Cagle Ok Suz

T.C.
ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI

İş Teftiş Kurulu Başkanlığı
TEHLİKELİ KİMYASAL MADDELERLE YAPILAN

ÇALIŞMALARDA MARUZİYET RİSK
DEĞERLENDİRMESİ VE BİR UYGULAMA ÖRNEĞİ
İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü
Çağla ÖKSÜZ
İş Müfettişi Yardımcısı
İstanbul– 2014
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER...................................................................................................... i
TABLO LİSTESİ................................................................................................... iii
ŞEKİL LİSTESİ..................................................................................................... iv
KISALTMALAR................................................................................................... v
GİRİŞ...................................................................................................................... 1
1. BİRİNCİ BÖLÜM............................................................................................ 2
TEHLİKELİ KİMYASAL MADDELERİN SINIFLANDIRILMASI............. 2
1.1. Tehlikeli Kimyasal Madde Kavramı............................................................ 2
1.2. Kimyasal Maddelerin Tehlikelerini Belirleyen Unsurlar........................... 2
1.2.1. Kimyasal ve Fiziksel Özellikler.............................................................. 2
1.2.2. Maruz Kalma Şekli ve Süresi.................................................................. 3
1.2.3. Maruz Kalan Şahsın Fizyolojik Özellikleri............................................ 3
1.2.4. Çevresel Özelikler................................................................................... 3
1.3. Tehlikeli Kimyasal Maddelerle İlgili AB Politikaları Ve Ülkemizdeki
Mevzuat........................................................................................................... 3
1.3.1. REACH (Kimyasalların Kaydı, Değerlendirmesi, İzni) Tüzüğü............ 3
1.3.2. CLP (Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi Ve
Ambalajlanması) Tüzüğü........................................................................ 4
1.4. Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Sınıflandırılması....................................... 5
1.4.1. Malzeme Güvenlik Bilgi Formunda Aranacak Hususlar........................ 6
1.4.2. Fiziko-kimyasal Tehlikelerin Sınıflandırılması....................................... 7
1.4.3. Toksikolojik Tehlikeler Ve Tehlikelerin Sınıflandırılması..................... 9
1.4.3.1. Toksik Kimyasalların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri.................... 9
1.4.3.2. Toksik Kimyasalların Sınıflandırılması......................................... 11
1.4.4. Çevresel Tehlikelerin Sınıflandırılması................................................. 13
2. İKİNCİ BÖLÜM............................................................................................... 14
TEHLİKELİ KİMYASALLARDA MARUZİYET RİSK
DEĞERLENDİRMESİ......................................................................................... 14
2.1. İşyerinde Tehlikeli Kimyasallara Maruziyetin Kontrolü Ve İzlenmesi.... 14
2.1.1. Ortam Ve Kişisel Maruziyet Ölçümleri................................................. 14
2.1.2. Biyolojik İzlem..................................................................................... 15
2.2. Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirmesi................................................. 16
2.2.1. Risk Değerlendirmede Temel Kavramlar.............................................. 16
i
2.3. Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirme Yöntemleri................................ 17
2.3.1. Potansiyel Risk Hiyerarşi Yöntemi........................................................ 18
2.3.2. Stoffenmanager Yöntemi....................................................................... 18
2.3.3. KjemiRisk Yöntemi............................................................................... 18
2.3.4. Semi-Quantitative Risk Assessment (SQRA) Yöntemi......................... 19
2.3.5. Dow Chemical Exposure Index (CEI) Yöntemi.................................... 19
2.4. Control Of Substances Hazardous To Health Regulations-Sağlık
Açısından Tehlikeli Kimyasalların Kontrolü (COSHH) Ve International
Chemical Control Toolkit- Uluslararası Kimyasalların Kontrol Sistemi
(ICCT).............................................................................................................. 19
2.4.1. Yöntemin Gelişim Süreci....................................................................... 19
2.4.2. Yöntemin Aşamaları.............................................................................. 21
2.4.2.1. Tehlikelerin Sınıflandırılması........................................................ 21
2.4.2.2. Kullanım Miktarı Tespiti............................................................... 24
2.4.2.3. Havaya Karışma Kolaylığının Tespiti........................................... 24
2.4.2.4. Kontrol Yöntemi Risk Derecesinin Tespiti.................................... 26
2.4.2.5. Kontrol Faaliyet Rehberlerinin Belirlenmesi................................. 27
3. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM........................................................................................... 29
KİMYASAL MARUZİYET RİSK DEĞERLENDİRMESİ ÖRNEK
İŞYERİ UYGULAMASI....................................................................................... 29
3.1. İşyeri Faaliyet Konusu Ve Üretim İş Akışı................................................... 29
3.2. İşyerinde Kullanılan Tehlikeli Kimyasallarda Maruziyet Risk
Değerlendirmesi.............................................................................................. 30
3.3. Risk Derecelerine Göre Kontrol Yöntemi Faaliyetleri................................ 39
3.3.1. Kontrol Yöntemi Risk Derece Grubu 1................................................. 39
3.3.5. Katı Ve Sıvıların Yükleme, Tartım, Karışım İşlemlerinde Alınacak
Özel Önlemler........................................................................................ 43
3.3.6. Varil Veya IBC’den Pompa İle Sıvı Boşaltma İşlemlerinde Alınacak
Özel Önlemler........................................................................................ 45
SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME............................................................... 46
KAYNAKLAR....................................................................................................... 48
ii
TABLO LİSTESİ
Tablo 1 : CLP Tüzüğü’nün Getirdiği Değişikler............................................ 5

Tablo 2 : Fiziko-kimyasal Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC
Direktifleri Ve Clp Tüzüğü’ne Göre Sınıflandırılması................... 7
Tablo 3 : Toksik Özelliklerine Göre Kimyasallar Ve İnsan Vücudunda
Meydana Getirdiği Zararlar............................................................ 11
Tablo 4 : Toksikolojik Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri
Ve Clp Tüzüğü’ne Göre Sınıflandırılması...................................... 12
Tablo 5 : Çevresel Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri Ve
Clp Tüzüğü’ne Göre Sınıflandırılması............................................ 13
Tablo 6 : Tehlike Sınıflandırmasına Bağlı Tehlike Bantlarının Yerleşimi.... 22
Tablo 7 : COSHH Yönteminde Kullanılan R İbareleri Ve Ait Olduğu
Tehlike Grubu................................................................................. 23
Tablo 8 : Kullanılan Katı Veya Sıvı Kimyasalın Miktarının Tespiti............. 24
Tablo 9 : Katı Maddeler İçin Açığa Çıkma Grubunun Tespiti....................... 25
Tablo 10 : Sıvı Maddeler İçin Açığa Çıkma Grubunun Tespiti....................... 26
Tablo 11 : Kontrol Yöntemi Risk Derecesi Seçimi.......................................... 27
Tablo 12 : Solunum Ve Deri Maruziyeti İçin Faaliyet Kontrol Rehberleri..... 28
Tablo 13 : COSHH-ILO Chemical Toolkit Yöntemi Kimyasal Maruziyet
Risk Değerlendirme Tablosu.......................................................... 31
Tablo 14 : Kişisel Kimyasal Maruziyet Ölçüm Sonuçları............................... 42
Tablo 15 : Örnek Biyolojik İzlem Sonuçları.................................................... 43
iii
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1 : CLP ve 67/548/EEC 1999/45/EC Direktiflerine Göre Etiketleme

Bilgileri................................................................................................ 7
Şekil 2 : Toksik Maddelerin Vücuda Girişi, Emilimi Ve Yayılması................. 9
Şekil 3 : Endüstriyel Toksik Maddelerin Etkilediği Organlar........................... 10
Şekil 4 : Sıvıların Uçuculuğu İle İlgili Karar Vermede Kullanılacak Grafik.... 26
Şekil 5 : Üretim Bölümler Bazında İş Akış Şeması........................................... 29
Şekil 6 : Çatı Havalandırma Bacaları ve İşyeri Genel Havalandırma Modeli... 39
Şekil 7 : Karışım Mikseri Lokal Havalandırma Modeli.................................... 40
Şekil 8 : Karıştırma Kazanı Ve Permille Malzeme Yüklerken Kimyasala
Maruz Kalan Çalışanlar....................................................................... 44
Şekil 9 : Dolum İşlemi Ve Diyaframlı Pompa İle Sıvı Transferi Esnasında
Çalışanların Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımı............................ 45
iv
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birliği
ACGIH : Amerikan Hükümeti Endüstri Hijyenistleri Konferansı
BAT : Biyolojik Tolerans Değeri
CAS No : Kimyasal Maddelerin Servis Kayıt Numarası
CLP : Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve
Ambalajlanması
COSHH : Sağlık Açısından Tehlikeli Kimyasalların Kontrolü
DPD : Tehlikeli Karışımlar Direktifi
DSD : Tehlikeli Maddeler Direktifi
GBF : Güvenlik Bilgi Formu
GHS : Küresel Uyumlaştırma Sistemi
HSE : İngiltere Sağlık Ve Güvenlik İdaresi
IBC : Orta Boy Hacimli Konteyner
ICCT : Uluslararası Kimyasalların Kontrol Sistemi
ILO : Uluslar arası Çalışma Örgütü
IOHA : Uluslararası İş Hijyeni Derneği
KKD : Kişisel Koruyucu Donanım
KOBİ : Küçük Ve Orta Büyüklükte İşletme
NIOSH : Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü
OSHA- : Avrupa İş Sağlığı Ve Güvenliği Ajansı Müsaade Edilen Maruziyet
PEL Sınırı
REACH : Kimyasalların Kaydı, Değerlendirmesi, İzni ve Kısıtlanması
SQRA : Yarı Kantitatif Risk Değerlendirme
STEL : Kısa Süreli Maruziyet Sınırı
TEACH : Kimyasallar Alanında Teknik Destek Projesi
TWA : Zaman Ağırlıklı Ortalama
v
GİRİŞ
Temizlik ürünlerinden boyaya, kozmetik ürünlerinden ilaçlara kadar çeşitli

endüstriyel maddelerin üretiminde, proseslerin değişik aşamalarında çok sayıda
tehlikeli kimyasal madde ile karşılaşmak ve bu maddelerin olası sağlık zararlarından
etkilenmek mümkündür. XV. yy.da meslek hastalıkları konusunda çalışmalar yapmış
olan İsviçreli doktor Paracelsus'un “Her şey zehirdir, mühim olan dozdur.”
cümlesinde belirttiği gibi her kimyasal madde uygun yolla ve uygun dozda canlı
organizmaya girdiğinde zararlı etki meydana getirme kapasitesine sahiptir.
Kimyasal maddeler insan vücuduna solunum, sindirim ve deri ile temas

olmak üzere üç değişik yolla girebilmektedir. Çalışma hayatı boyunca bu yollardan
biri ya da birkaçı ile kimyasal maddelere kısa veya uzun süreli maruziyet riski
bulunmaktadır. Maruziyet risklerinin sonucunda ise basit bir cilt kızarıklığından
kansere kadar çeşitli hastalıklar ortaya çıkabilmekte, maruz kalan çalışanların
çalışma gücü ve iş verimi azalabilmekte, kaza yapma yatkınlığı artabilmektedir.
Maruziyet risklerini ortadan kaldırmak için; tehlikeli kimyasalın ikamesi, çeşitli
mühendislik önlemleri ve kişisel koruyucu donanım kullanımı gibi çeşitli çözüm
yolları bulunmaktadır. Yasal olarak da bir zorunluluk haline gelen risk
değerlendirmesi ise başlı başına farkındalığın artırılması, risklerin belirlenmesi ve
çözüm yollarının geliştirilmesi açısından büyük öneme sahiptir.
Tehlikeli kimyasallara maruziyet risk değerlendirmesi konusunu açıklanmaya

çalışıldığı bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, kimyasal
maddelerin 67/548/EEC ve 1999/45/EC sayılı AB Direktifleri ile CLP Tüzüğü’ne
göre tehlike sınıflandırılmasına değinilmiş; ikinci bölümde tehlikeli kimyasallarla
yapılan çalışmalarda maruziyet risk değerlendirmesine ilişkin uluslar arası yöntemler
ve bunlar arasında özellikle KOBİ’lerde uygulanabilirliği açısından COSHH-ILO
Chemical Control Toolkit Yöntemi irdelenmiş; üçüncü bölümde ise aynı yöntemle
İstanbul Tuzla’da endüstriyel boya üretimi yapan orta ölçekli bir işyerinde uygulama
yapılarak işyerinde sağlık açısından muhtemel risklere maruziyetin ortadan
kaldırılması ya da kontrol altına alınabilmesi amacıyla hangi faaliyetlerinin
yürütülmesi gerektiği analiz edilmiştir.
1
1. BİRİNCİ BÖLÜM
TEHLİKELİ KİMYASAL MADDELERİN

SINIFLANDIRILMASI
1.1. Tehlikeli Kimyasal Madde Kavramı
Tehlikeli kimyasal maddeler, Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve

Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik’in 4/1-b maddesinde “Patlayıcı,
oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik, çok toksik, zararlı,
aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için
tehlikeli özelliklerden bir veya bir kaçına sahip maddeleri ve karışımları veya
kimyasal, fiziko-kimyasal veya toksikolojik özellikleri ve kullanılma veya işyerinde
bulundurulma şekli nedeni ile çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden risk
oluşturabilecek maddeler veya mesleki maruziyet sınır değeri belirlenmiş maddeler”
olarak tanımlanmaktadır1.
1.2. Kimyasal Maddelerin Tehlikelerini Belirleyen Unsurlar
Bütün kimyasallar aynı derecede tehlikeli değildir ve aynı yolla ve aynı

şekilde ve aynı sürede zarar vermezler. Kimyasalların güvenli bir şekilde üretilmesi,
kullanılması, taşınması, atık veya artıklarının arıtılması ya da uzaklaştırılması yani
kimyasal risklerin kontrol altında tutulabilmesi için kimyasalların özelliklerinin ve
aynı zamanda da çevreye ve insana verebileceği tehlikelerinin bilinmesi
gerekmektedir.
1.2.1. Kimyasal ve Fiziksel Özellikler
Kimyasalın molekül yapısındaki değişme ile o maddenin aktivitesi önemli

şekilde artmakta veya azalmaktadır. Kimyasalların toz, sıvı ya da gaz formda olması,
molekül ağırlığı, suda veya diğer çözücülerde çözünebilirliği, uçuculuğu en önemli
faktörler olup, özellikle çözünebilirlik özelliği vücuttan atılma sürecinde ve hedef
organlarda etkili olmaktadır.
1
Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik,
12.08.2013 Tarih ve 28733 Sayılı Resmi Gazete.
2
1.2.2. Maruz Kalma Şekli ve Süresi
Kimyasal maddenin organizmaya giriş yolu, maruz kalma sıklığı ve süresi

kimyasalların zarar verme etkisini etkilemektedir. Zararlı maddenin verildiği zaman,
verilme süresi ve verilme sıklığı da biyolojik etki şiddetini değiştirmektedir.
1.2.3. Maruz Kalan Şahsın Fizyolojik Özellikleri
Kimyasala maruz kalan kişinin yaş, beslenme, cinsiyet, hamilelik ve genetik

faktörler gibi fizyolojik özellikleri de kimyasalların zarar verme etkisinde belirleyici
rol oynamaktadır.
1.2.4. Çevresel Özellikler
Çevresel faktörler ortamın sıcaklık, ışık, nem, basınç, radyasyon durumunu

içermektedir. Kimyasal maddelerin çevrenin fiziksel koşullarından etkilenerek
fiziksel özellikleri değişebilmekte ve zarar verme özellikleri artabilmektedir2.
1.3. Tehlikeli Kimyasal Maddelerle İlgili AB Politikası Ve Ülkemizdeki

Mevzuat
1.3.1. REACH (Kimyasalların Kaydı, Değerlendirmesi, İzni) Tüzüğü
Avrupa Komisyonu 2006 yılı sonu itibariyle 1907/2006/EC sayılı Tüzüğü

kabul ederek REACH adı altında yeni kimyasallar politikasını 1 Haziran 2007 tarihi
itibariyle uygulamaya koymuştur. Tüzüğün temel amacı, insan ve çevre sağlığı
gözetilerek, kimyasallardan kaynaklanan risklerin yönetiminin ve üretilen
3
kimyasallar hakkında sağlıklı bilgilerin sağlanması olarak belirlenmiştir .
REACH Mevzuatı açısından Ülkemizde Yetkili Merci olarak belirlenen

