Professional Documents
Culture Documents
Ankara Ünġversġtesġ Fen Bġlġmlerġ Enstġtüsü Yüksek Lġsans Tezġ Bulanik Mantik Tabanli Ġklġmlendġrme Sġstemġ. Ecehan Kansu Ateġ
Ankara Ünġversġtesġ Fen Bġlġmlerġ Enstġtüsü Yüksek Lġsans Tezġ Bulanik Mantik Tabanli Ġklġmlendġrme Sġstemġ. Ecehan Kansu Ateġ
ANKARA
2018
Ankara Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
Bilgisayar Mühendisliği Anabilim Dalı
HVAC (Isıtma, Havalandırma ve Ġklimlendirme) uygulamaları, uygun termal konfor koĢullarını sağlıklı
bir Ģekilde yerine getirmeyi hedefler. Uygulamalarda hedeflenen hava kalitesi; insan sağlığı ve konforunu
en üst seviyede tutmaya doğrudan etki eder. Bu nedenle, HVAC uygulamaları sağlık ve konfor koĢullarını
yerine getirme konusunda çok önemli bir yere sahiptir.
Son yapılan araĢtırmalarda HVAC sistem yönetiminde Bulanık Mantık uygulaması ile olumlu sonuçlar
alındığı belirtilmiĢtir. HVAC sistemlerinde doğrusal olmayan denklemler içeren matematiksel formüller
ile çoklu değiĢkenler ve klasik hesaplama yöntemi kullanımının zor olduğu durumlarda bulanık mantık
kullanmak, çok daha elveriĢlidir. Bulanık mantık yaklaĢımı, sistem değiĢkenlerinin analizi ile bulanık
mantık elemanlarının iliĢkilendirilmesini içerir. Klasik algoritmalardan farklı olarak bulanık mantık
algoritması, insan mantığına benzer bir sezgisel yaklaĢım içerir. Bulanık kümelerle girdilerin kesin
değerlere kıyasla kesin sonuçlar vermesi yerine kesinliğe daha yakın sonuçlar vermesi sağlanabilir.
Matlab yazılım programı ile yapılan bu çalıĢmanın amacı, bir ofiste çalıĢan kiĢilerin, bulanık mantık
tabanlı HVAC sistemi ile termal konfor koĢullarına uygun ve sağlıklı bir Ģekilde çalıĢabilmelerini
sağlamaktır. Ayrıca klasik sistemlerin çalıĢma prensiplerinden farklı olması sebebiyle enerji verimliliği de
sağlanacaktır.
ÇalıĢmada öncelikle bulanık mantık kavramı çeĢitli örneklerle açıklanmıĢ ve bulanık mantığın kontrol
sistemlerinde ne gibi farklılıklar yaratabileceği konusuna değinilmiĢtir. Daha sonra problemin sağlıklı
Ģekilde ortaya konması adına klasik kontrol sistemlerinin dezavantajları ortaya konulmuĢtur. Diğer
yandan Bulanık Mantık tabanlı bir HVAC kontrol sistemlerinin muhtemel avantajları ve dezavantajları
belirlenmiĢtir.
Bulanık mantığın bir HVAC kontrol sistemine adapte edilmesi için gerekli olan parametreler belirlenmiĢ,
bununla ilgili veri setleri elde edilerek MATLAB programı üzerinden bu veriler iĢlenmiĢtir, Sistem
değiĢkenlerinin birbiri ile etkileĢimi sonucu verdiği tepkiler bulanık sisteme entegre edilmiĢtir. Veri
setleri üzerinden oluĢturulan kural tabloları ile üyelik fonksiyonları hazırlanarak bir model
oluĢturulmuĢtur. Daha sonra, oluĢturulan bulanık mantık modeli çalıĢtırılmıĢ, tutarlı sonuçlar verdiği
gözlemlenmiĢtir. Yapılan simülasyon sonucunda elde edilen çıktılar ıĢığında tartıĢmalar yapılarak
„„Bulanık Mantık Tabanlı Ġklimlendirme Kontrolü‟‟ konusunun uygulanabilirliği gözlenmiĢtir.
ii
ABSTRACT
Master Thesis
University of Ankara
Graduate School of Natural and Applied Science
Department of Computer Engineering
HVAC (Heating, Ventilating and Air Conditioning) applications aim to fulfill the appropriate thermal
conditions in a healthy manner. Targeted air quality in applications, directly affects human health and
comfort at the top level. For this reason, HVAC systems have a significant role in implementing health
and comfort conditions
Recent researches have shown that positive feedback is obtained by using fuzzy logic method in the
management of these systems. In HVAC systems; the use of fuzzy fogic applications is more convenient
when it is very difficult to use conventional calculation methods such as mathematical texts with
nonlinear equations and areas with multiple management variables. The fuzzy logic approach involves
analysis of system variables, the combination and transformation of fuzzy logic elements and variable
units. Contrary to standard algorithms, fuzzy logic solutions involve a heuristic approach similar to that of
human perception. Instead of giving certain results with certain ideas, fuzzy sets can give susceptible
results.
The aim of this study which is created by Matlab programme, is to create a fuzzy logic based HVAC
system allows people who are in the same office area to work in suitable and healthy way with thermal
comfort conditions. In addition, energy efficiency will be provided because classical systems are different
from the working principles.
In the study, first of all, the concept of fuzzy logic is explained with various examples and it is mentioned
how differences can be created in fuzzy logic control systems. The disadvantages of conventional control
systems have been demonstrated in order to put the problem in a healthy state. On the other hand, the
possible advantages and disadvantages of a „„Fuzzy Logic Based HVAC Control System‟‟ have been
identified.
The parameters required for adapting the Fuzzy logic to a HVAC control system are determined, the data
sets related to this are obtained and the data is processed through the MATLAB program. The responses
of the system variables are integrated into the fuzzy system. A model has been created by preparing
membership tables and rule tables created through data sets. Later, it is observed that the generated Fuzzy
Logic model is executed, giving consistent results. The feasibility of "Fuzzy Logic Based Air
Conditioning Control" has been observed by discussing the output light obtained as a result of the
simulation.
iii
ÖNSÖZ ve TEġEKKÜR
Kontrol sistemlerinin hızlı ve hassas karar verme süreçlerinde yeniden ele alınması ile
ortaya çıkan Bulanık Mantık tabanlı sistemlerin günlük hayatta pratik kullanıma
kazandırılabilmesi için birçok çalıĢma yapılmaktadır. Bulanık Mantık tabanlı bir kontrol
sistemi kullanılarak iklimlendirme sistemlerinin verimliliğinin arttırılabileceği
düĢüncesi ile hazırlamıĢ olduğum bu tez çalıĢmasında gerekli literatür taraması ile
birlikte problemin açık Ģekilde ortaya konarak çözüm geliĢtirme metotlarının
irdelenmesi ve elveriĢli bir sistem modellemesi ortaya konmuĢtur.
Bu çalıĢmada bana desteğini esirgemeyen, bilgi ve deneyimleri ile sürekli teĢvik eden
Sayın Prof. Dr. Ġman ASKERBEYLĠ‟ ye (Ankara Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği
Anabilim Dalı) teĢekkürlerimi borç bilirim.
