ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ

ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ Ι
ΣΕΙΡΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ 1 – Βασικοί Νόμοι του Ηλεκτροστατικού Πεδίου
Α. Νόμος Coulomb – Αρχή της Επαλληλίας
[4] Επιφανειακό φορτίο σε επιφάνεια κύκλου – επαλληλία

Φορτίο Q είναι διανεμημένο ομοιόμορφα πάνω στην

επιφάνεια κύκλου ακτίνας a που βρίσκεται στο επίπεδο xy και
έχει κέντρο την αρχή των αξόνων. Να υπολογιστεί το
δυναμικό και η ηλεκτρική πεδιακή ένταση σε τυχόν
σημείο Ρ(z) του άξονα Οz (κάθετου στο επίπεδο του κύκλου).

2
[4] Επιφανειακό φορτίο σε επιφάνεια κύκλου – επαλληλία

Έχουμε ομοιόμορφη επιφανειακή Q Q

s  
πυκνότητα φορτίου ρs, δηλαδή S  a2

Επιλέγουμε κυλινδρικές συντεταγμένες (ρ,φ,z)

και εξετάζουμε τη συμμετρία του προβλήματος.

Υπολογισμός δυναμικού

Στη στοιχειώδη επιφάνεια dS

υπάρχει στοιχειώδες φορτίο
dQ   s dS   s  d d

σημείο αναφοράς το άπειρο

1 dQ
Συνολικό δυναμικό  ( z) 
4 0 
S R

όπου R   2  z2
3
[4] Επιφανειακό φορτίο σε επιφάνεια κύκλου – επαλληλία

Αντικαθιστώντας τα dQ και R στην έκφραση του δυναμικού

2 a
  d d s  d
 ( z )  s  d 
 
4 0 S  2  z 2 4 0  0

0  2  z2
s  
a 
 2   z2 2  s  a2  z 2  z 
4 0   0 2 0  
s a2

2 0 a 2  z 2  z

Υπολογισμός ηλεκτρικής πεδιακής έντασης

Ερώτημα: Μπορώ να χρησιμοποιήσω τη σχέση E  

Απάντηση: Κανονικά όχι διότι πρέπει να γνωρίζω το

ϕ(x,y,z) σε κάθε σημείο του χώρου.
  (0,0, z ) ορισμός
Όμως Ez x  y 0
  μερικής
z x  y 0 z παραγώγου

Άρα μπορώ να υπολογίσω το Εz (αλλά μόνο αυτό) 4

[4] Επιφανειακό φορτίο σε επιφάνεια κύκλου – επαλληλία

1ος τρόπος υπολογισμού του ηλεκτρικού πεδίου με χρήση συμμετρίας

Από υπέρθεση: E( z ) 
 dE
dQ ˆ   d  d ˆ
dE  R s R
4 0 R 2 4 0 R 2

Αναλύεται σε δύο συνιστώσες

dE z  dE cos (αξονική)

dEt  dE sin (στο επίπεδο)

Λόγω συμμετρίας εκ περιστροφής οι

συνιστώσες dEt αλληλοαναιρούνται

 dE  0
dEt από ένα dS και από
το αντιδιαμετρικό του Et  t
αλληλοαναιρούνται
5
[4] Επιφανειακό φορτίο σε επιφάνεια κύκλου – επαλληλία

   d  d  z
Απομένει, συνεπώς, μόνο η συνιστώσα: dEz  dE cos   s R
 4 0 R 2

a
d 
s z  d d  s z 2  d
Ez 
S
dE z 
4 0 
S R 3

4 0 
0

0   2  z 2 3/2
s z   a s z  1 1 

2 0 
   2  z2  1/2  
 0 2 0  z
 
a2  z 2 
  z 
 s 1  
2 0  a2  z 2 

2ος τρόπος υπολογισμού του ηλεκτρικού πεδίου

(συστηματικότερος, διανυσματικός, δεν απαιτεί την ύπαρξη συμμετρίας)

ˆ  cos zˆ  sin (ρˆ )  z zˆ   ρˆ  AO  OP    ρˆ  zzˆ  R

R
R R R R R
6
[4] Επιφανειακό φορτίο σε επιφάνεια κύκλου – επαλληλία
 s  d d ˆ s  z s  2
Επομένως, από το σχήμα dE  R d d zˆ  d d ρˆ
4 0 R 2 4 0 R 

3 4 0 R
3

όπως προηγουμένως νέος όρος

 s z   d d
Ειδικότερα E z  
4 0 S   2  z 2 3/2
καταλήγουμε στο ίδιο αποτέλεσμα

 s  ρˆ  2 d d
ενώ η συνιστώσα στο επίπεδο xy Et   
4 0 S   2  z 2 3/2

Προσοχή: εξαρτάται από τη γωνία φ και δεν μπορεί

να βγει εκτός ολοκληρώματος (ως προς φ)

Για αυτό αναλύουμε 0 a

 2
  2 d

με βάση το σχήμα
Ex   s cos  d  0
4 0 0 0   2  z 2  3/2

0 a
 2
  2 d
Ey   s
4 0 0
sin  d 
0   2  z 2 3/2
0
ρˆ  cos  xˆ  sin  yˆ 7
[5] Επιφανειακό φορτίο σε τμήμα επιφάνειας κύκλου

Λύστε το πρόβλημα 4 αν το φορτίο Q είναι κατανεμημένο αντί της όλης επιφάνειας του κύκλου
(α) σε ημικυκλικό τομέα,
(β) σε τομέα τεταρτοκυκλίου.

