ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ

ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ Ι
I. Βασικοί Νόμοι του Ηλεκτροστατικού Πεδίου

1
Ο νόμος του Coulomb

• Πηγές του Ηλεκτροστατικού Πεδίου: φορτία

• Νόμος του Coulomb: r r
rˆ  
r, r r r
q
F (Qq  0) Μοναδιαίο διάνυσμα προς τη

Q F (Qq  0)
διεύθυνση της ακτίνας
Σημειακό φορτίο «δοκιμής»: αυτό που θεωρούμε
Κενός χώρος ότι δέχεται την επιδραση του Η/Σ πεδίου (*)

Σημειακό φορτίο «πηγή»: αυτό που

(*) Μπορεί να θεωρηθεί και το αντίστροφο
θεωρούμε ότι παράγει το Η/Σ πεδίο (*)

1 Qq
F rˆ Δύναμη μεταξύ των δύο φορτίων (ελκτική
4 0 r 2 αν Qq<0, απωστική αν Qq>0)

1
Διηλεκτρική σταθερά του κενού: 0  109 F/m  8.854 1012 F/m
36
Η τιμή της προκύπτει από την επιλογή του συστήματος μονάδων μέτρησης –
δεν έχει κάποια ιδιαίτερη φυσική σημασία
2
Η Ένταση του Ηλεκτρικού Πεδίου

• Η Ένταση του Ηλεκτρικού Πεδίου (αναφέρεται επίσης ως «ηλεκτρική

πεδιακή ένταση» ή απλά «ηλεκτρικό πεδίο»):

E (Q  0)
F (Qq  0)
r rˆ  r / r
+q
+Q Κενός χώρος F Q Q
E  rˆ  r
q 4 0 r 2
4 0 r 3

Είναι μέγεθος χρησιμότερο από τη δύναμη διότι είναι ανεξάρτητο του

φορτίου «δοκιμής» – εξαρτάται μόνον από το πεδίο που δημιουργεί το πεδίο
• Μορφή του ηλεκτρικού πεδίου σημειακού φορτίου:

Ακτινικό πεδίο

3
 Γενίκευση για κατανεμημένα φορτία

• Το σημειακό φορτίο είναι μια απλουστευτική παραδοχή – δεν υπάρχει

στη φύση (είναι όμως χρήσιμο στους υπολογισμούς)
• Στην πράξη τα φορτία δημιουργούν κατανομές (charge distributions), οι
οποίες ορίζονται ως πυκνότητες φορτίων
• Γραμμική κατανομή φορτίου
Γραμμική πυκνότητα φορτίου
dQ  l dl Q dQ
(απειροστό – θεωρείται σημειακό) l  lim 
l 0 l dl
   
 dl
 Συνολικό φορτίο: Q   dQ   l dl
C
r R  r  r C
Σημείο «παρατήρησης» r : το σημείο
r P όπου υπολογίζουμε το πεδίο (το r 
 «διατρέχει», «σαρώνει» την πηγή)
dE
dQ ˆ l dl 1 l
dE  R R E   dE  R Rdl
4 0 R 2
4 0 R 3
4 0 C
3

(ηλεκτρικό πεδίο «σημειακού φορτίου») 4

Αρχή της υπέρθεσης (επαλληλίας)
 Γενίκευση για κατανεμημένα φορτία

• Επιφανειακή κατανομή φορτίου

Επιφανειακή πυκνότητα φορτίου
(απειροστό – θεωρείται σημειακό)

dQ   s dS Q dQ
 s  lim 
 S 0 S dS
  dS

 R  r  r Συνολικό φορτίο: Q   dQ    s dS
  r
S  S

r P Σημείο «παρατήρησης» r : το σημείο

όπου υπολογίζουμε το πεδίο (το r 
 «διατρέχει», «σαρώνει» την πηγή)

dQ ˆ  s dS 1 s
dE 
4 0 R 2
R
4 0 R 3
R E
4 0  R
S
3
RdS

(ηλεκτρικό πεδίο «σημειακού φορτίου»)

Αρχή της υπέρθεσης (επαλληλίας)

5
 Γενίκευση για κατανεμημένα φορτία

• Χωρική κατανομή φορτίου

Χωρική πυκνότητα φορτίου
(απειροστό – θεωρείται σημειακό)

dQ   v dV Q dQ
v ή   lim 
 V 0 V dV
  dV
 
 Συνολικό φορτίο: Q   dQ    dV
  V
V r R  r r 
r Σημείο «παρατήρησης» r : το σημείο
 P όπου υπολογίζουμε το πεδίο (το r 
«διατρέχει», «σαρώνει» την πηγή)

dQ ˆ  dV 1 
dE 
4 0 R 2
R
4 0 R 3
R E
4 0  R
V
3
RdV

(ηλεκτρικό πεδίο «σημειακού φορτίου»)

Αρχή της υπέρθεσης (επαλληλίας)

