www.madrasa.

uz

‫منت خمتصر الوقاية يف مسائل اهلداية‬

)‫)للفاضل العالمة صدر الشريعة عبيد هللا بن مسعود بن تاج الشريعة رمحهم هللا تعاىل‬

МУХТАСАРУЛ ВИҚОЯ МАТНИ

(Таҳорат, намоз, рўза, закот ва ҳаж китоблари)

(Ўзбекча таржимаси билан)

Таржимон:
Афзалжон Аббасов

Тошкент
2016

1
 www.madrasa.uz

ْ ْ
‫ِبس ِم ا ِلله ال َّرح َم ِن ال َّ ِرحي ِم‬

‫ه هه‬ ‫ه‬
‫لل رافه هع أَ حعالَهم َّ ه‬
‫َصل َها‬ ‫ َجاعل َها َش َج َرةً أ ح‬،‫الش هر َيعة الغََّراء‬ َ ‫ا حْلَ حمد‬
‫السالَم َعلَى َرسوله هه ُمَ َّم ٍد‬ َّ ‫ َو‬.‫الس َم هاء‬
َّ ‫الصالَة َو‬ َّ ‫ت َوفَ حرع َها هيف‬ ٌ ‫ثَابه‬
‫وم ا هإلقحته َد هاء‬‫ وعلَى آله هه وأَصحابه هه ُن ه‬،‫أَفحض هل الرس هل واحألَنبهي هاء‬
َ‫َ ح‬ ََ َ‫َ ح‬ ُّ َ
.‫َوا هإل حهته َد هاء‬


РАҲМАТИ БУ ДУНЁДА ОММАИ
МАХЛУҚОТЛАРГА ОХИРАТДА
МЎМИНЛАРГА ХОС БЎЛГАН
АЛЛОҲНИНГ ИСМИ ИЛА
БОШЛАЙМАН

Олий мақом шаръиятнинг байроқларини

кўкка кўтарувчи, уни асл-асоси собит, шоҳлари
осмонга чўзилган дарахт каби қилган Аллоҳга
ҳамд бўлсин! Расуллар ва Набийларнинг энг
афзали ҳазрати Муҳаммадга, у кишининг
иқтидо қилиш ва ҳидоятга эришиш юлдузлари
бўлган аҳллари ва саҳобаларига салоту салом

2
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫!‪бўлсин‬‬
‫‪‬‬
‫الذ هر َيع هة‪ :‬عبَ حيد‬ ‫وب عد‪ ،‬فَهإ َّن الحعب َد الحمت و هسل إه ََل ه‬
‫هللا تَ َع َاَل بهأَق َحوى َّ‬
‫َح َ َ َ‬ ‫ََ ح‬
‫الش هر َيع هة – س هع َد َج ُّده‪َ ،‬وأ حهُن َح هج ُّده –‬ ‫اج َّ‬ ‫وْ بح هَ تَ ه‬ ‫هللا بَ مسع ه‬ ‫ه‬
‫ح َح‬
‫الص َم َد هاِنُّ‪،‬‬ ‫ي ال َحع هاِل َّ‬
‫الربَّ هاِنُّ‪َ ،‬وال َحع هامل َّ‬ ‫ي قول‪ :‬قَ حد أَلَّ َ ه‬
‫ف َجدي َوَم حوالَ َ‬ ‫َ‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ب رهان َّ ه‬
‫ني‪َ ،‬حُمموْ‬ ‫الش هر َيعة َوا حْلَهق َوالدي هَ‪َ ،‬وا هرث احألَنحبهيَاء َوالحم حر َسل َ‬ ‫حَ‬
‫ه‬ ‫بَ ص حد هر َّ ه‬
‫ني َخ حي َر‬ ‫الش هر َيعة‪َ ،‬ج َزاه هللا تَ َع َاَل َع هّن َو َع حَ َسائه هر الحم حسل هم َ‬ ‫ح َ‬
‫سائه هل‬ ‫ا حْلز هاء‪ ،‬هألَج هل هح حف هظي كهتاب‪ «:‬هوقَاية ه ه‬
‫الرَوايَة هيف َم َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ح‬ ‫ََ‬
‫ا حهله َدايَهة»‪.‬‬
‫اظهه‪َ ،‬م َع‬ ‫ازةه أَلح َف ه‬
‫ان بهثَانه هيه‪ ،‬هيف َو َج َ‬‫الزم ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫اب َِلح تَكحتَح حل َع حني َّ َ‬ ‫َوه َو كتَ ٌ‬
‫ض الحمح ه ه‬ ‫ضب هط معانه هيه‪ُ .‬ثَّ إههِن لَ َّما وجدت قص ه‬
‫ني َع حَ‬ ‫صل َ‬ ‫ور ِهَ هم بَ حع ه َ‬ ‫َ‬ ‫ََح‬ ‫َح َ َ‬
‫ص َر»‪ ،‬م حشتَ همالً َعلَى َما الَ ب َّد همحنه‪،‬‬ ‫ه‬
‫ح حفظه َّاَّتَ حذت محنه َه َذا «الحم حختَ َ‬
‫ه هه‬
‫سائه هل «ا حهله َدايَهة»‪ ،‬فَ َعلَحي هه ههِب حف هظ «الح هوقَايَهة»‪،‬‬ ‫ار َم َ‬‫ضَ‬ ‫استه حح َ‬ ‫ب ح‬ ‫َح َّ‬
‫فَ َم حَ أ َ‬
‫ص هر هعنَا َن‬ ‫ه ه‬
‫ف إه ََل ح حفظ َه َذا الحم حختَ َ‬ ‫ص هر ح‬
‫َوَم حَ أَ حع َجلَه ال َحوقحت فَ لحيَ ح‬
‫ِل ا حهله َدايَهة‪.‬‬
‫ال هحعنَايَهة‪ ،‬إهنَّه َوه ُّ‬

‫‪(Ҳамду-санодан) Сўнгра: Аллоҳ таолога‬‬

‫‪воситаларнинг энг кучлиси ила боғланувчи‬‬
‫‪банда Убайдуллоҳ ибн Масъуд ибн Тожуш‬‬
‫‪3‬‬
 www.madrasa.uz

шариъа –бобоси саодатли, (Аллоҳ йўлида)

ўзининг қилган ғайрати муваффақиятли
бўлсин – дедилар: Мавлойим, олими раббоний,
омили самадоний, шаръият, ҳақ ва дин бурҳони
(ҳужжати), набийлар ва расуллар меросхўри
бўлган бобом Маҳмуд ибн Содруш шариъа –
Аллоҳ таоло у кишини менинг ва бошқа барча
мусулмонлар номидан яхши мукофот ила
тақдирласин – ёд олишим учун “Виқоятур
ривоя фи масаилил Ҳидоя” (“Ҳидоя”
масалалари ривоятини қўриқлаш) номли
китоб таълиф қилдилар. Лафзларининг
мухтасарлиги билан бирга маъноларининг кўп
нарсани ўз ичига олиши жиҳатидан бу
китобнинг мисли ила замон кўзига сурма
қўймагандир. (Яъни, замон бундай китоб
кўрмагандир). Уни ёд олишни ҳосил
қилувчиларнинг баъзиларида ҳимматнинг
қусурини кўргач ўша китобдан қолдирса
бўлмайдиган нарсаларни ўз ичига олган ушбу
“Мухтасар”ни олдим. Бас, кимга “Ҳидоя”
масалаларини зеҳнида ҳозир қилиш суюкли
бўлса, у “Виқоя”ни ёд олсин. Аммо кимни вақт
камлиги шоширса, иноят тизгинини ушбу
“Мухтасар”ни ёд олишга йўналтирсин.
Албатта Аллоҳ ҳидоят эгасидир!

4
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫كهتاب الطَّهارةه‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫‪‬‬
‫(ف روض الحوض ه‬
‫وء)‬
‫ه‬ ‫وء‪ :‬غَ حسل ال َحو حج هه هم ََ َّ‬ ‫فَ رض الحوض ه‬
‫الش حع هر إه ََل احألذن َوأ ح‬
‫َس َف هل‬ ‫ح‬
‫الذقَ هَ‪َ ،‬ويَ َديح هه َوهر حجلَحي هه َم َع هم حرفَ َقحي هه َوَك حعبَ حي هه‪َ ،‬وَم حسح ربح هع َرأح هس هه‪َ ،‬وك هل‬
‫َّ‬
‫الل ححيَ هة‪.‬‬ ‫شرَة همَ ه‬
‫َما يَ حست ر الحبَ َ َ‬
‫‪‬‬

‫‪ТАҲОРАТ КИТОБИ‬‬
‫‪‬‬
‫‪Таҳоратнинг фарзлари‬‬

‫‪Таҳоратнинг фарзлари: юзни‬‬ ‫‪сочдан‬‬

‫‪қулоқларгача ва иякнинг энг остигача, икки‬‬
‫‪қўл, икки оёқни тирсак ва тўпиқлари ила‬‬
‫‪ювиш, бошнинг тўртдан бири ва терини тўсиб‬‬
‫‪турган соқолга масҳ тортиш.‬‬

‫‪(‬سنَ الحوض ه‬
‫وء)‬ ‫َ‬
‫َوسنَّته‪:‬‬
‫َّس هميَ هة‪َ ،‬وبهغَ حس هل يَ َديح هه إه ََل ر حسغَحي هه ثَالَثًا لهلحم حستَ حي هق هظ‪،‬‬ ‫ه ه‬
‫الحب َدايَة بالت ح‬
‫‪5‬‬
 www.madrasa.uz

،‫َصابه هع‬ ‫ه ه ه‬ ‫هه ه ٍ هه‬ ‫ه‬

َ ‫ َوََّتحليل الل ححَية َواحأل‬،‫ َوغَ حسل فَمه به ميَاه َكأَنحفه‬،‫َوالس َواك‬
،‫ َوالنهيَّة‬،‫ني به َمائههه‬
‫ َواحألذنَ ه‬،ً‫س َم َّرة‬ َّ ‫ َوَم حسح ك هل‬،‫َوتَثحلهيث الحغَ حس هل‬
‫الرأح ه‬
.‫ َوالح هوالَء‬،‫َّرتهيب‬
‫َوالت ح‬

Таҳоратнинг суннатлари

Тасмия ила бошлаш, уйқудан турган киши

учун икки қўлини кафтигача уч маротаба
ювиш, мисвок қилиш, оғзини ва бурнини ҳар
гал янги сув ила ювиш, бармоқлар ва соқолни
тахлил қилиш, (ҳар аъзони) ювишни уч
маротабадан қилиш, бутун бошга бир маротаба
масҳ тортиш, икки қулоқни (бошга масҳ
тортишдан) қолган сув ила масҳ қилиш, ният,
тартиб, кетма-кетлик.

)‫( َوم حستَ َحبُّه‬



.‫الرقَبَ هة‬
 َّ ‫ َوَم حسح‬،َ‫ التَّيَام‬:‫َوم حستَ َحبُّه‬

Мустаҳаби

Унинг мустаҳаби: (Икталик аъзоларда

ювишни) Ўнгдан бошлаш ва гарданга (бўйин

6
 www.madrasa.uz

орқаси) масҳ тортиш.

‫(نَواقهض الحوض ه‬
)‫وء‬
 َ

‫هه‬ ‫ج هم ََ َّ ه ه‬ ‫ه‬
‫ال‬ َ ‫سا َس‬ ً َ‫السبيلَ حني أ حَو َغ حهْيه إ حن َكا َن َُن‬ َ ‫ َما َخ َر‬:‫َونَاقضه‬
‫ والح َقىء َْما رقهي ًقا إه هن ح ه‬،‫إه ََل ما يطَهَّر‬
‫ الَ إه هن ح‬،‫اْحََّر بهه الحب َزاق‬
‫اص َف َّر‬ َ ً ‫َ ح‬ َ
ٍ ‫ وما لَي ه‬،ً‫َصال‬ ‫ه‬ ‫هه‬
‫س‬َ ‫س ِبَ َدث لَحي‬ َ ‫ َوغَحي َره إ حن َمألَ الح َف َم الَ بَ حلغَ ًما أ ح َ َ ح‬،‫به‬
،‫ َوا حْلنون‬،‫ َواح هإل حغ َماء‬،‫ط‬ ‫ه ه‬ ٍ ‫بهنَ َج‬
َ ‫س َق‬ َ ‫ َونَ حوم متَّك ٍئ إ ََل َما لَ حو أ هز‬.‫س‬
َ َ‫يل ل‬
‫س ال َحم حرأ هَة‬ُّ ‫ الَ َم‬،‫شة‬َ ‫اح‬‫ والحمبا َشرة الح َف ه‬،‫وقَه َقهة باله ٍغ هيف صالَ ٍة مطحلَ َق ٍة‬
َ َ َ َ َ َ ‫َ ح‬
.‫الذ َك هر‬َّ ‫َو‬

Таҳоратни бузувчилар

Уни бузувчилар: икки йўлдан
чиқувчилар ёки бошқа ердан нажас бўлган
ҳолида чиқиб покланадиган жойга оққан
нарса, оғиздан тупукни қизартирувчи – у ила
тупук сарғайса, таҳорат бузилмайди - тўқ
бўлмаган қон келиши ва ундан (қон) бошқа –
балғам қайт қилиш қанчалар кўп бўлмасин
таҳоратни бузмайди - оғизни тўлдириб қайт
қилинган нарса. Таҳоратни бузмаган нарса
7
 www.madrasa.uz

нажас эмас. Олиб қўйилса унга суяниб ухлаган

инсон йиқилиб кетадиган даражадаги уйқу,
ҳушдан кетиш, ақлдан озиш, мутлоқ намозда
балоғатга етганнинг кулиши, яланғоч бадани
бир-бирига шаҳват ила тегиши. Аёлни ва
закарни (шаҳватсиз) ушлаш эмас (таҳоратни
бузмайди).

‫َوفَ حرض الحغ حس هل‬

.‫غَ حسل فَ هم هه َوأَنحهف هه َوك هل الحبَ َد هن‬



Ғуслнинг фарзи

Оғзини, бурнини ва бутун баданини ювиш.

)‫(سنََ الحغ حس هل‬

َّ‫ضأَ إهال‬ ‫ه‬ ‫ه‬

َّ ‫ ُثَّ يَتَ َو‬،َ‫اسة‬
َ ‫َّج‬
َ ‫يل الن‬َ ‫ َوي هز‬،‫ أَ حن يَ حغس َل يَ َديحه َوفَ حر َجه‬:‫َوسنَّته‬
‫ ُثَّ يَ حغ هس َل هر حجلَحي هه الَ هيف‬،‫اء َعلَى بَ َدنههه ثَالَثًا‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ ُثَّ يف‬،‫هر حجلَحيه‬
َ ‫يض ال َحم‬
.‫َصل َها‬ ‫َّف ه‬
‫ه ه ه ه‬
‫ْية أَ حن ابح تَ َّل أ ح‬
َ ‫ َويَكحفي ل َذات الض‬.‫الحم حستَ حن َق هع‬

8
 www.madrasa.uz

Ғуслнинг суннатлари

Суннатлари: икки қўлини ва фаржини

ювиш, нажосатни кетказиш, сўнгра оёқларини
ювмай таҳорат қилиш, сўнгра баданига уч
маротаба сув қуйиш, сўнгра сув тўпланмаган
жойда оёқларини ювиш. Сочи ўрилган аёл
учун ўрамнинг аслини ҳўллаши кифоя қилади.


‫(م ه‬
)‫وجبَات الحغ حس هل‬

‫صه‬ ‫ه‬ ‫ٍ ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬

‫َوغَحيبَة‬،‫ال‬ َ ‫ إهنح َزال َم هٍّن ذي َْفح ٍق َو َش حه َوة عحن َد ا هإلنحف‬:‫َوموجبه‬
‫َورحؤيَة‬ ،‫ول به هه‬
‫اع هل والحم حفع ه‬ ‫ علَى الح َف ه‬،‫ش َف ٍة هيف ق ب ٍل أَو ْب ٍر‬ َ ‫َح‬
َ َ َ ‫ح‬
‫ الَ َو حطء‬،‫اس‬ ‫ض َوالنه َف ه‬ ‫ َوانحهقطَاع ا حْلَحي ه‬،‫ي‬ َّ ‫الحم حستَ حي هق هظ ال َحم ه‬
َ ‫ّن أ حَو ال َحم حذ‬
.َ‫ َوال هحعي َدي هَ َواح هإل حح َر هام َو َع َرفَة‬،‫ َوس ََّ لهلحجم َع هة‬.‫يم ٍة بهالَ إهنح َز ٍال‬ َ ‫بَ ه‬

Ғуслни вожиб қилувчилар

Вожиб қилувчилар: чиқишда кескинлик
ва шаҳват ила маний нозил қилиш, закар
учини олдга ёки орқага ғойиб бўлиши қилувчи
ва қилинувчига, уйқудан турган одам маний
9
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪ёки мазий кўриши, ҳайз ва нифоснинг тугаши.‬‬

‫‪Ҳайвонга яқинлик қилиб маний нозил қилмаса‬‬
‫‪ғусл вожиб бўлмайди. Жумъа, икки ҳайит,‬‬
‫‪эҳром ва ҳажда арафа учун ғусл қилиш‬‬
‫‪суннатдир.‬‬
‫‪‬‬
‫حسام ال هحميَاهه)‬
‫(أَق َ‬

‫حث‪ ،‬أَ هو‬ ‫ض‪ ،‬وإه حن تَ غَيَّ ر بهالحمك ه‬ ‫وي ت وضَّأ بهم هاء َّ ه‬
‫َ‬ ‫الس َماء َواحأل حَر ه َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ َ‬
‫اه ٌر‪ ،‬إهالَّ إهذَا أَ حخ َر َجه َع حَ طَحب هع ال َحم هاء‪ ،‬أ حَو غَيَّ َره طَحب ًخا‪،‬‬
‫ط به هه طَ ه‬‫ا حختَ لَ َ‬
‫س‪ ،‬فَهإ حن َكا َن‬ ‫وهو هم َّما الَ ي حقصد به هه النَّظَافَة‪ .‬وإه هن ا حخت لَ َ ه ه‬
‫ط به ََُن ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ف‪ :‬الَ يَ حن َجس‪،‬‬ ‫جا هريا أَو ع حشرا هيف ع حش ٍر‪ ،‬الَ تَ حنح هسر أَرضه بهالحغَر ه‬
‫ح‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً ح َ ً‬
‫ه‬ ‫ه ه‬
‫إالَّ إذَا غَيَّ َر طَ حع َمه أ حَو لَ حونَه أ حَو هريَه‪َ ،‬وإ حن َِلح يَك حَ يَ حنجس‪َ .‬والَ بَأ َ‬
‫حس‬
‫س لَه َْ ٌم َسائه ٌل‪َ .‬والَ يَتَ َوضَّأ به َم ٍاء‬ ‫هه‬ ‫ه ه ه‬
‫ب َم حوت َمائ هي ال َحم حولد‪َ ،‬وَما لَحي َ‬
‫است حع هم َل لهق حربٍَة أ حَو َرفح هع‬ ‫ٍ‬ ‫ا حعت ه ه‬
‫ص َر م حَ َش َج ٍر أ حَو ثَ َم ٍر‪َ ،‬والَ به َماء ح‬
‫‪‬‬‫ث‪.‬‬‫ح َد ٍ‬
‫َ‬
‫‪‬‬
‫‪Сув қисмлари‬‬
‫‪‬‬
‫‪Осмон ва ер сувлари ила таҳорат олинади.‬‬
‫‪10‬‬
 www.madrasa.uz

Ушбу сувлар узоқ туриш ила ўзгарган бўлса

ҳам ёки унга пок нарса аралашган бўлса ҳам.
Аммо у ила покланиш қасд қилинмайдиган
нарса бўлиб уни сувлик табиятидан чиқариб
юборса ёки сувни пишириш ила ўзгартирса,
жоиз эмас. Нажас аралашган сув оқувчи сув
бўлса ёки (турган жойи) ўн зироъга ўн зироъ
бўлиб (бир зироъ = 61,6) ҳовучлаб сув
олинганда ости очилиб қоладиган даражада
бўлмаса, сув нажас бўлмайди. Аммо шу ҳолатда
таъми ёки ранги ёки ҳиди ўзгарса ёки (турган
жойи) ўн зироъга ўн зироъ бўлмаганда нажас
аралашса, сув нажас бўлади. Туғилиши сувда
бўлган ва оқувчи қони бўлмаганнинг сувда
ўлишида ҳеч нарса йўқ. Дарахтдан ёки мевадан
сиқиб олинган сувдан таҳорат олмайди.
Шунингдек қурбат учун ёки нопокликни
кетказиш учун ишлатилган сувдан ҳам таҳорат
олмайди.



)‫الدبَاغَ هة‬
‫(أَح َكام ه‬
‫ح‬

‫ َوَما‬.‫آلْ هم هي‬
َ ‫اْلهحن هزي هر َواح‬
‫ إهالَّ هج حل َد ح‬.‫اب ْبه َغ فَ َق حد طَه َر‬
ٍ ‫وك ُّل إه َه‬
َ
َ‫ َوَما ال‬،‫ َوَك َذا َْلحمه َوإه حن َِلح ي حؤَك حل‬،‫الذ َكاةه‬ ‫طَهر هجلحده به ه‬
َّ ‫الدبَ هغ طَهر به‬
َ َ
11
 www.madrasa.uz

‫ و َشعر الحميت هة وعظحمها (و هسنُّها) وعصب ها طَ ه‬.َ‫فَال‬

‫ َوَك َذا‬،‫اه ٌر‬ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‫َ ح َ ح‬
.‫ان‬ ‫له حهْلنحس ه‬
َ


Ошлаш ҳукмлари

Инсон ва тўнғизнинг терисидан бошқа ҳар
қандай тери ошлаш ила пок бўлади. Ошлаш
ила пок бўлувчи тери шаръий сўйиш ила ҳам
пок бўлади. Шунингдек гўшти ейилмаса ҳам
шаръий сўйиш ила ўша гўшт пок бўлади.
Бўлмагани бўлмайди. Ўлимтикнинг юнги,
суяги, (тиши) пайи покдир. Инсонники ҳам.


)‫َح َكام احآلبَا هر‬
‫ص ٌل (أ ح‬
‫فَ ح‬

‫ أ حَو‬،‫س َخ‬ َّ ‫ات فه َيها َححي َوا ٌن َوانح تَ َف َخ أ حَو تَ َف‬

َ ‫ أ حَو َم‬،‫س‬ ‫ه ه‬
ٌ َ‫بحئ ٌر ف َيها َُن‬
‫ َوإهالَّ فَ َق حدر‬،ََ ‫ ي حن َزح ك ُّل َمائه َها إه حن أ حَم َك‬:ٍ‫آْ هم ٍي أ حَو َشاة‬َ ‫ات مثحل‬
‫م َ ه‬
َ
.ٍ‫ارة‬ ‫ٍه‬
َ‫ص‬ َ َ‫َماء ف َيها بهَق حو هل َذ َو حى ب‬

ФАСЛ

12
 www.madrasa.uz

(Қудуқларнинг ҳукмлари)

Ичига нажас тушганда ёки ичида ҳайвон

ўлиб ишганда ёки ёрилганда ёки ичида
одамдек ёки қўйдек нарса ўлганда имкони
бўлса қудуқнинг барча суви чиқарилади.
Бўлмаса, қудуқда қанча сув борлиги ҳақида
икки билгувчи кишининг гапига асосланиб
ўша миқдор чиқарилади.

‫ه‬ ٍ ‫وهيف َحَن هو َْج‬

‫صف‬ ‫صفوٍر نه ح‬ ‫ َوهيف َحَن هو ع ح‬،‫ني‬ َ ‫اجة أ حَربَعو َن إه ََل سته‬ َ َ َ
.‫سب به هه‬ ‫ه‬ َ ‫ذَله‬
َ َ‫ َوغَ هْيه حيت‬،‫ َْل ًحوا َو َسطًا‬،‫ك‬
‫ َوإه هن‬،‫ َوإهالَّ فَمحنذ يَ حوٍم َولَحي لَ ٍة‬،‫حت الحوقوهع إه حن عله َم‬ ‫وتَ حنجس همَ وق ه‬
َ ‫ح‬
.‫ محنذ و هج َد‬:َ‫ َوقَاال‬،‫انح تَ َف َخ فَمحنذ ثَالَثَهة أَيَّ ٍام َولَيَاله َيها‬

Товуқ каби нарсалар ўлганида қирқ

пақирдан олтмиш пақиргача чиқарилади.
Чумчуқ каби нарсалар ўлганида унинг ярми
чиқарилади. Пақирнинг ўртачаси бир пақирга
ҳисоб, бошқачаси ўшанга қиёс. Қудуққа
тушган вақти маълум бўлса, ўша вақтдан
нажас деб эътибор қилинади. Билинмаса, бир
13
 www.madrasa.uz

кеча кундуз деб эътибор қилинади. Ишган

бўлса уч кеча ва кундуз деб эътибор қилинади.
(Имом Муҳаммад ва Имом Абу Юсуф
раҳимаҳумаллоҳ) “топилган вақтидан нажас
деб эътибор қилинади” деганлар.

)‫اآلسا هر‬
َ ‫َح َكام‬
‫(أ ح‬

‫ َو هسبَ هاع‬،‫اه ٌر‬‫ طَ ه‬:‫ول اللَّح هم‬

‫س َوك هل َمأحك ه ح‬ ‫آلْ هم هي َوالح َف َر ه‬
َ ‫َوس حؤر اح‬
َ‫اج هة الحم َخالَّةه َو هسبَ هاع الطَّ حهْي َو َس َواكه ه‬
َ ‫الد َج‬َّ ‫ َوا حهلهَّرةه َو‬،‫س‬ ‫ه ه‬
ٌ ‫ َُن‬:‫الحبَ َهائ هم‬
.‫وك فه هيه‬
ٌ ‫ َم حشك‬:‫ َوا حْله َما هر َوالحبَ حغ هل‬.ٌ‫ َمكحروه‬:‫وت‬ ‫الحب ي ه‬
 ُّ ‫ َوال َحع َرق َك‬،‫يَتَ َوضَّأ به هه َويَتَ يَ َّمم إه حن َع هد َم غَحي ره‬
.‫الس حؤهر‬

Сарқитлар ҳукми

Одам, от ва гўшти ейиадиганларнинг
сарқити покдир. Йиртқич ҳайвонларники
нажасдир. Мушук, қўйиб юборилган товуқ,
йиртқич қушлар ва уй зараркунандаларининг
сарқити макруҳдир. Эшак ва ҳачирнинг
сарқити шаклидир. Ундан бошқаси топилмаса,
у ила таҳорат қилиниб сўнгра таяммум
14
 www.madrasa.uz

қилинади. Тер сарқит кабидир.



‫صل التَّيَ ُّم هم‬

‫فَ ح‬

)‫(بَاب التَّيَ ُّم هم‬


‫التَّي ُّمم ََيحلف الحوضوء والحغسل هعحن َد الحعج هز ع هَ الحم هاء لهب ع هدهه‬
‫َح َ َ ح‬ َ‫َ َ ح‬ َ
‫ أ حَو‬،‫ أ حَو َع َدهم آلَ ٍة‬،‫ش‬
ٍ َ‫ أ حَو َعط‬،‫ أ حَو َعد ٍو‬،ٍْ‫ أ حَو بَ حر‬،‫ض‬ ٍ ‫ أ حَو له َم َر‬،ً‫هميال‬
،‫اء‬ ‫ه‬ ‫ َك ه ه ه ه‬،‫ف‬ ٍ َ‫ت ما ي فوت الَ إه ََل َخل‬ ‫ه ه‬
ً َ‫اء أ حَو بن‬
ً ‫صلَوة الحعيد ابحت َد‬
َ َ َ ‫َخ حوف فَ حو‬
.‫ازةه لهغَ حهْي ال َحوههِل‬
َ َ‫َوا حْلَن‬

ТАЯММУМ ФАСЛИ

Таяммум боби

Таяммум - сувдан у бир мил (1848 метр)
узоқликда бўлгани учун ожиз бўлинганда ёки
касаллик ёки совуқ ёки душман ёки чанқоқ
ёки сув олиш асбоби бўлмаганлиги ёки ҳайит
намози ва маййитнинг валийсидан бошқа
15
 www.madrasa.uz

киши учун жаноза намози каби ўринбосари

бўлмаган ибодатнинг ўтиб кетиш хавфи
бўлганда - таҳорат ва ғусл ўрнига ўтади. Ҳайит
намози ёки жаноза намози кабиларда уларга
киришишдан аввал таяммум қилса ҳам жоиз,
улар асносида таҳорат кетганида ҳам таяммум
қилса, жоиз.

)‫َّيم هم‬ ‫(ه‬

ُّ ‫ص َفة الت‬

‫ض حربَةٌ لهيَ َديح هه َم َع‬َ ‫ َو‬،‫ض حربَةٌ له َم حس هح َو حج ه هه‬ َ )‫ان‬ ‫ضرب تَ ه‬

َ ‫َوه َو ( َ ح‬
‫ َو َعلَحي هه‬،‫ َولَ حو بهالَ نَ حق ٍع‬،‫ض‬ ‫اه ٍر هم حَ هجحن ه‬
‫س احأل حَر ه‬ ‫ علَى ك هل طَ ه‬،‫همرفَ َقي هه‬
َ ‫ح ح‬
َّ ‫ بهنهيَّ هة أ ََْ هاء‬،‫يد‬
.‫الصالَةه‬ َّ ‫َم َع الحق حد َرةه َعلَى‬
‫الص هع ه‬
ٍ ‫ ويصلهي بهو‬،‫يق‬ ‫ب همَ َّ ه‬ َّ ‫ه‬ ‫ه‬
‫احد َما‬ َ َ َ ‫الرف ه‬ َ ‫َويَص ُّح قَ حب َل ال َحوقحت َوالطلَ ه‬
.‫اء‬
َ ‫َش‬


Таяммум сифати

У (икки уриш) - намозни адо қилиш нияти
ила - бир уриш юзни масҳ қилиш учун, бир
уриш икки қўлни тирсаклари билан масҳ

16
 www.madrasa.uz

қилиш учун бўлиб ер жинсидан бўлган ҳар

қандай нарсага – жанги бўлмаса ҳам – тўғри
бўлади. Турпоққа қудрати бўла туриб чангга
таяммум қилса жоиз. Ибодат вақти кириши ва
ёнидаги шеригидан сув сўрашидан аввал
таяммум қилса, жоиз. Бир таяммум ила
ҳоҳлаганича намоз ўқийди.


)‫(نَ َواقهض التَّيَ ُّم هم‬

.‫اف لهط حه هرهه الَ هرَّْته‬ ٍ ‫وء وق حدرته علَى م ٍاء َك‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ َ َ َ ‫َويَ حن قضه نَاقض الحوض‬
‫ َوَهَيب طَلَبه قَ حد َر غَل َحوةٍ إه حن ظَنَّه‬،‫حت‬
‫آخر الحوق ه‬ ‫ه‬ ‫ون هد ه ه ه‬
َ َ ‫صلَوته‬ َ ‫ب ل َراجيه‬ َ َ
َّ ‫الر حح هل الَ ي هعيد‬
.َ‫الصلَوة‬ ‫ه‬
َ ‫ َوإذَا ذَ َك َره هيف‬.‫قَ هريبًا‬

Таяммумни бузувчилар

Уни таҳоратни бузувчи, покланишга кифоя
қилувчи сувга қодир бўлиши бузади. Муртад
бўлиши эмас. Сув топишига ишониб турган
киши учун намозини охирги вақатигача
кечиктириши мандубдир. Сувни яқин деб
гумон қилувчига уни бир ғалва (184,80 метр(
миқдорида қидириш вожиб бўлади. Агар сувни

17
 www.madrasa.uz

нарсаларининг ичида эканлиги ёдига тушса,

таяммум ила ўқиган намозини қайта
ўқимайди.


‫صل ال َم حس هح‬ ‫فَ ح‬

‫ث ْو َن َم حَ َعلَحي هه‬‫ني جائهٌز لهلحم حح هد ه‬
َ ‫اْل َّف ح ه‬
‫ال َحم حسح َعلَى ح‬
‫ه‬ ‫ه‬
‫َصابه هع الحيَد هيف أ ح‬
‫َس َف َل‬ َ ‫ط قَ حد َر ثَالَث أ‬ ٌ ‫ َوفَ حرضه خطو‬.‫الحغ حسل‬
.‫اق‬ َّ ََ ‫هم‬
‫الس ه‬
َّ ‫ب َوي حم هكَ به هه‬
.‫الس َفر‬ ‫اْل حرموقَ ح ه‬
َ ‫ني َوَما يَ حست ر الح َك حع‬ ‫َوََيوز َعلَى ح‬

Масҳ фасли

Ғусл вожиб бўлмаган бетаҳорат киши учун
икки махсига масҳ тортиш жоиздир. Унинг
фарзи - тўпиқдан пастга (ҳар бир оёққа) уч қўл
бармоғи миқдоридаги чизиқлардир тортишдир.
Икки журмуққа ва улар ила сафар қилиш
мумкин бўлган ҳар қандай нарсага масҳ тортса
бўлади.

18
 www.madrasa.uz

‫حت ا حْل َد ه‬
‫ الَ هيف‬،‫ث‬ َ َ ‫ني َعلَى ط حه ٍر تَ ٍام َوق‬ ‫وس ح ه‬
َ ‫ط َك حون ه َما َملحب‬ َ ‫َوش هر‬
.‫وط َها إهالَّ َع حَ بَ حرٍء‬
‫ والَ بأحس بهسق ه‬،‫ا حْلبهْيةه‬
َ َ َ َ َ
‫ َوم َّدته لهلحم هق ه‬.‫الر حج هل إهالَّ ههي‬
ٌ‫يم يَ حوم‬ ‫سح َساتهر غَ حهْي ه‬ َ ‫َوالَ ي حم‬
َ
‫حت ا حْل َد ه‬
.‫ث‬ ‫ ولهلحمسافه هر ثَالَثَةٌ همَ وق ه‬،ٌ‫ولَحي لَة‬
َ َ ‫ح‬ َ َ َ

Таҳорат кетган вақтида иккала оёққа

комил таҳорат ила кийилган ҳолатда бўлиши
масҳ тортиш жоизлигининг шартидир.
Жабирада бундай шарт йўқ. Жабира тузалиш
сабабидан тушмаса, унинг тушишида ҳеч нарса
йўқ. Оёқни тўсувчидан бошқа фақатгина
жабирага масҳ тортилади. Махсининг муддати
таҳорат кетган вақтдан бошлаб муқим учун
бир кеча ва кундуз, мусофир учун уч кеча ва
кундуз.

‫(نَ َواقهض ال َحم حس هح َعلَى ح‬

‫اْل َّف ح ه‬
)‫ني‬

19
 www.madrasa.uz

‫ َوخروج أَ حكثَ هر ال َحع هق ه‬،‫ض ُّي الحم َّدةه‬

‫ب إه ََل‬ ‫ه‬
‫ وم ه‬،‫وء‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫َونَاقضه نَاقض الحوض‬
‫الس ه‬
.‫اق‬ َّ

‫ َويَ حمنَ عه َخ حر ٌق‬.‫َح هد َه َذيح هَ احأل حَم َري هَ َهَيب غَ حسل هر حجلَحي هه فَ َق حط‬
َ ‫َوبَ حع َد أ‬
ٍ ‫ و حَيمع خروق خ‬،‫َصغَ هرَها‬ ‫َصابه هع ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ف‬ َ َ ‫الر حج هل أ ح‬ َ ‫يَ حبدو محنه قَ حدر ثَالَث أ‬
‫الَ خ َّف ح ه‬
.‫ني‬

‫حس هه قَ بل ي وٍم ولَي لَ ٍة ي عتب ر احأل ه‬

‫يم و َعك ه‬ ‫ه‬
‫ َوبَ حع َدِهَا‬،‫َخْي‬ ََ ‫ح َ َ ح َ ح ح‬ َ ‫َوهيف َس َف هر الحمق ه‬
.‫يَ حنزهع‬

Масҳни бузувчилар

Масҳни бузувчилар таҳоратни бузувчилар,

махсининг муддати ўтиши ва оёқ кафтининг
аксар қисми махсининг тўпиғ баробаридаги
ўрнига чиқиши. (Охирги) икки ҳолатда икки
оёқни ювишнинг ўзи вожиб бўлади. Оёқ
бармоғининг энг кичигининг уч миқдорича
бўлган тешик масҳ тортишни манъ қилади.
20
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪Бунда бир махсининг тешиклари жамълаб‬‬

‫‪қаралади, икки махсиники эмас. Бир кеча ва‬‬
‫‪кундуз вақт ўтишидан аввал муқим мусофир‬‬
‫‪бўлса ёки мусофир муқим бўлса, охирги ҳолат‬‬
‫‪ҳисобга ўтади. Ўша вақт ўтгач махсиларини‬‬
‫‪ечади.‬‬

‫صل ا حْلَحي ه‬
‫ض‬
‫‪‬‬ ‫فَ ح‬

‫(بَاب ا حْلَحي ه‬
‫ض)‬

‫اس به َها‪َ ،‬وأَقَ لُّه‬ ‫ه‬ ‫ا حْلَحيض َْ ٌم يَ حن فضه رهحم بَالهغَ ٍة الَ َْ ه‬
‫اء ب َها َوالَ إيَ َ‬‫َ‬ ‫َ‬
‫ش َر يَ حوًما‪،‬‬ ‫ُّ‬ ‫ثَالَثَة أَيَّ ٍام َولَيَاله َيها‪َ ،‬وأَ حكثَره َع َ‬
‫ش َرةٌ‪َ .‬وأَقَ ُّل الحط حه هر ََخح َ‬
‫سةَ َع َ‬
‫َوالَ َح َّد ألَ حكثَ هرهه‪.‬‬
‫َت هم حَ لَحوٍن فه َيها هسَوى‬ ‫ني هيف م َّدتههه‪َ ،‬وَما َرأ ح‬
‫الدَمح ه‬ ‫ه‬
‫َوالطُّحهر الحمَت َخلل َب ح َ‬
‫ني َّ‬
‫ض‪.‬‬ ‫اض‪َ :‬ححي ٌ‬ ‫الَحبيَ ه‬

‫‪ҲАЙЗ ФАСЛИ‬‬

‫‪21‬‬
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪Ҳайз боби‬‬

‫‪Ҳайз касали бўлмаган ва ҳайз кўришдан‬‬

‫‪умиди узилмаган болиғанинг раҳми туширувчи‬‬
‫‪қондир. Унинг энг ками уч кеча ва кундуз, энг‬‬
‫‪кўпи ўн кеча ва кундуз. Энг кам поклик‬‬
‫‪муддати ўн беш кун, энг кўпининг чегараси‬‬
‫‪йўқ. Икки қон кўриш орасидаги муддат поклик‬‬
‫‪муддатидир. Ҳайз муддатида кўрган оқ‬‬
‫‪рангдагидан бошқа барчаси ҳайздир.‬‬

‫ول ال َحم حس هج هد‬‫ضى ه َو الَ هه َي‪َ ،‬وْخ َ‬ ‫الص حو َم‪َ ،‬وي حق َ‬

‫الصلَوةَ َو َّ‬‫يَمنَع َّ‬
‫اء‪،‬‬‫سَ‬ ‫ب َون َف َ‬ ‫ت اح هإل َزا هر‪َ ،‬والَ تَ حق َرأ َكجن ٍ‬ ‫استه حمتَ َ‬
‫اع َما ََتح َ‬ ‫اف َو ح‬ ‫َوالطََّو َ‬
‫ث‪.‬‬ ‫ف الحمح هد ه‬ ‫ههِبالَ ه‬
‫ح‬
‫اف‪َ ،‬وك هرَه بهالحك هم‪،‬‬ ‫ف متج ٍ‬ ‫ه ٍ‬ ‫ه‬
‫ص َح ًفا إهالَّ بهغالَ َ َ‬ ‫س َهؤالَء م ح‬ ‫َوالَ يَ َم ُّ‬
‫ورةٌ إهالَّ بهص َّرةٍ‪َ .‬و َح َّل َوطحء َمَ ق هط َع َْم َها ألَ حكثَ هر‬ ‫ه هه‬
‫َوالَ ْ حر َِهًا فيه س َ‬
‫اس قَ حب َل الحغ حس هل‪ْ ،‬و َن َم حَ ق هط َع َْم َها هألَقَ َّل همحنه‪ ،‬إهالَّ‬ ‫ض أَ هو النه َف ه‬ ‫ا حْلَحي ه‬
‫سع الحغ حس َل َوالتَ حح هري َمةَ‪.‬‬ ‫حت يَ َ‬‫ضى َوق ٌ‬ ‫إه َذا َم َ‬

‫‪22‬‬
 www.madrasa.uz

Намоздан, рўзадан – рўзани қазо қилади,

намозни қазо қилмайди – масжидга киришдан,
тавоф қилишдан ва изор остидагидан
фойдаланишни манъ қилади. Бетаҳоратга
хилоф ўлароқ жунуб ва нифос кўрган каби
қироъат қилмайди. Уларнинг барчаси
(бетаҳорат, жунуб, ҳайз ва нифос кўрганлар)
ғилофи ўзига ёпишмаган мусҳафдан бошқа ҳар
қандай мусҳафни – енг билан ушлаш макруҳ –
ушлаши ва ҳамёни билан ушлаши истисно
ҳолатида устига сура ёзилган дирҳамни
ушлаши жоиз эмас. Ҳайз ёки нифос
муддатининг энг кўпи ўтган аёлга у ғусл
қилишидан аввал яқинлик қилиш жоиз. Ҳали
ғусл қилмаган ҳолида ҳайз ёки нифоснинг кам
муддати ўтган аёлга токи поклик вақти ғусл
қилиш ва такбири таҳрима айтиш вақтини ўз
ичига олмагунича яқинлик қилиш жоиз эмас.

‫َح َكام النه َف ه‬

)‫اس‬ ‫(أ ح‬

‫ َوأَ حكثَ ره أ حَربَعو َن‬،‫ َوالَ َح َّد هألَقَهل هه‬،‫الولَ َد‬ َ ‫َوالن َفاس َْ ٌم يَ حعقب‬
‫ه‬
.‫ني هم ََ احأل ََّو هل هخالَفًا لهم َح َّم ٍد‬ ‫ َوه َو ألهم الت ح‬،‫يَ حوًما‬
‫َّوأ ََم ح ه‬

23
َ
 www.madrasa.uz

‫ط ي َرى بَ حعض َخل هحق هه‬ ٌ ‫ َو هس حق‬.‫اعا‬ ‫ه‬ ‫هه‬ َ ‫َوانحهق‬

ً َ‫ضاء ال هحع َّدة م ََ احألَخ هْي إه حْج‬
،‫ َويَ َقع الحم َعلَّق بهال َحولَ هد‬،‫ َواحأل ََمة أ َّم َولَ ٍد‬،‫اء‬
َ‫س‬
‫ه‬
َ ‫ فَتَصْي أ ُّمه ن َف‬،‫َولَ ٌد‬
.‫ضي ال هحع َّدة به هه‬ ‫وتَ حن َق ه‬
َ

Нифоснинг ҳукмлари

Нифос (туғилган) боланинг кетидан келувчи
қондир. Камининг чегараси йўқ, энг узоғи қирқ
кун. Эгизак туғадиган учун нифос вақти –
Муҳаммад раҳимаҳуллоҳга хилоф ўлароқ -
аввалгисидан бошланади. Идданинг тугаши
ижмоъан охиргисидан бўлади. Баъзи аъзолари
кўринган чала туғилган чақалоқ бола
ҳукмидадир. Унинг онаси нифосли бўлади, уни
туғган чўри умму валад бўлади, талоғи бола
туғилишига муъаллақ қилинган аёлга талоқ
тушади ва туғилиши ила идда тугайди.

)‫اض هة‬
َ ‫َح َكام اح هال حسته َح‬
‫(أ ح‬

‫ َوه َو‬،‫ض الحمحبَت هدأَةه‬

‫اْ َعلَى َححي ه‬َ ‫ض أ حَو َز‬‫ص َع حَ أَقَ هل ا حْلَحي ه‬
َ ‫َوَما نَ َق‬
‫اْةه فهي ه َما‬
َ ‫ أ حَو َعلَى ال َحع‬،‫ َوه َو أ حَربَعو َن‬،‫اس َها‬ ‫ أَو َعلَى نهَف ه‬،ٌ‫شرة‬
‫َع َ َ ح‬

24
 www.madrasa.uz

َ‫صلَوًة َوال‬ ‫ وما رأ ح ه‬،‫وجاوز أَ حكث رِها‬

َ ‫اضةٌ الَ تَ حمنَع‬
َ ‫استَ َح‬
‫ ح‬:‫َت َحام ٌل‬َ َ َ َ ََ َ َ َ َ
.‫ص حوًما َوالَ َوطحئًا‬
َ
Истиҳоза ҳукмлари

Ҳайзнинг энг оз муддатидан камроқ вақтда
кўрган қони, энди ҳайз кўраётганнинг ҳайзи ўн
кундан ва энди нифос кўраётганнинг нифоси
қирқ кундан ўтиб сўнгра кўрган қони, ҳайз ва
нифосда маълум одати бўлиб ўша одатдан зиёда
бўлиб ҳайз ва нифос муддатларининг энг узоғи
(ўн кун ва қирқ кун) тугагач кўрган қони ва
ҳомиладор аёл кўрган қони – истиҳозадир.
Истиҳоза намозни ҳам, рўзани ҳам, жинсий
алоқани ҳам манъ қилмайди.

َ ‫َح َكام ال َحم حعذوهر‬

)َ‫ي‬ ‫(أ ح‬

‫اض ٍة‬
َ ‫استه َح‬ ‫ض إهالَّ وبه هه ح َد ٌ ه‬ ‫ومَ َِل ي م ه ه‬
‫ث م هَ ح‬ َ َ ٍ ‫ض َعلَحيه َوقحت فَ حر‬ ‫ََ ح ح َ ح‬
‫صلهي به هه فه هيه َما‬ ٍ ‫حت ك هل فَ حر‬ ‫ ي تَ وضَّأ لهوق ه‬:‫اف أَو َحَن هوهِهَا‬ ٍ ‫أَو رع‬
َ ‫ض َوي‬ َ ََ ‫ح‬ َ ‫ح‬
َ‫ ال‬،‫س‬ ‫الش حم ه‬َّ ‫وع‬ ‫حت َكطل ه‬ ‫ وي حن قضه خروج الحوق ه‬.ً‫ضا ونَ حفال‬
َ ََ َ ً ‫اء فَ حر‬ َ ‫َش‬
.‫الزَو هال‬
َّ ‫ْخوله َك‬

25
 www.madrasa.uz

Узрлиларнинг ҳукмлари

Бир фарз намоз вақти тўлалигича ўтмай
туриб истиҳоза келиб туриши, бурундан қон
оқиб кетавериши каби ҳолатлар сабабидан
доимо таҳорати синиб қолаверса, ҳар бир фарз
намози учун алоҳида таҳорат қилади ва шу
таҳорати ила фарз ва нафл бўлган намозларни
ҳоҳлаганича ўқийди. Унинг ушбу таҳоратини
қуёшнинг чиқиши каби ўша фарз намознинг
вақти чиқишигина синдиради. Завол (пешин
намозининг кириш вақти) каби намоз
вақтининг кириши синдирмайди.


‫ص ٌل‬
‫فَ ح‬

‫(بَاب احأل حَُنَ ه‬

)‫اس‬

‫ َوإه حن بَهق َي أَثَ ٌر يَش ُّق‬،‫س َم حرئه ٍي بهَزَو هال َعحينه هه‬ ٍ َ‫الش حيء َع حَ َُن‬َّ ‫يَطحهر‬
.‫يل‬ ٍ ‫ َوبهك هل َمائه ٍع م هز‬،‫َزَواله بهال َحم هاء‬

26
 www.madrasa.uz

‫ه‬ ‫ه‬ ‫وعَ ما َِل ي ر أَثَره بهغَسله هه وع ه‬

‫سل‬ َ ‫ َوإالَّ ي حغ‬،ََ ‫ص هره ثَالَثًا إ حن أ حَم َك‬
‫ح ََ ح‬ َ ‫ََح َ ح‬
‫ َو َع هَ ال َحم ههّن بهغَ حسله هه أ حَو فَ حر هك‬.َّ‫ ُثَّ َوُث‬،‫ان‬ ‫ويرتك إه ََل َع َدهم الح َقطَر ه‬
َ َ َ
.‫يَابه هس هه‬
‫ َو َع حَ غَ حهْيهه‬،‫ض‬ ‫حك بهاحأل حَر ه‬‫الدل ه‬
َّ ‫ف به‬ َّ ‫س هذي هج حرٍم َج‬ ٍ َ‫ف َع حَ َُن‬ ُّ ‫اْل‬
‫َو ح‬
‫ساط هِبَ حر هي ال َحم هاء‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ َوالحب‬،‫السحيف َوَحَنوه بال َحم حس هح‬ َّ ‫ َو‬،‫بهالحغَ حس هل فَ َقطح‬
‫ بهالحيحب ه‬،‫الء‬ ‫ص والح َك ه‬ ‫ َك ح‬،‫ص َل به َها‬ ‫ه‬
‫س‬ َ ‫اْل ه‬ َ َّ‫ َواأل حَرض َوَما ات‬،ً‫َعلَحيه لَحي لَة‬
.‫ الَ التَّيَ ُّم هم‬،‫لصلَوةه‬َّ ‫اب احألَثَ هر له‬
‫َوهذ َه ه‬

ФАСЛ

Нажаслар боби

Нарса кўзга кўриниувчи нажасдан – гарчи
унинг асоратини сув ила кетказиш
машаққатли бўлгани учун кетказилмаса ҳам –
сув ёки бошқа суюқ бўлган аритувчи ила унинг
айнини кетказиш ила покланади. Асорати
кўринмайдиган нажосатни уч маротаба ювиш
ва имкони бўлса ҳар ювганда сиқиш ила
покланади. Сиқиш имкони бўлмаса, ювиб
томчиламайдиган ҳолатга келгунича ташлаб
қўйилади, сўнгра яна икки маротаба шу амал
қилинади. Манийдан уни ювиш, қуриганини

27
 www.madrasa.uz

уқалаб ташлаш ила покланади. Махси жисми

бор нажасдан ўша ерини ерга ишқалаб ташлаш
ила, махсидаги ундан бошқа ҳар қандай
нажасни фақатгина ювиб ташлаш ила
покланади. Қилич ва шунга ўхшашлар масҳ
қилиш ила покланади. Гилам унга бир тўлиқ
кеча сув оқизиб қўйиш ила покланади. Ер ва
кўкат, ўт-ўлан каби унга ёпишган нарсалар
қуриш ва нажосатнинг асорати кетиши ила
ўша ерда намоз ўқиш учун пок бўлади,
таяммум учун эмас.

‫س َوَما‬ ٍ ‫ َكبَ حو هل فَ َر‬،‫يف‬ ٍ ‫س َخ هف‬ ٍ َ‫ب هم حَ َُن‬‫َوي حع َفى َما ْو َن رب هع الث حَّو ه‬
‫ وأ ََّما خرء طَ حٍْي ي حؤَكل فَطَ ه‬.‫أكهل َْلمه وخرهء طَ حٍْي الَ ي حؤَكل‬
َّ‫اه ٌر إهال‬ ‫ح‬ َ ‫َ ح َ ح‬
‫الدهم َو ح‬
،‫اْلَ حم هر‬ ‫ج هم ََ ال َحم حخ َر َج ح ه‬ ‫ظ َك ه‬
َ ‫سائ هر َما َخ َر‬
‫الدج ه ه‬
َّ ‫ني َو‬ َ ٌ ‫اج فَإنَّه غَلي‬ َ َ َّ
‫ض‬ ‫ َوقَ حدر َع حر ه‬،‫يف‬ ‫ال هيف الح َكثه ه‬ ٌ ‫ َوه َو همثح َق‬.‫الد حرَه هم‬
‫وي ع َفى همحنه قَ حدر ه‬
‫َح‬
‫الرقه ه‬
.‫يق‬ َ ‫الح َكف هيف‬
‫ه‬
‫ َوَماءٌ َوَرَْ َعلَى‬.‫ش حي ٍء‬ َ ‫س به‬ ‫ض َح همثح َل رؤ ه ه ه‬
َ ‫وس احإلبَر لَحي‬ َ َ‫َوبَ حو ٌل انح ت‬
.‫ححا‬ ‫ ورماْ الح َق هذ هر طَاهر َك هحما ٍر ص ه‬.‫حس هه‬ ‫ه‬ ‫َُنَ ٍ ه‬
ً ‫ار مل‬ ََ َ ٌ ََ َ ‫ َك َعك‬،‫س‬ ٌ ‫س َُن‬

28
 www.madrasa.uz

От, гўшти ейиладиган ҳайвонлар ва гўшти

ейилмайдиган қушларнинг тезаги нажосати
хафифа бўлиб улар теккан кийимнинг тўртдан
биридан ози бўлганда афв қилинади. Гўшти
ейиладиган қушларнинг тезаги покдир. Аммо
товуқнинг тезаги икки йўлдан чиққан нарса,
қон, хамр каби нажосати ғализадир. Нажосати
ғализа теккан ерида бир дирҳамдан оз
миқдорда бўлганида афв қилинади. Нажосати
ғализанинг қуюғида бир дирҳам миқдори бир
мисқол (4,25 гр), суюғида бир дирҳам миқдори
кафтнинг чуқур ерининг кенглигидадир.
Игнанинг учлари каби сачраган бавл ҳеч нарса
эмас. Нажосат устига тушган сув ва бунинг
акси нажосатдир. Ифлос нарсанинг кули туз
конига тушиб кетиб тузга айланиб кетган эшак
каби покдир.

‫ف‬ٌ ‫اط طََر‬ ٍ ‫ف بهس‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ٍ ه‬ َّ َ ‫َوي‬

َ ‫ َو َعلَى طََر‬،ٌ‫سة‬ َ ‫صلى َعلَى ثَ حوب بطَانَته َُن‬
َ‫س ند َّوةٌ هِبَحيث ال‬ ‫َّج ه‬ ‫هه ه‬ ٍ ‫ َوهيف ثَ حو‬،‫آخر همحنه َهُنس‬
َ ‫ب ظَ َه َر فيه م ََ الن‬ ٌ َ
ٍ ‫ني به هط‬
‫ني هف هيه‬ ‫ أَو و ه‬،‫صر‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ض َع َرطحبًا َعلَى َما طه‬ ‫يَ حقطر محنه َش حيءٌ إه حن ع َ ح‬
،‫ف همحنه‬ ٌ ‫ فَغ هس َل طََر‬،‫اس هة همحنه‬
َ ‫َّج‬
‫ه‬
َ ‫ أ حَو نس َي َُمَ ُّل الن‬،‫س‬ ‫هسرهق ٌ ه‬
َ ‫ني َفيب‬ ‫ح‬
29
 www.madrasa.uz

.‫ب‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ٍ ‫ه‬

َ ‫ أ حَو وه‬،‫ فَ غس َل بَ حعض َها‬،‫َكححنطَة بَا َل َعلَحي َها ْح ٌر تَدوس َها‬

Астарига нажосат теккан кийим ила намоз

ўқиш, бир четига нажас теккан гиламнинг
бошқа тарафида намоз ўқиш, сиқилса
томмайдиган даражадаги нажосатдан бўлган
намлик бор кийимда намоз ўқиш, тезак бор ҳўл
лой ила лойланиб сўнгра қуриган нарсанинг
устига қўйилган қуруқ кийим ила намоз ўқиш,
буғдойни янчиш учун эшаклар тегирмон
атрофида айланаётиб буғдойнинг устига бавл
қилиб қўйгач айнан қайси жойга бавл
қилинганини билинмагани учун буғдойнинг
бир тарафи ювилганида ёки бериб
юборилганида буғдой пок бўлгани каби бир
кийимга нажас теккач қай ерига теккани
билинмай таҳминан бир тарафи ювилган
кийимда намоз ўқиш – жоиз.


)‫اال حستهحن َج هاء‬

‫َح َكام ه‬
‫(أ ح‬

‫ بهنَ حح هو َح َج ٍر َح ََّّت‬،‫يح‬ ‫َّوهم َو ه‬
‫الر ه‬ ٍ ‫ه‬ ‫ه ه‬
‫اال حستحن َجاء م حَ ك هل َح َدث غَ حهْي الن ح‬
.‫ب‬ٌ ََْ ‫ ُثَّ غَ حسله أ‬،‫ني‬ٍ ‫ث َويَ هم‬ ٍ ‫ والَ بهعظح ٍم ورو‬.ٌ‫ سنَّة‬:‫ي حن هقيه‬
‫َ َ َح‬ َ
30
 www.madrasa.uz

‫ فَ يَ حغ هسل‬،‫ب‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬

ٌ ‫ج أَ حكثَ ر م حَ قَ حد هر ْ حرَه ٍم فَ َواج‬ َ ‫َولَ حو َج َاوَز ال َحم حخ َر‬
‫ ُثَّ يَ حغ هسل‬،‫َصابه هع بَ حع َد غَ حس هل الحيَ َديح هَ م حرهخيًا َخمحَر َجه بهمبَالَغَ ٍة‬ ‫ه‬
َ ‫بهبطون احأل‬
.‫اْلَالَهء‬
‫استه حدبَارَها هيف ح‬ ‫ه ه‬
‫استه حقبَال الحق حب لَة َو ح‬ ‫ َوك هرَه ح‬.‫الحيَ َد‬


Истинжо ҳукмлари

Тош ва шунга ўхшаш нарсалар ила икки
йўлни - уйқу ва елдан бошқа ҳар қандай
бетаҳоратликда – пок бўлгунча тозалаш
истинжо бўлиб у суннатдир. Истинжо суяк,
тезак ва ўнг қўл ила қилинмайди. Истинжодан
кейин иккала махражни ювиш одобдир. Агар
нажосат махраждан бир дирҳам миқдоридан
кўп жойга ўтса, истинжо қилиш вожиб бўлади.
Махражни ювишни – икки қўлни ювиб –
махражини муболаға ила бўшаштириб
бармоқларининг ички тарафи билан
тозалайди. Сўнгра қўлларини ювади.
Хожатхонада қиблага олд ва орқа тарфни
қилиб ўтириш макруҳдир.



‫لوهة‬
 َّ ‫كهتَاب‬
َ ‫الص‬
31
 www.madrasa.uz

ََ ‫ َوالظُّ حه هر هم‬.‫ض إه ََل الطُّلوهع‬ ُّ ََ ‫َوقحت ال َف حج هر هم‬

‫الصحب هح الحم حع َهرت ه‬
‫ َوهيف‬،‫الزَو هال‬ َّ ‫ هس َوى َ حيف هء‬،‫وغ هظ هل ك هل َش حي ٍء همثح لَحي هه‬ ‫الزَو هال إه ََل ب ل ه‬ َّ
‫ب همحنه إه ََل َغحيبَ هة‬ ‫ص هر همحنه إه ََل الحغر ه‬
‫ َوال َحم حغ هر ه‬.‫وب‬ ‫ٍ ه‬
‫ َوال َحع ح‬.‫ مثح له‬:‫هرَوايَة‬
‫ َوالح هوتح هر بَ حع َده إه ََل‬،‫ش هاء همحنه‬ َ ‫ َوال هحع‬.‫ َوبه هه ي حف ََّت‬،‫ ه َو ا حْل حم َرة‬:‫الش َف هق‬َّ
.‫الح َف حج هر َهل َما‬

НАМОЗ КИТОБИ

Бомдоднинг вақти уфқда энига ёйилган

субҳдан қуёш кўрингуничадир. Пешин вақти
қуёш заволга кетишидан кўланкасини ҳисобга
олмаган ҳолда ҳар бир нарсанинг сояси
ўзининг узунлигига икки баробар бўлгунича,
бир ривоятда: “сояси ўзининг узунлигига бир
баробар бўлгунича” дейилган. Аср вақти
пешин вақти тугашидан қуёш ботгунгача. Шом
вақти аср вақти тугашидан шафақ
йўқолгунича, шафақ уфқдаги қизиллик бўлиб
шунга фатво берилган. Ҳуфтон вақти шом
вақти тугаганидан бошланади, витр ҳуфтондан
кейин бўлади. Икковининг вақти фажргача
(рўзадор оғиз ёпадиган вақтгача) давом этади.
32
 www.madrasa.uz


)‫(األ حَوقَات الحم حستَ َحبَّ هة‬

‫ه‬ ‫ه ه‬ ‫ه‬ ‫ويستح ُّ ه‬

َ ‫ هِبَحيث ي حمكنه تَ حرتيل أ حَربَع‬،‫ب ل حل َف حج هر الحبه َدايَة م حسف ًرا‬
‫ني‬ َ َ‫َ ح‬
‫ف‬ َّ ‫ َوتَأ هحخْي ظ حه هر‬،‫ساْ وضوئههه‬
‫الصحي ه‬ ‫ ُثَّ اح هإل َع َ ه‬،ً‫آيَة‬
َ َ‫اْة إ حن ظَ َه َر ف‬
،‫آخ هرهه‬‫ والح هوتح هر إه ََل ه‬،‫ث اللَّي هل‬ ‫ش هاء إه ََل ث ل ه‬
َ ‫ َوال هحع‬،‫ص هر َما َِلح تَ تَ غَيَّ حر‬‫الع ح‬
َ ‫ح‬ َ ‫َو‬
‫ َويَ حو َم غَحي ٍم‬،‫ب‬ ‫الشتَ هاء َوال َحم حغ هر ه‬
‫ وتَع هجيل ظ حه هر ه‬،‫االنحتهباهه‬
‫ل َم حَ يَثهق به ه َ َ ح‬
‫ه‬
.‫شاء َوي َؤخَّر غَحي رِهَا‬ َ ‫صر َوال هحع‬ ‫ي َع َّجل ال َحع ح‬

Мустаҳаб вақтлар

Бомдодни бошлашда қирқ оят ўқиб сўнгра
таҳорати бузилганлигини билгач яна қайтариб
ўқишга етадиган даражада кунни озроқ
ёриштириш, ёзнинг пешини ва қуёш ўзгармаса
асрини кечиктириш, ҳуфтонни кечанинг учдан
бирига кечиктириш, уйғонишига ишонган
учун витрни кечанинг охирига кечиктириш,
қишнинг пешини ва шомини эрталатиш -

33
 www.madrasa.uz

мустаҳабдир. Булутли кунда аср ва ҳуфтон

эрталатилади, улардан бошқа намозлар
кечиктирилади.

)‫وهة‬
َ ‫(األ حَوقَات ال َحم حكر‬

‫وع َها‬‫ وصلَوة جنازةٍ هعحن َد طل ه‬،ٍ‫ وسج َدة تهالَوة‬،ٌ‫والَ ََيوز صلَوة‬
َ ََ َ َ َ ‫ََح‬ َ َ
‫ج اح هإل َمام لهلحخطحبَ هة‬ ‫هه‬ ‫ه ه‬
َ ‫ َويك َحره إهذَا َخ َر‬،‫ص َر يَ حومه‬ ‫ إهالَّ َع ح‬،‫َوقيَام َها َوغروبه َها‬
‫ص هر إه ََل أ ََْ هاء‬ ‫ه‬
‫ َوبَ حع َد أ ََْاء ال َحع ح‬،‫الصحب هح إهالَّ سنَّتَه‬
ُّ ‫ َوبَ حع َد‬،‫النَّ حفل فَ َق حط‬
َ‫ الَ َم ح‬،‫ض هيه فَ َق حط‬ ‫ض هيف ه‬
‫ ي حق ه‬،‫آخ هر وقحته هه‬ ٍ ‫ َوَم حَ ه َو أ حَهل فَ حر‬.‫ب‬ ‫ال َحمغح هر ه‬
َ َ
.‫ت فه هيه‬
‫ضح‬ َ ‫َحا‬

Макруҳ вақтлар

Қуёш чиқаётганида, қиёмга келганида ва
ботаётганида ўша кунги асрдан бошқа намоз,
тиловат саждаси, жаноза намози макруҳ
бўлади. Имом хутбага чиққанида, бомдод
вақтида унинг суннатидан бошқа, аср ўқилгач
шом ўқилгунича фақат нафл намоз макруҳ
бўлади. Ким намознинг охирги вақтида унга

34
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪аҳл бўлиб қолса – ўша вақтда ҳайз кўриб‬‬

‫‪қолганга хилоф ўлароқ – фақат ўша намознинг‬‬
‫‪ўзини қазо қилади.‬‬
‫‪‬‬

‫صل حاألَ َذ ه‬
‫ان‬ ‫فَ ح‬

‫(باب حاألَ َذ ه‬
‫ان)‬ ‫َ‬

‫ض َوا حْلم َع هة فَ َق حط هيف َوقحته َها‪َ ،‬وي َعاْ لَ حو أ هذ َن قَ حب لَه‪.‬‬ ‫سنَّةٌ له حل َف َرائه ه‬
‫صبَ َعاه هيف أذنَ حي هه‪َ ،‬والَ ي لَ هحَ‪َ ،‬والَ ي َرهجع‪،‬‬ ‫هه‬
‫َويَتَ َر َّسل فيه م حستَ حقبهالً‪َ ،‬وأ ح‬
‫َويَ هول َو حج َهه هيف ا حْلَحي َع َلتَ ح ه‬
‫ني يَ حمنَ ًة َويَ حس َرًة‪.‬‬
‫َوإه حن َِلح يَته َّم اح هإل حعالَم يَ حستَ هدير هيف ال هحمحئ َذنَهة‪َ .‬واح هإلقَ َامة همثح له‪ ،‬لَ هك حَ‬
‫ني‪َ ،‬والَ ي تَ َكلَّم فهيه َما‪.‬‬ ‫لوة َم َّرتَ ح ه‬‫الص َ‬
‫ت َّ‬ ‫َحيدر فه َيها‪ ،‬وي َزاْ‪ :‬قَ حد قَام ه‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫صلَوةٍ‪َ ،‬وَحَيلهس بَ حي نَ ه َما إهالَّ هيف ال َحم حغ هر ه‬ ‫س ٌَ هيف ك هل َ‬
‫ب‪،‬‬ ‫َوالتَّثح هويب َح َ‬
‫ت‪َ ،‬ولهك ٍل هم ََ الحبَ َواقهي يَأهَِت‬ ‫وَل الح َفوائه ه‬ ‫ه‬ ‫ه ه هه ه‬
‫َوي َؤذن ل حل َفائتَة َويقيم‪َ ،‬وَك َذا أل َ َ‬
‫به ه َما‪ ،‬أ حَو به َها‪.‬‬

‫‪35‬‬
 www.madrasa.uz

АЗОН ФАСЛИ

Азон боби

Азон фарз намозлар ва жумъа учун

уларнинг вақтида суннат. Вақтидан аввал азон
айтилган бўлса, қайта айтилади. Қиблага
юзланиб, тарассул қилиб (калималар орасини
ажратиб айтиш), икки бармоғини икки
қулоғига тиқиб азон айтади. Лаҳн (калимани
маъносидан чиқариб юборадиган камчилик
ёки зиёдаликка йўл қўйиш) ва таржиъ (икки
шаҳодат калималарининг бирини пастроқ,
иккинчисини ундан баландроқ айтиш)
қилмайди. Икки “ҳайя”ларда ўнга ва чапга
юзини ўгиради. Намозни эълон қилиш бу
тариқа комил бўлмаса, мезонада айланиб
айтади. Иқома азон каби бўлиб фақат уни
тезроқ айтади ва икки маротаба “қод қоматис
солаҳ”ни зиёда қилади. Азон ва иқома
айтаётганида гапирмайди. Тасвийб (иқома
айтаётганини билдириш) ҳар бир намозда
яхшидир. Шомдан бошқа намозларда азон ва
иқома орасида ўтирилади. Ўтиб кетган бир
вақт намоз учун азон ҳам иқома ҳам айтилади.

36
 www.madrasa.uz

Шунингдек ўтиб кетган кўп вақт

намозларнинг аввалгисига ҳам азон ва иқома
айтилади, қолганларига азон ва иқома айтади
ёки иқоманинг ўзини айтади.

،‫ب‬ ‫ َوك هرَها هم ََ ا حْلن ه‬،‫اْا‬

َ ‫ َوَِلح ي َع‬،‫ث الَ أَذَانه‬ ‫وك هرَه إهقَامة الحمح هد ه‬
‫ح‬ َ َ
‫ َوك هرَه‬.‫ان‬‫السكحر ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ َّ ‫ َكأَذَان ال َحم حرأَة َوال َحم حجنون َو‬،‫َوالَ ي َعاْ ه َي بَ حل ه َو‬
‫ه ه‬ ‫ه‬ ‫الس َف هر و َْجَ َ ه‬
‫ الَ هيف بَ حيتهه هيف م ح‬،‫اعة ال َحم حس هجد‬
.‫ص ٍر‬ َ َّ ‫تَ حركه َما هيف‬
:‫ َويَ حش َرع هعحن َد‬،‫الصالَةه‬
َّ ‫ َح َّي َعلَى‬:‫َويَقوم اح هإل َمام َوالح َق حوم هعحن َد‬
.‫لوة‬ ‫قَ حد قَام ه‬
َ ‫الص‬
َّ ‫ت‬ َ

Бетаҳоратнинг иқомаси азонидан фарқли

ўлароқ макруҳ бўлиб иккови ҳам қайта
айтилмайди. Азон ҳам, иқома ҳам жунуб киши
тарафидан айтилса макруҳ бўлиб иқомадан
фарқли ўлароқ аёл кишининг, мажнуннинг ва
мастнинг азони каби қайта айтилади. Азон ва
иқомани сафарда ва жамоъат масжидида тарк
этиш “миср”даги уйидан фарқли ўлароқ
макруҳдир. Имом ва қавм “ҳайя ъалас
солаҳ”да турадилар. Имом намозга “қод
қоматис солаҳ”да киришади.
37
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫الصلَوةه‬ ‫فَصل شر ه‬
‫وط َّ‬ ‫ح‬

‫الصالَةه)‬ ‫(باب شر ه‬
‫وط َّ‬ ‫َ‬

‫ث‪َ ،‬وثَ حوبه هه‪َ ،‬وَم َكانههه‪،‬‬ ‫ث أَو َخب ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ههي طهر ب َد هن الحم ه ه‬
‫صلي م حَ َح َد ح َ‬ ‫َ‬ ‫َ ح َ‬
‫استه حقبَال ال هحقحب لَ هة‪َ ،‬والنهيَّة‪.‬‬ ‫هه‬
‫َو َسحت ر َع حوَرته‪َ ،‬و ح‬
‫ت رحكبَتَ حي هه‪َ ،‬واحأل ََم هة‪َ :‬ه َذا‬ ‫ت س َّرتههه إه ََل ََتح ه‬ ‫الرج هل‪ :‬همَ ََتح ه‬ ‫َو َع حوَرة َّ‬
‫ح‬
‫ه ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫الو حجهَ َوالح َك َّ‬
‫ف َوالح َق َد َم‪.‬‬ ‫َم َع ظَ حه هرَها َوبَطحن َها‪َ .‬وا حْل َّرة ك ُّل بَ َدن َها‪ ،‬إالَّ َ‬
‫ض ٌو َو حح َده‪،‬‬ ‫الساق ع ح‬ ‫الصالَ َة‪َ .‬و َّ‬ ‫ض هو َيَحنَع َّ‬ ‫َوَك حشف ربح هع الحع ح‬
‫‪‬‬ ‫ني‪َ ،‬و َش حع ٍر نَ َز َل‪.‬‬ ‫َكالح َف هخ هذ‪َ ،‬و َّ‬
‫الذ َك هر م حن َف هرًْا‪َ ،‬واحألنح ثَ يَ ح ه‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪НАМОЗ ШАРТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ‬‬

‫‪Намоз шартлари боби‬‬

‫‪Намоз шартлари: Намозхоннинг бадани‬‬

‫‪бетаҳоратлик ёки нажаслардан пок бўлиши,‬‬

‫‪38‬‬
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪кийими, намоз ўқийдиган жойи пок бўлиши,‬‬

‫‪авратининг тўсилиши, қиблага юзланиш ва‬‬
‫‪ният. Эркак кишининг аврати киндик тагидан‬‬
‫‪икки тиззанинг тагигача. Чўрининг аврати‬‬
‫‪шулар ва жасадининг олд, орқа томонлари. Ҳур‬‬
‫‪аёлнинг юзи, кафти ва қадамидан бошқа барча‬‬
‫‪ери авратдир. Аъзонинг тўртдан бири очиқ‬‬
‫‪бўлиши намоздан манъ қилади. Болдирнинг‬‬
‫‪ўзи сон каби бир аъзо, закарнинг ўзи, икки‬‬
‫‪кўкрак ва осилиб тушган соч бир аъзо.‬‬

‫صلَّى َم َعه َوَِلح ي هع حد‪َ .‬وَِلح ََي حز َعا هريًا َوربحع‬ ‫َّج ه‬ ‫يل الن ه‬
‫اْم م هز ه‬ ‫و َع ه‬
‫س َ‬ ‫َ‬
‫صلَوته‬ ‫وع ه‬
‫اْم الث حَّو ه‬ ‫اه ٌر‪َ ،‬وهيف أَقَ َّل‪ :‬احألَفح َ‬ ‫ثَوبه هه طَ ه‬
‫ب ََيوز َ‬ ‫ضل َم َعه‪َ .‬‬ ‫ح‬
‫اع ًدا م ه‬
‫وميًا‪.‬‬ ‫قَائهما‪ ،‬وت حن َدب قَ ه‬
‫ً َ‬
‫ال هج َهة ق حد َرتههه‪َ ،‬وإه حن َعد َم َم حَ يَ حعلَم ََتََّرى‬ ‫اال حسته حقبَ ه‬
‫ف ه‬ ‫وقهحب لَة َخائه ه‬
‫َ‬
‫صلهيًا‬
‫يب لَ حم يََت َح َّر‪َ ،‬وإه حن ََتََّو َل َرأحيه م َ‬
‫ه‬ ‫ه‬
‫َوَِلح يع حد خمحط ٌئ بَ حل مص ٌ‬
‫ه‬
‫استَ َد َار‪.‬‬
‫ح‬
‫ه ه هه ه ه‬
‫س َخ حل َفه‪ ،‬بَ حل‬ ‫َوالَ يَض ُّر َج حهله ج َهةَ إ َمامه إذَا َعل َم أَنَّه لَحي َ‬
‫اءه إه هن اقحتَ َدى‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫هه‬ ‫ه‬
‫صالَتَه َواقحت َد َ‬‫تَ َق ُّدمه‪ ،‬أَ حو علحم خمَالََفته‪َ .‬ويَ حقصد َ‬
‫ض‬ ‫ضل‪َ .‬ويَك هحفي لهغَ حهْي الح َف حر ه‬ ‫َّح هري َم هة‪َ ،‬وَم َع اللَّ حف هظ أَفح َ‬ ‫َّصالً بهالت ح‬ ‫مت ه‬
‫َّعيهني‪ ،‬الَ ال َحع َدْ‪.‬‬ ‫الصالَةه‪َ ،‬وش هر َ‬
‫ط َهل َما الت ح‬ ‫ب نهيَّة مطحلَ هق َّ‬ ‫اج ه‬ ‫والحو ه‬
‫َ َ‬

‫‪39‬‬
 www.madrasa.uz

Нажосатни кетказишга ҳеч нарсаси йўқ

киши у ила намоз ўқийда ва намозини қайта
ўқимайди. Кийимининг тўртдан бири пок бўла
туриб кийимсиз намоз ўқиши жоиз эмас.
Кийимининг ундан ҳам ози пок бўлса, кийими
ила ўқигани афзал. Кийими йўқнинг яланғоч
намоз ўқиши жоиз, ўтириб имо ила ўқиши
мандубдир. Хавфи бор киши учун юзланишга
қудрати бор тарафи қибла бўлади. Қиблани
биладиган инсон топилмаса, ўрганиб тахмин
қилади. Ўрганиб тахмин қилгани киши
қиблага юзланмай ўқиган бўлса ҳам намозни
қайта ўқимайди. Ўрганмай, тахмин қилмай
намоз ўқиган киши қиблага тўғри қараб
ўқиган бўлса ҳам намозни қайта ўқийди. Намоз
ўқиётганида қибла ҳақида фикри ўзгарса,
намоздаги ҳолида ўгирилади. Имоми ундан
орқада эмаслиги аниқ бўлганида имоми
юзланган тарафни билмаслиги намозига зарар
етказмайди. Аммо имомидан олдинга ўтиб
кетгани ёки унга тескари тургани аниқ
эканлигини билса, намози бузилади. Такбири
таҳримага уланган ҳолда имомга иқтидо
қилган бўлса, имомнинг намози ва унга иқтидо
қилишни қасд қилади. Ниятини талаффуз
қилса афзал. Фарз ва вожиб намозлардан
40
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪бошқа намозларда мутлоқ намозни ният‬‬

‫‪қилиш дуруст. Фарз ва вожиб намозларда‬‬
‫‪намозни -ракатлари ададига хилоф ўлароқ -‬‬
‫‪ният ила таъйин қилиш шарт қилинган.‬‬

‫الصلَ ه‬
‫وة‬ ‫ص َف هة َّ‬
‫صل هيف ه‬
‫‪‬‬ ‫فَ ح ٌ‬

‫الصالَةه)‬
‫‪‬‬ ‫ص َف هة َّ‬
‫(باب ه‬
‫َ‬

‫اءة آيٍَة هيف ك ٍل همَ َرحك َع َهَت‬ ‫ه‬ ‫ه‬

‫فَ حرض َها‪ :‬التَّ حح هري َمة‪َ ،‬والحقيام‪َ ،‬وق َر َ‬
‫ض‪ ،‬وهيف ك ٍل همَ رَكع ه‬
‫ات الح هوتح هر َوالنَّ حف هل‪َ ،‬والحمكحتَ هفي به َها م هسيءٌ‪.‬‬ ‫ح ََ‬ ‫الح َف حر ه َ‬
‫السجوْ بها حْلَحب َه هة‬
‫الركوع‪َ ،‬و ُّ‬ ‫ار‪َ ،‬و ُّ‬ ‫و هعحن َدِهَا آيةٌ طَ هويلَةٌ‪ ،‬أَو ث ل ٌ ه‬
‫صٌ‬ ‫ثقَ‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َخْية قَ حدر التَّ َشه ه‬ ‫ه‬ ‫ه هه‬
‫اْلروج‬ ‫ُّد‪َ ،‬و ح‬ ‫َواألَنحف‪َ ،‬وبه ي حف ََّت‪َ ،‬والح َق حع َدة احأل َ َ‬
‫بهصحن هع هه‪.‬‬

‫‪НАМОЗ СИФАТИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ‬‬

‫‪Намоз сифати боби‬‬

‫‪‬‬
‫‪Такбири таҳрима, қиём, фарзнинг икки‬‬
‫‪41‬‬
 www.madrasa.uz

ракатида ва витр, нафлларнинг ҳар ракатида

бир оят бўлса ҳам ўқиш намоз фарзларидандир.
Бир оят ўқиш ила кифояланган намозхон
гуноҳкор бўлади. Икковлари наздларида бир
узун оят ёки уч қисқа оят ўқиш фарз. Рукуъ,
пешона ва бурун ила сажда қилиш – фатво
шунга берилган – намоз фарзларидандир.
Ташаҳҳуд миқдорича охирги ўтириш ва ўз
феъли ила намоздан чиқиш намоз
фарзларидандир.

)‫الصالَةه‬
 ‫(و ه‬
َّ ‫اجبَات‬ َ

،‫يب‬‫ َوهر َعايَة الت حَّرته ه‬،ٍ‫ورة‬

َ ‫ض ُّم س‬
‫ه‬
َ ‫ َو‬،‫اءة الح َفاَتَ هة‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ ق َر‬:‫َوَواجب َها‬
،‫ َوق نوت الح هوتح هر‬،‫السالَهم‬ َّ ‫ َولَحفظ‬،‫شهُّد‬ َ َّ‫ َوالت‬،‫َوالح َق حع َدة احأل حوََل‬
‫ وتَ حع هديل احألَرَك ه‬،‫ني لهل هحقراءةه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
،‫ان‬ ‫ح‬ َ َ َ ‫ْيات الحعي َديح هَ َوتَ حعيني احألولَيَ ح ه‬ َ ‫َوتَكحب‬
‫ه‬
.‫يما حَي َهر َوَيحَفى‬ َ ‫َوا حْلَحهر َواح هإل حخ َفاء ف‬

Намознинг вожиблари

“Фотиҳа”ни ўқиш, бир сура зам қилиш,
тартибни риоя қилиш, аввалги қаъда (ўтириш),
“ташаҳҳуд”ни ўқиш, салом лафзини айтиш,

42
 www.madrasa.uz

витрнинг қунути, икки ийд намозининг

такбирлари, аввалги икки ракатни қироъат
учун таъйин қилиш, таъдийлул аркон (қиём,
қироъат, рукуъ ва сажда каби намоз
фарзларини ва улар орасидаги рукуъдан
туриш, саждадан туриш каби амалларни
суннатга мувофиқ ҳотиржам бажариш), жаҳрий
ўқиладиган намозни жаҳрий ўқиш, махфий
ўқиладиган намозни махфий ўқиш.


)‫الصالَةه‬
 َّ ََ‫(سن‬

.‫ب‬ ‫ه‬
َ ‫َوس ََّ غَحي رَها أ حَو ند‬

Намознинг суннатлари

Намознинг фарз ва вожиб амалларидан
бошқа амаллари суннат ёки мандуб бўлади.