iv
ĠÇĠNDEKĠLER
v
3.6 Kullanılan Yöntem .................................................................................................. 19
3.6.1 Kullanılan materyal ............................................................................................. 20
3.6.2 Bulanık mantık yöntemi kullanımının sağladığı avantaj ve
dezavantajlar ........................................................................................................ 21
3.7 Bulanık Modelleme Adımları ................................................................................. 23
3.7.1 GiriĢ ve çıkıĢ değerlerinin belirlenmesi .............................................................. 23
3.7.2 BulanıklaĢtırma .................................................................................................... 23
3.7.2.1 Kuralların çıkarılması ...................................................................................... 23
3.7.3 DurulaĢtırma ........................................................................................................ 23
3.7.3.1 DurulaĢtırma yöntemleri .................................................................................. 24
3.7.3.1.1 Ağırlık merkezi yöntemi ................................................................................ 24
3.7.3.1.2 Alan açıortayı yöntemi ................................................................................... 24
3.7.3.1.3 En büyük üyelik dereceli elemanların orta noktası .................................... 25
3.7.3.1.4 En büyük dereceli elemanlardan küçük olanı yöntemi .............................. 25
3.7.3.1.5 En büyük dereceli elemanlardan büyük olanı yöntemi .............................. 25
3.7.3.1.6 Diğer durulaĢtırma yöntemleri ..................................................................... 25
3.8 Matlab- Simulink .................................................................................................... 26
4. ARAġTIRMA ve BULGULAR ................................................................................ 28
4.1 Problemin Ortaya Koyulması ve Tezin Hedefi .................................................... 28
4.1.1 ÇalıĢma aĢamaları ................................................................................................ 29
4.2 HVAC (Ġklimlendirme) Sistemi Elemanları ve Etki Eden Parametreler .......... 30
4.3 Ġklimlendirme Sürecinde Parametrelerinin Belirlenerek Modelin
OluĢturulması ve Kontrolü ................................................................................... 32
4.3.1 Bulanık sistem tasarımı ....................................................................................... 32
4.4 Bulanık Sistem Yapısının OluĢturulması .............................................................. 32
4.5 Ġklimlendirme Tasarım Değerleri .......................................................................... 33
4.6 Veriler ile Modelin OluĢturulması ......................................................................... 34
4.6.1 Kural tablosu ........................................................................................................ 34
4.7 Bulanık Mantık Tabanlı Sistem Modelinin ÇalıĢtırılması .................................. 35
4.8 Bulanık Mantık Kurgusu ....................................................................................... 36
4.9 Üyelik Fonksiyonları ile Kural ĠliĢkilendirilmesi ................................................. 40
4.10 ANFIS Eğitim Sonucu Üyelik Fonksiyon DeğiĢimleri ....................................... 44
vi
4.11 Model Sonuç Çıktılarının Bulunması .................................................................. 45
5. TARTIġMA ............................................................................................................... 48
6. SONUÇLAR .............................................................................................................. 50
KAYNAKLAR .............................................................................................................. 51
ÖZGEÇMĠġ ................................................................................................................... 53
vii
SĠMGELER DĠZĠNĠ
μ Mü (mu)
Kısaltmalar
GA GENETĠC ALGORĠTHMS
(GENETĠK ALGORĠTMALAR)
(ORANSAL-ĠNTEGRAL-TÜREVSEL)
viii
ġEKĠLLER DĠZĠNĠ
ix
ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ
x
1. GĠRĠġ
ġayet iklimlendirme sistemine ait girdi ve çıktı parametrelerinin davranıĢları bir Ģekilde
kontrolöre öğretilebilirse oluĢturulan bu yapı, değiĢen parametrelerin ne Ģekilde
reaksiyon vereceğini sezgisel Ģekilde tahmin edebilir. Bu parametreler böylelikle
hatasız Ģekilde kontrol edilebilir. Bulanık mantık teorisinin üstünlüğü, bu noktada
devreye girer ve bu teoriye göre karar verebilmek için tüm ihtimallerin bilinmesine
gerek yoktur.
1
2. KURAMSAL TEMELLER ve KAYNAK ÖZETLERĠ
Bulanık mantık düĢüncesi ilk olarak 1920‟li yıllarda Polonyalı Jan Lukasiewicz
tarafından, önermelerin “çok değerli” mantık ilkeleri ile tanımlanmıĢtır. Daha sonra
1937 yılında Max Black, belirli bir sayıda objeden oluĢan kümelere “çok değerli
mantık” uygulamıĢ ve ilk defa bulanık küme fonksiyonlarını göstermiĢtir. Bu
çalıĢmadan sonra Lotfi A. Zadeh 1965 yılındaki “Bulanık Kümeler” adlı çalıĢmasında,
kümenin tüm üyelerine Lukasiewicz mantığını kullanan bir hesaplama metodu
geliĢtirmiĢtir. Bununla birlikte bulanık kümelerin en önemli atılımı ve geniĢ kullanım
alanına geçmesi ise 1970‟li yıllarda Ebrahim H. Mamdani‟nin bulanık mantık temelli
çalıĢan bir buhar makinası kontrolörü çalıĢması ile olmuĢtur. Bu çalıĢmadan sonra,
bulanık mantık deyimi ile bulanık kümelerle herhangi bir sezgisel sonuç verebilen
matematik ve bilgisayar sistem çözümleri ifade edilmiĢtir.
Bulanık mantık kavramının ilk önem arz eden endüstriyel uygulaması çimento
sanayisinde gerçekleĢmiĢtir. Çimento sanayisinde değirmen içine giren oksijen ve
sıcaklık oranı çıkan ürün kalitesi açısından oldukça önemlidir. DeğiĢken ısı ve
karbondioksit gibi parametrelerle sisteme uygun bir çalıĢma modeli oluĢturmak zor
olup, insan tecrübesinin geliĢmesi de çok uzun bir zaman almaktadır. Bununla birlikte iĢ
sürecini idare eden operatörlerin tecrübeleri arasında büyük farklar olabileceğinden,
sonuç olarak ortaya çıkan üründe de kalite olarak büyük farklar görülebilir. Bu durumda
standart kalitede bir üretimin yapılması çok zorlaĢtırmaktadır. Bu sebeplerden dolayı
Danimarka menĢeili bir çimento firması, sabit değiĢkenler içeren bir model kullanmak
yerine bulanık mantık kuralları ile bir denetleyici düzenlemiĢ ve olumlu veriler elde
etmiĢtir. Bulanık mantık tabanlı bu veya buna yakın sistemler hala Amerika ve
Japonya‟da dâhil olmak üzere birçok geliĢmiĢ ülkede tercih edilmektedir.
Bulanık mantık ile çalıĢılan ilk sistemlerden bir diğeri de Japon Hitachi firmasının
Sendai Metro denetimini otomatize etme çalıĢmasıdır. Firma yaklaĢık 10 yıl boyunca
yaptığı testler sonucunda bulanık mantık düzenleyici ile çalıĢan sistemin, mevcut
2
sisteme göre avantajlara sahip olduğunu görmüĢ ve 1987 yılından itibaren bu modelin
uygulanmasına baĢlamıĢtır.
3
Mevcut iklimlendirme sistemleri verimlilik ve ihtiyacı karĢılama konusunda yetersiz
kalmakta, bu da daha elveriĢli HVAC sistemleri tasarlamak için akademisyen ve
mühendisleri araĢtırma yapmaya zorlamaktadır. Hem bu ihtiyacın giderilmesi hem de
bulanık mantık sistemlerinin birçok alan (sanayi, ulaĢım, yaĢam alanları…vb. ) üzerinde
baĢarılı bir Ģekilde uygulanmaya baĢlaması, HVAC sistemi için de bulanık mantık ile
baĢarılı sonuçlar alınabileceğini düĢündürmüĢtür.
HVAC sistemlerinin bulanık mantık kontrollerini bilgisayar alt yapısı ile modelleme
çalıĢmaları sonucu performans ve kullanılabilirlik açısından incelenmesiyle ilgili
literatürde yapılmıĢ çalıĢmalar vardır. Sousa, Babuska ve Verbruggen çalıĢmasında,
HVAC sistemlerinde kullanılan lineer değerli yapıya sahip olmayan sistemler için
bulanık mantık modellemesinin olumlu sonuçlar verdiğini göstermiĢtir (Sousa,
Babuska, Verbruggen 1997). Huang ve Nelson ise bir HVAC bulanık mantık alt yapısı
kullanan sistemde, kontrol kurallarının oluĢturulması ve gerçek bir problem üzerinde
test edilmesi konusunda çalıĢmalar yapmıĢtır. (Huang, Nelson 1994). Alcalá ve Benítez
çalıĢmasında, genetik algoritmaları bulanık mantık kontrolünün iyileĢtirmesinde
kullanmıĢtır (Alcalá, Benítez 2003).