6
 Γενίκευση για κατανεμημένα φορτία

• Παραδείγματα κατανομών φορτίων

– Σημειακά φορτία - θεωρητική κατασκευή αλλά χρήσιμη σε υπολογισμούς. Σε
υποατομικό επίπεδο τα στοιχειώδη φορτία–σωματίδια (πρωτόνια, ηλεκτρόνια)
περιγράφονται από κβαντικές κυματοσυναρτήσεις. Στην πράξη, σε πολύ μεγάλες
αποστάσεις, μια οποιαδήποτε πεπερασμένη κατανομή φορτίου μπορεί να προσεγγιστεί
ως σημειακή.
– Γραμμικά φορτία - είναι σπάνια στην πράξη. Μια πολύ λεπτή ράβδος διηλεκτρικού
υλικού που φορτίζεται με τριβή ή αγωγού μπορούν να θεωρηθούν γραμμικά φορτία.
– Επιφανειακά φορτία - η συνηθέστερη και πρακτικά σημαντικότερη περίπτωση: σε
κάθε αγωγό τα στοιχειώδη φορτία απωθούνται μεταξύ τους και συγκεντρώνονται σε
ένα πολύ λεπτό στρώμα στην επιφάνειά τους, το οποίο προσεγγίζεται μακροσκοπικά
ως επιφανειακή κατανομή. Υπάρχει επίσης και σε λεπτές επιφάνειες διηλεκτρικού
υλικού.
– Χωρικά φορτία – φαίνεται ως συνήθης περίπτωση αλλά στην πραγματικότητα
συναντιέται μόνον σε πολύ ειδικές εφαρμογές (π.χ. ατμοσφαιρικά φαινόμενα, νέφη,
ιονόσφαιρα και λυχνίες κενού).

7
 H αρχή της υπέρθεσης (επαλληλίας)

• Μια βασική ιδιότητα του ηλεκτροστατικού (και γενικότερα του

ηλεκτρομαγνητικού) πεδίου: η συνολική ένταση του ηλεκτρικού πεδίου
προκύπτει ως υπέρθεση (διανυσματικό άθροισμα) των συνεισφορών
των επιμέρους σημειακών ή απειροστών φορτίων:
1  N Qn l s  
E  3 R n   3 Rdl   3 RdS   3 RdV 
4 0  n1 Rn C
R S
R V
R 
Σημειακά Γραμμικά Επιφανειακά Χωρικά
• Ο υπολογισμός είναι εύκολος αν ξέρουμε τις κατανομές των φορτίων
• Στην πράξη, σχεδόν ποτέ δεν ξέρουμε το πώς ακριβώς κατανέμονται τα
φορτία, ο υπολογισμός της κατανομής είναι μέρος του προβλήματος.
• Παράδειγμα: φορτίο δίπλα σε αγωγό (Αρχικά αφόρτιστο)
  • Αναλυτικές μέθοδοι για
 
 
+Q 
  απλές γεωμετρίες
  • Υπολογιστικές μέθοδοι για
  
    συνθετότερες δομές
s  ? 8
 Ο νόμος του αστρόβιλου του Η/Σ πεδίου

• Πολύ χρήσιμη είναι και η ενεργειακή θεώρηση, μέσω του έργου των
δυνάμεων του Η/Σ πεδίου
Έστω ηλεκτρικό πεδίο E (που παράγεται από κάποια φορτία) και φορτίο
δοκιμής +q μέσα σε αυτό
Στοιχειώδες έργο κατά μήκος στοιχειώδους τμήματος: dW  F  dl  qE  dl
B
Συνολικό έργο κατά μήκος μιας διαδρομής AB : WAB  q  E  dl
A
«Δυναμικές γραμμές»
του ηλεκτρικού πεδίου
E WAB  0 : αποδίδεται ενέργεια από το
A q πεδίο προς το φορτίο

dl Το έργο των δυνάμεων του Η/Σ πεδίου

κατά μήκος διαδρομής Α-Β εξαρτάται
dl  tˆdl t̂ μόνο από το αρχικό και το τελικό σημείο
και όχι από τη διαδρομή
 Ο νόμος του αστρόβιλου του Η/Σ πεδίου:
Διαδρομή στην οποία
κινείται φορτίο δοκιμής κατά μήκος κλειστής διαδρομής, το έργο
των δυνάμεων του Η/Σ πεδίου είναι μηδέν
9
 Ο νόμος του αστρόβιλου του Η/Σ πεδίου

• Απόδειξη του νόμου του αστρόβιλου (για σημειακό φορτίο):

E Q Q
E rˆ  r
dl  tˆdl 4 0 r 2
4 0 r 3

q Qq
dW  F  dl  qE  dl  rˆ  dl
A dl t̂ 4 0 r 2

 Διανυσματικό διαφορικό μήκους:

rA r rB dl  dxxˆ  dyyˆ  dzzˆ (καρτεσιανές σ.)

 d  ρˆ   d φˆ  dzzˆ (κυλινδρικές σ.)


