Skrypt ze skryptu, czyli notatki do

zerówki z WDP
Autorstwa: Piotrka Ratajczaka

Rozdział I – Podstawowe koncepcje prawa

Idea prawa wiąże się z utrzymywaniem ładu społecznego.

Filozofia starożytna – porządek spraw ludzkich ma charakter naturalny, jest elementem ładu
wszechświata.

V w. p.n.e. – Sofiści przychodzą z ideą rozumu ludzkiego

Prawo pozytywne – obowiązujące tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę
publiczną; potrzeba spisywania podstawowych zasad ustrojowych oraz podstawowych praw
obywateli w ustawach zasadniczych. Pierwsze z nich powstają już na przełomie XVIII i XIX w. Jego
znaczenie rośnie w XIX wieku.

Z prawa pozytywnego wyrośnie pozytywizm prawniczy.

Koncepcja prawonaturalna
Opiera się o założenie, że prawo pozytywne nie jest jedynym wzorcem zachowań.

Rozwiązania prawne powinny brać pod uwagę istniejący dualizm norm: obowiązywanie porządku
prawa ludzkiego (pozytywnego) oraz prawa naturalnego

Normy prawa naturalnego powinny być realizowane przez prawo pozytywne. Prawo naturalne jest
wzorem do naśladowania.

Refleksja dominowała w europejskiej myśli filozoficzno-prawnej praktycznie do XIX wieku. – ustąpiła

wtedy pozytywizmowi prawnemu.

Przeżyła swego rodzaju renesans po II Wojnie Światowej.

Dwa nurty wywodzenia prawa naturalnego:

 Z przekonań religijnych (od Boga)

 Laickie, racjonalistyczne (rozum człowieka, jego natura, godność, natura społeczeństwa)

Łączy je założenie o potrzebie istnienia porządku, którego źródło obowiązywania leży poza wolą
prawodawcy

Rozwój koncepcji prawonaturalnej na przestrzeni wieków.

Starożytność:

 Początek nurtu
 Przeciwstawianie sobie porządek państwowy i naturę ludzką (przyrodniczo – sofiści,
społeczną – Arystoteles)
 Za źródło nakazów i zakazów prawa nautry uznawano istotę człowieka
 Cyceron
Wczesne chrześcijaństwo i średniowiecze:

 Św. Augustyn – porządek rzeczy wyrażany jest przez prawo boże. Znajduje odzwiercielnienie
w postępowaniu człowieka; człowiek mógł czynić dobrze i być zbawionym. Dla grzesznych
było „państwo ziemskie” – pełniło ono rolę bicza bożego. Dobrzy ludzie byli w nim tylko
pielgrzymami.
 Św. Tomasz z Akwinu (XIII wiek) – Hierarchiczny porządek świata: I Boży plan, prawo wieczne
lex aeterna. Człowiek poznaje je tylko częściowo (droga rozumowa) jako prawo naturalne lex
naturalis – obowiązuje ono w jego sumienuiu. Tworzy z niego prawo pozytywne, ludzie lex
humana.
WAŻNE: Jeśli prawo pozywne odchodziłoby od prawonaturalnego wzroca traci swoją wartość
jako prawo i nie zasługuje na jego miano lex iniusta est non lex – ta koncepcja jest rozwijana
w katolickiej nauce społecznej

Szkoła prawa natury XVII wieku:

 Dominujący racjonalizm – oderwanie prawa naturalnego od religii

 Prawo boskie  Prawo natury ludzkiej
 Holenderski prawnik Hugo Grocjusz
 Niezmienny charakter natury człowieka.
 Prawo: powszechne, racjonalne i świeckie oraz mające moralność obiektywną
 Grocjusz – również prawo podmiotowe (uprawnienia) do wolności (władza w stosunku do
siebie) albo władza w stosunku do innych, bądź władztwo nad rzeczami.
 Opierają się o nią koncepcje umowy społecznej
 Hobbes, Locke, Rousseau