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından 2004-2006 yılları arasında AB finansmanı
ile yürütülen TEACH Projesi ile REACH Mevzuatı’nın yürürlükten kaldırmış olduğu
eski AB kimyasallar mevzuatı çalışılmış olup, söz konusu mevzuat 26 Aralık 2008
2
Fatma Işık Coşkunses, “Kanserojen Kimyasal Maddeler Ve İş Sağlığı Ve Güvenliği”, İş Sağlığı Ve
Güvenliği Uzmanlık Tezi, T.C. Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı Ve Güvenliği
Genel Müdürlüğü, Ankara, 2008, s.11,12.
3
İstanbul Kimyevi Maddeler Ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, Reach Tüzüğü, (Çevrimiçi),
Http://Reach.İmmib.Org.Tr/Web/İndex.Php?Option=Com_Content&Task=View&İd=23&Itemid=46,
11 Ocak 2014.
3
tarihi itibariyle Ülkemizde yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. Uyumlaştırılan mevzuat
aşağıdaki gibidir:
 Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve

Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik; 67/548/EEC ve 1999/45/EC sayılı AB
Direktiflerine uyum sağlanması öngörülmüştür.
 Tehlikeli Maddeler ve Müstahzarlara İlişkin Güvenlik Bilgi Formlarının
Hazırlanması ve Dağıtılması Hakkında Yönetmelik; REACH Tüzüğü ile ilga
edilen 91/155/EC sayılı Güvenlik Bilgi Formları (GBF) Hakkında AB Direktifine
uyum amaçlı olarak hazırlanmıştır.
 Kimyasalların Envanteri ve Kontrolü Hakkında Yönetmelik; REACH Tüzüğü ile
ilga edilen 793/93/EC sayılı Direktifine kısmi uyum amaçlı olarak hazırlanmıştır.
 Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya
Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik; REACH
Tüzüğü ile ilga edilen 76/769/EC sayılı AB Direktifine uyum amacıyla
hazırlanmıştır4.
1.3.2. CLP (Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi

Ve Ambalajlanması) Tüzüğü
1272/2008 sayılı CLP Tüzüğü ise madde ve karışımların sınıflandırılması,

etiketlenmesi ve ambalajlanması hakkındaki yeni AB mevzuatıdır. AB’de 20 Ocak
2009 tarihinde yürürlüğe girmiş olup kimyasal madde ve karışımların üretimini,
ithalatını yapan, kullanan veya dağıtımını yapan tedarikçiler için doğrudan uygulanır
hale gelmiştir. Tüzük, Birleşmiş Milletler’in sınıflandırma ve etiketlemedeki Küresel
Uyumlaştırma Sistemi (GHS) kriterlerine uyum amacıyla hazırlanmış olup, kademeli
olarak Tehlikeli Maddeler Direktifi (DSD-67/548/EEC) ve Tehlikeli Karışımlar
Direktifi (DPD-1999/45/EC)’nin yerini alacaktır5.
Avrupa Birliği’nin çevre mevzuatına uyum çalışmaları kapsamında, Çevre ve

Şehircilik Bakanlığı tarafından 11/12/2013 tarihinde 28848 sayılı Resmi Gazete’de
“Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi ve Ambalajlanması
4
Tanay Sıdkı Uyar, Temiz Enerji İle Temiz Üretim, 5.Basım, Birleşik Metal-İş Yayınları, İstanbul,
2013, s.113, 114.
5
A.e., s.110.
4
Hakkında Yönetmelik” yayımlamıştır. Bahse konu Yönetmelik’in amacı; piyasaya
arz edilen maddelerin, karışımların ve bazı eşyaların, insan sağlığı ve çevre üzerinde
yaratabilecekleri olumsuz etkilere karşı yüksek seviyede koruma sağlamak ve serbest
dolaşımlarını temin etmek üzere sınıflandırılmasına, etiketlenmesine ve
ambalajlanmasına ilişkin idari ve teknik usul ve esasları düzenlemektir. Yeni
Yönetmelik kapsamında maddeler için 1 Haziran 2015, karışımlar için ise 1 Haziran
2016 tarihinden itibaren Yönetmelik usul ve esaslarına göre sınıflandırma, etiketleme
ve ambalajlama yapma yükümlülüğü başlayacaktır6.
Yeni CLP Tüzüğü’nde bir takım terminoloji ve sınıflandırma faaliyetlerinde

kullanılacak tehlike sınıf sayısında değişiklikler mevcuttur. Değişiklikler Tablo 1’de
gösterilmiştir.
Tablo 1
CLP Tüzüğü’nün Getirdiği Değişikler
Kaynak: İstanbul Kimyevi Maddeler Ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, CLP Tüzüğü Rehberi,
İstanbul, 2009, s.6.
1.4. Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Sınıflandırılması

Tüm Dünyada kimyasalların potansiyel tehlikeleri sınıflandırma ile
saptanmaktadır. Bu potansiyel tehlikeler; fiziko-kimyasal, toksikolojik ve çevre ile
ilgili olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Potansiyel tehlikelere ait bilgiler, kimyasal
maddeye ait Güvenlik Bilgi Formu (GBF) ya da kimyasalın etiketinde yer
almaktadır.
6
İstanbul Kimyevi Maddeler Ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, SEA Bilgi Notu, (Çevrimiçi),
http://ab.immib.org.tr/web/eklenti/SEA_Bilgi_Notu.pdf, 19 Ocak 2014.
5
1.4.1. Malzeme Güvenlik Bilgi Formunda Aranacak Hususlar
Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarında 16 başlık altında kimyasal

madde/müstahzar hakkında detaylı bilgi verilmektedir. Bu başlıklar şöyledir7;
1-Madde/Müstahzar ve Şirket/İş Sahibinin Tanıtımı,
2-Bileşimi/İçeriği Hakkında Bilgi,
3-Tehlikelerin Tanıtımı,
4-İlk Yardım Tedbirleri,
5-Yangınla Mücadele Tedbirleri,
6-Kaza Sonucu Yayılmaya Karşı Tedbirler,
7-Elleçleme ve Depolama,
8-Maruziyet Kontrolleri/Kişisel Korunma,
9-Fiziksel ve Kimyasal Özellikler,
10-Kararlılık ve Tepkime,
11-Toksikolojik Bilgi,
12-Ekolojik Bilgi,
13-Bertaraf Bilgileri,
14-Taşımacılık Bilgileri,
15-Mevzuat Bilgileri,
16-Diğer Bilgiler.
Malzeme Güvenlik Bilgi Formunun “Tehlikelerin Tanıtımı” Başlığı altında

madde veya karışımla ilgili tehlikeler tanımlanmaktadır. Tehlike Tanımlamada
67/548/EEC AB Direktifi kimyasal madde ya da müstahzar kullanımında oluşacak
tehlikelerin yaratacağı riskleri gösteren R İbarelerini kullanmaktadır. CLP Tüzüğü
hükümleri çerçevesinde, R İbareleri yerini tehlike cümlecikleri anlamında H
İbarelerine bırakacaktır. S İbareleri ise maddenin güvenli kullanımıyla ilgili
cümleciklerdir. CLP Tüzüğü ile S İbareleri, P İbareleri - uyarı cümleleri ile yer
değiştirecektir. Aşağıda örnek olarak metanol (Cas No:67-56-1) kimyasalına ait
güvenlik bilgi formunda yer alan hem 67/548/EEC ve 1999/45/EC AB Direktiflerine,
hem de CLP Tüzüğü’ne göre etiketleme-sınıflandırma bilgileri gösterilmiştir.
7
Mustafa Bağan, Tehlikeli Maddeler Ve Kimyasallarla Çalışma, Tehlikeli Atık Yönetimi Eğitim
Notları, İstanbul, 2012.
6
Şekil 1:CLP ve 67/548/EEC 1999/45/EC Direktiflerine Göre Etiketleme Bilgileri
Kaynak:Merckmillipore,MethanolGBF,(Çevrimiçi),http://www.merckmillipore.com/chemicals/meth
anol/MDA_CHEM822283/p_uuid?MSSSearch=822283&attachments=MSDS, 19 Ocak 2014.
1.4.2. Fiziko-kimyasal Tehlikelerin Sınıflandırılması
Fiziko-kimyasal tehlikeler; patlayıcı, oksitleyici, alevlenir, kolay alevlenir ve

çok kolay alevlenir alt kategorilerine ayrılmaktadır. Yangın ve patlama riski fiziko-
kimyasal tehlikenin parçalarındandır. Bu tip tehlikeler genellikle kaza halinde
oluşmakta ve etkileri kısa süreli ve akut olarak meydana gelmektedir8. Tablo-2’de
fiziko-kimyasal tehlike kategorilerine ait 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri ve Clp
Tüzüğü karşılaştırmalı R ve H ibareleri, tehlike sembol, kategori ve piktogramları yer
almaktadır.
Tablo 2
Fiziko-kimyasal Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri Ve Clp
Tüzüğü’ne Göre Sınıflandırılması
67/548/EEC ve 1999/45/EC
CLP'ye Göre Tehlike
Direktiflerine Göre CLP'ye Göre Sınıflandırma
Kategorileri
Sınıflandırma
Patlayıcılar; H200
-Kararsız patlayıcılar
Patlayıcı
Tehlike
H201,H202,
R2, -Patlayıcılar, bölüm 1.1-1.3
(E)
H203
R3 Kendinden reaktif maddeler/
karışımlar tip A,B H240, H241
Organik Peroksitler Tip A,B H240,H241
Uyarı
Sınıflandırma yok Patlayıcılar, bölüm 1.4 H204
8
Çevre Ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Kimyasallar Yönetimi Dairesi
Başkanlığı, Sınıflandırma Ve Etiketleme Rehberi, Ankara, 2010, s.6.
7
67/548/EEC ve 1999/45/EC
Kategorileri
Sınıflandırma
Çok Kolay
Alevlenir
Tehlike
(F+) R12 Alevlenir gazlar kategori 1, H220
R12 Alevlenir aerosoller kategori 1, H222
R12 Alevlenir sıvılar kategori 1 H224
Alevlenir
R11 Alevlenir sıvılar kategori 2, H225
Uyarı
Kolay
(F)
R11 Alevlenir katılar kategori 1, H228

R11 Alevlenir katılar kategori 2 H228
Sembol yok R10

Alevlenir
Sınıflandırma Alevlenir aerosoller kategori 2
Uyarı
H223
(F)
yok parlama
H226
noktası Alevlenir sıvılar kategori 3
56-60°C
Piroforik sıvılar, kategori 1

R17 H250
Piroforik katılar, kategori 1
Alevlenir
Tehlike
R17 H250
Kolay
Su ile temas ettiğinde alevlenir

(F)
R15 H260
Gazlar çıkaran maddeler/
R15 H261
karışımlar kategori 1, 2 ve
R15 H261
kategori 3
Kendinden reaktif maddeler/

karışımlar tip B
H241
Çok Kolay

Alevlenir
H242
R12 karışımlar tip C ve D ve tip E
(F+)
H242
R12 ve F
H251
H252
karışımlar kategori 1 ve
kategori 2
Oksitleyici
Organik peroksitler, tip B H241

Uyarı
R7
(O)
Organik peroksitler, tip C ve D H242

R7
Organik peroksitler, tip E ve F H242
Basınç altında gaz H280

- Sıkıştırılmış gaz H280
Uyarı
Sınıflandırma yok - Sıvılaştırılmış gaz H281

- Soğutulmuş sıvılaştırılmış gaz H280
- Çözünmüş gaz
R8 Oksitleyici gazlar, kategori 1 H270
Uyarı
Oksitleyici
R8 Oksitleyici sıvılar, kategori H271,H272,

(O)
R9 1, 2 ve kategori 3 H272
Tehlike
R8 Oksitleyici katılar, kategori H271, H272

R9 1, 2 ve kategori 3 H272
Kaynak:Küresel Uyumlaştırılmış Sistemde (GHS) Kimyasalların Sınıflandırılması ve Etiketlenmesi,
(Çevrimiçi),http://www.elementel.com/Dokumanlar/UygulamaNotlari/Sarf.Malz/Kim.Mlz/Kimyasal.
Siniflandirma.pdf, 20 Ocak 2014.
8
1.4.3. Toksikolojik Tehlikeler Ve Tehlikelerin Sınıflandırılması
Toksikoloji kelime anlamı olarak zehir bilimini ifade etmekte olup, kimyasal
maddelerin canlı organizmalar üzerine istenmeyen, zararlı ve olumsuz etkilerini
inceleyen bir bilim dalıdır. İlaçlar dahil tüm kimyasal maddelerin biyolojik sistemde
oluşturduğu olumsuzluklara “toksik etki”, bir kimyasalın toksik etki oluşturmasına
ise “toksisite” denilmektedir9. Bir kimyasal maddenin ne tür toksik etki yaptığı;
tehlikeli maddenin kimyasal ve fiziksel yapısı, vücuda giriş yolu, biriktiği ya da
lokalize olduğu dokular ve organlar, maddeye maruz kalma sıklığı, yoğunluğu ve
süresi, çalışanın o kimyasal maddeye tepkisi gibi çeşitli faktörlere bağlıdır.
1.4.3.1. Toksik Kimyasalların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri
Toksik kimyasalların toz, lif, buhar veya havadaki sis halinde dağılmış
partikülleri vücuda solunum, sindirim ve deri teması yoluyla girmektedir.10 Şekil
2’de toksik kimyasal maddelerin vücuda giriş yollarını, yayılması ve atılmasını
göstermektedir.
Şekil 2: Toksik Maddelerin Vücuda Girişi, Emilimi Ve Yayılması

Kaynak: Sinem Demir, “Tehlikeli Kimyasal Maddelerin İş Sağlığı Ve Güvenliği Yönetimi”,
İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul, 2010, s.10.
Kimyasalların toksik etkileri, tüm organlarda aynı değildir. Genellikle 1-2

organı etkilerler. Kimyasalların toksik etkilerini gösterdikleri bu organlar hedef
9
Bülent Ergun, Toksikoloji, Besin Güvenliği ve Çevre Sağlığı, Eskişehir, TC. Anadolu Üniversitesi
Yayını, Ağustos 2010, s.1.
10
A.e., s. 5.
9
organ olarak tanımlanır. Kimyasallara maruziyet sonucunda organizmaya giren etken
madde absorplanarak kan dolaşımına, kan dolaşımı ile hedef organa gitmekte
biyotransformansyon reaksiyonlarına uğrayarak organizmadan atılmaktadır. Doza
bağlı olarak belirli bir süre maruziyet sonucunda hedef organda birikme söz
konusudur11. Şekil 3’te bazı endüstriyel toksik kimyasalların insan vücudunda
etkilediği organlar gösterilmiştir.
Şekil 3: Endüstriyel Toksik Maddelerin Etkilediği Organlar

Kaynak: ILO, Chemicals In The Workplace, (Çevrimiçi), http://actrav.itcilo.org/actrav-
english/telearn/osh/kemi/chemicaa.htm, 20 Ocak 2014.
Toksik maddelerin zararları, toksik maddeye maruz kalma süresi ve sıklığına

bağlı olarak; akut toksisite ve kronik toksisite olarak iki gruba ayrılmaktadır. Akut
toksisite, kimyasalın toksik dozuna bir kere veya 24 saatten az bir süre içinde birçok
kere maruz kalma sonucu meydana gelmekte ve belirtileri kısa bir süre içerisinde
ortaya çıkmaktadır. Kronik toksisite 3 ay veya daha uzun süre maruz kalma sonucu
ortaya çıkan zehirlenmeler olup, endüstride kimyasal maddelere maruz kalan
işçilerde kronik toksisite sonucunda benzolizm, silikozis, plumbizm gibi birçok
meslek hastalığı görülebilmektedir12. Tablo 3’te bazı endüstriyel toksik kimyasalların
etkilediği hedef organ ve meydana getirdiği zararlar özetlenmiştir.
11
Neslihan Gürbüz, Endüstride Kullanılan Kimyasal Maddelerin Toksikolojik Etkileri, Mesleki
Sağlık Ve Güvenlik Dergisi, Ocak-Şubat-Mart 2006, s.38.
12
Ergun, Toksikoloji, Besin Güvenliği Ve Çevre Sağlığı, s. 6.
10
Tablo 3
Toksik Özelliklerine Göre Kimyasallar Ve İnsan Vücudunda Meydana
Getirdiği Zararlar
Görülme
Toksik
Hedef Organ Zaman Etki Örnek
Özellik
Aralığı
Maruziyet bölgesinde yanık,
Birkaç Amonyak, sülfürik
Tahriş Edici Akciğerler, kabarcık oluşumu, kronik
dakika- asit, azot oksitler,
Ve Aşındırıcı Deri Ve Göz maruziyet sonrası kalıcı
Birkaç gün kostik soda
hasar oluşabilir.
Akciğerlerde kronik astım
benzeri hastalık ve kalıcı
Akciğerler, Birkaç gün- Toluen, di-izosiyanat
Alerjik sakatlığa yol açabilir.
Deri yıl (TDI), epoksi reçine
Deride dermatitise neden
olabilir.
Etkilenen organ ya da 2-naftilamin, bazı
Akciğerler,
Kanserojen 10-40 yıl dokuda kanser erken ölüme katranlar ve yağlar,
Deri, Mesane
neden olabilir. benzidin, asbest
Önemli biyolojik Karbon tetraklorür,
Karaciğer,
Birkaç fonksiyonları yürütmek için cıva, kadmiyum,
Toksik Beyin,
dakika-yıl organ yetmezliği ile hayati karbon monoksit,
Böbrek
organ hücrelerin ölümü. hidrojen siyanür.
Birkaç Asetilen, karbon
Çok Toksik Akciğer Oksijen yetmezliği
dakika dioksit
Kaynak: ILO, Chemicals In The Workplace, (Çevrimiçi), http://actrav.itcilo.org/actrav-

