‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪1‬‬

‫تشخیص چیست‬

‫هر زمان که در جمله‪ ،‬کارها و خصوصیات انسانی به غیر انسان‪ ،‬جاندار و بیجان‬
‫نسبت داده شود تشخیص ایجاد میگردد‪.‬‬

‫← آنچه در این مقاله به آن پرداختیم‪:‬‬

‫اسامی دیگر آرایه تشخیص‬ ‫•‬

‫شرح چند مثال‬ ‫•‬

‫رابطه تشخیص و منادا‬ ‫•‬

‫رابطه تشخیص و استعاره‬ ‫•‬

‫تشخیص و اضافه استعاری‬ ‫•‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪2‬‬

‫اشتباهات رایج در پیدا کردن تشخیص‬ ‫•‬

‫اهمیت آرایه تشخیص در ادبیات‬ ‫•‬

‫چند مثال دیگر‬ ‫•‬

‫تمرین‬ ‫•‬

‫پاسخ تمرینها‬ ‫•‬

‫← اسامی دیگر آرایه تشخیص‬

‫از دیگر آرایههای معنوی تشخیص میباشد‪ ،‬که در لغت به معنی شخصیت دادن‬
‫است‪.‬‬
‫در ادبیات تشخیص با اسامی دیگری هم نامیده میشود‪ ،‬مانند‪:‬‬

‫جان بخشی‬ ‫•‬

‫شخصیت بخشی‬ ‫•‬
‫جاندار انگاری‬ ‫•‬
‫انسان نمایی یا آدم نمایی‬ ‫•‬

‫پس اگر در جایی به اسامی باال برخورد کردید؛ بدانید که منظورهمان آرایه تشخیص‬
‫است‪.‬‬

‫به چند مثال ساده دقت کنید‪:‬‬

‫کوه دوید‬
‫ابر گریه کرد‬
‫صندلی خمیازه کشید‬
‫● در اینجا دویدن‪ ،‬گریه کردن‪ ،‬خمیازه کشیدن همه جزو رفتارهای انسانی هستند‬
‫که به یک غیر انسان مانند «کوه – ابر‪ -‬صندلی »نسبت داده شدهاند ‪.‬‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪3‬‬

‫درختی که لبخند می زند‬

‫● لبخند زدن رفتاری انسانی است که به یک غیر انسان یعنی درخت نسبت داده‬
‫شده پس در اینجا هم تشخیص داریم‪.‬‬

‫مثالی زیبا از ساغر اصفهانی‪:‬‬

‫هرسو رگ باران گشود‬
‫رعد ز هر جای به غرش فتاد‬
‫● باران‪ ،‬انسان یا جانداری پنداشته شده که رگ دارد؛ یعنی یکی از اجزای بدن انسان‬
‫به باران نسبت داده شده است‪.‬‬

‫← رابطه تشخیص و منادا‬

‫هرگاه بعد از نشانه یا حرف ندا« ای »یک غیر انسان بعنوان منادا بیاید آرایه‬
‫تشخیص درست میشود‪.‬‬

‫به مثال های زیر توجه کنید‪:‬‬

‫ای دوربین – ای صندلی – ای درخت‬

‫● در همه موارد بعد از حرف ندا «ای» یک غیر انسان آمده که ما او را با خطاب قرار‬
‫دادن‪ ،‬جان بخشیدیم و شخصیت دادیم‪.‬‬

‫ای دیو سپید پای در بند‬

‫ای گنبد گیتی‪ ،‬ای دماوند‬
‫● کوه دماوند یک موجود بیجان است‪ ،‬مانند یک انسان مورد خطاب قرار واقع‬
‫شده‪.‬‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪4‬‬

‫ای مرغک خورد آشیان‬

‫پرواز کن و پریدن آموز‬
‫● به پرنده که موجودی غیر انسان است شخصیتی انسانی بخشیدهای‪ ،‬چون مورد‬
‫خطاب قرار گرفته‪.‬‬

