BELGRAD'DAKİ B A Y R A K L I CAMtl
M. Tayyib OKİÇ
Gerek umumiyetle İslâm, gerek«;t
hususiyle Osmanlı tarihinde «Dâru'l-
Cihâd» denilen Belgrad'm müstesna
bir yeri vardır. Üç asn aşan bir müd­
det içerisinde (1521 - 1867) Osmanhia
nn elinde kalan bu mühim mevki, as­
keri olduğu kadar, kültürel bakımdar;
da tarihte büyük rol oynamış bir kale
şehirdir. Bu uzun müddet içinde Os­
manlı Türkleri, bu şehri pek güzel ve
mühim sayısız mimâri eserlerle donat-
mişlardı. Ne yazık ki muharebeler,
yangmlar bir taraftan, hıristiyan taas­
subu diğer taraftan, bunların hepsini
yok etmiştir. Halbuki Evliya Çelebi za­
manında şehrin nüfûsu yüz bin civa-
nnda idi. Bizzat Evliya Çelebi şer'i
mahkeme sicillerine dayanarak, Bel­
gradın müslüman mahallelerinin 37 si­
ni ismen zikretmektedir. Bunlara kar­
şılık sadece Rumların üç, Sırp ve Bul­
garların keza üç, Ermenilerin de bir
mahallesi vardı. B u mahallelerin civa­
rında bir miktar Yahudi ahalisi de bu­
lunuyordu. Katoliklerin (Frenk) ma­
hallesi yoktu. Yüz altmış büyük bina
(saray) dan. Evliya Çelebi en mühim
sekizinin ismini saymaktadır. Kervan­
saraylar, hanlar, çeşmeler, sebiller, ha-
mamlîtr, imaretler, değirmenler, bekâr
odaları, büyük sayıda dükkânlar ih­
tiva eden pazar ve çarşıları meşhur
idi. Belgradm b a ğ l a n ve mesireleri de
güzeldi. Kültür bakımmdan da Bel-
grad, büyük ehemmiyeti hâiz bir şe­
hirdi". Bu yazımızın asıl mevzuu olan
Bayraklı câmiini ele almadan önce,
asırlar boyunca Belgrad'da yetişmiş
âlim ve ediblerden bir kaçma burada
temas etmek arzusundayız.
Belgrad şehri, zamanla tam bir is­
lâm kültür merkezi hâline gelmişti. Li­
sans diplomaları (icâzet) veren sekiz
medresesi dışında. Hadis ilmi tedrisâiı-
na mahsûs dokuz «Dâru'l-Hadîs» mües
sesesini Evliya Çelebi kaydetmiştiı'.
Aynı müellif, bu vesile ile, mühim biı
not ilâve etmektedir ki, bundan anla
şıldığına göre, Belgraddaki Hadîs ilmi
araştırmalarının kurucusu Belgrad
müftüsü ve eski Şeyhu'l-tsiamlardan
olaajilbdurrahim Efendi idi'. Belgrad'­
da yetişen âlim ve edibler çoktur. B i i
burada - misâl olarak - ancak bir kaç
isim zikredebileceğiz :
1) E v l i y a Çelebi. Seyahatn&me, Istanbul
1315 (V. 376).
2) E v l i y a Çelebi, Seyahatn&me.
(V. 378).
3) Aynı eser ( V . 378). - Büyük âlim
ve aynı zamanda devlet erkânı nezdinde n ü -
fûzlu b<r z&t olan Abdurrahim Efendi Adana­
lıdır. SUleym&niye müderrisi olarak kariye­
rine bashyan Abdurrahim Efend', Yenl^ehlr-
de ve Suİtan Ahmed D&ru'I - Hadisinde de
müderrislik yaptıktan sonra. İstanbul k&dısı
oldu. Anadolu Kazaskerliği ve Sadr-i Rumeli
mansıblarını İhraz eden bu z&t. 1057/1647 yı­
lında Seyhu'l - i s l â m l ı ğ a (fetlrlldl. F a k a t bu
makamda ancak üç ay kadar kalabildi. Mek
keden sonra sıra İle Kudüs ve tJsküd&r k&-
dısı oldu. Nihayet Belgrad müfUsl tayin edil­
di. Bu makamda dfirt bucuk sene kaldıktan
sonra 1066/1656 yılında vefat edip îm&ret cA-
mUnln hareminde defnedildi. (Bkz. timiyye
s&ln&ıneal. istanbul 1334. s. 455 - 456)
 M. fAYYlB OKİÇ
386
1) €Kul, lav kânal-bahru mida-
dan...» i îjij ^ 1 oiT .<• );)*âye­
ti kerimesini-bir risale halinde • tefsir
eden Muhammed ibn Mustafa NebÜı
elBelgıidl.
2) Pedagog Osmân ibn Ahmet el-
Belgrâdt («Ta'Iîmu'tMüteaUim • Taıt-
ku't-TaaUüm»).
3) FUolog Sıdk! el-Belgr&dİ («Mu'
rebul-Avâmil»).
4) Coğrafyacı Osmân ibn Abdil-
Mennân eI-BeIgrâ<U (Almancadan ter-
ceme ettiği bir coğrafya kitabı vardır)..
4a) Keza Peçevt Tarihine (1636
dan 165re kadar bir zeyl yazan Bosnalı
Mustafa ibn Ahmet El-Bdgrâdî vardır.
5) «Eş-Şakâ'iku'n-Nu'mâniyye h
Ulamâ'i'd-Devletn-Osmaniyye) adh, Taş-
köprU-zâde Ahmed ibn Mustafanm
meşhûr biyografya kitâbım arapçadan
t ü r k ç ^ «Hadâ'iku'r-Reyhftn»' başlığı
altmda terceme eden Muhtesib-zâde
(tbnul-Muhtesib) Muhammed Hâk! el-
Belgrâdt.
6) Hükümdarlara nasihat «Nasi-
hatul-Mülûk» ismindeki siyasi bir ese­
rin müellifi Ebul-Yüsr AU ibn Abdir-
rahmân el-Belgrâdl.
7) Çiçekçiliğe dâir «Risâle-i Esâ
mi-i Lâle» sahibi Ahmed KâmU el-Be^
grâdî.
8) «Kitâbul-Hendese» müelUfi
mtihtedi Abdullah el-Belgrâd!.
9) Tasavvuf sahasmda eser ya­
zanlardan Muhammed Vefâ ibn Müs­
lim el-Belgrâdt («Kitâbul-Arûsil-tnsâ-
niyye fî Ma'rifeti't-Tecelliyâti'r-Rahmâ-
niyye», «el-Mesâmi'fitMezheb't-Tasav-
vuf, «Kaside-i Vefâ»).
10) Nasûhİ el-Belgradt («et-Terşt-
hât»).
10a) Belgrad müftüsü Bosnah
Molla Süleyman Efendi'nin «Buğyatu'l*
ârifln ve Ravdatu's-sâlikfn» adh eseri
zikre değer.
löb) Bclgrad'daki Mevlevi tekkesi
şeyhi Receb Dede (el-Adenî) «Nahl-i Te-
cellî» ismindeki eserin müellifidir.
11) Belgradda yerleşmiş ve bu
yüzden «Munlrf-i Belgrâdî» adiyle tanı­
nan Bosnah Nurullah Efendi ki, fütüv-
vetnâmelerin tenkidini ihtiva eden «Ni-
sâbu'l-tntisâb» ve bundan başka «Sil-
siletu'l-Mukarrabîn ve Menâkibu'l-Mut-
takîn» ile «Sübülu'l-Hüdâ» adlı eserle­
ri çok mühimdir. Hüseyin Lâmekâni
ile Aziz Mahmud Hüdâî'ye yazdığı su-
fileri tenkid zımnmdaki mektublan ve.
bu iki sufinin kendisine gönderdikleri
cevablar alâka çekicidir. Başagiç'e göre-
Munlri. Şeyh Sa'dî'nin «Gülistan»ına
bir şerh yazmıştır. Bursalı Mehmed
Tâhhr'e göre ise, onun bir de «Tuhfe-
tu'n-Nasîha» isimli bir eseri vardır.
Her iki müellif, Munîrî'nin «Seb'iyyât»
adh bir eserinden de bahsetmektedir,
leı*.
12) Yine aslen Bosnalı olup BeJ-
grad'da resmi tercüman vazifesini de­
ruhte eden Osman ibn Abdirrahman,
meşhur Yunan hekimi Dioscorides ta­
rafından kaleme ahmp Mathioli tara­
fından latinceye terceme edilen «Mate­
ria Medica» adh eserin nebatat kısmı-
m türkçeye çevirmiştir. Bu tercemede
müterdmin, nebatlarm türkçe isimleri
yanmda boşnakça karşılıklarım da ver­
miş olması, tercemesinin mühim hu­
susiyetlerinden biridir'.
4) Kur-to, E l - A h k M Sûresi. X v m
10».
6)
«HadA'lku'r - Reyh&n»ın mevcut
yasmalanınn tedklkl, bu eserin « Ş a k â U » ı n
kısmt bir tercemesl o l d u ^ neticesini v e r ­
mektedir. «Leyaet kem& y e n b a g l » ifadesiyle
teroemeyl pek beğenmediğini s ö y l e m e k iste­
yen K&tlb Celebi, eserin n o k s a n l ı ğ ı h a k k ı n ­
da birqey sSylememektedir (Keşfu'z - Z u -
nûn, n 1057). İstanbul Ktttttbhanelerinde bu
eserin on kadar yazma n ü s h a s ı v a r d ı r .
6) D r . Safvet B e g Ba^agriç, Znamenltl
Hrvali, Bognjad i Hercegovci u T u r s k o j C a -
revlni, Zagreb 1931. s. 61. - B u r s a l ı Mehmed
Tahir. Osmanh MOelllfleri. istanbul, 1333 n ,
26 - 26). - MOfU Abdurrahim Bfendi gribi,
MOnirt de t m â r e t Camii hariminde defn
edilmiştir (Nki«, Dzamlje u Beogradu, s.
174).
 BELGRAODAKt BAYRAKU CAM I
13) Burada Belgradm mühim şah­
siyetlerinden biri olan Râşid Belgradi
yi de zikretmeden geçemiyeceğim. As­
len Boşnak olan Râşid, Osmanlı hü-
kümranlığının hemen hemen sonuna
kadar Belgradda kalmış, bütün o buh-
ranh hâdiselerin bizzat şahidi olmuş-
dur. Belgradda, Bosnada, Tesalyada, ve
diğer bazı yerlerde mühim siyasi vazi
feler görmüş, yeni kurulmuş Sırp
prensliği ileri gelenleriyle resmi temas-
larcfca bulunmuş olan Raşid, îstanbul-
da miladi 1882 yılmdan sonra vefat et
miştir. Belgradda iken çok zengin ve
kıymetli Türkçe ve Sırpça yazdmış ki­
taplardan müteşekkil şahsi kütüphane-
sini bir saldın esnasmda sırp mütecâ-
vizleri, diğer mallan ile birlikte yağma
ve imha etmişlerdir. Aym zamanda bir
câmi kütüphanesi (Türbe câmii) de tar.-
zim eden Râşidin yüksek kültüre sâhîp
olduğu meydandadır. Râşidin kıyafeti,
o zamanlarda Belgradda nâdiren görü­