(α) Δηλαδή, τα όρια ολοκλήρωσης στα ολοκληρώματα

dφ της προηγούμενης άσκησης θα είναι από 0 έως π.
 a
  d 
d 
a2
Για το δυναμικό, άρα, έχουμε  ( z)  s
2 0 
0

0
 s
 2  z 2 4 0 a2  z 2  z


Για το ηλεκτρικό πεδίο, έχουμε E z  
 0
d  το μισό σε σχέση με τον πλήρη δίσκο

a 0 a
 
  2 d s   2d
Ex   s
4 0 
0
cos  d 
0    z 
2 2 3/2

4  0
sin  0 
0    z 
2 2 3/2
0

a 2 a
 
sin  d 
s   d s 
 
2


Ey        cos    ln  2  z2     
4 0 0 0    z 
2 2 3/2 4 0
0
  2  z2
 0 8
[5] Επιφανειακό φορτίο σε τμήμα επιφάνειας κύκλου

(β) Δηλαδή, τα όρια ολοκλήρωσης στα ολοκληρώματα

dφ της προηγούμενης άσκησης θα είναι από 0 έως π/2.

Για το ηλεκτρικό πεδίο, η Εz θα είναι το 1/4 σε σχέση με τον πλήρη δίσκο.

a 1 a
 /2  
cos  d 
s  /2  2 d  
Ex  
4 0  
0  2 
3/2
  s sin  0 ln
4 0
 
 2  z2     
  z  0
2 2
0  z2 
a 1 a
 /2  
sin  d 
s  /2  2 d  
Ey  
4 0  
0  2 3/2
  s   cos  0  ln
4 0
 
 2  z2     
  z  0
2 2
0  z2 

Υπάρχουν και οι δύο συνιστώσες Εx και Εy

9
[6] Επιφανειακό φορτίο σε επίπεδη επιφάνεια άπειρων διαστάσεων

Με βάση τη λύση του προβλήματος 4 υπολογίστε το δυναμικό και την ηλεκτρική

πεδιακή ένταση σε οποιοδήποτε σημείο του χώρου για επίπεδη επιφάνεια
άπειρων διαστάσεων με επιφανειακή πυκνότητα φορτίου ρs, παίρνοντας το όριο
για ακτίνα του δίσκου να τείνει στο άπειρο. Τι πρόβλημα υπάρχει στον
υπολογισμό του δυναμικού με αυτόν τον τρόπο και πώς μπορεί να επιλυθεί;

Παίρνουμε τη λύση του κυκλικού δίσκου για a → ∞. Επομένως,

s  z  s
Ηλεκτρικό πεδίο E z ( z )  lim 1  
a  2 0  a2  z 2  2 0
ομογενές πεδίο

* Στο ίδιο αποτέλεσμα θα καταλήξουμε και με τον νόμο του Gauss.

10
[6] Επιφανειακό φορτίο σε επίπεδη επιφάνεια άπειρων διαστάσεων

Αντίθετα, για το δυναμικό, παρατηρούμε ότι  a2 s a2

για τον αντίστοιχο τύπο του πλήρους δίσκου  ( z )  lim s  lim 
a  2 0 a  z  z 2 0 a  a  1  ( z / a ) 2  z /a 
2 2
και a → ∞, έχουμε πρόβλημα, δηλαδή  

Εξήγηση: αποτυγχάνει διότι τα επιμέρους στοιχειώδη δυναμικά dφ

θεωρήθηκαν με αναφορά στο άπειρο κάτι που δεν επιτρέπεται καθώς
υπάρχουν φορτία στο άπειρο (άπειρη έκταση της επιφάνειας).

Λύση: επιλογή διαφορετικού σημείου αναφοράς


Εφόσον υπολογίσαμε το Ε(z), μπορούμε να
 ( z )   ( )  E  dl
υπολογίσουμε το φ(z) στο σημείο P από τον ορισμό P

Παίρνουμε ϕ(Κ) = 0 αλλά το σημείο Κ δεν μπορεί να είναι

στο άπειρο λόγω της ύπαρξης φορτίων στο άπειρο.

Θεωρούμε (αυθαίρετα) ως Κ ένα Με διακεκομμένη γραμμή

0 0 s 
σημείο του επιπέδου και διαδρομή  ( z) 

z
E z dz 

z 2 0
dz   s z
2 0
οι ισοδυναμικές επιφάνειες
φ(z) = σταθ. και z = σταθ.
dl  dzzˆ 11
[7] Γραμμικό φορτίο σε ευθύγραμμο τμήμα – επαλληλία

Συνολικό φορτίο Q είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο σε

ευθύγραμμη λεπτή ράβδο μήκους l (έστω στον άξονα z
και με μέσο την αρχή των αξόνων). Υπολογίστε το
δυναμικό και την ηλεκτρική πεδιακή ένταση σε
οποιοδήποτε σημείο του χώρου.

