AZƏRBAYJAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

TƏHSİL PROBLEMLƏRİ ÜZRƏ RESPUBLİKA ELMİ - METODİK

MƏRKƏZİ
AZƏRBAYJAN TEXNİKİ UNİVERSİTETİ

H.S.ƏLİYEV

KABEL VƏ NAQİLLƏRİN
İSTEHSALINDATEXNOLOYİ
PROSESLƏRİN HESABLANMASINA
AİD METODİK GÖSTƏRİŞ

BAKI - 2000

3
AZƏRBAYJAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
TƏHSİL PROBLEMLƏRİ ÜZRƏ RESPUBLİKA ELMİ - METODİK
MƏRKƏZİ
AZƏRBAYJAN TEXNİKİ UNİVERSİTETİ

H.S.ƏLİYEV

KABEL VƏ NAQİLLƏRİN
İSTEHSALINDATEXNOLOYİ
PROSESLƏRİN HESABLANMASINA
AİD METODİK GÖSTƏRİŞ

Azərbayjan Respublikası
Təhsil Nazirliyi Elmi - Metodik
Şurası «Energetika» bölməsinin
2000-ci il tarixli ijlasının
protokolu ilə təsdiq olunmuşdur

BAKI – 2000

4
UOT. 621.315.2.016.2(075.8)

Elmi redaktor: NİFTİYEV S.N.

Rəy verənlər: HÜSEYNOV T.M.

HƏŞİMOV A.M.

Tərtib edən: H.S.ƏLİYEV

Kabel və naqillərin istehsalında texnoloci

proseslərin hesablanmasına aid metodik göstəriş.
Bakı, AzTU. 2000

Metodik göstərişdə plastik kütlə izolyasiyalı kabellərin istehsalı

zamanı texnoloci recimlərin seçilməsi, ekstruziya aqreqatlarında izolyasiya
və örtük çəkilişi zamanı məhsuldarlığın hesablanması, plastik kütlə və rezin
izolyasiyalı kabellərin kütlələrinin təyini, habelə kağız izolyasiyalı ka-
bellərin izolyasiyasının qurudulma prosesinin hesablanması verilmişdir.
Metodik göstəriş ali məktəblərin elektrotexnika, elektro-
energetika və elektromexanika istiqamətləri üzrə bakalavr pilləsində təhsil
alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.

 Azərbayjan Texniki Universiteti, 2000.

5
 MÜNDƏRİCAT

1. Ekstruziya aqreqatlarında polimer izolyasiyanın çəkilişi

zamanı məhsuldarlığın hesablanması........
1.1. Ekstruziya aqreqatlarında polimer izolyasiyanın
çəkilişi......................................................................
1.2. Presin məhsuldarlığının hesablanması....................

2. Plastik kütlə və rezin izolyasiyalı kabellərin kütlələrinin

hesablanması.......................................
2.1. Cərəyankeçirən damarın kütləsi..............................
2.2. İzolyasiyanın kütləsi................................................
2.3. Elektirk ekranlarının kütləsi....................................
2.4. Kabelin boşluqlarının doldurulması üçün istifadə
olunan dolduruju nüvənin kütləsi............................
2.5. İzoləedilmiş damarların burulması zamanı dolduruju
nüvənini kütləsi...............................................
2.6. Mühafizə örtüklərinin kütləsi..................................

3. Kağız izolyasiyanın qurudulma prosesinin

hesablanması..........................................................
Əlavələr...................................................................
Ədəbiyyat................................................................

6
 1. EKSTRUZİYA AQREQATLARINDA POLİMER
İZOLYASİYANIN ÇƏKİLİŞİ ZAMANI
MƏHSULDARLIĞIN HESABLANMASI

1.1. Ekstruziya aqreqatlarında polimer

izolyasiyanın çəkilişi

Kabellərin və naqillərin istehsalında polimer

izolyasiyanın və örtüyün çəkilişi prosesini yerinə yetirmək
üçün əsasən şnekli preslərdən istifadə olunur. Bu növ preslər
ekstruziya aqreqatları da adlanır.
İzolyasiya və ya örtük çəkilməsi prosesinin şnekli
preslərdə yerinə yetirilməsi əmək məhsuldarlığını yüksəltməyə,
avtomatik idarə sistemlərindən geniş istifadə etməyə və bəzi
texnoloci prosesləri birləşdirməklə istehsalın arasıkəsilməz
axın xətti ilə aparılmasına imkan verir. Şnekli preslərdə
termoplastik polimerlərdən müxtəlif növ polietilenlərin,
polietilenin poliizobutilen, polipropilen və poliamidlərlə
qarışığından alınmış kompozisiyanı, polivinixlorid plastikatını
və s. emal etmək mümkündür.
Texnoloci recimləri düzgün seçməklə şnekli preslərdə
qabarıjığı olmayan böyük radial qalınlıqı monolit izolyasiya
almaq mümkündür. İzolyasiya və örtük çəkilişində əsas aqreqat
ekstruderdir. Polietilen və polivinilxlorid plastikatından
izolyasiya, örtük və mühafizə şlanqı çəkilişində istifadə olunan
ekstruziya aqreqatlarının parametrləri jədvəl 1.1.-də göstərilir.
Polietlen izolyasiya, polietilen və polivinilxlorid
plastikatından örtük və mühafizə şlanqların çəkilərkən
ekstruderin əsas parametrləri jədvəl 1.2.-də göstərilir.
Polietilen izolyasiya çəkilişi zamanı temperatur
recimləri jədvəl 1.3.-də göstərilir

7
 Jədvəl 1.1.

Plastik kütlələrdən izolyasiya, örtük və mühafizə

şlanqı çəkilişində istifadə olunan ekstruziya
aqreqatlarının parametrləri

Parametr ME-1-45 NT-45 ME-1-60 NT-601 ME-1-90 ME-1- ME-1-

125 160
Şnekin 45 45 60 60 90 125 160
diametri, mm
Şnekin 14142 15120 200-ə 15150 6120 10100 9-90
fırlanma qədər
tezliyi,
dövr/dəq
Maksimum 45 60 120 90 200230 400 9-90
məhsuldar-
lığı, kq/saat
Maksimum 390 700-ə 700-ə 700 600 200-ə 500600
xətti sürət qədər qədər qədər
m/dəq
Damarın 0,21,8 0,21,8 0,52,0 0,52,0 1,06,0 5,020,0 70
diametri, mm
İzolyasiya- 0,43,0 0,43,0 6,0-a 0,84,0 1,0 20-dən
nın diamet-ri, qədər 10,0 böyük
mm
Örtüyün - - 4-ə qədər 4,0 10-a 30-a 60-a
diametri, mm qədər qədər qədər

8
 Jədvəl 1.2.

Polietilen izolyasiya, polietilen və polivinilxlorid plastikatından

örtük və mühafizə şlanqları çəkilişi zamanı istifadə olunan
ekstruderlərin əsas parametrləri

Parametrin adları Göstərijilər

1 Şnekin uzunluğunun onun dia- 15-dən 25-ə qədər
metrinə olan nisbəti
2 Şnekin şanası ilə silindrin daxili Şnekin diametrinin 0,0025
səthi arasında qalan boşluq misli (0,0025 Dş)
3 Metal torların sayı (az olmayaraq) DÜİST 66 13-73-ə əsasən 018
və nömrələri (çox olmayaraq) saylı və 028 saylı 2 tor
4 Şnekin soyudulması Su və yağla, yaxud da so-
yudulmur
5 Ekstruderin silindinin soyudulması Su yaxud hava ilə
6 Ekstruderin qızdırıjı zonalarının Silinderin ən azı üç zonasının
sayı (örtük və yaxud da mühafizə qızdırılması, bir zona başlığın
şlanqlarının çəkilişi zamanı) qızdırılması, bir zona
matrisanın qızdırılması
7 Şnekin fırlanma tezliyinin dəyişmə 1:8
diapazonu (az olmayaraq)
8 Polietilen izolyasiya yaxud da örtük 1:15
çəkilişi zamanı xətti sürətin
dəyişmə diapazonu (az olmayaraq)
9 Polivinixlorid örtük çəkilişi zamanı 1:20
xətti sürətin dəyişmə diapazonu (az
olmayaraq)
10 Qızdırıjı zonaların müəyyən +50S
olunmuş temperaturunun
buraxılabilən həddə dəyişməsi

9
 Jədvəl 1.3.

Polietilen izolyasiya çəkilişi zamanı temperatur recimləri

İzolyasiya materialı Zonaların qızdırılma temperaturu

Silindrin zonaları Başlıq Matrisa
1-ji 2-ji 3-jü
1. Aşağı sıxlıqlı polietilen: 130150 160180 180-210 200-230 220-240
radial qalınlığı 0,8 mm-ə
qədər
radial qalınlığı 0,8 mm-dən 120-140 140—160 150170 160-190 170-200
yüksək olan
2. Yüksək sıxlıqlı polietilen 200-220 230-250 240-260 250-270 260-280
3. Özü sönən polietielen 90-110 120-140 130-150 150-170 180-200