Q  drrˆ  rd θˆ  r sin  d φˆ (σφαιρικές σ.)
1 0 0
Σε σφαιρικές συντ.: rˆ  dl  drrˆ  rˆ  rd rˆ  θˆ  r sin  d rˆ  φˆ  dr
rB
Qq  1 1 
B
Qq dr Qq dr
Άρα dW  και WAB   dW  r r 2  4 0  rA  rB 
4 0 r 2 A
4 0 A
10
‘Εργο ανεξάρτητο της διαδρομής (εξαρτάται μόνον από αρχική και τελική θέση)
 Ο νόμος του αστρόβιλου του Η/Σ πεδίου

• Σε αυθαίρετη κλειστή διαδρομή AA:

E
Qq  1 1 
A
q  q  E  dl 
WAA   0
A dl A
4 0  rA rA 


rA r E  dl  0 για πεδίο σημειακού φορτίου
A A
 Q

• Άμεση γενίκευση για πεδίο αυθαίρετης κατανομής φορτίων:

– Το πεδίο που παράγεται από κατανομές σημειακών, γραμμικών, επιφανειακών και
χωρικών φορτίων δίνεται από την υπέρθεση σημειακών ή στοιχειωδών φορτίων
– Για καθένα από αυτά, το επικαμπύλιο ολοκλήρωμα σε κλειστή διαδρομή είναι μηδέν
– Λόγω γραμμικότητας, ισχύει και για το συνολικό πεδίο:

Νόμος του αστρόβιλου του ηλεκτροστατικού

πεδίου: σε οποιαδήποτε κλειστή διαδρομή είναι
 E  dl  0
C 11
 Ο νόμος του αστρόβιλου του Η/Σ πεδίου

• Πώς εκφράζεται ο νόμος του αστρόβιλου σε «τοπικό» επίπεδο;

– Θεώρημα του Stokes: Για οποιαδήποτε επιφάνεια S, ισχύει
n̂
dS
dS  nˆ dS
S
 E  dl     E  dS
S S

Όμως
 E  dl  0
S
για κάθε επιφάνεια S, άρα

C  S E  0 Νόμος του αστρόβιλου του Η/Σ

πεδίου σε διαφορική μορφή

• Ο τελεστής της στροφής (curl, rot): ένα μέτρο του «στροβιλισμού»

του πεδίου ή του κατά πόσον σχηματίζει κλειστές διαδρομές
 1  n̂
• Ορισμός:   E P   lim 
 S 0 S C  ( S )
E  dl  nˆ
 P
  max S C   ( S )

• Υπολογίζεται από έτοιμες αναλυτικές σχέσεις στα διάφορα συστήματα

συνταγμένων
12
 Η έννοια του δυναμικού – διαφορά δυναμικού

• Ένα αστρόβιλο πεδίο μπορεί να εκφραστεί ως κλίση (gradient) ενός

βαθμωτού δυναμικού
• Ενεργειακή θεώρηση: το έργο των δυνάμεων του πεδίου για φορτίο q
που κινείται σε διαδρομή A  B είναι ανεξάρτητο της διαδρομής
• Ορίζουμε το μέγεθος της διαφοράς δυναμικού:
– Ανεξάρτητο του φορτίου δοκιμής q
– Ανεξάρτητο της διαδρομής – εξαρτάται μόνον από την αρχική και τελική θέση

B
A WAB
VAB    E  dl
q A


(Volt) (Volt/m)
Είναι η γνωστή διαφορά δυναμικού ή «ηλεκτρική
τάση» μεταξύ δύο σημείων του χώρου

13
 Η συνάρτηση δυναμικού

• Η διαφορά δυναμικού μεταξύ δύο σημείων A και B εξαρτάται μόνον από

τα σημεία αυτά και όχι από τη διαδρομή από το A στο B
• Συνεπώς μπορούμε να ορίσουμε για κάθε σημείo P(x, y, z ) του χώρου
μια βαθμωτή συνάρτηση δυναμικού  ( x, y , z )
– Χρειαζόμαστε ένα σημείο αναφοράς Κ και αντίστοιχα το δυναμικό αναφοράς
– Ως δυναμικό αναφοράς σχεδόν πάντα επιλέγουμε το 0.
– Ως σημείο αναφοράς επιλέγουμε ένα βολικό σημείο, ανάλογα με την περίπτωση.
Συνήθως επιλέγουμε Κ   μόνον όμως εφόσον δεν υπάρχουν φορτία στο άπειρο!