len avrupâi kiyafet idi. Râşid efendi,
iki kardeş arasmda cereyan eden bir
diyalog şekline sokarak Sırbistan
prensliğinin, bilhassa Miloş kinazhğm-
dan itibâren, siyasi ahvâlini anlatan
mühim bir muasır târih kaleme almış­
tır. «Târfh-i Vak'a-i Hayretnümay-i
Belgrad ve Sırbistan» ismini taşıyan hu
eser, üç cildlik kitab ve bir zeyl'den
(îbretnümâ) ibarettir. Kitabm yegâne
basılan kısmı birinci cildidir (İstanbul
1291/1874). Matbu olan birinci cildin
mukaddemesinde müellif, eserin üç
cildden müteşekkil olduğunu* ve ikinci
didin' de hazır olduğımu ifade etmek­
tedir. Râşid efendi üç cildlik kitab ve
bir risâle halinde zeylini tamamlamış,
fakat birinci cildten başka hiç bir şey
neşredemeden vefat etmiştir. Birinci
cildin bir sırpça tercemesi Sırp Kral-
hk [tlim] Akademisi tarafmdan 1894
tarihinde tab' edilmiştir". Selâniktekl
Mütercim A.S, Çohaciç'e, eserin ikinci
cildinin hiç yazılmamış olduğunu Al­
man konsolusu Dr. Mordtmann 1892
yıhnda söylemişti. Râşid Bey'in vefat
387
ettiğini Öğrenen Çohaciç, «Sırp mo­
dem tarihine dâir bu eserin geri ka­
lan kısımlannm (yazılmış iseler) neş-
redilebileceği hususundaki ümidimia
daha azdır» dediği halde", bu saturlan
yazan, eserin tamamını, yani üç cild ile
zeylini, keşfetmiş durumdadır. Şu var-
ki, Râşid beyin, eserine ilâve ettiği ve
Sırbistanın muasır mühim şahsiyetleri
ni gösteren fotoğraflar, maalesef kitab-
dan çıkanlmışdır. Belgrad ve Sırbis­
tan üzerindeki Osmanlı hâkimiyetinin
son devrine ait bu mühim eserin neş­
redilmesi temenniye şayandır.
Ferâiz (mîrâs hukuku) mütehas-
sıslanndan olup, 1029/1620 tarihinde
İstanbul'da vefat eden Ali el-Belgrâdî
T) B u terceme halikında bkz : M. T a y -
ylb Ok'ç, Matloli u turakom prevodu (Gay­
ret Mecmuası. Scrajevo Ocak 1940. s. 11 - 12.
B k z . keza aym müellif «Hadtate Tercüm&n
(îlfthiyat Fakültesi Dergisi, Ankara. 19Ö7,
cild X I V . s. 36)
8) T a r i h - I vak'a-1 h a y r e t n ü m a y - i Belg
rad ve Sırbistan, s. 10 (İhtar ve U k r i s a t
yollu b e y & n - ı h&l)
9) A y n ı eser. s 232.
10) Ra^ld - B e y a tstoriya çudnovatih
dogacaya u Beogradu 1 Srblyi s turskog pre-
veo D.S. Çohaçlç. Beograd 1804. - İn 4» ss.
I - I X + 1 - »5.
11) A y m eser (QohadQ'ln önsözü, s.
I V ) . Râ^ld'in bu eserinden ba^ka, meçhul bir
yazarın cBelgradm v u k û a t - ı Sahıhası» İsim­
li on sahifelik yazma bir eseri daha vardır.
Garbda 1863 senesinde bütün Avrupa'ya hlta
ben neşredilen, fakat o devir Belgrad ve S ı r ­
bistan müslümanlarmın acıklı durumlarım
meskut g e ç e n bir eserin muharririne cevab
ve reddiye mahiyetindedir. A y n c a Şeyh Sey-
fuddin Kemura da. tOrkçe tarihi vesikalara,
Saraybosna Qer't mahkeme sicilleri ile, « M u ­
v a k k i t » adiyle tanınan Salih Sıdkı H a c ı h ü -
seynovlç'in «Tarih - 1 Dly&r-ı Bosna>8ina ve
diğer bazı türkçe tarih kitablanna istinaden
1916 da Saraybosnada Sırp İsyanına dair bir
kitab negretmistlr. ( P r v i Srpski U s U n a k pod
Karacorcem). A y m mevzua tahsis edilen da­
ha iyi hazırlanmış bir ikinci eser H a z ı m Ş a -
banoviç'e ftiddîr : T u r s k i Izvorl o SrpskoJ
Revoluciji 1804» (1804 senesi Sırp Uyanma
dair türkçe kaynaklar) adım taşıyan bu eser,
Sırbistan Halk Cumhuriyeti T a r i h Kurumu
tarafından 1956 da yayınlanmıştır. Her iki
kitab türkçe veslkalann metinlerini de ihtiva
etmektedir.
 M. TAYYİB OKİÇ
388
İle bu listeyi kapatalım. Onun meşhur
«es-Sirâciyye» üzerine bir şerhi olduğu
gibi, ferâize dâir müstakil bir eseri de
vardır. Bu eserin Paris Biblioteque
Nationale'inde mevcud güzel yazma
nüshasının bir fotokopisi Saray-Bos-
na'daki kolleksiyonumuz arasında bu
lunmaktadır".
Buraya kadar zikri geçen eserlerin
ekserisinin yazmalarını istanbul kü
tübhanelerinde bulabiliyoruz.
Ahmed Çelebi, Nuri, Nâsib, Şehri-
yâr, Akif, Sâdık, Ahmed Kâmil Paşa,
Müslim Ebu'l-Vefâ gibi bir çok Bel­
grad şairi arasında, Muhammed Vefâ
Belgrâdî'nin, memleketi Belgrad'a olan
hasretini ifade eden şu beytini zikre­
delim :
Hasret-i hısn-i Beligrad ile her şa-
m-u sahar
Tuna ve Sava gibi durmaz dû çe>;-
mim ağlar.
Belgrad'daki Kethüda Bey camii
imamı, Ahmed ibn Osman Efendi el-
Belgrâdî, 1166/1752 senesinde el-Kâdî
'iyad ibn Mûsâ'nın «Meşâriku'l-Anvâr»
adlı Hadis eserim istinsah etmiştir. Bu
yazma eser, diğer arapça, farsça ve
Türkçe yazma ve basma eserlerden mü­
teşekkil bir kolleksiyonla birlikte tpel,
ten Belgrad Üniversite kütübhanesine
satın alınmıştır. Halen bu yazma kitab
orada muhafaza edilmektedir".
Biz burada, misal olarak Belgrad-
da yetişen veya orada uzun zaman ka­
lan ilim ve edebiyat erbabından ancak
bir kaç kişiye işaret etmekle iktifa et­
tik. Bunlann tafsilatını başka bir vesi­
leye bırakıyoruz. Fakat bu mülâhaza­
nın sonunda bir de Belgradı kötüleyen
bir risaleye işaret edelim. Ahmed ibn
Ahmed Hoca isminde bir zâtın, arapça
olarak, kaleme aldığı «Kelimâtun fi
Zemmi Belgrad» adU, küçük bir risale:
si vardır. Hâlen yazma hâlindedir.
Avusturyanm Belgradı üç defa iş-
gâli (1688-1690, 1717-1739, 1789-1791)
sonunda câmiler ya tahrib edilmiş, ya
hastahane veya mesken olarak kulla­
nılmış, veyahud daha çok kilise ve ma­
nastırlara tahvil edilmişti. Mehmed
Remzi Deliç'in ifadesine göre, Avustur­
yanm ikinci defa olarak Belgradı zapu
üzerine (1717) ilk yaptığı iş en güzel ve
en büyük câmii, katedral kilisesine çe
viı-mek olmuşdu. Diğer büyük bir câ-
mi'in yerinde bir hastahane kurulmuş­
tu. Şehrin Avusturyalılar tarafından iş-
gâli akabinde Cizvitlere iskân müsaa­
desi verilmiş ve onlar da bir ç o k camii
kilise, manastır ve hastahaneye çevir­
miş veya mesken olarak kuUanmışlaı-
dır. Katoliklerin Fransisken, K a p ü s e n ,
Minorit ve Triniter gibi diğer tarikat-
lerine (Ordres religieux) de aynı m ü s a a .
de verilmiş, onlar da bir çok camii, ki­
lise, manastır., vs. ye tahvil etmişler­
dir. Avusturya askeri makamları da.
bizzat aynı hareketlerde b u l u n m u ş vc
muhtelif bahanelerle (meselâ şehre ya­
ni plân tatbik edilirken) müteaddid câ-
mileri ortadan kaldırmış veya kilise
ve manastırlara tahvil etmişlerdir. Bil­
hassa Avusturyanm Belgradı ikinci de
fa işgalinde (ki 22 sene kadar sürmüş­
tür) köklü tebdilta girişilmiş, Belgrad
ve Sırbistamn - ellerindeki - diğer böl­
gelerini tam bir Alman ve katolik ülke­
si haline getirmek için h u m m a l ı bir
faaliyet gösterilmiş ve büyük gayretler
sarfedilmiştir. Sırp tarihçilerinden Du-
şan Popoviç «İki yiiz sene evvel Bel­
grad («Beograd pre 200 godina», Beo-
grad 1935) adlı eserinin sonunda, Bel-
gradın 1737 yılındaki istirdadiyle, Os­
manlılar-belki farkına varmadan-
hem sırplığı, hem de Ortodoksluğu kııı-
tarmıştır, mealinde haklı bir ifade de
kullanmaktadır.
12) Bkz. keza, Bursalı, Osmanlı Mü­
ellifleri, n 26.
13) Dr. Hasan Kalegi, Znacajna prlno-
va u Unlversitetskol Bibllotecl «Svetozar
Markovlç» (Bibllotekar. 1957, I X . 288 - B k z .
keza NikiQ. Prllozl Istorijl beogradskih d z a m i -
ja. in : Godlsnjak Grada Beograda. Beograd
1960, Vn, 145 - 150).
 BELGRADDAKİ BAYRAKLI CÂMİ'l
Bu meseleyi sureti mahsusada
Rus ve diğer kaynaklara müracaat et­
mek suretiyle - tetkik eden ve Üsküb
Edebiyat Fakültesinde senelerce profe­
sörlük yapan, Hersekli Sırp Ortodoks
Dr. Pero Sliyepçeviç, aynı târihî ve il­
mî neticelere vardığını ve bu hususun
yalmz sırplık için değil, hatta yalnız
Balkan Ortodoksluğu için de değil,
Rusya dâhil, bütün Ortodoks ülkeleri