)‫الصالَةه‬
 ‫(ه‬
َّ ‫ص َفة‬

43
 www.madrasa.uz

ًّ ‫ َم‬،‫وع َكبَّ َر بهالَ َم هد ا حهلَ حم َزهة َوالحبَ هاء‬

‫اسا بههإبح َه َامحي هه‬ َ ‫الشر‬ ُّ ْ‫ا‬ َ ‫فَهإذَا أ ََر‬
‫ َوََيوز بهك هل َما‬.‫اء َمحن هكبَ حي َها‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ َوال َحم حرأَة تَ حرفَع يَ َديح َها ح َذ‬.‫َت أذنَ حيه‬ ‫َش حح َم َح‬
‫ه‬ ‫ه ه ه‬ ٍ ‫ والَ مش ٍ ه‬،‫يم‬ ‫ه‬
‫اءة‬َ ‫ الَ الحق َر‬،‫ َولَحو بال َفا هرسيَّة‬،‫وب بد َعاء‬ َ َ ٍ ‫َْ َّل َعلَى تَ حعظ‬
.‫ َوبه هه ي حف ََّت‬،‫به َها إهالَّ بهع حذ ٍر‬
،‫ هيف ك هل قهيَ ٍام هف هيه هذ حكٌر َم حسنو ٌن‬،‫ت سَّرتههه‬ َ ‫ضع يَهمينَه َعلَى هش َمالههه ََتح‬ َ َ‫َوي‬
.َ‫ات ال هحعي َديح ه‬
‫ وب حني تَكحبهْي ه‬،‫الركوهع‬ ‫ه‬ ‫ه‬
 َ َ ََ ُّ ‫َوي حرسل هيف قَ حوَمة‬



Намознинг сифати

Намозга киришни ирода қилганида икки
бош бармоқларини икки қулоғининг юмшоқ
жоларига теккизган ҳолида ‫هللا أَ حكبَ ر‬нинг ‫هللا‬идаги
‫ا‬ни ва ‫أَ حكبَ ر‬даги ‫ب‬ни чўзмасдан такбир айтади.
Аёл киши икки қўлини икки елкаси
баробарида кўтаради. Такбир - форсча бўлса
ҳам - Аллоҳни улуғлашга далолат қилувчи, дуо
аралаштирилмаган ҳар қандай лафзлар ила
жоиз бўлаверади. Узр бўлмаса форсчада
қироъат қилиш жоиз эмас, шунга фатво
берилади. Ҳар бир суннат зикр бор бўлган
қиёмда ўнг қўлини чап қўли устига боғлаб

44
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪икковини киндигининг остига қўяди. Аммо‬‬

‫‪рукуъдан турганда ва икии ийд намозининг‬‬
‫‪такбирлари орасида қўлларини боғламайди.‬‬

‫اءةه الَ لهلثَّنَ هاء‪ ،‬فَيَ قوله‬ ‫هه‬ ‫ه‬

‫ُثَّ ي ثحهّن َوالَ ي َوجه‪َ ،‬ويَتَ َع َّوذ للحق َر َ‬
‫ني الح َف هاَتَ هة‬
‫س همي الَ بَ ح َ‬
‫الحمسبوق‪ ،‬وي َؤ هخره َعَ تَكحبه ه ه‬
‫ْيات الحعي َديح هَ‪َ ،‬وي َ‬ ‫َ‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫َح‬
‫وم‪ُ .‬ثَّ ي َكهّب‬ ‫والسورةه‪ ،‬وي هسره ََّ‪ُ .‬ثَّ ي حقرأ الح َف هاَتة وي ؤهمَ هسرا َكالحمأحم ه‬
‫ًّ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُّ َ َ ُّ‬
‫اسطًا‬ ‫ضا‪ ،‬وي عت همد بهي َدي هه َعلَى رحكبت ي هه‪ ،‬م َف هرجا أَصابهعه‪ ،‬ب ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ً َ َ َ‬ ‫ََ ح‬ ‫ل ُّلركوهع َخاف ً َ َ ح َ َ ح‬
‫س َرأح َسه‪.‬‬ ‫ظَ حه َره‪ ،‬غَحي َر َرافه ٍع َوالَ منَ هك ٍ‬
‫س همع َرافه ًعا َرأح َسه‪َ .‬ويَكحتَ هفي به هه‬ ‫سبح ثَالَثًا‪َ ،‬وهو أَ حْنَاه‪ُ ،‬ثَّ ي َ‬
‫وي ه‬
‫َ َ‬
‫يد الحم حؤََتُّ‪َ ،‬وَحَي َمع الحمحن َف هرْ بَ حي نَ ه َما‪َ .‬ويَقوم م حستَ هويًا‪.‬‬ ‫اح هإلمام‪ ،‬وبهالتح هم ه‬
‫َ َ َح‬
‫َصابهَعه‪ُ ،‬ثَّ َو حج َهه‪،‬‬ ‫ضع رحكبَتَ حي هه‪ُ ،‬ثَّ يَ َديح هه َ‬
‫ض ًّاما أ َ‬ ‫ُثَّ ي َكهّب َويَ حسجد‪ ،‬فَ يَ َ‬
‫َصابه َع هر حجلَحي هه َحَن َو‬ ‫ه ه ه‬ ‫مب هديا َ ه ه‬
‫ضحب َعحيه‪ُ ،‬مَافيًا بَطحنَه َع حَ فَخ َذيحه‪ ،‬م َوج ًها أ َ‬ ‫ح ً‬
‫سبهح ثَالَثًا َوه َو أَ حْنَاه‪.‬‬ ‫ه ه‬
‫الحقحب لَة‪َ .‬وي َ‬
‫َوََيوز َعلَى ك هل َش حي ٍء َهَيد َح حج َمه‪َ ،‬وتَ حستَ هق ُّر َج حب َهته َو َعلَى ظَ حه هر‬
‫صلَوتَه هيف ال هز َح هام‪.‬‬ ‫مَ ي ه‬
‫‪‬‬ ‫صلي َ‬ ‫َح َ‬
‫‪Сўнгра “субҳанакаллоҳумма”ни ўқийди,‬‬
‫‪“важжаҳту важҳий”ни эмас. Сано учун эмас,‬‬
‫‪қироъат учун “аъуузу”ни айтади. Масбуқ‬‬
‫‪(намозга кейин қўшилган) “аъуузу”ни айтади.‬‬

‫‪45‬‬
 www.madrasa.uz

Ийд намозлари такбирларидан кейин

“аъуузу”ни айтади. Сўнгра “бисмиллаҳи”ни
айтади. Фотиҳа ва зам сура орасида
“бисмиллаҳи”ни айтмайди. Санони,
“аъуузу”ни ва “бисмиллаҳи”ни махфий қилиб
айтади. Сўнгра фотиҳани ўқийди ва имом ҳам
муқтадий каби “омийн”ни махфий айтади.
Сўнгра эгила туриб рукуъга такбир айтади.
Рукуъда икки тиззасига бармоқларини очган
ҳолда ушлаб суянади ва бошини эгмаган ва
кўтармаган ҳолда белини теккис тутади.
Сўнгра уч маротаба тасбеҳ айтади – бу адад
намоздаги тасбеҳнинг энг кам миқдори - ва
бошини кўтара туриб “самиъаллоҳу”ни айтади.
Имом “самиъаллоҳу”ни айтиш ила
кифояланади, муқтадий эса “таҳмид”ни айтиш
ила кифояланади. Бир ўзи намоз ўқиётган
киши икковини айтади. Рукуъдан сўнг қадди
рост ҳолда туради. Сўнгра такбир айтиб
саждага кетади қилади. Аввал икки тиззасини
сўнг бармоқлари орасинини ёпиштирган ҳолда
икки қўлини сўнг пешонасини қўяди. Саждада
икки билагини очади ва кўтаради, қорнини
икки сонида узоқлаштириб, оёғининг
бармоқларини қиблага юзлантирган ҳолда
бўлади. Уч маротаба – бу адад намоздаги
тасбеҳнинг энг кам миқдори – тасбеҳ айтади.
Пешонасини устига қўйганида шаклва
суратини билиш мумкин бўлган ва пешонаси

46
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪ўрнашиши мумкин бўлган нарсага сажда‬‬

‫‪қилиш жоиз. Тиқилинчда у билан бир намозда‬‬
‫‪бўлган кишининг орқасига сажда қилиш ҳам‬‬
‫‪жоиз.‬‬
‫‪‬‬

‫َوال َحم حرأَة ََّتحهفض َوت حل هزق بَطحنَ َها بهَف هخ َذيح َها‪َ .‬ويَ حرفَع َرأح َسه م َكهّبًا‪،‬‬
‫َوَحَيلهس مط َحمئهنًا‪َ ،‬وي َكهّب َويَ حسجد مط َحمئهنًا َوي َكهّب َويَ حرفَع َرأح َسه‪ُ ،‬ثَّ‬
‫ض والَ ق ع ٍ‬ ‫ه ه ٍ‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫الرحك َعة‬
‫وْ‪َ .‬و َّ‬ ‫يَ َديحه‪ُ ،‬ثَّ رحكبَتَ حيه‪َ ،‬ويَقوم بالَ ا حعت َماْ َعلَى احأل حَر ه َ‬
‫اء‪َ ،‬والَ تَ َع ُّوذَ‪َ ،‬والَ يَ حرفَع يَ َديح هه فه َيها‪.‬‬ ‫الثَّانهية َكاحأل َ ه‬
‫وَل‪ ،‬لَك حَ الَ ثَنَ َ‬ ‫َ‬
‫اصبًا ي حمنَاه‪،‬‬ ‫وإذَا أَتَ َّم َها افح تَ رش هر حجلَه الحيسرى وجلَس َعلَحي َها‪ ،‬نَ ه‬
‫حَ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫اض ًعا يَ َديح هه َعلَى فَ هخ َذيح هه‪ ،‬م َو هج ًها‬ ‫مو هج ًها أَصابهعه َحَنو ال هحقحب لَ هة‪ ،‬و ه‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫َصابه َعه‪.‬‬
‫أَ‬
‫ب‬ ‫َوال َحم َرأَة َحَتلهس َعلَى أَلحيَته َها الحي حس َرى‪ ،‬خمح هر َجةً هر حج َلحي َها هم ََ ا حْلَانه ه‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫ٍ‬
‫يما بَ حع َد‬ ‫شهَّد َكابح هَ َم حسعوْ‪َ ،‬والَ يَ هزيد َع َلحيه‪َ .‬ويَ حق َرأ ف َ‬ ‫احألَيح َم هَ‪َ .‬ويَتَ َ‬
‫احألولَي ه ه‬
‫از‪.‬‬
‫ت َج َ‬ ‫ني الح َفاَتَ َة فَ َق حط‪َ .‬وإه حن َسبَّ َح أ حَو َس َك َ‬ ‫َح‬
‫صلَّى هللا‬ ‫َّب َ‬ ‫صلهي َعلَى النه ه‬ ‫وَل‪ ،‬وب ع َد التَّ َ ه‬
‫شهُّد ي َ‬ ‫ُثَّ يَ حقعد َكاحأل َ َ َ ح‬
‫سلهم َع حَ يَ همينه هه‬ ‫َّاس‪ُ ،‬ثَّ ي َ‬‫َعلَحي هه َو َسلَّ َم‪َ ،‬ويَ حدعو به َما الَ ي حسأَل هم ََ الن ه‬
‫سا هرهه َك َذا‪َ .‬والحم حؤََتُّ يَ حن هوي‬ ‫ه‬
‫ش هر َوال َحملَك ُثَّ َع حَ يَ َ‬ ‫بهنهيَّ هة َم حَ ثَ َّم هم ََ الحبَ َ‬
‫‪47‬‬
 www.madrasa.uz

َ َ‫ َوالحم حن َف هرْ ال َحمل‬،‫يهما إهذَا َحاذَاه‬‫هه ه ه‬

.‫ك فَ َق حط‬
 َ ‫ َوف‬،‫إه َم َامه هيف َجانبه‬

Аёл киши икки билагини тушириб ёпади,
икки сонини қорнига ёпиштиради. Сўнгра
намозхон бошини такбир айта кўтаради ва
ҳотиржам ўтиради. Кейин такбир айтиб
ҳотиржам сажда қилади. Сўнг такбир айтиб
аввал бошини, кейин икки қўлини, кейин икки
тиззасини кўтаради. Тураётганида ерга
суянмай ва бир оз ўтиришсиз туради. Иккинчи
ракат биринчиси кабидир. Аммо унда сано ва
таъаввуз йўқ бўлиб, унда икки қўлини
кўтармайди ҳам. Иккинчи ракатни тамом
қилганида ўнг оёқни тикка қилган, унинг
бармоқларини қиблага юзлантирган, икки
қўлини бармоқларини қиблага юзлантириб
икки сонига қўйган ҳолда чап оёқни ёзиб унга
ўтиради. Аёл киши икки оёғини тагидан ўнг
тарафга чиқарган ҳолда чап думбасига
ўтиради. Намозхон Ибн Масъуд разияллоҳу
анҳунинг ташаҳҳудларини ўқийди ва унга
зиёда қилмайди. Икки аввалги ракатдан
кейинги ракатларда фақатгина “Фотиҳа”ни
ўқийди холос. Ўша ракатларда тасбеҳ айтса
ёки жим турса, жоиз. Сўнгра аввалгидек
ўтиради, ташаҳҳуддан сўнг Набий соллаллоҳу
алайҳи ва салламга саловот айтади ва
одамлардан сўралмайдиган нарсалар ила дуо

48
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪қилади. Кейин ўнг тарафига ўша ерда бўлган‬‬

‫‪инсон ва фаришталарни ният қилган ҳолида‬‬
‫‪салом беради. Сўнгра чап тарафига шундай‬‬
‫‪салом беради. Муқтадий имоми қай тарафида‬‬
‫‪бўлса, ўша тарафга салом берганида имомини‬‬
‫‪юқоридагиларга қўшиб ният қилади, агар‬‬
‫‪имомининг орқасида бўлса. Иккала саломида‬‬
‫‪ният қилади. Бир ўзи намоз ўқиган киши‬‬
‫‪фақат фаришталарни ният қилади.‬‬

‫يما َحَي َهر به هه ا هإل َمام)‬

‫‪‬‬ ‫ه‬
‫ص ٌل (ف َ‬
‫فَ ح‬

‫اءيح هَ‬
‫شَ‬ ‫َحَي َهر اح هإل َمام هيف ا حْلم َع هة‪َ ،‬وال هحعي َديح هَ‪َ ،‬والح َف حج هر‪َ ،‬وأولَيَ هي ال هحع َ‬
‫اء الَ َغحي ر‪.‬‬ ‫ضً‬ ‫اء َوقَ َ‬ ‫أ ََْ ً‬
‫ضى‪.‬‬ ‫ت َححت ًما إه حن قَ َ‬ ‫ْي إه حن أََّْى‪َ ،‬و َخافَ َ‬ ‫ه‬
‫َوالحمحن َف هرْ خ َ‬
‫َوأَ حْ ََن ا حْلَحه هر إه حْسَاع غَ حهْيهه‪َ ،‬وأَ حْ ََن الحم َخافَ تَ هة إه حْسَاع نَ حف هس هه‪ ،‬ه َو‬
‫اق‪،‬‬ ‫الص هحيح‪ .‬وَك َذا هيف ك هل ما ي تَ علَّق بهالنُّط هحق‪َ ،‬كالطَّالَ هق‪ ،‬وال هحعتَ ه‬ ‫َّ‬
‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬
‫اال حستهثح نَ هاء َوغَ حهْيَها‪.‬‬
‫وه‬
‫َ‬
‫ورةٍ َشاءَ‪،‬‬ ‫َي س َ‬ ‫الس َف هر َع َجلَةً‪ :‬الح َف هاَتَة َم َع أ ه‬‫اءةه هيف َّ‬ ‫ه‬
‫َوسنَّة الحق َر َ‬
‫ص هل‪ :‬هيف‬ ‫سنوا هط َو َ‬ ‫وج‪َ ،‬وهيف ا حْلَ َ‬ ‫وه‬
‫ال الحم َف َّ‬ ‫ض هر ح‬
‫استَ حح َ‬ ‫آمنًا َحَن َو الحب ر ه‬ ‫َ‬
‫‪49‬‬
 www.madrasa.uz

‫اره هيف‬ ‫ وأَوساطَه هيف الحعص هر وال هحع َ ه ه‬،‫الح َفج هر والظُّ حه هر‬
َ‫ص‬ َ ‫ َوق‬،‫شاء‬ َ ‫َ ح‬ َ‫َح‬ َ ‫ح‬
.‫ب‬‫ال َحم حغ هر ه‬
،َ‫ َِلح يَك ه‬ ‫ط إه ََل‬ ٌ ‫ ُثَّ أ حَو َسا‬،‫وج‬ ‫ال إه ََل الحب ر ه‬ ‫وهمَ ا حْلجر ه‬
ٌ ‫ات هط َو‬ َ َ َ
.‫ال‬ ‫ُثَّ قهصار إه ََل اح ه‬
‫ وهيف الضَّرورةه بهَق َد هر ا حْلَ ه‬.‫آلخ هر‬
َ َ ٌَ
.‫اْلطحبَ هة‬‫ َوَك َذا هيف ح‬.ُّ‫صت الحم حؤََت‬ ‫ وي حن ه‬.ٍ‫وك هرَه تَ حعيهني سورةٍ لهصالَة‬
ََ َ َ َ
 .‫الس هامع هس ًّرا‬
َ ‫صلي‬
‫إهالَّ إهذَا قَ رأَ يا أَيُّها الَّ هذيَ آمنوا صلُّوا علَي هه فَي ه‬
َ ‫َ َ َ َح‬ َ َ َ


ИМОМ ЖАҲРИЙ ҚИРОАТ

ҚИЛИШИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Имом жумъа, икки ийд намозларида,

Бомдод, Шом ва Хуфтоннинг аввалги икки
ракъатида – адо намозини ўқисин, қазо
намозини ўқисин фарқи йўқ - жаҳрий қироат
қилади. Бошқа барча намоз ва ракатларда
махфий қироат қилади.
Якка намозхон намозни вақтида адо этса,
ихтиёр ўзида. Агар қазо намозини ўқиса, ичида
қироат қилиши вожибдир.
Жаҳрий қироат қилишнинг энг пасти
ўзидан бошқага эшиттирмоқдир. Махфий
қироат қилишнинг энг пасти ўзи эшитадиган
бўлишидир. Шуниси тўғридир.

50
 www.madrasa.uz

Шунингдек ушбу ҳукм нутққа боғлиқ

«талоқ», «қул озод қилиш», «истисно»
кабиларда ҳам шундайдир.
Намоздаги қироатнинг суннати шошиб
турилган сафарда “Фотиҳа” билан хоҳлаган
сурани, омонликда “Буруж”га ўхшашни қироат
қилишдир.
Ҳазардаги қироатда Бомдод ва Пешинда
“тиволи муфассал”ни, Аср ва Хуфтонда
“авсати муфассал”ни, Шомда эса, “қисори
муфассал”ни яхши деганлар.
“Ҳужурот”дан “Буруж”гача тиволи
муфассалдир. Ундан “Лам якун”гача авсати
муфассалдир. Ундан Қуръоннинг охиригача
қисори муфассалдир. Бирор зарурат бўлганда
бақадир ҳол ўқилади.
Бир намозга алоҳида бир сурани таъйин
қилиш макруҳдир. Муқтадий намозда ҳам,
хутбада ҳам жим туриб тинглайди. Аммо имом
“Эй иймон келтирганлар! У(Расул)га саловот
айтинглар”ни қироат қилса, эшитувчи ичида
саловот айтади.

 َ ‫صالَةه ا حْلَ َم‬

)‫اع هة‬ َ ‫ص ٌل (هيف‬
‫فَ ح‬

51
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫اعة َسنَّةٌ م َؤَّك َدةٌ‪.‬‬ ‫َوا حْلَ َم َ‬

‫َواحألَ حوََل بهاح هإل َم َام هة‪ :‬احألَ حعلَم بهالسن هَّة‪ُ ،‬ثَّ احألَق َحرأ‪ُ ،‬ثَّ األَ حوَرع‪ُ ،‬ثَّ‬
‫احألَ َس َُّ‪.‬‬
‫اس ٌق‪ ،‬أ حَو أَ حع َمى‪ ،‬أَ حو محبتَ هدعٌ‪ ،‬أ حَو‬ ‫ِب‪ ،‬أَو فَ ه‬
‫فَهإ حن أ ََّم َعحب ٌد‪ ،‬أ حَو أَ حع َره ٌّ ح‬
‫َولَد هزناً‪ :‬ك هرَه‪.‬‬
‫حَ‪ :‬تَهقف اح هإل َمام َو حسطَه ََّ‪.‬‬ ‫ه‬ ‫َكجماع هة النه ه‬
‫ساء َو حح َده ََّ‪ .‬فَإ حن فَ َعل َ‬ ‫ََ َ َ‬
‫ص َر‪َ .‬ويَ حقتَ هدي‬ ‫اعة‪َ ،‬وال َحعجوهز الظُّ حه َر َوال َحع ح‬
‫شابَّهة ك َّل َْجَ َ ٍ‬ ‫َوَكحضوهر ال َ‬
‫اع هد‪،‬‬‫اس هح‪ ،‬والح َقائهم بهالح َق ه‬ ‫اسل بهالحم ه‬ ‫ضىء بهالحمت ي هم هم‪ ،‬والحغَ ه‬ ‫الحمتَ و ه‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ض‪.‬‬ ‫وم هئ‪َ ،‬والحمتَ نَ هفل بهالحم حف َهرت ه‬ ‫ومئ بهالحم ه‬ ‫والحم ه‬
‫َ‬
‫ه‬ ‫اهر هِبَعذوٍر‪ ،‬وقَا هر ٌ ه ه‬ ‫ه‬ ‫ٍ‬
‫س‬ ‫ئ بأميٍ‪َ ،‬والَب ٌ‬ ‫َ‬ ‫صه ٍب‪َ .‬و طَ ٌ ح‬ ‫الَ به حام َرأَة أ حَو َ‬
‫ض هِبتَ نَ هف ٍل‪َ .‬وم حف َهرت ٍ‬ ‫ٍ ٍ‬
‫ضا آ َخ َر‪،‬‬ ‫ض فَ حر ً‬ ‫به َعا ٍر‪َ ،‬وغَحي ر موم هِبوم‪َ ،‬والَ م حف َهرت ٌ‬
‫وَل إهالَّ هيف الح َف حج هر‪.‬‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫اءةَ احأل َ‬ ‫َواح هإل َمام الَ يطيل َها‪َ ،‬والَ ق َر َ‬
‫ف‬ ‫الزائهد َخ حل َفه‪َ .‬ويَص ُّ‬ ‫احد َعلَىَ ََيهينه هه‪َ ،‬و َّ‬ ‫وي قوم الحم حؤََتُّ الحو ه‬
‫َ‬ ‫ََ‬
‫صالَ ٍة‬‫ساء‪ .‬فَهإ حن َحاذَتحه هيف َ‬
‫ه‬
‫اْلحنثَى‪ُ ،‬ثَّ الن َ‬ ‫الص حب يَان‪ُ ،‬ثَّ ح‬ ‫الرجال‪ُ ،‬ثَّ ه‬
‫هَ‬
‫صالَته‪ ،‬إه حن نَ َوى إه َم َامتَ َها‪،‬‬ ‫ت َ‬ ‫س َد ح‬‫اء‪ :‬فَ َ‬ ‫مطحلَ َق ٍة م حش َهرتَك ٍة ََتح هرَيَةً َوأ َ‬
‫َْ ً‬
‫‪‬‬ ‫صالَت َها‪.‬‬ ‫َوإهالَّ فَ َ‬
‫‪‬‬

‫‪52‬‬
 www.madrasa.uz

ЖАМОАТ НАМОЗИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Жамоат суннати муаккададир.

Имомликка ҳақлироғи суннатни
билувчироғидир. Сўнгра, қорироғи. Сўнгра,
парҳезкорроғи. Сўнг, ёши каттароғи.
Агар қул, аъробий, фосиқ, аъмо (кўзи кўр),
бидъатчи ёки валади зино имомлик қилса,
макруҳдир.
Аёлларнинг ўзлари жамоат бўлишлари ҳам
макруҳдир. Агар шундоқ қилсалар, имомлари
ўрталарида туради.
Ёш аёлнинг жамоатга, шунингдек,
кампирнинг Пешин ва Асрга ҳозир бўлиши ҳам
макруҳдир.
Тоҳаратли таяммумлига, ювган масҳ
тортганга, тик турган ўтирганга, имо қилувчи
имо қилувчига ва нафл ўқувчи фарз ўқувчига
иқтидо қилади.
Эркак киши аёлга ёки ёш болага, таҳоратли
узрлига, қори уммийга, кийимли яланғочга,
имо қилмайдиган имо қиладиганга, фарз
ўқувчи нафл ўқувчига ва бир фарзни ўқувчи
бошқа фарзни ўқувчига иқтидо қилмайди.
Имом намозни ва Бомдоддан бошқада
биринчи ракъат қироатини чўзиб юбормайди.
Муқтадий бир киши бўлса, унинг ўнг
тарафида туради. Биттадан зиёд бўлса,
53
 www.madrasa.uz

орқасида туради.
Аввал эркаклар, кейин болалар, сўнгра
хунасалар ва улардан кейин аёллар саф
тортадилар.
Агар аёл киши такбири таҳрима ва адода
шерик бўлган мутлақ намозда эркакка тенг
туриб қолганида (у имом бўлмаса) ёки у ўша
аёлга имомликни ният қилган бўлса,
эркакнинг намози фосид бўлади (бузилади).
Агар имомликни ният қилмаган бўлса, аёлнинг
намози бузилади.

)‫يم حَ َسبَ َقه ا حْلَ َدث‬‫ه‬

 َ ‫ص ٌل (ف‬
‫فَ ح‬

‫شه ه‬
،‫ُّد‬ َّ ‫ص ٍل َسبَ َقه ا حْلَ َدث تَ َو‬
َ َّ‫ َولَ حو بَ حع َد الت‬،َّ‫ضأَ َوأ َََت‬ َ‫م‬
 َ ‫اال حستهحئ نَاف أَفح‬
.‫ض ل‬ ‫وه‬
َ

НАМОЗДА ТОҲАРАТИ КЕТГАН
КИШИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Намозхоннинг ихтиёрисиз тоҳарати кетса,

дарҳол тоҳарат қилиб, намозини охирига
етказади. Таҳорат кетиши ташаҳҳуддан кейин
бўлган бўлса ҳам. Намозни янгидан бошлаш

54
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪афзалдир.‬‬
‫‪‬‬

‫الصالَةه)‬
‫‪‬‬ ‫( َكي هفيَّة اح هالسته حخالَ ه‬
‫ف إه َذا نَابَه َش حيءٌ هيف َّ‬ ‫ح‬ ‫ح‬

‫آخ َر إه ََل َم َكانههه‪ُ ،‬ثَّ يَتَ َوضَّأ َويته ُّم‬ ‫َواح هإل َمام يَ حستَ حخلهف‪ََ ،‬ي ُّر َ‬
‫اْ‪َ ،‬وَك َذا‬ ‫غ إه َمامه‪َ ،‬و إهالَّ َع َ‬ ‫الصالَ َة ََثَّةَ أ حَو يَعوْ َكالحمحن َف هرهْ إه حن فَ َر َ‬
‫َّ‬
‫الحم حقتَ هدي‪.‬‬
‫ه‬ ‫ولَو ج ََّ الحم ه‬
‫صلي‪ ،‬أ حَو أ حغ هم َي َعلَحيه‪ ،‬أ حَو ح‬
‫احَت لَ َم أ حَو قَ حه َقهَ‪ ،‬أ حَو‬ ‫َ‬ ‫َح‬
‫الدم‪ ،‬أ حَو ظَ ََّ أَنَّه‬
‫ال َّ‬ ‫ه‬
‫سَ‬ ‫َصابَه بَ حو ٌل َكثْيٌ‪ ،‬أ حَو ش َّج فَ َ‬ ‫ث َع حم ًدا‪ ،‬أ حَو أ َ‬ ‫َح َد َ‬
‫أح‬
‫وف َخا هر َجه‪ُ :‬ثَّ ظَ َه َر‬ ‫ج هم ََ ال َحم حس هج هد‪ ،‬أ حَو َج َاوَز الحصف َ‬ ‫ث‪ ،‬فَ َخ َر َ‬ ‫َح َد َ‬
‫أح‬
‫صالَته‪.‬‬
‫ت َ‬ ‫س َد ح‬ ‫ط حهره فَ َ‬
‫ُّد إه حن َع هم َل َما‬ ‫شه ه‬‫َولَ حو َِلح ََيحر حج‪ ،‬أ حَو َِلح َيَا هوحز بَ َن‪َ .‬وبَ حع َد التَّ َ‬
‫ت‪ ،‬وتَ حفسد صالَة الحمسب ه‬ ‫ه‬
‫وق‪.‬‬ ‫َح‬ ‫َ‬ ‫ي نَاف َيها ََتَّ ح َ‬
‫ت هعحن َد أهَِب‬ ‫س َد ح‬‫اء َوَحَنوه‪ ،‬فَ َ‬
‫ه‬ ‫ه ه‬
‫َوإ حن وج َد هنَا رحؤيَة الحمتَ يَم هم ال َحم َ‬
‫‪‬‬‫وج بهصحن هع هه‪ ،‬الَ هعحن َدِهَا‪.‬‬ ‫اْلر ه‬ ‫حنهي َفةَ‪ ،‬لهَفر ه‬
‫ضَّي هة ح‬ ‫ح‬ ‫َ‬

‫‪55‬‬
 www.madrasa.uz

НАМОЗДА БИРОР НАРСА БЎЛСА

ЎРНИГА ИМОМ ҚЎЙИШ КАЙФИЯТИ

Бундай ҳолатда имом орқасидагини ўз

жойига тортиш ила ўзига ўринбосар қўяди.
Сўнгра тоҳарат қилади ва имоми намоздан
фориғ бўлган бўлса, ўша ерда намозини
тамомлайди ёки якка намозхон каби намозни
қайта ўқийди. Агар имом фориғ бўлмаган
бўлса, намозга қайтади. Муқтадийнинг ҳукми
ҳам шундай.
Агар намозхон жинни бўлиб қолса, ҳушидан
кетса, эҳтилом бўлса, қаҳқаҳа билан кулса,
қасдан таҳоратини кетказса, кўп сийдик тегса,
боши ёрилиб қон оқса ёки тоҳарати кетганини
гумон қилиб масжиддан чиқса ёки масжид
ташқарисидаги сафлардан ўтиб кетса-ю сўнгра
пок эканлиги зоҳир бўлса, намози фосид
бўлади. Агар масжиддан чиқмаган ёки масжид
ташқарисидаги сафлардан ўтмаган бўлса,
намозини давом эттиради.
Агар намозхон ташаҳҳуддан кейин намозни
бузувчи амални қилса, намози тамом бўлади.
Лекин бу ҳолатда масбуқнинг (намозга кейин
келиб қўшилган) намози фосид бўлади.
Ташаҳҳуддан кейин таяммумли киши сувни
кўриб қолса ёки шунга ўхшаш намозхоннинг
имкон доирасида бўлмаган намозни бузувчи
нарсалар ориз бўлса, Абу Ҳанифа

56
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида ўзи қасд‬‬

‫‪қилган феъли ила намоздан чиқиш фарз‬‬
‫‪бўлганлиги учун намози фосид бўлади.‬‬
‫‪Икковларининг наздида, фосид бўлмайди.‬‬

‫الصالَ َة َوَما ي حك َره فه َيها)‬

‫‪‬‬ ‫يما ي حف هسد َّ‬‫ه‬
‫ص ٌل (ف َ‬
‫فَ ح‬

‫ي حف هسد َها الح َكالَم مطحلَ ًقا‪َ ،‬و َّ‬

‫السالَم َع حم ًدا َوَرُّْه مطحلَ ًقا‪َ .‬واحألَنهني‬
‫ت‪ ،‬إهالَّ هألَم هر اح ه‬
‫آلخ َرةه‪َ ،‬وتَنَ ححن ٌح‬ ‫ت‪ ،‬والحب َكاء بهصو ٍ‬ ‫ه‬
‫ح‬ ‫َح‬ ‫ص حو ٌ َ‬ ‫َوَحَنوه ِمَّا لَه َ‬
‫س‪ ،‬وجواب الح َكالَهم ولَو به ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه ه‬
‫الذ حك هر‪َ ،‬والح َفحتح‬ ‫َح‬ ‫إالَّ بع حذ ٍر‪َ ،‬وتَ حشميت َعاط ٍ َ َ َ‬
‫س‪َ ،‬و ُّ‬
‫الد َعاء‬ ‫السجوْ َعلَى َهُن ٍ‬ ‫ف‪َ ،‬و ُّ‬ ‫صح ٍ‬ ‫إهالَّ هإلم هام هه‪ ،‬وال هحقر ه‬
‫اءة م حَ م ح َ‬‫َ َ ََ‬
‫َي َما‬ ‫ه‬
‫الش حرب‪َ ،‬وال َحع َمل الح َكثْي‪ :‬أ ح‬ ‫هِبَا ي حسأَل هم ََ الن ه‬
‫َّاس‪َ ،‬واحألَ حكل‪َ ،‬و ُّ‬
‫َن َع هاملَه‬ ‫َحيتاج إه ََل الحي َدي هَ‪ ،‬أَو يستكحثهره الحمصلهي‪ ،‬أَو يظ َُّ الن ه‬
‫َّاظر أ َّ‬ ‫ح َ‬ ‫َ‬ ‫َ ح ح َ حَ‬ ‫َ‬
‫ص ٍل‪.‬‬
‫غَحي ر م َ‬
‫‪‬‬
‫‪НАМОЗНИ БУЗАДИГАН ВА УНДА МАКРУҲ‬‬
‫‪БЎЛГАН НАРСАЛАР ФАСЛИ‬‬

‫‪Намозни мутлақ калом, қасдан берилган‬‬

‫‪салом ва унга мутлоқ алик олиш, инграш ва‬‬
‫‪шунга ўхшаш овозли нарсалар, охират ишидан‬‬
‫‪57‬‬
 www.madrasa.uz

бошқа сабаб ила овозли йиғи, узрсиз томоқ

қириш, акса уриб “алҳамдулиллаҳ” деганга
“ярҳамукаллоҳ” дейиш, каломга зикр билан
бўлса ҳам жавоб бериш, имомидан бошқага
луқма бериш, Мусҳафга қараб қироат қилиш,
нажасга сажда қилиш, одамлардан сўраладиган
нарсани Аллоҳдан сўраб дуо қилиш, емоқ,
ичмоқ ва кўп амал қилиш намозни фосид
қилади. Кўп амал: икки қўлга муҳтож
бўлинадиган ёки намозхон кўп деб ҳисоблаган
амал ёхуд ўша амални қилувчига назар
солувчи “намоз ўқимаяпти” деб гумон
қиладиган иш - кўп амалдир.

)‫الصالَةه‬
 ‫وه ه‬
َّ ‫ات‬ َ ‫ص ٌل (هيف َم حكر‬
‫فَ ح‬

‫ َوقَلحب‬،‫صر‬ َ ‫ َوالت‬،‫َوك هرَه ك ُّل َهحيئَ ٍة يَكون هف َيها تَ حرك خشوٍع‬

ُّ ‫َّخ‬
،‫اب فه َيها‬ ‫ َوَم حسح َجحب َهته هه هم ََ التُّر ه‬.‫ إهالَّ َم َّرًة‬،‫صى لهيَ حسج َد‬ َ َ‫ا حْل‬
َ
،‫ َو َع حقص َش حع هرهه‬،‫اعحي هه‬
َ ‫رتاش هذ َر‬ ‫ه هه ه‬
َ ‫ َوافح‬،‫َوالسجوْ َعلَى ك حوهر ع َم َامته‬
ٍ ‫ه‬
‫ام هيف‬ َ َ‫ الَ إه حن ق‬،‫ َوََّتحصيص اح هإل َم هام هِبَ َكان‬،‫ َوَك ُّفه‬،‫ب‬ ‫َو َس حدل الث حَّو ه‬
.‫اق‬ ‫الحمس هج هد وسج َد هيف الطَّ ه‬
َََ ‫َ ح‬

58
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫ورة َححي َو ٍان هيف ثَ حوبههه‬ ‫ٍ ه هه‬

‫صف وج َد فيه ف حر َجةٌ‪َ ،‬وص َ‬ ‫َ‬ ‫حف‬‫َوالهحقيَام َخل َ‬
‫ت هج ًّدا‪ ،‬أ حَو هُم َي‬ ‫صغَر ح‬ ‫ٍ‬ ‫غَحير َخل ٍ‬
‫حف َوَحَتت‪ ،‬الَ إه حن َ‬ ‫َ‬ ‫َوَم حس َج هدهه َو َجحب َهته هه‪،‬‬
‫َرأحس َها‪.‬‬
‫اب الحبه حذلَ هة‪َ ،‬و َح حسر َرأح هس هه إهالَّ تَ َذلُّالً‪َ ،‬و َع ُّد َما يَ حق َرأ‪َ ،‬وغَلحق‬ ‫َوهيف ثهيَ ه‬
‫ت فه هيه َم حس هج ٌد‪،‬‬ ‫اب الحمس هج هد‪ ،‬والحوطحئ وا حْل َدث فَ وقَه‪ ،‬الَ فَ و َق ب حي ٍ‬
‫ح َ‬ ‫ح‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫بَ ه َ ح‬
‫صلهي‪َ .‬وقَ حتل ا حْلَيَّ هة‬ ‫صالَته إه ََل ظَ حه هر َم حَ الَ ي َ‬ ‫َوالَ تَ حزيهينه‪َ ،‬والَ َ‬
‫ص هغ ٍْي‪َ ،‬وأ ََّما‬ ‫هٍ‬ ‫ب فهيها‪ .‬ويأ َحُث بهالحمروهر أَمام الحم ه‬
‫صلي هيف َم حسجد َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َوال َحع حق َر ه َ َ َ‬
‫اظ ًرا هيف َم حس َج هدهه‪َ ،‬و َحا َذى‬ ‫هيف غَ حهْيهه‪ ،‬فَهفيما ي حنتهي إهلَي هه بصره‪ ،‬نَ ه‬
‫ح ََ‬ ‫َ ََ‬
‫صلهي‬ ‫ه‬ ‫ٍ‬
‫صلَّى َعلَى ْ َّكان‪ ،‬إه حن َِلح يَك حَ للحم َ‬ ‫اء إه حن َ‬ ‫ضَ‬ ‫ضاء احألَ حع َ‬ ‫احألَ حع َ‬
‫صب ٍع‪ ،‬ت حغرز هح َذاء أَح هد ح ه‬
‫اجبَ حي هه بهق حربه هه‪.‬‬ ‫ه ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫سحت َرةٌ هِب حق َدا هر ذ َر ٍاع َوغلَظ إه ح َ‬
‫از تَ حرك َها هعحن َد َع َدهم الحمروهر َو َع َدهم‬ ‫َويَك هحفي سحت َرة اح هإل َم هام‪َ ،‬و َج َ‬
‫الطَّ هر هيق‪.‬‬
‫ارةه إه حن َع هد َم سحت َرةً‪ ،‬أ حَو َم َّر بَ حي نَه‬ ‫يح أ حَو اح هإل َش َ‬‫َويَ حد َرأ بهالتَ حسبه ه‬
‫‪‬‬‫َوبَ حي نَ َها‪.‬‬

‫‪НАМОЗ МАКРУҲЛАРИ ФАСЛИ‬‬

‫‪59‬‬
 www.madrasa.uz

Хушуънинг таркига сабаб бўладиган ҳар

қандай ҳолат, қўлини белига қўйиш, сажда
қилиш учун бир мартадан ортиқ тошларни
текислаш, пешонасига теккан тупроқни артиш,
салласининг пешига сажда қилиш,
билакларини ерга тираш, сочини турмаклаш,
кийимни осилтириш ва шимариш, имомга хос
макон қилиш, масжидда туриб меҳробга сажда
қилиш бундан мустасно, олдиндаги сафда жой
бўла туриб кейинги сафда туриш – макруҳдир.
Намозхоннинг кийимида, саждагоҳида,
пешонасида - орқа ҳамда ости мустасно -
ҳайвон сурати бўлиши макруҳ. Сурат жуда
кичик бўлса ёки боши ўчирилган бўлса, майли.
Уринган кийимда ва бош яланг - хорликни
изҳор қилишдан бошқа ҳолда - намоз ўқиш ёки
ўқиладиган нарсани санаш, масжиднинг
эшигини қулфлаш, унинг томида жинсий
яқинлик ва қазои ҳожат қилиш – макруҳдир.
Ичида намозхонаси бор уйда бу нарсалар
макруҳ эмас. Шунингдек, масжидни
зийнатлаш, намоз ўқимаётган одамнинг
орқасига қараб намоз ўқиш, намозда илон ва
чаённи ўлдириш ҳам макруҳ эмас.
Кичик масжидда намозхоннинг олдидан
ўтиш ила гуноҳкор бўлинади. Аммо ундан
бошқа жойда саждагоҳига назар солиб ўқиётган
намозхоннинг кўзи етадиган жойдан ўтган
гуноҳкор бўлади.

60
 www.madrasa.uz

Агар намозхон дўкон устида ўқиётган бўлса

ва олдидан ўтаётган одамнинг барча аъзоси
унинг барча аъзоларига тенглашса, ўтувчи
гуноҳкор бўлади.
Намозхоннинг олдидан ўтишда гуноҳкор
бўлиш унинг икки қошидан бирининг
тўғрисига санчиб қўйилгувчи бир аршин
миқдоридаги ва бармоқ йўғонлигидаги сутраси
бўлмагандадир.
Имомнинг сутраси барчага кифоя қилади.
Уни ўтиш эҳтимоли ва йўл бўлмаганда тарк
қилиш жоиздир. Сутра бўлмаганда ва ўтувчи
намозхон билан сутрасининг орасидан ўтганда
тасбиҳ ва ишора билан қайтарилади.

)‫َّوافه هل‬
 َ ‫ص ٌل (هيف الح هوتح هر َوالن‬
‫فَ ح‬

‫ َوقَ حب َل ركوهع الثَّالهثَ هة ي َكهّب‬،‫سالٍَم‬ َ‫بب‬

‫ات و َج ه‬ ٍ
َ َ ‫الح هوتح ر ثَالَث َرَك َع‬
‫ َويَ حق َرأ هيف ك هل َرحك َع ٍة همحنه‬،‫ ُثَّ يَ حقنت فه هيه أَبَ ًدا ْو َن َغ حهْيهه‬،‫َرافه ًعا يَ َديح هه‬
‫ه‬
‫ت هيف‬ َ ‫ت بَ حع َد ركوهع الح هوتح هر الَ الح َقانه‬ َ ‫ َويَ حتبَع الح َقانه‬،‫ورًة‬َ ‫الح َفاَتَةَ َوس‬
.‫ بَ حل يَ حسكت‬،‫الح َف حج هر‬

61
 www.madrasa.uz

ВИТР ФАСЛИ

Бир салом билан уч ракъатли Витр ўқиш

вожибдир. Учинчи рукуъдан олдин икки
қўлини кўтариб такбир айтади ва «қунут»
дуосини ўқийди. “Қунуи” доимо витрда
ўқилади, бошқа намозда йўқдир. Витрнинг ҳар
ракъатида «Фотиҳа»ни ва бир сурани қироат
қилади. Иқтидо қилувчи қунутнинг рукуъидан
кейин қунут ўқишда имомга эргашади.
(Шофеъий мазҳабида ўқилувчи) Бомдоднинг
қунутида имомга эргашмайди, сукут сақлайди.

 ُّ ‫ص ٌل (هيف‬
)َ‫السَن ه‬ ‫فَ ح‬

،‫ان‬‫ رحكعتَ ه‬:‫ش هاء‬ ‫وس ََّ قَ بل الح َفج هر وب حع َد الظُّ حه هر والحم حغ هر ه ه‬
َ َ َ ‫ب َوالحع‬ َ َ ََ ‫ح َ ح‬ َ
‫ب احأل حَربَع قَ حب َل‬ ‫وقَ حبل الظُّ حه هر وا حْلم َع هة وبَ حع َد َها أ حَربَ ٌع بهتَسله ٍ ه‬
َ ‫ َوحب‬.‫يمة‬ َ ‫ح‬ َ َ َ َ
‫ َوك هرَه َم هزيد النَّ حف هل َعلَى أ حَربَ ٍع‬.‫ش هاء َوبَ حع َده‬ َ ‫ب قَ حب َل ال هحع‬ ‫ه‬
َ ‫ َوحب‬،‫ص هر‬
‫ال َحع ح‬
.َ‫ضل هيف ال َحملَ َويح ه‬ ٍ َ‫ و َعلَى ََث‬،‫بهتَسلهيم ٍة نَهارا‬
َ ‫ َواحأل حَربَع أَفح‬.ً‫ان لَحيال‬ َ ًَ َ ‫ح‬

62
 www.madrasa.uz


СУННАТ НАМОЗЛАР ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Бомдоддан олдин, Пешин, Шом ва

Хуфтондан кейин икки ракъат, яна, Пешин,
Жумъадан олдин ва Жумъадан кейин бир
салом билан тўрт ракъат намоз ўқиш
суннатдир. Асрдан, Хуфтондан олдин тўрт
ракъат ва Ҳуфтондан кейин тўрт ракъат намоз
ўқиш мустаҳабдир. Кундузи ўқилувчи нафл
намозларни бир салом билан тўрт ракъатдан,
кечаси ўқилувчи нафл намозларни бир салом
билан саккиз ракъатдан ортиқ қилиш -
макруҳдир. Кундузи ҳам, кечаси ҳам
намозларни тўрт ракъатда бир саломдан ўқиш
афзалдир.



‫ضي رحكعتَ ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ان لَ حو‬ َ َ َ ‫ َوق‬.‫ إهالَّ بهظَ ٍَ أَنَّه َع َلحيه‬،‫الشروهع‬ ُّ ‫َولَ هزَم النَّ حفل به‬
‫اءةه هيف َرحك َع َهَت‬ ‫ه‬
َ ‫ َوتَ حرك الحق َر‬.‫َّاِن‬ ‫الش حف هع احأل ََّو هل أ حَو هيف الث ه‬
َّ ‫ض هيف‬ َ ‫نَ َق‬
،‫ َو هعحن َد ُمَ َّم ٍد هيف َرحك َع ٍة‬،َ‫َّح هرَيَةَ هعحن َد أهَِب َحنهي َفة‬ ‫ه‬
‫الش حف هع احأل ََّو هل ي حبطل الت ح‬
َّ
‫ضي أ حَربَ ًعا هعحن َد‬ ‫ فَ ي حق ه‬.‫ بل ي حف هسد احأل ََْاء‬.ً‫َصال‬
َ َ ‫ف الَ أ ح َ ح‬ َ ‫َو هعحن َد أهَِب يوس‬
.‫ض هه‬ ‫َّاِن أَو ب حع ه‬
َ ‫يما تَ َر َك هيف إه حح َدى احأل ََّو هل َم َع ك هل الث ه ح‬
‫ه ه‬
َ ‫أهَِب َحني َفةَ ف‬

63
 www.madrasa.uz

‫ َوهيف‬،‫ني‬‫وجد الت حَّرك هف َيها هيف َش حف َع ح ه‬ ‫ف هيف أَرب هع م ه‬ ‫ه‬

َ ‫سائ َل ي‬ َ َ َ‫َوعحن َد أهَِب يوس َ ح‬
‫ َوإه حن َِلح يَ حقع حد هيف‬.‫ني هيف الحك هل‬ ‫ َو هعحن َد ُمَ َّم ٍد رحك َعتَ ح ه‬.‫ني‬ ‫الحبَاقهي رحك َعتَ ح ه‬
َ َ
‫ َويَتَ نَ َّفل َراكهبًا‬.‫ فَالَ َش حي َء َعلَحي هه‬،‫ني‬ ‫ أ حَو نَ َوى أ حَربَ ًعا َوأ َََتَّ اثح نَ ح ه‬،‫ال َحو َس هط‬
‫ َوك هرَه‬.‫اع ًدا َم َع ق هد َرةه قهيَ هام هه‬
‫ وقَ ه‬،‫وميا َخارهج ال هحمص هر إه ََل غَ هْي ال هحقب لَ هة‬
َ ‫ح ح‬ ‫َ ح‬
‫ه‬
ً ‫م‬
.‫س َد‬ ‫ه هه‬ ‫ه‬ ‫اع ًدا ب َق ه ه‬ ‫ه‬
 َ َ‫ َوب َعكحسه ف‬.‫ بَ َن‬،‫ َوإن افح تََت َح َراكبًا َونَ َز َل‬،‫اء‬ ً َ َ‫ق‬

Нафл намозга киришиш ила ўша намозни

тугатиш намозхонга лозим бўлиб қолади.
Аммо, киришган намозига “ўқишим лозим”
деган гумон ила киришган бўлса, ундай эмас.
Агар (нафл намозларда) биринчи жуфт
ракъатда ёки иккинчи жуфт ракъатда нафлни
бузса, икки ракъат намоз қазо қилади.
Биринчи жуфтнинг иккала ракъатида ҳам
қироатни тарк қилиш, Абу Ҳанифа
раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида, такбири
таҳримани ботил қилади. Имом Муҳаммад
раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида, биринчи
жуфтнинг бирорта ракъатида бўлса ҳам
қироатни тарк қилиш, такбири таҳримани
ботил қилади. Имом Абу Юсуф
раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида қироатни тарк
қилиш асло такбири таҳримани ботил

64
 www.madrasa.uz

қилмайди, у кишининг наздиларида намознинг

адосини фосид қилади.
Бас, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг
наздиларида, биринчи жуфтнинг бирор
ракъатида қироатни тарк қилиш билан бирга
иккинчи жуфтнинг ҳаммасида ёки баъзисида
тарк қилса, тўрт ракъатни қазо қилади.
Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида,
қироат тарк қилинишининг тўрт кўринишда
иккала жуфтликда қироатни қисман ёки
бутунлай тарк қилиш мавжудлиги сабабидан,
тўрт ракъатни қазо қилади. Юқоридагилардан
бошқа кўринишларда икки ракъатни қазо
қилади.
Муҳаммад раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида,
барча кўринишларда икки ракъатни қазо
қилади холос.
Агар ўртада ташаҳҳудга ўтирмаган бўлса
ёки тўрт ракъатни ният қилган бўлиб, икки
ракъатни тамом қилса, унга ҳеч қанча намоз
лозим бўлмайди.
Шаҳардан ташқарида уловга минган ҳолида
имо билан, қиблага қарамай нафл намоз ўқиш,
тик туришга қодир ҳолида ўтириб нафл намоз
ўқиш - жоиз. Тик турган ҳолда намозни
бошлагач ўша намозни беузр ўтирган ҳолида
тугатиш - макруҳдир.
Уловга минган ҳолида намоз бошлаб сўнгра
уловдан тушса, келган жойидан давом

65
 www.madrasa.uz

эттиради. Бунинг аксида, намоз фосид бўлади.

‫َّرا هو ه‬
)‫يح‬ ‫فَصل (هيف َّ ه‬
 َ ‫الصالَة الت‬ ٌ‫ح‬

ٍ
ٌ‫حسة‬َ ‫ َو َعلَى ك هل تَ حر هويَة َجل‬،‫َّرا هويح قَ حب َل الح هوتح هر أ حَو بَ حع َده‬
َ ‫َوس ََّ الت‬
‫اع ٍة‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ َوالَ يوتَر هِبَ َم‬،‫س هل الح َق حوم‬ ‫ َوس ََّ ح‬.‫بهَق حد هرَها‬
َ ‫ َوالَ ي حت َرك ل َك‬،ً‫اْلَحتم َم َّرة‬
.‫ضا َن‬
 َ ‫هج َرَم‬
َ ‫َخار‬

ТАРОВЕҲ НАМОЗИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Таровеҳ намози Витрдан олдин ёки кейин

суннатдир. Ҳар тўрт ракъатдан кейин ўша тўрт
ракъат миқдори дам олиб ўтирилади.
Рамазонда бир маротаба хатм қилиш
суннатдир. Уни қавмнинг дангасалиги
туфайли тарк қилинмас. Рамазондан бошқада
ойларда Витрни жамоат ила ўқилмайди.

)‫اال حسته حس َق هاء‬

 ‫وف و ح ه‬
‫وف و ه‬
َ ‫اْلس‬
‫ه‬ ‫فَصل (هيف ه‬
َ ‫صالَة الحكس‬
َ ٌ‫ح‬

66
 www.madrasa.uz

‫ خمحهفيًا‬،ً‫ني نَ حفال‬
‫َّاس رحك َعتَ ح ه‬ ‫هه‬ ‫وف ي َ ه ه‬ ‫هعحن َد الحكس ه‬
َ ‫صلي إ َمام ا حْلم َعة بالن ه‬
‫ َوإه حن َِلح‬.‫الش حمس‬ َّ ‫ ُثَّ يَ حدعو َح ََّّت تَ حن َجله َي‬،‫اءتَه فهي ه َما‬ ‫ه‬
َ ‫مطَ هوالً ق َر‬
‫اْلس ه‬
.‫وف‬ ‫ َك ح‬،‫اْى‬َ ‫صلُّوا ف َر‬َ ،‫َحيض حر‬
‫اال حستهس َقاء ْ َعاء و ح ه‬ ‫وه‬
‫اْى‬ َ ‫صلُّوا ف َر‬َ ‫ َوإه حن‬.ً‫ار م حستَ حقبهال‬ ٌ ‫استغح َف‬ َ ٌ ‫ح‬ َ
.‫ َوالَ َحيضر هذ هم ٌّي‬،‫اءه‬ ‫ه‬
َ َْ‫ َوالَ يَ حقلب هر‬.‫از‬ َ ‫َج‬


КУСУФ, ХУСУФ ВА ИСТИСҚО
НАМОЗИ ҲАҚИДА ФАСЛ

Қуёш тутилганда Жумъанинг имоми

одамлар билан икки ракъат нафл намоз
ўқийди. Иккала ракъатда қироатни махфий ва
узун қилади. Намоздан сўнг қуёш очилгунича
дуо қилиб туради. Имом ҳозир бўлмаса,
хусуфдаги (ой тутилгандаги) каби намозни
якка-якка ўқийдилар.
Истисқо қиблага қараган ҳолда дуо қилиш
ва истиғфор айтишдан иборатдир. Агар якка-
якка намоз ўқисалар - жоиз. Имом ридосининг
тескарисини ўгирмайди. Истисқода зиммий
иштрок этмайди.

67
 www.madrasa.uz

)‫ض هة‬
 ‫فَصل (هيف إه حْر ه‬
َ ‫اك الح َف هري‬َ ٌ‫ح‬

َ ‫ إه حن َِلح يَ حسج حد له َّلرحك َع هة احأل‬،‫ت‬

‫ أ حَو‬،‫وَل‬ ‫يم ح‬ ‫ع هيف فَ ر ٍ ه‬
َ ‫ض فَأق‬ ‫ح‬ َ ‫َم حَ َش َر‬
‫ض هم‬ ‫سج َد وهو هيف غَ هْي رب ه‬
َ ‫ َوَك َذا فه هيه إهالَّ بَ حع َد‬،‫ قَطَ َع َواقحتَ َدى‬:‫اع ٍي‬ َ ‫ح‬ َ َ ََ
‫ إهالَّ هيف‬،ً‫صلَّى ثَالهثًا همحنه يته ُّمه ُثَّ يَ حقتَ هدي متَ نَ هفال‬
َ ‫ َوإه حن‬.‫أ حخ َرى‬
.‫ص هر‬‫ال َحع ح‬


ФАРЗ НАМОЗГА ЕТИШИШ

Фарз намозга киришгач (ўша намозга)

иқомат айтилиб қолса, биринчи ракъатга
сажда қилмаган бўлса ёки тўрт ракъатли
бўлмаган намозда сажда қилган бўлса,
намозини бўлиб имомга иқтидо қилади. Тўрт
ракъатли намозда бўлиб биринчи ракъатга
сажда қилган бўлса, яна бир ракъат қўшиб
намозини тугатади.
Агар тўрт ракъатли намоздан уч ракъатни
ўқиган бўлса, уни тамом қилади ва нафлни
ният қилиб имомга иқтидо қилади. Аммо
Асрда бу ҳолатда иқтидо қилмайди.

68
 www.madrasa.uz




‫اع ٍة‬ ‫ه‬ ‫وك هره خروج مَ َِل ي ه‬

َ َ‫ الَ لمهق هيم َْج‬،‫ص هل م حَ َم حس هج ٍد أ هذ َن هف هيه‬ َ ‫َح ح‬ َ َ
‫ َوهيف غَ حهْيهِهَا‬.‫ إهالَّ هعحن َد ا هإلقَ َام هة‬،‫اء‬َ‫ش‬ َ ‫صلَّى الظُّ حهَر َوال هحع‬ ‫ه‬
َ َ‫ َوالَ ل َم ح‬،‫أ حخَرى‬
‫ َم حَ َِلح ي حد هرحكه هِبَ حم ٍع إه حن‬،‫ َويَحت رك سنَّةَ الحَف حج هر َويَ حقتَ هدي‬.‫ت‬ ‫ه‬
َ ‫ََيحرج َوإه حن أق‬
‫يم ح‬
‫ َويَحت رك‬.‫ض هه‬ ‫ض َيها إهالَّ تَبعا لهَفر ه‬ ‫ ومَ أَ حْرَك رحكعةً همحنه صالَّ َها والَ ي حق ه‬.‫َّاها‬
‫ًَ ح‬ َ َ َ َ َ َ ‫أَْ َ َ َ ح‬
َ‫ َوغَحيرِهَا ال‬،‫ض َيها قَ حب َل َش حف هع هه‬ ‫ ُثَّ ي حق ه‬،‫ني وي حقتَ هدي‬
َ ََ ‫سنَّةَ الظُّ حه هر هيف ا حْلَالَح ه‬
.ً‫َصال‬
‫ضي أ ح‬ ‫ي حق ه‬


Азон айтилган масжиддаги одам ўша
намозни ўқишдан аввал чиқиши макруҳдир.
Аммо ўзга жамоатнинг намозини қоим
қилувчига макруҳ бўлмайди. Шунингдек,
Пешин ва Хуфтонни ўқиб бўлганларга токи
иқома айтилмас экан масжиддан чиқишлари
макруҳ бўлмайди. Улардан бошқа намозларда
(улардан кейин нафл намоз ўқилмаганлиги
сабабидан) иқома айтилган бўлса ҳам
чиқишлари макруҳ бўлмайди.
Бомдоднинг суннатини ўқиса Бомдоднинг
фарзига етиша олмайдиган бўлса, суннатни

69
 www.madrasa.uz

тарк қилади ва иқтидо қилади. Агар фарздан

бир ракъатга етадиган бўлса ҳам, суннатини
тамом қилади.
Бомдод намози қазо бўлганидагина
Бомдоднинг суннатини фарзига қўшиб қазо
қилади холос.
Икки ҳолатда ҳам Пешиннинг тўрт ракъат
суннатини тарк қилиб, иқтидо қилади. Сўнгра
унинг қазосини икки ракъат суннатидан аввал
ўқийди. Ушбу икки суннат намоздан
(Бомдоднинг икки ракъати ва пешиннинг
аввалги тўрт ракъати) бошқаларини мутлақо
қазо қилмайди.

‫ض هاء الح َفوائه ه‬

)‫ت‬
 َ َ‫ص ٌل (هيف ق‬
‫فَ ح‬
َ

‫س هة َوالح هوتح هر فَائهتًا كلُّ َها أ حَو‬ ‫وض ح‬ ‫ني الحفر ه‬ ‫ف هرض الت ه‬
َ ‫اْلَ حم‬ َ ‫َّرتيب بَ ح‬
‫َ ح‬
.‫ت‬ ٌّ ‫ت هس‬ ‫ أ حَو فَاتَ ح‬،‫ أ حَو نَ هس َي‬،‫ضا َق ال َحوقحت‬
َ ‫ إهالَّ إهذَا‬،‫بَ حعض َها‬

ҚАЗО НАМОЗЛАРНИ ЎҚИШ ФАСЛИ

Беш фарз намоз ва Витр намози орасида

намозларнинг барчаси ёки бир қанчаси қазо
бўлганида уларнинг кетма-кетлик тартибига
риоя қилиш - фарздир. Аммо (ўша вақтдаги
70
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫)‪намоз қазо бўлиши мумкинлиги сабабидан‬‬

‫‪вақт тор бўлса ёки (намозларни қай тартибда‬‬
‫‪қазо қилганини) унутган бўлса ёки (фарз қазо‬‬
‫‪намозлар сони) олтитадан зиёда бўлса,‬‬
‫‪(тартибни риоя қилиш) мустасно.‬‬

‫الس حه هو)‬ ‫صل (هيف سج ه‬

‫وْ َّ‬
‫‪‬‬ ‫فَ ح ٌ‬

‫ش ُّه ٌد‪َ ،‬و َسالَ ٌم‪ .‬لَ حو قَ َّد َم‬‫ان‪َ ،‬وتَ َ‬‫اح ٍد‪ :‬سج َدتَ ه‬ ‫َهَيب ب ع َد سالٍَم و ه‬
‫َح‬ ‫َح َ َ‬
‫اهيًا‪َ :‬كركوٍع‬ ‫اجبا‪ ،‬أَو تَ رَكه س ه‬ ‫ه‬
‫َّر‪ ،‬أ حَو َك َّرَر‪ ،‬أ حَو َغيَّ َر َو ً ح َ َ‬ ‫رحكنًا‪ ،‬أ حَو أَخ َ‬
‫اْةٍ َعلَى التَّ َ‬ ‫ه‬
‫ني‪،‬‬‫وع ح ه‬
‫الرك َ‬ ‫ُّد‪َ ،‬و ُّ‬ ‫شه ه‬ ‫اءةه‪َ ،‬وتَأحخ هْي الثَّالهثَ هة به هزيَ َ‬ ‫ه‬
‫قَ حب َل الحق َر َ‬
‫وْ احأل ََّو هل‪َ ،‬ويَؤول الحك ُّل إه ََل تَ حر هك‬ ‫وا حْل حه هر هفيما َيَافَت‪ ،‬وتَ ر هك الحقع ه‬
‫َح‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫س حه هو إه َم هام هه‬ ‫ه ه‬
‫س حه هو الحم حؤَهَت‪ ،‬بَ حل ََيب ب َ‬
‫ه‬
‫السجوْ ب َ‬ ‫ب‪َ .‬والَ َهَيب ُّ‬ ‫اج ه‬‫الحو ه‬
‫َ‬
‫ضي‪َ .‬وإه حن َِلح يَ حقع حد‬ ‫إه حن سج َد‪ .‬والحمسبوق يسجد مع إهم هام هه ُثَّ ي حق ه‬
‫َ‬ ‫َح ََ َ‬ ‫ََ َ َح‬
‫ه‬ ‫أ ََّوالً‪َ ،‬وه َو إهلَحي هه أَق َحرب قَ َع َد َوتَ َ‬
‫ش َّه َد َوالَ َس حه َو َعلَحيه‪َ ،‬وإهالَّ قَ َ‬
‫ام‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫َو َس َج َد له َّ‬
‫ْيا قَ َع َد َما َِلح يَ حسج حد‪َ ،‬و َس َج َد‬ ‫لس حه هو‪َ .‬وإ حن َِلح يَ حقع حد أَخ ً‬
‫اء‪.‬‬ ‫لس حه هو‪َ ،‬وإه حن َس َج َد ََتََّو َل فَ حرضه نَ حفالً‪َ ،‬و َ ه ه‬
‫ض َّم َساْ َسةً إ حن َش َ‬ ‫له َّ‬
‫اْ َما َِلح يَ حسج حد َو َسلَّ َم‪َ ،‬وإه حن‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ام َس حه ًوا َع َ‬ ‫ْيةَ ُثَّ قَ َ‬ ‫َوإ حن قَ َع َد احألَخ َ‬
‫ان نَ حف ٌل الَ‬ ‫الرحكعتَ ه‬ ‫اْ َسةً َو َس َج َد له َّ‬
‫لس حه هو‪َ ،‬و َّ َ‬
‫ض َّم س ه‬
‫َس َج َد ََتَّ فَ حرضه َو َ َ‬
‫‪71‬‬
 www.madrasa.uz

‫هه‬ ‫ه‬
‫س َد‬ ‫ه‬
َ ‫ َوإ حن أَفح‬،‫صالَِّهَا‬ َ ‫ َوَم هَ اقحتَ َدى بهه في ه َما‬.‫تَنوبَ هاِن َع حَ سنَّة الظُّ حه هر‬
‫ فَهإ حن‬،‫ص َّح‬ َّ ‫ َوإه حن َس َج َد له‬.‫ضاِهَا‬
َ ‫لس حه هو هيف النَّ حف هل الَ يَ حب هّن َوإه حن بَ َن‬ َ َ‫ق‬
.َ‫ إه حن َس َج َد َوإهالَّ ال‬،‫الصالَةه‬
َّ ‫ فَه َو هيف‬،‫الس حهو‬ َّ ‫َسلَّ َم َم ََ َعلَحي هه‬

САЖДАИ САҲВ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Намозхон намознинг бирор рукнини

пайтидан аввал ёки кейин бажарганда ёки
рукнни такрор қилганда ёки намознинг бирор
вожибини ўзгартирганда ёки унутиш сабабидан
тарк қилганда, (ташаҳҳудддан сўнг) бир
саломдан кейин икки сажда, ташаҳҳуд ва салом
вожиб бўлади.
Рукнни пайтидан аввал қилишга қироатдан
аввал рукуъ қилиш, рукнни пайтидан кейин
қилишга учинчи ракъатга туришдан олдин
ташаҳҳудга зиёда қилиш, рукнни такрор
қилишга икки маротаба рукуъ қилиш, бирор
вожибни тарк қилишга махфий ўқиладиган
намозни жаҳрий ўқиш ва унутиш сабабидан
тарк қилишга аввалги қаъдани унутиб тарк
қилиш мисол бўлади ва буларнинг барчаси
тарки вожиб ҳисобланади.
Муқтадийнинг бирор вожибни унутиб тарк
қилиши сабабли унга саждаи саҳв вожиб
бўлмайди, аксинча унинг имомининг бирор
72
 www.madrasa.uz

вожибни унутиб тарк қилиши ва шунинг

сабабидан саждаи саҳв қилиши ила унга вожиб
бўлади.
Масбуқ (кейин келиб қўшилган намозхон)
имоми билан саждаи саҳв қилади, сўнгра ўзи
қолган намозини қазо қилади.
Намозхон аввалги ташаҳҳудга ўтирмай
туриб кетганида ўтиришга яқин ҳолатда бўлса,
қайтиб ўтиради ва ташаҳҳудни ўқийди, бу
ҳолатда унга саждаи саҳв қилиш лозим
бўлмайди.
Шундай ҳолатда турганга яқин бўлса,
буткул туради ва саждаи саҳв қилади.
Агар намозхон охирги қаъдага ўтирмай
туриб кетган бўлиб ҳали сажда қилмаган бўлса,
қайтиб ўтиради ва саждаи саҳв қилади.
Агар сажда қилган бўлса, фарзи нафлга
айланиб қолади. Ҳоҳласа, ўша намозига
олтинчи ракъатни қўшади.
Намозхон охирги қаъдага ўтиргандан кейин
унутиб туриб кетган бўлиб сажда қилмаган
бўлса, қайтиб ўтиради ва салом беради.
Агар ўша ракъатда сажда қилса, фарзи
тамом бўлади ва олтинчи ракъатни ҳам
қўшади, саждаи саҳв ҳам қилади. Унинг учун
зиёда бўлган икки ракъат пешиннинг
суннатининг ўрнига ўтмайдиган икки ракъат
нафл намоз бўлади.
Ким унга (имомга) ўша (ортиқча) икки

73
 www.madrasa.uz

ракъатда иқтидо қилса, иккаловини ўқийди.

Агар муқтадий ўша намозни фосид қилиб
қўйса, қазо қилиши вожиб бўлади.
Нафл намозда саждаи саҳв қилгач нафл
намозида давом этмайди. Агар давом этса,
намози тўғри бўлаверади.
Саждаи саҳв лозим бўлган ҳолида унутиб
салом берган киши (дарров) саждаи саҳв қилса,
намозда турган ҳисобида бўлади. Сажда
қилмаса, намозда турган ҳисобида бўлмайди.

)‫الصالَةه‬
 ‫الش ه‬
َّ ‫ك هيف‬ َّ ‫ص ٌل (هيف‬
‫فَ ح‬

‫ َوإه حن َكث َر أَ َخ َذ بهغَاله ه‬،‫ف‬

‫ب‬ ‫ ح‬،‫صلَّى‬
َ َ‫استَأحن‬ ٍ
َ ‫ك أ ََّو َل َم َّرة أَنَّه َك حم‬ َّ ‫َش‬
.‫صالَتههه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫هه‬
 َ ‫ لَك حَ يَ حقعد َححيث تَ َو َِّهَه آخ َر‬،‫ب فَبه حاألَقَ هل‬‫ َوإه حن َِلح يَ حغل ح‬،‫ظَنه‬

НАМОЗДАГИ ШАК ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Биринчи маротаба неча ракъат намоз

ўқигани ҳақида шакка тушган одам намозни
қайтадан бошлайди. Бу каби шак қилиши кўп

74
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪учраб турса, гумонининг ғолиб тарафини‬‬

‫‪олади. Агар гумонида ғолиб тараф бўлмаса,‬‬
‫‪озини олади. Аммо намозининг охири деб‬‬
‫‪гумон қилган жойида ўтиради.‬‬

‫وْ التهالََوهة)‬
‫‪‬‬ ‫صل (هيف سج ه‬
‫فَ ح ٌ‬

‫الصالَةه‪ ،‬بهالَ َرفح هع يَ ٍد‬ ‫وط َّ‬ ‫ني بهشر ه‬ ‫ْيتَ ح ه‬ ‫َهَتب َس حج َدةٌ بَ ح َ ه‬
‫ني تَكحب َ‬
‫وْ‪َ ،‬علَى َم حَ تَ لَى آيَةً هم حَ أ حَربَ َع‬ ‫السج ه‬ ‫ُّد َو َسالٍَم‪َ .‬وفه َيها سحب َحة ُّ‬ ‫شه ٍ‬ ‫َوتَ َ‬
‫ه ه‬ ‫اف‪ ،‬و َّ ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫َع َ َّ‬
‫يل‪،‬‬‫َّح هل‪َ ،‬وبَهّن إ حس َرائ َ‬ ‫الر حعد‪َ ،‬والن ح‬ ‫ش َرَة ال هَت هيف‪ :‬آخ هر احألَ حع َر َ‬
‫الس حج َدةه‪،‬‬ ‫َّم هل‪َ ،‬وهيف ال م َّ‬ ‫ه‬
‫وَل ا حْلَ هج َوهيف الحف حرقَان‪َ ،‬وهيف الن ح‬ ‫َوَم حرََيَ‪َ ،‬وأ َ‬

‫ل‬ ‫ت‪َ ،‬وهيف اق َحرأح‪.‬‬ ‫ش َّق ح‬

‫َّج هم‪َ ،‬وهيف انح َ‬ ‫وهيف (ص) وهيف حم َّ ه‬
‫الس حج َدة‪َ ،‬وهيف الن ح‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫أ حَو َهْس َع َها‪َ ،‬وإهذَا تَلَى اح هإل َمام فَ َم حَ َهْس َع َها ُثَّ اقحتَ َدى به هه هيف َرحك َع ٍة‬
‫س َم َعه‪َ ،‬وَم هَ‬ ‫ي‬‫َ‬‫ل‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ِم‬‫الصالَةه‪َ ،‬كمص ٍل َهْسع ه‬ ‫أ حخ َرى‪َ ،‬س َج َد بَ حع َد َّ‬
‫َ‬ ‫ح‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وْ اح هإل َم هام الَ يَ حسجد َوقَ حب لَه‬ ‫الرحكع هة ب ع َد سج ه‬ ‫اقحتَ َدى به هه هيف تهل َ‬
‫حك َّ َ َ ح‬
‫يَ حسجد َم َعه َوإه حن َِلح يَ حس َم حع‪َ ،‬وإه حن تَالَ ال َحمأحموم الَ يَ حسجد إهالَّ َس هام ٌع‬
‫ف يَنوب‬ ‫الركوع بهالَ تَ َّوق ٍ‬ ‫ضى َخا هر ًجا‪َ ،‬و ُّ‬ ‫الصالَتهيَّة الَ ت حق َ‬
‫َخا هرهج ٌّي‪َ .‬و َّ‬

‫‪75‬‬
 www.madrasa.uz

‫ َوي حعتَبَ ر‬،ٌ‫ يَك هحفي َس حج َدة‬،ٍ‫صالَة‬ ٍ ‫ فَهإ حن َك َّرر هيف َحُمله ٍ ه‬،‫َعحن ها‬
َ ‫س َواحد أ حَو‬ َ َ
.‫الس هام هع َحُملهسه‬
َ ‫هيف‬
‫االنحته َقال همَ غص ٍَ إه ََل غص ٍَ َ ه‬ ‫بو ه‬
.‫يل‬ٌ ‫آخ َر تَ حبد‬ ‫ح‬ ‫ح ح‬ َ ‫َوإه حس َداء الث حَّو ه‬
‫ض ُّم‬
َ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫ويكحره تَرك آي هة َّ ه‬
َ ‫ َوند‬،‫الس حج َدة َو حح َد َها الَ َعكحسه‬ َ ‫َ َ ح‬
 .‫الس هام هع‬
َّ َ‫است حح هس ََ إه حخ َفاؤ َها َع ه‬
‫ َو ح‬،‫غَ حهْيَها‬


ТИЛОВАТ САЖДАСИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Қуръонда сажда оятлари ҳисобланган ўн

тўрт оятдан бирини тиловат қилган ёки
эшитган киши учун шартлари намознинг
шартлари каби, қўл кўтариш, ташаҳҳуди,
саломи бўлмаган ва икки такбир орасида
бўлувчи бир сажда вожиб бўлади. Ушбу
саждада “сажда тасбеҳ” айтиш бор.
Ўн тўрт сажда оятлари қуйидагилар:
“Аъроф”, “Раъд”, “Наҳл”, “Бани Исроил”
(Исро сураси), “Марям”, “Ҳаж”нинг
биринчиси, “Фурқон”, “Намл”, “Алиф лаам
мийм Сажда”, “Сод”, “Ҳаа мийм Сажда”,
“Нажм”, “Иншаққот” ва “Иқро”.
Имом сажда оятини тиловат қилганда уни
намоздан ташқарида эшитган инсон ўша
имомга бошқа ракъатда иқтидо қилган бўлса -

76
 www.madrasa.uz

ўзи ила бирга бўлмаган инсондан сажда оятини

эшитган намоз ўқувчи каби - намоздан сўнг
сажда қилади.
Сажда ояти ўқилган ракъатда имом унинг
сабабидан сажда қилгач намоздан ташқарида
сажда оятини эшитган инсон унга иқтидо
қилса, тиловат саждасини қилмайди. Аммо,
ўша саждадан аввал иқтидо қилса, агар сажда
оятини эшитмаган бўлса ҳам, имоми ила сажда
қилади.
Муқтадий сажда оятини тиловат қилса, уни
намоздан ташқарида бўлиб эшитган инсонгина
сажда қилади.
Намоз ичида ўқилинган тиловат саждаси
намоздан ташқарида қазо қилинмайди. Сажда
ояти тиловати кетидан дарров қилинган рукуъ
тиловат саждасининг ўрнига ўтади.
Бир ўтиришда ёки намозда битта сажда
оятини бир неча бор такрор тиловат қилса ҳам,
бир маротаба сажда қилиш кифоядир. Сажда
оятини эшитувчининг ўзининг ўтириш ўрни
эътиборга олинади.
Кийим тўқишдаги дастгоҳ атрофида юриш
ва бир шохдан бошқа шохга ўтиш кабилар -
ўрнини ўзгартиришдир. Сажда ояти
тиловатининг ўзини тарк қилиш - макруҳдир.
Бунинг акси макруҳ эмас. Сажда оятига бошқа
оятни қўшиб тиловат қилиш - мандубдир.
Сажда оятини атрофдагилар эшитмаслиги

77
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪учун махфий тиловат қилиш (жаҳрий намоз‬‬

‫‪истисно) - яхшидир.‬‬

‫صالَةه ال َحم هر ه‬
‫يض)‬
‫‪‬‬ ‫ص ٌل (هيف َ‬
‫فَ ح‬

‫صلَّى‬ ‫ث قَبل َّ ه ه‬ ‫إه حن تَ َع َّذ َر ال هحقيَام له َم َر ٍ‬

‫الصالَة أ حَو ف َيها‪َ ،‬‬ ‫ض َح َد َ ح َ‬
‫اع ًدا يَ حرَكع َويَ حسجد‪.‬‬ ‫قَ ه‬
‫وإه حن تَع َّذرا مع ال هحقي هام أَومأَ بهرأح هس هه قَ ه‬
‫اع ًدا إه حن قَ َد َر‪َ ،‬والَ َم َعه فَه َو‬ ‫َ َ َ َ َ َ حَ َ‬
‫وع هه‪َ ،‬والَ يَ حرفَع َشحيئًا لهيَ حسج َد‬ ‫ب‪ ،‬وجعل سجوْه أَ حخ َفض همَ رك ه‬
‫َ ح‬ ‫َ‬ ‫َح ُّ َ َ َ َ‬ ‫أَ‬
‫َعلَحي هه‪،‬‬
‫َوإهالَّ فَ َعلَى َجحنبه هه متَ َو هج ًها‪ ،‬أ حَو َعلَى ظَ حه هرهه َك َذا‪َ ،‬وذَا أ حَوََل‪.‬‬
‫وم ص َّح هيف َّ ه‬ ‫ٍ‬
‫ف‪،‬‬ ‫استَأحنَ َ‬
‫الصالَة ح‬ ‫َّر‪َ .‬وم َ‬ ‫الرأح ه ه‬
‫س‪ ،‬فَإ حن تَ َع َّذ َر أَخ َ‬ ‫َوا هإلَيَاء به َّ‬
‫حك‬‫اع ًدا هيف ف ل ٍ‬ ‫اع ٌد ي رَكع ويسجد ص َّح فهيها‪ ،‬ب ن قَائهما‪ .‬صلَّى قَ ه‬ ‫ه‬
‫َ َ ََ ً َ‬ ‫َوقَ َ ح َ َ ح‬
‫وط الَ‪ ،‬إهالَّ بهع حذ ٍر‪.‬‬‫جا ٍر بهالَ ع حذ ٍر ص َّح‪ .‬وهيف الحمرب ه‬
‫َ َ َح‬ ‫َ‬
‫اع ًة‬
‫اْ َس َ‬ ‫ات َوإه حن َز َ‬
‫ضى َما فَ َ‬ ‫َج ََّ أ حَو أ حغ هم َي َعلَحي هه يَ حوًما َولَحي لَةً‪ ،‬قَ َ‬
‫‪‬‬ ‫الَ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪БЕМОРНИНГ НАМОЗИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ‬‬

‫‪78‬‬
 www.madrasa.uz

Намоздан аввал ёки унинг мобайнида ориз

бўлган беморлик сабабли қиём узрли бўлиб
қолса, ўтирган ҳолда рукуъ ва сажда қилиб
намоз ўқийди.
Рукуъ ва сажда қиёмга қодир бўлган ҳолида
узрли бўлиб қолганида, қодир бўлса ўтириб
имо қилиб намоз ўқийди. Қиёмда туриб имо
қилмайди. Зеро, ўтириб имо қилиш ундан
маҳбуброқдир. Шундай ҳолатда саждасини
рукуъидан пастроқ қилади. Сажда қилиш учун
бирор нарсани пешонаси томон кўтармайди.
Агар ўтириб ўқишга қодир бўлмаса, қиблага
юзланиб ёнбошлаган ҳолда ёки орқаси билан
ётиб ўқийди. Орқаси билан ётиб ўқигани
авлороқдир. Имо қилиш бош иладир. Агар имо
қилиш узрли бўлиб қолса, намозни кейинга
суради.
Имо қилиб намоз ўқиётган намоз ичида
соғайса, намозини бошидан бошлайди.
Ўтирган ҳолида рукуъ ва сажда ила намоз
ўқиётган одам намоз ичида соғайса, қойим
ҳолида давом эттиради.
Сузиб кетаётган кемада узрсиз ўтириб намоз
ўқиса, тўғри бўлади. Шатакка олинган кемада
бўлмайди. Аммо, (шатакка олинган кемада
қиём ҳолида намоз ўқиш) узрли бўлса, (ўтириб
ўқиган намози) тўғри бўлади.
Бир кеча ва бир кундуз жиннилик ҳолатида
бўлган ёки беҳуш бўлган одам (ўша вақт

79
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪мобайнида) ўтган намозларни қазо қилади.‬‬

‫‪Агар (бир кеча ва бир кундуз вақтдан) бирор‬‬
‫)‪вақт зиёда бўлса, (ўтган намозларни умуман‬‬
‫‪қазо қилмайди.‬‬

‫صالَةه الحم َسافه هر)‬

‫ص ٌل (هيف َ‬
‫فَ ح‬
‫سافَة ثَالَثَهة أَيَّ ٍام‬ ‫الحمسافهر مَ فَار َق ب ي َ ه ه ه‬
‫وت بَلَده قَاص ًدا َم َ‬ ‫َ َح َ‬
‫اجل‪َ ،‬وهيف الَحب حح هر َما‬ ‫الر ه‬
‫ار ا هإلبهل َو َّ‬ ‫ٍ‬ ‫ه ه‬
‫س حٍْي َو َسط‪َ ،‬وه َو َما َس َ‬ ‫َولَيَال َيها‪ ،‬ب َ‬
‫الريح‪َ ،‬وَما يَلهيق بها حْلَبَ هل‪،‬‬‫ار الحفلحك إهذَا ا حعتَ َد َل ه‬ ‫َس َ‬
‫ه‬
‫ف‬ ‫صه‬ ‫فَيَ حقصر ال ُّربَاع َّي إه ََل أَ حن يَ حدخ َل بَلَ َده‪ ،‬أ حَو يَ حن هوي إهقَ َامةَ نه ح‬
‫ص حح َر هاء َْا هرنَا َوه َو هخبَائه ٌّي‪ ،‬الَ به َدا هر‬ ‫ٍ ه ٍ‬ ‫ٍ‬
‫َش حه ٍر بهبَ حل َدة أ حَو قَ حريَة َواح َدة‪َ ،‬وبه َ‬
‫ال َمكحثه بهالَ نهيَّ ٍة‪ ،‬فَلَ حو أ َََتَّ‬ ‫ب‪ ،‬أَو أ حَه هل الحب حغ هي ُمَ ه‬
‫اص ًرا‪َ ،‬ك َم حَ طَ َ‬ ‫َ‬ ‫ا حْلَحر ه ح‬
‫اْ نَ حف ٌل‪َ .‬وإه حن َِلح يَ حقع حد بَطَ َل‬ ‫اء‪َ ،‬وَما َز َ‬‫َس َ‬
‫وَل‪ََ ،‬تَّ فَ حرضه َوأ َ‬ ‫َوقَ َع َد األ َ‬
‫فَ حرضه‪.‬‬
‫مسافهر أ ََّمه م هقيم هيف الحوق ه‬
‫حت يته ُّم‪َ ،‬وبَ حع َده الَ يَؤُّمه‪َ .‬ولَ حو أ ََّمه بَطَ َل‬ ‫ٌ َ‬ ‫َ ٌ‬
‫سافهر‪ ،‬قَائهالً نَ حدبًا‪ :‬أهََتُّوا‬‫ص َر الحم َ‬
‫ه‬ ‫هه‬
‫اقحت َداؤه‪َ ،‬وهيف َعكحسه أ َََتَّ الحمقيم َوقَ َ‬
‫ه‬
‫سافه ٌر‪.‬‬ ‫ه‬
‫صالَتَك حم فَإهِن م َ‬
‫َ‬
‫الس َفر‪َ ،‬وَوطَ ََ اح هإلقَ َام هة همثح له‬
‫َصله َّي همثح له‪ ،‬الَ َّ‬ ‫ه‬
‫َوي حبطل ال َحوطَ ََ احأل ح‬

‫‪80‬‬
 www.madrasa.uz

‫ض ُّده الَ ي غَهْي ه‬

‫ َو َس َفر‬.َ‫ان الح َفائهتَة‬ ‫الس َفر و ه‬ ‫الس َفر واحأل ه‬
َ َ َّ ‫ َو‬،‫َصل ُّي‬ ‫َو َّ َ ح‬
.‫ص‬ ُّ ‫صيَ هة َكغَ حهْيهه هيف‬
‫الر َخ ه‬ ‫الحم حع ه‬
َ


МУСОФИРНИНГ НАМОЗИ ҲАҚИДАГИ
ФАСЛ

Ўз юртининг уйларидан ўртача юришда уч

кун ва уч кечалик бўлган масофани қасд қилиб
ажралган инсон - мусофирдир. Ўртача юриш -
қуруқликда туянинг ва пиёданинг юриши,
денгизда кеманинг шамол мўътадил бўлган
ҳолатидаги сузиши ва тоғда унга лойиқ
юришдир.
Мусофир - ўз юртига киргунича ёки бир
шаҳар ёки қишлоқда ярим ой туришни ният
қилмагунича ёки кўчманчи бўлиб,
диёримиздаги саҳрода ярим ой туришни ният
қилмагунича - тўрт ракъатли намозни қаср
қилади. Дорул ҳарбда ёки боғийлар қамалида
қолган бўлса – ниятсиз ҳолда туриши чўзилган
киши каби – намозини қаср қилиб ўқийверади.
Аввалги қаъдага ўтиргач кейинги ракъатга
турса фарзи тугаган ўзи яхши иш қилмаган
бўлади. Зиёда бўлгани нафлга ўтади. Агар
аввалги қаъдага ўтирмаса, фарзи ботил бўлади.
Мусофирга муқим фарз намоз вақтида ўша

81
 www.madrasa.uz

намоз учун имом бўлса, мусофир (имомига

иқтидо қилиб) намозни тўла ўқийди. Фарз
намоз вақти ўтгач ўша намоз учун муқим
мусофирга имом бўлмайди. Агар у имом бўлса,
мусофирнинг иқтидоси ботил бўлади. Акси
бўлганда, муқим намозини тўлиқ қилиб
тугатади, мусофир эса (салом кетидан)
“намозингизни тўлиқ қилиб олинг, мен
мусофирман” дея – айтиши мандуб бўлади -
намозини қаср қилади.
Аслий ватанни - сафар эмас – (аслий
ватан)нинг мисли ботил қилади. Иқома
ватанини унинг мисли, сафар ва аслий ватан
ботил қилади. Сафар ва унинг зидди
(муқимлик) қазо намозни (ракъатлар сонини)
ўзгартирмайди. Маъсият сафари рухсатларда
бошқа сафарлар кабидир.

