Kitab - Dinlər Tarixi

DøNLԤR TARøXø
BakÍ 2016
+D]ÕUOD\DQ
(OoLQ=DPDQRY
ԤGԥELUHGDNWRU
5D¿]0DQDIRY
1ԥúUԥKD]ÕUOD\DQ
5IԥWùLULQRY
øoGL]D\Q
ԤKPԥG%DED\HY
ԤÀDWXQ0ԥPPԥGRY
4DSDTWԥUWLEDWÕ
1LFDW4ԥULERY
%XNLWDE$]ԥUED\FDQ5HVSXEOLNDVÕ'LQL4XUXPODUODøú]Uԥ'|YOԥW.RPLWԥVLQLQ
PD\FÕLO'.0Q|UPԥOLUD]ÕOÕTPԥNWXEXLOԥQԥúUHGLOPLúGLU
BakÍ-2016; Gpˬkyolu NˬóriyyatÍ: 195

GSBN: 978-9952-8297-4-7
GPʞKYOLU NʞkRGYYATI
BakÍ kˬhˬri Sˬbail Rayonu

Cˬfˬrov QardaólarÍ, 16.
Tel: (+994 12) 492 14 38
Mobil: (+994 51) 412 22 82
Web sayt: www.ipekyolunesriyyati.az
Elektron poçt: ipekyoluneshriyyati@gmail.com
"Pey÷ΩmbΩr sizΩ nΩ verirsΩ, onu götürün; nΩyi
qada÷an edirsΩ, ondan Ωl çΩkin."
(HΩúr surΩsi, 59/7)
Ψsla, birinizΩ mΩndΩn bir Ωmir vΩ ya qada÷a nΩql

edilΩrsΩ,"biz AllahÕn kitabÕnda nΩyi tapsaq ancaq
ona tabe olarÕq" - deyΩnlΩrdΩn olmayÕn!
(Ψbu-Davud, SünnΩ 5)
MÜNDԤRøCAT
I FԤSøL / DøN NԤDøR

I. DøN NԤDøR?.............................................................................................................. 11
A. Dinlԥr Niyԥ Mövcuddur?.................................................................................... 11
B. Dinԥ Olan Ehtiyac Vԥ Dinin FaydalarÕ ............................................................... 12
C. Dinin Qayna÷Õ HaqqÕnda Görüúlԥr ..................................................................... 13
1. Darvinist görüú. ........................................................................................... 13
2. Vԥhy tԥmԥlli görüú ........................................................................................ 13
D. Elm Vԥ Din ArasÕndakÕ Münasibԥt..................................................................... 14
E. Din Vԥ Mifologiya .............................................................................................. 14
Ԥ. Bir Dini Neçԥ Cür øzah Etmԥk Olar? .............................................................. 15
F. ølk ønsanÕn Dini .................................................................................................... 16
II FԤSøL / DGNLԤR TARGXG VԤ QISA METODOLOGøYASI

I. DøNLԤR TARøXøNøN TԤRøFø, MÖVZUSU VԤ METODU ................................... 21
A. Dinlԥr Tarixinin Tԥri¿ ........................................................................................ 21
B. Dinlԥr Tarixinin Mövzusu................................................................................... 21
C. Dinlԥr Tarixinin Metodu ..................................................................................... 21
ǤԥԥԥԥÇÇǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤʹʹ
ǤԥGԥԤԥÇԤԥԥǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤǤʹʹ
III FԤSøL / DøNLԤRøN TԤSNøFø

I. DøNLԤRøN TԤSNøFø................................................................................................. 27
II. ԤN QԤDøM øBTøDAø QԤBøLԤLԤRDԤ DøN ANLAYIùI ..................................... 28
A. Ԥn Qԥdim øbtidai Qԥbilԥ Dinlԥrinin Özԥlliklԥri................................................ 28
III. QԤDøM øNANC ùԤKøLLԤRø ................................................................................ 28
A. Bütpԥrԥstlik ........................................................................................................ 28
B. Animizm ............................................................................................................. 29
C. Magiya ................................................................................................................ 29
D. Totemizm ............................................................................................................ 29
E. Fetiúizm. .............................................................................................................. 30
Ԥ. ùamanizm ........................................................................................................... 30
IV. HøND DøNLԤRø ...................................................................................................... 31
A.Hinduizm ............................................................................................................. 31
B.Sihizm .................................................................................................................. 32
DøNLԤR TARøXø
C. Caynizm .............................................................................................................. 33
Ç. Buddizm.............................................................................................................. 34
V. ATԤùPԤRԤSTLøK DøNø: ZԤRDÜùTLÜK ............................................................. 35
VI. ÇøN VԤ YAPON DøNLԤRø .................................................................................... 37
A. Konfüçyanizm .................................................................................................... 37
B. Taoizm Dini ........................................................................................................ 38
C. ùintoizm Dini ...................................................................................................... 39
VII. øLAHø DøNLԤR ..................................................................................................... 40
A.Tԥhrif Olunmuú ølahi Dinlԥr ................................................................................ 41
1.Yԥhudilik ....................................................................................................... 41
1.1.Yԥhudilikdԥ ønanc vԥ Ԥxlaq Sistemi ................................................... 42
1.2. Yԥhudilikdԥ Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar........................................ 43
1.3. Yԥhudilikdԥ øbadԥt vԥ Bayramlar ....................................................... 45
2.XristianlÕq ...................................................................................................... 46
2.1.XristianlÕqda ønanc ԤsaslarÕ ................................................................. 47
2.2.XristianlÕqda Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar. ...................................... 47
2.3.XristianlÕqda øbadԥt vԥ Bayramlar ....................................................... 49
B. Tԥhrif OlunmamÕú ølahi Din ............................................................................... 51
1. øslam Dini ..................................................................................................... 51
1.1.øslamda ønanc vԥ Ԥxlaq Sistemi........................................................... 51
1.2.øslamda øbadԥt ...................................................................................... 53
1.3. øslamda Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar .............................................. 54
6 VIII. YENø DøNø CԤRԤYANLAR ............................................................................... 56
A. Babilik, Bԥhailik ................................................................................................. 56
B.Yԥhova ùahidlԥri ................................................................................................. 57
C. Moonculuq .......................................................................................................... 57
IV FԤSøL / AZԤRBAYCANDA DøN

A. AZԤRBAYCANDA DøNø ANLAYIù ................................................................ 63
B. AZԤRBAYCAN KONSTøTUSøYASINDA DøN ............................................... 63
C.AZԤRBAYCANDA MÖVCUD OLAN DøNLԤR VԤ MԤZHԤBLԤR ........... 64
1. Azԥrbaycanda yԥhudilik................................................................................ 64
2. Azԥrbaycanda xristianlÕq .............................................................................. 65
D. DøNLԤRARASI DøALOQ (TOLERANTLIQ) VԤ ONUN PRøNSøPLԤRø ..... 65
Azԥrbaycanda dinlԥrarasÕ dialoq....................................................................... 66
E. DøNø DÖZÜMLÜLÜK ....................................................................................... 67
Azԥrbaycanda dini dözümlülük ........................................................................ 67
F. ùEYXÜLøSLAM VԤ ùEYXÜLøSLAMLIöIN QISA TARøXø ......................... 68
Azԥrbaycanda úeyxülislamlÕq ........................................................................... 68
ÖN SÖZ
Rԥhman vԥ Rԥhimli olan AllahÕn adÕyla

Tarixdԥ vԥ günümüzdԥ hԥr hansÕ bir dini vԥ ya inancÕ mԥnimsԥmԥyԥn insana rast gԥlinsԥ
dԥ, dini olmayan bir topluma rast gԥlinmԥz. Bu gerçԥklik bizԥ dinin, toplumlar vԥ insanlar
üçün tԥbii ehtiyac oldu÷unu göstԥrir. Bԥúԥriyyԥt varlÕ÷ÕnÕ davam etdirdiyi müddԥtcԥ din dԥ
öz varlÕ÷ÕnÕ sürdürԥcԥkdir.
ønsanlÕ÷Õn ayrÕlmaz bir hissԥsi olan dinlԥri araúdÕrmaqla mԥú÷ul olan elm sahԥsi Dinlԥr
Tarixidir. Dinlԥr Tarixi, tarix vԥ filologiya elmlԥrindԥn bԥhrԥlԥnԥrԥk yer üzündԥ mövcud
olan, hal-hazÕrda yaúayan vԥ ya yaúamayan, heç bir davamçÕsÕ qalmayan din vԥ inanclarÕ
incԥlԥyir. Müxtԥlif dinlԥr arasÕndakÕ tarixi ԥlaqԥlԥri açÕqlama÷a çalÕúÕr.
Orta tԥhsil mԥrkԥzlԥrindԥ tԥdris üçün hazÕrlanmÕú olan bu kitab dörd fԥsldԥn ibarԥtdir.
Birinci fԥsldԥ, dinin tԥrifi, dinԥ olan ehtiyac, dinin faydalarÕ, din vԥ elm arasÕndakÕ
münasibԥt, dinin qayna÷Õ, din vԥ mifologiya, ilk insanÕn dini kimi mövzulardan bԥhs edilir.
økinci fԥsldԥ, dinlԥr tarixinin qÕsa metodologiyasÕndan bԥhs edԥrԥk, dinlԥr tarixinin 7
tԥrifi, mövzusu, metodu, digԥr elmlԥrlԥ münasibԥti vԥ dinlԥr tarixi sahԥsindԥ qԥlԥmԥ alÕn-
mÕú ԥsԥrlԥr kimi mövzulara yer verdik
Üçüncü fԥsil, ԥsasԥn dinlԥrin tԥsnifatÕnÕ ԥhatԥ edir. Bu fԥsldԥ dinlԥr ԥn qԥdim ibti-
dai dinlԥr, hind dinlԥri, yeni dini cԥrԥyanlar, Çin vԥ Yapon dinlԥri vԥ ølahi dinlԥr olaraq
siniÀԥndirilmiúdir. Dinlԥr siniÀԥndirilԥrkԥn mövzu içԥrisindԥ onlarÕn inanc-ԥxlaq sistemi,
ibadԥt úԥkillԥrinԥ vԥ mԥzhԥblԥrinԥ ayrÕ-ayrÕlÕqda yer verilmiúdir. Hԥmçinin ilahi dinlԥr
digԥr dinlԥrԥ nisbԥtԥn daha geniú ԥlԥ alÕnmÕúdÕr.
Dördüncü fԥslԥ isԥ Azԥrbaycanda mövcud olan dini anlayÕú, Azԥrbaycanda mövcud
olan dinlԥr vԥ tԥriqԥtlԥr, dini dözümlülük, dinlԥrarasÕ dialoq, úeyxülislamlÕq vԥ onun tarixi
kimi mövzular daxil edilmiúdir.
Müvԥffԥqiyyԥt AllahdandÕr. Qüsursuz olan tԥk olan AllahdÕr. Tԥbii ki bu gördüúümüz
bu iúin dԥ qüsurlarÕ olacaqdÕr. Buna görԥ dԥ bԥri baúdan bu kitabÕ oxuyacaq olan bütün oxu-
culardan qarúÕlaúdÕqlarÕ nöqsanlarÕ tԥrԥfimizԥ bildirmԥlԥrini xahiú edirԥm. Bu iúin tamam-
lanmasÕnÕ müvԥffԥq edԥn Uca Allah hԥmd edir vԥ bu kitabÕn bԥúԥriyyԥtdԥ mövcud olmuú
dinlԥrin tarixinin topluma tanÕtdÕrÕlmasÕnda faydalÕ olaca÷Õna ümid bԥslԥyirԥm. KitabÕn
ԥrsԥyԥ gԥlmԥsi müddԥtindԥ hԥr cür yardÕmÕnÕ, sԥbir vԥ tԥhԥmmülünü ԥsirgԥmԥyԥn ailԥmԥ,
elmi vԥ ԥdԥbi redaktorlu÷unu edԥn, nԥúrԥ hazÕrlayan, dizayn iúlԥrini görԥn hԥr kԥsԥ, dԥrin
tԥúԥkkürümü bildirirԥm.
Elçin Zamanov
I FԤSøL
I FԤSøL
DøN NԤDøR
HAZIRLIQ TAPùIRIQLARI
1. Din termini haqqÕnda müxtԥlif kitablardan mԥlumat toplayÕn.
2. “ølk insanda dini tԥsԥvvür necԥ ola bilԥr?” mövzusunda ¿kirlԥrinizi yazÕn.
3. “Bugünkü cԥmiyyԥtimizdԥ din deyilԥndԥ ilk öncԥ a÷la nԥ gԥlir?” mövzusunda araúdÕrma edin.
4. “Hԥyatda din olmazsa nԥ olardÕ?” mövzusunda elmi müzakirԥ aparÕn.
5. Qurani-Kԥrimdԥ Bԥqԥrԥ surԥsi 213-cü ayԥni oxuyun vԥ mԥnasÕ üzԥrindԥ düúünün.
DøN NԤDøR
I. DøN NԤDøR?
Hԥr gün ayrÕ-ayrÕ dinlԥrԥ etiqad edԥn
müxtԥlif insanlarla qarúÕlaúÕrÕq. Mԥsciddԥ
E Y D EDGN: i lind˅Ύ qa-
müsԥlmanlarÕ rüku vԥ sԥcdԥ edԥrԥk namaz Q a n iΎ d
˅siΎ ǧbr “dat”,Ύ
qÕlarkԥn, kilsԥdԥ xristianlarÕ xaç çԥkԥrԥk DinΎ k˅lm ˅nasɿnaΎ g˅l˅nΎ Ύ v˅Ύ
dua edԥrkԥn, sinaqoqda yԥhudilԥri baúlarÕnÕ
u n Ύ v˅ Ύ hökmΎ m rkc˅d˅Ύ “darm”
n v˅lΎ Ύ Tü çoxun-
örtԥrԥk qԥdim dillԥrindԥ Yaradana hԥmd-sԥna
ǧs la mdanΎ ˅v ropaΎ dill˅rininΎ lilikΎ
edԥrkԥn görürük. Xristianlar bazar gününü,
y a Ύ “nom”,Ύ
Av
r m ˅ tΎ v ˅Ύ diqq˅t iΎ
yԥhudilԥr úԥnbԥ gününü, müsԥlmanlar isԥ Ύ hö ˅l˅r
d a ,Ύ L atɿncada “religion”Ύ k˅lm
cümԥ gününü müqԥddԥs gün hesab edirlԥr. Ύ g˅l˅nΎ
a
m˅nasɿn nur.
Bütün bunlar dini etiqad formalarÕnÕn olu
müxtԥliÀiyinԥ dԥlalԥt edir. Bԥs görԥsԥn, din il˅Ύifad˅Ύ
nԥdir, onun tanÕdÕ÷ÕmÕz vԥ tanÕmadÕ÷ÕmÕz
hansÕ formalarÕ vardÕr? 11
Din- insanlarÕ hiss üzvlԥri ilԥ dԥrk edilԥn dünya gerçԥkliyi arxasÕndakÕ daha ԥhԥmiyyԥtli
gerçԥkliklԥ ba÷layan yoldur. Bu yol insanlara gözԥl ԥxlaq sahibi olma÷Õ, yaxúÕlÕq etmԥyi,
pislikdԥn çԥkinmԥyi öyrԥdԥn Allah yolu, hԥmçinin Allah sevgisinԥ qovuúduran yoldur.
Dinin yolu böyük, qollarÕ, cÕ÷ÕrlarÕ çoxdur. TanÕyÕb-bildiyimiz vԥ bilmԥdiyimiz dinlԥr
bu yolun qollarÕdÕr. Bu dinlԥrdԥn bԥzilԥrinin öz müqԥddԥs kitablarÕ, pey÷ԥmbԥrlԥri, tarixi
ԥnԥnԥlԥri, bԥzilԥrinin isԥ dԥqiq müԥyyԥn edilmiú dini mԥnsubiyyԥt göstԥricilԥri olmasa da,
özünԥxas dua vԥ ibadԥt terminlԥri vardÕr.
A. Dinlԥr Niyԥ Mövcuddur?

Din insanÕn hiss üzvlԥri ilԥ qavranÕlmayan,
gözԥgörünmԥz gerçԥkliyi tanÕyÕb öyrԥnmԥk ehti- DÜùÜNÜN
yacÕndan ortaya çÕxan hadisԥdir; hԥmin gerçԥkliyi Qurani-Kԥrimdԥ keçԥn “Mԥn insanlarÕ
tanÕyÕb, onu öyrԥnmԥk yolu oldu÷u üçün möv- vԥ cinlԥri yalnÕz mԥnԥ qulluq etsinlԥr
cuddur. ønsanÕn bir çox digԥr ehtiyaclarÕ da din deyԥ yaratdÕm” (Zariyat surԥsi -56) ayԥsi
vasitԥsilԥ ödԥnilir. ԥtrafÕnda düúünün.
ønsan ԥbԥdiliyԥ ehtiyac duyur. ønsan dünya

hԥyatÕnda hԥr úeyin ötԥri, keçԥri oldu÷unu gö-
rür; do÷ulur, yaúa dolur, qocalÕr, ölür; gec-tez fanilik hԥr úeyi bürüyür. Ԥgԥr insan dünya
hԥyatÕ ilԥ hԥr úeyin bitdiyini düúünsԥ, ölüm qorxusu hԥr cür hԥyat sevincini onun ԥlindԥn
alar, onun ԥmԥllԥri mԥnasÕnÕ itirԥr, yaúamaq çԥtinlԥúԥr, insan birgԥyaúayÕúÕ mümkün ol-
DøNLԤR TARøXø
maz, insan insana düúmԥn kԥsilԥr, güclü zԥifi ԥzԥr. Din isԥ öyrԥdir ki, bu müvԥqqԥti dün-
ya hԥyatÕndan baúqa, ԥbԥdi axirԥt hԥyatÕ da vardÕr, ԥbԥdi cԥnnԥt sԥadԥti yer üzündԥ yax-
úÕ ԥmԥllԥr sayԥsindԥ qazanÕlÕr. Din ԥbԥdiliyԥ inam tԥrbiyԥ etmԥklԥ insanÕn bu dünyadakÕ
hԥyatÕna mԥna verir, onu axirԥt hԥyatÕnÕn astanasÕ kimi izah edir, hԥr iki alԥm arasÕnda
körpü salÕr, insanÕn nԥ mԥqsԥdlԥ xԥlq edildiyini (yaradÕldÕ÷ÕnÕ), xeyirin vԥ úԥrin mԥnasÕnÕ
açÕqlayÕr! ønsan birgԥyaúayÕúÕna imkan yaradÕr.
Digԥr tԥrԥfdԥn insan kamilliyԥ can atÕr. Lakin o biri dünyada kamilliyԥ qovuúmaq
mümkün deyildir. Bu dünyada hԥr hansÕ bir úey nԥ qԥdԥr gözԥl olsa da, ondan yaxúÕsÕnÕ
tԥsԥvvürԥ gԥtirmԥk mümkündür. Ԥsl kamillik nümunԥsini din göstԥrir. Dini tԥcrübԥ kamil
Allah sevgisinԥ, kamil ԥzԥli hԥqiqԥtԥ yol açÕr.
ønsan gözԥ görünmԥyԥn ruhani gerçԥkliyԥ yaxÕnlÕq axtarÕr. Onun yerinԥ yetirdiyi ayin
vԥ ibadԥtlԥr, oxudu÷u dualar, kԥsdiyi qurbanlar, verdiyi nԥzirlԥr, etdiyi yaxúÕlÕqlar yalnÕz
özünü Allaha yaxÕnlaúdÕrmaq mԥqsԥdi güdürsԥ, o mԥnԥn saÀaúÕr, paklaúÕr, kamillԥúir.
Din sürԥtli dԥyiúikliklԥr, ciddi ekoloji problemlԥr, tԥbiԥtdԥ müúahidԥ olunan hadisԥlԥr
úԥraitindԥ insana ԥmin-amanlÕq, yԥqinlik gԥtirir. Onun hԥyatÕna vԥ ԥmԥllԥrinԥ mԥna verir.
Din bütün bu tԥlԥbatlara cavab verdiyi üçün mövcuddur.
B. Dinԥ Olan Ehtiyac Vԥ Dinin FaydalarÕ

Dini dԥyԥrlԥrԥ riayԥt edԥn bir cԥmiyyԥt dinsiz cԥmiyyԥtԥ nisbԥtԥn daha sa÷lam vԥ daha
xoúbԥxt bir hԥyat sürür.
12
Mԥlum bir hԥqiqԥtdir ki, hԥr bir cԥmiyyԥtdԥ insan maraqlarÕnÕn toqquúmasÕ baú verir.
Bunun qarúÕsÕnÕ almaq, cԥmiyyԥti da÷Õlmaqdan, xaosdan vԥ qarúÕdurmadan qorumaq üçün
qanunlar mԥcԥllԥsi hazÕrlanÕr. Qanunlar hԥr xalqÕn mԥdԥniyyԥtinԥ, intellektual sԥviyyԥsinԥ,
milli-mԥdԥni xüsusiyyԥtlԥrinԥ vԥ dövlԥt quruluúuna uy÷un olur. Bԥúԥriyyԥt tarixindԥ qa-
nunsuz vԥ ԥnԥnԥsiz cԥmiyyԥt olmamÕúdÕr.
Dinsiz insan dünyԥvi qanunlarÕ yalnÕz qüvvԥdԥ olduqlarÕ zaman gözlԥyir. Polisin
vԥ baúqa qanun gözԥtçilԥrinin gözündԥn uzaq olduqda isԥ tamamilԥ sԥrbԥst úԥkildԥ öz
cinayԥtkar ԥmԥllԥrini davam etdirmԥk fürsԥti qazanÕr. Belԥ úԥraitdԥ ona mane ola bilԥcԥk
qüvvԥ yoxdur.
Halbuki, din insan üzԥrindԥ ԥsas øZAH EDøN!
nԥzarԥti onun öz daxilindԥki gözԥtçiyԥ
tapúÕrÕr. Bu nԥzarԥtçi- Allaha iman vԥ “NΩ irfandÕr verΩn Ωxlaqa yüksΩklik nΩ vicdandÕr,
FΩzilΩt hissi insanlarda Allah qorxusundandÕr.”
onun cԥzasÕndan qorxu hissidir. Çünki,
hԥr úeyi bilԥn, görԥn vԥ eúidԥn qüdrԥtli Mԥhmԥd Akif Ԥrsoy
Allah insanÕn nԥinki ԥmԥllԥrindԥn, Sizcԥ bu misralarda bԥhs olunan ¿kir nԥdir?
hԥtta niyyԥtlԥrindԥn dԥ agahdÕr.
Fikrimizi izah etmԥk üçün bir misala nԥzԥr salaq:l Dünyԥvii qanunlar l insanÕn
i i i di vԥ
iqtisadi
maliyyԥ fԥaliyyԥtindԥ o÷urluq, ԥliԥyrilik, baúqasÕnÕnÕ ԥmlakÕnÕ mԥnimsԥmԥ kimi hallarÕn
qarúÕsÕnÕ alsa da, israfçÕlÕq kimi bԥlalarÕ islah etmԥkdԥ acizdir. Halbuki, “Yeyin, için, amma
israf etmΩyin, úübhΩsiz ki, Allah israf edΩnlΩri sevmΩz.” (Ԥraf surԥsi, 31-ci ayԥ) ԥmri ilԥ din
bu barԥdԥ öz hökmünü qoymuúdur.
DøN NԤDøR
Dindar vԥ qeyri-dindar cԥmiyyԥtlԥr arasÕndakÕ baúqa bir fԥrq bundan ibarԥtdir. Dindar
insan hԥyatÕn yalnÕz bu dünyadakÕ bir neçԥ on illiklԥ sona çatmadÕ÷Õna inanÕr. Axirԥt alԥminԥ
inanan úԥxs bu dünyadakÕ müvԥqqԥti çԥtinliklԥrԥ dözür. O, hԥr úeyԥ sԥbir vԥ tԥmkinlԥ ya-
naúÕr, bütün ԥmԥllԥrin qarúÕlÕ÷ÕnÕ qiyamԥt günündԥ alaca÷Õna inanÕb, bir an da olsa özünԥ
nԥzarԥt etmԥyi unutmur.
C. Dinin Qayna÷Õ HaqqÕnda Görüúlԥr
Dinin nԥ vaxt, necԥ ortaya çÕxdÕ÷Õ, qayna÷ÕnÕn nԥ oldu÷u barԥsindԥ müqԥddԥs kitabla-
rÕn verdiyi mԥlumatlarÕn xaricindԥ baúqa tarixi bir mԥlumat yoxdur. Dinin qayna÷Õ haqqÕn-
dakÕ görüúlԥri darvinist vԥ vԥhy tԥmԥlli olmaqla iki qrupda dԥyԥrlԥndirmԥk olar.
Dinin qayna÷Õ haqda olan görüúlԥr
Úòç Vԥhy
V tԥmԥlli görüú
örüú
1. Darvinist görüú.
Dinlԥrin müԥyyԥn zaman aralÕqlarÕnda müxtԥlif sԥbԥblԥrԥ ba÷lÕ olaraq (yԥni vԥhy qay-
naqlÕ deyil) ortaya çÕxaraq yayÕlmasÕnÕ iddia edԥn görüúԥ darvinist görüú deyilir.
XIX ԥsrdԥ dünyada mövcud olan dinlԥrin kökünün araúdÕrÕlmasÕ üçün iúlԥr görüldü. Bu
araúdÕrÕlmalar nԥticԥsindԥ ortaya beú fԥrqli görüú çÕxdÕ. Bu görüúlԥrԥ görԥ insanlar qorxu, 13
günahkarlÕq duy÷usu, atalara bԥslԥnԥn hörmԥt vԥ baúqa úeylԥrdԥn dolayÕ dinԥ yönԥlmiúlԥr.
XIX ԥsrin sonlarÕ vԥ XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ hԥyata keçirilԥn araúdÕrmalarÕn nԥticԥlԥri darvin
teoreminin lehine izah olundu. Darvinistlԥr artÕq insanÕn, hԥyatÕn, tԥbiԥtin vԥ canlÕ varlÕqla-
rÕn sirlԥrinin aúkar olunaca÷ÕnÕ iddia edirdilԥr. QÕsaca, din artÕq, insanÕn hԥyatÕndan çÕxacaq
vԥ yerini elmԥ tԥrk edԥcԥkdi. Lakin darvinistlԥrin bu xԥyallarÕ qÕsa zaman içԥrisindԥ suya
düúdü. Çünki, darvinistlԥr öz fikirlԥrini isbat etmԥk üçün qԥdim qԥbilԥlԥr arasÕna gedԥrԥk
heç bir araúdÕrma aparmamÕúdÕlar. Onlar fikirlԥrini sԥyyah vԥ misyonerlԥrin raporlarÕna
ԥsaslanaraq irԥli sürmüúdülԥr. Dinin qayna÷Õ ilԥ ԥlaqԥli darvinist görüúlԥr tԥnqid edilmԥyԥ
baúlandÕ vԥ dinin ԥsl qayna÷Õ ilԥ ԥlaqԥli araúdÕrmalar aparÕldÕ. Nԥticԥdԥ ilk insanÕn dininin
tԥk Allah inanclÕ oldu÷u isbat olundu.
2. Vԥhy tԥmԥlli görüú
Dinin qayna÷Õ ilԥ ԥlaqԥli vԥhy tԥmԥlli görüúԥ görԥ din, Allah tԥrԥfindԥn vԥhy yo-
luyla insanlar arasÕndan seçdiyi pey÷ԥmbԥrlԥrԥ göndԥrilԥn ilahi qanunlardan ibarԥtdir.
øslam alimlԥrinԥ görԥ, dinin qayna÷Õ qԥti olaraq vԥhydir. Din, Hz. Adԥmlԥ baúlayÕb Hz.
Mԥhԥmmԥdin (s.ԥ.s) pey÷ԥmbԥrliyi ilԥ tamamlanmÕúdÕr. Bu dinin ümumi adÕ, øslamdÕr.
Müsԥlman alimlԥr dinlԥri, qayna÷Õ baxÕmÕndan “ilahi vԥ “ bԥúԥri dinlԥr” olaraq iki yerԥ
bölmüúdürlԥr. ølahi dinlԥr Yԥhudilik, XristianlÕq vԥ øslamdÕr. Ancaq yԥhudilik vԥ xristianlÕq
dinlԥrinin qayna÷Õ ilahi olsa da, bugün øslam nöqteyi-nԥzԥrindԥn tԥhrif olunmuúdur. Bu üç
dinin xaricindԥ qalan dinlԥr isԥ bԥúԥri dinlԥr olaraq qԥbul edilir.
Nԥticԥ olaraq, dinin qayna÷Õ, AllahdÕr. Pey÷ԥmbԥr daxil olmaqla heç bir bԥúԥr din ya-
rada bilmԥz.
DøNLԤR TARøXø
D. Elm Vԥ Din ArasÕndakÕ Münasibԥt