Έχουμε ομοιόμορφη γραμμική Q

πυκνότητα φορτίου ρl, δηλαδή
l  και dQ   l dz 
l

Για το δυναμικό, έχουμε

l /2
 dz
 l 
1 dQ
 ( x, y , z ) 
4 0  
R 4 0  //2  2  ( z  z )2
 l 
 
2
  2  z   2  l z
2 
 l ln  
4 0  l
 
2
 z   2z
2 l 
 2 
12
[7] Γραμμικό φορτίο σε ευθύγραμμο τμήμα – επαλληλία
Για το ηλεκτρικό πεδίο, έχουμε

1 ˆ dQ
R  ˆ d z
l /2
R  Rd z 
l /2
E( x , y , z ) 
4 0  R2
 l
4 0 
l /2 R 2
 l
4 0 
l /2 R 3

ˆ R R  ( x  0) xˆ  ( y  0)yˆ  ( z  z )zˆ  xxˆ  yyˆ  ( z  z )zˆ

όπου R
R  ρ  ( z  z )zˆ   ρˆ  ( z  z )zˆ

Επομένως
l /2
E( x, y , z )  l 
  ρˆ  ( z   z )zˆ

4 0 l /2   2  ( z   z ) 2  3/2
d z
 

l   
l /2 l /2
   ρˆ 
d z
 ˆ
z 

( z   z )d z  
4 0  l /2   2  ( z   z )2  3/2 3/2 
   l /2    ( z   z )  
2 2

  l z l z     
2
 2 
l     2 

   
2
    
 2  2l  z   z   2  2  z
ˆ 2 2
ρ   2  l  z ˆ l  2  2  z 
l
4 0       
2
    
   cos  2 cos 1   sin  2 sin 1  
13
[8] Γραμμικό φορτίο σε ευθεία απείρου μήκους

Με βάση τη λύση του προβλήματος 7 υπολογίστε το δυναμικό και την ηλεκτρική πεδιακή ένταση
σε οποιοδήποτε σημείο του χώρου για ευθύγραμμο φορτίο άπειρου μήκους με γραμμική πυκνότητα
ρl, παίρνοντας το όριο όταν το μήκος τείνει στο άπειρο. Τι πρόβλημα υπάρχει στον υπολογισμό του
δυναμικού με αυτόν τον τρόπο και πώς μπορεί να επιλυθεί;

Για τον υπολογισμό του ηλεκτρικού πεδίου με l → ∞

l l l
E  lim E  lim ρˆ   cos 2  cos 1   zˆ  sin  2  sin 1    ρˆ 1  1  zˆ  0  0    ρˆ
l  l  4 0  4 0  2 0 
θ2 → π θ1 → 0

* Στο ίδιο αποτέλεσμα θα καταλήξουμε ευκολότερα και με τον νόμο του Gauss.

Αντίθετα, για το δυναμικό, παρατηρούμε ότι για l → ∞, έχουμε πρόβλημα, δηλαδή

 l 
 
2
  2  z   2  l z
2 
 ( z )  lim l ln   
l  4 0
 
2
 2  z    2  z
l 2 l 
 
14
[8] Γραμμικό φορτίο σε ευθεία απείρου μήκους

Λύση: επιλογή διαφορετικού σημείου αναφοράς

Επιλέγουμε το σημείο Κ, όχι στο άπειρο αλλά ούτε και

επάνω στο φορτίο, καθώς θα έχω απειρισμό του πεδίου

Έστω σημείο αναφοράς σε απόσταση ρ = a από το φορτίο

0 1
K a l  a d l a
Επομένως, P (  , , z )  K (a,  , z ) 

P
E  dl 

 2 0 
ρˆ  ρˆ d  l
2 0 
 
 ln
2 0 
επιλογή

 l
Επαλήθευση: για ρ = a είναι ϕ = 0 και E     ρˆ  ρˆ
 2 0 
15
[9] Επιφανειακό φορτίο σε κύλινδρο – επαλληλία

z Δίνεται κύλινδρος με ακτίνα βάσης a και ύψος h, που

P(0,0,z) φέρει ηλεκτρικό φορτίο Q κατανεμημένο ομοιόμορφα
στην παράπλευρη επιφάνειά του. Να μελετηθεί το πεδίο,
που δημιουργείται κατά μήκος του άξονα του κυλίνδρου.
R

Έχουμε ομοιόμορφη επιφανειακή Q

dS s  και dS  ad dz 
h/2 πυκνότητα φορτίου ρs, δηλαδή h 2 a
dz΄
M
ˆ R/R
R R  MP  MA  AO  OP   z zˆ  aρˆ   zzˆ
Επίσης
O z΄ R  a 2  ( z  z )2   aρˆ   ( z  z )zˆ
a y
φ' ρ'
A
Για το δυναμικό, έχουμε
2 h /2
 ad  dz   dz
 s  d 
1 dQ
 (0, 0, z ) 
4 0 
S R

