‫فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسالم‪ ،‬سال هفتم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار ‪ ،1396‬صص ‪23-44‬‬

‫‪DOI: 10.21859/priw-070102‬‬

‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست محیطی با تمرکز بر‬

‫حقوق اقتصادی‬
‫‪1‬‬
‫اصغر ابوالحسنی‬
‫دانشیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور‬
‫‪2‬‬
‫سمیرا متقی‬
‫استادیار گروه اقتصاد دانشگاه پیام نور (نویسنده مسئول)‬
‫‪3‬‬
‫مجید درودیان‬
‫استادیار گروه حقوق دانشگاه پیام نور‬

‫تاریخ پذیرش‪1396/03/13 :‬‬ ‫تاریخ دریافت‪1396/01/17 :‬‬

‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬ ‫چكيده‬

‫همه‌گیر بودن پیامدهای زیست‌محیطی‪ ،‬یکی از عواملی است که بررسی ابعاد مختلف آنرا در طیف‬
‫‪23‬‬ ‫وسیعی از کنش های سیاسی حکومت‌ها ضروری می‌سازد‪ .‬حقوق محیط‌زیست به مثابه مهمترین مصداق‬
‫در عوامل چهارگانه حقوق همبستگی‪ ،‬فراتر از کنش‌های سیاسی حکومت‌ها هم دغدغه‌های بین‌المللی‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫را به دلیل تأثیر آن بر کلیت سیار‌ه زمین برانگیخته است‪ .‬در این راستا‪ ،‬توجه یا عدم توجه به توسعه‬
‫زیست‌محیطی یکی از شاخص‌های کارامدی حکومت‌ها از نظر توسعه‌یافتگی اقتصادی‪-‬اجتماعی است‪.‬‬
‫با توجه به نظارت مستقیم حکومت‌ها در راستای پیاده‌سازی این مهم و نظر به اهمیت توسعه‌یافتگی‬
‫اقتصادی‪ -‬اجتماعی و سیاسی کشورها در توسعه زیست‌محیطی‪ ،‬پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی‪-‬‬
‫تحلیلی و مدل‌سازی‪ ،‬به واکاوی نقش سیاست‌های کالن حکومت جمهوری اسالمی ایران در دوره‬
‫زمانی ‪ 1380‬تا ‪ ،1395‬بر توسعه زیست‌محیطی کشور از منظر حقوقی‪-‬اقتصادی پرداخته است‪ .‬نتایج‬
‫مطالعه نشان دهنده معنی‌داری تأثیر حکومت جمهوری اسالمی ایران به معنی اعم و دولت‌ها به معنی‬
‫اخص در بهبود توسعه زیست‌محیطی بوده است‪ .‬همچنین‪ ،‬هر فعالیتی که از جانب حاکمیت در بهبود‬
‫توسعه‌یافتگی اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی کشور مؤثر باشد‪ ،‬آلودگی محیط زیست در کشور ایران را به‬
‫شدت تحت الشعاع خود قرار می‌دهد‪.‬‬

‫واژه‌های كليدي‪ :‬حاکمیت‪ ،‬جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬حق محیط زیست‪ ،‬حق همبستگی‪ ،‬حقوق اقتصادی‪.‬‬

‫‪1. abolhasani2003@yahoo.com‬‬
‫‪2. samira.motaghi@gmail.com‬‬
‫‪3. majid_doroudian@yahoo.com‬‬
 ‫‪ -1‬مقدمه‬
‫پس از دو جنگ جهانی اول و دوم‪ ،‬حمایت از حقوق بشر‪ ،‬موجب گسترش قواید بین المللی‬
‫شد كه حاوی تعهدات بالعوض در جهت منافع مشترك بشریت و طرح مسائل جدید از‬
‫جمله بهره برداری از فضای ماوراء جو‪ ،‬میراث مشترك بشری و محیط زیست شده و اهمیت‬
‫این قواعد‪ ،‬در نظام بین المللی افزایش چشم‌گیری یافت‪ .‬هدف نهایی قواعد مذکور از جمله‪،‬‬
‫حقوق بین المللی محیط زیست‪ ،‬نه منافع مستقیم و بدون واسطه دولت‌ها‪ ،‬بلكه منافع بشریت‬
‫و بهبود سرنوشت انسانهاست (‪ .)Panayotou, 2013: 26‬از دهه ‪ 1980‬دغدغ ‌ه مشترک‬
‫جهانی پیامدهای زیانبار ناشی از تغییر و تخریب محیط‌زیست به‌ویژه پیامدهای امنیتی آن‪،‬‬
‫اهمیتی فزاینده یافت (‪ .)Chase-Dunn and Jorgenson, 2013: 141‬شماری از اندیشمندان‬
‫حوزه اقتصاد و حقوق بر این باور هستند که پیوند محیط زیست با امنیت فردی و سیاسی‬
‫(حکومتی)‪ ،‬نیاز به همگرایی سیاسی کشورها را افزایش داده است (‪Tiwari, et al, 2013:‬‬
‫‪ .)521‬با این حال‪ ،‬طرح مفهوم توسعه زیست محیطی به عنوان شاخص سیاسی‪-‬اقتصادی‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫و حقوقی و یکی از عناصر امنیت فردی‪-‬حکومتی‪ ،‬با موانع و چالش‌هایی همراه بوده است‬
‫(‪ .)Mariani, et al, 2010: 806‬به همین دلیل‪ ،‬بیانیه پایانی كنفرانس استكهلم در سال ‪،۱۹۷۲‬‬ ‫‪24‬‬
‫با اعالم حق انسان به داشتن محیط زیست سالم‪ ،‬پیوند بنیادینی بین حفاظت از محیط زیست‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫و حقوق بشر ایجاد نمود و سرآغاز تحولی جدید حقوق بین المللی شد (‪Saboori et al,‬‬
‫‪ .)2015: 186‬ماده اول این بیانیه‪ ،‬با قراردادن حق انسان‌ها به داشتن محیط زیست سالم‪ ،‬آنرا‬
‫در كنار آزادی و برابری صراحت ًا از مصادیق حقوق بنیادین قلمداد نمود‪ .‬بر اساس مفاد این‬
‫ماده‪ ،‬که مقرر می‌دارد انسان از حقوق بنیادین برای داشتن آزادی و برابری و شرایط مناسب‬
‫زندگی در محیطی كه به او اجازه زندگی توأم با سعادت را بدهد‪ ،‬برخوردار است‪ ،‬انسان‌ها‬
‫رسم ًا حفاظت و بهبود محیط زیست را برای نسل‌های حاضر و آینده به عهده دارند (‪Li et al,‬‬
‫‪ .)2007: 561‬بنابراین و با توجه به مفاد کنفرانس استکهلم‪ ،‬حق برخورداری از محیط زیست‬
‫سالم‪ ،‬پیوسته در اسناد بین المللی مختلف مورد تأیید و تأكید قرار گرفته و با تعیین وظایف و‬
‫تكالیف دولت‌ها و نهادهای دولتی و گروه‌های انسانی‪ ،‬نحوه انجام و اجرای اصول مربوط به‬
‫حق محیط زیست مطرح شده است (‪.)Ozturk and Acaravci, 2010: 33‬‬
‫به عالوه‪ ،‬بر اساس این قراردادها‪ ،‬مشخص می‌شود که مسائل مربوط به محیط زیست‬
 ‫با مشاركت كلیه شهروندان ذیربط در سطحی مطلوب مورد بررسی قرار گیرد (‪Friedl and‬‬
‫‪ .)Getzner, 2013: 139‬به صورتی که در سطح ملی‪ ،‬هر فرد باید كام ً‬
‫ال به اطالعاتی كه مقامات‬
‫عمومی محیط زیست در مورد محیط زیست در اختیار دارند‪ ،‬از جمله اطالعات مربوط به مواد‬
