EMISJA

GŁOSU
W
PRAKTYCE
„Zanim przemówisz, obróć siedem razy
język w gębie.”
(Galileusz)

Referat przygotowały:
1. Sylwia Skraba
2. Agata Kusiak

1
 Sztuka komunikowania wymaga przystosowania własnego stylu do drugiej osoby i duŜej
elastyczności w porozumiewaniu się. Wprowadzenie reguł komunikacji w Ŝycie współtworzy
linię funkcjonowania w zawodzie, stwarza poprawne stosunki międzyludzkie, ogranicza
sytuacje konfliktowe mogące zaistnieć podczas wykonywania codziennych obowiązków.
Wszystko co robimy - sposób siadania, chodzenia, zmiana tonu głosu - jest formą
komunikacji i podlega jej regułom.
Elementem stylu komunikacji jest tzw. PREFEROWANA FORMA EKSPRESJI, do
której naleŜy brzmienie głosu.
Cechy brzmienia głosu to:
-wysokość
-akcent
-intonacja.
Jedną z grup zawodowych, posługujących się na co dzień głosem, tzw. VOCAL
PROFESIONAL są nauczyciele.
Kształceniem prawidłowej umiejętności władania głosem zajmuje się przedmiot
EMISJA GŁOSU. Ogólna definicja emisji odnosi się do róŜnych zjawisk Ŝycia społecznego:
bankowości ( emisja banknotów ), fizyki (emisja impulsów świetlnych), przekazu treści
kulturalnych (emisja programu TV) itp. Emisja głosu, to po prostu proces jego wydobywania
i wysyłania w przestrzeń. Z punktu widzenia praktyki kultury Ŝywego słowa bardzo istotne
jest tu zastosowanie odpowiedniej postawy w trakcie mówienia, czyli przyjęcie właściwej
pozycji ciała. Chodzi o to, aby w pełni wykorzystać anatomiczne i fizjologiczne moŜliwości
mówienia, bez zmęczenia i bez uciskania przepony.
Wszystkie ćwiczenia emisyjne, powinny być wykonywanie najpierw na stojąco.
Później naleŜy zwracać uwagę na sposób siedzenia i pozycję ciała podczas mówienia. Linia
pleców mówiącego powinna być wyprostowana, dopuszczalne jest jedynie lekkie
przechylenie do przodu. Natomiast w Ŝadnym wypadku nie moŜna pozwolić na opieranie
górnej części pleców (łopatki, barki) o krzesło lub ławkę, z jednoczesnym wysunięciem
bioder do przodu. Pozycja kręgosłupa ma bowiem wyraźny wpływ na emisję głosu. Stopy
mają być przy tym lekko rozsunięte, w celu lepszego osadzenia miednicy.
Fizjologicznie i psychicznie właściwa emisja głosu to:

• swobodna i elastyczna postawa ciała,

• rozluźnienie fizyczne całego organizmu i odpręŜenie psychiczne,
• harmonijne i skoordynowane współdziałanie mięśni zaangaŜowanych w tworzenie
głosu,
• właściwe dozowanie napięć mięśni zaangaŜowanych w tworzenie głosu i rozluźnienie
mięśni nie biorących udziału w tym procesie,
• estetyczny wygląd twarzy i całej postawy,
• prawidłowy sposób oddychania - prawidłowy tor oddechowy, umiejętność
ekonomicznego operowania oddechem, wydłuŜona faza wydechowa, podparcie
oddechowe,
• miękki atak głosowy,
• oczywisty sposób wydobywania dźwięku,
• mówienie w średnicy głosu - czyli na najbardziej wygodnej i ekonomicznej dla głosu
wysokości,
• dźwięczność i nośność głosu,
• swobodna artykulacja i precyzyjna dykcja,
• modulowanie głosu zapobiegające monotonii w mówieniu,

2
 • indywidualna barwa głosu,
• moŜliwość wyraŜania emocji w głosie,
• stwarzanie szerokich moŜliwości interpretacyjnych i improwizacyjnych,
• moŜliwość pracy głosem bez nadmiernego wysiłku organu głosowego.

Prawidła emisja powoduje, Ŝe nasz głos wywołuje pozytywne wraŜenia u

odbiorców. Jeśli nas samych boli wydobywanie dźwięków, to równieŜ bolesne jest ich
odczuwanie przez naszych słuchaczy. Poza tym praca głosem i nad głosem, jeśli trzyma się
wyŜej wymienionych zasad, pozytywnie oddziałuje na aparat głosowy i funkcjonowanie
całego organizmu. Ćwiczenia z emisji głosu pozwalają pracować nad głębokim i spokojnym
oddechem, który jest niezbędny do Ŝycia, o czym wiedzą wszyscy, ale teŜ niezbędny do
mówienia, o czym wiedzą tylko niektórzy.
Oddychanie to proces bezustannie zachodzący w naszym organizmie, związany z
pobieraniem tlenu ze środowiska i wydalaniem końcowych produktów utleniania – dwutlenku
węgla i wody.
W skład narządów słuŜących człowiekowi do mówienia wchodzą:
• aparat oddechowy, wytwarzający prąd powietrza niezbędny do powstania dźwięku;
• aparat fonacyjny, wytwarzający głos, czyli krtań, w której powstaje dźwięk;
• aparat artykulacyjny, składający się z jamy ustnej, nosowej i gardłowej.

RozróŜnia się trzy rodzaje oddechów:

• oddech piersiowy, podczas którego rozszerzają się głównie górne odcinki klatki
piersiowej;
• oddech brzuszny (brzuszno – przeponowy), który zachodzi przy udziale głównie
dolnych partii klatki piersiowej;
• oddech pełny (brzuszno – piersiowy), czyli, jak sama nazwa wskazuje, jest to
połączenie dwóch poprzednich sposobów oddychania.

Sposób oddychania zaleŜy w znacznym stopniu od głębokości oddechów i od pozycji

ciała. Oddychanie brzuszne odbywa się spontanicznie w pozycji leŜącej. JeŜeli
mówimy bardzo głośno lub krzyczymy, to oddychamy całą klatką piersiową; inaczej
oddychamy w czasie spoczynku a inaczej w czasie mówienia czy śpiewania.

W czasie spoczynku:
• oddychamy przez nos;
• wdech i wydech mają prawie jednakową długość (wdech jest trochę krótszy);
• zuŜycie powietrza jest małe (ok. 0,5 litra przy jednorazowym wdechu);
• oddychamy automatycznie.