için vârid olduğunu, 1940 yılında, bana
tafsilâtiyle anlatmıştı. Zagreb'deki Y u
goslav îlim ve Güzel Sanatlar Akade­
misi azalarından merhum Profesör-
Hamdi Kreşevlyakoviç «Banaluka al-
tmdaki savaş» adlı risalesinde, bu hu
susun Bosna ve Hersek müslümanlığı
için de vârid olduğunu yazmıştır". As-
İmda Banaluka savaşında. Sultanın ha­
berdar olmamasına ve Sadrazamın mu­
halefetine rağmen, Boşnakların telkin
leri ve İsrarları üzerine, o zamanki va­
li ve eski sadrazam, meşhur Hekimoğ-
lu Ali Paşa, cephe kumandanlığını ka­
bul ederek, general Hildburghausen ku
mandası altındaki Avusturyahlan kor­
kunç bir hezimete uğratmış ve Bosna-
dan kovmuştur. B u parlak muzafferi-
yetin Belgrad ve Sırbistan'daki cephe­
de de tesiri olmuş, Avusturyalılar ora­
dan da koğulmuştur. Aynı zamanda
Banaluka muzafferiyeti, bu muharebe
nin üçüncü cephesi olan Rusya'da dahi
müsbet neticeler vermiş ve 1739 yılın­
da akdedilen Belgrad muahedesini
adeta imlâ ettirmiştir". Böylece Avus­
turya'nın, Balkanları katolik ve Ger
man yapmak husustmdaki planları su­
ya düşmüştür.
Banaluka'daki bu m ü h i m muzaffe-
riyetlerin ilim ve edebiyatta dahi akis­
leri olmuştur. Bosna Novi (Bosanski
Novi) kadıleuından Ömer Efendi'nin,
bu mevzu ile ilgili eserini esas tutan
Macar mühtedilerinden ibrahim Müte­
ferrika «Ahvâl-i Gazavât der diyarı Bos­
na» (İstanbul 1154/1741) başlığı altında
389
tabettirmiştir. İkinci tabmda eserin is­
mi değişmiştir : «Tarihi Bosna der Za­
manı Hekimoğlu Ali Paşa» (İstanbul
1293/1876). Üçüncü tab'ında ise kitab
yine başka bir başlık taşımaktadır :
«Bosna Gazavât-ı Dahiliyesi an 1149 ilâ
1152» (İstanbul 1295/1878). Fakat kita­
ba kısaca «T£u-ihi Bosna» diyenler var­
dır. Eserin bir çok yazması bu matbu
nüshalara istinaden istinsah edilmiştir.
Eser İngilizce, Fransızca ve Almancaya
terceme edilmiştir. B u savaştan bahse­
den Bosna Akhisarh Hâc Nesim oğlu
Ahmed ibn Hasan'ın hatıratı keza m ü
himdir. B u harbin Rusya cephesinde
Oçakov - Özü'de 1736 yılında Ruslara
esir düşen bu zât, Rusçukta iken 1186/
1772-3 de esaret hayatmı, esarete düş­
tükten sonraki Kostromaya ve dönüş­
te Akhisara kadar geçtiği yerleri anlat­
mış, bu üç cepheli harp hakkındaki
bilgilerini serdetmiştir. Müellifin eliyle
yazılmış bu hatırat (autographe), yegâ­
ne nüsha olarak, Paris Milli Kütüpha-
nesi'nde muhafaza edilmektedir. Bir fo­
tokopisi kolleksiyonumuzda mevcut­
tur.
14) B o ş n a k l a n n bu hareketi «Sultanın
emri ve malûmatı dıgmda ve Sadrazamın ar-
zustt hilâfma olarak, Bosnada başlamış ve
nihayetlenmiş olduğu İçin. daha büyük bir
ehemmiyet kesbetmigtir. Bu hareket böylece
enerjik bir şekilde yapılmış olmasaydı, m ü s -
lümanlar yok olurdu ve böylece Bosna ve
Hersektekl islâm kültürünün hlQbir İzi k a l ­
m a m ı ş olurdu. B u memleketin dil strüktürü
dahi bugrün b a ş k a bir manzara arzederdl.
(Hp.mdi Kreşevlyakoviç. Bitka Dod Banjom
Lukom. 4.8.1737 - İkinci yüzyıl münasebetiy­
le, Sarajevo 1936/1937 yılına alt» Narod-
na Uzdanitza» vıl'ı&ından ayrı basım s. 28).
Bkz. keza : M. Tayyib Oklç, Yedan N a ş Z a -
boravljenî Istorlcar X V I I I . v., Sarajevo. 1938
/1939 senesine aid «Gayret» almanağından
a y n basım. s. 17). Ü s k ü p Halk Ü n l v e r s l t e -
sînde verdiğimiz konferansta okuduğumuz
yazı.
15) Belgrad'ın bu ikinci istirdadına dair
RâsTib Paşa'nın «Fethiyye-i Beljrrad» adlı
rfsâlesinln birkaç yazma nüshası olduğu gi­
bi, Mustafa Münif'in de bir zafernûmesl
vardır (Zafernâme-1 Münlf. veya Ketlhn&me-i
Belgrad).
390 M. TAYYİB
Bu mühim hadise vesilesiyle, mu­
zaffer kumandan Hekİmoglu ^ i Paşa'-
ya bir kaç müellif eser ithaf etmiş­
tir. Ezcümle : Mostarh Şeyh Fevzi'nin
(1747) «Bülbülistân» adh Farsça ese­
ri gibi. Bu eserin fransızcası doktora
tezi ile birlikte Paris'te, Hırvat müsteş­
rik ve mühtedUerinden Dr. Mirza Ab­
durrahman - Milivoy Maliç tarafmdan
1935 yümda neşredilmiştir. (Bulbulis-
tan du shaikh Fewzide Mostar, pohte
Herz^govinien de langue persane) Şeyh
Fevzi aym zamanda bu muhaarebe ve
bu muzafferiyete ait olmak üzere üç
manzûm tarih de düşürmüştür. Akhi-
sarh Mustafa ibn Muhammed (1755)
«Tebşîru'l-Guzât adh eserini, onun hem­
şehrisi Şeyh Ali (1747 civannda) hü­
kümdar ve vezirlere nasihat mevzulu
risalesini Hekimoğlu Ali Paşaya ithaf
etmişlerdir. Banaluka muzafferiyetinin
beşinci günü. bu tarihî hadiseye şâir
ve edib Bosnalı Mustafa Muhlisi bir
şür söylemiştir. Şiir yirmi yedi bejrt ih-
tiya edip. beytler Arapça, Farsça, ve
Türkçe olarak dizilmiştir. Evvelce Sa­
ray-Bosna kadılığmda bulunmuş olan
Bursalı Seyyid Ahmet Hasib Mu'min*
zâde Efendi, Ali Paşa ile diğer kahra­
manlara mahsus bir tebriknâme ile bir­
likte, bu muzafferiyete dâir bir şiir ya­
zıp göndermiştir. Bosnalı Osman ibn
İbrahim ismindeki bir zât arapça ola­
rak yazdığı «Tahkîku'n-Niyyât» adh ri­
salesini keza Ali Paşa'ya ithaf etmiştir.
Bu son derece mühim muzafferi-
yeti dile getiren bir boşnak halk tür­
küsü de vardır. Memhed Beg Kape-
tanoviç (Ljubuşak), biraz evvel zikri
geçen Ömer Efendi'nin Tarihine istina­
den bu türküyü genişletmiş, 1888 sene­
sinde ilk defa, 1905 senesinde ikinci
defa olarak Saray - Bosnada neşretmiş-
tir («Boy pod Banjom Lukom, 1737»).
Aym türkünün Türkçe tercemesini ya­
pıp İstanbul'da 1326/1908 de neşreden
OKİC
zât Hersekli Dede Paşa zâde Osmân
Mazhar Paşadır (Banaluka sahrası mu-
harebesi).
Belgrad camileri
Belgrad camileri hakkında verilen
en eski haber 1521 tarihlidir. Kanuni
Sultan Süleyman'm Belgrad seferna-
mesinde : 26 Ramazan 927 [29 Ağustos
1521] günü: «Aşağıdaki kiliseyi camie
tahvil ettiler» kaydı vardır. Kanuni
Belgrada geçmiş ve bu camide ilk cu
ma namazını kılmıştır"*.
Belgrad camilerinin büyük kısmı
âbidevî (monumental) binalar olup,
müstesna güzellikleri ile yabancı sey-
yahlann hayranlıklarmı çekiyordu. Ev­
liya Çelebinin Belgrad camileri ve bil­
hassa minareleri hakkındaki medihkâı
tavsifleri malûmdur.
Vilovski'nin nakline göre Stephan
Gerlah ve Salamon Schweiger (ki ba
zatlar imparator elçileri refakatmda
1573 ve 1578 senelerinde iki defa Bel-
graddan geçtiler), şöyle derler : «Kala
bahk camilere sahib Belgrad, binaları­
nın haşmetiyle Budin'i geçmektedir.
Halbuki evvelce Budin, Belgraddan ile­
ri idi".
Belgraddan 1658 yılında geçmiş
olan Quiclet «varoşta çok güzel cami­
ler vardır»" demektedir. 1663 senesin­
de Belgradı ziyaret eden Otendorf :
Belgrad'm büyük camileri, «güzel ve
kıymetli halılarla donatılmıştır», «ek­
seriya kurşunla örtülmüşlerdir»; müel­
lif bilhassa Emâ'im Bey Camii'ni güzel
bulmuştur"'. Şunu da hatırlatalım k i :
16) Nikiç. s. 161 (GUga B l e z o v l ç - G a v -
ro Şkrivaniç, Kako su Turci posle vige op-
sada. zauzell Beograd. Beograd 1956, ss. 64 -
66'daa naklen).
17) Todor Stefanovlç - Vllovski M e t a ­
morfoza, Beograda, Beograd 1911. I , 32. B k z .
Nikiç, zikri g e ç e n yazısı, s. 152.
18) Milan Markoviç. Jedan francuski
putopisac u naşoj zemlji 1658. (Glasnik I s t o -
rlskog D r u ş t v a u Novom Sadu. Novi Sad-
1934. s. 315.), bkz. Nikiç, s. 152. 202.
19) Nikiç (Duşan J . Popovlç'e istina­
den), s. 152.
 BELGRADDAKİ BAYRAKLI CAMl't
1721 senesinde yaptırılan Belgrad Al­
man Belediyesi annasmda imparator­
luk kartalı altmda, ü ç camiin resmi gö­
rülmekte idi". Katançiç'e göre, bilhas­
sa eski usullere göre bina edilmiş bir
çok minare, Belgrad'a gayet güzel veç­
he vermektedir^'. Bantiş Kamenski