‫صالَةه ا حْلم َع هة‬

 َ ‫اب هيف‬
ٌ َ‫ب‬

‫ و ه‬،‫ص ٍر‬
،‫ َوا حْل هريَّة‬،‫الص َّحة‬ َ ‫ِب ح‬
‫هه‬ ‫ط لهوج ه‬
‫وب ا حْلم َع هة اح هإلقَ َامة‬ َ ‫ش هر‬
‫ضا إه حن‬ ‫ َو َسالََمة ال َحع ح ه‬،‫ َوالحب لوغ‬،‫ورة‬
،‫ني‬ ‫َو ه‬
ً ‫ َوتَ َقع فَ حر‬.‫الر حج هل‬ َ ‫الذك‬ ُّ ‫َو‬
.‫صالَّ َها فَاقهد َها‬َ
‫اج هدهه‬
‫ وما الَ يسع أَ حكب ر مس ه‬.‫صر أَو فهنَاؤه‬ ‫وش هر َ ه ه‬
َ َ َ َ َ ََ ‫ط أل ََْائ َها الحم ح ح‬ َ
82
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫صاْلهههه فهنَاؤه‪َ ،‬و ُّ‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬

‫الس حلطَان أ حَو‬ ‫ص َل بهه م َع ًّدا ل َم َ‬ ‫ص ٌر‪َ .‬وَما اتَّ َ‬ ‫أ حَهلَه‪ ،‬م ح‬
‫اْلطحبة َحَنو تَسبهيح ٍة هيف الحوق ه‬ ‫ه‬
‫َي‬‫اعة أ ح‬ ‫حت‪َ ،‬وا حْلَ َم َ‬ ‫َ‬ ‫نَائبه‪َ ،‬وَوقحت الظُّ حه هر َو ح َ َ ح َ‬
‫وْهه أَََتََّها‪َ ،‬وقَ حب لَه بَ َدأَ‬
‫ال هسوى اح هإلم هام‪ ،‬وإه حن نَ َفروا ب ع َد سج ه‬
‫َح‬ ‫َ َ‬
‫ٍ‬
‫ثَالَثَة هر َج َ‬
‫ص هر ظ حهر ال َحم حعذوهر َوغَ حهْيهه‬ ‫ام‪َ .‬وك هرَه هيف ال هحم ح‬ ‫بهالظُّ حه هر‪َ ،‬واح هإل حذن ال َحع ُّ‬
‫اع ٍة‪َ ،‬وظ حهر غَ حهْي ال َحم حعذوهر قَ حب َل ا حْلم َع هة‪َ .‬و َس حعيه إه ََل ا حْلم َع هة‪،‬‬ ‫هِبَ َم َ‬
‫الس حه هو‬
‫وْ َّ‬ ‫ُّد‪ ،‬أَو هيف سج ه‬ ‫واح هإلمام فهيها ي ب هطله‪ .‬وم حد هركها هيف التَّ َ ه‬
‫شه ح‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ح‬
‫يته ُّم َها‪.‬‬
‫ت‬ ‫وإه َذا أ هذ َن احأل ََّول تَركوا الحب حيع وسعوا وإه َذا َخرج اح هإلمام حرم ه‬
‫ََ َ ََ‬ ‫َ َ َ َ ََ َ‬ ‫َ‬
‫س اح هإل َمام َعلَى ال هحمحن َهّب‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫الصالَة َوالح َكالَم‪َ ،‬ح ََّّت يت َّم خطحبَتَه‪َ .‬وإ َذا َجلَ َ‬ ‫َّ‬
‫ه‬ ‫أَذَّ َن ثَانهيا ب ح ه‬
‫استَ حقبَ لوه م حستَ همع َ‬
‫ني‪.‬‬ ‫ني يَ َديحه‪َ .‬و ح‬ ‫ً ََ‬
‫ه‬ ‫ه ه‬ ‫ه‬
‫يم‪،‬‬ ‫ني بَ حي نَ ه َما قَ حع َدةٌ قَائ ًما طَاه ًرا‪ .‬فَإذَا ََتَّتَا أق َ‬ ‫َوََيحطب خطحبََت ه‬
‫َّاس رحك َعتَ ح ه‬ ‫و َ َّ ه ه‬
‫‪‬‬‫ني‪.‬‬ ‫صلى احإل َمام بالن ه َ‬ ‫َ‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ЖУМЪА НАМОЗИ БОБИ‬‬

‫‪Жумъанинг вожиб бўлиши учун мисрда‬‬

‫‪муқим бўлиш, соғ бўлиш, ҳур бўлиш, эркак‬‬
‫‪бўлиш, балоғатга етган бўлиш, кўз ва оёқнинг‬‬
‫‪саломат бўлиши шарт қилинган. Бу шартларни‬‬

‫‪83‬‬
 www.madrasa.uz

ўзида мужассам қилмаган инсон Жумъа

намозини ўқиса, жумъа намози у тарафдан
фарз сифатида воқеъ бўлади.
Жумъани адо қилиш учун жумъа
ўқиладиган жой миср ёки унинг четида бўлиши
шарт қилинган. Энг катта масжиди ўша
шаҳарнинг аҳолисини сиғдира олмайдиган
бўлган аҳоли турур жойи - мисрдир. Ўша
шаҳарга ёпишган ва унинг ҳожатлари,
фойдалари учун таъйин қилинган жой –
мисрнинг четидир. Шунингдек султон ёки
унинг ўринбосари бўлиши, Пешин намозининг
вақти кириши, Пешин намозининг вақтида бир
тасбеҳ бўлса ҳам хутба, имомдан ташқари уч
кишилик жамоъат бўлиши ва (жумъа
ўқилишига) омматан изн берилиши жумъанинг
шартларидандир.
Имом биринчи саждани қилгач жамоат
кетиб қолса, унинг ўзи (жумъа) намозини
тамомлайди. Агар ўша саждадан аввал кетиб
қолсалар, имом Пешин намозини бошлайди.
Жумъага боришга узри борнинг ва
бошқаларнинг мисрда Пешинни жамоат бўлиб
ўқишлари макруҳдир. Узри йўқнинг Жумъадан
аввал Пешин ўқиши ҳам макруҳдир.
Пешинни ўқиган одам Жумъага ҳаракат
қилганда имом Жумъа намозида бўлса,
Пешини ботил бўлади.
Жумъага имом ташаҳҳудда ёки саҳв

84
 www.madrasa.uz

саждасида бўлганида етишган инсон, намозни

ўзи мукаммал қилади.
Жумъанинг биринчи азони айтилганида
одамлар савдо (ва ҳар қандай касб)ни тарк
қиладилар ва жумъага борадилар. Имом
минбарга чиққач, хутба тугагунича намоз
ўқиш ва гапириш ҳаром бўлади.
Имом манбарга ўтирганида олдида иккинчи
азон айтилади. Одамлар имомнинг (хутбасини)
тинглаган ҳолда унга юзланадилар.
Имом қоим ва таҳоратли ҳолида орасида
бироз ўтириши бор икки хутба ўқийди. Иккала
хутба тамом бўлгач, иқома айтилади ва имом
одамлар билан икки ракъат намоз ўқийди.

‫صل (هيف صالَةه ال هحعي َديح هَ وتَ حكبهْي ه‬

)‫ات التَّ حش هر هيق‬
 َ َ َ ٌ ‫فَ ح‬

‫س‬ ‫ ويَلحبه‬،‫ ويََتطَيَّب‬،‫ ويَغحتَ هسل‬،‫ أَ حن يَأحكل‬:‫ب يَ حو َم ال هحفطح هر‬ َ

‫نه‬
‫د‬
َ َ َ َ َ َ َ
‫ه ه‬ ‫أَح ه ه‬
‫ َوالَ يَ حت نَ َّفل‬.‫صلَّى‬ َ ‫ ُثَّ ََيحرج إه ََل الحم‬،‫ َوي َؤْي فط َحرتَه‬،‫س ََ ثيَابهه‬ َ‫ح‬
َّ‫اء إهال‬ ‫ه‬ َّ َ ‫صالَتههه هيف الحم‬
ً ََْ ‫ َوش هر َط َهلَا شروط ا حْلم َعة وجوبًا َوأ‬.‫صلى‬ َ ‫قَ حب َل‬
‫ح‬
.َ‫اْلطحبَة‬
،‫ َوي َكهّب ثَالَثًا َرافه ًعا يَ َديحهه بَ حع َد الثَّنَ هاء‬،‫س إهََل َزَو هاهلَا‬ َّ ‫َوَوقحت َها هم هَ حارتهَفا هع‬
‫الش حم ه‬

85
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫الرحكع هة الثَّانهي هة بع َد الهحقراءةه‪ .‬وي ه‬

‫صلَّى اح هإلَمام الَ‬‫صلي غَ ًدا بهع حذ ٍر‪َ .‬وإهذَا َ‬ ‫َوي َكهّب هيف َّ َ َ َ ح َ َ َ َ‬
‫صله َي‪.‬‬
‫ساك إهََل أَ حن ي َ‬ ‫ب اح هإل حم َ‬
‫ه ه‬ ‫ه‬
‫ض َحى َكالحفطح هر‪ ،‬لَك حَ ند َ‬ ‫ات‪َ .‬واحألَ ح‬ ‫ضي َم حَ فَ َ‬ ‫ي حق ه‬
‫َ‬
‫صلَّي ثَالَثَةَ أَيَّ ٍام بهع حذ ٍر َوغَ حهْيهه‪َ .‬وي َعلهم‬
‫َوي َكهّب َج حه ًرا هيف الطَّ هر هيق‪َ ،‬وي َ‬
‫ام ال هحفط َحرةه‪ ،‬الَ‬ ‫َح َك َ‬ ‫ضحيَة َوُثَّ أ ح‬
‫هيف خطحبته هه تَكحبهْي التَّ حش هر هيق واحأل ح ه ه‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ني‪َ ،‬وَهَيب قَ حوله‪ :‬هللا أَ حكبَ ر‪ ،‬هللا‬ ‫شبُّ ها به ه ه‬ ‫اجته َم َ‬
‫الواقف َ‬
‫اع يَ حو َم َع َرفَةَ تَ َ ً َ‬ ‫ح‬
‫لل ا حْلَ حمد هم حَ فَ حج هر‬ ‫أَ حكب ر الَ إهلَه إهالَّ هللا‪ ،‬وهللا أَ حكب ر‪ ،‬هللا أَ حكب ر‪ ،‬و ه‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اع ٍة م حستَ َحَّب ٍة َعلَى الحم هق ه‬
‫يم‬ ‫ي هِبَ َم َ‬ ‫ي وهم َعرفَةَ َع هقيب ك هل فَ ر ٍ ه‬
‫ض أْ َ‬ ‫ح‬ ‫َ‬ ‫َح َ‬
‫ص هر‬‫يم‪ ،‬إه ََل َع ح‬ ‫سافه ٍر م حقتَ ٍد هِب هق ٍ‬ ‫هٍ ه‬
‫ص هر‪َ ،‬وم حقتَديَة ب َرج ٍل‪َ ،‬و َعلَى م َ‬ ‫بهال هحم ح‬
‫آخ هر أَيَّ هام التَّ حش هر هيق‪َ ،‬وبه هه ي حع َمل َوالَ يَ َدعه‬ ‫يد‪ .‬وقَاالَ‪ :‬إه ََل عص هر ه‬ ‫هه‬
‫َ ح‬ ‫الحع َ‬
‫‪‬‬ ‫الحم حؤََتُّ َولَ حو تَ َرَكه إه َمامه‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ИККИ ИЙД НАМОЗИ ВА ТАШРИҚ‬‬
‫‪ТАКБИРЛАРИ ФАСЛИ‬‬

‫‪Фитр куни таомланиш, мисвок ва ғусл‬‬

‫‪қилиш, хушбўйланиш, энг яхши кийимларини‬‬
‫‪кийиш ва садақаи фитрини бериш мандубдир.‬‬
‫‪Сўнгра намозгоҳга чиқади. Намозгоҳда ийд‬‬
‫‪намозидан олдин нафл ўқимайди.‬‬
‫‪Вожиблик ва адо этиш шартлари жиҳатидан‬‬
‫‪Ийд намози учун – хутбадан ташқари - Жумъа‬‬
‫‪86‬‬
 www.madrasa.uz

намозининг шартлари шарт қилинади.

Ийд намозининг вақти қуёш кўтарилгандан
то заволгача.
Биринчи ракъатда санодан кейин ҳар
такбирида қўлини кўтарган ҳолда уч марта
такбир айтади. Иккинчи ракъатда қироатдан
кейин такбир айтади. Узр бўлса, эртасига
ўқийди. Ийд намозини имом ўқиб бўлгач ийд
намозига етиша олмаган киши уни қазо
қилмайди.
Қурбонлик ийди Рамазон фитри ийди
кабидир. Аммо Қурбонлик ийдида ийд
намозини ўқигунича емоқ ва ичмоқдан
тийилиш мандубдир.
Ийд намозининг йўлида жаҳрий такбир
айтади. Узрли ёки узрсиз ҳолда уч кунгача ийд
намози ўқилади.
Имом ийд хутбасида такбири ташриқ,
қурбонлик ва садақаи фитр ҳукмлари ҳақида
таълим беради.
Арафа куни Арафотда турувчи ҳожилар
каби тўпланиб туриш йўқ.
Арафа кунинг Бомдодидан ийднинг
асригача “Аллоҳу акбар! Аллоҳу акбар! Лаа
илааҳа Иллаллоҳу! Валлоҳу акбар! Аллоҳу
акбар! Ва лиллааҳил ҳамд”ни айтиш –
мустаҳаб ҳолатдаги ҳар қандай жамоат ила адо
этилган ҳар бир фарз намознинг ортидан
(аёлларнинг намоз учун жамоъат бўлишлари

87
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫‪мустаҳаб ҳолатдаги жамоъат эмас) мисрда‬‬

‫‪муқим бўлган киши учун, эркакка иқтидо‬‬
‫‪қилган аёл учун ва муқимга иқтидо қилган‬‬
‫‪мусофир учун - вожибдир.‬‬
‫‪Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ ва имом‬‬
‫‪Муҳаммад‬‬ ‫‪раҳимаҳуллоҳлар‬‬ ‫‪“ташриқ‬‬
‫‪такбирларини ташриқ кунларининг охирги‬‬
‫‪Асригача айтилади” деганлар ва шунга амал‬‬
‫‪қилинади. Агар имом такбири ташриқни тарк‬‬
‫‪қилса ҳам, муқтадий уни тарк қилмайди.‬‬

‫اب هيف ا حْلََنائه هز‬

‫بَ ٌ‬
‫ض هر أَ حن ي َو َّجهَ إه ََل ال هحق حب لَ هة َعلَى ََيهينه هه‪َ ،‬وا حخته َْي‬ ‫س ََّ لهلحم ححتَ َ‬
‫ش ُّد هْلحيَاه‪َ ،‬وت حغ َمض‬ ‫ات ت َ‬ ‫اْ َة‪ ،‬فَهإ َذا َم َ‬ ‫اال حسته حل َقاء‪َ .‬وي لَ َّقَ َّ‬
‫الش َه َ‬ ‫ه‬
‫ض ٍة‬‫ض َم َ‬ ‫سل َو ََي َّرْ بهالَ َم ح‬ ‫َعحي نَاه‪َ ،‬وَيَ َّمر ََّتحته َوَك َفنه هوتح ًرا‪َ .‬وي غَ َّ‬
‫يح َش حع ٍر‪َ ،‬و حَي َعل ا حْلَنوط َعلَى‬ ‫شٍ‬
‫اق‪َ ،‬والَ قَ ل هحم ظ حف ٍر‪َ ،‬والَ تَ حس هر ه‬ ‫استهحن َ‬
‫َو ح‬
‫اج هدهه‪.‬‬
‫رأح هس هه و هْلحيته هه‪ ،‬والح َكافور َعلَى مس ه‬
‫ََ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫وسنَّة الح َك َف هَ لَه‪ :‬إه َزار وقَ هميص ولهَفافَةٌ‪ ،‬واستح هسَ ه‬
‫الع َم َامة‬ ‫َ ح ح َ‬ ‫ٌ َ ٌ َ‬ ‫َ‬
‫ار َو هخ حرقَةٌ‪ ،‬ت حربَط هِبَا فَ حو َق ثَ حديَ حي َها‪َ .‬وكه َفايَته لَه إه َز ٌار‬ ‫ه‬
‫َوي حزَْاْ َهلَا َخَ ٌ‬
‫شاره‪.‬‬‫يف انحته َ‬ ‫اْله َمار‪َ .‬وي حع َقد إه حن هخ َ‬‫َولهَفافَةٌ‪َ ،‬وي َزاْ َهلَا ح‬

‫‪88‬‬
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫ّن‪ُ ،‬ثَّ ي َكه َّب‬ ‫ه‬ ‫ه ٍ ه‬

‫صالَته فَ حرض ك َفايَة‪َ ،‬وه َي أَ حن ي َك َّب هللاَ َوي ثحه َ‬ ‫َو َ‬
‫ّب َويَ حدع َو‪ُ ،‬ثَّ‬ ‫ه‬ ‫ه َّ‬
‫صلى هللا َعلَحيه َو َسل َم‪ُ ،‬ثَّ ي َك َ‬
‫َّب َ َّ‬ ‫صله َي َعلَى النه ه‬ ‫َوي َ‬
‫سله َم َوالَ يَ حرفَع الحيَ َد إهالَّ هيف التَّكحبه هْي احأل ََّو هل‪َ ،‬ويَقوم اح هإل َمام‬‫ّب َوي َ‬
‫ه‬
‫ي َك َ‬
‫ههِب َذ هاء َّ‬
‫الص حد هر‪.‬‬
‫اضي‪ُ ،‬ثَّ إه َمام ا حْلَيه‪ُ ،‬ثَّ‬ ‫الس حلطَان‪ُ ،‬ثَّ الح َق ه‬ ‫َح ُّق بهاح هإل َم َام هة ُّ‬ ‫َواحأل َ‬
‫صلَّى غَحي ره حم ي هعيد‬ ‫ه‬ ‫ِل‪َ ،‬كما هيف الحع ه ه‬
‫صبَات َويَص ُّح اح هإل حذن ِبَا‪ ،‬فَهإ حن َ‬ ‫َ َ‬ ‫ال َحوه ُّ َ‬
‫صلهي غَحي ره بَ حع َده‪.‬‬ ‫اء‪َ ،‬والَ ي َ‬ ‫الحوه ُّ ه‬
‫ِل إ حن َش َ‬ ‫َ‬
‫سخه‪َ .‬وَِلح ََت حز‬ ‫ص َّل َعلَحي هه فَدفه ََ‪ ،‬صله َي َما َِلح يظَ ََّ تَ َف ُّ‬ ‫َوَم حَ َِلح ي َ‬
‫ف‬ ‫ض َع ال َحميهت َخا هر َجه ا حختَ لَ َ‬ ‫ت هيف مس هج ٍد‪ ،‬ولَو و ه‬ ‫َراكهبًا‪َ .‬وك هرَه ح‬
‫َح‬ ‫َح‬
‫شايهخ‪.‬‬ ‫ال َحم َ‬
‫ازةه أ حَربَ َعةٌ‪َ ،‬وأَ حن تَ َ‬
‫ض َع م َق َّد َم َها حاأل حََيَ ََ‪ُ ،‬ثَّ‬ ‫َوس ََّ هيف ْحَح هل ا حْلهنَ َ‬
‫ب‬ ‫سا هر َك‪َ .‬وي حس هرعو َن هِبَا بهالَ َخبَ ٍ‬ ‫ك‪ُ ،‬ثَّ َك َذا َعلَى يَ َ‬ ‫َّرَها َعلَى ََيهينه َ‬ ‫م َؤخ َ‬
‫ض هع َها‪.‬‬
‫ب‪َ .‬وك هرَه ا حْللوس قَ حب َل َو ح‬ ‫َح ُّ‬
‫َوال َحم حشي َخ حل َف َها أ َ‬
‫اضعه‪:‬‬ ‫وي لححد الح َق حب ر وي حد َخل فه هيه هِمَّا يلهي ال هحقحب لَةَ‪ ،‬وي قول و ه‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ول ه‬
‫هللا‪َ ،‬وي َو َّجه إه ََل ال هحقحب لَ هة‪َ .‬وَتَ ُّل الحع حق َدة‬ ‫هللا و َعلَى هملَّ هة رس ه‬ ‫ه‬
‫َ‬ ‫اس هم َ‬ ‫به ح‬
‫س َّجى قَ حب رَها الَ قَ حب ره َوك هرَه احآلج ُّر‬ ‫صب َوي َ‬ ‫س َّوى اللَّهِب َوالح َق َ‬ ‫َوي َ‬
‫سنَّم الح َق حب ر‪.‬‬
‫ُّراب َوي َ‬
‫شب‪َ ،‬وي َهال الت َ‬ ‫َو ح‬
‫اْلَ َ‬
‫‪89‬‬
 www.madrasa.uz

ЖАНОЗАЛАР БОБИ

Муҳтазарни (ўлим онларида бўлган инсон)

ўнг ёнбоши ила қиблага юзлантириб тқизиш
суннатдир. Чалқанча ётқизиш ихтиёр
қилинган. Унга шаҳодат калимаси талқин
қилинади. Вафот топганда жағи боғланади ва
кўзлари юмдирилади. Унинг тахтаси ва
кафанига хушбўй нарса тоқ маротаба
тутатилади.
Сўнгра унинг кийимини ечиб оғзи ва бурни
чайилмай жасади ювилади. Тирноғи
олинмайди ва сочи таралмайди. Боши,
соқолига ҳанут ва сажда қиладиган ерларига
Кофур суртилади.
Кафаннинг суннати: эркак учун - изор,
қамис ва лифофадир. “Салла бўлгани яхши”
дейилган; аёл учун – эркакнинг кафанига
рўмол ва икки кўкраги устидан боғланадиган
латта зиёда қилинади. Эркак учун кифоя
қиладиган кафан изор ва лифофадир. Аёл учун
кифоя қиладиган кафанда эркакнинг кифоя
қиладиган кафанига рўмол зиёда қилинади.
Кафаннинг ёйилиб кетиши хавфи бўлса,
боғлаб қўйилади.
Маййит учун жаноза намози ўқиш фарзи
90
 www.madrasa.uz

кифоядир. Намознинг сурати: такбир айтиб,

сано ўқилади. Сўнгра такбир айтиб, Набий
соллаллоҳу алайҳи васалламга саловот
айтилади. Сўнгра такбир айтиб, дуо қилинади.
Сўнгра такбир айтиб, салом берилади.
Фақатгина биринчи такбирда қўл
кўтарилади. Имом маййитнинг кўкрак
баробарида туради.
Жаноза намозида имомликка энг ҳақли
киши султондир. Сўнгра қози. Кейин
маҳалланинг имоми. Сўнгра маййитнинг
валийси. Валийликка ҳақдорлик тартиби
асабалар тартиби кабидир. Жаноза намозида
бирор кишига имом бўлишга изн бериш
саҳиҳдир. Агар жанозани юқорида санаб
ўтилган ҳақдорлардан бошқа инсон ўқиган
бўлса, хоҳласа, валий намозни қайта ўқийди.
Валийдан бошқалар валий ўқиган жаноза
намозини қайтариб ўқимайдилар.
Жаноза ўқилмасдан дафн қилинган
маййитга шишиб кетгани гумон қилинмас
экан, (қабри устида) жаноза ўқилади. Уловга
минган ҳолда жаноза намози ўқиш жоиз эмас.
Масжид ичида жаноза намозини ўқиш
макруҳдир.
Маййит масжид ташқарисига қўйилган
бўлиб одамлар масжид ичида жаноза намозини
ўқишлари ҳақида машойихлар ихтилоф
қилганлар.

91
 www.madrasa.uz

Жанозани кўтаришда тўрт киши бўлиши,

унинг ўнг тарафининг олдидан, кейин ортидан
ўнг елканг ила кўтаришинг, сўнгра худди
шундоқ қилиб чап тарафинг ила кўтаришинг
суннатдир.
Жанозани кўтарганда чайқалтирмаган
ҳолда тез юрилади. Унинг ортидан юриш
яхшироқдир. Уни ерга қўймасдан олдин
ўтириш макруҳдир.
Қабрни лаҳад қилиб кавланади ва қабрнинг
ичига маййитни қибла томонидан киритилади.
Маййитни қўювчи “бисмиллаҳи ва ъалаа
миллати Расулиллаҳи” (Аллоҳнинг исми ила
ва Расулуллоҳнинг миллатларида) дейди ва
маййит қиблага юзлантирилади.
Кафаннинг тугуни ечилади ва (хом) ғишт,
қамишлар терилади. Эркакникидан фарқли
ўлароқ аёл кишининг қабри тўсиб турилади.
Лаҳадни пишган ғишт ва қуруқ ёғоч ила ёпиш
макруҳдир. Тупроқ солинади ва қабр туянинг
ўркачи каби қилинади.

‫الشه ه‬
‫يد‬
 َّ ‫بَاب‬

ٌ ‫ب به هه َم‬ ‫ه ه ه ه‬
َّ َ‫ َوَِلح يَ حرت‬،‫ال‬
،‫ث‬ ‫حما َوَِلح َهَي ح‬
ً ‫ قت َل ظل‬.‫ه َو م حسل ٌم طَاه ٌر بَال ٌغ‬

92
 www.madrasa.uz

َ‫سل َوال‬ َّ َ‫ َوالَ ي غ‬،‫فَي حن َزع َعحنه غَحي ر ثَ حوبه هه َوي َزاْ َوي حن َقص لهَيته َّم َك َفنه‬
.‫ َوي حدفََ به َد هم هه‬،‫صلَّى َعلَحي هه‬ َ‫ي‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
،‫ث‬ َّ َ‫هح َو حارت‬َ ‫ أ حَو جر‬،‫ص ٍر الَ ي حعلَم قَاتله‬‫َوغس َل َم حَ و هج َد قَتهيالً هيف م ح‬
ََ ‫ أ حَو ن هق َل هم‬،ٌ‫آواه َخحي َمة‬ ‫ه‬
َ ‫ أ حَو‬،‫ أ حَو عول َج‬،‫ب‬ َ ‫ أ حَو َش هر‬،‫ أ حَو أَ َك َل‬،‫ام‬ َ َ‫بهأَ حن ن‬
،‫ش حي ٍء‬َ ‫صى به‬ ٍ ‫صالٍَة َكها‬
َ ‫ أ حَو أ حَو‬،‫مل‬ َ ‫حت‬َ ‫ أ حَو بَهق َي َعاقهالً َوق‬،‫ال َحم حع َرَك هة َحيًّا‬
.‫َوصله َي َعلَحي هه‬
‫صلَّى‬ ‫ه‬ ٍ ‫ه هه‬
َ ‫ غس َل َوالَ ي‬،‫ أ حَو قَطح هع طَ هر ٍيق‬،ٍ‫ أ حَو بَ حغي‬،‫َوإه حن قت َل لس َعايَة‬
 .‫َعلَحي هه‬

ШАҲИД БОБИ

Шаҳид - таҳоратли, балоғатга етган, зулм

ила қатл қилинган, қатл ила мол (дия) вожиб
бўлмаган ва (урушда яралангач) узоқ қолмай
вафот топган мусулмондир.
Ундан кийимидан бошқа нарсалари ечиб
олинади. Кафани мукаммал бўлиши учун
кийими зиёда ёки ноқис қилинади. Уни
ювилмайди ва унга жаноза намози ҳам
ўқилмайди. Уни қони ила дафн қилинади.
Мисрда ўлдирилган ҳолда топилган ва
қотили билинмаган маййит, жароҳатлангач
бирор муддат ҳаёт бўлиш, ухлаш, таом ейиш,

93
 www.madrasa.uz

ичимлик ичиш, даволаниш, чодирга олиб

кирилиш, маърака майдонидан тирик ҳолда
олиб чиқилиш, ақли жойида бўлган ҳолда
тўлиқ бир намоз вақтича ҳаёт бўлиш ёки бирор
нарса васият қилиш каби ҳаётдан фойдаланган
мусулмон ювилади ва унга жаноза намози
ўқилади.
Жиноятлар, қўзғолончилик ва қароқчилик
қилгани сабабидан қатл қилинганлар ювилади,
уларга жаноза ўқилмайди.

‫اْلَو ه‬
‫ف‬ ‫باب ه‬
 ‫صالَة ح ح‬
َ َ

‫صلَّى‬ َ ‫ َو‬،‫إهذَا ا حشتَ َّد َخ حوف ال َحعد هو َج َع َل اح هإل َمام أ َّمةً َحَن َو ال َحعد هو‬
،‫ت َه هذهه إهلَحي هه‬ ‫ض ح‬َ ‫ني هيف غَ حهْيهه َوَم‬ ‫ َورحك َعتَ ح ه‬،‫بهأ حخ َرى رحك َعةً هيف الثُّنَائهيه‬
َ َ
،‫ت إهلَحي هه‬ ‫ض ح‬ َ ‫صلَّى ِبهه حم َما بَهق َي َو َسلَّ َم َو حح َده َوَم‬ َ ‫ت تهل‬
َ ‫حك َو‬ ‫اء ح‬
َ ‫َو َج‬
.‫ت هِبَا‬‫ ُثَّ احأل حخ َرى َوأَََتَّ ح‬،ٍ‫اءة‬ ‫ت احأل حخرى وأَََتَّ ح ه ه‬
َ ‫ت بالَ ق َر‬ َ َ ‫اء ح‬
َ ‫َو َج‬
‫َي هج َه ٍة‬ ‫ بههإَيَ ٍاء إه ََل أ ه‬،‫اْى‬ َ ‫صلُّوا رحكبَانًا ف َر‬ َ ‫اْلَحوف‬ ‫اْ ح‬َ ‫َوإه حن َز‬
.‫الركوب‬ ُّ ‫ َوي حف هسد َها ال هحقتَال َوال َحم حشي َو‬.‫قَ َدروا‬

ХАВФ НАМОЗИ

94
 www.madrasa.uz

Душман хавфи кучли бўлганида имом бир

тоифани душман тарафга қўйиб, бошқа тоифа
ила икки ракъатли намозда бир ракъат, ундан
бошқасида икки ракъат намоз ўқийди. (Имом
бириинчи ракъатни тугатганида) намоз ўқиган
тоифа намоз ўқимаган тоифанинг ўрнига
ўтади. Ва намоз ўқимаган тоифа келади. Имом
улар билан қолган намозини ўқийди ва бир ўзи
салом беради. Саломдан сўнг иккинчи намоз
ўқиган тоифа биринчи тоифанинг ўрнига
боради. Биринчи тоифа келиб намозини
қироатсиз тамомлайди. Кейин иккинчи тоифа
келиб намозини қироат ила тамомлайди.
Хавф ундан ҳам зиёда бўлиб кетса, уловга
минган ҳолда, имо билан, қай тарафга қодир
бўлсалар, ўша тарафга юзланиб, якка-якка
намоз ўқийдилар. Ўша намозни жанг қилиш,
юриш ва уловга миниш фосид қилади.

)‫الصالَةه هيف الح َك حعبَ هة‬

 َّ ( ‫بَاب‬

‫ َولَ حو َكا َن ظَ حهره إه ََل ظَ حه هر إه َم هام هه‬،‫ص َّح هيف الح َك حعبَ هة الح َف حرض َوالنَّ حفل‬
َ
‫ َوك هرَه فَ حوقَ َها َوإه هن اقحتَ َدوا َح حوَهلَا َوبَ حعضه حم‬.‫الَ له َم حَ ظَ حهره إه ََل َو حجه هه‬
.‫ص َّح إه حن َِلح يَك حَ هيف َجانهبه هه‬ ‫ه هه‬
 َ ،‫أَق َحرب إهلَحي َها م حَ إه َمامه‬
95
 www.madrasa.uz



КАЪБАНИНГ ИЧИДА НАМОЗ ЎҚИШ

Каъбанинг ичида фарз ва нафл намозлар –

орқасини ўз имомининг орқасига қилиб ўқиса
ҳам - саҳиҳдир. Аммо орқаси ўз имомининг
юзига бўлиб қолса, бўлмайди. Каъбанинг
устида намоз ўқиш макруҳдир. Агар имомга
Каъбанинг атрофида иқтидо қилсалар ва баъзи
намозхонлар Каъбага ўз имомларидан яқин
бўлиб қолсалар, имомнинг ёнида бўлмаслик
шарти ила, намоз саҳиҳ бўлади.

‫الزَك هاة‬
 َّ ‫كهتَاب‬

‫ك هم حل ًكا تَ ًّاما‬ ٍ ‫ ماله‬،‫ مسله ٍم‬،‫ف‬

َ ‫ح‬
ٍ َّ‫ م َكل‬،‫الَ َهَتب إهالَّ َعلَى ح ٍر‬
،‫ارةه َم َع ا حْلَحو هل‬ ‫ أَ هو َّ ه ه ه ه‬،‫اب نَ ٍام وهو إه َّما بهالثَّمنهيَّ هة‬ ‫هه‬
َ ‫الس حوم أ حَو نيَّة الت َج‬ َ َ َ ٍ ‫ص‬ َ ‫لن‬
‫ فَالَ َهَيب‬.‫ب هم حَ َعحب ٍد‬ ٍ َ‫ َو َع حَ َْيح ٍَ مطَال‬،‫َصلهيَّ هة‬ ‫اض ٍل َعَ ح ه‬
‫اجتهه احأل ح‬
َ َ ‫ح‬
‫فَ ه‬
ٍ ‫ َكم حفق‬،‫ضمارا‬ ‫ه‬ ‫ه ه‬
،ْ‫و‬ َ ً َ ‫ب َوالَ بَ حع َد الحوصول ألَيَّ ٍام َكا َن‬ ٍ َ‫َعلَى م َكات‬

96
 www.madrasa.uz

.‫اْ َرًة‬
َ‫ص‬ ٍ ‫ه‬ ٍ
َ ‫ َوَمأحخوذ م‬،‫َو َحُمحوْ الَ ح َّجةَ َعلَحيه‬
‫ه‬
.‫ص َّد َق بهالحك هل‬ َ ‫ط النهيَّة َوق‬
َ َ‫ إهالَّ أَ حن يَت‬،‫حت احأل ََْاء أَ هو ال َحع حزهل‬ َ ‫َوش هر‬

ЗАКОТ КИТОБИ

Закот ҳур, мукаллаф, ўсувчи нисобга тўлиқ

эга бўлган мусулмонгагина нисобга бир йил
тўлиши, аслий ҳожатидан ва банда нисоб
эгасидан талаб қиладиган қарздорликдан
ортиқ бўлиши шарти ила фарз бўлади.
Ўсиш - қиймат, яйловда боқиш ёки тижорат
нияти жиҳатидан бўлади.
Шу сабабдан закот мукотабга ва йўқолган
молга, ҳужжатсиз тортиб олинган молга,
мусодара қилиб олинган молга ўхшаб тўланиш
эҳтимоли оз бўлган қарзнинг муддат кунлари
келган молда фарз бўлмайди.
Молининг барчасини садақа қилиб юбормас
экан закотни бераётганда ёки уни
ажратаётганда ният қилиш шарт қилинган.

)‫اشيَ هة‬
 ‫( َزَكاة الحم ه‬
َ

97
 ‫‪www.madrasa.uz‬‬

‫يَ بهحنت‬ ‫س همَ اح هإلبه هل َشاةٌ‪ُ ،‬ثَّ هيف ََخح ٍ ه‬

‫س َوع حش هر َ‬ ‫َوَحَيب هيف ك هل ََخح ٍ َ‬
‫ني هح َّقةٌ‪َ ،‬وهيف‬ ‫ون‪ ،‬وهيف هس ٍ ه‬
‫ت َوأ حَربَع َ‬
‫ٍ‬
‫ني بحنت لَب َ‬
‫ت وثَالَثه َ ه‬‫ه ٍ‬
‫اض‪َ ،‬وهيف س َ‬ ‫َخمَ ٍ‬
‫ت وسب هعني بهحنتَا لَب ٍ‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ون‪َ ،‬وهيف إه حح َدى‬ ‫ني َج َذ َعةٌ‪َ ،‬وهيف س ٍ َ َ ح َ‬ ‫إه حح َدى َوسته َ‬
‫س َشاةٌ َوهيف ََخح ٍ‬ ‫يَ‪ُ .‬ثَّ هيف ك هل ََخح ٍ‬ ‫وتهس هع ه ه ه ه ٍ ه‬
‫س‬ ‫ني ح َّقتَان‪ ،‬إ ََل مئَة َوع حش هر َ‬ ‫َ ح َ‬
‫ني ثَالَث هح َق ٍ‬ ‫هٍ ه‬
‫اض‪َ ،‬وهيف مئَة َو ََخحس َ‬ ‫يَ بهحنت َخمَ ٍ‬ ‫ه‬
‫اق‪ُ ،‬ثَّ ي حستَأحنَف‬ ‫َوع حش هر َ‬
‫ت وأَرب هعني إه ََل ََخح هس ه‬ ‫ه‬
‫ني ح َّقةٌ‪َ ،‬وهيف ثَالَثه َ‬
‫ني‬ ‫َ‬ ‫َكاحأل ََّو هل‪ ،‬فَ ي َزاْ هيف ك هل س ٍ َ حَ َ‬
‫اْ َعلَى‬ ‫يما َز َ‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ب َقرا تَبهيع أَو تَبهيعةٌ وهيف أَرب هع ه‬
‫ني مس ٌَّ أ حَو مسنَّةٌ‪َ ،‬وف َ‬ ‫َ ً ٌ ح َ َ حَ َ‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫يع‪َ ،‬وهيف ك هل أ حَربَع َ‬
‫ني‬ ‫ني تَبه ٌ‬ ‫ني‪ ،‬هُث هيف ك هل ثَالَثه َ‬ ‫سب إه ََل سته َ‬ ‫ني حي َ‬ ‫أ حَربَع َ‬
‫ه‬ ‫هٍ ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ضأحنًا أ حَو َم حع ًزا َشاةٌ‪َ ،‬وهيف مئَة َوإ حح َدى َوع حش هر َ‬
‫يَ‬ ‫ني َ‬‫مسنَّةٌ‪َ ،‬وهيف أ حَربَع َ‬
‫اح َدةٍ ثَالَث هشيَاهٍ‪َ ،‬وهيف أ حَربَ هع همَئ ٍة أ حَربَ ٌع‪ُ ،‬ثَّ هيف‬ ‫ني وو ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫َشاتَان‪َ ،‬وهيف مئَتَ ح ه َ َ‬
‫‪‬‬‫َك هل همئَ ٍة َشاةٌ‪.‬‬
‫‪‬‬

‫‪ЧОРВАНИНГ ЗАКОТИ‬‬

‫‪Ҳар беш туяда битта қўй вожибдир.‬‬

‫‪Йигирма бештада битта бинти махоз (бир‬‬
‫‪ёшли), ўттиз олтитада битта бинти лабун (икки‬‬
‫‪ёшли), қирқ олтитада битта ҳиққа (уч ёшли),‬‬
‫‪олтмиш биттада битта жазаъа (тўрт ёшли),‬‬
‫‪етмиш олтитада иккита бинти лабун, тўқсон‬‬

‫‪98‬‬
 www.madrasa.uz

биттадан то бир юз йигирмагача иккита ҳиққа.

Сўнгра ҳар бештада битта қўй ва йигирма
бештада бинти махоз ва бир юз элликтада учта
ҳиққа.
Сўнгра аввалда бошлаган каби янгитдан
ҳисоб бошланади. Ҳар қирқ олтидан элликкача
бўлган туяларда бир ҳиққа қўшилади.
Ўттизта молда битта табиъ (бир ёшли эркак
бузоқ) ёки табиъа (бир ёшли урғочи бузоқ).
Қирқтада битта мусин (уч ёшга энди тўлган
эркак бузоқ) ёки мусинна (уч ёшга энди тўлган
урғочи бузоқ).
Қирқдан зиёда бўлганда то олтмиштага
етгунича ҳисоби олиниб закот ажратилади.
Сўнгра ҳар ўттизтада битта табиъ. Ҳар
қирқтада битта мусинна.
Қирқта қўй ёки эчкида битта қўй ёки эчки.
Бир юз йигирма биттада иккита. Икки юз
биттада учта, тўрт юзтада тўртта. Сўнг ҳар
юзтада битта қўй ёки эчки.

‫( َزَكاة الح َف َر ه‬
)‫س‬


‫ه ه ه‬ ‫ه‬ ‫وهيف ك هل فَ ر ٍ ه‬
‫ار أ حَو ربحع ع حش هر‬ ٌ َ‫س م ََ اح هإلنَاث أَ هو الحم حختَلطَة ْين‬ َ َ
‫ أَ هى الحمكحتَهفيَ هة به ه‬،‫السائه َم هة‬
‫الر حع هي هيف‬ ‫ه ه‬
َ ‫ َوالَ ََيب إالَّ هيف‬،‫صابًا‬
‫قه ه ه‬
َ ‫يمت َها ن‬
َ
99
 www.madrasa.uz

‫ه‬ ‫ه ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬

َ ‫ َوالَ ف‬،‫ إهالَّ تَبَ ًعا للحكبَا هر‬،‫ َوالَ هيف الصغَا هر‬،‫أَ حكثَ هر ا حْلَحول‬
.‫يما يَ حع َمل‬
‫وج حد يَأحخذ ال َحع هامل حاألَ حْ ََن َم َع‬
َ ‫ فَهإ حن َِلح ي‬،‫َوال َحواجب ال َحو َسط‬
‫ه‬
 .‫ض َل‬ ‫ أَ هو احألَ حعلَى َويَرُّْ الح َف ح‬،‫ض هل‬
‫الح َف ح‬


ОТНИНГ ЗАКОТИ

Урғочи ёки аралаш бўлган отларнинг ҳар

биридан бир динор ёки қиймати нисоб
жиҳатидан олиниб унинг ўндан бирининг
тўртдан бири.
Чорва закоти фақатгина ўтлаб юрадиган,
яъни, йилнинг аксар қисмида ўтлатиб юриш
билангина кифояланадиганларда вожиб
бўлади. Чорваларнинг кичиклари катталарига
тобеъ бўлсаларгина уларни ҳисобга қўшиб
закот берилади. Иш бажарувчи чорваларда
закот йўқдир.
Закот олишда ўртачасини олиш вожибдир.
Ўртачаси мавжуд бўлмаса, закот омили
пастроғини олиб туриб устига қўшимча олади
ёки юқорисини олиб туриб ортиғини
қайтаради.

‫ب وال هحفض ه‬ َّ ‫صاب‬ ‫ه‬

)‫َّة‬
 َ ‫الذ َه ه‬ َ ‫(ن‬
100
 www.madrasa.uz

ُّ‫ كل‬،‫َّة همَئتَا هْ حرَه ٍم‬ ‫ وال هحفض ه‬،ً‫ب هع حشرو َن همثح َقاال‬
َ َّ ‫صاب‬
‫الذ َه ه‬ ‫ه‬
َ ‫َون‬
‫ َوهيف‬،‫ فَ يَ هجب ربع الحعش هر َم حعموالً أ حَو تهحب ًرا‬،‫يل‬ ‫ه‬ ‫عَ ٍه‬
َ ‫ش َرة محن َها َسحب َعة َمثَاق‬ َ
‫ب‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫اب ههِب ه ه‬‫ص ه‬ ‫ه‬ ٍ ‫ك هل َخح‬
َ َ‫ َوإ حن غَل‬،‫ َوي حعتَبَ ر الحغَالب‬،‫سابه‬ َ َ ‫اْ َعلَى الن‬ َ ‫س َز‬
‫ارةه هعحن َد َتََلُّ هك َها بهغَ حهْي‬ ‫هه ه ه‬
َ ‫ إهالَّ بنيَّة الت َج‬،‫ الَ هيف غَ حهْي َما َم َّر‬،‫ش ي َق َّوم‬ ُّ ‫ال هحغ‬
.‫َح هد هِهَا أَنح َفع لهحل َف هق هْي‬ ‫ث إه َذا ب لَ َغ قهيمت ها نه ه‬
َ ‫صابًا م حَ أ‬
َ َ َ َ
‫اح هإلر ه‬
‫ح‬


ТИЛЛО ВА КУМУШНИНГ ЗАКОТИ

Тилланинг нисоби йигирма мисқол (бир

мисқол 4,25 гр), кумушники икки юз дирҳам
(бир дирҳам 2,975 гр). Ўн дирҳам кумуш етти
мисқол оғирликда бўлади. Нисобнинг ўндан
бирининг тўртдан бирини – тилла ва кумуш
ишлов берилганми, ёмбими фарқи йўқ - бериш
вожиб бўлади. Нисобга зиёда бўлган,
нисобнинг бешдан бирига тенг ёки ортиқ
бўлган тилла ва кумушнинг ҳар бир
миқдоридан ўша миқдорга мувофиқ ҳисоблаб
чиқарилади.
Тилла ва кумушга бирор нарса аралашган
бўлса, ғолиблик эътиборга олинади. Агар
аралашган нарса ғолиб бўлса, закот чиқариш

101
 www.madrasa.uz

учун қиймати белгиланади.

Зикр қилинганлардан бошқасида закот
вожиб бўлмайди. Илло, тижорат нияти бўлган
мол меросхўрлик орқали олинмаган ва
қиймати тилла ёки кумуш нисоби жиҳатидан
нисобга етган бўлса, унда закот вожиб бўлади.
Бундай тижорат молининг нисоб қийматини
тилла ёки кумуш нисоби ила қиёслаб
белгилашда фақирга манфаатлироқ тарафга
қиёсланади.


)‫يم هة‬ ‫ه‬
َ ‫( َْفحع الحق‬

ЗАКОТНИНГ ҚИЙМАТИНИ ЎТАШ

،‫ َوالحع حش هر‬،‫ارةه‬ ‫وََيوز َْفحع ال هحقي هم هيف َّ ه ه ه‬

َ ‫ َوالح َك َّف‬،‫ َوالحفط َحرة‬،‫الزَكاة‬ َ َ
.‫صته هه‬
َّ ‫ َوا حهلَالَك بَ حع َد ا حْلَحو هل يَ حسقط ههِب‬،‫َوالنَّ حذ هر‬

Закотда, садақаи фитрда, каффоротда,
ушрда ва назрда қийматни ўташ жоиз. Бир йил
тўлгандан кейин ҳалок бўлган молдан ҳалок
бўлган қисмининг ҳиссасича зиммадан соқит
бўлади.

102
 www.madrasa.uz


‫ك‬ ٍ َ‫ فَ يَ هجب بهحنت َخم‬،‫اب َال ال َحع حف هو‬
َ َ‫اض إه حن َهل‬ ‫ص ه‬ ‫ه‬ َّ ‫َو‬
َ ‫الزَكاة هيف الن‬
.‫ْيا‬ ‫شر همَ أَرب هع ه‬ ‫ه‬
 ً ‫ني بَع‬َ َ‫سةَ َع َ َ ح ح‬ َ ‫بَ حع َد ا حْلَحول ََخح‬

Закот нисобдадир, икки нисобнинг
орасидаги нарсада эмас. Агар қирқта туядан
бир йил тўлгандан кейин ўн бештаси ҳалок
бўлса, битта бинти махоз бериш вожиб бўлади.

َ ‫ َوي‬،‫اب هم حَ هجحن هس هه‬

‫ض ُّم‬ ٍ ‫ص‬ ‫ه‬
َ ‫ط ا حْلَحو هل إه ََل ن‬
َ ‫ض ُّم الحم حستَ َفاْ َو َس‬ َ ‫َوي‬
‫ه‬ ‫َّة والحعروض إهلَي ه ما بهال هحق ه‬ ‫ه ه‬
،‫اب‬ ‫ص ه‬ َ ‫يمة هإل حَتَ هام الن‬
َ َ ‫ح‬ َ ‫الذ َهب إه ََل الفض‬ َّ
 .‫صانه هيف ا حْلَحو هل َه حد ٌر‬
َ ‫َون حق‬

ََ
Йил ўртасида кўрилган фойда ўз жинсидан
бўлган нисобга қўшилади. Нисобни мукаммал
қилиш учун тилло кумушга ва тижорат
моллари қиймати ила иккисига қўшилади.
Нисобнинг йил ичида нуқсонга учрашининг
эътибори йўқ.

103
 www.madrasa.uz

ٍ ‫ص‬
.‫اب‬ ‫ ولهنص ٍ ه ه ه‬،‫از تَ حق هدَي َها هْلو ٍل وأَ حكثَر‬
 َ ‫ب ل ذي ن‬ َ َ َ ‫َح‬ َ ‫َو َج‬


Бир ва кўпроқ йиллар закотини олдиндан
берса, шунингдек, бир неча нисобнинг
закотини олдиндан берса, жоиз.

‫فَصل (هيف األَح َك هام الحع ه‬

)‫اش هر‬
 َ ‫ح‬ ٌ‫ح‬

ََ ‫ُّجا هر فَ يَأحخذ هم‬

َّ ‫اشر َعلَى الطَّ هر هيق هألَ حخ هذ َزَكاةه الت‬
‫وي حنصب الحع ه‬
َ َ َ
‫الذ هم هي ه‬
.‫ض حع َفه‬ ‫ وهمَ ه‬،‫الحمسله هم ربع الحع حش هر‬
َ َ َ ‫ح‬

УШРЧИНИНГ ҲУКМЛАРИ ҲАҚИДАГИ

ََ َ
ФАСЛ

Тожирларнинг закотини олиш учун йўлга
ушрчи таъйин қилинади. У мусулмондан
ўннинг тўрттан бирини, зиммийдан унинг икки
баробарини олади.

َّ ََ ‫ أَ هو الح َف َراغَ هم‬،‫ني إه حن أَنح َك َرا ا حْلَحو َل‬
‫ أَ هو‬،َ‫الديح ه‬ ‫َوص هدقَا َم َع الحيَ هم ه‬

104
 www.madrasa.uz

‫ هيف غَ حهْي‬،‫ أ حَو إه ََل فَ حق ٍْي‬،‫آخ َر ي حعلَم وجوْه‬ ‫َّعيا أ ََْاءه إه ََل َع ه‬
َ ‫اش ٍر‬ َ ََ ْ‫ا‬
،‫الس َوائه هم‬
َّ

Иккови молларига бир йил тўлганини ёки

қарздан фориғ эканлигини инкор қилсалар ёки
мавжудлиги билинган бошқа ушрчига адо
қилганларини ёки фақирга берганларини
даъво қилсалар – яйловда боқилувчи
чорвалардан бошқасида - қасам ичишлари ила
тасдиқ қилинадилар.


‫ َوإه حن عله َم‬،‫ إه حن َِلح ي حعلَ حم َما يَأحخذو َن همنَّا‬،‫َوهم ََ ا حْلَحرههِب الحع حش َر‬
.‫ َوَِلح ي حؤ َخ حذ همحنه إه حن َِلح يَأحخذوا همنَّا‬،‫ضا‬ ً ‫ إه حن َكا َن بَ حع‬،‫أ هخ َذ همثح له‬
َّ ‫ َو َع‬،ٌ‫ الَ هخحن هزيره َوالَ أ ََمانَة‬،‫الذ هميه‬
‫ش َر ا حْلَحره َِّب ثَانهيًا‬ ‫وع هشر ََخحر ه‬
َ َ
.‫قَ حب َل ا حْلَحو هل َجائهيًا هم حَ َْا هرهه‬


Ҳарбийлар биздан қанча олишлари
номаълум бўлса, ҳарбийдан ўндан бир олади.
Қанча олишлари маълум бўлиб олинадиган
нарса мавжуд молнинг баъзиси бўлса уларнинг
оладиган мислича олинади. Улар биздан

105
 www.madrasa.uz

олмасалар, ундан олинмайди.

Зиммийнинг хамридан ушр олинади.
Тўнғизидан ва омонатдан олинмайди.
Ўз диёридан бир йил ўтмай қайта келаётган
ҳарбийдан иккинчи марта ушр олинади.

‫صل (هيف َزَكاةه الحمع ه‬

)‫اْ هن‬
 ََ ٌ ‫فَ ح‬

،‫اج أ حَو ع حش ٍر‬ ٍ ‫ض َخ َر‬ ‫ب أ حَو َحَنوه و هج َد هيف أ حَر ه‬ ٍ ‫َخس َم حع هدن َذ َه‬ ‫ه‬
َ ‫َو‬
‫ َوالَ َش حي َء فه هيه‬،‫ َوإهالَّ فَله َماله هك َها‬.‫ك احأل حَرض‬ ‫ح‬
‫وباقه هيه لهلحو ه‬
‫اج هد إه حن َِل َتحلَ ه‬
َ ََ
‫ض هه هرواي تَ ه‬
‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
 .‫ان‬ َ َ ‫ َوهيف أ حَر‬،‫إه حن وج َد هيف َْا هره‬


МАЪДАНЛАР ЗАКОТИ

Тилло ёки унга ўхшаш маъданлар харож ва

ушр еридан топилганда бешдан бири олинади.
Қолгани маъдан топилган ер эгасиз бўлса,
топиб олганга. Бўлмаса, ернинг эгасига. Ўз
ҳовлисидан топиб олинган маъданда ҳеч нарса
йўқ. Ўз еридан топгани ҳақида, икки хил

106
 www.madrasa.uz

ривоят бор.



‫ َوَكحن ٌز‬.‫ج و هج َد هيف َجبَ ٍل‬ َ ‫ َوالَ هيف فَ حي ر‬،‫َوالَ َش حي َء هيف ل حؤل ٍؤ َو َعحن ٍَّب‬
َ ‫وز‬
‫ َوبَاقه هيه‬،‫س‬ ‫ وما هف هيه هْسَة الحك حف هر ه‬،‫فه هيه هْسَة اح هإل حسالَهم َكاللُّ َقطَ هة‬
‫َخ‬
َ ََ
‫ك لَه‬ ‫أَي الحماله ه‬‫ وإهالَّ فَلهلحم حختَ هط لَه‬،‫ك احألَرض‬ ‫اج هد إه حن َِل َتحلَ ه‬‫لهلحو ه‬
َ َ ‫ح‬ ‫ح‬ َ
. ‫هيف أ ََّو هل الح َفحت هح‬

(Денгиздан олинувчи) луълуъ ва анбарда,

шунингдек тоғдан топилган ферузада ҳеч нарса
йўқ. Ислом белгиси бор дафийна худди тушиб
қолган нарсага ўхшайди. Куфр белгиси бор
дафийнадан бешдан бир олинади. Қолгани,
ерэгасиз бўлса, топиб олганга. Бўлмаса, ерга
аввалбошда ёзма равишда бўлган ҳужжатга
асосан эгалик қилганга, яъни ўша ер фатҳ
қилингач унга эгалик қилган кишигадир.
(Сўнгра у ерни сотиб юборган бўлса ҳам).

‫ َوإه حن َو َج َده هيف‬،‫ب كلُّه لهم حستَأ َحم ٍَ َو َج َده‬

‫اْلَحر ه‬
‫اء َْا هر ح‬ َ ‫َوهرَكاز‬
َ ‫ص حح َر‬
ٍ ‫اع ه حم هيف أ حَر‬‫ وإه حن وج َد هرَكاز مت ه‬،‫ْا ٍر همحن ها رَّْه علَى ماله هكها‬
‫ض َِلح‬ ََ َ ََ َ َ َ َ َ َ َ

107
 www.madrasa.uz

.‫ َوبَاقه هيه لَه‬،‫س‬

 ‫َتحلَ ح ه‬
َ ‫ َخ‬،‫ك‬

Дорул ҳарб саҳросидан омонлик берилган
одам топиб олган хазина унга бўлади. Агар у
мазкур нарсани уларнинг ҳовлиларидан
биридан топса, ҳовлининг эгасига қайтариб
беради. Агар уларнинг кўмилган матоларини
эгаси йўқ ердан топса, бешдан бирини беради
ва қолганини ўзига бўлади.

‫ضراو ه‬ ‫ه‬
)‫ات‬
 َ َ ‫اْل ح‬ َ ‫ص ٌل (هيف َزَكاة ال َحع‬
‫س هل َو ح‬ ‫فَ ح‬

‫ج هم ََ احأل حَر ه‬
‫ض‬ ‫ه‬ ٍ
َ ‫ أ حَو َجبَ ٍل َوََثَهره َوَما َخ َر‬،‫ض ع حش هريَّة‬ َ ‫َوهيف َع‬
ٍ ‫س هل أ حَر‬
.‫ب‬ ٍ َ‫ إهالَّ هيف َحَن هو َحط‬،‫ َوإه حن َس َقاه َسحي ٌح أ حَو َمطٌَر‬،‫ ع حش ٌر‬:‫َوإه حن قَ َّل‬
.‫الزحرهع‬
 َّ ‫ب أ حَو َْالهيَ ٍة بهَال َرفح هع م حؤ هن‬
ٍ ‫صف ع حش ٍر إه حن س هقي بهغَ حر‬
َ ‫َونه ح‬

АСАЛ ВА ЕРДАН ЧИҚҚАН
ЗИРОАТЛАРНИНГ ЗАКОТИ

Ушрий ернинг ва тоғнинг асалидан ва оқин

сув ёки ёмғир суғорган бўлса мевасидан,
еридан чиққан нарсалардан - оз бўлса ҳам -
108
 www.madrasa.uz

ушр (ҳосилнинг ўндан бири) берилади. Аммо

ўтин каби нарсаларда ушр йўқ.
Агар катта пақир ёки чархпалак ила
суғорилса ушрнинг ярми берилади. Ушр
ажратишда зироат учун қилинган харажат
чиқариб ташланмайди.

‫ َوَماء أَنح َها ٍر َح َف َرَها ال َحع َجم‬،‫ي‬ ‫الس َم هاء َوال َحع ح ه‬
ٌّ ‫ني َوالحبهحئ هر ع حش هر‬ َّ ‫َوَماء‬
.‫ف الَ هعحن َد ُمَ َّم ٍد‬ َ ‫ َوَك َذا احألَنح َهار احأل حَربَ َعة هعحن َد أهَِب يوس‬،‫اج ٌّي‬ ‫َخر ه‬
َ
‫ أ حَو فته َح َعحن َوًة‬،‫َسلَ َم أ حَهله َوأقه َّر هيف أَيح هدي ه حم‬ ‫ب َوَما أ ح‬ ‫َوأ حَرض ال َحعر ه‬
َ
‫الس َواْ َوَما فته َح َعحن َوةً َوأقه َّر‬ َّ ‫ َو‬.ٌ‫ص َرة ع حش هريَّة‬ ‫ه‬
‫ َوالحبَ ح‬،‫ني َجحيشنَا‬
‫ه‬
َ ‫َوقس َم بَ ح‬
.‫ات أ ححيه َي ي حعَتبَ ر بهق حربه هه‬ ‫ َخر ه‬:‫أ حَهله َعلَحي هه أَو صا َْلهم‬
ٌ ‫ َوَم َو‬.ٌ‫اجيَّة‬ َ ‫ح َ َ ح‬

Осмон, булоқ ва қудуқ суви ушрийдир.

Ажамлар қазиган анҳорларнинг суви
харожийдир. Шунингдек, Абу Юсуф
раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида, тўрт
анҳорнинг суви ҳам харожийдир, Муҳаммад
раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида эмас. Араб
ерлари, аҳли Исломни қабул қилиб уларнинг
қўлида қолган ерлар ва куч билан фатҳ
қилиниб лашкарларимиз орасида тақсимлаб
берилган ерлар ва Басра ушрийдир. “Савод”
(Ироқнинг қишлоқлари), куч билан фатҳ

109
 www.madrasa.uz

қилинганидан сўнг ўз эгаларига қолдирилган

ерлар ва ерлик аҳоли ила сулҳ тузилган ерлар
харожийдир. Тирилтирилган ўлик ерлар
яқинидаги ер эътиборида бўлади.


‫صف‬ ‫ َونه ح‬،‫وضع ربح ٌع أ حَو َحَنوه‬َ ‫ َك َما ي‬،‫اْسَ ٍة‬

َ ‫اْلََراج إه َّما َخ َراج م َق‬
‫َو ح‬
‫ضع عمر ر ه‬ ٍ ‫ه‬
‫ض َي هللا تَ َع َاَل‬ َ َ َ َ ‫ َوإه َّما م َوظَّف َك َما َو‬، ‫هج غَايَة الطَّاقَة‬ ‫ح‬
‫اْلَار ه‬
‫صاعٌ هم حَ ب ٍر أ حَو َش حع ٍْي‬ ٍ ‫الس َو هاْ لهك هل َج هر‬
َ ‫يب يَ حب لغه الح َماء‬ َّ ‫َعحنه َعلَى‬
‫يب الح َك حرهم َوالنَّ حخ هل‬ ‫الرطحب هة ََخحسة َْر ه‬
‫ َو هْلَهر ه‬، ‫اه َم‬ َ َ َ َّ ‫يب‬ ‫ َو هْلَهر ه‬،‫َوهْ حرَه ٌم‬
. ‫ان َما ي هطيق‬‫ ولهما هسواه والحبستَ ه‬، ‫ض حعفه‬ ‫َّصلَةً ه‬
‫مت ه‬
‫ََ َ َ ح‬


Харож ё муқосама харожи бўлади, у

ҳосилнинг чорагига ёки шунга ўхшаш
миқдорга солинади. Ҳосилнинг ярмига харож
солиш тоқатнинг чегарасидир. Ёки муваззаф
харож бўлади, у ҳазрати Умар разияллоҳу анҳу
Савод ерлари аҳлига солган харожга ўхшайди.
У харож қуйидагича: сув етадиган ҳар бир
жарийбга (“жарийб” ҳажмда 132 литр,
оғирликда 104,448 кг) бир соъ буғдой ёки арпа
ҳамда бир дирҳам, бир жарийб ҳўл мева боғига
беш дирҳам. Бир жарийб токзор ёки
110
 www.madrasa.uz

дарахтлари бир-бирига туташган хурмозорга

унинг икки баробари. Улардан бошқаларда ва
бўстон учун тоқат етадиган харож белгиланади.



‫ أ حَو‬،‫ب َعلَحي َها‬ َ َ‫ أ حَو غَل‬،‫ض‬ٍ ‫اج لَ هو انح َقطَ َع ال َحماء َع حَ أ حَر‬
َ ‫َوالَ َخ َر‬
‫ه‬
‫ َويَ حب َقى إه حن أ ح‬،‫ َوَهَيب إه حن َعطَّلَ َها َمالك َها‬.ٌ‫ع آفَة‬
‫َسلَ َم‬ َ ‫الزحر‬
َّ ‫اب‬ َ ‫َص‬َ‫أ‬
‫ َوإه هن ا حشتَ َرى الح َكافهر ع حش هريَّةَ م حسله ٍم‬.‫اها م حسله ٌم‬ ‫ه‬
َ ‫ أ حَو َش َر‬،‫ال َحمالك‬
 ‫ض َع ح‬
.‫اْلََراج‬ ‫وه‬

Ердан сув кесилиб қолса, ерни сув босса ёки
зироатга офат етса, харож йўқдир. Ернинг
эгаси уни ишловсиз қолдирса, харож вожиб
бўлади. Агар ер эгаси Исломни қабул қилса ёки
ерни мусулмон сотиб олса, харож қолаверади.
Агар кофир мусулмоннинг ушрий ерини сотиб
олса, харож солинади.



)‫الزَك هاة‬
 َّ ‫ف‬‫فَصل (هيف مصر ه‬
َ‫ح ٌ َ ح‬

111
 www.madrasa.uz

،‫اب‬ ‫ص ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫الزَكاةه‬

َّ ‫صرف‬
َ ‫َي َم حَ لَه َما ْو َن الن‬ ‫الح َفقْي أ ح‬ َ ‫َم ح‬
َّ ‫ َو َع هامل‬،‫الَ َش حي َء لَه‬
‫ فَي حعطَى بهَق حد هر‬،‫الص َدقَ هة‬ َ‫َي َم ح‬ ‫ه ه‬
‫ أ ح‬:‫َوالحم حسكني‬
 ، ‫َع َمله هه‬


ЗАКОТНИНГ САРФ ҚИЛИНАДИГАН
ЎРИНЛАРИ

Закотнинг сарф қилинадиган ўринлари:

фақийр – нисоб миқдоридан кам моли бор
инсон, мискин – ҳеч нарсаси йўқ инсон, закот
омили, унга амалининг миқдорича берилади.


‫صابًا‬ ‫ه ه‬ ‫ه هه‬
َ ‫ َوَم حديو ٌن الَ َيَحلك ن‬،‫َوالحم َكاتَب فَ ي َعان َعلَى فَك َرقَ َبته‬
‫َي محن َق هط هع الحغ َزاةه هعحن َد أهَِب‬ ‫ وهيف سبه ه ه‬،‫اض ًال عَ ْينه هه‬
‫ أ ح‬:‫يل هللا‬ َ َ ‫َ ح َح‬
‫فَ ه‬
ٌ ‫َي َم حَ لَه َم‬
‫ال‬ ‫ أ ح‬:‫يل‬ َّ َ‫ َوابح‬، ‫اج هعحن َد ُمَ َّم ٍد‬
‫السبه ه‬ ‫ َومحن َق هط هع ا حْلَ ه‬،‫ف‬َ ‫يوس‬
. ‫الَ َم َعه‬

Мукотабга озод бўлиши учун, қарзидан

ташқари моли нисобга етмайдиган қарздорга,
Аллоҳнинг йўлидагиларга - Абу Юсуф
раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида ғазотдан
112
 www.madrasa.uz

(йўқсиллик сабабидан) узилиб қолганларга,

Муҳаммад раҳимаҳуллоҳнинг наздиларида
ҳаждан (йўқсиллик сабабидан) узилиб
қолганларга - ёрдам берилади. Шунингдек
мусофирга, яъни моли бўлиб ўзи билан бирга
бўлмаган кишига ёрдам берилади.

ٌْ َ‫ َال إه ََل َم حَ بَ حي نَ ه َما هوال‬،‫ض َتَحهلي ًكا‬ ‫ص َرف إه ََل الحك هل أَ هو الحبَ حع ه‬ ‫فَي ح‬
َ‫ َوال‬،‫ َوالَ إه ََل غَهٍّن‬،‫ضه‬ َ ‫ َوالَ َعحب ٍد أَ حعتَ َق بَ حع‬،‫ َوالَ إه ََل ِمَحلوكه هه‬،ٌ‫أ حَو َزحو هجيَّة‬
‫اش ٍم َوإه ََل َم َوالهي ه حم َوإه ََل‬‫ والَ إه ََل ب هّن ه ه‬،‫ والَ إه ََل هط حفله هه‬،‫إه ََل ِمَحلوكه هه‬
َ َ َ َ
.‫از غَحي رَها إهلَحي هه‬ ‫ه‬
َ ‫ َو َج‬.‫هذم ٍي‬

Закотни зикр қилинганларнинг барчасига

ёки баъзисига мулк қилиб берилади. Орасида
туғиш ва эр-хотинлик алоқаси борларга, ўзи
қулига, баъзисини озод қилган қулига, бойга,
Бойнинг қули ва кичик ёшдаги боласига, Бани
Ҳошимга, уларнинг мавлоларига ва Зиммий
закотдан берилмайди. Зиммийга закотдан
бошқа садақаларни берса жоиз.

‫ َوإه حن‬، ‫ ي هعيد َها‬،‫ص هرفًا فَظَ َه َر أَنَّه َعحبده‬

‫َوإه حن َْفَ َع إه ََل َم حَ ظَنَّه َم ح‬
ُّ َ‫ب َْفحع َما ي غحنه هيه َع ه‬
، ‫الس َؤ هال يَ حوًما‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ َوند‬. َ‫ظَ َه َر َم َوانع أ َخر ال‬
113
 www.madrasa.uz

َ ‫ َونَ حقل َها إه ََل بَلَ ٍد‬،‫ون‬

َ‫ ال‬،‫آخ َر‬ ٍ ‫اب إه ََل فَهق ٍْي غَ حهْي م حدي‬
َ ‫ص ه‬ ‫ه‬
َ ‫َوك هرَه َْفحع الن‬
. ‫ج هم حَ أ حَه هل بَلَ هدهه‬ ‫ه‬
‫نَ حقل َها إه ََل قَ هريبهه أ حَو أ ح‬
َ ‫َح َو‬

Закотни унга ҳақдор деб ўйлаган киш9ига

бергач закотни олган киши ўзининг қули
эканлиги аён бўлса, закотни қайтадан беради.
Бошқа монеъликлар зоҳир бўлса, қайтадан
бермайди. Ҳақдорга уни бир кун тиламчилик
қилишдан беҳожат қиладиган миқдорда закот
бериш мандубдир. Нисобни қарздор бўлмаган
фақийрга бериш, закотни бошқа юртга
кўчириш макруҳдир. Аммо, қариндошига ёки
ўз юртининг аҳлидан кўра муҳтожроқ қавмга
берса, макруҳ эмас.


)‫ص َدقَة ال هحفطح هر‬
 َ ( ‫ص ٌل‬
‫فَ ح‬

َ‫ َوهم ح‬،‫ص ٍاع‬ ٍ ‫ َوهم حَ َزبه‬،‫ال هحفط َحرة هم حَ ب ٍر َوَما ي تَّ َخذ همحنه‬
‫يب نه ح‬
َ ‫صف‬
‫از منَ و ه‬ ‫ه‬
.‫ان ب ًّرا‬ َ َ َ ‫ َو َج‬.ٌ‫صاع‬ َ ‫َتَح ٍر أ حَو َشع ٍْي‬

ФИТР САДАҚАСИ

114
 www.madrasa.uz

Фитр садақаси буғдойдан, ундан

тайёрланадиган нарсалардан ва майиздан ярим
соъ берилади. Хурмо ёки арпадан бир соъ
берилади. Икки мун (ўлчов тури) буғдой берса
ҳам жоиз.

)‫وب ال هحفط َحرةه‬

 ‫(شروط وج ه‬

‫ َوبه هه َحَترم‬،‫الزَكاةه َوإه حن َِلح يَ حنم‬

َّ ‫صاب‬ ‫ه ه‬
َ ‫َوَهَتب َعلَى ح ٍر م حسل ٍم لَه ن‬
،‫ْيا‬ ‫ض هحية ونَ َف َقة الح َق هر ه ه ه ه ه ه ه ه‬ ‫ه‬
ً ‫ لنَ حفسه َوط حفله فَق‬،‫يب‬ َ َ ‫الص َدقَة َوََتب احأل ح‬ َّ
،‫اْ هم هه هم حل ًكا َولَ حو م َدبَّ ًرا أ حَو أ َّم َولَ ٍد أ حَو َكافه ًرا‬
‫و َخ ه‬
َ

ФИТРНИНГ ВОЖИБ БЎЛИШ ШАРТЛАРИ

Ҳур, мусулмон ва ўсмаса ҳам закот нисобига

молик бўлган кишига фитр садақаси вожиб
бўлади. Шундай нисоб ила унга садақа олиш
ҳаром бўлади ва (қурбонлик ийдида)
қурбонлик қилиш, яқинларига нафақа бериш
вожиб бўлади. У фитр садақасини ўзидан,
фақийр бўлган ёш боласидан, мулки бўлган
ходимидан - агар у мудаббар, умму валад ёки
кофир бўлса ҳам - беради.

115
 www.madrasa.uz

‫ َوم َكاتَبه هه‬،‫الَ لهَزحو َجته هه َوَولَ هدهه الح َكبه هْي َو هط حفله هه الحغَههّن بَ حل هم حَ َماله هه‬
‫ َوَك َذا‬،‫ َو َعحب ٍد م حشتَ َر ٍك‬، ‫ َو َعحب ٍد لَه أَبَ َق إهالَّ بَ حع َد َع حوهْهه‬،‫ارةه‬ ‫هه ه ه‬
َ ‫َو َعحبده للت َج‬
.‫يد م حشتَ َرَكةً هخالَفًا َهل َما‬ ‫الحعبه ه‬
َ
‫ َوالَ تَ حسقط إه حن‬،‫از تَ حق هدَي َها‬ َ ‫ َو َج‬،‫وع فَ حج هر ال هحفطح هر‬ ‫َوَهَتب بهطل ه‬
 .‫َّر‬
َ ‫أَخ‬

Киши хотини, катта боласи, бой бўлган ёш
боласидан фитр садақасини бермайди. Фитр
садақаси бой бўлган ёш боланинг ўзининг
молидан берилади. Шунингдек, ўзининг
мукотаби, тижорат учун ушлаб турган қули,
қочиб кетган қули, (Илло, у қайтганидан сўнг),
шериклик қули ва шериклик қуллардан
Муҳаммад ва Абу Юсуфга хилоф равишда,
фитр садақасини бермайди.
Фитр садақасини бериш Ийди Фитрнинг
тонги отиши билан вожиб бўлади. Уни
вақтидан олдин бериш жоиз. Кейинга қолса
ҳам, вожиблиги соқит бўлмайди.

‫الص حوهم‬
 َّ ‫كهتَاب‬
116
 www.madrasa.uz

‫ َم َع‬،‫ب‬ ُّ ََ ‫حئ هم‬

‫الصحب هح إه ََل ال َحمغح هر ه‬ ‫ب َوال َحوط ه‬ ‫الش حر ه‬
ُّ ‫ه َو تَ حرك احألَ حك هل َو‬
‫الش حر هع هي َوبهنهيَّ هة‬
َّ ‫َّها هر‬ َ ‫ف الن‬‫صه‬ ٍ
‫ضا َن بهنهيَّة قَ حب َل نه ح‬ َ ‫ص ُّح أ ََْاء َرَم‬ ‫ وي ه‬،‫النهيَّ هة‬
ََ
،‫ض‬ ٍ ‫ إهالَّ هيف َس َف ٍر أ حَو َم َر‬،‫آخ َر‬ َ ‫ب‬ ٍ ‫اج‬‫نَ حف ٍل أَ هو بهنهَّي ٍة مطحلَ َق ٍة وبهنهيَّ هة و ه‬
َ َ
‫ والنَّ حذر الحمع َّني إهالَّ هيف احأل ه‬،‫وَك َذا النَّ حفل‬
.‫َخ هْي‬ َ َ َ

РЎЗА КИТОБИ

Рўза субҳдан то қуёш ботгунча ният ила

таом, шароб ва жинсий алоқани тарк
қилишдир.
Рамазон рўзасининг адоси шаръий
наҳорнинг ярмидан аввал ният қилиш ва
ниятда нафл рўза ниятини қилиш ёки мутлақ
ният қилиш ёхуд бошқа вожиб рўза ниятини
қилиш ила тўғри бўлади. Илло, сафарда ва
беморликда (бошқа ният ила тутса) бўлмайди.
Шунингдек, нафл ва муайян (кунли) назр
рўза ҳам (нафл ёки мутлоқ ният ила) тўғри
бўлади. Илло охирги ҳолатда (яъни, бошқа
вожиб рўза нияти ила) бўлмайди.

117
 www.madrasa.uz

‫ط لهحل َق ه‬
‫ت‬َ ‫ارةه َوالنَّ حذ هر الحمطحلَ هق أَ حن ي بَ يه‬
َ ‫ضاء َوالح َك َّف‬ َ َ ‫َوش هر‬
‫ك أَفح َ ه‬
‫الش ه‬
‫ص حوًما يَ حعتَاْه‬
َ ‫ضل ل َم حَ َوافَ َق‬ َ ‫ َوي َعه‬‫النهيَّ َة‬
َّ ‫ َوالنَّ حفل يَ حو َم‬،‫ني‬
‫ َوك هرَه إه حن نَ َوى‬،‫َّها هر‬
َ ‫ف الن‬ ‫صه‬ ‫ه‬
‫ َوي حفطر غَحي ره حم بَ حع َد نه ح‬،‫اص‬ َ ‫َولهل‬
‫حخ َو ه‬
‫وه‬
.‫اجبًا‬ َ

Қазо, каффорат, мутлоқ назр рўзалар учун

ниятни тунда қилиши ва уни таъйин қилиши
шарт қилинган. Нафл рўза тутиш одати бўлган
кунга шак куни мувофиқ келиб қолган киши
ва хосслар учун шак куни рўза тутиш афзал.
Улардан бошқалар наҳорнинг ярмидан сўнг
оғизларини очиб юборадилар. Шак куни
Рамазондан бошқа вожиб рўзани ният қилиш
макруҳдир.


َّ‫ َوإهال‬،‫صائه ٌم‬ َ ‫ص حو َم إه حن نَ َوى إه حن َكا َن الحغَد هم حَ َرَم‬

َ ‫ضا َن فَأَنَا‬ َ َ‫َوال‬
َ‫ فَهإ حن َكا َن الحغَد هم ح‬،‫ضا َن َوغَ حهْيهه‬ ‫ وك هره إه حن رَّْْ ب ني ه‬،‫فَال‬
َ ‫ص حوم َرَم‬َ َ‫َ َ َ َ َ َح‬
.‫ضا َن يَ َقع َعحنه َوإهالَّ فَ نَ حف ٌل‬
َ ‫َرَم‬

118
 www.madrasa.uz

“Агар эртага Рамазон бўлса, рўза тутдим,

бўлмаса йўқ”, деб рўзани ният қилса, рўзаси
рўза бўлмайди. Рамазон рўзаси ва ундан бошқа
рўзанинг ниятида тараддудга тушиш
макруҳдир. Агар эртасига Рамазонлиги аён
бўлса, рўза Рамазон рўзаси ўрнига ўтади.
Бўлмаса, нафл бўлади.

‫ َوإه حن‬،‫ص حوٍم أ حَو فهطح ٍر َو حح َده يَصوم َوإه حن رَّْ قَ حوله‬ ‫ه‬
َ ‫َوَم حَ َرأَى هالَ َل‬
،‫ارَة َعلَحي هه‬ ‫ه‬
َ ‫أَفحطََر يَ حقضي َوالَ َك َّف‬

Рўза тутиш ёки очиш ҳилолини ёлғиз ўзи

кўрган киши унинг гапи рад қилинса ҳам рўза
тутади. Агар тутмаса, қазосини тутади ва унга
каффорот лозим бўлмайди.


‫ َوش هر َط‬،‫لص حوهم َم َع غَحي ٍم‬
َّ ‫َوقبه َل َخبَ ر َع حد ٍل َولَ حو قهنًّا أَ هو حام َرأَةً له‬
َّ َ‫ َوال َحع َدالَة ال‬،‫ َولَحفظ َها‬،‫اْةه‬
،‫الد حع َوى‬ َّ ‫صاب‬
َ ‫الش َه‬ ‫هه ه‬
َ ‫َم َع غَحي ٍم للحفطح هر ن‬
.‫يم هفي ه َما‬ ‫ه‬ ‫ه‬
ٌ ‫َوب َال غَحي ٍم ْجَح ٌع َعظ‬

Булутли кунда адолатли бир кишининг -

қул ёки аёл бўлса ҳам - рўзани бошлаш
119
 www.madrasa.uz

ҳақидаги хабари қабул қилинади. Рўзадан

чиқиш ҳақидаги хабарда, кун булутли
бўлганда, гувоҳлар нисобини (икки эркак ёки
бир эркак икки аёл) қоим қилиш, гувоҳлик
лафзи лафзи ва адолат шарт бўлади. Даъвода
шарт бўлмайди. Кун булутсиз бўлса, икки
ҳолатда ҳам кўп кишиларнинг гувоҳлиги
шартдир.

،َ‫ َوبهَق حو هل َع حد ٍل ال‬،‫ني َح َّل الح هفطحر‬ ‫وب عد ه‬

َ ‫ص حوم ثَالَثه‬
‫ني بهَق حو هل َع حدلَ ح ه‬ َ َ ‫ََ ح‬
 .‫ض َحى َكال هحفطح هر‬
‫َواحألَ ح‬


Икки одил кишининг қавли билан рўзани
бошлаб ўттиз кун рўза тутилгандан кейин
оғизни очиш ҳалол бўлади. Бир одил кишининг
қавли билан эмас. Қурбон ҳайити (ой кўриш
масаласида) рўзани тугатишдагидек.

‫يما الَ ي حف هسده‬

 ‫فَصل فهيما ي حف هسد َّ ه‬
َ ‫الص حوَم َوف‬ َ ٌ‫ح‬

َّ ‫َح هد‬
‫السبهيلَ ح ه‬ ‫ه‬
َ ‫ أ حَو َش هر‬،‫ أ حَو أَ َك َل‬،‫ني‬
‫ب‬ َ ‫َم حَ َج َام َع أ حَو جوم َع هيف أ‬
120
 www.madrasa.uz

‫سا هْ أ ََْ هاء‬ ‫ه ه هه‬

َ ‫ َوه َي بإفح‬،‫ضى َوَك َّف َر َكالحمظَاه هر‬
َ َ‫ ق‬،‫اء َع حم ًدا‬
ً ‫ أ حَو َْ َو‬،‫اء‬
‫ه‬
ً ‫غ َذ‬
،‫ضا َن الَ غَ حهْي‬
َ ‫َرَم‬

РЎЗАНИ БУЗАДИГАН ВА БУЗМАЙДИГАН

НАРСАЛАР ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Икки йўлидан бирига жинсий яқинлик

қилган ёки яқинлик қилинган, ғизо ёки даво
бўлувчи бирор нарсани қасдан еган ёки ичган
киши рўзасини қазосини тутади ва музоҳир
(хотинини зиҳор қилувчи) каби каффорат
ўтайди. Каффорот Рамазон рўзасини адо
қилишни қасдан бузганда бўлади.
Бошқаларида каффорат бўлмайди.

‫ أ حَو‬، ‫ أَو يَظ َُّ أَنَّه لَحي ٌل‬،‫ أ حَو مك َحرًها‬،ً‫ضى فَ َق حط إه حن أَفحطََر َخطَأ‬ َ َ‫َوق‬
‫هه ه ه ه ه‬
،ً‫صاة‬ َ ‫س هام أَ هو ابح تَ لَ َع َح‬ ‫ه‬
َ ‫ أ حَو ْ َماغه م حَ غَ حهْي الح َم‬،‫ص َل َْ َواءٌ إ ََل َج حوفه‬ َ ‫َو‬
‫ه‬ ‫ه‬
‫ أَ هو ح‬،‫ أ حَو أَفحطََر نَاسيًا‬،‫ َال إه حن غَ َلبَه‬،‫أ حَو تَ َقيَّأَ م حألَ الح َف هم‬
‫ أ حَو نَظََر‬،‫احتَ لَ َم‬
،‫اب َح حل َقه‬ ٌ َ‫ أ حَو ذب‬،‫ أ حَو ْ َخا ٌن‬،‫ار‬ٌ َ‫ أ حَو َْ َخ َل غب‬،‫فَأَنح َز َل‬

121
 www.madrasa.uz

Хато сабабли (унутиб эмас), мажбурланган

ҳолатда, кечаси деб гумон қилиб оғиз
очилганда, қорнига ёки димоғига терисининг
тешикларидан бошқа тарафдан дори етганда,
майда тош ютганда, атайлаб оғиз тўлдириб
қусганда - қайт қилиш ғолиб келиши рўзани
бузмайди - қазосини тутади холос.
Унутиб оғзини очса, эҳтилом бўлса, назар
солгач маний нозил қилса, ҳалқумига чанг,
тутун ёки пашша кирса, қазо тутмайди.

،‫س‬ ‫ه ه‬ ‫ه ه‬
َ ‫ أ حَو قَ بَّ َل أ حَو لَ َم‬،‫ أ حَو يف غَ حْي فَ حر ٍج‬،ً‫ أ حَو َمحيتَة‬،ً‫يمة‬
َ ‫َولَ حو َوط َئ َِب‬
،‫ضى َوإهَّال فََال‬
َ َ‫إه حن أَنح َز َل ق‬

Ҳайвонга, ўликка ёки фарждан бошқа ерга

жинсий яқинлик қилганида ёки ўпганида,
ушлаганида маний нозил қилса, қазосини
тутади, бўлмаса тутмайди.

َّ‫ إهال‬،‫ص ٍة‬ ‫ه هه‬ ‫والَ ي حفسد بهأَ حك هل ما هيف أ هه‬

َ ‫َسنَانه إهذَا َكا َن أَقَ َّل م حَ ْح‬ ‫ح‬ َ َ َ
‫ه‬
.‫ضغًا‬ ‫ َوالَ بهأَ حك هل ْسح هس َم ٍة َم ح‬،‫ج هم حَ فه هيه ُثَّ أَ َك َل‬
َ ‫إهذَا أَ حخ َر‬

122
 www.madrasa.uz

Тишлари орасига кириб қолган нўхатдан

кичикроқ нарсани еса, рўзаси бузилмайди.
Аммо ўша нарсани оғзидан чиқариб сўнгра уни
еса, бузилади. Бир дона седанани чайнаб еса
рўза очилмайди.

.‫ َو هعحن َد ُمَ َّم ٍد إه حن أ هعي َد‬،‫َو َع حوْ الح َق حي هء ي حف هسد إه حن َكث َر‬


Ўзини қусишга зўрламаган ҳолда қайта

қусиш, агар кўп бўлса, рўзани бузади.
Имом Муҳаммад раҳимаҳуллоҳ наздларида
қайта қусишга ўзини зўрласа, рўзаси очилади.

‫ َوالحقحب لَة إه حن‬،ً‫ضروَرة‬ ٍ

َ ‫صه ٍب‬ َ ‫ إهالَّ طَ َع‬،‫ضغ َش حيء‬
َ ‫ام‬ َّ ‫وك هرَه‬
‫الذ حوق َوَم ح‬ َ
‫ الَ ه‬،‫اف‬
.‫الس َواك َوالَ الح َك ححل‬ َ ‫َخ‬

Бирор нарсанинг мазасини татиб кўриш ва

чайнаш макруҳдир. Илло, зарурат юзасидан,
гўдакнинг таоми бундан мустасно.
Ўпиш ҳам – оқибатидан қўрқилинса -
макруҳдир.
Мисвок қилиш ва сурма қўйиш макруҳ
эмас.
123
 www.madrasa.uz

‫ َوأَط َحع َم لهك هل يَ حوٍم هم حس هكينًا‬،‫الص حوهم أَفحطََر‬

َّ َ‫ان َع َج َز َع ه‬ ٍ َ‫و َشي ٌخ ف‬
‫َ ح‬
‫ وي حق ه‬،‫َكال هحفطحرةه‬
.‫ضي إه حن قَ َد َر‬ ََ َ

Рўза тутишдан ожиз бўлган ўта қари киши,

оғзини очади ва ҳар бир куни учун бир
мискинга садақаи фитр миқдорича таом
беради. Агар рўза тутишга қодир бўлиб қолса,
қазосини тутади.

ٌ ‫ َوَم هر‬،‫ت َعلَى نَ حف هس َها أ حَو َولَ هد َها‬

‫يض‬ ‫ض ٌع َخافَ ح‬‫وح هامل أَو مر ه‬
‫ََ ٌ ح ح‬
ٍ ‫ه‬ َ َ‫سافهر أَفحطَروا َوق‬ ‫اف هزي َ ه ه‬
َ ‫ َو‬،‫ض حوا بهالَ ف حديَة‬
‫ص حوم َس َف ٍر‬ َ ‫اْةَ َم َرضه َوالحم‬َ َ ‫َخ‬
.‫ب‬
ُّ ‫َح‬
َ ‫الَ يَض ُّر أ‬

Ўзига ёки боласига зарар етишидан қўрққан

ҳомиладор ёки эмизикли аёл, касаллиги зиёда
бўлишидан қўрққан бемор ва мусофир
оғизларини очадилар ва фидя ўташсиз қазо
тутадилар. Зарар қилмайдиган сафарда рўза
тутиш тутмагандан яхшироқ.


124
 www.madrasa.uz


َ ‫ات إه حن َع‬
‫اش‬ َ َ‫ فَ َدى َوا هرثه َما ف‬،‫ات‬ َ ‫ ُثَّ َم‬،‫ام‬ َ َ‫ص َّح أ حَو أَق‬ َ ‫َوإه حن‬
.‫ث‬ َ َ َ َ ‫ َوش هر‬،‫ َوإهالَّ فَبه َق حد هرهِهَا‬،‫بَ حع َده بهَق حد هرهه‬
‫ط اح هإليصاء ونَ َف َذ همَ الثُّل ه‬

Бемор тузалса, мусофир муқим бўлса,

сўнгра (қазосини тутмай) вафот топса ва у
тузалгач ёки муқим бўлгач ўтказиб юборган
кунлари миқдорича яшаган бўлса, ўтказиб
юборилган кунлар миқдорича унинг меросхўри
фидя беради. Агар ўтказиб юборган кунлари
миқдоридан оз яшаб ўлса, соғ ва муқим бўлган
кунлари миқдорича фидя беради. Бунинг учун
маййит фидяни васият шартдир ва васият
маййит қолдирган мулкнинг учдан бири ила
ўталади.