W czasie mówienia i śpiewania:

• oddychamy przez usta (w czasie wymawiania głosek nosowych takŜe przez nos);
• przez usta moŜemy zaczerpnąć znacznie więcej powietrza;
• wdech jest krótki, wydech znacznie dłuŜszy;
• zuŜycie powietrza jest duŜe (ok. 1 do 2 litrów przy jednorazowym wdechu);
• wdechy są podporządkowane tekstowi, tzn. bierzemy oddech w tym miejscu, w
którym następuje pauza.

W oddychaniu bierze udział cały organizm, takŜe mięśnie. NajwaŜniejszym mięśniem

oddechowym jest przepona. Oddziela ona jamę piersiową od jamy brzusznej.

3
Przy wdechu klatka piersiowa wydłuŜa się na skutek obniŜenia się przepony oraz rozszerza
przez uniesienie Ŝeber. W czasie wydechu przepona unosi się a Ŝebra opadają. Zmniejsza się
wtedy pojemność klatki piersiowej. Powietrze w niej zawarte zostaje wypchnięte na zewnątrz.
Praca przepony jest niezaleŜna od naszej woli i nie jest kierowana świadomością. Jej ruchów
nie odczuwamy, moŜemy jednak świadomie wpływać na pogłębienie, zwolnienie lub
przyspieszenie oddychania, poniewaŜ praca przepony uzaleŜniona jest od ruchów Ŝeber i
mięśni brzucha. Mechanizm ruchowy oddechu regulowany jest przez nadrzędną czynność
ośrodkowego układu nerwowego.
Prawidłowe oddychanie jest podstawą dobrej wymowy. Ćwicząc, moŜemy usprawnić
aparat oddechowy, zwiększyć pojemność płuc, nauczyć się lepszego wykorzystania powietrza
podczas mówienia i utrzymywać płuca w dobrej formie. W czasie ćwiczeń wydechy powinny
być przedłuŜone, jak podczas mówienia, czy śpiewania. Zwróćmy równieŜ uwagę na ciche
„branie oddechu”, niesłyszalne dla innych osób. Bardzo istotna jest systematyczność w pracy
nad oddechem.
Ćwiczyć naleŜy codziennie po kilka, kilkanaście minut. Przed ćwiczeniami postarajmy
się odpręŜyć, skoncentrować na sobie, swoim ciele i na tym, nad czym za chwilę będziemy
pracować. Ćwiczenia naleŜy wykonywać przed jedzeniem lub dwie godziny po jedzeniu.
Bezpośrednio po jedzeniu praca narządów oddechowych jest bowiem utrudniona.

Ćwiczenia oddechowe mają na celu:

• wykształcenie prawidłowego toru oddechowego;
• pogłębienie wdechu i wydłuŜenie fazy wydechowej;
• uelastycznienie mięśni przepony;
• zapobieganie niepoŜądanym zjawiskom, takim jak: mówienie na wdechu, arytmia
oddechowa, zaburzenia pomiędzy rytmem oddychania a strukturą wypowiedzi;
• mówienie wyłącznie na wydechu, bez przydechów;
• umiejętność dostosowania długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi.

ĆWICZENIE 1
Rozluźniamy bardzo powoli całe ciało. Mocno stoimy na nogach, przeciągamy się jak kot.
MoŜna zamknąć oczy. WyobraŜamy sobie, Ŝe nie istnieje nic poza naszym ciałem. Wszystkie
mięśnie (takŜe twarzy) są teraz rozluźnione. Oddychamy spokojnie.

ĆWICZENIE 2
Wykonujemy kolejno krąŜenia: głową do przodu, do tyłu i na boki; ramionami do przodu i do
tyłu. Następnie podnosimy ramiona w górę i energicznie opuszczamy w dół. „Strzepujemy”
dłonie jak szmatkę od kurzu i „strzepujemy” stopy. Cały czas oddychamy swoim rytmem.

ĆWICZENIE 3
Wykonujemy pięć szybkich wdechów i wydechów przez nos a następnie „wyparskujemy”
powietrze (uwaga: moŜe zakręcić się w głowie).

ĆWICZENIE 4
LeŜymy swobodnie. Gwałtownie napinamy wszystkie mięśnie ciała, równocześnie biorąc
wdech nosem. Przytrzymujemy powietrze w sobie, utrzymując teŜ napięcie mięśni. Liczymy
w myślach 101, 102, 103, 104, 105, 106… Wypuszczamy powietrze i rozluźniamy wszystkie
mięśnie. Oddychamy swobodnie w swoim rytmie.

ĆWICZENIE 5

4
LeŜymy na plecach. Na brzuchu kładziemy cięŜką ksiąŜkę. Wciągamy powietrze przez nos
tak, aby ksiąŜka się uniosła. Wydychamy powietrze bardzo powoli ustami, wtedy ksiąŜka na
brzuchu opada.

ĆWICZENIE 6
LeŜąc na plecach, liczymy wrony na jednym wydechu: „jedna wrona bez ogona, druga wrona
bez ogona, trzecia wrona bez ogona, czwarta wrona bez ogona, piąta wrona bez ogona…” itd.
Staramy się zwiększać stopniowo ilość wron bez ogona (oczywiście tylko w tej wyliczance).
Na jednym wydechu postarajmy się policzyć jak najwięcej jajek według wyliczanki: „Siedzi
kaczka na Dunaju na dwudziestym piątym jaju” – wdech nosem i liczymy: „jedno jajo, drugie
jajo, trzecie jajo, czwarte jajo, piąte jajo…” i tak aŜ do dwudziestego piątego.

