h«c non ca- Nam quoniam in Isaia jam tunc Christus, Sermo
dunl in Crcatorem, sed in mammonam, quis vobis scilicet et spiritus Creatoris, Joannem prsedicarat,
credct quod verius est? et quis vobis dabit quod vocem clamantis in deserto, parare viam Domini, in
meum esl? Non potest quasi alius dixisse de alle- hoc venturum ut Legis et prophetarum ordo exinde
rius Dci gralia. Tunc enim videretur ita dixisse, si cessaret, per adimplctionem, non per dcstructio-
cos in Creatorem, non in mammonam infideles no- nem, ei regnum Dei a Christo annuntiaretur ;
ideo
tando, per Crcatoris mentionem distinctioncs fe- subtexuit, facilius elementa transitura,quam verba
cisset Dci allerius, non commissuri suam veritalem sua, confirmans hoc quoque, quod de Joanne di-
infidelibus Crcaloris. Quomodo tunc allerius vidcri- B xerat, non pr_eteriisse.
polest, si non ad hoc proponalur, qua
ut a re de
CAPUT XXXIV.
agitur separetur? Si autem et jusliiicantes se coram
hominibus Pharisaei, spem mcrcedis in homine po- Sed Christus divortium prohibet, dicens Qui
« :
ncbant, illo eos sensu increpabat, quo et propheta dimiserit uxorem suam, et aliam duxerit, adulte-
Jeremias (xvn, 5) : Miser homo, qui spemhabet (39) rium committit :qui dimissam a viro duxerit oequi
in homine. Si et adjecit autem Deus corda

: Scit adulter est. Ut quoque prohibeat divortium, illi-
sic
vestra; illius D.i vim commemorabat, qui lucernam citum facit repudiatee matrimonium. Moyses vcro
se pronunliabat, scrutantem renes et corda. Sisuper- permittit repudium in Deuleronomio (xxiv, 1) :
biam Quod elatum estapud homines,perosum

tangit ; Si sumpserit quis et habitaverit cum ea, ei
uxorem,
est Deo, Isaiam (n,12) ponit ante oculos Dies enim : eveneritnoninvenire eamapudeum gratiam,eo quod
Domini Sabaoth, in omncm contumehosum ct super- inventum sit in illa impudicum negotium, 44$
bum, in omnem sublimem et elatum;et humiliabun- scribet libellumrepudii,et dabit inmanuejus,etdi-
tur. Possum 441 jam colligere, cur tanto sevo Deus mittet illam de domo sua. Vides diversitalem Legis et
Marcionisfueritinocculto.Exspectabat,opinor,donec * Evangelii.Moysiet Ghristi? » Plane.Nonemmrecepisli

bsec omnia disceret a Creatore. Didicit ergo usque illudquoque Evangelium (Matth. xix,8)ejusdem veri-
ad Joannis tempora, atque ita exinde processit an- ejusdem Chrisli.in quo prohibens divorlium,
tatis, et
nunliare regnum Dei dicens Lcx ct prophetos us- : propriam quaestionem ejus absolvit Moyses prop- :
rcpudii
que ad Joannem (40), ex quo regnum Dei annuntia- ter duritiam cordis vestri prcecepit libellum
tur. Quasi non et nos limilem quemdam agnosca- dari;aprimordio autemnon fuit sic quiascilicetqui ,
mus Joanncm constilutum intcr vetera et nova, ad marem et feminam fecerat, Erunt duo, dixerat, in
qiiem desineret Judaismus, et a quo inciperet Chri- carneuna; quodDeusilaquejunxit, homo disjunxe-
stianismus : non tamen ut ab a!ia virtute facla sit rit 98 ? Hoc enim rcsponso, et Moysi constitutioaem
sedatio Legis ct prophetarum, et iniiiatio Evan- protexit, ut sui; et Creatoris institutionem direxit,
gelii, in quo est Dei regnum, Christus ipse. Nam ut Christus ipsius. Sed quatenus ex his revin-
etsi probavimus et vetera transitura et nova suc- cendus es, quse recepisti, sic tibi occurram, ac
cessura (Isa, xliii, 19) praedicari a Creatore Nonne et ipse. prohibens divor-
; si et si meus Chrislus.
tium, et patrem tamen gestans " eum qui
Joannes antecursor el pra.parator oslenditur viarum
marem
Domini, Evangelium superducluri, et regnum Dei D et feminan junxit, excusaverit potius quam destruxerii
Moysi constitutionem ? Sed ccce sic tuus
sit
promulgaturi et ex hoc jam quod Joannes venit,
;
Moysi et Creatoni
ipse erit Chrislus, qui Joannem erat subsecuturus, iste Christus contrarium docens
ut anlecursorem; et si desierunt vetera, et ccepe- ut si non contrarium ostendero, meus sit. Dico
Variae lectiones.
9 "> In carnem unam
9 '<
Estismcum quis Seml. 95 Autem aliomodo Rhen. 96 Unde Pam. unde unde Lat.
Fran. 93 Non disjungit Fr. 98 Testans Lat.
Gommentarius.
43) ind<
homo qui spem hubet, etc. Debuil di- alibi. Quid ? quod Epiphanius (confut.
(39) Miscr Deun
cere malediclus, nam Grsece est inauxaxfaxoi. probet, eumdem csse Deum Creatorem, et
Chrisli, quod nominans legem et prophetas, nequ(

Le Pr.
iniquitatem illis adscribens, eidem testimoniun
(40) Lex etpropheUe usque ad Joannem, ctc. Fre-
pra.beat. Atqui Epiphanius magis clare verlit, e>
qucntissime hanc scripluram allcgavit auctor adv.
eo tempore, nam Grasce apud Lucam est &™
tot.
Marcionem hoc ipso lihro, eo quod eam citaret
pro se Marcion sed pulchre dcducit, cliam Joan-
;
et auctor obscurius, ex quo. Pam.
nes adventum prfcdictum a Creaiorc, tum hic, tum

cnim illum conditionalitcr nunc fecissc divoriii pro- * tro veetigia ubiquc Creatoris incuntem, tam in pcr
1* •*» 1 • * • i !• 1 -1 I it L
liibilioncm, si idco quis dimittat uxorem, ut aliam mitlcndo rcpudio, quam in prohibcndo. Habes eliam
ducat Qui dimiserit, inquit, uxorem, et atiaiu du-
: nupliarum quoquo velis prospectorcm, quas nec
xerit, adulterium commisil, et aui a marito dimis- scparaii vult, prohibcndo rcpudium; ncc cum ma-
sam duxerit, ceque adulter cst ; cx cadcm utiquc cula haberi, tunc pcrmittcndo divortium. Erubesce
caussa ', qua non licct dimitli, ut alia ducalur illicile : non conjungcns, quos tuus quoque Christus con-
cnim dimissam pro indimissa ducens, adulier cst. Ma- junxit. Erubesce etiam disjungens sine eo merito,
nct cnim matrimonium quod non rile dircmptum est. quo disjungi voluit ct tuus Cliristus. Dcbeo nunc
Manente malrimonio, nubcre adulterium est. Ita si unde hanc sententiam deduxerit
et illud oslendcre,
conditionalilcr prohibuit dimittere uxorcm, non Dominus, quove dircxerit. Ita cnim plenius con-
in totum probibuit ; ct quod non probibuit in totum, slabit, eum non ad Moysen destrucndum spectasse
pcrrnisit alias, ubi caussa ccssat (41) ob quam pro- pcr repudii proposilioncm subilo interpositam ;
hibuit. Etiam non contrarium Moysi doccl, cujus quia nec subito intcrposila est, habens radicem cx
praeceptum alicubi conscrvat, nondum dico, confir- cadcm Joannis menlionc. Joanncs cnim rctundens
mat. Aut si omnino negas permitti divortium a Hcrodem, quod adversus legem uxorcm fratris
Chrislo, quomodo lu nuptias dirimis, nec conjun- B sui defuncti duxisset, babentis filiam ex illa mon
gens marera ct fcminam, ncc alibi conjunctos ad alias hoc pcrmittentc, imo et prsecipienle legc (Dcut.
sacrauicntum baplismatis et Eucharisliae admit- •xxv), quam si fraler illiberis (43) decesserit, ul a
lcns, nisi inlcr sc conjuravcrint adversus fruclum fratrc ipsius cl scmcn
cx costa ipsius supparctur G
aupliarum (42), ut adversus ipsum Crcaiorem ? illi conjecius in carcerem fucrat ab c-oriem Hc- ,
Certc quid facit - apud tc marilus, si uxor cjus com- rode 7 postmodum el occisus. Facta igilur mcn-
miscril adultcrium ? luibehitne illam ? Sed ncc tuum tionc Joannis, et utique succcssus exilus ejus, il-
apostolum sinerc 3 scis conjungi prostitutse mcmlira licitorum matrimoniorum ct adullerii figuras 8 ja-
Clirisli. Habct itaquc ct Chrislum asscrtorem justitia culatus est in Herodem ; adultorum pronuntians
divortii Jam hinc 1-13 confirmatur ab illo
(43). etiam qui dimissam a viro duxcrit; quo magis im-
Moyscs, cx codem titulo prohibens repudium, quo pietatcm Herodis oneraret, qui non minus morle
cl Chrislus, si inventum fuerit in mulicre ncô- quam repudio dimissam a viro duxerat; et hoc
liuiu impudicum. Nam et in Evangelio Matlhsei iv.
fralre habente 4-1-1 ex illa liliam, et vel eo no-
32) : Qui dimiserit, inquit, uxorem suam prce- mine illicile ; ex libidinis, non ex legis instinciu;
ter causam adultcrii, facit cam adulterari ; at- proptcrea prophelen quoque asscrtorem legis
Q ac
que ita ' adulter censetur ei ille, qui dimissam a occiderat. Hoc niihi disseruisse proficict etiam 9
viro duxerit. Csterum, prseler ex causa adulterii, subscquens argumenlum divitis apud infcros do -
nec Crcator disjungit, quod ipse scilicct conjunxit, lcntis, et pauperis in sinu Abrabse requiescentis.
codem Moyse constituente (Deut. xxu, 28)
alibi
Nam et illud, quamtum ad Scripturae superficiem,
eum qui ex compressionc matrimonium fccerat (44), subilo pro|)Ositum cst, quantum ad inlentionem
non possc dimiltcro uxorcm in omnc tenipus. Quod sensus, el ipsum coha.'ret mentioni Joannis male
si ox violcntia coaclum matrimonium slabit, quanlo
tractati, et suggillatui 10
Herodis male merilati u ,
magis cx convenientia voluntarium ? sicut ct pro- uiriusquc cxitum dcformans, Hcrodis tormenta,
5
pheti» auctoritate (Malach. n, 15» : Uxoremju- el Joannis refrigeria; ul jam audiret Herodes :
ventutistucenon dimitte. Habcs itaipie Christumul- Habcnt illic Moysen et prophetas (iC^, illos audiant.
Variae lectiones.
1
Dimissam add. Oberth. a
Rhen. * tUumitt. Seml. eque ita, Pur.
Faeiel cod. Wouwer. tScisomttt.
Fran. b Prophetse Lat. 8 Suppararetur Pam. Herode omitt Oberth. 3 Figura Pam. fulgara, Ciaccon. 9 Ad '•
inser.Seml. " Suggillati Pam. u Maritali Par. irritati, Jun.

]
Commentarius.
(41) E/ totum, permisit. n mox cilat juxta L\\
quod non prohibuit iu
i.rorcm juccntutis tucs non :
Aliudest ubi caussa cessat. In exemplari iegitur dimittes. Cui addi potesi, quod ibidem subjungil :
« in totum permisil. Alia subjici caussa cessat i Ex propheta: Sed si oaio habens dimiseris cam, di~
cujns scripturse vcstigiis sic emcndari debere hunc cit Dominus Deus Israel, operiet impietas cogita
looum arhilramur « El quod non prohibuil in to-
:
ncs tuas. Pam.
tiiin. porniisil alias, ubi caussa cessal ob quam pro- (4'^ Qui ex compressione matritnonium fecerat.
hibuil. » Rig. Vim illatam aut stupram innuit, in quibus seu adul-
Adversus fructum nuptiarum. Quod nempe, ler seu impuras homo (J»4£st«i rijn fateTov. Le Pn.
(42J
cap, -2.!. fructum connubii dixit. hoc cst liberorum (45 Quam si frater illiberis. Quod Grsecis esi 1
procreationem. I><> hisnosalibi. Le Pn. a-at,-. Le I'h.

13) JustiHa dicortii. Hic videtur illorum faverc
1
(46) Habent illic Moysen cf prophetas. Addidit

sententire, qui etsi per se mala res essel divorlium, auclor, illic, ad majorem emphasio, nempe in sy-
tamen ox quo per Moysen permissum fuit, justum nagoga JudoBOrum; nam neque etiam Grece,Sy-
atque licitum fuisse volunt. Verum si sequentia di-
riace aut Latine legitur, neque etiam apud Euipha-
hgenler inspiciantur, illud solfflm intelligitur permis- nium qui (confui. **^ eiiam istml tdyersus Ma •
^m\,siiiu\->itumfucrH iu muhcrc negottum impudi- nem retorquet, Moysen ct propheta* impugoaatem.

um. pro quo facit ctiam prophetia Malachite n, quam Pam
475 TERTULLIANI OPERUM PARS, II. - SERIES I, POLEMICA. 476
Sed Marcion aliorsum cogit, scilicct n utramquc * Moysi et prophetis. Nec enim accepisset 19 Petrus
merccdem Creatoris, sive tormenti, sivc refrigerii dicere : Tu es Christus, antequam audivisset et cre-
apud inferos, delerminat 13 cis positam qui Logi et didisset Moysi et prophetis, a quibus solis adhuc
proplietis obedierint, Cliristi vero et Dei sui coeles- Christus annuntiabatur. Haec igitur fides eorum me-
tem deiinit 14 sinum et portum. Respondebimus, ruerat, ut etiam voce coclesti confirmaretur, ju-
et hac ipsa scriptura revincente oculos ejus, qua) quem ergo agnoverant, evan-
bente illum audiri,
ab inferis 15 discernit Abrahce sinum pauperi. Aliud gelizantem pacem, evangelizantem bona, annun-
enim inferi, ut puto, aliud quoque Abrahae sinus. tiantem locum ceternum, azdificantcm illis asccn-
Nam et magnum ait intcrccdere 16 regiones istas pro- sum suum in coclum (Isa.ui, 7 xxxm, 1 4 Amos ix, ; ;
fundum (47), et transitum utrinque prohibere. Sed 6). Apud inferos autem de eis dictum est Habent :
nec allevasset dives oculos, et quidem de longin- illic et prophetas, audiant illos (Luc, xvi, 29) ;
qui
quo, per immcnsam illam dislantiam sublimitatis non credebant, vel qui nec omnino sic credebant
et profunditatis. Unde apparet sapienti cuique, qui esse post mortem superbiae divitiarum, et gloriae
aliquando Elysios audieril, esse aliquam localem deliciarum supplicia annunliata a Moyse et pro-
determinationem ,
quae sinus dicta sit Abrahae, ad phetis : decrela autem ab eo Deo, qui (Psal. cxn,
20
recipiendas animas filiorum ejus, etiam ex nalioni- B 6) de thronis deponit dtjnastas, et de sterculinis
multarum nationum in Abrahae
bus, patris scilicet elevat inopes. Ita cum utrinquo pronunliationis di-
censum deputandarum, et ex eadem fide, qua et versitas competat Creatori, non erit divinilatum sta-
Abraham Deo credidit, nullo sub jugo legis, nec tuenda distantia, sed ipsarum materiarum.
in signo circumcisionis. Eam itaque regionem, si-
CAPUT XXV.
num dico Abrahae, etsi noh coelestem, sublimiorem
tamen inferis, interim refrigerium praebituram ani- Conversus ibidem ad discipulos [Luc. xvn), vcb
mabus justorum, donec consummatio rerum re- dicit auctori scandalorum : expedisse 2!
ei si natus
surrectionem omnium plenitudine mcicedis expuu- non fuisset, aut si molino saxo ad collum deligato
gat; lunc apparilura coelcsti promissione quam prcecipitatus esset in profundum, quam unum ex il-
Marcion suo n vindicat, quasi nou a Creatore pro- lis modicis, ulique discipulis ejus, scandalizasset.
mulgatam. Ad quam ascensum suum Christus aidi- jEstima quale supplicium comminetur illi 22 . Nec
ficat in ccelum, secundum Amos (ix,6) ; utique 415 enim alius ulciscelur scandalum discipulorum ejus.
suis, ubi est ellocus cetemus,de quo Isaias (xxxm, Agnosce igitur et judicem, et illo affectu pronun-
14) : Quis annuntiabit vobis locum cetcrnum, nisi tiantem de cura suorum, quo et Creator retro
scilicct Christus incedens in justitia, loquens viam C 6 14» (Zach. ii, 8) : Qui tetigerit vos, ac si pupil-
rectam, odio habens injustitiam et iniquitatem? lam oculi mei tangat. Idem sensus ejusdem est :
Quod si aeternus locus repromittilur, et ascensus peccantem fratrem jubet corripi quod qui non ;
fece-
in coelum aedificatur a Crcatore, promittenle etiam rit, utique deliquit, aut ex odio volens fratrem in de-
semen Abralnn vclut stellas cceli futurum, utique ob licto perseverare, aut ex acceptione personae par-
coelestem promissionem, salva ea promissione, cur cens ei ; habens Leviticum (xix, 17) : Non odies
non cupiat sinum Abrahae dici (48) temporale ali- fratrem tuum in animo tuo, traductione tradu-
quod animarum fidelium receptaculum, in quo jam cens 23 proximum tuum ; utique et fratrem et non ;
delineetur futuri imago ac 18 candida quaedam , sumes propter illum delictum. Nec mirum, si ita
utriusque judicii (49) prospicialur? Admonens quo- docet qui pecora quoque fratris tui, errantia in via
que vos haereticos, dum in vita estis, Moysen et pro- inveneris, prohibet despicias (Exod. xxm,4 ), quo
phetas unum Deum praedicantes Creatorem, et unum minus ea reducas fratri tuo 24
; nedum ipsum sibi.
Christum praedicantes ejus, utrumque judicium,
et Sed et veniam des fratri in te delinquenti jubet,
pcen;e ct salutis aeternae, apud unicum Deum po- etiam septies. Parum plane. Plus est enim apud
situm, qui occidat et vivificet. Imo, inquit, nostri n Creatorem, qui nec modum statuit, in infmitum
Dei monela dc ccelo non Moysen et propheta jus pronuntians (Levit, xix, 18) : Fratris malitice me-
sit audiri sed Christum :Hunc audite. Merito. mor nc sis. Nec 25 petenti eam prastes mandat,
Tunc enim aposloli satis jam audierant Moysen et sed ct non petenli. Non enim dones offensam vult,
prophetas, qui secuti erant Christum, credendo sed obliviscaris. Lex leprosorum (Levit. xm, xiv)
Varitc lectiones.
n
Ut inser. Oberth. 13 Determinet Seml. u Definiat Seml. 15 Ad inferos Oberth. 16 Inter Seml.
12
22
Christo add. Ciaccon. 18 Et Lat. 10 Cccpisset Petrus Ciaccon. 20 Sterquiliniis Pam. 21 Expedisset Par.
Ille Lat. 23 Non traduces Seml. non abest Pam. 2k Tuo omitt. Oberth. 25 Ne Venet.
Comraentarius.
(47) et magnum ait intercedere regiones
Nam templ. etc. sic in de Resurr. carnis : Terram san-
stas profundum,y&ai>.* ; quod alii dixere chaos.RiG. ctam,paradisum, quam et patrumdicicapiat.RnEX.
(48) Cur nm capiat sinum Abrahae dici. hoc (49) Ac candida qucedam utriusque judicii. Can-
verbum in superioribus saepe jam nobis occurrit. dida pro spe et exspeclalione. Veslis erat petitorum,
Sensus hic est Cur non possit dici sinus Abrahce,
: ut supra annotavimus. Rhen.
LIB. IV ADV. MARCIONBM 4"8
477
quantim, sit inlerpretationis erga specics ipsius « Creatoiis. Satis respondi ; sed qui credidit, intel-
vilii, ct inspeclationis summi sacerdolis, no- ligil eliam altius aliquid. Disce iîlur ct c\usas.
strum crit scire ; Marcionis, morositatcm lcgis /// Samari(B regionibus res agebatur, unde erat ei
opponere, ut ct hic Cliristum semulum ejus aflir- unus interim ex leprosis. Samaria autcm descive-
2
met pnovenienlcm solcmnia logis clijm in cura- rat ah [sraele, hahens Bchisma illud ex decem
tione decem leprosorum, quot luntummodo rrejus- tribuhus, qnas avulsas per Acliiam prophetam, col-
sos ni se ostenderent sacerdotibus (Luc. xvn), in locaveral apud Samariam Jeroboam (III Reg. xi et
ilincre purgavit, sino tactu jam et sine verho, ta- xvi). Sed et alias scmper sibi placenles erant Sa-
necosse puteis patrum sicut in
eita potestate, et sola voluntate; quasi marilani de montibus et ;
sit, semel remediatore languorum et vitioium EvangeKo Joannis (cap. iv) Samaritana il!a in col-
annuniialo et de effectibus probato , de qua- loquio Domini apud puleum Na> 30 tu major SiS, :
litatibus curationum relraclari : aut Creatorem ct caetera. Et rursus Patres nostri in isto monte
:
in ChristO ad legem provoeari : si quid aliter adoraverunt,et vos dicitis quia Hierosolymisoportet
quain lege distinxit, ipse perfecit : cum aliter adorare. [taque, qui et per Amos 31 (vi, l >; v<b di-
uiique Dominus 2 <5

per semetipsum operetur, sive xerit eis, qui confiderent 32 inmonte Samario3(fiQ .
induslria, ju-
per Pilium, aliter per proplietas famulos sitos B jam et ipsam restituere dignatus, de
maximae 21
(locumenta virtutis ct potestatis; liot ostendere sc sacerdolibus, utique qui non eranl
quse ut clariora ct validiora, qua prOpria, distarc nisi ubi cl templum; subjiciens Samaritam Judaeo,
a vicariis fas cst.Scd ejusmodi ct alibi jam quoniam cx Judaeis salus [sraelitae Samaritae *.'t
•
dicla sunl, documenlo Nunc etsi Chrislus fuit ut

in superiori. Tota cnim promissio tribui Judae ;
prsefatus est, multos tunc fuisse leprosos apud Is- scirent Hierosolymia csse et saccrdotes el templum.
raelem in diebus Helisai prophetae, ei neminem et matricem religionis, cl fonlcm, non putcum, sa-
3
eorum purgatum nisi Naaman Syrum [Luc. rv, lutis. Et ideo, ut vidit agnovisse illoa legem \
27) non utique M numerus facict ail differenliam
:
Hicrosolymis cxpungendam ,
jam juslifi-
ex fidc
dcorum, in deslructioncm Crcaloris, unum reme- candos sine legis ordine remcdiavil. Unde ct uuum
diantis, el prselationem ejus qui decein cmiindarit. illum solutum 35 cx dccem, mcmorcm divinffi graliae
Quis enim dubitabit plures potuisse curari ab eo, Samariten miratus, non mandat olferro raunus ex
qui iiiiinn curasset, quam ab i!lo decem, qui nun- lege; qnia salis jam oblulorat, ploriam Doo rcddons.
qiiam retro iiiium ? Sed liac Domino volonte interprelari lcgcm. Et tamen
cum maxime pronun- hoc ct
tialione (liflidonliam Israelis vol superbiam pulsat
p cni Deo gratiam reddidil Simaritos, quando nec ;
quod cum multi essent iliic leprosi et prophcios [sraelites alium Deum usque adhuc didicisset ? Cui
,
ii'n deessel, etiam ediio documonto, ncmo docu- alii, quam cui omnea remediati reiro a Cbriato? I
currisset ad Dcum operantem in prophetis. (gitur, Fides, tuatesalvum fecit, andit; quia intel- *
' 1? quoniam ipse erat anthenlicus pontifex Dei lexcrat veram se Deo omnipotenti oblationem, apud
Palris, inspexil illos secundum logis arcanum, signi- verum templum ei verum pontificem ejus Chrisi
ficantis Christum esse verum disceptatorem et eli- facorc dchoro. Soil noc Pharisasi pOSSUnt vidori de
matorem humanarara macularum. Scd et quod in alterius Dci regno consuluisse Don.inum ,
quan lo
manifesto fuit legis, praecipit : tte, ostenditevos «*• venturum sit, quamdiu alius a Christo edilus Deus
cerdotibus. Cur, si illoa ante erat emundaturus i non crat, nec illc de alterius regno reapondisse,
quasi legis illusor, ut in itiucre curatis osiui- quam de cujus consulebatur. Non rotit, inquit, re-
deret, nihil esse legem cum ipsis Bacerdotibus ? gnitm Dci ctim obscrrationc ; ncc dicuni , /
El ulique viderit, si cui lam opiniosua videbitur hic, eece illic, Ecce cuim regnum Dei intra oos est
Christus. fmo digniora sunt interpretanda, et fidei {l.uc. xvii. -20. 21). Quis non it.\ interpretabilor,
juatiora. Ideo illos remediatos, qoa secundum le- iutra vos est, id ost in mann, in potestate vestr
n jussi abire ad sacerdotes, obaudierant : ne- " audiatis, si faciatisDeiprseceplum? Quod si in prse-
quo cnmi credibile o>t , emcruissc modicinam a ceploest Dei regnum, propone igitur contra, Becun-
destructore lcgis observatores legis. Sed cur pri- dum nostras antithesea (51), tfoysen, ct una senten-
Mino leprosonihil tale prsecepil? Quia nec Elisseus tia est. Praceptum, inquit (Deuf . x\x. ii-U». ex-
Syro Naaman; el lamon uon idcirco non cni celsum non est, nec longe a te. Non est in coslo,
Variae lectiones.
Uter uti Dominua sive Lat. -7
Maxime Rig. M El add. Seml Novem Oberth. *°Ne Seml.
31 Isaiam
libcn. sa Confident Venet. " Samaritanae Venet. MLegemiUoa S ml. 35 Solum Wouwer.
GommeDtarius.
10] Qu\ conftilcfcnt in monte Samarxee. Secundum Lntitheses
1
Histo- i nostras antith t. -
i-iani illuis schismalis

supra attigit, in quo Hiero- compegeral Marcion in quibus legem Mosia Bvan-
boam decem tribua ab aliis avulsas Samariam dc- golio opponebat. Tertullianus aliaa antithesea ns
duxit, ubi rex creatus esl. Reliquae duse, nempe opposuit, in quibus legera veterem cum no\a oooci-
Judae el Benjamin, sub Roboamo permanserunt, id liaii.U. Le Pr.
refertur m Reg. Le m.
479 TERTULLIANI OPERUM PARS
1
II. - SERIES I, POLEMIGA. 480
ut dicas Quis asccndet 36 in cielum, et deponct » uliquc docendo qua disciplina
: sit orandum consti-
3"
nobis illudct auditum illudfaciemus ? nec ultra tuit, a quo rclaturi cssent cam orandi disciplinam,
mare est, ut dicas : Quis transfrctabit et sumet sive reprobatricem superbiae , sive justificatricem
illud nobis, ct auditum illud facicmus? Prope te humilitatis. Allerus Dei nec templum, ncc oratores,
cst vcrbum, in ore tuo, ct in corde tuo, et in ma- necjudicium invcnio pcnes Chri-lum, nisi Creato-
nibus tuis facere illud. Hoc erit. JSon hic, nec il- ris. Hlum jubet adorare in humilitate (52), ut al-
lic ; ccce cnim intra vos est regnum Dei. Et ne ar- levatorem humilium; non in superbia, ut destru-
gutnentetur audacia haeretica,cle regno Crealoris, ctorom superborum. Quem alium adorandum mihi
de quo consulebatur, non de suo respondisse eisDo- oslendil?qua disciphna? qua spe? Neminem opi-
minum, sequentia obsistunt. D:cens cnim Filium ho- nor. Nam et quam docuit orationem, Creatori pro-
minis antc multa pati, et reprobari oportere, ante bavimus convenire. Aliud est si etiam adorari qua
adventum suum, in quo et regnum substnntialiter Deus optimus et ultro bonus non vult. Sed quis op-
revelabitur, suum oslendil et regnum de quo res- ? Non quasi ex duo-
iimus, nisi unus, inquit," Deus
ponderat, quod passionesct reprobationesipsius ex- bus unum oplimum ostenderit, sed unum essc
diis
pcctabat. Rcprobari autem babcns et postea agnosci optimum Deum solum, qui sic unus sit optimus,qua
cl assumi et extolli, etiam ipsum verbum reprobari •* solus Deus. Et ulique optimus, qui pluit super ju-
inde deccrpsit 38 ubi in lapidis auiigmale utraque re- stos et solem suum super bonos
, oriri facit et malos,
velatio ejusapud David (Psal. cxvu, 21) canebatur suslinens ct alens et juvans etiam Marcionitas.
Dc-
prima recusabilis, secunda honorabilis Lapis, inquit : nique interrogalus ab Prmceptor op- illo quodam :
quem reprobaveruntcedificantcs, iste factus est in timc, quid faciens vitam ceternam possidcbo? de
caput anguli. A Domino factum est hoc. Vanum praeceplis Creatoris an ea sciret, id est faceret, ex-
enim, si credidimus Deum de contumclia aut gloria postulavit , ad conteslandum praeceptis Crealoris
scilicet alicujus praedicasse, ut non 30 eum porlen- vitam acquiri sempilernam. Cumque ,ille principa-
dcret, quem et in lapidis, et in petra j
, et in montis liora quaeque affirmasset observasse se ab adole-
figura (Isa. vm, 4) portenderet 40 Scd . si de suo lo- scentia : Unum, inquit, tibi deest. Omnia quxcun-
quitur adventu, cur cum diebus Noe ct Loth com- que habes vende, et da paupcribus, et habebis the-
parat telris et atrocibus Deus et lenis ct mitis? saurum in ccelo, et veni, sequere me. Age Marcion
Cur admonet mcminisse uxoris Loth, quse prsecep- omnesquejam commiserones et coodibilesejus haere-
tum Crcaloris non impune contempsit, si non cum tici, quid audebitis dicere ? 150 Resciditne Christus
judicio venit vindicandorum praceptorum suo- Q priora praecepta, non occidendi, non adulterandi,
rum ? Etiam si vindicat ut et ille, si judicat me, non furandi, non falsum testandi, diligendi patrem
non debuit per 1 IO ejus documenta formarequem et matrem ? An 41 et illa servavit, et quod deerat,
destruit , ne ille me formare videatur. Si vero et hic adjecit? quanquam el hoc praeceptum largitionis in
non de suo loquitur, adventu, sed de Judsei Christi, egenos ubique diffusum sit in Lege et prophetis,
exspectemus etiam nunc ne quid de suo praedicet, uti gloriosissimus ille observator prseceptorum pe-
illum interim esse credentes, quem omni Ioco pree- cuniam multo chariorem habiturus traduceretur.
dical. Salvum est igitur et hoc in Evangelio(Ma^/i.v, 17):
CAPUT XXXVI. Non veni dissolvere Legem et prophctas, sed potius
Nam et orandi perseverantiam et instantiam (Luc. adimplcre. Simul et ctetera dubitationc liberavit,
xvin) mandans, parabolam judicis ponit, coacti au- manifestando unius esse et Dei nomen et optimi,
dire viduam, instantiaet perseverantiainterpella- et vitam aeternam, et thesaurum in coelo, et semct-
tionum ejus. Ergo judicem Deum ostendit orandum ipsum ; cujus prsecepta supplendo et conscrvavit
non se, si non ipse est judex. Sed subjunxit, factu- et auxit : secundum Michaeam quoque hoc loco re-
rum Deum vindictam electorum suorum. Si ergo cognoscendus , dicentem (vi, 8) : Si annuntiavit
ipsc erit judex, qui et vindcx. Creatorem ergo melio- tibi homo quid bonum aut quid a te Dominus ex-
rem Deum probavit, quem electorum suorum cla- quirit, quam facere judicium, diligere misericor-
mantium ad eum die acnocte vindicem ostendit. Et diam,et paratum csse sequi Dominum Deum tuum?
tamen, curn tcmplum Creatoris inducit, etduos ado- Et homo enim Christus annuntians quid sit bonum,
rantes diversa mentc dcscribit Pharisaeum in super- scientiam legis : Prozcepta, inquit, scis? facerejudi-
bia, Publicanum in humiiitale, ideoque alterum recium : Vcnde, inquit, quce habes ; diligere 24 mise-
probaluimalterum justificatum descendisse (Lwc.xvm ricordiam : Et da, inquit, egenis; paratum essc
VariiE lectiones.
36 31 Dcponit Obcrth.^ Excerpsita/. 39 Non

Asccndit Seml. ut Seml.'i0 Portcndcrat Oberth. 41 Anne liken.
42 Dilige Seml
Conuuentarius.
(52) Illum jubet adorare in humilitate, elc. Allu- (Matth. xviii, 4) sive ad aliud cantici Marise; De- :
dere mihi videtur ad illud Christi Omnis qui se hu- : posuit potentes de sede (hoc est enim destruere), et
miliat allevabitur, et qui se exaltat humiliabitur exaltavit (sive allevavit) humiles (Luc. i, 52. Pam.
481 Llli. IV ADV. MARGIONEM. 482
irc *3 cum Deo 4 ''

: El veni, inquit, sequereme. Tam * filium credat per Virginis censuiu. Qui noo ita cre
n f
tua ten salvura
.* * 1* — 1 1 - .!_.__ ...... li..l f\ il n 4i
ii f vu> t .'
i
det, non audict ab illo
1 * . /' * . - 1 r. r» . I. • s. ri •• I . s. r.
distincta fuit a primordio Judtca gcns

.
por tribus et
i . i . I
Fides i
fecit.
I I
;
. . . •>
popnlos et familias ct domos, ut nemo facile igno- Alque ita caecus rcmanebit, ruons in anlitheNim,
rari de gencre potuisset,vel de reccntibus Augustia- ruentem et ipsam anlithesim. Sic enim cfecus cse-
nis censibus adhuc |tunc fortasse pendcntibus (53). cum deducere solet. « Nam si aliquando (II Reg. v)
Jesus autcm Marcionis et natus non dubitaretur, Davidcm in recuperationc Sionis offenderanl caeci
qui homo vidcbatur ; utiquc qua non natus nullam quominus admiUeretur. % { in figuram
rcsistenlcs,
potuerat generis sui in publico habuisse noliliam, populi proinde ca'ci, non admissuri quandoque Chri-
sed crat unusaliqui dcputandus cx iis(54), quiquo- slum filium David) « ideo Chri^tus ex diverso caeco
quo modo ignoti habebantur. Cum iîlur prirler- subvenit, ut hinc se oslenderet non esse filium Da-
cuntcm illum caecus audissct, cur exclamavit : Jesu vid, el cx animi diversitale bonus caecis quos ille ,
fili David,miserere mei, nisi quia filius David.id est, jusserat ca^di. Et cur tidei, et quidem prava- prse- ,
ex familia David non temcre deputabatur per ma- stilisse se dixit ? » Atquin et hoc filius David an- ,
,
trcm ct fralres, qui alicpiando ex notitia utique an- lilhcsim de suo retundendam. Nam et qui David
nuntiati ei fuerant ?Scd antecedentes increpabant oiTcndcrant caeci nunc vero ejusdem carnis 50 , :
ccecum, uti taceret. Merito, quoniam quidem voci- « homo suppliccm se oblulerat filio David idcirco ei ,
ferabalur, non quia de David iilio menticbatur. Aut satisfacicnti quodammodo placatus filius David,
docc increpantes illos scisse, quod Jcsus non esset restituit lumina cum testimonio fidei, qua lioc ip-
filius David, ut idcirco silentium cseco indixisse aum crediderat, exorandum sibi esse filium David.
crcdantur. Sed ctsi doceres , facilius illos ignorasse Et lamen David audacia hominum, puto, offenderat,
pricsumeretur 45
,
quam Dominum falsam inse pra> non valetudo.
dicalionem sustinerc potuisse. Sed patiensDominus;
CAPUT XXXVII.
non lamcn confirmator erroris, imo etiam detector
Crealoris ; ut non prius hanc c;ecitatem hominis
Consequitur (Luc. xix) et Zachcei domum salutem,
illius cnubilassct, ne ultra Jesum filium David cxi- Quo mcrito? Numquid vel ille crediderat Clirislum
a Marcione venissc ? Atquin adliuc in auribus erat
stimarct. Atquin, ne patientiam ejus infamaretis,
4 VI nec''° ullam ralioncm dissimulationis illi affin-
omniumvox ille cacci, Miserere mci, Jesu,fili David ;
gcretis, nec filium David negaretis, manifcstissime

etomnis populus laudes referebal Deo, non Marcio-
nis, sed David. Enimvero Zachaeus etsi allophylus
contirmavit cacci pracdicationem, et ipsa remunera-
fortasse, lamcn aliqua notiiia Scripturarum ex cora-
tione medicina- et testimonio fidei. Fides, inquit,
,
Q mcrcio judaico afflaius plus est autem 51

tua te salw/m fecit. Quid vis crccum credidissc ? Ab ; , et igno-
alio M Deo descendisse Jesum ad adjeclionem 48 rans (Isaiam lviii, "7), praecepta ejus impleverat.
Creatoris ?ad destruclionem Lcgis et prophelarum ? l.Vi ConfringitOyiaqait.panetn tuum esurienti; et

non illum essc, qui ex radice Jcsse et ex fructu non habentes tectum in domum tuam inducito;
lumborum David dcstinabatur (Psal. cxxxn, 11), hoc cum maxime agehat, exceptum domo sua pas-
csecorum quoque remuneralor ? Scd nondum, puto, ccns Doniimmi.£f nudum si videris, contegito;hoc
ejusmodi lunc crcci erant, qualis Marcion , ul bsec cum maxime promittebat, in omnia miscricordia?
fueritcaeci illius fiiics, qua crediderit in voce, Jesu, opera dimidium substanti» offerens; dissolver.s vio-
(ili David. Qui hoc sc"et cognovit, et ab omnibusco- lentiorum conlractuum obnexus êi dimittens con-
gnosci 8 voluit, fidem hominis, etsi melius ocuhi- flictatos in laxamcntum, et omnem conscriplionem
i;iui, etsi VCTi luminis compolem,
quoque extcriorc iniquam dissipans, dicendo per : Et si cui quid
visione donavit, utcl nos regulam simulque mcrce- calumniam eripui, quadruplum reddo. ItaqueDomi-
dcm tidci discercmus. Qui vult videreJesum, David nus, llodic inquit, salus huic domui. Testimonium
Variac lectiones.
43Paratum, si, inquit, ire Oberth. 4 Domino Seml. 45 Prsesumeret lihen. 4G Ne Ciaccon. 41 Illo Obcrth-
'«
4y Diloctioncm Seml. w Cognosciab omnibus Oberth. ab hominibus cognosci al.; ab ommbus abestPar, '
lndocoris Par. Fran. 5I Si iuscril Rhen. Obnoxiis Seml. ''-'
Commentarias.
(53) VelderecentibusAugusttantscensibusadhue n XOx :i; tOv tu^^vtwv . Rbbn
tunc fortasse vendecntibus.Tunc, id csl, cum dieerot (56)DittO/vtffU violcntuorum contractuum obne-
caecus, Jcsii./ili David. Pcndentibus, scilicet tabulis n/.s.llla vox composita est a voce ne£U5,jureconsultis
census nimirum, sicut supra notavimus, haud se-
: usitatissima. llinc iilud apud Papinianum 1. si pater
mel acti census fuisse videntursubAugusto. Bl Sep- fam.D. familise erciscuadas nexus pignoris, apud
thniusipse, libro adversus Judosos, adaubitare vide- Ulpianum, I. non saltem, adeo lit. de condict.
.•;;
lur an Christus adscriptus fucrit censui statim ut indcb. nexus venditi. Unde et Cicero pro Murama
natus est. Rig. nexu obtigare, et apudTacitum,lib. iu: exsotmti lc-
(64) Sed crat unus aliqui deputandus c.r iis, ctc, yis nexus. Bodem pertinenl lex nexms, ei I. peeu-
Unus aliqui pro aliquis, ut in principio lib. seq. uia qu83 per oexum obligatur , nempe per genus
unus aliqui discipulus. Sonsus hic est, orii terra1 quoddam obligationis civilis. qua, Uti BudffiUS ait,
Hhus, yel unus quilibet o turba.sivo unua de multis, corpus eeque atqne pignus nexu afficiebntur, Pam.
quod GriECi diounl ^x tou twXXou 6> iaou, xa\ tuv -oX
(
433 TERTULLIAM OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. m
dixit, salutaria esse qu;e praeccperat prophclcsCrca- ^ Joanni, incropalurus quod non credidissenl , ejus
toris. Cum vcro dicit : Ycnit enim Filius hominis erat cujus sacramentum Joannes administrabal ,
53 ,jam non contendoeum Ccrle nolcntibus rcnuntiare

salvum faccrc quod pcriit, quid saperent, cum et
venisse ut salvum facerct quod perierat, cujus fue- ipsc vicem opponit. Et ego non dico vobis in qua
rat, et cui perierat quod salvum venerat facerc ; virtutcluec facio ; malumpro maloreddil^./tecM/te
scd in allcrius qiucslionis gradum dirigo. Dehominc quee Caesaris sunt Dei Deo. Quae
Caisari, ct quai
a<d nulla dubilalio est. Hic cum ex duabus substan- erunt Dei ? Quae similia sunl dcnario Caesaris, ima-
liis constct, excorpore ct anima ,

quaercndum est go scilicct el simililudo ejus. Hominem lgitur reddi
ex qua subsiantiae specie periisse videalur. Si ex jubet Creatori, in cujus imagine et similitudine et
corpore, ergo corpus perieral, salvum facit Filius nomine ctmateria expressus esl. Quaerat sibi mo-
hominis : habet igitur et caro salutem. Si et anima netam Deus Marcionis. Chiistus denarium hominis
perierat, animae perdilio sahitideslinalur : caro quae suo Caesari jubet reddi, non alieno ; nisi quod ne-
non periit, salva est. Si lotus homo pericrat ex cesse est qui suum denarium non habet (57). Justa
utraque substantia, tolus homo salvus tiat necesse et digna praescriptio esl in omni quaestione ad pro-
est; et elisa est sentcutia haereticorum neganlium posilum interrogationis pertinere debere sensum
carnis salutem. Jam et Cluislus Creatoris contir- » responsionis. Caeterum , aliud consulenli, aliud re-
malur, qui secundum Creatorem totius hominis salu- spondere demenlis esl. Quo magis absil a Christo,
tem 54 jiollicebatur. Scrvorum quoque parabola. qui quod ne homini quidem convenil Sadducaei resur- !
secundum rationem foeneratae pecuniae dominicae rectionis ncgatores, de ea habcntes interrogatio-
dijudicantur ,
judiccm ostendit Deum etiam ex ,
nem, proposuerant Domino ex lege matcriam mu-
parte severitatis, non tantum honoranlem verum , lieris ,
quae septem fratribus ex ordine defunctis
et auferentem quod quis vldeatur habuisse. Aut si secundum praeceptum legale nupsisset, cujus viri
et hic Creatorem finxerit austerum lollentem quod deputanda esset in resurrectione. Haec fuit mate-
non posuerit, et metentem quod non severit hic : ria quaestionis, haec substanlia consultalionis. Ad
quoque me ille instruit, cujus pecuniam ut foene- hoc respondisse Christum necesse est. Neminem
rcm edocet. timuit, ut quaestiones aul declinasse videalur, aut
per occasionem earum, quod alias palam non doce-
CAPUT XXXVIII. bat subostendisse. Respondit igitur, hujus quidem
Sciebal Christus baptisma Joannis (Luc.x\)unde a?vi filios nubcre. Vides quam perlinenter ad cau-
essct el cur quasi nesciens interrogabat ? Sciebat

,
sam. Quia de aevo venturo quaerebatur, in quo ne-
non responsuros sibi Pliarisaeos, etcur frustra inter- C minem nubere deiinilurus 58 praestruxit, hicquidem ,
rogabat ? An utex oreipsorumjudicaret illos, vel ex nubi, ubi sit et mori quos vero dignatus sit Deus ;
corde ? Refer ergo ct haec ad excusalionem Creato- illius cevi possessione et resurrectione a mortuis,
ris, et ad comparalionem Christi et considera jam neque nubcre, neque nubi quia nec morituri jam
; ;
quid seculurum esset, si quid Pharisaei ad interroga- sint, cum similes angelorum sint 59 Dei et resur- ,
lionem rcnunliasscnt. Putaillosrenunliassehumanum rectionis filii facti. Cum igilur sensus responsionis
Joannis baptisma, stalim lapidibus ehsi fuissent. Exsi- non ad aliud sit dirigendus ,
quam ad proposilum
sleret aliqui Marcron 55
(56) adversus Marcionem.qui intcrrogalionis ; si hocsensu responsionis, 451 pro-
453 dicerel : Deum optimnm ! o Deum diversum posilum absolvitur inlerrogationis, non G0 aliud rcs-
a Creutoris exemplis I Sciens praeceps ituros homi- ponsioDomini sapit, quam quo quaestio absolvilur.
ncs, ipse illos in praeruptum 5G imposuil. Sic enim Habes et tempora permissarum et ncgatarum nup-
et de Creatore, in arboris lege, tractatur. Sed de tiarum, non ex sua propria, sed ex resurrectionis
coelis fuit baptisma Joannis. Et quare , inquit Chri- quaestione. Habes cl ipsius resurrectionis confirma-
stus non credidistis ci ? Ergo qui credi voluerat tionem, et totum quod Sadducaei (58) sciscilaban-
Variae lectiones.
53 54
Perierat al. Salutem abest Rig. 55
AliquisMarcion Seml. aliqui Marcionis Venet. 5e Praerupium ms.
58 Malum malum reddidit Pam. 58 Diiiinilurus
al. 59 Fiant Seml. eo At add. alii.
Commentarius.
(56) Exhteret aliqui Marcion, id est, si emerge- n t/,v ivdsoraaiv , 6'fj.oia Sa[i.ape(xai; tppovouv-cs? : mor-
relLexoriretur exsurgorct. Sic enim hoc verbum
, tuorum enim resurrcctionem negarunt, eademcum
apud Ciccronem inleFpretatur Asconius Pedianus. Samaritis sentientes. Neque tantum resurrectio-
Rhen. nem, sed etiam animae immorialitatem sustulerunt,
quod necesse est qui suum denarium
(57) Nisi , ut teslatur Josephus, Antiq. Jud. jlib. xvm. A Do-
non habet. Necesse est, inquit Septimius, quae- silheo propagatam fuisse tum Sadducaeorum, tum
rat sibi monetam deus Marcionis, qui suum dena- Samaritanorum haeresin docet R. Hier., Dial. con-
riuna non habel. Quaerat sibi hominem alienum, tra Lucif, « Taceo, inquit, de Judaismi haereticis,
:
qui nullum habel suum, qui nullum scilicet creavit. qui ante adventum Christi legem traditam dissipa-
Rig. runt quod Dositheus , Samaritanorum princeps,
;
(58) Sadduccei resurrectionis negatores. Epipha- prophetas rcpudiavit quod Sadduccci cx illius ,
nius [hair. 14) 'tiMir oM jjiv y*P G '^ T01 vexpwv

:
t
radice nascentes etiam resurrectionem carnis nega-
m Llb*. IV ADV. MAKCIUNEM.
''-
480
tur, non de alio Deo inlerrogantes, nec de proprio * gloriam spectaret Christi Creatoris. sic '
non
Duptiarum juro quserentes. Quod si ad ea facia re- alius tuerelur, quam Christus Crealoris.
spondere Chrisium, dc quibua non esl consultus, CAPUT XXXIX.

Degaa eum de quibus inlerrogatus cst rcspondcre Olim (f.uc. xxi) constitit dc nominum proprielalc,
competerc c "',
poluisse, Sadducacorum scilicct sapientia captum. cl illam qui prior el Christum suum
Ex abundanli nunc et posl pra;scriplioncm, rclrac- in homincs annuntiarct, et Jesum transnorninard.
tabo advcrsus argumenlationes cohaercntcs. Nacli Constabit itaque ct de impudentia ejus, f jui multos
enim Scripturae tcxtum, ita in lcgendo dccucurre- dicat eenturos in nomine ipsius ; quod non sil ipsius,
runt : Quos aulem dignatus cst Deus illius cevi; si non Christus ct Jesus Creatoris est, ad quem pro-
illius cevi Dco adjungunt, quod alium Deum facianl prielas nominum pcrlinct amplius, et ; prohibeal
illiussevi; cum siclcgi oporlcal : Quos autem digna- eos recipi, quorum et ipse par sit, ut qui proinde in
tus est Deus, ut facta hic dislinctione posl Deum, nomine venit alieno, si non ipsius erat a mendacio
ad sequentia perlineat illius (evi, id cst, quos digna- nominis pravenire discipulos, qui per proprietatcm
tus sit Deus, illius aevi posscssione ct resurrcctione. nominis possidcbat veritatem ejus, Venient denique
Non cnim de Dco, sed de stalu illius ;evi consulcba illi, dicentes : Eyo sum Christus. Recipics eos, qui
tu r, cujus uxor futura csset posl resurrcctionem in B consimilem recepisti. Et hic enim in nomine suo ve
illo bbvo. Sic cl de ipsis nuptiis responsum subver- nit. Quid nunc quod ct ipse vcniet nom num Domi-
tunt : Ut filti hujus cevi nubunt et nubuntur, de honus Christus ct 0G Jesus Creatoris ? Rejieies illum ?
minibus diclum est Creatoris, nuptia pcrmittenlis, Et quam iniquum, quam injustum, et optimo Dco
se aulem quos Dcusillius acvi, aller scilicet, digna- indignum, ut non recipias eum in nomine suo ve-
01 nomine ejus
tus sit rcsurrcctione, jam ct hic non nubere, quia nicntem, qui alium in recepisti ! Videa-
non sinl a;vi quando de nuptiis illius
filii hujus : mus et quaesignatemporibus imponat, liella, opinor,
aevi consultus,non de hujus, eas negaverat de quict reynnm super regnutn. et gentem super gentem,
bus consulebalur. Itaque qui ipsam vim et vocis et ctpcstcm, ct famcs, terrceque motus, et formidines,
pronuntialionis et dislinctionis exccperanl, nlliil et prodigia de ccelo ; quae omnia severo et alroci Deo
08 . cum atljicit GO
aliud scnscrunt, quam quod ad maieriarn consulta- cougruunt Haec etiam oportere ficri,
tionis pertinebat. Atque adeo scribae : Magister, qucm se prastat, destructorem an probatorem C-ea-
jinquiunl, bene dixisti. Confirmaverat enim rcsur- loris? cujus disposiliones confirmat implcii oporte-
quas ut optimus tam quam "°
rectionem, lormamejus edendo advcrsus Sadduca'0- rc, tristes atroces
ruin opinioncin. Denique tcslimonium eorum qui p abstulisset polius quam constiluisset, si non ipsius
ita cum rcspondisse pnesumpserant, non recusavit. fuissenl. Ante ha'c aulem pcrsccutiones eis prsedicat
Si autem Scriba: Christum filium David existima- ct passiones venturas, in martyrium utique et in sa-
banl, ipsc autem David Dominum eum appellat; lutem. Accipc prajdicatum in Zacharia (tx, lo) :
quid hoc ad Chrislum? Non David errorem Scriba- Dominus, incjuil, omnipotens proteget eos ; et !."»<»
runi (59) obtundebat, scd houorem Christo David consument illos, ct lapidabunt lapidibus fundce, et
procurabat, qucm Dominum Christum 01 magis quam bibent sanguinem illorum velut vinum, et replebunt
lilium David conlirmabat; quodnon congruercl dc- pateras tjuasi altaris 11 et salvoseos facietDominus
;
Uruciori Creatoris. Al cx noslra parlc, quam con- illo die, velut oves, populum suum, quia "-'
lapides
.ciuciis 1 ."»."»
inlerpretatio ! Nam qui olim a ca'co sancti volutant. lit ne puteshsecin passiones prsedica-
jllo tilius David fuerat invocatus, quod tunc reti- ri, qua' illos lol bellorum nomine ab allophylis mane-
uil,non habcns in pia'scnlia scribas, nunc ultro banl, respice ad species. Nemo in pradicatione bel-
ut sc, qucm ca-cus
uiam cis (lc iuduslria prolulil : lorum legilimis armis dcbellandorum, lapidalionem
ecundum scribarum doctrinam tiliuin tanlum Da- enumeral popularibus ca>tibus magis et inermi tu-
id prsedicarat, Domiuum quoque ejus osicnderet ;
multui familiarein. Nemo tanla in bello sanguinis flu-
emunerala quidem fide ca'ci, qua lilium David crc- D mina paterarum capacitate mctitur, aut unius alia-
uleral illuin ; pulsata vcro traditione l
- Scribarum, ris cruentalioni 13 adasquat. Nemo oves appcllal
ua non ct Dominum euin norant. Quodcunquc ad eos qui in bc!lo armati, ct ipsi ct "'•
eadem ferila-
Variffi lectioii'
61
Christum abcst Par. Frun. C2 Traduclione al. •* Gbrisli omitt. Jun. M Si &
Wuet. Olim. c. d. n. p.
i. c. inser. Rig.etal. post.eume eod. Wouw. 0G Christus et omitt. Oberth. m Alienum Paris. Con- "
"
uuin Venet. 69 Dicil al. ,0 Tam Jun. Quasi patcras altari Fran. n Qui Seml. 3 Cruentatione Pam. :i
Jun.
Gommentarius.
runt. sunt Sadductei a Sadoko Anligoni
» Dicli nera, alii enim Ypaw^tst< tou voacu ezstilere, el alii
^cipulo ;Anligonus discipulua lucrat
is aulcm Yf«jxjictT£i5 Xacu. Scriba popnli ncluariisivc auclorcs
1
meonis Jusii, ut referlur in Pirke avoih, cap. l. pubhci fuerunt, neque tamen luvreiioi; fum eertum
Pr. sit alios fuisse liaTCticos. Videsis Scaligerum in Elen-
(59) Non Daviderrorem Scrtiar«m.Neresconfu8fl cho. Le Vr.

ctentur, advertendum esiScribarum duo fuisse ge-
487 TERTULLIANI OPERUM PAKS II. SERIES I, POLEMIGA. 488
tc ccrtantos cadunt; sod qui in sua proprietate at- * (n, 30) : E/ dabo prodigia in coslo et in terra, san-
que palienlia, dedentcspotius scmctipsos, quam vin- guinem et ignem fumi vaporem. Sol convertetur
et
dicantes trucidantur. Dcniquc, quia ''•>
lapides, in tenebras, et in sanguinem luna, priusquam adve-
non quia 1G 81
inquit, sancti volutant (60), milites puniat dies magnus et illustris Domini. Habes et
gnant. Lapidcs cnim sunt et fundamenta, super ouse Habacuc (m, 9, 10) : Fluminibus disrumpetur terra;
nos sedificamur : exstructi, sccundum Paulum videbunt te, et parturient populi ; disperges 82 aquas
83 .
(Ephcs. ii, 21), super fundamentum apostolo- gressu Dedit abyssus sonum suum ; sublimitas
rum, qui lapidcs sancli opposili omnium oifensui timoris ejus elata est; sol et luna constitit in suo
volutabant. Et hic igitur ipse vetat cogitari, ordine, in lucem coruscationis 8 tuce ibunt in fulgo- '*
quid responderi oporteat apud tribunalia, qui et rcm fulgur scutum tuum, in communicatione tua
;
Balaam " quod non cogitaverat, imo con- diminues terram, et in indignatione tua depones na-
tra quam cogitaverat suggessit (Num. xxn), tiones. Conveniunt, opinor, ct Domini pronnutia-
et Moysi causato linguse larditatem, os repromisit tiones et prophetarum, de concussionibus mundi et
et sapientiam ipsam, cuinemo resisteret, per Isaiam orbis, elementorum et nationum. Post haec quid
(xliv, 5) demonstravit : Hic dicet : Ego Dei sum, Dominus ? Et tunc videbunt Filium hominis venien
et clamabit in nomine Jacob, et alius inscribetur 18 ° te>n (62 de coslis cum plurima virtute, Cum autem
in nomine Israelis. Quid enim sapientius ct in- hmc fient, erigetis vos, et levabitis capita, quoniam
contradicibilius confessione simplici ct exserta in appropinquabit 85 redemptio vestra. In tempore sci-
marlyris nomine cum Deo invalescentis? quod est licet regni, de quo subjectarit 8G ipsa parabola. Sic
interpretalio Israelis (61). Nec mirum si is cohi- et vos cum videritis omnia hasc fieri, scitote appro-
buit 79 prsecogitalionem,.qui etipse a Patre excepit pinquasse rcguum Dei. Hic erit dies magnus Domini
pronuntiandi tempestive subministrationem : Dominus et illustris, venientis de coelis Filii hominis secun-
mihi dat linguam quando debeampro-
disciplinos, dum Danielem (vn, 3) :Ecce cum caHinubibus tan-
ferre sermonem MarcionChristumnon
(Isa. l, 4).Nisi quam filius hominis adveniens, elc. Et data est illi
subjectum Patri infert. A proximis quoque persecu- regia potestas, quam in parabola poslulaturus exie_
tiones et nomine ex odio utique blasphemiam prse- ral, relicta pecunia servis, quae fceneraretur 81 . Et
dicatam, non debeo rursus oslendere. Sed per tole- universa^ nalioncs, quas promiseral et in Psalmo
rantiam, inquit, salvos facietisnosmetipsos; de qua (n, 8) Pater : Postula de me, et dabo tibigentes has.
scilicel Psalmus (ix, 19) Tolerantia, inquit, justo-

: reditatem tuam. Et gloria omnis serviens illi etpo-
rum non peribit 80
infinem. Quia et alibi (Psal. cxv, testas ejus asterna,quo3 non auferetur, et regnum
5) : Honorabilis mors justorum; ex lolerantia sine du- C ejus quod non corrumpetur : quia nec morientur in
bio, 457 quia el Zacharias (vi, 14 seqq.) Corona : illo, nec nubent, sed erunt sicut angeli. De codem
autem erit eis qui toleraverint. Sed ne audeas ar- adventu Filii hominis et fruclu 88 ejus apud Haba-
gumentari apostolos, ut alleriusDei praecones, a Ju- cuc (iii, 13) Existiin salutem populi ad salvos fa-
:
dseis vexatos, memento prophetas eadem a Judseis ciendos christos tuos ; erecturos scilicet se, et ca-
passos, tamen non Dei apostolos fuisse,

alterius pita <158 levaturos in tempore regni redemptos 89 .
quam Crealoris. Sed monstrato dehinc tempore ex- Igitur cum et hoec, quae sunl promissionum, proinde
cidii, cum ccepisset vallari exercitibus Hierusalem, conveniant sicut ct illa quse sunt concussionum, o.x
signajam ullimi finis cnarrat, solis et lunce side- consonantia propheticarum et dominicarum pro-
rumque prodigia, et in terra angustias nationum nuntiationum, nullam hic poteris interstruere dis-
obstupescentiumvehit a sonitumaris fluctuantis pro tinctionem, ut concussiones quidem referas ad
exspectatione imminentium orbi malorum. Quod et Creatorem, ssevitiae scilicet Deum, quas haec sinere,
ipsse vires catlorum concuti habeant, accipe Joelem nedum exspectare deberet Deus optimus; promis.
Vsrise lcctiones.
" Qui Seml. ™
Quin Paris. Fran. " Balae Oberth. ™ Inscribet al. ^ Probibuita/. 80 Periet Seml. 81 Ad-
vcniet Rig. Venet. 82 Dispergens Rhen. Scml. 83 Gressus Venet. 8i Coruscationes Franeq. circumstationes
al. 85 Appopinquabiti^/je». Seml. Oberth. 8G Subjecla erit Rhen. Seml. Pam. 81 Fcenerarentur Latin.
8I
Fructus Paris. Fran. 89 Redemplus Rhen. Seml. Oberth.

Commentarius.
(60) Quia lapides sancti volutant. Haec etiam Za- n
" stionem indirecte solvit Hieronymus ipse, cum ait :
/.i"ioc- /»ij<anllir illYtc. nrlltmnnm canlni/vinlQ Vnlnfnnf

charise citantur juxta cditionemsepluaginta Volutant, k Nos w-.ortin
KTi-vn Cnnmlnnm
magis Scripturae r\t
angeli, im\
et onrr^ti vel V\rt\
Dei, i-tni Ii.ailJi
qui ipsun
xuX(ovrailiH'i%'pK. Rig. Israel vocavit, auctorilate ducimur, quam cujusli-
(61) Quod est interpretatio Israelis. De hujus vo- bet eloquenti?e saecularis. » Atqui Deus ipse, sei
cis signiticalu sanclus Hieronymus (in Quaist. ad angelus, nomen Israel neutro quem dixit Hierony-
Genesim) multis probat Israel proprie idem esse ac mus, modo, sed, ut oplime Tertullianus noster
principem seu directum Dei : « Illud vero, inquit, invalescentem cum Deo interpretatus est Nequa- :
quod in libro Nominum inlerprclalur Israel vir quam, inquit, Jacob appellabitur nomen tuum, sd
videns Deum, sive mens videns Deum, omninm pene Israel : quoniam si contra Deum fortis fuisti, qua.nl
sermone detritum, non lam vere quam violenter magis contra homines prasvalebis? Edd.
mihi interprelatum videtur. » Quaerendum igitur (62) Videbunt Filium hominis venientem. Secur
manet utra intcrpretatio, princepsne Dei, an di- dum hic adventum Christi ex infinitis locis probf
rectus Dei, admittcnda potius sit. Hanc vero quae- contra Marcionem. Le Pr.
sioncs Dco optimo deputes, quas Creator a ta adeo Lcgcm et Prophetas non destruebat, cuni
vero ;
pra.-dicaveiant, contirmat oporlere.

ignorans illum non prophetassct. Aut si suas pro quae perfici
phetavit; non dislantes a promissionil>us Christi,

Adhuc ingerit, Non transiturum ccelum ac terram,
parcritin libertate optimo Deo nec plus videbi- uisi omriia pcragantur. Qusenam ista ? Si quse a
;
lur a Christo tuo rcpromitti, quam a mco filio ho- Creatore sunt 97 merito suslinebunt elementa Do- ,
minis. Ipsum decursum Scriptuno evangelicse, ab mini sui ordinem expungi. Si qu;e a Deo optimo,
intcrrogationc discipulorum usque ad parabolam ncscio an sustineat ccelum el terra perfici quae
fici, ita invenics contextu sensus filio homiuis liiuc aemulus staluit. Hoc si patictur Creator, zelotes
atquc illinc adh;crere, ut in illum compingat et Dcus non csl. Transoat agc nunc lunc terra et ccelum
tristia et lrjeta, ct concussioncs ct promissiones, ncc sic enim Dominus corum deslinavit, dum Verbum
possis scpararc ab illo altcram partem. Unius enim ejus manet in cevum : sic enim et Isaias (xl, 8)
filii hominis adventu constiluto intcr duos exitus. praenuntiawt. Admoneantur et discipuli, ne quando
concussionum et promissionum, necessc est ad graventur corda eorum crapula et ebrietate, et sce-
unum perlincant lilium hominis, et incommoda na- cularibus curis (63); et insistat eis repentinus dies
tionum, et vota sanctorum : quia 90 ita positus cst ille, velut laqueus ; utique oblitis Deum ex plenilu-
in medio, ui communis exitibus ambobus, alterum B dine et cogilatione mundi Moysi erit admonitio ;
conclusurus adventu suo, id cst, incommoda natio- (Deut. xxxii, 15). Adeo is liberabit a laqueo diei il-
num ; altcrum incipiens, id est, vota sanctorum lius, qui hanc admonitionem retro intulit. Erant
nt sive mci Chiisti concesscris adventum tilii ho- et loca alia apud Hierusalem ad docendum, erant
'ninis, quo mala imminenlia ei deputes quae ad- extra Hierusalem ad secedendum sedenim perdicm
;
cnlum ejusantecedunl, cogaris etiam bona ci ad- in templo docebat, ut qui per Osee (xir, 4) prae-
adventu ejus oriuntur
cribere, quee ab sive lui ; dixerat: In templo tneo me invenerunt, et illicdis-
nalucris, quo bona ei adscribas quae ab adventu putatum est ad eos. Ad noctem vero in Elaeonem (64)
jus oriuntur 01 , cogaris mala quoque ei deputare, secedebat : sic enim Zacharias (xiv, 4) demonstrat :
iii' adventum ejus antecedunt. Tam eoim mala Et stabunt pcdescjus in monte Elceone. Erant horae
johsercnl adventui filii hominis antecedendo, quam quoque auditorio competentes diluculo conve- :
h bona subsequendo. Quirre ighur quem ex duo- niendum erat, quia per Isaiam (l, 4) cum dixisset.
I us chrislis constiluas in persona unius filii ho- Dominus dat miki linguam disciplince ; adjecit 98 :
liinis, in quem °2 utraquc dispositio rclcratur. Aul Apposuit mihi maneauremad audiendum. lOO Si
II Creatorem oplimum, aut <J3
Dcum tuum aspe- **
hoc est prophetias dissolvere, quid erit adimplere ?
m" dedisii nalura. ln surr.ma ipsius paraboke
CAPUT XL.
nnsidera cxemplum : Adspice ficum, et arborcs
nnes,cum fructum protulerint, intctligunt homl- Proinde (Luc. xxn) scit et quando pati oportcrel
cs cestatcm appropinquasse. Sic et vos,cum videbi- eum, cujus passionem lcx figurat. Nam e 9u lot
s hac ficriscitotc in proximo essc rcgnttm Dci. Sj festis Judaeorum Pascha; diem elcgit l . Inhoc enim
:iui truclilicationcs arbuscularum signum sestivo sacramentum pronuntiarat Moyses (Lcvit. xmii.i :
mpori prsestant, antcccdendo illud; proinde el 94 Pascha cst Domini. Ideo ct affectum suum ostendii :
signum pr&notant regni, prss-

nlliclaiioncs orbis Concupiscentia concupivi Pascha cdere vobiscum
dcndo illud. Omnc aulcm signum cjus est cujus antcquam patiar. legis destiuctorcm, qui concu-
res, cujus cst signum. Et omni rci lot) ab pierateiiam Pascha servare! Nimirum vervecina il-
imponilur signum, cujus cst res. lta si con- lurn Judaica delectarct ? An ipse erat, qui (Isa.
:lalioncs signa sunt rcgni, sicut fructiticaiiones nu) tanquam oris ad victimam adduci habens, ct
lalis ; crgo et rcgiiuin C.reatoris cst , cujus uti
cou- tanquam ovis coram tondcntc, sic os non apcrturus,
taliones deputaotox, quse signa sunt regni. Pra> U Bguram sanguiaia sui lalutaris implere concupi-
scrat oportere haec lieri tam atrocia, tam dira, Bcebat V Poterat et ab extraneo quolibet tradi ne ;
us optimus, certe a Propheiiset a Legc prsedica- diccrem 3 ct in hoc Psalmum (xl, 10) expunclum :
Variae lectiones.
'
Qui /'<(»(. Rhen. Seml. Vbcrth. " Sive tui malueris, quo bona ei adscribaa qurr ab adventu ejus oriun-
;
omitt. Hhen. Seml. Oberth. M Quam Pam. Rhen. Seml. Oberth. Bt add. Hhen. Seml. Oberth. * M
omitt. Hhen. Seml. Oberth. w Et cod. Wouw. uti Cui Latm. ,; Fiunt lihcn. Seml, Oberih. Adjecit
-
»
si Par. " Bt Hhen. Seml. Oberth, l Blegeril Venet. egit Rhen. SemL Obcrth. - Diccrent non .
utv> aidicerem ct in hoc Jun.

Coinmcntarius.
Ebrictatc ct scecularibw ctiru. Quaa duo hic omnia apud vcteres conlra clericorum inlomperan-
discipulis
IG3) prohibentur, eadem in eleriois, tum liam et luxum passim habentnr lega epiat. I'. ;
sbyteris, lum eiiam episcopis prohibentur. poa- Bemardi ad Puiconem, qoi Lingonemia postea no-
cao, apost. 6, ei 80, can. 6 conc. Carih. tus est arcbidiaeonns. Li Pn.
.. Gencrahter 52, C. dc Clericis ct Ep. Prius (,64) Elaoncm, ld est. olivelum, a voce G
>can. apost. 41, et can. 24, quo cujushbel ordi- •Xaiov. Edi>.
clcricis interdicilur th xa^.Xtibv iiauvai. Qure
Patrol. II. 16
Qui mecum panemedit, levabitinmeplantam.Vo- h res, quod est phantasma, figuram capere non pos
teral et sioe praemio tradi : quanla enim opera set. Aut si propterea panem corpus sibi finxit, quia,
Iraditoris circa eum, qui populum coram offen- corporis carebat veritate, ergo panem debuit tradere
dcns, nec tradi magis potuisset quam invadi? Sed pro nobis. Faciebat ad vanitatem Marcionis, ut pa-
hoc alii competissel Christo, non qui prophetias nis crucifigerelur. Cur autem panem corpus suum
adimplehat. Scriptam est enim (Amos, n, 6) Pro : appellal (G6), et non magis peponem, quem Mar-
eo quod venundebere 3 justum. Nam et quanlitalem cion cordis loco habuil? Non intelligens vcterem
et exitum pretii postea Juda poenitente revocati, et fuisse istam figuram corporis Christi dicentis per
in emptionem dati agri figuli, sicul in Evangelio Jeremiam (xi, 19) : Adversus me cogitaveruut cogi-
Malthsei (cap. xxvn) continetur, Jeremias (cap. tatum dicentes, Venite, conjiciamus lignumin pa-
xxxn) praecanit: Et acceperunt triginta argentea k nem ejus ; scilicet crueem in corpus ejus. Itaque
dcderunt ea 5
pretium appreiiati vel honorati, et in illuminator anliquitalum quid lunc voluerit signi
agrum figuli. Professus itaque se concupiscenlia ficassc panem, satis declaravil, corpus suum vo-
concupisse edere Pascha ut suum [indignum enim cans panem, Sic et in calicis mentione teslamen-
ut quid alienum concupisceret Deus], acceptum tum constituens sanguine suo obsignatum, sub-
panem, et distributum discipulis, corpus illum B stantiam corporis confirmavit. Nullius enim cor-
suum Hoc est corpus meum dicendo, id est,
6 fecit, poris sanguis potesl esse, nisi carnis. Nam et si
figura corporis mei (65). Figura autem non fuisset, qua corporis qualitas non carnea opponetur nobis.
nisi verilalis esset corpus. Cseterum, vacua 401 certe sanguinem nisi carnea non habebit. Itaque
Variae lectiones.
6 Suumillum
3 Vendiderunt al. * Argenteos al. 5 Eos Paris. Fran.
Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
(65) ld cst, figura corporis mei. Haec verba non corpus suum panem, non peponem, aut aliquem
intelligenda sunt ut volunt Calvinisla?, quibus hoc aiium cibum,ut impleret figuram Jeremiae, qu
loco, et alias praeterea, nimium favit Rigaltius, sed nomine panis significaverat Christi corpus nor :
quemadmodum ea intelligi postulat ipsorum con- ergo Christus instituit in Eucharistia figuram cor-
textus, et explicuerunt theologi polemici, inter poris sui, ut adversarii volunt, sed implcvit figuran
quos doctissimi cardinales Perronius et Bellarmi- veterem ex pane confieiendo corpus suum. Ter- —
nus primas obtinent. Posteriorem citasse sufficiat : tio ex verbis aliis sequentibus, ubi explicans pro-
« Sequitur (tertius) locus ex lib. iv contra Marcio- phetiam Jacob (Gen. xux). Lavabit in vino stolan
nem, ubi sic legimus. Acceptum panem, et dis-
« suam, et in sanguine uvai pallium suum : « Slolam
tributum discipulis, corpus suum illum fecit Hoc : inquit, carnem demonstrans, et vinum sanguinem
est corpus meum dicendo, id est, tigura corporis Ita et nunc sanguinem suum in vino consecravi!
mci. Figura autem non fuisset, nisi veritatis esset qui tunc vinum in sanguine figuravit. » Ubi notan
corpus. » —
Respondeo Priora verba hujus testi-
: dum, quod sicut apud Jeremiam panis significaba
monii, quod omnes Sacramentarii tanquam Achil- corpus, quia corpus Domini est cibus fidelium, u
lem quemdam in prima acie constituunt, pro nobis supra diximus ila vinum apud Jacobum patriar
;
maxime faciunt posteriora autem nihil obsunt

: cham significat S3nguinem Domini, quia sangui
causae nostra. Illud enim : « Acceptum panem Domini est potus fidelium. Christus autem utes
corpus suum fecit dicendo, Hoc est corpus meum, » plicaret istas figuras seu vaticinia, corpus si'
aperte indicat panis realem mutationem in corpus specie panis, et sanguinem sub specie vini nobi
Christi illud autem : Id est, figura corporis mei,
;
tradidit et sane si non verum corpus et sangu
:
non signiticat (ut Sacramenlarii crodunt) pancm nem reipsa dcdisset, non recte explicuisset, v
Eucharistiae esse figuram corporis Domini, sed implesset vaticinia. Nam tam Jeremias per panci
quod fuit olim figura in Tesiamento Veteri, nunc verum corpus, quam Jacob per vinum verum sai
in corporis veritaiem esse mutatum. Conjungitur guinem praenuntiavit, ut Tertullianus dicit. Illa ai
enim illud, figura corporis mei, non cum voce lem verba Tertulliani : « Qui lunc vinum in sai
proxime prsecedenle, corpus meum, sedcum prono- guine figuravit, » referuntur ad illa verba Jacobi
mine Hoc, ut sit hic sensus Acceptum panem : In sanguine uvce pallium suum. Vult enim dicerc
corpus suum fecit, dicendo Iloc, id est, panis, est : D per sanguinem uvae intelligi vinum, sed per vinu
qui olim fuit figura corporis mei, nunc est corpus mtelligi sanguinem Domini, ut ipse explicat, cu
rneum : ubi pronomen Hoc, demonslrat panem, non ait per stolam carnem, per vinum sanguinem d
qui manet, sed qui mutatur, ut supra ctiximus. — monstrari. —
Quarto denique, idem patet ex pr
Id autem ita esse probatur primo ex illis verbis se- gressu totius libri. Nam propositum ejus er
quentibus « Figura auiem
: non fuisset, nisi veri- oslendere Christum in Evangelio non destruxis
tatis esset corpus. » Si enini per figuram intellige- Testamentum vetus , sed illud implesse. Itaq
ret Eucharistiam, nondiceret, non fuisset, sed non percurrit Tertullianus plurima Christi opera
esset, loquitur igitur de figura Testamenli veteris, demonstrat Christum in omnibus illis dedisse op
quse sine dubio verafigura non fuissct, nisi corpus ram ut impleret figuras legis igitur hoc elk
verum ei responderet. —
Secundo idem palet ex loco non inducit figuram institutam in Testamer
:
verbis paulo infra sequentibus « Cur, inquit, pa- : Novo, sed impletiouem tantum veterum figurarum.
nem corpus suum appellat, et non magis peponem, Ilactenus Bellarminus (de sacramento Eucharist
quem Marcion cordis loco habuit, non intelligens lib. n, cap. 7). Edd.
veterem fuisse islam figuram corporis Christi, di- (66) Panem corpus suum appellat. Locus pro 1
centis per Jeremiam Venite conjiciamus lignum in
: ritale corporis Chiisti insignis, cui adde ex cap. '
panem ejus, scilicet crucem in corpus ejus ? Itaque lib. adv. Judeos » Christus panem corpus su"
:
illuminator antiquitatum quid tunc voluerit signi- appellat; * cap. 2 de orat., elc, Justinus Maf
ficasse panem, satisdeclaravit, corpus suum vocans testimonium hac de re habet luculentum (Apoh •
panem. » Ubi Terlullianus dicit, Christum vocasse Alios hic non allego. Le Pr.
493 LIB. IV ADV. MAKCIONKM. 194
i^tit probatio corporis de lestimonio carnis ; a qui labiii a populo diligebatur (l*a. xxix, 1 I
probatio carnis, de testimonio sanguinis. Ut aatem Perdnctus inconcessum, an ipse esset Christus in-
et sanguinis vetcrem figuram in vino rccognoscas, terrogatur. I)e quo Cliristo Jadaei quaesissent, nisi
aderit isaiaa (lxui, l) : Ouis, inquit, qui advenit do suo ¥ (lur crgo non vel tunc alium eis prodidit ?
exEdom? Itiiber vestimentorumejus ex liosor (67). Ut paii posset, inquis. II est, ut ille oplimus igno-
Sic "*
decorus in stola vinolcnta cum fortitudine ? rantes adhuc in scclus mergerct. Atquin et si di\ -
Quare ruhra vestimcnla tua ? ct indumenta sicut de set, passurus essct. Si dixero enim, inquit, vobis
foro torcularis plenoconculcato? Spirims enim pro- non credciis 10 Porro non credituri, persevcrassent
.
pheticufl velut jaai contemplabundus Dominum ad in neccm ejus. Et cur non magis passurus csset,
pasaionem vcnientem, carnc scilicct vestitum ,
ut si altcrius Dci, ac per lioc, advcrsarium Crealo-
in ca passum , crucntum liabitum carnis in vcsti- ris n manifestasset ? Ergo non ut paterelur, alium
mcnlorum 4G'£ rubore dcsignat , conculcatac ct sc tunc quoque supcrsedit ostendere : sed quo-
expressa: vi passionis, tanquam de
8 foro torcula- niam n cx ore ejus confcssionem cxlorquerc cu-
ris ;
quia exindc quasi crucntati homincs de vini piebant, ncc confcsso tamcn crcdituri ,
qui eum ex
rubore dcscendanl. Mullo manifestius Gencsis in operibus Scripturas adimplentibus agnovisse de-
bcnediclione Judse, cx cujus tribu carnis census B buerant ; ita ejus fuit occultasse se, cui ultro dcbc-
Chrisli proccssurus, jam tunc Christum in Juda balur agnitio. Fl lamen adhuc eis manum porri-
dclincabat 9. Lavabit, inquit (Gen. xlix, 11 1, in vino gens : Abhinc, inquit, erit Filius hominis sedens ad
stoiam suam, et iu sanguinc uvce amictum suum ;
dexteram virtutis Dci. Suggcrebat enim sc ex
slokun clamiclum carncm demonstrans , ct vinum Danielis (cap. vn) prophetia Filium hominis , el e
sanguincni. lla ct nunc sanguinem suum in vino Psalmo tcix) David, sedentem ad dexteram Dci.
consccravit, qui tunc vinum in sanguine iiguravit. Itaque cx isto dicto etScripturae comparalione illu-
CAPUT XLI. niinati quem se vellct intelligi : Ergo, inquiunt, tu

Vce, ait, perqucm Iraililur Filius hominis. Ergo Dei Filius es? Cujus Dei, nisi quem solum nove-
!>un V(B constat imprccalionis ct comminationis rant? Cujus Dei , nisi qucm in Psalmo memincrant
nclanalioncm intclligcndam, ct iralo et offcnso de- dixisse Filio suo : Scdc ad dcxtram mcam? Sed
mtandam : nisi si Judas impune erat tantum sccleris rcspondit : Vos dicitis, qui ego sum 13 . Atquin
elalurus. Aut si impune, vacal Va 1
. Si non ini- confiimavit id se esse quod illi dixcrant, dum rur-
tune, uliquc ab co puniendas, in quem scclus tra- sus interrogant. Unde autcm probabis intcrroga-
litionis admisil. Porro, si sciens passus est homi- r» tive, et non ipsos confirmative pronuntiasse : Ergo
icm, quem ipse comitatui suo adseiverat, in lantu Filius Dei es ? Dl quia obliquc ostenderat se per
um scelus rucre, noli jiini dc Crcalorc circa Adam Scripturas Filium Dci intelligendum.sic scnserint u .
atraclare, quaB in tuum quoquc Deum rctorqucn- Ergo tu Dei cs Filius, quod tc non vis apcrte di-
15
nr, auL ignorasse ilium qui non ox providcnlia ccre ; a^quc ita ct ille, Vos dtcitis coniirmative
hslitil peccaturo, aut obsislcre non poluissc, si respondit ; et adco sic fuit pronuntialio cjus, nt
jnorabat ; aut noluisse, si ct scicbat ct potcrat ;
pcrsevcravcrinl in co ,
quod pronunliatio sa-
tquc ita malitiosum judicandum ,
qui passus sit piebat.
oininem suum cx delicto pcrirc. Suadeo igitur CAPUT XLII.
cas potius et in isto Crealorem ,
quam parem Pcrductum t0 (Luc. wnn cnim illum ad Pilalum
li Deum oplimum advcrsus senlcntiam tuem \\i- oncrarc camcrunl cjuod sc regem diceret Chri-, ;
as. Nani st Pctrum preesumplorie aliqoid clocu- stum sine dubio Dci Filium , sessurum ad l>ei
irn (88), HI8 negationi potius destioaodo, zelotcm dcxtcram. Caterum , alio eum titulo gravasscnt,
eum tibi osjtendit. Debuit etiam oseulo tradi incerli an Filium Dei sc dixisset. disi
'"
Vos di
ophclicus sciliccl Christus, ul ejus scilicct Filius, u sic pronunliasscl, hoc sc csse quod dicercnt. Piiato
Varise lectiones.
Sed Pom. :;
In Hhen.Seml. Oberth. ' Declinabat hhen. Seml. Oberth. delineabat Franeq. ,0 Creditis
hcn. Seml. Oberth. ll Se add. Jun. [2 Quomodo tlhen. Seml. Oberth. 13 Quasi non ego Jun. w Senserunt
>d. Wouw. Rig, Venet. '•' Atquc Hhcu. Seml. Oberth. 1G Productum al. » Si Rhen. Seml. Oberth.
Commentarins.
Hubor vestimentorum ejus ex B sor. Aut \(j\i) Debuit ettamoscuUt tradi. Epiph., confut. ^.
irpura Tyria intclligitur , sivc Carlbaginensis , banc etiam veritatem corporis Christi probatex his
i
per Bosor rubedinem explicare debemus: iya verbis Lucse, ad quaa hic Auctor alludii F.t apj :
mi Hebr. esl omphax Bive uva immatura, legen- pinquavit ut oscularetur eum /udas.Qui confut.
imque Boser pro bosor. Li Pr.
essel addit rescidisse etiam Harcionem in sequentibos qu< d
1(68) XunPetrum prassumptoriealiquid elocu-
ci fecit Petrus quaudo percussii ct absctdit auricuiam
in. Sic paucissimis expressit Auctor colloquium servi Pontificis, et, quantam apparet, totam histo-
iristi de negatione S. Petri
prssdicta, quod latius riam ncgationis Petri quippC quam hic cliam Auctor ;
osequitur 13). dc Fuqa in persec, omissis iis qua: omisit. Td.

lermedia sunt apud Lucam. Pam.
495 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. m
464 quoque interroganti. Tues Christus? proinde . horaa sextas signincationem),./ contenebrabit
su
Ti il
i st* f
Tu t/.cis ; rtne/\ mctu
-1'
i\t 11 «a( ACllt l£7
potestatis
• lrvi n »w. __.!!____
viderentur amplius i i , I • . r> , . i i I . . . . _-_ • . . _
per terram. Scissum est et templi velum , angeli

respondisse. Conslitutus est igitur Dominus in ju- eruptione, derelinquentis filiam Sionis (lsa. i, 8)
dicio. Et statuit injudicio populum suum. Ipse Do- tanquam in vinea speculam,et in cucumerario ca-
minus judicium venit 18 cum presbyteris et ar-
in sulam. quantum perseveravit eliam tricesimo
chonlibus populi, secundum Isaiam (m, 13). Atque psalmo Christum ipsum reddere ? Vociferatur ad
exinde omne scriplum Tu- passionis su_e implevit. Patrem ut et moriens ultima voce prophclas adim-
multuatce sunt ibidem nationes,et populi meditaii pleret. Hoc dicto exspiravit Quis ? spiritus scmet-
sunt inania. Astilerunt reges terrce, et archontes ipsum, an caro spirilum ? Sed spirilus semetipsum
congregati sunt in unum adversus Dominum etad- exspirare non potuil. Alius est qui exspirat, alius
versus Christum ejus Psal. n, 1 2) : naliones, qui exspiratur. Si spiritus
,
exspiratur, ab alio
Romani qui cum Pilato fuerant ;
populi , tribus exspiretur necesse est. Quod si solus spiritus
Israelis reges, in Herode archontes, in summis
; ; fuisset, discessisse potius dicerelur, quam exspi-
sacerdolibus. Nam et Herodi velut munus a Pilato rasse. Quis igitur exspirat spiritum nisi caro ?
,
missus, Osee vocibus fidem reddidit; de Chrislo quee et spirat, quando illum habet ; et ita eum ,
enim prophetaveral (x, 6) : Etvinctum eumducent Q eum amittit, exspirat. Denique, si caro non fuit 23 ,
xenium regi. Delectatus est denique Herodes viso sed phantasma carnis, phantasma autem spiritus
Jesu, nec vocem ullam ab eo audivit Tanquam :
fuit, spiritus autem semetipsum exspiravit , et
agnus enim coram tondente, sic nonaperuit os suum exspirando discessit ", sine dubio phantasma dis-
(Isa. xin, 7) quia Dominus dederat illi linguam cessitj cum spiritus, qui
; eratjphantasma, discessit,
disciplince,ut sciret quomodo eum oporteretproferre nusquam comparuit
et phantasma cum spiritu.
sermonem(Isa. l, 4). Illam scilicet linguam, quam Nihil ergo remansit in ligno ? nihil pependit etiam
inPsalmo (xlvi) agglutinalam gutturi suo tunc pro- posl exspirationem ? nihil de Pilato postulatum ?
babat, non loquendo. Et Barrabas quidem nocen- nihil de patibulo detractum? nihil sindone involu-
tissinms vita ut bonus donatur Christus vero tum nihil sepulcro
, ;
? novo conditum ? Atquin non
justissimus, ut homicida morti expostulatur. Sed nihil. Quid igitur illud fuit ? Si phanstasma adhuc ,
et duo scelesti circumfiguntur illi (70), ut inter ergo inerat et Christus. Si discesserat Christus,
iniquos scilicet deputaretur. Vestitum plane ejus 19
ergo abstulerat phantasma. Superest impudcntiae
militibus divisum 20 , partim sorte concessum, Mar- hcereticae diccre ,
phantasma illic phantasmatis
cion abstulil, respiciens Psalmi (xxi, 19) prophetiam, remansisse. Sed sic 24 Joseph
et corpus fuisse
noverat, quod tota pielate tractavit, ille Joseph,
meum sortem miserunt. Aufer igitur et crucem ip qui non consenserat Beatus vir in scelere Judaeis :
sam. Idem tamen Psalmus (vers. 17) de eo non qui nonabiit inconsilwimpiorum,etin viapecca-
tacct : Foderunt manus meas et pedes meos 21 . To- torum non stetit, et in cathedra pestium 25 non
tus in illo exitus legitur (vers. 8, 13 et passim) sedit oportuerat etiam
:
; sepullorem Domini pro-
Circumdederunt me canes, synagoga maleficorum phetari, ac jam tunc merito benedici.
circumvallavit me. Omnesqui spectabant me, naso
irridebant me. Locuti sunt labiis, et capita move-
CAPUT XLI.
runt. Speravit in Deum, liberet eum. Quo jam tes- Sic 2G nec munerum illarum officium (Luc.
timonium veslimentorum habe 22 falsi tui prsedam, to- xxiv) praelerit prophetia, quae ante lucem conve
lus psalmus vestimenta sunt Ecce autem et Christi. nerunt ad sepulcrum cum odorum paratura. De hoc
elcmenta conculiuntur. Dominus enim paliebatur ip- enim per Osee (vi, 1 seqq.) : Ut quozrant, inquit,
sorum. CaHerum, adversario laeso, ccelum luminibus faciem meam, ante lucem vigilabunt ad me, dicentes,
floruisset , magis sol radiis insultasset, magis dies Eamus, et convertamur ad Dominum,quia ipse eri-
sletisset , libenter spectans pendentem in patibulo puit, et curabit nos ; percussit, et miserebitur nos-
Christum Marcionis. Haec argumenla quoque mihi D tri; sanabit nos postbiduum,in die tertiaresurge-
competissent etsi non fuissent 16."» praedicata. mus. Quis enim 46G haec non credat in recogitatu
Ccelum, inquit, Isaias. (l, 3) vestiam tenebris. Hic mulierum illarum volutala, inter dolorem praasentis
erit dies, de quo et Amos (vm, 9) : Et erit illa die destitutionis qua percussaa sibi videbantur a Domino,
dicit Dominus , occidet sol meridie (habes et et spem resurrectionis ipsius qua restitui rite
Varioe lectiones.
" Veniet Fran. Ainser. Rhen. Seml. Oberth. 19
Partim add. Lat. 2l Meos omitt. Rhen. Seml. Oberth. 2°
22 23 24 Si al. 25 P.a/. i. Pestilen-
Habes Iihen. Latin. Fuisset al ; alterutrum omitt. Rhen. Seml. Oberth.
tiae al.
26 Si al.; alter u i r um del. Jun.
Commentarius.
(70) Sed et duo scelesticircumplguntur illi. Graece Lucam habetur cap. xxn Et inter iniquos depu- :
est xaq&up-j-oi apud Lucam, pro quo recte verlit, sce- tatus est, Grsece apud evangelistam, twv <*v6- â
lesti. Et magis ea versio respondet prophetiae Isaiaa (AWV. PAM.
liii, quain hic affert, quasi repetens quod apud
407 LIB. IV ADV. MARCIONRM. 408
arbitrabantur? Corpore autem non invento, sublata » mabat quem exislimaverant, Creatoris scilicet
erat sepultura de medio, secundum

ejus Isaiam Christum redemptorem Israelis. De corporis autem
(lvii, 2). Sed duo ibidem angeli apparuerunt.
et veritale quid potest clarius? cum haesitantibus eis
Tot fere laterensibus (71) uti solebat, in duobus ne phantasma esset, imo phantasma crcdentibus :
testibus consistens Dei Sermo. Revertentes quoque Quid turbali estis, inquit, et quid cogilatinnes sub-
a sepulcro mulicres (72), et ab illa angclorum eunt in corda vestra? Videte manusmeas et pedes,
visione prospiciebat Isaias (xxvn, 11) : Mulieres, quia e(/o ipse sum;quoniam spiritus ossa non habet,
inquil, venientes a visione,venite ad renuntiandam sicut me habentem 1C7 videtis 32 . Et Marcion
scilicet Domini resurrectionem. Bene autem, quod qusedam contraria sibi, illa credo industtia eradere
incredulitas discipulorum perseverabat, ul in finem de Evangelio suo noluit, ut ex bis qusc eradere
usque defensio noslra consisteret, Cliristum Jesum potuit, nec erasit, illa qmr erasit, aut 33 negetur
non alium sc discipulis edidisse, quam propbetatum. erasisse, aut merito erasisse dicatur. Nec parcit
Nam cum duo ex illis iter agerent, et Dominus eis nisi eis quae non aliter interpretando, quam de-
adhaesisset, non comparens quod ipse esset, etiam lendo, subvertil. Vult itaque sic dictum, quasi,
dissimulans dc conscientia rei gestae; Nos autem Spiritus ossa nonhabet,sicut mevidetis habentem,
putabamus, inquiunt, redemptorem o ad spiritum referatur, sicut me videtis habentem;
ipsum esse
Israelis; utique suum Christum, id est Creatoris. id est non habentem ossa sicut et spirilus. Et quae
Adeo nec alium se ediderat illis. Coelerum, non ratio tortuositatis islius? cum simpliciter pronun-
exislimaront cum Crcatoris; et cum Creatoris tiare potuisset Quia spiritus ossa non habet, sicut :
existimaretur, non snstinuisset banc de se exisli- me videtis non habentcm. Cur autem inspectui
mationem, si non is esset qui existimabatur 2 eorum manus el pedes suos offert, qua? membra ex
''
:
aut ipse erit auctor crroris, ct praevaricator veritatis ossibus constant, si ossa non habebat? Cur adjicit :
adversus Dci oplimi titulum. Sed nec post resur- 4GS Et scitote quia ego sum, quem scilicet corpo-
reclionem alium se cis ostendit, quam quem 28 reum retro noveranl? Aut si phantasma erat
cxistimatum sibi dixerant. Plane invectus est in usqucquaque, cur illos phantasma credentes incre-
illos : insensati et tardi corde, in non credendo pabat? Atquin adhuc eis non credenlibus, propterea
omnibus quce locutus est ad vos! Quse locutus non cibum desideravit, ut se ostenderet etiam dentes
alterius sc Dci esse probat, sed ejusdem Dci 29 .
habere. lmplevimus, ul opinor, sponsionem. Exhi-
Nam eadem et angcli ad mulieres : Rcmemora- buimus Jesum Christum Prophetarum doctrinis,
mini quce locutus sit vobis in Galilcea, dicens, Q sententiis, affectibus, sensibus, virtutibus, passioni-
quod oportct 30 tradi (ilium hominis,
i et crucifigi, bus, etiam resurrectione, non alium quam Crea-
et tertia dic resurgere. Et quare oportebat, nisi toris. Siquidem et apostolos mittens ad prajdicaudum
quia ita a Dco Crcalore scriptum? Igitur incre- universis nationibus, in omnem sonum
terram exire
31 de
pavit illos, ut sola passione scandalizatos, eorum, et in terminos terrae voces eorum, Psalmum
ct ut dubios de fide resurrcctionis annuntiatae adimplendo, praecepit. Misereor lui, Marciou,
sibi a feminis, per quae non credidcrant ipsum frustra laborasti. Christus enim Jesus in Evangelio
tnisse quem cxislimarant. Uaque quod existi- luo, mcus est (73).
maverant, id volens credi se, eum se conlir-
Yariffi lcctioncs.
27Exisiimatur Riq. Vcnct. Seml. 20 Qua- Paris. Fran. w Et minusdcDeo Scml. et manus dc Dco Rhcn.
30 Oporleret cod. Wouw. »' Increpuit al. juxta Seml. ^ 2 Videtis haberc Rhcn. Seml. Obcrth. ss Nec Seml t
Coinmcntarius.
(71) Tot fcrc latcrensibus. Latercnses, stipatores, n cst. Corruptum et depravatum fuisse Bvangeliom
[quod latus claudant. Rhen. a Harcione tum hic_ locus probat, tum cap. ult.
(72) Revertentes quoque a sepulcro mulieres. libri prsecedentia Et Evangelium vestrum, ete.,
:
Euam hic evangelistam convenire ostendit cum co tum ctiam lib. hoc cap. 29. Hahuissc auicm Tertul-
quod est Na. xvn Mulieres venientes a visione
: liannm codicem illum Marcionis corruptum testatnr
venisse, ubi omitlimus quod priori loco legebatnr : S. Bpiphanius. An Lucse fuerit corruptum E\r\
Vmite, quod neque apiui lxx bodie aul ohm neqne liitm, non est dubitandi locus legenii buncce librum
apud B. Hieronymum, Cyrillum, Procopinm in ubiquc enim id lit manifestum. Citatur etiam cor-
Comm., ncque apud Oiigencm in Matth. aut Rufli- ruple versus 25 cap. xxiv B. LoctB mseneati :
num in Symbolum inter opera B. Cypriani, atnplius Galata?., etc. lllud enim non ex recepto Bvangelio,
quam semel legatur. Pam. sed cx Evangelio Marcionis citalur. Le Pa.
(73) Christus enim Jesus in Evangclio tuo, meus
499 TERTULLIANI OPERUM PARS II, — SERIES I, POLEMICA. 500
LIBER QUINTUS.
ARGUMENTUM. XX. De Epist. ad Philippenses.

fl
Sicuti libro prcecedentiex Evangelio B. Lucce, quod XXI. Postremo dc Epist. ad Philemonem. Pamsl.
sibi usurpaverat Marcion, sic nunc ex Epistolis
Pauli (quas ille mutilatas in librum Apostolicum CAPUT PRIMUM.
suo titulo editum diverso ordine redegerat, exce- quantum
Nihil sine originc, nisi Deus solus : quse
ptis iis quce sunt ad Timotheum et Titum, et ad
llebrceos) probat Tertullianus non alium Deum
praecedil in statu omnium rcrum, lantum praecedat
prcedicari ab Apostolo quam Creatoris. necesse esl etiam in retractatu earum, ut constare
I. Imprimis autem id vel ex eo manifestum facit, de statu possit. Quia nec habcas dispicere quid
quod nulla auctoritas apostolo Paulo probelur, nisi quale sit, nisi certus an sit, cum J
cognoveris unde
de Instrumento Veteri Creatoris, et Actis aposto- sit.Et ideo ex opusculi ordine ad hanc matcriam
lorum, quae Marcion rejiciebat. devolutus, apostoli quoque Pauli originem a Mar-
II. Deinde tum per argumentum et verba Apo- cione desidero, novus alioqui discipulus, nec ullius
stoli, de Epistola ad Galatas, ex cap. i. alterius auditor, qui nihil inlerim credam, nisi nihil
III. Item ex ejusdem Epislolae cap. u et m. lemere credendum. Temere porro credi quodcunque
IV. Ex ejusdem etiam cap. iv, v, vi. B sine originis agnitione creditur, quique dignissime
V. Deinde per verba- Apostoli, de Eoistola ad ad solliciludinem redigam istam inquisilionem, cum
Corinlhios prima, ex cap. i. is mihi apostolus, quem in albo apo-
affirmatur
VI. Etiam ex Epistolse ejusdem cap. n et m. stolorum (1) 1€»0 apud Evangelium non depre-
Yll. Ejusdeiri quoque ex cap. iv, v, vi, vn, vin, hendo. Denique audiens postea eum a Domino
ix et x. alleclum jam in coelis quiescente, quasi improvi-
VIII. Item cap. xi, xn, xia et xiv. deniiam existimo, si non ante scivit illum sibi
IX. Ex cap. etiam xv priori parte. nccessarium Christus; sed jam ordinato officio
X. Et ex ejusdem cap. xv sccunda parte. apostolatus, et in sua opera dimisso, ex incursu,

XI. Rursum per verba Apostoli, dc II Kpist. ad non ex prospectu adjiciendum existirnavit; neces-
Corinth. ex cap. i, n et 111. sitale, ut ita dixcrim, non voluntate. Quamobrem,
XII. Item ex cap. v, vn, xi, xn et xm. Pontice nauclcre, si nunquam furtivas merces vel
XIII. Porro etiam per verba Apostoli, de Epist. illicilas, in acatos tuas (2) recepisti; si nullum
ad Rom. cx cap. i, n, m, v, vi et vn. Q omnino onus avertisti vel adulterasti, caulior uti-
XIV. Ex ejusdcm etiam Epistolae cap. vm, x, xi, que et fidelior in Dei rebus, edas velim nobis quo
xn, xm et xvi. symbolo susccperis apostolum Paulum? quis illum
XV. Nec minus per verba Apostoli, de Epist. ad tituli charactere percusserit? quis transmiserit libi?
Thessalonicenses prima. quis imposuerit, ut possis eum constanter expo-
XVI. Et de Epist. ad Thcssalonicenses secunda. nere? ne illius probetur, qui omnia apostolatus
XVII. Dein pcr verba Apostoli, de Epist. ad ejus instrumenta protulerit. Ipse se, inquil, Apo-
Laodicenos (sive ad Ephesios) ex cap, i et n. stolum est profcssus {Galat. i, 1), et quidem non
XVIII. Ex cjusdem etiam Epistolee cap. m, iv, v ab hominibus, nec per hominem, sedper Jesum Chri-
et vi. stum. Plane profiteri potest semetipsum quivis (3).
XIX. Deaique pcr verba Apostoli de Epist. ad Verum professio ejus allerius auctoritate conficitur :
Colossenses. alius scribit, alius subscribit, alius obsignat, alius
Variae lectiones.
1 Cum omitt. Jun.

Cornmentarius.
(I) In albo apostolorum. Album hic est catalogus n mus, veluti cum profitemur merces ne in vectigah
apostol.; nam apud
jureconsultos album est matri- u pendundo Reipublicae
..„ipuL.. fraus fiat. Unde merces im-
cula, seu parlicula decurionum, unde alibi pro- professas Marcianus, in Pandectis vocat, quarum
scriptio 1. Ilennnius 10, D. de decur. et fil. Ea nomine nullum vecligal solutum est. Item profite-
fcrme rationc alfjum senatorum dixit Xeoxmjxa tS>v bantur filios natos sibi apud acta vetercs quae res :
poaXeu6vru)V Dion., lib. lv, et album cilharoedo- tum certam, tum facilem a.'tatis faciebat probauo-
rum Suetonius in Neronc cap. 20. Le Pr. nem, si quando hujusmodi dubium incidisset. In
j
(2) In acatos tuas. Acatus sive aza-o; el <kanov hunc sensum eleganter dicit Sencca, profiteri a s
nu\iîi genus esl, quod vclis, non autcm remis alienum. Id quod candidati facere cogebantur et
aiiebatur. Id. rei, de lib. vi. Livius profiteri frumentum,
Benef.
seipsum quivis. Loquilur dcc. -1, ubi in pervulgalis exemplaribus
(3) Piane profiteri potest
lib. iv,
de professione quae fit apud acta. Nam profilemur, m^ndose legitur confiteri cogendo frumenlum.
dum publice et apud acta aliquii ultro denuntia- Rhen.
501 LIB. V ADV. MARCfO.XKM. 502
BCtis rcfert. Ncmo sibi et profcssor et * ut avcrtens a judaismo, non pariter ostenderet in
tcstis cst.
Praeter haec ulique legisti [Luc. xxi, 8), multos ven- cujus Dei fidcm avcrtcret quia nemo transire pos- :
turoa i/uidicant : Ego sum Ckristus. Si est qui se set a Crcatore, nesciens ad quem transeundum sibi
Cliristum mcntiatur, quanto magis qui sc apostolum csset. Sive enim Chrislus jam alium Deum revela-
praedicct Christi? Adhuc ego in pcrsona discipuli vcrat, scquobalur etiam apostoli teslatio ; vel nc
ct inquisitoris convcrsor, ut jam hinc et fidcm tuam non ejus Dei apostolus haberctur, quem Chrislus
obtundam, qui undc eam probes non babcs et ; rcvelavcrat; ct quia non licebat abscondi ab apo-
iiiipiulenliam suffundam, qui vindicas, et unde pos- stolo, qui jam revclatus fuisset a Christo. Sive nihil
sis vindicarc non rccipis. Sit Christus, sil 2 Apo- tale de Deo Christus revclaverat, tanto magis ab
stolus, ut alterius dum non probantur nisi dc in- apostolo debuerat revelari, qui jam non posset
slrumento Crcaloris. Nam 3 mihi Paulum etiam ab alio ; non crcdendus sine dubio, si nec ab apo-
Gcncsis olim repromisit. Inler illas enim figuraa stolo rcvelatus. Quod idcirco praestruximus, ut jam
et prophcticas super filios suos benedietioncs, hinc profiteamur nos proindc probaturo?, nullum
Jacob cum ad Benjamin dircxissct '•, Bcnjamin, alium Dcum ab aposlolo circumlalum, sicut pro-
ad matutinum _ bavimus, nec aChristo; ex ipsis utique Epistolis
inquit (Gen. xlix, 27), lupus rapax,
comedet adhuc, ctadvesperamdabitescum.Ex tribu " Pauli, quas proinde mutilatas eliam de numeio,
enim Benjamin oriturum Paulum providebat, lupum forma jam liseretici Evangelii praejudicasse debe-
rapacem, ad malulinum comcdcntcm, id csl, prima bit.
setate vastaturum pccora Domini, ut persecutorem

Ecclesiarum ; deliinc ad vcsperam escam daturum,
CAPUT II.
id est,devergente jam aetale ovcs Christi cducatu- Principalcm (Galat. i) adversus Judaismum (b)
rum, ut doclorem nationum. Nam ct Saulis primo epistolam 171 nos quoque confitemur, quac Gala-
aspcritas inscctationis crga David, dehinc poeniten- tas docet. Amplectimur etenim omnem illam legis
lia IJO ct satisfactio, bona pro malis recipientis, veleris abolitionem, ut ct ipsam de Creatoris ve-
non aliud portcndcbat quam Paulum in Saulc, se- nientem dispositione, sicut saepe jam in isto ordine
cundum tribus ; cl Jcsum in David, secundum vir- tractavimus, de pradicata novatione a propbetis
ginis censum. Haec figurarum sacramcnta si tibi Dci nostri. Quod si Crcator quidcm vetcra ccssura
displiccnl, ccrtc Acta apostolorum (cap. hunc ix) promisit, novis scilicet orituris; Christus vcro
mihi ordincm Panli tradidcrunt, a (Lex tc quoque non lcmpus distinctionis islius ct Prophctu: usque
Begandum. Inde apostolum ostcndo persccutorem, Q ad Joannem) terminum in Joanne statuens inter
non ab bominibus, neque pcr hominem inde ct ntrumque ordincm, desinentium exinde veterum et
;
ipsi crcdcrc inducor ; indc tc a dcfcnsione cjus cx- incipientium novorum ; neccssarie et Apostolus in
pello ; ncc limeo diccntem
Tu crgo negas aposto- : Christo post Joannem revelalo vetera infirmal,
lum Paulum? non blasphcmoqucm tueor. Ncgo, ut nova vcro confirmal, atque ita non allerius Dei fi-
te probarc compcllam. Nego, ut meum csse condcm curat quam Crcatoris, apud qucm ct vetcra
vincam. Aut si ad noslram fidcm spectas, rccipe decessura praedicabantur. Igitur et Legia dcstru-
quse eam faciunt. Si ad luam provocas, ede qiue ctio, elEvangeliia^dificalio, pro me faciunt in ista
cam praestruunt. Aut proba cssc, qua^ crcdis ; aut quoque Epistola, ad eam Galatarum praesumptio-
si non probas, quomodo crcdis? Aut qualis cs ad- ncm pertinentes, qua praesumcbant Chrislum ut-
versus eum crcdens, a quo solo probatur essc quod pula Crcatoris, salva Creatoris lege credendum :
crcdis? llabe nunc ct aposiolum de mco, sicut ct quod adhuc incrcdibile videretur, lcgem a suo au-
Clnisitim ; tum mcum apostolum, quam ct Chri- ctore dcponi. Porro, si omnino aliura Deum ab
slum. Iisdem dimicabimua lineis (4), in
cl hic ipso Apostolo audissent, ultro utique BCissent absccden-
gradu provocabimus prsescriptionis, oportcre scili- dum sibi essc a lcge ejus Dei quem reliquissent,
ccl ct apostolum qui Creatoris ncgctur, imo ct ad- n alium secuti. Quia enim exspectaivt diuiius disccre,
versus Creatorem proferatur, nibU docerc, nihil quod novam deberet sectari disciplinam, qui no-
sapcre, nihil velle sccundum Crcatorcm, ct in pri- vum Dcum reccpissct ? Imo, quia cadem quidem
mis tanta constantia alium Dcum cdiccre, quanta divinitas prsedicabatur in Evangelio, quse Bemper
a legc Crealoris abrupit. Ncque cnim vcrisimile cst, nota fucrat in Lege, disciplina vero non eadcm,
Varise lectiones.
2
Sic... sic al. s Non lihcn, Scml. Obcrth. '•
Dixissct lihen. Setnl. Obcrth.
Commcntarius.
(4) lisdem et hic dimicabimus lineis. Linearum cni adjecimus c.r cap. Atqui [aeil adversus bssre-
proverbialiter lubens meminit, ui, rursum ad li- «^ ticos bodiernos illud principalcm adversus Ju iais-
neas, prseducere lipeas. » Rhen. mum Epistolam, qui sensum verborum Apostoli per»
Principalem adversus Judaismum etc, Quod
(5) , vertentes, non adversus Judaismum, sed adversos
ex margine m contextum irrepserat, iterum in mar- ecclesiaaticas festorum dierum obserrationes, hu-
ginem, tum hoc loco, tum ubique infra, rejecimus. jus Epistohe vcrba cap. IV non veieutur aliegare.
Titulum nempe hujus capitis Epistola ad 'f.alatas, : Pam_l.
hic erat totus quaestionis slalus, an lcx Creatoris » minavit, quo nmlto magis hominibus non cssel cre
ab Evangelio dcberet excludi in Chrislo Creatoris. dendum, quando nec angelo, nec apostolo non ;
Denique, aufer hunc statum, et vacat quaestio. angelum ad Evangelium rcfcrret Crealoris. Exinde,
Vacante autem quaeslione, ullro omnibus agnoscen- decurrens ordinem conversionis suse de perscculore
8 apostolicorum
tibus discedendum sibi esse ab ordine Creatoris per in apostolum; scripluram Actorum
fidem Dei alterius, nulla Aposlolo materia compe- confirmat, apud quam ipsa eliam Epistolae istius
tisset, id tam presse docendi, quod ultro fides ipsa materia recognoscitur, intercessisse quosdam (6),
dictasset. Igitur tota intentio Epistolae istius nihil qui dicerent circumcidi oportcre, et observambim
aliud docet, quam Legis discessionem 5 vcnientem esse Moysi legem : tunc aposlolos de ista quaestione
de Creatoris dispositione, ut adliuc suggeremus. consultos, ex auctoritate Spiritus renuntiasse, non
Si item nullius novi Dei exserit mentionem, quod csseimponenda onera hominibus, quae patres ipsi
nusquam magis fecisset, quam in ista materia, ut non potuissent sustinere. Quod si et ex hoc con-
rationem scilicet ablegandae Legis unica hac et gruunt Paulo apostolorum Acta, cur ea respuatis
sufficientissima definitione proponeret novae divini- jam apparet, ut Deum scilicet non alium praedican-
latis, apparet quomodo scribat : Miror vos tam cito tia quam Creatorem, nec Christum alterius quam
ad aliud B Creatoris, quando nec promissio Spiritus sancti
transferri, ab eo qui vos vocavit in gratiam,
Evangelium : non ex reli-
ex conversatione aliud, aliunde probetur exhibita, quam de instrumento
gione; ex disciplina, non ex divinitale. Quoniam Actorum. Quae utique verisimile non est, ex parte
quidem Evangelium Christi a Lege evocare debe- quidem Apostolo convenire, cum ordinem ejus se-
ret ad gratiam, non a Creatore ad alium deum. cundum ipsius testimonium oslendunt ex parle ;
Nemo enim illos moverat a Creatore, ut videren- vero dissidere, cum divinitatem in Christo Crea-
tur sic ad aliud Evangelium transferri, quasi dum toris annuntiant ut praedicalionem quidem aposto- ;
ad Creatorem transferuntur. Nam et adjiciens, quod lorum omnino sit 9 secutus Paulus, qui formam ab
aliud Evangclium omnino non esset, Creatoris con- eis dedoccndae legis accepit.
iirmat id, quod esse defendit. Si 47£ enim et
Creator Evangelium repromiltit,
CAPUT III.
dicens per Isaiam
(xl,9) : Ascende in montem excelsum,qui evangeli- Denique (Galat. n et m), ad patrocinium Petri
zas Sioni; extolle vocem invalentia tua, qui evan- caeterorumque 473 apostolorum ascendisse Hie-
gelizas Jerusalem. Ilem (lii, 7) ad apostolorumper- rosolymam post annos quatuordecim, scribit, ut
sonam Quam tempestivi pedes evangelizantium P conferrel cum illis de Evangelii sui regula, ne in
:
pacem, evangelizantium bona ;ul\que et nalionibus vacuum tot annis cucurriset, aut curreret; si
evangelizantium quoniam et ;
In nomine ejus, in- quid scilicet citra formam illorum evangelizaret.
:
quit (xlii, 4), nationes sperabunt, Christi scilicet Adeo ab illis probari, et constabiliri desiderarat 10 .
cui ait Posui te in lumen nationum. Est 6 aulem
: Quod si quando vuHis u judaismi magis affines
Evangclium ctiam Dei novi, quod vis, tunc ab Apo- subintelligi 12 cum 13 nec Vt Titum dicit circumci- .
stolo defensum. Jam ergo duo sunl Evangelia apud sum; jam incipit ostendere solam 15 circumcisionis
duos deos, et mentitus erit Apostolus, dicens quod quaestionem ex defensione adhuc Legis concussam
aliud omnino non est, cum sit et ahud; cum sic ab eis, quos propterea falsos et superinduclitios 16
suum Evangelium dcfendere potuisset, ut potius de- fratres appellat, non aliud statuere pergentes quam
monstraret, non ut unum determinaret. Sed fortasse perseverantiam Legis, ex fide sine dubio integra
ut fugias hinc ; et ideo 7
, dices, subtexit : Licet Creatoris; atque ita pervertentes Evangelium, non
angelusde ccelo aliter evangelizaverit,anathema sit interpolatione Scripturae (7), qua Christum Crea-
quia et Creatorem sciebat evangclizalurum. Rursus toris effingerent, sed retentione veteris disciplinae,
ergo te implicas. Hoc est enim quo astringeris. ne legem Creatoris excluderent. Ergo, Propter su-
Duo enim Evangelia confirmare, non est ejus qui " perinductitios, inquit, falsos fratres,qui subintrave-
aliud jam negarit. Tamen lucct sensus ejus qui rant ad speculandam libertatem nostram, quam ha-
suam praemisit personam. Sed et si nos aut angelus bemus in Christo, ut nos subigerent serviluti, nec ad
de ccelo aliter euangelizaverit; verbi enim gratia di- horam cessimus subjectioni. Intendamus enim et
ctum est. Caeterum, si nec ipse evangHiza-
aliter sensui ipsi, et causae ejus, et apparebit vitiatio
turus, utique nec angelus. Ita angelum ad hoc no- scripturae, cum praemittit : Sed nec Titus, qui me-
Variae lectiones.
5
Decessionem Rhen. Seml. Oberth. dicessionem Pam. 6 Esto forte an legendum esset. Hinc video *>
Lat. 8 Actorum omitt. Jun. 9 Apostolorum non sit Pam. 10 Desiderabat Lat. n Quos si quando vult Lat.
12 Intelligi Lat. l * Vero add. Rhen.
Seml. Oberth. 14 Nec omitt. Lat. 15 Et add. Fran. 16 Superduclitios.
Rhen. Seml. Oberth.
Commentarius.
(6) Intercessisse quosdam, etc. Hoc est inlerve- corruptor est haerelicus qui detorquet, detruncat,
nisse, opposuissese quosdam. Rhen. imminuit, addive sacrae Scripturae. Le Pr.
(7) Interpolatione Scripttirce. Interpolator seu
i05 LIB. V AUV. MARCIONEM. 506
cumerat,cumessetGrcecus,coactusestcircumcidi; ^ Ncc enim laborasset fidem a lege discernere, quam

dehinc subjungit : propler superinductitios falsos diversilas ultro ipsius divinilatis discrevisset, si
fratres, ct reliqua : contrarii ulique facti incipit fuissct. Merito non reaadificabat qufc destruxit.
reddcre rationem, ostendens proplcr quid fecerit Destrui autem Lex habuit, ex quo vox Joannis cla-
quod nec fecisset, nec ostendisset, si illud propter mavit (Luc. m) in eremo
Parate vias Domini ; ut :
quod fecit, non accidisset. Denique, dicas velim, montes repletiet humihati,et
fierentriiu et colles et
si subintroisscnt falsi illi fratres ad speculandam tortuosa etaspcra in rectitudinem et in campos, id

libertatem corum, cessissent suhjectioni ? non opi- est, Legis difficullates in Evangelii facilitales. Me-
nor. Ergo cesserunt, quia fucrunl -• propter quos minerat jam et Psalmi (n) esse tempus : Disrumpa-
ccderetur, hoc cnim rudi fidei et adhuc dc legis mus a nobis vincula eorum, et abjiciamus a nobis
obscrvatione suspensae competebat.ipso quoquc Apos- jugum ipsorum : Ex quo tumultuatce sunt gentes, et
tolo, ne in vacuurn cucurrisset aut curreret, su- populi meditati sunt inania,astiterunt rcges terrre,
spccto. Itaquc frustrandi erant falsi fratrcs, spe- et magistratus congregati sunt in unum aduersus
culantcs libertatcm christianam, ne ante eam in Dominum et adversus Christum ipsius ; ut jam ex
servitutem abduccrent judaismi, quam Paulus scirct fidei libertate justificelur homo.non ex legis servitute
se non in vacuum cucurrisse, quam dexteras ci B Quia justus ex fide vivit (Hebr. x, 38). Quod si pro
darent antecossores, quam ex censu eorum in na- phetes Habacuc (n, 4) praenunliavit, habes et apo-
liones praedicandi munus subiret 18 Necessario igitur . stolum Prophctas confirmantem, sicat et Christus.
cessit ad tempus. Sic ci ratio constat, Timniheum Ejus crgo Dei erit fides in qua vivet justus; cujus
circumcidendi, et rasos introducendi in tcmplum, et lex, in qua non justificatur operarius. Proinde,
qtl82 in Aclis (xvr, 21) cdicuntur, adeo vera, ut si in lege maledictio esl, in fide vero benedictio ;
Apostolo consonent profilenti (7 Cor. ix, 20) : Fa~ utrumque habes propositum apud Creatorem Ecce :
ctum se Judceis judceum, ut Judceos lucrifaccret, ct posui, inquit Dcut. xi, 26), ante tc maledictionem
(
suh Lege agentem,propter cos gui sub Lege agcrcnt ct bencdictionem. Non potesl distantiam vindicare ;
sic ct propter superinductitios ,!)

illos, ct omnibus quaj elsi rerum est, non ideo auctorum ; 17«» qmc
novissime omnia factum, 17 1 ut omncs lucrarc- ab uno auctore proponitur. Cur autem Christus
tur. Si hicc quoque intclhgi ex hoc postulanl, id factus sit pro nobis maledictio, ipso Apostolo edo-
quoque nemo dubitavit 20
, ejus Dei et Chrisli pr;r- cente manifestum est, quam nobiscum faciat, id
dicalorum Paulum, cujus legcm quamvis cxclu- cst, s°cundum fidem Crcatoris. Neque enim quia
,
ilcns, inierim tamen pro tcmporibus admiscral, Q Creator pronuntiavit Maledictus omnis in ligno :
Blatim amohendam si novum dcum protulisset SUSpensus, idco vidcbitur alterius Dei esse Christus,
Bene igitur quod et dexteras Paulo dcderunt Petrus ct idcirco a Creatore jim tunc in lege malediclus.
et Jacobus el Joannes ; et de oflicii distributionc Iii (|uomodo prsemaledixisset eum Creator, quem
pepigcrunt, ut Paulus in nationes, illi in circumci- ignorat ? Cur autem non magis competat Creatori,
sioncm ;
tantum ut momiuissciit cgcnorum, et hoc Filium suuin dedisse maledictioni suse, quam illi
sccumluiii lcgem Crcatoris, paupcrcs et egcnos Dco tuo subdidisse maledictioni, ct quidem pro
fovenlis, sicut in Evangelii vcstri retractatu proba- homine alieno ? Deniquc, si atrox videlur hoc in
tum csl. Adeo constat de Lego sola fuisse quaestio- Crcatore circa Filium, proinde tuo in Deo. Si vero
nem, dum ostcnditur quid ex Legc custodiri con- ralionale et in tuo, proinde et in meo, et magis in
venerit. Sed reprehendit 1'ctrum, non rccto pede meo. Facilius enim credetur, ejus csse per ma-
incedentem (8) ad Evangelii veritatem. Plane re- odiclionem Chrisli bcnediclioncm prospcxissc 1*0-
prehendit; non ob aliud tamen, quam ob inconstan- mini, qui et malcdietioncm aliquando ct bencdi-
tiam victus, quem pro personarum qualitate varia- clioncm proposuerit ante hominem, quam qui neu-
bat, timens eos qui erant ex circumcisione ; non ob irtmi unquam sit apud te profes-us. Accepimus igi-
aliquam divinitatis perversiiatem, dc qua et aliis in D tur benedictionem spirilalem per fidcm, inquii, cx
faciem reslitisset, qui de minore caasa convcrsa- qua scilicct vivct justus sccundum Creatorem. Hoc
lionis ambiguffi Petro ipsi non pcpcrcit. Scd quo- esl ergo quod dico, cjus Dci lidem csse, cujus ost
modo Marcionitffi Dc cictcro pergat
volnnt crcdi ? lorma graiise fidei. Sed ct cum adjicit : Omnes
Apostolus, negans cx operibus Legis justificari ho- enim filii c<tis fidci, ostcnditur quid supra hsereiica
minem,sed cx fide, ejusdcm tamcn Dei, cujus ct Lex. mdustria crascrit ; mcntionem scilicet Abrahae [9 .
V&riae lectiones.
»Cessissentne subjectioni? Opinor. Ego cesserant. quiafuerant cod. Wouw. 13 Obirct Lat. 1!)
Superin-
ductos Rhen. Seml. Obcrlh. 20 Dubitabit
Rhen. Seml. Obcrth.
Commentarius.
<m Sed reprehendit Petrum non recto pedeince- ~'? a
~ :('*
l68ojj.^xovT3c [/j6t!to)v, eucjvuuov IIet-o WX^***
aentem. In Graeco est 6p0o--b8ouvTa. Notandum 1.1- Unum
t6Xw- « fuisse «il e\ sepui.iînli discipulis B.
"len inilla reprehensione,
id quod babel Basebius, IViro aposlolo cognominem. 1 Lt Pr.
Hut. cap. 12, (9) Quidsupra htrrctica tmiustria craserit. mcn-
lih. ubi alium fuisse Cepham a B.
Pctro, ait cx S. Clcmcntc *Eva ^rx-i -frpvfrai twv
:
tioncm sciltcct Abralur. Subindieat crasisse Mar-
507 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIBS I, POLEMICA. 508
qua nos Apostolus filios Abrahae per fidcm affirmat, * ritu meo in omnem carnem, secundum Joelem.
secundum quam mentionem hic quoque filios fidei Ipsius erat sustinuisse tempus impleri, cujus erat
notavil. Caeterum, quomodo filii fidei ? et cujns eliam finis lemporis sicut initium. Caeterum Deus
fidci, si non Abrahae ? Si enim Abraham Deo credi- ille otiosus, nec operationis, nec prsedicaiionis ul-
deputatum 21 estjustitia;, alque exindc paler

dit, ct lius, atque ita nec temporis alicujus, quid omnino
multarum nationum mcruit nuncupari nos autem ; egit quod efficeret tempus impleri, etiam 25 implen-
credendo Deo magis, proinde juslificamur, sicut dum sustineri ? Si nihil, satis vanum est ut Crea-
Abraham et vilam proinde consequimur, sicut
; toris tempora sustinuerit serviens Creatori. Cui
justus ex fide vivit ; sic fit ut et supra, filios nos autem rei misit Filium suum ? Ut eos qui sub lege
Abrahre pronuntiarit, qua patris fidei, et hic filios erant, redimeret : hoc est, ut efficeret {Isa. xl, 4)
fidei, per quamAbraham paler nalionum fuerat lorttwsa in viam 2G rectam,et aspera in vias lenes 21 ,
repromissus. Ipsum quod fidem a circumcisione secundum Isaiam ut vetcra transirent, et nova
;
revocabat, nonne Abrahae filios constituere quaere- orirentur, Lex nova ex Sion, et sermo Domini ex
bat, qui in carnis integritate crediderat ? Denique, Jerusalem (Isa. n, 3) et ut aaloptionem filiorum :
akerius Dei fides, ad formam Dei alterius non po- acciperemus, utique nationes, quae filii non eramus.
test admitti, ut credentes justitiae deputet, ut justos •* Et ipse enim lux erit nationum, et in nomine ejus
vivere faciat, ut nationes filios fidei dicat totum : nationes sperabunt. Itaque, ut certurn essct nos
hoc ejus 22 est, apud quem ante jam notum est Dei esse (10), misit Spiritum suutn in corda
filios
sub eadem Abrahae mentione, dum ipso sensu re- nostra, clamantem, Abba, Pater. In novissimis enim,
vincatur. inquit (Joel, n, 28), diebus effundam de meo Spiritu
in omnem carnem. Cujus graliae, nisi cujus et pro-
CAPUT VI.
missio gratisc ? quis Pater, nisi qui et factor ? Post
Adhuc, inquit (Calat. m, iv, v et vi), secundum has itaque divitias, non erat reverlendum ad m-
hominem dico, dum essemus parvuli, sub elementis firma et mendica clementa. Elementa autem apud
mundi eramus positi, ad deserviendum eis. Atquin Romanos quoque eliam primas lilterac solent dici.
non I7G est hoc humanitus dictum : non enim Non ergo per mundialium elcmenlorum derogatio-
exemplum est, sed veritas. Quis enim parvulus, nem a Deo eorum avertere cupicbat etsi dicendo ;
utique scnsu, quod sunt naliones, non elemenlis supra Si ercjo his qui non natura sunt Dei servitis,
:
Deo suspicit 23 ? Illud

subjectus cst mundi, quae pro physicae, 47 7 id est, naluralis superstitionis ele-
autem facit quod cum secundum hominem Q menla pro Deo habentis sugillabat 28 errorem, nec
24
,
dixisset, tamen testamentum hominis ncmo spernit sic tamen elemcntorum Deum taxans. Sed quae velil
aut superordinat. Exemplo enim humani testamenti intelligi elementa, primas scilicet btteras legis,
permanentis, divinum tuebatur. Abrahce dictce sunt ipse declarat : Dies observatis, ct menses, et tem-
promissiones, et semini ejus. Non dixit,seminibus, pora, et annos, et Sabbata, ut opinor, et coenas
quasi pluribus ; sed semini, tanquam uni, quod puras (11), et jejunia ct dies magnos. Cessare enim
Christus est. Erubescat spongia Marcionis, nisi quod ab his quoque sicut et circumcisione oportebat cx
ex abundanti retracto quae abstulit, cum validius decretis Creatoris, qui et per Isaiam (i. 14) : Neo-
sit illum ex his revinci quae servavit. Cum autem menias vestras et Sabbata et diem magnum non sus-
evenit impleri tempus, misit Deus Filium suum ; tinebo : jejunium et ferias et cozremonias vestras
utique is, qui etiam oditanima mea; et per Amos (v, 21) Odi, rejeci cce-
ipsorum temporum Deus est, :
quibus saeculum constat remonias vestras, et non odorabor 20 in frequentiis

;
qui signa quoque tempo-
rum ordinavit, solcs, et lunas, et sidera, et stellas vestris. Item per Osee (n, 11) Avertam universas;
:
qui Filii denique sui revelationem in extremilatem jucunditates ejus, et cwremonias iejus, et Sabbata,
tcmporum et disposuit et pradicavit (Isa. n, 2) In _ et neomenias ejus, et omnes frequentias ejus. Quae
:
novissimis diebus erit manifcstus mons Domini, et ^ ipse constituerat, inquis, erasit ? Magis quam ahus :
(Joel, n,2&): In novissimis diebus effundam despi- aut 30 si alius, ergo ille adjuvit senlenliam Crea-
Vaiiee lcctiones.
21 Deputatur Lat. 22
Ejus abest Par. 23 Suscipit al. 2 '>
Fuit Jun. 25 Aut jam Lat. 26 Tortuosam viam
Fran. 21 Laevcs Jun. 28 Suggillat Rhen. Seml. Oberth. 2y Adorabor Iihen. Seml. Oberth. 30At Par.
Commentarius.
cionem tum initio hujus capilis, tum ante dicta jam trum lectionem, apud eos desideratur, al vicissim
vcrba versus aliquot pnecedcntcs; quod ipsum re- Icgit Auctor corda nostra, juxta quod Graece est
pelit cap. sequenti, idque non solum de Abrahae fjjiGv, consentientibus etiam BB. Ambr. et Hieron.
mentione, sed etiam de illo « Tamen testamentum : in Comm. pro eo quod alii vestra. Porro recte ibi
hominis non spernit, aut superordinat. » Pam. subintelligit Rhenanus, est, cum dicit Auctor, cujus
(10) Itaque ut certum esset nos flios Dei esse. gratia. Id.
Sic explical illud Apostoli : Quoniam autem estis (11) Coenas puras. Parascevas h t5) ex-cr) -5v
%e-
filii Dei. Coniirmatur omnium Lalinorum leclio qui pwv. Sicinterprelatur Irenaeus, lib. i,cap. 10. Glossae,
Dei addunt, quod juxta constantem Greecorum Pa- Ccena pura, ^poaa66a-:ov. Rig.
500 LIB. V AUV. MARCIONEM. 510
toris, auferons qua3 ct illc damnavcrat. Scd non cum conslituit manumissorem, qui fuit Dominus ?
litijus loci qupcstio, cur lcgcs suas Creator infrc- Alienos enim scrvos ne Galba quidem 3G manumi-
gcrit. quod infracturum probavimus, ut
Suflicit sil (12), facilius liberos soluturus. Ab eo igitur
confirmctur niliil Apostolum advcrsus Crcatorem prastabitur libertas, apud qucm fuit servitus legis.
Jctcrminasse, cum ct ipsa amolitio 3l Legis a Crca- Et merito. Non decebat manumissos rursus jugo
tore sit. Scd ut 32 furibus solet aliquid cxcidcrc dc scrvitulis (13), id csl lcgis, adslringi, jam Psalmo
praeda in indicium, ita crcdo ct Marcioncm novis- (n)adimpleto : Dirumpamus vinculaeorum, et abji-
siinam Abrahae mcntionem dcrcliquissc, nullam ma- ciamus a nobis jugurn ipsorum, postquam archontes
gis aufcrcndam, etsi cx partc convertit 33 . Si enim congregati sunt in unum adversus Dominum ; et
Abraham duos liberos habuit, unum ex cmcilla, et aduersus Chnstum ipsius. De servitutc igitur exem-
alium c.r libcra :sed qui ex ancilla, carnalitcr natus plos, ipsam servilulis notam eradcre pcrsevcrabat, cir-
est ; qui vero ex libera, per 17H rcpromissioncm, cumcisioncm ; ex pradicationis 170 scilicct pro-
quce suii/ allegorica, id est, aliud portcndcntia : hccc pheticse auctoritate; memor diclum pcr Jeremiam
sunt cnim duo testamcnta, sive du»e ostcnsioncs, Et circumcidiminiprwputia 21 cordis vestri, (iv,4) :
sicut invenimus interprclatum unum a monte Quia et Moyses (Deut. x, 16) ; Circumcidctis duri-
:
Sina, in sijnagogam Judccorum, secundum legcm, g cordiam vestram, id cst, non carncm. Deniquc, si
generans in servitutcm ; aliud 3 supcr omncm
'
circumcisione ab alio Deo venicns excludebat, cur

1
principatum, gcnerans vim, dominationem, ct omne cliam praeputiationem negat quidquam valero in
nomea quod nominatur, non tantum iu hoc aao, Cliristo, sicut et circumcisioncm ? praeferre cnim
sed iu fuluro : quce cst matcr nostra, in quam re- debebat quam cxpugnabat, si ab
aemulam cjus,
promisimus Banctam Ecclesiam : idcoque adjicit : acmulo circumcisionis Deo esset. 1'orro, quia et
Propterquod,fratres, non sumus ancillce fiiii, scd circumcisio ct prseputialio uni Deo deputabanlur,
erce. Utiquc manifestavit ct chrisiianismi gcnc- ideo nlraque in Christo vacabat, proptcr fidei pra:-
rositatera in filio Abrahas cx libera nato allegorise lalionem ; illius iidci, dc qua crai scriptum |
/
nabere sacramcntum, sicut et Judaismi servitutem xlii, i) : Et in nominc ejus nationes credent ; illius
legalem in iilio ancillBS ; alque ita ejus Dci csso fidei, quam diccndo pcrdilectioncm pcr/ici, sic quo-
utramquc dispositionem, apud quem invcnimus quc Crcaloris oslcndit. Sivc cnim dileelionem dicit
utriuHque dispositionis delineationem. Ipsum <iuod quae in Dcum, ct lioc Crcatoris est [Deut. vi) : Di-
ait. Qualibertate Christus nosmanumisit 33
, nonnc liges Dcum ex toto cordc tuo, ct cx tota anima tua,
Variae lectioncs.
31 Abolitio ai.
Et Par. n
'
r,:>
Converrit Lal. 3
>Alium Rhen. Seml. Oberth. allerum Lit. M Delineationem
Pam. declinationem Jun. -i,j
Nec Gtalba Jun. sine quidem 31 Prsputio al.
Commentarius.
(12) Alicnos enim servos ne Galba quidem manu- p nos cnim sorvos ipu manumitiit,
manumittit, niiui
nihil agit. IIino
misit. Sic omnino legunt exemplana, ncque mu- **
voro moro suo Tertiilikinus aliquid salis adsper-
landum quicquam. lu ea fuil bseresi Marcion, ut git :« Aliiiios cnim servos, iuquit, no Galba qui-
diocrot Christum non cssc Filium Dei Creatoris ; dom manumisit, faciUus liberos soluturus. » Lcgt 1 -
aliumque esse Deum veteris Testamenti, sivc Legis, rat apud Suelonium Tranquillum, auctorem sibi
alium novi sivc Evangelii. Dcum Legis ossc Crca- familiarem, necsemel abs sc citatum, caedemNc*
lorcm, truccm cl sevum Kvangelii voro Deum, ; ronis lantum gaudium publice prsebuisse, ut plobs
ttihil creasse tantummodo cssc bonum cl indul-
; piteala toia urbe discurreret, qoasi liberala tristi
genUssiinum, qui nos per Chrislum suum i servitutis jugo Galbam vero Neronis successorem
:
lonti iilius ac lyrannici Dei iugo liberarit. tlanc sen- hsec sui principatus auspicia sumpsisse, cum
tentiam Tertullianus nmltis argumentis refellit, quasi manumissioni vacaturus tribunal conscendis-
Btquc hoc inter csetera, quod Christum Paulus, set, ac propositis anto so damnatorum occisorum-
Epistola ad Galatas, manumissorem nostrum ossc que a Norone quam plurimis imaginibus temporam
tlicai. (jiiam Epistolam nec Marcion quidem rejecit. statum depiorare coepisset; in eoquo babitu si\o
bde aulem necessario sequi, nos aliquando fuisse actu, ab circumslantibus consalutatum fuisse im-
in servitute apudillum Deum Creatorem, peratorem. Ail igiiur Tertullianus, ne Galbam qui-
Christum-
3ue esse Dei illius Creatoris Filium : cum nec dem. ea reram facie, servos alieuos manumisisse.
ici nec esse possil manumisaor, nisi qui fuil Do- Addii « FaciUus liberos sohiturum, » reddita vi-
:
nmms noc libertus, nisi ^pii juslani Bervilutem

; delicet libcrtatc eivibus Elomanis, ipii fcedam sub
Bervivit apiul manumissorem. Nos igitur, quod ea- Nerone servitutem serviebant, tlie.
dem Epistola docet, servos aliquandiu fuisse sub (13) Non decebat manumissos rursusjugo servi-
veteris Testamenti postea vero Chrisli bene- tutis. Verba htec cx c. vi ad Galatas, juxia editio-
;
tuio liberatos ea servitute Legis, nec ncs omnes desumpta sunt, Aiqui recte astn
jam sub Lege
esse, verumsub Evangelio. Ltaque, sic colligil vortit quod Gr83Ce osl htn<A». llu autoai « ip-
Ter-
lullianus Si manumissorem
:
agnoscimus Chri- sam soivitutis noiam eradere perseverabal circum-
siiun, necessario agnoscere
debemus eumdem esse oisionom, » allmlii ad id quod Bcquitur ibidann :
Christum Crcaioris illius, eujus fuil ea Lex qua Ecce Ctjo Paulus dico vobis, qw circun .
soluti sumus, adepta Libertate. Btenim ns

nisi Christus damim, Christus vobis nihilproderit, elc.,
esset, Creatoris, non juro nos ea » Te-
servilute liberas- vers. 0. Epiphanius, quod eal iatermediuBi :
set, quam serviebamus apad Creatorem, sub illius sior auiom rursua, quod nomo cireumeisua debitor
egis duritia. Serviebamus apud osl ut toiam tegem impleat, adduoil iu Maroioiiem
Creatprem, opor-
tuit ergo manumissorem a Creatore venisse. ilie- conful. ;>, exBp. ad Gal. Pa«.
et ex totis viribus tuis; sive quae in proximum : CAPUT V.

et proximum tuum tanquam te, Creatoris est. Qui Praestructio superioris Epistolae ita duxit, ul de
wutem turbat vos, judicium feret. A quo Deo ? Ab litulo ejus nou retraclaverim, certus et alibi retra-
optimo? Sed ille non judicat. A Creatore? Sed nec ctari eum posse ; communem scilicet, et eumdem in
ille damnabil assertorem circumcisionis. Quod si Epistolis omnibus : quod non ulique salutcm prae-
non erit alius qui judicel nisi Creator, jam ergo scribit eis quibus gratiam et pacem.
scribit, scd
non damnabit Legis defensores, nisi qui ipse eam Non dico quid illi cum judaico adhuc more, de-
cessare constituit. Quid nunc, si et confirmat illam structori Judaismi ; nam et hodie Judaei in pacis
ex parte qua debet? Tota enim, inquit, Lex in 38 nomine appellant, et retro in Scripturis sic saluta-
vobis adimpleta est -.Diliges proximum tuum tan- bant. Sed intelligo illum dcfendisse officio suo prae-
quam te. Aut si sic vel intelligi, Adimpletaest, quasi dicationem Creatoris (Isa. ui, 7) Quam maturi :
jam non adimplenda, ergo non vult ut diligam pro- pedes evangelizantium bona, evangelizantium pa-
ximum tanquam me, ut et hoc cum lege cessaverit cem! Evangelizator enim bonorum, id est, graliae
sed perseverandum erit semper in isto praecepto. Dei, paci eam praeferendam sciebal. Haec cum a Deo
Ergo lex Creatoris etiam ab adversario probata est; Patre nostro, et Domino Jesu annunlians, commu-
nec dispendium, sed compendium ab eo consecuta B nibus nominibus utatur, competenlibus nostro quo-
est, redacta summa unum jam praeceptum. Scd
in que sacramento, non puto dispici posse quis 43
nec hoc alii magis competit, quam auctori. Atque Deus Pater, et Dominus Jesus praedicetur, nisi ex
adeo cum dicit : Onera vestra invicem sustinete, et accidentibus, cui magis competant. Primo quidem
sic adimplebitis legem Christi; si hoc non potest Patrem Dominum praescribo non alium agnoscen-
fieri, nisi quis diligat Proximum suum 39 tanquam dum, quam et hominis et universitalis Creatorcm
se, apparet, Diliges proximum tuum w tanquam tc, et instilutorem. Porro, Patri etiam Domini nomen
per quod auditnr : Invicem onera vestra portate, accedere ob potestatem, quod et Filius per Patrem
Chrisli esse legem, quae sit Creatoris : atque ita capiat. Dehinc, gratiam et paccm non solum ejus
Christum Creatoris esse, dum Christi est lex Crea- esse, a quo praedicabanlur, sed ejus qui fuerit
toris. Erratis, Deus non deridetur. Atquin derideri offensus. Nec gratia enim fit nisi offensae ; nec
potest deus Marcionis, qui nec irasci novit, nec pax, nisi belli : et populus autem per disciplinae
ulcisci.Quod enim seminaverit 41 homo, hoc etme- transgressionem, et omne hominum genus per na-
tet. Ergo retributionis et judicii Deus intentat. Bo- turae dissimulationem et deliquerat, et rebellave-
num autem facientes non fatigemur, et Dum ha- n rat adversus Crealorem. Deus autem Marcionis et
:
bemus tempus, operemur 480 bonum. Nega quia 44 ignotus, non potuit offendi, et quia 45 ne-
Creatorem bonum facere praecepisse, et diversa doc- scit irasci. Quae ergo gratia a non offenso ? quae pax
trina sit diversae divinitatis. Porro, si retributionem a non rebellato ? Ait crucem Christi stulitiam esse
eodem erit et corrupiionis messis et vilse.
praedicat, ab perituris 481 virtutem autem (15) et sapientiam
Tempore autem suo metemus, quia ct Ecclesiastes 42 ,
Dei, salutem consecuturis. Et ut ostenderet unde
(m, 17), Tempus, inquit, eritomni rei. Sed et mihi hoc eveniret, adjicit 45
Scriptum est enim Per- :
famulo Creatoris mundus cruci/ixus est, non tamen dam sapientiam sapicnlium, et prudentiam pru-
Deus mundi ; et ego mundo, non tamen Deo mundi. dentium irritam faciam. Si haec Crealoris sunt, et
Mundum enim, quantum ad conversationem ejus quae 47 ad causam crucis pertinent stultitiae depu-
posuit cui renuntiando mutuo transfigimur, et invi- tatae 48 ; ergo et crux, et per crucem Christus ad
cem morimur, persecutores vocat Christi ; cum Creatorem pertinebit, a quo praedicatum est quod
vero Sligmata Christi in corpore suo ges-
adjicit, ad crucem perlinet. Aut si Creator, qua aemulus,
tare se (14) (utique corporalia competunt), jam non idcirco sapientiam abslulit, ul crux Christi, scilicet
putativam, sed veram et solidam carnem professus adversarii, stultitia deputetur ; et quomodo potest
est Chrisli, cujus siigmata corporalia ostendit. D aliquid ad crucem Christi non sui Creator pronun-
Varioe lectiones.
s 8 In
abestFran. s^ Sibi Iihcn. Seml. Oberth. 40,.Tibi Rhen. Seml. Oberth. 41 Severit Rhen. Seml. Oberth
42 Ecclesiasticus
Hhen. Seml. Oberth. 43 Cur Fran. 44 Qua Latin. 45 Qua Lalin.^ Aliquid Rhcn. Scml
Oberth. « Quae omitt. Rhen. Seml. Oberth. 48 Stulliliam depulal Pam.
Commeutarius.
(14) Stigmata Christi in corpore suo portare se, virtutem autem, etc. Etiam hic ab Aposlolo variat
clc. Ex eo quod, ut probet veram et solidam car- Auctor fortassis Marcionem secutus. Apud illuin
nem Christi, subjungit, cujus stigmata corporalia enim habetur imprimis Verbum crucis Christt,
:
ostendit ; videtur accipere Auclor stigmata, non deinde pereuntibus, et iis qui salvi fiunt nobis;
:
pro nudis notis, qualibus servi a dominis notaban- neque habet, et sapientiam. Ubi autem adjicit
tur ut ab illis dignoscerentur ; sed pro talibus, Auctor ex Apostolo, prudentiam irritam faciam,
quas etiam in se Chrislus corporaliter portavit, Graece est aQsT7]'<jw, pro quo interpres vulgatus,
tanquam diceret, se iisdem passionibus affectum et Epiphanius quoque, reprobabo. Nam etiam hoc
fuisse quibus Chrislus. In hoc autem differt, quod vibrat illein Marcionem confut. 1, ex Ep. I ad Cor.
legebat Christi pro quo alii, Domini Jesu. Pam. Id.
(15) Ait, Crucem Christi stultitiam esseperituris,
51 LIB. V ADV. MARCIOXfiM. 514
quem ignorabatcum proedicabat? Sed et cur ^ ma mundi elegit Deus,
tiassc, ut confundal forlia, nec
apud Dominum optimum, et profusa. miscricordia', inhonesta et minima et contemptibilia, quoe non
aliisalutem referunt, credentes crucem virtutem et suut, id cst, qua. non vcrc sunt, ut confundat quce
sapicntiam Dei essc alii perditioncm, quibus ; sunt, id cst, qua; vcre sunt. Niliil cnim a Deodispo-
repulatur, si non Creatoris silum est 53
Chrisli crux stultilia , ct vere modicum, et ignobiie, ct con-
cst aliquam et populi et humani goneris oflcnsam tcmplibile, sed quod ab homine apud Creatorem :
detrimento sapientiae atque prudenlia: mullasse? autem.etiam et vetera 5 '',

et stultitiae et Jnlirmitali,
Hoc sequentia conlirmabunt, cum, dicit Nonnc : inhoncslati,et pusilitati, et contemptui deputari pos-
infatuavit Dcus sapientiam mundi Cumquc

