MODYUL V

ANG PAGHARAP SA PANGANIB

AT KADAKILAAN NI JOSE
RIZAL
Takdang Dami ng Oras: 6 oras (Dalawang linggo)
Panimula:
Matapos na muling malayo si Dr. Rizal sa Pilipinas, muling sumagi sa kanyang isipan
ang muli nyang pagbabalik sa bansa. Sa kabila ng maraming kaalamang natamo nya
sa kanyang pangingibang-bayan, tila may kung ano na lang ang humihila kay Dr. Rizal
upang bumalik sa kanyang Inang bayan.
Sa yunit na ito ay iyong matututunan ang muling pagbabalik ni Dr. Rizal sa
Pilipinas. Hindi lamang ito simpleng pagbabalik sapagka’t naghihintay sa kaniya ang
maraming panganib sa kaniyang buhay. Inyong matutunghayan ang mga panggigipit na
isinagawa ng mga Kastila laban kay Dr. Rizal na siyang magpapakita rin naman ng
kaniyang kadakilaan.

Mga Paksa:
a. Si Dr. Rizal at La liga Filipina
b. Buhay sa Dapitan, Mindanao sa loob ng apat na taon
c. Si Dr. Rizal at pagkakasangkot niya sa kilusang Katipunan
d. Ang paglilitis kay Dr. Rizal
e. Mga huling sandali ni Dr. Rizal
f. Ang labi ni Dr. Rizal makaraan ang pagbitay at ang kanyang bantayog
g. Mga naidulot na epekto ng kamatayan ni Dr. Rizal sa bansa at sa rebolusyon
pangkalayaan

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Nabibigyang puna ang mga kadahilanan sa muling pagbabalik ni Dr.
Rizal sa Pilipinas
2. Nailalarawan ang naging kabuluhan ng bawat oras na inilagi ni Dr. Rizal
sa Dapitan;
3. Naipapaliwanang ang kadahilanan ng pagkakasangkot ni Dr. Rizal sa
Kilusang Katipunan;
4. Naipapaliwanag ang mga kaganapan sa ginawang paglilitis kay Dr.
Rizal; at
Panimulang Pagtataya
Sa panimulang gawaing ito ay malalaman natin ang inyong pagkakaunawa
patungkol sa mga naging kalagayan ni Dr. Rizal sa kaniyang balaking umuwi muli sa
Piipinas. Sagutin ang mga sumusunod na tanong at ilagay ang inyong mga sagot sa
isang bukod na sagutang papel.

1. Anu-ano ng dahilan ni Dr. Rizal kung bakit niya ninasa na muling bumalik sa
Pilipinas?
2. Sa anong mga kadahilanan nakabatay ang pagpapatapon kay Dr. Rizal sa
Dapitan?
3. Ilarawan ang naging pamumuhay ni Dr. Rizal sa Dapitan.
4. Ano ang mga mahahalagang kaganapan sa paglilitis kay Dr. Rizal?
5. Mayroon bang naging epekto ang kamatayan ni Dr. Rizal sa ating bansa?
Ipaliwanag.
Aralin I

Si Dr. Rizal at ang La Liga Filipina

Sa araling ito ay iyong matutunghayan ang mga kaganapan kay Dr. Rizal sa
kanyang muling pagbabalik sa bansa at ang kaniyang koneksyon sa La Liga Filipina.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Natutukoy ang layunin ng pagkakatatag ni Dr. Rizal sa La Liga Filipina;

at
2. Nailalarawan ang mahahalagang kaganapan sa pagkakatatag ng La
Liga Filipina.
 Sa kabila ng maraming banta sa buhay ni Dr. Rizal, hindi niya inalintana ang
mga ito para lamang makabalik muli sa kaniyang Inang bayan. Masidhi ang kaniyang
pagnanasang muling makita ang bansang kanyang nililiyag, maisakatuparan ang
kanyang mga iniwan na balakin, at higit sa lahat ay makausap si Hen. Despujol upang
ilatag ang kanyang plano na pagtatayo ng kolonisasyon ng mga Pilipino sa Hilagang
Borneo.
Hunyo 26, 1892 - nang umuwi si Dr. Rizal sa Pilipinas kasama ang kaniyang
kapatid na si Lucia at pansamantalang nanuluyan sa Hotel de Oriente. Sa kaparehong
araw din nagtungo si Dr. Rizal sa Palacio de Malacañan
upang makausap si Hen. Despujol sa kabila ng babala sa
kanya ng kaniyang kaibigan na huwag basta magtiwala
kay Hen. Despujol. Nang makausap na ni Dr. Rizal si Hen.
Despujol, hindi sinang-ayunan ni Hen. Despujol ang
balakin ni Dr. Rizal na magtayo ng kolonya ang mga
Pilipino sa Hilagang Borneo.
Hunyo 27, 1892 - bumisita si Dr. Rizal sa kaniyang
mga kaibigan sa Malolos, Bulacan; San Fernando,
Pampanga; Tarlac, Tarlac; at sa Bacolor, Pampanga
upang hikayatin ang mga ito na maging kasapi ng isang
smahang itatatag niya na ang layon ay ang pagbabago.
Hulyo 03, 1892 – nagsagawa si Dr. Rizal ng isang pagpupulong sa tahanan ng
kaniyang kaibigan na si Doroteo Ongjunco upang ipaliwanag ang layunin at mithiin ng
isang samahang itatatag niya, ang La Liga Filipina.
Ayon kay Dr. Rizal, ang mga sumusunod ay ang layunin ng La Liga Filipina:
1. Mapag-isa ang buong kapulungan ng may lakas;
2. Mapangalagaan ang bawat isa sa oras ng kagipitan;
3. Mapaunlad ang edukasyon at komersiyo; at
4. Maisulong ang marami pang mga pagbabago.