Do prawidłowego wykonywania ćwiczeń oddechowych niezbędne jest wyciszenie i

wewnętrzna równowaga a to uzyskać moŜemy dzięki ćwiczeniom relaksacyjnym. Relaksacja
to wszelkie metody i sposoby uzyskiwania stanu fizycznego i psychicznego odpręŜenia, czyli
tzw. stanu relaksu. Treningi i ćwiczenia relaksacyjne słuŜą zatem wypracowaniu nawyków
wprowadzania się w ten stan. NaleŜy wykonywać je w dobrze przewietrzonym i cichym
pomieszczeniu.
Jednym z bardzo dobrych ćwiczeń jest tzw. relaks autogenny, do którego
wykorzystano następujący tekst (waŜne jest, aby czytać go lub słuchać w pierwszej osobie
liczby pojedynczej):

LeŜę wygodnie na plecach. Mam przymknięte oczy. Oddycham równo, miarowo,

spokojnie. Ogarnia mnie przyjemne ciepło. Jest mi dobrze. Oddycham coraz spokojniej. W
czasie wdechu moje ciało napełnia się ciepłem, które zbiera wszystkie napięcia. Wyrzucam
je wraz z wydechem. Oddycham równo, miarowo, spokojnie. Jest mi dobrze.
Czuję, Ŝe moje ciało jest teraz całkiem rozluźnione. Moja głowa jest lekka, moje ręce
są lekkie, moje nogi są lekkie, moje całe ciało jest bardzo lekkie. Zaczynam wydawać
dźwięki – jęki, jak człowiek cierpiący lub chory. Mój głos nie napotyka na Ŝadne przeszkody.
Oddycham równo, miarowo, spokojnie, wdech – wydech. Moje ciało jest lekkie, moje ciało
jest bardzo lekkie, moje ciało jest juŜ tak lekkie, Ŝe zaczynam wznosić się w powietrze, jak
chmurka. Czuję ciepło słońca, lekki powiew wiatru, oddycham spokojnie, jest mi dobrze.
DłuŜszy wdech, krótszy wydech utrzymują mnie w powietrzu.Zaczynam wydawać łagodny
dźwięk, jak człowiek, któremu jest dobrze, bardzo dobrze. Dźwięk wypełnia całe moje ciało i
po chwili ulatuje gdzieś w przestrzeń, jest mi dobrze, oddycham spokojnie, równo. Przy
kaŜdym dłuŜszym wydechu opadam powoli na ziemię i łagodnie uśmiecham się do Ŝycia.
Jest mi przyjemnie.

Po przeprowadzeniu ćwiczeń oddechowych i relaksacyjnych naleŜy wprowadzić ćwiczenia

głosowe. Oto kilka przykładów:

ĆWICZENIE 1
Stajemy wygodnie. Myślimy o czymś przyjemnym i uśmiechamy się do własnych myśli (taki
uśmiech rozluźnia wargi i Ŝuchwę). Wciągamy powietrze nosem spokojnie, głęboko, bez
wysiłku, a następnie wypuszczamy ustami, wymawiając bezgłośnie samogłoskę a, oczywiście
wciąŜ się uśmiechając. Powtarzamy to ćwiczenie z pozostałymi samogłoskami : e, i, o, u, y.

ĆWICZENIE 2

5
Stajemy plecami do ściany. Opieramy się o ścianę tak, aby całe ciało do niej przylegało.
Nie odrywając głowy od ściany, poruszamy nią delikatnie i mruczymy jak przy bólu głowy.
SkarŜymy się dźwiękiem.
Teraz „wcieramy” plecy w ścianę i mruczymy jak niedźwiedź po zjedzeniu beczki miodu.

ĆWICZENIE 3
W celu rozluźnienia mięśni krtani i gardła stosujemy ciche mruczenie (przedłuŜoną
spółgłoskę m). JeŜeli mruczenie jest prawidłowe, wyczuwamy drgania na wargach,
skrzydełkach nosa i stopniowo na czubku głowy. Ćwiczenie powtarzamy kilka razy.
Następnie przechodzimy do łączenia przedłuŜonej spółgłoski m z samogłoskami, a więc:

mmma, mmmo, mmme, mmmu, mmmi, mmmy

Sylaby naleŜy wymawiać tu delikatnie i bez wysiłku.

ĆWICZENIE 4
Poszczególne samogłoski wymawiamy najpierw staccato, a potem legato, np.:

a, a, a, a, a, a, a następnie aaaaaaaaaaaa
o, o, o, o, o, o, o, a następnie oooooooooo
e, e, e, e, e, e, e, a następnie eeeeeeeeeeee
u, u, u, u, u, u, a następnie uuuuuuuuuu
i, i, i, i, i, i, i, i, i, i, a następnie iiiiiiiiiiiiiii
y, y, y, y, y, y, y, a następnie yyyyyyyyyy

ĆWICZENIE 5
Dwa następujące po sobie brzmienia głosek mają zawsze skłonność do asymilacji. Często
słyszymy, np. w telewizji dladama, zamiast dla Adama, dokna, zamiast do okna, iocean,
zamiast i ocean itd. Aby uniknąć takich błędów we własnych wypowiedziach, naleŜy ćwiczyć
zestawy wyrazów tego typu, np.:

Ewa i Anna, do okna, ta altana, ostra igła, nie umieć, i Urszula, i Ewa,
serce olbrzyma, samogłoski ustne, mówiono o Olkuszu, mam masło, to jest to

ĆWICZENIE 6
Ćwiczymy głoskę b :

ba bo be bu bi by
aba obo ebe ubu ibi yby
aba abo abe abu abi aby
oba obo obe obu obi oby
eba ebo ebe ebu ebi eby
uba ubo ube ubu ubi uby
iba ibo ibe ibu ibi iby
yba ybo ybe ybu ybi yby

Ćwiczenie wykonujemy od lewej do prawej – wierszami.

ĆWICZENIE 7

6
Ćwiczymy głoski d, t:

dat dot det dut dyt

dada dodo dede dudu dydy
at-da ot-do et-de ut-du yt-dy

ĆWICZENIE 8
Wymawiamy dokładnie następujące słowa:

dadaizm, dynamit, dmuchawiec, Budda, poddany, jezdnia, dyplom,

dłuto, dyrektor, dekolt, dekoracja, dŜungla, dynia, dentysta

Drogi nauczycielu, mając na uwadze Twoją cięŜką i czasochłonną pracę proponujemy

teraz kilka ćwiczeń, które zajmą Ci krótką chwilę i nie wymagają specjalnych przygotowań.