'/ et hic sunt. Quid slukius, quid infirmius, quum sacrilicio
adjicit, quare : Quoniam in Dei sapientia nonintel- rum crucntorum, et holocautomalum nidorosorum a
lexit mundus per sapientiam Deum
49
, boni duxit Dco exactio V Quid infirmius, quam vasculorum et
55
Deus (16) per stultitiam prcedicationis salvos facere grabatorum purgaiio ? Quid inhonestius, quam car-
credentes. Sed prius de mundo disceptabo, quate- nis jam erubescentis alia dedecoratio? Quid tam
maxime mundum
nus sublihssimi haeretici hic vel humile, quam talionis indiclio ? Quid tam contem-
per Dominum mundi interprelantur; nos autcm plibile, quam ciborum exceptio ? Totum, quod
homincm qui sit in mundo intelligimus ex forma " sciam. Vetus Teslamentum omnis haerelicus irri-
simplici loquelae humanae, qua plcrumque id quod det : Stulta enim mundi
Deus ut confundat elegit
continct, pouimus pro eo quod continetur. Circus sapientiam 5G
. Marcionis deus nihil
tale. Quia nec
clamavit et Forum locutum est, et Basilica frcmuit eemulatur contraria contrariis redarguere, ne glo-
id csl, qui in his locis rcm egerunl. Igitur, quia rietur omnis caro ; ut, quemadmodum scriptum
homo, non Deus niundi, in sapieutia non cognovit est, qui gloriatur in Domino glorietur. In quo ? uti-
Deum, quem cognoscere debuerat, et Judaeus insa- que in eo qui hoc praecipit nisi Creator praecepit, ;
pienlia Scripturarum, et omnis gens in sapienlia ut in deo bl Marcionis glorietur.

opcrum : ideo Deus idem, qui in sapientia sua non
CAPUT VI.
erat agnitus 50 ,
statuit sapienliam hominum slulti-
tia rcpercutere, salvos faciendo credtntes quosque Igitur (I Cor. ii et ni) per haec omnia ostendit,
in stullani crucis pra.dioationem. Quoniam Judcei cujus Dei sapienliam loquatur inter perlectos : ejus
signa dcsiderunt, qui jam dc Deo debue- certi esse scilicct qui sapicntiam sapicntiumabstulerit et pru-
ranl ; et Grccci sapicntiam quairunt ;qui suaiu sci- dentiam prudcntium irritam fecerit ; qui iufaluave-
licet, non Dei sapientiaiu sistunl. Caettium, si Q rit sapienliam muudi, slulta eligens ejus, et dispo-
novus deus prtcdicaretur quid deliqueranl Juda_i ,
nens in salutem. Hanc dicil sapienliam in occulto
signa desidcrantts quibus credereut ? aul Graeci fuisse, qua. fuerit in stuliis et in pusillis et inhones-
sapicnliam scctanlcs, cui magis crcderenl? ita et tis; quaelatueril etiam sub tiguris, allegoriis el aeoig-
rciiiuneralio ipsa in Judajos el Gra>cos, et zclotein malibus, rcvelanda poslinodum in Chrislo ,

posilo
Deum coniinnat et judiccm, qui cx rctribulione in lumen nationum a Crcalore pronuilenle pcr
Bemula ct judice lntatuavcnt sapienliain mundi. Isaia> vocem, patefacturum se thesauros in\isibiles
Quod si ejus suut ct causic, cujus adhibcnlur Scrip- et occultos. Nam ut absconderit aliquid is Deus,
lura>, ergo dc Deo tractans Apostolus uon iulcllecto, qui nihil egit omnino in quod aliquid abscondisse
dc Creatorc utique docet intelligendum, •__-_»'•? existimaroiur, \Hli satis inciedibile. Ipse si csset,
cliain quod scandaluin JudaJis pra_dicat Christum, latere possel, nedum aliqua ejus sacramenta. Crca-
propheliain super illo consignal Creatoris dieenlis tor aulcm lain ipse notus, quain ct sacramenta ejus;
per lsaiain (xxvui, 15) : Eccc posui in Sion lapidcm palam scilicet decurreulia apud Israel , sed de
offensionit, et petram scandatifuit : petra autem
signilicauliis obrumbrata, iu quibus sapientia Dei
Ghristus, cliam Mareion autem Q delitcsccbai intcr pcrfcctos, narranda suo iu tem-
servat. Quid est
stultum Dti sapientius kominibus, msicrux ctinors porc, proposita uero in proposito Dci antc sacula.
Christi ? Quid infirmumDei fortius honune, msi ua- Cujus et sa-cula, nisi Creatoris? Si eniin ct sa^cula
tiwtas el caro Dei ? Cffiterum si nccnalus ex \irgiuc temporibas structa suut tcmpora autcm diebus ;
Ghristus, uec carae constructus, ac pcr hoc ncque el mensibus et annis compingunlur ; dics porro ct
crucem, neque uiorttm vere pcrpessus cst, nihil iu mcnscs ct anni solibus et lunis et sideribus Crea-
lllosit 51 slullum ct inlirmum; nec jam stulta mundi toris signantur, in hoc ab co posiiis, Et crunt enim,
clcijit Deus, ut confundat sapicntiam 52
; nec infir- inquit(6toi. l), '» «0»« mcnsium ct annorum ^17) :
Varise lectioncs.
« Dominum Hhcn. Scml. Obcrth. so Adagnitus al. 51 Fuit llhcn. Seml. Obcrth. » Sapieolii *%•**** -
abestin qutbusd. * Vera Lat. 55 Gabatarum Cnuron.Jun. M Sapicutia l\ir. " Deum hhcn. SemU
UOtitn.
Coinmcntarius.
(16) Boni duxit Dcus. Sic vertit quod Gwce est sic ipso dixit, Boni duccro. Riien'.
tnquit, ait stgna mensnm et
£uB6xr o £ v 6 e=6;.
( Q.mnadmodum enim auctores (11) Et erunt enim,
motus, dies, an-
uicuut boni cousulcrc, el, ivqui bonique faccre, lioc eVt, luuaVct solis
.
515. TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SRRIES 1, POLEMICA. i!6
apparct et saecula Creatoris esse ; ct omne quod a adversus quera valere non potuit ; et superest
ante sapcula proposilum dicalur, non allcrius esse, ut secundum me quidem credibile sit scientes vir-
quam cujus ot ssecula. Aut probet Dei sui saecula tutes ct polcstates Crealoris Deum gloriae Christnm
Marcion, ostendatct mundum ipsum, in quo saocula suum crucitixisse, qua desperatione et malitise re-
deputentur, vas quodaramodo tcmporum, et signa dundantia servi quoque scelcstissimi dominos suos
aliqua, vel orluin eorum 58 . Si nihil demonstrat, interficcrc non dubilant. Scriptum est enim apud
revertor ut ct illud dicam. Cur autem ante saecula me (Luc. xxn, 3^, Satanam in Judam introisse.
Creatoris proposuit gloriam nostram? posscl videri Secundum autem Marcionem , nec Apostolus boc
eam ante ssecula proposuisse, quam introductione loco palitur ignorantiam adscribi virlutibus Creato-
sseculi revelasset. At cura id facit pene jara lotis ris in glorise dominum, quia scilicet non illas vult
saeculis Crcatoris produclis 50
, vane ante saecula intelligi principes bujus aevi. Quod si non videtur
proposuit, et non magis intra ssccula, quod rcve- de spiiilualibus dixisse principibus, ergo de saecula-
laturus erat pene post saecula. Non enim cjus est ribus dixit de populo principali utiquc non inter
;
festinasse in proponendo , cujns et relardasse in naliones, dc ipsis archontibus ejus, de rege Herode,
revelando. Creatori autcm competit ulrumque, cl eliam de Pilato, et quo major principatus hujus
ante saecula proposuisse, et in fine sscculorum B cevi romana dignitas praesidcbat. Ita et cum de
revelasse quia et quod proposuit et rcvelavil ,
struunlur argumentaliones diversae partis , noslrse
;
medio spalio saeculorum in figuris et senigmatibus expositiones aedificantur. Sed vis adhuc gloriara
et allegoriis praeministravit G0 .
Sed quia subjicit nostram Dei tui esse, et apud eum in occulto fuisse
de gloria nostra, quod eam nemo ex principibus et quare adhuc eodem et Deus instrumento et Apo-
hujus cevi scierit : cceterum, si scissent, nunquam stolus nititur Gi ? Quid illi cum sententiis Prophe-
Dominum glorice crucifixissent; argumentalur ha - -1
tarum ubique ? Quis enirn cognovit sensum Domini
reticus, quod principes hujus aevi demum, alterius et quis illi consiliarius fuit ?Isaiasest (Isa. xl. 13).
scilicet Dei Chrislum , cruci confixerint, ut et Quid illi ctiam cum exemplis Dei nostri ? Nam
hoc in ipsum recidat G1 Creatorem. Porro, cui quod architectum se prudentem affirmat, hoc in-
supra oslendimus G2
,
quibusmodis gloria nostra venimus significari dcpalatorem disciplinse divinae
a Creatore sit depulanda, prsejudicatum esse debe- a Crcalore, per Isaiam (m, 2) : Auferam enim G5
,
bit, eam quas in occulto fuerit apud Creatorem, inquit,ajudcea inler csetera et sapientem architec-
mcrito ignolam etiam ab omnibus G3 virtulibus tum. Et numquid GG ipse tunc Paulus deslinabatur,
el potestatibus Creatoris ;
quia nec famulis liceat p de Judaea, id est, de Judaismo, auferri habens in
consilia nosse dominorum, nedum illis apostatis adificationem Chrislianismi, positurus unicum fun-
angelis, ipsique principi transgressionis diabolo damentum, quod est Chrislus ? quia et de hoc per
quo magis exlraneos fuisse contenderim ob cul~ eumdem propbetam Crealor : Ecce ego, inquit
pam ab omni conscientia dispositionum Creatoris. (xxvm. 15), injicio in fundamenta Sionis lapidem
Sed jam nec mibi competit principcs hujus sevi pretiosum, honorabilem; et qui in eum crediderit non
virtules el potestates interprclari Creatoris, quia confundetur. Nisi si G7 structorem se terreni operis
ignorantiam illi adscribit Apostolus :484 Jesum au- Deus profitebatur, ut non de Christo suo significa-
tem etsecundum uostrum Evangelium (18) (Matth. ret, qui futurus esset fundamenium credentium
iv ) diabolus quoque in tentatione cognovit; ct in eum, super quod prout quisque superstruxcrit,
secundum commune instrumentum (Luc. -iv, 34), dignam scilicet483 vel indignam doctrinara si opus
spiritus nequam sciebat eum sancium Dei esse; et ejusper ignem probabitur si merces illi per igncm ,
Jesum vocari, et in perditionem eorum venisse. rependetur (19), Crealoris est quia per ignem ju- ;
Etiam parabola fortis illius armati, quem alius dicatur G8 vestra superaedificatio, utique sui 60 funda-
validior oppressit, et vasa ejus occupavit (Luc. xi), menti, id est sui Christi : nescitis quod templum
si in Creatorcra accipilur apud Marcionem, jam D Dei sitis, et in nobis inhabitet Spiritus Dei? Si bo-
nec ignorasse ultra poluit Creator Deum glorioe, mo, ct rcs, et opus, et imago, et similitudo, el caro
dum ab eo opprimilur ; nec in crucem eum figere, per terram, et anima per aftlatum Creatoris est;
Varire lecliones.
58
Ortaneorum Rhen. Seml. Obert. notas corum. Wouw. orlam eorum. Jun. 59 Produclis al. 60 Prsemons-
travit Jun. G1 Redigat lihcn. Scml. Oberth. 62 Ostenderimus Hhen. Seml. Oberth. 63 Horainibus Rig. Ve-
net. G4 Utilur Lat. 65 Etiam Par. 6G Non al. 67 Si abest.Par. 68 Indicatur Par. Fran.w Super inser. hkcn.
Scml. Oberth.
Commentarius.
nos, saecula, tempora distinguent. Hoc loco Gones. me,Satanamin Judam introisse. Qui locus estLucas
I, abutuntur qui in astrologiac defensionem illum xxn, ex quo Marcion ctpud me recensuerat. Id.
assumunt, facilque contra eos haec interpretalio. (19) Simerces illiper ignem rependetur. De igne
Le pr. Purgatorii hunc locum Apostoli explicant fere om-
(18) Secundum nostrum Evangelium. Ut distin- nes, inter quos Franciscus Turrianus et S. J.
guat a depravato Marcionis codice. Matlh. iv haec latissime id expendit in defcns. canonum Apost.
referuntur, ct paulo post Scriptum est enim apucl : Id.
il7 ,113. V ADV. MAKCIONKM. 518
totus ^
ergo Deus Marcionis 71 a nostrum immolatus est Christus. Quare pascha
in alieno habitat ,
si non 12 Crcatoris sumus templum. Quod si iem ChristuS, si non pascha figura Cliristi, per similitu-
1*1 m Dei quis vitiaverit, vitiabitur, ulique a Deo

ii diuom sanguinis salutaris, cl pecoris Christi? Quid
"
Creatorem intentabit 3 nobis Cbrislo imagines indait 80 solomnium
lempli. Ullorom intentans, . ct
Stultie8toteutsitissapientes*Qua.re1 Sapientia enim Crcatoris, si non crant nostne ? Avcrtens autem

lnijusmundi slultilia est peucs Deum. Penesqucin nos a jornicutione, manifeslat carnia resurrectio-
Deum? Si nihil nohis et adhuc sensuum '* prislina nem. Corpus, non fornicationi, sed Domino,
inquit,
praejudicaverunt, bcne quod ct hic adstruit Scri- : et Dominus corpori; ut templum Deo, et Deus
ptwm est enim : Deprehendens sapientes in nequitia templo. Templum ergo Deo pcriliit, et Deus tem-
illorum. Et rursus : Dominus scit coaitationes sapien- plo. Atquin vides, Qui Dominum suscitavit et nos
tium, quod sint supcrvacuae. In totum enim prac- suscitabit, in corpore quoque snscitabit; quia
scriplum a nobis erit, nulla illum scntentia uli po- corpus Domino, ct Dominus corpori. Et bene quod
tuisse ejus Dei, qucm destrucre deberct, si non aggerat : Nescitis corpora vestra membra esse Cliri-
illi doceret. Ergo, inquil, homine. nemo tjlorictur in sti? Quid dicet haereticus? Membra Christi non
Et hocsccundum Creatoris disciplinam (Jerem. xvn, rcsurgent, qua: nostra jam non sunt ? Empti enim
&),Miserum homincm,qui spemhabetinhominem; el «* sumus pretio 81 magno (20). Planc nullo, si phan
(Psal. cxvu), Donum esl fulerc in Deo, quam fidere tasma fuit Christus, ncc habuil ullam substantiam
in homine 75 ita et gloriari (lCor. iv, x). corporis, quam pro nostris corporibus dependeret.
Ergo 82 Chrislus habuil. quo nos redimeret : et si
CAPUT VII.
aliquo magno redemit haec corpora, in qua? eadem
commitlcnda 83 non
Etocculta tcncbrarum ipse iUuminabit, uliquc fornicatio erit, ut in membra
per Chrislum, qui Christum ~'°
illuminalionem re- jam Chrisli, non nostra : utique sibi salva praesla-
promisit xui, 6); se quoque lucernam pro-
(Isa. bit, magno comparavit. Jam nunc quomodo
qua;
nuntiavit, scrutantem cordaet rcnes (Psal. vn, 10). honorabimus ? quomodo lollemus Deum in corpore
Ab illo erit ct laus unicuique, a quo et contrarium perituro? Scquitur de nuptiis congredi, quas Mar-
laudis ut a judicc. Certe, inquis ~~, vel hic inundum cion constanlioi' Apostolo prohibct. Etenim aposto-
Dcum mundi inlerprelalur, dicendo Speelaculum : bonum continentiee prasfert, \&mvnconju-
lus, et si
sumus mundo ct angelis, et hominibus. Quia 1S

facti gium et contrahi permittit, ci usui esse, etmagis
si munduin homincs mundi significasset non , rctincri quam disjungi suadet. Planc Christus velat
etiain homincs poslinodum nominasset. Imo ne ila
p (Malth. v cl xix divortium, Moyses vero pormittil. i
argumentarcris, providunlia Spiritus sancti dcmon- Marcio totum concubitum auferens fidelibus (vide-
stravit quidnam "' dixisset, Spcctaculum facti su- rint enim calechumcni cjus) ropudium anle nuptl
mus mundo; dimi angelis qui mundum minislrant, jubens, cujus sententiam scquitur, Moysi an Chri-
et hominibus quibus miuislrant. Vcrcbatur ninii- sti?Alquinet Chrisli Aposlolus iG cum praecipit ,
rum tantae constantiae vir, nc dicam Spiritus san- muliercm a viro non disccdcrc, aut si discesserit,
ctus, prsesertim ad lilios scribens, quos in Evangc- mancre innuplam, aut rccvuciliari ciro; et repu-
lio gencraverat, liberc Deum mundi nominare, ad- dium permisit, quod non in lolum -IH7 prohibuit,
vcrsus quem, nisi cxscrte, uon posscl videri praedict matrimonium contirmavil. quod primo veluil
carc. Non dcfcndo secundum legem Crcatoris dis- disjungi, et si forte disjunclum, voluit reformari,
plicuissc \%4i illuni, qui muliercm pulris sui lia- Scd el conlincnlia quas ait causas ? Quia tempus in
huil, communis cl publicae religionis sccutus sit collcctocst. Putavcram, quia Dcus alius in Christo ;
disciplinam. Sed cum cum damnat dcdcndum Sa- et tamen a quo cstcollectio tcmporis, ab co crit cl
tainc, danmatoris Dci praco cst. Vidcrit ct quo- quod colleclioni tcmporis congruit. Nemo alieno
modo dixerit in interitum camis,ui spiritus salvus tempori consulit. Pusillum Deum adtirmas luum,
tit ni die Domini, dum el de carnis interilu, cl dc Marcion, quem in aliquo eoangustal Lempu Crca-
saluie spiruus judicant ; ct aufcrri jubcns malum toris. Certc pnvscribcns, Tantum in Domino i
dr medio, Crcatoris freqaentiasimam sentcniiam iiubcndum ; nc qui tidelis clhnicum mairimonium

commemoraverit. Expurgate vetUS fcrmentum, ut conlrahal, legem luetur Creatoris, allophylorum
titis nova conspersio sicut estis axymi. Ergo azymi nuplias ubique prohibenlis. Scd, clsi suiit, qui di-
figune craiu nostrae apud Creatorem. Sic ct pascha cunlur Dci, sivc in caiis.sivc in tcrris; apparel quo-
Vasise lectiones.
"
•"Tuus Pur. Fran. Marcion Pur. Fran. ll "-'
Nos llhcn. Seml. Obcrth. 5 Intentabis hhcn. Seml. Obcrlh.
Ad hunc sensum Par. Fran. Hominibus Rhen. Seml. Oberth. M Christua Venet. Christi cod. Wouw.
1
'•'
Inquit al. s Qui Pam. '
Quomodo hhcn. Seml. Oberth. 60 Imbuit hhcu. Vcnct. :l Pretioomitf. hhcn.

"'•'
Seml. Oberth. - Et add. Rhen. SemL Oberth.

;;
Admittenda Ciaccon. ** Nuptiaa Rhen. Seml. Obcrtli. ;
••
nuptis Jun. 85 Christi Rhen. Jun. Scml. Obcrth.
Commentarias.
(20) Empli cnim sumus prctio miujiio. Ut probct phantasma tantum ruit; magao. si ipse in cor-
Marcioni veram carnem induisse Christum, ait porc suo dclicta nostra port.mt. Lt l'a.
nos pretio niagno aut nullo redcmptos nullo, si
;
>19 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 520
8G
modo dixeril, non quasi vere sint &, qui dican- * ipsius est? et quale erit, ut peccalorem aemuli sui
tur quando non sint : de idolis enim coepit, de puniat magis, quam e contrario foveat Deus zelo-
idolothytis disputaturus Scimus quod idolumnihil : tes? Si ab illo Deo, atquin punire non novit. Ita,
sit. Creatorem autom et Marcion Deum non nr-gat tota ista propositio Apostoli nulla ralione consktit,
ergo non potest videri Apostolus Creatorem quoque si non ad disciplinam Creatoris est. Denique et in
inter eos posuissc, qui dii dicarflur, et tamen non clausula praefationi respondet. H<vc autem quemad-
sint ;
quando etsi fuissent, nobis tamen unus esset modum evenerunt illis,scripta sunt ad nos commo-
Deus Pater cx quo omnia 88 Ex quo omnia nobis, . nendos, in quos fines cevorum decucurrerunt.
nisi cujus omnia ? Quaenam ista? Habes in praete- Creatorem et praescium jam ct admonitorem alie-
ritis ;
Omnia vestra sunt, sive Paulus, sive Apollo, norum Christianorum I Praetereo, si quando paria
sive Cephas,sive mundus, sivevita, sive mors, sive eorum quae relractata sunt, quaedam et breviter ex-
prcesentia, sive futura. Adeo omnium Deum Crea- pungo. Magnum argumentum Dei alterius,permissio
torem facit, a quo et mundus, et vita, et mors omnium obsoniorum, adversus Legem ;
quasi non
quae alterius Dei esse non possunt. Ab eo igitur et ipsicorifiieamur Legis onera dimissa, sed ab eo
inler omnia el Christus. Ex labore suo unumquem qui imposuit, qui novationem repromisit ; ita et
que docens vivere (21) oportere, saiisexempla prae- o cibos qui abstulit reddidit, quod el a primordio
miserat militum, pastorum, rusiicorum; sed drvina prsestitit. Cseterum, si quis alius deus fuisaet de-
illi aucloritas deerat. Legem igitur opponit Crea- slructor Dei nostri, nihil magis suos prohibuisset,
toris ingralis
89 quam destruebat
,
sui enim Dei : quam de copiis adversarii vivere (l Cor. xi. xiv).
nullam talem habebat. Bovi, inquit, terenti os non CAPUT VIII.
obligabis; et adjicit Numquid de bobus pertinet

: Caput viri Christus est. Quis Christus,
qui non
ad Dominum ? etiam et 90 bobus propter homines est viri auctor?Caput enim ad auctoritatem posuit,
benignum ? Propter nos enin scriptum est, inquit. auctoritas autem non alterius erit, quam auctoris.
Ergo et legem allegoricam secundum nos probavit, Cujus denique viri caput est? Certe dequo subjicit
et de Evangelio viventibus patrocinantem; ac pro- Vir enin non debet caput velare, cum sit Dei imago .
pter hoc, non alterius esse evangelizatores, quam Igilur si Creatoris est Cbrislum imago (ille enin
cujus lex, quaa prospexit illis, cunr dicit. Propter nos Sermouem suum intuens hominem futurum Facia- :
enim 91 scriptum mus, inquit, hominem ad imaginem et similitudinem

est. Sed noluit uti legis potestate,
qui maluit gratis laborare. Hoc ad gloriam suam nostram) quomodo possum alterum habere caput, non
relulit, quam negavit quemquam evacuaturum non P eum cujus imago sum ? Cum enim imago sumCreato- ,
ad Legis destruciionem, qua alium probavit usu- ris, non est in me locus capitis alterius. Sed et
rum. Ecce aulem et in petram offendit caecus Mar- quare mulierpotestatemsupercaputhabere debebit?
cion, de qua bibebant in solitudine patres nostri. Si Si quia ex viro, etpropter virum facta est secundum
enim pclra illa Christus fuit, utique Creatoris, institutionem Creatoris, sic quoque ejus disciplinam
cujus et populus. Cui rei figuram extranei sa- Apostolus curavit, de cujus instilutione causas disci-
cramenti interpretatur (22) ? An ut hoc ipsum plinae inlerpretatur. Adjicit etiam, Propter angelos.
doceret, figurata fuisse vetera in Christum ex illis Quos? id est cujus? Si Creatoris apostatas, merito, ut
recensendum ? 4LHH Nam et reliquum exitum po- illa facies quae eos scandalizavit, notam quamdam re-
puli decursurus, praemitlit : Hcec autem exemplano- ferat de habilu humilitatis, et obscuratione decoris,
bis sunt facta. Dic mihi, a Creatore alterius quidem Si 489 vero propter angelos Dei allerius, quid ve-
ignotiDei hominibus exempla sunt facta? an alius retur, si nec ipsi Marcionitae feminas appetunt?
Deus ab alio mutuatur exempla, et quidem aemulo ? Saepe jam ostendimus hozreses apud Apostolum
De illo me terret sibi, a quo fidem meam transfert? inter mala ut malum poni, et eos probabiles intel-
Meliorem me illi adversarius faciet ? Jam si deli- ligendos, qui hozreses ut malum fugiant. Proinde
quero eadem quae et populus, eadernne passurus panis et calicis sacramenio jam (Luc. xxi) in
sum, annon ? Atquin si non eadem, vane mihi ti- Evangelio probavimus corporis et sanguinis Do-
menda proponit, quae non sum passurus. Passurus minici veritatem (25), adversus phantasma Mar-
autem a quo ero ? Si a Creatore, qualia infligere cionis. Sed et omnem judicii mentionem Crealori
Varias lectiones.
86 Quiaal. 81Sed quia sint add. Seml. Sed quia sit Fran. 88 Ex quo omnia Seml. legitur Venet.^ In-
• • » _-»_"_ r\ r\ niT.» •
_ * *-»__
De Pam. 91 Enim omitt. Fran.
. _. _
Jun. 90
__. _. ____
graliis
Commentarius.
(21) Ex labore suo unumquemque docens vivere. solet extraneus construere cum genitivo, ut supra
Hic vanis exemplis probat, unumquemque victum adv. Marc. lib. n Quis mali extraneus, nisi qui
:
debere sibi comparare ex Jabore suo. Sic B. Apo- et inimicus? Rhen.

stolus dicebal olim manus sibi ministrasse quae (23) Probavimus corporis et sanguinis Dominici
opus ei erant. Qui Evangelio serviunt, ex eodem veritatem. Lib. scilicet superiore ; id autem factum
Vivere debent. Le Pr. contra perversam Marcionis opinionem, qui car-
(22) Figuram extranei sacramenii. Poterit exponi, nem Christi phantasticam dicebat. Le Pr.
figuram ejus qui sit extraneus a sacramento. Nam
521 LIB. V ADV. MARCIO.NEM. 522
competere, ut Deo judici, toto penc opere tractatum a pertinere. Compara deniquc spccies Apostoli et
est. Nunc de spiritalibus dico, liaric quoque in Chri- aiae <\i) I : Alii, inquit, datur per Spiritum sermo
stum a Creatore promissa, sub illa preescriptione sapienti/e ; statim el Isaias spiritum sapiontia: po-
in Mssima, o[)inor, qua non alterius credonda sit cx- suit. Alii sermo scicnti/e ; hie eril scrmo iotclli-
liibitio, quam cujus probala fuerit ropromissio. Pro- gcnlia: ct consilii. Alii fides in codem spiritu ; liic
nuniiavit Isaias (xi, I): Prodibit virga de radice erit spiritus religionis et timoris Dei. Alii donum
Jesse 92 , et flos de radice asccndet, requiescet su- curationum, alii virtutum ; hic erit valenlia; spi-
per eum spiritus Domini. Dehinc species ejus enu- ritus. Alii prophetia, alii distinctio spirituum, alii
merat : Spiritus sapientue et intclligenti/e, spiri- gcncra linguarum, alii interpretatio linguarum
tus consilii et valcntioz, et spiritus agnitionis et hic erit agnilionis spiritus. Vides Apostolum et in
religionis ; spiritus eum replebit timoris Dei. Chri- distribuiione facienda unius spiritus, et in spi-
oriturum ex 95
slum enim in floris figura oslendit ritualitale interpretanda, Proplieta: conspiran-
virga profecta de radice Jesse, id est Virgine gene- tem.Possum dicere, ipsum qui corporis rwstri per
ris David filii Jesse, in quo Christo consistcre habe- multa et diversa membra unitatem charismatum
rel tota substantia Spiritus ; non quasi postea ob- variorum compagini adazquavit, eumdem et corporis
venlura illi, qui semper spiritus Dei fuerit, ante " humani, et Spiritus sancti dominum ostendi, qui me
rilum 9G charismatum nolueril esse
carnem quoque ; ne ex hoc argumentcris prophetiam in corporespiri-
ad cum Christum pertinere, qui ut homo lantum tus, quse nec in corpore humano collocavit, qui de
ex solo ccnsu David, postea consecuturus sit Dei dilectione quoque omnibus charismatibus pra>po-
sui spiritum. Sed quoniam exinde quo floruisset in nenda, Apostoium inslruxerit principali praecepto,
carne sumpta cx stirpe David, rcquiescerc in illo quod probavil et Chrislus Diliges Dominum de tolis
:
omnis haberet operatio gratiae spiritalis, et con- prftcordiis, et totis viribus, ct tota anima tua, ei
cessare ct finem faccre quantum ad Judaeos ; sicut proximum tibi 91

tanquam teipsum 98 Quod, etsi .
et res ipsa testatur, nihil exindc spirante penes in lege scriplnm esset, commcmorat in aliis linguis,
illos spiritu Creatoris, ablaio a Jud/ea sapiente etin aliis labiis locuturum Creatorem,cum haccom-
et prudenle architccto, et consiliario, et pro- memoratione charisma linguarum confirmat,nechic

phela hoc Lex Prophctoz polest videri alicnum charisma Creatoris prredicatione
(Isa. iii, 2); ut sit, et
usque ad Joannem (Luc. xvi, 16). Accipe nunc confirmasse. /Eque prsescribens silentium mulieri-
quomodo el a Christo in coelum recepto charisma- bus in Ecclesia, ne quid discendi'JJ duutaxat gralia
ta obventura pronuntiarit. Ascendit in sublimila- Q ! loquantur, caHerum prophetandi jus et illas ha-
tem, id est, in ccelum ; captivam duxit captivita- bcre jam ostcndit, cum mulieri eliam prophelanti
tem, id cst, morlcm, humanam servitutem Da-
vel :
velamen imponit, ex lege aceipit subjicienda- ft mi-
ta dedit 93
filiis hominum, id est donativa, quae nse auctoritatcm, quam ut semel dixerim, nossc
charismala diciinus. Elegantcr filiis hominum ait, non debuit, nisi in destructioncm. Sed ul jam a
non passim hominibus; nos ostendens iilios hominum spirilalibus recedamus, res ipsas probare dcbcbunt,
id est, vcre honiinum, apostolorum. In Ev/tngclio quis nostrum temerc deo suo vindicet; et an 2
enim, inquit, ego vos generavi. Et (Galat. iv, 19), nostrse parli possit opponi, ha?c, ctsi Crealor re-
Filii mei, quos parturio rursus. Jam nunc et illa promisil in suum Chrislum nondum rcvelatum, ut
promissio Spiritus absolutc faclc per Joalem (u) : In Judiris laotum dcstinalum, suas habilura in suo
novissimis diebus effundam de meo spirilu in
9* lcmpore, in suo Christo, et in suo populo ope-
omnem earnem, et prophctabunt filii filieeque rationes, Exhibeat ilaque Marcion Dei sui dona
eorum ; et super servos et ancilla» meas de meo aliquos prophctas, qui tamen non de humano
tpiritu cffundam. Et utique si in 1«H> novissimos sensu, scd de Dei spirilu sinl locuti, qui ct futura
dies graliam Spiritus Crcator repromisit, Christus 111 1 pranuntiarint, et cordis occulla traduxcrint.
autem spiritalium dispensator, in novissimis diebus B lat aliquem psalmum,aliquam visionem, aliquam
apparuit, dicenle Aposhdo ^Galat. iv, 4) : At ubi n orationcm, dunlaxat spirilalem. /';/ ecstasi, id est
tempus cxplctum est,misii Deus Filium suum\ et ~ amentia. si qua Unguce interpretatie accessit. Pro-
rursus (/ Cor. vn, 29): Quia tcmpus jam i>i collec- bel mthi, eliam 3 mulierem apud se prophelasse,
4
to est; apparet et de tcmporum ullimorum pnvdica- ex illis suis sanclioribus feminis magnidicam (26).
lione, hanc gratiam Spiritus ad Christum pnrdicatoris Si haM omnia facilius a me proferunlur, et ulique
Varise lectioiies.
92 De virga add. Pam. 93 Dedit dala Pam. v Temporibus Scml. « '
> Specialitate Vcnct. <x Herita Rhen.

>
1
Tuum Fran. uo Ipsum omitt. Obcr. " Docendi Rhcn. dicendiP«»i. • Gloiia Seml. - Quia Par, Fran. a
lUicn. 3 Eiiam mihi Pam. * Magni ducam Ycnct.
Coiumcntariiis.
(24) Exhibeai itaque Narchn Dei sui dona. Va- - >)
Ex
suis sanctioribus feminis Maximil-
illis
lieinia sua de Deo suo proferat, modo Dci spiritu lam torsan Montani asscelam QOtal qu.uujuam ;
agitati fueriut illi prophetaj, iis sane obtemperabo. non temere dixerim hic perstringere multas, m
Le Pr. Simonis Magi Helenam, Apellis Plnluuienem, C;:-
Patrol. II. 17
conspirantia regulis ct dispositionibus et disciplinis de terra est, ibit in terram. IIoc abit, quod in ter-
Croatoris, sine dubio Dei mei crit et Christus, et ram ibit 9 ;hoc resurgit, quod cadit. Quia per ho-
Spiritus, cl Apostolus. Habet professionem meam, minem mors, et per hominem resurreclio. Hic
qui voluerit eam exigere mihi et Christi corpus ostenditur in nomine homi-
nis, qui constat ex corpore, ut saepe jam docuimus.
CAPUT IX.
Quod si sic in Christo vivificamur omnes, sicut
Inlcrim Marcionites nihil hujusmodi 5 (I Cor. motificamur in Adam Quando
:
10 in Adam corpore
xv) exhibebit, qui timet jam G
,
pronuntiare, cujus
">
morlificamur, sic necesse est et in Christo corpore
magis Chri.tus nondum sit revelatus. Sicut meus vivificemur. Caeterum, similitudo non conslat,
exspectandus est, qui a primordio praedicatus est, si non in eadem subslanlia morlificationis in
illius idirco non est, quia non a primordio sit. Adam, vivificatio concurrat in Christo. Sed inler-
Melius non credimus in Christum futurum, quam posuit adhuc aliquid de Christo, et propter prae-
haerelicus in nullum. Nortuorum resurrectionem scntem disceptalionem non omittendum. Tanto
quomodo quidam tunc ncgarint (26), prius dispi- magis enim prohabitur carnis resurreclio, quanto
ciendum est. Utique eodem modo quo et nunc Christum ejus Dei ostendero, apud quem creditur
Siquidem semper resurrectio carnis negatur. Cae- B Cum dicit Oportet enim regna
carnis resurrectio. :
terum, animam et sapientium plures divinam re eum, donec ponat inimicos ejus subpedes ejus
vindicantes, salvam repromitiunt ; et vulgus ipsum jam quidem et ex hoc ultorem Deum edicit, atque
ea praesumptione defunctos colit, qua animas exinde ipsum qui hoc Christo repromiseiit (Psal.
eorum manere confidit. Caeterum, corpora aul cix) : meam, donec ponam ini~
Sede ad dexteram
ignibus stalim, aut feris', aut eliam diligentissime micos tuos scabellum pedum tuorum; Virgam vir-
condita, tcmporibus tamen aboleri manifestum tutis tuas emittet Dominus ex Sion, et dominabi-
est. Si ergo carnis resurrectionem negantes Apo- tur n in medio inimicorum tuorum ; tecum, et
stolus retundit, utique adversus illos quod tuetur, caetera 12 . Sed necesse est, ad meam sententiam
illi negabant, carnis scilicet resurrectionem. Habes perlinere defendam eas Scripturas, quas el Judaei
compendio responsum. Csetera jam ex abundanti. nobis avocare conantur (27). Dicunt denique hunc
Nam et ipsum quod mortuorum resurrectio dici- Psalmum (Psal. tix) in Ezechiam cecinisse, quia is
tur, exigit defendi proprietates vocabulorum. sederit ad dexteram templi, et hostes ejus averterit
Mortuum 8
itaque vocabulo non est, nisi quod Deus el absumpserit (IV Reg. xix) ; propterea igitur,
amisit animam, de cujus facultate vivebat. Corpus p et ante luciferum ex utero generavi te, in Ezechiam
_ i •...i
. . • *^ _. •__ 1_T.
. 1_: .!•._. /r.e\\ •_._n> . •
_ _
est quod amittit animam, et amittendo fit mor- convenire, et in 13 Ezechiae nativitatem (28). Nos
luum ita mortui vocabulum
: corpori compelit. edimus Evangelia (29), de quorum fide aliquid
Porro, si resurectio mortui est, mortuum autem utique jam in tauto opere istos confirmasse debe-
non aliud est quam corpus, corporis erit resurre- mus (30), nocturna nativitale declaranlia Dominum,
ctio. Sic et resurrectionis vocabulum non aliam ut hoc sit ante luciferum, et ex slella Magis intel-
rem vindicat, quam quae cecidit. Surgere enim lecta, et ex testimonio 10.J angeli, qui nocle pasto-
potest dici et quod -lOt» omnino non cccidit, quod ribus annunliavit natum essecum maximeChrislum;
sempcr retro jacuit resurgere autem non est nisi ; et ex loco partus : in diversorium enim ad noctem
ejus quod cecidit. Iterum enim surgendo, quia convenitur. Foitasse an et mystice factum sit ut
cecidit, resurgere dicitur. Re enim syllaba ite- nocte Christus nasceretur, lux veritatis futurus igno-
rationi sempcr adhibetur. Cadere ergo dicimus rantiee tcnebris. Sed nec generavi te edixisset Deus,
corpus in terram per mortem, sicut et res ipsa tes- nisi filio puero 14 . Nametsi de toto populo ait (Isa.
tatur, ex Dei lege; corpori enim dictum est (Gen. i) : Filios generavi ; sed non adjecit Ex utero. :
iii, 19) : Terra es, et in terram ibis. lta quod Cur autem adjecit Ex utero, tam vane, quasi ali-
Varice lectiones.
6
5 Ejusmodi Venet. Etiam Lat. Cujusnam Lat. 8 MortuorumjPar.; itaque vocabulo om..i. Seml. 9 Cadit
i
q. i. t. abit Ciaccon. 10 Quomodo Lat. n Dominaberis Fran. et dominare al. 12 Et cfetera omitt. Seml. 13
14 Vero Ciacc. prob. Jun.
Ante cod. Pithai.
Commentarius.
pocratis Marcellinam, et Marcionis ipsius feminam n tat adversus Ebioneos, hser. 30, B. Epiphanius, pro
illam, quam Romam miserat ut sibi domum praepa bans ex Scripturis Ezechiam, cum praedicerel Isaias
ret, Le Pr. cap. vu Eccevirgo concipiet, natum fuissc an. 11-
:
(26) Morluorum resurrectionem quomodo quidam B. Justino suffecit dicere quod Ezechias ex virgine
tunc negarint. Sadduc_eos intelligit, de quibus su- non fuerit natus. Pam.
perius egimus satis fuse. Id. (29) Nos edimus Evangelia, etc. Hic protestatui
(27) Judcei nobis avocare conantur. Rabbini sci quod Marcion tum Evangeii Lucse tria priora capi-
licet, ut suam pervicaciam tucantur, c manibus nos- ta, tum totum Matthaei Evangelium rejiciebat, affern
tris locum illum extrahere conantur, dominabitur in volens ex c. n Luc_e et c. iv Mathaei teslimonia, qu*
medio inimicorum tuorum, explicantes de Ezechia. ipsa ctiam paulo prius allegat B. Juslinus, Id.
Id. (30) In tanto opere istos confirmasse debemus
(28) Etin Ezechice mtivitatem. Recte istud refu- Istos, nimirum Judaeos. Rig.
52: LIB. V ADV. MARCIONEM. »26
quis hominum cx utero nalus dubitaretur, nisi quia * omnes reges ;

quem omnes, nisi Christum ? Et ser-
curiosius voluit intclligig in Christum : Ex utero vicnt ci omnes, nationes ; cui omncs nisi Christo'
generavi lc, id cst, cx solo utcro, sine viri semine, Sit nomen ejus in cevum; cujus nomen in icternum,
carni dcpulans ex ulcro spiritus (31) ? Quod et in I5 nisi Chrisli ? Ante solem manebit nomen ejus, ante
ipso hic accedit : Tu es sacerdos in ozvum. Ncc solem enim Sermo Dci, id csl Chrislus. Et benedi-
saccrdos autcm Ezechias, nec in aevum, etsi fuis- centur in illo Salomone nulla
univcrsas gentes ; in
sct. Secundumordinem, inquit, Melckisedech. Qoid natio benedicitur, in Christo vero omnis. Quid nunc
Ezechias, ad Melchisedech Allissimi saccrdotem, si et Deum cum 18 Psalmus iste demonslrat ? Et
et quidcm non circumcisum, qui Abraham circum- beatum eum dicent, quoniam benedictus Dominus
cisum jam accepta decimarum oblatione bencdixit ? Deus Israelis,qui facit mirabiliasolus. Benictumno-
At in Christum convenict ordo Melcliiscdech, quo- men glorice ejus, et rcplebitur universa terra gloria
niam quidem Chrislus proprius et legitimus Dei ejus. Conlra, Salomon, audeo dicere, etiam quam
antistes, praeputiati sacerdolii pontifex, tum in na- habuit in Deo gloriam amisit, per mulierem in ido-
tionibus constitutus, a quibus magis suspici habe- lolatriam usque pertractus. Itaque cum in medio
bat, 1G cogniluram se quandoque circumcisionem, psalmo illud quoque positum sit : Inimici ejus pul-
et Abraha? gentem, cum ultimo venerit, acccpta- B verem lingent, subjecii utique pedibus ipsius, ad
tione et benedictione dignabitur. Est et alius Psal- illud pertinebit, propter quod hunc psalmum et
mus (lxxi) ita incipiens : Deus, judicium tuum regi intuli, et ad meam sententiam defendi, ut confir-
da, id est, Christoregnaturo : etjustitiamtuam fi.Uo mavcrim et rcgni gloriam, et inimicorum subje-
rcgis, id est, populo Christi. Filii cnim ejus sunt, clionem, secundum dispositionem Creatoris, con-
qui in ipso renascuntur. Sed n et hic Psalmus secuturus 19 non alium credendum, quam Crea-
,
Salomoni canere dicetur ;

quae tamen soli compe- toris.
tunt Christo, docere non potuerunt etiam caetera

CAPUT X.'
non ad Salomonem, sed ad Christum pertinere ? De-
scendit, inquit, tanquam imber super Revcrtamur nunc ad resurrectionem, cui et alias
vellus et velut
stilhe dccensum
destillantes in terram. Placidum quidcm proprio volumine (32) satisfecimus omnibus
ejus et insensibilem describens 49-1 de ccelo in hecrelicis resistentcs scd nec hic dcsumus propter ;
carnem. Salomon autem etsi dcsscendit alicunde, eosquiillud opusculum ignorant Quid, ait, facient ;
non lamen sicut imber, quia non de ccclo. Sed qui pro mortuis baptizantur (33), si mortui non re-
simpliciora quaeiue proponam. Dominabitur, inquit, C surgunt (I Cor. xv)? Viderit institutio ista. Kalendie
amariad marc,cta/lumineusqueadterminos terraj. si forte Febroarise respondebunt ilii, pro morluis
Hoc soli dalum est Christo. Gseterum, Salomon 20
11)5 pclere (34). Noli ergo Apostolum novum
uni et modicae Judffiffl iniperavit. Adorabunt illum statim auctorem aut confirmalorem ejus denolare,
Varirc lectiones.
15 Quod ex ipso. Huc Oberth. 1G Et add. Seml. » Sic inser. Lat. Seml. Oberth. 18 Meum Rhen. cum
19 Consecuturum Pam. 20
Venet. Petcrent Wouw.
Commcntarius.
(31) Caruis dcputans ex utero spiritus. Spiritus a quibusdam inslitutum,ut pro mortuis baptizarcn-
aanctus in eopsalmo verba ha-c Ex utero, carni si : tur. Dcindcait: Yidcrit institutic ista an ratione
gnificandffl deputavit. Hig. alitjua nitatur. Et statim comparat illi morem
(32) Proprio volumine. Est liber rft? Hesurrectione elhnicum Kalcnda\ inquit, fcbruaria? respondent
:
carnis. Seml. ct comparari possunt illi, pro morluis petere, tu>

1,33) Quipro mortuis bapti%antur. Scio quosdam EJXeaOat bnig to>v vsxpwv, illi scilicct ntui sive in-
non de baptismo vivcntis pro morluo cxplicarc, sed slitutioni, nempe seu pelere pro mor-
baplizari,
de absolutione corporis proptcr sordcs quas con- tuis. Nam et februa celsbrantur pro chans cogna-
traxcril cx.contactu mortui. Le Pr. torum mortuis, alque hinc nomen inditum mensi
(34) Viderit institulio
instituiio ista. Ealendat si forte Fc- n februario, ot Kalcndis
dis fcbruariis. Ovidius,
bruaritr trspondcbunf illi.promortuis pctcrent.llvc
Wnptura o>t exemplaris Ursini. Nunc vero talcm Vota dco Diti Februa mensis habot.
Tertulliani fuisse non Nam interroganti existimo. Item.
Apostolo Quid facient qui pro morluis baptizantur,
:
si mortui non
resuraunt? absurde responsum luis- Post superum cultus vicino Februa monse
set,Jfotend« februanoe pro mortuispetcrcnt. Ktenim Dat ISuma cognatis Manibus inferias.
nihil propterea juvaretur institutio illa, quam bbvo Hancce autem scripturam, rcspondcbunt illi pro
Aposiolonini fuisse apud quosdam Scptimius cre-
mortuis pctcrc, Bervavil oodez Divionensis, si-rva-
«idit, baptizari pro morluis.
Ncmpe hoc interroga- vcrc etcodiccs, quibus usus cst Rhcnanus. Rio.
tione Apostoli ponitur,
Itaquc dicenti, mortuos non
mortuos non rcsurgere. —
Pro mortuis pctcrc. Idom mihi vi iclur pro
resurgere, quis adeo morfuis pctcrc, ac fcbrua posccrc, de quibus lib. i
stolide repondisset, Kalendas
februariaa pro mor- Fast, Ovid. :
luls netituras? Pro mortuis
videlicet non resur-
gentibus tam absurda ct inutilia fuissent Ipse ego flaminiam pascentam fabroa vi.Ii.
februa,
quana Baptismus: Vidcamus ergo Februa posconti |»ine.i ?irga »tita eat
qusenam fucrit
mena SepUmii, Profert Apostoli verba Quid fa- : Hoc est sacra Febrna sivc ezpiitionem postolare pro
Cient ,]iti pro mortuis baptix.antur,
si mortui nou morluis. sive propter c;vdcm, sive propter delectum
resurgunt? Quibus verbis signiticari putat fuisse exscquiarum. Le Pr.
tunc
527 TERTULLJAiNI OPERUM PARS II. - SERIES 1, POLEMIGA. 528
ut tanto magis sisteret carnis resurrectionem, dicit : Non primum quod spintale. Ad hoc enim et
— " ..„«,» rv^ AfliiU- hlrlniliiAiitim (» /1 a .! n l n /'..,,/_. n ma
* _i *<•__
mortuis /_ __ ?_•&_*_•. «. _...._-
Factus primus homo i<u _ I.
'.
! 1 1
vane pro baplizarentur, fide _. • __ ,.-. _. T . _» __
'
quanto illi qui de ipso Christo ; I
praestruit
, . . i
resurrectionis hoc facerent. Habemus illum alicubi Adamin animam vivam ; novissimus Adam in spi~
21
(Ephes. iv, 5) unius baptismi definilorem . Igitur ritum vivificantem ; licet stultissimus haereticus (35)
el pro mortuis tingui, pro corporibus est tingui noluerit ita esse. Dominum enim posuit novissi-
mortuum cnim corpus ostendimus. Quid facient mum, pro novissimo Adam verilus scilicet ne si ;
qui pro corporibus baptizantur, si corpora non reet Dominum novissimum haberetAdam, et ejusdem
surgunt? Atque adeo recte hunc gradum figimus, Christum dcfendcremus in Adam novissimo, cujus
ut et Apostolus secundam disceptationem seque de et primum. Sed falsum relucel. Cur enim primus
corpore induxerit. Sed dicent quidam : Quomodo Adam, nisi quia et novissimus Adam? Non habent
mortui resurgent ? quo autem corpore venient ? De- ordinem inter se nisi paria quseque, et ejusdem vel
fensa etenim resurrectione quae ncgabatur, conse- nominis, vel substantiae, vel auctoris. Nam etsi po-
quens erat de qualilate corporis retractare, quae test in diversis quoque esse aliud primum, aliud
non videbatur. Sed de isla cum aliis congredi con- novissimum ; sed unius auctoris. Caeterum, si et
venit. Marcion enim in totum carnis resurreclio- auctor alius, et ipse quidem potest novissimus dici.
nem non admittens, et soli animae salulem repro- B Quod tamen intulerit, primum est ; novissimum
mittens, non qualilatis, sed substantiae facit quse- autem, si primo par sit. Par autem primo non est,
stionem. Porro et ex his manifestissime obducitur, qui non ejusdem auctoris est. Eodem modo et in
quee Apostolus ad qualitatem corporis tractat pro- homine hominis revincetur. Primus, inquit, homo
pter illos qui dicunt, Quomodo resurgent mortui ? de humo terrenus; secundus dominus de ccelo. Quare
quo autem corpore venient ? (jam enim praedicavit secundus, si non homo, quod et primus? aut num-
22 de corporis qualitate
resurrecturum esse corpus) quid et primus dominus, si et secundus? Sed suf-
tractari. Denique si proponit exempla grani tritici, siEvangelio Filium hominis adhibet Chrislum
ficit,
vel alicujus ejusmodi, vel quibus det corpus Deus et hominem, et in nomine Adam, eum negare non
prout volet ; si unicuique seminum proprium ait poterit. Sequenlia quoque eum comprimunt. Cum
esse corpus ; et 2Z aliam quidem carnem hominum, enim dicit Apostolus : Qualis qui de terra, homo
aliamvero pecudumet volucrum; et corpora cosles scilicet, tales et homines utique ; ergo el terreni,
tia atque terrena;et aliam gloriam solis, et lunos qualis qui de homo, tales et qui de coelo, ccelo,
aliam et stellarum aliam nonne carnalem etcorpo-
,
homines. Non enim poterat hominibus terrenis non
ralem portendit resurrectionem, quam per carnalia et « homines ccelestes opposuisse, ut statum ac spem
n --A_~A M Al-*__ Aa.A w. A W\ aIiA v\ »_ 1"_ .._ __.__ ___ n Al Al trt
«.
corporalia exempla »-. I
commendat?
f\ f\
nonne etiam
»-. . ,
ab
v »-» , J , I - J /~\ *-\ rt ,11 f. I . .
studiosus
1 "
distingueret
. '
in
_. _- __
appellationis
rt 1 1 ,- t . .-, -. . ."-
socielate.
/'. it
eo Deo eam spondet, a quo sunt et exempla ? Sic Statuenim ac spe dicit terrenos atque ccelestes
et resurrectio, inquit. Quomodo ? sicut et granum homines tamen ex pari, qui secundum exitum aut
;
corpus seritur, corpus resurgit. Seminatio deni- in Adam aut in Christo depulantur. Et ideo jam
que vocavit dissolutionem corporis in terram, quia ad exhortationem spei coelestis : Sicut portavimus,
seritur in corruptela resurgii in honestatem, et vir inquit, imaginemterreni, portemusetimaginemcoe-
tutem. Cujus illeordo in dissolulione, ejus et hic in lestis ; non ad substantiam ullam referens resurre-
rcsurrectione corporis, scilicel sicut et granum. ctionis, sed ad praesentis tempcris disciplinam.
Caeterum, si auferas corpus resurrectioni, quod Portemus enim, inquit, non porlabimus; praece-
dedisti dissolutioni, ubi consistet diversitas exitus? ptive, non promissive, voleris nos sicut ipse incessit,
Proinde etsi seritur animale resurgit spiritale. Et ita incedere, et a terreni, id est, veteris hominis
si habet aliquod proprium corpus anima vel spiritus, imagine abscedere, quae est carnalis operatio. De-
ut possit videri corpus animale animam significare, nique, quid subjungit ? Hoc enim dico, fratres, quia
et corpus spiritale spirilum ; non ideo animam di- caro etsanguis regnum Dei nonpossidebunt ; opera
cit in resurrectione spiritum futurum 24

, sed cor- D scilicet carnis et sanguinis, quibus et ad Galatas
pus, quod cum anima nascendo, et per animam (Galat. v, 19-21) scribens, abstulit Dei regnum, so-
vivendo, animale dici capit, futurum spirilale, dum litus et alias subslantiam pro operibus substantise
per spirilum surgit in aeternitatem. Denique, si non ponere ; ut cum dicit, Eos qui in carne sunt, Deo
anima, sed caro seminatur in corruptela dum dis- placere non posse ;
quando enim placere Deo po-
solvitur in lerram, jam non anima erit corpus ani- terimus, nisi dum in carne hac sumus ? Aliud tem-
male, sed caro, quae fuit corpus animale. Siquidem pus operationis nullum, opinor, est. Sed si in carne
de animali efficitur spirilale, sicut et 400 infra quamquam constituti, carnis opera fugiamus ; turn
Varise lectiones.
2i al. 22 Id inser. Pam. ideo Ciaccon. 23 Ut Seml. 24 Futuram Oberth.
Diffmiiorem
Commentarius.
depinguntur, dum talibus titulis decorantur
(35) Licet stultissimus hxreticus. Is est Marcion, ribus
qui hoc eacomio celebratur hic, ut apud S. Hicro- Le Pr.
nymum Vigilanlius, Jovinianus, aliique, veris colo-
r.')()
LIB. V ADV. MARCIONEM. 530
non crimus in carne (36), dum non in substantia * CAPUT XI.

carnis non sumus, sed in 497 culpa. Quod si in Si Deus commune vocabulum factum est vitio
nomine carnis opcra, non substantiam carnis ju- erroris humani, qualenus plures dei dicuntur at-
bcmur cxponerc; operibus crgo carnis, non sub- que crcduntur in saeculo, benedictus tamen Deus
25 dencgatur Dei Domini nostri Jesu Christi Pater non alius quam
staiitia; carnis, in nomine carnis
regnum. Nou enim id damnatur, in quo male fit, Cieator intelligoiur, qui et univcrsa bcnedixit, ha-
scd id quod fit. Venenum dare, scclus est; calix bcs Genesim 19H (cap. i); et ab universis bene-
tamen in quo datur, reus non est. Ita ct corpus dicitur, habes Daniulem (cap. iii). Proinde si pater
carnalium operum vas cst, anima cst autem quse potest dici sterilis Dei nullius magis nomine quam
in illo venenum alicujus mali facti temperat. Quale 2G Creatoris ; misericordiarum tamen pater idem erit,
autem, ut si anima auctrix operum carnis mere- qui misericors, ctmiserator, et misericordise plurimus
bilur Dci regnum, per expiationcm eorum qua) in cst dictus : habes apud Jonam (cap. iii, iv) cum ip-
corpore admisit (37), corpus ministrum solummodo, so miicricordiae exemplo, quam Ninivitis exoranli-
in damnatione permaneat? Venefico absoluto, calix bus praestitit, facilis ct Ezechiae (IV Reg. xx) fleti-
orit puniendus? Et tamen non ulique carni dcfcn- bus flecti, et Achab marito Jezabelis deprecanti
dimus Dei regnum, sed resurreclionem substantiac; D
B sanguinem ignoscere Nabulhse (/// Reg. xvi), et Da-
sute, quasi januam regni por quam adilur. Csete- vid agnosce-nti delictum statim indulgere ( // Reg.
rum, aliud rcsurrectio, aliud regnuin. Primo enim xii); malens scilicet pcenitentiam peccatoris, quam
rcsurrcctio, deliinc rcgnum. Resurgerc itaque dici- mortem, utique ex misericordise affeclu (Osee, vi).
mus carncm, scd mutatam consequi rcgnum. l\c- Si quid tale Marcionis Deus edidit vel cdixit, agno-
surgent enim mortui incorrupti ; illi scilicei, qui scam patrem misericordiarum. Si vero ex eo tem-
fuerant corrupli, dilapsis corporibus in interitum. pcro hunc titulum ei adscribil, quo revelatus, quasi
Et nos mutabimur in atomo, in oculi momentaneo cxinde sit patcr miscricordiarum, quo libcrare in-
motu. Oportet enim corruptivum hoc tencns ulique ( stituit genus humanum; atquin el nos ex eo tem-
camcm suam dicebat Apostolus) induere incorru- pero ncgamus iilum, ex quo dicitur revelalus : non
ptelam,ct mortale hoc immortalitatem; ut scilicet potcst igitur aliquid ci adscribere, qucm tuuc
habilis substaniia cfticiatur regno Dei. Erimus enim ostendit, cum aliud 29 ci ascribit. Si enim prius
sicut angeli. Hsec cril dcmutatio carnis 21 resusci- Ac-
constarct eum esse, tunc et adscribi ci potest.
Aut si nulla crit, quomodo induct corrupte-
lat;c. cidens enim cst quod adscribilur accidcnlia au- :
lam et immorlalitatem? Aliud igitur facta pcr de- P tem antecedit ipsius rei ostensio cui accidunt; ma-
mutationem tunc consequelur Dei rcgnum- jam
, xime cum jam allerius est, quod adscribitur ei,
non caro nec sanguis, sed quod illi corpus Deus qui prius non sit ostensus, lanto magis ncgabilur
dederit. El idco rccte Apostolus : Caro et sanguis esse, quanto per quod affirmatur csse, cjus est,
regnum Dei non conscquentur ; demutationi illud qui jam oslensus est. Sic et Testamentum novum
adscribcns, qiuc acccdit resurreclioni. Si autem non alterius crit ,
quam qui illud repromisit ;
tunc fict verbum, quod scriptum cst apud Creatorcm ctsi non littcra, at ejus spiritus, boc erit novilas.
Ubi cst, mors, victoria iua, vel 28 contcntio tua? Dcnique, qui litteram tabulis lapideis inciderat,
Vbi est, mors, aculcus tuus? Verbum autem hoc idem et de spirilu edixcrai (Jocl. iii, 28) : Effundam
Creatoris cst, per Prophetam; ejus erit et res, id demco spiritu in omncm carnem. Et si littcra oc-
cstregnum, cujus el vcrbum fiet in rcgno Ncc alii cidit , spiritus vcro vivificat, ejus utrumque estqui
Deo gratias dicit, quod nobis victoriam, uliquc de ait (Dcnt. xxxu, 39) Ego occidam, ct vivificabo;
:
morte, rcfcrrc prrvstiteril, quam illi a quo verbum percuiiam, ct sanabo. Olim dupliccm vim Creatoris
insullalorium de morte ct triumphatorium acccpit vindicavimus 30 et judicis et boui; littera occidentis
,
(// Cor. i, iii ct iv ). per Legem (38), cl spiritu viviticantis per Evangc-
Varice lcctiones.
" Carnis hicomitt. Seml. ™ Est add. Obcrth. 27 Scd add. Scml. * Ubi al. » Aliquid Pam. 3°
Vindica-
mus Scml.
Commcntarius.
(36) Tum non erimus
in carne. Si quandiu vi- n oculis nostrislcgendum cxhibetur. Et quandiu ste-
t;mihanc cgimus, carnis opera scu pcccata cvite- ** tit, corporeum aliquid pnvstabat. Etenim violala
mus, non ulco in carnc fuissc diccmur. Neque mortcm infercbat; obscrvata, prsemium Feliciiatis
eolm substautia" carnis, Dci rcgnum dcnegaiur, alicujus corporca* sivc terrenas. Vorba aniem Chri-
scd pcccato. Id. sti Evangelio comprehensa spiritus sunt oi \it.i. Et-
(37) Per c.rpiationem corum qua corpore ad- m onim pconitentibus reis otferunt lUNrioordiam et
in itit. Non abs re de purgatione post niortcm sub- graliani delictorum, et viiain a>toniain; qoc COB-
euiula, accurata
potcrunt. Le Vi\.
quidem et dilieenti, haec iutclliiri leslia sunt, non terrena. llm. — Littcra occidentit.
Uenander :
Littera occidentis per Legem. Pauli ?erba

(38) ISdtxo; ûXayOst;, ouosv sartv tJ v6;j.:;.
siiiu || ad Cor. in,
6 Littoa occidit, Spiritus vi-
: '0 u.») 9'jXxÛ;\;, xi: voj.:;, xa\ 6iiu.ioc.
npcat. Litteram vocat Leges mosaicas, Spiritum De littcra Mosts. Chrysostomas v;u.o,- Oct H6r\ :
Kvangehum. Lex Mosaica per Evangelium abrogata, yovsa avaiptT xat t( Xt-jcij ôvsa; vj>.a fXaoev tv
,
jam mlnl est quam liitera, corporeum aliquid quod -a5oaT{p <juXXe;xvra 9 vo'u.oi, xat iXiOxa; Rig.
lium. Non possunt duos deos facere,quae etsi diver- « daeis infidelibus, in quibus operlum est aliquibus
sa, apud unum recenseri praevenerunt. Commemo Evangelium adhuc sub velamine Moysi. Illis enim
rat ct de velaminc Moysi, quo faciem tegebat incon- Deus (Isa. xxix, 13), labiis diligentibus eum, corde
templabilem filiis Israel. Si ideo ut claritatem autem longe absistentibus ab eo, minatus fuerat (Isa.
majorem defenderet Novi Testamcnti, quod manct vi, 10) : Aureaudietis, et non audietis; oculis vide-
in gloria, quam veteris, quod evacuari habebat; bitis, etnon videbitis ; et (Isa. vn, 9) : Nisi credi-
hoc et meae convenit fidei, praeponenti Evan- dcritis, nec intelligetis ; et (Isa. Auferam
xxix,14):
gelium legi. Et vide ne magis meae. Illic enim sapientiamsapientium, et prudcntiam prudentium
erit superponi quid, ubi fuerit et illud cui super- irritam faciam. Haec autem non utique deEvangelio
ponilur. At cum dicit : Sed obtusi sunt sensus mun- Dei ignoti abscondcndo minabatur. Ila, non 33 hu-
di; non ulique Creatoris, sed populi qui in mun- jus aevi Deus, sed infideliumZiOOhujus azviexcoe-
do est. De Israele 31 enim dicit 199 Ad hodier- : cat cor, quod Christum ejus non ultro recognove-
num usquevelamenid ipsum in corde eorum. Figu- rint de Scripturis, intelligendum. Et positum in
ram ostendit fuisse velamen faciei in Moyse, vela- ambiguitate distinctionis hactenus tractasse , ne
minis corJis in populo, quia nec nunc apud illos adversario prodesset, contenlus victoriae , nae ul-
perspiciatur Moyses corde, sicut nec facie tunc. B tr o 3 possum et in totum contenlioncm hanc ''
Quid est ergo adhuc velatum in Moyse quod perti- prseterisse simpliciori reponso. Prae manu erit
neat ad Paulum, si Christus Creatoris a Moyse prae- scilicet 35 hujus aevi dominum diabolum interprcta-
dicatus nondum venit? Quomodo jam operta el veri, qui dixerit, propheta referente (Isa. xiv, 14) :
lata adhuc denolantur corda Judaeorum, nondum Ero similis Altissimi, ponam in nubibus thronum
cxhibitis praedicationibus Moysi, id est de Christo, meum; sicut et tota hujus aevi superstitio illi man-
in quo eum intelligere deberenl? Quid ad Aposto- cipata est, qui excaecet infidelium corda, et in pri-
lum Christi alterius, si Dei sui sacramenla Judaei mis apostatae Marcionis. Denique, non vidit occur-
non intelligcbant, nisi quia velamen cordis illorum rentem sibi clausulam sensus Quoniam Deum, qui :
ad caecitatem , qua non perspexerant Christum, dixit ex tenebris lucem lucescere, reluxit in cor-
Moysi perlinebat? Denique, quod sequitur Cum : dibusnostris ad illuminationem agnitionis suas, in
vero converterit ad Deum, auferctur velamcn; hoc persona Christi. Quis 36 dixit : Fiat lux? Et dc
Judaeo proprie dicit , apud quem et est velamen illuminatione mundi, quis Christo ait (Isa. xlii, 6) :
Moysi : qui cum transierit in fidem Christi, intel- Posui ie in lumen nationum, sedentium scilicet in
ligitMoysen de Christo praedicasse, Caeterum, quo- p tenebris, el in umbra mortis ? Cui respondet Spi-
modo auferetur velamentum Creatoris in Christo tus in Psalmo (iv, 7), ex providentia futuri Si- :
Dei alterius, cujus sacramenta velasse non potuit gnificatum est, inquit, super nos lumen personas
Creator, ignoti videlicet ignota? Dicit ergo, nos tuce, Domine. Personaautem Dei, Christus Dominus.
jam aperta facie, ulique cordis, quod velatum est Undeet Apostoli supra Qui est imago, inquit, Dei. :
in Judaeis, contemplantes Christum, eademimagine Igitur si Christus persona Creatoris dicenlis, Fiat
transfigurari a gloria (qua scilicet et Moyses trans- lux ; et Christus, et Apostoli, et Evangelium, et
figurabatur a gloria Domini) in gloriam : ita cor- velamen et Moyses, et tota series secundum tcsti-
poralem Moysi inluminationem de congressu Domi- monium clausulae Creatoris est Dei hujus aevi, certe
ni, et corporale velamen de infirmitate populi pro- non ejus qui nunquam dixit Fiat lux. Praetei'eo :
ponens et spiritalem claritatem in Christo superin- hic et de alia Epistola, quam nos ad Ephesios
ducens, tanquam a Domino, inquit spirituum 32 praescriplam habemus, hseretici vero ad Laodice-
, to-
tum ordinem Moysi, figuram ignorali apud Judaeos, nos (40). Ait enim (Ephes. n, 12) mcminisse na-
agniti vero apud nos Chrisli fuisse teslatur. Scimus tiones, quod illo in tempore cum essent sine Christo,
quosdam sensus ambiguitatem pati posse, de sono alieni ab Israele, sine conversatione, et testamen-
pronuntialionis, aut de modo dislinclionis, cum du- D tis, etiam sine Deo 37 essent,
et spe promissionis,
plicitas earum intercedit. Hanc Marcion captavit, in mundo utique, etsi de Creatore. Ergo si natio-
sic legendo, In quibus Deus cevi hujus (39); ut nes sine Deo dixit esse, Deus autem illis diabolus
Creatorem ostcndens Deum hujus aevi; alium sug- est,non Creator, apparet dominum aevi hujus eum
gerat Deum allerius aevi. Nos contra, sic distin- inlelligendum,quem nationes pro Deo receperunt,
guendum dicimus : In quibus Deus; dehinc : cevi non Creatorem quem ignorant. Quale est autem ut
hujus exccecavit mentes infidelium; in quibus,i\i- non ejusdem habeatur thesaurus in fictili-
Variae lectiones.
31 Israel Oberth. 32 Spiritu al. 33 Elsi Venet. 34 Nec ultra Lat. 35 Scihcet omitt. Venet. 36 Sic add. Seml
37 Domino Oberth.
Commentarius.
(39) Deus oevi hujus. Cacodaemonem notat, quia stolaadversus Marcionitas etiam producit testimo-
diigenlium dsemonia, ut habelur in Psal. et apud nia cap. xvn infra, ubi explicatur etiam illud,
Apostolum Quorum Deus venter est. Le Pr.
: meminisse nationes, etc.,sed longe aliis verbis ma-
(50) Haeretici vero ad Laodicenos. De hac epi- gis Apostolo congruentibus. Pam.
533 LIB. V ADV. MARGIONEM. 53 i
bus vasis nostris, cujus etvasa sunt?Nam si gloria • Epistola strinxit (41), Et mortui resurgent incor
Dei est in fictilibus vasis tantum thcsauri haberi; rupti, qui jam obierunt ; et nos mutabimur, qui in
vasa autem ficlilia Creatoris sunt ergo et gloria carne fuerimus deprehensi a Deo. Et illi enim re-
;
Creatoris est , cujus vasa cminenliam virtulis Dei surgent incorrupti, recepto scilicet corpore, ct qui-
sapiunt, et virtus ipsa. Quia proplcrea in vasa dcm integro, ut et hoc sint incorrupti : et bi pro-
fictilia commissa sunt, ut eminentia ejus probare- pter temporis ullimum jam momentum, et propter
tur. CaHcrum, jam non erit alterius Dei gloria, merita vexationum Antichristi, compendium mortis ;
idcoque nec virtus, sed magis dedccus et infirmi- sed mulati consequentur **, superinduti magis quod
tas, cujus emincntiam fictilia et quidem aliena cede cnelo est, quam cxuti corpus. Ita si hi super
perunt. Quod 501 si ha.>e sunt fictilia vasa in qui- corpus induent cceleste illud, utique et mortui
bus tanta nospatidicit, in quibus etiam mortifica- recipicnt corpus, supcr quod et ipsi induant incor-
tionem circumferimus Domini 3a ; satisingraius Deus ruptelam dc ccclo : quia et de illis ait : yecesse est
et injustus, si non et hanc substantiam resuscilatu- corruptivum istudinducrc incorruptelam, et mor-
rus Cst 39
, in qua pro fide ejus tanta tolerantur, in tale 50"? istud immorlalitatem. Uli induunt, cum
qua ct mors Christi circumferlur, in quaclciniucntia rcceperint corpus ; isti superinduunt ,
quia non
virtutis consecratur. Sed cnim proponit : Ut et vita B amiscrint corpus. Et ideo non temere dixit : Nolen-
Christi manifestetur in corpore nostro, scilicet sicut tes exui corpore, sed superindui; id est, nolentes
et mors ejus circumfertur in corpore. De qua ergo mortem expcriri, sed vita prajveniri ; uti devoretur
Christi vila dicit ? Qua nunc vivimus in illo? mortale hoc a vita, dum eripictur morli per super-
Et quomodo sequcnlibus non ad visibilia, ncc indumentum dcmulationis. Idco quia 45 oslendit
10
ad temporalia, sed ad invisibilia ct ad eeteraa, id hoc melius essc, ne contristcmur morlis si forte
est, non ad pnrsentia, scd ad futura cxhortatur? praeventu, cl arrhaboncm nos spiritus dicit a Deo
Quod si de fulura viia dicit Christi, in corporc cam habere, quasi pignoratos in eamdem spem superin-
diccns appariluram , mauifesle carnis resurreclio- dumenti, clabesse aDomino, quandiu in carne su-
ncm praedicavit, exteriorem quidem bomincm nos- mus, ac proptcrea debere boni duccre abcsse potius
Inini corrumpi diccas, ct non quasi aHerno intc- a corpore, et csse cum Domino, ut et mortem Iiben-
ritu posl morlcm, verum laboribus ct incommodis, tcr cxcipiamus. Atqueadeo, omnes ait nos oporfere
dc quibus praemisil, adjiciens Et non deficicmus.
: manifcstari anle tribunal Christi,ut recipiat unus-
Nam et inlcriorcm homincm nostrum rcnovari dc quisque qua?. pcr corpus admisit, sive bonum , sivc
die in dicm diccns, hic utrumquc dcmonstrat, et Q malum. Si enim lunc retributio meritorum, quo-
corpons coiruptionem ex vexatione tentationum, modo jam aliqui cum Deo potuerunt deputari ? Et
et aniini rcnovalioncm ex conlcmplatione promis- tribunal autem nominando, et dispunctionem boni
sionum. ac mali operis, utriusque sentenlia' judicem osten-
dit, ct corporum omnium repra?senlationem confir-
CAPUT XII.
mavit. Non cnim quod corpore admisssum
poterit,
Tcrrcni domicilii nostri 40 (II Cor. v, VI, vn, xi, est, non corpore vindicari 46 Iniquus enim Deus, .
xn ct xiii) Nonsic ait habcrc nos domum wtcmam,

: si non per id punilur quis aut juvatur, per quod
non manu factam in ca;lis **, quia qua; manu facta operatusest. Si qua crgo conditio nova in Chris(o\i2),
sil Creatoris, intcrcat, iu lolum dissoluta post mor- cxtcra transierunl, ccccnova facta suntomnia, im-
tein. II;rc cnim ad mortis mclum, ct ad ipsius dis- pleta est Isai;e prophctia ixlui, 19). Si ctiam jubet
solutionis conlristationcm consolandam retractans nXmundemusnosab inquinamento camisct sangui-
ctiam pcr scquentia manilcstius, cum subjicit : ///- uis, non substantium " capcre regnum Dci, si et
gemere nos dc isto tabemaculo eorporis terreni, virginem sanctam iestinatEeclisiam assignarc Chn-
(HKhl de caelo est v2 sponsam spo nso non
super indui cupicntcs; siquidcm sto, utiquc ut ; polest imago
'
ct despoliati non invenietnur ,3

nudi ; id esi, reci- conjungi inimico veritatis reiipsius. Si et pseudoa-
piemus quo despoliati sumus, id est corpus. Et D |)osto!os dicit opcrarios dolosos, transfguratorcs
Mirsus : Etenim quisumus in isto tabcmaculo cor- sui, per bypocrisin scilicet, conversationis, non
poris,ingemimus quodgravemur, nolentes c.vui, scd p ;cdicationis adulteraUe rcos laxal ; adeo de disci-
superindui. Ilic cnim expressit, quod in prima plina, non de divinitate dissidcbatur. Si transfigu-
Variaa lcctiones.
38
Dei Scml. 39 Est omitt. Obcrih. 40 Forte terrenum domicilium nostrum c.rPam. " Ccelo Scml. ^- Su-
Iferth. 3 Inveniamur Fruu.
pcnnduere Oberth. Mortis mutati consequantur Lat. «
'' '•'.
W Judicari I enet. sed tmdioari Lai. " Substantiam caiteri omnesnullo sensu. Ideoquin/. idooque Cia
Coinmentarius.
(41) Quod inprimaEpistolastrinxit. Loquiturde tio morc Tertullianico
, accipitur pro creatura
, ,
[Epist. ad Corintli. Annotat autem llhenanus, ac- gneee xTfat;. Conscntit vero emn ean iaterprete
cipis/rinxti pro perstnnxit, hocestobitcr indicavit, vulgalo Laiino vertens, >'/ ijii.i, pro eo quod Isido-
vel leviter atugii. Pam. rus clarius cum Erasino nimis liberc, Sf quis.
(42) Si quaergoconditionovain Christo* Condi- ID.
ratur Satanas in angelum lucis, non potest hoc A Dei ira? utique Crealoris. Ergo et veritas ejus erit
dirigi Crealorem. Deus
in enim non angelus cujus et ira, qnac revelari habel in ultionem verita-
,
Creator in Deum lucis, non in angelum transfigu-

; tis. Etiam adjicicns Scimus autcm judicium Dei :
rarc se dictus csset, si non eum Satanarn signifi- secundum veritatem esse; et iram ipsam probavit,
caret, quem ct nos et Marcion angelum novimus. ex qua venit judicium pro veritate, et veritatem
De paradiso suus stylus est ad omncm quam patitur rursus ejusdem Dei confirmavit, cujus iram probavil
qu.Tstionem. Hic illud forlc mirabor, si proprium probando judicium. Aliud est, si veritatem Dei
potuit habere paradisum Dcus , nullius terrenae alterius in justitia delentam Creator iralus ulcisci-
dispositionis, nisi si etiam paradiso Creatoris pre- tur. Quantas autem foveas in ista vel maxime Epi-
cario usus est, sicut et mundo. Et tamen hominem stola (43) Marcion fecerit, auferendo quae voluit, de
tollere ad coelum Creatoris, exemplum est in Helia nostri Instrumenti integritate patebit. Mihi sufficit
(IV Reg. ii.) Magis vero mirabor Dominum opti- quae proinde eradenda non vidit, quasi negligentias
mum, percutiendi et saeviendi alienum, nec pro- Si enim judicabit Deus
et caecilates ejus accipere.
prium saltem, sed Creatoris angelum Satance cola- occultahominum,tameorumquiinlegedeliquerunt,

phizando Apostolo suo applicuisse et ter ab eo obse- ,
quam eorum qui sine lege, quia et hi lcgem igno-
cratum 503 non concessisse. Emendal igitur et B rant, etnatura faciunt quce sunt legis 50# ulique
deus Marcionis secundum Creatorem, elatos aemu- is Deus judicabit, cujus sunt et lcx, et ipsa natura 53
lantem, deponentem scilicet de solio dynaslas.

ut quse legis est instar ignorantibus legem. Judicabil
Aut numquid ipse est qui et in corpus Job dedit autem quomodo ? Secundum Evangelium, mqiut,per
Satanae potestatem, ut virtus in infirmitate com- Chnstum. Ergoet Evangelium et Christusillius sunt,
probaretur ? Quid et formam Legis adhuc tenel Ga- cujus et lex et natura, quae per Evangelium et Chri-
latarum castigator, in tnbus testibus prcefiniens sta- stum vindicabunlur, adeo illo judicio Dei quod et
turum omne verbum Quid et non parsurum se ? supra, secundum veritatem. Ergo qua defendenda
peccatoribus comminatur, lenissimi Dei praadicator? reveletur de ccelo ira, nonnisi a Deo irae ita ct ;
Imo et ipsam durius agendi inprcesentia potestatem hic sensus prislino cohaerens , in quo judicium
a Domino datam sibi adfirmat. Nega nunc, haere- Creatoris edicitur, non potest in alium Deum re-
lice, timeri Deum tuum, cujus Apostolus time- ferri, qui nec judicat, nec irascitur; sed in illum,
55
batur. cujus dum 54 haec sunl, judicium dico et iram ,
etiam illa ipsius sint necesse est, per quem haec

CAPUT XIII.
Evangelium Christus, idco
Q habent transigi, et el
Quando opusculum profligatur, breviter jam re- vehitur in transgressores Legis, docentes non fu-
traclanda suntquae rursus occurrunt; quaedam vero rari, et furantes, ut homo Dei legis, non ut Crea-
tramittenda quae saepius occurrerunt. Piget de Lege torem ipsum his modis tangens, qui et furari vc-
adhuc congrcdi, qui toties 48 probaverim conces- tans , frandcm mandaverit in /Egyptios auri et
sionem ejus nullum argumentum praeslare diversi argenti, quemadmodum et caetera in lllum retor-
i0 praedicatam repro- Deo
Dei, in Christo scilicet, el quent. Scilicet Apostolus verebatur convicium
missam in Chrislum apud Creatorem ,
quatenus et palam qno non verebatur divertisse ? Adeo
facere, a
ipse Apostolus 50 legem plurimum vidctur exclu- aulcm Judaeos incesserat, ut ingesserit propheticam
dcre (liom. i, n, m, v, vi, vn). Sed et judicem increpalionem. Propter vosnomen Deiblasphematur.
Dcum ab Apostolo circumferri saepe jam ostendi- Quam ergo perversum ut ipse blasphemaret eum,,
mus, et in judice ultorem, et creatorem in ultore. cujus blasphemandi caUsa malos exprobrat ! Prae-
Itaque et hic cum Non enim me pudet Evan-

dicit : ferl et cireumcisionem cordis prceputiationi : apud
gelii; virtus enim Dei est in salutem omni credenti, Deum 56 Legis, est facta circumcisio cordis, non
Judceo Grceco, quia justitia Dei in eo revelatur, _ carnis ;
spiritu, non liltera. Quod si haec esl cir-
ex fide in fidem ; sine dubio et Evangelium el cumcisio Jeremiaa [Jerem. iv, 4) :Et circumcidemini
Deo deputat non bono 57
salutem justo , , ut ita prceputia cordis, sicut et Moysis (Deut. x, 16) :
dixerim, secundum haeretici distinctionem, transfe- Circumcideminiduricordiamvestram; ejus eritspi-
renli ex fide Legis in fidem Evangclii; suae utique ritus circumcidens cor, cujus et littera melens car-
Legis, ct sui Evangelii. Quoniam et iram 51
dicit nem ejus ; et Judceus qui in occulto, cujus et Judasus
revelari de cozlo super impietatem et injustiam hoin aperto; quia nec Judaeum nominare vellet Apo-
52 .
minum,quiveritatemininjustitiadctinent Cujus slolus, non Judaeorum Dei servum. Tunc lex, nunc
VaricE lectiones.
*aCongredi, quoties Seml. Cessionem Fran. 50 Quamvis et ipsaEpistola Lat. 51 Dei add. Fran. 52 Deti-
!l9
neant Oberih.^ Ignorantes natura Ciaccon. 54 Dum abest. Par. 55 Ira Seml. 56 Enim«tW. Fran. 51 Moyses
Pam.
Commentarius.
(43) Quantas autem foveas
in ista vel maxime prolixissimae in medium producal, sicut etiam B.
Epist. ludicat se dunlaxat iractdre, qu* Aiarcion Epiph. Eodcm pertinent quae habet cap. seq. Sa- :
eradenda non videt , cum tamen abstulerit quae lio et hic amplissimum, etc. Pam.
voluit ; hinc factum, ut paucissimos locos Epistolae
537 LIB. V ADV. MARCIONEM. 538
justitia Dei per fidem Christi. Quse est isla distin- • num alium; cum is utrumque dcbeat credi : cujus
clio? Servivit Deus tuus disposilioni Creatoris, pra^ceptum et bonum ct justum est? Si autem el
dans ci tcmpus et Legi ejus : an ejus tunc, cujus et spiritalem confirmat legem, utique et prophelicam,
nunc? ejus lex, cujus et fides. Christi distinctio ulique et figuratam. Debeo enim et hinc constituere
dispositionum cst, non deorum. Monet justificatos Christum in lege figuratc prsdicatum, quo nec a
ex (ide Christi, non ex lege, pacem ad Deum ha- Judaeis omnibus potueril agnosci.
bere (44). Ad quem? Cujus nusquam fuimus hostes,
an cujus legi et naturse rebellavimus? Nam si in
CAPUT XIV.
eum compctit pax cum quo fuit bellum, ei et justi- (Hom. viii, x, xi, xu, xiii, xiv) Hunc si Pater mi-
ficabimur, et cjus erit Christus, ex cujus fide justi- sit in similitudinem carnis peccati, non ideo phan-
ficabimur, ad cujus pacem competit redigi hostes tasma dicetur caro quae in illo videbatur. Pcccatum
ejus aliquando. Lex autem, inquit, subintroivit, ut enim carni supra adscripsit, et illam fecit legem
abundaret delictum, Quare? Ut superabundaret,'m- pcccati hahitantem in membris suis, et adversan-
quit, gratia. Cujus Dei gratia, si non cujus et lex? tcm legi sensus. Ob hoc
missum Filium in igitur
nisi si Crealor ideo Iegcm 58 505 intercalavit (45), similitudinem carnis peccati, ut peccati carnem si-
ul ncgolium procuraret graliae Dei alterius, et qui- * mili sub>tantia redimeret, id est carnea, qua pec-
dcm ajmuli, ne dixerim ignoti; ut guemadmodum catrici carni similis 50G esset, cum peccatrix ipsa
apud ipsum regnaverat peccatum inmortem, ita et non esset, nam et haec erit Dei virtus, in subslan-
gratia regnarct in justitia in vitam per Jesum Chri- tia pari perfieere salutem. Non enim magnum, si
stum, adversarium ipsius. Propter hoc, omnia con- spiritus Dei carnem remediaret; sed si caro consi-
cluserat lex Creatoris sub delictum, cl totum mun- milis peccatrici, dum caro est, sed non peccati.
dum deduxcrat in reatum, et omne os obstruxerat, Ita similitudo ad titulum peccati pertinebit, non ad
ne qui gloriarctur pcr illam ; ut gratia servaretur substanliae mendacium. Nam nec addidisset peccati,
in gloriam Chrisli, non Creatoris, sed Marcionis. si substantite similituclinem vellet intelligi, ut ne-
Possum ct hic de substantia Christi pmestruere, ex garet verilalem. Tantum enim carnis posuisset,
prospectu qu;cstionis subsccuturae. Mortuos enim non et peccati. Cum vero tunc sic struxerit 62 , car-
nos inquit Legi (46). Ergo corpus Christi; et 59 po- nis peccati, et substantiam confirmavit, id est car-
cortms contendi, non stalim caro. Sed ct quae-
test nem, et similitudinem ad vitium substantia? retulit,
ctimque substantia sit, cum ejus nominat corpus, id est ad peccatum. Puta nunc similitudinem
quem subjictt ex mortuis resurrexisse, non potest Q subslantiae dictam, non ideo negabitur substantise
aliud corpus intclligi, qttam carnis, in quam lex veritas. Cur ergo similis vera? Quia vera
Smortis cst dicta. Ecce autem et leslimonium perhi- quidem, sed non ex scmine; de slatu similis,
Ibet legi, et causa delicti cam excusat. Quid ergo sed G3 yera de censu, non vero dissimilis 6l . Cae-
diccmus? Quia lcx peccatum? Absit. Erubesce, terum, similitudo in contrariis nulla est. Spiritus
Marcion. Absit. Abominalur Apostolus criminatio- non diceretur carnis simililudo, quia nec caro si-
ncm Sed ego delictum non scio.nisiper legem.
lcgis. militudinem spiritus caperet; sed phantasma dice-
;0 summum ex hoc praiconium lcgis, per quam retur, si id quod non erat, videbatur. Similitudo
liquet ci delictum latere Non
6S l ergo lex seduxit, autem dicilur, cum quod videlur. Est enim, dum
esl
sed peccatum per prcecepti occasionem. Quid Deo alterius par est 65 .Phantasma autem (47), qua ^6
impulas Legis, quod Lcgi ejus Apostolus imputare hoc tantum 67 est, non est similitudo. Et hic autem
mon audet? Alquin et accumulal Lex sancta, et : ipse edisserens, quomodo ?wlit esse nos in carnc,
preeceptum ejus justum et bonutn. Si taliter vencra- cumsimus in carnc; ut scilicel non Minus in 68 ope-
tur legem Crcatoris, quomodo ipsum destruat ne ribus carnis, ostendit lnc ratione scripsisse (/ Cor.
scio. Quis disccrnil duos dcos, justum alium,
bo- D xv, ">0) : Caro et sanguis rcgnum Dci conscqui non
Varise lecliones.
58
Legem
decst. tihen.w Legi pcr corpusChristi. Ergo Ciaccon. 6 °Licuit
Seml. Obcrtb. 6 '
Latens Ciacc
lunc sic slruxil Scml. utrumque substnixerii Lat.^ Et
Lat. 6 ''
Vera dc siinili Lat. 65 Autem ncql. al
Quia al. 61 Pro hoc tanlum vult. Lat. osteiitum. 68
Ex Scml.
Coinmcntarius.
(44) Monet justficatos ex
etc, paccm ad fide, ritim. Gra^ci l[i66Xt[iov appellant ct i[x6oXtu.arov. In
h'um habere. In his verbia initio cap. v,
omisso (46) Mortuos cnim nos inquit Legi. Btiun hoc e.\
oto cap. iv Epistolse ad Romanoa
legit Auctor £*<>- persona Marcionis, et ex corrupla cjus scripiur.i,
",proeoquod alii exwjjlev, habcamus. Pam. quippe qui verlerit, mortuos nos lcgi, ubi Apostolus
(45) Lcgcm iiitcrcalant. Id est, inquit Rhenanus, dicit, mortuos pcccato. Rom. vi, sub initLum cap.
luerjccit, mtorposuit, inlerseruit, mcdiam immi- Sed rectc eum confutat ex sequentiluis verbis, ubi
it
: nam bic id significat intercalare. Ejus verbi subjicit Christum c.v mortuis rcsurrc.ri<sc. Id.
jeminit Macrobius, etiam de ratione imercalaiuii (47) Phantasnia autcm. De quo plurit>us aote dis-
iniiKle disscrcns. Julius Osar instituit ul unu<i seruit contra M.ircionom, CbnstO canifin phauU-
ies quarto quoque anno inlcrcalaretur, lioc est slicam et phantasma, non verum corpus tribueuiem
isereretur; unde bissextilom annum Plinius inter- Lk Pr.
Uarem vocat, et Livius mensem dixit inlercala-
possunt; non substantiam damnans, sed opera * investigabiles vice ejuslUnde illa 73 cruptio?Exre-
ejus : quae, quia possunt non admitti a nobis m cordationc scilicet Scripturarum, quas retro revol-
carne adliuc positis, non ad reatum substantiae, verat, ex contemplatione sacramentorum, quae supra
sed ad conversationis perlinebunt. Item, si corpus disseruerat in fidem Christi, ex lege venientem. Haec
quidem mortuum proptcr delictum (adeo non ani- si Marcion de industria non 74 erasit, quid apostolus
mae, sed corporis mors est), spiritus autem vita ejus exclamat, nullas inluens divitiasDei tam paupe-
propter justitiam; ei utique obveniet vita propler ris et egeni quam qui nihil condidit, nihil praedicavit,
justitiam, cui mors obvenit propter deliclum, id nihil denique habuit, ut qui in aliena descendit? Scd
est corpori. Non enim alicui restituiiur quid, nisi enim ct opes et divitiae Creatoris olim absconditae,
quid aliud amisit; et ita crit resurrectio mortuo- nunc reseratse repromiserat (Isa. xlv, S) : Et dabo
rum, dum est corporum. Qui Nam et 69 subjungit : illis thesauros occultos, invisibiles aperiam eis.lnda
suscitavit Christum a mortuis, vivificabit et mor- ergo exclamatum est profundum divitiarum
:
talia corpora vestra. Adeo et carnis resurrectionem ei sapienliaz Dei! cujus jam thesauri patebant. Id
"'
confirmavit, absque qua nec corpus aliud dici capit, Isaiae, et sequentia de ejusdem prophetae ia-
nec mortale aliud intelligi, et Ghristi substantiam strumento (Isa. xl, 13) : Quis enim cognovit sensum
corporalem probavit. Siquidem proinde vivifica- B Dominiaut quis consiliarius ejus fuit? Quisporre-
buntur et mortalia corpora nostra, quemadmodum xit ei, et retribuetur illi? Qui tanta de Scripturis
et ille resuscitatus est, non afias proinde 507 nisi ademisti, quid isla servasti, quasi non et haec Crea-
quia ~>°
in amplissimum
corpore. Salio et hic toris? Plane novi Dei praecepta 508 videamus.
abruptum intercisae Scripturse; sed apprehendo Odio, inquit, habentes malum, et bono adhozrentcs.
testimonium perhibentem Apostolum Israeli quod Aliud est enim apud Crealorem. Anferte malum de
zelum Dei habeant, sui utique, non tamen per vobis, et (Psal. xxxm, 14) declina a malo, et fac
scientiam. Deum enim, inquit, ignorantes, et suam bonum. Amore fraternitatis inviccm affectuosi. Non
justitiam sistere qucerentes, non subjecerunt se enim id ipsum est Diliges proximum tanquam te?
:
justitice Dei. Finis enim legis Christus in justi- Spe gaudentes; utique Dci : Bonum estenim (Psal.
tiam ll omni credenti. Hic erit argumentatio haere- cxvu) sperare in Dominum ie quam sperare in ma-
,
tici, quasi Deum superiorem Pressuram sustinentes Exaudiet enim

ignoraverint Judaei, gistratus. :
qui adversus eum justitiam suam, id est, legis suae (Psal. xix, 1) te Dominus in die pressurce. Habes
conslituerint, non recipientes Ghristum finem le- Psalmum Benedicite et nolite maledicere ; quis :
gis. Cur ergo et zelo eorum erga Deum proprium Q hoc docebit, quam qui omnia benediclionibus condi-
testimonium perhibet, si non et inscientiam erga dit? Non altum sapientes, sed humilibus assen-
eumdem Deum eis exprobrat? quod zelo quidem tantes ~~, ne sitis apud vos sapientes; va? enim
Dei agerentur, sed non per scientiam; ignorantes audiunt per Isaiam (v, 21) Malumpro malonemini :
scilicet eum, dum dispositiones ejus in Christo retribueritis ; et (Levit. xix,18) Malitim fratris ves- :
ignorant consummationem legi statuturo 72 atque tri ne memineritis "". Nec vosmetipsos ulciscentes :
,
ita suam justitiam tuentur adversus illum. Atque Mihi enim (Deut. xxxn, 35) vindictam et ego vindi-
adeo ipse Creator et ignorantiam erga se eorum cabo, dicit Dominus. Pacem cum omnibus 19 homi-
contestatur (Isa. i, 3) Israel me non agnovit, et nibus habetote : ergo et legalis talio non retributio-
:
populus meusme non intellexit; et, quod justitiam nem injuriae permitlebat, sed inccplionem metu
suam magis sisterent, docentes doclrinas praecepta rctributionis comprimebat. Merito itaque totam
hominum (Isa. xxix, 13), nec non et (Psal. n, 2) Creatoris disciplinam principali praecepto ejus con-
congregati essent adversus Dominum, et adversus clusit : Diliges proximum tanquam te. Iioc Legis
Christum ipsius, ex inscientia scilicet. Nihi igitur n supplementum si ex ipsa Lege est, quis sit Deus
,., -— —.1* T\ ___ j _ ;__ " T _ __—
_.__.-. ___. «-_.-& /_» *.*.. _. ~ A -....,;,-, .^ -! »f.-i_
Deum _.: .
Legis jam ignoro (metuo ne deus Marcionis);
. ,-, -. I
* .-l .-, , .
potest t -
alium ve-
i i . .
exponi, quod
.
in competit in si
Creatorem, quia et alias immerilo Apostolus Jadaeos ro Evangelium Christi hoc praecepto adimplelur,
de ignorantia sugillasset erga Deum ignotum. Quid Christi autem non est 80 Creatoris, quo jam con-
enim deliquerant, si justitiam Dei sui adversus eum tendimus? Dixerit Christus, an non : Ego non vcni
quem ignorabant? Atquin exclamat
sislcbant, : legem dissolvere, sed implere (Matth. v, 17)? Fru-
profundum divitiarum (48) e t sapientice Dei, et (49) stra de ista senientia neganda Ponticus labora-
Variae lectiones.
"" ~ ~
Et omitt. Pam.
69 Qua Jun. 71 Justitia Seml. Oberth. 2 Staturo Big. statuero Venet. 3 Enim Lat.
ista Jun. lk Non omitt. Pam., sed est in cod. Wouw. 15 Patebant de Isaia, ut Lat. 16 Domino Oberlh. v
Adseclantcs Venet. 18 Memineris Jun. 79 Omnibus omitt. Seml. 80 El Lat.
Commentarius.
(48) profundum divitiarum. _ P-6o;, pro quo tX.v(aoTot, id est, non vestigabiles, bene multi legen-
Vulgata : Le Pr.
altitudo. dam censent investigabiles, id est qui investigar
(49) hivestigabiles. Quoniam in Graeco est ove?- nequeunt. Id.
541 LIB. V ADV. MARCIONEM. 542
Evangelium Legem non adimplevit, ccce

vit (50). Si resurgent, quod in nubibus auferentur in aerem M
fl
Lex Evangelium adimplevit. Bene antem quod et obviam Domino. Agnosco bis jam lunc prospectis
in clausula tribunal Christi comminatur, utique ju- mirari subslantias coclesles ipsam Hierusalem quae
dicis ct ultoris, utique Crcatoris ; illum certc con- sursum est (Galat. iv, 26), et per Isaiam (lx, 8)
stitucns promerendum, quem intcntat timendum ,
pronuntiare : Quinamhuc velut nubesvolant, tan-
etiamsi alium praidicarct. quam columbce cum pullis ad me ? Hunc ascensum
Christus dc 81
si Cbristus nobis praeparavit, erit ille
CAPUT XV.
quoOsee (Amos,i\. 6) Qui ascensumsuum cedificat
:
Brevioribus quoque Epistolis non pigebit inten- in ccelos, ulique sibi et suis. Exinde, a quo sperabo
dere : est sapor et in paucis. Occiderant Judceipro- nunc, nisi a quo hsec audivi ? Qucm spiritum pro-
phetas suos. Possum dicere : Quid ad apostolum hibet exstingui ? et quas prophetias veiat nihili m
quidem oplimi, qui nec suorum dc-
dei alterius, et habcri ? utique non Creatoris spiritum, nec Creato-
licladamnare dicatur quiquc ct ipse prophctas ,
ris prophelias secundum Marcionem ;
quae enim
cosdcm destruendo quodammodo perimat ? Quid destruxit, ipse jam exslinxit , et nihil fecit, nec
enim 81 mali admisit apud illum Israel, Ergo incumbit
si occidit potest prohibere qute nihili fecit.
quos et illc reprobavit? si prior inimicam in cos B Marcioniexhibere510 hodie apud Ecclesiam suam
sentcntiam statuit ? Dereliquit apud Dcum ip- exinde spirilum dei sui qui non sit exstinguendus,
sorum. Is 82 exprobavit iniquitatem, ad quern peret prophotias quae non sint nihili habendae. Et si
tinet lfjesus cerie quivis alius, (piam advcrsarius
; exhibuit quod pulat, sciat m nos quodcumque illud
laesi. Sed ncc oncrassct illos imputando etiam Do- ad formam spiritalis ct prophelic;e graliae atque vir-
,
miui necem, quict Dominum interfeccrunt, 500 tutis provocaturos, ut et futura praenuntiet, et oc-
dicendo, ct prophetas suos ; licet suos adjcctio sit culta cordis rcvclet, et sacramenta edisserat. Cum
Quid enim tnm accrbum, si alterius Dei
hffirelici. nihil tale protulcrit ac probarit nos proferemus et ,
prardicatorem Christum intermcrerunl, qui sui Dci spiritum ct prophetias Creatoris, secundum ipsum
prophelas contrucidaverunt ? Status autem exag- prffidicantcs. Atque ila conslabit Apostolus 90 dc
geralionis, quod ct Dominum et famulos ejus pcr- quibus dixerit, de eis scilicet quffi futuraerant in Ec-
emissent. Deuique, si alterius Dei Christum, alle- clesia ejus dei, qui quoque ejus 91
dum esl, spiritus
rius prophetas peremerunt, aequavit impietales, non operatur, et promissio celebratur. Age nunc qui ,
exaggeravit. JSquanda autem non fuit ; ergo exag- salutem carnis abnuitis, et si quando corpus in hu-
gerari non poluit cunulem Dominum coni- Q jusmodi pramoininalur, aliud nescio quid interprc-
, nisi iu
missa, cx utroquc litulo.
Ergo ejusdcm Dei Christus tamini illud, quam substantiam carnis quomodo ;
et prophetffi. Quam autem sanctitatem nostramvo- Apostolus omncs in novis substantiis certis nomini-
luntaicm Dei dicat, ex contrariis quae prohibet bus dislioxit, et omnes in uno voto constituit salutis
aguoscercs. Abstincre 83 inquit.a stupro, non a ma- optans ut spiritus noster et corpus et anima sine quc-
trimooio. Scirc unumqucmque suum vasin honore rcla in advcntum Domini et salutificatoris nostri
tractarc. Quomodo? Dum non in libidine, qua gcn- Christi conserventur ? Nam et animam posuit et cor-
tes ;
libido aulcm nec apud gentes malrimonio ad- pus, tam duas rcs quam divcrsas : licet enim et
scribitur, sed extraordinariis, et non naturalibus et anima^ corpus sit aliquod suas qualitatis, sicut ct
portentosis. Sanctitas luxuriffl est turpidini spiritus cum lamcn ct corpus et anima dislinclc
(51) ;
quoque immunditiae 8 contraria ''
, quffi non ma- nominanlur, habet anima 92

suum vocabuluin pro-
tiimonium cxcludat sed libidinem , quffi vas nos- prium, non egens communi vocabulo corporis id
; ;
truni in houore matrimonii Hunc autcm

tractct. rclinquitur carni, quas non nominala proprio, com-
locum, salva alterius, id est plenioris sanctitatis muni utatur necessc cst. Etenim aliam substantiam
pralatione, tractaverim, continentiam et virînila- in hominc non video pOst spiritum et animam, cui
tem nuptiis
"
anteponens (52), sed non prohibitis ; vocabulum corporis accommodetur, prster carnem.
destructores enim Dei uuptiarum non sectatorcs , Hanc lotiens in corporis nomine intelligens, quo-
caslilalis rctundo. Ail cos qui rcmancant in advcn- tiens non nominalur mullo magis hic, cum qtlffi
,
hiiw 85 Chrisli,cum eis qui mortui in Christo primi dicilur corpus, suo nomine appellatur.
Varias lectiones.
« Enim pmitt. Seml. 82 Etadd. Scml. 83 Enim add. Ohcrth.post Scml. Porteniuosis-Luxuria est. :;
'
w£:1' l
tm :
n n /i/ "'"- r" Adventu Scml. ™ Acre Oberth. " Amos vult Jun
o n ct mcnto. ** Nihil Pam. ,
scias Venet. 90 Apostolorum Pat».9l Eis

Scml. mcndose. ** Animam Ycnct. mcndosc.
Gommentarios.
(80) Ponticus laboravit. Optime conjecit Rhena- omne tollit. Le Pr.
mis legeiulum fonhcu
j,pro Pontusjioc esi Marcion Contincntiam ct virginUaiem nuptiis antc-
j^
eio. oonumus. LkPu. i
poiwiM. Qui virginiUtis vota et conUnebUffi inse-

'»•'•'"'(/' est
•uW •' " turpitudini, etc. Non ctantur hsreUci, ad hunc locum advertanl. aliosquc
.ueoiex i
ui 1'onsentiuiii .itu legunt lu.ruria. et
qui plurimos anu.l hnnc scriptorem, d« Cultufcm.,de
TerlulIia «o impingunt male habiti ma- Yirq., vcl., ot lib. I ad Uxorem. Lc Pa.
irimAn-
tnmonn ;
nam qua? scquitur particula, wow.dubium
543 TERTULLIANI OPERDM PARS II. - SERIES I, POLEMIGA. 544
CAPUT XVI. » stum in carne venisse, et solventes Jesum, scilicet

(InllEpistad Thess.) Cogimur quaedam idcn- in Deo Creatore. Secundum vero Marcionem nescio
lidem iterare, ut coha?rentia eis confirmemus. Do- ne Christus sit 91 Creatoris: nondum enim 98 venit
minum et hic retributorcm utriusque meriti dici- apud illum. Quisquis est 99 autem ex duobus quaero,
,
mus circumferri ab Apostolo aut Creatorem, aut cur veniat in omnivirtute et signis et ostentis men-
,
(quod nolit Marcion) parem Creatoris apud quem daciil Propterea, inquit, quod dilectionem veritatis
,
justum sit afflictatoribus nostris (53) rependi affli- non susceperint, ut salvi essent; et propter hoc erit 1
ctationem, et nobis qui afflictemur requietem, in eis instinctumfallacice, ut judicentur omnes qui
revelaiione Domini Jesu venienlis accelo cum ange- non crediderunt veritati,sed consenserunt iniquitati.
lis vrtutis suce, et in flamma ignis. Sed flammam Igitur si Antichristus est * secundum Creatorem 3 ,
et ignem delendo (54) haereticus cxstinxit, ne scilicet Deus erit Creator, qui eum mittit ad impingendos
nostratem Deum faceret. Lucet tamcn vanitas li- eos in errorem ,
qui non crediderunt veritati ut
turae.Cum enim ad ultionemventnrum scribatApo- salvi fierent, ejusdem erit veritas et salus, qui ex
slolus Dominum exigendam de eis qui Deum igno- submissu erroris ulciscitur, id est Creatoris, cui et
rent et qui non obaudiant Evangelio, quos ail pce. competit zelus ipse errore decipere quos veritate
nam 93 luituros, exitialem, ceternam, a facie Do~ B non cepit. Si vero non est antichristus secundum
mini, et a gloria valentice ejus; sequitur ut flam- nos,ergo Christus est Creatoris secundnm Marcio-
mam ignis inducat, scilicet veniens. ad punien- nem. Et quale erit ut ad ulciscendam veritatem
dum ; ita et in hoc, nolente Marcione, crematoris suam, Christum Creatori 4 submittat? Sedetsi.
Dei Christus 511 est 94 (1), et in illo Crealoris de Antichristo consentit, proinde dixerim, 51 £
est, quod etiam de ignorantibus Dominum ulcisci- quale est, ut i!li Satanas augelus Creatoris sil
tur, id est de ethnicis. Seorsum enim posuit Evan- necessarius, et occidatur ab eo, habens fallaciaeope-
gelio non obaudientes, sive christianos peccato- ratione fungi Creatori ? In summa, si iudubitatum
res, sive Judaeos. Porro de ethnicis exigere poe- est ejus esse et angelum, et veritatem, et salutem,
nas, qui Evangelium forte non norinl, non est Dei cujus et ira, et aemulatio, et fallaciae immissio ad-
ejus qui naturaliter sit ignotus, nec usquam nisi versus contemptores et desultores, etiam adversus
in Evangelio sit revelalus , non omnibus scibilis. ignorantes (ut jam et Marcion de gradu cedat,
Creatori autem etiam naturali agnilio debetur ex Deum quoque zeloten concedens), quis dignius
operibus inlelligendo, et exinde in pleniorem no- irascetur ? Puto, qui a primordio rerum naturam 6
titiam requirendo. Illius est ergo etiam ignorantes n operibus, beneficiis, plagis, praedicationibus ?, te
t\. i - ___ _• _ • :qi. t ** .•! i • . • _ •
Deum plectere, quem non liceat ignorari 95 . Ipsum stibus ad agnitionem sui praestruxit, nec tamen
quod ait : A facie Domini et a gloria valentice ejus, agnilus esl ; an 8 qui semel unico 9 Evangelii in-
verbis usus Isaiae (n, 19) ex ipsa causa eumdem : strumento, et ipso incerto, nec palam alium Deum
sapit Dominum consurgentem, ut comminuat ter- praedicanle, productus est? Ita cui competit vindicta
ram. Quis autem est homo delicti (55), filius per- etcompetet materia vindictse Evangelium dico, et
:
ditionis, quem revelari prius oportet ante Domini veritas, et salus. Jubere autem operari eum qui
adventum, extollens se super omne quod Deus dici- velit manducare, ejus disciplina est qui bovi tritu-
96
tur, et omnem religionem confessurus ; in templo ranti os liberumjussit.
Dei et Deum se jactaturus ? Secundum nos quidem

novae prophe-
CAPUT XVII.
Antichristus, ut docent veteres et
liae ; ut Joannes apostolus, qni jam antichristos quidem veritate Epistolam istam ad
Kcclesiae
dicit (/ Joan. iv, 1, 2) processisse in mundum, Ephesios habemus emissam (Epist. ad Ephes et i
praecursores Antichristi spiritus, negantes Chri- n), non ad Laodicenos (56) sedMarcion ei titulum ;
Variae lectiones.
93 Pcenam quos Est omitt. Pam. 95 Ignorare Pam. ° 6 Consecuturus al. 91 Nisi sit Chrislus Wouw.;
94
ait Lat.
ne Christus sit Seml. Enim omitt. Pam. 99 Est omitt. Fran. 1 Dabit Lat. 2 El Pam. 3 Sccundum no^, cl
98
Deus cod. Wouw. 4 Crcatoris cod. Wouw. 5 Si omitt. Pam. 6 Naturae cod. Wouw. n Praedicationum Pam.
8 Nec cod. Wouw. 9 Uniio cod. Wouw.
Commentarius.
(53) Justum sit afflictatoribus nostris. Sic istud n quam hic innuere videtur ex Marcione Tertullianus
vertit // Thessal. i. Graece : Sv a.iooouvai toI? OXf- nam quae fragmenla citantur habentur cap IV
6oy<HV rj|ia:;. PaM. Epist. ad Ephes. Errorem dedit interpretatio pa-

(54) Sed flammam et xgnem delendo. Vel hinc rum accurata iv ad Coloss. ubi habelur xrjv ix A*o-
patet verum esse quod scribit B. Epiphanius ad- oiKtla; ; verterunt enim eam quce est ad Luodicenses,
versus Marcionem nihil se etiam tractare de hac cum vertendum esset eam quce ex urbe Laodicea-
Epistola, quod nimium jam pervertit. Id. Epistola illa qua_ hodie circumfertur, apocrypha vi-
(55; Homo Satis explicat statim qui sit
delicti. detur el supposililia. Beatus Hieron. de Epist. illa
homo delicli Antichristus scilicet ; quo nomine
,
ad Laod. falsa explodenda loquitur : putantque
et
Marcionilas appellat, qui eadem perpelrasse viden- nonnulli primam
esse ad Timotheum quae Laodi-
tur quae de Antichristo praedicla sunt. Le Pr. ceae scripta est. Inscripserat autein Marcion Epis-
(56) Non ad Laodicenos. Errant sane qui pu- tolam ad Laodicenos, quae nobis est ad Ephesios-
tant Epistolam fuisse ad Laodicenos scnptam Id.
545 LIB. V AIJV. MARCIONEM. r,4G
aliquando interpolare gestiit, quasi ct in isto di!i- « d9) Et quis ccecus,nisi pueri meV! El
: Exccecati :
gentissimus cxplorator. Nihil autem de titulis in- sunt famuli Dei. Apud illum sunt et divitice hcere-
teresl, cum ad omnes Apostolus scripserit, dum ad ditatis in tanctis, qui eam haereditatem ex vocatione
quosdam; certe tamen eum Deum prnedicans in nalionum repromisil (Psal. II, &) : Postula dc mr,
Cliristo, cui competunt quae praMiicantur. Cui ergo etdabo tibigentes luereditatern tuam. Ille inoperatus
competcnt secundum boni cxistimationem, quam est in Chrislum valentiam suam, suscitando eum a
proposuerit in sacramento voluntatis suce, in dis- mortuis, et collocando eum ad dexlcramsuam, et
pensationcm adimpletionis tcrnporum (ut ita dixe- subjiciendo omnia, qui et dixit (Psal cix,2, 3) Sede :
rim, sicutverbum illud in Gra:co sonal) rccapitulare ad dexteram meam,donec ponam inimicos tuos sca-
(id est, ad initium redigere, vel ab inilio reccnsere) bellum pedum tuorum. Quia et alibi spiritus ad Pa-
omnia in Christum, quce in ccelis, et quce in terris; trem de Filio (Psal. vm, 1) : Omnia subjecisti sub
nisi omnia ab inilio, etiam ipsum ini-
cujus erunt pedibus ejus. Si ex his alius deus et alius chrislus
tium, a quo et tempora et temporum adimpletio- infertur quae recognoscunlur in Creatore, quaera-
nes 10 dispensatio, ob quam omnia ad inilium re-
,
mus jam Creatorem. Plane, pulo, invenimus, cum
censentur in Christo ? quod
Alterius Illos delictis mortuos, in quibus ingressi
autem Dei, dicit :
inilium, id est unde, cujus tem- D erant, secundum cevum mundi hujus, secundum
opus nullum ? quae
pora sine inilio ? quae adimpletio sine temporibus? principem potestatis aeris hujus 12 qui operatur ,
quae dispensatio sine adimpletione? denique, quid in filiis incredulitatis Sed mundum non potest et .
in terris egit jam olim, ut longa aliqua temporum hic pro Deo mundi Marcion interpretari. Non enim
adimplendorum dispensatio reputetur, ad recensenda simile est creatum creatori, faclum factori, mundus
omnia in Christo, etiam quae in coelis? Nec in coelis Deo. Sed nec princeps potestatis aeris dicetur,
autem res ab altero aclas existimabimus quaecumque qui est princeps polcstalis saeculorum. Nunquam
51<t quam ab eo, a quo et in tcrris acta u
sunt, enim praeses 5141 superiorum de inferioribus
omnibus constat. Quod si non capit allerius omnia nolatur, licet et inferiora ipsi deputentur. Sed nec in-
ista deputari ab initio quam Crealoris, quis crcdet credulitatis operator videri potcst, quam ipse potius
ab alio ea recenseri in Christum alium et non a suo a Judaeis et a nationibus patitur. Sufticit igitur, si
auctore, et in suum Chrislum? Si Creatoris sunt, huec non cadunt in Creatorem. Si autem et est in
diversa sint necesse est a diversa Deo. Si diversa, quem magis competant 13
, utique magis hoc Apo-
uliquc contraria. Quomodo ergo contraria recen- slolus sciit. Quis iste? Sine dubio ille, qui ipsi Crea-
seantur in eum a quo denique destruuntur? Nam ct p lori filios incredulitatis obslruit, aere isto potitus,
sequcntia quem renuntiant Christum, cum dicit, Ut sicut dicere cum propheta l*
refert (Isa. xiv, l i :
simusin laudcm yloriai nos qui prcesperavimus in Ponam in nubibus thronum rneum, ero similis Altis-
Christum (57)? Qui cnim praesperassc potuerunt, simo. Hic erit diabolus, qucm et alibi, (si tamen ita
id est, anle sperasse in Deum, quam venisset, et apostolum hujus agnosce-

legi volunt) Deum cevi
nisi Jud;ri, quibus Christus praenunliabatur ab mus. Ila enim lotum saeculum mendacio divinitalis
initio ? qui ergo pramunliabatur, ille et praespcra- implevtt. Qui p!ancsi non fuisset, tunchaec in Crea-
batur. Atquc adeo hoc ad sc, id cst, adJudioosre- torem spectassc potuisscnt. Sed et in Judaismo con-
ul distinctionem faciat.conversus ad nationes: In vcrsatus 15 Apostolus, non quia
fcrt, intcrposuit de de-
quo et vos cum audissctis sermoncm veritatis, Evan- lictis, in quibus ct nos omncsconvcrsati surnus, ideo
gelium, in quo credidistis, et signali estis Spirilu delictorum dominum et principemacris hujus Crea-
vromissionis ejw sancto. Cujus promissionis? FacUe torem pnestat intelligi ; sed quia in judaismo unus
pcr Joelcm (Cap. u) : ln novissimis dicbus cffundam fueral dc filiis incredulitatis, diabolum habens ope-
le meo spirilu in omncm carncm; id CBt, ct in na- ratorcm, cum persequcretur Ecclesiam el Christum
iones. Ita ct. spiritus et Evaugelium in co erit Chri- Creatoris. Propter quod et iracundiw filii fuimus,
Ho, qui pnespcrabatur, dum pra^dicabatur. Sed cl D inquit, sed natura. Ne, quia filios appellavit Juds?os
cujus Christus rex Crealor, argumenlclur 16
\Pater glorice ille est, gloria: ca- luoreticus doniinum iraa
Inilur in 1'salmo asccndcns (Psal. xxiu, 10) : Quis Creatorcm. Cum enim dicit : Fuimus natura /ilii ira-
;s* istc rex gloriceJDominus virtuliun ipse cst rex cundice; Creatoris autcm non natura sunt liliiJudai,
lloriiv.Xb iWoypirilus sapientiw optatur,apud quem sed adlectionc patrum ; ii\r filios ad naturam relu-
ia;c quoquc spirilalium specics enumerantur inier lit, non ad Creatorem. Ad summam subjungcns \
leptem spii itus per Isaiam (Cap. xi). Ille dabit illu- Sicut et cceteri; qui utique tilii Dei non sunt. Ap-
ninatos cordis oculos, qui etiam cxtcriores oculos paret communi natura^ omnium hominum et delicta
ucc ditavit, cui displicet crecitas populi (Isa xlii, et concupisccntias carnis, et incredulitatcm, et ira-
Varia3 lectiones.
10
Et inscr. Jun. u Aclas vult Jun. 12
Hujus omitt. Semler. Oberth. 13 Competal I\vn. M Profert. et
'am. 15 16
Fueral add. Lat. Hoc add. Jun.
Comnientarius.
(57) Praspcravunus ui Christum. Ad vcrbum ex Gra?co npcr.Xnix^Tac. Z.E Pr.
547 TERTULLIANI OPERUM PARS. II. — SERIES I, POLEMIGA. 548
cundiam reputare n diabolo tamen ,

captante na- * lasma. Novum autem et nove natum ex virgine, Dei
turam (58,) quam et ipse jam infccit delicli semine spiritu : ut reconciliet ambos Deo ; et Deo, quera
inlato : Ipsitts, inquit, sumus factura conditi in Chri- utrumque genus offenderat, et judaicum et Gen-
sto. Aliud est enim
18 facere, aliud condere. Sed lilc 21 ; In uno corporc, inquit, cum interfecisset ini-
utrumque uni dcdil. Homo autem faclura Crealoris micitiam in eoper crucem. Ita ct hic caro corpus in
est. Idem ergo condidit in Christo, qui et fecit. Christo, quod crucem pati potuit. Hoc ilaque ad-
Quantum enim ab substantiam fecit ; quantum ad nuntiante pacem iis qui prope, et iis qui longe,ac-
gratiam, condidit. Inspice et cohaerentia : Memores cessum consecuti simul ad Patrem, jam non surnus
19
vos aliquando nationes incarne fuisse , appellaba- peregrini, nec advenx, sedconcives sanctorum, sed
mini prceputium ab ea quce dicitur circumcisio in domestici Dei ; utique ejus, a quo supra ostendimus
carne manu facta, quod essetis illoin tempore sine alienos fuisse nos, et longe constitutos. Supercedi-
Christo,alienatiaconversationeIsraelis,etperegrini jicati super fundamentum apostolorum. Abstulithae-
testamentorum et promissioniseorum, spem non ha- reticus, et prophetarum, oblitus Dominum posuisse
bentes,etsineDeo inmundo. SinequoautemDeofue- in Ecclesia sicut apostolos, ita et prophetas. Timuit
runt nationes, et sine quo Christo? Utique eo, cujus scilicet ne 22 et super veterum prophetarum funda-
erat conversatio Israelis, et testamenta, et promissio. o menta, sedificatio nostra constaret in Chrislo ; cum
At nunc, inquit, in Christo, vos qui eratis longe, ipsa Apostolus ubique nos de prophetis exstruere
facti estis prope in sanguine ejus. A quibus erant non cesset. Unpe enim accepit summum lapidem
retro longe? A quibus supra dixit : a Chrislo angularem dicere Chrislum, nisi de Psalmi (cxvn)
Creatoris, a conversatione Israelis, a testamen- significatione : Lapis quem reprobaverunt cedifican.
tis, a spe promissionis-, a Deo ipso. Si haec tes, iste factus est in summo arigulil De manibus
ita sunt, ergo nunc nationes in
his prope fiunt haeretici praecidentis non miror, sisyllabas subtrahit,
Chrislo,515 a quibus tunclonge fuerant. Si aulem cum paginas lotas plerumque subducat 23 .
conversationi Israelis, quse est in religione Dei Crea-

promissioni, et ipsi Deo
51 6 CAPUT XVIII.
tioris, et testamentis et
eorum proximi sumus facti in Christo, ridiculum (In Epist. ad Ephes. m, vi). Datam inquit sibi
satis, si nos alterius Dci Cliristus de longinquo ad- Apostolus gratiam novissimo omnium, illuminandi
movil Creatori. Meminerat Apostolus ita prsedica- omnes; qua? dispensatio sacramenti occulti ab aiis
tum de nationum vocatione ex longinquo vocanda- in Deo, qui omnia condidit. Rapuit haereticus in
rum (Isa xlvi, 12) : Quilonge erant a me, appro- Q praepositionem, et ita legi fecit : Occulti ab a>vi.
pinquaverunt justitice mex. Tam enim justitia, quam Deo, qui omnia condidit. Sed emicat falsum. Infert
et pax Creatoris in Christo annuntiabatur, ut ssepe enim Aposlolus : Utnota fiat pricipatibus et pote-
jam oslendimus. Itaque ipse est, inquit, pax nostra, statibus,in supercwlestibus per Ecclesiam,multifaria
qui fecit duo unum, judaicum scilicet populum, et sapientia Dei. cujus dicit principatibus el potesta-
gentilem, quod prope, quod longe, soluto medw
et tibus ? Si Creatoris, quale est ut principatibus et po-
pariete inimicitice in carne sua. Sed Marcion abs- testatibus ejus ostendi voluerit Deus ille sapientiam
tulit sua, ut inimicilise daret carnem, quasi carnali suam,ipsiautem non?quandonec potestatessinesuo
vitio,non Christo aemulae. Sicubi alibi dixi, et 20
principe potuissent quid cognoscere. Aut si ideo Deum
hic, non Marrucine, sed Pontice (59), cujus supra non nominavit hic quia in illis et princeps ipse re-
sanguinem confessus es, his negas carnem, Si legem putetur, ergo et occultatum sacramentum principati-
prceceptorum sententiis vacuam fecit, adimplcndo bus et potestalibus ejus qui omnia condidit, pro-
certe legem (vacat enim jam Non adulterabis, cum nuntiasset proinde in illis deputans ipsum. Quod
;
24 debebat dixisse ma-

dicitur Nec videbis ad concupiscendum : vacat Non
.
si illis dicit occultatum, illi
occides, cum dicitur : Nec maledices) ; adversarium _ nifestum ; ergo non Deo erat occultatum, sed io
legis de adjutore non potes facere. Ut duos conde

* Deo omnium conditore ; occultum autem principa-
ret in semetipso; qui fecerat, idem condens, secun- tibus et potestatibus ejus (Isa. xl. 13): Quis enim
dum quod et supra enim factura sumus, con-
: Ipsius cognovitsensumDominiâutquisconsiliariuseifuiP.
ditiinChristo.Inunumnovumhominemfacienspa- Hic captus hserelicus (60) fortasse mutavit, ut dicat
cem. Si vere novum, vere et hominem, non phan- Deum suum suis potestatibus et principatibus notam
Variae lecliones.
n Reputari Pam. 18 Enim omitt. Seml. 19 Qui inser. Oberth. 20 Sicuti Fran. 21 Genlilem populum, in
Pam. 22 Sinonne Rhen. 23 Subducit Pam. 24 Ille Seml., illis Rhen.

Commentarius.
tamen captante naturam. SicDiony- ac Marrucinos significare ferme putaverim, ea autem
(58) Diabolo
fatn in dist.
;„c Cato
sius dixit «
« captare denarii formam utilur voce Tertull. bis cap. vi lib. de Pallio. Ju-
venalis, Sat. n, vocat :
avare.» Rig.
(59) Non Marrucine, sed
Pontice. Marrucmi po-
Montanum positis audiret vulgus aratris. Le Pr.
puli fuerunt Ferentanis et Vestinis vicini in Italia
extra Latium, adeoque barb3riet inculii,

unde Mar- (60) Hic captus hxreticus. Marcion, qui locus
rucinus, id est ajia8rj; itfld «JvaiaGrjTo? nam convi- non indiget mea explicatione. Id.
cium eo nomine stupidis fieri solebat. Rupices idem
5-19 LIB. V ADV. MAIICIONEM. 550
facere voluisse dispensationem sui sacramenti, quam * vino dedecori 28 indc est, ubi sanclorum ineljriatorcs
ignorassct Deus conditor omnium. Et quo compe- increpanlur : Etpotum dabutis sanctis meis vinum
tebat praetendere ignorantiam crcatoris extranei, (Amosu, 12) quod prohibitus crat potare etAaron
ct longa scparatione discrcli, cum domeslici quoque sacerdos, el filii ejus, cum adirent ad sancta (l)eut.
superioris Dei nescissent? Tamen et Creatori notum xxu). Et Psalmis ct hymnis Deo canere docere il-
cral futurum. Annon utique nolum, quod sub coelo 25 lius est, qui cum tympanis polius ct psalteriis vinum
in terra ejus habebat rcvelari? Ergo ex hoc confir- bibcntcs incusari a Deo (Isa. XI, 12)norat. Ita, cujus
malur quod supra slruximus. Si enim Creator co- invcnio praecepta ct semina pneceptorum vel aug-
gniturus erat quandoque occultum illud Dei supe- mcnla, ejus apostolum agnosco. Cx'terum, mulieres
rioris sacramentum , et ita Scriptura habebat : Oc- viris subjectas esse debere, undc confirmat ? Quia
culti Dco, qui omnia condidit; sic inferre debuerat vir, inquit,caput est mulieris. Dic milii, Marcion>
Vt nota fiat illis multifaria sapientia Dei, tunc et de opere CrealorisDeus tuus legi suae adslruilaucto-
potcstalibus et principatibus cujuscunque Dei, cum ritatem ? Hoc jam plane minus est, cum et ipsi
quibus sciturus cssct Crcator. Adeo subtraclum con- Cliristo suo et Ecclesiae ejus inde statum sumit :
siat, quod el sic verilati suae salvum est. Volo nunc Sicut et Christus caput est Ecclesice. Simililer ei
et ego tibi de allegoriis Aposto'i controversiam ne- B cum dicit : Carnem suam diligit, qui uxorem suam 29
Quas novus
ctcrc. 2G in
prophelis habuif.set formas? diWgiisicut et Christus Ecclesiam. Vides comparari
Captivam, inquit, duxit captivitatem. Quibus armis ? opcri Crcatoris Christum tuum, et Ecclesiam tuam.
quibus praeliis ? de cujus gentis vastatione ? de cujus Quanlum honoris carni datur in Ecclesiae nomine?
eversione ? quas fcminas, quas pueros, quos-
civitatis Nemo, inquit, carnem suam odio habet, nisi plane
ve regulos catcnis victor inseruit? Nam et cum apud Marcion solus : sed et nutrit et fovet eam, sicut et
David (Psal. xliv, 4) Christus canitur succinctus Christus Ecclesiam. At tu solus eam odisli, auferen
gladio supcr femur, aut apud Isaiam (vni) spolia illi resurrectioncm. Odisse dcbebis et Ecclesiam,
accipiens Samarice et virtutem Damasci, vere quia proinde diligitur a Christo. Atenim Chrislus
517 cum et visibilem excondis praelialorem ;
518 amavit et carnem sicut Ecclesiam. Nemo non
agnosce igitur jam et armaturam et militiam ejus diliget imaginem quoque sponsae, imo et servabit
spiritalem, si jam didicisti csse captivitatcm spi- illam, ct honorabit, et coronabit. Ilabet simililudo
rilalem, ut et hanc illius agnoscas : vcl quia ct cumveritate honoris consortium. Laborabo ego nunc
\
caplivilatis hujus mcntionem de prophetis Aposto- eumdem Dcum probare masculi et Christi, mulieris ct
quibus et mandata Deponenles mcn-
lus snmpsit, a : r» Ecclesiae, carnis et spiritus ; ipso Apostolo scntentiam
dacium, loquimini veritatcm ad proximum suum 21 Crcatoris adhibente, imo et disserente : Propter hoc
I
quisque. Et irascimini, ct nolite dclinqucre, ipsis 30 relinquethomo patrem etmatrcm, et erunt duo
I
verbis quibus Psalmus (iv, 5) cxponcrel sensus ejus. in carnem unam 31 Sacramentumhoc magnum est.
.
Sol non occidat super iracundiam vcstram. Nolite Sufricit inter ista, si Creatoris magna sunl apud Apo-
ctmnnioiicare operibus tenebrarum. Cum justo — tolum sacramenla, miniina apud hsereticos. Scd ego
enim justus eris, et\cum perverso perverteris (Psal. autem dico, inquit, in Christum ct Ecclcsiam (61).
xvn, 27). Et (I. Cor. v, 13) Aufcrte malum de mc- : llabct intcrprelationem, non separationem sacra-
dio vcstrum. Et(II Cor. vi, 17) : Exitc de medio eo- mcnli. Ostendit figuram sacramenti ab co praemini-
rum, et immundum ne attigeritis. — Separamini, stratam, cujus crat ulique sacramcntum. Quid viJetur
qui fertis vasa Domiui (Isa. lii, 1 1). Sic et, incbriari Marcioni ? Creator quidem ignolo Dco tiguras pne-
Varioe lcctiones.
25
Et add. Obcrth. sccutus Seml. 2G Novas Jun. novimus in prophetis habuissc cod. Yatican. 2 ~ Suum
omitt. Seml. 2U Dedccor Rig. \cnct. mendosc. 29 Suam omitt. Obcrth. 3(^ HancScw/. 31 Carne una Oter.
Conimenlarius.
(61) Scd ego, inquit,dico in Christum et Ecclesiam. n in ipsa vivat Christus, et ipsa in Christo. Rcs igi-
Verba sunt Pauli ad Ephesios v, ubi agit de amorc " lur lur agit Apostolus duas. vin et
as. Viri ei mulieris conjugium
copjugali, et matrimonium ait esse sacramentum, et a Deo institulum csse ostendit, ut fiat unum ox
quidem magnum, scd continuo suhjungit, 'Eyw 8« duobus ilaque non dcbcre hominem separare quod :
«KW »? Xpiaxbv xai eJ; x^v 'ExxXy.afav. Mystcrium, Dcus conjunxit, nec lieri inter conjuges divortium ;
mqniijiocmagnum est; cgo autem dico inChristum nam si conjux a conjuge divortat, jam altcrulrum
et Ecclesiam. Innuens conjunctioncm iliam viri el separare qux sunt a Deo conjunct.i. Hoc primum
mulieris magnum csse sacramentura, quia magnum agit Paulus. Deindc vero adjicit, sanctam et casiam
aliquid significat et tigurat, quod extendiiur in csse debere inter conjuês coucordi.mi quando- ;
Cnristum et Ecclesiam. Hortatur Apostolus conju- quidem cx ca sumal Chrislus exemplum, et sacra-
gcs, ut sc invicem diligant, eo scilicet amore, menlum et similitudinem dileclionis erga B
quo siam
lial ununi c duobus
ita ut ambo una sint caro, una
: SU88, qualis esse dcbel s|ionsi erga sponsam quae :
aninui. Hanc vero dilectionero, figuram dilcctio repensari dcbcat codcm exemplo dilcciio-
esse ait el
sacramentum, sivc typurn et imaginem ct speculum nis, qualis cst sponsse erga sponsum. Hanc vcro
amoris Christi erga Ecdesiam, quee sic adhserere comparationem Paulus ait magnum esse mysterium.
t agglutinari
sponso suo uwcm,
.,.v,..o V ouu debeat, nt unum tiat ex
u«i ci Quod sane doceat paslores ~f,; «t«X>i«mj< C<mn i
auobus, et ambo anum sim adcoquc illa non alio , avOpw^wv, usquc et usquc tidelium mcntibus incul-
spintu, quam Christi, animata vivat ct rcgalur, careJRic
ut
ministrare non potuit; etiam quia adversario. Si a tum traditio Evangelica ubique manaverat, quanto
noto, Deus superior ab infcriorc, et ad destruendum magis nunc Porro si nostra est quae ubique ma-
! ;
potius, mutuari nihil debuit. Obaudiant et parentibus navit, magis quam omnis haTetica, nedum Anlo-
filii. Nam et si Marcion abstulit, Uoc est enim pri- nianiani 37 Marcionis, nostia erit apostolica : Mar-
mum in promissione prceceptum. Lex loquitur (Exod. cionis autem, eum totum impleverit mundum, nc
xx) Honora patrem et matrem. Et Parentes, cnu-
: : tunc quidem sc defendere poterit de Aposiolica.
trite filios in disciplina et correptione Domini. Audis- Eam enim et sic constabit essc, quae prior mun-
ti enim et veteribus dictum : Nurrabitis hcec in au- dum replevit, illius scilicet Dei Evangclio, qui et
ribus fdiorum vcstrorum, et pllii vestri ceque in au- haec cecinit de praedicationibus ejus (Psal. xvm, 4)
ribus 33 filiorum suorum. Quo jam mihi duos deos, In omnemterram exiit sonus eorum,et in terminos
si una est disciplina? et si duo sunt, illum sequar orbis verba eorum. Invisibilis Dei imaginemait Chri-
qui prior docuit. Sed adversus munditenentes lu- stum. Sed nos enim invisibilem dicimus Patrem
ctalio si nobis, o quanli jam Jiii creatores Cur enim Chiisti, scientes Filium sempcr retro visum, si qui-
!
non et hoc vindicem, unum munditenentem nomi- bus visus est in Dei nomine, ut imaginem ipsius :
nari debuisse,si Creatorem significabat, cujus essent ne quam et hinc differenliam scindat Dei visibilis
quas praemisit polestates? Porro, cum supra quidem B et invisibilis, cum olim Dei nostri sit definitio (Exod.
induere nos jubeat armaturam, in qua stemus ad xxiii, 20) 520 Deum 38 nemovidebit, et vivet. Si :
machinationes diaboli, jam ostendit diaboli esse, non estChristus primogenitus conditionis, ut Sermo
quaa diabolo subjungit, potestates et munditenen- Creatoris per quem omnia facta sunt, et sine quo
tes tenebrarum istarum, quse et diabolo deputa- nihil factum est; si_non in illo condita sunt univer-
mus. Aut si diabolus creator est, quis erit dia- sa in ccelis et in terris, visibilia et invisibilia, sive
bolus apud creatorem ? An sicut
33 duo dei, ita et
throni, sive dominationes, sive principatus, sive
duo diaboli, et pluraliter potestales et mundite- potestates; non cuncta per illum et in illo sunt
si
nentes? (62)51©Sed quomodo creator etdiabolus condita (hsec enim Marcioni displicere oportebat),
et Deus idem? cum diabolus non idem et Deus el dia- non utique tam nude posuisset Apostolus Et ipse :
bolus. Aut enim ambo et Dei, si ambo

34 jam dia-
esl ante omnes. Quomodo enim ante omnes, si non
boli aut qui Deus hic, et non diabolus, sicut nec
; ante omnia? Quomodo ante omnia, si non primo-
diabolus Deus. Ipsum vocabulum diaboli, qusero ex genitus conditionis (63) ? si non Sermo Creatoris?
qua delatura competat Creatori ? Fortasse delulit Unde ante omnes probabitur fuisse, qui post om-
aliquam Dei superioris intentionem, quod ipse ab Q nia apparuit? Quis scit priorem fuisse, quem esse
archangelo passus est, et quidem mentilo. Non ideo nesciit ? Quomodo item 39 boni duxit omnem pleni-
enim interdixerat illius arbusculse gustum, ne Dei tudinem in semetipso habitare? Primo enim,qu8e est
fierent, sed ne de transgressione morerentur. Nec isla plenitudo, nisi ex illis quse Marcion detraxit,
spiritalia autem nequitias ideo Creatorem signifi- condilis in Christo, in ccelis et in terris, angelis e l
cabant 35 , quia adjecit, in ccelis. Sciebat enim et hominibus, nisi ex illis invisibilibus et visibilibus?
Apostolus in ccelis operata esse spiritalia nequitiae nisi ex thronis, et dominationibus et principatibus»
angelorum scandalizatorum in filias hominum (Gen. et potestatibus? Aut si haec pseudoapostoli nostri et
56 ut ambiguitalibus, et pcr aeni- judaici evangelizatores de suo intulerint, et ad ple-
vi). Et quale erit ,
gmata nescio quae, Creatorem taxaret : qui in cate- nitudinem Dei sui Marcion qui nihil condidit : cae-
nis jam constitutus, ob libertatem prcedicationis, terum, quale est ut plenitudinem Creatoris, aemu-
constantiam manifestandi sacramentiin apertione lus et destructor ejus, in suo Christo habitare vo-
oris, quam ibi expostulare a Deo mandabat, Eccle- luerit ? Cui denique reconciliat omnia in semetip-
siee utique praestabat ? sum, pacem faciens per crucis suaz sanguinem,
CAPUT XIX. nisi quem offenderant una ipsa 40 , adversus qucin
(InEpist.ad. Coloss. ) Soleo in prcescriptione ad- D rebellaverant per transgressionem, cujus novissime
versusomnes harreses de testimonio temporum com- fuerant? Conciliari enim extraneo possent ; recon-
pcndium rigere, priorem vindicans regulam no- ciliari vero, non alii quam suo. Ita et nos quondam
stram omni haeretica posteritate. Hoc nunc probabit alienutos et inimicos sensu in malis operibus, Crea-
et Apostolus dicens De spe reposita in cailis, quam
: tori redigit in gratiam, cujus admiseramus offensam,
audistis in sermone veritatis Evangelii, quod perve- colenles conditionem adversus Creatorem. Sicubi
nit advos sicut et in totum mundum. Nam si jam autem et Ecclesiam corpus Christi dicit esse, ut hic
Varise lectiones.
S2 Aures Pam. 33 Si Seml. 34 Ambo omitt. Oberth. 35 Significabunt Seml. 36 Erat Oberth. 31 Antoniani
Rig. 38 Dominum Iihen. 39 Auiem Seml. 40 Universa Obert.
Commentarius.
(62) Adversus munditenentes.