1.4.3.2. Toksik Kimyasalların Sınıflandırılması
Toksikolojik özelliklerine göre tehlikeli kimyasalları insan sağlığı üzerine

olan zararları bakımından çok toksik, toksik, zararlı maddeler; tahriş edici, aşındırıcı
ve alerjik maddeler; kanserojen, mutajen, üreme için toksik maddeler olarak
kategorilere ayırmak mümkündür13. Tablo 4’te toksikolojik tehlikele kategorilerine
ait 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri ve Clp Tüzüğü karşılaştırmalı R ve H
ibareleri, tehlike sembol, kategori ve piktogramları yer almaktadır.
13
Çevre Ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Kimyasallar Yönetimi Dairesi
Başkanlığı, Sınıflandırma Ve Etiketleme Rehberi, s.30.
11
Tablo 4
Toksikolojik Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri Ve Clp

Tüzüğü’ne Göre Sınıflandırılması
67/548/EEC ve 1999/45/EC
Direktiflerine CLP'ye Göre Sınıflandırma
Kategorileri
Göre Sınıflandırma
Akut toksisite
R28 kategori 1, 2 H300
Toksik
(T+)
Çok
R27 - Oral H310

R26 - Dermal H330
Tehlike
- Soluma
Akut toksisite
R25 kategori 3 H301
Toksik
(T)
R24 - Oral H311

R23 - Dermal H331
- Soluma
Üreme hücresi
Mutajen Kat.1veya2 Üreme
mutajenliği kategori
Kanserojen Kat.1veya2
1A 1B,
Tok.Kat.1 veya2
R46 Kanserojenlik kategori H340
Tehlike
R45,R49 1A 1B, H350
R60,R61 Üreme toksisitesi H360
R39 kategori 1A 1B, H370
R48 STOT*** tekli H372
maruziyet kategori 1
STOT*** tekrarlı
Üreme hücresi
mutajenliği kategori 2
R68, Kanserojen kategori 2 H341
R40, Üreme toksisitesi H351
Zararlı
Uyarı
(Xn)
R62,R63 kategori 2 H361

R68 STOT***, tekli H371
R48 maruziyet kategori 2 H373
STOT***, tekrarlı
Akut toksisite
R22 kategori 4 H302
Zararlı
Uyarı
(Xn)
R21 - Oral H312

R20 - Dermal H332
- Soluma
Aşındırıcı
Cilt aşındırma kategori

(C)
R34,R35 H314
1A, 1B, 1C
Tehlike
Tahriş
Ciddi göz hasarı

(Xi)
R41 H318
kategori 1
Solunum
Tehlike
hassaslaştırma
Zararlı
(Xn)
R42 H334
kategori 1,
R65 H304
Aspirasyon tehlikesi
kategori 1
12
67/548/EEC ve 1999/45/EC
Direktiflerine CLP'ye Göre Sınıflandırma
Kategorileri
Göre Sınıflandırma
Cilt tahrişi, kategori 2
Göz tahrişi, kategori 2
R38 Cilt hassaslaşması, H315
Tahriş
R36 kategori 1 H319

(Xi)
R43 STOT***, tekli H317
Uyarı
R37 maruziyet kategori 3 H335
- Solunum yolları
tahrişi
Sembol yok R67 - Uyuşturucu etkiler H336
*** Specific Target Organ Toxicity (Spesifik Hedef Organ Toksisitesi)

1.4.4. Çevresel Tehlikelerin Sınıflandırılması
Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında

Yönetmelik 4-1/e maddesinde “Çevre ortamına girdiğinde çevrenin bir veya
birkaç unsuru için hemen veya sonradan kısa veya uzun süreli tehlikeler gösteren
maddeler çevre için tehlikeli madde” olarak tanımlanmaktadır14. Tablo 5’te çevresel
tehlike kategorilerine ait 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri ve Clp Tüzüğü
karşılaştırmalı R ve H ibareleri, tehlike sembol, kategori ve piktogramları yer
almaktadır.
Tablo 5
Çevresel Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri Ve Clp Tüzüğü’ne
Göre Sınıflandırılması
67/548/EEC ve 1999/45/EC
CLP'ye GöreTehlike
Kategorileri
Sınıflandırma
Sucul ortam için tehlikeli
Tehlikeli
R50 akut kategori 1 H400

Çevre
R50/53 Sucul ortam için tehlikeli H410

İçin
(N)
Uyarı
kronik kategori 1
Tehlikeli
Sucul ortam için tehlikeli,

Çevre
R51/53 H411
kronik kategori 2
İçin
(N)

14
13
2. İKİNCİ BÖLÜM
TEHLİKELİ KİMYASALLARDA MARUZİYET RİSK

DEĞERLENDİRMESİ
2.1. İşyerinde Tehlikeli Kimyasallara Maruziyetin Kontrolü Ve İzlenmesi
İşverenler, tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmalarda çalışanların bu

maddelere maruziyetini önlemek, bunun mümkün olmadığı hallerde en aza indirmek
ve tehlikelerden korumak için gerekli tüm önlemleri almakla yükümlüdürler. Bu
amaçla, ilgili Yönetmelik’in 7. Maddesi gereği “ikame yöntemi uygulanarak, tehlikeli
kimyasal madde yerine çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden tehlikesiz veya
daha az tehlikeli olan kimyasal madde kullanılmalıdır. Yapılan işin özelliği nedeniyle
ikame yöntemi kullanılamıyorsa, risk değerlendirmesi sonucuna göre ve öncelik
sırasıyla aşağıdaki tedbirler alınarak risk azaltılır:
1) Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmalarda ve teknolojik gelişmeler de dikkate

alınarak uygun proses ve mühendislik kontrol sistemleri seçilir ve uygun makine,
malzeme ve ekipman kullanılmalıdır.
2) Riski kaynağında önlemek üzere; uygun iş organizasyonu ve yeterli havalandırma
sistemi kurulması gibi toplu koruma önlemleri uygulanmalıdır.
3) Tehlikeli kimyasal maddelerin olumsuz etkilerinden çalışanların toplu olarak
korunması için alınan önlemlerin yeterli olmadığı hallerde bu önlemlerle birlikte
kişisel korunma yöntemleri uygulanmalıdır.”15
2.1.1. Ortam Ve Kişisel Maruziyet Ölçümleri
İşyeri ortamında, çalışanların sağlığını etkileyen kimyasal risk etmenlerinin

ortam ölçümleri ve kişisel maruziyet ölçümleriyle belirlenmesi gerekmektedir. Ortam
ölçümleri, çalışmanın en aktif ve buharlaşmanın veya tozumanın en fazla olduğu
zamanlarda yapılmalıdır. Ölçüm zamanının belirlenmesinde temizlik/bakım
şartlarının değişimleri de gözetilmelidir. Çalışanın yaka hizasına takılan bir kişisel
dozimetre vasıtasıyla, solunum bölgesindeki (kişinin ağız ve burun çevresi) kimyasal
15
14
madde veya partikül madde miktarı tespit edilebilir16.
Endüstride kullanılan pek çok kimyasal madde için çalışanların sağlığının

korunması amacı ile her bir maddenin fiziksel ve kimyasal özellikleri de göz önünde
bulundurularak, işyeri ortam havasında bulunmasına müsaade edilen sınır değerler
oluşturulmuştur. Sınır Değerlerde ACGIH (Amerikan Hükümeti Endüstri
Hijyenistleri Konferansı) tarafından önerilen eşik sınır değerler TLV, OSHA
tarafından belirlenen müsaade edilen maruziyet sınır değerleri OSHA PEL, NIOSH
önerilen maruziyet seviyesi olan REL değeri bulunmakta olup, hacim birimi ppm
(cm3/m3), ağırlık birimi mg/m3 olarak kullanılmaktadır. Ulusal mevzuatımızda
Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında
Yönetmelik ekinde yer alan sınır değerlerde dikkate alınan TWA ve STEL aşağıda
tanımlanmıştır.
 TLV-TWA (Eşik Sınır Değer- Zaman Ağırlıklı Ortalama) günde 8, haftada 40 saat
çalışma süresince uzun süreli ve tekrar edilebilen maruziyetlerde çalışanların
sağlığını bozmayacak zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyondur.
 TLV-STEL (Eşik Sınır Değer - Kısa Süreli Maruziyet Sınırı) bir çalışma gününün
herhangi bir anında aşılmaması gereken 15 dakikalık zaman ağırlıklı ortalama
maruziyet sınırıdır. Maruziyetler 15 dakikadan uzun olmamalı ve bir günde 4
defadan fazla tekrarlanmamalıdır. Ardı ardına gelen maruziyetler arasındaki süre
en az 60 dakika olmalıdır17.
2.1.2. Biyolojik İzlem
Biyolojik izlem tehlikeli maddelerin, metabolitlerinin (yıkım ürünlerinin) ya

da bunların biyokimyasal veya biyolojik etkilerinin varlığında çalışanlardan alınan
kan, idrar gibi biyolojik materyallerin analizi olup, amaç çalışanların iç maruziyetini
ölçmek, analiz sonuçlarını eşik düzeyler ile karşılaştırmak ve maruziyeti azaltmada
uygun önlemleri önermektir. Bu değerlendirmede, çalışma koşulları tehlikeli
maddenin özellikleri ve bireysel özellikler (alkol alımı, sigara içme) potansiyel
16
Cüneyt Akyıldırım, İşyerlerinde Kimyasal Maruziyetten Korunma Yöntemleri, Ak-Kim San.Ve
Tic.A.Ş.,(Çevrimiçi),http://www.busiad.org.tr/admin/Files/My%20Documents/File/c%C3%BCneyt%
20aky%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m2.pdf, 21 Ocak 2014.
17
Erol Kural, Kimyasallar Ve Sınır Değer Tanımları, Subcon Turkey E-Dergi, (Çevrimiçi),
http://www.subconturkey.com/2011/Temmuz/haber-Kimyasallar-ve-Sinir-Deger-Tanimlari.html, 21
Ocak 2014.
15
değişiklik yapan faktörler olarak göz önünde bulundurulmalıdır18.
Uygun ve etkili bir kişisel koruyucu donanım (KKD) kullanan bir işçinin
çalıştığı ortamdaki ölçümler ne olursa olsun kimyasalın sağlık etkisinden korunmuş
olacaktır. Oysa ortam havasında izin verilen limitlerin altında olsa bile KKD
kullanmayan bir işçi zaman zaman yüksek dozlarda kimyasala maruz kaldığından
toksik sınırlarda etkilenmiş olacak kan veya idrarda etkilenilen maddenin
metabolitleri saptanabilecektir. Maruziyetin tam olarak değerlendirilebilmesi için
ortam ölçümü ile biyolojik izlemin birlikte yürütülmesi gerekmektedir19.
2.2. Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirmesi
2.2.1. Risk Değerlendirmede Temel Kavramlar
Risk değerlendirmesi günümüz iş sağlığı ve güvenliği anlayışının önemli

özelliklerinden biridir. İşverenlerin risk değerlendirmesi yapma zorunluluğu AB’de
12 Haziran 1989’da çıkarılan 89/391/CEE Çerçeve Direktifi ile gündeme gelmiştir20.
AB’de 80’li yılların ikinci yarısından itibaren iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı
içerisinde yer alan tüm yeni yaklaşım direktifleri risk analizi ve değerlendirmesi
kavramlarıyla yakından ilgilidir21.
Ülkemizde ise 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda bazı istisnalar

hariç kamu ve özel sektöre ait tüm işyerlerine faaliyet konularına bakılmaksızın risk
değerlendirmesi yapma yükümlülüğü getirilmiştir. Kanun kapsamındaki işyerlerinde
iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılacak risk değerlendirmesinin usul ve esaslarını
belirlemek amacıyla 29.12.2012 tarih ve 28512 sayılı Resmi Gazete'de İş Sağlığı ve
Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği yayınlanarak 30.12.2012 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Yönetmelik’in 4. Maddesinde tanımlanan risk
değerlendirmesiyle alakalı temel kavramlar aşağıda belirtilmektedir:
18
Çsgb İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü Meslek Hastalıkları Rehberi, Ankara, Matsa
Basımevi, 2011, s.513.
19
Hakan Karakaya, İşyerinde Sağlık Gözetimi Ve Biyolojik İzleme, (Çevrimiçi),
http://issuu.com/isguzman/docs/32534340-dr-____yerinde-sa__l__k-go, 24 Ocak 2014.
20
Meral Türk, Bir Üniversite Hastanesi Mikrobiyoloji Laboratuarlarında Risk Değerlendirmesi,
Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Ocak-Şubat- Mart 2012, s.27.
21
Özlem Özkılıç, Kobilerde İş Sağlığı Ve Güvenliği Yönetimi Ve Risk Değerlendirme Kavramı,
İş Sağlığı Ve Güvenliği Dergisi, S:36, Ekim- Kasım- Aralık 2007, s.25.
16
Tehlike; “işyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya
işyerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelini”,
Risk; “tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç

meydana gelme ihtimalini”,
Risk değerlendirmesi; “işyerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek

tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin riske dönüşmesine yol açan faktörler ile
tehlikelerden kaynaklanan risklerin analiz edilerek derecelendirilmesi ve kontrol
tedbirlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gerekli çalışmalarını”,
Kabul edilebilir risk seviyesi; “yasal yükümlülüklere ve işyerinin önleme

politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesini” ifade
etmektedir.
Yönetmelik’in 7. Maddesine göre risk değerlendirmesinde izlenecek aşamalar

ise; “tüm işyerleri için tasarım veya kuruluş aşamasından başlamak üzere tehlikeleri
tanımlama, riskleri belirleme ve analiz etme, risk kontrol tedbirlerinin
kararlaştırılması, dokümantasyon, yapılan çalışmaların güncellenmesi ve
gerektiğinde yenileme” olarak belirlenmiştir22.
2.3. Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirme Yöntemleri
Çalışanların kimyasal maddelere maruziyetlerini önlemek ya da kabul

edilebilir seviyelere çekmek için ülkelerin ilgili ve yetkili mercileri 1970’lerden
itibaren kalitatif ve yarı kantitatif birçok risk değerlendirme yöntemi geliştirmiştir.
Bunlar arasında “Kontrol Bandı-Aralığı Yaklaşımı” olarak bilinen kimyasal
maruziyet risk derecelendirme ve risk kontrol yöntemleri sağlık açısından tehlikeler
ve potansiyel maruziyeti basit ve anlaşılır bir şekilde ortaya koyması nedeniyle daha
etkili yöntemlerdir.23. Aşağıda ülkeler bazında en çok kullanılan maruziyet risk
değerlendirme kontrol bandı yaklaşımları kısaca belirtilmiş olup, çalışmanın Üçüncü
Bölümünde yer alan örnek uygulamada da kullanılan COSHH-ILO Chemical Control
Toolkit Yöntemine ise ayrıntılı olarak değinilecektir.
22
İş Sağlığı Ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği 29.12.2012 Tarih Ve 28512 Sayılı
Resmi Gazete.
23
NIOSH Department Of Health And Human Service, Qualitative Risk Characterization And
Management Of Occupational Hazards: Control Banding (CB), Publication No. 2009–152, 2009,
s.5
17
2.3.1. Potansiyel Risk Hiyerarşi Yöntemi
The Institut National de Recherche et de Sécurité (INRS) Fransız Araştırma