Ghiaus, bulanık mantık düzenleyicisi ile PID kontrollerde karĢılaĢılan tekrar ayarlama
sürecine gerek kalmadan iĢin yapılabileceğini göstermiĢtir (Ghiaus 2001). Soygüder,
Karakose ve Alli araĢtırmasında, nem değerlerini çalıĢmasına dâhil etmeden üç farklı
ortam üzerinde, normal PID, bulanık mantık altyapısını kullanan bir PD ve en son kendi
kendini besleyen bulanık mantık temelli bir PD kontrolünün karĢılaĢtırmasını yapmıĢtır
(Soyguder, Karakose, Alli 2008). Wang, An ve Lou ise çalıĢmasında bulanık mantık ve
klasik PID düzenleyici yapısını birleĢtiren bir düzenleyici oluĢturmuĢtur. Bu çalıĢmada
Çin‟de bulunan bir televizyon binası için üç farklı düzenleyicinin (klasik PID, bulanık
mantık düzenleyici ve hibrid bulanık mantık- PID düzenleyici) verimlilik konusunda
karĢılaĢtırılması yapılmıĢtır (Wang, An, Lou 2006).
Bulanık mantık tabanlı HVAC sistemi ve kontrolü ile ilgili literatür incelemesinden de
görüldüğü gibi çok sayıda çalıĢma mevcuttur. Bu çalıĢmaların bazılarında gerçek
hayatta çalıĢan iklimlendirme sistemlerinin devamlı değiĢen yükler altında olmasından
4
dolayı bu değerlerden farklı olarak sabit değerler kullanan çalıĢma ortamı sunulmuĢtur.
Örnek olarak nem ve dıĢ hava sıcaklık değerlerini değiĢken almayan araĢtırmalar vardır.
Bu araĢtırmaların bazılarında ise sadece sıcaklık gibi tek parametreli düzenleyici
kullanılarak iĢlem yapılmıĢtır.
5
3. MATERYAL VE METOT
Kapalı alanlarda havanın termal konfor (sıcaklık, nem, hava akımı) koĢullarının
oluĢturulması, havanın bir dizi makine vasıtasıyla çeĢitli termodinamik ve dinamik
süreçlerden geçirilerek verilmesiyle gerçekleĢmektedir. Genellikle uygulanan
sistemlerde havanın sıcaklığının arttırılmasını veya azaltılmasını sağlayan
iklimlendirme özelliğine sahip cihazlar kullanılmaktadır. Aynı zamanda nem
kontrolünün sağlanması da gerek iklimlendirme sistemleri gerekse nem alma/nem
verme cihazları ile sağlanmakta, çeĢitli filtrasyon iĢlemlerinden geçen havadaki partikül
oranı minimum seviyeye indirilmektedir. Aynı zamanda ekonomik olarak verimli
çalıĢması istenen sistemler sürekli dıĢarıdan temiz hava alıp iĢlemek yerine kısmen
temiz hava alıp kalan kısmını da içeride mevcut bulunan havanın tekrar iĢlemden
geçirilmesi usulüne göre çalıĢırlar. Ayrıca bu çalıĢma, dıĢarıdan alınacak temiz havanın
iklimlendirme maliyetinin, içerideki havayı iklimlendirme maliyetine göre daha yüksek
olduğu için gerçekleĢtirilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus ise içeriye
alınacak temiz havanın, dolayısıyla oksijen miktarının belli bir seviyede tutulması için
hassas bir dengeleme yapılması gerekliliğidir.
HVAC sistemleri genellikle sabit veya değiĢken debili sistemler olarak ikiye
ayrılmaktadır. Yatırım maliyetleri göz önüne alınacak olursa değiĢken debili sistemler
daha maliyetli olarak görülmektedir. Bununla birlikte hangi uygulama sistemlerinin
seçileceği konusunda yapılan araĢtırmalarda ilk maliyet oranı yüksek olsa bile enerji
verimliliği ve kullanımı açısından değiĢken debili sistemlerin daha avantajlı olduğu
görülmüĢ olduğundan değiĢken özellikli sistemler genel olarak daha fazla kullanım
alanı bulmuĢtur. Bu yaygınlaĢmada, 1970 yılında yaĢanan enerji darboğazının da etkisi
vardır.
Kontrol iĢlemi HVAC sistemleri için çok önemli bir bileĢendir. Hava değiĢimi yapılan
alanların uygun değerlere gelmesi kontrol sistemleri vasıtasıyla gerçekleĢir. Bununla
birlikte iyi bir uygulama sisteminde enerjinin tüketiminin de uygun aralıkta olması
6
hedeflenir. HVAC sistemlerinde uygun koĢullara ulaĢılması zor bir süreçtir. Öncelikle
nem, sıcaklık gibi her bir parametre diğerleriyle bağlantılıdır. Bu sebeple, değerlerde
oluĢan değiĢiklik diğer parametrenin değiĢmesine sebep olacaktır. Bununla birlikte
içerde ölçülen bu parametrelere dıĢ hava, sıcaklık ve nem değerleri de etki edeceğinden
soğutma yük hesaplarını değiĢtirecektir. Bu süreç devamlı dinamik olarak kontrol
edilerek ayarlanmaktadır.
Bulanık mantık modeli, klasik mantık gibi net sonuçlar üzerinden çalıĢmaz; sezgisel bir
karar verme modeli içerir. Bulanık mantık kümesinde insanların iĢle ilgili tecrübelerine
ve izlenimlerine göre sonuçlar geliĢtirilir. GeliĢtirilen kural dizileri sistemin durumlarını
bulanıklaĢtırmak için kullanılır. Ġklimlendirme modellerinde, standart PID kontrolü,
bulanık mantık kontrolü kullanan modellerle beraber hem PID hem de bulanık mantık
kontrolünün birlikte çalıĢtığı uygulamalarda yapılmaktadır. Bu tez içerisinde, bir
çalıĢma ofis alanının iklimlendirme sisteminin değiĢken parametrelere göre bulanık
mantık kuralları ile denetiminin yapılması amaçlanmıĢtır.
7
Çizelge 3.1 Örnek iklimlendirme sıcaklık bulanık değer aralıkları
Ġnsanlar için yaĢam kalitesini gösteren en önemli detaylardan biri olan hava kalitesi,
günümüz Ģehirlerinde açık atmosferde bile yeterli değilken verimsiz tasarlanmıĢ
iklimlendirme sistemlerinin yerleĢik olduğu ofisler, alıĢveriĢ merkezleri, tiyatro
salonları, spor salonları gibi mekânlarda insan sağlığını ciddi ölçüde tehdit etmektedir.
Hem konfor koĢullarından uzak yapay atmosferin rahatsız edici etkileri hem de
hissedilmeyen fakat insan sağlığını orta ve uzun vadede tehdit eden hava kalitesinin
yetersizliği probleminin sadece ekipmanlarla çözülemeyeceği, aynı zamanda bu
ekipmanların doğru Ģekilde kontrol edilebilmesi gereklidir.
Klasik iklimlendirme sistemine sahip kapalı çalıĢma alanlarında sıklıkla meydana gelen
solunum rahatsızlıklarının sebebi olarak hava kalitesinin yetersizliği gösterilmektedir.
(Arima, Hara, Katzberg 1995). Solunan havadaki oksijen, nem, partikül oranları ve
sıcaklık ile rüzgâr hızı parametrelerinin bir iklimlendirme sisteminde hassas olarak
kontrol edilebilmesi klasik algoritma ile tasarlanmıĢ kontrol sistemleri ile mümkün
olmamakla birlikte, bulanık mantığın elverdiği Ģekilde adaptif olarak tasarlanmıĢ bir
akıllı kontrol sistemi ile mümkün olabilecektir.
8
3.3 Kontrol Yöntemleri
ÇeĢitli sensörlerden aldığı geri dönüĢ bilgileri ve sürekli kendini iyileĢtirme modu ile
çalıĢtıran PID kontrollü otomatik iklimlendirme sistemleri, termodinamik sistemlerdeki
modellemenin zor olması sebebiyle birtakım dezavantajlar barındırmaktadır. Ayrıca
genellikle tasarım sebebiyle sistem sonuçlarında meydana gelecek hatalar sonucu
oluĢabilen kalıcı problemler ile PID kontrolün, iklimlendirme sisteminden bekleneni
yeterince veremediğini gösterebilmektedir.
9
ölçütüne ve ayarladıkları parametrelere göre sınıflandırılmaktadırlar (MRAS,MIT,L
yapunov vs.)
