Professional Documents
Culture Documents
Phần I - Xác Suất - Chương 3 (Phần 1)
Phần I - Xác Suất - Chương 3 (Phần 1)
Phần I - Xác Suất - Chương 3 (Phần 1)
Xét phép thử τ với không gian mẫu Ω. Giả sử, ứng với mỗi biến cố sơ cấp ω ∈ Ω, ta liên kết với một
số thực X(ω) ∈ R, thì X được gọi là một biến ngẫu nhiên.
VÍ DỤ 1.1. Với trò chơi sấp ngửa bằng cách thảy đồng xu, giả sử nếu xuất hiện mặt sấp, ta được
1 đồng, nếu xuất hiện mặt ngửa, ta mất 1 đồng. Khi đó, ta có
VÍ DỤ 1.2. Lấy ngẫu nhiên một sinh viên khoa Vật lý K18 và đo chiều cao. Khi đó, ta có
Không gian mẫu Ω là tập hợp tất cả các sinh viên khoa Vật lý K18,
Tổng quát, biến ngẫu nhiên X của một phép thử τ với không gian mẫu Ω là một ánh xạ
X: Ω → R
ω 7 → X(ω)
Biến ngẫu nhiên được gọi là rời rạc nếu tập hợp các giá trị mà nó có thể nhận X(Ω) là
một tập hữu hạn hoặc vô hạn đếm được.
Biến ngẫu nhiên được gọi là liên tục nếu tập hợp các giá trị mà nó có thể nhận X(Ω) là
một khoảng dạng (a, b) hoặc toàn bộ R.
Ở 2 ví dụ trên, ta thấy X(Ω) = {−1; 1}, Y (Ω) = (145; 181), do đó X là biến ngẫu nhiên rời rạc
còn Y là biến ngẫu nhiên liên tục.
BÀI 3.1. Trong mỗi tình huống dưới đây, biến ngẫu nhiên là liên tục hay rời rạc. Hãy cho biết lí do:
a) Trang web của bạn có năm liên kết khác nhau và người dùng có thể nhấp vào một trong các liên
kết hoặc có thể rời khỏi trang. Bạn ghi lại khoảng thời gian người dùng bỏ ra trên trang web
trước khi nhấp vào một trong các liên kết hoặc rời khỏi trang.
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
Phân phối của biến ngẫu nhiên rời rạc X là một bảng gồm các giá trị và xác suất tương ứng của
chúng. Cụ thể, cho biến ngẫu nhiên rời rạc X. Khi đó bảng phân phối xác suất cho X có dạng
X x1 x2 ... xn ...
P p1 p2 ... pn ...
Định nghĩa (Hàm xác suất): Cho biến ngẫu nhiên rời rạc X nhận hữu hạn giá trị x1 , ..., xn ,
hàm xác suất (probability mass function) f thỏa mãn
i) f (xi ) ≥ 0
Pn
ii) i=1 f (xi ) = 1
Định nghĩa (Hàm phân phối xác suất): Hàm phân phối xác suất của biến ngẫu nhiên rời
rạc X là: X
F (a) = P(X ≤ a) = f (xi ) với mọi số thực a
xi ≤a
26 | Lý thuyết Xác suất và Thống kê CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC
Tính chất:
Với mọi a < b
VÍ DỤ 2.1. Cho biến ngẫu nhiên X có bảng phân phối xác suất
X 1 2 3 4 5
P 0,5 0,1 0,2 0,1 0,1
- LỜI GIẢI.
Hàm phân phối xác suất của biến ngẫu nhiên X là
0 nếu x<1
0,5 nếu 1≤x<2
2≤x<3
0,6 nếu
F (x) =
0,8 nếu 3≤x<4
0,9 nếu 4≤x<5
1 nếu 5≤x
Theo tính chất hàm phân phối xác suất, ta tính được:
Hình 1.Hàm phân phối xác suất của biến ngẫu nhiên X.
