Wyposa enie stanowiska pracy:

– transformator sieciowy 230V/12V lub 24V, moc ok. 30VA,

– diody i mostek Graetza zamontowane dla czenia przewodami,
– mierniki AC, DC, oscyloskop 2-kana owy, przewody po czeniowe.

4.3.4. Sprawdzian post pów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) wyja ni poj cia: prostownik, filtr prostowniczy, stabilizator napi cia?
2) narysowa przebiegi czasowe napi cia wyprostowanego w prostowniku
pó falowym i pe nofalowym, przy obci eniu rezystancyjnym i RC?
3) okre li funkcj transformatora, diody, kondensatora, obci enia
w uk adach prostownikowych?
4) okre li znaczenie warto ci pojemno ci kondensatora filtruj cego
dla przebiegu pr du wyprostowanego w uk adzie prostownika?

4.4. Wzmacniacze elektroniczne

4.4.1. Materia nauczania

Wzmacniacz – to urz dzenie elektroniczne lub uk ad, który kosztem energii ród a
zasilaj cego zwi ksza poziom sygna u elektrycznego przy zachowaniu niezmienionego kszta tu
przebiegu czasowego sygna u. Schemat blokowy wzmacniacza pokazany jest na rys. 4.51.
W ród uk adów wzmacniaczy, które mo emy spotka
w ró nych zastosowaniach wyst puj najró niejsze ich ród o
zasilania
wykonania. Mo na je podzieli na wiele grup obejmuj cych
okre lone cechy wspólne, co przedstawiono poni ej. IWE IWY
1. Ze wzgl du na rodzaj wzmacnianego sygna u: Wzmacniacz
– wzmacniacze pr du sta ego (wzmacniaj tylko sygna y UWE elektroniczny UWY
pr du sta ego lub wolno zmieniaj ce si ),
– wzmacniacze pr du przemiennego.
Rys. 4.51. Schemat blokowy
2. Ze wzgl du na szeroko przedzia u cz stotliwo ci sygna ów wzmacniacza
wzmacnianych (pasmo cz stotliwo ci):
– wzmacniacze w skopasmowe, zwane selektywnymi, Wzmacniacz I
IWE
– wzmacniacze szerokopasmowe. WY

3. Ze wzgl du na po o enie przedzia u cz stotliwo ci

UWE UWY RO
(pasma) sygna ów wzmacnianych:
– wzmacniacze dolnoprzepustowe,
– wzmacniacze pasmowo-przepustowe,
Rys. 4.52. Symbol bloku
– wzmacniacze górno-przepustowe. wzmacniacza i wielko ci z nim
4. Ze wzgl du na rodzaj wielko ci, która podlega zwi zane
wzmocnieniu:
– wzmacniacze napi ciowe,
– wzmacniacze pr dowe,
– wzmacniacze mocy.

„Projekt wspó finansowany ze rodków Funduszu Spo ecznego”

31
5. Ze wzgl du na technologi budowy:
– wzmacniacze scalone monolityczne,
– wzmacniacze hybrydowe,
– wzmacniacze z elementów dyskretnych.
Parametry wzmacniaczy
1. Wspó czynnik wzmocnienia – wzmocnienie. Mo na wyró ni wzmocnienie napi ciowe,
pr dowe oraz mocy. Ka dy z tych parametrów definiowany jest jako stosunek warto ci
wielko ci sygna u wyj ciowego do wej ciowego, które pokazane s na rys. 4.51 i 4.52.
Wzmocnienie napi ciowe jest to iloraz napi cia wyj ciowego do napi cia wej ciowego:
U wy U wy
ku lub w mierze decybelowej: kU[dB] = 20 log .
U we U we
Wzmocnienie pr dowe to stosunek pr du na wyj ciu do pr du wej ciowego wzmacniacza:
I wy I wy
ki lub w mierze decybelowej: kI[dB] = 20 log .
I we I we
Wzmocnienie mocy to stosunek mocy, która wydziela si w obci eniu wzmacniacza do mocy
dostarczonej przez ród o sygna u do wej cia wzmacniacza:
kP =Pwy / Pwe = Uwy·Iwy / Uwe ·Iwe= ku · ki
kp= ku · ki
2. Oporno wej ciowa – to stosunek napi cia wej ciowego do pr du wej ciowego
Rwe =Uwe / Iwe
3. Oporno wyj ciowa – to stosunek zmiany napi cia wyj ciowego do zmiany pr du
wyj ciowego wywo anej zmian obci enia wzmacniacza: Rwy = Uwy / Iwy
Oporno wej ciowa i wyj ciowa to parametry, maj ce du y wp yw na wspó prac
wzmacniacza ze ród em sygna u i odbiornikiem sygna u.
4. Pasmo przenoszenia wzmacniacza to szeroko ku
kumax 3dB
przedzia u warto ci cz stotliwo ci sygna ów, które s
poprawnie wzmacniane przez dany wzmacniacz. Parametr
0,7kumax