Powyższe koncepcje to koncepcje statyczne – zakładają niezmienność treści wskazań praw natury

XIX i XX wiek – Koncepcje prawa natury o zmiennej treści

 Prawo naturalne jest zespołem zmiennych historycznie wyobrażeń o należytym ładzie

społecznym i sprawiedliwości, wytwór ludzkiego intelektu i moralności epoki.
 Jedyne co pozostałe niezmienne to idea potrzeby takich wartości. Ich realizacje powinno się
umieścić w prawie pozytywnym

Koncepcja dynamiczna

 Po drugiej wojnie światowej

 Odmiana koncepcji statycznej
 Normy prawa natury pozostają zasadniczo niezmienne, ale w zależności od warunków
historyczno-materialnych dokonuje się ich odmiennej (dynamicznej) interpretacji.

Prawo naturalne nie pełni, jak kiedyś, roli walidacyjnej wobec norm stanowionych przez człowieka.

Można ją stosować jako kryterium jego oceny jako słusznego czy sprawiedliwego.

Pozytywizm prawniczy i jego ewolucja

Prawo jest zespołem norm (wzorów powinnego zachowania) ustanowionych lub uznanych i
chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami moralności

Założenia pozytywizmu prawniczego:

 Rozdzielenie prawa i moralności – moralność nie ma charakteru walidującgo
 Pochodenie prawa od człowieka, instytucji
  Prawo jest zjawiskiem społecznym

Związane z dominującym w drugiej połowie XIX wieku pozytywizmem filozoficznym

Odrzucenie metafizyki i chęć wypracowania własnych metod interpetacji prawa obowiązującego.

Prawo istnieeje tylko w postaci tekstów

Ideałem prawa jest prawo wolne od wartościowania.

Oobecnie pozytywizm prawniczy to najpopularniejszy sposób poglądów na prawo.

Ma on jesdnak swoje problemy:

sytemy totalitarne

dlaczego ma być stosowane prawo międzynarodowe publiczne

W jaki sposób przekonaniania moralne mogą przeniknąć do praktyki stosowania prawa stanowionego

Dwa prądy:
Anglosaski (common law) – jursprudencja analityczna John Austin I Jeremii Bentham. I połowa XIX
Norma prawna jako rozkaz suwerena – istoty wyposażonej we władzę nad innymi i nienawykłej do
posłuchu. Nie zrealizowanie nakazu było związane z sankcją Prawo jako zbiór zakazów i nakazów
II połowa XIX wieku Herbert L.A. Hart przedstawia paradoks bandyty – prawo nie składa się
wyłącznie z nakazów i zakazów, ale musi być także zobowiązanie wewnętrzne do przestrzegania
prawa – miękki pozytywizm prawniczy.

Kontynetalny (civil law) – Georg Jellinek; Trzy podstawowe cechy, dzięki którym prawo pozytywne
jako „zbiór przepisów ludzkiego postępowania” różni się od norm religii, moralności i obyczajów:

 Mają charakter zewnętrzny, dotyczą czynów człowieka, a nie jego myśli. Jednocześnie
człowiek powinien cieszyć się wolnością póki nie godzi on w wolność i dobra innego
człowieka.
 Mają szczególną genezę – autroem jest uznany przez ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet
– suweren. Na kontynecie europejskim suweren był często utożsamiany z państwem
 Przestrzganie prawa zwagwarantowane jest przez przymus, którym może posługiwać się
władza publiczna.

Normatywizm – oderwanie się nie tylko od moralności, ale także empiryczności Hans Kelsen; Prawo
jako wyłącznie formalna powinność.

Można określić jako dura lex sed lex

Koncepcja jest piękna, ale zostaje zburzona przez II WŚ.

Zmiany wywołały poglądy Gustawa Radbrucha.