Formalaşdırıjı alətlər (dorna və matritsa) termiki

emala uğradılmalı və üzərinə xrom çəkilməlidir. Bu detalların
polimer ərintisi və jərəyan keçirən damarla təmasda olan
səthinin kələkötürlük parametri (Ra) 0,32 - 0,25 mkm arasında
olur.
İzolyasiya çəkilişi zamanı sürət 200 m/dəq -dən
böyük olduqda dorna hökmən almazdan, yaxud da bərk
ərintidən ibarət ujluğa malik olmalıdır.
Polimerin damara yaxşı adıgeziyasını təmin etmək
üçün o, ən azı 800S - yə qədər qızdırılmalıdır.
İzoləedilən damarlar pilləli olaraq su ilə soyudulur.
İzolyasiyanın radial qalınlığı 0,7 mm -dən az olduqda
soyudulma birbaşa boru kəməri suyu ilə aparlır. Soyuduju
vannadan sonra izolyasiyada olan nəmliyi kənar etmək üçün
damarı ən azı 0,2MPa təzyiqdə sıxılmış hava ilə üfürürlər.
İzolyasiya çəkilişi zamanı damarın diametri
d d  0,5 mm olduqda dornanın diametri
Ddor  dd  0,01  0,02 mm, damarın diametri d d  0,5 mm
olduqda isə Ddor  dd  (0,05  0,15) mm qəbul dilir. Damarın
diametri 2 mm-ə qədər olduqda izolyasiya çəkilişi zamanı
matrisanın diametri. Dm  (1,0  1,1) Dиз , damarın diametri 2,1

10
mm olduqda isə Dиз -ə bərabər qəbul edilir. Ekstruderin
başlığında ən azı üç ədəd polad və latundan metal tor yer-
ləşdirilir. Metal torun nömrələri 056; 045; 016 qəbul edilir.
Metal torları üç növbə ərzində ən azı bir dəfə dəyişmək
lazımdır.
Soyuduju vannaların uzunluğu damarın hazırlanma
sürətinə görə müəyyən edilir. 1000 m/dəq sürətində ən azı 9m,
sürət 1000 m/dəq böyük olduqda isə ən azı 15m.
Kabel izolyasiyası çəklişi məqsədilə istifadə olunan
polivinilxlorid plastikatı İ, İO və İT markalı hazırlanır. Emal
olunmazdan əvvəl polivinilxlorid plastikatı istehsalat binasında
12 saatdan az olmayaraq saxlanılır. Bəzən lazım gəldikdə plas-
tikatı ekstruderə yükləməzdən əvvəl əlavə olaraq 60-700S-də 1
saatdan az olmayaraq, yaxud da 40-500S- də 4 saatdan az olma-
yaraq isti hava ilə qurudurlur. Plastikatı birbaşa ekstruderin
yükləmə bunkerində 700S - yə qədər isti hava ilə qurutmaq
daha məqsədəuyğundur.
Müxtəlif partiyalı polivinilxlorid plastikatının emalı
ayrılıqda aparılmalıdır. İzolə olunan damarın diametrindən asılı
olaraq ekstruderin seçilməsi jədvəl 1.1- də, optimal para-
metrlərin seçilməsi isə jədvəl 1.4-də göstərlir.
Dorna və matritsa poladdan hazırlanır, termiki emala
uğradılır (bərklik Rokvellə görə 5860 olana qədər). Damar və
plastik kütlə ilə təmasda olan səthin kələkötürlük parametri
(Ra) 0,32 mkm-dən böyük olmur. Dornanın plastik kütlə ilə
təmasda olan səthi xromlanır (0,0150,050 mm qalınlıqda)
yaxud da oksidləşdirilir. Diametri 2,0 mm -ə qədər damarların
izolə olunması zamanı dorna bərk ərintidən, yaxud almazdan
olan ujluğa malik olur.

11
 Jədvəl 1.4.

Polivinilxlorid plastikatından izolyasiya çəkilişi

zamanı ekstruderin optimal parametrləri

Parametrin adı Göstəriji

Şnekin uzunluğunun onun dia-
metrinə olan nisbəti
Şnekin tipi
Sıxma əmsalı
Yarığın şanası ilə silindrin səthi
arasında qalan boşluq
Presin qızdırılması
Silindrin soyudulması
Şnekin soyudulması
Zonaların sayı
Metal torun sayı (ən azı) və
nömrəsi
25
Yivinin addımı şnekinin diametrinə
bərabər olan birgedişli şnek
23,5
(0,0010,002) D (şnekin diametri)
Elektriki
Hava və ya su vasitəsilə. Yükləmə
zonası mütləq su vasitəsilə.
Su, yağ və ya hava vasitəsilə
Silindrdə ən azı üç qızdırıjı zona,
başlıq, matrisa
2 ədəd №02 DÜİST 66 13-73 və 1 -
ədəd polad tor 45 saylı DÜİST 4601-
73. Hər iş növbəsində ən azı bir dəfə
torlar dəyişməlidir.

Dornanın diametri Ddor damarın diametrindən

0,050,5 mm böyük götürülür. Bir məftilli damarlar üçün kiçik
hədd, çoxməftilli damar üçün isə böyük hədd qəbul edilir.
Polivinilxlorid plastikatının həjmi genişlənməsi az
olduğundan matristanın diametri Dm, izolyasiyanın diametrinə
bərabər götürülür. Damarı 90-1500C- yə qədər qızdırırlar
(jədvəl 1.5).

12
 Jədvəl 1.5.

Polivinilxlorid plastikatından izolyasiya çəkilişi zamanı

temperatur recimləri

Temperatur, 0S (10 0C) başlığın

Slindrin zonalarına görə Başlıq Matrisa çıxışındakı
1-ji 2-ji 3-jü 4-jü kütlənin
temperaturu
135 145 155 165 165 175 170

İzolyasiya çəkilişi prosesində bir çox hallarda presin

başlığı vakuum nasoslar vasitəsilə vakuumlaşdırılır. Başlıqdakı
qalıq təzyiq 80 kPa - dan böyük olmamalıdır.
Diametri 90 mm-ə qədər olan yivli ekstruderlərdə
dənəvər plastikatın yüklənməsi pnevmatik yaxud da yivli
transportyor vasitəsilə həyata keçirilir.
Polivinilxlorid plastikatından olan izolyasiyanın həjmi
genişlənməsinin temperatur əmsalı kiçik olduğundan onun
soyudulması birbaşa boru kəmərindən axan su ilə aparılır.
Ekstruderin şnekinin diametrindən asılı olaraq
soyuduju vannanın uzunluğu aşağıdakı kimidir.

Ekstruderin şnekinin 80 (45) 60 (63) 90 120 150

diametri, mm (125) (160)
Soyuduju vannanın 6 9 12 15 20
uzunluğu, m

13
 İzolə olunmuş damarın su qalığından azad olması
0,2mPa təzyiqdə sıxılmış hava ilə həyata keçirilir.
Polietilen və polivinilxlorid plastikatından izolyasiya və
örtük çəkilişində istifadə olunan formalaşdırıjı alətlərin forma
və parametləri şəkil1.1. -də və şəkil 1.2-də göstərilir.

Şəkil 1.1 Polietilen izolyasiya çəkilişi üçün

formalaşdırıjı alətlər
a) dorna, b) matrisa, s) ikikonuslu matrisa

14
 Şəkil 1.2 Polivinilxlorid plastikatından izolyasiya çəkilişi üçün for-
malaşdırıjı alətlər.
a,b - polivinilxlorid plastikatından izolyasiya çəklişi üçün
dorna (quyruq hissəlrinin formasına görə bir - birindən
fərqlənirlər).
s - vakuumlaşdırma ilə izolyasiya çəkilişi zamanı istifadə
olunan dorna.
q- izolyasiya çəkilişi üçün matrisa
d - izolyasiya çəkilişi üçün ikikonuslu matrisa

1.2. Presin məhsuldarlığının hesablanması

Ekstruziya aqreqatlarını xarakterizə edən əsas para-

metrlərdən biri onun məhsuldarlığıdır.
Presin məhsuldarlığı aşağıda göstərilən düsturla hesa-
blanır [1, 2]:

A n
Q
1
1  (В  С)
k

burada n - şnekin fırlanma tezliyidir və müxtəlif növ

ekstruziya aqreqatları üçün jədvəl 1.1-də verilir.
n seçildikdən sonra A, V və S əmsalları təyin edilir.
A əmsalı aşağıdakı düsturla təyin edilir:

 2 D 2 h sin  cos 
A
2

burada D - şnekin diametridir, ekstruderin markasında verilir.

h - şnekin yarığının hündürlüyüdür və h=(0,050,15)D
 - şnekin yivinin qalxma bujağıdır, aşağıdakı düsturla
tə’yin edilir:

15
 t
tg 
 D
t - şnekin yivinin addımıdır, onun uzunluğu boyunja
sabit olur və adətən, şnekin diametrinə bərabər qəbul edilir.
B əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:

