5.

Gaia

Kalkulu integrala

5.1. Riemann-en integrala

Integrazioa azaleraren kalkuluarekin lotuta dago, Matematikaren garapenean, his-

torikoki, deribatuaren aurretik dago, azalerak zuzen ukitzaileak baino lehenago kal-
kulatzen hasi bait ziren.

Aldeak lerro zuzenak dituen irudi baten azalera kalkulatzea problema nahiko erraza
da, beti izango da posible daukagun irudia lauki zuzenetan edo triangeluetan ba-
natzea. Atal honetan planteatuko dugu problema zabalago bat, alde kurboak dituen
irudi baten azalera kalkulatzea. Sinplifikatzeko, izan bedi f (x) funtzioa, bornatua
eta positiboa [a, b] tartean, bere grafikoa honako zerbait izanik, y = f (x) funtzioa-
ren grafoak, eta x = a, x = b eta y = 0 zuzenek mugatzen duten R irudiaren azalera
kalkulatu nahi dugu:

y=f (x)

a b

I.irudia R eremua.

R eremua ezin daiteke laukizuzenetan zatitu, baina laukizuzenak erabiliz hurbilduko

dugu limite prozesua erabiliz.

1
 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Definizioa 5.1.1: Riemann-en integrala]

Izan bedi f , [a, b] ⊆ Dom f tartean definitutako funtzioa, honakoak definituko

ditugu:

(i) [a, b] tartearen P partiketa, [a, b] tartearen azpimultzo bat da non

P = {a = x0 < x1 < · · · < xn−1 < xn = b}.

(ii) P partiketaren norma kPk = máx (xk − xk−1 ) zenbakia da.

k=1,...,n

(iii) P partiketari elkarturiko f funtzioaren Riemann-en batura

n
X
S(f, P) = f (ck )(xk − xk−1 ), ck ∈ [xk−1 , xk ]
k=1

adierazpenari deritzogu.

(iv) f funtzioa [a, b] tartean integragarria dela esango dugu ondorengo limi-
tea zenbaki bat denean,

lı́m S(f, P) ∈ R,
kPk→0

eta honela idatziko dugu:

Z b
lı́m S(f, P) = f (x) dx.
kPk→0 a

Limitearen balioari a eta b-ren arteko f -ren integrala deritzogu.

Ondorengo emaitzak funtzio jarraituen integragarritasuna ziurtatzen du, batez ere

oinarrizko funtzioena.
Teorema 5.1.1
f funtzioa jarraitua bada [a, b] tartean, orduan f integragarria da [a, b] tar-
tean.

5.1.1. Esanahi geometrikoa

Izan bedi f funtzio jarraitua eta positiboa [a, b] ⊆ Dom f tartean eta izan bedi R,
y = f (x) funtzioaren grafoak, x = a, x = b eta y = 0 zuzenek mugatzen duten

Ingeniaritza Graduak 2 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

eremua.
Demagun P = {a = x0 < x1 < · · · < xn = b}, [a, b] tartearen partiketa bat dela eta
ck ∈ [xk−1 , xk ] (k = 0, . . . , n) direla, batukarian agertzen den f (ck )(xk − xk−1 ) gai
bakoitza [xk−1 , xk ] oinarria eta f (ck ) altuera duen laukizuzenaren azalera da.

f (ck )

a xk -1 ck xk b

II. irudia Riemann-en baturaren esanahi geometrikoa.

n
X
Riemann-en batura S(f, P) = f (ck )(xk − xk−1 ), R eskualdearen azaleraren hur-
k=1
bilketa bat da laukizuzenak erabiliz, eta hurbilketa hobeagoa izango da Zzenbat eta
b
txikiagoa izan P partiketaren norma. Limiteak hartuz kPk → 0 denean, f (x) dx
a
balioa R eskualdearen azalera da.
III. irudian y = x3 − 6x2 + 9x + 2 polinomioaren grafoaren eta x = 0, x = 5 eta
y = 0 zuzenek mugatzen duten R eskualdearen hiru hurbilketa adierazten dira, 1,
1/2 eta 1/4 oinarria duten laukizuzenak erabiliz.

20 20 20

15 15 15

10 10 10

5 5 5

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

III. irudia Eremu kurbo baten hurbilketak laukizuzenak erabiliz.

Demagun oraingoan f funtzioa jarraitua eta negatiboa dela [a, b] ⊆ Dom f tartean,
eta R, y = f (x) funtzioaren grafoak, x = a, x = b eta y = 0 zuzenek mugatzen
Z b
duten eremua. Orduan −f funtzioa positiboa da [a, b] tartean, eta f (x) dx =
Z b a

− (−f (x)) dx= −(R-ren azalera).

a

Ingeniaritza Graduak 3 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Adibideak 5.1.1
Dirichlet-en funtzioa:
(
1 baldin x ∈ [0, 1] ∩ Q
D(x) =
0 baldin x ∈ [0, 1] ∩ (R \ Q)
mugatua eta positiboa [0, 1] tartean izan arren, ez da integragarria [0, 1] tar-
tean.

