‫چپتر نوت ( نظام اداری اسالم ) برای صنف سوم – سمستر ( پنجم ) ذکور و اناث‬

‫تهیه و ترتیب ‪ :‬دکتور حقیار‬

‫سوال‪ _ 1‬اداره در لغت چند معنا دارد‪ ،‬هر یک ار بیان دارید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 1‬اداره در لغت به معنا دارد ‪:‬‬

‫‪ _1‬اداره به معنای الزام‬

‫‪ _2‬اداره به معنی تدبیر و اصالح‬

‫‪ _3‬اداره به معنی جوابد وجهد‬

‫سوال‪ _ 2‬اداره ار در اصطالح تعریف کنید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 2‬اداره در اصطالح عبارت ‪ :‬از تنظیم نمودن و اداره نیروی بشری و مادی برای پیشبرد‬
‫اهدافی است که از جانب مقامات با صالحیت مشخص شده باشد‪.‬‬

‫سوال‪ _ 3‬اقسام اداره ار بیان دارید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 3‬اداره به سه قسم است‪:‬‬

‫‪.۱‬اداره عامه ‪.۲‬اداره علیا ‪.۳‬اداره خاصه‬

‫سوال‪ _ 4‬اداره از نظر امام غزالی دارای چند هدف است ‪.‬‬

‫جواب‪ _ 4‬اداره از نظر امام غزالی دارای عین همان مقاصد شریعت اسالمی است که عبارت اند از‪:‬‬

‫‪ .1‬حفظ دین‪ .2 .‬حفظ نفس ‪ .3‬حفظ عقل ‪ .4‬حفظ عرض و عزت ‪ .5‬حفظ مال‬

‫سوال‪ _ 5‬چگونه اداره اسالمی مسئول از حفاظت اموال عامه است؟‬

‫جواب‪ _ 5‬از مسئولیت های اداره اسالمی آنس ت که اموال و ثروت عامه ار محافظت نموده و برای‬
‫مردم زمینه بدست آوردن مال از راه حالل ار فراهم سازد و مردم ار اجازه دهد تا اموال خویش ار در راه‬
‫های مشروع به مصرف برسانند‪.‬‬
‫سوال‪ _ 6‬در مورد اهمیت وضرورت صفات الزم برای مسئول اداره اسالمی از نظر علمای اسالم‬
‫معلومات دهید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 6‬شاه ولی هللا (رح) در این باره نوشته است‪ ( :‬واجب این است که باید رییس و مسؤل اداره‬
‫اسالمی متصف به اخالق و صفات نیک و پسندیده بوده باشد‪ ،‬و اگر چنین نباشد باالی مسلمان بار‬
‫گران بوده و مشکالت آنان راحل کرده نمی تواند) ‪.‬‬

‫سوال‪ _ 7‬کدام اشخاص و م ارجع حق تعیین و تقرر ار دارند؟‬

‫جواب‪ _ 7‬حق تعیین وتقرر در اداره اسالمی ار م ارجع ذیل دارند‪:‬‬

‫‪ _۲‬وزیر و هیئتی که اداره امور برایش سپرده شده باشد ‪ _۳‬و آن کسی که برای‬ ‫‪ _۱‬خلیفه وقت‬
‫وی اختیار یک شهر و یا عالقه سپرده شده باشد‪.‬‬

‫سوال‪ _ 8‬یک دلیل ارجع به تعیین حکام از طرف امیر و یا خلیفه بنویسید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 8‬خالد ابن سعید ابن العاص (رض) فرموده است ‪ ( :‬امرنی رسول هللا ﷺ ثم لم یعزلنی حتی‬
‫قبضه هللا ) یعنی خالد ابن سعید میگوید ‪ :‬رسول هللا ﷺ م ار امیر مقرر نمودند و تا وقت وفات شان‬
‫م ار عزل نکردند‪.‬‬

