Performance of NITI Ayog Indicators

 4 Year Comparison of Performance ANC < 12 weeks against ANC

Registration :-

89

89 87
88
86
87
85
86
85
84
83
82
ANC Reg. <12 weeks
2019-20 2020-21 2021-22 2022-23(Upto July)
 4 Year Comparison of Performance 4 ANC Checkup against ANC
Registration :-

97
98
97 95
96 95

95 93
94
93
92
91
4 ANC Checkup
2019-20 2020-21 2021-22 2022-23(Upto July)
 Performance of Total Deliveries of last 4 years :-

93 91 91
100
90
80
70
60
50 27
40
30
20
10
0
Total Deliveries
2019-20 2020-21 2021-22 2022-23(Upto July)
 Performance of Fully Immunized of last 4 years :-

98 97 97

100
90
80
70
60
50
32
40
30
20
10
0
Fully Immunized
2019-20 2020-21 2021-22 2022-23(Upto July)
  Vital Indicators Trend:-

300
Maternal Mortality Ratio

250 178
167
200
130
150 122
113
103
100

87
50 68 61 55
46 38
0
2011-12 2011-13 2014-16 2015-17 2016-18 2017-19
Maharashtra India
 Infant Mortality Rate
36 35
100 34 33
31
28
80 25 25 24 22
58 57 55 21
53 50 19 19 19
60 47 17
44 42 16
40 40 37 34 33 32
40 30 28

20

0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

India Maharashtra

Neonatal Mortality Rate

80 27
25 25 24 24 22
60 18 18 17 16 15 13
37 37 36 35 34 33 13 13 13
31 30 28
40 26 25 24 23 23 22
20

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

India Maharashtra
7
Maternal
Health
 जननी शशशु सुरक्षा कायगक्रम (JSSK)

• केंद्र शासनाच्या मागगदशगक सूचनाांनुसार जननी शशशु सुरक्षा कायगक्रम

सर्ग शजल्हयाांमध्ये राबशर्ण्यात येत आहे .

• लाभाथी - या कायगक्रमातांगगत शासकीय आरोग्य सांसथाांमध्ये प्रसूत

होणाऱ्या सर्ग माताांना तसेच प्रसूतीनांतर ४२ शदर्सापयंत र् १
र्र्षापयंतच्या आजारी बालकास सर्ग प्रकारच्या आरोग्य सेर्ा शासकीय
आरोग्य सांसथामध्ये पुणगपणे मोफत पुरशर्ण्यात येतात.

• उद्देश : माता-मृत्यूदर र् अभगक मृत्यूदर कमी करणे आशण सांसथात्मक

प्रसूतीचे
प्रमाण र्ाढशर्णे.
 JSSK अांतगगत लाभर्थ्यांना दे ण्यात येणार्या मोफत
सेर्ा
• मोफत और्षधे र् इतर साशहत्य पुरर्ठा: सर्ग लाभाथीना लागणाऱ्या और्षधे र्
इतर साशहत्ये याांचा पुरर्ठा करण्यात येतो.

• मोफत सांदभग सेर्ा : सर्ग लाभाथीना टोल फ्री क्रमाांक १०२ र् १०८ सांपकग
साधल्यास घर ते शासकीय आरोग्य सांसथा , शासकीय आरोग्य सांसथा ते घर
र्ाहतुक सांदभग सेर्ा पुरशर्ण्यात येतात.

• मोफत शनदान : शासकीय आरोग्य सांसथेत कोणत्याही प्रकारचे रुग्ण शुल्क

घेतले जात नाही. तसेच सर्ग प्रयोगशाळा तपासण्या र् और्षधोपचार केला
जातो.

• प्रसूती झालेल्या मातेस मोफत आहार : नॉमगल प्रसूती र् शसझेशरयन सेक्शन

केले जाते शासकीय सांसथेत नॉमगल प्रसूतीसाठी ३ शदर्स र्
शसझेशरयनप्रसूतीसाठी ७ शदर्स आहार शदला जातो.
 जननी शििु सुयऺा कामयक्रभाांतगयत गयोदय भाताांना ऩुयवण्मात
मेणार्मा भोपत सुववधा (%)
131

99 99
93 93
86 86 87 84

63 62 63

भोपत औषधे भोपत तऩासणी भोपत आहाय

2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 (भाहे जुरै अखेय)

 जननी शििु सुयऺा कामयक्रभाांतगयत गयोदय भाताांना ऩुयवण्मात
मेणार्मा भोपत वाहतक
ू सांदबय सेवा (%)
94
84 87 87
81 82

62
57

2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 (भाहे जुरै

अखेय)

घय ते आयोग्म सांस्था (%) आयोग्म सांस्था ते घय (%)

 जननी सुरक्षा योजना (JSY)

केंद्र शासनामाफगत राज्यातील ग्रामीण र् शहरी आशण

महानगरपालीका भागात जननी सुरक्षा योजना २००५-०६ पासून
राबशर्ण्यात येत आहे . या योजनेअांतगगत दाशरद्रय रेर्षेखालील,
अनुसुशचत जाती र् अनुसुशचत जमातीतील सर्ग गभगर्ती माताांना
शासकीय सांसथा अथर्ा शासन मानाांशकत सांसथेत प्रसूती झाल्यानांतर
थेट लाभ हसताांतरण पध्दतीने (DBT) लाभाथीच्या आधार काडग सांलग्न
बॅंक खात्यात जमा केला जातो.

• उद्देश : सांसथात्मक प्रसूतीचे प्रमाण र्ाढशर्णे.

• लाभाथी : दाशरद्रय रेर्षेखालील, अनुसुशचत जाती र् अनुसुशचत

 लाभ दे ण्याबाबतच्या मागगदशगक सूचना

• ग्रामीण भागातील रशहर्ासी असणाऱ्या लाभाथीस रु.७००/- याप्रमाणे

लाभ शदला जातो.

• शहरी भागातील रशहर्ासी असणाऱ्या लाभाथीस रु. ६००/- याप्रमाणे

लाभ शदला जातो.

• ग्रामीण र् शहरी भागातील फक्त दाशरद्रय रेर्षेखालील कुटु ां बातील

गभगर्ती मातेची प्रसूती घरी झाल्यास, लाभाथीस रु. ५००/- याप्रमाणे
लाभ शदला जातो.

• गभगर्ती मातेस प्रसूती दरम्यान जननी सुरक्षा योजनेकरीता मानाांशकत

करण्यात आलेल्या खाजगी आरोग्य सांसथेत तातडीची शसझेरीयन
शस्त्रशक्रया करणे गरजेचे झाल्यास अशा गभगर्ती मातेस जासतीत जासत
 भागीर तीन लऴाात राब मभऱारेरे
जेएवलाम राबाथी (%)
५६
५३

४४

२९

२०१ ९ -२० २०२० - २१ २०२१ -२२ 2022-23 जर

ु ै अखेय
सुरशक्षत मातृत्र् आरॄासन
 सुरशक्षत मातृत्र् आरॄासन

• केंद्रीय मांशिमांडळाच्या १३ व्या पशरर्षदे त १० ऑक्टोबर २०१९ रोजी मा. केंद्रीय

आरोग्यमांञयाांनी सुमन या उपक्रमाची सुरुर्ात केलेली आहे . सुरशक्षत मातृत्र् आरॄासन
या कायगक्रमामध्ये सर्ग गरोदर माता, ६ मशहन्यापयंतच्या सतनदा माता तसेच सर्ग
आजारी बालके याांचा समार्ेश आहे .

• माता र् बालकाांना गुणात्मक सेर्ा उपलब्ध करुन दे ण्याची हमी या कायगक्रमामध्ये

दे ण्यात आलेली आहे .

• या कायगक्रमाांतगगत द्यार्याच्या सर्ग सेर्ा बांधनकारक असून त्या सर्ग सेर्ा मोफत
दे ण्यात येणार आहे त.

• या सर्ग बाबी करताांना मातेची सर्ायत्तता, प्रशतष्ठा, भार्ना, सेर्च

े ी शनर्ड करण्याचा
अशधकार तसेच लाभाथीने शनर्डलेल्या सेर्ाांना प्राधान्य द्यार्याचे आहे .

• ध्येय : सर्ग प्रशतबांधात्मक माता आशण नर्जात मृत्यू थाांबशर्णे.

• लाभाथीीः सुमन शनशरृत ( notified ) सांसथाांना भेट दे णाऱ्या सर्ग गभगर्ती मशहला र्
नर्जात बालकाांना आर्श्यक आरोग्य सेर्ा मोफत दे ण्यात येणार आहे त.

• सुमन अांतगगत सेर्ा :

– जननी शशशु सुरक्षा कायगक्रम (JSSK) ,
– जननी सुरक्षा योजना (JSY) ,
– प्रधान मांिी सुरशक्षत मातृत्र् अशभयान (PMSMA) ,
– लक्ष्य (LaQshya),
– मा (Mother’s Absolute Affection),
– आजारी बालकाांची काळजी (care for sick & small babies),
– लसीकरण (Immunization),
– गृह सतरार्र बालकाांची काळजी (Home based care for mothers & newborn)
• सांसथाांची शनशरृती : सेर्ा हमी पॅकेजनुसार १०४ सांसथा SUMAN Basic, ९३ सांसथा
BEmOC, १०२ सांसथा CEmOC अशा एकूण २९९ सांसथा शनर्डण्यात आलेल्या आहे त.
शनर्डण्यात आलेल्या 299 सांसथाांच्या National Quality Assurance Standards
(NQAS) प्रमाशणकरणाची प्रशक्रया सुरू आहे .

• 2022-23 र्र्षामध्ये ४७१ सांसथाांची सुमन सांसथा म्हणून शनर्ड करण्यात आली आहे .
 सुमन कायगक्रमाांतगगत आरोग्य सेर्ा
बळकटीकरण
• सुमन कायगक्रमाांतगगत 153 आरोग्य सांसथाांचे नूतनीकरण आशण
अपग्रेडेशनची प्रशक्रया सुरू आहे . या मध्ये खालील बाबींचा समार्ेश आहे

– प्रसूशतगृहाांची क्षमता र्ृद्धी ,

– कमगचारी शनर्ास सथानाचे नूतनीकरण ,
– सौरऊजा सुशर्धा आशण
– पाणीपुरर्ठा
यासाठी केंद्र शासनाने प्रती सांसथा 1 कोटी मांजूर केले आहे त .

• सुमन सांसथासाठी एकूण 988 सटाफ नसेस मांजूर करण्यात आलेल्या

आहे त
प्रधान भांञी भात ृ वांदना
मोजना
 प्रधानभंत्री भात ृ लंदना मोजना
भारतातील दाशरद्रय रेर्षेखालील र् दाशरदय रेर्षेर्रील अनेक गभगर्ती मशहलाांना गरोदरपणात काम करार्े
लागते, त्यामुळे दे शात माता र् बाल मृत्यू दरात र्ाढ होते. यासाठी केंद्र शासनाच्या मशहला र् बालशर्कास
मांिालयाने प्रधान मांिी मातृ र्ांदना ही योजना सांपण
ू ग दे शात शद. ०१ जानेर्ारी, २०१७ पासून कायान्न्र्त
करण्यात आलेली आहे . सदर योजना केंद्र पुरसकृत योजना असून या योजनेमध्ये केंद्राचा ६० टक्के तर
राज्याचा ४० टक्के सहभाग आहे .

उशद्दष्टे :

• माता र् बालकाांचे आरोग्य सुधारण्याच्या दृष्टीने गभगर्ती मशहला र् सतनदा मातेला सकस आहार
घेण्यास प्रोत्साशहत करुन त्याांच्या आरोग्यात सुधारणा व्हार्ी.
• जन्माला येणाऱ्या नर्जात बालकाांचे आरोग्य सुधारार्े आशण मातामृत्यू र् बालमृत्यू दरात घट होउन तो
शनयांिणात रहार्ा.

• सदर योजनेतांगगत कुटु ां बातील पशहल्या शजर्ांत अपत्यापयंत पाि लाभाथी मशहलेस रु.५०००/- एर्ढी
रक्कम आधार सांलगन बॅंक खात्यात ककर्ा पोसट ऑफीस मधील खात्यात (DBT) माफगत तीन टप्यात जमा
करण्यात येते.
 योजनेंतगगत अनुज्ञय
े लाभ र् त्याचे शर्तरण
प्रधानमांिी मातृ र्ांदना योजनेंतगगत पाि लाभाथी मशहलेस रु.५०००/-एर्ढी रक्कम आधार सांलग्न बॅंक
खात्यात ककर्ा पोसट ऑफीस मधील खात्यात (DBT) व्दारे खालील तीन टप्प्यात जमा केली जाते .

अ.क्र. लाभ द्यार्याचे टप्पे लाभाचे शनकर्ष

१ ला हप्ता मासीक पाळीच्या शेर्टच्या तारखेपासून १५० शदर्सात गभगधारणा
१
रु.१०००/- नोंदणी केल्यानांतर शदला जातो.
शकमान एकदा प्रसर्पुर्ग तपासणी (ANC) केल्यास गभगधारणेचे सहा
२ रा हप्ता
२ मशहने तथा १८० शदर्स पूणग झाल्यानांतर दु सरा हप्ता लाभाथीच्या
रु.२०००/-
खात्यात जमा केला जातो.
प्रसुतीनांतर झालेल्या अपत्याांची जन्मनोंदणी र् बालकाांस बीसीजी,
३ रा हप्ता ओपीव्ही, शडपीटी आशण शहपॅटायटीस बी र्ा त्या अनुर्षांगीक
३
रु.२०००/- लसीकरणाचा पशहला खुराक शदल्यानांतर शतसरा हप्ता लाभाथीच्या
खात्यात जमा केला जातो .
• या योजनेतांगगत माचग २०२३ पयंत ३०४१४२३ इतके उददीष्ट शदले असून ऑगसट २०२२ अखेर

३०९४२४६ (98%) लाभाथीची नोंदणी झाली असून रु. १२२४,२५,९७,०००/- एर्ढी रक्कम
 वषयननहाम उद्ददष्ट्मे व झारेरे काभ
760554
604553

595653
542893
452436

452436
452436

231937
2019-2020 2020-2021 2021-2022 2022-2023
(UP to 1 Sep. 2022)

Target Beneficiaries
 सन २०२१ -२०२२ मा आर्थक
य वषायतीर प्ररांबफत याज्म दहस्सा तऩशिर

Central Govt State Govt

Date of Central
Category Fund GR Date Fund
share

30/03/2022 SC 32265864 24/08/2022 21510576

30/03/2022 ST 28153548 1/8/2022 18769032

Total 60419412 40279608

FIRST REFERRAL UNIT
(FRU)
 प्रथभ सांदबय सेवा (FRU)

शडलेव्हरी पॉईांटसां सांसथा म्हणजे अशा सांसथा शजथे प्रसुती सांदभातील सर्ग आर्श्यक
सेर्ा र् इतर ईमजगन्सी सुशर्धा (24 x 7 तास ) उपलबध असतात.

त्याकशरता शजल्हाशनहाय सद्यन्सथतीतील कायगरत सांसथा र् आर्श्यक सांसथा

शनर्डण्यात आलेल्या आहे त.

सांसथेत झालेल्या प्रसुती र् उपलब्ध सेर्ा याांच्या सहाय्याने आरोग्य सांसथाांना लेव्हल
१, २ र् ३ सांसथा म्हणून र्गीकरण करण्यात आले आहे .
सदर आरोग्य सांसथा शनशरृत करताना लोकसांख्या र् Time to care सांकल्पनेचा
आधार घेण्यात आलेला आहे. लेव्हल ३ सांसथा कायान्न्र्त करण्यासाठी
शर्शेर्षतज्ञाांची शनयुक्ती करण्यात येत आहे .

लोकसांख्या र् Time to care या सांकल्पनेनुसार सन २०२2 - २3 एफआरयुमध्ये

२६८ फॅशसलीटी शनर्डल्या आहे. त्यापैकी 2१२ फॅशसलीटी हया GOI च्या
नॉमगनुसार कायान्न्र्त आहे.(सरासरी एका मशहन्यामध्ये 5 पेक्षा जासत c- section
केले जातात.)

आज अखेर १५५ सञीरोगतज्ञ, १७१ भुलतज्ञ र् 76 बालरोग तज्ञाांची शनयुक्ती

कांञाटी ककर्ा on call basis र्र करण्यात आलेली आहे. सदर शनयुक्ती केलेल्या
तज्ञाांचा कामाच्या अहर्ालाचा आढार्ा घेण्यात येतो.
 Performance under FRU

Non % of
Functional
Year Total FRUs Functional functional
FRUs
FRUs FRU

2018-19 248 219 29 88%

2019-20 268 229 39 85%

*2020-21
(COVID) 268 171 97 64%

2021-22 268 191 77 71%

2022-23
(Upto July 2022) 268 212 56 79%
जुलै 2२ पयंत तज्ञाांच्या कामशगरीचा अहर्ाल

शनयुक्त केलेल्या सञीरोग तज्ञाांच्या कामशगरीचा अहर्ाल

1.एएनसी नोंदणी - 32928

2.असीसटे ड शडलेव्हरी - 1779

3.सी -सेक्शन शडलेव्हरी - 4232

4.इतर सजगरी -754

5.सोनोग्राफी- 3210
शनयुक्त केलेल्या भुलतज्ञाांच्या कामशगरीचा अहर्ाल

1.एलएससीएसला भुल शदलेल्याांची सांख्या - 5415

2.मोठया सजगरी भूल शदलेल्याांची सांख्या -1426

शनयुक्त केलेल्या बालरोग तज्ञाांच्या कामशगरीचा अहर्ाल

1.एलएससीएस अटें न्डें ड - 2778

2.बालकाांच्या सांबशां धत इमजगन्सी सेर्ा- 2358

 लक्ष्य कायगक्रमाची सद्य न्सथती
17 14 District Hospitals
LaQshya २०१७ च्या मागगदशगक सूचनानुसार राज्यात
सन २०१८-१९ पासून Labor Room quality Women
Hospitals
82
improvement initiative (LaQshya) कायगक्रम महाराष्र Rural Hospitals
राज्यात राबशर्ण्यात येत आहे . केंद्र शासनाच्या मागगदशगक Corp. facility
सुचनानुसार सन २०१८-१९ मध्ये १२३ आरोग्य सांसथाां, सन 4
133
२०१९-२० मध्ये ७२ आरोग्य सांसथाां र् सन २०२०-२१ मध्ये 18
Medical Colleges

९५ अशा एकूण २९० आरोग्य सांसथाांची शनर्ड करण्यात 22

Genral Hospitals
आलेली आहे .
गोषवाया
प्रसूतीगृह / मातृत्र् शर्भागशनहाय शर्भागशनहाय राज्यसतरीय
राष्रीय प्रमाणीकरण
र्र्षग शजल्हा आरोग्य सांसथाां शस्त्रशक्रयागृह (LR/MoT) सादर (LR/MoT) प्रमाणीकरण
(LR/MoT)
(LR/MoT) केलेले अनुपालन अनुपालन प्रतीशक्षत (LR/MoT)

२०१८-१९ ३४ १२३ २४६ २४० ०६ २४० १२६

२०१९-२० २७ ७२ १४४ ८० ५६ ८४ १२
२०२०-२१ ३४ ९५ १३५ २० १११ २२ ०२
एकूण -- २९० ५२५ ३५२ १७३ ३४६ १४०

१) राष्रीय पातळीर्र लक्ष्य राष्रीय र् राज्य सतरीय प्रमाणीकरणामध्ये महाराष्र प्रथम क्रमाांकार्र आहे .
२) सन २०२२- २३ मध्ये ८० (LR/MoT) चे राज्यसतरीय प्रमाणीकरण र् ६० (LR/MoT) चे राष्रीय प्रमाणीकरण
करण्याचे शनयोजन करण्यात आले आहे .
३) त्यानुर्षांगाने लक्ष्य सांसथामध्ये आढळु न आलेल्या िुटींची पूतगता करणेसाठी शजल्हयाांकडू न कृतीआराखडा तयार
करण्यात आलेला आहे .
 प्रधानभांत्री सुयक्षऺत भातत्ृ व अशबमान (P.M.S.M.A.)

प्रधानभंत्री वयु क्षषत भातत्ृ ल अमबमानाचे आमोजन दय भहशन्माच्मा ९ तायखेरा ल ९ तायखेरा यवललाय क ं ला वट्
ु टी अवेर तय
त्माऩढु ीर ामाारमीन ाभ ाजाच्मा हदलळी यण्मात मेते.

वदय अमबमान याफवलण्मा यीता ळशयी ल ग्राभीण बागातीर खारीर तक्तत्मात नभद
ु वय ायी आयोग्म वंस्था ननलडुन भॅवऩंग
यण्मात आरे आशे .

ग्राभीण बाग प्रा.आ.केंद्रे , ग्राभीण रुग्णारमे, उऩजजल्हा रुग्णारमे, स्त्री रुग्णारमे, साभान्म
रुग्णारमे, जजल्हा रुग्णारमे व वैद्मकीम भहाववद्मारम रुग्णारमे
ळशयी बाग अफान डडस्ऩें वयीज, शे ल्थ ऩोस्ट, भॅटननाटी शोम्व ल लैद्म ीम भशावलद्मारम
रुग्णारमे

"प्रधानभांत्री सयु क्षऺत भातत्ृ व अशबमान" अांतगयत खारीर सेवा दे ण्मात मेतातः

• भोपत प्रमोगळाऱा चाचण्मा

• राबाथीचा लैद्म ीम ऩल ु ा इनतशाव घेऊन तऩावणी रुन ल धोक्तमाची रषणे, गंत ु ागंत
ु ल ोणतीशी जोखीभ नवल्माची खात्री
स्त्स्त्रयोगतसाभापात यण्मात मेते.
• वला गयोदय भातांचे गयोदयऩणातीर दव ु ऱ्मा ल नतवऱ्मा टप्पप्पमात ए वोनोग्रापी यण्मात मेते.
• अमबमानाच्मा हदलळी आरेल्मा वला राबाथीचे गयोदयऩणातीर तऩावणी,गयोदयऩणातीर धोक्तमाची रषणे ,फाऱाच्मा जन्भाची
तमायी,गयोदयऩणातीर गंत ु ागंत
ु ीची तमायी,रोशमक्त
ु त गोऱमा ल ॅ स्त्ल्ळमभच्मा गोऱमांचे वेलनाचे भशत्ल,वंस्थात्भ प्रवत ु ी,
वंदबा वेला,जननी वयु षा मोजने अंतगात ल जननी मळळु वयु षा ामाक्रभ अंतगात दे ण्मात मेणाया राब,प्रवत ु ीऩश्चात
ाऱजी,स्तनऩान ल ऩयू आशाय,वंस्थात्भ प्रवत ु ी ल प्रवतु ीऩश्चात ु टूंफ ननमोजनफाफत वभऩ ु दे ळन े रे जाते.
 प्रधानभांत्री सुयक्षऺत भातत्ृ व अशबमान वषयननहाम काभर्गयी.