‫و فعالیتهای خطرناك در منطقه دسترسی داشته باشند و در روند اتخاذ تصمیمات مشاركت‬
‫نمایند و در سطح بین الملل نیز دولت‌ها موجب ایجاد مضرات محیط زیستی فرامرزی نشوند‬
‫(‪.)Oshin and Ogundipe, 2015: 22‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬پر واضح است که در راستای دستیابی به این حق بشری‪ ،‬حضور حکوتها‬
‫به معنای عام و دولتها به معنای خاص بسیار الزم و ضروری بوده و نقش آنها در راستای‬
‫بهبود کیفیت محیط زیست و کمک به فرآیند توسعه زیست محیطی‪ ،‬بسیار اهمیت دارد بر‬
‫این اساس‪ ،‬تحقیق حاضر بر آن است تا با بهره گیری از مفاد حقوق محیط زیست‪ ،‬به بررسی‬
‫تحلیلی نقش حاکمیت در مسیر توسعه زیست محیطی با تأکید بر حقوق اقتصادی و حق‬
‫محیط زیست‪ ،‬در کشور ایران پرداخته است‪ .‬بر این اساس‪ ،‬پرسش‌های اصلی تحقیق حاضر‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫این است که سیاست‌های کالن کشوری چگونه به توسعه زیست محیطی در ایران تأثیر‬
‫‪25‬‬ ‫می‌گذارد؟ نقش حق محیط زیست سالم در مسیر توسعه زیست محیطی در کشور چیست؟‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫‪ -2‬مبانی نظری‬
‫حقوق بشر به معني امتيازاتي است كه هر فرد انساني بر اساس طبع‪ ،‬ذات و شأن و مقام خويش‪،‬‬
‫‌هم به نفس انسان بودن (نگرش فردي و دروني) و هم به لحاظ نقش كلي در جهان هستي و‬
‫در عرصه روابط جمعي و در اندرون سازمان اجتماعي (رويكرد جمعي‌‪ ،‬خارجي و بيروني) از‬
‫آن برخوردار است (‪ .)Shi, 2013: 31‬این حقوق‪ ،‬در سطوح ملي و بين المللي متوجه حمايت‬
‫از فرد انساني در مقابل رنج‌ها و مشقات ساخته دست انسان‌ها و موانع قابل اجتنابي است كه‬
‫از طريق اعمال محروميت‪ ،‬بهره‌كشي‪ ،‬اختناق‌‪ ،‬آزار و اذيت و همه اشكال سوء رفتار توسط‬
‫گروه‌هاي سازمان نيافته و قدرتمند از انسان‌ها بوجود آمده است (حبيبي‪ .)1382،‬از این رو‪،‬‬
‫زمانی که از حقوق بشر سخن به ميان مي‪-‬آيد‪ ،‬اصوالً از سه نسل حقوق بشري ياد می‌شود‪.‬‬
‫حقوق نسل اول بشر يا حقوق مدني سياسي‪ ،‬حقوق نسل دوم يا حقوق اقتصادي‪ ،‬اجتماعي‬
‫و فرهنگي و حقوق نسل سوم يا حقوق همبستگي‪ .‬حقوق نسل سوم كه حقوق جمعي تلقي‬
‫می‌شود‪ ،‬بر حقوق فردي و جمعي و در عين حال تكاليف افراد و كليه تشكل‌ها داللت دارد‬
‫(‪ .)Stern, 2011: 166‬نسل‌هاي اول و دوم حقوق بشر با نسل سوم حقوق بشر يك تفاوت‬
‫اساسي دارند و آن اين است كه محتوي نسل سوم هنوز به صورت اسناد حقوقي قراردادي‬
‫درنيامده و تاكنون نتوانسته از اعتبار حقوقي الزام آور به نحوي مشابه با نسل‌هاي اول و دوم‬
‫برخوردار گردد (‪ .)Liddle and Lung, 2010: 319‬در واقع برخالف ميثاق‌هاي حقوقي مدني‬
‫و سياسي و حقوق اقتصادي‪‌ ،‬اجتماعي‪ ،‬فرهنگي كه در سال ‪ 1966‬توسط مجمع عمومي‬
‫سازمان ملل متحد به تصويب رسيد و سپس بصورت معاهده‌ای بين المللي در آمد‪ ،‬نسل‬
‫سوم حقوق بشر‪ ،‬اعالمیه‌ای است كه در سال ‪ 1983‬توسط مجمع عمومي به تصويب رسيده‬
‫و به اعالميه حقوق همبستگي معروف است (‪ .)Shafik, 2014: 760‬ويژگي برجسته حقوق‬
‫همبستگي‪ ،‬افزايش تعدد تابعان و واضعان حقوق و تكاليف بشري و تعميم حقوق و تكليف‬
‫بين المللي به اشخاصي غيردولتي است؛ يعني در اين چهارچوب نه تنها دولت‌ها و سازمان‌ها‬
‫و افراد انساني ذي نفع هستند‪ ،‬بلكه همۀ آن‌ها در عين حال مكلف به رعايت و تضمين اجراي‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫حقوق مذكور مي‌باشند (‪.)Rosero-Bixby and Palloni, 2014: 153‬‬
‫مصاديق چهارگانه حقوق همبستگي‪ ،‬حق بر توسعه‌‪ ،‬حق بر صلح‪‌،‬حق بر محيط زيست‬ ‫‪26‬‬
‫و حق ميراث مشترك بشريت می‌باشند (‪ .)Bongaarts, 2010: 76‬در این میان‪ ،‬حق بر محيط‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫زيست به داليل مختلف به ويژه وفاق نسبي كشورهاي توسعه يافته و درحال توسعه نسبت‬
‫به ضرورت حفاظت از محيط زيست و همچنين به دليل نگراني مشترك بشريت از پيامدهاي‬
‫زيانبار تخريب محيط زيست بر بهره‌مندي و استفاده حقوق شناخته شده و اساس بشري‪،‬‬
‫توانسته است روند سریع‌تری از پيشرفت را در اسناد بين المللي بويژه در سطوح منطقه‌اي‬
‫طي نمايد (‪ .)Elo, 2015: 50‬به نحوي كه در رويكرد جديد به محيط زيست‪ ،‬حق داشتن‬
‫و برخورداري از محيط زيست مناسب بطور كلي مستقل از حقوق زيست محيطي قلمداد‬
‫می‌گردد (‪ .)Farhani, et al, 2014: 275‬طرفداران حقوق بشر‪ ،‬حق بر محيط زيست را به‬
‫عنوان يك حق مستقل حقوق بشري براي داشتن محيط زيستي با كيفيت خاص می‌شناسند و‬
‫معموالً به عنوان «حق داشتن محيط زيست مناسب» شناخته می‌شود (مواليي‪.)1385 ،‬‬
 ‫‪ -1-2‬حق محیط زیست بر اساس دیدگاه حقوق ملی‬
‫اولین تعریف و بهترین تعریف از حق محیط زیست که در متون و اسناد بين المللي‬
‫مطرح شده‪ ،‬مربوط به مواد ‪ ١٤‬و ‪ ١٥‬پيش طرح سومين ميثاق بين المللي حقوق همبستگي‬
‫در بيان حق محيط زيست می‌باشد که می‌گوید‪ :‬هر انسان و کلیه‌ی انسانها به صورت گروهي‬
‫حق دارند از محيط سالم و متعادل از نظر زيست محيطي و مساعد براي توسعه‌ی اقتصادي‪،‬‬
‫اجتماعي‪ ،‬فرهنگي و حقوقي برخوردار گردند (‪ .)Luck Gary, 2007: 613‬از سوي ديگر‬
‫اصل اول اعالمیه‌ی استكهلم عنوان می‌کند که‪:‬‬
‫انسان از حقوقي بنيادين براي داشتن آزادي‪ ،‬برابري و شرايط مناسب زندگي در محيط‬
‫زيستي كه به او اجازه زندگي با حيثيت و سعادتمندانه را بدهد‪ ،‬برخوردار است‪ .‬او رسم ًا‬
‫مسئوليت حفاظت و بهبود محيط زيست براي نسلهاي حاضر و آينده را بر عهده دارد"‬
‫(‪.)Arouri et al, 2012: 346‬‬

‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬

‫بر خالف نسل‌های اول و دوم‪ ،‬نسل سوم حقوق بشر و به طور خاص حق محيط زيست‪،‬‬
‫داراي ماهيتي فردی و جمعی است‪ .‬بعد فردي حق محيط زيست‪ ،‬حق هر قرباني تخريب‬
‫‪27‬‬ ‫محيط زيست است كه از تمامي فعاليت‌هاي مخرب محيط زيست جلوگيري كرده‪ ،‬خود‬
‫نيز از آن خودداري كند (‪ .)Grossman and Krueger, 2015: 554‬حق جمعي نيز‪ ،‬نشانگر‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫وظیفه‌ی دولت‌ها در مشاركت در همکاری‌های بين المللي و يا كمك به اين همکاری‌ها براي‬
‫حل مسائل زيست محيطي در سطح جهان است (‪.)Al-Mulali and Ozturk, 2015: 384‬‬
‫بعد جمعي حق محيط زيست‪ ،‬بيانگر اين واقعيت مهم است كه تمام دولت‌ها و ديگر‬
‫بازيگران در عرصه‌ی بين المللي‪ ،‬بايد منافع نوع بشر ر ا بر منافع فردي مقدم دارندد؛ به عبارت‬
‫ديگر‪ ،‬در مقايسه با دو نسل قبلي حقوق بشر‪ ،‬خصوصيت حقوق همبستگي از جمله حق‬
‫محيط زيست آن است كه اين حقوق در عين حال هم قابل اقامه و هم قابل مطالبه از دولت‬
‫هستند (‪)Robalino-López, et al, 2014: 926‬؛ به عبارت دیگر‪ ،‬فردي كه از يك مشكل‬
‫زيست محيطي آسيب ديده باشد‪ ،‬بتواند ادعاي خسارت كند و دولت بايد يا مستقي ًما به جبران‬
‫خسارت قرباني بپردازد و يا راهكارهايي ارائه دهد كه قرباني از طريق آنها بتواند خسارت‬
‫را از بخش خصوصي وصول كند (‪ .)Chandran, 2013: 447‬در عين حال‪ ،‬دولت بايد در‬
‫حل مشكالت زيست محيطي بكوشد و عالقه‌ی فرد به زندگي آميخته با شرف و آزادي را‬
‫بر عالقه دولت به ثروت و قدرت مقدم دارد (‪ .)Shahbaz et al, 2013: 298‬نهايتًا اين كه‪،‬‬
‫حق محيط زيست كه در واقع آن را بايد حق بر حفاظت از محيط زيست و در برخي موارد‬
‫حفاظت به معناي حمايت در مقابل تخريب و بهبود تعبير نمود‪ ،‬در عين اعطاي حق و ايجاد‬
‫تكليف براي فرد‪ ،‬وظايف دولت‌ها و مؤسسات عمومي را نيز گسترش مي‌دهد؛ به این معنی‬
‫که بدون الحاق و اتفاق توانايي‌ها و كوشش‌هاي همه دولت‌ها‪ ،‬افراد و اشخاص حقوق‪ ،‬تحقق‬
‫اين حقوق امكان پذير نمي‌باشد (‪.)Apergis and Ozturk, 2015: 18‬‬
‫‪ -1-1-2‬اصول و قواعد حاکم بر حق محیط زیست‬
‫حق محيط زيست داراي اجزا و قواعدی است که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر می‌باشند‬
‫(‪:)Kim et al, 2011: 253‬‬
‫الف) حق دسترسي به اطالعات زيست محيطي؛‬
‫ب) حق مشاركت در اتخاذ تصميمات زيست محيطي؛‬
‫ج) حق بر آموزش مسائل زيست محيطي؛‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫د) حق دسترسي به مراجع اداري و قضايي از جمله مجازات و جبران خسارات زيست‬
‫محيطي‪.‬‬ ‫‪28‬‬
‫این قواعد در اغلب موافقت‌نامه‌هاي بين المللي از جمله‪ ،‬اعالمیه ریو‪ ،‬اصول راهبردي‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫صوفيا مصوب ‪ ،١٩٩٥‬كنوانسيون بين المللي در مورد حق بر اطالعات و مشاركت عمومي‬
‫در زمینه‌ی محيط زيست مصوب ‪ ١٩٨٨‬دانمارك‪ ،‬كنوانسيون بين المللي در مورد حق بر‬
‫اطالعات و مشاركت عمومي در زمينه محيط زيست (‪ ،)١٩٩٨‬كنوانسيون اروپايي حقوق‬
‫بشر (ماده ‪ ،)10‬کنوانسیون تغییرات آب و هوایی (ماده ‪ ،)6‬پروتكل ژنو در خصوص مناطق‬
‫حفاظت شده درياي مديترانه‪ ،‬پروتكل كينگستون در خصوص مناطق حفاظت شده حيات‬
‫وحش منطقه دريايي ناحيه كارائيب (ماده ‪ ،)١٦‬پروتكل نايروبي در خصوص مناطق حفاظت‬
‫شده و جانوران و گياهان وحشي در منطقه آفريقاي شرقي (ماده ‪ ،)15‬موافقت‌نامه آ‪ .‬سه‪ .‬آن‬
‫در خصوص حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي (ماده‌ی ‪ ،)١٦‬كنوانسيون ساختاري سازمان ملل‬
‫در مورد تغييرات آب و هوا (ماده‌ی ‪ ٤‬بند ‪ ،)١‬كنوانسيون تنوع زيستي (مواد ‪ ١٣‬و ‪ )١٧‬و ‪،...‬‬
‫شرح و بسط داده شده‌اند (‪.)Saboori, et al, 2015: 187‬‬
 ‫‪ -2-2‬حق محیط زیست بر اساس دیدگاه حقوق بين الملل‬
‫حقوق بين الملل محيط زيست مجموعه قواعد حقوقي بين المللي است كه هدف آن‬
‫ِ‬
‫مشكالت زيست‬ ‫حفاظت از محيط زيست است و شکل گیری این حقوق ناشی از مسائل و‬
‫محيطي بود که در سطح بین الملل‪ ،‬باعث ایجاد مشکالت عدیده‌ای شد( (�‪World Devel‬‬
‫‪ .)opment, 2011: 246‬اگر بخواهيم تاريخي براي اولين قواعد و مقررات مربوط به محيط‬
‫زيست در سطح بين المللي پيدا كنيم‪ ،‬بايد بگوييم‪ ،‬اگر چه اولين کنوانسیون‌های مربوط به‬
‫حفاظت از محيط زيست به اوايل قرن بيستم برمي گردد‪ ،‬اما ريشه‌هاي واقعي حقوق بين‬
‫الملل محيط زيست را بايد در اواخر دهه‌ی ‪ ١٩٦٠‬و به صورت مشخصتر‪ ،‬سال ‪ ،1968‬جست‬
‫و جو كرد كه با دخالت سازمانهاي بين المللي فصل جديدي در رابطه با حفاظت از محيط‬
‫زيست آغاز گرديد (‪ )Grossman and Krueger, 2014: 66‬در اين سال سازمان ملل متحد‬
‫و دو سازمان منطقه‌ای يعني شوراي اروپا و سازمان وحدت آفريقا اسناد مهمي را به تصويب‬

‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬

‫رساندند كه اعالميه مبارزه با آلودگي هوا ‪ ٨‬مارس ‪ ١٩٦٨‬و منشور اروپايي آب‪ 6 ،‬مي ‪١٩٦٨‬‬
‫مصوب شوراي اروپا اولين متون مصوب يك سازمان بين المللي در خصوص حفاظت از‬
‫‪29‬‬ ‫محيط زيست بودند و در ‪ ١٥‬سپتامبر ‪ ١٩٦٨‬كنوانسيون آفريقايی حفاظت از طبيعت و منابع‬
‫طبيعي تصويب و جانشين كنوانسيون ‪ ١٩٣٣‬لندن شد (‪.)Kohler, 2013: 107‬‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫‪ -1-2-2‬اصول و قواعد حاکم بر حق محیط زیست بین الملل‬

‫حق محیط زیست بین الملل دارای اجزا و قواعدی است که به شرح زیر می‌باشند‬
‫(‪:)Canas, 2013: 221‬‬
‫الف) رجوع به کنوانسیون‌ها و قوانین بین المللی مربوط به محیط زیست در زمان بروز‬
‫اختالفات بين المللي؛‬
‫ب) دولت‌هاي عضو يك كنوانسيون در صورت تخطي يا نقض مفاد آن داراي مسئوليت‬
‫بين المللي خواهند بود‪.‬‬
‫ج) كنواسيون‌هاي بين المللي زيست محيطي غالب ًا عام الشمول هستند‪ .‬لذا از استثنائات‬
‫اصل نسبي بودن معاهدات تلقي شده و به عبارت ديگر اصل نسبي بودن معاهدات در مورد‬
‫آنها صادق نيست‪.‬‬
 ‫‪ -3‬تعهد حاکمیت در مسیر توسعه زیست محیطی‬
‫بر اساس مباحث مربوط به قوانین کنوانسیونها و قراردادهای ملی (قطعنامه مورخ ‪ ۱۴‬دسامبر‬
‫‪ ۱۹۹۰‬مجمع عمومی سازمان ملل تحت عنوان ضرورت تضمین محیط زیست سالم برای‬
‫بهزیستی هر فرد) و نیز‪ ،‬اصول مصوب كنفرانس وزرای اتحادیه اروپا‪ ،‬در ‪ ۲۵‬اكتبر ‪ ،۱۹۹۵‬ماده‬
‫‪ 4‬اولین سند منشور آفریقای حقوق بشر‪ ،‬مصوب ‪ ۱۹۸۱‬که بر اساس آن كلیه اقوام حق دارند‬
‫از محیط زیست رضایت بخش و جامع و مناسب برای توسعه خود‪ ،‬برخوردار باشند‪ ،‬ماده‬
‫‪ ۱۱‬پروتكل الحاقی به كنوانسیون آمریكایی حقوق بشر در زمینه اقتصادی و فرهنگی مصوب‬
‫‪ ،۱۹۸۸‬تحت عنوان حق بر محیط زیست سالم که مقرر داشته‪ ،‬هر فرد حق دارد در محیط‬
‫زیست سالم زندگی كند و از خدمات عمومی اساسی برخوردار شود‪ ،‬اصول راهبردی صوفیا‬
‫مصوب ‪ ،۱۹۹۵‬كنوانسیون بین المللی در مورد حق بر اطالعات و مشاركت عمومی در زمینه‬
‫محیط زیست مصوب ‪ ۱۹۹۸‬دانمارک (طیبی‪ ،)1382 ،‬حکومت‌ها موظف به رعایت قوانین‬
‫توسعه زیست محیطی در راستای صیانت از محیط زیست و جلوگیری از آلوده ساختن آن‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫می‌باشند‪ .‬بر این اساس‪ ،‬در سطح ملی‪ ،‬حکومت‌ها به معنای عام و دولتها به معنای خاص باید‬
‫با دادن اطالعات به مردم‪ ،‬حساسیت و مشاركت عموم را تشویق نمایند و با ایجاد دسترسی‬ ‫‪30‬‬
‫مؤثر به مراجع قضائی و اداری و انجام مجازات و جبران خسارات برای خاطیان‪ ،‬حفظ محیط‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫زیست سالم را تضمین نمایند (‪.)Roca, 2011: 87‬‬
‫در سطح بین المللی نیز حاکمیت‪ ،‬در استفاده از منابع طبیعیشان در داخل سرزمین خود‪،‬‬
‫آزاد هستند تا حدی كه‪ ،‬با حقوق مشابه دولتهای دیگر در این زمینه تداخل پیدا نكنند‪ .‬از‬
‫این رو‪ ،‬اصل حاكمیت دولت‌ها‪ ،‬تضمین کننده‪ ،‬حق بهره برداری مستقل‪ ،‬از منابع طبیعی‬
‫موجود خود و نیز حق عدم تعرض به سرزمین دیگران است (‪Al-Mulali et al, 2015:‬‬
‫‪ .)126‬بنابراین‪ ،‬اگر فعالیت دولتی منجر به خسارت محیط زیستی فرامرزی یا خطر ایجاد‬
‫چنین خسارتی شود‪ ،‬دولت مزبور‪ ،‬مورد سؤال واقع می‌شود (‪ .)Omri, 2013: 659‬به عالوه‪،‬‬
‫حکومت‌ها‪ ،‬هیچ گونه تكلیفی برای دریافت غرامت خسارات ناشی از فعالیت‌هایی كه به‬
‫وسیله حقوق بین المللی ممنوع نشده را ایجاد ننموده‌اند (‪Shafik and Bandyopadhyay,‬‬
‫‪ .)2012: 13‬همچنین‪ ،‬مطابق حقوق بین المللی سنتی‪ ،‬عمل متخلفانه‌ای كه منجر به خسارت‬
‫فرامرزی می‌شود‪ ،‬تنها متضمن تعهد به توقف عملیات است‪ .‬اما‪ ،‬متفكران جدید حقوق بین‬
 ‫الملل معتقدند‪ ،‬اعمال نظریه مسئولیت حکومت (دولت)‪ ،‬پس از وقوع خسارت‪ ،‬در بدو امر‬
‫موجب گسترش و رشد منازعات‪ ،‬تضعیف همكاری و عدم امكان جلوگیری از زیان می‌شود‬
‫(بنان‪.)1378 ،‬‬