Merkezi tarafından oluşturulan sistem işyerinde kimyasal tehlikeler ve maruziyet
faktörlerinden kaynaklanan risklerin değerlendirilmesine dayanmaktadır. Kimyasal
GBF ve etiketlerindeki bilgiler doğrultusunda tehlike sınıfı, kullanım sıklığı ve
kullanım miktarı 1’den 5’e kadar derecelendirilir, derecelendirme sonucu tehlike
sınıflandırması (D ile ifade edilir) ve kullanım sıklığı ve miktarı olan potansiyel
maruziyet (E ile ifade edilir) bulunur. Product score = 10(D–1) × 3.16(E–1)
formülasyonunda değerler yerine konulur, elde edilen skor yüksek (A), orta (B) ve
zayıf (C) olarak kategorilere ayrılır24.
2.3.2. Stoffenmanager Yöntemi
Bu yöntem, Hollandalı ArboUnie ve TNO Kimyasal Araştırma Şirketi

tarafından geliştirilmiş, küçük ve orta ölçekli kimyasal maruziyet potansiyeli olan
firmalarda kullanılabilecek web tabanlı interaktif bir yöntem olup, sistem
“https://stoffenmanager.nl” internet adresinden de yürütülebilmektedir. Sistem,
tehlikeli kimyasal maddelerin risk envanterinin oluşturulması, envanterde yer alan
risklerin değerlendirilmesi ve kontrol edilmesine yönelik kontrol planları ve
talimatların oluşturulması aşamalarından oluşmaktadır25.
2.3.3. KjemiRisk Yöntemi
Norveçli yağ endüstri şirketleri tarafından, bu endüstri kolunda yaşanan

deneyimler ve uygulamalardan yola çıkılarak oluşturulmuş, kimyasalların sağlık
açısından risklerinin değerlendirilmesine yönelik bir yöntemdir. Kimyasallar R
ibareleri ve S cümleciklerine göre 1’den 5’e kadar sağlık açısından tehlikeli olarak
gruplandırılır, risk değerlendirme potansiyel risk ve son risk olarak 2 aşamaya ayrılır,
bunlar mevcut kontrol yöntemlerinin güvenilirliği ve uygulanabilirliği baz alınarak
düzenlenmiştir. Risk değerlendirme akciğer, iç organlar ve deride oluşabilecek
hastalıkların meydana gelme potansiyelinin değerlendirilmesini sağlamaktadır.
24
A.e., s.13-14.
25
A.e., s.16.
18
Yöntem, işletme saha yöneticileri, sağlık ve güvenlik uzmanları ve endüstriyel
hijyenistler tarafından kullanılabilecek uzman bir risk değerlendirme aracıdır26.
2.3.4. Semi-Quantitative Risk Assessment (SQRA) Yöntemi
SQRA, Singapur Çalışma Bakanlığı tarafından geliştirilmiş yarı kantitatif bir

uygulama olup, amacı kimyasal tehlikelerin belirlenmesi, maruziyetin
değerlendirilmesi, riskin derecelendirilmesi ve risklerle ilgili uygun kontrol
önlemlerinin belirlenmesidir. SQRA’da maruziyetin değerlendirilmesi 3 temel
methoda dayanmaktadır. Bunlar; kişisel maruziyetin izlenmesi, maruziyet faktör ve
parametrelerinin belirlenmesi ve saha ya da proses aşamasında ampirik ve teorik
formüller yardımıyla maruziyetin belirlenmesidir. Yöntemin önerdiği kontrol
yaklaşımları ILO Toolkit kontrol yaklaşımlarıyla benzerlik göstermektedir27.
2.3.5. Dow Chemical Exposure Index (CEI) Yöntemi
Dow CEI, olası kimyasal maddenin infilak etmesinden kaynaklanacak

kazalarında işyeri çevresinde bulunan insanların sağlık açısından akut risklerin
derecelendirme yöntemidir. Proseste meydana gelebilecek sızıntılardan olası buhar
veya gaz yayılımının tahmin edilmesini sağlamaktadır. Index, Proses Tehlike Analizi
(PHA) Yönteminin bir parçası olarak kullanılmaktadır. Dow CEI indeksinin
hesaplanabilmesi için gereken bilgiler şunlardır; maddenin fiziksel ve kimyasal
özellikleri, proses akış diyagramı, mevcut vana, boru vb. ekipmanların bulunduğu
üniteleri gösteren diyagramlar ile işyeri ve çevresine ait planlar28.
2.4. Control of Substances Hazardous to Health Regulations-Sağlık

Açısından Tehlikeli Kimyasalların Kontrolü (COSHH) ve International
Chemical Control Toolkit- Uluslararası Kimyasalların Kontrol Sistemi (ICCT)
2.4.1. Yöntemin Gelişim Süreci
1980’li yıllarda ilaç endüstrisinde çalışanların kimyasal maddelere maruz

kalarak meslek hastalıklarına yakalanma riski üzerine; Syntex, Merck, Abbott,
26
A.e., s.16-17.
27
A.e., s.18-19.
28
F. I. Khan, T. Husain, S. A. Abbasi, Safety Weighted Hazard Index (Swehi), Trans IChemE
Journal, Vol. 79, March 2001, pp.66.
19
Upjohn ve Lilly gibi ilaç firmaları konuyla ilgili araştırmalar başlatmıştır. Yapılan
araştırmalar sonucunda farmasötik aktif maddelerle çalışmalarda maddelerin
toksisitelerine bağlı olan tehlikelerin ve bu maddelere bağlı maruziyet risklerine karşı
alınacak kontrol önlemlerinin kategorilendirilebileceği anlaşılmıştır. İlaçların
geliştirilmesi aşamasında kontrol kategorizasyon ya da “banding – aralık” yaklaşımı,
farmasötik aktif maddelerin elleçlenmesinde etkin bir yaklaşım olup tüm dünyada
ilaç sanayinde ve biyo-teknoloji alanında kabul görüp çok çeşitli şekillerde
uygulanmış ve diğer endüstriyel alanlarda da geliştirilerek kullanılmaya
başlanmıştır29.
1998 yılında İngiltere Sağlık ve Güvenlik İdaresi (HSE) mesleki maruziyetin

kontrolü amacıyla COSHH sistemini geliştirmiştir. Aynı amaçla Uluslar arası
Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası İş Hijyeni Derneği (IOHA) desteğiyle ICCT
Sistemi’ni geliştirmiştir. Her iki sistem de Kontrol Bandı-Aralığı Yaklaşımı esas
alınarak oluşturulmuştur. Tehlikeli kimyasallara en fazla maruz kalınan alanlarda,
kimyasalın tehlike sınıfı ve maruz kalınma sıklığı göz önüne alınarak tartım,
karıştırma, dolum gibi görevler sırasında kimyasalların; kullanımını kontrol edip,
tavsiyeler sağlamaktır. Maruziyet kontrol sistemlerinin çalışma prensipleri aynı olup,
Sistemi “http://www.hse.gov.uk/coshh/essentials/index.htm” internet sitesi üzerinden
kullanmak da mümkündür. Sistemlerin tek farkı; COSHH sadece AB R risk
ibarelerini baz alırken, ILO Chemical Control Toolkit ise AB R ibareleri yanı sıra
Küresel Uyumlaştırma Sistemi (GHS) tehlike sınıflarını da temel almaktadır30.
29
Mustafa Bağan, İş Sağlığı Ve Güvenliği Alanında Kimyasalların Kontrolü İçin Pratik Bir
Yaklaşım- Control Banding, COSHH Essential, ILO Toolkit, Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği
Bülteni, Ocak 2012, s.20.
30
Custodio V. Muianga, Control Banding Approaches and Chemical Risk
Assessment/Management in Small-scale Mechanical Workshops in Mozambique, African
Newsletter On Occupational Health and Safety, Vol.18, Agust 2008, pp.32.
20
2.4.2. Yöntemin Aşamaları
COSHH ve ILO Chemical Control Toolkit Kimyasal Maruziyet Risk

Değerlendirme Yöntemlerinin aşamaları ise aşağıda belirtildiği şekildedir31;
Aşama 1 Tehlike sınıflandırmasının bulunması ve verilen tablo kullanılarak ilgili
tehlike kontrol bandının tespit edilmesi,
Aşama 2 Kullanılan maddenin miktarının tespiti (kullanım seviyesi),
Aşama 3 Maddenin havaya karışma kolaylığının tespiti,
Aşama 4 Kontrol yöntemi risk derecesinin tespiti,
Aşama 5 Faaliyet bağlı kontrol rehber/rehberlerinin bulunması
2.4.2.1. Tehlikelerin Sınıflandırılması
Maddeler, 6 ayrı tehlike kontrol bandında toplanmıştır. Tehlike Kontrol

Bandı A’dan Tehlike Kontrol Bandı E’ ye kadar olan 5 grup solunum açısından ne
kadar zararlı olduğu konusunda bilgi vermektedir. Tehlike Kontrol Bandı A en
güvenli grup iken Tehlike Kontrol Bandı E en tehlikeli olan gruptur. 6. grup olan
Tehlike Kontrol Bandı S ise cilde ya da göze maruziyetin zararlı olup olmadığı
konusunda bilgilendirmektedir.
Maddenin tehlike bandında sınıflandırılması için gereken; R risk ibareleri

veya CLP Tüzüğü H ibareleri ile GHS’ye uygun sınıflandırma bilgileri kimyasal
maddenin GBF veya etiketinden temin edilmelidir. Eğer karışım/müstahzar
kullanılmışsa GBF’den içeriğindeki kimyasal maddelerin R ibarelerine bakılmalı ve
ait olduğu en yüksek tehlike bandı seçilmelidir32. Tablo 6’da tehlike
sınıflandırmasına bağlı tehlike bantlarının yerleşimi gösterilmiştir. Tablo 7’de ise R
ibarelerinin anlamları ve ait oldukları tehlike grubu gösterilmiştir.
31
Bağan, İş Sağlığı Ve Güvenliği Alanında Kimyasalların Kontrolü İçin Pratik Bir Yaklaşım- Control
Banding, s.21.
32
ILO, International Chemical Control Toolkit Guideline, Switzerland, 2006, pp.5.
21
Tablo 6
Tehlike Sınıflandırmasına Bağlı Tehlike Bantlarının Yerleşimi
Tehlike
GHS Tehlike Sınıflandırması
Kontrol R Kodları H İbareleri
(sınıf/seviye)
Bandı
H303,H304,H305,
Akut toksisite (ölümcül), herhangi bir H313,H315,H316,
R36,R38,R65,R66 maruziyet yolu, sınıf 5 H318,H319,H320,
Diğer bantlarda Deri tahrişi sınıf 2 veya 3 H333, H336 Diğer
A yer almayan tüm Göz tahrişi sınıf 2 bantlarda yer
toz ve buharlar Diğer bantlarla yer almayan tüm toz ve almayan tüm H
buharlar ibareleri
Akut toksisite (ölümcül), herhangi bir

H302,H312,
R20/21/22,R33,R maruziyet yolu, sınıf 4
B H332, H371
40/20/21/22,R67 Akut toksisite (sistemik), herhangi bir
maruziyet yolu, sınıf 2
maruziyet yolu, sınıf 3
Akut toksisite (sistemik), herhangi bir
R23/24/25, R34, maruziyet yolu, sınıf 1 H301,H311,
R35, R37, Korozivite (aşındırıcılık), altsınıf H314,H317,
R39/23/24/25, 1A,1B veya 1C H318,H331,
C R41, R43, Göz tahrişi sınıf 1 H335,H370, H373
R48/20/21/22 Solunum sistemi tahrişi
Deri hassasiyeti
Tekrarlanan maruziyet toksisitesi,
herhangi bir maruziyet yolu, sınıf 2
R48/23/24/25,
maruziyet yolu, sınıf 1 veya 2 H300,H310,
R26/27/28,R39/26
Kanserojenlik sınıf 2 H330, H351,
/27/28,R40, R60,
D Tekrarlanan maruziyet toksisitesi, H360,H361,
R61, R62, R63,
herhangi bir maruziyet yolu, sınıf 1 H362, H372
R64
Üreme için toksik sınıf 1 veya 2
Mutajenlik sınıf 1 veya 2
R42,R45,R46, H334, H340,
Kanserojenlik sınıf 1
E R49, R68 H341, H350
Solunum hassasiyeti
Akut toksisite(ölümcül), sadece deri
yoluyla, sınıf 1,2,3 veya 4, Akut
toksisite (sistemik), sadece deri
R21, R24, R27,
yoluyla, sınıf 1 veya 2
S R34, R35, R36,
Korozivite (aşındırıcılık), altsınıf
(göz ve R38,R39/24,
1A,1B veya 1C
deri R39/27,R40/21,
Deri tahrişi sınıf 2
teması) R41,R43, R48/21,
Göz tahrişi sınıf 1 veya 2
R48/24, R66
Deri hassasiyeti
Tekrarlanan maruziyet toksisitesi,
sadece deri yoluyla, sınıf 1 veya 2
Not: Tehlike düzeyi Grup A’dan Grup E’ ye doğru artmaktadır.
Kaynak: ILO, International Chemical Control Toolkit Guideline, Switzerland, 2006, pp.6-7, HSE,
The Technical Basis For COSHH Essentials: Easy Steps To Control Chemicals, Caerphilly, 2009,
pp.5.
22
Tablo 7
COSHH Yönteminde Kullanılan R İbareleri Ve Ait Olduğu Tehlike Grubu
R No. İbare Tehlike Grubu
20 Solunması halinde sağlığa zararlıdır B
21 Cilt ile teması halinde sağlığa zararlıdır B
22 Yutulması halinde sağlığa zararlıdır B
23 Solunması halinde toksiktir C
24 Cilt ile teması halinde toksiktir C
25 Yutulması halinde toksiktir C
26 Solunması halinde çok toksiktir D
27 Cilt ile teması halinde çok toksiktir D
28 Yutulması halinde çok toksiktir D
34 Yanıklara neden olur C
35 Ciddi yanıklara neden olur C
36 Gözleri tahriş eder A
37 Solunum organlarını tahriş eder C
38 Cildi tahriş eder A
39 Tedavisi mümkün olmayan çok ciddi etki tehlikesi -
40 Kanserojen etki şüphesi D
41 Gözde ciddi zarar riski C
42 Solunum yoluyla hassasiyet oluşturabilir E
43 Cilt teması yoluyla hassasiyet oluşturabilir C
45 Kansere neden olabilir E
46 Kalıtımsal hasarlara neden olabilir E
48 Uzun süreli maruziyette sağlığa ciddi hasar tehlikesi *
49 Solunması halinde kansere neden olabilir E
60 Doğurganlığı olumsuz etkileyebilir D
61 Anne karnındaki çocuğa zarar verebilir D
62 Muhtemelen doğurganlığı olumsuz etkileyebilir D
63 Anne karnındaki çocuğa muhtemelen zarar verebilir D
64 Emzirilen bebeklere anne sütü yoluyla zarar verebilir D
65 Sağlığa zararlı: yutulması halinde akciğerde hasarlara yol açabilir A
66 Tekrarlanan maruziyette deride kuruluğa ve çatlaklara neden olabilir A
67 Buharları hissizliğe ve baş dönmesine neden olabilir A
68 Tedavisi mümkün olmayan muhtemel hasar riski E
*48/20,21,22 li kombinasyonlar Grup C; 48/23,24,25 li kombinasyonlar Grup D
Kaynak: HSE, The Technical Basis For COSHH Essentials: Easy Steps To Control Chemicals,
Caerphilly, 2009, pp.22.
23
2.4.2.2. Kullanım Miktarı Tespiti
Kimyasalın nasıl kullanılacağı ve kişilerin maruziyet sonucu ne kadar

etkileneceği konularında kullanılan maddenin miktarı önemli bir faktördür. Her
partide veya sürekli bir sistemde günlük olarak kullanılan maddenin miktarı
saptanmalıdır33. Aşağıda verilen Tablo 8 yardımı ile az, orta veya çok olarak
kullanım seviyesi sınıflandırılıp tespit edilmelidir.
Tablo 8
Kullanılan Katı Veya Sıvı Kimyasalın Miktarının Tespiti
Katı Sıvı
Miktar
Ağırlık Tedarik Şekli Hacim Tedarik Şekli
Az Gram Paket/ şişe Mililitre Şişe
Orta Kilogram Bidon/ fıçı Litre Fıçı
Çok Ton Dökme Metreküp Dökme
Kaynak: ILO, International Chemical Control Toolkit Guideline, Switzerland, 2006, pp.7.
Bir tankta bulunan bir sıvıdan 30 litre doldurulması, “orta” miktar grubuna
atanmalıdır. Ancak tereddüt edilmesi halinde, bir üst miktar grubunu kullanmak
gerekmektedir. Sıvı haldeki tehlikeli maddelerin alansal kullanımı (örn. boyama,
temizlik işleri) sırasında, kullanılan miktar, çalışma başına değil, işgünü başına esas
alınmalıdır34.
2.4.2.3. Havaya Karışma Kolaylığının Tespiti
Bir kimyasalın fiziksel şekli, hava ortamına geçiş özelliğini etkilemektedir.

Bu durumun tanımlanması için katılarda tozlanabilirlik, sıvılarda uçuculuk özelliği
33
ILO, International Chemical Control Toolkit Guideline, pp.7.
34
ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Kimya Sektörü İşyerlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği Rehberi,
Ankara, 2009, s.551.
24
değerlendirilir. Maddenin daha tozlu ya da daha uçucu olması havaya karışma
olasılığını arttırmaktadır. Havaya karışacak kimyasalın miktarını azaltmak, ince
tozları daha az tozuyan granüller ile değiştirmek, sıvıları ise daha düşük sıcaklıklarda
kullanmak gibi kimyasalı başka bir şekilde satın almak ve kullanmakla mümkün
olabilir35.
Katıların tozlanabilirliği düşük, orta ve yüksek olmak üzere sınıflandırılır.