Bawat isang inidibidwal na nagnanais maging kasapi ng samahan ay

kinakailangang magbayad ng membership fee na nagkakahalagang diyes (.10)
sentimos lamang piso na gagamitin sa mga gawaing ilulunsad ng samahan.
 Sa pulong na iyon ay nagkita sa unang pagkakataon si Dr. Jose Rizal at si
Andres Bonifacio, pormal na pumili din ng mga opisyales o kawani ang samahan:
Pangulo: Ambrosio Salvador
Kalihim: Deodato Arellano
Ingat-Yaman: Bonifacio Arevalo
Piskal: Agustin Dela Rosa
Ang opisyal na motto ng samahan ay Vnus (unus ang pagkabigkas) Instar
Omnium o “pagkakaisa ng lahat” (VIO).

Gawain 1
Sagutin ang mga sumusunod na tanong.
1. Kung sakaling anyayahan ka ni Dr. Rizal na maging kasapi ng La Liga Filipina,
pauunlakan mo ba ang kaniyang paanyaya? Bakit?
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

2. Kung ikaw naman ang nasa kalagayan ni Dr. Rizal, pipiliin mo pa rin bang umuwi sa
Pilipinas sa kabila ng maraming banta na naghihintay sa iyo sa iyong pagbabalik?
Ipaliwanag.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

Aralin II
 Buhay sa Dapitan, Mindanao sa Loob ng Apat na Taon
Sa araling ito ay iyong mauunawaan ang naging buhay ni Dr. Rizal sa Dapitan
sa kaniyang pagkakatapon sa nasabing lugar. Bibigyang-pansin din ang kahalagahan
ng kaniyang mga ginawa sa Dapitan.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Nailarawan ang naging buhay ni Dr. Rizal sa bayan ng Dapitan;

2. Natutukoy ang mga gawaing pinasimulan ni Dr. Rizal sa kanyang
pananatili sa Dapitan;
3. Naiuugnay sa kasalukuyang panahon ang mga makabuluhang ambag
na iniwan ni Dr. Rizal mula sa kanyang mga pagkakatuklas
(discoveries) sa Dapitan.
4. Napapahalagahan ang pagiging huwaran ni Dr. Rizal sa kanyang
pagpapasiyang gawing produktibo ang bawat araw na inilagi niya bilang
isang deportado sa Dapitan.

Ang Dapitan ay isang liblib na bayan na

matatagpuan sa Kamindanawan. Bahagi ito ngayon
ng lalawigan ng Zamboanga del Norte at mayaman
sa kasaysayan. Natuklasan ng mga Kastila ang
Dapitan noong 1629 sa pamumuno ng isang
misyonerong Heswita na si Fray Pedro Guitierrez. Sa
bisa ng Batas Republika Blg. 3811, naging lungsod
ang bayan ng Dapitan sa panahon ng administrasyon
ni Pangulong Diosdado Macapagal noong Mayo 12,
1963.
Makasaysayan ang lungsod ng Dapitan sapagkat dito
namalagi si Dr. Rizal mula noong Hulyo 17, 1892
hanggang Hulyo 31, 1896. Inyong matutunghayan sa kabuuan ng araling ito ang naging
buhay ng ating bayani na si Dr. Rizal sa kaniyang pananatili sa lugar na ito.
Hulyo 17, 1892 – nang gabi na ang oras ay dumating si Dr. Rizal sa Dapitan
lulan ng barkong Cebu. Siya ay nakatakdang manuluyan sa loob ng kumbento kapalit
ng ilang mga kondisyon na iniuutos na gawin sa kanya. Sa
halip, siya ay tumuloy sa tahanan ni Cap. Ricardo Museo ni Jose Rizal, Dapitan –
Carcinero, pinuno ng pulitiko-militar ng Dapitan. NHCP

Ang mga kondisyong ipinagagawa kay Rizal ay nakasaad sa isang liham na

ipinadala ni Fray Pablo Pastells, superior ng ordeng Heswita noong panahon na iyon
para kay Fray Antonio Obach, ang misyonero sa Dapitan. Ito ang mga ss:

1. Pagsisisihan ni Dr. Rizal ang lahat ng kanyang ginawa at sinabi laban sa

relihiyong Katoliko at magpahayag siya na magiging tapat sa pagsunod sa
lahat ng kautusan ng pamahalaang España;
2. Siya ay gagawa ng santo ejercicio at confesion general sa kaniyang
dinaanang buhay; at
3. Maging ulirang mamamayan sa simbahang Katoliko at Espanya.

Mapayapa naman ang naging buhay ni Dr.

