8 9

Warawar Wawa

River Claure
I 28 II 30 XIV 100 XV 108

III 44 XVI 116

IV 46 V 56
XVII 117

VI 62

XVIII 122 XXVII 166

VII 64 XXVI 150

XIX 126 XXV 144

VIII 70 XIII 94
XX 127 XXIV 140

XII 92
IX 74 XXI 130 XXIII 139

X 78 XI 88 XXII 138
24 25
26 27

I pachpax kuns amuyapkarakiti, wawanakatakix jupa-
KUNAWSATÏ suxta maranikayät ukapachaw mä
janjan Jan Llamkt’at Ch’uminaktuqit mä pank uñat
amtasta. Uka pankax “Nayrapach Jakäwinaka” sutinï-
nawa. Ukatx mä katariw mä yaqha uywar uquntaskäna.
Amuyatatx uka jamuqax akjamjamanawa.
Uka pankanx sänwa: “Uka boa sutin katarinakax
uywanakx ukhampach uquntapxi. Ukat janirakiw
unxtañ atipkiti, ukatxa suxta phaxsinakaw ikipxaraki.”
Uka yatichäwix walpun uka ch’umituqitx lup’iyi-
täna. Ukïpan jamuq jamuqañanak qallantawayta. 1ïr
jamuqataja. Akhamänawa:
Uk jamuqasax jilïr jaqinakarurakiw uñacht’aytta.
Ukat jiskt’araktwa, ¿jamuqatajax mulljapxtamti? sasina.
“¿Kunatrak uka tankast mulljkitaspasti?” Sasaw
jupanakax uk ist’asax jaysapxarakitu.
Jamuqatajax janiw tankakänati. Jan ukaxa, mä
jach’a iliphantiw mä katarin purakapankaskäna. Ukham
jan amuyapxipansti, yaqha jamuq jamuqta, uka boa
manqhinx iliphantixänawa. Ukhamïpanx juk’amp
qhanañchäwinak munapxatap amuytxa. Ukhamat 2ïr
jamuqatajax akhamänawa:
Uka jamuqanakamax janiw jist’aratas jist’antatas
amuyañjamakiti, ukhamïpanx uraqxats jan ukax nayra-
pach sarnaqäwinakats yatxataskama, juk’ampis tantiya
tuqit yatiqaskama, ukhamarak aru thakhits yatxataskam,
sasaw Jilïr jaqinakax sapxarakitu. Ukhamatwa, kunaw-
satix suxta maranikayät ukjaw uka churäwx jaytanu-
quwayxarakta. Ukham arunak ist’asinx 1ïr jamuqajat
ukhamarak 2ïr jamuqajatx q’ala payachjatapunixayätwa.
28
Juk’ampis amuyaraktwa, jilïr jaqinakax janiw jupanak
nakar amuyt’ayxañax wali ch’amäwa.
Ukhamïpan yaqha churäw thaqhasiwayxtta, ukat
awyun jalnaqayañrak yatxatawayta. Ukhamat uraqpach
muysuniwayta. Uka uraqxat yatiqatajax janiw inama-
yakänati. Ukat may uñxatasinak Chinankti jan ukax
Arizonanktcha amuyasiniwayarakta. Wali jasakiw
arumanak chhaqhañaxa.
Urut urururakiw walja amuyun jaqinaks uñt’ani-
wayaraktta. Ukhamarus walja jilïr jaqinakampirakiw
jakaniwayta. Jupanakarus wali jak’atrak uñjanirakta.
Tukuyaruxa, pachpakrak jilïr jaqinakatx amuyaskta.
Kunawsatix ch’ikhi jaqinakjam amuytxa, 1ïr imat
jamuqatajx uñacht’ayapunirïtwa. Jupanakas pachpakrak
sapxiritu “Akax mä tankarakisä”, sasina. Ukhamïpanxa,
janiw juk’amp katarinakats jan lamkt’at ch’uminakats
warawaranakats arxayxti. Jupan amuyunakaparja-
makiw arxayxta. Ukhamïpan jach’a jaqinakax, bridge
ukat golf anatañanakxata, pulitikxata ukat kurwata-
nakxat kunak parlxapxta. Jilïr jaqinakax uk arxayatax
walrak mä amuyun jaqi uñt’atatx k’uchisipxi.
29
 II qarjatjama, manq’at awtjatjama, umat pharjatjama,
janirakiw mulljatjamakänasa. Ukatx janirakiw mä
jisk’a yuqall wawax wali jayan payinukutakaspas
Sapakipuniw jan khitimp sum parlt’asiñxamï- ukhamjam amuyaskänati. Qhip qhiparux, akham
panx qamasiniwayta. Ukat khaysa Sahara wasär sarakiw sista:
uraqinkkasaw mä akatjamat panne ukax wakt’itu, —Akan… ¿kunrak lurasktasti?
akax niya suxta maräxiwa. Muturajan mä akatjamat Ukham ist’asaxa, wali quña arumpirakiw akham
t’aqasi. Janirakiw khitis nayamp mikanikus pasajirus mayamp sarakitu:
chikt’atakänati, ukat sapakiw askichañ qallantta. —Amp suma… mä iwij qalluy jamuqt’arapita…
Amuyujanx jiwañas jak’ankaspän ukhamänawa. Umas Kunawsatix mä muspharkay urux wakt’tamxa,
kimsaqallq urutakikirakiw utjxitäna. janiw kunäkipans janiw sañxamäkiti. Akham wali
Nayrïr arumax ch’alla patxaruw iktta, ukawjax jayankkasax mulljatampitx jank’akirakiw mä qillqañ
jaqinakan qamäwipanakatx waranq milla wasaraw- laphi pulsillujat apsusta. Ukapachax yaqhatuqi-
jankanawa. Amuyatatx lamar qutan chhaqatäkirists nakat yatxatat uraqit yatitaxa, tantiyatuqit
ukhamänawa. Amuyt’apxam niya qhanjtaruwa, mä jan yatitaxa, lura- tanak tuqit yatitaxa,
uñt’at arux jinchujar purinisin sartayitu. Ukax akham aru thakituqit yatitaxanak amtha-
sänawa: pista. Ukatxa, pä chuymarakiw (mayj
—Amp suma… ¡mä iwis qalluy jamuqt’arapita! phiñasitjama) jista, janiw jamu-
—¡Chhuy! qañx yatxtti, sasina. Jupax
—Mä iwis qalluy jamuqt’arapita… akham sarakiw jaysitu:
Uk ist’asax wali mulljatapuniw saythapta, mä q’ixu
q’ixus sartaykitaspän ukhama. Qhuch’anaks picharasi-
raktwa. Aks uks uñatatasta. Sum sumrak uñkatta, ukatx
mä jisk’a yuqallaw walpun uñakipaskitütu. Ukham
qhiparux wali sum amuywaqasin jupx jamuqarakta.
Uka jamuqatax janiw sum sum amuyañ sipanx kuna-
parukisa. Janiw juchaxakiti. Jach’a jaqinakaw jan sum
jamuqañajatakix juchani, jupanakaw jan uka jist’antat
jist’arat boanak luramt sirix juchanipxi.
Niyas nayra jalsurjam nayrampiw uñkatta. Janiw
armasipxañamäkiti, ukawjax waranq millanakanawa.
Amuyatatx uka jisk’a yuqallax janiw payitjama,

Akaxaya, qhipxarux wali

sumpun jup jamuqxtxa, jan mä
30 31 akch’s armt’asisa
34 35
 —Kunjamäpasaya, mä iwij qalluy jamuqt’arapita.
Janixay kunapachas mä iwij jamuqirikstixa,
ukhamïpanxa, kunti jamuqañ yatkayätx uk jamuqa-
rapta, mä iliphanti katar manqhana. Jisk’a jaqix uk
uñjasaxa, akham sarakiw chhïjtayitu:
—¡Janiw! ¡janiw! janiw mä iliphant boa katar
manqhin munktti. Uka katarix wali axsarkayawa,
ukhamarus uka iliphantix wali jach’arakiwa. Utajanx
taqikunapuniw jisk’aki. Mä iwij qall munta. Iwis
qalluy jamuqt’arapita.
Ukham ist’asax jamuqarapiraktwa. Wal walpun
uñakiparaki, uñakipasinx akhamrak situ:
—¡Janiwa! Aka iwis qallux usuta-
rakisä. Yaqh jamuqarapita.
Mayamp iyaw sasaw jamuqa-
rapta, ukat uñakiparakikiwa, uñaki-
pasinx larusituwa:
—¿Uñjtati?... Akax janiw iwis qallu-
kiti; mutisir achachiwa. Waxranirakisa…
Uk ist’asax, mayamp jamuqta.
Uk uñjasax mayamp janiw walikit sarakikiwa:
36
—Akax sint achach iwijawa. Kawknïr
iwijatix walja maranak jakkasp uk muntxa.
Ukham wal qhatusipanxa, maysatx
lurasiñ munarakiyäta, janïraw tuyurijan
muturapas askichatakänati. Ukhamïpan
yaqha jamuq jank’akipun jamuqasin
churarakta.
Ukaxa, sasina:
—Akax uka kajaxa. Uka manqhankiw kawknïr iwij
qalltix munktax ukaxa, sasina.
Kunawsatix uka jisk’a
taripir yuqalliturux uñjta ukjax
walrak p’arxta, ajanupax wali
kusisitänawa:
—¡Akhampun munaskayäta!
¿Walja manq’asirïpachati?
Sarakiw jiskt’itu.
—¿Kunata?
—Utajanx taqikunapuniw
jisk’aki…
—Mantaskaniwa. Jisk’a iwis qalluq waxt’smaxa.
P’iq alt’as uñxatt’asisasti, sarakiwa.
—Janiwa, sinti jisk’akarakisä… ¡Uñjam chha!
Ikjawayxiwa…
Ukhamat aka pirinsipiturux uñt’añ qallantawayta.
37
40 41
42 43
 III
Wali jayatrak kawkittix aka pirinsipitux jutkatayn ukx
amuyaskta. Aka pirinsipitux jiskhik jiskhiskitu, janirakiw
ist’kasamachitusa. Jupapachpas janirakiw arsuskiti, kuntix
arxaykitux ukatuqikirakiw khititaps ukx amuywaqta.
Kunawsatix tuyurix nayraqat uñjix (janiw kunkipans tuyu-
rijx jamuqkäti, sinti ch’amawa) akham sarakiw jiskt’itu:
—¿Kunarak akasti?
—Janiw kuna jan yäqañ yäkisa. Jalnaqiwa. Awyunawa.
Awyunajawa.
Ukham sasax wali yäqañ jaqikirists ukhamrak
amuyasta. Ukham ist’asast akhamrak jach’at arsu:
—¿Kunjama? ¿Alaxpachatt jalaqtanta?
—Jïsa – sarakiw llamp’u arump jaysta.
—¡Aa! ¡Ukax jiwakirakisa!...
Ukham sasinxa, wali jach’atpunrak pirinsipitux laru-
situ. Ukampix mä juk’it phiñasiyarakituwa. Kunjamrak
chijir puririts larusispasti.
Ukham larusisax akhamrak situ:
—Ukhamaxa, ¡jumax alaxpachatätaya! ¿Kawknïr
uraqits jutta?
Wal wal amuywaqasinxa, mayakrak chuymar jalantitu,
ukatx mayakrak jisktt’a:
—¿Jumasti, yaqha uraqit jutta?
Uk ist’asaxa, janirakiw jayskituti. Ukhamarus awyunax
uñakipasax p’iqikrak khiwiskäna. Ukatsti saskakituwa:
—Wal wal amuyañ sipanxa, janiw wali jayat jutkas-
mati —sasina.
44
Uk arsusaxa, wali jayarakiw amukt’awayi. Amukt’asaxa,
iwis qallu jamuqat laphi apsusiraki, ukatx wali munat
muspasarakiw uñxatt’asi.
Amuyt’apxam uk uñjasax “yaqha uraqinaka” jutatap
amuyxarakiyätwa. Ukhamïpan juk’amp jiskhiqañaruw
uchasta:
—¿Jisk’a yuqall masi, kawkitpunrak juttasti?
¿Kawkhankis “utamaxa”? ¿Kawkharus iwij qalluj irpäta?
Wal wal amuk lup’ikipasinxa, jaysarakituwa:
—Kawknïr kajtix churkist ukax wali askipuniwa,
ukax iwij qallujan utapäniwa.
—Chiqpachas ukawa. Ukhamatix suma yuqall
wawayätaxa, janiw uka kajak churawaykamäti, jan
ukasti mä chinuña ukham churawayäma, karuw
urunakax chint’asïta. Ukatxa, mä ch’akur kuna.
Ukax jan wali amuyjamakiw pirinsipitutakix
amuyasïna. Ukatx akhamrak jiskt’itu:
—¿Chint’asïxa? ¡Kawkitrak iwijast chinkatañäspasti!
—Janitix chinkatkätaxa, kawkirus sarxakiniwa ukat
chhaqxaniwa…
Pirinsipitux uk ist’asax mayamp wali jach’at larusitu:
—Ampi ¿Kawkirurak saranuquspasti?
—Taqituqiruya. Jan chinutax kawkirus chiqak
sarxakispaya...
Ukham ist’asaxa, mayamp wal wal jamuqatx uñxa-
tt’askakiwa. Ukatsti, akham sarakiw arsuni:
—¡Kunäpasaya! ¡Kawkïpasaya! ¡Utajax wali jisk’akiwa!
Ukat mä juk’it llakiqt’asisax, inas akham yapt’añ
munichïna:
—Chiqaki, mayni nayraqatanpuni, janiw wali jay
sarkaspati…
45
 IV
Ukhamatwa, juk’amp kawkittix jutkän ukx amuyta.
¡Amuyatatx uraqipax mä utat mä juk’itampikitapanawa!
Ukham yatisin janirakiw sinti kuna muspañas utjki-
tänati. Ukapachax nayax wali jach’a uraqinak utjatap
yatxayäta, Uraqis pachpa, Jupitir, Marte, Venus.
Taqi uka uraqinakax wali jach’anakawa, ukhamarus
sutinkamäxarakiwa.
Amuyatatx pirinsipitun uraqipax wali jisk’ans
jisk’apakïnawa, jan wali jayar uñtañamp uñjañjama.
Ukhamarus alaxpachat yatxatatanakax kunawsatix
ukham jisk’a uraqinak jikxatapk ukjax mä sutwa uchañ
yatipxi, sañäni: “3251 laqamp qarqa”.
Amuyatajatxa, kawkittix pirinsipitux jutkän ukax
B 612 uka laqamp qarqänawa. Aka laqamp qarqaxa,
khaya 1909 marana, mä Turku alaxpachanakat yatxat
tuqiw mä kutik uñjasiwayi.
Alaxpachat yatxatat tatax ukxa Congreso
Internacional de Astronomía uka jach’a ulaqan
wali sumpun uñacht’ayarakitayna. Jaqinakax jan
wali ist’atätap uñjasax janirakiw yäqapkänati.
Ukhampunïpxiw jach’a jaqinakaxa.
Uka B 612 laqamp qarqan askipatakixa, mä Turku
qhuru irpir jaqiw jiwayañamp axsarayas europa isimp
markarux isthapiyatayna. Khaya 1920 maranw
mayamp uñacht’ayatayna, akamäninx wali
suma isthapita. Ukhamipanx taqinipuniw
aka alaxpachat yatxatat tatarux sum
ist’apxatayna, arsutap yäqapxatayna.
46
Aka B 612 laqamp
qarqan qhanañchanakapx
kunats qhanañchanipxa-
maxa, uka jilïr jaqinakïpa-
niwa. Kunawsatix mä masit
arxayätaxa, jupanakax kunä-
kitix patapat yätiñax ukakrak
jiskhisipxi. Ukhamïpanxa,
janiw akham jiskt’anak
jiskt’asipkiti: “¿Kunjamarak
arsutapasti, thurut janicha?
¿Kawknïr anatañanaks anati? ¿Pilpintunak katuñ yatit
janicha?” Jach’a jaqinakax akjamanakak jiskhisipxi:
“¿Qawqha maranisa? ¿Qawqha jilanisa? ¿Ch’amanit
janich ch’amaniki? ¿Qawqhas awkipan payllawipaxa?”
Ukhamïpanx taq uñt’iriw tukupxaraki. Ukhamatix jilïr
jaqinakar akham sätaxa: “Ukan jiwakpun mä k’allan uta
uñjaniwayta, uka utax geranio panqaranakan wintana-
nakapas muytatarakïnawa, ukat urphilanakas walrak uta
patxan sayart’asipkäna...”, Janiw uka utx amuyunakapan
amuyt’añ atipkaniti. Ukat lantix sañamawa: “Patak
waranqh franco chanin ut uñjanta” Jupanakax musphara-
pxaniwa: “¡Wali jiwakipunïwa!”, sasina.
Ukjamatix “Pirinsipitux utjaskapuniwa, jupax jiwa
jisk’a yuqallitukipuninawa, lart’asirinawa, mä iwis qall
munirïnawa. Iwis qall munatapax utjatap qhanañchi” sasin
sapxataxa, jupanakax kallachinakapak k’um-
thaptayapxani, wawarjamakipuniw uñjapxatamxa.
Ukampirusa: “B 612 laqamp uraqit jutatayna” sapxa-
tatixa, jupanakax jank’akirakiw iyawsapxätama, jani-
rakiw juk’amps jisktxamxätamti. Ukhamäpxapuniwa,
47
50 51
janiw jupanakarux qallasiñati. Wawanakax jilir jaqi- luratächinaxa. Kunjam uñtanïkantix ukapachp jamuqa-
nakampix khuyapt’ayasiripxañapawa. ñaruw uchasïxa. Inas jan jiwanakakïkchiniti, ukx janiw
nayas yatkti. Ukhamat mä jamuq jamuqta, janiw pachp
Qhanakiskiwa, khitinakatix jakäwit uñtanikiti. Jach’atapas jisk’atapas pantasiñjamawa. Mä
yatipktana, jakhunakatx sawkasipxak- jamuqan pirinsipitux jach’awa. Yaqhansti, jisk’akira-
tanwa. Aka qillqäwxa hada siwsäwi- kiwa. Ukhamarak isipan samips pantasamachaktwa.
nakjam qallqañ muniristäta. Akham Ukatxa maymap mayamp yant’arakta, yaqhipanakax
sasaw wakt’ayiristätxa: aski yaqhipanakasti jan waliraki. Jan amuyka-
“Mä urux mä pirinsipituw utjäna, yanakatxa, jich pantasïxawa. Uhamanitixa,
jupax mä jisk’a uraqinrak qamasïritayna, p’amp’acht’apxitätawa. Masijax janiw taqi kuns
uka uraqit jupat mä ukch’ampikiraki- sum yatiyawaykituti. Inas jupjam amuychi-
nawa, jupax sapakirakiw uñjasïna...” täna. Ukhamarus janirakiw naya pachpas kaja
Khitinakatix jakäwit amuyapkixa, inas manqhin iwij uñjañx atkaraktti. Amuyatatx
chiqjamachisapäna. jilïr jaqinakjamäkixtwa. Jilïr jaqikiptxpachätwa.
Aka pankax wali amuyump ullara-
täspa, ukaw amuyuxa. ¡Taqi luräwinak
amthapkasaxa llakt’asiñjamawa!
Jichhakamax pirinsipitun jisk’a iwija-
pamp sarxatapat nä suxta maräxaniwa.
Akawjantix jupat qhanañchañ amtstxa,
jupat jan armasiñatakiwa. Llakkayaw
mä masir armañaxa. Suma masinïñax
janiw taqininkiti. May amuyañ sipanx
jach’a jaqinakjamas walja jakhunak yäqañ
amuyunis tukxarakiristwa. Ukhamïpan
mä kaj samiñchañ lapisanakamp
aliq lapisanakamp alantasinta.
Akha maranïxasinx mayamp
jamuqañ qalltañax llakka-
yawa, kunawsatix suxta
maranikayätxa, ukhaxay
jist’antat jist’arat katar boanak