K P( x, y , z ) K
VPK   ( x, y, z )  K  
P( x , y , z )
E  dl

• Συνάρτηση δυναμικού:  ( x, y, z )  K  
P( x , y , z )
E  dl
14
 Σχέση έντασης ηλεκτρικού πεδίου και δυναμικού

• Θεωρούμε δύο σημεία P(x, y, z ) και P(x  dx, y  dy , z  dz ) σε απειροστή

απόσταση μεταξύ τους με αντίστοιχα δυναμικά  και   d

K P( x  dx, y  dy, z  dz ) K

  d dl  dxxˆ  dyyˆ  dzzˆ

 ( x , y , z )  K  
P( x , y , z )
E  dl
r  dr  P( x, y, z )
 r dVPP  P  P    (  d )   d  E  dl
  
• Από το ολικό διαφορικό d  dx  dy  dz προκύπτει
x y z
  
dx  dy  dz  ( Ex dx  E y dy  Ez dz )
x y z
  
Ex   , E y   , Ez   E  
x y z
• Γνωστό από τη διανυσματική ανάλυση: κάθε αστρόβιλο πεδίο (  E  0)
μπορεί να εκφραστεί ως κλίση ενός βαθμωτού δυναμικού
15
 Αρχή της υπέρθεσης για το δυναμικό

• Αρχή της υπέρθεσης (επαλληλίας): ισχύει και για τα δυναμικά

K K K

E   En    E  dl    E n  dl    En  dl   n
n P P n n P n
(Υπέρθεση επιμέρους πεδίων)

• Πλεονεκτήματα της χρήσης του δυναμικού:

– Είναι βαθμωτό μέγεθος, άρα πολύ ευκολότερος ο υπολογισμός του Η/Σ πεδίου
– Έχει πιο καθαρή («ενεργειακή») φυσική σημασία

• Δυναμικό σημειακού φορτίου:

– Επιλέγουμε την απλούστερη διαδρομή από το P στο άπειρο (ευθύγραμμη, ακτινική):

K  ,K  0 K
Q

1 Q
 ( x , y , z )   E  dl   r  r
ˆ ˆ dr 
dl  rˆdr P
4 0 r r 2
4 0 r
E dl
Γενίκευση (επαλληλία) - δυναμικό από κατανομές φορτίου:
P( x, y , z )
1  N Qn l s  
r     dl   dS   dV 
4 0  n1 Rn C R R R 
Q S V
16

 Μορφή του Η/Σ πεδίου

• Ισοδυναμικές επιφάνειες:  ( x, y, z )  const.

Q
 (r )   const.
4 0 r
l
r  const. (σφαίρες)

Σημειακό φορτίο Γραμμικό φορτίο

• Δυναμικές γραμμές: καμπύλες στις οποίες το E είναι εφαπτομενικό:

( Ex xˆ  E y yˆ  Ez zˆ )  (dxxˆ  dyyˆ  dzzˆ ) dx dy dz

E  dl  
Ex E y Ez
(Καρτεσιανές συντεταγμένες)

d   d dz dr rd r sin  d
   
E E Ez Er E E
(Κυλινδρικές συντεταγμένες) (Σφαιρικές συντεταγμένες)
17
 Μορφή του Η/Σ πεδίου

• Ιδιότητες:
– Από κάθε σημείο του χώρου διέρχεται μόνον μία ισοδυναμική επιφάνεια
Απαγωγή σε άτοπο: έστω σημείο από το οποίο διέρχονται δύο ισοδυναμικές επιφάνειες
A B P
 =V1

A
P
E  dl  0  E  dl   E  dl   E  dl  0
 =V2 PABP P A B
B (V1  V1 )  (V1  V2 )  (V2  V2 )  0 V1  V2
(άτοπο)
– Το ηλεκτρικό πεδίο (και άρα οι δυναμικές γραμμές) είναι κάθετο στις ισοδ. επιφάνειες

 E  dl  
PA
P  A  V1  V1  0 σε οποιαδήποτε καμπύλη πάνω σε ισοδ. επιφάνεια

Άρα E  dl  0 E  dl V  2 V

• Μορφή του πεδίου: V
V  V
E En  E  nˆ    nˆ  
V  V
n̂ n
(παράγωγος κατά κατεύθυνση)
n
V  2V

V V
Ε από τα υψηλότερα προς
τα χαμηλότερα δυναμικά
E   lim 
n0 n n 18
 Το ηλεκτρικό δίπολο
q
• Δύο ίσα και αντίθετα φορτία σε δεδομένη απόσταση:
a
• Σημασία του ηλεκτρικού διπόλου: q
– Στα διηλεκτρικά υλικά (μονωτές), τα μόρια του υλικού υπό την παρουσία
ηλεκτρικού πεδίου «πολώνονται» δηλαδή προσανατολίζονται προς τη
διεύθυνση του πεδίου δημιουργώντας δίπολα. Η συμπεριφορά του υλικού
καθορίζεται από την υπέρθεση όλων αυτών των στοιχειωδών διπόλων.