ten mówi, e dany wzmacniacz elektroniczny nie

wzmacnia w taki sam sposób sygna ów o ró nych f[Hz]
cz stotliwo ciach. Okre lenie pasma jest mo liwe na fd B=(fd-fg) fg=fmax
podstawie cz stotliwo ciowej charakterystyk
amplitudowej ku = F(f) – rys. 4.53. Zaznaczono tam Rys. 4.53. Przyk ad charakterystyki
cz stotliwo ci graniczne, doln fd i górn fg, w zakresie amplitudowej wzmacniacza i sposób
wyznaczania jego pasma
których wzmacniacz poprawnie wzmacnia sygna y.
Cz stotliwo ci graniczne górn i doln wyznaczamy jako punkty przeci cia charakterystyki
cz stotliwo ciowej z prost narysowan na poziomie 1/ 2 kumax = 0,7 kumax (wzmocnienia
maksymalnego). Odpowiada to zmniejszeniu si wzmocnienia o oko o 3 dB (w skali
decybelowej). Poni ej fd i powy ej fg wzmocnienie napi ciowe spada do poziomu ni szego ni
0,7 kumax i przyjmuje si , e wzmacniacz nie spe nia tu swojej roli.
Szeroko pasma przenoszenia to ró nica cz stotliwo ci górnej (fg) i dolnej (fd) napi
przenoszonych z wej cia do wyj cia wzmacniacza: B = fg – fd.
5. Zniekszta cenia nieliniowe. Przyczyn zniekszta ce nieliniowych s nieliniowe
charakterystyki pr dowo-napi ciowe elementów (diod, tranzystorów) wchodz cych w sk ad
uk adu wzmacniaj cego. Gdy do wej cia wzmacniacza doprowadzimy, np. wzorcowy sygna
sinusoidalny to po przetwarzaniu przez element nieliniowy ulega on zniekszta ceniu. Przez to na
wyj ciu, oprócz sinusoidy sygna u z wej cia pojawi si dodatkowe napi cia sk adowe sygna u
o cz stotliwo ciach, których uprzednio nie by o. Te dodatkowe sk adowe napi cia sygna u
o cz stotliwo ciach b d cych wielokrotno ci cz stotliwo ci podstawowej, to s tzw. wy sze

„Projekt wspó finansowany ze rodków Funduszu Spo ecznego”