Bu metot insan beyni çalıĢma mantığının, bilgi sistemlerine aktarılması ile ortaya çıkan
bir teknolojidir. YSA‟ da gerçek bir nöron hücresinin çalıĢma mantığından örnek alarak
ortaya çıkmıĢtır. Normal bir nöron yapısı üç farklı katmandan oluĢmaktadır; giriĢ, saklı
ve çıkıĢ katmanı. Saklı katman, sistemin karmaĢıklık düzeyine göre birden fazla katman
içerebilir. GiriĢ katmanı, modele alınan verileri gösterir. Saklı katman, giriĢ katmanında
aldığı veriler üzerinde iĢlem yapılan kısımdır. ÇıkıĢ katmanı ise saklı katmandan aldığı
sonuçları içerir.
10
sonuç olarak tek bir değer üretmek yerine farklı çözümlerden en uygun sonuç kümesini
vermeyi amaçlar. Genetik algoritmaların kuvvetli bir özelliği olarak modellenen sistem
hakkında çok bilgiye sahip olmadan zor problemleri çözebilme yeteneğine sahip olması
verilebilir. Yani herhangi bir baĢlangıç modeli kullanmadan sistem hakkında çözüm
üretmeye baĢlanabilir. Ġklimlendirme sistemlerinde genetik algoritmalar ile kontrol
parametrelerinin ayarlanması konusunda yeterli olmamakla beraber birtakım
araĢtırmalar yapılmaktadır (Rahmati, Rashidi, Rashidi 2003).
Bilgisayar sistemlerinde kullanılan mantık ilkesi, bir değerin sıfır veya bir olabileceğini
belirtir. Bu yaklaĢım ikili Aristo mantığındaki gibi sabit değerleri temel alarak sonuca
ulaĢmaya yarar (yok veya var, 1 veya 0). Bulanık mantık ise insan zihin düĢünce
yapısının karar alma ve aldığı kararı matematiksel bir gösterim haline getiren bir bilim
dalıdır. Yani ikili sabit değerler yerine bulanık küme modeline sahip bir yapıdadır. Ġkili
mantıkta yer alan „‟0-1‟‟ yani „‟evet-hayır‟‟ gibi değerler bulanık mantıkta bu verilerin
arasında da bazı değerler olduğunu düĢündürür. Örnek olarak bir insanın yaĢını ele
alacak olursak 20 yaĢ değeri %80 genç, %20 yaĢlı sonucunu verebilir. Aynı Ģekilde 30
yaĢ ise %70 genç %30 yaĢlı sonucunu içerebilir. Buradaki sonuçlardan görüldüğü gibi,
ikili mantıktaki gibi bir kesinlik belirtmeden sonuçlara ulaĢılır. Ġklimlendirme
sistemlerinin de bu yaklaĢım ile modellenmesi sistemin performansı için olumlu
görülmektedir.
11
3.4 Bulanık Mantık Teorisi
Bulanık mantığın temelinde bulanık kümeler yer almaktadır. Bulanık kümelerde üyelik
fonksiyonu ile oluĢturulan üyelik derecelerinden oluĢmaktadır. Bu kavramların tam
olarak öğrenilebilmesi için bulanıklık tanımının iyi anlaĢılması gerekmektedir.. ġekilde
(3.1) gösterilen renkler uzayında tanımlı yeĢil, siyah ve mavi aslında her biri içerisinde
farklı onlarca renk tonuna sahiptirler. Bu uzayda, resmin herhangi bir yerini
seçtiğimizde, seçilen bölgenin kesin bir renk değerine sahip olmadığı görülür. Resim
üzerinde sağdan sola doğru gittiğimizde renk mavi tonlarından baĢlayıp siyahlaĢmaya
baĢlayacak, daha da ilerledikçe siyahlık azalarak yeĢil değeri kuvvetlenmeye
baĢlayacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Ģeklin herhangi bir bölgesinde
renk değeri ile ilgili kesin bir sonuç bulunmadığıdır. Sadece belli bölgelerinde bazı renk
tonlarına daha yakın görülmektedir. Bu sebeple resimdeki üyelik fonksiyonuna göre her
nokta için farklı bir renge ait olma değeri bulunmaktadır. Bu alanlar resimde bulunan üç
renge ait bulanık küme oluĢturulması ile sağlanır (AltaĢ 1999).
12
Çizelge 3.3 Bulanık ifade örneği
Çizelge 3.2 - 3.3‟de ise bulanık mantık tanımı kullanılmasında yaĢ uzayının durumu
incelenmiĢtir. Çizelge 3.2‟de klasik ikili mantık üzerinde insan yaĢının modellenmesi
yapılmıĢ, 0-29 yaĢ aralığı “Genç” gösterilirken, 30 yaĢından sonraki yaĢlar “Orta YaĢlı”,
50 yaĢından sonraki yaĢlar ise “YaĢlı” statüsüne yerleĢtirilmiĢtir. Çizelge 3.3‟de ise bu
iĢlemin bulanık küme tipinde gösterimi yapılmıĢ, Genç, Orta YaĢlı ve YaĢlı
kavramlarının keskin değerleri bulanıklaĢtırılarak daha sezgisel bir gösterim elde
edilmiĢtir (Özek ve Sinecen 2004).
KarmaĢık üretim süreçlerinde kaliteyi sürekli hale getirerek bu sürecin en efektif Ģekilde
yönetilebilmesi için kullanılan bulanık mantık tabanlı kontrol sistemlerinin yaptığı iĢi
klasik algoritma ile çalıĢan otomatik kontrol sistemleri ile yapmak neredeyse
imkânsızdır. Girdi ve çıktı parametrelerinin sayısı arttıkça klasik kontrol sistemlerinin
doğru karar verebilmesi adına oluĢabilecek tüm ihtimalleri hesaplaması beklenir. Fakat
tüm ihtimallerin hesaplanması bilgisayar kontrolü ile de olsa pek mümkün değildir.
13
uzman bilgisi birbirleriyle doğrudan iliĢkilidir. Bu sebeple modelin ilk kurulumu
sırasında oluĢturulan bulanık küme ve fonksiyonların doğru seçilmesi, sistemin genel
baĢarısı üzerinde birinci seviyede etkilidir. Ġdeal kural setlerini oluĢturabilmek probleme
göre fazla süre alabilmektedir. Bu kural setlerinin araĢtırmalara göre tecrübe edilerek
doğru oluĢturulma süresi sistemin negatif bir özelliği olarak görülebilir (Akgül 2006).
Sisteme tayin edilen bulanık değiĢkenlerin olası değerleri için üyelik fonksiyonları her
bir üyeliğin derecesini göstermektedir. Bu dereceler; sözel bir veriyle belirlenebilir
(nem değerinin yüksek olması gibi).
Mamdani bulanık model tipi, insan sezgisi ve davranıĢına uygun olduğu için kolay bir
Ģekilde oluĢturulabilmektedir. Bu sebeple çok tercih edilmektedir. Ayrıca Mamdani
diğera modellerinde esas mantığını oluĢturur. Ġlk olarak Prof. Ebraham Mamdani insan
deneyimleri ve dilsel kurallar aracılığıyla bir buhar motorunun kazan bileĢiminin
çıkarımını kontrol etmek için bu metodu uygulamıĢtır (Heine 2001).
14
d) Sonuç değerlerinin çıkarımı; her bir „„ĠF-then‟‟ kuralının çıktısı ile bu küme
değerlerinin bir araya getirilmesi,
e) Son olarak yapılan ise tek sayıya dönüĢtürülen bulanık çıkarım küme
değerlerinin durulaĢtırılmasıdır.
1.Kural: “Eğer x=A1 VE y=B1” ise “z= C1” 2. Kural: “Eğer x=A2 VE y=B2 ise z= C2”
Mamdani modeli ile iki kurallı bir modelde, sayısal ifadenin (x, y) gibi değiĢkenleri ve
çıkıĢ (z) değiĢkeninin bulanık küme [C1 ve C2] fonksiyonlarından hesaplanma Ģekli
yukarıda açıklanmıĢtır. (Özalp, 2016). ġekilde C1 ve C2 değerlerini maksimumunun
alınması ile sonuç kümesinin C2 ve C2 değerlerinin birleĢiminden oluĢtuğu
gösterilmiĢtir (Akyılmaz, O. 2005).
