YUUNIVARSITII ADDIS ABABAA

KOLLEEJJII
NAMOOMAA, QO’ANNOO AFAANOTAA, JORNAALIZIMIIFI QUNNAMTII
MUUMMEE AFAAN
OROMOO OGBARRUU FI FOOKILORII

QAACCESSA ERGAA FAARUU LOONII GODINA SHAWAA LIXAA AANAA

ILFATAA IRRATTI KAN XIYYEEFFATE.

QORATAAN: KUMSAA SHIBBIRUU

GORSAAN:SINQINESH ALAMUU

WAXABAJJII, 2014

FINFINNEE, ITIYOOPHIYAA
Qaaccessa Ergaa Faaruu Loonii Godina Shawaa Lixaa Aanaa Ilfataa Irratti Kan Xiyyeeffate

Waraqaa Qorannoo Ulaagaa Digirii Jalqabaa Ittiin Guuttachuuf Qophaa’ee Muummee Afaan
Oromoofi Ogbarruutti Dhi’aate

Qorataan: Kumsaa Shibbiruu

Gorsaan: Sinqinesh Alemuu

Waxabajjii, 2014
Finfinnee, Oromiyaa
KOREE MIRKANEESSITUU

Kan Gorse

Maqaa_______________________

Mallattoo_________

Guyyaa_______________

Kan Qore

Maqaa___________________________

Mallattoo____________

Guyyaa_______________
 Galata
Duraan dursee isa bu’aa ba’ii hedduu keessa na dabarsee har’aan na ga’ee qorannoo kana
jalqabsiisee na xumursiise waaqayyoon guddiseen galateeffadha.

Itti aansudhaan gorsaa koo kan ta’an barsiistuu Siqinesh Alamuu osoo hin nuffiin hojii koo
sakatta’uun bakkan dogoggore na qajeelchuun waan na duukaa dhama’aa turaniif galata guddaan
isaaniif qaba.

Dabalataan Qorannoo koo kanan barreeffadhe ilaaluun dogoggora isaa sirreessuun yaada naaf
kennaa turan B/saa Raggaasaa Kaasayee osoon hin galateeffatin bira hin darbu. Akkasumas,
Haadha Manaakoo B/stuu Aldaanesh Dinqiisaa yeroon ani baradhu Ijoollee koo Abbaa malee
bakka Abbaa bu’uudhaan naaf qabdee akkan baradhuuf haala kan naaf mijeessite guddaan
galateeffadha.

Dhuma irrattis namoota hojii kana yoon hojjedhu na deeggaraa turan hundaaf galanni koo
daraan olaanaadha.
 Axeerara
Kayyoon qorannoo kanaa ergaa faaruu loonii qaaccessuudha.Qorannoo kana milkeessuuf
malli qorannoon dhimma itti bahame mala qorannoo qulqulleffataati. Maddi ragaa qorannoo
kanaas madda ragaa tokkoffaa yoo ta’u innis manguddoota Aanaa Ilfataa keessatti argaman
dhimmicha irratti hubannoo gahaa qabu jedhaman irraa oddeeffannoo funaannachuudhaani.
Manguddoonni kunneen baay’een isaanii barreessuufi dubbisuu waan hin dandeenyeef madda
ragaa kanatti fayyadame.Haaluma kanaan meeshaleen funaansa ragaa dhimma itti bahame
afgaaffii banaafi marii gareeti. Argannoowwan qorannoo kanaan bira gahamanis ergaa faaruun
loonii yeroo,Tikaa, yeroo hora buusa , yeroo midhaan dhahan,qonna qotan,faarfamuu kan
qabu ta’uu isaati. Isaanis ergaa qonnaa waktiileefi faayidaa faana walqabsiisuun kan
farfatamuufi faayidaawwan adda addaa kanneen akka nyaataa, ittiin qotuu, gurguranii qarshii
argachuufi yeroo ammaa kana immoo sababa amantiin adda addaa babal’achaa jiruufi garaa
garummaa aadaafi amantii gidduu jiru hubachuu dhabuu irraan kan ka’e badaa jira.Kanaafuu
gooreen afoolli faaruu loolii kun badii irra akka hafuufi gara fuula duratti akka darbuuf waajirri
aadaafi turizimii Aanaa Ilfataa akasumas qaamni dhimmi ilaalu kunuunsa aadaa uummataa
irratti gahee qaban afoolli kun akka hin banneef barreeffan dhaloota dhufuuf osoo kaawwuu
badii irraa oolchuuf gahee isaanii akka bahan, akkasumas hawaasni gahee isaan irra eegamu
akka taphachuu qaban yaadni furmaata kun eeramee jira.
 BAAFATA

Qabiyyee
Fuula
Galata..........................................................................................................................................................i
Axeerara......................................................................................................................................................ii
BAAFATA.................................................................................................................................................iii
BOQONNAA TOKKO..............................................................................................................................6
1. SEENSA.................................................................................................................................................6
1.1.Seen Duubee Qorannichaa..............................................................................................................6
1.2 Ka’umsa Qorannichaa....................................................................................................................7
1.3 Kaayyoo Qorannichaa.....................................................................................................................7
1.3.1. Kaayyoo Gooroo......................................................................................................................7
1.3.2 Kaayyoo Gooree........................................................................................................................7
1.4 Barbaachisummaa Qorannichaa....................................................................................................7
1.5. Daangaa Qorannichaa....................................................................................................................8
1.6 Hanqina qorannichaa......................................................................................................................8
1.7. Qindoomina Qorannichaa..............................................................................................................8
1.8 Ibsa Naannoo...................................................................................................................................9
BOQONNAA LAMA2. SAKATTA’A BARRUU..................................................................................10
2.1 Maalummaa Afoolaa.....................................................................................................................10
2.2. Gosoota Afoolaa