• 73042 (20-21) • 31310- 43 % (20-21)

• 70975(21-22) • 32204- 45 %(21-22)
• 34200 ( 22-23 • 15719-46 % ( 22-23
upto June 22 ) up to June 22 )
द्ववतीम व तत
ृ ीम
एकूण तऩासणी
नतभाही भध्मे
झारेल्मा गयोदय
तऩासणी झारेल्मा
भदहरा
गयोदय भदहरा

सोनोग्रापी
अनतजोखभीच्मा
तऩासणी
ननदान झारेल्मा
गयोदय भदहरा
झारेल्मा
•9346- 13 % (20-21)
•8017 – 12 % (21-22)
गयोदय भदहरा
• 24062- 33 % (20-21)
•5100 - 15% ( 22-23 • 29177 – 41 % (21-22)
upto June 22 )
• 11555- 34 % ( 22-23
upto June 22 )
 भाता भत्ृ मू सवेऺण व प्रनतसाद
(Maternal death surveillance and response)

• व्माख्मा
१ ) भाता भत्ृ मु :-
’ ोणत्माशी भहशरेचा गयोदयऩणात क ं ला फाऱं तऩणानंतय ४२ हदलवांच्मा आत, गयोदयऩणाळी
ननगडीत ोणत्माशी ायणाने क ं ला गयोदयऩणात लाढरेल्मा गुंतागुंतीभुऱे क ं ला त्माच्मा
व्मलस्थाऩनाभुऱे शोणाये भत्ृ मु शे भाताभत्ृ मु म्शणून ओऱखरे जातात. माभध्मे अऩघाताने क ं ला
प्रावंगग ायणाने शोणाऱ्मा भत्ृ मच
ु ा वभालेळ नाशी’.
२) भाताभत्ृ मु प्रभाण :- (Maternal Mortality Ratio) :-
ए ा ठयावल रालधीभध्मे झारेल्मा ए रक्ष्म स्त्जलंत जन्भाभागे त्माच ारालधीभध्मे झारेरे
भाताभत्ृ मु शे भाताभत्ृ मु प्रभाण (MMR) दळावलते. भाताभत्ृ मु प्रभाण शे आयोग्म वेलाच्मा गुणलत्ते
वलऴमीचे भाऩदं ड आशे .
३) भाता भत्ृ मु सव्हे ऺण व प्रनतसाद
’भाता भत्ृ मु वव्शे षण आणण प्रनतवाद शी ए अळी प्रणारी आशे ज्माभध्मे ननममभतऩणे
भाताभत्ृ मु झाल्माचे ओऱखणे त्माफाफत वूचना यणे ल आढाला घेलून ृ ती मोजना तमाय यणे
ज्माभुऱे वेलांच्मा गुणलत्तेभध्मे वुधायणा शोते आणण बवलष्मात भाताभत्ृ मु टाऱता मेते.
 भाता भत्ृ मू प्रभाण (भहायाष्टर याज्म व बायत)
Source : SRS report on maternal mortality
301 Maharashtra India
254
212
178 167
149 130 130
104 122 113 103
87 68 61 55 46 38
2001-03 2004-06 2007-09 2011-12 2011-13 2014-16 2015-17 2016-18 2017-19

भागीर 5 वषायतीर याज्मातीर भाता भत्ृ मू फाफतची भादहती

1600
1488
1400
1261 1334 1275
1200

1000

800

600

400

200 382
0
2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 (up to July22)
 भाता भत्ृ मू अन्वेषण व भाता भत्ृ मू कभी कयण्मासाठी उऩाममोजना
 सर्ग शजल्हे र् महानगरपाशलकाां कायगक्षि े ामध्ये झालेल्या माता मृत्यूांचे अन्र्ेर्षण अनुक्रमे शजल्हा शल्य शचशकत्सक
र् र्ैद्यशकय आरोग्य अशधकारी (मनपा) याांच्या माफगत करण्यात येते. माता मृत्यूचे र्गीकरण कारणाांनुसार केले
जाते र् भशर्ष्यात टाळता येणारे माता मृत्यू कमी करण्यासाठीयोग्य ती कायगर्ाही केली जाते.
1. सर्ग राज्यसतरीय, शर्भागसतरीय र् तालुकासतरीय अशधकारी र् कमगचारी याांचे प्रशशक्षण पूणग झालेले आहे .
त्यामध्ये र्ैद्यशकय अशधकारी, शनमर्ैद्यशकय कमगचारी, मुख्यसेशर्का तसेच आशा याांचा समार्ेश आहे .
2. शजल्हा शल्य शचशकत्सक र् र्ैद्यशकय अशधकारी महानगरपाशलका याांच्या अध्यक्षेतेखालील सशमतीद्वारे सामाशजक
सतरार्र र् सांसथासतरार्र माता मृत्यूांचा आढार्ा घेण्यात येतो.

 मातामृत्युच्या कारणाचा आढार्ा घेतला असता खालीलप्रमाणे महत्र्ाची कारणे आढळतात.

प्रसूती दरम्यान र्ाढणार रक्त दाब , प्रसूतीपुर्ग र् प्रसूती परृात रक्तस्त्रार्, प्रसूती परृात र् गभगपात परृात जांतुदोर्ष
र्रील तीन्ही मातामृत्युची कारणे टाळता येण्यासारखी आहे त त्यामुळे मोठया प्रमाणात माता मृत्युदरामध्ये घट साध्य
करता येईल.

 माता मृत्यू कमी करण्यासाठी सार्गजशनक आरोग्य शर्भागाने अनेक उपक्रम चालू केलेले आहे त

1) आरोग्य सांसथाचे मॅकपग करणे.

2) प्राथशमक आरोग्य केंद्राचे, उपकेंद्राचे आयपीएचएस अांतगगत बळकटीकरण करण्यात येत आहे . प्रथम सांदभग सेर्ा
केंद्राांचे बळकटीकरण करण्यात येत आहे .
3) अनेक शासकीय आरोग्य सांसथाांमध्ये रक्तपुरर्ठयाची र् शसझेशरयन सेक्शनची सोय करण्यात आलेली आहे .
4)गरोदर मातेस सांपण ू ग सांरक्षण दे ण्यामध्ये ५ प्रसुतीपुर्ग तपासण्या, प्रशतबांधात्मक १८० र् उपचारात्मक ३६० लोहयुक्त
गोळयाांचे र्ाटप र् सेर्न, शतव्र रक्तक्षय असणा-या गरोदर माताांना शशरेद्वारे लोहाचे इांजेक्शन त्याचप्रमाणे धनुगर्ाताचे
लस चा समार्ेश आहे .
5) बाळां तपणासाठी र् आकन्समक कारणासाठी गरोदर मशहलाांना मोफत र्ाहतुक सांदभग सेर्ा, मोफत जेर्ण, मोफत
तपासण्या र् और्षधोपचार, र् योग्य ती प्रसुतीपरृात आरोग्य सेर्ा उपलब्ध करुन दे ण्यात आली आहे .
बाल आरोग्य
कायगक्रम
 नर्जात शशशुांसाठी शर्शेर्ष नर्जात
काळजी कक्ष (SNCU)
• महाराष्राचा बालमृत्यु दर कमी करण्यासाठी शर्शेर्ष नर्जात काळजी कक्ष ही सर्ात महत्र्ाची उपाययोजना
• एकूण अभगक मृत्यु (Infant Deaths) पैकी अांदाजे ७० % मृत्यु हे नर्जात अभगकाांचे (Neonatal Deaths) होतात.
• गांभीर आजारी नर्जात बालकाांचे मृत्यु टाळण्यासाठी शजल्हा / सामान्य रुग्णालय, सिी रुग्णालय, उपशजल्हा
रुग्णालय सतरार्र ४८ शर्शेर्ष नर्जात काळजी कक्ष ( एसएनसीयू ) कायान्न्र्त करण्यात आले आहे त.
• ४८ कायगरत एसएनसीयू मध्ये ९९० खाटा उपलब्ध असून ९ अशतशरक्त एसएनसीयू कायान्न्र्त झाल्यानांतर एकूण
१,१४५ खाटा उपलब्ध होतील.
• एसएनसीयु मधील खाटाांच्या सांख्येनुसार बालरोगतज्ञ, र्ैद्यशकय अशधकारी, सटाफ नसग र् सपोटग सटाफ दे ण्यात
आलेले आहे त.
• प्रत्येक शर्शेर्ष काळजी कक्ष रे शडएांट र्ॉमगर, फोटो थेशरअपी युशनट, पल्स ऑन्क्समीटर तसेच सेंरल ऑक्सीजनची
सुशर्धा उपलब्ध.
• कमी र्जन असणा-या बालकाांसाठी काांगारु मदर केअर सेर्ा दे ण्यात येते.
• अशत जोखमीच्या नर्जात शशशुांची अांधत्र् र् जन्मजात बशहरे पणाच्या शनदानाकशरता शर्शेर्ष तपासणी र् उपचार
करण्यात येतात.
४ र्र्षाचा
अमरार्ती
• •मागील शर्शेर्ष नर्जात
आशण नाशशक काळजी
येथे नर्जात कक्ष ( एसएनसीयू
अशतदक्षता ) अहर्ाल
कक्ष (NICU) सथाशपतखालील
करण्यातप्रमाणे
आले आहे त
एसएन दाखल करुन उपचारा पश्चात घरी सोडलेल्या
मृत्युची मृत्युची
• शहरी र्र्षग
भागात सेर्ा सीयु
उपलब्धउपचारकरण्याच्या
केलेली दृन्ष्टने सनल२०२२-२३
घरी सोडले ी च्या
ची NHM PIP
बालकाां
सांख्या मध्ये
टक्र्सई
केर्ारी शर्रार, मीरा भाईांदर र् पुणे
सांख्र्ष
शहरात ५ नर्ीन शर्शे या नर्जात
बालक े
काळजी कक्षबालक े
प्रसताशर्त टककेर्ारी
करण्यात आले आहे त
2019-20 37 56951 45631 80.12 3346 5.88
2020-21 39 45430 35992 79.23 3407 7.50
2021-22 42 51962 42077 80.98 3518 6.77
2022-23
(भाहे जर
ु ै २२ ४८ 21131 17333 82.02 1176 5.57 38
अखेय)
राज्यातील शर्शेर्ष नर्जात काळजी कक्ष
(एसएनसीयु)
SDH Akkalkuwa SDH Dharni

DH Nandurbar
DH
DMH Nagpur Bhandara
GMC Dhule DH Jalgaon SDH Achalpur BGW
Gondiya
DH Wardha
Akola
DH Buldana WH Amravati
GH Malegaon

RH Khamgaon
SDH Trimbak SDH Kalwan DH Washim
GMC Yavatmal DH Chandrapur
Bytco Nashik
SDH Sillod
DH Nashik SDH Pusad
SDH Dahanu
SDH Jawhar
DH Aurangabad
WH Jalna WH Gadchiroli
DH Bhiwandi DH Hingoli

DH Thane CH Ulhasnagar-3
SDH Aheri
DH Ahmednagar WH Parbhani
Vasant KDMC SDH Gokunda
MH Ulhasnagar-4
SDH Manchar DH Beed WH Nanded
YCMH Pimpri
KNH Pune
WH Osmanabad WH Latur
DH Alibaug, DH Pune
Raigarh WH Baramati

कायान्र्ीत
DH Satara SDH Pandharpur
SDH Umaraga
एसएनसीयुची सांख्या
-४८
DH SDH Karad
Ratnagiri नव्याने कायान्र्ीत करण्यात
PVPGH Sangli
येणारे एसएनसीयु - ९

Gadhinglaj,
DH Sindhudurg
Kolhapur

Sindhudurg
 नर्जात शशशुांचे न्सथशरकरण करण्यासाठी नर्जात शशशु
न्सथशरकरण कक्ष (NBSU)
• आजारी नर्जात बालकाांच्या उपचारासाठी प्राथशमक उपचाराकशरता प्रथम सांदभग सेर्ा (एफआरयु) आरोग्य सांसथा
सतरार्र (उपशजल्हा / ग्राशमण रुग्णालय) नर्जातशशशु न्सथशरकरण कक्ष (New Born Stabilization Unit –
(NBSU) आहे .

• राज्यात सद्यन्सथतीत उपशजल्हा / ग्राशमण रुग्णालय सतरार्र १८९ नर्जात न्सथशरकरण कक्ष (एनबीएसयु)
कायान्न्र्त आहे त.

• प्रत्येक नर्जात न्सथशरकरण कक्ष रेशडएांट र्ॉमगर र् फोटो थेशरअपी युशनट अशा उपकरणाांसह सुसज्ज आहे त. कमी
र्जन असणा-या बालकाांसाठी काांगारु मदर केअर सेर्ा दे ण्यात येते.

• प्रत्येक नर्जात न्सथशरकरण कक्ष कशरता 2 सटाफ नसग दे ण्यात आलेल्या आहे त.

• तसेच २० नर्ीन एनबीएसयु मांजूर झाले असून सदर एनबीएसयु कायान्न्र्त करण्याची कायगर्ाही सुरु आहे .

• • मागील ४ र्र्षाचाच्या
सन २०२२-२३ शर्शेNHM
र्ष नर्जात न्सथशरकरण
PIP मध्ये कक्ष
शजल्हा रुग् (एनबीएसयु
णालय ) अहर्ाल
धुळे, उपशजल् खालील
हा रुग् णालयप्रमाणे
पनर्ेल (रायगड) र् भारतरत्न
शभमसेन जोशी रुग्णालय
दाखलठाणे
करुनयेउपचार
थे नर्ीन नर्जात न्सथशरकरण कक्ष प्रसताशर्त करण्यात आले आहे त
र्र्षग
केलेली बालके
2019-20 26197
2020-21 21819
2021-22 18624
2022-23
(भाहे जर
ु ै २२ ७५२८ 40
अखेय)
 कॉजरप्रहे जन्सव्ह रॅ क्टे िन भॅनेजभें ट सेंटय(CLMC)
व रॅ क्टे िन भॅनेजभें ट मनु नट(LMU)
• एनआयसीयु/एसएनसीयु मध्ये मोठयाप्रमाणत आजारी नर्जात बालके दाखल होत असतात. त्याांना
आजारपणामुळे ककर्ा सतनपान करता येऊ न शकल्यामुळे आईचे दु ध उपलब्ध होत नाही जे शक नर्जात शशशुच्या
शर्कासासाठी अत्यार्श्यक आहे . त्यामुळे ब-याचदा नर्जात शशशुांना फामुगला शमल्क द्यार्े लागते. जर नर्जात
शशशुांना सर्तीःच्या अथर्ा इतर माताांनी दान केलेले दु ध र्ेळेत उपलब्ध झाले तर त्याांची प्रशतकार क्षमता र् र्ाढ र्
शर्कास होण्यास मदत होते.

• या कशरता राज्यातील NICU/SNCU असलेल्या शजल्हा रुग्णालय / सिी रुग्णालयामध्ये CLMC /LMU ची
सथापना करण्यात येत आहे .

• CLMC मध्ये दान करणा-या मातेचे दू ध गोळा करणे, तपासणी करणे, सुक्षम शजर् र् इतर तपासण्या करणे,
त्यार्र प्रशक्रया करणे र् आर्श्यक आजारी नर्जात शशशुांना शर्तशरत करण्यात येते.

• तसेच LMU मध्ये मातेचे दू ध साठर्ुण त्याच मातेच्या नर्जात शशशुस आर्श्यक त्या र्ेळी दे ण्यात येते .

• या सुशर्धे द्वारे कमी शदर्साच्या /कमी र्जनाच्या तसेच आजारी बालकाांच्या आहाराची गरज पूणग केली जाते.

• राज्यात सदयन्सथतीत शजल्हा सिी रुग्णालय अकोला, अमरार्ती र् नागपुर या ३ शठकाणी CLMC र्
एलशटएमएमसी सायन मुांबई येथे Zonal Resource Centre कायगरत आहे . 41
 SAANS -Social Awareness and Action to Neutralize
Pneumonia Successfully
• ऩाच लऴााखारीर फार भत्ृ मच
ू े प्रभाण वलळेऴतः न्मूभोननमा भुऱे शोणाये फारभत्ृ मच
ू े प्रभाण भी यणे
शे मा ामाक्रभाचे भुख्म उद्हदष्ट आशे .

• वंयषण (Protect) , प्रनतफंध (Prevent) आणण उऩचाय (Treat) मा त्रत्रवत्र

ू ी द्लाये वदय ामाक्रभाची
अंभरफजालणी यण्मात मेते.

• मा अंतगात फार ांच्मा लमोगटानव

ु ाय वाभास्त्ज ल आयोग्म वंस्था स्तयालय उऩचाय ल
व्मलस्थाऩन यण्मात मेते. माभध्मे आळा, आयोग्म वेवल ा, वभद
ु ाम आयोग्म अगध ायी ल
लैदमक म अगध ायी मांच्माभापात न्मुभोननमाग्रस्त फार ांलय उऩचाय यण्मात मेतात.

• मा रयता लैद्म ीम अगध ायी, वाभद

ु ानम आयोग्म अगध ायी, स्टाप नवा, आयोग्म वेवल ा ल
आळा मांना प्रमळक्षषत यण्मात आरे आशे .

• प्रत्मे आयोग्म वंस्थेभध्मे शॅन्ड शे ल्ड ऩल्व ऑस्त्क्तवभीटय, नेब्मुरामझय ल ऑस्त्क्तवजन वुवलधेची
उऩरब्धता रुन दे ण्मात मेत आशे .

• न्मभ
ू ोननमा वलऴम Treatment Protocol तमाय यण्मात आरेरे अवन
ु वला वंस्थेभध्मे दळानी
बागेत प्रदमळात यण्मात आरेरे आशे त.
42
 ऩोऴण ऩुनलावन ें द्र / फार उऩचाय ें द्र
• राज्यामध्ये आजारी सॅम बालकाांच्या उपचारासाठी सध्या एकूण ४५ पोर्षण पुनर्गसन केंद्र र् १० आशदर्ासी
शजल्हयाांत २५ बाल उपचार केंद्र कायान्र्ीत करण्यात आलेले आहे त.

• सदर केंद्र शजल्हा/सिी/उपशजल्हा/ ग्रामीण रुग्णालय येथे कायान्न्र्त असून तेथे ५ र्र्षाखालील आजारी
तीव्र कुपोशर्षत बालकाांना १४ शदर्स र्ैद्यशकय उपचार र् पोर्षण आहार शदला जातो. तसेच माता र् काळजी
र्ाहक याांना शशशु पोर्षण बाबतचे कौशल्य र्ाढशर्ण्याबाबत शर्शेर्ष प्रशशक्षण र् समुपदे शन शदले जाते .

• केंद्रामध्ये दाखल बालकाांच्या माता / काळजीर्ाहक याांना आहार र् प्रशत शदन रक्कम रु. ३००/- बुडीत
मजुरी दे खील दे ण्यात येते.

• पोर्षण पुनर्गसन केंद्राकशरता र्ैद्यशकय अशधकारी, आहार तज्ञ , सटाफ नसग, सर्यांपाकी र् पशरचर असे शर्शेर्ष
मनुष्यबळ दे ण्यात आले आहे . तर बाल उपचार केंद्रसाठी आहार तज्ञ चे पद दे ण्यात आलेले आहे .
पोर्षण पुनर्गसन केंद्र बाल उपचार केंद्र

र्र्षग सुधारणा झालेली सुधारणा झालेली

दाखल बालके बालके (१५% दाखल बालके बालके (१५%
र्जन र्ाढ) र्जन र्ाढ)
२०१९-२० ७०४५ ६३०१ १४१८ ११९२
२०२०-२१ २५१३ २११७ ४१५ ३१९
२०२१-२२ ४७०६ ४०५४ ८७२ ६३७
२०२२-२३
२५३३ २०८७ ४०८ ३१७ 43
जुलै अखेर
 MAA – Mother’s Absolute Affection
(भातेचे ऩरयऩण
ू ा प्रेभ)
• MAA - Mother Absolute Affection हा सतनपानाशर्र्षयी मातेला, र्शडलाांना तसेच कुटू ां शबयाांना योग्य
माशहती पुरशर्ण्यासाठी तसेच सतनपानास सक्षम असे र्ातार्रण तयार करण्यासाठी केंद्र शासनाच्या आरोग्य
र् कुटू ां ब कल्याण या शर्भागाचा हा एक महत्र्काांक्षी कायगक्रम आहे .
• या कायगक्रमाचे मुख्य उशद्दष्ट जन्मानांतर बालकाला २४ तासाचे आत सतनपान, जन्मानांतर सहा मशहने
फक्त सतनपान र् र्याचे २ र्र्षापयंत सतनपानासोबत पोर्षक आहार दे णे यासाठी प्रोत्साहन र् जनजागृती
करणे हे आहे .
• या कायगक्रमाअांतगगत प्रचार र् प्रशसध्दी, सतनदा र् गरोदर माताांसाठी आशाांमाफगत माता बैठका, आरोग्य
कमगचाऱ्याांना सतनपान र् शशशूपोर्षणाचे प्रशशक्षण, सशनयांिण र् मुल्यमापन, सर्ग आरोग्य सांसथाांचे शशशू
मैिीकरण (Baby Friendly Hospital Initiative) उपक्रम राबशर्ले जातात.
• मा कायगक्रमाचा एक घटक म्हणजेच आशाांद्वारे घेण्यात येणाऱ्या माता बैठका. या बैठकाांमध्ये आशाांनी
सतनपानाशर्र्षयी र् पुरक आहारा शर्र्षयी माताांना प्रात्याशक्षकाांसह माशहती दे ण्यात येते.