Vulgata habet mun- autem munditenentes spiritalia mox nequitiae pro
di rectores ; sed quoniam etymum servat

non sine rtveujjiaTDta T7J« rovTjpfa;. Le Pr.
superstitione aliqua, ita vertit quod Grsece est (63) Primogenitus conditionis. Hoc est primoge-
xoa|«xp<*TCi;>a;. Daemonem autem significat dlos, nitus omnium a Deo condilorum et creatorum. Ric.
553 LIB. V ADV. MAKCIONEM. 554
ait:Adimplere se reliqua pressurarum Christiincar- * Logis est Chrislus, si corpus cst umbra,-. Si autem
ne, pro corpore ejus quod est Ecclesia ; non pro- el aliquos laxat, qui ex visionibus anijelicis dice-
pterea ct in totum menlionem corporis transferes a bant cibis abstinendum nc attiqeris, ne gustaveris,
substantia carnis. Nam et supra reconciliari nos ait volentes m humilitate sensus incedere, non tcnentes
in corpore ejus pcr mortem ; utique in eo corpore, in caput ; non idco Legem et Moysen pulsat, quasi de
quo mori potuit pcr carnem ; mortuus esl, non pcr angelica superstitione constiluerilinterdictioncm quo-
Ecclesiam, plane propter Ecclesiam ; corpus commu- ruindam cdulium. Moyscn enim a Dco accepisie
tando procorpore, carnale pro spiritali. Al cum mo- Legem conslat. Denique, hanc disciplinam, secun-
net cavendum a subtililoquentia ctphilosophia (64) dum prceceptn, inquit, et doctrinam hominumde-
et kX inaniseductionc, qucs sit M sccundum 5*J1 ele- putavii in eos, qui capulnou lenerenl, id esl ipsum
menta mundi; non sccundum ccelum aut torramdi- in quo oinnia rccenscntur, in Christum ad initium
cens, sed secundum lilteras saeculares ; ctsecundum rcvocita, etiam indilferentia escarum. CaHera prae-
/?Ytrfi7wnm,scilicethominumsubtililoquorum et phi- ceplorum, ut eadem, satis sit jam alibi docuisse
losophorum : longum
quidem et alterius operis os-
est quam a Crcatore manarint qui cum vetera praedi- ;
tendere, hac sententia omncs hsrreses damnari, quod carct transitura, nova facturus universa, mandans
omnes cx subtililoquentia: viribus et pliilosophia; re- 5**9 ctiam (Jercm. iv, 3) Novate vobis novamen :
gulis conslent. Sed Marcion principalcm sua2 fidei ter-

B novum jam lunc docebat dcponere vetercm ho-
;
minum de Epicuri schola agnoscat, Dominum infcrens minem, et novum induere (Epist. ad Plulipp.).
hebclem, ne limeri cum dicat, collocans et cum Deo
Creatore materiam, de porlicu Sloicorum : negans
CAPUT XX.
carnis resurrcctioncm, de qua proinde nulla phi- Cum pranlicalionis enumerat varietatem, quod
losophia consenlit. Cujus ingeniis lani longe abest alii cx fiducia vinculorum ejus, audentius sermo-
vcritas noslra, ut ct iram Doi cxcitare formidel, et nem cnuntiarent, alii pcr invidiam ct contcntio-
omnia illum cx nihilo protulisso confidat, et carnem ncm,quidam veroetper scrmonis existimationem ''">,
eanidcm restituturum repromiltat, ct Chrislum ex plerique exdilectione, nonnulli c.c annulatione,jam

vulva virginis nalum non erubcscat, ridcntibus aliquict cx simultate Christum prccdicarent, erat
philosophis ct hsereticis et cthnicis ipsis. Stulta utique vel hic locus taxaiuhe ipsius pryedicationis do
enim mundi elegit Deus, ut conftuidat sapientes diversilatc scutentia', quae tanlam efficeret etiam ani-
(lCor. I, 27) ; ille sinc dubio, qui ex respectu hujus inorum varietatem. Sed caussas solas animorum, non
su;e dispositionis pcrdilurum se sapicntiam sapicn- regulas sacramcnlorum ia divcrsitale proponcns,
tium prseminabBtur. Hac Bimplicitate veritatia con- Q unum tamea Christum, et unum ejus Deum, quo-
traria subtililoquentise ot philosophia 1 , nihil pcrversi cunque consilio pra?dicalum confirmat ; et ideo :
possumus sapcrc. Denique si nos Deus cum Christo Nihilmca, inquit, sive caussatione, sive veritate
vivi/icat, donans delicta nobis, non possumus cre- Christus annuntictur, quia unusannunliabatur, sive
derc ab codelicladonari.in qucm admissa non fucrint, ex causatione, sive cx veritate fidei. Ad tidcm
ut rclro ignotum. Agc jam, cum dicit Ncmo vos ju- : cnim prsedicationis relulit nicntioncm vcritatis,
dicct in cibo cl potu, cl in partc dici festi ct ncomc- non ad regulse ipsius : quia uiui c|uiilcm erat re-
nixet Sabbati, quce cst umbra futurorum, corpus gula, scd fidcs prsedicantium quorumdam vera, id
autcm Chnsti quicl tibi videtur, Marcion? De legc
; cst siinplex, quorundam nimis docta. Qnod cum ita
jam non rclractamus, nisi quod quemadmodum

ct hic sit, apparet cum Cbristum prsedicatum, qui sem
cxclusa sit edocct, dum scilicct deumbra transferlur per adnuntiabatur. Nam si alius longe ab apostolo
in corpus, id est, de figuris ad veritatem, ([iiod est induceretur, fecisset diversitalem novitas ici. Nec
Christus. Ergo et umbra ejus, cujus et corpus ; id cnim defaissent, qui, prsedicationem evangelicam
est et lex'' 3 cjus, ct Christus. Segrega alii
'"
Legem, nibilominus in Ghristum Crealoris interpretaren-
et alii Doo Christuni, si potes aliquam umbram ab tur;cum et hodie major pars sil omnibus in locis
eo corpore, cujus umbra cst, separaro. Manifeste D sententise nostrse, quam h.ireticie : quo nec K hic
Varise lectiones.
41
Ut Pam. « FilPar. « Lux Pam. M Deo add. Seml. M Boni Bestimalionem Lat. w Quo nc Pam. quia
ncc Lat. quin nec al.
Gommentarius.
(64) Cavenduma subtililoquenHa ct philosophia. siorom seclam demonstranl. Atque otiam re^nante
Non uno in loco, licet aliler, hunc locum Apostoli Piulippo Augusto, coacto contra Almarici hseresim
citayit; nam lib. de Prasscript., cap. 7, de hac concilio, cremala fuisse ArisioteUa metapbysica
vaintato philosophica locutusest, etalioloco hnrcti- nupor ni Galliam o Grsecia advecta testatur Rigor-
corum patriarchas vocat philosophos. Qusenamau- dus, lib. dc Gestis Ph. Aug. Atque, quouic gratiam
tem sit illa philosophia, dubium rssot, nisi pori-
PeripateticorUm observandnm ost. memini me leg
pateticam Patres indicarent, quse licot prava cou* apiul Alexandrum Necam Aegelum lib. de Rerum
suetudme apud Catholicos invaluerit, Carpocraiia- natura, in ea fuisse tunc sententia viros eruditos, ut
Jlta tamen et Gnosticis arma ad lurbamlam verita- libenter pronuntiarenl solum Anliehristum |>.
imuislravit. capere lioroe Aristotelis quibus iiteretor ad oonfn-
tflin
Sanctus Ambrosius in offic. el
Ongcnos contra Celaum Epicuri dogmatis pernicio- tandos cos qui conlra se disputaturi ossenl. Lb IV
Patrol. II. 18
555 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES 1, POLEMIGA. 556
Apostolus de chversitatis denolatione et increpa- * ex Lege, sed quce per ipsum, scilicet Christurn, ex
tione tacuisset. Ita cum diversitas ne taxatur qui Deo. Ergo, inquis, hac distinctione Lex non ex
oem, novitas non probalur. Plane de substantia Deo erat Ghristi. Suhtiliter satis. Accipe itaque
Chrisli pulant et liic Marcionitan suffragari Aposto- subtilius. Curn enim dicit : Non quce ex lege,
lum quod phantasma carnis fuerit in Christo,
sibi, sed quce per ipsum ; non dixisset, per ipsum, de
cum dicit, quod ineffigie Dei constitutus, non ra- alio, quam cujus
fuit lex. Noster, inquit, municipa-
pinam existimavit pariari Deo (65), sed exhausit se- tus in ccelis. Agnosco velerem ad Abraham promis-
metipsum, accepta effigie servi, non varietate et in ; sionem Crealoris (Gen. xxn. 17) Et faciamsemen :
similitudine hominis, non in homine et figura in- ; tuum tanquam stellas in coelo. Ideo cl stella a stella
ventus homo, ron substanlia, id est non carne : differt in gloria. Quod si Christus adveniens de cce-
quasi non et figura, et similitudo, el effigies sub- lis transfigurabit 5*J4I corpus humilitaiis nostrce,
stantisequoquc accedant. Bene autem quod et alibi conformale corpori glorice suce; rcsurget ergo corpus
Christum imaginem Dei invisibilis appellat. Numquid hoc nostrum quod humilialur in passionibus et in 52
crgo et hic qua M in efiigie eum Dei collocat ? ipsa lege mortis in terram dejectum. Quomodo enim
Êque non eril Deus Christus vere, si nec homo transfigurabit 53
, si nullum erit ? Aut si de eis di-
vere fuit in cffigie hominis constitutus. Utrobique B ctum, qui in adventu Dei deprehensi in carne de
54
enim veritas necesse habebit eludi , si effigies et putari habebunt (66), quid facient qui primi re-
similitudo figura ka phanlasmali vindicabilur. surgent (67)? Non hab"buntde quo
el transfigurentur?
Quod si in effigie et imagine, qua Filius Palris Alquin, cum illis, dicit, simul rapiemur in nubi-
49 ima-
vere Dei praedicatus est , etiam in effigie et bus obviam Domino. Si cum illis sublati, utique
gine hominis, qua filius hominis, vere hominem cum illis et transfigurali.
invenlum, nam et inventum ratione posuit, id est

CAPUT XXI.
*>93 cerlissime hominein quod enim invenitur,
:
conslat esse. Sic el Deus inventus est per virlutem, (In. Epist. ad Philem.). Soli huic Epislolae bre-
sicut homo per carnem ;
quia nec morti subditum vitas sua profuit, ut falsarias manus Marcionis
pronuntiasset, non in substantia mortali conslitu- evaderel. Miror tamen, cum ad unum hominem
tum. Plus est autem quod adjecit Et mortem : litteras factas receperit, quid ad Thimotheum duas,
crucis. Non enim exaggeral 50 atrocitatem, extol- et unam ad Titum, de ecclesiastico statu composi-
iendo viitutem subjecliouis 5I

,
quam imaginariam tas recusaverit. Adfectavit, opinor, etiam numerum
phantasmate scisset, frustrato potius eam, quam p Epistolarum interpolare. Memento, inspector, quod
experto ; nec virtute functo in passione, sed lusu ea quae pertractata sunt, retro de Apostolo quoque
QjJLK autem retro lucri duxerat, quae et supra nu- probaverimus (68) el si qua in hoc opus dilata
:
nterat, gloriam carnis, notam circumcisionis, ge- erant, expunxerimus ; ne aut hic supervacuam
neris hebraei ex hebraeo censum, titulum tribus exislimes iteralionem, qua confirmavimus spem
Benjamin, pharisaeae candidaedignitatem ; haecmodo pristinam, aut illic suspectam habeas dilationem,
non Dcum, sed stuporem qua eruimus tempora 55 totum opusculum
delrimento sibi deputat, ista. Si
Judaeorum. Haec ac si stercora existimat ,

prce inspexeris, nec hic rcdundantiam, nec illic diffiden-
comparatione agnitionis Christi, non pra^ rejeclione tiam judicabis.

Dei Crealoris, habens justitiam, non suam jam quce
Varioe lectiones.
w Quia al. 48 Cura Ven. mendose. Praejudicatus Obert. 50 Exaggeraret Lat. 51 Colleclionis Rhen.
49 52 In
54
delet Ciacc. 53 Transfiguravit Venet. transfigtiravcrit Rig. transfigurabitur Pam. Demulari al. demulati
Lat. 55 Sed Fran.
Commentarius.
(65) Non rapinam existimavit pariari Deo. Si transfigurari. Rig
phaniasticum fuisset Christi corpus, haec omnia (67) Quid facient qui resurgent primi. Consimili
illi non coniigissent, ncque mortem subiisset. Quod schemate, quo Paulus dixit, Quid facient qui bapti-
hic locus late probal, el paulisper a Vulgala re- zantur promortuis ?Rig.
cedit, nam pariari est parcm esse, elvai "oa, et (68) Expunxerimus. Hoc est, Ex debito absolve-
cxhausit semetipsum, hoc est, abjecit, Imzov h(- rimus, praestilerimu>que. Sic lib. iv praecedente :
vwae, seipsum cxinanivit. Le Pr. El si commemoremur, inquit, promissionis Moysi,

(66) Qui in adventu Dci deprchensi, in carne de- hic invenietur cxpuncta. Rhen.
putari habebunt. Imo dcmutari, quod mox dicet
— »» m
057 LIBEH AIJV. VALK.NTINIANOS.
Q. SEPT. FLOB. TERTULLIANI

ADVERSUS
VALENTINIANOS
LIBER.
PROOEHHJM.
Haeresim Valenlini crupisse sub Antonio Pio, imperium adepto anno 138, aflirmant Tertullianus (De
Prcescript. cap. 30) ac Theodoretus (De llmretic. fab., lib. i). Fuit autem Valentinus Phnebonites patria,
ex maritima jEgypli ora, Platonicaa sectator philosophise, imbulus Gracorum arlibus, ac figmenlis, alque,
ut sui jactabant (Apud Orig. in Dial. adv. Marcion.), auditor Theodalis, discipuli Pauli aposloli. Natum
Valentinum censct Massuelus (Dissert. in Iren., num. 7), anno Christi 85, denatum vero 158. Scripsissc
fertur Valenlinus psalmos nonnullos, epistolas ilcm a Clcmente Alexandr. in n et iu Stromatum libris
laudatas, quarum epistolarumunainscribilur adAgalhopodem diaconum Antiochenum, utopinantur Grabiusot

Caveus. Edidit Valentinus etiam homilias atque opus inscriptum : n60cv -k xaxi, id esl. Unde mala, cujus
operis fragmcnta exstantapud laudatum Clcmonlem, lib. vi, et .V*5 Epiphanium, haeres. xxxi. Evan-
geliuui scripsisse proprium nemo nisi auctor novem posteriorum capiturn libri De Prmcriptione rcfert.
Ad Ecclesia catholica defJcit, quoniam episcopatum, cujus ardebat dcsi lcrio, consequi non valuit, uti ad-
vcrsus cumdem Valentinuin, cap. 4, tradit Tcrtullianus. Relicta Alcxandria, Valenlinus Romam venil, sc-
dente Hygino, ibiquecommoratus cst usquc ad Anicetum. Pra?tcr I). [renaeum, Tertullianum, Epipbaniam ac
Thcodorctum, plura de Valenlinianis scribunt Massuetus (Disscrtat. ead. ibib.), Nalalis Alexander lin llist.
Ecles. ssecul. ii, cap. 2, art. 6), Beausobre (in llist. Manichceorum, part. n, hb. v), Semlerua (I Ihunl der
Polemik der liaumgartens), nec non Valchous (Kezergeschichte, i Band), et Illig. (Dissert. cn dc hce-
rcsiarchis, sect. II, cap. 3, ct ejusdem Dissert. appcndicc ad scct. II, cap. 5), ac demuni recientius Matter
(llist. du Gnosticisme, t. II). Eisi vero fabulosa Valcntini haeresis sola descriptionc sui appareatabsnrdissima,
fucre tamcn nonnulli qui ipsuni Valcntinum orthodoxum cxisliitiarunt, ut abbas Faydit, qui cdidit
Dilucidationcm doclrirnu priorum sioculorum; multaque ad Valontini syslema emoliendum Manicha-orum
blstorise inseruit etiam Beausobre [Lumper, llistor. theolog. critica de Vita, Seriptis at<j. Doctr. SS. l'a-
trum, part. ui, soct. iv, caj>. 3. Dissert. prsev. art. 1).
Porrocerto certiusestTertullianum, dum suum adversus Valentinianos librum elucobravit, eam prae
oculis habuisse sancti Ircmoi, episcopi Lugdtin., librorum advcrsus hsereses interpretationem Latinam,
vcterem ct vulgalam, quam ad usque tcmpora noslra scrvatam, Ircnioo ipso vol adhuc in \i\is superslile,
vel nuper ereplo, cdilam fuisse couslat. Quisquis (renseum Lalinum cuni Tcrlulliano contuloril. in promplu
dcprchendet hunc adeo vestigia illius prcmcre, aileo vcrbis ipsis, verborumque liguris et ordini adhserere,
Ut id unum sibi proposuisse videatur oadom paucioribus conlrahoro ; iisdom ssepe seryalis verbis, immix-
tis lamen pro more dictcriis quadamafri ingenii procacitalc propalalis (Gonf. Iron. lib. i, cap. 11, nutti. 3,
cuin Teriul!., cap. 23, ot Iion., niiin. 5, cum Toitull., cap. 23, oio. Vide Massueti Dissert. u, iu Ireu. lib.,
num. 53, p, 89, 90).
Hsec plurima hinc et indc loca similia sedulo colligenda, ac ut ficilius oa lector couferre queat, in notis
adpononda curavimus. Ncc jam, ni fallor, nemini ambiguum erit prseivisse Tertulliano [renseum, ao proinde
perperam ea in dubium revocasse, el interftJWI spuria repudiasse Joann. Salomon. Semlerum, virum, s:
quisunquara, ad omnia fere venerandse antiquitalismonumentaexauctoriiatesuadejicicnda profectonatum;

hic enim in Historica Isagoge ad BaumgarteniiPolemicam (vol. II, p. 132), in Prolusione decavenda mo*
lcsta sedulitatesacra adcorrigendas quasdam IrenaHet TertulHanisententias (EdiL Halse, \"i etio
sertationede varia ct incerta indole horum librorum Tertulliano Halensi adjecla (\ol. V,p. 245-290, ed.,
HalcMagdeburg., 1828), fidem (rensei minuere ejusque libros in suspicionen) vofcfac adduoere teaiavil :ai
defensionem illorura suscepit celeberr. Valchius, theologus Gottingensis, in no\is commentariis SocietaUe
RegiffiStientiarumGollingensi8(t, V.part. 100, ann. 11~4-l775; Lumper, lib. cit., cap. 2,art 1, p. 218). Bdo.
Cseleruoi TertuUiani essc librum hunc adversus Valentiniaoos vel inde constat, uuod cap. 16. nomiiu-
559 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMIUA. 5GO
tim libri adversus Hermogenem meminorit, quem ejus esse constal. Et vero scripsisse illum adversus
Valentinianos lucwuti sunt testes B. Oplatus Milevitanus, !ib. i adversus Parmeniam. Donatistam, et
Vincenlius Lirincnsis, lib. de Profan. Ikeres. novitate. Visus fuil etiam jam olim ms. a Tritliemio et
Politiano, ct inler primos a Rhenano edilus primum ecboliis, deinde ct annotationibus ita illuslratus, ut
nusquam diligentior fuerit. Non contemnendam tamen esse nostram postremam hanc recognitioncm, id-
que ex B. Irenaei, lib. i, cap. 1, et aliquot sequentibus, eoque lam Graeco apud Epiphanium, quam Lalino
juxta versiones varias, et tiibus Vatic. ms. exemplaribus, colligel facile leclor, ex iis quas majoris ad-
huc lucis gralia adjccimus adnolationibus, Argumento, imo et Calalogo iEonum ac situs ipsorum delinea-
tione apcnioribus. Pamelius.
Opportunior sane se dabit occasio de immensa farragine TNQSEQS in genere ac de arduo themate Va-
leniiniano in specie uberius disserendi, ubi de praestantissimis Irenaei adversus haereses libris dicendum
erit. Nobis igitur, pro more, moduloque nostro, sufficiat haec pauca, prooemii inslar, praelibasse, paucu-
laqueaddcre hinc inde desumpla, sive ex Pamelio, sive ex Massueio, addere, quibus, antequam Hbrum hunc,
obscurum sane et inlellectu impervium, aggrediamur, lectori praeluceat tum interprelatio nominum Êonum
Valenlini, tum syntagma gnoseos ex ejusdem hypothesi concinnatum. Edd.
NOMINA jEONUM ET DEORUM VALENTINI,
imo criminum potius quam numinum, aliorumqueeodem pertinentium.
(EXEDIT. PAMELll.)
De his nominibus infra, c. 6, sic Tertullianus :Quorumdam (inquit) de Grieco interprctatio non occurrit,
quorumdamnec de sexu genera conveniunt, quorumdam usitatior in Grceco notitia est. Itaque pluri-
mum Grceca ponimus, significantice per paginarum limites aderunt ; nec Latinis quidem deerunt
Grceca, sed in lineis desuper notabuntur.
5£7-5£8 Hacter.us ille. Quod tamen cum in ms. codicibus neque Rhenanus, neque ego factum in-
venerimus, expediebat ad inlellectum majorem, hunc Nominum Catalogum praefigere. Quem nunc et
locupletavi, et in ordinem congruum redegi, adjeclo majoris explicalionis graliacapilum numero, ubi de
singulis ipsorum agitur. Annotavi etiam quae hic aut alibi Tertulliano usitata, quac Irenaeo Lalino lib. i,
adv. hceres.,c. 4, quae denique EpipbauioGraeco. haeres. 31 , autejusIntcrpretiLalino; e quibusetiam nomina

aliquot castigata sunt. Pam.
GENERALIA NOMINA, AD PRODUCTIONEM, CONJUGIA, ET NUMERUM /EONUM PERTIXENTIA , EX
CAP. VII, VIII, XII, XXIII, XXX ET XXXI.
SERIES SERIES NOMINUM

NOMINUM LATINA. NOMINUM CR^CA. INTERPRETATIO.
JE6n, Tertull. Iren atov, Epiph Saeculum, Int. Epiph.
JE6oes a?wvss Saecula.
Syzygia jConjugatio, Tertull.

J :b «,&«[«
'
| Copulatio, Tertull.
Nymphdn vuua>»v Nfiptiarum domus.
J r ri |
Thalamus.
I
Probole TtpcSoXT, Emissio, Tertull.

Octonarius, Tertull.
Ogdoas
* oySoi; j
\ Uctonanus. Iren.
/Qualernarius, Int. Epiph.
Tetras, Tertull. Iren titpci;, Epiph jQuadriga Tertull.
'
Qualernalio, Iren.
Decas . Ssxi; Denarius.
Dod cas 0(u8s/.a; Duodenarius.
Triacontas TpiaxovTa; Tricenarius.
Ecttoma lxTP«>|ia Partus abortivus.
561 LIBER ADV. VALENTINIANOS. 562
XXX. ÊONUM NOMIMA.

OGDOAS SEC QUADRIGA DUPLEX, iKONUM. CAP. VII.
Bythus, Tcrtull. lren. PjM?, Epiph Profundnm, Jnt. Epiph

,, t Sseculum
n er'ectum.
,,
/Edn afwVTajto;
tclios . . . . •
Uon perfectus, iren.
< Inilium, lren.
Arche i ipyji
t Principium.
Proarche Trpoapy.T), Iren Prior principio.

r , • > t Primus
Propalor icponiwp, Epiph Pater, Tertull.
I. j i mmensus
Pator TratTjp Pater.
Paler pantdn. . . . 7:aTT)p 7:<£vtwv Pater omnium.
Praeexistens.
Prodn .'.... *P 0WV
(
j Qui ante fuii, Iren.
Autopal6r, Epiph . kut«c£cu>p Ipse per se pater.

Anarchos, Iren. . dtvapx/x . . • Carens principio.
Risa, Epiph. . . . p(£a Badix.
Sigc, Tertull. Iren. orpf), Epiph Silentium, Int. Epiph
lntclligentia.
Euiicea EVVOta J
II. ICogitatio.
Charis X<*P'?
Gratia.
Matcr K"ip •
. . . Mater.
Nus . v&u; Mens.
Monogcnes -
fAGVO ) EVT); *
. . . . Unigenitus.
III. Protogenes, Tcrtull.. 7cpoT&-jevT); Prior genitus, Tertull
Pater, Tertull. Ircn. 7taTT)p Pater.
Arche tdn panton. . dp^rjTfov TcdvTwv Initium omnium.
IV. Aletheia aXrjOeta Veritas.
,, (Sermo, Tertull
V. Logos, Ircn X °Tf 6 '
I Verbum.
VI. Zoe, Tertull. Iren. . . Swr) Vila, Tertull.
VII. Anthropos, Ircn. . . . av0p(o7to; Homo, Tcrtull.
VIII. Ecclesia, Tertull. Ircn. IxxXr.afa Ecclesiam, Tertull Iren.
DECAS .EONUM. CAP. VIII.
IX. Bythios, Tcrt. Jrcn . . . (3u0io;, Epiph Profundus, Int. Epiph.

X. Mixis (jl(5k . . . .
•
Mislio.
XI. AgeTalos a-pipaTos Non senescens.
XII. Hendsis IVoat; Unio.
XIII. Autophycs aoToipur); Per senaturalis.
XIV. Hedone f|8cvr) Voluptas.
XV. Akinetos dxfvr.To; Immobilis.
^yi Syncrasis, Tcrtull.
t ,
auvxpaat; Commistio.
\ Homosyncrasis, Ircn 6u.oauvxpaat; Similis commistio.
XVII. Monojrpnos [xovoyevti? Unigenitus.
i Fortunata, Tertull.
XVIII. Macaria [laxapts
{ Felicitas, Int. Iren.
DODECAS >EONUM, EODEM CAP. VIII.
XIX. Paracletus, Tcrt. Iren . 7capaxXr,To;, Epiph Paracletus, Int. Epiph.

\\ Pistis 7:(art; Fides.
XXI. Patricos TTarptxb; Patornus.
XXII. Elpis IXkU Spes.
XXIII. Melricos. ...... |i.r)Tpixb; Hiternns.
XXIV. Agape Caritas.
XXV.
Ainos d?vo; .... Laus.
Ainus, Epiph.. . . ietvou;. . . . Semper mens.
Svnesis auveat; .... Intelligcntia.
XXVI.
\ riironcsis Billio. . p6vr,at;,Bill. Prtidcntia, I»ill.
XXVII. Ecclesiaaticus xxXr.ataartxb;. Ecclosinsticus.
WVlll Macariotes p.axapt6TT); . Beatitndo.
Tolotus, Tcrt . ' . . tsXeto;. . . Perfeclns, Tcrtull.
XXIX. PhiletUS, 7'(V/ . . . «piXrjTb; . . Amabilis, Tcrtull.
Voluntas, lnt. Epiph.
\
8£Xtjto;, Irrn
Theletus, Ircn Voluntarius, //)/. Thcod.
\
\\\ Sophia . aocpia . . . Sapionlia.
CUSTODIS PIKROMATIS HORI E\ BTTIIO S0L0 PRODICTI NOMINA. CAP. IX F.T \

Horos, Tertull. Ircu ipoc,£ptpJI Terminus, hti . Fpiph.
Stauros, Ircn aTaupb; Cru\, Tcrtull.
Lylrotes Xutswtt); Bodomptor.
Carpisles xapjuaTT); Traducior.
5G3 TERTULLIANI OPERUM PARS II. SERIES I, POLEMIGA. 564
Metagogeus p.eTaywy£uc Cinr.umJuctor, Tertull.

u~ ».t .a > 01 l
Finitor, scu
Horothetes *P° WTri< j Finium designator.
ECTROMATIS, SIVE ABORTIVI FOETUS NOMINA, CAP. IX-XIV ET XXI.

r ,i rr . ,, t ? «- r. •
, i
Aniniatio. Tertull.
Enlhymesis, Tertull. Iren.. . . . IvOupjais, Epiph [Cogitatio, TertuU.
Achamoth, Tertull. Iren iyauM, Epiph TVCoh Sauienlia.
Sophia aotpla Sapientia.
Ogdoas. . . . • <5y3oac Oclonarius.
Ge 7) yrj Terra.
Mater jxiixnp Maler.
Pneuma hagion nveujxa aytov Spiritus sanctus,
Hierusalem, Iren tepouaaXf,u. Ilicrusalem.
Kyrios xuptoc Dominus.
NOVORUM EX PRIMO MONOGENE DUORUM JEONUM NOMINA, CAP XI.
Christus, Tertull. Iren yj>vrco(, Epiph Christus,/n£. Epiph.

,
Pneuma hagion 7cveup.a d'c l0V Spiritus sanctus.
jEONIS ex OMNIBUS ÔNIBUS CONCINNATI NOMINA, CAP XII.
Iesus, Tertuli. lren faaou?, Epiph Iesus, Int. Epiph. •
Soter atoiTjp Salvator.

Chrislus .'
. . . yptaToc Cnrislus.
Logos x'6yo? Verbum.
Paracletus 7;apaxXY)Toc Paracletus.
problema, Iren 7cp66Ar)ua Problema.
ANGELORUM ex IISDEM PRODUCTORUM nomina, eodem CAP, XII.
Angeli, Tertull. Ircn ayysXoi, Epiph Angeli, Int. Epiph.

Doryphori, Epiph 8opu<p6pot Satelliles.
TRINITATIS GENERUM EX ACIIAMOTII NOMINA, CAP. XVII AC XVIII.
Hylicum, Iren GXtxbv, Epiph Materiale, Tertul.

Psychicum ûywbv Animale.
Pneumaticum jeveupambv Spiritale.
DEMIURGI EX ACHAMOTH ET ANIMALI SUBSTANTIA NOMINA, CAP. XVIII, ET XX.
Demiurgus, Tertull. Iren 5r,p.toupyb;, Epiph Opifex, \nt. Epiph.

Metropator u.r]Tpo7;otTu>p Mater et pater.
Apator a7cotTt<jp Sine patre.
Pater iraTrjp Pater.
Basileus PaatXebs Kex.
Hebdomas iSoopi&s Seplenarius,
Archangelus, Tertull apyayysXoc, Tertull Archangelus, Tertull.
Angelus, ayysXoc Angelus, Int. Epiph.
Pantocrator, Epiph TcavtoxpiTcop Omnipotens.
Ctistes xt&jtjjj C.reator.
CHRISTI FILII DEMIURGI NOMINA, CAP. XXVI ET XXVII.
Christus, Tertull. Iren 7.pWoc, Epiph Christus. Int. Epiph.

Iesus, Epiph tr,<jouc Iesus.
Sote> aoKrjp Salvator.
Phos tpoic Lux.
Logos X6yoc Verbum.
Nus vou; Mens.
ARCIUM QUIBUS SINGULI yEONES COLLOCATI SUNT.NOMINA, CAP. XXIII, XXIV, XXV.
TRICENARII ALIORUMQUE ALIQUOr yEONUM SEDIS NOMINA.
iUniversitas, Tertull.
Pleniludo, Tertull. Iren.
Complementum, Int. Epiph.
Cenoma, Ircn xsvwua, Epiph Vacuum, Iren. Tertull.
Mesotclos topos, Epiph p.saoT/;Toc t6toc mediatis.

j j> e ^ |
nU
rj,
™
Tabularum.
i
. .
I medium, Tertull. '
secund TertulL
565 LIBER ADV. VALE.NTIMANOS. 566
DEMIURGI I.OCUS SUPER SEPTEMPLICI COELO!
Sabbatum, Tertull. Iren aa66atov, Epiph Sabbatum, Int. Epiph.

Solium dcmiurî, TertuU Tertull.
Topos ouranios, Epiph oupdvto$. t6t:o; Epiph Subccelestis locus, Iren.
DIABOLI ET IIQMINIS LOCUS
K<5ap.os, Tertull /.001x05, Epiph Mundus, Tertull. Iren.
CREATURARUM A DEMIURGO ET ACHAMOTII CONDITARUM NOMINA, CAP. XX, XXII, XXV.

SPIRITUALIUM.
Hebdomas ouranon, Epiph. . . . £6<Wa; ousavwv r™w„ m

UBiorum
( septemplex scena, Tert
j septenariuS) Iren
Ourani, Epiph oupavo\, Epiph Coeli, Tert. Iren.
Angeli, Tertull Iren.. .... aYfsXct . . . • Angeli,, Int. Epiph.
Paradisus rcasdoeiaoe. Paradisus.
Angelus i^tk^ Angelus.
Arcliangelus quarlus, Tertull. . .
Diabolus, Tertull. Ircn 5td6oXo;, Epiph Diabnlus, Int. Epiph.

r, ,. , | Mundi dominus.
Cosmocraldr xoaôxpdTtop
jMundilenenSj TertulL
lt:iinonia £at|j.6via Dsemonia.
Pneumalica ponfirias 7tvEU|j.aTtxa novqplac Spiritalia nequitia3, Tert. Iren.
MATERIALIUM.
Hylc, Epiph CX7], Epipli Materia, Tertull. Iren.

Cosmos, Tertull *6a|j.c; Mundus.
Stoichia, Epiph aToiyeia Elemenia.
Pyr nup Ignis.
Acr a7jp Aer.
Hydor CScop Aqua
Ge fi\ Terra.
AMMALIUM.
Anlhrdpos, Epiph d'v9ptorco;, Epiph Homo, Tertull. Ircn.
Zda £d> a Animantis
TRINITATIS, SIVE TRIUM GENERUM IIOMINIS. NOMINA, CAP, XXVI

Choicus, Tertv.U.lrcn xotxo;, Epiph Terreus, Int. Epiph.
P«ychicU8 ^V/wo; Animalis.
Pneumaticus Rviu[Mct(xb< Spiritalis, Tcriull. Iren.
ALTERIUS BYTHI CONJUGIS SECUNDIM QUOSDAH NOMF.N, CAP XXXIII.
Telcsis, Iren 8&j)aic, Epiph Voluntas, Yertull.
OGDOADIS ALTERIUS SECUNDUM QUOSDAM BYTIIO ANTERIORIS NOMINA, CAP. XXXV.
Proarche, Tertull. Iren irpoapxr,, Epiph Prior principio, Int. Eppih.

AncimoiHos dvsw6r To; (
[ncogitabilis.
:
Arrhetos «2W [
Inenarrabilis.
Aoratos dopaTo; Invisibilis.

Arche dpyr, Principium.
AeaUl^ptos dy.a.TdXr 7tTo; (
lncomprehensibilis.
',
AnOnomastOS dvov6jxaaTo; lnnominatus.
AgenncMos ^^^70; Ingenilus.
TETRAS ÊONUM, QUOS ALII OMNIUM .EONUM PARFNTF.S FACIUNT, NOMINA, XXWII.
Monotes,
«•wuwica, ni 1.
Tert. ircn
fren pov6Tr
u.ovott c, Epiph
;, l:pipn
(
(
MngUll
Singullaritas, Tcrtull.
Henoies Ui„ fi Dnitas.
Mo »'is [j.ova; Solitas.
11011
ev Unum.
SCHEMA GNOSTICUM
EX VALENTINI EJUSQUE DISCIPULORUM FABULIS
CURANTIB. EDD. DESCRIPTUM.
I. Bythos, Êonum caput, rerum principium.

f II. Ennoea, Bylho, sociata, conjugis instar.
TETRAS
OMMIUM RADIX EX ENNOEA, III. Nous, Êonum pater Bi
ET SUBSTANTIA. unigenitus. H
Suscepto a bvtiio
OGDOAS -i
rRIUIGENA. JiONUM semine. IV. Aletheia. o

=s
SERIES. o.
TETRAS V. Logos. o
EX UNIGENITO EORUM I
VI. Zoe. h
>•
SECUNDA. PATRE. VII S Anthropos. l
sa
Z ECCLESIA. o
o VIII. -
o
fl
IX. BVTHIOS.
X! X. Mixis. XV. Akinetos. *
x DECAS EX loco XVI. Syncrasis.
SECUNDI ÔNUM XI. AGERATOS. u
<
-5=
SECUNDA. 2E0NUM
AGMINIS DUCE XII. Henosis.
z
-.
o SERIES. ET ZOE CONJUGE. XVII. MONOGENES. «
w XIII. AUTOPHYES. XVIII. Makaria. H
J XIV. llEDONE. u
Cu <
XIX. Paracletos. XXV. Ainos. H
XX. Pistis. XXVI. Synesis. <
DODECAS AB HOMINE
O
a
XXI. Patrikos. XXVII. ECCLESIASTICOS. u
ULTIMA. XXXjEONUM ET j
XXII. Elpis. XXVIII. Makariotes.
SERIES. ECCLESIA.
XXIII. Metricos. XXIX. Teletos.
\ XXIV. Agape. XXX. Sophia.
BYTHOS, SUPREMUS PATER PER NOUN UNIGENITUM EMITTIT NOVUM PAR ÊONUM
W
3
OS
XXXI. CIIRISTOS, cum angelis cuslodibus. |
XXXII. PNEUMA HAGION. O
3*
Ex toto Pleromate nascitur sidus veluti /Eonum ac perfectissimus fructus
XXX. IIISOUS.
xxxiv. Extra pleroma relegatur sophise
ENTHYMESIS seu ACHAMOTH
rrasn
ex ejus passione ex ejus conversione ex ejus imaginalione
MATERIA SUBSTANTIA. ANIMALIS SUBSTANTIA. SPIRITALIS SUBSTANTIA.

XXXV. ex ACHAMOTH et ANIMALI SUBSTANTIA.
oriturDEMIURGOS ;
unde KOSMOS
xxxiv. yEon et ultimus.
I COELUM. II COELUM. III COELUM. IV COELUM. V COELUM. VI COELUM. VII COELUM
I. HOMO CIIOICUS II. HOMO GNOSTICUS III. HOMO SPIRITUALIS

scu damnandus perfectus et perficiendus.
560 LIBKR ADV. VALKNTINIANOS. 570
ADVERSUS VALENTINIANOS
LIBER
* qucm et Soterem, et Cliristum, et Sermonem nun-

539-535 ARGUMENTUM.
cupant ; et satelliles ejus angelos.
Aduersus Valcntinianos hcereticos scripturus Tertul- XIII. Atque hactenus (inquit ludens auctor)
lianus, differens congressionem, solam profitetur
errorum, seu polius fabularum, cum risu narra- prima tragoediai scena ; alia jam exlra Pleroma
tionem. cothurnalio.
I. Inipriinis aulem narrai, quod Valentiniani, XIV. Eam Entliymosin, sive jam novo et interpre-
tabili nominc 53G Achamoth, in inaneillud Epicuri
frequentissimum sanc inter haerelicos collegium,
niliil magis curent, quam occultare quod pnodicant. explosam, quamquam a Cliristo non sine Spiritu
II. Dcinde cum illi simpliccs nuncuparent Catho- sancto e supcrioribus misso jam formatam quia ;
licos, Scripluris simplicitatcm probari docet. tamen al lumen illud Pleromatis non potuit attin-
III. Quantumvis interim se adscondant (cum ve- gerc, ab Horo custodicnte cxtremam ejus lineam
ritas e conlrario non erubescat), scire tamen sim- exclusa, afflictam mceroro, mclu, consternatione,
plices Christianos omnes corum fabulas et gonea- ignorantia.
logias, quas dammat Aposlolus, indelerminatas, XV. Atquc ex his originem traxisse matcriam,
quas proinde solummododemonstrare, destruere sit.
quim Pythagorici, et Stoici et Plato ipsc innatam
IV. Notam eliamcsse Valentinianorum originem a B volnnt, el clemcnta ipsa.
Valentino licet ab eo absccsscrint Ptolemanis, He-

;
XVI. Conversam inde ad preccs, cum ad se mis-
raclcon, Secundus, Magus Marcus, ac Theotinus, sus csset Paracletus Soter Jesus, eam denuo con-
ila ul nusquam jam Valentinus, et lainen Valcnti- firmatam, el ab omnibus injuriis passionis cxpu-
niani ab illo cum solas intogras ejus regulas cu-
;
micatam, cx convcrsione illa animalcs corpulentias
slodirel Antiochise Axionicus quidam. proluxissc.
V. Sibi interim cum Archctypis ossc discepta- XVII. Prse gaudio abhinc cx contemplationc illa
tioncm, idque non conficlis maleriis, utpole quas Soteris el angelicorum qui una vencrant luminum ,
ipsius lnvresiarcliio contemporales inslructissimis spiritalcs produxisse, et sic factam trinitatem gc-
voluminibLis prodiderint, ct rctulcrint, Juslinus nerum.
martyr, Miltiades, [renseus et quidem Proculus. XVIII. Ex animali aulem substantia produclum
VI. Ucinde verbis parlim inilio hujus Argumenli dcinde Demiurgum, Deum hunc nostrum regem
adductis, partim illi infra subjectis , demonsttatio- universorum.
ncm solam arcani ipsorum promillens, melhodum XIX. Quamquam hac de inter eos non convc-
indicat qua uli statuil. niat.
C
VII. Porro a prima ogdoade iEonum Valcntinia- XX. Porro a Demiurgo, extra Pleromatis limites
norum sive tetradc duplici, auspieatur, in qua ex constiluto, hunc mundum conditum cx animalibus
Bytho ac Sige orti Nus el Vcritas, Sermonem ct ct materialibus substanliis, ex incorporalibus voro
Vitam procreariot. equibos homo ct Ecelesia. septcmplicem ceelorum sconam.
VIII. Inde ex secunda illa lotradc, Sermoncm ct XXI. Quibus intcrdum inlcrserit varia Achamolh
Vilam docuriam .Eontim simul fudisse, hnminemot siveSopbite aecondse nomina.
Ecclesiam duodenarium, numerum, quo sie imple- XXII. Quid ? quode ol diabolum opu? Demiurgi
relur triconaria divinitalis Plcromi seu plenitudo. faciant, Munditenentcm appellantes.
IX. Jam vcro fccunditalc tola deticicnle, a novis- XXIII. Imle singularum poteslatum situm inter-
simo .Eono Sophia conlirmata ab Horo nc dissol- sorons, otiam ignem his omnibus corporibus el ele-
voretur, ox vi passionis.nulla
opera conju-ii, abor- mcntis inflabellatum addit.
tivum fcetum Enthymesin cxpositam esse. XXIV Doiniurguni post hsoc ad hominem manus
X. Toia inierim propinquilale
supplicanle So- n coniulisse, et carnem ei creasse, non limo leme,
phiam conjugi suo Toleto restitutam, Enthymesin sod materia illa philosophioa.
vero extra Pleroma relegatam.
XXV. Cui cum animam Demiurgus mox clo afllatu
XI. No qua igilur luijusmodi rursus concussio suo communicarot, ctiam Aohamnth paritor in
ad
oontingeret, Nun itlum novam cdidissc copulatio- illium derivatum semcn spint.ile, quod nunoupa-
"oii!, Christum el Spirilum sanctum. banl Ecclosiam.
Xll.Deiude ex omnibus simul .Eonibus compac- XXVI. Hinc tria hominum genera doscribit sive
,
Ittffl esse perfectum Pleromatis fructum Jesum, trinilatem hominis, et quem exiium sortianlur.
XXVII. Emisisse eliam Demiurgum Chrislum Fi- .
XXXIV. Alios etiam qui aut nullum sexum Bytho
iram suum naturalem per virginem, non ex
virgine deputant, aut hermaphrodilum faciunt.
editum ct super hunc devolasse Soterem
;
in specie XXXV. Esse item qui Bytho non principatum,
columbae eumque mansisse in Chrislo
impassibi- sed postumatum defendat, post ogdoadem primam
lem, passum vero animalem Christum.
ex tetrade quidem ct ipsam, sed aliis nominibus
XXVIII. Animas quoquc meliores allegi in pro- derivatam.
phetas, sacerdotes ac reges.
XXIX. Hominum
XXXVI. 538 Quosdam qui ex patre Bytho, et
vero tria genera ab eis consti- Enncea matre , integram ogdoadem illam uno partu
lui, choicum, animale, spiritale.
exclusam.
XXX. Spiritalibus autem (quos se esse jactitant XXXVII. Item alium qucmdam qui monoteta et
operationes non oecessarias, sed
nobis utpote psy- Henoteta parentes primos faciat, ex quibus Monas
chicis, id est animalibus
537
hominibus, martyrii ctUnio.et ex illis reliquos yEonas.
quoque necessiiatem sic eludentes.
XXXVIII. Humaniorem denique secundum, qui
XXXI. Et vero in consummatione tetradas duas
ita dispensari dividens in dexlram et sinistram,
mercedem ut Achamoth de medio tabulato in lumen et tencbras, tantum defectricem illam vir-
Pleroma transferatur, excepta a Sotere compacti- o tutem, Achamoth ncmpe, vult non ab aliquo Mo-
lio lllo sponso, et Demiurgus de hebdomade
sua lum deduci.
ccelesti in vacuum matris locum. XXXIX. Postremo majorem esse de ipso Jesu di-
XXXII. Humanam vero gentem in cum
exitus tales versitatem, Valentinus ex omnium jEonum
lturam: choicae quidem et materialis notse animas flosculis, alii ex solis decem, aut solis duodecim,
interituras: psychicorum vcros
justorum animas (id alii a Christo et Spiritu Sancto tantum, alii aliunde
est noslras) in medietatis
illius receptacula trans- eum confictum conlenduut. Atque ita doctrinas Va-
mitti spiritalium denique,
; ipsorum nempe, ad Ientinianorum in sylvas jam exolevisse Gnostico-
Pleromatis palalium traductas sponsas
, angelorum.
rum assumi.
XXXIII. Ab Valentino vero in hoc
CAPUT PRIMUM (1).
dissentire
emendatores Ptolomeei, quod Bytho duas affingant Valentiniani l frequentissimum pltne collegium
,
conjuges, Cogitationem et Voluntatem, 2 plurimum cx

atque ex inter kaereticos, quia apostatis veri-
Cogitaiione ortam Veritatem, ex Voluntate non
Mono- tatis, et ad fabulas facile est, et disciplina
genem.
539 terretur, nihil magis curant, quam occultare-
Varioe lectiones.
1
Valentini collegium Crojus in Grab.Fran. 2 Qui Oberth. solus, forsan typograph. lapsu.
Commentarius.
(1) A prima hujus capitis fronte occurrunt intri- « catur, dumab iis religio adseeratur vel adservatur,
catissima, siquae fuerunt, Tertulliani verba, multa sive proferatur, sive taceatur. et inter illa Nam
adhucdum respersa caligine, crebris licet doctissi- eleusinia sacra (quae hceresis sunt et ipsa ex attica;
marum virorum illustraia commenlis, innume- superstitionis fonte derivala), quod tacent epoplae
risque leclionum variarum
tcntaminibus cmendata. seu sacris initiati.ûrfo?' est. ldcirco aditum, id est,
Textum equidem resarcire ac sanare sumus, ut adeuntes sive discentes, per ambages et experi-
poluimus, enixi, ex collaiis Rhenani, Scaligerii, menla cruciant et pene enecant hinc diutius ini- ;
Pamelii, Casauboni, Petavii, Salmasii, Rigaltii, tiant quam consignant, plus temporis conterunt in
Priorii, Junii, Latinii Franequanae, Parisinas, Ve- praeparanda quam in perficienda initiatione cum ;
netae, Hallensis, Wiceburgensis editionum recen- et ante portas ad piobandum eos qui epoptae fieri
sione, necnon et usi sumus duplici correctione quas cupiunt quinquennium instituunt ideo ut ingentem
CL. viri Lobeck et Seguier de Saint-Brisson inse- opinionem, favente diuturno suspendio arcana? co-
ruerunt, ille quidem in suo prseclaro Aglaophamo.i. gnitionis, adstruant et aidificent : atque ita tantam
1 lib.l, g V, hic vero in opere recenti, sat paucis m abditis sacris majestatem exhibere videantur ac
eruditis noto, cui tilulus Essai sur le polytMisme,
: ae^voTrjTa quantam prxstruxerunt cupiditatem,
,
I. p 105 et seqq. At omissa, vel salieni inferius

II, animumque ad n.agna ominanda erexerunt. Ad
remissa textus qucm exhibuimus indagatione, et
, haec sequitur jam silentii lex et officium ; attente
seclusa nimia molesti commentarii mole nobis , quippe custoditur, quod tarde invenitur. Caiterum
visum est quam citius festinandum ad planiorem, tota abdita inadytis divinitas, tot sipariaportarum
sanioremque Scplimii in hoc procemio s<msum valvis afjixa, totum hoc secreti signaculum lingux
breviter exponendum, quem porro sic se habere impressum, in turpia desinit, et consummata tam
arbilramur morosainitialione, fcedum duntaxat, prohpudor;
Valentiniani (quorum frequentissimum plane de- simulacrum membri virilis revelatur. Sed naturai
bet essc collegium inter hxrcticos, tum quia plu- venerandum nomen prie se ferens inaniaque com-
rima retinuil ejuratee fidei dogmaia, tum quia ad menta allegorica turpium fabularum dispositio prce-
vulgares fabulas facile pronumque est, lum quia tendens,favenlepatrociniocoactai etinsulsae figuraz,
asperiori disciplina non detcrretur), nihil magis cu- sacrilegium obscurat, imminuit, repudiat, et conyi-
rant quam occultare quod pncdicant, si tamen ii cium falsi loedique figmenti manifestum ementitis
praidicant aut praedicare dici queuut, qui occultant. isiiusmodi simulacris excusat.
In iis enim, sollicitum arcanae custodiai officium, Quibus 7iapK<f>pa<jTi>ia>s expositis haud exiguum
merito habendum est conscientia? male sanae of/icium opus nobis incumbere videretur, nempe ut illa
seu indicium. Et morum turpium confusio prcedi' Terlulliani verba sigillatim commentaremur, sive
573 LIBER ADV. VALBNTINIANOS. 574
quod pradicant 3
(2) : si tamen pradicant, qui * Atlica' 51© superslilionis 6 (4)] quod tacenl
4 a
occultant. Custodia? officium, conscientiae officium pudor est. Idcirco et aditum prius cruciant (5).
est. Confusio (3) prsedicalur, dum religio adsevc- Diutius initiant, quam 9 consignant 10
(6), cum et
ratur 5 Nam et illa Eleusinia [h&rcsis et ipsa

. ante porlas u (7) quinquennium inslituunt 12
(8);
Varice lectiones.
Hcec verba. uncinis inclusa.omnino repudiat ut spuria Lobek, contra omnes edit. et mss.codices. Haec
3
uncinis non includuut Hhen. Pam.. Par. Venet. Seml. Obcrth. Includunt vero, et merito, Paris. Welchel.
1566 et D.Seguier de S. Brisson, loc. infr. cit. * Indicium proponit ibid. D. Scguier. 5 Adservatur Welchel
Jun.\D. Seguier. G Uncinis includit D Seguier. quodpterique alii commatibusdistinguunt. Tacel.Lo^c/i.latent
Welchel. a Aditurum Jun. adilu Sahnas. Cruciant Distinguunt Welchel. Pamel. Seguicr. 10 Linguam liig.
'>
quem Jun. u Resignanl Scguicr. os signant Salmasius. " Bt portas ante lihen. Seml. Oberth. Welchel.
Piimcl. Epoptas Scaliger.liig. Paris. Casaubon. Wouiv. Lobeck. Ante portas optime corrcxit D. Seguier.
Ad portas... instiluunt Petav. in Thcmist. Insiruunl. Lat.
Conimentarius.
genuinam tuendo auctorilatem po.-t D ad Amos, cap. ix, p. 1397
lcxtus, quemOgque appellatus est :
tot emenclationes edcre ausi sumus, sive hoc pronc Basan et interpretatur <xl-y\ri->, hoc est ignominia,
mium cum caneris pjusdem argumcnti leslimoniis quam si confusionem transferre volumus, magis
confercndo, muliaque inde ad veteres religiones TJYxuaiv significat. Glossae* Graec. Lat. AlojfiY- —
explicandas eruendo documcnta. Uinc facile ingens Confusio Lobeck.
exurgeret dissertatio de saepesa'pius trita, deneis Haeresis et ipsa Atticce superstitionis. Ea fuisse
i
licet etiam nunc tonebris obsita mystcriorum ,

videtur Tertulliani sentenlia eleusinos epoptas :
Eleusiniorum disciplina, quam, utpoto ab aliis benc defecisse a communi Atheniensium superstilione,
inuliis et longe doctrina pnestanlioribus propcmo- ac velut haBreticos, peculiarem sibi selegisse doc-
dum exhaustam omittere satius cst. Duobus tantum trinam, vulgariaque dogmala vel novis auxi>se,
tribusve liujus procemii punctis aliquid lucis afie- vel delectu miuuisse, vel pro ingenii ludibrio
remus nonnullas subinde variorum notis adnola- mutasse. Hinc infert D. Seguier, adversus Lobcckii
tioncs subnectendas curantes. Qiue si uberius et Aglaophamum, nonnulla fuisse, ad mentem Tertul-
lanquam ex professo tractari cupias, videsis War- liani, in Eleusiniis sacris mystica' disciplinae arcana.
burlon, De div. legat. Moysis, lib. n, sect. 4; Edd.
Michael Maler. Symbol. aureas mensce, lib. m, et
in Hieroglyph. lib iv; Plessing, Memnomium t. II; (5) Aditum prius cruciant. Nimirum oxXr,p afwY'.*,
victu trisliore, silentio, humi cubalione, caslimonia
Barthclcmy, Anachars., V Payne Knigt, Inquiry ;
aliis que hujusmodi rigidioris disciplinae institutis,
into the symb. lang. in Diario Classico t. XXVI" ,
Rig.
Ouvaroff.Essot sur les mysteres d'Eleusis; Lobeck,
Aglaophamus sive de Theologias mysticas Grcecorum (6) Diutius initiant quam consignant. Hoc cst,
causis, lil), i Saintc Croix, Rechcrches histor. ct rcXetova yp6vcv auouatv f) ttXouai Plus temporis
:
;
critiq. surles inyst. du pagan., dcuxicmc idit. de ia preparando, quara in docendo et consummando
Sacy, t, I, 3, 4, 5 scct. Viiloison,De triplici Theol.
;
conlcrunt. Consignarc ost E-tacpxyÊaOat. teXo;
:
Seeuier dc Saint-Brisson,£ssoz sur le Panthdisme, taiBtfvat, Sicut ajpsayt; et TsXEfwat; pro Baptismo
t. II, p. 3. Toxium vero Tertulliani emendavere vid. Segaar ad Clcment. Quis dives adv. p. 380,
alii codicum collationc nixi, alii proprio ingenio consignare scu obsignare baptismo, idem quod te-
plus ininusve tuto confidcnlesScaligor in Enicn- :
Xstouv;vid. Milles, ad Cyrill. Caleches II, p. 35,
iat, temp., V, v. 393
Salmasius ad Spartian.
lib. et de mysteriis ipsis Clement. Cohort. p. 94.
idrian., p. 33 sqq.; Casaubon, ad Athen. VI,
;
Lobeck. —
Consignati dicebantur asaur.asvot et
cap. 15; Wouwer, ad Petron. c. 17; Petavius, ad atppaYto8=vTs;. Philo, de Mon.; Ircn. lib. i, cap. 24;
Themist., p. 414; Guther, De Jure Pontific. i
Prudent. in Martyr S. Romani; Arnob. lib. iii,
,
c, 25; Croius, Spccim

ohscrrat., p. 15, in
in Le Pr.
Grabii Irenoso;V. Halloix, Notat. ad. Vit. Quadrat. (7^ Ante portas, Primus ausus est Scaliger
c. '».
p. 695 Beqq. Pamelius, de Cistophoris,
; tacentibus mss. codieibus, in hunc teitum Epoptas
p. 84 Petit, ad Legg.
; \tt., p. 99; Van dale, intrudere. Casanbon. adAthen. vi, c. 15, Wouwer,
Disscrt. ugon., p. 608; Lobcck, Aglaopham., l. I, ad Pctron. c. 17, Scaligeri enieiiilationem proba-
p, ;(2 seqq. Seguier de Saint-Brisson, lib. citat.. runt. [o. eam reclo pede abiit Rigallius, eamque
|>. 105-100. !'in».
|
huc ad casteras ediliones transmisit. Jam vero
illuc
\'ihil magis curant, quam occultarc quod pr,i- illud Scaligeri invcntum improbavil doctissimus
dicant. Ab cxordio ducem sequitur Tertulhanus Peiayins, eo prseter codicum sOentium insnper
B. Irenseum, qui in pnocemio
haec habet lib. I, usus argumento, tironcs possc instilui el fuisse
:
H faprcXdvri xaO' auTfjrsaev oux E;:i6s(xvjTat, Yva ar) yua- instilutos, minime vero ncc fuissc ncc pofuisse
v<oOtraaY;-viriTar.xaTacp<o;)ci;- jTt8av(7> 6; XSOI&ljpfol ravoup- Bpontas, eos nempe qui ad ultimum initiationis
Tw« gr.idum pervenerant quinque enim gradus alii,
:
~xp
vero alio nomine distinguunt. Olympiodorus, in
ii
Pliirdon. cap. 13. \\xc babel : •& nt< (cpotli

ditur, ne, denudatus,
liat comprehenaibilis, suasorio J;Youvto olasv xocttdpostc -iviâct, t\-x l~\ TaJ-
lutem cooperiraento subdole adornatus, et ipsa Tat;, a5 a.r.iii:T
l
-:--zx: , a;ra TaJTa; -j~zxj:::,
ventate (ridiculum est et dicere) vcriorem
semet- xat i~\ TauTat; aurlait;, sv t^Xst 8' l-o--:~zi,
psum praefert, ut decipial ezteriori phantasmate Similiter quinque numeral Theon. Smynnnsis,
udiores. Veterem interpretationem, quse, uti hcet diverso ordine et nomine distinetos, nempe
lonnul is visum cst, adeo esl antiqua, ut forsaa xa8a:ao;, TiXtTr,, bcoXTSia, TsXo; tt;; -CU
psiusmet Tertulliani oculis subjecta fuerit, siunminii dcniquc Ao
iniiialionis eousiiniinationem,
prse
ihis in hoc notarum decursu
dcinceps afferendam perfectionem. Bno.
rtitm, sev vitee
uiahimus. ci. Apologet. mi.
auper. i. 1, p. 6. Edd. (8) Quinqucninuin uistituunt. Celebris e.-t inde
(UConfusio. hl est, turpitudo. Hieronym. comm. exorta erudilorum controver.Ma intei se discoptan-
n Isaiam, cap, ii,
p. 27, cdit. BB. ct iisdem verbis lium quando temporc, an quinque, vel uno aut
ut opinionem suspendio cognitionis aedificent : • quod tarde invenitur. Caeterum lota in 54£ adytis
atque ita tanlam majestatem 541 exhibere vi- divinitas, tot 13 siparia 14 portarum 15
(9), totum
deantur, quantam praestruxerunt cupiditatem. Se- signaculum linguae , simulacrum mcmbri virilis 16
quitur jam silentii officium attente custoditur

: revelatur (10). Sed naturae venerandum nomen
Variae lectiones.
13 Tota Rig. Lobeck. 14
Suspiria Rhen. Seml. Oberth. Lobec-k. Paris. Latin. Jun. Petav. Suspicia, id est
0ewp(a;. Crojus in Jun. ,5 Epoptarum Rig. Par. Lobeck. Porlarum legerunt Rhen. Jun. Welchel. Pamel.
Sernl. Obcrth. Seguier. 16 Membri viralis [/.opfou yuvatxdou. Jun. membri mulieris Seguier.
Commentarius.
paucioribus annis perseveraverit praeparatio ad curiosissimi suum ingenium vcxare, trahere ac ,
sacra Eleusinia suscipienda. Non defuere qui sen- fatigare malnerunt, ut abdita quaedam summae
lentiam Tertulliani quinquennium institutum fuisse honestissimaequo doclrinae semina in eis mysleriis
asseverantis prafracte impugnarcnt inter quos , relegeront. Hic ibidem celari vult arlis hermeticas
D. Peiavius et recentissime Lobeck in Aglaophamo. prrecepta Mir.had Ma'i';r, Symbol. aureos mensce.
Quorum praecipua momenla saltpm obiter hic lib. m, p. 105, ct in hieroglyphic. lib. iv,p. 183,
attingere lubet. 1° Opponuntur vcrba Herodoti, Deos ab initio homines aperte Epoptas
fuisse
lib. viii, c. 45, qui et ipse Dicaeum qucmdam in- didicisse contendit Warburton, de div. Legat. Moys.
ducit cum Demarato rege, de sacrorum Eleusinio- B sect. 4, p. 210, et post eum Villoison, de Triplici
rum celebratione disputantem, et haec inter plura Theologia, p. 48 ; Meiners, Vermische Schriften,
dicentem Tr]v lopTrjv xauTnv
: dyouat 'AOrivaTbt dvd t. III, p. 299; Barlhelemy, Anach. t. V, p. 65. Ab-
7tdvTa exea Trj Mr,Tp\ xai tt) K6prj xat auTewv te (3ouXo'- slrusas tantum celari doctrinas Pylhagorcas, Pla-
jji£r)o? :wv dXXtov 'EXXrivwv |AU£trat. Quid vero, quod tonicasque , asserit Plessing in Memnonis t. II,
manifestum eo loci occurrit spbalma? Si enim di- p. 91. Nihil nisi diluvia quaedam, cyclos et ca-
cere voluisset Herodotus sacra quotannis agi, reve- lendaria, in iis dogmalibusincsse, ut el in tota retro
larique, sane scripsisset dvd 7idv eto;.: Fit crgo — antiquitate sibi uni tanlum revelata putida arro-
per se certum loco TtdvTa, legendum esse rcEm,
, gantia jactat plaudente Voltario tam exiguae ve-
,
quod mirum in modum noslri Seplimii sententiae terum disciplinarum peritiae, impiu* Boulanger,
suffragatur. AntiquiU ddvoilee, lib, m, c. 5. Audacior vero seu
2° At aperte asserit Socrates revelari quotannis insanior, tribus anticyris insanabile caput, Dupuis,
mysteria xal rd jj.uaTrpta 1'ti xa\
: vuv xa8' sfxaaxov cui compcrlum videbalur in priscis mysteriis gen-
ivtauibv ^fxvujAev.Quid vero sibi vult haec vox ultima, lium altiora longe el puriora abscondi documenta
an reipsa magna mysteria quotannis redeunrla, an prae omnibus religionis Chrislianae documentis,
parva duntaxat, an tantum danda quotannis candida- Orig. des Cultes, p. i, t. IV. p. 369. Alter turpium
tis documenta, an demum revelanda inler Thesmo- p arcanorum praecentor Payne Knigt in iis adinvenit
phorias Cereri sacras Td dnoppyca? Certe nihil inde L iniellectualem ac veluli transcendentalrm Dei na-
certum. turae cogniiionem, Inquiry into the symb. lung. in
3° Necetiam Tertulliano nostro rectius opponenda Diario classico, t. XXH, p. 4. Nec isti opposita
sunt quaedam aevi postcrioris exempla quibus cons- fronte refragatur Doctiss. Heeren, cui haec obiter
tat aliquando spretam fuisse antiquam quinquennii indaganti illusisse videntur quaedam verae deorum
legem quod infeliciter accidisse scimus, dum De-
: notiones physicaa et symbolicae, Ideen uber die Po-
melrius Poliorcetes urbem Athenarum obsideret, dum litik, t. III, p. 99, quod simul arridere debuit ma-
tyrannidem in eam affectarent Philippus Macedonius gno mythorum parenti ac symbolicarum nubium
rex, Persei pater Sylla, urbe expugnala
; Antonius ; consaninatorii Creuzer, qui, teste D. De Sacy in
triumvir, Augustusque de loio orbe posl Acliacam pu- not. ad Sainte-Croix op. t. i, p. 448, nec lonyius
gnam triumphaturus. Quo plura darenlur legis violatae ab eadem sententia exulante , agi ibidem voluit
teslimonia, eo clarior eniteret ipsius auctoritas ac tum de primigenia rerum compositione ac vetere ,
indeclinanda notitia. Cf. Oftried Muller Gottingis- : cosmogonia, tum de animorum ascesi ac morum
che, Gelehte Anzeigen. Janv. 1830 Seguier. t. II, ;
exercilanicniis, tum de rei rusticae praeceptis ac
p. 110-415. laudibus, tum de D.o uno, aeternoque, tum de
4° A D. Lobcck objectis alia perplura obsistunt hominis simul el mundi fine. His demum accessit
testimoniapro quinquennio; afferenda forent verba in speciali tractatu cui titulus Essai sur les:
v
magni Etymologici ad vocabulum t£po7totot, Pollucis m. mysteres d'Eleusis, Ouvaroff, ex hyperborca plaga
lib. yin. c. 107'; Theophrastae in 3° Caractere 'A£o- U in palaeotram academicam, haud absque laude, in-
Xea^ta;; Theonae Smyrnensis ct Artemidori, de qui- gressus, qui voluit et ipse in Elcusinae disciplinae
bus supra, et fusius D.Seguier, op. cit. p. 115-120. tuto fuisse commissam quasi Primitivm patriarcha-
Edd. rum revelationis, summam ac veneranda quaedam
Totsiparia porlarum. Quamquam consentiunt
(9) de homine lapso et reparando vaticinia. Ista sunt
exemplaria quae vidimus omnia, tamen ausi sumus praecipua recentiorum de Eleusinis arcanis fig-
pro suspiria scribere siparia sunt autem siparia, : menta. Quod si ad veteres redire animus est, va-
vela quibus utebantur in scenis fabularum actores, rias inter ipsorum senlentias erit ut anceps hav
auctore Festo. De hac voce plura dicam infra cap- reas. Haud enim inficiari velim ex illis plures.
13, locum illum explicaturus : t Alia autem trans Pindarum videhcet, Platoncm, Ciceronem, Epicte-
siparium cothurnatio est. « Caeterum sacordotes Eleu- tum, sacra Cereris Eleusinia ma^nis excepisse lau-
sinae Cereris portas adyti mulliplicibus velis obtege- dibus ac posteris commendasse ; nec facile quem-
bant. De hac sipariorum oppanîone hic lo(|uitur. quam adduci posse ad credendum tol et tantos
Rhen. viros, nobili menlis et animi haud secus ac ingenii
Simulacrum... revelatur.
(10) Id semper fuit — insignes , cseca hallucinalione
praestantia lurpia ,
Apologeiis Christiauis ratum, omninoque comper- pro honestis habuisse, et unanimt collusione ad
tum, secretos mysleriorum cailus hclluandi et hunc errorem fovendum ex industria conspirasse
scortandi caussa lum ab initio congregatos, tum in nec omnino proinde nulla causa est cur censeas
posterum retentos fuisse. Miris lamen modis neote- adusque qu^mdam temporis lapsum , aliquatenus
rici quotquot sacrorum Eleusiniorum exploratores ab initio fuisse pia Cereris sacra. Undenam igitu'
577 LIBEK ADV. VALENTI.NIANOS 578
5 l.'l allegorica dispositio pnetendcns, palrocinio Valentiniana fecerunt lenocinia , sancla silenlio
<• _ /ii\ !_ • -i. . _. " magno, _„i_ ..„:. :.„•» - — i„,.r.~ c: L^—_
bona c.a~
coaclae ligurae (11) sacrilegium obscurat, ct con sola taciturnitate ccelestia. Si fide
viciutn falsi n simulacris excusat (12;- Proindc quseras, concrelo vultu, sus|ienso suporcilio, Altuia
quos nunc dcslinamus hacrelicos (13), sanclis nomi- est, aiunt (16). Si subtiliter tentcs, per ambigui-
nibut ot titulis et argumentis verse reiigionis, latos biliuûes communein fidoni aliirmanl (17).
vanissima atque turpissima figmcnla configurantes, Si scire le subostendas nogant quidquid agno-
facili charitati (14) cx divina; copia: occasionc (15), scunt (10). Si cominus 20 ccrtes, luam 21 simpli-
18 1J citalem sua csede dispergunt (19) Ne
quia de multis mulla succcdere esl: Eleusinia : discipulis
Variac lectiones.
n Salacis simulacri Seguier, falsis simulacris Pam.
llf
Succidcre suspicatur Hig. Vj Eleusinia Valenliniani
20 Ccrte lihen. Seml. Oberth. 21 Statuam Iihen. Seml.
llig. Prior mavult. Jun. eleusinia an valcntiniaua.
Oberth. cum distinctionis commate faluam Rig. Par.
Commentarius.
omncs, nemineexcepto, Patres sanctissimi, ac pra- p pientibus defocisse honesli sensum imo magis ;
cipue vetustissimi Apologetici uno ore de mysteriis desipuisse recentiores qui, pralucente traditionis
infandis conclamatum voluere, ac cerlatim in ipsa face ac Evangelii lumine, haec fa?da tcnebrarum
vorbis invehi religioni duxore Verum enim vcro opera demirati sunl, symbolisque insulsis ac ina-
'?
Justiuus, Athcnagoras, Tatianus aflirmanl nihil nisi nibus fabulis, quo minus horroris incutiant, in-
Jovis incestum in Eleusiniis ostentari. Acriler ac lexere couati sunt. Standum proinde huic acerbo
toiius animi impctu in ea invehilur Clemens Tertulliani in Elousinia diclerio, merito sale re-
Alexandrinus, Jovisque cum Cerere et filia concu- sperso « Tota in advtis diviniias, tot siparia por- :
bilum exprobrat, oistarum mysticarum, papavcrum, tarum, totum signaculum lingua-, stmulacrum
apium secreta, caoterasquc evolvil quisquilias, tiun Phallagogice revelatur. Em>. >,
borret referens lnler Theuiidis symbola xuvo? (11) Patrocinio coactct figurce. /fllegorise scilicel •
yuvaixefou efligicm in phaliagogia ferri, postre no ob>ceni illius rerum naturam signilicanlis. Rig.
Hierophautas ot Oaduchos locrepat, eos |ue qui (12) Et Convicium falsi simulacris excusat. Eleu-
ftuerum miaere dilaoiatum, et mulierculam eju- simorum antistites ad illud membri virilis simula-
anlom, ol corporis parlos pudendas vcncrontur, crum, velut ad divinitalem, adorantium habitu
atheorum in numoro habondos osse judical(S. Clem. accedunt. Itaque falsi ciimiue tenentur, qui aliud
Alox. Protrept.p. 19, 30). Balem liaud minus ve- OCUlis coluril, aliud inonte. Eleiiim aiunt coli abs
hementi exprobralione prolala liahent Arnob. adv. se non simulacrum, sod reruni Naiuram eo simu-
Gent. lil». v,p. 176ed.Maire; August. in Queest. evet. p acr ° expresaam. Quod esi recusatioaem falsi simu- '
et noo. Testam. mist. p. 100 I). in Appendice, l.UI, lacris cxcusare, mendaciuin mendacio diluoro, fal-
p. II, ed. BB; Chrysost. Orat. deS. Babyla in Jul. Sl " n falso; quid cmm aliud esi simulacrum, niti
t. II, p. 558; Astorius, Encom. in SS. marti/r Hi- falsum ? Hig.
Uioth. ?P. Auolar. II, 193, Coll. I. XVIII, erj Com- (13; Proinde quos nunc destinamus hcereticos,etc.
belis.; Epiphn. adv. hceres. lib. in, g 11, t. II, Haec ita conjunguntur sequcnlibus « Proinde Va- :
p. 1093. —
Quinam igitur ex ulraque partc slent lontiniani, quos nunc destinamus harelieos sanctis
tcstes velim recensoas hinc porro gentium : sa- nominibus el tilulis, Eleusinia fecerunt lcnocinia, »
picntes vates, legislatores, inrie vero EccleMae Pa- ctc. KlG.
tn-s, doctores, pontifices ncc ost ut ad facilius : (14) Facili charitati. Fratrum scilicet, sive Fi ie-
intcr illos litem componendum, id tibi forsaa dicas, lium. Charitas facilis, ut Virgilio, Facilcs Nymphaf,
duplicem distinguoinium osse Eleusiniorum aetatem :
et, Faciles Napcect. Vel potius caritas facilis, qua;
unam prisca vetustate fuliginosam, in qua sacra pio omnia omnia crcdit, 1 Cor. xiii. Rig.
suffett,
cullu prosequebantur, altcram rcccnti superslitio- (16) /.'.c divinas eopia occasione. Sacrarum Scri-
num colluvie foedam, ot a Patribus meriio vapu- pturarum copiam Bigni&cat, sive, ut ipse loqui amat,
lanlem ; nec etiam rcmanei ultimum ancipitis latitudines. Quo sensu lib. de Spectaculis : « Late
aniini perfugium, illud tibi inlra te eogitanti, Pa- tami n semper scriplnra divina dividilur, ubicumque
tros asperiori in gentium sacra contempiu et irafer sccundum pnosenlis rci sensum ettam disciplina
vidiori abroptos ullra B3qU83 oritioos limites irans- iniinilur. » Et lib. </<• Prcescript. i Bt ulique se-
ilnssc. Etenim non desuot vol priscte setalis ei cundior divina lilieratura ad lacultatem cujusque
athnicse,
~ vel — -.- ohristiani
eevir —
«... .. .....
'
Patrumque
i. vi u» »»w »»v^ eotetaoei,
\.«
i i.iini,
. i _ •—— —> rnvrn v- Rig.
maleria'. i i i . i .
tostos gentilos, ex quibus in qualibet tempostaio D |16) Altum est aiunt. Auctor cst I rena-us non
eosdem ritus fuisse infamatos innotesoat. fd Cea- fuisse Valentinianis eum candorem, nl |)ortontosas
ciliifabula legitur Titthe fr. l. /Vr mysteria hie i>i- nugaa omnibna
facile cominunicarent. Eos enim
honeste eam gravidauit stupro. Plaut..ti/////.pro- — dooobant, qm
habebant quod aomerarent. Sic onim
log. 30 lllam stupravit Cereris vigiliis.. lu iis fre-
: seribit Qusa ciiam, inquit, oonvenienter videntur
:
quentos affuisse meretriculas patel ex /Uciphroa milii non omnos velle maniftslo docore, sod solos
ep. IVagm. iv. Ex Athen. xm, 591 Themistius ilios, qui eliam grandos mercedos pro lalibus mvs-
; F.
aliquis mortc mulctatur quod citharisaam Rhodiam loriispneslare possunt. Non enimiam dicum simi-
BCfwt xot; kXiuaivois Dmaroh. contra DemOSlh. lia iihs,do quibus Dominus dixit Gratis accepistis, :
p. 93. Plutarch. istius modi probra refert, Sympos. gratisdate Matth.x, B). Sed separataet porientosa
\
II., 2, 73 Ev kkzuolvi
: jAEra Ta (j.uaTr5oia ttj^ et alu mysteria, cnm magno laborc exquisiu lalla-
jWWrf4p»u»t V.(. axpxSouar);.
<'/<•
/.v/</. ct 0». § 36. cibus. Rhbn.
Noc co capite a sua dicaoitate abstinuit l.ucia-
in (H) Communcm fidcni affirmant. [renSSUS « Si- :
nus, uti vidoro cst in Mr.v. scu

IWudo-nmant. § 39, milia quidem nobis loquentes, dissimilia vero scn-
opp. P 99-100, ed Bipont. Cf. Diod.Sicul.
.
lientes. Rig.
J. lib. i, »
»11. Plotin. Ennead. iii, lib. vu, c. 9. Habemns (18) Nagani quidguid agnoseuni. Quidqiud scili-
'guur contiteutes rcos, ncc cet agnoscunt Bcire le do ipooruoa mjrsteriia. Rw.
obstantibns aliorum
tesiium sacra laudanlium encomiis, ;vquo jure (19) Tuam simpliatatcni sua cadc dispcrgun!.
MDCiendum cst vcl in cthnicaj supersliiionis sa-
579 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMICA. 580
quidera propriis ante committunt, quam suos fece- * totamque prudentiam in latebrarum ambagihus tor-
rint. Habent artificium, quo prius persuadeant 22
queat, alle hahilet, in caeca detrudatur, per anfra-
quam edoceant. Veritas autcin doccndo pcrsuadel, ctus scriem suam evolvat, tortuose procedat, ncc
non suadendo docet. semel totus, lucifuga bestia. Nostrae columbae 30
CAPUT etiam domus simplex, in editis semper et apertis

11(20).
et ad lucem. Amat figura 31
Spiritus sancti Orien-
Ideoque simplices notamur apud illos, ut hoc 32
tem , Christi figuram (23). Nihil veritas erube-
tantum, non etiam sapicntes : quasi statim deficere
scit, solummodo abscondi
nisi quia nec pudebil :
cogatur 5414 a simplicitate sapientia, Domino

illum aures ei dedere, cum Deum recognoscere,
utramque jungente : Estote prudentes ut serpentes,
quem jam illi natura commisit, quem quotidie in
et simplices ut columbce (Matth. x, 10). Autsi nos
operihus omnibus sentit, hoc solo minus notum,
propterea insipientes, quia simplices; num ergo et
quod unicum non putavit, quod in numero nomina-
illi non simplices, quia sapienles ? No-
propterea
vit 33 quod in aliis adoravit. Alioquin a lurba eo-
,
ccntissimi autem
qui non simplices, sicut stultis-
rum et aliam frequentiam suadere, a domestico
simi qui non sapientes. Et tainen malim in eam B
principatu ad incognitum transmovere, a manifesto
partem meliori sumi vitio, si forte 2i praestal minus
ad occultum retorquere, de limine fidem 34 offen-
sapere quam pejus, errare quam
Porro, fa-
fallere.
dere est. Jam si et in tolam fabulam initielur, nonne
cies Dei spectal 25 in simplicitate qucerentes G (Sap. i),
tale aliquid dabitur le in infantia inter somni diffi-
ipsa Sophia 21 non quidem Valentini, sed
ul docet ,
cultates a nutricula audisse, Lamiae turres (24), et
Salomonis. Deinde infantes testimonium Christi
pectines solis ? Sed qui ex alia conscientia venerit
sanguine litaverunt (21). Pueros vocem qui crucem
fidei, si statim inveniat tot nomina JEonum, tot con-
clamant ? nec "pueri erant, nec infantes, id est,
jugia, tot genimina 25, tot exitus, tot eventus, feli-
simplices non erant. Repuerascere nos et Apostolus
citates, infelicilates, dispersae atque concisae divi-
jubet secundum Deum (I Cor. xiv, 20), ut malitia in-
nitatis , dubitabitne ibidem pronuntiare has esse
fantes per simplicitatem ita demum sapientes sen-
fabulas et genealogias indeterminatas (25), quas
sibus; simul dedi 28 in ordinem (22) de
sapienliae
Apostoli spiritus, bis jam tunc pullulantibus semi-
simplicitate manantis 29
, In summa Chrislum co-
nibus haereticis, damnare praevenit ? Merito itaque
lumba demonstrare solita est, serpens vero tentare.
non simplices, H M» merito tanlummodo prudentes,
Illa et a primordio divinse pacis prseco ; ille a pri-
%
qui talia neque facile producunt, neque exerte de-
mordio divinae imaginis prasdo. Ila faciiius simpli-
Q' fendunt, sed nec omnes quos edocent, perdocent,
cilas solaDeum, et agnoscere545 poterit, etosten-
utique astute, ut pudenda caeterum inliumane, si :
dere prudentia sola concutere potius et prodere.

honesta. Et tamen simplices nos 36 omnia scimus.
;
,
CAPUT III.
Denique hunc primum cuneum congressionis arma-
Abscondat itaque se serpens quantum polest. vimus, detectorem ct designatorem totius conscien-
Variae lectiones.
22 Persuadenl Par. 23
Cogitur Rhen. Seml. Oberth. 2k Malim in eam partem melior sume se vitio. si forte,
Praestat Jun. 25 Exspectat Seml. Oberth. 2G Qua j rendi Iihen. Seml. Oberth. 21 Ipsa sapientia alii. Alii Grce-
cum nomen prceferunt. 28 Simus divinae sapienliae ordinem Fran. Par. 29 Amando Fran. Par. Jun. retinet;
manando mavult.Semler; Minandi est, ait, verbum eorum quijumenta ducunt 30 Etiam omitt. Semt. Oberth.
31 Fiûram Hhen. Seml. Oberth. 32 Orientem Christi figuram Scml. Oberth. 33 In numeros nominavit
Jun.
34 Fidem omitt. lihen. Seml.
Oberth. 35 Gemina Iihen. primaed. Seml. Oberth. 3G Nos omnessunius lihcn.
prima ed. Seml. Oberth.
Commentarius.
Vocabulum ccedis, et ccedendi verbum, in eumdem sapientiae ordinem de simplicitate manantis. In
sensum usurpat,ut cum in libro quem pro marty- cod. Ms. legitur, manandi, mendose. Rig.
ribus scripsit, cap. 2 « Non clanioribus, inquit, D
: (23) Orientem Christi ftguram. Orientis vocabulo
spectaculorum, alrocitate vel furore, vel impudicitia Christus saepe intelligitur rn sacris Iitleris, ut apud
celebrantium caederis. » Imitatus Terlullianum D. Zachariam Ecce ego adducam servum meum orien-
:
Hieronymus in Vita Hilarionis Eremitce dixit : tem, cl paulo postapud eumdem Ecce vir Oriens :
« Caede manus. Iratus itaque sibi, inquit, et pectus nomen ejus. Oriens autem appellatur, quia in die-
pugnis vcrberans, quasi cogitationes caede manus bus ejus orta estjustitia, et hinc habes, Christia-
possct excludere. » Pam. nos veteres ad orientem versos precari solitos, quod
(20) Vide ultimam notam hujus libr., col. 594. etiamnum observamus. Rhen.
(24) Lamice turres et pectines Solis? Fabellae pue-
(21) Infantes testimonium Christisajiguine lita-
riles apud Carthaginem tempore Tertulliani. Mox
verunt. Eodem omnino sensu dixit Augustinus
scripsimus, Totgemina; et paulo post, t Et tamen
lib. x, de Genesi ad litt. cap. 23 « Habet et illa :
simplices nos omnia scimus, » ex Gorziensi colla-

parva aelas maguum testimonii pondus, quae prima
tione.Nos, hocest, orthodoxi. Rig.
pro Christo mcruerit sanguinem fundere. » Pam.
(25; Has esse fabulas et genealogias indetermina-
(22) Itademum sapientes sensibus,simut dedi in tas. Irenaeus principio libri adversus Valentinia-
sapientice ordinem. Hanc locum in omnibus editio- nos « Quatenus veritatem refutantcs quidam in
:
nibus corruptissimum emendaviraus ex cod. Pilhcea- ducunt verba falsa et genealogias infinitas », elc,
no. Repuerascere, inquit, nos, et Apostolus jubet Graeca apud Epiphanium, •{zvia.loylai p.axa(a;. Apo-
secundum Deum ut malitia infanles, simul dedi in stolus dixeral,-yev£aX&Y(a{<i^:£p<ivT0U5. I Timoth. i.Rig.
LIBBR Al)V. YALEiNTINTANOS. 582
581
liae illorum, primamquc hanc victoriam * auspica- ^ rJam, ct Secundus, et magus Marcus « (28). Multum
imagines I.egis Tlieotimus opcratus cst. Ita
mur quia quod tanto impendio absconditur, etiam
:
circa
solummodo dcmonstrare, destrucre csl. nusquam jam Valcnlinus : .»17 et tamen Valen-
CAPUT IV. tiniatii, qui per Valenlinum. Solus ad hoJiemum
Novimus, inquam, optimc originem quoque i|iso- Antiochia: Axionicus 41 memoriam Valentini inte-
regularuin '- ejus consolalur. Alio-
ruin, ct scimus
38 cur Valentinianos appellemus,
,
gra custodia
'icct non esse videantur. Abscesscrunl cnim a con-

quin tantum sc huic haeresi permissum
suadere
ditorc, scd minime origo deletur ; et si fortc mutan- cst (29), quan tum lupse femina: formam quotidie
tur, testatio csl ipsa mutalio. Speraveral episcopa. suppararc ''

3 solcmne oat. Quidni? cum spiritale
tum Valentinus, quia et ingenio poterat et cloquio. illud semen suum sic in unoquoque recenseant. Si
Sed alium ex marlyrii pncrogativa loci poliluni in- aliquid novi adstruxerint, revelalioncm statim ap-
dignatus, de Ecclesia authenlica; rcgulae abrupit (28), pellaui prasumplionem, el charisma ingenium ; nec
ut solent animi pro prioratu exciti praesumptione unilatem, sed diversitatem. Ideoque prospicimus,
ullionis accendi, ad expugnandam conversus veri- seposita illa solemni dissimulatione sua, plerosque
B quibusdam
talem : et cujusdam veteris opinionis semen na- dividi articulis, eliam bona fidc diclu-
ctus Colarbaso 39 viam deliniavil (27). Iiam poslmo- ros ** Hoc ita non est; et, Hoc alilcr accipio ; cl,
dum Plolomaeus instr_avit, nominibus et numeris lloc non ii\H agnosco. Varietale enim innovatur
jEonum dislinctis in personales substanlias, sed regularum facies, habct etiam colores ignoranliarum.
extra Deum dclerminatas, quas Valentinus in ipsa CAPUT V.
summa divinitatis, ut sensus, ct adfectus et motus Mihi autem cum archetypis erit limes principa-
incluscral. Deduxit cl Heracleon inde tramilcs quos- lium magislrorum (30;, non cum affectatis ducibus
Variae ectiones.
31llmc conjicit Seml. 38 Et omit. Venct. 39 Nactus colubroso viam Hhen. Seml. semini, actu colubroso
Lat. ,0 Magnus alii malc, liig. Prior. Venet.
' ll
Ariouicus cod. uatic. teste Jun. 4i Regulare lihen. Scml-
'
43 Vl Diclurus, nifallor, primigenia est lectio. Edd.

Oberth. Supcrare lihen. Seml. Obcrth.
Commentarius.
(26) De Ecclesia authenticce rcguUe abrupit. Nota- tur, sed etiam superfluerel Praeterea daemonem
vcrat PitJioeus, quasi maluissct, De EcclesUc au- paredrum habebat, vulgus spirilum familiarem ho-
thentica regula erupit. Rig clie vocat.Mulierea bonesio loco n.itas, et opulenlas,
(27 Cujusdam vclcris opinionis scmcn nactusCo-
i
maxime, circumveuicbat, rediens eas propbeticas,
mrbuso viam delimavit. Sic emendandum ceoauit his verbis « Sume a mc sponsum,: et cape um, i
Lalinius cum
antea legerelur t Cujusdam opinio- : C ot capere in eo. Ecce gratia dcscendit in le, aperi
nis semini actu colubroso viam deliniavil. » Qua os tuum, et propbela. » Multarum pudori etiam il-
de lcclione abdicanda quo magis addubitem, faeit lusil. Certe quod constat, diaconi cujusdam in Asia
veterum exemplarium auctorilas, faciunt etiam quffl uxorem formffi haud quotidianss clanculum abduxiL
(lc serpcnte supra Scpiimius dixit « Alte habitel, : Qua3 multum lemporis rcversa, non
po*t mente
in caaca detrudatur, per anfractus serieni suam c\ol- niodo, verum ctiam corpore se a Marco islo corru^p-
vat, lorluose procedat, » ctc. Dcnique [renffiUS et tam asseruit, reliquumque vitffl in exomologesi
Epiphanius, imo ipsc auclor Calalogi hffireiicorum, perpctua consumpsit. Dnae quidam sanctus vir, quem
Colarbasum Ploloimeo alque Secundo poslcriorem cilat [rensua hujusmodi verbis pnestigiatorem is-
ccnsucrc. Rig tnni rcdarguit Idolorum fabricalor Marce, el
: <i
(28) Magus Marcus. Dc isto vide in doctissimis D. portentorum inspector, astrologiae cognitor et magi-
Massueii dissertationibus prseviis ad opp. [rensei 083 arlis, pcr qU83 conlirmas erroris doctnnas, si-
Disserl. i, arl. u, § VI, p. 50. Badem fere com- gna ostcu Iens iiis qui a te seducuntur, apoatalics
pendioae exponit quse hic habct Rhenanua Mar- : \irlutis opcraliones, quse tibi pnestat luus patcr,
cum Valenlini magistri sui cmcndatorem tradit Ire- Satanaa per ingelieam rirtutem A/.azel, habens te
182US, magicse imposturse peritiaaimum fuisse, per prsecursorem contraria' adveraua Deum hequitia\ »
[uam cum viros multos, lum feminas non piucas n Hic Marcua Somniis Valenlini numerorum mysteria
leduxerit, ad sc conversos velut scientissimum cl ** accommodassse se gloriabalur. Porro dc Thcotuno
lerfeclissinium, virtutcmque maximam ab inviai- nulla apud aliquem auctorem quem hactenus vidi
lililms Logis habentem. llle vero lotum hoc Anaxi- nientio fortassis legendum
; Tatianus; nam de illo :
ai prsestigiis et magica vanitate eonficiebai, verus scripsit supra lib. Prascript. adv. har. cap. '>.
Ynliclirisii praecursor. Nos unuin et alterum homi- luvres. (20), quod t lotus secundum Valeiumuin :
lis perditissimi prsesligiarum ex eodem anctorc sup. MassiET.

trodemus exemplum. Misio vino pro calice simuiaas (29) Tantum schuic lurrcsi suadcrc pcrmissum cst.
e gralias agere sivc euyaptaTsfv quod hodie con-
, [reneus « Suadonter quidem iiliciunt par bono-
:
ecrare dicimus, post longam invocationem purpu- , rum morem simpliciores ad requirendi modom. »
eum et rubeum apparere faciebat, ut putarent sim- Bt paulo post <i Suasorio eooperimento : subdole
liciores divinitus in illius calieem disiillasse aan- adornatus. » Hig.
mnem, et idcirco cuperent omnes ex eo pocnlo (30) Mihi autcm cum archcti/pis crtt limcsprin-
uatare grause coelestis sic futuri parlieipes. AJte-
, cipalium maatstrorum. Ait 98 slringoro sly.iim ad-
iin imposluraa genus. Bxbibebat mulieri ealicem versusorigines ipsaset auilientica ipsa principalium
iisiiiin ipsam gratias agerc jubens. Mox capacius
, magistrorum atque liossibi limiies proponero, quos
:
oculum proferena in id tranafundebat minorem

, ultra noht congredi. Arohetypi magislri aunl pria-
lum calicem qui crat Bacbaristia factus, magno
, cipes magistri, vetusliores. Alilius Forlunatianus m
idcntium miraculo cum major non solum implere-
, Aric :
•> Veteres lege, id cst, ut ait Lucilius, ar-
583 TERTULLIANI OPERUM PARS 11. - SERIES 1, POLEMIGA. 584
passivorum discipulprum (31). Nec undique dice- * GAPUT VI.

jam viri
quas hoc 45
mur ipsi nobis fiuxisse materias, tot Igitur libello, quo deinonstrationem solum
sanctitate et prastantia insignes, nec solum nostri promittimus illius 46 arcani, ne quem ex nominibus
anleccssores, sed ipsorum haeresiarcharum contem- tam peregrinis, el coaclis, et compaclis, et ambiguis,
47
porales, instructissimis voluminibus, et prodiderunt, caligo suffundat, quornodo eis usuri simus, prius de-
et retuderunt : ut Juslinus philosophus et mar- mandabo. Quorumdam enim de Graeco interpretatio

tyr(32), ut Miltiades Ecclesiarum sophista (33), ut non occurrit ad expcditam proinde nominis formam,
Irenaeus omnium doclrinarum curiosissimus explo- quorumdam nec de sexu genera conveniunt, quo-
rator (34), ut 5 lt> Proculus noster, virginis se- rumdam usilatior in Graeco notitia est. Itaque plu-
nectae, et Christianae eloquentiae dignitas (35) : quos rimum Graeca ponemus; significanliae per pagina-
in omni opere fidei, quemadmodum in isto, optave- rum limiles aderuni (36), nec Lalinis quidem dee-
rim assequi. Aut si in totum haereses non sunt, ut runt Graeca, sed in lineis desuper nolabuntur, ut
qui eas pellunt. finxisse credantur, mentietur Apo- signum hoc sit personalium nominum, propter am-
stolus praedicator illarum (/ Cor. u, 19). Porro si biguitates 48 eorum quae cum alia signiiicalione
sunt, non aliae erunt quam quae retractantur. Nemo communicant. Quanquam autem distulerim congres-
tam otiosus fertur stylo, ut materias habens, fin- B sionem, solam inlerim professus narralionem, sicu-
gat. bi tamen indignitas meruerit suggillari, non erit
Variae lectiones.
46
45 Quod Venet. Promiitimus solius Fran. praeniittentes solius Rhen. 41 Calido Venit mendose. Oberth.
48 Ambiguitatem alii.
Seml.
Commeniarius.
chetypa, unde hsec sunt omuia nata. Archetypos tislaudanda, evolvenda et amplectenda. Porro hanc
amicos » dixit Martinlis. Rig. portenlo similem sententiam sibi jure proprio vin-
(31) Passivorum discipulorum. Id est, vulgarium. dicat Jac. Salom. Semler, qui ex hoc ipsomet Sep-
RlG. timii in Valentinianos libro argumenta ad omnem
(32) Ut Jusiinus philosophus, et martyr. Alludit, D. Irenaeo fidem, auctoritatemque depromendam,
quaDtum opinor, ad lib. Justini contra omnes hae- dcsumpsit et contorsit. Quae ut apprime retundan-
reses, cujus facit mentionem (inquit Hieronymus, tur, nihil nobis salius visum est, quam ut genuina
Catal. Script. Eccl.) in Apologetico, quem dedit An- ipsamet lrenaei verba prope Seplimiano textui, aequo
tonino Pio, his nempe verbis Est autem nobis liber
: pede et una fronte incedenda conterendaque cure-
contra sectas et hmreses compositus. Pam. mus. Inde enim cerlo certius fiet, nec ullum homi-
(33) Ut Miltiades Ecclesiarum sophista. Hic scri- nem falli fas erit, Tertulliano suum libellum scri-
psit adversus Montanum Priscillam, Maximillam-
, benti praeluxisse non tanlum sanctissimi martyris
que, adversus gentes, adversus Judaeos, et pro Chri- opera vera, non tantum in graeca veritate exarata,
stianis Apologeticum Commodo et Severo Csesari- verum et jam Jatina versione translata et, quo id ;
bus obtulil : auctor Hieronymus. Vocat aulem So- clarius eniteat, singula veteris interpretationis Irc-
phistam ecclesiarum non probroso nomine, sed quod naei verba quibus vel usus est, vel allusit Tertullia-
disputando de quibuslibet rebus et sacrae Scripturae nus, distincto charactere in lucem proferemus;
locis multum posset. Nam hoc veteribus Sophista imo vel caetera verba haud ita Septimiano textui
fuit. epist. ad Anton.
Hieronymus de modestia: consimilia, ad rem nostram facient; quippe quibus
« Contra Sophistas quoque saeculi, inquit, et sa- constel Teitullianum multis usum auctoribus ab i.-o
pientes mundi Petrus et Jacobus piscator mitlun- laudatis, Justino nempe philosopho, Miltiade Eccle-
tur. » Hujusmodi Ecclesiarum Sophista fuit olim siarum sophista, nec non et suo Proculo, more vi-
Beda presbyter ille Anglo-Saxo, cujus tot exslant delicet colligentis et aliena sibi propria eflicien-
in omni disciplinarum genere monumenta, qua salis, modo Irena'um elucidasse, vel explicasse, modo
cra, qua profana, tametsi magis sacris deditus fuit. nonnulla de ejus plenitudine detraxisse, modo hinc
Rhen. et inde quaedam mutasse parumper, nec tamen cui-
(34) Irenceus, omnium doctrinarum curiosissimus quam negare permisisse Irenaeum fuisse, ut ipse
explorator. Inter multa maximi pretii documenla testatur, antecessorem ac ducem suum, eademque
quae ex hoc Tertulliani in Valentinianos opusculo omnino, quae et nos, ipsum ante oculos opera ha-
accepimus, illud prae caeteris memoratu dignum est Q buisse. Caelcrum ad rem funditus evincendam, con-
testimonium de magno pontifice nostro, doctore nec ferenda sunt C. W. Franc. Walch. Comment. deAu-
non et martyre, beatissimo Irenaeo, quem « haere- thentia libror. Irencei ; in Nov. Commentat. soc.
siarcharum, vere contemporalem, sanctitate et prae reg. Gotting. V, 2, 3 etseqq. Contra i Sal. Somlcr-
stantia insignem, instructissimorum voluminum au Isagog. Histor. ad. Baumgartenii polemicam prolog.
ctorem, omnium doctrinarum curiosissimum explo- de cavenda molesta sedulitate sacra ad corrigendas
ratorem, » curiosior el ipse Septimius, aut saltem quasdam lrenceiet Tertulliani sententias et dissert.
aeque studiosus, judicat, caeteroquin dignus sane pZnal. de varia et incerta indole librorum Ter-
qui tanlum veritatis assertorcm judicet, laudibus tulliani. Edd.
efferat ac saeculo futuro rccommeiidet. Hinc nemo proculus nosier, virginis senectce et chris-
(35) Ut
satis poterit mirari undenam tanta quibusdam au- tiance eloquentice dignitas. Pacianus ad Sympron.
cloribus novis et novalurientibus audacia venerit, de Cathol. nom. « Ipsi illi Phryges nobiliores qui se
ut, spreta tot saeculorum canitie, eversa tot sibi suc- animatos, mentiuntur a Leucio,' mstitutos a Procu-
cedentium praeconiorum majestate, oppressa tanto- io gloriantur. »Rig.
rum a Tertulliano teslium voce, unus aut duo, vix (36) Significantice per paginarum limitesaderunt.
nomine innotescentes, dicere ausi fuerint, nequa- Quas hic indigitat Tertullianus marginales notas, et
quam in rerum natura ante Tertullianum exstitisse interlineares, earum nullus vel velustissimus codex
lrentei opera adversus haercses omnes nunquam sa- quaelibet vestigia servavit. Edd.
r
LIBGR ADV. VALEYflXIAXOS ^;
585
delibatione transpuncloria *• cxpugnatio (37). 550 * Hunc substantialiler quidem AIQNA TEAEION ap-
Congressionis lusioncm deputa, lcctor, ante pu- pellant ,
."»51 personaliter vcro HPOAPXHN et
gnam r, ° (38). Ostcndam, sed non imprimam vulncra. THN APXHN (43), etiam Bython M (44; ;
quod in
Si et ridebitur alicubi, materiis ipsis satisfiet : sublimibus habilanti minimc congruebat. Innatum,
niulta sunt sic indigna rcvinci, ne gravilate ado- immensum, infinitum, invisibilem, aeternuinquc
rentur 51 . Vanitali proprie festivitas ccdit. Congruit detimunt : quasi statim probent esse si talem deti-
quia laetans; de semulis suis ludc- niant qualcm scimus csse debcre, ut sic 55 et anle
ct vcritati ridere,
re, quia sccura esl. Curandum plane ne risus ejus omnia Sed ut sit cxpostulo (45)
fuissc dicatur. :
rideatur, si fuerit indignus. Cseterum ubicunquc ncc aliud magis in hujusmodi denoto (46), quam
dignus risus, oiticium cst. Denique hoc modo inci- quod post omnia invcniuntur, qui ante omnia fuissc
piam. dicunlur, ct quidem non sua. Sit itaque Bytbos ("47;
iste irifinitis rctro aevis in m;ixima el allissima
CAPUT VII.
quiele, in otio plurimo, placida; ct, ut ita dixcrim,
Primus omnium Ennius poeta romanus, Ccenacula slupenlis divinitalis, qualem jussit Epicurus. Et
maxima cceli simpliciter pronunliavit, de lati silus tamen quem solum volunt, dant ei sccundam ia
nominc 52 vel quia Jovem illic cpulantem lcgcrat B
, ipso etcum ipso personam, Ennoean, quam et Cha-
apud llomerum. Sed hajretici quantas supcrnitatcs rin et Sigcn insuper noniinant. Et forte accedunt
supernitalum; et quantas sublimitalcs sublimita- commcndaiissima quicle, monerc 55 eum de
in illa
tum (39) in habilaculum dci sui cujusquc suspen- proferendo tandcm inilio rerum a scmctipso. lloc
dcrint, extulerint, expanderint, mirum esl. Etiam vicc seminis in Siges suae, veluti genilalibus 51
creatori nostro Enniana cuinacula (40) in acdicula- vulvae locis, collccal. Suscipit illa statim, et prae-
rum disposita sunt forma, ahis atquc aliis pcrgulis gnans cfticitur, et parit utique silentio Sige, et
supcrstruclis, et unicuique dco per tolidcm scalas quem Nus est, simillimum patri et parem per
parit
distribulis, quot haereses fuerint. Meritorium factus omnia. Deniquc solus hic capere sufficit immensam
53
est mundus, Insulam Fcliculam credas (41) tanta illam et incomprehcnsibilem magnitudinem patris.
tabulata ccelorum,- nescio ubi (42). Illic enim Va- Ita et ipsc 559 Pater dicitur, inilium omnium,
lcntiuianorum Deus ad summas tcgulas habitat. ct proprie Monogencs. Atquin non proprie, siqui-
Varioe lectiones.
Transfunctoria Vcn. Dcliberatione transfunctoria Pam. Fran. Par. Deliberationc transpunctoria Jun. et
fnanusc. 50 llaud. pugnam Paris, alii, an pugnam alii aut pugnam. 51 Adorncntur Jun. 52 E lati siius
; ;
nhen. Seml. : 3 Feficulam deest in Seml. Oberth. 5* Bylhion. Iihcn. Seml. Obcrth. 55 Ut abest a Rhen. ct
'
aliis. 51 Movcrc P\hen. Pam.et alii. 51 Velut iu genitalibus Ilhcu. et alii.
Conimentarius.
('61)Nonerit delibatione transpunctoria expugna- r Dicuntur autem per translationcm insulae ctiim
tio. Hoc cst, BugiUabimus quidem ct libabimus, scd domus magme, circumquaquc via publica cinctse
non transpungemus. Sugillatio pungit. Expugnalio hse fere solent tabernas institoras per omne latus
transpungit. llic igitur non erit dc sugillatiouc aut habcre. Iloc gonus aliquam suspicor Romse c lc-
libationc transpuncloria expugnatio. Sic legitur in brcm, aut certe Carthaginiis. Feliculam apparct
ntiii(|uis exemplaribus, et vcrissimam cssc lcctio- dictam a Felice insulse ilomino, nisi mavis a copia
uiin dcclarant quse sequuntur « Ostendam, sed : rcruni venalium. Biien.
non imprimam vulnera. » Quasi diccret Pungam, :
(42) Nescto ubi. Hsec reporiuntur in codicibusan-
non per fodiam. Uig. liquis, Bed nihilo magis probanda. Rig.
(38) Congressionis lusionem deputa. lector, ante (43) HPOAPXHN et TIIN APXHN. Vetus exem-
pugnam. Sic babenl libri veteres. Sed nihilominus plar Pithcei. AIlPOAPXn HPAPPXHN
, ctiam />'</-
lc jondum, Congressioni. Alludit ad prselusiones thion. Ex cujus legendum vide-

scripturse vestigiis
gladiatorura, quse Bebant radibus. Etenim lusio tur HPOHATOPA el HPOAPXHN, ctiam Byth.
,
ante pugnam esi prselusio. Ait igitur : Ilanc lusio- Il•on;ûs://«H( autcm ct Proarclicn ct Propatora ct
,
ncm antc pugnam, lector, deputa congiessioni ct Bython vocant, Grseca, apud Bpiphan., habem tan-
Vero ccrlamini. In. tuin HpondTopa xa\ BuObv. Big.
(39) Sublimitates sublimitatum. IreDseus, Ia in- .i l.tiam Byth B ilicunt Gra^ci profun-
.
visibilibus ct inenarrabilibus altiludinibus. » lo. dum. Qui autera a profundo convenit nomcn habere
(40) Civ?iacula. Ccenacula sunt superiora domus summum Valentinumorum dcum, habitantem non
Virtruvius Architccturce lib. u « Cum enim, inquit, : n in profundo, sed in sublimibus, etad summas coe
I,, minirn
anclo
I , ln mn.l,,...
niiruni in Dah.ii/i populo,
moduin Boinauo n.nnl/i ..... ....
necesse ,
U |, ,, „...,„, ..I _,.!..,
lestium ccenaculorum legulas,
... :_.___
ut jocans
unkl
scribit
fuisset cocnaculis habitari (nam ante cum per
in Tertull. Bython Irenseus vocat. TerluIUanua /•'//-
laxitatcm urbis licubat, unius tantum contignationis thion. Biii:n.
crant aediticia), ad ediflciorum allitudines deventum (45) Scil ut sit expostuh. 1.1 eal Hoc etiam tdver- :
et ffidium frequeniiam. » Rhbn. sus cos contendo Deum anle omnia faisse quod
: ,
(41) Insulam
Feliculam credas. InsuLe noraiae tamen ipsi nogant qui cosetaneam Deo oomitem tri-
appellantur aedes quse non junguntur parictibus cum buunt Ennoeam sivo Siôn. Big.
yiciuis. Hrec i-iiur fuit insigae eliquod aieritorium, (47 Nec aliud magis in hujusmodidenoto.lo hu-
iu quo tabulaia quamplurima, aomen domino for- jusmodi, scihc t .Eunum faluila. Id.
teao inditum Felici. Is vero Feliculsa suse tabulalum . '» i:t sua. Sit itaque Bt/thos. Ita
quidm no»
suprcinum habitabat. Est in Arriani Epicteticis ser- scnpsit Bhonanus; onm antea legeretur Et /hj- : (
vi nomen, Felicio. Ria. Insulam Feliculam. Sic — dem non sua sc. Itaquo Bythos,eUi. lu.
scnpsimus, quando consemiunt exemplaria mss.
Patliol. II. 19
587 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLRMICA. b88
dem non solus agnoscitur 58 . Nam cum illo proccssit * ct Ecclesia, quod in Palris gloriam fruticasset.
ctfcmina, Veritas 59
, Monogenes, quia prior geni- tr n/>
Hinc ' G
63 "^ ^^
553 1
«..«./,-« ^^#;«„.«„ „; ;„
numero gesticnlcs ei ipsi tale quid
tus, quanto congruentius Protcgenes vocarctur Patri de suo offerre, alios ebulliunt fetus, proinde
Ergo Bylhos cl Sige, Nus ct Veritas, prima qua- conjugaleis M per copulam ulriusque naturae : Hac
driga (48) defcnditur Valentinianae factionis, matrix Sermo et Vita decuriam vEonum simul fundunl ;
ct origo cunctorum. Namque ibidem Nus simul ac- illac Homo et Ecclesia duos amplius, aequiparando
cepit co prolationis suae ofticium, emitlit et ipse ex parentibus, duo cum illis decem tot
quia et ipsi
semetipso Sermonem et Vilam, quae si retro non efficiunt, quot ipsi procreaverunt. Reddo nunc no-
erat, utiquc nec in Bytho. Et quale est, ut in Deo mina, quos decuriam dixi Bylhos et Mixis Age- : :
vita non fuerit ! Sed et haec soboles, ad initium ratos et Henosis Autophyes 65 et Hedone : Acine- :
universitatis, et formationem 61 Pleromatis tolius tos et Syncrasis Monogenes et Macaria. Contra,

:
emissa, facil fructum, Hominem ct Ecclesiam pro- duodenarius numerus hi crunt Paracletus et Pistis : :
creat. Habes Ogdoadem, Tetradem duplicem, ex Palricos et Elpis Metricos et Agape Ainus et
: :
conjugationibus 62 masculorum et feminarum (49); Synesis : Ecclesiasticus et Macariotes : Theletus et

cellas, yEonum fra-
ut ita dixerim, primordialium Sophia. Cogor hic, quid ista nomina dcsidcrcnt, :
tcrna connubia valentinianorum

deorum census B proferrc de pari exemplo. In scholis 6C Carthagi- :
omnis sanctitatis et majestatis haerelicae nescio cri- nensibus (51) fuit quidam frigidissimus 01 rhetor
:
minum an numinum turbam, certe fontem reliquae latinus, Phosphorus 61 nomine 55 1 cum virum :
fccunditalis (50). fortem peroraret : Venio, inquit, ad vos, optimi ci-

ves, de prcelio, cum victoria mea, cum 62 felicitate
CAPUT VIII.
vestra, ampliatus, gloriosus, fortunatus, maximus,
Ecce enimsecunda Tetras, Sermo et Vita, Homo triumphalis. Et scholastici statim Familiae Phos-
Varise lectiones.
58
Agnascitur Fran. Cui veritas Rhen. et al. cui veritas nomen Jun. cui et nomen ab aliis absunt.
59
60 Simul acccpit Pam. Seml. 61 Formati Rhen. Pam. Prior. Paris. Venet. Semler. omnes editiones, for-
mam Jun. formationcm emendaverunt recte doctiss. Grab. et D. Massuet. in Ircn. lib. i, cap. 1. G2 Gonjun-
ctionibus Rhen. Seml, Oberth. 63 Huic Rhen. Jun. Seml. 64 Conjugalis Rhen. antiqua terminatione eis
pro es. 65 Ageratosct Henosis Antophyes omittit Rhen. Seml. GG Isclis vett. editt. etcodd. conjecturam Rhen.
:
In scholis recepit Fran., alii in solis'. Jun. retinet iselis. 61 Rigidissimus Rhen. Seml. 68 Jun. mavult
Phosphonus et postea Phosphorii. 69 Tum Jun.
Commentarius.
(48) Prima quadriga. Alludit ad quatuor factiones t\ 7cpo6s6Xrja9ai xaTa auûyfav "AvOowtcov xxl 'ExxXvxifav •
agitalorum. Rig. xai stvat TauTrjv dp^s-yovov 'OYOodoa, p(£av xai u7c6aTaotv
(49) Ex conjugationibus masculorum etfeminar. twv 7cdvTojv, x. t. X.
Aliler Irenaeus ; sed codem sensu Esse enim illo- : Interpretatio vetus. Dicunt esse quemdam in —
rum unumquemque masculo feminam. Epiphauius, invisibilibus etinenarrabilibus altitudinibus perfe-
dpp£v60r]).uv. Id. ctum /Eonem, qui ante fuit hunc autem et Proar- :
(50) Ab hoc
septimo capite suam Semlerus insti- chem et Propatora et Dython vocant : esse autem
tuit colialionem Irenaaum inter et Tertullianum; illum invisibilcm, et quem nulla res capere possit.
eidem post eum tramiti insistentes, utriusque sub Cum autem a nullo caperetur et esset invisibilis,
uno conspcctu edimus texlum, et Gracco fonli Ire- sempiternus, et ingenitus, in silentio et in quiete
naei addimus Latinam vcterem translationem, ut multa fuisse in immensis JEonibus. Cum ipso autem
patcat vera et certa operis Terlullianicae indoles ;
fuisse et Ennozan, quam etiam Charin et Sigen vo-
lunc, supradictis obsequentes, ut singula verba cant ; et aliquando voluisse a semetipso emiltcre
vel mcmbra consimilia littcris Ilalicis sedulo edan- hunc Bylhum initium omnium (et velut semen
,
tur, ac apertius in mcdium proferantur, curabimus : prolationem hanc premilti voluit), et eam depo-
Asyouat ydp Ttva sTvat £v dopdTOt; xal axaTovop.darot; suisse quasi in vulva ejus, quas cum eo crat, Sige.
t»t{i(6|j.adt, tsXeigv aitova TcpoovTa •
toutov os xat... IIpo- llunc autem suscepisse semcn hoc, et prcegnantem
Tcdtopa xai BuObv xaXouatv... u7cdpyovTa o' auTuv d/w- factam generasse Nun, similem et aequalem ei qui
prjTov, xal dspaTov, aVcMv te xat aÊwriTOv, Iv fjauyia n emiserat, et solum capientem magnitudinem Patris,
xai rjp£a!a jcoW.rj ye-ôvivat Iv d^sipot? atwat xp6vuv.
tpot? atioat 2u- — Nun autcm hunc et Unigenitum vocant etPatrem
x.p'
vurap/stv 8' auTto xai "Evvotav, yiv 5fj xa\ Xdptv xai Styrjv etinitium omnium. Una autem cum eo emissam —
dvop.d'Ccuat • xai Ivvoy.OevTt tcote d<f>' eauTou 7Cpo6aXs'a0at Vcritatem et hanc esse primam ct primogenitam
tov BuOov toutov dpyfjv tuv 7cdvTO)v •
xa{ xaOdirsp aTtlppta Pythagoricam quaternationem, qtiam et radiccm
xrjv 7tpo6o).f,v TauTr-,v (f,v7Cpo6a)ia6at Ivvor^Qn) xat xaOla- omnium dicunt Est enim Dythos et Sige, deinde
:
Oat, u; lv p.r^tpa, TrJ auvui:ap-/ouar] lauTo) St-y^. TauTrjv Nus et Alctheia scnticntem autem Unigenitumhunc
ok u7C00£?a[xlvr,v xb a7clpp.a touto, xat Iy^^v* ysvoy.l- inquce prolatusest, emisisse et ipsum Logon etZoen,
vnv a7Coxurjaat Nouv, ujj.oT6v te, xa\ jx6vov y_o)pouvTa to patrem omnium eorum qui post se futuri esscnt, et
piycOo; tou 7caTp6;. Tov 0£ Nouv toutov xat Movoysvti initium et formationem universi Plcromatis. De
7CaXouat,xai TCotTSpaxai dpyrjv twv TcdvTaiv oujj.xpoo£?Xr]a- Logo autcm et Zoe emissum secundum conjuga-
Oat $e auTtT) 'A.A.rjdetav • xat Etvat TauTr,v 7cpff)Tov xai tionem Ilominem et Ecclesiam, et esse hanc pri-
dp/_c'Y0vov nuOayoptxriV T£Tpa/.Tuv , r,v xat ptâv to>v mogenitam octonationem radicem ct substantiam
7cdvTa)v xaXouatv . "EaTt âp BuOb; xai Styri, £7C£tTa omnium. Edd.
1
Nou; xat 'AlrJO^ta. Ata0ou.£v6v T£ tov MovOY^vrj toutov Sflj (51) In scholiis Carthagincnsibus. In antiquis
ot; 7cpo£6).r]0-fl, TcpoSaA^Tv xaT auTov Ao-jov, xai Zo^rjv, r:i- exemplaribus legitur : In isclis. Quod fortassc cst
Tepa 7cdvTa)V pi£T' auTov Eaojx^voiv, xa"t
fyyjfl xaV [jtopcpco-
vocabulum Africanum. llio.
otv TcavTc,; tou nXr pwu.aTo;
(
•
h. 0£ tou A6-[Ou xai Tr^; Zorj;
589 LIBRR ADV. VALRNTIXIANOS. 590
pliori ™ (52) : <t>eu (53) ! Audisti 71 Forttinatam , et * CAPUT IX.

Ihilonem, et Acinctum, < t Theletnm, acclama : Fa- £»55 Sed ct hoc oxceplio personarum est, quod
miliffi IHoIoma-i n $e3 ! Hoc crit Pleroma illud nr- solus ille Nus ex omnihus immcnsi patris fruitur
canum, divinitatis tricenariae plcnitudo. Videamus nolionc, gauden^ el exsuilans, illis utiquc mcerea-
quae sint istorum privilegia numeiorum, quaterna- tibus "">.
Plano N«s 77
,
quantum in ipso fuit et ,
rii, (l octonarii, ct duodcnarii ri . Interim, in trice- voluerat et lcntavcrat caiteris quoquo communicjre
nario fecunditas tota deficit; castrata cst vis ct quae norat ,

quantus ct quam incomprehensihilis
polcstas et libido genitalis /Eonum. Quasi non el paler : scd intercessit mater Sigc, illa scilicet, quaj
humcrorum adlmc coagula superesscnt
tanta et , et ipsis luercticis suis tacere praescrihit (56) : etsi
nulla alia 74 de paedagogio nomina. Quare enim non de patris nutu aiunt factum, voleniis omnes in de-
ct quinquaginta ct centum procreantur ? quarc non siderium sui acccndi (57). Itaque dum maceranlur
et stercolae 75 ct syntrophi (5i)nominantur(55)? intra semetipsos, duin tacita cupidine cognoscendi
Varia) locliones.
Phosphorifae Rhen. qui suspicabantur Phosphorica'. 71 Audis in Lat. 72 Ptolomaeifie lihen. Seml.
75
~''
Obcrth. Ti El dcnarii adaendum esse Jun. suspicatur. Forte ct mille alia Jun. 75 Alii stercoia^ inde k
,
Blerceiae ne/sterceae Rhen. Rig. vet slerciae: Quce scripturce omnes Jun. probantur. 70 Merentibus Iihen.
Seml. Oberth. 77 Et addit lihen. Scml. et Oberth.
Comtnentarius.
(52) Familice Phosphori. Id cst scctatores Khoio- p dioso lcctorc qui haud aegre digito sentiet uter al-
n ihius Carthaginensis, et paulo post, familiae teri praeiverit.
Ptolemasi, familia enim hic pro familiare, ut apud [renaei. adversus Uieres. lib. i, cap. 1, n. 2, § 2,
Graec03 ou(E?oi Sxafpot. Le Pb. — 'IVjtou; os oo;av toj icarpb{ icpo6e-
tobcj Atiova; Et;
(53) <I>eu acclamant. (Jratulantium uli idem ad- oVr.o.ivoo;, fiiuXy/jivTa; xat auTou; <j\a T'.u fcWou <ô;a7at
noiatj atque laudantium, et ad tantam prseceptoris tov -a-ripa,-poSaAaTv •jrpcSo/.a; ev crj£uYta rbv |*ev ItWov -
Btti cloquenliam ohstupcsccutium scholasticorum >cai t/jV ZcoTjv [).z~7. to irpo6aXeo0at rov AvOpcoicov xal Tr v (
hic vox cpeu. Apud Graecos cpeu non solum dolentis 'ExxXTjafav, aXXouc; oe/.a At'ova; tov t4 rJvouaTa \{youai
cst, scd ct admirantis. Atqui etiam hic alludit ad TauTa •
BuQto; 'Ayr paTo; xat "Evoiatt, AJtj-
icai Mt';'.;, (
verba Iren. lil». i, cap5, lu /;/., Pheu Pheu! « Tra- cpuf); xat xal 26yx P 1<">j Movuyevrj; y.ai
'llo.vfj, 'A*tvr To; (
gicum cnim diccre oporlel super hanc nomiuum Maxap(a ourot Sexa At^vec, oue, xat cpctoxouaiv :/. V-you
fictionem. > Quod illusirat Epiphan. addita hac y.at Ztovis JCpo6e5Xfio8at ' tov o: "AvQptoicov y.a: aurov rrô-
paraphrasi « Sed ct sacer (mquit) Irenaeus deri-

: 6aXet*V u.;ta tt; 'ExxXviofa? A:u>va; oeVh/.a ot; TauTa :i ;
dens ipsos oh praedicta, tragicum iliud in mcdium dvo'fiaTa yâptXovrat HapaxXircoc xai II:—:;, Qarptxb( /.at
adduxit lu lu, et Pluu Phcu. Tragicum enim hoc 'EXnic, Merptxbc. /.a\ 'Ayam!, 'Aetvou; xxl Suveotc;, '!:/.-
revera oh talem calamitatem licct profcrre corum, KXwtacrcixbcj Maxaptdrns, 0eXircbc y.a': Zocpta.
/.al
<pii ridicula haec nominum Bgmenta descripserunt, $ 3. UJTOl etotv ot TpiOXOVTa Attove; rfj; -/.avr ; fXUTcov
c
ct ejus qui tanta audacia citra omnem ruborem touto ro iooarov y.a\ jcveuaarixbv xaT' a-jTol»; irXvpcoua
mendacio suo nomcn imposuit. » Ita autcm legi n Tp7.fjotcOTau.evov e(; cj-jJoaâ xai cVeâoa, xai ^tuoexaoa,
debere apud Iren. (imo etiam mco judicio apud x. r. x
Epiphan. Graece ot Laiine) comprohal Fcuardcnlius Interprctatio vetus. g 2. IIos aulem .Eonas —
cx Aristophane in Avibus, et in Ajace Sophoclis. in (jloriam Patris emissos, volcntes et ipsos de SUO
1'amkl. clarificare Patrem emisisse cmissiones in conjuga-
(54) Quare nonclstercoUeet syntrophi nominan- tione ; Lotjon quidem ct Zocn, posteaquam emissus
lur ! Quye praecessere, satis indicant accipienda cst Ilomo ct Kcclcsiu, alteros decem .Kouas quo-
haec esso de paedagogio, hoc est, decunarum cura rumnomina dicunt lurc Bythius et Mixis; Agera- :
lorihusct aluinnoriun conlactaneis ct conlusoribus. tos et llcnosis, Autophycs ct llcdonc, Acinetos ct

Cogitaveram de custodibus sejiti domestici, ipios Syncrasis, Monogenes et Macaria. In decem .Lo-
Grreci dicunt, Ipxfra; ui llerciimi Jovem et : qcs quos dicunt ex Logo et Zoe emissos. Anthro-
Hercios Lares, ncc displicebat quod vir dociisî- ,
pon autcm et ipsam emisisse cum Eccle&ia /Eonas
nms propOSUlt auv£px ; !'.'j;. Verum luve omnia
, duodecim, quibus uomina hcec donant : Paracletus
lonîits abeunt ab veteris scripturss vesligiis, quoa ct Pistis, ratricos et Elpis, Metricos et Agape,Aenos
lamen quantum lieri potost premenda sunt, etiaui (7 Synesis, Ecclesiasticos ct Macariotes, Theletus ct
cum inquinamenti periculo. Sic igitur habcnt lihri Sophia.
vcteres Stercejce et Syntrophi. Xlu Stercece; uno
: $ 3. Ili sunt triij/nta crroris corum .Kiuics qui
Vaticani, Stercojce. Quod postremum quam proxime laoentes et non agnoscuntur, hoc invisibile etspiri-
ftdveritalem acccdit. Manus antiquarioru um stepe- n talesecundum Pleroma tripartitedivisuminoctona'
ttumero sic peccant, ul scribant, prol Stercojae, ^ tionem, ct decada ct dh kelc. lion.
pro Stercolae. Ncimpe jocatur Septimus, et quasrit (56) Quce et ipsis hcereticis suis tacereprasscribit,
ab Auclorihus Eonum qui varias cellas iu multi-,
Valentinianis scilicet, quorum lenociuia sunt sancta
phcibus illis tabulatis et sexuum conjugia commi- Bilentio magao, sola taoiturnilate coelestia, ut dixil
oiscebantur, unde tii ut tota fecunditas tricenano supia. Hig.
comprehendaiur , quasi nou supersint alia quam- Volentis omnes in desiderium sui accendi.
plunma de predagogio nomina. Quare, inquit, non Graca Irenaei quae apud Bpiphanium leguntur, ex-
61 Stercola; et Syntrophi nominantur? Stercolas pressit. Septimius aUi tb ftiX«v icdVca^ «Atou; :'; fwoun
:
dicit, nutrices quaj cunas purgant aut motant, ea- xat r:60cv ^.tôico; tcu iCpostpDuivou irptMcdrropof a^Ttov
dem torma qua Slercolum, qui slercoramlis agris dbferjeiv. Nam Launa Continuii autem
aliud sonant :
prassit. Riq. ciini Siqc voluntate patris, quoniam noUei omnes

(55) Nominantur. Qiuv cum hoc Tortuiliani capite hos iniellectum ei desiderium exquisitioms pntns
apml Ircnaeum conveniunt, hic cx iotegro, et su- sui adduccrc. Ioem.
pra apponeuda volumus
, , et conforcnda a stu-
patrcm uruntur, peno scclus factum cst. Namque * Ut vero impossibilia conlcndensSophia frustrarat 8 1 .
'
ex illisduodccim jEonibus, quos Homo el Ecclesia et vincitur difiicullate, et exlenditur affcciione (59),
cdiderant
"^
8 novissima natu Mon (viderit soloecis- modico abfuit prae vi dulcedinis 85 et laboris de-
mus) Sophia cnim nomen est, incontinentia sui, vorari, et in rcliquam substaniiam dissolvi (60)
"
sine 9 conjugis Philcti societate *° (58) prorumpit nec alias quas pereundo cessasset, nisi bono fato
in patrem inquircre, et genus contrahil vitii, quod inHoron incursasset 86
(quredam et huic vis c-t, ,
cxorsum quidcm 550

fucrat in illis aliis qui fundamentum, universitatis illius extrinsecus cus-
circa Nun, in hunc autem, id est 81 in Sophiam tos), qucm ct Crucem 81 appellant, et Lylroten, et
derivarat, ut solent vitia in corpore alibi connala 82 Carpislen. Ita Sophia periculo exempta, et tardc
,
in aliud membrum perniciem suam efflare. Sed persuasa, declinata 83 invcstigatione patris conquie-
enim sub pratexto 83 dilcclionis aemu- in patrem, vit, et totam Enthymesin, id est, aniimtionem cum
lalio superabat in Nun solum de patre gaudentem. Passione quae insuper accidcrat, exposuit 89
(61 ).
Variae lectiones.
Ediderunt iidcm. ^ 9 Suive Par. sinc al. suine conjugis, sui sive Lat. 80 Satictate Rhen. e Gorzicnsi.
18
81 Vel in sophiam Rhen. et alii. 82 Conati Jun.e Vatic. 83 Praetexlu Par. 8i Frustra erat forte Jun. 85 Os-
ccdinis alii post Jun. ot3 Hic comma ponit Rhen. et verba qusedam... rustos uncinis includuntur Par.
Fran. Jun. autcm legit in Hoioa incursasset quemdam (et hic vis est, fundamenium universilatis, illius
extrinsccus custos) quem, etc. 01 Et quem Rhen. ct alii. 83 De iucliuata Rhen. quam lectionem Jun. ad
Irenasi similitudinem magis putat accedere. 89 Deposuit alii.
Gommentarius.
(58) Sine conjugis Phileti societate. Iren. Sine d "Yevûevov, x. t. X. 'ExTetvtSu-evov fa\ liA xh 7cpo'a9ev, utco
complc.ru conjugis Tlielcti. Idem. Malim ego re- — tyj; •vXuxutyito; kotou TeXeuTaTov av xaTaTce-iaOat, xat dva-
tinere Phileti quam Theleti. Sensui magis conve- X^XuaOxt et; xr t
j oXyiv ouaiav e? p.rj 'trj atripiôuar) , xat ix-
nit. Amaloriam enim vult signiticare. Le Pr. to; tou dp^riTou ijLeyeOou; cpuXaaaouarj xa. oXct ouveTu-ê <5u-
(56) Et extenditur affcctionc. Irenreus, Cum ex- vdjj.et •
tocutyiv &k ttjv Buvaiuv xal "Opov xaXouat, •/.. t.
tendcrctur scmpcr in priora adultionem ejus. Inqui- X. Kat jj.6-ft; e-iaTpeiJ/avTa £?; eauTOv... d::o0i'a8ai ttjv
bus verbis, aut mendum aliquod latet, ita ut le- 7tp0Te'pav iv6uij./iatv auv w i7itytvoij.^vw TtdOet ix tou exTcXrj-
gendum sit, ad dulcedinem ejus, est enim apud Epi- xtou e/.efvou 9au/j.aTo;.
phanium,
dixit
tyi; utco
pro ulteriore conatu,
yXuxutyitos auTou, aut ultionem
seu potius dilectione;
Interpretatio vetus. § 1. Et Propatorem qui- —
quod proxime antecedit. Barbare quidcm utrum-
dem eorumcognosci soli dicunt ci qui ex eo natus
est, Monogcni, hoc est, No : Reliquis vero omnibus
que, serl hominis, ut ipse de se ait, apud Geltas
invisibilem el incomprchensibilem csse. Soius au-
commoranlis; in barbarum sermonem plerumque
Graca ccrte Kai
tem Nus secundum cos dclectabatur vidcns Patrem
avocari. faciliora sunt : -rrjv jcpb;
et magniludinem immensam ejus considerans cx-
atiTov oTop-pjv i/.Tetvo'jj.svov det ijtt to 7:p6a8sv U7:b ty;;
sultabat et excogitabat reliquis quoque /Eonibus
yXuxuT/iTo; auTcu. Rig.
participare magnitudinem Pairis; quantus et quem-
(90) In reliquam substantiam dissolvi. Ita ut
quidquid substanliao sibi reliquum erat dissolvere-
admodum erat sine initio, et incapabilis et incom-
prehcnsibilis ad videndum. Continuit autem eum
tur. Irenaeus : Absorptum fuisset et resolutum in
Sige voluntate Patris, quoniam vellet omnes hos in
universam substantiam. Rig
ffi£^,»!«E!*M
suillveu&us, Deposuisse pristinam intentionem cum quodammodo desiderabant prolatorem seminis sui
ca quai accidcrat passione. Id.
— Ircn. adversus Hceres. lib. i, cap. 2, § 1 .
— videre, ct cam, qua? sine
templari.
inrtio est, radicem con-
Tbv tjiev ouv npOTjaTop* auTuv yivtiaxstrOat jj.6v<o Xe-puat
'
Toi \\ auTou Y £ Y 0VC, Tt Movo-êvef, tout' eart Toj Nto toT; •

§ 2. Praesiliit autem valde ultimus et junior de
oe Xot-ot; 7:aatv ddpaTov xat dxaTaXr^TTTOv U7rdpyetv p.o'- •
duodecada ea quoe ab anthropo et Eeclesia emissn
vo; Sk 6 Nou? xax' auTou? eT£07:eTo Oeojptov tov IlaTspa, fuerat, JEon ; hoc est, Sophia; et passa est passic-
xa't to jj.£Ye0o; to dalTp/iTov auTou xaTivocov rjôcXXsTO, xal nem sine complexu conjugis Theleti : qu;e exorsa
S quidem fucrat in iis qui sunt erga Nun el Alethiam ;
derivavit autem in hunc /Eonem, id est, Sophiam,

demutatam sub occasione quidem dilectionis ; tenie-
6t auTov r) Ltyifi [iouXrja£t tou IlaTpb;, oîa xb OeXetv 7:av- ritatis autem, quoniam non communicaverat Patri
Ta; auTcu? ef;evvotav xat tc66ov ^rjTrjtjeu)? tou jrpoeipYii/ivou perfecto, quemadmodum et Nus. Passionem autcm
TtpoTcdropos auTa)va'caferv,>ca\ ol [j.Jv XotTCot oy.ofa); Aiwve; esse exquisitionem Patris volunt enim, ut dicunt, :
fjcrjxfj ~o>i Insiro'Gouv tov Jcpo6oXsa tou a7:eptj.aTos auTwv magnitudinem ejus comprehendere. Dehinc cum non
Jostv, xat Trjv ccvapyov ptâv JaTprjaat. n posset, quoniam impossibilem rem aggrederetur, in
S5 2. riporjXaTo 81 ivoXb 6 teXtUTatb; xal vsuTaTo; tyj? *- magna agonia conslitutum propter magnitudinem
oojoexdô;, ty!c ut:o tou 'Avflp«7COU xal 'E/./.Xr,a(a; 7cpo- altitudinis et propler quod invesligabilo Patris est
6s6Xr;j.svo; Atwt, tout' Iotiv rj Socpla, xa\ InaSe -iOo; aveu et propter eam, quae erat erga eum, dilectionem,
to"; ijct-Xoxr,; tou tûôu tou SeXrrrou •
o ivrjpâxo (*ev iv Tot; cum extenderetur semper in priora, a dulcedine
nrep\ tov Nouv, xoctJiv 'AXrjOstav, ijciaxrjtpe 5s et;TouTovTov ejusnovissime forte absorptum fuisse et resolutum in
TâpaTpanevra, Trpo'cpaoiv ijtev iîr^r^, ToXpi; 8e otot to tj.rj universam substantiam, nisi ei quae confirmatet
x£/.otvii)vr-a9atTtjjIIaTptTw TsXefw, 7cd8o; xat 6 Nou; • to Sk cxtra hienarrabilem maguitudinem custodit omnia,
j:d6o; etvat t^rjTrjatv tou —xxz6; YiOeXeYap, <»; Xeyouat, to •
occurrisset virtuti. llanc autcm virtutem et Iloron
(j.£'ye8o; auTou xxTaXaSetv IjtetTa p.rj ouvrÔrjvat, otot to
•
vocant a qua abstentum et confirmatum, vixrever-
dtJuvdra) ijcttlaXerv TcpdY(*aTt, xat iv jcoXXw jcdvu v.*(&vi sum in semetipsum, et credcnlem jam quoniam in
593 LIBER ADV. VALRNTINIANOS. 594
557 GAPUT X. A pinquitas pro ca supplicat, vel maxime Nus (65)

Sod quidam exitum Sophiae, et restitutionem, quidni ? causa mali tanti. Nullus lamen Sophiae
Post conatus ct spci exilus vacuit 9i omncs serumnae ejus
iiliter somniaverunt. irrilos , operantur.
dejectionem, deformatam eam pallore credo, ct Siquidem et illa tunc confiictatio in Maleriae origi-
macie et incuria formse, uti quce patrem non minus nem pervenit, ignoranlia, pavor 9S
, moeror, sub-
denegatum dolcbat quam amissum. Dehinc illo stantiae fiunt. Ibi demum pater aliquando molus,
moerore ex semelipsa sola, nulla opera conjugii per Monogenen Nun, qucm supra diximus Horon,
procreat feminam. Miraris hfec? Et in haec promit 90 in imaginesuafemina mare, 97
concepit, et (66),
gallina sortita est de suo parcre. Sed ct vulturcs quia de patris scxu ita variant. Adjiciunt aulem,
fcminas tantum aiunt (62) : et tamen sine masculo Horon, etiam Metagogea (id est circumductorem)
mater 90 . Primo quidem contristari propter incon- vocari, et Horollieten. Hujus pricdicant opcra, ct
summationem generationis (63) metuere postremo : repressam ab il icitis, et purgatam a malis, et dcin-
ne finis quoque insisteret haerere de ratione casus
: : ceps confirmatam Sophiam, el conjugio rcstiiulam,
curare de occultatione. Remedia nusquam. Ubi et ipsam quidem in Pleromalis censu remansisse.
enimjam tragoediae et comsedia? (64), a quibusforma Enlhymesin (67) vero ejus (68) et illam appendi-
mutuarclur cxponendi, quod cilra pudorem 91 crat B cem Passionem ab Horo relegatam et crucifixam,
natum ? Dum in malis res est, suspicit, converlit et extra eum 9S factum (69), Malum, quod aiunt,
ad Patrem, sed incassum cnisa, et 92 vires desere- foras : spiritalem tamen substantiam illam, ut na-
bant, in prcces succidit 93 , Tola ctiam 558 pro- turalem quemdam impetum iEonis (70), 559 sed
Varioe lccliones.
90Matres Jun. Circa pudorem Rhen. et Seml. 92 Ut Jun. 93 Succedit Rhen. et alii. 9i Forte potuit Jun.
91
95 et. Jun. antea\morcm. 9G Per Monogcnem Nun in hacc promil. Rhen. et alii praemitiil mendose
Pavor
Jun. 9G Focminamare Par. Fran. Rig. 98 AZ\um Rhen. Scml.
Commentarius.
comprchensibilis est Patcr, deposuisse pristinam in- rem aperte profiteretur. Idem iterum, iterumque
tentionem, cum ea, quaz acciderat passione, ex illa ex afferondis infra Irenaei verbis, lucc mcridiana
ttuporis admirationc. Enn. clarius emicabit. Nonnulla praesortim in praesenti
(62) Sed et vulturcs feminas tantum aiuni. Sic capile, prorsus praevia non indigerent animadver-
vetusexomplar.Qui parere inserunt, diclionis Ter- sione, ut oculos vcl caeca incredulitate occlusos
lullianicae acumen non capiunt. Rig. p perstringant, argumentoque sint haec ipsamet quju
(63) Primo quidem contristari propter inconsum - w babemus Irenaei opera fuisse fontem un le plenis
nitithmcm generationis. Irenseus lisdem verbis : baustib is Septimius accipere non dubitaverit. Baec
« Primo quidem conlristalam propter inconsum- porro sunl notaiu dignissima 1° Tertullianus in :
malioncm generationis. » Unde manif stum n>t iis.lem ac interpres men lis ipsismet lenninis labi-
Lalina Ircnaei versata essc manibus Tertulliani. tur; liinc uterque legil TeXoe. pro TsXifco; /incm-
Sed et rursus occurrunt alia quse persuadeant que ost interprelatus 2° cadem utcrque verbo ad :
ipsum etiani vidisse Graeca, quse apud Epiphanium verbum habel sub bujus capiiis finem, nempe « Ut :
leguntur. Id. naturalcm quemdam impetum .Eonis, sod infor-

(64) Ubi enim jam tragcedice et comasdia;. Eienim mom ot sinc specie, » ant pro suo more audaciori
illic narrantur exposiii infantes de pudcmlis ct lur- Tniullianus, mspectatam, etc; 3° eadem ad liiie-
tivis ainplcxibus uati, lnec vcro aCuyoc dc suo peram verba habcnt optimse Tertulliani ac Irenaa edi-
pcreral. In. tiones paulo Bupra, versus ejusdem capitis iuitium :
(65) Vel maxime flus. IIoc non habent Latina « Primo quidem contrislari propter inconsumma-
Irenaei; Graeca sic habent; ouvBnjWjvat 8S ajTf} xat tionem generationis metuere. tHsec ultima, sola
Tct; XoiTOtj a(<1>vac • u.aXt3ra 51 tov vciiv. Scd CX Rbenani editione imperfecta nixus, Semlerus omit-
lus emendanda sunt Latina Una autem cum
: « tere non dabitavit cselera autem, quae illum non
;
ea rogasso reliquosei iEonas, maxime autem Nun. minus ac isla confodiunt, dare debuit, imo ot con-
Hinc dicunt primum initium habuisse, > etc. Vulgo tiii ri hinc ot indo oa esso prorsus consimilia. To-
loîlur « Cum ea rogasse ot roliquos /Eonas,
: tuni voro hoc Ircnan caput cx integro hic subji-
maxime autem hinc dicunt, » cic. In. ciondum cst
(6&)Femina mare. Iren. Masculo femina. Duriu-
scula ojusmodi compositio, Giavis est elegans,
cst
Q Lib. I, cap. 2, § 3. — "Evtot $s atktbv r.io; t: -a')o;
Latinis non itcm; quasi diceret: masculo-femima a?-

rfj; ilc.ia;, y.a\ tt.v )mnpo«^M [UlOoXoYOUOlV KoNjvecRfl
xat iKaTfltXiiircto icpafuiorri otUTTjv izv/i:zi oxaj.v, vauvi :J- l
frwAfilu; id siîiiticii Graecis. lia Tuliius hermera-
o{av du.os«pcv, c"av ^puotv v./j, b£ktWi XVUvi r,< xa'; x.xtx- •
clas ct Hermorathenas ait icunculas, lib.

eiust. ad i
Aitticnm. Le Pr.
voTlaajav, itpuTOV asv XuicnMjvai, 5ta rc RTtXif -\; vm-
Enthymesin. Iren. Concupiscentiam cum pas-
on'K, i.-;'.Ta fofinV^vou u.t.o£ oroto, n iTvon tl ;tiv
•
ztrx lx.OTfjvat xa\ a-o:r;-ai CrjTOUOXW Tr v atTtav, xai -.;-.