4 0 S
 s
a 2  ( z   z )2 4 0 
0

 h / 2 a 2  ( z   z )2
x
s a  
h /2
  
ln ( z  z )  a  z  z
2 2 
2 0    h /2
16
[9] Επιφανειακό φορτίο σε κύλινδρο – επαλληλία

z Για το ηλεκτρικό πεδίο, έχουμε

P(0,0,z)
1 Rˆ dQ  Rad dz

R
E(0,0, z ) 
4 0  S R2
 s
4 0  S R3

a  aρˆ   ( z  z)zˆ  d dz

h/2
dS
 s
4 0  S R3
dz΄
M
ˆ
εξαρτάται από το φ ρˆ   cos  xˆ  sin  yˆ
O z΄ Επομένως,
φ' ρ' a y 0
 s a 
h /2
cos  d 
2 dz 
A E(0,0, z ) 
4 0 
 xˆ a

 0

 h /2  ( z   z ) 2  a 2 
3/2

0 h /2
sin  d 
2 dz 
 yˆ a
 0

 h /2  ( z   z ) 2  a 2 
3/2

x
h /2
d 
2 ( z   z ) dz 
 zˆ

0

h / 2  ( z   z )2  a2 
3/2

17
[10] Επιφανειακό φορτίο σε σφαίρα – επαλληλία
Δίνεται σφαίρα ακτίνας a στην επιφάνεια της οποίας υπάρχει
επιφανειακή κατανομή με συνολικό φορτίο Q. Nα βρεθεί το
δυναμικό και η ηλεκτρική πεδιακή ένταση σε τυχόν
σημείο P(0,0,z) του άξονα των z. αν η επιφανειακή κατανομή
φορτίου είναι της μορφής: (α) ρs = σταθ. (β) ρs = ρ0|cosθ|.

Εύρεση συνολικού φορτίου

Q

(α) s  σταθ.   s   Q   s 4 a 2
4 a 2
 2
(β) Q    dS     | cos | a
S
s
0 0
0
2 sin  d d

2 
 d  | cos | sin  d
Χωρίς σύγχυση αντικαθιστούμε
 a0
2 τα τονούμενα μεγέθη με απλά
0 0

  /2  
 2 0 a2
0

  cos  sin  d 
 /2 
(  cos  )sin  d 

 1  /2 1   1  /2 1  
 2 0 a 
2

2 0
sin 2 d 
2  /2sin 2 d   20 a 2    cos 2 0    cos 2  / 2 
 4 4 
Q
 Q  20 a 2 Άρα  s  | cos  | 18
2 a 2
[10] Επιφανειακό φορτίο σε σφαίρα – επαλληλία
Όπως και στην προηγούμενη άσκηση, η απόσταση R
R  MP  MΟ  OP   arˆ  zzˆ
 a  cos  sin  xˆ  sin  sin  yˆ  cos zˆ   zzˆ
 a cos  sin  xˆ  a sin  sin  yˆ   z  a cos   zˆ

R  a 2 cos 2  sin 2   a 2 sin 2  sin 2   ( z  a cos  ) 2

 a 2 sin 2   ( z  a cos ) 2  z 2  2az cos   a 2

Άρα, για το δυναμικό και το ηλεκτρικό πεδίο

1  s dS a2 2   s ( )sin  d

4 0 S R

4 0 
0
d
 z 2 

0 az cos   a
2 2

μπορεί να υπολογιστεί

1 ˆ  s dS
R a 2   s ( )   a cos  sin  xˆ  a sin  sin  yˆ  ( z  a cos )zˆ 
E
4 0 
S R 2
 
4 0 
S  z 2  2az cos  a 2  3/2
sin  d d

Q Στο ίδιο αποτέλεσμα θα

Για ρs = σταθ. E zˆ καταλήξουμε και μέσω
4 0 z 2 του νόμου του Gauss 19
Απειροστές ποσότητες στα συστήματα συντεταγμένων

z Σφαιρικές συντεταγμένες
a z
dS3
ρ
rsinθdφ

dS1
rsinθ
dV rdθ
Κυλινδρικές συντεταγμένες θ dr
dS3

dS1 y
dS2 dz
φ dS2
dφ
dφ x
O
y
Καρτεσιανό Κυλινδρικό Σφαιρικό
dρ dl dxxˆ  dyyˆ  dzzˆ d ρˆ   d  φˆ  dz zˆ dr rˆ  rd θˆ  r sin  d φˆ
dS1 dydz  d dz r 2 sin  d d
dS 2 dx d z d dz r sin  d d r
dS3 dxdy  d d r d r d
x
dV dxd y d z  d d dz r 2 sin  d r d d 20
 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ

ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ Ι
ΣΕΙΡΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ 1 – Βασικοί Νόμοι του Ηλεκτροστατικού Πεδίου
B. Νόμος Gauss – Ηλεκτρική Ροή
[14] Επιφανειακό φορτίο σε σφαίρα
Να βρεθεί το πεδίο και το δυναμικό (παντού στον χώρο) που dE2
οφείλεται σε ομοιόμορφη επιφανειακή κατανομή φορτίου ρs dE1
dS1 r
πάνω σε επιφάνεια σφαίρας ακτίνας R.

Επιλέγουμε σφαιρικές συντεταγμένες (r,θ,φ) O

Πλήρης σφαιρική συμμετρία: για κάθε στοιχειώδες φορτίο, υπάρχει το συμμετρικό του ως προς άξονα r dS2
και η συνισταμένη τους έχει μόνον ακτινική διεύθυνση.