15
Bu modeli özetlemek gerekirse;
Sugeno modelleme, 1985 tarihinde ilk olarak kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Sugeno modeli
genel itibariyle Mamdani modeli yapısından türetilmiĢtir. Bulanık mantık tabanlı
yapılan iĢlemler ve girdi değiĢkenlerinin bulanıklaĢtırılması Mamdani modeli ile aynı
Ģekildedir. Çıktı fonksiyonlarından kaynaklı farklar ise bu iki model arasındaki en
önemli ayrımı oluĢturur. Bu modelleme tipinde çıktı üyelik fonksiyonları sabit ya da
lineer olmaktadır. Sugeno çıktı fonksiyonu sabit bir değer iken, sıfırıncı (0) derece,
birinci (1) derece doğru denklem gibi iken ise birinci (1) derece bulanık mantık model
tipi olarak adlandırılır.
16
x+ y+ (3.2)
x+ y+ (3.3)
(3.4)
19
Bu modelde doğrusal teknikler ile doğrusal olmayan sistemlerin kontrol
edilebilmesi mümkündür.
Adaptif teknikler ve uyarlamalar ile beraber çalıĢabilir. Ayrıca çıktı değerlerini
düzenleyerek sonuçları daha da iyileĢtirir.
Çıktı uzayında bu model ile devamlılık sağlanmaktadır.
Formül içeren problemleri modellemek için uygun bir yapıdır.
Bulanık mantık modellemede baĢlıca üyelik fonksiyonları tespit edilir. GiriĢ verileri ĠF-
Then (eğer-ise) kuralları ile tanımlanarak, temel bulanık tanımlama kuralları çıkarılır.
Bu bulanık kurallar; uzman bilgisi ve gözlemler yardımıyla ya da önceden ölçülmüĢ
deneysel veriler ıĢığında belirlenir. Bu temel tanımlama kuralları, Ģu Ģekilde ifade
edilebilen kural dizilerini içerir:
If (koĢul) then (sonuç). Örnek olarak eğer (sıcaklık parametresi yüksek) ise (hava
akımını arttır).
18
Bağlaçlar Hesaplamalar (AND, OR, NOT) ya da bunların hepsine (ayrım, ret) bağlı olan
Ģartlara dayanırlar.
Bir bulanık sistem tasarımına baĢlamadan önce, araĢtırmacı ulaĢabildiği tüm sayısal
veya sözel verileri irdeleyerek çözüm için en mantıklı yöntem hakkında karar
vermelidir. Ayrıca bulanık modelleme yöntemlerinin sözel verileri iĢlemekte oldukça
etkin olduğu asla unutulmamalıdır. Bu çalıĢmada HVAC sistem tasarımı için ASHRAE
veri standartları baĢta olmak üzere böyle önemli bilgileri bilgisayarlara tanıtarak bulanık
iĢlemlerin yapılması yoluna gidilmiĢtir. ĠĢte bu yoldaki en uygun yöntem, bulanık küme
mantık ve sistemleri olmuĢtur.
Bulanık mantık, insan karar verme sezgisine yaklaĢan bir tekniktir. Bulanık mantık
modeli üzerindeki girdi ve çıktı değerleri arasındaki tesadüfî iliĢkileri geliĢtirmek için
sözel tanımlar kullanır. Bulanık mantık, üretim sürecine etki eden parametrelerin
birbiriyle iliĢkisini modelleyerek endüstriyel problemlerin çözümünde çok baĢarılı
olmuĢtur.
19
3.6.1 Kullanılan materyal
Çözüm materyali olarak dünya HVAC veri standartları alınarak “Matlab” programı
kullanılmıĢtır. Bu baĢlıkta üyelik fonksiyonu oluĢturma ve iklimlendirme sistemine
uyarlama ile oluĢturulan modelin önemi ve sonuçlardan bahsedilmektedir. Problemler,
Matlab yazılımı üzerinde ana komut penceresinde yazılarak çözülebileceği gibi çeĢitli
diyagram ve düğme gibi nesnelerin olduğu görsel çözümleme modülleri ile de
geliĢtirilebilir.
20
3.6.2 Bulanık mantık yöntemi kullanımının sağladığı avantaj ve dezavantajlar
Bulanık mantık tabanlı sistemden yola çıkılarak ortaya çıkan bulanık denetleyicilerle
ilgili önemli avantaj ve dezavantajlar aĢağıda belirtilmiĢtir.
Avantajları;
Bulanık Küme Teorisi, Klasik Küme Teorisinden daha geniĢ bir çerçeve
yarattığından karar vericiye oldukça geniĢ ve sezgisel bir hareket ortamı
sağlayarak, lineer programlamanın gerçek dünyayı yansıtma becerisine ve
uygulanabilirliğine katkı sağlamıĢtır.
Eğer sistem basit bir analitik modelleme ile oluĢturulabilecek yapıda ise bu
sistemi klasik kontrol algoritmaları le oluĢturmak yeterli olabilir. Fakat karmaĢık
yapıda olan bir sisteme klasik mantık algoritması uygulamak hem oldukça zor
hem de oldukça maliyetli olacaktır. Bununla birlikte bulanık mantık
uygulanacak sistem, konvansiyonel kontrol uygulanacak sisteme göre çok daha
iyi analiz edilebileceği için maliyet konusunda da daha ekonomik olabilecektir.
Genel olarak „‟Bulanık Mantık‟‟ ile önsezi iĢlemi uygulanarak geniĢ bir çevreye
yayılabilen değerlerin, minimum sayıda üyelik fonksiyonuna indirgenebilmeleri
sebebiyle çok daha ivedi bir Ģekilde sonuç alınmaktadır.
Minimum sayıda kullanılan üyelik fonksiyonu değerleri ile kural taban sayısı da
azalacağından çıktıya ulaĢabilmek daha da hızlı olacaktır.
21
Sistemin doğrudan kullanıcı giriĢlerine ve bu kullanıcıların deneyimlerden
yararlanabilmesine olanak tanıması sebebiyle bulanık mantık denetimi daha
avantajlı olmaktadır.
Dezavantajları;
ġekil 3.4‟de klasik ve bulanık küme örnekleri verilmiĢtir. Yatay eksen boy, dikey eksen
ise üyelik derecesini göstererek bu derecenin 0-1 arasında belirtmektedir.
Klasik kümede “uzun” tanımı tek değerlerden sonraki tüm ifadeler için doğru kabul
edilirken, bulanık kümede 0-1.9 metres arasındaki tüm değerleri 0-1 aralığı içinde
“uzun” özelliğine sahip olma durumları gösterilmiĢtir.
22
3.7 Bulanık Modelleme Adımları
Ġlk adım, bulanık mantık tabanlı giriĢ ve çıkıĢ değiĢkenlerinin kontrolör tarafından
tanımlanan ve/veya deneysel ölçümlerle belirlenmiĢ doğru veriler olarak tanımlanması
olmuĢtur. Sistem giriĢ parametreleri; süreç boyunca değiĢebilen verilere bağlı
olduklarından bulanık olarak kabul edilirler ve değiĢken olurlar. Aynı Ģekilde çıkıĢ
parametreleri de her bir süreçte, kendi değer aralıklarına göre tanımlandığından bulanık
kabul edilmektedirler.
3.7.2 BulanıklaĢtırma
Uygulanacak sistem için elde edilen istatistikî ve sayısal veriler, bir takım sözel
ifadelere dönüĢtürülür. Kesinlikten uzak ve tanımlama için kolaylık sağlayacak olan bu
sözel ifadelerin (örnek olarak sıcaklık için düĢük, orta, yüksek ifadeleri) giriĢ verisini ne
oranda desteklediğini (sözel ifadeye 0-1 arasında verilen sahiplik dereceleri) gösteren
üyeliklere dönüĢtürülme iĢlemidir.