Adibideak 5.1.2
f (x) = x2 funtzioa integragarria da [0, 2] tartean, jarraitua delako tarte ho-
rretan. Riemann-en baturak erabiliko ditugu integralaren balioa kalkulatzeko.
Izan bedi ondorengo partiketa, luzera berdineko n tarte berdin egingo ditugu:
 
2k 2
Pn = , k = 0, . . . , n , bere norma kPn k =
n n

eta azpitarte bakoitzean honako puntuak erabiliko ditugu(azpitarte bakoitze-

ko ezkerreko muturra):
 
2k − 1 2(k − 1) 2k
ck = ∈ , (k = 1, . . . , n).
n n n
Z 2
x2 dx zenbaki bat denez, Pn partiketari elkarturiko Riemann-en baturaren
0
limitea izango da:

2 n  2   n  2
2k − 1 2k − 2 2k − 1
Z
2
X 2k X 2
x dx = lı́m − = lı́m
0 n→∞
k=1
n n n n→∞
k=1
n n

n n
2 X 2 2 X 2
= lı́m (2k − 1) = lı́m (4k − 4k + 1)
n→∞ n3 n→∞ n3
k=1 k=1
 
2 n(n + 1)(2n + 1) n(n + 1) 8
= lı́m 3 4 −4 +n = .
n→∞ n 6 2 3

Ingeniaritza Graduak 4 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Adibideak 5.1.3
Irudi geometriko batzuen azalerak kalkulatzeko formulak jakiteak funtzio
batzuen integrala kalkulatzea erraztuko du:
Z b Z 2
5
Z 2 √
k dx = k(b − a) |x| dx = 4 − x2 dx = π
a −1 2 0

y= 4 - x2
y=k

y=|x|

a b 2
-1 2

IV. irudia Azalera ezaguneko irudi geometrikoak.

5.2. Riemann-en integralaren propietateak

Z a
(i) Baldin a ∈ Dom f bada, orduan f = 0.
a

(ii) f integragarria bada [a, c] eta [c, b] tarteetan, orduan f integragarria da [a, b]
Z b Z c Z b
tartean eta f= f+ f . f zatika jarraitua bada [a, b] tartean, orduan
a a c
f integragarria da [a, b] tartean.

Z a Z b
(iii) a < b bada, hitzarmenez finkatu zen, f =− f.
b a

(iv) f integragarria bada [a, b] tartean eta k ∈ R bada, orduan kf integragarria

Z b Z b
da [a, b] tartean eta kf = k f.
a a

(v) f eta g integragarriak badira [a, b] tartean, orduan f +g integragarria da [a, b]

Z b Z b Z b
tartean eta (f + g) = f+ g.
a a a

(vi) f eta g integragarriak badira eta f ≤ g betetzen bada [a, b] tartean, orduan
Z b Z b Z b
f≤ g. Bereziki, f ≥ 0 bada, orduan f ≥ 0.
a a a

Ingeniaritza Graduak 5 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Proposamena 5.2.1

Izan bedi f funtzio integragarria [−a, a] tartean, orduan

Z a
(i) f bikoitia bada (f (−x) = f (x) ∀x ∈ [−a, a]), orduan f (x) dx =
Z a −a

2 f (x) dx.
0
Z a
(ii) f bakoitia bada (f (−x) = −f (x) ∀x ∈ [−a, a]), orduan f (x) dx =
−a
0.

5.3. Kalkulu integralaren teoremak

Teorema 5.3.1: Batez besteko balioaren teorema

f jarraitua bada [a, b] tartean, orduan balio bat dago c ∈ (a, b) non
Z b
1
f (x) dx = f (c).
b−a a

f (c) balioari [a, b] tartean f (x)-ren batez besteko balioa deritzogu.

Batez besteko teoremaren esanahi geometrikoa: Oinarria [a, b] tartea eta altuera
Z b
f (c) balioa duen laukizuzenaren azalera f (x) dx da
a

Adibidea 5.3.1
s(t) funtzioak lerro zuzenean higitzen den eta t denboraren menpe dagoen
partikula baten batez besteko abiadura honela adieraziko du:

s(t1 ) − s(t0 )
batez besteko abiadura [t0 , t1 ]tartean = .
t1 − t0
v(t) funtzioak partikularen abidura adierazten badu, orduan
Z t1
1
v(t) abiaduraren batez besteko balioa [t0 , t1 ] tartean = v(t) dt.
t1 − t0 t0

Kalkuluaren oinarrizko teoremaren ondorioz bi balio hauek berdinak dira.