ønsan yarandÕ÷Õ vaxtdan etibarԥn din hԥmiúԥ mövcud olmuúdur. Amma XVII ԥsrdԥ mü-
asir elm Qԥrbdԥ inkiúaf etmԥyԥ baúlayanda bԥzilԥri dini qeyri-elmi úüur formasÕ kimi rԥdd
etdilԥr. Bunun sԥbԥbi o idi ki, Qԥrb elmi özünü xalis materiya ilԥ, dini isԥ baúdan-aya÷a
ruh ilԥ ba÷layÕrdÕ. KainatÕn gözԥ görünԥn fiziki reallÕ÷Õ müstԥqil bir alԥm, nԥhԥng bir maúÕn
kimi nԥzԥrdԥn keçirilir vԥ belԥ hesab olunurdu ki, bu maúÕnÕ hissԥlԥrԥ bölmԥk, dԥrk etmԥk
vԥ insanlarÕn istԥdiyi kimi istifadԥ etmԥk olar. Ruhun varlÕ÷Õ yaratmasÕna, ona nüfuz vԥ
ya müdaxilԥ etmԥsinԥ inam rԥdd edilirdi, çünki ruh duyulmur, onu elmi metodlarla tԥsdiq
etmԥk olmaz. Lakin insanlar tezliklԥ baúa düúdülԥr ki, din ilԥ elmi bu cür sԥrt qarúÕ-qar-
úÕya qoymaq düzgün deyildir. Ԥgԥr elm dünya haqqÕnda ԥsaslandÕrÕlmÕú, sübuta yetiril-
miú, mötԥbԥr bilik sistemidirsԥ, elmi biliklԥr xüsusi nԥzԥri vԥ tԥcrübi tԥdqiqat vasitԥlԥrinin
iúlԥnib hazÕrlanmasÕ prosesindԥ tԥúԥkkül tapÕrsa, dinin vԥzifԥsi insan hԥyatÕnÕn mԥnasÕnÕ
açÕb göstԥrmԥk, tԥbiԥtin vԥ cԥmiyyԥtin varlÕ÷ÕnÕ müԥyyԥn etmԥkdir. Din insan hԥyatÕnÕn ԥn
mühüm tԥzahürlԥrini –ailԥdԥ vԥ mԥiúԥtdԥ davranÕú qaydalarÕnÕ, ԥxlaq normalarÕnÕ, ԥmԥyԥ,
tԥbiԥtԥ, cԥmiyyԥtԥ, dövlԥtԥ münasibԥti müԥyyԥn edir. Din insana özünün dünya ilԥ vԥhdԥtini
dԥrk etmԥyԥ kömԥk edir. Dini hԥqiqԥtlԥr insanÕ, onun hԥyatÕnÕ dԥyiúdirmԥk gücünԥ malik-
dir. Din öz dünyagörüúünü müqԥddԥs kitabÕnÕn mԥtnlԥrindԥ, ayin vԥ ibadԥtlԥrindԥ verir.
E. Din Vԥ Mifologiya
Din insanla bԥrabԥr var olan vԥ yaúayan bir gerçԥkdir.
O, hԥm fԥrdi hԥm dԥ sosial bir reallÕqdÕr. O, hԥr cür elmi vԥ
14 fԥlsԥfi düúüncԥlԥrdԥn öncԥ var olmuú, insanlarÕn xoúbԥxt
yaúamalarÕna yön göstԥrmiúdir. ønsanÕ yaradan Allah,
onun yaradÕlÕú mԥqsԥdinԥ uy÷un yaúaya bilmԥsi üçün din
göndԥrmiúdir. Ancaq din ԥslini qorudu÷u müddԥtcԥ insan-
lara faydalÕ olmuúdur.
Dinin ԥsl quruluú vԥ mԥqsԥdindԥn uzaqlaúmasÕna sԥbԥb olan ԥsas faktorlardan
ԥn önԥmlisi “mif”dir. Qԥrbdԥn dilimizԥ keçԥn “mif” kԥlmԥsi, Yunanca hekayԥ vԥ na÷Õl
mԥnasÕna gԥlir. MiÀԥr, kainatÕn yaradÕlÕúÕ, tanrÕlar vԥ qԥhrԥmanlarÕn hekayԥlԥridir. Mifolo-
giya isԥ, bütün na÷Õl vԥ ԥfsanԥlԥri bir yerԥ toplayan vԥ onlarÕ müԥyyԥn bir tԥrzdԥ incԥlԥyԥn
nizamdÕr.
Psixoloq vԥ antropoloqlarÕn tԥsbitlԥrinԥ
görԥ, insan fԥrq etmԥsԥ dԥ mifoslar onun
EDGN: Ύ hekay˅d a-
˅nΎ
dünyasÕnda hԥr zaman mövcuddur. ønsan ya- QEYD s t a n Ύ v˅
n˅,Ύ da ir hek
radÕlÕúla ԥlaqԥli bԥzi úeylԥri açÕqlaya bilmԥ- Mif;Ύ ˅fsa d˅ müq˅dd˅s b hadis˅-
Mif rç˅k
dikdԥ bunlarÕ çox zaman miÀԥrlԥ anlamaya f˅rqlidir.Ύɿlɿr. Mövzusu ge˅qiq˅t˅nΎ baʦΎ
çalÕúÕr. Baúqa bir tԥrԥfdԥn bԥzi dini mövzu- y˅ danɿʦ ötürülmüʦ v˅ h ʦΎ hadis˅l˅riΎ
lar o dinin mԥnsublarÕ tԥrԥfindԥn mif halÕ- l˅rd˅n g .Ύ Mi˫˅rΎ olmu ˅yiΎ birΎ dill˅Ύ
na gԥtirilԥ bilir. Mԥsԥlԥn, Qurani-Kԥrimdԥ vermiʦdir Ύ qavrayaΎ bil˅c rk˅nΎm˅caziΎ
˅
Ԥshabul-Kԥhf qissԥsindԥn bԥhs olunur. La- insanlarɿnr.ΎSad˅c˅Ύsöyl˅y d˅Ύedirl˅r.
irl˅ ifa
kin, qissԥdԥ yer, zaman vԥ say ilԥ ԥlaqԥli söyl˅ y
Ύs im v o ll ardanΎist
mԥlumat verilmir. Bu hekayԥlԥrdԥn tԥfsir ki- birΎdilΎv˅ ˅ h m˅dΎQat
ar,
a m - M
tablarÕnda geniú bԥhs edilir. Nԥticԥdԥ Tԥrsus (BakiΎAd 23)
arix Ύs.Ύ
i,
vԥ Afúin kimi Ԥshabul-Kԥhfԥ hԥsr edilԥn Dinl˅rΎT
DøN NԤDøR
müqԥddԥs ziyarԥt yerlԥri ortaya çÕxmÕúdÕr. ønsanlar bu ziyarԥt yerlԥrinԥ nԥzir demԥkdԥ vԥ
dilԥklԥr dilԥmԥkdԥdir.
MiÀԥr dinlԥ bԥslԥnir, dinlԥ birlikdԥ yaúayÕrlar. ønsanlar bunlardan mԥnԥvi hԥzz alÕrlar.
Dinin zԥiÀԥdiyi dövrlԥrdԥ miÀԥr din yerinԥ keçmiúdir vԥ bu hԥr zaman dinԥ zԥrԥr vurmuú-
dur.
Son olaraq deyԥ bilԥrik ki, din vԥ mifologiyanÕn hԥm oxúar hԥm dԥ fԥrqli yönlԥri vardÕr.
Hԥr bir müsԥlman bunlarÕ bir-birindԥn ayÕrd edԥ bilmԥlidir. Ԥks tԥdqdirdԥ bilmԥdԥn dininԥ
zԥrԥr vurmuú olar.
Din vԥ mifologiya arasÕndakÕ fԥrqlԥri yazÕn!

Dinin qayna÷Õ TanrÕ, mifologiyanÕn qayna÷Õ insandÕr.
.......................................................................
.......................................................................
......................................................................
Ԥ. Bir Dini Neçԥ Cür øzah Etmԥk Olar?

Göylԥri, yeri vԥ insanÕ yaradan Allah birdir. Ona do÷ru aparan yol da birdir. ønsan bu
yolda AllahÕ tanÕyÕr, ԥmԥllԥri, dav-
15
ranÕúÕ vԥ ԥxlaqÕ ilԥ Ona bu vԥ ya
digԥr dԥrԥcԥdԥ yaxÕnlÕq qazanÕr.
Lakin bu yola gԥtirib çÕxaran qol-
lar müxtԥlifdir. Bu gün dünyada
bir-birindԥn fԥrqli dinlԥrin olmasÕ
da bu müxtԥliÀiyin tԥzahürüdür.
Hԥr bir dinin özünün içindԥ dԥ
onun ԥnԥnԥlԥri müxtԥlif cür izah
edilir, yԥni bir dinin nümayԥndԥlԥri
ona ayrÕ-ayrÕ mövqelԥrdԥn yanaúÕrlar. Çox vaxt bir dindԥ mötԥdil, fundamentalist, yenilik-
çi, islahatçÕ, bidԥtçi vԥ mistik cԥrԥyanlarÕ görmԥk mümkün olur.
Mötԥdil cԥrԥyanÕn nümayԥndԥlԥri orta mövqe tutma÷a, dindԥ bԥrqԥrar olmuú ԥnԥnԥlԥri
qoruyub saxlama÷a çalÕúÕrlar. OnlarÕ çox vaxt ԥnԥnԥçilԥr dԥ adlandÕrÕrlar.
Fundamentalistlԥr dindԥ müasir tԥsirlԥri rԥdd edir, ԥsas diqqԥti dinin özԥyi hesab
etdiklԥri mԥqamlarÕ dirçԥltmԥyԥ yönԥldirlԥr. Onlar öz dinlԥrinin müstԥsnalÕ÷Õ mövqeyindԥn
çÕxÕú edir, baúqa dinlԥrԥ qarúÕ dözümsüzlük göstԥrir, dünyԥvilԥúmԥni rԥdd edirlԥr. Tԥmԥlçilԥr
özlԥrini dinin ԥsl tԥmsilçilԥri sayÕr, digԥr cԥrԥyanlarÕn nümayԥndԥlԥrini bidԥtçi adlandÕrÕrlar.
Yenilikçilԥr dini sԥrbԥst, müasir ruhda izah edir, onun dövrün tԥlԥblԥri ilԥ bir araya
sÕ÷mayan hökmlԥrinԥ mԥcazi mԥna verirlԥr.
øslahatçÕlar dindԥ islahat aparmaqla, nԥdԥnsԥ imtina etmԥklԥ, nԥyi isԥ yeni ruhda izah
etmԥklԥ, onu hԥr zaman çevik, mütԥhԥrrik tԥsirli saxlamaq istԥyԥnlԥrdir.
DøNLԤR TARøXø
Bidԥtçilԥr dinԥ dindԥn olmayan yenilik gԥtirԥnlԥrdir. Dini dözümsüzlük çox vaxt bir
firqԥnin özünü hԥqiqi, saf din tԥrԥfdarlarÕ hesab edib baúqalarÕnÕ bidԥtçilikdԥ ittiham etmԥsi
ilԥ ba÷lÕ olaraq meydan çÕxmÕúdÕr.
Mistiklԥrin ruhani tԥcrübԥsindԥ zahidlik, tԥrki-dünyalÕq meyllԥri üstünlük tԥúkil etsԥ
dԥ, onlar da bԥzԥn mötԥdil, fundamentalist, yenilikçi, islahatçÕ, bidԥtçi mövqelԥrindԥn çÕxÕú
edԥ bilirlԥr.
F. ølk ønsanÕn Dini

Yer üzündԥ istԥnilԥn insan cԥmiyyԥtini
götürsԥk, görԥrik ki, onun dini olmuúdur. Ԥn
ibtidai insanlarÕn belԥ ölülԥri dԥfn etmԥk üçün
xüsusi yerlԥri olmuúdur. Halbuki insandan
baúqa heç bir mԥxluq öz ölülԥrini dԥfn etmir.
Neandertal kimi qԥdim insanlarÕn qԥbirlԥrinin
tapÕlmasÕ onlarÕn da dini oldu÷una dԥlalԥt edir.
Dinin mԥnúԥyi haqqÕnda iki ԥsas görüú
mövcuddur. Birinci nöqteyi-nԥzԥrԥ görԥ, din
ilahi tԥbiԥtԥ malikdir, insan yaradÕldÕ÷Õ gündԥn
onun dini olmuúdur, bütün mԥdԥniyyԥtlԥr
gözԥgörünmԥzliyin gerçԥk mövcudlu÷unu
qԥbul etmiúlԥr. økinci nöqteyi-nԥzԥrԥ görԥ,
16 maddi alԥmdԥn baúqa gerçԥklik yoxdur, dini
insanlar ixtira etmiúlԥr. Ԥvvԥlcԥ “ ibtidai dinlԥr
“tԥúԥkkül tapmÕú, sonra isԥ dini tԥsԥvvürlԥrin
tԥkamülü nԥticԥsindԥ mütԥúԥkkil tԥkallahlÕlÕq
dinlԥri yaranmÕúdÕr.
Son zamanlar isԥ alimlԥr dinin ԥzԥldԥn tԥkallahlÕlÕq xarakteri daúÕdÕ÷ÕnÕ sübuta yetirmԥyԥ
çalÕúÕrlar. Onlar deyirlԥr ki, bütün ibtidai cԥmiyyԥtlԥrdԥ, müxtԥlif úԥkillԥrdԥ tԥsԥvvür edilsԥ
dԥ, bir Ulu TanrÕ ideyasÕ mövcud olmuúdur.
III FԤSøL
ÖYRΨNDøKLΨRøMøZø YOXLAYAQ!
1. Vԥhy tԥmԥlli görüúԥ görԥ dinin qayna÷Õ aúa÷ÕdakÕlardan hansÕdÕr?

A) Totem B) Mana C) Animizm D) TanrÕ
2. Din vԥ mifologiyanÕ bir-birindԥn ayÕran tԥrԥÀԥr nԥlԥrdir?
3. Dinin qayna÷Õ haqqÕnda darvinist görüú nԥdir, izah edin?
4. Aúa÷ÕdakÕ cümlԥlԥrdԥ boú buraxÕlmÕú qismlԥrԥ (mԥnԥvi, dil elmi, iradԥ vԥ istԥk,
din) kԥlmԥlԥrdԥn birini qoyun.
Din, a÷Õl sahibi úüurlu insanlarÕ öz ........................ xeyirli olan úeylԥrԥ sövq edԥn ilahi
bir qanundur.
Din, insanÕn içԥrisindԥ olan .......... boúlu÷u doldura bilԥr.
4. Yenilikçilԥr dini necԥ izah edirlԥr?
5. Aúa÷ÕdakÕ cavablar içԥrisindԥ bidԥtçilԥrin kimlԥr oldu÷unu tapÕn?
A. Dinԥ özündԥn olmayan yeniliklԥr gԥtirԥnlԥr.
B. Dinin mԥnúԥyini qoruma÷a çalÕúanlar.
C. Orta mövqe tutma÷a çalÕúanlar.
D. Müasir görüúlԥri rԥdd edԥnlԥr.
6. Dinin mԥnúԥyi haqqÕnda mövcud olan iki fԥrqli görüúü açÕqlayÕn? 17
7. Mif nԥdir? AçÕqlayÕn.

8. QÕsaca din nԥdir vԥ niyԥ mövcuddur?
9. Fundamentalistlԥr dini necԥ izah edirlԥr?
10. Dindar vԥ qeyri-dindar cԥmiyyԥtlԥr arasÕndakÕ fԥrq nԥdir?
11. Dinin vԥzifԥsi nԥdir? øzah edin.
II FԤSøL
II FՄSGL
DGNLԤR TARGXG
VԤ QISA
METODOLOGøYASI
19
1. Dinlԥrin tarixi ilԥ ԥlaqԥli ¿kir vԥ düúüncԥlԥrinizi yazÕn.

2. Ölkԥmizdԥ dinlԥr tarixi ilԥ ԥlaqԥli hansÕ ԥsԥrlԥr vardÕr? AraúdÕrÕn.
3. Bir dini araúdÕrmaq istԥsԥydiniz hansÕ metoddan istifadԥ edԥrdiniz? Fikirlԥrinizi
yazÕn.
DøNLԤR TARøXø VԤ QISA METODOLOGøYASI
I. DøNLԤR TARøXøNøN TԤRøFø, MÖVZUSU VԤ METODU

A. Dinlԥr Tarixinin Tԥri¿
Dinlԥr tarixi, iki kԥlmԥdԥn ibarԥtdir: Tarix vԥ dinlԥr. Tarix özünԥmԥxsus metodlarÕ olan
ümumi sosial elmin adÕdÕr. Geniú mԥnada tarix, hadisԥlԥri sԥbԥb-nԥticԥ ԥlaqԥsi içԥrisindԥ
yer vԥ zaman göstԥrԥrԥk incԥlԥyԥn elm sahԥsidir. Din isԥ insanlÕq tarixindԥ xüsusi yeri olan
mԥfhumdur. ønsan hԥyatÕnda xüsusi yeri olan dinlԥr ilԥ maraqlanan tarix sahԥsinԥ dԥ Dinlԥr
tarixi deyilir.
Dinlԥr tarixi tarix boyunca var olmuú bütün dinlԥri ayrÕ seçkilik etmԥdԥn araúdÕran elm
sahԥsidir. Bu yönüylԥ dinlԥr tarixi, heç bir dini müdafiԥ etmir, bütün dinlԥrԥ eyni gözlԥ
baxÕr.
Dinlԥr tarixi günümüzdԥ mԥnsubu olan vԥ ya olmayan bütün dinlԥrin tarixini, inanc,
ibadԥt vԥ ԥxlaq sistemlԥrini vԥ dini qurumlarÕnÕ tԥrԥf tutmadan araúdÕran elm sahԥsidir.
21
B. Dinlԥr Tarixinin Mövzusu
Hԥr bir elmin müԥyyԥn bir mövzusu vardÕr. Dinlԥr tarixinin mövzusu da yer üzündԥ
var olmuú bütün dinlԥrdir. Hԥmçinin tarixdԥ uzun zaman yaúamÕú vԥ daha sonra müxtԥlif
sԥbԥblԥrlԥ yox olmuú dinlԥr dԥ daxil olmaqla bu gun yer üzündԥ varlÕ÷ÕnÕ davam etdirԥn
bütün dinlԥri incԥlԥmԥyi hԥdԥÀԥyir. Bu araúdÕrmada dinlԥrin ortaya çÕxmalarÕnÕ, inki-
úaf etmԥlԥrini, bir-biriylԥ olan münasibԥtlԥrini, inanc, ibadԥt vԥ ԥxlaq sistemlԥrini vԥ
mԥzhԥblԥrini ԥlԥ alÕr.
C. Dinlԥr Tarixinin Metodu

Dinlԥr tarixinin tԥmԥl metodu, tarixi qarúÕlaúdÕrmalÕ metoddur. Bu yönünԥ görԥ dinlԥr
tarixinԥ “qarúÕlaúdÕrmalÕ dinlԥr tarixi” dԥ deyilir. Dinlԥr tarixi dinlԥrin ortaya çÕxÕúÕ, inkiúaf
etmԥsi vԥ yox olmasÕ kimi mövzularda tarix metodundan istifadԥ edir. Dinlԥr tarixi istifadԥ
edԥcԥyi materialÕ daim tarixdԥn, yaúanan, tԥcrübԥ edilԥn hԥyatdan alÕr. Bu metodu zaman-
zaman qarúÕlaúdÕrma metodu ilԥ bԥrabԥr hԥyata keçirir. Buna görԥ dԥ buna qarúÕlaúdÕrmalÕ
tarix metodu adÕ verilmiúdir.
Dinlԥr tarixi dinlԥri incԥlԥyԥrkԥn hԥmçinin “fenomenoloji” vԥ “hermonetik” metod-
lardan da istifadԥ edir. Tarixi qarúÕlaúdÕrmalÕ metodla toplayÕb ortaya çÕxardÕ÷Õ materiallarÕ
fenomenolojik metod vasitԥsiylԥ tԥsnif edib, siniÀԥndirir. Sonra isԥ hermonetik metoda
baú vuraraq bu dini materiallarÕ anlayÕb yorumlama÷a çalÕúÕr. Dinlԥr tarixi bu proseslԥri
hԥyata keçirԥrkԥn baúqa elmlԥrin metodlarÕndan da istifadԥ edir. Filiologiya, antropolo-
giya, sosiologiya vԥ psixologiya elmlԥrinin metodlarÕndan istifadԥ edir. Xüsusilԥ filologi-
DøNLԤR TARøXø
ya, dini mԥtnlԥrin analiz edilmԥsi, mԥnalandÕrÕlmasÕ vԥ siniÀԥndirilmԥsindԥ dinlԥr tarixinԥ

ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ kömԥk edir.
D. Dinlԥr Tarixinin Digԥr Elm Sahԥlԥri ArasÇndakÇ Yeri

Dinlԥri obyektiv olaraq, yԥni ayrÕ-seçkilik etmԥdԥn incԥlԥyԥn elm sahԥlԥrindԥn tԥúkil
olunan qrupa “Din Elmlԥri” deyilir. Din elmlԥri yer üzündԥ var olan bütün dinlԥri, or-
taya çÕxmasÕndan yox olmasÕna qԥdԥr hԥr tԥrԥÀi incԥlԥyir. Hԥmçinin dini dԥyԥrlԥr, dini
tԥcrübԥlԥr, dinlԥrin köklԥri vԥ qaynaqlarÕ, dinlԥrin inkiúaf etmԥsindԥ vԥ zԥiÀԥmԥsindԥ rol
oynayan faktorlar, din ilԥ elm, ԥdԥbiyyat, fԥlsԥfԥ, siyasԥt vԥ ԥxlaq arasÕndakÕ münasibԥtlԥr,
dinlԥr arasÕ qarúÕlÕqlÕ tԥsirlԥr Din elmlԥrinin incԥlԥmԥ sahԥsinԥ daxildir.
Bütün bu yönlԥriylԥ dinlԥr tarixinin, din sosiologiyasÕ, din psixologiyasÕ, din fԥlsԥfԥsi
kimi elm sahԥlԥri ilԥ yaxÕndan ԥlaqԥsi vardÕr.
Dinlԥr tarixi, yuxarÕda mԥlumat verdiyimiz kimi, dinlԥrin ortaya çÕxÕúÕnÕ, inkiúaf
etmԥsini, ibadԥt vԥ ԥxlaq sistemi kimi mövzularÕ incԥlԥyԥn elmdir.
Din sosiologiyasÕ, din ilԥ cԥmiyyԥt arasÕndakÕ ԥlaqԥlԥri vԥ bu ԥlaqԥ nԥticԥsindԥ ortaya
çÕxan proseslԥri, dini qruplarÕ incԥlԥyir
Din psixologiyasÕ, dinin fԥrd üzԥrindԥki tԥsirlԥrini incԥlԥyir.
Din fԥlsԥfԥsi isԥ, baúda tanrÕ inancÕ olmaqla dini inanc vԥ hökmlԥrin mԥntiqini vԥ
keçԥrli olub-olmadÕ÷ÕnÕ incԥlԥyir.
22
E. Dinlԥr Tarixi Glԥ Ԥlaqԥli YazÇlan Ԥsԥrlԥr
Dinlԥr Tarixi bir elm sahԥsi olaraq ilk dԥfԥ qԥrbdԥ inkiúaf etmiúdir. Amma dinlԥr tarixi
mövzusunda tarixin ilk dönԥmlԥrindԥ úԥrqdԥ dԥ ԥsԥrlԥr qԥlԥmԥ alÕnmaya baúlamÕúdÕr.
1. øslam alԥmindԥ qԥlԥmԥ alÕnan dinlԥr tarixi ilԥ ԥlaqԥli ԥsԥrlԥr.
2. Delhili Rahmԥtullah Ԥfԥndi, øzharul-Haqq ԥsԥri, østanbul, 1886.
3. Ԥbu Bԥkir Ԥhmԥd ԥú-ùԥhristani, Ԥl-milԥl van-nihԥl ԥsԥri, Qahirԥ, 1976.
4. Prof. Dr. Ԥhmԥd Çԥlԥbi, Muqanԥtul-Ԥdyan ԥsԥri, Qahirԥ, 1910.
5. Mԥhԥmmԥd Ԥbu Zԥhra, Muhadԥrat fin-Nԥsraniyyԥ ԥsԥri, Qahirԥ, 1966.
Qԥrbdԥ qԥlԥmԥ alÕnan dinlԥr tarixi ԥsԥrlԥri

1. Rudolf Otto, Müqԥddԥs ԥsԥri, Paris, 1949.
2. Mircea Eliade, ønsanlÕ÷Õn ønanc Tarixi ԥsԥri, Paris, 1983.
3. Emile Durkheym, Dini HԥyatÕn øbtidai ùԥkillԥri ԥsԥri, Paris, 1912.
4. Gustav Menching, Dünya Dinlԥri ԥsԥri, Almaniya, 1938.
Türkiyԥdԥ qԥlԥmԥ alÕnan dinlԥr tarixi ԥsԥrlԥri

1. Ԥbdürrԥhman Küçük, Günay Tümԥr, Dinlԥr Tarixi ԥsԥri, Ankara, 2002.
2. Mԥhmԥd AydÕn, Dinlԥr Tarixinԥ Giriú ԥsԥri, Konya, 2015.
3. Mԥhmԥd AydÕn, Ensiklopedik Dinlԥr Lü÷ԥti, Konya, 2015.
4. Ԥkrԥm SarÕqçÕo÷lu, Baúlan÷Õcdan Günümüzԥ Dinlԥr Tarixi ԥsԥri, øsparta, 2011.
5. Annemarie ùimmel, Dinlԥr Tarixinԥ Giriú ԥsԥri, Ankara, 1999.
DøNLԤR TARøXø VԤ QISA METODOLOGøYASI
ÖYRԤNDøKLԤRøMøZø YOXLAYAQ!
1. Aúa÷Õda boú buraxÕlmÕú yerԥ uy÷un gԥlԥn ifadԥni yerlԥúdirin.

Dinlԥri obyektiv olaraq, yԥni ayrÕ-seçkilik etmԥdԥn incԥlԥyԥn elm sahԥlԥrindԥn tԥúkil
olunan qrupa .................... deyilir.
2. Aúa÷Õda verilmiú cavablarda hansÕ dinlԥr tarixinin metodu deyildir?

a. QarúÕlaúdÕrma
b. Fenomenolojik
c. Sual-cavab
d. Hermonetik
3. Dinlԥr Tarixinin mövzusu nԥdir? YazÕn.

.........................................................................................................................................
.......................................................................................................................................... 23
4. Dinlԥr Tarixi hansÕ dinlԥri ԥhatԥ edir?

a. Yaúayan dinlԥri
b. Mԥnsubu olan dinlԥri
c. Yaúayan, yaúamayan tarixdԥ mövcud olan bütün dinlԥri
d. Dünya dinlԥri
5. Baúa düúdüyünüz kimi dinlԥr tarixinin tԥrifini yazÕn.

....................................................................................................................
...................................................................................................................
6. Aúa÷ÕdakÕ ԥsԥrlԥrdԥn hansÕ øslam alԥmindԥ qԥlԥmԥ alÕnan dinlԥr tarixi ilԥ ԥlaqԥli
ԥsԥr deyildir?
a. Emile Durkheym, Dini HԥyatÕn øbtidai ùԥkillԥri ԥsԥri, Paris, 1912.
b. Mԥhԥmmԥd Ԥbu Zԥhra, Muhadԥrat fin-Nԥsraniyyԥ ԥsԥri, Qahirԥ, 1966.
c. Ԥbdürrԥhman Küçük, Günay Tümԥr, Dinlԥr Tarxi ԥsԥri, Ankara, 2002.
III FԤSøL
III FԤSøL
DøNLԤRøN TԤSNøFø
25
1. Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥr haqqÕnda mԥlumat toplayÕn.

2. øslam dininin inanc sisteminin XristianlÕq vԥ Yԥhudiliklԥ fԥrqlԥri haqqÕnda araúdÕrma aparÕn.
3. YaúadÕ÷ÕnÕz bölgԥdԥ øslam dini xaricindԥ digԥr dinlԥrԥ mԥnsub mԥbԥdlԥr varsa bu mԥbԥdlԥr barԥdԥ bir
yazÕ yazÕn.
4. Qurani-Kԥrimdԥ Yԥhudilik vԥ XristianlÕq ilԥ ԥlaqԥli ayԥlԥrdԥn misallar gԥtirin vԥ bu ayԥlԥr barԥsindԥ
düúünün.
I. DøNLԤRøN TԤSNøFø
Dinlԥr müxtԥlif yönlԥrinԥ görԥ fԥrqli tԥsnifata
tabe tutulur. Dinlԥ ԥlaqԥli tԥsniÀԥrdԥ dinin özündԥn
yola çÕxaraq edilԥn tԥsniÀԥrlԥ, tԥsnifi edԥn úԥxsin
EDGN:
dinԥ yönԥlik fikirlԥrinin tԥsirli oldu÷u görülmԥkdԥdir. QEYD Ύ
Misal üçün keçԥn ԥsrdԥ dinlԥr, “qԥdim dinlԥr” vԥ l˅ r Ύ i la h iΎdinl˅r˅
Alim r˅Ύ
“inkiúaf etmiú dinlԥr” olaraq tԥsnif olunmuúdur. in l˅ r ” ,Ύ b atilΎdinl˅
Digԥr tԥrԥfdԥn dinin özündԥn yola çÕxaraq edilԥn “mil˅lΎd inl˅r”ΎΎadɿnɿΎ
lΎd
tԥsniÀԥrdԥ hԥr din mԥnsubu öz inanc vԥ dԥyԥrlԥrini is˅Ύ“niha
r.
mԥrkԥzԥ qoyaraq dinlԥri tԥsnif etmԥyԥ çalÕúmÕúdÕr. vermiʦl˅
Bu zaman da “haqq dinlԥr” vԥ “batil dinlԥr” úԥklindԥ
din tԥsnifatÕ ortaya çÕxmÕúdÕr.
Biz burada mövzunu çox uzatmadan dinlԥrin tԥsnifatÕ ilԥ ԥlaqԥli qÕsa bilgilԥr verԥcԥyik. 27
Dinlԥr yayÕlma úԥkillԥrinԥ görԥ ümumbԥúԥri vԥ milli dinlԥrԥ bölünür. Sahib oldu-
÷u inanclarÕ dünya miqyasÕnda, yԥni bütün insanlar arasÕnda yayma÷a çalÕúan dinlԥrԥ
ümumbԥúԥri dinlԥr deyilir. Dinin ԥhatԥsini yalnÕz bir millԥt vԥ ya qԥbilԥ arasÕnda saxlama÷a
çalÕúan dinlԥrԥ isԥ milli dinlԥr deyilir.
Dinlԥr inanÕlan tanrÕnÕn tԥkliyi vԥ çoxlu÷u yönündԥn aúa÷ÕdakÕ qruplara bölünür:
1. Monoteist dinlԥr
2. Dualist dinlԥr
3. Henoteist dinlԥr
4. Politeist dinlԥr
Tԥk allaha inanan dinlԥrԥ “monoteist dinlԥr” deyilir . Dini inancÕnda bir-birinԥ zidd
iki tanrÕ olan dinlԥrԥ “dualist dinlԥr” deyilir. Bir tanrÕya inanmaqla yanaúÕ digԥr tanrÕlarÕn
varlÕ÷ÕnÕ da qԥbul edԥn dinlԥrԥ “henoteist dinlԥr” deyilir. Birdԥn çox tanrÕya inanan dinlԥrԥ
dԥ “politeist dinlԥr” deyilir.
YayÕldÕqlarÕ co÷rafiyaya görԥ dinlԥr; Asya dinlԥri, Afrika dinlԥri, Avropa dinlԥri, Hind
dinlԥri, Çin vԥ Yapon dinlԥri kimi qruplara bölünür.
Bir dԥ “senkretik dinlԥr” adlÕ bir din anlayÕúÕ vardÕr ki, bu dinlԥr dԥ müharibԥlԥr,
sürgünlԥr vԥ baúqa sԥbԥblԥrԥ görԥ fԥrqli dini inanclarÕn mԥcburiyyԥt qarúÕsÕnda bir yerdԥ
yaúamalarÕ nԥticԥsindԥ ortaya çÕxan dinlԥrdir. Misal üçün Sihizm dini, øslam vԥ Hind inanc-
larÕnÕn bir çox ünsürlԥrini özündԥ cԥm edԥn senkretik bir dindir.
DøNLԤR TARøXø
II. ԤN QԤDøM øBTøDAø QԤBøLԤLԤRDԤ DøN

ANLAYIùI
Qԥdim qԥbilԥlԥr, inkiúaf etmiú hԥyat tԥrzi olmayan,
gündԥlik keçimini ovçuluq vԥ balÕqçÕlÕqla tԥmin edԥn
qԥbilԥlԥrdir. Bu gün Afrika, Avstraliya vԥ Braziliya kimi bԥzi
ölkԥlԥrdԥ yaúayan belԥ qԥbilԥlԥr mövcuddur. Bu qԥbilԥlԥrin
ümumi sayÕ yer kürԥsi ԥhalisinin 5%-ni tԥúkil edir.
Qԥrbdԥ uzun zaman bu qԥbilԥlԥrin insan olub-olmadÕ-
÷Õ mübahisԥ olunmuúdur. Kilsԥ ԥvvԥlcԥ onlarÕn insan ol-
madÕqlarÕnÕ müdafiԥ etsԥ dԥ, sonralar Papa II Paul Amerikada yaúayan qԥdim qԥbilԥlԥrin
Adԥmdԥn gԥldiyini elan etmiúdir.
Hal-hazÕrda yer üzündԥ mövcud olan qԥdim qԥbilԥlԥrin bԥzilԥri öz inanc vԥ adԥt-
ԥnԥnԥlԥrini qoruyub saxlamÕú, bԥzi qԥbilԥlԥr isԥ baúqa inanc sistemlԥrini mԥnimsԥmiúlԥr.
A. Ԥn Qԥdim øbtidai Qԥbilԥ Dinlԥrinin Özԥlliklԥri
Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥrin aúa÷ÕdakÕ özԥlliklԥri vardÕr:
1. Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥr bir qԥbilԥyԥ mԥxsusdur vԥ o qԥbilԥnin adÕ ilԥ tanÕnÕr.
2. Bu dinlԥr mԥhԥlli dinlԥrdir. Yԥni bu dinlԥrdԥn milli dinlԥr törԥmԥmiúdir.
28 3. Bu dinlԥrin müqԥddԥs kitablarÕ vԥ yazÕlÕ mԥtnlԥri yoxdur.

4. Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥrdԥ hԥr qԥbilԥ TanrÕnÕ öz qԥbilԥ dilindԥ vԥ özünԥmԥxsus bir
úԥkildԥ adlandÕrÕrdÕ. Hԥr qԥbilԥnin TanrÕsÕnÕn xüsusiyyԥtlԥri digԥr qԥbilԥnin TanrÕsÕnÕn
xüsusiyyԥtlԥrindԥn fԥrqlԥnirdi.
5. Qԥdim ibtidai qԥbilԥlԥrdԥ bir dini seçԥn úԥxs baúqa bir dini seçԥ bilmԥzdi.
6. Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥrdԥ sehrԥ vԥ sehrbazlÕ÷a böyük önԥm verilir.
7. Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥrdԥ ruhun müxtԥlif úԥkillԥrdԥ yaúadÕ÷Õna inanÕlÕr, bununla
yanaúÕ axirԥtlԥ ԥlaqԥli görüúlԥri açÕq deyil.
III. QԤDøM øNANC ùԤKøLLԤRø

A. Bütpԥrԥstlik
Ԥn qԥdim qԥbilԥlԥrdԥ çox yayÕlmÕú dini inanc úԥkillԥrindԥn
biri bütpԥrԥstlikdir. Dini inancÕn bu formasÕnda insanlar öz ԥllԥri
ilԥ daúdan, odundan vԥ hԥtta yemԥk vasitԥlԥrindԥn hazÕrladÕq-
larÕ bütlԥrԥ iman edir, onlar önündԥ qurbanlar kԥsir, yediklԥri
yemԥklԥrdԥn onlara da tԥqdim edir vԥ ԥn ԥsasÕ onlara dua edir,
dilԥk dilԥyir, qarúÕsÕnda sԥcdԥ edirlԥr. Qԥdim ԥrԥblԥr, øslam
dinindԥn öncԥ aralarÕnda çox yayÕlmÕú olan bu inanc úԥklini Al-
laha yaxÕnlaúmaq üçün bir vasitԥ oldu÷u úԥklindԥ izah etmiúlԥr.
B. Animizm
Bu ad ruh mԥnasÕna gԥlԥn latÕn sözü “anima”dan
törԥmiúdir. RuhlarÕn mövcudlu÷una, heyvanlarÕn, bitki-
lԥrin, cansÕz cismlԥrin, tԥbiԥt qüvvԥlԥrinin -günԥúin, ayÕn
ruhu vԥ a÷lÕ oldu÷una vԥ onlarÕn fövqԥltԥbii qüvvԥyԥ ma-
lik oldu÷una etiqad animizm adlanÕr.
Animistlԥrԥ görԥ, da÷Õn da ruhu vardÕr vԥ da÷a qalx-
maq istԥyԥn kԥs ondan icazԥ almalÕdÕr. A÷acÕ kԥsmԥdԥn
öncԥ ondan üzr istԥnilmԥlidir.
Qԥrbi Afrikada bԥzi animist qԥbilԥlԥrin min yeddi yüz tanrÕsÕ vardÕr. Animistlԥr
müqԥddԥslԥúdirdiklԥri tԥbiԥt hadisԥlԥrinԥ vԥ cismlԥrԥ ehtiramla yanaúÕr, onlara qurbanlar
kԥsir, onlarÕn úԥrԥfinԥ müxtԥlif ayinlԥr keçirirlԥr.
C. Magiya
Qԥdim inanc úԥkillԥrindԥn biri dԥ magiyadÕr. Onun
20-30 min il tarixi vardÕr. Magiya sehrbazlÕq, ovsunçu-
luq, cadugԥrlik kimi izah edilԥ bilԥr. Magiya çox vaxt dua
yazmaq vԥ oxumaqla, müԥyyԥn rԥqslԥr ifa etmԥklԥ tԥbiԥt
hadisԥlԥrinԥ, yaxud insana tԥsir göstԥrmԥyi nԥzԥrdԥ tu-
tur: Mԥsԥlԥn: ya÷Õú ya÷masÕ üçün ovsunçu su çuxurunun 29
ԥtrafÕnda müԥyyԥn rԥqslԥr ifa edir, su quúlarÕnÕn qÕúqÕrtÕsÕ-
nÕ xatÕrladan sԥslԥr çÕxarÕr, yaxud yerԥ a÷ac basdÕrÕr, san-
ki göylԥri baúa salmaq istԥyir ki, ya÷Õú ya÷sa, gölmԥçԥlԥr
ԥmԥlԥ gԥlԥr, a÷aclar susuz qalmaz.
Magiyada ayin predmetlԥri xüsusi ԥhԥmiyyԥt da-
úÕyÕr; mԥsԥlԥn: belԥ hesab olunur ki, maralÕn dԥrisini
EDGN:
QEYD inΎ deúmԥk maral ovunda kömԥk edir. HeyvanÕn hԥr hansÕ bir
r,Ύ b irΎ madd˅n
Ύ Seh ç˅k,Ύ hissԥsini xatÕrladan daú vԥ ya a÷ac parçasÕ ona sehrli tԥsir
a Ύ ˅ ʦ y a nɿnΎ ger aΎ
v˅Ύ y baʦq göstԥrmԥk üçün münasib sayÕlÕr. Bԥzi ayin predmetlԥri
if˅ t iy l˅Ύ deyilΎ
öz Ύ Ύ s idir. böyük gücԥ malikdir. Heyvanlarla ba÷lÕ xüsusi tilsim vԥ
rl˅ Ύg ö s t˅rilm˅s
sif˅tl˅ daúlarda güc vardÕr. Canavar vԥ ya ayÕ dԥrisindԥn biçilmiú
geyim onlarÕn ruhi enerjisinin insana keçmԥsinԥ kömԥk
edir.
D. Totemizm
Totemizm tayfanÕn ata-babalarÕn, sitayiú etdiyi úey
mԥnasÕnÕ daúÕyan “totem” sözündԥn gԥlir; bir soya, tayfa-
ya mԥnsub adamlarla bir heyvan vԥ ya bitki növü, bԥzԥn
dԥ hansÕsa bir tԥbiԥt hadisԥsi vԥ ya predmeti arasÕnda
fövqԥltԥbii ԥlaqԥ vԥ ya qan qohumlu÷u oldu÷u inancdÕr.
DøNLԤR TARøXø
Totemistlԥr inanÕrlar ki, onlarÕn ԥcdadlarÕ özlԥrindԥ hԥm insan, hԥm dԥ tayfa toteminin
ԥlamԥtlԥrini birlԥúdirԥn yarÕm adam – yarÕm heyvan, yarÕm adam – yarÕm bitki, fantastik
varlÕqlar olmuúlar.
Soy öz toteminin adÕ ilԥ tanÕnÕr, totemԥ etiqadla ba÷lÕ davranÕú normalarÕna vԥ adԥtlԥrԥ
soyun hԥr bir üzvü ԥmԥl etmԥlidir. Sosial münasibԥtlԥr dԥ bu tԥmԥl üzԥrindԥ tԥnzim edilir.
Ԥn mötԥbԥr ԥcdadlar öldükdԥn sonra tԥdricԥn totemԥ çevrilir, onlarÕn fövqԥltԥbii im-
kanlara malik olduqlarÕna etiqad yaranÕr.
E. Fetiúizm.
Fetiú, kԥlmԥ olaraq “hazÕrlanmÕú” demԥkdir. Can-
sÕz cismlԥr, qeyri-adi formalÕ daúlar, qayalar, a÷aclar,
gildԥn düzԥldilmiú bütlԥr vԥ insanabԥnzԥr tԥsvirlԥrdԥ BøLøRDøNøZMø?
qeyri-adi tԥbiԥtüstü gücün oldu÷una inanc fetiúizm m Dua mahiyyԥtli boyunba÷Õlar,
adlanÕr. ønsanlar hansÕsa bir cismi fetiúlԥúdirir -onuu tilsimlԥr vԥ u÷ur gԥtirdiyi qԥbul
bütԥ çevirir, geyindirir, bԥzԥyir vԥ onun úԥrԥfinԥ qur- edilԥn ԥúyalarÕn fetiúizmdԥn qaldÕ÷Õ
banlar kԥsirdilԥr. øslamdan qabaq ԥrԥblԥr gümüúdԥn, söylԥnilir.
misdԥn düzԥldilmiú bütlԥrԥ sitayiú etmiúlԥr. Hԥr birr
úey fetiú ola bilԥr ancaq fetiú olan ԥúya vԥ yaxud cisim
m
l d Qvineyada
(dԥmirin möhkԥmlik xüsusiyyԥti) kimi xüsusiyyԥt daúÕmalÕdÕr. Q i d birbi úԥxsii fetiú
f ti
muzeyindԥ 20 min fetiú saxlanÕlÕr.
Qԥdim Azԥrbaycan ԥrazisindԥ qayalara, a÷aclara pԥrԥstiú kimi fetiúizm formalarÕ ol-
30 muúdur.
Ԥ. ùamanizm
ùaman -sehrlԥ mԥú÷ul olan, türkԥçarԥ demԥkdir.
ùamanÕn vԥcd halÕnda cuúa gԥlԥrԥk ruhlarla ԥlaqԥyԥ
girmԥsinԥ úamanizm deyilir. Bu etiqada görԥ, insanla-
rÕn baúÕna gԥlԥn xԥstԥliklԥrin, u÷ursuzluqlarÕn sԥbԥbi
úԥr ruhlardÕr. ùaman vԥcd halÕnda cuúa gԥlԥrԥk ruhlar
alԥminԥ girԥ bilir, xeyir ruhlarÕn kömԥyilԥ oradakÕ úԥr
ruhlarÕ qovur vԥ nԥticԥdԥ xԥstԥ sa÷alÕr, u÷ursuz adam
u÷ur qazanÕr.
ùamanizm varislik yoluyla keçir, ancaq xüsusi vergi
kimi dԥ gԥlԥ bilԥr. ùaman olmaq üçün daxilԥn pak olmaq vԥ
hԥr cür mԥúԥqqԥtlԥrԥ dözmԥyi bacarmaq lazÕmdÕr. ùamanlar EDGN:
QEYD
xüsusi tԥlimlԥr keçir, ruhlarÕn adlarÕnÕ, daúÕdÕ÷Õ vԥzifԥlԥri
rɿn Ύ iʦl˅tdiyiΎ
Ȏaman la an-
öyrԥnirlԥr.
iΎ m ˅ ra s imΎ avad
xüsus iΎ
ùamanizm øslamdan qabaq bԥzi türk qԥbilԥlԥri arasÕnda Ύ ç a x- ç a x,Ύ xüsus
geniú yayÕlmÕúdÕr. ùamanizm inanc sistemi úԥklinԥ görԥ bir lɿɭɿ;Ύ d˅f, ,Ύ ˅baΎ v˅Ύ k˅-
yü
din olaraq qԥbul edilmԥsԥ dԥ, din qԥdԥr tԥsiri olmuú, uzun baʦΎ örtü
illԥr türklԥrin hԥyat vԥ yaúayÕúlarÕnda böyük rol oynamÕú- m˅rdir.
dÕr. Xüsusilԥ Altay türklԥri uzun illԥr úamanizmin tԥsirindԥ
qalmÕúdÕr. Cԥmiyyԥt arasÕnda böyük güc olan hԥtta yayÕldÕ÷Õ bölgԥlԥrdԥ dövlԥtin qԥdԥrini
belԥ dԥyiúdirԥ bilԥn úamanizm inancÕnda olan türklԥrdԥ dԥ digԥr eyni inanca sahib olan
millԥtlԥrdԥ oldu÷u kimi, úamanlarÕn xԥstԥlԥri bitki mԥnúԥli dԥrmanlardan istifadԥ edԥrԥk
müalicԥ etdiyi inancÕ vardÕr.
ùamanizm inancÕna görԥ, insanlarÕn biri özlԥrindԥ digԥri baúqasÕnda olmaqla birbirinԥ
oxúar iki ruhu vardÕr. Bu ruhlardan biri hԥtta heyvanda da ola bilԥr.
ùamanizmdԥ beú úey müqԥddԥs sayÕlÕr. Bunlar -dԥmir, torpaq, od, su vԥ a÷acdÕr.
ùamanizm, Sibrin aborigen xalqlarÕnÕn dini olmuúdur. Bu gün tuvalÕlar, buryatlar, ya-
kutlar, mansilԥr, xakaslar, úorlar, nenlԥr vԥ baúqa xalqlar arasÕnda geniú yayÕlmÕúdÕr.
IV. HøND DøNLԤRø

Hind yarÕmadasÕnda ortaya çÕxmÕú vԥ yayÕlmÕú dinlԥrԥ hind dinlԥri deyilir. Bunlar
fԥlsԥfԥcԥ ümumi olaraq bir-birinԥ bԥnzԥsԥ dԥ tarixi inkiúafÕ vԥ ya qurucularÕ yönündԥn
özlԥrinԥ mԥxsus özԥlliklԥri vardÕr. Bu dinlԥr aúa÷ÕdakÕlardÕr:
Hind dinlԥri
31
Hinduizm Buddizm Siqhizm Caynizm
A. Hinduizm
Hinduizm e.ԥ. II-I minilliklԥrin qovúa÷Õnda Qԥdim
Hindistanda yaranmÕúdÕr.
Hinduizm qavramÕnÕ daha çox avropalÕlar iúlԥdir.
Hindular öz dinini “Sanatana Dharma” (ԥzԥli vԥ ԥbԥdi
úԥriԥt) vԥ ya sadԥcԥ “dharm” adÕ ilԥ ifadԥ edirlԥr. Bu dini
digԥr dinlԥrdԥn ayÕran önԥmli özԥlliyi bu dinin müԥyyԥn
bir qurucusunun vԥ iman tԥqririnin olmamasÕdÕr.
Bu dinin ardÕcÕllarÕ, ԥsasԥn Hindistan, Banqladeú,
Nepal, Pakistan vԥ ùri-Lankada yaúayÕrlar. Hinduizmin
ԥsaslarÕ “veda”lar adlÕ ԥdԥbi parçalarda, “Ramayana”
“Mahabharata” adlÕ dastan kitablarÕnda vԥ s. mԥnbԥlԥrdԥ
toplanmÕúdÕr. Bu dini mԥtnlԥrin bԥzilԥri himn, bԥzilԥri
nԥ÷mԥ, bԥzilԥri isԥ dua vԥ tilsim mԥzmunludur.
DøNLԤR TARøXø
Hinduizm bԥlkԥ dԥ bütün dinlԥr içindԥ ԥn çox tanrÕlÕ

dindir. Hinduizmdԥ müqԥddԥs sayÕlan tanrÕlarÕn ümu-
mi sayÕ 333 milyondur. Bu tanrÕlarÕn bԥzilԥri bir-biri ilԥ
ziddiyԥt tԥúkil edԥrԥk, daim mübarizԥdԥdirlԥr.
Hinduizmdԥ üç tanrÕ ԥsas sayÕlÕr: Brahma, ùiva vԥ
Viúnu. Brahma bütün baúqa tanrÕlarÕn atasÕ, bütün müsbԥt
vԥ mԥnfi qüvvԥlԥrin yaradÕcÕsÕdÕr. O, talelԥri müԥyyԥn
edir, istԥklԥri yerinԥ yetirir. O biri iki tanrÕ dünyanÕ idarԥ
etmԥkdԥ onlara kömԥk edirlԥr. ùiva pis ԥmԥllԥrԥ görԥ
cԥza verir, Viúnu isԥ yaxúÕ ԥmԥllԥri mükafatlandÕrÕr.
Hinduizm tԥliminԥ görԥ, cԥmiyyԥt ciddi úԥkildԥ tԥbԥqԥlԥrԥ bölünür; bu tԥbԥqԥlԥrԥ “kast”
deyilir. 4 kast tԥbԥqԥsi vardÕr. “Brahmin” (din adamÕ), “kúatriya” (idarԥçi vԥ ԥsgԥrlԥr), “va-
isya” (ticarԥtçi, kԥndli), “sudra” (xidmԥtçi). Hԥmçinin bunlarÕn xaricindԥ mԥnsub oldu÷u
kastÕn úԥrtlԥrinԥ itaԥt etmԥyԥrԥk kast xaricinԥ qovulmuú daha bir sinif vardÕr ki, bunlara
“puryalar” (toxunulmazlar) deyilir. Hԥr bir kastaya mԥxsus insanlarÕn hԥyatda izlԥmԥli ol-
duqlarÕ iúlԥr bir-birindԥn fԥrqlԥnir. Ԥgԥr insan aúa÷Õ kastaya mԥnsubdursa, onun mԥqsԥdi
yalnÕz tԥsԥrrüfat iúlԥriylԥ mԥú÷ul olmaq, sakit hԥyat tԥrzi yaúamaqdÕr. Ԥgԥr insan döyüú-
çü tԥbԥqԥsindԥndirsԥ o, úücaԥtlԥr göstԥrmԥli, dünyԥvi hakimiyyԥtԥ can atmalÕdÕr. Ruhani
(brahman) kastasÕna mԥnsub olanlarÕn vԥzifԥsi isԥ ibadԥt vԥ zahidlikdir. Hindulara görԥ
kast sistemi dini bir inancdÕr.
Hinduizm insanda mütilik, dünyaya biganԥlik, zahidlik ԥhval-ruhiyyԥsi yaradÕr, onun
imkan vԥ istedadlarÕnÕ hansÕ ictimai tԥbԥqԥyԥ aid olmasÕ ilԥ mԥhdudlaúdÕrÕr.
32
Hinduizmԥ görԥ, insan ruhu bir bԥdԥndԥn baúqa bir bԥdԥnԥ keçԥ bilir. Bu inanca “rean-
karnasyon” vԥ ya “tԥnasüx” inancÕ deyilir. Bu inanca görԥ, insan ömrünü baúa vurduqdan
sonra etdiyi ԥmԥllԥrin dԥrԥcԥsindԥn asÕlÕ olaraq, onun ruhu ya daha üstün, ya da daha aúa÷Õ
sԥviyyԥli baúqa bir bԥdԥnԥ daxil olur vԥ öz hԥyatÕnÕ dԥvam etdirir. Belԥliklԥ, hinduizmԥ
görԥ ruh dԥfԥlԥrlԥ müxtԥlif bԥdԥnlԥrdԥ yaúaya bilԥr.
Hindular sabah günԥú çÕxmadan, günorta vԥ bir dԥ axúam olmaqla gündԥ 3 dԥfԥ dua
etmԥklԥ ibadԥt edirlԥr. Hindistan dövlԥtinin tanÕdÕ÷Õ ildԥ 16 rԥsmi bayramlarÕ vardÕr.
B.Sihizm
Sihizm, HindistanÕn úimalÕnda XV ԥsrdԥ ortaya
çÕxmÕúdÕr. Özündԥ islamla hinduizmin xüsuiyyԥtlԥrini
birlԥúdirir. ”Sih” sözü “úagird”, ”mürid”, ”hԥqiqԥt ax-
taran” mԥnalarÕnÕ daúÕyÕr. Sihlԥr AllahÕn birliyini qԥbul
edir, bütlԥrԥ sitayiúi rԥdd edirlԥr, insanlarÕn Allah qarúÕ-
sÕnda bԥrabԥr oldu÷una inanÕrlar.
Sihizmin banisi “Quru Nanak” sayÕlÕr. Rԥvayԥtԥ
görԥ Nanak 30 yaúÕndaykԥn bir dԥfԥ paklanmaq üçün
çaya girmiú vԥ üç gün suyun altÕnda qalmÕúdÕr. Sudan çÕxdÕqdan sonra Allahla görüúdüyü-
nü, qaranlÕq zԥmanԥnin günahlarÕnÕ yumaq üçün dünyaya qayÕtdÕ÷ÕnÕ söylԥmiúdir. NanakÕn
tԥlimindԥ hԥm hinduizmin hԥm dԥ øslamÕn tԥsirlԥri hiss olunur. Nanak tԥliminԥ görԥ insanÕn
mԥscidi mԥrhԥmԥt, namaz xalçasÕ sԥdaqԥt, QuranÕ salehlik, orucu yaxúÕlÕq olmalÕdÕr. O, öz
ardÕcÕllarÕna yaxúÕ ԥmԥllԥri özlԥrinԥ kԥbԥ etmԥlԥrini tԥlqin edirdi.
Sihizm insanda iki ԥsas fԥzilԥti mühüm hesab edir: itaԥtkarlÕq vԥ ibadԥtkarlÕq. Sihlԥrԥ
görԥ, Allah birdir, bütün dünya baúqa-baúqa adlar altÕnda hԥmin bir olan Allaha ibadԥt edir.
Sihlԥr AllahÕ “Sat” (Haqq) adlandÕrÕrlar.
EtiqadlarÕnda daha möhkԥm olan sihlԥr “Xalis” (saf) mԥqamÕna yetiúirlԥr. Lakin bu
mԥrtԥbԥyԥ yüksԥlmԥk üçün qoyulan xüsusi meyarlar o dԥrԥcԥdԥ yüksԥkdir ki, çox az adam
xalis mԥqamÕna yetiúԥ bilir. Sihizmdԥ spirtli içkilԥr, siqaret vԥ asÕlÕlÕq yaradan maddԥlԥr
qԥbul etmԥk haram sayÕlÕr.
Sihlԥr sԥhԥr günԥú do÷madan öncԥ ibadԥt olaraq tԥfԥkkür vԥ dua edԥrlԥr. Sih inancÕnda
digԥr dinlԥrdԥ oldu÷u kimi hԥcc, oruc vԥ qurban kimi ibadԥtlԥr yoxdur.
Bugün sihizm Hindistanda müstԥqil din kimi mövcuddur. Ölkԥdԥ 14 milyon sih ya-
úayÕr. Sihizmin mԥrkԥzi Pԥncab sayÕlÕr vԥ sihlԥr müstԥqil Xalistan Sih dövlԥti yaratmaq
u÷runda mübarizԥ aparÕrlar.
C. Caynizm
E. ԥ. VI ԥsrdԥ Hind yarÕmadasÕnÕn úimalÕnda, Bihar
ԥyalԥtindԥ Hinduizm dininin kast anlayÕúÕna vԥ qanlÕ qurban
mԥrasimlԥrinԥ qarúÕ bir inanc olaraq ortaya çÕxmÕúdÕr. Bu gün
mԥnsublarÕnÕn hamÕsÕnÕ Hindistanda yaúadÕ÷Õ dünyanÕn ԥn az
tԥrԥfdarÕ olan dinlԥrindԥn biridir. Caynizm buddizmԥ yaxÕn 33
oxúarlÕ÷Õ sԥbԥbiylԥ çox zaman onun bir qolu vԥ ya versiyasÕ
kimi görülmüúdür.
Caynistlԥr dünyadakÕ canlÕ-cansÕz hԥr varlÕ÷Õn bir ruha sahib oldu÷u prinsipindԥn yola
çÕxaraq, hԥr cür varlÕ÷a zԥrԥr vermԥyi qada÷an edԥn “ahÕmsa” prinsipinԥ qatÕ úԥkildԥ inanÕr-
lar. Hԥtta keçԥcԥyi yolda görünmԥyԥn bir canlÕnÕ ԥzmԥmԥk üçün öncԥdԥn yolu süpürԥr son-
ra keçԥrlԥr. Caynizmdԥ dԥ digԥr hind dinlԥrindԥ oldu÷u kimi ruhun bir bԥdԥndԥn digԥrinԥ
keçmԥ ԥqidԥsi mövcuddur.
Mövcud qaynaqlara görԥ caynizmin qurucusu VardhamanadÕr. O, tԥxminԥn e. ԥ. 540-
cÕ ildԥ HindistanÕn Bihar ԥyalԥtindԥ dünyaya gԥlmiú vԥ kúatriya (ԥsgԥr, idarԥçi) kastÕna
mԥnsub olmuúdur.
Caynizmԥ görԥ dünyanÕn nԥ ԥvvԥli nԥ dԥ axÕrÕ var. O, ԥbԥdi olaraq uzun yüksԥliú vԥ
tԥnԥzzül dövrlԥri keçir. Tԥnԥzzül dövründԥ insanlar rԥhbԥrliyԥ ehtiyac duyarlar, iúlԥri
tamamilԥ pislԥúԥndԥ tirtkankaralar zühur edir. HazÕrda insanlar tԥnԥzzül dövrԥsinin beúinci
mԥrhԥlԥsindԥdirlԥr. Bu mԥrhԥlԥ caynizmin baú tԥbli÷çisi MahaviranÕn ölümündԥn üç il son-
ra baúlamÕúdÕr vԥ 21 min il çԥkԥcԥkdir.
Caynizmԥ görԥ, qurtuluú üçün mokúa halÕna nail olmaq -yԥni ruhu materiyadan azad
etmԥk lazmdÕr. Bunun üçün isԥ üç úey ԥsasdÕr:
1. Hԥqiqi iman (caynizmin düzgün yol göstԥrdiyinԥ etiqad)
2. Kamil bilik (caynizmin hökm vԥ prinsiplԥrini bilmԥk)
3. Saleh hԥyat
DøNLԤR TARøXø
Hal-hazÕrda Hindistanda caynizmԥ etiqad edԥnlԥrin sayÕ 3 milyondan çox deyildir.

Caynizm ԥsasԥn zԥngin vԥ elitar tԥbԥqԥ arasÕnda yayÕlmÕú bir dindir.
QARùILAùDIRIN!
Caynizmdԥ ԥxlaqi qanunlar 5 baúlÕq altÕnda tolanÕr:
1. Öldürmԥmԥk
2. Yalan söylԥmԥmԥk.
3. Heç bir úԥkildԥ o÷urluq etmԥmԥk.
4. Mümkün oldu÷u qԥdԥr cinsi münasibԥtdԥn uzaq durmaq.
5. YalnÕz ehtiya olan qԥdԥr malla yetinmԥyi bilmԥk.
6. Caynizmin baúqa dinlԥrlԥ ԥxlaqi qanunlarÕnÕ qarúÕlaúdÕrÕn.
Ç. Buddizm
Buddizm banisi e. ԥ. VI ԥsrdԥ yaúamÕú
Cԥnubi Nepal dövlԥtlԥrindԥn birinin úԥhzadԥsi
“Qautama” olmuúdur. Rԥvayԥtlԥrԥ görԥ, Qa-
utama gԥnclik dövründԥ tԥmtԥraqlÕ úԥhzadԥ
ömrü sürmüú, amma günlԥrin birindԥ küçԥdԥ
kasÕb vԥ xԥstԥ úԥxslԥri görԥrԥk, dünyanÕ anla-
34
ma÷a baúlamÕúdÕr. Bundan sonra o, saraydan
qaçÕb sԥrgԥrdan hԥyata baúlamÕú, günlԥrlԥ dԥrin
düúüncԥlԥrdԥn sonra hԥqiqԥtlԥr ona açÕlmÕú-
dÕr. O vaxtdan Qautama “Budda” (yԥni nurlu)
lԥqԥbini daúÕma÷a baúlamÕúdÕr. Budda bütün
ömrü boyu gԥzib dolaúaraq öz tԥlimlԥrini yaymÕúdÕr. BuddanÕn ölümündԥn sonra úagirdlԥri
onun yolunu dԥvam etdirmiúlԥr. Budda ilk dövrlԥrdԥ mԥnԥvi yenilԥnmԥyԥ rԥhbԥrlik edԥn
bir insan olaraq tanÕnÕrdÕ. Ama zaman keçdikcԥ Budda duy÷ular dünyasÕndan uzaq tԥsԥvvür
edilmԥz bir varlÕq olaraq tanÕnmaya baúladÕ.
Buddizmin ԥsasÕnÕ nԥfsani istԥklԥrdԥn uzaq-
laúmaq vԥ ruhi kamilliyԥ çatmaq tԥúkil edir; ruhi
kamilliyin son mԥrhԥlԥsi “nirvana” adlanÕr. Nir-
DGN:
QEYD
E
in i ,Ύ k˅lim˅Ύ vana mԥrhԥlԥsindԥ bütün nԥfsani istԥklԥr yox
Ύ ter m ˅nΎ
Nirvana t,Ύ azadlɿqΎ v˅Ύ Ύ olur. Nirvana mԥrhԥlԥsinԥ daxil olmuú úԥxs bud-
sükun˅ nasɿna daya çevrilir.
olaraqΎ oʦb˅xtlikΎ m˅ h˅rΎ
x s˅Ύ
böyükΎ minΎ olaraqΎ i ulubΎ Buddizmdԥ dԥ ruhun bir bԥdԥndԥn baúqa
er rt
g˅lir.Ύ T Ύ k˅d˅rd˅nΎ qu dir.
bԥdԥnԥ keçmԥsinԥ vԥ keçmiú hԥyatÕn nԥticԥlԥrinԥ
Ύv ˅ ˅k görԥ, ruha üstün yaxud aúa÷Õ bԥdԥndԥ hԥyat
cürΎ acɿ ovuʦmaqΎdem
aΎq verilmԥsinԥ inam mövcuddur.
azadlɿɭ
Buddizm dԥ caynizm vԥ sihizm kimi
hinduizmdԥki kast anlayÕúÕna qarúÕ çÕxaraq mey-
dana gԥlԥn bir inanc sistemidir.
Buddizm müqԥddԥs mԥtnlԥrinԥ “Pali kanon” deyilir. Bunlara hԥmçinin “tripitaka” da

deyilir. Tripitaka 3 sԥbԥt mԥnasÕna gԥlir.
Buddizmdԥ iki mԥzhԥb vardÕr. Hinayana vԥ Mahayana budizmi. Hinayana mԥzhԥbi
mԥnsublarÕ isԥ özlԥrini “therovada” yԥni atalarÕnÕn inancÕna sadiq qalanlar adlandÕrÕrlar.
Buddizm inancÕna görԥ hԥyata aludԥ olmaqla, özümüzü samsara adlanan dünya okea-
nÕna, acÕ-iztirab dԥryasÕna atmÕú olarÕq. Bütün bu sÕxÕntÕlardan qurtarÕlmanÕn yolu hԥr cür
dünyԥvi arzudan uzaq olmaqdÕr.
Buddizmԥ görԥ, insanÕn qԥdԥri tanrÕ tԥrԥfindԥn deyil, öz iradԥsi daxilindԥ hԥyata keçir-
diyi iúlԥrlԥ tԥyin olunur.
Buddizmdԥ ibadԥtin mԥrkԥzi BuddadÕr. øbadԥt sadԥcԥ müԥyyԥn bir úԥkildԥ edilmir. Bir
buddistin gündԥlik hԥyatÕnda bütün fԥaliyyԥtlԥri ibadԥt sayÕlÕr. Amma müԥyyԥn edilmiú
ibadԥt zamanlarÕ vԥ mԥkanlarÕ da mövcuddur. Buddizmdԥ ibadԥt mԥkanÕ “vihara” adlanÕr.
Xalq ayda iki dԥfԥ ayÕn hilal vԥ dolunay günlԥrindԥ viharaya gedԥrlԥr. Buddizmdԥ camaatla
ibadԥt mԥcburi deyildir. Buddistlԥr dua edԥrkԥn “mala” adlanan dua tԥsbehlԥrindԥn (108
dԥnԥ) vԥ “çakra” adlanan dua tԥkԥrindԥn istifadԥ edirlԥr.
V. ATԤùPԤRԤSTLøK DøNø: ZԤRDÜùTLÜK