 Dh 3 sin 2 
B
12 L Д

L Д - şnekin dozalaşdırıjı zonasının uzunluğudur. L Д -

artdıqja dozalaşdırıjı zonada polimerin temperaturu və
özlülüyü sabitləşir. Bundan əlavə L Д - böyüdükjə presin
məhsuldarlığı sabit qalır. Ona görə də, dozalaşdırıjı
zonanın uzunluğu (46) D -dən az olmur. Xüsusi
hallarda isə daha böyük 12 D - yə qədər qəbul edilir.
Polietilen üçün L Д  (9  12) D və polivinilxlorid
plastikatı üçün isə L Д  (2  8) D qəbul edilir. Yuxarıda
qeyd etdiyimiz kimi D şnekin diametri, h isə şnekin
yarığının hündürlüyüdür. S əmsalı aşağıdakı düsturla
təyin edilir:

 2 D 2 3tg
С
12eL Д
 yarığın şanası ilə silindrin səthi arasındakı boşluqdur,
=(0,0010,002)D intervalında dəyişir. Bə’zi hallarda iş
prosesində -nın qiyməti 0,004D -yə qədər arta bilər;
å -şnekin yarığının şanasıdır və e=(0,10,15)D
intervalında seçilir.
Başlığın sabiti K -aşağıdakı kimi tə’yin edilir;
 dор3
K
12l
16
 dor -həlqəvi boşluğun orta diametridir;
 -boşluğun eni;
l -boşluğun uzunluğu olub matrisanın silindrik
hissəsinin uzunluğuna bərabər qəbul edilir l  Lm .
Matrisanın silindrik hissəsinin uzunluğu Lm presin
məhsuldarlığına və izolyasiyanın keyfiyyətinə böyük tə’sir
göstərir. Matrisanın bu hissəsində izolyasiya qatının for-
malaşması baş verir. Ona görə də Lm böyüdükdə bu zonada po-
limer axını daha sabit olur və izolyasiyanın keyfiyyəti yüksəlir.
Ona görə də, Lm artdıqja presin məhsuldarlığı azalır.
Praktikada Lm  Dm (matritsanın diametri) qəbul edilir.
Polietilen və polivinilxlorid izolyasiya çəkilişində Lm=18mm
intervalında seçilir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz Dm matrisanın silindrik
hissəsinin diametri izolyasiyanın diametrinə uyğun seçilir.
Əksər hallarda Dm  Dèç qəbul edilir. Bir çox polimer izolyasiya
materialları soyudulan zaman onun ölçüləri dəyişir və bu hal
nəzərə alınmalıdır. Məsələn, polietilen izolyasiya soyudulan
zaman Dèç bir qədər kiçilir. Buna görə də matritsanın diametri
Dèç -dan bir qədər çox götürülür. Bu artım həm Dèç, həm də
izolyasiyanın qalınlığından asılıdır və 10%-ə qədər ola bilər.

Dm =(1,01,1) Dèç

Beləliklə, A, V, S əmsalları və presin başlığının sabiti K

tə’yin edildikdən sonra presin məhsuldarlığını tə’yin edə
bilərik:
A n
Q
1
1  (B  C)
k
İndi isə presin dəqiqləşdirilmiş hesabını aparırıq.

17
 Presin məhsuldarlığını daha dəqiq tə’yin etmək üçün
polimerin özlülüyünün sür’ət qradiyentindən (və ya yerdəyişmə
sür’ətindən asılı olaraq dəyişməsini nəzərə almaq lazımdır.
Bunun üçün presin müxtəlif hissələrində polimerin
yerdəyişmə sür’ətinin qiyməti mə’lum olmalıdır. Bu kəmiyyət
ərimiş polimerin axma sür’ətindən, presin kanalının həndəsi
ölçülərindən və formasından asılıdır. İlk baxışda şnekin
kanalında və başlıqda yerdəyişmə sür’əti bir-birinə bərabər
qəbul edilir və aşağıdakı düsturla təxmini hesablanır:
 Dn
б ш 
hД
burada ş -şnekin kanalında yerdəyişmə sür’əti;
b -presin başlığında yerdəyişmə sür’əti;
D -şnekin diametri;
n -şnekin dövrlər sayı;
hD - dozalaşdırıjı zonada şnekin kanalının
hündürlüyüdür.
Yerdəyişmə sür’ətinin və tempraturun müəyyən
qiymətlərində şəkil 1.4 -dəki əyrilərdən istifadə edərək polimer-
in özlüyünü tə’yin etmək olar.
Nisbətən dəqiq hesabat aparmaq üçün presin başlığın-
da özlülüyün anjaq temperaturdan asılı olaraq dəyişdiyini və
hər hansı bir qiymətə (  б ) malik olduğunu, dozalaşdırıjı zon-
ada şnekin kanalında isə özlülüyün orta qiymətini
 
 ор  ш с
2
(  ш,  с - şnekin və silindrin divarlarının temperaturuna uyğun
gələn özlülükdür) qəbul edərək, presin həjmi məhsuldarlığını
aşağıdakı tənlikdən tapa bilərik:

18
 Fдцз  A  n
Q
F ( В  С )  б
1  якс 
K  ор

Tənliyin çıxarılışında şnekin yarığının hündürlüyü boyunja

temperaturun xətti artması qəbul olunmuşdur.
Fdüz və Fəks -şnekin kanalında özlülüyün dəyişməsi nətijəsində
düz və əks polimer axınlarının qiymətinin dəyişməsini nəzərə
с
alan əmsaldır. Bu əmsalların qiyməti  
ш
nisbətindən asılı olaraq şəkil 1.3 -də verilmiş əyrilərdən tapılır.
Fdüz və Fəks aşağıdakı düsturla da hesablana bilər:
  1 
Fдцз  2  
 (  1) ln  

3(1   )
Fякс  1  Fдцз 
1 
ş=s - olduqda Fdüz və Fəks vahidə bərabər olur.

19
Şəkil 1.3. Sonsuz yivin kanalının hündürlüyü boyu özlülüyünün
dəyişməsinin (Fd) və əks (Fə) sellərlə tə’sirini nəzərə alan
əmsallar.

Presin məhsuldarlığının dəqiqləşdirilmiş hesabı

aşağıdakı düsturla hesablanır [1, 2]:
Fдцз А  n
Q
F (В  С)   1  2  3 
1  якс    
ор  к1 к2 к 3 

Bu düsturda A, V, S əmsalları, n , Fdüz,, Fəks və or -

bizə yuxarıdakı hesabatlardan mə’lumdur.

20
Şəkil 1.4. 1) Aşağı sıxlıqlı polietilenin (920 kq/m3) özlülüyünün müxtəlif
temperaturlarda yerdəyişmə sür’ətindən asılılığı.
a) axıjılıq indeksi 0,2 г/10дяг ,
b) axıjılıq indeksi 2 г/10дяг ,
2) Yüksək sıxlıqlı polietilenin özlülüyünün müxtəlif
temperaturlarda özlülüyünün yerdəyişmə sür’ətindən asılılığı
(axıjılıq indeksi 0,9 г/10дяг ).
3) Polivinilxlorid plastikatının müxtəlif temperaturlarda
özlülüyünün yerdəyişmə sür’ətindən asılılığı.
a) sıxlığı 1340к340 3 , axıjılıq indeksi 0,07 г/10дяг
1370к370 3 , axıjılıq indeksi 4,59 г/10дяг
b) sıxlığı
Presin məhsuldarlığının dəqiq hesabatı aparılarkən
presin başlığının müxtəlif sahələrində  mə’lum olmalıdır.
Presin başlığı müxtəlif formalı bir neçə hissədən ibarətdir. Bu
hissələrdən üçü başlıqda polimerin axmasına daha çox
müqavimət göstərir. Bunlar aşağıdakı hissələrdir:
1) polimerin axınını bərabərləşdirmək məqsədilə
başlığın girişində yerləşmiş metal tor;
2) dorna və martritsa arasındakı konusvari keçid;
3) matritsanın silindrik hissəsi ilə damar arasında qalan
formalaşdırıjı hissə.
Yerdəyişmə sür’ətləri aşağıdakı düsturlar vasitəsilə
tə’yin olunur:
1) Metal tor üçün
32Q
1 
m    d13
burada Q -presin əvvəljədən təxmini hesablanmış
məhsuldarlığıdır;
m -metal torda olan deşiklərin sayıdır (polietilin üçün
1sm2-də m=1600);
d1 -deşiklərin diametridir, polivinilxlorid plastikatı üçün
1 sm2-də m=576.

21
 Metal torun buraxma qabiliyyəti aşağıdakı düsturla
hesablanır:
m d 4
К1 
128L1
L1 -isə metal torun qalınlığıdır.
Polietilen izolyasiya və örtüyü çəkilişi zamanı presin
başlığına 3-dən az olmayaraq polad və latun torlar qoyulur.
Adətən 056; 045; 016 saylı torlardan istifadə edirlər.
Polivinilxlorid plastikatından izolyasiya və örtük
çəkilərkən DÜİST 6613-73 -ə uyğun 02 saylı 2 tor və DÜİST
4601-73 -ə uyğun 045 saylı 1 polad tordan istifadə edilir.
Polietilen izolyasiya və örtük çəkilmişi zamanı
L1=(58) mm qəbul edilir.

