ΙίίΑΛΝΛ ilTKPIiiTOl'

ΓΛ BENETIKyV ΤΕΙΧΙΙ TOY ΧΛΝΔΛΚΛ

(τον 1 Co καί τον 17ο τ,ι.)
(Ιο ',στορ',κο της κατασκευής τους σΰμφιονα με δενετ'.κές- αονε'.ακέ-
ν /w - ^ «τ
—r

C IP Α L-ρ ι: L· RE.' life

GNO-OiCANDU!
= ί,
_3κΐ

Α Γ Χ
^'ν Ε
c: ι Ο —

'.5ΙΚΛ»ϋθ;ι'Λ·!Σ

=Α ΤΕΜ.; Λ/

(ΙΗΚΚΑΜΛ Ι{ΙΒΑΙ()(-)1ΙΚΙΙ» ΔΙΙΜΟν IIPAKAFIOV

ΙΙΡΛΚΛΕΙΟ.Ν 1!)·)8
w

7/1 ΒΕΝΕΤΙΚΑ ΤΕΙΧΗ TOT ΧΑΝ∆ΑΚΑ

 copyright'. Icoavva Στερίίοτου xocc «Blh.EAAIA BIIhilOeilKII»

Εχτύπωσ-η - Βίβλίοοεσία: «Γραφίχές Τέχνες - Γ. Αετοράχης ΑΕΒΕ»,

BLUE. Ηραχλείου, Τηλ. 380931-5, Fox 380930
 ΙϋΛΝΝΛ ΣΤΕΡΙΩΤΟΙ'

ΤΑ ΒΕΧΕΊΤΚΑ ΤΕΙΧΙΙ TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

(τον 1 Go και τον 17ο αι.)
(Το ιστορικό της κατασκευής τους σύμ-φιονα μ.ε βενετικές αρχειακές τΐηγες)

«BIKKAVIA ΗΙΠΑΙΟΘΜΚΙΙ» ΔΗΜΟΤ IIPAKAEIOV

ni'AKAEION 19;)8
 ^f<ϊ

ΠΚΓΙΚΧΟΜΚΧΑ

ΙΙΙ'ΟΛΟΓΟΙ All.AIAPXOr lIl'AKAKlor 0'

ι·:ΐΣΑΓί>ηι <a.'
ΚΚΦΛΛΛΙΟ Λ'
το ΙΣΤΟΙΊΚΟ ΐΙΙΣ ΚΑΤΑΪΚΚΠΙΣ Tli.X
1!1-:.ΧΚΊΊΚ1>.\ ΤΚΙΧΟΧ τον ΧΑΧΛΑΚΑ
I . Οι αεσαιοονικές Ο7υο(όα·εις του Χάνοακα ττις τζρώτες α-εικονίτεις
(1Γ)ος αι. - αργές Ι()ου αι.) 1
. Ι1ρ(ότες οια-ιστο^εις ε/7.είψεοον στΓ^ν άαυνα του Χάνοακα.
Ιΐροτάτεις νέας θ7ύρ(οσ·Γ,ς 8
,Ί. Λτεό τον σχεο^^'^ΐ^-έ' του Michele Sanmicheli σττγ τελική εφαραογέ,
του Giulio Savorgnano 1
'ι . 11 ολοκλήροοστΐ των εργατκόν τ(ον νέ(ον τειγγυν του Χάνοακα έίος
το τέλος του Κ)ου ακόνα : - ·)
Γ) . ΙΙτοτΟηκες και ίελτιοότεις στα τείγτ, του Χάνοακα κατά :ον !7ο ακουα.
μέγοι τr^ αεγάλη -ολιορκία Γ) Γ)
(λ 11 κατασκευή συακλτ^ρο;[λατικίόν ααυντικ(ον κατα^κευίυν
τις καρααονές της 'ρ.εγά/.ης τζολιορ/.ίας του Χάνοακα.
Ίά εΗοοτερικά ογυρά 7S
7. 11 τζροέλαση τ^ον τουρκικο)ν ουνάυ.εοον κρος τον Χάνοακα (Κ)'ι7).
11 -ρώτη -ερίοοος της τιολιορκίας (1Γ»78 - Κ Oil)) 8 Γ)
8. 11 εςέ/νίςη τ(ι;ν γεγονότίον της κο/.ιορκίας του Χάνοακα
στο οιάστηαα αεταςύ -ροότης και οεύτερης (τελευταίας)
φάσης [K08-V) 1 KilW-IU)] 1)7
1) . 11 τελευταία "ερίοοος τΓ,ς τζολιορκίας του Χάνοακα (1 ()()7-1 (Η)!)) 171)
10. Ο -ολιορκηαένος Χάνόακας σε σχεοιαγραααατα αετά το 1()()1) 171)
ΚΚΦΛΛΛΙΟ 1Γ
ΣΧίαΐΛΓίννΜΜΛΊΛ K.VI Χ.νΐ^'ΓΚΣ 187

ΚΚΦΛΛΛΙΟ Γ'
ΓΚΧΜΚΚΧ ΚΚΗΚΣΚΙΧ ΚΑΙ ΛΧ.λΦΟΡΚΧ :Κ81)

ΚΙΙΙΛΟΓΟΣ

ΙΙΙΙΓΚΣ - ΗΙΠΛ1()ΙΊ»ΛΦΙΛ - ΣνΧ'ΓΟ.ΜΟΓΡΛΦΙΚΣ (')8Γ)

I ΛΩΣΣΑΙΜΟ 707
II ΚΙΜ ΑΙI Η'ΚΙΣ (α^^Υλική - ιταλ',κή) 7 11)
ρνρκηπΜΑ 773
ΚΙΚΟΧΚΣ

ΙΠΧΑΚΚΣ
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΛΜΛΙΑΡΧΟν MPAKAEIOV

"... Είμαστε σαν τους όύτες. Που κάνουν (βουτιές σττ] θάλασσα και μάχονται από
μια βουλιαγμένη πολιτεία να ξαναφέρουν στο φιος ένα αγγείο, ένα αγαλματάκι, .μιαν
επιγραφή.
Πόσοι είναι ακόμα από τους παλιούς Καστρινούς που θυμούνται; Οι
περισσότεροι πέθαναν, ξανάγιναν καστρινό χιόμα και χαμομήλι, άλλοι κουτσοζούν μα
6εν θυμούνται, ελάχιστοι ζουν και θυμούνται και νκόθουν πιος έχουν χρέος ν'
αναστήσουν την αγαπημένη πολιτεία".
Αυτό το επιτακτικό χρέος τιον Καστρινίόν "ν' αναστήσουν την αγαπημένη
πολιτεία", όπιος μας το όίνει παραστατικά ο Νίκος Καζαντζάκης, προσπαθεί εντατικά
να υλοποιήσει ο Δήμος Ηρακλείου μέσα από ένα πλούσιο εκδοτικό έργο, που
πραγματοποιεί η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη. Στόχος του Δήμου είναι η προβολή
της ιστορίας αυτής της πολιτείας και του ευρύτερου χιόρου της καθώς και η ανάδειξη
της ιστορίας και του πολιτισμού της Κρήτης. Στα πλαίσια της προσπάθειάς του αυτής,
ο Δήμος Ηρακλείου υποστηρίζει και αναλαμβάνει εκδόσεις που συμβάλλουν
ουσιαστικά στην πρόοδο της φιλολογικής και ιστορικής επιστήμης της Τέχνης και της
Αρχιτεκτονικής.
Η δόκτιορ, αρχιτέκτίον κυρία Ιωάννα Στεριοπου έχει πλουτίσει την ελληνική και
ξένη βιβλιογραφία με μελέτες που υλοποιούν τις πολύχρονες έρευνές της στα κρατικά
Αρχεία της Βενετίας, όπου εστίασε το επιστημονικό ενδιαφέρον της στην αρχιτεκτονική
τιον μνημείων της Κρήτης, με κυρίαρχο αντικείμενο τις φρουριακές κατασκευές.
Η παρούσα έκδοση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, αποτελεί την
κορύφιοση τ(ι)ν πολύχρονίον ερευνών της κυρίας Στερκότου, που εστιάζει εδιυ το
ενδιαφέρον της στο ιστορικό της κατασκευής τιον Ενετικιόν Τειχιόν του Ηρακλείου
(16οςέ(ι)ς 17ος ακόνας).
Είναι αυτονόητο το έντονο ενδιαφέρον του Δήμου Ηρακλείου και η ευαισθησία
του σε θέματα αναφερόμενα στην ιστορία της μεγάλης πολιτείας που ονομάστηκε
Χάνδακας και Μεγάλο Κάστρο, για να χαρακτηρίσει ακριβώς τις μοναδικές, για
ακόνες, οχυριόσεις και την αμυντική της δύναμη.
Θείορούμε, λοιπόν, σημαντική την προσφορά της κυρίας Στεριοπου στην
ανίχνευση και ανάδειξη της ιστορίας της πολιτείας μας και με ευχαρίστηση χαιρετίζομε
την έκδοση του μνημεαόδους έργου της.

Κίόστας Ασλάνης
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

El-Khanclak, Χάνοακας. Candia, Μεγά/.ο Κάττεο· ονομασίες ττ,ς αεγαλύτερης

-όλης ΤΓ,ς Κρήτης, του ΙΙρακλείου. ατό τον Πο αι. α.Χ. [J-sypi τον ,τΗ)ο αι.. ονοαατίες
του σχετίζονται άαεσα αε τγ;; άαυνα αυτής ΤΓς τό/.ης και τις οχυροόσεις τςς, αοναόικές
για ΤΓ|ν τελειόττ^τα και rr;; τ/.ηρότητα τΓ^ς κατασκευής τους στην Ανατο},ική Μεσόγειο.
Μιά τόλη - κάστρο του υτήρςε Ορύ/,ος για τγ;-» Κ>7νάόα και τη Γα/νηνοτάτη Ληυ.οκρατία
της Βενετίας, τρο^ταγ^ονιστής του όρααατικότερου ίσ(ος ιστορικού γεγονοτος του 17ου
αιοόνα αε ετιττοόσεις καθοριστικές όχι αόνο στον ε)7ναόικο χοόρο. α/ά^ και σ' ο//7κ7χρη
την Ιόυρώτη. H τόλη - κάστρο του άντεΗε χρονιά το7.ιορκίας, αε όύο τεριόόους
συνεχούς τολέαου και ετιΟέσεων, Coaoapoiaacov και εκρήςε^ον (ll)1[<S-4!) τροότη
τερίοόος και UUiT-Oi) οεύτερη τερίοοος).
Είναι /νοιτόν αντι/^ηττό, όχι αονο στους ειόικούς ετιστςαονες, α/ά,ά και στους
ατ/.ούς λάτρεις ΤΓ^ς Ιστορίας, τόσο στ/χαντική είναι η αε/,έτς του ιστορικού ΤΓ^ς
κατασκευής αυτού του οχυρού, όταν αά/^ιστα έχει την τύχη να όιασοόζονται οι αυθεντικές
(αρχειακές) τηγές, οι οτοίες τεκαηρκόνουν την ίόια την ιστορία του* όταν αέσα ατό τις
χειρόγραφες εκθέσεις και τα έ^^'γραφα, καΟ(ός και τα τα/νιά σχεόιαγράααατα ξεοιτ/.οόνεται
χρόνο τον χρόνο, [αέρα τ'r^ [αέρα, ο σχεοιασαός του, ο τρότος και η [αεΟοοο/,ογία ττ^ς
κατασκευής του, οι οοκιαασίες στον τό7.ε[αο και στις το7,ιορκίες, οι ε/Χείψεις στον
εξοτ/,ισαό του και οι αγο^κοόόεις τροστάΟειες αντιαετοότιτέ,ς τους [ατροστά στον
ετικείαενο εχθρικό κίνουνο.
0[αως το Μεγά/νΟ Κάστρο, η Ορυ/,ική Candia, τροοτεύουσα της κυριότερης
ατοικίας ττ^ς Γα/.ηνοτάτΓ^ς στΓ;; Ανατο7νή, του Regno di Candia, ατετέ/,εσε τάντα
'λαατρό τεοίο έρευνας για τους ιστορικούς, [αε [αοναόικά ατοτε/,έσαατα και
συατεράσαατα: Τέχνη και Αογοτεχνία, Θέατρο και Μουσική. Κοινοα/ική. Θρησκευτική.
Ι1ο7.ιτική και Θικονοαική Ζοτ/;. Ίσ(ος η χ\ρχιτεκτονική και η ΙΙο7.εοόο[αία τοον οικισαοόν και
το^ν τό/,είον της Κρήτης και ιόιαίτερα του 1Ιρακ7.είου. να [αην έχουν ερευνηθεί σ' ό7.η τγ;-'
έκτατς τους* ακόαη λιγότερο οε η οχυρ(:ο[αατική αρχιτεκτονική αυτού του νησιού.
I Κος να [αην είναι λοιττόν -ρόκ/.ηστ^ η έρευνα, η ανά/ουστ^ και η περιγραφή ατό τις
αυθεντικές ~ηγές του ιστορικού της κατασκευής τ(;ον ζενετικοόν οχυρ(όσε(ον του Χάνοακα
για έναν ερευνητή, γνοόστη της οχυρουαατικής αρχιτεκτονικής του 1()θυ και του 17ου
ίβ^ ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

αώνα, τΓ,ς ιστορίας τςς στρα:'.'οτικής και τςς ααυντικής οζ-^όίΊωτΓ^ζ του 'Ήασι/^ίου τΓ,ς
Κρητ-Γ^ς" τους ούο τε/^υταίου; ακόνες τςς οενετικής κατοχής· ^^^^^ώστ-Γ^ ΤΓ^ς έρευνας ενός
ειοικου ταήαατος τoJV Αρ7ειο:ν της Βενετίας. τoJV τεχνικοόν εκΟέσεο^ν και τoJv αναφοροόν,
κυρκυς οαο^ς των τΐαλιοόν σ'/εόιαγραααάτο;ν τοον -όλεουν και τοον θ7υρ03σεο^ν τΓ^ς
ΚρήτΓ,ς. Η -ροστζάθεια άρχισε το 1983-8'ι (τέσσερις αήνες) για να συνεχιστεί το 1987
(τρεις αήνες) και το 1991 (ενα αήνα) αε έρευνα στα Κρατικά Αρχεία τςς Βενετίας
(Archivio di Stato, Bibl. Nazionale Marciana, Bibl. Museo Civico Correr). ΓΙαρά/ληλα τα
τελευταία όέκα χρόνια η ετεεςεργασία του αρχειακού υ/νίκού σε συνόυασαό αε το
βιβ/^ογραφικό ήταν σ^υνεχής και κοπιαστική για να ολοκληρίοΟεί η τεαρουσίασ-ς τΓ^ς
αε/^της αυτής.
Θεωρο) ατεαραίττ^το στο στ^αείο αυτό ν' ανασέροο όλους όσους συνέζα/^ν ο κα(3ένας
ατεό τςν τε/^υρά του, στο ξεκίνηαα και σττ;; o/.oκλήpoJσ·Γ^ αυτ/^ς τΓ^ς αε}iτης και να τους
ευχαριστΓ^σίο θεραότατα: τον όρ. αρχιτέκτονα κο Ιοροάνη Αηαακότεουλο. ΑιευΟυντ/; του
Γτεουργείου Πολιτισαού, γιατί αετά ατεό όική του τερόταστ^ ε7ει/iχOηκα, ους υτεά/λτη.ος
του ΓΠΠΟ, για αια τετράαηνη υτεοτροφία του Ιτα/,ικού Κράτους, οτεότε και άρχισε η
τερώτη τεερίοοος έρευνας (1983-8-i) στο Archivio di Stato και στΓ, ΒιόλιοΟγκη Marciana,
φιλοξενούαενη του Ε/λν.ηνικού Ινστιτούτου Βυζαντινοόν και ^Ιεταζυζαντινο)ν Σ7εουό(όν·
τΓ^ν Ετεοτετική Ετειτροτεή και ιόιαίτερα το ετειστΓ/χονικό 7ερoσoJ7εικό ΤΓ^ς Γραααατείας και
της ΒιβλιοΟ'Γρκης του Ε/ά.ηνικού Ινστιτούτου τεου αε υτεοστ/^ριξαν κύρια ηθικά κατά τη
όεύτερη τεερίοόο τςς τρίαηνης τεαρααονής αου στη Βενετία (1987) για έρευνα στη
Βιβ/^οθ-γκη του Museo Civico Correr, οτεότε και τεάλι τεαρέαεινα 0Jς ααειβόμενη
φιλοξενουιαένη στο Ινστιτούτο, στην τειο ούσκολη φάστ, ττ^ς ύτεαρξής του* Οεραότατες
ευχαριστίες οφεί/.ω στον αείανηστο καΟη^Γ,τς Νίκο ΙΙαναγκοτάκη Διευθυντή του
Ε/άνηνικού Ινστιτούτου για τη συαόολή και τις τεο/Δτιαες υτεοοείξεις του στη όοαή του
κει;αένου ΤΓ^ς αε/άτΓ^ς και τΓ^ς παρουσιαστές του αρχειακού υλικού. Τέλος είναι αυτονόητΓ,
η έκφραστ, Οεραό^ν ευχαριστιό^^ στο Δήααρχο Ηρακ/^ίου κο Κ^οστα Ασ/ά.νη και στο
Δηαοτικό Συμβούλιο ΙΊρακλείου τεου ενέκρινε την έκοοστ^ αυτή, στηριζόαενο στΓ,ν
ειτ/ι^Γ,στ^ του Εφόρου τΓ^ς ΒΓκε}^ίας Δηαοτικής ΒιόλιοΟγκης κου Νίκου Γιανναοάκη, ο
οτεοίος υτεοστέ,ριξε ένθερ;αα, αε ετειαονή και τείστς, τη τςαασία ΤΓ,ς οηαοσίευστ,ς τΓ^ς
αε/iτr;ς. Χουρίς τη όική του συαόο/η η τεραγαατοτεοίηστ^ ΤΓ,ς έκόοστ^ς Οα ήταν αδύνατη.
Τέλος Οερ|^£ς ευχαριστίες εκφράζονται στγ; κα Ειρήνη Βα/άχνόρά-Σχιζάκη αρχιτέκτονα,
υτεεύθυνη του γραφείου αvαστήλoJσ·r^ς τουν ενετικών τειχοόν.
(-)α ήταν τεαρά/^ειψη να αην ετεανα/.άΧουαε ότι η ύτεαρξη και η /^ιτουργία του
Ε/7.ηνικού Ινστιτούτου της Βενετίας είναι η ζασική τερούτεόΟεστ, για την τεραγαατοποίηστ,
και ο>.οκλήρο3στ, κάθε έρευνας τεου αναφέρεται στΓ;; ιστορία τεεριοχούν ΤΓ^ς Ιν/άάόας οι
οτεοίες όρέθτ/καν στΓ,ν κυριαρχία ΤΓ^ς Γαληνοτάτςς Δηαοκρατίας της Βενετίας. IT τταρούσα
'αε/£ΤΓ^ τεοτέ οεν Οα άρχιζε και οεν Οα ολοκ},ηρο3νόταν αν όεν υτεήρχε το Ε/λ^ηνικό
ΤΛ lilCMCnKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓΧΛΧΛΛΚΛ

Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Στζουοοόν ττς Ι^ενετίας, του ομοίου η

ε-ισττ^αονική, όιοικητική, oC/jA και ηϋική υτιοστΓριξτ^ -ρος τους ερευ^^τές είναι
ανυ-ολόγιστΓ^.

Η εαττειρία και η γκοστ^ ατζο -αλιότερες έρευνες στα Κρατικά Αρχεία ττ,ς
Βενετίας στον το[ϋΐεα τοον οχυρούσεοον τΓ^ς Κρήτης, ιοιαίτερα τ^r^c τελευταίας τζεριόοου ΤΓ,ς
^ενετοκρατίας στο νησί, οοήγτ^σαν εξαρχής στον καθορισμό του τ^/αισίου στο οτιοίο Οα
εκτεινόταν η έρευνα για τα τείχη του Ηρακ/^ίου, ενοό ταυτόχρονα καΟορίστΓ,κε ο στόχος
και η σκο-ιαότΓρά ΤΓ,ς. Οι όιεΟνείς αρχές ττ,ς Αναστ-/;λθ3σ-Γ,ς το^ν Μνημείων ορίζουν ότι
-ρο^ταρχικό καθήκον τoJV με/^ττ^το^ν και α-αραίτΓ^ΤΓ^ -ρού-όΟεστ^ στο ξεκίνημα κάθε
με/^της αναστ/ιλο^στ,ς είναι η συ/λν.ογ·/;, επεξεργασία και ανάλυστ^ το^ν ιστορικοόν
πληροφοριοόν για το μνη[α^ίο, -ληροφορίες στις οτιοίες Οα σττ^ριχΟεί η τεκμηpίoJσ·r^ ΤΓ^ς
α7;οκατάστασ·/;ς του και ΤΓ,ς ένταξής του στο σύγ-χρονο κόσμο. Όταν [χάλιστα οι ιστορικές
πληροφορίες είναι γραπτές και αυθεντικές (αρχειακές πηγές) τότε Οα υποσττ^ρίζαμε ότι
επιβά/λ^εται η έρευνα τοον αρχειακοόν πηγούν προς όφελος ττ^ς πλήρους ιστορικής
τεκμηρίο^σ-Γ,ς ττ^ς με/irΓ|ς αναστΓ,λο^στ^ς.
Είναι γ^^ωστά και ποικί/^α τα προζλή|α.ατα που υφίστανται στον οχυρό περίβολο του
Ηρακ/,είου που συγνά απασχόλησαν και εξακολουθούν να απασχολούν τους υπεύθυνους
για το μνΓ^αείο παράγοντες. Ως ιστορικός ττ^ς αρχιτεκτονικής, α/λ^ κυράος οος τεχνικός
επιστ·/]μων προσανατόλισα εξαρχής ττ^ν έρευνα στα τεχνικά στοιχεία των Κρατικών
Αρχείο^ν ττ^ς Βενετίας (τεχνικές εκθέσεις και παλιά σχεόιαγράμ;α.ατα). Η παρουσίασ*/;
τους σττ, συνέχεια τ/^ς με/^της Οα αποοείξει πιστεύουμε τγ, χρησιμόττ^τά τους και σε μια
πλήρη με/^ΤΓ^ - ιστορική, αναστηλο^τική, αξιοποίηστ,ς - των βενετικών τειχών του
Ηρακλείου, α)ύνά και ολοκλήρου του οικιστικού συνόλου του Χάνοακα κατά τον Ιΰο και
17ο αιώνα.
Με ΤΓ^ν εμφάνιστ^ ΤΓ,ς πυρίτιδας τον 14ο αι. και TrjV καOιέpoJσ-Γ, της τον 15ο ένα
νέο πο}^εμικό |iiao, ισχυρό και καταστρεπτικό, δημιούργ·Γ|σε μιάν επανάσταση σ' ό/^ τα
στοιχεία της άμυνας και ττ^ς επίΟεστ^ς, στα όπ)να και τις οχυρώσεις.' Η α}ν}^γή στον
τρόπο Trfi oχύpOJσ■r]ς, δη/^δή η μετάβαστ^ από τα μεσαιωνικά φρούρια σ' εκείνα με

1 . Για τις αναφερόμενες γΓ^ικά στ-ςν ειταγίυγς αυτς ιστορικές εςελξεις στςν περιοχή σςς Κρήτης και τον
Χάνοακα την τε/νευταία περίοόο της βε^^ετοκρατίας, α/υδι και τις εξελίξεις στον τo;JLέα της οχυρθεματικής
τέγνης, βλ. τις ακόλουθες ;α.ε>£τες. όπου αναφέρεται και η σχετική, βασική βιβλογραφία:
I. Στεριώτου, Οι βενετικές οχυρό)σεις του Ρεθύμνου (1Γ)ύΟ-Ι04()). Συμβολή στη φρουριακή αρχιτε
κτονική του Ιΰου και του 17ου αιώνα, Αθήνα 199^, τ. χΛ. I. Στεριώτου, Αεχές χαράξείον και κατα
σκευής τοον οχυρώσεο^ν του 1()ου αιώνα και ·η εφαρμογή τους στις οχυρώσεις του Χάνοακα, Πεπραγ(υ£να
Α' Διεθνούς Κρ·ητο/,ογικού Συνεδρίου (Μράκ/χιο 197G), τ. Β', Αθήνα 1981, σ. 449-47Γ), Πίν. 119-
1:29, Χρ. ΊΤομπανάκη, ΓΙ παλιά οχύριοτη του Χάνδακα. Συμβολή στη [αχ/νέτη της, χΑθήνα 198:2.
 ΐό^ ΙϋΛΧΧΛ ΣΤ1·:ΐΜ1>Τ()1·

"poaayojvsc, ολοκληρώθτρκε [χέσα σ-j/j 1()0 α'.., ο or.oioz α-οτελεί οοότ^χο στί^ν εξέλιξη
τ*Γ^ς αμυντικής τέχνης.
Οι οχυρώσεις αε -ροααχο3νες είναι ένας κλάοος τςς μηχανικής του είναι στενά
συνοεοεμένος με την αρχιτεκτονική, την το/^εοοομία, τα μαθηματικά και το/Λούς τομείς
τ/^ς Ε7:ιστ-/;μης και ΤΓ^ς Τέχνης. ΓΙ μεγάλη αυτ/; ξεκίνησε ατό Ιταλία, η
οτοία στα τέλη του 15ου αι. μεταό/.ήΟηκε σ' ένα συνεχές θέατρο τολέμου, α/λά
ταυτόχρονα και σ' ένα τολύ ενοιασέρον εργαστήριο, ότου η σύγγρονη οχυρωματική θα
έβρισκε τη λύστ^ της για ν' αντιμετο^τίσει τη συνεχώς αυξανόμενη καταστρεττικόττ^τα
του τυροβολικού.
Κατά τον Ι3ο και τον Ι4ο αι. η ιτα/.ική ετέκτασ-ς στον τότε ^'^^οοστό κόσμο
έφτασε στο υψη/ώτερο στ^μείο /^.μψης και τς μεγαλύτερη άνΟησ-^]. Τα ιταλικά κράττ^
υτήρξαν οι τραγματικοί κυρίαρχοι της Μεσογείου. ΓΙ θαυμαστή αυτή οραστηριότητα ήταν
έργο opia[iivojv ταραθαλασσίoJV τό/.εο^ν (Βενετίας, Γένουας) και μερικούν του εσωτερικού
τΓ^ς ιταλικής χερσον/;σου (ττ,ς Τοσκάνης και ΤΓ^ς i\oμβαpόίας). Εξέχουσα θέση μεταξύ
αυτούν. θα /iγαμε μοναοική, κατείχε ότoJς είναι φυσικό η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της
Βενετίας. Ατζό τα μέσα όμoJς του 15ου αι. και κυράος τον Kio του εξετάζουμε, άρχισε
η παρακμή αυτ/ις ττ^ς ορασττ,ριόττ,τας.
ΓΙ Βετ^ετία, κυρίαρχος σττ;; ανατολική Αΐεσογειο viypi τότε, έχανε σιγά-σιγά και
ετικίνουνα τη ούναμή ΤΓ^ς. ΙΙο/ά.οί ήταν οι παράγοντες και τα γεγονότα που οημιούργτ,σαν
τις νέες ιστορικές συνθήκες, οι οποίες επέβα/.αν σπς Βενετία να οργανούνει ττ;^ άμυνα του
κράτους ττ^ς τόσο σττ;^ ιταλική χερσόνησο (Terraferma), όσο και στις κτήσεις της στην
Ανατολή (Levante). Χρειάστηκε το έργο μιάς σειράς εκλεκτούν αρχιτεκτόνο^; και
στρατΐ03τικών μηχανικοόν, οι οποίοι ανακά/.υψαν, σχεοίασαν και εφάρμοσαν τις
οχυρωματικές κατασκευές της Βενετικής Δημοκρατίας μέσα από τις οποίες, κατά τον
ΙΟο αι., χαράχθηκε όλη η εξέλιξη της νέας αμυντικής τεχνικής.
Η θέτη και η τημασία του ''Βασιλείου της Κρήτης" στην ανατολική ]\Ιεσόγειο
ήταν καθοριστική για τους βενετούς. Είναι ίσο^ς η μόνη αξιό/'.ο^η κτήτη, εκτός από την
Κέρκυρα, που τους απέμενε στον ε/7^όικό χώρο κατά το όεύτερο μισό του Κ ίου αιούνα,
γΓ αυτό φρόντισαν να της εξασφαλίσουν ένα σcoστό, πλήρες αμυντικό σύστημα.
Ο/νόκληρο το νησί εφοόιάστηκε μ' ένα π/.ήθος συγχρόν(.ον oχυpcϋσεoJV, όπο^ς απαιτούσε η
νέα τεχνική. Οι οχυροόσεις αυτές που ενίσχυσαν τα μεγάλα αστικά κέντρα του
"Βασιλείου" και θέσεις επίκαιρες στα >,ιμάνια και στα παράλιά του με σκοπό την
παρεμπόόιτη εχθρικής απόβατης, εκτός από την ιστορική αξία που έχουν, είναι από τα πιο
'/.αμπρά και ενόιαφέροντα μνημεία της Κρήτης της περιόοου της βενετοκρατίας.
Τον 13ο αι. η Κρήτη, μετά την αγορά της από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία,
εποικίστηκε και οργανοόθηκε κατά τα πρότυπα της Μητρόπολης. Το "Βασί).ειο της
Κρήτης'' αποτελούσε ένα σημαντικότατο κρίκο στην αλυσίοα τοον αποικών που κατείχαν
7:\ nEM'yriKA teixh τον χλχλλκλ

οι ζενετοί στην ανατολική Μεσόγειο, ενοό ο Χάνοακας κατείχε z^zzyooicL Οέστ, σττ^ σειρά
TOJV λιαανιών - όάσε6ον (o/'jpcoa0vojv /νιαανιών αε αρσανάόες στο εσιοτερικό τους), "ου
βρίσκονταν στους θαλάσσιους ορόαους του εαττορικού και του -ο/.εαικού βενετσιάνικου
στόλου. IlpoJτεύoυσα του ''Βασιλείου'' και έόρα τςς Αυθεντίας έαε7.ε να τζαίΗει έναν ρό/.ο
καθοριστικό στΓ;7 ιστορία ΤΓ^ς Βενετίας. Την -ο/.ιτεία τζου ίόρυσαν οι άραβες (851[-9()1)
σττ,ν ίόια Οέστ^ και τςν οτζοία τζρώτΓ^ ογύρωσαν αε -/^τειά τάφρο yjpco ατζό τον
οχυρό -ερίβολο, κατέστρεψε ο Νικηφόρος Φcϋκάς το 9()1, κατά την ανακατάληψη τςς
Κρήτης ατζό τους βυζαντινούς.
Κατά ΤΓ, όεύτερη βυζαντινή τερίοόο του νησιού (9(> 1-1:2()'ι), ο οικισαός
ανοικοόοαήΟηκε ττάντα στην ίόια Οέστ, yjpco ατιό το λιαάνι και οχυροόΟςκε κατά τα
αεσαΐ03νικά τζρότυτεα τςς εττοχής, εν(:ό η εσωτερική -ο/^εοοοαική όοαή του όιασηρήΟτρκε
όλους τους ετΐόαενους ααόνες, κατά τη βενετοκρατία, τςν τουρκοκρατία και θα /άγααε
oiypi τα πρόσφατα αετατεο/,εαικά γ^ρόνια, τριν ατιό τς "σύγχρονη" ανοΓκοόόαηστ^. Τούτο
θα το όιαπιστοόσουαε στη συνέχεια ατιό τους χάρτες 7:ου Οα τζαρουσιαστούν, στους
οτζοίους όιακρίνεται όλη η 7:ο7£θόοαική εςέ/^ιξη ΤΓ^ς -ό/.ης.
Όταν εγκαταστάθηκαν οι βενετοί στον Χάνόακα ο βυζαντινός οικισαός, ο οτυοίος
α7:/.(:ονόταν γύρω ατιό το 7:α/.ιό 'λιαάνι, ήταν οχυρωαένος α^ό όλες τις -λευρές, στη
στεοιά και τς θάλασσα. II βυζαντινή οχύρο^σ-ς που εόράσττρκε πάνω στα λείψανα τςς
λίθινης κρηπίόας του αραβικού τείγους, είχε κατασκευαστεί σε γενικές γραααές σύαφωνα
αε τα ποότυπα των αεσακονικών οχυρούσεων. Η αορφή ΤΓ^ς όεν θα ήταν σ-ςααντικά
όιαφορετική από εκείνη που είχαν τα τείχη της Θεσσαλονίκης και της
Κ(ονσταντινούπο7.ης, αε τους τετραγο^νικούς, αά/ά.ον πλατείς, πύργους, οι οποίοι
υψώνονταν όχι πο7ώ πάν^ο από την από/χξη tcov αεταπυpγίoJV ταηαάτων και είγαν
οόοντο3τές επά/.ξεις όίχοος γείσα. Οι πύργοι και τα αεταπύργια ταήαατα αε κατακόρυφες
τις παεειές, τόσο την εσοοτερική όσο και την εςίοτερική, θεαε/.ιουθηκαν στο φυσικό βράχο
και ακολουθούσαν απ7.ά τη αορφο/.ογία του εόάφους. ΓΙ βυζαντινή αυτή οχύρωστ^ κάλυψε
την άαυνα του Χάνόακα τους πρώτους αιούνες της βενετοκρατίας. Την ίόια όε ενίσχυσαν
αε τοπικές επεμβάσεις, όηλαόή ύψθ3σαν το βυζαντινό τείχος στους πύργους και στα
αεσοπύργια, όιασκευάζοντας την οχύρο^σ-ς σύαφoJvα αε τα πρότυπα tojv τεΓ/μόν της
ΛύτΓ,ς. Ασφαλούς θα βάθυναν και την τάφρο, η οποία όεν είχε ίόιο π/,άτος σ' ό/.η τγ;;
περίαετρό της.
Αογότερα, κατά ττ, όιάρκεια του 1Γ)ου αι., η εςέ7.ιΗ·Γ tojv πυροβό/χον όπ/χτ^ επέβα/,ε
ακόαη |;χγα7νύτερη ενίσγυσ-ς τ(ον (οεσαιο^νικούν τειχούν του Χάνόακα. Οι βε^^ετοί έκαναν
εργασίεε Γ^ίσγυτςς και όιαπ/νάτυντςς του τείχους, ώστζ να προσαρμοστεί στις νέες συνθ-ςκες.
Από τα oixoTqm που Γ^τοιχίστγκαν στο γoJVιακό εξ(οτερικό πύργο ττ,ς κύριας πύ/.ης
(Voltone) και σπΓ^ λίθινΓ, επένόυστ, τΓ,ς επιγ/ομάτο^στ^ς, όιαπιστώνεται ότι το κύριο τμή|αα
TOJV εργασιούν μετασκευής του τείχους έγινε από το 1474 [τιέχρι το I j[90.
ίστ^ ΙϋΛΝΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Οι ιστορικές συνΟ-Γ^κες που επικράτησαν αετά το 1Γ)υϋ και η ΤΓ^ιχοίσίοί που έπερνε
π)^ον ο Χάνοακας ταυτόχρονα αε τςν εξέ/νίξη τςς 07υρ03αατικής τεχνικής, οοήγτ,σαν
τους βενετούς σττρ; όσο το ουνατόν πιο ολοκλχροοαέτς ααυντική κάλυψχ και οχύροοστ^ ττ^ς
πολιτείας. Σ' αυτό βοήθησε πιστεύουαε σ-ςααντικά χ γεoJ[J.oρφoλoγία τςς περιοχής.
ΤοποθετΓ||αένος ο Χάνοακας στο [οίσο περίπου τΓ,ς βόρειας ακτής του νησιού, απλώνεται
σε [j.ia ανοικτ/; παραλία. H πεόιάόα ανεβαίνει ανεπαίσθ-ςτα από τς Οά/,ασσα προς το
εσωτερικό για να συναντΓ^σει νοτιότερα, στις παρυφές τςς πόλης, τους πρώτους λόφους.
Αυτό το σγ/τικά οααλό έόαφος έόoJσε τη όυνατότητα στους αηχανικους τςς ΓαληνοτάτΓ,ς
να χαράξουν και να κατασκευάσουν στον Χάνόακα οχυρουσεις που η αρτιοττ^τα και η
/.αμπρόττ^τά τους, πλησίαζε κατά Οαυααστό τρόπο τα Οεο^ρητικά, ιοανικα πρότυπα.
Ανεξάντλητο είναι το υλικό στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας που αναφέρεται
στην οχύρο^τη και στην οργάνοοτη της άαυνας το^ν τριών αεγα}.OJV πο/^είον και της
υπαίθρου του νησιού. Ειόικότερα σ' αυτόν τον τo[Jiα είναι εξαιρετικά ενόιαφέροντα τα
σχέδια και τα προπλάσματα αυτοόν τoJV Ο7υρο)σεο^ν. Επίτης ενδιαφέρουσες είναι οι
τεχνικές αναφορές των αρμοδίων στρατιοοτικοόν μηχανικοόν και τ(:ον αpχιτεκτόvoJV με
προτάσεις και αντιπροτάσεις για την οχύρίοτη του νησιού, οι συνεχείς συζητήσεις τους
γύρο3 από τα θέματα αμύτης και ο τρόπος εφαρμογ·ης τίον σχετικοον διαταγίόν που
εκδίδονταν είτε από τη Βε^^ετία, είτε από τη Λιοίκητη της Κρητης. Παρόλες όμως τις
δυσκολίες και τις καθυστερήσεις στην κατασκευή το^ν oχυpoJματικoJV εpγoJV εξαιτίας της
έ/ά^ιψης οικονομικών [jiaojv, αvτιθέσεoJV σε διάφορα ζητηματα του ντοπιου πληθυσμού,
αντιζηλιό^ν μεταξύ το^ν βενετό)ν αξιοοματούχο3ν, παρόλα αυτά στην Κρήτη
ανοικοδομήθ-ηκαν αυτές οι θαυ|χάσιες κατασκευές, οι οποίες κατα μεγάλο βαθμό περιέχουν
αξίες τεχνικές και αισθ-ητικές.
Πριν ολοκληρώσουι^,ε το εισαγο3γικό αυτό κείμενο για να υπάρξει πλήρης
κατανόητη του πεpιεχo[iivoυ της με/^της που ακολουθεί και της μεθοδολογίας της
έρευνας του αργ/ιακού υλικού που επεσημάνθηκε πρέπει να γίνουν ορισμένες
διευκρινήσεις. Αναφέρθ-ηκε ήδη ότι σκοπός της έρευνας ήταν να συ/ά^γεί και να
αξιολογηθεί το αρχειακό υλικό που περιείχε τεχνικά δεδθ[α£να της κατασκευής των τειχών
του Χάνδακα, δηλαδή τεχνικές εκθέσεις μηχανικίον και σχέδια, τοπογραφικά ή
κατασκευαστικά. Με τον τρόπο αυτό καθορίστηκαν οι σειρές το^ν Αρχείο^ν που έπρεπε να
ερευνηθούν, αφού είναι γνωστό ότι το αργειακό υλικό για τον Χάνδακα στους διάφορους
τo[J.είς της δραστηριότητας και της ιστορίας της κoιvoJvίας του είναι θα /λέγαμε
ανεξάντλητο. Από την ά/λη πλευρά, το γεγονός ότι η πρωτεύουσα του "Βασιλείου" τον
1()0 και 17ο αι. και (ο/χ'λιστα κατά την πο/ονχρονη πολιορκία της, απετέλεσε τημείο
αναφοράς για όσους σχετίζονταν [ο,ε τη Γαληνοτάτη εκείνη την εποχή, είχε ο^ς
αποτέλεσμα ό/^ες οι βιβ/,ιοθ'ηκες και τα αρχεία της Ευροόπης. ακόμη και ιδιο^τικά να είναι
πλούσια από υλικό που αναφέρεται στην Κρήτη και στον Χάνδακα. Τούτο κορυφώνεται
ΤΑ ΠΕΜ-πίΚΛ ΊΊ'ΑΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

στΓ^ οιαρκεια του κρτ,τ'.χού ~ο)νεαου αε τις οεκάοες ημερολόγια των γεγονότων ττ^ς
τιολιορκιας, xopiojc ττ^ς τε/^υταιας ~εριοόου 1ϋϋ/-(*)9 και ττ^ν ανατταραγωγ·/; σχεόίων,
γειρογράφουν a}s}^ OJς ετζί το τιλείττον χα/οίογραφιών, ττου κυκλοφόρησαν σ' όλη την
Ευρωτ^η.
Ε-ειδή η έρευνα σ' ό>^ς τις τ^Γ^γές Οα ήταν αδύνατον να ολοκληρωθεί από έναν
ερευτ/]τ·Γ| μόνο, γ^^ωρίζοντας δε ότι το κύριο και π/νέον αυΟε^./τικό υλικό βρίσκεται στα
Κρατικά Αρχεία ττ,ς Βενετίας, ορίστΓρκε εξοιρχής ότι η έρευνα Οα περιοριζόταν στο
Archivio di Stato, στΓ^ Bibl. Nazionale Marciana, και σττ, ΒιβλιοΟ-Γ|κη του Museo Civico
Corner.

Στο πρώτο μέρος ττις με^^ττ^ς υπάρχει η σύνΟεσΤι της έρευνας και η ανάπτυξη
του ιστορικού τ/^ς κατασκευής των νέων τειχών του Χάνδακα, δη^^δή του οχυρού
περιβό/νΟυ με προμαχοόνες. Η περιγραφή αρχίζει από τις πρώτες ενέργειες και σκέψεις, τις
πρώτες επεμβάσεις, συνεχίζεται με τον κύριο σχεδιασμό στη δεκαετία του 1540 και Try
ολοκλήρίοσ'/; του κατά τον Ιϋο και τον 17ο αι., για να κoρυφoJϋεί με τις ετοιμασίες και
τα συμπληροοματικά αμυντικά έργα στΓ^ διάρκεια του πολέμου για αντιμετώπιστ^ της
πολιορκίας. Βάστ^ αυτές της σύνΟεστ^ς είναι τα χειρόγραφα που παρουσιάζονται σε επόμενο
αέρος της με/^της, α}7νά και μεμονωμένες επιτημάνσεις στα ίδια Αργεία πληροφορκόν
που αναφέρονται σε τεχνικά δεδo;Jivα για τα τείχη και οι οποίες βρίσκονται μέσα σε
διάφορα έγγραφα. Οι παρουσιαζόμενες εδώ τεχνικές εκθέσεις είναι πιστεύου;λε ο κύριος
κοοαός το^-» αρχειακών πηγών που μας ενδιαφέρουν και δεν είναι τυχαίο το ότι αρχίζουν
να εμφανίζονται στα Αρχεία από τα μέσα του ΙΟου αι. και μετά. Ήταν εy.είvr^ η επογή
που η Γαληνοτάτη Δημοκρατία οργάνο3σε συστηματικά και τις υπηρεσίες της για τη
στoατιoJτική και αμυντική κάλυψη της επικράτειάς της στην ιταλική χερσό^^σο και στις
αποικίες της στην Ανατο/η.
ΓΙ παρουσίατη το^ν χειρογράφων εκΟέσεο^ν συνίσταται σε μια περιληπτική
πεοιγραφή του περιεχομένου τους στα ε}ν}ηνικά και στην πλήρη in extenso μεταγραφή
του κειμένου (στα ιταλικά), εργασία που προύτη φορά γίνεται σ' αυτήν τη μελέτη."'
Ένα ά)7νθ τμή;μα τοον αρχειακο^^ ττηγών που χρησιμοποιή0·ηκαν στη σύνθετη της
με/iτης είναι τα παλιά σχεδιαγράμματα, τοπογραφικά και κατασκευαστικά σχέδια, τα
οποία παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά σε ά}λο κεφά}ναιο της με}iτης. Είναι σχέδια
τoJV επιτελών και των στρατκοτικών μηχανικών που υπηρετούσαν τη Γαληνοτάτη*
αυτών των ίδιων των αξιωματούγων που ήταν υπεύθυνοι για τον σχεδιασμό των τειχών,
την εφαρμογ*ή το^^ σχεδίoJV, το^ν τροποποιήσεων που έπρεπε να εφαρμόσουν ανάλογα με

'2 . II μεταγραφή χε'.οογράφίυν (ε^,ηφάφο^ν. εκΟέσείον. αναφορών) οεν ακολούθησε την τυπική
αεθοοολογία οηαοσίευσης, οιατήρησε την ορθογραφία, η ττΓζη είναι της γράφουσας, όπoJς και οι
συ[Λπληρούσεις σε παρένθεση tcov συντο(υογραφΐ(:όν.
 U] il>A.\.\A ΣΤΚΙΊϋϊΟΓ

τις ανάγκες τις οτζοίες ήταν αναγκαταένν. να σε κάθε κερίσταστ^. '

ΓΙο/άνά ακό τα σχέο^α αυτά αναφέρονται α-/.ά σε οιάσορες οηαοσ'.εύσείς. αερ'/κά
ε-ισ*/^αάνθτρκαν καί ταυτίστηκαν γ'.α ^pc
τταρουσιάστηκαν αττό ά/ά.ους
υ-οανηαάτουν τουρ. Γ'.α ποοάττ οοοά όα(ορ σττ αελέττ αυτή έγ'.νε συστταατ'/κή
k ii - k 1 i k k - J k I I I Ik I

7:αρουσίασ*Γ;, oyi μ,όνο tcov υττοανηαάτ^υν -ου τα συνοοεύουν, όχι αονο των στοιχεάον κου
αναγράφονται -άν^ο σ' αυτά τα ίοια, α/ά.ά για -ροότη οορά -εριγράσονται αναλυτικότατα,
σχαείο ποορ σταείο. αε λετιτοο-εοή υ-οο.νταατισο.ό.
Ik k - Ik k k k I k Ik k

Oi -}.ηροφορίερ ττου αντλούνται ακό τα σχεόιαγράααατα. σε συνόυασαό αε τις

-ληροφορίες α-ό τα χειρόγραφα έόο^σαν τγ, οάστ^ τχς σύνΟεστ,ς του κειαένου στο οποίο
παρουσιάζεται το χρονικό ΤΓς κατασκευής tojv τειγων του Χανόακα τον 1()0 και 17ο
αιώνα. Είναι ένα ιστορικό που πιστεύουαε ότι απορεί ν αποτελέσει τγ υάστ, της
περαιτέροο έρευνας του αοναοικού ανηαειακού συνολου tcov οενετικκον τειχοόν του
ΙΙρακλείου στον Tooia τχς αναστή/ζοστ^ς και αξιοποίχσ-έ^ς τους. στον τοαέα της ιστορικής
τοπογραφίας της πό/χς. να απoτε}iσει τχν αρχή αιας πιο ολοκληρίοαένχς και
συστηματικής έρευνας σ' ό/σι τα Αρχεία και τις ] )ΐ0λιοί>Γ;κες της Ευροόπης.

.■>. Μία αξιόλογη, αυνοπτική -αρουαίαατ^ rrc ρ.ε0ολ7//>γία: οργάνίοατ^; -ου ακολουΟείτο από ττ
οενετική ο'.οίκηση ατον τοο.εα του τ'/εοιατο-οΰ tcov οχυρίοο-ατικίον εργίου - τ'/εοιαγράοο.ατα και
7:ρο7:λάτ[χατα - /,aOco; και αυυτου.α ζιογραυικά ατρ.εκυρ.ατα τ(υν πλέον αηο.ανττκίόν ατ'/ανικκυν που
υπτ.ρετηααν ττ Γα/χνοτάτγ από τον ΙΙίο αοόνα ειο: το Ι7")7. ό/.. Pieiro Marcliesi. Forre//e
Veneziane, l.SOcS-1797. Milano 1984.
 / .» f i:^: -.Vl'7 ^ . * - . i «-/«r

η 7
/;'/
;^~jrr3
L-^X
-J&rjrj
^^.liiL ItlU!» J
·:^ϊί?Ι
\'Χ^ 'All Ι^ΐΐΛΐΦ ι J.J· ί·'^ ι χ J.U ,μ Ji'd'.^ . I ι ι ί Ιί.',Ι ■ ' ., .

ilJ.

III Bililll

•·ij - rHiV ^
m 'V·/ .<· '·λ::.Γ& '· 5^ L'*? · *.*Ώ
i / \Vl ♦•11
ψ..^<·
Ir;' ,
.,>^ r,>rXv

oia

' VM: 'Όθ·»ι >"5^·;?^·

Λετζτομερεία του σ/εοίου του Μανεα Κλόυτζα (Ki'JS-1Μί)). II κεντρίχ'/^ τζλοίτεία του Χάνοακα υ.ε το
Volione, ττ^ν κρψτ^ Morosini, τον Λγίο Μάρκο, το ραίαζζο του οούκα και το κ.ττμο rr^c σιτατζοΟτρκτ^ζ.
 ΚΕΦΑ^ν.\Ι() A'

]. Οί μιεσααονίκές ογυρίοσεις του Χάνδακα στ^ς -ρώτες α7ΓεΓκovtσεcc

(15ος αί. - αρχές 1 (ίου at.)

λίετά την άφιξη των βενετών στην Κρήτη τον 13ο αι., ο βυζαντινός οικισμός
του Χάνδακα διατήρησε ΤΓ^ν ίδια τολεοδοαική και αμυντική opyavojcrr^ σχεδόν μέχρι και
το τρώτο μισό του 1Γ)ου αιώνα. ΤΙ δη στην εισαγοο^ή αναφέρθηκε συνοπτικότατα το
ιστορικό τ/^αίσιο μέσα στο οτοίο αναπτύχθηκαν εκείνες οι οχυρο!)σεις. '
ΙΙροκειμένου όμο^ς να γίνει αντιληττή η εικόνα αυτόJV, τίον μεσαιωνικούν
τειγών, κρίθηκε απαραίτητο να παρουσιαστούν ενδεικτικά oρισ[Jivες χα}νκογραφίες ή
ξυλογραφίες απόψεων της πόλης του Χάνδακα της περιόδου πριν από την κατασκευή
του οχυρού περιβόλου με τους προμαγ^ούνες.
Από τις απεικονίσεις που εμφανίζονται στο τζρώτο μισό του 1Γ)ου αι. και
συνεχίζονται και στον Κίο αι. παρουσιάζουμε ορισμένες από τις πιό -^^νωστές και
χαρακτηριστικές. Με τον τρόπο αυτό γίνεται π/^ον σαφέστερη η εικόνα της
07υρ03μένης πολιτείας, του οχυρού μεσαιωνικού οικιστικού συνόλου, το οποίο
απετέλεσε και στους επόμενους αιώνες το διοικητικό και κoιvcovικό κέντρο τΓ^ς
πρωτεύουσας της Κρήτης. Να σημειώσουμε ότι δεν είναι δυνατόν με απόλυτΓ, ακρίβεια
να κρίνουμε πόσο πιστά παριστάνουν οι απεικονίσεις αυτές την πραγματική κατάσταστ^

1 . Λεν θα αναφερθούμε αναλυτικότερα σ' αυτήν την τ:εριοόο της άμυνας του Χάνόακα και ο-τη όομή
των fj.£aaiojvrxc0v τειχοόν. γιατί οεν ετιηρέαααν σημαντικά τη χάραςη του νέου -εριβό/.ου με τους
τΐρομαγώνες. Α/λωστε τα μεσαιωνικά τείχη θα -εριγραφούν ο^ς 7:ρο την χάραξη τους καθώς
εικονίζονται στα σχεόιαγράμματα -ου ακολουθούν σ' ετιόμενα κεφά/αια της με/^της. Για τις
ογυρούσεις του Χάνόακα αυτής της -εριόόου και τις βελτιώσεις 7;ου έκαναν οι βενετοί έως τον
IGo αιώνα, βλ. Gius. Gerola, Monumenti Veneti nelT isola di Greta, τ. A.-l, Venezia 1905, σ. ΟΤ
Ι 5'i, Xp. Τζομπανάκη, Η τζαλιά οχύρο^ση του Χάνόακα. Συμβολή στη με/iτη της, Αθήνα
198:2.
 ΙϋΛΧΧΛ XTKl'liiTor

αφού τίττοτα οεν σ(:όζετα'. σήαερα ατ:' εκείνες τις κατασκευές. Λνααφίοολα όοκος αας
οίνουν ένα τιλαίσιο αέσα στο οττοίο ανα-τύχΟτκε ο Χάνοακας έ(υς τον Ι()θ αιώνα.
Οι τζρώτες ατιεικονίσεις του oy'jpcooivov οικισαού του Χάνοακα. οι οττοίες
α-οτε/.ούν α-λές. ενοεικτικές εττιστ/χάνσεις παρουσιάζονται σε χάρτες ττ^ς Κρήτης,
ότζο^ς οι ακόλουθοι:

Χάρτης της Κρήτης, -ρ(:ότο υ.ισό του 1Γ)ου ακόνα (ττερ. 1 ΚτΜ)).
Γοατογραφία (τ^ύχΚ) εκατ.) α-ό το χειρόγραφο του Christoforo Buondelmonti,
Liber Insularum Archipelagi (εικ. 1).''
To νησί είναι στραααένο αε το υορρά ττρος τ' αριστερά και την ανατο"λή "ρος τα
ε-άνοο. Στο κέντρο της οόρειας -αρα/έας οιακρίνεται η ένοειςη CANDIA στον κλειστό
όρμο του λιμανιού γύρ^ο από τον οποίο απεικονίζεται ο οικισμός συμόολικά. Κύριο
στοιχείο της απεικόνιστ^ς είναι η oy'jpojTr^. η οποία αποτελείται από ψηλούς πύργους μ'
επάλςεις και μεταπύργια τμήματα κι αυτά εφουοιασμένα με επάλξεις, ενο') στο τείχος
οιακρίνονται ορισμένα ανοίγματα που όη/ν(όνουν τις πύ/νες.

Χάρτης της Κρήτης, περ. 1 Ί:,?().

νόατογραφία από χειρόγραφο του Christoforo Buondelmonti (εικ. 'J). '
II παρουσίαση του νησιού γίνεται με το ίόιο περίπου σχεοιαστικό τρόπο, όπ(ος
και στον προηγούμενο χάρτη. Στο μέσο της ζόρειας παραλίας ο μεγα/Στετος
οχυρουμένος οικισμός αναπτύσσεται γύρου από έναν κόλπο Ο.ιμάνι). I I απεικόνιση τουν
τειχοόν είναι συμόολική, όίπλα οε αναγράφεται η ένόειςη CANDIA CIVITAS.