LeŜąc na plecach:

• zapytaj siebie „Jak się dzisiaj czuję?”; „Czego mi potrzeba? Rozluźnienia,

koncentracji, a moŜe pobudzenia albo serdecznego uśmiechu do samego siebie?”,
• napnij całe ciało, utrzymaj napięcie przez 3-5 sekund i rozluźnij (powtórz 5 – 10 razy),
• otwartą dłonią masuj brzuch, okolicę pępka zgodnie z ruchem wskazówek zegara (1-2
min.),
• przeciągaj się leniwie (moŜesz jednocześnie wydobywać dźwięki, na jakie masz
ochotę),
• kilka razy parsknij prrrr....,
• mlaskaj swobodnie przez kilkanaście sekund (1 - 3 min.),
• naśladuj przeŜuwanie pokarmu – usta zamknięte, ruchy przeŜuwania muszą być
wykonywane z przesadą (2-3 min.),
• mrucz mmmm..., nnnn.... swobodnie poruszając głową w prawo i w lewo tak długo,
jak masz ochotę,
• połóŜ dłoń na brzuchu i wykonaj 5- 10 głębokich, spokojnych oddechów (np. wdech –
licz w myślach do 4, wydech – licz w myślach do 8).

POMYŚL O TYM, śE CZEKA CIĘ WYZWANIE – KOLEJNY, PIĘKNY DZIEŃ

I PRACA, KTÓRĄ LUBISZ !!!i
edy wstaniesz ..

W drodze do kuchni, łazienki:

• przeciągaj się i ziewaj, szeroko otwierając usta,

• zrób kilka podskoków,
• energicznie poruszaj ramionami, rękoma, rozruszaj dłonie,
• wykonaj kilka skłonów, skrętów ciała,
• Ŝywiołowo poklepuj całe ciało w następującej kolejności: stopy, podudzia, uda,
pośladki, brzuch, przedramiona, ramiona, klatka piersiowa; następnie delikatnie
głaszczącym ruchem dotykaj szyję, kark, na końcu opukuj głowę.
• Podczas porannej toa
•

7
Przed lustrem, pod prysznicem:

• wykonaj masaŜ twarzy, szyi i karku – opukuj, rozmasuj, rozcieraj je przy okazji
porannych czynności,
• energicznie otwórz buzię jakbyś miała ugryźć soczyste i duŜe jabłko (5 – 10 razy),
• wykonuj róŜne ruchy warg, energicznie cmokaj,
• dłuŜej niŜ zwykle wypłukuj buzię podczas mycia zębów,
• po umyciu zębów energicznie wysuwaj i chowaj język przy wyraźnie opuszczonej i
nieruchomej Ŝuchwie,
• otwórz szeroko buzię, wyciągnij język jak najdalej na brodę, utrzymaj go tam 5- 10
sekund i schowaj rozluźniony do jamy ustnej (powtórz 5- 8 razy),
• nuć ulubione melodyjki.
Zanim wyjdziesz z domu ....
Czekając, aŜ zagotuje się woda, robiąc kanapki, ścieląc łóŜko, ubierając się:

• rytmicznie i z energią wypowiadaj (1- 2 min.):

ps – f – ps – f – ps – f – ps – f ....
ha – ha – ha – ha ......
hop – hop – hop – hop ......
pop – bop – pop – bop – pop – bop ......
• wydobywaj na róŜnych wysokościach brrrr .....(niskie dźwięki, wysokie dźwięki,
przechodzenie od wysokich do niskich dźwięków oraz od niskich do wysokich),
• naśladuj latającą pszczołę bzzzzzz.......,
• wypowiadaj wydłuŜony dźwięk „ing”: iiinnnnnnnnnnnnnnnng,
• mruczenie połącz z samogłoskami aaaaammmmmmmaaaa.... oooommmmmoooo.... ,
uuuuuummmmmmmuuuuu...,
• naśladuj dźwięk syreny: aaaaaa...., przechodząc płynnie od najniŜszych do
najwyŜszych dźwięków i z powrotem.
W drodze do pracy ....
Jeśli do pracy chodzisz pieszo:

• moŜesz iść dynamicznie, szybciej niŜ zwykle – „dobudzisz się”, poprawi się krąŜenie
krwi, oddychanie, przemiana materii, poczujesz się lepiej, poprawisz kondycję,
• idąc wolniej - moŜesz ćwiczyć oddech, np. synchronizuj oddech z wykonywanymi
krokami (oddychaj przez nos):
1.wdech (2 kroki), wydech (4 kroki); następnie:
wdech (3 kroki), wydech (6 kroków) itd.
2.wdech (4 kroki), zatrzymanie powietrza (1 krok), wydech przez nos lub usta (8
kroków); następnie wdech (3 kroki), zatrzymanie powietrza (1 krok), wydech przez
nos lub usta (8 kroków); wdech (2 kroki), zatrzymanie powietrza (1 krok), wydech przez
nos lub usta (8 kroków); wdech (1 krok), zatrzymanie powietrza (1 krok), wydech przez
nos lub usta (8 kroków).

Jeśli do pracy jeździsz rowerem:

● skup się na oddechu, niech będzie naturalny, dostosowany do wysiłku (oddychaj przez nos),
● róŜnicuj tempo jazdy – jeśli potrzebujesz więcej energii jedź szybciej; jeśli potrzebujesz
uspokojenia – jedź powoli. Trzymając kierownicę moŜesz ćwiczyć naprzemienne napinanie i
rozluźnianie mięśni rąk i ramion.

8
Jeśli do pracy jedziesz samochodem:

Prowadząc samochód moŜesz wykonywać ćwiczenia, które NIE ODWRÓCĄ TWOJEJ

UWAGI OD TEGO, CO SIĘ DZIEJE NA DRODZE, np:
● śmiej się głośno (przypomnij sobie dobry kawał, śmieszne wydarzenie),
● mrucz mmmm...., nnnn...., ńńńń... na wygodnej wysokości dźwięku,
● naśladuj muczącą krowę muuuu…, latającą pszczołę bzzzz...,
● wydobywaj brrrrr... na róŜnych wysokościach dźwięku,
● wyraźnie (nawet przesadnie) wypowiadaj trudne wyrazy, zbitki głoskowe lub językowe ła-
mańce:

Zaszeleściły szuwary; szary świt przepłoszył drzemiące stado
srebrnordzawych kuropatw.

Robercie! Rozumiesz opatrzność w sposób opaczny.

W mieście Wiśle myślą ściśle. Jak coś zmyślą, ślą na piśmie.

Teatr gra w grotach „Dekamerona”. Grom gruchnął w rododendrona.

Król królowej tarantulę włoŜył czule pod koszulę.

Zaszczuty starzec chory na trzustkę zŜółkł ze zgryzoty.

Szczoteczka szczoteczce szeptała coś w teczce.

Zuza ma zeza i zły zgryz.

Korzystając ze środków transportu:

● ćwicz oddech, np.