2) Konusvari keçid üçün

24Q
2  2
  R R     
 эир.ор чых.ор  эир чых

burada Rэир və Rчыхор -uyğun olaraq konusvari boşluğun

ор

girişində və çıxışında dairənin orta radiusu;

 дцз və  чых-uyğun olaraq konusvari keçidin giriş və
çıxış hissəsində boşluğun radial qalınlığıdır.
Konusvari keçid üçün

K2 
π  4  2 2 
R x.2 ор  Rд.ор
R х.ор  Rд.ор 
4

8L 2  ln R x.2 ор Rд.ор
2 


Burada Rx.or və Rd.or -uyğun olaraq dorna və matritsa arasında

qalan dairəvi boşluğun orta hissəsinin xariji və daxili
radiusudur.

22
 L2 -konusvari keçidin uzunluğudur.
Dorna və matritsa arasındakı məsafə a (şəkil1.5)
böyüdükjə həm sıxılma dərəjəsi, həm də presin məhsuldarlığı
bir qədər artır. Lakin dorna ilə matritsa arasındakı məsafə
böyüdükjə damarın qırılması və onun mərkəzliliyinin
pozulması təhlükəsi artır. Adətən, izolyasiya çəkilişində a
məsafəsi izolyasiyanın radial qalınlığından iki dəfədən az
olmalıdır. Beləliklə, a=2iz.
Dorna və matritsanın konusvari səthləri arasındakı
bujaq (    ) 2 böyüdükjə presin məhsuldarlığı da artır. Lakin
bu boşluqdan keçən polimerin daha yaxşı qızması üçün həmin
bujaq kiçilir (0100).
İzolyasiya və örtük çəkilişi zamanı
=3050 0S; =+(0100); =450
L1=58 mm və Dm=(11,1)Diz qəbul edilir.

Şəkil 1.5. Ekstruderin başlığında formalaşdırıjı alətlərin yerləşmə sxemi.

3) Matrisanın silindrik hissəsi üçün

23
 6Q
3 
 ( dор  )
2

dor -silindrik deşiyin orta diametridir və

2   из
d ор  d дор   d дор   из
2
 -konusvari deşiyin hündürlüyüdür (bu hündürlük
izolyasiyanın qalınlığını müəyyənləşdirir), =İZ
Matrisanın kalibrləşdiriji hissəsinin sabiti K3 aşağıdakı
dusturla hesablanır:
 d ор 3
K3 
12 Lm
dor -silindrik deşiyin orta diametri;
Lm=18 mm intervalında seçilir.
Başlığın və matrisanın verilmiş temperaturlarında po-
limer ərintisi üçün 1, 2 və 3 -ün qiymətləri 1, 2 və 3 -ün
yuxarıdakı düstürlarla hesablanmış qiymətlərinə görə şəkil 1.4-
dən tə’yin edilir.
Presin başlığının ümumiləşdiriji sabiti K б aşağıdakı
düsturla hesablanır:
1
Kб 
1 1 1
 
К1 К 2 К 3
Beləliklə, presin məhsuldarlığının dəqiq hesabatı üçün
yaza bilərik:

Fдцз А  n
Q
( В  С ) Fякс   1  2  3 
1    
ор  к1 к2 к 3 

MƏSƏLƏ: Nominal gərginliyi 1 kV, en kəsik sahəsi

16mm2 olan polietilen izolyasiyalı PVQ markalı kabelin
24
damarının izolə olunması zamanı presin məhsuldarlığını
hesablamalı.
Verilir: Un=1kV, S=16ìì2
iz= 1 mm, dÄ=4,51 mm

Damarın diametrinə görə ekstruderin növünü seçək.

Bizim hal üçün ME-1-90 markalı ekstruderi seçmək
məqsədəuyğundur.
Presin məhsuldarlığı aşağıda göstərilən düsturla hesa-
blanır:

A n
Q
1
1  (B  C)
k

n - şnekin dövrlər sayıdır. ME-1-90 markalı ekstruder üçün

n =6120 həddində dəyişir. Biz n=60dövr/dəq qəbul edirik və
ya n =60 dövr/dəq=1dövr/san.

 2 D 2 h sin  cos 
A
2
D - ekstruderin diametridir. Bizim hal üçün
D =90mm=9010-3m.
h-şnekin yarığının hündürlüyüdür və h=(0,050,15)D;
 - şnekin yivinin qalxma büjağıdır və
t
tg  ;
 D
t - şnekin yivinin addımıdır, adətən,
t= D ş=90mm= =9010-3m qəbul edilir.

Beləliklə,

25
 90
tg   0,318471337
  
  180

 2 D 2 h sin  cos  (3,14) 2 (90  10 3 ) 2  9  10 3  0,31  0,951

A  
2 2
 105838  10 9  0,1  10 3

V əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:

 Dh 3 sin 2 
B
12 L Д
L Д - şnekin dozalaşdırıjı zonasının uzunluğudur və polietilen
üçün L Д  (9  12) D

Bizim halda L Д  10D  10  90  10 3  0,9 m

Onda,

3,14  (90  10 3 )  (9  10 3 ) 3  (0,31) 2 244,42  10 12

В  
12  0,9 10,8
 22,63  10 12  0,023  10 9

S əmsalı aşağıdakı düsturla təyin edilir:

 2 D 2 3tg
С
12eL Д

Burada,   (0,001  0,002) D olduğunu nəzərə alsaq,

  0,002D  0,002  90  10 3  0,18  10 3 m
e  (0,1  0,15) D  0,15  90  10 3  13,5  10 3 m

26
Beləliklə,

(3,14) 2  (90  10 3 ) 2  (0,18  10 3 ) 3  0,3185

С 
12  13,5  10 3  0,9
9,8596  8100  10 6  0,0058  10 9  0,3185
 
145,8  10 3
149,42  10 12
  1,02  10 12  0,001  10 9
145,8

Başlığın sabitini müəyyən edək:

 d ор 3
K
12l

ddor= dd +0,1 mm=4,51+0,1=4,61 mm=4,6110-3m

 2 1
d орта d дор  2 из  4,61   5,61 mm  5,6  10 3 m
2 2
l  LM  8мм  8  10 3 м

3,14  (5,6  10 3 )  (1  10 3 ) 3
K 0,18  10 3
12  8  10 3

Presin təxmini məhsuldarlığını hesablasaq:

27
 An 0,1  10 3  1
Q  
1
1  (B  C) 1 
1
0,023  10  0,001  10 
 9  9
k 0,18  10 9
0,1  10 3 0,1  10 3
  
1  5,556  10 9 (0,024)  10 9 1  0,133
 0,088  10 3 м 3 сан

Presin nisbətən dəqiq məhsuldarlığını təyin etmək

üçün əvvəljə şnekin kanalında və başlıqda yerdəyişmə
sürətlərini bir - birinə bərabər qəbul edilir və aşağıdakı kimi
təxmini hesablanır:

 Dn 3,14  90  10 3  1
б  ш    31,1сан 1
hД 9  10 3

Həm şnekin kanalında həm də başlıqda polimerin

yerdəyişmə sürəti bərabər qəbul olduğu üçün dozalaşdırıjı
zonada (1600S temperaturda) və başlıqda (2000S temperaturda)
polimerin özlülüyünü tapırıq:

ş=200 Pasan b = 150 Pasan s =180Pasan

Dozalaşdırıjı zonada şnekin kanalında özlülüyün orta
qiymətini təyin edək:

ш с 200  180

ор    190
2 2

Şəkil 1.3-dən istifadə edərək Fdüz=1,12 və Fəks=1,05.