– Στο μαγνητικό πεδίο δεν έχουμε μαγνητικά φορτία (μονόπολα) – πάντοτε

είναι υπό μορφή διπόλου (οι πόλοι ενός μαγνήτη δεν διαχωρίζονται)
– Στα πεδία υψηλών συχνοτήτων, το βασικό στοιχείο ακτινοβολίας (κεραία)
είναι το ταλαντούμενο ηλεκτρικό δίπολο

19
 Το ηλεκτρικό δίπολο
z P( r , ,  )
r1
q r
 a2
r1  r   ar cos
2

a O r2 4
(Νόμος συνημιτόνων)
q
• Δυναμικό (συνάρτηση δυναμικού) ηλεκτρικού διπόλου:
q q q 1 1 q  2 a2 
1
a 2
 
1
 (P)         ( r   ar cos  ) 2
 ( r 2
  ar cos  ) 2 
4 0 r1 4 0 r2 4 0  r1 r2  4 0  4 4 
q  a 2 a cos  12 a 2 a cos  12 
 (1  2  )  (1  2  ) 
4 0 r  4r r 4r r  2
a a
– Συνήθως μας ενδιαφέρει η προσέγγιση «μακρινού πεδίου»: r  a     1
r r
q  a cos  12 a cos  12  
1
x
 ( r , )  (1  )  (1  )  Προσέγγιση Taylor (1  x) 2  1 
4 0 r  r r  1ης τάξης: 2
x  1
q  a cos  a cos   qa cos 
 ( r , )  (1  )  (1  )  ( r , ) 

4 0 r  2r 2r  4 0 r 2 20
 Το ηλεκτρικό δίπολο
z P( r , ,  )
r1
q  r

a O A r2

q
qa cos 
• Δυναμικό ηλεκτρικού διπόλου:  ( r , ) 
4 0 r 2

– Αντιστρόφως ανάλογο του r2: ασθενέστερο από το σημειακό φορτίο (  1/ r )

– Β’ τρόπος (γεωμετρικά): Για r  a
a a
r1  (PA)  r  (OA)  r  cos  r2  r  cos 
2 2
q 1 1 q  1 1  q a cos
 (P)         
4 0  r1 r2  4 0  r  a cos / 2 r  a cos  / 2  4 0 r 2  a 2 cos 2  / 4
<< r2

– Διπολική ροπή (ορισμός): M  qa  qazˆ

21
 Το ηλεκτρικό δίπολο
cos
• Ισοδυναμικές επιφάνειες:  (r , )  const. 2
 C1
r
• Δυναμικές γραμμές:
– Υπολογίζουμε το ηλεκτρικό πεδίο από τη σχέση E  
 1  ˆ 1 
– Σε σφαιρικές συντεταγμένες: E     rˆ  θ φˆ
r r  r sin  

qa cos   qa 2 cos  1  qa sin 

 ( r , )  Er    E    E  0
4 0 r 2 r 4 0 r 3 r  4 0 r 3

dr rd r sin  d
– Εξισώσεις δυναμικών γραμμών:  
Er E E
E  0 d  0   const. Οι δυν. γραμμές βρίσκονται σε επίπεδα σταθερού φ

dr rd dr rd dr cos  d (sin  )

  2 d  2
Er E qa 2cos  qa sin  r sin  sin 
4 0 r 3 4 0 r 3
dr d (sin  ) sin 2 
 r   2 sin   c ln r  2 ln sin   c
r
 C2
22
Το ηλεκτρικό δίπολο

Οι πάνω ισοδυναμικές
επιφάνειες περικλείουν το +q
Οι κάτω ισοδυναμικές
επιφάνειες περικλείουν το -q
Οι δυναμικές γραμμές
καταλήγουν από το +q στο –q
(συγκρίνετε με
τις δυν. γραμμές
πεδίου μαγνήτη)

Πολύπολα: πιο σύνθετοι

σχηματισμοί φορτίων με q
n
n 0

Π.χ. τετράπολο:

q   1/ r 3
2q E  1/ r4
(πιο ασθενές - σπάνια
q μας ενδιαφέρει) 23
 Η έννοια της ηλεκτρικής ροής

• Ροή του ηλεκτρικού πεδίου μέσα από επιφάνεια:

– Το επιφανειακό ολοκλήρωμα του «πεδίου» μέσα από την
επιφάνεια αυτή

Για να ορίσουμε όμως την ηλεκτρική ροή χρειαζόμαστε ένα μέγεθος του πεδίου
διαφορετικό από την ένταση του ηλεκτρικού πεδίου
Στο κενό δεν θα υπήρχε ουσιαστική διαφορά
Όμως στην περίπτωση αλληλεπίδρασης του πεδίου με διηλεκτρικά υλικά
δημιουργούνται στο υλικό τους προσανατολισμένα ηλεκτρικά δίπολα