54
 V
Sapürunjamaw juk’amp uka machaq uraqit mistsuni-
wayatapata, jutatapat amuyarakta. K’achitat k’achitata,
juk’at juk’at aruskipas aruskipasaw yatxatarakta. Kimsïr
ururux baobab uka jan walt’ayir quqatrak amuywaqta.
Akax iwis qallupan yatita, kunas amxatkaspän
ukhamaw pirinsipitux mä akatjamat mayak jiskt’itu.
—¿Chiqaxaya, janicha, iwis qallunakax alinakxay
manq’ixa?
—Jïsa, ukhamawa.
—¡Aa! ¡Wali kusisitapunïtwa!
Ukham sipanx janiw kunattï wali kusisitakän ukx
amuykayäti. Ukhamïpanx pirinsipitux mayamp jiskt’itu:
—¿Baobab alinakx manq’apxarakikiti?
Ukham jiskt’ataxa, pirinsipiturux uka baobab ukanakax
jan alinakatapat amuyt’ayarakta. Uka alinakax janiw jisk’a
alinakakïkiti, jan ukax wali jach’a ilisjam quqanakawa.
Mä iliphant tampachas janiw mä quqx manq’antkaspati,
sasaw amuyt’ayarakta.
Uka iliphant tam ist’asax walrak pirinsipitux laru-
sirak, ukat Pirinsipitux sarakituwa:
—Mayat mayxar sayxatayañaspawa…
Ukatxa wali amuyumpipuniw arst’asi:
—Uka baobab quqanakax janïr
jilkasax, jisk’akipxchixaya.
—¡Chiqawa! Ukat ¿kunats iwijaman
uka jisk’a alinak manq’antañap muntasti?
¡A! ¡yatxtapï! Sakirakituwa,
nayapachpas uñjkirist ukhama.
56
Ukham sipanx walrak uka jan walt’äw uñakipañatakix
lup’ikipta.
Chiqasa, pirinsipitun uraqipansa, ukhamarak täqi
uraqinakansa wali alis jan wali alis utjapuniritaynawa.
Suma jathatx suma achuw achu, jan wali jathatsti jan
wali achurakiy achuxa. Ukjamarus achuqañapkamax
jan amuykayawa. Uraq manqhan sartañanakapkamax
ikisipki. Ukatxa, nayraqatx willka tatar axsart’as
uñtasaw wali suma chhuyu alik chillksunipxi. Sum
amuyasinx suma alix aliskañapawa, jan wali alist
jank’ak qursutañapawa.
Amuyatax pirinsipitun uraqipanx jan
wali jathanakaw utjatapäna. Ukax
baobab jathanakänawa. Uka uraqix
uka quqanakan chhaqtayatänawa.
Kunawsatix jan pachapar
qursutäkixa, wali jach’a
quqanakarakiw saphinti.
Taqpach uraqrak chhaq-
tayi. Saphinakapax maysat
maysrak mistsuspa. Ukhamarus
uka jan wali quqanakax uraqitix
jisk’achixa phallayarakispawa.
“Jichuntañakiwa. Sapärmanthi-
puniw uraqim muytañama,
ukhamarak uka jan wali alinaks
qursuñama. Uka baobab quqa-
nakax jisk’ak ukhax rusa panqa-
ranakäkaspas ukhamawa. Wali
qariñjamawa, jayrasiñjamarakiwa,
ukampirus janiw ch’amäkiti.” sasa-
rakiw mach’k’ampxarux pirinsipitux situ.
57
58 59
 Mä yaqha urux wawanakan p’iqipar puriñatak
amuyt’ayañatak mä suma jamuq jamuqt’am sasaw
iwxt’itu. “Inas mä urux ch’usasisipkchispa —situwa—
yanapt’asipxaspawa. Yaqhippachanakax janipuniw
lurañanakax jaytanuquñ wakiskiti. Ukhamatix uka
baobab alinak jan amuyapkaspaxa, janiw walt’apkas-
pati. Mä kutixa, mä jayra jaqix uraqipan kimsa
quqampiw atipjayasitayna...”
Ukham amuyasax uka uraq wali amuyumpipuniw
jamuqta. Janiw sinti yatirjamas ni juchañchasirjamas
tukuñ munkaraktti. Uka jan walt’ayir baobab quqa-
nakax janiw sinti uñt’atakarakiti, uka jan walt’awix
khititix mä uraqin chhaqhatakix ukarux jasakpun
uñstaspaxa, ukat mayak qhanstañ munta. “¡Wawanaka!
¡uka baobab jan wali quqanakaraki!” Ukax masinakar
amuyt’ayañatakiwa, nayrapachanakatpach jan walt’ay-
kiti, nayapachparusa, jan uñt’asakiw aka jamuqx
lurarakta. Kawknïr yatichawtix yatichapksmaxa,
katuqasiñatakiwa. Ukat inas “¿Kunatrak jan yaqha
jach’a amuyun amtan jamunakast aka pankan jan
utjkisti?” sas jiskht’apxchitäta. Jaysäwix jasakiskiwa:
yant’aniwaytwa, ukhamarus janiw sumanakäkanati.
Kunawsatix baobab quqanak jamuqtxa, ukhax wali
jank’ak jamuqañaw chuymar puritu.

60 61
 VI
¡Aa, pirinsipitu! Kunjamäkitix llakkay jakäwimax uk
juk’at juk’at amuyxtwa. Ukhamïpanx wali jayapacha-
nakay inti jalant sapa jayp’us uñch’ukirïtamaxa. Pusi
ur tukuyarurakiw aka tuqitx amuyt’ayistaxa, akham
jischistaxaya:
—Inti jalantanakax wali sumpun chuym jarjitu. Inti
jalant uñjir sarañäni…
—Aknïr uraqinx suyañasawa…
—¿Kuns suyañasasti?
—Inti jalantaya.
Qalltanx mayj mulljatxamastaxaya; ukatx jumapachpa-
trakxay lart’astaxa. Ukatxay jiskt’chistaxa:
—¡Utajanjamakxay amuyaschitätxa!
Chiqpachanxa, kunawsatï Istarus Unirun chika
urükixa, Pharansya markan intix jalantxiwa, ukx taqini-
rakiw yatipxi. Ukhamax inti jalant uñjañ munasax mä
k’atan uka markaruy jalawayañäspaxa. Ukampirusa,
uka markax wali jayawa. Ukatsipan jisk’a markamanx
inti jalant uñjañatakix qunuñam maysar mä qawqha
chillqinak jittayasax uñjakismawa. Ukhamat inti jalant
kunawsatix uñjañ munayätaxa, uñjakirakiyatawa.
—Mä urunx pusitunk kimsan kutiw inti jalantir uñjta.
Ukatx saskakistawa:
—¿Yatiyätati?… Kunawsatix maynix llakitäk
ukapachax inti jalantax chuym jarjasiwa…
—¿Ukhamaxa, kunürutix pusitunk kimsan kuti inti
jalantir uñjktax llakitaxayätaya, janiti?
Pirinsipitux uk ist’asax janirakiw kamskisa.

62 63
 VII
Phisqïr uruxänawa, ukapachaw iwijxat aruski-
pkasin pirinsipitux waljanakrak jakäwipat qhanstayitu.
Ukhamïpanxa, kuna wali jaya amuykipasins ukha-
marak kuna jan walt’awis utjkaspan ukhamaw mayak
mayamp jiskhintitu:
—Mä iwis qallutix alinak manq’chixa, ¿panqaranak
manq’arakikiti?
—Iwis qallux kuntï uñjkix uk manq’anti.
—¿Ch’aphin panqaranakamppacha?
—Jisa. Ch’aphin panqaranaks manq’antarakikiwa.
—Ukata, chhaphinakasti ¿kunatakiraki?
Uk ist’asax janirakiw kamsañs atkayäti. Juk’ampisa,
uka tuyurijan mä k’arantat turnillup uñasiñankas-
kayätwa. Wali llakitaskayätwa, uka panne llakisiñajax
juk’ampst’irjamanawa, ukhamarak amuyujanx umañ
umax tukuskäna, ukaw juk’amp llakisiyaskitäna.
—Chhaphinakast ¿kunatakipunisa?
Amuyatatx pirinsipitux yatiñkamapuniw may jiskt’asax
jiskhisirïna. Uka sinti k’arantat turnilluw phiñasiyitu, ukat
kuns jaysxakiraktwa:
—Janiw kunatakis ch’aphinakax askïkiti. Uka panqa-
ranakanx ñanqhachañapatakikiwa.
—¡Uy!
May amukt’asinxa, thithitaw jichha kutinx qhirqhi-
tatanitu:
—¡Janiw iyaw jiskirismati! Panqaranakax janiw
ch’amanipkiti. Janirakiw amuyunipkiti. Kunjamxay tuwa-
qasirjamach ukhamak tuwaqasipxi. Jupanakpachaw uka
ch’aphinakapampix tuwaqasipxi.
64
Uk ist’asax janirakiw kuns arsktti. Ukat “Aka tuyurijan
turnillupatix jan apsuyasiñ munkanixa, may martillump
jawq’antasaw willsü.” sasarakiw chuymajan saskayäta.
Ukat pirinsipitux saskakituwa:
—¿Chiqapunit panqaraxa …?
—¡janiwa! ¡Janiwa! ¡Janiw kuns panqarankat yatkti!
Kuns jaysxakitasmawa. ¡Nayax taqikuns wakiskir lura-
ñanakakix uk lurta!
Uk ist’asaxa, walpun uñkatarakitu. Uñkatasinx sarakituwa.
—¡Wakiskir lurañanakxata!
Nayax amparas q’añu ukhamarak mä martillu ayt’ata,
mä jan uñt’atap mayj yär uñxatataw alt’ataskayäta.
—¡Jilïr jaqinakjamaw parltaxa!
Ukjam sasaw p’inqachitu. Ukatx wali mayjt’ataw situ:
—¡Taqikunpun panthaptaxa!... ¡Taqikuns kittha
piskaktawa!
Qhanpachanx wali thithitänwa. P’aqu ñik’utapas
thayan thalaraskaspan ukhamanawa.
—Mä yaqha jisk’a uraqinxa, mä wila tat uñt’aniwayta.
Aka tatax janipuniw jakäwipanx mä panqars warawara-
naks uñjkatänati. Janirakiw khitimpis parlkataynati. Jan
ukax jupax jakhunakak jakthapirïtayn jakhuqiritayna.
Ukat jumjamarakiw sapürus parlasi: “!Nayax jilïr phurmal
jaqitwa! “!Nayax jilïr phurmal jaqitwa! “ Nayax wali yati-
ñanïtwa, sasina. Jupax janiw jaqïkiti; ¡mä sirk’ikiwa!
—¿Kunjama?
—¡Mä sirk’ikiwa!
Wilar tukusax wali phiñasitapunixanawa.
—Waranqh waranqh maranakaw panqaran ch’aphi-
nakapax utjxi. Waranqh waranqh maranakaw iwis
qallunakas panqar manq’xapxaraki. ¿Ukat janit wakiskir
amuyuki, kunats uka panqaranakax ch’aphinakap
65
 jilayasipxi, uk amuyañaxa, kamisarak jan kunataki-
kanisti? ¿Janit wakiskirïki, kunats iwis qallunakamp
panqaranakampix ch’axwapxi, uk amuyañaxa?
¿Kunats jan wali wakiskirïki, uka jakhthapir jakhuqir
wila lunqhu tatat sipanxa? ¿Ukat janipunit wakiskirïki,
nayan mä jan kawkins utjkir panqar uñt’atajaxa, ukat
may uka uraqijan utjki uka panqar mä alwax iwis
qallux jan amuyasis manq’antaspa ukaxa? Akax
¿janipunit wakiskirïki?
Ukham arunakamp q’ala wilar tukusin arxayaskakituwa:
—Maynintï, mä panqarax munatächixa, waranqh
waranqh warawaranak taypins uka maynik k’ajkaspan
ukhamawa, ukat warawaranak uñkatasax walrak kusisi.
“Panqarajax khayaskiwa, ukawjanakankaskiwa…”
sarakiwa. Ukjamatix uka iwis qallux manq’antara-
qaspaxa, uka k’ajir warawaranakas ch’amakt’kaspax
ukhamawa. Ukatti ¿jan wali wakiskiriki?
Janiw kamsañs atkayätti. Ukatx jik’in jik’inirakiw
jachaqt’asi. Arumäxanawa. Lurañanakajs jaytanuqu-
siraktwa. Ukhamipan janiw martilluts turnilluts uma
pharjatats jiwañats amtasxatätti. Mä warawarana,
mä uraqina, aka uraqijana, mä pirinsipituw chuy-
machir thaqhaskäna. Uk amuyasax qhumxartwa.
Jusq’uraraktwa. Ukat “pirinsipitu, kawknïr panqara-
matix munatakixa, janiw ñanqhachatakaniti… Mä
jakim iwis qallumatakix jamuqarapïma. Mä pirqrak
panqaramatakix lursurapïma… Ukat…”. Juk’ampis
janiw arunïxayätti. Mayj parlanaqatak amuyasiyäta.
Uka arunakampix chuymaprak jarjañ munarakiyäta.
Janiw kunamp sañs atxayätti… ¡Jan amuyt’kayäw uka
jan uñt’at jachañ uraqixa…!