‫‪ -3‬اقدامات جمهوری اسالمی ایران در صیانت از محیط زیست‬

‫در بین کشورهاي در حال توسعه‪ ،‬ایران از جمله کشورهایی است که از دیر باز نقش و جایگاه‬
‫ویژه‌ای براي حفظ و بهبود محیط زیست قائل بوده است‪.‬‬
‫در این زمینه از اصل پنجاهم قانون اساسی باید نام برد که می‌گوید‪« :‬در جمهوری اسالمی‪،‬‬
‫حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدي‬
‫داشته باشند‪ ،‬وظیفۀ عمومی تلقی می‌گردد؛ ازاین رو‪ ،‬فعالیت‌های اقتصادي و غیر آن که با‬
‫آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن مالزمه پیدا کند‪ ،‬ممنوع است» (قانون‬
‫اساسی جمهوري اسالمی ایران‪.)1386 ،‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫عالوه بر قانون اساسی و برنامه‌های توسعه‪ ،‬در سطح جهانی نیز جمهوري اسالمی ایران‬
‫‪31‬‬ ‫به مسئله محیط زیست توجه نموده و تاکنون ‪ 18‬معاهده بین المللی را رسم ًا پذیرفته است‪.‬‬
‫این معاهدات بین المللی که از سوي مجلس شوراي اسالمی پذیرفته شده و به تأیید شوراي‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫نگهبان نیز رسیده است‪ ،‬حکم سایر قوانین را دارا بوده و در نتیجه الزم است تا اصول بین‬
‫المللیِ مربوط به حمایت از محیط زیست در ایران نیز رعایت شود‪.‬‬
‫نتیجه پذیرش اعالمیه‌ها و اسناد بین المللی محیط زیست توسط ایران‪ ،‬جایگاه حکومت‬
‫بر کیفیت محیط زیست در این کشور را‪ ،‬مشخص می‌کند که به ترتیب دوره زمانی به شرح‬
‫زیر است؛‬

‫‪ -1-3‬برخورد جمهوری اسالمی ایران در صیانت ازمحیط زیست در دوره ‪ 15‬ساله‬

‫اول پس از انقالب‬
‫تنها ماده قانونی که در این دوره به امر حفاظت از محیط زیست اختصاص یافته مربوط‬
‫به تبصره ‪ 13‬قانون برنامه اول می‌باشد که بر اساس آن‪ " ،‬به منظور فراهم نمودن امکانات و‬
‫تجهیزات الزم جهت پیشگیري و جلوگیري از آلودگی ناشی از صنایع آلوده کننده‪ ،‬کارخانه‌ها‬
‫و کارگاه‌ها موظفند یک در هزار از فروش تولیدات خود را با تشخیص و تحت نظر سازمان‬
‫حفاظت محیط زیست صرف کنترل آلودگی‌ها و جبران زیان ناشی از آلودگیها و ایجاد فضای‬
‫سبز نمایند‪( .‬یعنی فقط توجه به بحث کنترل آلودگی)‬

‫‪ -2-3‬برخورد جمهوری اسالمی ایران در صیانت از محیط زیست در دوره ‪ 10‬ساله‬

‫‪ 1374‬تا ‪1384‬‬
‫در این دوره توجه به محیط زیست اهمیت بیشتری یافت به صورتیکه در دوره ‪ 74‬تا ‪،78‬‬
‫سه تبصره ‪ 82 ،81‬و ‪ 83‬از قانون برنامه دوم‪ ،‬به صورت مستقیم بر حفاظت از محیط زیست‬
‫و منابع طبیعی تأکید می‌نمایند‪ .‬در بعضی از تبصره‌ها نیز به مسئله محیط زیست اشاره شده‬
‫است‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬بند (و) تبصره ‪ ،15‬دولت را موظف کرده که منظور اعمال صرفه جویی‬
‫و منطقی کردن مصرف انرژي و حفاظت از محیط زیست‪ ،‬اقداماتی را به انجام برساند‪ .‬ضمن ًا‪،‬‬
‫قانون گذار به منظور حمایت و احیاي منابع طبیعی‪ ،‬دولت را در چند تبصره مکلف به اجراي‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫اقدامات مناسب نموده است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬در تبصره ‪ 81‬آمده است‪ " :‬به منظور حفظ‪ ،‬احیاء‪،‬‬
‫توسعه و بهره برداري اصولی از منابع طبیعی دولت مکلف است اقداماتی را به عمل آورد"‪.‬‬ ‫‪32‬‬
‫این تبصره‪ ،‬به منابع طبیعی اختصاص داده شده است که به عنوان مثال‪ ،‬نظارت بر خروج‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫دام از جنگل را می‌توان مطرح کرد‪.‬‬
‫همچنین‪ ،‬تبصره ‪ 82‬دولت را ملزم می‌دارد تا در طول اجراي این برنامه‪ ،‬کلیه فعالیتهاي‬
‫اقتصادي و اجتماعی بایستی با رعایت مالحظات زیست محیطی صورت بگیرد‪ .‬به عنوان‬
‫مثال‪ ،‬مطرح شده است که دولت مکلف است در طول برنامه دوم نسبت به کاهش میزان‬
‫آلودگی هواي تهران‪ ،‬مشهد‪ ،‬تبریز‪ ،‬اهواز‪ ،‬اراك‪ ،‬شیراز و اصفهان در حد استاندارد سازمان‬
‫بهداشت جهانی اقدام نماید‪ .‬تبصره ‪ 83‬نیز با هدف جلوگیري و رفع آلودگی منابع آب کشور‬
‫وضع شده است‪.‬‬
‫با این وجود تا سال ‪ ،78‬قواعد و قوانین محیط زیست فقط در قالب تبصره و ماده بیان‬
‫شده اما در برنامه سوم (‪ 79‬تا ‪ ،)83‬براي اولین بار این قوانین به صورت مجموعه‌ای از مواد‬
‫قانونی عرضه شدند که در قالب فصول گوناگون به مهمترین مسائل اداره کشور در پنج سال‬
‫پیش رو پرداخته و در این راستا‪ ،‬فصل دوازدهم تحت عنوان " سیاست‌های زیست محیطی"‬
 ‫به بیان مسائل محیط زیست پرداخت‪.‬‬
‫این فصل شامل ماده ‪ 104‬و ‪ 105‬می‌باشد و به منظور حفاظت از محیط زیست و بهره‬
‫گیري پایدار از منابع طبیعی کشور‪ ،‬اجراي مواردي را الزامی اعالم کرده است‪ .‬در واقع‪ ،‬مواد‬
‫این برنامه در راستاي برنامه‌های پیش و با تأکید برکاهش عوامل آلوده کنندة محیط زیست‪،‬‬
‫رفع عیوب خودروهاي تولیدکننده آلودگی‪ ،‬آزادسازي حریم دریا‪ ،‬ارزیابی زیست محیطی‬
‫طرح‌ها و پروژه‌ها پیش از اجرا‪... ،‬تنظیم شده است‪ .‬موارد دیگري نیز از مواد ‪،85 ،61 ،17‬‬
‫‪ 153 ،150 ،144 ،134 ،122 ،114‬و ‪ 173‬براي تصمیم گیری‌های مربوط به فعالیت‌های‬
‫عمرانی و توسعه‌ای پیش بینی شده که این فعالیت‌ها را تلویح ًا موکول و منوط به رعایت‬
‫مقررات زیست محیطی نموده است‪.‬‬