Rizal sa kaniyang pananatili sa Dapitan. Nagtayo
siya ng sariling bahay at tinawag itong Talisay. Sa
kabila ng mapayapang buhay ay hindi pa rin siya
tinigilan ng mga kaaway sa pamamagitan ng
pagpapadala ng isang bayarang mamamatay-tao
at maniniktik na nagpanggap na kaniyang pinsan
upang bantayan ang bawat kilos nya. Sa huli, hindi
ito nagtagumpay dahil natuklasan niyang isa
palang impostor ang di umanong nagpakilala na
pinsan niya.
Sa Dapitan din niya naisulat ang tula na Mi Retiro na patungkol sa kaniyang
buhay bilang bilanggo sa Dapitan na kaniyang iniaalay sa kaniyang pinakamamahal na
ina. Nilikha niya rin ang isang awitin na may pamagat na Himno Al Talisai, awiting alay
niya sa mga taumbayan ng Talisay, Zamboanga del Norte.
Dito niya naisakatuparan ang kaniyang hiling na makapagtayo ng isang
paaralan. Nagtayo siya ng isang munting bahay na magsisilbing silid-aralan. Ang
pagpapatayo niya ng maliit na eskwelahan sa Dapitan ay ayon sa kanilang napag-
usapan ni Blumentritt sa liham. Sa Dapitan niya lalo napaunlad ang kaniyang kaalaman
sa iba’t ibang disiplina tulad ng panggagamot, pag-aaral, gawaing kalakal, pagsasaka at
iba pa. Natuklasan niya rin ang ibang species ng hayop na kalauna’y ipinangalan din sa
kaniya: ang Draco rizali (butiking lumilipad), Apogonia rizali (maliit na uwang), at ang
Rhacophorus rizali (isang ‘di pangkaraniwang palaka).
 Sa aspeto ng pag-ibig, sa Dapitan niya nakilala ang isang babaeng dumating sa
kaniyang buhay na ang ngala’y Josephine Bracken. Sila ay nagsama bilang mag-asawa
at nabiyayaan ng isang anak na lalaki na agad din namang pumanaw ilang oras
matapos itong ipanganak. Naging katulong niya si Josephine sa pagtuturo sa mga bata
sa paaralang kaniyang itinayo at maging sa panggagamot. Pinunan ni Dr. Rizal ng
pagmamahal ang asawa nyang ito dahil alam niyang ulilang lubos na si Josephine.
Sinamantala na rin ni Dr. Rizal ang pagkakataong makapagbukas na rin ng isang
klinika na tutulong para sa lahat ng mga taga Dapitan na nangangailangan ng
atensyong medikal. Dahil dito, dumating sa Dapitan ang kaniyang kapatid na si Maria at
ang kanyang ina noong Agosto 1893. Isinagawa ni Dr. Rizal ang pangatlong pagtitistis
niya sa mata ng kaniyang ina na naging matagumpay naman, nguni’t nagkaroon ng
implikasyon nang alisin ang bendang nakatakip sa mata nito, isang bagay na hindi
nalalaman ni Dr. Rizal.
Bukod pa rito, sinimulan din ni Dr. Rizal ang pagsasagawa ng maayos na
sistema ng patubig sa Dapitan. Nais niyang ang mga taga-Dapitan ay makagamit ng
malinis na tubig na magmumula sa bundok, kaya sinimulan niya ang paggawa ng
patubig sa pamamagitan ng paggamit ng mga kawayan. Hindi lamang pansariling
kapakanan ang inisip ni Dr. Rizal sa kaniyang pagkakabilanggo sa Dapitan, binigyang
halaga niya rin ang kapakanan ng mga mamamayan sa nasabing lugar sa
pamamagitan ng kaniyang mga pinasimulang gawain sa bayan.
Ipinakita rin ni Dr. Rizal ang kaniyang kaalaman pagdating sa negosyo. Maging
sa aspetong pinansyal ay mayroon syang kaalaman kung papaano gugugulin ang
perang mayroon siya. Ang kasanayan sa pag-imbento ng isang makinang kahoy ang
isang paraan upang siya ay magkapera, ang makinang kahoy na ito ay kayang lumikha
ng 6,000 piraso ng tisa sa isang araw. Si Ramon Carreon na isang negosyanteng taga-
Dapitan ang kaniyang naging kasosyo.
Sa kabuoan, apat na taon nanatili si Dr. Rizal sa bayan ng Dapitan.

Gawain 1
Isulat ang tamang sagot sa bawat patlang bago ang bilang.
__________1. Siya ang babaeng nakilala ni Dr. Rizal sa Dapitan na naging asawa niya.
__________2. Sa kanyang tahanan tumuloy si Dr. Rizal nang siya’y makarating sa
Dapitan.
__________3. Ito ang awiting nilikha ni Dr. Rizal na alay niya sa mga taong nakatira sa
nabanggit na lugar.
__________4. Ito ang tulang nilikha ni Rizal na tungkol sa kaniyang buhay sa Dapitan.
__________5. Isang species ng butiki na natuklasan ni Dr. Rizal sa Dapitan.

Gawain 2
Batay sa inyong naunawaan sa aralin, isulat ang mahahalagang ambag ni Dr. Rizal sa
Dapitan sa mga sumusunod na larangan.