66 67
68 69
 VIII
Uka panqar tuqitx juk’amp amuywaqaskakiyätwa.
Pirinsipitun uraqipanx aliq panqaranakiw utjataynawa,
panqar llaqanakapas mä muyukinawa, mawjitanak
jilasipxiritayna, janirakiw kuna jan walis achupxirika-
taynati. Qharatuqiruw alsunipxirïtayna, ukat jayp’utu-
qirux jiwxapxakirakiritaynawa. Mä alix janirakiw
jayp’utuqirux jiwkxataynati, kawkit apanitapunichïna,
janiw kawknïr uñt’at panqarjamakanasa, yaqhapuni-
nawa, pirinsipitux uk uñjasax jak’atrak uñch’ukitayna.
Aka alix baobab kast alïsapanawa. Ukham uñch’ukitax
janiw juk’amp jilxänati, ukat panqararakiw panqar-
sunxatayna. Pirinsipitux sapür uñch’ukiykasinxa,
mä jach’a pankarakiw amuchsunisin parqarxäna,
ch’uxñamp isthapisisin wali sumarakiw k’ajäna. Wali
amuyumpipuniw saminakapx ajllisiritayna. K’achat
k’achat sumat sumat panqar llaqanakampix isthapi-
sitayna. Janiw qulunakan panqaranakjam uñtañaniñ
munirikataynati. Walpun k’ajañ muniritayna. ¡Aa!
¡Jisa! ¡Wali qhalinchapuninawa!. uka jan uñjat istha-
pisitax walja urunakarakiw qhanäna. Ukat mä alwax
niy inawis inti jalsurupuniw akham uñacht’ayasïna.
Panqarax ukham wali suma amuyump wakicha-
sisax, akhamrak lak ansart’asis satayna:
—¡Aa!, jichhakiw sartaskta… Pampacht’ita…
janïraw ñik’ut k’anthapiskti…
Uk ist’asax pirinsipitux walpun muspatayna. Ukatx
akham sarakiw arxayatayna:
—¡Wali jiwakipunïtawa!
70
—¿Chiqsapuni? —Sasaw wali llamp’u arump
panqarax jaysarakitayna —Intimp chikt’ataw jalsunta…
Pirinsipitux ukham sipanx ¡aka panqarax mayjasa!...
ukhamarus chuymar purkiriwa, sasaw sarakitayna.
—Junt’u um umasiñ pachawa ¿Um umt’ayitasmati?
—sasaw panqarax satayna.
Uk ist’asinx ukhamarak jan sum amuykasinx
pirinsipitux jank’akipuniw suma ch’uwa um waytir
saratayna, ukhamat umxatt’ayatayna.
Ukhamat pirinsipiturux walpun mantjasitayna,
mayj panqarapuninawa. Mä urux akhamrak panqarax
pusi ch’aphit parlkasax pirinsipitur arxayatayna:
—¡Jichhax uthurunkunakas jach’a sillunakapamp
jutpan!
—Pirinsipitux uk ist’asaxa, akhamrak satayna: aka
uraqijanx janiw kuna uthurunkus utjkiti; ukhamarus
janirakiw quranaks manq’apkarakiti.
—Janiw nayax kuna quräktsa —sasaw panqarax
llamp’u arump jaysatayna.
—P’amp’acht’ita…
—Janiw kuna uthurunkurus axsarktti,
thayakiw axsarayitu. ¿Janit mä janxatasiñ
ikiñax utjiristama?
“Thaya tutukanakar axsariri…
Janiw kuna sumakis mä panqa-
ratakixa —Sasaw pirinsipitux
chucharasitaysa—. Aaka panqarax wali
mayjapuniwa…”
Ukhamïpanx panqarax arsusinkaki-
taynawa:
—Arumanakax wali sumpun k’irun-
tawayitäta. Akanx wali thayawa.
71
Janirakis walja kunanakas utjkitixa. Kawknïr uraqi-
ttix juktxa…
Panqarax jupapachparakiwa amukt’atayna. Jupax
yaqha tuqitx jathakiw jutatayna. Ukhamïpanst kuna
yaqha uraqinakrak uñt’asapansti. Niya k’arisiskir katu-
yasisax mä pay kims kutiw ujurasitayna.
—¿Janxatasti?... Sasaw panqarax jiskt’asitayna.
—¡Arxayaskakirakistasä, ukat janïraw thaqktankti!...
sarakiw pirinsipitux jaysatäna.

Panqarax ujurasiskakitaynawa, ukhamatch pirinsi-

pitux thaqtanin sirjama.
Pirinsipitux panqaran wali wal tukurïtap amuyxaraki-
taynawa, ukat pächjataxanawa. Panqaran arunakap wali
sumrak katuqatatxa, wali chuyma usutaw jikxatasïna.
“Jan ist’kapächanati —sasaw pirinsipitux yaticht’ara-
kitu—; janiw panqaranakarux jaysañati. Munart’aña
ukat mukt’añakiwa. Nayankirix uraqixpach q’aphita-
tayäna, ukat janiw jupamp kusisitakayätti. Kawknir
sillunakattix arxaykitäna, ukax phiñasiykitäna,
ukanakaw chuymax llamp’uraypachäna…
Ukat juk’amp saskakitänawa:
“Janipuniw amuykayätti. Kunäkitix ukarjam
uñjpachäna, jan arsutaparjam jayskpachänati. Sum
q’aphinchitäna, ukjamarus qhant’arakitänawa. ¡Jan
jaltankpachanati! Amuyakpachän kunäkanatix suma
kankañapax ukxa. ¡Panqaranakax pä amtañanipxiwa!
Ukampirus nayax munañatakix waynituskayätwa”.

72 73
 IX
Pirinsipitux uka panqarat jaltañatakixa, mä urux
jamach’inakamp chikt’atataw jaltaniwayxpachäna. Janïr
ch’usaskasax wali sumpun uraqipx apthapt’asinitayna.
Wulkan qullunaks jiwarayanirakitaynawa. Pirinsipitux
pä nina wulkan qullunïnawa. Wali askirakinaw junt’üm
wallxtayasiñatakisa. Ukat mayïrix jiwat wulkanaxa-
nawa. Pirinsipitux “!janiw kunas yatiskiti!” sirïnawa.
Uka jiwat wulkanan qhillanakaps qhillsunirakikitay-
nawa. Ukham qhillsutax uka wulkananakax sum aqapxi,
janirakiw phallapkiti. Uka wulkan phallirinakax chimi-
niyats mistkaspas ukhamawa. Ukamapirus aka jisk’a
uraqinakajanx nanakax sinti jisk’anakakipt wulkana-
janak qhillsuñatakixa. Ukat jan walt’äwinakax utjixa.
Ukhamarak uka baobab quranaks sumpun qurst’ani-
wayatayna. Jan mayampitakis sarkxaspän ukhamaw
wali suma apthapt’asinitayna. Uka sarxañ urux taqi-
kunapuniw wali askïtayna. Ukhamarak panqararus
umamp kunaw warxatt’anitayna, jan panqarar thayja-
ñapatakix ch’uqant’anitayn kunawa. Pirinsipitux uka
urux jachirjamaw jikxatasitäna.
—Jikisiñkama —Sasaw panqararux satayna.
Panqarax janirakiw jayskataynati.
—Jikisiñkama —sas mayamp saskakitaynawa.
Panqarax uk ist’asax ujurt’asikirakitaynawa. Aka kutinx
janiw ch’uxuntatakataynati.
—Wali pisi chuymätwa —saw satayna—. P’ampacht’ita.
Kusisitapunïman.
74
Pirinsipituxa, uk ist’asax isi ch’uqañas apt’asitaw
musphararakitayna. Jichha mä kut panqarax wali suma
arunïtapat walpun lup’ikiparakitayna.
—Jisa, jisa, munsmawa –sasaw panqarax satayna—.
Nayaw jan kuna yatiyiris juchanitxa. Ukax janiw
jichhax wakisxiti. Panpachaniw ipïtanxa.
Kusisitapunïman… Qhanpachanx janiw uka ch’uqañ
kunatakis munkti. Janiw munkti.
—Thayjätamsti…
—Janiw ch’uxu usunikt… Arum wayras askijatakï-
niwa. Panqarästxaya.
—Ukat laq’unakasti…
—Janiw jupanakas kamachkitaniti. Ch’uqantatïristix
janiw pimpilintunakas anskaspati. ¡Jupanakax wali
jiwanakjamakiwa! Jumax jayankxchitay jan akankä-
tatï ¿khitirak tumpitanisti? Janiw jach’a uywanakarus
axsarktti. Sillunistxaya.
Pusi sillu uñacht’ayirjam tukusax, akham
phuqhacht’atayna:
—Jan juk’amp suyamti, phiñasiyistawa. Sarxañxay
munstaxa. Jank’ak sarxam.
Wali munañan panqarapunïtaynawa, ukatw jan
jachir uñjayasiñ munkatänati.
Pirinsipitux wali amuyumpirakiw
wulkananak qhillsutayna
76 77

X mayamp anst’ama, jan ukasti…
Ukat pirinsipitux 325, 326, 327, 328, 329, 330 laqamp
qarqa uraqinak tuqin jikxatasïtayna. Ukhamat mä
irnaqaw thaqkas ukhamarak yatiqañ laykux tumparañ
qallantatayna.
Nayrïr uraqinxa, mä riyiw wali isinakamp isthapit
qamasirïtayna. Riyixa purpura ukat armiñu ukanakamp
ist’ataw mä qunuñan qununirïtayna.
—¡Aa! Akaxay mä jaqijaxa —sasaw uka riyix pirinsi-
pitur uñjasax kusisitayna.
Pirinsipitux chuymapanx sarakitaynawa:
—¿Kunamatrak uñt’pachïtu? Janixay kunapachas
uñjkchitutixa, sasina.
Janiw riyinakat taqi jaqis jaqipätap amuykataynati.
Uka riyitakix taqi jaqis jaqipakitaynawa.
—Suma uñjañajatak jak’acht’asinim —Wali kusisitatw
juma uñjasaxa, jichhax maynins riyipayäwa, sasaw riyix
satäna.
Pirinsipitux qunt’asiñrak munatayna. Uka riyin
uraqipaxa armiñump jant’akxatatataynawa. Jan kawkhar
qunt’asiñ utjipanx manq’at awtjatäkaspas ukhamarakiw
lak anst’atayna.
—Riyi jak’an laka ansasiskañax janiw askïkiti —sasaw
riyax satayna—. Janiw anskasmas kunasa.
—Pirinsipitux uka ist’asax sarakitaynawa—. Wali jaya-
tpun jutta, jan ikinïtwa, ukhamarus qarjatarakïtwa...
—Ukhamax mayamp anst’ama. Janiw akch’a maranak
laka anst’ir uñjkti –sasaw riyix sarakitayna— Laka
anst’añax jiwakipuniw nayatakixa. ¡Mayamp snst’ama!
Iyawsañamawa.
—Janis yäqkitasman ukhamaw ukaxa… janiw anstki-
risti… —sasaw pirinsipitux wilar tukusax satayna.
78
—¡Uum! ¡Uum! —sasaw riyix jaysatayna—. Ukjamax…
Mayj phiñasitjamaw jank’ak arsutayna.
Qhanpachanx uka riyix wali yäqayasiñ muniritayna.
Janiw jan iyawsirinakx uñjañ munirikataynati. Taqikunas
jupatjamanawa. Ukat suma chuyman riyisinxa, kunatix
phuqhañjamakaspan ukakrak ixwiritayna.
“Kunarus tukuyakirakiristw janitix jaysapkitaspäna
ukhaxa, ukhamatix mä jiniralarux mä quta jamach’ir
tukum säxa, ukat jan iyawskaspaxa, janiw kuntï lurkä
ukax jupatjamakaniti. Jan ukasti nayatjamaniwa.”
—¿Akjitar qunt’asiristti? —sasaw pirinsipitux satayna.
—Qunt’asim saraksmasä —sasarakiw riyix armiñu
jarphipat apthapisisinx sarakitayna.
Pirinsipitux uka riyin uraqip uñjasax walrak musphatayna.
Kunjamrak akch’it uraqin mä riyist utjaspasti? —sasina
—Tata… —sarakitaynawa— jiskt’asitaxat p’amp’acht’itatawa…
—Jiskt’askakit jismawa, sasarakiw riyix jank’ak
arsunitayna.
—¡Tata! ¿Kunxarurak jumast riyitasti?
—Taqikunxaruya —sasarakiw jank’ak jaysatayna.
—¿Taqikunxaru?
Riyix uk ist’asax, akaxay uraqijasa, ukaxay uraqinakaxa,
warawaranakasa —sasin riyix sarakitäna.
—¿Taqi ukanakxaru? —sasaw pirinsipitux sarakitayna.
—Jisa taqi ukanakxaru… —sasaw riyix jaysatayna.
Aka riyix janiw mä uraqinak ch’amanikataynati, jan
ukasti taqi laqämpachana.
—¿Warawaranakast iyawstamti?
—Saya. Jank’akipuniw iyawsapxitu, janiw jan iyawsi-
rinakx uñjañ muntkti. –Sasaw riyix sarakitäna.
Uk ist’asax pirinsipitux walrak muspatäna. ¡Pirinsipitutix
ukham kankañanispaxa, janiw pusitunk pusin kutik inti
jalantx uñjkasapänati, jan ukasti paqallqtunk payan kuti,
79
80 81
inas patak kuti, inas pä patak kut jan qunuñ inxtayas
uñjasapäna! Ukat uraqip ukham jaytanitapatx wali
llakitaw jikxatasitayna, ukhamipan riyirux munasiñap
achikt’asitayna:
—Riyi, jumatix ch’amanistaxa, inti jalantir uñjañ munta,
intiruy arxayt’am. —Sasarakiw achikt’asitayna.
—Nayax näs taqinimpis iyawsayastpï —sasaw sarakitäna.
Ukhamx mä jiniralarux panqarat panqar mä pimpilintjam
jalnaqañap munstxa, jan ukasti mä jan wali sarnaqäw
qillqañapsa, jan ukast mä lamar quta jamach’ir tuku-
ñapsa, ukat jiniralatix jan iyawskchixa, ¿nayat juchanitx
jan ukax khiticha?
—Jumaya —sasaw jan axsaras jaysatayna.
—Chiqapuniskiwa. Kuntix maynix lurkaspan ukarjam-
puniw maynirux iyawsayaña —sasaw riyix yapt’arakitayna—.
Irpiriñax nayraqatpachx wali amuyumpipuniñapawa.
Ukhamatix markamarux quta manqhar wararanttapxam
satasa, ch’axwäwiw utjani. Mayïwijanakax amuyumpipu-
niwa, ukhamat nayax kuntix lurañaxäk ukx mayirakta.
—¿Inti jalantajasti? —Sasarakiw pirinsipitux
amtayatäna, may jiskt’asax jaysayasipkama-
puniw suyiritayna.
—Inti jalantamax purisinkaniwa.
Wayt’axawa. Ukhamarus kunawsatix
pachapakäspana, ukhamarak kunatix
amparajanki, ukarjamaw suyt’ä.
—¿Kunawsas pachapanisti? —sasin
pirinsipitux jiskt’askakitaynawa.
—¡Um! ¡um! —sasakiw riyix jaysatayna,
mä wali jach’a pacha sarayir apsusisax wal wal
uñakipasaxa, ¡um! ¡um!, ¡akax… akax…paqallqu pusi
tunkan arumarüniwa! ¡Ukhamatw khitïktix uk yatitaxa!
—sasarakiw riyix saskakïna.
82
Pirinsipitux ay akast kunasa, sirjamaw lak anst’atayna.
Janiw kun inti jalantaps uñjkanati. Ukat mayjt’ataxanawa:
—Janiw kunamp lurañaxas akan utjxiti ¡Sarawayxä!
—sasaw riyir satayna.
—Jan sarkamti —sänaw riyixa—, riyix mä jaqip
uñjasax wali jach’a jach’ tukutapunïnawa. ¡Jan sarkxamti,
kamach kamanijäxam! —sasaw saskakitayna.
—¿Khitin kamanipa?
—Ukaxa…¡juchañchir kamani!
—¡Ukat janirakis khitir juchañchañas utjkitixä!
—Janïraw yatktanti— sasarakiw riyix satäna.
Ukhamarusa, janiraw kunatix nayank uk muytaskti. Siti
chuymanixaraktwa, janiw mä karusatakis aka uraqijanx
utjkiti, ukat sarnaqañx jayrasxaraktwa.
—¡Uu! Nayax uñjaniwayxtwa —sasaw pirinsipitux
satayna, ukham arsusax uka uraq uñkatas uñtatayna.
Khayanx janiw kunas utjkiti, khaysanx…
—Jumapachparuy p’amp’achämaxa —sasarakiw riyix
satäna—. Ukax wali ch’amapuniwa. Maynipachp
p’amp’achasiñax wali ch’amaw yaqhar p’amp’achañ
sipanxa. Jumapachpatix sum p’ampachasïtaxa, mä
jach’a yatirixätawa.
—Ukx kawkins nayapachpax p’amp’acha-
siskiristxaya, sasaw pirinsipitux satayna.
—¡Uuu! ¡Uuu! Sasarakiw riyix
amthapiskatäna. —aa… sänawa—
mä jach’a achakuw utjaski, ukaruw
taripäta. Janirakiw jank’as mutuykatati,
ukhamat jupax jakaskakini. Ukhamkamak
walja maranak luräta, sasina.
—Naya, nayax kawki markans nayapachpax
p’amp’achasikiristwa. Janiw aka uraqimapun jakañaxakiti,
—sasaw pirinsipitux satayna.
83
 —¡Um! ¡Um! Aka uraq mä k’uchunx mä achakuw
utji. Arumanakaw ist’asi. Uka achakuruy taripasmaxa.
Jiwañapatakiw mä pachat yaqha pachar taripäta.
Ukhamipanx juman taripañ amparamankaniwa. Ukatxa,
mayamp mayamp taripañatakixa, qhispiyatawa. Uka
mayakichixaya, —sasaw riyix satayna.
—Nayanx janiw jiwañax chuymajankkiti.
Sarxächamachakixawa, —sasaw pirinsipitux jaysatayna.
–Janiwa –sasaw riyix satayna.
Pirinsipitux janiw juk’amp riyi thiyankañ
munkxataynati:
—Tata riyi, munasiñamtix phuqhasiñap munstaxa, mä
amuykay ixway ixwt’ita. Mä k’atan sarxam sitasmawa.
Ukatakix pachas wakiskiriskiwa…
Ukham jan riyin kun satap uñjasax, pirinsipitux sarxir
saxiriw tukurakïna, janïr sarkasax jajurt’asirakitaynawa.
—Ukhamax khitajäxam —sarakiw pirinsipiturux art’atayna.
Wali munañan aruniritaynawa.
Jilïr jaqinakax mayjapunipxiwa, sarakiw pirinsipitux
chuymap manqhinx sartawayxäna.