.‫اْة غَ حهْيهه الَ حَي هز هيه‬ ‫وفه حدية ك هل صالَةٍ َك ه ٍ ه‬

 َ َ‫ َوعب‬،‫ص حوم يَ حوم‬
َ َ َ َ

Ҳар бир қазо қилинган намознинг фидяси
бир кунлик рўзанинг фидяси миқдоричадир.
Бошқанинг унинг ўрнига қилган ибодати
ўтмайди.

125
 www.madrasa.uz

،‫َي يَ حوهم ال هحفطح هر‬ ‫ه‬

‫ أ ح‬:‫وع إهالَّ هيف احألَيَّ هام ال َحمحن ه يَّة‬ ُّ ‫َويَل َحزم النَّ حفل به‬
‫الشر ه‬
،‫ضى‬ َ َ‫ لَ هك حَ أَفحطََر َوق‬،‫ص َّح النَّ حذر هف َيها‬ ٍ
َ ‫ َو‬،‫َض َحى َم َع ثَالَث بَ حع َده‬ َ ‫َواحأل‬
.‫ص َّح‬َ ‫ام‬َ‫ص‬ َ ‫َوإه حن‬

Нафл рўза унга киришилгач тутиб

берилиши лозим бўлади. Аммо, Рамазон
ҳайити, қурбонлик ҳайити ва ундан кейинги
тўрт кунлардан иборат бўлган рўза тутиш манъ
қилинган кунлар бундан мустасно.
Рўза тутиш манъ қилинган кунларда рўза
тутишга назр қилиш ва тутиш дуруст бўлади.
Лекин рўзани тутади сўнгра очиб юборади ва
кейин қазосини тутиб беради. Агар тутаверса
рўзаси рўза бўлади (лекин гуноҳкор бўлади).

‫ ُثَّ ي حق ه‬،‫ضيافَ ٍة‬

‫ه‬ ‫ه‬
،‫ضي‬
 َ َ ‫َوي حفطر بهع حذ هر‬

Нафл рўза тутувчи зиёфат узри ила
рўзасини очса бўлади. Сўнгра қазосини тутиб
қўяди.


ٌّ ‫صه‬
‫ب‬ ٌ ‫ َو َحائه‬،‫سافه ٌر قَ هد َم‬ ‫هه‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ َو‬،‫ت‬
‫ض طَه َر ح‬ َ ‫َوَيحسك بَقيَّةَ يَ حومه م‬

126
 www.madrasa.uz

‫ والَ ي حق ه‬،‫ وَكافهر أَسلَم‬،‫ب لَ َغ‬

‫ضي َه َذ ه‬
.‫ان‬ َ َ َ َ ٌ َ َ

Муқимга айланган мусофир, ҳайздан

покланган аёл, балоғатга етган ёш бола ва
Исломни қабул қилган кофир куннинг қолган
вақтида ўзини (рўзани бузувчи нарсалардан)
тияди. Охирги иккиси (балоғатга етган ёш бола
ва Исломни қабул қилган кофир) қазо
тутмайди.

.‫ارةَ َعلَحي هه‬

 َ ‫ َولَ حو أَفحطََر َال َك َّف‬،‫يم َسافَ َر‬
‫ه ه‬
ٌ ‫َويت ُّم مق‬

Сафарга чиққан муқим ўша куннинг
рўзасини охирига етказади. Агар очиб юборса,
каффорот лозим бўлмайди.

‫لش حه هر ي حس هقط َال الحبَ حع ه‬

‫ َوإه حن أ حغ هم َي أَيَّ ًاما‬،‫ض‬ َّ ‫َوجنون ك هل ا‬
.‫ إهَّال يَ حوًما نَ َواه‬،‫اها‬
َ‫ض‬ َ َ‫ق‬

Бутун ой мажнун ҳолида бўлса – ойнинг бир

қисмида мажнун ҳолидан бўлишдан фарқли

127
 www.madrasa.uz

ўлароқ - рўза соқит бўлади

Бир неча кун ҳушидан кетиб ётган киши
ўша кунларнинг қазосини тутади. Аммо,
ниятини қилиб сўнгра ҳушидан кетган кунни
тутмайди.

‫اال حعته َك ه‬
)‫اف‬ ‫صل (هيف ه‬
ٌ ‫فَ ح‬

‫اع ٍة‬
َ َ‫صائه ٍم هيف َم حس هج هد َْج‬ ‫ه ه‬
َ ‫حاال حعت َكاف سنَّةٌ م َؤَّك َدةٌ َوه َو لحبث‬
،‫بهنهيَّته هه‬

ЭЪТИКОФ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Эътикоф суннати муаккададир. У,

рўзадорнинг жамоат масжидида эътикоф нияти
ила туришидир.

‫اج هة‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫هه‬ ‫ه‬

َ َ‫ َوالَ ََيحرج محنه إهَّال ْل‬،‫ فَيَ حقضي َم حَ قَطَ َعه فيه‬،‫َوأَقَ لُّه يَ حوٌم‬
َّ ‫ان أ حَو لهلحجم َع هة بَ حع َد‬
،‫الزَو هال‬ ‫اإلنحس ه‬
َ ‫حه‬

Эътикофнинг энг оз муддати бир кундир.

128
 www.madrasa.uz

Ўша бир кун ичида эътикофни тўхтатган киши

уни қазо қилади. Эътикофдаги киши
масжиддан фақатгина инсон ҳожатлари учун
ёки заволдан кейин жумъа намози учун чиқади.

ُّ ‫صلهي‬
‫ َوالَ يَ حفسد‬،ََ َ‫السن‬ َ ‫ َوي‬،‫َوَم حَ بَع َد َمحن هزله فَ َوقحتًا ي حد هرك َها‬
.‫هِبكحثه هه هيف ا حْلَ هام هع أَ حكثَ َر همحنه‬

Манзили узоқ бўлган киши суннатларни

ўқиб, жумъа учун унга етиша оладиган вақтда
чиқади. Суннатларни ўқийди. Жомеъ
масжидида зикр қилинган муддатдан кўпроқ
қолиши ила эътикофи бузилмайди.

‫وإه حن َخرج َس َ ه‬
 َ َ‫ ف‬،‫اعةً ب َال ع حذ ٍر‬
.‫س َد‬ ََ َ

Узрсиз ҳолда бирор вақтга (эътикоф
ўтирган масжидидан) чиқса, эътикофи
бузилади.

َ ‫َويَأحكل َويَ حش َرب َويَنَام َويَبهيع َويَ حش َهرتي فه هيه بهَال إه حح‬
ٍ ‫ضا هر َمبه‬
‫يع‬
،‫ الَ غَحي ره‬،‫فه هيه‬

129
 www.madrasa.uz

(Эътикофда ўтирган масжидида) ейди,

ичади, ухлайди, савдо молини масжидда ҳозир
қилмаган ҳолда олдади ва сотади. Ундан
бошқаси буларни қилмайди.

.‫ َوالَ يَتَ َكلَّم إهالَّ هِبَ حٍْي‬،‫صمت‬

 ‫َوالَ يَ ح‬

Жим ўтирмайди, яхшиликдан бошқани
гапирмайди.

‫ أَو نَ ه‬،‫وي ب هطله الحوطحئ ولَو لَي ًال‬
‫ َوَوطحؤه هيف غَ حهْي فَ حر ٍج أ حَو‬،‫اسيًا‬ ‫َ َح ح ح‬ ‫َح‬
،‫ َوإهَّال فََال َوإه حن َحرَم‬،‫س إه حن أَنح َز َل‬
ٌ ‫ق حب لَةٌ أ حَو لَ حم‬

Эътикофнитунда ёки ёдидан чиқариб

қилинган жинсий яқинлик ва кетидан маний
нозил бўлган ҳолида фарждан бошқа ерга
яқинлик қилиш, ўпиш, ушлаш кабилар ботил
қилади. Юқоридаги ишлар эътикоф ўтирган
киши учун ҳаром бўлган ҳолида кетидан маний
нозил бўлмаган ҳолида фарждан бошқа ерга
яқинлик қилиш, ўпиш ва ушлашлар

130
 www.madrasa.uz

эътикофни бузмайди. 

.‫َوال َحم حرأَة تَ حعتَ هكف هيف بَ حيته َها‬

Аёл киши уйида эътикоф ўтиради.

‫ َوهيف‬،‫ َوإه حن َِلح يَ حش َهرت حط‬،‫اف أَيَّ ٍام لَ هزَمه بهلَيَاله َيها هوَال ًء‬
َ ‫َولَ حو نَ َذ َر ا حعته َك‬
‫ه‬
َ ‫ص َّح نهيَّة الن‬
َّ ‫َّها هر َخ‬
.ً‫اصة‬ َ ‫ َو‬،‫ني يَ حوَمان بهلَحي لَتَ حي ه َما‬‫يَ حوَم ح ه‬

Бир неча кун эътикоф ўтиришни назр

қилган киши – кечалари ўтиришни шарт
қилмаган бўлса ҳам, кетма-кет ҳолда - ўша
кунларнинг кечаларини ҳам ўтириши лозим
бўлади. Икки кунни назр қилганида, икки
кечаси ила икки кундуз ўтиради. Фақат
кундузида ўтиришни ният қилиш дурустдир.
(Аммо, юқорида айтилганидек, кечалари ҳам
ўтириши лозим бўлади).

‫كهتَاب ا حْلَ هج‬



131
 www.madrasa.uz

‫يح ب ه‬ ‫ف ه‬ ‫ه‬
ٌْ ‫ لَه َزا‬،‫ص ٍْي‬ َ ٍ ‫صح‬ َ ٍ َّ‫ض َعلَى ك هل ح ٍر م حسل ٍم م َكل‬ َ ‫ف هر‬
‫ َو َع حَ نَ َف َق هة هعيَاله هه إه ََل هح ه‬،‫ض ًال َع َّما الَ ب َّد همحنه‬
،‫ني َع حو َْهه‬ ‫ فَ ح‬،ٌ‫احلَة‬ ‫ور ه‬
ََ
.‫َم َع أ حَم هَ الطَّ هر هيق‬

ҲАЖ КИТОБИ

Ҳаж - ҳар бир ҳур, мусулмон, мукаллаф,

кўзи соғлом, ўзи учун зарур нарсалар ва
қайтгунича бўлган муддатда оиласининг
нафақасидан ортиқча “зоди” ва “роҳила”си бор
киши учун йўлнинг омонлиги шарти ила - фарз
бўлади.
(“Зод” - ҳажга бориб келгунча етарли ейиш-
ичиш ва шу каби сарф-харажатлардир.
“Роҳила” - ҳажга бориб келгунча етадиган йўл
харажатларидир).

‫ْية‬ ‫الزو هج أَ هو الحمحرهم لهلحمرأَةه إه حن َكا َن ب ي نَ ها وب ح َّ ه‬

َ ‫ني َمكةَ َمس‬
َ َ َ َ ‫َح‬ ‫َ حَ َح‬ ‫َو َّ ح‬
 .‫ َعلَى الح َف حوهر‬،ً‫ هيف الحعم هر َم َّرة‬،‫َس َف ٍر‬

Аёл киши учун – у ва Макка орасида сафар
масофаси бўлса – (юқоридаги шартлардан
ташқари) эри ёки маҳрами билан чиқиш шарт

132
 www.madrasa.uz

бўлади. Ҳажни умр бўйи бир маротаба - қодир

бўлган заҳоти – қилиш фарздир.

َْ ‫ َولَ حو َج َّد‬،‫ أ حَو َعحب ٌد فَعته َق َِلح ي َؤ َّْ فَ حرضه‬،‫ب فَ بَ لَ َغ‬

.‫ الَ لهل َحعحب هد‬،‫ص َّح‬
َ ‫ض‬
ٌّ ‫صه‬َ ‫َح َرَم‬ ‫َولَ حو أ ح‬
‫ب إه حح َر َامه لهحل َف حر ه‬
ُّ ‫الصه‬
َّ

Балоғатга етмаган бола ёки қул эҳром

боғлаганларидан кейин бола балоғатга етиб
қолса, қул озод қилинса, фарзларини адо
қилмаган бўладилар. Агар ёш бола фарз учун
эҳромини қайта янгиласа ҳажи саҳиҳ бўлади,
қулники учун эмас. (Қул эҳром боғлаган
ҳажини тугатиши лозим).

.‫ارةه‬ ‫ َوطََواف ه‬،َ‫ َوالحوقوف به َع َرفَة‬،‫ اح هإل حح َرام‬:‫َوفَ حرضه‬

َ َ‫الزي‬

Ҳажнинг фарзлари: эҳром, Арафотда туриш

ва Зиёрат тавофи.

‫ َوَرحمي‬،‫الص َفا َوالح َم حرَوةه‬
َّ ‫ني‬ َّ ‫ َو‬،‫ وقوف ْجَح ٍع‬:‫َوَوا هجبه‬
َ ‫الس حعي بَ ح‬
.‫ َوا حْلَلحق‬،‫الص حد هر لهآلفَاقهيه‬
َّ ‫ َوطََواف‬،‫ا حْله َما هر‬

133
 www.madrasa.uz

Унинг вожиблари: Муздалифада туриш,

Сафо ва Марва орасида саъй қилиш, тошлар
отиш, четдан келганлар учун Видо тавофини
қилиш ва соч олдириш.

.‫اب‬
ٌ ْ‫آ‬
َ ‫َوغَحي رَها سنَ ٌَ َو‬

Бошқалари суннат ва одоблардир.

‫ال َوذو الح َق حع َدةه َو َع حشر هذي ح‬

‫ َوك هرَه إه حح َرامه‬،‫اْله َّج هة‬ ٌ ‫ َش َّو‬:‫َوأَ حشهره‬
.‫لَه قَ حب لَ َها‬

Ҳаж ойлари: Шаввол, Зулқаъда ва

Зулҳижжанинг ўн куни. Ул ойлардан олдин ҳаж
учун эҳром боғлаш макруҳдир.

)‫َح َكام الحع حم َرةه‬

‫(أ ح‬

ٌ ‫ طََو‬:‫ َو هه َي‬،ٌ‫َوالحع حم َرة سنَّة‬

.‫ َو َس حع ٌي‬،‫اف‬

УМРА ҲУКМЛАРИ
134
 www.madrasa.uz

Умра суннатдир. У: тавоф ва саъйдир.

.‫ َوأ حَربَ َعةً بَ حع َد َها‬،َ‫ت هيف يَ حوهم َع َرفَة‬

 ‫ َوك هرَه ح‬،‫السنَ هة‬
َّ ‫ت هيف ك هل‬
‫از ح‬
َ ‫َو َج‬


У йил давомида жоиздир. Арафа куни ва
ундан кейинги тўрт кун ичида умра қилиш
макруҳдир.

)‫( َم َواقهيت اح هإل حح َر هام‬



‫الش هام هي‬

َّ ‫ َو‬،‫ َوال هحع َر هاق هي ذَات هع حر ٍق‬،‫َوهمي َقات ال َحم َدههِن ذو ا حْللَحي َف هة‬
 .‫ َوالحيَ َم ههّن يَلَ حملَ حم‬،‫َّج هد هي قَ حر ٌن‬
‫ َوالن ح‬،ٌ‫ج حح َفة‬


ЭҲРОМ БОҒЛАШ МИЙҚОТЛАРИ

Мадийналикнинг мийқоти Зул-ҳулайфа,

135
 www.madrasa.uz

ироқликники Зоту-ирқ, шомликники Жуҳфа,

наждликники Қарн ва яманликники
Яламламдир.

‫ه‬ ‫ه‬
َ‫ ال‬،َ‫ول َم َّكة‬ َ َ‫َو َحرَم تَأحخْي اح هإل حح َر هام َعحن َها ل َم حَ ق‬
َ ‫ص َد ْخ‬
،‫التَّ حق هدَي‬
َ
Маккага киришни қасд қилганлар учун
эҳромни мазкур мийқотлардан ўтказиб боғлаш
ҳаромдир, улардан олдин эҳромга кириш ҳаром
эмас.

،‫ َوهمي َقاته ا حْله ُّل‬،‫اخله َها ْخول َم َّكةَ غَحي َر حُم هرٍم‬ ‫وح َّل هأل حَه هل ْ ه‬
َ ََ
.‫ َولهلحع حم َرةه ا حْله ُّل‬،‫حح هج ا حْلََرم‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫َول َم حَ هِبَ َّكةَ لل‬


Мийқотнинг ичидаги ерлар аҳолисига

Маккага эҳромсиз кириш - ҳалолдир. Ўша
ерлик аҳоли учун мийқот - Ҳилдир. (Ҳил –
Ҳарам ва мийқотлар орасидаги ерлар)
Маккадаги кишилар учун ҳажнинг мийқоти -
Ҳарам, умраники - Ҳилдир.

136
 www.madrasa.uz

)‫آْاب ا حْلَ هج‬

 َ ‫(سنََ َو‬

،‫ب‬
ُّ ‫َح‬ َّ ‫اء إه حح َر َامه بها حْلَ هج تَ َو‬
َ ‫ َوغ حسله أ‬،َ‫ضأ‬ َ ‫َوَم حَ َش‬

ҲАЖНИНГ ОДОБ ВА СУННАТЛАРИ

Ким ҳажга эҳром боғлашни ирода қилса,

тоҳарат қилади. Fусл қилиш маҳбуброқдир.

.‫صلَّى َش حف ًعا‬ ‫ه‬ ‫َولَبهس هرَْ ه‬

 َ َّ‫ َوتَطَي‬،َ‫اء َوإ َز ًارا طَاه َريح ه‬
َ ‫ َو‬،‫ب‬ ً َ

Ва покиза ридо ва изор кияди,

хушбўйланади ва икки ракъат намоз ўқийди.

)ْ‫َح َكام الحم حف هره‬

 ‫(أ ح‬

‫ اللَّه َّم إههَن أ هريد ا حْلَ َّج فَ يَ هس حره هِل َوتَ َقبَّ لحه‬:‫ال الحم حف هرْ بها حْلَ هج‬
َ َ‫َوق‬
،‫هم هّن‬

137
 www.madrasa.uz

ИФРОД ҲАЖИНИНГ ҲУКМЛАРИ

Ифрод ҳаж қилувчи: “Aллoҳyммa инний

ypийдyл ҳaжжa фa йaccирҳу лий вa тaқoббaлҳy
минний” дейди.
(Маъноси: Аллоҳим мен ҳажни ирода
қилдим. Бас, уни менга енгил қил ва мендан
қабул эт!).


‫ك َال‬ َ ‫ك اللَّه َّم لَبَّ حي‬
َ ‫ لَبَّ حي‬،‫ك‬ َ ‫ لَبَّ حي‬:‫ َو هه َي‬،‫ يَ حن هوي هِبَا ا حْلَ َّج‬،‫ُثَّ لَ َّّب‬
َ ‫ َال َش هر‬،‫حك‬
‫يك‬ َ ‫ك َوالحمل‬ َ َ‫ إه َّن ا حْلَ حم َد َوالنه حع َمةَ ل‬،‫ك‬َ ‫ك لَبَّ حي‬
َ َ‫يك ل‬ َ ‫َش هر‬
.‫ك‬
َ َ‫ل‬

Сўнгpa талбия айтиш ила ҳажни ният

қилиб тaлбияни айтади: “Лaббaйкaллoҳyммa
лaббaйк, лaббaйкa лaа шapийка лaкa лaббaйк.
Иннaл-ҳамда вaн-нeъмaтa лaкa вaл-мyлк, лaа
шapийкa лaк”.
(Маъноси: “Лaббaй ё Aллoҳим, лaббaй.
Лaббaй Сeнгa - шepигинг йўқдир - лaббaй.
Aлбaттa ҳамд, нeъмaт вa мулк Сeнгaгина
тегишли. Ceнинг шepигинг йўқ”).


138
 www.madrasa.uz


‫ه‬
.‫ار حُم هرًما‬
َ‫ص‬ َ َ‫ ف‬،‫از‬ َ ‫َوالَ يَ حن قص محن َها َوإه حن َز‬
َ ‫اْ َج‬

Бундан кам қилмайди, агар зиёда қилса

жоиз вашу ила муҳримга айланади. (Эҳромга
кирган ҳисобланади).

)‫ورات اح هإل حح َر هام‬

 َ ‫( َحُمظ‬

َ ‫ َوا حْله َد‬،‫ َوالحفسو َق‬،‫ث‬

،‫ال‬
 َّ ‫فَيَت هَّقي‬
َ َ‫الرف‬


ЭҲРОМ МAНЪ ҚИЛАДИГАН НАРСАЛАР

Бас, шaҳвoний иш, фиcқ вa жaнжaлдан

сақланади. 

،‫الد َاللَةَ َعلَحي هه‬
َّ ‫ َو‬،‫ارَة إهلَحي هه‬ ‫وقَ حتل ه‬
َ ‫ َواح هإل َش‬،‫صحيد الحبَ هر‬
َ َ َ

Шунингдек, қуруқлик ов ҳайвонларини

ўлдиришдан, уларнинг овига ишора ва далолат

139
 www.madrasa.uz

қилишдан сақланади.

‫ َوغَ حس َل َرأح هس هه‬،‫س‬ َّ ‫ َو َسحت َر ال َحو حج هه َو‬،‫ َوقَ حل َم الظُّحف هر‬،‫ب‬

‫الرأح ه‬ َ ُّ‫َوالتَّطَي‬
‫يط‬ٍ ‫ ولبس َهخم‬،‫ و َشعر ب َدنههه‬،‫ وح حل َق رأح هس هه‬،‫صها‬ ‫و هْلحيته هه به حه ه‬
َ ‫َح‬ َ َ‫َ ح‬ َ َ َ َ َّ َ‫اْلطحم هي َوق‬ َ َ
.‫ إهالَّ بَ حع َد َزَواله هه‬،‫يب‬
ٍ ‫وغ به هط‬ ‫صب ه‬ ٍ ‫ه‬
 ‫َوع َم َامة َوال َحم ح‬

Шунингдек ҳушбўйланишдан, тирноқ
олишдан, юз ва бошни тўсишдан, боши ва
соқолини “хитмий” ила ювишдан, соқолни
қисқартиришдан, соч олдиришдан, баданидаги
тукни олишдан, тикилган нарса, салла
кийишдан ва хушбўй нарса ила бўялган кийим
кийишдан – ҳушбўйлиги зоил бўлгач кийса
бўлади - сақланиши шарт.


)‫احات اح هإل حح َر هام‬
 َ َ‫(مب‬

‫ و َش َّد ا حهلهمي ه‬،‫ت أَو َحُم هم ٍل‬

ٍ ‫ه ه‬ ‫ه ه‬
‫ان هيف‬َ‫ح‬ َ ‫ َو حاال حستظ َحال َل بهبَ حي ح‬،‫ام‬
َ ‫الَ حاال حست حح َم‬
 .‫ص هرهه‬
‫َخ ح‬

140
 www.madrasa.uz

ЭҲРОМДА ЖОИЗ НАРСАЛАР

Ҳаммомга тушиш, уй ёки соябон ила

сояланиш ва белига ҳамён боғлашдан
сақланмаса бўлади.

‫ أ حَو‬،‫ط َو هاْيًا‬ َ ‫َوأَ حكثَ َر التَّ لحبهيَةَ َم ََّت‬

َ َ‫ أ حَو َهب‬،‫ أ حَو َع َال َش َرفًا‬،‫صلَّى‬
.‫َس َح َر‬ ‫ه‬
 ‫ أ حَو أ ح‬،‫لَق َي رحكبَانًا‬

Намоз ўқиганида, баландликка
кўтарилганида, пастликка тушганида,
уловликларга йўлиққанида ва саҳар пайтида
талбияни кўпайтиради.

)‫(أَفح َعال ا حْلَ هج‬

‫ه ه‬
‫ َو َهلَّ َل‬،‫ت َكبَّ َر‬ َ ‫ َوح‬،‫َوإهذَا َْ َخ َل َم َّكةَ بَ َدأَ بهال َحم حس هجد‬
َ ‫ني َرأَى الحبَ حي‬
،‫َو َْ َعا‬

ҲАЖ АМАЛЛАРИ

141
 www.madrasa.uz

Маккага кирганида Масжиддан бошлайди.

Байтуллоҳни кўриши билан такбир, таҳлил
айтади ва дуо қилади.

‫استَ لَ َمه‬ ‫ ورفَع ي َدي هه َك َّ ه‬، ‫ُثَّ است حقبل ا حْلجر وَكبَّ ر وهلَّل‬
‫الص َالة َو ح‬ ‫حَ َ َ َ ََ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ح‬
،‫َح ٍد‬ ‫ٍه‬
َ ‫إه حن قَ َد َر غَحي َر م حؤذ أل‬

Сўнгра Ҳaжapyл Аcвaд қараб туриб тaкбиp,

тaҳлил aйтaди нaмoздaги кaби икки қўлини
кўтapади. Қодир бўлса, бировга озор бермаган
ҳолда Ҳaжapyл Аcвaдни истилом қилади.

‫هه‬
‫ َوإه حن َع َج َز ح‬،‫س َشحيئًا هيف يَده َوقَبَّ لَه‬
‫استَ حقبَ لَه َوَكبَّ َر‬ ُّ ََ‫َوإهَّال َي‬
،‫الس َالم‬ َّ ‫َّب َعلَحي هه‬
َّ ‫الص َالة َو‬ ‫صلَّى َعلَى النه ه‬ ‫ه‬
َ ‫َو َهلَّ َل َو َْح َد هللاَ َو‬

Бўлмаса, қўлидаги бирор нарса ила

Ҳaжapyл Аcвaдга тегиб ўша нарсани ўпади.
Бундан ҳам ожиз бўлса, унга тўғри қараб
туради, такбир, таҳлил айтади ва Аллоҳга
ҳамд, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга
саловот айтади.

142
 www.madrasa.uz

،‫س َُّ َه َذا لهآلفَاقه هي‬

 ‫ي‬‫و‬ ، ‫اف الحقد ه‬
‫وم‬ َ ‫اف طََو‬
َ َ‫َوط‬
َ َ

Сўнгра “тавофи қудум” қилади. Бу тавоф
бошқа ўлкалардан келганлар учун суннатдир.

ٍ ‫يم سب عةَ أَ حشو‬ ‫ه‬ ‫ه هه ه ه‬ ‫ه‬
‫اط‬ َ َ ‫اء ا حْلَط ه َ ح‬ َ َ‫آخ ًذا َع حَ ََيينه ِمَّا يَلي الحب‬
َ ‫اب َوَر‬
،‫ضطَبه ًعا‬ ‫ي رمل هيف الث ََّال ه‬
‫ث احأل َو هل م ح‬ ‫َح‬

Эшик тарафни ўнг тарафига олиб

“Ҳатийм”ни орқасидан етти маротаба
айланади. Аввалги учта айланишида
“идтибоъ” ҳолатида “рамл” қилади. (Ўнг
eлкaни oчиб ридони ўнг қўлининг тагидан
ўтказиб олишни “идтибоъ” дейилади. Қисқа ва
шаҳдам қадамлар ила зўр юришни “рамл”
дейилади).


ُّ ‫استه َالم‬ ‫ه‬
‫الرحك هَ الحيَ َم هه‬
‫اِن‬ ‫ َو ح‬،‫َوكلَّ َما َم َّر بها حْلَ َج هر فَ َع َل َما ذك َر‬
.ٌَ ‫س‬
َ ‫َح‬

Ҳар сафар Ҳажарнинг олдидан ўтишда

143
 www.madrasa.uz

аввал зикр қилинган нарсаларни бажаради.

Рукни Ямонийни истилом қилмоқ яхшидир.

‫ َهَيب بَ حع َد ك هل‬،‫صلَّى َش حف ًعا‬ ‫اف به ح ه‬

َ َّ‫ ُث‬،‫است َالهم ا حْلَ َج هر‬ َ ‫َو َختَ َم الطََّو‬
،‫ هعحن َد ال َحم َق هام أ حَو غَ حهْيهه هم ََ ال َحم حس هج هد‬،‫اف‬
ٍ ‫طَو‬
َ

Тавофни ҳажарни истилом қилиш ила

якунлайди. Сўнгра ҳар бир тавофдан кейин
вожиб бўлувчи икки ракатли намозни мақомда
ёки масжиднинг бошқа ерида ўқийди.

،‫ج‬
َ ‫استَ لَ َم ا حْلَ َج َر َو َخ َر‬
‫اْ َو ح‬
َ ‫ُثَّ َع‬

Сўнгра қайтиб бориб Ҳажарни истилом
қилади.

‫صلَّى َعلَى النه ه‬ ‫ه‬ َّ ‫ص هع َد‬
‫َّب‬ َ ‫استَ حقبَ َل الحقحب لَةَ َوَكبَّ َر َو َهلَّ َل َو‬
‫الص َفا َو ح‬ َ ‫َو‬
،‫اء‬ ‫ه‬ ‫ه‬ َّ ‫َعلَحي هه‬
َ ‫ َوَرفَ َع يَ َديحه َو َْ َعا ِبَا َش‬،‫الس َالم‬ َّ ‫الص َالة َو‬

Сўнгра Сафога чиқади, қиблага юзланиб

такбир, таҳлил, абий алайҳисалоту вассаломга
саловот айтади ва икки қўлини кўтариб

144
 www.madrasa.uz

истаганича дуо қилади.

‫ص هع َد‬ ‫ني ال هحمي َل ح ه‬ ‫ه ه‬

َ ‫ َو‬،َ‫ض َريح ه‬
َ ‫ني حاألَ حخ‬ َ ‫شى َحَن َو ال َحم حرَوة َساعيًا بَ ح‬
َ ‫ُثَّ َم‬
َّ ‫فه َيها َوفَ َع َل َما فَ َع َل َعلَى‬
،‫الص َفا‬

Сўнгра Марва томон юради ва икки яшил

устун орасида тезлаб юради. Марвага чиқади
ва Сафода нима қилган бўлса, ўшани қилади.

 ‫ار اثح نَ ح ه‬
.‫ يَ حف َعل َه َك َذا َسحب ًعا‬،‫ني‬ َ‫ص‬ َّ ‫ُثَّ َس َعى إه ََل‬
َ َ‫ ف‬،‫الص َفا‬

Кейин Сафо томон саъй қилади. Шу билан
саъйи иккита бўлади. Шу йўсинда етти бор
саъй қилади.

.‫اء‬ َ َ‫ُثَّ َس َك ََ هِبَ َّكةَ حُم هرًما َوط‬

َ ‫اف نَ حف ًال َما َش‬

Сўнгра Маккани эҳромдалик ҳолида маскан

тутади ва истаганича нафл тавоф қилади.

َّ‫ ُث‬،‫ك‬ ‫ و َعلَّم الحمَن ه‬،ً‫اْله َّج هة خطحبة‬

َ ‫اس‬ ‫اإل َمام َسابه َع هذي ح‬
‫ب حه‬
َ َ َ َ َ َ‫َو َخط‬

145
 www.madrasa.uz

.‫ش َر هِبه ًن‬ ‫ ُثَّ هيف ح ه‬،‫ات‬

َ ‫اْي َع‬ ‫ه‬
ٍ َ‫َّاسع بهعرف‬
 َ َ َ َ ‫الت‬

Зулҳижжанинг еттинчи куни имом бир
хутба қилади ва Ҳаж амалларини таълим
беради. Сўнгра тўққизинчи куни Арафотда ва
ўн биринчи куни Минода хутба қилиб таълим
беради.

َ ‫ َوَم َك‬،‫َّر هويَهة إه ََل هم ًن‬
،َ‫ث هِبَا إه ََل فَ حج هر َع َرفَة‬ ‫َوََيحرج غَ َدا َة الت ح‬

Тарвия куни Минога чиқади ва у ерда

арафа кунининг фажригача туради.

.َ‫ف إهالَّ بَطحَ ع َرنَة‬

 ٍ َ‫ُثَّ هم حن ها إه ََل َعرف‬
ٌ ‫ َوكلُّ َها َم حوقه‬،‫ات‬ َ َ

Сўнгра у ердан Арафотга чиқади.
Арафотнинг “Ботни урна”дан бошқа барча ери
мавқифдир.

‫ني الظُّ حه هر‬ ‫ه‬ ‫ب حه‬ َّ ‫ت‬ ‫وإهذَا َزالَ ه‬
َ ‫اإل َمام َكا حْلم َعة َو َْجَ َع بَ ح‬ َ َ‫الش حمس َخط‬ َ
.‫ني‬
 ٍ َ‫ص هر بهأَذ‬
‫ان َوإهقَ َامتَ ح ه‬ ‫َوال َحع ح‬

Қуёш заволга кетгач имом жумъа хутбаси

146
 www.madrasa.uz

каби хутба қилади ва Пешин билан Асрни

жамъ қилиб бир азон ва икки иқома ила
ўқийди.

‫صر لهَفاقه هد‬ ‫ه‬

‫ فََال ََيوز ال َحع ح‬،‫اإل حح َرام في ه َما‬
‫اعة َو حه‬
َ ‫َوش هر َط ا حْلَ َم‬
 ،‫َح هد هِهَا‬
َ‫أ‬

Иккала намозни қўшиб ўқиш учун
икковида жамоат ва эҳром бўлиши шарт
қилингандир. Иккисидан бири бўлмаган одам
учун Асрни пешинга қўшиш жоиз эмас.

‫ُثَّ ذَ َهب إه ََل الحموقه ه‬
.ََّ ‫ف بهغ حس ٍل س‬
 ‫َح‬ َ

Сўнгра суннат бўлган ғуслни қилиб
мавқифга боради.

‫ه‬ ‫ويك هحفي حضور س ٍ ه‬

،‫َّح هر‬‫اعة م حَ َزَو هال َع َرفَةَ إه ََل فَ حج هر يَ حوم الن ح‬ َ َ ََ
‫ أ حَو َج ه َل أَنَّ َها‬،‫ أ حَو أ ََه َّل َعحنه َرفهيقه‬،‫َولَ حو َكا َن نَائه ًما أ حَو مغح ًمى َعلَحي هه‬
.‫َع َرفَة‬


Арафот кунининг заволидан бошлаб то

147
 www.madrasa.uz

ҳайит кунининг тонгигача бирор вақт турса,

кифоя қилади. Агар ухлаган, ҳушидан кетган,
унинг номидан рафиқи эҳром боғлаган ёки
Арафотлигини билмаган бўлса ҳам.

،‫ف إهالَّ َو هاْي ُمَ هس ٍر‬ ٌ ‫ َوكلُّ َها َم حوقه‬،َ‫ت أَتَى م حزَْلهَفة‬ ‫َوإهذَا غَ َربَ ح‬
ٍ َ‫ش هاء بهأَذ‬
،‫ان َوإهقَ َام ٍة‬ َ ‫حت ال هحع‬
‫شاءيح هَ هيف وق ه‬ ‫و َّ ه‬
َ َ َ ‫صلى الحع‬ َ َ

Қуёш ботганда Муздалифага боради. Унинг

“Водий Муҳссир”дан бошқа ҳамма ери
мавқифдир. У ерда Шом ва Хуфтонни Ҳуфтон
намози вақтида бир азон ва бир иқома билан
ўқийди.

،‫اْ َما َِلح تَطحل هع الح َف حجر‬

 َ ‫َع‬ َ ‫َوإه حن أََّْى ال َحم حغ هر‬
َ‫ب أ‬

Агар Шомни олдин ўқиб олган бўлса, то
тонг отмас экан қайта ўқиб олади.


،‫ف َو َْ َعا‬
 ٍ َ‫صلَّى الح َف حج َر بهغَل‬
َ َ‫ ُثَّ َوق‬،‫س‬ َ َّ‫ُث‬

Сўнгра Бомдодни тонг қоронғусида ўқийди.

148
 www.madrasa.uz

Кейин туради ва дуо қилади.

‫ َوَرَمى ْجَح َرةَ ال َحع َقَب هة هم حَ بَطح هَ ال َحو هاْي َسحب ًعا‬،‫َس َف َر أَتَى هم ًن‬
‫َوإهذَا أ ح‬
،‫َخ حذفًا‬

Тонг ёришганида Минога келади. Сўнг

“жамратул ақаба”ни водийнинг ичида туриб
бармоқ учлари ила етти марта отади.

،‫ َوقَطَ َع تَلحبهيَتَه بهأ ََّوههلَا‬،‫َوَكبَّ َر بهك ٍل‬


Ҳар бир тош отишда такбир айтади ва
талбиясини биринчи отиш ила тўхтатади.

،‫اء‬ ‫ه‬
َ ‫ُثَّ ذَبَ َح إ حن َش‬

Кейин ҳоҳласа қурбонлик сўяди.

‫ه ه‬
.‫اء‬
َ‫س‬ َ ‫ َو َح َّل لَه إ َّال الن‬،‫ضل‬
َ ‫ َو َحلحقه أَفح‬،‫ص َر‬
َّ َ‫ُثَّ ق‬

149
 www.madrasa.uz

Сўнгра, сочини қисқартиради. Сочни

олдириш афзалроқдир. Ва унга аёллардан
бошқа нарсалар ҳалол бўлади.

‫ َسحب َعةً بهَال َرحم ٍل َو َس حع ٍي إه حن‬،‫َّح هر‬ ‫ه‬ ‫لزي ه‬ ‫ُثَّ طَ َ ه‬
‫ارة يَ حوًما م حَ أَيَّ هام الن ح‬
َ َ‫اف ل ه‬
،‫َكا َن َس َعى قَ حبل‬

Сўнгра, қурбонлик кунларининг бирида

зиёрат тавофини етти марта айланиб бажаради.
Тавофда рамл қилмайди ва аввал саъй қилган
бўлса, қайта қилмайди.

‫ه‬
َ ‫ َوه َو فه هيه أَفح‬،‫َّح هر‬
‫ َو َح َّل لَه‬،‫ضل‬ ‫ه‬
‫َوأ ََّول َوقحتهه بَ حع َد فَ حج هر يَ حوم الن ح‬
،‫َخ َر َعحن َها ك هرَه َوَهَيب َْ ٌم‬
َّ ‫ فَهإ حن أ‬،‫ساء‬ ‫ه‬
 َ ‫الن‬

Ушбу тавофнинг аввалги вақти қурбонлик
кунининг фажридан сўнгдир. Ва ўша куни
қилмоқ афзалроқдир. Шундан сўнг унга аёллар
ҳам ҳалол бўлади. Агар бу тавофни қурбонлик
кунларидан кечиктирса, макруҳ (макруҳи
таҳримий) бўлади ва қон чиқариш вожиб
бўлади.

150
 www.madrasa.uz

،‫ث‬ ‫َّح هر رمى ا حْله‬ ‫وب عد زو هال ثَ هاِن ي وه‬

َ ‫ار الث ََّال‬
ََ ‫م‬ َ َ ‫ح‬ ‫ن‬ ‫ال‬ ‫م‬ ‫َح‬ ََ َ ‫َ َ ح‬

Иккинчи қурбонлик кунининг заволидан

сўнг уч ўринда тош отади.

،‫ ُثَّ بهال َحع َقبَ هة َسحب ًعا‬،‫ ُثَّ هِبَا يَهل هيه‬،‫يَ حب َدأ هِبَا يَلهي ال َحم حس هج َد‬


Масжид тарафдан бошлайди, сўнгра
кейингиси, сўнгра “Ақаба”да тугатади. Ҳар
бирида еттитадан тош отади.


،‫َوَكبَّ َر بهك ٍل َو َْ َعا‬


Ҳар бир тошни отганида такбир айтади ва
дуо қилади.

،‫ب‬
ُّ ‫َح‬
َ ‫ َوه َو أ‬،‫ث‬ َ ‫ ُثَّ بَ حع َده َك َذله‬،‫ك‬
َ ‫ك إه حن َم َك‬ َ ‫ُثَّ غَ ًدا َك َذله‬

Сўнгра эртасига ҳам шундай қилади.

Сўнгра унинг эртасига ҳам – ўша ерда қолса –
шундай қилади. Ўша ерда қолиб кейинги
куннинг тошини отиши уни отмай аввалроқ

151
 www.madrasa.uz

кетишидан яхшироқдир.


َّ ‫َويَ حسقط بهنَ حف هرهه قَ حب َل فَ حج هر‬
،‫الرابه هع‬

Тўртинчи куни Бомдоддан аввал кетиши

ила ўша кунги тош отиш соқит бўлади.

َّ ‫اف له‬
ً‫لص حد هر َسحب َعة‬ ‫صه‬
َ َ‫ب ُثَّ ط‬ َّ ‫َوإهذَا نَ َف َر إه ََل َم َّكةَ نَ َز َل بهالحم َح‬
،‫بهَال َرَم ٍل َو َس حع ٍي‬

Макка тарафга юрганида “Муҳассоб”га

тушади. Сўнгра етти марта айланиб рамл ва
саъйсиз “тавофи садр” қилади.

‫ه‬
‫ص حد َره‬َ ‫ض َع َو حج َهه َو‬ َ ‫ َوَو‬،َ‫ب هم حَ َماء َزحم َزَم َوقَ بَّ َل ال َحعَتبَة‬ َ ‫ُثَّ َش هر‬
‫ه‬
،‫سر‬ َّ ‫ َو َْ َعا ُمحتَ ه ًدا َويَ حب هكي َويَتَ َح‬،‫َستَا هر‬‫شبَّث بهاحأل ح‬ َ َ‫ َويَت‬،‫َعلَى الحملحتَ َزم‬
.‫ج هم ََ ال َحم حس هج هد‬ ‫ه‬
َ ‫َويَ حرجع الح َق حه َق َرى َح ََّّت ََيحر‬

Сўнгра Замзамдан ичади. Остонани ўпади.

Юзини ва кўкрагини “Мултазам”га қўяди.
Пўшга осилади, тиришқоқлик ила дуо қилади

152
 www.madrasa.uz

ва йиғлаб ҳасрат чекади. Ниҳоят, масжиддан

чиқиб кетгунича Байтга қараб орқаси ила
юриб кетади.

)‫اصةٌ بهال َحم حرأَةه‬

َّ ‫ام َخ‬
ٌ ‫َح َك‬
‫(أ ح‬

‫الرج هل إهَّال أَنَّها الَ تَك ه‬

‫ َولَ حو‬،‫حشف َرأح َس َها بَ حل َو حج َه َها‬ َّ ‫َوال َحم حرأَة َك‬
َ
َ ‫ت َشحيئًا َعلَحي هه ُمَافهيًا َعحنه َج‬
،‫از‬ ‫َس َدلَ ح‬

ҲАЖНИНГ АЁЛЛАРГА ХОС ҲУКМЛАРИ

Аёлнинг ҳажи эркакники кабидир. Илло, у

бошини очмайди, балки юзини очади. Юзи
билан юзига тушириб олган нарсасининг ораси
очиқ бўлса, жоиз.

‫ وَال ََتحلهق بل ت َق ه‬،‫ني‬ ‫ وَال تَسعى ب ح َ ه‬،‫وَال ت لَهب ج حهرا‬

،‫صر‬ ‫َح‬ َ ‫ني الحميلَ ح ه‬ َ َ‫َ ً َ ح‬ َ
‫ َو َححيض َها َال َيَحنَع‬،‫الز َح هام‬ َ ‫َوتَلحبَس ال َحم هخي‬
‫ َوَال تَ حقرب ا حْلَ َج َر هيف ه‬،‫ط‬
َ ‫إهَّال الطََّو‬
.‫اف‬

153
 www.madrasa.uz

Талбияни жаҳрий айтмайди, икки яшил

устун орасида саъй қилмайди, сочини
олдирмайди, балки қисқартиради, тикилган
нарса кияди ва тиқилинчда “Ҳажар”га
яқинлашмайди. Ҳайзи кўриб қолиши тавофдан
бошқа нарсани манъ қилмайди.

)َ‫( َم حَ فَاتَه الحوقوف به َع َرفَة‬



.‫ضى هم حَ قَابه ٍل‬

 َ َ‫َوفَائهت ا حْلَ هج ط‬
َ َ‫اف َو َس َعى َوََتَلَّ َل َوق‬


АРАФОТГА ЭРИША ОЛМАСЛИК

Ҳажи ўтиб кетган киши тавоф ва саъй

қилади. Сўнгра эҳромдан чиқиб келаси йили
қазосини қилади.

‫صل (هيف ال هحقر ه‬

)‫ان‬
 َ ٌ ‫فَ ح‬

154
 www.madrasa.uz

َ ‫ال هحق َران أَفح‬

.‫ضل مطحلَ ًقا‬

ҚИРОН ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Қирон мутлоқ афзалдир.

ٍ ‫وهو أَ حن ي ه َّل هِب ٍج وعمرةٍ همَ همي َق‬

‫ اللَّه َّم إههِن‬:‫ َويَقول‬،‫ات َم ًعا‬ ‫َ َ حَ ح‬ َ َ
‫أ هريد ا حْل َّج والحعمرةَ إه ََل ه‬
،‫آخ هرهه‬ َ‫َ َ ح‬

Қиpoнда мийқотдан ҳаж ва умрага бирдан

эҳром боғлайди ва “Aллoҳyммa инний ypийдyл
ҳaжжа вaл yмpaтa”ни охиригача айтади.

َّ‫ ُث‬،‫اط يَ حرمل لهلث ََّالثَهة احأل َو هل َويَ حس َعى‬

ٍ ‫اف لهلحعمرةه سب عةَ أَ حشو‬
َ َ ‫َوطَ َ ح َ َ ح‬
،‫َي ُّج َك َما َم َّر‬

Умpa yчyн етти марта айланиб - аввалги

учтасида рамл қилган ҳолда - тaвoф қилaди.
Сўнгра саъй қилади. Кейин юқорида
айтилгандек ҳаж қилади.

155
 www.madrasa.uz

،‫َّح هر‬ ‫ه‬ ‫هه ه‬

‫َوذَبَ َح للحق َران بَ حع َد َرحم هي يَ حوم الن ح‬

Ва қирон учун қурбонлик кунининг тош

отишидан сўнг жонлиқ сўяди.

‫ صام ثََالثَةَ أَيَّ ٍام و ه‬،‫وإه حن عجز الح َقا هرن‬

ً‫ َو َسحب َعة‬،َ‫آخرَها يَ حوم َع َرفَة‬ َ ََ ََ َ َ
،‫اء‬ ‫هه‬
 َ ‫بَ حع َد َحجه أَيح ََ َش‬

Қирон ҳаж қилувчи жонлиқ сўйишдан ожиз
бўлса, охири арафа куни бўлган ҳолда уч кун
кетма-кет рўза тутади. Ҳаждан сўнг ҳоҳлаган
жойида етти кун рўза тутади.

َّ ‫ني‬
.‫الدم‬ ‫فَهإ حن فَاتَ ه‬
َ َّ ‫ت الث ََّالثَة تَ َع‬

Уч кунлик рўзани тута олмай қолса, қон

чиқариш вожиб бўлади.

 َ ‫ص ٌل (هيف الت‬
)‫َّمُّت هع‬ ‫فَ ح‬

،ْ‫ضل هم ََ اح هإلفح َر ها‬

َ ‫َّمتُّع أَفح‬
َ ‫َوالت‬
156
 www.madrasa.uz

ТАМАТТУЪ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Таматтуъ ифроддан афзалроқдир.

،‫وف‬ ‫ات هيف أَ حشه هر ح‬

َ ‫اْلَ هج َويَط‬ ‫وهو أَ حن حي هرم بهعمرةٍ همَ ال هحمي َق ه‬
َ َ‫َ ح‬ َ َ
‫ وَحيله َق أَو ي َق ه‬،‫ويسعى‬
،‫ َويَ حقطَ َع التَّ لحبهَيةَ هيف أ ََّو هل طََوافه هه‬،‫ص َر‬ ‫ح‬ َ َ ‫ََ ح‬

Таматтуъда ҳаж ойларида мийқотдан эҳром

боғланади, тавоф, саъй қилгач сочни
олдирилади ёки қисқартирилади. Тавофининг
аввалида талбия айтишни тўхтатади.

ْ‫ َو َح َّج َكالحم حف هره‬،‫ضل‬

َ ‫ َوقَ حب لَه أَفح‬،‫َح َرَم بها حْلَ هج يَ حو َم التَّ حر هويَهة‬
‫ُثَّ أ ح‬
،‫َوذَبَ َح‬

Сўнгра тарвия куни ҳажга эҳром боғлайди.

Ундан олдин боғласа, афзалроқдир. Кейин
ифрод қилувчига ўхшаб ҳаж қилади ва жонлиқ
сўяди.

157
 www.madrasa.uz

‫َحرم بهس ه‬ ‫ه ه‬ َ ‫َوإه حن َع َج َز‬

َ ‫وق ا حهلَ حد هي َوه َو أَفح‬
‫ضل‬ َ َ َ ‫ فَإ حن أ ح‬،‫ام َكالح َقا هرن‬ َ‫ص‬
.‫ ُثَّ حي هرم بها حْلَ هج َك َما َم َّر‬،‫َال يَتَ َحلَّل‬

Қурбонлик қилишдан ожиз бўлса, қирон

ҳаж қилувчига ўхшаб рўза тутади. Агар
таматтуъ ҳаж қилувчи ўзи билан “ҳадйи”
етаклаб олган бўлса – ҳадй етаклаб олиш
афзалроқдир - эҳромдан чиқмайди. Сўнгра,
аввал айтиб ўтилганидек, ҳажга эҳром
боғлайди.

)‫َح َك هام ال َحم هك هي َوَم حَ هِبَ حعنَاه‬

 ‫ص ٌل (هيف أ ح‬
‫فَ ح‬

.‫َوال َحم هك ُّي ي حف هرْ فَ َق حط‬




МАККАЛИК ВА УНИНГ ҲУКМИДАГИЛАР

ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Маккалик фақат ифрод ҳаж қилади холос.

158
 www.madrasa.uz

‫صل (هيف ا حْلهنَاي ه‬

)‫ات‬
 َ ٌ ‫فَ ح‬

‫ أ حَو‬،‫س َهخميطًا‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬

َ ْ‫ أَ هو ا‬،‫ض ًوا َكام ًال‬
َ ‫ أ حَو لَب‬،ََ ‫َّه‬ ‫ب حُم هرٌم ع ح‬ َ َّ‫إ حن طَي‬
‫ أ حَو‬،‫ض ًوا َك هام ًال‬‫ أ حَو ع ح‬،‫ أ حَو َحلَ َق ربح َع َرأح هس هه‬،‫َستَ َر َرأح َسه يَ حوًما َك هام ًال‬
‫ض‬‫اف لهحل َف حر ه‬َ َ‫ أ حَو ط‬،‫س‬ ٍ ‫ أَ هو الحك َّل هيف َحُمله‬،‫ار يَ ٍد أ حَو هر حج ٍل‬ َ ‫ص أَظح َف‬ َّ َ‫ق‬
‫ أَو تَ ر َك و ه‬،‫اإلم هام‬ ‫ه‬ ‫ه‬
‫ أ حَو‬،‫اجبًا‬ َ َ ‫اض قَ حب َل حه َ ح‬ َ َ‫ أ حَو أَف‬،‫ أ حَو غَ حهْيه جنبًا‬،‫حُمدثًا‬
‫ض َع حَ أَيَّ هام‬‫اف الح َف حر ه‬
َ ‫َّر طََو‬ َ ‫ أَ حو قَ َّد َم نس ًكا َعلَى‬،‫أَ حكثَ َره‬
َ ‫ أ حَو أَخ‬،‫آخ َر‬
.‫ فَ َعلَحي هه َْ ٌم‬،‫ أ حَو تَ َر َك أَقَلَّه‬،‫َّح هر‬
‫الن ح‬

ЖИНОЯТЛАР ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Эҳромдаги киши бирор аъзосига комил

суратда хушбўй ёки мой суртса ёки тикилган
нарса кийса ёки бошини комил бир кун ёпиб
юрса ёки бошининг тўртдан биридаги сочини
ёки тўлиқ бир аъзосидаги тукини олса ёки бир
қўли ёки оёғидаги тирноғини ёки ҳаммасини
бир ўтиришда олса ёки тоҳаратсиз ҳолда фарз
тавоф қилса ёки фарздан бошқа тавофни жунуб
ҳолда қилса ёки имомдан олдин Арафотдан
ифоза қилса ёки вожиб амални ёки унинг кўп
қисмини тарк қилса ёки ҳаж амалларидан

159
 www.madrasa.uz

бирор амални бошқасидан олдинга ўтказиб

юборса ёки фарз тавофни қурбонлик
кунларидан кейинга сурса ёки ўша тавофнинг
озини тарк қилса, унга қон чиқариш вожиб
бўлади.

َ ‫َوبهتَ حر هك أَ حكثَ هرهه بَهق َي حُم هرًما َح ََّّت يَط‬

،‫وف‬

Фарз тавофнинг кўпини тарк қилиш ила

тавоф қилгунча эҳромдалик ҳолида қолади.

،ٌ‫َوإه حن طَافَه جنبًا فَ بَ َدنَة‬



Фарз тавофни жунуб ҳолида бажарса, туя
ёки сигир сўйиш лозим бўлади.

‫ أ حَو تَ َر َك‬،‫ض ُمح هدثًا‬ َ َ‫ أ حَو ط‬،‫َوإه حن فَ َع َل أَقَ َّل هِمَّا ذكه َر‬
‫اف غَحي َر الح َف حر ه‬
َ‫ص ٍاع هم ح‬ َ ‫ف‬ ‫صه‬ ‫ص َّد َق بهنه ح‬
‫ه‬
َ َ‫ ت‬،‫س غَ حهْيه‬
َ ‫ أ حَو َحلَ َق َرأح‬،‫ب‬ ‫اج ه‬ ‫الح َقلهيل همَ الحو ه‬
َ َ َ
،‫ب ٍر‬


Зикр қилинганлардан озроғини қилса ёки
фарз бўлмаган тавофни тоҳаратсиз қилса ёки
вожиб амалнинг ярмидан озини тарк этса ёки
160
 www.madrasa.uz

бошқанинг сочини олса, ярим соъ миқдорида

садақа қилади.

‫ أ حَو‬،‫ ذَبَ َح َشاةً هيف ا حْلََرهم‬،‫ أ حَو َحلَ َق بهع حذ ٍر‬،‫ض ًوا‬
‫بع ح‬ ‫ه‬
َ َّ‫َوإ حن طَي‬
،‫ام ثَالَثَةَ أَيَّ ٍام‬ ‫تَص َّد َق بهثََالثَهة أَصوهع طَع ٍام َعلَى هست هَّة م ه‬
َ‫ص‬ َ ‫ أ حَو‬،‫ني‬
َ ‫ساك‬
ََ َ ‫ح‬ َ

Агар бир аъзосига хушбўй сурса ёки узр ила

сочини олдирса, ҳарамда бир қўй сўяди ёки
олти мискинга уч соъ таом садақа қилади ёхуд
уч кун рўза тутади.

،‫س َد َح َّجه‬ ‫ه‬

َ ‫َوَوطحؤه قَ حب َل وقوف َع َرفَةَ أَفح‬

Арафотдаги вуқуфдан олдин жинсий

яқинлик қилиши ҳажни фосид қилади.

،‫ض هاء‬ َ َ‫ضى هيف َح هج هه َوذَبَ َح َوق‬

َ ‫ َوَِلح يَ حف َهرتقَا هيف الح َق‬،‫ضى‬ َ ‫َوَم‬

Арафотда вуқуфдан олдин жинсий яқинлик

қилиб қўйса ҳам ҳажини давом эттиради,
қурбонлик қилади ва кейинги йил ҳажини қазо
қилади. Қазо ҳажда ўша эр-хотинни оралари
161
 www.madrasa.uz

ажратилмайди.
،ٌ‫َوبَ حع َده َهَتب بَ َدنَة‬


Арафотдаги вуқуфдан кейин яқинлик
қилса, туя ёки сигир сўяди.

.ٌ‫َوبَ حع َد ا حْلَل هحق َشاة‬


Соч олдиришдан кейин яқинлик қилса, қўй
сўяди.

‫ه ه‬
‫ أ ح‬،‫ َهَيب َج َزاؤه‬،‫ أ حَو َْ َّل َعلَحيه قَاتلَه‬،‫صحي ًدا‬
‫َي َما‬ َ ‫َوإه حن قَتَ َل ُمح هرٌم‬
،‫ان همحنه‬
ٍ ‫ب م َك‬ ‫هه‬ ‫ه‬
َ ‫ أَ حو هيف أَق َحر ه‬،‫قَ َّوَمه َع حد َالن هيف َم حقَتله‬

Эҳромдаги киши ов ҳайвонини ўлдирса ёки

уни ўлдиришда ўлдирувчига далолат қилса,
жазосини ўташ вожиб бўлади. Яъни, икки одил
киши ов ўлдирилган ерга ёки унга энг яқин
ерга нисбатан баҳолаган қийматларини ўтайди.

‫ أ حَو‬،‫ص َّدق َكال هحفط َحرةه‬ ‫ه‬

َ َ‫ أ حَو طَ َع ًاما يَت‬،َ‫فَيَ حش َهرتي بهه َه حديًا ي حذبَح هِبَ َّكة‬
ٍ ‫صا َم َع حَ ك هل هم حس هك‬
،‫ني يَ حوًما‬ َ
162
 www.madrasa.uz

Бас, Маккада сўйилинувчи ҳадйи сотиб

олади ёки садақаи фитрдагидек таом садақа
қилади ёки ҳар бир мискин ҳисобидан бир
кундан рўза тутади.

‫ه‬
‫صه َهَيب َما‬
َ ‫ َوإه حن نَ َق‬،‫ام يَ حوًما‬
َ‫ص‬ َ ‫ص َّد َق بهه أ حَو‬
َ َ‫ض َل َعحنه ت‬
َ َ‫َوَما ف‬
 ،‫ص همحنه‬َ ‫نَ َق‬

Таомдан ортиб қолганини садақа қилади
ёки бир кун рўза тутади. Таомдан кам
бўлганини тўлдириш вожиб бўлади.

‫االمتهنَ هاع أَو َكسر الحب ي ه‬

،‫يمته‬
َ ‫ض فَق‬
َ ‫ح َ َ َح‬ ‫َوإه حن أَ حخ َر َجه َع حَ َحيه هز حه ح‬

Агар ов ҳайвонини ўзини ўзи эплай

олмайдиган қилиб қўйса ёки тухумни
синдирса, унинг қиймати вожиб бўлади.

‫وَك َذا إه حن َذبح ا حْل َالل صيد ح ه‬

َ ‫اْلََرم أ حَو َح َلبَه أ حَو قَطَ َع َح هشي‬
‫شه‬ َ ‫َح‬ َ ََ َ
 ،‫أ حَو َش َج َره إهَّال ِمَحلوًكا أ حَو محنبَتًا أ حَو َجافًّا‬

163
 www.madrasa.uz

Шунингдек, эҳромда бўлмаган киши

Ҳарамнинг ов ҳайвонини сўйса ёки сутини
соғса ёки ҳарамнинг ўсимлиги ва дарахтини
кесса, қиймати вожиб бўлади. Аммо булар унга
мулк бўлса ёки ўстирилган бўлса ёки қурига
бўлса қиймати вожиб бўлмайди.

،‫اإل حذ هخ َر‬
‫َوالَ ي حر َعى ا حْلَ هشيش َوالَ ي حقطَع إهَّال حه‬

Ҳарамнинг ўт-ўланидан ўтлатилинмайди ва

изхирдан бошқа ўсимлик кесилмайди.

‫ص َدقَةٌ َوإه حن قَلَّ ح‬

،‫ت‬ ٍ َ ‫وبهَقحت هل قَملَ ٍة أَو جر‬
 َ ‫اْة‬ ََ ‫ح ح‬ َ

Бит ёки чигирткани ўлдириши ила оз бўлса
ҳам садақа беради.

‫حب‬ ٍ ‫اب َو هح َدأَةٍ َو َع حقر‬
ٍ ‫ب َو َحيَّ ٍة َوفَأ َحرةٍ َوَكل‬ ٍ ‫َوالَ َشي َء بهَقحت هل غر‬
َ َ ‫ح‬
.‫صائه ٍل‬ ٍ ٍ ٍ ٍ ‫َعقوٍر َوبَع‬
 َ ‫وض َوب حرغوث َوق َراْ َوسلَ حح َفاة َو َسب ٍع‬

Қарға, калхат, чаён, илон, сичқон,
қопадиган ит, чивин, бурга, кана, тошбақа ва
ташланувчи йиртқичларни ўлдириш ила ҳеч
нарса бўлмайди.
164
 www.madrasa.uz


‫اْه َح َال ٌل َو َذ َِبَه بهَال‬
َ‫ص‬ ‫ه‬ ‫ه‬
َ ‫ َوأَ حكل َما‬،‫َولَه ذَبحح ا حْلَحي َوان حاأل حَهل هي‬
 .‫َْ َاللَ هة حُم هرٍم َوأ ََم هرهه‬

Эҳромдаги киши уй ҳайвонларини сўйиши,
эҳромда бўлмаган киши эҳромдагининг
далолати ва амрисиз овлагани ва сўйганидан
ейиши жоиздир.

،‫صحي ٍد أ حَر َسلَه‬

َ ‫َوَم حَ َْ َخ َل ا حْلََرَم به‬

Ким Ҳарамга овланган ҳайвон ила кирса,

уни қўйиб юборади.

‫ه‬ ‫ه‬
‫صحي ًدا‬ َ ‫ َوإهَّال َج َزى َكبَ حي هع الحم حح هرم‬،‫َورَّْ بَ حي عه إه حن بَق َي‬
َ ‫ َال‬،‫صحي ًدا‬
‫َم َعه إه َذا أ ح‬
،‫َح َرَم‬


Ов ҳайвони сотиб олувчининг қўлида
қолган бўлса, савдо қайтарилади. Бўлмаса, у
эҳромли киши ов ҳайвонини сотиб юборгани
каби жазо ўтайди. Эҳромга кираётганида ўзи
билан бирга бўлган ов ҳайвонини сотганда
эҳромли киши жазо ўтамайди.
165
 www.madrasa.uz


ٍ
،ََ ‫ض هم‬
 َ ‫صحي ًدا هيف يَ هد حُم هرم إه حن أ‬
َ ‫َخ َذه َح َال ًال‬ َ ‫َوَم حَ أ حَر َس َل‬

Бирорта одам эҳромли кишининг ов
ҳайвонини қўйиб юборганида унинг эгаси уни
эҳромдамас ҳолида овлаган бўлса, тўлаб
беради.

ٍ
‫وإه حن قَتل حُم هرم صي َد حُم هرم فَكلٌّ َي هزي ورجع ه‬
‫آخذه َعلَى‬ َ َََ ‫ح‬ ‫َ َ َ ٌ َح‬
،‫قَاتهله هه‬

Бир эҳромдаги киши бошқа бир эҳромдаги
кишининг эҳромда овлаган овини ўлдирса,
иккови жазо ўтайди ва овлаган ўлдиргандан
тўлатиб олади.

‫وما به هه َْ ٌم َعلَى الحم حف هرهْ فَعلَى الح َقا هر هن َْم ه‬
‫ان إهَّال ه هِبوا هز الحوق ه‬
‫حت‬ َ َ َ َ ََ
،‫غَحي َر حُم هرٍم ِبهه َما‬

Муфридга бир жонлиқни вожиб қилувчи
ҳолат қоринга икки жонлиқни вожиб қилади.
Аммо, мийқотдан ҳаж ва умрага эҳром
боғламай ўтишнинг жазоси қорин учун икки
жонлиқ бўлмайди.

166
 www.madrasa.uz

‫صحي َد ا حْلََرهم‬ ‫ه‬ ٍ ‫وي ثَ َّن جزاء‬

َ ‫ َو َّاَتَ َد لَ حو قَتَ َل‬،‫صحيد قَتَ لَهَ حُم هرَمان‬
َ ََ َ
.‫َح َال َال هن‬

Бир ов ҳайвонини икки эҳромли ўлдирса,

жазо икки баробар бўлади. Агар ов ҳайвонини
икки эҳромсиз ўлдирса, жазо битта бўлади.

 َ ‫اع الحم حح هرم‬
،‫ بَطَ َل‬،‫صحي ًدا أ حَو َش َراه‬ َ َ‫ب‬

Эҳромдаги киши ов ҳайвонини сотиб олса
ёки сотса, савдоси ботил бўлади.

.‫يمةَ َما أَ َك َل َال ُمح هرٌم َِلح يَ حذبَ حح‬ ‫ه‬
 َ ‫ غَ َرَم ق‬،‫ َولَ حو أَ َك َل‬،‫َولَ حو ذَ َِبَه َحرَم‬

Эҳромдаги киши ов ҳайвонини сўйса, унинг
гўштини ейиш ҳаром бўлади. Агар ундан ўзи
еса, еганининг қийматини тўлайди. Бошқа
киши сўйган ов ҳайвонининг гўштини эҳромли
киши еса, тўламайди.

‫ َوإه حن أََّْى‬،‫ت هم ََ ا حْلََرهم َوَماتَا غَ َرَمه َما‬

‫ت ظَحب يَةٌ أ حخ هر َج ح‬
‫َولَ َد ح‬

167
 www.madrasa.uz

.‫ت َِلح َحَي هزهه‬

 ‫اء َها ُثَّ َولَ َد ح‬
َ ‫َج َز‬
Ҳарамдан чиқарилган кийик туғгач у ҳам,
боласи ҳам ўлса, чиқарувчи икковининг ҳам
тўловини тўлайди. Агар кийикнинг жазосини
адо қилганидан кейин туғса, боласининг
жазосини тўламайди.

‫صا هر‬
 ‫ص ٌل هيف حه‬
َ ‫اإل حح‬ ‫فَ ح‬

،‫ث الحم حف هرْ َْ ًما‬

َ ‫ بَ َع‬،‫ض‬ ‫إه حن أ حح ه‬
ٍ ‫ أ حَو َم َر‬،‫ص َر الحم حح هرم به َعد ٍو‬
‫َوالح َقا هرن َْ َم ح ه‬
،‫ني‬

ЭҲСОР ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Эҳромдаги киши душман ёки беморлик

туфайли эҳсор бўлганида (Ҳаж қилишдан
тўсилиб қолганида), муфрид Ҳарамга бир дона
жонлиқ, қорин икки дона жонлиқ жўнатади.

،‫َّح هر‬ ‫ه‬ ‫هه‬

 ‫ َولَ حو قَ حب َل يَ حوم الن ح‬،‫ني يَ حوًما ي حذبَح فيه‬
َ َّ ‫َو َع‬

168
 www.madrasa.uz


Ҳарамда сўйилиш кунини - сўйилиш
қурбонлик кунидан аввал бўлса ҳам - таъйин
қилади.
،‫َوهيف هح ٍل َال‬


Ҳиллда сўйилмайди.

،‫َوبه َذ حهِب هه َهي ُّل‬


Сўйилиши ила эҳромдан чиқади.

ٌّ ‫َو َعلَحي هه إه حن َح َّل هم حَ َح ٍج َح‬
َ‫ َوهم ح‬،ٌ‫ َوهم حَ ع حم َرةٍ ع حم َرة‬،ٌ‫ج َوع حم َرة‬
،‫ان‬ ‫ج وعمرتَ ه‬ ٍ ‫ه‬
 َ ‫ق َران َح ٌّ َ ح‬

Ҳаж эҳромидан чиққан бўлса унга ҳаж ва
умра вожиб бўлади. Умра эҳромидан чиққан
бўлса, умра вожиб бўлади. Қирон эҳромидан
чиққан бўлса, бир ҳаж, икки умра вожиб
бўлади.

‫ َوإهَّال‬،َ‫ تَ َو َّجه‬،‫اْلَ هج‬

‫صاره َوأ حَم َكنَه إه حْ َراك ا حهلَ حد هي َو ح‬
َ ‫ال إه حح‬
َ ‫َوإهذَا َز‬
،‫فَلَه أَ حن َهي َّل‬

169
 www.madrasa.uz


Эҳсори зоил бўлиб ҳадйига ва ҳажга етиб
олиш имкони бўлса, боради. Бўлмаса эҳромдан
чиқавериши мумкин.

.‫َح هد هِهَا َال‬

َ ‫ َو َع حَ أ‬،‫ار‬
ٌ‫ص‬ َ ‫َوَمحن عه َع حَ رحك َهّن ا حْلَ هج هِبَ َّكةَ إه حح‬

Маккада ҳажнинг икки рукнидан манъ

қилиниши эҳсордир. Бир рукндан манъ
қилиниши эмас.

)‫َح َك هام ا حْلَ هج َع هَ الحغَ حهْي‬

 ‫ص ٌل (هيف أ ح‬
‫فَ ح‬

،‫ َويَ َقع َعحنه إه حن َْ َام َع حجزه إه ََل َم حوتههه‬،‫ص َّح‬

َ ‫َح َّج‬
َ ‫َوَم حَ َع َج َز فَأ‬
 ،‫َونَ َوى َعحنه‬

БОШҚАНИНГ НОМИДАН ҲАЖ
ҚИЛИШНИНГ ҲУКМЛАРИ ҲАҚИДАГИ
ФАСЛ

Ожиз бўлган киши бошқани ўзининг

номидан ҳаж қилдирса, жоиз. Ўша ожизлиги

170
 www.madrasa.uz

ўлимигача давом этса ва ҳаж қилдирилувчи

ҳажни унинг номидан ният қилган бўлса, ҳаж
қилдирувчининг номидан воқеъ бўлади.

‫اإلحصا هر َعلَى حاآل هم هر وال هحقر ه‬

‫ان َوا حْلهنَايَهة َعلَى ا حْلَ ه‬
،‫اج‬
 َ َ َ ‫َو َْم حه ح‬

Эҳсор сабабли вожиб бўлган жонлиқ ҳажга
буюрувчининг, қирон ва жиноятнинг жонлиғи
эса ҳаж қилувчининг ҳисобидан бўлади.

،‫ض هم ََ النَّ َف َقةَ إه حن َج َام َع قَ حب َل وقوفه هه‬

 َ ‫َو‬

Ҳаж қилдирилувчи Арафотда туришдан
олдин жинсий алоқа қилиб қўйса, нафақани
тўлаб беради.

‫ َال‬،‫ث َما بَهق َي‬ ‫ ي ُّج همَ محن هزهل ه‬، ‫ات هيف الطَّ هر هيق‬
‫آم هرهه بهث ل ه‬ َ ‫َوإه حن َم‬
َ ‫َ ح‬
َ ‫هم حَ َححيث َم‬
،‫ات‬

Ҳаж қилдирилувчи йўлда вафот топса,
ҳажга буюрувчининг манзилидан ундан қолган
молнинг учдан биридан қайта ҳаж
қилдирилади. Ҳаж қилдирилувчи вафот топган
жойдан эмас.

171
 www.madrasa.uz

‫َوَال ََيوز لهل َحه حد هي إهَّال َجائهز التَّ ح‬

،‫ض هحيَ هة‬

Ҳадйи учун қурбонликка яроқлидан

бошқаси жоиз эмас.

ٍ ‫وأَ َكل همَ َه حد هي تَطَُّوٍع ومحت ع ٍة وهقر‬

،‫ان فَ َق حط‬ ََ َ َ ‫َ َ ح‬

Ҳадйи эгаси фақатгина нафл, таматтуъ ва

қирон ҳадйисидан еса бўлади.

،‫ َوالحك ُّل بها حْلََرهم‬،‫َّح هر الَ َغحي رِهَا‬ ‫وخ َّ ه‬

‫صا بهيَ حوم الن ح‬ َ

Таматтуъ ва қирон қурбонлигидан ейиш

қурбонлик кунига хосслангандир. Иккисидан
бошқаси у кунларга хос эмас. Ва барча
қурбонликлар Ҳарамда сўйилади.

،‫اْلََّزا هر همحنه‬
 ‫ه‬ ‫هه ه ه ه‬
‫ َوالَ ي حعطي أ ح‬،‫ص َّد َق هِبله َوخطَامه‬
‫َج َر ح‬ َ َ‫َوت‬

Қурбонлик ҳайвонининг ёпқичи ва арқони

172
 www.madrasa.uz

садақа қилинади, қассобнинг ҳаққи қурбонлик

ва унга тегишли нарсалардан берилмайди.

،‫ َوَال حيلَب‬،‫ورًة‬ َ ‫َوالَ ي حرَكب إهَّال‬
َ ‫ضر‬

Уни фақат заруратан минилади ва

соғилмайди.

‫ب أَبح َدلَه َوال َحم هعيب‬ ‫ فَهفي الحو ه‬،‫ش‬
‫اج ه‬ ‫وما ع هطب أَو تَعيَّب بهَف ه‬
ٍ ‫اح‬
َ َ َ ‫ََ َ َ ح‬
،‫لَه‬

Ҳалок бўлган ёки қаттиқ майиб бўлган
вожиб қурбонликни бошқасига алмаштиради.
Майиб бўлгани ўзига бўлади.

.‫ الَ بَ حع َده‬،‫ت‬
 ‫وإه حن َش ه دوا بهالحوق ه‬
‫ قبهلَ ح‬،‫وف قَ حب َل َوقحته هه‬ َ

Вуқуф ҳақида вақтидан аввал гувоҳлиқ
берсалар, қабул қилинади. Вақтидан кейин
гувоҳлик берсалар, қабул қилинмайди.

.‫ض‬
َ ‫وف الح َف حر‬
َ ‫شى َح ََّّت يَط‬
َ ‫ َم‬،‫نَ َذ َر َح ًّجا َم حشيًا‬

173
 www.madrasa.uz

Пиёда ҳаж қилишни назр қилса, токи фарз

бўлган тавофни бажаргунича пиёда юради.

174
 www.madrasa.uz

‫منت خمتصر الوقاية يف مسائل اهلداية‬

)‫)للفاضل العالمة صدر الشريعة عبيد هللا بن مسعود بن تاج الشريعة رمحهم هللا تعاىل‬

МУХТАСАРУЛ ВИҚОЯ МАТНИ

(Никоҳ, эмизиш, талоқ, қул озод қилиш, мукотаб, қасам ва
байъ китоблари)

(Ўзбекча таржимаси билан)

Таржимон:
Афзалжон Аббасов

Тошкент
2016

1
 www.madrasa.uz

‫ِب ْس ِم ا ِلله ال َّ ْرح َمن ال َّ ِرح ِمي‬

ِ

ِ ‫اب النِ َك‬

‫اح‬ ِ
ُ َ‫كت‬

ٍ ِِ ِ
ٍ ‫اب وقَـب‬
ْ‫ت َوإِ ْن ََل‬
ُ ‫اض ك َـزِو ْج ِِن فَـ َق َال َزَّو ْج‬
ٍ ‫ أ َْو أ َْمٌر َوَم‬،‫ت‬
ُ ‫ت َوتَـَزَّو ْج‬ ٍ ‫ول لَْفظُ ُه َما َم‬
ُ ‫اض ك َـزَّو ْج‬ ُ َ َ‫يَـْنـ َعق ُد بإجي‬
،ُ‫يَـ ْعلَ َما َم ْعَناه‬

Никоҳ – лафзлари мозийда бўлган (ўтган замон сийғасида) “завважту”

(турмушга бердим) ва “тазавважту” (уйландим) лафзлари ёки амр (буйруқ
сийғаси) ва мозийда бўлган “заввижний” (менга турмушга бер) ва
“завважту” (турмушга бердим) лафзлари ила бўлувчи ийжоб ва қабул ила
боғланади. Агар иккови ушбу лафзларнинг маъноларини билмасалар ҳам.

ِ ‫ ََل بَِقوِلِِما ِعْند الشُّه‬،‫وقَـوِلِِما داد و پذيرفت بِ َال ِمي ٍم بـعد دادي و پزيرفيت َكبـي ٍع و ِشر ٍاء‬
‫ود ما زن‬ ُ َ َ ْ َ َ َْ َ َْ ُ َ َْ
،‫وشوييم‬
ُ

Араб тилидан бошқа тилда – ҳудди олди-сотдидаги каби – никоҳлаш ва

никоҳланиш маъноларидаги лафзлар ила ҳам никоҳ ақди боғланади.

ِ ِ‫يج وما و ِضع لِتَمل‬

ِ ْ ‫يك الْ َع‬ ٍ ‫ص ُّح بِلَ ْف ِظ نِ َك‬
ِ ‫وي‬
،‫ْي َح ااَل‬ ْ َ ُ َ َ ٍ ‫اح َوتَـ ْزِو‬ ََ

Никоҳ ақди - никоҳ, никоҳлаб бериш ва бир нарсанинг айни ўзини ўша
ҳолнинг ўзида мулк қилиб беришни англатиш учун истеъмол қилинувчи
лафзлар билан ҳам сааҳиҳ бўлади.

ِ ْ ‫ْي ُمسلِم‬
ِ ْ ‫ْي َس ِام َع‬ ِ ِ َ ‫َو ُش ِر َط ََسَاعُ ُك ٍل ِمْنـ ُه َما لَْف‬
‫ْي َم اعا‬ َ ْ ْ ‫ ُم َكلَّ َف‬،‫ أ َْو ُح ٍر َو ُحَّرتَـ ْْي‬،‫ور ُحَّريْ ِن‬
ُ‫ض‬ ُ ‫ َو ُح‬،‫ظ ْاْل َخ ِر‬
2
 www.madrasa.uz

.‫لَْفظَ ُه َما‬

Икковлари бир-бирларининг лафзини эшитишлари ва икки мукаллаф

мусулмон ҳур эркак ёки бир ҳур эркак ва икки ҳур аёл ҳозир бўлган
ҳолларида биргаликда иккисининг лафзларини эшитмоқлари шарт
қилингандир.

ْ ‫ َوَلَ يَظْ َهُر ِعْن َد الد‬،‫ْي‬

،‫َّعَوى‬ ِ َ‫وص َّح ِعْن َد ف‬
ِ ْ ‫اسَق‬ ََ

Никоҳ икки фосиқнинг гувоҳлиги ила дуруст бўлади. Аммо, даъво

вақтида икковининг гувоҳлиги эътиборга олинмайди.

ِ ‫ وَلَ تُـ ْقَبل لِْلَق ِر‬،‫َح ِدِِهَا‬

،‫يب‬ ِ ِ ‫و‬
َ ‫ص َّح عْن َد اْبـَنـْيه َما أَْو أ‬
ََ
ُ َ

Никоҳ икки тарафнинг икки ўғли ёки бир тарафнинг икки ўғли
гувоҳлигида дуруст бўлади. Аммо, икковининг гувоҳлиги ўзининг яқини
фойдасига қабул қилинмайди.

،‫ َوَلَ تُـ ْقَب ُل َعلَى الْ ُم ْسلِ ِم‬،‫ْي‬ ِِ ِ ‫و‬

َ ْ ‫ص َّح عْن َد ذمَّيـ‬
ََ

Никоҳ икки зиммийнинг гувоҳлигида дуруст бўлади ва икковининг

гувоҳлиги мусулмоннинг зиддига қабул қилинмайди.

.‫ضَر ِت الْ َم ْولِيَّةُ بَالَِغةا‬ ِ

َ ‫ضَر ُمَوكلُهُ َكاْلَوِِل إِ ْن َح‬
ِ
َ ‫يل َشاه ٌد إِ ْن َح‬
ِ
ُ ‫َواْلَوك‬

Балоғатга етган аёл никоҳ ақдида ҳозир бўлса ўша аёлнинг валийси
гувоҳ бўла олгани каби вакил қилувчининг ўзи ҳозир бўлса, вакил гувоҳ
бўла олади.

،ُ‫َصلُهُ َوفَـ ْر ُعه‬

ْ ‫َو َح ُرَم أ‬
3
 www.madrasa.uz

Асли ва фаръига,

ِ ‫َصلِ ِه الْ َق ِر‬

،‫يب‬ ْ ‫َوفَـ ْرعُ أ‬

Яқин аслининг фаръига,

ِ ِ‫وصْلبِيَّةُ أَصلِ ِه الْبع‬

،‫يد‬ َ ْ َُ

Узоқ аслининг сулбидан бўлганга

،‫َوأ ُُّم َزْو َجتِ ِه‬

Хотинининг онасига,

،‫َوبِْنتُـ َها َم ْوطُوءَ اة‬

Жинсий яқинлик қилган аёлининг қизига,

،‫َصلِ ِه َوفَـ ْر ِع ِه‬

ْ ‫َوَزْو َجةُ أ‬

Асли ва фаръининг хотинига,

4
 www.madrasa.uz

،‫اعا‬ ِِ
‫ضا‬ َ ‫َوُك ُّل َهذه َر‬

Буларнинг барчаси эмишлик орқали бўлганида,

ٍ ِ ِ ِ ِ َّ ‫وفَـرع مزنِيَّتِ ِه وَمَْسوستِ ِه وم‬

ْ ‫ َوأ‬، ‫استه َوَمْنظُوٍر إِ َىل فَـ ْرج َها الدَّاخ ِل بِ َش ْه َوة‬
،‫َصلُ ُه َّن‬ ََ َ ُ َ َْ ُ ْ َ

Шунингдек бирга зино қилган аёлга, у аёлни, аёл уни шаҳват билан
ушлаганга, фаржининг ичига шаҳқат билан қараганга ва шу аёлларнинг
аслларига никоҳланиш ҳаром бўлади.

.ٍ‫ت ِبُ ْشتَـ َهاة‬

ْ ‫ْي لَْي َس‬
ِِ ِ
َ ‫َوَما ُدو َن ت ْس ِع سن‬

Шаҳват ила ушлаш ва қараш масаласида тўққиз ёшдан кичик бўлган

аёллар иштаҳо тортадиган эмаслар.

‫ َوَك َذا‬،‫ َوَوطْأ َُها ِمْل اكا‬،‫ُخَرى‬ ِ ٍ ِ ِ ٍ ِ

ْ ‫ت ذَ َكارا ََلْ ََت َّل لَهُ اْأل‬
ْ‫ض‬َ ‫اح ْامَرأَة أَيَّـتُـ ُه َما فُِر‬ ُ ‫َوُُيَ ِرُم ن َك‬
َ ‫اح ْامَرأَة َوع َّدتُـ َها ن َك‬
،‫اح َها‬ ِ ِ ‫وطْؤها ِمْل اكا وطْأَها نِ َك‬
َ ‫ َلَ ن َك‬،‫احا َومْل اكا‬ ‫ا‬ َ َ َُ َ

Икки аёлдан бирини эркак деб фараз қилинганда унга наригиси ҳалол
бўлмайдиган аёллардан бирининг эрнинг никоҳида ёки талоқ иддасида
бўлиши ўша эр учун иккинчи аёлнинг никоҳини ва унга мулк юзасидан
яқинлик қилинишни ҳаром қилади. Шунингдек, икковидан бирига мулк
юзасидан жинсий яқинлик қилиш иккинчисига ҳам мулк юзасидан, ҳам
никоҳ орқали жинсий яқинлик қилишни ҳаром қилади. Никоҳнинг ўзини
эмас.

ِ
ْ ‫فَِإ ْن نَ َك َح َها َل يَطَأُ َواح َدةا َح ََّّت ُُيَ ِرَم ْاأل‬
.‫ُخَرى‬

Агар икковидан бирига никоҳланса, эр бошқасига жинсий яқинлик

қилишни ҳаром қиладиган ҳолатни юзага чиқармагунича унга яқинлик
қилмайди.
5
 www.madrasa.uz

ِ
َ َ‫ َوَلَ تُوطَأُ َح ََّّت ت‬،‫َو ُحْبـلَى م ْن ِزنَا‬
،‫ض َع‬ ‫َوالْ ُم ْح ِرَم ِة‬ ‫ َوالْ ُم ْح ِرِم‬،ِ‫اْلَُّرة‬
ْ ‫اح الْ ِكتَابِيَّ ِة َو ْاأل ََم ِة َم َع طَْوِل‬ ِ ‫و‬
ُ ‫ص َّح ن َك‬ ََ
،‫ت إِ َىل ُُمََّرَم ٍة‬ْ ‫ض َّم‬
ُ ‫َوَم ْن‬

Китобия аёлнинг, ҳур аёлга уйланишга қодир бўла туриб чўрининг,

эҳромдаги аёл ва эркакнинг, зинодан ҳомила орттирганнинг – унга
ҳомиласини туққунча яқинлик қилинмай турилади – ва никоҳ ақдида бир
эрга никоҳланган икки аёлдан бири ўша эркакка ҳаром бўлса, ҳаром
бўлмаган аёлнинг никоҳлари дуруст бўлади.

‫ َوََل‬،‫ُخَرى لِْل ُح ِر ِِف ِعدَّةِ َرابِ َع ٍة َولِْل َعْب ِد ِِف ِعدَّةِ ثَانِيَ ٍة‬ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫َلَ نِ َك‬
ْ ‫اح أ ََمته َوَمال َكته َوَلَ َكافَرةٍ َغ ِْْي كتَابِيَّة َوََل أ‬
ُ
.‫ت‬ ِ َّ‫ وََل الْموق‬،‫ وََل الْمْتـع ِة‬،‫ وََل ح ِام ٍل ثـَبت نَسب َمحْلِها‬،‫ََِّا‬ ِ ِ ِ ٍ ٍ ِ
َ ُ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ ‫يَص ُّح أ ََمة َعلَى ُحَّرة أ َْو ِف عد‬

Ўзининг чўрисига, ўзининг аёл ҳожасига, китобия бўлмаган кофира

аёлга, ҳур эркак учун тўртинчининг иддасида бошқасига, қул эркак учун
иккинчисининг иддасида бошқасига никоҳланиш дуруст бўлмайди.
Шунингдек ҳур аёлга никоҳланган ёки унинг иддасида ўтирган ҳолда
чўрига, ҳомиласининг насаби собит бўлган ҳомиладорга никоҳланиш ва
мутъа, муваққат никоҳлари дуруст эмас.