Λόγω της συμμετρίας D  Dr (r )rˆ  E  Er (r )rˆ ανεξαρτησία από θ και φ

Σκέψη: Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το νόμο του Gauss σε σφαιρική επιφάνεια (δύο περιπτώσεις: μέσα και έξω από
το επιφανειακό φορτίο), ως εργαλείο ανάλυσης λόγω της σφαιρικής συμμετρίας.

Ηλεκτρική πεδιακή ένταση 1η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας r < R

H σφαίρα ακτίνας r
2π 2 δεν περικλείει φορτίο

 
2 

R r  Sr
D  dS  Qολ 
 Sr
 0 Er rˆ  rˆ 
r 2 sin  d d
dS


 Qολ   0 Er r2
0
d

0
sin  d  0

Sr
  0 Er 4 r 2  0  Er  0  E  0
ρs 2
επιφάνεια σφαίρας
[14] Επιφανειακό φορτίο σε σφαίρα

2η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας r > R

E
H σφαίρα ακτίνας r
Ομοιόμορφη επιφανειακή κατανομή: Q   s S   s 4 R 2 περικλείει όλο το φορτίο R r

 
 R
Sr
D  dS  Qολ  Dr
 Sr
dS  Qολ   0 Er 4 r 2   s 4 R 2  Er  s  
0  r  Sr ρs

0    
Ηλεκτρικό δυναμικό  ( r )   

r
E  dl 

r
E  rˆdr 
 r
E rˆ  rˆdr 

r
Er d r


 s R2 1 s R2  1 s R2  1 s R2 s R
rR  (r ) 

r 0 r 2
dr 
0  r r 2
dr 
0  r    r
 r 0
Για r = R  ( R) 
0

  
R s R2 1 s R2  1 s R
rR  (r ) 

r
Er dr 

R
Er dr  0 
 R 0 r 2
dr 
0

 r
 R

0
  ( R) Συνάρτηση δυναμικού
πάντα συνεχής

3
[14] Επιφανειακό φορτίο σε σφαίρα

Ενδεικτικές γραφικές παραστάσεις – Παρατηρήσεις

 R
2
s R2
Er  s    (r ) 
0  r   0r
Er  0

1. Ασυνέχεια του Ε σε επιφανειακό φορτίο.

2. Το δυναμικό είναι πάντα συνεχής συνάρτηση.

3. Ισχύει η Er   / r
4
[15] Xωρικό φορτίο σε σφαίρα

Να βρεθεί το πεδίο και το δυναμικό που οφείλεται σε ομοιόμορφη χωρική κατανομή φορτίου ρV σε
όγκο σφαίρας ακτίνας R

ανεξαρτησία από θ και φ

Επιλέγουμε σφαιρικές συντεταγμένες (r,θ,φ) Λόγω της συμμετρίας D  Dr (r )rˆ  E  Er (r )rˆ

Ηλεκτρική πεδιακή ένταση

1η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας r < R


r  2 4 r 3
R r  Sr
D  dS  Q( r )   0 Er 4 r 2 
  dV     
V
V V
0 0 0
r 2 sin  dr d d  V
3
ρV V r
ποσοστό του Qολ  Er 
3 0
5
[15] Xωρικό φορτίο σε σφαίρα

2η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας r > R

E
4 R3
Ομοιόμορφη επιφανειακή κατανομή: Q  V V  V R r
3
ρV

4 R3 V R3
 Sr
D  dS  Qολ   0 Er 4 r 2  V
3
 Er 
3 0 r 2

Ηλεκτρικό δυναμικό

   
V R3 V R3 1 V R3  1  V R3 V R 2
rR  (r ) 
 r
Er dr 
 r 3 0 r 2
dr 
3 0 r r 2
dr     
3 0  r  r 3 0 r
Για r = R  ( R) 
3 0

R  R V r V R 2 V r 2
rR  (r ) 

r
Er dr 

R
Er dr 

r 3 0
dr   ( R ) 
2 0

6 0
6
[15] Xωρικό φορτίο σε σφαίρα

Ενδεικτικές γραφικές παραστάσεις

V R 2 V r 2
 (r )  
2 0 6 0

V r
Er 
3 0
V R3 V R3
Er   (r ) 
3 0 r 2 3 0 r

7
[16] Επιφανειακό φορτίο σε σφαιρικά κελύφη

Δύο ομόκεντρα σφαιρικά κελύφη αμελητέου πάχους και ακτίνων R1 και R2, αντίστοιχα φέρουν
επιφανειακές κατανομές φορτίου ρ1 και ρ2. Να υπολογιστεί το πεδίο που δημιουργείται σε όλο το χώρο

ανεξαρτησία από θ και φ

Επιλέγουμε σφαιρικές συντεταγμένες (r,θ,φ) Λόγω της συμμετρίας D  Dr (r )rˆ  E  Er (r )rˆ

Ηλεκτρική πεδιακή ένταση

Q1 

 1dS  1
S R1 
 dS  1 4 R12
S R1
Q2 


S R2
 2 dS   2


S R2
dS   2 4 R22

1η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας r > R2



R2 R1
D  dS  Q1  Q2   0 Er 4 r 2  1 4 R12   2 4 R22
Sr r ρ1
1R12  2 R22
 Er   ρ2
 0r 2  0r 2
8
[16] Επιφανειακό φορτίο σε σφαιρικά κελύφη
2η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας R1 < r < R2