sime. In. (
Tf6~ov i . n to y£Y0vo;. 'E-jxaTayivcaivT.v î .
i tllam appendicen passionem, Hoc habet

i.t
r ;ot, XaSeTv EjrtoTpcc^v, xa ;
. faclxbv UiTe;a drwSpa|Mtv
Septimius ab Ircnseo Latmo. Hig
-;::aoOfjvai, xa\ a£/pt Ttv':; ToXu.r(oaaav, £;ao'j£vr ja:, xat
Extra cevum factam, legitur in antiquisexem-
19)
IxJTtv TcCi Ilatpb; viviatat, o-jv^tT.Of.vat ok ajTr; ».
plaribus.Aiiamen scribendum Etextraeum factam. :
Nam ipsissima verba sunl Irensei Lalini. Bt tn Graeco XotKob; Aiwvac, u.aXtor:a î tcv NoOv • h~:
Kp&VTfi acyf v £oyT.x£vat tt v cjo:'av, Tfj; JXr.; £x tt;;
legitur, i*T0c auTou Ysvouivirjv. In. ( (
vcta;, xa\ Tf ; Xurrr.;, xa\ t:j -cj, xa\ Tf ;

r £\-Xrj;ja>;.
(70) Eonis Teriulliaaus in prsecedentibus capi- ( Y'. (
iibus cum
Irenseo conferri non potuit quia se non § ». 'O 0£ naTr.p t':v icoMifXfUvov •
Opov t-\ -
aiitum imitantis, sedlegentis, lectaque cdentis mo- 5ta tou i\lcvo"|£voj- TTfcCaXXiTai b six:vt t6ia, *, t. X. T:v
595 TERTULLTANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 596
inrormem ct inspeciatam (71), quatenus nihil ap- * inducere Êonas naturam conjugiorum (74) vides
prehcndis et ideoque fructum infirmum, et quam rcm plane 4 innaii conjectalionem, et
: femi- , et
nam pronunliatam idoneos efficere generandi in se agnitionem patris,

quod capere eum non sit neque comprehendere,
CAPUT XI.
non visu denique, non auditu compotiri ejus, nisi
Igilur post Enthymesin cxtorrem, et matrem ejus per Monogenen. Et tamen tolcrabo quod ita di-
So; hiam conjugi rcducem, il)e itcrum Monogenes, scunl 5 patrem nosse ne nossent 6. Illam magis do-
illc Nus, otiosus planc de palris cura alque pro- clrina3 denotabo perversitalem (75), quod doceban-
speclu, solidandis rehus (72), ct Pleromali mu- lur incomprehensibile quidcm patris, causam esse
niendo, jamque " figendo, ne qua ejusmodi rursus perpeluitalis ipsorum : comprehensibile vero ejus,
concussio incutcret l
, novam excludil copulationem, gcneralionis illorum ct formaiionis esse Ralionem.
Clirislum cl Spiritum sanctum : turpissimum par Hac enim dispositione illud opinor insinuatur, ex-
duorum masculorum : aut femina erit Spiritus pedire 7
Deum non apprehendi : siquidcm inapprc-
sanctus: et vulncratur a femina masculus (73). hensibile ejus, perpeluilatis est £»61 causa : ap-
Numen his datur unum, procurare concinnatio- B prehensibile autem, non perpetuitatis, sed nativitalis
ncm 2 jEonum. Et ab ejus officii societatc, dua3 et formationis, egentium perpetuitatis. Fitium au-
scholae prolinus, dua3 cathcdrae, 5GO inauguratio tem constituunt apprehensibilem palris. Quomodo
queedam dividendffi doctrinae Valentini. Chrislierat 3 tamen apprehendatur, tum prolalus Christus cdo-
Varim lecliones.
" Etiamque Jun. j Incurreret Fran. Par. 2 Consummalionem reponebat Pam. concinnationem defendit Lat.
3 Christi enim crat docere- jEonas Jun. sic et Irenceus docuisse. 4 Quam rem piam Fran. Par. 5 Discedunt
Rhen.Seml. Oberth. 6 Nosse ne nos illud magis lihen. Seml. Illud magis doctrinae Rig. Illam magis doctrir
nae Fran. Par. Illud magis denotabo, doctrinadperversilatem; quod doceautur Jun. e mss. ^ Experire.fi/ien.
Seml. Oberth.
Commentarius.
Y&p natlpa ttote jj.ev p.exa ovty-floit J*i; Si"jfi)S, tcote <& JEonis impetum, informem vero et sine specie, quo-
xat OTcep dppevo;, xa\ vnlp Orj 6r)Xou; eTvat OeXouoi Tov cVe ! niam nihil apprehendisset. Et propter hoc fructum
"O;ov toutov jtai SuXXuTpeoTrjV, xat KapmoTrjv , xat 'Opo- ejus invalidum et femineum dicunt. Edd.
0eTr v,
;
xa\ METaYwyEK xaXouot. Atd cVs tou "Opou toutou (71) Inspeciaiam. IrenaBus, Sine specie, <xve(Seov.
cpaot xexaQdpOat xa\ dr;oxaTaoTaOr)vai tJj Guûyta •
ycopta- Rig.
0e(a7)5 yotp Tr,; 'EvOuu.rjoeco; in auTrjs • cruv :G E7CiYivo|j.s'vco ( (72) Solidandis rebus, et pleromati muniendo. Hic
TcdOet, auTviv aev svto; IIXr,pu)|j.aTo; etvat, ttjv <$k evOup.r)atv expressa sunt Graeca Ireusea, et« nrfew xa\ oTrjptYptbv xou
auTrj? •
auv tm TcaOet, utco tou "Opou dcpoptaOf,vat, xa\ TtXr,ptf)[j.aTo?, quae non apparentin Latinis. Id
d-oa-Epr.Orjvai, xa\ exto; auvou "vEVOffc^vriv, Etvat jj.ev Ttveu- (73) Et vulneratur a femina masculus.Oifendiiur
u,aT'xr)V ouafav, cpuatxriv Ttva Afwvo?
TUYxdvouaav, ep(j.r)v masculus fcmina sua, pari secum poteslate oiiicio-
au.opcpov Sl xat dvefosov ota to [xndev xaraXaCstv xa\ c^td •
quc praedita. Hoc sequentia suggerunt. Id.
v
touto xapflbv da&evrj xa Orj/.uv auTov Xôuat, x. x. X.
t (74 Christi erat inducere JEonas naturam conju-
Intcrpretatio vctus. — § 3. Quidam autem ipso- gior. Hoc sibi \ult, ducereiEonas in naturam con-
rum hujusmodi passioncm reversionem Sophice et jugiorum. Iremeus dixit Docuisse eos conjugationis
:
velut fabulam narrant impossibilem etincomprc- : naturam. Alludit Septimius ad lenonias arles, qua-
hensibilem rcin eam aggressam, pnperisse substan- rum est inducerc ac perducere. Et in Apologetico,
tiam informem, qualem naiuram habebit femina pa- perductores conjungit aquariolis. Nempo isti Valen-
rere in quam cum inte:;disset, primo quidcm con-
: tiniani spurcis fabularum suarum allegoriis san-
tristatam, propter inconsummationem generatio- ctissima Christi munia contaminabant. Apage per-
nis ; post dcinde timuisse, ne hoc ipsum finem ha- ditissimorum dcliria nebulonum. 1d.
beal dchinc expavisse et aporiatam, id cst, confu-
: (75) El tamen tolerabo quod ita discunt Patrem
sam, quairenten causam, et quemadmodum abscon- l nosse ne nossent : illam magis doctrinoz denotabo
dcrct id, quod erat natum. In iis autem passionibus '
perversitatem. Sic postremo edidit Klienauus, (X
factam, accepisse regressionemet inPatrem regredi rtctum esse persuasit Pamelio. At nihilominus
conari : et aliquandiu ausam, tamen defccisse, el scripluram veterem redhiberi velim. Ea fuit hujus-
supplieem Patris factam. Una autemcum ea rogasse modi mutabo tanlum, discebant, pro discebunt.
:
ct reliquos JEonas, maxime autemNun. Hinc dicunt « Et tamen loleraboquod ita discebant Patrem nossc,
primuminitium habuisse substantiam materix,de ne nos et illud magis. Denotabo doctrina^ perver-
ignorantia et tuedioet timore etstupore. sitatem, » elc. De Dei Patris agnitione sic tradebant
§ 4. Paicr autcm prazdictum Horonsuper hozc per Valentiniani, Quod capere eum non sil, neque com-
NtDiogenem prosmittit in imagine sua, sineconjuge prchendere; non visu denique, non auditu compo-
masculo fcmina. Palrem cnim aliquando quidem tiriejus, nisi per Monogenem. Quaa doctrina consen-
cum conjuge Sige, modo vero et pro masculo et pro tanea jam tum erat catholicas et authenticas regulae.
feiiiina esse volunt. Horon vero hunc et Stauron et Itaque ait Tcrtullianus, hoc se libenter tolerare,
Lylroten et Carpisten el Horothcten ct Metagogea quod ita discebant Patrem nosse, ne nos et illud
vocanl. Per Horon autem hunc dicunt mundatam et magis. Hoc est, ne nos Catholici melius istucl disca-
confirmatam Sophiam et restitutam conjugi. Sepa- mus, scilicct Patrem nosse, qui nimirum hodie de
rala enim inientione ab ea. cum appendice passione Deo scire potissimura debeamus, humanis ingeniis
ipsam quidem infra Pleromaperseverasse, concupi- minime comprehemli posse. Denide sequitur De- :
scentiamvero cjus, cum Passione ab Horo separatam notabo doctrince perversitatem quoddocebaulu! ,elc. -
et crucifixam, et extra eum faclam, csse quidem Jam enim sanam doctriuam pcrfida consequcntia
sniriialem substantiam, ut naluralem quemdam deijravabanl. 1d.
507 LIBER ADV. VALENTINIANOS 508
cuit. Spiritus vero sancti propria, ut de doctrimc * dedccorc laetatur ? Videmusquotidic nauticorum (30)
sludio omnes peraquati, gratiarum aclionem pro- lascivias gaudiorum. Iiaquc ut nauta; ad symbo-
sequi nossent (76), el veram inducerenlur quie- lam n (81) semperexsultant ; tale aliquid et /Eones;
lctn (77). unum jam omnes, eliam forma, nedum sententia ;
18
convenientibus ipsis quoque novis fratribus ct
GAPUT XII.
magistris Christo el Spiritu sancto, quod oplimum
omnes forma ot sapientia 8 pcracquantur,
Itaque atque pulchcrrimum unusquisque 19 llorebat, con-
facti omncs quod unusquisque nemo aliud, quia : ferunt inmedium. Vane, opinor. Si enim unum
alteri omnes (78). Hefunduntur in Nus 9 in Scrmo- , eranl omnes ex supradicta peraequalionc, vacabat
ncs 10 in Homines ", in Philctos 12 /Eque 13 fe-
, . symbolae ratio, quae fcrmc ex varietatis graiia
minse in Sigas 14
, in Zoas, in Ecclcsias, in Fortu- constat. Unum omncs bonum confercbant, quod
nalas 15
: ut Ovidius Mclamorphoscis suas dele- omnes crant. De modo forsitan fueril ratio, aut de
vissel, si hodie majorcm cognovissct. Exinde re- forma ipsius jam peraequationis. Igitur ex aerc col-
fecti sunt, et constabiliti sunt, et in rcquiem ex latilio 20 (82), quod aiunt, in honorem el gloriam
vcritate 1G compositi, iiiagno cum gaudii fructu patris pulcherrimum Pleromatis sidus fructuai-
,
hymnis patrem concinunt. Difiundcbatur et ipse quc pcrfcclum compingunt, Jesum. Eum cognomi-
hotitia, uliquc benc cantantibus filiis et ncpotibus. ** nant Sotcrem, ct Christum, et Scrmoncm, de pa-
Quidui diflundcretur omni jocunditate, Plcromate iruitis 21 . Et Omnia jam, ut ex omnium dcfloratione
liberato (79)? Quis nauclerus 54» '-2 non etiam cum constructum , Graculum iEsopi (83) , Pandoraui
Variae lectiones.
°Scntcntia Fran. Iren. sentenlia yvwii-»). 9 Noas Iren. noa.svet. intcr. Nun Rhcn. Seml Oberth. NoSc/vn. .
Nouv Par. quae addit scrnioncs. 10 Sennones omitt. lihen. Seml. Oberth. u Oiniics in homines Rlien. et
ii.
12 In Christos
Fran. hoc non hab. Iren. 13 Et quae Rhcn. ct alii. ** In Alctbias Fran. 15 In spiritus
Fran. Nihil cjus generis habet Ircn. sive Graice, sive Latin. 1G Forle ox varielate, sicut poslea ex varii la-
tis ijralia. Ad perfectum vet. int. Seml. ztMmi. ll Cymbalam Par. vitiosc ut patet <.r Ircn. Jun. 10 Novis
non hab. Seml. 19 Uniuscujusquc Lat. unicuique mavult Jun. aut sic transponcnda vcrba quod out. atquo
pulch. florebal, unusquisque confer... 20 Collocatio Rhen. Seml. Obertli. collativo al, collocatilio vct
exempl. 21 Grazce 7caTpwvu[j.ixGJ;, patronymicc Iren.
Coinmentarius.
(76) Gratiarum actionem proscqui nosscnt. Ire- p ejus, <jund quidcm filius cst. Et lia^c quidem, qui
>no : Eos
naMis • sti.iiti/te n/io*st /V/i/»ui/
omucs gratias
l?r\ v .uiiit/if eXu/vKiêiu
agerc docuit. eu/aptaTclv **
nunc amiecno oMl
minn omissus crat, nnpnliK
Pliriclnc
Clirislus iu r>cl
oi>cratus rst. m ,
,
ic
is
iSISacji RlG. % fi. Spiritus vcro sanctus adcvfjuatos cos omnes,

(77) Iren. adversus Haeres. lib. i. cap. 2, g 5. — gratias agere docuit et veram requiem induxit. Edd.
RhTot tk to d<pof.taOrjvat raOTAV I/.tos tou 7TXr oor;.aTo; 1 (78) Quia altcri omnes. Hsec ';t sequentia cdidi-
tu>v Aiwvcov t/|V te Mr,Tc'pa auTfj; ar.iY.3xy.z7
,
i:US uti siuil iu co Hco Pithoei « Omncs sunt al- :
Trj iSla. auûyia, xr/ MovoYEVfl JtCtXiV hipx/ -yJCxhia at teri, non aliud, » hoc est omncs sunt Sermones, :
a'j'(jyav, y.aTa iCpop.rJQstav tou llaipb; tva |/.t) 6u.j(o>; TauTrj omncs llomincs, oinncs IMiileli, omn>>s Sitr.v, oinnes
itetOrj Tt; t£)V Auovcov, Xpitrr&v y.at llvsuua "A^tov, tt; Zoa\ Itaque primus est Plnletus, sccundus alter
t.i.^.-i xat arcptyp.bv tou -/.)-, itoaaTo;, uo' wv xarapTi Philelus, tcrtius alter Philetus et sic do ca-tcris. ;
tou; Aiuvacj tov [j.sv yap XptjT-.v offaât auTou; au(oYta;

•
Sic enim omnes alteri, .aeoquenon aliud. Rrc
tpuoiv, aYevvYJTGU Y.xxi/.r^v/ YtVWffXoVTat; ticavou;, v./xi, Pleromate liberato. Nam iEones Pleroma con-
avayopsusaf te h aoTot'; ttjv tou Ilatp-.,; £-tyvtoatv, iv. xi anl, Byiho negoiium facessituri. Nanc vero
tl/wviiV.; joti, xat x/.xxx/.r^.x'^, xat ou/. SoTtv ojtj loiv/, ordinaiis el compositis, ac per Ghristom ct Sf>iri-
out; axouaat auTOV, tj ota U.OVOU toj Movo^tVoSc. -^tvtoa- tum sanctum inslilulis tEon l>us, nullam amplius
v
xsTat. Kat to p.:v airtov tt,; aicoviOU A taacvr,; Tot; '/.f.r.oi; pcriculum cr.u Pleromati. Effectum enim constabat,
TO rrptoTov xaTaXr,-rbv u-ap/:'.v tcu QaTOOf, Tr,: Sl propter quod venerat, nempe solidalse res, el ple«
ac('i; aCiTou, icai u.opf uotto$, T5 xaTaXvutrbv auTou, ';> Bij ro;na munitnm atque coulirmuuni. uo «jua similis
Uac; li-.i. Kat Taura (A£V 6 4pn rrpob/.r/Jji; \;.;aTo; ev au- concossio rursus incurreret. Rhbn.
Tot; ;o//xicupY', f: Videmus quotidie nauticorum. Bz hoc loco
f/
(i, To ,1 iv flveujia to ctTtov e;tawOivTa; autou; nav- Q viilos To: tuiluinim m.iris luis-c accohim, ut in Car
Ta; euxaptaTJtv iotbx^s xat Tr,v dXr.Oi nijjtv
avar: thagmensi agro \ m. In.
frjrioaTo. (81) Ad symbolum. Collationom symhola sigui-
tntcrpretatiovetus. '6. Postea vero quam se- — '$, licii, quoties scilicel a singulis aliquid in commune
parata sit cxtra Pleroma £oa\im,et mater ejusre- e infertur. Binc asymbolus, qui nihil in medium
ihitegrala sux conjugationi, Monogenem iterum al- conferl, lo.
teruin emisisse conjugationem,secundum providen- ./.';•(•
collatitio. Quod in antiquis exemplari-
titim Patris,Cliristum ei Spiritumsanctum,aquibus bus lo;_;itiir, colloc.it itio, mendosam esse siiis ar-
consummatos csse dicunt /Eonas. Christum enim ûit [renseus cum aii : « Unumquemqae eo qao 1
iocuisse cos conjugationis naturam, innati conpre- babebat in se optimum florentissimum confercntes,
tensioncm cognoscentes , sufficientes sive idoneos , collationem tocisse. » Rio.
tsse declarasse quoque in eis Patris agnitionem,
: De hoc oxstat^ apologoa
Graculum /Esopi.
quoniam incapabitisestetincomprehenswilisêt non eos qui /Esopo ribnunlnr, nnde Graeds m-
inter
tot neque videre, neque audire um nisi per solum i
tum proverbium A?o*wicst»( xoXotoc, hoc est, i
Uonogenem, Ki causam quidem cetemai perscvera- picus j^raculus, dici solilum iu cos qui alicua pro
Uonis iis omnibus incomprehensibile Pairts esse : suis Oi.tentant. UniiN.
gmerationis autemei formationis, compreliensibile
599 TERTULLIANI OPERUM PARS D. - SERIES I, POLEMICA. 600
Hesiodi, Acci Patinam 22 . Nestoris Cocclum, Mis- tutelarem reformalum Soteris pavoninum orna-
,
cellaneam 503 Ptolomaci. Quam proprius 23 fuit tum , angelorum comparalitium antistatum (86).
24 Quod
de aliquibus Alticis curis Pancarpon , vociri (84), superset, inquis, vos valete et plaudile. Imo
a tam oiiosis auctoribus nominum ? Ut auiem tan- quod superest, inquam , vos audite el projicite.
tum sigillarium exirinsecus quoque inornarent 25 Cseterum,
, haec intra coctum Pleromatis decucur-
satellites ei angelos proferunt : par genus. Si inter risse dicuntur prima tragoedise scena. Alia aulem
;
se, polest fieri : si vero Soteri consubstantivos (am- trans si parium cothurnatio est extra Pleroma- ,
bigue enim positum inveni), quse eril eminentia dico : et lamcn si lalis sub sinu palris intra ambi-
ejus inter satellitcs coaequales (85) ? tum Hori custodis, qualis extra jam in libero, ubi
Deus non erat ?
GAPUT XIII.
Continet hic igilur ordo primam processionem 564 CAPUT XIV.

pariter et nascentium, et nubentium, el generan- Namquc Enthymesi, sive jam Achamoth (quod
lium iEonum : Sophia3 cx desiderio patris, pericu- abliinc scriptum, hoc solo ininlcrpretabili 26
(87)
losissimum casum, Ilori opportunissimum auxilium, nomine) ut cum vilio individuae Passionis explosa
Enlhymeseos et conjunctae Passionis expialum est in loca luminis aliena, quod PJeromatis res est,
,
B
Christi et Spiritus Sancti psedagogatum, Êonum in vacuum atque inane illud Epicuri, miserabilis
Variae lectiones.
22 Pandoram Hcsiodi, graculum jEsopi; tragici patinam ut de utroque JEsopo fabula-
Jun. itaordinat. :
rum scriptore et histrione sermo sit. 23 Quin propius al. 24 Locus hic mire depravatus de aliquibus hos-
tias curis Pancapipan Nirapion Rlien. Scml. De alticiscuris carprnm vocari Fran. Par. Jun. ita rcstituit:
naiscellaneam Ptolemaei philomusi; quam propius fuit de atlicis historiis Pancarpi, pancarpiam vocari, a
lam, etc. 25 Inornassent Sernl. 2e Intcrpretabit Fran.
Commentarius.
(84) Quam propius fuit de aliquibus Atticis scur- discunt hymnizare Propatorem, magnaz exsultatio-
ris Pancarpon vocari. Sic edidimus, secuii vestigia nis participantem. Et proptcr hoc beneficium, una
cod. Piihoetni « de aliquibus
: hostia scurris. » voluntate et sentenlia universum Pleroma Êonum,
Quae sunl depravala quidem. Sed ex iis tamen sic consenticnte Christoet Spirilu, unumquemque JEo-
\erum tandem clicimus « Qam propius fuit de : num, quodhabebat in se optimum et florenlissimum
aliquibus Alticis curis. » Curas Alticas dicit libros conferentes, collationem fecisse ; et hasc apte com-
Gra-corum, qui ob litulos hujusmodi ambitiosa testi- pingentcs etdiligenter in unum adoptantes, cmi-
vitatc conccptos mciito sunt Pliniana ad Vespasianum sisse problema et in honorem ctgloriam Bythi per-
pr?e!alionc* derisi. Rig. C fectissimumdccoremquemdam et sidus plcromatis,
Pancarpon.Y etus vxcmphr, Pancapipannirapiam. pcrfectum fructum Jcsum quem et Salvatorem, vo-
Scptimius fortean scripscrat. HAPKAPIION, HTO- cari et Christum ctLogon,potronymice, ac Omnia,
IIAN. Etenim Atlicas inler curas istos eliam litu- quoniam ab omnibus esscl. Sateliites quoque et in
los fuissc notai Ag>-!lius, cap. ultimo, lib. xx, uti honorem ipsorum, ejusdcm generis angelos cum eo
locus ille descriptus est in optinio codice Bibliolh. prolatos. Edd.
Rcg. « Est praslerea qui Pratum. Est ilidem qui (86) Angelorum comparatitium antistatum. An-
Pancarpon. Est quiTO 11AN. Suntitem muhi, » etc. tistalum angeiorum dicit, angelos apparitorcs So-
ID. tcris, anle ipsum stantcs, sive apparentes ei ad
(85) Iron. adversus Emrcs. lib. i, cap. 1, § 6. — obeunda minisleria. Comparatitium vero, quia ge-
OuTtoc.T£ xaTaoTaOrjvat tcuc Atwvac
(j.opcprj, xai •Yvcof/.r] tacu; x nus eorum comparari poterat substanliae Soteris.
Xeyouot, ndcvToc; •yevo[j.£vou; Nod;, xa\ 7:dvTas A6you; xat Rig.
irdvTac; 'AvOpoj-ouc, xat JiftvTaj XptaTcuc, xai Tac Or^Xetac, (87) Achamoth... hoc solo ininterpretabili. Auda-
6jj.o(co; 7;daa; 'AXrjBefag, y.%1 uacrac Zoja;, xat IlvEji/.aTa ciores Tertulliano nisi Hdjraicus linguae peritiores,
,
xat 'ExxXr,at'a; aTYiptaSeVra §e eVt toutm toc oXa, xat recenles Patrum inlerpretes qui hujus vocabuli ori-
dvarta.ucfOtjU.EVa TeXeco; (j.eTa (/.E^dXn; y.apa; cpr,atv uy.vriaai ginem ab Hebraicis fonlibus deduxere. Fcuarden-
tov npox:«Topa, t:cX>.tj; eucppaata; [j.£Taa/6vTa. Kai U7cep T»is tius enim recte, ul doctis videtur, illud dervaiur
Eu—otia; TauTr^c Jsou/.rJ p.ta xal Yvojjxrj to t.xv r:X^poj(j.a t6jv a nC3H Hochma, Sapientia, cujus radix DDH Ha-
Aicovojv XptaTou xat tou li/eu[j.aTo;,
ffuvsucToxouvco?, tou cham, sapicns fuit : Achamoth vero, sive mCDn
tou Si naTpbi_ajTtbv ouvETTtacpay.ô/jivcu, eva exaaTov tojv idem nomeu est adhibitum in plurali numero pcr
Atccvojv, ojrep £'/.sv iv iauxu xdX/.taTov xat dv0r,p6TaTov ou- cujus exemplum habcs Prov. l, 20. Porro
lip.cpaatv,
V£V£yxaLX£vouc, xat Ipavtaap-.Evou;, xa\ Taura dpjxcotco? ex eo quod hsereat in glossemate extraneo Tertul-
nXi;avrag, xa\ 2p.jj.eXo''; tvojoavTa;, jrpc6a'A.ea0at wpoSXrj- lianus , caeteroquin doctissimus, minime Scmlero
p.aTa et; Ttpjv xat 56c.av tou i3u8ou TeXeiCtTaTOV xdXXo; te adsentiendum inde inferenti, nondum, tempore
est,
xat doTpov tcu T:Xr,pco!j.aTo; teXeiov xaprrbv tov 'Ir.aouv, D Teriulliani, accuratc a ChrMianis indagatam fuisse
ov xat SojTrjpa, JCpoaayopeuBrjvat, xat XptaTov xat A6-jov rcm Valentinianam, ac proinde, quod pedibus ma-
3MTpovuu.ixS>{, xa\ (xaTa) T:a.VTa, 5td xb dro ndvTcov etvat* nibusque insectatur Semlerus, de antiquitate libro-
ôpo-ycpou; Te auToiv et; Tip-rjv Trjv auTcov 6(j.oy£Vet? 'A-yj-s- rum D. Irenaei dubiiandum. Nemo non videt quam
/.ou; au(j.i:poS££/.r cOat, x. t. X. insulsum sit istiusmodi argumentum, in apice suf-
lntcrpretato vetus.
(
—
§ 6. Et sic forma et sen- fixum, vocula nempe hebraicse lingure, quamconstat
teniia similes factos JEonas dicunt, universos fac- nondum fuisse a barbaris idiomaiibus sejunctam,
tosISoasetLogos, etomnes Anthropos,etomnesChris- nec Romanos inler et Graecos jure civitalis dona-
tos.Et feminas similiter omncs Alelhias etZous,etSpi- lain, nec, nisi sero, praesertim Patribus Latina?
ritxis et inhocomata
Ecclesias. Confirmala guoque Ecclesite excullam radicitus, intusque el ente no-
et requiescentia ad perfectum, -cum magno gaudio tam. Edd.
(501 LIBBR ADV. VALENT1N1AN0S G02
ctiam dc loco cst. Ccrte ncc forma nec facics ulla, • rat ut invisibiliter operatum, quomodo lumen ejus
defectiva 21 scilicet et abortiva gcnitura 28 . Dum ijmotum cum ipso rcquirebal? Tamen tcntavit, et
ita rerum habet, fleclitur a superioribus Christus 29
,
fortasse apprchcndisset, 505 si non idem Horos,
deducitur per Uoron, aborsum ut illud informet de qui matri ejus tam prospere venerat , nuno tain
suis viribus solius subslanlke non etiam scicntiae importune filiie occurrissel, ut eliam inclamarit in
forma. Et tamen cum aliquo peculio relinquitur 30 eam, Jao (88), quasi Porro Quirites (89), aut Fi-
intcrim odor incorruptibilitatis, quo compos casus dem Cccsaris (90), inde invenitur Jao in Scriplu-
sui, poliorum dcsidcrio suppararetur. Hac miseri- ris (91). Ita depulsa quominus pergeret, nec habens
cordia functus non sine Spirilus sancti societatc, supervolare Crucem, id est Horon, quia nullum
recurrit Chrislus in Plcroma. Usus esl rerum, cx Catulli Laureolum fuerit exercitala (92), ut desti-
liln ralitalibus nomina accedere. Enthy-
quoque tuta Passioni illi suae in trica multiplici atquc per-
mesis dc actu fuit Achamoth unde, adhuc quae-
: plexa 35
50C, omni genere ejus ccepit affligi moe-
rilur Sophia de Patre 31 manat
; Spiritus sanctus ;
rore ;
quod non pcrpelrasset inceplum ; motu, ne
ex angelo apud 32 Chrislum 33 a quo derelicla sta- sicut luce, ita et vita orbaretur 36 constematione,
, ;
tim senserat 34 desiderium. Itaque prosiluit et ipsa tum ignoranlia. Nec ut mater ejus. Illa enim Alon :
lumcn ejus inquircre ;

qucm si omnino non nove- B at haec pro condilione dcterius ; insurgcnte adhuc
Variae lectiones.
27
Devestiva Seml. Oberth. 28 Jun. hunc locum
ita distinguit : miserabilis etiam de loco est certe, nec
forma nec facie ille, aborliva. 29 E super. Christus deducitur Jun. 30 Cum aliquo pccu-
divesliva sciliccl ct
lio relinquitur iterato, odore, ctc. Jun. intorim odor incorr. Lat. 31 Sophia de niatre Hhen. Seml. 32 Apud
omitt. codices. 3;1 Christi Fran. 3 * Se statim senserit Rhen. Seml. Oberth. 35 In tricha multipliei perplexa
Fran. ut destituta passionis illi sua3 in trechca multiplici Jun. 3G Tum consternatione addit Jun.
Gommentarius.
(88) Ut etiam inclamarit in eam Jao. 'Iaw, o<ott]- Fullonem. Ergo in Laureolo Mimo judex agebatur
ptav et 'Inaouv interprctalur Eusebius in fine libri iv in cruccm idquo apud populum ficte reprsseuta-
:
uemonstr. livanq., Chrysostomus, in Matlh. ,cap. 1 batur. At Domitianus sontem quemdam cai italis
Tb 'lrjaou; ovojj.a Trj twv 'E6pa(<uv cpiovrj aiotrjp X^fSTat. noxa* convictum ac damnatum seriojussit in crucem
Cyrillus : 'law Trjv awTr-,p(av 'ESpatot IX^ci. Et fuisso. fj sulfigi, atque ab ursa postea discerpi, spcctaculum
nolum ctiam profanis nomen indicat Apollinis Clarii rei verae populo exliibens. De quo facto porquam
vcrsus : elegans Epigramma apud Martial. exstat, lib, i. Id
<bpa£eo tov TrdvTwv uiraTov Oebv ?u.piev 'Iaw. RlG. est hujusmodi :
(89) Porro Quirites. Sic bajuli inclamabant popu-

Qualiior in Scythica religatus rupe Prometheus
Ium, ut quisquc sibicaveret, ne cui imprudenlessar-
Assiduam vivo pectore pavit avom
cinam impingerenl. Rben. Nmla Calydonio sic pcciora praebnil urso,
;
(90) Aut fulcm Ccesaris. Fortassis, inquit Ter- Non falsa pendens in cruce, Laureolus.
tullianus, hoc sibi vuli incognilum illud vocabulum, Vivobant laceri membria stillantibus artus,
quasi lloros ille custos Pleromatis videns enthyme- Inquo omni nusquam corpore corpus orat.
siin lanta temeritate irruere, dum lumen illud amis- Denique supplicinm dedqrat nocis iflae patornaB,
suni exquirit, cum in summo periculo tion supcres- Vel iloinim jugulum l"o loral onso nocons :
sei aliud remedium, incl.iniavcrit fidem Csesaris,

Templa arcano demena spoliaverat auro,
vcl
Subdideral saevas vol tibi Roma faces
JU83 non solct implorari, nisi in atroci casu. RHEN.
:
Vicerat antiqoe sceleralus erimina famae,

(91) Inde invenitur Jao in Scripturis. An sacris? In quo, quae fuerat fabula, pcana fmt.
Nonsatis memini quibus, nisi depravatum hoc lucrit
de nomine Jova, aut Jehova. Certe sanctissimum
Laureoli Mimi Roma; reprsssentati Suetonius men-
tioncin facit iu C. Caligula Laureatum Mimum
aliquod nomen intelligi deberi videtur, cujus majes- ,
vocans sic euim in quihusdam codicibus legitur.

tas Achamolh vehementius erumpentem coercuerit. .
Quod autem apud Irenseum tegitur q Ft cum in Laurcato Mimo, inquit, in quo anclor
« Coercenlem :
proripiens so ruina, sive potius prorepens e raina,
cam ne adversarius irrueret, dixissc Jao » fallor, :
nisi hoc vcht, Coercentem eam nc ulterius in ad-

sanguinem vomuit, ul plures seeundaruin eertatim
experimentum artis darenl, cruore seena abnudavit.
jersum tenderet. K<uXuovTa auTrjv ttjc tU ToufAitpoaOsv
Josephus, Antiquitatum lib. xtx, C. Caligulae mor-
fipvrjc. RlG.
tem describens, velnt explicat argumentum Lau-
(92) Quia nullum Catulli laureolum fiierit exer-
reoh Mimi, dum inquit In illo siquidem spectaculo,
citata. pIhmsis tertullianicaexercitata laureolum. :
:
duo ei auguria provenerunt. Mimus oamque est

Itqui (inquit Rhenan.) Nsevius
poeta Laureolum
tabulam, et Leontem ui carcere Bcripsisse fertur.
mtroductus, quo actum est, ut judex deprehensus
crueiflgeretur. Bl Pantomimus febulam sallavil Cyni-
Post hunc Catullus Mimographus, qualis Laberiua
ne, in qua el ipse occisus, el ejus filia Mvrrha vi-
quoque tuit, iiuos Mimos composmt, quornni uni
debatur, atquesanguis Mimica arte diffusus* el cirea
Phasmaii nomen fuit, alteri Laureoto. Utriusque
memiuii Juvenalis Satira vui, his versibus
judicem crucifixum, ei circa Cyniram atque Mvr-
:
rham. Porro Terlulliani, qui omnis antiquiiaiis cri- i
tissimus fuit, Bensushicest Entkytnesin non fuisse

Consumptis opibus vocom, Damasippo, looasti
:
Sipario, clamosum agerea exercitatatn in seena, in agenda taluila illa quam

hi Phasma Catulli,
Laureolum velcx etiam beneleatutus egit,
Catulius Mimograplms Laurcolum inscripsit, in qna
Judice ino dignus vora cruco... judcxin cruce agebator. Alioqui >i iUana scenieorum
liisirionum in reprsssentanda ineroeem acti pnesidis
Sic Laberius Mimum quemdam,
auctor est ut tabula dexieritatem babuissei, fortaaaia cruccm su-
Ocll. Cophinum inscripsit, alium
Alexandriam, alium pervolasset, id est Horou. Pam.
€03 THRTULUANl OPBRUM PAUS II. — SERIES I, POLEMICA. 604
ct alio fluctu 31 convcrsionis scilicct in Christura, a « etiam ipsius Demiurgi, id est Dei nostri. Audisti
quo vivificala fucrat, etin hanc ipsam conversionem mocrorem et timorcm ; ex his initiata sunt cactera.
tempcrata (93). Nam ex lacrymis 5G$ ejus universa aquarum

natura manavit. Hic aestimandum, quem exilum
567 CAPUT XV. duxcrit, quantis lacrymarum generibus inundarit.
Age nunc discant Pythagorici, agnoscant Stoici, Habuit et falsas, habuit et amaras, et dulces, et
Plato ipse, unde materia 38 quam innatam ,

volunt, calidas, et frigidas guttas, et bituminosas, et fer-
et originem, et substantiam traxerit in omnem ruginantcs (94) ct sulphurantes, utique et vene-
hanc slruem mundi, quod nec Mercurius ille Tris- natas, ut ot Nonacris inde sudaverit quse Alexan-
megislus magisleromnium Physicorum recogitavit. drum occidit, et Lyncestarum inde defluxerit quae
Audisli Conversionem, genus aliud Passionis ; c\ ebrios efficit , et Salmacis indc se solverit quae
39 dicitur constitisse.
hac ominis anima hujus mundi masculos raolles 40 (95). Coelestes imbres pipiavit
Variae lectiones.
3-1
scilicet Fran. quod delet. Jun. 30 Maieriam Iihen. Seml.
Add. 30 Hujusmodi Rhen. et pauci contra
40 Mollefacit Par. molles facit Fran. mollescit Rh. Seml.
cceter.
Commentarius.
(93) Temperata. Totum Irenaei 3 cap. brevissima p esset per separationem pleromatis, concupiseat co-
tanlum epilome contraxit Tertullianus in suo ca- ° rum, quce meliora essent, habens aliquam adora-
pitc 13. Fusius et presso vestigio Irenaeum sequitur tionem immortalitatis relictaminsemetipsaa Chri-
in hoc 14capile nonnulla quidem, cavillantis more
; sto et Spiritu sancto. Quapropter et ipsam duobus
et jocantis addit : nonnulla vero pro libitu dividit, nominibus vocari. Sophiam paternaliter (Paler enim
transfert velomitlit; aperte lamen, ut antca, ipsomet ejus Sophia vocatur), et Spiritum sanctum,ab eo qui
confilente Semlero, Grascalrenaei prae oculishabuisse est erga Christum sjiiritus. Formatam autem eam
ostendit. et sensatam factam, statim autcm evacuatam ab eo
Iren. contra Hceres. cap. 4, § 1. Trjv ivOuunatv — qui invisibiliter cumea eratverbo, hoc est,Christo,
rii; avco wocpfa;, yW xat 'AxauojO xaXouatv, dcpoptaOeiaav in exquisilionem eyressam ejus luminis, quod se
tou nXripoSay.To;, auv toj TiotOet, Xdfouatv dv axtaf; xat xs- dereliquisset et non potuisse apprehendere illud,
vw[xaxo; tot.O'.? £V.£e6pda0at xaTa dvdyxrjv, Iftjio yap <pw-
'
quoniam coercebatur ab lloro. Et sic Uoron coer-
rb; I-yIveto, xal nXpc&LAaTo; daopcpo;, xat dvefSeo;, oia- centcm eam,ne anterius irruerel, dixisset Iaco : unde
TCEp Exrpojaa, ^ta to u.Y)olv xaT£tXr,-.pEvat. OixTEfpavTa te ct Iaojnomen factum dicunt. Et cum nonposset per-
au-rjv tov XptaTOV, xal 5ta tou Sraupou ETiEXTaOivTa, Trj transire Horon, quoniam complexa fuerat passio-
\<Ay. o\>vd[j.£i uopcpcoaat uopcpcoatv Trjv xaT' ouafav aovov, nem, et sola fuissct derelicta foris, omni parti
dXX' ou ttjv xara yvcoatv. Kat jtpdijavTa touto, dvaopaastv, passionis succubuisse, multifarice et varias exsis-
auaT£(XavTa auTou tt,v 5uva[A'.v,y.at xaTaXi7tsTv (auTr,v), oniix; tentis : et passam cam tristitiam , quoniam non
a?aOoue'vr) tou Tcspt auT7Jv TcdOou; Biex. T7jv aTcaXXayr.v tou apprehcndit; iimorem autem ne quemadmodum
TcXnpojaaTo;, eyouad Ttva oûrjV
ope"/0rj tojv ^tacpepcjVTojv, eam lumen, sic et vita relinqueret consternatio- ,
dcpOaoafa;, t-YxaTaXetcp&eiaa.v Tof; dpjpoTEpot; avduaai xa- nem autem super hcec irjnorantia autem omnia.
:
XgtaOai' Socpfav te TcaTpo)vuutxco; (6 yap TcaTrjp auTri; Et non quemadmodum mater cjus prima Sopkia
Sa>ep(a -Xr,tt£Tat), xal Ilvsuua aytov, aTcb tou nept tov Xpt- JEon, demutationcm in passionibus habuit,sed con-
aTov TCVJuaaTo; • uopcpojOEfadv T£ auTrjv xat eucppo- trarietatem. Super hasc autem evenisse ei et alte-
va fEvrjOcraav. Tcapaurfxa Sl xevcoOsfaav aop rou auTrj rum affectionem conversiouis ad eum , qui vivi-
auvovTo; Aoyou, tout' eart tou XptaTOu, erci £i{TV)anv 6p- ficavii. Edd.
u,TJaai tou xxTzXtn-JvTo; auTrjv cpojtb;, xal uri JuvrjSrivat (94) Bituminosas et ferruyinantes. Ridet hasce
xaTaXaoefv auTo, Sia to xcoXuOrjvat utco tou Opou. Kat nugas Ircnaeus, et credibile esse ait, Achamoth in
evTauOa tov "Opov xojXuovTa aurrjv tijj £?c T&uujcpoaOev tanta consternatione non flcvisse tantum, scd et
opurj; EtTCEtv Taco. "OSev xb Tato 6'voua yEYgvvjjaBai cpa- sudasse. Itaque fluxisse aquas, ex lacrymis quidcm
axouat •
(V.T) ûvrÊfaav Sl StocÊuaat tov "Opov ota t6 salsas ; at ex sudore dulccs. Qnin et vesicam ejus
autj.TCETcXEyOat toj jrriflet, xa't [j.6vr,v «JtoXgiÔefcrav eôj, pavore nimio solulam minxi^bc acidas, bitumino-
TtaVTi ;j.ip:t tou tco:0ou; uTCOTtEaEtv TcoXuaepou;, xa"t tcoXu- sas, etc. Rig.
ratxtXou u-ap-ôvTo;, xat Tcafletv, XuTirjv jv.lv, Sn ou xaT^- (95) Et Salmacis inde se solverit, qua; masculos
Xa6e •
cp6Sov 5e, f
J.r\ xaOotTcep aurrjv to cpw;, oStoj xat to molles. Verissima est haec antiqui exemplaris scri-
![7]v £tciX{tctj, aTcopfav re etci TOUTOt;. 'Ev a-yvoia Se Ta ptura. Etenim praecessit verbum, efjicit, quid hic
Tcavra. xat ou xaOoTCEp rj [J.rjTnp auTrj; fj Tcpo')Trj Socpfa xa\ dobeat tacendo repeti. Lynceslarum fons ebrios
A?ov, ET£poto>atv ev to"; jcaOeatv siysv, dXXa IvavTtovr.Ta. efficit, Salmacis masculos molles. Rig. Et Sal- —
'EjtiauuSgSrjx^vai B' auTrj xa\ ^Tgpav 'JtdOcatv, ttjv tti; etci- macis inde se solverit, quce masculos molles. Atqui
aTpocpri; Ijii tbv âjOTCotrjaavTa, x. t. X. ob hunc (mquit Rhenan.) cffocium Ovidius obscce-
Interpretatiovelus. § i.Enthymesin illiussupe- — nam vocat his carminibus, 1. xv Metamorph. :
rioris Sophiai, quam et Achamoth vocant, separatam Quodque magis mirum, sunt qui non corpora tanturn,
a supcriore IMcromate, cum passione dicunt, in um- Verum animos etiam valeant mutare liquores.
brxvacuitatislocis defervissc per necessitatem;cxtra Cui non audila est obscoena; Salmacis unda,
enim lumen facta est et extra Pleroma, informis ^thiopesque lacus ? quos si quis faucibus hausit,
Aut furit, aut palitur mirum gravitate soporem.
et sine specie, quasiabortus, adeo quia nihil appre-
hendit. Misertum autem ejus superiorem Christum Hujus rei causam reddens Sencca « Similem (in- :
et per cruccm extensum, sua virtute formasse quit) habet vim mero, sed vehementiorem. Nam
formam, quae esset secundum substantiam tantum, quemadmodum ebrielas, donec exsiccetur, demen-
sed non secumlum agnitionem et haec operatum : lia est, et nimia gravilate defertur in somnum sic ;
recurrere, subtrahentemsuam virtutem etreliquisse aquai hujus sulphurea vis habet quoddam acrius
illam : uti sentiens passionem, quce erga illam ex ficio noxio virus, quod mentem aut furore mo-
605 LIBRR ADV. VALIiNTlNlANOS. 600
Achamoth, cl nos in cistcrnis (96) ctiam alienos * illius loci horrore. Omnem enim otacurilatcm eju
luctus et 5G9 lacrymas servarc curamus. Proiade discussisset, quctics ridere voluisset, vel ne cogere-
cx consternatione et pavore corporalia elcmenta tur desertores suos appiicare 45 (98).
ducta sunt. Et tamen in tanta circumslantia soli-
tudinis, in tanto circumseplo 41 destitulionis (97),

CAPUT XVI.
ridcbal qua conspccti Christi recordans
inlerim, Convcrtiiur enim ad preces et ipsa morc materno.
co dc gaudio risus lumcn 42 cffulsit. Cujus hoc Sed Christus, qucm jam pigebal rursus 4G exlra
providenticC beneficium, qualc 43 illam riderc co- Pleroma proficisci, vicarium praefecil ''"'
Paracletum.
gcbat, blcirconcscmpcr nosin tcncbrismoraremur ? Sotcrem (hic erit Jesus, largito ci palre universo-
Nec obstupescas, qui laelitia cjus tam splendidum rum . lonum sumniam polestatem (99), subjicien-
clemenlum radiavcrit mundo, cum moestilia quoque dis eis '» 8 £>7©omriibus ; uti in ipso sccundum Apo-
ejus tam necessarium iustrumcutum defluxerit 44 stolum omnia conderentur 49
) ad eam emitlil ^ciun
Sieculo? risum illumiuatorcm I o fletum rigalo- officio (1) atque comitatu cOcCtaneorum angclorum;
reral lit tamen poteral remedio jam agere cum credas et cum duodecim fascibus (2). Ibi demum 51
Variae Iccliones.
Circumspectu Iihen. Seml. Oberth. circumspeclo Fr. a Eo de gaudii risu lumen Jun. Eodem gaudio.
41
risu lumcn Rhen. Semt. 43 Quae lihen. etalii. ** Defuerit in mss. dcfudcril conj. Rig. 45 Supplicare Rhen,
Seml. Obcrth. 4G Rursus rejicitur a Jun. H Praelicit Rhen. Seml. prseficicns Jun. 48 Ei melius lcgit
Massuet. 4<J Confcoilereiitur Rhen. Seml. melius conderentur ex Grceco xtioOrj. 5 Adeamque mittit Jun. <>
51 Ibidem Rhen.
Seml.
Commentarius.
vet, aut sopore opprimit. » Caetcrum undc Salmacis p sionbusque habenis vagalur, ac petulanlius Valen-
dicta sit molles et impudicos reddere, qui cx ca lini hariolationes exagitat. Nec ita jocando duccm
quod hic Tcrlull. vocat, masculus molles deserit Irenaeum, qui asperum, ut decet judicis lot
Ibiberint,
faccrc, doccl M. Vitruvii Achitcciura) lib. n « Is, naenias infamantis : supcrcilium inlerdum poncns, ,
inquit (dc Salmacidis fonie loquitur), falsa opinio- lepide diluvium novum ex Sophia: lacrymis ac su-
nc puiatur venereo morbo imphcare eos, qui ex eo doiibus in orbcm immissum deridet. Pauca igitur si-
biberint. Sed bsec opinio quare per orbcm tcrra- gillatim conferantur.
rum falso rumorc sit propagata, non pigebit ex- Iren. adversus Hcrres. cap. 4, § 2. Ta^Tr.v od- —
ponerc. Non cnim quod dicitur molles et impudi- OTaatv xat c/ja(av T7J; "Xr,; YEYEvrjaOat XsYouatv, i\ rj; i%z
cos ex ca aqua ficn, id polesl esse sed est ejus 6 xttatxo; auvEOTmxev. 'Ex [iiv ya; -.r\: iffurcpofijc -r.i tou
;
fouiis poiestas pcrlucida, saporque egregius. Cum x6a,j.ou xa\ ToJ orjtAtoupfOU -aaav ^j/t,' tJjv yfvtav* il/.r-
autem Mclas cl Arcvanias ab Argis ct Trcezene OEvat, Ix 8z TOU oo'6ou xat T7)$ "rj-r^ Ta Xotna Tr,v iy/r^/
coloniain communcm co loci deduxerunt, Barbaros la^r.xsvat. 'A~b ol to>v $axpuuv ajTri; '(zy.-ivrx: -aaav
Caraa ct Lelegias ejeceruut, lli autem ad montes fvuypov ouatav arr'o 81 tou ys/.wToc, tt,v ptoTEivrjv. 'Airo
se eongregantes discurrebant, et ibi latroci-
i oe tvi; >.j r:r,; xat sy.r:Xrj;s<i>;, Ta atouarixa tou xoauou trcot-
nia 1'aeienies crudeliter eos vastabant. Postea <le XEta. Ilori pivyap iV.Xats xat I/.j-c^to, <o; X^rouat, 8ul to
COlonis unus ad cum fonlcin propter bonilatcni xaTaXiXErtp6at aov^v h xw axorti v.x\ x& MVt&uom ~ote
aqmr, qiurslus causa lalicrnani omuibus COpiis
, oi Et; Ewctav rixcuaa tou xaTaXircfjvToi; «UTTJV 9<oT'.;, SuxeiTo
inslruxit, eamque cxcrccndo cos Rarbaros allecla- xai E*jEXa, x. t. X.
bat. Ila singillaiim discurrentes, et ad coetus con- Interpretatio vetus. S -• Eann collectionem ci —
vcnicntes, c duro fcroquc more commulati in Grae- C substantiamfuisse materios diruiit.c.v qua hic mun-
corum consueludiucm cl suavilalcm sua volupiaie dusconstat. Ueconvci>ioneenim mundi ct Demiurgi
reducebanlur. Lrgo ea aqua non impudico morbi omnem animam genesin accepisse de timore autem :
vitio, sed bumanitatis dulcedine moiliiis animis et tristitia, retiqua initium habuisse. .1 lacrymis
Barharorum, eam famam est adepta. » Hsec Viiru- enimejus factam universam humidamsubstanttam:
vius. Ubi interim id quod adjicilur cx Ovidio et Sc- a risu autem lucidam, a tristitiaautem et pai
ncc.i, de aquis Sulphureis, quffi furore aul sopore corporalia mundi elementa. Aliquando enim pl
opprimunt, non ad Salmacin perlinet, sedad quos- bal et Irisiis erai, quomodo dicunl. quod derelicta
dam /Eihiopiae lacus. Pam. solaesset in tenebnset vacuo : atiguando auiem in
(96) Caelestes imbres pipiavit Achamoth, ei nos cogitationem veniens ejus, quod aereliquerat eatn
iii cisternis, etc. Achamoih ipsa spiritalis ploravit lumen, diffundebatur et ridebat, etc. Eod.
imbres ccelesles et nos in cisternis, hoc est
, in fJU) Potestatem. Grabiua, D. Ilassuet, Selmerus-
,
aarnc nostra, qua3 sane limus ct terra est, luctus quc notarunt a Tertulliano minus recie verba Irc-
iKui solum nostros cohibere curamus, vcrum ct n;ui eo loei fuisse accepta, quasi a lesu Paracleto
alicnos. Tania esi cunctis quotidie causa plorandi; suprcma potestas omnium, ctiam JEonum, non au-
ucc tamen ploramus, sedalios aploratudehortamur. lem ab .Konibus data fuerit. In.
Hig. Jureconsultis ofiicium coetus ipsc
(I) Cuiii ufficio.
—Pipiavit. Scribit Festus, inquit Rhenan.,ptpta- esl coiuin qui magistratui inserviunl unde apud :
tionem esse clamorem plorantis, lingua Oscorum : eosdem, ofjtcium deponere, ei officio tradere : in
Bpiavit ergo coelestes imbres Achaiuoih, id esi :
q quem sensum et hic u>urpal reriuliianus. Rbbm
pipiando ct plorando emisit. Factitium verbum csl (S) Credas <7 cum duodecim
fascibus. Iu exem-
asono plorantium, pt, pt. Similiterdixit Auclor lib. plarihus manumendose legitur fat
descriptis
(/<• Monog. infantes piptantes. Pam. Nos reposnimus/asct6tM. Bujusmodi namque pompa
(91 ln tanto ctrcumspecto destitutionis* An
1
eonsules Romam inoe lebaut. Duodeo m fascea et
venus, « (n tanto circumseplo desliiulionis ? »Ludit totidetn secures com lictoribus L. iuo. Brato et L.
in anlilhetis, et hic roxiinedixit: » ln lanta circuin-
i Tarquinio Collatino primia ooss, posl exactos
Btautia solitudinis. Rig. sunt additi iia lamcn ui penes unum taniun esseot,
:
(98) Applicare. Quo ulterius in îoazMi descri- qui propterea major consul vocabatur, li>-
piionc progreditur Tertullianus, co libciius, effu-
607 TERTULLIANl OPRRUM PARS II. - 5ERIES I, POLEMIGA. 608
a Ivcntu pompatico cjus concussa Achamotb, pro- h 571 qui Deum ex materia, non ex nihilo opera-
tinus velamcntum sibi obduxil, cx oflicio primo ve- tum cuncta, praesumunt (6).
ncralionis ct vcreoundiae : deliinc contemplatur
cum, fructiferumque 52 suggcstum Quibus inde
CAPUT XVII.
(3).
conceperat viribus occurrit illi, KuptsIXaips! Hic Ab hinc Achamoth expedita tandem de malis
opinor susceplam confirmat, atque conformat 53
ille omnibus, ecce jam proficit, et in opera mnjora
agnitione jam 5 \ et ab omnibus injuriis Passionis frugescit. Prae gaudio cnim tanli ex infelicitite
expumicat, non cadem 55 negligenlia in extermi- successus simulque conlemplatioiie
concalefacta,
nium 50 discrelis (4), qua3 acciderat in casibus ma- ipsa angelicorum luminum, ut ita dixerim, sub-
tris. Sed enim cxercitata viiia, et usu viriosa 57 (5) fermentata, pudet, sed aliler exprimere non est,
confudit : atque iia massaliler solidata, defixit 5a ijuodammodo subavit 61 intra se ipsa in illos (7),
seorsum in materise corporalem 59 paraluram, com- et conceptu statim intumuit spiritali 62 , ad imagi-
niutans ex incorporali passionc indita habilitatem nem ipsam, quam vis laelanlis et laelitia pruricntis
atque naturani co qua pervenire mox possel in inlentiouis inibibcrat, et sibi inlimarat. Peperit de-
,
aemulans aequiparantias corpulenliarum, ut duplex generum 64 est, cx nique ei facla 63 exinde trinitas
substantiarum conditio ordinarelur de vitiis, pes- B trinitate causarum. Unum maleriale, quod ex passio-
:
sima de conversione, passionalis. Haec erit mate-

;
ne aliud animale, quod cx 57>5 convcrsione ter- : :
ria quae nos commisit cum Hermogene, caeterisque tium, spiritale, quod ex imaginatione (8).
Variae lectiones.
52 Fran. Par. Contemplata eum fructiferumque Jun. Rig. 53 Confirmat atque confirmat. Rhen. et
Ita
alii conformat melius ex Iren. j/.opcpwaai xaia tt)v jj.6pcpo>atv. 5i Agnitione eam Jun. 55 Non ea
,
demum Jun. 56 Extenninium ad dcpavtaOfjvat. D. Iren. pertinet. bl Vitiosa Fran. Paris. vitiosa sane lec-
58 Definxil Lat. 59 Male legit Tertull.
tio rejicitur a Grceco : ixTtxd ûvata, viriosa. in Iren. e?; aojj/.a-
tov pro et« aaw^xov, incorpoream dcbeat scriberc. 60 Ho3C Jun.ita distinguit atime ita corporalem —
paraluram commutans ex incorporali passione indita habililale. Lat. Conjecturce delinxit seorsum et in-
didit hilaritatem Jun. non probantur. 61 Substruit Seml. cubavit Par. subavit Fran. subavit inlra se
ipsa Lat. Jun. Rhen. subsuriit Rig. 62 Spirituali Rhen. Seml. G3 Est abest Par. ponitur alibi aliis. 6i Trinitas.
gcneris mavult Jun.
Commentarius.
Fructiferumqtie suggestum. Irenseus, Univer-
(3) conversa est ejus luminis, quod dereliquerat eam,
sam fructificationem, auv 6X7) t?J xaproaopfa auTou hoc est, Clirisii, dicunt Qui regressus in Pleroma,
:
Tertulliani verbisnequitiae probro conspargitur Acha- « ipsequidem,ut datur intelligi,pigritatus est secundo
motli. Rig. L aescendere. Paracletum autemmisit ad eam,hocest,
(4) Injuriis passionis in exterminium discretis. Salvatorcm, pnestante ei viriulem omnem Patre et
Irenseus, « Curalionem passionum fecisse ejus, se- omnia sub poieslate tradeuie: el /Eonibus autem siini-
parantem eas ab ea. » Quod Septimius dicit, « In liter, titi in eo omnia conderenlur, visibilia et invisi-
cxt rminium di^cernere, » Latinus Irenseus dixerat, bilia, Tbroni, Divinitates, Dominaliones. Mittitur au-
Exterminare; Gnccus dcpavtaOrjvat Id. tem adeamcum coaetaneis suisangolis. Hunc autem
(5) Viriosa. Eodem sensu libro de Anima, de vite Achamoth reveritam eum,dicunt primoquidem coo-
dixil, Amlntit viriosius, hoc est, forlius, et vi ma- pertionem imposuisse propier revcrcntiam: dr> nde
jore. 1d. autem cum vidisset eum cum universa fruclifica-
(6) Prcesumunt. Iren. adversus Hceres. cap. 4, tione sua accurrisse ei, virtute accepta de visu cjus.
§ .
— . . . 'Et:\ txeofav to a-rcrjvat tou xaTaXtro'vTo; au- Et illum formasse eam, formationem, quce cst se-
t»iv cpwTo;, tout' sauTOu Xoiotou, Xc^youoiv •
0; dveXOwv jj.ev cundumagnitionemetcurationempassionumfecisss
et; to HXrjpwu.a, aCiTo; jj.Iv, etxb; oTt ujxvriaev e'x SeuTE^pou ejus, separantem eas ab ea et non cum ncglexisse.
y.aTcX6Etv, tov napdy.Xnrov Si iê7tej«Jiev 7ipb; aurrjv, tout' Nec enim cral possibile eas exterminari,quemadmo-
eoTt tov SwTfpa IvSovto; Suvajuv tou
aurio 7;daav Trjv dum prioris ,eo quod jam habilia etpossibilia essent;
TlaTpb;, xat 7:dv u7r' eôuotav Tcapav^JvTo?, xat twv Atcivwv sed segregantem separaiim commiscuisse etcoagu-
oeiu.cvo^, auTw Ta TtdvTa XTia6rj, Ta bpaTa xa\
otuo; ev lasse et ae incorporali passione in incorporalem
Ta iopata, 0p6voi, 0so'-./,Tec, KuptoT/iTe; 'Ey.7C3p.7texat Sk •
materiam transtulisse. Et sic aptabilitatem et na-
npo? auTrjv, (j.eTa twv fjXiy.toJTwv aurou tuiv 'AyyeXuv. TrjV turam fecisse in eis, ut in congregationes et cor-
os 'A/a;j.w6 cV.Tpa-£?aavauTbv,Xs\ouoi7ipwTovjj.Evy.dXujj.o.a
Q pora venirent ; uti fierent duce substantice, una
1-Mn'iT.i oY alBSt, [ieTgreixa oe wouaav auTov auv 6'atj ttJ quidem mala cx passionibus, allera autcm conver-
xapnoôpla auTou, 7cpo.opa1j.erv auTtjj, ûvajxtv XaSouoav ex sionis, passibilis ; et propter hoc viriute Salvatorem
Tr,; ,r:i*ave(a; aiJTou. Kdxzivov p.op^woat autrjv jj.opcpuatv fabricasse dicunt. Edd.
ttjv xaTot ^vwoiv, xai laotv ttov xaxuSv Tcotrjoa.oOai auTri;, (7) Quodammodo subavit intra et ipsa in illos.
yôjpfaavra 8k auTa aitxr^, ij.f, dp.eXôavTa oe aOTJov, ou Sic edidit Rhenanus. At in exemplaribus aniiquis
ap ?jV ûvaTa afavia&rivat, w; toc ir^ zpoTepa;, o^toc tb lcgitur, Substruit. Unde verior enicndalio videa-
IicTt/.a 7$n y.ai ûvaTa etvat. 'AXX' inoxpfvavTa y.topt; ouy- tur; « El quodammodo subsuriit et ipsa in illos. »
yian y.at Tcrjât, xa\ l\ do<o|j.dTou 7:d0ou; sf; doo')u.aTov Trjv Rig.
uXr,v p.eTaSaXeT'v auTd •
eiO' bCtio; E7:iTr,S_io'TrjTa, xat cpiioiv (8) Imaginatione. Iren. adversus Hceres. cap. 4,
^rj-s7T0ir,xjvat auToi";, waTE e?; 0JYxp![j.aTa, xaA GtdixaTa § 5. —
T^v T£ 'Axa;j.w6 .xto; TtdOou; ytvo[j.e'vriV, xa\ auX-
^XOetv, 7:00; to Y£ve'aOat 5uo ouata;, ttjv cpauXr.v twv jcaOtov, Xa6ouaav t5J yapa twv Iv auToi cpwTwv Trjv Oewpfav, tou-
Trjvxe Tfi; ETZtoTpocpfj; I[j.7;a0fi • xa\ ota touto 5uv»(J.et tov TtoTi twv dyyiXwv tCjvjj.et' auTou,xaA lyy.iaa/jaaaav auTout;,
>
StdTrjpa o £or,[j.coopYr xiivat tpday.ouat, x. T. X. x.xur.y.evai xapTrou; xaTa Trjv etxova ^to^daxouat xur,p.a
Interpretatio vetus.
j
— § 5. Cum igilur peragras- 7tveu[j.aTty.bv xaO' ojj.otojatv, x. t. X.

set omnem passionem mater... ad obsecrationem Cap. 5, § 1. Tptwv fj-Ev ouv f|br, toutojv u7toxEtjj.lvwv
CAPUT XVIII. « patrem nuncupont : matr-rialium 72 vero quas ad
llac auctoritate trium scilicet liberorum (9) Iaevam delegant, Dcmiurgum nominent : Regem au-
agendis rcbus exercitior 65 facta, formare singula tem communilcr in universitatcm (11).
gcnera constiluit. Sed spiritalc quidein non ita po-

PAPfT vr\
tuit atlingerc 66 , ut et ipsa spiritalis. Ferc enim
paria et consubslantiva, in altcrulrum valere socie- Sed nec nominum proprietas competit proprie-
tas natura ncgavit. Eo animo, unum 67 ad ani- lati operum, de quibus nomina omnia, cum deberet
male convertit ;
prolatis Soteris disciplinis. lit pri- illa omnia vocitari, a qua res agebantur, nisi
haec
muin (quod cum magno liorrorc blasphemiae et quod jam ncc ab illa. Cum cnim dicant Achamoth
pronuntiandum, ct legendum cst et audiendum) in honorcm yEonum imagines commentatam, rursus
Deum fingit ca omnium, prater

hunc nostrum hoc in Soterem auctorem detorquent, qui per illam
et
haeretieorum, patrcm, Demiurgum, et regem ct 69
sit operatus ut ipsam quide.ii, imaginem patris in- :
universorum quao post illum. Ab illo enim omnia ™, visibilis et incogniti daret incognitam scilicel et ;
si tamen ab illo, et non 573 ab ipsa potius Acha- iuvisibilem Demiurgo, eumdem autem Demiurgum
moth, a qua occullo cihil senticns ejus el velut _ Nun filium effingeret, Archangeli vero Demiurgi
,
sigillario 71 cxtrinsccus ductu (10), in omnem ope- " opus, reliquos .<Eonas cxprimerent. Cum imagines
ralionem movebatur. Denique ex hac personarum audio tantas trium, qusero, non vis nunc ut imagines
in operibus ambiguitate , nomen illi Metrdpatoris rideam perversissimi 574 picloris illorum ? Femi-
miscuerunt, distinctis appellationibus caBteris se- nam Achamoth, imaginem patris ? el ignarum ma-
cundum status et silus operum ul animaliam qui- : tris Demiurgum, mullo magis patris 73 ?
Lmaginem
dem substantiarum quas ad dextcram commendant, Nus ignoranlis patrem? et augelos famulos simulacra
Variae lectiones.
Legi posset exercitatior Jun. 05 Eflingerc Lat. idque melius videtur Jun. G1 Si unum Rhcn. Seml. manum
65
ad animale Jun. °° Deum lin.sri adhuc. liken. Seml. w Deum demiurgum. Rhen. Seml. "° Ab illo enim si...
Seml. omisit omnia, forsan lapsu thypographico. ll S'gillario Jun."' 2 Malernorum Wien. Seml.forte mate-
riorum Jun. ri Mullo magis patris uncinis includit Jun.
Commentarius.
xafl aikou;, tou \>.h lx tou naOouc 8$ T|v 3Xr| •
tou* oe Ix. « (11) [jiircrsitatcm. In hoc capite, ut in pnvce-
tSje: ijstoTpocprjs 8 fy; xb ipuyntov • tou #s 8 dr.exur os, tout
(
**
denli simul et sequenli, Tertullianus, ad modera-
eW to jwiujAttTotbv, outo; ErpaTTTj liti tfjv u.opcpcocnvauT6>v. tum et grave genus argumenlum rcversus, jo> isque
Interpretatio vetus. — Gap. 4, §5. Hanc autem paulisper renunliatis, non solum datam ab Irenseo
Achamothextrapassionemfactamconcepissede gra~ iVocsw; descriplionem rclcrt adamussim et iu suam
iulatione eorum, quce cum eo sunt, lummum tnsio- ipsius loquelam, scribendiquc propriam instiiu-
nem, id est Angelorum qui erant cum co, ct delc- tionem reiricat, sed et cvolvit luculenler et uberius
Ctatam in conspectu coruin peperisse fructus secun- enarrat.
dum illius imaginem docent, partum spiritualem Iren. adversus lUv.res. cap. 5, § 1 a>.Xa -o
sccundum similitudinem factum satellitum Salvato- piv KvaututTtxov u.rj Se&jvfjaOai auTfj u.opcptocrai, l-v.Si]
ris. — Cap. 5, § 1 : Tria igitur Incc cum subsisiant, ouoouotov ojnjpYev auTfj. TsTpacpOat Zt ln\ trjv u.6p«-cuatv
secundum eos, unum quidem expressione, quod erat ttiv ysvoiuwiv ex Tfj; littcrcpocpijtj aurfj; tpuv.urite. odcrfac,
materia, altemm
VCro dc convcrsionc, <lllod crat rcpoSaXstv ts TanapaTou wcoTf,po; ;j.a0r;u.aTa. Ka't --. -.
animale alterum vero quod cnixa est, quod est

: (j.su.optptoxlvat auTf,v ex -fj; tpuxonjt; ouatacj Xe-jouji tov
spirituale,sic conuersa est in formationem xpsorum, -arspa *a\ paatXsa 7:dvTt,rv tSv -n iu.oua(tov kutSj
EdD. MVOUfMVOV U1C0 rfj; ;jl7.t;-.;. $8SV <al Mr.T',;-a-
XsXr/JOTtov
{
{
Y\ Trium scilieet lihcrorum. De jure trium libe- Topa xa\ Anpuouppv octjtov xa\ Daripa xaXouat* tfiv
rorum mulla SUnt passim in COnStitUtionibUS Vete- ;jiv (Vsv.oiv r.x-izx Xsôvts; auTov,rouT' soti Ttov yuy/.y.iov.
runi impp. Vetus interpres , hoc est expositor Codi- -|TQv^ slptarcpwv, tooV soti Tiv OXtxtov Ar.u.touc-j:v, tjjx-
cis Thcod.
qui mutilus exstat, cnp. de legitimis " wdvTtov 84 pa«Xea.
lunvil. lib. v, docet matrem habere jus trium li- Interpretatio vetus. —
§ 1. Sed spiritale quidem
berorum, si ingenua trcs parlus vivos, et libertina nonpotuisseeamformare(docent)quoniamejusdem
qualuor cdidcrit. lloc privilegium eiiam illis qni substantiee ei erat (notemus illud vocabulum j.-.z-j-
nullos sustulerant liberos, interdum principum otovauod Tertullianusnoveetfortiterexpressitscri-
favore concedebatur. Jus trium liberorum Suetonio benaoi consubstantiva) conversam autem in lorma-
li.niquillo parum felix matrimonium experto tri- tionem ejus, qu83 facta eral de conversioae ejas,
buit Trajanus Csesar, id rarissime facere solitus, animalis substantia, emisisse quoque a Salvatore doc-
ncc numerum excedens, quem apud amplissimam trinas. F.t primo quidern formasse eam de animali
senatum, sibi suffecturum dixerat. Porro raullum substantia dicunt Deum Patrem et Salvatorem ct
xalebat jus trium liberornm ad hsereditates adeun- Rcticm omnium ejusdem substantUe ci Eaenim
" as Rhen. cnin cum dicunt formasse latentet
p0S f simti
- .
y,
( /((
(10) Singillario extrinsecus duciu. Sichabent ve- motum a matresua: unde ct Metropatorem... st
leres quidem liini, sed lalso. Omnino legendum, Demturt7Utn et Patrem vocant.Dextrorum quidem,
sigtllario ductu. Sic libro de anima, Sigillario motu Patrem dicentes eum, id tst, psychicorum; sinis-
wperficiemintusagitante.G\oss&vQlere&,Sigillari t trorum vero, idest, hylicorum, Demiurgum, om-
mupoonacTToi. Marcus Antoninus, iniiio lib. vii, dixit
nstitn auicm regem. Enn.
OfjtXXap ta vsupooTtaouuu.sva. Rig.
Gll TRRTULLIANl OPKItUM PAKS 11. - SERIBS 1, POLIlMICA. 612
(iominorum ? IIoc est mulum dc asino pingere (12), ^ cujus virtutc sumpserii Adam, divorsitusillic 70 inter
ct Plolomamm dcscribere de Valentino (13). nubeculas 80 ct arbusculas. Salis 515 memincrat

CAPUT XX. Ploloma-us (16) puerilium discipulorum, in mari
[gitur Dcmiurgus extra Pleromalis limites consli- poma nasci, ct in arbore pisecs : sic et in CCelesti-
tutus, in ignominiosa aeterni exsiiii vastitale novam bus nuceta (17) praesumpsit. Oj>cratur Dcmiurgus
provinciam condidit, hunc mundum : repurgata con- ignorans, et idco lbrtasse non scit (18) arborcs in
fusione, et distincta diversitate duplicis substanliae sola terra institui oportere. Plane mater scicbat.
de strue 74 animalium et materiarum (14). Ex Quidni suggercbat ? quae et effectum suum minislra-
illius,
incorporalibus corpora aedificat, gravia, levia, su- bat. Sed tantum fastigium filio exslruonsper ea opcra
blimanlia atque vergentia, coelestia atque terrena ;
quffi illum et patrem, el deum, ct regem, ante Va-
tum psam ccelorum septemplicem scenam solio lentinianorum ingcnia teslantur, cur sibi quoque
desuper suo sabbatum dictum 75 ,
finit, mide et ista noluitesse nota, poslea quaeram (19).
ab bebdomade sedis suae; et Ogdoas mater Acha-
CAPUT XXI.
moth, ab argumento Ogdoadis primogenitalis 76 .
77
et interdum
noeros Interim tenendum, Sophiain cognominari et Ter-
Ccelos autem deputanl (15),
angelos eos ipsum Demiurgum
faciunt, sicut " ram et Matrem quasi Matrcm, terram, et quod magis
et :
sicut et Paradisum archangelum quartum, quo-

, rideas, ctiam Spiritum sanclum. Ita omncm illi ho-
niam 78 et hunc supra ccelum terlium pangunt ex norem contulcrunl feminae puto ct barbam, ne
, ,
Variae lectiones.
75
Est habent al. Et sabbathum dictus Jun. 7G Primogenitalis
7 '>
Detrusae Par. destrusae Rhen. Seml.
Fran. primigcnium Par: 77 Noelos Rhen. Seml. 78 Alii quomodo. 79 Deversatus illuc al. 80 Nuculos
Jun.
Commentarius.
(12) Hoc estmulum de asino pingere. Vice pro- gum, quem Valentiniam fabulantur putasse omnia a
vcrbii usarpat, Mulum de asino pingcre, id est ad semetipso fecisse cum ea fecisset Achamoth. Cuclum
exetnplar ineptiarum , similium ineptiarum exem- enim fccisse neseientem ccelum, et hominem pla-
plum rcprac>entare, aut ad mendacia nova mendacia smasse ignorantem hominem tcrram autcm osten- ;
confingere. Nam subjicit, et Ptolomteum describcre disse non scientem terram, et in omnibus sic dicunl
de Yalentino. Portentosas istas nugas prior Valen- ignorasse cum figuras eorum quae faciebat, et ipsam
tinus commentus est, Ptolemaeus aliquid de suo ctiam ignorasse matrem, ac semetipsum putas om-
adjccil ab auctore nonnihil varians. Ergo Valentino nia esse. Id.
ha:rescos istius auctori, nomcn Asini compelit, ut C (19) Quceram. Iren. adversus Hceres., cap. 5, § 2
muli Ptolemaeo discipulo. Ex asino et eqna mulus — IIXTe'p% ouv xat Qebv \iyc\iavi aurbv Yeyovevat tou Ix-
gignitur mense 12, ait Plin. lib. vm. Rhen. to; xcu II>.r fo)ji.aTOi, reotYixrjv ovxa Tcdvtcov (|>uyixwv xe xal
J
(13) Valentino. Iren. adversus Ilceres., cap. 5, § 2. uXtxwv. Ataxpivavxa ydp xd; Suo ouata; auyxiyupiva;, xctl
— Tt)v Yap 'EvOupjatv taonov pouXnOefsav ei; xip.riv xtov 15 daopidxwv atotcaxa Tcotriaavxa, SeSrjpLtoupyDCEvai xd xe ou-
Altbvcov xct rcdvxa Tcotrjaat, eixovac, Tdyovcn rcejrotnxevai au- pdvtaxat xa -pjVa, xai yi-yovivxi uXixtov xat <l>u£tx<ov , Se^twv
twv, icaXXov <?e xbv iioTTjpa ot' auxrj; xal aixrjv jiev h xai dptaTsptov Snp.ioupYO^, xouotov xat âpecov, dvcocpepiov,
eix6vt tou aopaxou riaxob; xexflpvixivat, (jtr) •Ytvoja/.opivrjV xai xaxtocpeptov. 'ETCTa yip oupavou; xaxeaxeuaxevai,cov i-ni-
urcb xou ArjjAioupYou xouxov oe xou MovoYevou; utou, tojv
• vto xbv AriatcupYov etvat XIyouoi. Kal Jta touxo 'ESooaaJa
Je Xotrctov Alwvcov xou; ujvo xouxwv YeYovdxa; 'Apyat^l* y.aXoucrtv aurov, xrjv Sl ptrjTepa xrjv 'A-/_aatoO 'OySodcta,
Xou; xe xai 'Ayy&ous. aTCoawôuaav xbv xou dpye"]f6vou, xat jiptoTrj; xou
dptOjxbv
Interpretatio vetus. § 2. —
Ilanc enim Enthy- TcXripto[x.aTo; 'O-jfcôdcfos xou; oe er:xa oupavou; oux etvat
mcsin volentem in /Eonum honorem omnia facere, vor xou; «pdaiv, dyY^Xou? oe auxou; uicoxfOevxai, xai xbv
(
imagines dicunt fecissc ipsorum, magis autem Sal- ArjijnoupYOv ota xat auxbv "\yf{ko'i Oew eotx6xa w; xal •
vatorem pcr ipsam. Et ipsam quidem in imatjinc in- ttjv x:apdtVetaov uttes Tpixov oupavov ovxa xe^xapxov "Ay-
visibilis Patris conscrvasse incognitam a Demiurgo : •jeXov Xlyouatv uTcdpyêtv, xai v.r.b xoutou xb etXr,tpevat xov
hunc autem unigeniti filii : reliquorum vero /Eo- 'Aoijj. o\axexptcp6xa ev auxto.
num eos, qui ab hoc facti sunt angeli et archange- Interprctatio velus. —
§ 2. Itaque patrem eum,
li. Edd. D ac. Dcum eorum quce extra Pleroma sunt, exstitisse
( 1 4) De strue animalium et muteriarum. Sic emen- dicunt,utj>ote omnium tampsychicorumquam hyli-

d.ivimus, etsi vcteres hbri constanter, destrusce corum effectorcm dislinctis duabus illis essentiis
Strucm dicit animalium et materiarum. quod Ire- ante confusis, atque ex incorporeis in corporeas
naeus, duas subslantias conlusas, hylicorum ct immutatis tam ccclestiaquam terrestria condidisse
,
psychicorum. Rig. et hylicorum et psychicorum, ct dcxlrorum ct sinis-

(15) Cailos autcm noeros deputant. Ircngeus Lali- Irorum fabricatorem, lcvium et gravium, sursum
nus, tnlellectuales, Graecus, Norrroos. Id. advolantium et deorsum devergcntium. Septcm
(16) Satis meminerat Ptolemceus. Videlur Ptole- quoque cailos fecisse, super tjuos Demiurgum esse
maeus, Yalcnlitii sectator, id commenlus csse de dicunt. Et propter sic hebdomadam vocant eum,
Paradiso, Archangelo quarto supra ccelum terlium matrem aulem Aehamoth, seroantem numerum
cxlenso. Vocat autem puerilia discibula, fabulas primogenitce et primarice Plei omatis ogdoadis. Sep-
pucriles, quae solcnt pueris a nutricibus recitari aut tem aulcm ccclos quos intellectuales esse dicunl; an-
aniculis. Riien. gelos autem eos tradunt et Demiurgum et ipsum an-
(li) Nuceta. Nucetum locus est nucibus arbori- gelum, Deo autem similem, quemadmodnm etPara-
bus consitus, a nuce; ut lauretum a lauro, quercc- disum supra tertium ccclum existentem virtuie
tum a quercu. Id. archangelum quartum dicunt esse, ct ab hnc ali-
(18) Et idco fortasse non scit. Jocus cst in Dcmiur- quid acccpisse Adam conversatum in eo. Edd.
f,13 LIBRR ADV. VAUiNTINlANOS. 614
flixorim cnntera. Alioquin Demiurgus adco rerum ^ haberel reciprocandi spiritns spatium, teneram om-
non crat compos, de animalibus scilicet censu 81 mum corporum vestem, colorum omnium indicem ,!3 ,
invaletudinis 570 spiritualia accodere (20) ut se organum temporum, si non ct istum Sophiae rwr-
solum, ratus, concionarctur : Ego Deus, et absque stilia colassct; sicut animalia molits, sicut conversio
mc non est (
Isa. xlv, 6) : ccrte tamen non tuisse ejus, ipsum demiurgum. Ilis omnibus elemonlis at-
se retro sciebat. Ergo ct factum intelligebat, et que corporibus ignis inllabellatus est cujus origi- :
factitatorcm facti esse quemcunque. Quomodo ergo nalem Sophiai passionem, quia nondum ediderunt,
solus sibi videbatur, etsi non ccrtus, saltem sus- ego interim argumentabor moliunculis ejus cxcus-
peclusde aliquo factilatorc (21). sura. Grcdas cnim illam in tantis vexatiombus etiam
CAPUT XXII. febricitasse (23).
Tolerabilior infamia cst apud illos in diabolum, CAPUT XXIV.

vel quia origo sordidior capit; cx nequilia enim
Cum talia de Dco vol dc deis, qualia de bomine
maeroris illius dcputatur, ex qua angelorum et dae-
figmenta! Molitus enim 8 '»
mundum demiurgus, ad
nionum ct omnium spiritalium malitiarum genituras
homincm manus non ei ca-
confert, ct substantiam
notant. Et tamen diabolum quoque opus Demiurgi o
f/ . ,., . oo ii •
D l
non ex ista, mquiunt, anda quam nos umcam
)ll >
munditcnentcm 0i appc\\a.ni, et supcno-

alhrmant, ct
novimus tcrram quasi non etsi aridapostmodum (24),
rum magis gnarum defendunt, ut spiritalem natura, 85
adhuc tamen tunc aquis ante segreâlis , supor-
quam Dcmiurimm, ut animalcm. Meretur ab illis
siito limo siccaverit, sed cx invisibili corporc ma-
pralalionem, cui omncs hsercses procurantur (22).
teria; illius, scilicet philosophicae, dc (luxili ct fusili
577 CAPUT XXIII. ejus: quod unde
haud queo sestimare, quia
fuerit,
Singularium autcm potestatum arccs liis finibus 578 tiusquam est. Si enim fusile et fiuxile liquo-
collocant. In summis summitatibus praesidet tricena- ris cst qualitas, liquor autem omnis de Sophiaj tle-
rius Plcroma, Horo signantc lineam exlremam. Infe- tibus fluxit, sequitur ut limum ex pituitis el gramis
rius illum melatur mcdictatcm Achamolh, filium Sophirc conslitisse credamus, lacrymarum qua:
calcans : subcst enim dcmiurgus in hcbdomadc sua, proinde sunt faeces, quod desidet
sicul aquaru-n
magis diabolus, in isto nobiscum communi mundo limus est. Figulat ila hominem demiurgus, ct dc af-
coclcmentalo et concorporilicato, ut supra editum llalu suo animat : sic erit et choicus et animalis, ad
cst, cx Sophiae utilissimis casibus, qua nec aercm imagincm ct similitudincm factus : quadruplex rcs :
Varise lectioncs.
81 Legendtm omnino, de animalium ccnsu Seml. 82 Munditenentem cosmocratora Ircn. 83 Judiccm
Seml. M Ergo Jun. o:> Tantum quod Ltit.
Commentarius.
(20) De unimabus scilicct, ccnm invalitudinis spi- r ct barbam, ait Seplimius, nedixorim, caetera... Enn.
ritulia agnoscere. Supra notavit horrcudam Valcn- (22) Procurantur. Iren. contra Hceres., cap. 5,
tinianorum blasphemiam, quod Dcmiurgum dicerent § 4. — T2>e 81 xrj; XJ-r,; ri rcv$u
r«.cmxa -rik xovmpia; 8t-
aniinalis esse substantise. Nunc igitur laluas sen- iaxouat Y £ Y cvsvai ' ^ £v xv * ll^6oXov
' tyiv ^veartv iT/t;/.i-
lontue illorum conscqucntias ridcns, ait, Demiur- vat, 6v xai Koop.OXp«TOpa xaXouat xa't Ta SaiLiovia xa\ ,
gtuii, ab oa substaniia animali, censu invalitudini, tou; 'Af|f4Xou«j, xa't jcaaav npi KVEUpzmxJjv ttjc jnvqpfatt;
traxisse aliquid invalidi; fuisse autcm invalitudinem u;c6aTaaiv tov Ih KoapLOXpoWopa fiviiWxeiv Ta j-\? :
acccdcrc spiritalia, hoc est. Esse proplerea invah- Ruxbv Stt ltviu(*a lact tt); JCOVrjpta;, Tbv li Ar/xtoupybv <£ti
dum acccdore spiritalia, ad spiritalia accetlorc non tjnmxov urrasyovTa.
valcrc.non posse. Ireeseus Gr83ce dixit, Aia touto tnterpreiatio vetus. —
§ 4. Dc tristitiuaufcm spi-
ctTovoiTepov auTOV unapyovTx JtpbtJ TO ftvtiJaxsiv rtva KVSU- ritulia militi docent facta. Undeet Diabolum gene-
(xaTixa. Kx quibus l.aiino Barbara sic legenda videan- sinkabuisse (quem ct Cosmocratorem vocant) ct dce~
lur. r.t propter hoc subteriorem cum exsistentem moniaet omnem spiritalem malitice substantiam
perscirc ijiiir situl spiritulia. RlG. S... ct Cosmocralorom iotelhgere ca quss sunl supra
(21) Factitatore. tren. contra //V/v.s-., cap. 5, § 2. cum, quoniani sit spiritalis malitia . Demiurgum vero
— ... rauTYiv 5= Trjv lAVjTEpa xa\ tKootfoa xaXouot, xai ignoraro, oum sit animalis.
Sotpiav, xa\ Prjv. . . xai aytov llviu;j.a. . .
(23) Febricitasse. Iron. eontra Harres., cap, l\. $ 4.
ota touto aTovtoTSfov auTOv ujrtipyovra rcpb; t'o —
Obutv 81 Tr,v tntrlpa acarftv su tbv UTCtpoupavtov
yivto^xîv Tivi ^v:'ju.aTtxa, auT^v v:vojj.ix^va< acjvov tivat n WTOV, tout' EaTtv ev ttj u.£a6Tr,?t tov &T)(uoupTOv 8i r.: •
;
xa"t (fta Ttov IIpocpr,TWv etpr.xsvat • E-j<o H:bc, TrXrjv tov uTCcpoupaviov totcov, tcOt _ 3t\v ;v tj; iZHou.i8i t:v
tjitu ouiVsf;. 8e ravTCxparopa Iv t<o xaO' r u.i; *6mu&.
liiuc uutcm matrem ei Ogdoadem vocant et So Interpretaiio vetus. — §4. t
Habitare matrem qui-

phium ct lcrrum... ct Spirilu m suictum... etpropter dcm ipsorum in co qui sit coelesiis locus. hoc esl in
hocsupcriorcm cum exsistentem prcescrirequcesunt medietate, Demiurgum vero in eo qui sii in coelo \o-
spiritualiact seputassesolumDeum,ei per prophe- cus, hoc cst, hebdomade Cosmocratorem : veroio. co-
ixisse : Ego Deus et praster me nemo. Sensim — tliii sit secundum nos, mundo. Boo.
ad jocis vapulandam 1'vwitv Noster dilabitur, nec, (24; Ouasi non ctsi arida posmodum. Ipso libro
ut opinatur Semler, misera Bunt qusa Irenseo, refu- de Baptismo, bominis figulandi opus sic ezplioil :
landi causa, addit, nec insulsa quibus inanem et « De torra matoria OOnvenit; non tamen habilis, nisi
turpem philosophiam irridel. Eo enim insaniae de- humccta et suocida, quam scilicet ante quartum dtcm
vencrani Gnostici, ut foedissimum mulieri cullum segregatse aquss in stationem suam BupersUte hu-
cxhibcreni omnemquo illi honorem conferrent, puto more limo temperarant, » R».
86
ut imago quidcm clioicus deputetur, mateiialis » cto (30). Itaque cum demiurgus traducem animse
scilicet; clsi non ex materia demiurgus : similitudo suae commitlit 88 in Adam, laluit homo spiritalis (31)
autein animalis; hoc enim de demiurgus. Habes flatu 89 insertus, et pariter corpori inductus quia
duos. Intuiin carnalem superficiem postea aiunt non magis «>7V semen noverat matris demiurgus,
choho su|iert' xtam, et hanc esse pelliceam tuni- quam ipsam. Hoc semen Ecclesiam dicunt, Eccle-
cam (25) obnoxiam sensui (26). siae supernae speculum 90 (32), et hominis censum :
proinde cum ab Achamolh deputantes, quemadmo-

CAPUT XXV.
dum animalcm a demiurgo : choicum, substainia
Inerat autemAchamoth ex sublantia Sophiae
in dp/rj; : carnem, materia 91 . Habesnovum, id est qua-
matris (27) peculium quoddam seminis spiritalis si- : druplum Geryonem (33).
cut et ipsa Achamolh in filio demiurgo sequestrave-
GAPUT XXVI.
rat, ne hoc quidem gnaro. Accipe iudustriam clan-
destinae providentia? hujus. Ad hoc enim et depo- Sic et exitum singulis dividunt. Maleriali quidem,
suerat et occuhavcrat (28) ut cum demiurgus animam id est carnali, quem et sinistrum vocant, indubita-
mox de suo alflalu in Adam communicaret, pariler tum interitum ; animali vero, quem et dexirum appel-
et semen illud spiritale quasi par canalem 87 deriva- B lant, dubitatum eventutn, utpote inler mateiialem
retur in choicum : atqueita feturatum incorporema- spiritalemque nulanti; et illac debito qua plurimum
teriali, velut in ut< idoneum
ro (29), et adultum illic, adnuerit. Gasterum spiritalem cmitti in animalis
inveniretur suscipiendo quandoque Sermoni perfe- comparationem 92 et erudiri cum eo et excereeri in
Varioe lectiones.
86 Materiali Seml. 81 Animam add. Pam. Ssml. Oberth. Forte anima Jun. 18 Gommisit Jun. 89 Jesus ad-
dit Seml. Ipsius Jun. 90 Exemplum Iren. 91 Ghoicum, substantia carne, a materia Jun. 92 Poluit llhen.
Gommentarius.
Pelliceam tunicam. S. Hieronymus confutans
(25) (31) Latuit homo spiritalis. Irenxus, Latuit igitur
errores Joan. Hierosolymitani, in eo arguit, quod inquit, quimiadmodum dicunt Deniiurgum, conse-
per pelliceas tunicas corpora humana inteipretare- minatus insuftlatione ejus a Sophia, spiritalis homo,
tur, quibus nimirum primi parentes nudilatem suam inenarrabili virlule et providentia. Alque hoc ulti-
velaverunt, statimque rei facti sunt. Le Pr. mum est quod Tertullianus mox dicit, Accipe in-
(26) Sensui. Iren. contra Hceres., loc. cit., § 5. dustriam, inquit, clandestinse providenliae hujus.
— Arjp.toupYrjaavTa or) tov x6a[J.ov 7:E7toir]XEvai xa\ tsv Rhen.
dv0pu>7cov tov xpt*.6v oux anb Taum; 81 Trj; 5rjpd; yrj;,
•
(32) Ecclesice supernce speculum. Iaen. : Exem-
d>,/V aub Trj; dopaTou ouaia;, dro tou xe/u[j.evou xa\ psuaTou plum superioris Ecclesice, Rig.
xf,c, uXri; XaS6vTa, xa\ iic, toutov lucpuarjaat tov tpu)»txbv (33) Geryonem. Iren. contra Hceres. ibid., § 6.
^tjptôvTat. Ka\ toutov E?vat tov xaT' Etx6va xai ouoiaiaiv Ti 0£ xurjjjta Trj; [jriTpb; auTri; Tri; 'A)ra[j.u)0, o djtE-
"Y£yov6Ta....uaT£pov 81 TtEptT£0£faOat/\£'Y olJa ' v auTtb tov OEp- xuriaEV d[j.oouatov Trj p.r.Tpt r:v£U[j.aTixbv xa\ auTov rjfvor]-
yiTwva touto oe to ataBrjTOv aapxtov etvat X^YOuat.
(AdtTtvov x^vat tov A^p.toupYOv >.£youat •
xa"i XEXrjttoTU); xaTaT£6EtaQat
Interpretatio vetus, —
Cum fabricasset icjitur £?; auTbv,p.T) £io6to; auTOu, tva oV auTou Et; Trjv dr:' aiiTou t|/u-
mundum, fecitet kominem clioicum, non autem ab yrjv ajcaplv, xat £t; to GXtxbv touto atipta, xuocpopr/jEv, ev
hac arida terra, sed ab invisibili substantia et ab toutoi; xat au^riOkv, ETOtaov ysvriTat £t; uTtoôyrjV tou T£-
effusibili et fluida materia accipientem : et in hunc X£tou. "EXaO^v ouv, <b; cpaat, tov Ar)jj.toup-fbv 6 auY^-aTao-
insufflasse psychicum deliniunt. Et hunc esse secun- rotpd; tu £p.cpuarj[j.aTt auTou ut:o Trj; Stocpta; 7tv£U[j.aTtxb;
dum imaginein et similitudinem factum...Posl deinde dvGpoJTCWV dpprjTO) :rpovo(a. '£i; y"? t ^1 v ^riTepa rjyvor]X£-
circumdatam (substantiam ejus) dicunt ei der- vat, outu xat to G7;£paa auTri; • o ori xat auTO 'ExxXr,ai2;v
matinam tunicam : hanc autem sensibilem carnem £tvat X^youatv, dvTtTurav Trjs avto 'ExxXnafa;. Kat tote
esse volunt. Eod. aTvat h auTot"; d^touatv, tiaTE Ey.Etv auTpu; Trjv jj.ev tpu/r,v
(27) Ex
substantia Sophice matris, Vergitillud ad a7cbtou Ar][j.toup-/ ou, to Sk atbaa drtb tou '/_ob;, xat to
i
errorem de anima ; hujus autem opinionis dogma aapxtxbv aTvb Tri; uXrj;.
plenius recenset et explicat lib. de Anima. c. 11.
H Interpretatio velus. —
§ 6. Patrum vero matris ip-
Le Pr. " sorum qute est Achamoth, quem generavit existen-
(28) Ad hoc enim et deposuerat et occultaverat. tem, ejusdemsubstantix matri suce, spiritalem el
Idem prodit Ireiueus his verbis. Partum vero malris ipsum, ignorasse Demiurgum dicunt et latcnter :
ipsorum, inquit, quae esl Achamoth, quem secun- depositam esse in cum, nescienteeo,utiper eumin
dum inspectionem eorum angelorum qui sunt erga eam, quae ab eo esset animam seminatum et in ma-
Salvatorem, generavit, exsistenlem ejusdem sub- teriale hoc corpus,gestatum quoque velut inutem in
tantiae malris suae spiritalis, et ipsum enim igno- iis et amplificatum, paratum fiat ad susceptionem
rasse Demiurgum dicunt, et latenter depositum esse perfectce rationis. Latuit igitur, quemadmoaum cli-
in eum nescienle eo uti : per eum in eam quaabeo cunt, Demiurgum conscminatus insufflationi ejus
esset animam seminatum, et in materiale hoc cor- a Sophia spiritalis homo, inenarrabili virtute et
pus, goslatum quoque velut in ulero: in his et am- providentia. Quemadmodum enim matrem suam
pliticatum, paratum liat ad susceptionem perfectae ignoravit, sic et semen ejus, quod etiam ipsum Ec-
rationis. Rhen. clesiam esse dicunt, exemplum superioris Ecclesice:
(29) Feturatum in corpore materiali velut in et hunc essein semetipsis horninem volunt, uti ha-
utero. Irenaetis. « Gestatum quoque velut in utero, > beant animam quidem a Demiurgo, corpus autem a
KuocpoprjOEV. RlG. iimo, et carneum a materia, soirilalcm vero homi-
(30) Suscipiendo quandoque sermoni perfecto. nem a matre Achamoth. Edd.
Irenaeus, « Ad susceptionem perfectae rationis. » Id.
con vcrsationibus possit (34). Indiguisse enim anima- » lulisse (36) quo congressui, et conspectui, el con-
lom 580 ctiam scnsibiliumdisciplinarum; in boc ct tactui
rjJ
, et defunctui (37; ingratis (38; subjaceret.
paraturam mundi prospectam; iu hoc et Sotcrcm Materiale autem nihil in illo fuisse, ntpote salulis
animalcm (J3
in mundo ropra-senlatum, in salulcm alicnum, quasi aliis fuerit necessarius, quam egcn-
scilicel aninialis. Alia adliuc composilione monlibus salulc. E( totum boc, ul carnis noslra: habitum
struonum, voluntillumprosicias'J ''
carum, substantia- alicnando a Cliristo, a spe elium salutis expellanl (39j.
rum induisse (35), quarum summam saluli cssct re-
r>st CAPUT XXVII.
dacturus ; ul spintalcm ([uidcm susceperit ab Acha-
moih, animalem vero, qucm mox a dcmiurgo'j5 m- Nuuc reddo de Christo in quem tanta liceniia :
duit, Chrislum ; caHcrum cor|)Oralem, cx animali Jesum (40; inserunt quidam, quanta spiritale semen
substanlia, sed miro et inenarrabili rationis ingenio animali cum inflatn mfulciunt, farlilia nescio qua;
constructum ,J0
, adminisiratiouis causa 91 vim'jy con- comtnenli, et hominum el dcorum suorum. Esse
Variae lectiones.
93 Animalom ejiciunt Jun. Seml. Oberth. Prospicientias Fran. Par. Proficias Ciacc. Primitias Pam. M
inixfx^, dxpoOtvta. Quam... induenl Jun. 98 ConstrucUun Pam. 91 Caussa abest a Fran. Par. caussam
,J5
Seml. Oberth. Porro forte via Jun. 9S Vi lihen. Seml. Oberth. Pam. Hig. volcbat circumtulisse Seml.
adn.inistrationis caussa ci contulisse. 99 Contractui Seml.
Commentarius.
(34) Et crudiri cum co, ct e.rerceri in conversatio- p pewrtfa|Mreo< y.aTe) ft£tv evetvov twv dTto toO 7r/r,ptou.aTo;
nibus possit. Irenieus, Ui formetur coeruditum ei * ex TtdvTtov £wTr,pa, ev etoet Tt£pto-T£pa;. reyovevat ok £v
in conversatione. Qui locns apertissime declarat auTto xat t6 a&xb Tr]; 'A/au.co6 aTtepu.a Ttveuu.aTtxov. Tov
[rensei Latina quse nunc habemus in manibus, ip- oOv Kuptov T£aadpo)v toutoov auv6eTov yiyovivat
rj(j.a>v £/.
sissima csi.c quffi vidit Septiniius, Riu. cpdaaouatv, aTtoacoSovTa tov tutcov Tr,; dp/zeyovou y.ai Ttpco-
(35) Prosicias earum snbstantiarum induisse. Tri; TETpaxTOo?, Ix Te tou Ttveuu.aTty.oO, 6 r,v a-6 Tr,; 'A/a-
Mcndose in cod. Pithoeano legitur, Prospicias,et In- u.o>0, xai £•/. tou '{/u/exoO, 6 r,v aTt6 toO Ar,u;oupyoO. y.ai
vidisse. Prosicias dicit, ([nod [r< nseus Primitias. £x Trj; oiy.ovou.ia;, 6 r,v xaTeaxeuaauivov dppr,T<o T£/vrj
"A7tap/a; Glossa' vctcrcs, Prosicia: dxpoOivtaat' twv Oj- xal ex toO IwTfipo;, 8 r,v xaTeXOoOaa ei; a-JTov Ttepta-
-
[xanov airapvai Feslus, Prosicium, prosecatiun.Wia.

. Tepd.
(SfyContulisse. In codice Pithcei legitur, incontu- Interjirelatio vetus. —
Cap. 6, § i. Cum sint igi-
lisse unde arbitror emendandum, circumtuUsse ut
: , tur tria, altcrum, materiale (quod etiam sinistrum
sitquud ablrenaeo dicitur, circumdatumcorpus. Hio. vocant) ex necessitate perire dicunt. quippe cnm
(37) uefunctm. Passioni, morli. Sic reddidit Ire- nullam ^piralionem incorrnptela.' reeipere possit ;
nan Passibile. Rig. animale vero (quodeiiam dextrum appellant) cum
(3Hi Ingratis. [ngratis, Bliam nolens. Hig. sit medium spiritalis et materialis, illuc redigi, quo-
(39) Huc usque Tertullianus, [rensum pone secu- cunque dechnaverit : spiritale vero emissum esse,
tus, jam libei iu8 progreditur, multaque parlim ta- uti hic animali conjunctum formetur, coeruditum
ccl,partim soqucniibus capitibus obvolvit, ae nmlla ei in conversatione. Opuseratenim animali sensibili-
iuperaddit, quffl descnptam ab Irenseo Gnostico- U busdisciplinis.Obquam caussam ct mundum fabrica
rum dnlineationem perficiunt eximiaque nobis , tum dicunt, et Salvatorem ad hoe venisse animale,
reprsesentant quse Terlullianus habuit pra> oculis ct tjuia suos potestatis est, ut idsalvet. Quaenim sal-
nunc desiderantur Juslini Philosophi ct Miltiadse eaturus erat, eorum primitias cum suscepisse di-
Ecclesiarum Sophistae advcr.-us Valenlinianos scripta. eunt : ab Achamoth quidem spiritale, a Demiurgo au-
Cffiterum sole fatente Scmloro Tertui-
clarius cst, lom indutum psyohieum (id cst, animalem) Chrislum
lianum hoc
cap. 26 ex Grfficis copiosioribus
in a dispositione autem circumdatum corpits,animalem
reddidisse parcius. habens substantiam,paratum veroinenarrabiliarte,
Iren. adversus Uosretic, ibid., cap. G, § I. — utet visibile tt palpabile etpassibilefieret.Ethyticum
Tpi<ov oOv 6vt(ov, to u.6.v OXtxOv, 6 xai dpto-Tepov xa>oOoi, autem nihil omnino suscepit .-nonenim csse hylicum
xaTa dva^xr.v a^6))>ua0at êyouo-tv, aTe u.ir]0£u.iav iirtfiet- capacem îlutis.
âaOat dÔapata; Suvau.evov to o; ^'j/t/.ov, 6 xat
7tvor,v
Cap. 7. ^2.— Suni(iH/c»c quidicunt emisisseeum
8e$tov upoaayopeuouGtv, dTe u.£aov ov toO Te 7:v£uu.aTtxoO, <7 Christum /ilium suum seaet animalem et de hoc
xai OXtxoO, Ex£to-£ /dipeiv, otcou dv xal t9;v np6axXtatv per prophetas locutum esse. Esse autem hunc qui
T:otr o-rlTat
l
t6 8e 7tveuu.aTtx6v £XTC£7i£'u.^0at, ottw; evOdSe permariam transierit, quemadmodum aquaper tu-
tw ^^Z^'7* ^^Y£ v M-op?'')'^, ou(Mtat6evi6ev auTtji iv tyj bum transit, et in hunc in baptismate descendisse
avao-Tpo^ri £6et yap Ttov 4/'jy_tx(r)v xai aio-fir.rinv rrat- illum, qui essetde Pleromateex omnibus, Salvato-
8e'ju.aT(.)v. 6t' wv xai x6ou.ov xaoeaxeudcrOat ),;yo'jo'., xai (rem in figura columbos : fuisse autem in eo ei illud
t6v I<oTr,pa 5i eiri toOto Ttapayeyovivat -6 iLuvtxiv, -
quod ab Achamoth semen spiritale. 1> minnm
esi ,
xai auTeSouo-iov eo-Ttv, ott(o; auTo aioGr,- tov y*P r,\ iz/ ' z ij;itur nostrumex quatuor iis compositumfoissedicunt,
ddisEtv, Ta; duapya; auTiov etXrjfp^vai (faoxouaiv a~6 jiev servantem typum primogenitaeel primse qnaternationis
Trj; 'A/au.(oO t6 Ttveuu.aTtx6v, a~6 oe toO Ar,u.toupyou iv- do spirilali, quoderat ab Achamoth: F.l deanimali,
8e8uo0at tov û/txov XptoTOv, airo &£ Tr,; oixovou.ia; ne- quod (•/•(// i/V uemiurgo, </ </<• dispositione, quod erai
piTeO£ioOat o-(ou.a i}/u/txr,v i/ov outrtav, xaT£0-x£uao-u;vr,v factum inenarrabili arte, et de Salvatore, quod erai
6e dppTyno Texvr], Trpot;
t6 xai dopaTov xai d^r.Xa^r.Tov, illa, quos descendit in eum, columba. Eod.
xal aTca06v YeyevrjaOaf xai u).tx6v 6k ouo' otioOv ::)r,.:- io In quem tanta licentia Jesum. Nos ab exem-
vat Xsyouo-iv auTov vdp
u.rj eivat ttjv u).r,v 6exTtxr,v plaribus mhil adjuli, scripsimus, in quem, etc
o(OTr,pta;.
Tono Valentiniam inseruut Jesum illum ex omninm
Uap. i, '2. EtarV
6e ot )eYovT£;,7Tpo6a)io-0at auTov xai
5j a'onum defloratione constantem Soterem, in ani-
XptdTov ulov i6tov, d))d ({/uxtxov, 7tepi toutou 6ta Tcpo^r,- malem Demiurgi Christum, fartilem Christnm eon-
T(Sv XeXaX^xevat. Kivat
8e toOtov 8td Mapia; 6to8euo-avTa stiluentes, el semenspiriiale eodem modo in anhmle
xaOduep uStop 8td atoXrjvoi; 68euet. Kai ei; toutov in\ tou infulciunl. n. Hm
Pat&ol. II.
019 TERTULLIAM OPERIM PARS II. - SERIES l, POLEMICA. 620
cnim > Demiurgo suum Chrislum filjum nalu-' n insubditivum, et ne ipsi quidem Demiurgo comper-
ralera. Denique animalem prolatum ab ipso, pro- lum. Patitur vero animalis et carneus (42) Chri-
Praepositionum qusestioni- stus, in dclinialionem G superioris Chrisli, qui ad
mulgatum prophetis; in
bus positum, id est per virginem, non cx virgine Achamoth formondam substantivaji, non agnitiona-
virginem iransmeatorio poli forma, Cruci , id est Horo fuerat innixus. Ita
cdilum, quia delatus in
generatorio more processerit: per ipsam, omnia in imagines urgent (43), plane et ipsi imagi-
tius quam
narii Christiani (44).
non exipsa; non matrem eam, sed viam passus.
Super hunc itaque Christum devo.lasse tunc in
CAPUT XXVIII.
sacramento Soterem (41) 2
per effigiem Interea Dcmiurgus omnium adhuc nescius, etsi
baptismatis
aulem ct in Christo etiam cx aliquid et ipse per prophetas concionabitur, ne hu-
columbae. Fuisse
Achamoth spiritalis seminis condimenlum, ne mar- jus quidem operis sui intelligens (dividunt enim et
cesccret scilicet rcliqua farsura. Nam in figuram

prophctiale patrocinium Achamoth (45), in se-
^ in
principalis Telradis, quatuor eum subsiantiis sti- men, in Demiurgum) advenlum Soteris acce-
: ubi
Achamotiiiana, animali Demiurgina, pit, propere el ovanter accurril 8 cum omnibus vi- ,
pant, spiritali
corporali inenarraliva 3
, ct illa soteticiana, 58$ ribus suis (46), Centurio deEvaugclio. Et de omni-
id est columbina. Et Soler quidem permansit in B bus inluminatus, 583 ab illo etiam spem suam
Christo, impassibilis, inlaesibilis, 4
,
inapprehen- discit, quod successurus sit in locum matris. Ita
sibilis. Denique cum ad apprehensiones veni- exinde securus, dispensationem mundi hujus (47),
tur 5
,
discessit ab illo in eognitione Pilati. Pro- vel maxime Ecclesiae prolegendse nomine, quanto
indc nec matris semen admisit injurias, aeque lempore oportuerit, insequilur (48).
Varice lectiones.
Etiam Rhen. Seml. Obertk.

i
2 Jen vel Iem in Mss. Jcsum Par. 3 Ine enarrativa Rhen. Selm. Oberth
Jesuaciana Pum. Fran. Par.
4 Invisibilis leg. Jun. cx Iren. 5 Veniretur Jun. 6 Delineationem Jun.
i Praeconium Jun. 8 Occurrit al.
Commcntarius.
(41) Devolasse
luncinbaptismatissacramcnto So- extensus est cruci, et formavit Achamoth formatio-
terem. Vctus exemplar nonhabet Soterem, *ed Jem, nem sccundum substantiam. Ornnia enim htec ex-
quod depravatum est ex antiquiore, in quo erat empa illorum e^sedicunl. Edd.
scriplum I U M; sive Ihm, quod in Mss. passim C (45) Patrocinium in Achamoth. Quid hsec vox,
signiticat Jcsum. Ncque aiiter hic legeudum, etsi tolics repetita ad taedium usque, sigmficet, non ita
Soterem posuetit Ircneeus. Riien. comperlum. Conjectura est ab hebraea voce derivari
(42) Patitur vero animalis ct carneus.
Hanc sen- nn^n, sapientia, sicque tantisper in Achamoth de-
tentiam clare exponit Irenseus, sic scribens. Passus flcxit. Le Pb.
est antem, inquit secundum hos, animalis Chri- (*6) Propere et ovanter accurrit cum omnibus
slus et ille qui cx dispositionc fabricalus in myste- viribus suis. Ircnaeus obscure aJmodum dixerat.
rio, 'ut oslcndat per eum mater lypum superioris Et in gaudium ei cessisse cum omni virtute sua.
Chrisli, illius qui extensus est cruci, cl formavit UlG.
Achamoth, formationem secundum substantiam. (47) Dispensationcm mundi hujus, ttjv xard Tbv
Omnia enim haec exempla illorum essc dicunt; ex- x65(jtov 6t/.ovo[j.(av. Itaque dispensationem hic di-
ponc ergo in dclincationem superioris Ghristi, id cit, quod supra, dispositionem. Rig.
est, in typum, in exemplum. Rhen. (48) Insequitur. Iren. contra Hceres. cap. 7, §3,
(43) Ua omnia in imagines
urgent. Irneaeus, —
Td? G£... û/d;.... icXetov twv aXXuv ^ ya7cr o"0ai vitb ,
k Omnia cnim haec exempla, illorum esse dicunt. » toO Ar,(j.toupyo0, etooco; Tr,v atTtav, dXXd Tcap' auTou \>:?\
Xoytc;o(j.£vou etvat TotauTa;. Ato xai et? TcpocpvjTai;,

Graecus habet, tutcouc;. Rig. <pa<rlv,
(44 Christiani. Iren. contra Ikeres. cap. 7, § 2. eTaaasv auTou?,xai tepet<; xai [tantXe?;, xaiicoXXd uno tou
— Kai toOto ulv &Tca9rj Sta|j.s(J.evr,xevai (ou yap eveSe/eTO o"7r;p[j.aTOi; toutou stpvjcOat twv 7Cpocpr,Twv, xat Xoitcov te|j.-
icaOeiv aOcov, d'/.paTr,TOV xai aopaxov UTtdp/ovTa) xai otd vouct Td; 7cpocpr,T£ta;, to (j.ev ti duo Trji; (J.v)Tp6? elprirfftKi
toOto r,pOat. IJpocaYOU.evoii auTou tw IltXdTw, to ei? auTov BeXovTe;, to oh ti a7c6 toO (77ce'p(j.aTO^, to 6e ti d7c6 tou
xaTaTcOiv itveujia XptaTOU' dXX' ouoe to aTco Trjc; u.r)Tp6; Q Ar,[j.ioupYOu.

OTtepu-a 7C6irov8evai Xeyouciv' &7ta6ec; ydp xai cxuto, to g 4. T6v 6e Arj(j.toupy6v.... StaTeTeXexevat d/pt tvjc; 7ca-
Ttveuu-aTtxov, xat OopaTOV, xai auTw tw Ar)(j.toupyw' eTtaOe pouata? tou Kuptou* e/OovTO? oe toO IwT/jpo;, (xaOetv au-
Se Xotuov, y.y.i'
1
auTOu;. 6 <}/u/f/.6c; Xptaroc; tv' e.7r.5ei|rj, tov Tcap' auToO Tcdvca Xeyouo-t, xai dc7(j.evov auTto Kponyj»-
aucoO r, t6v tutcov toO dvw Xpicrcou, exetvou toO
(J.r,Tr,p pr,ciavTa, (xeTa 7cdcrri? Tr)? ouvdjj-swc; auToO,xai auTOv elvat
eTcexTaOivTo; t<.> aTaupqi, y.ai pvopcpcooavTOc; ttjv 'A/au.wO t6v ev tco EuayyeXtoj exaTovTap/ov — auTov Tr)v xaTa tov
ucopcpo>o*iv t/,v xaT oucriav. IJdvTa ydp TaOTa tutcou; exei-
1
toO oeovto? xatpoO,o.dXtffTa osc.a
xocjj.ov otxovo(J-tav (J-e/pt
viov etvat Xeyoufft... Trjv T7j? 'l.-/././r,o-ia; e7ttu.eXetav, dXXd xat 6td T7)V eTttyvaxrtv
Interpretatio vetus. —
Et hunc quidem impassibi- toO eToijxao-OiVTO? auTw eTCaOXou, oct £t? tov ttj; u.r)Tpo;
lem perseverasse [non enim possibile erat pati eum, T07cov /wprjoet.
cumesset incomprehensibilis et invisibilU):et pro- Interpretatio vetus. —
§ 3. Eas \ero... animas...
pter hoc oblutum esse, cum traheretur ad Pilatum, dicunt plus dilcclas a Demiurgo, non sciente cau-
illum qui depositurus erat in eum spiiitus Ghristi. sam ,scd a scmetipso putante eas esse tales quapro-
Scdnciil quulem, quod a matreeratsemen, passum ter etin prophetas, aiunt,distribuebat eas ct sacer-
esse dicunt, impassibile enim et illud,quippe spin- dotes et reges et multa de hoc sennne dicta per pro-
tateet invisibileettamipsi Demiurgo. Passus est au- phetas exponunt quippe cum altioris nalurae esset.
:
tem secundum hos anirnalis Christus..., ut ostendat Mulla autem et matrem de superionbus dixisse di-
per eum Mater typum superioris Christi, itlius qui cunl, sed et per hunc et per eas quee ab hoc faclae
o-Ji LIBER ADV. VALElNTINIANOS. 622
* capere salularia. Immutahilom enim et irreform.-

CAPUT AXIX. hilom 1;!
naturam pronuntiaverunt. II ergo granum
Colligam nunc ox disperso, ad concludendum, scminis spiritalis mouicum et parvulum jactu, scd
qua» de Lotius generis humani dispositione disserant. erudiiu hujus Bdes (52) angotur atque provehitur,
Trilbrmem naluram primordio professi, et lamen ceu '''
snpra diximus : animaeque hoc ipso ita caete-
iminiiaiem 8 in Adam inde jam dividuifl per singu- ris praeverlunt, ut Demiurgas tunc ignorans magni
lares generum proprielates, nacii occasionem discas fecerit. Ex earum ergo laterculo (53] , et in reges
tinctionis hujusmodi ex posleritate ipsius Adae, mo- ot in sacerdotes all •gere consueverat : quae nunc
ralibua quoque differenliis tripartitiae. Cain, Abel, quoque si plenam atquc perfeclam noiiliam appre-
et Seth, fontes quodannnodo generis humani, in lienderint istarum naeniarum IS oalurificaiae jam
totidem derivant argumenta, naturae atque essen- spiritalis condilionis germanitate, certara oblincbunt
tiee. Clioicum, saluii degeceratum (49), ad Cain re- salutem, imo omnimodo debilam (54).
l0 ad
digunt : Animale, medise spei delil eratum (BO),
Ahel componuiii : Spiritale, certae saluti praejudica- 5S5 CAPUT XXX.

lum, in Seth recondunt. Sic ct animas ipsas du- B
pliciproprioiatc discernunt, 5$J bonas ct malas : Idcoque ncc oporaliones nccessaTias sibi cxi-ti-
secundun choicum statum ox Cain, cl animatom niant, munia observant, manyrii

ncc ulla disciplinae
cx Abel n spiritalem cx Scth. I)e obvenientia

, quoquc eludcntcs nccessilatcm (55) qua vohint
saperducunt jam non naturam, scd iudulgeuliam, interpcrtitionc. Ilanc enim regulam animali somini
ut quos Achamoth in 12
superioribus in animas ho- praestitutam, ut salutem quam non de privilegio
nas depluat (51), id est animali ccnsui insniptas. status possidcmus, de suffragio actus claburomus.
10
Choicum enim genus, id est malas animas nunquam Nobis enim inscriptura hujus seminis 56 ,
qui
Variae lectiones.
Unitam 10
Delibratum Jun. ll Et add. Jun. l2 Qua Achamoth 13 Naturae add. I'mn.
,J
al. d.e Jun. .
Par. (>cu abest a Rhen. Setnl. Oberth. ceu praediximus Paris. Ilig.
''' 1:
Nympharum conjicit Seml,
10 I
scriplura Seml. Pam.
ii
Gonimentarius.
sunt aninuclc deinceps dividuntprophetias,aliquid tCovo SXriTai, ev w t?,; \i&aanrto$ t6-<.> ivaTiaueoflat...
Quidem a matre dictum docentes, aliquid a se- *« ol 7»veujiarixa, a iv xatac-cetpo ^
ixto-t _<•>; ''\y_ar_6>o,
piine, aliquid autem a Demiurgo.... toB vuv Bixalaic t|/uxat< itaifieuflivTa, /.. v. >.. Kai a_- —
§ ., Demiurgum autemsic ignoraniiam con- Ta; \U\ x6\ <{/ux&c ndXiv ufrop-eptCovTec Jiyouo-tv, a; uiv
usque ad adventum Salvatoris. Cum vo- P
>se p6aet ayaOa;, a; 8. puaet novijpac, ...:a; 6s puaei itovti-
..:.... _'.>... V i : l •
i •
'
.
_.._____£
.. a. _..-.._ __ _-.._
autem Salvator, didicisse eum ab eo omnia
.
ttisscl pa; |iT)06icoT6 av eirtoeâagai exetvo to T-:îj.a.

(licuiii et iii gaudium ci cessisse cum virtute sua Cap. 6, § 1. '<2; yop to y_oix6v iSuvarov cwtr.oia; (ii-
el eiiiu esse illum in Evangelio centurionem... TaaxeTv.
tjerfecturum autem eumeam îus secundura ipsum mterpretatio vetus, Gap. 7, § 5. llmninum —
est mundi creationem, iisque ad id tempus r|uod tria genera dicunt,spiritale,choicum,p$yckicum :
Q$OTletmaxime autem propter fScclesiqs diligentiam quemadmodum fuit Cain, Abel, Seth; ut osiui.iant
aigue curam et propter aguitionem praeparati prae- et ex his tres naturas jam non secundum unum-
mii, quoniara in locura malris transibit, E.DD. quemque, sed secuodum genus. Ei choicum quidem
(49) Choicum saluti degeneratum. Sicutdegene- in corruptelam abire animale voro, si moliora :
rcni appellauius eum qui generosus non est, ila elegerit, in loco medietatis refrigeratum sptrt-
degeneratum saluti vocat, quod ad saluicm non est taha vero, inseminat Achamoth exillo tempore us-
neratum. Riien. i/iii nunc propter quod et animos erudientw quidem 1
— Saluti degeneratum. Irenseus, lu cormpte- lue.... i.i ipsas autem anUnas rursus subiivi-
|
lam abire. Riu. dentes, dieuni quasdam quidsm nalura malas....
(50) Medias spei deliberatum. Iloc est, libertali (illas) rero natura nequam, nunqam capere illud
irbiirioque suo traditum. Mediam spem dicit, quod semen.
jupra, dubitatum euentum. Interea tamen alludit Cap. 6, § i... quemadmodum enim choicwn im~
adrogionem mcdictatis ubi Valentiniani juslorum posswile esi s.iluieni percipere...
,
animas relrigcrare dicehant. Rig. Deliberatum, —

Muha in hoc oapite lertullianus, ui ipse aii,
liberatu n. Sic ipse adversus Marcionem, iv « Do- col egil ox disperso; mullaque, ut ei mos, inseril et:
ceui mensium cruciatu deliberatus, id est, libera- pro suo lubilu disponit. Quibus ei sequi nlibus mi-
i
Uis. Rjg. rum in modum, Yvtixjew; m sua domestica poli-

(Bl) ln iiniintis bonas depluat. Irenaeus : « Spi- u el practica agendi consuetudine introspi itur. i
ritualiavoro insemiuai Achamoth. » Rig. \ idti hsec luculenter explanata a 1>. M issuel. in
Sed eruditu hujus fides, etc. Sic infra pro S. Ire '., Disserl. t, art, l. o. 1 i et seqq», p. _6.
•rolaiione prolatum usurpat, id quod Tacito etiam Edd,
iolemue el Lhio. Riien. BB Martyrii quoque eludentes necessitatem.T&m
Ex earum laterculo. L"st laterculum librino- amans fuit martyni Tertuiiianus, quod omnibus
1'en. quo dignilatum omnium lam militarium
1
1
ubique persuadere uititur, nou rugieadum, -
|uaui civilium coguitio conlinebatur, hic erat primi-
mose it con tanter Christiano susUnendum, ut a
criuin Notariorum. Riien.
piis hic etiam otro oalculo notari meruerit, propler
Debitam. IrePj contra Hasres. cap, 7, § '>. necessitatem quam fervemius quam eauti - • uo- —
VvOpwjttov 6e tpia yivt) OîTtdvT.;, *veu(iwutiv, y_oi<ov, bat. Uinc illg marlyriinon uno in co commenda- i
•JXixov, xaOto«svsvi.o kaiv, *A_kX, irfi, xai l* TOWTtov tionos, cl fufê in rsecutione di testatio. R
pi
a« Tpei; ûoeic, ouxevi xaO'
iv, <a).).a xaTa i_vo;, xai to Inscriptura hujus seminis. Quia scilioet, m
iv xoixov 6ic Ôopav
x w psiv, xai to <}/uxix6v eav Ta (JeX- Bupradixi, mscripli sumns animali ccnsui. [faque
m TERTULLIAM OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMIGA. 624
imperfectae esscnliae sumns, quia amoribus Phileli

p
CAPUT XXXI.
fl
et utique abortui deputamur, quod maler illorum. Supcrest de consummatione et dispensatione
Sed nobis quidem vao, si excesserimus in aliquo di- merccdis. Ubi lotam messem Achamotli 10 seminis
sciplinae jugum : si obtorpuerimus in operibus san- sui presserit, dein colligere in horreum cceperit,
ctitatis atque juslitise : si confilendum alibi, nescio vel cum ad molas delalum, et defarinatum, in con-
ubi(57), et non sub potestatibus istius saeculi, a|>ud spersionis alvearia 20 absconderit, donec totum
tribunalia praesidum 17 optaverimus. vero et de
III i
confermentclur 21
, tunc consummatio urgebit. Igi-
passivitate vitae (58), et diligentia delictorum (59), tur in primis ipsa Achamoth, de regione medieta-
gencrositatem suam vindicent, blandiente suis tis, de tabulato secundo in summum transfertur,
Achamoth, quoniam et ipsa delinquendo 18 profe- restitula Pleromati : et statim excipit compactitius 22
cit. Nam et honorandorum conjugiorum superno- ille Soter (61), sponsus scilicct : ambo conjugium
rum giatia dicitur apud illos meditandum alque , novum. Et 23 hic erit in scripluris sponsus et
celebrandum scmpcr sacramentum (60), 58G co- sponsa, et sponsale Pleroma. Credas enim, ubi de
miti, id est feminae adhaercndo alioquin degcnerem, ; loco in locum transmigratur (62), leges quoque
nec legitimum veritatis, qui diversatus in mundo ccenam 24 (64). Et
Julias(93) intervenire, sicut et
non amaverit feminam, nec se ei junxerit. Et quid B Dcmiurgus tunc de hebdomade sub ccelesti 25 in
facicnt spadones, quos videmus apud illos? superiora mutabit, 587 in vacuum jam ccenacu-
lummatris, sciens jam nec videns illam (65). Nam
si ita erat, semper 2G ignorare maluisset (66).
Van ae lectiones.
11 Praesidem Fran. Hig. 18 Deliquendo Seml. blandiendo Par. 19 Subito Achamolh totam masssam
Seml. 20 Salutaria Hhen. Seml. Oberth. 21 Confrequentetur Hhen. Seml. Oberth. 22 Comparcinus
Rhen. Seml. Oberth. comparcivus Jun. 23 Novum fiet. Hic Pam. Hhen. Seml. lient praef. Jun. et Hoc.
24 Cainam Pam. Hhcn. Seml. Oberth. canuleiam jun. mss. 111, Vatie. caniam. 25 Coelesli Hhen. Seml.
Oberth. Jun. 26 Quam, si ita erit semper Jun.
Commentarius.
inscriptura bujus semnis est regula animali semini legimus,Sponsum et Sponsam nec : aliud intelli-
praestituta Rhen. gendum Pleroma quam Nymphona ,
et Sponsale.
(57) Si confitendum alibi, nescio ubi, etc, De hac Hic igitur Septimius jocando, sed animo semper in
quastione laiius disserit in Scorpiace. Rhen. nuptias infesto, Credas enim, inquil, ubi de loco
(58) vero de passivitate vilce. Irenaeus
llli In : r» in logcm transmigratur, leges quoque Julias inler
quibuscunque fuerint factis. Passivitatem vitae dicit venire, quae cadibem esse quemquam non patian-
vitam incustodite ac pro libidine transactam. — tur adeoque omnibus hinc in ccelum migraturis
,
Passivitatem vita; vocat incompositam et licentio- tam impromptu lore conjugem.quam ccenam hospi-
sam vitae libertalem, qua Valenlinianos fuisse nota- tibus adventoriam. Rig.
biles auctor est Irenaus. Rhen. (63) Leges quoque Julias. Leges inlelligit de adul-
(59) Diligentia delictorum. Pcena ad delinquen- teriis et stupris, et de vi publica ac privala de his ;
dum libidine. Diligentiam hic usurpat eo sensu quo c. lib. 9, tit. et 12. Adverles interim in hisce
proxime supra notavimus usurpatum ab Irenaeo. Rig. titulis promiscue adullerium ac stuprum usurpari,
—Et diligentia delictorum. Diligentiam delicto- cum adulterium in nuptam, stuprum in viduam
rum vocat affectum et studium ad delinquendum aut puellam committatur. Le. Pr.
sive peccandum. Rhen. (64) Sicut et Cainam. Nescio inquit Rhenanus, ;
Conjugiorum supernorum sacramentum.lao-

(60) an signiticet legem Caii Fompeii Strabonis, qua
narrabiles et innominabiles illius desursum syzygiae veteribus incolis Transpadanis, jus Latii dedit,
mysterium. lren. Rhen. qnod caterae coloniaa Latinae habebant ut petendi ,
(60) Compactitius ille Soter. Sic emendavit Rhe- magistratus, et civitalis Rom. jus adipiscerrntur.
nanus quod in antiquis cxemplaribus legitur com- , CaHerum Achamoth de exteriori infcriorique ta-
parcinus. Compactitium vocat Septimius Soterem , D bulato, quod sud Pleromate erat constitutum, intra
cujusornatum pavonium supra dixit. Irena>us dixe- ipsum Pleroma transiens, indigebat cerle privilegio
ral : « Recipere s| onsum suum Salvatorem, qui aliquo, ut sublimioris digniorisque loci- fieret capax.
est omnibus Nostcr paulo post dicet. « Ex
factus. » Alioqui paina Legis Viscelliae ei limenda eral, de qua
omnium iEonum flosculis consiruclum. » Kig. habes lit, ad Legem Viscell.
c. Iib. ix Pam.
(62) Credas enim ubi de loco in locum transmigra- jam, nec videns illam. Dixit supra,
(65) Scicns
tur, tegesquoqueJulias intervenire, sicutet Cainam. Demiurgum a matre Achamoth in omnem opera-
Legendum pulo, sicut et ctenam. Sed explicatione tionem ductum ac permotum fuisse, tanquam vsup6o-
opus est. yEonum Valcntinianorum fabula tota est 7racTov et nervis alienis mobile lignum, qma vi-
in suadendis amoribus, quod facile declarant quae delicet nihil ejus sentiebat hoc est, ignorabat se :
in opere islo passim occurrunt copulationum, con- a matre moveri, atque abs se ipso tieri omnia puta-
jugationum, conjugiorum et concinnationum vocabat. Jam vero postquam fuit in matris ccenaculum
bula, et ne alia commemorem qua; Septimius indi- ,
translatus, scire se quidquid fecerat, a matre sua
gnatione percitus protulit pene cum jactura pudo- esse per ipsum facta. Septimius igitur fatuam Va-
ris. Sic autem illi nugabantur supernum illud
: lentinianorum sententiam ridens Nam si ita erat, :
suum Pleroma frequentari ipsamque

cuSuffat;, inquit, srmper ignorare maluisset. Rig.
Achamoth Sophiae filiam de medio tabulato tandcm (66) Maluisset. Iren. contra Haeres. cap. 7, § i.
in summum translatam ac
restitutam Pleromati, — "Otocv ok Trav ib aiz£p\j.(x. Te),eiw8^, r^v (i.ev 'Axa^wC
slatim exccplam fuisse amplexibus sponsi, quem ttjv lAYjTEpa auTwv (i£Ta6^vai tou Trj? (AeaoTyiTOi; tokou \£-
Soterem vocitant, ut conjugium fieret Sotcris et youcrt,xal evTo; 7t),rjpw(JLaTOi; eia-e).0elv, xal a7ro),a6eiv tov
Sophiae, hoc vcro csse quod in Scripturis sacris vup.yiov autij? tov SwTrjfa, tov ix 7tavTwv y&yoyota., iva
625 LIOER ADY. VALENTINIANOS. G26
33 . ILcc cri
* raptas inter se de matrimoniis plau lcnt
CAPUT XXXII. Spiritalium merces, hoc prsemium credendi. Fa-
Humana vero gens in hoc 21 exitus (67) ibit ;
bulre tales utilcs, ut Marcus, aut Caius in hanc
20 3 hsec omnia 35 severus ma-
choicffi et matcrialis nota', in
2fi
totum intcrilum : carncm '
barbatus, et •,
quia omnis caro foenum, et anima 30 mortalis apud ritus, paler, avus, proavus, certc quod suflicit ma-
illos, nisi qua; salutcm lide invencrit. Justorum sculus, in Nymphonc 30 IMeromalis ab angelo, ta-
animae, id est noslne, ad Demiurgum in mcdielalis cendo jam dixi et Ibrsitan parias aliquem Onesimum
receptacula transmiltcntur. Agimus gralias, con- AZonem (69). Hisnupliis rcctc dcducendis, pro face
tenti erimus cum Deo nostro deputari, quo ascen- et flammco, lunc creJo illc ignis arcanus erum-
31 .Nihil animale in Pleromatis
sus palalium admit- pct el universam substantiam depopulalus;
(70),
tilur , nisi spiritale cxameu Valentini. Illic ilaquc ipse quoque decineralis omnibus in nilii.um finie-
primo despoliantur homines ipsi, id est interiores. lur ct nulla jam fabula (71). Sed n;e ego tcmera-
;
Dcspoliari autcm cst deponerc animas, quibus in- rius, qui lanlum sacramentum eliam inludendo
duti videbanlur, casque Demiurgo suo rcddcnt, prodiderim. Verendum mihi est, ne Achamoth, qurje
quiS ab eo avertant 32 . Ipsi autem spiritus in tolum agnitam insaniat nc Phi-

sc nec filio voluit, ;
ficnt inlellectualcs, nequc dctcntui , nequc conspc- B letus irascatur, ne Fortuna acerbelur. Et lamen
ctui obnoxii : atque ita invisibiliter iu Pleroma homo sum Demiurgi, illuc habeo devertcre, ubi post
recipicntur. Furtim, si ita cst, quid deindc ? Angelis excessum omnino non obnubilur 31 ubi su-
(72) :
dislribucntur satellitibus Sotcris. In filios pulas ? perindui potius 33 quam despoliari : ubi etsi despo-
Non. Sed in apparitorcs ? 5HH Ne isludquidem. lior sexui meo, deputor angelis ; non angehis, non
Scd imagines ? Utinamvel hoc (68) In quid ergo,
in I 539 angcla (73). Ncmo mihi quicquam faciet (74),
si non pudct diccro ? In sponsas. Tunc illi Sabinas quem et tunc masculum inveuienl (7o).
Variae lcctiones.
27 Hos Jun. 28 In 20 30
abest a Rhen. Seml. Obcrth. Jun. Interilurum Jun. Animilia Venct. mendose.
31
Qua ceusus Seml. Rhcn. Pam. Obcrth. 3a Averterant Rhen. Seml. Oberth. 33 Laudcnt Scml. Rhcn
Obcrth. raptns jure mUrimonii plaudent Pam. Fran. Par. 3 In hac carnc Jun. pro barbatus forsau ''
barlmrus Seml. 35 Hsec anima Rhcn. Scml. Oberth. hac anima Jun. 36 Svmphone Rhen. Scml. Obcrth.
31 Non nubitur Rhen.
Scml. Oberth. Pam. 3U Potuit Rhen. Seml. Obcrth.'
Commentarius.
(Tjûyia yevriTdi -voO IwTrjpoi;, xat T?j; loqptac t>5c 'AxaÔ, comprehendens univcrsam maleriam consumit, et
xal toOto etvai vuacptov xal vua^riv, vuaydiva Se to Ttdv ipsum simul consumptum, abire in id ut jam non
nXriptoaa. sj t „ R Ifi
Cap. 5, § 4, circa fincm : T6v AriaioupYov 6e el; tov jam fabula. Suprenia ha>c, inquit,
(7i) Et nulla
uTtoupdviov totcov, tout' eo-Tiv ev tt/, eSSoadSt (scil. oixeiv)- Q omnia ad verum. Non crit fabula. Rig.
lient
Cap. 7, g 1 : T6v SeAri|iioupY6v|j.eTa6rivaixaiaCiT6vei; (72) Omnino non obnubitur. Unico verboulrum-
tov Trj; (J.r)Tp6; loyia? totcov, toOt' eouv ev tt| aeo-oTrjTt, que expressit oute Yaaouatv, ouTi âpioxovrou
:
Intcrprctatio vetUS. — Cap 7. § 1 : Cum

autcm Marci xn, ct Lucre xx. Rig.
univcrsum semen perfectum fuerit , Achamoth qui- (73) Dcputor angclis ; non angelus, non angcla.
dem matrcm ipsorum transire de medietatis loco di- Hoc est, similis fio angclis, ncquc jam ccnseor
cunt intra Pleroma introire et recipcre spoii-
ct masculusnec fcmina. Resurgcnt moruii cum sexu
sum suum saluatorcm, qui est ex omnibus factus, quisque suo, scd erunt officia sexuum oulla, quii
uti syzygia fiul Salvatoris et Sophice, quce est Ac- ncc amplius crit aasci ncc mori. Augustinus, iu
hantoth, et hoc essc sponsum ct sponsam, mjm- PsaLxxvi, ad illud Lccles. Sustine Dominum, vin-
plwncmvero univcrsum Pleroma. liter age : < h>go quiperdidit sustinentiam, effemi-
Cap. 5, § 4. Demiurgum vero in eoqui sit in cmlo natus esl , perdidit vigorem. Hoc \ iri boe femune ,
i
locus, hoc est in hebaomade (habitare). audcanl, quia in uno viro \ir et femina. Talis in
Cap. 7, § l. Demiurgum verotransire ct ipsum in Cliristo. ncc vir ncc femina est. » RlG.
matrissuoB Sophice locum, hoc cst, in medietatem. '
tiemo mihi quidquam faciet. Sic ad Scapu-
i
Bdd. lam « Hagistrum neminem babemus,

: nisi Deum
(67) In hoc cxitus. Sic habct vetus cxemplar, p» solum. Hic antc le cst, ncc abseoodi potesl, *ed
hoc cst, in hunc exitum. Riu. ** cui nihil facere possis.i Psal. i.v, 5. 1 1 : Non ti~
(68) Utinam vcl hoc. Ul iis scilicct imagines ton- mcbo faciat inihi
i/itiil homo. Non timcbo quid fa-
tum csscnt ncquilia non nequitia ipsa. Rig. 1
cia/ m ihi caro. RlG.
(69) Et forsitan parias aliquem Onesimutn - / (75) liircniciil. Iren. contra llrrcs. cap. 7. ^ I;
ncm. Alludit ad Onesimum Philemonis, quem Paulus — Ti; 3i ;wv Stxattov ^r/Jx^ dvaâ-jTenOa'.xw aura; ev
in vinculis genuit, ut ipse ad Pbilem. scribit, scd ti.>Tf,; (j.i(io;r,To; totcw. Mr.Siv Yap ûytxov ;vt6; lDrpdi-
partu plane coelcsti, factum scilicct de gentiii Chri- aaTo; x (0 P £ ' v> Toutwv Se Y £voa ^ vu>v o'j"'>>;. ti easto/iOov
stianum, do fugilivo probum. lixspeclannn inquil ,
tio xoaa(o raip exAda.j/av, xat i(af0iv, xai xaTipYacrdai-
ridcndo Seplimius, ut tu qui Marcus es aul Caius, vov Tcdo-av uXiqv, cuvavaXtoOr;aeaOai a-JTr , xai (
ei; to ar.xiTt
ccrte quod sufficit nmsculus, in islis infandis angc- etvat y_(opr)o-etv StSdffxoufft.
lorum Valcntinianorum vinculis aioe amplezibus Justorum quoquc animas refrigetare ct ipsat m
pana8 sed quid parias ? aliquem scilicet Oncsi-
; mcdictalis loco. Nihil enim psychtcum intra Plero-
mum Pauliuum ? imo prodigiosum aliquem Satanaa iiia transirc. Hisautem factis ita. isqui UUet i» mun-
mastitfiam. Hoc enim vult intelligi. Rig. do ignis exardescens ct comprehendens unipersam
\!0)Tunccredo illc ignis arcanus erwnpet. Irc- matcriam consumit ct ipsumsimul consuniptumabi-
l«BU6 « llis autMB faelis ita, qui lattt in
:
niundo rc m id ut jam non sit.— Ussc baud feiicitera vetere
gnis, ejxfwXeuov xy xoaa^» 7rip exardcscens et : iuterprcte reddiw sunt. Qoare cum Billio verteo-
627 TERTULLI.VNl OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMIC.V. m
CAPUT XXXIII. A postumaturn ; Ogdoadem ante omnia praemittenles
Producam deniiiuc velut cpicitharisma post i'a ex Tctrade qiiidem et ipsam, sed et M aliis nomi-
bulain tanlam, etiam llla qu<e ne ordini obstre- rtibus derivalam. Primo enim constitunnt Proar-
perent, et lectoris inlenlionem interjectione dispar- •cben, secundo Anennoeton, lcrlio Arrheton 4:>
,
rent, huncmalui in locum distulisse, atiteratque, quarto Aoraton. Ex Proarche ilaque processisse
aliter commendata ab emendatoribus Ptolomaei. primo et quinto loco Archen : ex Anennoeto se-
Exsliterunt enim de schola ipsius discipuli supsr cuudo et scxlo loco Acatalepion : ex Arrheto 46 tertio
magistrum, qui duplex conjugium Bytho suo adfrn- el seplimo loco Anonomaslon : ex invisibili quarto
gerent, Cogilationem et Voluntalem. Una cnim sa- et octavo loco Agcnneton. IIoc quae raiio disponat,
lis non erat Cogilalio, qua nihil producere potuis- ul singula binis locis, et quidcm tam intercisis, na-
sel, cx duabus facillimo prolalu 3a . Piimum cou- scantur, malo ignorare quam disccre. Quid enim
jugium, Monogencmet 40 Veritatcm ; ad imaginem recti habent, qua3 tam perverstc proferuntur (78) ?
quidcm Cogilalionis, feminam Veritatem; ad inia- CAPUT XXXVI.
giuem Voluntalis, marem Monogenem. Volunlatis n Quanto meliores qui totum hoc ta^dium de me-
enim vis, uti qua> effectum prseslat Cogitationi,
'''
dio amoliti, nullum .Eoncm voluerunt alium exalio
maris oblinel ceusum (76). per gradus revera Gemonios (79) slruclum, sed
CAPUT XXXIV. mappa ~*91 (quod aiunt) missa, scmel oclojugcm
Pudiciores alii bonorem divinitalis rccordati, ut istam ex Patrecl " Enncea ejus exclus lm. Ex ipso
etiam uuius conjugii dedecus ab eo avellcrent, ma- denique ejus motu nomina gerunt. Cum, inquiunl,
luerunt nullum Bytho sexum deputare et 42 ior- :
cogitavit proferre, lioc Pater dictus est. Cum pro-
lasse 5t>0 lloc Dcum 43 non Hic Deus, neulro , tulit, quia vera prolulil, hic Veritas appellata cst.
genere pronuntiant. Alii contra magis, et mas';u- Cum semetipsum voluil probari, boc homo prouun-
lum ct feminam dicuut, ne apud solos Lunen- tiatus est. Quos autem praecogitavit cum prolulit,
ses (77) Ilermaphroditum existimet Annalium com- luuc Ecclesia nuncupata est. Sonuit homo sermo-
mcnlalor Fcnestclla. nem, et hic est primogenilus filius : et sermoni ac-
CAPUT XXXV. ccssit vita, et Ogdoas prima conclusa est. Sed hoc
Sunt qui nec principatum Bylho defendant, sed tsedium non 48 pusillum (80).
Varise lectiones.
30 Facillime prolatum Rhen, Seml. Oberth. 40 Et abest a Rhen. Seml. Oberth. 4 < Utique Rhen. Seml.
Oberlh. « Ut al. 43 Dominum Rhen. Seml. Oberth. « Et abest a Pam. Fran. 45 Archeton Rhen. Seml.
Oberth. « Arceto Seml. 47 Et cx parle Rhen. Seml. Obcrth. Semler qui tamen omnino legendum, Patre,
annotat.^ Non abest a Pam. Fran. Par.
Conimentarius.
dum Quoe cum ad hunc

: modum contigerint, tunc Q typoset imaginesduorum affectuum Patrisegressas
vero docent fore ut ignis ille i/ui iu mundo delite- voluntatis masculus estimaqo,in-
esse. ..adveniitioz
scit, effulgeat ct accendatur, coufcctaque universa natre vero Enncea; femininus, quoniam volunlas
materia, simul quoque cum ea consiimalur atque velut virtiis facta est Ennoece. Edd.
in nihiium redigatur. Tertullianus hic mnlta plu- (77) Apud solos Lunenses. Vclus Hetruscornm
rimo sale rcspersaaddidit quse conveniunt cum Irenaei oppidum significat, a quo marmor Lunense. Le 1'h.
cap. 7, § 1, seu iine. Edd. (78) Proferuntur. Iren. cap. 11. Jam in islo ca-
(76) Censum.Tertullianus, plurima transiluit, pile redil Tertulhanus in Iren. cap. 11, in fine,
omnhque omisit qua; Iremei capiia 8, 9, 10, 11, nempe "AXXoi Se TtdXtv auTwv tvjv TtpwTriv xal dp/syovov
:
conflabant. Quanlum, ul voluit, consnluerit ne quid 'Oy6odoa toutoi; toi; 6v6(j.acrt XExXrjxact TtpwTov llpoap- -
ordini obslrepat, videas ac pro libitu censeas vc- y_r,v, ETtEtTa 'AvevvorjTOV, tt^v oe TptTr,v "ApprjTOv, xai triv
lim. T£TapTr,v 'AopaTov xai ex |j.ev T>i; TtpwTr,; llpoapyvj; itpo-

c
Iren. lib. II, cap. 12, ^ 1 O ITToXE|j.aioc., xai oi
: SsS/jjcrQai 7tpwT(o xai 7t£[j.7tTW apv^v, ex 6e (ttj; dpxrj?) t^;
eruv auTw, eti t|j.7t£tp6Tepo; f,fj.tv tou eûtwv otoao-y.dXou... 'AvevvorjTou 6£UT£p(p xai extw TOTtw AxaTaXriTtTOV, sx 6e
ouo o-u£uyou; tw Oew, tw Ttap' auTot; BuOw xa).oufj.Evw, Trj; 'Appr.Tou TptTw xai iS56(J.w TOTtw 'Avov6(J.a<7TOV, ex 11
e7tev6r,o-£ te xai E/apio-aTo- TauTa; Be Jcal otdOso-tv Exd/e- tvj; AopaTOu 'Ayevvr,Tov.
crsv."Lvvotdv T£ xai 0eXrj{xa MpwTov ydp evevof,8r] 7tpo6a- Interprctatio vetus. — Alii autem rursus ipsorum
Xeiv, ipv\ah, siTa ÔeXmae' Sid xai t<3v Suo otaOso-ewv tou- D primam Archegonon octonationemhis nominibus
ct
twv... Tfj TtpoSo/.r, tou Movoyevoue, xai tt); 'AXr/Jeia; xaTa nominaveruut primum Proarchen, deinde Anennoe-
:
cruijuyiav Eysvsto, ou; Ttva: tuttou; y.ai stxova; tSv ouo ton, tertiam autem Arrheton ct quartam Aoraton.
otaOecfewv tou JlaTpo; rcpoeXOetv —
dyevvr,Tou 'Lvvoia; ysyovsv, 6 6s Of,)u; tou 6eXrjjiaT0? - to
6 [iev appr.v siy.wv tSj? El de priiua quidem Proarche cmissum esse primo et
tjuintoloco Archen, cx Ancnnocto secundo et sexto
Os/r,|j.a Totvuv ouva[J.tc. syevETO Tfj; 'Lwoiar. loco Acatalepion et de Arrheto tertio et septimo
lnterjirelalio vclus. — Ili vero qui sunt circa locoAnonomaston, de Aorato autcm quarto et oc-
Ptolem/rinn scientiores, duas conjuges ha'>ere eum tavo loco Agenneton. Eno.
Bython dicunt, quas dispositiones vocant, Euna (~9) Gradus revera Gemonios. Noiissima snntillr
ei Thelesin. Primo enim mente concepit quiddam nomina apud ptiilologos, ^radus Gemonii, scala; Ge-
emittere,sicut dicunt, post deinde voluit. Quaprop- moniae. Lrat autcm locus rcorum suppliciis infa-
ter duobus his affectibus... emissio Monogenis et mis in monte Aventino. Le Pr.
Aletheiaz secundum conjugationem factaest. Quos (80) PusUlum. Iren. contra llosres. cap. 12, § 2.
629 UBER ADV. VALENTINIAXOS. f;.'50
CAPUT XXXVII. * quam appellat Unio. Hce igitnr virlutes Solitas,
Accipc a'ia ingenia (81 ) Cnrrucie ,0 Enniani, in- Singularitas, Unitas, W, Unio, caeteras prolationes
signioris apiul COS ma<,r islri (82), qui ct r'°
pontifi- /Eonum propagarunt. differcnlia ! Mutetur Unio
cali hunc modum crnsuit. E^t,
sua auctoritale in et Unilas, Singularitas et suum Solitas, :
", quan-
'"
inquit, ante ormiia Pioarche, inexcogitabile et , quam designaveris (84), unura est (85 .
inenarrabile, et innominabile 51 quod ego nomino ,

CAPUT XXXVIII.
Monoteta (83). 59*9 Cum hac crat alia virtus, Ilumanior jam Secundus, ut brevior, Ogdoadem
quam ct ipsam ajtpcllo Honoteta. Monotcs et He- in duas Tetra 'as dividens, in dexteram et sini-
notes, id est Solitas et Unilas, cum unum essent, slram, in lumen et tenebras; tunlum quod desului-
protulerunt non proferenles initium omnium intcl- cem et defectricem illam virtutetn non vult ab
""
lcctualc, innascibile, invisihilo ,
quod scrmo Mo- aliquo deducere triginta .Konum, sed a fiticti-
r
nada °2 vocavit. Iluic adest consubstantiva virtus, bus de substantia eorum venicntibus (8G
Varioe lectiones.
Circuriana Scml. Obcrth. Cicuria Enniana Pam. Fr. Jun. Lyncuriana Rhcn. Cercuriana Lat 5« Ex
't0
1'iiiu. Fran. Par. 5I Et innominabile abest a lihen. Scml. Oberth. 52 Monada abcst ab exempl. Ilhcn.
53 Singularilas, unitas
non hab. Rhen. Seml. Obcrth. 5 Et suum, et solita Iihen. Seml. Oberth. Quamque '
1
Pam. 5G Triginta abest a Hhen. Seml. Obcrth. 51 De subslanlia veniant lihen. Selm. Obcrth.
Commentarias.
— oyoodoa ou xaO' {i7t66a<7iv a).).ov Cnro SXXou
T^jv 7tpwT»iv
f
p casso labore cona.tur alienum laborem dcfendere,
Alwva 7upo6eC)rjo- Jai, dX).' oaou xai ei; anzZ, tvjv tffiv e? quod bcne quifhm dixerit, scd nos sim-
Oligiines
Aiwvwv Tcpo6o).r)v utc6 tou JlpoTiaTopo; xai 'Evvotdcj auTou plices honiines ot Currucss Enniani, nec illius sa-
TETe/Oat, w; auToc uauoad|ievoc, 8ta6e6ato0vTai... 6ti 07re? [tientiam nec luam, qui interprclatus es inlelli- ,
dvevovjOv) 7rpo6a).eiv 6 Ilp07:dTwp, touto JlaTVip £xXt)8t]' gere possumus. » Eienim sic etiam emendandum,
ercei 6e 6 7cpoe6d),eTo 4Xrj6eia vjv, touto 'AXrjOeta wvoadu- quod illic depravate le»itur, Cicures Enniani. C83-
Orf 6re ouv rjOeXrjo-ev eTCtoeiilat auTov, touto "Av0pW7ro; lerum, eo conjeclura nostra firmari etiam videa-
eXeÔv). oii; oe 7tpoeXoyt'o-aTo oTe 7tpoe6aXe, touto 'ExxXyj- tur, quod Irenaeus in Valenlinianum istum quem
ffiawvoado-Qvr xai 6 "Av0pw7to; tov Aoyov, outo; eartv Septimius Currucani vocu, s <b vocabulis peponis
6 TtpwTOToxo? uio;. 'K7taxo)ou0ct 6e tw Aoyw xai vj Zwrfy ct cucurbitaa et cucumeris lusit. Rig.
xai outw; TtpwTv) 'Oyood? ouveTeXeo-Or). (82) Insignioris apud eos magistri. Ircna;us :
Interpretatio vetus. — Qui autcm prudentiores « Alius vero quidam, qui ct clarus est magister
putantur illorum esse •primam octonationem non ipsorum, in majus subhme, et quasi in majorem
gradatim, alterum ab altcro .Koncm emissum di- agnitionem exlensus. » Kig.
cunl, sed simul ct in unum Monum emissionem a (83) Ego nomino monoteta. Vocabula confingil
Propatore ei Ennasa ejus, eum crearentur, ipsi se sibi sob propria, hanc vocem posica per solitatem
obstetricasse affirmant... Quando cogitavit aliquid explicat. Lb Pr.
emittere Propalor, hoc Patcr vocaius est; at ubi (84) Quamquam designaveris. Id esi, quamlibet
qum emisit vera fuerunt, hoc Alethia vocatum est. I ex iis, sive Unionem, sive Unitalem, sive Singula-
Cum crqo voluit semetipsum ostendere, hoc Anthro- ritatem, sive SoUtatem, mhil aliud quam Unura di-
posdictus esf. Quos autem prcBcogitaverat, postea- cis. Rig.
ijitnm emisit, hoc Ecclesia vocata est. Locutus est (8.">) Vnum cst. Iren. contra Eceres. lib. i, eap.
Anthropos Logon, hicest primogenitus filius. Subse- 11, § .5. — "l o-Tt Tt; itpo rcavTtov Qpoapxî Opoavev-
quiturautem Logon Zoe,et sicprimaoctonatiocom- VOT)TO;, d;>>r,To; t: y.ai 4vov6(*aaTO{, r,v iy ',>
( [lovonjra
pleta est. Edd. dptOaw- TauTr, Tr, U.O/OTT)TI OWUnapXS< ouvau::, r/ xal
(81) Accipe alia ingenia. Latinius emendandum autr.v 6voua((a SvoTTiTa. AvJttir, 'Evottk, % -i Uovottk,
censuit. « Accipe aha ingentia, cercuriana. Cer- . ouoat, Ttpor.xavTO ar, 7:oo:a£vat dpyr.v i~\ ItOVTUV
curus, » inqitit, < dicitur navis Asiana prsegran- vorTvjv, "Ay:;vr,TO-> t: xal 'AopttTOV, rjv \y/jy 6 )oyo;
dis. » Ita quidem Pestus tradidil. Sed hoc frigi- Movdâ xaXfit" tauTTj ttj Movdfii ouvundpXEi Suvajuc 6aoov-
dum niiiiis, priB stoliditate ao vesania Valenliniani, i\',: auTV) r,v xai aJ:r,v ovoaa^d) to Iv* auTat at 8uvd(ieK,
quem Tertullianus explodit. HtBC autem esl veie- r, t« Mov6tt)( /.ai 'l.voTr,;, Mova; ~.i xal to Lv. rcfotptavro
ruin exemplarium scriptura conslanlissima : i Ai - Ta: /o'.-?; ~po'>o)a, I
v
uv.
cipc alia ingenia ci curiaoiana. i Unde conjicimus tnlerpretatio vetus, Est quidtm ante om —
Auctorem nostrum scrip3isse, « Accipe alia ingenia Proarehe, Proanenn ogitationem omnem
Currucje Enniani, insignioris apud eos magistri, • perans) ct inmominabilis, quam ct ipsam voco Ee-
eic. Curruca, stupidi cujusdam mimologi nomen notetem. Eox autem Benotes ei Monotes, cum sint
tuit, discimus <<\ veleri Juvenalis interprete ad
ut unum, emiserunt, cum nihil emiserint, principium
liunc versum e Salvra si^xla : omnium, Noeton ci Agenneton, cl Aoraton, quam
Archen sermc Monada vocaU Cum hac Monaae est
Tu tibi nunc, Curruca, places, flftunuiiio labellis
virtus ejusdem substantias ci quam ct cttm voco Een.
Exsorbos. Ecec attfem virtutes, id est, Uonotes d Een
Monas et llcu emiserunt reliquas etnissiot r».
Quo certe fatuus aliquis describitur. Hujusee au- 86) Veniant. Iren. contra Eteres. c.ip*. II, § '- —
tem Currucse aptam riaiculis personam, primus, ut iirxouvoo; ):-;:•. tlvai Tr.v KpwTT)v (Vffiod5a,T6i
"
Wdetur. Ennius introduxit. Un le TertuUianus hoo xai trtpdia Kpiorepdv, outi.>: latpafinSoiK >;
~
•
r-''
toeo aliquem e proceribus Valentinianis delira- akv jj.tav ;m;, Tr,v Se iur;/ txoto;- tr,v oi a-o-;Ta73
mciit.i sua tanquam effiita pontificalia verbia ad xai UTT-pr,7a73tv ouvaatv ar, i\:x: (Vva twv tv.xxontx \
wctum 1'ompositia prononUantem Currucam Ea- vwv, i))a

manum nuncupavil. Tertullianum ?ero imitatos
,
lulcrprclatio vetus. — Srundut autetn pnmim

Hieronymus, libro adversvs liuffinum secundo, idcm rnationem
sic tr.t lidit, dicc - i
uixil « Didymi inlorptvtaris scholion,

:
in quo ille dextram,ei quatomationem smutram,ei Utmem ct
A biliendae 59J univcrsilali 63 provisis, confictum :
593 CAPUT XXXIX. ct jurc 6i

,
paternae appellationis haeredem. Sunt qui
58
Dcipso jam Domino Jcsu quanta divcrsitas , filium hominis aliunde conccperint dicendum :
scinditur ?Hi ex omnium .Eonum flosculis (87) quanquam 65 ipsum Patrem pro magno nominis
eum construunl, illi cx soUs decem conslitisse con- sacramento Homines appellasse praesumpserint (88),
tendunt, quos Sermo et Yila protulerunt ;
inde ct utquid amplius speres de ejus Dei fide cui nunc
in ipsum Scrmonis ct Vilae concurrcrunt oculi : adaequaris ? Talia ingcnia superfruticant apud illos
59 ex duodecim co potius, ex Honiinis et Eccle-
isti ex materni seminis redundantia. Atque ita inole-
ideoquc Filium hominis aiunt 61 pronun- 66 doctrinae
siae fcetu : scentes Valentinianorum, in silvas jam
62 Christo et Spiritu sancto consta-
tiatum ; aliia exoleverunt Gnosticorum (89).
Variae lectiones.
Ien Rhen. Seml. Oberth. 59 Flosculi. Ille Pam. 60 Christo Rhen. Seml. Oberth.
58 61 Avite Rhen.
Seml. Pam. Oberth. 62 AWa.Rhen.Seml. Oberth. 63 Gon\ ersitati Rhen. Seml. Oberth. 6 '»
Et in se Rhen.
G5
Seml. Oberth. ei esse Jun. Quoniam Jun. G6 Insolescentes Rhen. Seml. Oberth. Pam.
Commentarius.
tenebras, discedenten autem et dcstitutam virtutem p Semleri in veteres Apologetas accusatio, eos nempe
nona triginta /Eonibus dicit fuisse, seda fructibus ignorasse veram Gnosiieorum disciplinam, senten-
eorum. tiasque eorum probas et perfectioris cognitionis
(Sl)Ex omnium /Eonum flosculis. Summam hic indices, quo facilius derideri queant, corrupisse.
spurcissimorum hominun adverte blasphemiam. Haec et his similia quasi peculiari studio in noslrum
Jesum Servatorem noslrum et vindicem ex uni- Irenaeum, ejusque fidum interpretem Septimium
verso pleromate sui ex omnibus aeonibus genera- semel et iterum injicit exaggeratque. Eas porro
tum pronuntianl. disciplinas Gnosticorum sententiasve, undenam,
amabo, habes, nisi ex Irenseo, nisi ex Tertulliano,
Iribus Anticyris caput insanabile. Le Pr.
Quas, si eos ignorasse vis, ignorare et nos quanto
(88) Cap. 12, g 4.
Praesumpserint. noXXr) — U certius estl Eos nempe coaetaneos, hsereticis com-
(j.ayrj tou SwTvipo; ot piv yap aijTbv
Tuap' auTof; xat izzpi *
mistos, cum iis cominus conversantes, concionan-
ix 7:dvTuv •yeyovivat Xe-puatv, ot os ex u.6vtov twv olxa tes, compugnanles, nos vero ultimis repostos tem-
Aiwvtov, twv azb A.o'you xa\ Ztorj;, -;po6e6A7)"0a auTOv i poribus, ac longe remotiores doctrinis, animis,
Xifouat •
Ta -poyovwa ov6[j.aTa (xa) <S\aato£ovTa •
o! <5e ix lotius vilseralione et moribus! Jacent ergo aeter-
Ttov Oc/.aJuo Attovtov , Ttov ix tou 'Av6po>7:ou xat Zwvi? "ye- numque jaccant inviclis Irenaji et Tertulliani telis
v
voLtivtov, xa\ tcuto utbv dvOptorcou cjj.oXcyEf. waave
Bia. t contossi, Gnostici quolquot, sive veteres et emoitui,
ajio-jovov ('AvOstirau ct $i U7ib tou XptaTou xat tou sive reiivivi et reccntiores. Neminem enim latet
a-j iou l!veu[j.aTo; eJ; aT7Jpi-yu.a tou 7:Xr,pio[jaTo<; ye-jovivau
p quanlam inter se connexionem habeaut tum caduca
Xe-ycuatv auTov, xa\ touto XptaTov Xi-yeaTat auTov rqv
o\ct antiqua3 PvoSaeto; deliramenta, lum recentiora
tou ITaTpb; BtaatoôvTa
7:poaYi-jcp(av aXXot £e scicntia?nova3 testamenta ac imprimis passim in
Ttvk; eij auTwv paâjrjVt tov TrpojiotTopa,.... "Av0pw7:ov \£- Germadise palaestris scaturientia audacium docto-
1
youat xaXefaOat xa\ tout efvat to p.iya xat dTToxpucpcv rum mystarum, myhticorum, symbolistarum ratio-
LU>aTr',ptov, 6'ti 7j UTtsp Ta oXa ouvaij.t;, xa\ TCcptsxTtxrj twv cinia. Inde in Irenamm simul et Terlullianum irae,
TzdvTtov "Av6pto7:o; xaXefVat. maximas vero in Irenaeum, qui prseter hoec, ingentia
Interpretatio vetus. —
Multa aulem pugna apud sibi invexit crimina, cum Romanam sedem tauiis
cos etiam de Salvatore Quidam enim eum ex om-: extulit laudibus, ac Ec lesife calholicae et Reginam,
nibus generatum dicunt. Quapropter Bencplacilum hominumque Advocalam praeconîs tam exiiniis ce-
vocari quoniam universum plcroma bene sensit pcr lebravit. Quidquid animi vel irae
sit , in neotericis
eum glorificare Patrem. Alii autem ex solis decem nondum exoleverunt argumenta Patrum, et ab illis
AZonibus ; qui sunt a Logo et Zoe emissi, et propler ctianmunc accipienda sunt arma quibus fusa fuga-
hoc Logon el Zoen dici euni parentum nomina taque abeant hsec hostium agmina nebulis ac pul-
custodientem. Alii autem ex duodccim jEonibus his vere obsita, qui novam reium diyinarum huma-
qui sunt ab Anthropo et Ecciesia fa«ti et propter : narumque institutionem fabulis alleôriisque re-
hoc Filium, velut postgenitum Anthropi. Aliia Chri- frrtam somniarunt, omnia, inquii optime Septimius,
sto etSpiritu sancto, ad firmamenium pleromatis in imagines urgentes, plane et ipsi imaginani
factumeum dicunt et propter hoc Christum vocari D Christiani. Edd.
eum dicunt, Patris sui... custodienlem appellatio- Cap. II, col. 544. —
Receniibus rerum gn stica-
ncm. Alii autem sunt qui ipsum propalorem om- rum iudagaloribus prorsusvisum est ralum et in-
nium anlhropon diount vocari, el hoc esse magnum compertum in hnc et in taeieris libelli sui capilibus
et absconditum mysterium, quoniam quae est super frequeuter allusisse Terlullianum libris ipsiusmet
omnia virtus et continet omnia, Anthropos vocatur. Valentmi, ejusque palmare volumen, cui inscriptus
Edd. crat titulus Sophia, in manibus ei prae oculis
:
(89) Conclusio. —
Huc usque igitur sole clarius aperte habuisse. Porro plurima iste alter rvw-
est in toto libelli sui decursu Teriullianum pressis aeto; parens edidit opora, quorumexstant fragmenia
vestigiis Irenaeum fuisse secutum mulla quidem ; uonnulla passim in Clement. Alex. Stromat. dis-
vel tacuit,produxil, vel aliis involvit verbis
vel jecta, nempe quasdain epistolarum Valentini fra^-
multis vero et apertis indicibus prodidit nullum menta in 975 I. 409 III. 450 lum
libr. i, p. ; ; ;
antiquiorem, praesiantiorcm, diligentiorem sibi pro- homiliarum lacinia Strom., lib.iv, p. 641 demum
in ;
posuisse ducem, cnjus, ut vidimus, nec solum opera fragmentumavulsum ab ejusdem tractatu de amicis,
Gracca, sed et Latinam veierem trauslalioncm ple- p. bU9.Pvc\iler(!a.Dissertutiunculam de mali origine.
nis haustibus manibusque sibi comparaverit. Unde Cl^riss. Grabius rtcognovit ei emendavit ex J3od-
susdeque ruunt insana Semleri paradoxa de in- leianae Biblioth. codd. 'mss. duobus, 2040 et 2584,
ceitalrenaei ei Terlulliani librorum indole et ori- in Spicileg. hceretic. saiculi n, p. 55. Haec omnia
gine. —
Nec nrmiori insidel fundamento frequens reperiuniur iterum edita in appendice ad quinque
633 LIBGR ADV. JIJD.EOS. 634
Q. SEPT. FLOR, TERTULLIANI.