एकुण माता बैठकीत एकुण उपन्सथत

र्र्षग
बैठका सतनदा र् गरोदर माता
२०१९-२० 1146994 7747447
२०२०-२१ 1471385 7412847
२०२१-२२ 2570809 12591517
२०२२-२३ जुलै
८९२१४९ ४२५३४९१
अखेर 44
 अॅशनशमया मुक्त भारत

• राज्यातील लहान बालके, शकशोरर्यीन मुले र् मुली, गभगर्ती माता र् सतनदा माताांमधील रक्तक्षयाचे
प्रमाण कमी करण्यासाठी पोर्षण अशभयानाांतगगत केंद्र शासनाने सुरु केलेला ऑशनशमया मुक्त भारत हा
कायगक्रम राबशर्ण्यात येत आहे .

• त्या अनुर्षांगाने ६ मशहने ते ५९ मशहने, ५ ते ९ र्र्षग या र्योगटातील बालकाांना, १० ते १९ र्र्षग या

र्योगटातील शकशोरर्यीन मुला-मुलींना, गभगर्ती र् सतनदा माताांना, प्रजननक्षम र्योगटातील स्त्रीया
याांना लोह र् फॅाशलक ऑशसड (IFA) या और्षधाची पूरक मािा दे ण्यात येते.

• या कायगक्रमाचा मुख्य उद्देश हा सन २०२२ पयंत दरर्र्षी ३ टक्के या दराने रक्तक्षयाचे प्रमाण कमी करणे
असा आहे . ऑशनशमया मुक्त भारत’ कायगक्रमाचा जुलै २०२२ चा अहर्ाल
• या कायगक्रमाअांतगगत प्रचार र् प्रशसध्दी करण्यात येते तसेच लाभार्थ्यांचीऔर्षधी
रक्तक्षयाची तपासणी र् उपचार
शदलेल्या
एकुण टक्केर्ा
र्योगट लाभार्थ्यांची
करण्यात येतो. लाभाथी री
सांख्या
६ मशहने ते ५९ मशहने र्योगटातील बालके 8112961 5502220 68
५ ते ९ या र्योगटातील बालके 7239837 5021118 69
१० ते १९ र्र्षग या र्योगटातील शकशोरर्यीन मुले
10551213 6542227 62
र् मुली 45
 'मुसकान' कायगक्रम
• 'मुसकान' कायगक्रम - सार्गजशनक आरोग्य सुशर्धाांमध्ये मुलाांसाठी अनुकुल सेर्ा हा कायगक्रम
नव्याने सुरू करण्यात आलेला आहे .
• या कायगक्रमाांतगगत आरोग्य सांसथेतील बालकाांसब
ां ध
ां ी पुरशर्ण्यात येणा-या सेर्ा सुशर्धाांचे
गुणर्त्ता र्ाढशर्ण्याबाबत मुल्याांकन करण्यात येणार आहे .
• तसेच या आरोग्य सांसथाचे मुल्याांकन शजल्हा , राज्य र् राष्रीय सतरार्रून करून मुसकान
प्रमाणपञ दे ण्यात येणार आहे .
• या मध्ये आरोग्य सांसथेमधील Pediatric OPD, Pediatric Ward, Nutrition
Rehabilitation Centre (NRC) & SNCU/NBSU या शर्भागाांचे मुल्याांकन करण्यात येणार
आहे .
• या शर्भागाांचे मुल्याांकन करून आर्श्यकतेप्रमाणे ञुटी दु र केल्या जातील.
• सन २०२२-२३ कशरता ४० आरोग्य सांसथाची तर सन २०२३-२४ कशरता ६०आरोग्य सांसथाची
शनर्ड करण्यात आलेली आहे .
• सन २०२२-२३ कशरता शनर्डण्यात आलेल्या ३६ आरोग्य सांसथाांची Baseline Assessment
झालेली असुन Gap Fulfilling चालु आहे .
 गृहसतरार्र नर्जात बालकाांची काळजी (HBNC)
• या कायगक्रमा अांतगगत आशाांद्वारे नर्जात बालकाांना जन्मानांतर ४२ शदर्सात सहा ते सात भेटी
गृहभेटी शदल्या जातात.

• या भेटी दरम्यान नर्जात बालकाांची तपासनी, त्याचे र्जन घेणे तसेच सतनपान, नर्जात बालकास
ऊबदार ठे र्णे, जांतुसांसगापासुन सांरक्षण, धोक्याची लक्षणे याबद्दल मातेंचे समुपदे शन करण्यात
येते.

• याकशरता आशाांना एच.बी.एन.सी. अांतगगत एक ते चार टप्प्याचे प्रशशक्षण दे ण्यात आलेले आहे .

• तसेच प्रत्येक आशाला HBNC शकट (र्जन काटा, थमाशमटर, ब्लैंकट,और्षशध) पुरशर्ण्यात आलेले
आहे

• भेटी दरम्यान न्युमोशनया , हायपोथर्ममया, जांतुसांसगग , ताप, सतनपान समसया, डायशरया, अशधक
धोक्याची बालके आढळल्यास त्याांना शासशकय आरोग्य सांसथेत सांदर्मभत करण्यात येते.

• भेटी दरम्यान नर्जात बालकाांमध्ये असलेल्या आजाराचे शनदान र्ेळेर्र होत असल्याने नर्जात
वषय गह
ृ बेट ददरेल्मा नवजात फारकाांची
बालकाांना र्ेळेर्र उपचार प्राप्त होतात. सांख्मा
२०२०-२१ 8,57,933
• या भेटी कशरता आशाांना रु. २५०/- मानधन दे ण्यात येते.
२०२१-२२ 8,95,975
२०२२-२३ (माहे जून २२ 2,01,140 47
 गृहसतरार्र लहान बालकाांची काळजी (HBYC)
• राज्यातील बालमृत्यूदर कमी करण्यासाठी आशण बालकाांची पोर्षण न्सथती सुधारण्यासाठी,
शाशररीक र्ाढ आशण शर्कास होण्यासाठी गृहसतरार्र लहान बालकाांची काळजी (HBYC) हा
महत्र्ाचा कायगक्रम सन २०१९-२० मध्ये सुरू करण्यात आला आहे .

• या कायगक्रमाांतगगत आशाांमाफगत बाळाला त्याच्या र्यानुसार ३,६,९,१२,१५ मशहने पुणग झाल्यार्र

भेट दे ण्यात येते.

• बालकाांना आशाांमाफगत गृहभेटी दे ऊन पोर्षण, आरोग्य, बाल शर्कास तसेच र्ैयन्क्तक आशण
पशरसर सर्च्छता या चार प्रमुख बाबींर्र पालकाांचे समुपदे शन करण्यात येते

• या कशरता आशाांना प्रशत भेट ५०/- रुपये प्रमाणे ५ गृहभेटीकशरता २५०/- रुपये इतके मानधन
दे ण्यात येते

• या कायगक्रमाांतगगत ६०९३९ ग्रामीण भागातील आशाांपैकी ५३८०४ आशाांचे प्रशशक्षण तसेच

र्र्षग शदलेल्या गृहभेकटची सांख्या
शहरी भागातील २४०० पैकी १३७१ आशाांचे प्रशशक्षण
२०२०-२१ माचग २०२२ अखेर पुणग करण्यात
१०,७४,०८०
२०२१-२२ २९,३३,९८२
आले आहे .
२०२२-२३ (माहे जून २२ ११,६५,६७४
अखेर) 48
 फारभत्ृ मू अन्लेऴण (Child Death Review)
• या कायगक्रमा अांतगगत अभगक मृत्यु (0-1 र्र्षग) र् बालमृत्यूांचे (1-5 र्र्षग ) अन्र्ेर्षण करण्यात येते.

• घरी झालेल्या बाल मृत्युचे अन्लेऴण तालुका सतरार्र र्ैद्यकीय अशधकारी र् टीम माफगत करण्यात येते.

• तसेच सांसथा सतरार्र झालेल्या बाल मृत्युचे अन्लेऴण उपचार करणा-या बालरोगतज्ञ ककर्ा र्ैद्यकीय अशधकारी
याांच्या माफगत करण्यात येते.

• दरमहा शजल्हा सतरार्र मुख्य कायगकारी अशधकारी याांच्या अध्यक्षतेखाली फारभत्ृ मू अन्लेऴण वबा घेण्यात
येते.

• बालमृत्यू अन्र्ेर्षणामुळे कुठल्या शठकाणी, कोणत्या आजार /रोगाांमुळे, कोणत्या र्योगटात बालमृत्यू होतात
याची माशहती शमळते.

• यामुळे तालुका, सांसथा, शजल्हा र् राज्यसतरार्र बालमृत्यू कमी करण्या कशरता उपाययोजना करता येतात.

• सांपण
ू ग महाराष्र राज्यात २०२०-२१ या र्र्षात १३६५० बालमृत्यू नोंदशर्ण्यात आले, त्यापैकी १३३५७ बालमृत्यू
अन्र्ेर्षण झाले.

• तर २०२१-२२ या र्र्षात १२७२५ बालमृत्यू नोंदशर्ण्यात आले, त्यापैकी १२३९५ बालमृत्यू अन्र्ेर्षण झाले.

• तसेच २०२२-२३ (जून २२ अखेर) या र्र्षात एकूण २४४५ बालकाांच्या मृत्यूांची नोंद करण्यात आली असून
त्यापैकी २३८० बालकाांचे अन्र्ेर्षण करण्यात आलेले आहे त.

49
 RASHTRIYA BAL
SWASTHYA KARYAKRAM (RBSK)
&
DISTRICT EARLY INTERVENTION CENTRE
(DEIC)
izLrkouk&
jk"V!h; cky LokLFk dk;Zdze gk eqykaP;k vkjksX;kps lao/kZu o fodkl lk/k.;klkBh mpyysys vR;ar egRoiq.kZ
ikmQy vkgs-

mn@ns'k o mfn@fn"Vs &

 dk;Zdzekpk ek/;ekrwu ckydkaP;k vkjksX;kph rikl.kh o R;kaP;k vk<G.kk`;k vktkjkauk osGhp ik;ca/k
?kky.ks gk eq[; mn@ns'k leksj Bso.;kr vkyk vkgs-
 jk"V!h; cky LokLFk dk;ZdzekvarxZr 0 rs 18 o"kZ o;ksxVkrhy eqykaph rikl.kh djQu eqykae/;s
vk<G.kk`;k tUer vlysys O;ax] ygku eqykae/khy vktkj] thoulRokaP;k derjrseqGs gks.kkjs vktkj o
viaxRo bR;knh ckchaps osGsoj funku djQu R;kaP;koj ;ksX; rs mipkj dj.;kps mfn@n"V fuf'pr dj.;kr
vkys vkgs-
vaeyctko.kh &
 jk"V!h; cky LokLFk dk;Zdzekpk ykHk egkjk"V! jkT;krhy 0 rs 18 o"kZ o;ksxVkrhy toGikl 2 dksVh eqykauk

gks.kkj vkgs-
 vax.kokMhLrjkoj 0 rs 6 o"kZ o;ksxVkrhy eqykaph o"kkZrwu 2 osGsl gks.kkjh vkjksX; rikl.kh gk g;k
dk;Zdzekpk vR;ar egRokpk ?kVd vkgs- ;k O;frfjDr 'kkldh; o fue'kkldh; 'kkGsrhy 6 rs 18 o"kZ
o;ksxVkrhy eqykaukgh ;k vkjksX; rikl.kh dk;Zdzekpk ykHk gks.kkj vkgs-
 lnj vkjksX; rikl.kh njE;ku eqykae/;s vk<Gwu vkysY;k vkjksX; fo"k;d leL;k$ vMp.khlkBh ;ksX; rs lanHkZ
lsok o loZ izdkjps oS|fd; o 'kY; fpfdRld mipkj iqjfo.;kr ;s.kkj vkgsr-
 eqykaoj dsys tk.kkjs mipkj gs iq.kZr eksiQr iqjfo.;kr ;srkr-

lsok ns.kk`;k vkjksX; laLFkk &

 jk"V!h; cky LokLFk dk;Zdzekph iFkds izR;sd rkyqD;kr fu;qDr dj.;kr vkysyh vkgsr-
 lnj iFkdkps eq[;ky;] xzkeh.k jQX.kky;s fdaok lacaf/kr miftYgk jQX.kky;]ftYgk jQX.kky; gs vkgs-
euq";cG &
 egkjk"V!kr jk"V!h; cky LokLFk dk;ZdzekarxZr ,dw.k 1195 iFkds lu 2021&22 P;k ihvk;ihe/;s eatqj
dj.;kr vkysyh vkgsr

 ;kiSdh 1109 iFkds egkjk"V!krhy xzkeh.k o 'kgjh HkkxklkBh (c=gUeqacbZ oxGrk) dk;Zjr vkgsr-

 c=gUeqacbZlkBh 55 iFkds eatqj dj.;kr vkysyh vkgsr-

 31 iFkds vkfnoklh ftYg;kae/khy vkJe 'kkGsrhy fo|kF;kZaph rikl.kh dj.;klkBh eatqj vkgsr-

dk;ZdzekarxZr fofo/k ;kstuk o midze &

 egkjk"V! jkT;kP;k 34 ftYg;kae/;s jk"V!h; cky LokLFk dk;Zdze 1 ,fizy 2013 iklwu ykxw dj.;kr
vkyk-
 izR;sd iFkdkr 1 okgu] 2 oS|dh; vf/kdkjh] 1 vkS"k/kh fuekZ.k vf/kdkjh] 1 ,,u,e] rikl.kh lkfgR;]
bR;knh iqjfo.;kr vkysys vkgs-
 vkjksX; rikl.kh dk;Zdzekps xkofugk; osGki_kd f'k{k.k vkf.k efgyk o cky dY;k.k foHkkxkaP;k
leUo;kus r;kj djQu izR;sd iFkdkl Bjkfod osGki_kdkizek.ks rikl.kh dj.;kr ;srs-
IAPS (Indian Association of Pediatric Surgeons)

 jk"V!h; cky LokLF; dk;ZdzekarxZr dk;Zjr iFkdkaekiQZr vax.kokMh vkf.k 'kkGk LrjkojQu rikl.khvarh
'kL_kfdz;slkBh ik_k vlysY;k lanfHkZr dj.;kr ;s.kk`;k 0&18 o"ksZ o;ksxVkrhy ckyds$ fo|kF;kZaP;k brj
'kL_kfdz;slkBh fMlsacj 2015 iklwu Indian Association of Pediatric Surgeons, Maharashtra
Chapter ;kaP;k ek/;ekrwu ftYgkLrjkoj 'kL_kfdz;k dj.;kr ;sr vkgsr-

 ;k izyafcr 'kL_kfdz;k iw.kZ dj.;klkBh Indian Association of Pediatric Surgeons, Maharashtra

Chapter ;kaP;k ek/;ekrwu ckyjksx 'kY;fpfdRld] HkwyrK vkf.k enruhl ;kapk lekos'k vkgs-

 ;k 'kL_kfdz;k dj.;klkBh Indian Association of Pediatric Surgeons, Maharashtra Chapter ps

ckyjksx 'kY;fpfdRld] HkwyrK vkf.k enruhl ;kauk ftYgk 'kY; fpfdRld] lkekU; jQX.kky; ;sFkhy vkWijs'ku
fFk,Vj vkf.k brj lkfgR; midj.ks miyC/k djQu ns.;kr ;srkr-
 laca/khr ckyjksx 'kY; fpfdRld ;kaps'kh ftYgk dk;Zdze i;Zos{kdkus ppkZ djQu efgU;krqu fdeku 2
fnol R;kaP;k ftYgk jQX.kky;kyk HksV nsowu ykHkkF;kZaph rikl.kh djQu 'kL_kfdz;slkBh ik_k ykHkkF;kZaph
;knh r;kj dj.;kr ;srs vkf.k R;kizek.ks 'kL_kfdz;k iw.kZ dj.;kr ;srkr-

 lk/kkj.ki.ks ;k 'kL_kfdz;kae/;s Orthopedic, Hernia, Hydrocoele, Cleft Lip, Cleft Palate,

Squint/ Catract, Dental Surgeries, ENT bR;knh izkeq[;kus vk<Gwu ;s.kk`;k 'kL_kfdz;k iw.kZ
dj.;kr ;sr vkgsr-
  Anganwadi Performance:

% of Target of Number of % of
AWC
Year Phase AWC target AWC AWC children children
checked
checked children screened screened

Phase 1 104479 102919 99% 7558630 6448443 85%

2015-2016
Phase 2 102623 101247 99% 7404818 6599926 89%
Phase 1 103158 101580 98% 7352000 6492638 88%
2016-2017
Phase 2 104435 102583 98% 7313333 6558301 90%
Phase 1 103344 98029 95% 7274543 6220498 86%
2017-2018
Phase 2 103299 101790 99% 7340187 6640800 90%
Phase 1 103710 101647 98% 7095940 6355316 90%
2018-2019
Phase 2 103777 103037 99% 7035376 6471267 92%
Phase 1 103216 101063 98% 6988223 6291932 90%
2019-2020
Phase 2 103303 96565 93% 8045067 7108027 88%

*2020- Phase 1 0 0 0% 0 0 0%
2021(COVID) Phase 2 0 0 0% 0 0 0%
Phase 1 104241 38839 37% 6964152 2020310 29%
2021-2022
Phase 2 104125 93188 89% 6951831 5570399 80%
Phase I
(April 2022
2022-2023 109574 88419 81% 7462463 5474298 73%
up to July
2022)
 School Performance:

% of
% of School School
School School
Year School Target School children children
checked children
checked target checked
screened

2015-2016 84419 83982 99% 13164989 12384971 94%

2016-2017 84828 84120 99% 13115452 12383500 94%

2017-2018 85473 84804 99% 12135677 11424012 94%

2018-2019 84437 83810 99% 12762658 12124428 95%

2019-2020 85386 83034 97% 12243753 11396951 93%

2020-2021 78354 18685 24% 11444762 2412473 21%

2021-2022 84011 77328 92% 12428797 10235998 82%

2022-2023
(April 2022-July 85231 17650 21% 12608448 1951677 15%
2022)
Referral Performance:

Total no of Total no of 6-
Total. No of 0- Total. No of % of
0-6 years % of referral 18 years
Year 6 years 6-18 years referral
referral completed referral
referred referred completed
completed completed

2015-2016 44614 38361 86% 90618 83317 92%

2016-2017 40258 36624 91% 91601 86723 95%

2017-2018 38211 32520 85% 112962 99595 88%

2018-2019 78287 73449 94% 188225 176819 94%

2019-2020 182834 169027 92% 360069 334537 93%

*2020-2021 9343 7449 80% 58347 51294 88%

2021-2022 113577 110954 98% 189850 186103 98%

2022-2023 119456 110751 92% 68119 58872 86%

(April 2022-July
2022)
 Heart & Other Surgery Performance:

Number of Heart surgeries Number of Other surgeries

Year
completed completed

2015-2016 2602 16194

2016-2017 2143 13744

2017-2018 1836 13400

2018-2019 1219 8030

2019-2020 2340 23832

2020-2021 549 2955

2021-2022 2102 11963

2022-2023
1152 6117
(April 2022-July 2022)
 IAPS Surgeries Status (Indian Association of
Paediatric Surgeon)

Year Number of surgery conducted

2021-2022 295

2022-2023
140
(April 2022-June 2022)
District Early Intervention Center
 (DEIC) gk vaR;r egRokdka{kh izdYi vlwu jk"V!h; cky LokLF; dk;ZdzekarxZr 0 rs 18 o"ksZ o;ksxVkrhy
vax.kokMh Lrj vkf.k 'kkGk LrjkaojQu lanfHkZr dj.;kr vkysY;k ckydkaP;k ckSf/n@d] ekufld vkf.k 'kkfjjhd
fLFkrhpk fodkl vkf.k mipkj dj.kslkBh jkT;krhy 29 ftYg;kae/;s fMbZvk;lh LFkkiu dj.;kr vkysY;k vkgsr-

 fMbZvk;lh varxZr ,dw.k 14 vf/kdkjh vkf.k deZpkjh dk;Zjr vkgsr- ;ke/;s fMbZvk;lh O;oLFkkid] ckyjksx
rK] oS|fd; vf/kdkjh] narfpfdRld] HkkSfrdksipkj rK] O;olk;ksipkj rK] /ouh fo'ks"kK vkf.k Hkk"k.k rK]
ekulksipkj rK] us_krK] lkekftd dk;ZdrkZ] fo'ks"k f'k{kd] iz;ksx'kkGk ra_kK] MsVk ,aV!h vkWijsVj vkf.k vkjksX;
ifjpkjhdk bR;knh inkapk lekos'k vkgs-

 ;k dsanzke/;s lanfHkZr dj.;kr vkysY;k ckydkauk fofo/k rKkaekiQZr mipkj nsowu R;k ckydkaps ckSf/n@d] ekufld
vkf.k 'kkfjjhd fLFkrhpk fodkl lk/kyk tkrks- rlsp ;k dsanzke/;s vko';d loZ izdkjP;k lkfgR; lkeqxzhph
[kjsnh izfdz;k gh ftYgkLrjkojQu vkf.k jkT;LrjkojQu dj.;kr vkysyh vkgs-
 ;k dsanzke/;s lanfHkZr dj.;kr vkysY;k ckydkauk fofo/k rKkaekiQZr mipkj nsowu R;k ckydkaps ckSf/n@d]
ekufld vkf.k 'kkfjjhd fLFkrhpk fodkl lk/kyk tkrks- rlsp ;k dsanzke/;s vko';d loZ izdkjP;k
lkfgR; lkeqxzhph [kjsnh izfdz;k gh ftYgkLrjkojQu vkf.k jkT;LrjkojQu dj.;kr vkysyh vkgs-

 egkjk"V! jkT;ke/;s lu 2015 iklwu jk"V!h; cky LokLF; dk;ZdzekraxZr fMbZvk;lh dk;Zdze lqjQ
dj.;kr vkyk- jkT;krhy izR;sd ftYg;klkBh 34 fMbZvk;lh eatwj dj.;kr vkys vlwu R;kiSdh
29fMbZvk;lhl dk;kZfUor dj.;kr vkys vkgs- moZfjr 6 fMbZvk;lh (iky?Aj] uanqjckj] vkSjaxkckn]
chM] ukansM] o/AkZ lsokxzke) yodjp dk;kZfUor dj.;kr ;s.Akj vkgsr-
 नलजात मळळंच
ु ी
वलावभालेळ तऩावणी

(Comprehensive Newborn
Screening)
प्रस्तावना:-

 जन्भतः क ं ला जन्भजात व्मंग शी वध्माच्मा ाऱातीर आयोग्माची ए भोठी

वभस्मा आशे . वाधायणतः प्रत्मे १ ००० नलजात मळळभ
ंू ागे ६१ ते ७० जन्भजात व्मंग
अवरेरी फार े आढऱून मेतात.