‫ص ٌل ِيف ْاْل َْولَِي ِاء َو ْاْلَ ْك َف ِاء‬

ْ َ‫ف‬

،‫ف ٍء بِ َال َوٍِل‬

ْ ‫نَـ َف َذ نِ َكاُ ُح ُحَّرٍة ُم َكلَّ َف ٍة َولَْو ِم ْن َغ ِْْي ُك‬

ВАЛИЙЛАР ВА НИКОҲДАГИ ТЕНГЛИК ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Ҳур ва мукаллаф аёлнинг ақдлашган никоҳи – унга тенг бўлмаган

кишига ва валийсиз бўлса ҳам – ўтади.

ٍ ‫ ورِوي بطْ َالنُه بِ َال ُكف‬،‫اَلعِِتاض هنا‬

،‫وء‬ ِ
ُ ُ ُ َ ُ َ َُ ُ َ ْ ْ ُ‫َولَه‬
6
 www.madrasa.uz

Бунда валийнинг эътироз қилиш ҳаққи бўлади. Тенгликсиз бўлган

никоҳнинг ботил эканлиги ҳам ривоят қилинган.

ِ
ْ َ‫َوََل ُْجيِِبُ َوِلٌّ بَالغَةا َولَْو َكان‬
،‫ت بِكاْرا‬

Валий балоғатга етган аёлни - у бикр бўлса ҳам - мажбурламайди.

َّ ‫اْلََِِب بِ َش ْر ِط تَ ْس ِميَ ِة‬

‫الزْو ِج‬ ْ ‫وغ‬ِ ُ‫ أ َْو بـُل‬،‫استِْئ َذانِِه‬
ْ ‫ْي‬
ِ ٍ ‫وصمتـها و ِضح ُكها وب َك ُاؤها بِ َال‬
َ ‫ َوَم َعهُ َرٌّد ح‬،‫ص ْوت إِ ْذ ٌن‬
َ َ َُ َ ْ َ َ ُْ َ َ
،‫ََل الْ َم ْه ِر‬

Бикрдан никоҳлаш учун изн сўралганда ёки бунинг хабари унга

етказилганида жим туриши, кулиши ва овоз чиқармай йиғлаши никоҳга
изндир. Овоз чиқариб йиғлаши никоҳни рад қилишдир. Ундан изн
сўралганда ёки хабар етказилганда куёвнинг номи айтилиши шартдир.
Маҳрни эмас.

ِ ِ‫اها بِالْ َقوِل َكالثـَّي‬

،‫ب‬ َ ‫ب فَ ِر‬
َ ‫استَأْ َذ َن َغْيـ ُر َوٍِل أَقْـَر‬
ْ ‫َولَ ِو‬
ْ َ‫ض‬

Бикрдан яқин валийидан бошқа одам изн сўраганда унинг розилиги –

жувонники каби - сўзлаш билан бўлади.

،‫الزائِ ُل بَ َك َارتُـ َها بِ ِزناا أ َْو َغ ِْْي ِِجَ ٍاع َكالْبِ ْك ِر‬
َّ ‫َو‬

Бикрлиги зино ёки жимоъдан бошқа сабаб билан кетган бикр кабидир.

.‫ف ِه َي إِ ْن ََلْ يُِق ْم‬ ِ ِ ِ ِِ ِ

ُ ‫ َوََل ََْتل‬، ‫ َوتُـ ْقبَ ُل بَـيِنَتُهُ َعلَى ُس ُكوَِا‬،‫ت أ َْوَىل م ْن قَـ ْوله َس َكت‬
ُّ ‫َوقَـ ْوُِلَا َرَد ْد‬

7
 www.madrasa.uz

Бикрнинг “рад қилганман” дегани эрнинг “сукут қилгансан” деганидан

устунроқдир. Эрнинг аёл сукут қилганига ҳужжат келтириши қабул
қилинади. Ҳужжат келтирмаса, аёл қасам ичиши шарт эмас.

،‫الصغِ َْيةِ َولَْو ثـَيِباا‬

َّ ‫الصغِ ِْي َو‬ ِ ِ
ُ ‫َولْل َوِِل إنْ َك‬
َّ ‫اح‬

Валий кичкина бола ва қизни – у жувон бўлса ҳам – никоҳлаб қўя

олади.

،‫اْلَ ُّد لَ ِزَم‬

ْ ‫َب أَ ِو‬ ِ
ُ ‫ُُثَّ إ ْن َزَّو َج ُه َما ْاأل‬

Агар икковини ота ёки бобо никоҳлаган бўлса, никоҳ лозим бўлади.

ِ ‫ْي بَـلَغَا أ َْو َعلِ َما بِالنِ َك‬

،ُ‫اح بَـ ْع َده‬ ِ ِ ِ َّ ‫وِِف َغ ِْيِِها فَسخ‬
َ ‫الصغ َْيان ح‬ ََ َ ْ َ

Ота ва бободан бошқа валийлар никоҳлаган бўлганида, кичиклар

балоғатга етганларида ёки балоғатга етганларидан кейин никоҳдан
хабардор бўлганларида ўша никоҳни буза оладилар.

ِ ‫ ِِِب َال‬،‫س وإِ ْن ج ِهلَت بِِه‬

،‫ف الْ ُم ْعتَـ َق ِة‬ ِ ِ ِ
ْ َ َ ِ ‫ َوَلَ َيَْتَ ُّد خَي ُارَها إِ َىل آخ ِر الْ َم ْجل‬،‫ضا ُهنَا‬
‫وت الْبِ ْك ِر ِر ا‬
ُ ‫َو ُس ُك‬

Бу ҳолатда бикрнинг сукут сақлаши никоҳга розилигидир. Унинг

ихтиёр қилиши – ихтиёри чўзилмаслигини билмаса ҳам – мажлиснинг
охиригача чўзилмайди. Озод қилинган чўрида бунинг хилофи.

ِ ِ‫ َوََل يَـْبطُل بِِقيَ ِام ِه َما َع ِن الْ َم ْجل‬،‫يح أ َْو ِدََللٍَة‬

،‫س‬ ٍ ‫ص ِر‬
َ ‫ضا‬ ِ ِ‫و ِخيَار الْغُ َالِم والثـَّي‬
‫ب ََل يَـْبطُ ُل بِ َال ِر ا‬ َ ُ َ
ُ

Ўғил боланинг ва жувоннинг ихтиёри сарийҳ розиликсиз ёки

далолатсиз ботил бўлмайди. Шунингдек икковининг мажлисдан
туришлари билан ботил ҳам бўлмайди.
8
 www.madrasa.uz

.‫ت‬ ِ ِ ‫وش ِر َط الْ َق‬

ْ ‫ ََل َم ْن ُعت َق‬،‫ضاءُ ل َف ْس ِخ َم ْن بَـلَ َغ‬
َ َُ

Балоғатга етганларнинг никоҳини бузиш учун қозининг ҳукми шарт.

Озод қилинган чўрида шарт эмас.

،‫ َوإِ ْس َالٍم ِِف َولَ ٍد ُم ْسلِ ٍم‬،‫يف‬

ٍ ِ‫ل الْعصبةُ َعلَى تَـرتِيبِ ِهم بِ َشر ِط ح ِريٍَّة وتَكْل‬
َ ُ ْ ْ ْ َ َ َ ُّ ِ‫َوالْ َو‬

Асабалар тартиблари бўйича ҳурлик ва мукаллафлик шарти ила –

мусулмон фарзандда ушбу икки шартдан ташқари валий ҳам мусулмон
бўлиши шарт қилинади – валий бўладилар.

ِ ٍ َ‫ ُُثَّ ق‬،ِ‫ ُُثَّ َم ْوَىل الْ ُم َو َاَلة‬،‫ب‬ ِ َّ ‫ ُُثَّ ذُو‬،‫ُُثَّ ْاأل ُُّم‬
َ ‫اض ِِف َمْن ُشوِرهِ ذَل‬
.‫ك‬ ُ ‫الرح ِم ْاألَقْـَر‬
ُ ‫ب فَ ْاألَقْـَر‬

Сўнгра она бўлади. Сўнгра завил-арҳомларнинг энг яқини бўлади.

Сўнгра мавлал-мувалот бўлади. Сўнгра фармонида шу нарса битилган
қози бўлади.

َّ ِ‫ض أَ ْد ََن ُمدَّة‬

.‫الس َف ِر‬ ِ ‫ َو ِعْن َد الْبَـ ْع‬،ُ‫ب َخبَـَره‬ ِ ْ ‫فء‬
ُ ‫اْلَاط‬
ِِ ِ ِ ِ
ُ ْ ‫ َما ََلْ يَـْنتَظر الْ ُك‬،‫َو ْاألَبْـ َع ُد يـَُزِو ُج بغَْيبَة ْاألَقْـَرب‬
Яқинроқ валий ғойиб бўлса ва келиннинг куфуси (тенги) унинг
хабарини кутмаса, узоқроқ валий никоҳлайверади. Уламолардан бирининг
наздида бу сафар муддатининг энг яқинича бўлган муддатдир.

ِ ‫اء ُة ِيف النِ َك‬

)‫اح‬ َ ‫(الْ َك َف‬

ٍ ‫ض ُه ْم ُك ُف ٌؤ لِبَـ ْع‬
،‫ض‬ ُ ‫ب بَـ ْع‬ ٍ ‫ض ُه ْم ُك ُف ٌؤ لِبَـ ْع‬
ُ ‫ َوالْ َع َر‬،‫ض‬ ُ ‫ش بَـ ْع‬ ِ ‫َوتُـ ْعتَبَـ ُر الْ َك َفاءَةُ ِِف النِ َك‬
ٌ ْ‫ فَـ ُقَري‬،‫اح نَ َسباا‬

НИКОҲДАГИ ТЕНГЛИК

9
 www.madrasa.uz

Никоҳдаги тенглик насаб жиҳатидан эътиборга олинади. Бас,

Қурайшликнинг бири бошқасига тенгдир. Арабнинг бири бошқасига
тенгдир.

ٍ ‫ ََل ذُو أ‬،‫اْل ْس َالِم ُك ُف ٌؤ لِ ِذي آب ٍاء فِ ِيه‬

‫ َوََل ُم ْسلِ َم بِنَـ ْف ِس ِه‬،‫َب ُك ُف اؤا َِلَُما‬ ِْ ‫ فَ ُذو أَبَـويْ ِن ِِف‬،‫الما‬ ِ
َ َ ‫َوِِف الْ َع َج ِم إ ْس ا‬
،ُ‫لَه‬

Ажамларда мусулмонлик жиҳатидан эътиборга олинади. Ота-онаси

мусулмон бўлган аждодлари мусулмон бўлганга тенгдир. Отаси мусулмон
бўлган ота-онаси мусулмон бўлганга тенг эмас. Ўзи мусулмон бўлган
отаси мусулмон бўлганга тенг эмас.

،‫يما ذَ َك ْرنَا‬ِ ِ ِْ ‫وح ِريَّةا وِهي َك‬

َ ‫اْل ْس َالم ف‬ َ َ َُ

Никоҳдаги тенглик ҳурлик жиҳатидан ҳам эътиборга олинади.

،‫صالِ ٍح‬ ِ ِ ِ
َ ‫س فَاس ٌق ُك ُف اؤا لبِْنت‬
َ ‫ي‬
َْ‫ل‬‫ـ‬‫ف‬
َ ‫ة‬
‫ا‬ ‫ن‬
َ ‫ا‬‫ي‬
َ
ِ‫و‬
‫د‬ َ

Диёнат жиҳатидан ҳам эътиборга олинади. Бас, фосиқ киши солиҳ

кишининг қизига тенг бўлмайди.

،‫ َوالْ َق ِاد ُر َعلَْي ِه َما ُك ُف ٌؤ لِْلغَنِيَّ ِة‬،ِ‫اج ُز َع ِن الْ َم ْه ِر الْ ُم َع َّج ِل َوالنـ ََّف َق ِة َغْيـ ُر ُك ُف ٍؤ لِْل َف ِق َْية‬
ِ ‫وم ااَل فَالْع‬
َ ََ

Мол-мулк жиҳатидан ҳам эътиборга олинади. Аввало бериладиган

маҳр (маҳри муъажжал) ва нафақага ожиз бўлган киши фақийр аёлга тенг
бўлмайди. Иккисига қодир киши бой аёлга тенг бўлади.

.ِ‫س ُك ُف اؤا لَِعطَّا ٍر َوََْن ِوه‬

َ ‫َّاس أ َْو َدبَّاغٌ لَْي‬ ٌ ِ‫َو ِح ْرفَةا فَ َحائ‬
ٌ ‫ك أ َْو َح َّج ٌام أ َْو َكن‬

10
 www.madrasa.uz

Касб-ҳунар жиҳатидан ҳам эътиборга олинади. Бас, тўқувчи, қон

олувчи, фаррош ёки тери ошловчи атторга ёки унга ўхшашга тенг
бўлмайди.

.‫ أ َْو يـُ َف ِر َق‬،‫اض َح ََّّت يُتِ َّم َم ْهَر ِمثْلِ َها‬ ِ ِ ِ ِ

ُ ‫ت بِأَقَ َّل م ْن َم ْه ِرَها فَلْل َوِِل ْاَل ْع َِت‬
ْ ‫َوإِ ْن نَ َك َح‬

Ўзига лойиқ маҳрдан камига никоҳланган бўлса, унинг валийси маҳр

мисл тўлиқ берилгунича ёки оралари ажратилиб юборилгунича эътироз
қилиши мумкин.

ٍِ ‫ض‬
.‫ول‬ ِ ِ ‫ ويـتـوَّىل طَر َِِف النِ َك‬،ِ‫ووقِف نِ َكاح الْ ُفضوِِل علَى اْ ِْلجازة‬
ُ ُ‫اح َواح ٌد َغْيـ ُر ف‬ َ َ ََ َ َ َ َ ُ ُ َ َُ

Фузулийнинг никоҳи ижозатга мавқуфдир. Фузулийдан бошқа киши

никоҳнинг икки тарафига мутаваллий бўлиши мумкин.

‫َح َك ِام ِه‬

ْ ‫ص ٌل ِيف ال َْم ْه ِر َوأ‬
ْ َ‫ف‬

،‫ب الْ َع َشَرةُ إِ ْن ََسَّى ُدونَـ َها‬ ِ ِ ِ

ُ ‫أَقَ ُّل الْ َم ْهر َع ْشَرةُ َد َراه َم فَـتَج‬

МАҲР ВА УНИНГ ҲУКМЛАРИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Маҳрнинг энг ками ўн дирҳамдир. Ундан камини айтган бўлса, ўн

дирҳам вожиб бўлади.

،‫َوإِ ْن ََسَّى َغْيـَرهُ فَالْ ُم َس َّمى‬

Агар ўн дирҳамдан бошқа нарсани айтган бўлса,ўша айтганини беради.

،‫ت‬ ٍ ِ ِِ ‫ت أ‬
ِ ِ
ْ ‫ص َّح‬
َ ‫ أ َْو عْن َد َخْل َوة‬،‫َحدِهَا‬
َ ‫عْن َد َم ْو‬
11
 www.madrasa.uz

Маҳрни - икковларидан бирининг вафоти чоғида ва агар хилвати

саҳиҳа бўлса, ўшанда бериш вожиб бўлади.

ٍ ‫ص َال ِة فَـ ْر‬

‫ض َوإِ ْحَرٍام‬ ِ ‫ض َينـعه و‬ ِ ِ ِ
َ ‫ضا َن َو‬ َ َ ُ ُ ََْ ٍ ‫ َك َمَر‬،‫وج َد َمان ُع َوطْ ٍئ ح ًّسا أ َْو َش ْر اعا أ َْو طَْبـ اعا‬
َ ‫ص ْوم َرَم‬ َ ُ‫َوه َي أَ ْن ََل ي‬
،‫اس‬ٍ ‫ض َونَِف‬ ٍ ‫َو َحْي‬

Хилвати саҳиҳа бу – икковлари орасида ҳиссий (масалан жинсий

яқинликдан ман қилувчи касаллик) ёки шаръий (масалан Рамазон рўзаси,
фарз намоз ёки эҳромда бўлиш каби) ёки табиий (ҳайз ва нифос каби)
жиҳатдан жинсий яқинликни манъ қилувчи нарса бўлмаслигидир.

،‫ص ِاء‬ ِْ ‫ب والْعن َِّة و‬

َ ‫اْل‬ َ ُ َ َ‫اْل‬
ِ ‫ِِِب َال‬
ِ ْ ‫ف‬

Жинсий олат кесилган бўлиши, жинсий заифлик ва бичилганлик

хилвати саҳиҳани ман қилувчилар эмас.

،‫ص ُفهُ بِطَ َال ٍق قَـْبـلَ َها‬ ِ

ْ ‫َون‬

Саҳиҳ хилватдан олдин талоқ қилинса айтилган маҳрнинг ярмини

бериш вожиб бўлади.

.‫َوإِ ْن ََلْ يُ َس ِم فَالْ ُمْتـ َعةُ قَـْبـلَ َها َوَم ْه ُر الْ ِمثْ ِل بَـ ْع َد َها‬

Маҳр айтилмаган бўлганда хилвати саҳиҳадан олдинги талоқда

яхшилик ила фойдалантириш, ундан кейинги талоқда маҳри мисл вожиб
бўлади.

‫ب َم ْه ُر الْ ِمثْ ِل َك َما‬ ِ ِِ ِ ِ ٍ ٍ ِ ٍ ِِ ٍ ِ ِ ِ ُ ‫ص َّح النِ َك‬

ُ ‫ َوَجي‬،‫اح ب َال ذ ْكر َم ْهر َوَم َع نَـ ْفيه َوبِ َش ْيء َغ ْْي َمال ُمتَـ َق َّوم َوِبَ ْج ُهول جْنسه‬ َ ‫َو‬
.ُ‫يمتُه‬ِ ُ ‫ فَالْوس‬،‫ أَو ِص َفتِ ِه‬،‫مَّر‬
َ ‫ط أ َْو ق‬ ََ ْ َ
12
 www.madrasa.uz

Маҳрни зикр қилмасдан, уни нафий қилиб, мол деб баҳоланмайдиган

нарса ила, жинси номаълум нарса ила – юқоридагиларнинг барчасида
аввал айтилгани каби маҳри мисл вожиб бўлади – ёки сифати номаълум
нарса ила бўлганида – сифати номаълум бўлганида ўшанинг ўртачаси ёки
қийматини бериш вожиб бўлади – никоҳ дуруст бўлади.

،‫ب ِه َي‬ ِ ِ َّ ‫َولَْو َكا َن ِِِب ْد َم ِة‬

ُ ‫الزْو ِج الْ َعْبد ََت‬

Маҳр учун қул бўлган эрнинг хизмати айтилган бўлса, ўша вожиб
бўлади.

ِ ِ ِ ِ ِ ِ
‫َعُّز لَْو َكا َن‬
َ ‫ َواْأل‬،ُ‫س لَْو ُدونَه‬
ُّ ‫َخ‬ ُ ‫ َوَجي‬،‫َولَْو َكا َن ِبَ َذا الْ َعْبد أ َْو َه َذا الْ َعْبد فَ َم ْه ُر الْمثْ ِل إ ْن َكا َن بَـْيـنَـ ُه َما‬
َ ‫ب اْأل‬
.ُ‫فَـ ْوقَه‬

“Маҳр учун ушбу қул ёки нариги қул” деб айтилган бўлиб маҳри мисл
иккисининг ўртасида бўлса, маҳри мисл вожиб бўлади. Маҳри мисл арзон
қулдан кам бўлса, арзон қулни бериш вожиб бўлади. Маҳри мисл қиммат
қулдан кўпроқ бўлса, қиммат қулни бериш вожиб бўлади.

ِ ‫َخ‬
،‫س‬ ِ ِ ِْ ‫وإِ ْن طَلَّق قَـبل الْوطْ ِئ و‬
َ ‫ف ْاأل‬
ُ ‫ص‬
ْ ‫ فَن‬،‫اْلْل َوة‬ َ َ َْ َ َ

Жинсий яқинлик ва хилватдан олдин талоқ қилса, арзон қул

қийматининг ярми вожиб бўлади.

‫ َوإََِّل‬،‫ف‬
ٌ ْ‫ فَِإ ْن َو ََف َوأَقَ َام فَأَل‬،‫َخَر َج‬ ِ ْ ‫ف إِ ْن أَقَ َام ِِبَا وبِأَلْ َف‬
ْ ‫ْي إِ ْن أ‬ ٍ ْ‫ أَو بِأَل‬، ‫ف َعلَى أَ ْن ََل ُُيْ ِرجها‬
ْ ََ
ٍ ْ‫وإِ ْن نَ َكح بِأَل‬
َ َ َ
ٍ ْ‫ْي وََل يـْنـ َقص َعن أَل‬ ِ
.‫ف‬ ْ ُ ُ َ ِ ْ ‫ َلَ يـَُز ُاد َعلَى أَلْ َف‬،‫فَ َم ْه ُر الْمثْ ِل‬

Агар аёлни олиб кетмаслик шарти ила мингни айтиб никоҳланган

бўлганда ёки “аёлни олиб кетмаса минг, олиб кетса икки минг” шарти ила
13
 www.madrasa.uz

никоҳланган бўлганда, айтганига вафо қилса ёки аёлни олиб кетмаса,

мингни бериш вожиб бўлади. Бўлмаса маҳри мислни беради. Бу ҳолатдаги
маҳри мисл икки мингдан ошмайди ва мингдан кам бўлмайди.

،‫ فَـلَ َها الْ َعْب ُد فَـ َق ْط إِ ْن َس َاوى َع ْشَرةا‬،‫َح ُد ُِهَا ُحٌّر‬ ِ ِ

َ ‫َوإ ْن نَ َك َح ِبَ َذيْ ِن الْ َعْب َديْ ِن َوأ‬

“Ушбу икки қулни бераман” деб никоҳлаб олган бўлганда икковидан

бири ҳур бўлса, маҳрга - қул ўн дирҳамга тенг бўлса - фақатгина қул
берилади.

ِ
ْ ‫َوإِ ْن َشَر َط الْبَ َك َارَة َوُوج َد‬
،‫ت ثـَيِباا لَ ِزَم الْ ُك ُّل‬

Бикрликни шарт қилиб никоҳланганида жувон бўлиб чиқса ҳам

маҳрнинг ҳаммасини бериш лозим бўлади.

ِ ْ‫ وإِ ْن و ِطئ يـثْبت النَّسب ِمن وق‬،‫اس ِد إِ ْن ََل يطَأْ ََل َِجيب َشيء‬
‫ت الْ َوطْ ِئ َوَم ْه ُر الْ ِمثْ ِل ََل‬ ِ ‫اح الْ َف‬
ِ ‫َوِِف النِ َك‬
َ ْ ُ َ ُ َُ َ َ َ ٌْ ُ َْ
،‫يـَُز ُاد َعلَى الْ ُم َس َّمى‬

Фосид никоҳда агар яқинлик қилмаган бўлса, ҳеч нарса вожиб

бўлмайди. Агар яқинлик қилган бўлса, яқинлик қилган вақтидан бошлаб
насаб собит бўлади ва айтилгандан зиёда бўлмаган маҳри мисл вожиб
бўлади.

،‫صارا َوبَ َك َارةا َوثِيَابَةا‬ ِ ِ ِ ِ ِِ

ْ ‫َويـُ ْعتَبَـ ُر َم ْه ُر مثْل َها م ْن قَـ ْوم أَبِ َيها سنًّا َو َِجَ ااَل َوَم ااَل َو َع ْق اال َوديناا َوبَـلَ ادا َو َع‬

Маҳри мисл отасининг қавми эътиборидан бўлиб бунда ёшга, жамолга,

молга, ақлга, диёнатга, юртга, замонга, бикрлилик ёки жувонликка
қаралади.

.‫ ََل ْاألُِم َوقَـ ْوِم َها إِ ْن ََلْ تَ ُك ْن ِم ْن قَـ ْوِم أَبِ َيها‬،‫ب‬
ِ ِ‫َجان‬ ِ ِ ‫فَِإ ْن ََل ي‬
َ ‫وج ْد مْنـ ُه ْم فَم َن اْأل‬
َ ُْ
14
 www.madrasa.uz

Ота тарафдан билиб бўлмаса, ўша атрофдагилардан олинади. Онаси

отанинг қавмидан бўлмаса онаси тарафдан ва унинг қавмидан олинмайди.

ُ ‫ َوإََِّل فَالْ ُمتَـ َع َار‬،‫ َوالْ ُم َع َّج ُل َوالْ ُم َؤ َّج ُل بـُيِنَا فَ َذ َاك‬،‫صغِ َْياة‬ ِ
،‫ف‬ ْ َ‫ض َما ُن َوليِ َها َم ْه َرَها َولَْو َكان‬
َ ‫ت‬ َ ‫ص َّح‬
َ ‫َو‬

Келин кичкина бўлса ҳам валийи унинг маҳрига зомин бўлиши

дурустдир. Маҳрнинг муъажжали ва муажжали баён қилинган бўлса, ўша
бўлади. бўлмаса, урфдагидек бўлади.

ِ ‫ ولَو بـع َد وطْ ٍئ بِ ِرضاها بِ َال س ُق‬، ‫الس َف ِر ِِبا‬

َّ ‫ َو‬،‫وط النـ ََّف َق ِة‬ ِ ِ ‫وقَـبل أ‬
‫الس َف ُر‬ ُ ََ َ ْ َ ْ َ َ َّ ‫َخذ الْ ُم َع َّج ِل َِلَا َمْنـ ُعهُ م َن الْ َوطْ ِئ َو‬ ْ َْ َ
،‫َخ ِذهِ يَـْنـ ُقلُ َها‬ ِِ ِ ‫اْلروج لِْلح‬
ْ ‫ َوبَـ ْع َد أ‬،‫اجة بِ َال إِ ْذنه‬
َ َ ُ ُُْ ‫َو‬

Муъажжал маҳрни олишдан аввал аёл – аввал ўз розилиги билан

бўлган жинсий яқинликдан кейин бўлса ҳам – жинсий яқинликни, уни эри
тарафидан сафарга олиб кетилишини манъ қилиши ва эрининг изнисиз
ҳожат юзасидан сафарга ва ташқарига чиқиши мумкин. Бу ҳолатда унинг
нафақаси соқит бўлмайди. Муъажжал маҳрни олгач эри уни олиб кетса
бўлади.
.‫ َوبِِه يـُ ْف ََّت‬،‫يل ََل يُ َسافُِر ِِبَا‬ِ
َ ‫َوق‬

“Уни сафарга олиб чиқмайди” деб ҳам айтилган. Ва шунга фатво

берилади.

.‫يما ُهيِ َئ لِ ْْلَ ْك ِل‬ِ َِّ ِ

ْ َ‫ث إِلَْيـ َها فَـ َقال‬
َ ‫ إَل ف‬،ُ‫ فَالْ َق ْو ُل لَه‬،‫ َوقَ َال َم ْهٌر‬،ٌ‫ت ُه َو َهديَّة‬ َ ‫إِ ْن بَـ َع‬

Эр унга бирор нарса юборгач, хотин уни “ҳадя” деса, эр эса “маҳр” деса –
емоқ учун тайёрланган нарсадан бошқада – эрнинг гапи олинади.

15
 www.madrasa.uz

‫يق َوالْ َكافِ ِر‬

ِ ِ‫الرق‬ ِ ‫ص ٌل ِيف نِ َك‬
َّ ‫اح‬ ْ َ‫ف‬

،‫َجا َز نَـ َف َذ َوإِ ْن َوَرَّد بَطَ َل‬ ِ ٌ ُ‫السيِ ِد موق‬ ِ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ‫نِ َك‬
َ ‫ إ ْن أ‬،‫وف‬ ْ َ َّ ‫اح الْق ِن َوالْ ُم َكاتَب َوالْ ُم َدبَِّر َو ْاأل ََمة َوأُم الْ َولَد ب َال إ ْذن‬
ُ

ҚУЛ ВА КОФИРНИНГ НИКОҲИ

Қул, мукотаб, мудаббар, чўри ва умму валадларнинг ҳожасининг

изнисиз қилган никоҳ ақди мавқуфдир. Ҳожа изн берса, ўтади. Рад қилса,
ботил бўлади.

،‫ َويَ ْس َعى ْاْل َخَر ِان‬،‫َوإِ َذا أ َِذ َن بِي َع الْ ِق ُّن لِْل َم ْه ِر‬

Ҳожа изн берса, қул маҳр учун сотилади, қолган иккиси маҳр учун
саъй-ҳаракат қиладилар.

ِ َ‫اح يـع ُّم جائِزه وف‬

،ُ‫اس َده‬ ِ ِ ِْ ‫و‬
َ َُ َ ُ َ ِ ‫اْل ْذ ُن بالن َك‬ َ

Никоҳга изн беришлик жоиз никоҳни ҳам, фосидини ҳам ўз ичига

олади.

،‫ َوََل نَـ َف َقهُ إََِّل ِِبَا‬،ُ‫ب َعلَْي ِه التَّْب ِوئَة‬ ِ

ُ ‫َوَم ْن َزَّو َج أ ََمتَهُ ََل َجي‬

Чўрисини эрга берган кишига иккови бирга яшаши учун жой қилиб
бериши ва унинг эрига нафақа бериши вожиб бўлмайди.

،‫الزْو ُج إِ ْن ظَِفَر‬
َّ ُ‫َويَطَأ‬

Эр шароит топганда яқинлик қилади.

،‫اح َعْب ِدهِ َوأ ََمتِ ِه َك ْراها‬ ِ
ُ ‫َولَهُ إنْ َك‬
16
 www.madrasa.uz

Хожа қули ва чўрисини уларнинг розилигисиз никоҳлаши мумкин.

،‫ت ُح ٍر أ َْو َعْب ٍد‬

َ ‫ت ََْت‬
ِ
ْ ‫َو ُخِ َْي‬
ْ ‫ت أ ََمةٌ َوُم َكاتَـبَةٌ ُعت َق‬

Ҳур ёки қулга хотин бўлган чўри ва мукотаба озод қилинганида унга
никоҳ масаласида ихтиёр берилади.

،‫ت نَـ َف َذ بِ َال ِخيَا ٍر َِلَا‬ ِ ٍ

ْ ‫ت بِ َال إِ ْذن فَـ ُعت َق‬
ِ
ْ ‫َوإِ ْن نُك َح‬

Чўри изнсиз никоҳлангач дарров озод қилинса, никоҳ жорий бўлади ва

унга ихтиёр берилмайди.

ِ ِ ِ ِ َّ ِ‫وما ََسَّى فَل‬

ْ ‫ َوإِ ْن ُعت َق‬،‫ت‬
،‫ت أ ََّواَل فَـلَ َها‬ ْ َ‫لسيِد لَْو ُوطئ‬
ْ ‫ت فَـ ُعت َق‬ ََ

Чўри унга эри жинсий яқинлик қилингандан кейин озод қилинган

бўлса, келишилган маҳр хожага бўлади. Аввал озод қилинган бўлса, маҳр
чўрига бўлади.

.‫اْلَُّرةِ بِِإ ْذ ِنَا‬

ْ ‫ َو‬،‫َوَزْو ُج ْاأل ََم ِة يَـ ْع ِزُل بِِإ ْذ ِن َسيِ ِد َها‬

Чўрининг эри хожасининг изни ила, ҳур аёлнинг эри унинг ўзининг
изни ила азл қилади.

ُ‫يمة‬ِ ‫ وََل َِجي‬،‫ وِهي أ ُُّم ولَ ِدهِ ووجب قِيمتـها ََل مهرها‬،‫ فَ َّادعاه ثـَبت نَسبه‬،‫وإِ ْن و ِطئ أَمةَ ابنِ ِه فَـولَدت‬
َ‫بق‬ُ َ َُ ْ َ َ َُ َ َ ََ َ َ َ ُ َُ َ َ ُ َ ْ ََ ْ َ َ َ َ
.‫َولَ ِد َها‬

Ўғлининг чўрисига яқинлик қилгач у бола туғса ва ота бола уники

эканлигини даъво қилса, отанинг насаби собит бўлади ва чўри унинг умму
валади бўлади. Бунда отага чўрининг қийматини ўғлига бериш вожиб
17
 www.madrasa.uz

бўлади, маҳрини эмас. Боласининг қиймати вожиб бўлмайди.

،‫َب بَـ ْع َد َم ْوتِِه‬

ِ ‫اْل ُّد َك ْاأل‬
َْ ‫َو‬

Ота топган бўлса, бобо ота кабидир.

ِ ِ ِِ ِ
،‫يمتُـ َها‬
َ ‫ب َم ْه ُرَها ََل ق‬ َ ‫َوإِ ْن نَ َك َح َها‬
ُ ‫ َوَجي‬،‫ص َّح َوََلْ تَص ْر أ َُّم َولَده‬

Ота ўғлининг чўрисини никоҳига олса, дуруст бўлади. Бунда чўри умму
валад бўлмайди. Унинг маҳри вожиб бўлади, қиймати эмас.

،‫َوالْ َولَ ُد ُحٌّر بَِقَرابَتِ ِه‬

Бола хожага қариндош (яъни ука) бўлгани учун ҳурдир.

.‫اب‬ ِ ‫ والْماج‬،‫ و ِعْن َد ع َد ِم ِهما يـتَّبِع الدَّار‬،‫الط ْفل يـْتبع خيـر ْاألَبـوي ِن ِديناا‬
ِِ َ‫وس ُّي َشٌّر ِم َن الْ ِكت‬ ِ
ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ‫َو‬

Бола ота-онасидан қай бирининг дийни яхшироқ бўлса, ўшанга тобеъ

бўлади. Ота-она бўлмаганда диёрга тобеъ бўлади. Мажусий китобийдан
ёмонроқдир.

،‫ك أُقَِّرا َعلَْي ِه‬ ِ ِ ِ ِ ٍ

َ ‫ان بِ َال ُش ُهود أ َْو ِِف ِعدَّة َكاف ٍر ُم ْعتَق َديْ ِن َذل‬
ِ ‫وإِ ْن أَسلَم الْمتَـزِوج‬
َ َُ َ ْ َ

Гувоҳсиз ҳолда ва кофирнинг иддасида бўла туриб – бу ҳолатлар

тўғрилигига ишонган ҳолда никоҳланганлар – иккиси мусулмон бўлсалар,
ўша никоҳларида қолдириладилар.

ِ ِ
ْ ‫َوفـُ ِر َق ُمتَـَزِو َجان َُْمَرَمان أ‬
،‫َسلَ َما‬

18
 www.madrasa.uz

Ўзаро никоҳланган икки маҳрам Исломга кирсалар, оралари ажратиб

қўйилади.

‫َسلَ َم فَ ِه َي لَهُ َوإََِّل فُـ ِر َق‬ ِ ِ ِِ ِ

ْ ‫ فَِإ ْن أ‬،‫اْل ْس َال ُم َعلَى ْاْل َخ ِر‬
ِْ ‫ض‬َ ‫َوِِف إِ ْس َالم َزْو ِج الْ َم ُجوسيَّة أَ ِو ْامَرأَة الْ َكاف ِر ُع ِر‬
،‫ َو ُه َو طَ َال ٌق إِ ْن أ ََب‬،‫بَـْيـنَـ ُه َما‬

Мажусийянинг эри ёки кофирнинг хотини Исломга кирганида

иккинчисига Ислом арз қилинади. Агар мусулмон бўлса, никоҳларида
қоладилар. Бўлмаса, оралари ажратилади. Эр Исломга киришдан бош
тортиши – талоқдир.

،ِ‫ت إََِّل لِْل َم ْوطُوءَة‬

ْ َ‫َوََل َم ْهَر َِلَا إِ ْن أَب‬

Хотин бош тортганида, маҳр берилмайди. Аммо яқинлик қилинган

бўлса, берилади.

َّ ‫َّاريْ ِن ََل‬ ٍ َ‫ث ِحي‬

ِ ُ ِ‫ وتَب‬،‫ض قَـْبل إِ ْس َالِم ْاْل َخ ِر‬ ِ ُ‫وِِف دا ِرِهم تَبِْي ِب‬
ِ ‫ض ِي ثََال‬
.‫الس ِْب‬ َ ‫ْي بتَبَايُ ِن الد‬ َ َ ُ َ َ َ

Уларнинг диёрида бўлганида уч ҳайз ўтгунча наригиси Исломга

кирмаса, эр хотин ораси ажрайди. Диёрнинг турли бўлиши ила эр хотин
ораси ажрайди. Асир тушиш билан эмас.

ِ ‫وارتِداد ُك ٍل ِمْنـهما فَسخ ع‬

،‫اج ٌل‬ َ ٌ ْ َُ ُ َ َْ

Икковидан бирининг муртад бўлиши никоҳнинг дарҳол бузилишидир.

ِ ِ ِ ِ
ْ ‫ُُثَّ لْل َم ْوطُوءَة ُك ُّل َم ْه ِرَها َولغَ ِْْيَها ن‬
ْ ‫ص ُفهُ لَ ِو ْارتَ َّد َوََل َش ْيءَ لَ ِو ْارتَد‬
،‫َّت‬

Эр муртад бўлганида яқинлик қилинган аёлга маҳрининг барчаси,

яқинлик қилинмаган аёлга маҳрнинг ярми берилади. Хотин муртад бўлса,
19
 www.madrasa.uz

ҳеч нарса берилмайди.

ِ ‫وب ِقي النِ َك‬

.‫َح ُد ُِهَا قَـْب َل ْاْل َخ ِر‬ ْ ‫ َوفَ َس َد إِ ْن أ‬،‫َسلَ َما َم اعا‬
َ ‫َسلَ َم أ‬ ْ ‫اح إِن ْارتَدَّا َم اعا فَأ‬
ُ َ ََ

Иккови баробар муртад бўлгач, яна баробар Исломга қайтсалар,

ораларида никоҳ қолади. Агар бири иккинчисидан олдин Исломга қайтса,
никоҳ фосид бўлади.

ِ ‫ وي‬،‫ والْ ُقرعةُ أَوَىل‬،‫ وََل قَسم ِِف ال َّس َف ِر‬،ِ‫اْلَّرة‬ ِ ِ َّ ‫وُك ُّل‬
‫ص ُّح‬ ََ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُْ ‫ف‬ ْ ‫ َوَِلَا ن‬،َ‫الزْو َجات ِِف الْ َق ْس ِم َس َواءٌ إََِّل الْ َم ْملُوَكة‬
ُ ‫ص‬ َ
ُّ ‫تَـ ْرُك الْ َق ْس ِم َو‬
.ُ‫الر ُجوع‬

Барча хотинлар тақсимда баробардирлар. Аммо чўрига ҳур хотиннинг

ярми. Сафарда тақсим йўқ. Қуръа ташлаш авлороқ. Аёл ўз улушини тарк
қилиши ва улушини тарк қилишдан қайтиши дурустдир.

‫ض ِاع‬
َ ‫الر‬
َّ ‫اب‬ ِ
ُ َ‫كت‬

،‫ومةُ الْ ُم ْر ِض َع ِة َوأُبـَُّوةُ َزْو ٍج لَبَـنُـ َها ِمْنهُ لِ َّلر ِضي ِع‬ ٍ ْ ِ‫ْي ون‬
َ ‫صف فَـ َق ْط أ ُُم‬ ِ ِ ٍ َّ َ‫ت ِب‬
َ ْ َ‫صة ِف َح ْول‬ ُ ُ‫يَـثْب‬

ЭМИЗИШЛИК КИТОБИ

Эмишлик фақат икки ярим ёшгача бўлган ҳолда бир сўриш ила собит
бўлади. Бунда эмизган аёлнинг ва сути ундан бўлган эркакнинг эмган
болага ота-оналиги собит бўлади.

ِ ‫ان َم َع قَـوِم ِهما َعلَْي ِه َكالنَّس‬

،‫ب‬ ِ ‫فَـيحرم‬
َُ ْ َ
َ َ ْ

Бас, икковлари ўз қавмлари билан унга насабдаги каби ҳаром

20
 www.madrasa.uz

бўладилар.

ِ ‫الزوج‬
،‫ان َعلَْي ِه َما‬ َ ْ َّ ‫َوفُـ ُرو ُعهُ َو‬

Эмганнинг фарълари ва эр ёки хотини ҳам икковларига ҳаром бўлади.

ِ ‫اعا َكما ِِف النَّس‬

،‫ب‬ ِ ِ ‫وََِت ُّل أُخ‬
َ َ ‫ضا‬ َ ‫ت أَخيه َر‬
ُ ْ َ

Насабдаги каби, ўғай ака ёки укасининг синглиси унга ҳалол бўлади.

،ُ‫ َوبِغَ ِْْيهِ تُـ ْعتَبَـ ُر الْغَلَبَة‬، ‫الر ُج ِل َوَما ُخلِ َط بِطَ َع ٍام ََل ُُيَ ِرُم‬
َّ ‫َب‬ ِ ِ َ‫اَلحتِ َقا ُن بِل‬
ََُ‫َب الْ َم ْرأَة َول‬
َ
ِ
ْ ْ ‫َو‬

Бошқа йўл ила ичга киргизилган сут, эркакнинг сути ва таомга

аралаштирилган сут ила ҳаромлик собит бўлмайди. Таомдан бошқага
аралаштирилганда, ғолиблик эътиборга олинади.

،ِ‫َب الْبِ ْك ِر َوالْ َميِتَة‬ ُ ‫اَل ْستِ َعا‬

ََُ‫ط َول‬
ِْ ‫وُُي ِرم‬
ََُ

Бурундан кирган, бикрнинг ва ўлик аёлнинг сути ила ҳаромлик собит

бўлади.

‫ َوَر َج َع بِِه َعلَى‬،ُ‫ص ُفه‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ

ْ ‫ َول َّلرضي ِع ن‬،ْ‫ َوََل َم ْهَر لْل َكبِ َْية إِ ْن ََل تُوطَأ‬،‫ضَّرتَـ َها َرض َيعةا َح ُرَمتَا‬َ ‫ت‬ َ ‫َوإِ ْن أ َْر‬
ْ ‫ض َع‬
ِ ‫الْمر ِضع ِة إِ ْن قَص َد‬
.‫ت الْ َف َس َاد‬ َ َ ُْ

Ўзининг кундошини (кундош икки ярим ёшдан кичик бўлганида)

эмизса, икковлари эрга ҳаром бўладилар. Каттасига – жинсий яқинлик
қилинмаган бўлса – маҳр берилмайди. Эмизилганга ярим маҳр берилади.
Эмизган фасодни қасд қилган бўлса ўша ярим маҳр ундан тўлатиб
олинади.

21
 www.madrasa.uz

‫اب الطَََّل ِق‬ ِ

ُ َ‫كت‬

،‫ َلَ ِم ْن َسيِ ِدهِ َونَائِ ٍم‬،‫ َولَْو َكا َن َسكَْرا َن أ َْو َعْب ادا‬،‫ف فَـ َق ْط‬
ٍ َّ‫يـ َقع ِمن م َكل‬
ُْ ُ َ

ТАЛОҚ КИТОБИ

Талоқ фақат мукаллаф эркакдан – маст ёки қул бўлса ҳам – воқеъ
бўлади. Унинг хожасидан ва уйқудаги кишидан эмас.

،‫َح َسنُهُ طَْل َقةٌ فَـ َق ْط ِِف طُ ْه ٍر َلَ َو ْطءَ فِ ِيه‬

ْ ‫َوأ‬

Талоқнинг аҳсани (энг яхшиси) жинсий яқинлик қилинмаган покликда

битта талоқ қўйишдир.

ٍ ِ ِ ِ ِ ٍ ‫ول ِِبا ولَو ِِف حي‬ ِ ِ

ُ ‫ض َولْل َم ْوطُوءَة تَـ ْف ِر‬
َ‫يق الث ََّالث ِف أَطْ َهار ََل َو ْطء‬ ْ َ ْ َ َ ‫ِن طَْل َقةٌ لغَ ِْْي الْ َم ْد ُخ‬ ُّ ِ ‫الس‬
ُّ ‫َو َح َسنُهُ َو ُه َو‬
.‫عد الْ َو ْط ِء‬ ْ ‫الصغِ َْيةِ َو ْاْليِ َس ِة َو‬
َ َ‫اْلَ ِام ِل َولَْو ب‬ َّ ‫ َوأَ ْش ُه ٍر ِِف‬، ‫يض‬ ِ ِ‫فِيها ف‬
ُ ‫يم ْن ََت‬ َ َ

Талоқнинг ҳасани (яхшиси) – уни сунний талоқ деб ҳам аталади –

жинсий яқинлик қилинмаган аёлни ҳайзида бўлса ҳам бир талоқ қўйиш,
шунингдек жинсий яқинлик қилинган аёлни – у ҳайз кўрадиган бўлса – уч
талоқни жинсий яқинлик бўлмаган покликларда биттадан қўйиш, яна
кичиклиги ёки ноумид бўлгани учун ҳайз кўрмайдиган ва ҳомиладор
аёлни – жинсий яқинлик қилган бўлса ҳам – уч ойда биттадан талоқ
қўйиш.

،‫ َوَما فَـ ْوقَـ َها بِ َال َر ْج َع ٍة بَـْيـنَهُ ِِف طُ ْه ٍر‬،ٍ‫وءة‬‫ط‬

ُ ‫و‬ ‫م‬ ِ
‫ض‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫َو‬‫أ‬ ، ِ ِ‫اح َدةٌ ِِف طُه ٍر و ِطئت ف‬
‫يه‬ ِ ‫وبِ ْد ِعيُّه و‬
َ ْ َ ْ َ ْ َْ ُ ْ َُ َ

Талоқнинг бидъийси (ёмони) жинсий яқинлик қилинган покликда бир

талоқ қўйиш, шунингдек, жинсий яқинлик қилинган аёлни ҳайзида талоқ

22
 www.madrasa.uz

қўйиш, яна биттадан кўп талоқ қўйиш ва бир покликда – орасида ражъат
қилмай – биттадан кўп талоқ қилишдир.

،َ‫ت طَلَّ َق إِ ْن َشاء‬

ْ ‫ فَِإ َذا طَ ُهَر‬،‫ض‬ ْ ‫َويَـ ْرِج ُع إِ ْن طَلَّ َق ِِف‬
ِ ‫اْلَْي‬

Агар ҳайзда талоқ қўйган бўлса, ражъат қилади. Пок бўлгач, хоҳласа
талоқ қилади.

،‫ َولَْو َزْو ُج ُه َما ِخ َالفُـ ُه َما‬،‫ان‬

ِ َ‫اْلَّرةِ ثَالَثَةٌ و ْاألَم ِة ثِْنت‬
َ َ ُْ ‫َوطَ َال ُق‬

Ҳур аёлнинг талоғи учта, чўриники иккита. Гарчи эрлари бунинг

аксида бўлсалар ҳам.

ِ ُ‫ وطَلَّ ْقت‬،ٌ‫ ومطَلَّ َقة‬،‫ت طَالِ ٌق‬

،‫ َوتَـ َق ُع بِِه َر ْجعِيَّةٌ أَبَ ادا‬،‫ك‬ ِ ْ‫وص ِرُيه ما استُـع ِمل فِ ِيه دو َن َغ ِْيهِ ِمثْل أَن‬
َ َُ ُ ْ ُ َ ْ ْ َ ُُ َ َ

Талоқнинг сарийҳи фақат талоққа истеъмол қилиниб бошқа маънолар

учун ишлатилинмайдиган лафздир. Масалан “сен талоқ бўлгувчисан”,
“талоқ қилингансан”, “сени талоқ қилдим” Сарийҳ талоқ лафзи ила доимо
битта ражъий талоқ тушади.

،ٌ‫ َوإََِّل فَـَر ْجعِيَّة‬،‫ث إِ ْن نَـ َو َاها‬ ْ ‫َوإِ ْن ذَ َكَر الْ َم‬
ٌ ‫ص َد َر فَـثَ َال‬

Масдарни зикр қилганида, уч талоқни ният қилган бўлса, уч талоқ,

бўлмаса, бир ражъий талоқ тушади.

ِ ‫ك أَو وجه‬
ِ ‫ك أَو ر‬
ِ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ َ ِ‫ص َّح إ‬
‫ك أ َْو‬ ُ ْ َ ْ ‫وح‬ُ ُ ْ ُ‫ َكَرأْ ُسك أ َْو َرقَـبَت‬، ‫ضافَةُ الطَّ َالق إ َىل ُكل َها َوإ َىل َما يـُ َعبَّـ ُر به َع ِن الْ ُك ِل‬ َ ‫َو‬
،‫ك‬ِ ‫ وإِ َىل جزٍء َشائِ ٍع َكنِص ُف‬، ‫ك‬ ِ
ْ ْ ُ َ ‫فَـ ْر ُج‬

23
 www.madrasa.uz

Талоқни аёлнинг бутунига ёки “бошинг”, “бўйнинг”, “руҳинг”, “юзинг” ва

“фаржинг” каби бутунликни ифода қилувчи нарсаларга ёки “ярмингга”
дейилгандаги каби тана қисмининг кўпини ташкил қилувчи нарсага
боғлаб айтса, дуруст бўлади.

،‫ََل إِ َىل الْيَ ِد َوال ِر ْج ِل َوالظَّ ْه ِر َوالْبَطْ ِن‬

Қўлга, оёққа, орқага, қоринга боғлаб айтса талоқ дуруст бўлмайди ва

тушмайди.

ِ َ‫ْي اثْـن‬
،‫ان‬ ِ َ‫ واثْـن‬،ٌ‫وبـعض الطَّْل َق ِة طَلَ َقة‬
ِ ْ ‫ان ِِف اثْـنَـ‬
َ ُ ََْ

“Талоқнинг баъзиси” - талоқдир. “Иккига кара икки талоқ”да икки

талоқ тушади.

،‫ َوابْتِ َداءُ الْغَايَِة يَ ْد ُخ ُل ََل انْتِ َه ُاؤَها‬،"‫ص ُّح نِيَّةُ " َم َع‬
ِ َ‫وت‬
َ

“Иккига кара икки талоқ”да “билан”ни ният қилган бўлса, у ҳам ўтади
(ва уч талоқ тушади). “..дан ...гача”да бошланиши талоққа киради, тугаши
эмас.

ِ ِ ِ‫ وِِف ُدخول‬،‫ت طَالِ ٌق ِِف م َّك َة تَـْن ِجيز‬

ٌ ‫ك َم َّكةَ تَـ ْعل‬
،‫يق‬ ِ ْ‫ وأَن‬،"‫و"ما بـْي" كـ" ِمن‬
ُ َ ٌ َ َ ْ َ َْ َ َ

‫ي‬ ِ
َْ َ‫( َما ب‬маа байна) ‫( م ْن‬мин)га ўхшашдир. “Сен Маккада талоқсан” дейиш
талоқ туширишдир. “Маккага кирганингда талоқсан”да киришга боғлаб
қўйишдир.

ِ ‫ص ِر ِِف الث‬ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ
،‫َّاِن فَـ َق ْط‬ ْ ‫ َوتَص ُّح نيَّةُ الْ َع‬،‫ أ َْو ِِف َغد‬،‫َويَـ َق ُع عْن َد الْ َف ْج ِر ِِف أَنْت طَال ٌق َغ ادا‬

“Эртага талоқсан” ёки “эрта ичида талоқсан” деганда, фажр вақтида

24
 www.madrasa.uz

талоқ тушади. Аммо, иккинчисида асрни ният қилса, дуруст.

ِ ‫ت طَالِ ٌق أ َْم‬
،‫ َوإِ ْن نَ َك َح بَـ ْع َدهُ فَـلَ ْغ ٌو‬،‫س‬ ِ ْ‫ويـ َقع ا ْْل َن ِِف أَن‬
ُ ََ

“Кеча талоқсан” деганда, ўша заҳоти талоқ тушади. Никоҳида бўлмаган

аёлга шу гапни айтгач уни никоҳига олса, гапи беҳуда бўлиб қолади.

ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ َويَـ َق ُع َح ااَل ِِف َم ََّت ََلْ أُطَل ْقك َو َس َك‬، ‫الع ُم ِر ِِف أَنْت طَال ٌق إِ ْن ََلْ أُطَل ْقك‬
.‫ت‬ ُ ‫َويَـ َق ُع آخَر‬

“Сени талоқ қилмасам, талоқсан» деса, умрининг охирида талоқ

тушади. Қачонки “Сени талоқ қилмасам...” деб жим бўлса, ўша заҳоти
тушади.

.َ‫ فَِإ ْن ََلْ يَـْن ِو فَ َكـ إِ ْن ِعْن َد أَِب َحنِ َيفة‬،‫َوِِف إِ َذا يـُنَـ َّوى‬

‫ إِذَا‬лафзини ишлатганда (маъноси: қачонки) ниятига қаралади. Агар

нияти бўлмаган бўлса, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ наздиларида ‫ إِ ْن‬лафзи
(маъноси: агар) кабидир.

‫ت طَالِ ٌق‬ ِ ِ
ِ ْ‫ َكأَن‬،‫ت الْمطْلَ ِق مع فِع ٍل َلَ َيَْتَ ُّد‬ ِِ ِ ٍ ِ ِ
ْ َ َ ُ ْ‫ َولْل َوق‬،‫َّها ِر َم َع ف ْع ٍل َمُْتَد كـ أ َْم ُرك بِيَدك يَـ ْوَم يَـ ْق َد ُم َزيْ ٌد‬
َ ‫َوالْيَـ ْوُم للنـ‬
.‫يَـ ْوَم يَـ ْق َد ُم َزيْ ٌد‬

‫( الْيَ ْو ُم‬маъноси: кун) лафзи “Зайд келган куни сенинг ишинг ўз қўлингда)
каби давом этувчи иш ила айтилганда, кундузи учундир. “Зайд келган
куни талоқсан” каби давом этмайдиган иш ила айтилганда, мутлақ вақтни
ифода қилади.

ِ ِ ْ‫ وبِالْعط‬،‫ يـ َق ْعن‬،‫ت طَالِ ٌق ثََالثاا لِغَ ِْْي الْم ْد ُخولَِة‬ ِ ْ‫وِِف أَن‬
َ ‫ َك َما لَْو َعلَّ َق َوقَد‬،‫ْي بِاْأل ََّول‬
‫ َويَـ َق ُع‬،‫َّم الش َّْر َط‬ ُ ِ‫ف تَب‬ َ َ َ َ َ َ
.‫ط‬ ِ
ُ ‫الْ ُك ُّل إِ ْن أُخَر الش َّْر‬
25
 www.madrasa.uz

Духул қилинмаган хотинга “сен уч талоқсан” деса, уч талоқ тушади.

Атф билан айтганда биринчиси айтган талоқи ила бир боин талоқ тушади.
Агар таълиқ қилиб, унинг шартини олдин айтган бўлса ҳам, (духул
қилинмаган хотинга) ўша (аввалги бир боин) тушади. Агар шартни
охирида айтилган бўлса, ҳаммаси тушади.

‫ َوِِف الْ َم ْوطُوءَ ِة‬،ِ‫اح َد ٌة ِِف َغ ِْْي الْ َم ْوطُوءَة‬ ِ ‫ قَـبل وا ِح َد ٍة أَو بـع َدها و‬،‫اح َد اة‬
ِ ‫ يـ َقع و‬،ٌ‫اح َدة‬ ِ ‫ت طَالِق و‬ ِ ْ‫وِِف أَن‬
َ ُ َ َ َ َْ ْ َ َْ َ ٌ َ
.‫ َوِِف قَـْبلِ َها َوبَـ ْع ِد َها َوَم َع َها َوَم َع اثْـنَان‬،‫ان‬
ِ َ‫ثِْنت‬

“Сен биттадан олдин битта” ёки “биттадан кейин битта талоқсан”

деганда, духул қилинмаган аёлга битта, духул қилинган аёлга иккита
талоқ тушади. “Ундан олдин битта”, “ундан кейин битта”, “у билан бирга”
ва “бирга”лафзларини айтганда икки талоқ тушади.

.ُ‫ومة‬ ْ ‫َش َار بِظُ ُهوِرَها فَالْ َم‬

َ ‫ض ُم‬ َ ‫ َوإِ ْن أ‬،ِ‫ُصبَ ِع يـُ ْعتَبَـ ُر َع َد ُد الْ َمْن ُش َورة‬
ْ ‫َش َار بِ ْاأل‬
َ ‫َوإِ ْن أ‬

Бармоқлари ила талоққа ишора қилса, очилган бармоқлари эътибор

қилинади. Бармоқларининг орти билан ишора қилса, юмилганлари
эътибор қилинади.

ِ ‫ أَ ِو الْ َع ْر‬،‫ أَ ِو الطُّْوِل‬،ِ‫الشدَّة‬

ٌ ‫ فَـثَ َال‬،‫ أ َْو َشبَّـ َههُ ِبَا يَ ُد ُّل َعلَى َه َذا‬،‫ض‬
‫ َوإََِّل‬،‫ث إِ ْن نَـ َو َاها‬ ِ ِ‫وإِ ْن وصف الطَّ َال َق ب‬
َ ََ َ
.ٌ‫فَـبَائِنَة‬

Талоқни шиддат, узунлик ёки кенглик ила васф қилса ёки уни шуларга
далолат қилувчи нарсаларга ўхшатса, учни ният қилган бўлса, уч,
бўлмаса, бир боин талоқ тушади.

،‫ َحَر ٌام‬،ٌ‫ بَـتَّة‬،‫ بَائِن‬،ٌ‫ بَِريَّة‬،ٌ‫ َوََْن ُو َخلِيَّة‬.‫ َُْيتَ ِم ُل َرًّدا‬،‫ َوقُ ِوم‬،‫ َوا ْذ َهِب‬،‫اخ ُرِجي‬ ِ ِ
ْ ‫َوكنَايَـتُهُ َما َُْيتَملُهُ َو َغْيـَرهُ فَـنَ ْح ُو‬

26
 www.madrasa.uz

ِ ُ‫ وسَّرحت‬،‫ أَمرِك بِي ِد ِك‬،‫اخَتا ِري‬

،‫ك‬ ِ ِ ِ ِ ‫ استَ ِِْبئِي رِمح‬،‫ وََْنو ْاعتَ ِد‬.‫يصلُح سبًّا‬
ْ ،ٌ‫ أَنْت ُحَّرة‬،ٌ‫ أَنْت َواح َدة‬،‫ك‬
ْ ََ َ ُْ ََ ْ ُ َ َ ُ َْ
.‫ َل َُْيتَ ِملُ ُه َما‬،‫ك‬
ِ ُ‫وفَارقْـت‬
َ َ

Кинояли талоқ талоқ ва ундан бошқа нарсанинг эҳтимоли бор

нарсадир. Масалан “чиқ”, “кет”, “тур” кабиларда рад қилганлик эҳтимоли
бор. “Холийсан”, “безор бўлингансан”, “ажрагансан”, “кесилгансан” ва
“ҳаромсан” каби лафзлар сўкишга тўғри келади. “Идда сана”,
“бачадонингни тозала”, “сен биттасан”, “сен ҳурсан”, “ихтиёр қил”, “ишинг ўз
қўлингда”, “сени ечиб юбордим” ва “сендан ажрадим” кабиларда рад
қилганликнинг ҳам, сўкканликнинг ҳам эҳтимоли йўқ.

‫ َوإِ ْن نَـ َوى‬،‫ َوِِف ُم َذا َكَرةِ الطَّ َال ِق اْأل ََّو ُل فَـ َق ْط‬،‫ب ْاأل ََّوََل ِن‬
ِ‫ض‬ ِِ ِ ‫الر‬ ِ
َ َ‫ َوِِف الْغ‬، ‫ف الْ ُك ُّل َعلَى النيَّة‬ُ َّ‫ضاء يَـتَـ َوق‬ َ َّ ‫فَفي‬
.ٌ‫الث ََّالثَةَ يَـ َق ْع َن َوإََِّل فَـبَائِنَة‬

(Юқоридаги киноялар) розилик вақтида айтилганда, барчаси ниятга

боғлиқ бўлади. Fазаб ҳолатида айтилганда аввалги икки турдагиси ниятга
қараб бўлади. Талоқ музокараси бўлиб турганда биринчи турдагиси
ниятга қараб бўлади. Кинояли талоқда учтани ният қилса, учта, бўлмаса,
битта боин талоқ тушади.

ْ ‫ َويَـ َق ُع بِِإ ْسنَ ِاد الْبَـْيـنُونَِة َو‬،ٌ‫اح َدةٌ َر ْجعِيَّة‬

.‫ ََل الطَّ َال ِق‬،ِ‫اْلُْرَم ِة إِلَْيه‬ ِ‫تو‬ ِ ِ ِ ِِ ‫ و‬،‫وِِف ْاعتَ ِدي‬
َ ْ‫ َوأَن‬،‫استَ ِْبئي َرمحَك‬
َْ َ

“Идда сана”, “бачадонингни тозала” ва “сен биттасан”ларда ражъий

тушади. Ора ажраганлиги ва ҳаром бўлишни эрга нисбат бериш билан ҳам
боин талоқ тушади. Эрга талоқ нисбатини бериш билан талоқ тушмайди.

‫يض الطَََّل ِق‬

ِ ‫ص ٌل ِيف تَ ْف ِو‬
ْ َ‫ف‬

ِ ‫ أَو إِذَا ِشْئ‬،‫ت‬

،‫ت‬ ِ ‫ أَو مَّت ِشْئ‬، ‫ت‬
ِ ‫ول ُكلَّما ِشْئ‬ َِّ ِ ِ ِ ِ‫يض طَ َالقِ َها إِلَْيـ َها يَـتَـ َقيَّ ُد ِبَ ْجل‬
ُ ‫تَـ ْف ِو‬
ْ ََ ْ َ َ ‫ إَل أَ ْن يَـ ُق‬،‫س عْلم َها‬
27
 www.madrasa.uz

.ُ‫ َوََل يَـ ْرِج ُع َعْنه‬،‫ت‬ ِ ‫ِِِب َال‬

ِ ‫ف إِ ْن ِشْئ‬

ТАЛОҚНИ ТАФВИЙЗ ҚИЛИШ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Хотиннинг талоғи ўзига топширилиши, аёл ўша нарсани билганлик

мажлисига тегишли бўлади холос. Аммо, “ҳар хоҳлаганингда”, “қачон
хоҳлаганингда” ва “хоҳлаганингда” лафзларида ундай эмас. “Ҳоҳласанг”да
мажлисга тегишли бўлади. Ва эр талоқни топширгач ундан қайта
олмайди.

َ‫وع ِِف قَـ ْوٍل أ َْو َع َم ٍل َل‬ ِ ‫ أَ ِو‬،‫ والْمجلِس إََِّّنَا َُيْتلِف بِالْ ِقي ِام‬،‫وإِ َىل َغ ِْيها ََل يـتـ َقيَّد ويـرِجع‬
ِ ‫الذ َه‬
ِ ‫ أَ ِو الش ُُّر‬،‫اب‬ َ ُ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ ُ ََ َ ْ َ
.‫ َو َسْيـُر َدابَّتِ َها َك َس ِْْيَها‬،‫ َوفُـْل ُك َها َكَبـْيتِ َها‬.‫ضى‬ ِ
َ ‫يَـتَـ َعلَّ ُق بَا َم‬

Хотинидан бошқага талоқни топширса, мажлисга боғлиқ бўлмайди ва

қайта олади. Мажлис туриш, кетиш, сўз бораётган мавзуга боғлиқ
бўлмаган сўз ёки амалга киришиш ила ўзгаради. Хотиннинг кемаси уйи
кабидир. Уловининг юриши эса ўзининг юриши кабидир.

.ٌ‫ ََل يَـ َق ُع إََِّل بَائِنَة‬،‫ت‬

ُ ‫اختَـ ْر‬
ْ ‫ت‬ ِ ‫اخَتا ِري بِنِيَّ ِة الَّتـ ْف ِو‬
ْ َ‫يض فَـ َقال‬ ْ ‫َوِِف‬

Талоқни тафвийз қилиш нияти ила “ихтиёр қил” деганида, “ихтиёр

қилдим” деса, бир боин талоқ тушади холос.

َ ‫ فَـتَـ ُق‬،‫اختِيَ َارةا‬ ِ ِ ‫س ِمن أ‬ ِ

‫ت‬
ْ ‫اختَ َار‬
ْ َ‫ َولَْو َكَّرَرَها ثََالثاا ف‬،‫ت‬
ُ ‫اختَـ ْر‬
ْ ‫ول‬ ْ ‫اختَا ِري‬ َ ْ ِ ‫َو ُش ِر َط ذ ْك ُر النَّـ ْف‬
ْ ُ‫َحدِهَا أ َْو قَـ ْولُه‬
.‫ث‬ ٌ ‫إِ ْح َد َاها فَـثََال‬

Бунда икковларидан бирининг ‫النَّـ ْفس‬ (ўзингни) лафзини зикр қилиши

ёки эрнинг “ихтиёр қилишла ихтиёр қил” дейиши ва аёлнинг “ихтиёр
28
 www.madrasa.uz

қилдим” демоғи шарт қилинган. Эр “ихтиёр қил”ни уч маротаба

такрорласа ва хотин улардан бирини ихтиёр қилса, уч талоқ бўлади.

ِ ‫ َولَْو قَ َال أ َْم ُرِك بِيَ ِد ِك بِنِيَّ ِة التَّـ ْف ِو‬.ٌ‫ فَـبَائِنَة‬، ‫ت نـَ ْف ِسي بِتَطْلِ َيق ٍة‬
،‫يض‬ ِ
ْ ‫ أَِو‬،‫ت نـَ ْفسي‬
ُ ‫اختَـ ْر‬ ُ ‫ت طَلَّ ْق‬ ْ َ‫َولَْو قَال‬
.‫ث يَـ َق ْع َن‬َ ‫ َوإِ ْن نـَ َوى الث ََّال‬.ٌ‫ت نَـ ْف َس َها فَـبَائِنَة‬
ْ ‫فَطَلَّ َق‬

Хотин “ўзимни талоқ қилдим” ёки “бир талоқла ўзимни ихтиёр қилдим»
деса, бир боин талоқ тушади. Агар эр тафвийз ниятида “ишинг ўз
қўлингда” деса ва хотин ўзини талоқ қилса, боин талоқ тушади. Агар эр
учни ният қилган бўлса, уч талоқ тушади.

‫ يَ ْد ُخ ُل‬،‫ َوِِف أ َْم ُرِك بِيَ ِد ِك الْيَـ ْوَم َو َغ ادا‬.ٌ‫ت فَـَر ْجعِيَّة‬ ِ
ْ َ‫اختَا ِري تَطْل َيقةا ف‬
ْ ‫اختَ َار‬
ٍ ِ ِِ ِ
ْ ‫ أَ ِو‬،‫َوِِف أَْم ُرك بِيَدك ِِف تَطْل َيقة‬
.ُ‫ت ِِف الْيَـ ْوِم ََل يَـْبـ َقى بَـ ْع َده‬
ْ ‫ َوإِ ْن َرَّد‬،‫اللَّْي ُل‬

“Бир талоқ борасида ишинг ўз қўлингда” деганда ёки “бир талоқни

ихтиёр қил” деганда, хотин ихтиёр қилса, ражъий талоқ тушади. “Бугун ва
эртага ишинг ўз қўлингда” деганда кечаси ҳам киради. Хотин кундузи рад
этса, ундан кейинга қолмайди.

ِ ‫ وِِف طَلِ ِقي نَـ ْفس‬.‫ان‬

‫ َوِِف‬.ٌ‫ َوإََِّل فَـَر ْجعِيَّة‬،‫ك إِ ْن نَـ َوى ثََالثاا يَـ َق ْع َن‬ ِ ‫اْلك‬ ِ ٍ
ُ ‫ َُيْتَل‬،‫َوإِ ْن قَ َال الْيَـ ْوَم َوبَـ ْع َد َغد‬
َ َ ‫ْم‬ َ ُْ ‫ف‬
.‫ْس ِه‬
ِ ‫ ََل ِِف عك‬،‫اح َد اة يـ َقع‬
ِ ِِ
َ ُ َ ‫ت َو‬ ْ ‫طَلقي ثََالثاا فَطَلَّ َق‬

Агар эр “бугун ва индинга” деса, икки ҳукм тескари бўлади (яъни

ўртадаги кун кирмайди ва буган талоқни рад этса, индинга ихтиёри
қолади). “Ўзингни талоқ қил” деганда, уч талоқни ният қилган бўлса, улар
тушади, бўлмаса, бир ражъий талоқ тушади. “Талоқ қил, учта” деганда,
хотин бир талоқ қилса, бир талоқ тушади ва аксинча бўлганда тушмайди.

.‫ت يَـ َق ُع َما أ ََمَر بِِه‬ ِ َّ ‫ولَو أَمر بِالْبائِ ِن و‬

ْ ‫الر ْجع ِي فَـ َع َك َس‬ َ َ ََ ْ َ
29
 www.madrasa.uz

Эр боин ёки ражъийга буюрганда, аёл аксини қилса, эрнинг буюргани

тушади.

ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
،‫ودهُ بَـ ْع ُد‬ ُ ‫ َمشيئَةٌ ُمنَ َّجَزةٌ أ َْو َم َعلَّ َقةٌ بَا قَ ْد ُعل َم ُو ُج‬،‫ط ِِف أَنْت طَال ٌق إِ ْن شْئت‬
ُ ‫ ََل َما يـُ ْعلَ ُم ُو ُج‬،ُ‫وده‬ ُ ‫َوالش َّْر‬
ِ ِ ِ َ‫َكما لَو قَال‬
.‫ت‬ َ ‫ت إِ ْن شْئ‬
ُ ‫ فَـ َق َال شْئ‬،‫ت‬ ُ ‫ت شْئ‬
ْ ْ َ

“Истасанг, талоқсан” деганда хотиннинг истаги ё тугал истак бўлишига

ёки мавжуд эканлиги билиб бўлинган нарсага боғлиқ бўлишлиги шарт.
Мавжуд эканлиги билиб бўлинмаган нарсага боғлиқ бўлса, масалан хотин
“сен хоҳласанг, мен ҳам хоҳладим” деганида эр “хоҳладим” деса, аввал
мавжуд эканлиги билинмаган нарса бўлгани учун талоқ тушмайди.

ْ ‫ث إِ ْن نَـ َو‬ ِ ‫ وِِف َكيف ِشْئ‬.‫ت تُطَلِق ثََالثاا متَـ َف ِرقَةا ََل بـع َد التَّحلِ ِيل‬
ٌ ‫ت تَـ َق ُع بَائِنَةٌ أ َْو ثََال‬ ِ ‫وِِف ُكلَّما ِشْئ‬
ْ‫ت َوََل‬ َ ْ َ ْ َْ ُ ُ َ َ
.‫ َوِِف َما شْئت م ْن ثََالث َما ُدونـَ َها‬.ٌ‫ َوإََِّل فَـَر ْجعيَّة‬،ُ‫ُُتَالِْف َها نِيَّتُه‬
ٍ ِ ِ ِ ِ

“Ҳар хоҳлаганингда” деганида аёл тарқоқ ҳолда уч талоқ қила олади.

Уч талоқдан сўнг яна эрига ҳалол бўлгач қила олмайди. “Қандоқ
хоҳласанг” деганида агар аёл ният қилса ва унинг нияти эрнинг ниятига
хилоф бўлмаса, битта боин ёки учта талоқ тушади. Бўлмаса, битта ражъий
талоқ тушади. “Учтадан хоҳлаганинг” деганида, ундан ози тушади.

ِ ِ‫َّعل‬
‫يق‬ ْ ‫ص ٌل ِيف الت‬
ْ َ‫ف‬

.‫ َوُكلَّ َما‬،‫ َوُك ُّل‬،‫ َوَم ََّت َما‬،‫ َوَم ََّت‬،‫ َوإِ َذا َما‬،‫ َوإِ َذا‬،‫ َوأَلْ َفاظُهُ إِ ْن‬،‫ضافَةُ إِلَْي ِه‬ ِ
ُ ‫ط ِص َّح ِة التـ َّْعل ِيق الْ ِمْل‬
َ ‫ك أَ ِو اْ ِْل‬ ُ ‫َش ْر‬

ТАЪЛИЙҚ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

30
 www.madrasa.uz

Таълийқнинг саҳиҳ бўлиш шарти мулк ёки мулкка боғлашдир. Унинг

лафзлари ‫( إِ ْن‬агар), ‫( إِذَا‬қачонки), ‫( إِذَا َما‬қачонки), ‫( َم َت‬вақтики), ‫( َم َت َما‬вақтики),
‫( ُكل‬ҳар бир), ‫( ُكلَّ َما‬ҳар доимки)дир.

‫ َوإِ ْن ُوِج َد ِِف‬،‫ك يَـْن َح ُّل إِ َىل َجَز ٍاء‬

ِ ‫ط مَّراة ِِف الْ ِمْل‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ُ ‫ َوِِف َغ ِْْي ُكلَّ َما إ ْن ُوج َد الش َّْر‬،ُ‫َوَزَو ُال الْمْلك َلَ يـُْبطلُه‬
.‫ك ََل إِ َىل َجَز ٍاء‬
ِ ‫َغ ِْْي الْ ِمْل‬

Мулкнинг зоил бўлиши таълийқни ботил қилмайди. ‫ُكلَّ َما‬ (ҳар

доимки)дан бошқада шарт мулкда бир маротаба вужудга келса, таълийқ
жазо ила ечилади. Мулкдан ташқарида вужудга келса, жазосиз ечилади.

ِ
ْ َ‫ إََِّل إِ َذا َد َخل‬،‫آخَر‬
.‫ت ِِف التـََّزُّو ِج‬ َ ‫ فَ َال يَـ َق ُع إِ ْن نَ َك َح َها بَـ ْع َد َزْو ٍج‬،‫َوِِف ُكلَّ َما يَـْن َح ُّل بَـ ْع َد الث ََّالث‬

‫( ُكلَّ َما‬ҳар доимки)да уч талоқдан сўнг таълийқ ечилади. Бошқа эрдан сўнг
никоҳлаб олса, талоқ тушмайди. Аммо “ҳар доимки”га “уйланиш” лафзи
қўшилган бўлса, талоқ тушади.

ِ
ِ‫ض‬
‫ت‬ ْ ‫ َوِِف َش ْر ٍط َلَ يـُ ْعلَ ُم إَِلَّ ِمْنـ َها ََْن ُو إِ ْن ِح‬.‫ إََِّل َم َع ُح َّجتِ َها‬،ُ‫ فَالْ َق ْو ُل لَه‬،‫َوإِ ِن ا ْختَـلَ َفا ِِف ُو ُجود الش َّْر ِط‬
.‫ فَـيُ ْح َك ُم بَـ ْع َد ثََالثَِة أَيَّ ٍام بِالطَّ َال ِق ِِف أ ََّوِِلَا‬،‫ت ِِف َح ِق َها فَـ َق ْط‬ ِ ،ٌ‫ت طَالِق وفَُالنَة‬
ْ َ‫صدق‬
ُ ٌَ
ِ ْ‫فَأَن‬

Шартнинг вужудга келгани борасида ихтилоф қилиб қолсалар, эрнинг

гапи гап. Аммо аёлнинг ҳужжати бўлса, унинг гапи гап. “Ҳайз кўрсанг сен
ҳам, фалона ҳам талоқ” деганга ўхшаш хотиннинг ўзидан бошқадан билиб
бўлмайдиган шартда хотиннинг гапи фақат ўзи ҳақида қабул қилинади.
Бунда ҳайз кўра бошлагандан кейин уч кун ўтгач, ҳайзнинг аввалида
талоқ тушгани ҳақида ҳукм қилинади.

ِ ‫ف إِ ْن صم‬ ِ ‫ ِِِب َال‬،‫ت الشَّمس‬ ِ ‫ت يـوما إِذَا َغرب‬ ِ ِ ْ ‫وِِف إِ ْن ِح‬

.‫ت‬ ُْ ُ ْ ََ ‫ص ْم َ ْ ا‬ ُ ‫ َوِِف إِ ْن‬.‫ت‬ ْ ‫ضةا يَـ َق ُع إِذَا طَ ُهَر‬ َ ‫ضت َحْي‬ َ
ِ ْ ‫ضاء وثِْنتَـ‬ ِ ِ ِ ْ ‫وإِ ْن َعلَّ َق طَْل َقةا بِ ِوََل َدةِ ذَ َك ٍر وطَْل َقتَـ‬
،‫ْي تَـنَـُّزاها‬ ْ ‫ طُل َق‬،‫ فَـ َولَ َدتْـ ُه َما َوََلْ يُ ْد َر ْاأل ََّو ُل‬،‫ْي بِأُنْـثَى‬
َ ‫ت َواح َد اة قَ َ ا‬ َ َ
31
 www.madrasa.uz

ِ ‫ْي يَـ َق ُع الطَّ َال ُق إِ ْن وِج َد الث‬

ِ ‫َّاِن ِِف الْ ِمْل‬ ِ ِ ِ ِ َ ‫وانْـ َق‬
ِ ْ ‫ وإِ ْن َعلَّ َق بِ َشْيئَـ‬.‫َّاِن‬
.‫ك‬ ُ َ ‫ضت الْع َّدةُ بالث‬ َ

“Битта ҳайз кўрсанг”да пок бўлган пайтда талоқ тушади. “Бир кун рўза
тутсанг”да, “рўза тутсанг”га хилоф ўлароқ, қуёш ботганда тушади. Эр ўғил
бола туғилишига бир талоқни, қиз бола туғилишига икки талоқни
таълийқ қилгач, аёл иккисини туғса ва қай бири олдин туғилгани
билинмай қолса, қозилик эътиборидан битта, эҳтиёт юзасидан иккита
талоқ тушади ва идда иккинчи фарзанд туғилиши билан тугайди. Икки
нарсага таълийқ қилгач уларнинг иккинчиси хотин унинг мулкида
бўлганида воқеъ бўлса, талоқ тушади.

‫ص َل إِ ْن‬ ِ ِ ‫ َفـلَو علَّق ُُثَّ ََنَّز الث ََّالث ُُثَّ عادت إِلَيِه بـعد الت‬، ‫والَّتـْن ِجيز يـب ِطل التـَّعلِيق‬
َ ‫ َوإِ ْن َو‬.‫َّحل ِيل ُُثَّ ُوج َد الشَّْر ُط َلَ يَـَق ُع‬
ْ َ َْ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُْ ُ َ
.‫َش َاء هللاُ بِ َك َالِمِه بَطَ َل‬

Очиқчасига талоқ қўйиш таълийқни ботил қилади. Агар таълийқ

қилиб туриб ундан кейин очиқчасига уч талоқ қилса ва аёл бошқа эрга
текканидан кейин яна унга никоҳлангач шарт юзага келса, талоқ
тушмайди. Агар каломига бевосита “иншоаллоҳ”ни қўшса, каломи ботил
бўлади.

)‫ار‬ ِ ‫ص ٌل (ِيف طَََل ِق ال َْم ِر‬

ِ ‫يض الْ َف‬ ْ َ‫ف‬

ِِ ِ ِ ِ ِِِ ‫يض عجز عن إِقَام ِة م‬ ِِ ِ

ٍ ‫ص‬
ٍ ‫ا‬ َ ‫ِج الْبَـْيت َوَم ْن بَ َارَز أ َْو قُد َم ليُـ ْقتَ َل لق‬ َ َ َ ْ َ َ َ َ ٍ ‫ب َحاله ا ِْلََال ُك َك َم ِر‬
َ ‫صاْله َخار‬ ُ ‫َم ْن َغال‬
،‫ت‬ ِ ‫أَو رج ٍم م ِريض مرض الْمو‬
ْ َ َ ََ ٌ َ ْ َ ْ

ҚОЧУВЧИ БЕМОРНИНГ ТАЛОFИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Уйдан ташқаридаги ҳожатларини бажаришдан ожиз бўлиб қолган,

яккама-якка жангга чиққан ёки қасос ва тошбўрон учун тайёрланган
кишилар каби ғолиби ҳоли ўлим бўлган шахслар ўлим беморлигида
бўлган киши кабидирлар.

32
 www.madrasa.uz

ِ ِ ‫السب‬ ِ
ُ ‫ َوه َي ِِف الْعِدَّةِ تَ ِر‬،‫ب‬
.‫ث‬ َ ‫ات َولَْو بِغَ ِْْي ذَل‬
َ َّ ‫ك‬ َ ‫اها َوَم‬
َ‫ض‬ َ ‫فَـلَ ْو أَبَا َن َزْو َجتَهُ بِغَ ِْْي ِر‬

Агар у ўз хотинини унинг розилигисиз боин талоқ қилиб, бошқа сабаб

билан бўлса ҳам оламдан ўтса ва хотини иддада бўлса, хотин ундан мерос
олади.

.‫يح‬ ِ ‫ أَو حبِس لَِقْت ٍل‬،‫ أَو ح َّم‬،‫ف الْ ِقت ِال‬
ِ ‫ومن ُهو ِِف ص‬
ٌ ‫صح‬َ َ ُ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ََ

Жанг сафида бўлган ёки истмалаган ёки қатл қилиниш учун ҳибс
қилинган киши соғлом деб ҳисобланади.

ِ ِ ِ ِ ِِ
َ ‫ أ َْو أ َْو‬،‫ ُُثَّ أَقَـَّر َِلَا بِ َديْ ٍن‬،‫ أ َْو أَبَانـَ َها بِأ َْم ِرَها‬،‫ َوُمض ِي عدََِّا‬،‫ص َادقَا ِِف َمَرضه َعلَى طَ َالق َها‬
‫ فَـلَ َها‬،‫صى‬ َ َ‫َولَْو ت‬
ِ ‫اْلر‬ ِ ِ
.‫ث‬ ْ ِْ ‫ْاألَقَ ُّل مْنهُ َوم َن‬

Эрнинг беморлигидаги талоқни ва иддаси чиққанлигини икковлари

эътироф этсалар ёки эр хотиннинг сўрови ила уни талоқ қилган бўлса,
сўнгра эр хотинидан қарзи бор эканлигига иқрор бўлса ёки унга васият
қилса, ўша нарса ва меросдан қай бири оз бўлса, шуниси хотинга бўлади.

‫ أ َْو بِغَ ِْْيِِهَا َوقَ ْد‬،ُ‫ أ َْو بِِف ْعلِ َها َوََل بُ َّد َِلَا ِمْنه‬،‫ث إِ ْن َعلَّ َق بِِف ْعلِ ِه‬ ِ
ُ ‫َوإِ ْن َعلَّ َق بَـْيـنُونَـتَـ َها بِ َش ْر ٍط َوُوج َد ِِف َمَر ِض ِه تَ ِر‬
.‫ض‬ ِ ‫َعلَّ َق ِِف الْ َمَر‬

Эр хотиннинг талоқ бўлишини бирор шартга боғлаган бўлиб, ўша шарт

унинг беморлик пайтида вужудга келса, агар шартни эр ўзининг феълига
ёки хотинининг қилмаса бўлмайдиган феълига боғлаган бўлса, хотин
мерос олади. Шартни бемор вақтида икковидан бошқаган боғлаган бўлса
ҳам хотин мерос олади.

33
 www.madrasa.uz

)‫الر ْج َع ِة‬
َّ ‫ص ٌل (ِيف‬
ْ َ‫ف‬

ِ ُ‫َب خ ِف َيفةا أَو َغلِيظَةا بِنَح ِو راجعت‬

،ٍ‫ َوبَِوطْئِ َها َوَم ِس َها بِ َش ْه َوة‬،‫ك‬ ِ ِ ِ َ‫ت‬
َْ َ ْ ْ َ ْ َِ‫ إِ َذا ََلْ ت‬،‫ت‬
ْ َ‫الر ْج َعةُ ِِف الْعدَّة َوإِ ْن أَب‬ َّ ‫ص ُّح‬
.ٍ‫َونَظَ ِرهِ إِ َىل فَـ ْرِج َها بِ َش ْه َوة‬

РАЖЪАТ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

“Ражъат” хотин бош тортса ҳам, талоқ енгил ёки оғир боин талоқ
бўлмаганда, идда ичида “сенга ражъат қилдим” дейиш ила, унга қўшилиш
ила, шаҳват билан ушлаш ила ёки фаржига шаҳват билан қараш ила
бўлади.

ِ ِ ِ ِ
ُ ‫ َوأَ ْن ََل يَ ْد ُخ َل َعلَْيـ َها َح ََّّت يـُ ْؤذنَـ َها إِ ْن ََلْ يَـ ْق‬،‫ادهُ َعلَى ا َّلر ْج َعة َوإِ ْع َال ُم َها ِبَا‬
.‫ص ْد َر ْج َعتَـ َها‬ ُ ‫ب إِ ْش َه‬
َ ‫َونُد‬

Ражъатга гувоҳ келтириш, аёлни бундан хабардор қилиш, ражъатни

қасд қилган бўлмаса, унинг олдига билдириб кириши мандубдир.

.‫ َوََل يُ َسافُِر ِِبَا َح ََّّت يُ ْش ِه َد َعلَى َر ْج َعتِ َها‬،‫الر ْجعِ ِي تَـتَـَزيَّ ُن َولَهُ َوطْ ُؤَها‬
َّ ُ‫َوُم ْعتَ َّدة‬

Ражъий талоқнинг иддасидаги аёл зийнатланиб ўтиради. Эр унга

яқинлик қилишга ҳақли. Ражъатига гувоҳ келтирмагунича эр у ила
сафарга кета олмайди.

.ِ‫الر ْج َع ِة ِِف الْعِدَّة‬ ِ ‫ وِِف بـ َقائِها وتَك‬،‫ََِّا إِ ْن أَم َكن‬

َّ ِ‫ْذيبِ َها إِ ْخبَ َارهُ ب‬ ِ ‫ض ِي ِعد‬
ِ ‫وص ِدقَت ِِف م‬
َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َُ

Аёлнинг ҳисоблашнинг имкони бўлса иддасининг чиққани, идданинг

қанча қолгани ва эрнинг иддада ражъат қилгани ҳақидаги гапини ёлғонга
чиқариши борасидаги гапи тасдиқланади.