Αθήνα. Γεννάοειο; Β'.ζλιοΟήκτ, Mss 71. No 13. Γ. 9ν. ο)., ετίαης Τότΐο; και Ιν.κόνα, Χαεακτικά
ξένων -εοηγητολ για την Ε/ϋ.άοα. 1Γ)ο; - 17ν; αι.. τ. Λ'. .Αθήνα li)7(S. τ. Ι,Ά Για την κτιτική
έκοοση και -αρουτιάαη tojv χειρογράφων κωνλυνν του Chrisioloro i3Liondclmonii. ν.ε τι:
τεγ.γραφέ: τνυ ε/σηνικού ιλπ/ιτε/.άγον: και τη: Κ:ητη: καθ(ό: και τίον γαττών τη: νήτνν -ου
τερΰ.αμζάνονται ατνν: κίόοικε: αυτού:, ότω: οηαοαιευθηκαν ατό όιάυορου: νείότε:ου:
αυγγταυεί:. ο/.. Demetrios Tsougarakis. .Some remarks on the "Creiika" ol Christoforo
Buondelmonti, ΑΛριάόνηΑ Ρέθυμνο IDcS.A. τ. Ι", α. SS-1()8. ιόιαίτερα για τη όηαοαίευατ ττ:
Marie-Anne van Spitael. ΡΙ:άκλειον P)S1 . Βλ. ετίαη: Antonio Ratli. I carto^rali di Creta nati ο
residenti neir isola. ΙΙετραγμένα ί·Γ Λιεθνοΰ: Κ:ητο/.ογικου Συνεότίου ( 11)81 ). τ. 1Γ. Ι1:άκλειο
11)8.7. α. .Ί.ΊΟ-.ΤΡ^ (για τον Christoforo Biiondeimonii).
Ιίαρίαι, Bibliot. Nationale, R.Ge.I .r. 933 1 . f. 9\.
ΤΛ πΙ':μ·:ίίι<λ ίί·:ιχιι πη-\λ.\λλκλ ^

Χάρτης της Κρήτης, έκο. 1 'ι8Γ).

Ξυλογραφία ατιό το Isokirio του Banolomeo dalli Sonetti (ε'/κ. 3 ).'
Ιο vr^7i είναι σγεοιατυ-ενο το ίορρά τιρος τα κάτ(ο. Σηαεκονονται οι oyopco|jivTC
rjj/^iz. τα αικροτερα κάττρα και τα καστέ/Λια τΓ,ς υ-αίΟρου του νΓ^σιού. καΟοός και'τα οουνά.
Στο κέντρο rr^c οορείΥΓ^ς -αρα}.ίας τζαρατΓ^ρούαε αια ;;^γά/.η oy'jp(o|jLi>/r^ -ό/η. τον Χάνόακα.
Και στΓ;-» -ερί-TcoTr^ αυτΓ, όα(υς ο συαζο/^κός χαρακτΓρας τΓ,ς α-εΓκόνιτΓς or; -ροσφέρει
κανένα ^υ^^κεκριΐΛενο ο-τοιχείο και -αpα;Jivει αια α-/ή ένοειξη.

Χάρτης της Κρήτης, 1Γ),']8.

Ξυλογραφία (1Γ).Γ)ΧοΓ) εκατ.) α-ό το Isolario του Benedetto Bordone (εικ. 4).'
II crr/Λαντική οιαφορά ατούς χάρτες αυτού του Ιίορτο/άνου είναι η αναγραφή
ovoaa.TOJv -o/^cov, κάατρο;ν, κό/.κοον. ακροοτΓοάον τάνο; ατον ίοιο τον yάpτr^, αττ;;
κατά/}η/η Οέστ^. 11 αυαζο7^κή α-εικόνιατ, του Χάνοακα ;Λε τα τείχη του είναι ακρετά -ιο
ευοιάκριΤΓ α~ό τις προηγούμενες που παρουαιάαααε, α/άά οεν παύει να είναι ενόεικτική του
είοους τΓ^ς οχύρο^στ,ς ττ^ς πό/ης, αιας οχύρ(:οτΓ,ς που ακο/.ουΟούαε τα αεαακονικά πρότυπα
πριν από τγ;; εποχή του προααχοονικού αυατ/^χατος.
χ\επτο;α.ερέατερες απεικονίσεις του Χάνόακα και τ(ον τειχοόν του, cϋς προοπτικές
απόψεις, έχουαε α' ό/.ο τον 1Γ)ο και στις αρχές του ΙΒου αιοόνα. Μεταγενέστερα εκόό1>Γρκαν
και ά/ά^ς παρόμοιες απεικονίσεις, οι οποίες όμ(ος παρουσιάζουν τγ;; κατάσταστ^ tcov τειχοόν
πριν από τγ; κατασκευή του προμαχ(ονικού μετοόπου. Ίννα ά/Λο όεόομένο που πρέπει να
επισημανθεί, είναι r ανά^ν.η επιόεοαίοοτΓτ rrc πιστότΛταε tojv απούεο;ν αυτ(ον. ^'ε^'ονότ που
h I I i i · i · i - ί * ί ·

όεν είναι εύκολο. Ο μεγα/οότερος όγκος tojv οχυρο3ματικκον κατασκευοόν του 1Γ)ου aiojva. και
TOJV προγενεστέρο;ν περιόό(ον ή καταστράφηκε τε/s£ίcoς ή ενσο3ματ03ί>Γ;κε στις νέες οχυρ(όσεις
του 1Γ)ου ακόνα. Ία ελάχιστα τμήματα που όιασίοΟτρκαν έθ3ς τις [οτρες μας. καθώς και ά/7α
στοιχεία που προκύπτουν από ττ^ συστΓ,ματική ιστορική και αρχαιο/.ογική - αρχιτεκτονική
έρευνα ϋ.πορούν να σχη[;^τίσουν τςν εικόνα opiajjivojv τμημάτο3ν. κυρίως OJς προ ττ^ χάραΗή
τους. 11άντ(ος είναι γεήσιμο να παρατεθούν αυτές οι απεικονίσεις για να υπάρξει συνέχεια στΓ;;

'ι . Ατό τη οηαοτίευτη του Α. <10νά[;.7:ουρα. Οι ttcotoi ΓΙορτο/άνοι tojv ε/ληνικο^ν >/^ttojv. τερ.
"ΖυγοΣΊ ατ. 1). 1ου/..-.λυγ. 1ί)7'ι, τ. *28, 8()-d*A Συ;J.7:λητoJαατ'.κά στοιχεία για τον ττοετο/άνο
αυτό. ό/ν. I. Στερκότου, ()'. όενετ'.ζες ογυτο^αειτ του ΡεΟυανου (1.) 40-Π)'ι IV), Ρ.)!):?, τ. Α . τ.
Ι .τΜ), 1:Μ. ΙΓ/,. και Α. Stylianou. An inmponani Venetian map of Crete by Bartoiomeo dalli
Sonetti. ca. 14cS(). IJε~:αγμένα A' ΑιεΟνοΰς Κρητολογικου Συνεόρίου (lOTG). Αθήνα 1081 . τ.
1) .7. 'ι / Γ)- ί 80.
.). Αθήνα. Γεννάόειοε Βιβλιοθήκη, όλ. 'Γό-ο; και Εικόνα; ό.τ;.. τ. .λτ 7. 70 κ.ε;. Ε7;ί7ης Α.
Φλάμ-ουρα, όκ. τ.. 7. Ο'ι . 0.7 και I. Στερκότου, ο.::.. 7. 1,0 1 .
 ΙϋΛΧΧΛ ΧΊΊ·:ΐΜ()Τ()\·

εξιστόρηστ^ των ysyovoTOJV που CLYjzrJjv Try 6l[X'jv7, -zryj Χάνοακα κα'. Try xol^oltxtjt^ tcov
οχυρώσεων του 16ου αιώνα.

Το Κάστρο και η πόλη του Χάνοακα.

Χειρόγραφο σχέόιο του Christoforo Buondelmonti, 1419 (εικ. Γ)).''
Το σχέόιο είναι προσανατολισαένο αε το όορρά προς τα κάτοο. Η πόλη
αναπτύσσεται γυρο^ από το λιαάνι, οιακρίνονται όε όύο τ'χήαατα. Το παλιότερο που
περικ/νείεται από τα [χεσαιωνν/Λ τείχη, η Citta Vecchia το^ν σχεόιαγρααμ,άτων του 1()θυ
και του 17ου αιώνα, όιασχίζεται από ττ^ Strada Maistra, τον κύριο οόικό άξονα,' ο οποίος
φαίνεται να ενώνει το λιαάνι αε ττ^ν κύρια πύ/χ το^ν τειχοόν στο νότιο περίόο7.ο. ΙΊ πύλη
αυτ-/;, η αοναόική που εικονίζεται, οόηγεί προς τγ;; εξοχή, είναι αεγαλοπρεπής και
σχηματίζει αεγάλο τόξο που π/^ισιούνεται από όύο πύργους. Είναι πράγαατι το Voltone,
όπως θα παραττ^ρήσουαε να ονοαάζεται αυτή η πύλη τουν παλιών τειχών του Χάνόακα
σε σχέόια του επό;Λενου αιούνα. Τα ίόια τα τείχη αν και αποόίόονται αε απ>λικό τρόπο (όψη
σε κατάκλιστ,) |ααρτυρούν τη όοαή και opγάvoJσ■Γ^ τους, για τις οποίες ήόη προαναφέρα|Λε.
Τόσο μέσα στΓ^ν παλιά πόλη, εντός τειχοόν, όσο και στα προάστια που ήόη είχαν
αναπτυχθεί προς τα νότια και τα όυτικά, όιακρίνουαε εκκλησίες, αοναστ/ιρια και όηαόσια
κτ·/;ρια. Στα περισσότερα απ' αυτά αναγράφονται ενόείξεις (ονομασίες).^

G. Πολύτιμη μεταξύ όλ(,υν -ζων απεικονίτεουν, για την ατζομακρυσμένη zr.oyr^ και για την αξιο-ιττία,
όχι τόσο ως τ^ρος τις λε-τομέρειες, α/λά τουλάχιστον ους -ρος τις γενικές χαράξεις κου
-αρουσιάζει είναι η -ροο-τική άτζοψη του Χάνόακα κου όρίακεται ττον κούόικα του Buondelmonti,
"Descriptio insuiae Cretae", και την ο-οία -εριγράρουμε. Πρέτζει να ανάγεται στα 1419, τον χρόνο
που ο φλουρεντινός περιηγΓ^τής συμ7:λήρο3νε το ταξίόι του στην Κρήτη, ζλ. G. Gerola, όπ. π. τ.
Α'-Ι, σ. 99-100, εικ. 1. Χρησιμοποιήσαμε την απεικόνιστ, του σχεόίου από τη όημοσίευση της
Χρυσ. Τζομπανάκη, όπ.. εικ. :2(3, όπου όεν αναφέρεται η προέλευσή του - αρχειακή ένόειξη -
όπο^ς επίσης όεν υπάρχει ακριβής περιγραφή απο το πpOJτότυπo. Σ' αυτήν τη όημοσίευση
αναγράφεται η χρονολογία 14:29, αντί του 1419 που αναφέρει ο G. Gerola. Γι' αυτό
περιοριζόμαστε στην απ/,ή μόνο ανάλυση τοον οσουν εικονίζονται στο σγέόιο, όπο^ς αυτό
όημοσιεύεται. Α/λ.ες όημοσιεύσεις, χοηείς σχόλια, πλην τουν όύο που προαναφέρθηκαν. Ca. I.
Steriotou, Le mura di Candia nel quadro delle Fortiiicazioni Veneziane di Greta, "Castellum", Istit.
Italiano del Castelii, RomaNo24 (1984), σ. 89, και Τιμή στην Κρήτη, 1884-1984, έκό. Αήμου
Ηρακλείου και Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, 1ίράκ7.ειο 1983, εικ. 1. Επίσ'ςς ζ/,, και
Χρυσ. Τζομπανάκη, Χάνόακας. Η πό'λη και τα τείχη, ΙΙράκ/νειο 1990, σ. 130.
7. Είναι ο άξονας της σημερινής οόού :20ης Αυγούστου.
8. Η περιγραφή του σχεόίου όχι από το προ^τότυπο όεν επιτρέπει την ανάγνιοση τ^υν ενόείξε(υν που
αναγράφονται πάνιυ σ' αυτό.
7:i ΗΕΧΕΊΊΚΛ TElXll ΤΟΥ ΧΛΧΛΛΚΛ

Αποψη της πόλης του Ηρακλείου (CANDIA).

Ξυλογραφία (::?4.5χ8()Λ) εκατ). του Erhard Reuwich από το β'.βλίο του Bemhard
von Breydenbach, Transmarina Peregrinatio in Civitate, Maguntina 1486 (ε'/κ. ϋ)."'
Μεταξύ των πpcότcυv ταξιοιωτικούν εντυπώσεο3ν από την Ανατολή ξεγοορίζει η
αφήγτ^στ^ του γεραανού προσκυνητή Bemhard von Breydenbach γ'.ατί είναι το πρώτο
βιβ/νίο αυτού του είόους, αε εγχάρακτες απόψεις των σταθμών ττ,ς όιαοροαής. Το ταξίοι
του στους Αγίους Τόπους κράτησε από τον Απρί}^ιο του 1483 ως τον Ιανουάριο του
1484. Μέλος ττ^ς συντροφιάς ήταν ο ζωγράφος Erhard Reuwich από ττ^ν Utrecht στον
οποίο οφεί}^ουαε τα σχέόια και κατά πάσα πιθανότΓ^τα και ττ^ν χάραξη το3ν έργων που
συνοδεύουν ττ,ν αφή^Γ^στ^ του Breydenbach. Τα σχέδια αυτά διακρίνονται για ΤΓ,ν
πρωτοτυπία τους, το τα/Ξντο του δε κάνει τις πανοραμικές απόψεις του βιβλίου από τα
στ^μαντικότερα χαρακτικά του 1Γ)ου αιώνα, ϋι απόψεις ττ^ς Μεθώνης, του Ηρακλείου
(CANDIA), ΤΓ^ς Βενετίας κτ/.. είναι οι πρώτες τυπωμένες των στ,μαντικών πόλεων του
τότε "^p70Jστoύ κόσμου.
II προοπτική απεικόνιστ, του Χάνδακα'" παρουσιάζει ΤΓ,ν πόλη από rr, Οά/^σσα,
από ττ, βόρεια-ανατολική πλευρά. Σε πρώτο π/^άνο, δεξιά, παρατηρούμε στην είσοδο του
λιαανιού πύργους, οι οποίοι προστατεύουν το στόμιο του στα ακρα το^ν δυο μωλων. χ\πο
το }.ιμάνι και το μικρό μ(υ).ο το τείγ^ος που περιβά}λει την πόλη αποτελείται από
opOoγoJVικoύς πύργους και ευθύγραμμα μεσοπύργια, ενώ σε κάποιες αιχμές προβά/ά.ουν
κυκλικοί, χαμηλότερου ύψους, πύργοι. Ό}^ς αυτές οι κατασκευές παρουσιάζουν μια
τυπική μεσαΐίονική οχύρωτη με ορισμένες προσθήκες, τις οποίες επέβα/^ε η εποχή (τέλη
1Γ)ου αι.) εξ αιτίας της εξέλιξης τοτ7 πυροβόλων οπλών.
Στο σύνολο της πόλης που περιγράφεται |αΞσα στα τείχη δεν μπορούμε να
ταυτίσουμε κανένα κτήριο ή κτηριακό συγκρότη|χα, εκτός από δύο τημεία:
- προς την ανατολική πλευρά της πόλης ορθώνεται μια εκκλησία επιβλητικότατη, στη
στέγ-η της οποίας τημειοόνεται η ένδειξη Convento Minore; Πρόκειται προφανώς για

9. BMV, Incunabili 391. Επίττ,; ^Γλ. Αθήνα. Γεννάοειο; Β^ζλιοθήκη. αντίτυπο Fairfax-Murray,
έκοοαη του 1Γ)0τυ Bemhard von Breydenbach, Peregrinationes in Terram Sanctam από το Τόπο;
και Ιν.κόνα, ό.π., α. 90-41. Βλ. και G. Gerola, ό.π., τ. Α'-Ι, α. 100. Επίαη; έχει οτμοτιευθεί,
χο^ρί; τχόλια, από Χρ. Τζομπανάκη, ό.π., εικ. και Τιμή στην Κρήτη, ό.π. εικ.
10. Στο αντίτυπο τη; Μαρκιανή; Βιβλιοθήκη; υπάρχει αρίθμησ-ς από τη Βιβλιοθ-ςκη που είναι 43,
a.b.c.d. Το φύ/λ.ο είναι όιπλoJμέvo στα τέσσερα, όιαστάσειον 80X30 εκατ. περίπου. Στο αντίτυπο
του 130:2, που βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το χέρι κάποιου σύγχρονου πέρασε πάνω
στο χαρακτικό γρώματα (πράσινο, κίτρινο και κόκκινο) είναι δε ίσως το πρώτο επιχρωματισμένο
γαρακτικό από το πλήθο; που συναντάμε αργότερα. Βλ. Τόπο; και Εικόνα, ό.π., σ. 3G κ.εξ.
 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΙ·:ΐΜ< )Τ()Γ

το vsA)rj/^:/jj του αεγάλου αονασττο^ού του iVwj ίΙ>ταγκίο·κου -ου υ-τονε τε κείντ ττ
k ι k h ι k t Ik /« ι ι

θέτΓ,.
- "οος το κέντρο Trc -όλης. ττον άςονα του //.ααν.ού. όιακρίνουυ,ε έναν ά/λο κύργο να
υύοόνεται αέσα ατεό τα ο^κοόοαταατα. ΙΙ'.Οανότατα είναι το καο.τεαναειό του όουκικου
I k k Ik k k

ναού του Αγίου Μάρκου.

Στην -εριοχή τΓ^ς εςοχής. ανατολικά τΓη -ό/.ης και εκτός τειγ/όν απεικονίζεται
ένας οικισαός -ου -ρέ-ει να είναι του Μαρουλά, ενοό -avoj ατ' αυτόν ατο όάΟος τρος τα
νότια υψότ;εται ένα ε-ιόλητικό όουνό, ο Γιούχτας. Λςιο-ρότεκτΓ, είναι η ατζεικόνιστ^
ακηνό^ν α-ό rrp; καΟημ.ερινή ζο/έ έαο ακό τα τείχη, ττην είοχή. ττην -αραλία και γύρο^
α-ό το λιαάνι.

Α-οψη της -όλης του ΙΙρακλείου.

Ξυλογραφία (::?ϋχ:25 εκατ.) τοον \V. Pleyndenwurff και Μ. Wolgemut α-ό το
Χρονικό τΓ^ς ΧυρεαόέρχΓ^ς του Hartmann Schedel. "Chronicarum LibeP'. ΧυρεαοέρχΓ^
141)3 (εικ. 7)."
To Χρονικό "ήρε την ετοχ/υμ.ια της ''ΧυρεαοέρχΓη" αττό τη γεραανική αυτή -όλη
ό-ου εκόό(>Γ;κε κατά το 141)3. Οι χαράκτες -ου συνεργάστηκαν στην εικονογράφησ-έ^ του
|χας όίνουν αια στοιχειούόη αντα-όκριστ^ α-ό την Ιόυρώπη του 13ου αιοόνα.
Μ α-εικόνιστ^ ΤΓη -ό/χς του ΙΙρακλείου είναι φανταστική και κανένα στοιχείο όεν
είναι όυνατόν να χρησιαοτοιηΟεί ους οεόοαένο για την -εριγραφή τ(ον τειχοόν του Χάνοακα
εκείνης ΤΓη εκοχής.

Α-οψη της -όλης του Χάνοακα.

Χα/αογραφία α-ό τον Ατλαντα τ(ον Braun και Hogenberg. "Civitates Orbis
Terrarum", 1598 (εικ. (S)A'

II. Ιο'υυτική τν/ν/ηη. Αθήνα. ζ).. Ί'ότ:ος και Εικόνα, ό.τ:.. τ. 30. ,).). Ιν/ει ε-ιστη ό'ςαοαιενΟεί,
yojpi; τ'/ο/.ια. ατεο Χρ. Τζο[α7:ανάκη, ο.-, εικ. Ά") .
1:2. Ιόαυτική τυ/ό/ηή, Αθήνα. Ο.. Ίότος και Εικόνα, ό.τ.. τ. 13(1-1 'ι 'ι . οτνυ τλγςουορνόααττε και
τα εςγη; "Ο Κίν; ααυνας είναι ατν τιε λαχτρότερες τεριοόνυς ττη γερμανικής χαρτνγραυία; ν.ε
όνο y.v)-zv,, τη Α*νεεμ0έ:γη και την Kv/.covia. Η ρήαη τςε γείυγραρΓκής τηε Κν/.ίυνίας
ορεΟ.εται ττον τεντατοαν ί\τλαντα τίον f^raLin και Flo^enberg ν.ε τον τρναναρερΟέντα τίτ//>.
Πρόκειται για Οαναάτιο οΐζλίν. ν.ε εικννες ατο την Ιτυρτ-^τη τνυ 1300 και ατοτελεί την τροΑη
γενική τν/λνγή ν.ε Οεαα τις τοτογραρικές ταραττάτεις. Για την ολοκλήρ^ντη τον έργον, τον
άρ'/ιτε το 1373 και τε/.είίντε το 1308. εργάττηκαν και ά7ΰ.οι γαράκτες της γερμανικής αγο/ης
εκτός ατό τονς Braun και Hogenberg. Ία αντγραυα τίον χαρτ<όν τον ί\τ7.αντα αντον σοΊζονται
v.ov07pojv.a και ετιχρίΌαατιτν.ένα. Ίόχει όην.οτιενΟει και ντο Ιττορία τον Ελληνικού ΈΟνονς, τ.
10ος. 107 Π σ. 20Π203.
ΤΛ Jll-LMCTIkW ΤΕΙΧΙΙ ΊΊ)Ϊ ΧΛΧΛΛΚλ

11 ατιε'/κόν.'ττ^ αυτή -αρουτ'.άζει α'.α κατάτταστ^ 7;αλ'-ότερτ της ετζογής tojv

-poaayojvcov. Οαο^άζει yxx-zy.TJ^r/.-xyA υ/ εκείνη του Erhard Reuwich του 1 'i(Si] (εικ.
()) η otxjA τζρετζει να υττήρςε -ρότυ-ο γ',α όλες τις αεταγενέττερες ςυλογραφίες κα'.
χα/αογραφίες. Διαφέρει στ'.ς λετζτοαέρειες -ου rypvJsfyny\ 'yjyiyi στη
oιyγJzε'^Λy:r^ τεχνική της σχεόίαο-Γς.
ΙΙαρατηρούαε λοιτζόν τα ίόια στοιχεία: τον οικισαό του Μαρου/.ά ανατολικά του
Χάνόακα εκτός τειχοόν, αε το οουνό του Γιούχτα στο οάΟος· τα τείχη της αεσακονικής
-εριόόου να -εριόά/,/.ουν την -όλη* το /.ιαάνι ό-ου οιακρίνουαε στις άκρες τ(ον όύο
αοόλίον όύο οχυρά, έναν -ύργο και ένα καστέ/ά.ο. να -ροστατεύουν το στόαιό του' αέσα
στην -όλη τα οιάφορα κτήρια αε το κ^Οο/.ικό του αοναστηριου του Αγίου ^>ραγκίσκου
και το καο.-αναριό του Αγίου Μάρκου να ςεχ(ορίζουν· την κίνηση κι ά/7.ες
όοασττοιότττες της καΟηαεοινές ^(οής αέσα και έ'ς(ο α-ό το λιαάνι. σττν -αοαλία.
i U J ' ί · ik ν I - ' < · k · k i k

To υ.όνο νέο στοιχείο -ου έχουαε είναι ένα κυκλικό οχυρό για -υροόολικό -ου
εικονίζεται στο κέντρο της σύνθεσης και το ο-οίο υψοόνεται στην άκρη της -αραλίας
-ου εκτείνεται ανατολικά της -όλης. Ινσόσον λοι-όν -αραόεχΟούαε ότι η ά-οψη αυτή
-αοουσιάζει την -ραγαατικότητα, το κυκλικό -υροοολείο α-ορεί να χρονολο^ηέσει τα
εικονιζόμενα στο όεύτερο αισό του ΙΓ)ου αι. ή και τις αρχές του 1()ου ακονα. ε-οχή
κατά την οτζοία είχαν ήόη αρχίσει να κατασκευάζουν κυκ/.ικούς ογκούόεις -ύργους
(Torrioni) για τη '^^'υ -υροβολικού.

Άποψη της πόλης του Χάνόακα (CAND1A).

Ξυλογραφία (8.Γ)\ 17 εχ^ζ.) του Pierro Cisa; από το όιόλίο του Noe Bianco,
"Viaggio da Venetia al Santo Sepolcro e al Monte Sinai", 1609 (εικ. 0)."
Ίο αικρού σχήματος οίο/.ίο αε τον τίτ/.ο αυτό ήταν είόος εκ/νάικευαένου οόηγού
για τους προσκυνητές tcov Αγί(υν Τόπ(ον. 1 Ιερι/.ααυάνει άφθονες Ηυ7.ογραφίες εντός
κειαένου, εικόνες ζοκον, φυτούν, ενόυαασιούν και πό'λε(ον, κα(3ούς και όισέ/νιόες
ςυ/νΟγραφίες της Κέρκυρας, της Κρήτης, της Ι^όόου και ά/άκον τόποτκ Οι γνοόαες tojv
αε~λετητοΊν όιίστανται για την πατρότητα του κειαένου το οποίο στην εκόοση του
I ()()!) υπογράφει ο φραγκισκανός ιεροαόναχος Noe (Noe Bianco ή Bianchi). ' ' "

h'l. ΛΟ-ςνα, Γεννάοειος 1)ΐΟ.'/>()ήκη. ολ. Ίοτιος και Ιν.κόνα, ο.-.. :γ. ι / . Ι'κ/,ει οηαοτιε'^Οεί. '//νγλ
τχό/.ια. ατό Χρ. ΊΑο[Λ7:ανάκη. ο.τ., εικ.
1 'ι . Ιότος και Ιν.κόνα, ο.τ., τ.
8 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤΟΙ·

Η απειχόνιστι του Χάνδακα ξυ/.ογραφία αυτ/; αοιάζει τΐάρα ττολύ αε -zry

προηγούμενη του Erhard Reuwich, coc προς ΤΓ,ν προοπτική άποψη και γενικά τα στοιχεία
που παρουσιάζει. Μειονεκτεί όμως στις /^πτομέρειες ΤΓ^ς ζίοής και ττ^ς κίνηστ^ς στην
πόλη και φυσικά είναι κατώτερη στη σγεόιαστική απόοοτη.

CRETA NUNC CANDIA.

Χα/ο<ογραφία (60x50,Γ) εκατ.) του Lotter Georg. (εικ. 10).' '

Το επάνο3, μεγαλύτερο τμήυ,α του φύ/λου καταλαμβάνει ο χάρτης της Κρήτης,
ενώ μέσα σε περίτεχνα σχεοιασμένο π/^αίσιο αναγράφεται ο εςής τίτλος:
INSULA / CRETA NUNC CANDIA / in sua IV. TERRITORIA distincta / cum
aliquod adjacentibus AEgei marls Insulis / inprimis / NOVA SANTORINI INSULA / modb
ante XXVII annos ex Abysso Marls emersa / aerl Inclsa et venum exposlta / A
TOB.CONR.LOTTER GEOGR. AUG.VIND.

Στο κάτω μέρος του φύ>λου της χα/αογραφίας υπάρχει η απεικόνιτη της πόλης
του Χάνόακα από τα βόρεια-ανατολικά. έχει δε διαστάσεις (iOxL) εκατ. Εικονίζει την
εποχή πριν από την κατασκευή του οχυρού περιόόλου με τους προμαχοώ^ες (πιθ. πρώτο
μισό του 16ου αι.). II άποψη αυτή ομοιάζει σχεδόν απόλυτα με την αντίστοιχη το^ν
Braun και Hogenberg από τον Ατλαντα Clvltates Orbls Terrarum. Αν παρατηρήσει κανείς
προσεκτικά η απεικόνιτη τoJV κτηρίθ3ν - τειχούν. πύργoJV. εκκλησιών - είναι ακριδώς η
ίδια ως ν' αντιγράφουν το ίδιο πρότυπο. Οι διαφορές διακρίνονται στους ανΟρούπους, τα
αντικείμενα, τις σκηνές της ζο/ης στην εξοχή και στο λιμάνι. Για το λόγο αυτό δεν έχουμε
να κάνου|χε καμιά ά}7:η παρατηρητη.

2. Πρώτες διαπιστώσεις ελλείψεο^ν στην άμυνα του Χάνδακα.

Προτάσεις νέας οχύρο^σης.

Μέχρι τα μέσα του 15ου αιούνα, έξθ3 από τα τείγη της παλιάς πόλης προς τα
νότια και τα δυτικά, είχαν επεκταθεί ήδη τα προάστια σε μιά έκτατη δύο φορές σχεδόν

15. BMC, Stampe Cherro , No 2606. Βλ. και G. Gerola, o.r... τ. Α'-1. α. 35. ο ο-οίος τοτιοθετεί την
otT'j^ojar στο 1734.
ΤΛ HKMCTIKA ΤΕΙΧΙΙ TOV ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 9

αεγαλύτερτ απ' εκείντ^ rr^c παλιάς πόλης."' Τον Αύγουστο του 14G::? οι -ολίτες ΤΓ^ς
πpOJτευoυσας του ''Βασίλειου ' ζητησαν από τη βενετική Γερουσία να εγκρίνει ττ^ν
οχύρωστι το^ν προαστίων για προστασία από εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους. II
πρόταστ^ έγινε κατ' αρχήν δεκτ/;. ΓΙράγαατι ο |JLεσαιoJVΓκός οχυρός περίβολος, ανίκανος και
ακατά/λ^Γ^λος στις νέες απαιτΓ;σεις και παρά τις αικρής κλί;α.ακας επισκευές, αε τις
συνεχείς καταστροφές που υφίστατο, δεν ήταν δυνατόν να καλύψει τφ άμυνα ολόκληρης
ΤΓ^ς πόλης, ένα μικρό τμή;χα ττ^ς οποίας μόνο ήταν πεpιτειχισ;JLέvo.
Οι δυσκολίες όμως για Try εξεύρεστ^ χρη[α.άτ(ον, υλικών, η έ/λειψη συγκεκρΐ|ϋΐένου
σχεδίου ανέγερσ"Γ^ς των νέοον τειχίόν και η ταυτόχροντ, απασχόληστ^ σης διοίκησης και των
αρμοδίων και με τα παλιά τείχη, είχαν coc αποτέ)^σμα οι διάφορες ενέργειες να
προχωρήσουν με πολύ αργό ρυθμό. Ενδεικτικά επισημαίνουμε ότι στις 17 Σεπτεμβρίου
1475 υπάρχει πληροφορία η οποία αναφέρεται στα απαιτούμενα οικοδομικά υ/.ικά για
εργασίες στα προάστια του Χάνδακα, τις οποίες διηύθυνε ο μηχανικός Vettore. Οι εργασίες
αφορούσαν την εκσκαφή τάφρου και ένα τείχος στο ΒΛ άκρο τ(:υν προαστίο^ν, στη Οέστ^
του S. to Spirito. ΙΙαρά}7:ηλα άρχισαν οι προετοΐ[α^ασίες κατασκευής ένας torrione
(μεγάλου κυκλικού πύργου), κάτω από το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου στην
ανατολική πλευρά της πό/:ης, ο οποίος πρέπει ν' άνηκε στον προγραμματιζόμενο νέο οχυρό

1G. Η έρευνα σ-τα Αρχεία γι' αυτήν την τιερίοοο οεν έγινε αυστημ.ατικά για τους εξής λόγους. Οι
αποφάτεις και οι -ληροφορίες είναι γενικές, τυνοτΐτικές και φυτικά γραμαένες ττη ζενετο/οιτινική
οιά/£κτο. Α/7νθ^ττε και ο Gius. Gerola, του ο-οίου το πεντάτο^αο έργο για τα βενετικά ;ανηαεία της
Κρήτης ατιοτε/^εί τη βάτη της έρευνας ττα Αρχεία για τα ανηαεία αυτά, οεν έχει -αρατ^οα-ές τε
}νε7:το;Λερείς εκθέσεις, α/άνά σχεοόν αόνο στις σειρές tcov γενικών α-οφάσεων της Γερουσίας.
Κατό-ιν αυτού για το γενικό ιστορικό όιάγρα[α.;αα tojv -pojTCov ενεργειοόν και tojv ε-εαβάσεων στην
κατασκευή tcov νέο^; τειχοόν του Χάνόακα, -αρατζέα-ουαε στην εξής βασική βιβ/νιογραφία.
Gius. Gerola, Monumenti Veneti nell' isola di Greta, τ. A-1, Venezia 1905-1906, σ. 97-i3'i,
301-'i l i, Michele Santnicheli, 1484-1559. Studi raccolti dall' Accademia di Agricoltura, Scienze e
Lettere di Verona per la celebrazione del quarto centenario della mone dell' architetto Veronese,
Verona 1960, Guide Tadini, Vita di Gabriele Tadino da Maninengo, priore di Barletta, Bergamo
1973, σ. 1 Γ:24, I. Στεριώτου, Αρχές χαράξε(ον και κατασκευής tcov oχυpcυσεcov του 16ου αιούνα
και η εφαραογή τους στις oχυpcόσεις του Χάνόακα, ΙΙετραγαένα Α' Διεθνούς Κρητο/,ογικού
Συνεόρίου (Ηράκλειο 1976), τ. Β' Αθήνα 1981. σ. 449-473, τίν. 119-1.:?3, G. Steriotou, Le
mura di Candia nel quadro delle fonificazioni veneziane di Greta, "Gastellum" (1st. Italiano dei
Gastelli), No 24 Roma 1984, σ. 87-98, P. IVIarchesi, Fortezze Veneziane, 1508-1797, Milano 1984,
Xp. Τζομ-ανάκη, Οι χααη/^ς τ/ατείες tcov τρομαχώνο^ν tcov βενετσιάνικο^ν oχυpcόσεCfJV του
Χάνόακα. Συμβολή στη με/έτη τους, "ΐ\ναστηλί^οσ·η-Συντηρησ·η-Προστασία ^Ινημείων και
Συνόλ(ον", έκό. ΓΠ1Ι0, τ. Β', Αθήνα 1987, σ. 103-1:28. Στεφ. ΞανΟουόίόου, Χάνόαξ -
Ηράκ/.ειον, Ιστορικά τηαειώαατα, Ηεάκ/νειον 1964, σ. 38-39.
10 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙ'ΐυΤΟΓ

τ.ζζΆο/.ο. Ol -ληροφορίες συνεχίζονται α-οσ-αταατικά, y/opic συγκεκρ',αένες αναφορές τε

τεχνικά έργα. επίττ^ααίνοντας αόνο ο'/κονοαικές υκοχρεο^αε'κ oXcov tcov εατζ/.εκοαένο^ν
αερών ττχν κατασκευή το^ν οχυρο^τεο^ν (:>?() Οκτοοορίου 1 'ι7'Λ Μαρτίου 1 ^ΗΓ), (S
Α-ριλίου Μ1)1).
Με rr^v είτοοο του 1(]ου ακυνα το ενοιαγέρον ττράφτρκε α-οκ/^ε'^ττικά σχεοόν ττο
νέο οχυρό -ερίζολο, όττου oacoc η οικοόου.'/κή όραττΓ^ρ'.ότχτα οριακόταν τε αεγάλη ύφεστ^.
Το Σε-τέαοριο του 1Γ)()1, χ -ρεαυεία του Χάνόακα στη Ιίενετία. α-οτελούαενη ακό
τους Andrea Muazzo και Benedetto Barbarigo ζητούσε oyp αόνο ο'.κονοα'/κή ενίσχυστ^,
α/7.ά και την αετάυαστ^ στην Κρήτη αηχανικίόν κα'. ά/Ζζυν ε'.ό'ζκοόν. Το Λεκέαορ'.ο του
1Γ)01 αποφασίστηκε να στα/Αούν στο νησί ο κροότος τίον υ.ουράρίον Sebastiano da Como,
ο οκοίος είχε ασχο/.ηΟεί υ.ε τ'.ς οχυροόσε'.ς της τόλης Feltre, ο ε'.όικός για το -τυροζολικό
Gionavvi (Zuane), ς^υιός του -ερίφηαου bombardiere Maestro Alberghetto και ο maistro
Christoforo Lombardo. Όυζος αέχρι και τγ^ όεύτερη όεκαετία του αιούνα αυτού οι εργασίες
στο νέο οχυρό τζερίόολο του Χάνόακα κρέκει να γίνονταν στοραόικά. σε όιάφορες θέσεις,
χο^ρίς κανένα κρογραο-αατισαένο σχεόιο (modello).
Σηααντικό γεγονός ακοτελεί η ακόφασ-ς της οενετικής Γερουσίας στις Ιου/.ίου
1Γ)]8, να στείλει στην Κρήτη τον Giano da Campotregoso, ειόικό στγ^
οχύρο;σ·ςς. Ο Campofregoso αε)1τησε την -εριοχή και κατασκεύασε ένα -ρό-χ^ασαα το^ν
κροτεινοαένουν οχυροόσείον. το κροότο κου αναφέρεται για τα νέα τείχη του Χάνόακα. Την
ίόια εκοχή η Βενετία έστειλε στην Κρήτη και τον εςαίρετο στρατκοτικό υ.ηχανικό Gabriele
Tadini da Martinengo, καΟοός και ά/7.ους ειόικούς. ' ' Με τις τροτάσεις του Campofregoso
συαφότζΓ^σαν σχεοόν ό/.οι. Ο Tadini αόνο είχε όιαφορετική ^η;οόαη σχετικά αε την oyyzo)Tr^
του \0oryj του Αγίου Αηαητρίου. ττου υψ^ονόταν εττιο'/ητικά στα νοτιοανατολικά τοον
"ροαστάον. Οι αντ^η^^υαίες αυτές έφεραν υ.ια γα/.άρίοση στο ρυΟυ.ο τίον εργασκον. Μέχρι
το 1Γ):27. -αρό7.ες τις κροσκάΟειες. το υ,όνο σηαείο του νεου οχυρου κερίυολου τζου
κροχοόρησε ήταν η κατασκευή, αέχρι το όιάζο^υ.α (cordone). του torrione Martinengo στο
νοτιότερο άκρο ΤΓς γενικής χάραςης τoJV νέ(ον τειγ/ον υ.ιας κατασκευής τζου αργότερα
ενσουαατοόΟηκε στον κανονικό τρου.αχοόνα του Martinengo. Στη συνέχεια. 7:αρό/.ες τις
ακοφάσεις για αια σ^οστή. γρήγορη και ορΟο/.ογικη κατασκευή τ(ον νέ(ον οχυρίοσε^ον,
στην οτζοία ό/.οι συαφουνούσαν. έαε/.ε αυτές να εγκατα/.ειφΟουν γΓ αρκετά χρόνια, [jiypi
το ]Γ):]8.
Την ίόια ετζοχή ο τρίτος υενετοτουρκτκός 7ζο/.ευ.ος τζου όιεςαγόταν (ΙΓ).Ί7-1 Γ)'ιΟ)

17. ΐν.νγραφικά στοτ/εια γ'.α τνν; "γότον; υ,ηγαν.κονε ~ου ασχο/ήΟηκαν αε τα νέα τείχη τον
Χάνόακα. ο/.. Pietro Marchesi, ό.ττ.. τ. bb γ'.α τον Giano da Campotrego.so· για τον Gabriele
Tadino di Martinengo ζ/.. Guido Tadini, ό.-. και Pietro IVIarchesi, ό.-. 7. 7b.
ΤΑ /;/':λ7·;77/χ·\ ίί·:ι\ίι τοι-χλ.χλλκλ 1_J_

Οορυοησε τγ^ 1 Βενετία, η OTioiy. α~οφα7'.:7ε κα: έστε'7^ Tr;v άνοι;η του ΙΓ),Ί8 στΓν ΚρήτΓ^ το
ο^γά/.ο ζερονέζο y,zyi-zy-jjvy. Michele Sanmicheli για ν' αναλάζε'. ε-ιτέ/νους αυτός τςν
κατασκευή το^ν οχυροόαείον. όχι αόνο ΤΓ,ς "τοοτεύουαας α/ν}νά και τουν a)7vCov -ό/sorj και
τΓααντικοόν ατεατ-ςγικαον Οεαε^ον του νςαιού. Ιόίναι ακειο^υ; r εττοχή -ου θα αρχίσουν να
κατασκευάζονται στον Χάνόακα συστΓαατικά τα τείχτ του νέου ογυρού -ερίοόλου. ο οτεοίος
χα^άχΟγκε κατά τα -τοτυτεα του -ροααχο^νικού συστέ/χατος (fronte bastionato) και
-zyzzyjz στο εσο^τεεικό του ό/α τα -οοάστια."'

I (S. Από τις -ληρουορίες r.ov -αταΟέτει ο G. Gerola τ-ναπεραίνεται ότι ο Michele Sanmicheli -ρότεινε την
-λήτη κατεόάυιση του τεα'/Λού οχυτου τεετίοο/.ου του Χάνόακα. ο οτεοίος οχι αόνο ήταν "άγρηττος"
α/άά α-οτε/.οόσε εα-όόιο 7το αυνο/νικό. ααυντικό τχεόιασαό της κό/ης. Αυτήν τςν άποψη
υποστήριζαν και ά/7.οι υπεύθυνοι αψ.ίυαατούγοι. Ου,ίος αεγάλης κλίαακας επεαόάσεις ογ^ έγιναν και
αόνο τςαειακά επαναχρησιαοποιησαν όιάυορα ταήαατα του πα).ιού τείχους αε ά/7.ες '/.ειτουργίες.
όπίος: οι πύργοι του ταήαατος aTTar-» Αγίου Ί'ραγκιτκου και π/ατειας χρησιμοποιήθηκαν (ος
πυριτιόαποΟήκες. η κεντρική πυ/η της π/ατείας το N'oilone, όιευΟετ/Οηκε σε χοόρους ογ^νράς και
όιακοσαήΙΙςκε. ενοό ηαήαα του υπολοίπου τείχους προς τα όυτικά - ΠΑ αετατράπηκε σε σιταποΟέκη.
Ίο 1Γ)Γ).Ί προτάθηκε η αποκατάστατς της πύλης των Αρσανάόίον. ενοΊ το ΙΓ)(>(.) τςς αντίστοιχης του
.ΜοΊλου στο τείχος που χοΊριζε την πόλη από το λιαάνι. Ίο ανατολικό τ;αήαα του [Μεσαιωνικού τείχους
στην περιο-χή της Σααπιονάρας γρησίαευσε για να ενισχύσει το νέο οχυρό περίόο/.ο του 1()ου αι..
απετέ/.εσε όε τη ζάτς του επιπροααχούνα Z^inc. ο οποίος κατασκευάστηκε τον 17ο ααόνα στΓν είσοόο
του προααχίόνα της Σααπιονάρας. Πλ. σχετικά. G. Gerola, Monumenii Veneii, τ. Α-1. σ. 1 1'ΧΙ 1Γ>.
Για την προσκοπικό τη τα του Michele Sanmicheli και το έργο του ίος στρατκοτικού αηχανικού και
αργιτέκτονα συαπληρ^υαατικά και Eric Langenskio Id, Nel quaito cenienario della mone del
Sanmicheli, "Bolletino" del Ceniro di Siudi per la Storia dell' Archittetura, N. 14-Roma 1959, σ. τύύ-τΧ.
Caiiiilo Scmenzato, Michele Sanmicheli 14S4-1559, Verona 1960. studi raccolli. σ. 77-03. Pietro
Marchesi, ό.π.. σ. 77-78 και Ιωάννα Στεριωτου, Οι οενετικές οχυροΊσεις του ΡεΟύανου ( 1Γ) ΐ0-
ΙΟ'ιΟ). Συ[Μ0ο7ή στη ορουριακή αρ'/ρτεκτονική του ΙΟου και του 17ου αιοΊνα. Αθήνα ΙΟΟτλ τ. Α'
σ. 87-87). υποσ. 'ι. Jordan Dimacopoulos, Sanmicheli nei teniiori Veneziani del Mediteiraneo
orientale, 'Oocumenti di archiieitura. Michele Sanmicheli", ELPCTA/C.I.S.A. Andrea Palladio. 100-Χ
σ. τΜ()--ΡΜ. 3 l(;-3 10.
Χυαπ/χρίοαατικά να αναςερουαε οτι στους γενικότερους σχεόιασαους tojv επιτε'λούν της Γα/ηνοτάτςς
στο α' αισό του ΙΟου aiojva. ο I rancesco Maria della Rovere, όουκας του LIrbino. έπαιςε σ"ςααντικο
ρό/,ο αε τις θέσεις και τις παρεαόάσεις του στην στρατκυτική και οχυρ(;υ;Ματική οργάνο^σ-ς τΓς
Γα/.ηνοτάτης τόσο στην Terratenna. οσο και στις αποικίες της στην .VzzToXrp ειόικότερα όε για την
Κρήτη αναφέρεται ότι έπρεπε τα σχεόια που προτείνονταν για τις οχυροΊσεις του νησιού να περάσουν
και από το όικό του ε7,εγχο. επετςαανε όε οτι οι οχυρ(οσεις του Χάνόακα και τίον Χανάον έπρεπε να
προηγηθούν. ΙΓλ. BIVIV.-IVIss· It. C! VII 109 (= 7805), sec. XVI Francesco Maria della Rovere, Diica di
Prbino. Lettere .scriue alia Si^noria di Vene/ia, Ghinque discorsi, fol. 174v°-175r°, Ennio Concina, La
macchina territoriale. La progella/ione della difesa nel cinquecenio veneio, 1983, cap. 2o, 4o.
12 iLiAXNA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

0}.όκ}νηρο το ιστορικό τr^ς χα'τασχενΓ^ς αυτοόν i:ojv τειχότ;, τα στάοια ττ^ς T/eoioLG-r^c
τους, οι τροτζοτιοιήσεις που έγιναν σ' αυτά οιάφορες εποχές, από το προότο αισό του Ιΰου
αιώνα (ii'/pi το τέ}^ς ττ^ς αεγά/.ης όρα|αΛτικ·/;ς πο/νίορκίας του Χά^-^ακα από τους τούρκους
(1669) θ' αναφερθούν [j£ βάστ^ τα στοιχεία που οιασό^Οτρκαν στα Κρατικά Αρχεία ΤΓ^ς
Βενετίας και είναι τα σχεόιαγρά;ϋΐ|Λατα και οι τεχνικές εκθέσεις τoJV ίόΐ03ν τoJV μηχανικών που
τα σχεδίασαν και επέβ}νεψα^./ στσ;; κατασκευή τους.

3. Από τον σχεδιασμό του Michele Sanmicheli,

στην τελική εφαρμογή του Giulio Savorgnano

Ο συστηματικός σχεδιασμός του νέου. με προμαχώνες, οχυρου περιβό/.ου του

Χάνδακα, άρχισε ουσιαστικά, όπο^ς προαναφέραμε, με τον ερχομό στΓ^; Κρήτη του
όερονέζου αρχιτέκτονα Mastro Michele Sanmicheli, ο οποίος είχε αναλάβει τα καθ-γκοντα
του γενικού επιθεoJpησέ τοσ; οχυρώσεοον ολόκληρης της επικράτειας ΤΓ^ς Γα}ηνοτάτης.
Η σχετική απόφασΓ^ ΤΓ^ς βενετικής Γερουσίας εκδόθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 1538, μαζί
με το διορισμό στΤ|ν Κρήττ^ του Giovanni Moro στο αΗίο^μα του γενικού προνοητ*/]. Κατά
τη διάρκεια του 1538 (Οκτοόβριο) ανακοινοόθ·ςκαν αποφάσεις για τα οικονομικά ζησέ/α^ατα
που αφορούσαν τις κατασκευές στα νέα τείχη, καθορίζοντας τις χρηματικές συμμετοχές
των διαφόρων ομάδων των πο/.ιτά)ν.' ' Ο Mich. Sanmicheli παρέμεινε στην Κρήτη τζάνω
oltJj ένα χρόνο, προγραμματίζοντας και με/.ετοά/'τας σχέδια και προπ/^σματα για τις
οχυρώσεις των Χανίων, του Ρεθύμνου, της Σούδας και φυσικά του Χάνδακα,
παρακολουθοόντας ταυτόχοονα τα ίδια τα έργα. Το 1539 όμoJς πήρε εντολή να μεταβεί
στη Δαλματία και ιδιαίτερα στο Sebenico για να ασχοληθεί με τις εκεί oχυpόJσεις, άφησε
δε άςιο συνεχιστ*/; του έργου του στην Κρήτη το μηχανικό Antonio da Crema.
Κατά τον G. Gerola αυτές είναι οι μόνες πληροφορίες που αναφέρουν ττ^
συμμετοχή του Michele Sanmicheli στον σχεδιασμό και στις κατασκευές του νέου οχυρού
περιβόλου του Χάνδακα. Από τα σχέδια, τα προπλάσματα και τις εκθέσεις που συνέταξε
ο Michele Sanmicheli για τα έργα αυτά, όποος αναφέρουν σχετικές αποφάσεις ττ^ς
βενετικής διοίκησ-ςς, δεν έχει βρεθεί τίποτα [jiy^pi στιγμής τουλάχιστον. 'Ολοι οι ερευνητές

19. G. Gerola, Monumenti Veneti, τ. Α'-χ\ cr. 91^ι. ίνλαι η ε-οχή -ου ε'-σάγεται ως αναγκαία η
ε-ικυρcυσ-ς τςς κρητικής ευγένειας τ' όλους τους τ,οΐΐτζζ οι ο-οίοι -ροτέρεραν αεγά/.α χρηαατικά
7:οσά ατην καταακευη τoJV τειχοόν.
ΤΛ ΗΙ'λΧίσίΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓΧΛΧΔΛΚΛ J_3

ατιοοεχονται ότι τα τείχη του Χάνόακα τ.ζζτζει να είναι έργο του αεγάλου ζερονέζου
αρχιτέκτονα, Οέαα το οτζοίο. ατιό την ά/λη -/.ευρά. όεν απορεί να ατζοόειχΟεί αναντίρρητα.
O-coc 0[JLOj; και αν εξε}νίχ(>Γ;καν τα γεγονότα κατά τγ;^ τε/.ική εφαραο-^η/; το^ν προτάσεων
του στην κατασκευή τ(ον τειχ(όν του Χάνόακα, η γενική ιοέα και η χάραξη του νέου
οχυρού -εριζό/.ου της ττρ^οτεύουσας του 'Ίίασιλείου" είναι έργο ατζόλυτα όικό του.""
Για να γίνει όαους αντι/.ητιτός ο σχεοιασαός αυτός τζρέ-ει να -αρατιέαψουαε στο
-αλιότερο (·'η^CfJστό) σχεοιάγραααα τ(ον τειχοόν του Χάνοακα (ΙΙίν. 1), στο οτζοίο
-ιστευεται ότι ανατταρίστανται οι σκέψεις του για τγ;-» χάραΗη του οχυρού -εριβόλου.
Ιότζίστ^ς στΓ^ nota του γενικού τζρονοητΓ^ Vitturi, α/λά και στΓ, λετιτοαερή έκθεστ^ του
ανηψιού του Michele, Cian Gerolamo Sanmicheli, η ο-οία γράφττρκε αια όεκαετία
αργότερα. Με τον τρόττο αυτό σχηαατίζουαε τΓρ-' "ροότΓ^ ολοκληρο^αένη εικόνα των νέων
τειχοόν της πρωτεύουσας του 'ΊΙασιλείου"\ ό7:coς αυτά χαράχθηκαν και άρχισαν να
κατασκευάζονται λίγο τζριν το 1Γ)ύ() και συνέχισαν κατά τγ;-' ίοια δεκαετία και εκείνη του
1Γ)Γ)().

Ο δούκας ττ^ς Κρήττ,ς Francisco Bernardo (τζερ. Ιο 'ίΟ) σττρ; αναφορά του κάνει
λόγο για rr, στ/αασία τcov νέοον τειχούν και ότι για τγ;; ολοκ/.ήροοστ, του αεγάλου έργου
-ου είχε ξεκινήσει απαιτούνταν 7ζο)^Λ χρήαατα και yoovoc. παραπέαπει δε, χωρίς
λεπτομέρειες, στη συμβολή του γενικού -zovor-r^ ττ^ς ίδιας περιόδου Giovanni Vitturi."'
n πληροφόρητΓ, μας συνεχίζεται με το σχεδιάγραμμα του Πίν. 1, η πλήρης
περιγραφή του οποίου γίνεται στο κεφ. Β' ΤΓ^ς με/iτ■r,ς. Στο στ,μείο αυτό πρέπει να
διευκρινίσου[α.ε ότι τις ονομασίες που αναφέρουμε για διάφορα τμήματα των τειχούν τις
γ^^οορίζου;Λε από χειρόγραφες εκθέσεις ττ^ς εποχής, α/άνά και από τα μεταγενέστερα
σχεδιαγράμματα του Χάνδακα. EπoμέvoJς η ταύτιστ, και η ονομασία τμημάτων ττ^ς
oyύpcυσ■Γ^ς είναι προφανής. 11 σύνοψη των στοιχείων που εικονίζονται στον Πίν. 1
παρουσιάζει ττ;-/ ακόλουθη κατάσταστ,.
Τα νέα τείχη του Χάνδακα ξεκι^-^ούσαν από το λιμάνι, έξω από τους αρσανάδες,
περιέβα/.αν την παλιά πόλη από την πλευρά της Σαμπιονάρας, όπου σχηματιζόταν ο
προμαχώνας του Martinengo deila Sabbionara (μετά απλά Sabbionara). Σττ^ συνέχεια
τα τείχη στρέφονταν νότια, πλησίαζαν ΤΓ,ν περιοχή του μοναστΓ^ριού του Αγίου
Φραγκίσκου (τΓ^μ.ερινό αρχαιολογικό ίΜουσείο). διέσχιζαν τγ, μ'-χρή κοι}^:δα μεταξύ του
λόφου του Αγίου Δημητρίου και ΤΓ^ς πόλης, φτάνοντας στον προμαχώνα S. Liberale
(Vitturi). Κατόπιν στρέφονταν δυτικά - νοτιοδυτικά και αφού συναντούσαν

-Ο. G. Gerola, ό.-.. τ. xV-'A ι. ίΠ,Ί-^ΠΓ).

- 1. ASV. - Rclazioni Β: 61. Relatione del Francisco Bernardo. Duca di Candia, 3 iebraio 1540.
14 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΗΙΜϋϊΟΓ

piattafoima του Ιητού (αια χαατ,λή. ογυρή τροεςοχή. coc αικρός τροααγ/όνας), έφταναν
στο νοτιότερο άκρο ττ^ς γάραςης του τεριοόλου. Στο στ^αείο εκείνο σχηαατιζόταν ο
-poaayojvac Martinengo, στΓ^ συνέχεια του οτοίου τα τείχη τροχοορούσαν τρος τα
βορειοουτικά. Αφού συναντούσαν ττ;-» piattaforma ΤΓ,ς l^Γ^Oλεέα και αετά τον τροααχοόνα
χλγίου χλντο^νίου ή Παντοκράτορα (Panigra) κατέληγαν -avoj στην ταραλία, στο
βορε'.οουτικό στ^αείο ττ^ς τζερ'.οχής το^; τροαστάον, ότου σχηαατιζόταν ο τροααχοόνας του
S. to Spirito. Κατά αήκοε ττ^ς ακτ/,ς ένα α'/κρό αόνο ταήαα τείχους είχε κατασκευαστεί
κοντά στον τροααχοόνα του S. to Spirito, σττ;^ τεριοχή του Ανόρέα.
Στο τζρώτο σχεόιάγραααα (του Πίν. 1) οι τύλες όεν ο',ακρίνοντα', αε σαφήνεια,
α/7.ά ατό τ'.ς εκθέσεις ττ^ς ετοχής εκείνης ετιστ^ααίνονται ήοη η τυλίόα ττ^ς Σαατιονάρας,
και οι τύλες του Ιησού, του IIαυτοκράτορα και του Αγίου Ανόρέα.
Ατό τα στοιχεία του ταραΟέτει ο G. Gerola συνοψίζουμε ορισμένες ακόμη
τληροφορίες για τις ενέργειες του έγιναν στγ-» εςέ/.ιςη του έργου κατασκευής τονν τειχοόν
του Χάνόακα τγ;; τερίοόο του ο Michele Sanmicheli ορισκόταν στΓ,ν ΚρήτΓ^.''"'
- Ο τρομαχότ^ας Sabbionara αντικατέστησε έναν torrione του είχε υψ(.οΟεί στην
ίόια Οέστ, τριν ατό τον ερχομό του Mich. Sanmicheli στγ^ Κρήττ^. Ο torrione
εκείνος τρέτει να κατεόαφίσττ/κε.
- Ο τρομαχοόνας S. Liberale τήρε την ονομασία του ατό μια γειτονική, ομο^νυμη
εκκλησία. Τίταν όμο^ς αρχικά "η^03στός και (ος Canton Calergi, ατό την
οικογένεια το^ν ευγενοόν Calergi, η οτοία χρηματοόότησε γενναία την
κατασκευή του. Τε/.ικά όμ6ος καΟιερώΟγκε να ονομάζεται τρομαχίονας Vitturi,
ατό τον τολύ όοαστέοιο γενικό τεονοητέ rrc τεοιόόου εκείνηε, τον Giovanni
Vitturi του οτοίου το οικόσ-ςμο και μια ετιγραφή με τγ^ χρονολογία Ιού Ο
στο/.ίζει [jL0aa σε τερίτεχνο τ}.αίσιο τςν αιχμή του ίοιου τρομαχοόνα.
- () torrione Martinengo στο νοτιότερο άκρο του οχυρού τεριόόλου,
τερικ/,είστηκε μέσα στον ομώνυμο τρομαχοόνα του χάραξε ο Michele
Sanmicheli στ-rv ίόια Οέστ, .