VÍ DỤ 2.2. Cho biến ngẫu nhiên X có bảng phân phối xác suất
X 0 1 3 4
P 0,2 0,1 0,4 0,3
Hãy xác định hàm phân phối xác suất F (x) của X và vẽ đồ thị F (x).
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC 2. Quy luật phân phối xác suất | 27
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
Định nghĩa:
Trung trình hay kỳ vọng (mean, expected value) của biến ngẫu nhiên rời rạc X nhận các giá
trị {x1 , ..., xn } tương ứng với xác suất {p1 , ..., pn }, được ký hiệu là E(X) (hoặc µX ) và xác định
theo công thức:
Xn
E(X) ≡ µX = x̄ = xi p i .
i=1
Tính chất: Cho X, Y là hai biến ngẫu nhiên bất kỳ và hằng số a, b ∈ R thì kỳ vọng của biến
ngẫu nhiên có các tính chất sau
i) E(a) = c.
VÍ DỤ 3.1. Biến ngẫu nhiên rời rạc X nhận hai giá trị 0 và 1 có bảng phân phối xác suất như
sau
X 0 1
1 1
P
2 2
thì kỳ vọng của biến ngẫu nhiên X
1 1 1
E(X) = 0. + 1. = .
2 2 2
VÍ DỤ 3.2. Tung một con xúc sắc cân đối, gọi X là số chấm trên mặt xuất hiện thì phân phối
xác suất của X là
X 1 2 3 4 5 6
P 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6
...................................................................................................................................................................
28 | Lý thuyết Xác suất và Thống kê CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC
...................................................................................................................................................................
Mệnh đề: Cho g là hàm số thực bất kỳ, kỳ vọng của hàm g của biến ngẫu nhiên rời rạc X, ký
hiệu là E(g(X)) xác định theo công thức:
X
E(g(X)) = g(xi )pi .
i
Đặc biệt,
Nếu g(x) = e−itx thì ta gọi E(g(X)) là hàm đặc trưng của biến ngẫu nhiên X.
VÍ DỤ 3.3. Biến ngẫu nhiên rời rạc X nhận hai giá trị 0 và 1 có bảng phân phối xác suất như
sau
X 0 1
1 1
P
2 2
Ta có kỳ vọng của biến ngẫu nhiên X 2 là
1 1 1
E(X 2 ) = 02 . + 12 . = .
2 2 2
VÍ DỤ 3.4. Tung một con xúc sắc cân đối, gọi X là số chấm trên mặt xuất hiện thì phân phối
xác suất của X là
X 1 2 3 4 5 6
P 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6
Tìm E(X 2 ).
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC 3. Các đặc trưng của biến ngẫu nhiên | 29
3.3. PHƯƠNG SAI
Định nghĩa:
Phương sai của biến ngẫu nhiên X được ký hiệu là V ar(X) (hoặc σ 2 ) và xác định theo công
thức
V ar(X) = E (X − E(X))2 = E(X 2 ) − (E(X))2 .
Cụ thể: Nếu X nhận các giá trị {x1 , ..., xn } tương ứng với xác suất {p1 , ..., pn }:
n
X n
X
2
V ar(X) ≡ σX = (xi − µX )2 pi = x2i pi − µ2X .
i=1 i=1
Tính chất: Cho X, Y là hai biến ngẫu nhiên bất kỳ và hằng số c ∈ R thì phương sai của biến
ngẫu nhiên có các tính chất sau
i) V ar(c) = c.
iv) Nếu X và Y là hai biến ngẫu nhiên có hệ số tương quan ρ thì V ar(X ± Y ) = V ar(X) +
V ar(Y ) ± ρV ar(X)V ar(Y ).
Độ lệch chuẩn của biến ngẫu nhiên X, ký hiệu σ(X), là căn bậc hai của V ar(X).
»
σ(X) = V ar(X).