LIBER
ADVERSUS JUthEOS-
5»5 ARGUMENTUM. « oblationum Abel et Cain, in Levttico conscripta.

Disputationekabita inter Christianum et Prosclytum spiritaltum sacrificiorum praedicta tuisse ex Mala-
Judceum (de se, quantum apparet, in tertia pcr- chia et Psalmis manilestum sit
sona sermonem faciens) Tertullianus, quod per
VI. Atque adeo ex legem
praedictis concludi,
concentum ohstrepcntium spectatorum minus
plene potuit dilucidari, sfylo retractat, pugnans novatn superventuram id itaque qutercndum, an
;
aduersus iudceos solidissimis rationihus, et e.v sa- exspectelur novae legis lator, an vero jam venerit.
inr Scripturce fundamentis idqucpace Ecclesice
:
VII. Venissc autem, primum ex prophetiis com-
adhuc durantc ante bellum Britannicum, eo
motistrari de regno ejus super gentes, eoque ae-
tempore quo Mauri a Romanis ohsidebantur.
terno.
I. Primum aittem etiam gentibus graiiam Dei 51M» VIII.Deinde ex temporibus nativilatis ducis
vindicat, posse eas ad Dei legem admitli com- Christi, et passionis, et exterminii Jerusalem a
probans. Daniele prsedictis.
II. Quippe cum lex primordialis matrix omnium I\. Quin etiam praedictionibus variis, quibus a
praeecptorum Adse et Ev;e in paradiso data sit ; ac prophelis nuntiata est Christi nativitas.
lcgem Moysi scriptam legis naturalis justitia in Noe X. Itcm ex iis quae de passionc Cnristi in cruce
et Abrabam, quin ct sacerdotium in Mclchiscdech, B prtcdicta sunt, et liguris ejusdem.
pnecesserit. XI. Rursumex clad.s Jerusalem praediclione, non

III. Et quidcm Abrah?e circumcisionem
datam modo per Danielem, scd et per Ezechielem pro-
carnalem ad lempus, sod in signum, unde Isracl phelam.
in novissimo tcmporc dinosccrelur, quando secun- XII. Insuper et repetitione quorumdam Scrip-
dum sua merila in sanctam civitatem ingredi pro- turse sacrse locorum de gentium ad Christum con-
hiberetur : nunc vero spirilalem circumcisionem in versione.
salulem esse populo obedienli. XIII. Denique pra^scriptione aliarum Scriptura-
IV. Sabbati quoque observationem t^mporalcm rum, e qttibus jam venisse convincitur.
fuisse, Sabbali aeterni figuram : utpotc quod neque C XIV. Postremo ex abundantia erroris Judaeorum
a praetlictis palriarchis ante legem Moysi, neque convinci, ex secundo Chrisli adventu in sublimi-
posl camdcm ab omnibus perpeluo observalam, lale post priorem tllum in humilitate ; circa quem
exemplis constct Jesu Nave et Machab;vorum. illi dccepti sunt, quia non in sublimitate venerit,
V. Quid.? quod ctiam ipsa sacriticia tcrrenarum dum ignorant in humilitate tuisse venturum.
Commenlartus.
Irena-i libros contra harcs., p. 352 ct scqq., ed. enim Valentinum. sive ejus s^quelam aperte
sive
D. Massttet, Paris, 1710. —
Imo, nec etiam nunc designat, imo Woidii 50111^11^ obsunt quaVdara
omnino amissum foret insigne dc Sophia volumen, Valenlino prorsus aliena, videlicet Barbclo, Jaldab-
si qua fides Woide, Anglo ultimi s;»' -nli philologo, baothar duodeeim salvatoret etalia dc Apostolorum
(|iti inter codd. inss. a D. Askew collcctos iiniim Q dignitate, deanimarum origine. Pneterea libro dc
reperit, rnembranis pergamenis cotiil.itum, in fonna S phia perperam tribuerenlur psalmi vel canlict,
in-4°, Graecis uncialibus sutnme velustatis
litteris quanio magis Chnsti sermocinaliones, quibus
cxaiaiinn, lingua Coptorum ASgyptiaca ab integro aperlius declaratur bsec desumi ab Ev.tngelio se-
conscriplum, nullttm in lYotile tiiuluni, bsec vero ad cundura .Egyjjtios apocrypho. Nec td infirmatur ex
calcem secundse pariis exhibenlera verba Tomus : litulo SophtOB fidelis, unde lantum inferre liccl eo
secundus fidelis Sophice, Hunc esse Valenlini librum in libro agi de re Gnostica. — Cui rei refereudus est
cui interdum alludit Tertullianus sibi persuasum similiter alter ab eodem Woide descriptus codex,
babutt, cuttt in co codice contineri vidit XIII Psal- in eadem .Kgyptiaca lingua, in di.ilcdo Sahidico
mos poeniientiales Sopbiee, Xlll Cantieos ad laudera exaratu8,76 forma in-4" corapactus, in duaa
Foiiis in
Cltristi Sophiam redimentis, quasdam contabula- divisus quartim
partes, prior inscribitur Pwft«M{ :
liones Cbristi cum discipulis ct mulieribus Kv rage- liber ; —

pistcrior \ero liber Magni A.*T°*j * 3 ~*
:
licis, Porroio hia ipsis adnotationibus Woide ansara Mjarrjpiov. Ettm ab Orienle in Angham attttlit
dedit dubiiandi falsone an merito bsec ValenUno i
cbcrr. viator Brucius, nec parum doctorura desi-
tribuerentur; nam verisimile minime est Valenti- deriis saUsfacerel quicunque vetustatis expleratoa
num opus BUttm muxinuim in lingua JSgypUaca quibancsibi darwt provinciam in Incem hunc li-
oonscripsisse, nec pauea quse Woide' eruit ac inter- bnim eniiiten.il Cf. Matter. Bilt. du Gnostic. i. II,
pretatus cst redolcm hujus operis versionem. Nihil 106, 170. Edd.
033 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES 1, POLEMIGA. G36
Caclerum, praHcrquam, quod libro tcrlio adversus A quod sibi vindicare (5) Dei logem instituerit homo
Marcioncm iisdem pene verbis repelit Tcrtullianus ex gentibus, nec de prosapia Israclilum Judarns.
5
non nihil fusius, quse liic contractius tractel, iinde Hoc enim sat e^se ,
posse gentes admilti ad Dei
ejusdom utrumque aucloris nemo dubitare possil ;
logom, ne Israel adhuc superbiat, quod gentes velut
et quod B. Cyprianus libris duobus prioribus Testi- stillicidium situlce, aut pulvis ex arca deputenlur
moniorum ad Quirinum adversus Judseos,liunc iia {Isa. xl, 15j. Quanquam lnbeamus ipsum Deum
sit inulatis librum, ut multa dccerpserit ; similiter idoneum pollicitatorcm et fidelem sponsorem, qui
Julianus Pomerius lib. tribus contra Judivos ; ccrte Abrahae promiserat quod in semine cjus benedice-
Euscbius in Chronico sentenliam Tertulliani de na- rentur omnes nationes terrce {fien. xxu, 18), et
tivitate Christi ex hoc libro nominatim recenset, et quod cx utero Rebecccv duo populi et duaz gentes
Pomerius in librum sunm primum, ac B. Hierony- essent processurce{Gen. xxv, 23) : utique Judaeorum,
mus bonam ix capitis partem suo in Danielem com- id est Israel, ct Gentium, id est noster. Uterquc
mentario transfripêrunt. Diseitis ilem verbis crgo et ° populus ct gens est appcllalus, ne de no-
scripti hujus memincrunt Yincenlius Lirinensis ,
minis appellatione privilegiuin gralia? sibi quis
abbas Trithemius, et Politianus, antequam prolo- audeat defendere. Duos ctenim populos et duas
committeretur a Rhenano. Qui et secuudam casti- gentes processuras ex unius feminae utero Deus
galiorem edidit ex Gorzienzi codice, additis aliquot desiinavit,ncc discrevit gratiam (6) in 598 no-
schoiiis; verum quod cum in Brilannico corlice minis appellalione, sed in partus editione ; ut qui
Lelmdi non haberetur, a Gelenio SOT non sit prior esset de utero processurus, minori subjice-
recognitus, nondum pristimm faciem reccperat. retur, id est postcriori. Sic namque ad Rebeccam
Quare et nobis in eo recurando laborandum fuit, Deus locutus est, dicons : Duce gentes in utero tuo
ad quod subsidio fuerunt ms. Vaticanum unum sunt, ct duo populi de vcntretuo dividentur, et po-
libri istius, et duo libri tertii adversus l\Iarcionem pulus populum superabit, et major serviet mino-
exemplaria, item dictus B. Hieronymi commenia- ri {Ibid.). ltaque cum populus seu gens Judseorum
rius et loci aliquot a Latinio ulrobique observati : anterior sit tempore, et m ijor per gratiam primse
uti ex nostris adnolationibus videre est. Pam. dignationis in lege, noster vcro minor setate tem-
porum 7 intelligatur, utpoto in nllimo sseculi spatio
CAPUT PRIMUM. adeptus 8 notiliam tlivinnc miserationis, procul
9
Proxime accidit (1) ;
dispulatio habita cst Chri- C dubio socundum edictum , divinse loculionis, prior
stiano et proselyto Judajo (2). Alternis vicibus con- et 10 major populus, id cst Judaicus, serviat neces-e
tentioso fune (3) uterque diem in vesprram traxe- est minori; ot miuor populu;;, id est Chrisiianus
runl : obstrepentibus etiam quibusdam c.\ partibus l superet majorem. Nam et secundum Scripturarum
singulorum 2
, nubilo quodam veritas obumbiabatur. divinarum H m morias populus Judaeorurn major 12
,
Placnit ergo (4)quod per conconlum disputationis id est antiquior, derelicto Dco, idolis servivit, el
minus plcne potuit dilucidari, inspici curiosius, ct divinitate abrclicla, simulacris fuit deditus, dicente
leclionis 3 stylo quaestiones rolractatas terminare. populo ad Aaron : fac nobis deos qui nos antece-
Nam occasio quidcm delendendi etiam gontibus dant [Exod. xxxn, 23). Quod cum ex monili-
13
sibi 4 divinam gratiam, habuit hinc pra5rot;alivam, bus feminarum et annulis virorum aurum (7)
Varias lectiones.
Ex partibus abest a Pam. Obcrth. Seml. 2 Quibusdam spectantibus {pro spectatoribus Rhen.) sibilo-
1
rum nubilo quodam jurgiorum Lat. 3 Lectionibus Oberth. Seml. 4 Sibi abest a Jun. 5 Est Obcrth. Seml.
6 Et abest
a Pam. ct Par. 7 Temporum (de Rebecea, de duobus populis) intelligitur.. Hanece Paren-
thcsim quasi aglossemate profectam expungit Lat. Rig. Jun. autem arbitratur e sequentibus huc esse
transpositam Seml. nempepost \>\ior ct major. Obert. Temporum de Rebecca, de duobus populis, iniclli-
;
s
gitur ld posso. llyperbaton est locus iste aut corruptus, cui ex MS. mcderi non licuit. Pam. Adeptos
Rhen. Oberth. 9 Dictum Ilhen. 10 Et abest a Pam. Oberlh. u Divinarum Scripturarum abest a Pam. Rhen.
Oberth. Memorias usurpat pro Scriptuns sacris Pam 12 Major abest a Pam. et Rhen. 13 Aurum dciet
Jun.
Commcntarius.
(1) Sed ubi ct quando ? quis ille Christianus ? n est ;nam et vindicare quod a vindiciis derivatur,
Seml. est rom controversam sibi adserere. Pam.
(2) Et prosehjto Judceo. Haec vox in Scriptura (6) Nec discrevit gratiam. Codex
Fuldcnsis, Nec
occuriit saepe ; signdicat autem apnd Judajos homi- discrevit gratia. Quod reciius cst. Rig.
nem advenam seu advent tium, qui cuin non silJu- Et annulis virorum. Similiter B. Ambrosius
(7)
d?eus, ad eorum tameu legcm ox gentilibus acces- cpist. 56, ad Romulum : « Coaclus igilur Aaron
sit. Le 1'r. potit annulos eorum ct iuaures mulierum. » Cum
(3) Contentioso fune. Provcrhialiter dixit, altemis ulem isiud ncque Graecc hodio legaiur, ncquo
vicibus contentioso fune uterque diem in vesperam Laiiue in edilione B. Hieronymi repcriatur, opor-
traxcrnnt. Sic iu libro dc Resurrectione carnis ."
tet diversam fuisse sepluaginta virorum editionem
« Mudo nunc, inquit, contentioso fune dcducere, quibusdam in locis ab ca quee nunc exslat, quod
hac an illac hominem perdilio depostulet. » Rhkn. confirmatur ex verbis qu?e mox ab Auctore citantur.
(4) ^cilicet mihi. Seml. Pa.m.
(5) Sibi vindicare.Ydiiic. codex vindicare; perinde
637 LIBKR ADV. JUDiEOS. f-3«
fuissct igne conflatum, ct proccssisset cis bubulum k(Levit. \i\, 18); ot, JKon occides, non mcechaberis,
caput, Imiil fi^menlo universus [srael, relicto D o, non furaberis, falsum testimonium non dices. II
honorem dederunt, dicentes : lli sunt dci n f/ui rapatremtuumetmatrem Exod.%%.,12 17 et, — :
nosejecerunt de terra Mggpti. Sic namque poste- Atienumnon concupisces (Deut. v, 16-21). Primor-
riorihus temporibus, quibus reges eis imperabant, dialis lex est enim data Adae et Evae in paradiso,
cl cum Hicroboam vaccas aurcas (8) cl lucos cole- quasi matrix omnium praeceplorum Dei. Denique,
bani, et Hiliali se mancipabant ; unde probatur l5
si Dominum Deum suuni dilexissent, conlra p
cos semper idololatriae crimine reos designatos ex ceptum ejusnon fecissent ; si proximum dil gerent,
in-trumenlo divinarum Scripluraruin. Nostcr vcro id est semelipsos, persuasioni serpentis non crcdi-
populus minor, id cst poslerior, relictis idolis qui- dissent, atque ila in semetipsos homicidiura non
bus ante descrvicbat, ad tfumdcm Dcum conver- commisissenl, exeidendo de immortalilate , facien-
sus est a quo Israel, ut supra memoiavimus, do contra Dci pneceptum ; a furto quoque absli-
abscesserat. namque populus minor, id est

Sic nuissent, side fruciu arboris clam non degustas-
posterior, pomilum majorem supcravit, dum gra- scnt (Gen. m, 6), ncc a conspectu Domini Dei sui
tiam diviiuo dignationis consequitur, a qua Israel sub arbore delitescere geslissent (Ibid. 8): nec
est repudiatus. falsum asseveranli diabolo parlicipes efficerentur,
B credendo ei quod similes Dei essent tiOO futuri
5»» GAPUT II.
(Ibid. 8); atque ita nec Deum offendissent, ut pa-
Igiturgradum conferamus, et summam quaeslio- trem, qui cns de limo lerrae quasi ex utero mains
10 ,n
nis ipsius certis lineis determinemus Cur ctcnim figuraveral; sialicnum non concupissent , de fruciu
Dcus, universilalis conditor, mundi totius guberna- illicito non gustassent. Igiiur in hac goncrali et
tor, bominis plasmator, universarum genlium sator primordiali Dei lege, quam in arboris fruclu
legem pcr Moyscn uni populo dedisse credalur, et observari Dcus <anxorat, omnia praecepta legis
non omnibus gentibus attribuisse ilicatur? Nisi enim postcrious specialiter indita fuisse cognoscimus, quae
omnibus cam dedissel nullo pacto ad eam etiam suis icmpoiibus edita germioaverunt. Ejusdem
prosclytos cx gentibus acccssum babere permitte- est enim postea subdoccre lcgcm, qui anie prae-
ret : sed, ut congruit boniiati Dei ct aequitati ip- niiseratpraeceptuin, quoniam et ipsius e l erudirc
sius, ulpote plasmaloris generid liumani, omnibus postea qui antc juslos formare inslituerat. Quid
gentibus eamdemlegem dedit : quam certis et sta- enim mirura, si is
-
auget disciplinam qui in^ti-
tuiis lemporibus observari praccepit, quando voluit, Q luil (10)? si is perfecit 19 qui ccepit? Denique antc
et per quos voluit, ct sicut voluit. Namque iu legi m Sloysi scriptam (11] in tabu is lapideis legem
principio mundi ipsi Adae et Evae legem dedit, ne fuisse contendo non scriptam, qum naturaliter iniel-
de fructu arboris planlalae in medio paradisi ede- ligebatur, ct a patribus custodiebatur. Nam unde
rcnt quod si contra fccisscnt, mortc morerenlur
; Noe justus inventus (Gen. vi,9 Eccli. xliv, 17), si :
(Gen. n,7); quae lex eis sufliccrct, si esset custodi- non illuiu oaluralis legis juslitia praecedebat? unde
t;i. In hac enim lege Ad;e data omnia praecepla con- Abraham amicus Deideputatus (Jso.x,u. 8 ; Jac.u,
diia recognoscimus quae postoa pullulaverunt data si non de aequitate et justitiae legis naturalis ?
per Moysen, id est, Diligcs Dominum Dcitm luiim unde Melchisedech sacerdos Dei summi [Gen. xiv,
de toto corde tuo, et ex tota anima tua (Deut. vi, 18) nuncupatus, si non ante Levilicce legis Ba< -
et, Dtliaes proximum tibi n [fytanquam H doiium L vitae fuerunt, qui sacriticia Deo offei -
Variee lectiones.
n Dii t:'
Pntabalur "
Terminemus Tuum Pom.
Seml.
Oberth. alii.
;
Ju>i. ex VS Pam. l1 Mss.
18 10
Concupiscerent Seml.. Perficit Pam. proficil liluii. Oberth.
Commentarias.
Et cum Jeroboam vaccas aureas y etc. Judaicam
(8) n blieo mundi, in natnralibus tabulis, ad qoas ct
upcrsiitionem et idololairi m insectatur, cui p ocli- Aooslolus solet provocare ? Ai id pertinere potest, >
vior fuit gens illa. Notatur aic prseeipue rex llie- quoil habel Tullius in Miloniana: « Esl enim non
roboam primus, qui, cum in regera creatus ess i. Bcripta, inquit, sed natalex, quam non didiciraus,
veritus ne, si Israeluae Hierosolymam remearent ad accepimus, legimue, verum exnaturaipaa arripui-
sacia, illos taederel divortiiquod tum fecerant, ut miis, bausimus, expressimos ad quam non docti, ;
baburent apud se quod eolereat, vitoloa aureoa sed facti, non iustiluli, aed imbuti sumus.
arexit, in Dan unum, et alterum in Belhel, quibus I
igis prsecepta Adamo daU et ejus peclori iosc
-
saciiliculos addidit, vetuitque ne Israelitsa Hiero- pta testatur ttob. C dalia in Schalscheleth «pipTI :
BOlymam deinci ps eommearent. Hadelur lusto- Origenes in Philocalla, his

173. \ quo non al>it
i.i iii /;<•</. xii. 1 Pa, '
1
Verbis : [1*04 8* -ol-j-* )^;-'^'- ''''\^~ xITI

(9)Diliges Dominum Deum tuum, etc. etproxi- '
./r,, xai <:>: v.ouil:'. r I }izr,

mum tibi . Hellenismum imitatur el Graecam phra-
paixu£'/o: -r, xr.v.i X6yoc, --.-, ttsxtixo: [i:v ttov
sn -Xr,a(ov aou quod ipsi solomoe in citauda Sori-
;
-o.r-zur/ c r.iii 1 -
itotYiTswy, jrrwrfopBviTtx »v oti 1
ptuia. Lb 1'u.
,M '" »p-
fea lcx naturalis aniraae ins • -
Irensua el alii solenl informare. Si u

(10) Sio
pellal Scriptura, inscripta in cordibnsjex, mciendi
(1 1) Denioue antelegem Moysi seriptam, etc, Sie
jubcns.ct non t.icicn a probibens. I.i: Pa. ;
idem in bb. de Corona miiitis. cap. t> (QtHeres :
igitur Dei legem, habena communem istam in pu-

639 TERTULLJANI OPERUM PARS II. - SERIES 1, POLEMICA. 840
bant ? Sic enim post supra scriptos patriarclias data » Adam instituerit
consequenter quoque sobolem ,
lex est Moysi eo tempore posteaquam ab Êgypt

ejus Abel offerentem sibi sicrificia, incircumcisum
excesserunt, post intervallum multorum temporum nec sabbalizantem laudavit, accepta ferens quae
et spatia. Denique, post quadringmtos et triginl a offcrcbat in simplicitate cordis, et reprobans sacri-
annos Abiahae data est lex (12). Unde intelligimus ficium fratris ejus 23 Cain, qui non offerebat, non
Deilegem etiam anle Moysen, nec in Horeb tantum, recte dividebat (Gen. iv). Noe quoque incircum-
aut in Sina et in eremo, sed aniiquiorem 20 primum cisum Deus, sed et non sabbatizanlem, de diluvio
in paradiso, post patriarcliis, atque et Judsei s
ita (Gen. vi scqq.). Nam et Enoch justissi-
liberavit
certis temporibus reformatam ut non jam ad mum
;
non circumcisum, nec sabbatizantem, de hoc
Moysi legem ila attendamus, quasi ad principalem mundo transtulit (Gen. v, 22) qui necdum mor- ;
]
egem, sed ad subsequentem , quam cerlo tempore tem gustavit, ut aeternitatis candidalus, G02 jam
Deus et gentibus exhibuit, et repromissam per pro- R nobis"ostenderet nos quoque, sine legis onere Moy-
phetas in melius reformavit, ct pramonuil futu- si, Deo posse placere. Melchisedech quoque summi
rum 21 ut, sicuti certo tempore data est lex per Dei sacerdos (Gen. xiv, 18) incircumcisus et non
Moyscn, ita temporaliter observata el cuslodita sabbatizans, ad sacerdotium Dei allectus est. Pro-
credatur; nec adimamus hanc Dei polestatem, pro bat 24 et Loth frater Abrahae, quod pro meritis
temporum conditione legis praecepta reforman- justitiae suae 25 sine legis observalione de Sodomi-
tem COl in hominis salutem 22 . Denique ,qui con- tarum incendio sil liberatus.
tendit etSabbalum adhuc observandum quasi sa-
mtis medelam, circumcisionem octavi diei proplcr CAPUT III.
morlis comminalionem, doceat in praeteritum justos Sed Abraham, inquit 26

, circumcisus est. Sed
sabbatizasse aut circumcidisse, et sic amicos Dci ante Deo placuit quam circumcideretur, nec tamen
effectos. Nam, si circumcisio purgat hominem, sabbatizavit. Acceperatenim circumcisionem, sed
DeusAdam incircumcisum cum faceret, cur eum quue esset in signum temporis illius, non in salulis
non circumcidit, vel posteaquam deliquit, si purgat prserogativam. Denique sequentes Patriarchfe incir-
circumcisio ? Cerle in paradiso consliiuens eum Abrahae
in- c umcisi fuerunt, ut Melchisedech, qui ipsi
circumcisum, colonum paradisi praefecit. Igitur, jam circumciso 21
, revertenli de prajlio, panem et
cum neque circumcLum neque sabbatizantem Deus vinum obtulit (13) (Ibid.) incircumcisus. Sed et fi-
Variae lectiones.
20 Antiquiorem ;
primum Oberth. Seml. —
Primum, sed antiquiorem abest a Pam. 21 Futuram Rhen.
Obert. 22 Salute Seml. 23 Ejus abest a Seml. et Oberth. apud Pam. ponitur post Cain 24 Et .
probatus Loth Pam. Rhen. Oberth. 25 Suae abest a Pam. Fran. Rig. Venet. 26 Inquis Oberth. Rhen.
27 Incircumciso Jun.
Commentarius.
430 annos Abrahce data est lex. Loci regiae magnificenlise rem fecit, qui Abra-
(12) Post, p quoque «vorîinm de
»•«—•« exercitum Aa prselio rohnc forliter a* felici-
fnriWor ac faVmi.
hujus sensus non est legem istam dalam Abrahae hamo riraoiin rebus
fuisbe namque si de lcge circumcisionis hio cssc

; , ter geslis rcduccnti obviam egressus, ipsum et co-
sermonem quis ccmtcndat, chronologia* omnino re- pias victrices pane et vino excepit, hoc est cunctis
Inctatur, quaa a diluvio ad circumcisionis institu- ad curanda corpora, bello videUcet faligata, neces-
lionem 391 annos tantum numerat si autem de sariis. Alque hunc sane sensum contradicit Sep-
;
vocatione Abrahae, magis adhuc a vero est alienus, luaginla seniorum versio Graeca Kai Me^tffeSex :
siquidem inter diluvium et vocationem hanc 367 PaaiXeu; l<x\r\\i. e^veYxe aprov xai olvov 9}v 8e le-
solum effluxere anni. Aliaigitur lex hoc loco me- peu? tou 0eou tou uîffTow xat euXoyricre, elc. Prse-
moratur. Quamam autem intelligatur, docemur ex clare autem Josephus 'Exoprirrio-e 8e outoc 6 MeX- :
Gen., xv, 13; Exod. xn, 40 ; Act. vn. 6; Galat. m, Xtae8exri<; tw

5
A6paajiou (TTpaTw £evta xai izoXkr)V ,
17 ;ubi lii 430 anni exprimuntur. Numerantur au- aqsOoviav tuv emTY)8eta)v Trapeaxe. Et tamen lon-
tem a pnma promissione facta Abrahae (Gen. xn, ge alium hujus historise sensum tradidere anti-
3). Eodem enim anno ex /Egypto fuit liberatus quissimi sanctissimique Patrcs nempe, Melchise- ;
popnlus Israeliticus, et legem accepit. Confer mysterium Domi-

dechum sacrificio panis et vini
Estium, Cornelium a Lapide, Fromondum, Script. corporis et sanguinis expressisse, ac multo
nici
sacrae. Curs. compl., el ante eos Augustinum, D.
post futurum Domini sacramentum ante signasse.
Thomam, elc. Edd. Verba sunt Hieronymi Epist. ad Demetriadem, et
(13) Melchisedech ipsi abrahce revertenti de prce consentanea scripscre Chrysostomus|, Augustinus,
lio, panem et vinum obtulit. Locus est Gen. xiv, aliiquc. Uig. —
Nejcio quid hic lam lntricatum rc-
Vulgata versione Latina intricatissimus, paniset vini D pcriat Rigaltius. Deo factam hanc oblationem ali
oblatioue iu ambiguo posita, Deo au Abrahaj. Hic ~ 17 ad
"asserunt inter quos B. Hieronymus, epist.
autem aperlissime Tertullianus, Melchisedechum Marcellam, ubi saltem ait regem Salem in typo
obtulisse panem et vinum Abrahamo revertenti de Christi panem et vinum oblulisse, et mysterium
prajlio. Unde sequcretur offcrendi veibum hoc loco Christianum in Salvatoris sanguine et corpore de-
rninime ad sacriticium pertinere. Quis cnim ferret dicasse. Alii Abrahae, inter quos eliam occurrit B.
Melchisedechum, sacerdotem Altiasimi, sacriiicaii- Ilieronymus, epist. 126, ad Evagrium, in qua io-
lem Abrahamo ? Sed el S ptimius nosler, lib. ad- tam illam historiam refert. In ea autem animadver-
versus Marcionem v, MelchLcdcchum rcm sacerdo- lendum scribi in Genesi regem illum obtulisse dc-
tis fecisse ostendil cum Abrahamo benedixit, cum cimas Abraha; ex omnibus rebus ; cum tamen
ab eo dccimas accepit. Ipse autem sacerdos Altissi- idem B. Hieronymus praefato loco de spoliis tanlum
mi, cum esset etiam rcx Salem, convenientissimam hostium decimas obtulisse asserat. Factum vero
641 LIBEK AUV. JUDM)S. 642
lius, Moysi tum 28 ab angclo pnefocatus « filii scelerati, dereliquistis Deum, et in indignatio-
inquit,
fuissct, si non Seffora mater cjus calculo praeputium ncm misisti» 3 * Sanclum Israel(lbid. 4). Ha-cigitur
infantis circumcidisset (Exod. iv, 24, 25). Undc, Dci providentia fuit dandi circumc.Uionem Israel in
inquit, maximum 29 periculum est, si prseputium signum unde dignosci posset, cum adveniret tem-
circumciderit. Et ideo 30 si salu- pus quo meiilis suis supra dictis in Jcrusalem ad-
carnis quis non
tem circumcisio (14) «0.'{ omni modo adferret 31 , milti prohiberelur : quod et quia futurum erat,
ctiam ipsc Moyses in filio suo non intermisisset, nuntiabatur, et quia factum videmus, recognosci-
quominus oclava die circumcideret eum, quando mus. Sicut ergo circumcisio carnalis, quaj lempora-
constct Sefforam coactam ab angclo id fecisse in lis erat, tributa est in signum populo contumaci, ila
ilincre. Considcremus itaque quod non potuerit spirilalis data csl in salutcm populo obaudienti, di-
unius circumcisio omni populo
infantis coacta ccnte propbcla Jcremia Innovate vobis novitatem^, :
praescribere, ct quasi legcm hujus praecepti conde- et nolite seminare in spinis. Circumcidimini Deo, et
re. Nam providens Deus quod hanc circumcisio- circumeidite proeputium cordis vestri(Jerem. iv, 3,
nem in signum, non in salutcm cssct daturus po- 4). Et alio loco dicit : Ecce enim dies veniunt, dirit
pulo Isracl, idcirco filium Moysi Dominus, et disponam domui Jnda et domui Jacob
ducis futuri insligal
circumcidi, ut cum ccepisset per cum populo dare o tcstamentum novum, 1 non tale qualejam dcdi ©O
praeceptum circumcisionis, non aspcrnarctur popu- patribus corum in dic quo eos eduxi de terra Mggp-
32 jam Unde intelligimus et priorem circumcisionem
lus, videns excmplum istud in ducis filio ti.
celebratum. Dari enim habcbat circumcisio, sed in tunc datam cessaturam, et novam legem, non ta-
signum unde Israel in novissimo tempore di-
: lem qualem jam dederat pairibus processuram,
gnosci haberet, quando secundum sua mcrita in annunliari, sicut Isaias praedicavit dicens, quod in
sanctam civilatem ingredi probibcretur, pcr verba novissimis diebus manifcstus futurus essct mons
prophetarum dicenlium : Terra vestra descrta, civi~ Domini, et domus Dci super vertices montium : et
tatcs vestrcn igniexusUe, regioncm vestram in con- cxaltubitur, inquit, supercollcs, venient super illum
spectu vestro alieni comcdcnt, ei dcserta ct subversa omnes gentes, ct ambulabunt multi, ctdicent: Ve-
a populis extraneis, derclinquetur filia Sion sicut nitc, ascendamus in montcm Domini, et in domum
casa invinea, et sicut custodiariumincucumerario, Dei Jacob [Isa. II, 2, 3) non in Esau prioris filii ^ :
,
et quasi civitas quie expugnatur (Isa. i, 7, 8). Et sed iu Jacob sequentis, id esl populi noslri, cujus
ideo subsequens sermo propbetffi exprobrat eis di- p mons Clnistus est sinc manibus concidentium prae-
cens: Filios gcneravi ct exaltavi, ipsiautcm apre- cisus, implens omnem terram, apud Danielem os-
verunt me 33 (Ibid. 2). Et itcrum : Et si extendcri- tcnsus (Dan. II, 34, 37). Deuique, cx hac domo
tis manus, avertam faciem mcam a vobis : et si Dci Jacob, etiam legcm novam processuram se-
multiplicaveritispreces, non exaudiam vos: manus qucnlibus verbis annuntiut Esaias dicens :De Sion
enim exiet 31 vcrbum Domini ex Hierusalem,
enim vestrce sanguineplence sunt (Ibid. 15). Et ite- lex, ct
rum Vcc, gens peccatrix, populus plenus peccalis,
: etjudicabit intcr gcntes (Isa. u, 4), id est iuter eos
Varicc Iectiones.
Cum Scml.
28 Circumcisionis mnximum Pam. Scml. 30 Atquin cod. Fuld. Rig. 31 Adfcrt Pam. Rhcu.
--
32 Ju.iicis tilium Hltcn. Obcrth. 33 Keprobavcrunt mc cod. Fuld. 3 A.d indignationem provocastis ''
cod Fuld. 35 Novitatem abcst a cod. Fuld. 3G 1'opuli Obcrth. Scml. 37 Eril Fran.
Commentarius.
istnd Eucharistiam significassc tradunt antiqui tum hunc Judaicum nihil ad salutem conferre, cir-
omncs; quibus, prseter eos quos babel Bigaltius, cumcisioncm inquicns a Deo dalam in signum, non
addo Clementem Alexandr. Strom. vi. Dicitur Mel- insalutem; paulo superius dixerai: n Acccperat
chisedech rcx fuisse, quia apud varias gcntos regcs rj (Abraham) circumcisionem in signum..., non in
ipsi sacerdotes erant et sacrificuli. De Bomanis u salutis pnerogativam. « Bamdem opinionem im.
eertissimura ; ad quem morem respiciens Virgilius, plexati sunt oinnes ecclesiastici scripiores qui ante
JEn. iii, ait Augustinum Qoruere. Primus enim inter omnes lln>-
poncnsis episcopus circumcisione deleri peccalum
a
Rex Anius, rcx idein honiinum, riuvbiquo sacenlos.
originis aftirniavil. Illum S. Doclorom socuti sunt
Le Pb. Gregorius Uagnus (JforaL in Job, lib. iv. cap. 3),
salutem circumcisio. Datam foisse
(14) Et idco $i s. bulgentius, Venerabilis Beda, S. Bernardus
circumcisionem in signum baplismi lueotor non- (posstfn), [nnocentius lll, et theologi viri dod panei.
o.nlli hic vero Aintor illud cum aliquo discri-
; lu oppositam abierunt sententiam S. J. Chry-
mino assorit. In circumcisione quidem remilte- sostomus iti (icn. hoin. 39), S. bpiphanius (haeres.
buiur originis peccatum, sed oon per circumcisio- 30), S. Bieronymus (lib, i m Kpist. ad GaLat.), S.
noni ut per baptismum, quia lunc id hebal ex \i Joanaes Damascenus [de/ide Orthod. lib. iv, cap,
pacti a Deo initi cum Judsis. ln quo Tertullianus •2.')). alque alii iheologis periti, aotse noa inferions
sequitur Aposlolum ad ltom. iv. Ls Pu. Errai — dco numero despiciendi. Addi polest quod, si pec-
fortasse Le Prieur asserens Tertullianum in oo- catum originalo doloroi cireumcisio, afii nihilomi-
rum fuisso
Bententia, qui circumcisioni baptismi nus praesto eranl ritus seque efficacea, r. g. lides
tribuunt effectus Balutares, licet cum aliquo aiscri- parentum, sacrificia; afioqnio aetum essei de sa-
mine, ut ipse ait. Attente enim caput hor tertium lule fominaruin oinnium, ae etiam masculonan qui
perlegenti patebii Auctorem potiua exbtimaase ri- ad diem octavom non pervenissent. Edd.
643 TERTULLIANI OPERIWI PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 614
qui cx gent'bus sumus vocati : et concident, inquit, * facti sumuspopulus ejus, accipiendo novamlegcm 43
gladios suos in aratra, et lanceas suas in falces, ct supra diclam, et novam circumcisionem ante |.rae-
non accipiet gcns super gentem gladium,et jam dictam.

non discent 38 •prceliari (Ibid.). Igitur iotelliguntur
alii quam nos, qui, nova lcge cdocli, isla observa-
CAPUT IV.
mus, oblitlerala veleri lege, cujus aholitionem futu-
ram actus ipse dcmonstrat 3y . Nam vctus lex ul- Sequitur itaque, ut, quatenus circuracisionis car-
lionc glad i se vindicabat, et oculum pro oculo nalii tt legis veteiis abolitio expuncta suis lempo-
eruebat (Exod. xxi, 24; Lcvit. xxiv, 20; Deut. ribus demonstralur (17), ita sabbati quoque obser-
vindictam nova valio lcmporaria 44 demonslretur.
xix, 2t), el injuriyc retribuebat : luisse Dicunt
autem lex 40 clcmenliain designabat, ct bebi j iri— enim Judaei quod a primordio sanctificaverit Deus
41 seplimum, requicscendo
stma in aemulos legis, et bostis exseculionem (15) riiem in eo ab omnibus
paciticos actus 42 arandae et colendae terrae re- operibus suis quae Moysen di-
fecit, et inde eiiam
in
formabat. Igilur, sicut supra Ostcndimus, quod ve- xisse ad populum Mementote diem Sabbatorum ;
:
tus lcx et circumcisio carnalis ccs-atura pronun- sanctificate eum. Omne opus servile non facietis in
tiata est, ita et novae legis et spiritalis circumcisio- prceterquam quod ad animam per-
eo (Exod. xx, 8),
nis observantia, in pacis obscquia cluxit : Populus B tinet. Unde nos
intclligimus magis sabbalizare nos
enim, inquit, quem non noveram scrrivil mihi, in ab omni opere scrvili sempcr debere, et nou lan-
obauditu auris obaudivit me (Psal. xvn, 29). Pio- tum seplimo quoque die, sed per omne tempus. Ac
phetae adnuntiaverunt. Quis autem est populus qui per hoc quaerendum nobis quod sabbalum nos Deus
Deum ignorabat, nisi noster, qui rctro Deum ne- vellet custodire. Nam Sabbatum aeternum, el Sabba-
sciebamus ? et quis in audilu auris audiit, nisi nos, tum temporale Scriplurae designant. Dicit enim
qui, rtliclis idolis, ad Deum conversi sumus '? N.un Isaias propheta : Sabbata vestra odit anima mea
lsrael qui Deo 1'uerat cognilus, quique ab co in (Isa. i, 14). Et alio loco dicit Sabbata mea profa-
:
jEgypto exaltatus fuerat, ct pcr Erytbraeum pela- nastis (Ezech. xxu, 8). Unde dignoscimus Sabbalum
gum (16) transvectus 64>5 est (Exod. xiv, 22), temporale esse humanum, et Sabbalum aeternum
quique in eremo mauna cibatus (Exod. xvi, 13 eeuseri divinum, de quo per Isaiam pru?dicat : Et
seqq.), quadraginta annis ad instar aeternitalis re- erit, inquit, mensis ex mense, et dics de die, et Sab-
dactus, nec humanis passionibus contaminatus, aut batum de Sabbato et veniet omnis caro adorarc in
sseculi hujus cibi paslus, sed angelorum panibus Q Uierusalem, dicit Dominus (Isa. lxvi, 23). Quod
(Psal. lxxvh) manna cibatus, satisque beneficiis iatelbgimus adimpletum temporibus Cbrisli, quan-
Deo obligalus, Domini et Dei sui oblitus est, dicens do omnis caro, id est omnis gens, adorare in Jeru-
ad Aaron : Fac nobis dcos qui nos prceccdant salem venit Deum Patrem, per Jesum Chrislum
Moyses enim ille, qui nos cjecit de terra /Egypti, Filium ejus, sicut per prophetam praedicatum C06
dereliquit nos, et quid illi acciderit nescimus (Exod. est : Ecee proselyti per me ad te ibunt (18) (Isa. lii,
xxxii, 1). Et ideo nos, qui uon populus Dei retro, 13). Sic igitur ante hoc Sabbatum temporaie erat et
Variac lcctiones.
38
Dicenlur Oberth. Seml. Punctum interrogans abest a Seml. et Oberth. 40 Lex abest a Rhen. et
32*
Oberth. 41 Belli c-l pristinam, et aemulos, et hostem' exsecutione

cod. Fuld. Vi In pacificis actus cod. Divion.
'
43 Et addit Rhen. Oberth. 4
Temporalis lihen. Oberth.
1
Commentarius.
(15) Et hostis exsecutwnem. « Exsecutionem,in- mare, non a colore undarum, ut plerique crede-
quii Rhenanus, pro persecnlionem » sicut lib. i ; rent, sed ab Erythro rege appellari. » Le Pr. —
adversus Marcionem : « Quid denique adulantius Plinium, uli solct, imitalus, qui Erythrmum mare
quam delicta nt n exsequi ? » id est non persequi. nuncupat (lib. vi, cap. 23) quod nos Rubrum dici-
Ei ibidein, paulo ante, exsecutione mali : ac postea, mus, sicuti D.onysius. de Siluorbis. Pam.
exsecutore delicti, id est judice. Pam. (17) Legis veteris abolitio expuncta suistcmpon-
(16) Et per Erythrceum pelagum, elc. Dispufant bus demonstratur. Scquor Riiei.ani interprelatio-
mulii an niarc Erythraeum seu Rubrum colore dit- nem, qui idem e.-se censet ac adimpkta, Expuncta
fcrat a mari vicino aul alio quolihct. Quod non- nempe fuit lex vetus, nova supervenieiite. Est au-
nulli ntant,
| eausasque quas possunt commini- tem melaphora forsan ducta ab anliquis focneralo-
scuntur, propter scilicet coraili ahundantiam in ribus, qui dissoluia nomina in tabulis ceratis scu
fundo adhaerentis, propter terrae tubra? \icinitaiem diariis >.erso slylo expungebant. Le Pr.
qua lillora compleiiur, ct flueniibus aquis soibc- perme ad te ibunt. Citat eam-
(18) Ecce prosclyti
tnr suoque colore aqi as illas inficil mitto alias ; dem Scripturam, lib, Advers. Marc, cl p.iulom
caus ;is r uL non niii.us his probabiles, au\< e Ery- latius explict, nominalim Isaiae ascribens, apud
thraeum mare ejusdcm coloris cum aho mari pulo, quem reperiri juxta Septuaginta inierpretes (cap.
locunique ex Q. Curtio ad.luco, lib. vm t Ab : liij adnolarunt quidam, seti ibidem hactenus non
Erytbro rege
*
indilum est noinen. » demariEry- reperi. Pam. —
Intendebat forte Tertullianus cap.
thrseo seu rubro loquitur, « propter quod ignari lv Isa. v, 5 Gentes quce te non cognoverunt, ad te
:
rubere aquas credunl. » Et lib. x, slatim ab initio: current propter Dominum; vel sane, cap. 60. Edd.
« Caetera incolis credidcrant ; inler qute Rubrum
645 UUIilt ADV. JUDjEOS. m
Sabbatum seterBUm praeoetensum ct praedictum, * sic ot sacriiicia terrenarum obiationum et spiri-
quomodo ct antc circumcisionera carnalem fuit <t lualium sacrificiorurn praedicala H oslendimus. Et
spiritalis circumcisio praeostensa. Deniqne doceant, quidem a primordio majoris fihi, id esl Israel, ter-
sicuti jam preelocuti suraus, Adam Babbatizasse; rena fuisse in Cain p isa sacrificia; ot mino-
aut Abel Jiostiam Deo sanctam offereniem, sabbati ris lihi Abel, i l
est populi uostri, sacrificia diversa
religione placuisse; aut Lnoch translatuin Sabbati onstrala. Namque major natu Cain de fructu
cultorem Noc arca; fabriealorem pro-
fuisse; aut tcn-ir obtulit munera Deo, minor verofilius Abelde
pter diluvium immensum, Sabbatum observassa; fructu ovium suarum. Respexit Deut in Abel e.t in
aut Abraham ip observatione Sabbati Isaae filium munera ejus, in Cain autemet in munera ejus >wn
suum obtulisso; aut Melchisedoch in suo sacerdo- respexit. Et dixit Deus ad Cain : Quare eoncidit
tio legcm Sabbati accepisse. Sed dicturi sunt Ju- vultus tuusf nonnesi rectequidem offeras, non recte
daei, ex quo hoc prtcceptum datum cst per Moysen, autem dividas, peccasti? quiesce: ad te cnim con-
exinde observaadum fuisse. Manifestum est itaquc, versio tun, et ipse tui dominabitur. Et tunc dixit
non iclernum, nec spiritale, scd lcmporale fuisse Cain ad Abel fratrem suum : Eamus in campunu
praeceptum, quod quandoque ccssant. Denique Et abiit eum eo illic, ct interfecit eum. Ei tunc
adco non in vacatione sabbali, id est diei septuni, dixit Deus ad Cain Ubi est Abel frater tuust
p : l.t
luoc solemnitas celebranda cst, ut Josus Nave, eo dixit Nescio : numquid custos fratris meisum ego?
tempore quo llicricho civiiatem depellebat, praece- Etdixit ei Deus : Vo.t sanguinis fratrit tui clamatad
ptum sibi a l)co dieoret, uli populo manilarei, ut me de terra : propter quod maledieta terra, qine
sacerdotes arcam teetamenti Dei septem diebus dr- aperuit ns suum ad excipiendum sanguinem fratris
cumferrent in circuitu civitatis ;atque ita, septimi lui. Gemens et tremens eris super terram.Et dixit
dici circuitu peracto, sponte ruerent muri civitatis Cain adDominum Majus : delictum meum,quam ut
(Josue, vi, 4 seq). Quod ita factura est;et linito remittatur mihi; et ejicies me hodie a facie terrat t
spatio diei seplimi, sicut praedictum crat, ruerunt ct a faeie tua abscondar, ei ero gemens et tremens
niiii civitatis. Ex pio manifeste ostenditur in nu-
i
super terram, et omnis qui me invenerit, occidet
mcro islorum dierum septem incurrisse diem sab- (Gen, iv). Ex hoc igitur duplicia duorum populo-
bali : soptcm onim dios undecumque iniliiim acce- rum sierilicia pra'Ostensa jam tunc a primordio
perint, Sabbati diem secum eoncludant nccesse cst, animadverlimus. Denique, cum per .Moysen in Levi-
(pio dio non tan.tum sacerdotes sint opcrati, sed ct lico (21) lox sacer.lotalis conscriberetur, invonimus
in oro gladii praedafacta sit oivitaa ab orani populo
C praescriptum populo Israeli, ut sacriticia nullo in
Israol. Noc diibium est opus servile eos operulos, Deo quam in terra repromissionis,
loco offerrenlur
cum pncdas bolli ageren.t cx Dci piareplo. Xam quam Dominus Deus daturus csset populo Israeli et
ct temporibus Machabseorum (19) Sabbatis pugnan- fratribus corum : ul, introduclo Isracl, illic cele-
do fortitcr fecerunt, etbostes allophylos (20) c\pu-
brarontur saeritieia ct holocausta tam pro peccatis
gnaveruat, fegemqua paternaru ad prislinu n vitse quam pro animabus, et nusquam alibi nisi in ter-
statum pugnando Sabbatis revoeaveruat. Nec pura sancta i8 \Dcut. xu). Cur itaque postea per pro-
tcm aliam legem eos defendisse, nisi in qua dc die phetas pnedicat Spiritus futurum ut in omni terra
Sabbalorum meninerant esse praescriplum. Uude aut in omni loco offerantur sacrificia Dco, sicut
maoiiestum est ad tempus et prsesenlis causae ne- M)S por Malachiam angelum (22), unum cx duode-
cessitatem hujuamodi OOTpraecepta valuisae '"•,
cim prophetis, dicit Non recipiam sacrificium dc
:
ct non ad perpctui lompoiis obsorvaliouoin hu-

l0
quoniam ab oricntc sole usque ad
manibus vestris,
jusinodi legem cis Ueiiin anie dedisse.
Variae lectiones.
'" ' '
Convaluisse Pam. Rhen. Oberth, ,,li

Ut... dedisset iidem, ,:
Prsedicta iidem ,3 Terram sanctam
Ven.
Commentarins.
(19) Temporibus Machabaorum. Quandoquidem n riti Deniquecum perMoysem in Levitico. Vel ex
Maclubioorum hic historiam citel in re fidei, boc loco paiel si binde memoria lapsum Auetorem
dubium quin illam pro cauonica Scriptura cogno- in citandis Scripturarura loci-, cum hoc praescrip-
verit. Ncquc eaim mirum si in canooe Hebrseorum luui uusquam io Levitico reperiatur. sed Deut. xn.
libri illi non haboaiitiir quandoquidem piusquam
; lem pertioel quod supra, c. 3, dixit « El ideo :
ilo posl illum ab Esdra edilum conscripli sunl. subsequeos sermo propbetae », etc. Cum prsecedat
N.cii iuicr Cyrum Darii successorem sub
quo Bsdras ea scnpturam illam q ae prius cilataest, non subse-
claruii, el Viitiochum Epiphancm, sub ipio Ma- quatur el infra Ei alibi dicit », cum eodem ; : i
chabsei, anni intercesserunl m minimum 180. l'\ cap. continealur. Quod semel adnotasse sufficial
(20) Ei hosies allophylos. 'AXXotpilXou«. Graeci bi- coatra siiolos quosdam, qui noluni admiltere io-
bliorum interpreies, inquil 1>. Hicionymus [in Isa. Pairibus xi.iz-r.xx u.vi)u ovut6v. Pam.
cap. 2) smit interpretali, pro Philistiim, quae est —
/// Levilico. A glossemate rofecla hsec ver- i
hodie geos Palaestioa quod ipsum comprobalur,

: ba putat Lalh ius : sunt cnuu in Dcutorouomio.
et ui editione Latina Septiiagiota,
ex titulo Psalmi Sl ML.
lv. Verum bic id referl Teriullianus
ad Graecos, [22)Angelum. Malachias angelus seu nuntius in-
contra quoa Machabaei dimicabant, eo quod vox terpretatur. Quod subjunxi», unum ex Hpropketis,
Gneca alienigenas Bigoificet io geuere. Pam. <\c minoribus cst mtcllig ndum. Eoo.
647 TEKTILLIANI OPERUM PARS. II. — SliRIES I, POLEMICA. 048
oecidentemtiomenmeumclarificatumestinonmibus «equitur, ut praecedenti lempore dalis omnibus

fl
gentibus,dicit Dojninus omnipotens,Et in omni loco lslis praeceptis carnaliter populo Isracl, superveni-
offeruntur sacrificia mundanomini meo (Malach. i, ret lempus quo legis antiquae et caeremoniarum
10, 11). Itcm in Psalmis David dicit Afferte Deo, :
velerum praecepta cessarent, et novae GOO legis
gentium (Psal. xcvi, 7). Inuubitate quod in

patrice promissio et s^»iritalium sacrificiorum agnitio, et
omnem terram exire habcbat (Psal. xvin, 5) praedi- Novi Testamenti pollicitatio superveniret, fulgente
catio apostolorum. Afferte Deo claritatem et hono- nobis lumine ex alto, qui sedebamus in tenebris et
rem, afferte Dco sacrificia nominis ejus. Tollite hoin umbra mortis detinebamur 50 (Luc. H,78, 79).
stias,et introiteinatria ejus (Psal. xcvi, 8). Namque Itaque necessilas nobisincumbit, ut, quoniam prae-
quod non terrenis sacrificiis, sed spiritalibus Deo dicalam novam legem a prophelis praediximus, et
litandum (23) sit, ita legimus ut scriptum est: Cor non talem 51 qualis jam data esset patribus eorum
contribulatum et humihatum hostia Deo est (Psal. eo tempore quo eos de lerra Êgypti produxit (25),
l, 19). Ei alibi : Sacrifica Deo sacrificinm laudis, et oslendere etdebcamus tam legem illam
probare
redde Altissimo vota tua (Psal. xlix, 14). Sic itaque veterem cessasse, quam legem novam promissam
sacrificia spiritalia laudis designantur, et cor con- nunc opcrari. El quidem in primis quaerendum an
tribulatum acceptabile sacrificium Deo demonstra- g exspectetur novae legis lator, et Novi Testamenli
tur. Itaque quomodo carnalia. sacrificia reprobata in- haeres, el novorum sacrificiorum sacerdos, et novae
telliguntur, de quibus et Isaias loquilur, dicens circumcisionis purgalor, et aelerni Sabbati cultor,
Quo mihi multitudinem sacrificiorum vestrorum t qui legem velerem compescat (26), et Novum Te-
dicit Dominus (Isa. i, 11), ita sacrificia spiritalu stamentum staluat, nova sacrificia offerat, et caere-
accepta praedicantur, ul prophetiae annuntiant monias antiquas reprimat, et circumcisionem vete-
Quoniam etsi attuleritis, inquit, mihi similam (24), rem cum suo sibi Sabbalo compescat, et novum
vanum supplicamentum exsecramentum , milii cst regnum quod non corrumpatur annunliet. Nam
52
(lbid.). Et adhuc uicit: Ilolocaustomataet sacrificia etiam novae legis lalor, Sabbati spiritalis cultor,
vestra,et adipem hircorum, et sanguinem taurorum sacriliciorum aeternorum antistes, regni aelerni aeter-
nolo : nec si veniatis videri enim exqui. nus dominator, quaerendum an jam venerit 53 nec-
mihi ; quis ,
sivit hcec de manibus vestris 12)?De spiri- ne. El si jam venit, scrviendum est illi
49 [Ibid. si necdum :
talibus vero sacriiiciis addit, dicens Et in omni venit, suslinendus est, dummodo manifeslum
: sil
loco sacrificia munda offerentur nomini meo, dicit - adventu ejus comprimi 54 legis veteris praecepta,
Dominus. et operari debere novae legis exordia ; et in primis
CAPUT VI. definiendum est non poluisse cessare Iegem anti-
Igitur, cum manifestum sit et Sabbatum tempo- quam et prophetas, nisi venisset is qui per eamdem
rale oslensum, et Sabbatum eeternum praedictum, legem, et per eosdem prophetas venturus annun-
circumcisionem carnalem praediclam, el circumci- tiabalur.
sionem sj iritalem praeindicatam , legem quoque CAPUT VII.
temporalern et legem a-ternalem denuntiatam, sa- Igitur in isto gradum 55 conferamus, an qui ven-
crificia carnalia et sacrificia spiritalia praeostensa; turus Christus annuntiabalur 56
,
ja m \enerit, an
Varite lectiones.
49 In editl.
Pam., Seml. et Oberth. pcst haec verba, de manibu:. vestris, additur « Spiritualia vero :
sacrificiade quihus praedictum est, et sicut supra dicit Non est mihi voluntas in vobis dicit Domi- : ,
nus. Sacrificia non accipiam de manibus vestris : quoniam ab oriente sole usqm in occidentemnomen meum
clarificatum est in omnibus gentibus, dicit Dominus. De Spiritualibus vero, etc. « Dcsunt ha c verba in j
ed. lligalt. Prior. Vcnet. 50 Orirctur lumen addunt Pihen. Obert. 51 Eam ct non talis lihen. Seml.
eamque non talem Oberth. 52 Hic nam etiam Iihen. Oberth. hic inquam novae Paris. 53 An nec ne Hhen.
Oberth. 54 Cum primae iidem, comprimere Fran. Paris 55 Gradu id. 56 Qui venturus est Christus,
jam venerit iid.
Commentarius.
(23) Quodnon
terrenis sacrificiis, sed spiritalibus n p.(âXt?; inversione Lalina sacrificium habetur in
Deo litandum. Ilinc illa in Apologelico « Offero : lioc nomen aliis in locis usurpe-
loco, licet similae
opimam et majorem hostiam, quam ipse mandavit lur, nmirum in Gen. cap. xviii, et Levit. cap. n.
orationem de carne pudica, de anima innocenli, Le Pr.
de Spirilu sancto proiectam, » etc. Et libello ad (25) De terra JEgypti produxit. Pro eduxit. Mi-
Scapulam : « Sacrificamns quomodo praecepit Deus, rum autcm qua ratione adversus Judaeos argu-
juira prece. » Et lib. de Oratione, ubi de orationi- mentatur, ut finem Mosaicae legis et evcngelicae ad-
bus sacrificiorum, in quibus accipitur corpus Do- ventum demonstrci, quae veritatem continet cujus
mini. Et lib. de Jejuniis, : « Haec erit statio sera, vetus figura erat quae in caeremoniis seu rilibus
quae ad vcsperam jcjunans, pinguiorem orationem quibusdam et cultu exteriori contineb^tur ; cum
Deo immolal. » Caelerum observare est haec Terlul- nova iis riiibns non contenta, perfectius aliquid
liani non per omnia convenire cum iis quae apud exigat, et spirilum ad Dci contemplationem amo-
Irenaeum leguntur lib. iv, cap. 33 et 34. Rio. remque attrahat. Le Pr.
(2i)Quoniam etsi attuleritis, inquit, mihi simi- (26) Qui legem veterem compescat. Id est abncget,
lam. Simila sive similago est farina e tritico com- ut novam subinducal. Le Pr.
muni facla. Hcbraeis simila est nSa, Graecis cst oz-
tiV.) LIBER ADV. JUDjKOS. 650
vcnturus adhuc speretur. Quod ipsum ut probari h llierusalem Judcsi(Act. n, 9, luêtcfelerae gentca
possit, etiam tempora sunt nobis requirenda, quan- ut jam M Gelulorum varielates, ct Maurorum
do OIO vcnturum Cbristum prophela; annuntia- multi fines, llispaniarum omnes tcrmini, et Gallia-
vciiuit ut si in ista tempora rccognovcrimus

;
verum diversae nationes, ct Britannorum inaccessa
nissc eiim, sino dubio ipsum cssc credamus quem Romanis loca, Cliristo vero subdita, et Sarmatarum,
vcntiirum prophetae canebant, in qucm nos, gcntes Ol 1 cl Dacorum, et Germanorum (31), et Scy-
scilicet, crediluri annuntiabamur cum consti-
: et tliaruni, et additarum multarum gentium, ct pro-
terit venisse, indubitate etiam novam ab
lcgem vinciarum et insularum muliarum nobia urnotarurn,
ipso datam cssc credamus, et Teslamentum Novum et quae enumerare minus possnmus ? In quibi b
iu ipso ct per ipsum nobis dispositum non diffitea- omnibus locis Chrisli nomen, qui jam vcnil, rr-
mur. Vcnturum cnim Christum ncc Judaeos regnat ; utpote anle qucm omnium civitalum portae
futarc qui in adventum cjus spcm
scinuis, utpotc sunt apertae, ct cui nulkc sunt clausae ante quem :
suam Ncc de isto pluribus quaerendum,

porrigant. serae ferreae sunt comminutae, et valva; pere*'
cum rctro omncs prophetae dc eo prpecinucrint sunt aperta; C1 (Isa. xlv, 1, 2). Quamquam et
''">,
ut Isaias dicit Sic dicit Dominus Deus (27) Christo

: ista spirilalitcr sint intelligenda, quo praecordia
meo 58 Domino, Cujus tenui dexteram, utexaudiant singulorum variis modis a diabolo obsessa fide ,
illum (jentes fortitudines regum disrumpam, ape- B Chrisli sint reserata

: attamen perspicue sunt adim- ;
Ham ante illum portas, et civitates non claudcntur plcta, utpote in quibus omnibus locis populus no-
illi (Isa. xlv, 1, 2). Quod ipsum adimpletum vi minis Chiisti inhabitct C2 Quis cnim omnibus 63 .
dcmus. Cui enim dextcram tenct Patcr ('28) Deus, rcgnare potuisset, nisi Christus Dci Filius? qui
nisi Christo Filio suo? qucm cxaudicruiH omnes omnibus in aeternum gentibus c rcgnaturus i(Psal., '»
gentes, id cst, cui omncs gcnlcs crcdidcrunt, cujus xlvi, 2,9; lxxxv, 9; Isa. u, 4; xi.i\, 6nnintiabatur.
ct praedicatores apostoli in Psalmis David osten- Nam si Salomon regnavit, sed in tinibus Judae
duntur:/w universa, inquit, terra cxiitsonus corum, tantum, a Bersnbce usque Dan termini ejus regni
etusque ad terminos terrce verba eorum (Psal. xviu, signantur (32). Si vero Babyloniis el Parthis
5). In qucm cnim alium universa: gcntes credide- regnavit Darius non habuit in omnibus genli- ,
runl, nisi in Christum qui jam vcnit ? Cui cnim bus poiestatcm M. Si .Egyptiis Pharao, vel quis-
et aliae gentcs crediderunl? Parthi, Medi, Elami- que ci in baereditate regni succcssit; illic taiittim
ini et qm inhabitant Mesppotamiam, A,rme-
•!'.)) ,
polius cst rcgni sui dominium. Sic f0 Nabuch -
niam (30), Phrygiam, Cappadociam; ct incolentes donosor cum suis regulis ab India usijue yEthio-
Ponturto, et Astam, et Pamphyliam ; immoranies p piam habuit rcgni sui tcrminos. Sic Alcxandcr
x
Mgyptum,etregionem Africae qucs esttransCyre- Macedo nunquam Asiam universam et caeteras rc-
\iem Inhabitantes, Romani^ ct incolce; tunc ct in giones, posteaquam devicerat, tenuit. Sic Germani
Varise lectiones.
51
Praecannerint Frau. Uncto mco Cyro estveralectio; stdLatinipluressic legebani Seml. :'' Romam
r,n
Obcrt Seml. Etiam iidem. 61 Ruptae Jun. '-' Chrisliani babitet Paris. ° 3 Gcntibus addwnt Rlien. et Obert.
'-'"'
w Genlibus abest alihenetObert. 65 Nonhabuit potestatcm ultcrius, ulra fines regni sui non habuit in Iihen.
Oberth. 66 Si iidem.
ConiinetUarius.
(27) Sic dicit Dominus Deus. Do crronca hac lorum non fit mentio; sed jam tum
provinciae
lectione, tamen jam olim inveterata, vide adno- etiam apud cos viguisse vel inde
Chrisli fidcm
lalioncs noslras in Cyprianum lib. Testimon. , i manifesium esl, quod non ila multo post Armenii
adversus Judceos, oap. 21, n. 6U. Pam. bellum Maximo lyranno indixerinl, antca socii Ro-
(28) Cuienim dexteram tenei Pater. Alludil haud nianoriun. ChrisUance fidei ci religionis ergo a ,
dubie ad locum Scripturs preecedentem sicuti . qua ad idololatriam conabalur aoduoere. Tesiis
illos
etiam in illo, « Quem exaudierunt onmes gcntes. » cst ejna rei Niceph. Bceies. llist. lib. vn. cap. 28.
Tam. PAM. —
Badem allcslatur Aiiijustinus contra cpisi.
(29) Parthi, Medi, Elamitce. Comprobana Auctor D Manichsei. Africos habet ci Augustinus, nos Lybiam
quod jani lum omnes gentes io Christum credidc- Seml.
rant. primum uiitur verbis Scripttirae dc iis qui, 1^31) Germanos
ct Irenaeus nominat; incertum
uhi in fesio Pentecostes andierant apostolos suis quo Sbml.
jnre.
quibusque linguis loquentes, ad Ghristum conversi mini regni ejus signantur. III Reg. iv, 24,
simt. ubi ex institnto videntur conjumii Parthi, legimus Salomon autem erat in ditione sua. ka-
:
Nedi et Elamitv, non /Elamitcs, id esl Perscs, sic bensomnia regna a flumineterroePhilisthiim usque
ab Elam lilio Scm, teste Joscpho (Antiq. lib. i. ad terram /Sgypti. El 11 Paralip. i\. 26 / ter- :
Cap, 7), nuncupati, eo quod sibi inviccm vicini cuit etiam (Salomon) potestatem super cunctos
sunt. Atqui confirmatur Auctoris sentenlia a B. ges a /luminc Euphrate usquead terram Philisthi-
Sophronio (Catal. Grcsc. vir. illustrium, intcr norum, ct usque ml termin s AEgypti. Poria
Opera Hieronymi), qui B. Thomam apostolnm prse- terminos imperii SalOmonis h'git Anctor in III B
dioasse dicit Evangelium Christi Parthis, Medts ct iv. 26, Habitabatque Juda et hracl
qui sic h.ibct :
Persis Carmanis quoquc , Hircanis, Bactris el

, absque timore ulto, unusquisque sub vitesuaei -
Magis, Indis deniqne, apud quos in civitaic Cala- ficu sua, a Dan usque Bersabee, cunctis dicbus
nina martyrium passus sit. Pem. Salomonis. Edd.
^30) Armeniam, Uujus quidcm io Actis Aposto-
r.vTnoL. II, 21
uJhuc usque limites suos

61 transgredi non sinun- ^ voUm$,et teligit me, quasi hora sacrificii vesper-
° 3 intra Oceani sui ambilum conclusi tiiti, et ihtelligere fecit me, et locuius est mecum,
lur. Britnnni
Maurorum gens Getulorum barbaries a Romar.is

et et dixit : Daniel, nunc exiviimbuere teintelligentia,
69 suarum fines excedant. inprincipio obsecrationis exivit sermo. Et ego 76 tuce
obsidcntur, ne regionum
Quid de Romanis dicam, qui de lcgionum suarum veniut annuntiem tibi,quiavir desidcriorum tu es:
praesidiis imperium suum muniunt, nec trans istas et cogita in verbo, et intellige in visione.
Septuaginta
«enlcs porrigere vircs regni sui possunt? Chrisii hebdomadce breviatce sunt supcr plebem tuam (33«
autem regnum et nomen ubique porrigilur, ubi- iil 3 et super civitatem sanclam,quoadusque invc-
que creditur, ab omnibus gentibus supra enume- teretur delictum, ct signentur peccata, et exorentur
ratis colitur, 61 S ubique regnat,

ubique adora- injustitice,etinducaturjustitia ceternaûtet 11 signe-
acqualiter; non re- turvisio ctprophetes, et ut ungatur Sanctus sancto-
tur, omnibus ubique tribuitur
gis apud illum major gralia; non barbari alicujus rum. Etscies, etperspicies et intelligcsaprofcctione
inferior 10 laetitia non dignitatum
; aut nalalium sermonis integrando et rccedificando Ilierusalcm ,
cujusquam discreta merita omnibus sequalis, omni-

;
usqucad Christum ducem, hebdomadas septemet di-
bus rex, omnibus judex, omnibus Deus et Domi- midiam, et septuagintaduaset dimidiam: etconver-
asseveramus ll o
nus est. Nec dubites credere quod tetet cedificabiturin lcetitiam,etconvallationem,et
,
cum videamus fieri. innovabuntur tempora : et post hebdomadas has se-

ptuagintaduas,etexterminabiturunctio,etnonerit:
CAPUT VIII.
et civitatemetsanctumexterminabit cumduce adve-
Itaque requirenda tempora prsedictse et futurae niente, etconcidentur quomodo in cataclysmo usque
nativitatis Christi, et passionis ejus, et extermi- ad plnem quod concidetur usque ad interitum.
belli,
nii civitatis Hierusalem, id est vastalionis ejus. Et confirmabit testamentumin 18 multis .Hebdomada
Dicit enim Daniel et civitatem sanclam et sanctum unaetdimidia hebdomadis ,auferetur meum sacrifi-
exterminari cum duce venturo, et dcstrui pinna- cium et libatio, et in sancto exsecratio vastationis,
interilum. Venturi itaque Christi tt usque ad finem tcmporis consummatio dabitur
culum usquc ad
ducis tempora requirenda, quse
sunt investigabi- super hac vastatione. Animadvertamus igilur termi-
mus in Daniele : quibus computatis probabimus ,

num, quomodo in vero praedixit 79 septuaginta heb-
venisse eum, etiam ex temporibus prsescriptis, et domadas futuras, in quibus si receperint eum, aedi-
12
competentibus, et ex operationibus ficabitur in latitudinem et in longitudinem, ct inno-
ex signis
eius : quae 73 probamus M ex consequentibus quae Q vabuntur tempora. Providens autem Deus quid esset
post adventum ejus futura adnuntiabantur ,

ut futurum, et quoniam non tantum non recipient eum,
tam adimpleta omnia quam prospecta ''*

cre- verum et insequentur, et tradent eum morti , ei
damus. Sic igilur de eo Dauiel praedicavitj, ut recapitulavit, et dixit : in sexaginta duabus hebdo-
et quando el quo in lempore gentes esset libera- madibus nasci illum et ungi Sanctum sanctorum:
turus, ostenderet, et quoniam post passionem hebdomades aulem 7 et dimidia cum implerentur
Christi ista civitas exlerminari haberet. Dicit pati habere, et civitatem exterminari post unam e
enim sic In primo anno sub Dario filio Assueri

:
dimidiam hebdomadam, quo scilicet 80 tempore sep-
ex semine Medorum, qui regnavit super regnum lem et dimidia hebdomadse complelse sunt. Dici
Chaldieorum, ego Daniel intellexi in libris nume- enim sic : Et civitatem et sanctum exterminari cun
rum annorum. Et adhuc me loquente in oratione, duce venturo, et concidentur sicut in cataclysmo, e
ecce vir Gabriel, qtiem vidi invisione inprincipio, destruet pimiaculum usque adinteritum. Unde(34
Variae lectiones.
69 Religiosum Rhen. 10 Impeiios
Suosabest alihen. etObert. C8 Britanniae... conclussesunt Rhen. Obert.
G1
ll Asseveras Rhen. 12 Operibus Par. 1Z Quin probabimus. Jun. n Et add. Rhen. 15 Perspect;
Obert. Seml.
Rhen. 10 Observationis Rhen. Obert. " Et ut iidem. In abest Fran. 19 In verbo quas dixit Rhen. Oberth
">*
80 Tempore omiit. Pam.

Comrnentarius.
(33) Septuaginta hebdomadce breviatce sunt super n hoc est Shilo est rex Messias. E recentioribu
plebem tuam, etc. locus adversus Judyeos
Illusiris idem sentiunt R. Selomoth, R. Kimchi, etR. Bechai
ad probandum Messiae adventum, qui locus habetur unde facile ex hoc loco fatuitatis suse et pervicaci
Danielis ix, et vulgo in hanc rem adducitur a theo- impietatis convincun.tur hodierniJudaei. In Grsc
logis. Conformis huic loco alteri e Geneseos cap. vero contextu habetur Oj* IxXstyoi I? TouScc h
:
xlix, hoc est celebre valicinium Jacobi patriarcha3 : av £X6r) S deficietimperator ex Judo
dn6x£ixai. Non
ISon auferetur sceptrum de Juda, et dux de femo- donec veniat cui repositum est, id est, ut interpre
re ejus, donec veniat qui mittendus est. In He- tatur S. Ephiphanius, cui repositum est ul sit Chr
brseis codicibus est donec veniat Shilo. At Shilo slus nimirum Herodianorum, qui ideo
haeresi il
;
est Messias; quod demonstratur adversus Judaeos dicti, quod Herodem Christum esse profiterentu
haud difficile, cum illud testentur veteres Judaei. Le Pr.
Triplex etiam paraphrasis Chaldaica, Onkeli, Jo- (Si)U7ide igitur ostendimus quoniamvenit Christi
nathanis et Hierosolymitana pro Shilo habet rex intra septuagesimum et dimidiam hebdom. Aucti
Messias. In libro etiam pervetusto et magnae aucto- Qucest. ex Vet. Test. quse adjeclae sunt tom. IV Op<
ritatis qui Bereschit rabba dicilur, rum Augustini « A tempore primi anni Darii ret
:
,-., LIBER ADV. JUDiEOS. 654
653
81 quoniam vcnit Christus in- anni 41. Efficiunlur autem anni 437, raenses 6. Ondc
K itur ostcndimus
i fl
? Numerabimus adimplentur 62 hebdomada: dimidia, quse efficiunt
62 et dimidiam hcbdomadas
el
autem uprimo annoDujii,

quomodo a2 Gl 4 in ipso annos 437, menses 6, in diem nalivitatis Chrisli.
visio ipsa. Dicit enim El manifcstata est juslilia eterna, et unctus est
lempore ottenditur Danieli
conjiceadpcrfcctionem™ sermonis Sanctus sanclorum, id est Clirislus ; et signata rsl
'•/
i intellige,et
a primo anno Da- visio et prophetia, ct dimissa sunt peccata, craae per
respondente^ me tibi hcee. Unde
debcmus cornputare, quando luinc visioncm vi fidem nominis Chrisli, omnibus in cum credenti-
ii
dit Danicl.Vidcamus igitur anni quomodo im- °5

bus remiltuntur " ,J 615 Quid est aulem quod di-
'
Darius enim signari visum et prophetiam JIJ
?Quoniam omnes
ploantur usque ad advcntum
Christi. cit
Artaxerxcs regnavit annis 4o : prophcta: nuntiabant de ipso, quod esset venturus

regnavit annis 19 ;
Ochus qui et Cyrus, rcgnavit annis 24 ; el pati quoniam adimplcta est pro-
haberet. Igitur,
dc'inde rcx ,
anno uno (35) alius Darius, qui et Mclas no- phetia per adventum ejus propterea signari visio-
Argus j
,
annis 22 Alcxander Macedo annis ncm et prophetiam dicebat, quoniam ipse est aigna-
minatus est, ;
duodccim Dcinde posl Alcxandrum, qui et Me-

(36).
culum omnium prophetarum, adimplcns omnia quae
revicerat m et in Ale- retro de eo prophetce nuntiaverant. Post enim 91 ad-
dis ct Persis regnarat, quos ,
xandria rcgnum suum firmaverat,

quando ctnomine B vcntum Chrisli ct passionem ipsius jam non visio ,
eam appellavit. Postea " reguavit illic in neque prophetes est ° 2 qui Christum nuntiet ventu-
Ale-
suo
xandria Soter annis 35; cuisucccdcns
Philadclphus, rum. Denique lioc si non ila cst , exhibeant Judaji
rcenavit annis triginta novem (37).

Huic succcdit prophetarum post Christum aliqua volumina , ange-
Bvereetes annis 25 ; deinde

Philopalor, annis 17 ; lorum aliquorum visibilia miracula ,
quae rctro pa-
nosl hunc Kpiphanes, annis 24; item alius Evcrge- triarchae vidcrunt usque ad adventum Christi, qui
tes annis 39, Sotcr, annis 38, Ptolemseus,

annis 38, jam venit , ex qua signata est visio et prophelia, id
Clcopatra, annis 20, mensibus 6. Item

adhuc Clco- est slalula. Et merito Evangclista : Lex et prophetce
natra conregnavit Augusto annis

13 ,
post Cleopa- usque ad Joannem baptizatorcm (Matth. xi, 13).
tram Augustus aliis annis 43. Nam omncs anni im- Baptizato enim Christo, id est sanctificante aquas
perii Augusti fuerunt anni 56.

Videmus autem quo- in suo baptismate (40) ,
omnis pleniludo spiritalium
niam quadragesimo ct primo anno imperii
Au- retro charismatum in Chrislo cesserunt, signantc
eusti (38), quo

m post mortem Clcopatrae impcravit, visionem et prophetias omnes.quas adventu suo
nascilur Christus. Et supcrvixit idcm
Auguslus cx , adimplevit. Unde firmissime dicit advenlum ejus
annis 15. Et erunt reliqua Q signare visum et prophetiam. Itaquc ostendentes et
quo nascitur Christus,
tcmpora annorum in diem nativiuitis Christi (39) numerum annorum ct tcmpus 60 duarum et dimi-
Variic lectioncs.
Conimcntarius.
Persarum usque ad nativilalcm cl passioncm Do-

>'
Regnavit annis 39 Ilieron. « Cui succcssit
mini, ct ad cxcidium Jerusalem quodfacium est per 1'liiladelphus regnans an. tiiginla octo. » Rig.
Vespasianum imperii Romani priucipem impletae , (38) VidemusautemquoniamlQet l anstoAugusti.

sunt hebdomadss septuaginta, quss sunt anni 190, Cilatur hic locus in Euscbii Chronicis, examinaiur-
,|ui computUS per regna et per succcssiones linpe- que Animadversione Jos. Scaligeri ad num. mmxv.
rii manifestus cst, quomodo a Terlulliano compu- frenaeus, lib. cap. 25 i Circa primum ct quadra-
:
tatum invcnitur in libro quam scripsit advcrsus Ju- gcsimum annum AngUSti imperii. » Rig.
IUOOS
dffios qilUU
: nc «U
quod 110 ad injuriam
IUJUIIUUI «-ju^ [huuîm, ^»..,.
ejus proficerel, quia cnuit m
\u./>i,i imiih
^391/.'/ icymi temporaannor.
reliqua 1 nijiui u iiiiiiui in diem
i» «<t nt na-
iiu-
( .
benecomputavit, prsetermisimus. Etquis ambigatde D tivitatis Chritti. Iu Fuldensi legitur 1 Iu dicm na- ;
hoc numcro cum trecenti circiter anni nunc super livilatis Chrisli annum 41, post morlom Cleopa-
,
hunc numeruni inveniantur ? » Ex quibus verbis col- tno 20 ct7 Augusio, cfliciuntur anni 430 et 7, men-
ligitur ivlas hujus scriptoris aliquanto superior Au- sea 5, in die aativU. » Apud Hieronymum vero
gustino. Rig. emendatiua Et erunt reiiqua lempora annorum
: «
(a.">l Argus anno uno. Ab Eusebio nuncupatur lslc in diem nativitatis Christi, in annum Augusii qua-
Arses, a Sulpicio Arse, cui interim ab illisaut * aul dragesimum primum post mortem CieopatnB amii ,
3 anni tribuunlur, Dario 6 duntaxal, PAM. 437, mens. 5, 1 clc. Rn..

(86) Alexander Macedo, annis daodecim* Ita
haud t-iO) Sancti/icantt aquas i» suo baptismate. Simile
dnbie legendumex B.Hieronymo(tfl acap.DanieL), cst illud R. Cypriani, sormone de baplismo Christi :
Bsroso, et Sulpicio Severo (aist. sacras, lib. 11), et Voniobat Chnslus ad baptumum non cgons lava- ,
Grlossa ordinaria pro eo quod antea et hic el apud ,

cro, in 4110 pocoatum non cral, sed ut sacrameoto
Pomoerium decem. E\ possunt eoacordari cum Eu-
-
perennis daretur auotoritas. Loci adaotandi e
sebii annis scx duntaxat, quia ille succcssor Plole- iraCalvinum ci ahos, qui oegant aquam inbaptiano
imrco Lago [ qui hic et Joaepho Antiq. lib. xn, cap. neeessariam , qualis etiam est epist. - B. Cypriani
ji Soter vooatur] attribuit annos 10, auctor voro adDonatum, ad quem adnotalionea aostraa vidcat
duntaxat 313, ita ut solum in uno anno dilferanl. lector, uum. 8. P.vm.
Pam.
655 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMiCA. G5f,
diaehebdomadarum adimpletum, tunc venisse Chri- - terminari illic unctionem (42;, sicut esl in Psalmis
stum, id est natum videamus lJ3 aliae 7 et dimidia

; prophetatum : Exterminaverunt manus meas et pe-
licbdomades, qme sunt subdivisae in abscissione des (Psal. xxi, 17). Quse passio hujus exterminii
priorum hcbdomadarum, inquo aclusinl adimplcltr-. inlra tempora 70 hebdomadarum pcrfecla cst sub
Post enim Auguslum qui supcrvixit post nativila-
,
Tiberio Caesare, coss. Rubellio Gemino (43), cl Fu-
lcm Christi, anni 15 efiiciuntur cuisuccessit Tibe- : fio Geniinomense Martio temporihus Paschae
, ,
imperium habuit annis 22, mensibus

rius Caesar, et die vm Kalendarum Aprilium, die prima Azymo-
septem, diebus viginti 94 Hujus quinto decimo anno . rum (44), quo agnum ut occiderent ad vespcram a
€»14» imperii passus est Christus annos habens , Moyse fuerat pra?ceptum. Itaque omnis synagoga
quasi 30 cum paleretur. Item Caius Csesar ,
qui et filiorum Israel eum tnterfecit, dicentes ad Pilatum,
Caligula, annis 3, mensibus 8, diebus 13(41) ;
Nero cum vellet eum dimiltcre : Satiguis hujus super nos
Csesar, annis 9, mensibus 9, diebus 13 ; Galba mcn- et super filios nostros (Matth. xxvn, 25) : et, Si hunc
diebus 6 95 Olho mensibus diebus 5 dimiseris, non es arnicus Caisaris (Joan. xix, 12)
sibus 7, ; 3, ; :
90 Vespasianus
Vitellius mensibus 8, diebus 10 ; ut adimplcri possentomniaquse de eo fuerant scripla,
anno primo imperii sui debellavit Judseos et fiunt CAPUT IX. :
anni numero quinquaginta duo, menses sex. Nam B Incipiamus igitur probare nalivitatem Christi a pro-
imperavit annis novem 9 atque ita in diem expu- phetis esse nuntiatam. Sic Isaias dicit
~>
: Audite do- :
gnationis suae Judsei impleverunt hebdomadas 70 musGt7David,nonpusillumvobiscertamen(i:o)

prsedictas a Daniele. Igilur, expletis his qnoque tem- cum hominibus, quoniam Deus proestat certamen :
poribus, et debellalis Judaeis, postea cessaverunl il- propter hoc ipse Deus dabit vobis signum:Ecce virgo
lic libamina et sacnficia ;
quae exinde illic celebrari concipiet (46) inutero et pariet filium, etvocabitis
non potuerunt. Nam et unctio illic exterminata est nomen ejus Emmanuel, quod interpretatur : Nobis-
post passionem Christi. Erat enim prsedictum ex- cum Deus. Butyrum et mel manducabit. Quoniam,
Varise lcctiones.
93 Quid add. Seml. 9i 28 Rhen. post Hieron. 95 Diebus 29 Hieron. 98 Diebus 28 Hieron. 91 Annis 11 iidem.
Commentarius.
(41) Diebus 13. Post Caligulam regnasse Clau- gans tractatus R. P. Jacobi Sirmondi jxazapfiou.
dium nemo nescit. Ideoque ejus imperium hic re- Id olim conjecil Demctrius Chomalenus, archiepisco-
ponunt Rhen. et Obert. ut sequitur « Tiberius ,pus Rulgarise, in Resp. ad episcopum Dyrrachii,
:
Claudius, annis 13, mensibus 7, diebus 20; » . dum ait Aawwcwv a£up.>v ouSVt? ou&ajj.ou xavwv :
licet haec non legamus nec apud llieron. ne- w (jijj.vr)Tai « Azymorum quibus utunlur Latini nul- , :
que apud Pomer., imo omitti debeant, ut constct lus unquam canon meminit. » Sanctus tamen Cy-
sententia Auctoris de annis duntaxat 52, mensi- prianus, lib. De cozna Domini : Panis hic azymus
bus 7, ut loquitur Painelius, qui mox subjungit cibus verus et sincerus per speciem et sacramen- ,
« Videre itaque esl vel hinc parum ipsum (Tertul- tum, nos tactu sanctificat, fide illuminat, veritate
lianum) curiosum fuisse historise, fortassis imitatus Christo conformat ; si modo liber hic sil R. Cypriani.
in hoc Matihaeum evangelistam, qui in libro Gene- Le Pk. Octavo Kal. April. hinc in primis con- —
rationis Christi, gcnerationes prsetermisit, ut,
tres eorum Patrum sententia, qui eodem die,
firmatur
i.nterprete R. Hieronymo, tres tesseradecades non nempe vm Kal. April., passum scribunl Christum,
excederet. Consentit inlerim satis numerus annorum quo R. anuuntiatum
Virgini deinde Latinorum :
cum Clemonte Alexandrino. Edd. omnium conformis expositio cvangelistarum triuni,

(42) Erni enimprcedictumexterminariillicunc- Matth. xxvi, Marc. xiv, Luc. xxn, quod xiv luna,
tionem. 'EvSeXeviajAbv juge sacrificium, Hieron. in primo azymorum die, jam vesperi incipicnte, cele-
cap. vm
D^nielis. Joseplius, lib. vn Delli Jud. c. brarit Pascha Christus Pam. cum discipulis.
8, tov ivo£X£-/ia^bv -/.aXou[j.svGv avôtbv anopfa ota/\sXoi- (45) Noripusillum vobis certamen. foaise locusest
r.hzi tw 0ew Pam. cap. vii verum ut haec interpretatio Latina con-
:
(43) liubellio Gemino Rufino Gemino. Sicediderat veniat Graccis , atque etiam Vulgatae scripturae,
Rhenanus editione secunda. Prima et tertia, Rilfi.no lcgendum : Num
pusillum vobis certamcn cum
Gemino. Varia in libris anliquis horum nominum hominibus ? dein sequatur Quoniam Deus pr&stat :
scriptura : Fasti Siculi , Rufo el Rubellino : Capi- n ccrtamen; hoc est, quia eliam adversus Deum cer-
tolini, Rubellio et Fufio ,
quomodo et Tacitus. Sul- tamen certatis, etiam Deo molesli estis. Symmachus
pitius Severus, Rubellio ; alii Rubellione. Sunt qui dixit: Non sufficit vobis molestiam exhibere homini-
duobus Geminis. Fasli Siculi Gemino et Gernino , : bus ? quoniammolesti estis etiam Deo meo. Seplua-
mox subjunclim, Rufo el Rubellino. Undc natus gintaKa\ t&>% Kuptoj wap^sTe aywva Auctor inter-
:
errror existimantium duobus Geminis suffectos Ru- quam secutisunt Septimius et Cyprianus,
pretationis
fum et Rubellinum cum hoc nihil sit aliud quam
: legisse videlur in Graecis Ka\ n&c, Kupto? irapty^Tai :
duobus Geminis, hoc est, C. Rubellio Gemino el C. a^GJva Rig.

;
Fufio Gcmino. Sic manifeslissiine apud Tacitum, (46) Ecce virgo concipiet. In Grseca versione cor-
initio lui. v : « Rubellio, inquit, et Fufio coss. » rupta est vnwâdolescenlula, non, nap6^vo?, virgo,
quorum Geminus cognomentum erat. Rig.
ulriquc ut in versione Septuaginta virorum. In Hebrfeo dis-
(44j Die prima nx?/morMm.Nondumassentiri potui crimen est aliquod, dequo R. Hieronymusin Qucesl.
Pamelio, qui ex hoc ioco probari posse cxistimatEc- Hebr. Le Pr. —
Sic constanter ubique Tertullianus,
clesiae nostrae ritum quo pane azymoChristi Domini tum paulo post, et loco citato, tum eliam lib. dc
1
corpus in Eucharistia conficitur. Esto enim, jusse- Carne Christi ; quare addidimus, in utero, maxim'
ril Moses (Exod. xn) ut pane azymo iis diebus qui- cum legatur etiam a R. Cypriano utroque loco mox
libet uteretur an ideo probatur Ecclesia? consue-
, citalo , de quo latius ibidem in adnol. nostris ad
ludo? In usu olim fuisse fennentatum panem ad epist. 6, num. 16, et Iib. Adversus Jud. Pam.
sacra facienda putanl multi qua de re exstat ele- ;
657 LIBER ADV. JUD.EOS.
priusqunm coynoscnt in/ans vocare patrem aut rus (48; nec ex equo vcl de muro, sed de nutricis
inatrem, accipiet virtutem Damasci, et spolia Sa- et gerulae suae dorso sive collohostem destinaturus;
marice adversus regem Assyriornm (Isa. vn, 13-16) atque ita Damascum et Samariam pro mammis
Itaque dicunt Judaei Provocemus istam praedicatio-
: subacturus. Aliud est, si penes vos iufantes in pra>
nem Isaiae, et faciamus comparationem, an Gliristo lium erumpunt, credo ad solcm - W) uncti prius,
qui jam venit, compctatilli primo nomenquod Isaias dehinc pannis armali, ct butyro stipendiali, qui
preedieavit, et insignia ejus quse de eo nuntia\it. antc norint lanceare quam lancinare ('50 ). Enirmero
Equidcm eum Emmanuelem vocari
Isaias praedicat si nusquam hoc nalura concedit, ante militare
oportere, deliinc virtutem sumpturum Damasci et quam virum faccrc (51) ante virtutem Damasci ,
spolia Samariae adversus regem Asfyriorum. Porro, sumere quam patrem nosse, scquitur ut figurate
inquiunl, islc qui vcnit, neque sub ejusmodi nomine pronuntialum videatur. Sed et \irginem, inquiunt,
est editus, neque re bcllica funclus. Al nos e con- parere natura non palitur, et tamen credendum est
triri'i admonendos eos existimavimus, uti cobserenlia propbetae. Ei merito. Praestruiit enim tidem incrc-
quoque liujus capiluli recognoscant : subjuncta est dii>ili rei, diccndo quod signum e.-sct fulurum.
cnim cl interpretalio Emmanucl, Nobiscum Deus, Propterea, inquit, dabitur vobis signum : Ecce viryo
uli non solum sonum nominis speclcs 98
, sed et B concipiet in ulero et pariet fdium.Signum aulem a
sensum. Sonus enim Hebraicus, quod est Emma- Deo, nisi novilas aliqua monstruosa fuisset, signum
nuel, su82 genlis csl; sensus quod est autem ejus, non viderelur. Denique, si qnando ad dejiciendos
heus nobiscum (47), cx interpretatione communis aliquos (52) ab hac divina pradicatione, vel con-
IJIJ
e*t. Qusero ergo an isfa vox, Nobiscum Deus, vcrlerc singulos simplices quosque geslitis, mcntiii
qnod est Ernmanuel, exindc quo Christus induxit, audutis, quasi non virginem, sed juvenculam con-
agiletur in Chrislo ? Et puto, cx toto non negabis. cepturam et parituram Scriplura contineal; hinc
Nam qui ex Judaismo credunt Ch.'isto, ex quo in quoque revincimini, quod nihil signi videri pos-it
cu:u credunt, Emmanuel eum volent dicere, nobis- res quotidiana, juvencuhr 619 scilicel praegnatua
cum Deum esse signiiicant. Atque ita constat jam et partus. In signum ergo nobis posila virgo mater
venisse illum qui praedicabalur Emmanuel ,
quia merito crcditur, infans vero bellalor non aeque. Non
qtiod signiticat Emmanuel , venit , id est Nobis- enim 3 et hic signi ralio versalur 4
; scd signo nali-
cmn Deus. /Eque et sono nominis inducun- vitatis novse signum ahus
ascriplo, exinde posl
Uir, iilH cum virmlpm Damasci, et spolia Sama- jam ordo infantis edicilur mel cl bulyrum maudu-
Etse adversus regcm Assyriorum, sic accipiunt, caluri. Nec hoc utique in signum esl, et hoc enim
p
qnasi bellatorein portendanl Christum, non ani- infantise est 5 ; scd acccplurum virtutem Damasci,
niadvertentes quid Scriplura prsemillat : Quoniam el spolia Samariae adversus regem Assyriorum, hoc
priusquam cognoscai pucr vocare patrem aut ma- est mirabile signum. Servate modum aetalis , et
trem, accipiet virtutem Damasci ct spolia Sama~ quaerite sensum prsedicationia : immo reddite
ri,t adversus regem Assgriofum. Ante est enim ins- verilali, qua> credere non vultis, et tam intclligitur
picias ' aetalis demonstralionem, an virum jam Chris- prophetia, quam renunliatur expuncta 6 (53 1. Acce-
tum exhibere isla setas possit, nedum imperatorem ;
pit Christus infans virtulem Damasci et spolia Sa-
Bcilicet vagitu ad arnia csset convocaturus infans mariae. Maneanl cnim Orientalcs illi Magi (54),
til signum belli, inm turba, scd crcpitacillo daiu- infauliam Christi recenlem ''
auro et Ihure 8 muue-
Variae lectiones.
Expeeles Rhen. Oberth. 9- Quare Scml. Enim. Inspiciamus Jun. 3 Soliura Jun. Seml. Obcrth. ? Nor.
l
fiequc?ethic /;//(//. Oberlk. • Versatur. Sed iidem. 5 Et boc atique in signum ioiantueesi /',//-. Pro ati-
qae legit Pam. ulrique. Neo hoc utique in signum est, infantia esi Oberth. Scml. 6 Prophetia renuntiata,
quam creditur expuncta Oberth. Rfien. Tum .. quum Jun. i Ut rcgcm Pam. Rhen. Oberth. El myrrha ;!
tidem.
Gommentarias.
(87) Sensus autem ejus, guodesi Deus nobiscum, q (84) .!»/(• militare quam virum faeere. Aute pa-
elc. Verba haec, lesteSemler, in Palerniacensi codi- bertatem vix legitur milea et natura virum facil, :
ce ad marginem sunt ascripta, sed sic ui videreotur cuni puberera demonstrat. Bamdem aententiam I
reforenda m
contextum ea tamen expunxil Semlcr,
: tuUianua lib. iu, adversus Marcionem, sic edi lil :
etai inveneril apud Pam., Rhen. el Rigall. Edd. « Nusquam lutc //«/;//•,/ concedii ante mititareqnam
(48) Sed crepitacillo daturus. Crepitacillum ex vivere, • Nempe infantem vita virum racit. Riu.
ludicris puerilibus est. forma diminutiva, acrepita- (32) Denique
si quando «</ dejieiendos ali
culo deductum. sicuta speculo apecillum. Apte vero Brevius expeditius adversus Marcionem
ot /' - m :
duninutivo utitar, de infaniulo loquens. Rhbn. nique ei Judosi, si quando ad nos dejiciendos nen
Ad solem. Solium magis arridet Seral., qui
'
///•/ audent, quasi non
vtrginem, ete. Rig.
iwtXo« interpretatur eveota ad-
vas in quo sedenles unsrcban-
: (53] Renuntiatur expuncta, Boc eat,
tur. Boo, impleta. Rig.
(80] inte lanceare quam lancmare. Laiantesden- Maneani enim Orientales Magi. htaneant, pro
(84)
uuone exasperati, mammasintersugendumlancinanl tpesctentJQua aignificalu Torentioa Pliorm. mmn-
11 ig.
B
surus patrcm dixit, Pam.
G59 TERTULLIANl OPERUM PARS'11. - SERIES I, POLEMIGA. 660
ranles (55), ct acceperit 9 infans virtutcm Dama- » Israel : Pater, inquit, tuus Amorhceus, et mater lua
sci (56) sine praelio et armis. Nam, praeter quod Cethca (Ezech. xvi, 3); quorum ex genere pro-
omnibus notum est, Orienlisvirtutcm, id est vires 10
, creati non sunt, sed ob consimilem impietatem :
auro et odoribus pollere solitam, certum est n et quos aliquando etiam filios suos dixerat per Isaiam
ex divinis Scripturis, virtutem quoque caaterarum prophetam : Filios generavi et exaltavi (Isa. i, 2).
genlium aurum constitucre sicut per Zachariam ; Sic et /Egyptus (Isa. xix, 1) nonnumquam totus
dicit Et Judas pertendet Jerusalem 12 et congre-
:
, orbis intelligitur (59) apud illum, superstitionis et
gabitomnem valentiam populorum per circuitum, malcdiclionis clogio. Sic et (60) (Apoc.
Babylon
aurum etargentum [Zach. xiv, li).Namdehocauri xvn, 5), apud Joannem nostrum, Romanae urbis
munere ctiam David dixit : Et dabitur illi de auro figura est, proinde el magnae, et regno superbae, et
Arabiat (Psal. lxxi, 15). Et iterum : Iieges Arabum sanctorum debellatricis. Hoc itaque modo magos
etSaba munera afferent illi (Ibid. 70). Nam et ma- quoque Samaritanorum appcllatione litulavit, et
gos reges fore habuit Oriens (57), et Damascus despoliatos, quod habuerant cum Samaritis, ut
Arabiae retro dcputabatur, antequam transcripla diximus, idololatriam. Adversus regem aulem Assy-
csset in Syrophcenicem ex dislinctione Svriarum
cujus tunc virtutem Christus accepit,
" D
o
riorum, adversus diabolum, qui ad
— hoc se regnare
accipicndo putat, si sanctos a religione Dei deturbat. Adjuva
msigma ejus, aurum scilicet et odores : spolia autem bitur autcm htec nostra intcrpretatio, dum et alibi
Samariae, ipsos Magos, qui cum illum cognovissent bellatorem Christum Scripturse designant ob armo-
et mutieribus honorassent, GÔ et genu posito rum quorumdam vocabula et ejusmodi verba. Sed
adorassent, quasi Dominum 13 et Regem sub testi- ex reliquorum sensuum comparatione convincen-
monio indicis et ducis i* stellae spolia sunl facti lur Judaei : Accingere, inquil David, ensem supra
Samariae, id esl idololatriae, credentes videlicet in femur (Psal. xliv, 4). Sed quid supra legis de
Christum. Idololatriam enim Samariaenomine notavit, ©£! Christo? Tempeslivus decore 15
super filios
ut ignominiosae ob idololatriam, qua desciveral tunc hominum ; effusa est gratia in labiis tuis (ibid. 3).
a Deo sub rege Jeroboam. Ncc hoc enim novurn Valde autem absurdum est, si quem ab bellum
Scripturis divinis (58), figurate uli translatione ense cingebat, ei de tempestivitate decoris et
nominum ex comparatione criminum : nam et labiorum gratia blandiebatur; de qua subjungens,
archontas Sodomorum (Isa. i, 16) appellat archon- dicebat: Extende, et prospera, et regtia, 16 (ibid.
5);
tas vestros, et populum vestrum populum Gomor- et adjecit : Proptcr lenitatem et justitiam tuam
rhce (ibid.) vocat, cum jam olim ess nt civitates (ibid). Quis enim ense operabitur 17
, et non con-
islae exstinctae. Et alihi per prophelam ad populum C traria lenitati et justitiae exercet (61) ? id est dolum
Varia1 lectiones.
Accepit lidem. 10 Id eslsiresabest aCod. Wouiv. n Certe est creatori Pam. Rhen. Obcrt. Creatoris Fran.
9
videtur ex certe est ortum. Seml. 12 Praetendit Israel Rhen. Oberth. 13 Deum Fran. 14 Judicis et indicu
Rhen. Oberth. 15 'npafo; :5 y.aXXst add. Oberth. Seml. 1G Et prosperare, propera et regna Fran. Et prospe-
rare et regna Jun. " Quis ensem accingetur? Rhen. Oberth.
Gommentarius.
Infantiam Christi rccentem auro et thure
(55) tur de mundo iEgyptiis tenebris involuto, et nomi-
munerantes. Hanc scriptur.im omnibus aliis praetuli, nalimillud de Ecclesia per totum mundum dispersa.
aucloris menti convenientissimam, atque ipsi etiam In illa die erit altarc Domini in medio terrm JE->
usurpalam, libro iii adversus Marcionem Ma- : gypti. Pam.
neant enim, m(\\\\l,Orientales illi Magi in infan- '
(60) Sic ct Babylon. Expungenda quae ad margi-

tia Christum rccentem auro et thure munerantes. nem adscripta fuit adnotatio Babylon Rom. quod ;
Rig. haud dubie ab hostibus Romanae Ecclcsiae aildila

(56) VirtutemDamasci. Moxdicet virtutem Orien- sit ;
quippe cum hunc locum contra eam detorquore
tis, id estabundantiarn et vires. Servius ad illa Vir- non vercantur, qui tamen non de Ecclesia, sed urbe
gilii Mn. xu, Movet arma leo vires suasexperitur, : n Roma agit, eaque eo tempore quo sanctorum debel-
nam nrna
arma cnnt
sunt nninMi.;.^n,./i
uniuscujusque «,,: „^.„..: k: K.„„ c:«
rei possibilitas. Sic
** Uuiv ;«
lalrix in PKnlctlnnnc
Christianos ^r,ror>/>i.t;rtnnrv. movebat, nor
pcrsecutionem »Tir\»rr>KDt per
Columclla, principio lib. vu, dixit honorem Arcadiae : suos anlistites seu idolorum pontifices. Pam.
asellos, qucis maxime commendalur Arcadia. Rig. (61) Quis enim ense operabitur. et non contraria
(57 ) Nam ct magos reges fere habuit Oricns. Ex lcnitati et justitice exercet? Tertulliani scripta yix
hoc Ioco inforri non potest Pcrsarum regcs magos indulgent militiam Christianis. Libro de Patientia,
fuissc, vcrum fere magos: cum cnim magorum prac- Domini palienliam dicit in Malcho vulneralaffi
ceptis imbuorentur, aliquid inde retinebant. Qui fuisse itaque Dominum gladii opera malcdixissc
;
magi apud Persas dicebantur, crant rcgum paeda- ii in posterum. El lib. de Corona, gladium nec Domi-
gogi ; testis Tull. lib. m, de Nat. deor., et Apul. iti nicae defonsioni necessarium fuisse. Et generaliter
Apol. atque eodem Apuleio, Magus idom ac sacerdos lib. de Idololatria : « Quomodo, inquit, etiam in
lingua Persica. Le Pr. pace militabit sine gladio,quom Dominus abstulit. »
(58) Nec hoc enim novum divinis Scripturis. Li- Rig. —
Christianis omnibus ubique militia inter-
bro adversus Marcioncm iii Nec hoc enim novum : dicit auctor, quod anle me observatum. B. Hiero-
Creatori fgurate uti translatione, Rig. nymus ad Geronliam « Illo lempore bellatoribus
:
(59) Sic et JEgyptus nonnunquam totus orbis in- dicebatur :Accingere gladio super femur tuum,po
tilligitur. Alludit fortasse ad Isaiae c-tp. xix, inquo tentissime; modo audit Petrus Conde gladiurn :
cum pleraque ad iEgyptum pcrtineant, quaedam tunm in vaginam. » Etsi vero multi Christiano-
tamen non solum veteres, sed et judaei interpretan- rum, multi martyres exercituum impcralores fuerint
661 LIBIiR ADV. JUD/EOS. 662
ct asperitatctn ct injustitiam , propria scilicct « introducturus esset ia terram repromissioms, mellc

negotia pr;eliorum. Vidcamus crgo an alius sil cl lacte manantcm, id est in vit.e _eterna. possc:v
32 r.on per
ensis ille, cujus csl alius actus, id ,0
cst Dei sermo sionem 3I
,
qua nihil dulcius : idque
divinus(62), bis aciilns 10
(llebr. iv, 12 duobus Moyscn, id, est, non per legis disciplinam, sed pcr
lestamenlis, legis aniiqua: et legis nova. , aculus Jesum, id est per novfn legis gratiam ,
provenire
sapienti;e suae a.quitate, rcddens unicuique sccun- habebal circumcisis nobis pctrina acie ,
id cst
dum actum suum. Licuit 20 ergo et Christo Dci in Chrisli praeccptis, petra enim Christus (I Cor. x, *>
Psalmis sinc bellicis rehus ensem sermonis Dei pra> mullis modis et figuris pnedicalus cst : ideo is vir
cingi figuratO, cui pnedicla tcmpestivitas congruat qui in hujus sacramcnti imaginem parabatur ,
etiam
cum gralia lahiorum, quem tunc cingebatur super nominisDominici inauguratus est figura, ut Jesus
femur apud David, quando venlurum in terras ex nominaretur. Nam qui ad Moysen loquebatur ipse ,
Dei Patris decreto nuntiabatur : Et deducct, inquil, scmper vidcbatur (6o).

erat Dei Filius, qui et Deum
te magnitudo dexterce tuce {Psal. xliv, 6), virtus cnim Patrem nemo unquam, et vixit (Exod. vidit
scilicet gralia1 spiritalis , dc qua Christo agnitio xxxm, 20) et ideo constat ipsum Dei
:
Filium
dcducilur : Sagittce tuai, inquit acutce (ibid. 6) Moysi esse locutum, et dixisse ad populum Ecce :
per volantia utique 21 Dci pnecepta, minantes tra- " e(j mitto angelum (66) meum anie facicm tuam,
duclioncin uniuscujusque cordis (63), compungenles id estpopuli,<7Wt£e custodiat in itinere, et introducat
22 quamque 23
et trausfigentes conscientiam , Po- in terram quam proeparavi tibi; intende i7/t,G*£J_R
puli sub te cade«/, uliqucadorantcs. Sic bellipolens et audi eum, et ne inobediens fueris ei : non enim
et armigcr Chrisius cst, sic recipet 2 '*
spolia, non cclavit quoniam nomen mcum super illum est
te
solius SamariaB, vcrum et omniuni gentium. Agno- (Exod. xxvi. 20, 21). Populum enim introducturus
sce ct spolia figurata cujus et arma allegorica erat Jesus in terram repromissionis non Moyses. ,
didicisli. H'2'2 Atque ila in tanlum Christus 25 Angelum quidcm d.xit cum, ob magnitudincm vir-
qui venil 2G , non fuil bellalor, quia non talis ab tutum quas eratediturus ;
quas virtutes fecit Jesus
Isaia prredicabatur. Sed Christus, ob 33 officium prophelae,
si inquiunt, qui Nave, et ipsi legilis; ct
venturus crcditur non Jesus dicitur 27 divinam voluntalem sicuti cl
,
,
quare is nuntiantis scilicet ;
qui vcnil, Jesus Christus appcllalur ? Conslabit prsccursorem Christi Juanncm , faturum angelu.n
autem ulrurnque nomen in Chrislo Dci , in quo appcllat per proplictam Spiritus, diccns ex pcrsona
invcnilur ctiam Jcsus appcllalus. Discc crroris tui Patris Eccc cgo mitto angclum meum ante facicm
:
morcm. Dum Moysi succcssor dcstinarctur Auses p tuam(61),\d eslChrisli, qui prceparabit viam tuam
f* i • *t r ma * • .« • w , ,, , rt ^t ._ ___•*_-- ..:
Ncc novum
, _
filius Nave, trausferlur cerle 2H dc prislino nomine, antc te (Malacli. i, 3). est Spintui
et incipit vocari Jesus (64). Cerlc, inquis 2 \ Hanc sancto angelos appellare eos quos minislros suae
3*
prius dicimus liguram fuluri fuisse. Nam quia virtutis Deus pra-fecit : idem enim Joannes non
Jesus Christussccunduin populum, quod sunnis nos, tantum angelus Christi vocatus est, sed et lucerna,
nationcs in sa^culi dcscrto 30 commorantes antca, lucens ante Christum.P(.r.u'ienim lucernam Christo
Varise lectione.
l8 2"
Is7..«. i° Viaddunt
Libel lidem. 21 . Ubique Iidcm. 22 Et compungentis ct
.Obcrih. transfigentis
s
Hhen. a4 Conscientiam. Namque populi Rken.Oberth. 2i Accipiet Pam. Rhen.Oberth. -* Erai addit Jun.^ln-
quantum Lat. 21 Bst Oberth. Seml. Non etiamJesus a Judseis creditur Scml.- Morein, dum... destinaretur ,x
, ituses tilius Nave, transfertur certe Oberth. Seml. Inquishanc, Oberth. 3 '-\n sseculo,indeserto0forto. Seml. x
In steculo deseiio Par. 31 Repromissione Seml. 32 Iu quam Hhcn. ObertK. Id quod .•<.)./. Wouw. 33 Ob abest a
Pam. Rken. ei Oberth. Xt
Inquit Seml. Enim inquit Pam. Oberth.
Commentarins.
illud lamen improbatur votustissimo doctori, atque (641 Et incipit vocari Jesus. Itaex Mss... Alludit
ctiam aliis, M. Aurelius imperator epistola quam autem adid quod habeturNum. xiu. 17: Yocavitquc
ad senatum ex Germania scripsit pro Christianis, D (Moyses) Osee, filium Nun, Josuc... quod tr.ms-
ait bellare iis esse vetitum. S.a xh .y.0pbv eTv». to tulit* B. logustinus (ox Gneca versione) lib. wi
totouTo auroT;, _\i rbv 0eov, 8v ipopouotv xaia ouv- contra Faustum, cap. 19 l.t cognominavit Moyses :
t(8notv;quoniam istud illis contrarium propter Ausen, filium Mave,Jesum.VtJt.

Deum, quem gerunt in pectore babetur hsec opi- :
(65) Qui ct semper videbatur. Videtur hoc perti-
stola apud Justinum Martyrem post Apolog. II. nere ctiam ad errores Tertulliani, quasi senserit
Rationem aliam non possum affcrre, quam muiliam idem quod Maximinus Arianus, Filium Dci temper
tuno toinporis, ut plurimum gentilium ritibus ct visum esse hominibus, contra quem late disputal B.
impietatibus fuisse addictam et scelerum officinam. August. lib. in, cap. 26. Porro quod sequilur
Martyres vero et Christiani, qui in armis Qoraerunt, Deum cnim Patrcm ncmo vidit umquam ct vi.nt,
ab illo coeno immunes evaserunt. Li_ Pr. similiter etiam prorsus lib. adv. Praxeam. Pam.
sermo divinus, Looo stepitsime
(62). Id est Dei (66) Ecce ego mitto angelum. Adjecimus
wtato intorsorit
ipsam Scripturam Apocalypseos inss. tum poslea, nam legitur in plerisqae Grsecis,
jpostoli Joannis, ad quam hic alludit Hebrseis Latinisque eodicibus. Pam.
( Apoc. i).
luxta quem etiam omissa voce, ut Buperflua, legi- (67 Eccc cqo mitto augclum mcum antc factcm
nus, acutus duobus testamentis. Li Pa.
/>('.<
tuam. Apud prophetam Malachiam osi anU facicm
J63) Traductionem cordis. Significat vim gratise mcam. nh xpom&fteu pu». Sad idem in propheu
pmtalis quffl divinorum prseceptorum
, sagittis legitur atque Evangelistis. Lb Pr-
onsoicntiam tideliscujusquc transadigit. Hig.
663 TERTULLIANl OPERUM PARS II. - SEIUES 1, POLEMICA. 664
wieo.David prredicat (Psal. cxxxi, i7). Qaure ipse * ditur, ipse erit Christus, qui venit. De hoc enim
Christns veniens adimplere prophetas , dicit ad propheta dicit : Homo in plaga positus, et sciens
Judaeos : llle fuit, inquit, luccrna ardcns etlucens fere imbecilitatem (Isa. liii, 4) ;
qui tanquam ovis
(Joan. v, 35) : ulpote, qui non tantum vias ejus ad victimam ductus est,et sicut agnus coram ton-
parabat in eremo (Joan. i, 23), sed et agnum Dei dcnte scnnn aperuit os suum (ibid. 7). Si neque
dcmonstrando (ibid. 29), illuminabat mmtos homi- contcndii ,ncquc clamavit,ncquc auditaest foris vox
num pneconio suo, ut cum esse intclligorent agnum ejus, qui arundinem contusam(10), \dest quassam 39
quem Moyses passurum nuntiabat 35 (Exod xin), Israelis fidem, non comminuit; qui linum ardens,
Sic et Jesus, ob nominis sui futurum sacramenlum : id est monentaneum ardorcm gentium non exs- ,
id enim nomen suum confirmavit quod ipse ei , tinxit \Isa. xlii, 2, 3), scd lucere magis fccit ortu
iudidcrat, qnia non angelum, noc Ausen, sed Jesum luminis sui (71, noa polest alius esse ,
quamqui
eum jusscratcxii.de \ocari Sic igilur ulrumquc . prccdicabatur 40 . Oportet ilaquc actum Chrisli ejus
nomen competit Christo Dei,utet Jesus appellarctur qui venit, ad Scriplurarum regulam recognosci
El quoniam ex semine David genus Irahere debc- Duplici enim, nisi fallor, operatione distinctum eum
ret virgo ex qua nasci oportuit Christum, virtutis. Sed de utroque
ut supra legimus, prsedicationis et
memoravimus, e\idonter Isaias propheta in
g disponam 41
; sequen-
ilaque specialiler dispun-
litulo sic
tibus dicit : Et nascetur, inquit, virga de radice gamus ordinem cceplum, do^cntes praedicatorem ad-
Jcssc,(\\xod est Maria,<?£ flos de radice 'cjus adscendet. nuntiatum Christum, ut per Isaiam Exclama, in- :
36
Et requiescet super illum Spiritus Dei,ct spiritus quit , in vigore, et ne peperceris ; exalta ut tuba
sapicntice et intcllcctus , spiritus co?isilii et vir- vocem tuam, etadnuntia plebi mece-facinora ipso-
37
tutis , spiritus agnitionjs el pictatis, spiritus Dei rum, et domui Jacob delicta eorum. Me de die in
timoris implebit illum (Isa. xi, 1, 2). Neque enim diem qucerunt, et cognoscere vias meas cupiunt.
hominum universitas 69-1 spiritalium docu-
ulli Quasi populus qui justitiam fecerit etjudicium Dei
mentorum competebat nisi in Chrislum, flori qui- non dereliquerit (Isa lxiii. 1, 2), et reliqua. Virtu-
dem ob gratiam 38 adrequatum ex stirpe autem tes autem facturum a Patre Esaias dieit; Ecce Deus
Jesse deputatum, per Mariam scilicot iude cemen- nosterjudicium retribuit,ipse veniet,et salvos faciet
dum (68). Fuit cnim de pairia Bctldehcm el de nos. Tunc infirmi curabuntur et oculi ccecorum ',
domo David,sicut apud Romanos censu descripta iri videbunt, et aures surdorum audient, et claudus
est Maria (Luc. n,l scqq.), ex quanascitur Christus. saliet velut cervus, et mutorum Mnguaz solventur
Expostulo etiam, et quia a prophetis praedicabatur *»'£5 (Isa. xxxv, 4. 5. 6), el ceetera quae opcratum
ex Jessc genere venturus, et omnem humilitatem C Christum nec vos diffitemini, utpote qui dicebalis,
et patientiam (69) et tranquillilatem esset exhibi- quod propter opera eum non lapidarctis, sed quo-
turus, an veneril ? atquc ila is homo qui talisosten- niam ista sabbatis faciebat (Joan. v, 18) (72).
Variae lectiones.
Nominabat Pam. Rhcn. 36 De radice. Ascendet in illum Iihen. Oberth. 3 " Verilatis Par. 38 Nisi Chrislo
35
40 Pr£edice-
tlorido quidnn abgloriam, ob grntiam Oberth. Scml. 39 Id est quassam abest a Rhen, et Oberth.
batur Pam. 41 Pojiulo sic disposilam Rhen. et Obcrth Titulo sic dispositam Jun.
Commentarius.
(68) Per Mariam scilicet inde censcndum. Paulo B. Hilarii, qui in liunc per arun-
locum Matthtei
post, sicut apud Romanos in ccnsu descripta est dincm quassatam Deo non
ethnicos intelligit, qui a
Maria. Multis in locis hujus census facil mcnlio- quidem fracti, sed ad salutem reservati. Le Pr.
ncm, ideoque remitto ad nostras adnotationes in (71) Ortu luminis sui. Juxta illud Populus qu\ :
cap. 7, lib. iv, contra Marcionem. Obitcr iiic dico ambulabat in tenebris vidit lucem magnam ; quo
non parum csse difficultatis in illa dcscripiione loco antea usus est.
explicanda an sub Sentio Saturnino, an sub Qiii-
: (72) Ex nono hujus libri capite primam sibi visus
rino facta sil, ut habet S. Lucas an etiam duplox : est Semlerus invenisse causam asserendi hunc li-
ccnsio mstiiuta fuerit,quodasserunt nonnul i. Le Pr. !
D n "» m Tertulliani non esse sed meram esse com-

,
69) Omncm humilitatem et patientiam. Lit. dc pilationem hominis inepli ex libris contra Marcio-
t~'at. cap. 3, idcm babet « Sed saginari voluplate : nem. Suam vero conjccturam Senderus inslituta
discessurus volebat
oatieritiae » vocaverat non ;
islius libri adversus Judceos cum libro tertio contra
multo ante « paticntinm niisericordias matrem. » Marcioncm comparalione unice corroborare cona-
(Juem in sensum B. Chrysoslomus, liom. 4, ad tur liac aulem argutandi ralione frustra
;
sane is
pnpulum : E? ftciJXet rpuvav, v.-A Sveacw? iizokaftew xat tractalus abjudicalur Tertulliano, cui prseter D.
/jOcvt!;, [j.t) ^t.tu f)8ov^V [J.'^T£ avjaiv, SKkh. £vjT£i ^'jyrjv Hieronymum auctorcm Qiuestionum e Scriptura
,
ujtojiov^ ylixouaav Si vis deliciis irui, et remi=sione petitarum, sub nomine Augustini evulgatum et ,
frui, atque volupiate, ne quseras voluptatem aut Vincentiuria Liriuensem, onines viri docli ad nova-
quieiem verum qua;ras animum plenum pulientia. » turiontem Semlerum usque enmdem ascripserunt.
Le Pr. Et qni fieripotuit ut liber adversus Jud aios sil com-
(80) Qui arudinem contusam. Cap.3 dc PaHetltia pilatio libri iii contra Marcionem si is prior aut ,
oadem ferme loquitur « Arundinoin quassatam : tempore saltem seqtialis fucrit contra Marcionem
non fredt. » Hic contusam, ibi qnassatam quod libris ? Tandem paradoxon aut monslro simile sit
idem sicuti apud prophetam Isa. xiii^jy/.a/.Xaaêvov, i!lud non video, si idem auctor eadcm argumenta,
et ojvT5T5t;xu.£vovapud Matth. xn.Hic utar cxplicatione easdemque loquendi formulas in diversis ad di-
665 LIBER ADV. JUD/EOS. 606
CAPUT X. me aceto (Psal. lxviii, 23) ct, Super vcstem

M runt ;
De exitu plane passionis ejus ambigitis, negantes meam miserunt sortem (Psal. xxi, 19); sicut caelera
p issionem crucis in Christum pradicatam, et argu- qu;e in illum commissuri essctis, prcedieta sunt.
mcntantes iusuper non esse credendum, ut ad id Qtfae quidem omnia ipso 43 perpessus, non pro actu
gonus mortis exposuerit Deus filium suum, quod suo alijuo malo passus est, sed ut Scripturce imple-
ipse dixit : Maledictus omnis homo qui pcpcndit in rcntur deore prophetarum (M/ittli. xvi, 66). Et uli-
lijno (Dcut. xxi, 23). Scd hujus maledirtionis sen- que sacramenlum pa<sionis ipsius Bgurari in pr;e-
sum anteccdit rerum probalio. Dicit enim in Deu- dicationibus oporluerat ;
quantoque incredihile,
teronomio : Si autcm fuerit in aliquo delictum, ita tanto magis scandilum futurum, si nude prsdica-
ut judicium mortis sit, et morietur, et suspendetis retur 44
;
quantoque magnificum, tantomagis obum-
eum in liijno. Sed et sepultura scpelietis eum ipsa brandum, ut diflicultas intcllcctus gratiam Dci quae-
dic quoniam malcdictus a Dco est omnis qui sus-
: rcret. ltaque in primis Isaac cum a patre hostia
pensus fuerit in ligno, et non inquinabitis terram ducerctur, ct lignum ipsi sibi portaret (Gen. xxn, 6),
quam Dominus Deus tuus dabit tibiin sortem(ibid. Christi exitum jam lunc denotabat, in vicliimm
22, 23), Igitur non in hanc passionem Chrislum conccssi a Patre, lignum passionis suae bajulantis.
malcdixit; scd distinctionem fccit, ut qui in aliquo Joseph ct ipse Christum figuravit vel hoc solo, ne
delicto judicium mortis habuissct ct morerclur sus- n cursum

im dernoivr ipse, quod persccutionem a fratri-
maledictus a Deo esset, quia 42 bus passua vcnuindatus jEgyptum (Gen.

pensus in ligno, hic est, ct in
p opter mcrila dclictorum suorum suspenderotur xxxvn, 28), ob Dei gratiam, sicul et Christus ob
in ligno. Alioquin Christus, qui dolum dc ore suo Isracl, a fratribus venumdatus, a Juda cum tradi-
loculus non est (ha. liii, 9), qttimie omncm justi- tur. Nam ct bencdicitur in h;ec vcrba Joseph (75) :
liam ct hiimilitatcm exliihuit (73), ct, ut supra dc Tauri decor ejus, cornua unicornis cornua ejus, in
co prsedictura memoravimus, non pro mcritis suis eis nationcs ventilabit paritcr ad summum usque
in id genus morlis cxpositus cst, sed ut oa quae terrcB (Deut. xxxiii, 17 >. Non utique rhinoccros des-
prsedicta sunt a prophctis, pcr vos ei obvcnlura tins-batur unicornis, vcl minoiaurus bicornis (76), sed
niplcronlur, sicul in Psalmis ipsc Spiritus Chrisii Chrilus in illo significabalur : taurus ob utramquc
jam canebal, dicens : Uclribucbant milii mala pro disposilionem, aliis ferus ut judrx, aliis mansuc-
bonis (Psal. xxiv, 12), €»*£€» ct : Quw non rapuc- lus ut salvator : cujus cornna essent crucis exli-
ram, tunc exsolvebam (Psal. lxviii,5> Exlcrmina- ina (77) nam et in antonna navis, qu;e crucis pars
; :
m unl iiiiiiuts meas (74) et pedcs (Psal. xxi, 17) ;et: ii'27 cst, cornua exircmitales M vocantur (78);
Miserunt in potum meum fel, et in siti mea potavc- C u.icornis autcm media stipitis palus (79). Ilac de-
Varifc lectiones.
42 Qui Hhcn. Obcrth. ,|3 '''
Pnrdicetur Rhen. Oberth. 5
\slaalii. '
Hujiis additScml.
Commciitarins.
versa- sectffi homincs
scriplis quidcni opcribus, scd (76) llhinoceros unicornis. De hoc ita Plin. Nal.
in ralione objecti et materue, dc qua disseiit ncuti- hist. lib. 20 vm,
« lisdem ludis, nempc Pom-
c. :
quam diversis, adhibuerit. Edd. ex Lumper. peii Magni, et rhinoceros unius in nare cornu, qua-
(73) Quique omnem justitiam ct humililatem cx- lis sarne visus. Alter hic gcnilus hostis clephanto,
hibuit. Abjectionem spontaneam Cbristi Domini longiludo ei par, crura multo broviora, color
quam oplimc cxtollii, undc ipsi Christo tribuitur buxeus. » Ego vero hunc auctorem citandum duxi
humilitatis cl abjectionis magnitudo, u.£{ZTQt auy- contra eorum opinionem qui pulant rhiiioccrotcm,
xaT3t6xos(o; xa\ taiceiV(i>atCi){ in prologo conc. , unico comu nus piam in rorum nalura fuisse cum
Trulliani. Gregorius Thaumaturgus ipsi Dco Taraf- aliquot eorum cornua exsistanl insignia apud 5.
voatv dbtperstTrj», summam humilitatem attribuit. Dionys. juxta Parisios in ihcsanris reglis. Pam.
Le Pr. (77 Cujuseomua crucis extima. De Bguris, imo
i
(74) Exterminaverunt manus meas. Ex Psal. \\i, ci imagrae crucis hic loquilur. Aiqui |)artim ex ms.
ubi ab Hebrseo discrep.at bsec vtersio. Iu Hebrseo tum hic. tum lib. ni advers. Marc. parthn cx excu-
qnippo osi sicut leo n.\D eum deberet esse 11N3, Q sis castigavinius eruds extima sivc extrema. Pam.
hoc esl foderunt, quod notavit o!im Rfasora sicque : (78) ln an tcnn.i naois cornua extremitates vocan-
obturatur os Judseis qui dc passione Dominica hsec tur. (Juod apcrtissimc indicat Persii vcrsus,
nocipi gravate patiuntur. Quis vcro sonsus esse
poierit si scribatur sicui leo? nisi recurramus ad Conna vetatarnm obvarUmas aniennaruni.
inlorpretationcm R. David Kintchi, de loono pre- Scrvius ad .Kncid. V
Cornua, antonnarum ox- fi
dani insequente quas nugas qui regerit, nisi plane

:
iremitates. Rig. i
fcfreus sii et stoico plusquam supercilio, a risa |7 .D Vnicornis autem media stipitis palus. 5ic
(
tcmperare non poterit. NTelius igitur Grseca

sibi edidit Pamelius. Rhenanus cdidcrtt. < l nicomis
versio, quam
Vulgala sequilur, oSpoSav, foderunt. autem mcdia stipite palus. » Alquc ita scriptnm
interim ilocum hunc Duminicse psssioni in codice Divionensi. Sed h;oc sunt expertia boni
optime accommodari et explicari a Justino Mart. sonsus. Qui Fuldenscm inspexcrimt. in co Se le-
Apol. ii. circa medium, Lb Pr. gisse teslantur, Unicornis autera medio sti
Nam
benedicitur in hatc verba Joseph.
<7 palus. i Quod aliquam veri speciero prRebet; m
Prsetermisimus <; patre. Neque onim nffic patris
:
cornua sini CTucrs extima sive patibuli extremita
supor Joseph benedictio, sed Moysi. Dcut. x\x, qha
manibus figendis ligandisve, unicornis autcm melio
bonodixtt irilms Joseph. Transtnlil autem ventilabit, qui libro al Kati
slipata pahn sive stipes ,
pro «epetrrer, quod magis proprio vorlit Latinus

dicitur sedilis eTcessus. Rig.
Septuaginta virorum raterpres, cornu petet. Pam.
667 TERTULLIANl OPERUM PARS II. - SEIUE8 1, POLEMICA. 668
nique virtute crucis, et hoc more cornutus, univer- » posilum, pendentis habitu in spectaculum Israeli
sas gcntes et nunc ventilat per fidem, auferens a salutare proposuit, eo lempore quo a serpentibus
tcrra in ccelum, et tunc ventilabit per judicium, de- post idololatriam exterminabantur (Num. xxi, 9),
jicicns 4G de ccelo in terram. Idem eril ct alibi taurus nisi quod hic Dominicam crucem intenlabat, qua
apud eamdem Scripluram, cum Jacob in Simeonem serpens diabolus publicalur 49
, et laeso cuique ab
et Levi porrexit benedictionem, de Scribis et Pbari- ejusmodi colubris, id est angelis ejus, a delictorum
sseis prophctat ; ex illis enim dcducitur census illo- peccantia ad Chrisli crucis sacramenta intcnlo, sa-
rum. Interprelatur enim spiritatiter sic : Simeon et lus efiicicbalur ? Nam qui in illam lunc rcspiciebat,
Levi perfecerunt iniquitatem exsuasecta (80), qua a morsu serpentium liberabatur. Age nunc, si le-
scilicet Chrislum suat pe.rsecu.i. In concilium eo' gisti penes prophetam in Psalmis, Deus regnavit a
rum ne venerit anima mea, et in stationem eo- hgno (83) (Psal. xcv, 10), exspecto quid intelligas,
rum ne incubuerini jecora kl mea: quoniam indigna' ne forte lignarium aliquem regem significari pute-
tione sua interfecerunt homincs, id est prophelas, tis, nonChristum, qui exinde a passione Chrisli 50
et
et in concupiscentia sua subnervaverunt taurum superata morte regnavit. Proinde et Isaias Quo- :
{Gen. xlix, 6), id natus est nobis, et datus nobis

esl Christum, quiiin post necem niam puer, inquit,
prophetarum interfecerunt, et nervos ejus suffi- B est filius (Isa. ix, 6.). Quid novum, si non est de
gendo clavis desaevierunt. Caeterum vanum, si post Filio Dei, dicit Filius natus est nobis, cujus im- :
homicidium jam ab eis cemmissum, alicujus bovis perium factum est super humerum ipsius (ibid.)?
51
ipsis 48 exprobrat camificinam. Jam vero Moyses, Quis omnino G£9 regum insigne poteslatis suae hu-
quid utique tunc tanlum cum Jesus adversus Amalec mero praefert, et non aut capite diadema, aut in manu
aut aliquando propriae veslis notam 52 ?
manibus orabat (81) residens
praeliabalur, expansis sceptrum,
(Exod. xvn, 11) quando in rebus lam attonitis ;
Sed solus novus rex saeculorum Christus Jesus
magis utique genibus positis, et manibus caedenti- novae glorias 53 et potestalem et sublimitatem suam
bus G9$ peclus, c't facie humi volutala (82), ora- in humero extulit, crucem scilicet, ut secundum
tionem commendare debuisset, nisi quia iliic ubi superiorem 54 prophetiam exinde Dominus regnarct
nomen Jesu dimicabat, dimicaturi quandoque ad- a ligno. De hoc enim ligno etiam Deus insinuat per
versus diabolum, crucis habilus quoque erat nc- Jeremiam quod essetis dicturi : Venite, mittamus
cessarius, per quam Jesus victoriam esset relatu- inpanem ejus lignumet contcramus eum a terra
rus ? Idem rursus Moyses post inlcrdictam omnis vivorum, et nomen illius non memorabitur amplius
rei similitudinem, (Jerem. xi, 19). Utique in corpus ejus lignum
cur aeneum serpentem ligno im-
Variae lectiones.
46 Descendens
Obert. Seml. " Viscera Oberth. Iihen. 48 Aliis et non ipsis Rhen. Oberth. 49 Designabatur
Obert. Seml. 50 Christi tollitur a Latin. aut substituitur ligni. 51 Initium addit Seml. 52 Aliqua proprietate
usus nova Rhen. Oberth. 53 Novam gloriam Iidem. 5i Priorem Iidem.
Commentarius.
Simeon et Levi perfecerunt iniquitatem ex n carmine de Passione, in haec verba
(80) :
suasecta. Ad verbum transtulil illud quod Graece est ** Impleta sunt quae cecinit
1% ouplazvi autwv, pro eo quod Latina Septuaginla David fideli carmine,
interpretum editio, sui propositi. Pam. Dicens In nationibus
:
Regnavit a ligno Deus.