1R12

 Sr
D  dS  Q1  Er 
 0r 2
R2
r
R1

ρ1
3η περίπτωση: Θεωρούμε ομόκεντρη σφαίρα ακτίνας r < R1 
 Sr
D  dS  0  E r  0 ρ2

Ηλεκτρικό δυναμικό

  1 R12  2 R22  1R12   2 R22 1R12   2 R22

r  R2  (r ) 
 r
Er dr 
 r

 0 r
2

0 r 
2  dr 
0r
Για r = R2  ( R2 ) 
 0 R2

 R2  R2 1 R12 1 R12  2 R2
R1  r  R2  (r ) 
 r
Er dr 
 r
Er dr 
 R2
Er dr 

r 0 r 2
dr   ( R2 ) 
0 r

0
1R1   2 R2
Για r = R1  ( R1 ) 
 0  0
R1 1R1   2 R2
r  R1  (r ) 

r
Er d r 

r
Er dr 

R1
Er dr   ( R1 ) 
0
9
[16] Επιφανειακό φορτίο σε σφαιρικά κελύφη

Ενδεικτικές γραφικές παραστάσεις

1 R12  2 R2
1R12  2 R22  (r )  
Er   0 r 0
1R12  0r 2 0r 2
Er 
0r 2 1R12   2 R22
 (r ) 
 0r
Er  0

10
 Σχετική [6]
[18] Επιφανειακό φορτίο σε άπειρο επίπεδο
Επίπεδο άπειρης έκτασης είναι ομοιόμορφα φορτισμένο με επιφανειακό φορτίο ρs. Να βρεθεί η πεδιακή
ένταση σε οποιοδήποτε σημείο του χώρου και να δειχτεί ότι η ένταση σε ένα σημείο Μ, που απέχει
απόσταση h από το επίπεδο, οφείλεται κατά το ήμισυ στα φορτία του επιπέδου, που απέχουν από το
σημείο Μ απόσταση μικρότερη από 2h.
dE2 dE1
Λόγω της συμμετρίας E  E z ( z ) zˆ dS1 dS2

Επιλέγουμε ως κλειστή επιφάνεια για την εφαρμογή του

νόμου του Gauss τον κύλινδρο του σχήματος από –z έως z
(Δεν παίζει ρόλο το σχήμα των βάσεων)
0


 D  dS  
S S1
D  dS 

S2
D  dS 
 Sπ
D  dS



S1
 0 Ezˆ  zˆ dS 
S2
 0E( zˆ )  ( zˆ )dS  2 0 E z S1

Αλλά Qολ   S S1 2 0 E z S1  Qολ   S S1

 zˆ  S / (2 0 ) z 0
Άρα E Ανεξάρτητο του ύψους
 zˆ  S / (2 0 ) z0 11
 Σχετική [6]
[18] Επιφανειακό φορτίο σε άπειρο επίπεδο
M
Ζητούμενο: Η ένταση σε ένα σημείο Μ, που απέχει απόσταση h
από το επίπεδο, οφείλεται κατά το ήμισυ στα φορτία του επιπέδου,
d που απέχουν από το σημείο Μ απόσταση μικρότερη από 2h.
h

a z0

S  h 
Κυκλικός δίσκος Ez   1  
2 0  h a 
2 2

1 S  h  1 S
Πρέπει Ez  Ez   1  
δίσκου 2 απείρου 2 0  h2  a 2  2 2 0

h 1
1   4h 2  h 2  a 2  a  3h
h2  a2 2

Αλλά από το σχήμα d  a 2  h 2  3h 2  h 2  2h

12
[21] Επιφανειακό φορτίο σε άπειρο κύλινδρο

Να υπολογιστεί το πεδίο και το δυναμικό που οφείλεται σε επιφανειακά φορτία πυκνότητας ρs,
κατανεμημένα ομοιόμορφα στην επιφάνεια κυλίνδρου κυκλικής διατομής ακτίνας a και απείρου μήκους. z

Για τον νόμο του Gauss και λόγω της συμμετρίας του a
προβλήματος, θεωρούμε τμήμα του κυλίνδρου ύψους L D  D (  )ρˆ  E  E (  )ρˆ
ρs
2 L 2 L

   
ρ
a D ρˆ  ρ
ˆ dS 
 D  d dz   0 E 2 L  0  E  0
0 0  0 0
D dS

άπειρος κύλινδρος
H ροή από τις δύο βάσεις είναι, προφανώς, 0
2 L 2 L s a 1
 a  
0 0
D dS 
 0 0
D  d dz   0 E 2
 L  
S
 2
s  a

L  E 
0 
Q
L

Υπάρχουν φορτία στο άπειρο. 0 

0
Επομένως, επιλογή διαφορετικού
σημείου αναφοράς, έστω το Κ
 (  )   
 
E d  
 0
E d
στον άξονα του κυλίνδρου (ρ = 0). πεπερασμένη
επιφάνεια Gauss

Μπορεί να φαίνεται ότι θα έχουμε a E  0   (  )  0

απειρισμό, αλλά ενδιαφερόμαστε
a   s a  a a
  
για ρ > a και όχι για το εσωτερικό,
 a  ( )   E d  E d   d  s ln  
όπου Ερ = 0. 0 a a 0 0    13
[25] Εύρεση φορτίων
Σε μια περιοχή του κενού χώρου, η συνάρτηση δυναμικού ενός ηλεκτροστατικού πεδίου δίνεται από την έκφραση
q e ar
 (r ) 
4 r
όπου r η απόσταση από την αρχή των αξόνων και q, a σταθερές. Να βρεθούν τα φορτία που το παράγουν.