1808 yılmdaki Belgrad için : «Şehir,
harb yağmacılığınm hazin manzarasını
arzetmektedir», dedikten sonra der ki:
«Belgradda taşdan yapılmış Türk ca­
mileri çoktur. Bunlarm yüksek kulele­
ri ki, uzaklarda beyazlanıyor-şehrin sü­
sünü teşkil eder»^. Belgrad'm «güneşte
parlayan süslü ve ince cami minarele­
ri» sayesinde bu şehir, Mayer'in Uni-
versum Lexicon'unun «dünyanın en
güzel manzaraları araşma dahil edil­
miştir (1838)»". Bundan bir kaç se­
ne sonra Sigfried Kaper şöyle yazmak­
tadır: «tik bakışta Belgrad'm üzerimde
bıraktığı intiba ımutulmaz ve müstes­
na olarak kalacaktır». Bilhassa camile­
ri kastederek «ince minareler, ki beyaz
kametini mavi göklere uzatıyor» şek­
linde vasıflemdınyor^*. Belgradm en gü­
zel camileri olarak telakki edilen yu-
kan Hisardaki Sultan Süleyman Camii
ile İmaret Camileridir. Nikiç bunu ya-
zısınm Fransışca hülasasında dahi tas­
rih etmektedir".
Câmi ve mescidlerin sayısı husu­
sunda tarihçilerle seyyahlar ittifak ha­
linde olmayıp, verdikleri rakkamlar
arasmda da büyük farklar göze çarp­
maktadır. Ancak 60 ilâ 80 kadar göste­
renler olduğu gibi, meselâ. Evliya Çe­
lebi 217 mihrab tesbit etmektedir*. Bu
rakkamı mübalâğalı bulanlar vars-ı
da, btmun gerçeğe uyan bir sayı oldu­
ğunu kabul edenler de mevcuttur. Ni­
tekim, son derece ciddi bir ilmi mec­
mua olan Belgrad Şehri Müzesi Yılh-
ğmda iki makalesini Belgrad câmileri-
ne tahsis eden değerli Sırp ilim adamı
Ljubomir Nikiç, bu rakkamı makûl
391
bulmaktadır. Evliya Çelebi Seyahatna­
mesinde bazı mübalâğah iddialarm
mevcudiyetini tabii karşılıyorsa da,
Belgrad câmileri hakkında verdiği sa­
yıyı mübalâğah görmemektedir. Zira,
dediği gibi, garb Hıristiyan seyyahları,
minareleri sayarak t s l â m mabedlerinin
sayışım tesbit etmekte, minaresiz olan
b ü y ü k sayıdaki mescidlerin farkma bi­
le varamamaktadırlar". Halbuki mes­
cidlerin sayısı câmilerinkine nisbeten
daha çoktur. İşte când ve mescidlerin
bu bolluğuna rağmen, halen Belgrad'da
ayakta durabilen bir tek câmi vardır.
O da Bayraklı Câmii'dir. Cami Gospo-
dar Jevremova sokağmdadır (kapı nu­
marası 11 dir).
••
Avusturya'nm Belgrad'ı ikinci işga­
li müddetince, şehrin dışmda oturan
bir miktar Çingene ile şehirde avare
dolaşmakta olan meczûb bir dervişten
başka müslüman kalmamıştı".
Katolik Avusturyalüarm Balkan­
larda, yalmz müslümanlara karşı değil,
kendi mezheblerinden olmayan Hıristi-
yanlara karşı dahi tatbik etmek iste­
dikleri dini siyaset, kameral müşavir
20) Vilovski'ye g ö r e N i k i ç . s. 154.
21) Matija P. Katançlç. Spomen Beog-
r a d a negdaanjeg Singlduna posrbio L u k a
P a v l o v l ç (Glasnik Drustva Srbske Slovesnoa-
ti, Beograd 1853. V . 118. 120. bkz. N i k i ç , s
156, 201. 203.
22) Nikiç, s. 157. (Vukiçeviç'ten naklen).
23) D . J . Popoviç'e göre. Nikiç. s. 158.
24) Sigfried Kaper, Po nasem Poduna-
vlju. preveo Corce Stratimirovlç, Beograd
1934. s. 35. Bkz. Nikiç. s. 158. 201 (not 16)
203 (not 128).
25) Nikiç, zikri geçen yazısı, s. 205.
26) A y m eser (V. 377).
27) Lyubomlr Nikiç. Camiye u Beogra-
du (Belgrad Câmileri) (Godışnyak fMuzeyal
Grada Beograda, Beograd 1958. V. 151 - 206
N l k l ç i n bu ifadesi 152 -'153 sahlfelerindedlr).
A y m müellif, <Prllozl tstoriji Beogradskih
camiya> (Belgrad câmileri tarihine katkılar),
aynı yıllık. 1960, V n . 145 - 151. B u mühim
tedkik yazılarına istinaden, bilinen ve billn-
mlyen Belgrad câmllerlne avrıca temas et­
mek niyetindeyiz.
28) Nikiç, s. 154, 202 ( K . S . Protic,
Putovanie kroz Srblju 1719 - 1720 god. -
Beograd 1889. s. 6 ve D . J . Popovlç'ln eseri,
n 35'e dayanılarak.
 M. TAYYto OKİÇ
392
Borşesk'in teklifinden de kolayca anla-
şümaktadu-: «Bütün akıllı idareciler,
kendi memleketlerinde, din birliğini
sağlamağa çalışmışlardır. Dolayısiyle,
katolik dînini desteklemelidir. Fakat,
memleket, büsbütün hâli, gayn mes­
kûn kalmasm diye, şark [Ortodoks] ki­
lisesinin tahammül edilmesi mecburi­
yeti vardır»''.
Nikiç'in ifadesine göre*, Avustur­
ya makamları Sırbistandaki hüküm­
ranlıklarının ilk zamanlannda, katolik
ahalinin bulunmadığı yerlerde camile­
rin O r t o d o k s kiliselerine tahviline ce­
vaz vermiş veya hiç olmazsa bunu mü­
samaha ile karşılamışlardır. Böylece
Semendire (Smederevo), Hasan Paşina
Palanka (Hasan Paşa Palankası) ve
Hisarcık (Grotzka) taki camiler Orto­
doks kiliselerine çevrilmiştir. (Hisar­
cıktaki cami prens Aleksander Würten-
berg'in müsaadesiyle Ortodoks k i l i s e s i
olmuştur).
Avusturya'nın zaptettiği Sırbista­
n'ın diğer bir çok yerlerinde vaziyet
aynı idi. Mesela Paraçin (Parakin), Ko­
lan, Kragujevac ve Çaçak'taki camiler­
de O r t o d o k s kiUselerine tahvil edilmiş­
tir (Çaçak'taki cami için, bir zamanlar
O r t o d o k s manastın olduğuna dâir bir
kayıt vardur, denmiştir). Sırbistan da­
hilindeki camilerin O r t o d o k s kiliseleri­
ne tahvil edilmesine dâir kifayetsiz bîr
listenin D.J. Popoviç tarafmdan tanzim
edildiğini, Nikiç bilhassa tasrih etmek­
tedir". Yine Nikiç'in ifadesine göre, bu
devirde Belgraddaki camilerden hiç
biri hakkında ortodoks kilisesine çev­
rildiğine dair bir kayda rastlanmamış­
tır". Hepsi ya katolik mabedi yapılmış
veya başka maksatlara tahsis edilmiş­
ti: Fransisken, Triniter, Minorit, Ka-
pusen, Cizvit, Luteran ve Ermeni kato-
Uk kiliselerine tahsis edilmiş camiler­
den başka : araba deposu, elbise depo
su, inşaat aletleri deposu, m ü h i m m a t
deposu, malzeme deposu, havagazı fab-^
rikası, hastahane ve komedi tiyatrosu
olarak kullanılan camiler vardır. Nikiç
komedi tiyatrosu olarak kullanılan ca-
mi'i-Popoviç'ten naklen - zikretmekte­
dir". Hatta Prof. Miodrag Ibrovac
Fransız - Yugoslav kültür münasebetle­
ri hakkındaki yazısında, bir çok Be!
grad camiinden birinde kurulan ti­
yatrodaki temsilleri Fransız lesirinvi
dair bir misal olarak zikretmektedir".
Belgrad camilerinin birçokları da tali-
rib edilmiş bulunuyordu.
Yüksek Avusturya subaylarından
Graf von Burg, evvela bir camii kendi
şahsına ait olmak üzere gasbetmiştir.
Müteakiben iki cami daha gasbettiği
ve kiraya verdiği kaydedilmektedir. İs­
mi zikredilmiyen yüksek bir subayın
dul karısı tarafmdan kiraya verilen biı
camiden de bahsedilmektedir ki, bura­
daki subay ile von Burg mu, yoksa
29) D.M. Pavloviç. A u s t r i s k a v l a d a v ı n a
u severnoj Srbljl (od 1718 - 1739). Beograd
1901, s. 55 (Bkz. Nikiç. Dzamlje u B e o g r a -
du - Godignjak Orada Beoprada, BeoRiad
1958, V . 155
30) N.klç'in zikri geçen yazısı (aynı
almanak, aynı sahlfe^
31) N!k)ç, Zikri g e ç e n y a z ı s ı , s. 202
(Popoviç. m . 151-152.)
32) Nikiç aynı yazı, s. 155 - Zaten
Avusturyalıların teşkil ettirdikleri subdele-
gation'un tekliflerinin 5. maddesine göre.
«Sırplara : camilerin İşgal edilmesi y a s a k l a n ­
mıştır» (bu teklifler her iki meclis t a r a f ı n d a n
tasdik edilmiştir). Zira esas İtibariyle, k a t o ­
lik kilisesi daha büyük haklara sahip o l m a s ı
mecburiyeti vardır». B u h ü k ü m 1727 tarihlî
İmparator Karlo'nun Declaratorlum'una g i r ­
miştir (Bkz. Nikiç, aynı y a z ı a y n ı yer, ss.
155 - 156 (D.M. Pavlovlç'e istinadeni.
33) Aynı müellif aym yazı. s. 154 ( D u -
şan J . Popoviç. Graca z a Istoriju Beograda
od 1717 - 1739 - Spomenik Srpske K r a l j e v s -
ke Akademije, Beograd 1935. I . 136).
34) E n c i k l o p e d l ^ Jugoslaviye. Zagreb.
1968. ni. 360.
 BELGRADDAKİ BAYRAKLI CAMİ'I