 दे ळातीर ए ू ण नलजात भत्ृ मऩ ुं ै ी ए ू ण ७% फार ांच्मा भत्ृ मचु े ायण शे

त्मांच्माभधीर जन्भजात व्मंग शे आशे . माभध्मे ळायीरय वल ृ ती, उदाशयणाथा
दब ु ंगरेरे ओठ /टाऱू, गण
ु वत्र
ू ांभध्मे अवाभान्मता, जन्भजात फहशये ऩणा, जन्भजात
भोतीत्रफंद,ू तवेच चमाऩचम कक्रमेभधीर वल ृ ती (Inborn Errors of Metabolism)
माफयोफयच य ताळी ननगडीत आजाय, भज्जावंस्थेवंफध ं ी वल ृ ती माप्रभाणे वलवलध
ळायीरय , भानमव अथला वंमभश्र व्मंग आढऱून मेतात.

 जन्भतः व्मंगांचे रल यात रल य ननदान रून त्मांना उऩचाय मभऱणे अत्मालश्म

आशे तयच शी फार े ऩढ ु ीर वंऩूणा आमुष्म वाभान्म फार ांप्रभाणे जगू ळ तात.
Comprehensive Newborn Screening रहणजे काम?

Comprehensive Newborn Screening म्शणजे नलजात मळळच ुं ी वलावभालेळ

तऩावणी. ाशी जन्भदोऴ शे वशज डोळमांना हदवणाये अवतात तय ाशी जन्भदोऴ ननदान
यण्मावाठी लैद्म ीम उऩ यणांची ल इतय उच्चस्तयीम तऩावण्माची गयज अवते. मा
व्मनतरयक्तत ाशी रूग्णांच्मा यक्तताच्मा तऩावणी द्लाये जन्भदोऴाचे ननदान याले रागते
उदा. चमाऩचम वंफध ं ातीर वभस्मा (Inborn Errors of Metabolism), नैवगगा
ऩद्धतीने यक्तत तमाय शोण्माव अडथऱा ननभााण शोणे (Hemoglobinopathies) इत्मादींचा
वभालेळ शोतो.
ववववध टप्प्माांवयीर नवजात शििु तऩासणी (न्मूफोनय जस्क्रननांग) :-

1.प्रसूती केंद्रे (At Delivery point)

 प्रवत
ू ी ष (labor room)- फाऱ जन्भल्मानंतय तत् ार तेथीर उऩस्त्स्थत लैद्म ीम
अगध ायी, फारयोग तस ल प्रमळक्षषत ऩरयचारय ा/ स्टाप नवा मांनी दृष्टीरा वशज
हदवणाऱ्मा जन्भजात व्मंगांची (visible birth defects) तऩावणी यण्मात मेते.

 प्रवूती ऩश्चात ष (PNC ward)- प्रवूती नंतय तत् ार े ल्मा जाणाऱ्मा तऩावणी
भधन ू दृष्टीरा वशज हदवणाऱ्मा जन्भजात व्मंग (visible birth defects) ऩै ी
ाशी फार े तऩावणी भधन ू लंगचत याहशरी अवल्माव फार PNC ward भध्मे
अॅडमभट अवताना लैद्म ीम अगध ायी, फारयोग तस ल प्रमळक्षषत ऩरयचारय ा/ स्टाप
नवा क ं ला PNC ward इन्चाजा मवस्टय भापात तऩावणी यण्मात मेते.तवेच
Inborn Errors of Metabolism वाठी यक्तत नभन ू ा घेण्मात मेते.तवेच चमाऩचम
कक्रमे भधीर अवाभान्मता (Inborn Errors Of Metabolism) माचे जन्भानंतय ४८ ते ७२
तावात ननदान शोऊन उऩचाय वुरू शोणे आलश्म अवते. त्मा रयता नलजात फार ाची
यक्तत नभूना तऩावणी याली रागते. मा तऩावणी रयता यक्तत नभूना फाऱ प्रवत ू ी
षाभधून फाशे य आल्मानंतय घेतरा जातो.
 एवएनवीमू (SNCU)- जन्भतः आजायी अथला लजनाने भी फार े उऩचाय ल
वलळेऴ ाऱजी रयता SNCU भध्मे तत् ार अॅडमभट े री जातात. अळा
फार ांची तऩावणी SNCU भधीर फारयोग तस, ऩरयचारय ा ल इन्चाजा मवस्टय
मांच्माव्दाये े री जाते. दृष्टीरा वशज हदवणाऱ्मा जन्भजात व्मंग (visible birth
defects) वोफतच इतय तऩावण्मा उदा. चमाऩचम कक्रमे भधीर अवाभान्मता
(Inborn Errors Of Metabolism) रयता प्रथभ ल द्वलतीम यक्तत नभूना गोऱा
यणे, ROP (Retinopathy of Prematurity), BERA ल OAE तऩावण्मा यण्मात
मेतात.

2. आिाांद्वाये (During HBNC visit)

याज्मातीर वला आळांचे नलजात मळळन ू भध्मे आढऱणाऱ्मा दृष्टीरा वशज

हदवणाऱ्मा ५ प्र ायच्मा जन्भजात व्मंग (visible birth defects) रयता प्रमळषण
घेण्मात आरे आशे . त्मा रयता त्मांना यं गीत गचत्रभम ऩोस्टय छऩाई रून दे ण्मात
आरे अवून त्मांनी शे ऩोस्टय प्रत्मे गश ृ बेटी दयम्मान तऩावणी रयता वंदबाावाठी
घेऊन जामचे आशे . प्रवूती ें द्रांभध्मे ननदान शोऊ न ळ रेल्मा फार ांचे जन्भजात
व्मंगा रयता आळांद्लाये ननदान शोऊ ळ ते.
3.आयफीएसके ऩथकाांद्वाये

याज्मातीर वला स्त्जल्हमांभध्मे आयफीएव े ऩथ ांभापात अंगणलाडी ल

ळाऱे तीर फार ांची आयोग्म तऩावणी शोत अवते. माभध्मे प्रवूती ें द्र ल
आळांद्लाये ननदान न झारेल्मा ल फार ांच्मा जन्भजात व्मंग अथला ईथय
आजयां रयता आयफीएव े ऩथ ांभापात तऩावणी शोते. माभध्मे दृष्टीरा वशज
हदवणाऱ्मा जन्भजात व्मंग (visible birth defects) वोफतच इतय जन्भजात
व्मंग ल आजाय जवे रृदमयोग, जन्भजात भोतीत्रफंद,ू णाफागधमा इत्मादी रयता
तऩावणी शोऊन उऩचाया रयता वंदमबात े रे जाते.
1.दृष्टटीरा सहज ददसणाये जन्भजात व्मांग (visible birth defects) :-
Visible birth defects म्शणजे अवे व्मंग जे ओऱखण्मा रयता वलळेऴ तऩावणी
अथला तसांची आलश्म ता नाशी. शे डोळमांना वशज हदवतात ल अळी फार े रल य
ननदान ल उऩचायांनी फये शोऊ ळ तात. माभध्मे भज्जावंस्थेवंफंधी वल ृ ती (Neural tube
defects), डाउन्व मवंड्रोभ (Down’s Syndrome), दब ु ंगरेरे ओठ अथला टाऱू (Cleft
lip/palate), क्तरफ पूट ल Developmental dysplasia of hip मांचा वभालेळ शोतो.

2.कामायत्भक जन्भजात व्मांग (Functional Birth Defects) :-

ामाात्भ जन्भजात व्मंग (Functional Birth Defects) म्शणजे अवे व्मंग
अथला आजाय ज्माभऱ ु े फार ाची ामाात्भ षभता भी अथला नष्ट शोते. उदा.
जन्भजात फहशये ऩणा (Congenital Deafness), जन्भजात भोतीत्रफंद ू (Congenital
Cataract), नतयऱे ऩणा, जन्भजात रृदमयोग (Congenital Heart Diseases),
श्लावनमर ा ल अन्ननमर ा ए भे ांना जोडरेल्मा अवणे (Tracheo-oesophageal
fistula) इत्माहद.
3.चमाऩचम क्रक्रमे भधीर दोष (Inborn Errors Of Metabolism) :-

दृष्टीरा वशज हदवणाये व्मंग ल ामाात्भ व्मंगांप्रभाणेच नलजात फार ांभध्मे

चमाऩचम कक्रमे भधीर दोऴ म्शणजेच Inborn Errors Of Metabolism, माभध्मे
नज्‍ ेनाईटर शामऩोथामयोइडीजभ (CH) ल नज ्‍ ेनाईटर अॅडये नर शामऩयऩर्‍ ामळमा (CAH)
ल Hemoglobinopathies मा आजायांचे लाढते प्रभाण रषात घेता प्रत्मे फार ाची
जन्भानंतय 48 ते 72 तावांच्मा आत तऩावणी शोऊन उऩचाय मभऱणे अत्मालश्म आशे .
 fu;fer ylhdj.k dk;Zdze
o
dksfoM 19 ylhdj.k dk;Zdze
शनयशमत लसीकरण कायगक्रम
उशद्दष्ट -
• लसीकरणामुळे टाळता येणा-या आजाराने होणा-या बालमृत्यूचे र् आजाराचे प्रमाण लसीकरणाने कमी करणे.
• बालकाांचे योग्य र्यात लसीकरण पूणग करणे.

लसींची उपलब्धता -
• लसीकरण कायगक्रमासाठी अनुदान केंद्र शासनाकडू न राष्रीय ग्रामीण आरोग्य अशभयानाांतगगत प्राप्त होते. कायगक्रम
अांमलबजार्णीसाठी आर्श्यक लसी र् ए.डी.शसरींज याांचा पुरर्ठा केंद्र शासनाकडू न केला जातो.

अांमलबजार्णी -
• सर्ग आरोग्य सांसथाांमध्ये तसेच बाहयसांपकग कायगक्षेञात लसीकरण सञाचे आयोजन करण्यात येते र् लाभाथींना लसी
शदल्या जातात.

• लस र्ाटप र् शशतसाखळी सामुग्री -

• राज्य लस भाांडारातून मांडळाांना लसीचा पुरर्ठा केला जातो. मांडळसतरार्र शर्भागीय लस भाांडार आहे . एकूण ८
शर्भागीय लस भाांडार आहे त.

• शर्भागीय लस भाांडारात लस साठर्णूकीसाठी डब्ल्यूआयसी र् डब्ल्यूआयएफ आहे त. मांडळसतरार्रुन शजल्हयाांना

लसीचा पुरर्ठा केला जातो. राज्यात ३५ शजल्हा लस भाांडार आहे त.

• राज्यात एकूण ३२०० शशतसाखळी केंद्रे आहे त.

• शशतसाखळी केंद्राच्या शठकाणी चालू न्सथतीत सध्या ४९४५ - आयएलआर, ४४२४-शडपशफ्रजर, ७०९६-कोल्ड बॉक्स र्
६६,३७६- व्हॅ न्क्सन कॅरीयर उपलब्ध आहे .
 fu;fer ylhdj.k dk;ZdzekarxZr >kkysys dke
2019&20 2020&21 2021&22 2022&23 (tqyS 22 v[ksj)
yl
mfnn"V lk/; % mfnn"V lk/; % mfnn"V lk/; % mfnn"V lk/; %

Live Birth 1932555 1796217 93 1932555 1761349 91 1912580 1745346 90 1927480 521662 27

BCG 1932555 1920734 99 1932555 1912948 99 1912580 1936120 101 1927480 652015 34

OPV-0 1932555 1669899 86 1932555 1643542 85 1912580 1766729 92 1927480 5671147 29

Penta 3 1932555 1919595 99 1932555 1908501 99 1912580 1898657 99 1927480 645638 33

OPV 3 1932555 1919093 99 1932555 1904373 99 1912580 1900203 99 645503 33

1927480

RVV - 3 1288370 901378 70 1923555 1854537 96 1912580 1717592 90 1927480 648854 34

MR -1 1932555 1914669 99 1932555 1889377 98 1912580 1861341 97 1927480 657572 33

Fully Imm 1932555 1902009 98 1932555 1870064 97 1912580 1849151 97 1927480 623912 32

DPT (B ) 1 1895781 1856653 98 1895781 1772591 94 1873914 1815425 97 1894148 601405 32

OPV (B) 1895781 1867017 98 1895781 1770806 93 1873914 1813628 97 1894148 599942 32

MR -2 1895781 1682177 89 1895781 1766644 93 1873914 1820653 97 1894148 604451 32

शनयशमत लसीकरण कायगक्रमाांतगगत राष्रीय आरोग्य अशभयान अांतगगत उपलब्ध अनुदान

(jQ-yk[kkr)
o"kZ eatwj vuqnku [kpZ VDdsokjh
2020&2021 9425-59 6151-09 65-26 %
2021&2022 7800-73 5540-05 71-02 %
2022&2023 (tqyS 22 v[ksj) 10862-78 1086-07 10 %
कोववड १ ९ रसीकयण
राज्यात कोशर्ड लसीकरण मोशहम शद. १६ जानेर्ारी २०२१ पासून सुरु करण्यात आली.
केंद्र शासनाच्या मागगदशगक सुचनाांनुसार कोशर्ड लसीकरण मोशहमेची अांमलबजार्णी करण्यात
येत आहे .
 मोशहमेची सुरुर्ात हे ल्थ केअर र्कगर र् फ्रांट लाईन र्कगरच्या लसीकरणाने झाली.
 शद.१ एशप्रल २०२१ पासून ४५ र्र्षे र् त्यार्रील सर्ग नागरीकाांचे लसीकरण मोशहमेत समार्ेश
करण्यात आला.
शद.१ मे २०२१ पासून १८ ते ४४ र्र्षे र्योगटाचा कोशर्ड लसीकरणामध्ये समार्ेश
शद. २१ जून २०२१ पासून केंद्र शासनाकडू न १८ र्र्षे ते पुढील र्योगटाकरीता लस राज्याला
पुरशर्ण्यास सुरुर्ात
शद.३ जानेर्ारी २०२२ पासून 15 र्र्षार्रील लाभार्थ्यांच्या लसीकरणाला सुरुर्ात झाली. १५ ते
१८ र्र्षग र्योगटासाठी कोव्हॅ न्क्सन लसीचा र्ापर
 शद.१० जानेर्ारी २०२२ पासून हे ल्थ केअर र्कगर, फ्रांट लाईन र्कगर र् ६० र्र्षार्रील सहव्याधी
असलेल्या नागरीकाांना शप्रकॉशन डोस दे ण्यास सुरुर्ात
 शद.१६ माचग २०२२ पासून १२ र्र्षग र् त्या र्रील सर्ांचे लसीकरण सुरु करण्यात आले.
 र्य र्र्षग १२ पूणग ते १४ र्र्षग या र्योगटासाठी कॉरबीव्हॅ क्स लसीचा र्ापर करण्यात येत आहे .
तसेच ६० र्र्षार्रील सर्ग नागरीकाांना शप्रकॉशन डोस दे ण्यास सुरुर्ात करण्यात आली.
 शद.१० एशप्रल २०२२ पासून १८ ते ५९ र्योगटातील नागरीकाांना शप्रकॉशन डोस खाजगी
लसीकरण केंद्रामाफगत दे ण्यास सुरुर्ात
 शद.६ जुलै २०२२ पासून दु स-या डोसनांतर घ्यार्यचा शप्रकॉशन डोसचा कालार्धी ९ मशहन्यार्रुन
६ मशहने ककर्ा २६ आठर्डे पूणग करण्यात आला
 शद.१५ जुलै २०२२ पासून 'आझादी का अमृतमहोत्सर्' अशभयान अांतगगत शद.१५ जुलै ते ३०
सप्टें बर २०२२ (७५ शदर्स) या कालार्धीत १८ र्र्षार्रील सर्ग नागरीकाांना शप्रकॉशन डोस
शासकीय लसीकरण केंद्रार्र मोफत शदला जात आहे .
 शद.२२ ऑगसट २०२२ पासून केंद्र शासनाने ज्या भारतीय ककर्ा परदे शी नागरीकाांनी परदे शात
कोशर्ड लसीकरणाचा पशहला डोस घेतला आहे पांरतू दु सरा अथर्ा शप्रकॉशन डोस राशहला आहे
अशा नागरीकाांना भारतात उपलब्ध असलेल्या लसीपैंकी कोणतीही एक लस घेण्यास परर्ानगी
 कोशर्ड १९ लसीकरण शद. ३१ ऑगसट २०२२ रोजीचा अहर्ाल

अ.क्र. वंलगा ऩहशरा डोव दव

ु या डोव वप्र ॉळन डोव

१ शे ल्थ े अय ल ा य १ २,९५,७३१ १ ००% १ १ ,९५,४७१ ९२% ५,१ ३,९७४ ४४%

२ फ्रंट राईन ल ा य २१ ,५०,३३३ १ ००% २०,१ १ ,४९४ ९४% ८,०१ ,७७५ ४०%

३ १ २ ते १ ७ लऴा लमोगट ६८,८८,४९९ ६९% ४७,५३,८०३ ४८%

४ १ ८ ते ५९ लऴा लमोग्ट ६,७७,६२,९०२ ८८% ५,६६,३५,६७३ ७४% ४०,८३,६१ ५ ९%

५ ६० लऴे ल त्मालयीर १ ,३३,९२,१ ६० ९२% १ ,१ ५,५२,१ ८४ ७९% २८,८२,९७७ २८%

नागयी
 कोशर्ड 19 लस पुरर्ठा र् खरे दी

केंद्र शासनामाफगत लसींचा पुरर्ठा

• कोशर्शशल्ड लस - १२ कोटी १७ लाख डोसेस

• कोव्हॅ न्क्सन लस - २ कोटी ८७ लाख डोसेस
• कॉरबीव्हॅ क्स लस - ७४ लाख ८३ हजार डोसेस

राज्यशासनामाफगत लसींची खरे दी

• कोशर्शशल्ड लस - २० लाख ३१ हजार ५८० डोसेस
• कोव्हॅ न्क्सन लस - ४ लाख ७९ हजार १५० डोसेस

राज्यात शद.३१ ऑेगसट २०२२ अखेर उपलब्ध लस

• कोशर्शशल्ड लस - ७,२४,५३० डोसेस

• कोव्हॅ न्क्सन लस - १४,३२,१०० डोसेस
• कॉरबीव्हॅ क्स लस - १७,८०,२२० डोसेस
कोशर्ड-१९ लसीकरणाच्या कामात र्ाढ होण्यासाठी करण्यात येत असलेल्या उपाययोजना

 टासक फोसग बैठका आयोशजत करणे (शजल्हा/मनपा/तालुकासतरार्र) टासक फोसग बैठकाांचे

आयोजन.
 सुक्ष्मकृती शनयोजन आराखडयाच्या मदतीने लसीकरण सञाांचे आयोजन र् अांमलबजार्णी.
 कोशर्ड १९ लसीकरण कमी असलेल्या गार्/तालुके/र्ॉडग याांची यादी करुन प्राधान्याने त्या
गार्ातील लसीकरण सञाांचे आयोजन.
 लसीकरण सञाांची सांख्या र्ाढशर्णे तसेच लाभार्थ्यांना सञाांचे आयोजन सोईच्यार्ेळी करणे .
 कोशर्न प्रणालीचा सहायाने डयूशलसटचा र्ापर (दु सरा डोस राशहलेल्या लाभार्थ्यांची यादी)
करुन प्रत्यक्ष ककर्ा फोनर्र पाठपुरार्ा.

 हर घर दसतक अशभयानाांतगगत घरोघरी जाऊन लसीकरण झालेल्या व्यक्तीची माशहती

घेऊन लसीकरण राशहलेल्या व्यक्तींचा पाठपुरार्ा.

 लाभार्थ्यांना लसीकरण सञाच्या शठकाणी नेण्यासाठी र्ाहतूकीची सोय करणे.