Zԥrdüútlük, qԥdim øran kökԥnli dini bir inanc-
dÕr. Bu dinԥ “Mԥcusilik” dԥ deyilir. Bu ad qԥdim
øran gԥlԥnԥyindԥ mövcud olan bir toplululu÷u ifadԥ
EDGN:
edԥn “Mԥcuú”dan gԥlmԥkdԥdir. Bu dinin qurucusu QEYD h ustranɿn
Ύ 35
tԥxminԥn e. ԥ. VI ԥsrdԥ yaúamÕú “Zԥrdüút” adlÕ úԥxs ol- ,Ύ Z a r a t
Z˅rdüʦt th-Ύ
ɿdɿr.ΎZara Ύ
muúdur. Zԥrdüút “gözԥl dԥvԥlԥrԥ sahib olan” mԥnasÕna Ύq a r ʦ ɿl ɿɭ
gԥlir. Avesta vԥ Yunan mԥnbԥlԥrinԥ görԥ Zԥrdüút, Yunanca u;Ύustra-Ύd˅v˅l˅r
oɭr r˅Ύ
Cԥnubi øranda Kral ViútaspanÕn zamanÕnda yaúamÕúdÕr. göz˅l,Ύd
Y ˅ n iΎg ö z˅lΎd˅v˅l˅
.Ύ
Zԥrdüútlüyün müqԥddԥs kitabÕ “Avesta”dÕr. ”Avesta” dem˅kdir em˅kdir.
nΎd
bir neçԥ hissԥdԥn ibarԥtdir. Onun ԥn qԥdim hissԥsini sahibΎola
tԥúkil edԥn “qatha” (ilahilԥr) adlÕ fԥsillԥr Zԥrdüútün
dövründԥ tԥrtib edilmiúdir.
Zԥrdüútlük tԥliminԥ görԥ bütün dünyaya iki zidd qüvvԥ hökm edir. Bunlar xeyir vԥ úԥr
qüvvԥlԥridir. Xeyir tԥrԥfi “Ahura” adlÕ mԥlԥyԥ bԥnzԥr varlÕqlar, úԥr tԥrԥfi isԥ “div” adlÕ var-
lÕqlar tԥmsil edir. Ahuralara “Ahura – mazda”
(Hörmüzd) adlÕ xeyir tanrÕsÕ, divlԥrԥ isԥ “Anq-
ra – manyu” (Ԥhrimԥn) adlÕ úԥr tanrÕsÕ baúçÕlÕq
edir. Bu iki qüvvԥ hԥmiúԥ bir-biri ilԥ mübarizԥ
aparÕr.
Zԥrdüútlüyԥ görԥ, hԥr insanÕn qԥlbindԥ xe-
yir yaxud úԥr tanrÕsÕ öz hakimiyyԥtini qura bilԥr.
ønsan öz qԥlbindԥn yaxúÕ niyyԥtlԥr keçirmԥyԥ,
xeyirli sözlԥr söylԥyib, müsbԥt hԥrԥkԥtlԥr
etmԥyԥ çalÕúmalÕdÕr ki, öz qԥlbindԥ Hörmüz-
dün hakimiyyԥtini güclԥndirsin, Ԥhrimԥnin
DøNLԤR TARøXø
hakimiyyԥtini isԥ zԥiÀԥtsin. Zԥrdüútlükdԥ Ԥhrimԥn

bütün pisliklԥrin banisi hesab edilir. O, günah-
larÕ, cadügԥrliyi, ölümü, xԥstԥliklԥri, qocalÕ÷Õ,
zԥhԥrli hԥúԥratlarÕ yaratmÕú, hԥr cür pislik etmiúdir.
Zԥrdüútlük tԥliminԥ görԥ, od xeyir qüvvԥlԥrin rԥmzi
hesab olunur. Buna görԥ dԥ, Zԥrdüútlükdԥ alov
müqԥddԥsdir vԥ ibadԥt obyekti sayÕlÕr.
Zԥrdüútiliyin bԥzi qollarÕ Hörmüzd vԥ Ԥhrimԥni,
onlardan daha güclü olan “Zirvan” adlÕ baú AllahÕn övladlarÕ sayÕr. Zirvan zamanÕn vԥ
taleyin hakimidir. Xeyir vԥ úԥr qüvvԥlԥr arasÕndakÕ mübarizԥnin gediúi vԥ taleyi Zirvan
tԥrԥfindԥn qabaqcadan tԥyin edilmiúdir.
Bԥzi alimlԥr Zԥrdüútü pey÷ԥmbԥr, zԥrdüútlüyüü
dԥ sonradan tԥhrif edilmiú ilahi din sayÕrlar. On- BøLøRDøNøZMø?
larÕn fikrincԥ, Zԥrdüút Allah tԥrԥfindԥn aldÕ- ZΩrdüútlüyün úΩhadΩt kΩlmΩsi
÷Õ “Avesta”nÕ öz ümmԥtinԥ öyrԥtmiú, insanlarÕ belΩdir: “Etiraf edirΩm ki, MazdanÕn
do÷ru yola sԥslԥmiúdir. Lakin baúqa dinlԥr kimi, pΩrΩstiúkarÕ, ZΩrdüútün ardÕcÕlÕyam. ùΩr
divlΩrdΩn üz döndΩrirΩm. AhuranÕn dinini
Zԥrdüútlük dԥ sonradan tԥhrif edilmiúdir. “Avesta” qΩbul edirΩm. HΩr cür xeyir, xoú niyyΩt,
baúdan sona dԥyiúdirilmiú, hԥtta bütün ilahi dinlԥrinn xoú tΩbiΩt Ahra mazdaya mΩnsubdur.” Bu
ԥsasÕnÕ tԥúkil edԥn monoteist (tԥkallahlÕlÕq) ԥqidԥsi úΩhadΩt kΩlmΩsi “fravarane” adlanÕr vΩ
zԥrdüútlükdԥn tamamilԥ çÕxarÕlaraq, ikiallahlÕlÕqlaa hΩrgün oxunur.
ԥvԥz edilmiúdir. Bu fikrin sübutu kimi demԥk olarr
ki, zԥrdüútiliyin bԥzi tԥlimlԥri ilahi dinlԥrin ruhu ilԥ üst-üstԥ düúür. Mԥsԥlԥn, zԥrdüútlükdԥ
36 dԥ axirԥt hԥyatÕna inam vardÕr.
Zԥrdüút inancÕna görԥ, xeyir vԥ úԥr arasÕndakÕ müba-
ARAùDIRIN!
r
rizԥnin sonunda xeyir qalib gԥlԥcԥk. Bu zaman bütün ölülԥr
Zԥrdüútlüyԥ nԥ üçün Mԥcusilik d
dirilԥrԥk, Hörmüzd qarúÕsÕnda sor÷u-suala gԥtirilԥcԥklԥr.
deyilmiúdir? Y
YaxúÕ insanlar ԥbԥdi nemԥtlԥrԥ layiq görülԥcԥk. Günahkar-
l isԥ ԥbԥdi iúgԥncԥlԥrԥ düçar olacaqlar.
lar
Zԥrdüút pey÷ԥmbԥr öz ardÕcÕllarÕna bԥzi ayinlԥri tövsiyԥ etmiúdir. Hԥr bir zԥrdüút
gündԥ beú dԥfԥ dua etmԥlidir. Bunun üçün o ԥvvԥlcԥ üzünü, ԥlini vԥ ayaqlarÕnÕ yuyur sonra
nԥzԥrini salehlik rԥmzi olan qarúÕsÕndakÕ atԥúԥ dikir. Bu úԥkildԥ Zԥrdüút Ahuramazdaya dua
edir, Anqra manyunu isԥ lԥnԥtlԥyir.
Zԥrdüútlüyün bir neçԥ böyük bayramÕ vardÕr. TaxÕl yÕ÷ÕmÕ vaxtÕ “Paitiúahya” bayramÕ,
mal-qaranÕn yaylaqdan qayÕtdÕ÷Õ vaxt “Ayatrima” bayramÕ qeyd olunur.
Müasir dünyada zԥrdüútlԥrin sayÕ çox azdÕr. Dünyada zԥrdüútlԥrin sayÕ 130 minԥ
qԥdԥrdir. Onlar ԥsasԥn Hindistanda yaúayÕrlar. Hindistanda yaúayan zԥrdüútlԥrԥ Parsiler de-
yilir. OnlarÕn izlԥrini bԥzi yezidi kürdlԥrin vԥ Qafqaz xalqlarÕnÕn arasÕnda da görmԥk olar.
Bu günԥ qԥdԥr BakÕda –SuraxanÕda atԥúpԥrԥstlԥrin mԥbԥdi fԥaliyyԥt göstԥrmiúdir.
VI. ÇøN VԤ YAPON DøNLԤRø

Bu gün Çindԥ Yԥhudilik, XristianlÕq vԥ øslamÕn xaricindԥ rԥsmi olaraq mövcud olan
dinlԥr, Konfutsiçilik, Taoizm vԥ Çinin xaricindԥ Yaponiyada ortaya çÕxaraq yayÕlan ùinto-
izmdir.
A. Konfüçyanizm
Konfüçyanizm Uzaq ùԥrqdԥ geniú yayÕlmÕú dinlԥrdԥn biri
olub, e.ԥ. VI-V ԥsrlԥrdԥ Çindԥ yaranmÕúdÕr. Bu dinin banisi “Kon-
füçyüs” adlÕ Çin filosofu hesab edilir.
Konfüçyüs on doqquz yaúÕndan etibarԥn bir mԥktԥb açmÕú vԥ
tԥlԥbԥ yetiúdirmԥyԥ baúlamÕúdÕr. 50 yaúÕndan etibarԥn bԥzi rԥsmi
vԥzifԥlԥrdԥ çalÕúmÕúdÕr.
Konfüçyüsün ԥsas mԥqsԥdi zamanÕnÕn insanlarÕna keçmiúin gözԥl bir izahÕnÕ verԥ
bilmԥkdir. O, gԥnclԥri siyasi vԥzifԥlԥrԥ hazÕrlamaya çalÕúmÕú, tԥlԥbԥlԥrini ԥdԥbiyyat, tarix,
fԥlsԥfԥ vԥ ԥxlaq tԥhsili almaya tԥúviq etmiúdir. Könfüçyüsün qayԥsi ideal insanlardan tԥúkil
olunan cԥmiyyԥt qurmaq olmuúdur. Kofüçyüsün düúündüyü ideal insan vԥ ideal cԥmiyyԥt
fikri, onu ideal bir dövlԥt qurmaq düúüncԥsinԥ gԥtirib çÕxarmÕúdÕr.
Konfüçyüs heç bir zaman bir din yaratma÷Õ düúünmԥmiúdir. Lakin onun ölümündԥn
sonra adÕna bir mԥbԥd inúa edilmiú vԥ düúüncԥlԥri bir dini tԥlim olaraq tanÕnma÷a baúla-
mÕúdÕr.
37
Xarakter etibarilԥ konfusiçilik sosial-ԥxlaqi tԥmayüllü bir tԥlimdir. Bu tԥlimԥ görԥ,
dünyanÕ idarԥ edԥn qüvvԥlԥr sԥmada yerlԥúir. Sԥmada baú verԥnlԥri dԥrk edԥn adam normal
úԥxsiyyԥt hesab edilir. Ԥksinԥ, xÕrda mԥsԥlԥlԥrlԥ mԥú÷ul olan alçaq tԥbiԥtli adam mԥnfi tip
(balaca adam) sayÕlÕr.
DøNLԤR TARøXø
Konfüçyanizmԥ görԥ, insanlÕ÷Õn mԥnasÕ “tao” adlÕ mԥnԥviyyat yolunu düzgün

getmԥkdԥn ibarԥtdir. Bunun üçün insanda hümanistlik, ԥdalԥt, a÷Õl, mԥrdlik, ehtiyat, itaԥt,
mԥhԥbbԥt, sԥdaqԥt, mԥnlik vԥ s. xüsusiyyԥtlԥr olmalÕdÕr.
Konfüçyanizmdԥ bütün ԥxlaqi normlar “ ifrat vԥ tԥfritdԥn uzaq orta yol” prinsipinԥ tabe-
dir. Cԥmiyyԥt inzibati-hüquqi yaxud iqtisadi normlarla deyil, yalnÕz vԥ yalnÕz ԥxlaqi norm-
larla idarԥ olunmalÕdÕr. “Dövlԥt vahid ailԥdir” prinsipi konfutsiçiliyin ԥsas tԥlimlԥrindԥndir.
Konfüçyanizmin mövqeyi bu gün dԥ Çindԥ güclüdür. Bu tԥlimin ԥxlaqi ideallarÕ ölkԥdԥ
geniú tԥbli÷ olunur. DavranÕúÕnda Konfüçyüsün tövsiyԥ etdiyi fԥzilԥtlԥri ԥks etdirԥn insan
baúqalarÕ üçün tԥqlid nümunԥsi sayÕlÕr.
Konfüçyanizm XVII ԥsrdԥ Yaponiyaya nüfuz etmiú, tԥhsil sisteminԥ, dövlԥtçilik
prinsiplԥrinԥ güclü tԥsir göstԥrdiyindԥn ԥhali arasÕnda geniú yayÕlmÕúdÕr vԥ bu gün dԥ öz
tԥsirini saxlamaqdadÕr. Konfüçyanizmin tԥbli÷ etdiyi ԥxlaq normalarÕ Çin-Yapon ailԥ vԥ
cԥmiyyԥtindԥ insanlar arasÕndakÕ münasibԥtlԥrin düzgün istiqamԥtlԥndirilmԥsindԥ mühüm
rol oynayÕr.
B. Taoizm Dini
“Tao” yol, qanun demԥkdir. Qԥdim çinlilԥr Taoda
“Tien Tao” (göyün yolu) mԥnasÕnda bԥhs etmiú vԥ buu
qavramÕ “Yen Tao” (ønsanÕn yolu) ilԥ qarúÕlaúdÕrmÕú-
lar. Çinlilԥrԥ görԥ, göyün yolu parlaq, müqԥddԥs vԥ BøLøRDøNøZMø?
38 do÷rudur. ønsanÕn yolu isԥ qaranlÕq vԥ göyün yolunun
n Taoizmdԥ ölüm vԥ ölümdԥn sonrakÕ
ԥksidir. hԥyatdan bԥhs edilmԥsinԥ baxmayaraq,
cԥnnԥt vԥ cԥhԥnnԥm mövzularÕndan
Taoizmin banisi Lao-Tsu ( tԥqribԥn e.ԥ VII ԥsr )
açÕqca bԥhs olunmur.
sayÕlÕr. Ԥsl adÕ Li TandÕr. Lao Tsu ona sonradan verilԥnn
lԥqԥbdir. MԥnasÕ “YaúlÕ alim”, “Filosof” demԥkdir.
HԥyatÕ haqqÕnda çox az úey bilinir. ømperator sarayÕn-
da arxiv mԥmuru vԥzifԥsindԥ iúlԥdiyi bilinmԥkdԥdir.
Taozimin müqԥddԥs kitabÕnÕn adÕ “Tao te King” adlanÕr. Lao Tsunun fikir sisteminin
ԥsasÕnÕ, Çincԥ bir termin olan “wu- wey” ilԥ ifadԥ etmiúdir. Bu sistemԥ görԥ insan, dünya
nizamÕna uyaraq yaúamalÕ, heç bir zԥhmԥt çԥkmԥdԥn “Tao” nun qanunlarÕna tabe olmalÕdÕr.
Taoizmԥ görԥ, idarԥçi nԥ qԥdԥr hԥrԥkԥtsiz olarsa, iúlԥri o qԥdԥr mükԥmmԥl olacaqdÕr.
Hökmdar iú görmԥdԥn dövlԥtini ԥn mükԥmmԥl úԥkildԥ idarԥ edԥ bilԥr. Lao Tsu müharibԥyԥ
qarúÕ olmuúdur. Müharibԥ sadԥcԥ sÕradan çÕxmÕú nizamÕ bԥrpa etmԥk üçün halaldÕr.
Müharibԥdԥ qazanan mԥ÷lub olanÕn yanÕnda olmalÕdÕr.
Lao Tsu ԥxlaqi prinsiplԥrԥ vԥ fԥzilԥtlԥrԥ çox önԥm vermiúdir. Taoizmdԥ 5 ԥxlaqi prinsip
vԥ 10 fԥzilԥtdԥn bԥhs olunmaqdadÕr.
Ԥxlaqi prinsiplԥr; insan öldürmԥmԥk, spirtli içki qԥbul etmԥmԥk, yalan söylԥmԥmԥk,
o÷urluq etmԥmԥk, zinadan uzaq durmaq úԥklindԥdir. 10 fԥzilԥt aúa÷ÕdakÕlardan ibarԥtdir:
1. Ataya övlada yaraúan úԥkildԥ hörmԥt etmԥk.
2. ømperator vԥ fikirlԥrinԥ hörmԥt etmԥk.
3. Bütün yaradÕlanlara úԥfqԥt göstԥrmԥk.
4. Sԥbirli olmaq vԥ do÷ru olmayanÕ do÷rulamamaq.

5. Özünü fԥqirlԥrԥ yardÕm etmԥyԥ hԥsr etmԥk.
6. Kölԥlԥri sԥrbԥst buraxmaq.
7. A÷ac ԥkmԥk.
8. Su çԥkib, yollar açmaq.
9. Müqԥddԥs kitablarÕ incԥlԥmԥk vԥ tanrÕlara uy÷un hԥdiyyԥlԥr tԥqdim etmԥk.
10. Cahillԥri tԥrbiyԥ etmԥk vԥ rifahÕ yüksԥltmԥyԥ çalÕúmaq.
Lao Tsu: “YaxúÕlara qarúÕ yaxúÕlÕq edirԥm. YaxúÕ olmayanlara qarúÕ yenԥ yaxúÕlÕq
edirԥm. Nԥticԥdԥ hԥr kԥs yaxúÕ olur.” demiúdir. Lao Tsu insan fԥaliyyԥtlԥrinin mԥhsulu ol-
du÷u üçün mԥdԥniyyԥtlԥrԥ qarúÕ çÕxmÕúdÕr. Hԥr úeyԥ rԥ÷mԥn, Lao Tsunun yaymaq istԥdiyi
dԥrin hԥqiqԥtlԥr Çin düúüncԥ sistemindԥ güclü tԥsir yarada bilmԥmiúdir.
C. ùintoizm Dini
ùintoizm mԥhԥlli xarakterli din olub, Yaponiyaya xasdÕr vԥ
yaponlar arasÕnda yayÕlmÕúdÕr. Çin dilindԥ “ùinto”- YaxúÕ ruhlar
demԥkdir. Kԥlmԥnin Yaponcada qarúÕlÕ÷Õ “TanrÕlarÕn vԥ ya ruh-
larÕn yolu” mԥnasÕna gԥlԥn “kamÕ no miçi”dir. VI ԥsrdԥ Bud-
dizmin Yaponiyaya girmԥsindԥn sonra Yaponlar milli inancla-
rÕnÕ Buddizmdԥn ayÕrmaq mԥqsԥdilԥ “úinto” terminini istifadԥ
etmԥyԥ baúlamÕúlar.
ùintoizm digԥr dinlԥrԥ tԥsir göstԥrmԥyԥn sadԥ bir dindir. Bu
dindԥ tԥbiԥt güclԥrinԥ vԥ ruhlara sitayiú etmԥk görülmԥkdԥdir. 39
ùintoizmdԥ iki özԥllik ԥhԥmiyyԥtli önԥmԥ malikdir. Bunlardan biri tipik milli din olmasÕ,
digԥri isԥ tԥbiԥtԥ pԥrԥstiúdir.
ùintoizmdԥ nԥ oturuúmuú bir inanc sistemi, nԥ ԥxlaqi ԥmrlԥr nԥ dԥ teolojik bir sitem
mövcuddur. Buna görԥ dԥ bir çox araútÕrmaçÕ ùintoizmin din olub-olmadÕ÷Õ mövzusunda
mübahisԥ etmԥkdԥdir.
ùintoizmdԥ dünyanÕn göy, yer vԥ yeraltÕ olmaqla üç tԥbԥqԥdԥn ibarԥt oldu÷una, hԥr
üç tԥbԥqԥdԥ dԥ tanrÕlarÕn oldu÷una inanÕlÕr. “Amaterasu” adlÕ günԥú ilahԥsi baú tanrÕ sayÕ-
lÕr. ùintoizmdԥ tanrÕlar xeyir vԥ úԥr xarakterinԥ görԥ bölünmürlԥr. TanrÕlar arasÕndakÕ fԥrq
hԥr hansÕ tԥbiԥt hadisԥsinԥ ba÷lÕlÕqdadÕr. Belԥ ki, hԥr tanrÕ
müԥyyԥn bir tԥbiԥt hadisԥsinin yaradÕcÕsÕ vԥ himayԥdarÕ
hesab edilir. Ümumiyyԥtlԥ, úintoizmdԥ tԥbiԥt gözԥlliklԥrinԥ
(Fudzi da÷Õna, çiçԥk açmÕú a÷aclara vԥ s.) pԥrԥstiú ԥsas sa-
yÕlÕr.
ùintoizm Yaponiyada imperator hakimiyyԥtinin qo-
runmasÕna xidmԥt edir. Mԥhz ùintoist tԥlimlԥrinԥ görԥ, im-
perator tanrÕlarÕn o÷lu sayÕlÕr vԥ ona qarúÕ çÕxmaq tanrÕlara
qarúÕ üsyan etmԥyԥ bԥrabԥr tutulur.
VI ԥsrdԥn baúlayaraq, ùintoizmdԥ buddizm meyllԥri
görünür. Xüsusilԥ, orta ԥsrlԥrdԥ Buddizmlԥ qarÕúmÕz ùinto-
izm Yaponiya üçün xarakterik olmuúdur. XVII ԥsrdԥ kon-
DøNLԤR TARøXø
futsiçilik tԥlimlԥrini ùintoizmԥ daxil etmԥk meyllԥri

olsa da, yapon ruhanilԥri öz dinlԥrinin toxunulmazlÕ-
BøLøRDøNøZMø?
÷ÕnÕ qoruyub saxlaya bilmiúlԥr.
Yaponiyada úintoist olan úԥxs
ùintoizmdԥ ibadԥtlԥrin mԥrkԥzi sayÕlan tanrÕlarÕnn eyni zamanda baúqa dinlԥrԥ dԥ mԥnsub
oldu÷una inanÕlan yerԥ “jinya” vԥ ya “jinsa” (tanrÕ evi) ola bilir. Yapon dilindԥ din vԥ milliyyԥt
deyilir. ùinto mԥbԥdlԥri tԥbiԥtin dini dԥyԥrini artÕrmaqq eyni mԥna daúÕyÕr. Yԥni ԥsl olan
üçün düzԥnlԥnmiúdir. Hԥr mԥbԥd çoxlu vԥ müxtԥliff Yapon olmaqdÕr.
a÷aclarla ԥhatԥlԥnmiúdir. YaúlÕ a÷aclar a÷aclarÕn ԥnn
müqԥddԥsi sayÕlÕr. HazÕrda Yaponiyada úintoistlԥrinn
80 minԥ qԥdԥr mԥbԥdi var. Yeni ildԥ bu mԥbԥdlԥri 80 milyondan artÕq yapon ziyarԥt edir.
Bu mԥbԥdlԥr müԥyyԥn vԥzifԥ daúÕyan -hansÕ ԥrazinisԥ himayԥ edԥn, ԥkinlԥri qoruyan tan-
rÕlarÕn úԥrԥfinԥ tikilmiúdir. ùintoistlԥr öz istԥklԥrini a÷ac lövhԥ üzԥrinԥ yazÕb mԥbԥdlԥrdԥn
asÕr, tanrÕlardan xeyir-dua almaq üçün körpԥlԥrini do÷ulduqdan 32-33 gün sonra mԥbԥdԥ
gԥtirirlԥr.
Vԥhyԥ dayanan bir qavram çԥrçivԥsindԥ olmasa da ùintoizmin “Kojiki” vԥ “Nihongi”
adlanan müdԥddԥs ԥdԥbiyyatÕ vardÕr. Bu kitablarda Yapon adalarÕnÕn müqԥddԥsliyindԥn,
dünyanÕn yaradÕlÕúÕndan, YaponlarÕn mifoloji qԥhrԥmanlarÕndan bԥhs olunur.
Bu gün Yaponiyada úintoizmin mövqelԥri bir qԥdԥr zԥiÀԥsԥ dԥ bu dinin mԥbԥdlԥri qal-
maqda vԥ fԥaliyyԥtini davam etdirmԥkdԥdir. Yaponiyadan baúqa úintoizm Havayda vԥ Bra-
ziliyada yayÕlmÕúdÕr ki, bu da hԥmin ԥrazilԥrdԥ çoxlu yaponun yaúamasÕ ilԥ ԥlaqԥlidir
40 VII. øLAHø DøNLԤR

Allah-Tԥala tԥrԥfindԥn pey÷ԥmbԥr vasitԥsiylԥ bԥúԥriyyԥtԥ göndԥrilԥn vԥ ԥsli vԥhy olan
dinlԥrԥ “ilahi dinlԥr” deyilir. Vԥhy, Allah-TԥalanÕn bԥúԥriyyԥt üçün faydalÕ olacaq biliklԥri
insanlar arasÕndan seçdiyi úԥxslԥrԥ (yԥni pey÷ԥmbԥrlԥrԥ) xüsusi tԥrzdԥ ötürmԥsidir.
Öz növbԥsindԥ ilahi dinlԥr dԥ iki qurupa ayrÕlÕr:
A. Tԥhrif olunmuú ilahi dinlԥr
B. Tԥhrif olunmamÕú ilahi din
ølahi dinlԥr
Tԥhrif olunmuú ilahi Tԥhrif olunmamÕú

dinlԥr ilahi din
Xristianlıq Yԥhudilik øslam

A.Tԥhrif Olunmuú ølahi Dinlԥr

Günümüzdԥ tԥhrif olunmuú dinlԥr deyildikdԥ Yԥhudilik vԥ XristianlÕq nԥzԥrdԥ tutu-
lur. Qurani-Kԥrimdԥ yԥhudilԥr vԥ xristianlar “Ԥhli-kitab” adlandÕrÕlÕr. Yԥni, onlar Allah-
TԥalanÕn göndԥrdiyi ilahi kitablara tabe olduqlarÕnÕ iddia edirlԥr. Allah Hz. Musa pey÷ԥmbԥr
(ԥ) vasitԥsilԥ yԥhudilԥrԥ “Tövrat“Õ, Hz. øsa (ԥ) vasitԥsilԥ xristianlara “ øncil“ i göndԥrmiúdir.
Yԥhudilik vԥ xristianlÕq ԥslindԥ ilahi din idi. Lakin sonradan onlarÕn hԥr ikisinin dԥ ilahi
kitablarÕ tԥhrif edildi, dini hökmlԥri dԥyiúdirildi. Bütün müsԥlmanlar yԥhudilԥrlԥ xristianla-
rÕn kitablarÕna (“Tövrat” vԥ “øncil”ԥ) vԥ bu kitablarÕn verildiyi pey÷ԥmbԥrlԥrԥ Musa (ԥ) vԥ
øsaya (ԥ) iman edirlԥr. Hԥmçinin etiraf edirlԥr ki, bu dinlԥr tԥhrif edilmiúdir. Bununla belԥ,
øslam dininin ԥhli-kitaba münasibԥti mötԥdildir.
1.Yԥhudilik
Allah-Tԥala tԥrԥfindԥn Hԥzrԥt Musa
pey÷ԥmbԥr (ԥ) vasitԥsilԥ Bԥni øsrail adlÕ
ümmԥtԥ (yԥhudi millԥti o zaman belԥ adlanÕr-
dÕ) göndԥrilmiú dinԥ yԥhudilik deyilir. Hԥzrԥt
Musaya (ԥ) endirilmiú müqԥddԥs kitabÕn adÕ
"Tövrat" dÕr.
Yԥhudiliyin øslamdan, XristianlÕqdan
vԥ digԥr dünya dinlԥrindԥn fԥrqli göstԥrԥn
ԥsas özԥlliyi “müqԥddԥs torpaq” anlayÕúÕdÕr.
Yԥhudilԥr bugünkü Fԥlԥstin bölgԥsini tanrÕ- 41
nÕn onlara bԥxú etdiyi müqԥddԥs yer olaraq
görürlԥr.
Yԥhudi inanc sistemindԥ önԥmli yer tutan inanclardan birisi dԥ “Mԥsih” inancÕdÕr. Bu
inanca görԥ, dünyanÕn sonunda Mԥsih adlÕ biri zühur edԥcԥk, yer üzündԥ pozulmuú olan
düzԥni yenidԥn quracaq vԥ dünyada TanrÕnÕn KrallÕ÷Õ adlÕ min illik ԥdalԥtli bir hakimiyyԥt
mövcud olacaqdÕr.
DøNLԤR TARøXø
Yԥhudilik hazÕrda mövcud olan ilahi

mԥnúԥli dinlԥrin ԥn qԥdimi olsa da, ardÕcÕllarÕnÕn
sayÕ baxÕmÕndan çox geridԥ qalÕr. Bu gün bütün
dünyada yԥhudiliyԥ etiqad bԥslԥyԥnlԥrin sayÕ
18-20 milyondan ibarԥtdir. BunlarÕn tԥqribԥn
4,4 milyonu øsraildԥ, 6 milyonu ABù-da, qalan-
larÕ Avropa vԥ dünyanÕn digԥr ölkԥlԥrindԥ ya-
úayÕr.
Bԥni øsrail øbrahim pԥy÷ԥmbԥrin (ԥ) nԥvԥsi Hԥzrԥt Yԥqubdan (ԥ) törԥmiúdir. (øsrail
–Yԥqub pey÷ԥmbԥrin (ԥ) lԥqԥbi idi). øslam mԥnbԥlԥrindԥki mԥlumata görԥ, “øsrail” sözü-
nün mԥnasÕ “AllahÕn bԥndԥsi” demԥkdir. Lakin yԥhudilԥr iddia edirlԥr ki, “øsrail” – “Al-
lahla gülԥúib ona qalib gԥlԥn” mԥnasÕnÕ bildirir. øndiki “Tövrat”da yazÕlÕb ki, guya Hԥzrԥt
Yԥqub (ԥ) sԥhrada Allahla gülԥúib onu yÕxmÕú, buna görԥ dԥ Allah ona bu lԥqԥbi vermiúdir.
Yԥqubun (ԥ) 12 o÷lundan dördüncüsünün adÕ “Yԥhuda” idi. Onun adÕ ilԥ øsrail o÷ullarÕna
“yԥhudi” deyilir. Yԥhudilԥrin müqԥddԥs mԥrkԥzi Qüds úԥhԥrindԥki müqԥddԥs mԥbԥddir.
Vaxtilԥ Hԥzrԥt Süleyman pey÷ԥmbԥr (ԥ) tԥrԥfindԥn tikilmiú hԥmin mԥbԥdin yerindԥ hal-
hazÕrda müsԥlman mԥscidi yerlԥúir. Müsԥlmanlar bu mԥscidԥ ehtiramla yanaúaraq, onu
“Beytul-Müqԥddԥs” (Müqԥddԥs Ev ) adlandÕrÕrlar.
Yԥhudiliyin simvolu yeddi qollu úamdan vԥ bir-birinԥ qovuúaraq altÕbucaqlÕ fiqur
ԥmԥlԥ gԥtirmiú iki üçbucaqdÕr.
42 1.1. Yԥhudilikdԥ ønanc vԥ Ԥxlaq Sistemi