393

başka bir subay m ı kastedildiği vazıh

Dil reformu yapan, m e ş h u r Sırp
değildir. 1728 tarihinde yapılan sayım
l ü g a t i , halk ş ü r l e r i , a t a s ö z l e r i ve diğer
dosyalarından çıkarılan bu malumatı.
b i r ç o k eser sahibi olan, aslen Hersekli
Nikiç-Duşan J . Popoviç'e istinaden Vuk Stefanoviç Karaciç, müslüman
nakletmektedir^. Türklerin, ma'bedlerine olan sevgi v e
1791 -1806 yılları arasında Belgrad b a ğ l ı l ı k l a r ı h a k k m d a , 1839 yılı civarın­
camileri hakkmda hiç bir malûmato d a i s t i h z a i l e ş ö y l e b i r t a v s i f de bulun­
sahib değiliz. Ancak Anastas Yovano- maktadır : «Türk kadınları dileniyor,
viç'in kaydettiğine göre, 1789 yılında erkekleri ırgatlık ediyor, fakat yine de
zarar gören camiler, sonraları tamir S ı r p l a r ı n h a n e l e r i a r a s ı n d a b u l u n a n iki
edilmişlerdir". camii tamir ettiriyorlar".

Sırp isyanının elebaşısı Karacorcc- Ş u n u da hatırlatalım ki 4.9.1862

mn Belgrad'ı zaptına dair bir muasır tarihli Kanlıca konferansı protokolü
yazarın kayıtlarına işaret eden Nikiç, gereğince, Belgrad varoşu hakkmda
Sırp «askerinin merhaımetsizce ve gay­ Sırplar şu taahhüde girmişlerdir.
rı insanî bir şekilde çıplak bıraktıkları « M ü s l ü m a n ahalisi asırdide haklarına
pekçok Türk kadmma Karacorce'nin, binaen, sahib o l d u k l a r ı yerleri terke-
merhamet göstererek, ikametlerine iki derken, bıraktıkları dini binaları ile
cami tahsis ettiğini» söylemektedir'' mezarlıklarına ihtimamla hürmet gös­
Keza Nikiç - Jovo Toşkoviç'e dayana­ terilecektir» ( M a d d e 1, f ı k r a 3)^.
rak-bu gibi zavallı Türk kadınlarına
Battal Camii:
iki cami kâfi gelmeyip bir kaç tane d a
ha tahsis edilmişti, diyor^. Yine de Ni- Belgrad camileri bahsinde, Battal
kiç'in naklettiği Bantiş - Kamenski'nin camiine b u r a d a k ı s a c a temas etmeden
ifadesine göre bazı camiler bakkal dük­ geçemiyeceğiz.
kanı olarak kullanılmış, diğerlerinde
ise - kendisine anlatıldığına göre-do­ 35^ Nikiç, zikri geçen yazısı s. 154 -
155.
muzlar kapatılmıştı^. Aynı seyj'ah 1808
yılı kayıtlarında - durumun değiştiğine r6) N i k i ç , s. 157.
işaret ederek - Türklerin ibadetlerini 37) L u k a Triandafilo. Istorija Slaveno-
eda edebilecekleri tek bir cami dışın­ S r b a , B e o g r a d 1919. s. 59 ( N i k i ç s. 157, 203).

dakiler virane olmuştur, demektedir. 38) O P a d u B e o g r a d a i Ş a p ç a 2G. dec.

Karacorce'nin idaresinde kaldığı müd­
detçe, Belgrad camileri hakkında baş­
kaca malûmat yoktur*. Ancak S.L. P o ­
poviç'e göre, büyük pazar yerindeki ca­
mi (Jandarma kışlası avlusunda) Orto­
doks kilisesine tahvil edilmişti. B u tah­
vil ameliyesinde, camiin dış mimarisi­
ne dokunulmamış, sadece minareye
1806 - 26 j a n 1807 god., B e o g r a d 1930.. s.
29. ( N i k i ç s. .157, 203.)
39 - 40) J e l e n a M . V u k i ç e v i ç . P i s m a jed
nog R u s a o S r b i j i z a v r e m e u s t a n k a 1808.
god. ( Z v e z d a , B e o g r a d 1001, I I I . 156, 176).
B k z . N i k i ç , s. 157, 201.
41) Sreten L . Popovlç, P u t o v a n j e po
N o v o j S r b i j i (1878 - 1 8 8 0 ) . B e o g r a d 1950,
s. 152 ( S r p s k a K n j i z e v n a Z a d r u g a . 310 - 311).
B k z , N i k i ç . s. 157.

bir çan takılmıştır*'. 42) N i k i ç . s. 157. N i k i ç , R a ş i d B e l i g r a -

1806 yılmda, Sırp âsileriyle olan
savaşlarda, Türkler camileri birer mu­
kavemet merkezi olarak kullanırlardı
(Meselâ Battal camii). Raşid Beye gö­
dinin «Tarih-i V a k ' a i H a y r e t n ü m â - i Beligrad
ve S l r b i s t a n > adlı eserden - İ s t a n b u l 1251/
1874 — A . S . Ç o h a c i ç i n Sırpça terceme
sinden ist'fade e t m i ş t i r : R a ş i d B e j a I s t o r i j a
Çudnovatih dogacaja u Beogradu i Srbiji.
B e o g r a d 1894. I . 13 - S ı r p K r a l l ı k A k a d e m i s i
n e ş r i y a t ı n d a n Spomenik X X I I I ,

re, öldürülmeyen müslüman aileleri 43) V u k S t . K a r a c i ç , Skupl.jen! IstoriskI

i e t n o g r a f s k i splsi, B e o g r a d 1898, 1.213, B k z .
camilere sığmdı. B u vesile ile "birçok N i k i ç , z i k r i g e ç e n y a z ı s ı , s. 159, 203. not 143.
Belgrad camü yıkık «Battal» olmuş­ 44) Bkz. Nikiç. Zikri geçen y a z ı s ı , s.
tur*. 160.
 M. TAYYİB OKİÇ
394
Belgrad'ın merkezi bir yerinde ku
rulan ve sonraları harab olduğundan
dolayı «Battal cami» denen ma'bed,
bütün Belgrad camilerinden fazla alâ­
ka çekmiştir.
Battal Camiinin tamiri için 1832
yılında İstanbul'dan lâzım gelen para
(elli bin kuruş) gönderilmiş ise de,
knex Miloş bu tamire şiddetle karş.
kojmuştur. Gerçi Battal Camii'nin kur­
tarılması için yine muvaffakiyetsiz di­
ğer bazı teşebbüsler olmuştur. Felix
Kanitz, Prof. Yan Şafarik'in Battal Ca­
minin Sırp halk müzesine tahvili fik
rinden bahsetmektedir. Prens Mihailin
de. Battal Camii'nin tamir edilip Devlet
Arşivi halline getirilmesi plânı vardı
Fakat bunun tahakkukuna ömrü vefa
etmedi. Şu varki - Kanitz'in dediğine
göre - terkedilmiş camilerin, kilise ve­
ya başka, gayrı dînî işlerde, kullanılma
sı yasağı hususunda, Bab-ı Âli ile müş­
tereken kararlaştırılmış emirler bu ve
buna benzer projelere mani oluyordu.
Sonraları sıra ile : Hayvanların eğleği,
ahlâksızlık yatağı, nihayet bütün ci-
varm çöp ve muzahrafat deposu, ka-
za-ı hacet ve fena kokular yeri olduk­
tan sonra, sütûnlannm altı kazılma!,
suretiyle, 1873 senesinde, diğer birçok
güzel camiin yanında, Belgrad şehrinin
güzelliğine büyük katkılarda bulunan
bu âbide, böylece yere yığılmış ve da­
ğılmıştır. Diğer güzel camilerin akıbe­
ti de, Battal Camii'nin akıbetinden
farklı olmamıştır. Kanitz'in ifâdesine
göre, geceleri ve «tesadüfen» bu gibi
camiler birer birer havaya uçardı. Böj'
le vak'alar yavaş yavaş ve zaman za­
man olurdu. Sonunda, 1876 da yüzler­
ce Belgrad Camü'nden ancak ü ç - d ö r t
kadarı ayakta kalabilmişti'''.
Bayraklı Câmii :
Bayraklı Câmii'nin inşa tarihi hu­
susunda iki fikir vardır. Bir fikre göre,
Kânunî Sultan Süleyman tarafından-
Belgrad kalesinin muhasarası esnasın­
da (1521) Bayraklı Câmii inşa edilmiş­
tir*. Mehmed Remzi Deliç ise, câmiin
I I . Süleyman tarafından Belgrad'ın
Avusturyalılardan ilk istirdadı üzerine
1690 tarihinde inşa edildiğini iddia et-
mektedir^l Nikiç de bu tezi daha kabu­
le şâyan görmektedir^. Deliç'in «Mu
zaffer padişahın şerefine, c â m i i n mina
resinde bayrağın dalgalandığına ve
bayraklı isminin de ondan ileri geldi­
ğine dâir iddiasını, Nikiç d o ğ r u bulmu­
yor. Onun isabetli fikrine (diğer ba­
zı câmilerin duı-umuna binaen) bu isim
namaz vakitlerini haber vermek mak
sadıyle minareye çekilen bayraktan
gelmektedir**. Ekrem Hakkı Ayverdi,
Bayraklı Câmnni «son asır yapısı» ola
rak vasıflandırmaktadır". B u iddia
doğru olmasa gerektir. Zira Bayraklı
Camiini, Avusturyalıların Belgrad'ı
ikinci işgallerinde (1717) katolik kated­
raline (Domkirche) tahvil ettikleri hu­
susu kat'i olarak bilinmektedir^'. Esa­
sen son asırda bir câmi inşa etmek
şöyle dursun, asırlar evvel inşa edilen
câmileri korumak dahi m ü m k ü n ola­
mamıştır.
1959 senesinde, Üsküpte - Türkçe
olarak - intişar etmekte olan «Birlik»
gazetesindeki bir yazıya atfen Abdullah
Talunciç ve Muhammed Babiç Bayrak­
lı Camii'nin bânisi olarak, Haci Evre-
nos torunu Ali Bey'i göstermektedirler.
45) Bkz. Nikiç. s. 162 ve 170. Nikiç.
Kanitz'in her iki eserinden istifade e t m i ş t i r
(Felix Kanitz. Serbien, Historisch - E t n o g r a
phische Reisestudien aus do.n Jahren 1859 -
1868, Leipzig: 1868; Das K ö n i g r e i c h Serbien
und das Serbenvolk. I . Leipzig 1904).
46) L,iubomir N i k i ç . Camiye u B e o g r a -
du (Godignjak Muzeya Grada Beograda. B e -
oerad 1958, V, 163). Belgrad'ın K a n u n î Sultan
Süleyman tarafından ilk defa fethedili.qine
dair Sa'yî mahlaslı bir müellif'n (pek m u h ­
temelen Frizren'li Sa'yî Çelebi'nin) « P e t h - 5
kal'a-î Belgrad» isimli yazma halinde bir
risalesi vardır.
47) Mehmed Remzi Deliç, T u r s k e S t a -
rine u Beogradu, (Beogradske o p ş t i n s k e no-
vine .Beograd 1937. br. 1-3, s. 70).
48) Nikiç, aynı makale, s. 163.
49) A y m mUelllf, aynı makale, s. 164.
50) Yugoslavya'da T ü r k Abideleri ve
Vakıfları (Vakıflar Dergisi A n k a r a , 1957,
cilt m'den a y n basım. s. 25).
51) Nikiç, Dzamije u Beogradu, s. 163.
 BELGRAEDAKÎ BAYRAKLI CÂMl'l
395