2.3.Amaloota Afoolaa..........................................................................................................................12
2.3.1. Hurruubummaa.....................................................................................................................12
2.3.2. Lufummaa..............................................................................................................................12
2.3.3.Uummatummaa......................................................................................................................12
2.3.4. Jijjiiramummaa.....................................................................................................................12
2.3.5.Miidhagna...............................................................................................................................13
2.4. Faaruu Loonii...............................................................................................................................13
2.4.1. Qabiyyee Faaruu Loonii........................................................................................................13
2.4.2.Faayidaa Faaruu Loonii.........................................................................................................13
 Yaanni kun kan nu hubachiisu faaruun loonii hawaasa oromoo biratti iddoo guddaa kan qabu ta’ee
gama guddina aadaa fi afaan oromoo guddisuu keessatti gahee olaanaa qabaachuu isaaa hubachuu
dande.....................................................................................................................................................14
2.5. Adeemsa Raawwii Faaruu Loonii...............................................................................................14
Faaruun loonii yeroo tokko qofa hojiirra oolee yeroo biraa immoo kan dhabamu miti. Yeroo isaa eegee
deebi’ee hojiirra oola.Garuu sababa qaroomaan bifa isaa jijjirrachuu danda’a.Gosti afoolaa tokko
hojiirra ooluuf yeroo murtaa’aa barbaada.Yeroo, bakkii fi halli inni keessatti faarfatamu murtaa’aadha.
Bakka hundaa fi yeroo hunda haala tokkoon hin faarfatamu.Wasanee (2000).......................................14
BOQONNAA SADII:..............................................................................................................................15
3. MALLEEN QORANNOO..................................................................................................................15
3.1. Saxaxa Qorannichaa.....................................................................................................................15
Qorannoo kana gaggeessuuf malli qaaccessafi funaansa ragaaf filatame mala qorannoo
qulqulleeffataati.....................................................................................................................................15
3.2.1 Madda Ragaalee.........................................................................................................................15
3.2.Iddattoo Qorannichaa...................................................................................................................15
3.3. Meeshaalee Ragaan ittiin Funaanaman......................................................................................16
3.3.1.Af-gaaffii..................................................................................................................................16
3.3.2. Marii Garee.............................................................................................................................16
BOQONNAA AFUR...............................................................................................................................17
RAGAA DHIHEESSUU, QAACCESSUUFI HIIKUU.........................................................................17
4.1.1. Qaaccessa Faaruu Loonii Maanguddoota irraa Funaannaman.........................................17
Kutaa kana keessatti faaruun loonii walitti qabamanii ergaan isaanii qoqqooduun gadi fageenyaan
qaaccefamaniiru.................................................................................................................................17
4.1.2. Ergaan faaruu loonii waqtii birraa waliin wal qabate......................................................17
4.1.3. Ergaa Faaruu Loonii Waqtiilee Arfaasaafi Bonaa Waliin Wal Qabate................................18
4.1.4. Kan Waqtiilee Arfaasaafi Birraa Wal Qabatan..................................................................18
4.1.5. Faaruu Loonii tika waliin wal qabate..................................................................................18
4.1.6. Ergaa faaruu loonii faayidaa waliinwal qabate...................................................................21
4.1.7. Diinagdee Irratti....................................................................................................................21
4.1.8. Ergaa faaruu loonii namaan wal qabsiisuun faarfatamu...................................................22
5. CUUNFAA, ARGANNOOFI YABOO...............................................................................................23
5.1 Cuunfaa..........................................................................................................................................23
5.2 Argannoo..................................................................................................................................24
5.3Yaboo...............................................................................................................................................24
Dabalee A.................................................................................................................................................26
Dabalee B.................................................................................................................................................27
Dabalee C.................................................................................................................................................28
BOQONNAA TOKKO

1. SEENSA

1.1.Seen Duubee Qorannichaa

Uummanni Oromoo jiruufi jireenya isaa keessatti seenaa, aadaa, duudhaafi amantii mataa isaa
qaba. Hawaasni Oromoo seenaa aadaa duudhaafi amantii kan dabarfachaa dhufes afoolaani.
Yaada kana ilaalchisee, Misgaanun (2011:1) Gergestu own (1995:170) wabeeffachuun yoo ibsu
“Uummanni tokko ofiisa afaan isaa kana keessatti dubbachuuf guddifachuuf kan yaalu keessaa
tokko afoola isaati. Afoolli humna ittiin hubannoo hawaasaa ifa baasu qaba,” jedha.

Yadaa armaan olii cimsuun Lammii (1995:11) “Afoolli muuxannoo, haala jiruufi jireenya,
gaddaa; gammachuu, amantaa, shakkii, duudhaa safuufi kan kana fakkaatan kan hawaasa tokkoo
dhalootaa dhalootatti afaaniin kan daddabarsu qabeenya uummataati” jedha. Yaada Lammii
deeggaruun Amaanii fi Baahiruun (2004) yeroo ibsan, “Afoolli muuxaannoo, haala jiruufi
jireenyaa, aadaa gammachuu duudhaa, safuu, hawaasaa dhalootaa dhalootatti kan daddabarsu
qabeenya uummataati,” jedhu. Kanaaf sabni Oromoo akkuma baay’inasa afoolli isaas garba
ciisaa bishaanii kan waraabamee hin dhumnetti fakkeeffama. Kanaaf sabni kun afoolaan
gabbaataafi sooressa jechuuni dandeenya. Afoolli kunneenis amala, gosa, faayidaafi hiika
garaagaraa kan qabanidha.

Kana malees, Jaarraa W.B fi Wasanee Bashaa (2005:156) maalummaa afoolaa yommuu ibsan
afoolli kan afaaniin dhaloota irraa dhalootatti darbu ta’ee muuxannoo hawaasaati. Kunis afoolli
jiruufi jireenya hawaasaa kan calaqqaisiisudha. Akkasumas afoolli eenyummaafi ilaalcha sabaa
haala beekumsa seenaafi qaroomina uummata tokkoo kan aagarsiisudha. Haala kana irraa kan
hubannus ogbarruun Oromoo kanneen afoola ta’an hedduu ta’uu isaati. Isaanis kanneen akka
Eebbaa, hiibboo, makmaaksa, geerarsa, baacoo, sheekkoo dur duriifi faaruu Looniiti. Qorannoon
kunis kan irratti xiyyeefatu gosoota afoolaa keessaa qaaccessa faaruu ergaa loonii irratti dha.
Faaruu loonii dameewwan afoolaa kan bifa walaloo qabudha. Kanaafuu faaruun loonii afoola
ta’ee kan og walaloon dhiyaatudha. Kunis afaaniin dhalootaa dhalootatti kan darbaa dhufedha.
Hawaasni Oromoo waantoota hawaasa biroo biratti isa beeksisan keessaa tokko faaruu loonooti.
Faaruun loonii hawaasa Oromoo biratti bakka guddaa kan qabuufi tokkummaan hawaasichaa kan
ittiin calaqqisudha.Walumaa galatti waraqaan qorannoo kunis duudhaa Hawaasaa kan ta’e
qaaccessa ergaa faaruu loonii irratti kan hojjetamudha.

1.2 Ka’umsa Qorannichaa

Uummanni Oromoo uummata aadaa hedduu qabudha. Kanneenis akkaataa garaa garaan ummata
irraa gara uummataatti kan darbaa dhufedha. Kanneen keessaa faaruun loonii isa tokkodha.
Qorannoo kanas akkan gaggeesuuf kan na kakaase;

 Ragaalee fi qorannoon qaaccessa ergaa faaruu loonii irratti gaggeeffame waan hin jirreef.
 sirna qaaccessa ergaa faaruu loonii bal’inaan ibsuuf
 Qaaccessi ergaa faaruu loonii bal’inaan qindaa’ee uummata hunda bira akka gahuuf
Haaluma kanaan qorannoon kunis gaaffilee bu’uuraa armaan gadiif deebii kenna.
1. Faaruun loonii ergaa maaliif faarfatamaa?
2. Namoota akkamiitu loon faarsaa?
3. Ergaan faaruu loon yoomessa akkamii keessatti faarfatamuu darbaa?

1.3 Kaayyoo Qorannichaa

1.3.1. Kaayyoo Gooroo

Kaayyoo gooroon qorannoo kanaa ergaa faaruu loonii Godina ShawaaLixaa Aanaa Ilfataa
qaaccessuudha.

1.3.2 Kaayyoo Gooree

Kaayyoon gooree qorannoo kanaa qaaccessa ergaa faaruu loonii Godina Shawaa Lixaa Aanaa
Ilfataa maal akka fakkaatu adda baasuufi xiinxaluu yoo ta’u dhimmi kaayyoo qorannoo kanaa
Aanaa Ilfataa keessatti:

 Loon maaliif akka faarfataman ibsuu.

 Namootni akkamii loon akka faarsan ibsuu.
 Loon yoomessa akkamii keessa akka faarfataman tarreessuu.
1.4 Barbaachisummaa Qorannichaa
Qorannoon kun haala kaayyeeffameen yoo raawwatame namootaafi qaamolee adda addaaf
barbaachisaadha. Akkasumas bu’aan qorannoo kanaa inni guddaan namoota waa’ee faaruu loonii
haala raawwiifi ergaa isaa beekuu barbaadaniif fayyada.