ُ‫ض َي ِع َّدة‬
ِ َْ‫ وت‬، ‫يح‬ ِ ‫اح‬ ِ ِ ِ ِ ْ ‫ وََل أ ََمةٌ بَـ ْع َد ثِْنتَـ‬،‫ث‬
ٍ ِ
َ ٍ ‫صح‬ َ ٍ ‫ َح ََّّت يَطَأ ََها بَال ٌغ أ َْو ُمَراه ٌق بِن َك‬،‫ْي‬ َ ‫َوََل ََت ُّل ُحَّرةٌ بَـ ْع َد ثََال‬
34
 www.madrasa.uz

.‫طَ َالقِ ِه أ َْو َم ْوتِِه‬

Ҳур аёл уч талоқдан, чўри икки талоқдан сўнг уни талоқ қилувчига
токи ўша аёлга бошқа балоғатга етган ёки ўсмир эркак саҳиҳ никоҳ ила
яқинлик қилмагунича ва унинг талоғининг ёки ўлимининг иддаси
чиқмагунича ҳалол бўлмайди.

ِ ِِ ِ ِ ِ ‫النِ َكاح بِشر ِط الت‬

َ َ‫ َوالْ ُم َّدةُ ََْتتَم ُل َو َغل‬،‫ت‬
ُ‫ب َعلَى ظَنه ص ْدقُـ َها َح َّل لَه‬ ُ ‫ت َحلَْل‬ ْ َ‫ َوإِ ْن قَال‬.‫َّحل ِيل يُكَْرهُ َوُُي ُّل‬
ْ َْ ُ
.‫ ِخ َالفاا لِ ُم َح َّم ٍد‬،‫ث‬ ِ ‫َّاِن يـه ِدم ما دو َن الث ََّال‬
ُ َ ُ ْ َ ِ ‫الزْو ُج الث‬ َّ ‫ َو‬.‫اح َها‬ ِ
ُ ‫ن َك‬

Ҳалоллаш шарти ила қилинган никоҳ макруҳ таҳримийдир ва

ҳалоллайди. Аёл “ҳалол бўлдим” деганида муддат кўтарадиган бўлса ва
эркакнинг гумони ҳам шунга ғолиб бўлса, уни никоҳлаб олиши ҳалолдир.
Муҳаммад раҳимаҳуллоҳга хилоф ўлароқ, иккинчи эр уч талоқдан озини
ҳам йўққа чиқаради.

)‫اْل َيَل ِء‬

ِْ ‫ص ٌل (ِيف‬
ْ َ‫ف‬

‫ب‬ ِ َ ِ‫ فَِإ ْن قَ ِربـها ِِف الْمدَّةِ حن‬،‫ و َش ْهري ِن أَمةا‬،‫الزوج ِة أَربـعةَ أَ ْشه ٍر حَّراة‬ ِ ِْ
ُ ‫ َوَجي‬،‫ث‬ َ ُ ََ َ َْ َ ُ ُ َ َ ْ َ ْ َّ ‫ف َيَْنَ ُع َوطْ َئ‬ ٌ ‫اْل َيالءُ َحل‬
ِْ ‫ط‬
.ُ‫اْل َيالء‬ ْ ِ‫ َوِِف َغ ِْْيه‬،ِ‫ف بِالل‬
ُ ‫اْلََزاءُ َويَ ْس ُق‬ ِ ِ‫اْلل‬
َْ ‫َّارةُ ِِف‬
َ ‫الْ َكف‬

ИЙЛО ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Ийло ҳур хотинига тўрт ой, чўри хотинига икки ой давомида яқинлик
қилишни ман қилувчи қасамдир. Ўша муддат ичида эр унга яқинлик
қилиб қўйса, қасами бузилади ва Аллоҳнинг номи ила қасам ичган бўлса,
каффорот бериши вожиб бўлади. Аллоҳдан бошқа ила қасам ичганида
жазо лозим бўлади ва ийло соқит бўлади.

35
 www.madrasa.uz

ٍ ‫ُخَرى بَـ ْع َد نِ َك‬ ِْ ‫ط‬ َ ‫ َو َس َق‬،ٍ‫اح َدة‬

ِ ‫وإََِّل بانَت بِو‬
‫اح‬ ْ ‫ت ُم َّدةٌ أ‬ ْ‫ض‬ َ ‫ُخَرى إِ ْن َم‬
ْ ‫ْي بِأ‬
ُ ِ‫ فَـتَب‬،‫ت ََل الْ ُم َؤبَّ ُد‬
ُ َّ‫ف الْ ُم َؤق‬
ُ ‫اْلَل‬ َ ْ َ َ
ٍ ‫اْللِف بـع َد ثََال‬ ِ ٍِ ِ ٍ
ُ ِ‫ َوََل تَب‬،‫ فَِإ ْن قَ ِربَـ َها َكفََّر‬،ُ‫اْل َيالء‬
‫ْي‬ ِْ ‫ ََل‬،‫ث‬ ْ َ ُ َْ ‫ َوبَق َي‬،‫ك بَـ ْع َد ثَالث‬ َ ‫ُخَرى َك َذل‬ ْ ‫ ُُثَّ أ‬،‫ثَان بِ َال َِْفء‬
.‫اْل َيال ِء‬
ِْ ِ‫ب‬

Муддат ичида яқинлик қилмаса, хотинига бир боин талоқ тушади. Ва

вақт ила қайдланган қасам соқит бўлади, абадий қасам эмас. Бас, иккинчи
никоҳдан сўнг эр хотинига қайтмасдан яна бир бошқа муддат ўтса, яна бир
боин талоқ тушади. Ҳудди шунингдек, учинчидан кейин ҳам тушаверади.
Уч талоқдан кейин абадий қасам қолаверади, ийло қолмайди. Агар унга
яқинлик қилса, каффорот беради ва бу ҳолатда ийло ила аёл боин талоқ
бўлмайди.

،ِ‫ فَِإ ْن قَ ِد َر قَـْب َل الْ ُمدَّة‬،‫ت إِلَْيـ َها‬ ِ َ ‫ فَـ َفيـؤه أَ ْن يـ ُق‬،ِ‫ض أَح ِدِِها أَو َغ ِْيه‬ ِ ِ
ُ ‫ول فْئ‬ َ ُُ ْ ْ ْ َ َ ِ ‫َولَْو َع َجَز َع ِن الْ َف ْيء بِالْ َوطْ ِئ ل َمَر‬
.‫فَـ َفْيـ ُؤهُ بِالْ َوطْ ِئ‬

Икковларидан бирининг беморлиги ёки бошқа сабабга кўра эр

хотинига қўшилиш ила қайтишдан ожиз бўлса, “мен унга қайтдим” дейди.
Муддат тугашидан олдин қодир бўлиб қолса, қайтиши қўшилиш билан
бўлади.

‫ َوإِ ْن‬،ٌ‫َّح ِرميَ فَِإ َيالء‬ ِ ِ ‫ إِ ْن نَـوى‬،‫ت علَي حرام‬ ِ

ْ ‫ َوإِ ْن نَـ َوى الت‬،‫ فَ َما نَـ َوى‬،‫ب‬ َ ‫ث أَ ِو الْ َكذ‬ َ ‫الظ َه َار أَ ِو الث ََّال‬ َ ٌ َ َ َّ َ ْ‫َوِِف أَن‬
.ٌ‫نَـ َوى الطَّ َال َق أ َْو ََلْ يَـْن ِو َشْيئاا فِ ِيه َوَك َذا ِِف ُك ُّل ِح ٍل َعلَ َّي َحَر ٌام فَـبَائِنَة‬

“Сен менга ҳаромсан” деганда зиҳорни ёки уч талоқни ёхуд ёлғонни

ният қилган бўлса, ният қилгани бўлади. Агар ҳаром қилишни ният
қилган бўлса, ийло бўлади. Ўша гапида талоқни ният қилган ёки ҳеч
нарсани ният қилмаган бўлса “ҳар бир ҳалол менга ҳаромдир” деганида,
бир боин талоқ бўлади.

ْ ‫ص ٌل (ِيف‬
)‫اْلُْل ِع‬ ْ َ‫ف‬
36
 www.madrasa.uz

،‫َخ ُذهُ إِ ْن نَ َشَز‬

ْ ‫ َوُك ِرَه أ‬،ُ‫ب َعلَْيـ َها بَ َدلُه‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫اْلُْل ِع ِعْن َد ا ْْل‬
ْ ِ‫س ب‬
ُ ‫ َوَجي‬.‫ َو ُه َو طَ َال ٌق بَائ ٌن‬،‫اجة بَا يَص ُّح َم ْهارا‬
َ َ َ ْ‫ََل بَأ‬
.‫ت‬ْ ‫ض ِل إِ ْن نَ َشَز‬
ْ ‫َوالْ َف‬

ХУЛУЪ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Ҳожат тушганда маҳрга яроқли нарса эвазига хулуъ қилишнинг

ҳечқиси йўқ. “Хулуъ” боин талоқдир. Аёлга бадалини бермоқ вожиб
бўлади. Ёмонлик эр тарафда бўлганида унга бадални олиш, ёмонлик хотин
бўлганида бадалдан ортиғини олиш макруҳдир.

‫ب َش ْيءٌ لِ َّلزْو ِج َوَوقَ َع بَائِ ٌن ِِف‬ ِ ٍ ِ ِ ٍ ِ ْ َ‫وإِ ْن طَلَّق ِبَ ٍال أَو َعلَى ما ٍل وقَع بائِن إِ ْن قَبِل‬
ُ ‫ َوِبَ ْمر أ َْو خْنزير ََل َجي‬،‫ت‬ ٌ ََ َ َ ْ َ َ
.‫اْلُْل ِع َوَر ْجعِ ٌّي ِِف الطَّ َال ِق‬
ْ

Мол эвазига ёки мол бериш шарти ила талоқ қилганида, хотин қабул
қилса, боин талоқ тушади. Хамр ва тўнғиз эвазига бўлганида, эрга ҳеч
нарса берилмайди ва шу ҳолатда хулуъда боин талоқ, талоқда ражъий
талоқ тушади.

‫ف َر ْجعِيَّةٌ بِ َال َش ْي ٍء عِْن َد أَِب‬

ٍ ْ‫ وِِف َعلَى أَل‬،‫ف‬
ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ْ َ‫َوإِ ْن طَلَب‬
َ ْ‫ فَـبَائنَةٌ بثُـلُث ْاألَل‬،‫ت ثََالثاا بأَلْف َوطَلَّ َق َها َواح َد اة‬
.َ‫َحنِ َيفة‬

Хотин уч талоқни мингнинг эвазига сўраганида, эр бир талоқ қилса,

бир боин талоқ тушади ва мингнинг учдан бири лозим бўлади. Минг
бериш шарти билан бўлганда, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг наздида, бир
ражъий талоқ тушади ва ҳеч нарса бериш лозим бўлмайди.

‫ َح ََّّت‬،‫ْي ِِف َح ِق ِه‬ِ ِ ِ‫ ويـ ْقتصر علَى الْمجل‬،‫اْلِيا ِر َِلا‬

ٌ ‫ َوََي‬،‫س‬ ْ َ َ َُ َ َُ َ َ ْ ‫ط‬
ِ ‫اْلُْلع معاوضةٌ ِِف ح ِقها ي‬
ُ ‫ص ُّح ُر ُجو ُع َها َو َش ْر‬ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ ‫َو‬
ِ ‫وق النِ َك‬
.‫اح َعْنـ ُه َما‬ َ ‫اْلُْل ُع َوالْ ُمبَ َارأَةُ ُح ُق‬
ْ ‫ط‬ ُ ‫ َويُ ْس ِق‬،‫ َوالْ َعْب ُد ِبَْن ِزلَتِ َها‬،‫َح َك ُام‬
ْ ‫س اْأل‬
َ ‫انْـ َع َك‬

37
 www.madrasa.uz

Хулуъ хотиннинг борасида эвазлашиш бўлиб унинг хулуъдан қайтиши

ва ихтиёр қилишни шарт қилиши саҳиҳ бўлади. Унинг ихтиёр қилиши
мажлис ила чеклангандир. Хулуъ эрнинг борасида қасам бўлиб, хотиндаги
ҳукмларга аксинча бўлади. Эвазлашиш борасида қул, аёлнинг
манзиласидадир. Хулуъ ва бир-биридан воз кечиш икковларидан никоҳ
ҳақларини соқит қилади.

ُ ‫ض ِام ٌن فَـ َعلَْي ِه الْ َم‬

.‫ال‬ َ ُ‫ َو َعلَى أَنَّه‬،‫ت‬
ِ ِ ُ‫ إََِّل ِِف ُوق‬،‫صبِيَّتَهُ ِبَ ِاِلَا لَغَا‬
ْ َ‫ َوَك َذا إِ ْن قَبِل‬،‫وع الطَّ َالق‬ َ ‫ب‬ ِ
ُ َ‫َوإ ْن َخلَ َع ْاأل‬

Ота кичкина қизини қизнинг моли эвазига хулуъ қилса, талоқ воқеъ
бўлишидан бошқа нарсаларда беҳуда бўлади. Шунингдек, ўша кичкина
қиз эрнинг хулуъини қабул қилганда ва отаси эвазни ўз бўйнига олганда
ҳам талоқ тушади. Бу ҳолатда мол отанинг зиммасига тушади.

ِ ‫فَصل (ِيف‬
)‫الظ َها ِر‬ ٌْ

‫ َو ُه َو َُيَ ِرُم َوطْأ ََها‬،‫ض ِو َُْمَرِم ِه‬

ْ ‫الزْو َج ِة ِبَا َُْي ُرُم إِلَْي ِه النَّظَُر ِم ْن ُع‬
َّ ‫اف إِلَْي ِه الطَّ َال ُق ِم َن‬
ُ ‫ض‬ ِ
َ ُ‫الظ َه ُار تَ ْشبِيهُ َما ي‬
.‫ َح ََّّت يُ َك ِفَر‬،‫اع ِيه‬
ِ ‫ودو‬
ََ َ

ЗИҲОР ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Хотиннинг талоқ нисбат берилиши мумкин бўлган жойини ўз

маҳрамининг назар солиш ҳаром бўлган бирор аъзосига ўхшатиш
“зиҳор”дир. Зиҳор каффорот ўтамагунча хотинига яқинлик қилиш ва унга
оид ишларни ҳаром қилади.

ِ ‫ ص َّح نِيَّةُ الْ َكرام ِة و‬،‫ت علَي َكأ ُِمي‬

.‫ فَِإ ْن ََلْ يَـْن ِو لَغَا‬،‫الظ َها ِر َوالطَّ َال ِق‬ ِ
َ ََ َ َّ َ ْ‫َوِِف أَن‬

38
 www.madrasa.uz

“Сен мен учун онамдексан”, деганда икром қилиш нияти ҳам, зиҳор
қилиш нияти ҳам ва талоқ қилиш нияти ҳам саҳиҳ бўлади. Агар ҳеч
нарсани ният қилмаган бўлса, гапи беҳуда бўлади.

‫ َو ِظ َه ٌار‬،‫ف‬ ِ ِ ِِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ
ُ ُ‫ فَإ ْن ََلْ يَـْن ِو به فَإ َيالءٌ عْن َد أَِب ي‬، ‫َوِِف أَنْت َعلَ َّي َحَر ٌام َكأُمي َما نَـ َوى م ْن ظ َها ٍر أ َْو طَ َالق‬
َ ‫وس‬
ِ ‫ ََِت‬،‫ُت علَي َكظَه ِر أ ُِمي لِنِسائِِه‬ ٍ ِ
َ ‫ب ل ُك ٍل َكف‬
.ٌ‫َّارة‬ ُ َ ْ َّ َ َّ ُ ‫ َوِِف أَنْـ‬.‫عْن َد ُُمَ َّمد‬

“Сен менга онамдек ҳаромсан”, деганда зиҳор ёки талоқни ният қилган
бўлса, ўша бўлади. Ҳеч нарсани ният қилмаган бўлса, Абу Юсуф
раҳимаҳуллоҳнинг наздида ийло, Муҳаммад раҳимаҳуллоҳнинг наздида
зиҳор бўлади. Аёлларига “Барчангиз менга онамнинг бели кабидирсиз”,
деганда ҳар бири учун алоҳида каффорот вожиб бўлади.

ِ ْ‫ت ِجن‬
ِ ُ‫ َك ْاألَ ْع َمى َوالْ َم ْقط‬،‫س الْ َمْنـ َف َع ِة‬ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
‫وع‬ َ ‫ َوه َي عْت ُق َرقَـبَة ََل فَائ‬،‫ب بِالْ َع ْود أَ ْي بِالْ َع ْزم َعلَى َوطْئ َها‬
ُ ‫َوه َي ََت‬
ِ‫ب أ ََّدى بـعض ب َدلِه‬ ِ َ‫ون والْم َدبَِّر والْم َكات‬ ِ ٍِ ِ ِ ِ ِ
َ َ َْ ُ َ ُ ُ ُ‫ َوالْ َم ْجن‬،‫ أ َْو يَ ٌد َور ْج ٌل م ْن َجانب‬،ُ‫ أ َْو إبْـ َه َاماه‬،ُ‫ أ َْو ر ْج َاله‬،ُ‫يَ َداه‬
.‫ف َعْب ِدهِ ُُثَّ بَاقِ ِيه بَـ ْع َد َوطْئِ َها‬
ِ‫ص‬ ِ ِِ ‫ف عب ٍد م ْشتـرٍك ُُثَّ باقِ ِيه بـع َد‬
َ ْ َ َ َ َ ُ َْ ِ ‫ص‬
ْ ‫ َون‬،‫ض َمانه‬
ِ
ْ ‫َون‬

Каффорат қайтиш, яъни хотинига яқинлик қилишга азм қилгач вожиб

бўлади. Каффорат бир қул озод қилиш ила бўлади ва кўр, икки қўли
кесилган, икки оёғи кесилган, икки бош бармоғи кесилган, бир қўли ва
бир оёғи бир тарафдан кесилган, мажнун бўлган, мудаббар бўлган, баъзи
бадалини адо этган мукотаб бўлган, шерикчиликда бўлган қулнинг
ярмини озод қилиш сўнгра ўша қулга зомин бўлгач қолган ярмини озод
қилиш, қўшилишдан аввал қулнинг ярмини, қўшилгандан кейин қолган
ярмини озод қилиш каби манфаат жинси унда бўлмаган қулни озод қилиш
ила зиҳор каффорати ўтмайди.

ِ ‫ لَي‬،‫ صام شهري ِن ِوََلء‬،‫وإِ ْن عجز ع ِن الْعِْت ِق‬

‫ َوَك َذا‬.‫ف‬ ْ ‫ضا ُن َوََل ْاألَيَّ ُام الْ َمْن ِهيَّةُ َوإِ ْن أَفْطََر‬
َ َ‫استَأْن‬ َ ‫س في ِه َما َرَم‬
َ ْ ‫َ َ َ ْ َْ ا‬ َ ََ َ َ
.‫ أ َْو يَـ ْواما ُمطْلَ اقا‬،‫إِ ْن َو ِطئَـ َها لَْي اال َع ْم ادا‬

39
 www.madrasa.uz

Қул озод қилишдан ожиз бўлса, Рамазондан ва рўза тутиш манъ

қилинган кунлардан бошқа вақтда икки ой кетма-кет рўза тутади. Агар
оғзини очиб қўйса, бошидан қайта бошлайди. Шунингдек, хотинига кечаси
қасдан, кундузи қасддан ёки унитиб ёки адашиб яқинлик қилганда ҳам
рўзани бошидан қайта бошлайди.

ِ ِ ِ ِ ِ ِ‫وإِ ْن عجز أَطْعم ِست‬

‫ أ َْو أ َْعطَى‬،‫َّاه ْم َوأَ ْشبَـ َع ُه ْم‬ ُ ‫ َوإِ ْن َغد‬.ُ‫يمتَه‬
ُ ‫َّاه ْم َو َعش‬ ًّ
َ ‫ ُكال قَ ْد َر الْفطَْرة أ َْو ق‬،‫ْي م ْسكيناا‬ َ َ َ ََ َ َ
ٍ ِ ِ
ْ ‫ َوِِف يَـ ْوم قَ ْد َر الش‬،‫ َج َاز‬،‫ أ َْو َواح ادا َش ْهَريْ ِن‬،‫َم َّن بـُ ٍر َوَمنَـ َو ْي تٍَْر أ َْو َشع ٍْي‬
.‫َّهَريْ ِن ََل‬

Агар бундан ожиз бўлса, олтмиш мискинга таом беради. Ҳар бирига
садақаи фитр миқдорида ёки унинг қийматини беради. Агар уларга
кундузги ва кечки овқат қилиб бериб қоринларини тўйғизса ёки бир манн
(бир манн 816 граммга тенг) буғдой ёки икки манн хурмо ёки арпадан
қўшиб берса ёки бир кишини икки ой тўйғизса, жоиздир. Агар бир кишига
бир кунда икки ойлик миқдоридаги нарсани берса, жоиз эмас.

ِ ‫صل ِيف اللِع‬

‫ان‬ َ ٌ ْ َ‫ف‬

.‫ت بِِه ََل َع َن‬ ِ ِ ِ ِ‫ف ب‬

ْ َ‫ أ َْو نَـ َفى َولَ َد َها َوطَالَب‬،‫صلُ َح َشاه ادا‬
َ ٌّ‫الزنَا َزْو َجتَهُ الْ َعف َيفةَ َوُكل‬ َ ‫َم ْن قَ َذ‬

ЛИЪОН ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Ким иффатли хотинини зинода айбласа ёки хотини туққан болани

инкор қилса ва шу ҳолатда хотин лиъон айтишишни талаб қилса,
уларнинг иккиси ҳам гувоҳликка ярайдиган бўлганда, лиъон
айтишадилар.

ْ ‫ َوِِف‬،‫ أ َْو نَـ ْف ِي الْ َولَ ِد‬،‫الزنَا‬

ُ‫اْلَ ِام َس ِة لَ ْعنَة‬ ِ ‫يما َرَمْيتُـ َها بِِه ِم َن‬ِ ِ ‫الل أَِِن‬
َ ‫صاد ٌق ف‬
َ
ِ ِ‫ول أَربـعا أَ ْشهد ب‬
ُ َ ‫الزْو ُج فَـيَـ ُق ُ ْ َ ا‬
َّ ُ‫يَـْب َدأ‬

40
 www.madrasa.uz

ِ ‫يما َرَمْيتُـ َها بِِه ِم َن‬

.‫الزنَا‬ ِ ِ ِِ ِ
َ ‫هللا َعلَْيه إ ْن َكا َن َكاذباا ف‬

Эр бошлайди ва тўрт марта “Аллоҳ ила қасам ичаманки, мен аёлни

зинода айблаётганимда ёки болани инкор қилаётганимда, албатта,
ростгўйдирман”, дейди. Бешинчисида агар хотинимни зинода айблашимда
ёлғончи бўлсам Аллоҳнинг лаънати ўзига (эрга) бўлишини айтади.

ِ ِ ‫هللا علَيـها إِ ْن َكا َن‬

ِ ‫اْل ِامس ِة َغض‬ ِ ِِ ِ ِ ‫الل إِنَّه َك ِاذ‬
ِ
‫يما‬
َ ‫صادقاا ف‬
َ َْ َ ‫ب‬ ُ َ َ َْ ‫ َوِف‬،‫يما َرَماِن به‬
َ‫بف‬ٌ ُ ِ‫ول أ َْربَـ اعا أَ ْش َه ُد ب‬
ُ ‫ُُثَّ تَـ ُق‬
.‫َرَم ِاِن بِِه‬

Сўнгра аёл тўрт марта “Аллоҳ ила қасам ичаманки, у менга қўяётган
айбда ёлғончидир”, дейди. Бешинчисида у менга қўяётган айбда
ростгўйлардан бўлса ўзига (хотинга) Аллоҳнинг ғазаби бўлишини айтади.

‫س َح ََّّت يَُال ِع َن‬ ِ ‫ وإِ ْن أَب ع ِن اللِع‬.‫ فَـتَبِْي بِطَْل َق ٍة ويـْن ِفي نَسب الْولَ ِد عْنه‬،‫اضي بـيـنَـهما‬
ِ‫ان حب‬ ِ ‫ُُثَّ يـ َف ِر ُق الْ َق‬
َ ُ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ ُ
.ُ‫ص ِدقَه‬ ِ
َ ُ‫ت َح ََّّت تَُالع َن أ َْو ت‬ْ ‫ت ُحبِ َس‬ ْ َ‫ َوإِ ْن أَب‬.ُ‫ب نَـ ْف َسه‬
ِ
َ ‫أ َْو يُ َكذ‬

Кейин қози икковларининг орасини ажратади ва бир боин талоқ

тушади. Қози боланинг эрга бўлган насабини йўққа чиқаради. Эр лиъон
айтишишдан бош тортса, то лиъон айтишгунича ёки ўзини ёлғончига
чиқаргунча ҳибсга олинади. Хотин лиъон айтишишдан бош тортса, то
лиъон айтишгунча ёки эрнинг гапини тасдиқлагунича ҳибсга олинади.

ِ ِ ٍ ‫وإِ ْن َكا َن عب ادا أَو َكافِرا أَو َكا َن َُْم ُدودا ِِف قَ ْذ‬
ٌ‫ودة‬ َ ‫ َوإِ ْن‬.‫الزْو ُج‬
َ ‫ أ َْو َُْم ُد‬،ٌ‫ أ َْو َكافَرة‬،ٌ‫صلُ َح َوه َي أ ََمة‬ َّ ‫ ُح َّد‬،‫ف‬ ‫ا‬ ْ ‫َْ ْ ا‬ َ
ِ
.‫ أ َْو َزانِيَةٌ فَ َال َح َّد َعلَْي ِه َوََل ل َعا َن‬،ٌ‫ أ َْو ََْمنُونَة‬،ٌ‫صبِيَّة‬ ٍ
َ ‫ أ َْو‬،‫ِِف قَ ْذف‬

Эр қул ёки кофир ёки бировни зинода айблагани учун унга ҳадд қоим
қилинган бўлса, унга дарра урилади. Эр лиъон айтишишга яроқли ҳолатда
хотини чўри, кофира, бировни зинода айблагани учун унга ҳадд қоим
қилинган, кичик ёшлик, мажнуна ёки аввал зино қилган бўлса, эрга ҳадд

41
 www.madrasa.uz

қоим қилинмайди ва лиъон айтишиш ҳам бўлмайди.

َ ‫ َوَك َذا إِ ْن قَ َذ‬.‫اح َها‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ

،َّ‫ف َغْيـَرَها فَ ُحد‬ ُ ‫ َو َح َّل للَّزْو ِج ن َك‬،‫ب نَـ ْف َسهُ ُح َّد‬
َ ‫َوالْ ُمتَ َالعنَان ََل َْجيتَم َعان أَبَ ادا َوإ ْن أَ ْك َذ‬
.‫َّت‬
ْ ‫ت فَ ُحد‬ ْ َ‫أ َْو َزن‬

Лиъон айтишганлар абадий жамлана олмайдилар. Агар эр ўзини

ёлғончига чиқарса, унга ҳадд қоим қилинади ва ўша хотиннинг никоҳи
унга ҳалол бўлади. Шунингдек, эр бошқа аёлни зинода айблаб, унга ҳадд
қоим қилинса ёки хотин зино қилса ва унга ҳадд қоим қилинса ҳам
ораларидаги никоҳ ҳалол бўлади.

ِ ِ
ْ ‫َوََل ل َعا َن بَِق ْذف ْاأل‬
ْ ‫ َونَـ ْف ِي‬،‫َخَر ِس‬
،‫اْلَ ْم ِل‬

Соқовнинг зинода айблашида ваумуман олганда ҳомилани мендан эмас

дейишда лиъон йўқ.

ِ َ‫ وََل يـْنت‬،‫ تَ َال َعنَا‬،‫اْلمل ِمْنه‬ ِ

.‫اْلَ ْم ُل‬
ْ ‫ف‬ ََْ ُ ُ ْ َْ ‫َوبِ َـزنَـْيت َوَه َذا‬

“Сен зино қилдинг ва бу ҳомила ўшандандир” деса, лиъон айтишади ва

эрдан ҳомиланинг насаби йўқ қилинмайди.

ِ ‫ وبـع َده ََل ي‬،‫ أَو زما َن ِشر ِاء آلَِة الْ ِوََلدةِ ص َّح‬،‫ومن نَـ َفى الْولَ َد زما َن التـَّهنِئَ ِة‬
.‫ َوََل َع َن فِي ِه َما‬،‫ص ُّح‬ َ ُ ََْ َ َ َ ََ ْ ْ ََ َ ْ ََ

Ким (фарзандли бўлгани учун) табрикланаётган чоғида ёки (фарзанд

туғилгани учун) турли нарсаларни сотиб олиш чоғида болани инкор қилса,
гапи саҳиҳ бўлади. Шу ҳолатлардан кейин инкори ўтмайди ва иккала
ҳолатда ҳам лиъон айтишади.

.‫ت نَ َسبَـ ُه َما فِي ِه َما‬ ِِ

ُ ُ‫ َويَـثْب‬،‫ َوِِف َعكْسه ََل َع َن‬،َّ‫ْي َوأَقـََّر بِ ْاْل َخ ِر ُحد‬
ِ ْ ‫وإِ ْن نـَ َفى أ ََّوَل التـَّوأََم‬
ْ َ

42
 www.madrasa.uz

Агар эгизакларнинг аввалгисини инкор қилиб, кейингисини иқрор

қилса, унга ҳадд қоим қилинади. Акси бўлганда, лиъон айтишади. Икки
ҳолатда ҳам болаларнинг насаби собит бўлади.

ِ ‫صل ِيف‬
ِ ِ‫العن‬
‫ي‬ ٌ ْ َ‫ف‬

ِِ ‫ض أ‬ ِ ِ ِ ْ ‫َجلَه‬
ْ‫ فَِإ ْن ََل‬،‫َحدِهَا‬ َ ‫ َوَرَم‬،‫اْلَاك ُم َسنَ اة قَ َم ِريَّةا‬
َ ِ ‫ ََل ُم َّد َة َمَر‬،‫ضا ُن َوأَيَّ ُام َحْيض َها مْنـ َها‬ ُ َّ ‫ أ‬،ْ‫إِ ْن أَقَـَّر أَنَّهُ ََلْ يَطَأ‬
.ُ‫ب الْعِ َّدة‬ ِ ِ ِِ ٍ ِ ِ‫ فَـتب‬،‫صل فِيها فَـَّر َق بـيـنَـهما إِ ْن طَلَبْته‬ ِ
ُ ‫ َوَِلَا ُك ُّل الْ َم ْهر إ ْن َخ َال ِبَا َوََت‬،‫ْي بطَْل َقة‬ ُ َ َُ َ ُ َْ َ ْ َ‫ي‬

ЖИНСИЙ ОЖИЗ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Эр жинсий қўшила олмаганига иқрор бўлса, ҳоким унга бир қамарий

йил муҳлат беради. Рамазон ва хотиннинг ҳайз кунлари ҳам ўша
муддатнинг ичида. Икковидан бирининг беморлик муддати бунга
кирмайди. Ўша муддат ичида аёлга етиша олмаса ва аёл ажралишни талаб
қилса, ораларини ажратиб қўяди. Бунда бир боин талоқ тушади. Эр хотини
ила хилватда бўлган бўлса, аёл тўлиқ маҳрга ҳақли бўлади ва идда вожиб
бўлади.

‫ َوإِ ْن نَ َك َل‬،‫ُّها‬ ِ ِ‫ت النِساء وقُـْلن ثـَي‬ ِ ‫ فَـنَظَر‬،‫وإِ ِن اختـلَ َفا وَكانَت ثـَيِبا أَو بِكْرا‬
َ َ‫ فَِإ ْن َحل‬،‫ف‬
َ ‫ف بَطَ َل َحق‬ َ ‫ب ُحل‬
ٌ َ ََُ َ ‫َ َْ َ ْ ا ْ ا‬
ِ ِ ‫ وبطَل حق‬.‫ فَالتَّـ ْق ِسيم هنا َكما مَّر‬،‫ ولَو أ ُِجل ُُثَّ اختـلَ َفا‬.‫أَو قـُْلن بِكْر أ ُِجل سنةا قَم ِريَّةا‬
‫ث بَطَ َل‬ ُ ‫ُّها ِبَلف ِه َحْي‬
َ َ َ َ َ َ َ َُ ُ َ ْ َ ْ َ َ ََ َ ٌ َ ْ
.َ‫ث أ ُِج َل ََثَّة‬
ُ ‫ت ُهنَا َحْي‬ْ ‫ َو ُخِ َْي‬،ُ‫اختَ َارتْه‬
ْ ‫ َك َما لَ ِو‬،َ‫ََثَّة‬

Икковлари ихтилоф қилишса, аёл жувон ёки бикрлиги эътиборидан

аёллар назар солишади. “Жувон” дейишса, эр қасам ичади. Эр қасам ичгач,
хотиннинг ҳаққи ботил бўлади. Агар эр қасам ичишдан бош тортса ёки
аёллар “бикр экан” дейишса, эрга бир қамарий йил муҳлат берилади.
Берилган муддатдан кейин ҳам ихтилоф қилишса, худди аввалгига ўхшаш
тақсим қилинади. Эрнинг яна қасам ичиши ила хотиннинг ҳаққи аввалги

43
 www.madrasa.uz

марта ботил бўлгани каби ботил бўлади. Хотин эрини ихтиёр қилганида
ҳам ҳаққи ботил бўлади. Аввалги ҳолатда икковларига муддат берилган
бўлса, иккинчи ҳолатда эр қасам ичмаса, хотинга ихтиёр берилади.

ِ ‫َح ُد ُِهَا بِ َعْي‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ‫صي َكالْعِن‬ِ ْ‫و‬

.‫ب ْاْل َخ ِر‬ َ ‫ َوََل يـُتَ َخيَّـ ُر أ‬.‫ َوِِف الْ َم ْجبُوب فَـَّر َق َح ااَل بطَلَب َها‬،‫ْي فيه‬ ُّ َ‫اْل‬ َ

Олати бичилган ҳам муддат берилишида жинсий ожизга ўхшайди.

Олати кесилган, хотини талаб қилса дарҳол ажратилади. Икковларидан
бирига бошқасининг айби сабабидан ихтиёр берилмайди.

ِ‫فَصل ِيف ال ِْعدَّة‬

ٌْ

‫وء ٍة‬ ٍ ِ ٍ ‫ث ِحي‬ ِ ِ ‫الْعِ َّدةُ ِْلَّرةٍ ََِت‬

َ ‫ َكأُِم َولَد َم‬،‫ض َك َوام َل‬
َ ُ‫ات َم ْوََل َها أ َْو أ َْعتَـ َق َها أ َْو َم ْوط‬ َ ُ ‫يض للطَّ َالق َوالْ َف ْس ِخ ثََال‬ُ ُ
ِ ‫اس ٍد ِِف الْمو‬
،‫ت َوالْ ُف ْرقَِة‬ ِ َ‫اح ف‬
ٍ ‫بِ ُشْبـ َه ٍة أ َْو نِ َك‬
َْ

ИДДА ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Идда ҳайз кўрадиган ҳур аёлга талоқда ва никоҳ ақдини бекор

қилинганда учта тўлиқ ҳайз бўлади. Хожаси вафот этган ёки уни озод
қилган умму валад, шубҳа ёки фосид никоҳ ила жинсий яқинлик қилинган
аёл ўлимда ва ажрашганда ҳам учта тўлиқ ҳайз ўтиради.

ِ ‫ ولِْلمو‬.‫الس ِن وََل ََِتض ثََالثَةُ أَ ْشه ٍر‬

،‫ت أ َْربَـ َعةُ أَ ْش ُه ٍر َو َع ْشَر‬ َْ َ ُ ْ َْ ْ َ ْ َ َْْ
ِ ِ‫صغَ ٍر أَو كِ ٍِب أَو بـلَغَت ب‬ ِ ِ‫ولِمن ََل ََِتيض ل‬
ُ َْ َ
ِ
.ِ‫ف َما لْل ُحَّرة‬ ِ ِ ِ ِ ‫وِألَم ٍة ََِتيض حي‬
ُ ‫ص‬ ْ ‫ ن‬،‫ات َعْنـ َها َزْو ُج َها‬
َ ‫ أ َْو َم‬،‫ض‬
ْ ‫ َول َم ْن ََلْ ََت‬، ‫ضتَان‬
َ َْ ُ َ َ

Ёши кичиклиги ёки катталиги сабабли ёки ёши етса ҳам ҳайз
кўрмаётганларники уч ойдир. Ўлимдан кейин тўрт ой ва ўн кун. Ҳайз
кўрадиган чўри учун икки ҳайздир. Ҳайз кўрмайдиган ёки эри ўлган
чўрининг иддаси ҳур аёлнинг иддасининг ярмидир.

44
 www.madrasa.uz

ِ ‫الصِ ِب ِع َّدةُ الْمو‬ ِ ‫ ولِمن حبِلَت بـع َد مو‬.‫ضع َمحلِها‬ ِ ْ ‫َولِْل َح ِام ِل‬
،‫ت‬ َْ َّ ‫ت‬ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ‫ب َو‬ ٌّ ِ‫ص‬
َ ‫ات َعْنـ َها‬ َ ‫اْلَُّرةِ َو ْاأل ََمة َوإِ ْن َم‬
.‫ت‬ِ ‫ ولِ َّلرجعِ ِي ما لِْلمو‬،‫ْي‬
ِ َ ‫ وَِل ْمرأَةِ الْ َف ِار لِْلبَائِ ِن أَبْـ َع ُد ْاأل‬.‫وََل نَسب ِِف و ْج َهْي ِه‬
ْ َ َ ْ َ ْ َ‫َجل‬ َ َ َ َ َ َ

Ҳомиладор ҳур аёлнинг ҳам, чўрининг ҳам эри ўлгандан кейинги

иддаси эри кичкина бола бўлса ҳам ҳомиласини туғмоқлигидир. Кичкина
бола бўлган эрнинг ўлимидан кейин ҳомиладор бўлган аёлнинг иддаси
ўлим иддасидир. Икки ҳолатда ҳам кичкина боладан насаб собит
бўлмайди. Мерос олмаслиги учун хотинини ўлимидан олдин талоқ қилган
киши хотинни боин талоқ қилган бўлса, иддаси икки муддатдан узороғи ва
ражъий талоқ қилган бўлса, ўлимники.

ٍ ‫ وِِف عِ َّدةِ بائِ ٍن أَو مو‬،ٍ‫ كِعِدَّةِ حَّرة‬،‫ولِمن أُ ْعتَِقت ِِف ِعدَّةِ رجعِ ٍي‬
.‫ت َكأ ََم ٍة‬ َْ ْ َ َ ُ َْ ْ َْ َ

Ражъий талоқ иддасида озод қилинган чўрининг иддаси ҳур

аёлнингиддаси кабидир. Боин талоқ иддасида озод қилинганники ва
ўлимнининг иддасида озод қилинганники чўрининг иддаси кабидир.

ِ ِ ِ ِ ِ ‫وآيِسةٌ رأ‬
ْ ‫ضةا ُُثَّ أَيِ َس‬
،‫ت‬ َ ‫ت َحْي‬ َ ‫ُّهوِر َم ْن َح‬
ْ ‫اض‬ ُ ‫ف بِالش‬ُ ‫ض َك َما تَ ْستَأْن‬ ْ ِ‫ف ب‬
ِ ‫اْلَْي‬ ُ ‫ تَ ْستَأْن‬،‫الد َم بَـ ْع َد عدَّة ْاألَ ْش ُه ِر‬
َّ ‫َت‬ َ َ َ
.‫ض الثَّانِيَ ِة‬ ِ ٍِ ِ ٍ
َ ‫ فَِإذَا َتَّت ْاأل ُْوَىل انْـ َق‬،‫اخلَتَا‬
ُ ‫ضى بَـ ْع‬ َ ‫ َوتَ َد‬،‫ُخَرى‬ ْ ‫ت بِ ُشْبـ َهة ع َّدةٌ أ‬ْ َ‫َو َعلَى ُم ْعتَدَّة ُوطئ‬

Ҳайз кўришдан умидини узган аёл бир неча ойдан кейин қон кўриб
қолса, идда санашни ҳайз ила қайта бошлайди. Шунингдек, бир ҳайз
кўриб, кейин ҳайз кўришдан умидини узган аёл идда санашни ойлар
ҳисоби ила қайта бошлайди. Идда ўтирганида шубҳа ила яқинлик
қилинган аёлга бошқа идда вожиб бўлади. Иккала идда бир-бирига
киришиб кетади. Биринчиси тамом бўлганида иккинчисининг бир қисми
ўтган бўлади.

.‫ أ َْو َع ْزِم ِه تَـ ْرَك الْ َوطْ ِئ‬،‫يب تَـ ْف ِر ِيق ِه‬ ِ ِ ِ ِ ‫و ِع َّدةُ النِ َك‬
َ ‫اح الْ َفاسد َعق‬ َ

Фосид никоҳнинг иддаси ажратилиш кетидан ёки яқинликни тарк

45
 www.madrasa.uz

қилишга қарор қилганидан кейин ҳисоб қилинади.

ٌ‫ب َعلَْي ِه َم ْهٌر تَامٌّ َو ِع َّدة‬ ِ َّ ِ ِ ِ ْ َ‫ضي الْعِ َّدةُ وإِ ْن ج ِهل‬ ِ ‫وتَـْنـ َق‬
َ ‫ َو َج‬،‫ َوإ ْن نَ َك َح ُم ْعتَدَّتَهُ م ْن بَائ ٍن َوطَل َق قَـْب َل الْ َو ْطء‬.‫ت‬ َ َ َ
.‫اْلَ ِام ُل‬ ِ
ْ ‫ت إِلَْيـنَا ُم ْسل َمةا إََِّل‬ ٍ ِ ِ ٍِ ِ ِ
ْ ‫ َوََل َح ْربِيَّة َخَر َج‬،‫ َوََل ع َّدةَ َعلَى ذميَّة طَلَّ َق َها ذم ٌّي‬،ٌ‫ُم ْستَـ ْقبَـلَة‬

Аёл бехабар бўлса ҳам идда тугаган ҳисоланади. Эр ўзи қўйган боин
талоқда идда ўтирган аёлни қайта никоҳлаб олиб, яқинлик қилмасдан
аввал талоқ қилса, эрга тўлиқ маҳр ва аёлга бошдан бошланувчи идда
вожиб бўлади. Зиммий талоқ қилган зиммиянинг ва биз томонга муслима
бўлиб чиққан ҳарбиянинг, агар ҳомиладор бўлмаса, иддаси йўқ.

ِ ‫اْلِن‬ ِ ‫ت َكبِْيةا َعاقِلَةا ُم ْسلِ َمةا بِتَـ ْرِك‬

ِ ‫الزينَ ِة َولُْب‬ ِ ‫وَُِت ُّد معت َّدةُ الْبائِ ِن والْمو‬
‫َّاء‬ ْ ‫ص َف ِر َوالد‬
ْ ‫ُّه ِن َو‬ ْ ‫س الْ ُمَز ْع َف ِر َوالْ ُم َع‬ َ ْ َ َ َ َْ ُ َ
.‫اس ٍد‬ ِ َ‫اح ف‬ ٍ ‫ ََل ُم ْعتَ َّدةُ ِعْت ٍق َونِ َك‬،‫يب َوالْ ُك ْح ِل إََِّل بِ ُع ْذ ٍر‬ ِ ‫و‬
ِ ‫الط‬
َ

Боин талоқдан ва ўлимдан кейин идда ўтирган аёл балоғатга етган

оқила ва муслима аёл бўлса, зебу зийнатни, заъфарон ва сариққа бўялган
нарса кийишни, узрсиз мой, ҳина, хушбўй ва сурма суртишни тарк қилиш
ила аза тутади. Озод бўлгани учун ва фосид никоҳдан кейин идда ўтирувчи
бундай эмас.

ِ ِ ِ ِ َّ ُ‫ وََل َُتْرج معت َّدة‬،‫وََل ُُتْطَب معت َّدةٌ إََِّل تَـع ِريضا‬
ْ ‫الر ْجع ِي َوالْبَائ ِن م ْن بَـْيت َها أ‬
.‫َص اال‬ َْ ُ ُ ُ َ ‫ْ ا‬ َْ ُ ُ َ

Иддадаги аёлга совчи қўйилмайди. Аммо мақсадини киноя орқали

билдирса, ҳечқиси йўқ. Боин ва ражъий талоқнинг иддасида ўтирган аёл
уйидан мутлақо чиқмайди.

ِ ‫ وتَـعت ُّد ِِف مْن ِزِِلا وقْت الْ ُفرقَِة والْمو‬.‫ وتَبِيت ِِف مْن ِزِِلا‬،‫ت ِِف الْملَوي ِن‬
،‫ إََِّل أَ ْن ُُتَْر َج‬،‫ت‬ ِ ‫وَُتْرج معت َّدةُ الْمو‬
َْ َ ْ َ َ َ َ َْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َْ ُ ُ ُ َ
ِ ‫ أَو ََل ََِت ْد كِراء الْبـي‬،‫اَل ْنِ َدام‬
ِ ِ
.‫ت‬ َْ َ َ ْ ْ َ ْ ‫ أَ ِو‬،‫ف َماِلَا‬ َ َ‫ت تَـل‬
ْ َ‫أ َْو َخاف‬

46
 www.madrasa.uz

Вафотнинг иддасида ўтирган аёл кундузи ва кечаси чиқиши мумкин.

Ва у ўз манзилида тун ўтказади. Аёл ажрашган ва эри вафот топган
манзилидагина идда ўтиради. Аммо, у бошқалар томонидан чиқариб
юборилса ёки молининг талофатга учрашидан ва уйнинг бузилиб
тушишидан қўрқса ёки уйнинг ижарасини тўлай олмаса, чиқиши мумкин.

‫ َو َح ُس َن‬.‫ َوَك َذا َمع فِ ْس ِق ِه‬،ُ‫وجه‬ ِ

ُ ‫ فَ ْاأل َْوَىل ُخ ُر‬،‫اق الْ َمْن ِزُل َعلَْيه َما‬
َ ‫ض‬ ِ ِ
َ ‫ َوإِ ْن‬،‫َوََل بُ َّد م ْن ُسْتـَرةٍ بَـْيـنَـ ُه َما ِِف الْبَائ ِن‬
ْ ‫أَ ْن ُْجي َع َل بَـْي ُنه َما ْامَرأَةٌ قَ ِاد َرةٌ َعلَى‬
.‫اْلَْيـلُولَِة‬

Боин талоқда икковлари ўрталарида тўсиқ бўлиши лозим. Манзил

икковлари учун торлик қилса, эрнинг чиққани яхшироқ. Шунингдек эр
фосиқ бўлса, унинг аёлнинг олдидан чиққани яхши. Икковларининг
ораларини тўсишга қодир бир аёлнинг тайин қилиниши яхшидир.

‫ص ِد َها َم ِس َْيَة َس َف ٍر َو َع ِن ْاْل َخ ِر أَقَ َّل‬ ‫ق‬ْ ‫م‬ ‫َو‬

‫أ‬ ‫ا‬‫ه‬ ‫ر‬ِ ‫ص‬ ِ ‫ َكا َن بـع ُدها عن‬،‫ أَو مات عْنـها ِِف س َف ِرِِها‬،‫ولَو أَبانَـها‬
‫م‬
َ َ ْ َ ْ ْ َ َ ُْ َ َ ََ َ َ ْ َ َ َْ
.‫ ُُثَّ َُتُْر ُج ِبَ ْحَرٍم‬،َ‫ص ٍر تَـ ْعتَ ُّد ََثَّة‬ ِ
ْ ‫ت ِِف م‬ ْ َ‫ َوإِ ْن َكان‬.‫َمحَ ُد‬
ِ
ْ ‫ َوإََِّل ُخِ َْي‬، ‫تَـتَـ َو َّجهُ إِلَْيه‬
ْ ‫ َوالْ َع ْو ُد أ‬،‫ت َم َعهَ َوِلٌّ ْأو ََل‬

Агар эр уни сафарда боин талоқ қилса ёки эр вафот топса ва аёл билан
ўз шаҳарининг ёки мақсад қилган жойининг узоқлиги ораси сафар
масофасичалик бўлса, бошқа шаҳарга бўлган масофа эса яқинроқ бўлса,
ўша шаҳарга йўл олади. Бўлмаса, у билан валийси бўлиши ёки
бўлмаслигидан қатъий назар аёлга ихтиёр берилади. Ўз шаҳрига қайтгани
мақталганроқ. Шу ҳолатда аёл шаҳарда бўлса, ўша ерда идда ўтиради.
Сўнгра маҳрами билан чиқади.

)‫ضانَِة‬
َ ِ‫ص ٌل (ِيف ا ْْل‬
ْ َ‫ف‬

ٍ ‫ ُُثَّ ِأل‬،‫ ُُثَّ ِألٍُم‬،‫َب وأٍُم‬

ٍ ِ ِِ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ‫اْل‬
‫َب‬ َ ‫ ُُثَّ أُخته أل‬،‫ ُُثَّ أُم أَبيه‬،‫ت‬ ْ َ‫ ُُثَّ أُم َها َوإِ ْن َعل‬،‫ت أ َْو ََل‬ ْ ‫ضانَةُ ل ْْلُِم بِ َال َج ِِْبَها طُل َق‬
َ ْ
.‫ فَ َال َح َّق ِأل ََم ٍة َوََل أُِم َولَ ٍد‬،‫ بِ َش ْر ِط ُح ِريَّتِ ِه َّن‬،‫ك‬ ِ
َ ‫ ُُثَّ َع َّمتِ ِه َك َذل‬،‫ك‬
ِ
َ ‫ُُثَّ َخالَتِ ِه َك َذل‬
47
 www.madrasa.uz

БОЛАНИ ЎЗ ҚАРАМОFИГА ОЛИШ

Бола онасининг қарамоғига у талоқ қилинган ёки қилинмаганлигидан

қатъий назар мажбурламасдан берилади. Онадан кейинги ҳақдор онанинг
онаси, қанча юқориласа ҳам. Кейин отасининг онаси, кейин ота ва она бир
опаси, кейин она бир опаси, кейин ота бир опаси. Сўнгра шу тартибда
холаси, кейин шу тартибда аммаси. Бунда ўша аёллар ҳур бўлишлари
шартдир. Чўри ва умму валаднинг болада ўз қарамоғига олишда ҳаққи
йўқдир.

ٍ ٍ ِ ‫ َوبِنِ َك‬.‫الذ ِميَّةُ َكالْ ُم ْسلِ َم ِة َح ََّّت يَـ ْع ِق َل ِديناا‬

ِ‫و‬
ْ ‫ َكأٍُم نَ َك َح‬،‫ َوِبَ ْحَرم ََل‬،‫ُّها‬
،ُ‫ت َع َّمه‬ َ ‫اح َغ ِْْي َُْمَرم َس َق‬
َ ‫ط َحق‬ َ
.ُ‫َو َجدَّةٍ َجدَّه‬

Болани ўз қарамоғига олиш борасида то бола дин жиҳатидан ақлини

танигунича зиммия худди муслима кабидир. Болага маҳрам бўлмаган
кишига турмушга чиқиши ила аёлнинг болани ўз қарамоғига олиш ҳаққи
соқит бўлади. Боланинг онаси боланинг амакисига ёки боланинг бувиси
боланинг бобосига никоҳлангани каби турмушга чиқиш боланинг
маҳрамга бўлса, болани ўз қарамоғига олиш ҳаққи соқит бўлмайди.

،‫صبَ ٍة َغ ِْْي ُمََْرٍم‬

َ ‫صبِيَّةٌ إِ َىل َع‬
ِ ِ ِ ‫ ُُثَّ لِْلع‬،‫ط بِِه‬
َ ‫ لَك ْن ََل تُ ْدفَ ُع‬،‫صبَات َعلَى تَـ ْرتيبِ ِه ْم‬ ََ ٍ ‫اْلَ ُّق بَِزَو ِال نِ َك‬
َ ‫اح َس َق‬ ْ ‫ود‬ُ ‫َويَـ ُع‬
ِ ‫اس ٍق م‬
.‫اج ٍن َوََل ُُيَيَّـ ُر ِط ْف ٌل‬ ِ ِ
َ َ‫ َوابْ ِن الْ َع ِم َوََل ف‬،‫َك َم ْوَىل الْ َعتَاقَة‬

Болани ўз қарамоғига олиш ҳаққи ўша ҳақни соқит қилган никоҳнинг

заволи сабабидан онага қайтади. Сўнгра болани ўз қарамоғига олиш ҳаққи
асабаларга уларнинг тартибларига мувофиқ бўлади. Аммо, қиз бола озод
қилиш туфайли мавло бўлган ва амакининг ўғли каби маҳрам бўлмаган
асабага ва беҳаё фосиққа берилмайди. Гўдакка ихтиёр ҳаққи берилмайди.

‫ َو َع ْن ُُمَ َّم ٍد‬.‫يض‬ ِ ِ ِ

َ ‫ َوبِالْبِْنت َح ََّّت ََت‬،ُ‫س َويَ ْستَـْنج َي َو ْح َده‬َ َ‫ب َويَـْلب‬
ِِ ‫اْل َّدةُ أ‬
َ ‫َح ُّق به َح ََّّت يَأْ ُك َل َويَ ْشَر‬ َ َْ ‫َو ْاأل ُُّم َو‬
ِ ‫الزم‬
.‫ َو َغْيـ ُرُِهَا َح ََّّت تُ ْشتَـ َهى‬،‫ان‬ ِ ِ
ََّ ‫ َو ُه َو الْ ُم ْعتَبَـ ُر ل َف َساد‬،‫َح ََّّت تُ ْشتَـ َهى‬
48
 www.madrasa.uz

Она ва момо то ўғил бола ўзи еб-ичадиган ва истинжо қиладиган

бўлгунча ва қиз бола то ҳайз кўргунча унга ҳақлироқ бўладилар. Имом
Муҳаммад раҳимаҳуллоҳ “иштаҳа тортадиган бўлгунча” деганлар. Замона
одамларининг аксарининг фасоди сабали ушбу гап эътиборга олинади.
Она ва момодан бошқалар то қиз иштаҳа тортадиган бўлгунча уни ўз
қарамоқларига олишга ҳақлидирлар.

.‫ َوَه َذا لِْلُِم فَـ َق ْط‬،‫َوََل تُ َسافُِر ُمطَلَّ َقةٌ بَِولَ ِد َها إََِّل إِ َىل َوطَنِ َها الَّ ِذي نَ َك َح َها فِ ِيه‬

Талоқ қилинган аёл боласи билан фақат ўзи никоҳдан ўтган ватанига
сафар қила олади. Бола билан сафар қилиш фақат онага хосдир.

ِ ‫َّس‬
‫ب‬ ِ
َ ‫ثُبُوت الن‬

‫ت بِِه ِألَ ْكثَـَر ِم ْن‬ ِ َّ ِ‫ فَـيثْبت نَسب ولَ ِد معت َّدة‬،‫ان‬ ِ ْ ِ‫أَقَ ُّل مدَّة‬
ْ َ‫ َوإِ ْن َجاء‬،‫الر ْجع ِي‬ َْ ُ َ ُ َ ُ ُ َ ِ َ‫اْلَ ْم ِل ستَّةُ أَ ْش ُه ٍر َوأَ ْكثَـ ُرَها َسنَت‬ ُ
.‫ َوِألَقَ َّل ِمْنـ ُه َما ََل‬،ُ‫الر ْج َعة‬
َّ ‫ت‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ْ ‫َسنََتـ‬
ُ ُ‫ْي َما ََلْ تُقَّر بُض ِي الْعدَّة فَـتَثْب‬

НАСАБ СОБИТ БЎЛИШИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Ҳомиладорликнинг ози олти ой ва кўпи икки йилдир. Бас, ражъийََ َْ

талоқдан иддада ўтирган аёл, модомики, иддаси чиққанига иқрор бўлмаса,
икки йилдан кейин туғса ҳам насаб собит бўлади ва натижада ражъат َ
собит бўлади. Ундан озда ражъат собит бўлмайди.

‫ َوإِذَا َج َح َد ِوََل َد َة‬،ِ‫ َوُُْي َم ُل َعلَى َوطْئِ َها بِ ُشْبـ َه ٍة ِِف الْعِدَّة‬،ٍ‫َوَمْبتُوتٍَة َولَ َدتْهُ ِألَقَ َّل ِمْنـ ُه َما ََل لِتَ َم ِام ِه َما إََِّل بِ َد ْع َوة‬
.ٍ‫ت بِ َش َه َاد ِة ْامَرأَة‬ ِِ
ُ ُ‫َزْو َجته تَـثْب‬

Боин талоқ қилинган аёл икки йилдан озда фарзанд кўрса, ўша
َْ
боланинг насаби собит бўлади. Боин талоқ тушганига икки йил тўлганда
49
 www.madrasa.uz

фақат эр баланинг насабини даъво қилсагина, насаб собит бўлади. Бу

ҳолатда эр хотинига идда ичида шубҳа ила жинсий яқинлик қилган деб
эҳтимол қилинади. Эр хотинининг фарзанд кўрганини рад этса, битта
аёлнинг гувоҳлиги ила насаб собит бўлади.

‫ْك ْس َوةِ َوالس ْك َن‬

ِ ‫فَصل ِيف النَّ َف َق ِة وال‬
َ ٌْ

‫صغِ اْيا ََل يَـ ْق ِد ُر َعلَى الْ َو ْط ِء لِْلعِْر ِس ُم ْسلِ َمةا أ َْو‬
َ ‫ َولَْو َكا َن‬،‫الزْو ِج‬
َّ ‫َْن َعلَى‬ ُّ ‫ب النـ ََّف َقةُ َوالْ ِك ْس َوةُ َو‬
َ ‫السك‬
ِ
ُ ‫ََت‬
،ُ‫صغِ َْيةا تُوطَأ‬ ِ
َ ‫ َكبِ َْيةا أ َْو‬،‫َكافَرةا‬

НАФАҚА, КИЙИМ-БОШ ВА ТУРАР ЖОЙ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Хотин муслима ёки кофира, катта ёки яқинлик қилинадиган кичик

ёшдаги келин бўлсин, уларга нафақа, кийим-бош ва турар жой билан
таъминлаш эрга, гарчи у яқинлик қилишга қодир бўлмайдиган кичик
бола бўлса ҳам, вожиб бўлади.

‫ْس ِه‬
ِ ‫وس ِر والْمع ِسرةِ وعك‬
ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ
َ َ َ ْ ُ َ ‫ َوِِف الْ ُم‬،‫اْل ْع َسا ِر‬
ِْ ُ‫ين نَـ َف َقة‬ ِ
َ ‫ َوالْ ُم ْعس ِر‬،‫ين نَـ َف َقةُ الْيَ َسار‬
َ ‫ فَفي الْ ُموس ِر‬،‫ب َق ْدر َحاِل َما‬
ِ ِ
ٍ‫ وَُْمبوسة‬،‫اشزةٍ خرجت ِمن بـيتِ ِه بِغَْيش ح ٍق‬ ِ ‫ أَو م ِرضت ِِف بـي‬،‫ت أَبِيها‬ ِ ‫ ولَو ِِف بـي‬،‫ْي‬
َ ُ َ َ ْ َْ ْ ْ َ َ َ َ َ‫ ََل لن‬،‫الزْو ِج‬ َّ ‫ت‬ َْ ْ َ َ ْ َ َْ ْ َ ِ ْ َ‫اْلَال‬ ْ ‫ْي‬ َ ْ ‫بَـ‬
.ُ‫اج ٍة ََل َم َعه‬
َّ ‫صوبٍَة َك ْراها َو َح‬ُ ‫ف َوَم ْغ‬َّ ‫يض ٍة ََلْ تُـَز‬
َ ‫ َوََل َم ِر‬،‫بِ َديْ ٍن‬

Нафақанинг миқдори икковларининг ҳолларига биноан белгиланади.

Иккиси бой бўлса, нафақа миқдори бойники, камбағал бўлса, нафақа
миқдори камбағалники бўлади. Эр бой, хотин камбағал ёки аксинча бўлса,
икки ҳолнинг ўртасида бўлади. Хотин отасининг уйида бўлса ҳам ёки
эрнинг уйида бемор бўлса ҳам нафақа вожиб бўлади. Эрининг уйидан бош
тортиб ноҳақ чиқиб кетган, қарз учун ҳибсга олинган, касаллиги туфайли
куёвнинг уйига келтирилмаган, зўрлик ила олиб қўйилган ва эрисиз ҳаж

50
 www.madrasa.uz

қилган аёлга нафақа қилиш эрга вожиб бўлмайди.

‫ ََل‬،‫اح ٍد َِلَا فَـ َق ْط‬ ِ ‫وسرا نَـ َف َقةُ خ ِادٍم و‬

ِ ِ ِ ِ ِ َّ ‫ض ِر ََل‬
َ َ ‫ َو َعلَْيه ُم ا‬.‫الس َفر َوََل الْكَراء‬ َ َ‫اْل‬
ْ ُ‫ت َم َعهُ فَـلَ َها نَـ َف َقة‬ْ َ‫َولَْو َكان‬
‫ت لَِع َسا ِرهِ فَأَيْ َسر َتَّ َم‬
ْ‫ض‬
ِ ِ ِ ِْ ِ‫ وتُـ ْؤمر ب‬،‫ وََل يـ َفَّر ُق بـيـنَـهما لِعج ِزهِ عْنـها‬.‫مع ِسرا ِِف ْاألَص ِح‬
َ ‫ َوَم ْن فُِر‬،‫اَل ْست َدانَة َعلَْيه‬ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َْ ُ َ َ ‫ُْ ا‬
.‫ت‬ ْ َ‫نَـ َف َقةَ يَ َسا ِرهِ إِ ْن طَلَب‬

Эри билан ҳаж қилса, сафар ва йўл-киранинг эмас, уйдаги нафақа

вожиб бўлади. Бой эрга хотин учун бир ходимнинг нафақасигина вожиб
бўлади. Энг саҳиҳ қавлга биноан, камбағал эрга бу нарса вожиб бўлмайди.
Эрнинг нафақадан ожизлиги сабабли икковларининг оралари
ажратилмайди. Аёлга эрнинг ҳисобидан қарз олишни буюрилади. Эрга
камбағаллигига биноан нафақа белгилангач, эр бойиб қолса ва хотин
талаб қилса, бойлик нафақаси тўлиқ белгиланади.

ِ ‫ فَـت ِج‬،‫ أَو ر ِضيا بِشي ٍء‬،‫اض‬ ٍ

ِ ْ ‫ضى َما َد َاما َحيَّـ‬
،‫ْي‬ َ ‫ب ل َما َم‬ُ َ ْ َ َ َ ْ ٍ َ‫ض ق‬ ُ ‫ إََِّل إِ َذا َسبَ َق فَـ ْر‬،‫ت‬
ْ‫ض‬ َ ‫ط ِِف ُمدَّة َم‬ ُ ‫َوتَ ْس ُق‬
ِ ‫ إََِّل إِذَا استَ َدانَت بِأَم ِر الْ َق‬،‫ط الْم ْفروض‬
.‫اضي‬ ْ ْ ْ ُ ُ َ َ ‫ض َس َق‬ ٍ ‫ أ َْو طَلَّ َقها قَـْبل قَـْب‬،‫َح ُد ُِهَا‬
َ َ ‫فَِإ ْن َم‬
َ ‫ات أ‬

Ўтган муддатда нафақа берилмаган бўлса ҳам, ўша нафақа соқит

бўлади. Аммо, қози тайинлаган ёки икковлари бир нарсага келишган
бўлсалар, ўтган муддат нафақасини бериш ҳам вожиб бўлади. Бу ҳолатда
токи икковлари ҳаёт эканлар нафақани ўташ вожиб бўлади. Агар
икковларидан бирлари вафот этган ёки хотин ўз нафақани олишидан
аввал эр уни талоқ қилган бўлса, қози тарафидан белгиланган нафақа
соқит бўлади. Аммо шу ҳолатда, хотин қозининг амри ила эрининг
ҳисобидан қарз олган бўлса, ўша қарз соқит бўлмайди.

‫ َوِِف َديْ ِن‬،‫ُخَرى‬ ِ ‫ يـب‬،‫ ونَـ َف َقةُ ِعر ِس الْ ِق ِن علَي ِه‬.‫وَلَ تُستـرُّد مع َّجلَةُ م َّدةٍ مات أَحد ُِها قَـبـلَها‬
ْ ‫اع ف َيها َمَّراة بَـ ْع َد أ‬
ُ َُ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ََْ َ
ِ ‫َغ ِْيها يـباع مَّراة و‬
.‫اح َد اة‬ َ َ ُ َُ َ ْ

Муддатидан олдин берилган нафақа, икковларидан бири ўша

51
 www.madrasa.uz

муддатдан аввал вафот этса, қайтариб олинмайди. Қулнинг хотинининг

нафақаси қулнинг ўзига. Қул нафақани ўташи учун кетма-кет сотилиб
юради. Хотинининг нафақасидан бошқа қарзида бир маротаба сотилади
холос.

ِ ِ ِ ِ ِ ‫ت لَيس فِ ِيه أ‬ ٍ ِ َ‫وََِتب سكْن‬

ُ‫ت ُم ْفَرٌد م ْن َدا ٍر لَه‬
ٌ ‫ َوبَـْي‬،‫اها‬
َ‫ض‬ َ ‫ َولَْو َولَ َدهُ م ْن َغ ِْْيَها إََِّل بِ ِر‬،‫َح ٌد م ْن أ َْهله‬
َ َ ْ ‫اها ِف بَـْي‬
َ ُ ُ َ
.‫اها‬
َ ‫َغلَ ٌق َك َف‬

Хотинга эрнинг аҳлидан бўлган бирор киши, ҳатто бошқа хотиндан

бўлган ўғли ҳам, бўлмаган турар жой қилиб бериш эрга вожибдир. Ўша
турар жойда эрнинг аҳлидан бирор киши бўлишига хотин рози бўлса, ўша
одамнинг жойлашиши жоиз. Ҳовлисида қулфи бор биргина уй хотиннинг
турар жойига кифоя қилади.

‫يل ََل‬ِ ِ ِِ ِ ِ ‫ولَه مْنع والِ َديـها وولَ ِدها ِمن َغ ِْْيِه ِمن الد‬
َ ‫ َوق‬.‫ ََل م َن النَّظَر إلَْيـ َها َوَك َالم َها َم ََّت َش ُاؤوا‬،‫ُّخول َعلَْيـ َها‬
ُ َ ْ َ ََ َ ْ َ ُ َ ُ َ
.‫يح‬ ِ َّ ‫ وهو‬،‫ وِِف َُْمرٍم َغ ِْيِِها ُك َّل سنَ ٍة‬،‫ وََل ِمن دخوِلِِما علَيـها ُك َّل ُِجع ٍة‬،‫وج إِ َىل الْوالِ َدي ِن‬ ْ ‫َيَْنَ ُع ِم َن‬
ُ ‫الصح‬ َُ َ َ َ ْ َ َ َُ َْ َ َ ُ ُ ْ َ ْ َ ِ ‫اْلُُر‬

Эр хотинининг олдига хотинининг ота-онасини ва бошқа эрдан бўлган

боласини киритмасликка ҳақлидир. Хотинга истаган вақтларида назар
солишдан ва унга гапиришдан манъ қилишга ҳаққи йўқ. “Эр бир ҳафтада
бир марта хотинини ота-онасининг олдига чиқишидан ва икковларини,
бошқадан бўлган боласини хотинининг олдига киришларидан манъ қила
олмайди” деб ҳам айтилган. Ота-она ва бошқадан бўлган боласидан
ташқари бошқа маҳрамлар йилда бир мартасидан манъ қила олмайди. Ва
шуниси саҳиҳ.

‫ضا ِر ٍب أ َْو‬ ِ ِ ِ ‫ب و ِط ْفلِ ِه وأَبـوي ِه ِِف م ٍال لَه ِمن ِجْن‬ ِِ ِ

َ ‫س َحق ِه ْم فَـ َق ْط عْن َد ُم‬
َ ‫ود ٍع أ َْو ُم‬ ْ ُ َ ْ ََ َ َ ‫ض نَـ َف َقةُ ع ْر ِس الْغَائ‬ ُ ‫َوتُـ ْفَر‬
‫ ََل بِِإقَ َام ِة بَـيِنَ ٍة‬،‫ َويُك ِْفلُ َها‬،َ‫ َوُُيَلِ ُف َها أَنَّهُ ََلْ يـُ ْع ِط َها النَّـ َف َقة‬،‫ك‬ ِ ِ ‫ون إِ ْن أَقَـَّر بِِه وبِالنِ َكا ِح أَو علِم الْ َق‬
َ ‫اضي َذل‬ ََ ْ َ
ٍ ‫م ْدي‬
ُ َ
ِ‫ وعمل الْ ُقضاة‬،‫اح‬ ِ ِ ِ ِ ‫ضي بِالنِ َك‬
ِ ‫ وََل يـ ْق‬،‫اَلستِ َدانَِة‬
ِ ِ ِ
َ ُ َ َ َ ِ ‫ َوقَ َال ُزفَـٌر يَـ ْقضي بِالنـ ََّف َقة ََل بِالن َك‬.‫اح‬ َ َ ْ ْ ِ‫ َويَأْ ُم ُرَها ب‬،‫ض َعلَْيه‬
َ ‫ليُـ ْف ِر‬
.‫اج ِة‬ ِ
َ ‫الْيَـ ْوَم َعلَى َه َذا لْل َح‬
52
 www.madrasa.uz

Fойибнинг хотинининг, балоғатга етмаган боласининг ва ота-

онасининг нафақасигина унинг молининг уларнинг ҳаққи бўлган
жинсидан тайин қилинади. Бу ҳолатда ғойибнинг моли омонатга
қўйилган, музорабада бўлган ёки қарздорнинг қўлида бўлганида, у омонат
ёки музораба ёки қарздорликни ва никоҳни иқрор қилиши ёки қози бу
нарсаларни билиши шартдир. Қози аёлга эр унинг нафақасини бермагани
ҳақида қасам ичиради ва ундан кафил олади. Fойибга нафақани юклаш
учун ҳужжат келтиришни сўрамайди ва хотинга эр ҳисобидан қарз олишни
буюради. Никоҳ собитлиги ҳақида ҳукм қилмайди. Зуфар раҳимаҳуллоҳ
“нафақа ҳақида ҳукм қилади, никоҳ собитлиги ҳақида ҳукм қилмайди”,
деган. Бугунги кунда ҳожат сабабидан қозилар шунга амал қиладилар.

ُ‫وغ َوالتَّـ ْف ِر ِيق لَِع َدِم الْ َك َفاءَ ِة النـ ََّف َقة‬
ِ ُ‫ َك ِخيَا ِر الْعِْت ِق َوالْبُـل‬،‫صيَ ٍة‬
ِ ‫الرجعِ ِي والْبائِ ِن والْم َفَّرقَِة بِ َال مع‬ ِ ِ
َْ ُ َ َ َ ْ َّ ‫َول ُمطَلَّ َقة‬
‫ َل‬،َ‫ط النـ ََّف َقة‬ ُ ‫ث تُ ْس ِق‬ ِ ‫الزو ِج وِرَّد ُة معتد‬
ِ ‫َّة الث ََّال‬
َ ْ ُ َ ْ َّ ‫يل ابْ ِن‬ ِ ِ ِ ٍ ِ ِِ ِ ِ ِ
ُ ‫ َوتَـ ْقب‬،‫ ََل ل ُم ْعتَدَّة الْ َم ْوت َوالْ ُم َفَّرقَة بَْعصيَة َكالرَّدة‬،‫َْن‬ َ ‫السك‬ ُّ ‫َو‬
.ُ‫تَْ ِكينُـ َها ابْـنَه‬

Ражъий ва боин талоқ қилинган, ажралишига маъсият сабаб бўлмаган

ҳолда, чўри озод бўлганда, ёш хотин балоғатга етганда ва эр-хотин орасида
тенглик бўлмаганда ажралишни ихтиёр қилгандаги каби ажралган хотин
учун нафақа ва турар жой қилиб берилади. Вафотдан ва муртад бўлиш
каби маъсият сабабидан ажрашганда идда сақловчига нафақа берилмайди.
Эрнинг ўғлини ўпиш ва уч талоқ қилинган хотиннинг муртад бўлиши
нафақани соқит қилади, эрнинг ўғлига ўзини қўйиб бериши нафақани
соқит қилмайди.

.‫َح ٌد َكنَـ َف َق ِة أَبَـ َويْ ِه َو ِع ْرِس ِه‬ ِِ ِ ِ

َ ‫ ََل يُ َشا ِرُكهُ أ‬،‫َونَـ َف َقةُ الط ْف ِل فَق اْيا َعلَى أَبيه‬

Фақир ёш боланинг нафақаси отасига бўлиб, отага бу мажбуриятда,

худи ўз ота-онаси ва хотинининг нафақасидаги каби, бирор киши шерик
бўлмайди.

53
 www.madrasa.uz

ِ ِ ِ ِِ
ُ‫وحةا لَه‬ ْ ‫ َولَ ِو‬،‫ب َم ْن يـُْرض ُعهُ عْن َد َها‬
َ ‫استَأْ َجَرَها َمْن ُك‬ ُ َ‫ َويَ ْستَأْج ُر ْاأل‬،‫ت‬ ْ َ‫اعهُ إََِّل إِ َذا تَـ َعيَّـن‬
ُ‫ض‬ َ ‫س َعلَى أُمه إِْر‬َ ‫َولَْي‬
ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ وِِْلر‬،‫ان‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ضاعه بَـ ْع َد الْعدَّة أ َْو َلبْنه م ْن َغ ِْْيَها‬
،‫ص َّح‬ َ ْ َ َ‫ َوِِف الْ َمْبتُوتَة ِرَوايَـت‬،‫أ َْو ُم ْعتَ َّدةا م ْن َر ْجع ٍي لتُـ ْرض َعهُ ََلْ َجيُْز‬
َِّ ِ ِ ْ ‫َح ُّق ِمن ْاأل‬ ِ
ْ ‫ب ِزيَ َاد َة أ‬
.‫َج ٍر‬ َ ُ‫َجنَبيَّة إَل أَ ْن تَطْل‬ َ َ ‫َوه َي أ‬

Онасига уни эмизиш шарт бўлмайди. Аммо, эмизмаса бўлмайдиган

ҳолат бўлса, эмизиши шартдир. Ота болани онасининг ҳузурида
эмизадиган энага ёллайди. Ота эмизиш учун онани ўзига никоҳланган ёки
َْ
ўзи қўйган ражъий талоқдан идда ўтирган ҳолида ёлласа, жоиз эмас. Боин
талоқ қилинган онани ёллаш борасида икки хил ривоят бор. Болани
َْ
эмизиш учун онани иддадан кейин ёлланса ёки бошқа аёлдан кўрган
боласини эмизиш учун ёлласа, саҳиҳ бўлади. Боланинг онаси болани
эмизишга бегона аёлдан кўра ҳақлироқдир. Аммо, она эмизишга зиёда ҳақ
талаб қилса, ҳақлироқ бўлмайди.

‫ُصولِِه‬ ِ ِ ِ َّ ‫َب خ‬
ُ ‫ َو َعلَى الْ ُموس ِر يَ َس َار الْفطَْرةِ نـَ َف َقةُ أ‬.‫ َوبِه يـُ ْف ََّت‬،‫اصةا‬
ِ ِ ِ ِ
َ ِ ‫َونـَ َف َقةُ الْبِْنت بَالغَةا َو ْاَلبْ ِن َزمناا َعلَى ْاأل‬
ِ ‫اْلر‬ ِ ِ
‫ت َوابْ ُن ابْ ٍن َعلَى‬ ٌ ‫ فَفي َم ْن لَهُ بِْن‬،‫ث‬ ُ ْ ِْ ‫اْلُْزئِيَّةُ ََل‬
ْ ‫ب َو‬ ِ ِ ْ ‫الس ِويَِّة بـ‬
َ َ َّ ِ‫الْ ُف ُقَراء ب‬
ُ ‫ َويـُ ْعتَبَـ ُر ف َيها الْ ُق ْر‬،‫ْي ْاَلبْ ِن َوالْبِْنت‬
.‫َخ َعلَى َولَ ِد َها‬ٍ ‫ت َوأ‬ ٍ ‫ وِِف ولَ ِد بِْن‬،‫ت‬
َ َ ‫الْبْن‬
ِ ِ

Балоғатга етган қизнинг ва фалаж ўғилнинг нафақаси фақат отанинг

зиммасидадир. Мана шунга фатво берилган. Фитр садақасини ўташи
вожиб бўладиган даражада бойлиги бўлган киши учун ўзининг фақийр
аслларининг нафақаси, иккала тараф орасида тенг бўлган ҳолда ўғил ва
қизининг нафақаси вожиб бўлади. Буларнинг нафақасида яқинлик ва
жузъийлик эътиборга олинади. Мерос эмас. Шунинг учун, кимнинг қизи
ва ўғлининг ўғли бўлса, унга қизнинг нафақаси вожиб бўлади. Қизининг
ўғли ва укасининг ўғли бўлса, унга қизнинг ўғлининг нафақаси вожиб
бўлади.

ِْ ُ‫ َويُـ ْعتََبـر أ َْهلِيَّة‬،‫ث‬

‫اْل ْر ِث‬ ِْ ‫صغِ ٍْي أ َْو بَالِغَ ٍة فَِقْيةٍ أ َْو ذَ َك ٍر َزِم ٍن أ َْو أ َْع َمى َعلَى قَ ْد ِر‬
ِ ‫اْلر‬ ‫م‬ٍ‫ونـفقة ك ِل ِذي رِح ٍم ُمر‬
ُ ْ َ َ ََْ َ ُ ُ َ ََ َ
،‫وع‬ ِ ‫ف ِديـناا إََِّل لِ َّلزوج ِة و ْاألُص‬
ِ ‫ول َوالْ ُفُر‬ ِ ِ ِ ِ ْ ‫ فَـَنـ َف َقةُ من لَه خا ٌل وابن َع ٍم َعلَى‬،‫ََل ح ِقي َقتُه‬
ُ َ َْ ْ ‫ َوََل نَـ َف َق َة َم َع ْاَل ْخت َال‬،‫اْلَال‬ َُْ َ ُ ْ َ ُ َ
ِ ‫َوََل َم َع الَْف ْق ِر إََِّل َِلَا َولِْل ُفُر‬
.‫ َوََل لِْلغَِِِن إََِّل َِلَا‬،‫وع‬
54
 www.madrasa.uz

Шунингдек фитр садақасини ўташи вожиб бўладиган даражада бойлиги

бўлган кишига балоғатга етмаган эркак ва балоғатга етган фақийр қиз,
фалаж ва кўзи кўр эркак маҳрамларининг нафақаси улардан оладиган
мерос миқдорига биноан вожиб бўлади. Бунда меросга аҳл бўлиш
эътиборга олинади, унинг ҳақийқати эмас. Бир кишининг тоғаси ва
амакисининг ўғли бўлса, унга тоғасининг нафақаси вожиб бўлади.
Динлари фарқли бўлган кишиларнинг зиммасида хотин, аждод ва
зурриётларнинг нафақасидан бошқа нафақа йўқдир. Фақир кишининг
зиммасида хотин ва зурриётининг нафақасидан бошқа нафақа йўқ. Барча
яқинлари бой бўлган киши учун фақат хотинининг нафақаси вожиб
бўлади.

‫ض ِم َن‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ ِ ‫وباع ْاألَب عر‬

ُ ‫ َوََل ْاألُُّم تَب‬،‫ ََل ل َديْ ٍن لَهُ َعلَْيه س َو َاها‬،‫ض ابْنه ََل َع َق َارُه لنَـ َف َقته‬
َ ‫ َو‬.‫يع َمالَهُ لنَـ َف َقت َها‬ َ َْ ُ َ َ َ
.‫ ََل ْاألَبَـ َو ِان لَْو أَنْـ َف َقا َمالَهُ ِعْن َد ُِهَا‬،‫اض‬
ٍ َ‫اَلبْ ِن لَْو أَنْـ َف َق َها َعلَى أَبَـ َويْ ِه بِ َال أ َْم ِر ق‬
ِْ ُ‫ودع‬
َ ‫ُم‬
.‫اَل ْستِ َدانَِة‬
ِْ ِ‫اضي ب‬ ِ ‫ إََِّل أَ ْن يأْ َذ َن الْ َق‬،‫ضي بِنَـ َف َق ِة َغ ِْي الْعِر ِس ومضت م َّدةٌ س َقطَت‬
َ ْ َ ُ ْ َ ََ ْ ْ
ِ ِ
َ ُ‫َوإ َذا ق‬
.‫ َوإِ ْن َع َجَز َعْنهُ أ ُِمَر بِبَـْيعِ ِه‬، ‫ب َوأَنْـ َف َق‬ ِ ِِ ِ ِ
َ ‫ فَإ ْن أ ََب َك َس‬، ‫َونـَ َف َقةُ الْ َم ْملُوك َعلَى َسيده‬

Ота ўзининг нафақаси учун ўғлининг кўчар мулкини сотади, кўчмас

мулкини сотмайди. Ўғли отадан нафақадан бошқа қарзи бўлса, ота
ўғилнинг ҳеч нарсасини сота олмайди. Она ўз нафақаси учун ўғлининг
мулкини сотмайди.
Агар ўғилнинг молини омонат сақлаб турган одам қозининг амрисиз
ўша молни унинг ота-онаси нафақасига сарфлаган бўлса, ўша молга зомин
бўлади. Ота-она ўз фарзандларининг ўз ҳузурларида бўлган молини
нафақага олсалар, зомин бўлмайдилар.
Қози хотиннинг нафақасидан бошқа нафақага ҳукм чиқаргач, муддат
ўтиб кетса, ўша ҳукм чиқарилган нафақа соқит бўлади. Аммо, қози нафақа
ҳисобидан қарз олишга изн берган бўлса, ўша қарз соқит бўлмайди.
Мамлукнинг нафақаси унинг хожасига бўлади. Агар хожа бундан бош
тортса, мамлук касб қилиб нафақа топади. Агар у ожиз бўлса, уни сотишга

55
 www.madrasa.uz

амр қилинади.

ِ َ‫كِتَاب الْعت‬
‫اق‬ َ ُ

ِ ٍ ِ ِِ ٍ ِ ِ
‫ك أ َْو ُُمََّرٌر أ َْو‬
َ ُ‫يق أ َْو أ َْعتَـ ْقت‬
ٌ ‫ت ُحٌّر أ َْو ُم ْعتَ ٌق أ َْو َعت‬ َ ْ‫ص ِري ِح لَْفظه بِ َال نيَّة َكـ أَن‬ َ ِ‫َو ُه َو يَص ُّح م ْن َح ٍر ُم َكلَّف ب‬
.‫ َِمَّا ُعِ َِب بِِه َع ِن الْبَ َد ِن‬،ُ‫ك ُحٌّر َوََْن ُوه‬
َ ‫ي َوَرأْ ُس‬َ ‫ي أ َْو يَا َم ْوََل‬
َ ‫ك أ َْو َه َذا َم ْوََل‬
َ ُ‫َحَّرْرت‬

Қул озод қилиш китоби

Қул озод қилиш ҳур киши тарафидан “сен ҳурсан”, “озод қилингансан”,
“озодсан”, “сени озод қилдим”, “ҳур қилингансан”, “сени ҳур қилдим”, “бу
мавлойимдир”, “эй, мавлойим” ва атилганда бадан назарда тутиладиган
”бошинг ҳурдир” каби сариҳ, очиқ-ойдин лафзларни айтиши ила ният
қилмаса ҳам саҳиҳ бўлади.

‫ َوْأل ََمتِ ِه‬،‫ك‬ ِ ِ َ ‫ ََل ِمْل‬:‫َوبِ ِكنَايَتِ ِه إِ ْن نَـ َوى َكـ‬

َ َ‫ت َسبِيل‬ ُ ‫ت َع ْن مْلكي َو َخلَّْي‬
‫ك َولَْف ِظ الطَّ َال ِق َوكِنَايَتِ ِه‬
َ ‫يل َوََل ِر َّق َو َخَر ْج‬
َ ‫َخي َوََل ُسْلطَا َن ِل َعلَْي‬
ِ
َ ‫ َوََل َسب‬،‫ك‬ َ ‫ك ِل َعلَْي‬
َْ
ِ ‫ ََل بِـ يا اب ِِن ويا أ‬،‫ وبِـ ه َذا اب ِِن لِ ْْلَصغَ ِر و ْاألَ ْك ِِب‬،‫ك‬ ِ َْ
ََ ْ َ َ َ ْ ْ َ َ ُ‫قَ ْد أَطْلَ ْقت‬
.‫ت إََِّل ُحٌّر‬ ِ ِِ ْ ‫ وأَنْت ِمثْل‬،‫مع نِيَّ ِة الْعِْت ِق‬
َ ْ‫اْلُِر ِب َالف َما أَن‬ ُ َ َ ََ

“Сенинг устингда менинг мулким йўқ”, “сенинг борангда мен учун йўл
йўқ”, “қуллик йўқ”, “менинг мулкимдан чиқдинг”, “йўлингни очиб қўйдим”
каби сўзларни, чўрисига “сени қўйиб юбордим” каби сўзларни ва ёш ёки
ёши катта қулига “бу ўғлим”, дейиши ила кинояли сўзларни айтганда озод
қилишни ният қилган бўлса, озод қилиш саҳиҳ бўлади.
“Эй, ўғлим”, “эй, укам”, “сенинг устингда зўрлигим йўқ” дейиши ила,
талоқ лафзи, унинг кинояси ила ва “сен ҳур инсон мисолисан” дейиши ила,
озод қилиш нияти бўлса ҳам, озод саҳиҳ бўлмайди. “Сен ҳурдан бошқаси
эмассан” деса, озод қилиш ният ила саҳиҳ бўлади.