(81) Expansis manibus orabat. Sic habuit exem-
plar Ursim. Et verissimam esse scripturarum decla- Quomodo leît ms. hoc loco, nempe Deus, scd
rant quae sequuntur « Dimicaturis adversus dia- : illud,Dominus, retinuimus. Usque adeo ut non
bolum crucis habilus quoque erat necessarius. » Sic possim assentiri Jacobo Fabro (Comment. in quin-
hb. de Oraiione, « Orantes expandimus e Dominica tuplex Psalterium), qui putat paraphrasticcos lantum
passione mondulatum. » Rig. ese adjeclum propria alicujus devotione; seJ c
(82) Facie humi volutata. In codice Divionensi contrario sentio genuinam esse lectionem, maxime
legitur, voluntate. Unde fit ut existimem verissi- cum etiam ipse eam lectionem agnoscat in veteri
mam esse scripturam quam exemplaria servavere Psallerii editione ante B. Hieronymi aetatem. NeC
libro m
adversus Marcionem, « Facie humi vo- quid obstat quod rn Hebraeis codicibus non legatur,
lutanle. » Sic in Apolog. » Nos vero jejuniis aridi,
: quia potuit a Judaus expungi, sicut alia multa,
in sacco et cinere volutanles. » Rig. quemadmodum lalius prosequitur... D. Guillelmus
(83) Dominus regnavit a ligno. Sic ex mss. et Lindanus, episcopus Ruremundensis. Pam.
cxcusis infra, pro regnabit, nam illud legitur Graece
; Plura non mediocris auctoritalis omisit Pamelius
et Latine. Sicut etiam illud, a ligno, recte addilur lestimonia, quae hic recensere utile duximus. In
ab auctore tum hic, et iterum cap. 15, tum lib. iii n eadeni igitur sontentia fuisse constat Augustinum :
.11/144/11 A V% W4 r\ f\ V\ TV\ ^ ^v n " — 2 ^. nf n / C

Marcwnem, non modoin edilione Romana, (Enarr. in PsaL), S. Leonem Magnum (Serm. in
rt/14 S\ *d /• ff /1 ^ /^. y-| r\ \ I * -. J 1 \ L/ **I 4 _-. .^ ^v-. J*m »-. »-\ -. S\
adversus
. i% i t \ . j-J i \ . .--. w-i j- t I \ m. . I ,-. r -. * . -. . J
ex qua versus ille paschalis in Ecclcsia decantatur, Pass. Domini), S. Gregorium Magnum (in Ezech.
sed etiam Gallica, saltem juxta emendatiores co- lib. i, hom. 6; in I Reg. v), Cassiodorum (in Psal.t,
dices Latinos, et inter caeteros, Donatiauicum Bi- S. Pelrura Damianum (Dialog. inter ludxum et
bliorum ms., quem aureum vocat Erasmus, ob Christianum),S. Bernardurn (Serm. \ de Resurrect). ,
aureas capitales litteras. Et alii veteres idipsum Eadem eliam lectio reperitur in veteri Italica ver-
legunt nominatim, inter Graecos Justinus Mariyr sione, a bealo Josepho Tommasi cardinale, dein a
contra Tyrphonem, et ex Latinis, auctor Iibri Dc D. Petro Sabbatier, monacho Bcnedictino econgregat.
monte Sina et Sion, inter opera B. Cypriani, Arno- S. Mauri, in lucem edita; atque in perantiquissimis
bius in Psalmos, ac Theodul. (Aurelianensis episco- Psalteriis S. Gcrmani Parisiensis episcopi, et
pus, vel potius Fojlunatus Pictaviensis antistes», coenobii S. Petri Carnotensis. Edd.
G60 LIBER ADV. JUD.EOS. 670
missum est. Sic enim Christus revelavit ,

panem a tenebresceret, Amos propheta adnuntiat , dicens :
corpus suum appellans (48), cujus retro corpus in Et erit, inquit, in die Dominus, occidet
illa, dicit
panem propheles figuravit 55 (85). Si adhuc quaeres sol media die (88), et tenebrcscet super terram diei
Dominicae crucis pnedicationem , salis jam poterit luminis, et convertam dies festos vestros in luctum,
vicesimus prinms Psalmus, totam Christi
tibi 1'acerc et omnia cantica vestra in lamentationem, ct impo-
continens passionem , canentis jam tunc gloriam nam super lumbos vestros saccum, et super omne
suam : Foderunt , inquit , rnanus meas et pedes caput culvitium, el ponam eum quasi luctum di-
(Psal. xxi, 17). Quae propria est atrocilas crucis. lecti co et eos qui cum illo quasi diem mozroris
,
Et rursus, cum auxilium Patris imploraret : Sal- (Amos, vin, 9, 10). Hoc enim et Moyses initio pri-
vumme exore leonis, utiqne mortis, et
fac, inquit, mi mensis novorum facturos vos prophelavit, cum
de cornibusunicornuorum humilitatemmeam(Psal. ornne vulgus filiorum Israel ad vesperam agnum
xxi, 22) ; de apicibus scilicct crucis (86), ut supra esset immolaturus C1 et hanc solemnitatem diei
:
ostcndimus : quam cruccm ncc ipsa David passus hujus, id est Paschae azymorum, cum amaritudine
cst, ncc ullus regum Judawum , ne putetis alterius manducaturos praecancbat; et adjecit, Pascha esse
alicujus prophetari passionem, quam cjus qui solus Domini (Exod. xii), id est passionem Chrisii. Quod
a populo tam insigniler crucilixus est. Nunc , elsi " ita quoque adiinplelum est, ut prima die azymo-
omncs inlcrprelationes istas respuerit et inriserit rum interficerelis Chrislum (Matth. xxvi) et ut ,
62
duritia cordis vestri,probavimus sufticcro posse mor- propheliae adimplerentur, properavit dies vespe-
tem Chrisli prophctatam ut ex hoc quod non essel ,
ram facere, id est tenebras efticere, quae media
edita qualitas mortis 50 inlelligalur per cruccm , dic faclae sunt : atque ita dies festos vestros con-
cvenissc, nec alii depulandam fuisse passioncm vertit Deus in luctum, et cantica vestra in lamen-
crucis, quam cujus mors praedicabatur. Nam mor- tationern. Post passionem enim Christi etiam capii-
tem ejus et passionem ct sepulturam una voce isaia; vitas vobis ct dispersio obvenit ,
praedicata per
volo ostendcre :A facinoribus, inquit, populi mei Spirilum sanctum.
perductus est admortem,et dabo malospro sepultura
ejus,et divites pro mortecjus quia scelusnonfccit,
CAPUT XI.
;
necdolus in orc cjus inventus est, et Dcus voluit Nam et pro istis mcritis vcstris, cladcm veslram
cvimcre (87) amorte animomejus (Isa. liii, 8, 9, fuluram Ezcchiel nuntiat et non solum in isio s;e- :
10), etc. Dicitctiam adhuc Scpultura ejus sublata culo, qua; jam cvenit, scd in dic relribulionis, qua-
:
cst e medio (ibid.). Nec scpultus enim est ni»i Q stibsequetur. Qua cladc nemo liberabitur, nisi qui
morluus, ncc sepultura ejus sublata est e medio 51 passione Chrisli, quem respuitis, fueril obsignatus. ,
iHW nisi pcr rcsurreclioncm ojus 58 Denique sub- Sic cnim scriptum est Et dixit Dominus ad me :
. :
jiunâ-.Propterea ipse multos in htrreditatem habe- FUihomi>us,vidistiqua'scniores Isracl faciunt umu-

bit, ct multorum dividet spolia (Isa. liii, 12). Quis ii31 corum in tenebns, tmutqmtque in cu-
(luist/uc
enim alius, nisi qui natus est, ut supra ostendi- biculo absconso quoniam dixerunt ; tfon vidct nos :
mus, pro co quod tradila est in mortcm anima Dominus,dcrclii]uit Dominus terram. Etdixit ad tnc
cjus? Ostcnsa enim causa gratise ejus, |>ro injuria Adhuc convcrsus majoraqua; isti fa
vidcbis (acinora
scilicct mortis repcnsand;o, pariter ostensum cst cunt.Etintroduxit meadlimina januazdomus Domi-
DRJC illum proptcr morlem consecuturum ;
post ni i/ua'aspicit ad aquiloncm, ct eccc illic mulicrcssc-
mortem utique 5 J resurrcclionem conseculurum.
'
dcntcs ct plancjcntes Thammuz (89);«J dixit Donu-

Nam quod in passionc ejus accidit, ut inedia dics nusatl mc : Fili hominis, vidistil Numquid modica
Variie lectiones.
S5
Nuniiavil Obert. Seml. Edila, qualia mors Rhen. Obert. '•' E » medio. Quomodo nisi, ctc. Obcrt.
Seml. bB Ejus abest a Pam. Rhen. Obert. M Pcr addit Obert. Seml.f Dclicti Obcrt. Scml. w Immolaturum
Pum. Rhen. Obert. 6a Prophetabit ,sv»i/.
Coininentarius.
(84) Panem corpus suum appellans. Yidetur allu- n habetor Sneee ct Latine tped Septuaginta inter-
dere ad verba illa Bvangelistarom ct l). Pauli .!<•- : pretea Bt Dominusvult mundareenm a pkga: •
: •
cpit Jcsus panem, etc. etait:Accipite, ttcomedite, el paulo posl « Kl vult Dominus in nvinus ejus
'si corpus mciim. Quare mngia vora easel conferrc dolorem animas ejus. » Plagam itaqne el
marginalis adnotatio isia t Panem suum corpus :
dolorem mortciu inlerpretatur. Pam.
appellat, » quam quae nescio a qno irrepsit, « cor- (88) Occidct sol incdia dic. Prophcla1 Amos cap.
pus in paoem.
» Pam. ix vatieinium atiingil bnjofl auiem ebsenrationis
;
(8H)Cujus retro corpus inpanemprophetes /tesi- mentionem fecil eap. 21 Apelog., loquens de mon-
rovit. Lib. deOratkme, « Tuin quod el oorpusejua Clirisli Domini « liodcm momeiito dies. mediinn
:
n pane censetnr. » [dem vero Jeremiee locus orbis aignante sole, snbdncta est. DeHquiom nii-
abquanto eliam explioatua traotatur libro adver- m qne, • ete. Quo tesiimonio usi siimns aliqnando ut
sus Narcionem Uig. sub Busebii Romani aomine, in animadversionibos
(86) /),• apicibus crucis. Apiees dicit qyw, supra . nostris, probirem Pnradamitis loto orl»e eontigisse
dixil eormia. Uu;.
deliquiom seu aoiis obseuration«»m. Li Pr-
(87) /'/ Drus voluit cximcrc. ete. Islud paraphra- 89 F.t plangentes Thmmmut. Ita et Grcoe est,
lucoa transiutit ex hs qnsa aeqnunlur nam priraum pro quo Latinus ia Hobr. interpreies ynlgatw
;
671 TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES I. POLEMICA. 672
domui Juda,utfaciantfacinora quce fecerunt?et ad- introibitis,etin nationibus illisnon eritis inrequiem.
fl
huc visurus es adfcctioncs majores eorum. Et intro- Et non erit stabilitasvcstigio pedis tui, et dabit tibi
duxiime in cvdem domus Dominiinteriorem,ecce in Deus cor tasdians,et iabescentem animam, et oculos
liminibus templi Domini, inter medium clam etin- deficientes,ut nonvidcant;et eritvita tuapendens in
ter medium quinque 63 viripo-
altaris, quasi viqinti ligno ante oculos tuos ;et noncredesvitai tuae (Deut.
steriorasua dederuntad templum Domini, et facies xxviu, 64, 65). Itaque, quoniam impleta esl pro-
suas contra Oricntem, hi adorabant solem ; etdixit phetia per adventum ejus, id esl per nalivitatem,
inl mc, : Vides, fili hominist Numquid pusilla domui quam supra mcmoravimus, et passionem, quam evi-
Jwla, ut faciant facinora quce fecerunt hic 64 ? Quo- denter ediximus ,
propterea et Daniel signari visio-
niam impleverunt impietates suas, et ecce ipsi quasi nom prophelam dicebant, quoniam Christus est
et
subsannantes : ego faciam cum indignatione mea, signaculum omnium prophelarum, adimplens omnia
non parcet oculus meus, neque miserebor. Exclama- quae retro erant de eo nuntiata : post enim adven-
bunt adaures meas voce magna, et non exaudiam tum ejus et passionem ipsius jam non visio neque
cos,sednequemiserebor[Ezech. vm. 12-18). Etcla- prophetes. Unde firmissime dicit adventum ejus
mavit in aures (90) meas voce magna dicens Appro- : signare visum et prophetiam. Itaque ostendentes et
ximavit vindictacivitatis hujus, et unusquisque ha- " B numerum annorum, et tempus lxii et dimidiae heb
buit vasa exterminii in manu sua. Et ecce sex viri domadarum adimpletarum probavimus tunc ve- ,
veniebant ad viam portce altx, quos respicicbat ad nisse Christum, id est natum (94) et septem dimi- :
aquilonem, et uniuscujusque bipennis dispersionis diae hebdomadarum, quse sunt subdivisae iu abscis-
cratin manu ejus. Et unusvir in medio eorumindu- sionem priorum hebdomadarum, intra quae tempora
tus podere, et zona saphiri in lumbis ejus. Et introie- passum ostendimus Christum atque ita lxx heb- ;
runt,et steteruntinproximisaltaris cerei, etclaritas domadibus conclusis, et civitate exterminata, et

Dci Israel ascendita Cherubin quce fuit 65 super ea 66 sacrificium et unclionem exinde cessare. Sufficit
in subdivaldomus [\i\).Et vocavit liominemqui indu- hucusque de his interim ordinem Christi decurrisse,
tus eratpodere,qui habuit super lumbos suos zonam, quo talis probatur qualis adunntiabatur, etiam cx
C1
ct dixit ad eum Dominus : Transi per mcdiam Je- ista censonantia Scripturarum, quas , ex prseju-
rusalem signum tau in frontibus vi-
(92), et scribe dicio majoris partis advcrsum Judaeos, elocuti su-
rorum qui gemunt et dolent super omnia facinora mus. Neque enim in dubium deducant vel negent,
quce fiunt in medio eorum. Et in his dixit ad au- quae scripta proferimus ut ex hoc quoque paria :
dicnlem Uepost eum in civitatem, et concidite, et Q esse Scripturis divinis negare non possint ut quae
: ;
nolite parcere oculis vestris, et ne misereamini se- post Christum futura praecanebantur adimplela ,
nioris,aut virginis; et parvulos et mulieres interfici- cognoscantur. Neque enim dispositio expuncta in
te omnes, ut perdeleantur. Omnes autem super quos veniretur 68 nisi ille venisset post quem habebant ,
69
est tau signum, ne accesseritis. Et a sanctis meis in- expungi quse nuntiabantur, quae completa esse
cipite [Ezech. ix, 1-6). S39
Hujus autem signi sa- etiam probarenlur.
cramentum variis modis prsedicatum esl, in quo vita CAPUT XII.
hominibus prrestruebatur, in quo Judaei non cs- Adspice universas nationes, de voragine erroris
sent credituri ; sicut Moyses anle nuntiabat in humani exinde emergentes ad Dominum Deum crea-
Exodo (93; dicens : Ejiciemini de terra in quam torem G33 et ad Deum ™ Christum ejus (95) ; et
Variae lectiones.
63 Qtiinque abest a Rhen. et Obert. 64 Hi Rhen. Obcrth. 65 Fuerunt Iidem. 66 Eam lidem. 61 Q"" Pam*
lihcn. Oberth. 68 Ndjue enim dispositio expunclainveniretur abest a Scml. et Obert. 69 Sunt Oberth. SemL
70 Deum abest a Scml. et Obcrt.
Coramentarius.
lit Adonidem; vidctur autem bis legisse , cum in n (92) Transi per mediam Jerusalem. Citat etiam
Graecis hodie exemplaribus semel duntaxat reperia- Scripturam illam de siguo Tau infra, lib. m, adv.
tur. Deinde hic ct paulo post ubi lcgilur Nunquid : Marc. Le Pr.
modica (seu ut mox loquitur, pusilla, Graece pj (93) Sicut Moyses ante nuntiabat in Exodo. Cum
jjx/.ia) domui Judce; cum Graece legatur malui non iu Exodo, sed Deuteronomio xxvni habenlur
,
scqui lcctionem ms., domus. Pam. fcripturse verba quae cilat etiam hic lapsus est ,
(90) Et clamavit in aures. Continualio quidcm cst memoria Tertullianus, aut legendum contra codi-
verborum Ezecbielis prophetse, sed noni capiiis ini- cuin omniuui fidcm in Deuteronomio. Le Pr.
:
tium. Reclius autem iransfertur ab auctore bipt-nnis (94) Et sej)tem dimidiie hebdomadarum. Nempc
pro -.ikvii,, sed hodie Graece non exstat dispersionis, tempus. vero necessario legenduni, non et qua-
Ita
sed quod vcrtit Lalinus lxx inlerpres, exterminatio- tuor, sicuti conuptissime legebatur, pltis salis nia-
nis, ct B. Hieronymus ex Hebr. interfectionis. Pam. nifestum fit supra, cap. 8, nou semel. Pam.
(91) In subdival domus. Pro subdivali : esl autcm (95) Et ad Deum Christum ejus. Sic ex saepc di-
idem ac subdwum nam Glossse subdivum wxod-
,
cto lib. iii, adu. Marcion. pro quo crat duntaxat
,
:
Opicv, subdival atOpiov, at vocos illae Gr.tcae idcm et Christum ejus. Porro de Christo quod Dens
nimirum clarum et apertum, subdivum
significant, fuerit, aut illic aut alibi dabitur latius tractandi
enim domus cst serenitas extra tectum, at8ptov Grcb occasio contra quosdam uostrae tempestalis secta-
«Esa Trotjxaver, ait Hesychius. Le Pr. rios, qui id negare non verentur. Pam.
673 LlliEU ADV. JLU.LUS. 674
si audes, nega 7I prophetam. Statim tibi promissio * virtutes in gloria D<>i patris, etoculi vestritridebunt
Patrifl occurrit in Psalmis dicens : Filius meus es terram de longinquo (dsa xxni, 17, : quod vobis
tu, ego hodie genui te.Pele ame, et dabo tibigcntes pro meritis vestris post expupiationem Ilierusalem,
lurrcditalem tuam, et possessionemiuam terminos prohibitia ingredi in terram \estram, de ionginquo
"
tcrrtr (I'sal. II. 7, 8). Nec potcris eum magis 2
Da- eam oculis tanlum \idere permissum esl. Anima,
vid filium dicoro, qunm Christum ; aut terminos meditabitur timorem(ibid.
inquil, vestra li, , scilio l
torrae David potius promissos, qui intra unicam quo tempore excidium sui passi sunt. Quomodo
Judaeam regnavit, quam Chrislo, qui totum jam igitur i.ascetur dux de Judai-a, et quatcnus procc-
orbem Evangelii sui fide cepit, sicut per Isaiam det de Bethlchem, sicut dhina prophetarum volu-
dicit : Ecce deditein dispositionem generismci, in mina nuntiant, cum nullus oinnino sil illic in ho-
lucem gentium, aperire oculos coecorum, ulique diernum derelictus ex Isracl, cujus ex stirpe possit
errantium, exsolvere de vinculis vinctos, id esi dc nasci Cbrislus? Si enim, sccuudum Judaeos, adhuc
delictis liberare : et de domo carceris, id est mortis, non venil '*, oum vonire coeperit, unde ungetur ?
sedentes in tcnebris (Isa. xlii, 6,7), ignoranliac sci- Lex enim pra*cepit (97 1, in captivitate non licere
licet. Quae si per Chrislum eveniunt, non in alium unciionem chrismatis regalis confici. Si autem jam
crunt prophelata, quam pcr quem 13 expuncta con- » nec unclio'' 5 est illis, ut Daniel prophelavit ; dieil
sideramus. enim Exterminabitur unctio (Dan. ix, 27) ergo

: :
CAPUT XIII. jam non est illic unctio, quia nec templum ubi eral
Igitur, quoniam filii Israel affirmant nos errare cornu (98) de quo reges ungebanlur. Si ergo non
rccipiendo Chrislum, qui jam venit, prescribamus est unctio, unde ungelur dux qui nasceiur in Be-
eis cx ipsis Scripturis jam venisse Christum qui thlehem? aut quomodo procedet de Bethlehem, cum
de germine 7G Israel nullus omnino
praedicabatur quamvis ex temporibus Dauielis
;
sit in Beihle-
praedicantis probaverimus jam venisse Christum, hem? Iterato denique oslendamus, et jam Chrislum,
qni nunliabatur. Nasci enim eum oportuit in Be- secundum prophetas, et passum, et in coelis jam
thlehem Judae ; sic enim scriplum est in pro- rcceptum, et inde venturum secundum praedicalio-
pheta: Et tu, Betlilehem, nonminima es in ducibus ncs prophetarum. Nam post advenlum ejus secum-
Juda (96); exteenim exiet dux qui pascat populum dum Danielem, quod ipsa civitas exlerminari ha-
meum Isracl (Mich. v, 1). Si aulem adhuc natus beret leîmus, et ita f.ictum recognoscimus. Dicil
nonestqui processurus dux de tribu Juda ex Beth- enim Scriptura: Sic et ciritatem ct sanctumsimul
h hem nuntiabatur, oportet cnim eum de tribu Juda exterminari cum duce [ibid.), indubitite, qui de
Q
ct a Bethlehem procedere animadvertimus aulcm Bethlehem ct de tribu Juda sset processurus. Unde
;
<
nunc neniincm dc gcnere Israel in civitate Bethlehem ct manifestum est quod civiias siraul eo tempore
remansisse, et cxinde quod intcrdictum cst ne in exterminari deberet, cum ducator ejus in ea paii
continioipsius regionis demoretur quisquam Jud.eo- haheret, secundum Scripturas prophetarum (99),
rum, ut boc quoquc csset adimpletum per prophe- dicontium Expandi manus mcas toM dic ad po-
:
tam: Tcrra vcstradeserta, civitates vestrce ignic.cu- puhuncunliunacemcvnlraiUccnlem mihi.quiambu-

stas, id est quod belli tcmporceisevencrii ; rcgionem huil viam non bonam, scd post pcccata sua (Isa.
rcstruin inconspectuvestro exteri comcdcnt, ct dc- lxv, 2). Lt in Psalmis dicil : E.vtcrminavcrunt ma-
scriact aubversa crit a populis alienis (Isa. i, 7). nus mcas ct pcdcs, dinumeravcrunt omniaossa mca.
I.i alio Ioco sic per prophotam dicitur : llcgcm cum Ipsi autcm contcmpliiti sunt ct vidcruut mc: ct,
claritate vidcbitis, id est Christum facicnlcm Gll 1 ln siii mea potavcrunt meaceto{P$ul. xxi. 18, 19;.
Varia lectiones.
"
Negare Obcrth. Scml.~- Magis abcst a Wien ctObcrl. 3 Ali-juem Scml. ''Cliristus Sccundum ludaeos...
'>
ccepent. Unde Obcrt. Scml. —

Possit nasci ? Christus sccundum, c\c. Latin. «Non udditScml., ncc non omil-
tens. ib De eemine alii.
C.ommentarius.
(96) Et tu Beihlehemin ducibus Judes. Sicex ms. paraphrasticws cx aliqnot commatis hanc sontcn-
etGrsecis B. Matth. lomibus pro Judati nuemad-
Q
liam de more suo decerpserii, aut loriassis alia
modum etiam pascat pro pascet, Graece enim esl otiam odiiione aut Aqui!a\ BUl Thcodolionis sit
Roipavtt'. Quod cum \ertat Latiims vetus interprea us :s. quo casu oporterel accipi proxepit pro ,
rcgat, illic et eamdem vocem idem Joannia ultimo,

dixit. Pam.
aacuti hicauclor; patel antiquitua aeeeptam a Patri-
N<r templnm uhi crutcvrnu. Alhadil ad illod
(,98)
bus pascere pro regere. Quod adnotala dignum III Reg. i, 39 Sumpsitque Sodok mcerdot cemu
:
contra eos qui omnem regendi potestatem ab Cc- elei dc tiibermiculo. ct un.iit SaL nu nem .•undeco'-
clesia tollivoiunt. Vkletur autem in eo quod sequi-
ligilurin tcmplo observaium fuiaae. Pjjb.
tur hyperbaton. Sive aulem
axteri legaa paulo post, (99) Secundum Scnpturas prvphcttirum.Wursvm
Ut excusi, sive c.rtcmi utms., nenude esl supra ; Scnpturas alterl. quibus piwdictum eal uiti B.
oniiiMorlii ulioii. 1'.\m.
Cyprianus hunc locum imitalu», acribil lib. u aav.
(97) Lezenimprofcepit, etc. Nescio adquem lo- jud., cap. 20) quod cruci illwn tixeri e^sont Ju-
cum alludat, nisi forto ad cap. xxvm DeuW, ut dsei. Pam,
gt; TERTULLIANI OPERUM PARS II. - SERIES l,POLEMICA. 676
Hsec David passus non est, ut de se merito dixisse a temsitietisetacontribulatione~' u spiritusululabitis

0*I5 videatur, sed Christus qui crucitixus est (1) liemittetis enimnomen vestrum, in societatemelcc-
Manus aulein cl pedes non exterminantur, nisi tismeis; vos auteminterficiet Dominus.tiM» Eis au-
ejus qui a ligno suspenditur. Unde et ipse David tem qui serviunt mihi, nomen nominabitur novum,
regnaturum ex ligno Dominum dicebat (Psal. xcv, quodbenediceturin terris (Isa. lxv, 13-15). Adhuc
"
10): nam et alibi Propheta ligni hujus fructum hujus ligni sacramenlum 9 in Regnorum legimus
pra:dicat dicens : Terra dedit benedictiones suas celebralum. Nam cum tilii prophelarum supcr
(Psal. lxvi, 7). Utique illa lerra virgo (2) nondum flumen Jordanem lignum securibus casderent, exsi-
pluviis rigata, nec imbribus faecundata, ex qua liit ferrum, et mersum est in flumine, atque lta
homo tunc plurimum plasmatus est, ex qua nunc Heliseo propheta superveniente, petunt ah eo filii
Christus secundum carmen ex virgine natus est. prophetarum uti ferrum flumini quod 90 mersum
Et lignum, inquit, adtulit fructum suum (Joel. n, fueral erueret. Alque ita Heliseus accepto ligno,
22(. Non illud lignum in paradiso, quod mortem el misso in eum locum ubi submersum fuerat fer-
dedit protoplastis, sed lignumrum, slatim supernatavil, et lignum mersum est,
passionis Chrisli,
unde vita pendens a vobis credita non est (Deut. quod receperunt filii prophetarum (III Reg. vi,4-7).
xxviii, 66). Hoc enim lignum tunc in sacramento B Ex quo intellexerunt quod Heliae spirilus in eum
erat, quo Moyses aquam amaram indulcavit undc sit repraesentatus. Quid manifeslius hujus ligni sa-
;
populus, qui siti peribat in eremo, bibendo revixit cramento ? quod duritia hujus saeculi mersa in pro-
{Exod. xv, 23-26) : sicuti nos qui de saeculi cala- fundo erroris, et a ligno Chrhti, id est passionis
mitatibus extracti, in quo commorabamur, siti per- ejus, inbaptismo liberatur, ut quod perierat olim
euntes, id est verbi divini potu privati ", ligno per lignum ia Adam, id restitueretur per lignum
passionis Christi aquam edulcatam baptismalis po- Christi. Nobis igitur 81 qui successimus in loco
tantes, sive quae e?t in eum, reviximus; a qua fide prophelarum, ea sustinentibus hodie in saeculo, quae
Israel excidit, secundum Hieremiam dicentem scmper passi sunt prophelse propter divinam reli-
Mittite, et interrogate nimis, si factasunt talia :si gionem. Alios enim lapidaverunt, alios fugaverunt,
mutabuut gentes deos suos, et isti non sunt dii. Po. plures vero adnecem tradiderunt, quod
mortis
pulus autem meus mutavit gloriam suam, ex quo negare non possunt. Hoc lignum sibi el Isaac filius
nihil proderit eis.Expavit ccelum superisto(Jerem. Abrahae ad sacrificium ipse portabat, cum sibi cum
n, 10, 11). Etquomodo et quando cxpavit? Indu- Deus hostiam fieri praecepisset (Gen. xxn, 6). Sed
bitate quando passus est Christus: Et horruit , in- Q quoniam haee fuerant sacramenta, quae temporibus
quit, plurimum nimis,etsol mediadie tenebricavit Christi perficienda servabantur ; et Isaac cum li-
(Amos vin, 9). Et quando horruit nimis, nisi in gno reservatus est, ariete oblato in vepre cornibus
passione Christi, cum terra quoque contremuit, et haerente, et Christus suis temporibus lignum hume-
velumtempli scissum est, monumenta dirupta sunt ris suis portavit, inhaerens cornibus crucis, corona
(Math, xxvn, 51)? Quoniam duo hcec mala fecit spinea in capite ejus circumdala. Hunc enim opor-
populus meus: me, inquit, dereliquerunt fontem tebat pro omnibus gentibus fieri sacrificium, qui
aqua? vitce, et foderunt sibilacus contritos, qui non tamquam ovis adviciimam ductus est, et velut agnus
poterunt aquam continere (Jerem. n, 13).Indubitate coram tondente se sine voce, sic non aperuit os suum
non recipiendo Christum, fonlem aquae vitae, lacus (Isa. liii, 7). Hic enim Pilato inierrogante nibil
contritos cceperunt habere, id est synagogas in di- locutus esl(Joan.xix, 9) ; in humilitate enim judi-
spersiones gentium, in quibus jam Spiritus sanctus cium ejus sublatum est. Nativitatem autem ejus
non immoratur, ut in praeteritum in templo quis enarrabit (3) (Isa. liii, 8) ? quia nullusomnino
commorabatur ante adventum Christi, qui est ve- hominum nativitalis Chrislifuitconsciusin conceptu,
rum Dei templum. Nam et istam sitim divini cum virgo Maria verbo Dei praegnans iuveniretur.
Spiritus eos passuros dixerat propheta Isaias, di- n Et quia tolleretur a terra vita ejus (ibid.) ; cum
82
cens : Ecce qui serviunt mihi, manducabunt : vos ulique post resurreclionem ejus a ,mortuis quae
autem esurietis; servientes mihi potabuntur, vos audie tertia effecta est, coeli eum receperunt secun-
Variae lectiones.
11 Verbo divino propinati Obert. Seml. ™ Ad contribulationem iidem. n9 Eliam addit Seml. 80 Quo
alii 81 Nos utique Wouver. 83 Quia Obert. Seml.
Commentarius.
(1) Sed Christus qui crucifixus est. Barbara illa genere affectum morte mulctavit. » Le pr.
Judaeorum natio Christum Dominum violentia suf- (2) Illa terra virgo, yrj jtapQsvo; : eliam Irenaeus
fragiorum in crucem dedi postulavil, ut cap. 21 Apo- sic dicit Seml.
log.; quam in rem Cyrilllus Alex. hom. 4, de fer. (3) Nativitatem autem ejus quis enarrabit? Non
Pasch. Sxaupw TrpoarjXwxaaiv twv 'Iouoafwv
ol 7tdtvroX[ioi dubium quin ita legendum sit, juxta editiones om-
).ao\, xat 7tav liooc, Inevefxovtss xa/.fa; tb ijiou xat aTt nes Isaiae, non autem enarravit, maxime cum illud
0avdTw TrapaSs^wxaotv. «Audacissima Judaeorum
[jtta;, etiam legat B. Cyprianus, lib. n adv. Judceos, cap.
natio crucisuffixit,et omnisuppliciiatque ignominiae 15, et infra lib. ni adv. Marcionem Tertullianus,
PAM.
677 LIBER ADV. JUDiKOS.
dum prophetiam Osee emissani hujusmoJi Ante » scriplum est Propter vos nomen Dei bla-iphemutur
: :
lucem surgent ad me dicentes : Eamus et reverta- in gentibus Usa. liii. 5; Ezech. xxvi, 20). Ah illis
enim '"
mur ad Dominum Dcum, quoniam ipse eripiet et incipit infamia (7), el tempus medium a
biduum die tertia (4) (Osie, vi, Tiherio usque ad Vespasianum. Quae 92 cum ita
liberabit nos, post
1-3), OII 7 quye est resurrectio ejus gloriosa, de tcrra commisissent, nec inlellexisscnt 4»~>S ChrUtum in
in coclos eum rccepit, undc et venerat ipse spirilus tomporc suae visitalionis inveniendum, facta est
ad Virgincm neque nativitatem, ncque pas-

; cujus tcrra eorum deserta,cl civitates eorum igni extutce:
sioncm Judau agnoverunt. Igitur, quoniam adhuc regionem ipsorum in conspectu eorum cxtranei de-
contendunt Judaei necdum venissc Chrislum eorum 83 vorantes : derclicta cst filia Sion tamquam specula
quem modis adprohavimus venisse, recognoscant
tot in vinea, vel ut in cucumerario casula (Isa. i, 7, 8);
Judaei exitum suum, qucm post adventum Christi ex quo scilicel lsrael Dominum non cognovit, etpo-
relaturi pracinehantur oh impietatem (5), qua eum pulus eum non intellexit, scd dereliquit magis
ct dcspcxorunt et interfcccrunt. Primo enim cx et ad indignationem provocavit sanctum Israel
qua die, secundum illum dictum Isaiae, Projecit (ibid. 3. 4). Sic et 93 machaerai conditionalis com-
komo abominamenta sua aurea et argentea quce minatio, Si nolueritis, nec obaudieritis, gladius vos
9i
fecerunt adorandis vanis et noctuis (Isa. n, 20) : id
g comedet (ibid. 20), probavit Christum fuisse quem
cst, ex quo genles, nos, diluciJata pcr Christum veri non audiendo perierunt ;
qui et in Psalmo disper-
85 quod sionem ejus postulat
tatc 84 , projecimus idola (videant Judaei ), et (8) a Patre, dicens : Disperge
sequitur, expunclum est. Tulit enim Dominus Sa- illosin virtute tua (Psal. lviii, 12); qui et rursum
baoth a Judaeis et ab Jerusalem, inler caetera, et per Esaiam exustionem eorum orat : Propter me,
sapicntem architectum [Isa. m, 1, 3), qui aediticat inquit, haic facta sunt vobis, in anxietate dormietis
Ecclesiam Dei tcmplum, et civitatcm sanctam, et (Isa. l, 11). Haec igitur cum pati praedicentur Judaei
domum Domini. Nam exinde deslitit apud illos Dei propter Christum, et passos eos esse inveniamus,
gratia (6). Et mandatum est nubibus ne pluerent et in dispersionem dcmorari cernamus, manifestum
imbrem super vineam Sorech (Isa. v, 6), id est coe- est propler Christum Judaeis ista accidisse, conspi-
lestibus beneticiis, ne provcnirent domui Isracl. rante sensu Scripturarum cum exitu rerum et or-
Fecerat enim spinas (ibid. 4), ex quibus Christum dinis 5 temporum. Aut si nondum venit Christus
~'
coronaverat: Et non justitiam,sed clamorem (ibid.S), propter qucm haec passuri praedicabantur, cum ve-
quo in crucem eum exlorserat : et ita subtractis nerit ergo paticntur. Et ubi tunc filia Sion relin-
86 quenda, quae nulla 96 hodie est? ubi civilates exu-
charismatis prioribus, lex et propheta? usque
ad Joannem(Luc.w\, 16) fuerunt et piscina Beth- L rendae, qua? jam in tumulis exustae sunt? ubi di
;
saida 81 (Joan. v, 2) usque ad adventum Christi, spersio gentis, quae jam extorris? Redde slatum
curando invaletudines 88 ab Israel, dcsiit a beneti- Judaea? quem Christus inveniat, et alium contende
doinde 89 cum 90 perseveranlia furoris sui venire.
ciis , ex
nomen Domini pcr ipsos blasphemarctur ; sicut
Varise leciiones.
83 Eorum abest
a IXhcn. et Obcrt. 8 Delucidata peclorc, per Chrisli vcritatem Obert.
''
Dclucidato SemL—
pectore cod. Fuhl. 5U Idola. VideantJudsei, etc. Obcrt. Scml. u0 Cliarisinalum roriluis Parw. 81 Belhescda Jun.
u;l
V aletudines O&eri. Seml. » ibeneficiis. l)eindey;/«.'J0 Ex abest a lihcn. et Obert. '" Ceepil Latin. 92 Qui
alii. y3 Sicut lihen. Obcrt.
'
Comeilct. Ex duo probamusmachuM-amChristum tui^seOberthSeml. 95 0rdincJ«n.

,J 1
y,i
Invidia Qbert. Seml.
Coininentaritis.
(4) Post biduum, die tertia. Sic emcndavimus IndCQS dilectus olim populus a gralia excidit prop-
punctationem cx Vulgata- lcclione, licet cxcusi om- ler pervicaccm impiel;ilein et alrocitilem, qua in
nes phrasim aliam inci|)iant ab his vcrbis Post : -. orhis univcrsi Redemptorem usi sunt. Dicli sunt
biduum : quasi dic lerlia in ecelos receplus esset U ab hoc auctore, Apol. wm, « gens Dei domestici. -
Christus, non autem diebus quadraînta peractis At insiti fuerunt Christiani hac agresii arbore, et
post ejus resurrectionem (Act, i, 3, 9). Ad hanc inoculati. Lb I'h.
correctionem nos movet sensus auctoris, qui hanc ib illis enim incipit infamia. Sic lib. ad Na- i
Osee prophetiam adhihet ul Christi rcsnrrectionem twnes t'Ckp. 14, uhi etiam de Judaeis « Quod enim :
dcmonstrct factam post triduum a mortc ejus. Edd. aliud gcnus seminarium est infamis nostra1 ? » Big.
(ft) Prafcinebantur ob impietatem. Non seinel (Si Dispersionem ejus poshi/a<, etc. Qain dispersi
hoc epithelo ulitur, nam lib. de Spectaculis, cap. 3 : fuerint proptcr abominationem snpplicii et infa-
« Si enim pauculos tunc Judseos impiorum conci- niiam ouani C.hristo Domino irrogarunt. nullus du-
liuin vocavil, » ctc. Eodem impii elogio erga Ju- bitat. Non modo dispersi et errantes, vcrum etiam
dw» utitur B. Aug. Epist. 54, B. Joan. Chrysos- exosi omnibus, adeo ut concilium niodo a nobis
tOEDUS iis aa^£suv trihuit oral. 2, adv. ipsos, ct citatum. can. l prohibeal i Nullas ecdesiastici or-
:
âpaxdjxov noXiTttav, < vivendi ritum enormem; » vel laicns azyma apnd Jndssos comedat, aut
dinis ,
ct vetercs fore omnes Patres, atque eliain cum iis versetur. vel in morhis adrooet, medici-
conci-
hum Trullanum, cap. i, uhi dc Nestorio loquitur : namque ab iis accipiat, aut cum iisdem in halneo
xxl Tr,v 'lo'jJaixf,v avavsouvTo; 3ujjs'"ttav, « Ct lavetur. Si qnifl vcro id facere prassnmat, si clcri-
Judaicamrenovanteimpietatem. i Ls Piv. CtS, deponatur si vcro laicus, communionc privc-
:
(6) Nain e.vinde destittt apud illos Dci gratia. tur Le Pn.
ti?y TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. m>
CAPUT XIV. A citra angelos, gloria et honore coronavit illutn, et
Discite nunc cx abundantia erroris vestri duca- subjecit omnia sub pedibus vm, 6-8
ejus (Psal. ;
tum. Duos dicimus Christi habitus, a propbetis Hebr. n, 1). Et tum cognosccnt cum, quem pupuge-
dcmonstralos, totidem advontus ejus praenotasse 97 : runt. Et coidcnt pectora sua tribus ad tribum (Zacli.
unum in primum, cum tanquam
liumilitate, ulique xu, 10; Joan. xix, 37), utique quod relro non
ovis ad victimam duci habebat. et tanquam agnus agnovennt eum, in humilitale conditionis humana>
ante tondcntem (9) G39
sine voce, sicnon aperuit conslitutum. Hieremias O-IO inquit : Et * homoest,
os suum (lsa. liii, 7), ne aspcctu quidem hone- et quis cognoscctillum(Jerem.wu, 7, sec. LXX)?
slus (10). Adnuntiamus enim, inquit, de illo, sicut quia et nativitatem ejus, inquit Isaias, quis enarra-
pucrulus, sicutradix in terra sitienti, ct non erat 2
ei bit ? Sic et apud Zachariam (cap. xn) in persona
spccies, neque gloria. Et vidimus eum, et non habc- ipsius, imo et in ipsius nominis sacramento, ve-
bat speciem neque decorem, sed species ejus inhono- rus 3 summus sacerdos Palris Christus Jesus du- 4
rata, deficiens citra filios hominum, homo in plaga, plici habitu in duos adventus delineatur. Primo
sciens ferre infirmitatem (ibid. 2-4) scilicet ut sordidis 5 indutus carnis passibilis et
: est, id est
positus a Patre in lapidem offensionis (Isa. vm, morlalis indignitale, cum et diabolus adversabatur
14) : minoratus ab eo modicum citra angelos " ei, auctor scilicel Judse traditoris, qui eum eliam
et
(Psal. viii, 6), vermem se pronuntiat, et non homi- posl baptismum tentaveral. Dehinc spoliatus pri-
nem, ignominiam hominis, et abjectionem populi slinas sordes, exornatus podere et mitra et cidari
(Psal. xxi, 7). Quae ignobiiitatis argumenta primo munda 6 id est secundi adventus quoniam glo- , ;
adventui competunt, sicut sublimitatis secundo (11); riam et honorem adeplus demonstratur. Nec po-
cum fiet jam non lapis offensionis, nec petra scan- terilis eum Josedech 7
filium dicere, qui nulla om-
dali, sed lapis summus angularis, post reprobatio- nino veste sordida, sed semper sacerdotali (Zachar.
nem adsumptus, et sublimalus in consummationem vi, 11) fuit exornatus, nec unquam sacerdolali
(Isa. xxvm, 16) : et petra sane illa apud Dauie- munere privalus. Sed Jesu iste Chritsus' Dei Pa-
lem de monte praecisa, quse imaginem ssecularium Iris summus sacerdos qui primo advenlu suo liu-
regnorum comminuet et conterel (Dan. n, 34 seqq.). mana forma et passibilis venit in humilitate usque
De quo secundo adventu idem 98 Daniel dixit : ad passionem ; ipse eliam effcctus hostia per om-
Et ecce cum nubibus cceli tanquam filius hominis nia pro omnibus nobis, qui post resurreclionem
veniens, venifjusque ad Veterem dierum, et aderat suam indutus podere, sacerdos iu ceternum (Psal.
in conspectu ejus. Et qui adsistebant, adduxerunt ° 9 cix, 4; Hebr. v, 6) Dei Patris nuncupatus est. Sic
illum : et data est ei potestas regia, et omnes na- enim et duorum hircorum, qui jejunio offerebantur
tiones terrce secundum genus, et omnis gloria ser- (Levit. xvi), faciam interpretationem. Nonne et illi
vient illi : et potestas illius ceterna, quce non aufe- utrumque ordinem nominis Christi, qui jam venit,
retur, et regnum ejus quod non corrumpetur (Dan. ostendunt? Pares quidem atque consimiles, propter
vn, 13, 14). Tunc scilicet speciem honorabilem et eumdem Domini conspectum, qui non alia ventu-
8
decorem habiturus es.t indeficientem supra filios rus est forma, ut qui agnosci habet a quibus et
hominum tempestivus enim decore citra filios ho-

: laesus esl.Unus autem*eorum circumdatus coccino,
minum. Effusa est gratia, inquit, in labiis tuis, maledictus, et consputatus, et convulsus, el com-
propterea benedixitte Deus in sascula. Accingere punctus, a populo extra civitatem abjiciebatur in
9
ensemtuum circa femur tuum,potens tempestivita- perditionem, manifestis notatus insignibus Christi
te et pulchritudine cum et
tua (Psal. xlvi, 3-5) : passionis ;
qui coccinea circumdatus veste (12) ; et
Pater poslea, cum diminuit illum modicum quid consputatus, et omnibus contumeliis affliclus, extra
Variac lectiones.
97Prsenolatos iidem. 98 Ejusdem Seml. Obert. 99 Abduxerunt Fran. * Et abest Seml. Obert. 2 Ait inser.
Seml. Obert. 3 Verissimus iidem. 4 Jesus abest Seml. Obert. 5 Sordibus iidem. 5 Cidarim mundam iidem.
7 Joseph
iidem. 8 Ut quia cognosci iid. 9 Notis insignibus Seml.
Commentarius.
(9) Et tanquam agnus ante tondentem. Minfice (11) Sicut sublimatis secundo. De secundo Chri-ti
exlulerunt banc loquendi formulam vcteres, ovis, advenlu non idem judicandum ac de primo ibi
pecus, agnus, cum de Chnsli proditione loquuntur enim servilem formam induit, et humanam iniirmi-
synodns Trullana can, I, 6 6sb; 6u6;.isvos Deus : tatem ubiqueassumens, injnriis et cruciatibus omnis
qui immolatur Le Pr. generis opportunus fuit. Hic vero Dei Filium osten-
(10) Ne aspectu quidem honestus. Hoc cst, quod dit, et gloriae suaa excellentia status depressioris quo
lib. de Patientia dixit c Et insuper conlumelio-
: olim obrulus esl, contemptum extollit. Le Pr.
sus sibi est. » Rig. —
Haac accipit Rigaltius, ita (12) Qui coccinea circumdatus veste. Coccinea
ut credat idem essc ac quod lib. de Patientia dixit : vcstis cadem ac purpurea seu sanguinea, tincta
« Et insuper contumeliosus sibi est. » Sed eo loci cocci grano is color et caedium est ; unde, ut
:
verba meo
judicio intelligc de Cliristi si-
illa Christi supplicium acerbissimum demonstret, ve-
lentio quod oi vitio vertebatur, lanquam homini stem sanguine rcspersam ait et coccineam. Is cc-
parum decoro et splendido, quique non auderel lo- lor lib. de Pallio, cap. 1 Galaticus rubor dicitur,
qui ; aut si mavis, de facie sanguine et ictibus per- quoniam uberrimus est illius grani in Galatia pro-
fluontc ac conttisa. Le Pa. ventus. Le Pr,
081 LIBER UE ANIMA. 682
civitatem crucifixus cst. Alter vero pro deliclis obla- cabantur. Igilur si universas nationes de profundo
tus, et sacerdotibus tanlum pabulum da- tenipli in crroris humani exinde cmergentes ad Deum crea-
tus, secundae rcpraesentationis argumcnta signabat, lorem Christum ,2
et cjus ccrnitis ,
prophetatum
qua delictis omnibus expiati '" saccrdotes templi 6<f 9 non audetis negare ;
quia, ctsi ncgaretis, sta-
piritalis, id est Eccleske (13), Dominicae gratue quasi tim vobis in Psalmis, sicuti jam prrelocuti sumus,
4» II visceralione (14) quadam fruerenlur, jejunan- promissio Patris occurreret, dicentis : Filius meus
tibus caeleris a salute (18). Igitur, quoniam primus cs tu, cijo hodie genui te; pete a me, et dabo tibi
advenlus et plurimis figuris obscuratus, et omni in- genteshcereditatfimtuam, ct posscssionem tuam ter-
lioneslate (16) proslralus, canebatur, secundus vcro minos tcrrre (Psal. n, 7,8); nec poteritis in istam
ct manifestus ct Deo condignus; quem

idcirco prsedicationcm magis David filium Salomonem vin-
facile et intelligere etcredcre potuerunt, eum solum dicare, quam Chrislum Dci filium dicere; nec
inluenlcs, id cst sccundum,qui est in bonore et glo- terminos terrae David filio promissos, qui intra
ria, non immcrito dcccpti sunt circa indigniorcm,unicam Judaeam regnavit, quam Christo Filio Dei,
ccrte obscuriorem, id est primum. Alque ita in qui lolum jam orbcm (17) Evangelii sui radiis in-
hodicrnum ncganl venissc Christum suum, quia luminavit. Denique et Ihronus in aevum magis
non in sublimitate venerit, dum ignorant in humi- g Christo Dei Filio competit, quam Salomoni, tempo-
lilalc primo fuisse venlurum. Sufficit huc usquc rali scilicet regi, qui soli Israel regnavit. Cbristum
<le his interim ordinem Chrisli dccucurrisse quo talis cnim hodie invocant nationcs qua- eum non scie-
probalur qualis adnuntiabatur, ut jam ex ista con- bant, ct populi hodie ad Christum confugiunt, quem
sonantia Scriplurarum divinarum intelligamus, ct rclro ignorabant. Non potes futurum contendere,
quaj post Christum futura praedicabanlur, ex dispo- quod vides ficri. Hsec aut prophelata nega, cum
sitionc divina credanlur expuncla. Nisi enim ille coram videntur, aut adimpleta cum legunlur aut :
venisset post qucm liabebant expungi, nullo modo si non negas utrumque, in eo erunt adimpleta in
cvcnissent " qua' in advcntum cjus fulura pnedi- quem sunt prophetala.
Vari.-c lectiones.
,0 Expialus Fran. cxpiatis alii. u Vcnissent Seml. Obcrth. n Quod add. Seml. Obert. ,3 Dicere abest
aliis
Cornmentarius.
(\3)Sacerdoles lcmpli xpirifalis, idcst Ecclesice. p pro formoso. Supra aulem lib. ad Scapulam, cum
Ecclesias dicit Christianos, qui a delictis omnibus dixit, quanti honcsti iriri, honoratos viros intelligi
per Chrislum expiati, saccrdotcs sunt tcmpli spiri- ibidem ibi adnotavit. Pam.
talis. Kig. (17) Qui totum jam orlem, etc. Etsi in primo
(14) Dominirir gratiai quasi visceratione. Eu- adventu spernendo cultu visus fuerit, secundo ni-
charistiam significat, datam Ecclesiis, hoc est fide- hilominus rex apparebit; regesque omnes ct dy-
oastse ac impcratores crucem, qua infamiai nota
1
libus Christianis, quasi in viscerationem ct pabu-
luni. IIig. — Visceratio, uti ad marginem adnota- erat, adorabunt. Quoniam ipseest rex regum et do-
vit Rhenanus, distributio eiat carnis, qua> fieri minus domiiiaiilium, ct aho in loco, Adorent eum
solebat, vel in solemni sacriticio, vcl in funerc omncs gentcs, etc. Quemadmodum autem prsedi-
excellenlia alicujus. Pam. clum fucrat ipsum venlurum, ita et regnaturum,
I >
Jejunantibus catcris a .v«/((/t;.Ncmpeelbnicis, si itaquc, ut probatcontra Juda>os (quod Christianis
iofidelibus. Rig. omnibus certissimum), venit, ut adimpleatur pro-
(l(>) Kl omui inhonestate. Inhoncslatem (inquit, phetarum vaticinium, rcgnat quoquc super orbem
luni bic, tum infra lili. ui adv. Murc. Rhen.) ac- univcrsum. Lc Pr.
cipit pro deformitate, sicuti paulo prius honestus

LIBER DE ANIMA.
A.RGUMENTUM. n inspcrsit principia. variosquc crrorcs ipsc Tcrtul-
Scripserat Tertullianus, ut ipse ait, contra Hcrmo- lianus inscruil.

genem librum de censu sev origine ammte :'/«;' I. In priniis autem ilocel non a Socrate immor-
liber, kodiedesideratus, quantum datur, mentio- talitatem animse, aed a Deo diseenda».
nrm habei insectionesequenti;nuncautem in II. Etsi cnim snggerantar, lal
a natura plcraque
hoe tractatu, Auctor, jam montanista, de animat etiain c\ prophetisbausta fuerunt, lamen philoeophi
slatu ei reliquis adeam mulla mixta vcris lalsa iradiderunt.
pertinentibusquassiioni-
bus.adrcrsusphilosophosdiiiiicaLcuitamcnfalsa
...i
Patrol. 11.
683 TERTULLIANI OPERUM PARS II. -^SERIES I, POLEMICA C84
III. Utinam, nullaheeresi exsislente, nihil omnino XVIII. Neque audiendos haereticos, qui non aliter
cum philosophis, patriarchis heereticorum, expe- quam suas Plalo ideas, intelleclualia faciunt veri-
riendum ncc essent tum illa quibus a phi-

foret : tales, sensualia vero imagines veritatis dumtaxat,
losophia haeretici capiuntur, deslrucnda, tunc haec, sed perinde animam per corpus corporalia scntirc,
quibus fideles ab haeresi concutiuntur, retundenda. quemadmodum per animum.incorporalia intelligil;
IV.Deinde ad institutum accedens, primum ad- sic tamem ut eliam sentiat, cum intelligit.
versus Plalonem animam natam et factam dicit, XIX. Atque adeo inteUectum semper animae
utpote ex Dei flatu. incsse, uti etiam reliqua anirme naturalia.
V. Plures etiam pbilosophos, elsi Aristotele et XX. Et si aulem uniformis anima, fcetu tamenin-
Plalone corpulentiam ei aufcrentibus, corpus anima; geniorum multiformem, pro condilione cceli et soli,
vindicasse. pro ratione operis et curae, pro temporum evenlu ,
VI. Quod paradoxon ctiam Auclor hic seculus, pro licentia casuum, et corporis eliam valetudine,
Platonicorum argumenla, quibus incorporalem aui- ut ne de fati necessitate quid dicalur, de qua suo
mam asserebant, satis frhole refellit. tilulo disseruerit.
VII. Imocorporalitalemanimae ex Evangelio per- XXI. Proinde etiam animam, contraquam sen-
peram probare nititur. liunt Valentiniani, convertibilem fuisse liberi ar-

Plalonicorum
B juxla quod Marcioni jam Hermo-
G-13 VIII. Ad alia iterum argu- bitrii potestate, et
menta respondens. gcni ostendcrit.
IX. Quid? quod effigiem quoque non vereatur OU XXII. Quocirca animam definiri : Dei flalu
animae quantumvis immortali affingere, eamque colo- natam, immortalem, corporalem (en iterum para-
is aerei et lucidi. doxon Auctoris), effigiatam, substantia simplicem,

X. Rectius deinceps unum esse docet animam et de suo patientem, varie procedentem, liberam ar-
spiritum, vivere et spirare, vel ex eo quod ad statum bitrii, accidentiis obuoxiam, per ingenia mutabilem
tidei pertinet, simplicem animam determinare se- rationalem, dominalricem, divinatricem.
cundum Platonem. XXIII. Dum deinceps quaerilur unde anima, hae-

XI. Ita tamcn spiritum animam dici, ut nequc Dei reticos quosdam non recte eam e coelis deferre,
spiritus sit, quod videbatur Hermogenes sentire, ne- atque eodem indubitate redituram asserere, quorum
que spiritale nescio quod semen Valentinianorum omnium condimentarium Plato.
animae collatum sil. XXIV. Novum itaque Platonis argumenlum eli-
XII. Animum item ab anima non separari, utpote dit : discentias reminiscentias esse, hoc est, ve-
qui non aliud quam suggestus, sive ornatus sit - nienles e ccelo animas oblivisci eoium in quibus
**
animae quo sapit : idque contra Anaxagoram et fuerint prius, dehinc ex his visibilibus recordari
Aristotelem, quorumille commiscibilem, iste passibi- eorumdem.

lem animum negabat. XXV. Agit deinde adversus Stoicos, et ipsum in-
XIII. Quodetiaminde probat, quod principalitas terdum Platonem, qui post partum corpori ani-
anima?, non animo tribuatur etiam animam Deus ; mam inducunt, ex aeris frigidi pulsu, aut prima
semper alloquatur non animum. spiratione.
XIV. Cum aulem dividilur anima in partes a Pla_ XXVI. Eorum sententiam, etiam ex Sripturarum
lone aut aliis, vires et efficacias et operas diversas christianarum fundamento, impugnans.
inlelligi, sicuti de quibusdam etiam Aristoteles indi- XXVII. Definiens simul ambas animae corporisque
cavit, utpote eliam ipse cum aliis plerisque unita- substantias, et concipi, etconfici, et perfici.
tem animee agnoscens. XXVIII. Porro etiam Platonis secundumPythagc-

XV. Hegemonicon interim, id esl, summum in ram temerarium mcndacium (_sT£;j.^Jx a)3tv impu-
anima gradum sapientialem, contraquam senlie- gnat, id est, recidivatum animarum, revolubileir.
bant Asclepiades et Dicaearchus, cum Platone et ex alterna mortuorum etvivorum suffectione.

Aristotele agnosci etiam a Christianis, idque in re- . XXIX. Etsi enim ex vivis fiant mortui, non tamen
cessu cordis. ideo ex morluis vivos.
XVI. Ad fidem quoque pertinere, quod Plalo par- XXX. Dein, si ex mortuis semper vivi, unum
titur animam per ralionalem et irrationalem ila ; omnino et eumdem oportere fuisse hominum cumc-
tamen ul naturae primaevae depuletur rationale, lr- rum; cume contrario inveniamus paulatim huma-
rationale vero transgressioni ; non tamcn placere num genus exuberasse.
irrationalis distinclionem in indignativum et con- XXXI. Eliamsi ait sit, singulas animas in singula
cupiscentivum, quod utrumque eliam Christo et corpora reverti oportere; eadem aetate, eisdem
rationali animae competat. inslitulis, ingeniis, artibus, et cx omni gente,
XVII. Etiam in hoc non probari Platonem et Aca- sexu, dignitate; quod tamen ipse Pythagoras non
demicos, quod sensualitatem quinque sensuum ira admisit
lionalem pronuntient neque enim licere sensus
: XXXII. Delirare vcro magis Empedoclem, qui \t£-
istos in dubium revocare, ne et in Chriso de fide xevaw[j._xoj<jiv induxerit, beslias ex hominibus, et
eorum deliberetur. homines ex bestiis revolveneem.

to5 LIBER DE ANIMA. G86
XXXIII. Ncquo vcro ctiam judicii nomine vin- j\ a damioniis plurimum incuti somnia , etiam vera
dicari lioc dogma; evacuari enim, si crimina non interdum; Deo interim deputanda, si quse honesta,
aliter puniantur, aut merces non alia bonis detur , sancta, proplietica, revelatoria, aedificatoria, vaca-
quam in animalia restilutio. toria; quaedam etiam sibimetipsi animam fingere,
XXXIV. Eadem rcpercussione c;edi,etiamSimonis cx intentionc circumstantiarum; reliqua denique
Samarila; liacretici similem opinioncm dc sua Hc- cxslasi separanda.
lena, quam pcr alios atque alios habilus femineos XLVIII. Atquc adeo ex ingenio magis quam con-
volutatam, etiam illam fuissc aicbal Priamo perni- slantia, somnia a Plalone aislimari, lanquam cer-
ciosissimam. liora ab extimo noctis, ccrtis anni lemporibus,
XXXV. Imo etiam Carpocratis animarum rccor- quietis situ, aut ciborum distinclionc, aut dero-
porationem, qua totics volebat animam in corpora gatione.
revccari, quolics minus dc dclictis satisfecisset XLIX. Et vero ctiam infanles ac Atlantes som-
qui ctiam Eliae reditum frustra pro se interpreta- niare; cum et somnia a Deo sint, nullaque jam
tus sit. gens Dei sit extranea, in omnes terminos orbis
XXXVI. Reversus inde ad prius inslitutum, ctiam Evangelio coruscante.
sexum animic et corporis simul oriri tradit. B L. Nunc ad mortem quod allinet debitum esse ,
XXXVII. Omncm autem hominis paraturam ali- toto humano generi natura^ finem quamtumvis ,
qm potcstale divinse voluntatis ministra (ab angelo Epicurus id neget, et Menander haereticus ab suo
nempe aliquo) modulari ; simul ctiam crescerc et baptismo initiatos OIG pertincre neget, apud
proficcre, animam ingenio ct sensu, corpus modulo quem nec pro Deo mori lex est; nam etiam Enoch
ethabitu. et Eliam morituros, et Joannem jam obiisse.
XXXVIII. 1'ubertatem quoque, uti in corpore, LI. Opus autem mortis essc separationem cor-
ila ct anima, simul exsurgerc suggcstu sensuum poris et animae, quantumvis
quidam philosophi
ct eliam ciborum concupiscentiam csse in anima, crediderint,'post mortem quasdam animas ha?rere
scd ncccssitate 4» 15 corporis, nonsui proprietate, corporibus.
ne qtiis hinc mortalcm credal. LII. Atque omnem morlcm, sive ordinariam, sive
XXXIX. Item nullam ferme animam sine da> extraordinariam, non ex nalura esse, sed ex culpa,
monio cssc, sallem in cthnicis, doncc in Christo nec ipsa naturali.
nascantur. LIII. Excedcre porro animam, non deficere, di-
XL. Tandiu enim animant ex carnis socictatc in labentibus paulatim corporis instrumentis, jam
Adam immundam censeri; ct peccatricem tam ani- Cclariorem obtutu, ac si de somno emergenlem in-
ltiaiii, quam caraem dici. stantemorte; utpote, quae lum exsultat aut Irepi-
XLI. Alipic adco, malum animse non solum ex dat, prout paraluram deversorii sui sentit, de ipsius
obventtt spirilus noquam superstrui, sed ct ex ori- angeli facie evocatoris animarum.
gine; quo obfuscatur bonum cjus prius, doncc rc- LIV. Quo autem deducantur anima?, varias csse
formelur pcr secundam cjus nativitatcm cx aquact pbilosophorum sententias; quos Stoici pru-
inter
Buperaa Spirilus sancti virtute : a quo ibi cxcipilur, dcnlu/n animas in supernis mansionibus collocant ,
sieuti a profano spirilu in pristina. reliquas apud inferos; quos inferos Christiani non
XLIL Atquin mortis quoque tractatum ad nos in grcmio Icttx, ut Plato, sed in intimis visceribus
perlinerc (sccus quam Epicurus scntil) in qua anima collocant.
iiinnat. LV. Suam vero eam esse sententiam (qurc inte-
XLUI. Proiode etiam somnum mortis spcculum; rim ab Ecclcsia non probatur) quod in sinum.
quem non auperaaturalem, Bed naiuralcm esse, lum Abraluo scu paradisum (dc quo librum ediderit
alits rationibus, tum Bcripturia sacris probat. martyrum soho animss commigrenl, rcliqua? vero
\LIV. Nam quod de Ucrmotimo scribunl, anima ad infcros.
illum in somno caruisse, id suhornalum; uti som- D LVl. Alqui vanas eas cssc opiniones, quibus
iius, tioii oiiuin animae, sed secessio crederelar. pulabant, tantisper in tcrris animas detineri, donec
\l.\ . De somoiis quoque, ot accidentibui somni, jusia pcrcoperint; aut inuMtnn morte praeventas,
quatenus ab cxsiasi differunt dicendUm quibus ,
;
istbic vagari, donoo reliquatio compleatar sstatis.
anima perpetuo negotiosa, quod immor-
;'iiiiicaiur Nequc vero abinfcris aniims
LVll. ox imperio
talltatisestratio; in quibus interim nou magis ob demonum per magicam (cujus specics aliquot rc-
stupri visionem damnabimur, quam ob martyrii censet) aut ex arbitrio liuc redire.
coronabimur. I.viu. Alqoi illio, interim dum corpus ezspeeunt,
\l.\l. Nequc onim vana ossc in tolum somnia animas innocentium gaudore, ct nocentum doloro
(utijudieabat Bpicurus ) multis cxcmplis probari; ac puniri; vol ob cogitatns solos. quos consura di-
ot varios cssc maxime ciiam modiea dc-
commentatores, ac in hane rem affir- vina perseqnitor; . cam
maloros. licta ,ul novissimum usque quadranlem illic Iiicuda
XLNU. Gbristianam vero cani cssc scntcntiani : cx Evangclio intelligatur.
CAPUT PRIMUM(l). * Nihil mirandum , si et in carcere lemniscatas 2
Desolo censu aninue congressus Hermogeni, qua- Anyti ct Melili palmas gesliens infringere, ipsa
3 animae ne-
tenus et istum ex materiae potius suggeslu, quam morle coram, immortalitatem vindicat
ex Dei flatu constitisse praesumpsit, nunc ad reli- cessaria praesumptione ad injuriae frustralionem.
quas conversus quaestiones, plurimum videbor cum Adeo omnis tunc sapienlia Socratis (5) de in-
illa
philosophis dimicaturus. Etiam in carcere Socrf.tis dustria venerat consultae aequanimitatis, non de in-
de animae statu vclilatum est (2). Nescio jam hoc fiducia comperlae veritatis. Cui enim verilas com-
primum, an opportuno in tempore, magistri l , etsi pcrla sine Deo? cui Deus cognilus sine Christo? cui
nihil de loco interest. Quid enim liquido saperet Chrislus exploratus sine Spiritu sancto? cui Spiri-
G47 anima tunc. Socratis (3), jam sacro navigio tus sanctus accommodalus sine fidei sacramento?
regrcsso, jam ciculis damnalionis exhauslis(4), jam Sane Socrates facilius diverso spirilu agebatur. Si-
morte praesente, utique consternata ad aliquem mo- quidem aiunt daemonium illi a puero adhaesisse,
tum secundum naturam, aut exlernala, si non se- pessimum reverapaedagogum, etsi post deos et cum
cundum naturam. Quamvis enim placida atque deis daemonia depufantur penes poelas et philoso-
tranquilla, quam nec conjugis fletus statim viduae, phos. Nondum enim Christianae potestalis docu-
nec liberorum conspectus exinde pupillorum, lege " menta processerant, quae vim islam perniciosissi-
pietatis influxerat, vel in hoc tamen mota, ne mo- mam (6), nec unquam bonam, antiqui erroris 4
veretur, ipsa constantia concussa est adversus in- artificem, omnis veritatis avocatricem sola tradu-
constantiae concussionem. Quid autem aliud saperet cit (7). Quod si idcirco G4Ssapientissimus So-
vir quilibet injuria damnaius, praHer injuriae sola- crates secundum Pythii quoque daemonis suffragium,
men, nedum philosophus^ gloriae animal, cui ncc scilicet negotium navantis socio suo, quanto dignior
eonsolanda injuria, sed potius insultanda? Denique, atque constantior christianae sapientiae assertio,
post sententiam, obvia? conjugi el muliebriter in- cujus adflatui tota vis daemonum cedit? Haec sa-
clamanti: Injustc damnatus es, Socrates; jam et pientia de schola coeli deos quidem saeculi negare
de gratulatione responderat : Volebas autem juste? liberior, quae nullum Êsculapio gallinaceum reddi
Varioe lectiones.
1
In tempore, Magistri disting. Rig. Indiscatas Par. et lemniscatas Lat. miniclatas, vel, numiculatas
2
3 Vinclicans Par. immortalem vindicans animam alii Lat. reposuit vindicat. 4 Antiqui hominis additur
Jun.
Par. bonam homini anliqui erroris, etc. Jun.
Commentarius.
(1) Hic liber exemplari Agobardi passim in-
in £ mortis sententiam dixere. Rig.
scribitur, Decensu Animm; sed falso. Nam, ul cx (5) Adeo omnis illa tunc sapientia Socratis.
Puto
istius opcris principio patet is fuit titulus alterius hic reddi sensum verborum Plalonis, in Phaidone :E(
,
'
libri quem adversus Hermogenem Seplimius nosler jjLEv TUYX, c' V£t «î^ Svxa « £ T" ?^Y W *aX5>? 8r± e/a ,
composuerat, ut ostenderet quid censeri anima de- rssaOrivai d Sk prdiv iati xeXsuxrâvxl, dXX' ouv tout6v
beret. Etenim constare ex Dei flatu, non, ut Her-
morgenes dicebal, ex materioe suggestu, hoc tanlum
co libello, qui hodie desidcratur, adversus haereti-
cum disputaverat. Nunc de animaa slatu, ac de « Si vera sunt quae dico, bene est quod crediderim.
quaestionibus reliquis ad eam pertinentibus, agit Si vero post mortem nihil superest, lamen tempus
adversus philosophos. Itaque receptissimum jam illud quod mortem, minus mihi moles uni
est ante
vulgatis editionibus titulum gencralem De Anima, erit; ignorantia autcm illa mihi diuturna non est
relinuimus. Rig. (malum quippe esset quoddam), verum paulo post
(2) JSescio jam hoc primum an opportuno in tem- interibit. » Le Pr.
pore, magistri. Alloquitur magistros, hoc est philo- (6) Quce vim istam perniciosissimam.
Daemonas
sophos: Nescio, inquit, jam hoc primum, magistri, soli Chrisliani traducunt,abigunt, migrare cogunt.
an opportuno in tempore de animae statu velilalum excuiiunt de hominibus, adjurando scihcet undc
sit in carcere Socratis; etsi nihil de loco inte- verbum exorcizare, eliam juris civilis auctoribus
rest, etc. Ilaec igitur scribcnda ac distinguenda ethnicis notum. Hocce autem officio Christiani iun-
sunt hoc modo a
: Etiam in carcere Socratis de gebantur, non per fraudes aut imposluras, sed no-
animae statu velilatum est. Nescio jam hoc primum D minis Chrisli potestate, qua praeditus erat quihbet
an opportuno m tempore, magistri, etsi nihil de Christianus, ul Septimius in Apolog. testatur. « Jus-
loco interesl. » Rig. sus, inquit, a quolibet Christiano loqui spintusille,
(3) Anima tunc Socratis. Plaionis Phoedoncm tam se daemonem confitebitur de vero, quam alibi
subindicat; in quo recenselur dispulatio, quam mo- Deum de falso. » Itaque tralatitium et vulgare fuisse
riturus, hausta cicula, habuit Socrates de animae apud Christianos exorcistarum munus etiam Sul-
rationalis immortalilate. Le Pr. pitii Sevcri saeculo, ex eo discimus, quod de
Martino
(4) Jam ciculis damnationis exhaustis. Non sim- referl, quem Hilarius Pictonum episcopus, tentandi
pliciter cicutas dicit, quae non intrilae Socrati nisi hominis gratia, exorcislam agere jusserat « Quam :
sub solis occasum fuere, sed cicutas damnationis, ille, inquil, ordinationem, ne despexisse tanquam
t]uas ±111 sub solis orlum nunliaverant Undecimviri. humiliorem viderelur, non repudiavit .» RiG.
Admissis enim subinde amicis, nobilis ille de anima (7) Sola traducit. Eamdem vero polestatem
con-
scrmo haberi coeperat. Jam cicutis damnationis cessam fuisse Judaeis eliam aevo suo refert, Irenaeus
exhaustis, hoc est , jam audita damnationis sme lib. ii, cap. 6, credo, ob familiarem illis veri
Dei
sententia, quasi ab eo tcmporis momento mortem noliliam : « Et propter hoc, inquit, Judaei usque
Socrates bibere ccepissct, cum ab nunc hac ipsa invocatione daemonia effugant, Rig-
co quoque judi- »
ces vilam custodiis ademisse censcantur ex quo

689 UBKK f)E ANIMA. 690
jubcns prsevaricclur (8), ncc nova lnferens damionia, val (9), dc corlis inceila pra-judical, provocal ad
fl
scd vclcra depcllcns; ncc adolescentiam vilians, exempla quasi comparanda sint omnia ; ommia
,
sed omni Ijoiio pudoris informans, idcoquc non praescribit (10), proprietatibus" eliam inter similia
unius urbis, scd univcrsi orbis iniquam scntcntiam diversis; nibil divinae licenliae scrvat, leges naturse
sustinens pro nominc vcritatis, tanlo scilicet pcro- opinionos suas facit; ferrem, si naturalis ipsa, ul
sioris, quanto plenioris, ut ct morlcm non de poculo compos natura; de conditionis consortio probaretur.
per habilum jucunditatis absorbcat, scd de palibulo Visa est quidem sibi et cx sacris quasputant, lit-
et vivicomburio per omne ingenium crudelitalis lcris hausissc, quia j)lerosque auctorcs cliam deos
exbauriat, intcrea in isto lcncbrosiorc carccre eae- cxistimavit antiquilas, nedum divos, ut Mercurium
culi inler suos Ccbelas et suos Pluodonas, si quid .Lgyptium, cui pracipuc Plato assucvit ; ut Silc-
dc anima cxaminandum est, ad Dei regulas dirigat. iium Phrygcm, cui a pastoribus perducto ingentes
Certc nullum alium potiorein aninruc demonslralo- aures suas Midas tradidit (11) Hermolimum °, : ut
rem quam auctorem rcpcrict a Deo discat 5 quod ;
,
cui Clazomenii (12) mortuo templum contulerunt ;
a Dco babeat °; aut ncc ab alio, si ncc a Dco. ut Orpheum (13), ut Musaeum (14), ut Pherecydem ,
Quis cnim revclabit quod Deus tcxit ? [ndc scisci- n Pythagorae magistrum (15). Quid autem, si philo-
landum cst, undc ct ignorare tulissimum cst sophi ctiam illa incursaverunt quae pencs nos apo-
pra:stat pcr Dcum ncscire, quia non rcvelavcrit, cryphorum confessione damnantur, certos nihil re-
quam per homincm sciro, quia ipsc pra-sum- cipicndum quod non conspirct german.c el ipso jam
pscrit. aevo pronatic propheticse paratura?, quando el pseu-
doprophetarum meminerimus, et multo prius apo-
CAPUT II.
qui hujusmodi
statarum spirituum (16), quoque
Plane non negabimus aliquando philosophos juxta ingeniorum callidilate omnem faciem srcculi in-
noslra scnsisse ; testimonium cst veritatis ctiam struxerint ? Postremo, si etiam ad ipsos prophctas
invcntus i[>sius 7 . Nonnunquam et in procclla con- adisse crcdibilc cst indagatorem quemque sapienliae
fusis vestigiis cocli et freti aliqui porlus offendilur, cx negotio curiositatis, tamen plus diversilalis in-
prospero crrorc : nonnunquam ct in tenebris adi- venias inter philosophos quam societatis, cum ct in
tus quidam ct exitus dcprehenduntur , c;eca fcli- ipsa socielatc diversilas eorum deprchendatur. Si-
cilatc sed et nalura pleraquc suggeruntur, quasi
; quidem vcra quaeque 050
ot consonanlia prophctis
dc publico scnsu.quo animam Dcus dolare dignalus aut aliunde commcndant, aut aliorsum subornant,
csl. Hunc Hi9 nacta philosophia ad gloriam pro oum maxima injuria vcritatis, quam efliciunt aut
firiae artis inflavit, prae |studio non mirum si istum « adjuvari falsis, aut patrocinari. Hoc itaquc commi-
ita dixerimj eloquii quidvis strucre eruditi, ma- serit nos ct philosophos in isla praesertim materia
gisquc dicendo persuadcntis, quam doccndo. For- quod interdum communcs senlenlias propriis argu-
mas rcbus imponii, cas nunc peraequat nunc pri- mentationibua vestiant, contrariis alicubi regula'
, .
^ Variae lectiones.
s
Auctorem a Dco discat Seml. Quod a Dco habcni
Seml. Oberth. quod aDoo discat Venel. cod Woutv.
'
Bventus Ven. Rig. B Quaai comparanda, omnia praescribil propria setatibus Frcm. 9 Hermippum Par.
Com nicntarius,
(8) Nullum /Esculapio gallinaceum
reddi jubens (13) Ut Orpheum. Nlustns ost Orpheus, qui a
pratvaricetur: Socratea deos qui vulgo colebaniur Graecis OEagri ct Calliopes tilius censetur :
non csso doouorat et tamcn moriens gallinaceum :j l\x/.A'.o-r,, -z XO.\ Otaypoi f(Xt XQUM
sa debere Esculapio dixit. Quare praevaricatum ait Apollonius Rhod. lib. i. ArgonauL
esse Atquc idem :
.Mi Septimius, qui de doclrinae Buae

tenore cxcidc- Tov li -'.-' aJTr,
ril Mig.
8pi{Vxi zz-\z-x'- Biv»joO»«ni KaXXi6ici]
(9) Nunr privat. Privat et proprias asaiffnal 02a*fpQ
Rjg. Au jdem sii ille cuius opuscula habemus, vehe
(10) Omnxa prosscrtbtt. Pnoscriptis definitionibua
omnia
D menler dnbito. Li Pr.
comprehcndit. Eha. De
(14) Ut Musasum. Ifuseeo illo laio Meursiua
'
1
1) Cui a pastoribus perd&ctoingentes aures suas lib. ii Lect. antiq., plnrimoaque hoe in loco reeen-
nidas tradiait. Cujus per aurea mentem
ceperal set. Bumolpi filius fuit, et Orphei diseipnlus. Clarnit
Silenus philosophus. Notum illud Zenonis ad
Cra- Athenis el Gjy/povov habuil Linum apud Theba-
lerem Auribus teneri possum, non pallio. \
:
Ll Pr.
cpiXoaocpov £7ii<^$to; 7) Bii tov &ny*. Aures tradi- IS Pherecydem, Pythagorat magistrum. Mirnm
'. eodem sonsu diotum .pio supra : « Adamum grati aniini testimonium Pythagora erga Phececy-
nondum aures debentem Evae. Rig.
dera narral JambUchns, lib. de vita Pythagorai. Cum
(ii)
Hermotimum, cui Clazomenii, eic. Pli-
,,llls
Ut
™>. vu,
oap. 62, Hermotimum Clazomenium
onim nJilhiriasi seu morbo po.liou aii labonuret, M
lialia in insulam Delum so!\ii Pjtbagoraa nt emn
'
n omma t» verum Plutarchus

. Hermodorum sustinuil qurarei, atqne apud enm maoait donec mortuo pa-
im. «Soerausdaemonio, ubi
falsum esse ail Her- rentasset. Li Pr.
mouon Claaomenii animam, relicto
corpore, dies (16 Apostatarum spirituum. a\ngelos innnitqai
noctesqueper loca plurima vagari
solitam, iterum de coelo a.l filias bominum rueruat, nl ipse ail
forpus repeiisse. Urba illa clazomeme
quae eral lib. xi de Ctilitt fem. Iren.lib. i. eap. B, dixit, spi-
lom», dicta ftu pltm Gryna,
eratque ibi templum ritalia uequiiiae, ei angeloa trangreasos atqne apo-
Gr$S.°U S.
0Dge ^^"^î ™** Apollo statas taoios. Rig.
nostrae; interdum senlentias proprias communibus n ut probabiles quique emicarent (lCor. II, 19), nihil
argumentationibus muniant, consenlaneis alicubi omnino cum philosophis super anima quoque expc-
regulaMllorum; ut prope sit exclusa veritas a philo- riremur, patriarchis, ut ita dixerim, haereticorum.
sophia (17) per veneficia in illam sua, et ideo utroquc Siquidem et ab Apostolo (20) jam tunc philosophia
titulo societalis adversario verilatis urgemur, et concussio veritatis providebatur n Athcnis enim .
communes sententias ab argumentationibus philoso- expertus lingualam civitatem, cum omnes illic n
phorum liberare, et communes argumentationes a sapientiae atque facundiae caupones degustassel
sententiis corum separare, revocando quaestiones 10 inde concepit praemonitorium illud edictum. Proinde
ad Dei liltera?, exceptis plane quae sine laqueo cnim el animae ratio, per philosophatas doctrinas
alicujus praejudicii ad simplex teslimonium licebit hominum miscenles aquas vino. Alii immortalcm
adsumere : quia et ex aomulis nonnunquam testi- negant animam alii plus quam immorlalem
, (21)
monium necessarium, si non aemulis prosit. Nec afiirmant: alii de substanlia, alii de forma, alii de
igoro quanta sit apud philo-
sylva materiae istius unaquaque disposilione disceptant : hi stalum ejus
sophos pro numero etiam ipsorum commentatorum, aliunde ducunt, hi exilumaliorsum abducunt, prout
quot variclates sententiarum, quot pakestrae opinio- autPlalonis honor, aut Zenonis vigor 13 , aut Ari-
num, quot propagines quaestionum, quot implica- d stotelis lenor, aut Epicuri stupor, aut Heraclili
tiones expeditionum. Sed et medicinam inspexi, moeror, aut Empedoelis furor persuaserunt. Dcli-
sororem, ut aiunt, philosophiae
quoque (18), sibi quit, opinor, divina doctrina, ex Judaea potius quam
hoc negolium vindicantem, ut ad quam magis ani- ex Graecia oriens. Erravit et Chrislus, piscalorcs
mae ratio pertinere videalur per corporis curam, cilius quam sophistas ad praeconium cmiltens. Si
unde et plunmum sorori' refragatur, quod animam qua igilurin hunc modum de nidoribus philosophiae
quasi coram in domicilio suo tractando magis candidum et purum O.V-J aerem vcritatis infuscanl,
norit. Sed viderit utriusque praestantiae ambitio. ea erunt Chrislianis enubilanda, et percutienlibus
Habuit et philosophia liberlatem medi- ingenii, et argumentationes originales, id est philosophicas
cina necessitatem ad exlendendos de anima
artificii et opponenlibus definitiones coelestes, id est domi-
retraclatus : late quaerunlur incerta, latius G51 nicas : ut et illa quibus ethnici a philosophia ca-
disputantur praesumpla. Quanta difficultas probandi, piuntur, destruantur, ct hacc quibus fideles ab
tanla operositas suadendi : ut merito Heraclitus haeresi conculiunlur, retundantur. Una jam con-
ille tenebrosus (19) vasliores caligines animadver- gressione decisa adversus Hermogenem, ut praefali
tens apud examinatores animae, taedio quaestionum Q sumus ;
quia animam ex Dei flatu, non ex matena
pronuntiant, terminos animaenequaquam invenisse vindicamus ; muniti et illic divinae detcrminalionis
omnem viam ingrediendo. Christiano autem paucis inobscurabili regula: Et flavit, inquit, Deus flatum
ad scienliam hujus rei opus est : nam et cerla sem- vitoe infaciem hominis, et factus est homo in ani-
per in paucis ; et amplius illi quaerere non licet, mam vivam, utique cx Dei flatu de isto nihil am- :
quam quod inveniri licet; infinites enim quaestiones plius revolvendum habet suum titulum, el suum
:
Apostolus prohibet. Porro non amplius inveniri haereticum. Caeleris hinc exordium inducam.
licet, quam quod a Deo discitur ;
qnod autem a Deo
totum est.
CAPUT IV.
disictur,
Post definitionem census, quaelionem stalus pa-
CAPUT III. titur. Consequens enim est, ul ex Dei flatu animam
14 Hoc. Plato exclu-
Atque utinam nullas haereses oportuisset cxsistere, professi, initium ei dcputemus
Variae lectiones.
10 Quaestioni Par. n Praevidebatur Seml. 12
Illis Fran. 13 Rigor Jun.
Vl Depularemus Pam.
Cominentarius.
(17) Ut prope sit exclusa veritas aphilosophia. n B. Hieronymus, iniliolib. 1 adv. Jovinianum, Hcra
Quasi fascinarct veritatem intuilus et acumen hu- clitum vocat philosophi
ay.otetvbv, quem sudantes
manum, ex industria nostra fugaretur,
el rationibus vix inlelligunt. Ipse enkn Laertio leste de industria
velut excluduntur spirilus magicis veneficiis, aut librum suum de Natura obscurius scripsit, ut soli
quia praesumptio propriae ratiocinationis venenum illum eruditi" lcgerent uude et Craten quemdam, :
sit ad perdendam veritatem. Lac. cum illium librum Graecis inveheret, dixisse Delio :
(18) Medicinaminspexisororem, utaiunt,philoso- aliquo natatore opus esse, qui in illo non sufloca-
phice. Hanc disputationem de anima ut propriam suae retur. Pam.
speculationi tractarunt medicorum principes citat :
(20) Biquidem Apostolo, ctc. Nullamhic
et ab
aliquos auctor in hoc opere. Nam licet conside- certam scripturam sed alludit ad illud Co-
cilat,
ralio animae ad philosophos spectet, jure cognatio loss. ii : Nequisvos depraidetur, seu concutiatper
nis inter medicinam philosophiam, medici usur-
et philosophiam. Pam.
pant. Multicitant Aristotelem, Platonem et Galcnurii , (21) Alii immortalem animam , alii plus-
dixisse, philosophianr et medicinam sorores esse : quam immortalem. Quales erant Valentiniani, Sad-
alteram animi alteram corporis conservatficem.
, duc;t'i, Epicurus, Democritus ct alii. Posterioribus
"
1
Certissime id dixit Joannes Alex. in commentariis verbis notantur Priscillianistae, qui animas ejusdei
1
in lib. haereseon. Sed irrter vetustiores id invenio cum Deo substantiae dicebant, etGnostici, qui Deo
scripsisse Democrilum epistola ad Hippocratem. coaeternas asserebant. Quod etiam nugabantur Ma-
Lac. nichaei Gnosticorum discipuli, auctor est Epipha-
(19) Heraclitus ille tenebrosus. Haud absimiliter nius, liaer. 66. Le Pr.
693 LIBER DE A.NIMA. 694
dit (22), innatam ct infcclam animam volcns; ct * Cleanlhcs non solum corporis lineamentis, sed et
natam aulcm doccmus, ct factam, ex initii consli- anima: notis similitudinem parentibus in filios rc-
tutionc. Ncc statim crravimus, utrumque dicentcsi spondcrc, de speculo seilicct morum el ingcniorum
quia scilicet aliud sit natum, aliud factiun; utpote el adfectuum : corporisautcm similitudinem et dis-
illud animalibaa competens. Differentiae autem, sua similitudinem capcre ct animam : ilaquc corpus
habendo loco et tempora, Iiahent aliquando ct pas- similitudini vel dissimilitudini ohnoxium. Item
sivilalis commcrcia. Capit ilaquc cl facturam dici corporalium et incorporalium passioncs inter se non
generari, pro in csse poni (23), siquidcm oinnc cimmunicare. Porro et animam compati corpori,
quod quoquo modo accipit esse, gcncratur. Nam et cui 1;pso ictibus, vuineribus, ulceribus condolcscit;
laclor ipsc parcns facli potest dici ; sic et Plalo et corj)Us anim;c, cui aftlicta: cura, angorc, amore,
coa'grescit 15 per delrimentum scilicet vigoris, cu-
ulilur. l»itur quantum adlidcm nostram factffl na- ,
taeve animio, depulsa est philosophi opinio auctori- jus pudorcm et pavorem rubore atque pallore te-
tatc prophctirc quoquc. sletur. anima corpus, ex corporalium pas-
Igitur
sionum communionc. Sed et Chrysippus manum ei
GAPUT V. porrigit, constilucns corporalia ab incorporahbus
Accerserit Eubulum aliqucm (24) et Critolaum (25) B dcrclinqui omnino non posse, quia nec contingan-
et Xcnocratcm (2G) , ct isto in loco amicum Plato- tur ab eis; unde et Lucrelius (28)
nis Arietotclem. G«>*t Fortassean exstruentur magis Tangere enim cl tangi, nisi corpus, nulla potest res;
ad auferendam animffl corpulcnliain, si non alios dorcliclo aulcm corpore ab anioia, affici morte. Igi-
c contrario inspcxerint, et quidem plurcs corpus tur corpus anima, quaa, nisi corporalis, corpus non
animse vindicantcs, noc illos dico solos*qui cam dc dcrelinqucret.
manifcstis corporalihus effingunl, ut Ilipparehus et CAPUT VI.
Hcraclilus cx igni, ul llippon ct Thalcs ex aqua, • Hsee Platonici, sublililatc potius quam veritate,
ut lunpcdoclcs cl Ciilias cx sanguine, ut Epicurus conturbant. Omnc, inquiunt, corpus, aut animale
cx atomis, si ct atomi corpulcniias de coitu suo co- sit O."» I necesse est, aut inanimale. Et siquidem
gunt (27), ut Critolaus, et pcripalelici cjus, cx inanimale est, extrinsccus movehitur;
si vcro ani-
quinta ncscio qua suhstanlia, si ct illa corpus, quia male, intrinsecus. Anima autcm nec inlrinsccus mo-
corpora includit; scd ctiam Sloicos allogo, qui vebilur, ut quiu non sit inanimalis ; nec extrinsc-
spiritum prsedicantes animara, pcnc nobiscum, qna moveat corpus. Itaque non cus, ut quse ipsa potius
proxima iiilor sc flalus et spiritus, tamen corpus Q vidcri cam corpus, qu;e non corporalium forma i29^
aniinam lacile pcrsuadobunt. Dcnique /cno consi- ex aliqua rcgionc moveatur (30). Ad hoc nos mi-
tum spirilum dcfinicns aniinam, hoc modo insiruil: rahimur incongrucntiam primo defmitionis provo-
Quo, inquit, digresso animal emoritur, corpus cst; cantis ad ea quse in animam non conveniunt. Ncn
consito autein spiritu digresso, aniinal einoritur; oniin polost anima (31) animale corpus dici, aut
ergo COnsitua spirilus corpus cst: consitus autcm inanimale; cum ipsa sit quae aut faciat corpus ani-
spiritus anima cst ; crgo corpus cst anima. Vult ct male, si adsit, aut inanimalc, si absit ab illo. Ila-
Variae Icctiones.
15 Coagrcscit Lat.
Commentarius.
(22) //oo
Plato excludit. Inilium nempo animee: ut Marsilius Ficinus confirmat. Mcminit Tullius
ipae oniin, in Pheedro de immortalitate animse dis- lib.v Twte. Crilolai ct Xenoeratis, quorum de vir-
puians, quemadmodum a Cicerone translatua eal tute lestimonia citat. Lac.
Tusc. q. i, ot Repub. lih. vi, sic inquit Si nna est : Xenocratem. Hic fnil Platonis diseipulus, teste
ax ornnibus anima qu£ seipsam moveat, atque adeo Laerlio. Dcdit ejus sentcntiam dc anima TnUius
principium motus sihi ipsi sit, neque natacerte, ot D lib. Tusc.
i i Xenocrates animi Ggnram,
: ot quasi
BBterna est. Neque enim cssc id principium, quod corpus e&se negavit, verum numcrum dixit
oriretur uliunde. Pam. cujus vis. ut jam ante Pythagora visnm erat, in
(23)Cavititaque et facturam dici generari, pro in natura maxima esset. Etlib. rv Acad. An, ut :
esse jioni. Capii, hoc est, licet, fas est. Facturam Xenocrates mens nullo corpore?
, Aristotel
de aniina dicii, quod ahas diceret Creationem. Rig. lii». t de ommo, cap. 2 ct 4, meminii cjus placiti.
[24) Eubulum aliuuem. Eubulua Alexandrinus Lac. )
fuit Pyrrhonianus, ut Laertius in Timone testatur, Si (7 Atomx corvulentias de coitu suo cegunt.
do quoscribil: 5J Srrixouotv ESeeuXoc 'AX«-
I ; Atomos Quintilianus, lib, x Instit. dixit/tymu.Rio.
âv^psu;. » Euphranorem audivii Eubulus Alexandri- 88) lndc Lucretws. Bpicuri sectator Lncrelius,
nus, t Sod Sunlas aliter Bcribil E86ouXb« Kijttio; , lib de Rerum natura, magistri ad exemplnm,
l
'Mtivafo?, ulo; Eofpavopoc « EubuluS Kollius Alho- probal rOS illas es>e corporeas quffl ad sonsus usquo
niensis, Euphranoris nlius. » ColUgil bic Auclor per perveniunt, ut odores, calor, rrigns, voces, Hunc
gradationem classes philosophorum qui animam delirasse ait Laetantius, cap. 6, de Opific. el ron-
,
incornoralem fecerunt. Lac. ira ouni disputal lid.vn, lnstit. dir. Le l'n.
(88) Critolaum* Critolaus Phaselites fuit auditor Quee iion corporalium formee. Hoc est, reram
i
yconts et peripateticus, ut hoc eodem capite di- corporalium lege, natnra. Rjg.
citur. Neque puto
duplicis Critolai hic meminisse (30) /•;.<•
aliq memoveatur. Hocest, alitjuo
lortullianuin, m mox
videbimus sed unius tantum, ,
/(•./.•///('. Rig.
qui anmiani pulabat inslar puncli incorpoream csso, Wiw cnim potesi anuhd. elc Iuicr proposi-
(31)
que quod facit, non potest esse ipsa, ut dicatur ani- a defmitio cxclusa sit. De insignioribus argumenla-
male vel inanimale. Anima enim dicitur subslan- tionibus erit eliam illa, quod omne corpus corpora-
suae nomine. Quod si non capit animale corpus
tiae libus ali judicant ; animam vero, ut incorporalem,
dici aut inanimalequod est anima, quomodo pro- incorporalibus, sapienliac scilicet "studiis. Sed nec
vocabitur ad animalium et in animalium corporum hic gradus stabit, eliam Sorano methodicae medici-
formam? Dehinc, si corporis est moveri extrinse- nae instruclissimo (33) auctore respondente animam
cus ab aliquo; ostendimus autem supra movcri corporalibus quoque ali ; denique, deficientem eam
animam et ab alio cum vaticinatur, cum furit 16 cibo plerumque fulciri (34). Quidni, quo adempto,
utique extrinsccus, cum ab alio : merito quod in totum dilabilur ex corpore ? Ita etiam ipse So-
movebitur extrinsecus ab alio, secundum exempli ranus plenissime supcr anima commcntatus quatuor
propositionem, corpus agnoscam. Enimvero, si ab voluminibus, et cum omnibus philosophorum sen-
alio moveri corporis est, quanto magis movere l entiis cxpertus, corporalem animac substantiam
aliud? Anima autem movet corpus, et conatus ejus, vindicat, el si illam immortalitale fraudavit. Non
extrinsecus, foris parent. Ab illa est enim impingi enim omnium est credere, quod Christianorum est.
et pedes in incessum, et manus in conlactum, et Sicut ergo Soranus ipse rebus ostcndit animam cor-
cculos in conspectum, et linguam in effatum, velut poralibus ali, proinde et philosophus cxhibeat illam
sigillario motu (32) superficiem inlus agitante. Unde incorporalibus pasci. Scd nemo unquam cunctanti
haec vis n incorporali anima1 ? unde vacuae rei so- de exitu animae mulsam aquam de eloquio P.latonis
lida propellere? Sed quomodo divisi videntur in infudit, aut micas de minuliloquio Aristotelis in-
homine sensus corporales et intellectuales ? Corpo- fersit (35). Quid aulem facient tot ac tantee animae
ralium aiunt rerum qualitates, ut terrae 18 ut ignis , rupicum et >arbarorum 21 (36), quibus alimenta sa-
corporalibus sensibus renuntiari, ut tactu,ut visu 19 : pienliae desunt, tamen indoctse 22 prudentia pollent,
incorporalium vero intellectualibus conveniri, ut et sine academiis et proticibus atticis , et carceri-
benignilalis, vel malignitati*. Itaque incorporalcm bus Socratis, denique jejunantes philosophia 23 ni-
,
esse animam constat, cujus qualitates non corpora- hilominus vivunt. Non enim substantise ipsi alimen-
libus, sed intellectualibus sensibus comprehendan- ta proficiunt sludiorum, G56 sed disciplinae : qua
tur. Plane, si non hujus definitionis gradum exclu- nec opimiorem animam efficiunt, sed ornatioreni;
sero. Ecce enim incorporalia ostendo corporali- Bene autem, quod el artes Stoici corporales affir-
bus sensibus subjici, sonum auditui, colorem con- mant. Adeo quoque anima
sic corporalis, siet ar-
spectui, odorem odoratui quorum exemplo etiam :
(J
tibus ali creditur. Sed enormis intentio pbilosophiae
anima corpori accedit, ne dicas idcirco ea per cor- solet plen>mque ncc prospicere pro pedibus : sic
porales 055 renunliari sensus 20

,
quia corporali- Thalesin puteum (37). Solet et, sententias non in-
bus accedant. Igitur si conslat incorporalia quoque telligendo, valetudinis corruptelani suspicari : sic
a corporalibus comprchendi, cur non elanima,quae Chrysippus ad elleborum (38). Talealiquod, opinor,
corporalis, ab incorporalibus renuntietur?Certe ei accidit, cum duo in unum 24 corpora negavit, alie-
Variae lectiones.
Moveri animam et ab alio cum vaticinatur, cum furit, utique exlrinsecus ab alio, etc. Jun. ll Visio
16
;
Rhen. Seml. Oberth. 18 Terra Par. 13 Taclui visui Rhen. ct alii. 20 Censum Par. 21 Baronum Rig. Ven. 22
Indocta Rhen. Seml. Oberth. 23 A philosophia apud eosd. 24 Duo unum corpora Rig.
Commentarius.
tiones conlradictorias medium
Septimius staluit ;
gens scutator Scioppius. Le Pr.
quod est tamem Aristotelicce doctrinre minus con- (34) Dcnique deficientem eam ciboplerumque ful-
gruens. Neque enim Platonici male argumentari ciri. Horalius :
in hoc mihi videnlur. Omnecorpus, etc. Rig.

(32) Sigillario motu. Si legeremus singulari motu, Protinus accedat stomacho fultura ruenti. Rig.
veluti privato, quid inde accideret ? Sed sigillario
(35) Micas de minutiloquio Aristotelis infersil.
si retinemus, motum interiorem dicemus seu aulo-
Micas et minutiloquium dicit XercToXoyiav, scribendi
matum, qui artificio quodam et virtute organica
perficitur. Sigillaria icunculas et exiguas deorum
genus subtile, concisum, quale est Aristotelis. Ire-
naeus lib. xi, ubi adversus Valentinianos dixerat:
imagines fuisse notum est unde Arnobius lib. VI ; :
« Et minutiloquiam autern, et subtilitatemcirca quae-

« Quin imo deos essesigillaria ipsacensetis. «LePr.»
stiones, cum sit Aristotelicum, inferre fidei conan-
(33) Sorano methodicce medicinosinstruct.Fuil hic
tur. » Unde etiam nosterSeptimus, supra de Prcescr.
Soranus Ephcsius, ut docet Suidas, Menandri et
hcer. « Miserum Aristotelem, qui illis Dialecticam
Phaebes fihus, faTpsuo-a; eVi TpaYavou xal 'Aoptavou
instituit, artificem struendi ac deslruendi versipel-
f>7.rsCk{wt,quimedicinam fecit impp Trajano et Adria-
x
.
lem in sententiis. » etc. Glossae veteres, XottiStt]; lm

no. Plurima volumina composuit, quae citat Sui-
7rpay|j.aT0; subtilitas. RlG.
das,atque etiam exstant hodie fragmenta excusa olim
ab Adriano Turnebo quibus adde Isagogen me- (36) Barbarorum rupicum et baronum. Placuit Pi-
:
thoeo, ex Luciliano versu

dendi cum Plinii, Oribasii et Apuleii opusculis re-
:
ferri. Soranos duos exslitisse conslat, seniorem et

Baronum et rupicum squalosa incondita rostra.
juniorem ambo vero de affectionibus mulierum

; At in codice Agobardi legitur Barbarorum. Rig.
scripserunt. Supposititia esse fragmenta Sorani (37) Sic Thalesin puteum. Laertius ef? po'6pov Rig.
medici pro Cleopatra quilibet fatetur. Haec quoniam (38)Sic Chrysippus ad elleborum. Lucianus. lauT(5v
turpitudinem attingunt, exposuit rei Venereae dili- IXXeSopftUi. RlG.
mi LIBER DE A.NIMA. 908
natus M a prospcctu ct rccogitatu pnegnantum, qme * non capcrcl imago anima; imagincm corporis: ncc
non singula ((uolidic corpora, scd et bina cl torna mcntiretur de corporalibus membris Scripluru, ai
in unius uleri ainbitu preferunt 2fi
. Invcnitur eliam non erant. Quid esl autem illud quod ad inferna
in jurc civili Graeca qua-dam quiniouem enixa (39) transfertur post divortium corporis ? quod delinetur?
filiorum, semel omnium mater, unici foelus parcns quod in diem judicii reservatur ? adquod et Chrislus
multiplex, unici utcri pucrpcra numerosa, qua- lot moriendo descondit ? [nito ad animas Patriarcharum.
stipata corporibus, pene dixerim populo (40), scx- - i quamobrcm, si nibil anima sub tcrris ? Nibil
tum ipsa corpus fuit. Universa conditio (il ) testabi- cr.im, si non corpus (44 inoorporalitas cnim ab
:
tur, corpora de corporibus |)rocessura jam illic csse, oinni generc custodke libera est, immunis a poena
undc proccdunt : secundum sit nccesse cst, quod ex et a fovela. Per quod enim punituraut fovetur, hoc
alio est : niliil porro ex alio est, nisi dum gignitur : crit corpus; rcddam de isto plenius et opporlunius.
sed tunc 2a duo sunt. Igilur si quid tormenti sivc solatii anima pneccrpit
29 in carcere scu diversorio inferum, in igni, vel in
CAPUT VII.
sinu Abralue, probata erit corporalitas anima-. In-
Quantum ad pbilosophos, satis haec ;

quia qnan corporalitas enim nihil patitur, non habcns per quod
tum ad nostros, cx abundanti, quibus corporalitas o ô pati possit : autsi habet, hoc erit corpus. In quan-
anima? in ipso Evangclio rclucebit. Dolet apud infe- lum enim omne corporale, passibile cst; in tantum,
ros anima cujusdam, punitur in flamma, et crucia- quod passibile est, corporalc cst.
tur in lingua, ct dc digito anima: fclicioris implo-
CAPIT MIF.
rat solalium roris. Imaginem existimas (42) cxitum
illum pauperis Isetantis ©57 et divitis moerentis? Abruplum alioquin ct absurdum, idcirco quid
Et quid illic Lazari nomcn (43), si non in verilatc dc corporalium cximcre ccnsu, quia ca-teris corpo-
res est ? Sed elsi imago crcdenda est, teslimonium ralibus exemplis non ad;equet ; uhi proprielatum
crit verilatis. Si enim non baberct anima corpus, privata discrimina (45), per quae magnificcntia au-
Variae lectiones.
25 Alicnata Jiui. alionate Ilken. 2G Terrena Par. 21 Prsefcrunt Par. 28 Sed tunc abcst Rig. 2 >
Pnecepit
Hiij. Yen. 30 Per omit. Yen.
Conimentarius.
(39)Inv&nitur etiam in jurecivili Grascaquoedam p poris delineationem, umbratilesque sensus ac colo-
linionem enixa. Non arbitror Septimium noc ha-
(jUl res aerios; voluit tantum Irena-us, idemque el
bcre ex Julio Paulo, cum is divcrsum numero fe multi posterum volunl inosse in mcntibus buma-
tuni referat, lib. m. Si para liored. peta., nimirum nis, ctiam iu ccelo dcgentibus, corlos quosdam
quinquies quaternos enixam in Peloponneso lu caracteres et oertum quemdam ordinem corporis
.
cujus nnmeri mentione Paulus a Plinio discrepat. superslitem, quibus abaliis spiritibus, uempo ab au-
Elenim in vn Nat. hist. sic legimus Reperitur ct gelis, animae humaiue distinguantur. Idipsum esl
:
iu Poloponncso quinos qualcr enixa. » Quod cx Ari- (|uod vocat Irenaeus characterem corporis et homi-
stotele sumplum esse iniuimo adlirmaverim, quam- nis /ijuram. Ha-c fusius D. Massuet ad loc. citat.
vis dixerit, <£v& -evts îp I-csxe,xat t3c jroXXi ocjtwv ilz- ac prsesertim in dissert. sua 3, arl. 11. Edd.
tpacpm. Elenim Peloponnesi non mominit. Sed et Stra- (ii)Nihilonim anima. si noncorpux. Augustinus
bo etiam ox eodem Aristotole aliter narral, in xv; notat i Denique Tcrtullianus corpus animam essc
:
aliter Agcllius in x. Dcni(jtic Aristotcles ipse, libro credidit, non obaliud, nisi quod eam ineorpoream
quom Bupra oitavimus, e;idcm de rc alio se loco cogitare non potuit, et ideo limuit ne niliil esset, si
dixisse commemorat, <pii locus hodic non apparet. oorpus, » etc. Lib. x, de Genesi ad lit. sub fmem.
Gaius lib. Fidei commissor., ut refertur in lib.
i
Hig. m
/)o rcb. dttbits, cl Julianus lib. \\\vi /),• solutionib.
(45) Abruptum alioquin et absurdum, idcirco
idem omnino de Alexandrina muliere tradunt, quod quid de corporalium eximere censu, guia cmteris
hic Septimius noster de Groeca. Rn; corporalibui exemplisnonadcequetûbiproprietatem
(40) /n jure cieili. In Jurisconsultorum jibris, quos
Q prtvata discrimina. Kst quod miremur Angastinum
ita citare Bolenl etiara veterea gramraatici. Auctor post Q83C vcrba Seplimio nostro nihilominus acerbo
Quaest. 115: « Legitur namqne cautum in quodam succenserc i Quia sano, inquit, quoniam acutus
:
juris libello aliquando mulicrcm quinqne peperisse. j ost. interdum contra opinionom suam visa veritate
Rin. —
Unius uteri puerpera numerosa, qucetot sti- superatur. Quid enim vcrius dioero potuit, quam
pata coporibus, pene dtxerim populo. Sic Manilius i<l quod ail qtiodam loco Onine corporale passi- :
Astron. i. de tergeminis rloratiis dixit, Tota acies bile ost ? Debnil crô mutare sententiam, qua paulo
partus. —
Nam ita legendum exemplaria tesiantur. BUperius dixorat otiam Deum COrpus esse. Noquo
Hic. onim arbitror eum ita desipuisse ut ctiam Dei ,
(41) Universa conditio. Quidquid a Deo conditnm natnram passibilem crederet. » Profecto enim hoc
creatumque est. Rig. voluii Septimius, animis quidem, ac Deum ipsum
1
ii) Imaginem existimas. Parabolam, Rig. osso oorpora, sed corpora sui generis, hoo est, eura
(43) /•;/ quid Lazari nomen. In cod. Agobardi Ic- suarum proprietatum privato diserimine. Quo
g»tur, Elazari Cseternm eodem ox bistoria Lazari
sane significavit talia so corpora intelligere, quas
argumento Irenseus, circa corporeura quemdam noo animte dignitati, noo majestati divinae quid-
amms habiium ejusdem cum Septimio nostro quara officiant. Ilaque nec propterea Dei naturam
sententin esse videtur lib. u. cap,
69 el ti3. Et esse pasaibilem, qnamvis propterea sit animc natura
tamen solua vapulal Septimius. Credo, qnod olo-
passibilis. Etenim csso anini.e corpos sui genens
quio diseruore notabilem se fecit, Rto.
ram luc Irenaso triboitnr error, quo
Perpe- —
por quod paiiatur osso aulem Doo quoqtic corpns ;
Tertullianus sui gonoris. hoc ost divini, adeoqiM paaaioaia ezp

sjbi eltingu animabus
inhffirescere quandam cor- RlG.
699 TERTLLLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 700
toris cx opcrum corumdem diversitate signatur ; » forle, spiritus vero visible ; sic Joannes, in spi
ut sint tam discreta quam paria, lam amica quam ritu Dei factus, animas martyrum conspicit (Apoc.
et aemula. Siquidem et ipsi philosophi ex conlra- vi, 20).
riis universa constare condicunt, secundum ami- CAPUT IX.

citiam et inimicitiam Empedoclis (46). Sicigitur etsi Cumanimae corpusasserimus (47) propriae qualita-
G58 corporalia incorporalibus objacent, ipsa tis G50 et sui generis (48), jam haec conditio pro-
quoque inter se differunt, ul differentia species prietatis de caeteris accidentibus corpulentiae prae-
eorum ampliet, non genus mutet ut sint cor- : judicavit (49). aut haec adesse ei quam corpus
poralia, sic mulla in Dei gloriam 31
, dum varia; ostendimus 3 '*, sed et ipsa sui generis, pro corporis
sic varia, dum diversa ; dum his alii qualitalum proprietatc ; aut etsi non adsint, hoc esse propric-
sensus, alii illis ; dum his alia alimenta, alia illis; tatis, non adesse corpori animae, quae corporibus
dum haec invisibilia, illa visibilia; dum ha?c gravia, caeteris adsint. Et lamen non inconslanter profitebi-
illa levia. Aiunt enim et idcirco animam incorpora- mur, solemniora quaeque, et omnimode debita cor-
lem renuntiandam, quia, digressa ea, graviora effi- pulentia 1
, adesse animae quoque, ut habitum, ut lcr-
ciantur corpora defunctorum, cum leviora esse minum, ut illud trifariam distantivum 35
, longitudi-
deberent, unius corporis pondere exempto, si ani- " nem dico, et latitudinem, et sublimitatem ,
quibus
ma corpus. Quid enim, inquit Soranus, si mare metantur corpora philosophi. Quid nunc, quod et effi-
negent corpus, quia extra mare immobilis et gra- giem animae damus (50), Platone nolenle (51), quasi
vis navis efficitur ? Quanto ergo validius corpu s periclitetur de animae immortalitale ? Omne enim ef-
animae, quod tanti postea ponderis corpus levissima figiatum compositum et structile adfirmat : disso-
mobilitate circumfert ? Caeterum est 32 invisibilis lubile autem, omne composititium et structile : sed
anima, et pro conditione corporis sui, ct pro pro- animam immortalem : igitur indissolubilem qua im-
prielale substantiae, et pro natura etiam eorum mortalem, et ineffigiatam, qua 36 indissolubilem.
quibus invisibilis esse sortita esl. Solem noctuae Caeterum composititiam et struclilem, si effigiatam ;
nesciunt oculi ; aquilae ila sustinent, ut natorum tanquam alio eam modo effigians intellectualibus
suorum generositatem de pupillarum audacia judi- formis, pulchram juslitia et disciplinis philosophiae,
cent alioqui non educabunl, ut degenerem, quem
: deformem vero contrariis artibus. Sed nos corpo-
solis radius averterit. Est adeo alteri quid invisi- rales quoque illi inscribimus hneas non tantum ,
bile, alteri non, quod nou ideo incorporale sit, ex fiducia corporalitatis per aestimationem, verum
quia non ex aequo vis 33 valet. Sol enim cor- et ex constantia gralite (52) per revelationem. Nam
pus, siquidem ignis ; sed quod aquila confiteatur, C quia spiritalia charismata agnoscimus (53), post
neget noctua ; non tamen praejudicans aquilae : Joannem quoque prophetiam meruimus consequi.
tantumdem et animae corpus invisibile carni s Est hodie soror apud nos (54) revelationum cha-
Variae lectiones.
31 In Dei g\oria. Rhen. 32 Etsi invisibilis
mavult Etsi invisibilis anima at pro
Rhen. Seml. Oberth. Jun. :
conditione. 33 Visus Qua Rhen.Pam. et alii. 35 Dislentivum V. C. Wouw. dis-

Jun. 3i corpus ostendamus
tinctivum vel distantivum Lat. distantium longitudinem, latitudinem et sublimitatem Cod. Agobard. 36 Quam
immortalem —
quam indissolubilem Rhen. et alii.
Commenlarius.
(46) Secundum amicitiam
inimicitiam Empe- et Irenaeus lib. n « Hominis figuram » et, « Charac-
: ;
doclis. Empedoclis versus hac de re sic habent : terem corporis in quo adaplatur. » Lac.
"AXXote £?; <piX6Tr,Tt ei; tva-avT»,
a JV5p-/6 aEv' (1) Platone nolente. Platonis verba citat Clemens
,
"AXXcte 8' ai oty' sV.aaTa 9opEjp.EVa veV.eo; e/Oei. A!ex. lib. v. Strom. Plato in Phcedone fecit ani-
"Rig. mam expertem totius figurae el coloris : neque
(47) Cum animoccorpus
asserimus. Ex praeceden- enim cum effigie constare poterat incorporalitas
tium capitum absurda suppositione de corporalitate animae , neque cum
incorporalitaie immortalitas ,
animae, trahitur in aliud absurdum instar annu : quam probat sub Socratis persona. In
ibi fulcit, et
lorum catenata veniunt omnia ad unius lalioncm : D Timceo quoquc dicit substanliam simplicem, facul-
probat deinceps cftigiem esse animae corporalem tatibus mulliplicem, et tanquam tabulam rasam,
Ric. quod docuit Aristoteles, ot praecipue eo opere quo
(48) Proprim qualitatis et sui gcncris. Plinius, cum Platone maxime senlit. « de divina sapientia
etsi non optimus harum rerum doclor, postquam secundum iEgyptios, » lib. n. cap. 3, et Alcinous in
de Deo dixit, « Totus est sensus, totus est visus, Instit. Plat. 'Lac
tolus auditus, totus animae, totus animi ; » addidit, (52) constantia gratice. Conslanliam gralia?
Ex
totus sui. Rig. dicit, graliam de qua cerlissime constat. Rig.
—Corpus sui generis. Sic etiam loquitur lib. dc (53)" Nam quia spiritualia charisimata agnosci-
Car. Chr. Rig. mus. Horum meminit etiam Irenaeus, lib. v, cap. 8,
(49) De ccetcris accidcntibus corpulentiai prwju- ubi perfectos interpretatur eos qui perceperunt Spi-
dicavit. Saepe in suo signiticatu ulitur verbo pra-ju- ritum Dei, el omnibus linguis loquuntur per Spiri-
dico, pro, judicium praevium dare, aut praemon- tum Dei « Quemadmodum inquit, et multos au-
:
strare. Sensus hujus clausulae est conditio propric- : divimus fratres in Ecclesia prophetica habentes
corporea jam erit conspicuum quoddam indi-
tatis charismata et per Spiritum univcrsis linguis lo-
,
cium ad judicandum de caeteris corpulentiae acciden- quenles. Rig.

tibus. Lac. (54) Est hodie soror apud nos. Existimivit Jac.
(50). Quid nunc, quodet effigiem animoe damus Pamelius sororem hanc fuisse Priscillam quod :
701 LlllBK Dl. AMMA. 702
rismata sorlila, quas in ccclcsia intcr Dominica 11 rilus tradux. Siquidem, pra: ipsa tcnuitalis sul>ti
1 '
solcmnia pcr cxstasin

_ .. ____*____:__.
OOO
_i* __* jl :_. „__:_.:_.. „.ci„.
in spirilu patilur
__,__,
con
.
:
i *._._:_.
litatc,
j_.
dc
r.
fidc
. i .. « ,-..-.-..-..-.. !_.<_ >!_
corporalitalis
,,„r;„iiiiiiir
pericliiatur.
c ..•
Sic et
.
versatur cum angolis, aliquando ctiam cum Domino, cfiigiem de sensu jam tuo concipe non aliam ani-
et vidct ci audit sacramcnta, (65) ct quorumdam mse bumana' deputandam praeter humanam, ct
corda digno.cit (56), et mcdccinas desiderantibus quidem ejus corporis quod unaqua-que circumtu-
submittit. 37 . Jam vero, prout Scripturae legunlur, lit. Hoc nos sapere interim primordii contem-
aut Psalmi canuntur, aul adlocutiones proferun- platio inducat. Kecogita cnim, cum Deus (las-
tur (57), aut petitiones deleganlur, ila indc ma- sel infaciem hominis flatum viloe, et faclus esset
tcriae visionibus subministrantur. Fortc nescio homo animam vivam, totum utique per faciem
in
quid de anima disserueramus, cum ca soror in stalim flatum illum in intcriora transmissum, et
spirilu csscl. Post transacta solcmnia, dimissa plcbe, per univer.a corporis spatia diffusum, simulquo
quo usu solet nobis rcnuntiare qiue vidcrit (nam divina aspiralionc dcnsatum, omni intus linca
ct diligenlissime digerunlur, ul eliam probenlur) : cxpressum esse, quam dcnsatus impleverat, et ve-
Inter caiera, inquit, ostensa cst milii aninia corpo- lut in forma golasse. Inde igitur et corpulentia
raliter, cl spirilils vidcbalur, scd non inanis et animae ex densatione solidata cst, et cffigies cxprcs-
vacuae qualitatis, imo quae etiam teneri repromit- B sione formala. Hic crit bomo interior, alius exle-
tcrel, tcncra et lucida, cl aerei coloris 3f!

, et forma rior, dupliciler unus : habcns ct ille oculos et
per omnia liumana. Iloc visio 30 , et Deus testis, el aures suas, quibus popalus
'*
2 Dominum audire et
Aposlolus cbarismatuni in Ecclesia futurorum ido- viderc dcbucral (58) ; babcns ct caieros artus, per
neus sponsor nec ''"
rcs ipsa de singulis pcr- in somniis 43 fun-
•, tu, si ([uos el in cogitalibus ulilur, et
snascrit 41
,cnim corpus anima, sinc dubio
credas ! Si gitur. Sic et diviti apud inferos lingua est, et pau-
intcr illa quse Bnpra sumus professi. Proindc ct co- peri digitus, et sinus Abrahne. Per has lineas et
loris proprietas omni corpori adhacret quem igitur ; animae martyrum sub altari intelliguntur. A pri-
aliuni animae aestimabis colorem, quam aerium ac mordio enim in Adam concreta et configurata
Iuciduin ? Non ut aer sit ipsa subsl anlia cjus, el si corpori anima, ut totius substantiae, ita ct condi-
hoc .Enesidcmo visum esl ct Anaximeni, puto se- tionis islius scmcn eflicit '''.
cundum quosdam, cl Ileraclilo; ncc ul lumen, CAPUT X.

clsi boc placuil ponlico Ucraclidi. Nam et ccrau- Pcrtinel ad statum fidei, simplicem animam deter-
ncis gemmis non idco substanlia igoita est, quod minare, secundum Plalonem, id est uniformem
coruscent rulilato rubore; ncc bcryllis idco aquosa dumtaxal subslantiae nomine. Vidcrint artes et dis-
Q
matcria est, quod iluctuent colato nitorc. OOl ciplina., viderint el hajreses. Quidam enim volunt,
Quanla enim ct alia color social, natura dissociat! aliam illi substantiam naiuralem inesse, spirilum,
Sed quoniam onine lcnue alque perluciduin aeris quasi aliud sit quod venit ab anima, aliud
vivere,
temulum cst, hoc erit anima, qua tlatus est et spi- spirare, O0*.?quod tiat aspiriiu (o9) nametanimali- ;
Variae loctiones.
37 Sumit Par. 3(!
.Eihcni coloris Par. et aerii coloris Jun. mavult. 30 Hoc vi.io dclcnt Uhcn. baecvisio esl
Pam. '"'
Nisi Pam. * Neituer. Pom. u Paulus V. C. Wouw. " Somnis lihen. Scml. Oberth. Pam. '" Bffi-
l
cii Pam.
Commentarius.
rcspuit, post Junium, Lacerda. Putavit Junius revc- l~\ tco oupflpov-ct quae vcrba Ieguntur apud Euseb.
:
lationes illaa a Deo nou esse, sed pbantasma labo- lib. v., cap. 7. RlG.
nuitis inclaiuiioliir, aut illudentis da-monis quod :
(67) Aalocutiones proferunlur. Ipse in Apolog.
rejecit quoque Lncerda. Loqui videtur de sorore « Coimus ad lilterarum divinarum commemora-
scu privaia persona eral tamen publica Priscilla, ; tioncm, si quid prsesentium temporum qualitas
ex quo sacerdolium ci doceudi nmiiiis assumpsit, aut praemonere cogit, aut recognoscere, » etc Rig.
ut lib. de Prasscript. habetur. Revelalio ilem cor- (1)8) Quibus populus Dominum audire ct videre de-
dium, morboruni curatio suadent, ca non conli-
et bucrat. Excmplar \go\K\n\\.Quibuspopulu<dno.aud.
gisso melancholiae viiio. Lb Ph. ct v. d. Omnino legendum e\ cod. Pul. Ursini :
(135) l.t videi et audii sacramenta. Parabolas, « Quibus Paulus Doininuni audire el vidcre dcbuc-
eemgmata, Bguras, mysteria cujusmodi suni quae ; rat. » Innuii enim raptum illum Pauli, cujus ipse
oslenduntur aul suggeruntur per sommia, quibus Paulus memiuil 11 ad Cor. cap. m, ubi se raptum
Dei volunias significalur sive aperilur. Sic lib. dc fiiissi 1
ait lq paradisum, sed nescire. £~t: soiurci
Jejuniis, agnitxonem sacramentorum dixil a Deo ."t; i/.-.o; T-.Ci senlenliam reiellit
.cVaxto;. Sc|iliinii
tribuiam Danieli sotiuiioriim inlerprclandoniin pe- Augustinus loco supracilato « Bsse, inquil, quibus :
ritiain. Et adversus Marcionem :

lib. i « Leones aunbus et quibusoculia debuil audire et videreDeum
aridu et ardentis naturae sacramenla; » boc ast, Paulus, quibus anima in somnis fungilur. Cum si
Bigua, Bguras. ipsum Terlullianum quisquam videret in somnis,
^
— Viaei ct audit sacramenta. Hystcria. Audivil numquam se diceret ab co visum et eum eo locu-
Paulua in Ulo raptu Sîfta ^xx-.z. Iremeus
sui lum. quem vicissim ipse non vidiaset, * etc. Qul
Latine dixit, Sermones inenanabiles.lib, v. cap 1 locus, uti vulgo legitar, eodem laborai meudo, quo
KIG,
Septimianus. Etenim bis illic legilur popuUu, ubi
(66j E. quorumdam corda iignoscit. Quales per- legendum Paulus. Rig.
fecnilli apud Ireneeum, loco supradicto : « A_bsconsa Aliud sit rivcrc auod vcuit ab anima, aUud
hominum m niauiteslum producentes ae utilila- spirarc ,/uod fiat a spirttu. Philosophis ralio ex re-
ICIU :
la RpVftM xiov av.pio^tov |l; âvsp.v JrfQVT({ spiratione sumpta magni fuit ponderis distingue- :
?03 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIGS I, POLEMIGA. 705
busnon omnibus ulrumque adcsse. Pleraque cnim vi- a quemadmodum ct incedunl quaedam sine pedibus,
vere solummodo, non ctiam spirare, co quod non ha- manante impetu, quodangues el insurgentc conatu, ;
beanl organa spiritus, pulmoncs ct arterias. Quale est quod vermes etspumanlc reptatuquod limaccs(6E3).
;
autem, cxaminatione humanae animae, culicis atque

in Ita et spirari cur non putes sinc pulmonum follibus»
formicaeargumenta respicere? quando ctvitalia, pro et sine fistulis arleriarum ? ut pro magno amplecla-
cujusque generis disposilione, omnibus propria ani- ris argumcnto, idcirco animac humanae spiritum ac-
malibus tcmperavit arlifex Deus, ut nulla inde con- cedere, quia sint quae spiritu careant; et idcirco ea
jectura captanda sit.Namneque homo,si pulmonibus spiritu carere, quia flaturalibus artubus structa non
et arteriis slructus est, idcirco aliundc spirabit, ali- sint. Vivcrc sine spiritu exislimas aliquid, spirare si-
undevivet : membris hujusmodi

neque formica, si ne pulmonibus non pulas? Quid est, oro te, spirare?
caret, idcirconcgabiturspirare, quasi solummodovi- Flatum, opinor, cx semetipso agcre. Quid est non
vcns. Cuivero tanlumpatuit in Deo opera, ut alicui vivcre? non agere.
Flatum, opinor, cx semelipso
haec deesse praesumpserit? Herophilus ille, medicus IIoc enim rcspondere debco, si non idem esl
aut lanius (60), qui sexcentos exsecuit ut naturam spirare quod vivere. Sed mortui eril non agere fla-
scrutaretur, qui hominem odiit ut nossct, nescio lum ergo vivcntis esl agere flatum. Sed et spirantis
:
an omnia interna ejusliquido exploravit, ipsa morte B cst agere flatum ergo et spirare vivenlis est. Utrum- :
mutante quae vixerant, et morte non simplici, sed que si sine anima decurrere potuissct, non fuisset
ipsa inter artificia exsectionis errante (61). Philo- animaespirare, sedsolummodo vivere. Atenim vivere
sophi pro certo renuntiaverunt, culicibus et formicis spirare est, et spirare vivere esl. Ergo totum hoc,
et tineis deesse pulmones et arterias. Dic mihi, inet spirare et vivere, ejus est, cujus ctvivere, id est
spector curiosissime,oculoshabentad;videndum? At- animae. Denique, si separas spiritum et animan 46 ,
quin et pcrgunt quo volurit, et vitant et adpetunt scpara et opera agant in discrcto aliquid ambo, :
quae videndo sciunt designa oculos, denota pupu-

; seorsum anima, seorsum spiritus: anima sine spiritu
las. Sed et exedunt tineae; demonstra mandibulas, vivat, spiritus sine anima spiret ; alterum relinquat
45 deprome genuinos. Sedet personant culices, nein
,
corpora, alternum remaneat,mors et vita conveniant.
tenebris quidem aurium caeci (62) tubam pariter : Si enim duo sunl, anima et spirilus, dividi possunt,
ct lanceam (63) oris illius ostende: Quodvis animal, ut divisione eorum, alterius discedentis, alteriusim-
unius licet puncli, aliquo alatur necesseest; exhibe manentis, mortis et viUe concursus evenial. Sed
pabuli transmitlendi, decoquendi defaecandique nullo modo eveniet : ergo duo non erunt, quae di-
membra. Quid ergo dicemus ? Si per haec vivilur, Q vidi non possunt quac dividi possent, si fuissent. ;
erunthaec in omnibus utique quae vivunt, etsi non Sed licet et duo esse concreta. Sed non erunt kl
videntur, etsi non adprehenduntur pro mediocritate concreta, si aliudesl vivere, aliud spirare. Distingu-
hoc magis credas, si Deum recogites lantum artifi- unt substantias opera : et quanlo nunc firmius est, ut
cem quantum et in maximis. Si vero

in modicis (64), unum GG I credas, cum distanliam non das, utipsa
non putas capere tam minula corpuscula Dei iliili sit anima spirilus, dum ipsius est spirare, cujus et
ingenium, sic quoque magnificentiam ejus agnoscas, vivere! Quid enim, si diem aliud habere velis, aliud
quod modicis animalibus, sine necessariis membris lucem quae accidatdiei? cum dies ipsa lux sit. Plane
nihilominus vivere instruxerit, salvo etiam visu sine erunt et alia genera lucis, ut ex ignium ministerio.
oculis, et esu sinedenticulis, ct digestu sine alveis : Erunt enim et alite spiritus species, ut ex Deo, ut
Varioe lectiones.
Mandibula alii. 46 Spiritum, nalnram Rhen. 41 Quae div. poss. si f. Sed 1. et d. c. Sed n. erunt omitt.
45
Pam. ex Gelenio. Dividi non possent, ct fuissent, sed licetduo esse concreta, etc, Gagnoeus.
Commentarius .
bant enim hoe pacto animam a spiritu, sive ani- n ribus infesti. Has potissimum appetuut tubae trucu-
mam nihil aliud quam spiritum dicebant seu ven- lentiae spiculo. Rig.
tum. Anima quasi avEjxo; secundum Isidorum, lib. (63) Tubam paritcret lanceam. Sic habet cxemplar
n Orig. Patribus non item placuit illa ratio, sed fri- Agobardi. Antea legebatur hianceam, depravatis-
vola visa est. Le Pr. sime. Os culicis tuba est pariter ct lancea. Plinius,
(60)Herophilusille,mcdicus aut lanius. Anatomia, xi, 2 : « Qua
pennas adncxuit, praelongave
subtilitate
quae et celebris magnoque in pretio luit apud ethni- pedum crura disposuit? ubi illam avidam sanguinis,
cos, a veteribus Chrislianis odio quam maximo afti- el potissimum humani sitim accendit; lelum vero
ciebatur. Quamvis hic dictum lanium Herophilum perfodiendo tergori quo spiculavit ingenio, ut fo-
constet, quod vivos homines dissecaret. Id autem diendo acuminatum pariter sorbendoque fistulosum
solitos facere Erasistralum, Dioclem et Herophilum esset ? Rig. »
docet ClaudiusGalcn.vmdc Plac.et n Anat. admin. (QfyDeumrecogites tantum artificem inmodicis..