1. głęboko, spokojnie oddychaj – kilka razy wykonaj wdech nosem, wydech nosem;
2.wykonaj wdech nosem, zatrzymaj powietrze na kilka sekund i wypuść swobodnie
powietrze przez usta;
3.wykonaj krótki wdech przez nos, zatrzymaj powietrze na chwilę, następnie długi
wydech na cichym ffff....;
● dyskretnie ćwicz narządy mowy (np. ruchy języka w buzi naśladujące Ŝucie gumy,
ssanie cukierka, przyciskanie języka do podniebienia itp.)

JeŜeli ćwiczenia będą wykonywane systematycznie, zobaczysz, Ŝe Twój głos

będzie Ci wdzięczny i odczujesz róŜnicę w pracy głosem.

śycie codzienne pokazuje, Ŝe zbyt często lekcewaŜy się fakt, iŜ zdrowy narząd głosu
oraz wykorzystanie pełni jego moŜliwości, to potęŜny środek wychowawczy w pracy
nauczyciela. A właśnie dzięki niemu nauczyciel moŜe komunikować się z uczniami,
przekazywać istotne treści i rozbudzać ich ciekawość nie tylko za pomocą słów, ale równieŜ
za pomocą odpowiedniej melodii mowy czy akcentu . MoŜe on równieŜ brzmieniem swojego
głosu wpływać na zachowanie uczniów np. wyciszając ich, pobudzając do pracy, czy
uspokajając. Jest to więc kolejny - po zapobieganiu chorobom zawodowym narządu
głosowego oraz umiejętnej pracy głosem- argument przemawiający na rzecz kształcenia
głosu. Praca nad własnym głosem moŜe przybierać róŜnorodne formy – od indywidualnych
lekcji lub grupowych zajęć, warsztatów, kursów, szkoleń prowadzonych przez specjalistę
emisji głosu, poprzez konsultacje z lekarzem foniatrą, aŜ do samodzielnie wykonywanych
ćwiczeń usprawniających narząd głosowy i rozwijających jego moŜliwości.
NiezaleŜnie od formy, istotnym czynnikiem w kształceniu głosu jest świadomość:
„Świadoma i samodzielna praca nad głosem rozpoczynają się z chwilą zrozumienia prawdy,

9
iŜ głos jest darem danym człowiekowi raz na całe Ŝycie. Niekiedy bowiem higiena głosu i
prawidłowa technika wokalna nie wystarczą, by przywrócić „zdrowie” naszemu narządowi
głosowemu i trzeba uciec się do innych sposobów naprawy, np. w przypadku wielu
dolegliwości głosowych zachodzi konieczność interwencji chirurgicznych. Samodzielna
praca nad jego doskonaleniem, kształtowaniem i rozwojem to poszukiwanie pełnego wyrazu
brzmienia, artyzmu i ekspresji głosu.”
W tym miejscu naleŜy wspomnieć, Ŝe na nasz głos ma wpływ wiele chorób. MoŜe się
to odbywać bezpośrednio – kiedy choroba zniekształca głos, obniŜa jego jakość, wydolność
lub pośrednio – kiedy to uboczne skutki przyjmowanych przez nas środków
farmaceutycznych wpływają na narząd głosowy.

Oto niektóre z nich:

- awitaminoza,
- niedokrwistość,
- przemęczenie, osłabienie,
- choroby wirusowe,
- stany zapalne gardła, krtani, nosa;
- zła kondycja fizyczna,
- zatrucia,
- schorzenia audiologiczne,
- polipy nosa.

Choroby przewlekłe negatywnie oddziałujące na aparat głosowy:

- refluks Ŝołądkowo – przełykowy,
- alergia,
- astma,
- zaburzenia hormonalne,
- nawracający nieŜyt nosa,
- nawracające stany zapalne zatok,
- niedoczynność tarczycy,
- nadczynność tarczycy,
- nadciśnienie,
- choroby płuc,
- niedosłuch,
- choroby neurologiczne.

Oprócz chorób, na funkcjonowanie naszego głosu, istotny wpływ mają warunki, w

jakich pracujemy. Często nie mamy na nie wpływu. Szereg tych róŜnorodnych czynników,
których nie jesteśmy w stanie wyeliminować negatywnie oddziałuje na nasz aparat głosowy.
W takich sytuacjach, jeŜeli wyczerpał się arsenał moŜliwości, przydatne stają się środki
wspomagające prawidłowe funkcjonowanie narządu głosowego. Trudności w pracy głosem
pojawiają się najczęściej, gdy zmuszeni jesteśmy wdychać suche lub zanieczyszczone
powietrze. Nieoczyszczone powietrze, które wdychamy podraŜnia błony śluzowe, wysusza je
i moŜe powaŜnie utrudniać czynność głosową. Podobnie brak droŜności nosa, wywoływany
przez alergeny, czy czynniki chorobowe. Uczucie dyskomfortu, które pojawia się pod
wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych, mogą w pewnym stopniu osłabić
środki oczyszczające i nawilŜające błony śluzowe narządu głosowego. Nie naleŜy traktować
ich jednak jako złotego środka na wszelkie problemy. Stanowią one jedynie małą część
higieny narządu głosowego, która powinna być integralnym elementem pracy głosem.

10
ŚRODKI POMOCNE W UTRZYMANIU HIGIENY NARZĄDU GŁOSOWEGO: (opis
na podstawie informacji producentów)

STERIMAR - fizjologiczny roztwór wody morskiej, zawierający wodę morską wzbogaconą

składnikami mineralnymi o działaniu przeciwzapalnym (Cu), przeciwalergicznym (Mn) i
antyseptycznym (Ag). Zapobiega i zwalcza zaburzenia w oddychaniu. Przywraca droŜność i
komfort oddychania, poprzez przywrócenie naturalnej wilgotności śluzówek nosa i ich
prawidłowych, fizjologicznych funkcji. Uwalnia nos od wydzielin. Wpływa na zmniejszenie
objawów alergicznego nieŜytu nosa. Powoduje nawilŜenie i delikatne spłukanie śluzówek
nosa z zanieczyszczeń i alergenów. Wskazania:

• nawilŜanie śluzówek nosa w suchym otoczeniu,

• codzienna higiena nosa niemowląt, dzieci i dorosłych.