Agham
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
____________________________________________________
Medisina
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
____________________________________________________
Panitikan
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
____________________________________________________
Edukasyon
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
____________________________________________________

Aralin III
 Si Dr. Rizal at ang Pagkakasangkot niya sa Kilusang Katipunan
Tatalakayin sa araling ito ang mga kaganapan na nagbigay daan sa
pagkakasangkot ni Dr. Rizal sa kilusang Katipunan o ang KKK ANB.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Natutukoy ang layon ng pagkakatatag ng kilusang Katipunan ng 1892; at

2. Naiisa-isa ang mga kadahilanan ng pagkakasangkot ni Dr. Rizal sa
kilusang Katipunan.

Kung ating babalikan ang ating pinag-aralan sa Kasaysayan ng Pilipinas,

matatandaang naitatag ang Kataastaasang Kagalanggalang na Katipunan ng mga Anak
ng Bayan noong Hulyo 07, 1892. Ang samahan ay naitatag sa tahanan ni Deodato
Arellano sa Calle Azcarraga, Tondo, Maynila kung saan si Arellano ang nahalal na lider
ng samahan. Kabilang din sa mga nagtatag ng samahan sina Andres Bonifacio,
Teodoro Plata, at Ladislao Diwa, samantalang si Emilio Jacinto naman ang Utak ng
Katipunan.
Apat na taon na pinaghandaan ng Katipunan ang binabalak nilang
panghihimagsik. Sa loob ng apat na taong paghahanda, pinagsumikapan ni Andres
Bonifacio na lumawak ang samahan at dumami ang maging kasapi ng Katipunan mula
sa iba’t ibang lalawigan ng Pilipinas. Inatasan ni Andres Bonifacio si Pio Valenzuela na
magtungo sa Dapitan, Mindanao upang kanyang maging emisaryo o kinatawan sa
layuning isangguni kay Dr. Rizal ang balaking nilang paghihimagsik.
Agad pinuntahan ni Dr. Pio Valenzuela si Dr. Rizal sa Dapitan upang agad na
ibalita ang binabalak na panghihimagsik laban sa mga Kastila naging kasama niya ang
isang kunwaring pasyente na nais magpagamot kay Dr. Rizal.
Si Dr. Valenzuela ay mula sa Polo, Bulacan (Lungsod ng Valenzuela ngayon) na
isinugo ni Andres Bonifacio upang ibalita kay Rizal ang mga plano. Sinabi ni Dr. Rizal
kay Valenzuela na tiyakin lamang ng Katipunan na sila ay totoong handa at may sapat
na armas upang labanan ang mga Kastila nang sa gayo’y huwag silang mabigo sa
kanilang hangarin.
Bukod pa rito, ipinabatid ni Dr. Valenzuela kay Dr. Rizal ang balak na itakas siya
ng Katipunan mula sa Dapitan bago sumiklab ang himagsikan, nguni’t hindi ito inayunan
ni Dr. Rizal at sinabing kawalang-galang at ‘di pagkamaginoo sa laban ang pagtakas.
Sa halip, sinabi ni Dr. Rizal kay Dr. Valenzuela ang balak nyang paglilingkod bilang
isang manggagamot sa Cuba at upang malaman na rin ang taktikang pandigma na
ginamit ng Cuba laban sa Espanya.

Gawain 1
Sagutin ang mga sumusunod na katanungan.

1. Bakit itinatag ang Katipunan? Ano ang mga layunin nito?

_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

2. Ano ang balak ni Dr. Rizal sa Cuba? Bakit niya gustong pumunta sa bansang
iyon?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

Aralin IV
Ang Paglilitis kay Dr. Rizal
Sa araling ito ay iyong matutunghayan ang isinagawang paglilitis kay Dr. Jose
Rizal. Ang panggigipit ng mga Kastila kay Dr. Rizal na kailanma’y ‘di niya ninasang
talikuran at kakitaan ng karuwagan. At ang mga detalyeng may kinalaman sa
nalalabing araw niya sa mundo.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Natutukoy ang mga dahilan ng pagkakasakdal kay Dr. Rizal sa hukuman;

2. Nailalarawan ang mahahalagang kaganapan sa naging paglilitis kay Dr.
Rizal; at
3. Nailalapat sa kasalukuyang mga isyu ang usapin patungkol sa ‘di pantay
na pagtingin at hatol ng batas sa bawat indibidwal.
 Maraming mga kasamahan si Dr. Rizal ang nakaranas din ng panggigipit ng mga
Kastila upang paaminin na may kinalaman si Dr. Rizal sa pagkakatatag ng Katipunan.
Isa na ang kaniyang kapatid na si Paciano na nakaranas ng matinding kagipitan nguni’t
nanatiling matatag siya sa pagtatanggol sa kapatid.
Nobyembre 29, 1896 nang simulan ang paunang imbestigasyon na tumagal ng
limang araw sa pangunguna ni Col. Francisco Olive. Ang resulta ng nasabing
imbestigasyon ay nakarating kay Oidor Rafael Dominguez, ang huwes-panghukom sa
Fuerza Santiago.
Ang mga ebidensyang lumitaw na ginamit laban kay Dr. Rizal ay mga
dokumentong tulad ng tula, talumpati, nota, at mga liham. Kaagad na gumawa si
Dominguez ng buod ng kaso na syang isusumite kay Hen. Blanco at Huwes Nicolas
dela Peña. Napagdesisyunan ng korte na isailalim si Dr. Rizal sa court marshall, ito ang
sistemang isinasailalim sa mga kasapi ng sandatahang lakas o mga taksil sa Espanya.
Nangyari ito kahit hindi naman nararapat sapagka’t si Dr. Rizal ay isa lamang
ordinaryong mamamayan.