Przedstawienie takiego prawa jako narzędzia zbrodni – urzędowe zabiajnie ludzi

Potrzebne są minimalne wymogi moralne – określił je mianem „ponadustawowego prawa”

Formuła Radbrucha – lex iniustissima non est lex

Państwo jest nadal uważane za głównego prawodawcę, co nie epozbawia jednak rangi prawa norm
pochodzących od innych autorytetów.

System prawa nie składa się wyłączenie z norm o charakterze rozkazów, ale też wzorców i
wytycznych postepowania

System prawny nie zawsze jest kompletny (zupełny) i niesprzeczny wewnętrznie, stosowanie prawa
nie polega więc na wyłącznie prostym odnoszeniu ogólnej reguły do konkretnego przypadku

Separacja prawa i mornalności nie jest tak bezwzgldna, jak wywadało się to prekursorom
pozytywizmu prawniczego.

Spójność (koherencja) systemu prawa wymaga, aby uwzględniać również standardy moralne,
polityczne itp.

Obie koncepcje mają wspólną cechę – ujumują prawo jako zespół norm postępowania

Prawo jako fakt. Realizm prawny

Prawo jest przedstawione jako fakt społeczny osadzony w szerszym kontekście kultirowym

XIX wiek – Emil Durkheim – faktem społecznym jest wszelki, powszechny w danymi społeczeństwie
sposób postępowania, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu.

Oprócz prawa faktami społecznymi są:

 Moralność
 Religia
 Obyczaje

Socjologia prawa – pytanie, jak normy prawne wpływają na funkcjonowanie życia zbiorowego; w jaki
sposób kształtuje się człowiek i społeczeństwo pod wpływem prawa i jak sam na nie wpływa;
problem obowiązywania prawa i przestrzegania oraz jego funkcji

Realizm prawniczy
Prawo w działaniu – law in action

Prawo jako zespół norm zastępujemy zespołem zjawisk (faktów) z zakresu socjologii czy psychologii,
powiązanych z normami prawnymi.

Wyraźny sprzeciw wobec koncepcji:

 Pozytywistycznych – krytyka nieuzasadniona wiara w moc sprawczą tekstów prawnych (law

in books – prawo w książkach, prawo oficjalne)
 Prawonaturalnych – krytyka poszukiwania wzorców prawa drogą spekulatywnych rozważań
zastępujących rzetelne badanie praktyki życia społecznego

Koncepcje realistyczne znajdują wyraz w różnych teoriach i doktrynach

Jedne szukają inspiracji w naukach o psychice człowieka – istotą prawa są ludzie przeżycia i emocje,
które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania.
Stanowisko to prezentował w początku XX wieku Leon Petrażycki
Analiza psychologiczna pozwoliła stworzyć podstawy psychologii emocjonalnej

Normy prawne i normy moralne ujawniają się w naszej psychice – wyobrażenia sposobów zachowań

Rodzaje emocji:
Emocje moralne – charakter imperatywny – jednostronne poczucie powinności, określonego
zachowania

Emocje prawne – charakter imperatywno-atrybutywny – nakazują zachować się w okreśłony sposób

wobec innego podmiotu, ale także oczekiwać określonego zachowania się tego podmiotu w stosunku
do nas – tym też są według Petrażyckiego normy prawne

Rodzaje prawa jako zjawiska psychicznego:

Intuicyjne – prawo indywidualne, przynależne jednostce lub grupie ludzi nie wynikające
zewnętrznego źródła np. woli ustawodawcy lub innych aktów normotwórczych; postać poczucia
prawnego silnie determinujące ludzkie działania

Pozytywne – zjawisko psychiczne, łączy się z tzw. Faktami normotwórczymi (uchwalenie ustawy,
umowa, obyczaj) i dotyczy wszystkich, gdyż to właśnie ono reguluje stosunki społeczne

L.Petrażycki – podstawą porządku prawnego i motorem życia społeczno-prawnego jest prawo

intuicyjne

Nurt „amerykańskiego realizmu prawniczego”

Odwołanie do dorobku socjologii

Upatruje istostty prawa w zachowaniach ludzi

Koncetracja koncepcji na law in action

Istota prawa ujmowana jest rozmaicie

Najczęściej za prawo uznaje się wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzalnych
zachowaniach luidzi lub w decyzjach określonych osób, które uznaje się za majace znaczenie prawne.