 व्यापक प्रमाणात लसीकरणाची प्रशसध्दी करणे.
 इतर शर्भागाांचा लसीकरण सशक्रय सहभाग.
 आझादी का अमृतमहोत्सर् अशभयान

शद.१५ जुलै २०२२ पासून राज्यात अशभयान राबशर्ण्यात येत असून शद.३१ ऑगसट २०२२ पयंत
झालेले काम पुढील प्रमाणे -
पशहला डोस - ४,४२,१५६
दु सरा डोस - ९,७०,७२६
शप्रकॉशन डोस - ४१,३५,५७६
नलवंजीलनी मोजना
 नलवंजीलनी मोजना
मोजना उद्दे ि-

 आहदलावी अनतदग
ु भ
ा बागातीर जनतेच्मा आयोग्मात वध
ु ायणा यणे.

 आहदलावीना आयोग्म वलऴम ववु लधा ऩयु लणे.

 रो ांना वऩण्माचे ळध्

ु द ल ऩयु े वे ऩाणी उऩरब्ध रुन दे णे.

 अन्नधान्म ऩुयलठा वुननस्त्श्चत रुन आशाय दे णे .

 ु ऩोवऴत फार ांलय मोग्म ल लेऱीच उऩचाय रुन त्माच्मा प्र ृ तीत वुधायणा

घडलुन आणणे.

 भाता ल अबा भत्ृ मु भी यणे शा नलवंजीलनी मोजनेचा प्रभुख उद्दे ळ आशे .

 नलवंजीलनी मोजना याज्मात १९९५ ऩावुन वुरु यण्मात आरी आशे . आहदलावी
प्रलण ामाषेत्रात याशणाऱ्मा आहदलावी जनतेरा प्रा.आ. ें द्र, उऩ ें द्र स्तयालय
गालऩातऱीलय मोग्म ल लेऱीच उऩचाय दे ण्मात मेतात. तवेच कपयत्मा आयोग्म
ऩथ ाभापात दे खीर आयोग्म वेला हदरी जाते.

नवसांजीवनी मोजनेअत
ां गयत ऺेत्रातीर भादहती

ए ु ण स्त्जल्शे १६
ए ु ण तारु े ७८
उऩस्त्जल्शा रुग्णारम २१
ग्राभीण / ु टीय रुग्णारम १ ०३
प्राथमभ आयोग्म ें द्र 381

उऩ ें द्रे 2009
ए ु णे गाले 6474
अंगणलाडमा 13815
ए ु ण दाई 6445
 नलवंजीलनी मोजना
कामयक्रभाांतगयत ववववध मोजना व उऩक्रभ-

 भातत्ृ व अनुदान मोजना-

गयोदय भातांची ननममभत आयोग्म तऩावणी, त्मांना वम
ु ोग्म आशाय लेऱेत उऩरब्ध
व्शाला त्मादृष्टीने ळावनाने भातत्ृ ल अनुदान मोजना १ ९९७-९८ ऩावन
ू १ ६ आहदलावी स्त्जल्शमात
भंजयू े रेरी आशे . मा मोजनेभध्मे गयोदयऩणा भध्मे रुऩमे ४००/-योखीने ल रुऩमे ४००/-ची औऴधे
माप्रभाणे प्रत्मे राबाथीरा ए ु ण रुऩमे ८००/-चा राब मा मोजनेतंगत
ा हदरा जातो. वदय मोजनेचा
राब शमात दोन भुरे ल वद्मा गयोदय भातावाठी दे म आशे .

 बयायी ऩथक मोजना-

भशायाष्र याज्माभध्मे ए ु ण २८१ बयायी ऩथ े स्थाऩीत यण्मात आरे अवन
ु , माभध्मे
१ लैदम ीम अगध ायी ल २ भाचा-मांची ननमक्त
ु ती यण्मात आरेरी आशे मा बयायी ऩथ ां भापात
याज्मातीर दग
ु भ
ा बागात याशणा-मा आहदलावी जनतेरा वलळेऴ रुन भाता ल ु ऩोऴीत फार ांना
बेटी दे ण्मात मेतात ल त्मांची आयोग्म तऩावणी यण्मात मेलन
ू आलश्म ता अवल्माव नजी च्मा
आयोग्म वंस्थेभध्मे वंदमबात यण्मात मेतात.
 नलवंजीलनी मोजना
कामयक्रभाांतगयत ववववध मोजना व उऩक्रभ-

 बयायी ऩथक मोजना-

लैदम ीम अगध ा-मांना एनएचएभ ऩीआमऩी भधुन रु.१ ८०००/- प्रनत भहशना भानधन
दे ण्माची तयतुद आशे . तवेच आहदलावी उऩाममोजनेअत
ं गात स्त्जल्शा लावऴा मोजनेतंगत
ा
आहदलावी वल ाव वलबागा डुन रु.२२,०००/- प्रनतभशा अवे ए ु ण रु.४००००/- इत े भानधन
दे ण्मात मेते.

याज्मातीर आहदलावी स्त्जल्शमाभध्मे वलळेऴ आयोग्म वेला ऩयु वलण्मावाठी ामायत

अस्थामी भानवेली लैदम ीम अगध ायी बयायी ऩथ ा यीता प्रनतऩथ रू. २४,०००/- लरून
प्रती लाशन रू.३०,०००/- प्रनतभाश यण्माव तवेच अऩलादात्भ ऩरयस्त्स्थतीत भानवेली
लैदम ीम अगध ायी मांनी स्लतःच्मा लाशनांचा उऩमोग े ल्माव त्मांना १ ५०० क .भी./
प्रनतभाश ऩमंत १ ० रू प्रती क .भी. प्रभाणे घेण्माव हद.५ जर
ु ै २०२२ योजीच्मा ळावन
ननणामादलाये भंजयू ी दे ण्मात आरी आशे .
 नलवंजीलनी मोजना
कामयक्रभाांतगयत ववववध मोजना व उऩक्रभ-

 दाई फैठक मोजना-

आहदलावी ल दग
ु भ
ा बागातीर गयोदय स्त्स्त्रमांची फाऱं तऩणे दाई भापात े री जातात. अळा
फाऱं तऩणाची ल नलजात मळळच
ंु ी १ ०० टक्त े नोंदणी यणे, जोणखभमक्त
ु त भातांच्मा ल नलजात
फार ाच्मा आयोग्माचे वलेषण यणे, त्मालय ननमंत्रण ठे लणे ल त्मांना ृ तीमळर यणे माफाफत दाई
फैठ ा घेऊन दाईचे सानाभध्मे लाढ शोईर मा रयता प्राथमभ आयोग्म ें द्रा द्लाये दाईच्मा ननममभत
फैठ ा घेण्मात मेतात.

 भान्सूनऩूवय उऩाममोजना-
ऩालवाऱी ारालधीत फारभत्ृ मू ल वाथीचे योग टाऱण्मा यीता प्रनतफंध उऩाममोजना
म्शणून भे ल जन
ू भध्मे लैद्म ीम ऩथ े दग
ु भ
ा बागात ऩाठलून त्मांचे भापात प्रत्मे गालांत रुग्ण
उऩचाय, फार ांची तऩावणी ल उऩचाय, रवी यण,वंदबावेला, वाथयोग प्रनतफंध उऩाम मोजना
इतय आजायाचे वव्शे षण इत्मादी ाभे रुन घेण्मात मेतात.
 बयायी ऩथ ाचा अशलार ( 2022-23) जर
ु ै २०२२
ननदे ळां ठाणे ऩारघय यामगड ऩुणे नामळ अ.नगय धऱ
ु े जऱगाल नं.फाय

भांजूय ऩदे 4 49 2 8 53 2 16 2 40
बयरेरी ऩदे 4 49 2 8 47 2 16 2 28
रयक्त ऩदे 0 0 0 2 6 0 0 0 12
एकुण फारके 1808 20618 5697 2955 13237 2934 9679 4781 17923
० ते ६ वषायची
तऩासरेरी
फारके 2909 41046 16783 9178 28586 6394 9679 4781 17534

आजायी व
औषधोऩचाय 235 12247 390 378 10627 310 3395 352 598

एकुण भाता
41 1473 253 187 857 165 1418 571 642
गयोदय भाता तऩासरेरी
151 4222 335 266 2289 364 1418 571 1342
आजायी व
औषधोऩचाय 88 1728 16 102 728 47 358 571 59

तऩासरेरी
स्तनदा भाता 196 3580 214 529 806 196 1457 383 2210
आजायी व
औषधोऩचाय 67 1523 12 48 806 53 440 383 93

भांजयू अनद
ु ान
अनुदान (राखात) 0 0 0 0 0 0 0 0 0
२०२२-२३
झारेरा खचय 0 0 0 0 0
खचायचे प्रभाण #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0!
 बयायी ऩथ ाचा अशलार ( 2022-23) जर
ु ै २०२२
ननदे ळां अ.लती म. भाऱ नांदेड गोंहदमा ग. योरी नागऩुय चंद्रऩूय ए ूण

भांजूय ऩदे 22 5 7 8 54 2 7 281

तऩिीर
बयरेरी ऩदे 22 5 6 8 50 2 2 253
रयक्त ऩदे 0 0 1 0 4 0 5 28
एकुण फारके 38732 16844 26433 8076 8323 1456 2269 181765
० ते ६ वषायची
तऩासरेरी
फारके 5.3895 15244 4807 21226 20553 219 2830 184240.4

आजायी व
औषधोऩचाय 259 1068 149 1713 1438 4 70 32635

एकुण भाता
4277 1721 6385 1328 847 211 104 20480
तऩासरेरी
5569 4805 531 1575 2156 100 337 26031
गयोदय भाता
आजायी व
औषधोऩचाय 196 869 135 219 259 4 9 5329

तऩासरेरी
स्तनदा भाता 2842 4357 442 1039 2367 208 265 18881
आजायी व
औषधोऩचाय 42 808 139 123 314 3 8 4769

भांजूय अनुदान
अनुदान (राखात) 0 0 0 0 0 0 0 0
२०२२-२३
झारेरा खचय 24.8 0 0 24.8
खचायचे प्रभाण #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0!
 भातत्ृ व अनुदान ( 2022-23) जर
ु ै २०२२
तऩिीर ठाणे ऩारघय यामगड ऩण
ु े नामळ अ.नगय धऱ
ु े जऱगाल नं.फाय

नोंदणी झारेल्मा गयोदय

3241 10657 349 1906 12064 947 4544 1063 14110
स्त्स्त्रमा

ऩै ी भातत्ृ ल अनद
ु ानाव ऩात्र 1596 7641 148 782 7273 611 2864 786 9134
भातांची वंख्मा

राब हदरेल्मा भातांची वंख्मा 25 0 0 0 285 0 247 0 0

एकुण प्राप्त अनद

ु ान ( रु. 0 0 0 0 45.82 0 0 0 0
राखात )

एकुण झारेरा खचय ( रु.

0.1 0 0 0 0 0 0 0 0
राखात )

भात अनद ु ान खचााची #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! 0 #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0!
टक्त े लायी
 भातत्ृ व अनद
ु ान ( 2022-23)
तऩिीर अ.लती म. भाऱ नांदेड गोंहदमा ग. योरी नागऩयु चंद्रऩयू ए ूण

नोंदणी झारेल्मा गयोदय स्त्स्त्रमा 3071 2518 1621 1502 851 548 2776 61768

ऩै ी भातत्ृ ल अनद
ु ानाव ऩात्र भातांची 1149 1200 1497 697 421 273 1199 37271
वंख्मा

राब हदरेल्मा भातांची वंख्मा 1012 0 0 0 0 0 0 1569

एकुण प्राप्त अनद

ु ान ( रु. राखात ) 0 0 0 0 0 0 0 4582000

एकुण झारेरा खचय ( रु. राखात ) 4.48 0 0 0 0 0 0 4.48

भात अनद
ु ान खचााची टक्त े लायी #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! #DIV/0! 9.77
 भाता व फारभत्ृ मु जस्थती जर
ु ै २०२२
तऩिीर
ठाणे ऩारघय ऩुणे नामळ अ.नगय धुऱे जऱगाल नं.फाय
यामगड

० ते १ वमोगट अबयकभत्ृ मु

9 33 1 13 60 6 13 1 67

१ ते ६ वमोगट फारभत्ृ मु

0 16 2 2 16 5 2 1 32

0 ते ६ वमोगट फारभत्ृ मु

1 12 2 4 35 1 3 1 29

भाताभत्ृ मू 0 2 2 3 4 1 0 3
 भाता व फारभत्ृ मु जस्थती जर
ु ै २०२२
तऩिीर
अ.लती म. भाऱ नांदेड गोंहदमा ग. योरी नागऩयु चंद्रऩयू ए ूण

० ते १ वमोगट अबयकभत्ृ मु

36 19 6 6 3 0 8 281

१ ते ६ वमोगट फारभत्ृ मु

14 0 1 1 1 2 1 96

0 ते ६ वमोगट फारभत्ृ मु

15 5 4 2 0 1 3 118

भाताभत्ृ मू 1 0 0 1 0 0 2 19
राष्रीय कुटु ां ब कल्याण कायगक्रम
 प्रसतार्ना
 राष्रीय कुटु ां ब कल्याण हा कायगक्रम केंद्र शासनाच्या मागगदशगक सुचनाांनुसार
राज्यामध्ये राबशर्ण्यात येतो.
 सदर कायगक्रम राज्यात राबशर्ण्याकरीता लागणारा शनधी राष्रीय आरोग्य
अशभयानाअांतगगत केंद्र शासनाकडील मांजुर प्रकल्प अांमलबजार्णी आराखडयात
प्राप्त होतो.
 राज्य शासनाच्या शनधीमधून पुरुर्ष नसबांदी शसञशक्रयेस प्रोत्साहन दे ण्याकरीता प्रती
पुरुर्ष नसबांदी शसञशक्रयेसाठी रु. 351.00 इतका शनधी उपलब्ध करुन दे ण्यात येतो.
 तसेच कुटु ां ब शनयोजन नुकसान भरपाई योजनेअांतगगत केंद्र शासनाकडील
मापदां डाइतकाच लाभ राज्य शासनाच्या शनधीतूनही लाभार्थ्यास अदा करण्यात येतो.
 कुटु ां ब शनयोजनासाठी पाञ जोडप्याांमाफगत त्याांना योग्य असलेली कुटु ां ब शनयोजनाची
पध्दत सर्ीकारण्यासाठी आरोग्य कमगचा-याांमाफगत समुपदे शन करण्यात येते र्
उपलब्ध पध्दतीपैकी योग्य पध्दतीच्या सेर्ा उपलब्ध करुन दे ण्यात येतात.
 केंद्र शासनाकडील मागगदशगक सुचनाांनुसार सध्या प्रसूतीपश्चात कुटु ां ब शनयोजन सेर्ा
दे ण्यार्र राज्यामध्ये भर दे ण्यात येत आहे .
 राज्य शासनामाफगत शदनाांक 9 मे 2000 च्या शासन शनणगयानुसार लोकसांख्या धोरण
सर्ीकारले आहे र् त्यानुसार छोटया कुटु ां बाच्या सांकल्पनेचा सर्ीकार केलेलेला आहे .
 छोटे कुटु ां ब म्हणजे दोन मुल असलेले कुटु ां ब.
 कुटु ां ब शनयोजनाच्या पध्दती
कायमच्या पध्दती तात्पुरत्या पध्दती

• शनरोध • पुरुर्ष नसबांदी शसञशक्रया

• ताांबी (ताांबी 380अ & 375) (एन.एस.व्ही.)
• सांशमरॅ गभगशनरोधक गोळया (माला-एन) • सञी नसबांदी शसञशक्रयाीः-
• इांजेक्शन एम.पी.ए. (अांतरा)  टाक्याची शसञशक्रया
• आठर्डी गभगशनरोधक गोळया (छाया)  शबनटाक्याची शसञशक्रया
• आपत्कालीन गभगशनरोधक गोळया (ईझी
पील) इ.

• कुटु ां ब शनयोजन सेर्ाांच्या पध्दतीमध्ये र्ाढ करण्यासाठी राज्यामध्ये शदनाांक 10 जुलै

2017 पासून अांतरा इांजेक्शनची सुरुर्ात करण्यात आली.
• गभगशनरोधनासाठी हे इांजेक्शन दर 3 मशहन्याांनी सञीयाांनी घेणे आर्श्यक आहे .
• आठर्डी गभगशनरोधक गोळयाची (छाया) सुरुर्ात राज्यामध्ये शदनाांक 1 फेब्रुर्ारी
2018 पासून करण्यात आली आहे .
• या आठर्डी गभगशनरोधक गोळया सुरुर्ातीच्या 3 मशहन्याच्या कालार्धीत दर
आठर्डयाला दोन र्ेळा र् 4 र्थ्या मशहन्यापासून जोपयंत गरोदरपण नको असेल
तोपयंत दर आठर्डयाला एक गोळी याप्रमाणे घेणे आर्श्यक आहे .
 कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रया करणाऱ्या लाभाथींना द्यार्याचा मोबदला -
केंद्र शासनाच्या मागगदशगक सुचनेनुसार शासन पशरपिक क्रमाांक कुशनश-
२००७/प्र.क्र.१९७/०७/कु.क.१, शदनाांक २० शडसेंबर, २००७ अन्र्ये कुटु ां ब शनयोजन
योजनेअांतगगत शस्त्रशक्रया केल्यार्र लाभाथीस द्यार्याच्या मोबदल्याचा र् इतर बाबींचा
तपशशल पुढीलप्रमाणे आहे .
• शासकीय आरोग्य सांसथेत कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रया केल्यार्र:-
प्रर्तगका इतर
लाभार्थ्यांस स
और्षध र् सजगनची
शमळणारा शमळणा एकुण
अ.क्र. मलमप फी,भुलतज्ञ
लाभाथी मोबदला रा (रु.)
ट्टी (रु.) फी,शशबीर
(रु.) मोबदला
व्यर्सथापन इ.
(रु.)
(रु.)
१ पुरुर्ष नसबांदी(सर्ग लाभार्थ्यांसाठी)) ११०० २०० ५० १५० १५००*
स्त्री नसबांदी (फक्त बीपीएल/एससी/
२ ६०० १५० १०० १५० १०००
एसटी लाभार्थ्यांसाठी)
स्त्री नसबांदी (फक्त दाशरद्रय रे र्षेर्रील
३ २५० १५० १०० १५० ६५०
लाभार्थ्यांसाठी)

पुरुर्ष नसबांदी शसञशक्रया करुन घेणा-या लाभार्थ्यांस केंद्र शासनाकडू न दे ण्यात

येणाऱ्या मोबदल्याबरोबरच राज्य शासनाच्या शनधीतूनही रु. ३५१/- इतका मोबदला
दे ण्यात येतो. पुरुर्ष नसबांदीसाठी असा एकूण रु.११००/-+ रु.३५१ रु.१४५१/- एर्ढा
मोबदला लाभार्थ्यास दे ण्यात येतो.
• मानाांशकत केलेल्या खाजगी व्यार्साशयक/सर्यांसेर्ी सांसथेत कुटु ां ब शनयोजन
शस्त्रशक्रया केल्यास सदरहू सांसथाांना शमळणारे अनुज्ञय
े अनुदान:-

सांसथाांना द्यार्याची प्रर्तगक भत्ता

अ.क्र.
लाभाथी रक्कम (रु.) (रु.)

१ पुरुर्ष नसबांदी (सर्ग लाभार्थ्यांसाठी) १३०० २००

स्त्री नसबांदी (फक्त बीपीएल/एससी/एसटी
२ १३५० १५०
लाभार्थ्यांसाठी)
 आशा कायगकती माफगत राबशर्ण्यात येणा-या योजना

 कुटु ां ब शनयोजन दजेदार साधनाांचे आशाांमाफगत आर्श्यकतेनुसार घरोघरी र्ाटपीः-

या योजनेअत ां गगत आशा कायगकतीव्दारे लाभाथीच्या प्रत्यक्ष घरी जार्ून गभगशनरोधनाच्या

साधनाांचे त्याांना मोफत र्ाटप करण्यात येते.

 दोन अपत्याांतमधील अांतर र्ाढशर्णेकशरता गभगशनरोधक साधनाांचा सर्ीकार

करण्यासाठी लाभार्थ्यास प्रर्ृत्त केल्यास आशा कायगकतींना प्रोत्साहन भत्ताीः-

1) नर्ीन लग्न झालेल्या जोडप्याांस दोन र्र्षापयंत मुल न होण्यासाठी गभगशनरोधक

साधनाांचा र्ापर करण्यास प्रर्ृतत केल्यास र् दोन र्र्षापयात मूल न झाल्यास सांबध ां ीत
आशा कायगकतींना प्रोत्साहन म्हणून प्रती केस रु. 500.00 इतका प्रोत्साहन भत्ता
दे ण्यात येतो.
2) तसेच दोन अपत्याांमध्ये तीन र्र्षांचे अांतर राखण्यासाठी कुटु ां ब शनयोजनास पाञ
जोडप्याांना गभगशनरोधक साधनाांचा र्ापर करण्यास प्रर्ृतत केल्यास र् दोन
अपत्याांमध्ये तीन र्र्षाचे अांतर राखल्यास सांबध
ां ीत आशा कायगकतींना प्रोत्साहन म्हणून
प्रती केस रु. 500.00 इतका प्रोत्साहन भत्ता दे ण्यात येतो.
 कुटु ां ब शनयोजन नुकसान भरपाई योजना
राज्यात केंद्र शासनाच्या मागगदशगक सुचनेप्रमाणे कुटु ां ब शनयोजन नुकसानभरपाई योजना शदनाांक ०१.०४.२०१३ पासुन
शासन शनणगय क्र. कुशनयो-२०१३/प्र.क्र.७४/कु.क., मुांबई शदनाांक ०९.०५.२०१३ अन्र्ये लागु करण्यात आलेली आहे.
सदर योजनेअांतगगत कुटू ां ब कल्याण शस्त्रशक्रयेनांतर मृत्यू, गुांतागुांत र् असफलता झाल्यास लाभाथीस ककर्ा जर्ळच्या
नातेर्ाईकास केंद्र शासनामाफगत ठरर्ून शदलेल्या मापदां डानुसार आर्मथक लाभ शदला जातो. सदर शासन शनणगयामध्ये
नमुद केल्यानुसार लाभाची व्याप्ती पुढीलप्रमाणे आहे( शदनाांक ११ ऑक्टोंबर २०१९ नुसार केंद्र शासनाच्या मापदां डा नुसार जेर्ढी
नुकसानभरपाई दे ण्यात येते शततकीच नुकसानभरपाई राज्य शासनाच्या शनधीतून दे ण्यात येते) .