‫سوال‪ _ 9‬نظر عالمه محمد مبارک در مورد ضوابط و تعیین استخدام در اداره اسالمی چیست؟‬

‫جواب‪ _ 9‬عالمه محمد مبارک میگوید ‪ :‬تقرر در اداره اسالمی و امور مسلمانان روی همان اصول‬
‫و ضوابطی است که در زمان رسول هللا ﷺ موجود بود که عبارت از عنصر قدرت و کفائت میباشد‬
‫و همچنان متکی بر أمانت و اخالق است‪.‬‬

‫سوال‪ _ 10‬نظر عالمه ابو فارس در باره طرز تعامل پیامبر اکرم ﷺ در تعیین حاکم ار بنویسید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 10‬عالمه ابو فارس نوشته است‪ :‬رسول هللا ﷺ اصول و ضوابط ار برای تعیین اشخاص‬
‫کاندید در امور مورد نظر تطبیق میکردند‪ ،‬مانند إمارت مجاهدین‪ ،‬حاکمیت عالقه و یا قضا‪ ،‬وقتی‬
‫برای هر شخصی همان صفات الزم موجود میبود برای وی کار مربوطه ار حواله میکردند و اگر‬
‫برای کدام شخص صفات الزم موجود نمی بود از وی معذرت می خواستند و برایش صراحتا میگفتند‪:‬‬
‫"که تو برای این کار مناسب نمی باشی" اگر چه وی از جمله صحابه مختار هم میبود‪.‬‬
 ‫سوال‪ _ 11‬دلیلی از قرآن کریم در مورد اهمیت مشوره بنویسید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 11‬مشوره با مردم اهل در باره امور مسلمانان به اساسی حکم قرآن کریم الزمی و ضروری‬
‫فرماید‪(:‬و َش ِاوْرُه ْم ِفي ْاْل َْم ِر) [ آل عمران آیه ‪ ] ۱۵۹‬ترجمه‪ :‬و در باره‬
‫َ‬ ‫میباشد طوری که هللا (ج) می‬
‫انجام کارها با ایشان مشوره نما‪.‬‬

‫سوال‪ _ 12‬مهمترین و اولترین اصل و قاعده تعیین حکام و رتبه های بلند پایه کدام است؟‬

‫جواب‪ _ 12‬اصل و قاعده آن اس ت که خلیفه برای تعیین نمودن حکام بلند پایه با اعضای مجلس‬
‫مشوره نماید و بعد از تصویب شو ار باید اشخاص اهل ار در پست های مهم تعیین نماید‪ ،‬البته مشوره‬
‫بخاطر این نیست که خلیفه و حاکم صالحیت تعیین ار ندارند‪ ،‬بلکه بخاطری اینکه خلیفه در تعیین‬
‫اشخاص مناسب در خطا واقع نشود‪ ،‬چون مشوره نمودن از سنت پیامبر ﷺ و خلفای راشدین (رض)‬
‫یک اصل ثابت شده است‪.‬‬

‫سوال‪ _ 13‬امانت ار در لغت تعریف کنید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 13‬امانت در لغت ضد خیانت بوده که عبارت از تفصیر وکوتاهی در انجام امانت است‬

‫سوال‪ _ 14‬خلیفه دوم در مورد امانت چه گفته است ؟‬

‫جواب‪ _ 14‬خلیفه دوم در مورد امانت چنین فرموده است‪ ( :‬أمانت آن است که حالت ظاهری انسان‬
‫مخالف حالت باطنی آن نباشد‪) .‬‬

‫سوال‪ _ 15‬تعریف امانت ار از نظر امام ابن تیمیه بنویسید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 15‬ابن تیمیة میگوید ‪ :‬أمانت عبارت از ترس از خدای متعال‪ ،‬نفروختن آیات او به بهای‬
‫اندک و نترسیدن از مردم است‪ ،‬و این سه خصلتی اس ت که خداوند متعال باالی هر حاکم الزم‬
‫گردانیده است‪.‬‬