G. Gerola, ό.τ.. τ. Α'-*Λ 7. .'ΠΓ^-,ΊΙΤ. οτου αναλύονται και οι 7κέψει; τον Gerola για τγ-»
γρονολογική -γ^τεγγιττ^ τον τχεόιαγοάααατοε τον Πιο. I το τχεόιαταό τον οτοιον τοποθετεί
αετα^ν tojv ετ^υν I X.'iiS-] 7. I Ιροτοιοοίζει αντήν την περιοοο κνοίίυς από την άποψη οτι τ'
αντό το τ'/έόιο εικονίζεται η κατάττατη τ(υν τειγ/ον απο την εποχή τον Michele Sanmicheli, v.c; τα
ταήαατα πον ήοη ήταν κατατκεναταενα καΟ(υ; και απο τις γενικές χαράςεις πον προτείνε ο
αεγά/.ος Maestro και οι οποίες αποτέ/,εταν τη όάτη ο7/ον Tr«jv εργατιοόν πον ακο'/.ονΟηταν. Γπάρχει
όμ.ο^ς και ν.ιά νεοότερη άποψη χρονο'/όγητης. οπ^υτοήποτε ν.ετά το ]."),")() και περι το l.).)h. Ρ/,,
κεφ. Ρ' της ;Λε7iτης. τχεόιάγρααν.α Χ ο 1. νπο7. και .'Ρ
ΤΑ ΠΕΜιΤΙΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓΧΛΧΛΛΚΛ Π)

II piattatorma του Ιητου (αετά Tipoaaycovac) ~ήρε Try ονοαασία αυτή ατζό
α'.α α'-χρή εκκλησία του Χριστού -ου ορισκόταν λίγο έξο^ α-ό τα τείγη στΓ^
ίοια -εριοχή.
II piattaiorma ττ,ς ΙΙγΟλεεα (αετά προααγώνας) ονοαάσττρκε έτσι α-ό το
γειτονικό τταρεκκλήσι Try εξοχής τΓ,ς S. Maria Try ΒηΟλεέα.
- Ο αετέ-ειτα ονοαασΟείς -ροααχοόνας του Panigra, αργικά ήταν -)'>->ωστός αε
την ονομασία του Αγίου .λντο^νίου ή και του Παντοκράτορα, α-ό τις όύο
γειτονικές, μικρές εκκλησίες του Αγίου Αντουνίου και του Παντοκράτορα,
τo-oϋετη|Jivες αντίστοιχα η μια έξoJ και η ά/λ.η [χέσα α-ό τα τείχη.
- Τέλος ο τζρομαχοόνας του S. to Spirito -ήρε Try ονομασία του α-ό ένα ομώνυμο
-αρεκκ/.ήσι -ου ζρισκόταν εκτός τειχών και το οτιοίο αντικαταστάθηκε μ'
εκείνο του Αγίου Avopza -ου όρισκόταν στο εσωτερικό ττ,ς -όλης (στα
-ροάστια εκεί^Γ^ς τΓ^ς -εριοχής).
Τα 7:ροότα χρόνια μετά το 1Γ)4() -ρέτζει να ήταν καθοριστικά στις ατυοφάσεις για
τις κατασκευές στον οχυρό "ερίόολο του Χάνοακα. Α-ό τότε άρχισαν να διαφαίνονται τα
δύσκο},α -ροδλήματα -ου έτζρετζε να ετζιλύσουν. Πρώτο στη Tr^[xoLTioL -ρόδλημα ήταν το
ζορειοανατο/νικό άκρο ττ,ς οχύροοστ^ς, ό-ου το αμμώδες iooLooz και η γεoJμoρφo/.oγία Try
-εριοχής Try Σαμ-ιονάρας παρουσίαζε στ/χαντικά μειονεκτήματα για Try ορθή yapoiir^ xoli
Οεμε/.άοστ^ του τείχους. Κύριοι πρcϋταγcovιστές αυτέ,ς τςς περιόδου στα έργα του
Χάνδακα ήταν ο ανηψιός του Michele, ο Gian Gerolamo Sanmicheli και ο Gerolamo
Martinengo, μηχανικοί, α/ά^ά και ο γενικός προνοητέ,ς του ''Βασι/^είου" Giovanni Vitturi.
Στην αναφορά του Giovanni Vitturi, (:ίΟ Σεπτεμβρίου 154 I), oC/jA και σε μια
nota του ιδίου περιγράφονται με μεγάλη ακρίβεια τα μεγέθη τ(:ον κατασκευών που είχαν
γίνει μέχρι εκείνη Try ZToyr^ στα τείχη του Χάνδακα.' ' Συνοψίζοντας τα στοιχεία αυτά,
διαπιστοόνεται ότι:
Από τις 15 Ιουνίου 1559 έως τις 51 Μαίου 1541 ξοδεύτηκαν 7.()7()
δουκάτα για εργασίες στους δύο προμαχο^νες, σ' εκείνον του S. Liberale
(Vitturi) και σ' εκείνον του S. to Spirito, α/7.ά και σ' επισκευές στο μώ/.ο του
λιμανιού.
- Στον πρoμαχόJvα του S. Liberale (Vitturi) είχαν κατασκευαστεί:
• στο νότιο μέτοοπο, τείχος μήκους 5(S passi (()(),!::? μ.)
• στο ανατολικό μέτο^πο, τείχος μήκους 5() passi (():Χ()4 μ.)

-5. G. Gerola, ό.τ:., τ. A'-lL ι. \\ ΙΤ-,Ί IcS και την Relazione τον γενικού κρονοητή Giovanni Vitturi (*20
Σεκτεχζρίον 1Γ) 'ι 1 ) ακό ASV: Reiazioni. Β: LXXVI1I, Βλ. G. Gerola, ό.π. appendice τ. Got.
16 ΙΩΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

• στο δυτικό tzV.vjoo. '^iyoc αήκους 17 passi (τ^1),Γ)8 α.)

• στο δόρε^ο τλευρό. τείχος αήκους 17 passi (,·:?1).Γ)8 α.)
- Η piattaforma του Ιησού, στη Οέστ, του αεταγενεστέρου τροο-αχούνα,
κατασκευασμένη ατό εττχο^αάτοοστ^ κα'. ξύλινους τασσά/.ους είχε γενικό
ανάπτυγμα τείχους (μήκος) passi (73,08 μ.) και ύψος μόνον \ passi
(('>,96 μ.).
- Η πύ/.η του Ιησού, αναφερομένη χίορίς /^επτομέρειες Οα πρέπει τουλάχιστον
να είχε ορισθεί.
Η piattaforma ΤΓ^ς ΒηΟ}^έμ δεν αναφέρεται καΟό/νΟυ. Ίσο^ς ακόμη να μην είχε
αρχίσει η κατασκευή ττ^ς.
- Στον προμαχούνα του Παντοκράτορα η κατασκευή από επιχοομάτοοσ-ς και
ξύλινους πασσάλους είχε αναπτυχθεί στα δύο ''μέτοοπα" σε μήκος 54 passi
(41,76 μ.) το κάθε ένα και στα "π/,ευρά" υπήρχε ήδη κατασκευασ|Jivo τείχος
μήκους 14 passi (54,3() μ.).
- Λίπ}\α και νότια στον προμαχο^^α 1 Ιαντοκράτορα (Panigra) αναφέρεται η
ομούνυμη πύλη (Χανιόπορτα) χ^ορίζ όμοος να περιγράφονται λεπτομέρειες.
- Στον προμαχώνα του S. to Spirito, το τείχος που είχε κατασκευαστεί
αναπτυσσόταν:
• στη βόρεια πλευρά (μέτoJπo), σε μήκος 54 passi (41,76 μ.)
• στη δυτική πλευρά (μέτoJπo), σε μήκος 3Γ) passi ((Κ),90 μ.)
• στο νότιο "πλευρό", είχε μήκος 18 passi (3 1,35 μ.)
• το ύψος, [iiypi εκείνη την εποχή, ποίκιλε από 15 έο^ς 30 piedi (4,50 -
10,50 μ.)
- Στη βόρεια πλευρά του πpoμαχόJvα του S. to Spirito ανοιγόταν πύ/.η (του
Αγίου Ανδρέα) με πλάτος 7 piecli (5,45 υ,.)* θα πρέπει να είχε πpoχoJpήσει η
κατασκευή ττ,ς αφού έδιναν μετρητικά στοιχεία.
- Στο ευθύ τείχος (cortina) μεταξύ τoJV πpoμαχώvoJV του S. to Spirito και του
Παντοκράτορα είχε κατασκευαστεί τμήμα, μήκους 7 passi (15,18 μ.) και
πρέπει να συνέχιζαν το έργο από το 1545 έθ3ς το 1546 περίπου.'"'
Επί π/^έον ο Giovanni Vitturi στΓρ-' αναφορά του καταγράφει ενδιαφέροντα

:24. Τούτο τυμ-εραίνεται από τα οικόσςαα που υπηργαν ττο τείχος και ήταν το^^ εςής αξιωματού·/οον:
NicoloQuirini τύμζουλος (Ιούνιος 1Γ) 'ι::? - <Ι>εζρουάριος Ι.ύΙιΓ)). Agostino Surian γενικός καπιτάνο
(Ιούλιος 104:2 - Αύγουστος 1Γ)4 4). Pieiro Lando όούκας (1Γ)31)-154Γ)). Matteo Barbarigo όούκας
(Νοέμβριος 1Γ)4:2 - Νοέμβριος irj44). FrancescoTiepolo σύμβουλος (Οκτούβριος ΙΓ)4^Ι - Ιούνιος
1546). βλ. σχετικά G. Gerola, όπ.π.. τ. A'-*2. σ. 318.
ΤΛ iiEXhyriKA ncixn roj· χλχλλκλ Π

αετρητικά στοιχεία rr^c Οεαελίίοστ^ς tojv τειγών -ου ήοη είγαν καταο-κευαστεί cttouc
τζροααχώνες S. Liberale (Vitturi) κα: S. to Spirito. Συγκεκρ'.αένα:
- T^poaayojvac S. Liberale
• στΓρ; ar/jrr; του -ροααχώνα το ϋε[JiλLO είχε τιάχος 18 piedi (Γ),3Ο α.) κα:
ζάΟος 10-1 1 piedi (3,Γ)() - 3.8Γ) α.)
• στο ανατολικό "αέτοο7:ο'\ το Οε'Λελιο είχε βάθος 17-13 piedi (Γ),1)Γ) -
4,Γ)δ α )
• στο οόρε'.ο "'-λευρό'δ το Οεαέλ'.ο είχε βάθος 1ϋ-8 piedi (δ.ϋΟ - 0,80 α.)
• στο νότίο '^J.έτoJ-o'^ το Οεαέλιο είχε βάθος 1 1-10 piedi (3,8Γ) - 3,50 α.)
• στο νοτιοουτικό ''-/^υρό", το Οε[α1/^ο είχε βάθος 10-8 piedi (3,Γ)0 - ί,80 α.)
Στον -ροααχοόνα του S. Liberale εσοοτερ'/κά του τείχους, υπήρχαν
κατασκευασμένες αντιρρίοες (speroni) για τη συγκράτηση tojv
επΓ/μοαατώσείον του οχυρού περιβόλου. Έλειπαν μόνο σε κάποια στ^μεία
ανατολικής π/^υράς. Οι οιαστάσεις τΓ^ς κάθε αντιρρίοας (sperone) ήταν
(όιατομή): μήκος ίΟ piedi (7,0 μ.) και πλάτος \ piedi (1,U) μ.).
- II contramina (υπόγεια στοά ανΟυπονόμευστ^ς) αυτού του προμαχούνα είχε
όιαστάσεις: πλάτος 1 passo (1,7-4 μ.) και ύψος 8 piedi (:2,80 μ.). Περιέτρεχε
ό/νη την περίμετρο του τείχους του προμαχ^ώνα. II στοά ττ^ς ήταν άνετες, είχε
όε όύο αεpαγoJγoύς και τρεις ''ψευοόπορτες".
- Στον προμαγώνα του S. to Spirito το Οε[χέλιο ήταν φυσικό, γιατί ο βράχος ήταν
σγετικά επιφανειακός.'"' Επίστ^ς ο Giovanni Vitturi αναφέρει και τα μεγέθη
κάποιοον τμημάτ(ον της οχύρωττ,ς που ήόη είχαν γίνει, τα έργα όμως
βρίσκονταν σ' εξέλιξη. Το μόνο που επισ■Γ/JJαίvεται ως ενόιαφέρον στοιχείο είναι
ότι και σ' αυτόν τον προμαχούνα είχαν κατασκευάσει εσοοτερικά αντιρρίόες
(speroni). Λεν αναφέρονται όμοος οι οιαστάσεις τους.'*'
Στο στ^μείο αυτό θα πρέπει να επιστ^μάνουμε, όπο^ς εξ αρχής φαίνεται, πόσο
πολύτιμα είναι τα τεχνικά στοιχεία που αναφέρονται στα Κρατικά Αρχεία ττ^ς Βενετίας.
Ιόιαίτερα για τα τμήματα ενός μνημείου, όπίος τα τείχη του Ηρακλείου, τα οποία όεν
είναι αεν οοατά, αποτελούν όμ(:ος βασικά όεόo|Jivα για τη όιάγνοοστ^ και αιτιολό^Γ,στ^
β/.αβούν που ΤΓ,μερα παρουσιάζονται (θεμελιώσεις τείχους, εσοοτερικές κατασκευές.

tV). Σ' όλα τα -/ειρόγραρα τη; ε-ογής για τον Χάνόακα και ατα τχεόιαγράαματα του IGoo και του
Που ακόνα. ο ρυτικό; βράχο; τττ όυτική -λευρά τη; -όλη; (-εριοχή S. to Spirito -
Παντοκράτορα) αναφέρεται co; sasso vivo ή plac(c)a.
χΜ). Ρλ. G. Gerola, ότ:.:;.. τ. Α'-:λ appendice, τ. (κ) 1. α-ό τη Relazione του γενικού -ρονοητή Giovanni
Vitturi, ·.>() Σετΐτ. 1Γ) 'ι 1 .
18 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚ1>1ΠΤ()Γ

αντφοίοες, υπόγειες στοές).

Το σ-ςααντίκότερο ντοκουαέντο γ'.α τα τείχη του Χάνοακα, όσον αφορά τα τεχν/κά
έργα καί τα προβλήματα τους -ου ε-'.σ-ςαάνΟηκε στα ετζόαενα χρόνια, είναι αια εκτενής
και /.ε-τοαερής αναφορά του αηχανικού Giovan (Gian) Gerolamo Sanmicheli, ανηψιού του
μεγάλου Maestro Michele.'' IT βενετική Γερουσία ατό το ί\Ιάρτιο του Ιο48 είχε εκοόσει
ειόικές οοηγίες με τις οποίες καλούσε τον Gian Gerolamo να μεταοεί στον Χάνόακα,
επιστρέφοντας ατό ττρ; Κύτρο, ότου ατασχο/.ημένος με τις εκεί οχυροόσεις. Σ-γγ;-»
Κρήτη έφτασε στις () Δεκεμβρίου 1548, παρέμεινε όε ένα μήνα περίπου (5 Ιανουαρίου
1549). Κατά το μικρό αυτό γοοΊΐ/.ό όιάστημα εξέτασε τα έργα στις οχυροόσεις του
Χάνόακα και ολοκλήρωσε τις παραττ^ρήσεις και τις προτάσεις του, συντάσσοντας ένα
σχέόιο και μια αναφορά. Δυστυχούς το σχέοιο χάΟςκε, α/άνά οιαφυ/^χΟςκε η πο/Δτιμη
αναφορά του (59 Δεκεμβρίου 1548), εμπνευσμένη σίγουρα από τις ιόέες του θείου του.
Εκείνο που οιαπιστοόνεται είναι ότι οι εργασίες είχαν προχο^ρήσει σ' αρκετά στ^μεία,
παρεκκλίνοντας όμο3ς από τον αρχικό σχεόιασμό του Michele, του οποίου τις προτάσεις
κατά τη *)^^ώμη του έπρεπε πάντα να έχουν οι κατασκευαστές ο^ς βασικό άξονα το^ν
επεμβάσεών τους. IIιό συγκεκριμένα τα αναφερόμενα στςν έκθεσης αυτς συνοψίζονται
'

Είχε αρχίσει και πρoχoJpήσει αρκετά η κατασκευή τoJV ευΟυγράμμο^ν

τμημάτ(:ον τοτ; τε^/χυν (cortine) μεταξύ τίον πpoμαχόJVOJV S. to Spirito -
Panigra, του προμαχοόνα Panigra και τςς piattaforma ΙΙηΟλεέμ, κάOoJς και η
cortina τοον Συμβού/.ο^ν.
Οι εργασίες είχαν προχο^ρήσει αρκετά χο^ρίς να έχουν ο/.οκ/χροοΟεί στις κύριες
πύλες του Ιησού, του Παντοκράτορα (Χανιόπορτα) και σ' εκείνη του
προμαχώνα του S. to Spirito.
Στον προμαχοόνα της Sabbionara πρότεινε μια σ-ςμαντική προσθήκη· την
κατασκευή στο νότιο "π/,ευρό" του, ενός orecchione (του ημικυκλικού
τμήματος των "πλευρών" τoJV καρόιόσχημο^.» προμαχοόνο^ν του Κίου αιώνα).

Η αναφορά του Gian Gerolamo Sanmichele είναι οηαοτιευαένη αττό τον G. Gerola, ό-.π.. τ. Α'-:2,
appendice Χο :2. τ. ί)ο.^-Γ)ο / . Α-ό τον G. Gerola ε7:ΐ7τ^ε τταχυολογούαε και οριταένες ακόαη
λε-το[αέρειες ενεργειολ της κεριόοου -ου αυορούταν την oχύpoJτη. Χα αη^εκότουμε
ε-ίτης ότι λε-τοαερεις αναφορές τε ε-ιαετρήαεις ογυρωαατικοόν καταακευοόν τις
ε-ανα/^αβάνουαε ττο κεφάλαιο αυτό της αε/iτης αόνο ττις -ερι-τοότεις ότζου α-οτε/.ούν
τηααντΓκή ααρτυ;:ία για την -εραιτέοο^ έρευνα ετζί του ανηαείου. Αντίστοΐ'/ες λε-τον-έρειες τε
ταήαατα του τείχους -ου όεν υττάρχουν -λέον ή -ου όεν α-ορούν να -ροσόιοριτθούν όεν
αναφέρονται αναλυτικά και η αέθοόος αυτη ακο//>υΟείται τ' ο/όκ/ηεη την -αεούαα αελέττ.
7;\ ]α':Μ':ΊΊΚΛ ncixii ror χλχλλκλ 19

^ , , , ,
Στο σγεοιάγραααα του Πίν. 1, ότιου o-ojc είνα'. γενικά ατιοοεκτό τιαοου^τιά-
Zsjvzoli οι γαράςεις του Michele Sanmicheli, τταρατηρούαε ότι όλοι οι
-ροααχώνες έχουν ευΟύγραααα '"-λευρά''. Η για -ροσθήκχ λοικόν
orecchione είναι χ -ρώτΓ^ στ/χαντική καρέαίατΓ, ατο σγέόιο του Mastro
Michele.

Ίννα ά/ά.ο αειονεκτικό τΓ/^είο ήταν χ αεγά/.τ α'τότταττ, κου εττρεκε να

καλύψει χ οχύρ(οτΓ, αεταξύ το^ν -ροααχούν(ον της Sabbionara και του Vitturi,
ακόστα^ΓΓ^ -ου έαενε ουσιαστικά χο^ρίζ άαυνα. Ο Gian Gerolamo κρότεινε
αυτός τζρώτος ΤΓ,ν χοίζασχευτ^ αιας piattaforma, Οέστ^ αιας casamatta
(κλειατΓς, οχυρής Οέοτ^ς -υροοολικού) -ου -ρογραααατιζόταν να γίνει στΓ;;
κεριογή, κοντά ττο αοναστ/,ρι του Αγίου Φραγκίσκου. 11 piattafoiTna αυτέ, θα
εταραοζόταν αργότερα αε αςιόλογες τροτοτοιήσεις.
- Ίελος έκανε ταρατΓ,ρήσεις για τΓ,ν ο/.οκ/.ήροοστ, του τροααχώνα Martinengo
αε ΤΓ, σγετική τροσαραο^έ, σ' αυτόν του οαώνυαου torrione. Πρότεινε ετίτΓ,ς
ΤΓ,ν κατασκευή ετιτροααχούνίον (cavalieri), στο αετ /' των cortine.
Πέραν τ(:ον τροαναφερΟέντο^ν κάτοια ετί τ/iov στ,αεία, ΤΛααντικά για την
εξιστόριστ, των ενεργειούν στις οχυρ^οαατικές κατασκευές του Χάνόακα. ετιτΓ.ααίνουαε
στην αναφορά του Gian Gerolamo Sanmicl eli. '"
- To ανάττυγαα όλου του οχυρού τεριόόλου, ότως το είχαν ετιυ,ετρησει την
ετογή εκείνη και στο οτοίο τερι/σια^^άνονται όχι [λόνο τα ταήαατα του ήοη
κατασκευάστηκαν, α/ύ,ά και εκείνα του ετρόκειτο να γίνουν, έφτανε τεριτου
τα 3.4Γ)().Γ) passi (Γ).()14.30 α.), ατό τα οτοία τα 1.ΙΤ)8 passi (5.43'^.οϋ α.)
βρίσκονταν τάνοο στΓ,ν ακτή.
- Η cortina S. to Spirito - Παντοκράτορα είχε κατασκευαστεί σε όύο φάσεις: το
κεντρικό της ταήαα. αήκους 85 passi (147,90 α.) έγινε τριν ατό την ετοχή
του Μ. Sanmicheli και όεν έφερε στο εσωτερικό του, τρος ΤΓ,ν ετιχωαάτίοση,
αντιρρίδες (speroni)· τα όύο άκρα της, τρος τους γειτονικούς τροααχώνες,
έγιναν αεταγενέστερα εκ νέου, εφωόιασαένα εσοοτερικά αε speroni.
- Σζ:ον τροααχίόνα του Παντοκράτορα ταρατΓ,ρεί ότι υτάρχουν η εσoJτερική
στοά τΓ^ς contramina και speroni.
- Αναφερόμενος στην τύλη του Παντοκράτορα, ΤΓ,ς οτοίας η έξοόος τΓ,ς στοάς
όοισκόταν στο ίόιο ετίτεόο α' εκείνο ΤΓ,ς τάφρου, ετιστ,ααίνει ότι τούτο όεν είναι

:>8. G. Gerola, ότ.-.. τ. Α'-:?. 7. 3

'2\). G. Gerola, ότ:.-., τ. Λ'-λ appendice No 2, τ. ()Γ)'2-()Γ)7.
iO ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΓΓΚΙΊυΤΟΓ

ατΐόλυτα ορθό. Έκρινε όε ότι έτζρετζε να 'jrAzyv. ατεροστά στΓ;-» "όλη

ανασυρόμενη yio^jpoi.
- Στο στ^αείο ττ,ς ΒηΟ/^έα αναφέρει για KZOixoLycovy,, γεγονός yrJj το οττοίο
συμπεραίνεται ότι είχε αρχίσει η τροποποίηστ^ ΤΓ^ς piattaforma σε
προμαχοόνα. Τούτο ά/λ.ο^στε Οα παρατηρήσουυ,ε να εικονίζεται στο α[μέσο^ς
επόμενο σχεοιάγραμμα του Πίν. χΤ Αναφέρει επίστ^ς ότι στον προμαχοόνα ττ^ς
Βηθλεέμ υπήρχαν υπόγεια στοά (contramina) και speroni.
Για τον torrione Martinengo οίνει στοιχεία κατασκευαστικά και επιμετρήσεο^ν:
η περίμετρος του κυκλικού αυτού οχυρούματος ήταν Γ)7 passi (ί)ί),Ι8 μ.), το
ύψος του από τγ^ ζάστ^ OJς το όιάζοημα (cordone) ήταν 30 piedi (10,30 μ.)
και ήταν κατασκευασμένος με πο/νύ '-ο·χυρό τείχος και κα/λ Οεμέ/.ιο. '()μoJς η
μορφή του οεν βοηθούσε στΓρ.» αποτε/^εσματική άμυνα των γειτονικούν ζο^νών
του περιβόλου, γι' αυτό όιατύποτ^ε τις προύτες σκέψεις τροποποίησ·/;ς του σε
κανονικό προμαχούνα, όπο^ς ά/λ.ο^στε εικονίζεται στο σχεοιάγραμμα του 11 ίν.
1.
Η αναφορά στον προμαχουνα του Ιησού υποόη/,(όνει ότι είχε χαραχθεί π/^ον η
τροποποίηστ^ ττ^ς piattaforma σε κανονικό προμαχοόνα. Είναι η ίδια ακριβούς
πεpίπτoJσ·Γ, μ' εκείνη του προμαχούνα της Βηϋ}.εέμ. χΛναφέρει επίστ^ς ότι
υπήρχαν αντιρρίδες (speroni). Ένα ά/7.ο στ^μείο στ/μαντικό είναι ότι στην
πλατεία αυτού του προμαχούνα, που είχε πλάτος μεταςύ το^ν άκρο^ν το3ν
τοίχο^ν το^ν ''χαμηλούν πλατειούν" passi (3(),Γ)4 μ.) είχε υψοΛεί ήδη ένας
επιπρομαχούνας από επιχο^μάτο^ση. ύψους 3.3 passi (3,37 μ.) και πλάτους
18 passi (31,3:;? μ.), σ' απόστατς δε από τις αντιρρίδες του κύριου τείχους
του προμαχώνα 4 passi (3,3ί) μ.). Ο επιπρομαγούνας αυτός καταλάμβανε ό/.η
την επάνω πλατεία του προμαχούνα του Ιησού. (.) Gian Gerolamo
παρατηρούσε ότι δεν έπρεπε να κατασκευαστούν επιπρομαχούνες στις επάνο^
π/.ατειες τoJV προμαχούνο^ν το^ν τετ/μυν του Χάνδακα, γιατί οι γενικές
διαστάσεις τους δε επέτρεπαν μια παρόμοια χάραςη.
Στον προμαχούνα του S. Liberale (Vitturi) στ^μειούνει ότι: υπήργε contramina
που βρισκόταν σε καλή κατάσταση, ενώ τα speroni του, μήκους :lH) piedi (7,0
μ.), επρεπε να επανακαστευαστούν γιατί οπίος ήταν /^σπόκτιστα είχαν ήδη
αποσυνδεθεί απο το εHoJτεpικό τείχος του προμαγούνα.
- Μιά γσ^ική παρατ/;ρησ·Γ^ που επανα/,αμβάνει ο Gian Gerolamo αφ<>ρά τα
εHoJτεpικά υψcoματα, πέραν τΓ^ς τάφρου, επιστ^μαίνοντας τις υψo|JLετpΓκές διαφορές
μεταζυ αυτούν τoJV υψο^μάτοον και το^ν επιπεδουν τΓ^ς τάφρου και το;ν π/«ατειών
το^ν πpoμαχoJVOJV. Τεύ,ικά όμ(:ος το Οεμα τουν εςο^τερικούν υψο^μάτ(ον και η
ΤΛ ηΚΜ'ΠΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ^

ουσιαστική κά/νυψή τους και svacoaaTOjJT^ στο αμυντικό σ^υστΓ/χα του Χάνοακα
ϋα αντΐ[α^τ(:ο~ισΟεί τΓ,ν κατασκευή εςο^τετικκυν ογυροοαάτων έναν ααόνα
αργότερα (KiliC)) και αόνο α-ροστά στΓ;; ε-ικεί;ΛενΓ^ εγΟρική ε-ίΟεστ,."'
1Ιαρά/Χη/.α αε τις ενέργειες και τις -αρατηρήσεις του Gian Gerolamo Sanmicheli,
ο γενικός όιοικητΓ^ς τοον milizie Gerolamo Martinengo όιατυ-ωσε κι αυτός τις οικές του
α-όψεις, οι οττοίες σ' ορισαένα στ,αεία οιέσεραν α-ό εκείνες του Sanmicheli: -.χ. ττρότεινε
ότιο^ς ο νέος τιροααχώνας Martinengo να είναι τιιό ααολύς, να γίνουν ζελτκόσεις αε
ετζανακατασκευές σε ταήαατα του Tipoaaycova Vitturi και έόινε α-όλυτη και άαεσ-r
"ροτεραιότί^τα στγ^ κατασκευή του -ροααχ(όνα Sabbionara."
Στις ::?? Ιανουαρίου 15 V.) η κρητική Αυθεντία αττευΟυνόαενη στη Ι^νετία -αρα-
καλούσε τη Γερουσία να αην τζάρει κααιά ατζόσαστ^, -ροτού σταΟαίσουν και υ-ο/.ογίσουν
τα ττεριγραφόαενα σττ;^ αναφορά του Gian Gerolamo Sanmicheli, α/Λα και σ' εκείνη του
Gerolamo Martinengo, καΟοός και στΓ,ν ε-ιστολή -ου η ίόια η Αυθεντία έστεΓ/.ε/'
Μ Γερουσία ασχο/.ήΟηκε ιόιαίτερα αε το Οέαα και όχι αόνο αε τα αιτούαενα
γεηαατικά -οσά. ΓΙ όιοίκηστ, του Χάνοακα ε-αντλΟε στιτ 4 και () Ιουνίου 1549 αε τα
/vV ί* 1 1 1 - i

αιτήαατά της -ρος τη Ηενετία, εν(ό υ-αινισσόταν για αια οιαταγ*/; ττ^ς Γερουσίας, ττ,ς
τ^ας Αττριλίου 1549. σύαφοονα αε την ο-οία έπρε-ε να συνεχίσουν τις εργασίες στα
ταήαατα εκείνα ό-ου ο σγ^εόιασαός είχε ήοη αττοφατισΟεί. Φαινόταν λοι-όν ότι υ-ήρχαν
ακόαη ααφισόητούαενα στ,αεία στις -ροτάσεις κατασκευής τ(ον v0cov τειχών. II
α-άντΓ^στ^ της Βενετίας έφτασε στον Χάνοακα -ολύ αργά (31 Οκτοοβρίου 1549). ΓΙ
Γερουσία εξέφρασε τ*Γ>; έκ-ληξή της γιατί στον Χάνοακα όεν είχε γίνει αντιλη-τό ότι το
σγέόιο -ου έ-ρε-ε να ακολουθήσουν ήταν αυτό του Michele Sanmicheli. Ίόστελνε στην
Κρήτη αντίγραφο του σχεοίου του Maestro Michele αε ττ^ οιατα^ηέ, ν' αρχίσουν τις
εργασίες στΓ, Σαα-ιονάρα αε όάστ^ αυτό το σχέοιο. II όιοίκηστ^ του Χάνοακα ζητώντας
συγνοόαη για ττ;; αργοπορία, οιευκρίνιζε ότι ατυό το σχέοιο του Maestro υ-ήρχε αόνο ένα
αντίγραφο σε ιόιoJτικό αρχείο, ενοά στΓ;./ Καγκε/άζχρία του Χάνοακα οεν υ-ήρχαν
γράααατα ή εκθέσεις του αεγά/,ου ζερονέζου αρχιτέκτονα, α-' ό-ου θα α-ορούσε να
φανεί η χάραξη rrp; ο-οία έ-ρε-ε ν' ακολουθήσουν.
Τα έργα -ου [jiyj^i τότε είγ^αν γίνει στο στ^αείο ττ^ς Σαατζιονάρας όιέφεραν αρκετά
α7:ό το -ροκαθορισ|χένο σχέοιο. ΙΙαρά τις ουσκολίες στις εργασίες και ΤΓ^ν έ/Λειψη
7οηαάτ6ον. άρχισαν να συζητούν για αια τε/.είως νέα κατασκευή (χάραξη) -ου θα
θεαελκονόταν σ' έοαφος χα/.ικοόοες, οηλαοή -ιό στέρεο, έργο -ου έ-ρε-ε

30. -ρζλ. 7χεο'.άγρα;ηΛα No 20, 20 a, 20 b στο κεφ. Α G της [χε/έτης αυτής.

31. G. Gerola, ό-.-.. σ. 3:2:2. ζλ. και appendice Χο 3. σ. ()Γ)8-()30.
3:2. G. Gerola, ό-.-., σ. 3*22-324 ατ:' ό-ου ενη;Λερ(υνό;ααστε για τα στοιχεία -ου ακο/.ουΟοΰν.
2' 2 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤον

αρχίσει. Τόνιζαν χαι -ij.i ότ'. αυτΓ, η "εριοχή ΤΓ^ς Σαα-'.ονάρας ήταν η -'.ό o'jivjjnc^ oXo'j
-zryj 7:εριβόλου, αε το να βρίακεται σε aaacoor ζο^νη κοντά σε Οά/.ασσα. Γι' αυτό Οα
έττρε-τε να 0εαε}.'κόσουν ακόαη πιο 0αΟιά για να απορέσουν να όρουν στέρεο έόαοος, αν και
πιΟα^/ότατα Οα έβρισκαν νερό. Ταυτόχρονα γ νέα χάραξη απαιτούσε όπίος ο νέος περίόολος
οριστεί αρκετά πιό έξο^ από το αεσαιοονικό τείχος, προς τγ^ θάλασσα και τγ;^ ακτή, γεγονός
που όυσκόλευε ακόαη περισσότερο ΤΓ,ν στέρεγ κατασκευή και φυσικά τς Οεαε/έουτΓ^ του.
Οι τοπικοί παράγοντες στΓ,ριζαν πο/7.ά στην παρουσία του governatore Gerolamo
Martinengo.·''^ Στις 59 Λεκεαορίου 1Γ)1[9 είχε αρχίσει η εκσκαφή τ(ον Οεαελίίον του
προααχοόνα στΓ,ν περιοχή τςς Σααπιονάρας. ο οποίος προς τιαή του Gerolamo,
ονοαάστηκε προααχοόνας Martinengo delia Sabbionara."
Ένας ακόαη εζζγων αςαοαατούχος τςς ίοιας εποχής, ο γενικός y.y.Tj-'ivo Gian
Matteo Bembo, εξέφρασε, σε σχέστ^ υ.ε τον σχεόιασαό του Gian GeiOlamo Sanmicheii. υ.ια
όιαφορετική άποψη για τγ;^ χάραςη πρόσθετου οχυρίοαατος - piattaiorma -, προκειαένου
να ενισχυθεί η αεγά/,η απόστατΓ αετα'ίύ τουν προο-αχοόνο^^ Vittiiri και Σααπιονάρας.
Λπό την α/ληλογραφία προς τγ Βενετία (5(S Χοεαόρίου ΙΓ)Γ)5) γίνεται γν^οστή η
πτότατΓ του Bembo για το παοαπάν^υ ΤΓαείο και αφοεούσε υ.ια ' ηαισέληνο'' - mezzaluna
k ι ί ν Ik Τ ν ι Ιι J

- αναόιπ/χοαένη προς το εσο^τερικό του περίοό/,ου. II ιόέα αυτή έγινε αποδεκτές και
υ/.οποιήΟηκε αργότερα από τον πο/Σ γνουστό αηχανικό Giulio Savorgnano, ο οποίος
ασχολήθηκε στη συνέχεια αε τις οχυροόσεις του Χάνόακα."
Φτάνουαε /,οιπόν στα 1Γ)Γ)3 και παρά τα παράπονα για τις οιάφορες ε/ά,είψεις, οι

33. Ο govematore Gerolamo Martinengo ζήτησε στις 13 Φεβρουαρίου 1Γ)Γ)(), ύστερα ατεό -έντε χρόνια
υπηρεσίας σττν Κρήτη, υα ε-'.στρέψει σττ ΙΚυετία. γ'.ατί -ίστευε ότι αε το σγεόιο -ου ηότ υ-ήρχε
θα αττορούσε να ε-'.ο/άψει το έργο στις οχυροόσεις του Χάνόακα οτιοιοσοή-οτε αηχανικός. Η
οικογένεια tojv Martinengo ατιό την Brescia έόωσε -ο'/έ/.ούς αηχανικους οι ο-οιοι ασχολήθηκαν αε
τα έργα στον Χάνόακα. Σ' αντικατάσταση του Gerolamo Martinengo στάλθηκε στην Κρήτη, στις
:2G Αυγούστου 1300 αιά ά/Αη -ροσιυ-ικότητα της οικογένειας* ο Ercoie, α-ο τον ο-οίο έγινε
αιά λε-τομερής αναφορά (Χοέαοριος 1331) στη Γερουσία για τις νεες εργασίες στον Χάνόακα.
Βλ. G. Gerola, ό-.-.. τ. Α'-*λ σ. 3:l^K ότου ταρατεατει ASV. - Archivio del Duca, Ducali. Για
βασικά βιογραφικά στοιχεία του Gerolamo Martinengo. β).. Carlo Promis, Biogral'ie di ingegneri
militari Italiani dal secolo XIV alia meta del XVHi. Torino l<S74. σ. 3o'i-3.)o και Pietro Marchesi,
Fortezze veneziane 1508-1797. Milano 1984. σ. 7'i . Ιόίναι όε ο ίόιος αυτός Martinengo του έόο^σε τ'
όνοαά του σ' έναν τροααγούνα του Χάνόακα^ βλ. Carlo Promis. οτ.τ.. σ. 3»)1[-3,),).
3Γ II ονοαασία του τροααχούνα tojv νέων τειχοόν του Χανόακα στο ΒΑ άκρο του τεριβό7.ου
εαφανίζεται στα τρώτα σγεόιαγράααατα ίυς Martinengo della Sabbionara. Αργότερα όαως
ετικράτησε ατ7ά η ονο;Λασία Sabbionera ή Sabbionara σε όιάκριση ατο τον ά)Αο τροααχώνα στο
νοτιότερο άκρο. ο οτοίος ονοαάστηκε ες αρχής Martinengo.
33. G. Gerola, ότ.τ.. σ. 353.
ΤΛ ΠΕΧίσίΚΛ τ El XI ι τον ΧΛΧΛΛΚΛ ^

ζζγχσιζζ στη Σααττιονάοα συνεχίζονταν. 1ν-ανε?ετάζοντας τον izLwjj σχεο'.ασαό κα'. τα

αεγέϋη αυτού του -ροααχο^να κατέληξαν ότι το τ^ροζλετζόαενο ύψος το3ν Γ)() piedi
(1ί),()() α.) ατζοεούσε να φτάσει αόνο τα ^^8 piedi (13..ΊΟ α.), αε την τζρού-όΟεστ^ oacoc
ότι το φυσικό ύψοοαα ό-ου υττήρχε στΓ;.» εσίοτεοική -λευρά του και το ο-οίο όιέτεεχε το
αεσαΐ(:ονικό τείχος, Οα καλυπτόταν αε την κατασκευή ενός ε-ι-ροααχώνα,""'
\*-εύΟυνος ό/χον τί:ον έργ(ον εκείνη τςν ε~οχή ήταν ο γενικός κατζιτάνο Gian
Matteo Bembo. Όταν η κατασκευή έφτασε στο ετζιΟυαητό ύψος το;ν Ί8 piedi -ερίτζου
και αφού τοτζοΟέτςσε το ''οιάζοοαα'' - cordone - όιέκοψε στς Σαατζιονάρα τις εργασίες.
7:εpι|Jivovτας τις εγκρίσεις σ-ςς Βενετίας, α/άά και την άφιςη στον Χάνόακα κάποιου
αηγανικού. Το αόνο ττου συνέχισε ήταν η κατασκευή ενός τείχους, τςς cortina Bernba,
-ου ένο^^ε τον ήδη χαραγαένο -ροααχοόνα της Σααττιονάρας αε την cortina του Λγίου
Φοαγκίσκου. Στςν cortina Bemba υττήργ/ αια -λάκα αε αναφορά στον Bembo και τς
χρονο/.ογ ία 1 Γ) Γ) Ί '
Κατά τα ετζόαενα χρύνια της δεκαετίας του 1530 αναφέρονται αόνο δυσκολίες
στις κατασκευές, α/Λά κ^' ^την οικονοαική κάλυψη αυτολ; τ^ον έpγcov. Λτζό τον G.
Gerola -ληροφορούααστε ~άλι τςν κατάστατς -ου εττικρατούσε γύρ^ο στα 1Γ)58 στα
τείγη του Χάνδακα."^ Ατζό αναφορά, στςν οττοία -εριγράφονται αε (xzvjz-A αεγάλη
λε-τοαέοεια ε-ιαετρητικά δεδοαένα τ(:ον κατασκευ^ον που είχαν γίνει σ' όλον τον
πεοίδολο. αε ιδιαίτερη -zozjoyr^ στις θέσεις υψoJαάτoJV και εκκλησκόν στην περίαετρο της
εξοχής έξίο από τα τείχη, συνοπτικά παρατςρούαε ότι:
- Στην περιογή αεταςύ της Σααπιονάρας και του προααχώνα Vitturi ενδιέφεραν
πάοα πολύ οι υψοαετρικές διαφορές τοον διαφόpcυv επιπέδων του οχυρού
περιόό/.ου. τςς τάφρου και τ(υν εξcfJτερικcόv θέσεων αε κυρίαρχη τς θέσ-ς του
λόφου του Λγίου Αηαητρίου.
Ενδεικτικά αναφέρουαε ότι η κορυφή της εκκ/.ησίας του αοναστηριού του Αγίου
Φραγκίσκου από το επίπεδο τςς Οά/σισσας είχε υψομετρική διαφορά 58.5 passi
(49.5!) α.).
- Το αεσαΐ03νΓκό τείχ^ος στςν περιοχή τοον κατοικκόν τοον Συαζούλθ3ν έφτανε σε
ύψος από 8-1 1 passi (1Ί,!)5 - 19.14 α.), ήταν δε εφ(:οδιασαένο αε τέσσερις

Ο ε-'.τζοοααγολας αυτό;, οορειοανατολικό -ροααχολα tojv τειχολ έγινε τελικά αρκετέ;

οεκαετίεε αεγότερα, το 1() 1λ ατιό το γενικό -ρονοητή Pietro Zane.
.Ί7. G. Gerola, όπ.~., τ. εικ. 188.
ii8. G. Gerola, ότ:.-.. τ. Λ'-*2. ο·. 3*.?7 και appendice. Χο 4 τ. 0.')ί)-()()4. ότζου -αρα-έ;α-ει στο ASV.
- Secreta. Materie Miste Notabili, F: I. 1558, αε αναφορές οι ο-οίες ττεριγρά'ρουν τις βασικές χαράςεις
του οχυρού -εριζόλου του Χάνοακα.
24 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜΠΤΟΓ

αΓκρούζ τετράγο3νους τιύργους. ύψους 1)-1() passi (ΙΓ).()() - ΙΤ,ύΟ α.).

Η 7ζερί[α.ετρος του -poaayojva S. Liberale (Vitturi) έφτανε τλέον τα 104 passi
(180,00 α.).
- Η περίμετρος του προμαγο^να Ιητού έφτανε τα 88 passi (1Γ)Μ,12 μ.).
- Στο οίάστΓ,'ο^ [ϋίεταξύ τίον προμαχώνίον Ιτ,τού - Martinengo υττψοχε ένας ορόμος
προς τγ;; τοποθεσία Sichia σ' απόσταστ, οε Γ)0 passi (87,00 μ.) απ' αυτ/^ν στ^μει-
ωνόταν Οέστ^ του χ\γίου Ανορέα όπου υττΓ,ρχαν επίστ^ς σπίτια κα', μοναστψοι.
Η περίμετρος του προμαγό^να ΤΓ,ς ΒηΟ/^έμ έφτανε τα 85 passi (147,00 μ.).
εκεί^Γ^ του 7zzo[xay0)VOL Παντοκράτορα τα 01 passi (158,04 μ.), περίμετρος
του προμαχοόνα S. to Spirito έφτανε τα 114 passi (0)8,00 μ.). Ιΐρος το
εσωτερ'/κό οε του TMjjy,y0jv7, αυτού υττψοχε και μια μικρή εκκ/.ησία, η S. Croce.
Η όεκαετία του 15(30 ήταν καθοριστική στΓ;ν τελική χάραξη και μορφή που πήραν
τα τείχη του Χάνδακα.^'
λΙε τα θέματα το3ν τε/νίκοσ; επεμόάσεο^ν ίδια περίοδο επιφορτίστΓρκε να ασχο/ηθεί
ενας απο τους π/^εον άξιους μηχανικούς που ^3ρισκοταν εκεινΓ^ τγ;^ υπηρεσία ττ^ς
Γα/ηνοτάττ^ς, ο Giulio Savorgnano, ο οποίος άφησε ζ^οντανέ^ τγ;^ σφραγίδα τΓ^ς τέχΥΓ,ς του
στα τείχη ΤΓ^ς πpoJτεύoυσας του ''Βασι/^:ίου ΤΓ,ς ΚρήτΓ^ς'ύ'" ' Στις 10 Μαρτίου 1502

09. Για τα οικονοα',κά o£oo;jiva αυτής τςς τιερ'.όοου. τα εςυοα τςς κατατκευής τ(υν τει·/ο3ν. τις ατεοράτει;
καθορισμού οασμών σε -ροϊόντα και ά/ν^ς σγετικές οιευΟετήσεις. ο/.. G. Gerola τ. Λ'-:Λ σ. 0,:?8-0*29.
40. Giulio Savorgnano (Ιό 10-159Γ)). Γσ^^/ςΟτκε στο Osoppo απο τον Giroiamo και από πολύ μικρός (το
15:26) στρατεύΟτρκε κοντά στον περίφημο condottiero του στρατού ττυν Gonzaga, τον Luzzasco. Τον
Οκτό^οριο του 150:2 βρέΟ-ςκε σττ, Βενετία μετά από πρόσκ/νησς της Γερουσίας, τον Οκτίοζριο του
1509 στά/.Οηκε με τον αόε/φό του Marcantonio στο Cattaro και το 1540 ονομάστηκε γενικός
όιοικητής τςς φρουράς (lanieriadeiiaguardia) στς Zara. To 154() έφυγε για την Κέρκυρα με το αςάομα
του γενικού προνοητή για τις οχυρούσεις. Ίλ 15()*2 αναη/υρησε για την Κρήτη με τον τιτ/.ο και την
ευθύνη του γενικού όιοικητή των φρουράον. Το 15(»6 επιστρέφει για λίγο στη Δαλματία. Το 1567
ο7.οκ/ηρ(όνει τςν κατασκευή τίον οχυροόσεο/; τςς Λευκκυσίας (Nicosia) - Κύπρο, ενα από τα
σ-ςμαντικότερα φρούρια τςς Γα/ηνοτάτςς στην .ν^το/ή. Μετά τςν κατάατητς της Κύπρου από τους
οΟ^υμανούς (157 1) ασχολήθηκε με τις ο'/υροόσεις του Lido τςς Βενετίας (San Nicoib και Malainocco)
τκυ τνμμετειχε και στην περίφημη ναυμαχία της Χαυπάκτου (Lepanio, ()κτου6ριος Ιο7 1). Γε/£υταίο.
α77.ά και λαμπρότερο δη μ ιού ρ ης υ.α της καριέρρας του (:υς στpατιoJτικoύ μηχανικού, υπήρξαν οι
ογυρ^οσεις της Palmanova (1593). Ο Giulia Savorgnano μαζι με τον Micheie Sanmicheli και τον
Bonaiuto Lorini είναι μιά από τις κυριότερες προσίυπικότητες που κυριαρχούν στον τo;Jiα της
στpατιoJτικής apy'.τεκτονικής του 16ου ακόνα. Β/.. Carlo Promis, Biograiie di ingegneri militari, Torino
1874, σ. 403-4;26. Gianni Perbellini, Le lOniticazioni di Cipro dal X a! XVI secolo. ed. Istitiito Itaiiano dei
Casteiii. Roma 1975, Ottorino Burelli, Palmanova. Udine 1977. Pietro IVIarchesi, Foitezze veneziane, 1508-
1797, Milano 1984. σ. 78.
ΤΛ ηΐ':Μ·:ΊΊΚΛ ncixn ror χλχλλκλ ^

κ}:/]0Γ;καν oltJj τγ^ Γερουσία ο οιοικητΓ,ε Sforza Pallavicini, ο Agostino

Clusone, ο Gerolamo Maninengo και ο ioioc ο Savorgnano και ατυοφασίστΓρκε αυτός ο
τε/^υταίος να φύγει στςν Κρήττ^ [J^ σο aHiojaa του όιοικητς ό/χον τ^ον φρουρίων του νησιού.
Ο Savorgnano 7:αρέ[αεινε στςν Κρήτς αρκετά χρόνια, [οέχρι ττ,ν άνοιξ-ς του 1Γ)(Η), αε
ορισ[Λένα αικρά οιαστΓ/^αατα αττουσίας του εκτός Κρήττ^ς. Το έργο του Giulio Savorgnano στον
Χάνόακα ήταν εξαιρετικά οτ^ααντικό, |JLε τις -ο/α^ές εργασίες ττου σ^υα-ληρούΟτρκαν στα τείχη,
αε τις -ροό/νέψεις που έκανε για Try καλύτερη εφαραογ^Γ, τ(:ον σχεόιασαοόν, τις
οικονοαικότερες /ούσεις που πάντα υ}.οποιούσε. Ιννόεικτικά αναφέρεται ότι στα ταή|αατα του
τείγους, όπου ήταν όυνατόν, αντικατέστησε τις /νΐΟοόθ|Λές [ϋΐε επιχωαατώσεις πο/,ύ κα/^
κατασκευασμένες, καλά βρεγαένες και στέρεα πιεσαένες, ενώ παρά/ληλα όπ^ος
όιαπιστοόνεται και από cC/J^zc (οεταγενέστερες (χαρτυρίες τα τείχη που κατασκευάστηκαν υπό
ΤΓ^ν επίβ/χ:ψή του είχαν λιOoόo|Jiς, ;αε -συνθετικό υ/.ικό από /.άσττς, terra - rossa και (χε πάχος
piedi (0,70 ;χ.). ί\Ιόνο σττ;-» εξωτερική π}χ:υρά αυτούν τοον λιΟοοομών χρησιαοποιούσαν
ασίέστΓ^ στο κονία;χα. Με τον τρόπο αυτό τα β>η[χατα του εχθρικού πυροβο/νίκού τα οποία
θα διαπερνούσαν Try εξoJτεpική επιφάνεια του τείγους θα σφηνώνονταν στο έσο3τερικό rrc
'^/sOLTrJjy.TGTr^c /^θοδοαής, χο^ρίς να όηχιουργούν ;χ£η'ά/^ες ποσόττ^τες ερειπάον.' '
Σε [χια αναφορά του ίδιου του Giulio Savorgnano προς τον στρατΓΛ^ώ Sforza
Pallavicino, γε^κκό διοικητς και υπεύθυνο ό7χον των οχυρ^όσεουν τςς ΚρήτΓ^ς εκείνς τςν
πεοίοδο, περιγράφονται αρκετά ανα/ουτικά τα κυριότερα σ"Γ^[χεία το^ν επε|χβάσεο3ν που πρότεινε
για τον ογυρό περίόο/.ο του Χάνδακα."' χλπό ττ,ν αναφορά αυτς παρουσιάζου[χε συνοπτικά τα
επό|χενα στιαεία.
"Οι οχυρούσεις του Χάνδακα είναι ένα έργο πάρα πολύ σχ^υιαντικό και πρέπει να
o}.oκ7ηpOJθεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, τόσο οχ; προς τγ;-» κατασκευαστική
π/χ:υρά, όσο και ως προς τον εξοπ/νίσαό και ανεφοδιασμό, επιστ^μαίνοντας ταυτόχρονα
τα ίχειονεκτΓιίχατα τςς γεο3|χορφο7ν.ογίας ΤΓ,ς πό/ης, α}7νά και εκείνα στις κατασκευές.