भाग
(Sect लाभाची व्याप्ती (Coverage) मयादा (Limit)
ion)

कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रयेनांतर रुग्णालयात मृत्यू झाल्यास (Inclusive of death during process of
IA रुपये 2,00,000/-
sterilization operation) ककर्ा रुग्णालयातुन शडसचाजग शदल्यानांतर सात शदर्साांच्या आत मृत्यु झाल्यास

कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रयेनांतर रुग्णालयातून शडसचाजग शदल्याच्या तारखेपासून ८ ते ३० शदर्साांच्या दरम्यान

IB रुपये 50,000/-
मृत्यू झाल्यास
IC कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रया असफल (Failure) झाल्यास रुपये 30,000/-

कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रया करतेर्ळ

े ी गुांतागुांत झाल्यास (Inclusive of complication during process of प्रत्यक्ष खचग परांतू रु.
ID sterilization operation) ककर्ा कुटु ां ब शनयोजन शस्त्रशक्रया झाल्यार्र शडसचाजग शदल्यानांतर ६० शदर्साांच्या 25000/- च्या
कालार्धीत गुांतागुत (Complications) झाल्यास. मयादे पयंत

रुपये 2,00,000/-
कुटु ां ब शनयोजन सेर्ा पुरशर्णारे डॉक्टर आशण शासशकय सांसथा/सथाशनक सर्राज्य सांसथा, खाजगी ऑशक्रडे ट
II प्रती प्रकरणाच्या
रुग्णालय याांचेसाठी इन्डे म्नीटी (Indemnity) कव्हरसाठी प्रती डॉक्टर/सांसथा प्रती र्र्षग ४ प्रकरणाांच्या मयादे त
मयादे त
 Expenditure up to July 2023
Programme Objective of exp. Area included (Enter each area in separate
Codes Scheme/ Activity Budget Exp %
/ Theme row)

42 Sterilization - Female Compensation to female sterlisation benificiaries (181500) 0.00 85.04

Purchase of Laproscope - single puncture reguirement - 184,
42 Sterilization - Female 0.00 0.06
purchase (100 and then 84)
43 Sterilization - Male Male sterlisation compensation (Rs. 1500) - 9000 cases 0.00 3.30

Other operation cost - fixed day services - 300 sessions in PHC,

43 Sterilization - Male 0.00 0.12
RH and other hospitals including corporations
44 IUCD Insertion (PPIUCD and PAIUCD) Benificiary compensation - PPIUCD - 127000 0.00 8.61
44 IUCD Insertion (PPIUCD and PAIUCD) Benificiary compensation - PAIUCD - benificiaries - 8500 0.00 2.40
44 IUCD Insertion (PPIUCD and PAIUCD) PPIUCD provider - 127000 benificiaries 0.00 10.63
44 IUCD Insertion (PPIUCD and PAIUCD) PAIUCD provider - 8500 benificiaries 0.00 5.48
PPIUCD insertion incentive (Rural and urban)
50% benificiaries
44 IUCD Insertion (PPIUCD and PAIUCD) Rural - 51046 0.00 9.01
Family Planning

Urban - 12516
Rs. 150 per benificiary
PAIUCD inservion incentive (urban and rural both)
44 IUCD Insertion (PPIUCD and PAIUCD) 0.00 4.36
Rs. 150/- per benficiary

Compensation to ANTARA benifciary - 12000 benificiaries and 4

45 ANTARA 0.00 1.16
doses/benificiary in one year - 48000 doses

45 ANTARA Motivation to mothers to accept ANTARA - Rural 0.00 0.05

46 MPV(Mission Parivar Vikas) 0.00 0.60

Compensation to FP benificiaries if there is failure (Rs.

30000/case) or complication (Rs. 25000/case) or death (Rs. 2
47 Family Planning Indemnity Scheme 0.00 20.86
Lakh/case) - request for budget as per goi guideliens is Rs. 50/
sterlisation (actual benificiary average of three years)

Mobility support for transportation of FP kind supply by GoI

48 FPLMIS 0.00 3.34
(Condoms, OP, IUCD, ANTARA, Chhaya)

Celebration of WPD at State (1) Rs. 1.5 Lakh, Districts (35) Rs.
49 World Population Day (WPD) and Vasectomy fortnight 0.00 2.49
20000/dist, Blocks (355) Rs. 10000/block
 Expenditure up to July 2022
Program
me/ Codes Scheme/ Activity Objective of exp. Area included (Enter each area in separate row) Budget Exp %
Theme

Diet to FP benifciary - female sterlisation for Amarawati (500) and

50 Other Family Planning Components 0.00 1.37
Gadchiroli (500) total 1000 benificiaries - Rs. 200/benificary

POL for FP session - transport to mother, transport to surgeon - per

50 Other Family Planning Components 0.00 8.12
session
50 Other Family Planning Components Laproscope repairs as per need 0.00 0.00

Performance reward - DHO (Rs. 20000/dist), CS (Rs. 10000/dist) and MoH

50 Other Family Planning Components (10000/corp)- State - HQ Rs. 50000/- reward given to surgeons, promoters 0.00 0.00
- Reward in kind Budget in lump sum

Incentive for Ensuring specing birth - 2 components - First component -

50 Other Family Planning Components Delaying of birth after marrage for 2 years - Rs. 500 to ASHA and Second 0.00 55.21
component - spacing between 1st and 2nd child birth - 3 years - Rs. 500
Family Planning

50 Other Family Planning Components Printing - R-3 registers (7138 - Rs. 350/-) For all health facilities 0.00 0.00
50 Other Family Planning Components Printing of FP forms - for all health facilities 0.00 0.00

Workshop of Private Service Providers - Workshop at block level (355) in

50 Other Family Planning Components 0.00 0.00
rural areas and at 79 Mun corporations in Corp areas - total 434 worshops

Planning and monitoring - FW services - quarterly review meetings at dist

50 Other Family Planning Components level (144), DQAC quaterly meetings 34 districts - 144, Dist Endemnity sub 0.00 0.11
committee - 144 meetings,

50 Other Family Planning Components State indemnity sub committee meetings (2) 0.00 0.00
FP review meeting as per Hon. Supreme Court meeting - 35 districts 4
50 Other Family Planning Components 0.00 0.00
meetings/dist + State meeting (2)
50 Other Family Planning Components Media Mix of Mid Media/ Mass Media 0.00 58.72
50 Other Family Planning Components IPC under Family Planning per districts 2 workshop 0.00 0.00
50 Other Family Planning Components Condom boxes - 2 per facility in 14997 facilities 0.00 0.00
51 State specific Initiatives and Innovations Incentive to counselors for Post Partum FP - In DH, WH, GH 0.00 0.00
 राज्य शासना माफगत मांजूर अनुदान

• राज्य शासनाकडू न पुरुर्ष नसबांदी लाभार्थ्यांसाठी रु.३५१/- प्रमाणे प्रती लाभाथी

असा मोबदला दे ण्यात येतो. सदर योजने कशरता राज्यशासना कडू न रु ३७.९१
लक्ष मांजूर आहे त. परांतु अद्याप अनुदान अप्राप्त आहे .

• शदनाांक ११ ऑक्टोंबर २०१९ नुसार कुटु ां ब शनयोजन नुकसान भरपाई योजने

अांतगगत केंद्र शासनाच्या मापदां डा नुसार जेर्ढी नुकसान भरपाई दे ण्यात येते
शततकीच नुकसानभरपाई राज्य शासनाच्या शनधीतून दे ण्यात येते सदर योजने
कशरता राज्यशासनाकडू न रु २०३.९२ लक्ष मांजूर आहे त. परांतु अद्याप अनुदान
अप्राप्त आहे .
 राष्रीय कौटु ां शबक आरोग्य सर्ेक्षण-5 अहर्ाल
अ.
क्र.
शनदे शाांक भारत महाराष्र
सांपण
ू ग सांरशक्षत जोडपी दर (कुटु ां ब शनयोजनाच्या
1 कोणत्याही पध्दतीमुळे) ६६.७ टक्के 66.2 टक्के

सांपण
ू ग सांरशक्षत जोडपी दर (कुटु ां ब शनयोजनाच्या
2 कोणत्याही आधुशनक पध्दतीमुळे) ५६.५ टक्के 63.8 टक्के

3 कुटु ां ब शनयोजनाची एकूण असाध्य गरज ९.४ टक्के 9.6 टक्के

4 पाळणा लाांबशर्ण्याच्या पध्दतीची असाध्य गरज ४.० टक्के 3.9 टक्के

5 एकूण प्रजनन दर २.० १.७

केंद्र शासनाकडील एस.आर.एस. 2019 च्या अहर्ालानुसार राज्याचा एकूण प्रजनन दर 1.6
इतका झाला आहे .
FPLMIS Software
FP-LMIS
dqVqac fu;kstuklkBh lkfgR; lkeqXkzhP;k iqjoB;kph lk[kGh
etcwr dj.;klkBh vkjksX; vkf.k dqVqac dY;k.k ea_kky;]
Hkkjr ljdkjus FP-LMIS lWkiQVosvj lu 2017 e/;s
fodflr dsys vkgs-

• ;k lax.kdh; vWIyhds'ku }kjk loZ Lrjkoj dqVqac

fu;kstuklkBh ykx.kk`;k lkeqXkzhps O;oLFkkiu vkf.k
fujh{k.k dsys tkrs-
• ;k lWkiQVosvjpk mi;ksx djQu dqVqac fu;kstuklkBh
ykx.kk`;k lkeqXkzhps fu;kstu] ekx.kh] forj.k] lkfgR;kps
O;oLFkkiu] lkfgR;kph derjrk] vfrfjDr lkBk]
eqnrckgz; lkBk vkf.k lkfgR;kps uqdlku bR;knhps
ewY;ekiu djQu iqjoBk lk[kGh etcwr dj.;klkBh
egRoiw.kZ vgoky o vkys[k fuekZ.k dsys tkrkr-
 dqVqac fu;kstu lkfgR; lkeqxzh
dsanz'kklukekiQZr jkT;Lrjkoj xHAZ fujAs/Ad lkfgR;kpk eksiQr iqjoBk dj.;kr ;srks

Oral vkikrdkyhu bats- varjk rkach V;qcy

fujks/k Tab.
fjaXt
Contracepti xHAZ fujAs/Ad Centcrom
xAsGh en Chhaya
ve Pills –
Mala N izsXuUlh VsLVhax dhV

9/1/2022 107
FP commodity requirement

Sr. Item Required Quantity per

No. user/ year*
1. Condom 72 Pieces
Combined Oral Contraceptive
2. 13 cycles
Pills
Intra-uterine Contraceptive
3. 1 Piece
Device
4. Tubal Rings 1 Pair
5. Injectable Contraceptive 4 doses
6. Weekly Pill 9 strips
FP-LMIS ph BGd oSf'k"V;s

 osc] eksckby vWi o SMS vk/kkfjr dWkEI;qVj vWIyhds'ku

 jkT; Lrjkiklwu xkoikrGhoj vk'kk Lrjki;Zar dqVqac fu;kstu lk/kukP;k
lkB;kph rkRdkG ekfgrh
 xHkZfujks/kdkaP;k okf"kZd ekx.khps Lo;a eqY;kadu
 SMS }kjk egRoiw.kZ funsZ'kdkaph lwpuk
 dk;ZdzekP;k iqusZvoyksduklkBh Lofodflr / LofuZfer vgoky
FP-LMIS ps iQk;ns

 iqjoB;krhy vlarqyu vkf.k LVWkd vkmV deh dj.;klkBh iqjoBk

lk[kGhoj izHkkoh fu;a_k.k-
 dkxnkapk fu;af_kr fdaok deh mi;ksx
 vkdM;kaps ladyu] izlkj.k vkf.k fo'ys"k.k dj.;klkBh deh osG
 fu.kZ; ?ks.;klkBh osGsoj vkf.k vpwd vkdM;kaph [kk_kh
 पीसीपीएनडीटी कायदा 1994
प्रसतार्ना:-
• राज्यामध्ये गभगधारणापूर्ग र् प्रसूतीपूर्ग शनदान तांञे (कलग शनर्डीस प्रशतबांध) कायदा
1994 सुधाशरत 2003 ची प्रभार्ीपणे अांमलबाजणी करण्यात येते.
• त्याअनुर्षांगाने राज्यामध्ये नागरी नोंदणी प्रणालीच्या अहर्ालानुसार जन्मत: कलग
गुणोत्तर प्रमाणाचे सांशनयांिण करण्यात येते.
• सदर कायद्याच्या प्रभार्ी अांमलबाजणीसाठी,
• राज्य सतरार्र:-
 कायद्यातील तरतुदींनुसार मा. मांिी, आरोग्य र् कुटु ां ब कल्याण, महाराष्र राज्य
महोदयाांच्या अध्यक्षतेखाली राज्य पयगर्क्ष े कीय मांडळाची सथापना करण्यात आलेली
आहे (सा.आ.शर्. अशधसूचना शदनाांक 22 जानेर्ारी र् 25 माचग 2021).
 मा. आयुक्त, आरोग्य सेर्ा तथा अशभयान सांचालक, रा.आ.अ. याांची राज्य अपीशलय
प्राशधकारी म्हणून शनयुक्ती करण्यात आलेली आहे (सा.आ.शर्. अशधसूचना शदनाांक
01 एशप्रल 2019).
 राज्य समुशचत प्राशधकारी म्हणून अशतशरक्त सांचालक, आरोग्य सेर्ा, कुटु ां ब
कल्याण, माता-बाल सांगोपन र् शालेय आरोग्य, पुणे याांची शनयुक्ती करण्यात
आलेली आहे (सा.आ.शर्. अशधसूचना शदनाांक 01 एशप्रल 2019).
 राज्य सल्लागार सशमती गठीत करण्यात आलेली आहे (सा.आ.शर्. अशधसूचना
शदनाांक ०३ फेब्रुर्ारी 2021).
 राज्य तपासणी र् सांशनयांिण सशमती पुनगगठीत करण्याची प्रशक्रया सुरू आहे (शासनास
प्रसतार् सादर करण्यात आलेला आहे ).
 राज्य कुटु ां ब कल्याण कायालय पुणे येथे राज्यसतरीय पीसीपीएनडीटी कक्ष सथापन
करण्यात आलेला आहे .
• शजल्हा सतरार्र:-
 शजल्हाशधकारी याांच्या अध्यक्षतेखाली पीसीपीएनडीटी शजल्हा कायगबल गटाची
सथापना करण्यात आलेली आहे .
 शजल्हा समुशचत प्राशधकारी याांची शनयुक्ती करण्यात आलेली आहे .
 शजल्हा सल्लागार सशमती गठीत करण्यात आलेली आहे .
 शजल्हा शल्य शचशकत्सकाांच्या कायालयात शजल्हासतरीय पीसीपीएनडीटी कक्षाची
सथापना करण्यात आलेली आहे .
• महानगरपाशलका सतरार्र:-
 महानगरपाशलका समुशचत प्राशधकारी याांची शनयुक्ती करण्यात आलेली आहे .
 महानगरपाशलका सल्लागार सशमती गठीत करण्यात आलेली आहे .
• तालुका सतरार्र:-
 तालुका समुशचत प्राशधकारी याांची शनयुक्ती करण्यात आलेली आहे .
 कायद्याच्या प्रभार्ी अांमलबाजणीसाठी
राबशर्ण्यात येत असलेले उपक्रम
• कायद्यातील तरतुदींनुसार राज्यातील सर्ग सोनोग्राफी केंद्र, जनुकीय केंद्र, जनुकीय
प्रयोगशाळा याांची सांबध ां ीत शजल्हा/मनपा समुशचत प्राशधकारी याांच्याकडे नोंदणी
करण्यात येते ( माहे जून 2022 अखेर 10,693 केंद्रे कायान्र्ीत आहे त)
• या सर्ग केंद्राांची सांबध
ां ीत शजल्हा/मनपा समुशचत प्राशधकारी याांच्यामाफगत दर तीन
मशहन्याांनी तपासणी करण्यात येते.
• तपासणीदरम्यान एखादे केंद्र कायद्याचे उल्लांघन करीत असल्याचे आढळल्यास
समुशचत प्राशधकारी याांच्यामाफगत सदर केंद्राशर्रुद्ध मा. प्रथम र्गग न्यायदां डाशधकारी
न्यायालयात खटला दाखल करण्यात येतो. राज्यात माहे ऑगसट 2022 अखेर
एकूण 612 न्यायालयीन प्रकरणे मा. प्रथमर्गग न्यायदां डाशधकारी न्यायालयात
दाखल करण्यात आली आहे त.
• मा. न्यायालयामाफगत एखाद्या नोंदणीकृत र्ैद्यकीय व्यर्साशयकाशर्रुद्ध आरोपि
दाखल करून घेतल्यास अशा र्ैद्यकीय व्यार्साशयकाांचे नार् राज्य र्ैद्यकीय
पशरर्षदे कडे पुढील योग्य त्या कायगर्ाहीकशरता पाठशर्ण्यात येते. माहे ऑग्सट 2022
अखेर एकुण २१६ डॉक्टराांची नाांर्े पुढील योग्य त्या कायगर्ाहीसाठी सांबध ां ीत राज्य
र्ैद्यकीय पशरर्षदे कडे पाठशर्ण्यात आली आहे त (महाराष्र मेशडकल काऊन्सील-
१८९, महाराष्र काऊन्सील ऑफ इांशडयन मेडीसीन-१६ र् महाराष्र होशमओपॅथी
काऊन्सील-11)
• राज्यामध्ये पीसीपीएनडीटी टोल फ्री हेल्प लाइन क्रमाांक 1800-233-4475 सुरू
करण्यात आली असून त्यार्र राज्यातील कोणतीही व्यक्ती कायद्याचे उल्लांघन होत
असल्याबाबत तक्रार नोंदर्ू शकते. सन 2022-23 मध्ये माहे ऑगसट 2022 अखेर
१2 तक्रारी प्राप्त असून 2 तक्रारीचे शनरसन बाकी आहे .
• खबरी बक्षीस योजना:- या योजनेअांतगगत राज्यातील कोणतीही व्यक्ती
पीसीपीएनडीटी र् एमटीपी कायद्याचे उल्लांघन होत असल्याबाबत सांबण ां ीत प्राशधका-
याकडे प्राशधकारी याांच्याकडे तक्रार नोंदर्ू शकते. सदर तक्रारीच्या अनुर्षांगाने
सांबध ां ीत प्राशधकारी याांच्यामाफगत ज्याांच्याकडू न कायद्याचे उल्लांघन होत आहे त्याांची
तपासणी करतात र् खरोखरच कायद्याचे उल्लांघन होत असल्यास सांबशां धताशर्रुद्ध
कायद्यातील तरतुदींनुसार कायगर्ाही करण्यात येते र् खबर दे णा-या व्यक्तीस या
योजनेअांतगगत बक्षीस दे ण्याबाबतचा प्रसतार् राज्य सतरार्र सादर करतात आशण
र्शरष्ठाांच्या मान्यतेने खबर दे णा-या व्यक्तीस रु. १.०० लक्ष इतकी रक्कम बक्षीस
म्हणून दे ण्यात येते. सन २०२१-२२ मध्ये खबरी बक्षीस योजनेअांतगगत १ जणाांना
बक्षीस दे ण्यात आले आहे . सन २०२२-२३ मध्ये अद्याप एकही प्रसतार्
शजल्हा/मनपाकडू न प्राप्त झालेला नाही.
• कायद्याचे उल्लांघन करीत असल्याचा सांशय असलेल्या केंद्राांर्र समुशचत प्राशधकारी
याांच्यामाफगत शडकॉय गभगर्ती मशहलेच्या सहाय्याने स्सटग ऑपरेशन करण्यात येते र्
कायद्याचे उल्लांघन होत असल्याची खािी पटल्यास कायद्यातील तरतुदींनुसार
कायगर्ाही करण्यात येते. सन २०२२-२३ मध्ये माहे जुलै २०२२ अखेर एकूण १४
स्सटग ऑपरेशन केलेले असून एकही यशसर्ी झालेले नाही.
• सर्ग सामान्य जनतेमध्ये मुलीच्या जन्म:चे महत्र् पटर्ून दे ण्यासाठी शर्शर्ध उपक्रम
राबशर्ण्यात येतात जसे की प्रभातफेरी र् रॅली आयोजन, हसत पशिका र्ाटप, बॅनर
र् पोसटर लार्णे, दू रशचिर्ाणी र् दू रध्र्नीद्वारे जाशहरात, सार्गजशनक गणेश उत्सर्
र् दु गा पुजा उत्सर्ात पांडालद्वारे प्रशसद्धी करणे इ.
• सोनोग्राफी र् तत्सम यांिाचे शनमाते, शर्क्रेते, शडन्सरब्यूटर, डीलर याांची राज्य
समुशचत प्राशधकारी याांच्याकडे नोंदणी करण्यात येते. माहे ऑगष्ट २२ अखेर ३५८
शनर्ममती, शर्तरकाांची नोंदणी झाली आहे .
• राज्यामध्ये नोंदणी करण्यात आलेल्या प्रत्येक सोनोग्राफी मशीनला मशीन क्रमाांक
दे ण्यात येतो.
• ऑनलाइन एफ फॉमग भरण्यासाठी www.pcpndt.maharashtra.gov.in हे सांकेत
सथळ सुरू करण्यात आलेले आहे .
• न्यायालयीन प्रकरणाांचा पाठपुरार्ा करण्यासाठी र् अद्ययार्त माशहतीसाठी
www.mhpcpndtcourtcases.in हे सांकेत सथळ सुरू करण्यात आलेले आहे .
• सोनोग्राफी र् तत्सम केंद्राांची नोंदणी र् नूतनीकरण करण्यासाठी
http://pcpndtonlineregistration.maharashtra.gov.in हे सांकेत सथळ शदनाांक
26 मे 2022 पासून कायान्र्ीत करण्यात आलेले आहे .
• न्यायालयीन प्रकरणी समुशचत प्राशधका-याांना सहाय्य करण्यासाठी प्रत्येक शजल्यात
शजल्हा शल्य शचशकत्सक कायालयात शजल्हा शर्धी समुपदे शकाांची शनयुक्ती
करण्यात आली आहे . सद्यन्सथतीत नागपूर र् सोलापूर या दोन शजल्हयातील शर्धी
समुपदे शक हे पद शरक्त असून ती भरण्याची कायगर्ाही शजल्हा सतरार्रुन सुरु आहे .
अ. क्र. शनदे शाांक भारत महाराष्र