‫سوال‪ _ 16‬در مورد طلب منصب و یا امارت از لحاظ شریعت معلومات دهید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 16‬طلب منصب و یا امارت از لحاظ شریعت اسالمی ممنوع است‪ ،‬چنانچه در حدیث شریف‬
‫امده است که پیامبر ﷺ فرموده اند ‪ ( :‬ما این مناصب ار برای کسانیکه آن ار طلب کنند و یا به آن‬
‫حرص بورزند نمیدهیم )‬
‫حافظ ابن حجر(رح) در مورد این حدیث شریف میگوید ‪ :‬این احادیث شامل تمام مناصب حکومتی‬
‫میباشد‪ ،‬خواه پست های حساس و کلیدی باشند و یا غیر کلیدی‪.‬‬

‫سوال‪ _ 17‬چه اس تنباطی میتوان از حدیث "طلب امارت" داشت؟‬

‫جواب‪ _ 17‬از حدیث شریف این استباط میگردد که طلب نمودن تمام امور مربوط به حکومت مکروه‬
‫است‪ ،‬خواه قضاء باشد‪ ،‬یا امر بالمعروف و نهی از منکر‪ ،‬یا سایر مناصب‪.‬‬

‫سوال‪ _ 18‬دلیل از قرآن کریم در مورد طلب منصب در صورتیکه مصلحت باشد‪ ،‬بنگارید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 18‬طلب منصب بخاطر مصلحت همان قول یوسف علیه السالم است که در قرآن کریم ذکر‬
‫یم ﴾ [ سوره یوسف آیه ‪] ۵۵‬‬ ‫ض ۖ ِإِني ح ِفی ٌ ِ‬
‫شده است‪ ﴿ :‬اج َعْلِني َعَل ٰى َخ َزِائ ِن ْاْل َْر ِ‬
‫ظ َعل ٌ‬ ‫َ‬
‫ترجمه ‪ :‬م ار در وزارت خزانه داری مقرر کن‪ ،‬چون که من در این مورد امانت دار و دانای امورم‪.‬‬

‫سوال‪ _ 19‬در مورد مطالبه حضرت یوسف منصب خزانه داری ار از نظر ابن عربی بنویسید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 19‬در رابطه به مطالبه یوسف علیه السالم‪ ،‬ابن عربی نوشته است‪ :‬یوسف علیه السالم این‬
‫منصب ار بغرض اعطای حقوق فق ار و مواسات آنها نمودند نه بخاطر منفعت شخصی و دیگر اینکه‬
‫در آن وقت کسی دیگری غیر از آن ها اهلیت آن منصب ار نداشت‪.‬‬

‫سوال‪ _ 20‬نظر امام احمد ابن حنبل ار ارجع به مقرر نمودن صالح ترین اشخاص برای مناصب‬
‫دولتی بیان دارید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 20‬امام احمد بن حنبل رح مقرر نمودن صالح ترین مردم ار در وقت و زمان خودشان واجب‬
‫میداند‪ ،‬چون این شرایط در هر زمانه قابل تطبیق میباشد‪ ،‬و میگفت‪ :‬انسان دیندار و عادل ار نسبت‬
‫به انسان عالم و بد عمل در تقرر مقدم بدارید‪.‬‬

‫سوال‪ _ 21‬در باره نصایح ضروری برای حاکم‪ ،‬مختص ار معلومات دهید‪.‬‬

‫جواب‪ _1 _ 21‬تقوای الهی‪ _2 .‬سفارش به تواضع و مشوره‪ _3 .‬پیروی از آثار خلفای راشدین‬
‫(رض)‬
 ‫سوال‪ _22‬در مورد صالحیت ها و وظایف مهم امور اداره اسالمی معلومات دهید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 22‬صالحیت ها و وظایف مهمی که اداره اسالمی بر آن استوار می باشد‪ ،‬قرار ذیل است‪:‬‬