Dostępny równieŜ w dwóch róŜnych wersjach:

STERIMAR Mn- wzbogacony manganem. Ze względu na funkcje manganu, wspomaga

naturalne mechanizmy ochronne śluzówki nosa. Ponadto STERIMAR Mn ułatwia
oczyszczanie jam nosa z drobnoustrojów i alergenów.

STERIMAR Cu - wzbogacony miedzią. Ze względu na funkcje miedzi, wspomaga

mechanizmy ochronne śluzówki przed infekcjami wirusowymi i bakteryjnymi.

NOSALLER – ochrona przed katarem siennym i alergią

Nosaller to innowacyjna formuła aktywna. Po zaaplikowaniu do nosa stanowi skuteczną
barierę dla alergenów. W kontakcie ze śluzem powstaje w nosie filtr Ŝelowy, który
powstrzymuje i neutralizuje alergeny dostające się do organizmu przez nos (pyłki, kurz).
Według deklaracji producenta zwalcza przyczyny alergii, a nie tylko jej objawy. Jest
środkiem całkowicie bezpiecznym, działającym juŜ po 15 minutach od zastosowania. MoŜe
być stosowany przez dzieci i kobiety w ciąŜy.

GLOSAL na suche gardło - preparat o działaniu nawilŜającym, przeciwzapalnym i

bakteriobójczym w postaci sprayu, znoszący suchość gardła i jamy ustnej. W jego składzie
znajdują się cenne substancje pochodzenia roślinnego, które w połączeniu z minerałami
zawartymi w wodzie przynoszą ulgę, nawilŜają, zmiękczają i odŜywiają jamę ustno -
gardłową. MoŜe być stosowany w chorobie wrzodowej, cukrzycy, u kobiet w ciąŜy.
Wskazania: stany uczucia suchości gardła i jamy ustnej, niezaleŜnie od przyczyny jej
powstania, a zwłaszcza w przypadku:

• intensywnego wykorzystywania głosu (nauczyciele, adwokaci, piosenkarze, aktorzy),

• długotrwałego przebywania w pomieszczeniach z centralnym ogrzewaniem lub
klimatyzacją,
• długotrwałego prowadzenia klimatyzowanych pojazdów mechanicznych,
• długotrwałego przebywania w środowisku o zanieczyszczonym i zapylonym
powietrzu (zakłady przemysłowe, centralne dzielnice miast itd.),

11
 • długotrwałego przyjmowania leków z grupy: moczopędnych, hipotensyjnych,
przeciwhistaminowych, przeciwdepresyjnych, neuroleptycznych, stosowanych w
chorobie Parkinsona, rozszerzających oskrzela (stosowane w astmie),
przeciwlękowych i uspokajających, narkotycznych leków przeciwbólowych,
cytostatyków;
• zaburzeń funkcji tarczycy,
• cukrzycy,
• przewlekłych chorób na tle zaburzeń hormonalnych,
• palenia papierosów,
• po zabiegach radioterapii głowy i szyi,
• następujących chorób: zespół Sjögrena, sarkoidoza, amyloidoza, awitaminoza (wit.
B1, B6), grzybica jamy ustnej, odwodnienie (ludzie starsi), stany psychogenne (stany
lękowe, depresja endogenna), choroby alergiczne.

SALIVA REX - płyn łagodzący suchość jamy ustnej, zawierający równieŜ sole mineralne.
Chroni śluzówki jamy ustnej i gardła przed nadmiernym wysychaniem, a dzięki zawartości
soku z aloesu łagodzi ich podraŜnienia. Wskazania:

• osoby z ograniczonym wydzielaniem lub brakiem wydzielania śliny.

BIOTENE enzymatyczna guma do Ŝucia - enzymatyczna guma do Ŝucia przynosząca ulgę

suchej jamie ustnej. Pobudza wydzielanie śliny i zawiera enzymy, chroniące zęby i dziąsła.
Polecana dla osób z suchością jamy ustnej, która spowodowana jest niedoborem wydzielania
śliny.

BIOTENE ORALBALANCE enzymatyczny Ŝel nawilŜający śluzówkę - Ŝel łagodzący

dolegliwości związane z suchością w jamie ustnej. Dzięki systemowi naturalnych enzymów
zapewnia właściwe nawilŜenie aŜ do 8 godzin, przeciwdziała przykremu uczuciu pieczenia i
swędzenia.

CHOLINKI (Cholinki ziołowe na gardło, róŜne smaki) - pastylki do ssania Cholinki dla osób
cierpiących na suchość i drapanie w gardle oraz podatnych na nadwyręŜenie strun głosowych.
Zawierają: rumianek, szałwię, tymianek, prawoślaz, miętę oraz witaminę C. Pomocne w
przypadku: suchego lub zanieczyszczonego powietrza, podraŜnienia gardła dymem
papierosowym, zmianami temperatury oraz w sytuacji nadmiernego obciąŜenie aparatu
głosowego. NawilŜają i osłaniają gardło oraz tonizują błonę śluzową gardła i jamy ustnej.

HEEL EUPHORBIUM COMPOSITUM S – aerozol do nosa - homeopatyczny aerozol do

nosa, przeznaczony do walki z nieŜytami nosa o róŜnej etiologii (wirusowej, bakteryjnej,
alergicznej), do leczenia pomocniczego w przypadku cuchnącego nieŜytu śluzówki nosa i
przewlekłego zapalenia zatok. Poprawia droŜność nosa. Ułatwia odpływ wydzieliny,
regeneruje błonę śluzową nosa. Przeciwdziała nadmiernemu wysychaniu błon śluzowych,
oraz zapobiega uczuciu ucisku w głowie.

UNIMER PEDIATRIC ISOTONIC - spray do nosa - izotoniczny roztwór oczyszczonej

wody morskiej, który zmniejsza przekrwienie śluzówki, oczyszcza nos i pomaga utrzymać
higienę nosa. Pomaga usuwać śluz, chroni śluzówki wystawione na niekorzystne warunki,
zanieczyszczone powietrze, kurz, pyłki i inne alergeny.

12
UNIMER PEDIATRIC HYPERTONIC 18% - roztwór wzbogacony w miedź i mangan.
Zmniejsza obrzęk śluzówki nosa, zmniejsza lepkość wydzieliny i ułatwia jej usunięcie.
Wskazania: higiena i czyszczenie nosa, zatkany nos w przebiegu kataru, przewlekłe
zapalenie zatok przynosowych, ostry katar o podłoŜu alergicznym.