1 लोकसांख्या (जनगणना २०११) १२१.०१ कोटी ११.२३ कोटी

सर्ग साधारण कलग गुणोत्तर

2 ९४३ ९२९
(जनगणना २०११)

बाल (०-६ र्र्षे ) कलग गुणोत्तर

3 ९१९ ८९४
(जनगणना २०११)

जन्मत: कलग गुणोत्तर

4 ९०४ ८८१
(एसआरएस २०१७-१९)
 जन्मत: कलग गुणोत्तर प्रमाण-महाराष्र

नागरी नोंदणी प्रणाली 913 904 नागरी नोंदणी प्रणाली

अहर्ाल २०२० अहर्ाल २०१६

एसआरएस एनएफएचएस -5
2017-19
881 913

876 924
एसआरएस
201४-1६ एनएफएचएस -४
 र्ैद्यकीय गभगपात कायदा १९७१
• र्ैद्यकीय गभगपात कायदा १९७१ची राज्यामध्ये प्रभार्ीपणे अांमलबजार्णी करण्यात
येते.
• या कायद्यातील तरतुदीनुसार गभगर्ती मशहलेच्या सांमतीने मान्यताप्राप्त गभगपात
केंद्रामध्ये गभगर्ती मशहलेचा र्ैद्यकीय गभगपात करता येर्ू शकतो तथाशप सदर
मशहलेचे नार् गोपनीय ठे र्णे आर्श्यक आहे .
• सदर कायद्याच्या प्रभार्ी अांमलबजार्णीसाठी ग्रामीण र् नागरी कायगक्षेिासाठी शजल्हा
शल्य शचशकत्सकाांच्या अध्यक्षतेखाली शजल्हासतरीय सशमती सर्ग शजल्यामध्ये सथापन
करण्यात आली आहे .
• तसेच महानगरपाशलका कायगक्षि े ासाठी र्ैद्यकीय आरोग्य अशधकारी महानगरपाशलका
याांच्या अध्यक्षतेखाली सर्ग महानगरपाशलका सतरार्र महानगरपाशलकासतरीय
सशमती सथापन करण्यात आली आहे .
• र्ैद्यकीय गभगपात केंद्रास मान्यता शमळण्यासाठी केंद्र धारकाकडू न अजग प्राप्त
झाल्यानांतर उपरोक्त नमूद सशमतीमाफगत सदर केंद्राच्या शठकाणाची तपासणी
करण्यात येते र् सदर केंद्र पशहल्या ककर्ा दु स-या शतमाहीपयंतचा र्ैद्यकीय गभगपात
करण्यासाठी कायद्यात असलेल्या तरतुदी पूणग करीत असल्यास त्यानुसार पशहल्या
ककर्ा दु स-या शतमाहीपयंतचा र्ैद्यकीय गभगपात करण्यास सदर केंद्रास सशमतीमाफगत
मान्यता दे ण्यात येते (माहे जून 2022 पयंत 5931 केंद्राांना मान्यता दे ण्यात आलेली
आहे ).
• र्ैद्यकीय गभगपात कायद्यामध्ये सन २०२१ मध्ये झालेल्या सुधारनेनुसार आता
२४ आठर्ड्यापयंतच्या र्ैद्यकीय गभगपातास कायद्यानुसार मान्यता दे ण्यात
आली आहे .
• तसेच २४ आठर्ड्यापलीकडील र्ैद्यकीय गभगपातासाठी सथायी र्ैद्यकीय
मांडळाची मान्यता घेणे आर्श्यक आहे .
• याकरीता राज्यामध्ये प्रत्येक शजल्हासतरार्र एक याप्रमाणे एकूण ३५ (मुांबई
एक शजल्हा पकडू न) सथायी र्ैद्यकीय मांडळाची सथापना करण्यात आलेली
आहे .
• सर्ग र्ैद्यकीय गभगपात केंद्राांची शजल्हा र् मनपा सतरीय सशमतीमाफगत दर तीन
मशहन्याांनी कायद्याचे उल्लांघन होत नसल्याची खािी करण्यासाठी तपासणी
करण्यात येते.
• सन 2022-23 मध्ये माहे जुन 2022 अखेर राज्यात 37734 र्ैद्यकीय गभगपात
करण्यात आलेले आहे त.
 सहाय्यक प्रजनन तांिज्ञान (शनयमन) कायदा
२०२१ आशण सरोगसी (शनयमन) कायदा २०२१
• या कायद्यातील तरतुदींनुसार मा. मांिी, आरोग्य र् कुटु ां ब कल्याण, महाराष्र
राज्य महोदयाांच्या अध्यक्षतेखाली राज्य मांडळाची सथापना करण्यात आलेली
आहे (सा.आ.शर्. अशधसूचना 13 जून 2022).
• या कायद्यातील तरतुदींनुसार शजल्हा र् मनपा सतरार्र समुशचत प्राशधकारी
याांची शनयुक्ती करण्यात आलेली आहे (सा.आ.शर्. अशधसूचना 13 जून 2022)
• या कायद्यातील तरतुदींनुसार राज्य समुशचत प्राशधकारी याांची शनयुक्ती
करण्याची कायगर्ाही शासन सतरार्रून सुरू आहे (प्रसतार् शासनास सादर
करण्यात आलेला आहे ).
• या कायद्यातील तरतुदींनुसार शजल्हासतरीय र्ैद्यकीय मांडळ सथापन
करण्याची कायगर्ाही शासन सतरार्रून सुरू आहे (प्रसतार् शासनास सादर
करण्यात आला आहे )
• या कायद्यातील तरतुदींनुसार राज्य अपीशलय प्राशधकारी याांची शनयुक्ती
करण्याची कायगर्ाही शासन सतरार्रून सुरू आहे (प्रसतार् शासनास सादर
करण्यात आलेला आहे ).
• सहाय्यक प्रजनन तांिज्ञान केंद्र, सहाय्यक प्रजनन तांिज्ञान बॅंक र् सरोगसी
केंद्राच्या नोंदणीसाठी अजगदार केंद्र शासनाच्या पोटग लर्र ऑनलाइन अजग
सादर करून त्याची हाडग कॉपी राज्यसतरार्र सादर करीत आहे त. अशा हाडग
कॉपी सांबध ां ीत समुशचत प्राशधकारी याांना कायद्यातील तरतुदींनुसार पुढील
कायगर्ाही करण्यासाठी पिाद्वारे पाठशर्ण्यात येत आहे त. तसेच शुल्कापोटी
जमा होणारी रक्कम जमा करून घेण्यासाठी सर्ग समुशचत प्राशधकारी याांना
पिाद्वारे सद्यन्सथतीत कळशर्ण्यात आलेले आहे .
 राष्रीय आरोग्य अशभयान अांतगगत २०२२-२३ या र्र्षाकरीता
उपलब्ध असलेले अनुदान आशण जुलै २२ अखेर खचग
कायगक्रमाचे नार् उपक्रम अनुदान खचग %

पीसीपीएनडीटी शर्भागीय सतरार्र समुशचत

8.०० 0.० 0
कायदा प्राशधकारी याांची कायगशाळा

पीसीपीएनडीटी
खबरी बक्षीस योजना 5.०० 0.० 0
कायदा
पीसीपीएनडीटी शर्धी समुपदे शक याांचेसाठी
6.8० 0.03 0
कायदा प्रर्ास भत्ता

पीसीपीएनडीटी
शडकॉय केसेस 12.2० 0.05 0.40
कायदा

पीसीपीएनडीटी न्यायालयात साक्ष दे ण्यासाठी

3.4० 0.० 0
कायदा साक्षीदरासाठी भत्ता
एकूण 35.40 0.0८ 0.२२
122
राष्रीय शकशोर सर्ासर्थ्य कायगक्रम
(RKSK)
 राष्रीय शकशोर सर्ासर्थ्य कायगक्रम

• राज्यातील शकशोरर्यीन मुला-मुलींची सांख्या (र्य १०-१९ र्र्षे) एकुण लोकसांख्येच्या २३% आढळु न येते.

• राष्रीय शकशोर सर्ासर्थ्य कायगक्रम २०१४-१५ मध्ये ९ शजल्यात (धुळे, नांदुरबार, जळगार्, औरांगाबाद, जालना, कहगोली, बीड, नाांदेड,

गडशचरोली) सुरू करण्यात आला.

• २०१७-१८ मध्ये पालघर शजल्याांमध्ये र् २०१८-१९ पासून ४ शजल्याांमध्ये (ठाणे, नाशशक, अहमदनगर, यर्तमाळ) नव्याने राष्रीय शकशोर

सर्ासर्थ्य कायगक्रमाची सुरुर्ात झाली .

• र्रील 14 शजल्याांमध्ये ( RKSK) मैिी न्क्लशनक, व्यशतशरक्त शकशोरर्यीन आरोग्य सांघ बैठका र् शकशोरर्यीन आरोग्य शदर्स घेण्यात येतात.

• उर्गशरत २० शजल्याांतील (Non RKSK) शनर्डक उपशजल्हा रुग्णालय र् ग्रामीण रुग्णालय येथील मैिी न्क्लशनक मध्ये शकशोरर्यीनाांना सेर्ा

दे ण्यात येते .

1)शकशोरर्यीन आरोग्य न्क्लशनक (मैिी न्क्लशनक )

• राज्यात शजल्हा रुग्णालय, र्ैदयकीय महाशर्दयालय, उपशजल्हा रुग्णालय, ग्रामीण रुग्णालय, प्राथशमक आरोग्य केंद्र र् महानगरपाशलका

रुग्णालय अशी एकूण ७३४ मैिी न्क्लशनक आहेत . त्यापैकी ६०५ मैिी न्क्लनीक आर.के.एस.के शजल्यात (१४ शजल्हे ) आशण ९० मैिी

न्क्लनीक नॉन आर.के.एस.के शजल्यात (२० शजल्हे ) र् ३९ मैिी न्क्लनीक ११ महानगरपाशलकामध्ये कायगरत आहेत.
 शकशोरर्यीन आरोग्य (मै िी न्क्लशनक) ची र्र्षगशनहाय माशहती
समुपदे शन
एकुण
एकुण मैिी प्रती मशहना करण्यात
शकशोरर्यीन दे ण्यात
न्क्लनीकची सांख्या प्रती न्क्लनीक आलेल्याां
अ.क्र. र्र्षे मुलाांची नोंदणी आलेल्या
(RH, SDH, DH, सरासरी शकशोरर्यीनाां
(RH, SDH, DH, एकुण सेर्ा
GH, WH) ओपीडी (%) ची एकूण
GH, WH)
सांख्या

१ २०१८-१९ ५८३ ८२७८२२ ११८ ८०३१५२ १०२११५७

२ २०१९-२० ६३१ ९०६३२२ १२० ८८१५६१ ११२४२०५

३ २०२०-२१ ६३१ ६६६१८२ ८८ ६५३६३० ७८७४०८

४ २०२१-२२ ६३१ ७७२५८८ १०२ ७५८६५८ ९२२०२२

२०२२-२३ (एशप्रल
५ ते जुन २०२२) ७३४ २५६३२३ ११६ २४४१७६ २५७१५५

एकुण 3210 343९२३७ 3341१७७ 411१९४७

२) शकशोरर्यीन आरोग्य सांघ (Adolescent Friendly Club)

• आरोग्य सेशर्काांच्या सांपण

ू ग मागगदशगनाखाली आरोग्य उपकेंद्र सतरार्र मशहन्यातून एकदा शकशोरर्यीन
आरोग्य सांघाच्या (AFC) बैठका आयोशजत केल्या जातात.

• यामध्ये सामान्यतीः ५ गार्े/ ५००० लोकसांख्या प्रत्येकी १०-२० पीअर एज्युकेटर याांचा समार्ेश होतो.
बैठकी दरम्यान, र्ेगर्ेगळ्या गार्ाांतील पीअर एज्युकेटर आरोग्य सेशर्काांच्या मदतीने साप्ताशहक
सिादरम्यान काही समसया ककर्ा प्रश्न याबाबत चचा करतात.

शकशोरर्यीन आरोग्य सांघाची र्र्षगशनहाय माशहती (Adolescent Friendly Club)

अ.क्र. र्र्षे शनयोशजत बैठका आयोशजत बैठका टक्केर्ारी

१ २०१८-१९ 12792 10237 80.03

२ २०१९-२० 15266 12157 79.63

३ २०२०-२१ 19635 9465 48.20

४ २०२१-२२ 16065 13385 83.32

२०२२-२३ ( एशप्रल ते जुन
५ २३६५ 7276 307.65
२०२२)

एकुण 66123 52520 79.43

३) शकशोरर्यीन आरोग्य शदर्स (Adolescent Health Day ) -
• पौगांडार्सथेतील मुला-मुलींमध्ये, त्याांचे पालक, कुटु ां बीय र् शहतकचतक याांचेमध्ये पौगांडार्सथेतील
आरोग्याबाबत जागृती शनमाण करणे.

• शकशोरर्यीन आरोग्याशी इतर सेर्ा जसे मैिी न्क्लशनक/ हे ल्प लाईन्स याबाबत जागृती शनमाण करणे.

• या व्यशतशरक्त शकशोरर्यीन आरोग्य शदनाच्या शदर्शी समुपदे शक, प्रशशक्षीत र्ैद्यकीय अशधकारी/
ए.एन.एम याांनी पालकाांसोबत गट चचा करुन त्याांना पौगांडार्सथेतील आरोग्य शर्र्षयाबाबत माशहती
दे ण्यात येते.

शकशोरर्यीन आरोग्य शदर्साची र्र्षगशनहाय माशहती (Adolescent Health Day ) -

अ.क्र. र्र्षे शनयोशजत आयोशजत टक्केर्ारी

१ २०१८-१९ 17180 10415 60.62

२ २०१९-२० 15582 11935 76.59

३ २०२०-२१ 27904 13937 49.95

४ २०२१-२२ 18318 15842 86.48

२०२२-२३
५ 9053 5092 56.25
(एशप्रल ते जुन २०२२)
एकुण 88037 57221 65.00
 शर्कली आयगन फॉशलक अॅसीडची सप्लीमेंन्टे शन योजना.
(WIFS)
• राष्रीय ग्रामीण आरोग्य अशभयाना अांतगगत मातामृत्यू, बालमृत्य र् अभगक मृत्यू कमी करण्याच्या दृष्टीने राज्यात

शर्शर्ध सतरार्र अथक प्रयत्न करण्यात येत आहे त.

• राज्यातील एकुण लोकसांख्येच्या २३ टक्के लोकसांख्या शकशोरर्यीन मुला-मुलींची आहे . राज्यात शकशोरर्यीन

र्योगटातील मुला-मुलींच्या शाशररीक र् बैध्दीक र्ाढीसाठी त्याांचे पोर्षण होणे आर्श्यक आहे .

• सन २०१२-१३ र्र्षापासून राज्यात डब्लु.आय.एफ.एस योजना (Weekly Iron Folic Acid Supplementation

Scheme ) कायान्न्र्त आहे .

• सदर योजने अांतगगत मशहन्याच्या दर सोमर्ारी इयत्ता ६ र्ी ते १२ मधील मुला-मुलींना तसेच शाळे त न जाणा-या

मुलींना मशहन्याच्या दर सोमर्ारी लोह र् फॉलीक अॅसीडची १ गोळी असे ५२ आठर्डे (एका र्र्षात) दे ण्यात येतात .

• या कायगक्रमा मध्ये शशक्षण शर्भाग, आरोग्य शर्भाग र् मशहला र् बालशर्कास शर्भागाचा समार्ेश आहे .
वल री आमान पॉमर अॅवीड (IFA Blue Tablet) वप्परीभें न्टे ळन मोजने अंतगात लऴाननशाम याज्माचे
झारेरे ाभ ाज खारीरप्रभाणे

राब दे ण्मात आरेल्मा राबाथींची

अ.क्र. लऴा टक्त े लायी (%)
वंख्मा

1 2018-19 6031421 56 %

2 2019-20 4860903 43 %

3 2020-21 2487102 22 %

66 %
4 2021-22 6989504

5 2022-23 6542227 62 %
 राष्रीय जांतनाशक शदन
(National Deworming Day )
• राष्रीय जांतनाशक शदन ( एन.डी.डी.) हा कायगक्रम मुले र् पौगांडार्सथेतील मुला-मुलींसाठी जांताच्या

आजाराचा सामना करण्यासाठी केंद्रशासनामाफगत फेब्रुर्ारी २०१५ पासून सुरु करण्यात आला आहे .

या मोशहमेमध्ये 1 ते 19 र्र्षग र्योगटातील मुले र् मुलींना जांतनाशक मोशहमे अांतगगत जांतनाशकाची

एक गोळी ( Tab. Albendazole) खाऊ घालण्यात येते.

• राष्रीय जांतनाशक शदन ( एन.डी.डी.) हा कायगक्रम फेब्रुर्ारी आशण ऑगसट मशहन्यात शाळा आशण

अांगणर्ाडयाांमध्ये एकाच शनशरृत शदर्शी जांतनाशक गोळया दे ऊन र्र्षातून दोनदा घेण्यात येतो.

• जागशतक आरोग्य सांघटनेच्या मागगदशगक सूचनेनुसार मातीतून प्रसार होणाऱ्या कृमींचा प्रादु भार्

रोखण्यासाठी दोन जांतनाशक मोशहमेमधील अांतर ६ मशहन्याांपेक्षा जासत नसार्े.

• राष्रीय जांतनाशक शदन मोशहमेचा उद्देश 1 ते 19 र्र्षग र्योगटातील मुले र् मुली याांचे आरोग्य चाांगले

ठे र्णे पोर्षण न्सथती , शशक्षण र् शजर्नाचा दजा उां चार्णे हा आहे .