Ingeniaritza Graduak 6 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Teorema 5.3.2: Kalkuluaren oinarrizko teorema I (Barrow-ren erre-

gela)

Izan bedi f funtzio integragarria [a, b] tartean, F funtzio bat badago non
F 0 (x) = f (x) den (a, b) tartean, orduan
Z b b
f (x) dx = F (x) = F (b) − F (a).

a a

F funtzioari f -ren jatorrizko deritzogu.

Froga: Izan bedi P = {a = x0 < x1 < . . . < xn = b} [a, b] tartearen partiketa bat,
n
X
honela F (b)−F (a) = (F (xk )−F (xk−1 )). Eta F funtzioak batez besteko balioaren
k=1
teoremaren baldintzak betetzen ditu [xk−1 , xk ] azpitarte bakoitzean, honela 1 ≤ k ≤
n bakoitzeko balio bat dago ck ∈ (xk−1 , xk ) non

F (xk ) − F (xk−1 ) = F 0 (ck )(xk − xk−1 ) = f (ck )(xk − xk−1 ).

n
X
Ondorioz F (b) − F (a) = f (ck )(xk − xk−1 ) = S(f, P).
Zk=1
b
kPk → 0 limitea hartuz f (x) dx = F (b) − F (a) daukagu.
a

Teorema 5.3.3: Kalkuluaren oinarrizko teorema II

Izan bedi f funtzio jarraitua [a, b] tartean, honela definituko dugu F funtzioa
[a, b] tartean Z x
F (x) = f (t) dt.
a

Orduan, F funtzio deribagarria da (a, b) tartean eta F 0 (x) = f (x) da (a, b)

tartean.

Froga: f integragarria denez [a, b] tartean F ongi definituta dago (gehiago esan
dezakegu: jarraitua da). x ∈ (a, b) bada, orduan
Z x+h Z x 
0 F (x + h) − F (x) 1
F (x) = lı́m = lı́m f (t) dt − f (t) dt
h→0 h h→0 h a a
Z x+h
1
= lı́m f (t) dt = lı́m f (c) = f (x)
h→0 h x h→0

c balio bat dago, integralaren batez besteko balioaren teoremaren ondorioz, x eta
x + h-ren tartean dagoena izanik.

Ingeniaritza Graduak 7 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Corolario 5.3.1
Izan bitez f (x) funtzio jarraitua R multzoan, c(x) eta d(x) funtzio deribaga-
rriak (a, b) tartean. F funtzioa honela definituko dugu [a, b] tartean:
Z d(x)
F (x) = f (t) dt.
c(x)

Orduan F deribagarria da (a, b) tartean eta F 0 (x) = f (d(x))d0 (x) −

f (c(x))c0 (x) (a, b) tartean.

Froga: Zenbaki bat finkatuko dugu x0 ∈ (a, b), orduan

Z d(x) Z c(x)
F (x) = f (t) dt − f (t) dt,
x0 x0

Katearen erregelaren eta Kalkuluaren oinarrizko bigarren teoremaren ondorioz emaitza

lortuko da.
Teorema 5.3.4: Aldagai aldaketaren teorema

Izan bedi g funtzioa, jarraitua [a, b] tartean, deribagarria (a, b) tartean, g 0 ≥ 0

eta integragarria (a, b) tartean (era berean, g 0 ≤ 0 eta integragarria (a, b) tar-
tean). f funtzio integragarria bada (g(a), g(b)) tartean (era berean (g(b), g(a))
tartean), orduan
Z g(b) Z b
f (u) du = f (g(t))g 0 (t) dt.
g(a) a

froga x ∈ (a, b) balio bakoitzarentzako honelako funtzioa definituko dugu:

Z x Z x
P (x) = f (u) du eta Q(x) = f (g(t))g 0 (t) dt.
g(a) a

Kalkuluaren oinarrizko teoremaren ondorioz,

P 0 (x) = f (x) eta Q0 (x) = f (g(x))g 0 (x).

Gainera, R(x) = P (g(x)) bada, orduan R0 (x) = f (g(x))g 0 (x) = Q0 (x). Barrow-ren
erregela aplikatuz,
Z g(b) Z b
f (u) du = P (g(b)) − P (g(a)) = R(b) − R(a) = f (g(t))g 0 (t) dt.
g(a) a

Ingeniaritza Graduak 8 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Teorema 5.3.5: Zatikako integrazioaren teorema

Izan bitez f eta g funtzio jarraituak [a, b] tartean, deribagarriak (a, b) tartean
eta deribatu funtzioak integragarriak [a, b] tartean. Orduan,
Z b Z b
0
f (x)g (x) dx = f (b)g(b) − f (a)g(a) − g(x)f 0 (x) dx.
a a

Froga: Barrow-ren erregelaren eta integralaren propietateen ondorioa da.