Poenituit saeculo proxime elapso virum eruditum et Sic decuit ad naturae Auctorem rcferre, quae non nisi
anatomicae rei peritissimum Vesalium vivum homi- naturae tribuit Plinius: « Nusquam speclaliore, in-
nem anatomia lacerasse, id enim Christianum non quit, natunc artificio. In magnis siquidem corpo-
sapit. Pr. Le ribus, aut certc majorihus, facilis ofticina, sequaci
(61) Sed ipsa inter artificia exsectioniserrante. materia, fuit. In his vero tam parvis atque tam nul-
Itaque etiam vivos Herophilus ille laniabat. Rig. lis, quae ratio ! quantavis ! quarn inexlricabilis per-
(62) Ne in tenebris quidem auriumcceci. Etiam in feclio ! » Rig.
tenebris disccrnunt aurcs. Nam sunt praeserlim au- (65) Limaces. Limax est cochlea nuda. Le Pr.
705 LIBER DE ANIMA. W,
ex diabolo. Ita cum do anima ct spintu agitur, lpsa spirct : salis declarans differenlias spiritus et anim; ,
crit anima apirilns, tucut ipsa dies lux. Ipsum est insequentibus iostrumentis, ipso Deo pronuntiank'
cniin quid, pcrquod cst quid. (Isa.LYU, i6) '.Spiritus ex me prodivitfll),et flalum
orrmem cgo fcci. Ktanima cnim llatus factus ex spi-
CAPDT XI.
rim. El rursus (Isa,xui,&)'. Quidedit flatum populo
Sed ut animam spiritura dicam, prsesentis quaeslio- super terram, et spiritum calcuniibus eum (72).Pri-
nis ratio compcllit, quia spirare alii substantias ad- nio cnim anima,idest ualus,populo in lcrra incedenti,
scribitur : bocdum anim;e vindicamus, quam unifor- id csl in carne carnalilcr agcnti, postea spiritus eis
mem ct simpliccm agnoscimus, spiritum neccsse est qui terram calcant, id cst opcra carnis subigunt :
ceria conditione dicamus; non status nomine, scd quia et Apostolus (/ Cor. xv, 46; : Non primum quod
aclus ; nec substanliae titulo, scd operao ;
quia spi- spiritale cst,sed quod animale,postea spiritale .ts&m
rat, non quia spiritus proprieest (66) : nam et ilarc, etsi Adam statim propbetavit magnum illum sacra-
elanimam, quam flatum ex proprie-
spirare cst. Ita mcntum in Christumet Ecclesiam (Ephes. v. 30,31;:
tale defcndimus spiritum
nunc ex nccessitatc pro- lloc nunc os ex ossibus meis, et caro ex carne mea
nuntiamus. C;i'la:rum adversus Hcrmogcnem, qui propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et
eam cx matcria, non cx Dci llatu conlcndit, flalum B agglutinabit se uxori VJ suce, ct erunt duo in car
proprie lucmur. Illc enim, advcrsus ipsius Scrip- ?iem unam ; accidentiam spiritus passus est : ceci-
turae lidcin, llalum in spiritu verlit (67J : ut dum in- dit cnim cxstasis super illum, sancti Spiritus vis,
credibilecst (68), spiritum Dei in delicluni, et mox operalrix prophctia.'. Nam malus spiritus acci-
et
in judicium dcvcnirc, cx matcria potius anima credens res est. Denique Saulem lam Dei spiritus po-
datur, quam cx Dci spirilu. ldcirco nos et illc fla- stea verlit in alium virum, id est in propbelen, cum
lum cam defcndimus, non spirilum, sccundum Scri- dictum Quid hoc fi.Uo Cis'.' an ct
est (/ Iieg. x, 11) :
pluram, ct sccundum spirilus dislinctionem et bic : Saul in prophctis? quam ct malus spiritus postca
spiritum ingratis pronuntiamus (69), sccundum spi- vcrtit in alium virum, in apostalam scilicet. Judam
randi et flandi communioncm. Illic de substantia quoque aliquandiu cum electis deputalum usque ad
quasslio est : spirare enim substanliai actus est. Nec loculorum officium, et, si jam fraudatorem, tradilo-
diulius de islo, nisi proplcr hsereticos, qui ncscio rcm tamcn 5lJ
nondum, postea diabolus intravil.
quod spirilale semcn infulciunt animae, de Sopbise [gitur si neque Dci, neque diaboli spiritus ex na-
matris occulta liberalitate conlatum, i^norantc fae livilate confcrlur anima.', solam eam conslat antc
lore,cum Scriptura factoris magis Dci sui conscia' 1
", C eventum apirilus uiriusque : si solam, et simplicem
nihiiamplius promulgaverit, quam Dcum ilantcm in ctuniformem substantiae nomine, atque iiiiG ita
faciem liominis llatum vitse (70), cl hominem factum non aliunde spirantem quam ex Bubslantiae suae
in animamttOft vivam, pcr quam cxinde et vivatet sorle.
Variae lectiones.
,u
Mulieri coil. Agobard. M
'
Magis conscienlia cod. Agobardi VJ
Tandem Rhen. Seml. Oberth
Commentarius
(60) Nonquia spiritusproprieest. Scilicetnonquia ram ; tlatum vitffi animam utrobique inlerpretalur
Bpirilus scorsim, ct pcr se peculiaris rcs diversa qiiam explicationem veram esse Bupra ostendimus, I.
sii ab aniraa, ita commode, ct milius licct mollirc ae Baptismo, c. 5. Quibus addcrc visum eet illud
Terlulliaiuun oeque lamrn nimium succcnscbo, si
; Theodoreti in Epist, dir. dogmat. < 'Sominc (Uitu :
paradoxam aliquod bic obscrves, quasi neget Te - non inielliginuis partem aliquara essentise divinae,
liillianus animain spirilum proprie esse, quia si secundumGerdoms et Marcionis rabiem,sed animot
esset spiritus ,corpus oon esset. Lai , naturam pej id denotari, quod anima spiritus ait
(67) Adversus ipsius Scripturce fidem flatum in rationalis et mtellectualis. » Cui consentil eliam
spiritum vertit.Secuti sunt Uermogenem alii tom m Prudentius in Hamartig. ei anie Terlullianum B.
yersione, tum in Benientia, <pios notat Augustinus, Irenseus, 1. v. c. 7. Quare male inter haereses re-
lib, \n, de Civit. cap. 25, abi observat advcrsus censet Philastrius, animam Dei flalum dicere. Pah.
iUos ei llermogenem, nonesse scriplum bvi3(x*, Bed Spiritut ex me prodivit. Supra lil>. adv.
itvot.v, ui excludat eoramdem interpretationem de Hermogenem, cap. 33, oullam faeit, cilans hanc
Bpiritu sancto, el non de anima. \< I
, Scripturam isa. i.\u, spiritus ct spiritus differen-
VI dum iucredibile est. Non fecil hoc Her- liam : imo per eam spirilum intolliî riicit, de quo
mogenes, ui auctoritatem veteri Scripturaa demerel, m constilerunt
venti liic vero spirilum pro
:
qn.im alii hsaretici cgus aevi contendebant nam uon Spiritu sancio, Batum pro anima, imiiatus [renssum
;
negavil ipse Bdem libro Geneseos sed mterpreta- ; lib. v adversus Eceres. cap. 13, fere di> verbo ad
baiur illuc spiritum de Spiiim Bancto, Bupponens verbum, per citationem non solum hujus, scd it
jam onimam in homine, ui inde originem animss sequentium scripturarum, Pam.
arguiare posset, non ex Dco fuisse, sed ex materia.
(78) Qui dcdil flatum populo super terram, ct
Ua Philasirius, lib. l. Lac. spiritum calcantibus eam, etc. Buara hic fere ad
69) it hir spiritum ingratis pronuntiamus. In- verbum tmitaiur B. Irenseum ubi supra, ipu s
|
Kfau8i boe est, Invitis. Supradixit, Ex necessitate recitata eadem Isaise xui verba addii Batom :
w
pronuntiamus, Riq, quidem communitei omni qui super tcrrain
(10) Deumflantem in faciem hominis flatum vitoe. populo dicens dalurum, spiriium auleni his qui
Aiiuattad Gen. u supracitatum c. 3.et, el lib.
illud lerrenas concupiscentias, Coasentil -
conculcanl
aav. Hermoo.c. 31 :/•:/ flavii Deus flatum vita in etiaro K. Basiliusl. de S. Spiritu. t c. 21. P*m.
f*a*nn<mtnis % etfttctus esthomo in ammam w-
707 TfiRTULLIANI OPERUM PARS II. SfiRIES I, POLEMICA. 708
CAPUT XII. * volunt. GG7 Nam et sensus passiones (79) facit
Proinde, ct animum, sive mens est, uou$ apud Aristoteles. Quidni ? et sentire enim pati est, quia
Graecos (73), non aliud quid inlelligimus quam sug- pati sentire est. Proinde et sapere senlire est, ct
geslum animae ingenitum et insitum, et nativitus moveri sentire est : ita totum pati est. Videmus
proprium, quo agit, quo sapil, qucm secum habens autem nihil istorum animam experiri, ut non et
cx semelipsa commoveat in scmetipsa, atque ita
se animo deputelur, quia per illum et cum illo trans-
movcri videatur ab illo tanquam substantia alia, figalur. Jam ergo et commiscibilis est animus, ad-
ut volunt qui etiam universilatis motatorem ani- versus Anaxagoram; ct passibilis, adversus Aristo-
mum, dcccrnunt (74), illum deum Socratis (75), telem. Caeterum, si discretio admittitur (89), ut
illum Valentini Monogcnem ex patre Bytho et matre substantia duae res sinl, animus atque anima, alte-
Sige 51 . Quamvis 52 Anaxagora3 turbata sententia rius erit et passio, et sensus, et sapor omnis, et
est (76) : initium enim omnium commenlatus ani- actus, et motus : alterius autem otium, et quies et
mum, et universitalis oscillum illius axe suspen- stupor, et nulla jam causa ; et aut animus vacabit,
dens (77), purumque eum adfirmans, et simplicem aut anima. Quod si constat ambobus haec omnia
et incommiscibilem, hoc vel maxime litulo segregat reputari, ergo unum crunt utrumque, et Democri-
ab animae commixtione ; et tamen eumdem alibi B lus oblinebit, differentiam tollens, et quaerelur
animae addicit. Hoc etiam Aristoteles denolavit (78), quomodo unum utrumque, ex duarum subslantia-
nescio an sua paralior implere, quam aliena ina- rum confusione, an ex unius dispositione. Nos au-
nire 53 . Denique et ipse definitionem animi cum tem animum ita dicimus animae concretum, non ut
55
differrel, interim alterum animi genus pronuntia- substantia alium, sed ut substantia; officium.
vil, illum divinum, quem rursus et impassibilem CAPUTXIII.
subostendens, abstulit, et ipse eum a consortio Ad hoc dispicere superest, principalitas ubi sit,
animae. Cum enim animam passibilem constet eo- id est, qui 56 cui praeesl, ut cujus principalitas ap-
rum quae sorlita cst pati ; aut per animum et cum paruerit, illa sit snbstantiae massa ; id autem cui
animo patielur, si concreta est animo (non potest massa subslantiae praeerit officium nalurale sub-
animus impassibilis induci) aut si non per animum ; stantiae deputelur. Enimvero, quis non animae dabit
nec cum animo patietur anima, non erit concreta summam omnem, cujus nomine totius hominis
illi, cum quo nihil, et qui nihil patitur 54 . Porro si mentio titulala est ? Quantas animas pasco, ait di-
nihil per illum et cum illo anima palielur, jam nec vcs (81), non animos ; et animas salvas optat gu-
senliet, nec sapict, nec movebitur per illum, ut C bernator, non animos ; et rusticus in opere, et in
Varioe lectiones.
51Et matre Iwoia Fran. Pam. sipp^fl Par: alii r)psu.(a. 52 Quam Rig. Venet. 53 Damnare al. 54 Cum qua
nitiil, etcui nihil patitur Fran. cum quo nihil et per quem nihil patitur Jun. 55 Substanliae Fran. 56 Quid
Rig. Venet.
Commentarius.
(73) Sive mens est, vou? apud Gr&cos. Cum ani- illud maneat quod regat. » Neque est quod obslet
mus Graece, uti recte liic Tertullianus v&u? apud animce mundi appellatio apud Plalonem quia cer- ;
Graecos dicatur, anima vero ûyvi, non possum illis tum est, apud eum voiiv et ûy.Tjv frequenter pro
asscntire, ut hoc obiter adnoteni, qui libris Arislo- iisdem accipi. Pam.
telis r.ip\ tt)? cpux^?, litulum dant, De animo, non (76) Quamvis Anaxagorce turbata sententia est.
De anima, uti vulgatum est. Pam. Anaxagoras Clazomenius Thaletis Milesii fuit secta-
(74) Qui etiam univerntatis mot. animum decer- tor, dixitque Deum essse mentem infinitam, quae a
nunt. Intelligere videtur Thaletem, qui, Aristot. teste se ipsa movetur, divinumque animum rerum om-
(1. i de anima, c. 5), totum universum dicebat ani- nium effectorem esse. Le Pr.
matum, et animam
ejus Deum. Itern Zenonem, qui (77) Universitatis oscillum de illius axe suspen-
(uti ipse Auclor inquit kpolog. c. 21) factitatorem dens. De hac phrasi vide supra 1. de Pallio, c. 1, ad
umversitatis determinabat, ct Deum vocari,et ani- illud In oscillum penduli impelus. » Pam.
: «
mum Jovis. A quibus etiam non dissentiebat Pytha- Hoc etiam Aristoteles denotavit. Alludit haud
(78)
goras, qui, Lactant. teste (I. i, c, 5), Deum animum dubie ad Arislot. 1. i de Anima. c. 2, ubi iisdem
dicebat, qui per universas mundi parles omnemque pene verbis Anaxagorae sentenliam deducit. Pam.
naturam commeans alque diffusus ; ex quo omnia (79) Nam et sensus passiones, etc. Habet istud
quae nascuntur animalia vitam capiant. El vero idem Arisioieles lib. de anima cap. 5 « Fit itaque, :
Arbtotelis, Thaletis, Anaxagorae, Diogenis, Hera- inquit, sensus cum movetur atque patitur aliquid ;
cliti, Alcmaeonis similes opiniones recenset (1. i de ipse sensus alleratio quaedam csse videtur. » Quod
Anim. c. 2). Pam. si verum est, inquit Auctor, cum nihil istorum
(75) lllum Deum Socratis. Quod Plalo de Deo ex anima palialur sine animo, jam ergo passibilis est
sentenlia Socralis scripsil, ncn modo Auctor, sed animus, contra quam sentit Aristoteles. Pam.
eliam B. Jnslinus (m Apolog.) Socraii tribuit; at (80) Si discretio admittitur. Proferantur eorum
ille, in Timceo, Jovis animam per universum mun- deinceps rationes qui animum et animam discre-
dum dilfusam eliam sentit ; quem ipsum parentem pare ac differre dicunt has habet et proponitLac-
:
et opificem universorum inventu difticilem pronun- lantius, lib, 18, de Opif. Dei. Le. Pr.
tiavit : quemadmodum B. Auguslinus citato lib. xm (18) Quantas animas pasco, ait dives. Istud t:
de Civit. Dei, c. 17. Quo ctiam pcrtinet illud Au- Plauti Pluto, aut alio quopiam comico, desumptun
ctoris supra Apolog. c. 47 « Plalonici Deum inlra : est. In eo autem quod addit : animam agere
mundum collocant, qui gubernatoris exemplo inira videlur imitari Ciceronem, 1, 1, Tuscul. quaest., ub
709 LIBER DB ANIMA. 710
prffilio milcs, animam sc, non animum ponore ad- cx aliis spccies dividunt animam. Hujusmodi autem,
firmat. ( jijus nominatoria pericula aut vota sunt, non tam partcs anima: habcbuntur, quam vires et
animi an animae? Quid aulcm ayerc dicuntur moii- de quibusdam et Aristoteles
cflicacia; et operae, sicut
bundi, animum an animam? Ipsi postrcmo philoso- judieavit. Non cnim membra sunt substanliae ani-
plii, ipsique medici, quamvis de animo quoque malis, scd ingcnia : ut molorium, ut actorium, ul
dispulaturi, faciem lamcn opcris fronlcmquc inate- cogitatoriurn, et si qua in hunc modum distinguunt;
riffi iiHH dc anima unusquisquc proscripsil. Ut ul et ipsi illi quinque notissimi sensus, visus, audi-
autcm et a Deo discas, animam Dcus sempcr allo- tus, gustus, tactus, odoralus. Quibus omnibus, elsi
quitur (82); animam compcllat atque advocnt, ut certa singulis doinicilia in corpore determinaverunt,
animum sibi advcrtat. Illam salvam venit faccre non idcirco haec quoque distribulio ttG!) animae ad
Ghristus (83), illam perdere in gehennam commi- animae sectiones pertinebit (87;; quando ne ipsum
natur, illam pluris fieri vetal, illam et ipse bonus quidem corpus ita dividatur in mcmbra, ut isti volunt
pastor pro pecudibus suis ponit. Habes animae animam. Atquin ex multitudine membrorum unum
principalitatem, habes in illa et substantia? unio- corpus efficitur, ut concrelio sit potius ipsa divisio.
nem, cujus intclligas instrumentum cssc aniinum, Specta portentosissimam Archimedis muuificen-
non palrociniurn. B tiara, organum hydraulicum (88) dico, tot merabra,
CAPUT XIV. tot partes, lot compagines, tot itinera vocum, tot
Singularis alioquin et simplex, et de suo tota est; compendia sonorum, tot commercia modorum, tot
non magis instructilis aliunde, quam divisibilis ex acics tibiarum, et una moles erunt omnia. Sic et
se, quia ncc dissolubilis. Si enim structilis, et dis- spirilus, qui illic de lormento aquae anhelat, non
solubilis; si dissolubilis, jam non immortalis. Ila- ideo separabitur in partes, quia per partes adrai-
quc, quia non mortalis, ncque dissolubilis, neque nistratur, substantia quidem solidus, opera vero di-
divisibilis. Nam ct dividi dissolvi est, et dissolvi visus. Non longc hoc cxemplum est a Stratone et
mori cst. Dividetur 57 autcin in parles (84), nunc iEnesidcmo ct Ilcraclito
ipsi unitatem : nara et
in duas a Platone, nunc in trcs a Zonone, nunc iu anima; tuenlur, quae in totum corpus defusa co et ,
quinque cl in scx a Pametio, in septem a Sorauo (85), nbique ipsa, velut ilatus in calamo per cavernas, ita
etiam iu octo penes Chrysippum, ctiam in novem per sensualia variis modis emicet, non tam concisa
pencs Apollophancm (86), scd in doccm apud quos- quam dispensata. Haec omnia quibus titulis nuncu-
dam Stoicorum, ct in duas amplius apud Posido- pcntur, ct quibus ex se divisionibus detincantur C1
,
nium, quia a duobus cxorsus lilulis, principali, quod _ ct quibus in corpore metationibus sequestrentur,
aiunt %£|Aovtxbv, ct a rationali, quod aiunt Xoyi- " mcdici polius cum philosophis C2
considerabunt,
5S
xbv, in duodecim exindc prosccuit : ita in 50 alias nobis pauca convcnient.
Variffi lcctiones.
51
Dividitur Pam. Seml. 30 Par. Dccem Jun. 30 Ita alia'
Dccem ct septein Ycnct. c0 Diffusa Pam. Seml.
Obcrth. C1 Dorivcntur 1'aiu. Seinl. lihcn. Obcrth. c - Tum philosophi 1'am.
Coinmentarius.
ait : « Animain autcm, etiam aninuim fcrc noslri tixtJv; scd adhuc levem hanc suspicionem non
ilcrlaranl nominari; nam ot at/cre animam dici- attirmo, ctsi plauserit Junius. Porro Senoca septem
mus. Ipse aulom animus ab anima tliclus esl. » lârtcs tanlnm, dissedcns a suis Stoicis, distinxit,
Pam. cap. 92. Lac
(82) Animam Deus semper alloquitur. Adluditad Penes Apollophanem. An medicus ille est de
(86)
eas Bcripturas frequentiss. in libris Levitici et Num. quo Plin.
lib. x\n, c. 11, an philosophus, qui de
ac alibi de anima quce peccaverit, el similes. li sm pliysicis scripsit, leste Diogone Laert. an cti«im ;
ad illud Psal. wxiv Dic aiiianr mcir : StUus tua : Apollophanes qui B. Dionysium comiubatur in
sum. Pam. rj L:\pto, ct in urbe Hierapoli cum eo obscuraiio-
i
(83) lllam salvam venii facere Christus. Reliquse n.Mii BOlis pationlo Chrislo Domino conspexil, do
BCripturae, quas hic citat, satis nolffi budI I.uc. u, : quo B. Dionys. epist. ad Polycarpum? Lb. Pr.
Matth. \, ei Joan. \. lllud vero, illam pluHs /icn U Non iacirco hasc quoque distributio anim
vetat, paraphrasiice vertit, pro
eo quod, Luc. xiv, aiiimn scclioncs pcrtincbit. Sic omnino legilur in
Jubetur Christianus odisso animam Buam, hoc esl isemplari. Ncquo est quod offondamur repeiitiono
non pluris facoro quain Dcum. Pam. vocabuli animcc; cujus viros, efficacie, ingonia,
(84) Dividetur autcm in partes. Se ipse explicai elsi distribuantur in cjertas corporis paries, ipst
paulo posi Auctor, cum dicit Hujusmodi autem : nihilominus totum corpus implcl, uec proptcroa
iioii tam partes animae habebuntur,
quam vir .
dissecatur in partes. ttaque hec anims distri-
c//lcocta?, et operce. Qnde el Nyssenus I. iv Philos, buiio. sivo in certas, sive in singulas corporis
c. 8
Aniinain, ioquit, iu
: « virlutes, vol spocies, partcs, ad ipsius animffi secliones non pertinebit.
vel partes dividunt. > P.vm.
seplem a Sorano. Desunl libri quatuor de Organum hydraulicum. Hujus organi invon-
^^
Amma, quos composuil Soranus, quos supra alle- lor Ctesioius Alexandr.; illud autem absolutissi-
gavit Auctor. Quare certum quid de hujus sententia nnim reddidit Archimedes ac perfecil »ide Horo- :
statuere nequeo, imo nec nisi

cffica possunl c.m- noiii in Spiritalib. Pueruni et alise n ee-
jectura duci. Fortasse, ul PanaeUus lobros Archimedis, speculum, sphssra, de quibus
ad divisioncm
ra qumque Beusus
adjecil A ^suovubv, teste N - onmibus passim scriptores, Lm Pm.
mesio; Soranus, m
medicus, addidit rijv ntf\M-
G7© CAPUT XV. * tes, et ipse Soranus; jamque omnibus plures
In primis an sit aliquis 63 summus in anima christiani, qui apud Deum de utroque C71 duci-
sapientialis, quod xovw >v mur 66
gradus vitalis, et $)Y
E
t
<
, (95) et esse principale in anima (96), et
appellant, id est principale, si negatur, lotus ani- cerlo in corporis recessu consecratum. Si enim scru-
mae status periclitatur. Denique, qui negant prin- tatorcm et dispectorem cordis (Sap. i; Prov. xxiv)
cipale, ipsam prius animam nihil censuerunt. Deum legimus; si etiam propheles ejus occulta
Messenius aliquis C4 Dicaearchus ex medicis cordis traducendo probatur (Psal. cxxxvm);
(89), si
aulcm Andreas et Asclepiades, ita abstulerunt Deus ipse recogitatus cordis in populo praevenit
principale, dum in animo ipso volunt esse sensus, (Mattli. ix) Quid cogitatis in cordibus vestris ne-
:
quorum vindicatur principale. Asclcpiades etiam quam? si C1 et David (Psal.L) Cor mundum conde :
illa argumenlatione vectatur, quod plcraque ani- in me, Deus; et Paulus (Rom. x) corde ait credi in
malia, ademptis eis parlibus corporis, in quibus justitiam; et Joannes (IJoan. m) corde ait suo unum-
plurimum aestimatur principale consistcre, et in- qucmquc rcprehendi; si postremo (Matth. v) qui
super vivant aliqualenus, el sapiant nihilominus, viderit feminam ad concupiscendum, jam adulte-
ut muscse, ct vespae, ct locusise, si capila decide ravit in corde; simul utrumque dilucet, et esse
caprsn testudines, et anguillse, si corda principale in anima, quo C8 inlenlio conve-
ris; ut el 8 divino
dctraxeris : itaque principale non esse quod si : niat, id est, vim sapientialem atque vitalem (quod
fuisset, amisso cum suis C8 , (90) vigor animae non cnim sapit, vividum est), et in eo thesauro corpo-
perseveraret. Sed plures et philosophi adversus ris haberi, ad quem Deus respicit : ut neque
Dicaearchum, Plato, Strato, Epicurus, Democritus, cxlrinsecus agitari putes principale istud secundum
Empedocles, Socrates, Aristoteles; et medici ad- Ileraclitum, neque per tolum corpus venlilari se-
versus Andream (91) et Asclepiadem (92), Hero- cundum Moschionem, neque in capite concludi
philus, Erasistratus (93), Diocles (94), Hippocra secundum Platonem, neque in verlice potius prae-
Variae iectiones.
'
63 Aliquid Venet. c4 Aliqui Jun. C5 Amissus cum suis sedibus Rig. cc Deducimur Rhen. Seml. Oberth.
Pam. deducimus Jun. C1 Sic Par. G8 Quod Pam. Rhen.
Commentarius.
(89) Messenius aliquis Dicxarchus. Dicaearchus voluerit. Meminit iterum Auctor Asclepiadis, c. 25
[inquit Cicero, Tuscul. Qucest. lib. i] in eo ser- infra. De eodem Asclepiade mulla refert etiam
mone, quem Corinlhi habitum tribus libris exponit, Q Apul. I. iv de Asin. aur. Pam.
doctorum hominum primo lib.
disputantium, (93) Erasistratus. Erasislratum quinto loco inter
mullos loquentes facit, duobus Pherecratem quem- medicos ponit Plinius, ubi supra, ante Herophi-
dam Phthiotam senem, quem ait a Deucalione lum el Asclepiadem; item 1. xiv, c. 7. vixisse scn-
ortum, dissercntem inducit, nihil omnino csse bit an. U. Romse 450, el scholae ejusdem meminit
animum, et lioc essc totum nomen inanc, frustra- lib. xx. c. 9 ; denique lib. xxix, c. 2, Chrysippi,
que etanimantia et animanles appellari, neque cujus mox mentio, discipulum facit, Aristotelis filia
in homine inesse animum vel animam, nequc in genitum, qui, rege Antiocho curato, centum ta-
bestia. Et vero ejus eamdem fuisse sententiam lentis donatus sit a Ptolemaeo cjus filio. Cujus rei
paulo post indicat ibidem Cicero Quid de Dicsear- : meminit etiam Suidas, et plures ejus libros citat
cho dicam, qui nihil omnino animum dicat esse? » 1. citato Galenus. Citatur ilerum ab Auctore c.
Messenium autem hunc fuisse etiam Suidas tcstatur, 25. Pam.
Aristotelis discipulum, cujus Plutarchus, Quintilia- (94) Diocles. medicus, secun-
Diocles Carislius
nus, Musica citant, Gellius Pythagoram, Athenseus dus ab Hippociate famaque, Plinio celebra-
aetate
libros complures, B. Hieronymus, lib. n, adv. tur 1. xxvi, c. 2. Qui praetcrea ab eodem citalur
Jovin., ex Antiquitatum libris descriptionem Grce- 1. xx, c. 3 et 5, et 1. xxi, et in catalogo medico-
ciai; denique Cicero alibi librum, de divinat. ct rum quorum opera usus est; item a Galeno, Plu-
somniis. Pam. tarcho, Scholiasle Nicandri, Alhenseo, Paulo Êgi-
(90) Amisso cum suis. Amisso il!o principali cum neta. Pam.
suis, capite nimirum et corde. Cum suis : quasi n (95) Qui apud Deum de utroque ducimur. Sic
cum omni familia et comitalu, apparitione. Rig. habet exemplar Agobardi. Jamque omnibus, inquit,
(91) Adversus Andream. Andreas mcdicus frequen- et philosophis et medicis plures Christiani, qui
ter citalur a Plinio, non modo inter auclorum no- de ulroque, hoc est, de illo animae principali, de-
mina, coquibus multa desumpsit, scd etiam lib. xxn, que loco et positione illius principalis, statuendum
c. 23, et lib. xxxn, c. 5, ubi in quibusdam tamen quid sit investigantes, apud Deum ducimur, atque
exemp laribus perperam legitur Andrias pro Andreas; ex sacris paginis addiscimus. Sic igitur veieres
nam etiam a Dioscoride et Galeno citatur liber ejus. Chrisliani etiam cum ethnicis disputantes, sacra-
de Plantis. Pam. rum Litterarum auctoritatem proferebant. Illi divin?
(92) Et Asclepiadem. De Asclepiade medico Pru- dictata, nisi ralionibus humanis, hoc est, mer<
siensi, prseterquam quod cx eo multa se desumpsisse philosophicis, probarentur, respuebant. Haec caeci
testatur inter auctorum nomina, peculiariter agit tate Galenus adversus Archigenem vectatur, hoi
Plinius 1. xxvi, c. 3; citanlur cliam quaedam ejus interdicto « Non auditurum se No'[j.ou; dtvarcooef' :
sciipta ab Aelio et Galeno, qui interim duos ejus xtou; , solent Mtouaou v.cd XpmToi
quibus fere uti
nominis commemorat. Ridcl autcm eum his verbis £iaTpi£rjv «!pq[a.ivot.Galeni verba sunt libro d<
»
paulo post Auctor « Ut vel, inquit, ab istis retu-

: Diff. puls. secundo. Rig.
sus Aselepiade, capras suas quserat sine corde (96) Principale in anima. Hieronymus ad Fabio
balantes, el muscas suas abigat sine capite volitan- lam. ep. 128 « Quaeritur ubi sit animae principale
:
tes; » tacite significans absurdilatem, qui illarum Plato in ccrebro, Christus mon^trat in corde
v jegemonicum Beati mundo corde. » etc. Rig.
exemplo etiam ab homine auferre
713 LIBER DE ANIMA. 714
sidere sccundura Xenocratem, aeque in cerebro cu- A CAPUT XVI.

sod noc circa cerebri Ksi et al finem ri quod IMato bi-
baresocundura Ilippocratcm ; illud pertincns,
'
CJ
fundamentum ut Herophilus, noc in membranulis fariam (0) partitur animam, por rationale ct irra-
ut Straio ci Erasistratus, nec in superciliorum mo- Lionale. ( Jii d Bnitioni et nos quidem applaudimas,
ditullio Physicus (97), nec in tota ttT*
ut Strato sed non ut natufffl dcp itolur utrumque. Naluralo
10 onim
lorica prcioris (98) ut Epicurus. Sod quod ot rationale credendum ost qnod animae a pri-
"" mordir) sit ingenitum, a ralionali videlicet auctore.
JJgyplii ronuntiavcruui (99), et qui divinarum
cornmemoratores (1) videbanlur, ut ot illo vcrsus Quid enim non rationale, quod Ucus jussu quoquo
Orphei vel Empedoclis (2) ; Namque homini san- odiderit, nedmn quod projirie adllatu suo emi-
i I
guis circumcordialis est scnsus. Etiam 1'rolago- seril ? [rrationale autem posterius intelligendum
ras (:{), etiam Apollodorus (4) ct Chrysippus (5) hfflc est, ut quol accidorit ex serpentis instinclu, ipso-
73 iransgres-ionis admissum
sapiunl ; ul vel ab islis retusus Asclcpiades capras rura illud atque ,
suas quserat sino corde balantcs, et muscas suas exinde inolevoril et coadoleverit in anima ad
abigat sine capite volitantes; el omncs jam sciant sc instar jam naturalitatis (7), quia slatim in naturae
potius sine corde ot ccrobro vivero, qui disposilio- primordio accidit (8). Ca-terum, cum idem H7il
anima; humanae dc conditione bestiarum praju- B Piato solum ralionale dicat, ut in anima Dei ip-
dicarint. sius , si nos eliam irrationale naturae adscribi-
Variee lectioncs.
Uembranula ejus Jun, "" Kt quod Iihcn. Pam. Scml.

89 1[
Ei Pam. Rhen. Seml.il cod. Wouw. 72 Fidcm
Pam. Scml. 73 IpsumPowv. Rhen. Seml. Obcrth.
Cotnmentarius.
(97) Slrato PhysiCUS. [stud etiam ex Plutarclio. gubornalrix tauquam bcnigna et studiosa malcr,
Vocatur autem Strato Physicus, tum ad distinctio- viam vitffl rectaui commonsirans ralionalcm animae J
ncm superioris Stralonis medici, lu n quoJ, Suida partem appellemus; alteram qua amal, ct esurii,
tosie, prae cfflteris naturse conlemplalioni dedilus alias cupiditatcs vclut consternala
et sitit, et circa
fucrit qui Lampsacenum facit, Theophrasti filium ct irrationalem. Pam.
affioitur,
;
tradil. Pam.
multos libros scripsisse (7) Ad instar jam naturalitatis. Per nalura' vi-
Wec in tota lorica pectoris. Grsece confor-
(98) tium ct deformitatem. Facit hic tocus pro pcccato
miter apud Plutarchum legitur, lv 8xo> xfa o<j'>pa>u. originali. Consulto dixit Auclor ad instar natura-
P.VM. C litatis, quia nec vitium, nee peccatum originis est
(99) Renuntiaverunt. Renuntiare, pro atlrihucre, ipsa natura. aut substantia, aut forma nostra, ut
accipere hic videtur Auctor, eadem signincatione putavit lllyncus, sed accidit nsturx: nam ut optimo
de qua infra latius lib. de Carn. Chr. c. l. Pam. insiauat Terlullianus, si peccatum essei substantia
(1) Divinarum commemoratores. Intclligere vide- aut nalura nostra, cum omnis substantia a Deo
turiMercurium Trismegistum, Anebonem ct Amabo- civali sit, sequerelur peec.ttuin a solo Deo creatum
nem, quos plerumque sccuii sunt Plotinus, Jambli- csso, et inditim Adffl et pOSterU. LAC.
chus et ipsc Plato. I'am. (8) Primordii) accidit. Notante illustrissimo Bos-
(2) Ut ci ille versus Orphei vel Empedoclis. Cita- sueto (Tomo ll, DCfense de la Tradition et des
lur vorsus a Porphyi io ox Bmpe locle : Saints Peres, livre vm, chap. 29, pag. 148), in vo-
calmlo Tert illi.mi to primordium non solum inilium
Aqxa y»P avOpioôt; 7rEpixapoi<Jv im\ v6r)u.x.
a!> ordine temporum, scd initium etiara a principio
Chalcidius « Empedocles quidem principalem ani-
: ot origiuc intelligendum ost; ei per hoc inlelligilur
mas vim constituit in cordo, sic dicetis : ingens illa, quae in corpore nosiro et in anima nos-
ira ab iuilio el iii origine êneris humani accidit,
Sangoine cordia enim noster vigel iateUeotos. Hig.
mutaiio quam S. Augustinus contra Pelagianos dc-
Protagoras. Etsi apud Laertium reperiatur
(:i) le.isum ihal. Noquo melius explicari polesl illud -;
I Protagoras pnilosophus Abderites au liior Democriti in ijuo Epistolae ad Romanos, neque disertius
quia fameu inter libros ejus de anima uullus recen- piiiui, qiu) omnes in Adamo peccaverimus, quara
I
seiur, ei hic videtur ilerum medicos alios commit- Q dicendo,quod peccatumAdami in no-tram transierit
tere cum Asclepiade, censeo quidem legi debere naluram; atque uaturalem hujus principii sequelam
\Proxaaoras : scd sine cod. ms. ope id iu coniexlu agnoscil Tertullianus, ubi fateturquod infautes eliam
mulare nolui. Certe Proxagoras medicus a Piinio liilchum nascantur impuri; qmpropier Christus
celebratur icrtio loco dicti lib. \\\i, c. 2. etc. Pam. dixit : Nisi quis renascaiur <'.<• <i</»<i <7 Spiritu
Etiam [pollodorus. Similiter et hic, quamvis sancto, non potest introire in regnum ceelorum ;
i Laertio recenseaiur Apollodorus Alheniensis, Bpi- ii i,| ie oiiims anima eousque in A lara cens< uir, donec
ureus philosophus, puiD lameu poiius loqui Aucto- in C.iinsio recenseatnr tamdiu immunda, quamdiu:
vni de Apollodoro altero illoium medicorum, de receuseatur. Jam vero in Adam recenseri, non tan-
|uibua Pliniua I. x\, c. 4. Pam. tum csi csse in miseria et poena, sed insuper etiam
''/
Chrysippus. Hicquoque de Chrysippo me- in maledicto, in damnatione, io perditione, iu \^\--
llico potius loqui censeo Auctorem, quam de philo- cato , atqud proplerea subjuugil Omnis anim :
opho. cujus sii|.ia facta est meniio c. G nam cita- ; peccatrix, quia immunda, ct tandiu manet in*-
ur inse a Piimo frequenter. Pam.
i
mitnda, donec per baplismum regenerata sit. -

(6) Qttod l'iato bifariam, eic. Simililer supra craraeotum hoc non tollit morlem, noo radicem
vl cap. IV
'
> Dividitur autem in partes, nuuc
: ,,
concupiscentiffl. igitur baptismus auferi aninue
Si
iiuasPlatone. » Uabet autem istud Plato dial.
ii ;i
maculam, eam utiqiie peccaii. i|u.im illa dicento
.
lU-pub.
</,• non itaqoe absurde, inquit, duplices
.-
Tertulliano per unionem cum carne coolraxit, cau-

is partes, ej intar se diversas cssc, ita ut alte- sa concnpiscentise inordinatse, qua caro concupiscit
un qua raiiocinalur ûlpoto quae sit ratioeinii conlia spirituni. qUfflVQ facil carnein peccalricem,
r.VTHOL. II. 23
mus '* quam Dco anima noslra sortila est, aeque A (Matth. xm) avcnarum supcrscminalorcm,
a el fru-
irralionale de Deo crit, utpote naturalc, quia na- mentariae segelis noclurnum interpolatorcm.
turae Dcus auctor Sed cniin a diabolo immissio cst.
CAPUT XVII.
dulicti ; autem omne delictum
irrationalc igitur :
a diabolo irrationale, a quo et delictum; exlrancum Contingit nos illorum eliam quinque sensuum
a Deo, a quo est irrntionale alienum. Proinde quacstio, quos in primis litlcris discimus, quoniam
divcrsitashorum cx dislantia auctorum. Proinde, et hinc aliquid haereticis procuratur. Visus est, ct
cum Plato soli Deo segregans rationale

, duo , auditus, ct odoralus, et gustus, et tactus. Hornm
gencra subdividit ox rationali, indignativum quod fidcm Academici durius damnant ; secundum quos-
appellant 8uu.ty.bv , concupiscentivum quod vocant dam, et Heraclilus, et Dioclcs, et Empedocles; cerie
77
£;:i6up]mov, ut illud quidem commune sit nobis PJato in Timceo, irrationalem pronuntians sen-
et lconibus , istud vcro cum muscis , rationale sualilatem, et opinioni coimplicitam. Itaque menda-
porro cum Deo ; video et de hoc mihi csse retrac- cium visui ohjicitur, quod remos in aqun inflexos
tandum, propler ea quae in Christo deprchendun- vel infraclos adsevcral adversus conscientiam inte-
tur. Ecce enim tota haec Trinitas (9) et in Domino gritatis, quod turrcm quadrangulatam de longinquo :
ralionale quo docct, quo 75 disserit, quo salutis 3 rolundam persuadeat, quod aequalissimam porticum
vias sternit indignativum, quo invehilur in Scribas
: angustiorem in ullimo infamet, quod coelum tanla
et Pharisaeos ; ct concupisceniivum quo pascha sublimitate suspensum mari jungat. Perinde auditus
,
cum discipulis suis ederc concupiscit. Igitur apud fallacias reus : ut cum coeleste murmur putamus,
nos non semper ex irralionali censenda sunt indi- et plaustrum est ; vel tonitru meditante, pro certo
gnativum et concupiscentivum, quae certi sumus in de plaustro credimus sonitum. Sic ct odoratus
Dominum 76 rationaliter decucurrisse. Indignabitur et gustus arguuntur , siquidem eadem unguenta,
Deus rationaliter (10), quibus scilicct debel, et eademque quoque usu depretiantur.
vina, posteriore
concupiscct Deus rationaliter quaj digna sunt ipso. Sic et tactus reprehenditur, siquidem ead>m pavi-
Nam et malo indignabitur, et bono concupiscel sa- menta manibus aspcriora, podibus heviora credun-
lutcm. Dat et Aposlolus nohis concupisccnliam tur et in lavacris, idcm calida? lacus ferventissi-
;
(/ Tim. m, 1) : Si quis episcopatum concupiscit, mus primo, dehinc temperatissimus rcnuntiatur.

bonum opus concupiscit ; el bonum opus dicens, Adeo, inquiunt, quoque fallimur sensibus, dum
sic
rationalem concupiscentiam ostendit. Conccdit et senlentias vertimus. Moderanlius Stoici (12) non
indignalionem ;
quidni ,
qur.m Ct ipse suscepit ? Q omnem sensum, nec sempcr, dc mendacio on>
Utinam ct prcecidantur (11,), inquit (Gulat. v, 12), rant. Epicurei constanlius parem omnibus atque
qui vos subvcrtunt! Rationalis et indignalio, quae perpetuam 075

defendunt veritatem, sed alia via :
ex affectu disciplinae At cum dicit (Ephcs. n, 3) est. non enim sensum mentiri, sed opinionem : sensum
Fuimus aliquando natura filiiirce, irrationale indi- enim pati, non opinari ; animam enim 13 opinari.
gnalivum suggillat, quod non sit ex ea natura quae Absciderunt et opinionem a sensu, et sensum ab
a Deo est, OM sed ex illa quam diabolus induxit, anima. Et undc opinio, si non a sensu ? Denique
dominus et ipse dictus (Matth. vi, 24) sui ordinis : nisi visus rotundam scnserit turrem, nulla opinio
Non potestis duobus dominis servire ;
pater et ipse rotunditalis. Et unde sensus, si non ab auima? De-
cognominatus (Joan. vm, 54) : Vos ex diabolo patre nique carens anima corpus, carebit et sensu. Ita et
estis : ne timeas et illi proprietatem naturae alterius sensus ex anima est, et opinio ex sensu, et anima
adscribere ,
posterioris et adulteree, quem legis totum. Caeterum optime proponetur, esse utique
Varire lectiones.
14
Adscripserimus Pam. Rhen. Seml. 75 Quae Fran. Pam. 10 Domino Pam. Franc. in Pronuntiat Pam.
Rhen. 7U Enim del. Juu. non add.Rig. Ven.
Commentarius.
antequam esse possit. En omnem theologiam de n iram proprie Deo videatur attribuere. Pam
peccato originali ciarissime cxpositam : cn pnmum (11) Utinam et prcecidantur. Hoc in Judaeos tor-
peccatum in omnium hominum naturam transmis- quet Paulus Epist'. ad Galatas, cap. v Utinam :
sum cn propagationem illius per concupisceniiam

: inquit, qui vos ad circumcisionem,et cxtera Mosaict
carnis en remissionem illius iu Baptismol Quid
: revocant, non tantum circumcidantur sed , et prceci
ultcrius adjungi potest Lump. ! dantur : "OcpsXbv xat d;ro-/.6<!vovTai. Chrysostomus
(9) Tota haic Trinitas. Scilicet ratiocinantis, ira- jj-Tj 7t£piTs;j.Vca0waav [_6vov, v.hk& xa'i repixoTCTBaOwaav
scentis et concupisccntis aninaae triplex munus in Et apud Primasium Uticensem « Non solum cir :
Evangelio indicatur Rationalis et docentis, Matth. : cumcidantur, scd etiam abscmdaniur, si exspoliati
vn et xii; indignantis seu irascentis , Matth. membri proticit. » Rig.
xxiii ; desiderantis sive concupiscentis, Lucas xxii. (12) Moderantius Stoici. Sensus veros esse Stoii
L,\c. pronuntiant phantasias vero alias vcras esse, ali;
;
(10) Indignabitur Deus rationaliter. Si inlelliga- falsas, ut monel Plutarchus cap. 9, lib. iv de Pl<
tur istud hypotheticos, siculi Scriplura loquilur, citis.Epicurus phautasiam omnem sensusque omn.
quod indignatio Dei pro vindicla Dci sumatur, niliil veros esse asseruit opiniones vero alias vcias, ali:
;
obstat eam Deo attribui : alicubi tamen adnotavi- non ilcm ; sensus apud Clemenlcm Alex. sunt ImS
mus inter paradoxa Tcrluliiani collocandum, (mod 6pa t^j Ijnax^H-^s. Le Pr.
717 LIBER UK A.NIMA. 718
aliquid, ([uod cfficiat alitor quid a sensibus renun- A ij)S;i' causae inf.mia libcrantur, quanto magis scn-
liari, quam sit in rebus. Porro si potcst id renun- sus, quibus j

iiii et caussae libcro pracunt ! cum
tiari quod non sit in robus, cur non perindo possit Iii'ic potissimum et veritas et fides et integrilas
pcr id renuniiare quod non .sit in scnsibus, sed in sensibus vindicanda ftit, quod non alilor rcnuntient.
eis rationibua quae interveniaut suo nomine? Atque quam quod illa ratio mandavit, quse cfficiai aliter
adoo licobit eas rccognosci. Nam ut in aqua rcinus quid a sensibus renuntiari, quam sil in rebu*. Quid
apparc.it, aqua in cau-a agis, Academia procacissima ao ? totum vita: sta-
inflloxus (13) vel infractus
cst. Denique oxtra aquam intcger visui rcmus. Te- tum overlis, omncm natura: ordinem turbas, ipsius
neritas, autcni subslanlia: illius, qua spcculum ex Dei providentiam excaecas, qui ciu.ctis operibus
luminc cfiicilur, prout icta sou mola cst, ita cl suis intelligen.Jis, incolendis, dispcnsandis, fruen-
imagincm vibrans, evoitil lineam recli. Ilcm ut (lisi(ue fallaces et mondaces dominos pncfeccrit
turris babilus cludat, intervalli couditio compellil sensus. Annon islis universa condiiio snbminislra-
in aperlo : sequalilas enim circumfusi acris, pari lucc tur? Annon per islos sccunda quoque mundo ins-
voslicns angulos, obliltcrat lincas. Sic et unifor- tructio accessil? tot arlcs, tot ingenia, tot studia,
mitas porticus acuilur in fino, dum acics in con negotia, officia, commercia, rcmedia, consilia, sola-
cluso stipata, illic tcnuatur ([uo ct cxlendilur. Sic B tia, viclus, cullus ornatusque omnia? Totum vit
ct ccelum mari unitur, ubi visio absumitur; quae saporcm condicrunt, dum per hos scnsus solus
quamdiu viget, tamdiu dividit. Auditum vcro quid omnium bomo animal rationalo dignoscilur, intelli-
aliud decipiet, quam sonorum similiUido? Et, si gonliio capax et ipsius Academia:. Sed cnim Plalo,
postea uiinus spirat ungucnlum, ot miims sapit \i- ne quod tcstimonium sensibus signet, propterea et
num, ot minus lacus forvcl, in omnibus fermc prima in Phcedro cx Socratis persona nogat se cognoscere
vis tota 7J cst. Caeterum, dc scabro ac laevi morito possc semctipsum, ul monel Delpbica inscriptio ; ct
manus ac pedes, tcnera scilictt ct callosa mcm- in Theceteto adimit sibi scire, atque senlirc ; et iu
bra, dissentiunt. Igitur hoc modo, nulla sensuum Phfcdro, post mortcm differt (15) scntenliam veri-
fruslratio causa carcbit. Quod si caussae fallunl scn- talis, posthumam scilicct; ot tamcn, nondum mor-
sus, et pcr sensus opinioncs, jam nec in sensibus luus, philosophahatur. Non licet, non Iicct ai nobis
constituonda fallacia e^t, dubium scnsus istos devocare, ne el in Christo
qui caussas sequuntur, ncc in
opinionibus, quse a scnsibus diriguntur, scquonlibus de iidc eorum deliberctur "-' ne forte dicatur, quod ;
caussas. Qui insaniunt, alios in aliis vident, ut Ores- falso Salanam prospectarit do ccelo prsecipitatnm
tcs malrem in sorore, et Ajax Ulyssem in armonto, p {Luc. x, 18), aut falso vocem Patris audierit dc ipso
ut Athamas ct Agavc in filiis bestias. Oculisne hoc t stificaiam (Matth. m, 17); aut dcceptus sit cum
mendaciura exprobrabis, an furiis? Qui redundantia Polri socrum tcligit (Miitth. VIII, 15); aut alium
fellis auruginant (14), amara sunt omnia. Num ergo postea ungucnti s nserit spiritum, quod in sepultu-
gustui G7G
pnrvaricationcm cxprobrabis, an valc- ram suam acceplavit, alium |iostca vini saporcm,
tudinem? Omnes itac[ue scnsus cvcrluntur, vcl cir- quod in sanguinis sui memoriam consccravit. Sic
cumvcniuntur ad tempus, ut proprietate fallacke enini ct Marcion phanlasma cum maluil credere, to-
carcant. Imo jam ne ipsis quidem causis ascriben- lius corporis iu illo dcdignalus veiitalcm. 6J7
dum est fallacia: clogium. Si cnim ratione ha>c aoci- At(|uin ne in apostohs quidcm eju< ludificala natura
dunt, ralio fallacia perbiberi non mcrctur. Quod est. Fidclis fuit et visus ct auditus iu moule (Matth.
sic ficri oporlct, mcndacium non cst. Itaque si ct xvn) : fidelis et gustus vini illius, licct aqua-
Varire lectioncs.
78 Totum Ju>i. "° Academice procacissimc l'a»i. lihen. ;
' Non licct semel.scrib. Pam. Rhen. M Delibrc-
lur Jiui.
Gommentarius.
(3) IVawi ut iu aqua remus inflezus. Si quando n rerum ost. Sed et cui saporem proprium redundans
^...„ ...„ r__ :i........ _... :. U ..„• --.n._ :... i„ .:,:.,.:, i..i..:_ n. .1
remus aquae immersus fractus videatur, aut lurri
: .
sui fellia amariludo vitiavit, si dulcia mella degus-
qnadrata appareai rotunda, id viiio et errori sensi- tei, ut ainaram dulcedinem meilis infamat, non re-
Diu tribui non debct, sed inteilectui seusus enim cognoscens malum propriae amaritndims. » Lb Pr.
:
facultas ost ratiocinii expers, umle illa apparenlia v r>) l-j

iu Pkatdro posi mortem differt. Peeuliaria
tiicuiu facere non potest, cum lamen de tntelleciu qutdem verba apud Piatonem in Phoidro rop^rir. 1
non idem accidai. Rutionis enim parliceps est inlel- 11.11 potui, soil co portinoro mihi videtur, quod ibi
lecius, atque cum sensationem factam sentit, non philosophatur de auimabns, quas [«osf banc îtam
uilerius progreditur ad illius ezamen, sed judi- in supercoslesti loco, id quod revera ost sive .
(iiiiu praeceps exercct, unde error omnis ipsi tri- ipsa verilatcm, intucri merentur, el bis quae 11
buendus est, quoniam ea non expendit quas sui rovora sunt inspectis, rursus apud internam cioeli
muneria sunt. Lb Piv. partom rovortuntur, et quidem multo studio omnes
U-'») Qui redundaniia fellis auruginant. Himc t' eri videndi campum veritatis, ubinam ait. Pam«
—
etiam locum tractavit advoisus Aiianos Goorgius /•.7 in Phatdro. uinimum abesl quin in Phadone
Baelicus, ubi de sapieulia Dei. « Nihil legen lum exislimem, ut in cap. seqaenti, nbi tt-sti-
in illa since-
rissiim decoris aspiciunt,
inquit, sicul et lippienti- monium affert. Voces etiam alteude posi mortem
bus OCUllS nulla esl visio mmiKUis, quandoquidom
differt. Morilurus enim Phtedonem composuit, el
ahtor oorum ronuntiat aspectus, quam m fide philosophatus eat Soerates, sumpto veucno. Lu Pa.
'19 TERTULLIANI OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 720
anle (16), in nuptiis Galileae (Joa/i. n) fidclis cl :
A natnralium istorum manifestorum, cl subjacentium
lactus exinde crcduli Thomae (Joan. xx). Recita corporalibus sensibus; ct illas quidem csse verila-
Joannis lestalionem : Quod vidimus, inquit (l Joan. tes, haec aulem imagines earum. Relucenlne jam
i, 1),quod audivimus (17), oculis nostris vidimus, haeretica semina Gnoslicorum ct Valentinianorum?
et manus nostros contrectaverunt de Sermonc vitaz. Ilinc enim arripiunt differentiam corporalium sen-
Falsa uliquc teslalio, si oculorum, et autium, et suum, et intelleclualium viiium, quam eliam para-
manuum sensus nalura mentilur. bolae decem virginum (Matlh. xxiv) adlemperant :
ut quinque stultae sensus corporales figuraverint,

CAPUT XVIII.
stultos videlicet, quia deceplui faciles; sapientes
Convortor ad intclleclualium partem, quemadmo- autcm intellectualium virium nolam expresserinl,
dum illam Plato a corporalibus separalam haereti- supientiam scilicet, quia contingentium vcritatem
cis commendaverit, agnilionem ante mortem conse- illam arcanam et supernam, et apud pletoma con-
cutus. Pluedone 83
Ait cnim Quid lum crga
in : sliiutam, hacrelicarum idearum sacramenta : hoc
ipsam prudentiae possessionem? Utrumne impedi- enim sunt ct ;roties, ct genealogiae illorum. Itaque
mentum erit corpus, annon, si quis illud socium ad- et sensum dividunt, et inlellcctualibus quidem, a
sumpscrit in quaeslionem? Tale quid dico : habetne D spiritali suo semine ; sensualibus vero, ab animali,
veritatem aliquam visio ct auditio hominibus, an- quia spiritalia nullo modo capiat; et illius quidem
non ? Annon etiam poetae hacc nobis semper obmus- esse invisibilia, hujus vero visibilia, et humilia, et
quod neque audiamus certum, neque videa-
saut, temporalia, quae sensu conveniantur, in imaginibus
mus? Meminerat scilicet et Epicharmi comici : constilula. Ob haec ergo praestruximus neque animum
Animus cemit, animns audit (18) reliqua surda et aliud quid esse, quam animas suggestum et structum ;
cxca sunt. Itaque rursus, i lum ergo ail supersapere, neque spirilum cxtraneum quid, quam animae sug-
qui mente maxime sapiat, neque visionem propo- gestum et struclum; neque spiritum extraneum quid,
nens, neque ullum ejusmodi sensum atlrahens animo, quam quod et i| sa per flatum. Caeterum accessioni
sed ipsa mente sincera utcns in recogitando, ad ca- depulandum, quod aul Deus poslea, aut diabolusad-
piendum sincerum quodque rcrum, segressus 84 po- spirarct. El nunc ad diiferentiam sensualium et in-
tissimum ab oculis et auribus, el, quod dicendum lellectualinm, non aliud admitiimus, quam rerum
sit, a tolo corpore, ut lurbante, et non permit- diversilates, corporalium et spiritalium, visibilium
tente animae possidere veritatem atquc prudentiam, et invisibilium, publicatarum et arcanarum ;
quod
quando communicat. Vidcmus igilur adversus sen- P illae sensui, istae inlellectui adtribuantur ; apud ani-
sus corporalcs aliam portcnJi paraturam, ut multo mam tamen et islis et illis obsequio depulatis, qua?
idoneiorem, vires scilicet animae, intellectum ope- perinde per corpus corporalia sentiat, quemadmo-
rantes ejus veritatis, cujus res non sint coram (19), dum per animum incorporalia intelligat, salvo eo,
nec subjaccant corporalibus sensibus, sed absint ut etiam sentiat dum intelligit. Non enim et sen-
longe a communi conscientia, in arcano, et in supe- tire intelligcre est, et intelligere 85 679 senlire
rioribus, G78 et apud ipsum Deutn. Vult enim est. Aut 86 quid eril sensus, nisi cjus rei quae sen-
Plato csse quasdam substanlias invisibiles (20), in- tilur intellectus? Quid erit intellectus, nisi ejus rei
corporales, supermunJialcs, divinas cl asternas, quas quae intelligitur scnsus? Unde ista tormenta cru-
appellat Ideas, id cst, formas, cxcmpla, et caussas ciandae simplicitatis, et suspendendae verilatis? Quis
Variae lectiones.
83 Phaedro Par. al. 8i Si egressus Rhen. 85 Non inser. Wouw. 86 At Rhen. Pam.
Commeutarius.
(16) Fidelis et gustus vini illius, licet aquce anle. longe ab Aristotelis mente, qui i et n Metaph. assc-
Apage igitur Nicephorum illum nugatorem, qui de rit Platonem cum Cratylo versatum, et imbutum
primoChristi miraculo sicverba facit, ut praesligia- opinione Heracliti, qui volebat omnia, quae sub sen-
toris imposturam tuisse ahquis putet 'E£ aWXwv, : r% sum cadunt, fluere, quorum scientia nulla csse po-
inquit, Potpuwv otvo; lr.rîX,f:^. Imo , i\ aTijAtiv uopiwv. ^ tcrat idcirco constituisse ideas, quibus se haben-
;
RlG. libus semper eodem modo, defmitiones scientiasque

(17) Quod vidimus, inquit, quod audivimus. Paulo conslarent; quam rationem ut futilem eludit ipse,
alilcr iortassis, ul scusuum \isus ct auditus ordi- sicut et opinionem idearum irridet i Ethic. cap. 6.
nem servaret, ct clarius citat Auctor hunc locum, Lac
quam Gracce aut Latine aut Syriace legitur nempe ; : (20) Esse quasdam substantias invisibiles, etc.
« Quod audivimns, quod vidimus oculis nostris, quod Plurimi e Patribus ideas admittunt. Qui vero eas re-
perspeximus. » Pam. pudiant, eas repudiant prout a Gnosticis et Valen-
(18) cernit, animus audit, etc. Epicharmi
Animus lini seclatoribus accipiebantur. Hi enim haeretici
versurn esse multi consentiunt; hahetur tamen apud Platonem sequi videntur in multis; quamvis ctiam
Plutarchum opusculo de Fortuna, sed sine auctoris damnatas a mullis Patribus legerim, eo sensu quo
nomine : Aristoleles docuit nimirum Platonem admisisse
:
Kxl voij; 6;r), aXXa xwâ xa\ xutpXa.

xa\ axousi, Ta o' ideas quasdam naturas universales separatas, qua-
[Le Pr. rum participaiione singularia producerenlur. Hic
'19) Cujusres non sint coram. Innuit Auctor cur imposturam facii, aut patitur Aristotcles id enim ;
asseriae a Platone ideae, de quibus mox; nec est e platonicis libris erui nequit. Le Pr.
721 LIBGR DE AXIMA. 722
mihi cxhibcbit sensum non intclligcntcm quod scn- A persuasioncm (23). Sed dc Deo, suo quoque campo,
tit, aut inlellectum non scntiontem quod inlellij>it, cxpericmur cum hirreticis (24). Nunc de anima li-
(!7
ut probet alicrum sine aliero posse ? Si corpora- tulus, et intelleclu non insidiose praeferendo locus.
lia quidcm scntiuntur, incor[)Oralia vcro intelligun- Nam ctsi potiora sunt qnae intellcctu attinguntur,
tur, rerum gcnera clivcrsa sunt, non dornicilia sen- ut spiritalia, qnam quae sons-, ut corporalia, rerum
sus et inlellectus, id est, non anima el animus. De- orit praelalio, sublimiorum scilicet adverHi- liumi-
nique, a quo scnt untur corporalia? Si ab animo, liores, non intcllectus adversus ênsum. Ouonodo
crgo jam ct sensualis est aninius, non tanluin inlel- enim pra-feratur sensui I2.'i) intelleclus, a quo infor-
lcclualis : num dum intelligit, scntil; quia si non inatur ad eognitionem veritatum f Si enira \eritates
sentit, nec intolligil. Si vero ab anima cor|>oralia per imagines adprehcnduntur, id est invisibilia per
scntiuntur, jam ergo intellectualia est vis aninne, visibilia noscuntur, quia et Apostolua nobis seribil
non tanlum seusualis nain dum senti', intelligit:
; (liom. i,20i : InvisUnlia cnim cjusa conditione mun-
quiasi non inlclligit, nec senlit. Proinde, a quo in- <lide factitamentii intcllccta uixuntur ; ct Plato
telliguntur incorporalia ? si ab animo, ubi erit ani- hsereticis Facies occultorum, ea quce apparent; et
:
ma? si ab anima, ubi erit mundum imaginem quam-

animus? Qua) cniin di- nece-se cst omnino liunc
slant, abcssc muneribus o dam esse alterius alicujus.
inviccm debent, cum Videtur intcllcctus duce
suis <i;i
operantur. Putabis quidem abesse animum ab ani- uli scnsu, et auctore, ct principali fundamento, nec
ma, si quando animo ila afficimur, ut ncsciamus sine illo verilales possc conlingi : quomodo ergo
nos vidisse quid, vel audissc, quia alibi fuerit ani- polior crit eo per quem e-t, quo egot, cui debet to-
mus (21); adco conlendam, imo ipsam aniinam noc tum quod attingil ! Ila utrumquc concludimr nc- :
vidissc, nec audissc, quia alibi luerit cum sua vi, quc praeferendum sensui iniellectiun per quem ;
id cst, animo. Nam ct cum dcmentit homo, demen- enirn quidconsiat, inferius ipso est neque separan- ;
titanima, non pcrcgiinaute, scd compaliente lunc dum a sensu per quod enimquid est, cum ipso est.
:
animo. Cseterum, animae principaliter casus est (22)»

Iloc inde firmalur, quod, aniina digressa, nec ani-
CAPUT XIX.
mus in bomine invcniatur ita illam ubiquc sequi- : Sed ne illi quidcm praelereundi, qui vel modico
lur, a qua nec in fine subremanet. Cum vero sequi- tcmporis viduant animam iniellectu. Proinde enim
tur ct addicitur, perindc inlellectus animse addicitur, viarn sternuni poslea inducendi ejus, sicut et 90 ani-
quam sequilur animus cui addicitur iniellcctus. Sit mi, a quo seilicct ,J1
proveniat intelleclns. Yolunt in-
iiin ic et potior sensu intellectus, ct polior COgnilor C fantiam sola anima contincri, qua tanlummodo vivat,
Bacramentorum : dummo io et ipse propria vis ani- non ui pariter sapiat; quia ncc omnia sapiant quae
mae, quod et sensus, niliil mea interest, nisi cum vivant : denique, arbores vivere, neo lamen sapere»
idcirco prseferlur sensui intellectus, ut ox hoc quo- secundum Axistotelem, et si quis alius substantiam
que soparatior habcalur, <».M> quo polior adfirma- animalem (26) in universa communicat, quae apud
tur. Tuuc mihi posl differentiam, etiam praalatio rc- nos in hominc privata res est, non modoOSI ul
lundenda esl, perventuro Bfl
usque ad potioris Dci Dei opus, quod et caetera, sed ut Dei llatus, quod
Variae lcctioncs.
Ex cod. Igobard. !;;1
Perventura quoque Scml. Pam. w Kt quod sibi add. Fran. quod sibi Pam. M Bl
ilcl. Jun. '•" îc ut anima scilicet Fran,
Commentarius.
ih Quia alibi fuerit animus. lluc pertinet ox (24) Sed de Deo suo quoque campo... cum hceret,
puto illud It. Gregorii Nyss. lib. iv Philos. cap. 3 : Videtur indicare libros suos adu. Marcionem, quod
Vel
oiiin mens aliia inleodil, ut dutn proposuit jam medilabatur, qui infra habenlur. Nam primus
qinsamicum convenire, et jam allocuturus praete/U .t sccundus peculiaritcr d Deo disserunt. Pam. i
eum, co quod mens aliis distrahalur, neque hic est (25) Qtn mc enim proeferatur sensui. So!et ar-
Q i
error \isus, sed intellectus. » Pam. tificiose Tertullianns ez fiducia ingeoii, ut persuad
Cir/crum (iiiinnr princip,ilitcr casusest. Voi-
1
quod recium o-i, in contrariam et obliquam partem

ba haec ex eorum seotentia adferre videtur, qui ab vergere, nt qui curvam virgam dirigunt, in oppo-
anima aiiimum distinguebant, sieiit etiam illa, quod situm torquenl : iia bic peraequarc videlur s osum
anima digressa, etc. Verum etiam illud argumen- iniellectuiadvcrsus eos, qui niminm illum deprime-
nim smu opinioni accommodat sequemibus verbis bant, hunc exlollebant. Verum licel facultaiibus inse
—
:
Cum vero sequitur,eic. Pam. Animce principaliter collatis invicem, seosoi praestei intellectus; relatis
casus est. Non ex eorum sententia loquilur, qui ani- ad primam radicem et oneioem, ul hoc capitc i
mum ab anima
disiinguebant omuino, ut putavit lu, neutra praestai, cum utriusque fons eldomicilium
Pamelius, scd ex sua adversus illos oam anima : originale eadem res sit, nempe anima non anima :
mcolumi animum ei mentem perire dicebant, et et animus ut res diverste, uti contrarii fuerant ar-
posse cadere ; Teriullianua vero vult quod animam
hitrati. Bo etiam referri possunl probationes q
sequatur animus, it pereunte anima el cadente, ui sensuum quam na-
subdit Terlullianus, ui necessiias
principahon, corrual tune etiam animus subnixus uoitatis priucipii ei
bel intellectus, argumenlum sii
'^JSJîri?' .
radicis, acproinde sequalitatis originis. Lac.
v-v rottom Dei persuasionem. Perstringil Mar- (26) Substantiam animatem. Substantiam anima-
ciouitas el ahos Gnoslicorum, qui
plures Deos con- lem pro polentui animali seu vegetaliva accipil.
iingpntes, unum bonum malo. De
alteri praeferebant, Pwi.
Ins la.no.i copiose ad libros contra Marcionem. U< .
723 TERTULLIAM OPERUM PARS II. — SERIES I, POLEMICA. 724
hrec sola, quam dicimuscum omni instructu suo(27) A bua femina; fovois commendata cum omni sua pa-
nasci. Et si ad arborcs provoramur, amplrctemur ratura, pullulabit tam intellcclu quam ct scnsu ?
exemplum : siquidem et illis, nccdum arbusculis, Mentior, si non stalim infans ut vitam vagitu salu-
sed siipitibus adhuc, ct surculis etiam nunc, simul tavit (34), hoc ipsum sc testatur sensisse atque in-
de scrobibus oriunlur, inest propria vis animae. Ve- tcllexisse, quod natus est, omnes simul ibidcm de-
rum pro tcmporis rationc remoratur, coalescens ct dicans sensus, et luce visum, el sono auditum, et
coadulescens 92 robori suo, donec aelas 93 humore gcslum, ct aere odoratum, et terra tactum.
imp'eat
habitum quo natura fungatur. Aut unde mox illis ct Iti prima illa vox de primis sensuum, el de primis
frutices inoculantur, et folia formantur, el germina intelleeluum pulsibus cogitur. Plus est, quod de pro-
inflantur, et floscuii inornantnr, et succi condiuntur; spectu lacrymabilis (32) \\ix quidam augurem in-
si non omnis paratura gcneris quiescit, et
in ipsis commodorum voccm illam flebilem interprrtantur :
partibus promola grandescil? Inde igitur et sapiunt quo etiam prescicns habenda sit ab ingressu nativi-
unde vivunt, tam vivendiquam sapiendi proprielate, tatis, nedum intelligens. 3 Exindc et matrcm spiritu
et quidcm ab infantia et ipsae sua. Video enim ct vi- probat, ct nulricem spiritu examinat, cl gerulam
tem adhuc teneram et impuberem, intelligentem spiritu agnoscil, fugiens cxtranea ubera , ct recu-
tamen jam opcra sua, ct volentem alicui adfuerere, B sans ignola cubilia, et nrminem appelens nisi ex
9
cui innisa ''
et innexa proficiat; denique non ex- usu. Unde illi judicium novitatis ct moris, si non sa-
pectata rustica disciplina, sine arundine, sine ccr- pil? unde illi et offendi ct dcmulceri, non intcl-
si
vo 95 quid attigerit, ultro ambibit, et qui- ligit ? Mirum satis, ut infantia naturaliter animosa
(28), si
dem viriosius de suo ingenio, quam de tuo arbi- sit, non habens animum ; ct naturaliter adfectiosa
trio, properat esse secura.- Video et hederas, quan- sit,non hab^ns inlcllectum. Atonim Christus ex ore
tum velis primas, statim ad superna conari, el, lactentium cl parvulorum experb ndo laudem nec ,
nullo praDeunte, suspendi; quod malint parieiibus ptieriliam, ncc infantiam hebetespronuntiavit qua- :
invehi, textili sylva, quam humi teri, voluntaria in- rum altera (Matth. xxi), cum suffragio occurrens,
juria. Gontra, quibus de aedificio male est (29), ut t"slimonium ei potuit offerrc; allera (Matlh. n),
crescendo rccedunt ! ut refugiunt 9G ! Sentias ra- pro ipso trucidata, utique vim sensit.
mos CJ1
aliorsum destinatos 98 et animationem arboris
dc divorlio parietis intelligas conlenta est 90 parvi-
CAPUT XX.
;
tate (30), quam ex primordio providentissimi fruticis Et hic ilaquc concludimus, omnia naturalia ani-
edidicit, etiam ruinam. Has ego sapientias p mae, ut substantiva ejus, ipsi inesse, et cum ipsa
limens l
et scicntias arborum, cur non contendam ? Vivant procedere atque proficere, cx quo ipsa censetnr,
ut philosophi volunt sapiant ut philosophi nolunt; ; sicut et Seneca same noster (33) « Insita sunt :
inlelligat et infautia 2 ligni quo magis hominis, nobis omnium artium et aetatum iiSli semina
;
:
cujus anima, GH'i velut surculus quidam ex ma- magisterque ex occullo Dcus producil ingcnia (34).»
trice Adam in propaginem deducta, et genitali- Ex seminibus scilicet insilis, et occullis per infan-
Variac lectiones.
92
El coadulcscens omitt. Seml. Obert. Adimpleat Pam. Rhen. 9 Innixa Pam. Rhen. ° 5 Corno Pam.
93 ''
Fran. orno al. % Refugium Rhen. Pam. Seml. 01 Ramis al. deslinatis Jun. ° 8 Destinatum Par. 99 Contenla?
sua Pam.Rhen. Seml. 1 Timentis Pam. Rlien. Seml. 2 Intelligant el infantiam Pam. Rhen. 3 Non enim inser.
Pam. Pihen. Seml.
Commentarius.
(27) Cum omni instructu suo. Quasi cum omni (31) Ut vitam vagitu salutavit. Hsec primordia et
inslructo et instrumento, cum omni censu, cum hominum principia satis infclicia tractat Plin. lib.
omnibus suis. Sic enim supra; atque in hunc si- vn, in Prsefaiionc. Le Pr.
gnificatum locutiones islas apud Africanos pra?ser- Deprospectu lacrymabilis vitoe. Quid illa vita
(32)
tim fuisse indical Auguslinus, libro n Qutest. in U deflendum magis, quae a miseris incipit vagilibus,
Exod. quaest. 47 « Gra>cus, inquil, (Jrtoaxsujjv ha-
: dolore, fame, siti et mille aliis incommodis, quas in
bet, ubi substantiam Latinus interpretatus est, quod iisdem atque majoribus exigitur, quaeque mortem
aliquando censum interprelantur nostri, sicut nunc habct pro termino? Le Pr.
inslructum diccrc voluimus. » Itaque sic etiam le- (32) Seneca scepe noster. Quia ssepe secundum
gendum in Seplimii nostri Apologetico : « De ha- Christianos scntil. Rig.
bitu, victu, instiuctu, censu, ipso denique sermone Seneca scepe noster. Id est qui nobiscum facit in
proavis rcnuntiastis. « Rig. multis. An Smecse ad B. Paulum, itemque B. Pauli
(28) Sine cervo. Maluit Rigaltins servare vocem Epistola exiiteiint, non ausim affirmare, quamvis
1
ccrvo quam corno anl orno re|>onorc. Hic enim dc S. Hieronymus id leslelur f-i qiuc enim lucrunt, ;
vitis pcdamentis, non dc arboribus vitis amicis agi- eae suppositiliae fuerunt.Necobjicial.quis cmuncla;
tur, quales sunt ornus ct r.ornus. Sunt autem Cervi naris hominem S. Hieronymtim hauct facile deripi
bacilla furcillata habentia tiguram hlterae v, a simi- poluisse. Cum enim continentissimae vitai Senecam
litudine cornuum cervi ;
quod docctM. Varro lib. iv. ait, quis deceptum non agnoscat? Le Pr.
Le Pr. (3b)Insita sunt nobis omnium artium et cetalum
(29j De asdificio male est. Sic lib. de Pallio. « A semina, magisterque ex occulto Deus producit in-
ccelo bene est. » Rig. genia. Verba sunt Seneca cap. 6, lib., iv, De Bene-1
,
(30) Contenta est parvitate. Cod. Agobardi, « Con- (iciis. Le Pr.

tinentia est par. » Rig.
725 LIBEK DB ANIMA. m
tiara, quae sunt ct intcllccius. Ex his enim produ- A tiiulo. <»S I Apparet quaata siot qaae unam animae
cuutur ingenia. Porro, ut '
frugum seminibus ana oaturam varie collocariut, ut vulgo naturae depu-
cujusque generis forma esi, proce-sus tamen varii, tenlur, quando non sf)^cics sint, scd sortes naturae
alia integro statu cvaduni, alia ciiam meliora res- et substantiae unius ;
illius scilicct, quam Deus in
pondcnt, alia degenerant pro conditiouc cuili ct Adam contulit, ct matricem omnium fecit aique :
soli, pro rationc operis, ct curae, pro lcmporuin adeo Bortes erunt, non speeies substanliae unius, ut
cvcntu, pio licentia casuum ita et animara lice- : ct varietas ista moralis quanta nunc cst, tanta non
bit semine uniformem, hotu inullifonneni nam et : fucrit in ipso principe generis Adam. Dcbuorant
bic oiiam de locis iuterest. Thebis hebetes ct bru- enim fuisse baec omnia in illo, ut in foate naturae,
tos nasci rolatum cst (3, i)
r
; Athenis sapiendi diccn- atque inde cum tota varictatc manass ••, si varict is
dique acuiissimos (36) ubi pcnes Colylum pucri ; naturae fuissct.

mcnse cilius cloquunlur, praecoce lingua. Siquidem
ct IMato in Timceo, Mincrvam cum urbcm
CAPUT XXI.
affirmat,
illam molirctur, nihil aliud qtiam regionis nalurain Quod si uniformis natura anima ab initio in
prospexisse, lalia ingenia pollicitam. Undc et ipsc, Adam, anle lot ingenia, crgo non multiformis n per
in Legibus, Me»illo ctClinia' praecipit coudenda' B lot
ci- •* ingenia; jam nec 9 triformis, nt adhuc trinitas
vilali locum procurarc. Scd Empedocles causam Valcnliniaiia (38) ca^datur, quae nec ipsa in Adam
argutae indolis ct oblusa' in sanguinis qualitate recognoscitur. Quid enim spirituale in illo ? Si quia
constituit ;
perfcclum ac profccium de doctrina prophetavit mngnum illud sacramcnlum in Chrislum
disciplinaque deducil. Tamen vulgata jam res est ei Ecclesiara (Gen. n) : Hoc os ex ossibus meis, ct
geutiliura proprietatuin. Comici Phrygas limidos ii- caro excarne mea, vocabitur mulier; propterea re-
ludunt ; Salluslius vanos Mauros, cl leroces Dal- linquet komo patrem ct matrem, et agglutinabitur
matas pulsat ; mcndacos Cretas (37) cliam AposlO- mulieri suoe,et erunt duo in carnem unam; hoc
lus {Tit. i, 12) inurit. Fortassean ct de corporc et postca obvenil, cum in illum Dcus amcntiam im-
de valetudine aliquiJ accedat : opimilas sapientiam misit (39), spiritalem vim qua constat propbelia*. Si
impedU, exilitas expedit ;
paralysis mentem prodi- ci maluiii in co apparuit transgressionis admissum,
git, phthisis scrvat. Quanto magis dc aceidenlibus nec hoc naturale deputandum est, quod instinctu
habchunlur, quae, cilra 5 corpulcntiam et valen- serpentis operatus o>t [Gen. ui), tam non naturale,
tiam, vcl acuunt, vol obtundunt ! Acuunl doctrinae, <piam nec materiale ;
quia ot materiae fidcm jam
discipUnae, artes, et experienUa, negoiia, studia ;
C exclusimus. Quod si nec spiritale, nec quod dici-
oblundunt inscitiae, ignaviae, desidiae, libidines tur raateriale propriura in ilio fuil ; nam si 10
cx
inexperientiae, otia, vitia ; super haec, si ct alia, materia fuissct mali semcn, Buperest ut solum ia
auae prsesunt potestates. Enimvero praesuut, secun- illo ct unicum fuerit naturale, quod censetur ani-
dnm nos quidera, Dcus Dominus, el diabolus semu- malo ;
quod slaiu simplex cl uniforme delendimus j
lus ; secundum commuucm aulein opinioiiom pro- De hoc planc reUnqoltur quaeri an demutabile de-
videntiaa " falum et necessitas, el fortuna •
el arbi- boat crodi, quod naturale dicalur. lidem cuim con-
trii liberlas. Nam hsec, ci phUosophi distinguunt, et vertibilem negaot naturam, ut trinitatem suam in
nos secundum Hdem disserenda suo jam vovimus singuUs proprietatibus figant : quia arbor booa raa-
Variae leetiones.
al. 5 Circa l'am. Seml. 6 Pam. Seml. Illieii. '
1
El 1'iiiu. Oberth. Ei provideotia el Fortunae Rig. Ve ,
Quia uniformis add. Rhen. Pam. '•'
Nec qua Rig. Ven* ncc quadriformi* ct d. Igobard. l0 Bt si Seml. Oberth.
Commentarius.
(35) Thebis hebetes et brutos nasci relatum est. n hymnum, ox quo loco B. Apostolus citat verba 1 ad
Thebas Boeoliae intelligit. Qsque adeo autem id ve- Titum i, ail : Qapoiu.(a lar\ tb xprp IT,ew h
rum osi, iii ex pmguemne ingenu quidam Boeotos -Ai:, i-'o IScfil . l\-r t'o; :
dictos putcnt, ei in proverbium abierinl sus bceoti- Xry/ov ptpfaai t I ~:r

l
-\v :i \iyjzx IXfcu, :i
ca, auris, bceotica, el quod propius huc accedit, xpstTtu lautip ivEpiETCotTJaotro. Iii adagium abiil
bceoticum ingcnium, de quibus late Erasmus in Crelisare, hoc est meoliri, ab Idomouio Cretae
Chiliadibus, qui eiiam inde derivatum nutat, quod nal >, qui cum Trojae spolia Graecis divisurus
hebetes el brutos homines Germanioa el Britannica mcliorn sibi reservavit, i: l'n. i I
lingua Uot, id ost Bceotos Bppellemus. Pam. 19 Trinitas Valentiniano. Trinitas illa csi ho-
(36) Athenis sapiendi dicendique acutiss. Huc ininis, non Dei, faciebanl eni n ii haereUci homi-
pertinet illud Ciceronis in orat. pro Flacco i Ad- : nom spiritalem, animalem sive carnalem, lerrestrem
sunl Athcnieascs, ande bumamtas, doclriua, reli- sn e materialem. Lb l'a.
gio, fruges, jura, leges ortae atque in mnes lerras i
(39) Cum inillutn Deus amentiam immisit. Su-
distributsB putantur. » [tem quod a Platone, in Pro- prn, Accidentiam spiritus /'
'""'
tagora, Athenss prytaneum sapieotiae appellentur. sxstasis super illum, sancti Spiritus vis, itrix
Demquequod idem, dial. I de Legibus vooel civi- prophetio:. Bjg.
latem eloquenUae, el multi sermonis studiosam.
Amentiam immisit. Bx LXX Interpr. qu
l'\M. oap. xi. >om-
iihabent ?*<mwtv. Sic ipse auctor,
(37) Mendaces Cretas. Mendacii nominc malo aa- num Adami exstasim appelltvit, neque iliad per
tUerunl Cretenses. Scholiastes Callimachi in Joris amenliam inteUieit. I
n
727 •
TEllTULLIANl OPERUM PARS 11. - SEItlES I, POLEMICA. 728
los non ferat fructus, nec mala bonos, et nemo <Jc A Hic solummodo nominabunlur, ne praclcrita vi-
spinis mctal ficus, el de tribulis uvas. Ergo si ita deanlur. Dedimus enim illi el libertateni arbitrarii,
cst, neque dc lapidibus filios Abrahae suscitare ut supra scripsimus, et dominatiouem rerum, ct
( Matfh. m) poterit Deus, nec genimina viperarum divinationcm (41) interdum, scposita qua3 per Dei
facere penitentiae fructus ; et erravit HH5 Apos- gratiam obvenit ex u G%ti propbetia. Itaque jam ab
tolus scribens [Ephcs. v) : Eratis et vos aliquando isto dispositionis retractaiurccedam,ut ordinem cjus
tenebrce; et (Ephes, n) : Fuimus ct nos aliquando expungain (42). Dcfinimus animam Dci llatu natam,
natura filii iroe, ct (/ Cor. vi) : In his vos quoque immortalem (43), corporalem (44), cfiigiatam (45),
15
fuistis, sed abluti cstis. Sed nunquam discorda- substantia simplicem, de suo patientem , \arie
1G
burit sentenliae sanctae. Non dabit enim (Luc. vi) proccdentcm, liberam arbitrii, acciJcntiis ob-
arbor mala bonos fructus, si non inseratur ; ct noxiam (4G), per ingenia mulabilcm, rationalem,
bona malos dabil, si non colaiur ct lapides filii ; dominatricem, divinatriccm, ex una redundanlem.
Abrahae fient, si in fidem Abrahaa formentur, cl ge- Sequitur nunc, ut quomodo cx una rcdundet con-
nimina viperarum fructum pceniteniiae facicnt, si sidereinus, id est, unde, et quaudo et qua rationc
vcnena malignitatis expuerint. Haec erit vis divinac sumatur.
graliae, potenlior utique natura, habens in nobis " CAPUT XXIII.
subjacentcm sibi liberam arbitrii pol' sUtcm, quod Quidam do ccelis devenisse se crcdunt, tanta pcr-
aineljouaiov dicitur ;
quse cum sil ct ipsa naturalis suasione, quanta et illuc indubiute regressuros re-
atque mutabilis, n quoquo verlitur, natura con- promittunt ; ut Saturninus Meoandri simoniani dis-
vertitur. Inesse autem nobis to auieljouo-iov (40) cipulus induxit, bomincm atfirmans ab angelis
naturaliter, jam et Marcioni cstendimus ct Hermo- factum, primoque opus futile, et invalidum, ct in-
geni. Quid nunc, si et 12 riaturae condiiio slabile, in terra vermis instar palpilasse, quod
sic erit
definicnda, ut duplex delerminetur, natorum et in- consistendi vires deessent; dehinc ex misericordia
natorum, factorum et infectorum ? Atque ita quod summae potcstatis, ad cujus cffigicm, nec tamen
natum factumque constiterit, ejus natura capiel de- plene perspectam, temcre struclus fuisset, scinlil-
mutationem ct reuasci enitn poterit, et refici. In- lulam vitae consecutum, qua; illud cxsuscitarit et
natum autem et infectum immobile stabit. Quod crexeril, et constaniius animarit, et post dccessum
cum soli Dco compelat, ut soli innato et infecto, vitae ad matricem relatuia sit. Sed et Carpocrates
et idcirco immorlali et incomertibili, absolutum tanlumdem sibi de superioribus vindicat, ut dibci-
est, caeterum omnium natorum atque factorum p puli eju^ animas suas jam et Chrislo, ncdum apo
convertibilem et demulabilem esse natur.mi ut ; slohs, et peraequent, et cum volunl praeferant ;
quas
elsi trinitas animae adscribenda esset, ex muta- peiinde de sublimi virtute conceperint, despectrice
tione accidentiae, non ex inslilulione naturae depu- mundi polenlium principatuum. Apellcs sollicitalas
tarctur. refert animas terrenis escis de superccelestibus se-

CAPUT XXII. dibus ab igneo angelo Deo Israel n ct nostro, qui
Caetera animae naluralia jam a nobis audiit Her- exinde illis peccatricem circumlinxerit carnem.
mogcnes, cum ipsorum dcfensione ct probatione Examcn Valentini somcn Sophiae infulcil animae,
per quae Dei polius quam materiae cognoscilur 13 . per quo 1 historias atque 18 milesias (47) jEonum
Variae lectiones.
11
Ei add. Rhen. Seml. n
Et omitt.Seml. Rhen. 13 Sic ed.Prior ct Venet. Maleriae propinqua cognosci-
tur ap. Pam. Scml. Ob. 14 Forte et, pro ex Edd. 15 Sapientem Rig. Ven. 16 Accidentis Fran. l1 lsraelis Pam.
Rhen. ls yEquc vel casque Lat.
Commentarius.
(40 Inessc autem nobis xb aixeljoucnov. Ita libe- arcano inlus excitante. Lac.
rum arbitrium apud P.itres et philosophos appella- (42) Ut ordinem ejus expungam. Id. est, absol-
tur. ANazianzeno dicitur bomo tw auT£?ouo-tw Ti(j.r)6d;, vam, ct perficiam, uti morem habci in Apol. cap. 3,
libero arbitrio honoratus. Lac. cl taepissime. Lac.
(41) Et divinationem. Ncmpe naturalem, seu per (43) Immortalem. Etsi istud ex professo non
in-omnia, si-.e ]>er alias pr;»'nolioncs. Carneacies tractet, quod esset tum temporis exlra conlrover-
enim disputavit plnribus ralioni;.us adversus divi- siani, frequens tamen ejus boc libro mentio, nempe
nationem. Tcrtullianus tamen praecipue notal spon- cap. 2, 3, 6, 9, 14 et infra, c. 24, 38, 45, 51, 53
tancos animorum impulsus, qui manifesli omnibus el 54. Pam.
sunt, cum scilicel mens, velui praescia futuri mali, (44) Corporalem. De anima quod corporalis sit,
vcl boni, prius afficitur mcerore vel gandio, quam quanquam ad paradoxa ejus istu I penineat, trac-
sensus corfiorei id dcjirehfmdant certis indiciis ;
tavit late supra cap. 5, 6, 7, 8. Pam.
nam, ul Seneca ait, (45) Efftgiatam. Quod effigiata sit, alterum para-
doxon Iractaium Ptiam habes supra cap. 9. Pam.
Inslat mentis fera lempestas,
(46) Accidentiis obnoxiam. Allmlit ad id quod
Cum sine vento tranquilla tument.
paulatim proficiat anima in sapientia. Pam.
Quem praesagiendi modum in Thyeste scitc describit (47) Per quod historias, atquc milesias. Illustrio-
ante ccenam feralem Alrei ; i(Lo et piaecordia sa- res fabulae milesiae dicuntur, sive a vanitate Mile-
liunt, et defluunt lacrymae iuvitis, stimulo ct monilu siorum ob oraculum Apollinis, qua de re Strabo,
729 L1BER DB ANIMA. 730
suorum ex imaginibus visibilium recognoscunt. A lioc dilutioris divinitalis, rt exilioris feiicitatis; ul

Doleo bona fide , IMatonem omnium haercticorum llatuin, nou Dt spiritum; et si immorta'o<n, ut
condimentariam 4S) facium. ^ fllius est enim < t HH7 hoc sit divinitalis, tamen passibilem, ut boc sit
in Phasdone, quod animae binc eunles sinl illuc, f-t nativitalis : ideoque et a primordio eiorbitationis
inde buc; item in Timeo, quod genimina l9 Dei, cnpacem, ot inde eiiam oblivionis affinem. Satis <le
delegata sibi mortalium genitura , aecepio initio ito cum i»SS Hermogene (51 ). Cseteram, quae, nt
31
animae immortali, mortale <'i circumgelaverint cor- haheri merito possit ex peraequatione omnium pro-
pus tum quod mundus hic imago sit alterius ali-
: prietatum deus, nulli passioni subjacebit; ita nec
cujus. Quic omnia ut fidei commendet ao el animam , oblivioni, cum tanta sit Injuria oblivio, qoanta c.-t
relro in superioribus (49) cum D<o egisse in com- gloria ejus, cujus injurri est, mcmoria -2
Bcilicet :
mercio ideartim, et inde buc transvenire, el bic qua: quam ct ipse Plalo senBUUm et intelleetnum salntem,
retro norit de exemplaribus reccnsere, novum ela- et Cicero tliesa irum omuium Btudiorum praedica-
boravit argumentum , Nec bbc jam in dubium deducetur, an lam
rxaSôeo; <ivap7Jaei<; id est, vit (52).
disccnlias reminisccntias esse (60) vcnientos enim dirina anima rnemoriam poluerit amittere; scd an
:
imle Imc animas oblivisci corum in quibus prius quam amiseril, roeupcrare dcnuo possit. Quae cnim
fuerint, deliinc ex bis visibilibus edoctas recordari. B non dehuit obiivisci, si oblila sit, nescio an valeat
Cum igitur hujusmodi argumento illa insinuentur a rr^cordaii. Ita utrumq ie meae animae, aon plaionicae
Platone, qu;e haeretici mutuanlur, satis haereticos congru t. S.^cundo gradu opponam natura com;>o- :
repercutiam, si argumentum Platonis elidam. tem animam facis idearum illarum, annon? Imo
CAPUT XXIV. naiura , inqu>s. Nemo ergo concedct naluralem
Primo quideni oblivionis eapacem animam non scieniiam naturalium ezcidere artium. Excidet ste.-
cedam, quia tantam illi concessit divinitatem, ut diorum, exci<let doctriuirum diaciplinarura, exeidel
Deo adaequetur innalam eam facit, quod et solum
: forta-se et ingeniorum, et affectuum : quae uatnrae
armare potuissem ad lestimonium plenae divinitatis : videntur, non tanien sunt, quia, ut praemisimus, ct
adjicit immortalem, incorruptibilem, incorporalem, pro locis, et pio institutionibus, et pro corpulentiis,
quia hoc et Deum credidit, invisibilem, ineffigiabi- ac valetudinibus, et pro pdtestatibus dominatricibus,
lem, uniformem, priucipalem, rationalem, intel- pro libertalibus arhitrii, et arcidentibus consiant.
lcctualem.Quid amplius proscriberet animam, >i- Naturalium v< ro scientia ne in besliis qui lera deficit.
eam Deum nuncuparel? Nos autem qui nibil Deo Plane obliviseetur feriiatis leo, mansui tudinis cru-
appendimus, boc ipso animam longe infra Demn r riitione praeventus, et cnm loto suggestu juba-
ixpendimus, quod nalam eam agnoscimus, ac per rum M (35) delicium fiel Berenices alicujus reginae,
Variae lectiones.
>'J
Germii.a Patn. Rhen. 20 Commendat. Par. 21 Deus hic add. Fran. M Memoriae Jun. M Tnbaram
Fran.
Gommentarius.
lib. xiv Geograph., sive a rosis miiesiis, quae in sumplus est. Sic enim ibi legitnr Sed et secundum :
pretio fucrunt. Le Pa. illum scrmonem, inquil Cebes, si verus cst. So-
I
18) Platonem omnium hareticorum condimenta- crates, <|ii<'in 111 frequenler referre soles. Sti ijjuv
ruiiii. Philosophiam antiquam
fuisse veluti penu et fj u.aOrî; ojx x/.Xo T'. t. aviavr,-;; Tvjy/iv:: oj-j2,
fontem haeresium saepe calumniatur Auctor, ui cap.1 ii est, ad verbum cnm Tertulliano vertamns
si :
de Prosscript. Inde cap. ladv. Hermoa.voc&l

..wg. vocat pl
ohilo- Quod nobis discentia nihil aliinl sii quam remini-
Bopnoa hasreticorum patriarchas quas vero haerc- ritia, pro quo interpres Platouis vertil
ses mformaverii Plato <x hoc uno
:
Q :
dogmate de anima- discere nihil aliud sit nobis, quam recordari; el

rum origine, observai Joai nes Bapt. Crispus lib., 11, secundum hunc, inqnatn, necesse esi nos in priore
qu. 1 : na n Menandriani, Saturnini, Enlhu*iastae,Car- (|uo 1 <<
1 tem <" didicissc ea quae nnnc recorda-
•
ilae,Valcntiniani, Apcllitae, Seleuciani, H inur. Hoc aul m tieri non posse, si n. n fuissel ali-
Itani, Avieennael Raimundus Lu liusex doctrina Pla- cubi animi nosira, priu c qnam in hanc speciem
louis deccpti videntur circa animarum exordium.LAG.
_^c. n devenirei. Atqni m(<x el Simmias idipsura ibide m
(49) /•./ animam
retro in superioribus. Non potui confilelur, ei mnllis rationibus non modo Ce - -
reperire in Timaio Platoois huc perlineus, ct Socralesipse paradoxon hoc cmfirmarc nilunlur;
quam quod Deus s-:mmus ilex, constitulo uni- vcrnm egregin confutat Auctor <'ap. prox. Pam.
verao, divisii animas ae.jua cum sideribus numero, 1
Satis de isto <u»i Hermogene. Allndii ad li-
<t aingnlas singnlis
as ignavit,el vclul in vehiculum brum </<• censu Animos advertus Hermogenem , cujus
(inposiiis universi naturam ostendit,
el Irgea fatales ii igmenta habenlnr. Pam.
ipsia exposuit, quodque
origo pri na <| idem fi tura Cicero thesaurum omntum studiorum pros-
psset onlirata una omnibus,
oporterel aniem ipsas dirairit. lil». 1. de Oratore vocai thesaurum rerum
semmatas m singula convenientia singulis
tompo- 1'iiiiiiuin memoriam. Cas3iodoras, v. \,i>-.. epist. 22,
nnus instrumenta (corpora
nempe), producere ani ei lib. </<• Anima, <le rap. 12. Lac.
" ul uivmo cnltii
«uisquam
deditissimum 0.10
dicit,
. libro cu n Cutn toto suggestu jubarum. esl coni loto M
.
quae retro noril <!•• ,ni,nam hic ornatu forsitan afludit ad si«num cceleste Leonis,
-.nmhnin.s recensere, . magis :
pnto iatud ad cujus ad eaudam suni septem stellae, quas crines

,"';""•'" êrn, cujus etiam naulo p.ius
—comam
memi- scu Berenices nuncupanl
"" irumque reperirc est. 1'am.
!
Cum totosuggestujubarum.Delicium Berenice.

W) M ««dMcanttosremtnwce. Locoa iste hand Non semel adnotavimus suggestum pr.> oraatu
dubio ex Muedone, non ex Timaso Platonis
de- cipi ab Auctore. ktqui «iuol al> alieujos Bereoi -
731 TERTULLIANl OPERUM PARS II. — SERIBS I, POLEMICA. 732
lingua genas cjus cmaculans; mores bcstiam relin- A ut nala substantia innata; vim exslinguat. Magme
(|ucnt : scientia naturalium permanebit. Non obli- autcm et mullae differcntiae corporum, pro têiitili-
viscetur idcm naluralium pabulorum , naturalium tate, pro magnitudine, pro habiiudine, pro selate,
remediorum, naiuralium tcrrorum; ctsi de piscibus, pro valctudine. Num ergo cl oblivionum 27 diffe-
clsi de phcentis regina oi obtulerit, carnem deside- renliffi a^slimabunlur? Sed uniformis oblivio est;
ral)it ; etsi languenti theriaeam composucrit (54), ergo non cril corporalitas mulliformis in causa
simiam Ico rcquiret : el si nullum illi vonabulum exilus uniformis. Mulla iiem documcnta, teste ipso
obiinnavil, gallum lamen formidabit (55). Perinde Platone , divinationem animae probavcrunt , quffi
et liomini GH9 omnium forsitan obliviosissimo proposuimus jam Hermogeni. Sod nec GOO quis-
inobliterata perscverabit sola scientia naluralium, quam bominum, non et ipse aliquando pra^sagam
ut sola scilicet naluralis ; memor semper mandu- animam suam scntit, aut ominis, aut periculi, aut
candi in csurie, et bibendi in sili, et oculis viden- gaudii augurcm. Si divinationi non obstrcpit corpus,
dum, ct auribus audiendum, ot naribus odorandum, ncc memoriffi, opinor, officiet. In eodem certe cor-
ct ore guslandum, el manu contrcclandum. Hi sunt pore, el obliviscuntur auimae, et recordantur. Si
corte sensus, quos philosopbia dopretiat inteliec- qua corporis ralio inculit oblivionem, quomodo
lualium pradalione. Igiiur si naturalis scientia sen- " coulrariam cjus admiltot rccordationcm? quia et
sualium permanet,quomodo ii.tellectualium, qme ip-a post oblivionem recordalio, memoria recidiva
polior habclur, intercidit? Unde nunc ipsa vis obli- esl. Quod primsc memoriae adversatur, cur nou
2S Postremo qui magis
vionis anlecedentis recordationem? Ex multitudine, et secundae refragatur ?
ail, temporis (5(3). Sat s

:
improspecto. Quanlilas remi:;iscerentur quam pueruli ut , rccentiores

onim tomporis non portinebit ad eam rem quae anirrue, ut nondum immersae domesticis ac publicis
innata dicalur, ac per lioc polissimum aelerna cre- curis , ut ipsis solis dedita' studiis ,
quorum
datur. Quod enim aeternum osl, eo qu a ct innatum
;
discentiae rominiscentiae Imo cur non ox
fiunt?
est, neque inilium, neque finem temporis admit- ffiquo omm s recordamur, cum ex a;quo omnes
lendo, nullum modum temporis patitur ; cui tem- obliviscamur , scJ lanlummodo philosophi ? Ne
poiis modus nullus est, nec ulla demutatione tem- hi 29 quidem omncs. Plato scilicct solus in tanta
pori 24 subest, noc ea de multitudine tempori vis ge: tium silva, in lanto sapientium prato, idearum
est 25 . Si
tempus in causa est oblivionis, cur, ex et oblitus et recordatus est (57). Igitur si nullo modo
quo anima corpori inducilur, memoria delabilur, consistil argumentatio isti praecipua , tolum illud
quasi exinde lempus anima sustineat, quae sine Q pariter eversum est, cui accommodataest, ut ammac
dubio prior corpore, non fuit utique sine tcmpore? el innatae, ct in cccleslibns conversalav, et consciae
Ingrcssa vero corpus, statimne obliviscitur, an ali- divinorum illic, ot inde delalae , et hic recordaUe
quanlo posl? Si statim, ct qrae erit temporis non- crcdcronlur, ad occasiones plane haereticis submini-
dum supputandi multitudo ? infanlia scilicet. Si slraudas.
alquanto post, ergo illo in spatio ante tempora
CAPUT XXV.
oblivionis memor adhuc aget anima, et quale est,
ut postea obliviscatur, et rursus postea rcconletur? Jam nunc regrediar ad causam hujus excessus,
Quoi[UO aulem temporc illam oblivio irruerit, quan- ut reddam quo nodo animae cx una rcdundent,
tus hic ctiam habebilur modus temporis? tota opi- quando, et ubi, ct qua ralione sumanlur : de qua
nor vitye decursio satis non erit ad evertendam 26 specie nihil refert, a philosopho, an ab hserelico,
memoriam tanli ante corpus aevi. Sed rursus Plato an a vulgo quacstio occurral. Nulla interest pro-
causamdemutat in corpus. Quasi ct hoc fide dignum, fessoribus veritaiis adversariis ejus ,
maxime
Variae lectioncs.
24
Tcmporis Pam. Rhen. Nec eadem multitudine temporis vis est Pam. Rhen. in multitudine Lat.
25
Vcrtendam Pam. Hhcn. Seml. Obcrth. 2 Oblivionem Venet. mendosc. 2S Refragetur lihen. Pam. -° Ne(
'<
ii Lat.
Commentaritts.
Alludit at
reginae mansuetudino erndilus loo delicium fnerit, n (56) Ex multitudine, ait, temporis.
dc Animalibus, c, 39. Addit au
tradil iElianus I. v de au-
u verlia
ver... illa Platonis in Plurdone : « Nonne recor-
tem alicujus tum pro more loquondi suo, lum quod datio est, maxime ubi alicui acciderit circa illa
plurcs ojus nominis fuerint. Pam. quorum per tempus, eteo quod diu non conspexit?
(54) Languenti theriacam composuerit. Alludil ad pro quo transtulil Auctor, ex multiiudine temporis
IMinii vcrbi lib. VII, cap. 40 » iEgriludinon fasli- : Verum etiam istud pu'chre Auctor, refutat, ex e
dii tantum sentit, m qua medetur oi contumelia, quod ii.natam Plato animam dixerit, et proind
in rabiem agcnte annoxarum lascivia simiarum. <> aeiernam, sine temporis iuilio. Pam.
l
J
AM. (57) Idearum et oblitus et recordatus est.Lom
(•'35) Gallum tamen formidabit. Etiam hoc ex Pli- est in Platone, qui primus idearum somnia in lu
nio ibidem « Atque hoc, inquil. tale, tamquc sae-

: cem dialogo, quei
emisit, scripto ojus argumenti
Parmenidcm inscripsit, et frequentissima aiibi eu
vum animal, rotarum orbo.s circumacti, currusque
inanes, ct gallinaceorum cristae, cantusquc etiam rum mentione injecta, quemadmodum etiam supi
magis lerrent. » Pam. adnola\imus. PAM.
733 LIBER DE AMM\. 734
lam audacibus quam stint primo isli qui prsesu- A etiam faslidialis? an cl valetudinibus invicem com-
niunl non in utcro concipi animam (58), nec cum municetia ? I'Ic quidcm usque eo, dc !,;
contusioni-
carnis figiilalione compingi atque produci; sed 30 bus vcstris, quibus ct ips^ intus pcr eadcm mem-
effuso jampartu, nondum vivo infanti extrinsecus hri signalur, rapiens sihi injurias matris. Si livor
imprimi (89) : caelerum, semen cx concubitu mu- ac ruhor sanguinis passio est, s nc anima non crii
liebribus locis sequestratum, motuquo naturali ve- smguis: si • alctudo animas 37 acccssio cst, sine
getatum eompinguescere in solam subslantiam anuni, non erit vdctudo : si alimonia, inedia, crc-
carnis; cam edilam, cl dc uteri fornacc fuman- menta, decrem nia, pavor, motus, ir.ictatio i
tcm, et calorc solutam, ul ferrum ignitnm, ct animae idx qui fungitur, vivet. Denique desinit vi-
ibidem frigidae immersum, ita aeris rigore p rcus- vere, qui dcsinit fungi. D-nipae cl mortui eduntur
sam, ct vim animalem rapere, et vocalcm sonum quomodo, nisi et vivi ? Qui autem ct mortui, nisi
rcddcrc (60). OIM Hoc Sloici cnm J-lucsidcmo, quiprius vivi ? Alquh adhuc utero inlans
et in ipso
ct ipse intcrdun Plalo. cum dicit, perinde animam Irucidatur, necessaria crudelilate, cum in cxitu
exlraneam alias, et extorrem utcri, prima adspira- ohliquatus denegat partum; malricida, ni morilu-
tionc nasccntis infantis adduci, sicut cx spiratione rus. i*M'i Ila.ue el inlcr arma medicoium et or-
novissima eduoi 31
. Vidchinius an scntentiam liu- B ganon 38 est quo prius patcsccrc sccrela coguntur,
xeril 32 . Nc cx medicis quidom dcfuit Ilicosius, ct lortili tcmnerameuto, cum anulocultro 30 quo intus
nalurae cL artis sua: pr.evaricalor (61). Puduil, opi- mcmbra cicdunlur, anxio arbitrio; cum hehete
'
,0
nor, illos hoc statuerc, quod feminae agnoscereut. unco, quo totum facinus cxtrahitur \ioicr;to
At quanlo ruboratior 33 cxilus (62), a fcminis rc- l>ncrpcrio. Est eliam irncum spiculam, quo jugula-
vinci, qtiam prohari ? In ista namquc ncmo
spccie tio i|)sa diiigitur, c;eco latrocinio : £p6puoo«>dbt-
lam idoneus magister, arbiter, tesii-, quam scxus tt.v '''

appellant, dc infanticidii oflicio, utique vi-
ipsius. Respondete, malres, vosque praegnanles, vcntis infantis pcrcmptorium. IIoc cl Ilippocratcs
vosque pucrpertc ; sleriles et masculi taec nt habuit, ct Asclepiades, ct Erasislratus, et majorum
vestrae naturse vcritas quseritur, vestrse passionis quoque prosector Ilerophilus, et mitior ipse Sora-
iidcs convcnilur : an aliquam in fcelu scntialis vinus, certi aniinal cs^c conoeplum, atquc itd mi-
vacitatem, alienam dc vostro? de quo palpilcnl ilia, scrti infelicissimae hujusmodi infanliae, ut prius
miccnL laiera, tota vcntris ambitio (63) pulselur, ocoi lalur, ne viva Laoielur. Dc qua scclcris necessi-
ubique ponderis regio mutelur? anlii motus gau- tate nec dubilabat, credo, Hicesius, jam natis ani-
dia vestra sint, et certa securitas, quod ita infan- Q mam su[)orduccns ex aeris frigidi pulsu, <|uia ct
toin et vivere conlidatis, ct ludere? au si desierit ipsu.n vooabulum animae penes Graecos dc re.rige-
'
inquios cjus, illi prius pertiniosealis } an et t 1

au- ratione respondeat '-. Num ergo B;irb:tr;t' Roma-
diiit jam in vohis, ouin ad uovitm sonum excutitur ? naeque gentes aliter animantur, quia animam aliud
An cl cihorum varielales 35 illi dcsidcrclis, illi qui I, quam ^y/^-i cognominavcrunt ? Quantae \cru
Variae Icctioncs.
add. Pam. Rhen.
Bl Duci Fran. 31
Senlentia fixerit vult Rig. 33 Roboratior Pam. Rhen. 3 Et omitt.
32 '
tilii. Vanitatea Rhen. Pam. Rig.

'" 3ii
Usque eo omitt. Lat. eo <ie omitt. Rhen. Pam. 31 Omnis Fran. •'•
Organa Fran. M Anulo cultrato Rhen. Pam. '•" Pecus Fran. Pam. item. adtrahitar. » ,Eu.6puwe'xxiiv Lat.
l|i6puopi)iT»iv Fran. if*6puoiv«xT7)v a/w. 2(j.6puoo8XT7)v. cod. Agobard. u Respondens Rhen. Pam.
Commentarius.
(58) Non in utero concipi animam, ctc. Stoicis extorris lerrenum corpus inhsbitet, atque ideo
1'di.iiL hanc opinionem TcrlulHanus : al Aeiius flerc iofantes cogantur. Similem causam ilctus
adjungit Diogcnem et Hermophilum, imo et Empo- infanlilis putal Soranus Buhesius hagoget 17.
doclcm lih. de Hist. philosophica. I \< i. Lm .
Extrinsecus imprimi. Lucretius,

'»i lib. ex
tii. D Hicesius et naturce et artis sua prceuarica-
sententia Sloicorum, tpios mox allegal Tertullia- tor. niedicus aegabal in ulero concipi
Ilicesius
DUS pro hoo placito :
aaimam, dicebatque effuso jam parlu noiulum
vivo infanli extrinsecua imprimi, prima scilicet
Quod si forte putas exlrinsecus insinu&tam.
aspiratione. Hinc aaturae et arlis suae praevarica-
Permanaro animam nobis per membra rolcre.
torem esse ;iit Septi nips naturse, quia foetum in
:
I
nbanturvoce imprimi\e\ insinuari, ne dicerenl ulero vivere jam animatum praegnantes adfirmei i
animam nasci (Laclanl. lib. iu. cap.

Lac. 18). et signa certissima demo slrent arlis, quia medici
(^dO) /•;/ vocalem sonum reddere.
Putarunt aliqui ipsi, quolies necesse est conc.mlum utcro infantcm
animam, delurbatam coelesli domicilio, tunc coe- extraiiere violenlo puerperio, non prius detrnncare
pi*se inhabitare lerreunm corpus, ac
propterea membra solent, quam jugulaverint, viv ntem jam
lurantem cogi, dolerc et flcre, ut referl Alexandcr iiliquo el itnini ttiini. RlG.
tVporodisaeus, problem 64, dum respondet qnae- §1)Ruboratior (xitus. Exitum ruboratjorem dicil
sUoni Cur mfantes, utprimumeduntur/flent? Cii-
: eventum, ox qtM plus ruboris ac pudoris ineutia-
jus naec soiutio : « Quia
sensus etirum atqne na- lur. Big.
tura veluti peregrinatur.
Nam mollique
e calido, (63) Tota ventris ambitio. Eodemsignifiwtu lli :-
||;mus matncis corpore.
in aera frigidum exeuut. ronymus, ad Principiam dixit
epist. Inl riora :
rortasse lamen et a iumine exlerrentur, non ut membra obvolvunlur Ecelesias, el tota uteri tegitur
quidam aiunt, quod anima aiuhlio, »hoc cst loius utonis. titus vonter. Ru;.
735 TERTULLIAM OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. 736
nationcs sub fcrventissimo axc censentur, colorcm A somine educimiir? Cur autcm ct vclcres astrologi
quoquc excoctae? undeillis a"ima, quibus acris ri- gcniluram hominis ab initio conccplus digerebaut
gor millus? Taceo cubiculares sestus, et omnem si non cxinde et anima est, ad quam aeque perti-
illic caloris paraturam cnilenlibus necessariam, net si quid est fUtus 45 ?
quas adilari vel rmxime periculum cst. \n ipsis
pene balneis foetus elabitur, et slatim vagilus au-

CAPUT XXVI.
ditur. Caeterum, si aeris rigor thesaurus cst Sed omnis inaequalitas senicnliic humanao usque
aniniae, extra Germauias, et Alpes, et Argaôs (64) ad Dei terminos (67) in nostras jam lineas gra-
:
nemo debuit nasci. Atquin ct poj)iili frequcntiores dura colligam ut quod philosophis medicisque re-
apud oricnialem et meridialem teraperaturara, et spondi, Christiano probem. De tuo, frater, funda-
ingenia expeditiora, omnibus Sarmntis etiam mentc mento fidem aedifica 4G Aspice vivenles ule-
(68) ;
lorpcnlibus. Et anirni enim dc rigoribus sciliorcs ros (69) sanctissimarum feminarum, ncc modo
provcnirent, si animac de frigus ulis evcnirent : spiranles jam illic infantes, verum eliam prophe-
cum enim et vis. Ilis ila praestructis,
suhsianlia tanles. E'Ce (Gen. xxv) viscera Rcbeccae (70) in-
possumus illos quoquc rccogitare qui cxsecto quietantur, et longe adhuc partus, et aeris nullus
,
matris nlero vivi acrem hauserunt, Liberi aliqui B impulsus. Ecce duplex fetus in locis raatris tumul-
ct <»1K$ Scipiones (65). Quod si qui, ut Plalo, tuanlur, et nusquam adhuc populi duo. Porlentosa
perinde non putat (66) duas animas in unum con- forsitan pelulantia infantiae, ante certantis quam
venire, sicut nec corpora, ego illi non modo duas viventis, ante animosae quam animatae, si tantum-
animas in unum congeslas oslendissem, sicut et modo matrem subsultando turbasset. <»D1 At cum
corpora in fnctibus, verum et alia multa cum partus aperitur, et numerus inspicitur, et auguratus
anima conscrta, da-monis scilicct, nec unius, ut in recognoscitur, puto, jam non animae solammodo
Socratc ipso; verum ct septenarii spiritus, ut in probantur infantium, sed el pugnse. Delinebatur
Magdalena; ct l^gionarii numeri, ut in Geraseno, qui praevenerat nasci a praevento, nec dum plenius
quo facilius anima cum anima conseretur 43 ex cdito, tantum manu nato. Et si ipsc animam de
sociclatc substantia?, quam spirilus nequam ex pri r
na aspiratione n potabat Platonico more (71),
divcrsilatc naturae. At idem in sexto Lcgum, mo- aut de aeris rigore carpebat Stoica forma (72), qunl
ncns cavere ne vitiatio seminis ex aliqua vilitate ille qui exspectahatur, qui adhuc intus detinebalur
concubitus labcm corpori et jam detinebat? Nondum, opinor, spirans
animac supparot, et foris
ncscio de pristinis 44 magis, Q an dc isla eliam nunc calens matre
sententia plantam fratris invaserat,
sibi exf iderit. Ostendit enim animam de semine se priorem prodisse cnpiebat. infantem et aemu-
induci, quod curari monet, non de prima aspira- lum, et validum, et olim c mtentiosum Credo quia 1
tione nascentis Unde, cro te, similitudine animae vivum. Aspice (Luc. i) etiam singulares conce-
quoque parcniibusdc ingeniis respondemus, secun- ptus (73), et quidcm monslrosiores, sterilis et vir-
dum Clcanthis testimonium, si non ex animae einis, quae vel hoc ipso imperfectos edere potuis-
Variae lectiones.
43
Censeretur Seml. Rhen. Oberth. cod. Ursini. 44 Prislina Rhen. Pam. 45 Statns cod. Wouw. 4G iEdificcm
Pam. llhen. Gagnce. 41 Spiralionc Pam. Rhen.
Commentarius.
(64) Alpesel Argaeos. Cum Alpibus jungil Argacum alloqnitur christianum, cujus fundamentum appcllat
sive Argaeos montes in Cappadjeia, quoniam pcr- sacrain Scripluram; cui pro fundamcnto sacrarum
pcluis tjivibus, siculi AIpcs, mons iste obducitur. Scripturarum teslimonia suggerit. Rig.
Le Pr. (69) Aspiceviventes uieros. Galenusquoque cadcm
(65) Liberi aliqui et Scipioncs. Scipio Africauus probatione argumentum capil, sed intra suas li-
jirior ca'so Pomponiae matris utero natus est. Li- Q nes^, ex profauis exemplis contirmans foetum ani-
J)er c Jovis scmine exscctns quoque dicitur, unde maiutn in utero, libro quem scripsit An animal
fabula. Quaniquam pcr Libcri gentis aut familiae sit quod in utero esl. » Lac.
Romanae nomen qui lam cxplicanl. Caesarcs a ca^so (70) Ecce viscera Rebeccce. Late prosequitur hi-
pariler matris utcro dictos nemo non putat, cum storiara Gen. xx, de Rebecca el duobus ejus fiiis,
taincn ante Caesarum genlern Glaudium C;esarem lum in utero, tum in partn, qui nisi jam animali
exstitisse dicai ante bellum Samniiium Phnius. non poluisseni pugnas il as intentare. Pam.
Caesorcs quoquc diccba lur qui caeso matris utero (71) De prima aspiratione potabat Platonico
nascebantur, ut Scipio. Lk Pr. more. Alii portabat. Alludit ad dicta capite praeced.
(66) Ut 1'lato, pcrinde non putat, elc. Unicam i.bi Platoni impulavit animam primum trahi spira-
simplicemque animam cuique corpori iness^, affir- tione. Lac.
mab-.t Plato, neque duas in eodem simul homine (72) Dcaeris rigore carpebat Stoica forma. litiam
admittcbat. Chrysippo illud tribuit Terlull. supe- recipit ea, quas superiori capitnlo Stoicis tribuit,
rius. Le Pr. post natum puerum rapere animam aeris rigore rc-
(67) Sed omnis inocqualitas sentcnti<e humance percussum. Lac
usquc ad Dei terminos. Quasi diceret Scd luerint : (73) Aspice etiam singulares conceptus. Similitei
inaequales, incerta? et inconstantes hominuni de etiam hic conceptus Joannis BaplistfB et Christi, e
anima seHlenlia' neque ad divina lestimonia. Rig. muluam agitationem infantium adhuc in utero, d<
1 08) De tuo frater fundamento fidem cedifica. Jam quihus Lucas, n, c. Pam.
737 LIBER DE AN1.UA. 738
'ifi
sent pro evcrsiono natuni', ut aliora semini stu- A conjunctionia forma mandasse pariter obvenientis
pida, altera intacta, Decebat, si forte, sine anima per vitam titriqu.: substantia?. Porro vitam a cou-
nasci, qui fucrant non rite concepli; sed et illi ceptu agnoscimus, quia aniinaui (~X) a COnceptU
vivunt, in suo quisque ulero. Exsullat Elisabetb, vindicamus. Lxinde enin vila, quo anima : fianter
Joannea intus impulerat : glorificat Dominum Maria ergo in vilam compinguntur, quae pariter mor-in
instinxerat. Agnoscunt matres suos lem separautur. Tunc 50 si primalum da-

Christus intus allcri
inviccm fetus, agnita; mutuo ab ipsis utique vimus, alteri quoque disccr-
securidatum, seminis
vcntibus, qui non tantum anima; eranl, verum et nenda sunt tcmpora, et quando
r>ro statu ordinis ;
spiritus. Sic ct ad Jcremiam (74) logis Dei vocem collocabitur corporis scmen, quando animse; imo
(Jerern. i ) : Prius quam te in utcro /ingerem, novi si lcmpora seminum dividentur, tt materia3 diver-
9 habebunttir, ex distautia leinporum. Naiu etsi
le. Si
''
fingit Deus in utero, et afflat ex primordii saj
fonna (Gen. i) : Et finxit Deus honinem, et (lavit in duas spccies confitebimnr seminis, corporalem et
cum jlatum vitcc; nec nosset autem hominem Dcus animalem, indiseretas tamen viudicamus, et hoc
in utero,nisi totum
Et priusquam exires de vulva, : modo contemporalcs, ejusdemque momenti. Ne ilaque
sanctificavi te morluum adhue corpus ? Ulique pudeat nccessuriae iuterpretalionis
: ct natura vene- :
nequaquam; Deus cnim (Matth. xxu), vivorum, nun p randa est, non erubescenda. Concubitum libido (79),
mortuorum. non conditio foedavit. Excessus, non status est
impudicus. Siquidem benedictus stalus apud Deum
CAPUT XXVII. (Gen. ii) : Crescite, et in multitudinem proficite. Ex-
Quomodo igitur animal conceptum? simulne con- cessus vero maledictus, adulleria, et stupra, ct
llata utriusquc substantia corporis anirnaique, an lupanaria. In hoc itaque solemni sexuum ofticio,
aitera earum pnecedente? imo simul ambas ct qu >d marcm

feminam miscet, in concubilu dico
ac
concipi, et contici (75), ct pertici dicimus, sicut ct communi, scimus el animam el carnem simul fungi
<»!>.» promi, nec ullum inlervcnire momentum in animam concupiscentia, carnem opera; animam
conccptu (70), quo locus ordinctur. Rccogita enim inslinelu, carnem actu. Unico igilur impetu utrius-
de novissimis prima,si mors non aliud dclcrmina- quc, toto hominc concusso, despumatur <»1M» se-
tur (77), quam disjunclio corporis animtoque; con- men 5l tolius hominis (80), habeus ex corporali
trarium morti vita non alittd definietur, quam con- subslantia humorcm, ex animali ealorem. Et si
junctio corporis animaeque. Si disjunctio simul C frigidum nomen e>t anima Grascorum (81), quare
utriquc snbslantia! accidit pcr mortem, hoc debet corpus, exempta ca, friget ? Denique, ut adhuc ve-
Vari.x lectiones.
*8 40 50 Tunc abest ParU. 51 Despumat semen
Seminia Pam. Fran. Forte sic, pro si, legendum. Edd. in
Franc. Pam.
Commentarius.
(74) ad Jcremiam, ctc. Ad ejusdem rei
Sic et lenlam et naluram non credentes in bene-
pigram
comprobationem, etiam Jeremias propheia- e\ cap. i iicio confcrcndo. Lac.
vilse Opinioiieiu Terlul- —
tcstim.iiiiiini affcrt, idipsum confcrcns cu.ii samis- liani amplexi sunt, post S. Basilium et Congiami-
S>me citalo loco Gen. i. Pam. lam, plerique recentiores, inter, quosP. J. C. Breyno
Simul ambas et coucipi ct confici, ctc. Ilic
i
iu opcre cui titulus Essai sur la thiologie morale
:
plenius et cap. 30 paradoxum suum cffundit Tcr- considirie dans ses rapports avec la physiologieet la
lullianus, quod supra, cap. 9 et 22, insinuavetat midecine. Edd.
de propagatione animarum simul ctnn seminc ex (79) Concubitwn libido,non conditio, fadavit. Nou
Adami traduce. In eamdem opinionem cogit Ruffi- scmpcr incumbit Septimius isti sententke, quam-
niis Laotantium, dobiua et ipse Ruffinus. Cujus quam verissima'. Itaque odio nupliarum ittterdum
spnteniia per compendium collccta ex llieronymo |)i rvaricari vidctur. Theano, uxor Pylbagone,
Apolog. ii, iii liuffuium. Lac mulierem dicebat operatum viro, si quidem pro
(76) Ncc ullum iiilcrrcnirc momcntiiiii iu conce- r» prio, puram slaliin csse; at si alieno, nunquam
ptu, etc. lloc est, nou posse in conceptu inter ani- fore. Hig.
niani ct corpus existendi ordincm constilui, aut — Concubitum nonccnditiofosdovit. Pul-
libido,
affirmari,prior illa exstilerit, necne ; primum illa cherrinius de mairimonii slatu benedicto
locus,
looum obtineat, an secundum; praecedat llla corpus, apud Denm, de quo latitis sub Gnem lib. i adv.
an adsequatur. Ipso Tertull. lib. dc Resurrect. Marc. Pam.
Carn. : « Caro atque nnima simul liunt sine calculo Desputn itur semen totiushominis. Hetaphora
temporis, contempcraui fcetu, coaetanl natu. » llio. illa, a spuma ducta, non iusolens e-t philosophis
(77) Si mors uou aliud determinatur. Non ioduci- ac medicis. Aristoteles, lib. n dc Gener. Anim.
lur cx hoc argumento animas cuin corporc seinina- cap. 2 0:cv os X«i i *r?-' TfiwWH -i/.jt;:c; xx\
:
las, Bed soluin

conjunctas; quod lieii potest per Xtuxbfi, veluti spumu fit crassiuset album. Pythago-
creationem. De argumenlo isto iterum Terlullianus, ras dieebal apud Plutarchum, lib. v </(• Plac. Phtl.
cap »2. Lac. CBp. 3 'Ay:bv xôtotxtcu toj aiaaTo;.
: Spumcim
s i itnm
a conceptu agnoschrnus, quia ani- esse utilissimi sanguinis. Omitto Galenum, eap
'
>
marn, etc. Falsissimum hoc esse eommentatur Pa- lih. xiv, </<• isu partium. Lb Pa.
mehus, quia secundum physicorua medicorumque (81) Frigidum nomen cst anima 6rafcomm.Bnim-
sententiam nonnisi quadragesima die animatur ma- vero dedueit Tertullianus nomen Graecon -.
sculus, femina vero die 80. Non lamen ita falso
lertulhauus, quiu niulti verum credideriul, adoo
Y
tinima, ab hoc altcro j 'jL°>' 'l u0>1 f''''J" s Latino so-
nat. Edu.
739 TERTULLIANI OPKRUM PAHS II. — SERIES 1, POLEMICA. 740
recuodia magis pericliter quam probatione, in illu A vinus, ut Albinus cxistimat (85) aut Mercurii for-
ipso voluptatis ultinio quo gcnitalc virus
aeslu (82) silan /Egyptii. Scd nullus sermo divinus, nisi Dci
expellitur, nonne aliquid dc anima quoquc senli- unius quo prophetae, quo apostoli, quo ipse Chn-
mus cxire, atque adeo marceseimus ct devigesci- slus intonuit. Mulio antiquior Moyses etiam Saturno,
mus cum lucis deliimento? Hoc crit scmcn animale nongentis circilcr annis (8G), ncdum prunepolibus
protinus ex animse destillatione (83), sicut et virus ejus; certc diviuior multo, qui decursus gcncris
illud corporale semen ex carnis dehecatioue. Fide- humani ab exordio mundi quoque Vl
per singulas
lissima primordii cxcmpla. De limo caro in Adam : nativitales nominatiin lcinporalimquo digessil, satis
quid aliud !imus, quam liquor opimus? Inde eiit probans divinitatem operis ex divinalione vocis.
gcnitale virus. Ex adflatu Dei anima quid aliud : Si vero Saniius Sophisla (87) Platoni auctor est
adflalus Dei, quam vapor spiritus ? Inde erit, quod animarum de recidivalu revolubili semper ex al-
per virus illud efflamus. Cum igiiur inprimordio duo terua mortuorum atque viventium suffeclione,
diversa atquc divisa, limus et flalus, unum liomi- certe ille Pylhagoras, etsi bonus caetera, tamen ut
nem cocgissenl, confusae substantise ambaj jam in hanc senlentiam exslruercl, non turpi modo, ve-
uno scmina quoque sua miscucrunt, alque exinde rum eliam temcrario mendacio incubuil. Cognorcc
gencri propagando formam tâdiderunt; ut nunc » qui nescis, et credc nobiscum. Morlem simulftt,
duo, liccl divcrsa, ctiam unita pariter effluant, subterranco lalitat, septenni sc illic palienlia
parilerque insinuata sulco ct arvo suo, pariler ho- damnat, inlcrea qufc de posleiis defunctis ad fidem
niinem ex ulraque substantia cffruticent, iu quo reium esset relaturus, ab unica conscia ct minisira
rursus semen suum insit secundum gcnus, sicut matre cognoscit; ut satis sibi visus est corpulen-
omni conditioni genitali praestilutum est. Igitur ex tiam inlerpolasse ad omnem mortui veteris horro-
uno homine tola ha;c animarum redundantia agi- rem, de adytis fallaciae emrrgil, ut ab inferis red-
tur 52 observante scilicet nalura Dei edictum ditus. Quis non crederet revixisse, quem crediderat
, :
Crescite, et in multitudinem proficite. Nam etin ipsa obisse? audiens pra;sertim ab eo qiue dc poiteris
pra:falione operis unius (Gen. l) : faciamus homi- mortuis nisi apud inferos non videretur cognoscere
nem, univcrsa posteritas pluraliter pradicala esl : potuisse, sic ex mortuis vivos effici senior sermo
Etprcesint piscibus maris. Nihil mirum, repromissio est. Quid enim, si et junior ? Neque veritas deside-
segetis in scmine. neque mendacium devilat novellita- rat vetustatem,
tem, Tenco planc falsum, antiquitate genc- G98
G1>7 CAPUT XXVIII.
p rosum; quidni falsum, cujus tcstimonium quoque
Quis ille nunc vetus sermo apud memoriam ex falso est? Quomodo credam non mentiri Pylha-
Plalonis (84) de animarnm reciproco discursu, quod g ram, qui meniilur ut credam ? Quomodo mihi
hinc abeuntes eant illuc, et rursus huc veniant et persuadcbit Êthalidem 55 et Euphorbum, et Pyr- ,
Hermotinum 5G se
vivanl, et dehinc c vita abeant, rursus ex mortuis rhum piscatorem, ct retro anle
eflici vivos? Pylhagoricus, ut volunt, quin et 53 di- Pythagoram fuisse, ut persuadeat vivos ex mortuis
Varioe lectiones.
52 Agitur abcst. Par. 53 Quidam Pam. Rhen. 5i Quosquc Jun. 55 Ephaclidem Paris. alii. 5G Hermippum
Pam.
Coinmentarius.
(82) Inilloipso voluptatis ultimo cestu. Augusti- Terlullianus Apoloy. cap. 19, non mirabitur quod
nus, lib. xiv de Civ. Dei, cap. 16 « Momento : hic Mosen Saturno 900 circiler annis antiquiorem
ipso temporis, quo ad ejus pervenilur extremum, dicat; ibi enim habet Mosenmille circiter an. cladem
pcnc omnis acies et quasi vigilia cogitationis obrui- Priami antecessisse. Nam, uti jam olim respondiad
tur. » Kig. |
epistolam hac de re Francisci Balduini I. C. Euse-
(83) Ex animce dcstillatione. Eadem apparet Epi bio, Beda, ac Hermanno Contraclo tesiibus, non
curi sentt-ntia, quam nuper transcripsimus. Con- nisi 150 aunis ante yEuea? in Italiam adventum
scntirc Tertullianus videlur iis <i ui undique ex Saturnus regnasse legilur. Si ilaquc mille an. cla-
omnibus viventis partibus deriâri semen putarunt, dem Pnami antecessit, Moses Saturno profecto an-
quod etiam de corporeis S. Macarius habct, ct cx tiqnior est 900 circiter annis. Scio quidem quosdam
priscis philosophis nonnulli. Lac. alios in alia esê sententia; verum a Josepho ha>c
(s4) Quis illi nunc vetus sermo apud memoriam sumpsisse noslrum auctorem, adnotavimus in Apo-
Plalouis. Sic ail Socrates apud Platonem in Phce- loy. Pam.
done naAaib; [j.bi &0v lazi xi; 6 Xoyo; auTo; ou
: Samius Sophista. Samius epitheton
(87) Si vero
[xejj.vrjij.EOa, w; eJcIv evOsvos atpixo{XEvat b/.zT, xa\ est Pythagorse a Samo insula, ubi claruit, et Itali-
T.&kw y £ êvpo atfixvouvTat, xai Y^vovTat b/. Ttov cam disciplinam asportaut in Graciam alteram.
T$0veo')Tojv etc. Rio.
, Sophistam vero nominat illum fortasse non con-
(85) Ut Albinus existimat. Albini Platonici libel- temptus causa; nam mox honorificenler illum ap-
lus Isagoîcus in Plaionis Dialoyos cxstal in biblio- pellat, bonumque dicit auditum enim Sophistm
:
theca Regia. Et Cassiodorus scnaior Albini de mu- nomen non semper male, sed inlerdum ut signifi-
sica libium se in bibliotheca Roma; ante genlilem carctur exccllens vir ingenio, et sapientissinnu
incursionem habuisse commemorat. Rig. quisque quapropler primum omnium Soloncn
:
(86) Multo antiquior Moyses ctiatn Saturno, non Sophislam scribil Isocratcs. Lac.
gcntis cireitcr an. Si quis consideret quod habet
741 LIBER IJIi ANIMA. m
cffici, qui ilcrum sc Pylhagoram pcjeravil ? Quanto A vivis, idcirco scmpcr cx vivis ? Aut cnim in utra-
'
cnim credibilius ij>.sc cx scmctipso scmcl 5 1

rcdis- que parte formam initii pcrseverascet, aut in utra-
sct in viiam, quam totiens alius atque alius, lanto quc mutasset. Si vivos cx mortuis postea fieri opor-
el in durioribus fefellit, qui molliora mcnlilus cst. tueral, proinde oportcrct ctiam non cx vnis effici
Sed clypcum Eupliorbi (88) olim Delphis consccra- mortuos. Si non peraequare deberel fides institu-
tum reco»novil, ct suum dixil, ct dc signis vu'go tionis-, non asquequaque contraria cx contrariis
i^nolis probavit. Rcspice ad hypogeum cjus, ct, si rcformari alternant. Et nos cnim opponcmus con-
capit, crcde (89). Nam qui talem commcnlus est trarictatem nali et innali, visualitatis ct c.ocilatis.
stropham, cum injuria bonaa valctudinis, cum fraude juventae el senectae, sapieniiai ct insipieniiae ; nec
vitae scptcnnio excruciata) infra tcrram inedia, lamcn idco innatum de nato provenire, quia con-
ignavia, umbra; cui tami fuit fastidium cudi, quam trarium ex contrario fial ;
ncc visualitatcm ilerum
non acccsseril temeritatem ? Quam non tentavcrit ex csecitaie, quia dc visualitate csecilas accidat
curiositatcm, ut adnolam clypci illius perveuircl ? nec juveutam rursus de scnecla revivisccre, quia ex
Quid aulcm, si in historiis aliquibus occultioribus jnventa senccta marccscat ; ncc insipientiam ex sa-
rcperit? quid, si defeclae jam traJitionis supcrsthes pientia dcnuo olilun-ii, quia ex insipientia sapicntia
aliquas famae aurulaa hausit ? quid, si ab sedituo " acuatur. Ihoc et Albinus Platoni suo veritus, sub-
rcdcmpta clain ins[icclione cognovit? Scimus eiiam liliier quasrit contrarietatum genera distinguerc
magia 1
licerc cxplorandis occultis, per Cataboli- quasi non et haec tam absolutc in contrarietatibus
cos (90), et Parcdros (91), ct Pythonicos spiritus. jiosita sint, quam el illa qua: ad seiilenliam magi-
Non cnim et Pherecydes, Pythagorse magistcr, his slri sui inlerpretatur, vilam dieo et mortem ; nec
forsan arlibus divinabat, ne dicam somniabat ? Quid tamen ex morle viia reddatur, quia ex vita mors
si idcm damion in illo fuit, qui ct in Euphorbo res defcratur.
sanguinis gessil? Dcnique, qui sc Eu[»horbum ex CAPDT XXX.

argumento clypei probarat, cur neminem Trojano- Quid autem ad csetera res[)ondebimus? Primo
rum commilitonum seque recognovit ? Nam et illi cnim, si cx mortuis vivi, sicul morlui cx vivis.
jam rcvixisscnt, si vivi cx mortuis fiercnt. uiiusomnino et iJem numcrus scmpcr ha-sisset
omnium, illc scilicet numcrus qui primus vitam
CAPUT XXIX. inlroisset, priorcs cnim morluia vivi, dchinc moitui
quidcm ex vivis effici constal (92), non
IMorluos cl dum hoc cx vivis, rursus cx mortuis vivi. Et
idco OOO
tamcn ct cx morluis vivos. Ab inilio C scmpcr cx iisdcm, ita totidcm scmpcr qui ex iis-
cinm, vivi priorcs unJc ab inilio Beque mortui
;
dcm nequc plurcs aut pauciorcs exissent, quam ;
poslcrioros, non aliuudc quam ex vivis. Illi lia- rcdirenl 50 Invenimus auiem apud commenlarios .
buerunl undc potius orirentur, dum ne ex moriuis, ciiam humanarum anliquilatum , paulalim huma-
isli iion habucrunt iindc magis deducerentur, nisi nuni genus cxuberasso, dura JOO aborigincs, vcl
cx vivis. Igilur si ab initio vivi uon cx mortuis, cur vagi, vcl extorres, vel gloriosi quique occupanl
postca cx mortuis ? Deiecerat terras (93, ut Scythse Parthicas b '\
ul Amycla' Go
ille.quicumque cst .
origini fons ? An formoe pcenituit ? ct quomodo in Pcloponesum, ut Athenienses Asiam, ut Phryges

mortuis salva esl? Non quia ab inilio morlui cx Ilaliam, ut Phceniccs Africam, dum solennes ctiam
Variae lectiones.
n Semel omitt. Pam. 5S Hcdisscnt al. 59 Parthicam Wouw. Parlhiam lib. Ursini. Go Aimula' Wouw. scmc-
nida' ,litn.
Commentarius.
Sed clypeum Euphorbi. Pneter Diogencm
(88) et trarium ex contrario ficri. Quod univcrsim accc-
Lactantium, hujus ctiam meminere Jambuchus ct ptum, evidentibus exemplis rcfutat auctor. L.vc.
Philoslratus, et auclor same, c. 31, ubi haee ro- 9 I) Duni aborigines vel vagi vel extorres vel glo-
futat, ei cap. 34, cap. t ae Resurr. carnis. Pecu- riosi quique occupant terras. Schnusaboriginesdici
liarius hanc fabulam deaoripsil Blax. Tyrius ser- aj7o/0:va;, 1y/. ?'-' j ?- Scimus quoquc uon raro in ve-
(' )
mone 28. Lac. lcrihus s riptum,

libris ab oritjinc. ubi omnino
(89) Etsi capit crede. lloc cst Si capit credere, : scribi debuit, aborigines, quo modo hic etiam ex
crede. Eleganti reticentia alterum sabduxit. Rig. libro Ursini quidam lcgunl, et lcgi posse non ne
(90) Per Catabolicos. Docuil me eruditissimus mus. Sed cum fcrri et explican commode queat
Turnsbus in Advers. Caiabolicos inauspioaloa genios quod iu veiustissimo ilio exemplari Agobar lino
esse ci infames, qui fanatiooa prosternunt aique ail legitur, al> origine, hoc est, dbcb ipYaurjovIac, non
terram adfligunt. Le Pa. arbitramur quaerendam esse aliquid abstrusius.
91) Et Paredros. Da-mones, qui porpcluo comi- HlG.
tantur aliquos. Talem habuil Simon Magus. Le Pn.
'
— Dum aborigines. Vagis opponit aborigines
• •/ Puthonicos. Pythones seu lyY 3 '? 10 00 '^' ' -''-' quarc non intelligit antiquos Italias populos Latinos
daemone correptos. Lb Pe, dictos scJ ([ui a Grrecis dicnntur mnjStfm, siw
(98) Mortuos quidam exviviseffici constat. In hoc sivc I-jx&piOl, Ut lllilur AmbfOSiUS
ItpOTSpQYtvtfc,
cap. argumentatur adversus Phatdone, Platonem in in Hexamer., nempe pnmi progenitores, et eulto-
cujua conaequentiam hic negal Tertullianus. Plato rcs urbium et indigenee, qui aborigines dieii. quasi
eiimi arguebat
mortaos ex vivis effici, ergo et cx ahsque originc uliena. De quilms Thucyd. lib. i.
nioriuis vivos juxta rcgulam Dionvsius Halioarnass. L\
philosophorum con- lib. I.
m TKRTULLIANI OPEHUM PAUS II. - SEHIES 1. POLEMICA. 744
migrationes (94), quas dbcowfcc; 61 appellant, con- ft singulas 7©1 in singula cnrpora reverli oporlueral.
silioexonerainhr popularitatis, in aios fines exa- Porro si ot binae et trinae et quinre usque uno utero
mina gentis eructant. Nam et aborigincs 62 nunc resumunlur, non crunl ex niorluis quia non vivi,
in suis sedibus permanent, ei alibi amplius genti- singuli cx singulis. Et lioc auiem modo primordii
litatem foeneraveiuni. Gerte quidem ipsc orbis in forma singulatur (96), cum et nunc plures anirnsc
promptu esi, cuhior de die, el instruotior pristino. de una proferuntur. Item, cum varia aetate dece-
Omnia jam pervia, omnia nota, omuia negotiosa dant animae, cur una revertunlur? omnes enim ab
solitudmes famosas retro fundi amoeuissimi obli- infantia imbuunlur. Qualc est autcm ut senex dc-
teraveiunt; sylvas ar\a domueruni ; foras pecra functus, infans reverlatur G3 ? Si decrescit foris
fugaveruut areme seruntur, saxa pangunlur, pa-
;
anima relrograda astate, quanto magis crat ut pro-
ludes eliquaniur tanlee urbes jam G3 quanlae non
; ,
gressior rcverterelur millc post annis? certe vel
casae quondam. Jam nec insulsehorrent, nec scopuli coalanea suae quod reliquisset,
mortis, ut aevum
tcrrent ubiquc uumus, ubique populus, ubique
; iterum rccepisset. Sed ctsi eajdem sempcr rcvol-
respublica, ubiquc vita. Summum testimonium fre- verentur, licet non corporum quoque formas cas-
quentiae humanae, onerosi sumus mundo, vix nobis dem, lamen vcl ingeniorum et stu Jiorum et affec-
elcmenla sultieiunt, el necessitates arctiores, et o lionum pristinasproprietatcs secum rcferre dcbe-
qucrelae apud omnes, dum jam uos natura non su- rent ;
quoniam temere cacdcm baberentur, carentcs
stinet. Rcvera lues, et famcs, ct bella, et voragines iis per qaae ea^dem probarcntur. Undc scias, in-
tanquam lonsura
civitalum, pro remedio deputanda, quis, an ita quidcm fiat occulte, sed conditiomil-
inolescentis generis bumani el lamen cim ejus- ; liarii aavi interimat facultatem recensendi, quia
modi secures maximam mortalium vim semel cse- ignotae tibi 6G revertunlur ? Atquin scio non ita fieri
dant, nunquam restitutionem ejus vivos ex morluis cum Pythagoram, Euphorbum mihi opponis. Eccc
reducentem, post mille annos (95), semel orbis enim Euphorbum militarem el bellicam animam
expavit. El hoc cnim sensibile fecisset uaqua \is satis constat vcl de ipsa gloria clypeorum con.ie
amissionis et restitutionis, si vivi cx mortuis fie- cratorum ; Pytliagoram vero tam residem et iin-
rent. Cur aulem mille armis post, et non statim, ex bellem, ul praeUa tunc Graecise viians, Italiae ma-
mortuis vivi ? cum si non statim supparetur quod luerit quietem, gcomelriae et asirologiu? el musicae
crogatnr C toium absumi periclitetur, pra;ve- devotus, alienus studio et affectu Eupliorbi. Sed et
S iu
uiento rtstituticnem defeclione, quia nec pariasset Pyrrhus ibo (97) fallendis piscibus agebat; Pytha-
commeatus hic vitae milliario tempori, longe scili- Q goras contra nec edendis (98), ut animalibus ab-
cc| brevior, et idcirco facilior ante extingui quam stinens. jEthalides Hermotimus
G7 autem el 709
redaccendi. Igitur quae hoc moilo intercidisset, si fabam quoque in pabulis (99) communibus inlrue-
vivi ex mortuis fiercnt, quando non intercidit, non rat Pythagoras vero ne per fabalia quidem tran-
;
ci il crcdendum vivos ex mortuis fieri. seundum (1) discipulis suis tradidit. Quomodo ergo
eaadem animse recuperantur, quae nec ingeniis, ncc
CAPUT XXXI. jam, nec viclibus eaedem probabuntur?
institutis
Jam vero ;i cx morluis vivi, utique singuli ex Jam nunc de lanto Graeciae ccnsu quatuor solee ani-
singuiis. Singulorum ergo corporum animas, ut mse recenseulur. Sed et quid utique de solo Giaeciao
Variae lcctiones.
°'
C1 MsToixEa? Pam. Rhen. G2 Origincs Pam. llhen. 63 Jam omitt. Pam. Rhen. k Erogatum Pam. PJien. C5
Qua infans revertatur add. Pam. PJien. Lat. revertitur Jun. mavult. cc Qua ignorata et ibi Pam. Rhcn.
07 Ephaclides Par.
Coinmentarius.
(94) Solemnes migrationes. Coloniarum deduc- ma3 de una profcrunlur. Rig.
liones, sed solemnes, hoc cst u,ua3 ex solemnitalc (97) Sed et Pyrrhus ille. Fuit Pyrrhus, qucm se
fiebant seu lata lege publica, scu ex mandalo impe- D etiam fuisse pridem Pythagoras menlicbatur, pisca-
ratoris, qou autcrn colonias quse fortuito, ex casu, tor Dclius. Lac.
sive cupiditate viclorum absquc auctoritate alia,
, (98) Pythagoras contra nec edendis. Cur ab ani-
rituque nccessario. Le Pr. malibus abstmerct Pythagoras, alibi causam reddit
(95) Vivos cx mortuis reducentempost mille an- Auctor, Apologct., c. 48: « Ne forte bubulam quis
nos. Eo respexil Manilius, vVstron. i, cum ait, de aliquo proavo suo obsonel. » Huc pcrtinct etiam
illud B. Hieronymi, lib. n ado. Jovin. « Et probabo :
Sive individuis, in idem reditura soluta

non Empedoclis et Pylhagora: nos dogma sectari,
,
Principiis natura manet posl saicula mille. Rig.