3.7.3 DurulaĢtırma
BulanıklaĢtırılan giriĢ değerleri çıkarılan tüm kurallara tabi tutulduktan sonra, her giriĢ
için bulanık bir çıkarım değeri oluĢturulmaktadır. Bu bulanık değerlerin tekrar giriĢ
değerleri gibi kesin değerler haline getirilmeleri olayına durulaĢtırma denir. Bisector,
23
Centroid, En düĢük, Orta ve En Yüksek Değerler üzerinden yönlenme gibi birkaç
matematiksel yöntem yardımıyla sistem durulaĢtırılır. Böylece çıkıĢ verileri sağlanır.
Son yıllarda bulanıklaĢtırılmıĢ bilgilerin kesin sonuçlar haline dönüĢtürülme iĢlemi olan
durulaĢtırma yapılırken birçok yöntem ortaya atılmıĢtır. Herhangi bir durulaĢtırma
stratejisi seçebilmek için ise kesin bir sistematik yol yoktur. DurulaĢtırma
yöntemlerinden en çok tercih edilenler aĢağıda maddeler halinde anlatılmaktadır.
∑ ( )
∑ ( )
(3.5)
Alan açıortayı yönteminde çıkıĢ alanını iki denk alana parçalayan noktanın
belirlenmesidir.
BaĢlangıç değeri a, bitiĢ değeri b olan çıkıĢ üyelik fonksiyonları olsun. ÇıkıĢ üyelik
fonksiyonunun baĢlangıç değeri a, bitiĢ değeri b olarak tanımlansın. a ile b arasında öyle
bir zi değeri seçilmelidir ki [a,zi] arasındaki alan ile [zi,b] arasındaki alanlar birbirine
denk olmalıdır.
= ∫ ( ) ∫ ( ) (3.6)
24
3.7.3.1.3 En büyük üyelik dereceli elemanların orta noktası (Mean of Maxima)
En büyük üyelik dereceli elemanların orta noktası yöntemi ise bu noktaların orta noktası
bulunarak alınan yöntemdir. Eğer bir a noktasında ilk büyük üyelik derecesi ve bir b
noktasında son büyük üyelik derecesi ile karĢılaĢtıysak durulaĢtırma çıktı sonucu Ģu
Ģekilde olur;
(3.7)
En büyük dereceli elemanlardan küçük olanı yönteminde ise, daha önce bulunan en
küçük nokta referans alınır. Bu nokta a olarak alınırsa, durulaĢtırma çıktı sonucu;
En büyük dereceli elemanlardan büyük olan yönteminde ise daha önce bulunan en
büyük nokta referans alınır. Bu nokta b olarak alınırsa durulaĢtırma çıktı sonucu;
Z* = b olur. (3.9)
25
Ağırlıklı ortalama kuralı (weighted average): Ağırlıklı ortalama yöntemi yalnızca
simetrik çıktısı olan üyelik fonksiyonlarında kullanılabilir. Bu yöntem üyelik
fonksiyonlarının çıktısı ile bunu sağlayan maksimum üyelik değerine göre yapılır.
26
yazılım dili kullanılarak oluĢturulur ve yine Matlab üzerinden çalıĢtırılır. Ayrıca yazılan
programların DLL ve EXE olarak oluĢturulabilmesinin yanı sıra bu yazılım dili C/C++
kodlarına da çevrilebilir. Genel olarak Matlab ile aĢağıdaki geliĢtirmeler yapılabilir:
Veri analizleri
Algoritma oluĢturma ve geliĢtirme
Simülasyon verileri elde etme
Görüntü iĢleme
Simülasyon ve Modelleme
Uygulama ve program geliĢtirme
27
4. ARAġTIRMA ve BULGULAR
Bulanık mantık tabanlı kontrol sistemleri, karar verme sürecinin karmaĢık ve çok hassas
olduğu durumlarda tıpkı insan gibi karar verebilen bir kontrol mekanizmasına ihtiyaç
duyulduğunda kullanılabilecek sistemlerdir. Bu nedenle iklimlendirme sistemlerinde
hava kalitesine etki eden parametreler her ne kadar termodinamik olarak kontrol
edilebilecek parametreler olsa da hava kalitesi ve konfor için bu parametrelerin hassas
bir dengede tutulması ancak kendi kendine karar verebilen bir kontrol sistemi ile
mümkün olacaktır. Girdi ve çıktı parametrelerinin davranıĢları bir Ģekilde sisteme
öğretilebilirse bu sistem, değiĢen parametrelerin ne Ģekilde reaksiyon vereceğini
sezgisel Ģekilde doğru tahmin edebilir ve bu parametreleri böylelikle hatasız Ģekilde
kontrol edebilir.
Problem, bir ofiste ilkel bir havalandırma sistemi ile hava sıcaklığı, nem ve hava hızının
konfor koĢullarında tutulamaması sebebi ile optimum ortam çalıĢma koĢullarının
sağlanamamasıdır. Tezin amacı, iklimlendirme düzeneğinde havadaki sıcaklık, nem ve
hava akımı değerlerinin belirlenen seviyelerde tutulması ve baĢlangıç konumundan en
kısa zamanda hedeflenen ideal ortam koĢullarına ulaĢabilmek olmuĢtur.
Ġnsanların vaktinin önemli bir bölümünün geçtiği ofis koĢullarında havanın, kabul
görmüĢ standartlara göre termal konfor koĢullarında tutulabilmesi büyük önem
28
taĢımaktadır. Klasik algoritma ile yapılan iklimlendirme sistemlerinde ise beklenen
termal konfor koĢullarının sağlanması pek de mümkün olmamaktadır. Bu yüzden bu
tezde bulanık mantık ile sıcaklık, nem ve hava akım hızlarının kontrolünün benzetim
modeli gerçekleĢtirilmiĢtir.
Burada bahsi geçen giriĢ ve çıkıĢ değerleri, iklimlendirme iĢlemine etki eden faktörler
olarak belirlenecektir. Bulanık bölge ve üyelik fonksiyonları, mevcut veriler eĢliğinde
en uygun Ģekilde seçilecektir. Temel bulanık kuralların geliĢtirilmesi hususunda
parametrelerin hangi durumlarda hangi sonuçlar verebileceği belirlenerek bununla ilgili
çeĢitli kombinasyonlarla kurallar oluĢturulacaktır. GeliĢtirilen modelin gerçek değerlerle
karĢılaĢtırılması ve tutarlılığının ölçülmesinde ise bulanık mantık modelinin belirli giriĢ
değerleri karĢısında oluĢturacağı çıkıĢ değerleri, gerçek verilerle kıyaslanarak bu iki veri
grubundaki tutarlılık karĢılaĢtırılacaktır.
29
ġekil 4.1 ÇalıĢma aĢamaları
30
süresinin sınırlı olması sebebiyle sistemi oluĢtururken tüm kurallar ve çalıĢmalar
usulüne uygun Ģekilde gerçekleĢtirilmiĢ olmakla beraber sonuca ulaĢılabilmesi adına
girdi ve çıktı parametrelerinde de basitleĢtirmeye gidilmiĢtir. Bu sayede az parametre ile
sınırlı sürede iyi çalıĢan bir sistem elde edilebilmiĢtir.
Hava akımı: Hava akımı havanın bir ortamda yer değiĢtirme iĢlemine verilen isimdir.
Hava akımının insanlar üzerinde yarattığı etki ise akım hızına bağlı olarak sıcaklık, nem
gibi faktörlerin vücutla temas süresine göre daha hızlı veya daha yavaĢ
hissedilebilmesidir. Sistemde kullanılan hava akımı parametresi ise iklimlendirme fan
hızının ayarlanacağı ortamda bulunan hava hızının değiĢmesi konusunda kullanılacak
giriĢ parametresidir. Örnek ofis alanında, sıcaklık ve nem değiĢkenlerine etki edecek
olan hava akımı olarak atanmıĢtır. Modelleme iĢlemlerinde hava akımı, deneysel
ölçülmüĢ olan akademik çalıĢmalardan yararlanılarak belirlenmiĢtir.
Nem: Bu değer havalandırma sistemi çalıĢması sırasında ortam nem durum bilgisi
değeridir. Bulanık mantık modelinde farklı fan hızı değerlerine karĢılık gelen nem
referans değerlerini içermektedir. Örnek ofis alanında hava akımının farklı değerlerine
karĢılık farklı nem değerleri ortaya çıkmaktadır. Adaptif bulanık mantık modeli
tasarımında farklı hava akımı ve sıcaklık değerlerine karĢılık iklimlendirme sistemi
çıkıĢındaki nem oranları referans alınmıĢtır. Sonuçlar yüzde (%) cinsindendir.