Akkasumas namoota waa’ee ergaa faaruu loonii irratti hubannoo gahaa hin qabneef maalummaa
isaa yoomessaa fi bu’aa isaa barsiisuuf

 Waajjira Aadaafi Turizimii Aanaa Ilfataa duudhaa hawaasaa akka walitti qabaniif
kaka’umsa akka ta’uufiif.
 Barsiisotaafi barattoota damee afaan Oromoofi ogbarruu baratanii qorannoo gaggeessuu
barbaadaniif wabii akka ta’uuf
Faayidaa faaruun loonii hawaasa keessatti qabu ragaalee adda addaan deeggaruun galmeessanii
kaa’uuf gargaara.

1.5. Daangaa Qorannichaa

Gooroo afoola Oromoo hundarratti qorannoon osoo gaggeeffamee gaariidha.Haa ta’u malee
qorannoo tokko keessatti hunda isaa ilaaluun sababa qabeenyaa,yeroo,baay’ina hojiifi
k.k.fakkaataniif waan hin danda’amneef qorannoon kunis gooroo afoolaa keessaa qaaccessa
ergaa faaruu loonii Godina Shawaa Lixaa Aanaa Ilfataa qofa irratti kan xiyyeeffatedha.

1.6 Hanqina qorannichaa

Qorannoon hojii wantoota baayyee gaafatudha.Kanneen keessaa gurguddoon maallaqa,
meeshaalee barrefamaa, geejjibaafi kkf barbaachisoodha. Hanqinootni kun immoo qorataan kana
osoo hin mudatiin qorannoo isaa galmaan gahuu hin danda’u. Haa ta’u malee dhimmichi
dhimma hawaasaa waan ta’eef qoratichi qorannoo kana galmaan gahuuf bu’aa bahii hedduu isa
gaafachuu hin hafu.

1.7. Qindoomina Qorannichaa

Waraqaan qorannoo kun boqonnaa shan (5)kan qabu yoo ta’u,boqonnaan tokko seenduubee
qorannichaa ka’umsa qorannichaa, kaayyoo qorannichaa, barbaachisummaa qorannichaa,
qindoomina qorannichaa, ibsa naannoo qorannichaa kan haammattedha.
Boqonnaa lammaffaan immoo sakatta’a barruu, maalummaa afoolaa, amaloota afoolaa,
maalummaa faaruu loonii,qabiyyee faaruu loonii, adeemsa raawwii faaruu loonii, sirna raawwii
afoolaa qabatee jira

Boqonnaa sadaffaan immoo malleen qorannichaa, iddattoo qorannichaafi meeshaalee funaansa

raga kan qabatedha.boqonnaa arfaffaan immoo qaaccessa ragaafi odeeffannoowwan ragaa adda
addaa irraa argaman kan qabate yoo ta’u, boqonnaa shanaffaafi inni dhumaa xumura, argannoofi
yaanni furmaataa ibsameera.Dhumarratti kitaabilee wabii qaaccessa ergaa faaruu loonii kaa’uun
qorannoo koo goolabeera.

1.8 Ibsa Naannoo

Aanaan Ilfataa Naannoo Oromiyaa Godina Shawaa Lixaa keessatti argamti.Aanaan kun
gandoota baadiyyaa 15fi gandoota magaalaa 2 kan qabdu yoo taatu,walumaa galatti gandoota 17
kan qabdudha.Aanoleen Ilfataa daangessan Bahaan Aanaa cobii fi Jaldu,Lixaan Aanaa Amboofi
Aanaa ,Kaabaan Aanaa Dandii fi Kibbaan Aanaa Gindabarati yommuu ta’aan Aanaan kun
Magaalaa Finfinnee irraa gara Lixaatti KM119,Magaala Godinaa Amboo irraa gara Bahaatti KM
153 fagaattee argamti.Aanaan kun haalli teessuma lafa ishee Gammoojjii 45% Baddaa 55% yoo
ta’u haalli qilleensa ishee haala jireenya namaafi bineensotaaf mijaa’aa kan ta’edha. Akkasumas
bakkeewan seenaa qabeeyyii fi hawwata turiiziimiif oolan kanneen akka; Fincaa’aa Giccee,
Tulluu Heroo, Goda Dhagaa fa’i. Lageen aanaa kana keessatti argaman Laga Ciqilee, Laga
shanachaa, , Laga Gogolaa,fi kanneen kana fakkaatanidha.Mukeen aanaa kana keessa jiran;
Birbirsa, Waleensuu, Gaattiraa, Harbuu, Qilxuu, Waddeessa, Bakkanniisa, Ejersaa fi kkf nidha.

Gosoota midhaan aanaa kana keessatti argamanii kanneen akka; Xaafii, Garbuu, Qamadii ,
Baaqelaa, Boqqoolloo, Nuugii, Mishingaa, Ataraafi kkf. Bal’inni lafa aanichaa km 2 9369 kan ta’u
yommuu ta’u, Baayinni uummata aanaa kana keessatti argamanii dhiirri 59,074 dub.41,536 walii
gala 100,610 dha. Jireenyi uummata aanaa kanaa kan irratti hundaa’e Qonna, daldala, Horsiisa
loonii fi kkf dha. Hawaasni aanaa kanaa aadaa, safuu, amantaa fi duudhaa mataa isaa ibsu
qaba.Akkasumas aadaa wal gargaarsaa, uffannaa, nyaataa fi kkf qabu.

Maddi: waajjira Aadaa fi Turiizimii aanaa Ilfataa.

BOQONNAA LAMA2. SAKATTA’A BARRUU

Qorannoo tokko gaggeessuuf mata-duree qorannichaa waliin barruulee wal fakkaatan

sakkatta’uun qulqullina qorannichaaf gumaacha ol aanaa qaba. Akkasumas qorannoo kanaan
dura hojjetaman sakatta’uunis qulqullina qorannichaa shoora ol aanaa qaba.

2.1 Maalummaa Afoolaa

Afoolli dhaala jechaa kan muuxannoon jiruufi jireenya hawaasa tokko dhaalootaa gara
dhalootatti ittiin darbu qaama ogafaaniti (Wasanee, 2008:156) Oral literature is refers to the
verbal heritage of mankind mouth (Malakne, 2003) Afoola ilaalchisee Nagarii (1995:42) yoo
ibsu, “Afoolli eenyummaafi ilaalcha sabaa, haala beekumsaa, seenafi qaroomina ummata kan
agarsiisu mallattoo sabni tokko saba biraarraa adda bahee ittiin beekamu; aadaa, duudha,
barsiifata akkasumas haalawwan jiruufi jireenya ummata kan ibsuudha; jedha. Yaaduma kana
ilaalchisee Misgaanuu (2011:24) afoola yoo ibsu:-

“Afoolli saba tokkoo dhalli nama nama naaf haa ta’u jedhee qooqasaatti fayyadamuun
eenyummaa, yaada, fedhii, amantaa, duudhaa moo’ufimoo’amuusaa, deegarsaafi mormiisaa kan
kana fakkaatan,dhaloota dhalootatti kan ittin daabarsaa ture umurii dheeraa kan qabu qabeenya
ummataati. Kanaaf Afoolli dilbii ummataa haalli waliigalaa kan walitti qabama ittiin har’a
gahaniidha”.
Afoolli abbummaan osoo hinta’in ummatummaadhaan kan beekamuudha.Namni mirga
abbummaa afoolaarratti falmatu hin jiru. Jiruufi jireenya hawaasaa keessaa burqa.Kanaafuu,
afoolli ragaa qabatamaa aadaafi seenaa dhaloota darbe tokkoti. Yaada kan ilaalchisee, Asaffaan
2009) yoo ibsu, “Afoolli qabeenya walii galaatti malee kan dhuunfaa miti. Namni mirga
abbeentaa falmatu hin jiru,” jechuun yaada armaan olitti tuqame deeggareera.
Dabalataaniis, encyclopedia of Biritanica (1986:310) keessatti afoolli yoo ibsamu:

Oral Literature the lore traditional Knowledge and beliefs of culture having no written language
and is by definite on tranismitted by word of month. It consists a written literature of both prose
and verse narrateves, poems and sonas, myths, rituals, provebs, riddles, jocks and the like.
Warraabbii armaan olii kanarraa wanti hubatamu, afoolli beekumsaafi amantaa aadaa hawaasa
tokko jecha afaaniin kan dabarsuudha. Kana malees, afoolli wantoota ogbarruun barreeffamaa
qabatu qabachuu kan danda’uufi bu’aa hawaasa darbee, kan amma jiranii ta’us ni ibsa.