Ang resulta ng imbestigasyon ay ipinarating agad kay Dr. Rizal at siya ay pinapili
ng isang abogado na magtatanggol sa kaniya. Napili niya si Teniente Luis Taviel de
Andrade. Sa loob ng kanyang selda ay binasa ni Andrade na kanyang abogado ang
kasong kinakaharap ni Dr. Rizal. Mga kaso tulad ng sedisyon, at ilegal na pagtatatag ng
isang samahan na di umano’y may balak pabagsakin ang pamahalaang Kastila at
Simbahang Katoliko.
Ang susunod na pagliiltis ay nakaiskedyul sa Disyembre 26, alinsunod kay Hen.
Camilo Polavieja, ang pumalit kay Hen. Blanco. Si Sr. Enrique de Alcocer y de
vaamonde ang itinakdang mag-uusig at maghaharap kay Rizal sa lupon at syang
babasa ng buod ng kaso at magiging sentensya nito.
Maayos na ipinahayag ni Ten. De Andrade ang kaniyang talumpati upang
ipagtanggol ang kaniyang kliyente na si Dr. Rizal. Sa abot ng kaniyang makakaya ay
pinagsikapan niyang mapatunayan na walang kasalanan si Dr. Rizal. Sa kasamaang
palad, hindi nabigyan ng matuwid na paghatol si Dr. Rizal, may sentensya na para sa
kaniya bago pa maganap ang paglilitis. Sa madaling salita, isang huwad na paghatol
ang naganap, isang palabas lang ang paglilitis na nangyari. Hindi man lang siya
nabigyan ng pagkakataong maiharap ang testigo laban sa mga paratang sa kanya.
Binigyan siya ng pagkakataong mailahad ang kaniyang katuwiran ngunit nagbingi-
bingihan lamang ang mga hukom.
 Lumabas din agad ang hatol sa kaniya. Pinagtibay ni Gob. Hen. Polavieja ang
hatol na parusang kamatayan. Nakatakda ang pagbibitay sa Disyembre 30 na
gaganapin sa Bagumbayan, Maynila kung saan maraming tao ang makakasaksi sa
pagbitay sapagkat maraming namamasyal sa pook na iyon.

Gawain 1
Isulat ang tamang sagot sa bawat patlang bago ang bilang.
__________1. Siya ang nagsilbing manananggol o abogado ni Dr. Rizal
__________2. Pinagtibay niya ang hatol na parusang kamatayan kay Dr. Rizal
__________3. Sa lugar na ito gaganapin ang pagbitay kay Dr. Rizal
__________4. Ito ang bilang ng mga araw kung kailan tumagal ang imbestigasyon kay
Dr. Rizal
__________5. Siya ang itinakdang mang-uusig at maghaharap ng mga buod ng kaso
sa paglilitis kay Dr. Rizal.

Gawain 2
Sagutin ng buong husay ang mga sumusunod na katanungan.
1. Naging patas ba ang hatol ng hukom kay Dr. Rizal sa kaniyang paglilitis? Ipaliwanag.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________
2. Sa kasalukuyang panahon, may alam ka bang isyu sa ating bansa na may kinalaman
sa ‘di pantay na pagtingin ng batas o inhustisya sa isang tao? Ano ito? Ipaliwanag.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

Aralin V
Mga huling Sandali ni Dr. Rizal
 Sa araling ito tatalakayin ang mga kaganapan sa huling sandali ng Buhay ni Dr.
Rizal bago ang pagsasakatuparan ng itinakdang paarusang Kamatayan.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Natatalakay ang mga huling sandali ni Dr. Rizal sa loob ng bilangguan;

2. Nailalarawan ang mga naging kaganapan sa pagpatay kay Dr. Rizal sa
Bagumbayan; at
3. Napahahalagahan ang mga isinakripisyo ni Dr. Rizal para sa Inang-Bayan.

Sa nalalabing sandali ni Dr. Rizal ay marami pa siyang tinapos na gawain.