Fan Hızı: Ġklimlendirme bulanık modelinde sıcaklık, nem ve hava akımı ortam
değerlerine göre ortaya çıkacak sonuç parametresidir.
31
Modelleme iĢleminde giriĢ ve çıkıĢ parametreleri için deneysel olarak oluĢturulan
verilerden yararlanılmıĢtır.
Sistemin giriĢ parametrelerinde, sıcaklık değer aralığı “15-45” 0C, nem yüzdelik oran,
hava akımı ise 0-1 metre/sn olarak alınmıĢtır. Tasarlanan bulanık mantığın geçerliliği ve
doğruluk iĢlemleri, yapılan testler sonucunda elde edilen veriler ile incelenmiĢ sonuçlar
ise grafik ve tablolarla gösterilmiĢtir. Bulanık mantık tasarımında kontrolü sağlayacak
olan bir “Uzman Sistem” oluĢturmak için Matlab programı kullanılmıĢtır.
Belirlenen iklimlendirme ortamında alan içi ve dıĢı atmosfer sıcaklıkları, nem oranları,
hava akım hızı gibi enstrümanların birbirleriyle etkileĢimli olarak değiĢebildiği
anlaĢılmıĢtır. Belirli bir periyotta sistemlerin değiĢen davranıĢları ve parametrelerde
meydana gelen değiĢimlerin birbirleriyle olan iliĢkilerinin anlaĢılabilmesi için istatiksel
veriler ıĢığında araĢtırma yapılmıĢtır.
Model tasarımında öncelikli olarak hava sıcaklığı, nem ve hava hızı parametreleri
alınarak üyelik fonksiyonları için değer aralıkları oluĢturulmuĢtur. Uzman sistem
oluĢtururken makineye, iklimlendirme ortamının değiĢken parametre davranıĢlarını
öğretebilmek için bu veriler ile doğru modelin oluĢturulması sağlanmıĢtır.
32
Modelleme, Matlab programının Anfis ve Fuzzy Logic Toolbox uygulamaları
kullanılarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Tasarım aĢamalarında örnek ofis alanından alınan
sıcaklık ve nem değerleri esas alınmıĢtır. OluĢturulan adaptif bulanık mantık modelinin
çalıĢtırılması sonucu elde edilen veriler deneysel verilerle karĢılaĢtırılmıĢ ve elde edilen
sonuçlar grafik ile tablolarda incelenmiĢtir. Bulanık mantık ile uzman sistem oluĢturmak
için gerekli olan Bulanık Mantık Modeli, Matlab programı ile hazırlanmıĢtır. Bu
çalıĢmada Matlab‟ın Fuzzy Logic Tool Box uygulamaları kullanılarak bulanık mantık
kural tablosu oluĢturulmuĢtur.
Matlab‟da sadece Fuzzy Logic Tool Box kullanılarak kural tabanı ve model
oluĢturulabileceği gibi; otomatik kontrol sisteminin uygulanacağı alandaki
iklimlendirme sistemi davranıĢlarını sergileyen deneysel veriler (ölçümler) mevcut
olduğu zaman MATLAB Anfis programı vasıtasıyla, otomatik olarak modelleme
yapılabilmektedir.
ġekil 4.2 Sıcaklık, nem, hava akımı – fan hızı bulanık modeli
33
4.6 Veriler ile Modelin OluĢturulması
Sıcaklık, nem ve hava akımı giriĢ parametreleri; fan hızı ise çıkıĢ parametresi olarak
belirlenmiĢtir. Öncelikle tablodan alınan veriler ile üyelik fonksiyonları
oluĢturulmuĢtur. Hava akımı- Sıcaklık, Hava akımı-Nem ve Sıcaklık-Nem modelleri
oluĢturularak üyelik fonksiyonları elde edilmiĢtir. Bu modellere göre oluĢturulan üyelik
fonksiyonları sonrasında ise bulanık mantık kural tablosu çıkarılmıĢtır.
Üyelik fonksiyonları arasında if-then prensiplerine göre aĢağıda detaylı bir kural dizisi
oluĢturulmuĢtur.
Ġf (sicaklik is dusuk) and (nem is dusuk) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is orta) and (nem is orta) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is yuksek) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is
orta)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is dusuk) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is orta) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is orta) and (nem is dusuk) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is dusuk) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is
yavas)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is yuksek) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is dusuk) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is orta) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is yavas)
34
if (sicaklik is orta) and (nem is orta) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is orta) and (nem is dusuk) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is yuksek) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is yuksek) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is
hizli)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is dusuk) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is orta) and (nem is yuksek) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is yuksek) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is hizli)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is orta) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is orta) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is orta) and (nem is yuksek) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is dusuk) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is dusuk) and (nem is yuksek) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is orta) and (havaakimi is dusuk) then (fanhiz is hizli)
if (sicaklik is orta) and (nem is dusuk) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is orta) and (nem is orta) and (havaakimi is yuksek) then (fanhiz is yavas)
if (sicaklik is orta) and (nem is yuksek) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is orta)
if (sicaklik is yuksek) and (nem is orta) and (havaakimi is orta) then (fanhiz is hizli)
Fuzzy Logic Tool Box yardımıyla oluĢturulan kural tablosu Matlab çalıĢma arayüzüne
kaydedilmiĢ ve sistem bulanık mantık verileri oluĢturulmuĢtur. Deneysel olarak tespit
edilen değerler ile sistem eğitimi için kullanılacak sağlıklı çalıĢan bir model
oluĢturulmuĢtur. Ayrıca bu değerler, deneysel verilerle kabul edilebilir hata toleransı
içerisinde kalarak oluĢturulmuĢtur.
35
4.8 Bulanık Mantık Kurgusu
Sıcaklık, Nem ve Hava Akımı- Fan hızı modellerinde giriĢ parametreleri için
oluĢturulan üyelik fonksiyonları örnekleri aĢağıda yer almaktadır. Üyelik fonksiyonları
gaussmf tipindedir.
36
ġekil 4.5 Nem için giriĢ üyelik fonksiyonları model grafiği
ġekil 4.6 Hava Akımı için giriĢ üyelik fonksiyonları model grafiği
37
ġekil 4.7 Mamdani sıcaklık-hava akımı-fan hızı iliĢkili 3 boyutlu sistem simülasyonu
ġekil 4.8 Sugeno sıcaklık-hava akımı--fan hızı iliĢkili 3 boyutlu sistem simülasyonu
38
ġekil 4.9 Mamdani sıcaklık–nem-fan hızı iliĢkili 3 boyutlu sistem simülasyonu
39
ġekil 4.11 Mamdani nem-hava akımı-fan hızı iliĢkili 3 boyutlu sistem simülasyonu
ġekil 4.12 Sugeno nem- hava akımı-fan hızı iliĢkili 3 boyutlu sistem simülasyonu
GiriĢ ve çıkıĢ parametreleri arasında oluĢturulan kural dizileri sonucu bulanık mantık
sisteminin genel Ģeması belirlenmiĢtir. Bulanık mantık sistem modelinde kullanılan
üyelik fonksiyonları, model grafikleri, kural dizileri Matlab programında
40
oluĢturulmuĢtur. AĢağıdaki grafikte kural dizileri genel Ģemasını görebilirsiniz.
Sistemde 27 kural, 3 giriĢ ve 1 çıkıĢ kullanılmıĢtır.
ġekil 4.13 GiriĢ ve ÇıkıĢ değerlerinin, üyelik fonksiyonlarının kurallar ile bağlantısına
göre iliĢkilendirilmesi
Sistemin kural tablosu belirlendikten sonra sisteme veri setleri yüklenerek makine
öğrenmesi sağlanmıĢtır. Yapay sinir ağlarının paralel hesaplayabilme ve öğrenebilme
kabiliyeti ile bulanık mantığın çıkarım özelliğini kullanan melez bir yapay zekâ yöntemi
olan ANFIS (Adaptif Ağ Tabanlı Bulanık Çıkarım Sistemi) ile makine öğrenme
çalıĢmaları yapılmıĢtır.