Getaachoo (2011:139) “Afoolli aadaa; eenyummaa, seenaa, duudhaa, dhaloota darbanii himamsa
afaanitiin dhaloota gara dhalootaatti kan dabarsudha” jedha. Yaadi kun kan nu hubachiisu afoolli
eenyummaafi seenaa dhaloota darbee dubbii afaaniitiin dhaloota dhalootatti kan dabarsu ta’uu
saati.

2.2. Gosoota Afoolaa

Afoolli gosa heddu qaba. Akka Okpewho (1992,127-290) “afoolli afrikaa bifa muuziqaafi
doo’iin gosoota fookilorii raawwii jalaa galan jechuun bakka saditti kan hiru yoota’u,sirbootaafi
jechamoota (songs and chants)raagoo(oral narratives)fi kanneen cimina sammuu mul’isan”
jechuun qooda. Bu’uura kanaan afoola bakka saditti qooduun dhiyaatee jira.Isaanis:raagoo (oral
narrative),qareeyyii (witteism), afwalaloo (oral poetry)dha.Isaan kana keessaa faaruun loonii
afwalaloo keessatti ramadama.Gama biraatiin gosoota afoolaa Encyclopediy of birtannica
gosoota afoolaa yoo ibsu:

The geners of oral literature covers spoken and song expression.They may be further divided in
to the two larger gruping of folk narrative including of myth,legend,tales,and folk song and such
other smaller geners of proverb,riddle and belief or superstation.Folk narrative is a wide range
of oral prose traditions(Encyclopediy of Birtannica V.1993:308).

Akka yaada armaan oliirraa hubachuun danda’ametti afoolli gosa gurguddoo lama hammachuu
danda’a. Isaanis:afwalaloofi afseenaa akkaraagamtaa,afseenaa durduri yoo ta’u
afwalaloon,immoo bifa muuziqaa qabatee afaaniin kan daddarbu ta’uu isaati.Dabalataanis
Finnegan (1970- 12) yaada kana ilaalchisee “afoolli walumaagalatti karaa lamaan ilaallamuu kan
danda’amu yoo ta.u ,inni tokko kan nama hawwatan ta’anii dubbiidhaan kan darbaniifi lammafaa
immoo bifa afwalaloon kan dhiyaatu” jetti.Yaada kanarraa hubachuun kan danda’amu afoolli
gosa gurguddoo lama kan qabu ta’uu isaati. Isaanis Afwalaloofi Afseenaadha.Gosoota afoola
armaan oliitti tarreeffaman bu’uurefachuun gosa afoolaa bifa afwalaloon mul’atan keessaa
afwalaloo waltajjii hawaasummaa irratti dhiyaata afwalaloon iddoo loon itti tiiksan bakka
bishaan obaasan bakka ayidanitti dhiyaata.
2.3.Amaloota Afoolaa
Afoolli amaloota mataa isaa danda’e akka qabu hayyoonni ni ibsu. Getaachoo (2011:39) irratti
afoolli amaloota ittiin beekamu kanneen akka: uummatummaa, lufummaa, jijjiiramummaafi
hurruubummaa qaba jechuun ibsa.

2.3.1. Hurruubummaa
Hurruubummaa jechuun haala duraa duuba dhiyeenya afoolaa jechuudha.Waan garee fi
sochiidhaan wal qabatudha. Yaaduma kana Getaachoon (2011: 139)fi Misgaanuun (2011:29)
deeggaruun yeroo ibsan, afoolli gochaa waliin kan wal qabatedha. Gochi kun immoo, afoolatti
lubbuu kan horuufi namoota kan hirmaachisudha. Hurruubummaa kan jedhamus isuma kana
jechuun ibsu.

2.3.2. Lufummaa
Lufummaan amala afoolaa keessaa tokko ta’ee akkaataa afoolli dhaloota ykn labata irraa gara
labata itti aanutti darbudha. Lufummaan haala og-afaan dhalootaa dhalootaatti darbuun kan
walqabatedha. Karaalee lamaan darbuu danda’a.isaanis jechaa fi gochaanidha.Yoo darbus
guutumaan guutuutti akka jirutti darbuu dhiisuu mala. Misgaanuun (2011: 30) yaada kana yoo
ibsu lufummaan haala og afaan dhalootaa dhalootatti darbu kan wal qabatedha. Afoolli bara
kalaqame irraa jalqabee hanga har’aatti utuu daddarbuu har’a ga’eera. Dhaloota dhufuufis
haaluma kanaan lufa jedha.

2.3.3.Uummatummaa
Uummatummaa jechuun abbaan qabeenya afoolaa uummata jechuudha. Kanaafuu afoolli kan
uummataati. Afoolli kan nama dhuunfaa hin taane qabeenya uummataa ta’ee kan haala jiruufi
jireenya hawaasa tokkoo ibsudha. Yaaduma kana deeggaruun Wasaneen (2001: 170) ragaan
afoolli kan ebaluuti jedhu hinargamu. Afoolli kan uummataati. Kanaafuu, afoolli qabeenya
uummataa waan ta’eef uummatummaa qaba jennaan jechuun ibsa.

2.3.4. Jijjiiramummaa
Afoolli jijjiiramaaf saaxilamaadha.Kunis hawaasni haalaa jiruufi jireenyaaf haala hawaasa
dinagdeen yommuu jijjiramu afoolli waliin jijjiramuufi afaaniin waan darbuuf salphaatti
jijjirmuu danda’a. Yaaduma kana cimsuun Getaachoon (2005: 141) afoolli haala dheerina yeroo
lakkoofsiseefi haala teessuma hawaasaa iddoo adda addatti ta’uun kan ka’e jijjiiramni tokko
tokko irratti uumamuu danda’a jechuun ibsa.

2.3.5.Miidhagna
Miidhagummaan afoolaa haala ergaa ittiin dabarsuuf kan oolu dha.Haala afoolli sun miira
sammuu ilma namaa hawwachuu danda’uun dhiyaachuu isaa mul’isa.Dabalataanis miidhaginni
afoolaa kan madaalamuu itti fayyadama malleen dubbii garaagaraati.Qindoominni afoolaa imoo
haala jechoonni itti hiriiranii dhiyaataniin madaalama.Wasanee[2000]

2.4. Faaruu Loonii

Faaruun loonii dameewwan afoolaa keessaa isa tokkodh. Faaruu loonii jechuunis yaada hawaasni
jaalalaa fi marartee looniif qabnu gama faaruutiin ibsatu jechuudha. Hayiluun (1997) jiruu fi
jireenya oromoo baayyeen loon waliin kan walittihidhatedha. Kanaafuu loon isaaf kabaja olaanaa
qaba.Kaayyoon faaruu loonnii inni guddaanis faayidaa, kabajaafi jaalala hawaasichi looniif qabu
ibsuu irratti kan hundaa’edha.