32
harmoniczne. Im wi ksze s amplitudy wy szych harmonicznych, tym wi kszy jest poziom
zniekszta ce wprowadzanych przez wzmacniacz. W technice poziom zniekszta ce
nieliniowych wprowadzanych przez wzmacniacze wyra any jest przez wspó czynnik
U 22 U 32 ... U n2
zawarto ci harmonicznych ( z. ang. THD): h 100% ,
U 12
gdzie: U1 – amplituda napi cia o cz stotliwo ci podstawowej (pierwsza sk adowa harmoniczna),
U2, U3 … Un– druga i trzecia,….. n-ta harmoniczna harmoniczna sygna u.
Dobrej jako ci wzmacniacze powinny charakteryzowa si jak najmniejszym wspó czynnikiem
zawarto ci harmonicznych.
Wzmacniacze ma ych sygna ów niskiej (ma ej) cz stotliwo ci (m.cz.)
S to uk ady, na których opiera si podstawy nauki o wzmacniaczach. Okre lenie „ma ych
sygna ów” i „m.cz” oznacza, e s to wzmacniacze, w których sygna y wej ciowe
i wyj ciowe maj amplitudy znacznie mniejsze od warto ci napi zasilaj cych oraz
przewidziane s do wzmacniania napi o stosunkowo niskich cz stotliwo ciach, np. z zakresu
cz stotliwo ci akustycznych, tj. do 20 kHz. Stosuje si je jako wzmacniacze mikrofonowe,
w przyrz dach pomiarowych, w sprz cie AV. Elementami aktywnymi stosowanymi do budowy
uk adów wzmacniaczy s tranzystory bipolarne lub polowe ró nego rodzaju. Najprostsze
przypadki schematów jednostopniowych wzmacniaczy napi przemiennych pokazane s na rys.
4.54. Na rysunku 4.54a pokazany jest schemat najprostszego wzmacniacza na tranzystorze
bipolarnym w uk adzie WE, za na rys. 4.54b pokazany jest schemat wzmacniacza na
tranzystorze MOSFET z kana em b)
a) +EC C2 ED +
wzbogacanym typ N, pracuj cym RB R3 R1 R3
w uk adzie wspólnego ród a (WS). Nie C1
zamieszczono tu przyk adu schematu
C2 G UWY
wzmacniacza na tranzystorze JFET, o Uwy
czym wi cej mo na przeczyta w [1]. Uwe UBE UWE R2
Dla poprawnej pracy prawie wszystkie
wzmacniacze wymagaj zasilania oraz Rys. 4.54. Schematy jednostopniowych wzmacniaczy
wst pnej polaryzacji elektrod tranzystorowych m.cz.: a) na tranzystorze bipolarnym NPN
tranzystorów za pomoc napi sta ych w uk adzie WE, b) na tranzystorze MOSFET kana em
indukowanym typu N, w uk adzie wspólnego ród a ( WS)
zasilaj cych uk ad (tu EC i ED). W
wyniku tego w tranzystorach, nawet przy braku sygna u p yn pr dy sta e, zwane pr dami
polaryzacji wst pnej. Pr dy i napi cia polaryzacji wst pnej oznaczaj tzw. punkt pracy
tranzystora. Sygna wzmacniany nak ada si na pr d polaryzacji wst pnej i podlega
wzmocnieniu. Bez pr dów polaryzacji wst pnej nie jest mo liwe wzmocnienie sygna ów, ze
wzgl du na nieliniowo charakterystyk pr dowo-napi ciowych tranzystorów. W a ciwy dobór
i stabilno punktu pracy tranzystora to jedno z wa niejszych zada konstruktora wzmacniacza.
W uk adach na rys. 4.54 za ustalanie punktów pracy tranzystorów odpowiadaj rezystory RB, R1,
R2, R3 oraz ród a zasilaj ce EC i ED. Warto ci rezystorów R3 decyduj równie o warto ci
wspó czynników wzmocnienia napi ciowego wzmacniaczy. Kondensatory C1, C2 s tu
elementami sprz gaj cymi dla przep ywu pr dów sygna owych i blokuj cymi przep yw pr dów
sta ych do ród a sygna u i z wyj do odbiorników sygna u UWY, których tu nie zamieszczono.
Z punktu widzenia u ytkownika wzmacniaczy wa n jest umiej tno w a ciwej
interpretacji i wykorzystania parametrów wzmacniacza. Do tego celu rzadko konieczna jest
znajomo schematu ideowego wzmacniacza. Bardziej przydatnym jest schemat zast pczy, który
opisuje wp yw podstawowych parametrów wzmacniacza na prac w konkretnym zastosowaniu.
W opisie w a ciwo ci tranzystorów i wzmacniaczy stosowane s ró ne modele i schematy [1],
[2], [6]. Wszystkie jednak opisuj wzmacniacz jako obiekt zwany czwórnikiem, tzn.