‫‪ _۱‬تقرر و تعیین ‪ _۲‬عزل و منفکی ‪ _۳‬برنامه ریزی ‪ _۴‬تنظیم امور ‪ _۵‬هدایت و رهنمایی ‪_۶‬‬
‫ایجاد روابط ‪ _7‬نظارت و کنترول ‪ _8‬مکافات و مجازات ‪ _9‬تبادله مأمورین ‪ _10‬تزکیه و اصالح‬

‫سوال‪ _ 23‬نظر عالمه شاه ولی هللا دهلوی ار در مورد عزل و نصب حاکم بیان کنید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 23‬شاه ولی هللا دهلوی (رح) در مورد عزل و نصب حاکم نوشته است‪:‬‬

‫عزل و نصب ار خدای عزوجل برای خلیفه باز داشته است‪ ،‬و برای اینکه خلیفه در خطا واقع‬
‫نشود باید در مورد دقت نماید‪ ،‬و دیگر اینکه عزل و نصب در هر حکومت از جمله امور الزمی‬
‫و ضروری شمرده میشود‪ ،‬بناء اگر این عزل و نصب بر اساس بی عدالتی و بی انصافی نباشد‬
‫داللت بر بیداری حکومت میکند‪.‬‬

‫سوال‪ _ 24‬تعریف پالن گذاری ار از نظر علما توضیح دهید‪.‬‬

‫جواب‪ _ 24‬پالن گذاری از نظر علما عبارت است از‪:‬‬

‫أ – برخی میگویند ‪ :‬پالن گذاری حیثیت پلی ار میان وضع موجود و آینده دارد‪.‬‬

‫ب – و برخی دیگری میگویند ‪ :‬پالن گذاری عبارت از تصمیم گیری انسان در زمان موجود برای کار‬
‫و بار و زندگی آینده اش میباشد که با آن مواجه میشود‪.‬‬

‫سوال‪ _ 25‬یک دلیل از قرآن کریم در باره پالن گذاری بنویسید‪.‬‬

‫جواب‪_ 25‬در مورد پالن گذاری در قرآن کریم آیاتی متعددی وجود دارد که ما در اینجا به یکی از‬
‫ظ ْر َنْفس َما َق َّد َم ْت ِل َغد ﴾ [‬ ‫َمنُوا اتَُّقوا َّ‬
‫َّللاَ َوْلتَ ْن ُ‬ ‫آنها اشاره میکنیم‪ ،‬هللا متعال میفرماید ‪ ﴿ :‬یا أَی َّ ِ‬
‫ین آ َ‬
‫ُّها الذ َ‬
‫َ َ‬
‫سوره حشر آیه ‪] 18‬‬

‫ترجمه‪ :‬ای کسانی که ایمان آوردهاید از خداوند اندیشه کنید؛ و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش‬
‫چه چیز از پیش فرستاده است‪.‬‬
 ‫سوال‪ _ 26‬وزیر تفویض ار تعریف کنید ‪.‬‬