Olivier W. Holmes – prekursor tego nurtu – prawo jako prognoza decyzji sądów dokonywana z
perspektywy „złego człowieka”

Karl Llewellyn – Prawo jest tym, co urzędnicy, sędziowe lub adwokaci robią ze swoimi sprawami

Polityka prawa
Autrostwa Petrażyckiego

Nie wyjaśnia zjawisk prawnych, ale ma prowadzić przede wszystkim do znalezienia emipirczynie
sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznych.

Roscoe Pound – społeczeństwem można sterować za pomocą prawa

inżynieria społeczna – społeczeństwem można sterować za pomocą prawa i w ten sposób udaje się
promować i chronić rozmaite interesy społeczne ujawniające nie w społeczeństwie i domagające
należytego  uwzględnienia (ofiary wypadków mogą liczyć na odszkodowanie, właściciele rzeczy 
chronieni przed jej naruszeniem itd.).  
Koncepcje hermeneutyczne, argumentacyjne i komunikacyjne
Nurt nie związany z opisywanymi wcześniej

Zróżnicowany wewnętrznie

Obejmuje:

1) Hermeneutykę prawniczą
2) Teorie argumentacji
3) Teorie komunikacji społecznej

Hermeneutyczne koncepcje prawa

Kluczowe jest pojęcie rozumowania i ustalenie warunków możliwości rozumowania.

Najważniejsze – co się rozumie poprzez prawo

Punkt wyjścia – proces ustalania znaczenia tekstów

CZTERY WAŻNE KWESTIE

1) „przed wykładnią nie ma prawa” (Arthur Kaufmann; prawo nabiera ostatecznego  sensu
dopiero gdy sędzia czyta przepisy prawne, zastanawia się, jak należy je  rozumieć i jaki wyrok
należy wydać na ich podstawie);  
2) tekst należy interpretować w zależności od okoliczności (ale nie powinno  ograniczać do tego,
co „autor chciał powiedzieć”)  
3) proces rozumienia nie ma charakteru liniowego (koło hermeneutyczne: biorę przepis prawny
–> analizuję jego treść –> odnoszę do całości, w której jednostka  tekstu się mieści i
interpretuję ją w kontekście całości –> interpretuję całość wiedząc,  że zawiera ona
analizowana jednostkę);  
4) przed zrozumieniem tekstu prawnego (sędzia, otwierając akta sprawy po raz pierwszy,  nie
zna faktów istotnych dla wyroku, ale zwykle ma już ogólny pogląd na tego typu  sprawy,
działa też w tradycji interpretacyjnej oraz w określonym kontekście  historycznym; dopiero
taka ogólna „podbudowa” pozwala mu na zastosowanie  posiadanej wiedzy do konkretnego
przypadku stosowania prawa).

Koncepcje hermeneutyczne rozwinęły się szczególnie w Niemczech.

Teorie argumentacyjne
Akcent na fakt, że do prawa odwołujmy się przede wszystkim w sytuacji sporów

Kluczowe jest podjęcie decyzji władczej (wyrok sądu) i uzasadnienie tej decyzji oraz przekonanie jej
adresatów, że jest to właściwe i sprawiedliwe rozstrzygnięcie.