 राष्रीय जांतनाशक शदन मोशहमेचे राज्याचे र्र्षगशनहाय झालेले कामकाज

मोशहम पुणग झालेला लाभ दे ण्यात आलेले

अ.क्र. र्र्षग एकुण लाभाथी टक्केर्ारी (%)
मशहना लाभाथी

ऑगस्ट - २०१ ७ 21636816 19281186 89.11 %

1 2017-18
पेब्रल
ु ायी - २०१ ८ 22221497 20338702 91.53 %

ऑगस्ट - २०१ ८ 22872218 20745629 90.70 %

2 2018-19
पेब्रल
ु ायी - २०१ ९ 22608480 20947264 92.65 %

ऑगस्ट - २०१ ९ 18724607 17877364 95.48 %

3 2019-20
*पेब्रल
ु ायी - २०२० 0 0 0.00

*ऑगस्ट - २०२० 0 0 0.00

4 2020-21
भाचा - २०२१ 20631427 18646106 90.38 %

वप्पटें फय - २०२१ 22135127 19912777 89.96 %

5 2021-22
एवप्रर - २०२२ 25437982 24175735 95.04 %

* जंतनाळ गोळमा ( Tab Albendazol ४०० mg) चा वाठा उऩरब्ध न झाल्माभुऱे NDD ामाक्रभ घेण्मात
आरा नाशी
 माशसक पाळी सर्च्छता सांर्धगन योजना
(Promotion of Menstrual Hygiene Scheme)

 माशसक पाळी सर्च्छता सांर्धगन योजना ” ही सन २०१२-१३ र् २०१३-१४ या र्र्षामध्ये राज्यातील

शनर्डक ८ शजल्हयामधील ( धुळे, नांदुरबार, अकोला, बुलढाणा, अमरार्ती, लातुर, बीड र् सातारा ) ग्रामीण
भागामध्ये राबशर्ण्यात येत होती.
 सन २०१८-१९ पासून ही योजना राज्यातील सर्ग शजल्हयामध्ये राबशर्ण्यात येत आहे .
 ही योजना राज्याच्या ग्रामीण भागामध्ये १० ते १९ र्र्षाच्या शकशोरर्यीन मुलींसाठी शनशरृत करण्यात
आलेली आहे .
 आशाां माफगत गार्पातळीर्रील शकशोरर्यीन मुलींना रक्कम रु. ६/- प्रशत सॅशनटरी नॅपकीन पॅक (६पॅड )
दराने दर मशहन्यास एक या पध्दतीने शर्क्री करण्यात येते. त्यापैकी एक रुपया हा आशाांना कामार्र आधाशरत
मोबदला म्हणून दे ण्यात येतो
 उर्गशरत रक्कम रु. ५/- शजल्हा आरोग्य सोसायटी मध्ये जमा करण्यात येतात र् सदर जमा करण्यात
आलेली रक्कम राज्य आरोग्य सोसायटी मध्ये जमा करण्यात येते.
 तसेच आशाांना सर्त:च्या र्ापरासाठी दरमहा एक सॅशनटरी नॅपकीन पॅक मोफत दे ण्यात येतो.याबाबतचा
अहर्ाल र् जमाखचग उपकेंद्र सतरार्र ठे र्ण्यात येतो.
 भामव ऩाऱी सर्च्छता वंलधान मोजनेची लऴा ननशाम भाहशती
याज्मतीर याज्मातीर
याज्मातीर याज्मातीर क ळोयलमीन आळांना लऴा ननशाम
ग्राभीण ग्राभीण भुरींनां वलक्री भोपत वॅननटयी वॅननटयी
बागातीर बागातीर यण्मात दे ण्मात नॅऩ ीन नॅऩ ीन
लऴा वयावयी लाऩय
क ळोयलमीन आळांची आरेल्मा आरेल्मा ऩॅ चा ए ू ण ऩॅ ची
भुरींची वंख्मा वॅननटयी वॅननटयी लाऩय वयावयी
वंख्मा नॅऩ ीन नॅऩ ीन टक्त े लायी (%)
ऩॅ ची वंख्मा ऩॅ ची वंख्मा

१ २ ३ ५ ६ ७ ८ ९

२०१८-१९ ७१०७७४ १२४४१ २५८७५९ ६७४५ २६५५०४ ५३१०१ ७.४२ %

2019-20 ३६९२८१६ ६०५८२ ५६५१०६१ ४००६५६ ६०५१७१७ ५०४३१० १३.४३ %

2020-21 ३५९६४०१ ६१०६५ ४०६१७०६ ३०३१३७ ४३६४८४३ ३६३७३७ ९.९४%

2021- 22 ३५२२२९४ ६०५७६ ७८४५२३ ८५४१२ ८६९९३५ ७२४९५ २.०२ %

2022-23
(एशप्रल ते २४७८०१७ ६११५४ ९१५८३ १४६५५ १०६२३८ २६५६० १.०४ %
जुल)ै
 शालेय आरोग्य कायगक्रम
School Health And Wellness Programme
• केंद्र शासनाच्या मागगदशगक सूचनेनुसार आयुष्मान भारत अांतगगत शालेय शर्द्यार्थ्यांचे आरोग्य आशण रोग प्रशतबांधक
उपाययोजना करण्याच्या दृष्टीने“-शालेय आरोग्य कायगक्रम सन२०२०-२१ मध्ये सुरु करण्यात आला आहे . सदर कायगक्रम
राज्यातील ९ शजल्हयाांमध्ये सुरु करण्यात आला . त्यामध्ये ४ आकाांशक्षत शजल्हे ( Aspirational District) - नांदुरबार,
गडशचरोली, उसमानाबाद, र्ाशशम र् ५ आर.के.एस.के कायगक्रम राबशर्ण्यात येणारे शजल्हे धुळे, जळगार्, औरां गाबाद,
नाांदेड, बीड.याांचा समार्ेश आहे .
• सन 202१-2२ मध्ये नर्ीन ७ शजल्याांचा ठाणे, जालना, पालघर, नाशशक ,यर्तमाळ,कहगोली,अहमदनगर समार्ेश
करण्यात आला.
• सदर16 शजल्हयातील शासकीय / सथाशनक सर्राज्य सांसथाांच्या र् शासकीय अनुदानीत इ. ६ र्ी ते 12 र्ी पयंतच्या
शाळाांमध्ये शालेय आरोग्य कायगक्रम सार्गजशनक आरोग्य शर्भाग र् शालेय शशक्षण शर्भाग याांच्या समन्र्याने राबशर्ण्यात येत
आहे
• १६शजल्हयातील . ६ र्ी ते 12 र्ी पयंतच्या शासकीय / सथाशनक सर्राज्य सांसथाांच्या प्रत्येक शाळे तील मुख्याध्यापक , 1
पुरुर्ष शशक्षक र् 1 मशहला शशशक्षका असे एकूण तीन व्यक्तींचे आरोग्यर्धीनी दू त (School Health and Wellnes
Ambassador ) प्रशशक्षण पूणग झाले आहे .
• शालेय आरोग्य कायगक्रम अांतगगत शाळे तील सि हे प्रशशक्षण पूणग झालेले आरोग्यर्धीनी दू त (पुरुर्ष शशक्षक र् मशहला
शशशक्षका ) आठर्ड्यातील दर मांगळर्ारी घेतात .

शालेय आरोग्य कायगक्रम अभ्यासक्रम ११ थीम्सना अनुसरून तयार करण्यात आलेला आहे .या शथम्स खालील प्रमाणे आहे त .
१ ) आरोग्य पूणग र्ाढ
२) भार्शनक आरोग्य र् मानशसक आरोग्य
३)आांतर र्यन्क्तक सांबांध
४) मूल्ये आशण नागशरकत्र्
५)लैंशगक समानता
६) पोर्षण,आरोग्य आशण सर्छता
७)अमली पदाथग /मादक पदाथाच्या गैरर्ापरचे प्रशतबांध आशण व्यर्सथापन
८)आरोग्यदायी जीर्नक्रमशैलीला प्रोत्साहन दे णे
९)प्रजनन आरोग्य आशण HIV प्रशतबांध
१०) कहसा आशण इजे पासून बचार् र् सुरक्षा
११)इांटरनेटचा सार्ध र्ापर आशण समाज माध्यमाांर्रील सुरशक्षततेचे प्रोत्साहन
 शालेय आरोग्य कायगक्रम अांतगगत सन २०२१-२२ र् सन २२-२३ मध्ये
खालील प्रमाणे प्रशशक्षण पूणग झालेले आहे
ए ू ण ननलड े रेरे
ए ू ण प्रमळक्षषत
आयोग्मलगधानी दतू
ए ू ण प्रमळक्षषत आयोग्मलगधानी दत ू
अ.क्र स्त्जल्हमाचे नाल ए ू न ळाऱा ( ऩरु
ु ऴ ल भहशरा
भख्
ु माध्माऩ ( ऩरु
ु ऴ ल भहशरा
मळष )
मळष )

१ नंदयु फाय 606 602 1212 1204

२ गडगचयोरी 760 753 1520 1506
३ उस्भानाफाद 930 930 1860 1860
४ लाळीभ 640 639 1280 1278
५ धऱ
ु े 632 629 1264 1258
६ जऱगाल 1371 1357 2742 2714
७ औयं गाफाद 1780 1764 3560 3528
८ नांदेड 1587 1571 3174 3142
९ फीड 1328 1318 2656 2636
१० ठाणे 1686 1686 3372 2704
११ जारना 940 940 1880 919
१२ नामळ 1986 1986 3972 3636
१३ मलतभाऱ 1568 1568 3136 2878
१४ हशंगोरी 567 567 1134 1010
१५ ऩारघय 905 905 1810 426
१६ अशभदनगय 1537 1537 3074 995
ए ूण 18823 18752 34572 31694
 आयवीएच ऩोटा र
गयोदय भाता ल फार ांना दजाात्भ आयोग्म वेला ऩुयवलण्माच्मा दृष्टीने तवेच गयोदय
भाता वेला ल फार रवी यण नोंदीची भाहशती अदमालत ठे लून आयोग्म वेलांचा
ऩाठऩुयाला यण्मावाठी सदय प्रकल्ऩाची अांभरफजावणी भहायाष्टर याज्मात भे २०१ ६
ऩासून ें द्रळावनाच्मा आयोग्म ल ु टुंफ ल्माण भंञारम, बायत वय ाय मांच्मा
वूचनेनुवाय यण्मात आरी आशे .

व्माप्ती -
भशायाष्र याज्मातीर वला ग्राभीण आणण ळशयी बाग मांचा आयवीएच ऩोटा र
प्र ल्ऩाभध्मे वभालेळ े रा आशे .

उददद्ष्टट -
नावावय आधारयत राबार्थमाांची नोंदणी व दे ण्मात आरेल्मा सेवाांचा ऩाठऩुयावा
 ऩाञ जननषभ जोडऩी नोंदणी ल गबाननयोध वाधनांचा ऩाठऩुयाला
 गयोदय भाता नोंदणी ल प्रवूतीऩूल,ा प्रवूतीदयम्मान ल प्रवूतीऩश्चात वेला ऩाठऩुयाला
 फार नोंदणी ल रवी यण वेला ऩाठऩुयाला

भादहती बयण्माच्मा ऩध्दती -

इंटयनेटलय आधारयत ऑनराईन वॉपटलेअय अवन ु माभध्मे स्त्व्शरेज प्रोपाइर नोंदणी,
जननषभ जोडऩी, गयोदय भाता ल फार े मांची नोंदणी ल दे ण्मात आरेल्मा
वेलाफाफतची भाहशती बयण्मात मेते.
 आयवीएच ऩोटा र ाभगगयी २०२२-२३ (ऑगस्ट २०२२ अखेय ऩमंत)

जव्हरेज प्रोपाईर नोंदणी जननऺभ जोडऩी नोंदणी

भशायाष्र भशायाष्र
उददद्ष्टट साध्म % उददद्ष्टट साध्म %
44,335 41,819 94 2,43,75,980 2,59,88,050 106

गयोदय भाता नोंदणी फारके नोंदणी

भशायाष्र भशायाष्र
उददद्ष्टट साध्म % उददद्ष्टट साध्म %
21,20,228 7,35,704 35 19,27,480 5,37,198 28

भागगर तीन लऴााची आयवीएच ऩोटा र भधीर ाभगगयी

2019-20 2020-21 2021-22
आयसीएच ऩोटय र ननदे िाांक

स्त्व्शरेज प्रोपाईर नोंदणी 95% 95% 94%

जननषभ जोडऩी नोंदणी 89% 97% 103%
गयोदय भाता नोंदणी 84% 79% 86%
फार े नोंदणी 80% 75% 81%
प्रशिऺण कामयक्रभ
 izLrkouk %&
• iztuu o cky vkjksX; dk;Zdzekps eq[; /;s; ekrk e=R;qnj] cky
e=R;nj vkf.k ,dw.k iztuu nj deh dj.ks gs vkgs- oS|fd;
vf/kdkjh] L_khjksxrK] ckyjksxrK vls rK] fueoS|fd;
vf/kdkjh$deZpkjh] vkjksX; ifjpkjhdk] ,y,pOgh$ fyadodZjl
vk'kk ;k fofo/k Lrjkoj dke dj.kk`;k vf/kdkjh o deZpk`;kauk
R;kapsdMwu pkaxyh lsok feG.;kdjhrk jkT; 'kklukOnkjs
fu;feri.ks fofo/k izdkjps izf'k{k.k fnys tkrkr-
 mn@ns'k%&

• iztuu o cky vkjksX; iQst&2 e/khy izf'k{k.k dk;Zdeke/;s

vkjksX; fo"k;d fofo/k lsok rKkOnkjs iqjfoY:kk tkrkr- jkT;kr
egRokP;k izf'k{k.kkOnkjs oS|fd; vf/kdkjh] L_khjksxrK] ckyjksxrK
vls rK] fueoS|fd; vf/kdkjh$deZpkjh] vkjksX; ifjpkjhdk]
,y,pOgh$ fyadodZjl vk'kk ;kaps Kku o dkS'kY; o=/nhaxr dsys
tkrs-
 iz/kku Lkfpo] lkoZtfud
vkjksX; o dqVqac dY;k.k

vk;qDr] vkjksX; lsok o

lapkyd] jk-vk-vfHk;ku

Lkapkyd-2] vkjksX; lsok

vfrfjDr lapkyd]
(dq-d-) iq.ks Lkglapkyd (rak-)]jk-vk-v-
Additionalities B Training

Lkgklapkyd (dq-d-)]
(vkj lh ,p] izf'k{k.k) lapkyd] jkT; vkjksX; o dqVac
dY;k.k laLFkk] ukxiwj

vk-dq-d- vk-dq-d- vk-dq-d- vk-dq-d- vk-dq-d- vk-dq-d- vk-dq-d-

izf'k{k.k dsanz] izf'k{k.k dsanz] izf'k{k.k izf'k{k.k dsanz] izf'k{k.k dsanz] izf'k{k.k dsanz] izf'k{k.k dsanz]
ukxiwj vejkorh dsanz] ukf'kd iq.ks vkSjaxkckn dksYgkiwj Bk.ks

ftYgk izf'k{k.k dsanz-34

jQX.kky;hu izf'k{k.k dsanz-23
 izf'k{k.kkph dk;Ziz.kkyh %&
• lkoZtfud vkjksX; laLFkk] ukxiwj &jkT; izf'k{k.k laLFkk-
• 7 vkodqdizds & iq.ks] Bk.ks] dksYgkiwj] ukf'kd] vkSjaxkckn] vejkorh] ukxiwj
• 34 ftYgk izf'k{k.k dsanz vkf.k 7 rkyqdkLrjh; izf'k{k.k dsanz dk;Zjr vkgsr-
• 24 ftYgk jQX.kky;kiSdh 22 izf'k{k.k dsanz dk;Zjr vkgsr-
• 24 ftYgk jQX.kky; vkf.k 7 L_kh jQX.kky; jkT;kr dk;Zjr vkgsr-
• 66 miftYgk jQX.kky; fuoMd xzkeh.k jQX.kky;s dk;Zjr vkgsr-
• 28 ,,u,e vkf.k 14 th,u,e uflZx Ldwy
• ,y,pOgh izf'k{k.k dsanz& 5
• 1 ih,p,u Ldwy gs ukxiwj :ksFks vkgs-
• ,u th vks vkf.k [kktxh uflZax gkse
• 14 'kklfd; vkf.k fuoMd [kktxh oS|fd; egkfo|ky;s
 vkjksX; izf'A{A.A dsanzkaph ekfgrh
v- vk-o dq-d-
ftYgk vkjksX; izf'A{A.A dasnz jQX.Aky; izf'A{A.A dasnz Rkkyqdk izf'A{A.A dasnz
dz- izf'A{A.A dasnz
Ukxiqj] o/AkZ] xksafn;k]
Ukkxiwj] o/AkZ] xksafn;k] ukxfHkM& ft-panziwj]
1 ukxiwj panziwj] HAaMkjk]
panziwj] HAaMkjk] xMfpjksyh vykiYyh&ft-xMfpjksyh
xMfpjksyh
vejkorh] vdksyk] vejkorh] vdksyk] fp[Aynjk o /Akj.AhZ& ft-
2 vejkorh
okf'Ae] ;orekG] cqy<k.Ak cqy<k.Ak vejkorh]
ukf'Ad] /AqGs] tGxko] ukf'Ad] tGxko] dGo.A& ft-ukf'Ad]
3 ukf'Ad
vgenuxj] uanqjckj vgenuxj- /kMxkao& ft-uanqjckj-
4 iw.As iq.As] lkrkjk] lksykiwj iq.As] lkrkjk- ---

vkSjaxkckn] chM] tkyuk]

chM] tkyuk] ijHA.Ah]
5 vkSjaxkckn ijHA.Ah] mLekukckn] ---
mLekukckn] ykrwj-
ykrwj] fgaxksyh] ukansM
dksYgkiwj] fla/AqnqxZ] dksYgkiwj] fla/AqnqxZ]
6 dksYgkiwj ---
lkaxyh] jRukfxjh jRukfxjh -
7 Bk.As Bk.As] jk;xM] iky?kj- Bk.As] jk;xM] fodzexM&ft-Bk.As]
 izf'A{A.A rK %&
• izkpk;Z] vkjksX; o dqVqac dY;k.k izf'k{k.k dsanz $ ,e,ylhMh]
lkFkjksxrK $ ,evk; (foHAkxh; Lrj)
• ftYgk jQX.kky; o L_khjQX.kky;krhy L_khjksxrK $ ckyjksxrK
• oS|fd; vf/kdkjh Mh Vh Vh $ ,p Vh Vh vkf.k lgk:;d deZpkjh
• yWizksLdksihd izf'k{k.kklkBh 6 izf'k{k.k dsanzke/;s rK izf'k{kd
• uflZax Ldwy ;sFkhy ofj"V 'kqJq"kk vf/kdkjh
• lkoZtfud vkjksX; foHkkxkrhy fuo=Rr oS|fd; vf/kdkjh vkf.k
izk;OgsV izWDVh'kuj ;kaph izf'k{kd Eg.kwu fu;qDrh dsyh tkrs-
 vaeyctko.kh o in@/krh %&
v-dz fofo/k izf'k{k.k izf'k{k.k dsanz laoxZ izf'k{k.k dkyko/kh
1 ,l ch , eqyHkqr izlwfr lsok ftjQ$L_khjQ$mftjQ$ xzkjQ$,uthvks$oS-egk- ,,u,e $,y,pOgh vkf.k ,l,u 21 fnol
2 ch-bZ-,e-vks-lh ftjQ$L_khjQ$mftjQ$ xzkjQ$,uthvksoS-egk- izkvkdsa$xzkjQ ;sFkhy oS-v- 10 fnol
3 HkwydkS'kY; izf'k{k.k ftjQ$L_khjQ$ oS-egkfo|ky; izkvkdsa$xzkjQ ;sFkhy ,echch,l oS-v- 18 vkBoMs
4 ,e-Vh-ih- $ ,e- Ogh- ,- ftjQ$L_khjQ$ oS- egkfo|ky; izkvkdsa$xzkjQ ;sFkhy ,echch,l oS-v- 18 fnol
oS-egk-fo-$,lvk;,p,iQMCY;w$vkj,p,iQ MCY;wVhlh$
5 vkjVhvk;$ ,lVhvk; LVkiQ ulZ 3 fnol
ftizdsa$,p,u,e izdsa
6 ,iQ&vk;-,e-,u-lh-vk;- ftjQ$oS-egk- oS-v- o ulZ 11 fnol
iQDr ,l,ulh;q oS-v- vkf.k LVkiQ
7 ,iQch,ulh DykljQe ft-jQ-$oS-v-$ft-iz-dsa-$,l,ulh;q$ iq.ks]vkSckn] ukxiwj 4 fnol
ulZ
iQDr ,l,ulh;q oS-v- vkf.k LVkiQ
8 ,iQch,ulh vkWctjOgj'ki ft-jQ-$oS-v-$ft-iz-dsa-$,l,ulh;q$ iq.ks]vkSckn] ukxiwj 14 fnol
ulZ
9 fu;fer ylhdj.k (oS-v) vkodqdizds oS-v- 3 fnol
fu;fer ylhdj.A (fueoS|fd;
10 ftizdsa ,,u,e$ ,y,pOgh$ ,p, esy 2 fnol
vf/kdkjh)
oS-v-$,,u,e$
11 vk;ok;lh,u ftYgk izf'k{k.k dsanz 3 fnol
,y,pOgh$vk'kk
12 uotkr f'k'kq lqj{kk dk;Zdze (,u,l,lds) ftjQ$vkodqdizdsa izkvkdsa$xzkjQ ;sFkhy ,echch,l oS-v- 2 fnol
13 V;qcsdVkseh $ feuhyWi V!sfuax ftjQ$L_khjQ$ oS-egk- ,echch,l oS-v- 12 fnol
14 ,u-,l-Ogh dWEilps vk;kstu ftYgk vkjksX; vf/kdkjh ,echch,l oS-v- 4 oS-v- 5 fnol dWEi
ftYgk jQX.kky; e/khy oS-v- L_khjksxrK
15 fcuVkdk 'kL_kfdz;k 6 fuoMd dsanz 12 fnol
(vkschthok;) ,e ,l (tujy ltZu)
ftYgk jQX.kky; $ L_kh jQX.kky; $ oSn;fd;
16 ihihvk;qlhMh oSn;fd; vf/kdkjh $ LVkiQ ulZ 5 fnol
egkfon;ky;
 vgoky lknjhdj.k in/Arh
jkT;Lrj

vkjksX; o
dqVqac dY;k.k
laLFkk] ukxiwj

vkjksX; dqVqac
dY;k.k ftYgk
jQX.kky; izf'k{k.k dsanz
izf'k{k.k dsanz izf'k{k.k] dsanz-

rkyqdk
izf'k{k.k dsanz
RMNCH+A अांतगयत वषयननहाम तयतूद व खचायची आकडेवायी
सन (२०२०-२१ ते २०२२-२३)
(रुऩमे राखात)

अ.क्र वषय अनुदान खचय टक्केवायी %

१ २०२०-२१ ६४१ ०९.३३ २९३८४.८९ ४५.८४

२ २०२१ -२२ ४७७४२.७५ ३७५४३.९३ ७८.६४

८५९९०.५७ ७३०९.२४
३ २०२२-२३ (प्रस्तावलत (भाशे जुरै ८.५०
अनुदान ) २०२२ अखेय)
 vkj-,e-,u-lh-,p ~, dk;ZdzekarxZr o"kZfugk; vuqnku o [kpZ (lu2020&21 rs lu 2022&23)
(jQi;s yk[kkr)
lu 2022&23
lu 2020&21 lu 2021&22
(ekgs tqyS 2022 v[Asj)
v-dz- Dk;Zdzekps uko
izLrkfor
rjrqn [ApZ % rjrqn [ApZ % [ApZ %
rjrqn

1 ekrk vkjksX; 27344-52 14056-54 51-41 17331-34 16516-01 95-30 35680-00 2874-68 8-06

2 cAy vAjAsX; 10744-39 4546-05 42-31 8627-44 6799-11 78-81 19662-55 1435-07 7-30

3 dqVqac dY;k.k 4561-41 1948-48 42-72 2872-42 2139-29 74-48 5235-61 291-94 5-58

jA"V!h; fd'kksj LoALFA

4 3615-51 998-15 27-61 3312-50 2878-28 86-89 4628-77 91-28 1-97
dA;Zdze

5 jA"V!h; cky LoALFA dA;Zdze 8288-06 1636-73 19-75 7673-47 3637-85 47-41 9787-46 1528-71 15-62

xHkZ/kkj.kkiwoZ o izloiwoZ
6 129-85 47-85 36-85 124-85 33-34 26-70 133-40 1-49 1-12
funkura_k
7 fu;fer ylhdj.k 9425-59 6151-09 65-26 7800-73 5540-05 71-02 10862-78 1086-07 10-00
,dq.k 64109-33 29384-89 45-84 47742-75 37543-93 78-64 85990-57 7309-24 8-50
धन्यर्ाद