Mababanaag ang kahinahunan sa mukha ni Dr. Rizal, tila ‘di siya nakakaramdam ng
kaba at takot.
Sunud-sunod ang mga dumalaw kay Dr. Rizal sa bilangguan, mga kamag-anak
at mga naging guro. Inalayan siya ng panalangin ng mga naging guro niya sa Ateneo at
hinikayat na magbalik-loob na sa Simbahan (ipinakalat ng mga fraile ang balitang siya’y
isang erehe at pilibustero). Dinalaw din siya ng ilang mga mamamahayag upang
kapanayamin. Hindi pa din nawawaglit sa mukha ni Dr. Rizal ang kahinahunan.
Kaunting oras na lamang ang nalalabi sa buhay ni Dr. Rizal nguni’t nagawa pa
niyang sumulat ng mga liham para sa kanyang pamilya at mga kaibigan. Sinulat niya
ang kaniyang huling tula na inumpisahan niya noong Disyembre 12, 1896 at tinapos na
lamang nitong Disyembre 29, 1896.
Disyembre 29, 1896 nang dalawin si Dr. Rizal ng kanyang ina at mga kapatid.
Humingi ng tawad si Dr. Rizal sa ina dahil sa lahat ng pasakit, pag-aalala, at pagsuway
sa utos at bilin ng ina. Sa kanilang pagyayakapan ay agad silang pinaghiwalay ng isang
guardia civil. Isa-isa namang pinapasok sa loob ng kanyang selda ang mga kapatid
niyang babae at ibinilin sa mga ito ang kaniyan mga gamit. Ang kanyang silyang yantok
ay kaniyang ibinilin kay Narcisa. Ang kaniyang panyolito naman ay para sa kaniyang
pamagngkin na si Angelika. Kay Josefa naman ang sapatos na may nakasilid sa loob
nito. At ang huli, kay Trinidad niya iniabot ang lutuang alcohol kung saan nakalagay sa
loob nito ang isang tulang walang pamagat at tungkol sa pamamaalam ang nilalaman.
Kalaunan, ang walang pamagat na tula na ito ay nakilala bilang Mi Ultimo Adios.
Ika-30 ng Disyembre, 1896
Alas 3:00 ng umaga – si Dr. Rizal ay nakinig ng misa, nangumunyon, at
nangumpisal. Pagkatapos nito’y sumulat siya ng liham para sa pamilya at kapatid na si
Paciano pagkatapos niyang mag-agahan.
Bandang 5:00 ng umaga – dumating si Josephine Bracken kasama si Josefa.
Ikinasal ni Fray Balaguer si Dr. Rizal kay Josephine sa mga nalalabing oras ni Dr. Rizal
at pinagkalooban ng regalo ang asawa ng isang aklat.
Mag-iika 6:30 ng umaga – kailangan nang magtungo ni Dr. Rizal sa
Bagumbayan kasama ang iba pa. Apat na sundalo ang nasa harapan niya,
napapagitnaan siya ng kanyang abogado na si Ten. Andrade at nina Fray March at
Fray Villaclara. Nakadamit siya ng itim mula ulo hanggang paa at may hawak na
rosaryo.
Sa kabila ng kanyang nalalapit na kamatayan, mababanaag pa din ang
kahinahunan sa mukha ni Dr. Rizal. Sinuri ni Dr. Felipe Ruiz Castillo ang kaniyang
pulso at namangha na kalmado si Dr. Rizal sapagkat normal ang pintig nito. Patunay
lamang na hindi kinakabahan at hindi natatakot si Dr. Rizal.
Ayon sa tala ng kasaysayan at pananaliksik, may mga kahilingan si Dr. Rizal sa
kaniyang pagbitay, ito ay ang mga sumusunod:
1. Huwag siyang patatamaan sa mukha.
2. Huwag siyang lalagyan ng piring sa mata.
3. Huwag siyang babarilin ng nakatalikod.
4. Hangga’t maaari ay huwag mga Pilipinong voluntarios ang babaril sa kanya.
5. Kalagin ang pagkakatali ng kanyang mga braso.
6. Patatamaan siya sa puso at dibdib.
7. Ibigay ang kanyang bangkay sa mga mahal niya sa buhay.

Ipinuwesto si Dr. Rizal sa isang malawak na parisukat na naliligiran ng mga sundalo.

Siya ay binasbasan ng isang prayle na kung saan ay ipinahalik sa kanya ang isang
krus. Tinutulan ng isang prayle na huwag syang barilin ng nakatalikod, sapagkat traydor
o taksil lamang ang binabaril ng nakatalikod.
 Handa na ang walong sundalong Pilipino na kikitil sa buhay ni Dr. Rizal, sa likod
ng mga Pilipinong sundalo na ito ay may walo namang sundalong Kastila na may dala
ring baril kung sakaling di magwang barilin ng mga sundalong Pilipino si Dr. Rizal.
Sa kabila ng isang paligid na tahimik, umalingawngaw ang tinig na nagsasabing:
“Peliton… Cargen… Apunten…”
Habang binabanggit ang mga katagang iyon ay binanggit naman ni Dr. Rizal ang
mga katagang:
“Consummatum Est!”
Ibig sabihin ng mga katagang binitawan niya ay “naganap na”. Umalingawngaw
naman ang tinig na:
“Ajunte… Fuego!”
Pagkatapos mabanggit ang mga salitang iyon ay binaril na ng tuluyan si Dr.
Rizal. Bumagsak ang kanyang katawan sa lupa na nakaharap ang mukha sa dakong
sinisikatan ng araw. Lumapit ang isang kapitan kay Dr. Rizal at binaril siya sa dibdib
gamit ang isang revolver upang tiyaking patay na si Dr. Rizal.
Eksaktong 7:03 ng umaga – binawian na ng buhay si Dr. Rizal. Ang mga elite at kontra-
rizal ay nagsigawan ng katagang “Viva España! Muerte a los traidores! Viva!”

Gawain 1
Sagutin ang mga sumusunod na katanungan.

1. Naging makatuwiran ba ang hatol kay Dr. Rizal? Oo o Hindi? Pangatwiranan

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

2. Bigyang Puna ang naging paninindigan ng Kastilang tumayong manananggol ni Dr.

Rizal: si Luis Taviel de Andrade paano siya naiiba sa kanyang kapwa kastila na nasa
likod ng di-patas na paglilitis na isinagawa laban kay Dr. Rizal.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

3. Anu-ano ang mga pakiwari mong mga karapatan ng isang akusado o nasasakdal na
hindi na ipinag-kaloob kay Dr. Rizal?
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

Aralin VI
Ang Labi ni Dr. Rizal Makaraan ang Pagbitay at ang Kanyang Bantayog
Sa araling ito, tatalakayin ang iba pang mga kaganapan matapos mamatay si Dr.
Rizal mula sa hatol ng inhustisya. Mga kaganapang may kinalaman sa mga pangyayari
sa kaniyang labi ang pagtutuunan ng pansin.