Yԥhudiliyԥ qԥdԥr heç bir dindԥ vahid Allah ideyasÕ
(inancÕ) bu dԥrԥcԥdԥ qabarÕq úԥkildԥ ifadԥ edilmԥmiúdir. E Y D EDGN:
Q aΎ
Yԥhudilik dinlԥr tarixindԥ ilk dԥfԥ olaraq çoxallahlÕqdan u d iΎ q ay naqlarɿn
Y˅h t”ΎiΎ
imtina etmiú, AllahÕn bir oldu÷unu qԥbul etmiúdir. Allah ö r˅ ,Ύ Ύ“O nΎn˅sih˅ saΎ
g aΎMu
bütün mövcudatÕn ilkin sԥbԥbidir. O, hԥr yerdԥ, göydԥ vԥ lla h ΎT u rΎdaɭɿnd ir.
A yΎetmiʦd
yerdԥ, qaranlÕqda vԥ iúÕqdadÕr. Hԥr úeyin fövqündԥdir. Alla- (˅)-aΎv˅h
hÕn tayÕ vԥ bԥnzԥri yoxdur. O, qüdrԥtlidir, ԥzԥli vԥ ԥbԥdidir.
Onu tԥbiԥt deyil, O tԥbiԥti yaradandÕr.
Yԥhudiliyin insanlara baúlÕca nԥsihԥti Allah sevgisi ilԥ ba÷lÕdÕr: “AllahÕ sev, Rԥbbini
bütün qԥlbinlԥ sev. Bu sevgini öz övladlarÕna da tԥlqin et. Evdԥ dԥ, yolda da, hԥr yerdԥ
AllahÕ düúün.”
Yԥhudilikdԥ mԥúhur olan “on nԥsihԥt” yԥhudi ԥxlaqÕnÕn ԥsas hissԥsini tԥúkil edir:
1. Mԥndԥn baúqa tanrÕlarÕn olmasÕn.
2. Özün üçün büt hazÕrlamayacaqdÕn. (Yԥni nԥ öz ԥlinlԥ düzԥltdiyin úeylԥrԥ, nԥ dԥ
AllahÕn yaratdÕqlarÕna pԥrԥstiú etmԥ. Pԥrԥstiú ancaq hԥr úeyin yaradanÕ Allaha olmalÕdÕr.)
3. Rԥbbin AllahÕn adÕnÕ boú yerԥ çԥkmԥ. (Çünki Rԥbb Onun adÕnÕ boú yerԥ çԥkԥni
cԥzasÕz qoymaz. Bu nԥsihԥtin mԥnasÕ odur ki, Allaha boú yerԥ and içmԥ, yeri gԥldi-gԥlmԥdi
yalanÕnÕ AllahÕn adÕ ilԥ do÷ru kimi qԥlԥmԥ vermԥ)
4. ùԥnbԥ gününü xatÕrlayÕb, onu müqԥddԥs bil. (AltÕ gün iúlԥ, bütün iúlԥrini gör, yed-
dinci gün isԥ heç bir iú görmԥ -úԥnbԥ günü Rԥbbin Allah üçündür. ùԥnbԥ gününü yԥhudilԥr
“úԥbat” adlandÕrÕrlar. Yԥhudi ԥqidԥsinԥ görԥ Allah kainatÕ altÕ gün ԥrzindԥ yaratdÕqdan son-
ra úԥnbԥ günü dincԥlmiúdir.)
5. AtanÕn vԥ ananÕn hörmԥtini saxla. (Böyüyԥ vԥ valideynԥ hörmԥt ԥmԥlisalehliyin
göstԥricisidir.)
6. Öldürmԥ. (Hԥyat AllahÕn insana bԥxú etdiyi ԥn gözԥl nemԥtdir. Bu nemԥtԥ qÕymaq,
insanÕ öldürmԥk Allahla allahlÕq etmԥk iddiasÕdÕr, halbuki sԥnin öz canÕn da sԥnin ԥlindԥ
deyil, AllahÕn ԥlindԥdir. AllahÕn izni olmadan onu ala bilmԥzsԥn.)
7. ZinakarlÕq etmԥ. (ZinakarlÕq ailԥyԥ xԥyanԥtdir vԥ ailԥni sarsÕtdÕ÷Õ kimi cԥmiyyԥti
dԥ sarsÕdar. Ԥr-arvad münasibԥtlԥri tԥbii ki, müqԥddԥs münasibԥtlԥrdir. ZinakarlÕq AllahÕn
müԥyyԥn etdiyi qaydalara zidd oldu÷u üçün Allaha qarúÕ cinayԥtdir.)
8. O÷urluq etmԥ. (BaúqasÕnÕn malÕnÕ gizlicԥ götürmԥk, qԥsb etmԥk, aldÕ÷Õn borcu qay-
tarmamaq, fÕrÕldaq iúlԥtmԥk pis ԥmԥllԥr kimi sԥciyyԥlԥndirilir, belԥ ԥmԥllԥrdԥn çԥkinmԥk
lazÕmdÕr.)
9. Qonúuna qarúÕ yalan úahidlik etmԥ. (Yalan, böhtan, xԥbԥrçilik ԥn pis qԥbahԥtlԥrdir,
insanlar arasÕndakÕ münasibԥtlԥri pozur, etibarsÕzlÕq do÷urur.)
10. Qonúunun evinԥ göz dikmԥ; (qonúunun arvadÕna, kölԥsinԥ, atÕna, eúúԥyinԥ göz
dikmԥ. Bu o demԥkdir ki, insan niyyԥtini tԥmiz saxlamalÕ, baúqasÕna hԥsԥd aparmamalÕ,
baúqasÕnÕn malÕnda gözü olmamalÕdÕr.)
1.2. Yԥhudilikdԥ Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar

43
Yԥhudi mԥzhԥblԥrini üç qrupda incԥlԥmԥk olar:
1. XristianlÕqdan öncԥki yԥhudi mԥzhԥblԥri
2. øslamdan sonrakÕ yԥhudi mԥzhԥblԥri
3. Günümüzdԥki yԥhudi mԥzhԥblԥri
XristianlÕqdan öncԥki yԥhudi mԥzhԥblԥri bunlar-
dÕr:
a. Hasidilԥr: øbrani dilindԥ “dindarlar” mԥnasÕna gԥlԥn bu mԥzhԥb mԥnsublarÕ
dövlԥtdԥn vԥ siyasԥtdԥn uzaq özlԥrini mԥbԥdin tԥmir vԥ tԥmizlԥnmԥsi iúinԥ vermiú dindar
kimsԥlԥr idi.
b. Fariseylԥr: Bu mԥzhԥb mԥnsublarÕ özlԥrinԥ alimlԥr vԥ din qardaúlarÕ deyilmԥsini
istԥyirdilԥr. Bu mԥzhԥb yԥhudiliyԥ ԥsas úԥkil verԥn böyük mԥzhԥb sayÕlÕr. Fariseylԥr yazÕlÕ
tövratla yanaúÕ, Hz. Musadan úifahi olaraq nԥql olunan úifahi tövratÕ qԥbul etmiúlԥr. Bunlar
yazÕlÕ tövratda olmayan lakin úifahi tövratda olan nԥslԥrdԥn bir inanc sistemi ortaya çÕxar-
mÕúlar.
c. Sԥdduqilԥr: Bu mԥzhԥb etiqad vԥ ԥmԥldԥ fariseylԥrin tam ԥksi olan mԥzhԥbdir.
Hԥmçinin sԥdduqilԥr fariseylԥrin ԥksinԥ dövlԥtdԥ aristokrat sinfini tԥkil etmiúlԥr. Sԥdduqilԥr
mԥbԥdin RomalÕlar tԥrԥfindԥn da÷ÕdÕlmasÕndan sonra xalq üzԥrindԥki tԥsir gücünü itirmiú
vԥ zamanla tarixdԥn silinmiúlԥr.
DøNLԤR TARøXø
d. Esseylԥr: Bu mԥzhԥb fariseylԥr vԥ sԥdduqilԥrin müasiri sayÕlan mistik mԥzhԥbdir.

Mԥnbԥlԥrdԥ qeyd olundu÷una görԥ, esseylԥr toplu halda yaúayÕrdÕlar. Mԥzhԥb bir sirr
tԥriqԥti kimi idi. Mԥzhԥb mԥnsublarÕ daima a÷ geyinirdilԥr. Kԥnd tԥsԥrrüfatÕ ilԥ mԥú÷ul olur
vԥ subay yaúama÷a üstünlük verirdilԥr. Bunlar hԥmçinin ԥt yemir. Esseylԥrin inanc ԥsaslarÕ
fariseylԥrԥ yaxÕndÕr. Bԥzi alimlԥr esseylԥrin xristinalÕ÷Õn bir qolu vԥ davamçÕsÕ oldu÷unu
söylԥyirlԥr.
øslamdan sonrakÕ yԥhudi mԥzhԥblԥrindԥn biri
fariseylԥrin davamçÕsÕ olan “Rԥbbani” vԥ qismԥnn BøLøRDøNøZMø?
sԥdduqi mԥzhԥbinin görüúlԥrini mԥnimsԥyԥnn
“Qarailik”dir. Qarailik mԥzhԥbinԥ mԥnsub
olan Yԥhudilԥr aprel ayÕnÕn 13-
Rԥbbani yԥhudilԥr yazÕlÕ tövratdan dahaa dԥn baúlayaraq 70 gün
çox öncԥki hahamlarÕn müxtԥlif mԥsԥlԥlԥrdԥki
oruc tuturlar.
görüúlԥrindԥn ibarԥt Talmutu ԥsas almÕú vԥ TövratÕ
sadԥcԥ ibadԥt zamanÕ istifadԥ etmiúlԥr.
“Qarailik”, rԥbbani yԥhudiliyin qatÕ talmutçulu÷una qarúÕ çÕxan vԥ saylarÕ az olsa da
bugünԥ qԥdԥr varlÕ÷ÕnÕ davam etdirԥn bir mԥzhԥbdir.
Qarai kԥlmԥsi ԥrԥbcԥ “qiraԥt” kԥlmԥsiylԥ eyni mԥnadadÕr. Bunlar ԥsasԥn yԥhudiliyin
ԥhkam vԥ prinsiplԥrindԥn ibarԥt olan tanah kitabÕna üstünlük vermiúlԥr.
Qarailԥrdԥ ibadԥt sabah vԥ axúam olmaqla gündԥ iki dԥfԥ fԥrzdir. Bu mԥzhԥb
mԥnsublarÕnÕn bir qismi bu gün Misir vԥ øsraildԥ yaúamaqdadÕr.
44 Yԥhudiliyin bu qoldakÕ baúqa bir mԥzhԥbi øsԥviyyԥ
mԥzhԥbidir. Mԥzhԥb adÕnÕ qurucusu, Ԥbu øsa øshaq
BøLøRDøNøZMø?
b. Yaqub ԥl-øsfԥhanidԥn götürmüúdür. Bu úԥxs xԥlifԥ
Reformist yԥhudiliyin Mԥnsur zamanÕnda yaúamÕú vԥ ԥmԥvi xԥlifԥsi Mԥrvan
ortaya çÕxmasÕnÕn ԥn önԥmli b. Mԥhԥmmԥd ԥl-Hammar zamanÕnda fikrini yayma-
sԥbԥblԥri 1789-cu ildԥ baú ÷a baúlamÕúdÕr. Yԥhudilԥrdԥn çoxu ona tabe olmuúdur.
vermiú FransÕz ønqilabÕ vԥ O özünün gözlԥnilԥn Mԥsih oldu÷unu, yԥhudilԥri qur-
yԥhudilԥr tԥrԥ¿ndԥn gözlԥnilԥn tarmaq üçün Allah tԥrԥfindԥn göndԥrildiyini irԥli sür-
Mԥsihin gԥlmԥmԥsidir. müúdür. Yԥhudilԥrin gündԥ üç dԥfԥ olan ibadԥtlԥrini
yeddi dԥfԥyԥ çÕxarmÕúdÕr. Tövratda ԥmr edilԥn dini
hökmlԥrin bir qismini dԥ tövratdan çÕxarmÕúdÕr.
Müasir yԥhudi mԥzhԥblԥri bunlardÕr:
Ortodoks, reformist vԥ mühafizԥkar yԥhudilik.
Ortodoks yԥhudilik digԥr mԥzhԥblԥrin ayrÕlmasÕyla ortaya çÕxmÕúdÕr. Bu yԥhudi mԥzhԥbi
yazÕlÕ tövratÕn TanrÕ tԥrԥfindԥn Hz. Musaya yazdÕrÕldÕ÷Õna vԥ úifahi tövratÕn da úifahi olaraq
vԥhy edildiyinԥ inanmaqdadÕr. øsraildԥ Ortodoks yԥhudilik dövlԥtin rԥsmi mԥzhԥbidir.
Reformist yԥhudilik, XIX ԥsrin baúlan÷ÕcÕnda Alman yԥhudilԥri arasÕnda çÕxmÕúdÕr.
Reformist yԥhudilԥr ortodoks yԥhudilԥrin görüúlԥrini qԥbul etmirlԥr. Bu yԥhudi mԥzhԥbi
ümumi olaraq yԥhudiliyin úabat qanunlarÕna qarúÕ çÕxan mԥzhԥbdir. Bu mԥzhԥbԥ görԥ si-
neqoqda qadÕnlarla kiúilԥr bir yerdԥ ibadԥt edԥ bilԥrlԥr. Hԥtta qadÕnlar haham belԥ seçilԥ
bilirlԥr. Bu mԥzhԥb hԥmçinin dindԥ yenilik tԥrԥfdarÕ olaraq tanÕnÕrlar. Talmutu inkar edib,
mԥsihçiliyi rԥdd edirlԥr.
Mühafizԥkar yԥhudilik, reformist yԥhudiliyԥ tԥsir etmԥk üçün yaranmÕúdÕr. Bu mԥzhԥb

mԥnsublarÕ ibadԥtlԥrini ibranicԥ yox ingiliscԥ yerinԥ yetirilԥr. Mühafԥzakarlar anasÕ yԥhudi
olmayan uúa÷Õ yԥhudi qԥbul etmirlԥr. Bu yԥhudi mԥzhԥbinin ԥn baúlÕca xüsusiyyԥti isԥ sio-
nist (milliyyԥtçi yԥhudi) olmalarÕdÕr.
1.3. Yԥhudilikdԥ øbadԥt vԥ Bayramlar

Yԥhudilԥr ibadԥtlԥrini sineqoqlarda hԥ-
yata keçirirlԥr. Sineqoq Qüdsdԥki mԥbԥdin
da÷ÕdÕlmasÕndan sonra yԥhudilԥrin ibadԥt
üçün istifadԥ etdiklԥri yerԥ verilԥn addÕr. Si-
neqoqlarda rulon úԥklindԥ Tövrat ԥlyazma-
larÕnÕn saxlandÕ÷Õ “Aron ha-Qadeú” adla-
nan müqԥddԥs bir yer vardÕr. Sineqoqlarda
hԥmçinin yԥhudilԥrin dini vԥ milli simvol-
larÕndan biri olan yeddi qollu úamdan olur.
øbadԥt zamanÕ ԥn önԥmli an, Tövrat ru-

lonlarÕnÕn boxçalar içԥrisindԥn çÕxarÕlmasÕ
vԥ haham tԥrԥfindԥn oxunmasÕdÕr. Yԥhudilԥr
sineqoqlarda sԥsli úԥkildԥ Tövrat hissԥlԥrini
oxuyurlar. Yԥhudilԥrdԥ ibadԥt tԥkcԥ si-
neqoqlarda yox evlԥrdԥ dԥ yerinԥ yetirilir. 45
Evlԥrdԥ giriú qapÕsÕnÕn üzԥrindԥ “mezuza”
adlanan uzun bir boru içԥrisindԥ tövratdan
cümlԥlԥr yazÕlmÕú rulon olur. Evԥ girԥrkԥn
vԥ çÕxarkԥn yԥhudilԥr mezuzaya toxunub
barmaqlarÕnÕ öpürlԥr. Yԥhudilԥr ibadԥt za-
manÕ Qüdsԥ tԥrԥf yönԥlirlԥr. Yԥhudi qadÕnlarÕ ibadԥtlԥrdԥ iútirak etmir, sadԥcԥ baúlarÕ örtü-
lü olaraq kԥnardan seyr edԥ bilirlԥr. Lakin Modernist yԥhudilԥrԥ görԥ, qadÕnlar da kiúilԥrlԥ
bԥrabԥr sineqoqda ibadԥt edԥ bilԥr.
øbadԥt edԥrkԥn yԥhudi kiúilԥr baúlarÕna “kipa” adlÕ tԥkkԥ qoyar, çiyinlԥrinԥ dԥ “tallit”
adlÕ dua úalÕ dediklԥri úal salarlar. QadÕnlar da baúlarÕnÕ örtԥrlԥr. Yԥhudilikdԥ ibadԥt günlük
vԥ hԥftԥlik olmaqla iki yerԥ bölünür. Günlük ibadԥt sԥhԥr, günorta vԥ axúam edilir. Hԥftԥlik
ibadԥt isԥ úԥnbԥ günü sineqoqda olur.
(Gündԥ üç dԥfԥ yerinԥ yetirilԥn ibadԥt, BøLøRDøNøZMø?
ԥn azÕ 13 yazÕ olan vԥ ԥn azÕ on nԥfԥrlԥ Yԥhudilikdԥ vacib sayÕlan qurban
olur.) Hԥftԥlik úԥnbԥ ibadԥti isԥ cümԥ günüü ibadԥti bugün hԥyata keçirilmir. Çünki,
günԥúin batmasÕyla baúlayÕr vԥ úԥnbԥ günüü yԥhudiliyԥ görԥ qurban ancaq müqԥddԥs
axúama qԥdԥr davam edir. Yԥhudilikdԥ mԥbԥddԥ yerinԥ yetirilԥn ibadԥtlԥrdԥndir.
úԥnbԥ günü od yandÕrmaq, iúlԥmԥk dini OnlarÕn müqԥddԥs mԥbԥd saydÕqlarÕ
baxÕmdan qada÷andÕr. Süleyman mԥbԥdindԥn bu gün sadԥcԥ
Yԥhudilik xatirԥlԥrilԥ yaúayan bir din- qԥrb divarÕ qaldÕ÷Õ üçün bu ibadԥt yerinԥ
dir. Yԥhudilikdԥ mövcud olan bayramlarr yetirilmir.
yԥhudi tarixinin önԥmli dönüú nöqtԥlԥri vԥ
DøNLԤR TARøXø
yaúayÕú tԥrzi ilԥ ԥlaqԥlidir. Bu bayramlardan biri olan “Roú Haúana” Yԥhudi tԥqvimindԥ
yeni il bayramÕ hesab edilir. Sentyabr-oktyabr aylarÕnda 2 gün qeyd olunur. Yԥhudi inancÕ-
na görԥ bu bayramda insanÕn qԥdԥri tԥyin olunur.
Digԥr bir bayram “Yom Kippur”dur. Roú Haúana bayramÕnÕn ilk günündԥn etibarԥn
davam edԥn 10 günlük tövbԥ zamanÕnÕn sonunda qeyd olunan “kԥffarԥt günü” bayramÕdÕr.
Bu bayramda yԥhudilԥr tövbԥ vԥ ibadԥtlԥ mԥú÷ul olurlar. Bu bayram günü øsraildԥ tԥcili
xidmԥtlԥr xaricindԥ heç bir dövlԥt iúi görülmür. Bu bayramlardan baúqa yԥhudilikdԥ sukkot
(çadÕrlar), Simha tora (tövratÕn xԥtm bayramÕ), hanuka, fÕsÕh, úavuot kimi bayramlarÕ da
mövcuddur.
øZAH EDøN!
“Ey øsrail o÷ullarÕ! SizΩ bΩxú etdiyim nemΩtimi xatÕrlayÕn, (Tövratda axirüzzΩman pey÷ΩmbΩr
barΩsindΩki) buyurdu÷umu yerinΩ yetirin ki, MΩn dΩ sizinlΩ (sizi CΩnnΩtΩ varid etmΩk barΩsindΩ) olan
ΩhdΩ vΩfa edim. YalnÕz MΩndΩn qorxun! Sizin ΩlinizdΩkini (TövratÕ) tΩsdiqlΩyici kimi göndΩrdiyimΩ
(Qurana) iman gΩtirin! Onu inkar edΩnlΩrin ΩvvΩlincisi siz olmayÕn! MΩnim ayΩlΩrimi (TövratdakÕ
hökmlΩrimi) ucuz qiymΩtΩ (dΩyΩrsiz dünya malÕna) satmayÕn vΩ ancaq MΩndΩn qorxun!” (Bԥqԥrԥ
2/40-41)
“Biz øsrail o÷ullarÕndan Ωhd almÕú, onlara pey÷ΩmbΩrlΩr göndΩrmiúdik. HΩr dΩfΩ bir pey÷ΩmbΩr
onlara ürΩklΩrinΩ yatmayan bir hökm gΩtirdikdΩ (hΩmin pey÷ΩmbΩrlΩrin) bir qismini yalançÕ hesab
edΩr, bir qismini dΩ öldürΩrdilΩr.“ (Maidԥ, 5/70)
YuxarÕda keçԥn ayԥlԥr iúÕ÷Õnda Qurani-Kԥrimin Yԥhudiliyԥ baxÕúÕnÕ izah edin!
46
2. XristianlÕq
Allah-Tԥala tԥrԥfindԥn Hԥzrԥt øsa pey÷ԥm-
bԥr vasitԥsilԥ insanlara göndԥrilmiú ilahi dinԥ
“xristianlÕq” deyilir. Qԥdim yunan dilindԥn
tԥrcümԥdԥ “xristian” – “mԥsihi” (yԥni mԥsihԥ
inanan) demԥkdir. Qԥdim yԥhudilԥrdԥ padúah
hakimiyyԥtԥ gԥlԥndԥ din xadimlԥri onun alnÕna
müqԥddԥs ya÷ sürtürdülԥr. “Mԥsih” – alnÕna ya÷
sürtülmüú, yԥni hakimiyyԥti tԥsdiq edilmiú úԥxsԥ
deyilir.
XristianlÕ÷Õn müqԥddԥs kitabÕ “øncil”dir. Hԥzrԥt øsa Allahdan vԥhy olaraq aldÕ÷Õ ԥsl
“øncil”i camaata tԥlim edirdi. Lakin Hԥzrԥt øsanÕn dediklԥri o dövrün ali tԥbԥqԥdԥ olan in-
sanlarÕn xoúuna gԥlmԥdiyi üçün, onu öldürmԥk qԥrarÕna gԥldilԥr. AllahÕn qüdrԥt ilԥ Hԥzrԥt
øsa düúmԥnlԥrin ԥlindԥn xilas oldu, onun yerinԥ onu öldürmԥk istԥyԥn baúqasÕ çarmÕxa
øZAH EDøN!
Xristianlar Hz. øsanÕn çarmÕxa çԥkildiyinԥ inanÕrlar. Hz. øsanÕn çarmÕxa çԥkilmԥsi Hz.
Adԥmdԥn bugünԥ qԥdԥr gԥlԥn insano÷lunun günahÕna kԥffarԥt olmasÕ yönündԥn xristianlÕqda çox
önԥmli bir hadisԥdir.
øslamÕn bu mövzudakÕ görüúünü Qurani-Kԥrimin Nisa surԥsinin 157-158-ci ayԥlԥrini
incԥlԥyԥrԥk, øslamÕn vԥ xristianlÕ÷Õn Hz. øsaya yüklԥdiyi vԥzifԥsini izah edin.
çԥkildi. Bundan sonra Hԥzrԥt øsanÕn dini tԥlimlԥri tamamilԥ dԥyiúdirilԥrԥk, ԥslindԥn uzaq-
laúdÕrÕldÕ. Ömrünü tԥk Allaha imanÕ tԥbli÷ etmԥyԥ sԥrf etmiú Hԥzrԥt øsanÕ “AllahÕn o÷lu”
adlandÕrdÕlar.
Bu gün xristianlÕqda “tԥslis”, yԥni üç tanrÕya iman hakimdir. KainatÕ yaradan Allah
– ata, Hԥzrԥt øsa – onun o÷lu sayÕlÕr, Ruhul-qüdüs (Müqԥddԥs Ruh) isԥ bunlar arasÕnda
vasitԥçi hesab olunur.
2.1. XristianlÕqda ønanc ԤsaslarÕ

Ԥslinԥ baxÕlarsa, ortaya çÕxdÕ÷Õ zamanda xristianlÕq
monoteist (tԥk tanrÕya inancÕ ԥsas alan) bir dindir. øncillԥrdԥ
vԥ digԥr müqԥddԥs mԥtnlԥrdԥ bu anlayÕúÕ dԥstԥklԥyԥn
ifadԥlԥr mövcuddur. Ancaq kilsԥnin do÷ru qԥbul etdiyi
øncil mԥtnlԥrindԥ øsa üçün "TanrÕnÕn O÷lu" Allah üçün dԥ
"Ata" terminlԥrinin istifadԥ edildiyi görülmԥkdԥdir. Xris-
tianlÕ÷Õn müqԥddԥs kitabÕnda keçԥn "Mԥn vԥ Ata birik",
"AtanÕzÕn Ruhu", "AllahÕn Ruhu" vԥ s. ifadԥlԥr, tԥslis ola-
raq úԥrh olunur.
XristianlÕqdakÕ bu inanc ԥsaslarÕnÕn ilk hԥvarilԥrdԥn
etibarԥn müԥyyԥn edilmԥyԥ baúlandÕ÷Õ, son úԥklini isԥ
IV vԥ V ԥsrlԥrdԥ olmuú xristian konsillԥrindԥ nԥticԥlԥndiyi qeyd olunur. Bununla birlikdԥ
inanclar mövzusunda hԥm kilsԥlԥr, hԥm dԥ mԥzhԥblԥr arasÕnda bԥzi ortaq ana ünsürlԥr ol-
du÷u kimi fԥrqli anlayÕúlar da vardÕr. 47
Bԥzi tarixçilԥrԥ görԥ, monoteizm inancÕnÕn hakim oldu÷u Yԥhudilik dini ԥtrafÕnda çÕx-
mÕú olan "tԥslis" inancÕ, böyük bir ehtimalla øsanÕn tanrÕlaúdÕrÕlmasÕnÕn tԥbii bir nԥticԥsidir.
Bununla yanaúÕ Ruhul-Qüdüsün dԥ ayrÕ bir ilahi varlÕq sayÕlmasÕ üç ayrÕ tanrÕ anlayÕúÕn or-
taya çÕxmasÕna sԥbԥb olmuúdu. Daha sonrakÕ dövrlԥrdԥ bԥzi kԥlami ifadԥlԥrlԥ açÕqlanma÷a
çalÕúÕlan tԥslisin üç ünsürü (Ata, O÷ul, Ruhul-qüdüs) xristianlÕqda bir üluhiyyԥtin üç ayrÕ
görünüúü oldu÷unu göstԥrir.
XristianlÕqdakÕ inanc ԥsaslarÕndan biri dԥ “inkarnasyon”inancÕdÕr . Bu inanc TanrÕnÕn
øsa Mԥsihdԥ bԥdԥnlԥúԥrԥk yer üzündԥ bir bԥúԥr kimi yaúamasÕnÕ ifadԥ edir. Xristianlara
görԥ, Hԥzrԥt øsa sadԥcԥ bir pey÷ԥmbԥr deyil, eyni zamanda ølahi TanrÕnÕn o÷ludur.
Xristian inanc ԥsaslarÕnda mövcud olan bir baúqa inanc, "kԥffarԥt" tԥlimidir. Xristian-
lÕqdakÕ bu inanca görԥ, insanlÕ÷Õn atasÕ olan Adԥm pey÷öԥmbԥr, TanrÕ ilԥ etdiyi ԥhdi poz-
muú, itaԥtsizliyi ilԥ insanlÕ÷Õ tanrÕnÕn gözündԥn salmÕúdÕr. XristianlÕ÷Õn kԥffarԥt inancÕna
görԥ, øsa Mԥsih könüllü olaraq çarmÕxda bütün insanlarÕn günahlarÕna kԥffarԥt olaraq asÕl-
mÕú vԥ bununlada insan ilԥ tanrÕ arasÕndakÕ pozulan münasibԥtlԥtlԥri bԥrpa etmiúdir.
2.2. XristianlÕqda Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar.

XristianlÕq ԥsasԥn, üç böyük qola bölünmüúdür.
a) Katoliklik
b) PravoslavlÕq
c) ProtestantlÕq
DøNLԤR TARøXø
Katolik mԥzhԥbi: XristianlÕ÷Õn ԥn çox mԥnsubu olan mԥzhԥbidir. Bu mԥzhԥb özünü Hz.
øsanÕn vԥkili olan Petrusa ba÷lamaqdadÕr. Katoliklԥr Roma papasÕnÕn dini hakimiyyԥtini
tanÕyÕr, onu öz rԥhbԥrlԥri hesab edirlԥr. Papa bu gün eyni zamanda Vatikan dövlԥtinin pre-
zidentidir.
Katolik mԥzhԥbinin ԥsas xüsusiyyԥtlԥri bunlardÕr:
• Dini rԥhbԥr papadÕr. Papa øsanÕn vԥkili, Petrusun davamçÕsÕdÕr.
• Papa heç vaxt sԥhvԥ yol vermԥyԥn hakimdir.
• Roma úԥhԥri katolik mԥzhԥbinin mԥrkԥzidir vԥ mԥnԥvi yöndԥn digԥr kilsԥlԥrdԥn
üstündür.
• Katolik kilsԥsi vԥhyin qayna÷Õ olaraq müqԥddԥs kitab vԥ adԥt-ԥnԥnԥyԥ böyük önԥm verir.
• Katolik kilsԥsi Hz. Mԥryԥmin dԥ göyԥ yüksԥldiyinԥ, o÷ul tanrÕnÕn yԥni Hz. øsanÕn
vԥ kilsԥnin anasÕ oldu÷una inanmaqdadÕr.
• Katolik kilsԥsinԥ görԥ rahiblԥrin subay olmasÕ zԥruridir.
• Boúanmaq qada÷andÕr.
• Yeni ili 25 dekabrda qarúÕlayÕrlar.
• Xristian sakramentlԥrindԥn yalnÕz yeddisini qԥbul edirlԥr.
Provoslov mԥzhԥbi: Pravoslav mԥzhԥbinԥ ba÷lÕ olan xristianlar isԥ papanÕn
hakimiyyԥtini tanÕmÕr, “patriarx” adlÕ dini rԥhbԥrԥ tabe olurlar.
Pravoslav mԥzhԥbinin ԥsas xüsusiyyԥtlԥri bunlardÕr:
48 • PravoslavlÕ÷Õn ruhani lideri patriarxdÕr. Patriarx papa kimi tԥk rԥhbԥr deyil.
• Müqԥddԥs ruhun sadԥcԥ atadan çÕxdÕ÷Õna inanÕrlar.
• PapanÕn heç vaxt sԥhv etmԥdiyi inancÕnÕ qԥbul etmirlԥr.
• Hz. øsa, Hz. Mԥryԥm vԥ xristian ԥzizlԥrinin úԥkil vԥ heykԥllԥrindԥn ibarԥt olan
ikonlara önԥm verirlԥr.
• Provoslav rahiblԥr istԥdiklԥri tԥqdirdԥ evlԥnԥ bilirlԥr. Ama patriarxlar evlԥnԥ bilmԥzlԥr.
• Boúanmaq sԥrbԥstdir ancaq müԥyyԥn úԥrtlԥrԥ ba÷lÕdÕr.
• Bu mԥzhԥbdԥ xristianlÕ÷Õn simvolu olan xaçÕn eninԥ vԥ uzununa olan qollarÕ eyni
ölçüdԥdir.
• Yeni ili yanvar ayÕnÕn 6-da qeyd edirlԥr.
• Yeddi xristian sakramentini qԥbul edirlԥr.
Protestan mԥzhԥbi: Orta ԥsrlԥrdԥ kilsԥyԥ qarúÕ dini-siyasi mübarizԥ mԥktԥbi kimi
meydana çÕxmÕú protestantlÕqda isԥ papaya qarúÕ tam itaԥtsizlik vԥ kilsԥ hakimiyyԥtinԥ
etiraz motivlԥri ԥsas sayÕlÕr. ProtestantlÕq mԥzhԥbinin bԥzi qollarÕ, habelԥ, bir çox baúqa
cԥrԥyanlar xristianlÕ÷Õn qeyri-ԥnԥnԥvi tԥriqԥtlԥri hesab edilir.
Protestant mԥzhԥbinin ԥsas xüsusiyyԥtlԥri bunlardÕr:
• PapanÕn heç bir sԥhv etmԥdiyi fikrini vԥ hakimiyyԥtini qԥbul etmirlԥr.
• Dini anlamaq vԥ izah etmԥk üçün kilsԥni yox, müqԥddԥs kitabÕ ԥsas alÕrlar.
• Sadԥcԥ vaftiz vԥ evharistiya sakramentini qԥbul edir, digԥrlԥrini qԥbul etmirlԥr.
• Qurtuluú üçün ԥmԥldԥn dah çox imanÕ ԥsas alÕrlar.
• RuhbanlÕ÷Õ qԥbul etmirlԥr.
• Ԥzizlԥrԥ vԥ Hz. Mԥryԥmԥ ԥhԥmiyyԥt vermirlԥr.