Επίλυση σε σφαιρικές συντεταγμένες Θα πρέπει να εξεταστεί η ύπαρξη

λόγω της συμμετρίας του προβλήματος όλων των δυνατών πηγών φορτίου

 1  ˆ 1    q e ar  q ar  1  ar
Σφαιρική συμμετρία E     rˆ  θ φˆ     ˆ
r  e rˆ
r r  r sin   r  4 0 r  4 0 r 2

Χωρικά φορτία     D    ( 0 E)   0  ( )   0 2 Γενικά   ( E)    E

 1  (r 2 Er ) 1   (sin  E ) E   qa 2  ar
 0       e
r
2 r r sin       4 r
(ε2) n
Αναζητούνται σε περιοχές ασυνέχειας του D.
Επιφανειακά φορτία (ε1)
Εδώ δεν υπάρχουν, άρα ρs = 0.
 D2  D1   nˆ   s 14
[25] Εύρεση φορτίων

Το ϕ ή το Ε θα απειρίζεται στα σημεία γραμμικής πηγής, π.χ. άξονας κυλίνδρου.

Γραμμικά φορτία
Εδώ δε συμβαίνει κάτι τέτοιο, άρα ρl = 0.

Το ϕ ή το Ε θα απειρίζεται σε θέσεις σημειακών φορτίων. Εδώ αυτό συμβαίνει για

Σημειακά φορτία
r = 0, άρα αναζητούμε εκεί σημειακό φορτίο Q0.

1ος τρόπος Νόμος Gauss σε σφαίρα ακτίνας r, για να βρούμε το συνολικό φορτίο που υπάρχει σε αυτήν.


2  q ar  1  ar  2
r
Qολ 

Sr
D  dS 
 
0 0
 4 r 2 e rˆ    r sin  d d rˆ   q ( ar  1)e
 0 
 ar


r  2
 qa 2  ar  2
Αλλά r
Qολ  Q0 
 Vr
 dV 
 Sr
D  dS  q( ar  1)e ar  Q0 

0 0 0
  4 r e  r sin  dr d d
 
 q (ar  1)e ar  Q0  q (ar  1)e  ar  q  Q0  q


 
2ος τρόπος Q0  lim 
r 0   Sr
D  dS   lim  Qολ
 r  0
 r 0 
r  lim  q ( ar  1)e  ar   q

15
[26] Εύρεση φορτίων
Σε μια περιοχή του κενού χώρου, η συνάρτηση δυναμικού ενός ηλεκτροστατικού πεδίου εντός και εκτός μιας
σφαιρικής επιφάνειας ακτίνας a ακολουθεί την έκφραση
 Q0  z a  Q0  r cos  a 
  1   , 0  r  a 
 1  3a  r  , 0  r  a
 4 0 a  3a r  
 (r )  
4 a
0  
 (r )  
 Q az
 0 3, ra   Q0 a cos  , ra
 12 0 r  12 0 r 2

όπου r η απόσταση από την αρχή των αξόνων και q σταθερά. Να βρεθούν οι πηγές (φορτία) που παράγουν το
πεδίο αυτό.

Σφαιρική συμμετρία: Χρήση σφαιρικών συντεταγμένων και r  x2  y 2  z 2 , z  r cos 

Χωρικά φορτία     D    ( 0 E)   0( )   0 2 Γενικά   ( E)    E

* Στην άσκησή μας ε = σταθ. Άρα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και τους δύο τύπους. Εδώ επιλέγουμε το D διότι θα το χρειαστούμε και παρακάτω.

  1  ˆ 1    1  ˆ Σύμφωνα με την εκφώνηση

D   0 E   0   0  rˆ  θ φˆ    0 rˆ   0 θ
 r r  r sin    r r  εξετάζουμε 2 περιπτώσεις

16
[26] Εύρεση φορτίων

Q0  cos  a  Q0 sin  ˆ Q0 a cos  Q a sin  ˆ

0r a D    ˆ
r  θ ra D rˆ  0 θ
4 a  3a 2
r  4 a 3a 6 r 3 12 r 3

0
1  (r 2 Dr ) 1  (sin  D ) 1 D
Επομένως από την   D   
r2 r r sin   r sin  

1   2 Q0 cos  Q0  1   Q0 sin 2  
   0
Εντός της σφαίρας δεν
0r a  r    
r r  4 a 3a
2 4  r sin    4 a 3a  υπάρχουν χωρικά φορτία

1   2 Q0 a cos   1   Q0 a sin 2  
   0
Εκτός της σφαίρας δεν
ra   r   
r r 
2 6 r 3  r sin    12 r 3  υπάρχουν χωρικά φορτία