84 85
 XI —¿Yäqayasiñax kun sañs muni? —sasarakiw pirin-
sipitux jaysatayna.
—Yäqayasiñax taqit sipans k’acha musu jaqïtwa,
Payïr qarqa uraqinx mä jach’a jach’ tukur jaqiw taqit sipans suma ist’ataraki, taqit sipans jila qamiri-
qamasiritäna: raki, ukhamarus wali yatiñaniraki, janiw khitis nayat
—¡Aa! ¡Aa! ¡Khayaxay mä tumpirixa! —sarakïnaw juk’ampix aka uraqinx utjkiti; ukham sañ muni.
pirinsipitur janïr sum uñjkasax satäna. —¡Ukat aka uraqinx juma sapakïstay janicha!
Jach’a jach’ tukur jaqinakatakix taqi yaqha jaqis —¡Ay jisk’a yuqalla! Inas jan amuykstati, yäqaska-
yäqirinakapawa. kita —sasaw uka jach’a jach’ tukur jaqix satayna.
—Aski urukïpanaya¡ ¡Uka tankjamxa, janipuniw —Ukhamax yäqsmawa –sasaw pirinsipitux
kawkhans uñjirikti! —sasaw pirinsipitux arunt’asitayna. satayna—. Ukat ¿kunatpuns yäqayasiñ muntasti? —sas
—Akax aruntañatakiwa. Kunawsatix yäqapkit ukh jiskt’askakitaynawa.
aruntasiñatakiwa. Ukas inamayakirakiw utjitu, jani- Ukham jiskt’asax pirinsipitux sarawayxataynawa.
rakiw khitis akanjamx jutkiti. Chiqpachanx jilïr jaqinakax mayjanakasä, sasa-
—¿Chiqsapuni? janirakiw kun amuyasax —pirin- rakiw jupapachp parlt’asis sarawayxatayna.
sipitux sarakitaynawa.
—¡Amparam t’axllirt’asimchha! —sasaw uka satäna.
Pirinsipitux amparanakapampix ukhampuniw t’ax-
llirt’asitäyna. Ukatx uka jaqix wali sumrak tankap
asaqt’asisin arunt’atäna.
—Akax riyit juk’amp jiwakirakisa –sasaw chuymap
manqhan lup’itäna. Mayamp mayamp t’axllirt’asi-
täna. Mayamp mayamprak uka jaqix pirinsipiturux
arunt’atayna.
Ukat mä phisqha k’atatx pirinsipitux
qarjasxarakitänawa:
—Ukat ¿sumrir asaqañatakix kun lurañasa? —sasaw
pirinsipitux satayna.
Uka jach’a jach’ tukur jaqix janiw ist’kataynati. Uka
kast jaqinakax janiw ist’apkiti, q’uchunkak q’uchupxi.
—¿Wali yäqañjampunitti? —sasaw pirinsipitur
jiskt’atayna.

88 89
 XII
Kimsïr laqamp qarqa uraqinx mä wali machir
jaqirakiw qamasirïtayna. Pirinsipitux janirakiw wali
jaya ukankaniwaykatänati, walrak aka tumpäwix
llakisiyatayna.
—Chhu tata ¿ukan kuns luraskta? —sasaw pirin-
sipitux jiskt’atäna. Uka machir jaqin ch’iqäxapans
kupixapans umañ wutillanakakiw arkuntatäyna, yaqhi-
pananakax phuqha, yaqhanakax ch’usa.
—Machtaya —sasaw wali qaritäkaspas ukham thujsa
samanan jaysatäna.
—¿Kunatrak machtasti? —sarakiw pirinsipitux
jiskt’asitäna.
—Armt’asiñatakiwa —sarakitaynawa.
—¿Kun armt’añataki? —saw pirinsipitux
sarakitayna.
—P’inqaj armt’asiñatakiya —sasaw p’iqip
alintasin jaysatäna.
—¿P’inqa armt’asiñatakiy jista?
—sasin pirinsipitux yanapt’añatak
jiskxatatayna.
—¡Machañ p’inqata! —ukham
sasinx janiw mayampi arsxatänati.
Pirinsipitux jan suma amuyas
muspharas sarawayxakitänawa.
Aka jilïr jaqinakax wali
mayjanakapunisä, sarakiw jupa-
pachp sasin sartawayxatäna.

92 93
 XIII
Pusïr uraqix mä alakip jaqinkänawa. Uka jaqix wali
jan pachanipuniw jikxatasirïtayna. Janiw pirinsipit
puripan uñkatañatakis p’iqip waytkänti.
—Aski urukïpan tata —sasaw aruntt’atäna—.
Pitañapasa jiwt’atarakïnawa.
—Kimsamp payampix phisqa. Phisqhamp päqa-
llqumpix tunka payani. Tunka payanimp kimsampix
tunka phisqhani. Aski urukipanay. Tunka phisqha-
nimp paqallqumpix pä tunk payani. Pätunk payanimp
suxtampix pä tunk kimsaqallquni. Pachaw jan mayamp
qhantayañatak utjkiti. Pä tunk suxtanimp phisqhampix
kimsatunk mayani. ¡Wij! Taqpachax phisqha patak
mayan waranqhan waranqhap suxta patak pä tunk
payan waranqh paqallq patak kimsa tunk mayani,
ukhaspawa.
—¿Kuna? ¿Phisqha patak waranqhan waranqhapa?
—sasaw pirinsipitux jiskt’arakitayna.
—¡Aa! ¿Akankapuntati? Phisqha patak mayan waran-
qhan waranqhap… Janiw amuyxtti... ¡Irnaqañajaw
añchapuni! Janiw nayax sawkasir jaqïktti… payamp
phisqampi, paqallqu… —Sasin jakhuskakitaynawa.
—¿Kuna? ¿phisqha patak waranqhan waranqhapa?
—sas pirinsipitux mayamp jiskt’arakikitaynawa. Ukham
jiskt’asiripunïtaynaw jupaxa.
Alakip jaqix p’iqip waytatayna:
—Phisqa tunk pusin maranak aka uraqin qamka-
sinxa, kimsa kutikiw turiyaniwayapxitu. Nayrïrix pä
tunk maraw saraqawayxi, mä wayrunqu mamuriyax
kawkitpun jalaqanchi. Mayj axsarkayapuniw suxuri,
94
ukhatx pusi pantasiyataw uñsti. Payïrix tunka mayan
maraw mäkiptawayxi. Uka kutinx ch’akha usuw katuwa-
yitu. Amuyatax janchij wal wal unuqnaqayañajawa,
ukampirus pachapï jan utjitutixa. Nayax wali phurmal
jaqïtwa. Kimsïrinxa… ¡Jumataya! Kawkinkaskayätsa,
phisqha patak mayan waranqhan waranqhapa…
—¿Kuna waranqhanakarakisti?
Jan pachan jaqix jan jupatak suyt’äw utjatap
amuyasitäna.
—Waranqhan waranqhanakapaw alaxpachan urasax
uñsti, ukanakaya.
—¿Chhichhillankhanakacha?
—Janiwa, k’ajir jisk’a yänakawa.
—¿Wayrunqunaka?
—¡Janiwa! Kuna yänakatix jayranakar musphayk
ukanakawa. ¡Ukat sipan janiw anat khurkhüktti! Nayax
janiw anatañatakis musphaskañatakis pachanïktti.
—¡Aa! ¡Warawaranaka!
—Ukapï. Warawaranaka.
—¿Ukat uka phisqha patak waranqhan waranqhap
warawaranakampist kunrak lurtasti? —sasaw pirinsi-
pitux jiskt’arakitäna.
—Phisqhapatak mayan waranqhan waranqhap suxta
patak pätunp payan waranqh paqallq patak kimsa tunk
mayaniwa. Phurmal jaqitwa, sumrak qawqhataps yatta.
—¿Kunrak uka warawaranakampist lurtasti?
—¿Kun lurta?
—Jïsa.
—Janiw kuns lurktti. Ukanakax nayan yänakajawa.
—¿Warawaranakax yänakama?
—Jisa.
—Mä riy uñjaniwayta, ukat…
95
 —Riyinakanx janixay warawaranakak utjkchitixa,
jupanakax “apnaqapxiwa”. Ukax yaqhawa.
—¿Kunatakirak warawaranakast askisti?
—Ukanakax qamirïñajatakiya.
—¿Kunatakirak qamirïtamast askisti?
—Yaqha warawaranak alañatakiya.
Aka jaqix machirjamas parlasixä —sasaw pirinsi-
pitux chuymapan sarakitayna. Kunayman arunak parlir
ist’asinxa, pirinsipitux jiskt’askakïnawa:
—¿Kunjamats warawaranakanïsnaxa?
—¿Khitinkapxarakisti? —sasaw alakip jaqix phiña-
sitjam jaysatayna.
—Janiw yatkti. Janiy khitinkisa.
—Ukhamax nayankiya, nayay nayraqat ukham
nayankañapatakix amuytxa.
—¿Ukakiti?
—Chiqpachansa, kunawsatix mä suma qhanir
qhisphi jikxattaxa, ukat jan khitinkkisa, jumankxiya.
Kunawsatix mä wat’a jikxattaxa, ukat jan khitinkkisa,
ukax jumankxiya. Ukat kunawsatix nayrïr amuyu-
nitaxa, ukxa jumankirjamay qillqantayasxasmaxa:
jumankiya. Nayax nayraqatpuniy aka wara wara-
nakx katuntastxa, janiy khitis naya nayraqatx ukx
amuykitixa.
—Chiqawa ¿Ukat kunpunrak uka wara waranakam-
pist lurtasti? —sasaw pirinsipitux jiskt’askakitayna.
—Sumay uñjtxa. Jakthapta, mayamp jakthapta
—ukhamaya. Wali ch’amawa, ukhamïpans jakthapis-
kaktaya. ¡Nayax phurmal jaqïtwa!
Pirinsipitux janiw uka jaysatanakar walikiw
siskatänati.
96
—Nayanx mä chalamp mä panqarampikiw utjitu.
Ukanakx wali sum apnaqasirakta. Sarxt ukapachax
apasxaraktwa. ¡Jumax janixay warawaranak apnaqas-
kchismatixa! —Sasin satayna.
—Janipï, ukampis warawaranak jakthapisax mä
wankuruy imtxa –sasaw alakip jaqix satäna.
—¿Ukampix kamsañs munta?
—Mä jisk’a laphiruy qawqhakitix uk qillqaqtxa.
Ukatxa, mä kajunarurakiy llawimp llawintaraktxa.
—¿Ukhamaki?
—Ukhamaya.
Jiwakiwa. Ukhamarus chuym ch’allxtayirjamawa.
Ukatsipans janirakiw phurmalakiti. Sasarakiw pirinsi-
pitux amuyt’atayna.
Pirinsipitux phurmaläñtuqitx wali yaqha amuyu-
nakaninawa, jaiw jilïr jaqinakjamakanati.
—Nayanx mä panqaraw utjitu, sapürurakiw qarpta.
Kimsa wulkanarakiw utjitu, sapa simanarakiw qhillsta.
Jiwat wulkans qhillsuskaktwa. Janiw kunapachas
yatitäkiti. Wali wakiskirïtwa, wulkanajanakatakis
ukhamarak panqarajatakisa. Jumax janiw wara wara-
nakatakix kuna wakiskirïktasa…
Uk ist’asax alakip jaqix janiw kamsañs atxataynati,
ukhamipanx pirinsipitux sarawayxakitaynawa.
Qhanpachanx aka jilïr jaqinakax wal mayj mayja-
punipxiwa, ukham sasin sarawayxatayna.
REEMPLAZAR POR ESTA FOTO (682.jpg)