2.4.1. Qabiyyee Faaruu Loonii

Akka walii galaatti faaruun qabiyyee adda addaa qaba. Kunis haala ittiin faarfamuu fi yoomessa
isaa irratti hundaa’uun gargar baasnee ilaaluu dandeenya.Faaruu kanneen keessaa faaruu loonii,
faaruu waaqaa, faaruu biyyaa, faaruu asmaarii, faaruu goototaa fi kkf dha. Ergaan faaruu loonii
kunis kan faarfatamu haalaa fi yeroo garaagaraa keessattidha.

2.4.2.Faayidaa Faaruu Loonii

Hayiluun (1997) sabni oromoo horii manaa horsiisu keessa saawwaan tajaajila waan kennaniif
oromoo biratti saawwaan faarsuun jaalala isaan qabaniif bifa adda addaattiin ibsuu akka
danda’an waan beekamuu dha.Oromoof saawwaan jechuun dhadhaa fi mataa,aadaafi dhaala
jechuunidha jechuun ibsa.

Ibsa kanarraa wanti hubatamu uummanni oromoo qonna qotee kan jiraatu dha.Hojii qonnaaf
immoo loon iddoo guddaa qabu, kana yoo jennus lafa xaa’omsuuuf tajaajila gudda qaba.

Faayidaan faaruu loonii, dhaioota oromoo keessaatti aadaan loon

kunuunsuu ,mararsiifachuu,tajaajiluu akka dagaaguuf kan tajaajilu dha.Akkasumas loon faarsuun
faayidaan isaa waaqa loon namaa kennetti itti gammada Dirribiin(2009) ni addeessa.
Yaanni kun kan nu hubachiisu faaruun loonii hawaasa oromoo biratti iddoo guddaa kan qabu
ta’ee gama guddina aadaa fi afaan oromoo guddisuu keessatti gahee olaanaa qabaachuu isaaa
hubachuu dande

2.5. Adeemsa Raawwii Faaruu Loonii

Faaruun loonii yeroo tokko qofa hojiirra oolee yeroo biraa immoo kan dhabamu miti. Yeroo isaa
eegee deebi’ee hojiirra oola.Garuu sababa qaroomaan bifa isaa jijjirrachuu danda’a.Gosti afoolaa
tokko hojiirra ooluuf yeroo murtaa’aa barbaada.Yeroo, bakkii fi halli inni keessatti faarfatamu
murtaa’aadha. Bakka hundaa fi yeroo hunda haala tokkoon hin faarfatamu.Wasanee (2000).
 BOQONNAA SADII:

3. MALLEEN QORANNOO

3.1. Saxaxa Qorannichaa

Qorannoo kana gaggeessuuf malli qaaccessafi funaansa ragaaf filatame mala qorannoo
qulqulleeffataati.

3.2.1 Madda Ragaalee

Odeeffannoo gahaa ta’e argachuuf maddi raga qorataan dhimma itti bahe madda raga tokkoffaa
yoo ta’u kunis, Manguddoota yeroo ta’an sababiin filatameefis odeeffannoo ga’aa ta’e nan
argadha jedhee waan abdateefi dha

Malli kun immoo mala qorannoo qulqulleeffataatti dhimma bahuun maanguddoota, barsiisotaa,
aadaafi turiizimii aanaa sana keessaa waa’ee qaaccessa qabiyyee faaruu loonii irratti dandeettiifi
muuxannoo ga’aa qabanii ragaa qulqulluu ta’e walitti qabuuf iddattoo walitti qabuu meeshaalee
ragaan ittiin walitti qabamu qaaccessuu odeefannoo argame qindeessuun qaaccessuufi
dhiyeessuudha. Kanaafuu kaayyoon qorannoo kanaa qaaccessa ergaa faaruu loonii irratti
xiyyeefachuun maalummaa faaruu loonii hubannooo argachuufi isaa dhaloota itti aanuuf
dabarsuuf malleen qorannoo adda addaa fayyadamuudha. Kana bu’uura godhachuun malleen
qorannoo jiran keessaa akkaataa qorannoofi qo’annoo kanaa wal qabateen akka armaan gadiitti
dhiyaata. Kaayyoon qorannoo kanaas qaaccessa ergaafaaruu loonii yoo ta’u malli qorannoon kun
ittiin gaggeefamus mala qorannoofi qorannoo qulqulleefataadha. Malli qorannoo kunis gaaffilee
maaliif?Akkamitti? Kan jedhaniif deebii kennuuf odeeffannoo karaa lakkoofsaan kennuuf osoo
hin ta’iin jechaan kaa’uuf kan fayyadudha. Akaakuun qorannoo kanaa dhimmoota qorannicha
keessatti dhiyaatan jechaan ibsuufi. Mala qorannoo kanaan odeefannoon argamu daawwannaan,
mariin, af gaaffii, argaa dhageettiin ta’a.

3.2.Iddattoo Qorannichaa
Qorannoo kana gaggeessuuf malli filmaata iddattoo hojirra oole mala iddattoo kaayyeffata yoo
ta’u kunis namoota aanicha keessa jiraatan keessaa kanneen dhimma kanarratti muuxannoofi
beekumsa qaban jedhee amanu gandoota 4(Afuri) ganda Bakkee 01 ,Haroo tuftichaa, Ambaltaa
godeetti fi Dhaabaa madaanalamii irraa filachuun manguddoota dhiira 6 hawwaan 3 walitti
namoota 9 (Sagali) irraa mala iddattoo miticarraa keessaa mala akkayyaa /kaayyefataattiin
odeeffannoo sassabadheera.

3.3. Meeshaalee Ragaan ittiin Funaanaman

Ragaalee funaanuuf tooftaafi meeshaalee funaansa ragaa adda addaa gargaaramuun
barbaachisaadha.Meeshaaleen funaansa raga qabatamaa ta’e tokko walitti qabuuf baay’ee
barbaachisaadha.

Kanaafuu, anis qorannoo koo fiixaan baasuuf maeeshaaleen funaansa ragaa dhimma itti bahu af-
gaaffiifi marii gareeti.

3.3.1.Af-gaaffii
Af-gaaffiin malleen odeeffannoon ittiin funaanaman keessaa isa tokkodha. Kunis qorataafi
odeeffannoo kennaan ykn gaafatamaan wal bira ga’uun fuulaa fuulatti kan wal arganii
yaadaisaanii kennanidha.Gaaffileen dhiyaatanis baay’inaan afur(4)dha. Baay’inni namoota
gaaffileen kun dhiyaateefis ja’a(6)dha. Mala kanaan adeemsa sirna faaruu looniifi faayidaa
faaruun loonii hawaasa oromoof qabu baruuf ykn beekuuf akka tolutti odeeffannoon bifa kanaan
funaanname kun dursa maanguddoota dhimma faaruu loonii irratti odeefannoo gahaa qaban
iyyafachuudhaan kan hojjetamedha.

3.3.2. Marii Garee

Meeshaalee funaansa ragaa keessaa inni kan biraan marii gareeti.Gaaffileen marii gareef
dhiyaatanis gaaffilee afur (4) namoota ja’af(6) dhiyeessuudhaani. Qorannoo kana keessatti
mariin garee kan barbaachise yommuu gaaffiin afaanii maanguddootaaf dhiyaatu yaada gargar
ta’eef yaada walii gala kennuuf gargaara. Kunis yaada miseensi hundi sirriidha jedhee irratti
walii gale mirkaneeffatee qorannoo kanaaf dhiyaate.Yeroo qorannoon kun akkaataa kanaan
adeemsifamu gaheen koo dhageeffachuu, yaadannoo qabachuufi kan naa hin galle gaaffii
gaafachuudha.