Επιφανειακά φορτία Ίσως για r = a (σημείο πιθανής ασυνέχειας) a+

r̂ a
a-
(ε2) Q0 a cos  Q  cos  a  Q Q cos 
n s    0      0  0
6 a 3
 4
a  3a
a 2
  4 a 2 4 a 2 ρ s?
(ε1) Από r  a για r  a Από 0 r  a για r  a
 D2  D1   nˆ   s Dr (a  )  Dr (a  )   s 17
 [26] Εύρεση φορτίων
Συνολικό επιφανειακό φορτίο
 2 Q  2 Q 2 
Qs 
  dS   
S
s
0 0
s a 2 sin  d d  0
4 
0 0
(1  cos  ) sin  d d  0
4 0
d

0
(sin   sin  cos  )d    Q0

Εναλλακτικός υπολογισμός
με τον νόμο του Gauss
Qs 

 D  dS 
Sa  
 Sa 
D  dS 

 Sa 
Dr a 2 sin  d d 

 Sa 
Dr a 2 sin  d d

Μπορούμε να προσδιορίσουμε το φορτίο Q(r) που περιέχεται σε μια σφαίρα ακτίνας r

Σημειακά φορτία
(0 < r < a), μια και δεν έχουμε χωρικά φορτία σε αυτήν την περιοχή, δηλαδή
 2
Q0 r 2  cos 2  Το ίδιο φορτίο για οσοδήποτε

Q0 r 2   cos  sin  a sin   a


Q (r )  D  dS     d     cos 0   Q0 μικρή ακτίνα r. Σημειακό και
Sr 2 a 0  3a r2  2 a  12a
 0 r2 
 τοποθετημένο στο κέντρο.

  2 
lim 

2 cos 
Προτιμότερο, όμως,   Q0    r 
να υπολογιστεί από
Q (r )  lim 
r 0   Sr
D  dS  


 4 a r 0 0 0  3a
 a  sin  d d     Q0
 

Ερμηνεύοντας τους όρους του πρώτου σκέλους του τύπου της εκφώνησης, έχουμε

δυναμικό στα εσωτερικά σημεία της σφαίρας, Q r cos  Q0 δυναμικό που οφείλεται σε ένα
Q0
που οφείλεται σ’ ένα ομοιόμορφα  0 ομοιόμορφο πεδίο  σημειακό φορτίο –Q0 τοποθετημένο
4 0 a 12 0 a 2 4 0 r 18
διανεμημένο στην επιφάνεια r = a φορτίο Q0. στο κέντρο της σφαίρας
[23] Χωρικό φορτίο σε κοίλη σφαίρα
Σφαιρικός όγκος ακτίνας R1 με κέντρο σημείο O1 είναι ομοιόμορφα φορτισμένος με χωρικό φορτίο
ομοιόμορφης πυκνότητας ρ, εκτός από ένα σφαιρικό τμήμα ακτίνας R2 με κέντρο Ο2 στο εσωτερικό
του, στο οποίο δεν υπάρχουν φορτία. Η απόσταση των κέντρων είναι (Ο1Ο2) = a(a + R2 < R1).
(α) Να βρεθεί η ένταση του ηλεκτρικού πεδίου σε τυχόν σημείο της εσωτερικής κοιλότητας.
(β) Να βρεθεί το δυναμικό ως προς το άπειρο του κέντρου O2 της κοιλότητας.

αρχικό πρόβλημα συμπαγής σφαίρα με ρ παντού συμπαγής οπή με –ρ

19
Υπέρθεση
[23] Χωρικό φορτίο σε κοίλη σφαίρα
Θα χρησιμοποιήσουμε τους τύπους της [15] για το Ε μέσα και έξω
από σφαίρα με χωρική κατανομή ρ, δηλαδή

rR rR
4 4 3
 Er 4 r 2   r 3  νόμος Gauss  Er 4 r 2  R 
3 3
  R 3
E rrˆ Ένταση ηλεκτρικού πεδίου E rˆ
3 3 r 2

Για σημείο P μέσα στην σφαιρική οπή και τα δύο διανύσματα E1 και
Ε2 βρίσκονται εντός της ακτίνας της «σφαίρας» τους. Άρα,

  
E  E1  E2  r1rˆ1  r2rˆ2   O1P  O 2 P 
3 3 3
  
  O1P  PO 2   O1O 2  arˆ
3 3 3
20
[23] Χωρικό φορτίο σε κοίλη σφαίρα

Για το δυναμικό του σημείου Ο2 ως προς το άπειρο και

βάσει της ανεξαρτησίας του δρόμου (αστρόβιλο πεδίο),
επιλέγουμε την ευκολότερη διαδρομή ολοκλήρωσης, και
  
 (O 2 ) 
O2
E  dl 
 O2
E1  dl 
O2
E2  dl

  B 

O2
E1  dl 


E1  dl 
 O2
E 2  dl 

B
E 2  dl dl  drrˆ

 R1  R13 1 



r1r1  r1dr1 
3 a  3 R1 r1

2

r1  r1dr1

E1 για r  R1 E1 για r  R1

(  ) R2 (   ) R23  1



r2r2  r2 dr2 
3 0 3

R2 r22
r2  r2 dr2


E2 για r  R2 E2 για r  R2



6
 3R12  3R22  a 2 
21