î n ş a t a r i h i ise, 930/1523 olarak kay d

l a r ı n m ü s l ü m a n cesedleri o l m a d ı ğ ı aşi­
edilmektedir. Bu malûmatın kaynağı,
kârdır. Herhalde Hıristiyan ve - m a n ­
maalesef, zikredilmemiştir^.
t o l a r ı n ı n rengine b a k ı l ı r s a - Fransisken
Camiin, 1953 - 1 9 6 3 senelerindeki rahibleri idiler. B e l l i ki c a m i i n kiliseye

tamiratı esnasında, mahfilden minare­ tahvili z a m a n ı n d a oraya gömülmüşler-

dir^^
ye çıkan kapının üstünde, tahribedil
miş bir kitabesi b u l u n m u ş t u r . Kitabe­
Görülüyor ki, diğer Belgrad cami­
deki ü ç r a k k a m d a n o r t a d a k i silik o l d u
lerinin âkibetine Bayraklı Câmii de
ğundan, 2 m i yoksa 8 mi, vâzıh okuna
uğramış ve katolik kilisesi oluvermiş
mıyor. Diğer iki rakkam, yânî birinci
tir. B u n u n izleri z a m a n m u z a kadar bi
ve ü ç ü n c ü a ç ı k t ı r : 9 - 8 , d o l a y i s i y l e ta­
n a d a n s i h n e m e m i ş t i r . M e s e l â c â m i , ka­
rih ya 928/1522 veya 988/1580 dir. Ara­
reli t a ş l a r d a n i n ş a e d i l m i ş k e n , minare­
daki fark a l t m ı ş sene k a d a r d ı r . Şayed nin esas k ı s m ı n d a n yukarıdaki kısım,
ilk t a h m i n d o ğ r u ise, o z a m a n «Birlik» yani aleme kadar olan kısım tuğladan
gazetesindeki 930/1523 t a r i h i , b u kita yapılmıştır. Zira, keza t a ş d a n yapılmış
bedeki tarihe h e m e n h e m e n uymakta o l a n b u k ı s ı m d a , c a m i i n kiliseye tahvi­
dır ve o z a m a n c a m i i n inşası Kanuni li sırasında, çan kulesi kurulmuştur.
Sultan S ü l e y m a n d e v r i n d e ve fethin Aynı şekilde, mihrabın bulunduğu di­
akabinde v u k u b u l m u ş t u r . Diğer tabir­ yar ile şimal tarafındaki sol dıvar da
le B e l g r a d d a O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n in­ kısmen yıktırılmış ve böylece kilise
şa ettirilen i l k c a m i olur. İ k i n c i t a h m i n «mihrabı» (Autel, oltar) oraya yerleş­
doğru olduğu takdirde, camiin inşaası tirilmişti. Sonraları, açılan büyük de­
I I S e h m devrinde ve 988/1580 tarihin likler, t u ğ l a ile k a p a t ı l m ı ş ve b u hali
de v u k u b u l m u ş demektir. Tabii eğer örtmek kastiyle bütün câmii badana
bu kitabedeki tarih, camiin inşası ta­ etmek zarureti hâsıl olmuştur.
rihi ise, zira, kitabenin h a k k e d i l i ş ta­
rihi de olabilir^. Bundan s o n r a - ve X I X . asra ka­
dar - cami h a k k ı n d a mühim kayıtlar
Bayraklı n a m ı altındaki bu güzel
yoktur. Ancak, 28.6.1836 t a r i h i n d e tan
mabed, ne e s k i O s m a n l ı D e v l e t i T a h r i r
zim edilmiş bir üstede, diğer camiler
defterlerinde (1476 ile 1566 seneleri
a r a s ı n d a B a y r a k l ı C a m i i ' n i n i s m i de ge­
a r a s ı n d a ) , n e de E v l i y a Ç e l e b i S e y a h a t -
çer. Camiin b u l u n d u ğ u semte «Zeyrek»
nzımesinde geçer. B a ş k a bir i s i m altın­
denirdi ki bu semt eski devirlerde şeh­
da g e ç m e s i m ü m k ü n o l s a da, b u n u bu­
rin en mühim ticaret m e r k e z i idi. Ca­
gün katiyetle tesbit e t m e k z o r d u r , hat
m i i n ehemmiyeti, asıl Türklerin Bel
ta i m k â n s ı z d ı r . X I X . a s ı r S ı r p kaynak
gradı terkedişinden sonra (1862) art­
l a n onu «Bayrak Cami» diye adlandı­
mıştır. Fakat Belgrad kalesinin 19.9.
rır ve c a m i l i s t e s i n i n b a ş ı n a koyarlar^.
1867 tarihindeki tesliminden sonra va­
Şimdiki Kadastro defterlerinde b u ca­
ziyet değişti^^ B e l g r a d d a k i müslüman-
mi' « S i r a n o v a » adı altmda kayıtlıdır
ki, b ö y l e b i r isme, b a ş k a h i ç b i r yerde
52) Abdullah Talundziç. Bajrakü Dza-
rastlanmamaktadır.
m i j a u Beogradu (Bosna - Hersek İslâm İl-
m i v e C e m i y e t i orp;anı olan «PreporodT, S a r a -
Camiin son tamiri e s n a s ı n d a (1953 jeo 5 R e b i ' u ' l - A h i r 1391/1 J u n 1971, god.
-1963), c a m i i n önündeki sofalar yıktı­ I I . b r o j 18. str. 1 0 ) ; M u h a m n i e d B a b i ç . B a j -
r a k l ı D z a m i j a i n j e n D z o m a a t u' Beo^radıı
rılmıştır. C a m i k a p ı s m m sol tarafında­ «Preporod» mecmuası. S a r a y e v o 29. Z u ' l -
ki sofanm a l t ı n d a iki m e z a r g ö r ü n m ü ş H i c c a 1391/15 Ş u b a t 1972, y ı l , I I . No, 35, s. 7)
t ü ve içlerinde koyu kahve renginde 53) Aynı makale, aynı sahife.
mantoya sarılı i k i iskelet vardı. B a ş l a n
54) Aynı makale.
garba, a y a k l a r ı ise şarka karşı çevril
55) M. Babiç. Zikri g e ç e n makale (ay­
m i ş vaziyette o h n a l a n dolayisiyle, bun nı gazete, a y n ı s a y ı , a y n ı s a h i f e ) .
 M. TAYYİB OKİC
396
larm sayısı azaldı. Ticaret ve sanatla
meşgul birkaç Türk vatandaşı yanında,
Sırp vatandaşı olarak biraz müslüman
Çingene kalmıştı. Bu mahdud sayıdaki
müslümanlann ibadetleri için kendile­
rine bir cami tahsis etmek icabediyor-
du. Sırp hükümeti bunu 1868 yılında
yaptı. Knez Mihail, Maarif ve kilise iş­
leri Vekiline îslâm ibadethanesi olarak
bir cami açmasını emretti, o da Bay
raklı Camii'ni seçti.
Prens Mihail'in beratı şöyledir :
I I I Mihail M. Obrenoviç
Allah'ın lütfü ve milletin iradesiyle
Sırp Kınyazı
Devlet Şurası ile mutabık kalarak
[aşağıdaki hususları] kararlaştırdık ve
kararlaştırıyoruz :
Maarif ve kilise işleri Bakanına,
bu yılın Haziran ayının birinci günün­
den itibaren, bura Bayraklı Câmii ho­
casına yılda 240 talir ve müezzinine
120 talir ödemesine salâhiyet verilme­
sini [uygun bulduk]. Buna göre, bütün
hükümet için tahsis edilen fevkalade
masraflardan 1800 vergi kuruşunun ve
yukarıda zikri geçen yıllık yardımın
ilâvesiyle, 1 Hazirandan bu bütçe yılı­
nın sonuna kadar tediye edilip, gele­
cek hesab yılı için bütçeye konsun.
Maarif ve Kilise İşleri ile Mâliye Ba­
kanlarımız bu kararı tatbik etsinler.
M.M. Obrenoviç (knedi imzasıyle")
1868 yılı Mayıs ayının 18 i. Bel-
gradda.
Maarif ve Kilise îşleri Bakanı
D. Tzırnobaratz (kendi imzasıyle)
Maliye Bakanı
K . Tzukiç (kendi imzasıyle)"
1867 yılında Sultan, Sırp Prensin;,
Sırbistandaki kalelerin idaresini dev­
rettiğinde : Camilerin menkul malları­
nın Vidin'e nakledilmesi kararlaştml-
mıştı. Bu vesile ile, Sırp hükümeti, Bel-
gradda bir islâm mabedinin yaşatılma­
sı için maddi yardımlarda bulunacağı