3.4.Mala itti oddeeffannoon qacceeffammuu

Malii qacceessaa raga qorannoo kana galman ga’uuf meeshalee ragaan ittin funaanamee afgaffii
fi marii garee fayyadamuudhan ragaa qaamolee addaa irraa argamee qacceessera. Ragaa akkata
kanaan argamee kana jechaan ibsuudhan qacceeffamera.
 BOQONNAA AFUR

RAGAA DHIHEESSUU, QAACCESSUUFI HIIKUU

Boqonnaa kana jalatti odeefannoon kallattii af-gaaffiifi marii gareen faaruu loonii ilaalchisee
walitti qabaman qaaccefamaniiru. Kanaaf ragaa qaaccessuu kana keessatti deebiin af gaaffiifi
marii gareetiin erga qaaccefamanii booda faaruuwwan funaannaman ammoo itti aananii
qaaccefamaniiru.
4.1. Qaaccessa Odeefannoo Afgaaffiifi Marii Garee

4.1.1. Qaaccessa Faaruu Loonii Maanguddoota irraa Funaannaman

Kutaa kana keessatti faaruun loonii walitti qabamanii ergaan isaanii qoqqooduun gadi
fageenyaan qaaccefamaniiru.

4.1.2. Ergaan faaruu loonii waqtii birraa waliin wal qabate

Waqtiileen arfan jiran keessaa waqtiin birraa lubbu qabeeyyii maraaf baay’ee kan mijatudha.
Yeroo midhaan gahu, yeroo bokkaan caamu,dhoqqeen qooru, daraaraan adda addaa daraaranii
dachee bareechan, yeroo hojiileen gannaa itti dadhabanii hojjetan gahee itti galu waan ta’eef
uummanni oromoo waqtii fi birraa waliin wal qabsiisee ergaa gammachuu isaa dabarfachuuf
akkas jechuudhaan loon isaa faarfata:
Birraa birraa dhaleera yaa loon yaaloon
Ennaa tikaa gooftaatu bira dhaabbata
Shaxxee lama baateetoo
Yoo keessummaa giiftiitu bira dhaabbata
Baksaa kana baatteetoo
Ishoo loontu kana jaalataa
Dhaleera yaa loon
Ergaa Walaloon faaruu armaan olii kun kan ibsu loon birraa yoo dhalan Oromoon kan jaalatuu fi
kan gammadu akkasumas keessummaan yoo dhufe dhaltii ykn saawwan jiraannaan keessummaa
galchuun kan nama hin rakkisne ta’uu isaa ibsuu agarsiisa.
4.1.3. Ergaa Faaruu Loonii Waqtiilee Arfaasaafi Bonaa Waliin Wal Qabate
Waqtiin bonaa yeroo roobni hin jirredha. Kanaaf loon waan dheedan dhabanii ni miidhamu.
Waqtiin arfaasaa immoo yeroo roobni roobuu jalqabu waan ta’eef margi margee yeroo horiin
marga argachuu jalqabanidha.Kanaaf waqtiilee kanaan wal qabsiisuun uummanni Oromoo loon
isaa faarfata.
Hayee yaa loon hayee
Otoo yoona deemnee
Gara tokkee geenyee?
Saawwan dhirsoota koo
Arfaasaan haa roobuu
Bonni haa gabaabbatuu
Akka hongeen sin geenye
Hayee naa jedhimee
Ergan walaloo kanaa kan ibsu fedhii uummanni oromoo loon isaatiif qabu faaruu kanaan
gargaaramuun ibsatudha. Ergaan isaas bonni yoo dheerate loon waan miidhamaniif bonni akka
gabaabbatuufi arfaasaan dafee akka dhufu kan ibsudha.

4.1.4. Kan Waqtiilee Arfaasaafi Birraa Wal Qabatan

Gurroolee yaa dalluu teechoo x2
Arfaasaa raafatu eechoo
Birraa birraa gootaaf areeru
Yaa ijoolle
Ergaan walaloo armaan olii goobni ykn Dalluun loonii bifa teessoo fakkaatu irraa kan
uumameefi arfaasaa raafatanii birraa areerri gootaaf kan kennamuufi namoonni gara
gootummaatti dhufanii aannan akka areerrataniif kan jajjabeessudha.

4.1.5. Faaruu Loonii tika waliin wal qabate

Namoonni loon tiksan waa hedduuf loon faarfatu.kanneen keessaa tokko jaalala loon isaaniif
qaban agarsiisuufi akka hin ko’oomneefi kkf loon isaanii faarfatu .
Taa’ee ka’uu
Yaa migiraa taa’ee ka’uu
Tiksi yaa abbaa loonii
Loon dhaban saree ta’uu
Yaa migiraa taa’ee ka’uu
Ururuu yaa saawwanii
Takkan si uruursaa
Akka mucaa dhabeessaa
Akka ilmoo hiyyeessaa
Eessa koon seenaa Saani maal hin taanee
Kotteen shinii ta’aa
Foon irbaata ta’aa
Gogaan wuccuu ta’aa
Gaafni geeba ta’aa
Immoo yaa saawwaa Saawwaan qoti jettee
Aannan maal godhi jettee?
Booroo abbaatu hordataa
Roorroo abbatu dhoowwataa
Roorroo abbatu dhoowwataa
Saawwoleen dhugaa saawwaa
Qorsa danbalaasaa
Duuka deemee yaasaa
Shanfoo lama baatee
Aannan baatuu baatee
Loon haahoru malee
Daalee biduu kiyya daalee biduu
Marguma siitaate laalee bituu
Akka ji’aa ibse foonaa irraa
Waanyoon sihaadhabdu boonaa kiyyaa
Tan danbaliin halkaniin yaatu hoo
Mootumti kee loon malee taatu hoo
Yaa sayya hoo gurri gindoo gahaa
Aannan malee bunni citoo ta’aa
Saayyoon kiyya qorra waadanda’uu
 Waabee garaachatti siif dalaguu
Loon guguraacha adii coraa
Ka’aa godaanaa aduu jalaa
Doobbaa dasuu kiyya doobbaa dasuu
Aannan malee kan bunni cittoo tayuu
Aannan malee kan bunni cittoo tayuu
Akka ji’aa dukkanna goobanee
Ulfinni eessa jira loowwan malee
Yaa saayyaa hoo waatiyyoo daabee
Laga ol yaasanii adii waabee
Yoo saafayaa layaan dadayaa
Yoo sokoreen kiyya garaa babayaa
Yoo sokoree kiyya hagaya hoo
Lafuma siitaaten naannawa hoo
Beeltuyyoo mujaan haabahuu
Warri deege mucaayuu hin gahuu
Loowwan yaa odolee Siniin maqaan nutolee
Siniin maqaan nutolee
Wagargeen hora xuuxaa
Garbiin loon dura duudaa
Beeltuudhaan baate toleen
Dorrobe barruu hooleen
Dorrobe barruu hooleen
Garaa baatti duuchisee
Yoo galaa walbaachise
Burraaqaa gala yoo dheechisee
Burraaqaa gala yoo dheechisee
Ergaan faaruu kanarraa hubannu namni loon hin qabne kabaja kan hin arganne wabii kan hin
arganneefi liqeeffachuu ykn ergifachuukan hin dandeenye ta’uu isati. Kanaaf loon eeguun kan
jajjabeeffamuufi mudaa akka hin qabne agarsiisuuf kan faarfatamudha.
 4.1.6. Ergaa faaruu loonii faayidaa waliinwal qabate
Akkuma beekkamu loon faayidaalee hedduu qabu. Isaan keessaa muraasni: gurguranii galii
argachuuf dikeen isaanii oyruu gabbiusuuf ittiin qotuufi kkf.isaan muraasa. Kanuma bu’uura
godhachuun akkaataa armaan gadiin faarfatu
Hayee yaa loon hayee
Loon mana dirribaa
Siif nyaanne irra dibaa
Loon mana bullukkoo
Siif nyaannekaa cuukkoo
Dhugan qabbaneessoo
Dibatan miidhaksoo
Faaruun armaan olii kun bu’aa loon qabaachuun namaaf kennu kan agarsiisudha. Kana jechuun
yoo loon qabaatan miidhagu dhuganii qabbaneeffachuu, uffatanii bareeduu akka danda’amu
ergaa jedhu of keessaa qaba.