qui, propter furepôxuatv, omne quod movelur et
—
Vos mille annos. Alludit ad mille annorum vivit edendum non p\itant. » Quod Lactanlius, lib.
iler, Plalo recenset posl hanc vilam, dial. x
quod IH, c. 19. mitius interpretalur. Pam.
de licpub. cl in Phcedro, quos cum hic lanquam fa- (99) Fabam quoque in pabulis. Quid nolius quam
bulas rcfutal Auclor, mirum est quomodo poslea praiceptum Pylhagorae Kudtjj.wv o.iziyw. A fabis abs-
in ftlillenariorum paradoxon inciderit. Pam. tinelo. Jamblichus id scribit prohibilum propter
(96) Primordii forma singulatur. Sic habet cxem- multas causas tum sacras, tumnaturales,et adani-
plar Agobardi :Imo, inquit, vera humani primordii mum pertinentes, quibus auctores sunt pleni. Lac
forma singulalur, cum et nunc ex uno el siugulari (1) Ne per fabalia quidem transeundum disc.
Iiomine plures gcnerantur. Hoc modo singularilas Eiiam cum discrim ne vitae obscrvatum nraeceptum
humani pi imordii servatur, cum el nunc plures ani- illud Pythagorse y.uapjv p) Otyfdivmv, ne fabas at-
745 \A\WA\ UE ANIMA. /',»,
C6DSU, ul non cx omni gentc, ex umni selate ac di- » siccitatibus gaudent

papiunoli, chamae-
loeustae,
gnitate, cx omni donique scxu, ct p£Tgpt[>uycG98i; lcontcs. Jtom contra'

sanguim, qii^ carent pur-
ia
[UTEV9(0(iaT(&on{ qaotidie cxistant, cur solus Py- pura ejus, eoehleas, rermienlos et majorem pi-
thagoraa aliom atqoe alium so recognoscat, non et scium ccnsum. Spirilui voro contraria, quae spirare
ego ? aut si privilegium philosopliorum cst, ct non videntur, carentia pulmonibus et arteriis, culi-
nii(|iic Graecorurn, quasi non ct Scythae ct Indi ces, formicas, tineas, el hoc genus minutalia. Itcm
philosophentur, cur ncminem sc retro mcminit C!i
acri conlraria, quae somper subterrancum et suba-
Epicurus, neminem Chrysippus, neminem Zcno, ne quaneum viventia, carent haustu cjus. Rcs magis,
ipse quidem Plato, quem forsilan Ncslorcrn crecli- quam nomina roveris 72 Item contraria lumini, .
dissemus, ob mella facundiae? quae caeca in totum, vel solis tenebria habent ocu-
los, talpas, vesperugincs (6), nocluas. Haec, ut cx
CAPUT XXXII. apparentibus el manilestis substaniiis
doceam. Ca?-
Scd enim Empcdocles, quia sc deum dclirarat (2), terum, si ct alomos Epieuri tenerem, et numeros
idcirco, oiiinor, dedignatus aliquem sc heroum rc- Pythagora? viderem, cl ideas Platonis offenderem
B
cordari : « Thamnusetpiscis fui (3); » inquit, cur non et entelechias Arislotelis ocouparem, invenirem fors
magis et pepo, tam insulsus, et chamaeleon, tam his quoque speciebus animalia, quse nomine con-
inflatus (4) ? Pianc ut piscis, ne aliqua sepultura trarietaiis opponerem. Contcndo enim, ex quacum-
conditiore pulesceret e9
asium se maluit, in JSt- , que subslantia supradicta conslilisset humana ani-
uam praecipitando. Atque cxinde in illo tinita sit ma, non potuisse eam in tam contruria unicuique
tnetensomatosis, ut aesliva ccena post assum. Perin- subsiantia: animalia reformari, et censum eis de
de igilur cl hic dimicemus necesse est adversus sua translatione conferre, a quibus excludi ac re-
poricniosiorem pnesumptioncm, bestias ex hominibus spui magis haberet, quam admitti et capi, nomine
eihomincsex bcstiis revolventem. Viderint thamni 10 . hujus prima? contrarietatis, qu;e substantivi status
quam docere coga-
Licebil et raptim (5) nc plus ridere diversitatem commitlit, lunc et reliqurc per conse-
mur. Dicimus animam 70«S humanam nullo modo quentcm ordinem cujusquc uaturae. Nam ct se-
in bestias posse transferri, etiamsi sccundum phi- des alias humana anima sortita est, et viclus, et
losophos ex elcmcntiliis substantiis censerctur. instructus, et sensus, ct affectus et concubilus,
Sivc cnim ignis anima, sive aqua, sive sanguis, et fcetus ;
item ingcnia ; tum opera, gaudia, tsedia,
sive spirilus, sivc aer, sive lumen, recogitare dcbc- vitia, cupidines, voluplatcs, valeludines, medici-
mus contraria quseque singulis spccicbus animalia :
Q nas ; suos postremo et vitac modos , et cxitus
igni quidein ca qua; rigcnt, colubros, stelliones, mortis. Quomodo igitur illa (7) anima qune ter-
salamandras; ctjam qiuccumque dc rcmulo produ- ris inhaerebat, nullius sublhnitatis, nullius pro-
ccntur clemenlo, de aqua scilicct, perinde contra- funditatis intrepida, ascensu eliam scalarum fatiga-
ll submersu etiam
ria, ulique illa, qiuc arida et exsuccida : dcnique bilis, piscinarum stiangulabilis,
Varioe lectiones.
68 69
EtSe'm/. Patesceret Wouwer. conditio reputcsceret Pamel. Rhcn. ^ Lapathi Pam. Rhen. Pam.
lapti Paris. licct bis elati Lut. ct lappse Jun. 71 Aquae Jun. 7 - Noverim Paris. Gelen. Jun.
Coinincntarius.
tinguendas esse, serihit lamblichus, cap. 34, ubi "Hor) -ydep tvot' Ifta Y^6;ir,v x.oJpr, t; xopo; rt,
narrat quosdam Pythagorae discipulos fugienles Biuvo; t' 6iwv6s te, xal siv a/A iXXoTrc; i/6j;.
milites Dionysii tyranni incidissc casu in tabalia, Chalcidii versionem hactenus fo? le corruptam
,
qui decreti memores, ct illud violarc uolentes, sub- rcslilui debere arbilramur in hunc modum :
Btitere, minime ausi transire per fabalia, sed polius

Namqne ego JamdUdpm vixi puer et solida arbos,
Blegerunt trucidari ct obrui. Solus Uyllias eaptus, et Ales, el ex umlis animal, luin lactea virgo.
id tyrannuui duclUS, DOD ininoris fortiliulinis spe- In posteriore autem versu Cyrillus, lib. viii ad-
cimeo dedit nam rogatus a Dionysio, cur socii ma-
:
versus Jul., legissc \idoiur xx\ &U SOA naffiiiMc JvObc
luerint mori, quam tabas coucufcare, respondii : Le 1'u.
« quidem substiterunt, ne fabas conculcarenl;
llli n Et chamatleontam infiatus. Bmpedoclis arro-
(4)
go potius mortem elegero, quam hujus tibi causam gantiam et Tpa-pxbv t-j?ov plcrique veterura nota-
ixponam, quam
•I
ob rem fahas conculcare nolimus. 1
1
vere. Le Pr.
psum quoque Pyihagoram, ut scribil etiam Suidas, Licebit ei raptim. Hoc est Sufficiet
: obiter
iim incensa domo persequerentur eum bostes, ubi perstrinxisse. Btenim tam ridicula sunt, ut vel in
'I campum fabis consitum venisset. constiiit et jrauscursu tantum indicata satis refeliantur. Sic it;i-
igu atus est. Lac tur emendavimus quod vulgo legebatur Licebit et :
(S) Emoedocles, quia se deum delirarat, DeUrium lapathi. In codice Agohardi legitur, Licebit et Lij>-
1 uomims Btupiditatem cum liisiorieis derairor, Rie.
ti.
mpedoolia enim lnc referiur versus : Vesperugines. Hoc est vespertiliones, qoia
(6)
\at ? £T- Iyu 5^ &pft Ocb; ap.6p To;, Lucitero seu \ esperugine stella Veneris nomen b«-
oux Iti Ovr,T:;,
bnerunt, eo quod caveis sms aon ezeedere prius-
0C BSI Salvclr, vokis cnim
:
deus sum immortalis, quam stella ilia appareal vulgo eredantur. Li Pi,
ec ainpltus homo. 1: IV 1
: Quomodo ujitur illa, cu-. Bx rarietate cibo-
(3) ihainnus ct piacis fut. Ipse igitur
spud Athe- rum demonstrat, transmutationes animanua et me-
.eum, hb. vtii, et apud Laerliuin
ait ; lempsychoses tieri non posse. Le Pr.
Patrol. II,
24
747 TEKTULLlAiM 01'EKUM l'AKS 11. — SEKIES 1, POLEMIUA. 748
aeri postea ?©•! insultabit in aquila, aut mari » el ferri, natura substanlia' ost. Duritia commi!-
postea desultabit in anguilla? Quomodo item pabu- nicat, subslantia discordat. Mollitia lanae, mollilia
"~
lis liberalibus et delicatis atque
curalis cducata, pluma», pnriant naturalia earum ; substantiva non
non dico paleas, sed spinas, et agrestes amaritudi- pariant. Sic el si saeva beslia vel proba vocetur ho-
ncs frondium, ct bcstias slerquiliniorum, vermium mo, sed non eadem anima. Nam et tunc naturao
etiam venena ruminabit (8), si in caprain transicrit, simililudo notalur, cum substanlise dissimililudo
vel in colurnicem; imo ct cadaverinam, imo et hu- conspicitur. Ipsum enim, quod hominem similem
manam, sui ulique memor in urso et leone? Sic et bostiae judicas, confiteris animam non eamdem ~°,
rediges Vl ne singulis similem dicendo, non ipsam. Sic et divina pronun-
caetera ad incongruentiam ,
perorandis immoremur. Ipsius animae humanae liatio sapil, pecudibus adaequans hominem natura,
quisquis modus qua-cumque mensura, quid faciet
,
non subslantia. Caelerum, nec Deus hominem hoc
in amplioribus longe vel minutioribus animalibus? modo notasset, si pecudem de substanlia nosset.
Necesse est enim et corpus omne anima compleri,

Quomodo crgo CAPUT XXXIII.
et animam omnem corpore obduci.
anima hominis complcbit elcphantum (9)? quomodo Etiam cum nomine (12) vindicatur hoc
judicii
item obducetur in culice ? Si tantum extendetur dogma, quod anima^ humanae pro vita et meritis
~
aut contrahetur
5
,
profecto periclitabilur. Et ideo genera animalium sorliantur, jugulandae quaeque in
adjicio, si nulla ratione capax est hujusmodi trans- occisoriis, et subigendae quaeque in famulatoriis, et
lalionis in animalia, nec modulis corporum, nec p fatigandae in operariis, et foedandae in immundis, per
caeteris naturae suae legibus adaequantia, numquid inde honorandae, et dihgendae, et curandae, et ad-
ergo demutabilur secundum qualitales generum, et petendae in speciosissimis, et probissimis, et ulilisd-
vitam eorum contrariam humanae vilae, facta et ipsa mis et delicatissimis. Et hic dicam : Si mutantur,
conlraria humanae per demulationem ? Enimvero non ipsae dispungentur quae merebuntur ; evacuabitur
si demutationem capit amitleus quod fuit, non erit meritorum deerit sensus; deerit au-
ralio judicii, si
quaa fuit et si quae fuit, non erit, soluta est meten-

; tem sensus meritorum, si slatus verterit animarum
somalosis, non adscribenda scilicet ei animee, quae vertit autem slalus animarum, si non eaadem perse-
~
si demutabitur, non enim metensomato-
erit. Illius veraverint : aeque sin perseveraverinl in judicium,
sis dicetur, quaecumque eam in suo statu perma- quod et Mercurius /Egyptius novit, dicens animam,
nendo paleretur. Igitur si nec mutari potest, ne non digressam a corpore, non refundi ln animam uni-
sit ipsa, nec permanere in statu, quia contraria versi, sed manere determinatam, uli rationem
non capit, quaero adhuc causam aliquam fide di- (inquit) Patri reddat eorum quae in corpore gesse-
gnam hujusmodi translationis. Nam etsi quidam rit. Volo judicii utique divini justitiam, gravita-
homines besliis adaequantur ,

pro qualilatibus tem, majestatem, dignilatem recensere ; si noi
morum, et ingeniorum, et adfectuum, quia et Deus : sublimiore fastigio praesidet humana censura, ple-
Assimilatus est,inquil, homo irrationabilibus jumen- nior ulriusque sententiae honore, poenarum et gra^
iis (10); non ideo milvi ex rapacibus fient, et canes tiarum, severior in ulciscendo, et liberalior in lar
ex spurcis, et pantherae ex acerbis, aut oves ex giendo. Quid pulas fuluram animam homicidae
probis, et hirundines ex garrulis, et columbae cx Aliquod, 700 credo, pecus lanienae et macell
pudicis; quasi eadem substantia animae (11) ubique destinatum, ut perinde juguletur, quia et iptia ju
naluram suam in animalium proprielatibus repetat. gulaverit : perinde decorietur, quia et ipsa despc
Aliud est autem substantia, aliud natura substantiae. liaverit; perinde in pabulum proponatur, quia i
Siquidem substantia propria est rei cujusque, na- ipsa besliis objecerit eos 78 quos in silvis et avi
tura vero potest esse communis. Suscipe exemplum. trucidaverit (13). Si ita judicabitur, nonne illa an
Substantia est 705 lapis, ferrum : duritia lapidis ma plus solatii quam supplicii relatura est? quc
Variae lectiones.
~
73 ~~ ~~
Aquae Fran. ,4 Redige Rhen. Seml. Oberth. Extenderetur aut coutraheretur Pam. Rhen.
milem rursusadd. Pam. ~~ Non inser Wouw.J" Infccerit os Pam. Rhen.
Commentarius.
(8) Etiam venena ruminabit. Ideo forte, quia scri- n (11) Quasi eadem substantia animce. Uirum Pla
bil Plinius, hb. x, c. 23 : Coturnices veneno nulriri. meteusomaiosim substantialem statuerit, an tanlu
Le Pr. moralem, lis est. Defundunt illum plerique Plator
(9) Quomodo ergo anima hominis complebit ele- corum, ut tantum moralem intelligeret sed co ;
phantum? Dilticultalem melensomatoseos ex corpo- trarium pluribus conatur evincere Crispus, dislri
risinKqualitate et disconvenientia arguit. Quomo- 3, lib. i, omnino videndus qui tamen, licet dai
:
do enim qui elephantus fiiit culex esse polerit ? net Plalonem, defendit Pydiagoram. Lac.
Le Pr. (12) Cum judicii nomine. Carpitur Plato saepi
(i0) Assimilatus est, inquit, homo irrationalibus affirmans pro meritis bonis aut malis deirudi a
jumentis. Graece est w^c.wOri. Noster autem inter- mas in corpora animalium, in Timceo. Lac
prcs ad verbum polius transtulil insipientibus, (13) Quia et ipsa bestiis objecerit eos quos ini
quam Auctor, irrationalibus : nam Graece est rott vis et aviis trucidaverit. Quod vulgo Jegebatu
dvorjTOt;. Pam. « Quia ct ipsa bestiis infecerit obliquas in silvit •
749 LlliKIl UE ANIMA. 7J0
^9
fumua inier coccos prctiosissimos invenil, quod puniendi, in asinos utique et mulos rccorporabun-
condimcntis apicianis ct lurconianis humalur, quod tur, quantum 707 sibi de pislnnis et aquilegis
monsis ciceronianis infertur, quod lancibus splcn- rotis (22) gratulabuntur,melaUorum, ct crgastu-
si
fliiiissimis syllanis cffcrlur, quod exsequias convi- lorum, ct operum publicorum, ipsorumque carcc-
viuin palilur (14), quod a coa:qualibus dcvoralur rum, lice', otiosoruni, recordentur. Perinde qui in-
potius quam a milvis cl lupis, ut in hominis cor- t''grc morati commendaverint jndici vitam, qnsero
pore tumulala, ct in suum genus rcgrcssa, rcsur- praemia; scd potius invcnio supplicia. Etinurom
rcxisso videatur, cxsullans advcisus huniana judi- magna merccs bonis in animalia qua-cumque resti-
cia, si ea expcrla cst. Namquc illa sicarium variis tui ? Pavum se meininil Homerus, Ennio somnian-
80 pneter naturam erudilis fe- credam. Elsi
et exquisitis, ctiani te (23), sed poetis nec vigilaniibus
ris (15) dissipant, quidcm viventem, imo nec
et pulchcrrimus pavus, et quo vclit colorc cultissi-
facile moricntem mora finis ad plcni-
(1G), curala mus ; sed tacent pinnae 83
, sed displicet vox; et
tudinem pceme : scd etsi anima praofugerit ultimo poeta; nihil aliud quam canlare malunt. Damnatus
gladio (17), ne corpus quoquc evaserit ferrum, est iîtur Ilomerus in pavum, non honoratus. Plus
81 °2
nihilominus ,
jugulo ventrequc confossis , costis- de saeculi remuneratione gaudcbit, patcr habitU3
que transfixis, compcnsatio proprii facinoris exigi- liberalium disciplinarum, ut malit famse suae orna-
tur; inde in ignem datur, ut et sepultura puuia- menta, quam caudac 8 ''. Age nunc, ut poetse in pa-
tur (18) ; aliter deniquc non licet. Nec tamen tanta B vox vel in cycnos transeant, si vel cycnis decora
csl rogi cura (19), ul rcliquias alia: bestiie invc- vox est;quod animal indues viro juslo -Eaco 85 ,
niant (20). Ccrle nec ossibus parcitur, ncc cine- quam bestiam inlegrae fo:mina9 Didoni ? quam volu-
ribus indulgetur , nuditatc plectendis (21). Tanta crcm patientia, quam pecudem sanctimonia, quem
esl apud homincs homicidii vindicta, quanta ipsa pisceni innocentia soriienlur? Omnia famula sunt
quae vindicatur natura. Quis non prseferat sccculi hominis, omnia subjecla, omnia mancipata. Si quid
juslitiam ,
quam et Aposlolus non fruslra gladio horum futurus est , deminoratur . Illic ille, cui
armatam contcslalur (llom. xm), qme pro homine ob merita vit?e imagincs, stature, et tituli, honores
sa-viendo rcligiosa esl ? Si cseterorum quoque sccle- publici, privilegia rependuntur? cui curia, cui po-
rum mercedem cogilemus patibula, et viucom- ,
pulus suffragiis immolat ? judicia divina post
buria, et culcos, cl uncos, ct scopulos, cui non cx- mortem humanis mendaciora B7 contemptibilia de
,
pediat apud 1'yihagoram et Empedoclem scnten- puenis, fastidibilia de gratiis, quaj nec pessimi me-
liain pali ? Nam et qui laboribus alque scrvitiis luant, ncc optimi cupiant; ad quffi 83 magis scc-
Varise lectiones.
VJ Cocos Paris. Hig. Ven. m Et jam llig. Vcn. 81 Nibil minus cod. Agob. 82 Utroque confossis Pam.
Rhen. ulroquc confosso )Vouv. 83 Pennae llig.Vcn. M Gaudia llncn. Seml. gaudeat Pam. Fran. S3 De
loco Par. dcjoci Lat. dejoce Pam. Pran.
s6
Diimnoratur Pam. PJien. liig. Ven. Seml. Obcrtk. W Men-
8S Atque Fran.
diciora Rhen. Seml. Obcrth.
Comtnentarius.
arvis trucidavcrit. » In libro Ursini legilur, « Quia r* (18) Ut et sepultura puniatur. Ignea videlicot se-
ei ipsa beslisobjcccrit cos quos. » Exemplar Ago- pultura. Suinmam ignium pcenam dixil lib. ad ilar-
bardi « Quia et
: ipsa bcstiis fecerit cos quos iu tyres. ltic
lilvis et aviis truculaveril. » Perindc inquit, in ,
(19) Nec tamcntanta est curarogi. Maligno rogo
«abuluiu proponalur, quia ct ipsc besliis lcceiit ustulata corpora relinquuntur. Rig.
babuhun cos quosin silvis trucidavcnt. Hig. (20) Vt reliquias atUe bestice mveniant. Canes,
,
^14) Quod c.vscguias concivium patilur. Quod con- lupi, etc. Kig.
•ivio mfertur, non sopulcro; quod COBDSB unpendi- (21 Ccrtc nec ossibus parcitur, ncc cineribus in-
ur, non funcri. Uig. dulgctur, nuditatc plcctcndus. Ihcc quoque propria
(15) Etjam praster itiituram cruditisfcris. Neinpe sieariorum fuit poena. Nam alias eorum etiam cor-
n schola besuarum, hoc esl, circo, amphitoalro. pora, q'ii cxurendi damnabantur, peti poteraot,
liu. ut ossa el cinerea collccta sepulturas tra li possent,
(16) ///i(i ncc facile morientem, Liber Agobardi : inquit Ulpianos, lib. Dc Cadaverikus Puniter. Kig.
Imo facile noc morientem. » Plerisque apud (22) Aquilegis rotis. Jumenta, muli, ct asini qui
epumium locis, facilc, significat strpc. Rio. hisce in.ii hims volvendis occupabantur, si quaodo
(17) Sed cl si uniina praifugerit ultinio gladio. in homines mutari conligerit, de sua sibi conditione
loe est, si forte annna mlcr fcrarum laniatus e gratulabuntur; verteodis eoim bisce rolis aon in-
orpore excesseril priusquam uliuuo gladio pelle- sndabunt. Vilruvius illas describit; erant nutom
iturj etc. Uaquo luoc sicarii posna fuit. Bestiis instrumenta quae situiis et vasis quibnsdam aquam
Ibjiciebatur ismandus ; sic tamen curata supplicii hauriebaot, atque etfun lehmt. Li: Pa.
tora, ut lassa.is
lassaiis besnis tandem
longa
lonaa Laniena , [ 13 1'avuiii se inciiunit Bomerus, Ennio som-
infoderetur, gladio gemtalia atque m gulam ct niaiitc. Perierunt illa Eooii verlu quibus io pai
iam trans cosias in praxordia adactO. Sed ei m
1
mutatum ait Bomerum; duo puto fuissc somii

istiarum asperilate noiatum inori cootiDgeret, Ennii, de quibus auctores. Ad eam rom pertinere
khilomiDua mortui gulani, niguuia, coslas gladio illa IVrsii sat. 0, putarim :
nntodi mos erat, ut compensaiione ac represeota-

pne proprii facmons Doxium corpus etiam tono Cor jubot hoc Enni, postqoMB destertoit, «M
Hsooides, qoioiaa dotom ex Pytl Le Pr.
•rcutcrotur, quo cives peicusseral. Uig.
-
,
-
Jl
1
TKKTULLIANl OPEllUM l'AUS 11. — SERIES 1, POLEMICA. 752
lesti, quam sancti quique properabunt : illi, ut sua in 90 interitum, frustra tlevit (2o) conversus a 1
justitiam sa?culi citius evadant : isti, ut tardius " veritatis expugnationem, quasi pro solatio ultionis,
eam capiant ? Bene, philosophi, docelis, utiliter fullus etiam artis suae viribus, ad praesligias virtu-
suadetis, leviora post mortem supplicia vel 70H tis Hclenam quamdam Tyriam de loco libi-
alicujus
prsemia ; cum si quod judicium animas manet, dinis publica; (26) eadem pecunia redemit, dignam
gravius debeat credi in dispunctione vitae, quam sibi mercedem (27) pro Spiritu sanclo. Et sc qui-
in administratione quia nihil plenius, quam quod

: dem finxit summum patrem, illarn vero injectio-
,J1
extremius; nihil autcm plenius, quam quod divinius. nem suam primam (28), qua injecerat angelos ct
Deus ilaque judicabit plenius, quia extremius (24), archangclos condere : hujus eam propositi ?©?$
per scntentiam aelernam tam sunplicii quam refri- compotem exilisse de patre, et in infenora desul-
gerii, nec in beslias, sed in sua corpora reverlen- lasse; alque illic praevento patris proposito, ange-
tibus animabus : et hoc semel, et in eum diem licas polestales genuisse , ignaras patris , arlificis
quem mundi hujus; ab his vero per invidiam 92 reten-

solus Patcr novit, ut pcndula exspectatione
sollicitudo fidei probetur; sempcr diem observans, tam (29), ne digressa ca alterius genimina vidercn-
dum semper ignorat; quotidie timens, quod quo n lur; et idcirco omni contumelia^ addictam, ul nus-
tidie sperat. quam disc dere depretiatam Hberet, humame quo-
que forrws succidisse, velut vinculis carnis coercen-
CAPUT XXXIV.
dam; ita multis sevis per alios atque alios habitus
Nulla quidem in 89 hodiernum dementise hujus- femininos volutalam, etiam illam Helenam fuisse,
modi sententia erupit sub nomine haeretico, quae exitiosissimam Priamo, et Stesichori postea ocu-
humanas animas refingat in beslias. Sed neces- lis (30), quem et excaecasset ob convicium carmiHi*,
sarie hanc quoque speciem intulimus et exclusimus, dehinc ob satisfactionem laudis;
reluminasset
ut superioribus cohaerentem, quo perinde in pavo proinde migranlem eam de corporibus in corpora,
relunderetur Homerus, sicut in Pythagora Euphor- postrema de decoratione 93 sub titulo prostilisse ,
bus; atque ita hac eliam metempsychosi sive me- Helenam viliorem : hanc igilur esse ovem perditam,
lensomatosi repercussa, illa rursus crederetur quae ad quam descen<Jerit 94 pater summus, Simon sci-
aliquid hacrelicis subminislravit. Nam et Simon licet, et primum recuperata ea et revecta, nescio
Samariies in Actis Apostolorum redemplor Spiritus humeris an feminibus (31), exinde ad hominum
sancti, postcaquam damnatus ab ipso cum pecunia respexerit salutem, quasi per vindictam liberando-
Variae lectiones.
Ad Pam. Rhen.
89 omitt. Fran. 90 In
Fingit Rhen. Seml. 92 Ab iis per invidiam
9I Lat. ab his perinde
animo Pam. Seml. 93 Postremo de decoratione^cod. Wouw. 94 Descendit Rig. Ven.
Commenlarius.
Deus itaque judicabit plenius, quia extre- p Recognit. ubi a luna quaa Grsece aEX^vr) dicitur,
(24)
(i
mius. Nirnirum cxlremo ac supremo judicio. Rig. vu

appeilatam vult. Verisimile ilaque esl utroque no-
(25) Frustra flevit. Hoc est, frustra pcenituit. mine appellatam. Pam.
Etenim Lucas in Actis apostolorum tradit Simeo- (27) Dignam sibi mercedem. Sic etiam legitur in
nem istum Samaritam dicti sui certe sacrilegi poe- exemplari Agob. Emendatius tamen, ut opinor,
nitentia ductum, obsecrasse Petrum caeterosque scribetur, mercem. Dignam, inquit, mercem redemii
apostolos in haec verba « Deprccamini pro me
: sibi Simon Helenam illam eadem pecunia qua Spi-
apud Dominum, ne quid horum quse advcrsum me ritum sanctum redimere voluerat. Rig.
dixislis cveniat. » Ac de Simone Lucas praeterea (28) lllamvero injectionem suamprimam. Clariu;
nihil. Septimius ait, frustra eum flevisse. Quod B. Justinus martyr, primam quamdam mentem sei
etiam ila accipi potest, ut frustra flevisse dicatur, intelligentiam; Iren. mentis conceptionem matren
qui cum ad fidem chrislianam accessisset, testatus, omnium, per quam initio menle concepit angelo.'
ut verisimile est, se magicas artes ejerare, ac facere et archangclos , sicuti vicissim illud, eju,
poenitere fraudium pristinarum postea tamen ad , eam propositi compotem, etc, facit ad Iren. intel-
easdem fallacias et imposturas perfide revertisset. lectum. Pam.
Rig. Ab his vero per invidiam retentam. Irenaeus
(29)
(26) Helenam quamdam Tyriam de loco libidinis « Haec delenta est ab ipsis propter invidiam, quo
publicce. Irenseus, lib. i, cap. 20, quaestuariamdixit. niam nollent progenies alterius cujusdam putai
Rig. esse. » Ex quibus manifeslissimum fit corrupt
Helenam quamdam Tyriam. Tum hic, tum cap. Q esse qua3 in vulgatis editionibus, atque eliam i
sequenti, Helenen sive Helenam relinuimus , tum exemplaribus antiquis leguntur « Ab his vero pei :
quod Simon ille magus hanc eamdem fuisse diceret inde animo retentam. » Et, « Ab his non perind
Helenam Trojanam illam, tum quod eliam sic ap- animam retentam. » Rig.
pellatur Juslino martyre Apolog. n, et post
a B. (30) Stesichori postea oculis. Fabula illa mult
eum ab Ensebio (jrreco Hist. Eccl. lib. n, cap. 12, scripta. Is enim cum oculis privatus esset propti
seu 13; B. Hieronym., Epist. ad Clesiphontem adv. viluperationes suas in Helenam, falsa esse quae (
Pelag.; Epiph., haer. 21, non semel ; Theodoreto ipsa dixerat, edito poemate quod palinodiam voc;
Hceret Fab. lib. i, et Damasc. liber de Hceres. vit, testatus est, statimque visum recuperavit. LeP:
Apud Irenaeum variant codices, quamquam plures (31) ISescio humerisan feminibus. Alludit Sepl
Selenem legant, quomodo etiam B. Augusl. lib. mii siylus ad parabolam boni Pastoris, ludens
ie Hceres. Ruffinus versione sua Eusebii, Cy-
, Helena meretrice. Rig.
rillus alicubi, et ante omnes hos Clemens Papa in
753 LIBKR DE ANIMA. 754
rum ex illis angelicis potcstatibus; quibus fallendis, ^ cum illis convcrsari non liceret. Huic ergo bonum
et ipse configuratus aeque, ct bominibus hominem animi pra;stes jubel (Luc. vi> : Diligite inimicos
emcntitus , in Juda:a quidcm filium , in Samaria veslros, inquit, el orute pro maledicenlibus vos, ne
vero patrrm gesscrit. Helcnam intcr poctas ct aliquo commercio negotiorum injuria provocatus,
bereticos laborantcm! tunc adulterio, nunc stupro abslrahat te ad suum judicem, et in custodiam de-
infamem riisi quod!de Troja gloriosius cruitur, lcgatus ad exsolutionem totius dcbiti arcleris. Tum
quam de lupanari : mille navibus de Troja, nec si in diabolum transfertur adversarii mentio ex
mille denariis forsitan de lupanari. Erubcsce , Si- observalione comitante, cum illo quoque moneris
mon, tardior in rcquirendo, inconstantior in rc- eam inire concordiam, qoffi dcputetur ex fidei con-
trabeodo. At Mcnelaus staiim insequitur amissam ventione : paclus esenim renuntiare ipsi, et pompae,
statim rcpetit crcptam , dccenni praelio exlorquet, et angelis cjus. Convenit intcr vos de isto. Haec
non latcns, non fallens, non cavillabundus. Vcreor erit amicitia observatione 95 sponsionis , ne quid
ne ille magis pater fut-ril, qui circa Helenae rccupc- ejus postea resumas ex his quae ejerasti, quae illi
rationcm et vigilantius el audcntius et diutius la- p reddidisti, ne te ut fraudatorcm, ut pacti Iransgres

B
boraverit. sorem judici Deo objiciat, sicut eum lcgimus alibi
(Apoc. xii, 10) sanctorum criminatorem , et de

CAPUT XXXV. %
ipso etiam nomine diaboli delatorem, et judex
Sed non tibi soli metempsychosis hanc fabulam te tradat angclo cxsccutionis, et ille te in carcerem
instruxii. Inde etiam Carpocrates uiitur paritcr mandet infcrnum, unde rron dimittaris, nisi modico
magus (32), 7IO pariter fornicarius, ctsi Helcna quoque delicto mora 7 resurrectionis ex-
minus (33), quidni ? cum proptcr omnimodam di- penso (34). Quid his sensibus aptius? quid his
vinffi et humana 1
disciplinae evcrsioncm consliluen- interpretationibus verius? CaHerum, apud Carpo-
dam , recorporari animas adscveravcrit : nulli cratem.si omnium facinorum dcbilrix anima est,
enim vitam istam ralo ficri, nisi universis, quae quis crit inimicus et adversarius cjus intelligendus?
arguunt eam, expunctis, quia non natura quid ma- Credo, mcns melior, qu<e illam in aliquid innocen-
lum habcalur, scd opinione, itaque melcmpsycho- tiffi impcgerit, adigcndam rursus ac rursus in cor-
sin neccssaricimminere, si non in priino ([uoquc pus, donec in nullo rea deprehendatur bonae vitffi.
vilae hujus commeatu omnibus inlicilis salistiat :

Hoc est ex milis fructibus bonam arborem in-
sciliccl facinora tributa sunt vitpe : caeterum toticns telligi (35), id est, ex pessimis pra-ccptis docirinain
inimam revocari habere, quoticns minus quid in- Q vcritatis agno^ci. Spero hujusmodi lwreticos Beliffi
lulcrit, reliquatricem dcliclorum, doncc cxsolvat no- quoque invaderc exemplum tantiuam in Joanne ,
vissimuin quadrantcni (Matlh. v), dctrusa idcntidcm 91 reprffisentati, ut mctcmpsycbosi palrocinetur

sic
in carccrcm cor|>oris. Hunc cnim temperat tolam prommtiatio 98 Domini (Matth. wn) : Eliasjam vcnit,
illam allegoriam Domini , certis interpretationibns ct non cognorcrunt cum. Et alibi (Matth. xi) : Et si
rclucenlcm : et primo quidem simplicitcr intelli- vultis audire, hic est Elias qui venturut cst. Num-
gendam; nam et ctbnicus homo adversarius nostcr quid ergo et Judaei ex opinione Pythagorica consule-
est, camdcm viam vilae communis. CaHe-
incedcns bant Joannem (Joan. i) : Tu es EUas ? et non ex
rum, oporlebal nos de mundo cxire (/ Cor. v), si praedicatione divina (Malach. iv) •.
Et ecce mittam
Variae lectioncs.
W
Observalio Pam. Rhen. M Diaboli omitt. IU<j. Ycn. 91 S\comitt. Rig. Ven. 98 Patrocinenlur pnc-
mmtio Rifl. Ven.
Conunentarins.
(3SJ Pariter magus. Uno verbo dixit quod latius Etsi llclcna minus. Quamvis fornicarius. non ti-
li(Mi;ius de Carpocrale ct cjus discipulis, ac post mcn aequavit Hclcnam; qu;e cxcidii Trojani eauaa
cuin Eusebiu8 (Uis. Eceles. I. iv, c. 7i et Bpipba- fuit, ob vitse tnrpitudineai, et calamitatum plurr-
n
"
nius « Artes enim, inquit, magicaa operantur ipsi
: marum funus. Lb Pa.
et incantationes, pbiltra quoque yapoT/oia [id eal ($k) Nisi modico •juoque delicto mora resurrectio-
amatoria, ut intcrpreles Busebii vertuntjL ct pare nis ezpenso. ld est, mlerim vel ante juain resurga-
dios [aive asscssorcs), et oniropompos |sivc som- inus, non quod ipsa dil.ilio rcsurrcclionis sola >it
nia inittcntesl, et reliquas matignationes, seu, sieuti cxpiatio, ci purgatio ventalium culparum ; sed quod
interpres Bpipbanii, praestigias. » Pariter fornica- iir purgatorio, purgemur variis posnis posl banc
rius. Hoc addii Auctor, quoniam, juxla Irenffium, vitam ct antequam resurgamos. Ceterum interpre-
Munvllina, sul> Aniccto
quffi Homam venil, cum tationem istam Tertnllianicam faoere pro purgdtione
i^M-t Inijiis multoa exterminavit. Quod
doctrinse, animarum post hano vitam a modieis quibuscum-
ipsum repetit Bpiphanius, addeus cos in luxu deque delictis, atque idco pro purgatorio , adnotavil
gere, el omnia ad corporis voluptatem operari so- Pamelius, adjunclis aliis teslimoniis S. Cypriani.
lere, aaque adco ut Eusebiua istius potiasimum Lag.
discipulis Grnoaticis imputet suspicionem illam ,
(35) Hoc cst c.r malis fructibus bonam arb
quam de Ghriatianis omntbus ipsorum causa coucc- intcVuji. Ironia cst, qna ridet uiierpreutionem Har-
perant ethnici, de stupris promiscois, et exsecrando pocratis; el ctiam accipitur vox sprro. quffi sequi-
infanticidio j a quibus criminibus latissime supra tur, pro timco; siculi supra non semel; tan iiia.u
m Apologetico scsc defendit Tertullianus. Pam. si timcret nc posset respondere
argumeutis propo-
(3»] Puriter fomiearius, etsi Helena minus. Etsi silis. Pxm.
Hclcnam non haberet. EtlG.
vobis Eliam Thesbiten Sedenim metempsychosis * subslantia teneatur. Si enim in seminitms utriusque
?
illorum , rcvocatio est jampridcm morte

animae substantiae aliquam intercapedinem eorum conce-
functae, et in aliud corpus iteratae. Elias autem non ptus admitteret, ut aut caro, aut anima prior semi-
ex decessione (36) viloe, sed ex translatione ventu- naretur , esset etiam sexus proprietalem alteri
rus est ; nec corpori restituendus, de quo non est substanliae adscribere per temporalem intercape-
cxemptus (IV Reg. n) ; sed mundo reddendus, de dinem seminum; ut aut caro animae, aut anima
quo est translatus; non ex postliminio vilae, sed ex carni insculperet sexum : quoniam et Apelles, non
supplemcnto prophetire idem ct ipse, et sui no-
; pictor, sed haereticus (41), ante corpora constituens
minis et sui hominis. Sed quomodo Elias Joan- animas viriles ac muliebres, sicut ab Philumena
nes (37)? Habes angeli vocem (Luc. i) : Et ipse, didicit, utique carnem, ut posteriorem, ab anima
inquit, prcecedet coram populo in virtutc et spiritu facit accipere sexum. Et qui animam post partum
Elica , non in anima cjus, nec in carne. Hae enim carni superducunt utique anle formatae
, marem ,
substantiae sui cujusque sunt hominis. Spiritus vero aut feminam de carne sexum praejudicant animae.
et virtus extrinsecus conferuntur ex Dei gralia. n Utriusque autem substantiae indiscreta semina, et
».».
TlÎta i._ -. . r • • _i. . __ D .. „. . , •
et transferri in alterum possunt ex Dei unita suffusio eorum, communem subeunt genens
volunlate, ut factum est retro de Moysis spiritu. . eventum, qua lineas duxerit quaecumque illa (42),
est ratio naturae. Certe et hic se primordiorum
CAPUT XXXVI.
forma testatur, cum masculus temporibus cffingi-
In has quaesliones inde, opinor, excessimus, quo tur. Prior enim Adam fcmina aliquanto scrius ; :
nunc revertendum est. Constitueramus animam in posterior enim Eva. 713 Ila diu caro informis esi,
ipso, et ipso (38) seri homine, et unum esse a pri- qualis ex Adae latere decerpta esl ; animal tamen
mordio semen , sicut et ' carnis in totum generis et ipsa jam, quia et illam tunc Adae portionem ani-
examen, propter aemulas scilicet opiniones philoso- matam " agnoscant. Caeterum, et ipsam Dei adfl itus
phorum et haereticorum (39), et illum sermonem animasset (43), si non ut carnis, ita et animae ex
Platonis veternosum (40). Nunc ordinem sequen- Adam tradux fuisset in femina.
tium exinde tractatuum teximus. Anima in utero
CAPUT XXXVII.
aeminata pariter cum carne, pariter cum ipsa sor-
titur et sexum, ita pariter in causa sexus neutra Omnem autem hominis in utero serendi, struen-
Varia. lectiones.
93 Animal Pam. Rhen. animam cod. Agobard.
Commentarius.
(36) Elias autem non ex decessione, etc. Irenaeus P terno somno, sed alludens ad veterem sermonem
lib. v cap. 7 , ubi de paradiso in Eden hoc de
, , apud Platonem de reciproco animarum discursu,
Elia rcfert acceptum a presbyleris Apostolorum de quo cap. 28 « Quis ille nunc vetus sermo apud
:
discipulis, translatum esse in paradisum justis ho- memoriam Platonis, » etc. Non sine lepore ludit
minibus praeparatum, in quem et Paulus apostolus vocabulo, ut oslendal sermonem illum veterem mere
adsportatus audivit sermones inenarrabiles, quan- somnium, ullo cerebro esse, et aeque veter-
et sine
tum ad nos in praesenti; et ibi mansurum usque nosum veterem. Arnobius quoque veter-
esse ac
ad consummritionem sseculi interea conservari in- : nosum dixit pro vetere, lib. i. Lac.
corruplum. Rig. (41) Apelles non pictor,sed h&reticus. 'ArceXXrjs,
(37) Sed quomodo Elias Joannes ? Similiter pror- latine Apelles et Apella. Horatius Credat Judaius
sus locos hos Scripturae interpretatur B. Auguslinus Apella. Is vero fortean recutitus, quia Judaeus, sed
(tr. xiv in Joan. c. i, et 1. v de Trinitate, c. 14). Apella Graecum est 'A.te..X7j., nec significat recuti-
Qui interim neulribi legit illud, coram populo, quod tum aut verpum. Apelles et Apella, quemadmo-
Auclori proiude pecufiare est. Posteriori vero loco dum Pyctes et Picta, Prophetes et Propheta, Ever-
etiam interprelatur spiritum Elice, pro spiritum getes el Evergeta, etc. Rig.
Mosei, sicut hic Auctor, qui una voce translatum (42) Qua lineas duxerit. Quia pictoris mentionem
spiritum Mosei dicit, eo quod dicilur auferri a Mose paulo prius fecit, etiam hanc proverbialem formu-
et dari 70 senioribus. Pam. lam ab illis desumpsit. Pam.
(38) Constitueramus animam in ipso et ex ipso, (43) Cceterum, etipsamDei afflatus animasset. Ad
etc. Hoc suum paradoxum slatuit Tertullianus hunc locum videtur respondere August. lib. i de
cap. 25, 26, 27, ubi asseruit animam simul eum anima, cum ait « Qui propaginem asserunt ani-
:
carne in utero proseminari, et ex traduce Adami marum, hinc se putant invictius suam munire sen-
omnes derivari animas pcr semen, quod rursus in tentiam, quia cum scriptum sit detraxisse Deum
hoc capite inculcat. Lac. costam de latere viri, eamque aedificasse in mulie-
(39) Propter cemulas scilicet opiniones philosoph. rem, non est additum, quod in ejus faciem suftla-
et hxret. Cap. 23, antequam suam sentenliam de verit spirilum vitae, ideo, inquiunt, quia de viro
proseminatione animarum effutirct, recensuit opi- jam fuerat animata. » l'ro quo dixit auctor Ani- :
niones haereticorum varias circa originem animae mal jam ct ipsa. Verum respondet, nihil per lioc
aemulantium , philosophica placita , maxime plato- eorum sententiam adjuvari < Si enim, inquit, :
nica, concedentia animabus originem ca.lcstem, ubi scriptum esset, Insufflavit flatum vitoe in faciem
ostcndit Valenlinum Saturninum, Carpocratem, ,
mulieris, nec sic esset consequens, ut non propaga-
Apellem aeraulos, ct discipulos Plalonis fuisse. Lac. relur ex parenlibus anima, nisi etiam de filio hoc
(40) Illum sermonem Platonis veternosum. Non scriptum reperiretur. Quia vero tacitum est non ,
vocat sermonem Platonis veternosum, quod dixerit negatum neque adfirmatum. > Pam.
disccntias reminiscentias , vcluti prolectas ex ve-
757 LIBER DE AXIMA. 758
di, fingendi pnraturam aliqua utique potestas divinse » Legitima nativitas ferme decimi mensis ingressus
voluntatis ministra modulatur (44j, quacumquc illa est (49). Qui numeros ratiocinantur, et decurialem
ra'ionem agitare sortila. Ilaec iestimando, eliam numcrum (50) ut exinde rcliquorum parcntem 3
supcrstitio Ilomana deam finxit Alemonam (45), colunt , deniquc perfectorem nativitalis humanse.
alendi in utero fetus ; et Nonam ct Dccimam, a Ego ad Dcum potius argumenlabor (51) hunc mo-
sollicitioribus menaibua ; et Partulam, qutC partum dum tcmporis, ut dccein menses Decalogo magis
gubcrnct ; ct Lucinam, quse producat in lucem. inaugurent hominem, ut lanto ternporis numero
Nos officia divina angelos credimus. Ex co igitur nascamur, quanto disciplinae numero renascimur.
fctus in utero homo, 711 a quo forma completa Sed et cum septimo mensc (52) nalivitas 4 plena
csl. Nam et Moysis lcx (Exod. xxi, 22) tunc abor- esl, 715 facilius quam oc.avo, honorem Sabbali
sus ' rcum cum jam homi-
talionibus judicat (46), agnoscam, ut quo 5 die dedicata est 6 Dei conditio,
cum jam illi vitae et mortis sta-
nis est causa (47), eo ' mense interdum producatur Dei imago. Con-
tus dcputalur, cum ct fato jam inscribitur, etsi cessum est properare nativitati, et tam idoncc oc-
adhuc 2 in malre viveudo cum malre plurimum , currere in hebdomadem , in auspicia rcsurrcctio-
communicat sortem (48). Dicam aliquid ct de tcm- nis, et rcquietis et regni. Ideo ogdoas nos non
poribus aniimc nascenlis, ut ordinem decurram 8 . creat (35) : tunc enim nupliaj non erunt. Societa'
Variae lectiones.
1
Oborsus Fran. - Et sic adhuc cum. Jun. 3
Parcntum Pam. Rhen. Seml. 4 Nativilatis Riy. Ven.
s
Quoto Fran. ° Ebt omitt. Seml. Toto Fran. "*
Commentarius.
(44) Aliqua utiqucvotestas divince VoluntaHs mi- rimum communicat sortem. Hoc habet e\ disciplina
nistra modulatur. Qua; sil haec poteslas paulo post Juris, quae partum.antcquam cdatur, mulieris portio-
explicat, cum clicit: Nosofficia divina (id est, phrasi nem csse aitvel viscerum. I. i : l)c inspic. vcn.K\G.
jurcconsultorum , ministros Dei ) anyelos crcdi- (49) Legitima nativitas fcrme decimi mcnsis in
mus . Facit itaque locus istc ad confirmalioncm gressus est. Etsi nonus mensis hodie parlubus tri-
dogmalis calholici de angelis peculiaribus homini bualur, illud tamen consentit cum vcterum regulis
cuiqiie deputatis, dc quibus cst clegans B. Hiero- qui decimum mensem statucbant. Turnebus no-ter
nymi sententia in illud Matth. xvnf: Anycli corum illud ideo fieri ait, quia breviores erant velerum
scmpcr vidcnt faciem Patris mei : « Magna, inquit, menses, utpote lunares, nostri vero ad solis mo-
dignitas anhnaium, ut unaqiueque habeat ab ortu tum accommodati sunt suntque adeo longiores.
,
naiiyilatis in custodiam sui angelum deputatum. » Apud jureconsultos decimi mcnsis partus legitimus
Dc iisdem exslat qmcst. 30 apud Justin. marlyr. lib. habciur. Potest etiam hreres institui nepos ex tilio
() itrst. ct resp. ; et idipsum adtirmanl BB. Ililarius mortuo, vel neptis, modo dccimo mense nascatur a
in Psal. cxxxm, Basilius in Psal. xlviii et ali- mortc patris cx I. Gullus29. D. de libcris, vcl Pos-
bi, Augustiuus in Soliloij. c. 27. Eodem perlinet thuniis heered. inst. i. ult. C. dcpostum. Post de-
quod, inter opera B. Cypriani, Prologo opcris de cem mcnses id lieri non potest, ex 1. vi, Dc iisqui
Cardin. Christi Operibus, voccntur angeli salutis nos- sunt sui. Licct scripserit Angelius Adrianum impe-
trse minislcriales, el quod Rutinus in c.vpositione ralorem dccrevisse undccimi mensis partum legiti-
Sytnboli scribit, ab inilio pnefcctas quasdam virtu- mum esse. Le Pr.
tuin ccelestium polestates, quibus regcrctur ct dis- (50) Dccurialcm numcrum. Decurialis nove ab
pensarctur morlalium genus. Vidc ctiam Origenem, Auclore pro dcnario numero accipilur. Huc autem
hom. 13 el :5"> in Luc. cthom. 11 in Numcros. Pam. pcrtinet quod Athenagoras (Orat. pro Christian.)
(45) Etiam Romana supcrstitio deam funit Ale- decenarium numerum maxinmm dicat secundum
monam. De Alemona vidc Gyraldum, de diis ncn- Pythagoricos , qui et quatcrnarius sit et lum ,
liiun. De aliis tribus (sicuti etiam ante mc adnota- arithmeticum numerum tum musica harmoIli^ a ,
,
1
,
vit Turnebus, Adv. lib. xvm, c. ut concentus rationis complectatur. Contiuet enim
34), in luec ?erba
Gcllius « Duffi Parcss a Lalinis,
: una a partu noni numerandi gencra universa, numerorum esl fons
nieiisis Nona, altera ab cnixu dccimi mensis Dc- et principium, ex uno, duobus, tribus, et qualeim-
cima dicebatur. Accedi'bai tcrtia, quss Parca dioe- rio constans. 1'am.
batur, quasi Parta, mulato / in c. » Eam liie auctor (51) Fajo ad Dcum potius argumcntabor. _
-
1
Partulam vocat, quod partum gubernet. Porro de n niose quidem, sed superatitionem Buperstitionibus
Lucina inlra latius c. .V). I'\m. rcvincit. RlG.
r
(4<)) A o//
Moysis lc>- tunc aborsus reum, etc.
,t (52) Scdct cum scptiino mcnsc. Seplunestris par-
Lex illa habetur Exodi x\i, juzta LX\. Decretum tns adco legilimus est ut matri prosit, cum sit
auiem ibi est, ut si quis mulierem pnegnanlem pcr- pleni lemporis L. scptimo. D. dc stat. bon. Qua de
eusserit, si infans fCguratus oon fueril, reua erit et causa ocliiiieslris non idem faciat partus, seplena-
damnatus sccundum viri illius mulieris voluntaiem, rii numeri virtuti tribuendum censent quidam :
cuin quo litcin coniponet si vero fiijiira/us fucril ; adennda crit B. Ambrosii epist. 39 ad Horontianum.
inl.uis, hoc cst animatus dabit aniniam pro ani- Hippocrates, lib. u Epid. seel. 3, ad vitalem parlum
,
ma reus enim erit horaicidii. Aborsus autem dici-

:
dies numerat 280. Lb Pr.
(53) Ogdoas nos non creat. Allndit ad mensem
lur juxta quosdam prirais prasgnationis mensibus,
abortus vero cum imminet puerperium. Lb Pr. octavum, quo fere mense partUS vilales non sunt.
,(47) Cumjam
hominis est causa. Hoc esl, homi- PiaHerea vero alludit ad oftavum diem. quo trans-
nis appellatio et titulus.
Jam formalo fetu, -a-.^foj acta hebdomadc recurrit diea So is. quem Domi-
tf;sixovtcj;j.£vou,
ut jam honio eenseri debeat. \am ut nicumjure dicimus, ob resurrectionem Domini noa-
aitHieronyraus ad Algaaiam, qusest. i: r Tandiu tri. (]UO eliam die futurum supremi judioii. ac
non reputatur homo, donec elementa Tunc vero.
confusa sua^ proinde resurreclionis nosir;» diem.
1
imagmea membra<ruesuscipiant. » Ric quod Mattiueusaftirmai. null t nobtsamplius nuptiov.

's l.lsi adhuc
^ >n matrc vivendo, cum matrc plu- Rig.
lem camis atque animae jamdudum commendavi- * animae censu, sed paulatim per jetatis spatia proce
mus a concretione 8 seminum ipsorum usque ad dere, el varie per accidentia evadere, pro artibus,
figmenti perfeciionem. Perinde nunc, et a nativilale 9 pro dominatricibus potes-
pro institutis, pro locis,
defendimus, quod imprimis simul crescunl , sed tatibus quod tamen faciat ad carnis animaeque
:
diversa 10
raiione pro generum conditione caro ; propositam nunc socielatem pubertatem quoque ,
modulo, anima ingenio, caro habilu, anima scnsu. animalem cum carnali dicimus convenire, pariter-
Cseterum , animam substantia crescere negan- que el illam suggestu sensuum, et istam processu
durn cst, ne etiam decrescere substantia dicalur, membrorum exsurgere, a quarto decimo fere an-
atque ita et defectura credalur (54). Sed vis ejus, no: non quia Asclepiades inde sapientiam suppu-
in qua naturalia peculia consita retinentur, salvo tat, nec quia jura civilia (57) ab hinc agendis rebus
subslantiae modulo quo a primordio inflala est, adtemperant ; sed quoniam et ha'C de primordio
paulaiim cum carne producitur. Constitue certum ratio est. Si enim Adam
Eva ex agnitione boni et
pondus auri vel argenli (55), rudem adhuc massam ;
el mali pudenda tegcre senserunt, ex quo idipsum
collectus habitus est illi, et futuro inlcrim minor, sentimus, agnitionem boni et mali profitemur . Ab
B
tamen cominens intra lineam moduli totum quod his autem annis et suifusior et vestilior sexus est,
nalura est auri vel argenti ; dehinc, cum in lami- et concupiscentia oculis arbilris utitur, et commu-
nam massa laxatur, major efficilur initio suo, per nicat placitum (58), et intelligit quae sint (59), et
dilaialionem pondeiis non per adjectionem ;
certi, fines suos ad instar ficulneae contagionis prurigi-
dum extenditur, non dum augelur. Etsi sic quoque ne (60) accingit, et hominem de paradiso iutegrita-
augelur, dum exteuditur iicet enim habitu augeri,
; lis educit, exinde scabida eliam in caeteras culpas,
cum slatu non licet. Tunc et splendor n ipse pro- et delinquendi 15 non naturales, cum jam non ex
12
vehitur auri vel argenti,' qui fuerat quidem et in instiluto naturae, sed ex viiio. Caeterum, proprie
massa, sed obscurior, non tamen nullus, tunc et naturalis concupiscenlia unica esl , alimentotum
alii atque alii habitus aceedunt pro facililate n.a- solummodo, quam Deus et in primordio conlulit
qua duxerit eam qui agit 13 nihil confcrens
teriae , Ex omni ligno, inquit (Gen. m), edelis ; et sccundae
modulo nisi ef.igiem. Ita el animae crementa repu- post diluvium geniturae superimnsus est (Gen. n)
tanda, nonsubstantiva, sed provectiva Vl
. Ecce dedi vobis omniain escam, tanquam olera foz-
ni; prosprc ans 16 non tam animae quam carni, etsi
716 CAPUT XXXVIII.
propter animam. Auferenda est enim argumenta-
Quamquam aulem et rctro praestruxerimus, om- C toris occasio, qui quod anima desiderare videatur
nia naluralia animae (56) ipsi substanliae inesse per- alimenta, 717 hinc quoque mortalem tam intel-
tinentia ad sensum et intellectum, et ex ingenito ligi cupit, quae cibis sustinealur, denique derogatis»
Variae lectiones.
8
Congregatione cod. Agobard. ° Et nativitatem cod. Agob. 10 Divisa Rig. Ven. u Exsplendor 7?^.
Ven. 12 Perhibptur alii minus bene. 23 Aget Par. alii auget Jun. 14 Provocaliva omnes prceter Jun.
15 Delinquenti Jiui. 16 Prospectum
Pam. Iihcn.
Gommentarius.
(54) Animam substantia crescere negandum est, rarescat? » etc. (Lib. x de Gen. ad litt. c. ult.). Pam.
ne etiam decrescere substantia dicatur, atque ita de- (56) Naturalia animaz. Peculia scilicel, ut supra.
fectura credatur. Augustinus : « Timuit videlicet, Rig.
ne deficeiet etiam minuendo si crescent, et non (57) Nec quia jura civilia, Rerum suarum admi-
timuit ut deficeiet rarescetido cum cresceret. « Sed nistrationem legibus civilibus impubes habcre noti
cum ammam Septimius dixerit substantia non cre- poterat. neque tcslamenlum condere. Tempus au-
scere, atque ita nec decrescere nec deficere, satis tem pub.Ttaiis detinitur 1. i, a qua cetate l. D. qui
cavisse videtur ne rarescendo deficeret, cum sub- tcstam. fac. poss. Le Pr.
stantia non rarescat, quemadmodum nec substan- (58) Communicat placiium. Jam communi com-
tia decrescat, scd pro modulo corporis vires suas plexu et commistionis cupidine. Rig.
exserat, et peculia proferat. Denique corpus aui- (59) Et intelligit quai sint. Jam uterque scxusin-
mae tribuit, scd corpus sui generis, hoc est, quale lelligit quae illa siut agere fl pati nata. Desunt
convenial animae, cui, cum sit immortalis non , utriusque sexus vocabula. El cousimili aposiopesi
conveniat substantia crescere aut deficeie. Verum turpe verbum involvit sub finem libri adversus Va-
de his hactenus, quorum non dies una faciet com- lentinianos. Rig.
poles et cerlos, quae Deo sislet immorlales. Rig. (60) Fines suos ad instar ficulnea; contagionis
certum pondus auri vel argenti.Dc
(oo) Constitue prurigine accingit. Signific'it pubem, el caetcra in
hoc loco Augustinus
sic « Quis hunc crederet : corpore humano spatia conlccta velamine ficulneo-
cum isto corde tam dis';rtum esse poluisse ? Scd rum 7:spi£a>adtTajv. Quasi piimi parentes, Adamus
tremenda sunt ista, non ridenda ad hoc enim ; el Eva, ungues usque ad exlremos perpruriscerent,
nunquam cogcrelur,cogitare potuissent,
si aliquid cum ex ficu foha carpsere, alque inde totam arbo-
quod sil, cl corpus non sit. Quid autem absurdius, rcm \irus infecerit, succi videlicet, sive humoris
quam putare massam cujuspiam metalli ex aliqua illius exalbidi, quem de fracta ticu stillare cerni-
paite creocere posse, dum tundilur, nisi decrescat mus. Siclib. de Pudicitia : « Facile quid specio-
ex allera partc ? vel augeri latitudine, nisi crassi- sum viderat concupiscens et ad inferiora respi- ,
tmiine minuatur? aut ullum esse corpus manente ciens, et de ficulneis foliis prunginem relinens. »
natuias suae quantitate, quod undiquecresc.it. nisi Rig.
761 LIBER DE ANIMA. 762
postrcmo subslractis intercidat. Porro a

eis c\igcscat, invitatus, 7iH tota illa puerperii superstitione (61).
non solum proponendum est quisnam ca desideret, Ita omnc-s idololatria obstetriee nascuntur, dum
scd et cui; et si propter se, sed et cur, et quando, ipsi, adhuc uteri infulis apud i lola confectis redi-
et quonam usque tum quod aliud natura deside-

; miti, gcnimina sua (hemoniorum candidata profi-
rcl n , aliud necessitate, aliud sccundum propricta- tentur; dum in partu Lacime (62) et Dianae ejula-
tcm, aliud in causam. Desiderabit igitur cibos ani- tur; dum per totam hebdomadam Junoni mensa (63)
ma, sibi quidem ex causa necessitatis, carni vero proponitur; dum ullima die facta scribunda advo-
ex natura proprietatis. Ccrte enim domus animae cantur 20 dum prima eliam constitutio 21 infantis
;
caro est, et inquilinus carnis anima. Desidcrabit super terram Slatirue deae sacrum est (64j. Quis
itaquc inquilinus, ex causa et necessitate hujus non exinde aut totum filii caput realui vovet (65^,
nominis, profutura domui, tolo inquilinatus sui aut aliquem excipil crinem (66), aut tota 22 nova-
tempore; non ut ipse subsiruendus, nec ut ipse cula prosecat, aut sacrificio obligat, aut sacro ob-
loricandus 18
, nec ut ipse libicinandus; sed tanlum signat, pro gentica, pro avita, pro publica aut pri-
modo contincndus quia non aliter contineri pos-
: vata devotione (67)? Sic igitur et Socratcm pucrum
p
sit, quam domo fulta. Alioquin licebit animae, di- adhuc spirilus daemonicus invenit. Sic et omnibus
lapsa domo, ex destitutione propriorum subsidio- genii deptitanlur, quod d;emonum nomen est. Adeo
rum incolumi abire, habenti sua firmamenta, et nulla ferme nativitas munda est, utique ethnico-
propriee conililionis alimcnta, immorlalitem, ralio- rum. Hinc enim et Apostolis ex sanclificato allc-
nalitatcm, sensualitatem, intellectualitatem, arbitrii rutro sexu sanctos prccreari ait, tam ex seminis
libertatem. praerogativa 23
,
quam ex insiitutionis disciplina :
Cueterum, inquit (I Cor. vn, 14), immundi nasce-

GAPUT XXXIX.
rentur; quasi designatos tamea sanctilati, ac per
Qiiic omnia nativitus anima> conlata, idem qui in hoc etiam saluti, inlelligi volens fidelium filios (68);
primordio ut hujus spei pignore 2i
nunc quoque obumbrat alque
invidil, malrimoniis, qu;e rctinenda
depraval, quominus aut ultro prospiciantur, aul censuerat, patrocinaretur 25 . Alioquin meminerat
qua oportet adminislrentur. Cui enim hominum Doininuae definitiouis (Joan. in) : Nisi quis nasce-
non adhserebit spiritus ncquam, ab ipsa eiiam tur exaqua ct spiritu, non ibit inreynum Dei, id
janua nativilatis auimas 19 aucupabundus, vel qua est, non erit sanctus (69).
Vari.T lectiones.
17 Aliud esl natura nesiderari Fran. Gagn. 10 G-loriandus Fran 19 Anim;r. Jun. - n Scribundo Jun.
21
Constilulione Ju)i. - 2 Tolum Jun. 23 Procrealiva lib. Ayobard.
'-•"'
•
Pignora SetnL Patrocinarentur
Scml.
Commentarius.
t
(61) Tota illa pucrpcrii supcrstitione. Supersti- n Augustinus libro iv de Civitatc Dci, cap 21. Statili-
lionem illam el gentilium absurdiiatem dlescribit num et Statanum prsesides pueriUtauss deos apud
S. Augusl. cap. 21, lib. iv, de Civ. In puerperio Nonium <x Varrone legimus. Kig
enim deos advocabant innumcros deasque Luci- : (65) .1»/ totuin filii caput reafui vovet. Hoc est,
nam, Opem, dcum Vagicanum, deam Cuninam, idololatriai. Rig.
Ruminam, Adconam, Abeonam, deum Statiluim, (66) Caput rcatui rovct, aut aliquem excipit cri-
Volumnum, dcam Volumnam, aliosque de quibtii ncm. Volum esl quod in Apaturiis licri soicbat.
hic silrrc mens est. L.e Pa. Triduo Apaturia durabanl primo die adornaba- :
(62 Dam in parlu Lucince. Lucina ita dicta, uli ttir convivium; secundo
peractis sacris, puer ad
supra cap. 37 dixil Auclor, quod producat in lu- arara ducebalur; teriio referebant in albnm civium.
cem. Ilnc pertinet quod habel I). Augustinus lib. AdisisHerodotumin Vita Homeri; bic crinem exci-
iv de Civit. Det,cap. 13 Lucina qucea parturien- : << pit, nilnl aliud innuit quim ritum veterum quo pue-
tibiis invocetur; » ct illud Terentii io Andria : rorum crines detondebant. Lb I'r.
« Juno Lucina, fer opem. » Cicero enim, si Vivi gentica devotione. G-eniicam devotionem
/'/o
creditur, et Junonwn et Dianam fuisse Lucinam dicit quemadmodum Tacitus morem genticum, lib.
appellaiam scribit alicnbi, pro quo facit conjunc io vi Annal. I!k;.
('/, liic intermedia. Pam.
Quasi designatos tamcn sonctitati ac pcr hoc
(68)
(63) Dum per totam hebdomadam Jitnoni men- etiamsaluti intelligivolensfideliumfilios. Hocg< nus
m, ctc. Tibullus dc natali Junone : parvulos intelligi voluit hbro </(• Bapttsmo, eata bap-
tisini cunctalionem utiliorem esse ait, pnecipue ta-
Natalis Juno, sanctos cape thuris acervos.
nien circa parvulos. Bteaim subjicit « Quid Eesti- :
Videtur itaque, sicutigenius, ila etiam Junoni mensa tnt innoeens ;vt;is ad remisaionem peccaiorum!
proponi solere. Siculi enim, uti moxadjungil Au- Uio. —Islliinc sumpsisse videtur llieronymus quod
ctor,omnibus genii deputabantur, ita etiam Juno- ei libris de Monogamia citavil Episl. ad Paulinnni :
nesjcontro quam sentiunt quidam, qui viris - ubi lamen pro designatis, dicil candidatos ii lei, <-i
mos, mulieribus Junones attribui nuUis idololatriif r.ordibus polbiios. EUc
volunt, Pro aobis
cerje facit illud Plinii lib. x
« : Cum singuli ex se- (69) Non rrit sanctus. Id e>t, christianus. Ete-
"nettpsis totidem deos
faciant, genios junonesquc nim Christiani fratres. Sdeles, sancli. Sanctos A(>o-
adopundo stbi; , el illud Senecss alicubi « Sin- : Btolus vocal nK, qui i.on sunl foris, sive axtra
guiis oniiit ei
genium el Junonem dedcrunl. a I'vm. Ecclesiam. Saoctos opponil genlibus, ethaicis.
(6»)5WiM ieat sacrum est. Bjus meminit lib. Georgios Basticus Ubi fid* « Deo m
plaeita con-
au nat. M SUtuendi
: « infantis Statina. Babe-
a veraatiooe, atque ipsius saoeti Spiritus signattone
oani et alantes dcum Stetilinum, cujus meminii veneruut. Uig.
763 TERTULLLYNI OPERUM PARS 11. SERIES I, POLEMICA. 764
719 CAPUT XL. CAPUT XLI.
^
omnis
Ita eo usque in Adam censetur
anima Malum igitur animae, pra-ter quod ex obventu
(Rom. v), donec in Christo recenseatur tamdiu ; spiritus nequam superstruitur, ex originis vilio
immunda, quamdiu recenseatur peccatrix autem, : antecedit, naturale quodammodo (74). Nam ut
quia immunda, recipiens ignominiam ex carnis diximus, naturae corruptio alia nalura est, habens
socielatc (70). Nam etsi caro peccatrix, secundum suum deum et patrem, ipsum scilicet corruptionis
quam inccdcre prohibemur, cujus opera damnantur auctorem; ut tamen insit et bonum animae, illud
concupiscenlis adversus spiritum, ob quam carna- principale, illud divinum alque germanum, ct pro-
26
les notanturnon tamen suo nomine caro infa-
, prie naturale. Quod enim a Deo est, non tam ex-
mis. Neque enim de proprio sapit quid, aut sentit, stinguitur (75), quam obumbratur. enim Potest
ad suadendam vel imperandam peccalelam. Quidni, obumbrari, quia non estDeus; cxstingui non po-
quae ministerium est? et minislcrium, non quale test, quia a Deo est. Itaque, sicut lumen aliquo
servus, vel minor amicus (71), animalia nomina **, obstaculo impedilum, manet, sed non comparet,
sed quale calix, vel quid aliud ejusmodi corpus, non si tanta densitas obstaculi fuerit 3l
;
ita et bonum
anima. Nam et calix ministerium sitientis est ; nisi in anima a malo oppressum, pro qualitate ejus,
tamen qui sitit, calicem sibi accommodarit, nihil ca- B aut in tolum vacat, occultata luce 32
, aut qua da-
lix ministrabit. Adeo nulla proprietas hominis in tur radial, inventa libertate. Sic pessimi et optimi
choico; nec ita caro homo tanquam alia vis auimae, et quidam, et nihilominus unum omnes animae genus.
alia persona; sed rcs et alterius plane substantiae et Sic et in pessimis aliquid boni, ct in optimis nonni-
altorius conditionis, addicta tamen animae, ut su- hil pessimi. Solus enim Deus sine pcccato, el solus
pellex, ut instrumentum in officia 28 vitae. Caro igitur homo sine peccato (76) Chrislus, quia et Deus
incrcpalur in Scripturis, quia nihil anima sine carne Christus. Sic et divinitas animae in praesagia 33
in operalione libidinis, gulae, vinolentiae, saevitiae, erumpit, ex bono priore, et conscientia Dei in te-
idololairiae, cactcrisque carnalibus, non sensibus, stimonium prodit Deus bonus! Deus
: videt; et,
sed effectibus. Dcnique sensus, delictorum (72), Deo commendo. Propterea nulla anima sine crimine,
etiam sine effcctibus, imputari solent
animae. Qui quia nulla sine boni semine. Proinde cum ad fidem
viderit mulierem 29ad concupiscentiam, jamadulte- pervenit reformata per secundam nativitatem ex
ravit in corde. Caeterum, quid caro sine anima, aqua et superna virtute 3 '», detraclo corruptionis
perinde in operatione probitatis, justitiae, tolerantiae, totam lucem suam conspicit. Exci-
pristinae aulaeo,
pudicitiae? Porro quale est, ut cui ncc bona docu- pitur etiam a Spiritu sancto, sicul in pristina na-
menta propria subscrihas, ei crimina adpingas? tivitate a spiritu profano 35 . Sequitur animam nu-
Sed ea per quam delinquiiur, convenitur, ut illa a bcntem spiritui caro, ut dotale mancipium, et jam
qua delinquitur, oneretur, etiam in ministerii ac- non animae famula, sed spiritus. beatum connu-
cusationem 30 . Gravior invidia est in praesidem, bium, si non admiserit adulterium !
7'Ôcum ofticia pulsantur (73). Plus caeditur qui 7*1 CAPUT XLII.
jubet, quando nec qui obsequitur, excusatur. De morte jam superest, ut illic materia po-
Variai lectiones.
s6 Seml. 21 Animalis nomine Seml. 28 Officina Seml. 29 Mulierem omitt. Par. ad con-
Infamia add.
cupiscendum 30 Accusatione Jun. 31
alii. Via add. cod. Agobard. 32 Occulta Fran. 33 Praesentia Ven.
34 Ei inser Jun. 35 Profanos Jun.
Commentarius.
ignominiam ex carnis societate.

(70) Recipiens sed quod habitat in me, hoc est in carne mea, pec-
Cum Terlullianus statim dicat carnem non suo no- catum. Pam.
mine infamem, dubitari potest, num sincero sensu pulsantur. Id est, Ofticiales. (73) Cum officia
ignomiuiam animae trihuat ex consortio carnis n Augustinus xxi Quis hic alter episco- in Psal. :
dumtaxat propler mcram originem, an quia instru- pus est de parte Donati? Respondit officium Nos :
mentum habeat anima delinquendi, ut mox probat. non novimus nisi Aurelium catholicum. Rig.
Alioqui secundum Tertullianum ipsa anima in sc (74) Naturale quodammodo. Dislinguit naturale
trahet ex Adamo originalem culpam, cum ipsam ex quodammodo, a naturae corruplione sic dictum, et
traduce Adami proseminari nugetur, quod notat naturale proprie, cujus adhuc reliquias agnoscit,
Magister Sentent. lib. n, dist. 31. Lac. nempe boni illius qubd principale erat in anima
(71) Nonqualeservus, velminor amicus. Minorem ante lapsum hominis, in homine jam corrupto, et
amicum dicit, qui longe polenliorem amicum de- non tam exstinctum illud quam obumbratum. Pam.
misse colit el obsorvat. Amiculum dixit Horatius (75) Quod enim a Deo est, non tam exstinqui-
Epistola ad Sccevam. Et majorcs ibidem, pro po- tur? etc. Sumit pulchram metaphoram a luce n.m :
tentioribus amicis : ipse faciebat animam lucidam, ut supra cap. 9.

Obscrva obiler noluisse Tcrtullianum dicere, libe-
El scis quo tandem pacto deceat mojoribus uti.
rum arbitrium exstinctum post peccatum in ho-
Idest, amicis, inquit Porphyrio, sed in consuetudi- mine, ut recentes nostri haeretici maximevolunl non
nes majores dicimus- Rig. tam imminutum, quam deletum esse. Lac.
(76) Solushomo sine peccato. Natura
sensus delictorum, etc. Nihil hoc scilicet;
(72) Denique
nam et B. Virgo sine peccato sed ex gratia
facit ut peccatnm originale animae imputetur, quia, fuit,
inquit Apost. Rom. 7, jam non ego operor illud dono, non ex dcbito nalura?. Edd.
765 LIBER DE ANIM.V. m
nat (77), ubi ipsa anima quam- ^ nunquam iti dormisse prawumd, ut ex his aliquid
consummat (78) :
quam Epicurus vulgari satis opinione mor- agnoscam. Neuuc enim crcJenrlum est, 7'i^ defe-
negarit
tem ad nos perlinere. a Quod enim dissolvitur, iiscentiam esse somnum, conlrarium potius defe-
inquit, sensu caret, nihil ad nos. » Dissolvilur tisccn tiio quam scihcct tollit. Siquidem homo ,
aulcm et caret sensu, non ipsa mors, sed homo, somno magis rcficilur, quam fatigatur. Purro, nec
qui eam patilur. At ille ei dedit passionem, cujus semper ex faligatione concipitur somnus, el t-imen
est actio. Quod si hominis est pati mortcm, disso- cum ex illa est, illa jam non est. Scd nec refri-
lulricem corporis, cl peremplricem sensus quam gcsccniiam admittam, aut marcorem aliquern ca-
;
ineplum, ui tanta vis ad liominen non pcrtinere loris, cum adeo corpora somno concalescant, ut
dicatur Mullo coactius Seneca
I « Post mortem, dispensatio ciborum per somnum non facile proce-
:
ait, omnia finiuntur, ctiam ipsa. » Hoc si ita est, deret calore properahili, et rigore lardabili, si
jam ct mors ad semetipsam pertinebit si et ipsa somno refrigeraremur. Plus est,quod etiam sudor 39
;
finitur, co magis ad hominem, in quo inter omnia digestionis a^stuantis est index. Denique, concoquerc
finiendo, et ipsa finitur Mors nihil ad nos ergo p dicimur, quod caloris, non frigoris operaiio cst
. :
et vita nihil ad nos. Si enim quo dissolvimur, Proinde, 'deminutionem animalis spiritus, aut indi-
praeter nos, ciiam quo compingimur, extra nos. Si gentiam spiritus, aut segregationem consati spi-
ademplio sensus nihil ad nos, nec adeptio scnsus ritus, immortalitas animai non sinit credi. Perit
quidquam ad nos. Scd 3G mortcm quoque interimat, anirnasi minoratur (83). Superest, si forte, cum
qui et animam. A nobis, ut de posihuma vila, et Stoicis, resolutioncm sensualis vigoris somnum
de alia provincia animse (79), ita de niorte tracta- determinemus, quia corporis solius quictem pro-
bitur, ad quam vel ipsi pertinemus, si ad nos illa curet, non ct anima?. Animam enim ut semper mo-
i0
pertinet 3 ".
Deniquc, nec opeculum cjus somnus, bilem ct semper exercitam, nunquam succidere
aliena materia est. quieti, alicna} scilicct a stalu immortalitatis : niliil
cnim immorlale fmem operis sui admittit; somnus

CAPUT XLIII.
autem finis est operis. Denique corpori cui morta-
De somno prius disputemus ;
post, mortem qua- Utas compelit, ei soli quies fmem opcris adulatur.
liter anima decurrat. Non utique extranaturale est Qui ergo de somni naturalitate dubitabit, habet
somnus, ut quibusdam philosophis placet (80), cum quidem dialeclicos in dubium deducentes totam
ex his eum dcputant causis, qu?e prcelcr naturam naturalium et extranaturalium discrelionem, ut quae
liabcri vidcnlur. Sloici somnum rcsolutioncni scn- putavcrit cilra naturam cssc, natura? vindicari
sualis vigoris aftinnant, Epicurei dcminulioncm sciat posse, a qua ita esse sortita sunt, ut cilra
spiritus animalis. Anaxagoras cum Xenophane cam haberi videantur, cl utique aut naturaomnia,
dcfctiscenliam (81), Empcdocles et Parmcnidcs aut nulla natura. Apud nos autem id poterit audiri,
refrigeralionem ; Strato segrogationem consali quod Dei contemplatio suggerit, auctoris omnium
spiritus (82), Dcmocritus indigentiain spiritus, Ari- de quibus quserilur. Credimus enim si quid cst
stotelcs marcorcm circumcordialis caloris. Ego me natura, rationale (84 1 aliquod opus Dei esse. Porro,
Varise leclioncs.
30 Si ct Intcrimat, quia et anima in nobis ul dcpositum habitat, el ut Patn. A nobis ul de-
Jun. 31
positum avita, et lib. Agob. 3U Pcrlinct omitt. Rig.Ven. 3J Plus est ctiam sudor Ilig. Vcn. 40 Suc- :
cederc llhcn. 1'am.

Commciitarius.
(77) /// lllic materia ponat. IIoc cst, nt illic poris csse somnum : cumque ob tenuitatem partium
desinat sermo istcde anima. Uig. ])lus justo cxcernitur animali caloris, eo mortem
(78) Ubi ipsa anima consummat. Dbi anima, effici; eorporis hfvc cssc, non animsa affecliones.
iisccdens a corpore, actua in eo sui Bingula com- Empedocles mortem esse igneaB aaturs secretionem
I
uiat, el suinniaiii colligit, tanquam pccumam dc ab iis, ex quibus bomo eoaluit ; ideoquc communem
inuliis noininibus confeclam. Rig. cssc aniniH' corporique mortem, somnum amem
(79) /l nobis ui '/<• posthuma vtta ct de alia pro- evenire Stcrotiont naturtr itjncir. « llelulat haiie
vincia animce. Elegantissime ait Sepiimius, a nolus, senteutiain Anslolclcs lib. dc Soinno ct Vitjilia.
ne mpc Chnstianis, Ita <le morte tractari tanquam , Q c;ip. 3. I-.\c.
de posthuma vita, Etenim scimus seternam manere. (82) Strato segregationem consati spiritus, rie.
Ad cam vero a morte transiri. llaque esse posihu- Iloium immcmor 1'lularchus scl eorum opinio ;
niun morti. Rig. cognata videtur esse Bpioureaa, et illi quam Bmpe-
(80] \'oii utique extranaturale cst sounius, ut qui- docli tribuit Plutarchus nempe accidere somnum
:
busdam philosophis placet. Somoum biojuzta ectu- regatione igneat naturas, Meminii tamen aliorum
ram ess<> probat ex variis philosopboram dogmatis. Plutarehus, m Alcmseonis el Diogenis. L.\c.
VarisB autem sunt d<' causa somni opidioues. Vi-
(83) Perit anima si minoratur. Consatum spi-
dendas Qalenus in ///'.\7. Philos. ct Plutarchus ritum aliqui dizeranl esse animam; quare si dimi-
lib. xmv et w\ ,lc Plaeitis. L\: Pu. nuitur spiritus illc, minorabitur anuna quar' :
1
(81) Anaxagoras cum Xenophane defetiscentiam. mortalis cssel. Lai .
Pluiarchuslib. u, o. i b, dePlacitis: i Anaxagoras B4) Si quidest natura,rationale, etc. LaeUniius.

MiMimini ae.ulere putat liiiur.ionibus corpons
non : Dirinar. Instit. lib. II. eap. 0. hanc esse Seneca'
enini anima» saae, ê<i corporis adfectionem; Melius igitur
mor- sententiam testaiur bis verbis • :
icm esse auimaa divulsionem. Leucippus solius cor- Seueca, omuium Stotcorum aculissimus, qui vidit
767 TERTULLIAXI OPERUM PARS II. - SERIES I, POLEMICA. 768
somnum ratio tam aptum, lam utilem, tam * manum porrigens fidei, facilius adjuvandae per
praeit,
necessarium, ut absque
illo nulla anima sufficiat; imagines ct parabolas,sicut sermonum, ita et rerum.
recreatorem corporum, redintegratorem virium, Proponit igitur tibi corpus amica vi soporis elisum,
probatorem 41 valeludiuum, pacatorem operum, blanda immobile
quietis necessilate prostratum,
medicum laborum ; cui legitime fruendo dies cedit, situ, quale ante vilam jacuit, et quale 7£-l post
nox ?'£3 legem facit, auferens rcrum etiam co- vitam jacebit, ut testationem plaslica: el sepulturae
lorem. Quod si vitale, salutare, auxiliare somnus, exspectans animam, quasi nondum conlatam, et
nihil ejusmodi non rationale, nihil non naturale 42 . quasi jam ereptam. Sed et illa sic patitur, ut alibi
Sic et medici omne contrarium vitali, salutari agere videatur, dissimuhtione praesentiae futuram
auxiliari, extra naturae cardines relegant. Nam et absentiam ediscens ; et tamen interim somniat,
aemulas somno valetudines, phreneticam atque nec quiescit, nec ignavescit omuino, nec naturam
cardiacam, praeter naluram judicando, naturalem immortalitatis servam sopori 45 addicit : probat se
somnum praejudicaverunt ; eliam in lethargo non mobilem semper; terra, mari, peregrinatur, nego-
naturalem notantes, teslimonio nalurali respondeut, tiatur, agitatur, laborat, ludit, dolet, gaudet, licila
cum in suo temperamento est. Omnis enim natura, atque inlicita persequitur : ostendit quod sine cor-
aut defraudalione, aut enormilate rescinditur, pro- pore etiam plurimum possil, quod et suis instructa
prietate mensurae conservalur. Ita naturale erit B sit membris, sed nihilominus necessitatem habeat
statu, quod non naturale effici potest decessu vel rursus corporis agitandi. Ita eum evigilaverit cor-
excessu. Quid si et esum et potum de natnrae sor- pus, redditum officiis ejus, resurrectionem mor-
tibus eximas? nam et in his plurima somni praepa- tuorum tibi affirmat. Haec erit somni, et ratio na-
ratura 43 est. Gerte his a primordio naturae suae turalis, et natura rationalis. Etiam per imaginem
homo imbutus est. Si apud Deum discas (85), ille mortis, fidem initiaris, spem medilaris, discis mori
fons generis Adam, anle ebibit soporem, quam sitiit et vivere, discis vigilare dum dormis.
quietem ; ante dormiit, quam laboravit ; imo,
CAPUT XLIV.
quam quam et profatus est
et edit ; imo, ; ut videant
naluralem indicem somnum omnibus naturalibus Caeterum, de Hermolimo. Anima, ut aiun', in
principaliorem. Inde deducimur etiam imaginem somno carebat, quasi per occasionem vacaturi ho-
morlis jam lunc eum recensere. Si enim Adam de minis proficiscente de corpore. Uxor hoc prodit.
Christo figuram dabat 4l somnus Adae mors erat Inimici dormienlem nac'i pro defuncto cremave-
,
Christi dormituri in mortem, ut de injuria perinde runt. Regressa anima tardius, crodo, homicidium
lateris ejus vera mater vivenlium figuraretur Eccle- sibi imputavit. Cives Clazomenii Hcrmotimum tem-
sia. Ideo et somnus tam salutaris, tam rationalis, plo consolantur. Mulier non adit, ob notam uxoris.
eliam in publicae et communis jam mortis effingitur Quorsum istud ? Ne quia 46
facile est vulgo existi-
exemplar. Voluit enim Deus, et alias nihil sine mare secessionem M animae esse somnum 48 hoc ,
exemplaribus in sua disposilione molitus, para- quoque Hermotimi argumenlo credulitas subor-
digmate Plalonico plenius (86) humani vel maxime netur. (ienus fuerat gravioris, aliquanlo soporis, ut
iniliiac finis lineas quotidie agere nobiscum, de incubone praesumptio est, vel valetudinis, quam
Varioe lcctiones.
31
Prolatorem vcl prorogatorem Lat. Nihil non naturali abest a Par. et aliis. 43 Paratura Pam.
42
Rhcn. Seml. 4i Figurabat Pam. Rhen. Seml. 45 Soporis Pam. Rhen. Seml. 46 Ut quia non Pam. Rhen.
Semler. Oberth.'kl Successionem Rhcn. Seml. Oberth. 48 Somnium Par. Rig. Ven.
Commentarius.
nil quam Dcum. Ergo, inquit.
aliud esse naturam, id est, plenius quam ulla mathematica demon-
Deum non laudabimus, cui naturalis est virtus? stratione, aut paradigmate fecerit Plato. Miror
Nec enim iliam didicit ex ullo. Imo laudabimus; D sinceriorem et obvium non attigisse de
sensum
quamvis enim
naturalis illi sit, sibi illam dedit, ideis Plalonicis. Allucinati fuerunt minus commum
quoniam Deus ipse natura est. » Quoniam non voce; tamen divus etiam Justinus, in Cohortat. ad
imolens ost Tortulliano Senecam citare, putarom Grwcos, vocavit xb h.i.<sxo^ iSv ylvoliIvwv t^%-
facile id ex Senoca accepisse qtiod ct de Lactanlio ;
8£iyu.a, singularum rerum qux creantur para-
censerem ; nimirum id depromplum ex cap. 7, digma. Sic etiam cadem vocat S. Dionysius, de
lib. iv de Renef. : « Quid onim aliud est natura, Divin. Nom. cap. 5, xuv Svtuv -y.py.od^^.a-:x,
quam Deus et divina ratio ? » Le Pr. entium paradigmaia. Ab eodem Dionysio citatur
(85) Si apud Deum discas. Ex sacris videlicet Clemens philosbphus, quem puto fuisse S. Clomen-
paginis apud Judaeos, aut Christianos. Le Pr tem Romanum qui eliam r.xpa.odyii.y.xoi. dixit
,
r. Paradigmate Platonico plenius. Hoc iterum

(86) quare sonsus Tertulliani est, Deum sir.e exempla-
ex Phaedone Platonis, apud tpuem Socrates, per ribus nihil moliri, ct hoc quidem non sensu Pla-
exempla comrariorum sibi invicem succcdenlium, tonico, sed plenius et perfeclius quam opinatus
vitam morti successuram probat. Rig. Fatetur — fuit Plalo, Deum omnia moliri de suis ideis et
Pamelius nescire se ad quod paradigma Platonicum cxemplaribus. Quod in Phasdone quoque somnum
alludat Tertullianus neque magis erudilus, s<d
; et vigiliam vitae et morti comparaverit Plato,
sagax Junius aliorsum rem divortens, dicit pcr parum refert ad rem praesentem. Lac.
anastrophen diclum paradigmate Platonico plenius,
;o J
i
LIBER DB ANIMA 770
Soranus opponit, incuboncm (87;, aut

cxcludens culantes umnem habitum artis sua- atque conalum.
A
tale i[uid vilii, qood ctiam Epimenidcm in fabulam Pugnatur, ccrtalur; sed vacua jiciatio cst. Nibilo-
impcgit, quinquagiuta
VJ pcne annos
(88) somni- minus tamen fieri videntur, quse fieri tamen non
Ty
culosum. Sed 7*?i» el Ncronem Suotonius (89), et videnlur actu cnim fiunl, clfectu vero non fiunt. ;
'
Tlirusymedcm Theopompu? (90), ncgant unquam Ilanc vim exstasin dicimus, excossum (92) sensus,
somniasse : nisi vix Ncroncm, in ullimo exilu, post et amentiae instar. Sic et in primordio, somnus
pavores suos. Quid si ct Ucrmotimus ila fuit, ut cum cxstasi dedicatus [fien, ni : el mitii Deut ex-
otium atrimae nihil opcranlis in somnis divortium stasin in Adatn, ct obdormivit, Somnus enim corpori
credcretur 50 . Omnia magis conjccles, quam islam provenit in quietem ; ecslasis animae acccssit adver-
Iicentiam animse sine mortc fugitivse, et quidem cx bus quielem; et inde 794» jam forma, somnumecslasi
forma, continuam :' 1
(91). Si cnim talo quid semcl misccns, el natuia de forma. Denique, et oblecla-
accidcre dicatur, ut dcliquium solis M aut Iunse, mur, el conlrislarnur, et conlerremur in somniis,
ita et animse : sanc pcrsuadcrer divinilus factum ;
quain adfcclc, et anxio, et passibililer ! cum in
congruere enim hominem seu moncri, seu tcrrcri nullo pcrmovcreniiir, a \acuis scilicet imaginibus,
a Dco, velut fulgure 53 rapido, momcntaneae mor- si compotes somniaremus. Denique el bona facta
lis ictu ; si non magis in proximo esset somnium gratuita sunt ia somnis, et delicla secura; non
crcdi,quod vigilanti potius accidere deberet, si B magis enim ob stupri visionem damnabimur, quam
non somnium magis credi oporteret 5
''
ob martyrii coronabimur. El quomodo, inquis, me-
mor somniorum anima, scilicet quam compo-
est
CAPUT XLV lcm esse non licet ? Hoc erit proprietas amentiae
bujus, quia non fit ex corruplela bonae valetudinis,
Tcncmur bic de somnis quoque cliristianam scn- scd cx ralione naturaj. Nec enim cxterminat, sed
tcntiam cxpromcre, ul de accidcntibus 55 somni ;

avocat mentem. Aliud est concutere, abud movere
etnon modicis jactalionibus anima;, qu:im edixi- aliud evertcre, aliud agitare. Igiiur quod memoria
mus negoiiosam, et exercitam semper cx perpctui- suppelit, sanitas mentis est ;
quod sanitas mentis
tale motationis, quod divinilaiis el immortalilatis salva mcmoria stupet, amentiae genus est. Ideo non
cum quies corporibus evcnit, quo-
est raiio. Igitur, dicimur furere, sed somniare ideo et prudentes, :
solatium propnum est, vacans illa a solalio C si quando sumus (93) sapere emm nostrum licet :
alicno, non quicscil; ct si carct opera membro- obumbretur, non lamen exstinguilur. Nisi quod et
rum corporalium, suis ulitur. Goncipe 5t3
gladiato- ipsum polest vidcri vacaic tunc; ecstasin autem
rem sinc arniis, vcl aurigam sinc curriculis, gesli- hoc quoquc operari de suo proprio, ut sic nobis
VarisB lecliones.
" Sexaginta Grederet, ut Lat. sl Continuffi Lat. K
Jun. 50 Soli Jun. 53 Fulgcie Lat. 54 Si non
s. m. e. oporteret omitt. Rig. Ven. 55 Accentibus lihen. Seml.
56 Conspice Fran. y Affectu Jun. '
Commentarius.
(87) Vel valetudinisquamSoranus opponit, exclu- evidentibus porlentis somniorum, et auspiciorum,
dcns incubonem. Etenim dicebat epilepsiae lenta- et ominum, tum vcteribus, tum novis, nunquam
tioncin esse, Cselius Aurelianus tit. dc Incubone : antoa somniare solitus. » PaM.
« Ksi auicm supradicla passio epilepsiss tenlatio. (90) Et Thrasymcdem Theopompus. Hunc Thra-
Namquod neque deus, neque semideus, ncque Cupiilo symcdem puiat Junius fuisse tilium Nestoris; sed qui l
sit, libris causarum, (pios .Kuologumenos Soranus opus cst conjici, ubi clare Plutarcbus, qualis lue-
appellavit, plenissime explicavil. » llic rit, scribat lib. Dc dcfcclu oracul. t Lac.
(88) Quinquaginta pene annos. Juuius suspicatur (91) Et (juidcm cx forma continuam. Quasi so-
legendum sexaginla, videlicel ad rolunditaiem nu~ lemni quodam rilu, atque ex edicti cujusdam for-
meri potius oportere « Nam, inquit, omnes de : mula. Hig.
anuis 57 convcniuul; cum tamen ego mirum dis- (92) F.xstasin dicimus, exccssum, etc Hocdiscri-
crimcn invcniam circa annos somni Epimenidis men est inier somnum et exslasin, quod pcr somnum
nam tametsi Plinius ct Lacrlius mcmorent dormi- functiones mentis et sensus ligantur, ui vircs animse
vissc Epimenidem 67 an., Plutarcbus ilii tribuit vegetativs lunc solmiorcs sunt et robustiores, in
duntaxat quinquaginla anuos, lib. .1» seni regenda ecstasi vcro contrariura accidit nam actiones nu- :
sit Resp. Uunc numerum Plutarcbi Tertulliani et impediuntur, mcnlis vero functio-
IritivBB el sensilivss
connrmat Varro, et amplectitur Sabellicus, lib. vn, nes tunc maxime vigenl. In co dcniquc convcnimu
c. 4. Alii adiiuc conlrabuut boc tempus, et lanlum sensus et exslasis, quod sensus in ut"opie torpcant,
assignant 40 annos, ut Pausanias in Atiicis. Alii, sive potius ligcnlur. Quoad Tertullianum spectat,
ui Eudemus, dederunt 47, alii 77, et Apuleius 2 exstasin inlerjum sinistro scnsu accipit, el d
[Florid.). Scd quidquid sit de annorum numero, amentiaB instar fuissc, ut libro de Exstasi quem
blenius bisioriam Epimenidis babet Lacitius, advcrsus Kcclcsiam scripsit; ubi libertatem ademit,
lib. i. Lac ct cognilionem propbetis ipsius secundum Moniani
(»9) Sed ct Neronem Suetonius, etc. Habet Sue- sensum at supra, cap. 21, saniori sensu explicuit
:
tonius iii Viia Neronis, cap. 46, ubi dicitur post amentiam in exstasi. Lac.
mttris ceedem, nunquam antea somniare solitus, (93) Ideo et prudentes, si quando sumus. Idoo,
Serus quoquc somniator intra, cap. 49, dicitur in inqmt, ct prudentes somniamus, si quando lamen
eumdem sensum. Le Pr. — Yerba Suetonii , in prudentes dici possumus, quorum esl propnum
flerone, cap. 40, haac suut ; « Tcrrebatur ad ha?c errarc et labi, Rig.
771 TEHTULLIAM UPERUM PARS II. SERIES 1, POLEMICA. 772
sapientite imagines inferal, qucmadmodum et er-
^ nem Asiffi tinxisse somnio viderit, Herodotus refert :
roris. item anno post nuptias cjus cx hisdem locis vilem

CAPUT XLVI. exorlam toli Aske incuhassc. Hoc etiam Charon
Eccc rursus urgemur, etiam de ipsnrum somnio- Lampsaccnus Herodoto prior tradit. Qui filium ejus
rum relractalu, quibus anima jaclalur, oxprimore. tanlo opcri intcrpretati sunt, non fefellcrunt ; siqui-
J£ l quando pervenicmus ad mortem ? Et hic dem Asiam Cyrus et mersit et pressil. Philippus
dixcrim, cum Dcus dcdcrit : nullae longae morae Macedo nondum pater (9C), Olympiadis uxoris na-
ejus quod cvcniet. Vana in totum somnia Epicurus l
uram ohsignasse viderat (97) annulo : leo erat
judicavit, liherans a negotiis divinilatem, el dissol- signum. Crediderat pracclusam gcniluram (98),
vens ordincm rerum, et in passivitalc omnia spar- opinor, quia lco semel pater est (99). Aristodemus
gcns, ut eventui exposila, et fortuita. Porro, si ita vcl Aristophon (1) conjectans, imo nihil vacuum
est, ergo erit aliquis et veritatis eventus, quia non obsignari (2); filium, etquidem maximi impetus (3),
capii solam eam eventui omnibus dcbilo cximi. portendi. Alexandrum qui sciunt (4), leonem annuli
Homerus duas portas divisit somniis, corneam recognoscunt 7 £8 Ephorus scribit. Sed et Dionysii
:
veritatis, fallaciae ehurneam. Respiccre est enim, Siciliaelyrannidem Himeraea quaedam somniavit :
inquiunt, per cornu, ebur autem caecum est. 7&7 o Heraclides prodidit. Et Seleuco regnum Asiae Lao-
Aristoteles, majore senlentiam mendacio (94) reci- dice mater nondum eum cnixa praevidit : Euphorion
lans, agnoscit et veram 58 . Telmesscnses (95) nulla provulgavit.Mithridatum quoque ex somnio Ponti
somnia evacuant, imhecillitalem conjeclationis in- potitum a Slrahone cognosco. Et Baralirem 59 Illy-
cusant. Quis autem tam extraneus humanitatis, ut ricum a Molossis usque Macedoniam ex somnio do-
non aliquam aliquando visionem fidelem senserit? minatum (5) de Callislhene disco. Noverunt et Ro-
Pauca de insignioribus perstringens, Epicuro pudo- mani hujusmodi somnia. Reformatorem
veritatis
rem imperabo. Astyages Medorum regnalor, quod imperii,puerulum adhuc et privatum loci, et
filiae ManJanae adhuc virginis vesicam in diluvio- Julium Octavium tantum, et sibi ignotum, Marcus
Variac lectiones.
58 Balaridem Pam. Rhen. Seml. 59 Praelium Pam. Rhen. Seml. Oberth
Commentanus.
(94) Aristoteles majore sententiam mendacio. Ari- scriplores quidam opinionem hanc in plebem in-
toteles somnia plerumque mendacia autumat, etsi currisse, leonem unguibus uterum sibi lacerare in
non semper. Le Pr. p partu, at haec falsa docuit Aristoteles. Êiianus,
(95) Telmessenses ,
Cariae illi populi nulla
etc. l» lib. iv, cap. 23, ait leonem quinquies parere : pri-
somnia ul inania respuunt, sed explicant. Le Pr. mum quinque, deinde quatuor, lum tres, poslca
(96) Philippus Macedo, ncndumpater. Plutarchus duos, ac postremo unum. Le Pr.
Tffftepw y.p6vw (Asxi xbv yoôv. RlG. (1) Aristodemus vel Aristophon. Imo, ncutcr, si
(97) Uxoris naturam obsignasse viderat. Plular- credimus Plutarcho, sed Arislander, vates et som-
clius: Vidit pcr somnum ipsum imprimentem si- niorum inlerpres, aetate Alexandri celeberrimus,
gillum utero uxoris : Etosv i'vap auTov i::i6aXXovTa cujus et volumen de Ostentis a Plinio citatur.
acppayioa xfj -faaTjt Trj; yuvatxb;. RiG. et EDD. Rig.
(98) Crediderat prceclusam genituram. Hoc est, — Aristodemus vel Aristophon. Hic comicus erat,
slerilem fore uxoris uterum. Rig. ille mythologus. Le Pr.
(99) Opinor, quia leo semel pater est. Pervasit in (2) Imo nihil vacuum obsignari .'Plutd.rchus, Ouoev
vulgus opinio falsa, leonem non parere, nisi semel, yap apcatppaY^saOat tuv xevwv. RlG.
et unum. Quae lamen fahula adsertorem hiibuil He- (3) Filium magni impetus. Plutarchus, UoiiZa. oua-
rodotum : "Ar.ofc h xw (3t&>, inquit, t!xtei h. Sed jj.evtSrj Ktxl Xeovto? ivatoa Trjv cpuatv. RlG.
ab Arislotele deridetur ut p8o? Xncworj!;. Et ab (4) Alexandrum qui Sciunt. Hoc est Alexandri hi-
Homero quidem describitur leo, «ept otai tcxeeg- storiam qui norunl. Ea passim circumferebatur ab
atv, fiywv lv uXr, dixerim Se-
vr^ta. Nec facile variis intexta plerumque
varie descripla, et fabulis
ptimium hic nostrum sensisse cum vulgo aut Car- ; stultissimis. Cujus farinae est ms. liber, quem indi-
ihsginiensem ignorasse, quae GetuU et Numidse cavit Casaubonus pridem, et falso Callisthenis no-
.cnalores habucre compertissima. Quod autem ait Q men praefert. Rig
Septimius, leonem semel esse patrem, sic audiamus (5) Et Raralirem lllyricum Molossis usque Mace-
necesse est, ex una scilicct femina. Nisi quis velit, doniam cx som. dom. Haec omnino est scriptura
tam moroso nuptiarum casligatori placuisse eliam codicis Agobardini, lapsu in proolive volubili scri-
lconcs monogamos. Sed Alexandro nondum pairi, bentium Rardiem primo, aut Rardirem, mox Rira-
quiJ ad praeclusae geniturae significationem leo se- direm el Raralirem. Unde fluxit quod in vulgalis
mel paler ? cum ncc semel paicr leo fiat, nisi rx- habetur Balarinem. Frontini slraiagcmatum exc:n-
clusa genituia, ulero jam apeito. Dicamus igilur, plaria quinque constanter exhibent, ab Ardie Illy-
ccnjecturam Alexandro fuisse, non parituram con- rio, quod est, a Bardie, et proximc ad verum, Bar-
jugem, ah eo quod animal, cuju* speciem vide- dile. Rectam hujusce vocabuli editionern servasse
rat in somnis, semel edere partum existimetur. videntur Graeci, Bardylin. Unde est apud Ciceronem
Rari autcm sunt leones ideoque raro parit leo.
; Bargulus, pro Bardylis, certissima conjectura viri
Quod autem fit raro, vulgus semel in vita fieri eximie probi doctique Henrici Valesii. Bardylis
mcit. Ac semel quidem vicinum esse ac pene nun- Illyrius ex latrone dux, sive princeps Illyriorum et
quatn, observat Asconius eoque sensu a Lucilio : Molossorum, cum Macedonas attentaret, a Phi-
et
scriptum, semel in vita risisse Crassum, avum lippo repressus atque intra fines Illyriorum
est,
Crassi in Parihis interempti. Quod absolute Plinius coercitus. Auctor Diodorus, Valesio nostrocitatus,
roddii, nunquam risissc. Rig. RlG.
-~ Opinor quia leo semel pater est, Testantur
77:; LIBBR DB A.NIUA. 774
Tullius |jam et Augustum, ct civilium turbinum * somniando redinvenit. Neoptolcmus tmgcedus, apud
sopulloroin dc soinnio norat ; in Vitellii comincnia- Rhetcum °- Troja;, sepulcrum Ajacis (11), monilus
riis conditum est (6). Nec hffiC sola spccics erit in somnis ab ipso, ruina liberat ; et cum lapidum
summarum prsedicatrix potcstatum, sed ot pcricu- scnia dcponit, dives inde auro rcdil. Quanli aulcm
lorum el exiliorum; ut curn C;esar in pra;lio
,;o
per- commentalorcs ot adfirmalores in hanc rcm ! Arle-
duelliam Itruii et Cassii Philippis ffiger, majua tamon, Anliphon (12), Slrato, Philochorus Epichar-
men alias discrimen. Artorii visione, dcsliluto mus, Scrapion, Cratippus, ct Dionysius Rhodiot,
tnbernaculo, cvadil : ul cum Polycrali Samio filia Hcrniippus, lota sajculi littcralura. Solum, si forle,
cruccm prospicil de solis unguinc (7) ct lavacro ridebo, ?JJO persuasurum, quod
qoi se existimavil
Jovis (8). Revclanlur ct honorcs ct ingcnia per prior omnibus Saturnus (13) somniarit r 3 nisi si '
:
quietem, praestantur el medelffi, produntur 7*£9 ct ct prior omnibus vixil Aristoleles. Ignoscc ridenli.
furta, conferuntur ct thcsauri. Ciceronis denique CaMerum, Epicharmua eliam summum apicem inter
dignitatcm, parvuli ctiam nunc, gerula jam sua °i o divinationcs somniis extulit, cum Philochoro Athe-
inspexerat, Cycnus de sinu Socratis (9), demulcens nicnsi. Nam hocgenus stipatuscst orbis;
el oraculis
homincs, discipulus Plalo est. Cleonymus pyctcs (10) ut Amphiari apud Oropum (14), Amphilochi apud
ab Achille curalur in somnis. Coronam auream cum Mallum(lo), Sarpedonis in Troade (16), Trophonii
ex arcc Alhenrje pr-rdidissenl, Sophoclcs tragicus in Bceolia (17), Mopsi in Cilicia (18), Hermoi/ise in
Variffi lectiones.
G2 ErylhrcTum
60 VerumPa»i. Tlhen. Seml. Obcrth. 01 Suam Par alii. Par. alii, Rhaelum Jun.
03 Somniavit Jun.
Commentarius.
(6) bi Vitellii commentariis conditum est. Citan- inter divinaliones somniis extulit. » -- Serapion. Ex
tur a Suelonio nonnulla dc gente Vitellia, ex libello Serapione quoclam Plinius sc qunedam sumpsisse ad-
Q. Eulogii ad Q. Vitellium Augusti quaestorcm. nolavit ad lib. II, et ilerum ac lib iv, ubi eum Antio-
RlG. chcnum vocat. Fuerunt vcro etiam alii Serapiones.
(7) De solis unguine. Explicat istud lib. ni Hcro- — Cratippus. Cratippus, philosophus Peripateticus,
dolus, scribcns Polycratis filiam vidisse per somnium scripsit hbros dc divinatione et somniis. Diony- —
patrcm sublimem in aere, qui a sole ungueretur, sius hhodius. Dionysinm Musonii filium Rhodium a
3uo prospexitin crucem actum solisardore cx>iccan- quibusdam dici adnotavit Suidas, qui fuerit histori-
um. Pam. cus, el fani Solis sacerdos. —
Hermippus. De hoc
(8) Kt lavacro Jovis. Istud est quod ibidem Hcro- paulo post Auctor. Hunc aulem discipulum Philonis
dotus illam somuiasse scribit, quod pater a Jove Byblii, sub Adriano imperatore, mulla scripisse tradit
lavaretur, hoc est, pluviis et imbribus, qua^ Jovi eth- Suidas. Pam.
nic tribuebant, perfundcretur. Pam. (13) Prior omnibus Saturnus. Quia melancholici,
(9) Cycnus <le sinu Socratis, etc. De hoc ita Lacr- quos inde xoXuovelfouc vocant ob vehemenliam in-
tius in Vita Platonis: dicitur Socrates per somnium genii, multiplici visionum gcnere occupantur. Juxta
vidissc, se cycni pullum inter genua habere, qui Arislol. lib. de divin. pcr soiiuiiitm, cap. 2. Lac.
etiam e vesligio productis alis evolarit, jucundo (14) Amphiarai apud Oropum. Sic legimus cum
clangore edito et postridie Platonem
; ipsi com- Loopardo, pro Horopum, quia Oropus oppidum in
meiulatum csse, et ipsum dixisse hunc illum cssc. confinio BffiOtiffl legitur ajtud Plinium I. iv, c. 7, qui
Pam. cliam Amphiari meminil, quod apud Thebas obierit
(10) Cleonymus pyctes.Mde Uomcmm. Pyctcs au- una ffitate ante bollum lliacum, cujus tiho Tiburte
tem, pro pugil, vox nota cst. Pam. volusliores exstanl ilicos tres in ag. Tiburlino, apud
Apud Hheteum Trojat sepulcrum Ajacis.
(11) Sic quas inauguratus traditur. Pa.m.
rcslilui hunc locum cum Leopardo, Emcnd. 1. iu, (15) Amphiloci apud Mallum. Logimus Amphilo-
c. 18 ct 16, pro co quod crat apud Erythrceum. : chi, cum codem Loopardo, pro Amphiloci, nam
Nam id in bffiC vcrba confirmat Plinius, 1. v, c. 30 :
etiam Clemens Alexandrinus Amphilocum oraculum
Bxtra sinum sunt, inquit, Rhctea liltora, Rheto ct celebrali, siculi etiam Justinus mart. Apol. n Mal-
Dardanio oppidis hahitata. » Ac paulo post: « In lum vero oppidum Cilicia- proplnquum, cujus
SigffiO fuil et .Lanlion Hhodiis condiluin, in altero, meminit Plinius, lib. v, cap. 27, subinlelligit.
cornu Ajacis tbi sepulcrum. Pam. Pam.
(12) Artemon, Antiphon, etc. Ex Artemone, quan- (16) Sarpedonis i>i Troadc.Da hoc ita Plinius, lib.
tum apparel, mcdico qiuedam descripsit Plinius I. xiu, c. 13. Prffiterea Mutiinus ter consul prodidit se
xxvui, c. I. Citatur etiam Artemon Clazemonius legissc, cum pnesideret Lyciffi : Sarpedonxsa Troja,
a Suida cl vKliano. —
Antiphon. Dc hoc ita Suidas ;
Bcriptam in templo chartam. De oraculo autem ejus
Anlipho Alheniensis conjector (sivc aruspex, ut ali- \id. Philostratuni, in Heroicis. Pam.
bi idem loquiiur), de intcr|)retationc somniorum (17) Trophoniiin Bceotia, Plin. lib. xxxiv laudat
scripsit. —
Strato. Hunc idem de sonmo et de in- opus Eutbycralis simulacrum Trophonii ad oraculum,
sonuiiis scripsisse tcstalur Lacrtius, nempe Slrato- de (juo sic lahus lib. xin, cap. 2: i Iu Bceotia ad
nem Lampsacenum. —
Philocorus. Eliam hic, Tropliouium Deum, juxta Qumen Orchomenon, duo
Atheniensis vates et aruspex, dc divinatione partim sunl foiiles, momoriam, aiter oblivionem, aftert. iiu!c
libroa iv scripsit ; atqtu etiam ex somniis liebat numinifuis invontis. Abiit autom hinc in pro?er-
iliviiuilio. De boc itorum paulo
post Auclor CttTO : lnuni: lu antro Trophonii valicinari, de quo lale
Philochoro Atheniensi. —
Epicharmus. Epicharmi Erasmus n Chiliadious. Atqui ad isiud oraculum
caraioa quffidam habes. Lacrtius vero scripissc etiam respcxit Plutarcbus, lib. de Defic. Orac. cita-
eiiam cum tradif Commcntarios de
Natura el de tus ab Eusebio lib. v, de Prcepar. Evang. c. 8. N -
i
Medicina. ln illis iiaquc vcrisimile est eum cliam de hbi nunc quam in Lebadia BceoUS oraculum in lliis
somnus ahquid scripissc. Vidoantur Romaj in Bi- p.utilms inveniliir. PAM.
blioth. Vaticana. Certe Auctor paulo post : « Cffite- (18) Mopsi in Cilicia. Nescio cur Rigaltius Sicilia
rum bpicharmus, inquii, ctiam summum apiccm reiinuerii, cum legendum vidcatur Ciliaa, Nam
7710 TEKTULLIANl OPEKUM PARS 11. — SEIUES 1, POLEMIUA. m
Maoedonia(19),Pasipba8e 64 in Laconica(20). Caetera * gratiam Spiritus sancti in omnem carnem. ct sicul
cum suis el originibus, et rilibus, et relationibus, propbctaturos, ita et somniaturos servos suos et an-
cum omni deinceps bistoria somniorum, Hermippus cillas suas, ea deputabuntur, quae ipsi gratiae com-
Berilensis ( " quinione voluminutn satiatissime ox- parabunlur, si qua bonesta, sancta, proplielica,
bibebit. JSSl Sed et Stoici Deum malunt (21) pro- revelatoria, aedificatoria, vocatoria, quorum liberali-
videntissimum humana3 inslilutioni , inler caelera tas soleatet in profanos deslillare, imbres eliam et
prsesidia divinatricum artium et disciplinarum, som- soles suos peraequantc Deo justis et injustis siqui- ;
nia quoquc nobis indidisse, peculiare solatium natu- dem et Nabuchodonosor divinitus somniat et major :
ralis oraculi. Haec quanlum ad fidem somniorum a pene vis hominum ex visionibus Deum discunt (24).
nobis quoque consignandam, et taliter G6 inlerpre- Sicul ergo dignatio Dei et in ethnicos, ita et tenlatio
tandam. Narn de oraculis etiam caeteris (22), apud Mali et in sancto^, a quibus noc interdiu 73*i ab-
quaenemo dormitat, quid aliud pronuntiabimus, sistit, ut vel dormientibus obrepal qua potest, si
quam dacmoniaom esse ralionem eorum spirituum, vigilaniibus non potest. Tcrtia species erunt somnia,
qui jam tunc in ipsis bominibus babitaverint, vel quae sibimet ipsa anima videtur inducere ex inten-
67 memorias eorum affectaverint ad omncm maliliae tione circumstanliarum. Porro, quoniam C8 non est
suae scenam, in ista aeque specie divinitatem men ex arbitrio somniare (nam el Epicharmus ita sentit)
tientes, eademque induslria etiam per beneficia fal- B quomodo ipsa erit sibi causa alicujus visionis ?Num
lentes medicinarum, et admonitionum, et praenun- ergo hasc species naturali formae relinquenda esl
tiationum, quae magis laedant juvando, dum per ea servans animaeetiam in ecstasi res suas perpeti? Ea
quae juvant, ab inquisitione verae divinitaiis abdu- autem quae neque a Deo, neque a daemonio, neque
cunt, ex insinuatione falsae. Et utique non clausa via ab anima videbuntur accidere G9 et praeter opinio- ,
est, nec sacrariorum circumscribitur terminis ; vaga nem, et praeter interpretationem et praeter enarratio-
et pervolatica, et interim libera est : quo nemo du- nem Deo, facultatis, ipsi proprie ecstasi et rationi
bilaverit, domus quoquedaemoniis patere ; nec tan- ejus separabuntur.
tuin in adytis, sed in cubicuhs homines imaginibus CAPUT XLVIIl.
circumvenire. Ceriiora et colatiora somniari affirmant sub exti-
CAPUT XLVII. mis noctibus, quasi jam cmergente animarum vigore,
Definimus enim a daemoniis plurimum incuti producto sopore. Ex temporibus autem anni, verno
somnia, etsi interdum vera et gratiosa, sed, de qua magis quieta (25) ;
quod aestas dissolvat animas,
industria dixirnus, affectantia atquecaptantia : quanto et hiems quodammodo obduret, autumnus, tenta-
magis vana (23), et frustratoria et turbida,ludibriosa, tor alias valetudinum, succis pomorum vinosissimis
etimmunda. Nec mirum, si eorum sunt imagines, diluat. ltem ex ipsius quietis situ; si neque resupi-
quorum et res. A Deo autem, pollicito scilicet et na, ueque dextero latere decumbat (26), nequc con-
Varise lectiones.
64 Pasipheae Par. 65 Berytensis Jun. \en. lib. Agobard. Beriensis cod. Wouw. Bergensis cod. Ursini.
66 Aliter Fran. 61 Pam. Ad add. Fran. Pam. 68 Cum lihen. Seml. quam Pam. qua vet. cod. Wouw.
69 Occidere. Par alti.
Commentarius.
Pomponius Mela de vate quodam Mopso mentionem (21)Sed et Stoici Deum malunt, etc. Ul Epicu-
lacit, qui Phaselin urbem condidit in finibus Pam- rei supra rejiciebaui omnia, quia divinam providen-
pbyliae. Le Pr. tiam tollebant de melio sic Sioici e contrario somniis
;
(19) Hermonice in Macedonia. De oraculo Hermio- credebant, quia ipsam divinam providentiam exlol-
nae sic babet Suidas « Hermione Peloponnesi oppi-
: lebant. Hauc religionem Stoicorum erga somnia
dum Proserpmae asylum. Ibi ilaque
est, Cereris et confirmant Tullius, de Divin. Dcor. i, et Piularcbus,
verisimile est oracula pronuntiari solita.Pam. lib. v, de Plac. cap. 1. Lac.
(22) Nam de oraculis eiiam cxteris, etc.
(20) Pasipluue in Laconica. Sic legendum omnino, Hinc
pro Pasiphace, recte adnolavit Leopardus Emend., patet tanlum ea oracula voluisse narrare Tertullia-
1. viii, c. 4. Nam consentiunlCicero, 1. i de Divina- num in superioribus, quae dormientibus responde-
tione, el Plutarchus, in Yita Agidis ei Cleomenis. bant per somnia. Plurima vero oiacula alius vati-
« Quia praeerant, inquit Cicero, Lacedaemoniis (hinc cinii numerant Eusebius, Clemens et Lactantius,
in Laconica addit auctor), non contenti vigilantibus Lac.
curis in Pasiphaae fano, quou est in agro propter ur- (23) Quanto magis vana. Id est, mendacia tamelsi ;
bem, somniandi causa excubabanl, quia vera quiotis ad vaniiatem supersiitionum referri possent, qui di-
oracula ducebant. » Conscntit eliam cum Plularcho ligentius ex somniis procurant futuna. Lac.
Pausanias in line Laconic, scribens: « In Thalamis (24) Et major pene vis hominum ex visionibus
(quam Stephanus dicit fuisse Mcsseniae urbsm) Deum discunt. Per visa etinsomuia ad tidem Chris-
luisse Jovis oraculum et fanum, in quo fuiura lianam vocantur. Big.
divinantes praeviderent, erectaque esse ex aere signa (25) Verno magis quieta. Verno tempore quietio-
in ea fani parte quae sub dio est, Pasiphaae (sic rem fieri animam, et pacatioribus somnis exerceri,
enim rccte eiiam illum locum roslituit pro Paphice) tradunt fere omnes. Le Pr.
unum, Solis alterum. » Nec mirum, cum Sohs (26) Si neque resupina, neque dextro latere de-
fuerit filia Pasiphase, uxor Minois Cretae regis. cumbat. Facilius somnum adventare dextro Jatere
Pam. decumbentibus observarunt philosophi, unde Aristo-
777 LlBKIt JJB ANIMA. 778
intcrnis, quasi refusis loculis 7u slalio a somniantis fatile per carnis teneriiatem erumpere
resupinatia
scnsuum (27) fluitet, aut comprcssa jccoris (28) an in superficiem. Sed ct quod Libyca gens Allantcs
gina 7I sil mcnti<. Sed lwc ingeniosc sestimari potius, ca^co somno (32j noctcm transigcre dicuntur,
quam constanter probari putem,etsi Plato cst qui ea animae uti<juc natura taxatur. Porro, aut Herodoto
asiimavit; el fortasscan casu proccdant. Alioquinex fama mcnlita nonnunquam in barbaros calum-
est,
arbitrio erunl somnia, si dirigi poterunt. Nam quod niosa, aut magna vis cjusmodi da-monum in Io i
derogandis 72 nunc climate dominatur. Si enim heroem

et de cibis distinguendis vcl , prae- et Aristoteles
sumptio, nunc supcrstitio disciplinam somniis prae- quemdam Sardinite notat, incubalores fani su
scribit, examinandum est : superslitio, ut cum apud visionibus privantem, erit et hoc in daemonum
oracula inctibaturis jcjunium indicitur (29), utcasti- libidinibustam auferre «omnia quam infcrre, ut Nero-
moniam inducat praesumplio, utcum Pylhagorici ob
: nis quoque seri somniatoris, et Thrasimedis insigne
hanc quoque speciem fabam respuunt, oncrosum et inde processerit. Sed et a Deo deducimus somnia.
inflatui pabulum. Atquin trina illa cum Danicle fra- Quid ergo nec a Deo Allantes somni irent, vcl quia
ternitas, legumine solo contenti, ne regiis ferculis nulla jam gens Dei xtranea est (33), in omnem terram
<
contaminarentur, praeter sapientiam reliquam, som- et in 734 terminos orbis Evangeho coruscante?
niorum praecipue gratiam a Deo redemerunt, et im- Num ergo aut fama menlita est Aristoteli, aut
petrandorum, et disserendorum. Jcjuniis 73 733 au- B daemonum adhuc ratio est, dum ne animae 76 aliqua
tem, nescio an ego solus plurimum ita somnicm, ul natura credatur immunis somniorum?
me somniasse non scntiam. Nihil ergo sobrietas, in-
quis, ad hanc partem? Imo tanto magis ad hanc,
CAPUTL.
quantum ct ad omnem. Si et ad superstitionem, mullo Satis de speculo mortis, id est desomno; tum
amplius ad religioncm. Sic enim et dcemonia exposlu- etiam de negotiis somni, id est de somniis. Nunc ad
lant eam a suis somniatoribus, ad Ienocinium scilicet originem hujus exccssus, id est ad ordinem morlis;
divinitalis, quia familiarcm Dei norunt 7i : quia et Da- quia nec ipsam sine quaestionibus, licet finem om-
niel (Dan. x) rursus trium hebdomadum (30) statione nium qusestionum. Publica totius gcneris humani
aruit victu (31); sed ut Deum illicerel humilialionis senlenlia, mortcm natune debitum pronuntiamus.
olficiis, non ut animse somniaturye sensum et sapien- Hoc stipulata est Dei vox (Gcn. m), spopondit omne
tiam slrueret, quasi non in exstasi acturae. Ita non quod nascitur; ut jam hinc non Epicuri stupor
ad exstasin submovendam sobrielas proficiet, sed ad sulfundalur, negantis debitum istud ad nos perti-
ipsam cxstasin commendandam, ul in Deo liat. n nere ; sed Inerelici magis 71 Mcnandri Samaritaa
furor conspuatur, dicentis mortem ad suos non modo
CAPUT XLIX. non perlinere, verum nec pervenire. In hoc scili-
lnfantcs qui non putant somniare, cum omnia cet se a superna ct arcana potestate legatum, ut
animai pro modo setatia expungantur in \ita, animad- immoitales, et iucorruptibiles, et statim resurrec-
vertant succussus 75 el compotes fiant, qui baptisma ejus induerint.
nutus, el renidentias eorum tionis
per quietem, ut ex re comprehendant, motus animae Lcgimus quidem pleraque aquarum genera miranda
Varirc lectiones.
70
Rcpulsis localis lib. Agobard. 71 Sagina alii mendose. 12 Decurandis Rig. Ven. hoc est, minime curandis,
decurandis alii. Ti Jejunus Jun. 7 * Norant Par. 75 Successus Rig. Ven. 76 Anima? abcst a Pam. Rhen. Seml.
77
Magi Rhen. Pam. Scml.
Commentarius.
cum dextra cor-
leles scct. 6, probl. 5, proponit, cur scd>iC'iucungucnto unctus sum, donec complerentur
poris parte cubamus, somnus cilius accedil. Dormirc trium hebdomadarum dics. L.\c.
etiam resupinato corpore minus sanum est, ex eo (31) Aruit riclu. Xerophagiam signiticat, quam
quippe silu graves morbi nascuntur. Le Pr. libro dc Jcjuniis vocat aridum victum, et artdas
(27) Statio sensuum. Intelligit prtecordia, wfi- cscas, cibo ab omni carne siccato cl omni juruleii-
xxoBtov, sanguinem circumcordiulem, de quo BUpra. D lia uvidioribus quibusque pomis. Ipse Daniel
et :
Hic. Pancm dcsiderabilcin non comcdi. Rig.

(28) Aut compressa jecoris. Sic legitur in exem- 12 Libi/ca gcns Atlanlcs C03CO somno, etc. Pli-
plari. Compressam dicit pro Compressione, ut pro nius lib. v, c. 8 Libvca gens Atlante>, degenerea
:
remissione, remissam. Kig. humani ritus. Somma non videnl, qualia reliqui mor-
(29) Apud oracula incubaturis jcjunium inJuci- tales. Herodotus \iyov;zi 81 oio£ <.vi:zx 6civ, etc.
:
tur. Gentiles dajmonibus suis jejuniis ctiam inter- Rro.

iliun graiulabantur,
statuebanturque sive indiceban- (33) Nulla jam gcns Dci c.vtranca cst. Vitlo dfl
tur tis qui oracula consulebant. Lt: Pr. hoc lib. adv. Jud. c. 7. ubi, po^t einini.ranoncm
(30) Quia et Daniel rursus Inum htbdomad. II- variaium genlium, sic concludil « tinst autem : t". i
lld quod hoc attirmat Auctor de Danielis jejunio rcgnum et nomen ubique porrigitur, ubiqae crc-
per ires hebdomadas, miror mirari ditur, ab omnibus genuluis... colitur, ubique rcg-
Pamelium, vi-
rutn dihgeniem alioqui et
doctum maxime, cum nat, ubiqiN adoratur, omnibus ubique tribuitur
asseverel nuaauam apud Danielem ejua Beri men- eequatiier. Bodem pertinet quod babej Auctor seq.
tipnem, eum clarissime hoc biveniatur cap.
\ Da- capite. « Cum contra omnes jam nationea ascen-
nielis h, itebns illis
:
ego Daniel lugebam,
trium dant in moniem Domini, el in Bdem Dflt Jaoob. »
heodomadarum itebuspanem desiderabikm non
mcdi, ct caro ct vinum non
co- Pam. —
Et apud Barbaros enim Christus. Tcrtull.
introicrunt in os meum, lib. de Corona. Bra.
Patuol. II. •2
'5
? lJ TERTULLIANl OPERUM PARS 11. — SERIES I, PULEMIUA. 7HO
Sed aut ebriosos reddit Lyncestarum vena (34) « J.icob, mortem per martyrium quoquc flagilantis,
vinosa, aut lympbaticos efficit Colopbonis scatu- quam de Cbristo etiam suo exigit. Nec magiae tantum
rigo (35) daemonica, aul Alexandro accidit Nona- dabit quisquam, ut eximat mortcm, aut repaslinet
cris (36) Arcadiae vcnenata. Fuit et Judaâe lacus vitis modo vitam, aelate renovata. Hoc cnim ne
medicus (Joan. v) anteCbristum (37). Plane Stygias Medere quidem licuit iu bominem, etsi licuit in
paludes (38) poeta tradidit mortem diluentes. Sed vervecem. Translatus est Enoch (41) (fien. v) et
et Tbetis filium planxit. Quanquam si et Menandcr Eiias (IV Reg. u), nec mors eorum reperta est,
in Stygem mergit, moriendum erit nibilominus, ut dilata scilicct : caelerum morituri (Apoc. xi) reser-
ad Stygem venias apud inferos enim dicitur. Qua3-
: vantur (42), ut Anlichristum sanguine suo exstin-
nam et ubinam ista felicilas aquarum, quas nec guant. Obiit et Joannes, qucm in adventum Domini
Joannes baptizator praeministravit, nec Christus remansurum fruslra fuerat spes (Joan. xxi). 73G
ipse discipulis demonslravit? 735 Quod hoc Menan- Fere enim haereses ad nostra exempla prosiliunt,
magicum rd
dri balneum (39) ? credo. Sed cur tam indc sumenles praesidia quo pugnant. Postremo,
infrcqueqs, tam occultum, quo paucissimi lavant? compendium est, ubi sunt (43) illi quos Menander
Suspectam enim faciam tantam raritalem securissimi ipse pcrfudit?quos in Slygem suam mersit? Apostoli
atque lutissimi sacramenli, apud quod nec pro Deo perennes veniant (44), adsistant; videat illos meus
ipso mori lcx est (40); cum contra, omnes jam na- B Tbomas; audiat, contrectet, et credat (45) ^9
.
liones ascendant in montem Domini, et in aedem Dei
Varire lectiones.
79 Credidit
^8 Comicum Rhen. Pam.. Scmler. Oberth. Par. Ven Rig.
Commentarius.
(34)Ebriosos reddit Lyncestarum vena. Fontem cem. » Itaque rejccta codicis Agobardini scriptura,
Macedoniae auctoribus celebratum dicil; nam Lyn- Septimii manum in Ursini libro servatam agnosci-
cestae Macedoniac sunt populi. Tanli dicitur hujus mus et sequimur; « Quod hoc Menandri balneum?
aquee violcntia, ut majorem quam vinum saporem Magicum credo. » Rig.
inducat. Seneca lib. Hi Natur. quxst. cap. 23 (40) Apud quod nec pro Deo ipso mori lex est. In-
Plin. lib. n, cap. 103; Ovid. lib. i Metam. Prope sinuat Alexandrum unum fuisse ex martyrii refra-
Erganem fluvium similem aquam fuisse refert Athe- gatoribus, cum quibus disputat in Scorpiace adv.
naeus ex Theopompo, lib. n Deipnos. Le Pr. Gnosticos. Atqui Medeae veneficse historia omnibus
(35) Lymphatos efficit Colophonis scaturigo. Colo- nota est. Addit autem, etsi licuit in vervecem, pro-
phon oppidum est baud obscurum in Ionia, Apol- C pter subreptum ab ea vejlus aureum. Pam.
linis Clarii oraculo quondam illuslris, quod in luco (41) Translatus est Enoch. Haec verba expresse
reddebatur, ubi fons ille celebris. Le Pb. militant adversus judaizantem Aben Esra, qui
(36)Alexandro accidit Nonacris, etc. Arcadia? illud, transtulit illum Dominus (Gen. v), de morte
pars est seu regio Nonacris, in qua aqua reperiiur intelligit; cum contra senliant cum Auctore Philo
quae vasa omnia frangit, qua hausta Alexandrum Judaeus, lib. de Vit. Sap., Irenaeus, lib. i, c. 5, et
fuisse interempium scribunt quidam. Le Pr. lib. iv, c. 30, Hieronymus, adv. Pelagianos, lib. m,
(37) Lacus medicus ante Christum. Probatica pi- et Patres omncs. Imo ipse apostolus Paulus, Hebr.
scina. Pam. xi Fide, inquit, translatus est Enoch, ne videret
:
(38) Plane Stygias paludes. Caveas sedulo ne hic mortem. Pam.

lacum Stygium Nonacridis accipias, sed tantum Morituri reservanlur. Alludit ad Apoc. c.
(42)
inferorum paludem, a qua Cocyius et Phlegethon xi.Hinc patet verior lum Aucloris, tum B. Hie-
oriuntur, ut tradunt qui inferorum topographiam ronymi epist. 148, ad Marcellam, et Augustini,
callere se profilentur. Le Pr. in Gen. ad lit. 1. vn et de Peccatorum mer. c. 3,
(39) Quod hoc Menandri balneum 1 Menandrum sententia, quod morituri reservantur, quam aut Pro-
haereticum significat Samariten magum, Simonis copii, qui immortalitate donatos putat, aul Gregorii
Magi discipulum ; quem boc ipso libro Menandrum Nazianzeni dubia hac de re opinio. Pam.
simoniacum nuncupat. Le Pr. (43) Ubi sunt ilti quos Menander ipse pcrfu~
— Quod hoc Menandri balneum ? Magicum credo dil, etc. Baptismi verba sunt perfundere elmergere.
In exemplan Agobardi legitur, Comicum. Quasi ad D Mersio et perfusio sive aspersio, ubi est dantis et
Menandrum fabularum, sive comoediarum, scn- accipientis tides integra, aeque ad baptismum Chri-
ptorem Septimius adluserit, proptereaque istius stianum pertinent. Illa ex ordine, fidelibus bene
impostoris baplismo fabulosae Stygis nomen indi- valentibus ; ista ex necessitate, tidelibus morbo
derit, quin et balneum csse dixeril, sed comicum. implicitis, adeoque clinicis sivc grabatariis. De
Nihilominus falsam esse hanc scripluram arbitra- quibus est praeclara Cypriani Epistola ad Magnum,
mur. Ltenim hic de Menandro tantum Samaritano et notanda in primis est haec sanctissimi martyris
Septimium cogilasse, praecedentia indicant, se- sententia : « In sacramentis salutaribus, necessi-
quentia plane confirmant. Et Menandro quidem tale cogente et Deo indulgentiam suam largiente
illi magicis artibus intami, quem propterea Menan- totum crcdentibus confero divina compendia. »
drum Simoniacum supra dixit, bene convenit bal- Notandum autem baptismo perfundi solitos simul
neum magicum, quale ahenum fuisse tradunt Me- et mergi; ex his Tertulliani verbis observare est
dese veneticae. Nam inter caetera furoris haerelici duplicem in baptismo ntum perfundere et mer-,
deliramenta, hoc etiam promittebat, immortalia gere. Perfusio lavationem pcccatorum indicabat :
fore baptismo sive balneo suo lavantium corpora. mersio mortem et sepulturam commorluorum
Unde Septimius noster de magico balneo poetarum et consepultorum Christo. Rig.
balneis nobili subjecit « Nec magiae lantum iicere,
:
(44) Apostoli percnnes veniant Quos scilicetMe- .
ut eximat morlcm, aut viiam in modum vitis nander baplizavit, et Styge illa sua mersos red-
repastinet, aetate renovata; hoc enim ne Medeae didit immortales. Rig.
quidem licuisse in hominem, etsi licuit in verve- (45) Videatillosmeus Thomas,audiat,contrectetet
LlBEIl DE ANIMA. 78-^
781
CAPUT LI. est. Propterca nec ignibus funerandum aiunt, par-

Opus autcm mortis in medio ost, discretio corpo- cenles supcrfluo anima;. Alia est aulcm ratio pie-
ris quidem
animaequc. Scd 80 ad immortalitatem tatis islius, non reliquiis animse adulatrix, sed
anima;, quam quidam non a Dco cdocti infirmc crudelitatis ethm corporis nominc avcrsatrix, quod
tucntur, ita argumentationes emcndicant ut vclint et ipsum homo non utiquc mereatur, pcenali cxitu
crcdi ctiam post mortem quasdam animas adhae- impcndi. CaHerum, anima indivisibilis, ut immorla-
rcrc corporibus. Ad hoc cnim et Plato, ctsi quas lis, etiam mortcm indivisibilem exigit crcdi, non
vult animas ad coelum statim cxpcdit, in Politia ta- qnasi immortali, sed quasi indivisibili animtc indi-
mct cujusdam inscpulti cadavcr opponit (46), fongo visibilitcr accidentcm. Dividetur autcm mors, si
tempore sine ulla labc, prae animae scillicet indi- ct anima, superfluo scilicet anin,;o quandoque
viduhate, Ad lioc ct Democritus (47)
servatum. morituro 82 . Ita portio mortis cum anitnse portionc
crementa unguium et comarum 737 in sepulturis rcmanebit. Nec ignoro aliquod essc vcstigium
aliquanli tcmporis denotat. Porro et aeris qualitas opinionis istius. De meo didici. Scio fcminam
corpori illi potuit tutcla fuisse. Quid enim, si aridior quamdam vernaculam Ecclesiae (49), forma et
B aetate intcgra functam, post unicum brcve ma_
aer, et solum salsius? quid, si ct ipsius corporis et
substantia cxsuccior? quid, si ct genus mortisantc trimonium, cum in pace dormisset, et morante
jam corrupteku matcrias crogarat? Ungues autcm, adhuc sepultura, interim oratione presbyteri com-
81 primum halitum 83
cum cxordia nervorum sint, mcrito, nervis rc- poneretur (50), ad orationis
solutione porrcctis, provecliores, et quolidie, de- manus a lateribus dimotas in habilum supplicem
ficicnte carne expclli vidcntur. Comae quoquc ali- conformasse (51), 7tt% rursumquc condita pace,
menta dc cerebro, quod aliquandiu durare praestat situi suo reddidisse (52). Est ct alia 8 ''
relatio apud
sccreta munitio. Denique in viventibus etiam pro nostros, in coemeterio (53), corpus corpori juxta
ubcrtate capillago, collocando spalium rcccssu 85 communicasse. Si et
cercbri (48), vcl affluit vcl
descrit. Habes medicos. Sed nec modicum quid apud ethnicos tale quid traditur, ubiquc Deus po-
animfje subsidcre in corporedccessurum quan-
est, testatis suae signa proponit, suis in solatium, ex-
doquc et ipsum, cum totam corporis sccnam tcm- trancis in testimonium. Magis enim credam cx Deo
pus aboleverit. Et hoc cnim inopinionc quorumdam faclum, quam ex ullis animse reliquiis : quae si ines-
Varuu lectiones.
00 Quidam Pam. Rhen. Seml. Oberth. 81 82 Moriturao Fran. 83 Aditum WoUUf. habitum Fran
Exodia Jun.
l\iin. M Illa cod. Agob. 85 Accessu cod. Agob.
Conimentarins.
Oredat. Thomam hic suum vocat qucmlibet vere p collium plebcm. Et lib. u de cnltu fcminarum
<i
Christianum, sed prudentem, non credulum impostori « Aurum apud barbaros vernaculum. » Hig.
Menandro : nam advcrsus haerelici istius ct magi (50) Orationc prcsbytcri componcrctur. Facit
preestigiasopus esse incredulitate Thoiruc apostoli. ctiam hoc ad vcluslatem orationispro dcfunclis com-
Amabo Christanum, inquil, ct meus erit ille Thomas, probandam cui similes locos videal Iectorin lib. de
;
qui Mcnamlricae Slygis immortalilati non credet, nisi Orat. c. 1, ac lib. de Coron. Milit. c. 3. Hic ccrte
piius ct visu ct auditu et tacludiligentcr exploratae. proprie de oratione prcsbyteri, id est, juxta usum
Hiu. Tertulliani, sacritioio in scpullura mortuorum : nam
(46) In Politia tamcn cujusdam inscpulti cada- ctillaverba, adprimum

Migne. Patrologiae Cursus Completus: Series Latina. 1800. Volume 2.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Migne. Patrologiae Cursus Completus: Series Latina. 1800. Volume 2.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PATROLOGI^

OMNIDM SS. PATRIM, DOCTORIIM SCRIPTORUMQUE ECCLESIASTICORUM,

ad traditionem ecclesiasticam pollentibus, amplificata j

AGGURANTE J.-P. MIGNE,

PATROLOGLE LATINJE TOMUS 11.

"IHE INSTITUTE CF HJEDIAEVAL STUDiES

QUINTI SEPTIMII FLORENTIS

SELECTIS PRJECEDENTIUM EDITIONUM, RHENANEJE NEMPE, PAMELIANJE,

ACCURANTE ET DENUO RECOGNOSCENTE J.-P. MIGNE.

CURSUUM COMPLETORUM IN SINGULOS SCIENTI.E ECCLESIASTICE RAMOS FDITORE.

QUINTUS SEPTIMIUS FLORENS TERTULLIANUS.

Adversus Hermogenem 219

APPENDICES AD GENUINA TERTULLIANI OPERA.

Ex de exsecrandis gentilium diis Fragmentura erutura e bibliotheca Vaticana

Gnecorum operum fragmenta et notulae 1177

LIBROS AB EO JAM MONTANISTA SCKIPTOS

» PROOEMIUM EDITORUM PATROLOGIM.

scriberet, is novasprophetias neque rejicerel, nec scriptionibus re])ellendas a collalionc Scnplura-

(«) In Script. ccclcs. Opcra qinrdam. Oxon, 1840.

1 TERTULLIANI OPERUM PARS II. 12

catholici auctoris Ubi enim in

scriptionis catholicae monumentum.

versus Marcionem libro « Alius, inquit, libellus

Prop. IV. Cunclas luereses ab alterulro fonte, sive saecularis Hapientia 1

dimauare » Vll — XII.

religiosam, et apparitionem devotam, et processiom m modestam, ct Ecclcsiam unilam, et Dci om-

AHGUMENTUM PER JACOBUM PAMELIUM.

CAPUT PRIMUM. monitionem provocat nostram : non oportcre nos

' etiam hauc ad-

6 Neque scandalizari quemquamoportere siepiscopus,

sTvai hsereseon valere est cum primum valent, ; psssint. Routh.

19 TKHTULLIANI OPERUSi PAHS 11. 20

(l Cor. tam qui in persecutionibus

enim eos probabiles inlclligi juvat 25 qui ,

nem - u alicujus mali impingere per errorem. edocens 3 ''

ideo 28 credidisse se dicat de schismatibus et dissen- B hominem hcereticum postprimam correptionem

terea Nolite omni spiritui credere, sed probate an

quod adulter, fornicator, homicida, et caetera vitia

«r nationibus assignaverunt. Ilaque etiamsiange- apud Valcnlinum : Plalonieus fuerat ,|4

CAPUT VII. clitus intervenit 48 : Eadem materia apud luerclicos

(28) Miserum Aristotelem. Gregorius Balicus,

impur.im hanc inulierculam

nala' e| inventie his. qui pruriunt aurihus

ris, duram in argumentis, operariam contentio- a cum et Platonicum et dialecticum Christianis-

(I Tim. i, 4; m, 4; II, Tim. n, 17-23); a quibus quod ultra credere debeamus. 4)

tulerunt volebat Rhen. 57 Curiositatem Semler. 58 Quaesisset Heuman.

cum Salomonis Stoicorum. Constat

(Luc. xvi 29) id est legem et prophetas (36)

actum is potius pulsabit 65

a quo csset petendum a quo et erat aliquid re- 61

(|uod novit Hcuinan. in

illos si vacat qui nationihus Ilciiman. '*

27 TERTULLIANI OPERUM PARS II. 28

castrensi sumpta, ac si dicat fixisti palos lentorii et

29 LIBBR DK Pft KSCHIPTIONIBUS. 30

8), et ideoquarebat; ubi lamen invonit, quarere de- B

quaTondi, et pulsandi, et pelendi. Petenti enim nire.

dnbitur, inquit, et pulsan/i aperietur, et qucerenti

suil denique Rigallius, prajeunte Wouwerio, qui e.-l. Roltii.

ad gentes aul liiereiieos defecuseol quod ipse ;

Tertullianus astruit in lib. de UonogamiAi vixque litteram, c. i Cruoiflgi, sepeliri et nwurgere. »

racipiebanlur, dura puMiiumies posiea rcdirent : liio.

31 TERTULLIANl OPERUM PARS 11. 32