41
ġekil 4.14 ANFIS eğitim sonrası hata azalma durumu
ANFIS ile çalıĢırken veri setinin %80 „i eğitim için kullanıldı. Eğitim „0.01‟ hata değeri
ve 100 iterasyon (Epoch) ile çalıĢtırıldı. Sistemin kural tablosu belirlendikten sonra
sisteme veri setleri yüklenerek makine öğrenmesi sağlanmıĢtır. Eğitim sonrası hata
değeri 5.64‟e kadar düĢmüĢtür. ġekil 4.14‟de yapılan çalıĢma ile grafik gösterilmiĢtir.
42
ANFIS ara yüzünde output ekseni fan hızı değer aralığını göstermektedir. Index ekseni
ise test iĢlemine giren verilerin sayısını belirtmektedir. Sisteme girdi olarak tanımlanan
verilerle yapılacak eğitim, test ve kontrol iĢlemleri ve hata tolerans oranlarının
belirtildiği kısımlar index altında yer almaktadır. Sisteme yüklenen veriler mavi ile
gösterilmektedir. Bu verilerin sonuç çıktıları ise kırmızı ile gösterilmektedir.
ANFIS eğitim iĢleminden sonra sistemin baĢarısı Ģekil 4.15 - 4.16‟da test ve kontrol veri
setleri üzerinde görülebilir. ġekillerden hata durumlarının yaklaĢık % 5,6 olduğu
görülmektedir. ġekil 4.17‟de ise tüm eğitim verisi üzerinden sistemin test sonucu
gösterilmiĢtir.
43
ġekil 4.17 ANFIS tüm eğitim verisi ile test sonucu
44
ġekil 4.18 Sıcaklık üyelik değerleri (Eğitim Öncesi ve Sonrası)
Test verileri arasında rastgele seçilen 10 grup(sıcaklık, nem, hava akımı)test verisi
üzerinde Mamdani, Sugeno ve ANFIS modelleri ile yapılan test sonuçları çizelge 4.1‟de
45
gösterilmiĢtir. Modeller arası çok büyük farklılıkların olmadığı görülmekle beraber, en
iyi değer ortalamasının ANFIS modelinde olduğu belirlenmiĢtir. Çizelge 4.1‟deki
değerler modelin olması gereken sonuç değerinden yüzde olarak ne kadar sapmaya
uğradığını göstermektedir.
Bu sonuçlar bulunurken MATLAB fuzzy tool box üzerinde bulunan “Rule Viewer”
dan yararlanılmıĢtır (ġekil 4.21).
46
ġekil 4.21 Modelde tanımlı kurallara göre sonuç çıkarımı
47
5. TARTIġMA
Alcala‟ nın uyguladığı genetik algoritma yöntemi bu tezde, yapılan giriĢ parametresi
indirgeme iĢlemleri ile genetik algoritma yerine bulanık mantık kullanılması sebebiyle
deneme imkânı bulunmamıĢtır.
48
Ghiaus, Bulanık Mantık regülasyonu ile PID‟ e gerek duyulmadan iĢ döngüsünün
gerçekleĢtiğinden bahsetmiĢtir. Yine Soygüder ve Wang‟da bir takım normal, bulanık
Mantık tabanlı, hibrit veya kendinden beslemeli PID ile iĢlemler ve karĢılaĢtırmalar
yapmıĢlardır. Bu çalıĢmada sistem uygulama simülasyonu olmadığı için bahsedilen
iĢlemleri tatbik etme imkânı bulunamamıĢtır. Ancak, sistemin optimizasyonu
bağlamında yine de en verimli yöntemin, deneme yanılma ile olacağı kanaatine
varılabilir. Bunun nedeni, kurulan hiçbir sistemin, hiçbir model grubunun baĢka bir
sisteme benzememesi, karakteristiklerinin çok farklı olması ve çalıĢmalarda çok farklı
kontrol sistemlerine ihtiyaç duyulabilmesi sayılabilir.
Öte yandan Clark ve Zaher-Uddin, çalıĢmalarında sistemi oluĢturan alt sistemlerin alt
ekipmanlarının ayrıntılı ve dinamik modellerini elde etmiĢlerdir. Bu çalıĢmada her ne
kadar az sayıda parametre ile iĢlem yapılsa da sistemin parametrelerinin tüm iliĢkilerini
ve ihtimalleri hesapladığı birçok model, diyagram ve fonksiyon elde edilmiĢtir.
49
6. SONUÇLAR
ÇalıĢmanın önemli farklı ise; giriĢ parametrelerin çoklu değiĢim durumlarına göre
mantıklı sonuçlar üretebiliyor olmasıdır. OluĢturulan model üzerinde test verileri ile
yapılan kontrol süreçlerinde giriĢ parametrelerine göre düĢük hata payıyla da olsa tutarlı
çıkıĢ sonuçlarının elde edildiği görülmüĢtür. Bulanık sistem yapısının
oluĢturulmasından sonra sistem, otomatik kontrol Ģeklinde iklimlendirmeye ihtiyaç
duyulan yerlerde entegre edilebilecektir.
50
KAYNAKLAR
51
Mendes N., Oliveira G.H.C., Araújo H.X. and Coelho L.S. 2003. A Matlab-based
simulation tool for building thermal performance analysis, Eighth International
IBPSA Conference, Eindhoven, Netherlands, August 11-14.
Özalp A.E. 2016. Gıda Kalitesi Kontrolünde Bulanık Mantık Yöntemlerinin
Uygulanması. Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,
Bilgisayar Mühendisliği Anabilim Dalı, Ankara.
Özek A. ve Sinecen M. 2004. Klima Sistem Kontrolünün Bulanık Mantıkla
Modellemesi, Journal of Engineering Sciences 10 (3) Sayfalar: 353-358.
Rahmati A., Rashidi F. and Rashidi M. 2003. A Hybrid Fuzzy Logic and PID Controller
for Control of Nonlinear HVAC systems, Proceedings of the IEEE International
Conference on Systems, Man and Cybernetics, Washington, DC USA, , Sayfa:
2249-2254.
Shaharon M.N. and Jalaludin J. 2012. Thermal Comfort Assessment-A Study Toward
Workers‟ Satisfaction in a Low Energy Office Building, American Journal of
Applied Sciences 9 (7): 1037-1045.
Sousa, J.M. Babuska R. and Verbruggen H. B. 1997. Fuzzy predictive control applied
to an air-conditioning system. Control Engineering Practice, 5 (10), 1395-1406.
Soyguder S. Karakose M. and Alli H. 2008. Design and simulation of selftuning PID-
type fuzzy adaptive control for an expert HVAC system. Expert Systems with
Applications, Article in Press, doi: 10.1016/j.eswa.2008.05.031.
ġengirgin, M. 2003. Isıtma, Havalandırma ve Klima Sistemlerinde Denetimin Dünü ve
Bugünü, Türk Tesisat Mühendisleri Dergisi, Sayı 23, sayfa 21- 28.
Tashtoush, B., Molhim M. and Al-Rousan M. 2005. Dynamic model of an HVAC
system for control analysis. Energy, 30, 1729-1745.
Wang, J., An, D. and Lou, C. 2006. Application of Fuzzy-PID Controller in Heating
Ventilating and Air-Conditioning System Ventilating and Air-Conditioning
System, Proceedings of the 2006 IEEE International Conference on
Mechatronics and Automation, Luoyang, China, June 25-28.
Zaheer-Uddein M. and Zheng GR. 1994. A dynamic model of A multizone VAV
system for control analysis. ASHRAE Transactions, 100 (1), 219-28.
Ziasabounchi, N. and Askerzade, I. 2014. Int. J. of Electrical & Comp. Sci. IJECS–
IJENS, 14(2) 7-12.
52
ÖZGEÇMĠġ
Yayınları
Askerzade, I. N. and Kansu AteĢ, E. 2018. Fuzzy Logıc Based Control Of Hvac
Systems For Offıce Areas , II. International Conference on Theoretical and Applied
Computer Science and Engineering.,29-30 June , page:34-35 Istanbul, Turkey
53