Το αποτέλεσμα του πεδίου που δημιουργούν τα δίπολα αυτά

είναι το μέσο να παρουσιάζει αυξημένη «διηλεκτρικότητα»,
δηλαδή τάση για συγκέντρωση του πεδίου στο εσωτερικό
του, άρα αύξηση της ηλεκτρικής ροής διαμέσου του υλικού

Διηλεκτρική σφαίρα μέσα σε

24
(αρχικά) ομογενές πεδίο
 Η έννοια της ηλεκτρικής ροής – Διηλεκτρική μετατόπιση

• Το μέγεθος της διηλεκτρικής μετατόπισης (electric displacement):

– Ένα δεύτερο μέγεθος του πεδίου, το οποίο σχετίζεται ασφαλώς με την ένταση του
ηλεκτρικού πεδίου αλλά ουσιαστικά εκφράζει πυκνότητα ηλεκτρικής ροής:

Διηλεκτρική μετατόπιση D  E Ένταση ηλεκτρικού πεδίου

(πυκνότητα ηλεκτρικής ροής
– electric flux density)
Διηλεκτρική σταθερά του μέσου
(dielectric permittivity)

Η ένταση του ηλεκτρικού πεδίου μπορεί να θεωρηθεί ως το «αίτιο» (το «εξωτερικό

πεδίο»), ενώ η διηλεκτρική μετατόπιση το «αποτέλεσμα» (αύξηση ηλεκτρικής ροής)

Τα δύο μεγέθη φαίνονται να σχετίζονται με μια απλή σχέση αναλογίας, στην

πραγματικότητα όμως έχουν τελείως διαφορετική φυσική σημασία

• Η διηλεκτρική σταθερά του μέσου (υλικού) :

– Είναι το μέγεθος που συμπυκνώνει όλη την «αντίδραση» του υλικού στην παρουσία
εξωτερικού πεδίου
  r 0   8.854  10 F/m
0
12
Διηλεκτρική σταθερά του κενού

Σχετική διηλεκτρική σταθερά

25
(αδιάστατο μέγεθος)
 Η έννοια της ηλεκτρικής ροής – Διηλεκτρική μετατόπιση

• Κατηγορίες διηλεκτρικών υλικών:

– Ομογενή (homogeneous) ισοτροπικά (isotropic):  r  const.
– Μη ομογενή ισοτροπικά:  r   r ( x, y , z )
n  r
(δείκτης διάθλασης)

– Ανισοτροπικά (anisotropic): D   0 r E ή

 Dx   xx  xy  xz   Ex 
 D     
 yy  yz  E y
 y   yx  
 Dz   zx  zy  zz   Ez 

Yγρός κρύσταλλος

Στις περισσότερες εφαρμογές έχουμε ομογενή και

ισοτροπικά διηλεκτρικά υλικά 26
 Ηλεκτρική ροή – Ο Νόμος του Gauss

• Ορισμός της ηλεκτρικής ροής (electric flux): n̂

Dn D

N   D  dS dS  nˆ dS dS
S
Μοναδιαίο κάθετο διάνυσμα

N   D  nˆ dS   Dn dS S
S S

• Ο Νόμος του Gauss: C  S

Η ηλεκτρική ροή διαμέσου μιας οποιασδήποτε κλειστής επιφάνειας που περικλείει κάποια
φορτία ισούται με το άθροισμά τους, δηλ. το συνολικό φορτίο που αυτή περικλείει:

n̂

 D  dS   Qn  Q n̂ n̂

Μοναδιαίο
Q2 Q3
S n κάθετο
διάνυσμα
QN προς τα έξω
Ισχύει ανεξαρτήτως μέσου, γεωμετρίας Q1
της επιφάνειας και είδους φορτίων
(σημειακά, γραμμικά κλπ) S 27
 Ο Νόμος του Gauss

• Απόδειξη (για χώρο ομογενή και ισότροπο)

– Ξεκινάμε την απόδειξη για ένα σημειακό φορτίο (στην αρχή των αξόνων)

Q r̂
D  E  rˆ n̂
4 r 2 a
Στοιχειώδης ροή από το dS: dS
Q rˆ  nˆ dS dS n
dN  D  nˆ dS  r
4 r 2
rˆ  nˆ  cos a και cos a dS  dSn
είναι η «προβολή» της στοιχειώδους επιφάνειας
Q
dS πάνω σε σφαιρική επιφάνεια ακτίνας r, άρα
S
Q dSn Σφαίρα ακτίνας r
dN 
4 r 2 Ορισμός γωνίας:
r l

l
r
Τί είναι όμως το dS n / r 2 σε σφαίρα ακτίνας r;
S
Απάντηση: είναι η στερεά γωνία, με την οποία r S
Ορισμός στερεάς 
«φαίνεται» το dS n από την αρχή των αξόνων γωνίας:  r2
28
 Ο Νόμος του Gauss

• Απόδειξη (για χώρο ομογενή και ισότροπο)

n̂ r̂
– Για σημειακό φορτίο (στην αρχή των αξόνων) a
Q dSn Q dS
dN   d  και τελικά dSn
4 r 2
4
r
Q
N  dN  4 
 d   Q d
Q
S 4 r 2
Συνολική στερεά γωνία της σφαίρας:   2   4 S
r r2

Αποδείξαμε το ν. Gauss για ένα σημειακό φορτίο, αλλά σε αυθαίρετη κλειστή επιφάνεια!