 stosowanie prawa to prezentacja różnych argumentów za określonym rozstrzygnięciem,

przepisy to tylko element;
 ugruntowanie niektórych sposobów rozumowania prawa; w praktyce prawnicy przyjmują je
jako argumenty, których się nie podważa, nawet jeśli nie zostały wyrażone wprost w treści
aktu prawnego („prawo nie działa wstecz” itd.) Chaim Perelman nazywa takie zasady
„topikami prawniczymi”, czyli miejscami specjalnymi.
 decyzja władcza (np. wyrok sądu) kierowana jest zawsze do określonego audytorium, które
mogą tworzyć osoby występujące w sprawie sądowej jako strony, sędziowie, adwokaci i
radcowie prawni. W sprawach głośnych publicznie audytorium mogą tworzyć także
obywatele.
Teorie komunikacyjne
Normy (reguły, zasady) prawa powstają w procesie dyskursu w których uczestniczą:

 Oficjalny autor tekstu aktu normatywnego

 Jego fachowi wykonawcy
 Adresaci prawa
 Przedstawiciele nauki prawa
 Publicyści
 Politycy
 Itp.

Podstawowe założenia prawidłowej komunikacji

 Wymiana argumentów ma charakter procedury
 Porozumiewanie ma być zgdone z rzeczywistością, intencjami uczestników oraz społecznie
akceptowalnymi normami.
 Dyskurs dzieje się w warunkach tzw. Idealnej sytuacji komunikowania, w której wszyscy
uczestnicy dyskursu powinni mić taką samą (równą) możliwość przedstawiania swojego
stanowiska
 Zakaz cenzury
 Zakaz dyskryminacji
 Koncepcja „idealnej sytuacji mowy” – Jürgen Habermas
 Wynikiem dyskusji ma być akceptowalne przez wszystkich uczestników rozwiązanie.
 Ma ono realizować ich wspólne oraz własne interesy
 Np. mediacje

„Prawo w znaczeniu prawniczym”

Prawo jako zespół reguł.

Ustanowione, bądź uznawane przez odpowiednie organy państwa,

Posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, który stosować może to państwo.  

Rozdział II – Wieloznaczność terminu „Prawo”

Obecnie dominują założenia pozytywizmu prawniczego

Dla zaspokojenia potrzeb praktyki prawnicy akceptują pojęcie prawa w znaczeniu prawniczym

Prawo dalej jest przejawem kultury, nie można go oderwać od społeczeństwa

Podstawowe cechy praw

Społeczny charakter – prawo buduje ład społeczny

Normatywność – prawo wskazuje normy zachowania, a także przymus, jeśli nie będziemy ich
przestrzegać

Perswazyjność – za prawem stoją pewne racje, które mają motywować odbiorcę do jego podążania.

Heteronomiczność (przeciwieństwo autonomiczności) – prawo pochodzi od zewnętrznego

autorytetu prawodawczego. Jesteśmy adresatami norm prawnych, niezależnie od naszej woli.
Teza społeczna – autorstwa Jospha Raza – prawo i wynikające z niego wzorce zachowań są
konsekwencjami pewnych faktów społecznych

Społeczny charakter:
 Prawo pojawia się tylko wtedy, gdy mamy zorganizowaną grupę społeczną – ubi socitas ibi
ius – gdzie społeczeństwo, tam prawo;
 Prawo nie dotyczy człowieka w stosunku do samego siebie, czy bóstwa. Wyjątkiem jest
sytuacja, gdzie te stosunki mają jakieś odniesienia i uwarunkowania społeczne;
 Prawo wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym; ma je chronić
i urzeczywistniać
 Prawo powstaje jako owoc procesu decyzyjnego, toczącego się w ramach  grup społecznych;
istnienie i działanie prawa w społecznościach ludzkich jest  wynikiem istnienia określonych
źródeł prawa;
 Prawo jest formułowane i bronione (sankcjonowane) przez społeczeństwo za pośrednictwem
jgo instytucji, tzn. najczęściej, choć nie wyłącznie organów państwa np. parlamentu, rządu,
sądów, policji, urzędów skarbowych itp.
 Realne oddziaływanie (obowiązywanie) norm prawnych uzależnione jest od społecznego
przyzwolenia prawa – od tego, w jakim stopniu członkowie społeczeństwa są gotowi go
przestrzegać, w jakim stopniu prawo cieszy się autorytetem