56
 www.madrasa.uz

ِ َ‫ك ذَا رِح ٍم َُْمرٍم ِمْنه أَو أ َْعتَق لِوج ِه هللاِ تَـع َاىل أَو لِلشَّيط‬
َّ ِ‫ان أ َْو ل‬
‫لصنَ ِم أ َْو ُمكَْراها أ َْو َسكَْرا َن أ َْو‬ ْ ْ َ َْ َ ْ ُ َ َ َ َ‫َوَم ْن َمل‬
ِ ‫اْلمل يـْتبع أ َُّمه ِِف الْ ِمْل‬ ِ ِ ٍ ِ ٍ ٍ ِ ِ َ ‫أَض‬
‫ك‬ ُ ُ َ َ ُ ْ َْ ‫ َو‬.‫ َك َعْبد ْلَْرٍِب َخَر َج إِلَْيـنَا ُم ْسل اما‬،‫اف عْتـ ُقهُ إِ َىل مْلك أ َْو َش ْرط َوُوج َد َعتَ َق‬ َ
.‫ إََِّل أ ََّن َولَ َد ْاأل ََم ِة ِم ْن َم ْوََل َها ُحٌّر‬،‫وع ِه‬
ِ ‫الرِق والْعِْت ِق وفُـر‬
َُ َ ِ ‫َو‬

Ким ўзига маҳрам қариндошга молик бўлса ёки Аллоҳ таоло розилиги
учун ёки шайтон ёки бут учун озод қилса, мажбурланган ёки маст ҳолида
озод қилса ёки озодликни ўз мулкига боғласа ёки шарт қўйгач, ўша шарт
юзага келса, ҳудди ҳарбийнинг қули биз томонга чиқиб келганида ҳур
бўлгани каби қул озод бўлади.
Ҳомила мулкда, қулликда, озод бўлишда ва озод бўлишга алоқадор
масалаларда онасига эргашади. Аммо, чўрининг ўз хожасидан кўрган
боласи ҳурдир.

ِ‫ض وغَ ِْْيه‬ ِ ‫فصل يف ِع‬

َ ِ ‫تق الْبَ ْع‬ ٌ
ِ ‫ب بِ َال َرٍد إِ َىل‬
.ُ‫ َوقَاََل َعتَ َق ُكلُّه‬،‫الرِق لَْو َع َجَز‬ ِ َ‫ص َّح و َس َعى فِيما بَِقي و ُهو َكالْم َكات‬
ُ َ ََ َ
ِِ
َ ‫إِ ْن أ َْعتَ َق بَـ ْع‬
َ َ ‫ض َعْبده‬
Қулнинг бирор қисмини озод қилиш ва бошқа масалалар ҳақидаги фасл

Ўз қулининг бирор қисмини озод қилса, саҳиҳ бўлади ва қул қолган

қисмининг эвазини ўташ учун саъйу-ҳаракат қилади. Ўша эвазни ўташдан
ожиз қолса ҳам қулликка қайтмаслигидан ташқари бирор қисми озод
қилинган қул мукотаб кабидир. Икковлари “бирор қисми озод қилинган
қул буткул озод бўлади” деганлар.

‫ َوالْ َوََلءُ َِلَُما إِ ْن‬،‫ض ِم َن الْ ُم ْعتِ ُق قِْي َمةَ َح ِظ ِه ََل ُم ْع ِسارا‬ ْ ‫يك َحظَّهُ أ َْعتَ َق ْاْل َخ ُر أَ ِو‬
َ ‫استَ ْس َعاهُ أ َْو‬ ٌ ‫لَْو أ َْعتَ َق َش ِر‬
ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ ولِْلمعتِ ِق إِ ْن‬،‫أ َْعتَق أَ ِو استَسعى‬
ُ‫ والْ َوََلء‬،‫ض َمانُهُ َغنيًّا َوالس َعايَةُ فَق اْيا فَـ َق ْط‬َ ُ‫ َوقَ َاَل لَه‬،‫ضمنَهُ َوَر َج َع بِه َعلَى الْ َعْبد‬ َ ُْ َ َْ ْ َ
ِ ْ ‫لِْلم ْعتِ ِق ِِف الْو ْج َه‬
.‫ْي‬ َ ُ
57
 www.madrasa.uz

Агар шерик қулдаги ўз ҳиссасини озод қилса, наригиси ҳам озод

қилади ёки қулни ўзининг қолган қисм эвазини ўташ учун саъйу-ҳаракат
қилдиради ёки озод қилувчи фақир бўлмаган ҳолатда бўлса шеригнинг
ҳиссасига зомин бўлади.

ِ ‫اْلر‬ ِ ِ ِ َ ‫ وقَ َاَل‬،‫ضمن‬ َّ ‫آخَر َعتَ َق ِح‬

.‫ث‬ ْ ِْ ‫ضم َن َغنيًّا إََّل ِِف‬ َ ْ َ ْ َ‫صتَهُ َوََلْ ي‬ َ ‫ك ابْـنَهُ َم َع‬
َ َ‫َوَم ْن َمل‬

Ким бошқаси билан шерикликда ўз ўғлига эга чиқса, қулдаги

отасининг ҳиссаси озод бўлади ва ота шеригига зомин бўлмайди.
Икковлари “бу ҳолатда ота бой бўлса, қулга мерос орқали эга чиқишдан
бошқа ҳолатларда шеригининг ҳиссасига зомин бўлади” деганлар.

ِ ‫ث فَأَعاد ومات عتق َِمَّن ثـَبت ثََالثَةُ أَرب‬

‫ َوِم ْن ُك ٍل‬،‫اع ِه‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َْ َ َ ْ َ ََ َ َ َ َ َ ٌ ‫ فَ َخَر َج َواح ٌد َوَد َخ َل ثَال‬،‫َح ُد ُك َما ُحٌّر‬ َ ‫َوإ ْن قَ َال ل َعْب َديْه أ‬
.‫ َو ِعْن َد ُُمَ َّم ٍد َعتَ َق ُربْ ُع َم ْن َد َخ َل‬،ُ‫ص ُفه‬ ِِ ِ
ْ ‫م ْن َغ ِْْيه ن‬

Икки қулига “икковингиздан бирингиз ҳурсиз” дегач бири у ердан

чиқиб бошқа қул кириб келса ва яна “икковингиздан бирингиз ҳурсиз”
дегач, баён қилмай вафот топса, собит қолган қулнинг тўртдан учи озод
бўлади. Ундан бошқа икки қулнинг ярми озод бўлади. Муҳаммад
раҳимаҳуллоҳ наздларида кирган қулнинг тўртдан бири озод бўлади.

ِ ‫ث جعِل ُك ُّل عب ٍد سبـعةا وعتَق َِمَّن ثَـبت ثََالثَةٌ وِمن ُك ٍل ِمن َغ ِْيهِ سهم‬ ِِ
،‫ان‬ َ َْ ْ ْ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َْ َ ُ ٌ ‫َوإِ ْن قَ َال ِِف َمَرضه َوََلْ ُِجي ْز َوا ِر‬

58
 www.madrasa.uz

‫ َوَِم َّْن َد َخ َل َس ْه ٌم َو َس َعى ُكلٌّ ِِف‬،ٌ‫ت ثََالثَة‬ ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ

َ َ‫ َوَم َّْن ثـَب‬،‫َوعْن َد ُُمَ َّمد ُجع َل ُكلٌّ ست اَّة َو َعتَ َق َم َّْن َخَر َج َس ْه َمان‬
.‫الْبَاقِي‬

Агар шу гапларини ўлим беморлиги вақтида айтган бўлиб, меросхўр

маййитнинг тасарруфига рози бўлмаса, ҳар бир қул етти улуш қилиб
белгиланади. Собит қолган қулнинг еттидан учи озод бўлади, ундан бошқа
икки қулнинг еттидан икки улушлари озод бўлади. Муҳаммад
раҳимаҳуллоҳ наздларида ҳар бир қул олти улуш қилиб белгиланади.
Чиқиб кетган қулнинг олтидан иккиси озод бўлади, собит қолган қулнинг
олтидан учи озод бўлади ва кирган қулнинг олтидан бири озод бўлади.
Учовлари эвазларини ўташ учун саъйу-ҳаракат қиладилар.

‫ْي ِِف ِعْت ٍق ُمْبـ َه ٍم‬

ِ ْ ‫ص َدقٍَة ُمسلَّمتَـ‬ ٍ ِ ٍ ِ ‫ت وتَ ْدبِ ٍْي و‬
ٍ ٍ ٍ ِ
ََ َ ‫است َيالد َوهبَة َو‬
َْ َ ‫ت بَـيَا ٌن ِف طَ َالق ُمْبـ َهم َكبَـْي ٍع َوَم ْو‬
ُ ‫َوالْ َو ْطءُ َوالْ َم ْو‬
.‫ُدو َن َو ْط ٍء فِ ِيه‬

Мубҳам талоқда (икки хотинига “икковингиздан бирингиз талоқсиз”

деб айтганида, бирига) яқинлик қилиш ва (икки хотиндан бирининг)
ўлим(и), ҳудди мубҳам озод қилиш (икки чўрининг) савдоси, ўлими, умму
валад қилиб олиниши, ҳиба ёки садақа қилиб топширилишида баён
бўлгани каби баёндир.

ِ ‫والشَّهادةُ بِالْعِْت ِق الْمبـه ِم ب‬

.‫اطلَةٌ ََل الطَّ َال ِق الْ ُمْبـ َه ِم‬َ َ ُْ ََ َ
Мубҳам озод қилиш ҳақида берилган гувоҳлик, мубҳам талоқдаги
гувоҳликдан фарқли ўлароқ ботилдир.

ِ ِ‫فصل ِيف ا ْْلل‬

‫ف بِال ِْعْت ِق َوبِ ِه َعلَى َمال‬ َ ٌ
59
 www.madrasa.uz

‫ َوبِ َال يَـ ْوَمئِ ٍذ‬،‫ف ْأو ََل‬

ِ ِ‫اْلل‬
َْ ‫ت‬
ِ ٍِ ٍ
َ ‫ َم ْن لَهُ ح‬،‫الدار ف ُك ُّل َعبد ِل يَـ ْوَمئذ ُحٌّر‬
َ ْ‫ َملَ َكهُ َوق‬،‫ْي َد َخ َل‬ َ ‫ت‬
ِ
ُ ‫َويَـ ْعت ُق بـ إ ْن َد َخْل‬
ٍ ُ‫اْلمل بِ ُك ِل َمَْل‬
،‫وك ِل ذَ َكٌر ُحٌّر‬ ِ ِ ِ ْ‫من لَه وق‬
ُ ْ َْ ‫ ََل‬،‫ت َحلفه فَـ َق ْط‬ َ َُ َْ

ОЗОД ҚИЛИШГА ҚАСАМ ИЧИШ ВА МОЛ ЭВАЗИГА ОЗОД ҚИЛИШ

ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

“Ҳовлига кирсам, ўша куни менга тегишли ҳар бир қул ҳурдир”
деганда кирган вақтида унга тегишли бўлган қуллар озод бўлади. Бунда у
ўша қулга қасам ичиш вақтида эга бўлганми, эга бўлмаганми фарқи йўқ.
Ушбу қасамида “ўша куни” иборасини ишлатмаганда қасам ичган
вақтидаги қуллар озод бўлади холос. “Ҳар бир эркак жинсидаги қулим
ҳурдир” деганида чўрисининг ҳомиласи озод бўлмайди.

‫ َوالْ ُمعلَّ ُق ِعْتـ ُقهُ بِ ْاأل ََد ِاء َمأْذُو ٌن إِ ْن أ ََّدى َعتَ َق ََل‬،‫ال َديْ ٌن َعلَْي ِه‬ ُ ‫َوَم ْن أ ُْعتِ َق َعلَى َم ٍال أ َْو بِِه فَـ َقبِ َل َعتَ َق َوالْ َم‬
،‫ َوإََِّل ََل‬،‫ث َعتَ َق‬ ُ ‫ف إِ ْن قَبِ َل بَـ ْع َد َم ْوتِِه َوأ َْعتَـ َقهُ الْ َوا ِر‬
ٍ ْ‫ت حٌّر بـ ْع َد موِِت بِأَل‬
ْ َ َ ُ َ ْ‫ َوِِف أَن‬،‫ب‬ ٌ َ‫ُم َكات‬

Кимки мол эвазига озод қилингач шуни қабул қилса, озод бўлади ва
ўша мол унинг бўйнига қарз бўлади. Озод бўлиши бўйнидагини адо
қилишига боғлаб қўйилган қул изн берилган қул бўлиб, адо этса озод
бўлади, у мукотаб эмас. “Ўлимимдан сўнг сен минг эвазига озодсан”
дейилган қул унинг ўлимидан сўнг қабул қилса ва ворис уни озод қилса, у
озод бўлади. Бўлмаса, йўқ.

.‫يمةَ ِخ ْد َمتِ ِه‬ٍِ ِ ِ ‫ فَِإ ْن مات قَـبـلَها َِجي‬،‫وإِ ْن حَّرره علَى ِخ ْدمتِ ِه سنةا عتق وَُيْدمه سنةا‬
َ ‫يمتُهُ َوعْن َد ُُمَ َّمد ق‬
َ ‫بق‬
ُ َْ َ َ ُ ُ ُ َ َ ََ َ َ َ َ َُ َ َ

60
 www.madrasa.uz

Унга бир йил хизмат қилиб бериши эвазига озод қилганида қул озод
бўлади ва унга бир йил хизмат қилиб беради. Агар муддатдан аввал вафот
топиб қолса, ўз қийматини ўташи вожиб бўлади. Муҳаммад раҳимаҳуллоҳ
“хизматининг қийматини” деганлар.

‫اْل ْستِ َيَل ِد‬

ِْ ‫صل ِيف التَّ ْدبِ ِْي و‬
َ ٌ ْ َ‫ف‬

،‫ب َويُ ْستَ ْخ َد ُم َويُ ْستَأْ َج ُر‬ ٍ ِ ِِ ِ

ُ ‫وه‬
َ ُ‫ب َم ْوتُهُ قَـْبـلَ َها ُم َدبـٌَّر ََل يـُبَاعُ َوََل ي‬
َ َ‫َم ْن أ ُْعت َق بَـ ْع َد َم ْوته ُمطْلَ اقا أ َْو إ َىل ُمدَّة َغل‬
،‫َوالْ ُم َدبَّرةُ تُوطَأُ َوتُـْن َك ُح‬

ҚУЛНИ МУДАББАР ВА УММУ ВАЛАД ҚИЛИШ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Қул эгасининг ўлимидан сўнг мутлоқ ёки эгасининг ўлими муайян

муддатдан аввал содир бўлиши ғолиб бўлган бир муддат ила қайдланган
ҳолда озод қилинган бўлса, у мудаббар бўлади ва сотилмайди, ҳиба
қилинмайди, хизмат қилдирилади, ижарага берилади. Мудаббар чўрига
яқинлик қилинади ва никоҳланилади.

،‫استَـ ْغَر َق الْ ُم َدبَّـ ُر َديْـنَهُ فَِفي ُكلِ ِه‬ ِ

ْ ‫ َوإِن‬، ‫يما َز َاد‬
ِ ِِ ِ ِ ِ َ ‫وإِ ْن م‬
َ ‫ات َسي ُدهُ َعتَ َق م ْن ثـُلُث َماله َو َس َعى ف‬ َ َ

Эгаси вафот топгач унинг молининг учдан бирида озод бўлади. Агар
ўша мудаббарнинг қиймати тариканинг учдан биридан ортиқ бўлса,
ортган қийматни саъйу-ҳаракат қилиб тўлаб беради. Эгасининг қарзи
мудаббарнинг қийматини ўз ичига олган бўлса, ўз қийматининг барчасини
саъйу-ҳаракат қилиб тўлаб беради.

61
 www.madrasa.uz

ُ ‫ َوإِ ْن ُوِج َد الش َّْر‬،ُ‫ص َّح بَـْيـ ُعه‬

،‫ط َعتَ َق َكالْ ُم َدبَِّر‬ ِ ُّ ‫َوإِ ْن قَ َال إِ ْن ِم‬
َ ‫ت ِِف َمَرضي َه َذا‬
“Шу касаллигимда вафот топсам, озодсан” деган бўлса, ўша қулни
сотса, саҳиҳдир. Агар ўша шарт вужудга келса, бу қул мудаббар каби озод
бўлади.

‫ إََِّل أَنـَّ َها تَـ ْعتِ ُق ِعْن َد َم ْوتِِه‬،‫ْم َها َكالْ ُم َدبَّـَرة‬ ِِ ِ ِ ِ ِ ‫وأَمةٌ ولَد‬
ُ ‫ َو ُحك‬،‫ت م ْن َسيد َها فَ َّاد َعى أ َْو م ْن َزْو ٍج فَ َملَ َك َها أ ُُّم َولَده‬ ْ َ َ ََ
،‫ِم ْن ُك ِل َمالِِه َوََلْ تَ ْس َع لِ َديْنِ ِه‬

Ўз эгасидан фарзанд кўрган чўри, эгаси ўша фарзанд насабини ўзидан

эканлигини даъво қилса ва эридан фарзанд кўргач эри унга эга чиққан
чўри умму валад бўлади. Бунда унинг ҳукми мудаббар чўрининг ҳукми
кабидир. Аммо, мудаббар чўридан фарқли ўлароқ у ўз эгаси вафот
топганида унинг барча моли ичидан озод бўлади ва эгасини қарзини ўташ
учун саъйу-ҳаракат қилмайди.

.‫ لَ ِك ْن يَـْنتَ ِفي الْ َولَ ُد بِالنَّـ ْف ِي‬،ٍ‫ ُُثَّ بِ َال ِد ْع َوة‬،ٍ‫ب الْ َولَ ِد إََِّل بِ ِد ْع َوة‬
ُ ‫ت نَ َس‬
ُ ُ‫َوََل يَـثْب‬
Чўрининг боласининг насаби унинг эгаси боланинг насабини ўзидан
эканлигини даъво қилгандагина собит бўлади. Бир маротаба даъво ила
насаб собит бўлгач кейинги боласида даъвосиз собит бўлади. Аммо,
кейинги даъвосиз собит бўлган насаб, эганинг насабни ўзидан йўқ қилиши
ила йўққа чиқади.

‫ص ٌل ِيف ال َْوَْل ِء‬

ْ َ‫ف‬

62
 www.madrasa.uz

،ُ‫ فَـ َوََل ُؤهُ لِ َسيِ ِدهِ َوإِ ْن َشَر َط َع َد َمه‬،ُ‫ك قَ ِريبِ ِه إِيَّاه‬
ِ ‫اق أَو بَِفرٍع لَه أَو بِِْل‬
ٍ ِِ
ْ ُ ْ ْ َ‫َم ْن َعتَ َق بإ ْعت‬

ВАЛО ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Ким озод қилиниш сабабли ёки зурриёти сабабли ёки ўзининг яқини
сабабли озод бўлса, унинг валоси, эга валонинг йўқ бўлишини шарт
қилган бўлса ҳам, озод қилган эгага бўлади.

‫اق ْاألُِم َوِوََل َد َِِا‬

ِ َ‫ومن أ َْعتَق أَمةا زوجها قِ ٌّن فَـلَه وََلء الْولَ ِد فَِإ ْن أ ُْعتِق جَّر وََلء ابنِ ِه إِ َىل قَـوِم ِه إِ ْن َكا َن بـْي إِ ْعت‬
َ َْ ْ ْ َ َ َ َ َ ُ َُ َ ُ َْ َ َ ْ َ َ
،‫ف َح ْوٍل‬
ِ‫ص‬ ِ ِ
ْ ‫أَ ْكثَـ ُر م ْن ن‬
Эри қул бўлган чўрисини озод қилса, унинг боласининг валоси озод
қилувчига бўлади. Агар ўша эр озод қилинганда чўрининг озод қилиниши
ва фарзанд кўриши орасида ярим қамарий йилдан кўпроқ муддат ўтган
бўлса, эр ўз ўғлининг валосини ўз қавмига тортиб кетади.

َّ ‫َّسبِيَّةُ َعلَْي ِه َو ُه َو َعلَى ِذي‬

،‫الرِح ِم‬ ِ
َ ‫صبَةٌ قُد َم الن‬
ِ
َ ‫َوالْ ُمعت ُق َع‬

Озод қилувчи – асабадир. Насабий асаба озод қилувчидан

муқаддамдир. Озод қилувчи завул-арҳомдан муқаддамдир.

ِ ِ‫صبَ ِة َسيِ ِدهِ َعلَى التـَّرت‬

،‫يب‬ ِ ِ
َ ‫السيِ ُد ُُثَّ الْ ُم ْعتَ ُق فَـ َوََل ُؤهُ ألَقْـَرب َع‬ َ ‫فَِإ ْن َم‬
َّ ‫ات‬
ْ
Агар озод қилинган ўз эгаси вафот топгач вафот топса, унинг валоси
эгасининг тартиб ила энг яқин асабасига бўлади.

63
 www.madrasa.uz

.‫َوََل َوََلءَ لِلنِ َس ِاء إََِّل َما أ َْعتَـ ْق َن‬

Аёллар учун фапқат ўзлари озод қилган қулларининг валоси бўлади

холос.

ِ َ‫اب ال ُْم َكات‬

‫ب‬ ِ
ُ َ‫كت‬

ِ ُ‫اق الْممل‬
،‫وك يَ ادا َح ااَل َوَرقَـبَةا َم اآَل‬ ِ ِ
ْ َ ُ َ‫الْكتَابَةُ إ ْعت‬

Китобат бу – мамлукни ҳозирда қўлини озод қилиш, келажакда

бўйнини озод қилишдир.

ِ ٍ ٍ ِ ِ ِ ‫فَِإ ْن َكاتَب قِنَّه ولَو‬

‫وما أ ََّوُِلَا‬
‫ك أَلْ افا تُـ َؤد َيها َُنُ ا‬ ُ ‫صغ اْيا يَـ ْعق ُل بَال َحال أ َْو ُمنَ َّج ٍم أ َْو ُم َؤ َّج ٍل أ َْو قَ َال َج َعْل‬
َ ‫ت َعلَْي‬ َ َُْ َ
، ‫ص َّح َو َخَر َج ِم ْن يَ ِد ِه ُدو َن ِمْل ِكه‬ ِ ‫ وإِ ْن عجز‬،‫ فَِإ ْن أ ََّديـته فَأَنْت حٌّر‬،‫آخرها َك َذا‬
َ ،‫ َوقَبِ َل الْ َعْب ُد‬،‫ت فَق ٌّن‬ َ ْ َ َ َ ُ َ ُ َْ
ِ
َ ُ ‫ َو‬،‫َك َذا‬
.‫َو َعتَ َق ََمَّاناا إِ ْن أ ُْعتِ َق‬

Ақли расо қулини, у кичик ёшда бўлса ҳам, ҳозироқ бериладиган ёки
бўлиб-бўлиб бериладиган ёки кейин бериладиган эваз миқдорига мукотаб
қилса ёки “аввали фалонча, охири фалонча миқдорда бўлган сен адо
қиладиган мингни сенга юкладим, агар адо қилсанг сен ҳурсан, бўлмаса
қулсан” деганида қул қабул қилса, саҳиҳ бўлади ва қул унинг мулкидан
эмас, қўлидан чиқади. Шу ҳолатда у эгаси тарафидан озод қилинса, эвазсиз
64
 www.madrasa.uz

озод бўлади.

،‫ أ َْو َعلَى َولَ ِد َها أ َْو َم ِاِلَا‬،‫ش إِ ْن َج ََن َعلَْيـ َها‬ ِ

َ ‫السيِ ُد الْ ُع ْقَر إِ ْن َوط َئ ُم َكاتَـبَتَهُ َو ْاأل َْر‬
َّ ‫َو َغ ِرَم‬

Эга ўз мукотабининг мукотабасига яқинлик қилса, унинг маҳрини,

тўлаб беради. Агар ўша мукотабанинг ўзига, боласига ёки боласига жиноят
қилса, хунини тўлаб беради.

‫يمتِ ِه َو َعلَى َخَْ ٍر أ َْو ِخْن ِزي ٍر‬ِ ِ َ ‫وص َّحت علَى حيـو ٍان ذَ َكر ِجْنسه فَـ َق ْط ويـؤِدي الْوس‬
َ ‫ت َعلَى ق‬
ْ ‫ َوفَ َس َد‬،ُ‫يمتَه‬
َ ‫ط أ َْو ق‬ ََ َُ َ َُ َ َ َْ َ ْ َ َ
،‫ِم َن الْ ُم ْسلِ ِم‬

Фақат жинси (масалан от, қўй, туя) зикр қилинган ҳайвон эвазига
мукотаба ақди саҳиҳ бўлади ва ўша ҳайвоннинг ўртачасини ёки унинг
қийматини ўтайди. Ҳайвоннинг қиймати эвазига ва мусулмон тарафидан
бўлганида хамр ёки чўчқа эвазига мукотаба ақди фосид бўлади.

‫اح أ ََمتِ ِه َوكِتَابَةُ قِنِ ِه َولَهُ َوََل ُؤهُ إِ ْن أ ََّدى بَـ ْع َد ِعْت ِق ِه َولِ َسيِ ِدهِ إِ ْن أ ََّدى‬ ِ ‫الس‬
ُ ‫فر َوإنْ َك‬
ِ ِ ِ ‫و‬
ُ َّ ‫ص َّح لْل ُم َكاتَب الْبَـْي ُع َوالشَراءُ َو‬
ََ
،ُ‫قَـْبـلَه‬

Мукотабнинг олди-сотдиси, сафарга чиқиши, чўрисини никоҳлаши ва

қулини мукотаба қилиши саҳиҳдир. У озод бўлгач унинг мукотаби эвазни
адо қилса, унинг валоси мукотабга бўлади. У озод бўлмасдан аввал унинг
мукотаби эвазни адо қилса, унинг валоси эгага бўлади.

65
 www.madrasa.uz

ِ ٍ ِ ‫اق عب ِدهِ وبـيع نَـ ْف‬ ِ ُ ‫ص ُّدقُهُ إََِّل بِي ِس ٍْي وتَ َك ُّفلُهُ وإِقْـر‬ ٍ ‫ََل تَـَزُّو ُجهُ َوََل ِهبَتُهُ َولْ ْو بِعِ َو‬
ُ‫س َعْبد مْنه‬ ُ َْ َ َْ ُ َ‫اضهُ َوإ ْعت‬َ َ َ َ َ َ‫ض َوََل ت‬
،ُ‫احه‬ ِ
ُ ‫َوإنْ َك‬

Мукотабнинг уйланиши, эваз билан бўлса ҳам ҳиба қилиши,

озгинадан ташқари садақа қилиши, кафил бўлиши, эазсиз пул бериши,
қулини озод қилиши, қулини айни ўша қулнинг ўзига сотиши ва эркак
қулини уйлантириши саҳиҳ эмас.

،‫ب‬ ُ َّ ‫َب َوالْ َو ِص ُّي ِِف َرقِ ِيق‬

ِ َ‫الصغِ ِْي َكالْم َكات‬ ُ ‫َو ْاأل‬

Ота ва васий кичик ёшли боланинг қули борасида мукотаб каби

тасарруф қилишлари саҳиҳдир.

ٍ ِ ِ ْ ‫صل إِلَي ِه ََل يـع ِجزه‬ ِ ِ

ُ‫اْلَاك ُم َوَيُْ ِهلُهُ إِ َىل ثََالثَة أَيَّام َوإََِّل َع َّجَزه‬ ُُ َ ُ ْ ُ َ‫َوإِ َذا َع َجَز َع ْن أ ََداء ََْن ٍم إِ ْن َكا َن لَهُ َو ْجهٌ َسي‬
،ِ‫ َوَما ِِف يَ ِدهِ لِ َسيَّ ِده‬،ُ‫ضاهُ َو َع َاد ِرقُّه‬ ِ ِ ِ َ‫وفَسخها بِطَل‬
َ ‫ب َسيِده أو َسيِ ُدهُ بِ ِر‬ ََ َ َ

Мукотаб навбатдаги тўловни адо қилишга ожиз бўлганида, агар унинг

тезда келадиган жойи бўлса, ҳоким уни ожиз деб ҳукм қилмайди ва унга уч
кун муҳлат беради. Бундай бўлмаса, уни ожиз деб ҳукм қилади ва
эгасининг талаби ила ёки эгаси мукотабнинг розилиги ила мукотаба
ақдини фасх қилади. Бунда унинг қуллиги қайтади ва топган нарсаси
эгасига бўлади.

66
 www.madrasa.uz

ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ ِِ ِ ِ
‫ب‬
َ ‫ات قُض َى الْبَ َد ُل م ْن َماله َو ُحك َم بَْوته ُحًّرا َو ْاْل ْرث مْنهُ َو َعتَ َق بَنْيه ُول ُدوا ِف كتَابَته أ َْو َشَر ُاه ْم أ َْو ُكوت‬ َ ‫فَِإ ْن َم‬
،ٍ‫صغِ اْيا أ َْو َكبِ اْيا ِبََّرة‬
َ ُ‫ُه َو َوابْـنُه‬

Агар у вафот этса, эваз унинг молидан ўталади, унинг ҳур ҳолида
вафот этгани ва ундан меросхўрлари мерос олишлари ҳақида ҳукм
қилинади. Эваз ўталгач мукотаблик вақтида туғилган болалари, сотиб
олган болалари ва катта бўлса ҳам, кичик бўлса ҳам ўзи билан битта
мукотаба ақдида бўлган боласи озод бўлади.

،‫فع َجَز‬ ٍ ‫وطَاب لِسيِ ِدهِ إِ ْن أ ََّدى إِلَي ِه من‬

َ ‫ص َدقة‬
َ ْ ْ َ َ َ
Мукотаб эвазни ўташдан ожиз ҳолида олган садақасидан ўз эвазини
ўтаса, эгага ўша эваз пок бўлади.

ِ ‫وم ِه وإِ ْن أ َْعتَـ َقه بـعضهم ََل ي‬

‫ص ُّح َوإِ ْن أ َْعتَـ ُقوهُ َعتَ َق‬ ِ ِِ ِ ِ ِ َّ ‫ت‬
ِ ‫وََل تَـْنـ َف ِسخ ِبَو‬
َ ْ ُ ُ َْ ُ َ ُ‫السيد َوأ ََّدى الْبَ َد َل إ َىل َوَرثَته َعلَى َُن‬ ْ ُ َ
.‫ََمَّاناا‬

Эганинг вафоти ила мукотаба ақди фасх бўлмайди ва эвазни унинг

меросхўрларига эга ила келишилган суратда ўтайди. Мукотабни
меросхўрларнинг баъзиси озод қилса, саҳиҳ бўлмайди. Агар барчалари
озод қилсалар, эвазсиз озод бўлади.

ِ َ‫كِتَاب ْاْل َْْي‬

‫ان‬ ُ

ِ ِ ِ ٍ ‫ث فَحلِ ُفه علَى فِع ٍل أَو تَـرٍك م‬ ِ

ُ ‫ َوظَانًّا أَنَّهُ َح ٌّق َو ُه َو ضد‬،‫وس يَأْ َُثُ بِه‬
‫ُّه لَ ْغ ٌو‬ ٌ ‫اض َكاذباا َع ْم ادا َغ ُم‬ َ ْ ْ ْ َ ُ َ ٌ ‫ه َي ثََال‬
67
 www.madrasa.uz

ِ ِ ٍ ‫ وعلَى‬،‫يـرجى ع ْفوه‬
َ ِ‫ف أ َْو َحن‬
.‫ث‬ َ ِ‫ َوَكفََّر ف ِيه فَـ َق ْط إِ ْن َحن‬.ٌ‫آت ُمْنـ َعق َدة‬
َ َ‫ َحل‬،‫ث َولَْو َس ْه اوا أ َْو َك ْراها‬ َ َ ُ ُ َ َ ُْ

ҚАСАМЛАР КИТОБИ

Қасам уч турлидир, аввалгиси: ўтган замондаги қилган ёки қилмаган

ишини қасддан ёлғон ила қасам ила ичади. Бу ғамус қасам бўлиб, бундай
қасам ила гуноҳкор бўлади. Иккинчиси: ҳақ эканлигига ғолиб гумон ила
қасам ичади, воқеълик эса бунинг зидди бўлади. Бундай қасам лағвдир,
авф этилишидан умид қилинади. Учинчиси: келажакдаги ишга қасам
ичади. Бу қасам боғланган қасамдир. Фақат шу турдаги қасамни
бузсагина, каффорат ўтайди. Бунда қасамни ичаётганида ёки бузаётганида
ёдидан кўтарилиш ёки мажбурланиш эътиборга олинмайди.

‫هللا َو َج َاللِِه‬
ِ ِ‫ص َف ٍة ُُيلَف ِِبا ِمن ِص َفاتِِه َكعَِّزة‬
ْ َ ُ ْ
ِ ِ‫اْل ِق أَو ب‬
ْ َْ ‫الرحي ِم َو‬
ِ َّ ‫ و‬:‫الر ْمح ِن‬
َ َ َّ ‫ََسَائه َك‬
ِِ ْ ‫الل أَو بِاس ٍم ِمن أ‬
ْ ْ ْ ‫َوالْ َق َس ُم ب‬
ِ ِ
‫ضائِِه‬ ِ ِ ِ ِِ ِ َ‫ص َف ٍة ََل ُُيل‬
ِ ِ‫آن والْ َكعب ِة وََل ب‬ِ ِ ‫وكِ ِِبيائِِه وعظَمتِ ِه وقُ ْدرتِِه ََل بِغ ِْي‬
َ ‫ف ِبَا ُع ْرفاا َكَر ْمحَته َوعْلمه َوِر‬
ُ ْ َ َ ْ َ ‫َّب َوالْ ُق ْر‬ ِ ِ‫هللا َكالن‬ َْ َ َ َ ََ َْ َ
.‫ضبِ ِه َو َس َخ ِط ِه َو َع َذابِِه‬
َ ‫َو َغ‬

Қасам Аллоҳ лафзи ила, Роҳман, Роҳийм ва Ҳаққ каби исмларидан

бири ила, Аллоҳ таолонинг қасам ичиладиган иззати, жалоли, кибриёси,
азамати ва қудрати каби сифатларидан бири ила бўалди. Набий, Қуръон,
Каъба каби Аллоҳдан бошқа билан ва раҳмати, илми, ризоси, ғазаби,
аччиғи ва азоби каби урфда қасам ичилмайдиган сифатлари ила қасам
бўлмайди.

ِ ِ ِ ‫هللا وِميثاقِ ِه وأُقْ ِسم وأ‬ ِ ِ ِ ِ

ٌ ‫ف َوأَ ْش َه ُد َوإِ ْن ََلْ يَـ ُق ْل بِالل َو َعلَ َّي نَ ْذٌر أ َْو ََي‬
‫ْي أ َْو‬ ُ ‫َحل‬ ْ َ ُ َ َ َ ‫َوقَـ ْولُهُ لَ َع ْم ُر هللا َو ْاميُ هللا َو َع ْهد‬
‫يخ َورْم ِِبُ َدا‬ ِ ٍ
ُ ‫اض أ َْو آت َو َس ْوﮔـْند م‬ ٍ َ‫هللا َوإِ ْن فَـ َعل َك َذا فَـ ُه َو َكافٌِر َوإِ ْن ََلْ يَ ْك ُف ْر َعلَّ َقهُ ِب‬
ِ ‫ضف إِ َىل‬
ْ ِ ُ‫َع ْه ٌد َوإِ ْن ََلْ ي‬
َ
.‫قَ َس ٌم‬

“Лаъамруллоҳи”, “Ваймуллоҳи”, “Аллоҳнинг аҳди ила...”, “Аллоҳнинг

мийсоқи ила...” лафзларини айтиши, “қасамки”, “қасам ичаманки”, “...ила

68
 www.madrasa.uz

гувоҳлик бераманки” деб қасам ичганида Аллоҳ лафзини айтмаса ҳам,

“зиммамга назр”, “зиммамга қасам”, “зиммамга аҳд” деганида “Аллоҳ учун”
лафзини айтмаса ҳам, шунингдек ўтган ёки келаси замонга боғлаб туриб
фалон нарсани қилса у кофир эканлигини айтиши, бу ила кофир бўлмаса
ҳам, ва “Савканд михўрем бахудой” дейиши қасамдир.

ِ ِ ِ
َ ‫َو َحقًّا َو َح ِق هللا َو ُح ْرَمتهُ َو َس ْوﮔـْند ُخ َورْم َِبُ َدايا بطالق َزن َوإِ ْن فَـ َعلَهُ فَـ َعلَْيه َغ‬
‫ضبُهُ أ َْو َس َخطُهُ أ َْو لَ ْعنَتُهُ أ َْو‬
.‫ب َخَْ ٍر أ َْو آكِ ُل ِرباا ََل‬ ٍ
ُ ‫أَنَا َزان أ َْو َسا ِر ٌق أ َْو َشا ِر‬

“Ҳаққан”, “Аллоҳнинг ҳаққи”, Аллоҳнинг ҳурмати”, “савканд хўрам бо

Худойа ба талоқи зан” дейиши, фалон ишни қилса, унга Аллоҳнинг ғазаби
ёки аччиғи ёки лаънати бўлишини айтиши, “фалон ишни қилсам, мен
зинокорман”, “ўғриман”, “ароқхўрман” ёки “рибохўрман” дейиши қасам
эмас.

.ُ‫ض َم ُر ك هللاِ َألَفْـ َعلُه‬

ْ ُ‫ َوقَ ْد ت‬،ُ‫وف الْ َق َس ِم الْ َو ُاو َوالْبَاءُ َوالتَّاء‬
ُ ‫َو ُح ُر‬

ِ мисолидагига ўхшаб қасам ҳарфи

Қасам ҳарфлари ‫و‬, ‫ ب‬ва ‫ت‬лардир. ُ‫هللا َْلَفْعَلُه‬
гоҳида беркитилган бўлади.

‫ب يَ ْستُـ ُر َع َّامةَ بَ َدنِِه‬ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ ‫وَكف‬

َ ‫َّارتُهُ عْت ُق َرقَـبَة أ َْو إِطْ َع ُام َع َشَرةِ َم َساك‬
ٌ ‫ْي َك َما ُِهَا ِِف الظ َها ِر أ َْو ك ْس َوتـُ ُه ْم ل ُك ٍل ثـَ ْو‬ َ َ
.‫ث‬ ٍ ‫ فَِإ ْن عجز عْنـها وقْت ْاألَد ِاء صام ثَ َالثَةَ أَيَّ ٍام ِوََلء وََل ََتز بِ َال ِحْن‬،‫السرا ِويل‬ ِ
ُْ ْ َ ‫ا‬ َ َ َ َ َ َ َ ََ َ ُ َ َّ ‫فَـلَ ْم ََتُز‬

Қасамнинг каффороти, зиҳорнинг каффоратидаги каби, қул озод

қилиш ёки ўнта мискинни тўйдиришдир. Ёки ўнта мискинга баданининг
умумий қисмини тўсувчи кийим кийдиришдир. Белидан пастга қараб
тўсувчи кийимнинг ўзи жоиз эмас. Агар каффоратни адо этиш пайтида

69
 www.madrasa.uz

юқоридаги нарсалардан ожиз бўлса, кетма-кет уч кун рўза тутади.

Каффорат ўташ фақат қасам бузилгачгина жоиз бўлади.

ِ ِ ِ‫ وََل َكفَّارَة ِِف حل‬،‫صي ٍة َكعدِم الْ َك َالِم مع أَبـوي ِه حنِث وَكفَّر‬
َ ِ‫ف َكاف ٍر َوإِ ْن َحن‬
‫ث‬ َ َ َ َ َ َ َ ْ ََ َ َ َ َ َ ِ ‫ف َعلَى َم ْع‬
َ َ‫َوَم ْن َحل‬
.‫ُم ْسلِ اما‬

Ким ота-онасига гапирмаслик каби маъсиятга қасам ичса, қасамини

бузади ва каффорат ўтайди. Кофирнинг қасамида, агар мусулмон ҳолида
қасамини бузса ҳам, каффорат йўқдир.

‫ إِ ْن قَ ِد َم‬:‫يدهُ كـ‬
ُ ‫ َوَم ْن نَ َذ َر نَ ْذ ارا ُمطْلَ اقا أ َْو ُم َعلَّ اقا بِ َش ْر ٍط يُِر‬،‫احهُ َكفََّر‬ ِ ِ ِ
ْ ‫َوَم ْن َحَّرَم مْل َكهُ َْل َُْي ُرُم َعلَْيه َوإِن‬
َ َ‫استَب‬
.‫يح‬ ِ َّ ‫ وهو‬، ‫ و ََف أَو َكفَّر‬،‫ إِ ْن زنَـيت‬:‫ وِبَا ََل ي ِرْده كـ‬،‫ فَـوِج َد و ََف‬،‫َغائِب‬
ُ ‫الصح‬ َُ َ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ُْ َ َ ُ

Ким ўз мулкини ўзига ҳаром қилса, у унга ҳаром бўлмайди. Қачонки

ўша мулкини мубоҳ қилса, каффорот ўтайди. Ким мутлақ ёки ўзи ирода
қилган шартга боғлаб назр қилса, масалан “агар ғойиб одамим ҳозир
бўлса” деганга ўхшаб, сўнгра ўша нарса вужудга келса, айтганига вафо
қилади. Агар ўзи ирода қилмаган нарсага боғлаб назр қилса, масалан “агар
зино қилсам” деганга ўхшаб, вафо қилади ёки каффорат ўтайди. Мана
шуниси саҳиҳдир.

‫ف ِيف ال ِْف ْع ِل‬ِ ِ‫صل ِيف ا ْْلل‬

َ ٌ ْ َ‫ف‬
‫وج َو َغ ِْْيِِهَا‬ِ ‫اْلُُر‬ ِ ‫أَ ِو التَّر ِك ِمن الد ُخ‬
ْ ‫ول َو‬ َ ْ

ِ‫ ََل الْ َكعب ِة أَو مس ِج ٍد أَو بِيع ٍة أَو َكنِيس ٍة أَو ِدهلِي ٍز أَو ظُلَّة‬،‫َّة‬
ٍ ‫ول صف‬ ِ
ْ ْ ْ َ ْ َ ْ ْ َ ْ َْ ُ ‫ث بِ ُد ُخ‬ ُ َ‫ف ََل يَ ْد ُخ ُل بَـْيتاا َُْين‬
َ َ‫َم ْن َحل‬
ِ ‫ب‬
.‫اب َدا ٍر َك َما ِِف ََل يَ ْد ُخ ُل َد اارا فَ َد َخ َل َد اارا َخ ِربَةا‬َ

КИРИШ, ЧИҚИШ КАБИ ҚИЛИШГА ЁКИ ТАРК ЭТИШГА ВА БОШҚА

НАРСАЛАРГА ҚАСАМ ИЧИШ ҲАҚИДА
70
 www.madrasa.uz

Уйга кирмасликка қасам ичгач, суффага кириши ила қасами бузилади.

Ҳовлига кирмасликка қасам ичгач, хароб ҳовлига кирганида қасами
бузилмаганидаги каби Каъбага, масжидга, черковга, канисага ёки
даҳлизга ёхуд ҳовли эшигининг соябони остига кирса, қасами бузилмайди.

ِ ِ ِ ِ ِِ ِ
‫يل‬
َ ‫ َوق‬، ‫ف َعلَى َسطْح َها‬ َ َ‫ُخَرى أ َْو َوق‬ْ‫تأ‬ ْ َ‫ص ْحَر َاء أ َْو بَـ ْع َد َما بُني‬ َ ‫ث إِ ْن َد َخلَ َها ُمْنـ َهد َم اة‬ ُ َ‫َّار َُْين‬
َ ‫َوِف َهذه الد‬
ْ ‫ت َم ْس ِج ادا أ َْو َمحَّ ااما أ َْو بُ ْستَاناا أ َْو بَـْيتاا أ َْو َد َخلَ َها بَـ ْع َد َه ْدِم‬
‫اْلَ َّم ِام َو َك َه َذا‬ ِ
ْ َ‫ َك َما لَْو ُجعل‬،‫ث‬
ِ
ُ َ‫ِِف ُع ْرفنَا ََل َُْين‬
‫اب لَْو أُ ْغلِ َق َكا َن‬ ِ ‫اق الْب‬ ِ
َ َ‫ف ِِف ط‬ َ َ‫َّار فَـ َوق‬
ِِ
َ ‫آخَر أ َْو َهذه الد‬ َ ‫ِن بَـْيتاا‬ ِ
َ ُ‫ص ْحَراءَ أ َْو بَـ ْع َد َما ب‬
ِ ِ
َ ‫الْبَـْيت َوَد َخلَهُ ُمْنـ َهد اما‬
ِ ِ ِ
َ ‫ فَأ‬،ُ‫ أ َْوََل يَـ ْرَكبُهُ َو ُه َو َراكبُه‬،ُ‫َخا ِر اجا أ َْو ََل يَ ْس ُكنُـ َها َو ُه َو َساكنُـ َها أ َْوََل يَـْلبَ ُسهُ َو ُه َو ََلبِ ُسه‬
َ ‫َخ َذ ِِف النُّـ ْقلَة َونـََز‬
‫ع َونـََزَل‬
.‫ فَـ َق َع َد فِ َيها إََِّل أَ ْن َُيُْر َج ُُثَّ يَ ْد ُخ َل‬،‫ أ َْوََل يَ ْد ُخ ُل‬، ‫ْث‬
ٍ ‫بِ َال مك‬
ُ

“Мана бу ҳовлига кирмайман” деб қасам ичгач, у бузилиб текисликка

айланганда ёки ўша ерда қайтадан бошқаси қурилганда кирса ёки ўша
ҳовлининг томида турса, қасами бузилади. “Бизнинг урфимизда бу ҳолатда
қасами бузилмайди” деб ҳам айтилган. Шунингдек ўша ҳовлини масжидга,
ҳаммомга, боғга ёки уйга айлантирганда ёки ўша ерга ҳаммом бузилгач
кирса қасамхўр бўлмайди. “Мана бу уйга кирмайман” деб қасам ичгач, у
бузилиб текисликка айланганда ёки ўрнига бошқа уй қурилганда кирса,
ёки “мана шу ҳовлига кирмайман” деб қасам ичгач, эшикни ёпса
ташқарида қоладиган ҳолда эшик остонасида турса, ёки маскан тутган
ҳолида “маскан тутмайман”, кийиб турган ҳолида “киймайман” ва миниб
турган ҳолида “минмайман” деб қасам ичгач дарҳол кўча бошласа, дарҳол
еча бошласа ва дарҳол минишдан туша бошласа, қасами бузилмайди.
Ҳовлига кирмасликка қасам ичгач, унда ўтирса, қасами бузилмайди.
Аммо, ўша ҳовлидан чиқиб, қайта кирса, қасами бузилади.

ِ ِ ِِ ِ ٍ ِ ُ َ‫ ح ََّّت َُين‬،‫َِجع‬ ِ ِ ِِ ِ ِ ِ ِِ
ْ ‫ث بَِوتد بَق َي ِب َالف الْم‬
‫ص ِر‬ ْ َ َ َ ْ ‫َّار ََل بُ َّد م ْن ُخ ُروجه بِأ َْهله َوَمتَاعه أ‬ ِ
َ ‫َوِف ََل يَ ْس ُك ُن َهذه الد‬
.‫َوالْ َق ْريَِة‬

“Бу ҳовлини маскан тутмайман”, деб қасам ичганида, шаҳар ва қишлоқ

71
 www.madrasa.uz

борасида шундай қасам ичганидагига хилоф ўлароқ, барча аҳли ва

нарсалари билан чиқиши лозим. Агар ўша ҳовлида қолган бир дона қозиқ
қолса ҳам, қасами бузилади.

‫ َوِمثْـلُهُ ََل يَ ْد ُخ ُل أَقْ َس ااما‬،‫اضياا‬

ِ ‫ ََل إِ ْن أُخرِج بِ َال أَم ِرهِ مكْرها أَو ر‬،ِ‫محل وأُخرِج بِأَم ِره‬
َ ْ ‫ْ ُ َا‬ َ ْ
ِ
ْ َ ْ َ َ ُ ‫ث ِِف ََل َُيُْر ُج لَْو‬ َ ِ‫َو َحن‬
َ ‫ إِ ْن َخَر َج إِلَْيـ َها ُُثَّ أَتَى إِ َىل أ َْم ٍر‬،ٍ‫ َوََل ِِف ََل َُيُْر ُج إََِّل إِ َىل َجنَ َازة‬،‫ْما‬
.‫آخَر‬ ‫َو ُحك ا‬

Чиқмасликка қасам ичгач уни биров ўзининг буюруғига биноан

кўтариб чиқарса, қасами бузилади. Унинг буюруғисиз, мажбурлаб ёки
розилиги ила чиқарса, қасами бузилмайди. Кирмасликка ичилган
қасамҳам қисмлари ва ҳукмларида чиқмасликка ичилган қасам кабидир.
Фақатгина жанозага чиқиш ҳақидаги қасамда, жаноза учун чиқиб, кейин
бошқа ишга борса, қасами бузилмайди.

ِ ‫ وذَهابه َكخر‬.‫ ََل ِِف ََل يأْتِيها ح ََّّت ي ْدخلَها‬،‫وحنِث ِِف ََل َُيْرج إِ َىل م َّكةَ فَخرج ي ِريدها ورجع‬
‫وج ِه ِِف‬ُ ُ ُُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ ََ َ ُ ُ َ َ َ َ ُُ َ ََ
.‫آخ ِر َحيَاتِِه‬
ِ ‫ث إََِّل ِِف‬ ِ َّ َِ‫ َوِِف لَيَأْت‬،‫َص ِح‬
ُ َ‫ ََل َُْين‬،‫ْي َم َّكةَ َوََلْ يَأَِْا‬ َ ‫ْاأل‬

Маккага чиқмаслик ҳақидаги қасамда уни кўзлаб чиқса ва ортига

қайтса, қасами бузилади. Маккага келмаслик ҳақидаги қасамда то унга
кирмагунича қасами бузилмайди. Бориши ҳақидаги қасам ҳам, энг саҳиҳ
қавлга биноан, чиқиши ҳақидагига ўхшашдир. “Албатта Маккага
келаман”, деб қасам ичганида ҳаётининг охиридагина қасами бузилади.

.‫اْلَِقي َق ِة‬
ْ ُ‫ان َو ُديِ َن نِيَّة‬
ٍ َ‫ض أَو سْلط‬ ِ ِ ِِ ِ َ َ‫استَط‬
ُ ْ ٍ ‫ إ ْن ََلْ يَأْته ب َال َمان ٍع َك َمَر‬،‫اع‬
ِ ِ َ ِ‫َو َحن‬
ْ ‫ث ِِف لَيَأْتيَـنَّهُ َغ ادا إِن‬

“Агар қодир бўлсам, эртага албатта унинг олдига бораман” деб қасам
ичганида беморлик ёки султон каби монеъ бўлмаса ҳам бормаса, қасамхўр
бўлади. “Ҳақийқий Аллоҳ берувчи қодирликни ният қилгандим” деса,
диёнатан тасдиқ қилинади.

72
 www.madrasa.uz

ِ ‫ث ِِف إِ ْن خرج‬
‫ َوإِ ْن‬،‫ت‬ ِ ‫ ولِْل ِحْن‬،‫ ََل ِِف إََِّل أَ ْن آ َذ َن‬،‫وج إِ ْذ ٌن‬ ٍ ‫َو ُش ِر َط لِْلبَـ ِر ِِف ََل َُتُْر ُج إََِّل بِِإ ْذنِِه لِ ُك ِل ُخ ُر‬
ْ ََ َ
‫ َوَك َفى‬،ُ‫ تَـغَ ِد ِيه َم َعه‬،‫ت بَـ ْع َد تَـ َع َال تَـغَ َّد َمعِي‬ ِ ٍ ِ ‫وج أَو ضر‬
ُ ْ‫ َوِِف إِ ْن تَـغَدَّي‬،‫ب َعْبد ف ْعلُ ُه َما فَـ ْوارا‬ ْ َ ْ ٍ ‫يدة ُخ ُر‬
ِ َ ‫ت لِم ِر‬
ُ ْ‫ضَرب‬
ِ
َ
ِ
َ ‫ُمطْلَ ُق التـَّغَدي إِ ْن‬
.‫ض َّم الْيَـ ْوَم‬

Хотини унинг изнисиз чиқмаслиги ҳақидаги қасамда қасами рўёбга

чиқиши учун хотинининг ҳар бир чиқишида унинг изн шарт бўлади.
Аммо, “фақат изн берганимдагина чиқасандан” деб қасам ичганида бу
нарса шарт эмас. Чиқишни ва қулни уришни ирода қилган хотинига
“чиқсанг” ёки “урсанг”, деб қасам ичганида қасами бузилиши учун хотини
ўша ишни дарҳол қилиши шартдир. Бир киши “кел, мен билан тушлик
қил” деб қасам ичганида, “тушлик қилсам”, деб қасам ичса, қасами
бузилиши учун у ўша инсон билан тушлик қилиши шартдир. Бу ҳолатда
ўша қасамига “бугун” лафзини қўшса, қасами бузилиши учун мутлоқ
тушлик қилиши кифоя қилади.

ِ ِ‫اْلل‬
.ُ‫ َونَـ َواه‬،‫ إََِّل إِ َذا ََلْ يَ ُك ْن َعلَْي ِه َديْ ٌن ُم ْستَـ ْغ ِر ٌق‬،‫ف‬ ِ ‫ون لَي‬
ِ ْ
َْ ‫س ل َم ْوََلهُ ِِف َح ِق‬
َ ْ ُ‫ب الْ َمأذ‬
ُ ‫َوَم ْرَك‬

Изн берилган қулнинг маркабини миниш “эгасининг маркабини

минмаслик” борасида қасамни бузмайди. Аммо, ўша изн берилган қул ўз
нархидан ёки ундан кўра кўпроқ миқдордаги қарзга ботмаган бўлса ёки
қасам ичилганда ўша маркабни ҳам ният қилинган бўлса, қасам бузилади.

ِ ِ ِِ ِ
ُ َ‫ فَ َال َُْين‬،ِ‫ َوَه َذا الدَّق ِيق بِأَ ْك ِل ُخْب ِزه‬،‫ض اما‬
‫ث لَ ِو‬ ْ َ‫ َوَه َذا الْبُـ ِر بِأَ ْكل ِه ق‬،‫َّخلَ ِة بِثَ َم ِرَها‬
ْ ‫َويـُ َقيَّ ُد ْاألَ ْك ُل م ْن َهذه الن‬
‫س ِِف التـَّنَانِ ِْي َويـُبَاعُ ِِف‬ ٍ ِ ُ ْ‫الرأ‬
ُ َ‫س بَرأْس يُكْب‬ َّ ‫ َو‬،‫ َوالطَّْب ُخ ِبَا طُبِ َخ ِم َن اللَّ ْح ِم‬،‫الش َو ِاء بِاللَّ ْح ِم‬ِ ‫ وأَ ْكل‬،‫استـفَّه َكما هو‬
ُ َ َُ َ ُ َْ
ِ ‫ َوالْ َفاكِ َهةُ بِالتـ َُّّف‬،‫اد‬ ٍ ِ ِ ِ
‫اح‬ ُ َ‫ ََل ُخْب ِز ْاألُُرِز بِبَـلَد ََل يـُ ْعت‬،‫ َوا ْْلُْبـ ُز ِبُْب ِز الْبُـ ِر َوالشَّع ِْي‬،‫َّح ُم بِ َش ْح ِم الْبَطْ ِن‬
ْ ‫ َوالش‬،ِ‫ص ِره‬ ْ‫م‬
ِ ِ ِ ُّ ‫ان و‬
‫ث لَْو‬ُ َ‫ فَ َال َُْين‬،ُ‫ب ِم ْن نَـ ْه ٍر بِالْ َك ْرِع ِمْنه‬ ِْ ‫َّاء و‬
ُ ‫ َوالش ُّْر‬.‫اْليَا ِر‬ َ ‫الرطَب َوالْقث‬
ِ ُّ ‫ب و‬
َ ‫الرَّم‬
ِ ِ
َ َ‫ ََل الْعن‬،‫يخ‬ ِ ‫ش َوالْبِ ِط‬
ِ ‫َوالْ ِم ْش ِم‬
.‫ف ِم ْن َمائِِه‬ ِ ِ‫اْلل‬ ِ ِِ ٍ ِِ ِ ‫َش ِر‬
َْ ‫ ِب َالف‬،‫ب مْنهُ بإنَاء‬ َ

“Мана бу хурмо дарахтидан” деб қасам ичганида, қасами ўшанинг

мевасидан, “мана бу буғдойни” деб қасам ичганида, қасами унинг ўзини

73
 www.madrasa.uz

тишлаб ейишга, “мана бу унни» деб қасам ичганида, қасами унинг нонини
ейишга қайдланаган бўлади. Унни ўша борича еса қасами бузилмайди.
“Қовурмани есам” деб қасам ичганида, қасами гўштга, “тобийх есам” деб
қасам ичганида, қасами гўштдан тайёрланган таомга, “калла есам” деб
қасам ичганида, қасами ўз юртида оловда пиширилиб, бозорда
сотиладиган каллага, “чарви” деб қасам ичганида, қасами қориндан
чиқадиган ёғга, “нон” деб қасам ичганида, қасами буғдой ва арпа нонга
қайдланган бўлади. Ушбу икки нондан бошқа нонга одатланмаган
юртларда қасами гуруч нонга боғлиқ бўлмайди. “Фокиҳа” деб қасам
ичганида, қасами олма, ўрик ва қовунга қайдланаган бўлади. Узум, анор,
ҳўл хурмо, тарра ва бодрингларга эмас. “Анҳордан ичиш” деб қасам
ичганида, “унинг сувидан” дегандагига хилоф ўлароқ, анҳордан оғиз билан
ичишга қайдланагн бўлади. Идишга олиб ичса, қасами бузилмайди.

ِ ‫وََْتلِيف الْوِال رج اال لِيـعلِمه بِ ُك ِل د‬

.‫اع ٍر أَتَى ِبَ ِال ِوََليَتِ ِه‬ َ ُ َ ُْ ُ َ َ ُ َ

Волийнинг бир кишига ҳар бир келган фосиқни билдириб туриш учун
ичирган қасами унинг волийлик ҳолати ила қайдланган бўлади.

.‫اْلَيَاةِ ََل الْغُ ْس ِل‬

ْ ِ‫ول َعلَْي ِه ب‬
ُ ‫ُّخ‬ ِ
ُ ‫ب َوالْك ْس َوةُ َوالْ َك َال ُم َوالد‬
ُ ‫َوالض َّْر‬

Шунингдек, ғуслга хилоф ўлароқ, уриш, кийинтириш, гапириш ва

бирортанинг олдига кириш ўшанинг ҳаёти билан қайдлангандир.

.‫َّه ُر بَعِي ٌد‬ ٍ ‫ْي َديْـنَهُ إِ َىل قَ ِر‬

ْ ‫يب َوالش‬
ِ ‫والْ َق ِريب ِبَا دو َن الشَّه ِر ِِف لَيـ ْق‬
َّ َ ‫ض‬ َ ْ ُ ُ َ

“Албатта, қарзимни яқинда ўтайман” деб қасам ичганида, бир ойдан

камга қайдланади. “Узоқ” лафзи бир ой ила қайдланади.

ِ ‫وما اصطُبِ َغ بِِه فَِإدام وَك َذا الْ ِمْلح ََل‬

.ُ‫الش َواء‬ ُ ٌََ ْ ََ

74
 www.madrasa.uz

Нонни ботириб ейдиган нарсалар (қасам борасида) нонхўрак

ҳисобланади, шунингдек туз ҳам. Қовурилган нарсалар эмас.

‫ أ َْو‬،‫َب فَأَ َكلَهُ تَْارا أ َْو ِش َْي اازا‬

ِ َ َّ‫ب أ َْو الل‬ ُّ ‫ث ِِف ََل يَأْ ُك ُل ِم ْن َه َذا الْبُ ْس ِر فَأَ َكلَهُ ُرطَباا أ َْو ِم ْن َه َذا‬
ِ َ‫الرط‬ ُ َ‫ََل َُْين‬
‫ فَا ْشتَـَرى‬،‫ َوََل ِِف ََل يَ ْش َِِتي ُرطَباا‬،‫ أ َْو َْلْ اما أ َْو َش ْح اما فَأَ َك َل أَلْيَةا‬،‫ أ َْو َْلْ اما فَأَ َك َل ََسَ اكا‬،‫بُ ْسارا فَأَ َك َل ُرطَباا‬
ِ ِ
.‫ب‬ٌ َ‫اسةَ بُ ْس ٍر ف َيها ُرط‬
َ َ‫كب‬

“Бу ҳом хурмони емайман” деб қасам ичгач, уни пишганда еса ёки “мана
бу пишган хурмодан емайман” ва “мана бу сутдан емайман” деб қасам
ичгач, қуриган хурмони ёки сузмани еса, қасами бузилмайди. Ёки ҳом
ҳолида емасликка қасам ичгач, пишганидан кейин еса ва “гўшт емайман”
деб қасам ичгач, балиқ еса, қасами бузилмайди. “Гўшт ва чарви емайман”
деб қасам ичган одам думба еса ҳам, қасами бузилмайди. Шунингдек
пишган хурмо сотиб олмасликка қасам ичгач, бир шингил ҳом ҳурмо
сотиб олса-ю, унинг ичида пишгани ҳам бўлса, қасами бузилмайди.

‫ف ََل يَأْ ُك ُل ُرطَباا أ َْو بُ ْسارا أ َْو ََل ُرطَباا َوََل بُ ْسارا فَأَ َك َل ُم َذنِباا أ َْو ََل يَأْ ُك ُل َْلْ اما فَأَ َك َل َكبِ ادا‬
َ َ‫ث لَْو َحل‬َ ِ‫َو َحن‬
ٍ ‫أَو َك ِر اشا أَو َْلم ِخْن ِزي ٍر أَو إِنْس‬
.‫ان‬ َ ْ َْ ْ ْ

“Ҳом хурмо ҳам, пишган хурмо ҳам емайман” деб қасам ичгач, чала
пишган хурмо еса, қасами бузилади. “Гўшт емайман” деб қасам ичгач,
жигар ёки қорин ёки чўчқа гўшти ёки инсон гўштини еса, қасами
бузилади.

.‫ور ِمْنهُ إِ َىل الْ َف ْج ِر‬ ِ ْ ِ‫ والْع َش ِاء ِمْنه إِ َىل ن‬،‫وع الْ َف ْج ِر إِ َىل الظُّ ْه ِر‬
ِ ُ‫َوالْغَ َداءُ ْاألَ ْك ُل ِم ْن طُل‬
ُ ‫ َوال َّس ُح‬،‫صف اللَّْي ِل‬ ُ َ َ

(Араб тилидаги) “Fадо” лафзи тонг отгандан пешингача бўлган вақтда

таом ейишни, “ъашаа” лафзи пешиндан кечанинг ярмигача бўлган вақтда
75
 www.madrasa.uz

таом ейишни, “суҳуур” кечанинг ярмидан тонг отгунча бўлган вақтда таом
ейишни англатади.

.‫ض َّم ثَـ ْوباا أ َْو طَ َع ااما أ َْو َشَراباا ُديِ َن‬
َ ‫ َولَْو‬،‫َص اال‬
ْ ‫َّق أ‬
ْ ‫صد‬ ُ ْ‫ت أ َْو َش ِرب‬
َ ُ‫ت َونَـ َوى ُم َعيَّـناا ََلْ ي‬ ُ ‫َوِِف إِ ْن لبِ ْس‬
ُ ‫ت أ َْو أَ َكْل‬

“Кийсам, есам ёки ичсам...” деб қасам ичгач “муайян нарсани ният
қилган эдим” деса, асло тасдиқланмайди. Агар кийим, таом ёки шароб
сўзларини қўшган бўлса, диёнат жиҳатидан тасдиқланади.

ِ ِ ِ ِ ْ ‫ط ِص َّح ِة‬
ُ ‫ص ُّوِر الْبَـ ِر َش ْر‬
،‫ف‬ ُ ُ‫اْلَلف خ َالفاا ألَِب ي‬
َ ‫وس‬ َ َ‫َوت‬

Қасамнинг саҳиҳ бўлиши учун, Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳга хилоф

ўлароқ, унинг амалга ошишининг мумкинлиги тасаввурга сиғиши
шартдир.

ُ َ‫ب ِِف يَـ ْوِم ِه ََل َُْين‬

‫ َوإِ ْن أَطْلَ َق َع ِن‬،‫ث‬ ِِ
ُ َ‫ َألَ ْشَربَ َّن َماءَ َه َذا الْ ُك ْوِز الْيَـ ْوَم َوََل َماءَ فيه أ َْو َكا َن ف‬:‫ف‬
َّ ‫ص‬ َ َ‫فَ َم ْن َحل‬
ِ ‫ت فَ َك َذا ِِف ْاأل ََّوِل ُدو َن الث‬
.‫َّاِن‬ ِ ْ‫الْوق‬
َ

Шу сабабдан бирор киши “бугун мана бу кўзадаги сувни, албатта,

ичаман” деб қасам ичгач, унда сув бўлмаса ёки суви бўлса ҳам ўша куни
тўкиб ташланган бўлса, қасами бузилмайди. Шу қасамида вақтни мутлоқ
айтган бўлса, кўзада сув бўлмаса, қасами бузилмайди, сув бўлиб тўкиб
ташланган бўлса, қасами бузилади.

‫الِِِْب‬ ‫ص ُّوِر‬ ِ ‫اْلَ َجَر َذ َهباا أ َْو لَيَـ ْقتُـلَ َّن فَُالناا َعالِ اما ِبَْوتِِه‬ َّ َ ِ‫اء أ َْو لَيَـ ْقل‬
َ َ‫انْـ َع َق َد لت‬ ْ ‫َب َه َذا‬ َ ‫الس َم‬َّ ‫ص َع َد َّن‬ ْ َ‫َوِِف ََْن ِو لَي‬
.‫ َوإِ ْن ََلْ يَـ ْعلَ ْم فَ َال‬،‫ث لِْل َع ْج ِز‬
َ ِ‫َو َحن‬

76
 www.madrasa.uz

Осмонга албатта кўтарилиши, мана бу тошни олтинга айлантириши

ёки вафот топганини била туриб фалончини албатта ўлдириши ҳақидаги
ичган қасамида, ўша ишларнинг амалга ошиши тасаввурга сиққани учун,
қасами боғланади ва унга амал қилишдан ожиз бўлгани учун, қасами
бузилади. Агар ўлдиришга қасам ичган одами вафот топганини билмаган
бўлса, қасами бузилмайди.

‫ي فَـغََزلَْتهُ َونُ ِس َج‬ ِ ِ ِ ‫ وقُطْن ملَ َكه بـع َد إِ ْن لَبِس‬،‫ضرِِبا‬

ٌ ‫ت م ْن َغ ْزلك فَـ َه ْد‬ ُ ْ ْ َ ُ َ ٌ َ َ ْ َ ‫ُّها َك‬ َ ‫ َو َعض‬:‫َوَم ُّد َش ْع ِرَها َو َخْنـ ُق َها‬
.‫ َوبِِه يـُ ْف ََّت‬، ‫ص ْع ُحلِ ٌّي‬ ٍ ‫ب حلِي ََل خ َاَت فِض‬
َّ ‫ َو ِعْن َد ُِهَا ِع ْق ُد لُْؤلُ ٍؤ ََلْ يـَُر‬،‫َّة‬ ُ َ ٌّ ُ ٍ ‫ َو َخ َاَتُ َذ َه‬،‫ي‬ ٌ ‫س َه ْد‬
ِ
َ ‫َولَب‬

Қасам борасида аёл кишининг сочидан тортиш, бўғиш ёки тишлаш уни
уриш кабидир. Биров аёлга “сен йигирган нарсани кийсам ҳадийдир”,
дегач, қасам ичган киши пахтага эга бўлса, ўша аёл ундан ип йигирса,
сўнгра ўша ипдан кийим тикилгач, қасам ичган киши уни кийса, кийим
ҳадий бўлади. Тилло узук зийнатдир, кумуш узук эмас. Икковларининг
наздларида, тақинчоққа қадалмаган луълуъ шодаси зийнатдир, шу ила
фатво берилади.

ِ ِ ِ ‫ف ََل يَـَن ُام َعلَى َه َذا الْ ِفَر‬

‫ف‬
َ َ‫آخَر أ َْو َحل‬
َ ‫اشا‬ َ ِ‫اش فَـنَ َام َعلَى قَرٍام فَـ ْوقَهُ َحن‬
‫ ََل َم ْن َج َع َل فَـ ْوقَهُ فَر ا‬،‫ث‬ َ َ‫َوَم ْن َحل‬
ِ ‫اط أَو ح‬
.‫ص ٍْي‬ ٍ ِ ِ ِ
َ ْ ‫س َعلَى ب َس‬ َ َ‫س َعلَى األ َْرض فَ َجل‬ ُ ‫ََل َْجيل‬

Бирор киши ушбу тўшак устида ухламаслик ҳақида қасам ичса ва

унинг тўшалган чойшаб устида ухласа, қасами бузилади. Унинг устига
бошқа тўшак солиб ухласа ёки ерга ўтирмаслик ҳақида қасам ичгач,
гилам ёки бўйра устига ўтирса, қасами бузилмайди.

ٍ ‫الس ِري ِر فَجلَس علَى بِس‬

،ُ‫اط فَـ ْوقَه‬ َّ ‫ا‬‫ذ‬َ ‫ه‬ ‫ى‬َ‫ل‬‫ع‬ ‫س‬ ِ‫ َكمن حلَف ََل َجيل‬،‫اسه حنِث‬ ِ ‫ولَو ح َال بـيـنَه وبـيـنَـها لِب‬
َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َْ َ ُ َْ َ ْ َ
ِِ ِ ِِ
َ ‫ِب َالف ُجلُوسه َعلَى َس ِري ٍر‬
.ُ‫آخَر فَـ ْوقَه‬

77
 www.madrasa.uz

Агар у билан ер орасида кийими тўсиқ бўлса, ҳудди мана бу сўрининг

устига ўтирмаслик ҳақида қасам ичгач, унинг устидаги гиламга
ўтирганида қасами бузилганидек, қасами бузилади. Аммо, ўша сўрининг
устига бошқа сўрини қўйиб, сўнра унинг устига ўтирса, қасами
бузилмайди.

.‫ َويَـ ْف َعْلهُ َعلَى فِ ْعلِ ِه َمَّراة‬،‫َوََل يَـ ْف َعْلهُ يَـ َق ُع َعلَى ْاألَبَ ِد‬

Бир ишни қилмасликка қасам ичса, абадийликка воқеъ бўлади. Бир

ишни қилишга қасам ичса, уни бир марта қилишга боғлиқ бўлади.

‫ َوََل َش ْيءَ بـ‬،‫ب‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ

َ ‫ب َد ٌم إ ْن َرك‬ ُ ‫ َوَجي‬،‫ب َح ٌّج أ َْو ُع ْمَرةٌ َم ْشياا‬ ُ ‫َوبـ ـ َعلَ َّي الْ َم ْش ُي إ َىل بَـْيت هللا أ َْو إ َىل الْ َك ْعبَة َجي‬
.ِ‫الص َفا َوالْ َم ْرَوة‬ ْ ‫اْلََرِام أَ ِو الْ َم ْس ِج ِد‬
َّ ‫اْلََرِام أَ ِو‬ ْ ‫ت هللاِ أَ ِو الْ َم ْش ُي إِ َىل‬
ِ ‫الذهاب إِ َىل بـي‬
َْ ُ َ ‫وج أَ ِو‬
ِ
ُ ‫اْلُُر‬
ْ ‫َعلَ َّي‬

“Байтуллоҳга пиёда бориш менинг зиммамга” ёки “Каъбага пиёда

бориш менинг зиммамга” деса, пиёда ҳаж ёки умра қилиш вожиб бўлади.
Агар бунда улов минса, жонлиқ сўйиш вожиб бўлади. “Байтуллоҳга чиқиш
ёки бориш менинг зиммамга” ёки “Маккага чиқиш ёки бориш менинг
зиммамга” ёки “Ҳарамга чиқиш ёки бориш менинг зиммамга” ёки
“Масжидул Ҳаромга чиқиш ёки бориш менинг зиммамга” ёки “Сафо ва
Марвага чиқиш ёки бориш менинг зиммамга” деса, унга ҳеч нарса лозим
бўлмайди.

.َ‫ت ُحٌّر فَ َش ِه َدا بِنَ ْح ِرهِ بِ ُكوفَة‬ ِ ِ ِ

َ ْ‫َح َّج الْ َع َام فَأَن‬
ُ ‫يل لَهُ إ ْن ََلْ أ‬
َ ‫ََل يَـ ْعت ُق َعْب ٌد ق‬

Бир қулга “бу йил ҳаж қилмасам, сен ҳурсан” дейилгач, икки эр гувоҳ
эганинг Куфа шаҳрида қурбонлик сўйгани ҳақида гувоҳлик берсалар, озод
бўлмайди.

‫ ََل ِبَا‬،‫صلِي‬ ٍ ِ ٍ ‫ث بِصوِم س‬ِ

َ ُ‫ َوبَِرْك َعة ِِف ََل ي‬.‫ص ْواما َح ََّّت يَت َّم يَـ ْواما‬
َ ‫ض َّم يَـ ْواما أ َْو‬
َ ‫وم ََل لَْو‬
ُ‫ص‬ ُ َ‫اعة ِِف ََل ي‬
َ َ ْ َ َ ‫َو َحن‬
78
 www.madrasa.uz

.‫ ََل بِأَقَ َّل‬،‫ص َال اة فَبِ َش ْف ٍع‬

َ ‫ض َّم‬
َ ‫ َولَْو‬،‫ُدونَـ َها‬

Рўза тутмаслик ҳақида қасам ичганида, бир муддат рўза тутиш ила
қасами бузилади. Агар қасамига “кун” ёки “комил рўза” сўзини қўшиб
айтган бўлса, тўлиқ бир кун тутмагунича қасами бузилмайди. Намоз
ўқимаслик ҳақидаги қасамда бир ракъат намоз ўқиш ила қасами бузилади.
Ундан ками ила бузилмайди. қасамига “комил намоз” сўзини қўшса, икки
ракъат намоз ўқиш ила қасами бузилади. Ундан ками ила бузилмайди.

‫ َوِِف‬.‫ت َمْيتاا ُُثَّ َحيًّا‬ ِ

ْ ‫ إِ ْن َولَ َد‬،‫اْلَ ُّي ِِف إِ ْن َولَ ْدت فَـ ُه َو ُحٌّر‬
ِ ‫ت ِِف إِ ْن ولَ ْد‬
ِ ْ‫ت فَأَن‬
ْ ‫ َو َعتَ َق‬،‫ت َك َذا‬ ٍ ِ‫وبِولَ ٍد مي‬
َ َ ََ
ِ ‫ْي ديـنَه الْيـوم وقَضاه زيوفاا أَو نَـبـهرجةا أَو مست ِحقَّةا أَو ب‬ ِ ‫لَيـ ْق‬
َ َ‫اعهُ بِه َشْيئاا َوقَـب‬
‫ َولَْو َكا َن َستُّوقَةا أ َْو‬.‫ضهُ بَـَّر‬ ََ ْ َ ْ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُُ ُ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َّ َ ‫ض‬ َ
.‫ ََل‬،ُ‫ب لَه‬
َ ‫اصا أ َْو َوَه‬
‫ص ا‬ َ ‫ُر‬

“Агар туғсанг, сен фалонсан” деб қасам ичганда, ўлик бола туғиши ила
қасами бузилади. “Агар туғсанг, ўша бола ҳурдир” дегач, аввал ўлик,
сўнгра тирик бола туғса, тириги озод бўлади. Бугун албатта қарзини
ўташи ҳақидаги қасамда нуқсонли тилло танга ила ёки нуқсонли кумуш
танга ила ёки бошқа киши ҳақдор бўлган пул ила ёки қарзи эвазига бир
нарса бергач, қарз соҳиби ўшани қабз қилса, қасамини бузмаган бўлади.
Агар берган пули қалбаки кумуш танга бўлса ёки қўрғошин бўлса ёки қарз
эгаси қарзни унга ҳадя қилиб юборса, қасами бузилади.

ِ ْ ‫ض ِه ُدو َن بَاقِيهِ أ َْو ُكلِ ِه بِوْزنَـ‬

ْ‫ْي ََل‬
ِ ‫ ََل بِبـع‬،‫ض ُكلِ ِه متَـ َف ِرقاا‬
َْ ُ ِ ‫ث بَِقْب‬ ِ ِ
َ ِ‫ َحن‬،‫ض َديْـنَهُ د ْرَِهاا ُدو َن د ْرَه ٍم‬ ُ ِ‫َوِِف ََل يَـ ْقب‬
َ
.‫يَـتَ َخلَّْل ُه َما إََِّل َع َم ُل الْ َوْزِن‬

Қарзни бўлиб-бўлиб олмаслик ҳақидаги қасамда дирҳамларнинг

барчасини майдалаб олса, қасами бузилади. Баъзисини олиб қолганини
олмаса ёки орасига фақатгина тортиб олиш иши аралашган икки олиш
ила олса, қасами бузилмайди.

َ ْ ‫َْ ا‬ ََ َ َ َ ْ ِ‫ َوََلْ َيَْل‬،‫َوََل ِِف إِ ْن َكا َن ِل إََِّل ِمئَةٌ فَ َك َذا‬

ِْ ‫ وََل ِِف ََل ي ُش ُّم رُْياناا إِ ْن َش َّم وردا أَو ي‬،‫ك إََِّل َخَْ ِسْي‬
،‫اَسيناا‬
79
 www.madrasa.uz

.‫َوالْبَـنَـ ْف َس ُج َوالْ َوْرُد َعلَى الْ َوَرِق‬

“Агар менда юздан бошқаси бўлса, казо бўлсин” деб қасам ичганида
фақатгина элликка эга бўлса, қасами бузилмайди.
Райҳонни ҳидламасликка қасам ичганда атиргул ёки ясминни ҳидласа,
қасамхўр бўлмайди. “Бинафша” ва “атиргул” дейилганда, қасам борасида
икковининг гули тушунилади (ёғи эмас).

ِ ‫صل ِيف ح ِل‬

‫ف الْ َق ْوِل‬ َ ٌ ْ َ‫ف‬

.ُ‫ إِ ْن أ َِذ َن َوََلْ يَـ ْعلَ ْم بِِه فَ َكلَّ َمه‬،‫ َوِِف ََل يُ َكلِ ُمهُ إََِّل بِِإ ْذنِِه‬،‫اظ ِه‬
ِ ‫ بِ َشر ِط إِيـ َق‬،‫ث ِِف ََل ي َكلِمه إِ ْن َكلَّمه نَائِما‬
ْ ْ ‫َُ ا‬ ُُ ُ َ ِ‫َحن‬

ГАП ҚАСАМИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Бировга гапирмаслик ҳақида қасам ичганда, ухлаб ётган одамга

гапирса, гапи ила уни уйғотиб юбориш шарти ила, қасами бузилади.
Бировга у изн бермагунча гапирмаслик ҳақида қасам ичганда, у изн
бергач, бу ҳақда билмай туриб унга гапирса, қасами бузилади.

َّ ‫ َوِِف ََل يُ َكلِ ُم َه َذا الش‬،ُ‫اعهُ َوَكلَّ َمه‬

‫ َوِِف َه َذا ُحٌّر‬،‫َّاب فَ َكلَّ َمهُ َشْي اخا‬ َ َ‫ب فَـب‬ ِ ‫احب َه َذا الثـَّو‬
ْ َ ‫ص‬
ِ ‫وِِف ََل ي َكلِم‬
َ ُ ُ َ
ِ
.‫ َوِِف إِ ْن ََلْ أَبِ ْعهُ فَ َك َذا فَأ َْعتَ َق أ َْو َدبـََّر‬،‫اْليَا ِر‬
ْ ِ‫إِ ْن بِ ْعتُهُ أَ ِو ا ْشتَـَريْـتُهُ إِ ْن َع َق َد ب‬

Мана бу кийимнинг эгасига гапирмаслик ҳақида қасам ичганида, уни

сотиб юборгандан кейин гапирса ҳам, қасами бузилади. Мана бу йигитга
гапирмасликка қасам ичганда, унга қариганида гапирса ҳам, қасами
бузилади. “Мана бу, агар уни сотсам ёки сотиб олсам, ҳурдир” деганда, хиёр
ила олди-сотдига ақдлашса, гапи рўёбга чиқади. “Агар уни сотмасам,
фалон бўлсин” дегач, уни озод қилса ёки “ўлганимдан кейин озодсан” деса,
80
 www.madrasa.uz

қасами бузилади.

َّ ‫الصْل ِح َع ْن َدِم َع ْم ٍد َوا ِْلِبَ ِة َو‬

ِ‫الص َدقَة‬ ُّ ‫ َوالْ ِكتَابَِة َو‬،‫اْلُْل ِع َوالْعِْت ِق‬
ْ ‫اح َوالطَّ َال ِق ْو‬ِ ‫ف النِ َك‬ِ ِ‫وبِِف ْع ِل وكِيلِ ِه ِِف حل‬
َ َ َ
‫ض ِه‬ ِ ِ ِ ِ ِ
ِ ‫ب الْعبد وقَضاء الدَّي ِن وقَـب‬
َْ ْ َ َ َْ ِ ‫ضر‬ ْ ‫الذبْ ِح َو‬ َّ ‫اْل َعارةِ و‬
َ َ ِْ ‫يد ِاع َو ْاَل ْست َع َارة َو‬ َ ِ‫اَل ْست‬
ِْ ‫يد ِاع و‬
َ َ ‫اْل‬ ِْ ‫اض َو‬ ِ ‫اَل ْستِ ْقَر‬
ِْ ‫ض و‬
َ ِ ‫َوالْ َق ْر‬
‫وم ِة‬ ْ ‫الصْل ِح َع ْن َم ٍال َو‬ ُّ ‫اَل ْستِْئ َجا ِر َو‬
ِْ ‫اْلجارةِ و‬ ِ ِ ِ ْ ‫َوالْبِنَ ِاء َو‬
ْ ‫اْلِيَاطَِة َوالْ ِك ْس َوةِ َو‬
َ‫ص‬ ُ ُ‫اْل‬ َ َ َ ِْ ‫ ََل ِف الْبَـْي ِع َوالشَراء َو‬،‫اْلَ ْم ِل‬
.‫ب الْ َولَ ِد‬
ِ ‫ضر‬ ِ ِ
ْ َ ‫َوالْق ْس َمة َو‬

Никоҳ, талоқ, хулуъ, қул озод қилиш, ёзиш, қасдан одам ўлдирганда
хун учун сулҳ қилиш, ҳиба, садақа, қарз бериш, қарз олиш, сақлаш учун
қўйиш, сақлаб беришни сўраш, ишлатиб туришга сўраш ва ишлатиб
туришга бериш, сўйиш, қулни уриш, қарзни адо қилиш ва қайтариб олиш,
бино қуриш, тикиш, кийим ва кўтаришдаги қасамларда вакилнинг феъли
ила қасами бузилади.
Сотиш, сотиб олиш, ижарага бериш, ижарага олиш, мол ҳақидаги сулҳ,
хусумат, тақсимлаш ва болани уриш кабиларда вакилининг феъли ила
қасами бузилмайди.

،‫ َعلَى الْ َملَ َويْ ِن‬،ُ‫ َويَـ ْوَم أُ َكلِ ُمه‬،‫ص َالتِِه أ َْو َخا ِرِج َها‬ َ ‫َوََل ِِف ََل يَـتَ َكلَّ ُم فَـ َقَرأَ الْ ُق ْرآ َن أ َْو َسبَّ َح أ َْو َهلَّ َل أ َْو َكبَّـَر ِِف‬
،‫ فَِفي إِ ْن َكلَّ ْمتُهُ إََِّل أَ ْن يَـ ْق ُد َم َزيْ ٌد أ َْو َح ََّّت‬،‫ َوإََِّل أَ ْن لِْلغَايَِة َك َح ََّّت‬.‫ َولَْيـلَةا أُ َكلِ ُمهُ َعلَى اللَّْي ِل‬،‫َّها ِر‬ ِ ‫و‬
َ ‫ص َّح نيَّةُ النـ‬
ََ
.‫وم ِه‬ِ ‫ث إِ ْن َكلَّمه قَـبل قُ ُد‬
َ ْ َُ َ ِ‫َحن‬

Гапирмаслик ҳақида қасам ичганда Қуръон қироат қилса, намозида

ёки унинг ташқарисида тасбиҳ, таҳлил ва такбир айтса, қасами
бузилмайди. “Бугун унга гапираман” кеча ва кундузни ўз ичига олади. Шу
жумла ила кундузини ният қилиш саҳиҳдир. “Бу кеча гапираман”да, кеча
эътиборга олинади. ‫ إَِّْل أَ ْن‬лафзи ‫ح َّت‬га
َ ўхшаб ғоятни англатади. Ушбу икки
лафздан бирини истеъмол қилган ҳолда “Унга токи Зайд келгунича
гапирсам” деб қасам ичгач, Зайднинг келишидан аввал унга гапирса,
қасами бузилади.