5.4. Jatorrizkoen kalkulua

Barrow-ren erregelak integralen kalkulua jatorrizkoen kalkulura murrizten du, kal-
kulu hori posible den kasuetan noski. Izan ere, funtzio baten jatorrizkoa kalku-
latzea oinarrizko funtzioen konbinazio bezala askotan problema zaila izan daiteke
eta batzuetan ezinezkoa gerta daiteke.
Oharra 5.4.1
F funtzioa f -ren jatorrizko bat bada (hots, F 0 (x) = f (x) bada)
Z
F (x) = f (x) dx

idatziko dugu. F funtzioari f -ren integral mugagabea deritzogu.

Proposamena 5.4.1: Integral mugagabeen propietateak

Z Z
(i) kf (x) dx = k f (x) dx.
Z Z Z
(ii) f (x) + g(x) dx = f (x) dx + g(x) dx.
Z Z
0
(iii) f (x)g (x) dx = f (x)g(x) − g(x)f 0 (x) dx.
Z Z
(iv) Baldin x = g(t), f (x) dx = f (g(t))g 0 (t) dt.
Z Z
Bereziki, f (x) dx = f (t) dt.

Jatorrizkoen kalkuluan erabili daitezkeen aldagai aldaketa batzuk adieraziko dira:

Aldagai-aldaketa trigonometrikoak Aldagai-aldaketa trigonometrikoak biga-

Ingeniaritza Graduak 9 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

rren mailako polinomioak agertzen diren integralak kalkulatzeko erabili daitezke,

αx2 + βx + γ adierazpenak non α 6= 0.

(i) a2 − x2 binomioa agertuz gero,

x = a sin t dx = a cos t dt

aldagai-aldaketa gomendatzen da.

Adibidea 5.4.1
Z
dx
√ , x = 3 sin t aldagai-aldaketa eginez.
x 9 − x2
2

(ii) a2 + x2 binomioa agertuz gero,

x = a tg t dx = a cos−2 t dt

aldagai-aldaketa gomendatzen da.

Adibidea 5.4.2
Z
dx
√ , 2x = tan t aldagai-aldaketa eginez.
4x2 + 1

(iii) x2 − a2 binomioa agertuz gero,

x = a sec t dx = a sec t tg t dt

aldagai-aldaketa gomendatzen da.

Adibidea 5.4.3
Z √ 2
x −3 √
dx, x = 3 sec t aldagai-aldaketa eginez.
x

Kasu orokorra aurrekoetatik ondorioztzen da αx2 + βx + γ karratua betez gero.

P (x)
Funtzio arrazionalen integralak Zatiki aljebraikoak diren funtzioak , non
Q(x)
P (x) eta Q(x) polinomioak diren, funtzio arrazionalak direla esango dugu.
Z
P (x)
Polinomioen arteko zatiketa eginez honako integralera laburtu daiteke dx
Q(x)
non P (x) eta Q(x) polinomioak dira non P (x)-ren maila Q(x)-rena baino txikiagoa
izanik.

Ingeniaritza Graduak 10 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Izendatzaileko polinomioa Q(x) lehen mailako eta bigarren mailako faktoreetan des-
konposatu daiteke:

m1
m2
Q(x) = M (x − c)n1 (x − d)n2 . . . (x − a)2 + b2 (x − h)2 + k 2 ...

P (x)
eta zatiki sinpoleetan deskonposatu daiteke:
Q(x)

P (x) C1 Cn1 A1 (x − a) + B1 Am (x − a) + Bm1

= +· · ·+ +· · ·+ +· · ·+ 1 +· · · .
Q(x) x−c (x − c) n1 2
(x − a) + b 2 ((x − a)2 + b2 )m1

Ai , Bi , Ci , Di , . . . konstanteak kalkulatu ondoren ondorengo integralen kalkulura sin-

plifikatu dugu problema:
Z
1
(i) dx = ln |x − c| + C.
x−c

(x − c)1−n
Z
1
(ii) dx = + C.
(x − c)n 1−n
 
x−a
Z
1 1
(iii) 2 2
dx = arctg + C.
(x − a) + b b b

x−a
Z
1
dx = ln (x − a)2 + b2 + C.