‫جواب‪ _ 26‬وزیر تفویض به شخصی اطالق میگردد که حاکم مسلمان بخشی از صالحیت های خود‬
‫ار به وی تفویض نموده و او ار در نحوه اجرای آن مختار و ذیصالح دانسته است‪.‬‬
‫سوال‪ _ 27‬وزیر تفویض دارای چه صفات میباشد؟‬
‫جواب‪ _ 27‬وزیر تفویض دارای صفات متعدد بوده که در اینجا ما از پنج صفت مهم او نام میبریم‪:‬‬
‫‪ _ 1‬به امور دینی عالم باشد‪ _ 2 .‬خردمند‪ ،‬با هوش و زیرک باشد‪ _3 .‬دارای اخالق حمیده‪ ،‬نفس‬
‫پاک و مودب باشد‪ _ 4 .‬در لهو و لعب غرق نبوده‪ ،‬عصبانی و زود خشم نباشد‪ _5 .‬از لحاظ‬
‫جسمانی‪ ،‬اندیشه و فکر سالم باشد‪.‬‬
‫سوال‪ _ 28‬صالحیت های وزیر تفویض چند چیز است‪ ،‬هر یک را ذکر کنید‪.‬‬
‫جواب‪ _ 28‬مهمترین صالحیت های وزیر تفویض از دید فقها قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪ _1‬رسیدگی به شکایات مردم در رابطه به مأمورین دولت‪.‬‬
‫‪ _ 2‬به عهده گرفتن رهبری امور مبارزه و جهاد ‪.‬‬
‫‪ _3‬تنفیذ و اجرای اموری که خودش پالن و برنامه ریزی کرده است‪.‬‬
‫‪ _ 4‬تعیین نائب یا نماینده بخاطر اجرای امور متذکره‪.‬‬
‫سوال‪ _ 29‬عزل را در لغت و اصطالح تعریف کنید‪.‬‬
‫جواب‪ _ 29‬أ‪ :‬عزل در لغت به م عنای برکناری‪ ،‬از کار باز داشتن و بیکار کردن میباشد‪.‬‬
‫ب‪ :‬در اصطالح به معنای برکناری یا کنار زدن یک کارمند دولت از وظیفه اش است‪.‬‬
‫سوال‪ _ 30‬اسباب عزل چند چیز است؟‬
‫جواب‪ _ 30‬اسباب عزل قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪ _1‬کفر و ارتداد‪ _2 .‬عدم حکم به اساس حکم ما انزل هللا در امور‪ _3 .‬عدم کفایت و شایستگی‪.‬‬
‫سوال‪ _ 31‬قضا را از دیدگاه شریعت اسالمی تعریف کنید‪.‬‬
‫جواب‪ _ 31‬قضا عبارت از مرجع بیطرف و مستقلی اس ت که به حل و فصل منازعات اقامه شده‪،‬‬
‫در پیشگاه آن مطابق به احکام شریعت اسالمی به منظور تامین عدالت میپردازد‪.‬‬
‫سوال‪ _ 32‬مهمترین نکات در قضا چه میباشد؟‬
‫جواب‪ _ 32‬مهمترین نکات در قضا اشیای ذیل است‪:‬‬
‫‪ _1‬قضا یک نهاد مستقل و بیطرف است‪ _ 2 .‬قضا به حل و فصل منازعات میان مردم میپردازد‪.‬‬
‫‪ _3‬قضا باید مطابق به احکام شریعت اسالمی حکم صادر نماید‪ _4 .‬هدف از برگذاری نهاد قضا‬
‫تأمین عدالت در میان مردم است‪.‬‬
‫سوال‪ _ 33‬اهداف غیر مس تقیم قوه قضایه را بیان دارید‪.‬‬
‫جواب‪ _ 33‬اهداف غیر مستقیم قوه قضایه قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪ _1‬تأمین نظم و امنیت در جامعه‪ _2 .‬کاهش جرایم و تخلفات در جامعه‬
‫‪ _3‬تحقق عدالت و مساوات و حمایت از ضعفا‪ _ 4 .‬کاهش فاصله میان مردم و دولت‪.‬‬
‫‪ _5‬انکشاف علوم فقهی و قضایی‪.‬‬
‫سوال‪ _ 34‬دالیل مشروعیت قضا را از دیدگاه شریعت اسالمی بنویسید‪.‬‬