Eğer bir katı madde kullanılıyorsa Tablo 9’daki tanımlara en çok uyan sınıf
seçilmelidir.
Tablo 9
Katı Maddeler İçin Açığa Çıkma Grubunun Tespiti
Açığa Çıkma
Tozlaşma Davranışı
Grubu
Tehlikeli katı madde tane ya da granül olarak mevcutsa ya da
Düşük çalışma sırasında yalnızca çok az toz ortaya çıkıyorsa Örnek:
PVC topakları.
Tehlikeli katı madde kristal, granül haldeyse ve kullanıldığı
Orta sırada oluşan toz çabucak yere iner ve kullanım sonrası yüzeyde
kalırsa Örnek: Deterjan, sabun tozu, şeker.
Tehlikeli katı madde ince, hafif toz halindeyse ya da çalışma
Yüksek sırasında birkaç dakika havada kalabilen toz bulutları oluşuyorsa
Örnek: un, çimento, tebeşir tozu.
Kaynak: ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Kimya Sektörü İşyerlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği
Rehberi, Ankara, 2009, s.551.
Sıvıların uçuculuğu kaynama noktası ya da buhar basıncı ile çalışma sıcaklığı

göz önünde bulundurularak belirlenmektedir. Oda sıcaklığında yürütülen
çalışmalarda Tablo 10’da verilen kaynama noktası ve buhar basıncı aralıkları
kullanılarak uçuculuk sınıflandırılmaktadır. Kaynama noktası, maddenin güvenlik
bilgi formundan elde edilebilir. Oda sıcaklığının üzerinde yürütülen faaliyetlerde,
kaynama noktasına ilave olarak proses sıcaklığı da bilinmelidir. Temin edilen bu 2
bilgi ile aşağıdaki Şekil 4’teki grafik kullanılarak maddenin uçuculuğuna karar
verilir. Grafik üzerinde operasyon sıcaklığına karşılık sıvının kaynama noktası
eşleştirilerek sıvının uçuculuğu bulunur. Bölme çizgisine denk gelmesi durumunda
daha yüksek olan uçuculuk seçilir36.
35
36
ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Kimya Sektörü İşyerlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği Rehberi,
Ankara, 2009, s.550.
25
Tablo 10
Sıvı Maddeler İçin Açığa Çıkma Grubunun Tespiti
Açığa Çıkma Grubu Kaynama Noktası Buhar Basıncı

Yüksek < 50 C < 0,5 kPa
Orta 50C -150 C 0,5-25 kPa
Düşük >150 C >25kPa
Kaynak: ÇSGB iş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Kimya Sektörü İşyerlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği
Rehberi, Ankara, 2009, s.550.
Şekil 4: Sıvıların Uçuculuğu İle İlgili Karar Vermede Kullanılacak Grafik

Kaynak: HSE, The Technical Basis For COSHH Essentials: Easy Steps To Control Chemicals,
Caerphilly, 2009, pp.6.
2.4.2.4. Kontrol Yöntemi Risk Derecesinin Tespiti
Tablo 11 kullanılarak kontrol yöntemi risk derecesini belirleyebilmek için;

a) İlk olarak belirlenmiş olan tehlike kontrol bandı tabloda A’dan E’ye kadar
olan tehlike kontrol bandına uyan bölüm seçilir.
b) İkinci aşamada, tablonun bu bölümünde kullanılan miktara ait satır seçilir.
c) En son aşamada, maddenin uçuculuk/tozluluk özelliğine denk gelen sütün
seçilir. Kutudaki numara gerekli olan kontrol yöntemidir. Eğer madde, aynı zamanda
tehlike kontrol bandı “S” olarak da özellik gösteriyorsa bu bilgi Aşama 5’te kontrol
rehberlerinin bulunması sırasında değerlendirilir37.
37
26
Tablo 11
Kontrol Yöntemi Risk Derecesi Seçimi
Yüksek
Kullanılan Miktar Düşük Tozlanma Orta
Orta Uçuculuk Tozlanma veya
veya Uçuculuk Tozlanma
Uçuculuk
Tehlike Kontrol Bandı A
Az 1 1 1 1
Orta 1 1 1 2
Çok 1 1 2 2
Tehlike Kontrol Bandı B
Az 1 1 1 1
Orta 1 2 2 2
Çok 1 2 3 3
Tehlike Kontrol Bandı C
Az 1 2 1 2
Orta 2 3 3 3
Çok 2 4 4 4
Tehlike Kontrol Bandı D
Az 2 3 2 3
Orta 3 4 4 4
Çok 3 4 4 4
Tehlike Kontrol Bandı E
Tehlike Kontrol Bandı E’ye ait olan tüm maddeler için kontrol yöntemi 4 seçilir
Kaynak: Mustafa Bağan, İş Sağlığı Ve Güvenliği Alanında Kimyasalların Kontrolü İçin Pratik
Bir Yaklaşım- Control Banding, COSHH Essential, ILO Toolkit, Türkiye Kimya Sanayicileri
Derneği Bülteni, Ocak 2012, s.24.
2.4.2.5. Kontrol Faaliyet Rehberlerinin Belirlenmesi
Tablo 12, kontrol yöntemi (1-4) için kullanılacak olan faaliyete dayalı kontrol
rehberlerine ait indeksi içermektedir. Her bir kontrol yöntemi için, kontrol yöntemine
ait prensipleri belirleyen genel bir rehber ve yaygın aktivite veya proseslere tahsis
edilmiş rehber/rehberler bulunmaktadır.İndeksten gerçekleştirilen faaliyet/faaliyetleri
en iyi açıklayan rehber/rehberler seçilmelidir. Gerçekleştirilen faaliyete uyan
rehberin bulunamaması durumunda kontrol yöntemine yönelik genel rehber seçilmeli
ve bu rehberde verilen prensipler söz konusu faaliyete uygulanmalıdır38.
38
27
COSHH kimyasal maruziyet risk değerlendirmesi aşamalarının
“http://www.hse.gov.uk/coshh/essentials/index.htm” internet sitesi üzerinden
yürütülmesi durumunda sistem otomatik olarak kullanıcıya ilgili rehber dokümanları
listelemektedir.
Tablo 12
Solunum Ve Deri Maruziyeti İçin Faaliyet Kontrol Rehberleri
Faaliyet Tanımı Faaliyet Kontrol Rehberi
Kontrol Yöntemi 1
Genel Havalandırma Prensipleri 100 Genel Havalandırma: Açık Dökme 102
Depolama
Genel Havalandırma: Genel Depolama 101 Toz Çekme Ünitesine Ait Atıkların 103
Uzaklaştırılması
Kontrol Yöntemi 2
Genel Prensipler 200 Eleme 211
Havalandırmalı Tezgah ve Duman Dolabı 201 Asitle Temizleme (Dekapaj) veya 212
Kaplama banyosu
Laminar Akışlı Kabin 202 Fıçı Boşaltma ve Fıçı Pompası 213
Toz Çekme Ünitesine Ait Atıkların 203 Katıların Tartılması 214
Konveyor ile Transfer 204 Katıların Karıştırılması 215
Torba Dolum 205 Sprey Boyama 216
Torba Boşaltılması 206 Sıvıların Sıvılarla veya Sıvıların 217
Katılarla Karıştırılması
Eleme (Tane boyutuna Göre) 207 Buharla Yağ Giderme Banyosu 218
IBC’lere Katı Doldurulması & Boşaltılması 208 Tepsili Kurutma Fırını 219
Fıçı Dolumu-Sıvılar 209 Pelletleme 220
Reaktör veya Karıştırıcıya Torba veya Bidondan 210 Tablet Baskı 221
Yükleme Yapılması
Kontrol Yöntemi 3
Genel prensipler: Kontrol Altında Tutma 300 Tanker Dolumu ve Boşaltılması-Sıvılar 310
Eldivenli Kabin Tasarımı ve Kullanımı 301 Varil Dolumu 311
Toz Çekme Ünitesinden Atıkların 302 Pompa İle Sıvı Transferi 312
Katıların Transferi 303 Ufak Konteynırların Dolumu (Paketler 313
ve Şişeler)
Yüksek Hacimli Torba Boşaltma 304 Katıların Tartılması 314
Yüksek Hacimli Fıçı Dolumu 305 Sıvıların Tartılması 315
Fıçı Boşaltma 306 Katıların Karıştırılması 316
IBC Dolumu ve Boşaltılması-Katılar 307 Sıvıların, Sıvılarla veya Katılarla 317
Karıştırılması
IBC Dolumu ve Boşaltılması-Sıvılar 308 Buharla Yağ Giderme 318
Tanker Dolumu ve Boşaltılması-Katılar 309
Kontrol Yöntemi 4
Genel prensipler 400
Tehlikeli maddelerin deri ile temasının SK100
azaltılması
Solunu sistemini koruyucu ekipman seçimi R100
Kaynak: ILO, International Chemical Control Toolkit Guideline, Switzerland, 2006, pp.11,13.
28
3. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KİMYASAL MARUZİYET RİSK DEĞERLENDİRMESİ

ÖRNEK İŞYERİ UYGULAMASI
3.1. İşyeri Faaliyet Konusu Ve Üretim İş Akışı
İşyeri 1500 m2’lik kapalı alanda İstanbul Boyacılar Vernikçiler Toplu İşyeri
Sanayi Sitesi’nde kurulu olup, otomotiv ve yan sanayi, metal sanayi, makine üretimi,
demir-çelik sanayi ve inşaat sanayine yönelik; epoksi, poliüretan ve akrilik esaslı
endüstriyel boya, astar, vernik ve zemin kaplama ürünlerinin üretim faaliyetini
sürdürmektedir.
26.12.2012 tarih ve 28509 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan İş Sağlığı Ve

Güvenliğine İlişkin İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliği’ne göre 2030 Nace kodlu işyeri
Çok Tehlikeli sınıfta yer almaktadır. İşyerinde tehlikeli kimyasallarla çalışmaların
olduğu alanlar; pasta ve astar üretim bölümü ile son kat boya ve vernik üretim
bölümleridir. Bu bölümlerde yürütülen iş akışı Şekil 5’te gösterilmiştir.
Şekil 5: Üretim Bölümler Bazında İş Akış Şeması
29
3.2. İşyerinde Kullanılan Tehlikeli Kimyasallarda Maruziyet Risk
Değerlendirmesi
Ülkemizde kimyasal ürünlerin %83’ü KOBİ’ler tarafından üretilmektedir.

Geriye kalan firmalar Türkiye standartlarına göre büyük firmalar olarak kabul
edilebilir39. Dolayısıyla tehlikeli kimyasallara maruziyet riski olan KOBİ’lerde kolay
uygulanabilir bir yöntem olması nedeniyle örnek risk değerlendirme çalışmasında
COSHH-ILO Chemical Control Toolkit Yöntemi tercih edilmiştir.
Yöntem kapsamında; işyerinde bulunan kimyasal maddelerin tehlikeleri

sınıflandırılmış, ortama yayılma eğilimi ve kullanım miktarına göre risk
derecelendirmesi yapılmış ve ilgili risk kontrol yöntemleri belirlenmiştir.
Sınıflandırmada gereken; Cas No’ları, R risk ibareleri, tehlike sembolleri, ulusal
mevzuatımızda ya da uluslar arası mevzuatta yer alan maruziyet sınır değerleri, sıvı
maddeler için kaynama noktası bilgileri malzeme güvenlik bilgi formlarından elde
edilmiştir. İş güvenliği uzmanı ve üretimde çalışan personelle görüşülerek tehlikeli
kimyasallara maruziyet riski olan bölümler, maruz kalan çalışanlar ve günlük
kullanım miktarları tespit edilmiştir.
Toplanan veriler, maruziyet risk değerlendirmesinde izlenen aşamalar ve elde

edilen sonuçlar Tablo 13’te gösterilmiştir. Çalışma ortamının gözetimi kapsamında
yaptırılmış olan tehlikeli kimyasallarla ilgili kişisel maruziyet ölçüm sonuçları ile
işyeri hekimi tarafından yürütülen çalışanların biyolojik tolerans sonuçlarının uluslar
arası BAT değerleri ile karşılaştırma sonuçları da incelenmiştir. İnceleme sonuçları
Tablo 14 ve Tablo 15’te belirtilmiştir.
Uygulamada kullanılan yöntem, kimyasalların toksikolojik açıdan

tehlikelerini kapsamakta olduğundan fiziksel ve çevresel tehlikelere çalışmada yer
verilmemiştir.
39
Bilim, Sanayi Ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü, Kimya Sektörü Raporu, 2013,
s.11.
30
Tablo 13
Aşama-1 Aşama-2 Aşama-3 Aşama- Aşama-
COSHH-ILO Chemical Toolkit Yöntemi Tehlike Sınıflandırması Kullanım Miktarı Açığa Çıkma Grubu 4 5
Kimyasal Maruziyet Risk Değerlendirme Tablosu
Günlük Risk Kontrol