‫‪ -3-3‬برخورد جمهوری اسالمی ایران در صیانت از محیط زیست در دوره ‪ 10‬ساله‬

‫‪ 1384‬تا ‪1394‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسالمی ایران‪ ،‬حاوي‬
‫‪33‬‬ ‫‪ 161‬ماده و ‪ 34‬تبصره و ‪ 9‬ضمیمه است‪ .‬این برنامه‪ ،‬داراي ‪ 6‬بخش عمده است که بیانگر‬
‫محورهاي اصلی برنامه هستند و ‪ 15‬فصل ذیل آنها است‪ .‬بخش دوم این برنامه تحت عنوان‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫«حفظ محیط زیست‪ ،‬آمایش سرزمین و توازن منطقه‌ای»‪ ،‬شامل دو فصل (حفظ محیط زیست‬
‫و آمایش سرزمین و توازن منطقه‌ای)‪ ،‬به طور مجزا می‌باشد‪ .‬در واقع‪ ،‬فصل پنجم به حفظ‬
‫محیط زیست اختصاص یافته و در برگیرندة ‪ 14‬ماده و یک تبصره (از ماده ‪ 58‬لغایت ‪)71‬‬
‫است‪ .‬از آنجائی که ماده ‪ 71‬صرف ًا تنفیذ دو ماده از قانون برنامه سوم (ماده ‪ 105‬و بندج ماده‬
‫‪ )104‬است‪ ،‬لذا‪ ،‬تعداد موارد اصلی قانون برنامه چهارم در زمینه حفظ محیط زیست به ‪15‬‬
‫ماده می‌رسد‪ .‬ضمن آنکه مواد دیگر نیز در همین قانون به محیط زیست ارتباط پیدا می‌کند که‬
‫در برخی موارد اهمیت آن‌ها‪ ،‬کمتر از مواد فصل پنجم نمی‌باشد‪.‬‬
‫تعداد مواد مرتبط با مسائل زیست نیز بالغ بر ‪ 14‬ماده است (‪140،117،72،43،3 ،135‬‬
‫‪ )14 ،3 ،6،34،32،31،22،20،17‬که ضرورت حفاظت از محیط زیست و رعایت اصول و‬
‫مالحظات زیست محیطی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است‪.‬‬
‫یکی از مشخصات شکلی قانون برنامه چهارم که در قوانین برنامه‌ای پیشین وجود نداشت‪،‬‬
‫تنفیذ و تدوام مواد قانون برنامه سوم بدون هیچگونه تغییر است‪ .‬درخصوص موارد زیست‬
‫محیطی نیز‪ 7 ،‬ماده و بند از مواد قانون برنامه سوم عین ًا تنفیذ شده است‪.‬‬
‫در این برنامه‪ ،‬عالوه بر مواد برنامه‌های دور ه هاي پیش‪ ،‬شاهد مواد و قوانین جدیدي‬
‫هستیم که در برنامه‌های پیشی ذکر نشده است‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬توجه به اقتصاد محیط زیست‬
‫(ماده ‪ ،)59‬طرح خوداظهار ي براي پایش منابع آلود ه کننده‪ ،‬ارائه برنامه مدیریت پسماندهای‬
‫کشور (ماده ‪ ،)61‬ارتقاي آگاهیها ي عمومی از طریق رسانه‌ها و دستیابی به توسعه پایدار‬
‫(ماده ‪ ،)64‬تدوین اصول توسعه پایدار بوم شناختی‪ ،‬خصوص ًا در الگوهاي تولید و مصرف و‬
‫دستورالعمل‌های بهینه (ماده ‪ ،)65‬اعمال سیاست‌های مصرف بهینه منابع پایه و محیط زیست‬
‫براي اجراي برنامه مدیریت سبز (ماده ‪ ،)66‬اجراي برنامه مدیریت زیست بومی (ماده ‪،)67‬‬
‫تأسیس صندو ق ملی محیط زیست‪ ،‬همگی نشان از اهمیت روز افزون حفظ محیط زیست‬
‫و مسائل آن در برنامه توسعه این دوره دارد‪.‬‬
‫همچنین‪ ،‬قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادي‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسالمی‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫ایران‪ ،‬حاوي ‪ 235‬ماده و ‪ 192‬تبصره است‪ .‬این برنامه‪ ،‬شامل ‪ 9‬فصل می‌باشد که در فصل‬
‫ششم آن تحت عنوان توسعه منطقه‌ای به بحث توسعه پایدار و محیط زیست توجه شده است‪.‬‬ ‫‪34‬‬
‫در ذیل فصل ششم‪ ،‬بخشی تحت عنوان محیط زیست تعریف شده که با هفت ماده اصلی‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫(مواد ‪ 187‬تا ‪ )193‬به مباحث زیست محیطی پرداخته است‪ .‬در واقع‪ ،‬این مواد و برنامه‌ها در‬
‫ادامه و راستاي برنامه‌های پیش به ویژه برنامه چهارم توسعه تنظیم شده است‪ .‬در این دوره‬
‫تأکید بیشتر بر روي اجراي برنامه‌ها به ویژه اجراي برنامه مدیریت یکپارچه زیست بومی و‬
‫دستیابی به توسعه پایدار می‌باشد که در ذیل به چند مورد از برنامه‌ها اشاره خواهد شد‪.‬‬
‫در ماده ‪ ،187‬به دولت اجازه داده می‌شود به منظور حفاظت‪ ،‬احیاء و بهره برداري پایدار از‬
‫محیط زیست‪ ،‬منابع طبیعی و تنوع زیستی حداکثر تا پایان سال دوم برنامه نسبت به تدوین و‬
‫اجراي برنامه مدیریت یکپارچه زیست بومی و برنامه عملیاتی حفاظت و بهره برداري پایدار‬
‫از تنوع زیستی زیست بوم‌های حساس و شکننده کشور و نیز اصالح اساسنامه «صندوق ملی‬
‫محیط زیست»‪ ،‬اقدام قانونی انجام دهد‪.‬‬
‫در ماده ‪ ،189‬سازمان حفاظت محیط زیست مکلف شده است تا در راستاي ارتقاي‬
‫آگاهیهاي عمومی و دستیابی به توسعه پایدار به منظور حفظ محیط زیست و با تأکید بر‬
 ‫گروه‌های اثرگذار و اولویت دار از ابتداي برنامه پنجم توسعه اقتصادي‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی‬
‫جمهوري اسالمی ایران‪ ،‬آیین نامه اجرایی مربوط را با پیشنهاد شوراي عالی حفاظت محیط‬
‫زیست به تصویب هیأت وزیران برساند‪ .‬کلیه دستگا ههاي ذيربط‪ ،‬رسانه‌های دولتی و صدا و‬
‫سیماي جمهوري اسالمی ایران ملزم به اجراي برنامه‌های آموزشی بدون دریافت وجه موضوع‬
‫این ماده قانونی می‌باشند‪ .‬عالوه بر این سازمان مکلف شده است تا نظام اطالعات زیست‬
‫محیطی کشور را در سطوح منطقه‌ای‪ ،‬ملی و استانی تا پایان سال اول برنامه پنجم ایجاد نماید‬
‫تا زمینه پایش‪ ،‬اطال ع رسانی و ارزیابی زیست محیطی فراهم گردد‪.‬‬
‫دستگاه‌های ذيربط مکلفند در تدوین و اجرایی نمودن این نظام همکاري نمایند‪ .‬درماده‬
‫‪ ،190‬کلیه دستگاه‌های اجرایی و مؤسسات و نهادهاي عمومی غیردولتی موظفند جهت کاهش‬
‫اعتبارات هزینه‌ای دولت‪ ،‬اعمال سیاست‌های مصرف بهینه منابع پایه و محیط زیست براي‬
‫اجراي برنامه مدیریت سبز شامل مدیریت مصرف انرژي‪ ،‬آب‪ ،‬مواد اولیه و تجهیزات (شامل‬
‫کاغذ)‪ ،‬کاهش مواد زائد جامد و بازیافت آنها (در ساختمان‌ها و وسایط نقلیه) و‪ ...‬اقدام نمایند‪.‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫در ماده ‪ ،191‬برنامه مدیریت زیست بومی در زیست بوم‌های حساس تهیه و به مرحله‬
‫‪35‬‬ ‫اجراء در اید و همچنین به منظور جلوگیري از شکار بی رویه و نابودي تنوع زیستی‪ ،‬دولت‬
‫مک ّلف است اقدامات الزم را به انجام رساند‪ .‬در ماده ‪ ،193‬شهرداري شهرهاي باالي دویست‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫هزار نفر جمعیت و شهرهاي ساحلی و شهرهاي حاشیه تاالب‌های داخلی در راستاي مدیریت‬
‫پسماند شهري موظفند تا پایان سال چهارم برنامه‪ ،‬پسماندهاي خود را با روش‌های نوین و‬
‫فناوری‌های جدید با اولویت روش‌های آلی (ارگانیک از قبیل کرم پوسال (ورمی کمپوست)‬
‫بازیافت نمایند‪ .‬از سال پایانی برنامه‪ ،‬هرگونه دفن پسماندها در این گونه شهرها مطلق ًا ممنوع‬
‫است‪ .‬سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است تمهیدات الزم را براي کاهش آلودگی هوا‬
‫تا حد استانداردهاي جهانی با اولویت شناسایی کانو ن هاي انتشار ریزگردها و مهار آن‪ ،‬کنترل‬
‫و کاهش میزان انتشار گازهاي گلخانه‌ای را فراهم آورد‪ .‬الزم به ذکر است که عالوه بر فصل‬
‫ششم‪ ،‬در مواد فصول دیگر نیز به مسائل محیط زیست توجه بسیاري شده است‪.‬‬
‫در ماده ‪ 85‬به کاهش مخاطرات تهدیدکننده سالمتی در محیط کار‪ ،‬آالینده‌های هوا‪ ،‬آب‪،‬‬
‫خاك‪ ... ،‬اشاره شده است‪ .‬و همچنین در ماده ‪ 133‬به عدم انتشار آالینده‌ها و در ماده ‪ 134‬به‬
‫رعایت الگوي مصرف و بهینه سازي مصرف انرژي‪ ،‬درماده ‪ 139‬به تولید نیروگاه‌های بادي‬
‫و خورشیدي‪ ،‬توسعه کاربرد انرژی‌های پاك‪ ،‬در ماده ‪ 184‬تدوین نظام ارزیابی راهبردهاي‬
‫محیطی‪ ،‬در ماده ‪ 215‬ابالغ استانداردهاي زیست محیطی به دستگاههای اجرایی و در ماده‬
‫‪ 185 ،138 ،129 ،123‬و ‪ ...‬به حفظ منابع و محیط زیست و اجراي برنامه‌ها پرداخته شده‬
‫است‪.‬‬
‫در واقع‪ ،‬نقش کلیدي استراتژی‌ها و سیاست‌ها در هر برنامه‪ ،‬دادن یک جهت و سمت و‬
‫سوي واحد به برنامه است‪ .‬چنانچه راهبردها و سیاست‌ها چارچوب برنامه را با کانالیزه کردن‬
‫تصمیم‌های عملیاتی تجهیز کنند و هر چه راهبردها و سیاست‌ها با دقت بیشتري تنظیم و درك‬
‫شده باشند‪ ،‬به همان اندازه چارچوب برنامه سازگارتر و کاراتر خواهد بود‪.‬‬
‫استراتژی‌ها و سیاست‌های عمده‪ ،‬مواردي هستند که حرکت یک نظام اقتصاداجتماعی را‬
‫براي انجام موفقیت آمیز برنامه شکل می‌دهند‪ ،‬در حالی که راهبردها و سیاست‌های فرعی‌تر‪،‬‬
‫راهبردها و سیاست‌های اصلی را حمایت کرده و به آنها اتکاءدارند‪.‬‬
‫همچنین‪ ،‬در شرایطی که تغییرات محیطی غیرقابل پیش بینی محتمل باشد‪ ،‬احتیاط ایجاب‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫می‌کند مجموعه‌ای از راهبردها و سیاست‌های اصلی و فرعی به صورت کمکی براي برنامه‬
‫تنظیم گردد تا در صورت وقوع تغییرات عمده و تعیین کننده در شرایط محیطی نظام (که‬ ‫‪36‬‬
‫حاصل تغییرات متغیرهاي مستقل و خارج از کنترل نظام اقتصادي اجتماعی آن است)‪،‬‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫مجموعه کمکی استراتژي و سیاست‌ها مبناي عمل قرارگیرد (طبیبی و ملکی‪.)1380 ،‬‬
‫با بررسی مطالب پیش گفته مشخص است که از برنامه سوم‪ ،‬به تدریج توجه به مقوله‬
‫محیط زیست بیشتر شده و جایگاه محیط زیست در قوانین برنامه‌ای و سیاست‌های کالن با‬
‫سیر صعودي همراه بوده است‪.‬‬
‫اختصاص یک فصل به مقوله محیط زیست در برنامه‌های سوم و چهارم توسعه‪ ،‬نشان‬
‫دهنده توجه بیشتر سیاستگذار به مسئله محیط زیست می‌باشد‪ .‬هم چنین در برنامه پنجم‪،‬‬
‫توجه به مسائل زیست محیطی به خصوص در زمینه تاالب‌ها‪ ،‬تنوع زیستی‪ ،‬سواحل و غیره‬
‫افزون‌تر شده است‪ .‬در حقیقت‪ ،‬هر چه از برنامه اول توسعه اقتصادي‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی‬
‫جمهوري اسالمی ایران‪ ،‬به برنامه پنجم نزدیک می‌شویم‪ ،‬میزان توجه برنامه‌ها به مباحث‬
‫محیط زیست بیشتر می‌شود که بیانگر توجه بیشتر سیاستگذار به اهمیت روزافزون محیط‬
‫زیست و مسائل آن می‌باشد‪.‬‬
 ‫‪ -4‬روش تحقیق‬
‫تحقیق حاضر بر آن است تا بارویکردی توصیفی – تحلیلی و با کاربرد روش مدل سازی‬
‫(روش ‪ ،)OLS‬به بررسی نقش حاکمیت در فرآیند توسعه زیست محیطی در کشور ایران‬
‫پرداخته و این مهم را با کاربرد تأثیر شاخص‌های توسعه اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی بر‬
‫توسعه زیست محیطی‪ ،‬در مدلی که زیربنای آن‪ ،‬فرضیه کوزنتس بوده‪ ،‬انجام داده است‪.‬‬
‫دوره زمانی مورد بررسی ‪ 1380‬تا ‪ 1395‬و نرم افزار کاربردی‪ 9 EVIEWS ،‬می‌باشد‪.‬‬
‫مدل مورد استفاده در این تحقیق‪ ،‬به شرح زیر می‌باشد‪:‬‬
‫‪LEFit = a0 + a1LRGDPit + a2 (LRGDPit)2 + a3LEUit + a4 LURBit + a5PIit +‬‬
‫)‪a6 LFEit + a7LLEit + eit(1‬‬