Normatywny charakter:
 Prawem są normy postępowania
 Pewne wzory zachowania uznaje się za obowiązujące
 Gdy mówimy o prawie, nie stwierdzamy faktu (np. samochody nie jeżdżą po chodniku), lecz
wskazujemy na powinność (samochody nie powinny wjeżdżać na chodnik) – pokazuje to
normatywny, a nie opisowy charakter prawa.
 Normatywność prawa występuje na płaszczyźnie językowej

Perswazyjny charakter
 W uproszczeniu „wychowawczy”
 Założenie, że przestrzeganie prawa przez obywatela jest kwestią swobodnego wyboru
 Może wynikać z postawy adresata normy wobec prawa

 legalistycznej (wynikającej z szacunku dla prawa),

 oportunistycznej (kalkulacja,  czy opłaca się przestrzegać prawa)
 konformistycznej (dostosowanie swojego  zachowania do zachowań innych osób).
 możliwe jest nie podporządkowanie się normom
 To nie władza posiada środki pozwalające na wymuszenie przestrzegania prawa, a wzory
postępowania zawarte w normach i ich uznanie przez obywateli.

Zewnętrzny (heteronomiczny) charakter

 Przekonania moralne każdy człowiek  może kształtować samodzielnie lub aprobując
przekonania szanowanych przez siebie  autorytetów społecznych (np. religijnych).
 Natomiast prawo zwykle pojmuje się jako  porządek pochodzący z zewnątrz, od grupy, od
autorytetu.
  Czesław Znamierowski i  Zygmunt Ziembiński: podział na normy uzasadniane aksjologicznie
(przez  odwołanie się do uznawanych wartości) i tetycznie (ustanowienie przedmiotu, 
któremu przypisuje się posiadanie władzy nad osobą, do której norma jest kierowana. 

Podział prawa
Formalne/Materialne
Formalne – prawo formalne reguluje sposób i tryb postępowania przed organami władzy publicznej
mający na celu zastosowanie prawa materialnego, w szczególności wyegzekwowanie prawa
materialnego, rozstrzygnięcie sporów. (nie występuje w prawie prywatnym) Kodeks postępowania
cywilnego
Materialne – prawo materialne reguluje wzajemne prawa i obowiązki podmiotów prawnych. Kodeks
cywilny, Kodeks karny

Kodeksy mogą składać się zarówno z norm formalnych jak i materialnych.

Publiczne/prywatne
Teoria interesu

 Publiczne – prawo publiczne dotyczy interesu państwa (zbiorowości)

 Prywatne – prawo prywatne dotyczy interesu jednostki

Teoria regulacji

 Publiczne – prawo publiczne reguluje relacje między nierównorzędnymi podmiotami; jest

nadrzędność jednego podmiotu. Państwo możliwości władczego kształtowania sytuacji
prawnej drugiego podmiotu. Organy władzy publicznej mogą tylko tyle ile im wyraźnie prawo
pozwala. Wolno tylko tyle, co jest dozwolone
 Prywatne – prawo prywatne reguluje stosunki między równorzędnymi podmiotami. Prawo
prywatne ma charakter autonomiczny – nie ma możliwości władczego kształtowania sytuacji
prawnej drugiego podmiotu. Nie wolno tylko tego, co jest zakazane.

Przedmiotowe/podmiotowe – nie dzieli się, nie ma dychotomii

Przedmiotowe – zespół norm, który gdzieś obowiązywał

Podmiotowe – prawo do czegoś, wolność; zespół uprawnień przysługujący podmiotowi uregulowany

prawem przedmiotowym. Każdy ma różne prawa podmiotowe. Źródłem tych praw są normy.