DRY NOSE SPRAY DO NOSA - spray do nosa na bazie wody z naturalnych źródeł
szwajcarskich, z dodatkiem szarotki alpejskiej, szałwi, mięty i gliceryny. Wskazania:
nawilŜanie błony śluzowej nosa, oczyszczanie śluzówki nosa z kurzu, pyłu i innych
zanieczyszczeń oraz jako środek wspomagający w leczeniu przeziębień i zablokowanego
nosa.

NOSOLAN - śel nawilŜająco - łagodzący do nos - nawilŜający Ŝel fizjologiczny do nosa

zapobiegający wysychaniu śluzówki oraz udraŜniający przewody nosowe. Eliminuje objawy
suchości w nosie, przywraca prawidłową wilgotność śluzówki nosa i swobodny oddech,
łagodzi stany zapalne i niedroŜności nosa.

DALBER - microspray do nosa - izotoniczny roztwór naturalnej solanki mineralnej z

mikroelementami, wspomagający codzienną higienę nosa. Polecany jako środek nawilŜający
śluzówki nosa w suchym otoczeniu oraz w dysfunkcji śluzówek i schorzeniach dróg
oddechowych. Przywraca naturalną wilgotność śluzówek nosa; przywraca wysuszonym
śluzówkom nosa ich prawidłowe, fizjologiczne funkcje; przywraca droŜność zatkanym
przewodom nosa; uwalnia nos od wydzielin; przywraca komfort oddychania. Zalecany w
profilaktyce i leczeniu infekcyjnego i alergicznego nieŜytu nosa.

MARIMER HIPERTONICZNY spray do czyszczenie i udraŜniania zatkanego nosa -

spray zalecany w celu oczyszczania i udraŜniania zatkanego nosa oraz jako uzupełnienie
leczenia infekcji górnych dróg oddechowych, zwłaszcza w przypadku kataru, przeziębienia,
zapalenia zatok oraz po zabiegach operacyjnych.

PHYSIODOSE NaCl 0,9% 5 ML X 12 AMP ( STERYLNA SÓL FIZJOLOGICZNA) -

przeznaczona do pielęgnacji jam nosa, wspomaga oczyszczanie i nawilŜanie śluzówek nosa.

Reasumując powyŜsze treści:

• Zadbaj o to, by Twój styl Ŝycia był aktywny, stymulujący. Wprowadź stabilny plan
dnia, w którym jest czas na pracę, czynny odpoczynek, rozrywkę i odpowiednią ilość
snu.
• Zadbaj o dobre relacje z uczniami, innymi nauczycielami i dyrekcją.
• Dbaj o utrzymanie odpowiedniego poziomu motywacji do pracy.
• Obserwuj w jaki sposób reagujesz na stres. Naucz się rozpoznawać jego negatywny
wpływ na twoje Ŝycie i narząd głosowy.
• Znajdź swój własny sposób odreagowania stresów. Stosuj ćwiczenia relaksacyjne.
• UŜywaj głosu zgodnie z twoim nastrojem.
• Rozgrzej narząd głosowy (np. przez delikatne mruczenie, ćwiczenia narządów
artykulacyjnych i łamańce językowe) oraz rozluźnij całe ciało przed rozpoczęciem
pracy.
• W miarę moŜliwości zadbaj o odpowiednią temperaturę i wilgotność pomieszczenia
(optymalnie: temperatura:18-21 stopni i wilgotność powietrza: 60- 70 %).
• Stosuj nawilŜacze powietrza, a jeśli nie masz moŜliwości umieszczaj na kaloryferze
zbiorniki z wodą lub mokre ręczniki.

13
• Zadbaj o czystość w klasie.
• Tablicę wycieraj zawsze mokrą gąbką.
• Unikaj zakładania zasłon i firan, w których gromadzi się pył i kurz.
• Dbaj o przecieranie parapetów wilgotną szmatką.
• Regularnie spryskuj kwiaty w klasie.
• Nie przegrzewaj sal lekcyjnych; wietrz je często (krótko i intensywnie), ale nie
wyziębiaj ich.
• Unikaj przeciągów.
• Wypijaj w ciągu dnia minimum 1,5 l niegazowanej wody mineralnej; popijaj ją często
w czasie pracy.
• Nie odchrząkuj nawykowo przed rozpoczęciem wypowiedzi; zamiast tego przełknij
kilka razy ślinę, napij się wody; jeśli musisz odkrztusić nadmiar wydzieliny zrób to
delikatnie i cicho.
• Staraj się nie mówić na zimnym powietrzu, zwłaszcza „pod wiatr”. Gdy mówisz na
zewnątrz, ograniczaj mówienie do minimum, nie mów głośnio, nie krzycz.
• Unikaj mówienia w czasie szumu, hałasu w klasie; izoluj ją od zewnętrznych źródeł
hałasu (zamykaj okna, drzwi).
• Unikaj krzyku; naucz się mówić głośno bez nadmiernego obciąŜania narządu
głosowego.
• Mów wyraźniej, a nie głośniej. Naucz dzieci mówić wyraźnie, ale niezbyt głośno.
• Nie przekrzykuj dzieci; wykonaj jakiś gest (np. klaśnięcie), stuknij kilka razy w ławkę,
uŜyj gwizdka. Mów, gdy w klasie jest cicho.
• Dzieci słabiej słyszące posadź w pierwszych ławkach.
• Unikaj monotonnego mówienia, róŜnicuj wysokość głosu i tempo mówienia.
• Dostosuj natęŜenie głosu do pomieszczenia, w którym pracujesz. Jeśli masz osuj
przerwy w czasie prowadzenia lekcji (przerywniki w postaci filmów, slajdów,
dyskusji uczniów, samodzielnej pracy uczniów itp.).
• Mówienie wspomagaj gestami.
• Podczas mówienia zachowuj wyprostowaną, swobodną postawę ciała.
• Mów stojąc na wprost klasy, kierując twarz do uczniów (mówienie gdy piszesz
jednocześnie na tablicy powoduje, Ŝe mówisz głośniej i bardziej siłowo).
• Kiedy pochylasz się mówiąc do ucznia, skłoń całe swoje ciało, utrzymując głowę w
linii prostej z kręgosłupem.
• Spaceruj po klasie; stanie w jednym miejscu i w jednej pozycji moŜe powodować
napięcia.
• Po długiej pracy głosem zachowaj milczenie i pozwól zregenerować się narządowi
głosowemu. Stosuj przerwy i wypoczynek relaksacyjny po 3 godzinach pracy
(milczenie)
• Unikaj kumulacji godzin pracy (6-7 godzinny blok zajęć bez odpoczynku głosowego).
• Podczas mówienia do większej grupy osób, w większych salach, wykorzystuj
aparaturę nagłaśniającą.
• Nie wysilaj narządu głosowego w czasie powaŜnych infekcji i stanów zapalnych
krtani.
• Oszczędzaj głos, ale nie uŜywaj szeptu.
• Stosuj się do zaleceń lekarza i zachowuj milczenie lecznicze.