4.1.7. Diinagdee Irratti

Guddina biyya tokkootiif diinagdeen jiraachuun murteessaadha.Diinagdeen immoo biyya
guddisa, saba guddisa, sammuu bal’isa. Kanaafi kan kana fakkaatu kanfayyadu yoota’u,
oromoon diinagdee ofii guddifachuuf loon faarsuun, loon kunuunsuun barbaachisaadha.Faaruun
loonii bu’aa diinagdee ibsu akka armaan gadii fakkaata.
Loon irraa kaasaa cirri
Loon haahammaartuu birrii
Loon malee waasii ta’uu dide firrii.
Looni yaaloonishee looni yaa loonishee
Loontu maal hin taane waan loonii maaltu badaa ta’ee
Kotteen shinii ta’aa kan bunaan dhuganii
Gaafni fal’aan ta’aa kan marqaan nyaatanii
Foon irbaata ta’aa kan ittiin bulanii
Erbeen latii ta’aa kan irra bulanii
Faaruu armaan olii kanarraa wanti hubatamu,loon jireenya ilma namaatiif murteessaa ta’uu isaa
kan ibsu ta’uu isaati. Kunis qaamni loonii wantoota hedduuf ilma namaa kan tajaajilu ta’uu
isaati. Fakkeenyaaf kotteen shinii ta’uu,foon irbaata ta’uu, erbeen latii ta’uu, gaafni waaccaa
ta’uufi kan kanafakkaatuufi qaamni loonii faayiddaa heddu ilmma namaatiif kan oolu yoota’u,
waan loon miidhu irraa ittisuuf , fakkeenya cirriin akka qaama loonii hin urre irraa ittisuun
kunuunsa barbaachisaa ta’e yoo gooneef gurgurree maallaqa guddaa waan irraa argannuuf loon
fira caalaa wabii ilma namaa ta’uu agarsiisa.

4.1.8. Ergaa faaruu loonii namaan wal qabsiisuun faarfatamu

Uummanni oromoo jaalala loon isaaf qabu irraa kan ka’e loon qabeenya qabu waliin wal
fakkeessee ykn wal bira qabee faarsa. Fkn Mucaa ykn daa’imaan wal cinaa qabee haala kanaan
faarsa.
Ushuruuruu yaa loonii
Takkaan si uruursaa
Akka ilmoo maseena
Eessa koon aseenaa
Walaloon armaan olii kun ergaan inni ibsu namni loon hin qabne rakkoo adda addaatiif akka
saaxilamuufi loon malee jiraachuu kan hin dandeenye waan ta’eef akka namni dhala hin qabne
daa’ima kunuunsutti loon kunuunsuu isaa ibsa.
BOQONNAA SHAN

5. CUUNFAA, ARGANNOOFI YABOO

5.1 Cuunfaa
Afoolli uummata Oromoo biratti iddoo guddaa kan qabudha.Haala jiruufi jireenya saba ykn
hawaasa tokkoo kan ibsu hawwii, yaada, fedhii kan mul’isu calaqqee jireenya hawaasaa darbanii
kan ammaafi fuulduraa of keessatti qabatee kan ibsudha.
Afoolli afaaniin ykn gochaan dhaloota irraa gara dhalootaatti Kan darbaa dhufedha.
Kunis dameewwan afoolaa hedduu kan ofkeessatti qabatedha.Isaan keessaa muraasni;
Makmaaksa, Sheekkoo, Hibboo, Geerarsa, Eebba, Abaarsa, Sirbaafi faaruu kan ofkeessatti
qabatedha.Faaruun looniis gosoota afoolaa keessaa isa tokko ta’ee iddoo garaagaraatti akkaataafi
haala adda addaan kan faarfatamaa tureefi faarfatamaa jirudha.
Faaruun kun faaruuwwan jiran keessaa isa tokko ta’ee uummata dhimma loonii sirriitti
hubataniifi beekan biratti baay’ee jaalatamaafi kabajamaadha.
Kana malees,faaruun loonii faayidaa hedduu kan qabu yoo ta’u,innis haalota adda addaa
keessatti kan faarfatamudha.Isaanis nama waliin,meeshaa waliin,qonna waliiniifi faayidaa waliin
wal qabsiisuun ykn walitti fiduun kan loon isaa jajatu ykn faarfatudha.Ta’us,faaruun kun sababa
adda addaatiin dagatamaa waan dhufeef akkasumas amantiin adda addaa babal’achaa waan
dhufaniif uumannis garaagarumaamaa aadaafi amntii gidduu jiru addaan baasee hubachuu
dhabuu irraan kan ka’e yeroo ammaa kana dhabamaa deemuu isaatu mul’ata.Kana malees sababa
babal’ina teeknooloojii waliin wal qabatee wantoota dur afaaniifi gochaan turan irraanfachaa
dhufuu irraan kan ka’e yeroo ammaa kana faaruun loonii maanguddoota muraasa qofa biratti
mul’achaa jira. Anis kanumarraa ka’uun afoolli kun badiirraa akka hafuuf qorannoo irratti
gaggeessuun dhaloota itti aanuuf olkaa’uuf dirqama ta’ee jira. Egaa kanuma bu’uura godhachuun
ergaa faaruu loonii Oromoo Godina Shawaa Lixaa Aanaa Ilfataa walitti qabuun dhaloota dhufuuf
hubannoo dabarsuuf dirqameera.

Qorannoo kana keessatti malli qorannoo dhimma itti ba’ame mala qorannoo
qulqulleeffataati.Akkasumas maddi raga qorannoo kanaa madda raga tokkooffaa yoo
ta’u,maanguddoota Aanaa Ilfataa yoo ta’an,meeshaalee funaansa ragaa keessatti immoo dhimmi
kan itti ba’ame afgaaffiifi marii gareeti.Faaruuwwan malleen kanaan walitti qabaman 12 keessaa
faaruun 6 qaaccefamaniiru. Kanneen hafan ammo dabaleetti hidhamanii kan dhiyaatanidha.
Kunneenis namoota hundaan faarfatamuu kan danda’anidha. Kan isaan faarfatamanis waqtiilee
adda addaafi haala garaagaraa keessattidha.
5.1 Argannoo
Qorannoo kana keessatti gaaffilee bu’uuraaf deebii argachuuf ragaa walilitti qabame haalumaa
kanaan argannoon mul’atanis akka armaan gadiitti dhiyaatu.
 Loon kan faarfamaniif ;jaalala loon isaaniif qabaniif irraa ka’uunidha. Fkn yeroo harka
qal’atan, yeroo loon jalaa dhumaniifi kan kana fakkaatan ta’uu hubatameera.
 Namoonni loon faarsan maanguddoota ta’uusaa qorannoo kanaan bira ga’ameera.
Sababiin isaas faayidaafi bu’aa loonii kan beekan irra caalaa maanguddoota waan
ta’aniifidha.
 Faaruun loonii yoomessa akkamii keessatti akka faarfatamu hubatameera. Kunis yeroo
tikaa, yeroo hora buusan, yeroo midhaan dhahan, qonna qotan, namoota muuxannoo
qabaniifi maanguddootaan kanfaarfatamu ta’uusaa bira ga’ameera.