• Kilsԥlԥrinԥ úԥkil vԥ heykԥl qoymurlar.
• Günah çÕxarma ayinini qԥbul etmirlԥr.
• Rahiblԥri evlԥnԥ bilirlԥr.
• øbadԥt vԥ ayinlԥr hԥr ölkԥnin öz dilindԥ hԥyata keçirilir.
Anqlikan kilsԥsi: XVI ԥsrdԥ øngiltԥrԥdԥ ortaya çÕxmÕú xristian mԥzhԥbidir. Bu mԥzhԥb
protestantlÕ÷Õn øngiltԥrԥyԥ mԥxsus bir úԥklidir. Bu mԥzhԥb mԥnsublarÕ da pravoslavlar kimi
papanÕn hakimiyyԥtini qԥbul etmirlԥr.
Baptistlԥr mԥzhԥbi: Hollandiyada ortaya çÕxmÕú, 30 milyon mԥnsubu olan “Baptistlԥr”
protestant mԥzhԥbidir. Baptizm mԥzhԥbinԥ görԥ hԥr bir insan vücudunu tamamilԥ suda is-
ladaraq vaftiz olunmalÕdÕr. Bu øsaya imanÕn qԥti bir simvolu sayÕlmaqdadÕr vԥ bu ayinԥ
yetiúkin olan hԥrkԥsin uymasÕ vacib sayÕlÕr.
Adventistlԥr mԥzhԥbi: XristianlÕqda olan dini cԥrԥyanlardan biri dԥ 1831-ci ildԥ ABùda
William Miller adlÕ bir kԥndçi tԥrԥfindԥn qurulan “Adventistlԥr“ hԥrԥkatÕdÕr. Bunlar øsanÕn
gԥliúini böyük bir ümidlԥ gözlԥyԥn bir qrupdur. Bugün adventistlԥrin “Yeddinci günԥ ba÷lÕ
Adventistlԥr” adlÕ qolu fԥaliyyԥtlԥrini davam etdirir.
2.3. XristianlÕqda øbadԥt vԥ Bayramlar

XristianlÕqda ayin vԥ dini mԥrasimlԥr “sak-
rament” adlanÕr. Pravoslav vԥ katolik mԥzhԥblԥr
yeddi sakramenti qԥbul edir, protestan mԥzhԥblԥri 49
isԥ bu yeddi sakramentdԥn sadԥcԥ ikisini (evha-
ristiya vԥ vaftizi) qԥbul edirlԥr. XristianlÕqdakÕ
yeddi sakrament bunlardÕr:
Vaftiz: suya salma vԥ ya bԥdԥnin müԥyyԥn
qisimlԥrini yumaqla edilir. Xristian imanÕnÕ
qԥbul etmԥyin ilk mԥrhԥlԥsi hesab edilir. Xristian
mԥzhԥblԥrinin çoxu körpԥlik zamanÕ vaftizi ԥsas
hesab edirlԥr.
Konfirmasyon: vaftizlԥ xristian olan úԥxsԥ Müqԥddԥs ruhun verilmԥsi ayinidir.
Tövbԥ, günah etirafÕ: ønsanÕn etdiyi günah vԥ ya xԥtasÕnÕ kilsԥdԥ etiraf etmԥsi vԥ rahi-
bin dԥ Ata, o÷ul vԥ Müqԥddԥs ruh adÕna bu günahÕ ba÷ÕúlamasÕ ayinidir.
Evharistiya, komünyon: øsanÕn çarmÕxa çԥkilmԥdԥn öncԥ hԥvarilԥri (müridlԥr) ilԥ
yediyi son axúam yemԥyinin xatirԥsinԥ icra edilԥn sakramentdir. Bu ayinԥ hԥmçinin “çörԥk
vԥ úԥrab ayini” dԥ deyilir. Xristian inancÕna görԥ bu ayindԥki çörԥk øsanÕn bԥdԥnini, úԥrab
isԥ qanÕnÕ tԥmsil edir.
Evlilik: evlԥnԥcԥk namizԥdlԥr üçün bԥzi özԥl dualarÕn oxundu÷u ayindir.
Rahib tԥsdiqi: din adamlarÕnÕn rahib olaraq qԥbul olunma ayinidir.
Xԥstԥ ya÷lama: ölmԥk üzrԥ olan xԥstԥyԥ xüsusi dualar oxunaraq ya÷ sürtülmԥsi ayi-
nidir.
DøNLԤR TARøXø
XristianlÕqda ibadԥtlԥr günlük hԥftԥlik

vԥ illik olmaqla üç yerԥ bölünür. Günlük
ibadԥtlԥr ԥvvԥllԥr yeddi vaxt ikԥn sonradan
gündԥ iki vaxta salÕnmÕúdÕr. Hԥftԥlik ibadԥt
isԥ bazar günü sԥhԥr vԥ axúam olmaqla iki
vaxtda yerinԥ yetirilir. øllik ibadԥt isԥ bayram
vԥ anma günü úԥklindԥdir.
XrisitianlÕqda qeyd olunan bayramlar
festival adlanÕr. Bu festivallardan bԥzilԥri
aúa÷ÕdakÕlardÕr:
XristianlÕ÷Õn baú ayini kilsԥ ibadԥti sayÕlÕr. Xristian olan hԥr bir úԥxs dua etmԥlidir.
PravoslavlÕqda ikonalara ibadԥt mühüm yer tutur. XristianlÕqda xaçsÕz heç bir ibadԥt icra
edilmir. Xaç xristiana øsa Mԥsihin onun yolunda xaçda çarmÕxa çԥkilԥrԥk ԥzabla ölmԥsini
xatÕrladÕr. Xaça pԥrԥstiú etdiklԥrinԥ görԥ xristianlara hԥm dԥ xaçpԥrԥst deyilir. Katoliklԥr
dörduclu, pravoslavlar altÕ vԥ sԥkkiz uclu xaça ibadԥt edirlԥr.
Noel: øsanÕn do÷ulmasÕnÕ anma günü olaraq qeyd olunan bayramdÕr. 25 dekabrda qeyd
olunur. Bu festivala hԥmçinin “kristmas” da deyilir. Kristmas öncԥsi bԥzi dini hazÕrlÕqlarÕn
hԥyata keçirildiyi dönԥmԥ isԥ “advent” deyilir.
Epifani: 6 yanvarda qeyd olunur. øsanÕn inancsÕzlara görünmԥsinin xatirԥsinԥ qeyd
olunur. Protestant mԥzhԥbi bunu qeyd etmir. Pravoslavlar 25 dekabrda kristmasÕ deyil 6
yanvarda epifanini qeyd edirlԥr.
50 Paskalya: øsanÕn çarmÕxa çԥkildikdԥn üç gün sonra dirilmԥsi xatirԥsinԥ qeyd olunur.
Katoliklԥr vԥ protestanlar bu festivalÕ martÕn 21-dԥn sonra ilk tam ayÕn görünmԥsindԥn
sonra ilk bazar günü qeyd edirlԥr. Pravoslav xristianlar isԥ katolik vԥ protestanlarÕn qeyd
etdiklԥri tarixdԥn bir neçԥ hԥftԥ sonra qeyd edirlԥr. Xristianlar bu festivaldan öncԥ 40 gün
oruc tutur vԥ dualar edirlԥr.
XristianlÕqda øsa Mԥsihԥ, Müqdԥddԥs Mԥryԥmԥ, hԥvarilԥrԥ hԥmçinin müqԥddԥslԥrԥ
mԥxsus ԥúyalara da pԥrԥstiú etmԥk çox mԥúhurdur. Kilsԥ vԥ xalq qarúÕsnda müԥyyԥn
xidmԥtlԥri olmuú tanÕnmÕú úԥxslԥr kilsԥ tԥrԥfindԥn müqԥddԥs qԥbul edilir vԥ onlara pԥrԥstiú
edilir.
øZAH EDøN!
MΩryΩm o÷lu MΩsih ancaq bir pey÷ΩmbΩrdir. Ondan ΩvvΩl dΩ pey÷ΩmbΩrlΩr gΩlib getmiúdir.
Onun anasÕ isΩ çox pak (AllahÕn hökmlΩrini sidq-ürΩkdΩn tΩsdiq edΩn) bir qadÕn idi. Onlardan
hΩr ikisi (adi insanlar kimi) yemΩk yeyirdi. Gör Biz ayΩlΩri onlara necΩ baúa salÕrÕq, onlar (bu
ayΩlΩrdΩn) gör necΩ üz çevirirlΩr. Maidԥ 5/75
(Ya RΩsulum!) Biz (QuranÕ) sΩnΩ haqq olaraq, özündΩn ΩvvΩlki kitabÕ (bütün ilahi kitablarÕ)
tΩsdiq edΩn vΩ onu qoruyan (vΩ ya onlarÕn do÷rulu÷una úahid) olaraq endirdik. SΩn onlarÕn
arasÕnda AllahÕn nazil etdiyi (Quran) ilΩ hökm et. SΩnΩ gΩlΩn haqdan ayrÕlÕb onlarÕn nΩfslΩrinin
istΩdiyinΩ uyma...Maidԥ 5/48
YuxarÕda keçԥn ayԥlԥrin iúÕ÷Õnda Qurani-Kԥrimin xristianlÕ÷a olan olan baxÕúÕnÕ izah edin!
B. Tԥhrif OlunmamÕú ølahi Din

Bugünԥ qԥdԥr tԥhrif olunmadan, pozulmadan qalan
yeganԥ din øslamdÕr.
1. øslam Dini
øslam ølahi dinlԥrin sonuncusudur. Bu din VII ԥsrin
ԥvvԥllԥrindԥ tԥúԥkkül etmԥyԥ baúlamÕúdÕr. øslam sözünün
lü÷ԥt mԥnasÕ ԥrԥbcԥ “tԥslim olmaq” demԥkdir. øslam dini
insandan AllahÕn iradԥsinԥ vԥ müqԥddԥs qanunlarÕna úԥrtsiz
tԥslim olma÷Õ tԥlԥb etdiyi üçün ona bu ad verilmiúdir. øslam
dininin müqԥddԥs kitabÕ Qurani-Kԥrimdir. Qurani-Kԥrim Allahu-Tԥalԥ tԥrԥfindԥn bu dinin
pey÷ԥmbԥri olan Muhammԥd (s.ԥ.s) 23 il ԥrzindԥ tԥdricԥn nazil olmuúdur. Yeganԥ ilahi
kitabdÕr ki, bugünԥ qԥdԥr öz ԥsli halÕ tԥhrif olunmadan qalmaqda davam edir. øslam dini-
nin müqԥddԥs kitabÕ Qurani-Kԥrimdԥ øslam dini haqda belԥ buyurulur: “ùübhԥsiz Allah
yanÕnda yeganԥ din øslamdÕr” (Ali-ømran 2/19). øslam dini bԥúԥriyyԥt üçün xoúbԥxtlik vԥ
qurtuluú dini olmuúdur. østԥnilԥn cԥmiyyԥtdԥ istԥnilԥn insan fԥrdi üçün ԥn yüksԥk hԥyat
úԥraitini tԥmin edԥ bilԥcԥk ümumbԥúԥri ԥbԥdi dindir.
øslam humanist dindir vԥ insanlÕ÷Õn bütün problemlԥrinin hԥllinԥ çalÕúÕr. øslama görԥ
bütün insanlar böyük bir ailԥnin üzvlԥri kimidir vԥ eyni hüquqlara malikdir.
øslam ümumbԥúԥri dindir vԥ bütün bԥúԥriyyԥtԥ gԥlmiúdir. øslam dininin müqԥddԥs
mԥrkԥzi Mԥkkԥ úԥhԥrindԥki Kԥbԥdir. øslam dini bugün dünyada ԥn sürԥtlԥ yayÕlan dindir.
Bu din dԥyԥrlԥri, ԥxlaq vԥ hüquq normalarÕ sayԥsindԥ öz ardÕcÕllarÕnÕn sayÕnÕ artÕrÕr. Hal-
51
hazÕrda dünyada 1 milyard 250 milyon müsԥlman yaúayÕr. Bu da dünya ԥhalisinin 5/1-ni
tԥúkil edir.
øslamiyyԥt
øslamÕ digԥr dinlԥrdԥn ayÕran

øslama görԥ bütün pey÷ԥm- øslamiyyԥt VII-ԥsrin ԥsas özԥlliyi, AllahÕn bü-
bԥrlԥr øslam pey÷ԥmbԥri, on-
baúlan÷ÕcÕnda Ԥrԥbistanda tün isim vԥ sifԥtlԥrindԥ bir
lara vԥhy olunan bütün ilahi
yayÕlma÷a baúlamÕú olaraq qԥbul edilԥn tövhid
mesajlar da insanlara øslamÕ
ümumbԥúԥri bir dindir. inancÕnÕ önԥmlԥ vur÷ulama-
öyrԥdԥn mesajlardÕr.
sÕdÕr.
1.1.øslamda ønanc vԥ Ԥxlaq Sistemi

øslam dinin inanc sistemi tԥk vԥ bir olan Allaha inanmaqdÕr. Yԥni øslam dini monoteist
bir dindir. øslam dininin inanc ԥsaslarÕ aúa÷ÕdakÕlardan ibarԥtdir:
- Allaha inanmaq. Yԥni AllahÕn varÕ÷Õna, birliyinԥ, tԥk oldu÷una, ondan baúqa bir
tanrÕ olmadÕ÷Õna inanmaq.
DøNLԤR TARøXø
- Onun mԥlԥklԥrinԥ inanmaq. Yԥni müxtԥlif vԥzifԥlԥ-

ri icra edԥn gözlԥ görünmԥz varlÕqlar olan mԥlԥklԥrin ol-
du÷una inanmaq.
- Onun kitablarÕna inanmaq. Yԥni AllahÕn göndԥrdiyi
bütün kitablara inanmaq.
- Onun pey÷ԥmbԥrlԥrinԥ inanmaq. Yԥni AllahÕn in-
sanlarÕ irúad üçün vԥzifԥlԥndirdiyi bütün pey÷ԥmbԥrlԥrԥ
inanmaq.
- Axirԥt gününԥ inanmaq. Yԥni bu dünyadan baúqa
axirԥt dünyasÕnÕn oldu÷una inanmaq.
- Xeyir vԥ úԥrin Allahdan oldu÷una inanmaq.
- Ölümdԥn sonra dirilmԥnin haqq oldu÷una inanmaq.
DÜùÜNÜN
øbrahim nΩ yΩhudi, nΩ dΩ xristian idi. O ancaq hΩnif (batildΩn haqqa tapÕnan,
haqqa yönΩlmiú olan) müsΩlman (Allaha tΩslim olan) idi vΩ (Allaha) úΩrik qoúanlardan
deyildi. Ali-ømran 3/67
Kim islamdan baúqa bir din ardÕnca gedΩrsΩ, (o din) heç vaxt ondan qΩbul ol-
unmaz vΩ o úΩxs axirΩtdΩ zΩrΩr çΩkΩnlΩrdΩn olar! Ali-ømran 3/85
..Bu gün dininizi sizin üçün kamil etdim, sizΩ olan nemΩtimi tamamladÕm vΩ sizin
52 üçün din olaraq islamÕ bΩyΩnib seçdim. Maidԥ 5/3
YuxarÕda keçԥn ayԥlԥrԥ görԥ, QuranÕn ifadԥ etdiyi øslam hansÕ mԥnalarÕ ifadԥ
etmԥkdԥdir? Düúünün!
øslam dinini qԥbul edԥn bir müsԥlmanÕn bu inanc ԥsaslarÕnÕn hԥr birinԥ ayrÕ-ayrÕlÕqda
inanmasÕ lazÕmdÕr. Bunlara hԥmçinin imanÕn úԥrtlԥri dԥ deyilir.
Hz. Muhammԥd (s.ԥ.s) öz pey÷ԥmbԥrlik fԥaliyyԥtinin mԥqsԥdini açÕqlayan: “Mԥn in-
sanlarÕn ԥxlaqÕnÕ kamillԥúdirilmԥk üçün göndԥrildim.” hԥdisi øslamda ԥxlaqÕn ԥhԥmiyyԥtini
ifadԥ etmԥk üçün yetԥrlidir.
øslam dininԥ görԥ, insan hԥr úeydԥn ԥvvԥl, bu dünyadakÕ mԥqsԥd vԥ vԥzifԥlԥrini bi-
lib, bunlara riayԥt etmԥlidir. Ümumilikdԥ insanÕn üç cür vԥzifԥsi vardÕr: Allaha, özünԥ vԥ
ԥtrafdakÕlara münasibԥtdԥ daúÕdÕ÷Õ vԥzifԥlԥr.
- Allah qarúÕsÕndakÕ insanÕn borcu vԥ vԥzifԥsi Onu tanÕmaq, böyüklüyünü vԥ qüdrԥtini
layiqincԥ dԥrk etmԥk, Ona ibadԥt etmԥkdir.
- ønsanÕn özünԥ münasibԥtdԥ daúÕdÕ÷Õ ԥsas vԥzifԥ budur ki, özünü tanÕsÕn, AllahÕn
onu nԥ üçün yaratdÕ÷ÕnÕ vԥ hansÕ mԥqsԥdlԥrԥ çatmalÕ oldu÷unu dԥrk etsin, öz bacarÕ÷Õ
sԥviyyԥsindԥ durmadan bu mԥqsԥdԥ do÷ru irԥlilԥsin.
- ønsanÕn cԥmiyyԥt vԥ ԥtrafÕndakÕlar qarúÕsÕndakÕ vԥzifԥsinԥ gԥlincԥ, øslam dini
özünԥ rԥva bilmԥdiyini baúqasÕna da rԥva bilmԥmԥyi tԥlԥb edir. Yԥni øslam dini tövsiyԥ
edir ki, baúqalarÕ ilԥ münasibԥtdԥ hԥr úeydԥn ԥvvԥl xeyirxahlÕq, ehtiram, anlaúma vԥ ԥdalԥt
prinsiplԥrini gözlԥyԥk.
1.2.øslamda øbadԥt
øslam dinindԥ ibadԥt úԥkillԥri üç yerԥ bölünür:
1. Bԥdԥn ilԥ edilԥn ibadԥtlԥr: Buna namaz vԥ oruc ibadԥtini misal göstԥrmԥk olar.
2. Mal ilԥ edilԥn ibadԥtlԥr: Buna zԥkat vermԥyi misal göstԥrmԥk olar.
3. Hԥm bԥdԥn hԥm dԥ mal ilԥ edilԥn ibadԥtlԥr: Buna da hԥcc ibadԥtini misal göstԥrmԥk
olar.
Müsԥlmanlar gündԥ beú dԥfԥ (sԥhԥr,
günorta, ilkindi, axúam vԥ yatsÕ) üzlԥrini
Kԥbԥyԥ tutaraq namaz qÕlarlar. Bu beú
vaxt namaz fԥrz namazlarÕ adlanÕr vԥ hԥr
bir müsԥlman bunu yerinԥ yetirmԥklԥ
mԥsuldur. Bunun üçün niyyԥt edib
dԥstԥmaz almaq, yԥni tԥmiz olmaq lazÕm-
dÕr. Namaz müsԥlmanÕn Allah ilԥ ԥn yaxÕn
tԥmasÕdÕr, Ona yaxÕnlaúmasÕdÕr. Nama-
zÕ müsԥlmanlar kiúi vԥ qadÕn ayrÕ-ayrÕ-
lÕqda qÕlarlar. Namaz tԥk vԥ ya camaatla
qÕlÕna bilԥr. Cümԥ günü müsԥlmanlarÕn
müqԥddԥs günüdür. Bu gün müsԥlmanlar mԥscidlԥrdԥ bir yerԥ toplanÕn vԥ günorta namazÕ
vaxtÕnda bu namazÕn ԥvԥzinԥ cümԥ namazÕ qÕlÕrlar.
Müsԥlmanlar ildԥ bir ay hicri tԥqvimlԥ ramazan ayÕnÕ oruc tutmaqla keçirirlԥr. Bu ay 53
ԥrzindԥ müsԥlmanlar gündüzlԥri oruc tutaraq sabahdan axúama qԥdԥr yemԥk-içmԥkdԥn vԥ
haramlardan uzaq durarlar. Bu ayÕn sonunda müsԥlmanlar ramazan bayramÕ adlÕ bayramÕ
qeyd edirlԥr.
Hԥcc müsԥlamanÕn Kԥbԥni ziyarԥt
etmԥsiylԥ ba÷lÕ ibadԥt növüdür. Bu ziyarԥti
yerinԥ yetirmԥk üçün fiziki, mԥnԥvi vԥ
maddi imkanlarÕ olan hԥr bir müsԥlmana
hԥcc vacib sayÕlÕr. Daha do÷rusu özünün
vԥ ailԥsinin bir illik dolanaca÷Õ olan, fizi-
ki cԥhԥtdԥn sa÷lam vԥ a÷lÕ baúÕnda olan,
mԥnԥvi cԥhԥtdԥn dԥ hԥcc etmԥyԥ hazÕr
olan, Mԥkkԥyԥ gedib-gԥlmԥklԥ ba÷lÕ yol
xԥrclԥrini qarúÕlama÷a qadir olan hԥr
yetkin müsԥlman hԥcc ibadԥtini yerinԥ
yetirmԥlidir. Kԥbԥyԥ ziyarԥtin iki növü
vardÕr: hԥcc vԥ ümrԥ. Ümrԥ ibadԥtini
müsԥlmanlar bütün il boyu yerinԥ yetirԥ bilԥrlԥr. Hԥcc ibadԥtini isԥ ancaq hԥcc aylarÕ olan
zilqadԥ vԥ zilhiccԥ aylarÕnda yerinԥ yetirԥ bilԥrlԥr. Hԥcc ibadԥtini yerinԥ yetirԥn müsԥlman
tԥmizlԥnir, mԥnԥn paklaúÕr.
øslam öyrԥdir ki, hԥr bir müsԥlman öz malÕndan ehtiyacÕ olanlar üçün bir hissԥ çÕxarma-
lÕdÕr. Bu hissԥ onu yoxsullaúdÕrmÕr, ԥksinԥ onun malÕnÕn bԥrԥkԥtini artÕrÕr, nԥfsini tԥmizlԥyir.
Zԥkat sözü dԥ elԥ buradan ԥmԥlԥ gԥlmiúdir, tԥmizlik mԥnasÕnÕ daúÕyÕr.
DøNLԤR TARøXø
øslamda ¿qhi mԥzhԥblԥr
Hԥnԥ¿ ùafei Hԥnbԥli Maliki Cԥfԥri
1.3. øslamda Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar

øslam dinindԥ mԥzhԥblԥri fiqhi vԥ etiqadi olmaqla iki qisimdԥ incԥlԥmԥk olar. øslamda
beú fiqhi mԥzhԥb vԥ iki etiqadi mԥzhԥb mövcuddur.
Fiqh øslam hüququdur. Bu mԥzhԥblԥr ԥsasԥn fiqhi mövzularÕ müԥyyԥn edib, onlarÕ
incԥlԥyir. Fiqhi mԥzhԥblԥr bunlardÕr: Hԥnԥfi, ùafei, Maliki, Hԥnbԥli vԥ Cԥfԥri mԥzhԥbi.
Hԥnԥfi mԥzhԥbinin qurucusu Ԥbu Hԥnifԥ sayÕlÕr (vԥfatÕ - 767). O, “ԥl-Fiqh ul-Ԥkbԥr”
kitabÕnÕn müԥllifidir. Bu mԥzhԥb øraqda yaranmÕúdÕr. Hԥnԥfilԥr fiqh mԥsԥlԥlԥrindԥ ictihada,
fԥqihin rԥyinԥ geniú yer verirlԥr. Bu mԥzhԥb mԥnsublarÕ Türkiyԥdԥ, Balkanlarda, ùimalÕ
Qafqazda, Orta Asiyada vԥ Azԥrbaycanda yayÕlmÕúdÕr.
Maliki mԥzhԥbinin qurucusu Malik ibn Ԥnԥsdir (vԥfatÕ - 795). Onun fiqhԥ dair mԥúhur
ԥsԥri “ԥl-Müvatta” dÕr. Bu mԥzhԥb mԥnsublarÕ ԥsasԥn Mԥrakeú, Ԥlcԥzair, Tunis, Liviya,
54 Küveyt vԥ Bԥhreyndԥdir.
ùafei mԥzhԥbinin banisi “ԥl-Ümm” kitabÕnÕn müԥllifi Muhammԥd ԥú-ùafeidir
(vԥfatÕ-820). Bu mԥzhԥb Suriya, Fԥlԥstin, øordaniya, øraq, Hindistan, Pakistan vԥ Azԥrbaycan
müsԥlmanlarÕ arasÕnda geniú yayÕlmÕúdÕr.
Hԥnbԥli mԥzhԥbinin ԥsasÕ Ԥhmԥd ibn Hԥnbԥl (vԥfatÕ - 855) tԥrԥfindԥn qoyulmuú-
dur. øbn Hԥnbԥl “ԥl-Müsnԥd” fiqh vԥ hԥdis kitabÕnÕn müԥllifidir. Bu mԥzhԥb Sԥudiyyԥ
ԤrԥbistanÕnda rԥsmi mԥzhԥbdir.
Cԥfԥrilik isԥ úiԥ hüquq mԥzhԥbidir. ԤsasÕ altÕncÕ úiԥ imamÕ Cԥfԥr ԥs-Sadiq (vԥfatÕ-765)
tԥrԥfindԥn qoyulmuúdur. Cԥfԥrilԥrԥ görԥ, ictihad qapÕlarÕ hԥmiúԥ açÕq olmalÕdÕr. Cԥfԥrilik
øran vԥ Azԥrbaycanda geniú yayÕlmÕúdÕr.
øslamda etiqadi mԥzhԥblԥr ԥqidԥ vԥ inanc ilԥ ԥlaqԥli ayԥ vԥ hԥdislԥri tam ola-
raq dԥyԥrlԥndirԥn, izah edԥn vԥ ԥhli-sünnԥ inancÕnÕn ԥsas nöqtԥlԥrini müԥyyԥn edԥn
mԥzhԥblԥrdir. Etiqadi mԥzhԥblԥr bunlardÕr: Maturudi mԥzhԥbi vԥ Ԥúari mԥzhԥbi. Maturudi
mԥzhԥbinin qurucusu Ԥbu Mԥnsur Muhammԥddir (vԥfatÕ-944). Ԥúari mԥzhԥbinin banisi
isԥ Ԥbu Hԥsԥn ԥl-Ԥúaridir (vԥfatÕ - 873).
øLAHø DøNLԤRøN ԤSAS ÖZԤLLøKLԤRøNԤ ÜMUMø BøR BAXIù

Dinin adÕ
Müxtԥlif
MԥnsublarÕnÕn
Pey÷ԥmbԥri Müqԥddԥs Axirԥt dinlԥrdԥn
TanrÕsÕ ԥn çox yaúadÕ÷Õ
keçiú
kitabÕ inancÕ bölgԥlԥr
mümkünlüyü
Asiya,
øslamiyyԥt
Afrika, Ümumbԥúԥridir.
Hz. Qurani-
Allah VardÕr Avropa Hԥr kԥs bu dini
Muhammԥd Kԥrim qԥbul edԥ bilԥr.
vԥ digԥr
qitԥlԥrdԥ
Ancaq yԥhudi
Yԥhudilik
Bԥzi øsrail, ABù, irqindԥn

Hz. øbrahim
mԥzhԥblԥri vԥ dünyanÕn olan bu dinԥ
Yahvԥ vԥ Tövrat istisna bir sÕra mԥnsub ola
Hz. Musa olmaqla ölkԥsindԥ bilԥr. Milli
dindir.
Avropa vԥ
XristianlÕq
Amerika Bütün 55
qitԥsi baúda milllԥtlԥr
Tԥslis Hz. øsa øncil VardÕr
olmaqla bu dinԥ girԥ
dünyanÕn hԥr bilԥr.
yerindԥ
øslam dinindԥ hԥmçinin insan iradԥsinin azadlÕ÷Õ, insanÕn öz ԥmԥlllԥri üçün mԥsuliyyԥti,
böyük günah iúlԥmiú insanÕn aqibԥti kimi mövzularÕnÕ ԥsas alan Mötԥzilԥ mԥzhԥbi dԥ möv-
cuddur.
DøNLԤR TARøXø
VIII. YENø DøNø CԤRԤYANLAR