Kullanım Faaliyetleri
Katı
Kontrol Yöntemi
Tehlike
Kontrol Faaliyet
Maruziyet Miktar
Tehlike Grubu
İşareti ve Sıvı
Miktar Grubu
Maruz (Tane/
Grubu
Risk Derecesi
Tehlikeli Sınır Değeri Kullanılan Risk (R)
Cas No. Kalan Sembolü İnce (K.N.ºC)
Bölüm İbareleri
Rehberleri
Madde (ppm/
Çalışanlar 67/548/EEC Tane/İri
mg/m3)
Ton-m3
Gr-mlt
1999/45/EC Tane)
Kg-lt
*Lokal havalandırma için
bknz. Kontrol Yöntemi 2,
R100, *Tartım ve karışım işlemleri
Kalsit Astar ve Tartım ve
1317- TWA-8 sa. Sınıflandırıl- Yük 200, için bknz. Böl.3.3.5.
(Kalsiyum Pasta Karışım Belirtilmemiş A x Orta Ince Tane - 2
65-3 5 mg/m3 mamış -sek 210,214, *FFP1 tip ventilli toz maskesi
Karbonat) Hazırlama Operatörleri
215 kullanılmalıdır.
*Asitle temasından
kaçınılmalıdır.
*Genel havalandırma için
R36:Gözleri
tahriş eder,
* EN 166’a uygun kenarları
Tartım, R66:Tekrarlanan
tamamen kapalı emniyet
Karışım maruziyette
gözlüğü, dolumoperatörlerine
Son kat Boşaltım deride kuruluğa SK 100,
TWA- 8 sa. yüze sıçrama olasılığı mevcut
Aseton 67-64-1 Boya, (Kazan, ve çatlaklara A&S x Orta - 56 Orta 1 R100,
1210 mg/m3 olduğundan yüz maskesi,
Vernik Permill), neden olabilir, 100
* EN374 'e uygun Nitril/
,Dolum Xi R67:Buharları
butil kauçuk eldiven ,
Operatörleri hissizliğe ve baş
* EN 141 uygun filtreli
dönmesine
yarım yüz maskesi filtreler A
neden olabilir.
tip kullanmalıdır.
Tartım, *Genel havalandırma için
R65:Sağlığa bknz. Kontrol Yöntemi 1,
Karışım,
Sentetik Son kat zararlı yutulması
Boşaltım SK100, * EN374 'e uygun Nitril/
Tiner TWA- 8 sa. Boya, halinde Dü-
64742- (Kazan, A&S x Orta - 150-200 1 R100, butil kauçuk eldiven ,
(White 100 ppm Vernik, akciğerde şük * EN 141 uygun filtreli
88-7 Permill), 100
Siprit) Astar hasarlara yol yarım yüz maskesi filtreler A
Dolum
Xn açabilir. tip kullanmalıdır.
Operatörleri
31
Tablo 13
Risk Kontrol
Günlük
Faaliyetleri
Kullanım
Tehlike Katı
Kontrol Yöntemi
Kontrol Faaliyet
Maruziyet Miktar
Tehlike Grubu
İşareti ve Sıvı
Miktar Grubu
Maruz (Tane/
Grubu
Risk Derecesi
Bölüm İbareleri
Rehberleri
Madde (ppm/
mg/m3)
Ton-m3
Gr-mlt
1999/45/EC Tane)
Kg-lt
R100, bknz. Kontrol Yöntemi 2,
Tartım ve
Toz Pasta Sınıflandırıl- Yük 200, *Tartım ve karışım işlemleri
2786- - Karışım Belirtilmemiş A x Orta İnce Tane - 2
Pigment Hazırlama mamış -sek 210,214, için bknz. Böl.3.3.5
76-7 Operatörleri
215 *FFP1 tip ventilli toz maskesi
kullanılmalıdır.
Barit Astar, Tartım ve
7727- TWA-8 sa. Sınıflandırıl- Yük 200, *Tartım ve karışım işlemleri
(Baryum Pasta Karışım Belirtilmemiş A x Çok İnce Tane - 2
43-7 5 mg/m3 mamış -sek 210,214, için bknz. Böl.3.3.5
Sülfat) Hazırlama Operatörleri
kullanılmalıdır.
* Genel önlemler için bknz.
Kontrol Yöntemi 3,
R37/38: *Pompa ile sıvı transferi,
Solunum sıvıların tartılması için bknz.
Tartım,
organlarını ve Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
2-Methyl Karışım SK100,
Son kat cildi tahriş eder *Kişisel maruziyet ortam
propan- Boşaltım R 100,
TWA- 8 sa. Boya, R41:Gözde ölçümleri düzenliyaptırılmalı.
1-ol 78-83-1 (Kazan, C&S x Orta - 108 Orta 3 200,
225 mg/m3 Vernik, ciddi zarar riski * EN 166’a uygun kenarları
(izo Permill), 210,217,
Astar R67: Buharları tamamen kapalı emniyet
bütanol) ,Dolum Xi 300,308.
hissizliğe ve baş gözlüğü, dolum operatörleri
Operatörleri
dönmesine yüz maskesi, EN374 uygun
neden olabilir. Nitrileldiven, EN 141 uygun
A tip filtreli yarım yüz
maskesi kullanmalıdır.
32
Tablo 13
Günlük
Kullanım Risk Kontrol
Tehlike Katı
Kontrol Yöntemi
Kontrol Faaliyet
Maruziyet Miktar Faaliyetleri
İşareti ve Sıvı
Tehlike Grubu
Miktar Grubu
Maruz (Tane/
Grubu
Risk Derecesi
Bölüm İbareleri
Rehberleri
Madde (ppm/
mg/m3)
Ton-m3
Gr-mlt
1999/45/EC Tane)
Kg-lt
Tartım ve
Titanium 13463- TWA- 8 sa. Pasta Sınıflandırıl- Yük 200,210 *Tartım ve karışım işlemleri
Karışım Belirtilmemiş A x Orta İnce Tane - 2
dioxide 67-7 15 mg/m3 Hazırlama mamış -sek 214, için bknz. Böl.3.3.5
Operatörleri
kullanılmalıdır.
*Kişisel maruziyet ortam
ölçümleri periyodik olarak
yaptırılmalı, Çalışanların
sağlık gözetim sonuçları takip
R45: Kansere
edilmeli,
neden olabilir,
*KontrolYöntemi1,2,3,4
R61: Anne
önlemlerine uyulmalıdır.
Kurşun karnındaki
Tartım ve SK 100, Pompa ile sıvı transferi,
Kromat 12656- TLV-15 dk. Pasta çocuğa zarar Yük
Karışım E&S x Orta İnce Tane - 4 R 100, sıvıların tartılması için bknz.
Toz 85-8 0.1 mg/m3 Hazırlama Kanse.Kat.2, verebilir, -sek
Operatörleri 400, Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
Pigment Üreme İçin R62:Muhtemelen
*Çalışanlara bu maddenin
Toksik doğurganlığı
sebep olduğu toksik etkiler ve
Kat.1, Kat.3 olumsuz
kişisel hijyen konusunda
etkileyebilir
eğitim verilmelidir.
*FFP3 tip ventilli toz
maskesi, kauçuk eldiven
kullanılmalıdır.
Tartım, R66:Tekrarlanan *Genel havalandırma için
Karışım maruziyette bknz. Kontrol Yöntemi 1,
Son kat
Boşaltım deride kuruluğa SK 100, * Kenarları tamamen kapalı
n-Butil 123-86- MAK Boya,
(Kazan, - ve çatlaklara A&S x Orta - 126 Orta 1 R 100, emniyet gözlüğü, Nitril
Asetat 4 150 ppm Vernik,
Permill), R67: Buharları 100 eldiven , EN141 uygun
Astar
,Dolum hissizliğe ve baş filtreli yarım yüz maskesi
Operatörleri dönmesine neden kullanılmalıdır.
33
Tablo 13
Günlük
Kontrol Yöntemi
Risk Kontrol
Kontrol Faaliyet
Tehlike Kullanım Katı
Tehlike Grubu
Miktar Grubu
Maruziyet Faaliyetleri
Risk Derecesi
Maruz İşareti ve Miktar (Tane/ Sıvı
Grubu
Rehberleri
Madde (ppm/ Bölüm İbareleri
Çalışanlar Tane/İri
Gr-mlt
67/548/EEC
mg/m3)
Kg-lt
Ton-
1999/45/EC Tane)
m3
*Genel havalandırma için
R20/21/22:
Tartım, Solunması,
* EN 166’a uygun kenarları
Karışım yutulması ve cilt
tamamen kapalı emniyet
Son kat Boşaltım ile teması SK 100,
2-bütoksi 111-76- TWA-8 sa. Düş gözlüğü, dolum operatörleri
Boya, (Kazan, halinde sağlığa B&S x Orta - 168,4 1 R 100,
etanol 2 50 ppm ük yüz maskesi,
Astar Permill), zararlıdır. 100
*EN374 'e uygun Nitril
,Dolum Xn R36/38: Gözleri
eldiven ,
Operatörleri ve cildi tahriş
* EN 141uygun filtreli yarım
eder.
yüz maskesi kullanmalıdır.
R21/22: Cilt ile *Lokal havalandırma için
teması ve bknz. Kontrol Yöntemi 2,,
yutulması Pompa ile sıvı transferi,
halinde sağlığa sıvıların tartılması için bknz.
Tartım,
zararlıdır, Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
Karışım SK100,
R34: Yanıklara * EN 166’a uygun kenarları
Epoksi Son kat Boşaltım R100,
2855- - neden olur, Dü- tamamen kapalı emniyet
Sertleş- Boya, (Kazan, C&S x Orta - 247 2 200,
13-2 R35: Ciddi şük gözlüğü,
Tirici Astar Permill), 210,
yanıklara neden *EN374 'e uygun Nitril
,Dolum 217
olur. eldiven ,
Operatörleri
Xn, C R43: Cilt teması * EN 141uygun A filtreli
yoluyla yarım yüz maskesi
hassasiyet kullanılmalıdır.
oluşturabilir.
Tartım, *Lokal havalandırma için
R20:Solunması
Poliester Karışım SK100, bknz. Kontrol Yöntemi 2,,
100-42- halinde
Reçine OSHA PEL Son kat Boşaltım R100, Pompa ile sıvı transferi,
zararlıdır.
5 TWA Boya, (Kazan, B&S x Orta - 145 Orta 2 200, sıvıların tartılması için bknz.
(Stiren) R36/38: Gözleri
215mg/m3 Astar Permill), 210, Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
ve cildi tahriş
,Dolum Xn, Xi 217 *EN374 'e uygun Nitril
eder.
Operatörleri eldiven kullanmalıdır.
34
Tablo 13
Günlük
Kullanım Risk Kontrol
Tehlike Katı
Kontrol Yöntemi
Miktar
Kontrol Faaliyet
İşareti ve Sıvı
Tehlike Grubu
Miktar Grubu
Maruz (Tane/
Grubu
Sınır Değeri Kullanılan
Risk Derecesi
Tehlikeli Risk (R)
Bölüm İbareleri
Rehberleri
Madde (ppm/
mg/m3)
Ton-m3
Gr-mlt
1999/45/EC Tane)
Kg-lt
a)R20/21: *Toluen ve ksilenin kişisel
Solunması ve maruziyet ortam ölçümleri
cilt ile teması periyodik olarak yaptırılmalı,
halinde sağlığa *Çalışanların sağlık gözetim
zararlıdır,R38: sonuçları takip edilmeli,
Cildi tahriş eder *KontrolYöntemi1,2,3,4
b)R48/20:Sağlığ önlemlerine uyulmalıdır.
azararlı:Solunu *Pompa ile sıvı transferi,
m yoluyla uzun sıvıların tartılması için bknz.
süre maruziyette Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
sağlığa ciddi *Çalışanlara bu maddenin
Tartım ve
Alkid zarar riski,R63: sebep olduğu toksik etkiler ve
Tartım,
Polimer - a) 1330- a) TWA-8 Anne karnındaki kişisel hijyen konusunda
Son kat Karışım
müstahzar 20-7 sa. 50 ppm çocuğa SK 100, eğitim verilmelidir.
Boya, Boşaltım
muhtemelen D&S x Orta - 137-143 Orta 4 R 100, *FFP3 tip ventilli toz
Vernik, (Kazan,
a)Ksilen b) 108- b) TWA -8 Xn, Xi, zarar verebilir, 400, maskesi, kauçuk eldiven
Astar Permill),
88-3 sa.50 ppm Üreme için R65: Sağlığa kullanılmalıdır. Filtreler
,Dolum
b)Toluen Toksik Kat.3 zararlı: standartlarda belirtildiği
Operatörleri
yutulması sıklıkta değiştirilmelidir.
halinde
akciğerde
hasarlara yol
açabilir, R67:
Buharları
hissizliğe ve baş
dönmesine
neden olabilir
R38: Cildi tahriş
eder
35
Tablo 13
Kontrol Yöntemi
Kontrol Faaliyet
Tehlike Kullanım Katı
Tehlike Grubu
Miktar Grubu
Risk Derecesi
Maruz İşareti ve Miktar (Tane/ Sıvı
Grubu
Rehberleri
Çalışanlar Tane/İri
Ton-m3
Gr-mlt
67/548/EEC
mg/m3)
Kg-lt
1999/45/EC Tane)
Tartım, *Genel havalandırma için

Akrilik
Karışım bknz. Kontrol Yöntemi 1,
Reçine SK 100,
Son kat Boşaltım * EN 166’a uygun kenarları
(2- 108-65- TWA- 8 R36: Gözleri
Boya, (Kazan, A&S x Orta - 140 Orta 1 tamamen kapalı emniyet
metoksi-1- 6 sa.50 ppm tahriş eder R100,
Astar Permill), gözlüğü,
1metiletila 100
,Dolum Xi *EN374 'e uygun Nitril
setat)
Operatörleri eldiven kullanılmalıdır.
*MDI Kişisel maruziyet
ortam ölçümleri periyodik
Poliüretan olarak yaptırılmalı,
Sertleştiri- *Çalışanların sağlık gözetim
sonuçları takip edilmeli,
ci-MDI- a,b,c) R20:
*KontrolYöntemi1,2,3,4
müstahzar Solunması
a)9016- önlemlerine uyulmalıdır.
a)Diphe- halinde sağlığa
Pompa ile sıvı transferi,
87-9 zararlıdır,
nylmetha- sıvıların tartılması için bknz.
R36/37/38:
nediisocya TWA-8sa: Tartım, Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
b) 101- Gözleri,
-nate 0,005 Karışım *Çalışanlara bu maddenin
solunum
68-8 ppm/0,05 Son kat Boşaltım SK 100, sebep olduğu toksik etkiler ve
b)Diphenyl
mg/m3 organlarını ve Dü-
Boya, (Kazan, E&S x Orta - >300 4 R 100, kişisel hijyen konusunda
methane cildi tahriş eder şük
c) 5873- Astar Permill), 400 eğitim verilmelidir.
4,4'- R42/43:
54-1 ,Dolum Xn, Xi *FFP3 tip ventilli toz
diisocyanat Solunum ve cilt
Operatörleri maskesi,
teması yoluyla
e *kauçuk eldiven
hassasiyet
c)Diphenyl kullanılmalıdır.
oluşturabilir.
methane- *Çalışma ortamında göz duşu
2,4'- bulundurulmalıdır.
*MDI, su ile yavaşça
diisocyanat
reaksiyon verir ve CO2
e oluşumuna sebep olur, su ile
temas engellenmelidir.
36
Tablo 13
Günlük
Risk Kontrol
Kullanım
Kontrol Yöntemi
Katı
Kontrol Faaliyet
Tehlike Faaliyetleri
Tehlike Grubu
Maruziyet Miktar
Miktar Grubu
İşareti ve Sıvı
Risk Derecesi
Maruz (Tane/
Grubu
Rehberleri
Ton-m3
mg/m3)
Gr-mlt
1999/45/EC Tane)
Kg-lt
Talk SK 100, bknz. Kontrol Yöntemi 2,
(Magnezy Astar, Astar, Tartım ve
14807- TWA-8 sa. Sınıflandırıl- Yük 200,210, *Tartım ve karışım işlemleri
Pasta Pasta Karışım A x Çok İnce Tane - 2
um silikat 96-6 2 mg/m3 mamış -sek 214, için bknz. Böl.3.3.5
Hazırlama Hazırlama Operatörleri
hidroksid) 215 *FFP1 tip ventilli toz maskesi
kullanılmalıdır.
a) R21/22: Cilt *Kişisel maruziyet ortam
ile teması ve ölçümleri periyodik olarak
yutulması yaptırılmalı,
halinde sağlığa *Çalışanların sağlık gözetim
Poliamin
zararlıdır, sonuçları takip edilmeli,
Sertleş
R34:Yanıklara *Kontrol Yöntemi 1,2,3
tirici-
a) neden olur, R43: önlemlerine uyulmalıdır.
müstahzar
2855- Cilt teması *Pompa ile sıvı transferi,
a)3-
13-2 yoluyla sıvıların tartılması için bknz.
aminomet
b) Tartım, hassasiyet Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
hyl-3,4,5- SK100,
1477- Karışım oluşturabilir. * EN 166’a uygun kenarları
trimethylc c) R100,
55-0 Son kat Boşaltım c)R20/22: tamamen kapalı emniyet
yclohexyla TWA- 8 sa. Dü- 200,
c) Boya, (Kazan, Solunması ve D&S x Orta - >200 3 gözlüğü, dolum operatörleri
mine , 10 ppm şük 300,
100-51- Astar Permill), yutulması yüze sıçrama olasılığı mevcut
b)methyl 210,
6 ,Dolum halinde sağlığa olduğundan yüz maskesi,
amine 214,215
d)25154 Operatörleri zararlıdır * EN374 uygun Nitril
c)benzyl Xn, C,
-52-3 d)R62:Muhteme eldiven,
alcohol
e)112- Üreme için len doğurganlığı * EN 141 uygun filtreli yarım
d)nonyl Toksik Kat.3 olumsuz
24-3 yüz maskesi filtreler A tip
phenol
etkileyebilir, kullanmalıdır. Filtreler
e)
R63: Anne standartlarda belirtildiği
trientine
karnındaki sıklıkta değiştirilmelidir.
çocuğa
muhtemelen
zarar verebilir.
37
Tablo 13
Tehlike Grubu
Katı
Miktar Grubu
Tehlike
Yöntemi Risk
Maruziyet Kullanım Faaliyetleri
Maruz İşareti ve (Tane/ Sıvı
Grubu
Rehberleri
Tehlikeli Sınır Değeri Kullanılan Risk (R) Miktar
Derecesi
Faaliyet
Kontrol
Kontrol
Kg-lt
mg/m3)
Ton-
Gr-
mlt
1999/45/EC Tane)
m3
*Kişisel maruziyet ortam
a) R36/37/38: ölçümleri periyodik olarak
Zirkon- Gözleri, yaptırılmalı, Çalışanların
yum, 2 etil solunum sağlık gözetim sonuçları takip
hekzanoik organlarını ve edilmeli,
asit cildi tahriş eder *KontrolYöntemi1,2,3,4
çözeltisi- önlemlerine uyulmalıdır.
a) Tartım,
müstahzar b) R45: Kansere Pompa ile sıvı transferi,
22464- Karışım
a) Son kat neden olabilir, sıvıların tartılması için bknz.
99-9 Boşaltım SK 100,
2- Boya, , R46:Kalıtımsal Dü- Böl.3.3.5. ve 3.3.6.
b) - (Kazan, E&S x Orta - >150-200 4 R 100,
ethylhexa- Astar, hasarlara neden şük *Çalışanlara bu maddenin
8052- Permill), 400,
noic acid, Vernik olabilir, R65: sebep olduğu zararlar ve
41-3 ,Dolum
zirconium Sağlığa zararlı: kişisel hijyen konusunda
Operatörleri Xn, Xi,
salt Kanser.Kat.2 yutulması eğitim verilmelidir.
b) , Mutaj.Kat.2 halinde * EN 166’a uygun emniyet
stoddard akciğerde gözlüğü, dolum operatörleri
çözücüsü hasarlara yol yüz maskesi,Nitril /butil
açabilir kauçuk eldiven,
* EN 141 uygun filtreli yarım
Yüz maskesi kullanılmalıdır.
*KontrolYöntemi1,2,3,önlem
lerine uyulmalıdır.
R61: Anne * Günlük kullanım miktarı
Tartım, karnındaki SK100, çok olduğundan ikame ile
Diizobutil Karışım çocuğa zarar R 100, daha az tehlikeli “A Grubu”
84-69-5 TWA-8sa. Son kat Boşaltım verebilir, Dü- 200,300, Bis(2-ethylhexyl )-1,4-
Ftalat D&S x Çok - 296,5 3
5 mg/m3 Boya (Kazan), R62:Muhtemele şük 210, benzenedicarboxylate (Cas
,Dolum n doğurganlığı 214,215, no.6422-86-29, Kaynama
Operatörleri Üreme olumsuz 308. Noktası 3900C) üretim
Toksik Kat.2 etkileyebilir reçetelerine alınmalıdır. Bu
Kat.3 durumda kontrol risk derecesi
1’e düşecektir.
38
3.3. Risk Derecelerine Göre Kontrol Yöntemi Faaliyetleri
3.3.1. Kontrol Yöntemi Risk Derece Grubu 1
Kontrol Yöntemi 1 risk derecesinde, çalışanların sağlık ve güvenlik