41. G. Gerola, 0r,.-., τ. Α'-τλ σ. 3τ^9-3:θ.

4:2. ASV. - Provveditori alle Fortezze, Β: 49, No 1. 1587. Revisione di Terraferma. Discorsi di Foniticazioni
di Brescia e la ciita di Candia. Copia d' un capitoio sopra la fortificazione di Candia... alii zennaro(1561)
1562. Giulio Savorgnano, Q.. κεφ. Γ' No 1 . Στο τηχείο αυτό Οα -ρέπει να σημειώσουμε ότι ενώ
από τα στοιγεία του Gerola συμπεραίνεται ότι ο Giulio Savorgnano πρέπει να έφτασε στην Κρήτη
χετά το ^Ιάρτιο του 1Γ>():2, η λεπτομερή; αναφορά του με ημερομηνία Ιανουάριο; (15()1) ΙοΟί
από την οποία φαίνεται ότι είχε ήόη επισκεφθεί τον Χάνόακα, είχε μελετήσει τα ήδη εκτε/νεσθέντα
έεγα στον οχυρό περίόολο και πρότεινε τι; επόμενε; επεμόάσει; σ' αυτόν, γίνεται σαφές ότι
τουλάχιστον μέσα στο 1501 ο G. Savorgnano πρέπει να είχε φτάσει σττη Κρήτη. Είναι ένα
καινούργιο στοιχείο που έρχεται στο φοός με τη δημοσίευση για πρό;τη φορά τη; τεχνική; αυτή;
έκθεση; του μεγάλου μηχανικού που παρουσιάζουμε σ' αυτήν τη με/,έτη (κεφ. Γ λ Χο 1).
56 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

"Το ύψος Tojv STir/ojaaToWsojv ώ.ο'Λΐ.τ^ζου του οχυρού τζερ'.βόλου είχε φτάσει, έίος
τότε, τα 50-55 piedi (7,0 - 8,75 α.). ετζεσ-Ζ,αανε οε τχ σχέστ^ αυτούν αε το ύψος
ε~ικαίpOJV Οέσεο3ν της εξοχής τζέραν τςς τάφρου τιου ε-ηρέαζαν τςν άαυνα.
"Τόνιζε ότι η ε7:ιχoJαάτωσ·ς σ' όλα τα "αέτoJ-α" τcov 7:poααχo.)voJV ετζρζ-ε να
υψωθεί 15-50 piedi (5,55 - 7,0 α.) 7:0.voj ατζό το κύριο τείχος (αυτό αε τις
εξωτερικές λιΟοόθ|αές)* ττρ^ κλίσ-ς τιου έ-ρετιε να -άρουν οι ετΐίχουαατοόσεις αυτές
ήταν 45% οόστε να συγκρατούνται τα χούαατα ή όταν θα -ροσβάλονταν ατζό το
εχθρικό -υροβολικό και -ά).ι να αην κατέρρεαν στςν τάφρο. Ταυτόχρονα αναφέρεται
και στις χαράξεις - κ/έσεις -ου έ-ρε-ε να έχουν οι ούο αεγάλες κανονιοθυρίοες
εκατέρο3θεν του merlone, του κτιστού αεγά/.ου parapetto στις "χααη/άς
-λατείες" το^ν -ροααχ(5νοϋν· τα σ'ςϋ,εία αυτά α-οτε/.ούσαν την κυριότερη ίσcoς
ααυντική κατασκευή του οχυρού -ερι0ό/.ου ενός. φρουρίου αε -ροααχώνες, αφού
ήταν οι θέσεις το3ν κυριοτέρου; κανονιοστασίο^;.
Η αναφορά του Giulio Savorgnano συνεχίζει αε περιγραφές κάθε στ^ααντικού
σ-ζ^αείου των τειχούν, κυρίους 7:ροααχοόνο;ν και πυλο^ν. από τις οποίες οιαπιστοόνονται οι
σ-ςααντικότατες και καθοριστικές παρεαόάσεις και τροποποιήσεις που υλοποίησε στα
τείχη του Χάνόακα. Επιστ,ααίνουαε ότι οι κυριότερες παρεαβάσεις ήταν η προσθήκη των
orecchioni, όηλαοή τοτ; κααπύ/.ο^ν τ[Γςαάτο3ν στα "πλευρά" τoJV πpoααχόJVOJV, η
όιααόρφωστ^ το3ν "αετάζπο^;" αεταξύ τoJV πpoααχόJVOJV Σααπιονάρας και Vitturi, έξoJ
από το αοναστςρι του Αγίου Φραγκίσκου, η αετατουπισ-ς oρισαέvoJV cortine και η
αετατροπή σε κανονικούς προααχοόνες το^ν piatteforme του Ιησού και ττ^ς Βηθλεέα.
"Στο προααχούνα του Gerolamo Martinengo, όη>.αόή της Σααπιονάρας, θα ύψο^νε
τςν επΓ/χοαάτο^ση 10 piedi (3,5 α.) στο ανατολικό "αέτoJπό" του για την
κά'λυψη του υπολοίπου ταήαατός του και του κανονιοστασίου που στρεφόταν προς
το /.ιαάνι και υπερασπιζόταν το Καστέ/7.ο του αουλου.
"Η cortina του Αγίου Φραγκίσκου, το τείχος όη/^οή από τον προμαχώνα ττ^ς
Σααπιονάρας έο;ς την πύλη του Μαρουλά (αετά του Αγίου ΓεoJpγίoυ;) είχε
υψο/Ιεί πάνο3 από τςν τάφρο 33 piedi (1 1,55 α.), ενώ το επίπεόο όπου βρισκόταν
το μοναστήρι του Αγ. Φραγκίσκου ήταν κατά 31 piedi (1U,85 μ.) υψηλότερα.
Η θέσ-ς του μοναστηριού που είχε υπέοαφος από φυσικό όράχο ήταν σε πο7ώ μ'-χρή
απόσταστ, από ττ;; coilina του Αγίου Φραγκίσκου, ενού ο λόφος του Αγίου
Δημητρίου στα ανατολικά εξακο/,ουθούσε να όρίσκεται 10 piedi (3,.) μ.) πάνο^
από τα προαναφερθέντα επίπεοα. ' '

43. Συνολικά r υψομετρική οιαρορά ττμ κορυφής του λορου του /Υγίου Δημητρίου α7:ό την τάρρο της
χ;ατολικής -λευράς της -όλης. -ρέ-ει να έρτανε τα 334-3 14- Ι()= 7 4 piedi (;Χ3.1)() μ.).
ΤΛ Ι!Ε.\}':ΊΊΚΛ ΤΚίΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ^

Ο Giulio Savorgnago οήλθ3νε ότι αν όεν είγε γίνει η cortina του Λγ. Φραγκίσκου
όεν Οα πρότεινε τιοτέ να κατασκευαστεί α' αυτήν ττ;; και για ζελτίωστ, ΤΓ^ς
άαυνας αυτ/;ς ΤΓ^ς ττλευράς, Οέαα για το οτιοίο είχε ήόη γίνει /.όγοε και ατζό τον Gian
Gerolamo Sanmicheli, κατασκεύασε το orecchione στο ''τΐλευρό'' του Αγ. Φραγκίσκου
(στ^αερινό Ε-ιγραφικό Μουσείο).
Για αιά πιο o//JκληρoJαέvχ άαυνα της ανατο/.ικής πλευράς του οχυρού περιβόλου
που ήταν από τα π/άον μειονεκτικά στ^αεία του Χάνοακα, εφάρμοσε opισ|JLεvες
όιευΟετςσεις στον ίδιο τον προμαχό^-'α Vitturi. Αυτός ο προμαχώνας παρουσίαζε
κατασκευαστικά προβλήματα, εξαιτίας το^ν απoκo}^}.ημέvoJV από το εξcoτερικό τείχος
αντιρρίδο^ν (speroni), α/λά και προβλήματα χάραξης (εύρος του ''/^ιμού" - gola - και
των "πλευροόν" του). Επειδή η γάραξη δεν μπορούσε ν' αλλάξει, πρότεινε οι
επΐ76οματώσεις του προμαχοόνα αυτού να υψουΟούν κατά :ίΓ) piedi (8,75 μ.) πάνίο από
το ήδη κατασκευασμένο τείχος, ύψους 30 piedi (10,50 μ.). Επίστ^ς πρότεινε την
κατασκευή επιπρομαχο')νο3ν (cavaiieri) στις εισόδους - "λαιμούς'ζ gole - των
προμαχώνοτ^ Σαμπιονάρας και Vitturi."
II αναφορά αυτή του Giulio Savorgnano (Κεφ. Γ' ΧοΙ) συνεχίζει με την
περιγραφή και ά/ύ^ων σ^ςμείοον-τμημάτοον του ογυρού περιβόλου από τα οποία
αναφέρουμε χαρακτηριστικά, τα εξής* τη συνέχισ-ς τουν εργασιών στους προμαχώνες
Ιησού, Martinengo και Βηθλεέμ, ενοό στον προμαχώνα Panigra η κατάστασ-ς παρουσίαζε
αιά στασιοώτητα* τη διεύρυνσ-ς της τάφρου μπροστά στα ''μέτοοπα" των προμαγώνων
και κατασκευή στον άξονα του πυθμένα της μιάς cunetta (μικρού, ανοικτού καναλιού)
σε βάθος τέτοιο, ώστζου να βρισκόταν φυσικός ή πηγαίο νερό.
Τέλος στον προμαχοόνα του S. to Spirito εκθέτοντας τα μειονεκτήματα των
διαστάσεοόν του, κατέληξε στη νέα χάραξη του βορείου (προς τη θά/,ασσα) "'μετώπου''
του. Στο δυτικό "μέτ(:οπό" του η κατασκευή είχε φτάσει σε ύψος "2U piedi (7,U μ.) από
καλό τείγος, α/ύ^ά πρότεινε την προσθήκη orecchione στο νότιο "πλευρό" του.
Παοά/7η/^ παρατηρούσε ότι η πύ/.η του S. to Spirito (μετά Αγίου χ\νδρέα) ήταν
περισσότερο μιά βοηθητική πυλίδα (soilita).
Ολοκληροόνοντας την παρουσίαστ^ το^ν επεμβάσεοον και τ(ον προτάσεων του
Giulio Savorgnano στα νέα τείχη του Χάνδακα παρατηρούμε ότι το ίδιο το μνημείο όποος
έχει διασωθεί μέχρι σ-ςμερα, μαρτυρεί αυτές τις προτάσεις, γεγονός που αποδεικνύεται και

\ \. ( )'. ε-'.-ρομαγώνες αυτοί Οα κατασκευάζονταν αργότερα· εκείνος του Vitturi (στ,μερ'.νή Βίγλα) στ
α

τελευταία γρόνια του ΙΟου αιώνα· εκείνος της Σαμ-ιονάρας το 1014 από το γενικό προνοητή
Pietro Zaiie από τον οποίο ονομάστηκε cavaliere Zane (σήμερα όεν υπάρχει, όρισκόταν όε μπροστά
στο ςενοόοχείο Λτ)εχντις).
 58 ILJAXXA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

α-ό τα or/Jjrpqxrx χαί τις ανάγλυφες tz/Axzc αε τις σχετικές χρονολογίες (1Γ)ί)3, ΙΓ)()4,
15GO) ~ου εντοιχίστηκαν στςν ανατολική -/.ευρά τcov τειχών, από το ''πλευρό" του
χΛγίου Φραγκίσκου έcoς τον προααχοόνα Vitturi. Στο τςαείο αυτό αξίζει ίσ(υς να
αναφέρουμε συαπλχρο3ματικά τα /.εγόαενα του G. Gerola για τς μεγάλης κ/έμακας
παρέμβαστ^ του Giulio Savorgnano στον σχεοιασμό ΤΓ^ς ανατολικής πλευράς το;ν τειχοόν
του Χάνόακα, μεταξύ Σαμπιονάρας και προμαχοόνα Vitturi. Με την παρέμζασ*/; του
αυτ/;, όχι μόνο όιέσoJσε τγ;; ακεραιότητα του μοναστηριακού συγκροτήματος του Αγίου
Φραγκίσκου αποτρέποντας κατεόαφίσεις τμημάτ(:ον του, α/λ.ά όιαμόρφοοσε κατά τον
καλύτερο όυνατόν τρόπο τςν άμυνα πςς πλευράς αυτής σε σχέστ^ και με τον κυρίαρχο
λόφο του Αγίου Δημητρίου, χαράσσοντας και κατασκευάζοντας την "αvαόιπλcυ|JLέvη"
piattaforma, όηλαοή το "πλευρό" του .\γίου Φραγκίσκου, με πλήρη σχηματισμό
"χαμηλής πλατείας" η οποία αμυνόταν το εν συνεχεία ευρισκόμενο τείχος [Jiχpι το ζόρειο
"πλευρό" του προμαχο^να Vitturi. Σ' αυτό το τελευταίο, αντί "χαμη)χς π/^ατείας"
όιαμόρφωσε και την πύλη του Αγίου Γε(οργίου, η οποία πήρε το όνομά της από τον
καπιτάνο τ/^ς εποχής Paolo Zorzi. Οι εργασίες σ' αυτέ;^ την πλευρά πρέπει να
ολοκληρώθηκαν έθ3ς τα μέσα του 15GG.'·'
Η τε/^κή επιβεβαίο^σ-ς τουν όσoJV αναφέρθηκαν [Jiχρι στιγμής από τις εκθέσεις το^ν
μηχανικκύν και κυρίoJς αυτήν του Giulio Savorgnano είναι τα ούο επόμενα
σχεδιαγράμματα του Domenico de Rossi da Este* εκείνο του 15G7 (Πιν. No 5) και εκείνο
του 1573 (Πιν. No 3), στα οποία αποσαφηνίζονται οι τε/.ικές τροποποιήσεις που έκανε
ο G. Savorgnano στα νέα τείχη του Χάνοακα, μετά την αρχική χάραξή τους από τον
Michele Sanmicheli και τις πρώτες κατασκευές που είχαν γίνει μετά το 154U.
Τα σχεδιαγράμματα αυτά είναι πο7ώ στ/χαντικά και σχολιάζονται λεπτομερέστατα
στο κεφάλαιο Β' της μελέτης, όπου παραπέμπουμε (πρόλ. Πίν. 5-5α, και Πιν. 3-3α).
Το μόνο στ^μείο που επανα/σιμβάνουμε είναι ότι στο σχεοιάγραμμα του 1573 εμφανίζεται
πλήpoJς χαραγ[υ1νο το φρούριο του Αγίου Δημητρίου, το οποίο τελικά κατασκευάστηκε
03ς εξί-οτερικό οχύρο-)μα, για να αvτιμετoJπίσει την κυρίαρχη Οέστ^ του ομα)νυμου λόφου
στην άμυνα της ανατολικής π/^υράς τςς πόλης. Στα σχέόια αυτά περιγράφονται
ανάγλυφα ό}.α τα στοιχεία του οχυρού περιβόλου του Χάνδακα, η γενική, αμυντική
κατάσταστ^ της πρωτεύουσας του "Βασιλείου" και στιμαντικά μνημεία, κυρίους
εκκ/.ησίες, στ/^ν ύπαιθρο περιοχή ττ^ς πόύ.ης. Τέ}.ος στο σχεδιάγραμμα του 1573 αρχίζουν

Βλ. G. Gerola, όττ.τ:., τ. c". 1 . ό-ου αναφέρεται ε-ίπςς ότι με την αναχώρητξ του
από τον Χάνόακα. ο Giulio Savorgnano άρησε ακριβείς οιαταγές ττον Andrea Negrisoli, ο οποίος
επιφοετίατηκε να τελειοότει τις εργασίες που ο ίόιος ο Savorgnano είχε αρχίσει.
ΤΛ Ιϋ'λΜ'ΠΊΚΛ TEiXll TOV ΧΛΧΔΛΚΛ ^

να διαγράφονται οι 7:ρώτες 7:ο}.εοδοαικές ατζεικονίσεις ΤΓ,ς πόλης, δη}^δή εμφανίζονται τα

μνημεία, οι βασικοί δρόμοι και οι π/^τείες, προσδιορίζοντας ττ^ν πολεοδομική οργάνωσ·^] του
Χάνδακα, μια οργάνο^στ^ η οποία σττ, δομή τηζ διατ/^ρήΟτρκε σχεδόν |Jlέχpι σ^ημιερα.
Ένα ά}λο δεδομένο που Οα έπρεπε να επιστ,μάνουμε είναι ότι στο σχεδιάγραμμα
του 1573 αρκετές από τις εκκλησίες της εξογτ,ς, πέραν ττ^ς τάφρου, αναφέρονται ως
"κατεστραμμένες". Είναι ένα γεγονός που μπορεί να οφειλ^εται σε αιτίες εγκατάλειψης
κτλ., α/λά πιθανότατα και στην αντί/ν,ηψη πης οχυρωματικής τέχ^^ης ττ^ς εποχής, ότι έΗο^
από ΤΓ^ν τάφρο η ύπαιθρος έπρεπε να είναι απολύτως ε)εύ0ερη από κτίσματα. Στις
παραπάνο3 περιπτο^σεις δεν επεσ^ςμάνΟηκαν συγκεκρΐ[αενες π)νηροφορίες. γι' αυτό προς το
παρόν μ,όνον απ)ες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν.
Επίτης αν συγκρίνουμε τους χρο3ϋ.ατικούς συμβολισμούς μεταξύ τcov δύο
σχεδιαγραμμάτο^ν συμπεραίνεται η πρόοδος τίον εργασκον που είχε γίνει έως το 1573,
με την κατασκευή του βασικού όγκου των επΓ//οματά)σε(:ον των περισσοτέρο)ν
τμηι^,άτων του οχυρού περιβόλου.
Από την παρουσίαστ^ τ(ον αρχειακούν δεδομένοον στη συνέχεια του'ιστορικού ΤΓ,ς
κατασκευής τ(υν νέων τειχούν του Χάνδακα γίνεται σαφές ότι ο κύριος οχυρός περίβολος
είχε οργανοοΟεί και αναπτυχθεί στς βασική δομή του, οι oχυρoJματιxές κατασκευές είγαν
πάρει τον οριστικό χαρακτήρα τους μέχρι και τη δεκαετία του ΐ5Βϋ. Κύριος
ποωταγωνιστής, μεταξύ όλίον το;ν αξιολόγων μηχανικά)ν που [χετείχαν στην εκτέλεστ^
αυτού του τόσο στ/χαντικού έργου, ήταν ο Giulio Savorgnano. Π επόμενη τημαντική
περίοδος της ολοκλήρωτης της αμυντικής κάλυψης της πρίοτεύουσας του "Βασι7.είου"
και η τελική δοκιμασία αυτού του οχυρού θα είναι η περίοδος της μεγάλης πολιορκίας, τον
17ο αιώνα.

4. II ολοκλήρωση tojv εργασιών tojv vstov τειχών του Χάνδακα

έθ3ς το τέλος του Ι6ου αιώνα

Προγωρώντας την έρευνα στα βενετικά αρχεία διαπιστώνουμε ενδιαφέροντα

στοιχεία για διάφορα διοικητικά μέτρα που έπρεπε να ληφθούν προκειυιένου να
προχοορήσουν τα οχυροοματικά έργα του Χάνδακα. Σε μια Πράξη με ημερομηνία
Χ'οεμβρίου 1570, την οποία υπογράφουν ο δούκας Pasqual Cicogna, ο γενικός καπιτάνο
Filippo Bragadin και ένας εκ των δύο συμβούλων Gasparo Gradenigo, αναφέρεται ότι
εξέ/.εξαν OJς προνοητή τον ευγενή κυρ ΑΙ vise de Mezo προκεΐ[χένου να περιηγ·ηθεί την
ύπαιθρο της Κρήτης και ιδιαίτερα την επαρχία του Castel Bonifacio, όπου θα συγκέντρωνε
30 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙΠΤΟΙ·

το 10% των χωρικών (avopojv) που ήταν ικανοί να oov/i'i>ovv ατα έργα του Χάνδακα,
πληρωμή 1 perpero ΤΓ^ν ^[iipa. Παρά/άνΤ/α έδεναν οδηγίες γ'.α τ'.ς ενέργε',ες που έπρεπε ν'
ακο}.ου(3·Γ^θούν όσον αφορά τους άνδρες που δίΓ^ Οα υπάκουαν σττ^ διαταγ/; αυτ/^.''"
Η επόμενη είδηστ^ για κατασκευές στα τείγη του Χάνδακα είναι μιά έκΟεστ^.
γραμμένη σε κοόδικα, η οποία περιλαμβάνεται μεταςύ εγγράοίον του Κρατικού Αρχείου,
του μηνός λίαρτίου 1573 (Κεφ. Γ' τεχν. έκΟ. Χο Σ' αυτήν αναφέρεται ένα
πρόπλασμα (modello) στο οποίο παραπέμπει συχνά ο συντάκτης της έκΟεστ^ς, που όμοος
δεν έχει βρεθεί και ταυτιστεί."" Εκείνο που συνοπτικά συμπεραίνεται είναι ότι υπολειπόταν
να κατασκευαστούν ορισμένες επιχoJματόJσεις στα ανώτερα επίπεδα του περιβό/,ου,
καθώς και αρκετά parapetti, γεγονός το οποίο αποδεικνύει ότι ο κύριος ογυρός περίβο/.ος
είγ/ ολοκληρο3θεί σττ^ βάστ^ του. Α/Χα στ,μεία που αναφέρεται ότι υπολείπονταν να γίνουν
ήταν η τακτοποίηση το^; "υψηλόJv" πλατεκυν τ^ον προμαχούνο^ν. ορισμένες
κανονιοθυρίδες, τμήματα στοούν-διόδοσ; προς τις ''γαμηλές" π/.ατείες και εςο3τερΓκές
επενδύσεις από λιθοδομή του κυρίου τείχους. Οι μεγαλύτερες ε/λ.είψεις αναφέρονται στον
ποομαχουνα ττ^ς Βηθ/.εέμ, α/7^. αρκετές κατασκευές ακόμη έπρεπε να συμπληpόJσoυv
και στο τείχος προς ττ;; π7.ευρά ττ^ς θά/.ασσας. Τέ/.ος αναφέρει ότι το φρούριο του Αγίου
Δημητρίου άρχισε να κατασκευάζεται εκείνη ακριοίός την περίοδο.
Την ίδια εποχή ο σύμβου/.ος του Χάνδακα Domenico Marcello ανέφερε στΓ^
Relazione του ορισμένα χαρακττ^ριστικά στ/χεία για κατάσταστ^ στα τείχη του
Χάνδακα (Κεφ. Γ' τεχ. έκθ. Χο 3).'" Ήταν ήδη κατασκευασ[χένοι στη βασική τους δομή
οι κύοιοι ποοααχό^νες του Martinengo della Sabbionara, του Vitturi, του Ιησού, του

4G. BMC. - Archivio Morosini e Grimani, Β: 568, No 45, 28 Novembre 1570, t.5r°.
47. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 731, Candia 1573. IIpQ.. κευ. Γ' της
as/irr,;. τε-/ν. έκΟ. Χο "2. H ύ-αρςη του λόυου του Αγίου Λημςτρίου οημ'.ουργούτε -ρόζληαα
ττηυ άαυνα τςς ανατολικής τελευράς του Χάνοακα. τεου Οα καλυ-τόταν αόνο αε την ο'/υρο^τη του
κα'. ττν κατασκευή φρουρίου, -ροδληματ',τμός Γ.ου άρχιτε ατό την ετοχή του Campofregoso κα'.
του Gabriele Tadino da Maninengo. Βλ. G. Geroia, Monumenti Veneti, τ. A'-:2 (lOOG). τ. 3 1 1, 333.
48. Για τα τροτ/άτματα (modeili) tojv φρουρί(:ον της Κρήτης του ήταν καταγεγραμμένα τε ταλιότερο
κατάλογο tojv κρατικών Αρχείο^ν της Βενετίας, βλ. Fietro Marches!, Fortezze Veneziane, 1508-1797,
Milano 1984, τ. 198-τ^Ο:2. I plastic! delle antiche tortiticazioni Veneziane in Levante Κατάλογος
ΈκΟεα-ςς, (Museo Storico Navale), Venezia. Αυατυχοός όμίυς. ότίος όεν έχουν βρεθεί να όιατοόζονται
το/7,ά ττοτ'λάτματα. τλην εκείνίον του Museo Storico Navale (ΙΚνετία) είναι το/,υ όύακολο να
ταυτίσουμε και να ερμηνεύσουμε τα στοιχεία του τα/,ιού καταλόγου, μ' εκείνα του αναφέρονται σε
όιάφορες χειρόγραφες εκΟεσεις αςκοματουχο^,* της ετοχής εκείνης.
49. BMV. - Mss It.CI. VI, 153 (5911). Relazione di Domenico Marcello. Ritornato di Conseglier di Candia.
Delle cose del Regno, 3 Maggio 1574, f. 36r°-37r°.
ΤΛ ΠΕΧΕΊΊΚΛ TKlXIi ΤΟ}- ΧΛΧΛΛΚΛ ^

Martinengo, της Ι^ηΟλεέα, του ΙΙαντοκράτορα κα'. του Αγίου Πνεύματος, τιαρατςρούαε
όμoJς ατα ίο',α τςμεία αρκετές ε)Αείψεις. Αττό τ^ς -ύ/.ες ήταν ολοκληρωμένες εκείνη του
Παντοκράτορα, κατασκευασμένη από τον colonello Moretto, πύλη η οποία ΟεωρήΟ-ςκε
π/.ηρέο-τατς ατς σχεοίασ-ς τςς. Ιοπίσ-ςς υπήρχαν η πύλη του Αγίου Πνεύματος, καθώς
και οι πύ/.ες του Ιησού, του Αγίου Γεωργίου, του Μοόλου και ούο πυλίόες. μία προς τη
θάλασσα (θα εννοεί εκείνη του Αερματά) και η ά/ά.η της Σαμπιονάρας στο
βορειοανατολικό άκρο. Ο Doinenico Marcello συμπληροόνει ότι στην εσωτερική πλευρά
του ογυρού περιβόλου, προς την πό/η. έπρεπε να οιαμορφωθεί ένας συνεχής όρόμος
π/.άτους G passi (10.ΓΙ μ.) για χρήσ-ς από το ιππικό, το οποίο θα μπορούσε να
αvτιαετoJπίσει αποτελεσματικότερα τον εχθρό που τυχόν θα είχε εισβά/Αει μέσα σπςν
πόλη. Παρά/7η>;α έκανε μια σχετική αναφορά στο φρούριο του Αγίου Δημητρίου, όπου οι
εργασίες βρίσκονταν σ' εξέ}.ιξη. Τέλος υπενθύμιζε την έ/λ.ειψη νερού στον Χάνόακα. ο
οποίος εςυπηρετείτο από ορισμένα πηγάοια. ενοό η κύρια τροφοδοσία του γινόταν από το
νεοό του Κατσαμπά που ορισκόταν 1 μίλι περίπου μακρυά από την πόλη. '^'
Οι ε/7.είψεις όμο^ς στον αμυντικό εΗοπ/.ισμό και τις οχυρωματικές κατασκευές του
Χάνόακα εξακολουθούσαν να υπάρχουν, όπίος του/νάχιστον αναφέρεται σ' έγγραφα των
κατά καιοούς υπευθύνιον αξκυματούχ6ον της Γαληνοτάτης. Είναι ά/Ο.ωστε
γαρακτςριστικό ότι παρά πολύ συχνά στις εκθέσεις τους περιγράφουν τα μειονεκτήματα
που παοουσίαζαν οι ενέργειες τουν προκατόχοον τους. ενώ οι ίόιοι εκφράζουν τ"ςν επιθυμία
τους και τη όυνατότςτα να ολοκληρώσουν τα έργα και να καλύψουν τις ατέλειες.
Ενδεικτικό είναι το εvημεpoJτικό έγγραφο του γενικού καπιτάνο Paolo Contarini προς το
δούκα Aloysio Mocenigo, στις ί1 Πάί'ου ΙοΤΟ. όταν γενικός προνοηπςς Κρήτης ήταν ο
Giacomo Foscarini (πρόλ. τεχν. έκθ. Χο 4)."' ' Ο Contarini επεσ-ςμανε ιδιαίτερα την
αναγκαιότατα κατασκευής καταλυμάτοον για τους στρατιώτες ;Jlέσα στην πό/.η.
Ταυτόχρονα όμως περιέγραφε τις ε/Αείψεις που παρουσιάζονταν στα νέα τείχη και τα έργα
που θα έποεπε να γίνουν, θέματα για τα οποία είχε ενημερώσει τον Sforza Pallavicino και
τον Giulio Savorgnano με επιστολή του από την 5η Οκτοοβρίου 1571. Πιό συγκεκριμένα

'")(). Για την ιστορία της ύορευσης της -όλης του Ηρακλείου α-ό την αρχή της ίόρυσής της μέχρι
τα ηρόνια του μεσο-ολέμου, ολ. Στέργιου Σ-χνάκη, Η ύόρευση του Ηρακλείου (8:28-1939).
Ηράκλειο 1981.
Γ) 1 . ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 737. Candia 1576. Paolo Contarini, capitano
generale, 21 Maggio 1576. Ηρόλ. κεφ. Γ' της με/άτης. τεχν. έκΟ. Χο 4. Βλ. συμ-ληρωματικά ASV.
- Provveditori da Terra e da Mar, F; 738, Paolo Contarini, cap.° grande di Candia a xx di Agosto 1576
(γραμμένο σε κίόόικα), G. Gerola, όκ.κ., τ. A'-l (1905). σ. IIG και τ. Α'-,·2 (1900). σ. 339-
340.
32 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤ1·:ΐΜ(>Τ()1·

αναφερόταν στις συμπληρώσεις που έπρεπε να κάνει στο πο/οό στ^ααντικό α/ά^ι και
μειονεκτικό στ^μείο ττ^ς περιοχής της Σαμπιονάρας, στο ένα orecchione του προμαχό)να
της ΒηθΜέμ και στο αντίστοιχο orecchione του προμαχοόνα S. to Spirito.
Την ίόια περίοόο ή λίγο αργότερα, κατά την οποία υπεύθυνοι για τις οχυρώσεις της
Κρήτης και φυσικά του Χάνδακα ήταν αφενός ο Giulio Savorgnano, α/ά^ και ένας ά/λος
σπουδαίος μηχανικός, ο Latino Orsini,'" είχαν συνταχθεί καταγραφές-πίνακες το^ν
ποσοτήτων τοιχοποιιών και επιχoJ[JΛτόJσεoJV, που υπολείπονταν να κατασκευαστούν στα
τείχη του Χάνδακα, ποσότητες οι οποίες ενδιέφεραν όχι μόνο από κατασκευαστική,
αμυντική π}^υρά, α/ά,ά κυρίως από οικονομική.
Μιά πρώτη παρόμοια καταγραφή που επετημάνθηκε συντάχθηκε κατά διαταγ"η
των Giulio Savorgnano και Latino Orsini.' ' Σ' αυτήν δίδονται επί [οέρους επιμετρήσεις
και συγκεκρΐ|ϋΐένα:
στη ζώνη από τον προμαχ(ύνα S. to Spirito, σ' εκείνον του Παντοκράτορα, της

52. Latino Orsino ή Orsini di Lameniana. Γεννήθηκε -ιΟανότατα το 1550 και τιέθανε τη οεκαετία του
1580. Α-ό νεαρή ακόμς ηλικία ακολούθησε ατρατκυτΓκή καρριέρα. υ-ηρετόντας αε οιάφορες
φρουρές στην Ιταλία, ενώ ασχολήθηκε και με οχυρώαεις ότιους το Caste! S. Angeio της Ροήαης, τα
τείχη της Civitavecchia και α/λνού. Όαο ο -όλεμος της Κύ-ρου οριακόταν σ' εςέλιςη έφυγε α-ό
TTj Ρώμη τον Ιούνιο του 1570 και την ετ:όμενη χρονιά ονομάατηκε οιοικητής (φρούραρχος) του
Χάνόακα. Μετά ατιό ένα μικρό όιάατημα -αραμονής του με ακοατολή ατη Λαλχατία, το 1572
ε-έατοε'Ι^ε T-rr,v Κρήτη με το αςάυμα του όιοικητή (στρατκυτικού) - govematore - ό/.ου του νηαιού.
Ο Latino Orsini πίστευε ότι οι αμυνόμενοι έπρεπε να σταματήσουν τον εχθρό, όσο ήταν όυνατόν,
πέοαν ττε ζώνης της τάφρου και η κατασκευή tcov υπογεκυν στοο3ν, των κουνελότρυπ(ον, στην
τάφρο του Χάνόακα έγινε στα π/καίσια της εφαρμογςς αυτής της αρχής. Παρά/ύχλα επινόησε και
ά/λ.ες μεθόόους αντιμετούπισης ε'χθρικών αποόάσεοον στις χερσαίες ζώνες των περιοχοόν που
γινόταν επίθεσ-ς. Ο Latino Orsini αναφέρεται πo/7iς φορές στις μέχρι σήμερα όημοσιευμένες
αναφορές όιαφόp0JV όενετούν αςιο^ματουχουν της εποχής εκείνης και ανέπτυξε αξιόλογΓ,
όραστηριότητα στη στpατιoJTΓκη οργανο3στ^ του νησιού. Ηκτός από την ανάμειςή του στην
κατασκευή της Φορτέτζας του Ρεθύμνου άρχισε την κατασκευή του φρουρίου της Σούόας. έόουσε
τους πρό^τους σχεόιασμούς tojv φρουρκον της Γραμόούσας, της Τουρλουρού και του
ΙΙα/ναιοκάστρου, φρόντισε όε να γίνουν οι υπόγειοι "υπόνομοι" στην τάφρο των τειγών του
Χάνόακα (cunicoili). Carlo Promis, Biogratie di ingegneri miiitari italiani da! secoio XIV alia meta del
XVIII, Torino 1874, σ. 5G2-5G5. Pietro Marches!, όπ.π.. σ. 7G, Ιιοάννα Στεριώτου, Οι όενετικές
ογυρούσεις του Ρεθύμνου, 15i()-lG4(). .Λθήνα 11)92. τ. Λλ σ. 1G1. υποσ. 191.
53. BMC. - Cod. Cicogna 2855. (Ανίονύμου) Scandaglio di quanto manca alia fortezza della citta di Candia...
ordine dalF S. r Giulio Savorgnano e Latino Orsini. I. 230r°-232r°. \Vh. κεφ. Γ' της με/^της, τεχν. έκθ.
Χο 5, όπου παρουσιάζεται μεταγραφή ό/.ου του χειρογράφου από το οποίο συνοπτικά
παρουσιάζουμε στο κεφά/σιιο αυτό τα σπουόαιότερα και ε/χγςιμα στοιχεία' όεν αναφέρονται όλες
οι /,επτομέρειες tojv προτάσεο^ν όταν αυτές οι προτάσεις όεν είναι όέόαιο ότι εφαρμόστηκαν.
ΤΛ liliXETIKA TFAXll TOr ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ^

Βηϋλεέα, του Martinengo, του Ιησού, του Vitturi, έως το ''τζλευρό" του Αγίου
Φραγκίσκου και τον -poaayojva ΤΓ,ς Σαα-^,ονάρας, και στο Οα/νάσσιο
τείχος ατΐό τον κό/.-ο του Λεραατά έως τον -ροααχώνα S. to Spirito, το σύνολο
των 7:οσοτήτο3ν το3ν τοιχο-οιιών και των ε7:ιχoJμΛτώσεcov -ου υ-ολεί-ονταν
να γίνουν έφταναν:
• οι τοιχο-οίί'ες τα 3.818 κυζικά passi (ίϋ. 1 ::?U,8() αΟ,
• οι ε-ιχοοαατώσεις τα 15.000 κυβικά passi (79.050,0 jjlO.
Στο στ/Λείο αυτό όαίος -ρέ-ει να -αραττ^ρήσουαε ότι το άΟροισαα των
αντιστοίχο3ν -οσοτήτο^ν, ό-οος αναφέρονται σττ,ν ίόια έκθεστ, αναλυτικά κατά
ταήαατα (θέσεις) του τείχους, έφτανε:
• οι τοιχο-οιΐες τα 5.1:28 κυβικά passi (:27.0:24,56 μ'),
• οι ε-Γχωαατώσεις τα 15.850 κυβικά passi (83.559,50 μΟ.
Ίσως αυτέ, η οιαφορά του τροκύττει να οφεί/^εται στις τοσότΓ,τες του αναφέρονται
για Tr; ζώνη του αντερείσματος τΓ,ς τάφρου (contrascarpa) σ' όλη Tr]v έκταστ, του οχυρού
τεριβόλου.
Λ/7^ στοιχεία του Οα μτορούσαν συνοττικά ν' αναφερθούν ατό ΤΓ^ν ίοια έκΟεστ,,
είναι οι αταραίτΓ,τες εκσκαφές χω[ϋΐάτων για οιεύρυνστ, ΤΓ,ς τάφρου στις τεριοχές ΤΓ,ς
τύλης του Αγίου ΓεoJpγίoυ, του τρoμαχcϋvα Vitturi, τΓ,ς τύλης Ιησού, του τείχους
ΒηΟ/^έμ - Martinengo, τοσότητες του έφταναν τα 50.500 κυβικά passi (108.035,0
μΟ χωμάτίον. Ταυτόχρονα διευκρινιζόταν ότι τα χ^οόματα του Οα τροέκυτταν ατό τις
εκσκαφές αυτές θα χρησιμοτοιούνταν στις συμτληρ(5σεις των ετιχωματώσεων των
parapetti και του ετιτρομαχώνα Vitturi (Βίγλα).
Τα οικονομικά στοιχεία του αναφέρονται στην ίόια τάντα έκθεστι αφορούσαν το
χόσσος της κατασκευής ετιχωματοόσεων, με τιμή μονάόας (perperi ανά κυβικό βήμα)
του τοίκιλε ανάλογα με τγ, Οεστ, του τεριβόλου ότου γίνονταν οι εργασίες. Καταλήγει όε
η έκΟεστ, σ' ένα συνολικό τρούτολογισμό του έφτανε τα 438.550 perperi.
Μια αντίστοιχη έκΟεστ,, της οτοίας η κατά τροσέγγιστ, χρονολόγησ"Γ| τοτοθετείται
μετά την SToyr^ της όραστηριότΓ,τας των μηχανικών Giulio Savorgnano και Latino Orsini
(β' αισό 16ου aiojva) τεριγράφει τις τοσότητες των τοιχοτοιιών και των
ετιγωματώσεων οι οτοίες υτολείτονταν να κατασκευαστούν σ' ολόκληρο τον οχυρό
τερίβολο του Χάνόακα, καΟοός και ετί (Jipoυς στοιχεία της άμυνας της τάφρου και του
λιμανιού ο.ε το Καστέ/λο του μούλου (τεχν. έκθ. Χο 6).'' Σ' αυτήν την έκθετη, στην

5 4. BMC. - Misccll. Corner LXXXI (2677-2703). No 2682, "Relazioni ed altre varie scritture appanenenii alia
difesa e govenio del Regno di Candia in tempo del Dominio della Republica di Venetia, f. 110v°-l 18r°.
(Κεφ. Γ' της [j.£/irr,c, τεχν. έκΟ. Χο G).
34 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤ1·:ΐΜ<>Τ()Γ

οττοία γίνεται αναφορά σε στ^χαντικούς αξκυαατούχους otiojc ο Giulio Savorgnano, ο

Latino Orsini, ο -ρονοητ/jc Grimani, τα -yiov στ^ααντικά στοιχεία -ου -εριγράφονται τα
παρουσιάζουμε συνοπτικά και είναι τα εξής:
• το ανάπτυγμα ολόκληρου του οχυρού περιβόλου, όπους αυτός είχε
συμπληρωθεί σ' όλες τις π/^υρές προς ΤΓ,ν ξηρά και προς τγ^ Οά/^σσα, έφτανε:
τα 3.(il3 pass! ((3.584,88 μ.), ενοό το ανάπτυγμα στη ζοόνη της
contrascarpa, του αντερείσματος rqc τάφρου προς την έφτανε τα
3.254 passi (5.(309,7(3 μ.).
• αναφέρονται αναλυτικά τα υπολειπόμενα να κατασκευαστούν έργα (ποσότητες
τοιχοποιιών και επιχoJ[Jt.ατoJσεcov) σε όιάφορα στ,μεία του οχυρού περιβόλου.
Από τις επί ι^ΐρους επιμετρήσεις συμπεραίνεται ότι είχαν μεκοΟεί στ^μαντικά οι
ποσότητες τoJV αναγκοόν, επoμέvoJς είχαν πpoχoJpήσει οι κατασκευές.
Καταλήγει η έκθεστ^ ότι συνολικά το έργο που υπο/.ειπόταν να γίνει έφτανε: οι
τοιχοποιίες τα 4.130 κυβικά passi (51.7(35,10 μΟ και οι επιχoJματoJσεις τα
47.100 κυβικά passi (548.517,00 μ').
Γπάρχει όμο^ς κάποια επιφύ/^ξη στην ακρίβεια και ταύτιστ^ αυτοόν τίον
επιμετρήσεο^ν, όπου τα επί [χέρους οεν συμφο3νούν απόλυτα με τα σύνολα. Τούτο είναι
φυσικό αφού οεν υπάρχει συνοοευτικό σχέοιο για να ε/.εγχΟούν οι ακριβέστερες οιαστάσεις
του επιμετρουίϋΐένου έργου, όπο^ς επίστ^ς και με ποιές αφετηρίες και ακριβή στ^μεία
αναφοράς ο κάθε μηχανικός επιμετρούσε τις κατασκευές για να καταλήξει σε κάποιο
συμπέρασμα και συγκεκpι|Jivo μέγεθος. Γι' αυτό και για ττ;^ ~^^ήρ'β περιγραφή τoJV
αvαφεpoμέvoJV στην έκθεστ, στοιχείουν παραπέμπουμε στγ^ μεταγραφή του χειρογράφου
(τεχν. έκθ. No (3).
1'πάρχουν επίστ^ς oρισ[Jivες γενικές παραττ^ρήσεις του συντάκτΓ^ της έκθεστ^ς που
παρουσιάζουν ενοιαφέρον για τον τρόπο αντιμετοόπιστ^ς οιαφόρίον αμυντικοόν συστημάτο3ν
που έπρεπε να εφαρμοστούν και είναι οι ακόλουθες:
• γίνεται λόγος για ανάγκη όιαπ/άτυνστ^ς τcυv επιχoJματόJσεcov του οχυρού
περιβόλου σε καίρια στ^μεία ο3στε να υπάρχει η όυνατότΓ^τα κατασκευής
εσ(οτερικού αμυντικού μετο3που (υποχοόρηστ, - ritirata) εφόσον τούτο εκρίνετο
αναγκαίο κατά όιάρκεια εχθρικής επίθεστ^ς."'
• η αναφορά στα εξθ3τερικά υψοόματα γίνεται με συγκεκριμένες περιγραφές το^ν

ο.). Ritirata, ήταν η κατασκευή -ου γινόταν κοντά ατ'.ς κατεστραμμένες "υροβο/ναρχίες tojv
αμυνομέν^ον και ήταν ενα είοος oy'jpoj;Kvov parapetto στο οτεοίο (ia προσέκρουε ο εγΟρός κατά
την ετ/οοο του, αντιμετωτειζοντας με τον τρότζο αυτό την έ77.ειψη του κανονικού "[χετοότζου'' το
ο—ΟΙΟ είχε ήόη καταστραφεί. Βλ. Ιωάννα Στεριώτου, ότ:.-..
εΐ' τ. Α', σ. 7Γ), υτοσ. 1X8.
ΤΛ niCMCTIKA TFJXU ΤΟΓΧΛΧΛΛΚΛ

σγεσειοΊ αεταξύ tojv Οέσεοχ-» αυτών και τηε ανάγκης oyjjpojcrr,c τους για την
oλoκληpoJ|iivη άαυνα τςς ζο^νης έΗθ3 α-ό τςν τάφρο του Χάνοακα. Είναι η
-pcorr, ακριβέστερη ττεριγραφή για εΗ(:οτερικά οχυρά.
• τονίζεται η ανάγκη ότι όλα τα ττροτεινόαενα εζωτερικά, ααυντικά έργα έτζρεηε
να είναι εφoJόιασ;Jivα ατζό τγ;-' αζγιν,τ^ vjx'^n/.vs'c^ τους αε ένα σύστΓ^αα στοών
ανϋυ-ονοαεύσείον (contramine), ένα σύσττ,αα -ου Ο' αναπτυχθεί σε ανώτατο
όαΟαό κατά την περίοοο της αεγάλης πο/.ιορκίας.''' Στο ίδιο στ^αείο αναφέρεται
και το συστηαα tojv "κουνε/λτρυπων" (cunicoli) που ήδη είχε αναπτυχθεί
στην τάφρο.·"
• επιστ/χαίνεται ότι το φρούριο του /ν,'ίου Δημητρίου το οποίο κατασκευάστΓ;κε για
τςν κά}.υψη τςς άμυνας ΤΓ^ς ανατο/^κής π}^υράς ΤΓ^ς πό/ης, r)^Σ^f^/ε ταυτόχρονα
και ΤΓ,ν χοΟάοα του Μαρου/^, zf.vorjjnyA του οχυρού, στΓ,ριζε ο τνντάκτΓ^ς τΓ^ς
έκΟεστ^ς σ' αυτό το φρούριο το κε^ώ τΓ^ς έ/ύ^ει-^Γ^ς και ττ,ς μη δυνατότητας
κατασκευής ά/ύχον εξοοτερικίον αμυντικών έργων στΓ,ν περιοχή ΤΓ,ς Σαμπιονάρας.
Ία γεγονότα όμο3ς ΤΓ^ς πο/^ορκίας και η εξέ/νΐΗτ^ tojv κΐΥΓ^σεων tojv τούρκων σ' ό/α
τα στάδια τΓ^ς επίΟετέ^ς τους. όπoJς θα δού;α£ στς σ^υνέχεια του ιστορικού, απέδειξαν ότι το
φρούριο του Λγίου Δημητρίου. OJς εξoJτεpικό oχύρoJ[J.α πpooJO■Γ^;Jivo. δε^; χρησιμοποιήΟτρκε
όπoJς έπρεπε και δε^; ανταποκρίΟτρκε στους σκοπούς για τους οποίους κατασκευάστηκε.
Ένα στ,μαντικό μέρος τςς έκΟεστ,ς. στΓ,ν οποία αναφερόμαστε, αφιερώνεται στο
λιαάνι. το Καστέ}ύ.ο του μοό/.ου και τους αρσανάδες. Το μεγαλύτερο πρόδλημα του
/νιαανιού του Χάνδακα ήταν οι συνεχείς προσαμμώσεις και yjjpioje επιχώσεις από τΓ,ν
ε/^εύΟερη ροή στερεών απoζλήτoJV στη λεκάνη του |α1σα από τΓ,ν ίδια ΤΓ,ν πόλη. Το
αποτέλεσαα ήταν τα βάθη του να μην επιτρέπουν το λιμενισμό πλοίων, χωρητικότητας
μεγαλύτερης tojv 300 ή 400 botte."^ Τίταν αυτονόητο ότι ο Χάνδακας χoJpίς άνετο και
/.ειτουργικό λιμάνι δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει.

5(). Contramina ήταν υ-ογεια ττοα -ου γινόταν ττςν -εριμετρο ενο; φρουρίου, κατα τς οιαρκεια τςς
κατασκευή; του ή και εκ τ(ον υττέρίον, ό-ου και όταν -αρουσιαζόταν ανάγκη. Σκοτΐός —ςς κατασκευή;
-αεόαοκυν υ-ογεάον ττοοόν ήταν να αντιμετου-ίζονται οι εχθρικές υ-ονομεύτεις εγκαίρους, οόττε να
εεουόετεεοόνονται ανάλογα. Βλ. G. Perbellini -L.V. Bozzetto, Verona. La piazzaibne ottocentesca nella
Cultura Europea, Verona 1990, τ. 1 17, I. Στεριώτου, ό-.r.., 100·^, τ. A', τ. 3:20 κ.εΗ.
Γ)7. Ciinicoiii. Για τχ λειτουργία τοον υ-ογείοον ατοοόν τ(.ον ciinicoili ατχν εξοοτερική βάσ-ς το^ν τειχιυν
του Χάνόακα τττν τάφρο, Γλ. G. Gerola, τ. Λ'-:2, τ. 344 και I. Στεριώτου, ότζ.-., 199:2. τ. Α'
187. υ-οα. '283.
Γ)8. Botte. Μέτοο -/ωρτ,τικότχτας τιον ^^νετικοόν εμ-ορικών -λοίων, α/υ^ά και γενικότερα α-οΟχκοόν.
Βλ. σγετικά Εηηίο Concilia, Pietre, Parole, Storia. Giossario della costnizione neile fonti veneziane (Χλ -
XVIIDVenezia 1988, τ. 48, I. Στεριώτου, ό-.-., τ. A', 1992, α. 383. υ-οτ. 497.
 36 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤ1·:ΐΜΐ>Τ()1·

Ακόυιη αια φορά ετ^ΐοεβαώνεται otl ο vJjzvjz, στόχος tojv ζενετών. για Try ε-ίτευ5χ
του θ7:οίου τιροχωρούσαν [χε πζοσογτ^^ σε κάθε ενεζ^εΆ τους στα οηαόσια εργα και σττ;^
υ-οστηρί&'^ί ανάλογ'Γίς υτζοοοαής, ήταν η οργάνο^στ^ και ορθ*/; /.ειτουργία Aijxaviojv και
αρσανάόων για ν/^ν κάλυψη το^ν αναγκοόν του εαττορικού και του -ο/^αικού στό/^ου τους*
/νΐ;χάνια και αρσανάοες ττου Οα κα/,ύ-τονταν και ατζό αια κα/νά opyavojoiyr^ oyypojzrr^.
ΣτΓ^ έκθεσ·/] αυτ/; γίνονται συγκεκριμένες -ροτάσεις για την αντιαετο^-ιστ^ αυτών
τoJV επιχοόσεων, που ηταν:
• στ·Γ]ν περιοχή ττ^ς πόλης που γειτνίαζε άαεσα αε το /.ιαάνι ν' απαγορευθεί η
εγκατάσταση εργαστηρίίον που Οα παρήγαγαν αεγάλες ποσότητες
απoβλήτoJV. ΓΙαρά/λη)^ όε έπρεπε να κατασκευάσουν στ·Γ]ν περίμετρο ττ^ς
>νεκάνης του λιμανιού μια τάφρο πλάτους 3 passi (Γ),:2:2 μ.) και αναλόγου
βάθους, σττ^ν οποία θα συ/ά^γονταν όλα τα απόβλητα που τυχόν θα έρρεαν
προς το λιμάνι και θα τα απομάκρυναν στΓ;^ ανοικτές θάλασσα, πριν φτάσουν
μέσα στη }^κάνη του λιμανιού. ' '
• οι 4-δ όίοδοι - κανάτα (sboratori) κάτίο από το μεγάλο, βόρειο μώλο ν'
ανοίξουν γιατί είχαν φραχθεί, ενού παρά/ά.η/,α έπρεπε να κατασκευάσουν
αντίστοιχα κανάλια (sboratori) και στον ανατολικό, μικρό μούλο.''"
• γίνεται λόγος για τις αναγκαίες επεκτάσεις τoJV θό/χον τoJV αρσανάόων και τις
προτάσεις και ενέργειες του προνοητ/; Alvise Grimani για προσθήκες που
αφορούσαν το τμήμα το3ν αρσανάόο^ν Nuovi και Nuovissimi.'' '
• η περιγραφή το^ν αναγκούν ενίσχυστ,ς της άμυνας του Καστέ/ά^ου του μούλου,
όπoJς ήταν η επισκευή του sperone (υποθαλασσίου ενισχυτικού κρηπιόούματος
στο εξωτερικό άκρο του Καστέ/ά.ο), συμπ/^ηρούνει την εικόνα ττ^ς κατάσταστ,ς
στις οχυρώσεις του Χάνδακα.

59. Για τη οοαή. τις κατατκευαττικες λε7:τορ.ερειες. τους τροτιους καθαρισμού και συντήρηπςς του
λιμανιού του Χάνοακα. βλ. Ruthi Gertwagen, The Venetian Port of Candia, Crete (1299-1363):
constniction and maintenance, "Mediterranean Cities, Historical perspectives", London 1988, σ. 14 1-158.
GO. Sboratore(-i), ήταν το κανάλι τεου οιανοιγοταν στους μοΑους τιον /^ιμανιούν -ροκειμένου να βοηθά
στην ατ^ομάκρυσνη ~ρος την ανοικτή Οαλασσα της άμμου τζου μ.εταρερόταν μέσα στη λεκάνη του
/νιμανιου με τα Οαλασσια ρεύματα, εμτιοοιζοντας με τον τρόκο αυτό κατά το ουνατόν τις
κροσαμμούσεις, γεγονος ττου α-οτε/,ουσε κάντα μειονέκτημα για ένα λιμάνι, βλ. σχετικά Εηηίο
Concina, ότ:.-., 1988, σ. 131 και I. Στεριώτου, 199:2. τ. Αλ σ. :244.
G1. 1 ια τις "ροσΟήκες τιου προτάθηκαν να γίνουν στους αρσανάοες του Χάνοακα, κυρί(υς στο β' μισό
του ΙΟου aiojva, βλ. και Ι. Στερκοτου, Προτάσεις για προσθήκες στον Αρσανά του Χάνοακα από
ανεκόοτες πηγές του Archiviodi Stato της Ηενετιας. "Ροοούνια" Τιμή στο λί. Μανούσακα, Ρέθυμνο
1994, τ. Β' σ. 515-5;2ύ.
r.\ HEMCTIKA ΤΕΙΧίΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ^

Μ έκϋεστ^ ολοκ/.τ^ρώνετα'. αΊτ,οοζί στο Οεσαό των OLy^fOLZZiojo για τγ^ί κατασκευή
οηαοσκον έργοον και κυράος αυτοον το3ν ογοζίοσείον και των /^αενικκόν. Ανα}.ύονται τρόποι
εφαραογ-Γ,ς του θεσμού, τονίζοντας ταυτόχρονα τγ^ νοοτροπία τcov Γ^τοπίων για αποφυγ/; τΓ^ς
εκτέ/^εστ,ς ΤΓ^ς υποχρέο^στ^ς αυτΓ,ς που είχαν, νκο αναφέρονται και ορισ|αένα οικονομικά
στοιχεία, για τα οποία παραπέμπου[α^ στΓ^ ;;^ταγεγραμ[α£νΓ^ έκΟεστ^ (τεχν. έκΟ. Χο ϋ).
Βρισκόια^στε ακόμχ στΓ, όεκαετία του 1570 και στα έγγραφα τουν όιαφόρων
Αρχείοτ-' τr^ς Βενετίας εξακολουθούν να υπάρχουν περιγραφές το^ν ποσοτ-Γ,των τοιχοποιιών
και επιχοοματοόσείον, που απαιτούνταν να κατασκευαστούν. Μιά παρόμοια έκΟεστ^ η
οποία όεν έχει ακριβή ημερομηνία και όνομα συντάκτς προσοιορίζεται στα έτη 157 1-74.''"
Σ' αυτήν αναφέρεται ότι το σύνολο των μεν τοιχοποιιών που απαιτούνταν ακόμη να
κατασκευαστούν έφταναν τα 5.5!)() κυβικά passi (17.805,30 μ'), ενώ η αντίστοιχη
ποσότΓ^τα των επιχωματοόσεων έφτανε τα 17.500 κυβικά passi (9."2."2:25,0 μ').
Συμπληρώνει όε ο συντάκττ^ς ττ^ς έκΟεστ,ς αυτ/;ς ότι για τγ^ όιευΟέττ,στ^ όλων των
χoJμάτωv, των εκσκαφοόν και τ(ον επιχοοματίϋσεο3ν, έπρεπε να χρησιμοποιήσουν τις
α-^^γαρείες, ενώ για τις τοιχοποιίες έπρεπε να χρησιμοποιήσουν εργάτες με πληρωμή που
ϋα κάλυπτε το όημόσιο ταμείο τςς Γαληνοτάττ^ς.
Συμπληρώνοντας τα στοιχεία αυτΓ,ς της περιόοου, Οα πρέπει να γίνει μνεία για ΤΓ^ν
παρουσία του Giacomo Foscarini στην Κρήτη, στο αξίο^μα του γενικού προνοητή (1574-
1577). II παρουσία αυτς υπήρξε καθοριστική για τις οημόσιες υποθέσεις του
'Ίΐασι/^ίου" και ιόιαίτερα για τςν προώΟτ,στ^ ΤΓ^ς εκτέ/^εστ^ς όημοσίων έργων με
κυριούτερα εκείνα που αφορούσαν τις οχυρώσεις.'"'