Dinlԥr tarixi fԥrqliliklԥrlԥ doludur. Tarix boyu dinlԥrin çoxu sabit qalmamÕúdÕr. Dԥyiúԥn
zamanÕn tԥlԥblԥrinԥ cavab olaraq, dinlԥr dԥ dԥyiúmiú, tԥhrif olmuú, parçalanÕb firqԥlԥrԥ
bölünmüúdür. Bԥzi dinlԥr itib getmiú, bԥzi dinlԥr isԥ yeni forma vԥ mԥzmun qazanmÕúdÕr.
Mԥnԥvi axtarÕúlar insanlarÕ gԥtirib qeyri-ԥnԥnԥvi yeni dini cԥrԥyanlara gԥtirib çÕxarmÕú-
dÕr. Bu yeni dini cԥrԥyanlar senkretik özԥlliyԥ sahibdir. Yԥni insanlarÕ özlԥrinԥ çԥkmԥk
üçün müxtԥlif dinlԥrin özԥlliklԥrini bünyԥsindԥ daúÕyÕrlar. Bu dini cԥrԥyanlardan bԥzilԥrinԥ
toxunmaqda fayda var.
A. Babilik, Bԥhailik
Bu dini cԥrԥyan øslam dünyasÕnda ortaya çÕxmÕú senkretik
bir dini cԥrԥyandÕr. Babilik vԥ davamÕ sayÕlan Bԥhailiyin ta-
rixi ùiԥ ømamiyyԥnin bünyԥsindԥ olan ùeyxiyyԥ vԥ Keyfiyyԥ
deyԥ adlanan tԥsԥsvvufi hԥrԥkԥtlԥri dayanÕr. 1844– cü ildԥ 12-
ci imamÕn qeybԥ çԥkilmԥsindԥn min il sonra ùirazda Seyyid
Ԥli adÕnda bir gԥnc özünü Bab (ԥrԥbcԥ- “qapÕ” ) elan etdi. O,
deyirdi ki, bu qapÕdan tezliklԥ AllahÕn bütün insanlara elçi-
si – Mehdi gԥlԥcԥkdir. Onun ԥtrafÕna çox adam toplanmÕúdÕr.
Bab öz moizԥlԥrindԥ azadlÕq, bԥrabԥrlik ideyalarÕna geniú yer
ayÕrÕrdÕ. Ça÷ÕrÕúlarÕ hakim dairԥlԥrdԥ narahatlÕq do÷urdu÷undan onu hԥbs edib vԥ 1850 - ci
ildԥ edam edirlԥr. ArdÕcÕllarÕndan 20 min nԥfԥr qԥtlԥ yetirilir, çoxu isԥ øraqa vԥ Fԥlԥstinԥ qa-
56 çÕr. Qaçanlardan Mirzԥ Hüseyin Ԥli (1817-1892) adlÕ birisi 1863-cü ildԥ özünü gözlԥnilԥn
Mehdi elan edir vԥ Bԥhaullah– “AllahÕn hüsnü” lԥqԥibini götürür. Bԥhailik dԥ adÕnÕ bura-
dan alÕr. Bԥhaullah bütün ölkԥlԥrin baúçÕlarÕna mԥktub göndԥrib, hԥrkԥsi vahid bir bayraq
altÕnda birlԥúmԥyԥ ça÷ÕrmÕúdÕr.
Bԥhaullah Qԥrb mütԥfԥkkirlԥrinin ide-
yalarÕndan çox bԥhrԥlԥnmiúdir. O, Bԥhailiyin
insanlarÕ birliyԥ, sülhԥ, dözümlülüyԥ, qarúÕ-
lÕqlÕ mԥhԥbbԥtԥ ça÷Õran bir din oldu÷unu de-
yirdi. Onun fikrincԥ, dindԥ xurafata yer ol-
mamalÕ, qadÕnlar kiúilԥrlԥ bԥrabԥr hüquqlara
malik olmalÕ, var-dövlԥt vԥ sԥrvԥt ԥdalԥtlԥ
bölünmԥlidir. HamÕnÕn tԥhsil haqqÕ var-
dÕr. Hԥr kԥs hԥqiqԥt axtarÕúlarÕ üçün fԥrdi
mԥsuliyyԥt daúÕyÕr. Bütün dünya xalqlarÕ
birlԥúmԥlidir, çünki bütün insanlarÕ bir olan
Allah yaratmÕúdÕr. Bԥhailԥrin din xadimi yoxdur, amma dini kitablarÕ vardÕr. BԥhaullahÕn
vԥhylԥri “Kitabi-Ԥqdԥs” (“Ԥn müqԥddԥs kitab”) adÕ altÕnda toplanmÕúdÕr. O deyirdi ki,
Allah dԥrkedilmԥzdir. Sadԥ insanlar öz mԥhdud a÷ÕllarÕ ilԥ AllahÕn intԥhasÕz tԥbiԥtini an-
laya bilmԥzlԥr. Allah Özünü elçilԥri vasitԥsilԥ tanÕtdÕrÕr. Hԥmin elçilԥr dünya dinlԥrinin
banilԥridir. OnlarÕn vԥzifԥsi, insanlara AllahÕn iradԥsini dԥrk etmԥyԥ kömԥk etmԥkdir. Allah
Öz elçilԥrini hԥr dԥfԥ insanlarÕn yetkinlik sԥviyyԥsinԥ müvafiq olaraq göndԥrir. BԥhaullahÕn
elçiliyi zamana ԥn uy÷un elçilikdir.
Bu gün dünyanÕn 230 ölkԥsindԥ tԥqribԥn 5 milyon bԥhai vardÕr. Bԥhailԥrin ibadԥt evlԥri
hamÕnÕn üzünԥ açÕqdÕr. Bu evlԥrin doqquz qapÕsÕ vԥ bir günbԥzi olur ki, bu da bԥúԥriyyԥtin
müxtԥliÀiyinin vԥ eyni zamanda vԥhdԥtinin rԥmzidir. Bԥhailԥrin dualarÕnda bütün dini ki-
tablarÕn tԥsirlԥri hiss olunur.
Dünya bԥhailԥrinin mԥrkԥzi Ümumdünya Ԥdalԥt Evidir. Onun qԥrargahÕ øsrailin Hayfa
úԥhԥrindԥ yerlԥúir.
Azԥrbaycanda bԥhailik XIX ԥsrin axÕrlarÕnda yayÕlma÷a baúlamÕúdÕr. 1937-ci ildԥ
tamamilԥ da÷ÕdÕlan Bԥhai icmasÕ, Azԥrbaycan müstԥqillik ԥldԥ etdikdԥn sonra yenidԥn
bԥrpa edilmiúdir.
B.Yԥhova ùahidlԥri
“Yԥhova úahidlԥri” icmasÕnÕn ԥsasÕ 1896-cÕ ildԥ Çarlz Teyz
Rassel tԥrԥfindԥn qoyulmuúdur. Bu dini cԥrԥyan Amerika Birlԥúmiú
ùtatlarÕnda ortaya çÕxan senkretik dini cԥrԥyandÕr. Cԥrԥyan 1931-
ci ildԥ “Yԥhova ùahidlԥri” adÕnÕ almÕúdÕr.
Bu dini cԥrԥyanÕn ԥsas tԥbli÷i, dünyadakÕ mövcud vԥziyyԥtin
yaxÕn zamanda sona çataca÷Õ vԥ øsa Mԥsihin tԥkrar yer üzünԥ
gԥlԥrԥk TanrÕnÕn KrallÕ÷ÕnÕ quraca÷Õ anlayÕúÕna ԥsaslanÕr. Bu za-
man böyük bir mԥhkԥmԥ qurulacaq, yalnÕz hԥqiqi dinin ardÕcÕllarÕ
nicat tapacaq, dünya cԥnnԥtindԥ öz ölmüú yaxÕnlarÕna qovuúacaq-
lar. Dünya cԥnnԥtindԥ aclÕq, xԥstԥlik, ölüm, a÷rÕ-acÕ olmayacaqdÕr. 57
Yԥhova úahidlԥri inanÕrlar ki, ԥnԥnԥvi xristian kilsԥlԥri AllahÕn
üç sifԥtdԥ, Allah-Ata, Allah-O÷ul vԥ müqԥddԥs Ruh sifԥtlԥrindԥ
tԥcԥlli etmԥsi, ölümdԥn sonra ruhun dirilmԥsi, cԥhԥnnԥm ԥzabÕ
barԥdԥ ԥhkamlarÕ ortaya atmaqla øsa Mԥsihin tԥlimini tԥhrif
etmiúlԥr. XristianlÕ÷Õn yeganԥ düzgün izahÕnÕ Yԥhova úahidlԥri ve-
rir. YalnÕz bu dini cԥrԥyanÕn ԥtrafÕnda birlԥúԥnlԥr AllahÕn dԥrgahÕna
qovuúa bilԥcԥklԥr.
Yԥhova úahidlԥrinin ibadԥt mԥkanlarÕ “krallÕq salonu” adlanÕr. Onlar bu mԥkana
heykԥl, xaç, úԥkil qoymurlar. Camaat üzvlԥri hԥftԥdԥ 3 dԥfԥ burada toplanÕr, øncil kitabÕnÕ
oxuyaraq, izah etmԥyԥ çalÕúarlar. Dini camaata “camaat naziri” adlanan úԥxs rԥhbԥrlik edir.
Ama bu dini rԥhbԥrin özԥl bir geyim formasÕ yoxdur. Yԥhova úahidlԥri hԥr il nizamlÕ olaraq
beynԥlaxalq toplantÕlar tԥúkil edirlԥr.
1993-cü ildԥ Yԥhova úahidlԥri icmasÕnÕn dünyanÕn 229 ölkԥsindԥ 4,5 milyon ardÕcÕlÕ
vardÕ. øcma 110 dildԥ dini ԥdԥbiyyat yaymaqla mԥú÷uldur.
Azԥrbaycanda Yԥhova úahidlԥri icmasÕ 1994-cü ildԥ qurulmuúdur. 1999-cu ildԥ icma-
nÕn 500 nԥfԥrԥdԥk üzvü vardÕ. Üzvlԥrin ԥksԥriyyԥti qadÕnlardan ibarԥtdir.
C. Moonculuq
Bu dini cԥrԥyan, XX ԥsrdԥ ùimalÕ Koreyada ortaya çÕxmÕúdÕr. CԥrԥyanÕn qurucusu,
San-Myen Mundur. Munun ardÕcÕllarÕ çox vaxt “Munçular” kimi tanÕnÕrlar.
DøNLԤR TARøXø
Rԥvayԥtԥ görԥ Moon, 1935-ci ildԥ da÷lara çԥkilib ibadԥtlԥ mԥú÷ul oldu÷u zaman øsa
Mԥsihi röyada görmüúdür. øsa ona demiúdir ki, Allah onun çarmÕxa çԥkilmԥsini istԥmԥmiúdir,
Yer üzündԥ missiyasÕ tamamlanmamÕú qalmÕúdÕr, bu missiyanÕ tamamlamaq Munun üzԥrinԥ
düúür. Mun bu missiya barԥsindԥ çox düúünmüú, BibliyanÕ vԥ baúqa kitablarÕ öyrԥnmiú vԥ
dünyada úԥrin hansÕ sԥbԥbdԥn mövcud oldu÷unu anlamÕúdÕr.
Moonculu÷un tԥlimi, Moona vԥhy edildiyinԥ inanÕlan, müqԥddԥs kitab kimi tԥzim olu-
nan, 1957-ci ildԥ nԥúr olunan “ølahi Prinsip” kitabÕnda toplanmÕúdÕr. Moonculu÷un tԥliminԥ
görԥ, insanlÕ÷Õn qurtuluúu ancaq Mԥsih sԥviyyԥsindԥ heç bir günahÕ olmayan insan vԥ onun
evlԥnԥcԥyi müqԥddԥs bir zövcԥ sayԥsindԥ olacaqdÕr.
Moon öz tԥlimini tԥdricԥn iúlԥyib hazÕrlamÕú vԥ onu “Vԥhdԥt HԥrԥkatÕ Prinsipi” adlan-
dÕrmÕúdÕr. Moon øsa Mԥsihi tԥqlid edir, onun kimi mԥhԥllԥdԥ yaúayan yoxsullarÕn evlԥrinԥ
gedir, aylÕq düyü payÕnÕ onlarla bölüúdürürdü. O öyrԥdirdi ki, hԥr bir insan saleh xristian ola
bilԥr, bunun üçün daim ibadԥtkar olmaq vԥ hԥr gün öz günahlarÕndan peúman olub tövbԥ
etmԥk lazÕmdÕr.
1954-cü ildԥ Moon Dünya XristianlÕ÷ÕnÕn Vԥhdԥti u÷runda “Müqԥddԥs Ruh
Cԥmiyyԥti”ni yaratmÕúdÕr. Sonralar bu cԥmiyyԥt “Vԥhdԥt Kilsԥsi” kimi tanÕnmÕúdÕr.
1992-ci ildԥ Moon özünü xristianlÕ÷Õn gözlԥdiyi Mԥsih elan edir. Moonculu÷un özlԥrinԥ
mԥxsus ibadԥt vԥ bayramlarÕ vardÕr. øbadԥtlԥr ev vԥ ya bunun üçün qurulan yerlԥrdԥ hԥyata
keçirilir. øbadԥt mԥkanÕnda Moon vԥ zövcԥsinin úԥkli olur. Ԥn ԥhԥmiyyԥtli ibadԥt, bazar
günü qadÕn- kiúi bԥrabԥr yerinԥ yetirilԥn bazar ibadԥtidir.
Moonculuqda ata-anaya itaԥt ԥsasdÕr. Moonculuqda camaat xaricindԥ biri ilԥ
58 evlԥnilmԥsinԥ icazԥ verilmir. Moonculuqda hԥr il nikah mԥrasimlԥr hԥyata keçirilir. Tԥk
evlilik ԥsas sayÕlÕr.
Moon tԥliminԥ görԥ, Allah kainatÕ yaratmÕúdÕr ki, hԥqiqi mԥhԥbbԥti ortaya çÕxartsÕn.
Mԥhԥbbԥti bԥslԥmԥk üçün ailԥ ilkin özԥkdir. Valideynlԥr öz övladlarÕ üçün, övladlar isԥ
valideynlԥri üçün, ԥrlԥr öz arvadlarÕ üçün, arvadlar isԥ ԥrlԥri üçün yaúamalÕdÕrlar. Ailԥdԥki
mԥnԥvi vԥ ԥxlaqi tԥrbiyԥ ԥsasÕnda insanlar baúqalarÕ naminԥ yaúamalÕdÕrlar. Bunun üçün in-
sanlar xudpԥsԥndlikdԥn ԥl çԥkmԥli, yalan mԥhԥbbԥti özlԥrindԥn kԥnar etmԥli, bir-birilԥrini
hԥqiqi mԥhԥbbԥtlԥ sevmԥlidirlԥr.
ÖYRԤNDøKLԤRøMøZø YOXLAYAQ.
1. øsrail lԥqԥbi aúa÷ÕdakÕ pey÷ԥmbԥrlԥrdԥn hansÕnÕn adÕdÕr?

A) Hz. Süleyman B) Hz. Musa C) Hz. øbrahim D) Hz. Yaqub
2. Yԥhudilԥrin müqԥddԥs hesab etdiklԥri Qüdsdԥki mԥbԥd kim tԥrԥfindԥn tikil-
miúdir?
A) Hz. Musa B) Hz. Süleyman C) Hz. Davud D) Hz. øbrahim
3. Süleyman mԥbԥdi yԥhudilԥr üçün nԥ üçün çox önԥmlidir?
4. øslamda zԥkat ibadԥtinin cԥmiyyԥtԥ nԥ kimi faydalarÕ vardÕ?
5. øslam dinindԥ hԥcc ibadԥti harada yerinԥ yetirilir?
A) Qüdsdԥ B) Mԥdinԥdԥ C) Mԥkkԥdԥ D) Sԥudiyyԥ Ԥrԥbistanda
6. Aúa÷ÕdakÕ cümlԥlԥrdԥ boú buraxÕlmÕú qisimlԥri doldurun.
XristianlÕqda olan .............., onlarÕn Allah inancÕnÕ göstԥrir.
Yԥhudi tarixindԥ adÕyla çox ԥhԥmiyyԥtli yer tutan ......, bir pey÷ԥmbԥr deyildir. Yԥhudi
din alimlԥri olan rabbilԥr onu Hz. Musa ilԥ müqayisԥ etmiú vԥ onun da Hz. Musa kimi Töv-
ratÕ almaya layiq oldu÷unu iddia etmiúlԥr.
Dünya bΩhailΩrinin baúÕnda Ümumdünya ΨdalΩt Evi durur. Onun qΩrargahÕ
......................... úΩhΩrindΩ yerlΩúir.
59
7. Amaterasu, hansÕ dinin tanrÕsÕnÕn adÕdÕr?
8. Aúa÷ÕdakÕ dinlԥrdԥn hansÕ ibtidai qԥbilԥ dinlԥrindԥn biri deyildir?
A) Totemizm B) Bütpԥrԥstlik C) Saabilik D) Zԥrdüúlük
9. Azԥrbaycanda Yԥhova úahidlԥri neçԥnci ildԥn yayÕlma÷a baúlamÕúdÕr?
10. XristianlÕ÷Õn ԥsas üç mԥzhԥbi arasÕnda olan fԥrqli xüsusiyyԥtlԥri sÕralayÕn.
Katolik mԥzhԥbi PapanÕn hakimiyyԥtini qԥbul edir, digԥr iki mԥzhԥb isԥ PapanÕn
hakimiyyԥtini qԥbul etmir.
...................................................................................................................................
.. .................................................................................................................................
....................................................................................................................................
11. øslamÕn digԥr dinlԥrdԥn ayÕran ԥsas özԥlliklԥrini sÕralayÕn.
øslamda ruhbanlÕq yoxdur.
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
DøNLԤR TARøXø
12. Aúa÷ÕdakÕ dinlԥrdԥn hansÕ bütün bԥúԥriyyԥtԥ göndԥrilԥn dindir?

A) XristianlÕq B) øslam C) Yԥhudilik D) Zԥrdüútlük
13. Sakrament nԥdir?
14. XristianlÕqda øsa pey÷ԥmbԥrin hԥvarilԥriylԥ son axúam yemԥyini xatÕrladan
ayinin adÕ nԥdir?
15. AdÕnÕn mԥnasÕ “yol, qanun” olan dinin adÕ nԥdir?
16. Aúa÷ÕdakÕ dinlԥrdԥn hansÕ Çin vԥ Yapon dinlԥrinԥ aiddir?
A) Hinduizm B) Siqhizm C) Taoizm D) Caynizm
17. Aúa÷ÕdakÕ mԥlumatlardan do÷ru olanlarÕ (D) sԥhv olanlarÕ isԥ (S) úԥklindԥ
iúarԥlԥyin.
A. (..) øslam Hz. Adԥmdԥn Hz. Muhammԥdԥ qԥdԥrki bütün dinlԥrԥ verilԥn ümumi addÕr.
B. (..) Mԥsihçilik anlayÕúÕ øslamÕn ԥsas inanc úԥkillԥrindԥn biridir.
C. (..) Hasidilԥr vԥ Esseylԥr yԥhudi mԥzhԥblԥridir.
D. (..) ùintoizm qԥdim hind dinlԥrindԥn biridir.
18. Aúa÷Õda verilԥn fikirlԥr hansÕ dini inanca aiddir?
- Da÷Õn da ruhu vardÕr vԥ da÷a qalxmaq istԥyԥn kԥs ondan icazԥ almalÕdÕr. A÷acÕ
kԥsmԥkdԥn qabaq ondan üzr istԥnilmԥsi lazÕmdÕr.
60
IV FԤSøL
IV FԤSøL
AZԤRBAYCANDA DøN
61
1. Azԥrbaycan Tarixi kitablarÕndan müxtԥlif dövrlԥrdԥ xalqÕmÕzÕn dini adԥt-ԥnԥnԥlԥri haqqÕnda geniú
mԥlumat ԥldԥ edin.
2. Ensiklopediyalardan “ùeyxülislamlÕq” maddԥsini tapÕn vԥ o maddԥni oxuyun.
3. Müxtԥlif mԥlumat qaynaqlarÕnda “tolerantlÕq” haqqÕnda araúdÕrma edin vԥ araúdÕrdÕ÷ÕnÕz mԥlumatlarÕ
yoldaúlarÕnÕzla paylaúÕn.
AZԤRBAYCANDA DøN
A. AZԤRBAYCANDA DøNø ANLAYIù

Hԥr bir ölkԥdԥ konstitusiya birdir, dinlԥr isԥ
çoxdur. Odur ki, qanun mövcud dinlԥrlԥ ba÷lÕ bütün
mԥqamlarÕ vԥ incԥliklԥri nԥzԥrԥ ala bilmԥz: o yalnÕz
universal ümumbԥúԥri dԥyԥrlԥri nԥzԥrԥ ala bilԥr vԥ
buna ԥsaslanaraq dinin özünü vԥ ԥqidԥlԥri hԥr bir insa-
nÕn úԥxsi iúi hesab edib dindarlarla münasibԥtlԥrini qura
bilԥr. Azԥrbaycana gԥlincԥ ölkԥmizdԥ din dövlԥtdԥn ay-
rÕdÕr. Bütün dini etiqadlar qanun qarúÕsÕnda bԥrabԥrdir.
Azԥrbaycan xalqÕnÕn dini anlayÕúÕ, çox qԥdim tarixԥ
malikdir vԥ xalqÕmÕz dini inanclara, din adamÕna hԥr
zaman hörmԥtlԥ yanaúmÕúdÕr. Ölkԥmizin tarixindԥ
çoxlu müharibԥlԥr olub, lakin biz hԥmiúԥ qürur his-
si ilԥ qeyd edirik ki, onlardan heç biri dini zԥmindԥ 63
baú vermԥyib. Do÷rudur SSRø hakimiyyԥti dövründԥ
Azԥrbaycan xalqÕnÕn dini inanclarÕnÕ kökündԥn yox
etmԥk üçün çox çalÕúÕlmÕúdÕr. XalqÕ ateizm (dinsiz-
lik) rejimindԥ bo÷maq istԥmiúlԥr. Amma Azԥrbaycan
xalqÕ dini inancÕna olan ba÷lÕlÕ÷Õ sayԥsindԥ bu siyasԥt qarúÕsÕnda ԥyilmԥmiúdir vԥ bu gün
Azԥrbaycan xalqÕnÕn ԥsas dini anlayÕúÕ øslami dԥyԥrlԥrԥ söykԥnir.
B. AZԤRBAYCAN KONSTøTUSøYASINDA DøN

Azԥrbaycan konstitusiyasÕnda olan ԥsas dini
müddԥalar bunlardÕr:
Azԥrbaycan RespublikasÕ KonstitusiyasÕnÕn 48-
ci maddԥsinԥ ԥsasԥn hԥr bir úԥxs vicdan azadlÕ÷Õ
hüququna malikdir. KonstitusiyanÕn 18-ci maddԥsinin
1-3 bԥndlԥrindԥ göstԥrilir ki, Azԥrbaycan Respublika-
sÕnda din dövlԥtdԥn ayrÕdÕr, bütün dini etiqadlar qanun
qarúÕsÕnda bԥrabԥrdir, insan úԥxsiyyԥtini alçaldan, in-
sanlÕq prinsiplԥrinԥ zidd olan dinlԥri yaymaq vԥ tԥbli÷
etmԥk qada÷andÕr.
“Dini etiqad azadlÕ÷Õ haqqÕnda” Azԥrbaycan RespublikasÕnÕn Qanunu hԥr bir úԥxsin
dinԥ münasibԥtini müԥyyԥnlԥúdirmԥk vԥ ifadԥ etmԥk hüququna vԥ hԥmin hüququ hԥyata
keçirmԥyԥ tԥminat yaradÕr.
DøNLԤR TARøXø
Hԥmçinin konstitusiyanÕn yenԥ 48-ci maddԥsinin II vԥ III bԥndlԥrindԥ göstԥrilir ki,

Hԥr kԥsin dinԥ münasibԥtini müstԥqil müԥyyԥnlԥúdirmԥk, hԥr hansÕ dinԥ tԥkbaúÕna vԥ ya
baúqalarÕ ilԥ birlikdԥ etiqad etmԥk, yaxud heç bir dinԥ etiqad etmԥmԥk, dinԥ münasibԥti ilԥ
ba÷lÕ ԥqidԥsini ifadԥ etmԥk vԥ yaymaq hüququ vardÕr. Dini mԥrasimlԥrin yerinԥ yetirilmԥsi,
ictimai qaydanÕ pozmursa vԥ ya ictimai ԥxlaqa zidd deyildirsԥ, sԥrbԥstdir. Dini etiqad vԥ
ԥqidԥ hüquq pozuntusuna bԥraԥt qazandÕrmÕr.
“Dini etiqad azadlÕ÷Õ haqqÕnda” qanunun 4-cü maddԥsindԥ isԥ deyilir ki, hԥr kԥs dini
mԥnsubiyyԥtindԥn asÕlÕ olmayaraq qanun vԥ mԥhkԥmԥ qarúÕsÕnda bԥrabԥrdir. ùԥxsin dini
mԥnsubiyyԥtinin rԥsmi sԥnԥdlԥrdԥ göstԥrilmԥsinԥ yalnÕz onun arzusu ilԥ yol verilir.
C.AZԤRBAYCANDA MÖVCUD OLAN DøNLԤR VԤ MԤZHԤBLԤR

Azԥrbaycanda çoxlu dinlԥr vԥ tԥriqԥtlԥr mövcud olmuúdur, onlardan ԥn qԥdimi isԥ
Zԥrdüútlük (atԥúpԥrԥstlik) sayÕlÕr. Azԥrbaycan ԥrazisindԥki Alban-xristian kilsԥlԥrinin tarixi
köklԥri eramÕzÕn IV ԥsrinin ԥvvԥllԥrinԥ tԥsadüf edir. VII-ԥsrdԥ Azԥrbaycan øslamÕ qԥbul
etmiúdir vԥ bu gün ölkԥ ԥhalisinin 90 faizi müsԥlmandÕr.
Müxtԥlif dövrlԥrdԥ Bütpԥrԥstlik, Yԥhudilik, XristianlÕq, øslam vԥ bir çox baúqa dini
inanclar ölkԥdԥ bu vԥ ya digԥr dԥrԥcԥdԥ yayÕla bilmiú, bir-birinԥ qarúÕlÕqlÕ tԥsir göstԥrmiúdir.
1. Azԥrbaycanda yԥhudilik
Azԥrbaycanda üç yԥhudi icmasÕ - da÷
64 yԥhudilԥri, Avropa yԥhudilԥri (aúkenazi) vԥ
gürcü yԥhudilԥri icmalarÕ mövcuddur.
Da÷ yԥhudilԥri hazÕrda ölkԥdԥki yԥhudi
diasporu arasÕnda çoxluq tԥúkil edir. Onla-
rÕn dili tat dilidir, lakin danÕúÕqlarÕnda çoxlu
türk, fars vԥ rus sözlԥri vardÕr.
Musa Kalankatuklu da÷ yԥhudilԥrinin
Qafqaza gԥlmԥsini e.ԥ. I ԥsrԥ aid edir. Baúqa
mԥlumatlara görԥ, onlar ùԥrqi Qafqaza Sa-
sani hökmdarÕ I Xosrov Nuúirԥvan (531-
579) tԥrԥfindԥn köçürülmüúlԥr.
Dini ԥqidԥlԥrinԥ görԥ, da÷ yԥhudilԥri rԥbbanilԥrdir. Onlar Ԥhdi-ԥtiqlԥ yanaúÕ, Talmutu
vԥ ravvin rԥvayԥtlԥrini dԥ dinin ԥsas mԥnbԥlԥri hesab edirlԥr.
BakÕ, O÷uz vԥ Qubada da÷ yԥhudilԥrinin bir neçԥ sinaqoqu fԥaliyyԥt göstԥrir. Qu-
badakÕ QÕrmÕzÕ Qԥsԥbԥ bütün postsovet mԥkanÕnda da÷ yԥhudilԥrinin kompakt halda
mԥskunlaúdÕqlarÕ ԥn iri yaúayÕú mԥntԥqԥsidir. Ayin orucu günü dünyanÕn hԥr yerindԥn da÷
yԥhudilԥri yaxÕnlarÕnÕn qԥbirlԥrini ziyarԥt etmԥk üçün buraya gԥlirlԥr. Qԥsԥbԥdԥ üç sinaqoq
vԥ mikva vardÕr.
Azԥrbaycanda XIX ԥsrdԥn mԥskunlaúma÷a baúlamÕú Avropa yԥhudilԥrinin ԥksԥriyyԥti
BakÕ vԥ SumqayÕtda yaúayÕrlar.
Gürcü yԥhudilԥrinin icmasÕ sayca kiçikdir. 1997-ci ildԥ gürcü yԥhudilԥrinin sinaqoqu
bԥrpa edilmiúdir.
AZԤRBAYCANDA DøN
2. Azԥrbaycanda xristianlÕq
Azԥrbaycan ԥrazisindԥ XristianlÕq yeni eranÕn ilk ԥsrlԥrindԥ yayÕlmÕúdÕr vԥ özünün
pravoslavlÕq, katoliklik vԥ protestantlÕq qollarÕ, habelԥ müxtԥlif sektant icmalarÕ ilԥ tԥmsil
olunmuúdur.
- PravoslavlÕq Azԥrbaycanda XIX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥn etibarԥn rus çarizminin bölgԥdԥ
yeritdiyi "köçürmԥ siyasԥti" nԥticԥsindԥ yayÕlma÷a baúlamÕúdÕr. BakÕda ilk pravoslav kilsԥsi
1815-ci ildԥn fԥaliyyԥt göstԥrir.
- Katolisizm: BakÕda ilk Roma-katolik prixodu XIX ԥsrin 50-ci illԥrindԥ çar RusiyasÕ
tԥrԥfindԥn hԥrbçi katoliklԥrin Qafqaza sürgün edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq yaradÕlmÕúdÕr.
- Baptizm: øncilçi-lüteran kilsԥsinin ardÕcÕllarÕ BakÕya hԥlԥ XIX ԥsrin 2-ci yarÕsÕnda
neft yataqlarÕnÕn istismarÕnda iútirak edԥn alman sԥnayeçilԥri ilԥ birgԥ gԥlmiúlԥr. OnlarÕn
gԥliúinin bir sԥbԥbi dԥ 19-cu ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Almaniyada baú vermiú siyasi vԥ dini i÷ti-
úaúlar olmuúdur. 1937-ci ildԥ lüteran kilsԥsinin keúiúlԥri baúqa dini icmalarÕn nümayԥndԥlԥri
ilԥ birlikdԥ sürgün edilib, güllԥlԥnmiúlԥr. 1994-cü ildԥ lüteran icmasÕ BakÕda yenidԥn
fԥaliyyԥtԥ baúlamÕúdÕr.
Azԥrbaycanda mövcud olan protestantlÕq cԥrԥyanÕn icmalarÕ bunlardÕr:
• Yevangel-lüteran kilsԥsi
• Yevangel xristian baptist icmasÕ
• 7-ci gün adventistlԥri
65
• “ùԥrqdԥ ulduz” xristian øncil dini icmasÕ
• Molokan ruhani xristianlarÕn dini icmasÕ
• Alban-udin xristian dini icmasÕ
Azԥrbaycanda mövcud olan qeyri-ԥnԥnԥvi dinlԥr vԥ tԥriqԥtlԥr bunlardÕr:

• Yԥhova úahidlԥri
• Nehemiya
• Mԥdh kilsԥsi
• Hԥyatverici lütf
• Beynԥlxalq Kriúna úüuru
• Bԥhailik
D. DøNLԤRARASI DøALOQ (TOLERANTLIQ) VԤ ONUN PRøNSøPLԤRø