Pagkatapos ng aralin, ang mga mag-aaral ay inaasahan na:

1. Naipaliliwanag ang mga kaganapan matapos ang naging pagbitay kay Dr.
Rizal;
2. Natatalakay ang mga di makataong sinapit ng labi ni Dr. Rizal; at
3. Nasusuri ang kahalagahan ng kanyang bantayog sa iba’t ibang panig ng
mundo.

Isang bagay na ikinababahala ng mga Kastila ay ang pagiging bantog ni Dr.

Rizal, kaya minarapat nilang itago mula sa awtoridad ang kaniyang bangkay maging sa
kaniyang pamilya. Inilibing nila sa isang sementeryo sa Paco, Maynila ang kanyang
bangkay. Itinago nila ang bangkay baka sakaling nakawin ito ng mga Katipunero at
gamiting propaganda sa paghihimagsik.
Nang nabubuhay pa ang bayani ay hiniling niya sa kanyang ina na hingin agad
mula sa awtoridad ang kaniyang bangkay, ngunit bigo ang kanyang ina. Ang kanyang
kapatid na si Narcisa naman ang gumawa ng paraan sa pamamagitan ng pagkasabwat
sa isang guardia civil upang malaman ang lugar na kinahihimlayan ng labi ni Dr. Rizal.
Nalaman na lang nila ang bangkay ay nakalibing sa isag sementeryo sa Paco, Maynila
at may tanda na nakalagay na R. P. J. na baliktad na inisyal nga pangalan ni Dr. Rizal.

Agosto 17, 1898 – naipalibing ng pamilya Rizal ang bangkay ni Dr. Rizal sa
disenteng pamamaraan. Nang kukunin ang bangkay niya sa sementeryo sa Paco,
napag-alamang inilibing si Dr. Rizal ng walang kabaong at tila hinagis ang kanyang
bangkay na pabaliktad. Natagpuan nila itong buto na agad at inilagak sa tahanan ng
kanyang ina.
Ang kaniyang pangalan ay isinama sa mga binitay noong Enero 11, 1897
kasama ang tatlo pang miyembro ng La Liga Filipina. Hanggang sa kamatayan ay
binalot nila sa kasinungalingan si Dr. Rizal.
Disyembre 30, 1912 – ang bangkay
ni Dr. Rizal ay inilipat sa Bagumbayan
kung saan sya binaril. Dito siya pormal na
inalayan ng bantayog dahil sa kaniyang
kabayanihan. Ang kaniyang buto ay nasa
loob ng monumento na idinisenyo ni
Richard Kissling. Ang disenyo ng
monument ni Kissling ang siyang nagwagi
sa patimpalak ng mga arkitekto na gagawa
ng monumento ni Dr. Rizal, ito rin ang naging opisyal na disenyo ng mga matatayog na
monumento ni Rizal sa iba’t ibang panig ng mundo.
Ang Iniwang Bakas ni Dr. Rizal
Mula sa pagkamulat ni Dr. Rizal hanggang sa kaniyang kamatayan ay natikman
niya ang bagsik ng hustisya sa kaniyang bayan mula sa kamay ng mga mananakop.
Hindi batid ng mga Kastila na may kapalit ang kanilang ginawa. Sunod-sunod na mga
pag-aalsa ang naganap sa Pilipinas ilang taon matapos mamatay si Dr. Rizal.
Dumagdag pa sa kaba ng mga Kastila ang pag-aalsang nagaganap noong panahon na
iyon sa Cuba at ang unti-unting paghina ng kanilang pwersa laban sa mga Amerikano.
Si Dr. Rizal ay tunay na kamangha-mangha. Ang kaniyang iniwang bakas sa atin
ay hanggang ngayo’y nananalaytay sa ating diwa. Kilala siya hindi lamang sa Pilipinas
kundi sa maraming parte pa ng daigdig. Dalubhasa rin na maituturing dahil sa mataas
na antas ng kaalaman na taglay niya sa iba’t ibang larangan. Higit sa lahat, naging
tanglaw siya sa panahong ang Pilipinas ay nilulugmok ng kadiliman.

Gawain 1
Sagutin ang mga sumusunod na tanong.

1. Ipaliwanag bakit kinailangan pang ipagkait ng mga kastila sa pamilya ni Dr. Rizal ang
kanyang labi?
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

2. Papaano hinarap ni Dr. Rizal ang lahat ng panggigipit na dinanas niya mula sa
kamay ng mga Kastila?
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Sa iyong palagay, sapat na ba ang bantayog sa Maynila upang ihayag at alalahanin
ang kaniyang kadakilaan? Ipaliwanag.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
_________________________________________________________________

Gawain 2
Isulat ang Tama kung wasto ang ipinahahayag ng pangungusap at isulat naman ang
Mali kung ito’y hindi wasto.

________1. Si Dr. Rizal ay binaril sa Bagumbayan bandang hapon na.

________2. Mga sundalong Espanyol ang bumaril kay Dr. Rizal.
________3. Disyembre 30, 1896 ang petsa ng kamatayan ni Dr. Rizal.
________4. Si Dr. Rizal ay namatay sa pamumuno ni Gob. Hen. Blanco.
________5. Iniabot ni Dr. Rizal ang lutuang alcohol na naglalaman ng tulang walang
pamagat sa kaniyang kapatid na si Narcisa.

HULING PAGSUSULIT
Panuto: Basahin ang mga sumusunod na pahayag at isulat ang titik ng tamang sagot
sa bawat patlang bago ang mga bilang.