VÍ DỤ 3.5. Biến ngẫu nhiên rời rạc X nhận hai giá trị 0 và 1 có bảng phân phối xác suất như
sau
X 0 1
1 1
P
2 2
1 1
Ta có E(X) = và E(X 2 ) = . Do đó Phương sai của X là V ar(X) ≡ σX
2
= E(X 2 ) − (E(X))2 =
Å ã2 2 2
1 1 1
− = .
2 2 4 …
p 1 1
Độ lệch tiêu chuẩn của X là σX = V ar(X) = = .
4 2
VÍ DỤ 3.6. Tung một con xúc sắc cân đối, gọi X là số chấm trên mặt xuất hiện thì phân phối
xác suất của X là
30 | Lý thuyết Xác suất và Thống kê CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC
X 1 2 3 4 5 6
P 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6 1/6
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
3.5. MODE
Mode của biến ngẫu nhiên X, ký hiệu là M ode(X), là giá trị mà biến ngẫu nhiên X nhận được
với xác suất lớn nhất. Cụ thể hơn, trường hợp rời rạc X nhận các giá trị {x1 , ..., xn } tương ứng
với xác suất {p1 , ..., pn }:
VÍ DỤ 3.7. Tìm M ode của biến ngẫu nhiên rời rạc X với bảng phân phối xác suất
X 1 2 3 4 5
P 0,3 0,25 0,18 0,14 0,13
VÍ DỤ 3.8. Tìm M ode của biến ngẫu nhiên rời rạc X với bảng phân phối xác suất
X 1 2 3 4 5
P 0,1 0,15 0,4 0,35 0,13
...................................................................................................................................................................
3.6. TRUNG VỊ
1
Trung vị của biến ngẫu nhiên X là số x thỏa điều kiện P(X ≤ x) = P(X ≥ x) = . Trong
2
trường hợp xác suất đồng khả năng, để tìm trung vị, người ta xếp tập X(Ω) tăng dần, sau đó
nếu số phần tử của X(Ω) là số lẻ thì ta lấy số chính giữa. Ngược lại, ta sẽ lấy trung bình của hai
số chính giữa nếu số phần từ của X(Ω) là số chẵn.
CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC 3. Các đặc trưng của biến ngẫu nhiên | 31
VÍ DỤ 3.9. Cho biến ngẫu nhiên X có bảng phân phối xác suất
X 1 2 3 4 5
P 0,1 0,3 0,1 0,2 0,2
...................................................................................................................................................................
VÍ DỤ 3.10. Cho biến ngẫu nhiên X có bảng phân phối xác suất
X 1 2 3 4 5
P 0,2 0,3 0,1 0,2 0,2
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.2. Trò chơi đánh bài Texas bắt đầu với việc mỗi người chơi nhận được 2 là bài trên tay. Sau đây
là bảng phân phối số lượng con bài át trong hai lá bài đó
Số lượng át 0 1 2
Xác suất 0.559 0.382 0.059
a) Hãy kiểm tra xem mô hình trên có phải là một biến ngẫu nhiên rời rạc?
b) Xác suất mà trong hai lá chứa ít nhất một át? Tính toán bằng hai cách khác nhau.
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.3. Phần mềm kiểm tra chính tả bắt lỗi “lỗi không phải từ”, là lỗi tạo thành bởi một chuỗi các
chữ cái sắp xếp không tạo thành một từ, ví dụ chữ “the” được nhập là “teh”. Khi sinh viên đại học được
yêu cầu viết một bài luận 250 từ (không được kiểm tra lại lỗi chính tả), và X số lượng từ bị lỗi có phân
phối sau:
a) Viết biến cố “có ít nhất 1 lỗi” theo biến ngẫu nhiên X. Xác suất của biến cố này là bao nhiêu?