İndi nisbətən dəqiq hesabat apara bilərik:

28
 Fдцз  A  n 1,12  0,1  10 3  1
Q  
Fякс ( В  С )  б 1,05(0,023  10 9  0,001  10 9 ) 150
1  1 
K  ор 0,18  10 9 190
 0,088  10 3 м 3 /ca H
Presin məhsuldarlığının daha dəqiq hesabatını aparaq.
A,V, S əmsalları, n, Fdüz , Fəks və or yuxarıda hesa-
blanmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi presin məhsuldarlığını daha
dəqiq təyin etmək üçün presin başlığının müxtəlif sahələrində
 məlum olmalıdır. Əsasən də polimer axınını
bərabərləşdirmək məqsədilə başlığın girişində yerləşdirilmiş
metal torda, dorna və matrisa arasındakı konusvari keçiddə və
matrisanın silindrik hissəsi ilə damar arasında qalan for-
malaşdırıjı hissələrdə yerdəyişmə sürəti məlum olmalıdır.
Əvvəljə metal tor üçün yerdəyişmə sürətinin 1 və
buraxma qabiliyyəti K1-i təyin edək:
32Q
1 
m    d13
Bizim halda Q  0,088 m3/san
m  600
d1  2мм
32  0,088  10 3 2,816  10 3 2,816  10 3
1 
-2
   187 san
600  3,14  (2  10 )
 3 3 15072  10  9 15  10  6

Metal torun buraxılabilən qabiliyyəti

m d14
K1 
128L1
L1 -metal torun qalınlığıdır və L1=12mm= 1210 - 3m

600  (2  10 3 ) 4 9600  10 12

K1    6,25  10 9 m3
128  12  10 3 1536  10 3

29
 Konusvari keçid üçün yerdəyişmə sürəti

24Q
2  2
  R R     
 эир.ор чых.ор  эир чых

Q=0,088 m3/san
Rgir or=8mm; gir=2,5 mm
Rçıx or=3,6mm; çıx=1,3 mm

24  0,088  10 3
2 

3,14 8  10 3  3,6  10 3   2,5  10 3  1,3  10 3 
2

2,112  10 3
  15сан 1
138,4112  10 6

K2 
π  4  2 2 
R x.2 ор  Rд.ор
R х.ор  Rд.ор 
4

8L 2  ln R x.2 ор Rд.ор
2 


L2  18мм  18  10 3 м
R  7 мм  7  10 3 м
x.oр

R  5 мм  5  10 3 м
д. oр

 
K2 
3,14 
7  10   5  10  
 4  4  
7  10 3   5  10 3 
2 2

2


7  10 3 
3 3
8  10 3  
ln
 5  10 3  
 0,0218  10 3 2401  10 12  625  10 12  1714  10 12   26,16  10 9 м 3

30
 Matritsanın silindrik hissəsi üçün
6Q 0,088  6  10 3
3   
 2 ( d ор   ) (1  10 3 ) 2  (3,14  5,6  10 3  1  10 3 )
0,528  10 3 1
  0,028  10 6  2,8  10 4  28  10 3 сан -1
18,584  10 9 сан

 d ор  3 3,14  5,6 10-3 (1  10-3 ) 3

K3    0,18  10-9 m3
12 Lm 12  8  10-3

Alınan yerdəyişmə sürətlərinə görə   f ( )

qrafiklərindən istifadə edib 1, 2 və 3 tapılır.
Bizim halda
1=62 Pasan
2=220 Pasan
3=8 Pasan

Nəhayət presin məhsuldarlığı üçün dəqiq hesabat

aşağıdakı kimi hesablanır:

31
 Fдцз А  n
Q 
( В  С ) Fякс   1  2  3 
1    
 ор  к1 к2 к 3 
1,12  0,1  10 3  1
 
(0,023, ,001)  10 9  62 220 8 
1    
190  6,25  10  9 26,16  10  9 0,18  10 9 
0,112  10 3 0,112  10 3
  
0,024  10 9 0,024  62,72
1
1
9,92  8,4  44,4 1 
190  10 9 190
0,112  10  3 м 3
  0,111  10 3
1,008 сан

32
 2. PLASTIK KÜTLƏ VƏ REZIN IZOLYASIYALI
KABELLƏRIN KÜTLƏLƏRININ HESABLANMASI

Kabel sənayesi ən çox material işlədilən sahələrdən

biridir. İstifadə olunan materialların qiyməti kabel və naqillərin
dəyərinin 87%-ni təşkil edir. Ona görə də kabel sənayesində
material sərfinin dəqiq hesablanması böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Kabel və naqillərin hesabat çəkisi onların elementlərinin
çəkilərinin jəmindən ibarət olur. Bu zaman kabel
elementlərinin nominal ölçüləri nəzərə alınır. Kabelin hesabat
çəkisi kq/km - lə ifadə olunur.

2.1. Jərəyankeçirən damarın kütləsi

a) Birməftilli dairə formalı damarın kütləsi aşağıdakı

düsturla hesablanır:

d 2
M  S  
4
Burada d - məftilin diametri, mm;  - metalın sıxlığıdır.
Müxtəlif materiallar üçün  əlavə 2-də göstərilmişdir.
b) Çoxməftilli damarın kütləsi:

M  S M   n  k1  k 2

Burada n - damardakı məftillərin sayı;

K1 _ damarda məftilin burulması zamanı yığılma
əmsalıdır: normal burulma üçün K1 =1,018; elastiki və
xüsusi elastiki damarların konsentrik burulması üçün K1 =
1,025; strenqlərdən ibarət damarların burulması üçün K1
=1,039.
K2 - damarın burulması zamanı yığılma əmsalıdır K2=1,034

33
 2.2. İzolyasiyanın kütləsi

Kabellərin və naqillərin izolyasiyası bütöv, məsaməli,

lentlər və saplarla spiral şəklində sarınmış, kordel sarğısı,
şayba, qalpaq, balon və s. halda olur. Kağız və lifli izolyasiya
müxtəlif izolyasiya yağları, kampaundları və lakları ilə
hopdurulur. İzolyasiyanın kütləsinin təyin edilməsi böyük
əhəmiyyət kəsb edir.

2.2.1. Birməftilli jərəyankeçirən damarın səthinə çəkilmiş

bütöv izolyasiyanın kütləsi:

M   (d   из ) из  из

Burada  и з - izolyasiyanın qalınlığı, mm; d - damarın

diametri, mm.  и з - izolyasiya materialının xüsusi sıxlığıdır,
q/mm3.

2.2.2. Çoxməftilli damarın səthinə çəkilmiş bütöv rezin və ya

polivinilxlorid izolyasiyanın kütləsi aşağıdakı düstur ilə
hesablanır:

M   (d   из ) из  из k 3

Burada k3 - məftillər arasındakı boşluğun

doldurulmasını nəzərə alan əmsaldır.
Rezin izolyasiyalı birməftilli və çox məftilli damarlar üçün ( en
kəsik sahəsi 10 mm2 - ə qədər) k3 =1,11; polivinilxlorid
izolyasiyalı (en kəsik sahəsi 4 mm2 - ə qədər) damarlar üçün k3

34
=1,07; en kəsik sahəsi 10 mm2 - dən böyük olan rezin
izolyasiyalı kabellər üçün k3=1,17  1,22, polivinilxlorid
izolyasiyalı çoxməftilli damarların en kəsik sahəsi 4 mm2-dən
böyük olduqda k3 =1,13 qəbul edilir.

2.2.3. Bütöv polietilen izolyasiyanın kütləsi aşağıdakı emipirik

düsturla hesablanır:

a) Yeddiməftilli damarlar üçün

 
M   (d   из ) из  1,3d 2 k 2  из

b) 19 - məftilli damarlar üçün

 
M   (d   из ) из  1,75d 2 k 2  из

v) Damarın səthinə spiralvari sarınmış lent şəkilli polietilen

izolyasiyanın kütləsi aşağıdakı düstürla təyin olunur:
 b
M N л л л
sin 
Burada  л bл - uyğun olaraq lentin qalınlığı və enidir;
 -sarınma bujağı, N - isə lentlərin sayıdır.
Kordel izolyasiyanın kütləsini (kordelin istənilən konfiqura-
siysında) aşağıda göstərilən ifadə ilə hesablamaq olar:

mk
M
sin 

Burada mk - kordelin kütləsi, kq/km;

 - kordelin sarınma bujağıdır.

35
 2.3. Elektirk ekranlarının kütləsi

Kabel və naqillərinin elektrik ekranları çox vaxt

məftillərin hörülməsi yolu ilə alınır. Hörmə şəkilli ekranın
kütləsi

 and 2
M   k 4
2 sin 
düsturu ilə təyin olunur.
Burada a - bir istiqamətdə hörmə kələslərinin sayıdır.
(hörmə maşınında yüklənmiş makaraların sayının yarısı). n -
kələsdə məftillərin sayı, d- məftilin diametri,  hörmə bujağı,
K4 - sapların bir-birilə dolaşması nətijəsində kütlənin artımını
nəzərə alan əmsaldır.

K4 =1,030  1,035.

2.4. Kabelin boşluqlarının doldurulması üçün

istifadə olunan dolduruju nüvənin kütləsi

Çoxlu sayda məftillərin burulmasından hazırlanan

damarlarda ayrı - ayrı məftillər arasında boşluqlar yaranır. Belə
damarların səthinə izolyasiya çəkildikdə damarın izolyasiya
qatı arasında boşluq yarana bilər ki, bu da yol verilməzdir.
Damarların arasındakı daxili boşluqların doldurulması üçün
plastmassa və rezin nüvənin kütləsi:

M = Sn   K2,

36
burada K2 - damarın və nüvənin burulmasını (sarınmasını)
nəzərə olan əmsaldır (K2=1,034).

2.5. İzoləedilmiş damarların burulması zamanı

dolduruju nüvənin kütləsi

n sayda məftillərdən burulmuş izolə edilmiş damarların

dolduruju nüvəsinin kütləsi aşağıdakı düsturla hesablanır:

M= n MD K2

burada MÄ - ayrı - ayrı izolə edilmiş damarların

kütləsi;
K2 - burulma zamanı yığılma əmsalı;
K2=1,035.