faktörlerine maruziyeti az olarak değerlendirilmektedir. Ortamda, yasal
düzenlemelerde yer almadığı durumlarda önleme ölçümleri yapılması
gerekmemektedir. Bu durumlarda risk faktörü genel havalandırma kullanılarak
kontrol edilebilmektedir40.
Çalışma ortamında kapılar, pencereler aracılığıyla doğal bir havalandırma ya

da havanın elektrikli bir vantilatörle içeriye veya dışarıya sevk edildiği teknik bir
havalandırma öngörülmektedir. Temiz havanın kontamine olmuş bir kaynaktan
gelmemesi, dışarı verilen atık havanın da kapılardan, pencerelerden ve diğer
girişlerden uzakta bir yere sevk edilmesi, temiz hava akışının önce çalışanlara
ulaşmasını daha sonra çalışma alanına gelmesi, çalışma ortamından kirli havayı
uzaklaştıracak fanın büyüklüğünün veya sayısının yeterli olması hususları
vurgulanmaktadır41. İşyeri tüm üretim bölümlerinde emilen havanın yenilenebilmesi
amacıyla çatıda bulunan havalandırma bacalarından temiz hava girişi
sağlanmaktadır. Şekil 6’da gösterilen baca pencerelerinin açılıp kapanması için
piston kullanılmaktadır, gün boyu baca pencereleri açık tutularak doğal hava akışı
sağlanmalıdır.
Şekil 6: Çatı Havalandırma Bacaları Ve İşyeri Genel Havalandırma Modeli
40
Coşkunses, “Kanserojen Kimyasal Maddeler Ve İş Sağlığı Ve Güvenliği”, s.57.
41
HSE, Control Guidance Sheet 100 General Ventilation, (Çevrimiçi), http://www.coshh-
essentials.org.uk/assets/live/G100.pdf, 27 Ocak 2014.
39
Kontrol Yöntemi 2 risk derecesinde, işyeri ortamında risk faktörünü kontrol

etmek için özel önlemler almak gerekmektedir. İşyerinde yapılacak teknik
düzenleme uzmanlar tarafından yapılmalıdır. Mühendislik kontrolü olarak lokal
havalandırma öngörülmektedir. Amaç, işyeri ortamında oluşacak olan kimyasal
madde konsantrasyonunu en aza indirmek ve limit değerlerin altına çekmektir42.
Mühendislik kontrolü olarak, maruziyet kaynağına mümkün olduğunca yakın

Şekil 7’deki gibi lokal havalandırma öngörülmektedir. Lokal havalandırmayla ilgili
toz veya dumanın çalışma ortamına yayılmadan önce tutulması için ihtiyaç duyulan
hava akışının tozlar için 1 m/sn üzerinde, buharlar için ise 0,5 m/sn üzerinde olması
gerektiği, toz veya buharın yayılmasını durdurmaya yardım etmek üzere kaynağı
mümkün olduğu kadar çevrelenmesi gerektiği, çalışanların, maruziyet kaynağı ile
lokal havalandırma arasında bulunmaması, çalışmanın toz/buhar salınımını
engellemek için pencere veya kapılardan uzakta bir yerde gerçekleştirilmesini, çekiş
borularının kısa ve basit olmasını, çekilen havanın kapılardan, pencerelerden ve hava
girişlerinden uzakta emniyetli bir yere deşarj edilmesini hususları
vurgulanmaktadır43.
Şekil 7: Karışım Mikseri Lokal Havalandırma Modeli

Kaynak:HSE, (Çevrimiçi), http://www.coshhessentials.org.uk/assets/live/G215.pdf, 2 Şubat 2014.
İşyeri pasta hazırlama/astar, son kat boya/vernik üretim bölümlerinde
buharların doğrudan toplanabilmesi için, yatay ve dikey permilller ile karıştırma
42
43
HSE, Control Guidance Sheet 200 Local Exhaust Ventilation, (Çevrimiçi), http://www.coshh-
essentials.org.uk/assets/live/G200.pdf, 27 Ocak 2014.
40
kazanlarının üzerinde lokal havalandırma sistemi bulunmaktadır. Emilen hava,
çatıdan 1,5 metre yüksekliğe sahip baca ile dışarı salınmaktadır. Emme boruları
olduğunca kısa ve düzdür, uzun ve esnek hatlardan kaçınılmıştır. Mesai saatleri
içerisinde havalandırma tertibatı açık tutulmaktadır. Yılda en az bir kez lokal
havalandırma sistemi kontrol edilmeli ve performans standartlarıyla
karşılaştırılmaktadır. Haftada bir kez sistemin hasar belirtileri açısından gözle
kontrolü yapılmalıdır. Çalışanlar, maruziyet kaynağı ile lokal havalandırma arasında
bulunmamaları konusunda bilgilendirilmeli ve üretim amirleri tarafından
uygulamalar kontrol edilmelidir. Üretim ortamında toz/buhar salınımını engellemek
için pencere ve kapılar kapalı tutulmalıdır.
Kontrol Yöntemi 3 risk derecesinde, kimyasal maddelerin işyeri atmosferine

karışmasını engellemek için kapalı sistemle çalışma veya izolasyon yöntemi tavsiye
edilmektedir. Risk derecesi 2 ve risk derecesi 3 olan kimyasal maddeler için gerekli
önlemler alındıktan sonra, işyerinde detaylı nicel değerlendirmeler yapılmalı ve
alınan önlemlerin yeterliliği değerlendirilmelidir. Periyodik ölçüm ve analizler işyeri
ortamındaki risk faktörlerinin kontrolü ve alınan önlemlerin (teknik) yeterli olup
olmadığının takibi için gereklidir44.
Bu grupta yer alan durumlar, çok toksik kimyasal maddelerin kullanıldığı

prosesler ve çok fazla miktarda kullanılan orta düzeyde toksik kimyasal madde
içeren proseslerdir ve bu kimyasal maddeler kolayca atmosfere yayılabilirler. Tehlike
Sınıfı E ’de bulunan kimyasalların çoğu, kanser veya astım gibi sağlığa ciddi etki
yaratma potansiyeli taşımaktadır. R45, R49 risk kodu gibi kullanılan kimyasal
maddeler kanserojen ise ulusal ve uluslar arası mevzuatlar göz önünde
bulundurulmalı daha emniyetli olan alternatif bir malzeme kullanmak üzere proses
gözden geçirilmelidir. İşyeri ortam ölçümleri düzenli olarak yaptırılmalı ve
periyodik sağlık kontrolleri aksatılmamalıdır. Ölçüm yaptırma sıklığı, risk
44
41
değerlendirmesi kontrolleri diğer risk gruplarına göre daha fazla olmalıdır45.
İşyerinde kimyasal maruziyeti tespit edilen çalışanların yaka hizasına takılan bir
kişisel dozimetre vasıtasıyla, soluma havasındaki kimyasal madde ve partikül madde
miktarlarının günlük 8 saatlik zaman dilimine göre hesaplanan zaman
ağırlıklı ortalama değer sonuçları ve ulusal uluslar arası sınır değerleri karşılaştırması
Tablo 14’te belirtilmiştir.
Tablo 14
Kişisel Kimyasal Maruziyet Ölçüm Sonuçları
Ölçüm Yapılan Ölçülen Ölçülen Sınır Değerler

Bölüm/Operatör Parametre Değer
Kalsit 0,1mg/m3 5 mg/m3 Tozla Mücadele Yönetmeliği
Pasta/Astar Hazırlama
3 3
Barit 0,4 mg/m 5 mg/m (05.11.2013 Tarih Ve 28812
Hasan Güleş- Tartım
Titan 0,07 mg/m3 15mg/m3 Sayılı Resmi Gazete)
ve Karışım Operatörü
Aseton 7,1 mg/m3 1210mg/m3 Kimyasal Maddelerle
Toluen 67,3 mg/m3 192 mg/m3 Çalışmalarda Sağlık Ve
Son kat Boya/ Vernik Güvenlik Önlemleri Hakkında
Ejder Kılıçarslan- Yönetmelik(12.08.2013 Tarih
Ksilen 23,6 mg/m3 221 mg/m3
Karışım Operatörü ve 28733 Sayılı Resmi
Gazete)
3 3
Izobütanol 161,6 mg/m 300 mg/m OSHA PEL- TWA
Kimyasal Maddelerle
Çalışmalarda Sağlık Ve
Güvenlik Önlemleri Hakkında
Aseton 15,3 mg/m3 1210 mg/m3
Yönetmelik(12.08.2013 Tarih
ve 28733 Sayılı Resmi
Gazete)
Hıdır Demirbaş- n-bütil
9,5 mg/m3 710 mg/m3
Dolum Operatörü asetat
1900 OSHA PEL- TWA
Etanol 103 mg/m3 3
mg/m
3
Izobütanol 147,4 mg/m 300 mg/m3
<0,002
MDI 0,05 mg/m3 ACGIH-TWA
mg/m3
45
Coşkunses, “Kanserojen Kimyasal Maddeler Ve İş Sağlığı Ve Güvenliği”, s.57, 58.
42
Tablo 15
Örnek Biyolojik İzlem Sonuçları
Ölçüm Yapılan Madde Parametre BAT* Ölçüm Ölçüm Örnekleme

Bölüm/Operatör Sonucu Materyali Zamanı
0,12
Toluen 1 mg/lt Tam kan Mesai sonu
mg/lt
Toluen
0,17
Son kat Boya/ o-kresol 3 mg/lt idrar Mesai sonu
mg/lt
Vernik 1.5 0,65
Ksilen Tam kan Mesai sonu
mg/lt mg/lt
Ksilen
2000 790
Ejder Metil hippürik idrar Mesai sonu
mg/lt mg/lt
Kılıçarslan- Difenil
Karışım metan 4,4- 4,4, 10
3 mg/lt idrar Mesai sonu
diizosiyanat diaminofenilmetan mg/lt
Operatörü (MDI)
600
490
Stiren Mandelik asit mg/g idrar Mesai sonu
mg/g
kreatin
*
Biological Tolerance Values; Deutsche Forschungsgemeinschaft (Alman Araştırma Vakfı) tarafından
yayınlanan mesleki maruziyetler için biyolojik tolerans değeri anlamına gelmektedir.
3.3.5.Katı Ve Sıvıların Yükleme, Tartım, Karışım İşlemlerinde Alınacak

Özel Önlemler
 Kullanılan aseton, sentetik tiner (white sipirit), n-butil asetat, 2-bütoksi etanol,
propan-2-ol gibi sıvı kimyasallar 160-180 kg’lık tanklarda, kalsit, talk, toz
pigment gibi katı toz maddeler 25 kg’lık torbalarda satın alınmaktadır. Çalışanlar
tarafından elle yuvarlama, kaydırma, çekme durumlarına karşı hammadde varilleri
üretim alanına forklift ile getirilmelidir. Bu variller, kullanımı bitince tekrar
forklift ile boş varil deposuna taşınmalıdır.
 Sıvı kimyasallar karışım kazanına varillerle boşaltılmaktadır. Variller kazan
üzerinde bulunan kumandalı ve terazili vinçler yardımıyla aktarılmaktadır.
Devirme mekanizması iyi kumanda edilebilir olmalıdır. Vincin ve kumanda
sisteminin periyodik kontrolleri yaptırılmalıdır.
 Boşaltma mekanizması, kontrollü boşaltma sağlamak ve özellikle solventlerde
statik elektrik oluşumunu engellemek için yavaşça çalıştırılmalıdır. Statik elektrik
oluşumunu minimuma indirmek için dolum hızı 1 m/sn’den fazla olmamalıdır.
 Boşaltılan torbalar, eğer mümkünse bir toz emme sisteminin bulunduğu alanda
toplanmalı ve preslenmelidir.
43
 İçerisinde polietilen malzeme bulunan torbalardan kazana karışım esnasında statik
elektrik oluşumuna karşı yükleme yapılmamalıdır46.
 Üretim alanında yalnızca günlük çalışma/günlük üretim süreci için gerekli olan
miktarda tehlikeli madde hazır bulundurulmalıdır47.
 Temizlik işleri sırasında ve dökülen katı maddelerin uzaklaştırılması sırasında
etrafın toza boğulması kaçınılmazdır. Tozlar fırça veya basınçlı hava ile
temizlenmemelidir. Uygun bir endüstriyel elektrik süpürgesi ile emdirilmeli ya da
nemli olarak temizlenmelidir.
 Ekipmanların etrafını çevreleyen alan günlük temizlenmelidir.
 Çalışanların kontamine olmuş hava yolu üzerinde kalmamaları için maruziyet
kaynağı ve çekiş sistemi arasında olmalarına izin verilmemelidir48.
Şekil 8: Karıştırma Kazanı Ve Permille Malzeme Yüklerken Kimyasala Maruz

Kalan Çalışanlar
 Kazan kapakları; mümkün olduğu kadar yüzeyi kapatan, yükleme işlemi

yapılmadığı zamanlarda kapalı konumda duran, sadece belli bir bölümünden
yükleme yapılmasına imkân sağlayan polietilen veya alüminyum malzemeden
yapılmış olmalıdır.
46
HSE, Control Guidance Sheet 210 Charging Reactors And Mixers From A Sack Or Keg,
(Çevrimiçi), http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/g210.pdf, 2 Şubat 2014.
47
HSE, Control Guidance Sheet 217 Mixing Liquids With Other Liquids Or Solids, (Çevrimiçi),
http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/G217.pdf, 12 Şubat 2014.
48
HSE, Control Guidance Sheet 214 Weighing Solids, (Çevrimiçi), http://www.coshh-
essentials.org.uk/assets/live/G214.pdf, 2 Şubat 2014.
44
 Kazana besleme; dolum noktası etrafında en az 1 m/sn’lik dâhili hava akışına
sahip muhafaza temin edilmelidir.
 Statik elektriklenme ile oluşan kıvılcım oluşumunu önlemek için üretimde
bulunan tüm ekipmanların gövde topraklaması yapılmıştır. Ayrıca transfer
işlemleri sırasında topraklama şeridi kullanımına dikkat edilmelidir.
 Kullanıma sunulan kişisel koruyucu donanımların nasıl kullanılacağına, düzenli

tutulacağına ve usulüne uygun depolanacağına ilişkin talimatları verilmelidir49.
3.3.6.Varil Veya IBC’den Pompa İle Sıvı Boşaltma İşlemlerinde Alınacak

Özel Önlemler
 Pompa varilden çıkarıldıktan sonra daldırma borusuna temas etme tehlikesine
karşı, dirsek üstü koruyucu eldiven kullanılmaktadır.
Şekil 9: Dolum İşlemi Ve Diyaframlı Pompa İle Sıvı Transferi Esnasında

Çalışanların Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımı
 Özellikle IBC tanklarda satın alınan poliüretan ve epoksi sertleştiricilerin
aşındırıcı özellikte kimyasallar olması nedeniyle exproof diyaframlı hava pompası
ile karışım kazanına kapalı sistem ile çekilmesi teması ve maruziyeti
azaltmaktadır.
 Kaçak ve damlaları toplamak üzere IBC’lerin etrafında damlama tavası
kullanılmalıdır50.
49
HSE, Control Guidance Sheet 215 Mixing Solids With Other Solids Or Liquids, (Çevrimiçi),
50
HSE, Control Guidance Sheet 308 IBC ﬁlling And Emptying (Liquids), (Çevrimiçi),
http://paulthorn.co.uk/healthandsafety/COSHH/g308.pdf, 15 Şubat 2014.
45
SONUÇLAR VE DEĞERLENDİRME
Sanayileşme ile birlikte işletmelerde yoğun makineleşmeye geçilmesi ve

yüzlerce kimyasal maddenin üretim sürecine dâhil edilmesi sonucu işyeri ortamında
çalışanların sağlık ve güvenliğini olumsuz yönde etkileyen birçok tehlike ve risk
ortaya çıkmıştır. Bugün Dünya’da yaklaşık 500 milyon ton/yıl kimyasal madde
üretilmekte, bunlardan birçoğu gerek kısa vadede gerekse uzun vadede insan
sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Çalışma ortamında kullanılan kimyasal
maddelerin risklerini kontrol altında tutulabilmek için ilk ve en önemli adım
kimyasalların özelliklerinin ve aynı zamanda da çevreye ve insana verebileceği
zararlarının bilinmesidir.
Kimyasallar, yapılarından kaynaklanan; fiziko-kimyasal, toksikolojik ve