98 99

XIV
Phisqïr uraqix wali mayjänawa. Taqi uraqit sipans
wali jisk’akipunïnawa. Uka uraqix mä
pharulamp mä pharul qhantayir jaqim-
pitakikïnawa. Jaya uraqinst kunatakirak
pharulast askïspasti, utas markas jani-
rakis utjkitixä. Ukham sas jupapachaw
pirinsipitux chuymapan jiskt’asïna.
Inas aka jaqix pisi chuymächi,
ukampis janiw riyjama, alip
jaqjama, jach’a jach’ tukut
jaqjama, machir jaqjam pisi-
chuymäkarakiti. Kuntï lurki
ukax uka jaqinakan luräwipat
sipansa askikïskiwa. Kunapachatï pharul qhantayk
ukhax mä warawars mä panqars yuriykasp ukha-
mawa. Kunapachatï pharul jiwt’ayk ukhax warawars
panqars samart’aykasp ukhamarakiwa. Uka irna-
qäwix chiqpachans wali sumawa, sasaw säna.
Kunapachatï uka uraqir purkän ukhax suma arumpiw
pharulanirux aruntt’äna.
—Aski urukïpan ¿Kunats pharulam mäk jiwt’ayta?
—sasin aruntäna.
—Akx lurañajapuniwa —aski urüpanaya— sasaw
jaysäna.
—¿Kunat jiwt’ayañamarakisti?
—Ukapï, jiwt’ayañajarak qhantayañajaraki, ukha-
maya. Aski arumakïpanaya.
Pharul qhantayxarakïnawa.
—¿Kunats mayamp qhantayarakikta?
—Qhantayañajapuniwa –sasaw pharulanix jaysäna.
100
—Janiw akch’s amuyktti —sasaw chuymapan pirin-
sipitux säna.
—Janiw kuna amuyañatakïkisa —sasaw pharulanix
satayna—. Irnaqäwix irnaqäwiwa. ¡Aski urukipan!
—sasaw jiwt’ayasxatayna.
Ukat mä jisk’a wila allqantat thanthampiw ajanupat
jump’i pichaqt’asïna.
—Añcha ch’amapuniw irnaqäwijaxa. Nayrax janiw
ukhamakänti. Willjtanakax jiwt’ayirïta, jayp’unakax
qhantiyirïta, ukhamakïnawa. Ukat khuysarux pachajax
samart’añatak utjakirïnwa. arumax sum ikt’asiñatak
pachaniyätwa…
—Pachanak tukusxipansti, ¿taqi kunat mayjt’xi?
—Irnaqäwix janiw mayjt’kiti –sasaw pharu-
lanix säna—. ¡Ukawjar qhanañcht’äma! Jichhax
uraqix sinti k’atakipuniw muytanxi. Mä urux
mä k’atamp sasxakiwa.
—¿Ukhamipansti? —sataynaw pirinsipituxa.
—Ukhamipanxa, jichhax mä k’atanakiy uraqix
muytanxixa, janipuniw akch’as pachax misxituti.
—¡Wali mayjasä! ¡Uraqiman mä urux mä
k’atamp sasxakiñasti!
—Janiw akch’as mayjäkiti. Akax niy mä
phaxsiw aruskipxtanxa —sasaw pharulanix
säna.
—¿Mä phaxsi?
—Jïsa. Kimsa tunk k’atanaka. ¡Kimsa tunk
uru! Aski arumakïpan.
Aqtayxarakikitaynaw pharulapxa.
Pirinsipitux aliqakiw uñch’ukïna. Uka
pharul apnaqirix amuyatax suma jaqïnawa.
101
 Ukhamarus kunjamtï jupax inti jalsu, inti jalant
uñch’ukirikäna, uk amtasïna.
—Pirinsipitux sänawa: Nayax kunjamats samart’asm
ukx yattwa…
—Nayax samart’añ wal muntxa —sasaw pharul
apnaqirix säna.
Irnaqäwinx maynix jayra q’apha ukhamaspawa.
Pirinsipitux arsuskakïnawa:
—Uraqimax sinti jisk’akiwa. Jumax kimsa jach’a
chillqinak chillqtasmaxa, aliqakiw k’achat intjam
sarasma. Samart’añ munät ukjax k’achakiw saräta,
urux wali jayapunïniwa.
—Nayatak ukax janjamakiw kunäkisa —sasaw pharu-
lanix satayna. Chiqpachans nayax ikt’añ walpun muntxa.
—Janiw juman suma urunakamäkiti —sasaw pirin-
sipitux säna.
—Janiw suma urunakanïkti —sasaw pharulanix säna—.
Aski urukïpan.
Ukat pharulap jiwt’ayasxänawa.
Aka jaqi, sasaw sarkas sarkasax chuymapan pirin-
sipitux säna. Aka tataxa, sapamaynits wali mayjapu-
niwa. Riyisa, jach’a jach’ tukurisa, machirisa, alakip
jaqisa uñisipxirjamawa. Amuyatax jupa sapakiw sum
irnaqixa.
Ukhamasti…! Sasin pirinsipitux chuymapan
arsuskakïnawa.
—Aka tatayriw aski masijäspaxa. Ukampirus uraqipap
sinti jisk’akixa. Janiw paninix mantapkiristi…
Walpun aka suma uraq munatapx janiw qhan pirin-
sipitux arskänti, sapa urun waranq pusi patak kut intix
jalantatapat juk’ampis uñjañ munänawa.

102 103
104 105
106 107
 XV
Suxtïr uraqix tunka kut juk’amp jach’änawa. Ukanx
mayni chuyman jach’a pankanak qillqir Achachilarakiw
qamasitayna.
—¡Akaxaya! ¡Mayni thaqhirix puriniwa! —sasarakiw
uka Achachilax pirinsipirtur uñjasax art’asïna.
Pirinsipitux wali qaritaw misxar qunt’asïna. ¡Jupax
wali jayatpun jutarakitayna!
—¿Kawkhats jutta? —sasarakiw Achachilax jiskt’äna.
—¿Aka jach’a thuru pankast kunaraki? ¿Kuns akan
lurta? —sasinrak pirinsipitux jiskt’atayna.
—Nayax uraqit yatxatirïtwa —sasin Achchilax
jaysatayna.
—¿Kunarak uraqit yatxatiristi?
—Uraqit yatxatirix mä amawt’awa; kawkhankis jach’a
lamar qutanakasa, jawiranakasa, markanakasa, qullu-
nakasa, ukhamarak wasar uraqinakasa ukanakxat yatixa.
—Ukax wali yänipuniwa ¡Akayriw chiqpach luräwixä!
—Sasarakiw pirinsipitux chuymapan säna. —Ukham
amuyasaxa, aks uksrak uñatatatayna. Ukhakamax pirin-
sipitux janiw ukch’ataq uraqx uñjkataynati.
—Wali jiwakipuniw uraqimaxa. ¿Jach’a lamar
qutanakax utjtamti?
—Ukax janiw yatiñjamäkiti —sasaw Achchilax sätayna.
—¡Aa! —Pirinsipitux chuymap mayjt’ayasïna.
¿Qullunakasti?
—Janiw uka tuqit yatiñjamäkiti —sasaw uraqit yatxa-
tirix satayna.
—¿Ukat markanaka, jawiranaka ukat wasar
uraqinakasti?
108
—Janirakikiw ukanakax yatkti, —saw uraqit yatxa-
tirix satayna.
—¡Jumax uraqit yatxatirïstxaya!
—Uraqit yatxatirïtpï— sasaw satayna, ukampirus
janixay thaqirïkstixa. Janiw thaqhirinakax utjkituti.
Janiw uraqit yatxatirix markanaka, jawiranaka,
qullunaka, lamar qutanak jakthapiñapäkiti. Ukampirus
kunawsatï maynix jutix jayatxa, walrak jisksuñapa,
ukx qillqaqañaparakiwa. Ukhamarus uka yatiyäwxatx
sum jiskxatatañaparakiwa.
—¿Kunata? —sasarakiw pirinsipitux jiskt’äna.
—Ukhamatix thaqirinakax k’arisipxaspaxa. Janipuniw
pankanakanx akch’as walt’aykaspati. Juk’ampis jani-
puniw machantatäpxañapäkiti.
—¿Kunjamarak ukasti? —sasarakiw pirinsipitux
jiskhintaskakïna.
—Machatanakax kuns pay uñjixa. Ukatx mä uraqit
yatxatirix pä qullu sasay mä qullu lantix qillqantaspaxa.
—Aa, nayax mayni machatar uñt’aniwaytwa
—sasarakiw säna.
—Ukax chiqawa. Ukatpï k’arit janich k’arïk ukax
jiskxatañaxa.
—¿Uñjir sartati? —sasaw pirinsipitux jiskt’atayna.
—Janiw kunawsas uñjir sarktti. Sasaw uraqit
yatxatirix jaysatayna. Ukhamatix maynix mä jach’a
qull uñjaniwayt saspaxa, uka qullutx jach’a qalanak
apaniñaparakiwa.
—¡Ukham aruskipkasaxa, uraqit yatxatirix mayakrak
pirinsipiturux jiskhintatayna!
—¡Jichhax jayat jutiristaxaya! ¡Jichhax uraqimat
yatiyitäta!
109
 Uk jiskt’asax jach’a qillqañ pankaprak jist’arasïna, —Jïsa.
ukatx mä k’illim qillqañrak arichsusïna —ukatx sarakï- Uk ist’asax mayakrak pirinsipitun chuymaparux
nawa—, nayraqatax lapisampipuniw qillqaña, kunaw- jalantatayna. Chiqpachans panqarajax saririkipï.
satï mä thaqirix jutasin kuns thaqatapat uñacht’ayxixa, ¡Ukhamarus pusi ch’aphikiw jark’asiñapatakix
ukhaw tintampix qillqantxarakiña. utjaraki! ¡Sapakirakis qhiparixa! Sasaw sints mulljas-
Uk ist’asax pirinsipitux jank’akirakiw jaysatayna. kasp ukham arsutayna.
—Yatkasma…! —Nayan uraqijax wali jisk’akiwa. Ukhamipanx ch’amañcht’asitaynawa.
Ukanx kimsa wulkanaw utjarakitu. Maynirïk ukax —¿ Jichhax kawk saram sitasmas? —sasaw pirinsi-
jiwatawa. Ukatx mä panqaras utjarakituwa. pitux jisk’t’asitayna.
—Janiw panqaranakx qillqantiriktti, sasarakiw uraqit —Uraq uñjir sarawayasmasti, uka uraqix wali ayta-
yatxatirix satayna. tapuniwa…—sasaw Achchilax satayna.
¿Kunata? —¡Panqarax wali jiwakïchixaya! —Sasaw Ukham ist’asax pirinsipitux panqarapat amthapi-
pirinsipitux säna. sisaw sartawayxatayna.
—¡Uka panqaranakax saririkiwa!
—¿ “Saririkiwa” ukast kamsañrak munisti?
—Kawknïr pankanakarutï qillqatäk ukanakax
wali jayanakapuniw apnaqatäñapa. Ukhamarus wali
qullqirakiwa. Wiñayatakïkaspas ukhamarakiwa. Mä
lamar qutax janiw kunawsas wañt’kaspati. Ukhamïpan
kunatix wiñayatakïk ukrak qillqirïtxa –sasaw uraqit
yatxatir achchilax yaticht’arakitayna.
—Ukhamïpanx jiwat wulkanas akatjamatx sartanira-
kispawa —sasaw pirinsipitux arst’asitayna—. s kamsa-
ñrak “saririkiw” sasinst muntasti?
—Jïsa, uka qullunakax kunawsas nin jaqsunikispawa
–sasaw uraqit yatxatirix satayna—. Nänakatakix ukax
janiw kunäkisa, qullunakaw wali yäqataxa.
—Ukata, ¿kamsañpunrak “saririkiwa” sasinst muntasti?
Kunawsatix pirinsiptux jiskt’ix ukhax jaysayasi, ukha-
puniw amukt’iritayna.
—“Chhaqtasmachakiniwa” uk sañ muni.
—¿Chhaqtasmachakini? ¿Panqaraja?

110
114 115
 XVI
Paqallqür uraqix aka pachpa Uraqirakïnawa.
Aka Uraqix janiw kawknïr uraqxamäkisa. Ukanx
patak tunka mayan riyinakaw utji (ukhamarak ch’iyär
janchin riyinaka), paqallq waranq uraqit yatxatirinaka,
llätunk patak waranq alakipanaka, paqallq waranqan
waranqap machat jaqinaka, kimsa patak tunka mayan
waranqan waranqap jach’a jach’ tukur jaqinaka, ñä pä
waranqan waranqap achachilanakaw utjäna.
Uraqit juk’amp sum amuyt’añataki. Janïr lusa qhanax
utjkän ukhaxa, pharul luririnakakiw uraqpachan aqta-
yapxirïtayna. Phisqpach jach’a layanakat mayacht’asi-
pxirïtayna. Uka taypinx pusi patak suxtatunk payan
phisqhapatak tunka mayan pharul aqtayirinakaw
utjiritayna.
Ukat jayat uñtataxa, wali jiwakirïtaynawa.
Nayraqatpachax Nueva Selandankirinaka, ukhamarak
Awstralyankirinakaw aqtayapxiritäna. Aqtayañ tuku-
yasinx ikirirakiw sarawayxapxiritayna. China, Siberia
tuqinkirinakarakiw aqtayapxirïtayna. Ukjatx Rusia,
India tuqinkirinakaraki, ukxarux Europa, Africa
tuqinkirinakaraki, qhip qhiparux Awyayalankirinakaw
aqtayapxiritayna. Janipuniw pantasipxirikataynati.
Taqi ukax wali jiwakipunïrinawa.
Uraq Aynachankir pharulani, ukhamarak uraq
Alayankir pharulanikinakax wali jayräpxataynawa: pä
kutikiw maranx pharul aqtayapxiritayna.
116
XVII
Kunapachatï maynix wali amuyt’anïñ munixa, mä
juk’as k’art’asiñjamapuniwa. Kunapachatï pharula-
ninakat parlkayät ukhax janiw chiq arskayätti. Uka
arunakampix aka uraq jan uñt’irinakaruw mayjt’ayir-
jamayäta. Aka uraqinkir jaqinakax mä chiqanak
jakapxi. Pä waranqan waranqap jaqix mä palasarux
mantapxakispawa, wali juk’anikipuniptanwa. Taqpach
jaqirux mä jisk’a uraqix Pacífico lamar quta taypin
utjk ukarux tantachthapisikispawa.
Jilïr jaqinakax chiqpachans janiw ukax ukhamaw
sapkaniti. Wali jach’a uraqinkapkaspas ukham
amuyapxi, baobab quranakäkaspas ukhama. Wali
aytat jaqïpkaspas ukhamaw tukupxi. Jupanakax utji-
rinïñanakatak lup’isipki. Nayax janiw jupanakjamakti.
Jupanakax utjirinïñanakatak lup’isipki.
Pirinsipitux uraqir purxasaxa, janirakiw khitirus
uñjkänti, ukhamïpan walrak musphatayna. Kunapachatï
uka ch’alla pampan mä quri surtijax lliphipinïn
ukhaxa yaqha uraqirus purkasp ukham pirinsipitux
amuyasitayna.
—Aski arumakïpanay— sasaw akatjamat pirinsi-
pitux ch’usaruk aruntatayna.
—Jumatakis ukhamaraki —sasaw katarix akatjamat
jaysarakïtayna.
—¿Kawknïr uraqirurak purintsti? —sasaw pirinsi-
pitux jiskt’asitayna.
Africa uraqiruya, —sasaw katarix jaysatayna.
—¡Aa!… ¿Janit khitis aka uraqin qamqi?
117
 —Akawjax wasar uraqiwa. Aka wasar uraqinakanx Ukat katarix pirinsipitun kayuparuw quri surtijar
janiw khitis qamkiti. Aka uraqix jach’awa —sasaw uñtat llawuntasirakitayna:
katarix sarakitayna. —Khitirus llamt’asinx laq’aruw tukuytxa —satay-
Ukhamipanxa, pirinsipitux mä qala patxar qunt’asisax nawa—. Ukat sipan jumax q’umätawa, mä warawarat
alaxpach uñtarakitayna: jutirïtawa…
—¡Warawaranakax k’ajaskpachat janicha, uñtä Pirinsipitux janiw kuns kamskataynati.
chha! ¡Akham sum k’ajapxisti! Khayaxay uraqijaxa. —Llakisiyistawa, aka Uraqinx wali jisk’akipunïtawa.
Jiwas alayankaskiwa… ¡Ukampirus wali jayankapu- Ukhamatï uraqimar kutt’añ munstaxa, puriñx yanapt’iris-
niwa! –sasaw pirinsipitux katarir uñacht’ayäna. mawa. Ukhamäspawa…
—¡Wali jiwakirakisa! ¿Kunarurak juttasti? —sasaw —¡Aa! Amuyxsmawa. ¿Janirakis qhan parlaskta-
katarix jisk’t’arakitayna. tixa? —sasaw pirinsipitux satayna.
—Mä panqarampiw jan walt’ayasipkti —sasaw —Nayax ch’amanikipunitwa —sasaw katarix sarakitayna.
pirinsipitux sarakïna. Ukat sapa maynis amukïxapxatayna.
—¡Aa! ¿Chiqapuni? —sasaw katarix sarakitayna.
Ukatx paninpach amukiw alxasipxäna.
—¿Kawkhankarak jaqinakasti, wasa-
rakipuniti? —sasaw pirinsipitux akat-
jamat jiskt’asitayna—. Aka wasär
uraqinx sapakjamakipunïñasä…
—Jaqinak taypinx sapakiraki-
kïñawa, —sasaw katarix satayna.
Pirinsipitux wali jayapuniw
katarirux uñakipatayna, akham satayna:
—Yaqha kast laq’ütasä, juch’us luk’anjamätawa.
—Kamskasma, mä riyin luk’anapat sipans juk’amp
ch’amanïtwa —sasaw katarix sarakitayna.
Pirinsipitux larusikitaynawa, ukatx akham sasa-
rakiw arxayatayna:
—Amuyatatx janjamakiw ch’amanïktati…, jani-
rakis kayuniktasa…, janjaw kawkhs sarkasmati…
—Mä warkutsipans juk’amp jayanak apirismaxa
—sasaw katarix arsusirakitayna.