2.6. Mühafizə örtüklərinin kütləsi

Plastik kütlədən və yaxud da, rezindən dairə formalı

şlanq halında olan örtüyün kütləsi aşağıdakı ifadə fasitəsilə
təyin edilir:

M   ( Dш   ш) ш ш

burada D ş - şlanq örtüyün xariji diametri;

 ш - şlanqın divarının qalınlığıdır.
Dairə formalı olmayan şlanq örtüyünün (burulmamış
damarlar) kütləsinin hesablanması zamanı damarlar arasındakı
boşluğun doldurulması üçün plastik kütlə və yaxud rezinin
əlavə kütləsi nəzərə alınır:

37
 M  S П
burada S П - damarlar arasındakı boşluqların sahəsi,
 D 2 d 2
S П  S1  S 2  S 0   n1  S 0
4 4

burada S1 - örtüyün daxili diametrinə bərabər olan dairənin sa-

həsi;
S2 - n1 sayda damarlar tərəfindən tutulan sahə;
S0 - damarlar arasındakı mərkəzi boşluğun sahəsidir.
Üç damarlı kabellər üçün S0 = 0,04 d 2
Dörd damarlı kabellər üçün S0 = 0,22 d 2.
Bəzi kabel və naqillərin konstruksiyalarında plastik
kütlə örtüyü metal ekranın üzərinə çəkilir. Bu halda hörmənin
boşluqları arasında dolan əlavə (m) material sərfini hökmən
nəzərə almaq lazımdır.
Polivinilxlorid üçün m kəmiyyətinin kabelin dia-
metrindən asılı olaraq dəyişməsi aşağıda göstərilir.

D , mm 5 7,5 10 12,5 15
m, kq/km 1 2 3 4 5

Saplardan toxunmuş mühafizə örtüyünün kütləsi

aşağıdakı düsturla hesablanır:

2an
M k4
N sin 

burada a - hörmə maşınında bərkidilmiş şpulların

sayının yarısı;
n - kələsdə sapların sayı;
 - hörmə bujağı;
N- sapın metrlik nömrəsi;

38
 K4 - əmsalının qiyməti K4=1,025  1,030
həddində dəyişir.

3. KAĞIZ İZOLYASİYANIN QURUDULMA

PROSESİNİN HESABLANMASI

Kabellərin kağız izolyasiyasının qurudulma prosesi

aşağıda göstərilən tənliklər sistemi ilə ifadə olunur:
 Т Q
 div (agradT )  (3.1)
 t Cv
W
 div ( DagradW  T )  I (3.2)
 t

burada a = -temperatur keçirmə əmsalı, m2/san;
Сv
CV - bərk jismin xüsusi həjmi istilik tutumu, J/m3 0S;
D - diffuziya əmsalı, m2/san
Q və I vahid zamanda vahid həjmdə ayrılan istilik və
kütlə miqdarıdır; Vt/m3 və kq/ sanm3.
(3.1) və (3.2) ifadələrində a və D əmsalları zamandan
və koordinatdan asılıdır. Bu tənliklər sisteminin həlli
mürəkkəbdir. Ona görə də texniki hesablamalar üçün bir sıra
sadələşdirmələr aparılır.
Temperatur keçirijiliyin qiyməti nəmlik keçirmənin
qiymətindən böyük olduğundan belə fərz etmək olar ki, izolya-
siyada temperaturun qərarlaşması nəmliyin dəyişmə prosesinə
nəzərən daha tez baş verir. Bu zaman təxmini hesablamalar
üçün izolyasiyanın bütün en kəsiyi boyunja temperaturu sabit
qəbul etmək olar.
Qurudulma prosesi iki mərhələdən ibarətdir. Birinji
mərhələdə kabelin damarından jərəyan buraxmaqla onun

39
tədrijən qızması baş verir. Kabelin qızması təqribən 1000S
temperatura çatdıqdan sonra qurudulma vakuum şəraitində
aparılır.
Qurudulmanın birinji mərhələsinin aparılması zamanı
ən az vaxta nail olmaq üçün optimal reciminin seçilməsi vajib-
dir.
İkinji mərhələdə sabit temperaturda və müəyyən qalıq
təzyiqdə nəmliyin miqdarının minimuma endirilməsi vajibdir.
İzolyasiyada nəmliyin minimum miqdarı aşağıdakı düstürla
təyin olunur:
i =- a grad W
(3.3)
i = -  р gradP (3.4)
burada a n - nəmlik keçirmə əmsalı, (diffuziya əmsalına
bərabərdir), m2/san
Kr - buxarın nüfuz etmə əmsalı, san;
R - kağızın məsamələrində olan buxarın parsial təzyi-
qidir, Pa.
Buxarın təzyiqinin temperaturun və nəmliyin konsentra-
siyasından asılılığını nəzərə almaq lazımdır. Kağızda nəmliyin
miqdarı 1% olan hal üçün bu təzyiq aşağıdakı düstur vasitəsilə
hesablanır:

R=8,4 1015 W1,7 exr (-66 10 3 ) (3.5.)

RT
burada R =8,31 Ж -universal qaz sabitidir.
мол  К

40
 Kağızda olan nəmliyin miqdarı ilə buxarın parsial
təzyiqi arasında müəyyən asılılıq (izoterm) mövjuddur (şəkil

Şəkil 3.1. Müxtəlif növ kağızlar üçün izotermlər.

a)Atmosfer təzyiqində: 1-KV - 125 kağızı T=200S; 2-5-K-120 T=200S; 40, 60 ,80
b) Yüksək temperaturda və aşağı təzyiqdə 1-4 T=500S; 70; 90; 120

3.1).
Məlumdur ki,
K р  P dP dP
an = ;  / (3.6)
0  dt dt

W0=0,02 0,08 qiymətinə kimi şəkil 3.1 -dəki izotermləri

düzxətt kimi təsvir etmək olar. Bu hissədə
K PН
an  р  (3.7)
 0 W  0,02
burada  - havanın nisbi qərarlaşmış nəmliyi; (P/Pn). Rn- ver-
ilmiş temperaturda suyun səthində doymuş buxarın parsial
təzyiqidir.

Əgər a n və nisbəti sabit qalarsa silindrik koordinat
W  0 ,02
sistemində (3.2) ifadəsini aşağıdakı kimi yazmaq olar:

41
 dW d 2W 1 dW
 an (   ) (3.8)
dt dr 2 r dr

İzolyasiya və hava sərhəddində nəmlik mübadiləsi Bio

kriteriyası ilə xarakterizə olunur.

hn
BiН  и (3.9)
an

burada hn -kütlə mübadiləsi əmsalı (m/san) olub,

h
hn  düsturu ilə hesablanır;
Cр 
h -konvektiv istilik mübadilə əmsalıdır, Vt/m2 0S;
Cr -sabit təzyiqdə mühitin istilik tutumu, J/kq0S;
кг
 -mühitin sıxlığı, ;
м3

и -izolyasiyasının qalınlığıdır, m.

Hesablamalar göstərir ki, BiH vahiddən çox-çox böyük
olduğundan sərhəd şərti kimi birinji jins şərt qəbul olunur.

W  W0  0
dW
Kağız izolyasiya ilə damarın sərhədində isə şərti
dr
ödənilir.
Bu zaman (3.8) ifadəsini aşağıdakı kimi yazmaq olar:


W  W0
W  Wб

 n 1
f n (r )e   n2 F0 (3.10)

42
 an
burada F0  t -Furye kriteriyası;
R2
R və r0 -izolyasiyanın xariji və daxili radiusları;
Wb -izolyasiyada olan nəmliyin başlanğıj miqdarı;
 n -tənliyin xarakteristik köküdür və qrafo-analitik üsulla
aşağıdakı ifadədən tapılır:

J 0 (  n ) J 1 (  n )
 (3.11)
 0 (  n ) 1 (  n )

Nəmliyin kənar edilmə müddəti (3.10) ifadəsinin birinji

həddi ilə müəyyənləşdirilə bilər.
1-in qiymətini şəkil (3.2.)-dən təyin etmək olar.

(3.10) ifadəsindəki f 1 ( r ) kəmiyyəti aşağıdakı şəkildə yazıla

bilər:

A1 ( r )
f1( r )  (3.12)
B1
r r
A(r )  J 1 ( 1 )  Y0 (1 )  Y1 (1 )  J 0 (1 ) (3.13)
R R

1
B1
2

 J 0 ( 1 )  Y0 ( 1 )  Y0 ( 1 )  J 0 ( 1 )  (3.14)
 J 1 ( 1 )  Y1 ( 1 )  Y1 ( 1 )  J 1 ( 1 )

43
 Şəkil 3.2. 1-kəmiyyətinin radiuslar nisbətindən
R / r0 asılı olraq dəyişməsi.
Kabelin vahid uzunluğunda izolyasiyada olan nəmliyin
kütləsi GH aşağıdakı tənliklərdən tapılır.