„Projekt wspó finansowany ze rodków Funduszu Spo ecznego”

33
posiadaj cy dwie pary zacisków: wej ciowe i wyj ciowe. Najprostszy schemat zast pczy
wzmacniacza z do czonym ród em sygna u i odbiornikiem (obci eniem) pokazany jest na rys.
4.55. Pos uguj c si takim schematem mo emy przewidywa skutki pracy wzmacniacza
w obwodzie, gdy znamy parametry wzmacniacza i parametry obwodów wspó pracuj cych.
Na schematach zast pczych wzmacniaczy wyst puje sterowane ród a napi cia ku·Uwe,
które symbolizuje efekt wzmacniania sygna u wej ciowego. Jego SEM= ku·Uwe =0 gdy Uwe=0.
Konstruktorzy wzmacniaczy napi cia IWE Wzmacniacz IWY
d do uzyskania mo liwie du ej oporno ci
E RWY
wej ciowej i ma ej oporno ci wyj ciowej. G UWE ku· UWE
UWY RO
Gdy RWE jest du a wzmacniacz nie obci a RW RWE
ród a sygna u poborem pr du wej ciowego.
Tak cech posiadaj wzmacniacze na
Rys. 4.55. Schemat zast pczy wzmacniacza
tranzystorach polowych. Gdy RWY jest ma a, sterowanego z rzeczywistego ród a sygna u EG oraz
wtedy wzmacniacz mo e dostarcza obci onego rezystancj RO
odpowiednio du y pr d do odbiornika, bez
znacz cego zmniejszania si napi cia na wyj ciu. Problemy te warto przeanalizowa przez
wykonanie wicze w p. 4.4.3.
Wymienione tu dwa uk ady wzmacniaczy to tylko przyk ady licznych wzmacniaczy
o bardzo zró nicowanych mo liwo ciach i zastosowaniach ([1], [2], [6]).
Sprz enie zwrotne w uk adach elektronicznych
Sprz enie zwrotne w ogólno ci to oddzia ywanie skutku na przyczyn . W elektronice
sprz enie zwrotne polega na oddzia ywaniu wyj cia na wej cie uk adu.
Jego znaczenie techniczne jest ogromne. Bez sprz enia zwrotnego niemo liwe jest dzia anie
najprostszych uk adów regulacji automatycznej. W konstrukcjach wzmacniaczy i innych
uk adów elektronicznych jest wykorzystywane dla osi gni cia po danych w a ciwo ci uk adu.
Sprz enie zwrotne jest jednym ze rodków stosowanych dla zmniejszenia czu o ci uk adów
wzmacniaczy na zmiany temperatury oraz na wahania napi cia zasilaj cego. Szerzej zagadnienia
te opisane s w [1], [2], [6]. Tu krótko zatrzymamy si nad wp ywem sprz enia zwrotnego na
w a ciwo ci wzmacniacza. Ilustracj dla tego w ze sumacyjny Wzmacniacz obj ty
problemu stanowi rys. 4.56. sprz eniem zwrotnym
Wzmocnienie napi ciowe wzmacniacza bez UWE Uwy
UI Wzmacniacz o
sprz enia zwrotnego ku (rys. 4.56), zwane wzmocnieniu
wzmocnieniem przy otwartej p tli jest równe kU bez sprz .
Uzw= Uwy
stosunkowi napi cia wyj ciowego Uwy do
Blok sprz enia
napi cia wej ciowego UI.: ku = Uwy /UI
zwrotnego
Po do czeniu p tli sprz enia zwrotnego =Uzw/Uwy
napi cie wej ciowe cz onu wzmacniacza jest
równe sumie sygna u wej ciowego Uwe Rys. 4.56. Schemat blokowy wzmacniacza
i sk adowej ze sprz enia zwrotnego: ze sprz eniem zwrotnym
UI = UWE+Uzw = UWE+ · Uwy.
Wspó czynnik sprz enia zwrotnego zale y od konstrukcji bloku sprz enia zwrotnego oraz
od sposobu pobierania sygna u zwrotnego z wyj cia wzmacniacza.
Niezbyt skomplikowanymi, pomini tymi tu przekszta ceniami mo na dowie , e wzmacniacz
obj ty sprz eniem zwrotnym charakteryzuje wzmocnieniem napi ciowym o warto ci:
kU
kS .
1 kU
Równanie to opisuje w a ciwo ci wzmacniacza ze sprz eniem zwrotnym i mo na z niego
wyprowadzi trzy charakterystyczne przypadki sprz enia zwrotnego.