‫‪ = EF‬توسعه زیست محیطی (که در این تحقیق‪ ،‬آلودگی محیط زیست‪ ،‬آلودگی ناشی از‬
‫‪ ،CO2‬به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است)‪.‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫‪ = RGDP‬تولید ناخالص داخلی سرانه‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫‪ =EU‬مصرف سرانه انرژی‪.‬‬
‫(‪ =)URB‬نرخ شهرنشینی‪.‬‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫(‪ =)FE‬نرخ باروری‪.‬‬

‫(‪ =)LE‬امید به زندگی در بدو تولد‪.‬‬
‫‪ = PI‬شاخص سیاسی (حکومت داری خوب)‬
‫شاخص توسعه اقتصادی در این تحقیق نیز‪ ،‬با متغیرهای ‪ GDP‬و ‪ GDP2‬و ‪ ،EU‬شاخص‬
‫توسعه اجتماعی با متغیرهای نرخ شهرنشینی‪ ،‬نرخ باروری و امید به زندگی و شاخص توسعه‬
‫سیاسی با متغیر حکومت داری خوب‪ ،‬نمایش داده شده است‪.‬‬

‫‪ -1-4‬تخمین مدل‬
‫‪ -1-1-4‬بررسی مانایی متغیرها‬
‫در مدل حاضر ابتدا آزمون مانایی متغیرها‪ ،‬مورد بررسی قرار می‌گیرد تا فرض ریشه واحد‬
‫متغیرهای مورد بررسی در تحقیق‪ ،‬مورد آزمون قرار گرفته و از مناسب بودن متغیرهای مورد‬
 ‫بررسی اطمینان کامل حاصل شود‪.‬‬
‫آزمون مورد بررسی برای بررسی مانایی متغیرها‪ ،‬آزمون دیکی‪ -‬فولر تعمیم یافته می‌باشد‬
‫که نتایج آن به شرح جدول شماره ‪ 1‬می‌باشد‪.‬‬
‫بر اساس آماری که در جدول نشان داده شده است‪ ،‬قدرمطلق آماره دیکی ‪ -‬فولر تعمیم‬
‫یافته محاسبه شده کلیه متغیرها‪ ،‬از قدرمطلق مقادیر بحرانی بزرگتر است (یا بعد از تفاضل‬
‫گیری از مقادیر بحرانی‪ ،‬بزرگ‌تر‪ ،‬می‌شود) و نتیجت ًا مانا بودن این متغیرها به اثبات می‌رسد‪.‬‬

‫جدول (‪ -)1‬خالصه نتایج حاصل از آزمون ریشه واحد دیکی ‪ -‬فولر تعمیم یافته‬
‫مقدار بحرانی ‪%10‬‬ ‫مقدار بحرانی ‪%5‬‬ ‫مقدار بحرانی ‪%1‬‬ ‫‪ADF‬‬ ‫عرض از مبدأ وقفه‬ ‫متغیر‬
‫‪-2.71375‬‬ ‫‪-3.144920‬‬ ‫‪-4.12199‬‬ ‫‪-6.508539‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪LEF‬‬

‫‪-2.7289‬‬ ‫‪-3.1755‬‬ ‫‪-4.20000‬‬ ‫‪-4.2046‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪LRGDP‬‬

‫‪-2.70445‬‬ ‫‪-3.1199‬‬ ‫‪-4.05444‬‬ ‫‪-4.7246‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪L(RGDP)2‬‬

‫‪-3.38827‬‬ ‫‪-3.8754‬‬ ‫‪-4.14135‬‬ ‫‪-4.245‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪LEU‬‬ ‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫‪-3.38827‬‬ ‫‪-3.8754‬‬ ‫‪-4.1413‬‬ ‫‪-4.245‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪LURB‬‬

‫‪-2.7804‬‬ ‫‪-3.849‬‬ ‫‪-4.003‬‬ ‫‪-4.5609‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪PI‬‬ ‫‪38‬‬

‫‪-4.9401‬‬ ‫‪-3.8903‬‬ ‫‪-3.6739‬‬ ‫‪-7.842‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪LFE‬‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫‪-3.120‬‬ ‫‪-3.9401‬‬ ‫‪-4.5409‬‬ ‫‪-5.329‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪LLE‬‬

‫منبع‪ :‬یافته‌های تحقیق‬

‫حال که مانا بودن متغیرها اثبات شد‪ ،‬به تخمین مدل‌های اصلی تحقیق می‌پردازیم‪.‬‬

‫‪ -2-4‬تخمین مدل (بررسی نقش حاکمیت در فرآیند توسعه زیست محیطی)‬

‫نتایج حاصل از تخمین مدل که بر اساس جدول شماره ‪ ،3‬مشخص شده است‪ ،‬گویای‬
‫این است که‪:‬‬
‫الف) مدل تخمین زده شده برای کشور ایران‪ ،‬معنی دار بوده (نتایج آزمون ‪ )f‬و متغیرهای‬
‫مستقل استفاده شده‪ ،‬عالوه بر اینکه درصد باالیی از تغییرات متغیر وابسته را نشان می‌دهند‬
‫(ضریب تبیین باال)‪ ،‬همه معنی دار می‌باشند‪ .‬همچنین آماره دوربین واتسون نشان از عدم‬
‫خودهمبستگی متغیرهای مدل می‌دهد‪.‬‬
 ‫ج) مصرف انرژی و شهرنشینی از متغیرهایی هستند که به صورت مستقیم آلودگی هوای‬
‫کشور ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد به صورتیکه یک درصد افزایش در این متغیرها‪،‬‬
‫آلودگی را تقریب ًا به ترتیب میزان ‪ 0.44‬درصد افزایش و ‪ 0.4‬درصد کاهش می‌دهد‪.‬‬
‫بعالوه‪ ،‬متغیرهای مذکور اثرگذارترین عوامل در افزایش آلودگی هوا می‌باشند‪.‬‬
‫د) متغیرهای امید به زندگی در بدو تولد و نرخ باروری (شاخص‌های توسعه یافتگی‬
‫اجتماعی)‪ ،‬هر دو تأثیر منفی بر آلودگی هوای کشورهای درحال توسعه دارند‪ .‬چرا که هر‬
‫دوی این متغیرها‪ ،‬رشد جمعیت را نشان می‌دهند که عالوه بر مصرف باالی انرژی آلودگی‬
‫بیشتری را نیز ایجاد می‌کنند‪.‬‬