GН  GН.О
 В  е  12 F0 (3.15)
GН.b  GН.О

Burada GН.b -qurudulma prosesinin əvvəlində izolyasiyada olan

nəmliyin kütləsi, kq/m; GН.0 - izolyasiyada nəmliyin
konsentrasiyasının W0- qiymətinə uyğun gələn kütlədir.

44
 B
2
B1 1 (1   )
 
J 1 ( 1 )  Y1 (  ) 1  Y1 ( 1 )  J 1 ( 1 )  (3.16)

Qurudulma prosesinin birinji mərhələsində kabelin

vahid uzunluğu üçün istilik balansı tənliyini aşağıdakı kimi
yazmaq olar:

dT dG
Pж  РК  РШ  (Сиз  С Д )  rи Н (3.17)
dt dt

burada RJ, RK və RŞ - uyğun olaraq vahid zamanda damardan

axan jərəyan hesabına, qazanın divarından konveksiya və
şüalanma yolu ilə izolyasiyaya daxil olan istiliyin miqdarı; rİ-
nəmliyin buxarlanma istiliyi;
Cиз  сиз  Qиз ;C Д  с Д  QД - uyğun olaraq izolyasiyanın və
damarın tam istilik tutumları; сиз , с Д və Qиз ,QД - uyğun olaraq
izolyasiyanın və damarın xüsusi istilik tutumları və en kəsik
sahələridir. T temperaturu kabelin bütün en kəsiyi boyu bərabər
qəbul edilir. RK və RŞ - yalnız kabelin xariji dolaqları üçün
müəyyən qiymətə malikdir. Daxili dolaqlarda isə anjaq Rj -
nəzərə alınır.
İzolyasiyasının qalınlığı kiçik olan kabellərdə (3.17)
ifadəsini başqa şəkildə də yazmaq olar:

dT
Pж  С (3.18)
dt
r (W  W0 )Qиз 0
burada С  Cиз Cg  и б (3.19)
Т1  Тб
Tb və T1 -qurudulmanın birinji mərhələsində kabel jərəyanla
qızdırılan zaman müvafiq olaraq başlanğıj və son tempera-
turlardır.

45
 Qurudulma prosesinin birinji mərhələsinin başa çatması
üçün lazım olan vaxt aşağıdakı kimi təyin oluna bilər:

c(Т1  Тб )
t (3.20)
J 2 Rдор.

burada Rдор. -kabelin temperaturunun orta qiymətində

 Т  Тб 
 Toр.  1  damarın müqaviməti;
 2 
J - damardan axan jərəyanın qiymətidir.
İzolyasiyanın qalınlığı kiçik olan hallarda T1 –
temperaturu 1000S-yə çatdıqda qurudulma prosesi başa çatmış
hesab olunur. İzolyasiyasının qalınlığı böyük olan kabellərdə
(əsasən yüksək gərginlik kabelləri) nəmliyin kənar edilməsinin
zaman sabiti, temperaturun orta (Tor) qiymətlərində izolya-
siyanın qızma müddətindən xeyli böyük olur. Nəmliyin izolya-
siyadan kənar edilməsinin zaman sabiti isə aşağıdakı düstürdan
tapılır:

R2
 з.с  (3.21)
an 

Qalın izolyasiya qatının qurudulma müddəti:

(С  Сиз )(Т 1  Т б )
t д (3.22)
J 2 Rдор.

Kabel T1 temperaturuna qədər qızdıqdan sonra da-

mardan axan jərəyanın sıxlığı tədrijən azalmalıdır ki, bu zaman
ayrılan istilik nəmliyin buxarlanmasına sərf olunan istiliyi
kompensasiya etməsin. Qurudulma prosesinin bu mərhələsinin
hesablamaq üçün (3.15) ifadəsini sabit T1 temperaturunda həll
etmək lazımdır:
46
 dGн 2
 Gн.б  Gн .O В 1 a н e  12 F0 (3.23)
dt R2
(3.17) ifadəsindən qurudulma prosesinin baxılan mərhələsi
üçün yazmaq olar:

dGн
Pж  J 2 Rдор.  rи (3.24)
dt
Qurudulma prosesinin başlanğıjında və sonunda izolya-
siyada olan nəmliyin miqdarını

Gн.б  Wб   0  Qиз ;Gн .0  W0   0  Qиз  (3.25)

ifadələri ilə hesablamaq olar.

Wб və W0 qiymətləri uyğun olaraq 0,07 və 0,01 götürülür.
(3.23) və (3.25) ifadələrini (3.24)-də nəzərə alaraq
qurudulma prosesinin ikinji mərhələsində jərəyanın zamandan
asılı olaraq dəyişməsini hesablamaq üçün aşağıdakı ifadəni ya-
za bilərik:

1 2
J  rи  0 Qиз (Wб  W0 ) В 1 a н e  12 F 0 (3.26)
Rдор R2

Qurudulmanın bu mərhələsində damar jərəyanla

qızdırılmadıqda izolyasiyanın müəyyən qədər soyuması
nətijəsində nəmliyin kənar edilməsi üçün lazım olan vaxt artır.

MƏSƏLƏ: Damarının radiusu r0  1,42 sm, izolyasiyasının

radiusu R  3,22 cм olan yüksək gərginlik kabelinin

47
qurudulmasının birinji mərhələsi üçün lazım olan müddəti və
jərəyanı hesablamalı.
Birinji mərhələnin başa çatması üçün lazım olan
müddəti (3.20) düsturu vasitəsilə təyin edək.
Baxılan konkret hal üçün:
Buxarın nifuz etmə əmsalı K р  3  10-12 san,
Damarın en kəsik sahəsi Q Д  5,50 sm2,
İzolyasiyanın en kəsik sahəsi Qиз  26,4 sm2,
Damarın materialının (mis üçün) xüsusi istilik tutumu
С x. Д  3,4 J/sm2 q,
İzolyasiya materialının (kağız) xüsusi istilik tutumu
Сиз  1,7 J/sm2 q.
Birinji mərhələnin sonunda temperatur T=100 0S
ru - nəmliyin buxarlanma istiliyi ru=2240 J/ q
Kağız izolyasiyanın sıxlığı  0  0,85 q/sm3.
Kağızın məsamələrində olan buxarın parsial təzyiqi
(əlavədə göstərilən jədvəllərdən) təyin edilir. Baxılan hal üçün

P=105 Pa

Kabeli qızdırmaq üçün damardan axan jərəyanın sıxlığı

2 A/mm2 qəbul edilir.
Yuxarıdakı ifadələri (3.22) düsturunda nəzərə alsaq
izolyasiyanın qızması üçün lazım olan müddəti təyin edə
bilərik.
(3.22) düsturun R Д - məlum düsturla hesablanır:


RД  1   (Toр  20)
QД

 - müqavimətin temperatur əmsalı, (=0,004);

48
  - damarın materialının xüsusi müqaviəti;
=1,7810-6 Om  sm;
QD - damarın en kəsik sahəsidir, QD=5,50 sm2.

Jərəyanın qiymətini təyin etmək üçün əvvəljədən (3.26)

ifadəsinə daxil olan bir neçə parametrlər təyin olunmalıdır.
Belə ki, nəmlik keçirmə əmsalı a н (3.6) düsturundan tapılır.
Bizim halda T1  100 0 C qəbul edilir.  /(W  0,02) ifadəsi
əlavədə göstərilən jədvəldən tapılır.
Qızdırılma müddətini hesablayırıq:

( 3,4  5 ,5  1,7  26 ,4 )( 100  20 )

t  11600
( 2  550 )2  3,7  10 7


1   (Tор  20)  1,78  10 1  0,004(55  20) 
6
RД 
Qq 5,5
Ом
 3,7  10  4 ;
см

а н - (3.6) düsturu ilə hesablanır. T1 =100. 0S. Əlavədə

göstərilən jədvəldən istifadə edərək,

 /(W  0,02)  3 P  10 5 Па H

3  10 с.9  10 Па
12 5
ан   3,18  10 9 m2/san
0,85  10 кг/м
3 3

Şəkil 3.2.-dən alırıq:   3,25

1

r0 1,42
   0,44
R 3,22

49
Bundan sonra 100 0S - də nəmliyin kənar edilməsinin zaman
sabitini hesablayırıq

R2 (3,22  10 2 ) 2
t   3,10  10 4  san
a н  12 3,18  10 9  3,25 2

Qurudulmanın birinji müddəti təqribən 3t - yə bərabər olur, da-

ha doğrusu 0,93  105 san yaxud 26 saat.
Temperatur 100.0 S-yə çatandan son
ra damar jərəyanla qızdırılır və bu da (3.26) düsturu ilə hesa-
blanır. Əvvəljə V1 əmsalını (3.14) düsturuna görə hesablayırıq:

3,25
В1   0 ,44( 0 ,55  0 ,29  0 ,35  0 ,33 )  0 ,55  0 ,315 
2
 0 ,47  0 ,24   0 ,325

2( 0 ,375  0 ,545  0 ,24  0 ,46 )

В  0 ,75
0 ,325  3,25( 1  0 ,44 )2

1 3,25
J 2240  0,85  26,4(0,07  0,01)0,75 2,16 10 5 
3,7 10  7 3,22 2
 t
23,110 4
 е  364  e 1,81105t 
İkinji mərhələdə, vakuum şəraitində izolyasiyada
nəmliyin miqdarı 1%-dən az olur. Bu mərhələdə qurudulma
zamanı nəmliyin miqdarı 0,01-dən çox dəyişmir və nəmliyin
qalığının kənar edilməsi üçün az miqdarda istilik tələb olunur.
Bu əməliyyat kabelin özündə toplanmış istiliyin hesabına da
yerinə yetirilə bilər. Bu zaman kabelin jərəyanla qızdırılması
aradan götürülür.