hususunda taahhüde girmiştir. Bu
taahhüde binaen : Sırp Prensliği b ü t ç e
sine 1869 -1876 mâli seneleri için aşa­
ğıdaki tahsisatı koymuştu :
1) «Türk Hocasına» y a r d ı m için
1869 ve 1870 yıllarında 1,212,48 er di­
nar, diğer yıllarda 1,515, 60 ar dinar,
2) «Türk Müezzinine» yardım
için yılda 606,24 dinar,
3) Hocaya ve müezzine teshin
için yılda 303,12 dinar,
4) Camilerin aydınlanması ve di­
ğer ihtiyaçları için yılda 631,50 dinar5^
1868 senesinde, Saraybosnalı Mu-
hammed Efendi Hacımehmedoviç
imam, Uzeyr Efendi H a c i a h m e d o v i ç de
müezzin tayin edildi. Onlar 1874 sene­
sine kadar vazifelerine devam ettiler.
O sene Polis Müdürlüğü, Maarif ve Ki-
- lise İşleri Vekâletine 11.3.1874 tarihin­
de «Belgrad Hocası»nm vefat ettiğini
haber vermiştir. Bundan biraz sonra,
müezzin de istifa edip Saray - Bosna'ya
gitmiştir. Maarif Vekâleti arşiv vesika­
larında bundan sonraki imam ve mü­
ezzinlerin tayinlerine dair malûmat
vardır^.
Gayet tabiidir ki, Belgrad'ın her is­
tirdadından sonra ve i m k â n dahilinde
büyük sayıdaki câmiler tamir edilip,
tekrar eski hallerine irca edilirdi. Fa­
kat bir kısım câmi o derece tahrib edi­
liyordu ki, tamiri m ü m k ü n olamıyor
56) «Belgrad I>e^am»'nın son beyti b u
hususa temas etmektedir :
Kâfire teslim ittiler kal'eyi.
Camileri kilise olan Belgrad.
(Kemal Zeki Gençosman. T ü r k D e s t a n ­
ları - Hürriyet Y a y ı n l a n -, İ s t a n b u l 1 9 7 2 ,
s. 258.)
57) Bu vesika Belgrad Devlet A r ş i v i n ­
de muhafaza edilmektedir. (Maarif ve Kilise
Bakanlığı kayd numarası 1398, tarihi de :
2 3 ' M a y ı s 1868 dir).
58) Pregled primanja i izdavanja G l a v -
ne - Drzavne Blagajne po budzetima i van
budzeta za vreme od 1869 do 1896 godinp
Beograd 1896. S 505 - 506. B k . N i k i ç . z i k r i
geçen yazısı, s. 161, 204.
59) Bütün bu t a f s i l â t için bkz. M . B a -
blç Zikri geçen makale ( a y n ı dergi, aynı,
sayı, aynı sahlfe).
 BELGRADDAKt B A Y R A K L I C A M İ ' I
ve böylece yok oluyordu. Bayraklı ca­
mii ancak kısmen tamir edilerek, Türk
lerin Belgrad'dan nihaî olarak çekilişi
tarihi olan 1867 yılma böylece ulaşa­
bilmiştir. Gerçi Türklerin Belgrad'ı terk
etmelerinden sonra da - sayıca az ol­
makla beraber - zanaat ve tatlıcılıkla"'
meşgul olan bir miktar müslüman kal­
mış ve bunlann ibâdet ihtiyaçların)
tatmin etmek için bu câmi bugüne ka­
dar ayakta durabilmiştir. 1867 yılında
câmi tamir edilmiş, camiin bitişiğin
deki küçük evde oturan terzi Vilhelm
Şosberger başka bir yere taşınmış, bu
ev - tamir gördükten sonra - imama tah­
sis edilmiştir,
Yukanda zıkredildiği gibi, üç defa
Avusturya, bir defa Sırbistan orduları
tarafmdan işgal edilen Belgradda tah-
rib veya kiliselere tahvil edilen camile­
rin büyük bir kısmı, istirdattan sonra,
Osmanlılar tarafmdan tamir edilmişti.
Fakat Osmanhlarm Belgrad'dan çekili­
şi üzerine, Bayraklı câmii hariç, hemen
hemen bütün câmiler yok edilmiş veya
harabe haline dönmüştü. Gerçi Abdul­
lah Haciç'in ifadesine göre, çok yaşlı
bazı Belgradlı hıristiyanlar, o zaman
mevcud olan bazı câmileri htaırlıyor-
lardı. Ezcümle : bugünkü Büyük Mil­
let Meclisi yanındaki Battal câmii, bu­
günkü Sırp ilim Akademisi binası ar-
kasmdaki Defterdâr Câmii ve bugünkü
Halk Tiyatrosu yanmda Türbe câmii'".
îşte, Belgrad'da arta kalan müslüman-
larm ibadet ihtiyaçlarını karşılamak
için, harab durumdaki bir kaç câmi
arasında Bayraklı Câmii üzerinde ka­
rar kılındı, ve câmi ile imâmın meske­
ni olarak tahsis edilen bitişikteki ev ta­
mir edildi. Ancak, 1871 yılında Bel­
grad'da tsim Dîni Cemâat Heyeti (Ce-
matski Odbor) kurulabilmiş ve câmie
bir mütevelli tayin edilmişti. Fakat,
1876 senesinde Türkiye ile vuku bulan
397
harp ve bundan mütevellid husule ge­
len psikoz yüzünden, Belgrad müslü-
manlarmm ekseriyeti ve bu arada Ce­
maat Meclisi a'zalan Belgrad'ı terk et­
mişlerdir. B u vesile ile Emniyet Mü
dürlüğü (Uprava Grada) bütün eşyası
ile birlikte câmii devr almış, kapat­
m ı ş ve kapılarım mühür İçmiştir. İmam
ve müezzinin oturdukları evler, muha­
cirlerin tasarruflarına verilmişti. Fakat
bundan sonra, 1891 yılına kadar, arta
kalan Belgrad müslümanları ve Bay­
raklı Câmii hakkında resmi kayıdlarda
bilgi yoktur. Bununla beraber, harbden
sonra müslümanların tekrar Belgrad'a
döndüklerini farzetmek icab ediyor.
Zira, 1893 tarihinde camiin tamir edi­
lip, yeniden ibâdete açıldığını görüyo­
ruz. Gerçekten camiin bu tamirine dâ­
ir Türkçe manzum bir târih yazılmış­
tır ki, bu tarih tabelâsı halen îslâm
Cemaatı Merkezinde muhafaza edil­
mektedir". Tarihin metni şöyledir :
Sırbistan dahilinde Belgrad kasa
basında vâki Bayraklı câmii şerifin
Sırbistan hükümdârı kıral Aleksandır
hazretleri tarafmdan tâ'mir ve tecdid
olduğu cihetle bu babda Nişlî Kâdi-
60) B i r k a ç sene e v v e l İ s t a n b u l ' d a v e ­
f a t eden e s k i m e b u s l a r d a n M a l i k P e h l i v a n ' m
b a b a s ı M e h m e d (Medo) tarafmdan kurul­
m u ş §eker. p a s t a ve b o z a h a n e n i n t a b e l a s ı n d a
t e s i s t a r i h i o l a n 1851 y ı l ı m ü e s s e s e n i n k a p ı s ı
üstünde halâ yazılı olarak durmaktadır. (Uli-
c a 7. J u l a ) . P e h l i v a n ailesi P r i z r e n c i v a n n -
daki Gora mıntıkasmdandır.
61) Abdullah Haciç. Bayraklı Camiya
u Beogradu (Godişn.iak (Muzeya) G r a d a B e -
o g r a d a . B e o g r a d 1957. I V . 9 5 ) .
62) T a l e b e i k e n , 1925 senesinde. B e l t î -
r a d ' a uA:radıg:ımda. c a m i i n dig d u v a r l a r ı n d a n
b i r i n e a s ı l a n su beyti i h t i v a eden bir t a b e l â y ı
gördüğümü halâ hatırlıyorum :
Kelâma gelince, müslünianım diyen qok
E z a n okununca, cannSye gelen yok.
tkinci Cihan Harbinde, yani 1943 yılında­
k i Belgrad'a gidişimde, evvelce c a m ı u e göı-
dUğ-üm m e z k û r t a b e l a y ı bulamadım.
 M. TAYYİB OKİÇ
398
Fotokopiden de vazıh olarak anla­
zâde Tevfik Efendi tarafından söyleni­
len tarihdir. şılacağı gibi, metinde -^^^S^^ (İse-
Vekil-i Rasûlüllâh, Halifei âlî-i zamân
viyân) yazılıdır. Merhum Abdullah Ha-
İmâmu'l-Müslimîn şevketlu Sultân
Abdulhamid Hân ciç'in ^ L - ' j ^ — v t (îsevi nân) şeklindeki