‫جواب‪ _ 34‬اول‪ :‬قرآن کریم‪ ،‬چنانچه خداوند متعال میفرماید‪ ﴿ :‬وان احکم بینهم بما انزل هللا ﴾ (‬
‫مائده‪ ) 49 :‬یعنی‪ :‬در میان مردم طبق آنچه که خداوند نازل کرده است حکم و فیصله نما ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬سنت نبوی ﷺ ‪ ،‬که مهمترین دلیل قضاوت خود آنحضرت ﷺ در میان مردم و فرستادن قضات‬
‫در نواحی بخاطر قضاوت میان مردم بود‪ ،‬مانند‪ :‬حضرت معاذ ابن جبل‪ ،‬علی ابن ابی طالب‪ ،‬و ابو‬
‫موسی اشعری که پیامبر ﷺ آنها را به یمن فرستادند‪.‬‬
‫سوم‪ :‬اجماع‪ ،‬همه امت اسالمی بر مشروعیت قضا اجماع دارند‪.‬‬
‫سوال‪ _ 35‬مهمترین اصول در روابط دولت اسالمی با سایر دولت های اسالمی کدام ها اند؟‬
‫جواب‪ _ 35‬مهمترین اصول در روابط دولت اسالمی با سایر دولت های اسالمی‪ ،‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪ _ 1‬تعاون و همکاری در کارهای خیر‪.‬‬
‫‪ _2‬گذشت و تسامح و حل فصل دوستانه منازعات و عدم توسل به جنگ و درگیری‪.‬‬
‫‪ _3‬گسترش روابط فرهنگی و اجتماعی تا فاصله میان ملت های اسالمی کاهش یابد‪.‬‬
‫‪ _4‬عدم همکاری با دشمنان اسالم و مسلمانان علیه همدیگر‪.‬‬
‫‪ _5‬توسعه روابط اقتصادی به منظور بهبود‪ ،‬رفاه و آسایش ملت های مسلمان‪.‬‬
‫سوال‪ _ 36‬حس به را در لغت و اصطالح تعریف کنید‪.‬‬
‫جواب‪ _ 36‬حسبه در لغت به معنای حساب و شمار کردن میباشد‪.‬‬
‫و در اصطالح‪ :‬انج ام دادن هر کاری به منظور خشنودی خداوند و کسب اجر و ثواب است‪.‬‬
‫سوال‪ _ 37‬حسبه دارای چند رکن میباشد؟‬
‫جواب‪ _ 37‬حسبه دارای چهار رکن میباشد‪ ،‬که عبارتند از‪ _1 :‬محتسب‪ _2 .‬محتسب علیه‪.‬‬
‫‪ _3‬محتسب فیه‪ _4 .‬احتساب‪.‬‬
 ‫سوال‪ _ 38‬شروطی که برای محتسب الزم است‪ ،‬چند شرط است؟‬
‫جواب‪ _ 38‬شروطی الزم برای محتسب‪ ،‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪ _ 1‬باید مکلف (عاقل و بالغ) باشد‪ _2 .‬باید مسلمان باشد‪ _3 .‬باید اجازه از سوی امام یا نائبش‬
‫داشته باشد‪ _4 .‬باید عادل باشد‪ _5 .‬باید عالم باشد‪.‬‬
‫سوال‪ _ 39‬مصارف الزمی بر باالی دولت اسالمی‪ ،‬کدام ها است؟‬
‫جواب‪ _ 39‬مصارف الزمی بر باالی دولت اسالمی‪ ،‬موارد ذیل است‪:‬‬
‫‪ _1‬مصارف دفاعی در برابر تهاجم بیگانگان‪ _2 .‬مصارف در موارد عام المنفعه‪.‬‬
‫‪ _4‬سایر مصارف ضروری بخاطر رعایت امور‬ ‫‪ _ 3‬مصارف در مورد آموزش و پرورش‪.‬‬
‫شهروندان‪.‬‬
‫سوال‪ _ 40‬مهمترین منابع و عواید دولت اسالمی‪ ،‬چند چیز است؟‬
‫جواب‪ _ 40‬مهمترین منابع و عواید دولت اسالمی‪ ،‬اشیای ذیل است‪:‬‬
‫‪ _1‬معادن‪ _2 .‬زکات اموال‪ _3 .‬خراج و مالیات‪ _4 .‬خمس غنایم‪ _5 .‬اوقاف خیریه‪.‬‬