(iv) 2 2
(x − a) + b 2

cos2n−2 t
Z Z
1
(v) dx = dt + C, non x − a = b tg t.
((x − a)2 + b2 )n b2n−1
1−n
x−a ((x − a)2 + b2 )
Z
(vi) dx = + C.
((x − a)2 + b2 )n 2(1 − n)

Adibidea 5.4.4
Z
dx
2
; x2 − 5x + 6 = (x − 3)(x − 2) denez (erro erreal sinpleak )
x − 5x + 6
1 A B
= + ⇒ A = 1 eta B = −1
x2 − 5x + 6 x−3 x−2
Z Z Z
dx dx dx
2
= − = log |x − 3| − log |x − 2| + K
x − 5x + 6 x−3 x−2

Ingeniaritza Graduak 11 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Adibidea 5.4.5
5x2 + 20x + 6
Z
3 2
dx; x3 + 2x2 + x = x(x + 1)2 (erro erreal sinple bat eta
x + 2x + x
bestea bikoitza)

5x2 + 20x + 6 A B C
3 2
= + + ⇒ A = 6, B = −1, C = 9
x + 2x + x x x + 1 (x + 1)2

5x2 + 20x + 6
Z Z    6 
6 1 9  x 
dx = − + dx = log x + 1 −
 
x3 + 2x2 + x x x + 1 (x + 1)2
9
+K
x+1

Adibidea 5.4.6
2x3 − 4x − 8
Z
dx; (x2 − x)(x2 + 4) = x(x − 1)(x2 + 4) (erro erreal sinple
(x2 − x)(x2 + 4)
bi eta erro konplexu sinpleak)

2x3 − 4x − 8 A B Cx + D
2 2
= + + 2 ⇒ A = 2 , B = −2 , C = 2 , D = 4
(x − x)(x + 4) x x−1 x +4

2x3 − 4x − 8 x2 (x2 + 4)
Z Z
2 2 2x + 4
dx = − + dx = log +
(x2 − x)(x2 + 4) x x−1 x2 + 4 (x − 1)2
x
2 arctan + K
2

Adibidea 5.4.7
8x3 + 13x
Z
(erro konplexu bikoitzak)
(x2 + 2)2

8x3 + 13x Ax + B Cx + D
2 2
= 2 + 2 ⇒ A = 8 , B = 0 , C = −3 , D = 0
(x + 2) x +2 (x + 2)2

8x3 + 13x
Z  
−3x
Z
8x 3
2 2
dx = 2
+ 2 2
dx = 4 log(x2 +2)+ 2
+K
(x + 2) x + 2 (x + 2) 2(x + 2)

Funtzio irrazionalen integralak

Ingeniaritza Graduak 12 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

r r
n1 ax + b nk ax + b
f funtzioa ,..., -ren eta x-ren konbinazio arrazionala bada,
cx + d cx + d

ax + b
tn = non n = m.k.t. {n1 , . . . , nk }
cx + d
aldagai-aldaketak integral arrazional batean transformatuko du.
Adibidea 5.4.8
√ √
Z
x 1 + x dx, t2 = x 1 + x aldagai aldaketa eginez.

Integral trigonometrikoak

(i) sin x eta cos x gaiak ateratzen diren funtzio arrazionaletan. Kasu orokorrean
ondorengo aldagai-aldaketa erabiltzen da:
x 2 dt 2t 1 − t2
tg = t dx = sin x = cos x =
2 1 + t2 1 + t2 1 + t2

Adibidea 5.4.9
Z
dx
1 + cos x + sin x

edo honakoa sin x eta cos x-ren berretzaileak bikoitiak direnean:

dt t 1
tg x = t dx = 2
sin x = √ cos x = √ ,
1+t 1 + t2 1 + t2

integral arrazional edo irrazional batean bihurtuko dutenak.

Adibidea 5.4.10
Z
dx
2 + 3 cos2 x

Z
sinm x cosn x dx erako intregralak non m, n ∈ R eta bietariko bat
gutxienez zenbaki bakoitia izanik (n = 2k + 1 ∈ Z adibidez).
t = sin x, dt = cos x dx aldagai-aldaketa egingo da:
Z Z
sin x (1 − sin x) cos x dx = tm (1 − t2 )k dt.
m 2 k

Ingeniaritza Graduak 13 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Z
sinm x cosn x dx erako integralak non m, n ∈ N eta biak bikoitiak. Au-
rreko kasura pasatuko gara
1 1
sin2 x = (1 − cos(2x)) cos2 x = (1 + cos(2x))
2 2
formulak erabili ondoren.
Z Z
tg x dx edo cotgm x dx erako integraletan non m ∈ N.
m

Ondorengo formulak erabiliko ditugu:

tg2 x = sec2 x − 1 cotg2 x = cosec2 x − 1.