çevresel tehlikelere göre sınıflandırılmaktadır. Bunlar arasında insan sağlığı için
riskli grup toksikolojik tehlikelerdir. Çalışma ortamında toksikolojik açıdan tehlikeli
kimyasalların toz, lif, buhar veya havadaki sis halinde dağılmış partikülleri vücuda
solunum, sindirim, deri ile temas yoluyla girebilmektedir. İnsan vücuduna giren bu
kimyasallar vücudun çeşitli bölümlerinde tahrişlere, alerjik reaksiyonlara, yaralara ve
doku harabiyetlerine neden olabilmektedir. Endüstride kullanılan kimyasal
maddelerden; amonyak, kükürt dioksit, asbest ve kömür tozlarının akciğer; asitlerin
deri; kurşun, civa ve bunların bileşiklerinin beyin; toluenin akciğer ve deri; civa
bileşikleri ve klorlu hidrokarbonların böbrek; civa, kadmiyum ve bunların
bileşiklerinin sinirler; benzenin kemik iliği üzerinde zararlı etkileri bulunmaktadır.
Maruziyet kaynaklı zararlardan korunmak veya söz konusu zararları en az

düzeye indirmek için Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve
Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik gereği işverenlere, tehlikeli kimyasal
maddelerle yapılan çalışmalarda işyerlerinde tehlike sınıflaması, tehlikelerin tespiti,
kimyasal madde miktarı, kullanım sıklığı, maruziyetin türü, düzeyi, süresi ve
maruziyet sınır değerleri dikkate alınarak belirlenen önleyici tedbirlerin etkisini
kapsayan risk değerlendirmesi yapma yükümlülüğü getirilmiştir.
Tehlikeli kimyasal maddelere maruziyet risk değerlendirmesi konusunda;

küçük, büyük tüm işletmelere uygulanabilir düzeyde olan “Kontrol Bandı-Aralığı”
46
Dünya’da en çok tercih edilen yaklaşımdır. HSE, ILO ve IOHA gibi uluslar arası
kuruluşların önermiş olduğu bir Kontrol Bandı Yaklaşımı olan COSHH-ILO
Chemical Control Toolkit Yöntemi hazırlanan bu çalışmada uygulama yöntemi
olarak kullanılmıştır. İşyeri olarak ise, İstanbul Tuzla’da endüstriyel boya üretimi
konusunda faaliyet gösteren 5 çalışanı olan orta ölçekli bir firma seçilmiştir.
Kimyasal maruziyet risk değerlendirmesi kapsamında öncelikle kimyasal

maruziyet oluşabilecek bölümler ve bu bölümde çalışanlar tespit edilmiştir. Daha
sonra işyerinde kullanılan tehlikeli kimyasalların GBF ve etiket bilgileri incelenmiş,
67/548/EEC ve 1999/45/EC AB Direktiflerinde yer alan R ibarelerine göre
kimyasallar sınıflandırılmıştır. Buradan belirlenen sınıflar ile kullanılan kimyasal
madde miktarı ve kimyasal maddenin havaya karışma kolaylığı (uçuculuğu) bilgileri
birleştirilerek her bir kimyasal için kontrol yöntemi risk derecesi tespit edilmiştir.
İşyeri çalışma ortamı, ekipman, sistem ve yöntemine uyacak şekilde, rehber
dokümanlardan varılan sonuçlar doğrultusunda; ikame, mühendislik önlemleri, izole
edici tedbirler ve uygun kişisel koruyucu donanımlar belirlenmiştir. Kimyasal
maruziyet risk değerlendirmesine paralel olarak, çalışma ortamının gözetimi
anlamında yaptırılmış olan kişisel maruziyet ölçüm sonuçları ile işyeri hekimi
tarafından çalışanların kan ve idrarından alınan numunelerle gerçekleştirilen
biyolojik izlemlere dair sonuçlar da incelenmiş; ancak ulusal ve uluslar arası
maruziyet sınır değerlerini aşan bir duruma rastlanmamıştır.
Sonuç olarak, kimyasal maddelere kısa veya uzun süreli maruziyet sonrası
oluşabilecek sağlık sorunları ya da meslek hastalıkları işyerlerinde gerekli tedbirler
alındığı takdirde önlenebilir durumlardır. Kimyasal maruziyet değerlendirmesi ve
gerekli aksiyonların alınması; risk değerlendirme çalışmaları, kapalı ortam ve kişisel
maruziyet ölçümleri, çalışanların biyolojik izlemleri gibi faaliyetlerin birbirleriyle
doğru entegre edilmesini gerektirmektedir. Bir işletmedeki insan kaynağının,
işletmenin iş güvenliği performansı üzerinde büyük bir etkiye sahip olduğu
düşünülürse; işyeri ortamının endüstriyel hijyene uygun hale getirilerek çalışanların
sağlığının korunması; başta işveren veya işveren vekili olmak üzere, işyeri hekimi, iş
güvenliği uzmanı ile çalışanların sorumluluklarını yerine getirerek koordinasyon
içinde yürüteceği çalışmalarla mümkün olacaktır.
47
KAYNAKLAR
1) AKYILDIRIM, Cüneyt; İşyerlerinde Kimyasal Maruziyetten Korunma

Yöntemleri,AkKim.San.VeTic.A.Ş.,(Çevrimiçi),http://www.busiad.org.tr/admin/
Files/My%20Documents/File/c%C3%BCneyt%20aky%C4%B1ld%C4%B1r%C
4%B1m2.pdf, 21 Ocak 2014.
2) BAĞAN, Mustafa; Tehlikeli Maddeler Ve Kimyasallarla Çalışma, Tehlikeli
Atık Yönetimi Eğitim Notları, İstanbul, 2012.
3) BAĞAN, Mustafa; İş Sağlığı Ve Güvenliği Alanında Kimyasalların Kontrolü
İçin Pratik Bir Yaklaşım- Control Banding, COSHH Essential, ILO Toolkit,
Türkiye Kimya Sanayicileri Derneği Bülteni, Ocak 2012, s.20-25.
4) Bilim, Sanayi Ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü, Kimya
Sektörü Raporu, 2013.
5) COŞKUNSES, Fatma Işık; “Kanserojen Kimyasal Maddeler Ve İş Sağlığı Ve
Güvenliği”, İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi, T.C. Çalışma Ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı Ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Ankara, 2008.
6) Çevre Ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Kimyasallar
Yönetimi Dairesi Başkanlığı, Sınıflandırma Ve Etiketleme Rehberi, Ankara,
2010.
7) ÇSGB İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü Meslek Hastalıkları Rehberi,
Ankara, Matsa Basımevi, 2011.
8) ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Kimya Sektörü İşyerlerinde İş Sağlığı Ve
Güvenliği Rehberi, Ankara, 2009.
9) DEMİR, Sinem; “Tehlikeli Kimyasal Maddelerin İş Sağlığı Ve Güvenliği
Yönetimi”, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010.
10) ERGUN, Bülent; Toksikoloji, Besin Güvenliği Ve Çevre Sağlığı, Eskişehir,
TC. Anadolu Üniversitesi Yayını, Ağustos 2010.
11) GÜRBÜZ, Neslihan; Endüstride Kullanılan Kimyasal Maddelerin
Toksikolojik Etkileri, Mesleki Sağlık Ve Güvenlik Dergisi, Ocak-Şubat-Mart
2006, s.37-39.
12) HSE, The Technical Basis For COSHH Essentials: Easy Steps To Control
Chemicals, Caerphilly, 2009.
13) HSE, Control Guidance Sheet 100 General Ventilation, (Çevrimiçi),
http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/G100.pdf, 27 Ocak 2014.
14) HSE, (Çevrimiçi), http://www.coshhessentials.org.uk/assets/live/G215.pdf, 27
Ocak 2014.
48
15) HSE, Control Guidance Sheet 200 Local Exhaust Ventilation, (Çevrimiçi),
http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/G200.pdf, 27 Ocak 2014.
16) HSE, Control Guidance Sheet 210 Charging Reactors And Mixers From A Sack
Or Keg, (Çevrimiçi), http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/g210.pdf, 2
Şubat 2014.
17) HSE, Control Guidance Sheet 214 Weighing Solids, (Çevrimiçi),
18) HSE, Control Guidance Sheet 215 Mixing Solids With Other Solids Or Liquids,
(Çevrimiçi), http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/G215.pdf, 2 Şubat
2014.
19) HSE, Control Guidance Sheet 217 Mixing Liquids With Other Liquids Or
Solids, (Çevrimiçi), http://www.coshh-essentials.org.uk/assets/live/G217.pdf, 12
Şubat 2014.
20) HSE, Control Guidance Sheet 308 IBC ﬁlling And Emptying (Liquids),
(Çevrimiçi), http://paulthorn.co.uk/healthandsafety/COSHH/g308.pdf, 15 Şubat
2014.
21) ILO, Chemicals In The Workplace, (Çevrimiçi), http://actrav.itcilo.org/actrav-
22) ILO, International Chemical Control Toolkit Guideline, Switzerland, 2006.
23) İstanbul Kimyevi Maddeler Ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, CLP Tüzüğü
Rehberi, İstanbul, 2009.
24) İstanbul Kimyevi Maddeler Ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, Reach Tüzüğü,
(Çevrimiçi),Http://Reach.İmmib.Org.Tr/Web/İndex.Php?Option=Com_Content
&Task=View&İd=23&Itemid=46, 11 Ocak 2014.
25) İstanbul Kimyevi Maddeler Ve Mamulleri İhracatçıları Birliği, SEA Bilgi Notu,
(Çevrimiçi), http://ab.immib.org.tr/web/eklenti/SEA_Bilgi_Notu.pdf, 19 Ocak
2014.
26) İş Sağlığı Ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği 29.12.2012 Tarih Ve
28512 Sayılı Resmi Gazete.
27) KARAKAYA, Hakan; İşyerinde Sağlık Gözetimi Ve Biyolojik İzleme,
(Çevrimiçi), http://issuu.com/isguzman/docs/32534340-dr-____yerinde-
sa__l__k-go, 24 Ocak 2014.
28) KHAN, F. I., HUSAİN, T., ABBASİ, S. A.; Safety Weighted Hazard Index
(Swehi), Trans IChemE Journal, Vol. 79, March 2001, pp.65-80.
29) Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında
Yönetmelik, 12.08.2013 Tarih ve 28733 Sayılı Resmi Gazete.
49
30) Küresel Uyumlaştırılmış Sistemde (GHS) Kimyasalların Sınıflandırılması ve
Etiketlenmesi,(Çevrimiçi),http://www.elementel.com/Dokumanlar/UygulamaNo
tlari/Sarf.Malz/Kim.Mlz/Kimyasal.Siniflandirma.pdf, 20 Ocak 2014.
31) KURAL, Erol; Kimyasallar Ve Sınır Değer Tanımları, Subcon Turkey E-Dergi,
(Çevrimiçi), http://www.subconturkey.com/2011/Temmuz/haber-Kimyasallar-
ve-Sinir-Deger-Tanimlari.html, 21 Ocak 2014.
32) Merckmillipore,MethanolMSDS,(Çevrimiçi),http://www.merckmillipore.com/ch
emicals/methanol/MDA_CHEM822283/p_uuid?MSSSearch=822283&attachme
nts=MSDS, 19 Ocak 2014.
33) MUIANGA, Custodio V.; Control Banding Approaches and Chemical Risk
Assessment/Management in Small-scale Mechanical Workshops in
Mozambique, African Newsletter On Occupational Health and Safety, Vol.18,
Agust 2008, pp.32-35.
34) NIOSH Department of Health and Human Service, Qualitative Risk
Characterization and Management of Occupational Hazards: Control
Banding (CB), Publication No. 2009–152, 2009.
35) ÖZKILIÇ, Özlem; Kobilerde İş Sağlığı Ve Güvenliği Yönetimi Ve Risk
Değerlendirme Kavramı, İş Sağlığı Ve Güvenliği Dergisi, S:36, Ekim- Kasım-
Aralık 2007, s.25-30.
36) TÜRK, Meral; Bir Üniversite Hastanesi Mikrobiyoloji Laboratuarlarında
Risk Değerlendirmesi, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, Ocak-Şubat- Mart
2012, s.27-33.
37) UYAR, Tanay Sıdkı; Temiz Enerji İle Temiz Üretim, 5.Basım, Birleşik Metal-
İş Yayınları, İstanbul, 2013.
50

Cagle Ok Suz

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cagle Ok Suz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI

TEHLİKELİ KİMYASAL MADDELERLE YAPILAN

İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü

Tablo 1 : CLP Tüzüğü’nün Getirdiği Değişikler............................................ 5

Şekil 1 : CLP ve 67/548/EEC 1999/45/EC Direktiflerine Göre Etiketleme

Temizlik ürünlerinden boyaya, kozmetik ürünlerinden ilaçlara kadar çeşitli

Kimyasal maddeler insan vücuduna solunum, sindirim ve deri ile temas

Tehlikeli kimyasallara maruziyet risk değerlendirmesi konusunu açıklanmaya

TEHLİKELİ KİMYASAL MADDELERİN

1.1. Tehlikeli Kimyasal Madde Kavramı

Tehlikeli kimyasal maddeler, Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık Ve

1.2. Kimyasal Maddelerin Tehlikelerini Belirleyen Unsurlar

Bütün kimyasallar aynı derecede tehlikeli değildir ve aynı yolla ve aynı

1.2.1. Kimyasal ve Fiziksel Özellikler

Kimyasalın molekül yapısındaki değişme ile o maddenin aktivitesi önemli

Kimyasal maddenin organizmaya giriş yolu, maruz kalma sıklığı ve süresi

1.2.3. Maruz Kalan Şahsın Fizyolojik Özellikleri

Kimyasala maruz kalan kişinin yaş, beslenme, cinsiyet, hamilelik ve genetik

1.2.4. Çevresel Özellikler

Çevresel faktörler ortamın sıcaklık, ışık, nem, basınç, radyasyon durumunu

1.3. Tehlikeli Kimyasal Maddelerle İlgili AB Politikası Ve Ülkemizdeki

1.3.1. REACH (Kimyasalların Kaydı, Değerlendirmesi, İzni) Tüzüğü

Avrupa Komisyonu 2006 yılı sonu itibariyle 1907/2006/EC sayılı Tüzüğü

REACH Mevzuatı açısından Ülkemizde Yetkili Merci olarak belirlenen

 Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve

1.3.2. CLP (Maddelerin ve Karışımların Sınıflandırılması, Etiketlenmesi

1272/2008 sayılı CLP Tüzüğü ise madde ve karışımların sınıflandırılması,

Avrupa Birliği’nin çevre mevzuatına uyum çalışmaları kapsamında, Çevre ve

Yeni CLP Tüzüğü’nde bir takım terminoloji ve sınıflandırma faaliyetlerinde

1.4. Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Sınıflandırılması

Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarında 16 başlık altında kimyasal

Malzeme Güvenlik Bilgi Formunun “Tehlikelerin Tanıtımı” Başlığı altında

1.4.2. Fiziko-kimyasal Tehlikelerin Sınıflandırılması

Fiziko-kimyasal tehlikeler; patlayıcı, oksitleyici, alevlenir, kolay alevlenir ve

Sınıflandırma yok Patlayıcılar, bölüm 1.4 H204

R11 Alevlenir sıvılar kategori 2, H225

R11 Alevlenir katılar kategori 1, H228

Sembol yok R10

Sınıflandırma Alevlenir aerosoller kategori 2

Piroforik sıvılar, kategori 1

Su ile temas ettiğinde alevlenir

Kendinden reaktif maddeler/

Kendinden reaktif maddeler/

Organik peroksitler, tip B H241

Organik peroksitler, tip C ve D H242

Basınç altında gaz H280

Sınıflandırma yok - Sıvılaştırılmış gaz H281

R8 Oksitleyici sıvılar, kategori H271,H272,

R8 Oksitleyici katılar, kategori H271, H272

1.4.3.1. Toksik Kimyasalların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri

Şekil 2: Toksik Maddelerin Vücuda Girişi, Emilimi Ve Yayılması

Kimyasalların toksik etkileri, tüm organlarda aynı değildir. Genellikle 1-2

Şekil 3: Endüstriyel Toksik Maddelerin Etkilediği Organlar

Toksik maddelerin zararları, toksik maddeye maruz kalma süresi ve sıklığına

Kaynak: ILO, Chemicals In The Workplace, (Çevrimiçi), http://actrav.itcilo.org/actrav-

1.4.3.2. Toksik Kimyasalların Sınıflandırılması

Toksikolojik özelliklerine göre tehlikeli kimyasalları insan sağlığı üzerine

Toksikolojik Tehlikelerin 67/548/EEC 1999/45/EC Direktifleri Ve Clp

R27 - Oral H310

R24 - Oral H311

R46 Kanserojenlik kategori H340

R62,R63 kategori 2 H361

R21 - Oral H312