____1. Ito ay isang bayan sa Mindanao kung saan nanatili si Dr. Rizal bilang isang
bilanggo.
a. Basilan
b. Sulu
c. Dapitan
d. Butuan
____2. Siya ang gobernador-heneral na namumuno sa Pilipinas sa panahong binaril si
Dr. Rizal sa Bagumbayan.
a. Gob. Hen. Ramon Blanco
b. Gob. Hen. Narciso Claveria
c. Gob. Hen. Valeriano Weyler
d. Gob. Hen. Camilo Polavieja
____3. Siya ang unang nahalal na pangulo ng kilusang Katipunan o ang KKKANB.
a. Deodato Arellano
b. Roman Basa
c. Andres Bonifacio
d. Trinidad Pardo de Tavera
____4. Sa taong ito naganap ang himagsikan na pinangunahan ng kilusang Katipunan.
a. 1894
b. 1895
c. 1896
d. 1897
____5. Sino ang babaeng kapatid ni Dr. Rizal na kasama niyang bumalik muli sa
Pilipinas noong 1892?
a. Narcisa
b. Lucia
c. Trinidad
d. Angelika
____6. Sa tahanan niya naganap ang pagpupulong na isinagawa ni Dr. Rizal para sa
kanyang itatatag na samahan.
a. Apolinario Mabini
b. Doroteo Ongjunco
c. Macario Sakay
d. Marcelo H. Del Pilar
____7. Bukod sa pagpapagamot sa bansang iyon, ano pa ang isang layon ni Dr. Rizal
kung bakit nais niyang tumungo sa bansang Cuba?
a. Nais niyang dalawin ang ilang mga kaibigan sa Cuba.
b. Nais niyang balikan ang kaniyang mga naiwang gamit.
c. Nais niyang mag-aral pa ng isa pang kurso
d. Nais niyang malaman ang paraan ng Cuba sa pakikipagdigma laban sa
España.
____8. Sa kasaysayan ng bayan ng Dapitan, siya ang misyonerong namuno sa
pagkakatuklas ng bayang ito.
a. Padre Pedro de Valderrama
b. Padre Pedro Gutierrez
 c. Padre Andres de Urdaneta
d. Padre Mariano Pilapil
____9. Siya ang babaeng nakilala ni Dr. Rizal sa Dapitan na kalauna’y naging asawa
niya.
a. Josephine Bracken
b. Leonor Rivera
c. Gertrude Beckett
d. Seiko Usui
____10. Ito ang halaga ng buwanang bayad sa mga kasapi ng La Liga Filipina.
a. Limang (5) piso
b. Pitong (7) piso
c. Sampung (10) piso
d. Labinlimang (15) piso
____11. Sa pagpupulong ng mga kasapi ng La Liga, siya ang nahalal na Pangulo ng
samahan.
a. Jose Rizal
b. Ambrosio Salvador
c. Deodato Arellano
d. Teodoro Plata
____12. Ito ang lugar sa Maynila kung saan unang inilibing si Dr. Rizal.
a. Paco, Maynila
b. Tondo, Maynila
c. Pandacan, Maynila
d. Sampaloc, Maynila
____13. Siya ang dumalaw kay Dr. Rizal sa Dapitan upang ihayag ang plano ng
Katipunan at ipabatid ang plano nyang pagtakas kay Dr. Rizal.
a. Ferdinand Blumentritt
b. Pio Valenzuela
c. Padre Mariano Gomez
d. Andres Bonifacio
____14. Ito ang petsa ng kamatayan ni Dr. Jose Rizal.
a. Disyembre 30, 1893
b. Disyembre 30, 1894
c. Disyembre 30, 1895
d. Disyembre 30, 1896

____15. Ito ang awiting nilikha ni Dr. Rizal na kaniyang niletrahan sa Dpitan.
a. Doctrina Cristiana
b. Pasiong Mahal ni JesuKristo
 c. Himno Al Talisai
d. Dasalan at Tocsohan
____16. Siya ang Gobernador-Heneral na namuno sa Pilipinas sa panahong muling
bumalik sa bansa si Dr. Rizal.
a. Gob. Hen. Narciso Claveria y Zaldua
b. Gob. Hen. Carlos Maria Dela Torre
c. Gob. Hen. Eulogio Despujol
d. Gob. Hen. Rafael Izquierdo
____17. Sa lugar na ito unang naitayo ang pinakaunang monumento ni Dr. Rizal.
a. Bagumbayan, Maynila
b. Madrid, Spain
c. Calamba, Laguna
d. Daet, Camarines Norte
____18. Ito ang bilang ng taon na inilagi ni Dr. Rizal sa Dapitan.
a. Tatlo
b. Apat
c. Lima
d. Anim
____19. Ang mga sumusunod ay dahilan ng pagpapatapon kay Dr. Rizal sa Dapitan
maliban sa isa:
a. Naglathala si Rizal ng mga babasahin na naglalaman ng pagtutol sa
Simbahan.
b. Ang El Fili niyang nobela na inialay sa GomBurZa ay nagpasama sa imahe
ng Simbahan sa Pilipinas.
c. Ang kaniyang personal na isyu laban kay Gob. Hen. Despujol.
d. Mga babasahing natuklasan sa kanyang mga dala-dalahan.
____20. Siya ang misyonero ng Dapitan sa panahon ng pagkakabilanggo ni Dr. Rizal
sa bayan.
a. Padre Pablo Pastells
b. Padre Antonio Obach
c. Padre Rufino Pascual
d. Padre Andres de Urdaneta