BMC. - Dona delle Rose. No 397, Descrizione dell* isoia di Candia et altre canti.. antinenti alia detta isola,
1571-1574. Σκόρπιες πληροφορίες για τις ανάγκες ο-τις oyυpoJματΓκές κατασκευές του Χάνόακα
τυναντούμε τε όιάφορες σειρές χειρογράφου;. όπο3ς BMC.-P.D. 241c. Notizie varie.. di Candia, sulle
artiglierie, sulle difese della cilia di Candia, e suoi nobili, sec. XVII, Γ. 42v°.
Γ).Ί. 0 Giacomo Foscarini τοποθετήθηκε στην Κρήτη με τα αςιοήα.ατα του γενικού προνοητή, του
συνόίκου και του ιεροεςεταστή. αξιοόματα που προ;τη φορά συγκέντρο;νε ο ίοιος αξιoJματoύχoς
στην ιεραργία της Κρήτης. Donatella Calabi, II Regno di Candia e le ''laliche" del Govemo civile: Le
"Cenio cilia", le popolazioni, le labbriche pubbliche "Venezia e la ditesa del Levanie, da Lepanto a Candia,
1570-1670", Venezia 1986. σ. 08-00. Για τη οραστηριότητα του Giacomo Foscarini στις οχυρώσεις
του Ρεθύμνου, ζλ. Ιωάννα Στεριώτου, Οι βενετικές οχυροόσεις του Ρεθύμνου, 1002, τ. Α\ σ.
ύτλΤΙ,ΟΟ, 10:Κ 108, 11Γ), 1 'ιΟ-1ύΙ , ΙύΟ, liO, IG^-Kw, 18·Σ χ>30-:740, 347-349, 3G6,
307, 431. Επίσης για τα [χζγά/α τεχνικά έργα στον ySz-^o της Σούόας, βλ. Ιωάννα Στεριώτου,
Τοπογραφικά σχέοια το)ν πολεμικοόν κινήσεο^ν Βενετών και Τούρκο^ν κατά το 1G45-1G4G στην
περιοχή Χανίο;ν-Σούόας από τα Αρχεία της Βενετίας έκο. ΑΙΙΘ. Θεσσαλονίκη 1001, τιμητικός
τό'αος καΟηγ. Χ. Μουτσοπούλου, ΑΡΜΟΣ, τ. Γ', σ. 17G4-17GG.
38 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

ΣτΓ^ σχετική Relazione του oacoc -ολύ λίγα στοιχεία αναφέρονται συνοπτικά στ^ς
οχυρώσεις του Χάνοακα, α-ό τςν οττοία και σταχυολογούαε τα ακό}.ουΟα.'"
Για τςν ανατο/.ική -/.ευρά τςς 7:ό/:ςς, αε τχν υπερυψο^αένς τοτιοΟεσία στην
οτζοία βρισκόταν το αοναστςρι του Αγίου Φραγκίσκου, ανέφερε ότι το
αοναστςριακό συ^^κρόττ,αα Οα έτζρζΓ.ε ή να κατεδαφιστεί ή να ε-ιχωαατοοΟεί
και να αναδιαρθρο3θεί σε yjjpioizyo ε-ι-ροααχοόνα. Έκρινε ότι το φρούριο του
Αγίου Λταττοίου δεν τταν αοκετά ικανό να κα/ώ^τει για τζο/.ύ καιοό ακόατ, rrv
i Ik i ν i k I V k i J

άαυνα τ-ςς ανατο'/.ικής -τλευράς του Χάνδακα.

Γι' αυτό το ίδιο το φρούριο ανέφερε ότι έ-ρετζε να oλoκ}:ςpoJOoύv οι /^θετζενδύσεις
στις εξωτερικές τζαρειές τ^υν ε-ιχoJ|xατόJσεoύv του ώστε να υ;ςν ·διαβρο/3ούν ατζό
τις βροχές ταήδχ κατασκευασαένα ταήαατα. Ταυτόχρονα εττεά'/ιαανε τςν ανά^^κη
κατασκευής σε κατά)7:Γ/:ς Οέτς ενός συστξαατος ανΟυτζονοαεύσεο^ν (contramine)
κα/^ά καλυα|α£νο3ν, αφού και η σύσταστ^ του υπεδάφους ΤΓ^ς περιοχής του φρουρίου
του Αγίου Ληαητρίου ευνοούσε αυτξν τγ;; κατασκευή.
Στις αρχές του 1578 έγουαε αια ά/7.η καταγραφή το^ν ε/ύ.είψεων σ'
ε7:ιχoJαατoJσεις και τοιγοποιΐες. στα π/^ον σ-ςααντικά σ-ςαεία του περιβόλου, την οποία
συνέταξε ο αηχανικός Anto(nj)o Scholari.'"' Η έκΟεσ-ς αυτς παρουσιάζεται πλήpoJς
αεταγεγραααένη (τεχν. έκθ. Χο 7) και το αόνο στοιχείο που παραθέτουμε εδώ είναι ότι
οι ποσόττ,τες έργοον που υπο/^είπονταν να γίνουν ήταν: σε τοιχοποιίες (1.587 κυβικά passi
(34.713,50 μΟ και σε επιχοοματοόσεις 3(.).(Μ)ϋ κυβικά passi (190.194,30 μ').
Δυστυχώς η γενική αναφορά μόνο σε κάποια κύρια τμήματα το^ν τειχ/ον και η
έ/7χιψη ακριβέστερο^ν παραπομπούν σε σχέδιο, δεν μας επιτρέπει να συσχετίσουμε απόλυτα
τα 'α.ετρητΓκά δεδo|Jivα όλο^ν αυτούν το^ν εκΟεσεο3ν - αναφοροον μεταξύ τους, ούτε να
διαπιστoJσoυ|JLε πόσο ακριβή είναι. Δεν είναι σαφές ά}7.(:οστε, από ό/^ς τις σχετικές εκθέσεις
ποιά είναι τα τε/νικά ποσά τοσ^ ο*^ηκομετρήσε(ον τοον κατασκευούν και βάστ^ ποιό ακριβοός
σχέδιο γίνεται ο σ'υσχετισμός. Πιθανότατα ο κάθε μηχανικός, σε συνεργασία τον αρμόδιο
στρατιωτικό υπεύθυνο, όριζαν δικούς τους άξονες και στόχους για να πάρουν opισ[Jivες
αποφάσεις εκτέ/^στ^ς έργου, σύνταξης προυπο/.ογισυ,ού και χj:ovoδιαγράμ[J.ατoς εργασιούν. Π
σύγκριστ^ μεταξύ το^ν δεδo|iivoJV παρομοίοον εκθέσεcov, τα οποία αυξομειοόνονται χμορίς
αιτιο/νογία σαφή, δεν μπορεί να μας δούσει απο/ώτ^ος τεκμηρκυμένα συμπεράσματα για τγ;

Γ)1. BMV. - Mss It. α. νπ 1189 (8851). GIACOMO FOSCARINI. r<elazione di Candia, fatta dopo aver
sostenuto il caiico di provveditore generaie... (nel 1575), f.9r°
03. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F; 741, Candia. Conto di qiieiio che mancaalla
Fortezzacosi di muro, come di terrene. Ing. Antoinjio Scholari, 21 tebbraio (1577) 1578. (Βλ. κεφ. Γ' τηε
[χε/έτης. τεχν. έκΟ. Χο 7). Η/,, και G. Gerola, ότ,.-.. τ. Λ'-*2, τ. 3'ι0-37 Ι.
ΤΛ ϋΚΧΕΊΊΚΛ ΤΕίΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ^

τΐορεία καί rry -ρόοδο ό/χον tojv εργασιών. Dacoc και αυτές οι εκθέσεις όεν -αύουν να είναι
γζτ^σνχα στοιχεία για τςν ττληρέστερη τζαρουσίατς του ιστορικού ΤΓ^ς κατασκευής ε^ώς τόσο
αεγάλου ipyryj, ότζίος ήταν τα τείχη του Χάνόακα.
Οι "/ηροφορίες για τα έργα σ^ννεχίζουν να εμφανίζονται σττοραοικά και [ο^σα στςν τρέ
χουσα α/ν).η}.ογραφία του γε^^ικού τζρονοητΓ, τςς Κρήτςς Luca Michiel και του γε^κκού καττιτά-
νο Nadal Donado (Γ) Ιουλίου 1578 και 1 Χοεαζρίου 1579). Αφορούσαν κυρίως τγ; ολοκ}θΓ-
pcooT^ και τε^νειοποίηστ^ τοον εξθ3τερικούν λιΟεττΓ-'όύσεουν σε οιάφορα στοιχεία του τείχους (στους
7:poJJLα7όJvες S. ΐο Spirito και ΒηΟ/χ:έα, καΟοός και στο φρούριο του Αγίου Δημητρίου).''''
Η έρευνα στα Αρχεία τςς Βενετίας, κυρίως στςν τρέχουσα α}7.ηλογραφία,
εξακο}.ουΟεί να ατζοκαλύ-ττει στοιχεία για ε/Χ,είψεις και κατά τς όιάρκεια τςς όεκαετίας
του 1580. Ά}7χϋστε το θέμα τζου ενδιέφερε κεντρική διοίκησ-ς στς Βενετία ήταν οι
ε/ύ.είψεις και φυσικά τα οικονομικά μεγέθη -ου ατταιτούνταν για ΤΓ,ν κά/.υψή τους.
Σ' έναν συνο-τικό λοι-όν κατάλογο για τα έργα -ου υτζολεί-ονταν να γίνουν στΓ;;
ογύρωτΓ^ zryj Χάνδακα και ο ο-οίος -αρουσιάζεται τζλτ^ρος μεταγεγραμμένος (τεχν. έκθ.
Χο 8),'" αναφέρονται -εριγραφικά χονρίς ε-ιμετρήσεις και ογκομετρήσεις τα στ^μεία στα
ο-οία έτζοετζε να γίνουν συμ-/.ηρ(όσεις. Σ' ολόκληρο τον οχυρό -ερίβολο εκείνο -ου έλει-ε
ήταν οι λιθε-ενδύσεις των εξoJτεpΓκcόv, κεκλιμμένο^ν επιφανεκύν. Επίστ^ς συνιστούσε ο
συντάκτςς τςς έκθεστ^ς για τςν διευθέτηστ^ τοον (ε-ί -λέον) ε-ιχωματώσε^ον στα
parapetti. Το χυριώτερο όμoJς σ·ημείο -ου θα -ρέ-ει να τονισθεί είναι η ενχρίτ^ εργασιών
κατασκευής του ε-ιπρομαχώνα στον -ρομαχοόνα Vitturi και η ανα-^ο^αιότςτα y.a'CLixvjr^z
ε-ι-ρομαχώνα στο "λαιμό" - gola - του -ρομαχούνα Martinengo.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι αφού άρχισαν εργασίες και σχεδιασμοί
για ττ^ν κατασκευή επιπρομαχο)νοον. τούτο στ^μαίνει ότι ο κύριος περίβολος είχε
συμπληρο3θεί με την κατασκευή το3ν χοομάτινοον parapetti.
Στο στ^μείο αυτό πρέπει να παραπέμψουμε σ' ένα σχέδιο του φρουρίου του Αγίου
Δημητρίου που βρίσκεται στο Κρατικό Αρχείο τ*ςς Βενετίας, η πλήρης περιγραφή του
οποίου γίνεται στο κεφ. Β' ΤΓ,ς με/άτης.'"^ (πρβ/ν. ΙΙίν. 4 και 4α). Στο σχέδιο αυτό
επιβεβαιώνεται η χάραξη του φρουρίου, όπίος ττρ; παρατηρήσαμε ήδη από το 1573, στο
σχέδιο του Domenico de Rossi (ΓΙίν.3).

i)C). ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 742. Candia - 1578. Έ-;'";'ραφο τε xcooixa, di
Candia a V lugliol578, αε υ-ογραφές Nadal Donado cap.° gener. και Luca Michiel prow, gener. ASV. -
Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 743, Candia 1579. Di Candia. a {xmo di Novembre 1579.
i>7. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 744, Candia 1580. Sumniario delle cose che
mancano alia citta di Candia. (Βλ. κεφ. Γλ της ;JLε/iτης. τεχν. έκΟ. Χο 8).
08. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 744. Candia 1380.
40 ΙϋΛΧΧΛ ΣΪΚΙΜϋΤΟΓ

Στα τέλη του 1581 (Λεκέαβριο) ο γενικός ττρονοητέ,ς τΓ^ς Κρήττ^ς Giovanni Maria
Martinengo σε σχετ'/κό έ^ι^^ραφό του αναφέρει ε}7.είψε'κ, Ο'χυ0ετ/;σείς ε7:ιχο3|αΛτώσεοον στους
δύο υτό κατασκευή ετΐ^-ροια^χώνες, του Vitturi κα', του Martinengo, τακτοτιοίηστ^ των
εξωτερικών υψoJ[JLάτωv, τα οποία φαίνεται ότι εξακο/νΟυΟούσαν να απασ/ολούν τους
υπευθύνους TΓjς άαυνας του Χάνδακα και ττ^ν ανά·^ηκη ο/.οκ/ηρίοστ^ς το^ν /.ιOεπΓ-'δύσεoJV στο
φρούριο του Αγίου Δημητρίου η κατασκευή το^^ oπoίoJV δπ?-' είχε προχωρήσει.''"*
Σε μια ά/λη επιστολή του Giovanni Maria Martinengo (αναφέρεται 03ς
govematore), με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου 158'^ επισυνάπτεται μια ολοκληρωμένη
περιγραφή των οχυρωματικδ)ν κατασκευούν που ήδη είχαν γίνει στον περώολο του
Χάνδακα και η οποία παρουσιάζεται μεταγεγραμμένη στο κεφ. Γ' ττ^ς με/^της (τεχν.
έκϋ. No 9).'" Από την περιγραφή αυτ/, που αναφέρεται σε κάθε στ,μείο των τειχών, α/άνά
και στο Καστέ}λο του μοόλου, το οποίο εξαίρει OJς "oJpαιότατη" κατασκευή,
συμπεραίνεται και επιβεβαιώνεται ακόμη μια φορά η ολοκλήρωστ^ του οχυρου περιβόλου
με τις ανάλογες επιχωματά)σεις, τις πύλες, τις "χαμη).ές" πλατείες το3ν πpoμαχoJVOJV
και τις στοές-διόδους επικοινο^νίας. Στγ;^ ίδια περιγραφή αναφέρονται επισ·Γ;ς οι επεμβάσεις
στους θόλους του αρσανά που έγιναν έο^ς το 1585, γεγονός που δηλδ^νει ότι μπορεί να
συνεγίστ-Γρκε η καταγραφή και μετά το 158ί, να ολοκληροόθηκε δε το 1583. Σε κάθε
περίπτωστ^ όμoJς ό/^ τα στοιχεία που αναγράφονται είναι στ^μαντικά, όπως αυτά που
σγετίζονται με τα καταλύματα το^ν στρατιο^τούν μέσα στΓρ; πόλη, προσδιορίζοντάς τα σε
διάφορα στ,ίϋΐεία (θέσεις) του Χάνδακα, α/ά^ και ονόματα αξιο^ματούχων τ-Γ]ς εποχής.
Οι π/.ηροφορίες μας συνεχίζονται με σποραδικές αναφορές, όχι μόνο στις ήδη
εκτελεσθείσες εργασίες, α/λ^ά και στις ε/Χείψεις που σχετίζονται πλέον με τη ζοόνη των
εκσκαφούν της τάφρου, ττ^ς κατασκευής της cunetta (μικρού ανοικτού αγωγού στον
κεντρικό άξονα του πυθμένα της τάφρου), του αντερείσματος της τάφρου
(contrascarpa) και της "καλυμμένης οδού" (strada coperta) στο χείλος αυτου του
αντεοείσαατος· πληροφορίες που δίνει ο καπιτάνο Zuane Mocenigo' ' και ο διάδοχός του

69. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 746. Candia 1581 (Dicembre). To έγγραφο
είναι γραμαένο τε χυνοικα, βρίσκεται οε μαζί με την αποκ^υοικοτοίησή τον ανάμεσα σε α/λα τον
Λεκεμορίον τον 1581. Στο ίοιο έγγραφο αναφέρονται κληροφορίε; για την κατάστασ-ς στις
ογνρώσεις των Xaviojv. της Σούδας και τον ΡεΟνμνον.
70. BMC. - Archivio di Morosini e Grimani. Η: 568/No 26. i.3r°-4v°, έκθεση σννημμένη σ' έ^,ηφαφο τον
Gio: Maria Martinengo, 8 sett. 1582.
71. BMC. - Mss Dona delle Rose, No 136. Reiazione del Zuane Mocenigo, capitano, anno 1582, t. 76r°. Σ
αντό το έγγραφο επισημαίνεται ότι στο τεί'/ος μεταςν τ(ον προμαηούνοον Παντοκράτορα και
Βηθ/.εέμ είχαν κατασκεναστεί εσ(:οτερικά αντιρρίδες (speroni) για την καλύτερη αντοχή τον τειχονς,
α/ϋοά και για τη δννατότητα πον δινόταν να διαπ/,ατύνονν τα parapetti.
ΤΛ ϋΙ-λΧΕΊΊΚΛ TICIXII Tor ΧΛΧΛΛΚΛ

στο [οιο aHioj|xa το 158:^.''

ΣτΓ, "Y^JOJGTr^ 'ΊΙερ'.γραφή του Ηασι/^είου τΓ,ς Κρήττ,ς" του Πέτρου Καο·τροφύ}^κα
(1Γ)83) αναφέρονται τα ήοη γ^κοστά ατ^αεία των οχυρο3αατίκών κατασκευών του
Χάνοακα. Το αόνο iaojc στοιχείο τζου θα άξιζε να σ"Γ,[χεκοϋεί σττ, αε/^ττ^ αυτΓ^ είναι η
τζαρατΓ,ρηστ^ του Καστροφύ/^ακα ότι η -ύλη του Αγίου Γεοοργίου, στο βόρειο ''-λευρό"
του -poaaycova Vitturi και 07:ojc αυτή ήταν καλυααένη αττό το αντίστοιγο orecchione
(κααττύλο ταήαα -ροααχό^να) λειτουργούσε -ερισσότερο ojc βοηθητική -υλίοα (sortita)."^
Την περίοόο αυτέ, γενικός τρονοητέ,ς ΚρήτΓ^ς ήταν ο Alvise Grimani, στον οτοίον
ατηύΟυνε αναφορά για ΤΓ^ν κατάσταστ, το^; φρουρίο^ν του νησιού ο governatore Giovanni
Maria Martinengo (1:2 Οκτωβρίου 1584). " Σηααντικό ταήαα της αναφοράς
αφιερώνεται στΓ^ν τεριγραφή τοον οχυροοαατικών έργων στον Χάνοακα αε ΤΓ,ν αναγραφή
κι εοώ τoJV υτο/,ειτοαένων όγκουν, τοιχοτοίιών και ετιγωαατώσε^ον, του έτζρετζε να
γίνουν για τγ;; oλoκλήpoJστ, του έργου. Το άΟροισαα τοον ετί [οέρους τοσοτέ^το^ν έφτανε:
οι τοιχοτοίί'ες τα 5.800 κυβικά passi (30.885,50 α') και οι ετιχωαατώσεις τα 30).800
κυβικά passi (194.555,50 α'). Κφόσον 0εcopήσoυαε ότι υτήρχε η ίόια αρχική ''αφετΓρία''
αέτρηστ,ς των oγκo[xετpήσεoJV ατ' όλους τους αηχανικούς εκείνης της τεριόόου και
συγκρίνουμε τα τζαροίτζάνω τζοσά αε τα αντίστοιχα αιας τροηγούαενης ανάλογης έκθετης
(του 1578 τερ.) ταρατηρούαε αια ε/άχιστη αείωτη των αναγκαίων, τζρος κατασκευή,
τοσοτήτων των τοιχοτοιϊοόν και σχεοόν κααία αείοοση των τοσοτήτων των
ετ ιχ(:ο|χατο^εο^ν.
Η εξήγ'ητη οεν είναι εύκολο να οοΟεί και να τεκμηριωθεί αν όεν εξαντληθεί η έρευνα,
του/^γιστον στο σύνολο της τρέχουσας α/Ληλογραφίας το^ν αξιο^ματούχων της Βενετίας
στην Κρήτη τρος τη Γερουσία και της κεντρικής οιοίκητης τρος σ" αυτέ;; του Χάνοακα.
Οι όυσκολίες εκτέλετης ενός τόσο μεγάλου έργου είναι τροφανείς* θα μτορούσε να ήταν

/ ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 747, Candia 1582 (Reggimento). Di Candia
a 20 di Nov(embre) 1582. Στο έγγραφο αυτό γίνεται ανεία 7cov αγγαρειών αε τις οττοίες Οα
ολοκ/ήοίοναν τα έργα ττα τείχη, αναφέρεται όε συγκεκριμένα ότι οι υπολογιζόμενες στην -εριοχή
του Χάνοακα αγγαρείες έφταναν τις 10.000 μερες το χρονο.
73. BMV. - Mss It. Cl. VI 156 (6005). PIETRO CASTROFILACA. Descrizione del Regno id Candia, 1583,
i.l59v°. Για το έργο του Πέτρου Καστροφύ/^κα "Περιγραφή της Κρήτης" (17)83), βλ. I.
Στεοιώτου, Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου, 190:2, τ. Α\ σ. 182-180, ότεου αναφέρεται
και η σχετική βιβλιογραφία.
74. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F; 751, Candia 1584. Επιστολή του Giovanni
Maria Maninengo, XII Otiobrio 1584, προς το γενικό προνοητή Alvise Grimani. Βλ. G. Gerola, τ. A'-
2, σ. 347.
 43 IIJAXXA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

έ/λειψη ο'.άθεστ^ς ϋ-εγά/^ων χρτ^αατ'/κών τ.οσών για -/.ηροοαές εργατοον και τεχνιτο^Λ
-ροβλήαατα εφαραο^/^ς του τρογράααατο; tcov αγγαρεκον, avTr^'^^oja'xc tojv εκάστοτε
υ-ευθύνων αηχανικοά; και αξιωαατούχοον ετιτε/Ακοά; στΓρ; εοαραο·^^^/; τcυv σχεοίων, ή
ακόαη κάτιοια υπερβο/;/; στις -ροαετρήσεις του απαιτουαένου έργου του Οα ατέφερε
αυξηαένους τρουπολογισαούς και Οα οικαιο/.ογούσε καταοο/.ή αεγα/.υτέρίον κovoυλίoJV
ατό το τααείο ττ^ς Βενετίας. Ενοεικτικά να αναφέρουαε ότι αόνο για το ταήαα του
αντερείσαατος ΤΓ^ς τάφρου (contrascarpa) αεταςυ τoJV τροααγ/όνο^ν S. to Spirito και
Παντοκράτορα, η ταρατάνίο έκθεσης τρουτολόγιζε ότι αταιτούνταν Ο.ϋϋϋ κυόικά passi
(3 1 .ί)3ϋ υ.Ο ετι70J[J.ατoJσεoJV για τςν ο/.οκληροοαένη κατασκευή της, τοσό του οεν
ετεστ/αάνΟτ.κε να ανα/^έρεται σε τοοτγούαεντ έκΟεστ,.
ii i « ^ k i i

0 Alvise Grimani, του εξακολουθούσε να είναι γενικός τρονοητςς Κρήτςς, σ'

ετιστολή του γραααένη σε κώόικα κατά το αεγαλύτερο ταήαα της και αε ηαεροϋ,ηνία
15 Αυγούστου 158ο, τεριγράφει και τά/.ι τις γενικές ανάγκες ετιyoJ[J.ατoJσεoJV στον
κύριο οχυρό τερίόο/.ο, αναφέρεται στην oAoyJ:r^zojTr^ τoJV κανονιοστασίοον και ϋ.ε ξύλινες
κατασκευές, στις συατληροόσεις της contrascarpa και στις όιατ/^,τύνσεις ΤΓ^ς τάφρου,
αι7νά για ττ,ν κατασκευή τοον "κουνε/λτρυτοον" (cunicolli), α/λλι και για τςν εκόάΟυνσ-ς
του 7.ΐ[αανιού, την ο/.οκ/,ηρο^στ, Oo/.ojv και τεσσ(ύν στον αρσανά."'
Στο τέ7νος του ιοιου χρονου (3 1 Αεκεαόριου Β)8»)) συντάχθηκε ατό το αηχανικό
Zuane Fava αια τεχνική έκΟεσ-ς, σε κκόοικα. Η ατοκρυττογράφησ-ς της έκΟεσ-ςς αυτςς
βρίσκεται ανάαεσα στα έγγραφα της τρέχουσας α/λ,η/.ογραφίας του γενικού τρονοητ/;
Alvise Grimani του Ιανουαρίου (1585) 158() και ταρουσιάζεται αεταγεγρα.ααέντ 70
κεφ. Γ' της αε7.έτης (τρβ/.. τεχν. έκΟ. Χο 10),' ' οτου και ταρατέατουαε. Ινίναι αια
έκθεση ότoJς όλες οι τροηγούαενες. στην οτοία τεριγράφονται οι τοσότητες
ετιχoJαατόJσεoJV και τοιχοτοιάόν του υτο/.είτονταν να γίνουν σ' ο/λκληρο τον οχυρό
τερίβολο. Οι υτολειτόαενες να κατασκευαστούν τοιχοτοίίές έφταναν τα 4.408 κυβικά
passi (33.540,30 αΟ και οι ετιχο^αατώσεις τα 35.350 κυβικά passi (133.007,50
αΟ. Λεν αναφέρεται oαoJς τιτοτα το ιοιαιτερο ή το καινούργιο ατό τα αέχρι τοήοα
τεριγραφέντα και οεν ταρουσιάζεται κααιά }.εττο|αέρεια αε κατασκευαστικό ενόιαφέρον.
Η ετισ-ςαανσ-Γ^ του αηχανικού Zuane Fava ότι έτρετε οι cunicolli κάτοο ατό τα
"αέτ(ΐοτα" τcov τρoααχόJVcov. ατό τον Mailinengo έ(:ος τον Αγιο Φραγκίσκο, να

7,). ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 752, Candia 1585. Alvise Grimani, prow.
gener. di Candia li XV agosto 1585.
7t). ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 752, Candia 1585. Alvise Grimani, prow,
gener.. 31 Dicembre 1585: Ingegnere Zuane Fava (Κερ. Γ* της αελέτης, τεχν. έκΟ. Χο 10).
ΤΛ incM-yriKA ncixii τογχλχλλκλ ^

ο/νΟκ/.ηροοΟούν σύαφοονα αε τις οίηγίες του ατρ/ανικού Latino Orsini, ο οποίος oizyi/Λ -r/jz
κρότεινε, αξίζε', ίσους ν' αναφερθεί.
Τέλος κά-οια οικονοαικά στο^/εία του έργου παρουσιάζουν το ο'.κό τους ενοιαφέρον
και είναι τα ακόλουθα. Για κάθε κυοίκό passo τοιχοττοίίας τζου κατασκευαζόταν αε
ασοέστη, τέτρες, άααο, ααζί αε τα εργατικά τουν ειόικευ[Jivoυv τεγ^νιτουν, στοίχιζε Γ)
όενετικά όουκάτα, ότιου το κάθε όουκάτο αντιστοιχούσε σε ϋ λίρες και 'ι σο/.οία.
Σταειουνεται ότι στο -οσό αυτό οεν συα7:ετιε/.άαοαναν rrv καΟαοά νειοονακτικτ εογασία
U k \ k ί k /· k 1 k i

σττ,ν κατασκευή ττ^ς τοιχοποιίας, ΤΓ,ν ο-οία εργασία Οα κάλυ-ταν αε τις α^ρ^αρείες.
Ιν-ίστ,ς αν στη σύνΟεστ, του κονιάαατος χρησιαοτζοιούσαν κόκκινο Τ,ουαα, η τιαή
κατασκευής 1 κυόικού passo έφτανε τα όενετικά όουκάτα. Λ-ό τα 4.-ι()8 κυόικά passi
TOiyo-οίίάς, τα 1Γ)() κυ0. passi (στην contrascarpa του S. to Spirito) ϋα ήταν
/.ασκόκτιστα. Το συνολικό τζοσό κου ατιαιτούνταν γι' αυτές τις τοιχο-οιΐες ήταν ί:2.190
ζενετικά όουκάτα. Οσον αφορά τις εκιχουαατώσεις υτζολόγιζαν ότι η εςόρυζ-ς και η
αεταφορά κάθε κυόικού passo χουαατος Οα στοίχιζε 9 υ-έρ::υρα.
Ο ίόιος αηγανικός, ο Zuan(e) Fava, ένα χρόνο -ερί-ου αργότερα (90 Χοεαορίου
ΙΓ)8()) συνέταξε, κατά όιατα^ς του γενικού κα-ιτάνο ΤΓ,ς τεριόόου εκείνης Piero Zane,
έκΟεστ, (τζίνακα -ροαετρήσε^υν) και -ά/.ι για τις υτζολει-όαενες να κατασκευαστούν
ττοσότητες τοιχοτζοίιών και ε-ιγ/υαατοί^σεουν, η οποία παρουσιάζεται αεταγεγραααένη
(ποόλ. Κεφ. Γ' έκΟ. Χο 1 1)." II σειρά tcov αvαφεpo|Jivcυv στοιχείο^^ είναι όπως
και στςν προηγούμενη έκΟεστ, (Χο 10) και αε τις ίόιες ακριόα)ς υποόείξεις. Τέλος τα
συνο/.ικά ποσά που αναγράφονται στο τέλος ττ,ς έκΟετΓ^ς είναι για τις απαιτούαενες
τοιγοποίίες τα 3.Γ)08 κυόικά passi (18.187,1() α') και για τις επιχ(:υαατώσεις τα
18.()40 κυβικά passi (1)8.'λ3τΧ80 α'). Συγκρινόαενα τα ποσά αυτά αε τις αντίστοιχες
ποσό τη τετ της έκΟετςς του 1Γ)8Γ) παρατηρούαε κάποια αείίυστ^. που στ/ααίνει αείουστ,
Tojv αναγκοόν και προο3θησ'ς tojv zzycov.
Ο ίόιος ουΟαός t.zoozo'j tcov εργασιών συνέχισε και τα επόαενα χρόνια. Σε αια
έκθεση του 1Γ)88,' '^ που αφορούσε ο/λκληρο το νησί, στο ταήαα που περιγράφεται η
κατάσταση tcov ογυροοαατικοόν έργο^ν του Χάνόακα, ανα/ούονται οι ποσότητες των
τοιγοποίάόν και επι7Coαατcόσεcov που υπο/.είπονταν να κατασκευαστούν. II περιγραφή

/ / . BMC. - Mss Correr LXXXI (2677-2703). Relazioni ed altre varie, scritture appanenenii alia ditesa e
govemo del Regno di Candia in tempo del Dominio della Repiiblica Veneta, No 2692. (Πρβλ. κεφ. Γ' της
[xs/irr,:. τεην. έκΟ. Χο 1 1 . Ηλ. και G. Gerola, τ. Λ'-:2. σ. 347).
78. BMV. - Mss It. C1 XI 6 (7222). Miscellanea. Descrittione et panicolare nota de tutta Γ isola di Candia,
1588, l'.16v°-17v°.
44 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤί)!·

ακολουθεί τφ ίοια ακριβώς [χέΟοοο, κατά ττροααχοόν^, "ύλη ή cortina (ευΟύγραααο

τείχος). Και σττ;^ έκθεσ-ς αυτ/; ετζαναλααβάνεται η υ-όοειξχ ότι για τις ετ:Γ//ϋαατό^σεις
έ-ρεττε να χρησιαοτιοιηθούν οι άνόρες, ντότιιοι χο^ρικοί, τΐου ήταν υ7τοχρεω|ϋΐενοι να κάνουν
αγγαρεία. Ήταν μια εργασία καθαρά χειρονακτική, χοορίς α^αιτςσεις τεχνικές. Στςν
κατασκευή όμο^ς των τοιχοτζοίιών υ-οοεικνυόταν ότι έ^ρετ^ε να χρησιμοποιηθούν
επαγγελματίες μουράροι. Οι συνολικές ποσότςτες που υπο/.είπονταν να γίνουν έφταναν,
οι τοιχοποιίες τα 3.34U κυβικά passi (17.(ΙΟΙ ,80 μ'), προς (> βενετικά οουκάτα το κυβ.
passo και οι επιχοηίχατοόσεις τα 17.010 κυβ. passi (8ί).ί)1ι .":?,70 μ3).'''
Στα τέλη του 1Γ)88 (::?7 Νοεμβρίου) ο μηχανικός Francesco S(e)ntini συνέταξε
κατά/.ογο τoJV cH00ojv για τις κατασκευές στα τείχη του Χάνοακα που έγιναν στο
όιάστημα 10 Νοέμβριου 1;)8θ εοος 10 Μαρτίου 1388. περίοοο κατά τςν οποία γενικός
προνοητής Κρήτης ήταν ο Juanne Mocenigo.^" Ο κατάλογος παρουσιάζεται
μεταγεγραμμένος στο κεφ. Γ' της μελετης (πρβλ. τεχν. έκθ. No 13). Τα έξοδα αφορούν
αυτά τα ιδια τα εργα, α/ύνα και αμοιβές μουράρί.υν (τεχνιτ^όν ειδικών στην κατασκευή
τοιχοποιιο^ν), πληρο^;αες αγγαρεΐ03ν, καθους και ζ(υο^ν που γρησιμοποιούνταν στις
μεταφορές. Το σύνολο τoJV εξοοο^ν εφτανε τις 370.130 λίρες. Ιν^δεικτικά αναφέρουμε από
τα επί μέρους ποσά. οτι στο όιάστημα απο τις Κ) Ιου/έου 1Γ)8() έoJς τις 10 ί\1αρτίου
1588 για τη μεταφορα χο^μάτο3ν απο τις τάφρους και τα γύρ(:ο αναχώματα πάvoJ στους
προμαχώνες Martinengo, Ιησού και S. to Spirito, προκειμένου να αποκαταστήσουν
κJαταpρεύσεις από τις βροχές, υπολογίστ-ςκε ότι ξοδεύτηκαν 353.354 λίρες.
Γενικός καπιτάνο εκεέ/Γ τςν περίοδο στςν Κρήτη ήταν ο Gio(vanni) Battista del
Monte. Στις 30 Νοεμβρίου 1588 εξέδο^σε σειρά οδηγκόν για το μισθοφορικό στρατό του
"Βασι/νείου"^' και μεταξύ τοον ά/άκον αναφέρεται κι αυτός στις ε/7.είψεις που υπήρχαν
ακόμη στα έργα του Χάνδακα, χωρίς να δίνει ακριβείς ποσότςτες το^ν υπoλειπoμέvcfJV

79. Στο χειρόγραφο αναγράφεται για τις τοιχο-οιΐες .Ί..Ίί)() κυδ. passi -ροφανώς αττό λάθος του
γραφέα, αφού οι αναφερό;αενες ε-ί μέρους Γ.οτότγτες έχουν άΟροιτμα 3.940. Εττίτχς και ττο
άθροιτμα το^ν ε-ιχ(οματούτε(:ον τζαρατηρείται κά-οια διαφορά· γράφεται 17.Γ)00 κυζ. pa.ssi αντί του
ορθού αθροίσματος 17.010 κυβ. passi.
80. BMC. - Misc. Corner, LXXXI (2677-2703). No 2692. Kelazioni ed altre varie scritture appartenenti alia
difesa e govemo del Regno di Candia in tempo del Dominio di Republica Veneta (Ινεο. Γ' ττε ·J.ε>iτrε.
τεχν. έκθ. Χο \ 2' ). Για τα -ροβλήματα -/χρωμής τουν αγγαρειών βλ. G. Gerola, τ. Λ'-3. σ. 3 'ιΟ·
α/ά^ και για τις ενέργειες τίον αξαοματούχίον εκείνης της -εριόόου βλ. G. Gerola, τ. Λ'-τ>. σ.
348-349.

81. BMV. - Mss It. CI νπ 1523 (8682). 13: Ordini da osservazioni dalle Milizie da Gio. Battista del Monte,
cap.® gener, 20 Novembre 1588, t'.726r°-727r®.
ΤΛ ΠΕΧΕΤΙΚΛ ΤΕΙΧΠ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

κατασκευών. Τόνιζε ιδιαίτερα την αναγκαιόττ^τα για επιδιορθώσεις κυρίως στις

ετζιχοοαατώσεις οι ο-οίες -αρουσίαζαν καταρρεύσεις και διαορούσεις αετά ατζό αια τζερίοοο
αεγά/χον ζροχών και τζ/.ηααυροόν. Οφειλαν να προστατεύσουν αυτές τις κατασκευές,
γιατί ατίό τόσα χρόνια εργασιοόν, αε τόσες χιλιάδες εργατικά χέρια -ου
χρησιαοτζοιήθτρκαν, α/ύνά και τόσο αεγά/χι χρηαατικά -οσά -ου ξοδεύτηκαν, έ-ρετζε αε
κάθε Ουσία να συνττ^ρηΟούν αυτά τα τείχη. Ατιό τςν ά/λη ττ/^ευρά στ^αείωνε ότι το έργο
ήταν τόσο αεγάλο -ου ό.τι είχε γίνει έcoς εκείνη ~2:ρί-ου 50 χρόνια α-ό τγ;;
έναρξη του -λήρους -ρογράααατος συστηαατικών ε-εαβάσεοον, φαινόταν -ολύ λίγο. ενώ
αυτά -ου υ-ολεί-ονταν να κατασκευαστούν ήταν αρκετά. Σ—Γρ; έκΟεστ, αυτ/] ο Gio.
Battista del Monte αναφέρεται ε-ίστ,ς στςν ανάγκη εφαραογ·/;ς τ^ον α-οφάσεο^ν για τις
αγγαρείες στην κατασκευή τοον ετζιχωαατώσεο^ν. Οι ε-ιχωαατώσεις αυτές,
(συα-ληpδJσεις. ε-ισκευές). ετζρετζε να γίνουν σε διάφορα ταήαατα του οχυρού
-ερι6ό/.ου. Ε-ί μΙρους τοιχο-οιΐες. λιΟετυενδύσεις τειχούν. εκβαθύνσεις ΤΓ^ς τάφρου ήταν
ορισμένα α-ό τα έργα -ου ετζρετζε κι αυτά να συμ-ληpoJOoύv.
II φροντίδα για συντήρηστ, των οχυρώσεων ήταν σαφής, ό-ο^ς διατυ-ούνεται
σε διάφορες διαταγές -ου κατά καιρούς εξέδιδε η Γα/χνοτάτΓ^ αφού αυτές οι οχυρώσεις
α-οτελούσαν έναν τομέα τόσο ζωτικό για την ίδια την ε-ιβίωσ*/] ττ^ς. Στις 30 Δεκεμβρίου
1588 εκδόθτρκε διάταγμα -ου στάλθηκε στους το-ικούς διοικητές των κυριοτέρων
οχυρών βάσεοον ττ^ς Γαληνοτάττ^ς σττ;^ Terraferma a/jJc και στο Levante. Με το
διάταγμα αυτό καθοριζόταν ο τρό-ος καθαρισμού τοον τάφρων τοον οχυρίόν, μττροστά στα
''μέτο37:α" και στα '^-λευρά'' το^ν -ρομαχοόνίον καθοός και στα διάφορα αναχοόματα.
Καθοριζόταν η α-ε/νευΟέρο^στ, το^ν ίδχον χούρων α-ό τους /.αχανόκη-ους και ά}λες
-αρόαοιες χρήσεις α-ό τις ο-οίες είχαν καταληφθεί. Μεταξύ των οχυροόν -όλεων -ου
έ/^βαν το -αρα-άνο3 διάταγ|α.α ήταν και ο Χάνδακας.'^'
Οι αναφορές και οι εκθέσεις για τα αμυντικά ζητ/;[J.ατα ττ^ς ΚρήτΓ^ς ήταν συνεχείς.
Σε μια -αρόμοια περιγραφή του Κ)88, αναφέρονται πολύ γενικά οι ε}άχ:ίψεις στις
επιχωματώσεις, στις λιθεπενδύσεις, η ανάγκη αποτζεράτωστ^ς τoJV επιπρομαχώνων,
ά}λο^ν αμυντικοόν κατασκευούν εκτός κυρίου οχυρού περιβόλου, α/άχ!: και οι επεμβάσεις
στον αρσανά και στο Καστε)ά.ο του μο3λου.^^
Στις αρχές του 1589 συντάχΟτρκε ένας κατάλογος των καταλυμάτων του

8*2. ASV. - Provveditori alle Fortezze. Β:1, Decreti 1588, 30 Xmbre (dicembre). Προλ. κεφ. Γ*, της
αε/^της, τεχν. έκθ. Χο 13.
83. ASV. - Provveditori alle Fortezze. 13:49, Desciizione delle cose di Candia, 1588. (χωρίς τίτλο και
υτογραφή συντάκττ,)·
46 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

ΐχίσθο'γοριχού στρατού τζοο οτζτ^ρετούσε στοο Χάνοακα, ο οτζοίοζ παρουσιάζεται στο κεφ.
Γ' της αε7.έτης (Χο 14).'^' Ο κατάλογος συντάγΟηκε ατζό το αηχαν/κό Zuan(e) Fava, τον
Πρά)το των ξυλουργα>ν Zorzi Filitino και τον ΙΙρίότο τοον οικοοόαουν Antonio Robbazzolo
τζεριέχει οε αόνο rr^ θέστ^ του συγκροτ-/;αατος του κάθε ατρατ^ονα, Zcopίς ά/7.ες
λε-τo[Jtipειες. Εκίστ^ς καταγράφει τα γενικά έξοοα το^ν οικοοοαικών υ'λικών τιου ήταν
απαραίτητα για τις στ^ααντικές επισκευές -ου τίρειάζονταν στα ίοια καταλύαατα.
Μεταξύ 1589 και 1590, ε-ιστ^αάνΟΓρκαν οιάφορες καταγραφές στα βενετικά
αρχεία, οι οττοίες ολοκ/ηροά^ουν ττ;; εικόνα τ^ου ε-ικρατούσε στον οχυρό περΆο\ο του
Χάνοακα. Ειοικότερα για το φρούριο του Αγίου Ληαητρίου, όη/ώνεται ότι ήταν αρκετά
αειονεκτικό για σςν άαυνα ττ^ς ίόιας τςς -ό/χς. Kατασκευασ[Jivo αε κανονική,
-pofJιαχoJVΓκή χάραςη, ηταν -ροορισ|αένο να ε-οτζτεύει ττ^ν ν,οΟΑοα του Μαρου/ζ!: -ου
εκτείνεται στους -ροποοες του /Μου του. στα βορειοανατο).ικά. Α'/άνά για να ε/^γχΟεί η
παρουσία του υψ03αατος του ίοιου του φρουρίου, αφού όεν ήταν όυνατόν να ισο-εοο^Οεί, οόστε
η ε-ο-τεία ΤΓ^ς κοι/ζίιόας του Μαρου7ζ!ι να γινόταν α.-' ευθείας α.-ό τον -ροααχοόνα Vitturi
και αε τα κατά/ά^Γ/^α εξο^τερικά οχυρίοαατικά έργα, α-οφασίστΓ;κε να κατασκευάσουν
αυτό το φρούριο, του Αγίου Ληαητρίου, α-οόεγόαενοι ττ;^ ύ-αρξή του. Ακόαη πιο
συ^ηκεκρίίοένα αναφέρεται ότι από ττ,ν πύ/^η του Αγίου ΓεoJpγίoυ και σ' απόσταστ, αόνο 50
passi (34,80 α.) υπήρχε ύψο^αα που έκρυβε την /.οΟΑοα. Ίΐταν προφανές λοιπόν το πόσο
επικίνόυνο ήταν (για τους ααυνόαενους) να καΧυφΟεί ο εχθρός πίσοο απ' αυτό το ύψοοαα,
χο3ρίς να γίνει αντι/χπτός, να "υπονοαεύσει" τον χώρο προς τςν πόλη και να πρocoθ·ςθεί αε
ο/ίθρια αποτε/^σαατα. Τέ/νος επιστ^ααίνεται ότι ο προααχοόνας και ο επιπpoαα7cόvας
Martinengo παρουσίαζαν ακόαη αρκετές ανάγκες τακτοποίησα,ς.''"
Φτάνοντας λοιπόν στην τελευταία οεκαετία του ΙΟου αιοόνα, βλέπουαε ότι και
πάλι οι γενικές παρατΓ,ρήσεις στις σχετικές εκθέσεις αφορούν κυρίους βελτιοόσεις opiauivcov
κατασκευών, ή απ/1ς θεο^ρητικές κριτικές για ορισ|αένα ααυντικά έργα. ΙΙάντα όε
επιστ^ααίνονταν οι ε}λνείψεις.
Από αια παρόαοια έκθεστ^ του conte Curtio Martinengo (8 Απριλίου 1590)'""

84. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 754. Candia 15S8. Adi 25 tebbraio (1588)
1589. Calculo delli alloggiamenti... (κεφ. Γ' της μελέτης, τεγν. έκΟ. Χο 14).
8Γ). BMC. - Mss Dona delle Rose, No 21. Candia, Relazioni. Libretto 2o (1589). f. 19v°. Libretto 3o ( 1589-90).
L 12r°.

80. ASV. - Secreta. Materie Miste Notabill, R;3. Candia e Terra Ferma. .sec. XVL Pareri de Diversi Capi da
Giierra et altri Rapresentanti publici intorno alia diiesa del Regno di CANDIA et del Stato di TERRA
FERMA.M.DLXXXX, adi VIII Aprile. del Conte Cunio Martinengo f. 50r°. (κεφ. Γ' της αε/ζττς. τεγν.
έκΟ. Χο ι:.).
ΤΛ lilCMiTIKA ΤΕΙΧΙΙ TO)· ΧΛΧΛΛΚΛ ^

ετΓ',στ^ααίνουαε τ'.ς τιαραττ,ρήσεις του για τις ''κουνε/Λτρυτιες" (cunicolli) των οχυρώσεων
του Χάνοακα (-ρζλ. Κεφ. Γ' τΓ,ς αε/άττ^ς τεχν. έκΟ. Χο 15). 0 Curtio Martinengo
ανέφερε ορισ|χένα αειονεκτήαατά τους. ότζίος το γεγονός ότι οι ''κουνε/ώτρυπες"
ζρίσκονταν τζολύ κοντά στο τείχος, τα τιιΟανά όε ερεί-ιά τους αετά ατιό κάποια ε-ίΟεστ^
Οα 7j:ησι[J.07:oιoύvταv α-ό τον εχθρό τζρος όφελός του, αετά ττ,ν κατάληψη ττ,ς
contrascarpa και την είσοοό του |Jiσα στΓ;; τάφρο. Α/Χωστε οι στοές το3ν cunicolli,
συνέγιζε ο Curtio Martinengo, ότιο^ς ήταν κατασκευασαένες οεν ατζορούσαν να οεχΟούν
κανονικό -υροζολικό. ΓΓ αυτό -ίστευε ότι ήταν -ροτιαότερο να τοποθετηθούν κάπως πιο
αποαακρυσαένα από το τείχος και να έγουν ικανό πάχος επιχωαάτωτης, ώστε να αην
είναι τόσο εύκολο να καταληφθούν."^'
Ο Pietro Zane, καπιτάνο στην Κρήτη εκείνη την εποχή, σε αια συνοπτική
επιστο7;η του για τα θέαατα της Κρήτης (1590. Σεπτέμβριος)^"^ αναφέρει για την πό}ν:η
του Χάνοακα ορισμένες γενικές παρατηρήσεις για τις ε/Χείψεις που ακόμη υπήρχαν.
Εκείνο όμοος που πρέπει να επιτημανθεί είναι οι σκέψεις του για την οργάνωτη των
εςο^τερικοόν. πέραν της τάφρου, οχυροόν. Σ' αυτά μπορούσε να σχηματισθεί μια πρώτη
γραμμή αμύνης με το ανά/^ογο πυροβο/.ικό, α/Χά και ένα σύστημα ανθυπονόμευτης
αυτής της ζοόνης. Με τη [οίθοοο αυτη ο εχθρός που τυχόν θα προήλαυνε προς την πό7:η
θα π}^γιοβαλόταν ή και θα καταστρέφονταν οι θέσεις του από τις μίνες των αμυvoμέvcov.
Ό πους όαίος έχουμε ήοη αναφέρει οι αμυντικοί αυτοί σχεοιασμοί θα εφαρμοστούν αρκετά
αργότερα, τις παραμονές της μεγάλης πολιορκίας.
Στις 31 Δεκεμβρίου του ίόιου χρόνου (1590), ο τότε γενικός προνοητης ΑΙ vise
Giustinian στην τρέχουσα α/λ:ηλογραφία από την Κρήτη αναφέρει [χεταϊύ το^ν γενικών
παοατηρήσεοόν του, για τις ε/ά^ίψεις στον οχυρό περίβο/.ο, π.χ. /.ιθεπενούσεις εξωτερικών
τοιγοποίιών και το γεγονός ότι οι εργασίες στον επιπρο[^Λχώνα του Vitturi (Βίγ/^) είχαν
τε}.εαόσει. Συμπλήρο3νε όε ότι θα ολοκλήρω^νε και την κατασκευή των ά/Αων
επιπρομαγό^νων τους οποίους είχε προτείνει να γίνουν ο Giulio Savorgnano, πριν 30 χρόνια.""^"

87. Λοκετέ; οεκαετίες αργότερα, ένα; ά/Δο; γ-'ωατό; μηχανικό; τη; εττοχή;, -ρωταγοονιστή; στα
ογυρίοαατικά έργα τη; Κρήτη;, ο Francesco Basilicata, Οα υ-οστηρίξει την χρησιμότητα tcov
"κουνε/λτρυ-ο^ν". -εριγράροντα; στην Relazione του τα -λεονεκτηματα -ου -ροσέφεραν στην
ααυντ'.κή ικανότητα τίον τειχοόν. αντιπαραΟέτοντα; σχετικά ε-ιχειρήματα στι; αντίθετε; α-όψει;
-ου είγαν όιατυ-ο^Οεί. Βλ. Στέργιου Σ-ανάκη, Relazione του Francesco Basilicata, 1030.
"Μνηαεία τη; Κρητική; Ιστορία;", τ. V, ΙΙράκλειο 19G9. σ. 80-94.
88. BMC. - Mss Dona delle Rose, No 136. Di Candia somario d' una scrittiira del Pietro Zane, gia cap. ο di
Candia, data 1590 (de Sett.), f. 7r°-v°. Βλ. και G. Gerola, ό-.τ;.. τ. A'-'2. σ. 35 1.
89. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 755. Candia Alvise Giustinian, prow, gener.
Di Candia, a 31 Decembre 1590.
48 ΙΩΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΐΜϋΤΟΓ

Ένας τρότΓος, αρχζτά συνηθισαένος εκείνη τςν z~oyr^. 0^ατύ-03σ-ςς των ατζόψείον
στρατιωτικών [χηχανικουν και επιτελών, 'JπευOύvoJV για 07υp0J|xατικά έργα. ήταν η
καταγραφή τους σε [-λορφή διαλόγου. ί\ίεταξύ τoJV αναφεροαένο^ν» στοιχείου;
περι/^ααβάνονταν τόσο θεο3ρητικά, όσο και στοιχεία συγκεκρι[Jtivα ή πρακτικά κάποιου
φρουρίου, η περιγραφή ΤΓ^ς κατάστασ-Γ^ς του κτ/.. Σ' έναν παρόαοιο όιά/.ογο για το
"Βασί/^ειο τ/^ς ΚρήτΓ^ς" στον οποίο περιγράφεται η κατάσταστ^ το^^ φρoυpίoJV του νησιού,
στο ταή[^ για ττ^ν πόλη του Χάνοακα αναφέρονται opia|jiva ενοιαφέροντα αετρητικά
στοιχεία, από τα οποία απορούν να εξαχθούν γρήσιαα συαπεράσαατα."'" Τα στοιχεία αυτά
είναι οι αποστάσεις αεταξύ συ^θίεκριυ^νο3ν σ-ςαείοον του οχυρού περιβόλου του Χάνόακα
και έχουν ως εξής:
• από το "πλευρό" τoJV αρσανάοίον έθ3ς την αιχαή του προααχούνα τςς
Σααπιονάρας η απόσταστ, είναι :2()U passi (348,0 α.)
• η cortina των Συαβούλων έχει [r/;κoς 14ϋ passi (^54,04 α.)
• από ττ,ν "αιχαή" του προααχό^^α Martinengo της Σααπιονάρας έoJς τφ
"αιχιαή" του προααχώνα Vitturi είναι 2' ^)0 passi (43Γ) α.)
• από το "πλευρό" του Αγιου Φραγκίσκου |Jiχpι τςν "αιχαή" του προααχώνα
Vitturi είναι 220 passi (38:ί,8ϋ α.)
• η αποσταστ^ απο τ·ςν "αιχαή" του προααχούνα ττ^ς Σαμπιονάρας Ι^^χρι σο
Καστέ/^^ο του (αούλου είναι 300 passi (5:2:2 α.)'"
Την ίόια περίοόο, σ' επιστο'λή του Honorio Scotto την οποία συνέταξε στις 15
Μαίου 1591 για λογαριασαό του τότε όούκα της ΚρήτΓ,ς Loredan, αναφέρονται οι
απόψεις του για βελτιώσεις σε όιάφορα στ/αεία των τειχών του Χάνόακα.''"' (πρβλ. Κεφ.
Γ' ττ^ς αεύΐτης. No 1ϋ). Η αναφορά του παραπέαπει ταυτόχρονα σε κάποιο πρόπ}^σαα
στο οποίο διακρίνονταν οι προτάσεις του. (Λυστυχοός το πρόπλασαα όεν έχει βρεθεί και
ταυτιστεί). Τα κύρια σ'ςαεια τςς επιστολής επικεντρο.)νουν το ενδιαφέρον:
• στς διευθετΓ^σ'ς ττ^ς κανονιοθυριδας του "π/^υρού" τoJV αρσανάδων κοντά στΓ^^
κατοικία τοον Συαβούλο^Λ

90. ASV. - Secreta. Materie Miste Notabili. F: 2, Candia. Fortezze e difesa, 1537-1591. Discorso sopra 11
Regno di Candia, del stato in che s' atrova 11 presente ano 1591 con 11 modo di ditfenderlo.
91. Ένας αυατηαατικος ε/^γχος σε σηαερ'.νο, vtilo κλ'.αακα, τοττογ^εαφ'.κό του αεγέΟους tojv ιοκυν
α7:οστάσεθ3ν θα εξακρ'.ζο^νε την ακρ'.βεια ή οχι tcov [χεγεθολ τιου αναφέρονται σ' αυτήν την έκθετΓ,
του 1591.
92. ASV. - Secreta. Materie Miste Notabili. F: 2, Candia. Fortezze e ditesa, 1537-1591. Scrittura del Honorio
Scotto, di Candia a 15 Maggio 1591. (ΙΙρζ/.. κεφ. Γ', τεχν. έκθ., Χο 1G. βλ. και G. Gerola, ότι. τ.
Λ'-2, σ. 351-352).
7'.\ nEM-yriKA ricixii τογχλχλλκλ ^

• στα -ροζλήαατα του ττροααχώνα ττ,ς Σααπιονάρας αε το να βρίσκονται τα

εσο3τερικά ετζίτιεοά του αρκετά χαατ/^ και εκτεΟεΐ|ϋΐένα σ' εξωτερικά
υψώαατα. Το εύρος του ήοη κατασκευασμένου προμαχώνα δεν ε-έτρεττε
συμπληρωματικά, βελτιωτικά αμυντικά έργα και κάνει μια πρότασ-ς, πολύ
OεoJpητική, για ττ,ν κατασκευή ενός πολύ μεγαλύτερου στην έκταστ,
προμαχώνα, ο οποίος θα έφτανε σπς Οά/^ασσα, καλύπτοντας το ίδιο το λιμάνι
και τους αρσανάδες,
• στον ά/λο, αρκετά μειονεκτικό προμαχουνα του S. to Spirito, όπου η ύπαρξη
του φυσικού βράχου στο υπέδαφος της περιοχής δεν επέτρεπε την εκσκαφή
κανονικής τάφρου. Οπότε πρότεινε την ύψωτη τoJV εσωτερικών επιπέδων του
προμαχούνα μ' επιχoJματώσεις,
• στο φρούριο του ^^γίου Δημητρίου, για το οποίο επανα/^μβάνει και ο Ηοηοπο
Scotto ότι αν κατα/^μβανόταν από τον εχθρό, γεγονός σχετικά εύκολο, η
ανατολική πλευρά της πόλης ήταν τελείως εκτεΟειυιένη με καταστροφικά
αποτε/νέσματα γΓ αυτήν και πρότεινε την κατασκευή επιπρομαχώνων, κυρίως
κοντά στο μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου.
Κι ενώ οι γενικότερες εκθέσεις το^ν αξιω|ματούχων, το^ν υπευθύνων για την άμυνα
του 'Έασιλείου της Κρήτης", ανέφεραν σχεδόν αποκλειστικά τα μειονεκτήματα και τις
ε/λνείψεις στον ογυρό περίβολο του Χάνδακα, η τρέχουσα α/λοηλογραφία δίνει στοιχεία
προόδου τ6ον εργασιο^ν.
Στις 7 Σεπτεμβρίου 15ί)1, ο γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo σ' επιστολή
του γραμμένη κατά το ήμισυ σε κώδικα (κρυπτoγpαφη[Jivo) αναφέρει ότι οι εργασίες
κατασκευής στον επιπρομαγοόνα του Martinengo προχωρούσαν πολύ κα7^, προς [μέγιστο
όφελοτ της άμυνας της προ^τεύουσας του "Βασιλείου".
Ενδιαφέρον επίτης παρουσιάζει μια καταγραφή του Ηοηοπο Scotto στην οποία
παοουσιάζονται επιμετρήσεις στο ανάπτυγμα του οχυρού περιβό/^ου του Χάνδακα,
γραμμένη στις :2 Αυγούστου 159:2.'' ' Συ-^ο^εκριμένα περιγράφονται ότι:
• από την "αΓχμή" του προμαχώνα S. to Spirito έο^ς το "πλευρό" του
προμαχώνα Παντοκράτορα η απόστατη είναι 33() pass! (410,(54 μ.)
• από την "αΓχμή" του προμαχώνα Παντοκράτορα έως το "πλευρό" του

93. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 756, Candia. Zuanne Mocenigo, prow.
gener. di Candia, ii 7 Sett.ο 1591.
9 4. ASV. - Senate, Dispacci. Frevvediteri da Terra e da Mar, F: 757, Candia. Honorio Scotti. Di Candia. li
2 Agosto 1592.
50 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΪΤΚΡΙϋΤΟΓ

-poaayojva Βηθλεέα η ατζόσταστ^ είνα'. ί ΙιΟ passi (4 17,(Η) α.)