Z
(ii) sin(mx) cos(nx) dx erako integraletan non m, n ∈ Z, ondorengo trigonome-
triako formulak erabiliko dira:
1
sin θ sin ϕ = (cos(θ − ϕ) − cos(θ + ϕ)).
2
1
cos θ cos ϕ = (cos(θ + ϕ) + cos(θ − ϕ)).
2
1
sin θ cos ϕ = (sin(θ + ϕ) + sin(θ − ϕ)).
2

Adibidea 5.4.11
Z
sin 15x sin 10x dx

5.5. Integral mugagabeen taula

(i) Funtzio razionalak eta irrazionalak.
n 6= −1 eta a > 0 izango dira,

xn+1
Z
xn dx = .
n+1
Z
1
dx = ln |x|.
x
Z
1 1
2 2
dx = arctg(x/a).
x +a a
 
x − a
Z
1 1
dx = ln  .
x 2 − a2 2a  x + a 

Ingeniaritza Graduak 14 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Z
1  √ 
√ dx = ln x + x2 ± a2 .
x 2 ± a2
Z √
2 2
x√ 2 2
a2  √
2 2

x ± a dx = x ± a ± ln x + x ± a
2 2
Z
1
√ dx = arcsin(x/a).
a − x2
2
Z √
x√ 2 a2
a2 − x2 dx = a − x2 + arcsin(x/a).
2 2

(ii) Funtzio esponentzial eta hiperbolikoak. 1 6= a > 0 izango da,

Z
ex dx = ex .

ax
Z
ax dx = .
ln a
Z
sinh x dx = cosh x.
Z
cosh x dx = − sinh x.
Z
tgh x dx = ln |cosh x|.
Z
cotgh x dx = ln | sinh x|.
Z
sech x dx = arcsin (tgh x).
Z
cosech x dx = ln | cotgh x − cosech x|.

(iii) Funtzio trigonometrikoak. n ∈ N, m 6= −n eta 0 6= |a| = 6 |b| izango dira,

Z
sin x dx = − cos x.
Z
cos x dx = sin x

x − sin x cos x
Z
sin2 x dx = .
2
Z
x + sin x cos x
cos2 x dx = .
2
− sinn−1 x cos x n − 1
Z Z
n
sin x dx = + sinn−2 x dx.
n n
sin x cosn−1 x n − 1
Z Z
n
cos x dx = + cosn−2 x dx.
n n

Ingeniaritza Graduak 15 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

cosm−1 x sinn+1 x m − 1
Z Z
n m
sin x cos x dx = + sinn x cosm−2 x dx.
m+n m+n
sin ((a − b)x) sin ((a + b)x)
Z
sin(ax) sin(bx) dx = − .
2(a − b) 2(a + b)
cos ((a − b)x) cos ((a + b)x)
Z
sin(ax) cos(bx) dx = − − .
2(a − b) 2(a + b)
sin ((a − b)x) sin ((a + b)x)
Z
cos(ax) cos(bx) dx = + .
2(a − b) 2(a + b)
Z
tg x dx = − ln |cos x|.
Z
cotg x dx = ln | sin x|.

tgn x
Z Z
n+1
tg x dx = − tgn−1 x dx.
n
cotgn x
Z Z
n+1
cotg x dx = − − cotgn−1 x dx.
n
Z
sec x dx = ln |sec x + tg x|.
Z
cosec x dx = ln | cosec x − cotg x|.
Z
sec2 x dx = tg x.
Z
cosec2 x dx = − cotg x.

tg x secn x
Z Z
n+2 n
sec x dx = + secn x dx.
n+1 n+1
cotg x cosecn x
Z Z
n+2 n
cosec x dx = − + cosecn x dx.
n+1 n+1
Z
1 √
arcsin(ax) dx = x arcsin(ax) + 1 − a2 x 2 .
a
Z
1
arctg(ax) dx = x arctg(ax) − ln(1 + a2 x2 ).
2a
(iv) Beste funtzio batzuk. a, b 6= 0 eta n ∈ N izango dira,
Z
ln x 1
dx = (ln x)2 .
x 2
Z
ln x dx = x ln x − x.

x2 x2
Z
x ln x dx = ln x − .
2 4

Ingeniaritza Graduak 16 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

xn+1 xn+1
Z
xn ln x dx = ln x − .
n+1 (n + 1)2
eax
Z
x eax dx =
(ax − 1).
a2
eax
Z
x2 eax dx = 3 (a2 x2 − 2ax + 2).
a
Z n ax Z
n ax x e n
x e dx = − xn−1 eax dx.
a a
Z
1 x
x sin(ax) dx = 2 sin(ax) − cos(ax).
a a
Z
x 1
x cos(ax) dx = sin(ax) + 2 cos(ax).
a a
x2
Z  
2 2x 2
x sin(ax) dx = 2 sin(ax) + − cos(ax).
a a3 a
x2
Z  
2 2 2x
x cos(ax) dx = − 3 + sin(ax) + 2 cos(ax).
a a a
Z n Z
x n
xn sin(ax) dx = − cos(ax) + xn−1 cos(ax) dx.
a a
xn
Z Z
n n
x cos(ax) dx = sin(ax) − xn−1 sin(ax) dx.
a a
eax
Z
ax
e sin(bx) dx = 2 (a sin(bx) − b cos(bx)).
a + b2
eax
Z
eax cos(bx) dx = 2 (a cos(bx) + b sen(bx)).
a + b2
Lortutako emaitza guztiak baliogarriak dira adierazpen bakoitzari edonolako C
konstante bat geitu ondoren ere.