118 119
 XVIII
Pirinsipitux wasar uraqinjam sarasinx janiw kuns
jikxatkataynati, jan ukasti mä kimsa laphin panqaram-
pikiw jikintasirakitayna…
—Aski urukïpanaya —sasaw pirinsipitux aruntatayna.
—Aski urukïpanaya —sasaw panqarax jaysarakitayna.
—¿Kawkhankapxarak jaqinakasti? —sasaw pirinsi-
pitux suma arump jiskt’atayna.
Panqarax mä kutix walja jaqinak sarir uñjatayna.
—¿Jaqinaka? Suxtanïch paqallqunïch ukhakiwa.
Näyra maranakax uñjañaskiriwa, jichhax janiw
kawkhankatapas yatiskxiti. Janixay saphintatapkchitixa.
Ukhamipanx thithik thithisipki.
—Jikisiñkama —sasaw pirinsipitux satayna.
—Jikisiñkamaya —sasaw panqarax jaysarakitayna.

122 123
 XIX
Pirinsipitux mä jach’a qulluruw makhatäna. Taqi
qullunak uñjkän ukanakatx kimsa wulcan qulluw
qunquripkam purïtayna. “Ukham jach’a qullu
patxankasaxa, pirinsipitux sataynawa, mä uñtanak
uraqs taqpach jaqinaks uñjäxa…”. Ukampirus ari
qullunakak uñjatayna.
—Aski urukïpan —sasaw akatjamat pirinsipitux
ch’usawjar satayna.
—Aski urukïpan… Aski urukïpan… Aski urukïpan…
—Sasaw añchañchux jaysatayna.
—¡Aka uraqix wali mayjasä…! —Sasaw pirinsi-
pitux lup’ikipatayna.
Aka uraqix waña, ari, jayuk’ara ukhamarakisä.
—¿Khitïtasa? —sasaw pirinsipitux jiskt’arakitayna.
—Khitïtasa… khitïtasa… sasakirakiw añchañchux
jaysanirakitayna.
—Masinakasipkañäni, sapakïsktwa —sasaw pirin-
sipitux arxayarakitayna.
—Sapakïsktwa… sapakïsktwa… sapakïsktwa —sasaw
añchañchux jaysatayna.
“¡Kuna wila uraqiraki! —sasaw amuyupanx
lup’itayna—. Waña ukat k’ara ukhamakirakisä.
Ukat jaqinakax janis kuns amuyapkitï, sasaw sapak
parlasitayna. Kuntï maynix siski ukaks mayamp
arsupxixä… Markajanx mä panqaraw utjitäna: jupax
kuna arsuñans nayrankapunirinwa…”.
126
XX
Kunapachatï pirinsipitux wali jayanak ch’alla patan-
jama, qala taypinjama, khunu patanjam sarnaqkän
ukapachax wali ch’amanpun mä thakhi jikxatatayna.
Ukat taqi thakhipuniw kawkhantï jaqinakax qamapk
ukar puriyirïtayna.
—Aski urukïpanay – sasaw satayna.
Mä wirta rusas panqar taypïnwa.
—Aski urukïpanaya —sasaw panqaranakax jaysapxara
kitayna.
Pirinsipitux uka panqaranak uñjasax uñch’uki-
kitaynawa. Panqarapar uñtasitkamakïnaw rusas
panqaranakaxa.
—¿Jumanakax khitinakäptasa? —sasaw jiskt’atayna.
—Nanakax rusanakäptwa —sasaw panqaranakax
jaysapxarakitayna.
—¡Aa! —sarakiw pirinsipitux satayna.
Chuymapanx wali llakitaw jikxatasitayna, kuna-
laykutï panqarapax nayakït aka kast panqarax alaxpacha-
nakanxa, sasaw sirïtayna. Ukat jichhax phisqa waranqaw
kipkakamak mä wirtan utjatayna.
“Aktï rusajax uñjaspaxa, wali p’inqachatapuniw uñja-
sispa, jich aliqapuniw ujurasirakispa. Ukat uñjiripäkirists
ukham tukuñajäspawa. Jan ukhamäkasp ukjax jiwañak
munxaspaxa, jan nayamp k’umiyasiñataki… sasaw
walpun lup’itayna”.
Ukat jupapachpax akham sasaw parlasirakitayna:
“Uka panqaranïkasax qamirjamarakis amuyasiyätxa,
ukampis mä rusa panqarakis utjituxä. Rusa panqaramp
kimsa wulcan qullunakampix janis kunakatänasa!
Chiqpachanx janiw mä aytat pirinsipituktti…” Ukat
quranak patxar jaqutattasin jachatayna.
127

XXI
Ukat jupapachpax akham sasaw parlasirakitayna:
“Uka panqaranïkasax qamirjamarakis amuyasiyätxa,
ukampis mä rusa panqarakis utjituxä. Rusa panqa-
ramp kimsa wulcan qullunakampix janis kunakatä-
nasa! Chiqpachanx janiw mä aytat pirinsipituktti…”
Ukat quranak patxar jaqutattasin jachatayna.
—Jichhaw amuyt’asktxa. Mä panqaraw utjitu,
amuyatatx uywiriparuw tukuyawayitütu… —sasaw
pirinsipitux sarakitayna.
—Ukhamäkaspawa. ¡Aka Uraqinx taqi kunas yati-
sikipuniwa…! sasaw qamaqix satayna.
—¡Aa! janiw aka Uraqinkkiti —sasaw pirinsipitux
qhanañcharakïna.
Tiwulax wali jiskhiqirjamaw uñanaqasïna:
—¿Yaqha uraqina?
—Jïsa.
—¿Uka uraqin uywa jiwayirinakax utjarakikiti?
—Janiwa.
—¡Ukax wali sumjamaway! ¿Ukat wallpanakasti?
—Janiw utjkiti.
—Akanx janiw kunas qullanäkiti —sasaw tiwulax
llakt’asitayna.
Tiwulax nayra amuyuparuw kutxatasitayna:
—Jakäwijax janjamakiw walïkiti. Nayax wallpanak
katustxa, jaqinakax jiwayañatakirakiw arknaqapxitu.
Jaqinakax wallpanakjamawa, wallpanakax jaqinakjama-
rakiwa. Qaritaxtwa. Juk’ampis jumatï nayar uta uywar
tukuyitasmax wali askipunispawa. Sarnaqatams uñtt’asï-
mawa. Yaqha jaqin sarnaqatanakapax imantasiyituwa.
130
Jumankirix mä jayllïwikaspas ukhamaw jawssusitani.
Juk’ampis ¡amuyt’am! ¿Uñtam, khayan tiriw yapunak
amuytati? Janiw nayax t’ant’ manq’kti. Uka yapunakax
janiw kuns amtaykituti. ¡Llakkayawa! Jumax quri
ñik’utanistaxaya. Kunawsatï uta uywar kuttayxitataxa
¡k’uchikipuniyawa! Ukat uka tiriw yapunakax ñik’utam
amtayxitani. Ukhamarus uka yapunak khuyusirix wali
munatäniwa…
Ukat qamaqix mä qawqha k’atanakax aliqakiw
pirinsipitur uñch’ukirakitayna:
—¡Amp suma… uywasxakitaya! —sasaw tiwulax
achikt’asiskakitayna.
—Walïspawa, ukat janixay pachanïkstixa, aski
masinak jikxatañajawa, ukhamarus walja yänak
uñt’añajawa —sarakiw pirinsipitux jaysatayna.
–—Kunapachatï uywastan ukapachakiw sum uñt’as-
naxa –sasaw qamaqix sarakitayna—. Jaqinakax janiw
kuna uywa uywañatakis pachanïxapxiti. Kuna yänaks
alakipanakatak alasxapxi. Janirakiw aski masinak
aljañas utjkiti. Mä aski masirutï thaqhaskstaxa, ¡nay
uywasiskita!
—¿Ukat kuna lurañarak wakisisti? —sasaw pirinsi-
pitux jiskt’asitayna.
—Jumax wali llamp’u chuymaniñamawa. Nayraqatax
yatthaptañax ch’amäniwa, ukatx sapürutjam jasakïxara-
kiniwa... Qhusi nayrampiw uñkatt’ama, ukat janirakiw
kamskitätasa. Arunakampix usuchjasiñjamaskchixaya
—sasaw qamaqix jaysatayna.
Qhipürux pirinsipitux kutt’arakitaynawa.
—Walïspaw mä pacharuk jutasm ukjaxa —sasaw
qamaqix satayna—. Sakiñäni, kunawsatï pusi pachar
jutätaxa, nayax kimsa pachatpach k’uchik suyxäma.
131
Pach jalakipipanx wal kusisïxa; ¡Kusisiñ jikxatäxa!
Ukhamatï kunapacharus jutakïtaxa, janiw kunaws
wakichasiñs yatkäti… Wakichäwinakax askipuniwa.
—¿Kunarak wakichäwinakasti? —sasaw pirinsipitux
jiskt’asitayna.
—Ukax wali armatäxiwa —sasaw tiwulax satayna—.
Uka urux yaqha urunakat sipan mayjt’atawa. Mä
pachas yaqha pachatx mayjt’atarakiwa. Sakiñani,
illapt’irinakax wakichäwinipxiwa. Juywis urunakax
imillanakampiw thuqhupxi. Juywis urux wali askipu-
niwa. Yapunakapkamaw ukürux mantawaytxa. Janitï
uka urux thuqhupkaspaxa, sapürus pachpakispawa,
janirakiw samarañax utjkaspati.
Ukhamat pirinsipitux qamaqir uywasxatayna. Ukat
kunapachatï sarxañ pachax purinxän ukjaxa:
—¡Aa!… Jachayitätawa –sasaw qamaqix satayna.
—Jumaxay uywasiskit sasax wayt’askchistaxa
–sasaw pirinsipitux qhanañcharakitayna. Janixay
uywasiñ munkchiyäsmatixa, ukat jumaw wayt’istaxa…
—Jïsa —sasaw qamaqix satayna.
—¡Jichhax jachchïtaxaya! —sasaw pirinsipitux
khuyapt’ayarakitayna.
—Jïsa —sasaw qamaqix sarakitayna.
—Ukampix janiw kuns atipkätati, sataynaw
pirinsipituxa.
—Tiriwun samipampiw atiptxa —sasaw tiwulax
sarakitayna.
Ukatxa, arxayaskakitaynawa:
—Uka rusa panqaranakar uñtam. Panqaramax
yaqha panqaranakat sipans juk’amp k’ajkiriwa. Ukat
kutt’anïtawa, kuntï jan yatktax uk sawayäma.

132 133
 Ukat jank’akiw pirinsipitux uka panqarankar arxayir —Qawqha pachtix rusajatakix apt’asintxa… —pirinsi-
sartawayatayna. pitux mayamp arsutayna.
—Chiqpachans jumanakax panqarajat sipanx wali —Jaqinakax aka kast amuyx armxapxiwa —sasaw
mayjapxtawa: janiw khitïpktasa. Janirakiw uywi- qamaqix satayna—. Ukampirus jumax janiw armasi-
rinïpktas uywiripkaraktasa. Kunjamäkantix tiqulajax ñamäkiti. Kuntï uywasktta ukx wiñayaw amxasiñama.
ukhamäsipktawa. Patak waranq qamaqitx pachpakï- Rusa panqarax jumar katuyatawa…
nawa. Jichhax masijäxiwa, ukhamipanx uraqpachanx —Jïsa, rusa panqarax nayar katuyatawa…
jupa sapakiwa —sasaw satayna. —sasaw pirinsipitux jan armasiñatak mayamp mayamp
Uk ist’asax rusa panqaranakax wal chhuchhusipxatayna. arsurakitayna.
—Jumanakax wali sumpï k’ajapxtaxa, ukampirus
chuymanakamax ch’usakamakiwa —sasaw pirinsipitux
satayna—. Jumanak laykux janiw khitis jiwt’kaspati.
Niyas mä jan yatirix panqarajax jumanak kipkakisä
saskaspawa. Ukhamipan panqarajax jumanakat
juk’amp munatawa. Biombo-mp ch’uqantataw
panqarajax jilsuniwayi. Panqarajat laqatunaks
pallarasin jiwaraytwa (mayäch payäch ukjax pimpi-
linturuw tukuwayxapxi). Uka pachp panqarajaw
ayquri, jach’achasiri, yaqhippachanakax amukt’iri.
Panqarajax panqaraxawa.
Ukham arsusax qamaq tuqirurakiw sartawayatayna.
—Sarawayxä –sasaw satayna.
—Jumatï pusi jayp’ur jutätaxa, kimsa jayp’utpach
kusisxäxa.
—Walikïpanaya —sasaw qamaqix jaysarakitayna—.
Janïr sarkasasti, aka jan arsuñ arst’awayäma: Janiw
nayrampikix uñjksnati jan ukax chuymampipuniwa.
—Jan ukasti chuymampipuniwa, jan armasiñatak
—pirinsipitux mayamp arsutayna.
—Qawqha pachtix rusamatakix apt’asinkt ukax
janiw inamayäkiti.