„Projekt wspó finansowany ze rodków Funduszu Spo ecznego”

34
1. 1 – ku · 1, czyli ks k. Oznacza to zmniejszenie wzmocnienia uk adu ze sprz eniem
w stosunku do wzmocnienia uk adu bez sprz enia i ten rodzaj sprz enia nazywany jest
ujemnym sprz eniem zwrotnym. W tym przypadku napi cie zwrotne doprowadzane
z wyj cia do wej cia uk adu jest skierowane przeciwnie w stosunku do napi cia sygna u
wej ciowego.
2. 0 1 – ku · 1, czyli ks k. Oznacza to zwi kszenie si wzmocnienia napi ciowego uk adu
ze sprz eniem w stosunku do wzmocnienia wprowadzanego przez uk ad bez sprz enia. Ten
typ sprz enia zwany jest dodatnim sprz eniem zwrotnym. Napi cie zwrotne jest tu
zgodne w fazie z napi ciem sygna u wej ciowego.
3. 1 – ku · = 0, czyli ks . Wyst puje tu krytyczny przypadek dodatniego sprz enia
zwrotnego. Uk ad wzmacniaj cy zamienia si w generator i na wyj ciu mo e wytwarza
napi cie przemienne bez doprowadzania sygna u wej ciowego (Uwe = 0). Ten typ sprz enia
wykorzystywany jest w technice generacji drga elektrycznych.
W uk adach wzmacniaczy najwi ksze znaczenie ma ujemne sprz enie zwrotne, które
wprawdzie zmniejsza wzmocnienie, lecz i poprawia wiele parametrów wzmacniacza.
Zastosowanie ujemnego sprz enia zwrotnego poprawia nast puj ce parametry:
a) rozszerza pasmo przenoszenia, wp ywa na impedancj wej ciow i wyj ciow wzmacniacza,
b) zwi ksza stabilno pracy (uniezale nia prac wzmacniacza od waha temperatury
i napi cia, od zmiany i pogarszania si parametrów elementów wzmacniaj cych),
c) zmniejsza zniekszta cenia nieliniowe sygna ów we wzmacniaczu.
Chc c uzyska wi ksze wzmocnienie, stosujemy wielostopniowe uk ady wzmacniaj ce
czone kaskadowo, tzn. wyj cie pierwszego stopnia wzmacniacza czymy z wej ciem
nast pnego itd.
Wtórniki napi ciowe s to specyficzne wzmacniacze o wspó czynniku wzmocnienia
napi ciowego bliskim, ale mniejszym od jedno ci i o du ym wzmocnieniu pr dowym. Wtórnik
nie odwraca fazy sygna u wej ciowego, charakteryzuje si du oporno ci wej ciow (dzi ki
temu nie obci a ród a sygna u) i ma oporno ci wyj ciow dzi ki czemu mo e by
obci any poborem pr du z wyj cia. Wtórniki napi ciowe stosowane s jako uk ady
dopasowuj ce impedancje w stopniach wej ciowych wzmacniaczy (ze wzgl du na du
impedancj wej ciow ) oraz w stopniach wyj ciowych, gdzie mog dostarcza pr d do ma ej
impedancji obci enia.
Wzmacniacze operacyjne
S zaliczane do najbardziej rozpowszechnionych analogowych uk adów elektronicznych,
produkowanych w postaci monolitycznych uk adów scalonych ([1], [2], [6]).
Pocz tkowo nazwa wzmacniacz operacyjny dotyczy a uk adów wzmacniaj cych
stosowanych do wykonywania operacji matematycznych, np.: dodawania, odejmowania,
mno enia, ca kowania i ró niczkowania sygna ów analogowych (ci g ych) w elektronicznych
maszynach analogowych. Po upowszechnieniu technologii cyfrowej, komputery analogowe
zosta y wyparte przez cyfrowe, ale wzmacniacze operacyjne zachowa y swoje znaczenie ze
wzgl du na cenne w a ciwo ci i s one nadal szeroko stosowane.
Obecnie poj cie wzmacniacz operacyjny odnosi si do wzmacniaczy o sprz eniu
bezpo rednim (sta opr dowym) pomi dzy stopniami, o du ym wzmocnieniu i z regu y
przeznaczonych do pracy z zewn trznym obwodem sprz enia zwrotnego. G ównie zewn trzny
obwód sprz enia zwrotnego decyduje o w a ciwo ciach ca ego uk adu, w którym stosowany
jest wzmacniacz operacyjny. Wielka uniwersalno , przy bardzo dobrych parametrach
u ytkowych, daje mo liwo stosowania ich w elektronicznym sprz cie powszechnego u ytku,
w miernictwie, w automatyce. Wzmacniacze operacyjne wykorzystuje si do budowy uk adów
wzmacniaj cych o ró nych w a ciwo ciach, komparatorów, prostowników liniowych, a tak e
filtrów aktywnych itd.