32 | Lý thuyết Xác suất và Thống kê CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC
b) Phát biểu thành lời biến cố X ≤ 2. Tính xác suất biến cố đó và xác suất của biến cố X < 2.
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.4. Không gian mẫu của một biến ngẫu nhiên là {a; b; c; d; e; f } và các sự kiện sơ cấp có cùng khả
năng xảy ra. Biến ngẫu nhiên đó được xác định như sau
Sự kiện sơ cấp a b c d e f
X 0 0 1,5 2,5 2 3
Viết hàm xác suất của X, sau đó sử dụng hàm xác suất vừa tìm được để tính các xác suất sau
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
2x + 1
BÀI 3.6. Cho hàm số f (x) = , x = 0, 1, 2, 3, 4.
25
CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC 3. Các đặc trưng của biến ngẫu nhiên | 33
i P(X > 1) iii P(X ≤ 1 hoặc X = 3)
ii P(2 < X < 6) iv P(2 ≤ X ≤ 4.5)
BÀI 3.7. Thả hai con súc sắc cân bằng với xác suất của mỗi mặt chấm xuất hiện là như nhau. Gọi biến
ngẫu nhiên X là tổng số chấm xuất hiện khi thả hai con súc sắc.
a) Hãy viết không gian mẫu những khả năng khi tung 2 súc sắc.
c) Sử dụng kết quả câu b để lập bảng phân phối xác suất.
d) Người chơi sẽ thắng cược khi tổng súc sắc là 7 hoặc 11. Tính xác suất để người chơi thắng khi
thả súc sắc.
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.8. Đại học bang North Carolina đăng bản phân phối cấp lớp cho các khóa học trực tuyến. Học
sinh trong học phần tiếng Anh 210 của học kỳ mùa xuân 2006 đã nhận được 31% A, 40% B, 20% C,
4% D và 5% F. Chọn ngẫu nhiên một học sinh Anh ngữ 210. ”Chọn ngẫu nhiên” có nghĩa là mọi học
sinh cùng một cơ hội được chọn. Điểm của học sinh theo thang điểm bốn điểm (với A = 4) là một biến
ngẫu nhiên X.
a) Hãy lập bảng phân phối xác suất và tính xác suất học sinh được chọn B hoặc tốt hơn.
b) Giả sử khi đạt điểm D và F trong học phần tiếng Anh 210, học sinh đó bị coi như chưa hoàn
thành chuyên ngành ngôn ngữ học. Hãy tính xác suất để học sinh chọn không thỏa yêu cầu của
chuyên ngành.
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
34 | Lý thuyết Xác suất và Thống kê CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC
BÀI 3.9. Sử dụng số liệu từ Bài tập 2.15, ta xét biến ngẫu nhiên V chính là giá trị của chữ số đầu tiên.
Hãy tính trung bình và độ lệch tiêu chuẩn của V .
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.10.
a) Cho biến ngẫu nhiên X có kì vọng µX = 10 thì biến ngẫu nhiên Y = 15 + 8X có kì vọng là bao
nhiêu?
b) Cho biến ngẫu nhiên U có trung bình µU = 20 và biến ngẫu nhiên V có trung bình µV = 20 thì
biến ngẫu nhiên Z = 0.5U + 0.5V có trung bình là bao nhiêu?
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.11. Linda là một nhân viên bán hàng tại một đại lý ô tô lớn. Với mức hoa hồng 25% lợi nhuận
tính trên mỗi chiếc xe cô bán, Linda dự kiến sẽ kiếm được 350$ cho mỗi chiếc xe hơi bán được và 400$
cho mỗi chiếc xe tải hoặc SUV bán được. Linda thúc đẩy bản thân bằng cách sử dụng ước lượng xác
suất cho doanh thu của mình. Vào một ngày Thứ Bảy của tháng Tư, cô ước tính doanh số bán xe hơi
của mình như sau:
Số xe bán 0 1 2 3
Xác suất 0.3 0.4 0.2 0.1
Số xe bán 0 1 2
Xác suất 0.4 0.5 0.1
a. Hãy tính trung bình lượng xe mỗi loại cô ta bán từ đó suy ra doanh thu trung bình cô ta thu được.
CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC 3. Các đặc trưng của biến ngẫu nhiên | 35
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................
BÀI 3.12. Một nhà sản xuất ổ đĩa bán ra các thiết bị lưu trữ với dung lượng 1 terabyte, 500 gigabyte
và 100 gigabyte với tỷ lệ tương ứng là 50%, 30% và 20%. Doanh thu ước tính trong năm tương ứng với
từng thiết bị bán ra là 50 triệu $, 25 triệu $ và 10 triệu $. Xác định hàm xác suất, hàm phân phối cho
doanh thu của thiết bị lưu trữ bán ra trong năm đó. Tính doanh thu trung bình của thiết bị lưu trữ
trong năm đó.
BÀI 3.13. Một kết cấu bao gồm 3 thành phần cơ khí hoạt động độc lập với nhau. Giả sử rằng xác suất
mà thành phần thứ 1, thứ 2 và thứ 3 đáp ứng được các chi tiết kỹ thuật lần lượt là 0,95, 0,98 và 0,99.
Tìm hàm xác suất, hàm phân phối cho số lượng các thành phần đáp ứng chi tiết kỹ thuật trong kết
cấu.
BÀI 3.14. Miền giá trị của biến ngẫu nhiên Y là {0; 1; 2; 3; y}, trong đó y chưa biết và P(Y = a) = 0,2,
với a = 0, 1, 2, 3, y. Tìm y để giá trị trung bình của biến ngẫu nhiên Y là 6.
BÀI 3.15. Trong một hộp có hai đồng xu 10 cent và một đồng xu 50 cent. Chọn ngẫu nhiên hai đồng
xu từ hộp. Gọi X là tổng giá trị của hai đồng xu.
BÀI 3.16. Khi Sở y tế kiểm tra hai tạp chất thường thấy trong nước uống ở những giếng tư nhân trong
một tỉnh. Kết quả kiểm tra cho thấy, có 20% các giếng có cả hai tạp chất, 40% có tạp chất A và 50%
có tạp chất B. Nếu chọn ngẫu nhiên một giếng trong tỉnh, tìm phân phối xác suất cho Y , với Y là số
tạp chất được tìm thấy trong giếng.
BÀI 3.17. Trong một bài kiểm tra đưa ra cho các đứa trẻ, có ba tấm hình về các động vật, yêu cầu các
đứa trẻ nối một tấm hình đến một từ để nhật biết động vật đó. Nếu một đứa trẻ gán ba từ một cách
ngẫu nhiên đến ba hình ảnh, tìm phân phối xác suất cho Y - số nhận diện đúng.
BÀI 3.18. Các thư đến trung tâm dịch vụ của một nhà sản xuất hệ thống thông tin đã được phân loại
dựa trên số lượng từ khóa và loại tin nhắn: email hoặc voice. Giả sử, 70% tin nhắn đến qua email và
phần còn lại là voice.
Số từ khóa 0 1 2 3 4
email 0,1 0,1 0,2 0,4 0,2
voice 0,3 0,4 0,2 0,1 0
Xác định hàm xác suất của số từ khóa trong một bài viết?
36 | Lý thuyết Xác suất và Thống kê CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC
BÀI 3.19. Xác định hàm xác suất của biến ngẫu nhiên có hàm phân phối như sau
0; x<2
0,2; 2 ≤ x < 5,7
F (x) = 0,5; 5,7 ≤ x < 6,5
0,8; 6,5 ≤ x < 8,5
1; 8,5 ≤ x.
CHƯƠNG 3. BIẾN NGẪU NHIÊN RỜI RẠC 3. Các đặc trưng của biến ngẫu nhiên | 37