DinlԥrarasÕ dialoq mԥsԥlԥsi hԥlԥ XIX-ԥsrin ortalarÕnda gündԥmԥ gԥlsԥ dԥ, 1950– 60-cÕ
illԥrdԥn baúlayaraq konkretlԥúmiúdir. DinlԥrarasÕ dialoq hԥr úeydԥn ԥvvԥl müxtԥlif dinlԥrԥ
etiqad edԥn insanlarÕn görüúԥrԥk bir-birinin dinindԥki müsbԥt cԥhԥtlԥri öyrԥnmԥk, aralarÕn-
dakÕ ixtilaÀarÕ müԥyyԥn etmԥk, qarúÕlÕqlÕ surԥtdԥ zԥnginlԥúmԥk istԥyindԥn irԥli gԥlir.
DøNLԤR TARøXø
Nԥzԥrԥ alÕnmalÕdÕr ki, dioloq monoloq deyildir, ikitԥrԥÀi vԥ çoxtԥrԥÀi olmalÕdÕr. Dia-
loqda iútirak edԥn tԥrԥÀԥr öz mövqelԥrini zamanÕn tԥlԥblԥrinԥ uy÷unlaúdÕrma÷Õ bacarma-
lÕdÕrlar. Ԥlbԥttԥ, bu o demԥk deyil ki, dialoqda iútirak edԥn tԥrԥÀԥr öz mԥnԥvi dԥyԥrlԥri ilԥ
fԥxr etmԥmԥlidirlԥr. Amma onlardan hԥr biri qarúÕ tԥrԥfin dԥ dԥyԥrlԥrini, üstünlük verdiyi
ԥxlaqi keyfiyyԥtlԥri baúa düúmԥyԥ vԥ qiymԥtlԥndirmԥyԥ çalÕúmalÕdÕr.
Dialoq fikir vԥ etiqad plüralizminԥ, özgԥ dinԥ hörmԥtli münasibԥtԥ söykԥnmԥli, qarúÕ-
lÕqlÕ ԥmԥkdaúlÕq ԥsasÕnda qurulmalÕdÕr.
DinlԥrarasÕ dialoqda prespektiv sayÕlan prinsiplԥrdԥn biri dԥ ondan ibarԥt ola bilԥr ki,
AllahÕn dini bir, úԥriԥtlԥri müxtԥlifdir, yԥni bütün sԥmavi dinlԥrin ԥsasÕnda AllahÕn bir oldu-
÷una iman durur, qalan úeylԥr, o cümlԥdԥn ibadԥtlԥ ԥlaqԥli mԥsԥlԥlԥr isԥ hüquq sahԥsinԥ aid
oldu÷u üçün müxtԥlif zaman-mԥkan úԥraitindԥ fԥrqli xüsusiyyԥt kԥsb edԥ bilԥr.
Dialoqda mԥqsԥd kimisԥ hansÕ ԥqidԥninsԥ düzgünlüyünԥ inandÕrmaq, kiminsԥ etiqa-
dÕnÕ dԥyiúdirmԥk olmamalÕdÕr. Digԥr tԥrԥfdԥn dinlԥrarasÕ dialoqun geniú yayÕldÕ÷Õ bu-
günkü úԥraitdԥ diqqԥt dinlԥri bir-birindԥn ayÕran özԥl xüsusiyyԥtlԥr üzԥrindԥ deyil, onla-
rÕ birlԥúdirԥn müútԥrԥk cԥhԥtlԥr üzԥrindԥ cԥmlԥúdirilmԥlidir. DinlԥrarasÕ dialoqdan ԥvvԥl
din daxili dialoq olmalÕdÕr. Özü ilԥ dialoqa girԥ bilmԥyԥn bir din baúqa dinlԥ dialoqa girԥ
bilmԥz. Din daxili dialoq dinԥ özünü yaxúÕ tanÕmaq vԥ bu tԥmԥl üzԥrindԥ özgԥsini dԥ yaxúÕ
tanÕmaq vԥ öyrԥnmԥk imkanÕ verԥr.
Dialoqda iútirak edԥn tԥrԥÀԥr öz missiyalarÕnÕ sԥmimi anlamalÕ vԥ ona mԥsuliyyԥtlԥ
yanaúmalÕdÕrlar. Dialoqda riyakarlÕq, üstüörtülülük ümumi iúԥ ancaq zԥrԥr vura bilԥr. Dia-
loqda iútirak edԥn tԥrԥÀԥrdԥn hԥr biri digԥrini özünԥ bԥrabԥr tutmalÕdÕr, ԥks tԥqdirdԥ dialoq
66 baú tutmayacaq vԥ tԥsirli olmayacaqdÕr.
Azԥrbaycanda dinlԥrarasÕ dialoq

Azԥrbaycan ԥrazisindԥ yaúayan çoxsay-
lÕ etnik vԥ dini qruplar arasÕnda möhkԥm
ԥlaqԥlԥrin formalaúmasÕnda onlarÕn tale
ortaqlÕ÷Õ amili dԥ böyük rol oynamÕúdÕr.
Tarix boyu Azԥrbaycanda yaúayan xalq-
lar dԥfԥlԥrlԥ qüdrԥtli dövlԥtlԥrdԥn asÕlÕ
vԥziyyԥtԥ düúmüú vԥ yaranmÕú úԥrait onlarÕ,
dünyagörüúlԥrindԥki fԥrqlԥrԥ baxmayaraq,
yaxÕnlaúma÷a vadar etmiúdir.
Sovet øttifaqÕnÕn da÷ÕlmasÕ regionda dini dözümlülük ԥnԥnԥlԥri üçün ԥsl sÕna÷a çevril-
di. Bu proseslԥrin nԥticԥsindԥ keçmiú müttԥfiq respublikalarÕn xalqlarÕ müstԥqilliklԥ yanaúÕ
ԥsl dini etiqad azadlÕ÷Õ da ԥldԥ etdilԥr. BarÕúmaz ermԥni separatizminin ideoloqlarÕ hԥr im-
kandan istifadԥ edԥrԥk, Qԥrbԥ vԥ Rusiyaya belԥ bir mif tԥlqin etmԥyԥ çalÕúÕrdÕlar ki, güya
Azԥrbaycandan “øslam tԥhlükԥsi” gözlԥnilir. Digԥr tԥrԥfdԥn, Azԥrbaycanda anti-müharibԥ
vԥ hԥtta ermԥnipԥrԥst meyllԥrin yayÕlmasÕ üçün bԥzi qüvvԥlԥr respublikanÕn müsԥlman
ԥhalisinin xristianlaúdÕrÕlmasÕndan istifadԥ edirdilԥr. ùübhԥsiz ki, belԥ hԥrԥkԥtlԥr dinlԥrarasÕ
dialoqun möhkԥmlԥnmԥsinԥ xidmԥt etmirdi.
Qeyd etmԥk lazÕmdÕr ki, bu gün ölkԥ rԥhbԥrliyi mütԥmadi olaraq dini icmalarÕn liderlԥri
ilԥ görüúür, onlarÕn ehtiyac vԥ problemlԥrinԥ maraq göstԥrir. Prezident ølham Ԥliyev
AZԤRBAYCANDA DøN
müntԥzԥm olaraq ölkԥnin xristian vԥ yԥhudi icmalarÕnÕ ԥsas dini bayramlar münasibԥtilԥ
tԥbrik edir.
Azԥrbaycanda tolerantlÕ÷Õn formalaúmasÕnda dini liderlԥrin konstruktiv mövqeyi dԥ
böyük rol oynayÕr. Bu baxÕmdan 26 noyabr 2003-cü ildԥ Moskva úԥhԥrindԥ keçirilԥn cԥnubi
Qafqaz ölkԥlԥri vԥ RusiyanÕn dini liderlԥrinin görüúünü müsbԥt qiymԥtlԥndirmԥk olar.
E. DøNø DÖZÜMLÜLÜK
Biz müxtԥlif dinlԥrlԥ tanÕú olduq. Gördük ki, bu dinlԥrdԥn hԥr biri hansÕsa bir ölkԥnin,
bir xalqÕn dini olmaqdan çÕxmÕú, müxtԥlif ölkԥlԥrԥ yayÕlmÕúdÕr.
Bu gün miqrasiya proseslԥri güclԥnir, cԥmiyyԥtlԥr bir-biri ilԥ qaynayÕb qarÕúÕr. ùübhԥsiz,
bu hal dinlԥrin dԥ co÷rafiyasÕnÕ geniúlԥndirir. Belԥ bir úԥraitdԥ dinlԥrin yanaúÕ yaúamasÕ,
dini dözümlülük problemi ortaya çÕxÕr.
Hԥr ölkԥdԥ bir din baúqa dinlԥrԥ nisbԥtԥn daha qԥdim köklԥrԥ, daha geniú sosial bazaya
malik olur. Bu din hԥmin ölkԥdԥki digԥr dinlԥrԥ nisbԥtԥn insanlar arasÕnda daha geniú ya-
yÕlÕr daha çox tanÕnÕr vԥ ölkԥnin rԥsmi dini dԥ bu din hesab edilir. Bu o dinin ölkԥdԥki dini
dözümlülüyünü göstԥrԥn ԥsas amil sayÕlÕr.
Tarixdԥ müharibԥ, sürgün vԥ s. sԥbԥblԥrdԥn müxtԥlif dinlԥrԥ mԥxsus insanlarÕn birgԥ
yaúamaq mԥcburiyyԥtindԥ qaldÕqlarÕ danÕlmazdÕ. Bu hadisԥlԥr qarúÕsÕnda bԥzi dinlԥr dö-
zümlülük göstԥrԥ bilmiú, bԥzi dinlԥr dԥ bu dözümlülüyü göstԥrԥ bilmԥmiú vԥ nԥticԥdԥ dinlԥr
67
bir-birindԥn tԥsirlԥnmiúdir. Nԥticԥdԥ dinlԥr arasÕnda dini inanc vԥ adԥt-ԥnԥnԥ mübadilԥsi
hallarÕ baú vermiúdir. Bԥzԥn dԥ bir neçԥ dinin özԥlliklԥrini özündԥ cԥm edԥn senkretik
dinlԥr ortaya çÕxmÕúdÕr.
Azԥrbaycanda dini dözümlülük

Azԥrbaycan tarixԥn müsԥlman ölkԥsidir, burada ԥhalinin 90%-dԥn çoxu müsԥlmandÕr.
Lakin burada yԥhudi vԥ xristianlar da yaúayÕr. Bundan ԥlavԥ, son vaxtlar Azԥrbaycanda
qeyri-ԥnԥnԥvi dinlԥr, xristian sektalarÕ, øslam firqԥlԥri dԥ yayÕlmaqdadÕr. Bu o demԥkdir ki,
dinlԥr vԥ bu dinlԥrin ardÕcÕllarÕ bir-birinԥ dözmԥli, dözümlülük gԥstԥrmԥlidir. Bu baxÕmdan
Azԥrbaycan hԥqiqԥtԥn nümunԥ ola bilԥr. ATԤT-in Demokratik Tԥsisatlar vԥ ønsan HaqlarÕ
Bürosunun direktoru Jerar ùtudman bu nüfuzlu tԥúkilatÕn BakÕ konfransÕnda (10-11 oktyabr
2002) demiúdir: ”Azԥrbaycanda dini dözümlülük heç dԥ yeni konsepsiya deyildir. Bu ölkԥ
yüz illԥr boyunca müxtԥlif mԥdԥniyyԥtlԥrin yanaúÕ yaúamasÕna, dözümlülüyԥ bariz nümunԥ
ola bilԥr”.
Azԥrbaycanda dini dözümlülüyün tԥrbiyԥ edilmԥsindԥ øslamÕn da rolu az olmamÕúdÕr.
Bu din “Sizin hԥr biriniz üçün bir úԥriԥt vԥ bir yol tԥyin etdik” (ԥl- Maidԥ, 48) demԥklԥ
dini plüralizmi prinsip etibarilԥ mԥqbul saymÕúdÕr. øslamÕn “Dindԥ mԥcburiyyԥt yoxdur”
prinsipi isԥ dini dözümlülüyü müsԥlmanlar üçün hökm sԥviyyԥsinԥ qaldÕrmÕúdÕr. Mԥúhur
Avropa tarixçisi Adam Mets “øslam øntibahÕ” kitabÕnda øslamÕn baúqa dinlԥrԥ münasibԥtdԥ
daha dözümlü oldu÷una dair çoxlu nümunԥlԥr göstԥrir.
DøNLԤR TARøXø
F. ùEYXÜLøSLAM VԤ ùEYXÜLøSLAMLIöIN QISA TARøXø

“ùeyx ԥl- øslam” ünvanÕ X ԥsrin ikinci yarÕsÕnda ortaya çÕxan úԥrԥf ünvanlarÕndan biri-
dir. øslam sözü ilԥ tԥúkil olunan digԥr úԥrԥf ünvanlarÕnÕn (calalülislam, izzülislam, seyfülis-
lam kimi) dünyԥvi iqtidar sahiblԥri (mԥs, Fatimi vԥzirlԥri) tԥrԥfindԥn iúlԥnmԥsinԥ müqabil
úeyxülislam ünvanÕ, daima ülԥmalara vԥ sufilԥrԥ xas olmuúdur. Digԥr ünvanlarÕn içindԥ
yalnÕz úeyxülislam böyük ԥrazidԥ yayÕla bilmiúdir. XI ԥsrdԥ XorasandakÕ úafeilԥrin rԥisi
olan øsmayÕl ibn Ԥbdürrԥhman úafeilԥr tԥrԥfindԥn úeyxülislam adlandÕrÕlmÕúdÕr. Hԥmçinin
XII ԥsrdԥ Fԥxrԥddin Razi dԥ úeyxülislam hesab olunurdu.
Mԥmlüklԥr dövrünün baúlan÷ÕcÕnda úeyxülislam, sadԥcԥ fԥqihlԥrԥ, fitvalarÕ ilԥ úöhrԥt
qazanmÕú fiqh alimlԥrinԥ verilԥn (qeyri-rԥsmi) úԥrԥf ünvanÕna çevrilmiúdir. Belԥliklԥ,
h.700-cü (1300) ilԥ qԥdԥr úeyxülislam ünvanÕ úöhrԥt qazanmÕú hԥr müftünün özünԥ götürԥ
bilԥcԥyi bir ünvan olmuúdur. Misirdԥ vԥ Rusiyada son zamanlar, Türkiyԥdԥ isԥ XVIII ԥsrԥ
qԥdԥr müftülԥr bu ünvanla adlandÕrÕlÕrlar. øranda vԥ Azԥrbaycanda bu ünvanÕn inkiúafÕ baúqa
istiqamԥtdԥ olmuúdur. Burada úeyxülislam, hԥr mühüm úԥhԥrdԥ molla vԥ müctԥhidlԥrin
dini mԥhkԥmԥ heyԥtinԥ rԥyasԥt edԥn yüksԥk mԥhkԥmԥ mԥmuru idi.
Azԥrbaycanda úeyxülislamlÕq
AzԥrbaycanÕn Rusiya imperiyasÕna il-
haq edilmԥsindԥn sonrakÕ dövr ölkԥnin
islamlaúmasÕnÕn yeni mԥrhԥlԥsi kimi
nԥzԥrdԥn keçirilԥ bilԥr. Bu mԥrhԥlԥnin ԥn
68 sԥciyyԥvi xüsusiyyԥti hökumԥtin müsԥlman
din xadimlԥrini ԥlԥ almaq vԥ özünԥ tabe
etmԥk mԥqsԥdilԥ xristianlÕqdakÕ kilsԥ struk-
turuna bԥnzԥr islam dini qurumu yaratmaq
siyasԥti ilԥ ba÷lÕdÕr. Rus çarÕnÕn 29 noyabr
1832-ci ildԥ Senata göndԥrdiyi mԥktubda
Zaqafqaziya müsԥlmanlarÕnÕn dini iúlԥr
idarԥsi barԥdԥ ԥsasnamԥ hazÕrlanmasÕ tԥklif olunurdu. Lakin hazÕrlanmÕú layihԥlԥrin heç
biri bԥyԥnilmԥdi. 1849-cu ildԥ Qafqaz caniúini knyaz Vorontsovun tapúÕrÕ÷Õ ilԥ xarici
iúlԥr nazirliyinin ԥmԥkdaúÕ N.XanÕkov "Muhammԥdi ruhanilԥrin tԥúkili barԥdԥ ԥsasnamԥ"
layihԥsini hazÕrladÕ. Layihԥ bütövlükdԥ bԥyԥnilsԥ dԥ KrÕm müharibԥsi onun hԥyata
keçirilmԥsini lԥngitdi. 1864-cü ildԥ hԥmin iúi davam etdirmԥk üçün yeni komissiya yara-
dÕldÕ, yerli úiԥ vԥ sünni mԥzhԥblԥrinin nümayԥndԥlԥri dԥ komissiyanÕn tԥrkibinԥ qatÕldÕlar.
HazÕrlanan tԥlimatlar müsԥlman ruhanilԥrinin vԥzifԥlԥrini, hüquq vԥ imtiyazlarÕnÕ, dünyԥvi
hakimiyyԥtlԥ münasibԥtlԥrini tԥnzimlԥyirdi. 1867-ci ilԥ qԥdԥr hökumԥtdԥn yalnÕz úeyxülis-
lam vԥ müftü maaú alÕrdÕlarsa, bu ildԥn etibarԥn digԥr yüksԥk rütbԥli müsԥlman ruhanilԥri
dԥ maaú alma÷a baúladÕlar.
"Zaqafqaziya úiԥ vԥ sünni Muhammԥdi ruhanilԥr idarԥsi haqqÕnda ԥsasnamԥ" dövlԥt
úurasÕnÕn tԥqdimatÕ ilԥ Rusiya çarÕ tԥrԥfindԥn 5 aprel 1872-ci ildԥ tԥsdiq edildi. ødarԥnin
tԥúkilindԥ rus pravoslav kilsԥsinin quruluú prinsipi ԥsas götürülmüúdü. Cԥnubi Qafqaz-
da 2 müsԥlman inzibati orqanÕ - müftünün baúçÕlÕ÷Õ ilԥ sünni ruhani idarԥsi (müftilik) vԥ
úeyxülislamÕn sԥdrliyi altÕnda úiԥ ruhani idarԥsi (úeyxülislamlÕq) yaradÕldÕ. Hԥr iki idarԥnin
tabeliyindԥ TiÀis, ørԥvan, Yelizavetpol (Gԥncԥ) vԥ BakÕ quberniyalarÕnÕn hԥrԥsindԥ 1 mԥclis
AZԤRBAYCANDA DøN
olmaqla 4 mԥclis var idi. Sünni idarԥsindԥ 16, úiԥ idarԥsindԥ 20 qazÕ vardÕ. ødarԥlԥr Daxili
øúlԥr Nazirliyinin nԥzarԥti altÕnda idi vԥ birbaúa caniúin qarúÕsÕnda mԥsuliyyԥt daúÕyÕrdÕ.
Azԥrbaycan Demokratik RespublikasÕ (1918-1920) yaranana qԥdԥr cԥnubi Qafqaz
müsԥlmanlarÕnÕn dini iúlԥri bu iki idarԥ tԥrԥfindԥn tԥnzimlԥnmiúdir. 1920-ci ildԥ
Azԥrbaycanda sovet hakimiyyԥti qurulduqdan sonra mayÕn 15-dԥ “Dini etiqad iúlԥri nazir-
liyi” vԥ “ùeyxülislamlÕq” tԥsisatÕ buraxÕlÕr, müsԥlman din xadimlԥri tԥqiblԥrԥ mԥruz qalÕr,
mԥscidlԥrin ԥksԥriyyԥti ba÷lanÕr. 1943-cü ildԥ faúist AlmaniyasÕna qarúÕ mübarizԥdԥ dinin
imkanlarÕndan istifadԥ mԥqsԥdilԥ Zaqafqaziya müsԥlmanlarÕnÕn dini qurumunun yaradÕl-
masÕ mԥqsԥdԥuy÷un hesab edilir.
Zaqafqaziya müsԥlmanlarÕnÕn I qurultayÕ 25-28 may 1944-cü ildԥ BakÕda keçirilir vԥ
mԥrkԥzi BakÕda olmaqla Zaqafqaziya MüsԥlmanlarÕ Ruhani ødarԥsi yaradÕlÕr. Axund A÷a
Ԥlizadԥ úeyxülislam seçilir. O, idarԥnin tarixindԥ seçilmiú ilk úeyxülislamdÕr, ona qԥdԥr
úeyxülislamlar dövlԥt tԥrԥfindԥn tԥyin edilirdilԥr. Zaqafqaziya MüsԥlmanlarÕ Ruhani ødarԥsi
vahid mԥrkԥz olur vԥ úeyxülislam tԥrԥfindԥn idarԥ olunur, müftü idarԥ sԥdrinin birinci müa-
vini sayÕlÕr vԥ sünni mԥzhԥb müsԥlmanlarÕn úԥriԥtlԥ ba÷lÕ mԥsԥlԥlԥrini tԥnzimlԥyir.
HazÕrda bu idarԥ Qafqaz MüsԥlmanlarÕ ødarԥsi kimi dövlԥt qeydiyyatÕndan keçԥrԥk
fԥaliyyԥt göstԥrir vԥ øslam tԥmayüllü digԥr dini icmalarÕn tarixi mԥrkԥzi hesab olunur. Bu-
gün QafqazÕn XII ùeyxülislamÕ, Qafqaz MüsԥlmanlarÕ ødarԥsinin Sԥdri, Qafqaz XalqlarÕ
Ali Dini ùurasÕnÕn Sԥdri, professor doktor HacÕ Allahúükür Paúazadԥdir.
69
DøNLԤR TARøXø
ÖYRԤNDøKLԤRøMøZø YOXLAYAQ.
1. Azԥrbaycan konstitusiyasÕna görԥ, Azԥrbaycanda mövcud olan dini anlayÕúÕ

izah edin.
2. Sovet hakimiyyԥti ԥsarԥtindԥ oldu÷u illԥr ilԥ müstԥqillik qazandÕqdan sonrakÕ
illԥri müqayisԥ edԥrԥk, AzԥrbaycanÕn dini zԥmindԥ mövcud olan fԥrqliliklԥrini
göstԥrin.
3. Zaqafqaziya müsԥlmanlarÕnÕn I qurultayÕ nԥ zaman vԥ harada keçirilmiúdi?
A) 28 may 1990-cÕ ildԥ BakÕda
B) 31 oktyabr 1995-ci ildԥ Gԥncԥdԥ
C) 12 noybar 1980-cÕ ildԥ TiÀisdԥ
D) 25-28 may 1944-cü ildԥ BakÕda
4. BakÕda ilk pravoslav kilsԥsi nԥ zaman tikilmiúdir?
A)1825 B)1815 C) 1845 D) 1985
5. Aúa÷Õda verilmiú cümlԥlԥrdԥ boú buraxÕlmÕú qisimlԥri doldurun.
• 1849-cu ildԥ Qafqaz caniúini knyaz ............ tapúÕrÕ÷Õ ilԥ xarici iúlԥr nazirliyinin
ԥmԥkdaúÕ N.XanÕkov "Muhammԥdi ruhanilԥrin tԥúkili barԥdԥ ԥsasnamԥ" layihԥsini
hazÕrladÕ.
70 • DinlΩrarasÕ dialoq hΩr úeydΩn ΩvvΩl müxtΩlif ......... etiqad edΩn insanlarÕn görüúΩrΩk
bir-birinin dinindΩki müsbΩt cΩhΩtlΩri öyrΩnmΩk, aralarÕndakÕ ............. müΩyyΩn
etmΩk, qarúÕlÕqlÕ surΩtdΩ zΩnginlΩúmΩk istΩyindΩn irΩli gΩlir.
6. Azԥrbaycanda mövcud olan yԥhudi icmalarÕ içԥrisindԥ çoxluq tԥúkil edԥn
yԥhudi icmasÕ hansÕdÕr?
A) Da÷ yԥhudilԥri
B) Gürcü yԥhudilԥri
C) Avropa yԥhudilԥri
D) Alman yԥhudilԥri
7. Azԥrbaycan Demokratik RespublikasÕ (1918-1920) yaranana qԥdԥr cԥnubi
Qafqaz müsԥlmanlarÕnÕn dini iúlԥri necԥ tԥnzimlԥnirdi?
8. Azԥrbaycanda mövcud olan xristian icmalarÕ hansÕlardÕr?
AZԤRBAYCANDA DøN
øSTøFADԤ OLUNMUù ԤDԤBøYYAT
Azԥrbaycan RespublikasÕ Prezidentinin iúlԥr idarԥsinin prezident kitabxanasÕ,

AzΩrbaycanda Din.
Azԥrbaycan RespublikasÕnÕn KonstitusiyasÕ, Qanun, BakÕ - 2006.
Dr. Saleh ønci, DinlΩr Tarixi DΩrs KitabÕ, østanbul - 2012.
E. M. Ԥsgԥrov; N. Ԥ. Rԥhimov, FΩlsΩfΩ, Tarix vΩ Ψxlaq baxÕmÕndan øslamÕn ΨsaslarÕ,
Avropa NԥúriyyatÕ, BakÕ - 2007.
Heyԥt, Ayna Uúaq EnsiklopediyasÕ, Din Ψxlaqa aparan yol, Ayna Mԥtbu evi, BakÕ
2004.
Heyԥt, QarúÕlaúdÕrmalÕ DinlΩr Tarixi, Dԥrgah YayÕnlarÕ, østanbul-2012.
Prof. Dr. Ԥkrԥm SarÕqçÕo÷lu, Baúlan÷Õcdan günümüzΩ DinlΩr Tarixi, øsparta-2000
Prof. Dr. Günay Tümԥr, Prof. Dr. Ԥbdürrԥhman Küçük; DinlΩr Tarixi, IV nԥúr, Ocaq
YayÕnlarÕ, Ankara - 2002
Prof. Dr. Hԥmdi Döndürԥn, DΩlillΩriylΩ øslam ElmihalÕ, Ԥrkam yayÕnlarÕ, østanbul - 1991.
Rafiq Ԥliyev, DövlΩt vΩ Din, ørúad øslam araúdÕrmalarÕ mԥrkԥzi, BakÕ - 2004
Ziya Bünyadov, DinlΩr, TΩriqΩtlΩr vΩ MΩzhΩblΩr, ùԥrq-Qԥrb mԥtbԥԥsi, BakÕ - 2007.
71

Kitab - Dinlər Tarixi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitab - Dinlər Tarixi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DøNLԤR TARøXø

BakÍ-2016; Gpˬkyolu NˬóriyyatÍ: 195

BakÍ kˬhˬri Sˬbail Rayonu

Ψsla, birinizΩ mΩndΩn bir Ωmir vΩ ya qada÷a nΩql

I FԤSøL / DøN NԤDøR

II FԤSøL / DGNLԤR TARGXG VԤ QISA METODOLOGøYASI

III FԤSøL / DøNLԤRøN TԤSNøFø

IV FԤSøL / AZԤRBAYCANDA DøN

Rԥhman vԥ Rԥhimli olan AllahÕn adÕyla

A. Dinlԥr Niyԥ Mövcuddur?

ønsan ԥbԥdiliyԥ ehtiyac duyur. ønsan dünya

B. Dinԥ Olan Ehtiyac Vԥ Dinin FaydalarÕ

Dinin qayna÷Õ haqda olan görüúlԥr

D. Elm Vԥ Din ArasÕndakÕ Münasibԥt

Din vԥ mifologiya arasÕndakÕ fԥrqlԥri yazÕn!

Ԥ. Bir Dini Neçԥ Cür øzah Etmԥk Olar?

F. ølk ønsanÕn Dini

1. Vԥhy tԥmԥlli görüúԥ görԥ dinin qayna÷Õ aúa÷ÕdakÕlardan hansÕdÕr?

7. Mif nԥdir? AçÕqlayÕn.

1. Dinlԥrin tarixi ilԥ ԥlaqԥli ¿kir vԥ düúüncԥlԥrinizi yazÕn.

I. DøNLԤR TARøXøNøN TԤRøFø, MÖVZUSU VԤ METODU

C. Dinlԥr Tarixinin Metodu

ya, dini mԥtnlԥrin analiz edilmԥsi, mԥnalandÕrÕlmasÕ vԥ siniÀԥndirilmԥsindԥ dinlԥr tarixinԥ

D. Dinlԥr Tarixinin Digԥr Elm Sahԥlԥri ArasÇndakÇ Yeri

Qԥrbdԥ qԥlԥmԥ alÕnan dinlԥr tarixi ԥsԥrlԥri

Türkiyԥdԥ qԥlԥmԥ alÕnan dinlԥr tarixi ԥsԥrlԥri

1. Aúa÷Õda boú buraxÕlmÕú yerԥ uy÷un gԥlԥn ifadԥni yerlԥúdirin.

2. Aúa÷Õda verilmiú cavablarda hansÕ dinlԥr tarixinin metodu deyildir?

3. Dinlԥr Tarixinin mövzusu nԥdir? YazÕn.

4. Dinlԥr Tarixi hansÕ dinlԥri ԥhatԥ edir?

5. Baúa düúdüyünüz kimi dinlԥr tarixinin tԥrifini yazÕn.

1. Ԥn qԥdim ibtidai dinlԥr haqqÕnda mԥlumat toplayÕn.

II. ԤN QԤDøM øBTøDAø QԤBøLԤLԤRDԤ DøN

28 3. Bu dinlԥrin müqԥddԥs kitablarÕ vԥ yazÕlÕ mԥtnlԥri yoxdur.

III. QԤDøM øNANC ùԤKøLLԤRø

IV. HøND DøNLԤRø

Hinduizm Buddizm Siqhizm Caynizm

Hinduizm bԥlkԥ dԥ bütün dinlԥr içindԥ ԥn çox tanrÕlÕ

Hal-hazÕrda Hindistanda caynizmԥ etiqad edԥnlԥrin sayÕ 3 milyondan çox deyildir.

Buddizm müqԥddԥs mԥtnlԥrinԥ “Pali kanon” deyilir. Bunlara hԥmçinin “tripitaka” da

V. ATԤùPԤRԤSTLøK DøNø: ZԤRDÜùTLÜK

hakimiyyԥtini isԥ zԥiÀԥtsin. Zԥrdüútlükdԥ Ԥhrimԥn

VI. ÇøN VԤ YAPON DøNLԤRø

Konfüçyanizmԥ görԥ, insanlÕ÷Õn mԥnasÕ “tao” adlÕ mԥnԥviyyat yolunu düzgün

4. Sԥbirli olmaq vԥ do÷ru olmayanÕ do÷rulamamaq.

futsiçilik tԥlimlԥrini ùintoizmԥ daxil etmԥk meyllԥri

40 VII. øLAHø DøNLԤR

Tԥhrif olunmuú ilahi Tԥhrif olunmamÕú

Xristianlıq Yԥhudilik øslam

A.Tԥhrif Olunmuú ølahi Dinlԥr

Yԥhudilik hazÕrda mövcud olan ilahi

42 1.1. Yԥhudilikdԥ ønanc vԥ Ԥxlaq Sistemi

1.2. Yԥhudilikdԥ Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar

d. Esseylԥr: Bu mԥzhԥb fariseylԥr vԥ sԥdduqilԥrin müasiri sayÕlan mistik mԥzhԥbdir.

Mühafizԥkar yԥhudilik, reformist yԥhudiliyԥ tԥsir etmԥk üçün yaranmÕúdÕr. Bu mԥzhԥb

1.3. Yԥhudilikdԥ øbadԥt vԥ Bayramlar

øbadԥt zamanÕ ԥn önԥmli an, Tövrat ru-

2.1. XristianlÕqda ønanc ԤsaslarÕ

2.2. XristianlÕqda Mԥzhԥblԥr vԥ Dini Cԥrԥyanlar.

• Ԥzizlԥrԥ vԥ Hz. Mԥryԥmԥ ԥhԥmiyyԥt vermirlԥr.

2.3. XristianlÕqda øbadԥt vԥ Bayramlar

XristianlÕqda ibadԥtlԥr günlük hԥftԥlik

B. Tԥhrif OlunmamÕú ølahi Din