‫← رابطه تشخیص و استعاره‬

‫بعضی تشخیص را یک آرایه مستقل و مجزا نمیدانند و آن را در دسته‬

‫↵استعاره مکنیه قرار میدهند‪.‬‬
‫آن هم به این دلیل که تشخیص مانند استعاره‪ ،‬زیر ساخت تشبیهی دارد‪ .‬یعنی در‬
‫آن اشیا‪ ،‬موجودات زنده و یا مفاهیم ذهنی مثل «عشق‪ ،‬غم‪ ،‬اندوه‪ ،‬جنگ‪ ،‬پیروزی‬
‫‪ ،‬دلتنگی» حکم مشبه را دارند و به انسان که مشبه به حذف شده است‪ ،‬تشبیه شده‬
‫اند ‪.‬‬

‫مثل شعر ساغر اصفهانی‪:‬‬

‫باران مانند انسان است‬
‫● باران ‪:‬مشبه‬
‫● انسان ‪:‬مشبهبه‬
‫● رگ که یکی از ویژگیهای انسان است با باران همراه شده بنابراین میتوان‬
‫تشخیص و استعاره مکنیه را یکی دانست‪.‬‬

‫نکته ‪:‬‬
‫در مقاله استعاره چیست در قسمت انواع استعاره «مص ّرحه و مکنیه » اشاره کردیم‬
‫که هر تشخیصی استعاره مکنیه است؛ اما هر استعاره مکنیه ای تشخیص نیست ‪.‬‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪5‬‬

‫مثالهای دیگر‪:‬‬

‫ابر میگرید‬
‫● ابر به انسانی تشبیه شده که گریه میکند‪.‬‬
‫● ابر ‪:‬مشبه به‬
‫● انسان ‪:‬مشبه حذف شده میشود‬

‫گل بخندید که از راست نرنجیم ولی‬

‫هیچ عاشق سخن سخت به معشوق نگفت‬
‫● خندیدن و سخن گفتن رفتاری انسانی است‪ ،‬که به گل نسبت داده شده‪.‬‬
‫● گل ‪:‬مشبه به‬
‫● انسان ‪:‬مشبه حذف شده است‪.‬‬

‫مرگ اگر مرد است گو نزد من آی‬

‫تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ‬

‫● مرگ به انسانی تشبیه شده که میتوان در آغوشش کشید ‪.‬‬

‫● مرگ ‪:‬مشبه به‬
‫● انسان ‪:‬مشبه حذف شده است‪.‬‬

‫← تشخیص و اضافه استعاری‬

‫بسیاری از اضافه های استعاری تشخیص هستند ‪.‬اضافه استعاری خودش یک‬
‫ترکیب اضافی است‪ ،‬یعنی از مضاف و مضاف الیه تشکیل شده که در آن استعاره‬
‫وجود دارد‪.‬‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪6‬‬

‫دست روزگار‬
‫● روزگار به انسانی تشبیه شده که دارای دست است‪ ،‬انسان در جمله آورده نشده‬
‫اما دست که از ویژگی های آن است همراه روزگار آمده که یک ترکیب اضافه است‪.‬‬

‫پای اوهام‬
‫● اوهام که یک پدیده ذهنی است به انسانی تشبیه شده که پا دارد این یک ترکیب‬
‫اضافه است‪.‬‬

‫قهقه فشنگ‬
‫● فشنگ به انسانی تشبیه شده که قهقه سر می دهد ‪ ،‬یعنی یک رفتار انسانی به‬
‫یک شیء نسبت داده شده یک ترکیب اضافه است‪.‬‬

‫نکته ‪:‬‬

‫اگر نمی توانید اضافه استعاری را بشناسید نگران نباشید در بعضی موارد که شما‬
‫نمیتوانید مضاف و مضافالیه را پیدا کنید با روش زیر متوجه میشوید که‬
‫تشخیص دارید یا نه‪.‬‬