5.3Yaboo
Yaadoleen qorannoo kana keessatti akka yaada furmaataatti eeraman kanneen armaan gadiiti.

 Faaruun loonii sababa adda addaatiin dagatamaa jira.Kanaafuu akka hin dagatamne
taasisuuf namootni faaruu loonii irratti beekumsa qaban gadi fageenyaan qoratanii
barreeffamaan kaa’uun gaariidha.
 Faaruun loonii kun yoo danda’ame akka gosa barnootaa tokkootti qabiyyee barnootaa
keessatti osoo barsiifamee badiirraa baraaramuu mala.
 Faaruun loonii kun ergaa garaagaraatti qoqqoodamuun dhaloota dhufuuf tursiisuun
hubannoo cimaa yeroodhaa gara yerootti hawaasa hundaaf qixa barbaachiseen osoo
kenname gaariidha.
Walumaagalatti qaamoleendhimma kanarratti itti gaafatamummaa qaban kanneen akka waajjira
Aadaafi turizimii Aanaa Ilfataa, kanamalees namoonni faaruu loonii irratti hubannoo gahaa
qaban afoola kana badii irraa hambisuuf hojii kanatti osoo hirmaatanii dansaadha.
 WABIILEE

Biiroo aadaafi turiizimii oromiyaa, (1998) Seenaa Oromoo Hanga Jaarraa 16ffaa

Finfinnee

Dookimentii Waajira Aadaa fi Turizimii Aanaa Ilfataa: Kan hin maxxanin.

Hayiluu(- ), (1997) Qorii Qorsaa Seenaa Oromoo Finfinnee.

Misgaanuu Gulummaa, (2011) Dilbii: Bu’uura Afoola, Afaaniifi Afwalalaloo Oromoo

Finfinnee; Subi Printing Press.

Wasanee Bashaa (1995)Qorii Hambaa, finfinnee Oromyaa.

Wasanee Bashaafi W.B Yaadatee (2005) Bantuu haaraa finfinnee Oromiyaa.

Wasanee Bashaa (2008).Bantuu Haaraa:Caas-lugaa fi Hogbarruu Afaan Oromoo.Finfinnee

Emay Printes.
 Dabalee A
Yunivarsiitii Finfinnee Kolleejjii Saayinsii Hawaasaafi NamoomaaMuummee Afaan
Oromoofi Ogbarruu

Afgaaffii iddattoof dhiyaate

Jalqaba irratti gaaffii isin gaafachuuf qopheeffadhe kanaaf deebii naa laachuuf naaf ajajamtanii
bakka kanatti argamuu baay’iseen isin galateeffadha.Itti dabaluunis gaaffilee qorannoo kootiif
raga naa ta’uu danda’an isiniif dhiyeessa. Ragaaleen kunis kan tajaajilan itti guutinsa digirii
tokkoffaa afaan Oromoofi Ogbarruu qofaafi. Ragaan kennamu kunis icciitiin kan qabamuufi
dhimma armaan olii qofaaf kan gargaaru waan ta’eef bilisa taatanii gaaffilee dhiyaataniif deebii
sirriidha jettan akka naaf kennitan kabajaan isin gaafadha.

Deeggarsa keessaniif durseen isin galateeffadha.

Maqaa _____________umrii________ Saala_______

1. Loon ergaa maalii dabarfachuuf faarsitu?

2. Namootni ergaaakkamii dabarfachuuf loon faarsu?
3. Faaruun loonii yoomessa akkamii keessatti faarfatama?
 Dabalee B
Yunivarsiitii Finfinnee Kolleejjii Saayinsii Hawaasaafi Namoomaa Muummee Afaan
Oromoofi Ogbarruu

Marii garee iddattoof dhiyaate

Dursee gaaffii isin gaafachuuf qopheeffadhe kanarratti naa argamuu keessaniif guddiseen isin
galateeffachuu barbaada. Itti aansuun mariin garee kun itti guutinsa digirii tokkoffaa qorannoo
koo keessatti ragaaf waan na gargaaruuf icciitiin kan qabamuufi dhimma armaan olii qofaaf kan
gargaarudha. Kanaaf deebii sirriidha jettanii itti amantan akka naaf kennitan kabajaafi jaalalaan
isin gaafadha.

Maqaa__________________Umurii ________Saala________

1. Loon maaliif faarsitu? Waliin marii’adhaa mee.

2. Loon eenyufaatu faarsa? Maaliif?
3. Loon yoom yoom faarsitu?Walitti himaa mee.
 Dabalee C
Faaruu loonii Aanaa Ilfataa Irraa Walitti Qabaman

Nooruu yaa loonii

Loon kunoo dhufani

Kosorruu cacca

Bosonuu dammaksaa

Cakkaa jilbaan dhahaa

Abbaa jibbaan gahaa

Hayyee yaa loon

Qarabichoon sonsaa

Ennaa gagagsanii

Dabarsaa kennitee

Maaf fudhatte doqnaa

Yoo qotiyyoon qotuu

Saawwan dorrobanii

Hayyee naa jedhi

Sifaarsuuree yaa loonii

Sifaarsuuree yaa loonii

Maarashaa irsaasii goonee

Qonyee milaacii goonee

Ittiin bajjii kaafnaa

 Fira naccii nyaachifnaa

Dhaltii maqaa ameessaa

Qabbaneessituu ijoolleefi jaarsaa

Nama harkaa dhumnaan beelessitii

Badii fira hin qabne nama fakkeessitii

Afaan damma caalu namatti hadheessitii

Otuma taa’anii nama raatessitii

Sammuu duraan gaarii nama naannessitii

Loonii loon wayya loonii

Loon jennaan yaa nagaashee

Kololee jalaanan ol yaase

Simalee hin bareedani yaa loon

Loon irraa kaasaa

Cirrii cirri

Loon malee wabii

Namaan ta’u firrii

 Dabalee D

Maqaa namoota odeeffannoo kennanii

T/ Maqaa namootaa Koorniya umuri Ga’ee hojii Ganda

L a i
1 Obbo Lammii Moosisaa Dhi 40 Qotee bulaa Haroo Tuftichaa
2 Obbo Moosisaa Ittisaa Dhi 66 Qotee bulaa Haroo Tuftichaa
3 Aadde Abarruu Tarreessaa Du 40 Qotee bulaa Bakkee 10
4 Obbo Abbabaa Maammoo Dhi 40 Qotee bulaa Bakkee 10
5 Obbo Geetuu Humneessaa Dhi 56 Qotee bulaa Haroo Tuftichaa
6 Obbo Tashoomaa Alaalii Dhi 60 Qotee bulaa Dhaabaamadanalamii
7 AaddeBadhaadheeGaaddisaa Du 48 Qotee bulaa Ambaltaa
8 Obbo Geetuu Dhaabaa Dhi 46 Qotee bulaa Ambaltaa
9 Obbo Maskaram Guddisaa Du 35 H/Mootummaa Bakkee 01