• ατ:ό (προμαχώνα) ΒηΟ/,εέα έίος (ycovia) του προμαχοχ/α Martinengo χ
απόστατΓ^ είναί ::?:25 passi (301,50 μ.)
• από ττ^ γωνία του προμαχοόνα Martinengo icoc το ''πλευρό" του προμαχο^να
Ιησού, η απόσταστ^ είναι 500 passi (3 48,00 μ.)
• από τη γοονία του προμαχοόνα Vitturi έοος το "πλευρό" του Αγίου Φραγκίσκου,
η απόσταστ, είναι 510 passi (31)5,40 μ.)
• από τη γίονία του προμαχοόνα Σαμπιονάρας 0ojc το "πλευρό" του προμαχοόνα
Vitturi (κάτoJ από την πύλη του Αγίου Γεοοργίου), η απόσταστ^ είναι 550
passi (435,00 μ.)
• από τη γο^νία του προμαχοόνα Σαμπιονάρας 0ojc το "πλευρό" που βρίσκεται
κάτoJ από ττ,ν περιοχή ττ,ς κατοικίας tcov Συμβούλου; - "π/.ευρό" tojv
αρσανάόων - η απόστασ-ς είναι 500 passi (3 48,00 μ.)
Στο στ,μείο αυτό Οα είχαμε να παραττ,ρήσουμε ότι οι αποστάσεις που σ-ς με ιθύνονται
στΓ;; παραπάνω καταγραφή συμπίπτουν με τις ανά/.ογες μετρήσεις σττ;^ προηγούμενη
καταγραφή, του τέλους της όεκαετίας του 1580.
Ο καπιτάνο Filippo Pasqualigo, το 1503, προγραμμάτιζε τςν ολοκλήρωσ·ς tojv
επιχoJματcόσεoJV στο Οα/^σσιο τείχος. ' ' Ενώ ο ίοιος πάλι καπιτάνο, λίγους μήνες
αργότερα, σε δύο συνεχείς επιστολές του (8 και 15 Αυγούστου 1503), γραμμένη η
πpoJTΓJ σε κο)δικα, επισ-ςμαίνει και πάλι τις ε/7.είψεις στις oχυpcόσεις του Χάνδακα, που
ήταν:
• υπεpύψoJσ*ς tojv parapetti και διαπ/άτυνστ^ της τάφρου,'"'
• συμπ}vήpoJσ'ς του τείχους από τον προμαχούνα του S. to Spirito (ή Αγίου
Ανδρέα) έoJς το Αερματά.
AηλoJvε επισ^ςς, ο Filippo Pasqualigo ότι είχε κατασκευάσει τέσσερις μεγάλους
"ορομους" - ράμπες - οι οποίες έφταναν πάvoJ στο "/.αιμό" - gola - tojv πpoμαχoJVOJV,
για την κα/.υτερη εξυπηρετητή της άμυνάς τους και ό/vOjv tojv ά}7.0JV έpγoJV που
υπήρχαν παvoJ στους προμαχούνες, επεμβάσεις που ήδη διακρίνονταν στα προπλάσματα
(modelli) που είχαν παρουσιαστεί στη ΑιοίκητΓ^. II πύλη του Αερματά ήταν κι αυτέ^
τε}.ειoJ;Jivη και ικανή να οεγΟει σούμα φρουράς, γεγονός που προύτΓ^ φορά αναφέρεται OJς

95. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, Γ: 757, Candia. Filippo Pasqualigo, cap. o, di
Candia li 2 di Genaro (1592) 1593.

9Γ). ASV. - Senate, Dispacci. Prevvediteri da Terra e da Mar, F: 759. Candia. Filippo Pasqualigo, cap. o, di
Candia li 8 Agosto 1593.
ΤΛ ΙίΕΜ'ΠΊΚΛ ΊΕΙΧΪΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

-/.ηροφορία. Ε-ετΓ,αανε τέλος ότι τα έργα ττ,ς ατιοΟήκευστ^ς νερού (οεξααενές) ήταν
α-όλυτα αναγκαία ώστε να ατ,ν υτζάρΗει έ}7.ειψη υόροοότςοτ^ς ατΓ,ν οχυρωαένη -ολιτεία,
ενοό οι ε7:ΐ7/οαατ03αεις -ταρουτίαζαν καταστροφές σ' ορισαένα στ,αεία."'
Πριν -poyoJpήc70'Jαε στα ετζοαενα στοιχεία -ου βρίσκονται στα αρχεία τςς
1 Βενετίας, αξίζει να αναφέρουαε αια -/χροφορία -ου ετζιστ,αάνΟηκε σε αια -εριγραφή των
κυρκον Οεαάτων της Κρήτης, γραααένη ατζό το σύαβου/.ο Zacharia Soranzo, στις 7
Ιανουαρίου (1513::?) 151)5.'^ Κατά την αναφορά τ(ον -υλούν στα τείγη του Χάνόακα,
-εριλααβάνει και -ύ/χ το;ν IvSpaiojv. Ινίναι η όεύτερη φορά -ου ε-ιστ,ααίνεται αυτό το
στοιχείο. Στο σχεοιάγραααα ΤΓ,ς -ό/.ης και το^ν οχυρώσεων τΓ^ς του Domenico de Rossi,
15()7 (Πίν. :2), σηαειοόνεται -ύλη το^ν Εζραάον στο -αλιό ταήαα του Οα/οισσίου τείχους
-ρος τον vjjLtjj του Λεραατά, -ριν α-ό το στ^αείο ό-ου το [JLεσαιoJVΓκό τείχος συναντούσε
το νεώτερο, -αρά/.ιο τείχος -ου έκ/^ινε τα -ροάστια του Χάνόακα α-ό τον κόλ-ο του
Λεραατά έ(ος τον -ροααγ/όνα του S. to Spiriro. To στ/Λείο όττου ανοιγόταν η -ύ/χ αυτή
-οέ-ει να -ροσοιορισΟεί στο τείχος όυτικά του ξενοοοχείου ειενία.
Ο ^η;ο)στός αςΐ(:ο;χατού7ος ΤΓς ετιοχής Honorio Scotti εκ ..νέρχεται-στα τέλη του
151)5 και τις αρ7,ές του 151)7 για να τονίσει τις ε/ά^ίψεις εξακολουθούσαν να υ-ά^γ,^'-''·'
στο φρούριο του Χάνδακα. Οι -αρατΓ,ρήσεις του εττικε^^τρίονονταν στα ακόλουθα -/^[ο,εία: το
φρούριο αυτό έχει τ:ολύ μ,εγά/χ -ερίι^χτρο και uspixoi -ροααγ,οόνες είναι τόσο [οεγάλοι κου η
' α.ΐ7>ή" τους ακέγ/ι αρκετά αττό τα αντίστοιχα "r:/vr.pa'\ Αντίθετα οι τάφροι είναι στΓ;ές και
|α.ε αικρό βάθος, ενο') οι εξοοτερικές θέσεις -ρος ΤΓ,ν εξογχ, κυριαρχούσαν σ' ένα αεγά/.ο ταήαα
ΤΓ,ς κό/ης. ΙόκίτΓ^ς τα parapetli του βρίσκονταν υτό κατασκευή ήταν ακό|ΓΓ^ χ^Ι^ν^·
Ο γενικός -ρονοητςς αυτΓ^ς ΤΓ,ς -εριόδου, ο ΝΙοοΙό Donado, εξακολουθεί ν'
αναφέρει για τις εΜείψεις, όαίος κάνει }ώγο για ττ;; έναρξη εργασκόν στον ε-ικροαα/χώνα
στην κεριογά, του Αγίου Φραγκίσκου, 7,^Ρ^^ περιγράφει λε7:το;αέρειες.'"" Ακό τα

1)7. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 759, Candia. Filippo Pcisqualigo, cap. o, di
Candia, li XV Agosto 1593.
1)8. BIVTV. - Mss It. Cl. VII 363 (7873). Miscell. Nota deiie cose principaii deiia citta di Candia del Zacharia
Soranzo, Cons, r, 7 Zener (1592) 1593, 1. 234r°.
1)1). ASV. - Senate, Dispacci. Prevvediteri da Terra e da Mar, F: 759, Candia. a. Honorio Scotti. cap. o, di
Candia li 30 decembre 1593 (γραααένο τε κώο'.κα). - b. Honorio Scotti, di Candia, 28 Febbraro (1593)
1594. σ-υνςααένο τε γρά'Χ'χτ. του Nicolb Donado. prow, rgenet, et Inquis. rnel Regno. Πρέτιε'. να είνα:
r α-οκωθΓκο7:οίτσ·'ς του 7:ροηγου;αένου εγγράφου. Για τις αττόψεις του Scotti και G. Gerola, τ.
Λ'-τΓ σ. 3Γ)-'ι-:Γ)Γ).
100. ASV. - Senate, Dispacci. Prevvediteri da Terra e da Mar, F: 759. Nicolb Donado, prow, genet. Inqiii.t
di Regno, Di Candia 28 Febbtato (1593) 1594.
 liiA.WA ΣΊΊ·:ΐΊϋΤ()Γ

στοΓ/εία τιου παρατίθενται οεν αποσαφηνίζεται αν πρόκειται για τον επιπροααχο'^να στον
προμαχώνα ττ^ς Σααπιονάρας. ο οποίος oacoc άρχισε να κατασκευάζεται αρκετά χρόνια
αργότερα, στ*Γ^ οεύτερη οεκαετία του 17ου aicova. Όυχος ο ΝΐοοΙό Donado επανέρχεται
στα ίόια ακριβώς θέματα και σ' επόμενη επιστολή του. στις 31 Ιουλίου 159i.""
Η ίόια εποχή, περί το 1595, ήταν για ολόκληρη ττ;/ ΚρήτΓ^ μια περίοδος ποί.υ
έντονων βροχοπτcυσεCfJV και μεγά7xJV π/,ημμυρών. Οι καταστροφές στα οχυρο^ματικά
έργα, κυρίως όσον αφορά τις επιχοοματ03σεις α/7^ και τις τοιχοποιίες, ήταν αρκετές και
σοβαρές γιατί στις αναφορές tojv αξιoJματoύχcov της Γα/ηνοτάττ^ς από το νησί
επισημαίνονται επανει/ά^,ημμένα οι καταστροφές εκείνες και η άμεση ανάγκη
αποκατάστασ·/;ς τους.
Στα ίόια π/^αίσια και πά/,ι ο γε^^κός προνοητ·/;ς Nicolb Donado στις 18 Απρι/νίου
1595, τόνιζε την επιτακτική ανά^ηκη εκτεταμμένοον επισκευο^ν στο "π/.ευρό" του
προμαχοόνα Martinengo το οποίο στρέφεται προς τον προμαχο!)να Ιησού γιατί οι έντονες
βροχές προκά/^εσαν την καταστροφή tojv αvτιστoίχoJV καvovιoOυpίόoJV. Ί ΐταν ένα έργο που
Ο' απαιτούσε αρκετά χρήματα και υποσχόταν ότι θα το o/.oκ};/;ρoJvε πριν από ττ^ /νή'ξη τΓ^ς
Οτ^τείας του.'*"'
Ο conte Honorio Scotij (Scotto), σττ^ Relazione του (10 Ιουλίου 1595)
ολοκληροόνει τις παρατ/;ρήσεις του για τα μειονεκτήματα ΤΓ^ς οχύρο3σ·Γ^ς του Χάνόακα
τονίζοντας και πά/νΐ την ε/λ.ειπή άμυνα της ανατο/.ικής πλευράς, κυρίθ3ς το ''π}.ευρό" του
Αγίου Φραγκίσκου σε σχέστ^ με το φρούριο του Αγίου Δημητρίου το οποίο κυριαρχούσε στο
εσoJτερικό rrc πόλτε.'"*
Ένας ά/ά,ος, πολύ όρασπ/^ριος αςχυματούχος εκεώΓ^ς τΓ]ς εποχής, ο στρατΓγώς
Annibale Gonzaga σε μια αναφορά του (30 Σεπτεμβρίου 1595) επισυναπτόμενη σ'
επιστολή του γενικού προνοητή Κρήτης Nicolb Donado (Ο ()κτoJβρίoυ 1595)
εξακολουθούσε να περιγράφει ε/7.είψεις. ατέ7.ειες, κενά που οφεί/νονταν κατά μεγάλο
βαθμό στην κακή οργάνωση tojv αγγαρειοόν. Κατά την άποψή του, όπoJς

101. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 760. NicolO Donado, prow, gener. Di
Candia, alli 31 luglio 1594.
10::?. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 762. Nicolb Donado, prow, gener. Di
Candia, a 18 Aprile 1595.
103. ASV. - Senato. Relazioni B: 81. Relatione del Regno di Candia del Conte Honorio Scotij, 10 lug. ο 1595.
104. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 762. Discorso alle munitioni, fortificazioni.
et genti da guerra per la citta di Candia. Annibale Gonzaga, di Candia a 30 sett.re 1595 (Nicolb Donado,
provv.rgener. 6 0ttobre 1595). I για rry κατάαταατ, της ττετιώκ/ζ αυτής, βλ. σχετικά G. Gerola,
τ. Α'-:2, 7. 3Γ)1-3Γ)4.
ΤΛ Ιϋ'λΜσίΚΛ TKiXIl ΤΟΓΧΛΧΔΛΚΛ ^

ανα-τύτσετα'. στην -αζοίτΛνω αναφορά α-αιτούνταν η συατιλήρωστ, tcov parapetti, η

οιεύρυνσ*Γ, tcov s-iyojaaTco^sojv και γενικά τ οελτάοστ^ ΤΓ^ς άαυνας ττ^ς ανατο/^κής
-λευράς ΤΓ,ς τΐόλης. Τονίζει ε-ίστ,ς το ά/7.ο, μειονεκτικό στ,αείο ττ^ς οχύρίοστ,ς του
Χάνδακα, την -εριοχή του τζροααγ/όνα του S. to Spirito, σε σχέστ^ και αε ττ;^
γεο^αορφολογία της ίδιας ζοόνης, ενώ για τγ;^ κά/ουψη του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου
και -ρος α-οτροττή κατάληψης του α-ό τον εχθρό, τεου ήταν εγγείρημα αρκετά εύκολο,
συμδού}.ευε μεγάλη ενίσχυτς του με ισχυρή φρουρά. Ετΐίστ,ς ε7:εσ·/;μανε ότι οι
"κουνελότρυπες" (cunicolli) στους τζρομαγοόνες Martinengo, Βηθλεέμ και 1 Ιαντοκράτορα
είχαν σχεδόν καταστραφεί, α/7.ά ό-ίος ήταν -ολύ χρήσιμοι Οα ετζρεπε να ε-ισκευασΟούν.
Το σ·ςμαντικότερο όμοος στοιχείο αυτςς της ZLvoL^jpic του Annibale Gonzaga είναι
η Tzprj-zoLTr^ του για ΤΓ^ν -ροσΟήκη του "τελευρού" των αρσανάδο^ν τόσο για την κάλυψη
της -υλίδας της Σαμτειονάρας, όσο και του δόρειου ''μετώτεου" του τερομαχούνα ττ^ς
Σαμτειονάρας. Το τείχος (cortina) τ^υν Συμζούλοον έφτανε ατελά στην τείσω τελευρά των
Οόλο^ν του αρσανά, γι' αυτό τερότεινε τγ;; κατασκευή ενός ημιτερομαχώνα, του οτεοίου το
''τελευρό" Οα ήταν ευθύγραμμο, (musone κατά ττ^ σχετική ορολογία) και Οα θεμελιοννόταν
έξίο ατεό τους τεεσσούς τοον Οό/.ων -ου είχε τεροτείνει (και αρχίσει να κατασκευάζει) ο
Alvise Griinani τεριν ατεό μερικά χρόνια. Τελικά ότεοος διατειστώνεται ατεό τα σύγχρονα
σγεδιαγράμματα, το "τελευρό" τ(ον αρσανάδ(ον κατασκευάστηκε με καμτεύ/.ο τμήμα
(orecchione) τεου κάλυτετε το αντίστοιχο κανονιοστάσιο και μ' αυτγ; τη μορφή
υλοτεοιήΟηκε η τερόταστ, του Annibale Gonzaga.
To ir)lJ() η τε/^ον στ,μαντική τεληροφορία αφορά το λιμάνι του Χάνδακα και το
Καστέ/λ^ο του μοόλου. Οι τερονοητές για τα φρούρια Carlo Comer, Piero Lando και
Lunardo Mocenigo, στις 14 Δεκεμβρίου loOG, ετεεσ-Γ,μαναν την τεολύ άσχημη
κατάσταστ, στην οτεοία βρισκόταν το Καστέ/λ.ο του λιμανιού και τους κινδύνους στους
οτεοίους ήταν εκτεθειμένο, οι δε ετεεμδάσεις σ' αυτό έτερετεε να γίνουν με τεάρα τεολύ κα/νές
και ανθεκτικές κατασκευές. Στην ίδια αναφορά γίνεται λόγος για ττ, σχετική έκθεστ, τεου
διατύτεoJσε ο μηχανικός Lorini ΤΓ,ν οτεοία τεαρουσίασε μαζί με κάτεοιο σχέδιο και οικονομικά
' ' 1 ο:.
στοιχεία του έργου.
Ο γενικός τερονοητΓ,ς Benetto Moro στις αρχές του 1599, σε αναφορά του για τις
ανάγκεε του ''Βασιλείου της ΚοήτΓ.ς" ετεΓκέντρο3σε τΐί

105. ASV. - Provveditori alle Fortezze, Β: 36. Primo libro delle Resposte (l551,giugno 12-1629, Marzo 10).
1596, adi 14 Decembre. Carlo Comer, Piero Lando, Lunardo Mocenigo, Provveditori sopra le Foitezze. To
σ'/ioio κα'. η έκθεση του μςχανικού Lorini γ.α τα οτΐοία γίνεται /λγοε στην τ^αρα-άν^ο αναφορά το^ν
τζρονοητίόν για τα φρούρια οεν έχουν εττισηαανΟεί και ταυτιστεί ακόαη.
 ΙϋΛΧΧΛ XTKl'lLiTor

θα ολοκλήρο^νε [^.έχρι το τέλος τςς θητείας του. ό-^ος υτυοτχόταν:""'

• στην ολοκλήρο3σ-Γ^ του ε-'.τζροααγ/όνα Martinengo -ου α-οτελούσε ίσ(:ος έναν
α-ό τους αεγαλύτερους τ(:υν ^η^οοστοόν ορουρίίον του γρ',στιαν/κού κόσαου. ενός
τεχνικού έργου -ου αόνον χάρ'.ν στ'.ς αγγαρείες -ροχοόρησε Γκανο-οιητ'.κά.
ν-ολειτεόταν όαoJς ακόαη γ'.α το τελείθ3αά του η αεταφορά 30-4().()()()
κυβικά passi (158.100-::? 10.800 α') χο^αάτοον, -ου Οα γενόταν αε ανάλογο
αριθαό α^η^αρείοόν
• σττρ^ κατασκευή τίον Oo/.ojv του αρσανά -ου είχαν αρχίσει να Οεαελκόνοντα'.
α-ό την ετζοχή του Alvise Grimani·
• στην εκσκαφή του /^ααν.ού'
• στΓρ; ε-^σκευή του sperone στο Καστέ/Λο του αοό/.ου κα'. στη Οεαελίο^στ^ του
υ-οθαλασσίου α(ύλου (porporella), έργίον όύσκο}ν(ον αφού α-αιτούσαν εργασίες
υποθα/^σσιες. Ο -ρού-ο7.ογ!.σαός αυτοόν το^; έργ(:ον Οα έφτανε τα 15- 10.000
όουκάτα, σύαφοονα αε τους σχεό'.ασαούς και τις -ροτάσεις του αηχανικού
Angelo Oddi*
• στις γα/ίρες ε-ιτ*Γ,ρηστ,ς στΓ;; τεριοχή του Χάνόακα, οι οποίες έπρεπε να
αυξηθούν σε έξι.
Κλείνοντας τις π/χροφορίες του 1()θυ αιοόνα που επιστ,αάνθηκαν στα αρχεία της
Βενετίας για τις ογυρο^σεις του Χάνόακα. πρέπει να αναφερθούαε στα σγετικά
σχεόιαγράααατα της ίόιας περιόόου. όπoJς αυτά παρουσιάζονται στο κεφ. IV της αε}iτης.
Στη συνέχεια τ^υν πο/.ύ στ^ααντικοόν. όασικοόν σχεόίουν του 1550 (Γΐίν. 1), του
15(37 (ΙΙίν. :2) και του 1573 (Πίν. 3). καθοός και ενος σχεοίου του φρουρίου του Αγίου
Ληαητρίου 1580 (Πίν. 4). αναφέρουαε τις όύο προοπτικές απεικονίσεις τΓ^ς πόλης του
Χάνόακα. οι οποίες περι/.ααόάνονται στον χειρόγραφο κοόόικα του Γε(:οργίου Κλόντζα
(1;)00) (Πίν. Π συαόολική - σχηαατική παρουσίαση τcov τειχοόν της
πρωτεύουσας του "Βασι/νειου" όεν αας επιτρεπει να κάνουαε τεγνικές αναγ(:ογές ή να
τεκαηριοόσουαε κατασκευαστικά όεόοαένα και η αναφορά τους γίνεται (πρόλ. κεφ. IV
αελετςς) για την ιστορική συνεχεία παρουσιαστές τοον σχεόιαγραααάτο^ν του Χάνόακα
από τις πηγές που βρίσκονται στα αρχεία της Βενετίας.

100. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F; 767. Benetto Moro. prow, gener. Dalla
Canea 6 Geniiaro (1598) 1599. ΙΙρζλ. κεφ. Γ', τεχν. έκΟ. Χο 17, 07.. κα·, G. Geroia, ότ:.-.. τ. xV'-*,?.
τ. 350.
107. BMV, - Mss Graec. VII 22 (1466). Giorgio Clontza, l-Iisroria ab origine mundi. Candia 1590, f. 132v°-
133r°. I49v°-150r°.
7'.\ JiliM-yriKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ^

Το επόμενο σχεοιάγραμαα (ΙΙίν. ϋ) ζρίσκετα', στο Κρατικό Αρχείο ττ,ς Βενετίας

και προσδιορίζεται χρονικά στο ο' μισό του 1()θυ αιώνα. Η πλήρης περιγραφή του
σχεδιαγράμματος γίνεται στο κεφ. Β' ττ^ς με/^ΤΓ^ς.'"'^ ΙΙάντως πρέπει να εικονίζει Try
κατάσταστ^ tojv τειχοόν μετά τχν ολοκλήρο^στ, tcov έργίον στον επιπρομαχοόνα Vitturi
(Βίγ/^α). Είναι το τζρώτο σχέδιο που εικονίζει TJTcy Try αμυντική χοί-ζασχευτ^ η οποία
άρχισε να γίνεται το 1580 περίπου και ολοκλχρο^Οηκε το 151)0, όπως μαρτυρούν τα
έγγραφα που αναφέραμε προτγ'ουμένοος.
Το τε/^υταίο σχεδιάγραμμα του Χάνδακα που επεστ,ιαάνΟτρκε [Jiσα στα στοιχεία του
1()ου aicova, βρίσκεται κι αυτό στο Κρατικό Αρχείο τΓ;ς Β£Γ;ετίας και περιγράφεται αναλυτικά
στο κεφ. Β' της (οε/νέτης (ΙΙίν. 7).'"' Αιαπιστόνεται ότι εικονίζεται και ο επιπρο[αΛχώνας του
Martinengo, στον ομώνυμο προμαχοόνα. Η κατασκευή του είχε αρχίσει περίπου το 1580 και
ο/.οκληρώΟ'ηκε κατά το 1509. ΙΙαρά/λη}^ παρατηρού|αε oUjyJ:ryco[jsvo χαι για πρ(ότη φορα
εικονιζόιτιενο τον ημιπρομαχώνα των αρσανάδοον, που κάλυπτε την coitina tcov Συμβού/vOJV,
την πυλίδα της Σαμπιονάρας, το βόρειο "(οέτοοπο" του προμαχούνα της Σαμπιονάρας, καΟοος
επίτης και το ίδιο το τυ^,^κρότηιτια tojv Οό)χον tojv αpσαvάδOJV. Ο ημιπρομαχοόνας αυτός, με
καμπύ/Λ τμή|Λα (orecchione) στο "'π/^υρό'' του και το αντίστοιχο κανονιοστάσιο, ειχε
προταθεί από τον στρατηγό Annibale Gonzaga.
Με τα στοιχεία που παρατέθηκαν έως τώρα σχηματίσαμε τη γενική εικόνα της
κατάστατης στα τείχη του Χάνδακα, όπoJς αυτά διαμορφώθηκαν στον κύριο οχυρο
περίβολο, στον κύριο όγκο tojv επιχoJματώσεoJv, στις πύ/.ες και τις πυλίόες, στους δυο
επιπρομαχώνες, στην εκσκαφή της τάφρου και τη διαμόpφoJσ'η του αντερείσματός της και
τέλος στο φρούριο του Αγίου Δημητρίου, του μοναδικού εHoJτεpικoύ οχυρώματος στον
Χάνδακα. Αυτά τα δεδομένα Οα δούμε να απεικονίζονται σ' όλα τα επόμενα
σχεδιαγράμματα που επιτημάνΟηκαν στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας, [χέσα στον 17ο
aiojva, έoJς την έναρξη της μεγάλης πολιορκίας περί το 1()47.

5. Προσθήκες και βελτιώσεις στα τείχη του Χάνδακα

κατά τον 17ο ακονα, μέχρι τη μεγάλη πολιορκία

II έρευνα στα στοιχεία tojv βενετικκόν αpχείoJV και μέσα στον 17ο αιώνα οδηγεί
στην εύρετη αρχειακού υλικού με παρατηρήσεις και καταγραφές ε/7x:ίψεoJV και αναφορές

108. ASV. - Atlante Mormori, c. 84, sec. XVI. CANDIA, Pianta delle toniticazioni con la citta e ii Porto.
100. ASV. - Provveditori alle Fortezze, B: 43, dis. No 163. CANDIA, Pianta delia Foitezza.
56 ΙϋΛΧΧΛ ΓΓΚΙΜϋΤΟΙ·

στις ανάγκες που έπρεπε να καλυφθούν, ώστε η άαυνα κα'. τα οχυροοαατικά έργα του
Χάνοακα να ήταν '/κανά ν' αvτιαετcoπίo■oυv τον εγΟρ'/κό κίνουνο.
Σε αια αναφορά για το 'Έατί/^ιο της ΚρήτΓ^ς" του 17ου αιώνα, ττ^ς οποίας η
ακριβής γρονολογία οεν προτοιορίζεται, η κατάτταστ^ της πόλης του Χάνοακα που
περιγράφεται οεν εμφανίζεται ιόιαίτερα ρόόινη, άνετΓ^ ή ευπρεπής. Μέσα στΓ,ν πόλη
κατοικούσαν οι στρατιούτες, οι καπιτάνοι και γενικά στpατιoJτικoί οιοικητές οιαφόρων
σcϋαάτoJV. οι οποίοι συαπεριφέρονταν ο^ς κανονικοί κάτοικοι - πο7έτες. Οι κατοικίες ογ^
είγαν παροχές και ανέσεις, ήταν φτο3χΓκές ή εγκαταλεια|Jivες. Οι όρόαοι ήταν στενοί
βρά)αικοι αε σκουπίοια και ζώα να κυκλοφορούν, ενοό υπήρχαν ακόμη και στους κρύους
μήνες του χειμούνα κουνούπια. Οι ευγενείς, ζενετοί και κρητικοί, καθώς και οι πλούσιοι
πο/έτες που είχαν φέουοα κατοικούσαν στα χoJpιά τους, του/^άχιστον οι περισσότεροι απ'
αυτούς. Έτσι το μεγαλύτερο τϋ.ήμα τcov κατοίκκον του Χάνοακα ήταν φτωχοί και η
εικόνα ττ^ς πόλης μια εικόνα φτωχής και εpειπoJoivης πο/.ιτείας.""
Τις προύτες πληροφορίες για τα τείχη του Χάνοακα με την είσοοο του 17ου
αιοόνα, μας δίνει ο μηγ^ανικός Angello Oddi, ένας από τους πρoJταγoJvιστές το;ν
τεχνικό^ν έργων που κατασκευάζονταν εκείνη την περίοδο στην Κρήτη. Ο Oddi
αναφέρει το 1GU1 στη Relazione του'" για την απoπεpάτoJσ-Γ^ του τεράστιου
επιπρομαχο-)να του Martinengo, ενος έργου σπουδαιότατου και ''καταπ/.ηκτικού" για
ΤΓ, μορφή και το μεγεΟός του, άποψη που έχει ήδη λεχθεί. Πο/άάς ήταν οι αγγαρείες
που συνετέλεσαν στην oλoκλήpcoσή του, γιατί ήταν πο/ώ καλά προετοιμασμένες και
οργανίομένες. ΕΗηγεί πoJς πpόJτα συμπλήρο^σαν το κενό που δημιουργούσε μια πολύ
όαΟειά κοιλάδα, όάθους 13 passi μ.) και πλάτους περισσότερο από 80 passi
(13ί),:2ϋ μ.). ΛΙε τον τρόπο αυτό σχημάτισαν τα επίπεδα του αντιστοίχου προμαχοόνα
(προφανοός γύρω από τον torrione Martinengo της περιόδου στα ίδια μ' εκείνα
το^-' αvαχoJμάτoJv της υπόλοιπης oχύpcoσ*Γ^ς. nάvoJ σ' αυτόν τον οχυρό περίβολο
ύψο^σαν τον όγκο του επιπρομαχώνα, του οποίου οι διαστάσεις (κατά τον Angelo Oddi)
ήταν:
• το καθαρό ύψος απο το επίπεδο του οχυρού περιόόλου 3(1 piedi (10,5 μ.) ή G
passi (10,4 4 μ.)

1 10, BMV. - Mss It.CI. νπ, 1523 (8682). Descriziqne del Regno di Candia e del suo Governo, sec. XVII, t.
777v°-778r°. Βλ. και BMC.-Op.P.D. 19266. Giuseppe Gerola. Una descrizione di Candia del principio del
Seicento dagii Atti dell' Accademia: Scienze. Lettere ed Arti. Rovereto, v. XIV, tasc. III-IV, 1908, σ. 3-
15. Βλ. και G. Gerola, Monumenti Veneri. 1905, τ. A-\. a. 1*1-1 'i .
111. BMV. - Mss It. CI VII 1523 (8682). Angelo Oddi, Ing. re. Relazione del Regno di Candia, adi 6 Marzo 1601,
al prow, gener. Benetto Moro, f. 796v°-797r°.
v:i mcM-yriKA teixii τον xasaaka ^

• TO -λάτος του σττ, 6acrr^ (κ{ passi (lODJ)',? α.)

• το -λάτος στην ''κορυφή" .'ί'ι passi (Γ)ί),1() α.)
• το ύψος του, ~poc ΤΓ^ν -όλη (τΐ'.Οανοός συα-ερι/.ααζανοαένου καί του κυρίου
οχυρού -εριζόλου) 19 pass! (3Ι^,()() α.)
Ι'-ολογίσττρκε οε κατά τζζοιζ^ρ^ιτΓ^ ότι για τ.γ; κατασκευή του ε-ι-ροααγ/όνα
Maninengo αεταφέρΟηκαν σχεόόν ^Μ.ΟΟΟ κυοίκά pass! (179.180 α')
χ6ϋαάτοον -ου -ροέκυψαν ατζό τις εκσκαφές tcov τάφρο^ν.
Ο Angeio Odd! συνεχίζει στΓ^ Relazione του. ότι η αν(ό|αα/.η γεcoαopφoλoγία ΤΓ^ς
-εριογρης αυτής ανάγκασε τους αηχανικούς να αεταφέρουν τόσο αεγάλες ττοσότητες
χο3αάτ^ον για τγ^ οηαιουργία του ε-ι-ροααχ/όνα Martinengo. Λ-ό την ά/άνη -λευρά όαως
τους υ-οχρέθ3σε να ε-ιαηκύνουν τους ούο ϋό).ους tojv Xwa/jjajjivcov οιόόων (στοών) -ου
οόηγούσαν στις "χααη/άς -λατείες'' tojv "-λευρ03ν'\ όττου βρίσκονταν τα κύρια
κανονιοστάσια του -ροααχοόνα αυτού. I I αία στοά ήταν ήοη κατασκευασαένη. ενώ την
ά/λη ια,ελετούσε ο γενικός -ρονοητ/^ς Κρήτης της ετοχής εκείνης, ο Benetto Moro, ααζί
αε τους ά/ά.ους στρατιωτικούς αρχηγούς, τον στρατηγό Annibale Gonzaga, τον
κολονέ/λο Mormori, κάτοιον Gazzi και τον όιοικητη tojv ordinanze cavaliere Maneili.
όλους αυτούς τους αξιoJ|JLατoύχoυς, ο Angeio Oddi ανέ/.α6ε να σχεοιάσει και να
κατασκευάσει ατό την "υψηλή τλατεία" μια όίοοο - κάθοοο στην αντίστοιχη "χαμηλή
τλατεία" του -ρομαχώνα, ενώ την ταλιά (υτάρχουσα) στοά Οα την χρησιμοποιούσαν ως
αποθήκη, εξοικονομώντας μ' αυτόν τον τρόπο i.OOU οουκάτα.
Στο τημείο αυτό Οα πρέπει να συσχετίσουμε τα μέχρι τώρα περιγραφέντα, από τα
αρχεία, στοιχεία με τα εικονιζόμενα στο σχεδιάγραμμα του ιόίου μηχανικού Angeio Oddi,
[JLε χ^:ονολογία 10 Σεπτεμβρίου 1()()1, η πλήρης περιγραφή του οποίου γίνεται στο κεφ.
R' της με/iτης (Πίν. 8)." ' Κανένα όμως τημείο του σχεοίου οεν είναι τόσο τημαντικό
για να το επισ'η|Jlάvoυμε εοο) ιδιαίτερα. Ό,τι απεικονίζει είναι ήδη "^Λ^ωστό από τις
προηγούμενες περίγραφες.
Τα επόμενα α(Jiσως χρόνια, στη Reiazione του, ο γενικός προνοητης πης Κρήτης
Aivise Priuii (Νοέμβριος lOOS)" ' μεταξύ διαφόρων, ήδη ^ρ^ωστών, στοιχείων αναφέρει
ότι τελείoJσαv, κατά την διάρκεια της διοικητής του, όλες οι εργασίες των κατασκευών

i 1:2. BlVfV. - Mss It. Cl rv' 1 (5061), sec. XVH. Citta, Fortezze, Poni, Redoiti et Spiaggie del Regno di Candia
fatte da me Angeio Oddi. L' anno MDCI adi X sett, ο in Candia. No 19.
1 RL ASV. - Relazioni B:79. Relazione delT 111. mo S.r Aivise Priuii, prow, gener.. Novembre 1603. Για τον
Aivise Priuii και γενικά για τις οραττηριότητες της περιόοου εκείνης, βλ. G. Gerola, Monumenti
Veneti, τ. Λ-:2, τ. 357-37)8.
58 ΙϋΛΝΧΛ ΓΓΚΙΜϋΤΟΓ

στίς ττύλες Παντοκράτορα (Χαν.ό-ορτα). Ιησού (Κα'.νούργ'.α Πόρτα), Αγίου Γείοργίου

κα', Σαα-ίονάρας. Πρότεινε ε-ίστ^ς να κατεόαφιστούν τα στζίτια του οικισαού του
λίαρουλά τζου εκτεινόταν στ' ανατολικά της ττύλης και οόρεια του λόφου του φρουρίου
Αγίου Δημητρίου. Π υ,εταφορά το3ν κατοίκο^^ εκείνοι; συνιστούσε ότι έπρετιε να γίνει
|ϋΐεσα στην πόλη του Χάνόακα, σττ^ ουτική περιοχή, όπου υπήρχε ελεύθερος χοόρος και
αρκετοί κήποι.
Τα ο-ειονεκτηαατα που ποοσέοιοε στην άαυνα του Χάνόακα η ύπαοΗη του οικισαού
i Λ i i ι i ^ ' I i

Παρου/νά, στον οποίο μπορούσε να καλυφθεί ο εγΟρός, θα τα συναντΓ^σουμε να

αναφέρονται αρκετά συχνά στις π/.ηροφορίες και τα στοιχεία τoJV όενετικοόν αpχείoJV
αυτ-ης ΤΓ^ς περιόόου.
Το 1()ϋ4 μια ιόιαίτερη όρασττ^ριόττ^τα, όσον αφορά τουλάχιστον ττγ ενημέρουστ^,
παραττ^ρείται από τον καπιτάνο Giacomo Corner. Στις Μαίου 1(>()4 ο Comer
πληροφορούσε για τις συμπληpcoματικές εργασίες στον προμαζ/χόνα του S. to Spirito,
πρόοόο ττ^ς μεταφοράς χο3μάτο^ν για την αύςηστ^ το^ν επιχο^ματώσεό^>' του, οόστε τα
όποια μειονεκτήματα παρουσίαζε ο προμαχοόνας αυτός να ε/,αχιστοποιούνταν, υποσχόταν
όε την αποστο7.ή κάποιου προπλάσματος με τις προτάσεις του. Συνεχίζει με
πληροφόρηστ^ για τ*Γ^ όιαμόρφ^οστ^ πης πυλίόας του S. to Spirito, η οποία ήταν αρκετά
ικανοποιητική, παρόλο που βρισκόταν εκτεθειμένη μπροστά στη Οά/^σσα. Δίόει επίστ,ς
ενόιαφέροντα μετρητικά και κατασκευαστικά στοιχεία για την πυλίόα:
• το πλάτος της στοάς ΤΓ^ς ήταν 1:;? piedi (ύ,:^^() μ.)
• το ύψος της ήταν 14+1/4 piedi (4,i)(S= 5,0 μ.)
• όύο πτέρυγες τοιχοποίιοόν συγκρατούσαν τις επιχο^ματοόσεις του προμαχοόνα,
ενοό είχαν εκσκαφεί όύο "χαμηλές" κανονιοΟυρίόες, καλυμμένες και ασφαλείς,
η όε φρουρά που τις ήλεγχε είχε τακτοποιηθεί |Jiσα στον ίόιο το θόλο τΓ^ς
πυ/έόας.
Τέ/.ος εvη|JipoJvε ότι είχε συνεχίσει το έργο της /.ιΟεπένόυστ^ς του τείχους μεταξύ
Βηθ/,εέμ και Martinengo, το οποίο είχε αρχίσει ο προηγού;χενος γενικός προνοητ/;ς Priuii
(πρόλ. τεχν. έκϋ. Χο 18)."'*
Ο καπιτάνο Giacomo Comer συνέχιζε την ενημέρο^στ^ της όιοίκηστ^ς για τα
όιάφορα προο/ήματα που προέκυπταν στη ναυσιπ/.οια κοντά στην Κρήτη, ή στον
εξοπλισμό και τις προμήθειες το^ν γα/,εροόν. Αντιμετ(:οπιζε ομοος και τεχνικά θέματα,
όπο;ς φαίνεται από επιστο/.ή του, της 5ης Ιου/,ίου Ι ()()Κ με την οποία πληροφορούσε για

1 1 'ι. ASV. - Rettori ed altri straordinari, Candia. F: 1603-1604 (No I ). Cap. no cli Candia Giacomo Corner, 22
maggio 1604. Πρβ/,. κεφ. Γ' της αελετης. τεχν. έκΟ. .\ν 1 (S.
ΤΛ niiXhyriKA teixii ίόγχλχλλκλ

Try vsx-Az^vjTr^ ταήαατος του ^)':Lta.nzi[ryj τείχους, κοντά στο αοναστήρ'. του Αγίου
Πέτρου."·' Στο ίοιο το έγγραφο (ταήαα του oizoiryj -αρουσιάζεται στο κεφ. Γ' τΓ,ς
αε)^της Χο 19) τεριγράοει κατασκευαστικές λετιτοαέρε',ες για το γεγονός αυτό. Το
ταήαα του τείγους τυου κατέρρευσε είχε αήκος ::?8 passi (48.7ί α.). Αιτιολογούσε
φθορά του ατιό ττ,ν άαεστ, ετταφή -ου είγε αε τη Οά/^σσα, Try οραή των κυαάτο^ν, τις
φουρτούνες και τγ;; -α/^ιότΓ^τα της κατασκευής του. ΙΙρογραααάτιζε ττ· γρήγορη
ε-ισκευή του, σύαφίονα και αε ένα σγέοιο -ου συνόοευε το ίοιο έγγραφο ΤΓ^ς Γ)ης Ιουλίου
lOUi.
Το σχέόιο αυτό, το οποίο ανα/,ύεται τζ/.τ^ρως στο κεφ. Β' της αε/^έτης (Πίν. 9)
ήταν συνηααένο στο παραπάνοο έγγραφο. '"' Με έναν προοτότυπο τρόπο, που εξτ^γείται
στην περιγραφή του σχεοίου, παρουσιάζεται τόσο η υπάρχουσα κατάστασ*/^ αε το
γκρεαισαένο τείγος, όσο και η πρόταστ, (σγεοιαστική) της αποκατάστασής του. Το
αόνο σηαείο που Οα πρέπει να αναφέρουαε ιοιαίτερα από τις πληροφορίες που οίνει το
σγέόιο αε το υπόανηαα που είναι γραααένο πάνοο σ' αυτό το ίοιο, είναι ότι το παλιό
οικοόοαικό υλικό που κατέρρευσε αέσα στη Οά/^ασσα, αφέθηκε στο ίοιο στ/αείο για να
νοτσιαεύσει ojc υποΟαλάσσιοο aoAoc (porporella), ανακοπήε τ-γτ οοαήο tcov θαλασσάον
ι k · ' » ' ί - ι - ν » ι -

ρευαάτoJV.
Αίγους αήνες αργότερα, 14 ()κτoJβpίoυ 1(UJ4,"' ο καπιτάνο Giacomo Comer
επανέρ7/ται αναφέροντας ότι η πυλίοα της Σααπιονάρας ήταν π/iov ασφαλής και
καλυααένη, αετά τη στ^ααντική συαόολή στο έργο του γενικού προνοητή ΑΙ vise Priuli.
Επίστ^ς η επιχο^αάτίοστ^ της ''π/,ατείας'' του προααχο^να της Σααπιονάρας ήταν π/^ον
ολοκ/ηρίοαένη. Στο ίδιο έγγραφο (παρουσιάζεται στο κεφ. Γ' της αε/άτης Χο 50)
αναφέρεται ο G. Comer και στο ά/ύ.ο κρίσιαο τηαείο του οχυρού περιβόλου του Χάνδακα,
στον ποοααχοόνα S. to Spirito, ο οποίος βρισκόταν σε αρκετά καλή ααυντική κατάστατη,
τόσο προς την πλευρά της Οά/.ασσας, όσο και προς την Ηηρά. Την κατάστατη στην οποία
βοισκόταν αυτός ο προααχο)νας (S. to Spirito) παρουσίαζε σ' ένα σχέδιο ααζί αε τις
ποοτάσεις του για την ολοκλήρίοτη της κατασκευής tcov επΓ//οαατοόσεό)ν του που
έφταναν (οι απαιτούαενες επί πλέον) τα 0.398 κυβικά passi (33.5Γ)9,3Ο α'), χλυτές
τις ποσότητες tcov χcoαάτoJV έπρεπε να τις βρουν από εκεί κοντά και όχι από

1 1Γ) . ASV. - Senalo, Candia. Rettori ed altri straordinari. F: 1603-1604 (No 1). Capitano Giacomo Comer. 11
5 di luglio 1604. ΓΙρζλ. κερ. Γ' της αελέτης. τε'/γ. έκΟ. No 10.
1 1 Γ). ASV. - Rettori straordinari, F: 1603-1604 (No 1), 5 luglio 1604, ό.π. ΙΙρ€λ. κερ. Β' τςς ;α.ε/^τςς. Πίν. 9.
1 17. ASV. - Senato, Candia. Rettori ed altri straordinari, F; 1603-1604 (No 1). Capitano di Candia, Giacomo
Corner, li 14 ottobre 1604. Πρζλ. κερ. Γ' της με/έτης. τεχν. έκθ. Χο :2(). Βλ. και G. Gerola,
Monumenti Veneti. τ. λ-'2, η. 3Γ)8.
 60 ΙΠΛΧ.ΧΛ ΣΊΊ·:IMliTor

ατζομακρυσμένα crr/jisia, otzoj; είχε γίνεί έ(:οε τότε. ".χ. ατ:ό Οέσ-εις -ου ορίτκονταν τ·'
α-όστασ-/] :?8ϋ passi (487.:2() μ.) α-ό ττν -ερ'.οχή του S. to Spirito. Χα στ/ο-εκόσουμε
ε-ίσ·^;ς ότι το -αρα7:άvoJ σχέόιο οεν έχει εντο-ισθεί και ταυτιστεί ακόμχ. Οι
ε7:ιχoJματoJσειc "ου ήόη είχαν κατασκευαστεί, έγιναν με αγγαρείες. Ταυτόχρονα πρότεινε
συμ-ληροί>σεις ε-ιχο^ματοί^σεοον στη ζοόνη τςς contrascarpa από το S. to Spirito 0coc τον
Παντοκράτορα. Τέ/.ος, ο Giacomo Comer, στο ίόιο πάντα έγγραφο της 14ης Oκτcoζρίoυ
1604, επαναλάμβανε την σπουδαιότητα της κατασκευής του τεράστιου και τόσο
σ·ςμαντικού επιπρομαχο!)να Martinengo, ο οποίος ολοκληρο^Οηκε με τςν εποπτεία του
γ£Γ^ικου προνοητς Benetto Moro.
Στο σημείο αυτό αξίζει να παρεμβάλλουμε τα όεοομένα ενός άλλου
σχεδιαγράμματος του Χάνοακα και πά/.ι του μηχανικού Angel ο Oddi, με χρονο/.ογία
1607, έστω και αν όεν βρίσκεται στα Κρατικά Αρχεία τςς Βενετίας, α/άνά σε βιβλιο0·/;κη
του Udine (Ιταλία) (Πίν. 10)."'^
Το σ■r];JιαvτΓκό όεόo[JLέvo αυτού του σχεοίου είναι ότι για πρώτΓ^ φορά μετά το σχέοιο
του de Rossi (1573) εικονίζονται τόσες πο/7.ές εκκλησίες και μοναστ/;ρια. με τις ονομασίες
τους γραμμένες όίπλα στα κτίσματα, διάσπαρτες σ' ο/λκληρη τγ; πολιτεία, την πα/^ιά
πόλη και ττ^ νέα, τα προάστια. Αναλυτικά ό/,α τα στοιχεία του σχεδίου περιγράφονται στο
κεφ. Β' της με/^της (Πίν. 10). Απλά να προσθέσουμε ότι σ' αυτό το σχεδιάγραμμα
επιβεβαιούνονται τα μέ7J:ι τούρα δεδομένα που παρουσιάσαμε από τα έ-)η'ραφα και τις
αναφορές των βενετικούν αρχειακούν πηγούν. Το σχέδιο αυτό του Angeio Oddi είναι επίστ^ς
το προύτο που εικονίζει με σαφήνεια όλους τους θόλους τ(ον αρσανάδο^ν που έφταναν τους
19.
Κι ενώ τα έργα στο νέο οχυρό περίβολο προχο^ρούσαν με ρυθμούς περισσότερο ή
λιγότερο γρήγορους, τα πα/.ιά τείχη σ' ορισμένα στ^μεία εξακολουθούσαν να έχουν ανάγκη
συντ-ηρησο^ς και επισκευούν. Ένας ά/άνΟ καπιτάνο ΤΓ,ς εποχής, ο Antonio Grimani,
επεσήμανε ιδιαίτερα rrp; κακή κατάστασης το^ν θεμελίιυν του θαλασσίου (παλιού) τείχους
στΓρ^ περιοχή ττ^ς Εβραϊκής, δη/^δή κοντά στο μοναστ/;ρι του Αγίου Πέτρου, τα οποία
τυνέχεια κατέρρεαν. Όπως δε μας πληροφορεί, σε σχετικό έγγραφό του (18 Νοεμβρίου
1611) άρχισε την επισκευή στα τμήματα εκείνα του θα/^σσίου τείχους, όπου
απαιτούνταν επεμβάσεις.""
Τις επόυ.ενες. 7j:ovo7.oγικά, π/.ηροφορίες τις έχουμε από το σχεδιάγραμμα του

118. ΒΑϋ. - Ms No 10 (113). Angeio Oddi, Citta. fonezze poni e redotti del Regno di Candia, 1607, f.20.
119. ASV. - Senate, Candia. Rettorl et altri straordinari, F: 16l I-1612 (No 7). Di Candia, a 18 di Novembre
161 1. Antonio Grimani, capitano. Βλ. κα: G. Gerola. Monumenti Veneti, τ. λ-'2. σ. 1 Hi.
7:i niCM-yriKA teixh ror χλχλλκλ fil

κα-ίτάνου Piero Ercole Nanni, του 1G13.' II ττλήρης -εριγραφή του γίνεται στο κεφ. Β'
ΤΓ^ς [7.ε/άτΓ|ς (τζρζ/.. ΙΙίν. 11), όττου και 7:αρατ:έα7:ου[α.ε για ό^νες τις }^7:τo[JLέpειες.
Εικονίζονται τα ήοη γ^^ωστά στοιχεία τζου έχουν αναφερθεί. Ένα αόνο oεoo[Jivo -αρουσιάζεται
στο σχέδιο αυτό* είναι οι -υριταττοΟγκες ττου σ·Γ,|α.εΐ(:όνονται ιδιαίτερα και κοντά στα ακόλουθα
στ^αεία: στΓ,ν -ύ/^η του Ιησού, στον -ροααχ^όνα Martinengo, σ' εκείνον ττ,ς Βηϋ/.£έα, σ-τΓ^ν
τιεριοχή τΓ^ς Εβραϊκής κοντά στον κόλτιο του Λεραατά, -ιΟανότατα σε κατασκευές (τζύργους)
του ιχεσαιο^νικού τείχους -ου βρισκόταν υ,εταΗύ -α/νιάς και νέας πόλης. Ά}λcυστε ήταν ήδη
^^^ωστό ότι οι κύργοι του ίδιου τείχους και στο ταήαα του α-ό ΤΓ,ν -εριοχή του Αγίου
Φρα^ηκίσκου -ρος rr^v κεντρική -ύλη, το Voltone, είχαν [α.ετατρα-εί σε -υριτιδα-ο0·/]κες.
λΙε ΤΓ/ν» τιάροδο του χρόνου, αέσα στον 17ο αιώνα, ανώτατοι αξιωματούχοι δίνουν
ττ^ δική τους μαρτυρία για ΤΓ,ν κατάσταστ^ των οχυρούσεων του Χάνδακα εκθέτοντας
σγεδόν τάντα, τα μειονεκτέ^ματα και τις ε/λ^είψεις.
() γJO)στός γε^;ικός τιρονοητΓ^ς τΓ,ς περιόδου Piero Zane, σττ, Reiazione του εκφράζει
πικρία του για τα δημόσια έργα, κυράυς τα αμυντικά που δεν ολοκ/ηραϊνονταν ή και
αυτά που είχαν τε}^ιώσει έμεναν ycopiz συντ-ηρηστ^ και επομενως σγζοό'^ άχρηστα.
Ενδεικτικά ανέφερε ότι στα τείχη του XccjooLy.oL δεν υττηρχε ούτε μια σκοπιά (casello), ενώ
είχε ήδη συμπληροϊσει πο/λ^ές ατέλειες, όπο3ς ήταν ορισμένες κατασκευαστικές
/^επτοαέρειες τίον πυ/.ίόν, ή η κατασκευή των εξωτερικοόν και εσωτερικούν ξυ7ϊνοον
φραχτών (rastelli) στις ίδιες πύ/^ς, όπο^ς ακόμη /.αι οι λιθεπενδύσεις σ' αρκετά σ·Γ^;ϋΐεία του
Οα^σσών τείχους προς τον Αγιο Πέτρο, όπου υττήρχαν ακόμη μόνο επΓ/μο|αατώσεις.'"'^
Για ττ, συμβο/νή όμο^ς του γενικού προνοηπ/; Piero Zane πληροφορούμαστε από
ττ;; τρέγουσα α/άνη/νΟγραφία του επομένου γενικού προνοητ*/; Pietro Bonduinier.
Σ' ένα έγγραφο λοιπόν αυτού του τε/.ευταίου της ίθης Ιουλίου IGio (τεχν. έκθ.
Χο I )'* ' αναφέρονται τα δύο μεγά)εχ έργα που είχε αρχίσει ο Zane και ήταν: οι δεξαμενές
νεοού πίσoJ από τους αρσανάδες και τον αντίστοιχο ημιπρομαχώνα, καθώς και ο τόσο
απαοαίτητος επιπρομαχοώ/ας Zane στην είσοδο - gola - του προμαχώνα της

1:20. BMV. - Mss It. C1 IV 17 (5064). Fonezze, Spiaggie e Porti del Regno di Candia. ΑΙΓ 111.mo Signer
Francesco Morosini, tu del 111. mo Sig. r Piero Hercole Nanni, capitano lece, 1613, No 25. Για τον Ercole
Nanni βλ. και Antonio Ratti, I cartografi di Creta nati ο residenti nelP isola, Πετ^ραγμένα Ε' Διεθνούς
Κρτ,τολογικού Συνεορίου (1981), τ. IV. Ηράκλειο 1985, σ. 33G.
1 λΜ . BMV. - Mss It. Cl VII 214 (8163). Reiazione dell' isola di Candia dell' 111.mo S.r Piero Zane, fatta Γ anno...,
1. 161r°-162v°.