– Για πολλαπλά φορτία: η γενίκευση είναι πολύ απλή, με βάση την αρχή της επαλληλίας


 D  dS  
S
  D S n
n  dS   
n
 Dn  dS   Qn  Q
S n
n̂ n̂
n̂
Q2 Q3 Q
ή
 dD,  dD,  dD Q1 N
29
S
 Ο Νόμος του Gauss

• Μόνον τα εσωτερικά φορτία παίζουν ρόλο:

– Φορτίο έξω από την κλειστή επιφάνεια:
n̂ 4
n̂ 3 r̂
n̂1 n̂ 2
dS2 dS 4
d dS1 dS3
Q r̂
r̂ Q dS1 dS2
n̂1 n̂ 2 d

Q rˆ  nˆ dS Qd  Qd  dN1   dN 2  dN 3   dN 4
dN1   dN 2  
4 r 2
4 4
(αλληλοαναιρούνται) (αλληλοαναιρούνται)


 D  dS  0
S

 D  dS  0
S

(Όλα τα dSi αντιστοιχούν στην ίδια στερεά γωνία dΩ)

30
 Ο Νόμος του Gauss

• Μόνον τα εσωτερικά φορτία παίζουν ρόλο:

– Φορτίο στο εσωτερικό της κλειστής επιφάνειας:

n̂3 Q
dN1   dN 2  dN 3  d
n̂ 2 dS3 r̂ 4
n̂1 dN1  dN 2  dN 3  dN1 
Q
d
4
dS 2
Q dS1


 D  dS  
S
 dN  Q
– Φορτίο πάνω στην επιφάνεια (θεωρητική περίπτωση):

Εφαπτόμενο επίπεδο Q Q Q


dS S
D  dS 
4  d   4 2  2
Q To Q «βλέπει» μόνον τον ένα ημιχώρο

31
 Ο Νόμος του Gauss

• Ο νόμος του Gauss σε διαφορική μορφή:

– Έστω χωρικά φορτία σε έναν όγκο V που περικλείεται από επιφάνεια S: Q    dV


V
– Ο νόμος του Gauss μας λέει
 D  dS  Q    dV

S V V
– Από το θεώρημα Gauss της διανυσματικής ανάλυσης
 D  dS     DdV
S V V
– Εξισώνοντας προκύπτει

V
   DdV    dV
V
 (  D   )dV  0
V
– Αφού το παραπάνω ισχύει για κάθε δυνατό όγκο V προκύπτει:

D   Νόμος του Gauss σε διαφορική μορφή

• Ο τελεστής της απόκλισης (div): ένα μέτρο του κατά πόσον οι γραμμές
του πεδίου τείνουν να συγκλίνουν σε φορτία ή να αποκλίνουν από αυτά
1
• Ορισμός:   D P  lim
V  0  V 

S  ( V )
D  dS P
S   ( V )

• Υπολογίζεται από αναλυτικές σχέσεις σε διάφορα συστ. συνταγμένων

32
 Μορφή του πεδίου – Σωλήνες Ροής

• Η έννοια των σωλήνων ροής

– Σε περιοχές χωρίς χωρικά φορτία, ρ = 0 (η συνηθέστερη περίπτωση), D  0
– Αυτό σημαίνει ότι το πεδίο είναι σωληνοειδές (solenoidal) ή ασυμπίεστο
(incompressible): δεν υπάρχει τάση σύγκλισης ή απόκλισης των γραμμών του πεδίου,
άρα έχουμε διατήρηση της ηλεκτρικής ροής
– Σωλήνας ροής: η παράπλευρη επιφάνεια σχηματίζεται από δυναμικές γραμμές

V  V
V  2 V
D  E


S1  S2  S
D  nˆ dS  Q  0
V n̂ 2 0
V  V  D  (nˆ )dS   D  nˆ  dS
1
n S1 S
( D  nˆ  )
V  2V n̂1
  D  nˆ 2 dS  0
S2

nˆ 
 D  nˆ dS   D  nˆ dS
S1
1
S2
2

Διατήρηση ηλεκτρικής
– Αραιότερες γραμμές: ασθενέστερο πεδίο ( S , D ) ροής σε σωλήνα ροής 33
– Πυκνότερες γραμμές: ισχυρότερο πεδίο ( S , D )
 Η διαφορική εξίσωση του Η/Σ πεδίου: Poisson/Laplace