‫جدول ‪ -3‬نقش حاکمیت در فرآیند توسعه زیست محیطی در جمهوری اسالمی ایران‬
‫متغیرها‬ ‫ضرایب‬ ‫آماره ‪t‬‬ ‫مقدار احتمال‬
‫‪C‬‬ ‫‪8.09‬‬ ‫‪17.12‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫?‪LRGDP‬‬ ‫‪0.40‬‬ ‫‪0.513706‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫?‪LRGDP2‬‬ ‫‪-0.019‬‬ ‫‪-2.366964‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫‪39‬‬
‫?‪LEU‬‬ ‫‪0.44‬‬ ‫‪4.240535‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫?‪LURB‬‬ ‫‪-0.409‬‬ ‫‪-7.853206‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫?‪LPI‬‬ ‫‪0.013‬‬ ‫‪0.163320‬‬ ‫‪0.00‬‬

‫?‪LFE‬‬ ‫‪-0.296‬‬ ‫‪12.0956‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫?‪LLE‬‬ ‫‪-0.2‬‬ ‫‪-8.0967‬‬ ‫‪0.00‬‬
‫ضریب تعیین‪0.79 :‬‬ ‫دوربین واتسون‪1.89 :‬‬
‫مقدار ارزش احتمال‪0.0000 :‬‬ ‫آماره ‪F: 136.97‬‬
‫مأخذ‪ :‬یافته‌های تحقیق (در سطح ‪ %5‬و ‪)%10‬‬
 ‫‪ -5‬نتیجه‌گیری‬
‫سیاست‌های کالن کشوری که از سوی نهاد حکومتی اعالم و توسط دولت اجرایی می‌شود‪ ،‬نقش‬
‫مهمی در چگونگی وضعیت محیط زیست ایفا می‌کند‪ .‬ویژگی چندالیه بودن تغییرات و تحوالت‬
‫ناشی از محیط‌زیست‪ ،‬آنرا به یکی از دغدغه‌های سیاسی حکومت‌ها در سطح جهانی تبدیل‬
‫کرده است‪ .‬از همین رو‪ ،‬بررسی نقش سیاست‌های کالن کشوری در قالب سیاست‌گذاری‌ها در‬
‫بخش‌های مختلف از جمله در بخش اقتصادی و تأثیر آن بر محیط زیست‪ ،‬اهمیت فزاینده‌ای‬
‫دارد‪ .‬اط سوی دیگر‪ ،‬سیاست‌های مرتبط با محیط زیست‪ ،‬دو سطح حقوقی فردی و جمعی را‬
‫نیز دربر می‌گیرد‪ .‬حق محیط زیست با ماهیتی فردی (حق هر قرباني تخريب محيط زيست) و‬
‫جمعی (وظيفه دولت‌ها در مشاركت در همكاري‌هاي بين المللي و يا كمك به اين همكاري‌ها‬
‫براي حل مسائل زيست محيطي در سطح جهان)‪ ،‬یکی از مصادیق چهارگانه حقوق همبستگی‬
‫است که در کنار سایر حقوق شهروندی و حتی پیشروتر از آنان‪ ،‬حکومت‌های مختلف را به‬
‫تحلیل و تفحص در باب خود‪ ،‬تحت عناوینی چون حقوق ملی و بین المللی محیط زیست‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫واداشته و ضرورت توجه به این حق مسلم بشری و اعمال قوانین نظارتی در راستای اجرای آن‪،‬‬
‫میزان توسعه یافتگی کشورها در این حوزه را مشخص می‌کند‪.‬‬ ‫‪40‬‬
‫نظر به نقش حکومتها به معنی عام و دولتها به مفهوم خاص در راستای توسعه زیست‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫محیطی‪ ،‬پژوهش حاضر به بررسی نوع و چگونگی این تأثیرگذاری از دیدگاه حقوقی ‪-‬‬
‫اقتصادی در دوره زمانی ‪ 1380‬تا ‪ ،1395‬پرداخته و این مهم را به روش توصیفی‪ -‬تحلیلی و‬
‫مدل سازی‪ ،‬مورد واکاوی قرار می‌دهد‪ .‬نتایج حاصل از تحقیق گویای موارد زیر است‪:‬‬
‫الف) نتایج حاصل از بررسی قوانین ومقررات داخلی و کنوانسیون حقوقی موضوعه‬
‫مربوط به محیط زیست در ارتباط با دولتها نشان می‌دهد که‪ ،‬دولت‌ها بر اساس قطعنامه‌ها و‬
‫اسناد متعدد از جمله اصول راهبردی صوفیا مصوب ‪ ،۱۹۹۵‬كنوانسیون بین المللی در مورد‬
‫حق بر اطالعات و مشاركت عمومی در زمینه محیط زیست مصوب ‪ ،۱۹۹۸‬كنوانسیون ‪۱۹۹۸‬‬
‫دانمارك و ‪ ...‬موظفند که محیط زیستی رضایت بخش و جامع و مناسب برای توسعه فردی و‬
‫جمعی افراد فراهم آورده و بر اساس اصول حق محیط زیست سالم‪ ،‬حق استفاده ازاطالعات‬
‫محیط زیستی (وضعیت آب‪ ،‬هوا‪ ،‬خاك‪ ،‬گیاهان‪ ،‬جانوران‪ ،‬مکان‌های طبیعی‪ ،‬فعالیت‌ها با‬
‫تدابیری كه می‌تواند اثر منفی بر این عناصر داشته باشد و همچنین‪ ،‬كلیه فعالیتهای مربوط به‬
 ‫حمایت از محیط زیست‪ ،‬از جمله تدابیر اداری و برنامه‌های مدیریت زیست محیطی‪ ،‬به عالوه‬
‫اطالعات زیست محیطی‪ ،‬شامل اطالعات در كلیه اشكال خود از جمله‪ ،‬اطالعات مكتوب‪،‬‬
‫دیداری‪ ،‬شنیداری و ‪ ،)...‬حق دسترسی مؤثر به مراجع قضائی و اداری و انجام مجازات و‬
‫جبران خسارات برای خاطیان تخریب محیط زیست‪ ،‬حق دارا بودن مشاركت عمومی در‬
‫اتخاذ تصمیمات مربوط به محیط زیست و ‪ ...‬را برای افراد‪ ،‬ایجاد کنند‪.‬‬
‫همچنین‪ ،‬مطالعه کنوانسیون‌های مطرح شده در ارتباط با مسئولیت بین المللی دولت‌ها در‬
‫قبال محیط زیست نشان می‌دهد که دولتها در استفاده از منابع طبیعی‌شان در داخل سرزمین‬
‫خود‪ ،‬آزاد هستند تا حدی كه‪ ،‬با حقوق مشابه دولتهای دیگر در این زمینه تداخل پیدا نكنند‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬اگر فعالیت دولتی منجر به خسارت محیط زیستی فرامرزی یا خطر ایجاد چنین‬
‫خسارتی شود‪ ،‬دولت مزبور‪ ،‬مورد سؤال واقع می‌شود‪ .‬بعالوه‪ ،‬با توجه به صنعتی شدن‬
‫وافزایش خطرات ناشی از خسارات زیست محیطی فرامرزی‪ ،‬نیاز فزاینده‌ای به ایجاد قواعد‬
‫ویژه‌ای وجود دارد كه‪ ،‬دقیق ًا قابل اعمال باشند و مؤثر بودن را نیز در برگیرند‪ .‬بر این اساس‪،‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫دولت‌ها موظفند که در بهبود کیفیت محیط زیست و صیانت از آن بکوشند و تالش حکومت‬
‫‪41‬‬ ‫جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬در این باب‪ ،‬با توجه به برنامه‌های توسعه نشان دهنده این هست که‪،‬‬
‫از برنامه سوم‪ ،‬به تدریج توجه به مقوله محیط زیست در جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬بیشتر شده و‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫جایگاه محیط زیست در قوانین برنامه‌ای و سیاست‌های کالن با سیر صعودي همراه بوده است‪.‬‬
‫اختصاص یک فصل به مقوله محیط زیست در برنامه‌های سوم و چهارم توسعه‪ ،‬نشان‬
‫دهنده توجه بیشتر سیاستگذار به مسئله محیط زیست می‌باشد‪ .‬هم چنین در برنامه پنجم‪،‬‬
‫توجه به مسائل زیست محیطی به خصوص در زمینه تاالب‌ها‪ ،‬تنوع زیستی‪ ،‬سواحل و غیره‬
‫افزون‌تر شده است‪ .‬در حقیقت‪ ،‬هر چه از برنامه اول توسعه اقتصادي‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی‬
‫جمهوري اسالمی ایران‪ ،‬به برنامه پنجم نزدیک می‌شویم‪ ،‬میزان توجه برنامه‌ها به مباحث‬
‫محیط زیست بیشتر می‌شود که بیانگر توجه بیشتر سیاستگذار به اهمیت روزافزون محیط‬
‫زیست و مسائل آن می‌باشد‪.‬‬
‫ب) با وجود مسائل مطرح شده در باال و نتایج حاصل از مدلسازی تحقیق‪ ،‬مشخص است‬
‫که‪ ،‬در کشور جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬حکومت و دولتها نقش عمده‌ای را در بهبود کیفیت‬
‫محیط زیست ایفا می‌کنند و این مهم از طریق بهبود وضعیت اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و سیاسی از‬
 ‫طریق حکومت‪ ،‬صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫‪ -‬وضعیت اقتصادی‪ :‬هر چقدر وضعیت اقتصادی کشور‪ ،‬بهبود یابد (شاخص تولید‬
‫ناخالص داخلی سرانه در این تحقیق‪ ،‬نماد وضعیت اقتصادی است)‪ ،‬ابتدا آلودگی را افزایش‬
‫می‌دهد و در درجات باالتر بهبود درآمد‪ ،‬آلودگی را کاهش می‌دهد (که این امر تأیید کننده‬
‫منحنی کوزنتس می‌باشد) به عبارتی‪ ،‬نتایج حاصل از تحقیق نشان دهنده تأیید اثر مقیاس در‬
‫سطوح ابتدایی توسعه هست و نشاندهنده این هست که‪ ،‬تخریب محیط زیست با افزایش‬
‫مقیاس اقتصادی‪ ،‬ارتباط مستقیم دارد‪ .‬به عبارتی‪ ،‬برای تولید بیشتر (خروجی)‪ ،‬ورودی بیشتر‬
‫ضروری می‌باشد و همین مسئله تخریب بیشتر محیط زیست را به همراه دارد‪ .‬بر این اساس‪،‬‬
‫درآمد و آلودگی‪ ،‬ارتباط مستقیم دارند‪.‬‬
‫‪ -‬وضعیت اجتماعی‪ :‬هر چقدر وضعیت اجتماعی کشور‪ ،‬بهبود یابد (شاخصهای‬
‫شهرنشینی‪ ،‬نرخ باروری و امید به زندگی در این تحقیق‪ ،‬نماد وضعیت اجتماعی هستند)‪،‬‬
‫آلودگی در کشور ایران کاهش می‌یابد‪.‬‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫با وجود اینکه در مناطق بسیاری در نواحی شهری‪ ،‬مصرف منابع طبیعی باالتر است‪،‬‬
‫باالخص در فرآیندهای صنعتی شدن و حرکت از اقتصاد کشاورزی به اقتصاد صنعتی و‬ ‫‪42‬‬
‫جنبش‌های شهرنشینی در فرآیندهای توسعه‪ ،‬با جذب مردم از نقاط روستایی به نقاط شهری‬