Adalet ve merhametle ol Padişah-ı nû okuyuşu ve buna göre Boşnakçaya ter

refşân cemesi («hrişçanski h k b » ) , muhakkak
yanlıştır [Bkz. Godisnjak ıM G Bgd.
Gerçek oldu mazhar-ı tahsîn-i cüm 1957, I V , 99]. Dolayısıyla, bu mısra'm
le hükümdârân
tercemesi :
Hâdim-i din-i mubîn olduğu içün ol Danas hrişçanski hleb popravi Bajrak
pâdişâh li camiju yerine :
Riayet iderler dinimize her yerdi Danas hrişçani'[sljedbenici î s a ' a ] pop-
bîgümân ravişe Bajrakli - dzamiju şeklinde ol­
malıdır.
înkilâb-ı siyas, hem mürûr-i zaman ile
Olmuş idi bu câmi-i şerif harab-u Anlaşılan, câmiin bu ikinci m ü h i m
vîrân tamirinden sonra, cemaat Meclisi tek­
rar teşekkül edip normal hale girmiş­
Ta'mir-u tecdidine emreyledi azametlu tir. Resmi kayıdlardan anlaşıldığına
kral
- göre, câmiin bakımını Belgrad Beledi­
Alekdandır Obrenoviç Hükümdâr-ı yesi Devletten devr almıştır. Zira
Sırbistân imam, Nişli Süleymân Efendi Falaciç,
Gençliği zamanında ol hükümdâr-ı maaşını Belediyeden almaktaydı. Aynı
zîşân kayıdlara göre imam maaşı vergiden
muaf tutuluyordu. Câmi üzerinde Be­
Cümle müslümanlar eyledi şâda- lediye tarafından yapılan ilk mühim
n-u handan
tamirat, 1930 yıhna aiddir. O sene Y u ­
Belgrad belediyesi hem eşrâf-ı zâdegânı goslavya Kırallıgı Re'isu'l-Ulemâsı (Şey-
Sarfı- nakd-u himmetle aldılar şöh- hu'l-îslâmı) Hacı Hafız İbrahim Hilmi
ret-ü şân Maglayliç'in" cülus merasimi (Intronı
Bir günün bin eylesün ol kral-ı zîşânm sation, ustoliçenje) bu câmide cereyan
Hudo etmiştir. Câmiin bu tamirinden ü ç se­
Peder-ü mâderiyle binler yaşasın ne sonra, harab haldeki imam evinix)
durunca cihan yerinde yeni bir ev inşa edilmişti**.
Bâis-i ta'mir, Süleymân Efendi Falaciç'- Şunu da hatırlatalım ki Birinci
dir Cihan Harbi'nden evvel de Belgrad'da-
Cennet-i âlâda mekân virsün ana ki İslâm cemaatı sayıca çok değildi.
da Rahman Ancak birkaç yüz kişiden ibaretti. Ara-
«Hüve» dedi Tevfik, söyledi tarihin
iyân 63) Maglayliçln k ı s a biyografisi için bkz
Prof. M. Tayyib Okiç, P e y g a m b e ı i m i z (S. A .
Bayraklı Câmii bugün ta'mir eyledi S) ve insan haklan (Diyanet Dergisi, özej
îseviyân sayı, Ankara 1970. s. 34, not 13).
îsm-i «hüve» [artsun 64) Osmauh İ m p a r a t o r l u ^ son veliahd
lerinden Yusuf îzzuddin Efendi'nin. I . Cihan
hatdan] ...inde'l-hisâb harbi esnasında-Almanya'ya giderken-Alman
11 işgali altında bulunaın Belgrada uğrayıp,
Bayrakh Camiini ziyaret edişi vesilesiyle,
1300 . caml'e güzel bir halı hediye ettiğini, bllmti-
1311 [18934]. nasebe burada kaydedelim.
 BELGRADDAKİ BAYRAKLI CÂMft
lannda siyasi sebeblerden dolayı Bel-
grad'a iltica eden bazı münevver Boş­
nak gençler de vardı (şâir Osman Ci-
kiç, şâir Abdullah ([Avdo] Karabego-
viç. S i m Abdagiç, Nezir Hacmaliç, Ha­
san Roboviç, Mustafa Golubiç, Gül
Ağa (Cülaga) Bukovatz ve Rıdvan Sofo
gibi)«.
Fakat ikinci Cihan Harbinden ev­
vel, Belgrad'da yaşıyan Müslümanların
sayısı birkaç bin kişiyi buluyordu. Bi­
rinci cihan harbinin sonundan 1920
senesine kadar (sonraları Yugoslavya
ordusu müftüsü olan) Hersekli (Kon-
yitzeli) Abdusselâm Cumhur, Bayraklı
Camii imamlığı vazifesini ifa ederdi. O
sene, yani 1920 de cami imamı yine
Konyitzeli Abdullah Haciç oldu ve bu
vazifede kırk sene müddetle bilâ fası­
la-yani 1960'a kadar-kaldı. Son has­
talığı esnasında ve vefatından sonra
bu vazifeyi Adem Muyçinoviç deruhde
etti. 1967 yılı başlarında, Belgrad baş­
imamı ve müftüsü olarak - yüksek ila­
hiyat tahsilini Mısır'da yapmış olan -
genç âlim Hamdi Efendi Yusufspahiç
tayin edildi ve halen de bu vazife ba­
şında bulunmaktadır*.
İkinci cihan harbinden sonra, Bel­
grad'da oturan m ü s l ü m a n l a n n sayısı
otuz bini aşmış bulunmaktadır. Bun­
lar, Bosna-Hersek Cumhuriyeti, Bos­
na'nın eski Yeni Pazar sancağı, Kosovo
muhtar bölgesi, Makedonya ve Kara­
dağ cumhuriyetlerinden gelen müslü-
manlar ile yabancı memleketlerden ge­
len (meselâ î s l â m devletleri sefâretleri
mensublan) müslümanlardan ibarettir.
1941 senesinde, Almanlar tarafın­
dan Belgradm havadan bombardımanı
esnasında, camiin damı tahrib edilmiş
ise de, aynı senede tamir edilmiştir.
Aym şekilde Almanların Belgrad'dan
çekilişi sırasında (1944) Almanlar tara-
fmdan camUn bir köşesi, damı ve mi­
narenin üst kısmı tekrar tahrib edil­
miş, fakat 1945 yılında Belediye tara­
fından tamir edilmiştir. -
399
1946 senesinde. Bayraklı câmü ta­
rihî bir eser olarak Devlet, yani «Sır­
bistan Halk Cumhuriyeti Kültür Abi­
deleri Himaye ve timi Tetkik Müessese­
si» himayesine alınmış, buna dair kayd,
bir tunç levhası üzerine hakkedilip, ca-
mi'in dıvanna konmuştur. 1953 senesin-
den sonra ve on seneden fazla devam
eden esaslı tamirat (conservation, res-
tauration) yapıldıktan sonra nihayet
ibadete açılmıştır. B u son ve esaslı ta­
miratın masraflarını. Federal İcra He­
yeti ile Belgrad Belediyesi müştereken
Üzerine almışlardır. Cami'e hiç bir va­
kıf malı bırakılmadığı için ve Belgrad-
da Osmanlılardan kalma yüzlerce İslâ-
mi eser, câmi, mescid, medrese, mek-
tez, tekke, türbe ve şâire vakıflarıyle
birlikte Sırp prensliği (Knejevina) ta­
rafından zabt edildiği için, Belgrad'm
tek kalan Bayraklı Câmii'nin bakımını
hükümet üzerine almak zorunda kal­
mıştır. B u bakım işini, arzu edilmeyen,
bir yük olarak telâkki etmiş olacaklar
ki, Devlet Belediyeye, Belediye ise Şe­
hir Müzesine devrededurmuşlardır. Ha­
len camiin bakımı ve personel maaşla­
rı Belgrad Şehri Müzesi tarafından yü­
rütülmektedir.
Cami'in bu son tamiri esnasında,
kubbenin takviyesi. Mimarlık Fakülte­
si Profesörlerinden Bojidar Tomiç'in
plânlarına göre yapılmıştır. B u tamiı
yapılırken cami'in önündeki sofalarla
cami'in içindeki mahfil ve avludaki ev
yıktırılmıştır. Bunun yerine avlu için­
de bazı sıhhi tesisler kurulmuştur. Ha­
yalî bir şadırvanın ilâvesi, hem estetik
bakımdan çirkindir, hem de kullanıla­
mayacak şekilde kurulmuştur. Acaip-
liği arttırmak için, abdest esnasmda
ayakların konulacağı yerler de ters
konmuştur;
Yıktırılmış mahfili yerine, İslâm
Cemaati, yeni mahfil yaptırmış ve ca-
mi'i yeni halılarla döşemiştir.
65) Mulıammed Babiç. Bayraklı Dza-
m i j a i n j e n d z e m a a t u B e o p r a d u fPreporod>.
S a r a j e v o 29 Z u ' l - H i c c a 1301/15 Ş u b a t 1972.
y ı l I I I . No. 35., s. 7).
66) Aynı Makale
 M. TAYYtB OKİC
400
Sırbistan Sosyalist Cumhuriyeti
Kültür Abideleri Koruma ve îlmî İnce­
leme Kurumu'nım bazı mütehassısları,
selâhiyet hudutlarını aşarak bu fırsat
tan bilistifade, cami'i ibadethane ha­
linden çıkanp, «Balmumu Figürler Mü-
zesi»ne çevrilmesini düşünmüşlerdir.
Balmumundan yapılmış namaz kılan
cemaat, böylece sun'î, hayali, olarak,
cami'de ibadet edecekmiş! Bereket
versin, «Sırbistan Sosyalist Cumhuri­
yeti Din İşleri Komisyonu» (Komisja-
za Vjepska Pitanja Socijalistiçke Re^
publike Srbije) işe müdahale edip
böyle acaip bir projenin tahakkukuna
mani olmuş ve camiin, eskisi gibi, iba­
det yeri halinde kalmasını te'min et­
miştir. Bu sayede Belgraddaki yüzler­
ce islâm kültür abidelerinden arta ka­
lan bu son tarihi cami', İslâm ma'bedi
olarak devam etmeğe imkân bulabil­
miştir. Mezkûr Komisyonun yerinde
olan bu hareketi, Müslümanlar arasın­
da büjöik memnımiyet ve takdir ile
karşılanmıştır*'.
Halen Bayraklı Camii'nde, çalışma
ı-ejimi dolayısıyle, sabah namazları hâ­
riç, diğer dört namaz ile cuma ve bay­
ram namazları kılınmaktadır. Bilhassa
cum'a, teravih ve bayram namazların­
da cemaat çok oluyor. Fakat cami ve
etrafı bin kişiyi ancak alabildiği için,
kâfi gelmiyor. Câmi ve müştemilatı da­
ha geniş olsa, daha da çok cemaat olur.
Câmi ve diğer dînî teşkilât, yer darlığı
yüzünden toplantılarım dahi cami'e
bitişik olan imam meskeninde yapmak­
tadırlar. Yazın cami içinde gerek ço­
cuklara, gerek büyüklere mahsus din
dersleri, kurslar halinde, yapılmakta­
dır. Devam edenlerin sayısı altmış ka­
dardır. Cemaat azaları birkaç yüz kişi
den ibarettir.
Belgrad İslâm cemaatı mensublan
ekseriya fakir tabakadan, bilhassa
işçilerden müteşekkildir. Fakat bun­
lardan başka yerli ve yabancılardan
yüksek tabakaya mensûb zevat da ca­
mi'e gelmektedir. Vaazları bizzat müf-
ti ve başimam Hamdi Efendi Yusufspa
hiç yapmaktadır.
Din ve dînî tedrisat faaliyeti i ç i n ,
yer darlığının giderilmesi, âcil bir ihti
yaç teşkil etmektedir. Belgrad İ s l â m
dini teşkilâtının faaliyet s a h a s ı : Şima­
li Sırbistan ve muhtar Voyvodina böl­
gesidir. Oralarda âcil manevî y a r d ı m a
muhtaç olan binlerce m ü s l ü m a n yaşa­
maktadır. Dâimi surette dahili İslâm
misyonerliğine şiddetle ihtiyaç vardır
ve cemaat mensublan bunu İsrarla ta-
leb ve rica ediyorlar. B u yerlerin baş-
Iıcalan şunlardır : Banatski Brestovac,
Novi Sad şehri ve civarındaki Veter-
nik, Sombor, Zrenjanin, Pançevo ilâh
Halen Belgrad İslâm dînî teşkilâtı
nın maddi kaynakları şunlardır :
a) Sırbistan Sosyalist Cumhuri­
yeti İcra Hey'etinin ayırdığı tahsisat,
b) Belgrad Şehir Meclisi tarafm-
dan verilen mli yardım.
Teşkilâtın başka mal ve m ü l k i ol
mamakla beraber, fakirlere maddi yar­
dım yapmaya imkân bulmaktadır.
Halbuki eski zamanlarda - Osmanlı
devrinde - camiin maddi ihtiyaçlarını
karşılamak için kendi malı, vakfı, var
idi. Böyle bir vakıf malı «Dörtyolda»
(Dorçol) bulunuyor ve müsteciri senede
48 kuruş icar bedeli olarak c â m i vak­
fına ödüyordu. Malın o zamanki kıj'
meti ise, dörtyüz kuruştu.
Belgradda bugüne kadar ayakta
durabilen son ve yegâne İslâm mabe­
dinin tarih içindeki m a c e r â h mazisi
böylece sona ermiş ve câmi nihayet is­
tikrar bulabilmiştir. Memur, talebe, iş­
çi, tüccar veya asker olarak Bosna -
Hersek, Kosovo, Karadağ ve Make-
donyadan Belgrad'a gelip orada mu­
vakkaten veya dâimi surette oturan
müslümanlarm sayısı yüksektir** ve
mutlaka bir (hatta bir kaç) c â m i e ihti­
yaçları şiddetle hissedilmektedir. Bay­
raklı câmii şimdi turistleri de ç e k e n
nâdir eserlerden biridir.
67) Muhammed Babiç. Z i k r i g e ç e n m a ­
kale (aym gazete, aynı s a y ı , a y n ı sahife,
bütün bu tafsilât için bakınız.)
 BELGRADDAKİ BAYRAKLI CAMfl
68) 36 sene evvel Belgrad mtisMlman-
laruun ahvali h a k k ı n d a y a z d ı ğ ı makalede,
Bayrakh Cftmli'nin bundan evvelki İmamı mer
hum AhduUah H a c i ç , Belgrad'da y a g ı y a n m ü s
lümanlann sayısınm b e ş binl (asker hariç)
aşbguu tesbit etmlgtl. H a c l ç aynı y a z ı d a o
zamanki Belgrad I s l â m î müesseselerinden •
Osman Çikiç talebe yurdu, E v k a f ve maarif
heyeti, ser'i mahkeme ve B a y r a k l ı cftmU ida­
resi mevcûd olduğunu kaydetmektedir. {Ab
^Qj
duUah Haclç. Müslimani u Beogradu. 1939
yılına mahsus «Gayret» yıllığı. Sarajevo 1938
S3. 338 - 340) A-ym yazarm B a y r a k l ı camii
h a k k ı n d a daha İki y a z ı s ı vardır : Beograd-
daki BayrakU camii (Glasnik Vrhovnog I s l a -
mskog Starjeşinatva u F e d e r a ü v n o j Narod-
noj Republici Yugoslavlji, Sarajevo 1958, DC.
330 - 333) ve «Beograddakl Bayraklı camii»
(Godişnjak Muzeja Grada Beograda, Beog-
rad 195T, I V . 93 - 100).
 Resim : l — Bayraklı Camii
(1940 senesinde ç e k i l e n resnaiı
 Resim : 2 — Camiin ıgi ve mihrabı
(Mıh'-abın önünde duran zât camiin imamı
Rahmetli Abdullah H a c i ç )
0

•M

. — <- • ^
ir \ ^w^.-... .....
. 5
1^ 3<£

3?

Resim: 4 - Camiin tamiri münasebetiyle (1893/4)

98
yazılmış olan manzum tarih.
 -•••i-ff'.r,-

'm.

Resim; 3-Prens Mihail Obronoviç'in

18/Mayıs/1868 tarihli iradesi