5.5.1. Integral Inpropioa tarte infinituan

Definizioak

Definizioa 5.5.1
Izan bedi f , [a, b] tartean integragarria ∀b > a
Z ∞ Z b
f (x)dx = lı́m f (x)dx
a b→∞ a

f -ren integral inpropioa [a, ∞) tartean.

(
∞ b
l∈R
Z Z
Konbergentea
f (x)dx = lı́m f (x)dx =
a b→∞ a ±∞ Dibergentea

Ingeniaritza Graduak 17 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Definizioa 5.5.2
Izan bedi f , [a, b] tartean integragarria ∀a < b
Z b Z b
f (x)dx = lı́m f (x)dx
−∞ a→−∞ a

f -ren integral inpropioa (−∞, b] tartean.

(
b b
l∈R
Z Z
Konbergentea
f (x)dx = lı́m f (x)dx =
−∞ a→−∞ a ±∞ Dibergentea

Definizioa 5.5.3
Izan bedi f , [a, b] tartean integragarria ∀a, b ∈ R
Z ∞ Z c Z ∞
f (x)dx = f (x)dx + f (x)dx
−∞ −∞ c

f -ren integral inpropioa (−∞, ∞) tartean. Konbergentea izango da bi inte-

gralak konbergenteak direnean.

Teorema 5.5.1: Beharrezko Konbergentzia Baldintza

Z ∞
Baldin f (x)dx konbergentea bada lı́m f (x) = 0
a x→∞

Adibideak :

Z ∞
1 π
1. = arctan x|∞
0 = Konbergentea
0 x2 +1 2

(
Z ∞ Z b 1
1 1 s−1
baldin s > 1 Konbergentea
2. dx = lı́m dx =
1 xs b→∞ 1 xs ∞ baldin s ≤ 1 Dibergentea

∞ b
e−pa
Z Z
−px
3. e dx = lı́m e−px dx = baldin p > 0 bada.
a n→∞ a p

Ingeniaritza Graduak 18 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Konparazio Irizpideak

Teorema 5.5.2: [Konparazio Irizpidea

Z ∞ Z ∞
Bira f (x)dx eta g(x)dx baldin 0 ≤ f (x) ≤ g(x) ∀ x ∈ [a, ∞) orduan:
Z ∞a a Z ∞
a) f (x)dx dibergentea ⇒ g(x)dx dibergentea.
Za ∞ aZ
∞
b) g(x)dx konbergentea ⇒ f (x)dx konbergentea.
a a

Teorema 5.5.3: Limitearen Konparazio Irizpidea

Z ∞ Z ∞
Bira f (x)dx eta g(x)dx baldin f eta g jarraituak eta positiboak ba-
a a
f (x)
dira ∀ x ∈ [a, ∞) eta lı́m = k orduan:
Z ∞ x→∞ g(x) Z ∞
a) k ∈ R − {0} , g(x)dx konbergentea ⇔ f (x)dx konbergentea
Z ∞ a Z ∞ a

b) k = ∞ , g(x)dx dibergentea ⇒ f (x)dx dibergentea

a
Z ∞ Za ∞
c) k = 0 , g(x)dx konbergentea ⇒ f (x)dx konbergentea
a a

Teorema 5.5.4
Z ∞ Z ∞
|f (x)|dx konbergentea bada orduan f (x)dx konbergentea da eta ab-
a a
solutuki konbergentea dela esaten da.

5.5.2. Integral Inpropioak puntu singularretan

Definizioak

Orain arte ikusitako integral inpropioa, integrazio tartea infinitua izan denean azter-
tu dugu, baina tarte bornatu batean funtzioa bornatu gabea bada integral inpropioa
definituko dugu ere.

Definizioa 5.5.4
f funtzioak b puntuan singulartasuna du lı́m+ f (x) edo lı́m− f (x) infinitu de-
x→b x→b
nean.

Ingeniaritza Graduak 19 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Definizioa 5.5.5
Izan bedi f ∈ [a, b) tartean definiturik, [a, µ] tartean integragarria ∀ µ < b eta
b f -ren puntu singularra izanik:
Z b Z b−
f (x)dx = lı́m f (x)dx
a →0 a

f -ren integral inpropioa.

(
b b−
l∈R
Z Z
Konbergentea
f (x)dx = lı́m f (x)dx =
a →0 a ∞ Dibergentea

Definizioa 5.5.6
Izan bedi f ∈ (a, b] tartean definiturik, [µ, b] tartean integragarria ∀ a < µ eta
a f -ren puntu singularra izanik:
Z b Z b
f (x)dx = lı́m f (x)dx
a →0 a+

f -ren integral inpropioa.