‫سال هفتم ‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪1396‬‬

‫و به منظور بهبود زندگی و افزایش رفاه و درآمد آنان صورت می‌گیرد که اغلب با صنعتی‬
‫شدن همراه بوده و تخریب محیط زیست را به همراه دارد‪ ،‬به نظر می‌رسد در کشور ایران‪،‬‬
‫شهرنشینی با ایجاد آگاهی باالتر به منظور استفاده بهینه از فضا‪ ،‬تکنولوژی برتر‪ ،‬حمل ونقل‬
‫و‪ ،...‬آلودگی‌ها را کاهش می‌دهد و بر این اساس با آلودگی رابطه منفی دارد‪.‬‬
‫همچنین تأثیر منفی نرخ باروری و امید به زندگی بر آلودگی را می‌توان نشان از تأثیر‬
‫جمعیت باال بر آلودگی و اثرات مخرب آن در کیفیت محیط زیست دانست‪.‬‬
‫‪ -‬وضعیت سیاسی‪ :‬هر چقدر وضعیت سیاسی کشور‪ ،‬بهبود یابد (شاخص ‪ CPIA‬حکومت‬
‫داری خوب در این تحقیق‪ ،‬نماد وضعیت سیاسی است)‪ ،‬آلودگی افزایش می‌یابد‪.‬‬
‫این موضوع را می‌توان اینگونه تحلیل کرد که در کشورهای در حال توسعه مانند ایران‪،‬‬
‫حکومت داری خوب با بهبود شاخص‌های اقتصادی همراه است که در مراحل اولیه رشد و‬
‫توسعه‪ ،‬آلودگی را افزایش می‌دهد‪.‬‬
 ‫منابع و مآخذ‬
‫انصاری محسن (‪ .)1379‬جایگاه و نقش محیط زیست در برنام ههای توسعه جمهوری اسالمی ایران و مقایسه‬
‫آن با برنامه‌های قبلی‪.‬‬
‫بوتکین‪ ،‬دانیل؛ ادواردکلر (‪ .)1391‬شناخت محیط زیست‪ :‬زمین‪ ،‬سیار ه زنده‪ ،‬ترجمه عبدالحسین وهاب زاده‪،‬‬
‫مشهد‪ :‬انتشارات جهاد دانشگاهی‪.‬‬
‫تقی زاده انصاری‪ ،‬مصطفی (‪ .)1374‬حقوق محیط زیست در ایران‪ ،‬تهران‪ :‬نشر سمت‪.‬‬
‫خطیبی‪ ،‬عطیه؛ فاخران‪ ،‬سیما (‪« .)1391‬مقایسه رویکرد زیست محیطی برنامه سوم تا پنجم توسعه اقتصادي‪،‬‬
‫اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسالمی ایران»‪ ،‬دومین کنفرانس برنامه ریزي و مدیریت محیط زیست‪،‬‬
‫تهران‪ :‬دانشگاه تهران‪.‬‬
‫دبیري‪ ،‬فرهاد؛ عباسپور‪ ،‬مجید؛ مکنون‪ ،‬رضا؛ آزادبخت‪ ،‬بی تا (‪« .)1386‬جایگاه محیط زیست در قوانین‬
‫برنامه‌ای پس از انقالب در ایران»‪ ،‬علوم و تکنولوژي محیط زیست‪ ،‬دوره نهم‪ ،‬شماره ‪.1‬‬
‫سازمان حفاظت محیط زیست (‪ .)1383‬مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست ایران‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫انتشارات سازمان محیط زیست‪.‬‬
‫طبیبی‪ ،‬سیدجمال الدین و محمدرضا ملكی (‪ .)1382‬برنامه ریزی‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات مؤلفین‬
‫فصلنامه علمی ‪-‬پژوهشی‬
‫فطرس‪ ،‬محمد حسن و فردوسی‪ ،‬مهدی و مهرپیما‪ ،‬حسین (‪« .)1390‬بررسی تأثیر شدت انرژی و گسترش‬
‫شهر نشینی بر تخریب محیط زیست در ایران»‪ ،‬فصلنامه محیط شناسی‪ ،‬سال سی و هفتم‪ ،‬شماره ‪،60‬‬
‫‪43‬‬
‫‪.13-22‬‬
‫قانون اساسی جمهوری اسالمی‬
‫نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه زیست ‪...‬‬

‫کاظمی‪ ،‬مهین دخت و علی نیا کالته‪ ،‬شهال (‪« .)1393‬عوامل اقتصاد و اجتماعی مؤثر بر انتشار سرانه دی‬
‫اکسید کربن در کشورهای در حال توسعه»‪ ،‬دومین همایش ملی کشاورزی و منابع طبیعی پایدار‪ ،‬موسسه‬
‫آموزش عالي مهر اروند‬
‫مخدوم مجید (‪ .)1371‬زیستن در محیط زیست‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات دانشگاه تهران‪.‬‬

‫‪(a) World Development. World development indicators 2014. Washington, DC: World‬‬
‫;‪Bank; 2014‬‬
‫‪World Bank. World Bank data. Available at: 〈http://data.worldbank.org/〉; 2014 [Accessed‬‬
‫‪25 July 2014].‬‬
‫‪Selden T, Song D. Environmental quality and development: is there a Kuznets curve for air‬‬
‫‪pollution emissions?. J Environ Econ Manag 1994;27:147–62.‬‬
‫‪Jalil A, Mahmud SF. Environment Kuznets curve for CO2 emissions: a cointegration‬‬
 analysis for China. Energy Policy 2009;37(12):5167–72.
Tamazian A, Rao BB. Do economic, financial and institutional developments matter for
environmental degradation? Evidence from transitional economies. Energy Econ
2010;32:137–45.
Shi, A. The impact of population pressure on global carbon dioxide emissions, 1975–1996:
evidence from pooled cross-country data. Ecol Econ 2013;44:29–42.
Soytas U, Sari R, Ewing BT. Energy consumption, income and carbon emissions in the
United States. Ecol Econ 2007;62:482–9.
Chebbi HB. Investigating linkages between economic growth, energy consumption and
pollutant emissions in Tunisia. International Association of Agricultural Economists
2009 Conference, August 16-22, 2009, Beijing, China; 2009.
Hill RJ, Magnani E. An exploration of the conceptual and empirical basis of the
environmental Kuznets curve. Aust Econ 2002:239–54.
Bhattarai M, Hammig M. Institutions and the environmental Kuznets curve for
‫پژوهشی‬- ‫فصلنامه علمی‬
deforestation: a cross-country analysis for Latin America, Africa and Asia. World Dev
2001;29:995–1010.
44
Breitung J. The local power of some unit root tests for panel data, advances in econometrics,

1396‫ بهار‬،‫ شماره اول‬، ‫سال هفتم‬

15, nonstationary panels, panel cointegration, and dynamic panels. Amsterdam: JAI
Press; 2000. p. 161–78.
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
DOI:10.21859/priw-070102 :‫به این مقاله این‌گونه استناد کنید‬
‫ «نقش سیاست‌های کالن کشوری در توسعه‬،)۱۳۹6( ‫ مجید‬،‫ سمیرا؛ درودیان‬،‫ اصغر؛ متقی‬،‫ابوالحسنی‬
‫ بهار‬،1‫ ش‬،7‫ س‬،‫ فصلنامۀ پژوهشهای سیاسی جهان اسالم‬،»‫زیست محیطی با تمرکز بر حقوق اقتصادی‬
.23-44 ‫ صص‬،96