• Unikaj czynnego i biernego palenia papierosów.

• Ogranicz spoŜycie kawy, mocnej herbaty na rzecz herbat owocowych i ziołowych,
wody, niezbyt gęstych soków.
• Unikaj alkoholu w nadmiarze.

14
 • Unikaj ostro przyprawionych potraw oraz dań i napojów bardzo gorących i bardzo
zimnych (gorące posiłki i ostre potrawy bezpośrednio przed wysiłkiem głosowym
zwiększają ryzyko powstania stanów zapalnych błony śluzowej gardła i migdałka
podjęzykowego, powodują suchość, pieczenie w gardle, odchrząkiwanie, suchy
kaszel).
• Ogranicz spoŜycie lodów i zrezygnuj z mroŜonych napojów, zwłaszcza bezpośrednio
przed intensywnym mówieniem.
• Dbaj o higienę jamy ustnej i gardłowej.
• Wylecz wszystkie ogniska zapalne w organizmie (zwłaszcza migdałki).
• Ubieraj się stosownie do pogody, by uniknąć nadmiernego przegrzewania okolicy
krtani.
• Ćwicz regularnie; aktywność fizyczną dostosuj do moŜliwości oraz stanu zdrowia.
• Nie nadwyręŜaj głosu poza pracą - uwaŜaj na głos, np. podczas meczów, koncertów,
spotkań ze znajomymi w hałaśliwych miejscach.
• Zapobiegaj chorobom, zwłaszcza dróg oddechowych - dbaj o odporność organizmu.
• Zwracaj uwagę na droŜność nosa.
• Stosuj inhalacje.
• Jeśli jesteś alergikiem, stosuj się do ogólnych zasad zmniejszania ekspozycji na
alergen.
• Jeśli zaŜywasz jakieś lekarstwa, zaobserwuj ich potencjalny wpływ na
funkcjonowanie narządu głosowego (zwłaszcza środki hormonalne, leki
antyhistaminowe, leki sterydowe).
• Wykonuj badania okresowe, zadbaj o kontrolę u lekarza foniatry, zwłaszcza gdy
zauwaŜysz zmiany w swoim głosie.
• Nie dopuszczaj do próchnicy i innych chorób uzębienia. Postaraj się o odpowiednie
uzupełnienia protetyczne, prawidłowy zgryz.
• Doraźnie stosuj środki wspomagające funkcjonowanie i higienę narządu głosowego
(np. środki nawilŜające, oczyszczające śluzówkę jamy nosa, jamy gardłowej, cukierki
ziołowe, rozgryzioną kapsułkę wit. A+E ).
• Obserwuj i wsłuchuj się we własny głos, poznaj jego moŜliwości i własne odczucia.
• Opanuj prawidłową technikę mowy.
• W miarę moŜliwości staraj się codziennie wykonać kilka ćwiczeń usprawniających
funkcjonowanie narządu głosu oraz rozwijających twoje moŜliwości głosowe.
• Ćwicz swobodną artykulację i dobrą dykcję.
• Jeśli pojawiają się szumy uszne, masz trudności w rozróŜnianiu znaczenia słów w
hałasie udaj się do laryngologa na badanie słuchu (słabszy słuch powoduje głośniejsze
mówienie)
• Stosuj się do zaleceń lekarza i nie próbuj leczyć dolegliwości głosowych wyłącznie na
własną rękę.

PRZYKAZANIA CZŁOWIEKA MÓWIĄCEGO

1. TuŜ po obudzeniu się, jeszcze w łóŜku:

• Mrucz – jak kot, w poduszkę, ale delikatnie.

15
 • Ziewaj – ostroŜnie, Ŝeby szczęka nie wypadła z zawiasów.
• Mlaskaj – jedyne usprawiedliwienie dla tej czynności, to właśnie ćwiczenie dykcji.
• Przeciągaj się – równieŜ jak kot.

2. JeŜeli masz chrypę i czujesz coś na gardle a musisz w tym dniu mówić, to:
• Wypij herbatę z podwójną cytryną i potrójnym cukrem – ohyda, ale pomaga
nawilŜyć struny głosowe.
• Zjedz kilka suszonych owoców – najlepiej śliwek, moreli.
• Weź witaminę A+E – ale z pierwszego tłoczenia.
• Weź Polopirynę S x 3 – na pewno pomoŜe, choć spocisz się, jak mysz.
• Nie pij napojów gazowanych, gdyŜ wystąpi efekt „odbicia”.
• Nie pij soków owocowych – cukier sklei język z podniebieniem.
• Nie pij kawy przed mówieniem – równieŜ efekt „odbicia”.
• Nie pij alkoholu – bo szkodzi zdrowiu i zaczniesz mówić chaotycznie.
• Nie jedz czekolady – bo się zatkasz, zakleisz struny głosowe i przytyjesz.

3. W czasie rozmowy, czy swobodnej wypowiedzi pamiętaj:

• Nie śpiesz się, ale teŜ nie mów za wolno.
• Nie podnoś głosu, ale teŜ nie mów za cicho.
• Stawiaj kropki na końcu zdania.
• Mów, lekko się uśmiechając – ludzie nie lubią ponuraków.
• Nie opuszczaj końcówek, przynajmniej w mówieniu.
• Unikaj dźwięków nieartykułowanych, np. eeee, yyyy.

Pamiętaj, podstawowym celem mówienia jest być zrozumianym!!!

Bibliografia:
1. GAŁKOWSKI T., JASTRZĘBOWSKA G. (red.), Logopedia. Podręcznik akademicki,
Opole 1999.
2. ROKITIAŃSKA M., LASKOWSKA H. (red.), Zdrowy głos, Bydgoszcz 2003.
3. OCZKOŚ M., Sztuka poprawnej wymowy, czyli o bełkotaniu i faflunieniu, Warszawa
2007.

16