134 135
 XXII XXIII
—Aski urukïpanaya –sasaw pirinsipitux aruntasitayna. —Aski urukïpanaya —sasaw pirinsipitux aruntasitayna.
—Jumatakis ukhamaraki —sasaw chhita chhit uñjir jaqix —Aski urukïpanaya —sasaw alakip tatax jaysarakitayna.
jaysatayna. Umat jan pharjayir pilturanak alakipätaynawa. Mä piltur
—¿Kuns akan luraskta? —sasaw pirinsipitux jiskt’atayna. umt’añax simanpachaw jan umat pharjayirikataynati.
—Jaya saririnakatakiw waranqat waranqat jalanuquskta —¿Kunats uk aljta? –sasaw pirinsipitux jiskt’atayna.
—sasaw chhita chhit uñjir jaqix satayna—. Ch’iqat kupir sarir chhita —Ukax juk’amp pachanïñatakiwa. Pachat yatxatatanakax
chhitanakaruw ajlltta. ukham sapxiwa. Simanpachanx pisqhatunk kimsan k’atanakaw uka
Chhita chhitanakax q’ixuq’ixur uñtasitaw aks uks jalakipatayna. piltur umasax pachax imasxi –sasaw alakip tatax qhanañchatayna.
—Walpuns jalanaqapxixä —sasaw pirinsipitux säna—. ¿Kuns —¿Uka phisqhatunk kimsan k’ata imatampist kunrak
thaqhapxi? lurxapxisti?
—Janiw khitis yatkiti –sasaw chhita chhit uñjir tatax sarakitayna. —Kuntï maynix lurañ munk ukay lurixa…
Yaqha chhita chhitax llijtas llijtas jalakiparakikitaynawa. “Nayantï ukham imat k’atanakax utjitaspaxa, wali k’achat mä
—¿Kutt’anxapxitï? –sasaw pirinsipitux jiskt’asitayna. uma jalsuruw umt’ir sariristxa… sasaw pirinsipitux satayna”.
—Janiw pachpäkiti, yaqhawa –sasaw chhita chhit uñjiri
tatax sarakitayna.
—¿Janit mawjanakx walikïpki?
—Janipuniw maynis walikist sirix utjkiti —sasaw chhita chhit
uñjir tatax satayna.
Ukat yaqha chhita chhitax llijtas llijtas warart’asis
jalakiparakikïtaynawa.
—¿Arkanaqasipxiti? —sasaw pirinsipitux jiskt’asitayna.
—Janiw khitirus arkanaqasipkiti. Uka manqhanx aliqakiw
jaqinakax ikisipki, yaqhipanakax lak ansasipki, wawanakakiw
qhispillur nasanakap alkatat uñch’usipki —sasaw chhita chhit
uñjirix satayna.
—Chiqpachans wawanakakipuniw kuntï thaqhapk ukx yatipxi
—sasaw pirinsipitux satayna. Anatañ pastax wawanakanx wali
munatapuniwa. Ukat aparatax mäkiw jachapxaraki…
—Surtinïpxiwa —sasaw chhita chhit uñjirix satayna.

138 139

XXIV
Kimsaqallq uruw wasarankxayäta, ukat alakip
tatan sarnaqäwip yatxatayäta, ukhamarus imat umaj
taqpach umantxarakiyäta.
—¡Aa! —ukat akham sasaw pirinsipitur jista—.
Janïraw awyun askichkti, janirakiw kuna umas
umt’añatak utjxarakiti. Nayatï k’achat mä uma jalsur
umt’ir saririst ukhax walpun k’uchisiristxa.
—Kawknïr qamaqitix masijakän ukax…—sitänwa.
—Jisk’a jaqi, ¡janiw qamaqit parlxsnati!
—¿Kunata?
—Umatjamax jiwxakipuniñäniwa...
Pirinsipitux jan sum amuyasinx saskakituwa:
—Wali sumapuniw mä masinïkasin jiwañaxa.
Qamaqix aski masijätapatx wali kusisitapunïtwa…
“Jiwañatakis mäkisä, janis manq’ats awtjkitï, umats
pharjkitixä. Amuyatatx mä juk’a lupimpix walikis-
pawa…sasaw näpach sista”
Ukat amuyuj amuyasax situwa:
—Umatx pharjarakikituwa… Mä uma phuch’
thaqansnasti…
Uk ist’asinx qarjataw tukta: ukat kamisarak uma
phuch’ust aka wasar uraqin utjaspasti. Thaqhiriw sarapxtta.
Ukhamipanx niya qharat jayp’ukamaw thaqapxta,
arumaxarakïnwa, ukat warawaranakas k’ajtxarakïnwa.
Taqi kuntï pirinsipitux arxaykitän ukax p’iqijanx
walpunrak muyüna:
—¿Jumar umat pharjaskaktamti? —sasaw jiskt’ta.
Janiw jayskituti. Ukat akhamak situ:
—Umax chuymatak qullarakïspawa…
140
Janiw arsutapx amuykayätti, ukat janiw kuns arsxti...
Amuyxarakiyat jan sinti jiskhiñxa.
Wali qaritapuniw qunt’asi. Jupamp chik qunt’asi-
raktwa. Amuk qunkasin mayak situ:
—Warawaranakax panqaranakat sipans walpun
k’ajapxi…
“Ukhampiniskiwa”, sasaw sarakta, jiskasax uka
ch’alla pampanakrak uñtaraktta
—Aka wasarax wali jiwakisä —sasin arsuniraki.
Chiqans nayatakix wasarax wali jiwakipunïnwa.
Ch’allas k’ajiwa. Ina ch’ujtatakiwa. Ukhamipansa,
mayniw k’ajaski…
—Wasar uraqinx uma phuch’uw jiwak uñnaqa-
yixa… —sasaw pirinsipitux sarakïna.
Wasaran ch’alla k’ajatapatx walpun muspharta.
Kunapachatï wawäkatän ukapachax mä nayrapach
utachat utan qamayäta, ukatx wali jila chanin yänakaw
utji, sasaw sapxirïna. Janjamakiw khitis thaqhata-
pakänti. Jichhaw amuyxtxa. Utajax mä jan arsuñ
imaskatapänxa…
—Jïsa —sasaw pirinsipitur sistxa–; utächis warawa-
ranakächis ch’usa wasarawjachisa, kunatï jan uñt’atäk
ukapuniw jiwakixa.
—Qamaqijan jumatak walikïtapax kusisiyituwa
—sitänwa.
Pirinsipitux arskas arskasaw amparajar ikjawayxa-
rakïna. Uk uñjasax chuymajas ch’allxtitünwa.
Quri k’anw icht’atäkirists ukham amuyasiyäta.
Ñik’utanakapas aliqapuniw k’ajaskäna. Janiw kunas
aka uraqinx jupjam utjkaspati, ukhamänawa. Phaxsi
qhananx ajanupax q’illuw k’ajäna, nayranakapas
ch’irmthapita, ñik’utanakapas wayramp chikaw jaläna.
141
Nayapachpaw jista: “Kunti akan uñjtxa ukax patxa-
kiwa. Kawkniritï jan uñjatäk ukaw askixa…”
Laka ispillupas nä laruskasp ukhamanawa, ukat
naya pachpaw amuyta: “Aka pirinsipitux panqarat
wali jiwt’atapuniwa. Amuyatatx p’iqipanx mä k’ajkir
panqaraw lamparar uñtat walpun qhani, kunapachatï
ikki ukhas qhanaskakiwa…” ukat janchipas jan
llamkt’ayänawa. Aka pirinsipitux wali sum uñjañas-
pawa: kuna wayra thayas jiwayakispawa.
Ukham paqar arum sarnaqkasax uma phuch’x
qharatataruw jikxatarakta.

142 143

XXV
—Jaqinakax chhita chhita manqhiruw imantasipxi,
—sasaw pirinsipitux satayna— ukampirus janiw kuntï thaqapk
ukx yatipkiti, aliqakiw aksat uksar qarirat chhukhunaqasipki…
—Akax inamayakiwa…
Ukatx arsukakïnawa:
Kawknir uma phuch’urutix puripkt ukax janiw Sahara
uma phuch’unakjamakänti. Sahara phuch’unakax aliq allst’at
phuch’unakakiwa. Akax marka phuch’jamänawa. Janirakiw
kuna ayllus utjkänati, samkjamakïnawa.
—Akax wali mayjawa –sasaw pirinsipitur sayäta—. Taqi
kunaw utjaski: rultana, uma chatu, wiskha…
Larus larusax wiskh llamt’äna, ukatx rultans yaqha chiqaruw
jitt’ayarakïna. Ukatx rultanax ikits sartkaspän ukhamaw
wal k’araqïna.
—¿Ist’tati? —Saw pirinsipitux
säna—. Uma phuch’uruw ikit p’ar-
xtaytan, jichhax jayllintaskiwa…
—Jumatakix sinti jathiwa,
nay lurä —sasaw sista.
Ukatx uma chaturuw um
waysurapta. Jinchujan rultänax
k’araqiskakinwa, ukhamarus khata-
tïnwa, intis khatatirakïnawa.
—Aka umat pharjitu —sasaw pirinsi-
pitux satayna—. Umt’ä, sasarakiw umantäna…
Uk uñjasax nayax kuntï thaqkän ukx amuyxayätwa.
Uma chatx lakapkamaw apkatta. Ch’irmthapt’asarakiw
umanti. Phuñchäwikaspas ukhamänawa. Janiw umax
manq’akänati. Aka umax warawaranak taypit mistsüna,
k’araqir rultanat jiysutänawa. Chuymatakix wali askipunïnawa.
Jisk’akayat ukapachax Navirar arumaw ukham suyañïri, chika
144
arum misa jayllis utjirïnwa, wali kusisiñampipuniw Navirarax
katuqatïri.
—Larusïnwa, llamt’änwa, ukat rultan unxtayäna.
—Uraqimankir jaqinakax panqar wirtanakapanx phisqa
waranq panqar ayrupxi… ukhamipans janiw kuntï thaqapk uk
jikxatapkiti… —sasaw pirinsipitux sitäna.
—Chiqpachans janiw jikxatapkiti… —sasaw jaysarakiyäta.
—Kusisiñx mä sapa panqarans mä juk’a umans
jikxatapxakispawa…
—Ukhamjamapuniskiwa —sasaw jaysarakta.
Ukxarux pirinsipitux saskakitänwa:
—Ampi, nayrax juykhuratäxiwa. Chuymamp uñjañapuniw
wakisi.
Nayax umantxayätwa. Samanajas kusaskarakïnawa.
Ukhamarak ch’alla pampax willkamp chikt’at misk’ir uñtataw
k’ajatatanïna. Chuymajanx uka misk’ikaspas ukham uñjasax
walpun kusisiyäta. ¿Kunat llakisiñarak utjaspasti?
—Kuntï arkst ukx phuqhañamapuniwa —sasaw pirinsipitux
wali quña arump jinchujat jak’ar qunt’asisin sitäna.
—¿Kunrak phuqhañajasti? Sasaw jiskt’araktta.
—Jumaw yatxtaxa… mä lluku qallu iwijajatak churaña-
mawa… ¡panqaraj nayakipuniw uñjañajaxa!
Uk ist’asaxa, wulsillujat jamuqanak jank’akiw apsta.
Pirinsipitux uñjasax akham sasaw larusis situ:
—Baobab quqanakamax niyas ripullur uñtasitawa…
—¡Jan samti!
¡Nayax baobabnakajatx wali kusisitapunïkayätwa!
—Qamaqin… jinchunakapax… waxranakar uñtasitarakisä…
¡Ukhamarus wali jach’anakawa!
Ukhamarus larusïnawa.
—Janiw amuykistat jisk’a jaqi; nayax janixay ukanak jamu-
qañx yatkstixa, katarinak jamuqañak yatiqaniwayttxa.
—¡Aa walikiskiwa! Chiqpachans wawanakas yatipxixa
—sitänwa.
145
 Ukatxa, kawknïr lluktix maykitänxa, jamuqarakiyätwa.
Churxasax janiw chuymajax chuymajäkanati.
—Amtäwinakamax janiw yatiñjamakiti…
Janiw jayskituti, ukatx sarakituwa:
—Yatiñamataki, Uraqir jalaqtanitaj yattawa… qharüruw
mara phuqäwijaxa…
Ukat mayamp amukt’asax saskakituwa:
—Aka jak’awjarukiw jalaqtanta:
Ukham sasinx wilarurakiw tuküna.
Mayampi, jan sum amuykasaxa, mayjakixayätwa. Ukat
jiskt’araktwa:
—Ukhamax janiy aliqak akäkanakan sarnaqkayätatixa, akax
nä kimsaqallq uruxaniw jikisitasaxa, akawjax niy waranqh
millanakachixay markachirinakatxa. ¿Ukhamax jalaqtata-
mawjay thaqhaskayätaxa?
Pirinsipitux wilarurakiw mayamp tuküna.
Uktxa, payachasis jiskt’askakiyätwa:
—¿Mara phuqäwicha…?
Pirinsipitux mayamp wilarurakikiw tuküna. Janipuniw
kunapachas jiskt’anakar jaysirikänti, ukampirus kunapachatï
maynix ukham wilak tukk ukhax “jïsa” sañ munixa, ¿janich
ukhamäkixa?
—¡Aa! axsartwa… —sasaw sayäta.
Ukat jupax sitänwa:
—Jichhax irnaqañamawa, rultanamarus kutt’añamarakiwa.
Akawjan suyaskäma. Qharür jayp’uw jikisiñäni…
Ukampirus nayax chuymajan wal lup’iyäta. Qamaqit amta-
siyäta. Maynitï uta uywar yatinuqtixa, jachakipuniwa…

146 147
 XXVI
Uma phuju thiyan qalat lurat pirqaw utjäna. Qhipür
jayp’uxa, pirinsipitur jayat pirqa patan kayunakapas
warkuqtat wal parlantaskir uñjayäta. Ukat akham sir
ist’arakiyäta:
—¿Janit amtaskta? ¡Janiw akawjäkiti! —ukham siri.
Ukat yaqha aruw jan pächasis jaysäna:
—¡Saya! ¡Saya! Uka urunawa, ukampirus janiw
akawjäkiti…
Qala pirqa tuqirux jak’achasiskakiyätwa. Janirakiw
khitirus uñjkayätti, ukhampach nayrar sarantaskaki-
tänwa. Ukampirus pirinsipitux mayamp saskakïnwa:
—…Jïsa, ch’allar kayu takt’atajax qhanawa. Khäyatak
suyt’anitäta. Jichha arumax ukankäwa.
Nayax pirqatx pätunk wara chiqankasin janiw kuns
uñjkayätti.
Ukat pirinsipitux mayamp saskakïnwa:
—¿Wininumax kusapunitï? ¿Chiqapunit walja pachanak
jan t’aqisiykitäta?
Uk ist’asax walpun mulljasiyäta, ukampirus janiw
amuyt’añ atkarakiyätti.
—Jichhax sarxam… ¡Mayamp saraqañ munta!
—sasaw säna.
Ukhamätapatx naya pachpaw pirqa k’uch uñan-
tayäta, ukat ¡mayak t’iskt’xa! Ukhamipanx kawknïr
q’illu kataritix kimsatunk ch’ipxtan jiwayiristam ukrak
uñjta. Walpun jisk’a illapt’añ wulsikunakajan thaq-
tasis t’ijtasta. Ukampirus suxuqiyasitajampiw katarix
umäkaspas ukham ch’alla pampanjam jittawayxäna.
Ukat k’achhat k’achhat qalanak manqhiruw chhilin sas
lluskhuntawayxäna.