(
b b
l∈R
Z Z
Konbergentea
f (x)dx = lı́m f (x)dx =
a →0 a+ ∞ Dibergentea

Definizioa 5.5.7
Izan bedi f ∈ (a, b) tartean definiturik, [β, µ] tartean integragarria a < β <
µ < b eta a eta b f -ren puntu singularra izanik:
Z b Z c Z b−
f (x)dx = lı́m− f (x)dx + lı́m f (x)dx
a →0 a+ →0 c

f -ren integral inpropioa. Bi integral horiek konbergenteak direnean, konber-

gentea izango da.

Ingeniaritza Graduak 20 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Definizioa 5.5.8
Izan bedi f , (a, b) tartean definiturik eta a = x0 < x1 < · · · < xn = b, f ren
puntu singularrak:
Z b n Z
X xi
f (x)dx = f (x)dx
a i=1 xi−1

konbergentea izango da batukarian agertzen diren integral inpropio guztiak

konbergenteak direnean.

Adibideak :

(
Z a a1−s
dx 1−s
baldin s<1
1. = lı́m
0 xs →0 ∞ baldin s≥1

(b−a)1−s
(
Z b
dx 1−s
baldin s<1
2. =
a (x − a)s ∞ baldin s≥1

(b−a)1−s
(
Z b
dx 1−s
baldin s<1
3. =
a (b − x)s ∞ baldin s≥1

Konparazio Irizpideak

Teorema 5.5.5: Konparazio Irizpidea

Z b Z b
Bira f (x)dx eta g(x)dx baldin 0 ≤ f (x) ≤ g(x) ∀ x ∈ (a, b) eta a f eta
a a
g-ren
Z b puntu singularra bada Zorduan:
b
a) f (x)dx dibergentea ⇒ g(x)dx dibergentea.
a
Z b a
Z b
b) g(x)dx konbergentea ⇒ f (x)dx konbergentea.
a a

Ingeniaritza Graduak 21 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Teorema 5.5.6: Limitearen Konparazio Irizpidea

Z b Z b
Bira f (x)dx eta g(x)dx baldin 0 ≤ f (x) eta 0 < g(x) ∀ x ∈ (a, b) eta
a a
f (x)
lı́m+ = k orduan:
x→a g(x)
Z b Z b
a) k ∈ R − {0} , g(x)dx konbergentea ⇔ f (x)dx konbergentea
Z b a Z b a

b) k = ∞ , g(x)dx dibergentea ⇒ f (x)dx dibergentea

Z ba Za b
c) k = 0 , g(x)dx konbergentea ⇒ f (x)dx konbergentea
a a

5.5.3. Integral Euleriarrak. Gamma eta Beta funtzioak

Gamma Funtzioa

Definizioa 5.5.9: Gamma Funtzioa

Z ∞
Γ(p) = e−x xp−1 dx
0

Integral inpropioa da, alde batetik integrazio tartea infinitua delako eta bestetik
x = 0 puntu singularra delako p < 1 denean.
Z ∞ Z 1 Z ∞
−x p−1 −x p−1
Γ(p) = e x dx = e x dx + e−x xp−1 dx
0 0 1

Integral inpropio bakoitza aztertuz, Γ funtzioa, p > 0 denean definituta dago.(Gamma

funtzioaren definizio-eremua zabaltzen da zenbaki negatibo ez osoetara ere)
Propietateak :

1. Γ(1) = 1

1 √
2. Γ( ) = π
2

3. Γ(p + 1) = p Γ(p) ; p ∈ N orduan Γ(p + 1) = p!

π
4. Γ(p)Γ(1 − p) =
sin π2

Ingeniaritza Graduak 22 Matematika Saila

 Ingeniaritza Graduak 2018/19 ikasturtea

Beta Funtzioa

Definizioa 5.5.10: Beta funtzioa

Z 1
β(p, q) = xp−1 (1 − x)q−1 dx
0

Integral inpropioa da, x = 0 eta x = 1 f -ren puntu singularrak dira. Aztertu beharko
da: 1
Z 1 Z
2
Z 1
p−1 q−1 p−1 q−1
β(p, q) = x (1 − x) dx = x (1 − x) dx + xp−1 (1 − x)q−1 dx Beta
1
0 0 2
funtzioa p > 0 eta q > 0 denean ongi definituta dagoela lortzen da.
Propietateak :
1
a) β(p, q) = β(q, p) , β(1, q) =
q
Γ(p)Γ(q)
b) β(p, q) =
Γ(p + q)
Γ(p)Γ(1 − p) π
c) β(p, 1 − p) = =
Γ(1) sin px
Z π
2
2
d) x = sin t aldagai aldaketa egiten badugu: β(p, q) = 2 sin2p−1 t cos2q−1 tdt
0

Ingeniaritza Graduak 23 Matematika Saila