‫دست هوا‬
‫در این مثال ما یک ترکیب اضافی استعاری داریم اما فرض میکنیم شما آنرا‬
‫نمیدانید‪ .‬هر وقت با این گونه موارد روبرو شدید باید از خودتان سوال کنید هوا‬
‫که انسان نیست‪ ،‬پس دست ندارد‪ .‬ولی یک عنصر انسانی یعنی دست به او نسبت‬
‫داده شده اینجا متوجه میشوید که این عبارت تشخیص است حتی اگر نتوانستید‬
‫اضافه استعاری بودن آن را بشناسید ‪.‬‬

‫← اشتباهات رایج در پیدا کردن تشخیص‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪7‬‬

‫‪ – ۱‬از آنجا که تشخیص یعنی نسبت دادن ویژگیهای انسانی به غیر انسان‪ ،‬چون‬
‫برای خدا‪ ،‬نمیتوان دسته بندی انسانی و یا غیر انسانی داشت‪ ،‬در این موارد ما‬
‫تشخیص نداریم‪ .‬حتی اگر خصوصیات و رفتار انسانی به آنها نسبت داده شده باشد‪.‬‬

‫بندگان ‪.‬تشخیص نداریم‬ ‫خدا بیناست به احوال‬ ‫•‬

‫‪.‬تشخیص نداریم‬ ‫شیطان او را فریفت‬ ‫•‬

‫فرستادند ‪.‬تشخیص نداریم‬ ‫فرشتگان بر او درود‬ ‫•‬

‫همه این رفتارها‪ ،‬رفتارهایی هستند که ما از خداوند به عنوان خالق هستی و‬

‫شیاطین و فرشتگان با وجود اینکه انسان نیستند انتظار داریم و چیز غیر عادی‬
‫نیست که شامل تشخیص شود ‪.‬‬

‫‪ – ۲‬دقت کنید‪ ،‬برای پیدا کردن تشخیص از آن طرف دیگر بام نیفتید‪ ،‬یعنی هر‬
‫رفتاری که به غیر انسان نسبت داده شده را رفتار انسانی در نظر نگیرید‪ ،‬چرا که‬
‫حیوانات و یا پدیده های طبیعی هم کنشها و رفتارهای خاص خودشان را دارند ‪.‬‬

‫غزال زیبا در دام افتاد‬

‫● غزال میتواند در دام بیفتد پس تشخیص نداریم‪.‬‬

‫اما در مثال زیر‪:‬‬

‫غزال تیز پا با نگاهش گفت‪ :‬خون مرا مریز‬

‫● اینجا تشخیص داریم چون حرف زدن یک خصوصیت انسانی است و غزال ندارد‪.‬‬

‫سنبل زیبا رویید‬

‫● سنبل میتواند بروید پس تشخیص نداریم‪.‬‬

‫ولی در این مثال‪:‬‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪8‬‬

‫سنبل زیبا مهربانیش را از سوسن دریغ نکرد‬

‫● اینجا تشخیص داریم چون مهربانی از خصوصیات انسانی است و سنبل آنرا ندارد‪.‬‬

‫‪ – ۳‬هر وقت مخاطب شعر مشخص نبود باید مخاطب را معشوق در نظر بگیرید یا‬
‫معشوق عرفانی یا معشوق انسانی‪ .‬در این موارد ما تشخیص نداریم‪.‬‬

‫به این مثال نگاه کنید‪:‬‬

‫ای بهشت من‪ ،‬بهار من‪ ،‬گل رعنای من‬

‫● ای نشان میدهد که شاعر با یک شخص که همان معشوقه است حرف میزند‪.‬‬
‫● به کلمات قبل و بعد کلمههای « بهشت – بهار – گل رعنا» که غیر انسان هستند‪،‬‬
‫دقت کنید اینها نشان میدهد که منظور انسان است‪ .‬با اینکه رفتاری انسانی را به‬
‫غیر انسان دادهایم اما چون مخاطب مشخص نیست پس منظور معشوق است که‬
‫همان انسان می شود پس اینجا ما تشخیص نداریم ‪.‬‬