81
 www.madrasa.uz

،‫ث ِِف الْ َعْب ِد‬ َ ِ‫ت إ‬

ُ َ‫ ََل َُْين‬،ُ‫ضافَـتُهُ َوَكلَّ َمه‬
ِ ‫وِِف ََل ي َكلِم عبده أَ ِو امرأَتَه أَو‬
ْ َ‫ أ َْو ََل يَ ْد ُخ ُل َد َارهُ إِ ْن َزال‬،ُ‫صد َيقه‬
َ ْ ُ َ ْ ُ َ َْ ُ ُ َ
.‫ َوإََِّل فَ َال‬،‫ث‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫ َوِِف َغ ِْْيه إِ ْن أ‬،‫أَ َش َار إِلَْيه ِبَ َذا أ َْو ََل‬
َ ‫َش َار ِبَ َذا َحن‬

Қулига, хотинига, дўстига гапирмасликка ёки ҳовлисига кирмасликка

қасам ичгач, қасамда тилга олинганларнинг нисбати зоил бўлса ва шундан
сўнг у уларга гапирса, қул борасида унга мана бу деб ишора қилган бўлса
ҳам, қилмаган бўлса ҳам, қасами бузилмайди. Қулдан бошқасида мана бу
деб ишора қилган бўлса, қасами бузилади. Бўлмаса, йўқ.

،‫ َولِ ْْلَبَ ِد ُم َعَّرفاا‬،‫َّه ُر ََلْ يُ ْد َر ُمنَ َّكارا‬

ْ ‫ َوالد‬،‫ َوَم َع َها َما نـَ َوى‬،‫ف‬َ ‫ نُ ِكَر أ َْو ُع ِر‬،‫ف َسنَ ٍة‬ ُ ‫ص‬
ِ ٍِ
ْ ‫ْي َوَزَما ٌن بِ َال نيَّة ن‬ ٌْ ‫َوح‬
ِ
ِ
.ٌ‫ور َع َشَرة‬ ُ ‫ َوأَيَّ ٌام َكث َْيةٌ َو ْاألَيَّ ُام َوالش‬،ٌ‫َوأَيَّ ٌام ُمنَ َّكَراة ثََالثَة‬
ُ ‫ُّه‬

‫ْي‬ ِ
ٌْ ‫ ح‬ва ‫ َزَما ٌن‬лафзлари ният мавжуд бўлмаганда, алиф-ломи бўлса ҳам,
бўлмаса ҳам, ярим йилдир. Ният билан бўлса, ният қилган муддати
бўлади. ‫َّه ُر‬
ْ ‫ الد‬лафзи алиф-ломсиз бўлса, қанча муддатни ифодалаши
билинмаган. Алиф-лом билан бўлганда абадийликни ифода қилади.
Алиф-ломсиз ‫ أَيَّ ٌام‬лафзи уч кундир, ٌ‫أَيَّ ٌام َكثِ َْية‬, ‫ ْاألَيَّ ُام‬ва ‫ور‬
ُ ‫ُّه‬
ُ ‫ الش‬лафзлари ўнни
билдиради.

ِ ِ ِ ٍ
ُ ‫ فَِإ ْن‬،‫َص اال‬
‫ض َّم َو ْح َد ُه‬ َ َّ‫ َوإِن ا ْشتَـَرى َعْب َديْ ِن ُُث‬،‫ إِن ا ْشتَـَرى َعْب ادا َعتَ َق‬،‫َوِِف أََّو ُل َعْبد أَ ْش َِِتيه ُحٌّر‬
ْ ‫ فَ َال أ‬،‫آخَر‬
‫ات َعتَ َق ْاْل ِخ ُر‬ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ
َ َّ‫ فَِإن ا ْشتَـَرى َعْب ادا ُُث‬،‫ات ََلْ يَـ ْعت ْق‬
َ ‫ ُُثَّ َم‬،‫آخَر‬ َ ‫ إِن ا ْشتَـَرى َعْب ادا َوَم‬،‫ َوِِف آخ ُر َعْبد‬.‫ث‬ ُ ‫َعتَ َق الثَّال‬
.‫ات ِم ْن ثـُلُثِ ِه‬ ِ ِِ ِ
َ ‫ َوعْن َد ُِهَا يَـ ْوَم َم‬،‫يَـ ْوَم َشَرى م ْن ُك ِل َماله‬

“Сотиб олган биринчи қулим озоддир” деганда, агар битта қул сотиб
олса, у озод бўлади. Агар бирданига иккита қул сотиб олиб, сўнгра яна
битта сотиб олса, ҳеч бири озод бўлмайди. Қасамига “бир ўзини” деган
лафзни қўйган бўлса, учинчиси озод бўлади. “Охирги сотиб олган қулим
озоддир” деганда, бир қулни сотиб олгандан кейин хожа ўлиб қолса, ўша
қул озод бўлмайди. Агар бир қул сотиб олиб, кейин бошқасини сотиб
олгач, вафот топса, охирги сотиб олган қули уни сотиб олган куни барча

82
 www.madrasa.uz

моли ҳисобидан озод бўлади. Абу Юсуф ва Муҳаммад

раҳимаҳумаллоҳларнинг наздиларида, вафот топган куни барча молининг
учдан бири ҳисобидан озод бўлади.

ٍ‫ عتق أ ََّو ُل ثََالثَة‬،‫ وبـ ُك ِل عب ٍد بشَّرِِن بِ َك َذا فَـهو حٌّر‬،‫ث بِِه ِخ َالفاا َِلما‬
َ ‫الزْو ُج فَ ًّارا لَْو َعلَّ َق الث ََّال‬
َّ ُ‫صْي‬ ِ ‫وََل ي‬
َ ََ ُ َ ُ َ َ َْ َ َُ َ َ
.‫ َوالْ ُك ُّل إِ ْن بَش َُّروهُ َم اعا‬،‫ْي‬ ِ
َ ‫بَش َُّروهُ ُمتَـ َف ِرق‬

Эр уч талоқни никоҳида бўлган охирги аёлга боғлаган бўлса,

икковларига хилоф ўлароқ, хотинига мерос қолдиришдан қочган
бўлмайди. “Менга фалон нарсанинг башоратини берган ҳар бир қул
озоддир” деганда, унга айри-айри ҳолатда башорат берган учта қул озод
бўлади. Барчалари биргаликда башорат берсалар, барчалари озод
бўладилар.

‫اح َعلَّ َق ِعْتـ َق َها َع ْن‬

ٍ ‫بِنِ َك‬ ٍ‫ وََل مستـولِ َدة‬،‫ ََل بِ ِشر ِاء عب ٍد حلَف بِعِْت ِق ِه‬،:‫ط بِ ِشر ِاء أَبِ ِيه لِ َك َّفارتِِه ِهي‬
َْْ ُ َ َ َ َْ َ َ َ َ ‫َو َس َق‬
،‫َّارتِِه بِ ِشَرائِ َها‬
َ ‫َكف‬

Отасини сотиб олиши билан қасам каффороти соқит бўлади. Озод

қилиш ҳақида қасам ичган қулни сотиб олиши ила ва қасамининг
каффорати эътиборидан никоҳ орқали ундан фарзанд кўрган чўрини озод
қилишига ўша чўрини сотиб олишини боғлаб қўйган киши чўрини сотиб
олгач, чўри озод бўлиши ундан қасам каффоратини соқит қилмайди.

ِِ ِ ِ ِ
ُ ْ‫َوتَـ ْعت ُق بـ إِ ْن تَ َسَّري‬
َ َ‫ َم ْن تَ َسَّر َاها َوه َي ِِف مْلكه يَـ ْوَم َحل‬،ٌ‫ت أ ََمةا فَ ِه َي ُحَّرة‬
.‫ ََل َم ْن َشَر َاها فَـتَ َسَّر َاها‬،‫ف‬

“Агар чўрини тасаррий қилсам (уй қилиб берсам, бегоналардан тўссам

ва унга жимоъ қилсам), у озоддир” деса ва қасам ичган куни ўз мулкида
бўлган чўрини тасаррий қилиб олса, чўри озод бўлади. Қасамидан сўнг
чўрини сотиб олиб тасаррий қилса, у озод бўлмайди.

ِ
ُ ِ‫ات أ َْوََلدهِ َوُم َدبَّـ ُروهُ َو َعب‬
‫ َوبـ َه َذا ُحٌّر أ َْو َه َذا‬،‫ ََل ُم َكاتَـبُوهُ إََِّل بِنِيَّتِ ِه ْم‬،ُ‫يده‬ ٍ
ُ ‫ أ َُّم َه‬،‫َو َعتَ َق بـ ُك ُّل َمَْلُوك ِل ُحٌّر‬
83
 www.madrasa.uz

ِ ْ ‫ و ُخِْي ِِف ْاألُولَيَـ‬،‫يدهِ ثَالِثُـ ُهم‬

.‫ْي َكالطَّ َال ِق‬ ِ ِ‫وه َذا لِعب‬
َ ََ
َ َ ْ

“Менинг ҳар бир мамлуким ҳурдир” дейиши билан унинг умму

валадлари, мудаббарлари ва қуллари озод бўлади. Мукотаблари озод
бўлмайди. Аммо, уларни ҳам ният қилган бўлса, озод бўладилар. Агар
қулларига, “мана бу ҳурдир” ёки “мана бу ва мана бу” деса, учинчилари
озод бўлади. Аввалги иккисида, талоқдаги каби, ихтиёрига қаралади.

‫اب الْبَ ْي ِع‬ ِ

ُ َ‫كت‬

ِ ‫ وإِ َذا أَوجب و‬.‫اط مطْلَ اقا‬

ٍ ٍ ‫ول بَِل ْفظَي َم‬ ٍ ‫اب وقَـب‬ ٍ ِِ ِ ٍ ‫ُه َو ُمبَ َادلَةُ َم ٍال ِبَ ٍال بِتَـَر‬
،‫اح ٌد‬ َ َ َْ َ ُ ‫ َوبِتَـ َع‬، ‫اض‬ ْ ُ َ َ‫ َويَـْنـ َعق ُد بإجي‬،‫اض‬
ِ ِ َ‫اْلجي‬
‫ب‬
ُ ‫اب إ ْن َر َج َع الْ ُموج‬ َ َّ ‫ إََِّل إِذَا بَـ‬،‫قَبِ َل ْاْل َخ ُر ُك َّل الْ َمبِي ِع بِ ُك ِل الث ََّم ِن أ َْو تَـَرَك‬
ُ ِْ ‫ َوَما ََلْ يَـ ْقبَ ْل بَطَ َل‬،‫ْي ََثَ َن ُك ٍل‬
.‫ َوإِ َذا ُوِج َدا لَ ِزَم‬،‫َح ُد ُِهَا‬ َ ‫أ َْو قَ َام أ‬

САВДО КИТОБИ

У ўзаро розилик ила молни молга алмаштириш бўлиб, ўтган замон

сийғасида айтилган ийжоб ва қабул ила ва олди-берди қилиш ила
боғланади. Икки тарафдан бири савдони ийжоб қилса, иккинчи тараф ўша
нарсани барчасини барча баҳоси ила қабул қилади ёки қабул қилмайди.
Аммо, ҳар бир донасининг баҳосини алоҳида айтган бўлса, исталган
миқдорини қабул қилиши мумкин. Иккинчи тараф қабул қилмасдан
аввал ийжоб қилган тараф гапидан қайтса ёки икковларидан бири
ўрнидан туриб кетса, ийжоб ботил бўлади. Қачонки ийжоб ва қабул
мавжуд бўлса, байъ икковларига лозим бўлади.

.‫َح ِدِِهَا‬ ِ
َ ‫ َوالث ََّم ُن بأ‬،‫السلَ ِم‬
ِ‫ص‬
َّ ‫ إََِّل ِِف‬،‫ف‬ ِ
ْ ‫ ََل بِذ ْك ِر الْ َق ْد ِر َوالْ َو‬،ِ‫اْل َش َارة‬
ِْ ِ‫يع ب‬ِ ُ ‫ويـ ْعر‬
ُ ‫ف الْ َمب‬َ َُ

84
 www.madrasa.uz

Савдо моли ишора ила танилади. Миқдор ва сифатни зикр қилиш

билан эмас. Аммо, салам савдосида миқдор ва сифатни зикр қилиш ила
танилади. Баҳони иккисидан бири – ишора ёки миқдор ва сифатини зикр
қилиш ила танилади.

ِ ‫اْلِْن‬
‫ َوُمطْلَ ُق الثَّ َم ِن‬.‫س‬ ِ ‫اْلِْن‬
ْ ِ‫س ب‬ ْ ‫اف إََِّل ِِف‬ ٍ ِ ٍ ِ ِ
ُ ‫اْلَُز‬ ْ ‫ضُّر‬ُ َ‫ َوََل ي‬،‫َج ٍل َم ْعلُوم‬
َ ‫َويَص ُّح الْبَـْي ُع بثَ َم ٍن َحال َو ُم َؤ َّج ٍل بأ‬
.‫ت َمالِيَّتُـ َها‬
ْ ‫اختَـلَ َف‬
ِ ِ ُ ‫ فَِإ ِن استـوى رواج النـ‬،‫ُُيمل علَى األَرو ِج‬
ْ ‫ُّقود فَ َس َد إِن‬ ُ ََ َ َ ْ َْ َ ُ َْ

Савдо нархни ўрнида тўлаш ёки маълум вақтдан кейин тўлаш ила
саҳиҳ бўлади. Савдога чамалаб сотиш ва олишнинг зарари йўқ. Аммо, бир
жинсдаги нарсани ўз жинсидагига савдо қилиш бундан мустасно.
Нархнинг миқдори мутлоқ айтилганда кенг тарқалган пул миқдорига
йўйилади. Пулларнинг тарқалганлиги баробар бўлиб, уларнинг кучи
турлича бўлса, байъ фосид бўлади.

ٍِ ٍِ ٍ
‫صْبـَراة َعلَى‬ َ َ‫ َوإِ ْن ب‬،‫َص اال‬
ُ ‫اع‬ ْ ‫ َوإََِّل فَ َال أ‬،‫ص َّح ِِف َواحد‬ َ ‫ت‬ ْ ‫ فَِإ ْن ََلْ تَـتَـ َف َاو‬،‫يع ذُو أَفْراد ُك ُّل َواحد بِ َك َذا‬ ِ ِ
َ ‫َوإ ْن ب‬
.‫ َوإِ ْن َز َاد فَلِْلبَائِ ِع‬،‫ص ِة أ َْو فَ َس َخ‬
َّ ِ‫اْل‬
ْ ِ‫َخ َذ الْ ُم ْش َِِتي ب‬ َ‫صأ‬ ِ ٍ ِِ َ ُ‫أَنـَّ َها ِمئَة‬
َ ‫ فَإ ْن نَـ َق‬،‫ص ٍاع بئَة‬

Доналаб сотиладиган нарсани “ҳар донаси бунча” деб сотганда уларнинг

орасида тафовут бўлмаса, бир донасининг савдоси саҳиҳ бўлади. Доналар
турлича бўлганда, ҳеч бирида савдо саҳиҳ бўлмайди. Бир тўп нарсани юз
соъ чиқади деб юз тангага сотганда, ундан кам чиқса, харидор хоҳласа,
ҳиссага қараб олади, хоҳласа савдони бузади. Агар кўп чиқса, сотувчига
бўлади.

.‫ص ِة فِي ِه َما‬ ْ ِ‫ فَب‬،‫ ُك ُّل ِذ َر ٍاع بِ ِد ْرَه ٍم‬:‫ َوإِ ْن قَ َال‬.ُ‫ َواألَ ْكثَـ ُر لَه‬،‫َخ َذ األَقَ َّل بِ ُك ِل الث ََّم ِن أ َْو تَـَرَك‬
َّ ِ‫اْل‬ ِ ‫َوِِف الْ َم ْزُر‬
َ ‫وع أ‬
‫ب‬ َِ‫ و‬،‫ أَو قَ ْد ب َدا‬،‫ وبـْيع ََثَرةٍ ََل يـْب ُد صالَحها‬،‫ والْباقِالَِّء وََْن ِوهِ ِِف قِ ْش ِرهِ األ ََّوِل‬،‫وص َّح بـْيع الْبـ ِر ِِف سْنبلِ ِه‬
‫جي‬
ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ََ َ َ َ ُُ ُ َُ ََ
.‫استِثْـنَ ِاء قَ ْد ٍر َم ْعلُ ٍوم‬ ِ ِ ُ ‫ و َشر‬.‫قَطْعها‬
ْ ‫ط تَـ ْرك َها َعلَى الش َج ِر يـُ ْفس ُد الْبَـْي َع َك‬ ْ َ َُ
85
 www.madrasa.uz

Зироъ билан ўлчанадиган нарсада камни харидор келишилган

баҳонинг ҳаммасига олади ёки тарк қилади. Кўпи эса, унга қолади. Агар
«ҳар зироъи бир дирҳам» деган бўлса, икки ҳолатда ҳам ҳиссасига биноан
бўлади. Буғдойни сунбулида, полиз экинлари ва унга ўхшаш нарсаларни
устки пўстлоғи билан сотса, бўлади.
Кўзга кўринмаган ёки кўриниб қолган мевани сотиш ҳам дуруст. Бунда
уни узиб олиш вожиб бўлади.
Агар мевани дарахтда қолдириш шарт қилинса, байъ бузилади.
Шунингдек, маълум миқдорни истисно қилиш ҳам байъни фосид қилади.

َّ ‫ص ٌل (ِيف ِخيَا ِر‬

)‫الش ْر ِط‬ ْ َ‫ف‬

‫ َوَك َذا‬،‫َج َازهُ ِِف الثَّالثَِة‬ ِ ُ ُ‫ إََِّل أَنَّهُ َجي‬.‫ َل أَ ْكثَـر‬،‫ص َّح ِخيار الشَّر ِط لِ ُك ٍل ِمْنـ ُهما وَِلُما ثَالثَةُ أَيَّ ٍام أَو أَقَ َّل‬
َ ‫وز إ ْن أ‬ َ ْ َ َ َ ْ َُ َ
.‫إِ ْن َشَر َط أَنَّهُ إِ ْن ََلْ يَـْنـ ُق ِد الث ََّم َن إِ َىل ثَالثٍَة أ َْو أَ ْكثَـَر فَال بَـْي َع‬

ИХТИЁР ШАРТИ

Икки тарафга уч кунгача ёки ундан камроқ муддатга ихтиёр шарти

саҳиҳ бўлади. Ундан кўпига эмас. Аммо, (ихтиёр шарти уч кундан кўп
бўлган савдони) уч кун ичида ҳал қилса, жоиз бўлади. Шунингдек, уч
кунгача ёки кўпроқда баҳосини бермаса, савдо бўлмаслигини шарт қилса,
жоиз бўлади.

ِ ‫وض علَى سوِم‬

.‫الشَر ِاء‬ ِ ‫ فَـهْل ُكه ِِف ي ِد الْم ْش ِِتي بِالْ ِق‬،ِ‫ك بائِعِ ِه مع ِخيا ِره‬ ِ ِ
ْ َ َ ِ ُ‫يمة َكالْ َم ْقب‬ َ َ ُ َ ُ ُ َ َ َ َ ‫يع َع ْن مْل‬ ٌ ِ‫َوَلَ َُيُْر ُج َمب‬
‫ك‬ِ ‫ فَال تَـثْبت أَح َكام الْ ِمْل‬،‫ لَ ِكن َل َيَْلِ ُكه الْم ْش َِِتي‬،‫ فَـهْل ُكه ِِف ي ِدهِ بِالثَّم ِن َكتَـعيُّبِ ِه‬،‫وَُيْرج مع ِخيا ِر الْم ْش َِِتي‬
ُ ْ ُُ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ُ ُ َ ََ ُُ َ
.ِ‫َكعِْت ِق قَ ِريبِ ِه َوََْن ِوه‬
86
 www.madrasa.uz

Сотувчи ихтиёрни шарт қилган бўлса, сотилган нарса унинг мулкидан

чиқмайди. Савдо моли харидорнинг қўлида ҳалок бўлишида, сотиб олиб
қабз қилинган нарса каби қиймати тўланади. Савдо моли ихтиёр шарти
сотиб олувчида бўлганида сотувчининг мулкидан чиқади. Бас савдо моли
сотиб олувчининг қўлида ҳалок бўлишида, савдо моли айбга учрашидаги
каби нархи тўланади. Аммо у сотиб олувчининг мулкига кирмайди. Бас,
қариндошини қулликдан озод қилиш ва шу каби мулк ҳукмлари собит
бўлмайди.

‫ َوَما يَ ُد َّل‬،ِ‫ض ِي الْ ُمدَّة‬ ِ ُ‫اْلِيار ِب‬

ُ َْ ‫ط‬
ِ ‫احبه ِِف الْمدَّةِ ِِِب‬
ُ ‫ َويَ ْس ُق‬،ِ‫الف ا ِْل َج َازة‬ ُ ُُ ‫ص‬
ِ ‫والْ َفسخ َل يـعمل إََِّل أَ ْن يـعلَم‬
َ َ َْ ُ َ َْ ُ ْ َ
ِ ِ ‫ْي أَو أ‬ ِ ‫ و ِشراء أ‬،‫ والْوطْ ِئ‬،‫وب‬ ِ ‫ضى َكالُّرُك‬
.‫ َل ِِف األَ ْكثَ ِر‬،‫ص َّح‬ َ ‫َح ادا‬
َ ‫ْي أ‬ َ ِ‫َحد الثَّالثَة َعلَى أَ ْن يـُ َع‬ َ ْ ِ ْ ‫َحد الثـ َّْوبَـ‬ َ َُ َ ََ
ِ ‫َعلَى‬
َ ‫الر‬
.‫ َوفَ َس َد الْبَـْي ُع ِِف األ َْو ُج ِه الْبَاقِيَ ِة‬.‫اْلِيَا ِر‬ َّ َ‫ص َّح إِ ْن ف‬ ِ ِ ‫اْلِيا ِر ِِف أ‬ِ ِ
ْ ‫ْي َُمَ َّل‬َ َّ ‫ َو َع‬،‫ص َل الث ََّم َن‬ َ ‫َحدِهَا‬
َ َ ْ ‫َوشَراءُ َعْب َديْ ِن ب‬

Фасх, савдони ҳал қилишга хилоф ўлароқ, соҳиби фасхни муддат ичида
билмагунича амалга кирмайди. Муддат ўтиши ва (савдодан) розиликка
далолат қилувчи миниш ва жинсий яқинлик қилиш кабилар ила ихтиёр
ҳаққи соқит бўлади. Иккитасидан ёки учтасидан бирини таъйин қилиш
шарти ила кийим савдосини қилса, саҳиҳ бўлади. Ундан (учтадан)
ортиғига эмас. Икки қулдан бирида ихтиёр шарти ила савдо қилганида
нархни алоҳида қилса ва ихтиёр қай бирида эканини таъйин қилса, савдо
саҳиҳ бўлади. Бошқа қолган кўринишларда савдо фосид бўлади.

‫ َل الش َّْر ِط‬،‫ب‬ ِِ

ِ ‫ْي والْ َعْي‬ ِ ُ ‫ ويـوَّر‬.‫ أَخ َذ بِثَمنِ ِه أَو تَـرَك‬،‫وعب ٌد م ْش ِري بِ َشر ِط َكْتبِ ِه وََل يوج ْد‬
َ ‫ث خيَ ُار التـ َّْعي‬ َُ َ َ ْ َ َ َ ُ َْ ْ ٌ َ َْ َ
.‫الرْؤيَِة‬
ُّ ‫َو‬

87
 www.madrasa.uz

Ёзишини шарт қилиб сотиб олинган қулда у нарса топилмаса, ўша

нархни бериб олади ёки савдони тарк қилади. (Савдони тарк қилгач
арзонроқ нархга янги савдо ақди боғласа, бўлади). Таъйин қилиш ва айб
ихтиёри меросга қолади, шарт ва кўриш ихтиёри қолмайди.

)‫ص ٌل (ِيف ِخيَا ِر الرْؤيَِة‬

ْ َ‫ف‬

ِ ِِِ ِ ِ ِ
ُ‫ َويـُْبطلُه‬.‫ َل لبَائعه‬،‫وج َد ُمْبطلُهُ َوإِ ْن َرض َي قَـْبـلَ َها‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ُ‫ َول ُم ْش َِِتيه خَي ُارُه عْن َد َها إ َىل أَ ْن ي‬،ُ‫ص َّح شَراءُ َما ََلْ يَـَره‬ َ
ِ ‫ وما َل ي‬.‫الرْؤي ِة وبـعدها‬ ِ ِ ِ ِ ِ ٌ ‫و ِخيار الشَّر ِط تَـعيُّبه وتَصُّر‬
‫وجبُهُ َكالْبَـْي ِع‬ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُّ ‫ قَـْب َل‬،‫ب َحقًّا لغَ ِْْيه َكالْبَـْي ِع بال خَيا ٍر‬ ُ ‫ف يُوج‬ َ َ ُُ َ ْ َ َ َ
.‫ِِِبيَا ٍر َوُم َس َاوَم ٍة َوِهبَ ٍة بِال تَ ْسلِي ٍم يـُْب ِط ُل بَـ ْع َد َها فَـ َق ْط‬

КЎРИШ ХИЁРИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Кўрмаган нарсасини сотиб олиш саҳиҳ бўлади. Кўришдан аввал савдога

рози бўлса ҳам, савдо молини кўрганда сотиб олувчининг хиёри бўлади.
Сотувчининг кўриш хиёри бўлмайди.
Кўриш ва шарт хиёрларини савдо молининг айбга учраши, хиёр
шартисиз сотиш ва кўрмасдан туриб ёки кўргандан кейин сотиш каби
бошқага ҳаққни вожиб қилувчи тасарруф ботил қилади.
Бошқага ҳақни вожиб қилмайдиган ихтиёр шарти ила сотиш,
савдолашиш ва топширилмаган ҳиба кабиларда кўриш хиёри фақат савдо
молини кўрганидан кейингина ботил бўлади.

،ٍ‫ودة‬ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ويـعتبـر رْؤيةُ الْم ْق‬

َ‫ص‬ ُ ‫صود َك َو ْجه األ ََمة َوالدَّابَة َوَك َفل َها َوَم ْوض ِع َعلَ ِم الْ ُم ْعلَ ِم َوظَاه ِر َغ ِْْيه َوبـُيُوت َم ْق‬ ُ َ َ ُ ُ ََ ْ ُ َ
.ُ‫ف الْ َع َقا ِر ِعْن َده‬ ِ ِ ‫الشَر ِاء أَ ِو الْ َقْب‬
ِ ِ‫ونَظَر وكِيلِ ِه ب‬
ُ ‫ص‬
ْ ‫س األ َْع َمى َو ََشُّهُ َو َذ ْوقُهُ َوَو‬ ُّ ‫ َو َج‬.ِ‫ض َل نَظَُر َر ُسوله‬ َُ َ
.‫ َولِْل ُم ْش َِِتي ِِف َع َدِم ُرْؤيَتِ ِه‬،ِ‫ َوالْ َق ْو ُل لِْلبَائِ ِع ِِف َع َدِم تَـغَُِّْيه‬،‫اْلِيَ ُار إِ ْن تَـغَيَّـَر‬
ْ ُ‫ فَـلَه‬،‫َوَم ْن َرأَى َشْيئاا ُُثَّ َشَرى‬

88
 www.madrasa.uz

Кўриш хиёрида чўрининг юзини, ҳайвоннинг юзи ва орқасини. Белгили

(кийим)нинг белгисини, ундан бошқасининг устини, ниятдаги уйларнинг
ўзини кўриш каби савдодаги мақсадни ҳосил қилувчи ўринни кўриш
эътиборга олинади. Шунингдек сотиб олиш ёки қабз қилишга
тайинланган вакилининг, элчисининг эмас, назари эътиборлидир. Кўзи
ожизнинг сийпаб, ҳидлаб ва татиб кўриши, кўчмас мулкнинг олдида туриб
унга васфлаб берилиши эътиборга олинади.
Олдин кўрган нарсасини вақт ўтгач сотиб олганида савдо моли
ўзгарган бўлса, унга кўриш хиёри берилади. Савдо молининг ўзгарган-
ўзгармагани борасида сотувчининг гапи олинади. Савдо молини
кўрмаганлик борасида сотиб олувчининг гапи олинади.

ِ ‫ص ٌل (ِيف ِخيَا ِر ال َْع ْي‬

)‫ب‬ ْ َ‫ف‬

ِ ‫اق والبـو ُل ِف‬ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ُّجا ِر رُّده أَو أ‬ ِ ِِ ِ ِ

ِ ‫الفَر‬
‫اش‬ ْ َ ُ َ‫ واْلب‬.‫َخ ُذ ُه بثَ َمنه ُكله‬ ْ ْ ُ َ َّ ‫َّص ََثَنَهُ عْن َد الت‬ َ ‫َول ُم ْش ٍَِت َو َج َد بَ ْش ِريه َعْيباا نـَق‬
ِ ِ َّ ‫ وجنُو ُن‬،‫وس ِرقَةُ صغِ ٍْي يـع ِقل عيب وبالِ ٍغ عيب آخر‬
ٌ ‫الزنَا َوالتـ ََّولُّ ُد مْنهُ َعْي‬
‫ب‬ َّ
ِ ‫الذفَـر و‬ ٌ ‫الصغ ِْي َعْي‬
ُ ‫ َوالبَ َخ ُر و‬،‫ب أبَ ادا‬ ُ َ ُ َ ٌ َْ َ َ ٌ َْ ُ ْ َ َ َ
ِ ‫اضةُ و ْارتَِفاعُ َحْي‬
‫ض‬ ِ ‫ و‬،‫األمة‬ ِ ‫ واْلبل عيب ِف‬،‫ والتـَّزُّوج عيب فِي ِهما‬،‫ وال ُك ْفر عيب فِي ِهما‬،‫فِيها ََل فِ ِيه‬
َ ‫اَلست َح‬
ْ ٌ َْ ُ ََ َ ٌ َْ ُ َ َ ٌ َْ ُ َ
.‫ب‬ ِ
ٌ ‫شرة َسنَةا َعْي‬ َ ‫بَـْنت َسْب َع َع‬

АЙБ ХИЁРИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Сотиб олган нарсасида савдогарлар наздида нархини пасайтирадиган

айбни топса, сотиб олувчи савдони рад қилиши ёки тўлиқ нархга сотиб
олиши мумкин. (Айни ўша савдо молини арзонроққа олишни истаса,
олдинги савдони рад қилиб, янги савдо ақди боғлаши мумкин). Ақли бор
ёш боланинг қочиб кетиши, тўшакка бавл қилиб қўйиши, ўғрилик
қилиши айбдир, балоғатга етганиники бошқача айбдир. Кичик боланинг
жиннилиги катта бўлса ҳам айбдир. Оғиздан, қўл остидан ёқимсиз ҳид
89
 www.madrasa.uz

келиши, зино қилиш ва зинодан туғилишлик жорияда айбдир, қулда эмас.

Кофирлик, турмуш қурганлик икковида айбдир. Ҳомиладорлик жорияда
айбдир. Ўн етти ёшли жориядаги истиҳоза ва ҳайзнинг кўтарилиши
айбдир.

‫أعتَ َق‬ ِ ‫وإ ْن ظَهر عيب قَ ِدميٌ بـع َدما مات أو أَع َتقه َماناا أو دبَّـره أو استَـولَ َد رجع بالنـ ْقص‬
ْ ‫ َل بَـ ْع َد َما‬،‫ان‬ َ َ َ َ ْ ْ ْ َُ َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َْ ٌ َْ َ َ َ
‫ب َر َج َع بِِه إَل أ َْن‬ٌ ‫ث َعْي‬
َ ‫ َوبَـ ْع َد َما َح َد‬،‫س فَـتَ َخَّر َق‬ ِ َّ
َ ‫ضهُ ْأو ُكلهُ ْأو لَب‬ َ ‫ أ َْو بَـ ْع َد َما أَ َك َل بَـ ْع‬،ُ‫َعلَى َم ٍال أو قَـتَـلَه‬
ِ ‫ ما ََل َُيْتَلِط بِِْل‬،‫ك‬
.‫ك الْ ُم ْش َِِتي‬ ِ ِ
ْ َ َ ‫يَأْ ُخ َذهُ البَائ ُع َك َذل‬
ِ ‫ وبـع َد َكس ِر اْلوِز و َْن ِوهِ رجع بالنُّـ ْقص‬،‫فَال يـرِجع إ ْن باع قَـبـلَه َل بـع َده‬
‫ان ِف الْ ُمْنتَـ َف ِع بِِه و بِالْ ُك ِل ِف‬ َ َ َ َ َ َْ ْ ْ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ
،ِ‫َغ ِْْيه‬

Сотиб олинган (қул) ўлгач ёки уни текинга озод қилгач ёки мудаббар
қилгач ёки умму валад қилгач қадимги айби зоҳир бўлса, нархдаги
нуқсонни қайтариб олади. Мол эвазига озод қилгач ёки ўлдиргач ёки
(таомнинг) бир қисмини ёки ҳаммасини тановул қилгач ёки (кийимни)
кийганидан кейин у йиртилиб кетгач нархдаги нуқсонни қайтариб
олмайди. Сотиб олувчининг қўлида (қадимги айбидан ташқари бошқа) айб
пайдо бўлса, (қадимги айбнинг) нуқсонига яраша нархни қайтариб олади.
Аммо сотувчи тўлиқ нархни қайтариш эвазига айбли молни олиб қолишга
рози бўлса, жоиздир. Бу ҳолат савдо моли сотиб олувчининг мулкига (уни
зарарсиз ажратиб бўлмайдиган ҳолда) аралашган бўлмаганида содир
бўлади. (Мулкига аралашиб кетишидан) аввал сотиб юборган бўлса,
нархдаги нуқсонни қайтариб олмайди. Кейин эмас. Ёнғоқ ва шу каби
нарсаларни синдиргандан сўнг манфаат олинган савдо молининг нархдаги
нуқсонни қайтариб олади. Ундан бошқаларида нархи тамоман қайтариб
олади.

90
 www.madrasa.uz

ِ ِِ ِ ِ ِ ِ
ُ‫ت أنَّهُ أَبَ َق عْن َدهُ بِالبَـيِنَة ْأو نُ ُكول البَائ ِع َع ِن اْلَلف َعلَى العْل ِم ُُثَّ بَـ ْرَه َن َعلَى أَنَّه‬َ َ‫اق أَثْـب‬ َ َ‫َوإ َذا َّاد َعى اْلب‬
‫ َوَل ََثَ َن َعلَى الْ ُم ْش َِِتي‬.‫َّع َوى‬ ِ ِ ِ ِ َّ ‫ط أو ما لَه ح ُّق‬ ِ ِ
ْ ‫الرد ِبَذه الد‬ َ ُ َ ُّ َ‫اعهُ َو َسلَّ َمهُ َوَما أَبَ َق ق‬ َ َ‫أَبَ َق عْن َد البَائ ِع أ َْو َحلَّ َفهُ أنهُ ب‬
.ُ‫ْي َع َد ُمه‬َ َّ ‫ب َح ََّّت يَـتَبَـ‬ َ ‫إِ َذا َّاد َعى‬
َ ‫العْي‬

(Сотиб олувчи) қулнинг қочиб кетганини даъво қилса, унинг

ҳузуридан қочиб кетганини ҳужжат келтириш ила исбот қилади ёки
сотувчи қулнинг сотиб олувчи ҳузуридан қочиб кетганини билиши
борасидаги қасамдан бош тортиши ила бўлади. Сўнгра сотиб олувчи
қулнинг сотувчи ҳузурида қочиб кетгани ҳақида ҳужжат келтиради ёки
сотувчини сотиб олувчига қулни сотгани, топширгани ва ҳеч ҳам
қочмагани борасида ёки бу даъво ила нархни қайтриб олиш ҳаққи йўқлиги
борасида қасам ичдиради. Сотиб олувчи савдо молидаги айбни даъво
қилар экан, токи унинг айби йўқлиги аниқ бўлмагунича сотиб олувчига
нархни тўлаш мажбурияти юкланмайди.

‫ َولَ ِو ا ْشتَـَرى‬،ُ‫رضا َل لَِرِدهِ ْأو َس ْقيِ ِه ْأو ِشَر ِاء َع ِلف ِه وَل بَ َّد لَهُ ِمْنه‬ ِ ِ ‫يب ورُكوبه ِف ح‬
‫اجته يَ ُكو ُن ا‬
ِ
َ َ ُ ُ ُ َ ِ ‫َوُم َد َاواةُ الْ َمع‬
‫ َوإ ْن‬،‫َخ َذ ُِهَا أ َْو َرَّد ُِهَا َك َما ِِف ال َكْيلِي َوالْ َوْزِِن‬ ِ ِ ِ‫عبدي ِن صفقة ووجد ب‬
َ ‫ض ُه َما وإَل أ‬
َ َ‫اصةا إ ْن قَـب‬
َ ‫أحدِهَا َعْيبا َردهُ َخ‬َ َ َ َ َ ‫َْ َ ْ َ ْ َ ا‬
‫َّها‬ ٍ ‫ص َّح إ ْن بَِرىء ِم ْن ُك ِل َعْي‬ ِ ِ ِِ ِ ِ ‫قَـبض ولَ ِو‬
َ ‫ب َوإ ْن ََلْ يَـ ُعد‬ َ َ ‫ َو‬،‫ض ََلْ يَـ ُرَّد البَاقي ِبالف الثـ َّْوب‬ ُ ‫استُح َّق البَـ ْع‬
ْ ََ َ

Айби бор савдо молини сотиб олувчи тузатиши ва ўз ҳожати учун

миниши у тарафидан савдога нисбатан розиликдир. Ўша савдо молини
сотувчига қайтариш уни (чорва бўлса) суғориш ва емини сотиб олиш учун
миниши розилик эмас, зеро бу нарсаларни қилмаса бўлмайди. Икки қулни
бир келишувда сотиб олгач бирида айб топса, агар икковини қабз қилган
бўлса, айбли қулни қайтариб беради. Бўлмаса, ҳажм ва вазнда ўлчанувчи
нарсалар каби барчасини олади ёки барчасини қайтаради. Сотиб олувчи
қабз қилгач, савдо молининг бир қисмига биров ҳақдор бўлиб чиқса,
кийимга хилоф ўлароқ, қолган қисмини қайтариб бермайди.
Сотувчи савдо моли борасида ҳар қандай айбдан ўз зиммасини озод
91
 www.madrasa.uz

қилиши, савдо молидаги бор айбларни айтмаса ҳам, саҳиҳ бўлади.

)ِ‫اس ِد َوال َْم ْك ُروه‬ ِ

ِ ‫اط ِل والْ َف‬ ِ ‫الص ِح‬
َ َ‫يح َوالْب‬ َّ ‫ص ٌل (ِيف الْبَ ْي ِع‬
ْ َ‫ف‬

.‫اْلِْن ِزي ِر بِالث ََّم ِن‬ ْ ‫ َوبَـْي ُع َم ٍال َغ ِْْي ُمتَـ َق َّوٍم َك‬.ِ‫اعه‬
ْ ‫اْلَ ْم ِر َو‬ ِ ‫ وأَتْـب‬،‫اْل ِر‬ ِ ِ
َ َ ُْ ‫ َو‬،‫ َوالْ َمْيتَة‬،‫س بَال َكالدَّم‬
ٍ ِ ‫بطَل بـيع ما لَي‬
َ ْ َ ُ َْ َ َ
.‫ َوإِ ْن ََسَّى ََثَ َن ُك ٍل‬،‫ت إِىل َمْيتَ ٍة‬ ٍِ ِ
ْ ‫ض َّم‬ُ ‫ َوذَكيَّة‬،‫ض َّم إِ َىل ُح ٍر‬ ُ ‫َوبَـْي ُع ق ٍن‬
ْ ِ‫وض ب‬
‫اْلَ ْم ِر‬ ِ ‫ َوفَ َس َد بَـْي ُع الْ ُع ُر‬.‫ف‬ ٍ ْ‫ض َّم إِ َىل وق‬
َ ُ ‫ك‬ ٍ ‫ َك ِمْل‬،‫صتِ ِه‬َّ ‫ض َّم إِ َىل ُم َدبٍَّر أ َْو إِ َىل قِ ِن َغ ِْْيهِ ِِب‬ ِ
ُ ‫ص َّح ِِف ق ٍن‬َ ‫َو‬
.ُ‫ْسه‬
ُ ‫َو َعك‬

САҲИҲ, БОТИЛ, ФОСИД ВА МАКРУҲ САВДО ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Қон, ўлимтик, ҳур инсон ва унга тобеъ нарсалар каби мол бўлмаган
нарсалар савдоси ботилдир.
Шунингдек, маст қилувчи ичимлик, тўнғиз каби, (мусулмонга) мол
бўлмайдиган нарсанинг пулга савдоси ботилдир.
Ҳурга қўйиб сотилган ҳурнинг, ўлимтикка қўйиб сотилган шаръий
сўйилган, агар ҳар бирининг нархини алоҳида айтса ҳам, ботилдир.
Мудаббарга ёки бошқанинг мулкидаги қулга нархдаги ҳиссаси ила
қўшиб сотилган қулнинг савдоси, ҳудди мулкидаги нарсани вақфга қўшиб
сотиш каби, (ўз мулкидаги нарсага нисбатан) саҳиҳдир.
Савдо молини ароққа сотиб олиш ёки унинг акси фосид савдодир.

‫ َوَل َما فِ ِيه َغَرٌر‬،‫ضَرٍر‬ ٍ ِِ ِ ِ ِ

َ ِ‫ك َوَما َل قُ ْد َرَة َعلَى تَ ْسليمه إَِل بيلَة أ َْو ب‬
ِ ‫وَلَ َجيوز بـيع الْمباح‬
َ َ‫ات قَـْب َل أَ ْن تُْل‬ َ َ ُ ُ َْ ُ ُ َ
.‫ضي َج َهالَتُهُ إِ َىل الْ ُمنَ َاز َع ِة‬
ِ ‫َب ِِف ضرٍع وما تُـ ْف‬ ٍ
َ َ ْ َ ٍ ََ‫ص َدف َول‬ َ ‫َك َح ْم ٍل ِِف بَطْ ٍن َولُْؤلُ ٍؤ ِِف‬

Мубоҳ нарсаларга эга чиқмасдан туриб уларни сотиш, сотиб олувчига

ҳийласиз ёки савдо молига зарар етказмасдан топшириб бўлмайдиган
92
 www.madrasa.uz

нарсаларни сотиш, қориндаги ҳомила, садафнинг ичидаги дур, елиндаги

сут каби номаълумлик бор нарсани сотиш ва билинмаганлиги низо
келтириб чиқарувчи нарсани сотиш жоиз эмас.

ْ ‫ َوالْ ُم َحاقَـلَ ِة َوالْ ُمالََم َس ِة َوإِلْ َق ِاء‬،‫صا‬

‫اْلَ َج ِر َوالْ ُمنَابَ َذ ِة‬ ِ ِ ِِ ٍ ِ ِ
ْ ‫َوَل الْ ُمَزابَـنَة َوه َي بَـْي ُع تٍَْر ََْم ُذوذ بثْله َعلَى الن‬
‫َّخ ِل َخ ْر ا‬
‫اْلِْن ِزي ِر إََِّل َش ْعَرهُ َوَل ِجْل ِد‬ْ ‫َجَز ِاء‬ ْ ‫آدم ٍي َوَل أ‬
ِ ‫ات وَل أَجز ِاء‬ ِ
َ َ ْ َ ‫َّح ِل إََِّل َم َع الْ ُك َّو َار‬
ِ
ْ ‫َوَل الْ َمَراعي َوَل إِ َج َارتُـ َها َوَل الن‬
‫ص َعلَى أَنَّهُ أ ََمةٌ َو ُه َو‬ ٍ ‫وط ِه َوَل َش ْخ‬ ِ ‫ض ِه ِخ َالفاا َِلما وَل الْعْل ِو بـع َد س ُق‬ ِ ‫الْ ِميت ِة قَـبل دبغِ ِه وَل د‬
ِ ‫ود الْ َق ِز وَل بـي‬
ُ ْ َ ُ َ َُ َْ َ ُ َ َْ َ ْ َ
.‫َعْب ٌد‬

Шунингдек музобана, яъни териб олинган хурмони дарахтда турган

хурмога чамалаб сотиш, муҳоқала, муломаса, “тош отиш” ва мунобаза
савдолари (жоҳилият даврида бўлган савдо жараёнида катта номаълумлик
бўлган савдо турлари), (эгасиз) яйловларни сотиш ёки ижарага бериш,
асаларини уясисиз сотиш, одам жасадига тегишли нарсаларни (асосли
шаръий эҳтиёжсиз) сотиш, тўнғизга тегишли, қилидан ташқари,
нарсаларни сотиш, ўлимтикнинг ошланган терисини сотиш, икковларига
(Абу Юсуф ва имом Муҳаммадга) хилоф ўлароқ, ипак қуртини ва унинг
тухумини (уруғини) сотиш, яна юқори қаватни бузилиб тушгандан кейин
сотиш ва шахсни у эркак қул бўлган ҳолида жория деб сотиш жоиз эмас.

‫اع‬ ِ‫و ِشراء ما باع بِأَقَ َّل َِمَّا باع قَـبل نَـ ْق ِد ََثَنِ ِه األ ََّوِل وَل ِشراء ما باع مع شي ٍء ََل يبِعه بِثمنِ ِه األ ََّوِل ف‬
َ َ‫يما ب‬ َ ََ ُ ْ َ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َْ َ َ َ َ ََُ َ
‫ض ِيه‬
ِ َ‫ف والْبـيع بِ َشر ٍط َل يـ ْقت‬ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِ ِِ ِ ٍ
َ ْ ُ ْ َ َ ‫َوَزيْت َعلَى أَ ْن يُ َوز َن بظَْرفه َويُطَْر ُح للظَّْرف َك َذا َرطْ اال ِبالف َش ْرط طَْرِح َوْزن الظَّْر‬
ٍ ُ‫ط قَـبل حل‬
.‫ول‬ ِ ‫الْع ْقد وفِ ِيه نَـ ْفع ألَح ِدِِها أَو لِمبِي ٍع يست ِح ُّق وإِىل أَج ٍل ج ِهل وص َّح إِ ْن أ‬
ُ َ ْ َ ‫ُسق‬ ْ َ َ َ ُ َ َ َْ َ َ ْ َ َ ٌ َُ َ

Шунингдек, ўзи сотган нарсасининг нархини тўлиқ олмасдан туриб,

ўша нарсани сотган нархидан арзонроққа сотиб олиш, ўзи сотган
нарсасини сотмаган нарсаси билан қўшиб аввалги нарсанинг нархига
сотиб олиш, мойни идиши билан тортиб, ҳар сафар идишга “фалонча ритл”

93
 www.madrasa.uz

чиқариб ташлаш шарти билан сотиш, идишнинг соф оғирлигини чиқариб

ташлашга хилоф ўлароқ, савдо келишуви тақозо қилмайдиган, иккисидан
бирига ёки ҳақ эгаси бўла оладиган сотилган нарсага (масалан қулга) наф
берадиган шарт ила савдо қилиш ва билинмаган муддатга сотиш жоиз
эмас. Агар номаълум бўлган муддат шартини ўша муддат кирмагунича
бекор қилса, савдоси саҳиҳ бўлади.

‫س َع ْق ِدهِ َوُكلٌّ ِم ْن‬ ِ ِ‫ض ِه ِِف ََْمل‬ ِ ‫اس ادا بِ ِرضا بائِعِ ِه ص ِرُيا أَو دَللَةا َك َقب‬
ْ َ ْ ‫َ ا‬ َ َ
ِ َ‫وإِ ْن قَـبض الْم ْش ِِتي الْمبِيع بـيـعا ف‬
‫َ َ َ ُ َ َ َ َْ ا‬
‫ط فَ ْس ُخهُ َوإََِّل‬ ُ ‫اد بِ َش ْر ٍط َزائِ ٍد فَلِ َم ْن لَهُ الش َّْر‬ ِ ِ ٌ ‫ضْي ِه َم‬
ُ ‫ فَِإ ْن َكا َن الْ َف َس‬.‫ال َملَ َكهُ َولَ ِزَمهُ مثْـلُهُ َحق َيق اة أ َْو َم ْع اَن‬ َ ‫ع َو‬
ِ
‫ض ََل‬ ِ ُ‫اب لِْلبَائِ ِع ِربْ ُح ََثَنِ ِه بَـ ْع َد التَـ َقاب‬ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ َ‫ َوط‬،‫ فَإ ْن َخَر َج َع ْن مْلك الْ ُم ْش َِِتي أ َْو بَـ ََن فيه فَ َال فَ ْس َخ‬،‫فَل ُك ٍل مْنـ ُه َما‬
ُ ‫لِْل ُم ْش َِِتي ِربْ ُح َمبِيعِ ِه فَـيَتَصد‬
.‫َّق بِِه‬

Фосид савдода сотиб олувчи савдо молини сотувчининг очиқ ёки савдо
мажлисида қўлга олиш каби далолатли розилиги ила ўзлаштирса ва
иккала эваз ҳам қиймати бор нарса бўлса, сотиб олувчи унга эга бўлади ва
унинг зиммасига мазкур молнинг ўзи ёки унинг қиймати лозим бўлади.
Савдодаги фасод зиёда шарт туфайли юзага келган бўлса, (фосид) шарт
қўйган одам ўша шартни бекор қилади. (Савдодаги) фасод бошқа
кўринишда бўлса, уни икковлари бекор қиладилар.
Сотилган нарса харидорнинг мулкидан чиққан ёки унда қурилиш
қилган бўлса, шартни бузиб бўлмайди.
Фосид савдо ила (пулга) сотилган нарса нархидаги фойдани (олди-берди
қилиб бўлгач) сотувчи ўзиники қилса бўлади. Аммо сотиб олувчи ўша
савдо молининг фойдасини садақа қилиб юбориши лозим. (Фосид савдони
амалга оширган икки тараф шариятга хилоф иш қилганлари учун
гуноҳкор бўладилар).

ِ ‫اْل‬
‫اض ِر‬ ِ ِ ِ
َْ ‫ب الْ ُمضُّر بأ َْه ِل الْبَـلَد َوبَـْي ُع‬ ْ ‫الس ْوُم َعلَى َس ْوِم َغ ِْْيهِ إِذَا َر ِضيَا بِثَ َم ٍن َوتَـلَ ِقي‬
ِ َ‫اْلَل‬ َّ ‫ش َو‬ َ ‫َوُك ِرَه الن‬
ُ ‫َّج‬

94
 www.madrasa.uz

ٍ ِ ِ ِ ْ‫لِْلب ِادي زما َن الْقح ِط والْبـيع وق‬

ُ ‫ ََل بَـْي ُع َم ْن يَِز‬،ُ‫صغِ ٍْي َع ْن ذي َرِح ٍم َُْمَرم ِمْنه‬
.‫يد‬ َ ‫ت الن َداء َوتَـ ْف ِري ُق‬
َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ََ َ

Нажш (нархни ҳийла ила ошириш) ва нархига икки тараф рози бўлиб
турган савдонинг устига савдо қилиш,четдан савдо молларини олиб
келаётганларга юрт аҳлига зарар келтирадиган равишда пешвоз чиқиш
(масалан олдиндан кутиб олиб, уларнинг молларини сотиб олиш ва
қимматроққа сотиш), танқислик вақтида ерли одамнинг четдан келган
одамга молини (устама нарх ила) сотиб бериши, жумъа намозининг азони
вақтида савдо қилиш, кичик ёшлини ўзининг маҳрамидан ажратиб қўйиш
ва сотиш макруҳи )таҳримий)дир. Ким ошди савдоси макруҳ эмас.

‫ص ٌل ِيف ا ِْلقَالَ ِة‬

ْ َ‫ف‬

.ُ‫الش ْف َعة‬ ُّ ‫ب ِِبَا‬ ِ ِِ ِ ِ ِ ِ ِ ‫ فَـتبطُل بـع َد ِو‬،‫ا ِْلقَالَةُ فَسخ ِِف ح ِق الْمتـعاقِ َدي ِن‬
ُ ‫ فَـيَج‬،‫ َوبَـْي ٌع ِف َحق الثَّالث‬،‫َلدة الْ َمب َيعة‬ َ ْ َ ُ َْ ْ َ َ ُ َ ٌ ْ
ِ َِّ ِ ِِ ِ ِ ِ ِِ ‫وص َّح‬
َ َّ‫ إَل إ َذا تَـ َعي‬،‫ َوَك َذا األَقَ َّل‬،ُ‫ أ َْو أَ ْكثَـَر مْنه‬،‫ َوإ ْن َشَر َط َغْيـَر جْنسه‬،‫ت بثْ ِل الث ََّم ِن األ ََّول‬
‫ َوََلْ َيَْنَـ ْع َها‬.‫ب‬ ْ ََ
.ِ‫ض ِه َيَْنَ ُع بَِق ْد ِره‬
ِ ‫الك بـع‬
ْ َ ُ ‫ َوَه‬،‫الك الْ َمبِي ِع‬
ُ ‫الك الث ََّم ِن بَ ْل َه‬
ُ ‫َه‬

ИҚОЛА ФАСЛИ

Иқола (савдони бекор қилиш) икки келишувчига нисбатан келишувни

бекор қилишдир. Бас шунга биноан сотилган нарсанинг туғиши билан
иқола қилиш имконияти йўққа чиқади. Иқола икки келишувчидан
бошқага нисбатан савдо ақди деб эътибор қилинади. Бас шунга биноан
иқола сабабидан шуфъа вожиб бўлади. Гарчи аввалги нархнинг бошқа
жинсини ёки аввалги нархдан кўпроқ ёки камроқни шарт қилса ҳам иқола
фақатгина аввалги нархнинг қиймати ила саҳиҳ бўлади. Аммо, савдо

95
 www.madrasa.uz

молига айб етган бўлса, нархга ўзгартириш киритиш жоиз. Иқолани

нархнинг эмас, сотилган нарсанинг ҳалок бўлиши манъ қилади. Савдо
молининг бир қисми ҳалок бўлиши, унинг миқдоричасини манъ қилади.

‫َّولِيَ ِة واملَُر َاَبَ ِة‬

ْ ‫فصل يف الت‬

ِِ ِ ِ
‫َج ِر‬
ْ ‫ض ُّم أ‬ َ ،‫ض ٍل‬
َ ُ‫ َولَه‬،‫وش ْرطُ ُه َما شَر ُاؤهُ بثْلي‬ ْ َ‫التـ َّْوليَةُ أ ْن يَ ْش َِِت َط ِف البَـْي ِع أنهُ ِبَا َشَرى بِِه واملَر َابَةُ بِِه َم َع ف‬
ِ‫ وِف التـَّولِية‬،‫ فَإ ْنُ ظَهر ِخيانَـته ِف الْمر َاب ِة أَخ َذه بِثَمنِ ِه أو رَّده‬،‫ول قَام علَي بِ َك َذا‬ ِ ِ
َ ْ َ ُ َ ْ َ ُ َ َ َُ ُُ َ ََ َ َ ُ ‫ص َارةِ َواْلَ ْم ِل َوََْن ِوِهَا َويَـ ُق‬
َ ‫الق‬
.‫ف ُح َّط فِي ِه َما َو ِعْن َد ُُمَ َّم ٍد ُخِ َْي فِي ِه َما‬
َ ‫وس‬ُ ُ‫ط َوعْن َد ِأب ي‬
ِ َّ ‫ح‬
ُ

ТАВЛИЯ ВА МУРОБАҲА ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Тавлия савдода сотиб олган қийматига сотишни шарт қилишдир.

Муробаҳа эса ўша қийматга қўшимча қўшиб сотишни шарт қилишдир. Бу
икковининг шарти савдо молини сотиб олиниши мислий (масалан пул
билан) нарса ила амалга оширилишидир. Сотувчи (газламани) оқлаш,
ташиш ва шу каби ҳаражатларни нархга қўшиши мумкин ва бунда “менга
фалончага тушган” дейди. Муробаҳада сотувчи тарафидан хиёнат зоҳир
бўлса (масалан айтганидан кўпроқ фойда қўйган бўлса), сотиб олувчи ўша
кўпроқ фойда қўйилган нархда сотиб олади ёки қайтариб беради.
Тавлияда эса нархдан (хиёнат миқдори) олиб ташланади. Абу Юсуф
раҳимаҳуллоҳ наздиларида иккала ҳолатда (хиёнат миқдори) олиб
ташланади. Имом Муҳаммад наздиларида иккала ҳолатда сотиб олувчига
ихтиёр берилади.

ِ ‫ص ٌل ِيف‬
‫الربَا‬ ْ َ‫ف‬
96
 www.madrasa.uz

ِ ِ ‫ض ُش ِر َطِ ألَح ِد الْمتـعاقِ َدي ِن ِِف الْمعاو‬ ٍ ‫ض ٌل َخ ٍال َع ْن ِع َو‬

ْ ‫ َوعلَّتُهُ الْ َق ْد ُر أ‬.‫ضة‬
‫َي الْ َكْي ُل أَ ِو الْ َوْز ُن َم َع‬ َ َ َُ ْ َ َُ َ ْ َ‫الربَا ف‬ ِ
.‫س‬ ِ ‫اْلِْن‬
ْ
.‫ف‬ ِ ‫ و َغيـرها علَى الْعر‬،ٌّ‫الذهب والْ ِفضَّةُ وْزِِن‬ َّ ِ ِ ِ
ُْ َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ ‫ َو‬،‫َوالْبُـُّر َوالشَّعْيُ َوالت َّْم ُر َوالْمْل ُح َكْيل ٌّي‬
‫وز‬ ِ‫ وإِ ْن و‬.‫ فَِإ ْن ع ِدما ح َّال‬،‫ان حرم الْ َفضل والنَّساء‬ ِ ‫فَِإ ْن وِج َد الْوص َف‬
ُ ُ‫ َوََل َجي‬.‫َّساءُ فَـ َق ْط‬ ‫ن‬
َ ُ ‫ال‬ ‫م‬
َ‫ر‬ ‫ح‬
َ ‫ا‬ ‫ِه‬
َُ ‫د‬ُ ‫َح‬
َ ‫أ‬ ‫د‬َ ‫ج‬ُ َ َ َ َ َُ ُ َ ْ َ ُ َ َْ ُ
.ٌ‫الرِديءُ َس َواء‬ ْ ‫ َو‬،‫ َوالْ َوْزِِنُّ إََِّل ُمتَ َسا ِوياا َوْزناا‬،‫الْ َكْيلِ ُّي بِِثْلِ ِه إََِّل ُمتَ َسا ِوياا َكْي اال‬
َّ ‫اْلَيِ ُد َو‬

РИБО ФАСЛИ

Олди-берди қилишда икки ақд қилувчидан бирига шарт қилинган

эваздан холи ортиқча нарса рибодир. Унинг иллати миқдор, яъни кайл
(ҳажмга асосланган ўлчов тури) ёки вазн билан бирга жинснинг бир хил
бўлишидир.
Буғдой, арпа, хурмо ва туз кайлийдир. Тилло ва кумуш вазнийдир.
Улардан бошқалари урфга биноандир.
Агар икки васф (ўлчов ва жинс бир ҳиллиги) мавжуд бўлса, зиёда нақд
ва насия ҳаром бўлади. Иккови мавжуд бўлмаса, зиёда нақд ҳам, насия ҳам
ҳалол бўлур. Икковидан бири мавжуд бўлса, фақат насия ҳаром бўлади.
Кайлий маҳсулотни ўзига ўхшашга фақат тенг миқдорда ва кайлда ўлчаб,
вазний маҳсулотни ҳам ўзига ўхшашга фақат тенг миқдорда ва вазнда
ўлчаб сотилади. Бунда савдо молинининг яхшиси ҳам, ёмони ҳам тенгдир.

ُّ ‫ َو‬،‫اْلَْيـ َو ِان َوالدَّقِ ِيق ِِِبْن ِس ِه َكْي اال‬

ِ َ‫الرط‬
‫ب‬ ْ ِ‫ْي بِأ َْعيَانِِ َما َواللَّ ْح ِم ب‬ ِ ْ ‫س بَِفْلس‬
َ ٍ ‫ْي َوفَـْل‬ِ ْ ‫و َج َاز بَـْي ُع َح ْفنَ ٍة ِبَ ْفنَتَـ‬
َ
ِ ِ‫الزب‬
‫يب‬ ِ ِ‫يب َوالْبُـ ِر ُرطْباا أ َْو َمْبـلُ اوَل بِِثْلِ ِه أ َْو بِالْيَاب‬
َّ ‫س الْ ُمْنـ َق ِع َوالت َّْم ِر َو‬ ِ ِ‫الزب‬
َّ ِ‫ب َوب‬ ِ َ‫ب بِالْعِن‬ ِ َ‫ب وبِالت َّْم ِر والْعِن‬
َ
ِ ُّ ِ‫ب‬
َ َ‫الرط‬
،‫الْ ُمْنـ َق ِع بِالْ ُمْنـ َق ِع ِمْنـ ُه َما ُمتَ َسا ِوياا‬

Бир ҳовуч донни икки ҳовучга, бир филсни икки филсга, гўштни
ҳайвонга сотса жоиз. Унни ўз жинсига кайл ила сотса жоиз. Ҳўл хурмони
97
 www.madrasa.uz

ҳўл ва қуруқ хурмога, узумни узумга ва майизга, ҳўл ёки сув теккан
буғдойни ўзига ўхшаганга ёки қуритилганга, қуритилган хурмо ва
майизни ўзига ўхшаган қуритилганга, буларнинг барчаси миқдорда
баробар бўлишлари шарти ила сотса, жоиз.

ِ‫ب و َشح ِم الْبطْ ِن بِاألَلْية‬ ِ ِ َّ ‫َب وَك َذا خ ِل‬ ِ ٍ ٍ

َ َ ْ َ ِ َ‫الدقَ ِل ِبَ ِل الْعن‬ َ َ ِ َ َّ‫آخَر ُمتَـ َفاض اال َوَك َذا الل‬ َ ‫َو َْلْ ِم َحْيـ َوان بِلَ ْح ِم َحْيـ َوان‬
َّ ِ‫الس ِو ِيق َوََل الدَّقِ ِيق ب‬
‫الس ِو ِيق‬ َّ ِ‫ ََل الْبُـ ِر بِالدَّقِ ِيق أ َْوب‬،‫َح ُد ُِهَا نَ ِسيئَةا‬ ِ ِ ِ ْ ‫أَو بِاللَّ ْح ِم و‬
َ ‫اْلُْب ِز بالْبُـ ِر َوالدَّق ِيق َوإ ْن َكا َن أ‬ َ ْ
ِ ِ ِ ْ ِ‫الس ْم ِس ِم ب‬
ْ ‫اْلَ ِل إََِّل أ َْن يَ ُكو َن‬ ِ ‫اض اال أَو متسا ِويا وَل‬ ِ ‫متَـ َف‬
ُ ‫ َويُ ْستَـ ْقَر‬،‫اْلَ ُّل أَ ْكثَـَر َمَّا ِِف الس ْمس ِم‬
‫ض ا ْْلُْبـ ُز َوْزناا ََل‬ َ ‫ْ َُ َ ا‬ ُ
.‫َع َد ادا‬

Бир ҳайвоннинг гўштига бошқа бир ҳайвоннинг гўштини ёки сутига

сутини зиёдаси билан, дақл хурмосининг сиркасини узум сиркасига
зиёдаси билан, чарвини думбага ёки гўштга зиёдаси билан ва нонни буғдой
ёки унга зиёдаси билан сотса, жоиз. Гарчи иккисидан бири насияга бўлса
ҳам, жоиз.
Буғдойни унга ёки талқонга, унни талқонга зиёдаси билан ҳам, тенг
қилиб ҳам, шунингдек седананинг ўзини седана ёғига сотиб бўлмайди.
Аммо седана ёғи седананинг ичидаги ёғдан кўпроқ бўлса, жоиздир. (Бунда
бунда ёғ ёғга тенг ортиқча ёғ сиқилган седанага эваз деб эътибор
қилинади).
Нонни қарзга олганда вазнга олади, сонига қараб эмас. (Нонни нонга
эмас, пулга қарзга олса, яхшироқ).

.ِ‫ْي ُم ْسلِ ٍم َو َح ْرِب ِف َدا ِره‬ ِ ِ ِ َّ ‫وََل ربا بـْي‬

َ ْ ‫السيِد َو َعْبده َوبَـ‬ َ َْ ‫َ ا‬

Эга ва қул орасида, шунингдек мусулмон ва ҳарбий орасида дорул

ҳарбда рибо бўлмайди.

98
 www.madrasa.uz

ِ ‫صل (ِيف بَ ْي ِع الْم ْن ُق‬

)‫ول‬ َ ٌ ْ َ‫ف‬

‫يد فِ ِيه إِ ْن‬

ُ ‫ط َعْنهُ َوالْ َم ِز‬
ُّ َ‫اْل‬ َ ‫ َو‬،ُ‫ف ِِف الث ََّم ِن قَـْبـلَه‬
ْ ‫ص َّح‬ ُ ‫َّصُّر‬
َ ‫ص َّح الت‬
ِِ ٍ
َ ‫ َو‬،‫وز بَـْي ُع ُم ْشتَـارى َمْنـ ُقول قَـْب َل قَـْبضه‬
ُ ُ‫َوَلَ َجي‬
ِ ِ ِ ِ ِ
.‫ض‬َ ‫يل ُك ِل َديْ ٍن إََِّل الْ َق ْر‬ َ ‫ َو‬.‫يع يَأْ ُخ ُذ بِاألَقَ ِل‬
ُ ‫ص َّح تَأْج‬
ِ
َ ‫ لَك ِن الشَّف‬،‫يع َوِِف الْ َمبي ِع‬
ُ ‫بَق َي الْ َمب‬

КЎЧАР МУЛК САВДОСИ ҲАҚИДАГИ ФАСЛ

Сотиб олинган кўчар мулкни қабз қилмасдан туриб, сотиш жоиз эмас.
Савдо молининг нархини ўша нархни қабз қилмасдан туриб уни тасарруф
қилиш саҳиҳдир. Савдо моли қандай бўлса шундай турур экан нархда ва
савдо молида ўтиб бериш ёки унга зиёда қилиш саҳиҳдир. Аммо (кўчмас
мулк борасида) шуфъа эгаси кам бўлган нарх эвазига олади.
Зиммага тушган ҳар қандай эвазни ўташ муддатини ҳақ эгаси чўзиб
бериши мумкин. Аммо “қарз”да эмас. (“Қарз” деганда юртимизда урф
бўлган қарз тушунилмайди. Бизнинг урфимиздаги қарзни “дайн” дейилади.
Ҳанафий мазҳабида “қарз”ни берилаётганда иъора, яхшилик қилиш
мақсадида бериб туриш деб эътибор қилинади. Шу сабабдан иъора лафзи
ила ҳам “қарз” саҳиҳ бўлади. “Қарз” қайтрилаётганда эвазлашиш деб
эътибор қилингани учун “қарз” олган кишига унинг мислини қайтариш
лозим бўлади. Бас, “қарз” бошланишда иъора деб эътибор қилингани учун
вақт белгилаш лозим бўлмайди. Агар иъорага берувчи вақт белгилаган
тақдирда ҳам у ўзининг нарсасини ўша заҳоти қайтариб олиши мумкин.
Зеро яхшилик қилишда жабрланиш йўқдир. “Қарз” тугаши эътиборидан
ҳам уни ўташни кейинроққа суриш саҳиҳ эмас. Зеро, у дирҳамларни бир-
бирига насия қилиб алмаштириш бўлгани учун ҳаром бўлиб қолади. Аммо
бизнинг урфимизда “қарз”, истилоҳда “дайн” деб номланувчи муомалада
кейинроққа суриб бериш жоиздир).

ِ ‫باب ا ْْل ُق‬

‫وق‬ ُ ُ َ

99
 www.madrasa.uz

‫ إََِّل بِ ِذ ْك ِر ُك ِل َح ٍق ُه َو َِلَا أ َْو ِبَُرافِ ِق َها أ َْو بِ ُك ِل‬،ُ‫يف ِِف بَـْي ِع الدَّا ِر ََل الظُّلَّة‬ ِ
ُ ‫يح َوالْ ُعْل ُو َوالْ َكن‬
ِ ِ
ُ ‫َويَ ْد ُخ ُل الْبنَاءُ َوالْ َم َفات‬
ِ ِ ِ ِ
ُ ‫ َوََل‬،‫َّج ِر‬
‫العْل ُو ِف بَـْي ِع‬ َ ‫ َوََل الث ََّم ُر ِِف بَـْي ِع الش‬،‫ض‬ ِ ‫الزْرعُ ِِف بَـْي ِع األ َْر‬ َ ‫ َوالش‬،‫قَل ٍيل َوَكث ٍْي ُه َو ف َيها أ َْو مْنـ َها‬
َّ ‫َّج ُر ََل‬
‫ َويـُ ْؤ َخ ُذ‬،‫ َويَ ْد ُخ ُل ِِف ْاْل َج َارِة‬،‫ب َوامل ِس ِيل‬ ِ ‫ وََل ِِف بـي ِع مْن ِزٍل إََِّل بِ ِذ ْك ِر ما ذُكِر َكالطَّ ِر ِيق و‬،ِ‫ت إََِّل بِ َشر ِطه‬
ِ ‫الشر‬ ٍ ‫بـي‬
َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َْ
.‫ َوإِ ْن أقَـَّر ِِبَا ََل يـُ ْؤ َخ ُذ‬،‫َّت أ ُُّمهُ بِبَـيِنَ ٍة‬ ِ ‫الولد إن‬
ْ ‫استُحق‬
ْ

ҲУҚУҚЛАР БОБИ

Ҳовлининг савдосига бино, калитлар, болхона ва тоҳаратхона киради.

Эшик устидаги соябон кирмайди. (Аслида бу масалаларда урфга
қаралади). Аммо, ҳовлини унга оид барча ҳаққ билан ёки тегишли
нарсалари билан ёки ундаги ва ундан бўлган кўпу-ками билан сотиб
олишни зикр қилса, киради. Ерни сотганда дарахт киради, экин эмас.
Дарахтни сотганда, устидаги мева кирмайди. Уйни сотганда эса унинг
тепасидаги уй кирмайди. Шунингдек манзилни сотганда йўл, сувдан
фойдаланиш ўрни ва оқар сув ўтувчи жойлар каби зикр қилинган
нарсалар зикр қилинсагина савдога киради. (Аслида бу масалаларда урфга
қаралади). Ижарада эса киради. Онасига ҳужжат келтириш ила ҳақдор
бўлинган бола (ҳужжат келтирувчи тарафидан) олинади. Аммо онасига
иқрор ила ҳақдор бўлинган бола (даъвогар тарафидан) олинмайди.

ِِ ‫ض‬
)‫ول‬ ُ ‫(بَ ْي ُع الْ ُف‬

‫ك‬ ٌ ‫ َو ُه َو ِمْل‬،‫ضا‬ ‫َّمن َع ْر ا‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ‫ولِمال‬

ُ ‫ َوَك َذا الث‬،‫يع‬
ُ ‫ َولَهُ إ َج َازتُهُ إ ْن بَق َي الْ َعاق َدان َوالْ َمب‬،ُ‫اع َغْيـ ُرهُ مْل َكهُ فَ ْس ُخه‬
َ َ‫ك ب‬ ََ
ِ
‫ب ََل بَـْيـ ُعهُ إِ ْن أُج َيز بَـْي ُع‬ ِ َ‫اق الْم ْشِتي ِمن الغ‬
ِ ‫اص‬ ِ ِ ِِِ ِ ِ ِ
َ َ ُ ُ َ‫ َو َج َاز إ ْعت‬،‫لْل ُمجي ِز َوأ ََمانةٌ عْن َد بَائعه َولَهُ فَ ْس ُخهُ قَـْب َل ْاْل َج َازة‬
.‫ب‬ ِ َ‫الْغ‬
ِ ‫اص‬

ФУЗУЛИЙ САВДОСИ

100
 www.madrasa.uz

Мулк эгаси молини ўзидан бошқа одам унинг рухсатисиз сотиб

юборганда савдони бузишга ҳаққи бор. Савдодаги икки тараф ва савдо
моли ўз ҳолича турган бўлсалар, савдога ижозат беришга ҳам ҳаққи бор.
Шунингдек (эваз бўлган) нарх буюм бўлиб, ўз ҳолича турган бўлса ҳам
ҳаққи бор. Ўша эваз савдога ижозат берувчи учун мулк, берухсат сотувчи
учун омонат бўлади. Берухсат сотувчи токи савдо молининг эгаси ижозат
бермагунича савдони бекор қилишга ҳақлидир. Ғосибнинг савдосига
ижозат берилгач, ғосибдан сотиб олинган қулни сотиб олувчи озод қилиши
жоиздир, ғосибга сотиши жоиз эмас.

َّ ‫ص ٌل (ِيف‬
)‫السلَ ِم‬ ْ َ‫ف‬

ِ ‫وع َكالثـَّو‬ ِ ِ ِ َّ ‫ص ُّح‬ ِ‫ي‬

ُ‫ضه‬ َ ‫ب ُمبَـيِناا طُولَهُ َو َع ْر‬ ْ ِ ‫ص ُفهُ َكالْ َمك ِيل َوالْ َم ْوُزون ُمثَ َّمناا َوالْ َم ْذ ُر‬
ْ ‫يما يـُ ْعلَ ُم قَ ْد ُرهُ َوَو‬َ ‫السلَ ُم ف‬ َ
ِ ْ ‫ودهِ و‬ ِ ِِ ِ ْ ‫ ََل ِِف‬،‫يح‬ ِ ِ‫ك الْ َمل‬ِ ‫السم‬ ِ ِ ِ ِ
‫ص ٍاع َوََل‬ َ ِ‫اْلََواه ِر َوََل ب‬ َ ُ‫اْلَْيـ َوان َوأَطَْرافه َو ُجل‬ َ َّ ‫ فَـيَص ُّح ِف‬،‫َوُرقْـ َعتَهُ َوالْ َم ْع ُدود ُمتَـ َقارباا‬
ِ ْ ‫ِذر ٍاع ُم َعيَّـنَـ‬
.ُ‫ْي ََلْ يُ ْد َر قَ ْد ُره‬ َ

САЛАМ ФАСЛИ

Салам кайлли ёки вазнли нархи белгиланган маҳсулотлардаги каби

миқдори ва сифати маълум, узунлиги, эни, қалинлиги аниқ айтилган
кийимдаги каби ўлчовли ва бир-бирига яқин доналаб сотиладиган
маҳсулотларда саҳиҳ бўлади. Бас тузланган балиқда салам савдоси жоиз.
Ҳайвон, унинг аъзолари, терилари, турли қимматбаҳо тошлар савдосида
ва таъйин қилинган аммо миқдори билинмаган ҳажм ва узунлик
ўлчовлари ила келишилганда салам савдоси саҳиҳ бўлмайди.

)‫السلَ ِم‬
َّ ‫ط‬ُ ‫( ُش ُرو‬

‫ َوقَ ْد ِر َرأْ ِس الْ َم ِال ِِف‬،‫ َوأَقَـلُّهُ َش ْهٌر‬،‫َجلِ ِه‬ ٍ ِ ِِ ِ ٍ ِ ِِ ِِ ِ

َ ‫ َونَـ ْوعه َك َسقيَّة َوص َفته َك َجيد َوقَ ْد ِرهِ َوأ‬:‫َو ُش ُروطُهُ بَـيَا ُن جْنسه َكبُـ ٍر‬
101
 www.madrasa.uz

،‫ط بَـ َقائِِه‬ ِ ‫ وقَـبص رأْ ِس الْم ِال قَـبل‬،ٌ‫ان إِ َيف ِاء مسلَ ِم فِ ِيه ِْلملِ ِه م ْؤنَة‬
ُ ‫اَلفِْ َِت ِاق َش ْر‬ ِ ‫ وم َك‬،‫الْ َكيلِ ِي والْوْزِِِن والْع َد ِد ِي‬
َْ َ َ ُ ْ َ ُ َْ ُْ ََ َ َ ََ ْ
‫ض ِه‬ ِ
ِ ‫فيه قَـبل قَـب‬ ِ
ْ َ ْ ‫ف ِف َرأْ ِس املَال َوالْ ُم ْسلَم‬ ُ ‫َّصُّر‬
َ ‫وز الت‬
ِ َّ ‫فَـلَو َكا َن ديـناا وعيـناا بطَل ِف ِح‬
ُ ُ‫ َوََل َجي‬،‫صة الدَّيْ ِن‬ َ َ َْ ْ َ ْ

САЛАМНИНГ ШАРТЛАРИ

Салам қилинувчи савдо моли жинсининг баёни: масалан буғдой,

навъининг баёни: масалан суғорилган, сифатининг баёни: масалан яхши,
миқдорини баён қилиш, (топшириш) муддатини баён қилиш – унинг энг
ози бир ойдир – раъси мол (салам савдосидаги олдиндан берилувчи
эваз)нинг кайлий, вазний ва ададийдаги миқдорини баён қилиш ва савдо
молини олиб боришга ҳаражат кетадиган бўлса, уни қаерда
топширилишини баён қилиш саламнинг шартларидир.
Ажралишдан аввал раъси молнинг топширилиши салам келишувининг
кучда қолиши учун шартдир.
Салам келишувида раъси молнинг бир қисми нақд, бошқа қисми кейин
беришга келишилса, раъси молнинг кейин беришга келишилган қисмида
салам савдоси ботил бўлади.
Раъси мол ва салам қилинган савдо молида икковини ўзлаштириб
олишдан аввал тасарруф қилиш жоиз эмас.

ْ ِ‫اْل ْست‬
)‫صنَ ِاع‬ ِ ‫صل (ِيف‬
ٌ ْ َ‫ف‬

َّ ‫ فَـيُ ْجبَـ ُر‬،‫يما يـُتَـ َع َام ُل فِ ِيه بَـْي ٌع‬

‫الصانِ ُع َعلَى الْ َع َم ِل‬ ِ ‫ وبِ َال أ‬،‫ تَـعاملُوا فِ ِيه أَو ََل‬،‫اَلستِصناع بِأَج ٍل سلَم‬
َ ‫َج ٍل ف‬
َ َ ْ َ َ ٌ َ َ ُ َ ْ ْ ‫َو‬
ِ
‫ َوَل‬:،‫ص َّح‬ ِ ‫ هو قَـبل‬:‫ أو‬:‫ فَـلَو جاء ِبا صنـعه َغيـره‬،‫ والْمبِيع هو الْعْي ََل عملُه‬.‫اْلمر‬ ِ ِ
َ :‫َخ َذ‬ َ ‫ فَأ‬:‫الع ْقد‬
َ َ ْ َ ُ ْ ُُ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ ْ َ َ ُ ُ َ َ ُ ‫َوََل يَـ ْرج ُع‬
ِ ‫ بـيـعه قَـبل رْؤي ِة‬:‫ فَص َّح‬،ِ‫ بِ َال اختِيا ِره‬:‫يـتـع َّْي لَه‬
.‫اْلم ِر‬ َ ُ َ ْ ُ ُ َْ َ َْ ُ ُ َ ََ

ИСТИСНОЪ ФАСЛИ

Бирор муддатда “истисноъ” (ясаб бериш, тайёрлаб бериш) келишуви –

саламдир. Бу келишув халқ орасида одатий ҳол бўлса ҳам, бўлмаса ҳам
фарқи йўқ.
102
 www.madrasa.uz

Халқ орасида одатий ҳол бўлган нарсада муайян муддат

белгиланмасдан қилинган “истисноъ” келишуви – байъдир. Шунга биноан,
бунда ҳунарманд (ишлаб чиқарувчи) ишлашга мажбур қилинади,
буюртмачи буюрмасидан қайтмайди. Савдо моли унинг тайёрлаган
нарсасидир, амали эмас.
Ўзидан бошқаси тайёрлаган маҳсулотни келтирса ёки маҳсулот
келишувдан аввал бор бўлсаю буюрмачи уни олса, савдо саҳиҳдир.
Буюрмачининг ихтиёрисиз тайёрланган маҳсулотлардан бири унга
таъйин бўлмайди. Бас шунга биноан буюрмачи маҳсулотни кўришидан
аввал ҳунарманд (ишлаб чиқарувчи) (буюрмани ўз вақтида топшира
оладиган бўлса) ўша маҳсулотни (бошқа буюрмачига) сотиши саҳиҳдир.

‫سائِ ُل َش َّت‬
َ ‫َم‬

ْ ‫اْلِْن ِزي ِر فَـ ُه َما َك‬

‫اْلَ ِل‬ ْ ‫ إََِّل ِِف‬،‫الذ ِم ُّي ِِف الْبَـْي ِع َكالْ ُم ْسلِ ِم‬
ْ ‫اْلَ ْم ِر َو‬ ِ ‫ و‬،‫ علِمت أَو ََل‬،‫السب ِاع‬
ِ ِ
َ ْ ْ َ ُ َ ‫ص َّح بَـْي ُع الْ َكْلب َو‬ َ ‫َو‬
‫ َو ْاعتُِ َِب بِِه َسائُِر‬،‫آلخ ِذ‬
ِ ِ‫ وإََِّل فَل‬،‫ إِ ْن أَعدَّه لَه أَو َك َّفه‬،‫ وِدرهم نُثِر فَـوقَع ِِف ثَـو ِب رج ٍل فَـهو لَه‬،‫والشَّاةِ ِِف ع ْق ِدنَا‬
َ ُ ْ ُ ُ َ ُ َُ ُ َ ْ َ َ َ ٌ َْ َ َ َ
ِ ‫الْمباح‬
.‫ات‬ َ َُ

ТУРЛИ МАСАЛАЛАР

Ўргатилган бўлсин ёки бўлмасин ит ва йиртқичларнинг байъи

саҳиҳдир. Зиммий байъ борасида мусулмон кабидир. Аммо, зиммий
борасида маст қилувчи ичимлик ва тўнғиз бизнинг ақдлашишимиздаги
сирка ва қўй кабидир.
(Одамлар олсин деб) сочилган дирҳам бир кишининг кийимига
тушганида у кийимни шу мақсадда тайёрлаб қўйган бўлса ёки тушгандан
кейин йиғиб олса, дирҳам уникидир. Бўлмаса, олганникидир. Бошқа мубоҳ
нарсалар ҳам шу равишда эътибор қилинади.

103
 www.madrasa.uz

ِ ‫الصر‬
)‫ف‬ ْ َّ ‫ص ٌل (ِيف‬
ْ َ‫ف‬

‫ َوإِ ْن َوقَ َع ِِف‬،‫اَلفِْ َِت ِاق‬

ِ ‫ط التـ ََّقابض قَـبل‬ ٍ ِ ِ ِ ٍ ِِ ِ ِ
َ ْ ُ ُ ُ ‫ َويُ ْشتَـَر‬،‫ أ َْو بغَ ْْي جْنس‬،‫ف بَـْي ُع الث ََّم ِن بالث ََّم ِن جْن اسا ِبْنس‬ ُ ‫الص ْر‬
َّ
ِ ‫ف الْمحلَّى إ ْن خلِص‬ ِ َّ ‫ وَك َذا ِف‬،‫َّة وصار م ْشتَـراكا‬ ٍ ِ ِ ِ ِِِ
‫ف‬
ُ ‫صَر‬ ْ ُ‫ َوي‬،‫ضَرٍر‬ َ ‫ت اْلْليَةُ بِ َال‬ْ َ ُ َ ُ ‫السْي‬ َ َ ُ َ َ َ ‫ص َّح فيه ِف إنَاء فض‬ َ ‫ض‬ ِ ‫الْبَـ ْع‬
ِ
.‫أص اال‬ ْ َّ‫ وإ ْن ََلْ ُُتَل‬،‫ض َش ْيءٌ بَطَ َل فيها‬
ْ ‫ص بَطَ َل‬ ْ َ‫ َوإ ْن ََلْ يـُ ْقب‬،‫ض إىل ََثَن َها‬ ُ ‫القْب‬
َ

САРФ ФАСЛИ

Нақд пулни нақд пулга бир жинсда бўлса ҳам, бўлмаса ҳам сотиш –
сарфдир. Бунда иккала тараф ажралмасидан аввал қўлма-қўл олди-берди
бўлиши шарт қилинади. Алмаштирилаётган нарсаларнинг бир
қисмидагина қўлма-қўл олди-берди воқеъ бўлса, сарф ўша қисмида саҳиҳ
бўлади. Шу ҳолатда кумуш тангага кумуш идиш алмаштирилаётган бўлса,
қўлма-қўл олди-берди қисми саҳиҳ бўлади ва кумуш идиш шериклик
мулкига айланади. Шунингдек тилла ила безатилган қиличнинг
тилласини зарарсиз кўчириб олиш мумкин бўлса, (уни тиллага сотиб
олинаётганда) нархнинг бир қисмини (қиличдаги тиллага тенг ёки ундан
кўпроқ бўлиш шарти ила) олса, ўша кўчириб олинувчи тилла ва эваз
қилиб берилаётган тиллада саҳиҳ бўлади. Қўлма-қўл олингач икки
тарафдаги тилла тенг бўлса нарх тилланинг нархи бўлади. (Эваз қилиб
берилаётган тилла қиличдан ажратиб олингандан кўпроқ бўлса, ортиқча
тилла қиличнинг баҳоси деб эътибор қилинади. Аммо, бу ҳолатда
қиличдан кўчириб олиниб берилаётган тилла эваз тилладан кўп бўлиши
жоиз эмас). Шу ҳолатда қўлма-қўл олди-берди қилмасдан ажралсалар,
келишув қиличдаги тиллага нисбатан ботил бўлади. Агар қиличдан
зарарсиз ажратиб олиш мумкин бўлмаса, келишув буткул ботил бўлади.

104