50
 Təjrübi nətijələrə əsasən qərarlaşmış təzyiq R -nin
nəmliyin miqdarı W və temperaturdan asılılığı W-nin 0,01-dən
kiçik qiymətləri üçün
 66 ,1  10 3
P  8 ,4  10 W ( 15 f
exp
) (3.27)
RT
burada f - nəmlik nüfuzluğunun dərəjəsini xarakterizə edən
Ж
parametrdir və f  1,71; R  8,31
мол  K

Onda (3.6)- ifadəsinə uyğun olaraq a н və  aşağıdakı

düsturlarla hesablanır:

K f W 66 ,1  10 3
aH   P;   (3.28)
 0W f RT
P
nisbəti radius və zaman funksiyası olduğu üçün onda aн -
W
dən aslıdır. Buna görə də (3.8) ifadəsi təqribi həll olunur. Fərz
edək ki, izolyasiyada nəmliyin miqdarını 1-dən 0,05%-ə
azaltmaq lazımdır. a н - kəmiyyətini W  5  10 halı üçün
4

1200S temperaturda (3.27) və (3.28) ifadələrini nəzərə almaqla

hesablayaq:

3 1012 1,71  66,1 103 

aH   (5 10 4 )1,711  8,4 1015 ехр  
0,85 10 3
 8,31(273  120) 
м2
 0,4 109
сан

Nəmliyin kənar edilməsinin zaman sabiti

51
 R2 3,22  10 4
t   2,5  10 5 сан
12  aн 3,25 2  0,4  10 9

Qurudulma prosesinin başa çatması üçün 3t -yə qədər

vaxt lazımdır. Yə’ni 210 saat.
Həqiqətdə isə bu müddət bir qədər az olajaqdır.Belə ki,
vakuum qurudulmasının başlanğıj mərhələsində a н -kəmiyyəti
bir qədər çox olajaqdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, a n kəmiyyəti
temperaturdan güjlü asılıdır və qızdırılan bütün kabel sarğıları
üçün dəqiq qiyməti mə’lum deyil. Buna görə də, 210 saat
qurudulma müddəti bu hal üçün təqribidir.

52
Əlavə 1. Materialların istilik - fiziki xassələri
Material T , C10-3 Xüsusi
0
S Vt/m0S J/kq 0S istilik
müqavi
məti  ,
km/Vt
1: Hopdurulmuş kağız
izolyasiya (normal istismar 50 0,18-0,14 1,37 5  6,5.
şəraitində)
2. Yağla doldurulmuş
kabellərin kağız 50 0,22  0,2 1,37 4,5  5.
izolyasiyası
Polietilen 0,33  0,36
YTPE 25 3
ATPE 3
OTPE 3
Polivinilxlorid plastikatı 50 0,25  0,14 1,3  1,4 47
İzolyasiya məqsədilə 50 0,4  0,33 1,35  1,65 2,5  3
istifadə edilən rezin 1,35  1,65
Örtük məqsədilə istifadə 50 0,33  0,29 3  3,5
edilən rezin
Mis 100 390 0,396 2,7  10-3
Alüminium 100 204 0,94 4,8  10-3

Mineral vata 30 0,06

100 0,066
500 0,11

Hopdurulmuş kabel sapları 20 5,56,5

Qurğuşun 20 0,13 29  10-3
Polad 20 0,46 14  10-3
Mineral yağ 20 1,65 9
Yüksək nəmliyə malik
torpaq (9%) 20 2,1 0,8
Normal nəmliyə malik
torpaq (7%) 20 0,83 1,2
Nəmliyi az olan torpaq
(47%) 20 0,83 1,8
Quru torpaq (4%) 20 0,8 2,4.

53
Əlavə 2. Materialların sıxlığı
Sıra Materialın adı sıxlığı. kq/sm3
№-si
1 Mis 8890
2 Alüminium 2700
3 Polad (zireh lenti, zireh məftili) 7800
4 Qurğuşun 11400
5 Qalay 7300
6 Gümüş 10500
7 Nikel 8800  8900
8 Aşağı sıxlığı polietilen 920
9 Yüksək sıxlığı polietilen 950
10 Məsamənli polietilen 380  400
11 Polivinilxlorid plastikatı 1300  1360
12 Florplast 4, 4 D 2100  2300
13 Florplast 40 Ş 1650  1700
14 Florplast 4 MB 2150  2160
15 Florplast 2 MB 1700  1800
16 İzoləediji rezin 1400  1700
17 Şlanq rezini 1150  1650
18 Telefon kağızı 800
19 Kabel kağızı 830
20 Rezinləşdirilmiş lent (0,3 mm 1130
qalınlıqda)
21 Şüşə parça (0,15mm qalınlıqda) 3000

54
Əlavə 3. 105 Pa təzyiqdə havanın fiziki parametrləri

Sr103, 10-2, 10-6, Pr

, kq/m
0 3
T, S J/kq 0S Vt/m, 0S m2/san

20 1.205 1 2.59 15.06 0.703

30 1.165 _ 2.67 16 0.701
40 1.128 _ 2.75 16.96 0.699
50 1.093 _ 2.82 17.95 0.698
60 1.060 _ 2.89 18.97 0.696
70 1.029 _ 2.96 20.02 0.694
80 1.000 _ 3.04 21.09 0.692
90 0.972 _ 3.12 22.10 0.690
100 0946 _ 3.20 23.13 0688
120 0.898 _ 3.32 25.45 0.686
140 0,854 - 3,48 27,80 0,684
160 0,815 1,01 3,63 30,09 0,682
180 0,779 1,01 3,77 32,49 0,681
200 0,746 1,02 3,92 34,85 0,680
250 0,674 1,03 4,15 40,61 0,677
300 0,615 1,04 4,60 48,33 0,674
350 0,566 1,05 4,90 55,46 0,676
400 0,524 1,06 5,20 63,09 0,678
500 0,456 1,08 5,72 79,38 0,678
600 0,404 1,10 6,20 96,89 0,699

- kinematik özülülük

55
 ƏDƏBIYYAT

1. Belorussov N.İ., Peşkov İ.B. (pod redaküiy). Pro-

izvodstvo kabeley i provodov. M.: Gnerqiə, 1981,500s.
Gnerqoatomizdat,1980.
2. Privezenüev V.A. Osnovı kabelğnoy texniki M.:
Gnerqiə, 1975, 472 s.
3. Belorussov N.İ. i dr. Glektriçeskaə kabeli, pravoda i
şnurı: Spravoçnik. M.: Gnerqoatomizdat, 1987.
4. Kranixfelğd L.İ., Rəzanüev İ.B. Teoriə, rasçet i
konstruktirovanie kabeley i provodov. M.: Vısşaə şkola, 1972,
383 s.
5. Orujov A.O., Allahverdiyev Z.A. Güj kabelləri (dərs
vəsaiti) Bakı, AzTU-nun nəşri, 1990, 184 səh.
6. Larina G.T. Silovıe kabeli i kabelğnıe linii. M.:
Gnerqoatomazdat, 1984, 368s.
7. Tretğəkov.V.M., Xolodnıy S.D. Suşka i propitka si-
lovıx kabeley. M.: Gnerqiə, 1978, 136 s.

56
 MÜNDƏRİJAT
səh.
1. Ekstruziya aqreqatlarında polimer
izolyasiyanın çəkilişi zamanı məhsuldarlığın 3
hesablanması........
1.1. Ekstruziya aqreqatlarında polimer izolyasiyanın
çəkilişi...................................................................... 3
1.2. Presin məhsuldarlığının hesablanması.................... 11

2. Plastik kütlə və rezin izolyasiyalı kabellərin

kütlələrinin 28
hesablanması.......................................
2.1. Jərəyankeçirən damarın kütləsi.............................. 28
2.2. İzolyasiyanın kütləsi................................................ 29
2.3. Elektirk ekranlarının kütləsi.................................... 31
2.4. Kabelin boşluqlarının doldurulması üçün istifadə
olunan dolduruju nüvənin kütləsi............................ 31
2.5. İzoləedilmiş damarların burulması zamanı
dolduruju nüvənini 32
kütləsi...............................................
2.6. Mühafizə örtüklərinin kütləsi.................................. 32

3. Kağız izolyasiyanın qurudulma prosesinin

hesa- 34
blanması..................................................................
Əlavələr................................................................... 47
Ədəbiyyat................................................................ 51

57