150 151
 Jisk’a jaqir katuqañatakix urasaparupuniw pirqa
k’uchur puritäta.
—¿Kunarak akasti? ¿Jichhast katarinakampit parlxta?
Wiñay quri chalinap jararta. P’iqips umampiw ch’allxa-
tarakta, ums umt’ayasaraki. Ukampirus janiw kuns
jiskt’karakiyätti. Añch uñch’ukïsin amparanakapampiw
kunkaj qhumantitu. Mä jiwir jamach’in chuymapjamaw
chuymapax unuqirakïna. Ukat sitänwa:
—Makinaman kunatï jan walikän uk yatxatatamat
kusisitätwa. Jichhax utamar k’uchhikiw kutt’xäta…
—¿Kunjamatrak uk yattasti?
Taqi suyt’äwinakax irnaqäwijan utjk ukanakanx
atipt’apuntwa, uk yatiyiriw juttxa.
Janiw jiskt’äwijar jayskänti, ukampis yapt’änwa:
—Nayax utajar jichhürurakikiw kutt’xä…
Ukatxa, wali llakit saskakïnwa:
—Utajax juk’amp jayankiwa… Juk’amp ch’ama-
rakiw puriñaxa…
Kunas jan walïkasp ukham chuymajan amuyayäta.
Ukhamipanx jisk’a wawäkaspas ukham qhumantayäta,
ukat ch’amak mik’ay manqhirus juk’at juk’at mantkasp
ukhamänwa, janiw kunjamat sayt’ayañjamakänsa…
Ajanupan janiw larusiñax utjkänti, wali jayankkaspas
ukhamänwa:
—Iwisam nayaw kattxa. Iwisan kajunaps katuraktwa.
Llukupas katuraktwa...
Wali llakitapuniw larusïna.
Waljpach k’atanakaw suyt’ayäta. Juk’at juk’at janchijax
junt’us tukkasp ukham amuyasiyäta:
—Jisk’a jaqi, kunats axsarayäta.
Axsaraskapunitaynawa. Ukampirus wali k’achatak
larusïnxa.
—Aka arumax juk’amp axsaräxa…

152 153
 Janis kunas walt’kasp ukham amuyasinx mayamp
chhullunkhiyjam ch’uch’uw jikxatasiyäta. Jan mayam-
pitak lart’asitap uñjañax wali llakkayanawa. Jalsu
umakaspas wasarawjanx ukjamanawa.
—Jisk’a jaqi… mayamp larusitam ist’añ munta…
Ukham satax sitänwa:
—Aka arumax mä maraw phuqasxani. Warawarajax
maymarax kawkharutï jalaqtankatayn uka pachpan
jikisxani…
—Jisk’a jaqi, ¿uka katarimpi, jikisiñampi, warawa-
rampix chiqapunit jan wali samkäki?...
Jan mäki jiskt’ajar jaysasinxa, sänwa:
—Janiw kunatï wakisirïk ukax yatiskiti…
—Ukhamäpachawa…
—Panqaramjamawa. Jumatï warawarankir panqarar
munstaxa, wali sumaw alaxpach arumanak uñch’ukiñaxa.
Taqi warawaranakaw panqart’askixa.
—Ukhamäpachawa.
—Umamjamawa. Kawknïr umtï umt’aykist ukax
mä jayllïwir uñtasitänwa, rultanampit ukat pitampita…
¿Amtasisktaxaya?... Wali suma muxsänwa.
—Ukhamäpachawa.
—Arumanakax warawaranak uñch’ukïta. Kawkhankis
warawarajax ukx janiw uñacht’aykirismati, kunalaykutï
markajax sinti jisk’akiwa. Ukhamaw walïnixa. Kawknir
warawaras warawarajakïniwa. Jumatakix warawaranak
uñch’ukiñax wali askïniwa… Taqi warawaras masimäxa-
niwa. Ukampirus mä yä aliqakiw churämaxa…
Mayamp lart’asïna.
—¡Chhu! Jisk’a jaqi… jisk’a jaqi… ¡Larusitam ist’añax
jiwakipuniwa!
—Chiqpachans ukaw nayan waxt’awijänixa…
Umanïkaspas ukhamäniwa… ¿Kuns sañs munta?
156
—Jaqinakan warawaranakapax janiw pachpakïkiti.
Khitinakatix jayanak sarapk ukanakatakix warawarax mä
irpirjamawa. Mayninakatakix aliq jisk’a qhanirikirakiwa.
Ch’ikhi jaqinakatakix warawarax jan walt’äwinakawa,
jupanakar p’arxtayiwa. Alakip chachajatakix warawarax
qurïwa. Ukampis taqi uka warawaranakax janiw arskiti.
Juman warawaranakamaw taqinkirit sipans waljänixa.
—¿Kun sañs munta?
—Kunapachatï arumanak alaxpach uñtkätaxa,
warawaran jakataj yatïtawa, ukat jumatakix warawa-
ranakax larusipkaspas ukhamäniwa. ¡Jumanx larusir
warawaranakaw utjätamxa!
Mayamp lart’asitäna.
—Kunapachatix chuymachasït ukhax nayar uñt’atamat
kusisïtawa (chuymachäwix jikxatasipuniwa).
Aski masijapunïyatawa. Nayamp laruñ munapunï-
tawa. Urasax wintänams inas inakiw uñtañ munasax
jist’arätaxa, ukhamipanx... kusisiñäniwa… Uk uñjasax
masinakamas alaxpach uñch’ukitamat wali k’uchhikiw
larurt’asipxani. Ukat jupanakar sätawa: “Jïsa, warawara-
nakax wiñayapuniw lart’ayitu”, ukat jupanakax luqhïchiy
sasaw sapxani. Ukampix wali jan wal lurämaxa…
Ukat mayamp lart’asirakikïnwa:
—Warawaranak churkpachaxa… jisk’a larur katari-
naks churkirism ukhamäniwa…
Ukatx larusiskakïnwa. Ukham ist’asax ajanupax
mayt’änwa:
—¿Yattati?... Jichha arumaxa… jan jutkamti.
—Janiw jaytanukkämati…
—T’aqhiskirists ukhamäniwa… Jiwkirists ukhamaw
tuküxa. Ukhamäniwa, jan uñjir jutkamti, jan kunatakis
wakisirïniwa…
—Janiw jaytanukkämati.
Ukampirus aliqapuniw unuqnaqänxa.
157
 —Ak sismawa… janiw katarix jumar mich’intañapä- Ukat mayak qunt’asxäna. Amuyatax axsarayasiñ
kiti… Katarinakax qhurupxiwa. Jupanakax inas inakiw mantayasxäna.
mich’intapxi… Ukat mayamp saskakïnwa:
—Janiw jaytanukkämati. —¿Yattati?... panqarajawa… nayaw uñjañajaxa.
Mä akatjamat t’akt’awayi: ¡Wali pisi ch’amawa! ¡Wawa amuyut amuyuniwa!
—Chiqapunïskiwa, payïr mich’ipanx janiw wininunïxiti… Uraqpach jan walinakat jark’aqasiñatakix pusi jisk’a
Uka arumax janiw thakhir sarxatir uñxtti. Jan suxta- ch’aphinikirakïnawa…
yasakiw sarxatayna. Kunapachatï jikxatkt ukhaxa, jan Jan sayt’irjamäsax qunt’asxayätwa.
qhip uñtas saraskakitaynawa. Ukat akham sitünwa: Pirinsipitux sänwa:
—¡Aa! Ukawjankasktasä… —Walikiwa… Ukakiw taqpachaxa…
Ukham sasax amparat katuntitünxa. Ukampirus Mawk’ payachjasïnwa; ukat sayt’asirakïnwa. Mä qawqha
mullamullak uñnaqasiskakïnawa: chillqanak chillqtäna. Nayax janiw unxtirjamäxayätti.
—Jan wal lurtaxa. T’aqhisïtawa. Jiwkxirists ukhamaw Janiw kunas utjkänti, mä q’illu q’ixu q’ixukiw kayu
amuyasini, ukax janiw chiqäkaniti… nayraqatapan llijtanxäna. Jan unxtkiriw mä k’atanak
Nayax amukiskayätwa. tukünxa. Janiw art’askänti. Kunjamatï mä quqax tink-
—Amuytaxaya. Sinti jayawa. Janiw janchij khayar kixa, ukhamaw tinkünxa. Ch’alla pampanx janipuniw
apkiristti, sinti jathi janchinïstxaya. sux sux saykänsa.
Nayax amukiskayätwa.
—Mä thantha jayan sillp’ïkaspas ukhamäniwa.
Uka sillp’inakax janiw llakisiyaskiti.
Nayax amukiskayätwa.
Amuyatax suyt’añ munxäna. Ukampirus ch’amt’askir-
jamarak ukhamänwa:
—¿Yattati?, Jiwakïniwa. Nayax warawaranak uñch’uki-
rakikïwa. Taqi warawaranakax uma phuch’unakäniwa.
Ukat rultanapas qurwarrantatarakïniwa. Taqi warawara-
puniw nayar um umt’ayapxitanixa…
Nayax amukiskayätwa.
—¡Ukax jiwakipunïniwa! phisqha patak waranqhan
waranqhap kaskawil katarinakaw utjätamxa, ukat phisqha
patak waranqhan waranqhap uma jalsurakiw utjitanixa…
Ukxaruxa, jupax janiw kuns arsxänati, aliqakiw
jachxäna…
Khayawa, mä chilqak chilqt´asp sita.

158 159
160 161
162 163
164 165

XXVII
Ukat jichhakamax suxta maraw saraqxi…
Janiw kunapachas aka sarnaqäx khitirus arskayäti.
Masinakajamp jikisipt ukapachax jakaskatajat kusi-
sipxänwa. Chiqpachans llakt’ataskayätwa, ukampirus
“qaritätwa…” sasaw sayätxa.
Jichhax mawk’ chuymachasxtwa. Ukampix sañ
muntxa… janiw sum chuymachaskti. Ukampirus jaya
uraqipar kutt’xataps yatxaraktwa, kunapachatï qharata-
txän ukhax janiw janchip jikxatkayätti. Janjamakiw wali
jathi janchïkänti… ukat arumanakax warawaranakar
ist’añax nayatak jiwakipuniwa. Phisqha patak waran-
qhan waranqhap kaskawil katars ist’kirist ukhamawa…
Ukampirus kunatï jan uñt’atäkix ukaw lurasiskäna.
Pirinsipitutak mä lluku jamuqkayät ukan chinuñap
uskuñ armasxatätxa. Janiw jichh kunapachas uskusiñ
atkpachänti. Ukat jiskt’asta: “¿Kunakirakipach uka
jaya uraqinsti? Inas iwisax panqarar manq’antxchi…”
Yaqhippachanakax naya pachpakiw sasta: “¡Janiw
ukhamäkpachat jichha! Pirinsipitux sapa arumapuniw
panqarapar sumawjar impacha, ukat iwisaparus
jak’atrak uñjarakpacha…” Ukhamäch ukhax kusisiña-
puniwa. Ukat taqpach warawaranakaw larupkaspas
ukham k’ajapxi.
Yaqhippachanakax naya pachpakiw sasta:
“Yaqhippachax maynix pisi chuymanjamaw tukuxa,
¡ukax walikiwa! Mä arumax pirinsipitux kuntï sum
imantañapakän uk armasxatayna, ukatx iwisax arumax
k’achat mistsusinxa…” ¡Ukhamaxch ukhaxa, uka katar
kaskawilanakax jacharuw tuku!...
166
Akax janiw khitins yatitäkiti. Khitinakatï pirinsi-
pitur munasipkta, ukhamarak nayatakisa, janiw kunas
alaxpachanakanx kipkakxïti, janiw kawkhankatapas
yatiskiti, ukampirus mä jan uñt’at iwisaw panqarar
manq’antatayna, janich ukhamäkixa, panqararuwa...
—Alaxpach uñtapxam. Jiskt’asipxarakim: ¿iwisax
panqarar manq’antpachat janicha? Ukham uñjtasax
mayjätap amuyxapxäta…
¡Ukampirus janipuniw khiti jilïr jaqis wali waki-
sirïtap amuykaniti!
Akaw uraqiw nayatakix wali suma, ukhamarus wali
llakiskayarakixa. Nayrïr pachp jamuqäskiwa, ukam-
pirus mayamp uñacht’ayañatakiw jamuqaniwayta.
Akawjaw kawkhantï pirinsipitux Uraqit uñstkäna,
ukhamarak chhaqtawaykän ukawjaxa.
Aka uraq jan ch’ipxtas uñtapxam, ukhamatï Africa
wasar uraqinak sarapxät ukhax uñt’apxañanakamataki.
Ukhamatï khaysanak sarapxät ukhaxa, achikt’asipxäm;
janiw laqa laq sarapxätati, warawaranak uñkatañatak
mä k’at suyt’apxam. Ukat mä yuqallqallux jumanak
jak’ar purinini, lart’asini, ñik’utapas quriptäni, jiskt’atas
jan jaysaskanixa, ukapachax mäkiw khitïtapas uk
yatxapxäta. ¡Ukat jumanakax munasiñ chuymanïpxä-
tawa! Janiw llakisiskir jaytanukupxitätati. Jank’akiw
qillqt’anipxitäta, pirinsipituw kutt’anxatayna, sapxätawa.
167
168 169
Pag 2, 4, 6, 8 “Reflefos en el agua” — Isla del Sol, Bolivia Pag 80, 81, 85 “Mujer enterrada” — Kallutaca

Pag 10 “Migas de Pan” — El Alto Pag 86 “Toro y Cuerpo” — Isla del Sol

Pag 16 “Paisaje Lunar” — Villamar Pag 90 “Textura” — Uyuni

Pag 18 “Humo Vapor” — Villamar Pag 93 “Poncho de Dvds” — El Alto

Pag 20 “Avion” — San Cristobal Pag 98 “Mujer abarrotada” — Capacasi

Pag 22 “Muerto” — Valle de las Animas Pag 102 “Hombre en agua” — Lago Titicaca

Pag 24 “Montaña” — Kallutaca Pag 104 “Clavicula” — Lago Titicaca

Pag 26 “Camion” — Kallutaca Pag 106 “Piedra y manta” — Lago Titicaca

Pag 32 “Retrato” — Salar de Uyuni Pag 112, 114, 115 “Yatiri” — Tiwanaku

Pag 34, 35 “Biptico Traje” — Valle de las Animas Pag 120 “Niño y Sombra” — Pulacayo

Pag 38 “Ovejas” — Colchani Pag 123 “Flor de Papa” — Colchani

Pag 40 “Cerveza” — Uyuni Pag 124 “Paisaje Lunar y Niño” — Valle de la Luna

Pag 42, 43 “Ovejas Borrachas” — Colchani Pag 128 “Rosas” — El Alto

Pag 48 “Estrellas” — El Alto Pag 133 “Mano dorada” — Tiwanaku

Pag 50 “Pies en el agua” — Laguna Verde Pag 136 “Perro y Niño” — Copacabana

Pag 51 “Mirando al Sol” — Desierto de Dali Pag 143 “Cactus” — Pulacayo

Pag 52 “Parando el Taxi” — Laguna Roja Pag 147 “Panes” — Salar de Uyuni

Pag 58 “Asteroide automovilístico” — Cochabamba Pag 148 “Muro y Niño” — Tiwanaku

Pag 61 “Brocolis flotantes” — El Alto Img 52 y 53 “Textura y niño” — Pulacayo

Pag 63 “Videojuego” — El Alto Pag 151, 152, 154 “Niño trepando” — Pulacayo

Pag 66 “Petalos de Rosa” — El Alto Pag 160 “Niño Sentado” — Salar de Uyuni

Pag 68 “Rosas” — El Alto Pag 162 “Avion de Pan” — Salar de Uyuni

Pag 73 “Mujer luchadora” — El Alto Pag 164 “Niño de Puntitas” — Salar de Uyuni

Pag 76 “Niño Desayunando” — El Alto Pag 168 “Estrella” — Salar de Uyuni

 Para mi es fundamental mencionar el termino chi’xi (gris)
como punto de partida para este libro. Término extraído de la
lengua aymara que hace referencia al color indeterminado conse-
cuencia de dos colores yuxtapuestos. Al contrario de las ideas
homogéneas respecto a identidades colectivas, warawar wawa
(hijo de las estrellas) invita a mirar lo heterogéneo a través de un
universo fantástico.

Quiero agradecer especialmente a mis padres River y Ana, a

mis hermanas Adriela y Miah. A Aldahir Montaño, su aporte y
trabajo es invaluable para este proyecto. A Jhonatan y su familia,
gracias a su disposición y energía fueron posible muchas cosas.
A Santiago Escobar-Jaramillo, que se subió a bordo sin dudarlo.
A Doña Lidia, Luis Cruz, Don Saturnino y Cisco y a todas las
personas que creyeron en este universo sin haberlo visto. Este
libro es mi primicia a YHWH, de él viene todo lo bueno.
 © Para esta Primera Edición © Para las Fotografías

Warawar Wawa © Concepto y Fotografías

River Claure River Claure

© Fotografías e Ilustraciones Gestión y Producción

River Claure Jhoselin Granados

© Traducción a Lengua Aymara de Dirección de Arte

Le Petit Prince Aldahir Montaño
XXXXXXXXXX
Estilismo
© Texto Original Le Petit Prince Carla Reyes
Antoine de Saint-Exupery
Maquillaje
Edición
Suleyka Paco
Santiago
Escobar-Jaramillo
Colorimetría
Marisol Méndez
Diseño
Santiago Aguirre Vélez \ Matiz
Taller Editorial
Santiago Escobar-Jaramillo
Warawar Wawa ha sido beneficiaria del
Impresión Programa de Intervenciones Urbanas del
Matiz Taller Editorial Ministerio de Planificación del Desarrollo del
Manizales, Colombia Estado Plurinacional de Bolivia.

Febrero, 2020