• Διαφορική εξίσωση για τη συνάρτηση δυναμικού

– Προκύπτει από τους νόμους του Η/Σ πεδίου (αστρόβιλο – νόμος Gauss) και την
«καταστατική» εξίσωση του μέσου
– Νόμος Gauss:
D  E E  
D     ( E)     ( )   
(καταστατική εξίσωση) (αστρόβιλο) Γενικευμένη
εξίσωση Poisson
– Για ομογενή μέσα (  const. έστω και κατά περιοχές):

  ( )     2   
 
Εξίσωση Poisson

– Επιπλέον, για χώρους χωρίς χωρικά φορτία (   0 ):  2  0

Εξίσωση Laplace

 2
  2
  2

• Ο τελεστής της λαπλασιανής:        2  2  2
2

x y z
• Υπολογίζεται από αναλυτικές σχέσεις στα διάφορα συστήματα
συνταγμένων 34
 Η διαφορική εξίσωση του Η/Σ πεδίου: Poisson/Laplace

• Οριακές συνθήκες
– Ένα πρόβλημα οριακών τιμών (boundary value problem) περιλαμβάνει (εκτός από τη
διαφορική εξίσωση) και κατάλληλες οριακές συνθήκες στις διαχωριστικές επιφάνειες
(interface boundary conditions)
– Ι. Εφαρμoγή ν. Gauss σε στοιχειώδη κύλινδρο γύρω από τη διαχωριστική επιφάνεια:

nˆ 2  nˆ n̂ (από μέσο 1 προς 2)

S 2 s S1  S 2  S  0
n̂
nˆ  (στηεπιφάνεια)
διαχωριστική (στοιχειώδης κύλινδρος)
Μέσο (2) h
 2   r ,2 0 S1 nˆ 1  nˆ Πεδίο περίπου σταθερό στην περιοχή
του κυλίνδρου αλλά πιθανόν
Μέσο (1) διαφορετικό στις δύο περιοχές
S 1   r ,1 0 (εμβαδό παράπλευρης
h  S << εμβαδό βάσεων)

Ν. Gauss:


S1 S 2 S
D  nˆ dS  Q D2  nˆ S2  0  D1  ( nˆ ) S1   s S
S  S
Dn 2  Dn1   s Ασυνέχεια των κάθετων συνιστωσών της διηλεκτρικής
μετατόπισης, ίση με την επιφανειακή πυκνότητα φορτίου 35
 Η διαφορική εξίσωση του Η/Σ πεδίου: Poisson/Laplace

• Οριακές συνθήκες
– ΙI. Εφαρμoγή ν. αστρόβιλου σε στοιχειώδη καμπύλη γύρω από διαχωριστική επιφάνεια:

n̂ (από μέσο 1 προς 2)

l C s l  0 h  l
n̂ h D
B t̂ (εφαπτόμενο (στοιχειώδης καμπύλη)
Μέσο (2) A μοναδιαίο
διάνυσμα)
 2   r ,2 0
Πεδίο περίπου σταθερό στην περιοχή της καμπύλης
Μέσο (1) αλλά πιθανόν διαφορετικό στις δύο περιοχές
S 1   r ,1 0

Ν. Αστρόβιλου:
ABCDA
 E  dl  0 E1  tˆl  0  E 2  (tˆ )l  0  0
(AB) (BC) (CD) (DA)
h  l h  l

Et 2  Et1 Συνέχεια των εφαπτομενικών συνιστωσών της έντασης

του ηλεκτρικού πεδίου – ισχύει πάντοτε

36
 Η διαφορική εξίσωση του Η/Σ πεδίου: Poisson/Laplace

• Οριακές συνθήκες – Παρατηρήσεις:

– Στη σχέση ασυνέχειας των κάθετων συνιστωσών του D, Dn 2  Dn1   s ποτέ δεν θα
υπάρχουν και οι τρεις όροι μαζί στην πράξη
– Ειδικότερα, στη διαχωριστική επιφάνεια δύο διηλεκτρικών δεν εμφανίζονται ποτέ
επιφανειακά φορτία (εκτός αν τοποθετηθεί τεχνητά ένα λεπτό φορτισμένο φύλλο
ανάμεσα), άρα  s  0 και συνεπώς έχουμε συνέχεια των κάθετων συνιστωσών του D
– Επίσης, στη διαχωριστική επιφάνεια διηλεκτρικού - τέλειου αγωγού (   ) δηλ. στην
επιφάνεια του αγωγού έχουμε  s αλλά το πεδίο στο εσωτερικό του είναι πάντα μηδέν.

Dn 2  Dn1  2 En 2  1 En1 Dn   s
Et 2  Et1 Dt 2 /  2  Dt1 / 1 Et  0
E2 S E S
n̂
t̂ n̂ t̂ s
     

2 E1 S   E0
S 1 S   D0
Διαχωριστική επιφάνεια δύο διηλεκτρικών Διαχωριστική επιφάνεια διηλεκτρικού-αγωγού
37