‫← اهمیت آرایه تشخیص در ادبیات‬

‫تشخیص از این جهت برای شاعران و نویسندگان اهمیت دارد که با به کار بردن آن‬
‫اشعار و نوشتههایشان زیباتر و خیال انگیزتر میگردد ‪.‬‬
‫جان بخشی یا شخصیت بخشی یکی از صور خیال است که شاعران و نویسندگان‬
‫برای روح بخشیدن به نوشتههایشان از آن بهره می گیرند‪ .‬و با استفاده از نیروی‬
‫تخیل و ذهن پویای خود در اشیا و عناصر بی جان طبیعت‪ ،‬تصرف می کنند و با‬
‫حرکت و جنبش بخشیدن به آنها شور و زندگی را به شعر و نثر خود می آورند‪.‬‬

‫← چند مثال زیبا برای آرایه تشخیص بخوانیم‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪9‬‬

‫به ایوان میروم و انگشتانم را‬

‫به پوست کشیده شب میکشم‬
‫↵فروغ فرخزاد‬

‫مشرق‪ ،‬چپق طالیی خود را‬

‫برداشت‪ ،‬به لب گذاشت روشن کرد‬
‫↵مهدی اخوان ثالث‬

‫گاه تنهایی صورتش را به پس پنجره میچسبانید‬

‫شوق‪ ،‬میآمد‬
‫دست در گردن حس میانداخت‬
‫فکر‪ ،‬بازی میکرد…‬
‫↵سهراب سپهری‬

‫در آفاق گشاده است ولیکن بسته است‬

‫ای سر زلف تو در پای دل ما زنجیر‬
‫↵سعدی‬

‫خواهم شدن به میکده گریان و دادخواه‬

‫کز دست غم خالص من آنجا مگر شود‬
‫↵حافظ‬

‫← تمرینات برای یادگیری آرایه تشخیص‬

‫در نمونههای زیر تشخیص را پیدا کنید و سپس با پاسخها تطبیق دهید ‪:‬‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪10‬‬

‫‪ - ۱‬من خفته بودم به ناز در کتم عدم‬

‫حسن تو به دست خویش بیدارم کرد‬

‫‪ - ۲‬مردم چشم از زیباییهای چشم نواز گل حکایتها دارد‪.‬‬

‫‪ - ۳‬حسنت به ازل نظر چو در کارم کرد‬

‫بنمود جمال و عاشق زارم کرد‬

‫‪ - ۴‬اگر غم لشکر انگیزد‪ ،‬که خون عاشقان ریزد‬

‫من و ساقی بر او تازیم و بنیادش براندازیم‬

‫‪ - ۵‬ناله مظلوم در ظالم سرایت میکند‬

‫زین سبب در خانه زنجیر دایم شیون است‬

‫← پاسخ تمرینات‬

‫‪ - ۱‬زیبایی یا حسن معشوق به انسانی تشبیه شده که میتواند دیگری را بیدار کند‪.‬‬
‫انسان انگاری‬

‫‪ - ۲‬مردمک چشم مانند یک انسان میتواند حکایت و قصه بگوید‪ .‬انسان انگاری‬

‫‪ - ۳‬حسن و زیبایی معشوق به انسانی تسبیه شده که میتواند‪ ،‬به عاشق نگاه‬
‫کند ‪.‬انسان انگاری‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬

 ‫آرایه تشخیص چیست؟‬ ‫‪11‬‬

‫‪ - ۴‬غم به انسانی تشبیه شده که میتواند لشکر کشی کند‪ .‬انسان انگاری‬

‫‪ - ۵‬زنجیر به انسانی تشبیه شده که خانه و مکان دارد و میتواند شیون کند‪ .‬انسان‬
‫انگاری‬

‫در پایان‬
‫برای اینکه آرایه تشخیص را بهتر متوجه شوید الزم است که مقاالت ↵استعاره‬
‫چیست و↵ تشبیه چیست را مطالعه نمایید ‪.‬‬

‫اگر این مطلب برای شما مفید بود‪ ،‬ممکن هست مطالب زیر هم برای شما مفید‬
‫باشد‪:‬‬

‫↵مجاز چیست‬ ‫•‬

‫↵کنایه چیست‬ ‫•‬

‫هتییه شده توسط مدرسه نویسدگی‬