„Projekt wspó finansowany ze rodków Funduszu Spo ecznego”

35
Rys. 4.57. przedstawia symbol graficzny wzmacniacza operacyjnego.
Posiada on dwa wej cia. Wej cie We1, oznaczone minusem, jest we1 _
nazywane inwersyjnym lub odwracaj cym, bo odwraca faz sygna u WY
we2
wej ciowego. Wej cie We2, oznaczone plusem – jest wej ciem UWE1 +
UWY
nieodwracaj cym (nieinwersyjnym). Wa n w a ciwo ci wzmacniacza UWE2
operacyjnego jest to, e gdy do obu jego wej zostan doprowadzone
dwa identyczne sygna y, to sygna na wyj ciu powinien by równy Rys. 4.57. Symbol graficzny
zeru. Napi cie wyj ciowe wzmacniacza operacyjnego jest wprost wzmacniacza operacyjnego
proporcjonalne do ró nicy napi na jego wej ciach.
Wzmocnienie napi ciowe wzmacniacza operacyjnego z otwart p tl sprz enia zwrotnego
definiuje si jako stosunek napi cia wyj ciowego do ró nicy napi na jego wej ciach:
U wy
kUo= .
Uwe1 Uwe2
Idealny wzmacniacz operacyjny powinien charakteryzowa si :
niesko czenie du ym wzmocnieniem napi ciowym,
niesko czenie du rezystancj wej ciow (nie pobiera pr du ze ród a sygna u),
zerow rezystancj wyj ciow (napi cie wyj ciowe jest niezale ne R2
od pr du obci enia).
R1
Praktyczne rozwi zania wzmacniaczy operacyjnych posiadaj _
parametry odbiegaj ce od modelu wzmacniacza idealnego, co jednak
+ UWY
nie przeszkadza traktowa je jako idealne podczas uproszczonej analizy UWE
dzia ania uk adów ze wzmacniaczami operacyjnymi.
W literaturze znajduje si wiele przyk adów uk adów
Rys. 4.58. Wzmacniacz
z zastosowaniem wzmacniaczy operacyjnych ([1], [2], [6]). Na rys. 4.58 nieodwracaj cy
mamy schemat wzmacniacza nieodwracaj cego fazy sygna u. Jego
wzmocnienie napi ciowe wynosi:
ku = (1+R2 /R1). Oznacza to, e jest ono zale ne tylko od rezystancji rezystorów tworz cych
obwód sprz enia zwrotnego, a nie zale y od parametrów wzmacniacza. Ta w a nie cecha
wzmacniaczy operacyjnych sprawia, e s one tak rozpowszechnione.

4.4.2. Pytania sprawdzaj ce

Odpowiadaj c na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonywania wicze .

1. Co to jest wzmacniacz i jakie parametry opisuj jego w a ciwo ci?
2. Co to s cz stotliwo ci graniczne i pasmo przenoszenia wzmacniacza?
3. Co to s pr dy polaryzacji wst pnej i punkt pracy tranzystora?
4. Co to jest czwórnik i schemat zast pczy wzmacniacza?
5. Co rozumiesz przez sprz enie zwrotne w ogólno ci i sprz enie zwrotne w elektronice?
6. Jakie spotykamy rodzaje sprz enia zwrotnego i jak wp ywaj one na wzmacniacz?
7. Co to s wtórniki napi ciowe?
8. Co to jest wzmacniacz operacyjny, jaki jest jego symbol graficzny i wymowa tego symbolu?
9. Jaki jest schemat i w a ciwo ci wzmacniacza nieodwracaj cego?

„Projekt wspó finansowany ze rodków Funduszu Spo ecznego”

36