1:2:2. ASV. - Senato, Dispaccl. Provveditori da Terra e da Mar, F: 779, Candia 1615. Pietro Bondumier, prow,
gener. Di Candia a 29 Lug. ο 1615. Πρβλ. κεφ. Γ' της με/άτης, τεχν. έκθ. Χο 21, βλ. και G. Gerola,
Monumenti Veneti, τ. Λ-*2, τ. 359-3G0.
65 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜ<)Τ()Γ

Σαατζιονάρας, έργο 7:ου έγινε αε αγγαρείες. ' " ' Στο ίοιο έγγραφο του Bondumier (τγς 5ί)ης
Ιουλίου 1615), αναφέρονται ακόαη ε/λ.είψεις λιΟε-ενούαεο^^ στην εΗθ3τερική τιλευρά των
ε7:ιyoJαατoJσεωv, ό-ως ατις cortine Martinengo - Ιγσού. Ιταού - Vitturi και ΒηΟ/^έα -
Martinengo. Συα7:λήpOJvε ότι θα έκανε ο,τι ήταν όυνατόν για να ολοκληροόαει τα
τιαρα-άνου έργα, α/ί/,ά ακόαη και αρκετές ε/λείψεις στους χοόρους τοον φρουρούν, στα
κατα/νύαατα τoJV στpατιoJτoJV, στις ατιοΟήκες -υροοολικού. Εκείνο όυχος τζου ετιίστ,ς θα
-ρέπει να επιστ^αάνουαε ιδιαίτερα είναι η αναφορά στο ίοιο έ^η'ραφο ορισαένο^ν
κατασκευαστικοόν λεπτοαερεκόν τοτ^ δηαoσίcov κτιρίο^ν. Λνέ/νυε ο Bondumier ότι [jiyp'-
τότε τα οοόαατα αυτοόν τoJV κτιρίο^ν ήταν κατασκευασαένα από ςύ/.ινες δοκούς και τη
"λεπίδα", το ειδικό χώαα που τα στέγαζε κατά το συνήθειο ττ^ς ΚρήτΓ^ς (στΓ^ν
παραδοσιακή αρχιτεκτονική). Κάθε χρόνο προσέΟεταν και νέο χώο-α για λόγους
συντΓ^ρηστ^ς, οπότε τα δοκάρια δεν απορούσαν να κρατούν αυτό το όάρος, αε αποτέλεσαα
να υπάρχουν αεγά7.ες φθορές. Γι' αυτό συνιστούσε ότι ό7.α τα δηαόσια κτίρια έπρεπε να
κατασκευάζονται αε κτιστούς θόλους, όπους είχε γίνει στον ιτα/.ικό στρατοόνα που άρχισε
η κατασκευή του όταν υπηρετούσε σττ;^ στραττρ/ός Don ado και εμφανίζεται
προύτΓ^ φορά στο σχέδιο του Angelo Oddi (1607).
Ο Pietro Bondumier, τον ίδιο 'χρόνο (1615), επανερχόταν στο μεγάλο πρόβ/.ημα
που δημιουργούσε στην άμυνα του Χάνδακα η ύπαρςη του οικισμού του Μαρουλά,
από τ' ανατο/νΐκά τείχη. Σ' έγγραφό του τ/^ς 5()*Γμ Οκτο^όρίου 1615,'" ' ανέφερε και τις
παλιότερες αποφάσεις (51 Αυγούστου 16(Γι, κατά τγ^ διοίκηστ^ του στρατηγού Sagredo
και του καπιτάνο Giacomo Comer)' " ' για την καταστροφή του οικισμού αυτού, μετά την

. Otzcoc οιαττ'.στόλετα'- ατυο τα ττοΓ/εία tcov εγγράυίυν και τα τχεοιαγρά;ηαατα του Ι Του ακυνα κου
εικονίζουν με μεγά/ες ακρίβεια τη ζοΤνη τ(ον τειχών ττη Σαμ-ιονάρα. ο εκι-ρομαχίονας του Zane
καταακευάατηκε -avoj ττο μεσαιωνικό τείχος κου εκτεινόταν σ' εκείνη την τεριοχή,
χρησιμοκοιόντας το co; 0άση και κεεικ/νείοντα; ταυτό'/ρονα το υκερυψο;μενο. ρυσικο εδαρος. Τα
ίδια εκιόεδακόνει και ο G. Gerola αρού στις αρχές του 7()ου ακόνα (1900-HKJ::?) το οχόρτυμα
αυτό διατηρούνταν σχεδόν ανέκαρο. Βρισκόταν μκροστά στο ςενοδογειο ΛτΤναντις. Σήμερα δεν
σοΤζεται κανένα τμήμα του. Βλ. G. Gerola, Momiimenti Veneti. 1905, τ. A-1 , σ. 1 1Γ) και Στ.
ΞανΟουδίδου, Χάνδας-Ηράκλειον. ΙΊράκλειον 19(Βι. σ. Βλ Οσον αρορα τις δεςαμενές, δίκλα
στους αρσανάδες και την εκιγραρή κου είχε εντοιχιστεί σ' αυτές, με χρονολογία ΙΟΙ Γ), δλ. Στ.
ΞανΟουδίδου, Με/^τήματα: Ενετική εκιγραρή (1 Ο 1 Γ)). I Ιράκ/νειο 1980, σ. 09-^4
1 . ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 779, Candia 1615. Pietro Bondumier, prow.
gener. di Candia a 20 ottobre 1615. Ιΐρδ/.. κερ. Γ' της με/λτης. σεχν. εκΟ. Χο *2*2.
l:2Γ) . '()κoJς ήδη κροαναρέρΟηκε, το κρόδ/ημα του οικισμού .Μαρου/.α ειχε ήδη ακο το 1(U9
αντιμετίοκίσει ο τότε γενικός κρονοητής Aivise Priuii με συγκεκριμένες κροτάσεις εκίλυσής του.
(δλ. και υκοσ. 1 19 του ίδιου κευ. .V-Γ) της αεΤ.έτης).
ΤΛ ηι·:.\Ί':ΊΊΚΛ ncixii ro]· χλχλλκλ G3

α-οαάκρυνστ^ Ttov κατοίκο^ν του. Κααιά οιατα^^^/; oacoc οεν εφαραόστΓ^κε. Αντίθετα, otzojz
y.OLi ο ίοιος ο Bondumier ο'.α-ίατοονε. το borgo του ίΜαρου)^ είχε εξελιχθεί -/iov σ' ένα
κανονικό χωριό. [α.ε καινούργιες κατοικίες. Γι' αυτό ανακοίνοονε σχετική οιατα'^^χ
εκκέvoJττ^ς του οικισαού. ατ^αγόρευστές κάθε νέας κατασκευής και κατεοάφιστ^ς
οτιοιασόή-οτε τυχόν γινόταν, ενώ οι κάτοικοι του είχαν γραφεί στις α-'ρ^'αρείες για τα έργα
τχς -όλης, οτιότε και Οα έ-ρεττε να αεταοερΟούν αέσα σ' αυτήν.
Τέ/νος ν' αναφέρουαε -ο/<ύ συνο-τικά, ότι ο γενικός -ρονοητΓ^ς Pietro Bondumier
στη Relazione του, αεταξύ κάτιοκον γενικοόν στοιχείων, ήόη ^ρ^οοστοόν. -ου έοινε για τις
οχυρο'^σεις του Χάνοακα -εριέγραοε ότι το φρούριο του ι\γίου Αηαητρίου, κυρίαργο σττρ^
-όλη σε αεγάλο όαΟαό, είχε τροφοοοτήσει αε τις -οσότητες τοον χουαάτων -ου
σκάφττρκαν α-ό το ίοιο. τις ε-ιχοοαατοόσεις του ε-ι-ροααχοόνα στον -ροααχοόνα της
ν ' Ι -'·
Ααα-ιοναρας.
ΙΓλέ-ουαε λοιτόν α-ό τη αέχρι τοόρα τζαράΟεστ^ τ^ον στοιχείθ3ν -ου αας οίνουν τα
όενετικά αρχεία ότι οι εκάστοτε αςιcoαατoύχoι. υ-εύΟυνοι το3ν οχυροοαατικοον έργο^ν στον
Χάνόακα (γενικοί -ρονοητές. κα-ιτάνοι. στρατηγοί και στρατιοοτικοί αηχανικοί).
κατέΟεταν όική τους ααρτυρία σ' ορισαένα κυpίcϋς στ^αεία. ότιου οι ίόιοι -ροσανατόλιζαν
τις -ροσ-άΟειές τους για την τε/^ειο-οίηστ^ τ(ον τειχοόν τηζ τιρωτεύουσας του
'Ήασι/^ίου'' και οεν αναφέρονταν σττ^ν κατάσταστ^ των τειγ/όν συνολικά. καΟοός και στα
γενικότερα -ροό/.ήαατα.
Λυτγ-» την τερίοόο στη ζοοή του Χάνόακα. του Μεγάλου Κάστρου, εμφανίζεται
μια άλλη εξέχουσα τροσοοτικότητα μεταξύ τοον σημαντικοόν μηχανικών του
ασχολήθηκαν με τα όημόσια έργα τα οτοία κατασκεύασαν οι βενετοί στην Κρήτη* ο /λγος
για τον Francesco Basiiicata.' '' Μια τροότη. τολύ τημαντικ'η μαρτυρία είναι ο χειρόγραφος

ASV. - Scnato, Relazioni Β. 79. Relatione de S. r Pietro Bondumier, prow, gener. in Candia, febbraro
1619.

Francesco Basiiicata υ-ήρΗε ένα; ατζό τους τ-ουοαιοτερους μς'/αν,κοΰς -ου υττηρέτηταν τη
Γαληνοτάτς ττην Κρήτη, κατά τον 17ο ακόνα. α-ατχο/νουαενος τε οημότια έργα. Λεν είναι γ-Ό^ττό
τότε ακριβοός έρτααε ττο νητί. Ιίάντως ατό τα τ/έοιά του τυατεραίνεται ότι ζριτκόταν ττην
Κρήτη ατό το IB 1 :2 ως το 1 ()38. Βλ. 1. Στεριοότου, Οι ζενετικες oχυpcό7εις του ΡεΟύανου.
191)2. τ. Α. τ. 80. Οτως αναρέρει και ο G. Gerola, ο Francesco Basiiicata ανήκε τιθανότατα στην
οικογένεια τ^ον Basiiicata, στην οτοία ανήκαν και όύο ά/άνοι στουόαίοι αρχιτέκτονες, ο Aurelio και
ο Francesco του έζησαν στο ΙΙα}.έρ;χο τον ΙΒο αιοόνα. Βλ. Στερ. Στανάκη, Μνηαεία Κρητικής
Ιστορίας, τ. V, 19()9. εισαγίογή. σ. ιστλ Francesco Basiiicata. To Βασίλειον της Κρήτης. IB 18.
έκό. "Μικρός Ναυτίλος" - Βικελαία Βιβλιοθήκη - ΤΕΛΚ Κρήτης, Ηράκλειο 1997. σ. 12-1Γ)
και Antonio Ratti, I canograti di Greta nati ο residenti nelP isola. ΙΙετραγαένα Ε' Διεθνούς
Κεητολογικού Συνεόρίου (1981). τ. ΙΓ, Ηράκλειο 1980, σ. 99.7-99Β.
64 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

κώοίκας τιου σγεοίασε ο ioioc ο Francesco Basilicata αε ατιεΓκονίσ-ε^ς α-ό φρούρ'.α,

oyυpωJJLεvες τυό/^^ς, ακτές κα'. λίαάνια του "Βατ'.λείου της Κρήτ-ςς". ΙΜεταΗύ των a/7.ojv
βέβαια -ερι/^αβάνεταί και σχετικό οιάγραααα τςς τιόλης του Χάνοακα (Πίν. "ου
αναλυτικά -ερ'.γράφεταί στο κεφ. Β' της αε}iτης. Το αόνο στοΓ/είο -ου Οα
επαναλάβουμε εοοΤ αφού ο χάρττ^ς εικονίζει ήοη ^ρκοστά σε αας έργα, είναί ότι για τζρώττ^
φορά παρουσιάζονται ούο πολύ στ/χαντικές παρεμβάσεις στον οχυρό περίβο/^ο του
^άνοαχα: οι όεξαμενές Zane πίσοο και οίπ/^ από τους θόλους των αpσαvάδoJV (το^ν
Nuovissimi) και ο επιπρο'Λαχώνας Zane στςν είσοδο - /.αιμό, gola - του προμαχοόνα της
Σαμπιονάρας (πρβλ. Πίν. 1:2). Για να ολοκληρώ)σουμε τςν παρουσίασ-ς το3ν στoιχείoJV
που [J.ας δίνει ο ίδιος αυτός κώδικας του Francesco Basilicata (1618) αναφέρουμε και την
απεικόνιστ^ ττ^ς "Ακτής ττ^ς πόλης του Χάνδακα" (Ιΐίν. 13). η οποία περιγράφεται
αναλυτικά στο κεφ. Β' ττ^ς με/iτ·Γ^ς. Η αξία αυτών το^ν τοπογραφικοόν με προοπτική,
σχεδιαστική απεικόνιστ^ ττ^ς εξοχής ττ^ς Κρήτης, τοον ευpυτέpoJV πεpιoχόJV το^ν
χαρακτηριστικών θέσεο^ν, πό/νεων, κάστροον, κυpίoJς παρα/.ιακοόν, είναι μεγάλη γιατί
ολοκληρούνουν ττ^ν εικόνα ττ^ς κατάσταστ^ς ττ,ς τοπογραφίας κάθε περιοχής εκείνΓ^ τΓ,ν
εποχή. ΌμoJς σχεδιαγράμματα όποος αυτά του κοόδικα του Francesco Basilicata στα
οποία αναφερθ-ήκαμε, είναι εξαιρετικά έργα τέχνης και από ΤΓ,ν π/^υρά ΤΓ^ς σχεδίατης, τςς
μικρογραφίας, ττ^ς διακόσμηστ^ς, είναι 0α /^γαμε μοναδικές ιστορικές και κα/Λιτεχνικές
μαρτυρίες.
Επίστ^ς πρέπει ν' αναφέρουμε ότι ο Francesco Basilicata έγραψε μια ειδική
περιγραφή τίον ακτών ττ^ς ΚρήτΓ,ς, όπου ήταν πιθανόν να γίνει εχθρική απόβασ-ς.' ""'
Ανέλυε τα χαρακττ^ριστικά ΤΓ^ς κάθε περιοχής, τα θαλάσσια ρεύ[Λατα που επικρατούσαν
σε κάθε ακτ/; ή όρμο, τγ^ γεο^μορφο/.ογία ΤΓ,ς παραλίας, αν υπήρχε κοντά σ' αυτΖ-ν πηγαίο
νερό, δεδθ[α^να τα οποία έπρεπε να /.άβουν υπόψη τους οι βενετοί OJστε ανάλογα να
οργανά)σουν ττΛ; άμυνα όλης της υπαίθρου του νησιού, προκειμένου ν' αντιμετο^πίσουν
μια πιθα^^ εχθρική απόβαστ^.''^"
Το μόνο στοιχείο που επιστ^μαίνουμε από τγ;^ παpαπάvoJ περιγραφή και το οποίο

128. BMC. - Portolano No 4. Pervetusti. Atque Nobilissimi. Cretensis Regni, urbes... anno MDCXVIII (1618),
No 1 1: Citta di Candia. Πρβλ. κεφ. Β' της ΙΙίν. 12.
129. BMV. - Mss It. CI VI 340 (5750). Descrittione delle spiaggie... dove... sbarcare Armata, Francesco
Basilicata, 1625.

130. Στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας υτάρχει τειρά εκΟέτείον αςιοηο-ατούη/ον και ττρατκυτικίόν της
Γαληνότατης οι ο-οίοι -εριέγραφαν τους τρότεους άαυνας ττο νητί της Κρήτης και τις αεΟόοους
αντιαετώ-ιστ^ς το^ν ατιοβάσεων εχθρικού ττρατού. Βλ. τχετικα I. Στεριώτου, Οι βενετικές
οχυρώτεις του Ρεθύανου, 1992. τ. Α*, τ. 83-1 18.
ΤΛ ]{Ι':Μ':ίίκλ ίί-ίμι τογχλ.χλλκλ ^

iyzi με τις οχυρώσεις του Χάνδακα είναι ότι χ αχτρό-ολη του 'Ήασι/^ίου" είχε
-ερίαετρο τειχών -ου έφτανε τα 3.800 passi (0.()1:2 μ.). Συγκρινόμενο το [Jiγεθoς
αυτό με αντίστοιχα -ου αναφέρουν ό-ους είδαμε -αρόμοιες καταγραφές, 7:αρατΓ|ρούμε ότι
οι α-οκλίσεις είναι ε/νάχ^ιστες, γεγονός -ου μ-ορεί να δικαιολογτ^θεί, γιατί δεν είναι σαφές
-avoj σε -οιό σχέδιο και με ττοιά μεΟοδο/.ογία γίνονταν οι ε-ιμετρήσεις.
Ένας ά/Χος -ερίφημος χειρόγραφος κώδικας, 7:ραγ[α.ατικά έργο τέχνης, θαυμαστό
έργο μικρογραφίας και σχεδίαστ^ς είναι ο κ^όδικας του μηχανικού Giorgio Comer, του
Κ)5Γ)."' 1 Ιεριλαμδάνει α-εικονίσεις τοον oχυpco[Jivωv ττ,ς ΚρήτΓ^ς, μικροτέρων
α/ύ^ στ^μαντικδ^ν μεμovω[Jivcov φρουρίο^ν, -ροοτζτικές το-ογραφικές α-όψεις ακτών και
όρμων σ' όλο το ανάτΐτυγμα το^ν -αραλίων του νησιού. Στο σχεδιάγραμμα (τοτζογραφι-
κό) ΤΓ,ς -ό/ης του Χάνδακα α-εικονίζονται ό/Λ τα ήδη γ^;coστά έργα, οι οχυρωματικές
κατασκευές, τα δημόσια κτίρια, οι εκκ/ησίες και τα μοναστέ^ρια, ενώ το τιο/^οδομικό
συγκρότΓ,μα του Χάνδακα, εντός τειχών, διαγράφεται τζολύ τζαραστατικά. II πλήρης
περιγραφή αυτού του σχεδίου γίνεται στο κεφ. Β' ΤΓ^ς με/άττ,ς (Πίν. 14). Θα πρέπει
όμωζ να στ^μειώσουμε ότι ο ελάχμστος υπομνηματισμός που περιορίζεται μόνο στΓ;^
αναγραφή το3ν ονομασιοόν το3ν προμαχ^ώνων, δεν μας βοηθά ιδιαίτερα σε επί π/iov
επεΗη^Γ^σεις Οέσεο^ν, κτιρίων ή μνημειακών συγκροτημάτων [οίσα στΓ^ν πόλη. Ταυτίσεις
μποοούν να γίνουν μόνο για πολύ συγκεκρΐ|χένα μνημεία που έχουν ήδη επισημανθεί σε
προηγούμενα σχεδιαγράμματα.
Σ' αυτό το στ/μείο παρεμβάλουμε τις πολύ τςμαντικές πληροφορίες που
συγκεντροόνουμε από έναν ά/λον χειρόγραφο χάρτΓ^ ΤΓ^ς πόλης του Χάνδακα, που
χρονολογείται στΓρ; ίδια περίοδο περίπου, με το σχέδιο του Giorgio Comer, με το οποίο
παρουσιάζει πάρα πο^άάς ομοιότΓ^ες* θα /^γαμε ότι το ένα σχέδιο αντιγράφει το ά/7.ο.
Ποόκειται για το μοναδικό, (jiTP^ στιγμής γ^^ωστό, χάρτΓ^ που σχεδιάστΓρκε από κρητικό,
τον Manea Cloza (Πίν. ()3)."'* Ο χάρτΓ,ς είναι μοναδικός για τον τρόπο ΤΓ^ς σχεδίαστ,ς
όλoJV των κτισμάτων μέσα στην πόλη· σχ^εδίαστ^ που είναι τόσο /λεπτομερειακή ώστε να
είναι δυνατόν να αναπαρασταθούν (γραφικά) εκκλησίες, μοναστΓ^ρια και δημόσια κτίρια, με
αρκετά μεγάλη ακρίβεια αν συνδυαστούν τα δεδo[Jivα του χ,άρτΓ^ και |χε ά/^να αρχειακά ή
βιβλιογραφικά στοιχ/ία. Θ χάρτΓ^ς του Manea Cloza είναι μοναδικός και για το

131. BMV. - Mss it. Cl VI 75 (8303). Giorgio Corner. I! Regno di Candia, descritro neiP anno 1625, 10
Novembre, f. 6v°-7r°: Citta di Candia. Για τον Giorgio Comer, O.. και Antonio Ratti, I canografi di
Creta nati ο residenti nelT isola, 1985, a. 33(>-337.
13:2. I. Στεριώτου, 0 Χάνδακας -ριν α-ό τη μεγάλη τζολιορκία τε αγέδιο του Μανέα Κλόντζα,
"Ηηταυρίτματα". τ. :2(), lkvετία 193(). σ. :2:2Γ)-'240, Πίν. 1-().
 66 ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΗΡΙΩΤΟΓ

λε-τοαερέστατο υπόαντ^αα ττου τον συνοοεύει γραααένο -avco στο ίο'.ο το "y'S/J/j -zryj
γάζτΓ^. Το υπόανηαα συμπληρώνει ττ;; εικόνα του Χάνοακα. εντός τειχοόν. το α' μισό
του 17ου αιώνα πριν από τη μεγάλη πο/.ιορκία, όπcoς είχε όιαμopφcoϋεί η προυτεύουσα
του "Βασιλείου" τα τελευταία χρόνια ττ^ς ^ενετοκρατίας. Οι π/χροφορίες που αντλούνται
από τον χάρτη του Manea Cloza συμπληροόνονται και συσχετίζονται μ' εκείνες του
μεταγενέστερου σχεοίου του Χάνοακα. του ^^'^^ίοστού χάρτη του R. Werdmliller (lOdi)-
68) (Πίν. 64), ολοκληροόνοντας κατά τον σαφέστερο ουνατό τρόπο τγ;^ εικόνα ΤΓ^ς οομής
του πο/^οόομικού συγκροτήματος και του αμυντικού συστήματος του Χάνοακα.
IT σύνοψη το^ν πληροσοριοόν που έχουμε από τον χάρτη του Manea Cloza και
παρουσιάζουμε στΓ^ν με/^τη αυτή αναφέρονται στις οχυροόσεις του Χάνοακα και στα
κτίρια εκείνα που είχαν άμεστ^ στρατιοοτική οργάν^οστ, ττ^ς πό/.ης. ' ' ' Ο
Χάνόακας περικλείεται από τον οχυρό περίβολο, oλoκληpoJμέvo σ' ό/.ο του το ανάπτυγμα.
Διακρίνονται οι "χαμη/^ς πλατείες" τoJV προμαχοόνοον όπου βρίσκονται τα κύρια
κανονιοστάσια της άμυνας του οχυρού, με ειόική σ-Γ^μανστ^ - χάραξη τoJV "γραμμοόν
βο/νής" τoJV πυροβόλοχΛ από τις οποίες όιακρίνεται η κάλυψη της ζοόνης της τάφρου. Τα
parapetti από επιχoJμάτoJσ'r^ του οχυρού περιβόλου πρέπει να ήταν ολοκληρο^ι^ένα αφού
όιακρίνεται και μια σειρά σκοπιοόν (caselii - guardioie) σε καθορισμένα στ/^εία (αιχ|JLές
προμαχώνων, orecchioni "πλευροόν" προμαχοόνοον). Οι πύλες, κύριες και όευτερεύουσες,
εικονίζονται με προοπτική σχεοίαστ^ τoJV όψεοόν τους, ενοό τα στόμια τ(:ον στοοόν τους,
α/άνά και εκείvoJV το^ν οιόόο^ν προς τις "χαμηλές πλατείες" το3ν προμαχοόνων όιακρίνονται
καθαρά στο ανά/άχμα τoJV επιχoJματόJσεoJV του κυρίου οχυρού περιβόλου, όπcoς αυτός
είχε πλέον όιαμopφoJθεί. Οι τρείς επιπρομαχώνες τ(:υν τειχών του Χάνοακα,
παρουσιάζονται oλoκ}.ηpOJμέvoι. IT παρουσία στον προμαχοόνα της Σαμπιονάρας του
επιπρομαχοόνα Zane, ο οποίος ολοκληροόθηκε (ος έργο το 16)1 4, οίνει ένα αρχικό terminus
ante quem χρονο/λγτ^στ^ς αυτού του χάρττ^. Από τα εςουτερικά οχυροόματα εικονίζεται
μόνο το φρούριο του Αγίου Δημητρίου ανατολικά τoJV τειχοόν. EπoμέvoJς η κατάσταστ^
ΤΓ^ς πολιτείας που παρουσιάζεται στο σχέοιο είναι πριν από το 164(), όταν άρχισε η
κατασκευή το^.» υπο/,οίπο^ν μικροόν οχυροόν, που "παρατάχθηκαν" πέρα από την τάφρο,
στην περίμετρο ΤΓ;ς τειχισ|Jivης πο/νίτείας.

II -λςρ-ς; -εριγραφή και ανάλυση του τχεοίου γίνεται ατο άρθρο I. Στερκότου, Ο Χάνοακας -ριν
από τη ρ,εγάλς πολιορκία αε τχέόιο του .Μανέα Κλόντζα. ο.π. Στο κεφ. ΙΓ της μελέτης. ΙΙίν. (»3,
παρουσιάζονται τυνοπτικά τα στοιχεία του σχεοίου αυτου ττο τύνολό τους, ο^ατε να υπάργει
πληρης τυνέχεια tojv αρχειακολ. προ)τοτύπ(υν πληρουορκόν που παρουσιάζονται τττν ίόια
[χε/έτΓ.
ΤΛ liEM-yriKA τειχιι τον χλ.χλλκλ ^

Α-ό το εσoJτεpικo rr^c -όλης. ετζιττ/χαίνουαε κατ' αρχήν τον ττερίβολο tcov
-α/ν'κόν, αεσα'.ο^ν/κών τειχοόν, τα ο-οία χίόρ'.ζαν τγ -αλιά α-ό τη νέα -ό/.η (τα
ττροάστ'.α). ΐα τείχη άρχ'.ζαν αττό ΤΓ,ν ανατολική τιλευρά στην -εριογή αεταςύ του Αγίου
<Ι>ραγκίσκου και ττ,ς -ύλης του Αγίου Γε(υργίου, ότ^ου ανατττυσσόταν η piattafoiTna
rovescia. Σ' εκείνο το στ^αείο όιακρίνονται οι Τρεις Κααάρες, το υόραγ^ογείο - αγωγός -ου
αετέφερε το νερό α-ό ττ;; ατγ; κρήνη του Morosini στΓ;^ κεντρική -/^χτεία του
Χάνόακα, αέσα στΓ.ν -αλιά τιόλη. Το έεγο αυτό ο/.οκληοοόΟτκε κατά το όιάστηαα \
i ι t \ i U I u

1()::?(S. Ιόίναι και αυτό ένα ά/ά.ο οεόοαένο χρονολό^Γ,σ·ςς του σχεόίου του Manea Cloza. To
ίόιο το [αεσαιο^νικό τείχος εικονίζεται καθαρότατα αε τους ορΟογωνικούς -ύργους. οι οττοίοι
είχαν ήοη αετατρα-εί σε τιυριτιόατιοΟήκες. Το υ-ό/.οι-ο ταήαα ήταν κατηλειααένο α-ό
σειρά κατοικιοόν, ενοό το ε-ιολητικότατο συγκρότΓ^αα της -ύλης Voltone συνέοεε την
7:α}.ιά αε τη νέα πό/χ. Το τείχος συνέχιζε -ρος τα όυτικά - ζορειοόυτικά, ό-ως -/iov είχε
όιααορφ(:οΟεί αε νέες κατασκευές στΓ^ σιταποθήκη και στον ιταλικό στρατίονα. Τέλος
τον κό)-ο του Λεραατά το αεσαιο^-τκό τείχος οεν εικονίζεται πιθανότατα γιατί Οα είγε
α'/7/JlOJ0εί σε πο/Α αεγάλο όαΟαό. Στη Οέστ^ του παρουσιάζονται κήποι και μια ζρύστ^.
Κτίρια στρατώνίον όιακρίνονται αρκετά αε προότο, κυρίαρχο και επιβλητικό το
συγκρότημα tcov στρατοόνοον του Αγίου Γεωργίου. έΗοο ακριβοός από το μεσακονικό
τείγος, προς την ανατο/.ική π/.ευρά. Μεταξύ οε αυτού του συγκροτήματος και tojv
τεΓ/οόν προς την πύλη του Αγίου Γε(οργίου. η ελεύθερη περιοχή που αφήνεται OJς
πλατεία, γρησίμευε (:ος ΙΙεοίο του Αρείος. για την άσκηστ, του μισθοφορικού στρατού tojv
όενετοόν. Ίύνα ακόμη ΙΙεοίο του Αρεο3ς. α/7ζχ για το ιππικό στ^μεκόνεται μπροστά στο
Palazzo του Προνοητή του ιππικού, μέγρι το μοναστήρι του Αγίου Παύλου.
Από το υπόμνημα επιστ,μαίνουμε στρατοόνες στις περιοχές, μεταξύ Ιησού -
Martinengo, Βηϋ}.εέμ - Panigra, στον προμαχώνα του S. to Spirito και κοντά στον
πρου,αγίόνα ττ,ς Σαμπιονάρας. Ο ειόικός και χαρακτΓ,ριστικός τρόπος σχεόίαστ,ς tojv
κτιοίο)ν αυτό)ν, βοηθά στην επισήμανση tojv ά^ύχον που όεν υπομνηματίζονται ως
στρατοόνες.
Οι πυριτιδαποθήκες σημειοόνονται. σύμφoJvα με το υπόμνημα, μεταξύ των
πρoααyόJvoJV Ιησού - Martinengo, κοντά στον προμαχοόνα της Βηθλεέμ και βέβαια αυτές
που υπήργαν στους πύργους του μεσαιoJVΓκoύ τείχους. Η οπλοθ^έρκη (Armeria) του
Χάνδακα, όπoJς είναι •^^/ojaT0 εκτεινόταν δίπλα στο κτίριο τr^ς ι^ότζιας, ττ^ς Αέσχης των
ευγενοόν βενετοόν. Ίόνα ά/λ,ο πο/,ύ ενδιαφέρον στραείο που για πρόJτς φορά αναφέρεται σε
σγέδιο είναι η opγάvoJσ'Γ, πεδίου βο/.ής και άσκηστ^ς tojv πυροβο/,ητοόν σε μια ελεύθερη
περιογή, εσoJτεpικά tojv τειχούν, κοντά και προς τα βόρεια του προμαχοόνα του Panigra.
Κλείνοντας ττ συνοπτική παρουσίαστ^ tojv πληροφορίίόν που έχουμε από το σχέδιο αυτό
του Manea Cloza θ' αναφερθούμε στους αρσανάδες. ίΐς κυρίαρ-χο στοΓχείο στΓ;^ opγάvoJσ■Γ^.
 68 ΐϋΛΧΧΛ rrKiMLiTor

αμυντική καί στpατίOJτΓκή, μιας ατιοικίας o-coc ο Χάνοακας, Οείυρούνται οι τζσσεζις

ομάοες tojv GoXojv (αναφερόμενοι ατζό τα ουτικά -ρος τ' ανατο7.ικά με τς σειρά: οι vecchi,
οι antichi, οι nuovi - nuovissimi) που υψο^νονται επίολητικοί στο εσ^υτερικό του λιμανιού.
ΛΙια 7:αρατ*/;ρησ·Γ^ μόνο θα είχαμε να κάνουμε ότι στςν ομάοα τοον antichi, η κάλυψη τ(ον
χώρων εμφανίζεται με ημικυλινόρικούς Οό/.ους - καμάρες, ενώ σττ^ν πραγματικότΓ,τα
ήταν με σταυροΟό/.ια, όπους εικονίζονται σ' ά/ά^α σχεόιαγράμματα και 07:ο3ς έχει
όιαπιστωΟεί και από νεο!)τερες μαρτυρίες. Μ παρεμοολή του σχεοίου του Manea Cloza
στ-rjV εξιστόρηστ, ττ^ς πορείας το3ν κατασκευοόν στα 07υp0Jματικά έργα και τ/^ς αμυντικής
οργάνωσ-ζ^ς του Χάνόακα, κρίθτρκε απαραίττ,ττ, γιατί παρουσιάζει ανάγ}.υφη ττρ; εικόνα ττ^ς
πpOJτεύoυσας του "Βασιλείου" το α' μισό του 17ου αιώνα.
Ας επανέλθουμε όμο^ς σττρ; παρουσίατς τίον στoιχείoJV που επιστ^μάνθηκαν στα
βενετικά αρχεία την περίοοο τoJV προότο^ν όεκαετιο!^ν του 17ου αιώνα με οιάφορες
εκθέσεις, οι οποίες ουστυχοός οεν έχουν ακριβή χρονο/.ογία, ούτε αναγράφεται ο συντάκττ^ς
τους. Οι πληροφορίες όμως που παρέχουν για τςν κατάστασ-ς τoJV τειχών του Χάνόακα
είναι πολύτιμες.
Τμήμα μιας παρόμοιας αναφοράς παρουσιάζεται στο κεφ. Γ' ττ,ς με>νέτ*Γ^ς (XVj
53)"' στο κείμενο ττ^ς οποίας ακολουθείται η [οέθοόος περιγραφής τ/^ς
'jrAoyp^jGCLc, κατάστασ-ςς, με bnovr^ αναφορά στα μειονεκτήματα των κατασκευοόν,
όιάφορες επιμετρήσεις έργων α>7νά και ορισμένες προτάσεις για βελτίωση τοον
προβληματικοί^ στ,μείο^ν. Από την αναφορά αυτή θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τα
ακόλουθα στοιχεία:
• εξαίρει ΤΓ,ν ποιότητα του εόάφους της πόλης του Χάνόακα και ΤΓ^ς γύρο^
ζοΤ^Γ^ς, το οποίο είναι ιόανικό για κατασκευή κάθε είόους οχυρο3ματικού έργου,
επίγειου ή υπόγειου*
• παρατηρεί τις σχέσεις τoJv υψομετρικκόν όιαφορολ/ το^ν επιπέόων το^ν
προμαχοόνο3ν μ' εκείνα το^; όιαφόρο3ν θέσεο3ν, πέραν ττ^ς τάφρου, σχέσεις που
όημιουργούν μειονεκτήματα στην οχυρο^μένη πο/.ιτεία, καταλήγοντας στο
συμπέρασμα ότι η προσέγγισ-ς του εχθρού στη γύρο^ εξοχή θα μπορούσε να
γίνει σχετικά εύκολα γι' αυτόν, αφού η γεωμορφο/.ογία ΤΓ^ς περιοχής τον έφερνε
σε πλεονεκτικότερη θέστ^ από τους αμυνόμενους*
• περιγράφει ορισ|χένα συyκεκpιυivα στ/χεία του περιβό/.ου που μειονεκτούσαν, όπoJς
vr;v π/^υρά του λι;Λανιού, το^ν αpσαvάόoJV και του προυζ^χουνα τςς Σαμπιονάρας*

134. BMC. - P.D. 241c. Notizie varie sulle artiglierie. sulle ditese della Citta di Candia, e suoi nobili Veneti, che
la... sec. XVII, f. 42r°-44v°. ΙΙρβλ. κεφ. Γ' της αελέτης. Χο 23.
ΤΛ lUiM-yriKA tfaxu Toy χλχλλκλ (W

• 01 z/j.zi']jzic ~ου αναφέρονται είναι αρκετές όσον α'^ορί κυρίους οιευΟετ/^σεις

επιχουαατουσεουν α-τα parapetti ή στις λι(3ε7:ενούσεις τειχών, στενότητα του
εύρους της τάφρου σ' ορισαένα τηαεία, στενότητα στις οιαστάσεις των
"υψ·η}χυν'' τ/.ατειών και των "λαιαών" - gole - τουν τροααχώνων αε συνέττεια
την αόυνααία κατασκευής ''υτοχουρήσεουν'' - ritirate·
• τροτείνει τρότους άαυνας του αντερείσαατος (contrascarpa) της τάφρου*
• τροβλέτει δυνατότητα του εγΟρού να τροσε^^γίσει την τόλη [χε υττόγειες στοές
κwάτoJ ατό το ετίτεοο της τάφρου, σ' όλο τον τερίζο)^ των τειχουν τλην της
τεριοχής του S. to Spirito, ότου υτάρχει σε αικρό οάθος στο υτέοαφος φυσικός
βράχος·
• τεριγράφει και ά/λες τιΟανές κιτησεις τροέ/^ατης του εχθρού και αεΟόοους
τροώθησ-ης του*
• κάνει τροό/άψεις για νέα έργα, τροτείνει την ενισχυτή της άαυνας του
Χάνδακα αε την κατασκευή τερισσοτέρουν ετιτροααχώνων στα εΗής τηαεία:
έναν αεγάλο τάνο3 ατό την τύλη του Panigra (Χανιότορτα) και ορισαένους
αικρότερους στους τροααχουνες του S. to Spirito,"' του Ιησού, της ΒηΟλεέα
και έναν ετιτροααχουνα κοντά στην τύ}.η του Αγίου Γεωργίου*
• αναφέρει ότι η ετιφάνεια του κάλυττε το φρούριο του χλγίου Ληα-ητρίου ήταν
13.0^8 τετραγο^νικά passi (4 1 .ίί):2,84 αΟ και υτέΟετε ότι 0α ατορούσαν
ατ' αυτό να μεταφέρουν αε αγγαρείες χώαατα στα τηαεία των τειχών ότου
χρειαζόταν.
Ατ' όλα τα τροαναφερΟέντα συατεραίνεται ότι ο συντάκτης της αναφοράς'"^^' ήταν
αρκετά OεoJpητικός γιατί ατό τις τροτάσεις του δεν φαίνεται να εφαρμόστηκε κάτοια
συγκεκριμένη κατασκευή.
Στην ίδια σειρά της Βιβλιοθήκης του Μουσείου Correr, ότου βρίσκεται η
τρο*ηγούμενη αναφορά, τεριέχεται και ενας λεττομερέστατος τίνακας ετιμετρήσεων των
κατασκευοόν του oyypov τεριβόλου του Χάνδακα και της τάφρου, τίνακας ο οτοίος
ταρουσιάζεται με τλήρη μεταγραφή στο κεφ. Γ' της μελέτης (Χο 34).'"^' ΘεoJpείται ότι

13Γ). Αργότερα οι τούρκοι Οα κατασκευάσουν ε-ιτιρομαγ/όνα στον εξολοκλήρου σχεοόν α-ό τους ίδιους
τ->ακατασκευασμένο τζροααχοόνα του S. to Spirito. Τούτο δια-ιστούνεται ατΐό τα μεταγενέστερα
στοιγεία. είναι δε ο διασίοζόμενος και σήμερα ετζι-ρομαχούνας του Αγίου Ανδρέα.
130. Ο συντάκτης αυτής της αναφοράς, ο οτιοίος δεν αναγράφεται στο χειρόγραφο, σε κάτιοιο σημείο
υ.όνο ανασέοει ότι ο -ατέρας του. ο κυρ Giovanni, ειχε ήδη -εΟάνει.
137. BMC. - P.D. 241c, sec. XVH. Notizie varie sulle artigiierie, sulle difese delia citta di Candia, e suoi nobili
veneti... Mesuratione delia citta di Candia. 1'. 45r°-46r°.
70 Ιϋ.λΧ.ΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤΟΓ

αυτο το Trjj.zio, ετ:'.λεκτικά opL^[jiva στάχτη ν/Λ

.7.1 [J.Z 7Ί7.^7ογΓ^ τοον ε-^αετοήσεο^ν από ίενετικά
βήαατα (passi) τε [ϋΐέτρα, οόστε να απορεί να επ^οεοακοΟούν τε κανονικό (στ/αερ'.νό)
τοπογραφικό οι ό'-αστάτε^ς το^ν οχυρ^ορ-ατικοόν κατατκευίόν του Χάνόακα, όπ(:υς τε/.'/κά
πραγαατοπο',ήθτρκαν.

ΕΠΙΜΕΪΡΗΣΙΙ ΤΙΙΣ ΙΊΟΛΜΣ ΤΟΓ ΧΑΝΔΑΚΑ

• Το "αέτoJπo" του προααχοόνα χ\.γίου Ανόρέα προς τγ^ Οά/ναασα έχει αήκος κατά
ευθεία γραο-αή... (βενετ'/κά) όήαατα 1(7 (8I ,7(S α.)
• η ά}7:ς π}.ευρά, η π/νάγια Ο.οςή). 0coc τον πυργίσκο της θάλασσας έχει
αήκος... βήαατα (41.7() α.)
• το ύψος αυτού του τείχους σττ^ 'ήαονία" είναι... πόόια (όενετικά),']() (1(),Γ)() α.)
• το parapetto του (είναι) ψηλό... πόόια ΕΊ'/-,. (4,75Γ) α.)
• το "αέτο3πο" αυτού του προ|ααχοόνα (το όυτικό) προς τον S. ΐο Spirito (εννοεί
τγ;^ εκκλησία που βρισκόταν εκτός τειχών, στα όυτικά) από την πλευρά της
ξηράς έχει αήκος βήαατα C).'^ (101).(>5 α.)
• η αρχή της τάφρου, απέναντι από τη ''γοονία'' αυτού του προααχοόνα έχει
πλάτος, ζήαατα 18 (31..Ί5 α.)
• η cortina αεταξύ αυτού του προααχοόνα (Λγίου Ανόρέα) και εκείνου του
Παντοκράτορα έχει υ.ήκος. όήαατα 180 (,Ί ΕΊ.50 α.)
ύψος (κυράος τείγους) στο αέσον. πόόια 55'Α· (7.87Γ) α.)
το parapetto της (έχει ύψος) πόόια D'A- (,Ί.;λ5Γ) α.)
• από το ;αέσο ττη απέναντι contrascarpa (αντέρεισαα τάφρου) και στη όάτη της.
υπάρχει αια banchetta (αναόαθαός) που εκτείνεται (σ' όλη την περίαετρο του
περιβόλου) ζως το φρούριο του Αηαητρίου. αε πλάτος (η banchetta).
πόόια 10 (3.Γ) α.) και αε ύψος από 15 zcoz 1Γ) πόόια (4,50-;).5ο α.)
• όαοος υπάρχει η banchetta και κάτ^ο από τους προααχοόνες (στη όάτη τους),
όπου είναι τοποθετηαένες και οι κουνελότρυπες (cuniculli).
• από το orecchione (κααπύλο "πλευρού'') του προααχώνα
Παντοκράτορα αρχίζει η banchetta που ορίσκεται στη όάτη τoJV προααχοόνο^ν
και το3ν cortine και περιόά/7.ει τη ^Ι^ορτέτζα (τα τείχη) αε τον ίόιο τρόπο έ(ος
το orecchione της piattaforma του S. Francesco (τηαερινό επιγραφικό
Μουσείο), (η banchetta αυτή) έχει πλάτος από 5ο έ(:ος )iO πόόια (8.7;")-
ΙΟ.οΟ Ρ-.) και ύψος από 15-Ιο πόόια (1ι .50-ο.5ο α.)
• η banchetta στην οποία υπάργουν οι "κουνελότρυπες" έχει πλάτος () όήαατα
(10.44 α.)
ΤΛ Ι{Ι·:Μ':ίίι<λ τειχιι rnr χλχλλκλ 7J_

• το ''[j^TOj-o" του -poaaycova 11 αυτοκράτορα "ρος εκείνο του .λγιου Ανδρέα

έχει αήκος. οήαατα V.) (8Γ).ιΜ) α.)
το ά/Αο ''αέτο;-ο" αυτού του -ροααχούνα. ~ρος τον -ροααχούνα Βηθλεέμ, έχει
αήκος, δήαατα 77 (1Η Ά ,1)8 α.)
το ύψος (του xupicoc τείχους) αυτουν τοον ''αετ(ό-03ν" κατ' αρχήν ττη γ(ονία
(αιχαή) είναι, ττόδια li'i (1 1.1)0 α.)
το parapetto του (είναι) ψτ/λ, -όδια 1)7·. (3.'ι'2α.)
• το ετιίπεδο τςς τάφρου, ''καθαρό", αττό τις banchette, (-λήν του -λάτους τουν
banchette). α-ροστά στη yojvia (αιγαή του τιροααχώνα) έχει -^^ιτος. βήαατα
8 (13.1)τ^ α.)
• η cortina "ου βρίσκεται αεταςύ του -ροααχούνα I Ιαντοκράτορα και εκείνου ττ,ς
ΙλςΟλεέα έχει αήκος. οήαατα 181 (314.1)1 α.)
και είναι οαοίους υψηλή (το κυράος τείχος), βήαατα Ο (10.44 α.)
το parapetto της έχει (ύψος). -όδια Ο (:2.Ι0 α.)
• το "αέτο3-ο" του τζροααχούνα Βη(Γλεέα -ρος τον Παντοκράτορα έχει αήκος.
βήαατα Γ)Γ) (1)7),70 α.)
το ά/7.0 "αέτο3-ο'' αυτού (του -ροααγώνα) -ρος τον Martinengo έχει αήκος.
βήαατα 7)7) (37).7Ο α.)
το ύψος (κυpίoJς τείχος) αυτούν το3ν "αετούπων" στη ycovia (αιχαή) είναι,
-όδια '2:2Ά' (7.877) α.)
το parapetto τους (έχει ύψος). -όδια Ιί'Α (4.51) α.)
και στο ε-ίπεδο τςς τάφρου, χο^ρίς τις banchette (το -λάτος είναι), βήαατα
1)7, (1(;,7)3 α.)
• η cortina αεταΗύ του -ροααχώνα ΒηΟλεέα και Martinengo έχει αήκος.
βήαατα 147 (5θο.78 α.)
και το parapetto της (έχει ύψος), -όδια 54 (8,40 α.)
• το "αέτ(:ο-ο" του -ροααχώνα Martinengo, -ρος τη ΒηΟλεέα, έχει αήκος.
οταατα 100 (174,00 α.)
το ά/λο "αέτoJ-o" (του ίδιου -ροααχώνα) -ρος τον -ροααχώνα Ιησού έχει
αήκος, βήαατα 100 (174,00 α.)
το ύψος (κυρίους τείχους) τοον "αετ(:ό-03ν" αυτών είναι, -όδια 35 (11,50 α.)
το parapetto τους έχει ύψος, -όδια 17)7·.» (7),457) α.)
και στο εττί-εδο της τάφρου το tjA-zoc είναι, βήαατα 187·.» (3'2,11) α.)
η cortina αεταξύ του -ροααχούνα Martinengo και του -ροααχώνα Ιησού,
κατασκευασαένη εΗο/νΟκλήρου από χώαα (δηλ. δεν είχε γίνει η λιΟεπένδυστρ)
έχει αήκος, βή[;.ατα 1 14 (11)8.3() α.)
75 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

[χε ύψος στο μ,έσον της, τόδ',α .ΊΓ) (15.5Γ) α.)

• το "αέτoJ7:o" του -ροααχώνα Ιησού τρος τον Martinengo έχει αήκος, ζήαατα
()ϋ (104,40 α.)
το ά/7νθ "[Jiτω7:o" τρος τον -ροααχοόνα Vitturi έχει αήκος, ζήαατα ϋΟ
(104,40 α.)
το ύψος (κυpίoJς τείχους) το3ν (αετοόπο^ν) αυτών στη γοονία είναι, τόοια 51
(7,35 α.)
το parapetto (έχει) ύψος, ττόοια 30 (10.50 α.)
• η cortina αεταξύ του -ροααχο^να Ιησού και του 7ζροααχο3να Vitturi έχει
αήκος, ζήαατα I3(VA' (537,50 α.)
• το "αέτο^τζο" του 7:ροααχο3να Vitturi "ρος τον Ιησού έχει αήκος, βήαατα 75
(155,58 α.)
το ά}7.ο "(οέτο^το" τρος το φρούριο (Αγίου Λη|ΓΓ^τρίου) έχει αήκος, ζήαατα
105 (581,88 α.)
• η cortina αεταξύ του -ροααχο^να Vitturi και του orecchione τΓ^ς piattaforma
rovescia έγει αήκος, ζή[αατα ()7 (1 1(),58 α.)
• ατό το orecchione ττ^ς piattaforma (rovescia) coz το ''τλευρό" του τροααχώνα
Martinengo της Σαατιονάρας, του "όλέτει" τρος το φρούριο (Αγίου
Δηαητρίου) (το αήκος) είναι. I Vi ζήαατα (550,50 α.)

ΕΠΙΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΗΟΛΗΣ ΤΟΙ* ΧΛΧΛΑΚΑ

• η τερίαετρος όλου του φρουρίου ατό την τλευρά της ξηράς είναι, όήαατα
5.000 (4.554,0 α.)
ατό την τλευρά της θάλασσας είναι, όήαατα 1 .500 (5. 105,40 α.)
κάνουν σύνο/.ο, βήαατα 3.80)0 (0.7 10,'ιΟ α.)
• η τερίαετρος του φρουρίου τάνοο στα αναχοόαατα (parapetti) φτάνει, τα
βήαατα 3.000 (5.550 α.)
• η τερίαετρος ττ^ς contrascarpa (αντερείσαατος τάφρου), φτάνει τα ζήαατα
1.840 (3.501,00 α.)
^Υναφέρει αναύλυτικά, η ίοια έκΟεστ^ τα τ/.άτη το^ν ετιχίυαατό^σεοον στα όιάφορα
σ-ζ^αεία του οχυρού τεριόόλου: τα τλάτη (αυτά) κυααίνονταν αεταξύ 8 και 10 όήαατα
(13,05 - 17,4(J α.), ενώ τα τλάτη το^ν parapetti ήταν ατό 5-3 ζήαατα (8,70 - 5,55
α.) και τα ύψη τους τοίκιλαν ατό 0,5 έcυς 30 τόόια (5,58 - 10 α.). Για τη λεττοαερή
αναφορά το^/ ταρατάνο^ στοιχεάον ταρατέατουαε στο Χο 54 του κεφ. Γ* της αελέτης.
Συνεχίζοντας εξιστόρηστ^ το^ν ενεργεκον του είχαν σχέστ, αε τις οχυροόσεις
του Χάνοακα και στρατιο^τική του οργάνίοστ^. ετανερχόααστε στο γ^^03στό αηχανικό
ΤΑ ηκχΕπκΛ ncixii τογχλχδλκλ 7^

Francesco Basiiicata, ο ο-οίος ασγολήΟηκε και αε ε-εαζάσεις (επισκευές) σζ εττιαέρους

κτιριακά έργα (οηαόσια κτίρια) [jtiaa ττγν τόλη. Για το αεγαλύτερο και ετιζ/.ητικότατο
τυγκρόττ,αα ττρατώνοον, εκείνο του Αγίου Γεωργίου, έξω ατό τα ταλιά τείχη τρος ττ^ν
τύλη του Αγίου Γεωργίου, ο Francesco Basilicata έκανε τροτάσεις ετισκευών
συντάσσοντας το γκοσ-ζό τροοττικό σχέοιο' '*' του συνόοευε σχετικό έγγραφο rr,c ::?ϋης
Λεκεαζρίου 1()::?5 του γενικού τρονοητή Francesco Morosini. To έ·^η'ραφο ταρουσιάζεται
στο κεφ. Γ' της αελέτης (Χο και αναφέρει ανα/.υτικά τυτολογικά και οικοόοαικά
στοιγεία του κτιριακού αυτού τυγκροτςαατος. Συνοψίζουαε τα τ/^ον σ·ςααντικά: το
όώροφο κτίριο ήταν οιτ/.ό (όίουαο) α' έναν οιάόροαο κεντρικό, αήκους σε κάθε τ/,ευρά
σγεόόν 105 βήματα (18::?,70 α.), με 100 όο^μάτια (θαλάμους) σε κάθε τλευρά, 50 σε
κάθε ετίτεόο. Τα ξύλινα όοκάρια των όιαορόμο^ν του στηρίζονταν τάνοο σε κτιστούς
τεσσούς καλύττονταν (στο όώμα) με τη '"λετίοα", ότcoς ήόη έχει αναφερθεί. Ο τρότος
τυντςρηστ,ς και η κατατόνητς του υφίσταντο τα ξύ/.α αυτά είχαν οος ατοτέλεσμα να
καταοοέουν και για το/λά χρόνια αυτό το τόσο τςμαντικό κτίριο να είναι σχεδόν άχρηστο.
Ο Franceso Basilicata τρότεινε ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων του
φέροντος οργανισμού του κτιρίου ατό λιθοδομή (κτιστό θόλο). Γτολόγιζε ότι για τις
λιθοδοαές το κόστος δεν θα υτερέβαινε τα 1.857 δουκάτα, ενώ για τα ξύ/^α και τα
σιδερικά θα έφταναν τα έξοδα τα 5.305 δουκάτα. Γτολόγιζε δε να ολοκληρώσει το έργο
με αγ^'αρείες.
Οι τ/.ηροφορίες του έχουμε ατό τα βενετικά αρχεία για Try κατάσταστ^ στον
Χάνδακα τα ετόαενα χρόνια, έοος το 1()45-4(), οτότε αρχίζει ο μεγάλος τόλεμος με την
ατόβασ*Γ| το3ν τούρκ^ον δυτικά το^ν Χανίων (το 1045), είναι ορισμένα σχεδιαγράμματα
και σχετικά στοιχεία ατό τςν τρέχουσα α/7χλογραφία. Οι τληροφορίες αυτές δεν αφορούν
τςααντικά νέα δεδομένα, εξακο/.ουθούν δε ν' αναφέρονται σε ε/7^ίψεις στα parapetti, στις
/.ιθετενδύσειε και στην τε/.ική διαμόpφoJσ'ς του αvoJτέpoυ ετιτέδου του τεριβόλου.
Ο γεvικόc τρονοητςς Francesco Molin στις 15 Χ'οεμβρίου 1058 έγραφε
συγκεκριμένα ότι:
• έτοετε ν' ατοκατασταθούν λιθετενδύσεις σε δύο cortine, ενώ στην τ).ευρά
τGOC τη θά/^ασσα μεγάλο τμήμα του τείχ/^υς ήταν κατεστραμ[α1νο και οι
ετιχο3ματώσεις είχαν καταρρεύσει*

138. Το σγέοιο του ί τ. Basilicata για το συγκρότημα τ^ον στρατώνίον του Αγ. Γεωργίου όημοσιεύθηκε
α-ό: G. Gerola, ό.τ:., τ. Γ', 1917, σ. 87, εικ. 37, βλ. και Κατάλογο; της έκθεστ,ς Venezia e la
Difesa del Levante da Lepanto a Candia, 1570-1670, Venezia 1986, σ. 1:20, εικ. 188.
139. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 787, Candia 1625. Francesco Morosini,
prow, gener. Di Candia a XXVI Xmbre (dicembre) 1625. Πρβλ. κεφ. Γ' της με>iτης, Χο :23.
 _/4 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣϊΚΙΜϋΤΟΓ

• cji τρεις επι-ρομαχώνες (Zane, Vitturi και Martinengo) οεν είχαν parapetti*
• οι gole (λαιαοί-είσοοοι) τοον κροααχώνοον ήταν ακά/.υκτες*
• ενοί) το cammino della ronda, οτ/.αοή ο οιάοροαος κίνηστ^ς aTpaTiojTOJV στο
εξωτερικό χεί/νος του τείχους, έςο; α-ό το parapetto, ήταν ανύταρκτος εςαιτίας
ε/λεΐ7:ούς κλίστ^ς το^-' ετιχουαατίοσεο^ν τoJV parapetti.' '"

Θα -τρέπει oacoc να αην υτήοίε κααιά ζελτίοοτΓ rrc κατάστασ·Γ,c γιατί ο ioioc ο
i k · ν i Ik - i 4 < - j · 4

Francesco Molin αναφέρεται και πάλι στις ίοιες ε/Ζείψεις τερίτου έναν χρόνο αργότερα (Γ)
Σεπτεμβρίου ΙϋίΟ). ' '"
Στο Κρατικό Αρχείο της ΙΚνετίας όιασοόζεται μια σειρά σκαpιφημάτcov
προοπτικοόν απόψεο^^ από τοποθεσίες ΤΓμ Κρήτης, μεταςύ τ(:υν οποίο^ν όιακρίνουμε ούο
σχέόια τ'rjς πόλης του Χάνόακα και τςς ευρύτερης περιοχής του. που σχεδιάστηκαν την
ίόια περίοόο (1ϋ3()-Η)31). Παρουσιάζονται με πλήρη περιγραφή στο κεφ. 1Γ της
μελέτης (ΙΙίν. 1Γ) και 1 (>).' '' Το μόνο που Οα είχαμε να προσθέσουμε σ' αυτό το τημείο
είναι ότι η ποοοπτική σγέτη τίον 0iao0ocov τοποΟεσκυν είναι απόλυτα ποα-^'αατική.
i ι i /« I « k i 1 t I

Στη όεκαετία του 1()3() ένας από τους γν6οστότερους μηχανικούς που
υπηρετούσαν στην Κρήτη, υπεύθυνος και σε όημόσια έργα. ήταν ο Raffaeilo Monanni, ο
οποίος συνέταςε για τα ίοια αυτά έργα. αναφορές και σχέόια που όιασοόζονται στα όενετικά
αρχεία. Σε μια τοπογραφική περιγραφή της Κρήτης αναφέρει μεταξύ τ(:ον ά/Ζοον ότι: η
κοι/νάόα του ί\ίαοου/.ά ήταν πολύ "ύηο.ιοόόηε για την άαυνα του Χάνόακα τόσο για την
ν 4 ' 4ι 4 · 4 4 ι 4 4

κάλυψη που μπορούσε να όοόσει στον επιτιθέμενο εχθρό, α/άνά και για τις κατοικίες που
αποτε/.ούσαν τον ίόιο τον οικισμό* το φρούριο του χΥγίου Δημητρίου και ο επιπρομαχώνας
της Σαμπιονάρας (του Zane) όπoJς είχαν ήόη ο/.οκ/ηρίοΟεί. οεν κά/ουπταν απόλυτα την
άμυνα της ανατολικής πλευράς του Χάνόακα' ιόιαίτερα με την άποψη της "κατεόάφιτης"
του /νόφου του Αγίου Δ'ημητρίου όε συμφοονούσε γιατί έκανε ορισμένους υπολογισμούς
που έόειχναν ότι αυτή η ''εςαφάνιτη" του λόφου ήταν έργο ασύμφορο, οποος γινόταν

1 'ιΟ. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 784. Candia 1628-1629. Francesco Molin,
prow, gener. Candia 12 Novibre 1628. T'.; ίό'.ες -/ηρορορ'.ε: ^υναντούαε και ατς τεφά: ASV. -
Senate, Dispacci. Frevvediteri da Terra e da Mar, F: 721. Rabbriche (1628-1631). με ημερομηνία 8
Νοεμβρίου 10:28.
14 1 . ASV. - Senate, Dispacci. Prevvediteri da Terra e da Mar, F: 784. Candia 1628-29. Francesco Molin,
prow. ^ener. Di Candia il 5 seit.bre 1629.
I'i2. ASV. - Prevvediteri alle Fertezze, B: 43. dis. No 161 :Citta di Candia. Vista per ostro in venire da
Rettimo. 1630 9 agoslo.-dis. No 1.89: Citta di Candia. \ isra di sopra cliiara Rodea, 1631 3 maggio. Πρβλ.
κευ. IF τη; oT/irr;. Iliv. 1.3 και 10.
ΤΛ ιιΙ':μ·:ίίι<λ ίέιχιι τονx.\sa.\k.\ 75^

αντιλη-τό α::ό κά-οιο modello - -τχεοιο - του Zorzi Corner· λογαριάζοντας τον όγχο του
Ζ.οφου του φρουρίου του Αγίου Α'Γατ,τρίου, %/jA και τγ;; τζεριοχή κάτω α-' αυτόν, αεταϊύ
του και ττ^ς κοιλάοας του Μαρου}.ά, η κοσόττ^τα το^ν ycoαάτoJV τιου Οα
α-οαακρυνόταν Οα έφτανε τα ΆτΜ.οΟΟ κυοίκά passi (1 . 1 (w .3()Γ) α Α* ενοό για τη
αεταφορά αυτής τ^]ς τζοτότητας τζου Οα α-ορού:7ε να γίνει αε τις αγγαρείες ΤΓ^ς ετιαρχίας
του Χάνόακα Οα χρειάζονταν 'ι Α αε Α Γ) χρόνια για να o/vOκληpoJ0εί (αυτή η αεταφορά),
ένα τεοάττιο έτγο αε τελείίοτ ααοίοολα αττοτελέσαατα στη όε/σίοοσ-Γ rrc άαυναε rrc
ν ν 1 ι · ι * ^ I ί i - ι · I -

ανατο/.ικής -λευράς της -όλης.' * '

Στον ίόιο χειρόγραφο κοόόικα του Ratfaello Monanni, τζου ζρίσκεται σττ^ Μαρκιανή
Ηιβ/.ιο(>Γρκη, υτιάρχει ένα σχέοιο - σκαρίφηαα του /.όφου και του φρουρίου του Αγίου
Αταττοίου, το οτζοίο -εοιγτάσεται ανα/.υτικά στο κεσ. 1Γ τηε αε7iτ■Γc (Χο 17). Κανένα
4 k i ^ ^ i ί ^ * « 4 - 1 4 ·

στοιχείο του ίοιου σχεοίου οεν ε-ιστ^ααίνουαε στο στ^αείο αυτό γιατί ό/.α είναι ήόη ^η^ίοστά,
εκτός ατΐό το γεγονός ότι για -ροότΓ, και αοναόική φορά σε σχέοιο, ο ε-ι-ροααχοά/ας του
Vitturi (Ιΐίγλα) αναφέρεται ο^ς ε-ι-ροααχ/όνας S. Zorzi, -ιΟανότατα ατζό την οαο^νυαη
-ύ/η, -ου ζρισκόταν στο οόρειο "-/.ευρό'' του -ροααχχόνα Vitturi.
Ίνχουαε φτάσει το και ο ατιερχόαενος γενικός -ρονοητέ,ς Francesco
Molin(o), στΓ, Reiazione του, εςακολουΟούσε ν' αναφέρει για ε/Ζείψεις, ότζοος και -ριν
αερικά χρόνια (1 (Κ^8-:^^1)). οι ο-οίες οεν είχαν τακτοποιηθεί ακόαη. Αναφέρονταν στο
ατε/.είoJτo ταήαα του -αραλίου τείχους, ατζό τον κό).-ο του Αεραατά ~ρος τον Αγιο
Ανόοέα, σττν τάφρο και το αντέρεισαά ΤΓ^ς (contrascarpa) -ου ήταν καλυααένα αε οένόρα
και /^χανόκητΐους, ενο!) η κοντινή εςοχή αε τις εΗάρσεις και τις αικρές κοι/.άόες
όηαιουργούσε -λεονεκτήαατα στην κάλυψη του εχθρού. Τέ/.ος ο Fr. Molino ανέφερε ότι
ο -εειαετοικός ορόαος στο εσίοτερικό τίον τειχών αεταςύ ε-ιχoJαατόJσεcov οχυρού
"εοιόό/.ου και σ-ιτιο7ν (strada d' armi) έ-ρε-ε να όιευρυνΟεί και να -αρααένει ελεύθερος
α-ό εα-όόια, ζήτΓ^αα το ο-οίο είχε -ροόληαατίσει τους υ-ευΟύνους και -α'λαιότερα.'"
1 Ιέντε χρόνια αργότερα (1()37) η κατάληψη το^^ τάφροον αττό κή-ους και οιάφορες
κα/ά^ιέργειεε, κα/]ο7ς και η κατασκευή vsojv κατοικκον, σε ζώνες α-αγορευαένες,
εςακολουΟούσε να α-οτε/.εί ένα α-ό τα αεγαλύτερα αειονεκτήαατα της άαυνας του
Χάνόακα -ου έ-ρετιε να εξαληφΟεί χωρίς αναόο>η. Α ο ζήτηαα θίγει έντονα σε σχετική
επιστολτ του (1ΐ^ Ατεοιλίου 1().Ί7) ο κα-ιτάνο Agustin Pasqualigo. ' '"

1 'i.'F BMV. - Mss It. Cl VII 889 (7798). RatTaello Monnani:ingegnere. Descrizione topogratica, di Candia 17
aprile 1631. 1.99, 1.10! (i! discgno).
1 'i-'i. .4SV. - Relazioni B:80. Rciatione del nob. r-rancesco Molino, di general di Candia. 29 ottobre 1639.
1 4Γ). XS\. - Senato, Candia. Rettori et altri straordinarl. F: 1636-1637 (No 17). Agustin Pasqualigo. cap.o. da
Candia. il 12 Aprile 1637.
76 ΙϋΛΧΝΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Θα τζρέπει να —αρατΓ^ρήσουαε otl οι ε/7.είψεις ττοτέ οεν καλύπτονται a-oXuTcoc,

ότΐως του/,άγιατον fJLαcτυpείται α-ό τα σγετικά έγγραφα. I^coc αια -τληρέστερη έρευνα
στα Κρατικά Αρχεία και σε ά/ά^ς σειρές α/7χλογραφίας (τΓ^ς οιοίκηστ^ς ΤΓ^ς ΚρήτΓ^ς) Οα
εξασφάλιζε αια καλύτερη τεκαηpίoJσ'Γ, για την αουνααία κά/.υψης τoJV αναγκο^; -ου
συνεχώς -ροέκυπταν. Είναι γαρακτΓ^ριστικό ο,τι αναφέρει σ' ε-ιστο/.ή του ο κα-ιτάνο
Marin Bragadin στις 16 Απριλίου 1()40. Εκθέτει την ''αξιοσ·Γ/^.είίοτη" ακατα/ληλότητα
πο/άώ^ν ταηαάτο^ν - τοαέων της στρατιο^τικής οργάνο^τΓ^ς του Χάνοακα, μιας πόλης-
αητρόπολης τ-ης οποίας η άαυνα απαιτούσε -ούό. έξοοα για πολυάριθμη 'φρουρά και
κατά>7.ηλο εξοπ/^ισμό. Τόνιζε π.χ. οτι οι σκοπιές και η "οόός ΤΓ,ς περιπόλου" (cainmino
della ronda) πάvoJ στα τείχη, οεν είχαν ακόμη oλoκληpoJOεί. ' '''
Δύο μήνες ακριβούς αργότερα. Κ) Ιουνίου Κ)40, οι πληροφορίεο επικεντοουνονταν
στο ϋα/νάσσιο τείχος απο το Καστε/ά^ο του μοΤ/.ου έoJς τγ;^ Ινβράι'κή και τις φθορές το^ν
κρηπιό(:ομάτ(ον που έπρεπε να οιορΟ(οΟούν. Ο μηχανικός Francesco Van Wert τόνιζε: '''Eyoj
ήόη υπενθυμίσει μ' επιστολή μου στον Iseppo Civran, όταν υπηρετούσε 03ς στρατΓ^ός,
για την πο}ύ κακή κατάστατη το^ν Οεμε/έθ3ν του θα/.ασσίου τείχους από το Καστέ/ά.ο έο^ε
την Εβραϊκή και κάθε αργοπορία μπορούσε να φτάσει στην π/χρη καταστροφή του". Και
τννεχίζει ο Van Wert, ότι ξαvαβ>iπovτας αυτά τα Οεμέ/νία μαζί με τον εκπ/^αποότατο
Sig. Γ govematore Brancatio, το ο-ηγανικό Beati και τον πρΓυτομάστορα τοον αουοάοων
αυτής της πόλης, ανέφερε για τον τρόπο επισκευής τους· ήταν κύρια η λιΟεπένουτη που
κατέρρεε. Πρότεινε κατ' αρχήν τη μεταφορά μεγάλης ποσότητας λίΟοον προκειαένου να
τοποθετηθούν μπροστά στο θαλάσσιο τείχος, όημιουργώντας μια porporella (υποθα/άσσιο
μούλο - κυματοθραύστη) [^£χρι piedi (0.70 μ.) πάνο^ από την επιφάνεια του νερού. Στη
συνέχεια, αφού θα εξα/^ιφόταν το αίτιο που προκάά,εσε τις φθορές, πίστευε ότι με
μεγαλύτερη ευκολία θα μπορούσε να επισκευαστεί. Αν οεν εφαρμοζόταν αυτη η |Jiθoόoς,
θα χρειαζόταν να απο|χακρύνουν τις επιχο^ρ-ατούσεις απο το εσoJτεpικo (του τείχους) απ'
όπου θα γινόνταν οι επισκευές* έργο που θα απαιτούσε πολύ κόπο και χρόνο, ενώ η
πραγματική αιτία της συνεχούς φθοράς του θα/σισσίου τείχους οεν θα εξασφα/νΐζόταν το
τείχος θα ξανακαταστρεφόταν. Για τον τρόπο που πρότεινε να γίνουν οι επισκευές, με
τνητ^ριτικά στοιχεία έργου, χρόνου και φυσικά χpημάτcov. παρεπεμπε και σε πα/νιότερες
επεμβάσεις που έγιναν στο θαλάσσιο τείχος, μπροστά στον Αγιο ίίετρο. '" Την επιστολή

14Γ). ASV. - Senato, Candia. Rettori et altri straordinari, F: 1638-1640 (No 18), Marin Bragadin, cap.o et vice
g.e.nale, Candia 16 Aprile 1640.
14 7.0 capitano Giacomo Corner σε έγγραφο τον τη; Γ)η; Ιουλίου KUl'i -εριέγ^ιαφε αντίττοΐ'/ε;
προτάτει; ατ^οκατάστατη; τ(υν ^α^ών ττο Οαλάττιο τείχος. Γ.αεατεμ-οντας και τε τχεοιο. ΙΙςο)ν.
το τ'/έοιο του ΙΙίν. Ο ττο κεφ. Β' της ;αε)λτης.
ΤΛ ΗΚΜιΊΊΚΛ TEIXII ΐΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ JJ_

του Francesco Van Wen ακολουθούσε αια του μηχανικού Beati, ο οτ^οίοζ ανέφερε ότι
αυαφο^νούσε με την κατασκευή ΤΓ,ς porporella και όχι με ττ;^ ε-ισκευή του 0α/νασσίου
τείχους ατζό την ετοοτερική -λευρά. '"'
11 -ερίοόος ΤΓ^ς μεγά/ης όοκιμασίας του Μεγάλου Κάστρου "λησίαζε. Ο τότε
γενικός -ρονοητςς ΚρήτΓ,ς Michiel Priuli, στις αρχές του Κ)'ι I. τζεριέγραφε τις ^ρ->ωστές
ε/ά.είψεις "ου αφορούσαν κυράος ανύψοοστ^ τ(:ον ε-ιχ(οματ(όσεο3ν τ(ον τειχ/όν, σε κάτιοια
στ^μεία, κατά βενετικά ζήματα (IK'icS μ.), έργο τ:ου Οα κόστιζε (SOO reali. Κατά
όιαταγ·ς του ο γά/ά.ος μηχανικός Daniel di S.t Vincent! εκττόνησε ένα σχέόιο των τειχών
του Χάνόακα (1 Φεβρουαρίου 1()41) στο οττοίο υττομνηματίζονταν μεταξύ των ά}λίον
και τα στ,μεία στα οττοία ήταν αναγκαίο να γίνουν οι -αρατιάνω επεμβάσεις (όυτική και
βόρεια ττλευρά του τζεριβόλου). Το σχέόιο αυτό παρουσιάζεται αναλυτικά στο κεφ. Β" ΤΓ^ς
με/νέτης (Χο 18). Το συνολικό ανάπτυγμα αυτούν tcov τμημάτί·ίν έφτανε τα ,Ί.^Τ pass!
(Γ)8Γ),!)8 μ.). Τέ/νΟς το στοιχείο τιου -τρέπει κι εόώ να στ,μεαόσουμε είναι ότι το σχήόιο
του S.t Vincent! είναι το μοναοικό με τςν απεικόνιστ, των σκοταόν (caselli - guardiole) που
υπήρχαν πάνοο στγ; περίμετρο (χεί/.ος) του τείχους.' '"'
Τα ίόια ακριβούς [Μειονεκτήματα - ε/Χείψεις - όπoJς αναλύθηκαν για όλην Try
περίοόο του 17ου αιούνα συναντούμε σε μια επιστολή, που απευθύνεται στον Savio
Grande ΑΙ vise Contarini, στις 1Γ) Οκτο^βρίου του 104 1, η οποία όμίος όυστυχούς όεν έχ^ει
την υπογραφή του συντάκτΓ^ ΤΓ,ς. '"'" Συνοπτικά η αναφορά περιέγραφε ότι το χαμηλό ύψος
τειχμόν, η έ/λειψη parapetto και ''οόού περιπόλου" (cammino della ronde), το μεγάλο
μήκος το^-' cortine, οι πολύ πλάγιες " άμυνες" των προμαχούνο3ν, η τάφρος σε πο/ά^ά
ΤΓ/Μεία ΤΓ^ς αρκετά στενή, οι όύο προμαχούνες στΓ;; ακτή (S. to Spirito και Σαμπιονάρας)
χο3ρίς τάφρο, η αόυναμία του φρουρίου του .λγίου Δημητρίου και η έ/λειψη σχεόόν παντού
της ''καλυμμένης οόού" (strada coperta) του αντερείσματος τ/;ς τάφρου (contrascarpa),
ήταν ορισμένα από τα -^Λ^οοστά προβλήματα που απασχολούσαν σε μόνιμη βάστ^ τους
αρμοόίους για ΤΓ^ν αμυνα του Χανόακα αξιωματούχους σ' ολόκληρο το διάστημα του
17ου αιούνα.
Α/Χά και τους επόμενους μήνες φαίνεται ότι οι ανάγκες παρέ[Μειναν σε γενικές
γραμιχές οι ίδιες, όπο)ς και πάλι ο γενικός προνοητΓ,ς Michiel Priuli ανέφερε στις 13 Μαΐου

148. ASV. -Senato, Candia. Rettori et altri straordinari, F; 1638-1640 (No 18). Ε-ιστολή του Francesco
Vanweri 16giugno 1640. τυνημ[χεν-ς σ' έγγραφο του cap.o Marin Bragadin, με ίοια ημερομηνία. Βλ.
και G. Gerola, Monuinenti Veneti, τ. Α-:2, σ. 1 1Γ)-117.
1Μ). ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 794 (1641). Candia Michiel Priuli,
provv.gener. Bi Candia, di p.mo Febbraro 1641 s.n. Βλ. και G. Gerola, τ. A-::?, τ. 30:^.
1Γ)0. BMC. - Cod. Cicogna 3109/29. Li 15 otiobre 1641. all' 111.mo S.r Alvise Contarini, savio Grande.
78 lliAXXA XTKlMLiTOr

1(345 (γοί[χη/Λ στις cortine, τάφρος, banchetta κατεστραααένη σε t^o/jA

στ^αεία ατιό τα νερά tojv /^γανόκη-ίον στ'.ς τάφρους).' ' ' Το αόνο στοιχείο -ου γ'.α -pojrr,
φορά αναφέρεται είναι ότι η εκκλησία του Αγίου Ανόρέα (κοντά στον -ροααγ/όνα
του S. to Spirito, στο εσoJτεpΓκό του) καΟοός και οι ανεαόαυλοι στΓ;^ ακτ/; έαο ατζό rr;;
-ύλη του Αεραατά, έ-ρετζε να κατεόαφιστούν. γιατί βρίσκονταν -άρα -ολύ κοντά στο
τείχος. Ειόικά όαο^ς για ττ;; εκκλησία του Αγίου Ανόρέα. ο Michiel Priuli έόειχνε ιόιαίτερα
-ροβληαατισ[α£νος, αφού η κατεόάφιστ^ αιας ορΟόόοςης εκκλησίας Οα -ροκα/.ούσε
αντιόράσεις στον ντό-ιο -ληΟυσαό.
Θα -ρέ-ει όαoJς τγ;-' ίόια περίοόο να άρχισαν συσττ^αατικά τζ/άον οι σκέψεις για
αναγκαιόττ^τα κατασκευής εςoJτεpΓκόJV οχυρο3αάτο3ν, αφού ήταν ο αόνος τρότος για την
κά/.υψη opισ[JivoJV αειονεκτηαάτο^^ του κυρίου οχυρού -εριόόλου, τα ο-οία φαίνεται ότι
όεν [jL-όρεσαν να τα αντιαετοοτιίσουν αε ά/ύχ αέΟοοο.'" '
Τις ε-εαόάσεις όαoJς αυτές, τις τε/.ευταίες στ,ααντικές οχυρο^αατικές κατασκευές
το^ν βενετών στον Χάνόακα. Οα όούαε να υλοποιούνται το 1(14(3, λίγους αήνες τζριν
αρχίσει το όρααατικότερο γεγονός του 17ου αιοόνα για την -εριοχή. η -ολύχρονη το/^ορκία
του Μεγάλου Κάστρου α-ό τους τούρκους.

6. II κατασκευή συμΐ7:ληρο3μιατΓκ(όν αμ,υντΓκών κατασκευών

τ^ς τταραμιονές της [χεγάλης πολιορκίας του Χάνόακα.
Τα ε$6οτερΓκά οχυρά.

Καλοκαίρι του Κ>4 Γ) αρχίζει για τγ;-' Κρήττ^ ακόαη αια ττολύ-χρονη όοκιαασία. Στις
53 Ιουνίου, ο ισχυρός τουρκικός στόλος αποβιβάζει τα -ρώτα εκστρατευτικά σοόαατα.

1Γ) 1 . ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F:794. Candia. Di Candia, li 13 mag^io 1642,
Michiel Priuli, provv.gener.
13:2. BMC. - Miscell. Correr LXXXI (2686). CANDIA. Relazioni ed altre varie scritture appartenenii alia
difesae govemo del Regno di Candia. Λεν έχει τ/χεροαχνία και υ-ογεαρή αυντάκτη, αναφέρει οε κά-οιο
σχέοιο. χ(ορίς ό[Χίος ά/ΰ,ες οιευκρινήαεις (οστε να είναι ουνατον να ταυτιστεί. Στο σχαείο αυτό να
ε-ιση;χάνου;χε ότι ο χάετχς του Χάνόακα ατεό τον κοόόικα II Regno tuito di Candia του Marco
Boschini όεν -ροσΟέτει τίττοτα -εεισσότερο α-ό τα ήόη γ-'ίοστά. εικονίζει ατε/,ά την κατάστατς της
-ολιτείας -ριν ατεό τις ε-ε[χόάσεις για τα εςο^τερικά οχυρίον.ατα και όεν αναλύεται |jiaa στο
συνθετικό κείν-ενο του ιστορικού της κατασκευής των τειχίυν. ΙΙεριγράυεται όα(:υς τε/,ήρο^ς στο
κεφ. IT της [χε/άτης (Ιΐίν. ID).
ΤΛ JiEMCTlKA ΤΕίΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 79

-εζούς και ι~ιχό. στα ουτικά των Xavicov, κοντά στο αοναστ·/;ρι ΤΓ^ς Γωνιάς, αε σχοτ.ό
Try κατά/;ςψ·ς ολόκληρου του vrywj. Λεκάόες τα άρθρα και οι [χε/^τες -ου αναφέρονται
στα γεγονότα αυτού του αεγά/νΟυ -ο}^αου, α)7^ όεκάόες και εκατόντάοες ετίστ^ς είναι
τα στοιχεία και οι -ληροφορίες -ου αντλούνται α-ό τα αρχεία τόσο -rr|C Βενετίας, ότζου
βρίσκεται ο μεγαλύτερος και κυριότερος όγκος -ροοτοτύ-ων -ηγών, όσο και α-ό τα
υ-όλοιπα αρχεία και τις βιβλιοΟέ^κες ΤΓ^ς EυρόJ7:ης.'■'■^
ΣτΓ^ αε}^ΤΓ, αυτ*/;, η οτιοία αναφέρεται στο ιστορικό Τί^ς κατασκευής το^ν
βενετικούν οχυρώσεο^; του Χάνόακα της τε/^ευταίας -εριόοου (μέσα 1()ου αι. - 1ϋ()9),
Οα -αρουσιαστεί ανάγ/.υφη η πορεία των γεγονότων ΤΓ^ς μεγάλης πο/^ορκίας τ-ςς
7τρoJτεύoυσας του 'Ί3ασιλείου" [χέσα από τα σχέόια και τις τεχνικές εκθέσεις το^;
στρατιωτικούν μηχανικοόν, ντοκουμέντα που αναφέρονται κυρίους στο αμυντικό σύσττ^μα
του Χάνόακα και τις οχυρίοματικές κατασκευές.
Από τις έοος τις .:?9 Αυγούστου του 1()45 οι τούρκοι ολοκλήρωσαν Try
κατάληψη των Xaviojv. Το Σεπτέμβριο του Uiiii κατέ)^βαν την κάτω πόλη του
Ρεθύμνου και στις 13 Χοεμβρίου του ίόιου χρόνου, ττ^ Φορτέτζα. Εν το3 μεταξύ είχαν
προωΟ-ςσει τις όυνά|χεις τους, είχαν σταθεροποιήσει ραγόαία τις θέσεις τους και είχαν
καταλάβει ολόκληρη τςν ύπαιθρο χώρα των Xavicov και του Ρεθύμνου. Έως το τέλος
του 1()4(3 ελάχιστα τμήματα του νησιού παρέμεναν ακόμη έξω από Try τουρκική
' i:.i
κατοχή.
Οι βενετοί, στον Χάνόακα, μαζί με τους ντόπιους κατοίκους ττ^ς πολιτείας
προετοιμάζονταν με πυpετcόόη ρυθμό για ν' αvτιμετcoπίσoυv την αναπόφευκτ-ς πο/^ορκία.

Ιό3. θα -ρέ-ει να πςχειο/)εί ότι στην ε/ληνική του/άχιστον βιβλιογραφία όεν έχει γίνει ακόχη κααιά
-ροσ-άΟεια για τη συγγραφή της ιστορίας του κρητικού -ολέ[Χου. τεκ[χηρκο|χένης όμως ακό τα
-ρ^οτότυ-α στοιχεία τ^υν βενετικοόν αρχείων. Το εγχείρημα είναι όύσκολο γιατί το ιστορικό αυτό
γεγονός όεν ήταν μόνο το-ικής σημασίας α/λά είχε εττι-τώσεις στον ευρύτερο ευρωτταϊκό χώρο.
ΠανετΐΐστΓ,μιακά Ιόρύματα ή Ερευνητικά Κέντρα της Ε/άόιόας θα μ-ορούσαν να τζρογραμματίσουν
τη όημοσίευση ό/vtov το^ν σχετικούν αρχειακοόν -ηγούν τζου αναφέρονται στο βενετοτουρκικό -όλεμο
(1040-1009).
1Γ)4. Τα -ο/^μικά γεγον^λα, οι κινήσεις τουν στρατευμάτων και οι αψιμαχίες τoJV αντι-άλο^ν καθώς και
η αναφορά σημαντικοόν -poao'jTicov και -ροοταγωνιστοόν αυτοόν το3ν γεγovότcov και ατιό τις όύο
-λευρές γίνεται με ιστορική τεκμηράυση κυρί(υς α-ό τη γ^ίοστή βιβλιογραφία, από την οποία
ενόεικτικά αναφέρουμε την εςής: Girolamo Brusoni, Historia dell' ultima guerra tra Venezia e Tiirchi,
dair anno 1644 fine al 1671, in Venezia 1673, Κατάλογος της Έκθεσης Venezia e la difesa del
Levante. Da Lepanto a Candia, 1570-1670, Venezia 1986, σ. 133 κ. ες. σ. 140 κ. ες., θεοχ.
Αετοράχη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σ. :2Γ) 1 κ. ες., Ιωάννα Στερκότου, Οι
βενετικές οχυροόσεις του Ρεθύμνου, 1040-1040. Αθήνα 199:2. τ. Α' σ. 07 κ. εξ.
80 ΙΩΛΧΧΛ ΓΓΚΙΜϋΤΟΓ

Στον στρατί03τΓκό-ααυντΓκό TOjjia οιακρ'.νόταν α'.α '.ο',αίτερη κ'.ντ^τ'/κόττ^τα. I Ιαρατηρούαε.

[ϋιέσα ατζό τίς αρχειακές τζηγές rr^c ε-οχής. ότι ό/^ς οι ε/λείψεις του ααυντικού
συστήματος και τoJV ογυροόαεο^ν του Χάνόακα, otiojc του/^ζ/ιατον αναφέρονταν στις
εκθέσεις των αξιωαατούχοον ττ,ς Γαληνότατης τα τελευταία εκείνα χρόνια τΓ,ς
^ενετοκρατίας (α' μισό του 17ου αι.) άργισαν να τακτοτζοιούνται, να ζελτκύνονται σε
όιάσττ^αα λίγο3ν μηνοόν. Λεν αρκέστηκαν μόνο σε συμ-ζ^ηρίοματικά έργα στον κύριο οχυρό
"ερίβολο. Κατασκεύασαν σ' ε/^χιστο χρόνο μια σειρά εέθ3τερΓκούν οχυρο^μάτουν, -έραν
ττ^ς τάφρου, αvαγκαίoJV για ττ;; -/iov ολοκ/.ηρ(:ομένη άμυνα της τιολιτείας. Οι αρχές ττ,ς
οχυρωματικής τεχνικής, ό—OJς αυτέ^ είχε εςελιχΟεί μέσα στον 17ο αιώνα εττέόα/^ν την
κατασκευή αυτών των εξοοτερικοόν οχυρούν. τα ο-οία εικονίζονται 7:}άον σ' ό/^α τα
σχεδιαγράμματα του Χάνδακα από το ]()-ι() και μετέπειτα. Ας δούμε όμοος από τις ίδιες
τις πηγές πoJς αποφασίσττρκε η σχεδίαστ, και η κατασκευή αυτοόν τίον οχυρών.
Σττ;-' τρέχουσα α/ά^ηλογραφία του γε^-Ίκού προνοητ/^ τΓ^ς ΚρήτΓ^ς Andrea Comaro με
η[α£ρομηνία Μάιο 1ϋ4() υπάρχει εκτε^/έ,ς αναφορά για τα οχυροήχατα ^jpco από τον Χάνδακα
ie^rjoei τα εξωτερικά) που κατασκευάσττρκαν μετά το Χοέμδριο του 1()4Γ) έθ3ς τον Απρί/^ο
164(1, ύστερα από σχετική διακήρυξη του Andrea Comaro και |Λε rr;-' εποπτεία του γε^κκού
διοικητ-rj (govematore generale) Don Camillo Gonzaga. Την αναφορά αυτέ, υπογράφει ο
μηχα^^ικός De Weert υπεύθυνος τΓ^ς [JLε7iτΓ,ς και πιθανά και ΤΓ^ς εκτέ/^στ^ς το^ν παραπάνω
έργων. Στο κεφ. Γ' ΤΓ,ς με/νέτΓ^ς παρουσιάζεται [α.εταγεγραμ[αένΓ, όλη η αναφορά (Χο ίΟ).' '"'

155. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F:797, Candia 1646. Scrittura in lettere del Pon^v.
Gener. di Candia, No 200 cir. Maggio 1646. Η tusocoOt^gt^ tojv εργατιολ ττην κατασκευή tojv εξο^τεοικών
οχυρών ε-ιβεοαιώνεται σ' ετ^ιττολή του κατζιτάνο Zan Alvise Emo, ττις .24 Μαρτίου 1()4(). Βλ. ASV.
- Senato, Candia. Rettori et altri... straordlnari, F: 1646 (No 20), Zan Alvi.se Emo, cap.o.Di Candia li 24
Marzo 1646. Για το ίοιο γεγονός τςς έναρξης της κατατκευής τοον εξoJτεpικώv οχυρών, για τς τυαζο/ή
του Camillo Gonzaga στα έργα εκείνα. καΟοός και για τςν τε/,ική καταστροφή του προαστίου του
Μαρου/δι, έςο^ από τ' ανατολκά τείχη. όλ. συμπ/ηρίυματικά και BMC. - Sertonaco Anticano,
Frammenti istorici della guerra di Candia, in Bologna 1647. σ. 240-251 (αναφέρεται στςν εποχή του
στρατςγού Comaro, τoJV προνοητολ Marino Bragadino και Filippo Molino και του στρατςγού Moresini).
Ο G. Gerola (Monumenti Veneti, τ. Α-2. lOOd. σ. 505-5(ΙΟ) μας όίνει κάποιες επί π}iov πληροφορίες
ενδιαφέρουσες. κυpίoJς για τους μηχανικούς που ασχο/ή1>Γ;καν [J.ε τςν κατασκευή τθ3ν εςίοτερικιυν
οχυρά)ν, από τις οποίες παραθέτουμε τις κυριότερες.
Ο μηχανικός Van (De) Weert, κατά τη διοίκητς του γΓ.»ικού προνοηπέ Alvise Mocenigo, άρχισε
κατασκευή του οχυρού a coma Moceniga (απέναντι από τον προμαχούνα Βηθλεέμ), ογυρό που κατ'
αρχήν σχεδιάστηκε OJς απλή ημισέ/,ινος (mezzaluna) και η οποία παρέμ^^ε ατε/^εάοτς. Και ενού
εργαζόταν στςν κατασκευή τςς crepacuore (απέναντι από το νοτιο '^JtiτoJπo" του προμαχοΐνα Vitturi
και δυτικά του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου) τραυματίστηκε θανάσιμα, θυσιάζοντας έτσι τς ζο/ς
του στςν υπηρεσία τςς Γαλγχ^τάτης· όπιος και ο γυιός του σκοτουθηκε στην πολιορκία το^ν Xaviojv.
ΤΛ ΙΙΙ'λΜ'ΠΊΚΛ TICIXII ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ^

11 ^τύνοψη των -ληροφορ'.ών -ου ό'.ατυ-ώνοντα'. στΓ^ qlvolooot. είνα^ η ακό/νΟυΟτ, και
-αρα-έαπει σε σγέοιο -ου ε-ίστ,ς έχει ετζιστ,αανΟεί και αναλύεται λε-τοαερέστατα στο
κεφ. ΐν της αε/άττ^ς (ΙΙίν. τΜ) και ^21).
• Ε-ιστ/ααίνονται η αουνααία και οι ατέ/.ειες ττ^ς ευρύτερης -εριοχής τ*Γ,ς
Σαα-ιονάρας στην ανατο/.ική -λευρά, τα ααυντικά αειονεκτήαατα ττ^ς ζώνης
α-ό τον -ροααγώνα ΤΓ^ς Σαα-ιονάρας έoJς το φρούριο του Αγίου Αηαητρίου,
καϋθ3ς και το γεγονός ττ,ς -αρουσίας του οικισαού (-ροαστίου) του λίαρου/^·
σηαεία ~ου είχαν ε-ισηαανΟεί ε-ανειληααένα ως αειονεκτήαατα σε
-ροηγούαενες εκθέσεις -ου ήόη -αρουσιάσττ,καν.
• Οι -ροτάσεις βελτίίυσ·Γ;ς αυτών τ(ον αειονεκτηαάτων ήταν: η ύψωστ^ αε
ε-Γχο^αάτ^οστ^ του αετο07:ου στον κύριο οχυρό ττερίζολο, ττρος τον Μαρου};ά,
στο στ^αείο (Β) του αντιστοίχου σχεοίου (ΙΙίν. τ^ϋ)* η ετΐίχωαάτο^τΓ^ είχε
-λάτος; - ανά-τυγαα - 10 piedi (3,5 α.), ύψος 10 piedi (3,5 α.) α' ένα
parapetto -avco α-' αυτήν -άχους 55 piedi (8,75 α.), αε κανονικές
κανονιοΟυρίόες και τείχος σττ^ν εξωτερική ζάσ-Γ; (του parapetto) για την
κάλυψη της τ^εριτιόλου (cammino della ronda). λΙε τον τρό-ο αυτό Οα
(χ-ορούσε να ανα-τυχΟεί αια -υροβο/^ρχία, η ο-οία Ο'αντιαετώ-ιζε το εχθρικό
-υροβολικό -ου Οα βρισκόταν στα απέναντι υψώαατα.
• Όλα τα parapetti του προααχώνα της Σααπιονάρας επισκευάσττρκαν και ένα

Ο ^τοατηγός Camillo Gonzaga τ/_εοίασε ττ;; opera a corona S.ta Maria, έργο το οτζοίο και οιηύθυνε,
ό-ωζ ζτΛΤΓ^ζ τχεοίατε και ε-έβ/,εψε rry κατασκευή του riveilino του Αγίου Νικολάου, του rivellino
ΓΙαντοκοάτορα - Panigra και του ridotlo του Αγίου Ανόρέα. Ο Beato Beat! cΓJ;mετείχε στΓν κατασκευέ
ττ,ε opera a coma di Jesii (Raima). Κατά τη οιοίκηο-ς του yvny.ct'j τιρονοητή Marco Molin
κ^ιτατκευάστΓ/κε η opera Molina ττα βόρεια του φρουρίου του Αγίου Αηαητρίου, τροτεοτεοιηαένη σε
ooiT'jiva στ,αεία ατεό τον μηχανικό Castellan. Το σ-ουόαιότερο σηαείο των -ληροφοριών του G. Gerola
είναι η κατασκευή ενό; τε/.ευταίου ε-ι-ρο;ααχ(υνα. εκείνου του Barbaro, στο "κλευρό'' του
ηαι-εοααγοόνα tcov αρσανάό(υν (Β/.. G. Gerola, Monumenti Veneti, τ. Α-:2, σ. 366), ο οτεοίο; όαως
αογί-ει να α-εικονίζεται αρκετά αργότερα στα σγεόιαγράααατα της κόλης κατά τ-ςν εςέλξη tojv
γεγονότ(ον της -ο/.ιορκίας. Τέλος ο govematore Bachini έκοο^ε τςν opera a coma Pcinigra και ο
αΓλανέ^οε αηχανικός D' Agna ασχολήθηκε αε το rivellino S.to Spirito. Όαως ο G. Gerola αναφέρει
'/αεακτηριστικά ότι οι εργασίες στα εξίοτερικά ογυρά του Χάνόακα, τα οτεοία -υpετcυόώς
ο/.οκ/ηεοόΟηκαν για ν' αντι;αετ(υ-ίσουν τον τουρκικό κίνόυνο, α/άά κι εκείνα τα έργα τΐου συνεχίστηκαν
σ' ολόκληρη τη όιάρκεια της τεολύχρονης -ολιορκίας, έργα -ου έγιναν [jiaa σε τραγικά όύσκο/.ες
συνΟήκεε ηροάσαό^ν και στερήσεο^ν όεν είναι εύκολο να -εριγραφούν αναλυτικά και συσ-τςαατικά. Μια
-αεόαοια εε^^ασία Οα α-ορεί να γίνει μόνο ατεό τον ιστορικό-ερευνητή -ου 0' ασχοληθεί αε την ιστορία
του ίόιου εκείνου τιτάνιου αγώνα, γιατί οι εργασίες ήταν α-ό/ν,υτα σ'Jvηφασ;JLέvες αε τα -ο/ν£μικά
γεγονότα, (βλ. G. Gerola, ο—.— ., τ. σ. 3()«.)-3()()).
82 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜίΠ'ΟΓ

βοηθτ^τίκό τείχος (traversa), '/κανού τζ/νάτους. y^OL'OLiy.vjOLGrr/.z κοντά τε αια

ατζό τ^ς υψτ/^ς τζ/^τείες του ίοίου Tipoaayojva.
• Σττ^ν κυρία τάφρο, ατιό ττ;; -ύ/.η του Αγίου ΓεoJpγίoυ έoJC ττ;-' αιχαή του
προααχώνα ττ^ς Σαατκονάρας (στ^αεκόνεται αε το C στο σχέοιο του Πίν. 20)
προχώρησαν σε εκτετα[J.|Jivες εκσκαφές, iojc ότου Οα έβρισκαν πηγαίο νερό,
και κατασκευάστΓρκε αια falsabraga κατά αήκος ΤΓ^ς βάστ,ς του τείχους, ααζί
αε αια piattaforma (στ^αείο D του σχεοίου του ΙΙίν. 20).
• Το χώαα που προήλθε από τις εκσκαφές το^ν τάφp0JV το χρησιαοποιήσαν στςν
καλύτερη οιευθέττ^στ^ και τον σχηαατισαό του αντερείσαατος ττ^ς τάφρου
(contrascarpa), αε επαρκή "καλυααένη οόό" (strada coperta) και ικανό
parapetto καθώς και οιπ/άς banchette (για τους στρατιώτες). Επίστ^ς αια
ευρύχωρη σπιανάόα εκτεινόταν προς την εΗοχή. Ό>^ τα προαναφερθέντα
στοιχεία ήταν απαραίττ,τα για αποτε/^εσαατική αντιαετοόπιστ^ το3ν
προσεγγίσεο^ν και τCfJv υπονοαεύσεοον του εχθρού.
• Προχώρησαν στΓ;^ εκσκαφή τΓ^ς τάφρου που αντιστοιχούσε στο φρούριο του
Αγίου Ληαητρίου, κυpίoJς προς τςν πλευρά τςς θάλασσας, τακτοποιούντας την
"καλυααένη οόό" (strada coperta) και ισοπεόοονοντας όιάφορες εξάρσεις του
εόάφους, ούστε να ε/άγχουν οι ααυνόαενοι ολόκ/.ηρη τΓ,ν κοι/όιόα του Μαρου/^.
• Προχούρησαν σε στ^ια^αντικές βε/πκόσεις τοον κατασκευον-* του ίόιου του
φρουρίου του Αγίου Ληαητρίου (επΓ//οαατο^σεις, π}.ατείες πυροβο/^ρχιών,
κεκλιαένη εξoJτεpΓκή παρειά τείχους - scarpa - καταφύγια, στοές
ανθυπονοαεύσεων).
• Κατέστρεψαν τελικά τον οικισαό του ^Ιαρου/,ά ισοπεόό^νοντας καθ*Γ|αερινά τα
ερείπια το^; σπιτιό^Λ επιχο^αατο^νοντας κάθε κενό ή σπή/^αιο ή όρυγαα.
• Γ ια να αειoJθoύv τα αειονεκτήαατα το^ν αεγάλου αήκους "γραααοόν ααύνης"
(εννοεί από τις χααη/iς πλατείες κάθε προααχούνα στο αντίστοιχο "αέτο3πο"
του όιπ/νανού προααχο^^α) κατασκευάστΓρκαν τέσσερα rivellini, απέναντι από
το αέσο των cortine από τον προααχοόνα Ιησού, σ' εκείνον του Martinengo,
ΤΓ^ς Βηθλεέα, του Παντοκράτορα και του S. to Spirito, (βλ. και σχέόιο Πίν. 20
και 21). Με τον τρόπο αυτό ο εχθρός όεν θα απορούσε να κατα/^βει εκείνα τα
υψοήαατα της εξοχής που βρίσκονταν σχεόόν πάν(:ο στο χείλος της
contrascarpa του οχυρού περιβό/.ου του Χάνόακα.
• Σηααντική θέστ, αεταξύ ό/.ojv τουν εξοοτερικών οχυροόν κατείχε εκείνο ΤΓ,ς S.ta
Maria (opera a corona), απέναντι από την αιχαή του προααχοόνα Martinengo
και σε θέστ^ όσο το όυνατόν πιο ψηλή και κυρίαρχη σττ^ -^,ώροο εξοχή, ούτο^ς
οόστε και ο εχθρός να είναι αναγκασυ-ενος να σταθεί σε όσο το όυνατ<ον πιο
ΤΛ ]α·:Μ':ΊΊΚΛ ncixii τογχλ.χλλκλ ^

ατΐοαακουσαένο αττό την oy vpcoasv^ τζολ',τεία στ^'χείο. Γ '.α το }.όγο αυτό

ό'.εύρυναν Ttc ετιί [xipryjc -zi'^zryjc του ίό^ου του οχυρώαατος, κατασκεύασαν σ'
αυτές ''καλυααένη οόό" (strada da coperta) καί sr^iayjjaav το parapetto του.
• Ο αηχαν.κός Beato (Beati) άρχισε ΤΓ,ν κατασκευή του οχυρώαατος έξω ατζό
την -ύλη του Ιησού (opera a coma di Jesu) στις αρχές του 104 5.
• Ο ίόιος αηχανικός είχε αρχίσει τον Α-ρί/.ιο του Κ)4Γ), τγ;; κατασκευή ενός σε
σχήαα κέρατος οχυρού, α-ροστά στΓ,ν αιχαή του -ροααχούνα Παντοκράτορα
(opera a coma di Panigra) και rr^ σχεοίαστ, αιας ηαισελίνου α-έναντι α-ό ττ^ν
oLiyjxTi του -poaayojva ΒηΟλεέα (mezaluna Moceniga), η ο-οία όαως ακόαη οεν
είχε αρχίσει να κατασκευάζεται.
• O/ex αυτά τα έργα ήταν -άρα -ο/ού χρήσιαα, ό-ως ανέφεραν οι σύγχρονοι
εκείνης ΤΓ,ς ε-οχής αηχανικοί, οι ο-οίοι τεκμηρίωναν Try άποψή τους α-ό ττ^ν
εμ-ειρία της /^ιτουργίας των καλυτέρίον φρουρίων, εκείνων -ου εξαιτίας ττ^ς
opO-r^c και -/.ήρους οργάνωσ^έ^ς τους είχαν καταστρέψει κυριολεκτικά μεγάλους
στρατούς, οι ο-οίοι τα είχαν -ο/.ιορκήσει. Εκείνα τα εξωτερικά οχυρά γύροο α-ό
τον -ερίόολο του Χάνόακα ήταν ακόμη -ιο α-.αραίτΓτα, όσο υ-ήρχε μια
τάφρος πολύ ατελής και σχεοόν σ' όλη ττ,ς την εκτατΓ^ μ' έναν πυθμένα από
μαλακό - χα/^ρό χώμα, εύκο/ω στο σκάψιμο με τγ;; zappa και την κατασκευή
στο03ν υπονόμευσ-ης (mine). Για το λόγο αυτό η άμυνα της πολιτείας του
Χάνόακα συνίστατο στην αρχή να κρατηθεί ο εχθρός όσο το όυνατόν μακρύτερα.
• Κατασκευάστηκαν όιάφορα ά/J^ έργα, μικρότερης κ/νίμακας, όχι όμως
λιγότερο απαραίτητα, otzojc βελτιοόσεις στο parapetto κατά μήκος του τείχους
(θαλασσίου) στην περιοχή του μοναστηριού του Αγίου Πέτρου, στις
πυροβο/ναρχίες της ίόιας ζο^/ης, όπως και σε θέσεις πυροβο/^ρχιών πίσω από
τους Αρσανάόες, στο μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου, στον Αγιο Γεώργιο
(πύ>:η;) και πάνοο σε ορισμένους προμαχώνες.
Ό/^ τα παραπάνοο έργα εικονίζονται με εκπ}:ηκτική ακρίβεια και [ϋΐε ορθή κλίμακα
στο σχέόιο tcov Πίν. 50 και 51, αποτελούμενο από τέσσερα τμήματα και το οποίο
αναλύεται λεπτομερέστατα στο κεφ. Β' της μελέτης. Συνοψίζοντας τα εικονιζόμενα σ'
αυτό το σχέόιο του μηχανικού De Weert παρατηρούμε εκτός από τον ή0η γνωστό οχυρό
πεοίβολο, τα εξής εξοοτερικά οχυρώματα (αρχίζοντας την αναφορά από τ' ανατολικά προς
τα νότια και τα όυτικά),
- το φρούριο του Αγίου Δημητρίου, που ήταν το μοναόικό οχ;ύρωμα πέραν της
τάφρου, έοος το Κ>4Γ) (Πίν. 50.5),
- το οχύρο3μα (opera a coma) του Ιησού, μπροστά στο ΧΑ "μέτωπο" του
προμαχώνα του, Ιησού και στην ομώνυμη πύλη (Πίν. 50.15) και το οποίο είχε
84 ΙΩΛΧ.ΧΛ ΣΪΚΙΜϋΤΟΙ·

τζρόσφατα ο/.οκ/.ηpcoOcί,
το ri vellino του Αγίου Νικολάου (ΙΙίν. ::?0a.l8) α-έναντι ατό το αέτον της
cortina Ιησού - Martinengo, τρόσοατα κατασκευασμένο,
- το οχύρωαα a corona ΤΓ^ς S.ta Maria (ΙΙίν. ^^Oa.ID) ατέναντι ατό την αιγαή
του τροααχώνα Martinengo, τρόσοατα κατασκευασμένο,
- το rivellino ττ^ς ΒηΟλεέα (ΙΙίν ^Hla.iH)) ατέναντι ατό το αέσο της cortina
Martinengo - ΒηΟλεέα, τρόσφατα κατασκευασαένο.
- [jLia ημισέληνο (mezzaluna Moceniga) (ΙΙίν. :,?()a.:i I) μπροστά στην αιχμή του
τρομαχώνα Βηθλεέμ, η οτοία οεν είχε ακόμη κατασκευασθεί,
το rivellino του Παντοκράτορα (ΙΙίν. iOa.:^::?) ατέναντι ατό το μέσον της
cortina ΒηΟ/,εέμ - Παντοκράτορα, ήοη κατασκευασμένο,
το oχύpoJμα (opera a coma) του Παντοκράτορα ή Panigra (ΙΙίν.
μπροστά στην αιχμή του τρομαχοόνα Παντοκράτορα και το οτοίο είχε αρχίσει
να κατασκευάζεται τον Ατρίλιο του 104Ο,
- το rivellino του S.to Spirito (ΙΙίν. i(Jb.34) ατέναντι ατό το μέσον της
cortina Παντοκράτορα - S.to Spirito, ανακατασκευασμένο ατό το μηχανικό
d' Organ ο.
Το ιστορικό ΤΓ^ς κατασκευής τoJV εςίοτερικών οχυροομάτοον της τειχισ|Jivης
τολιτείας του Χάνόακα ότο3ς τεριγράφηκαν ταρατάνου, ολοκληρώνει τον αμυντικό
σχεόιασμό της τρο^τεύουσας του "Βασιλείου \ Ατετέ/,εσαν τον τελευταίο στ^μαντικό
σταθμό σ' αυτό το οχυρό συγκρότημα τ(:ον ενετικοόν τειχοόν, σταθμό τόσο στ/χαντικό
σττ;-' εξέλιξή του όσο υτήρξαν οι αρχικές χαράξεις του Michele Sanmicheli, α/άά και οι
καθοριστικές, τελικές τροτοτοιήσεις του εφάρμοσε ο Giulio Savorgnano.
Στο στ,μείο αυτό θα τρέτει ν' αναφέρουμε ούο ακόμη σχεδιαγράμματα του
Χάνδακα στα οτοία εικονίζονται τα εξο^τερικά οχυρ(ύματα και χρονολογούνται ττ^ν ίδια
τερίοδο τερίτου, στα I04(j-47.
Το ένα τερι/,αμόάνεται στο γεο^γραφικό άτλαντα του Frederich de Wit του
τεριγράφεται αναλυτικά στο κεφ. Β' της μελέτης (ΙΙίν. Τα σημεία του τρέτει να
διευκρινίσουμε ιδιαίτερα, σε σγεστ^ με αυτά ατό το τροηγούμενο σχέδιο του De Weert,
είναι τα ακόλουθα.
• στα ΧΑ του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου στ/αειοόνεται το οχύρωμα Crepa
Core (ΙΙίν. ϋ.3) το οτοίο-κατασκευάστηκε για την ενίσχυστ^ της άμυνας του
ίδιου του φρουρίου του χ4γίου Δημητρίου,

156. BMV. - 219.C.18. - Insula Candia eiusque fort i Π cat ion edita per Frederich de Wit, Amsterdam No 23.
ΤΛ ΒΕΜίΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ^

• το σε τχήαα κέρατος οχύρο^αα έςου ατιό την -ύ/.η του Ιησού, αναφέρεται αε
το όνοαα Pal ma (II ίν. '2.4),
• έξοο α-ό ττ;; ηαισέλινο (mezzaluna) Moceniga, α-έναντι από τΓ,ν αιγαή του
προααχοόνα της ΙΙηΟλεέα, εκτείνεται ένα επί π)^ον oyjjpcoaa (a corona),
εκείνο του Mocenigo (ΓΙίν.
• απέναντι από ττ^ν αιγαή του προααγοόνα του S.to Spirito εικονίζεται το ridotto
(οχυρό καταφύγιο) του Αγίου Ανόρέα, σχεδόν πάνω στγ; ακτή (ΙΙίν.
Αυτά τα νεώτερα εΗοοτερικά οχυρά, γύροο στο 1()4()-47. ολοκλήρουσαν ΤΓ^ν
ποοωΟηιαχνη ααυντική γραααή του Χάνδακα, έςοο από rrp-/ τάφρο.
Το ά/Χο σχεδιάγραααα, το οποίο περιγράφεται αναλυτικά στο σχετικό κεφάλαιο Β'
(Μίν. ::?3), πρέπει να αποτελεί προσχέδιο κάποιου ακριβέστερου σχεδιασμού, που Οα
παοουσίαζε κυρίους την υπάρχουσα κατάσταστ^ και πιθανώς ορισ(άένες προτάσεις
συ[J.πληρoJαατικδJV έργοον για την καλύτερη άμυνα του συγκροτήματος των τειχών,
όπως η γάραξη γραμμοόν υποχώρηστ^ς (ritirate) (ΙΙίν. :,?3α, και ί3β) στους προμαχώνες
ττ^ς Σαμπιονάρας και του Martinengo.'"

7. II προέλαση των τουρκικών δυνάμεων προς τον Χάνδακα (1647).

ΓΙ πρώτη περίοδος της πολιορκίας (1648-1649).

Σ' ό}^ς τις μεγάλες βιβλιοθήκες και τα αρχεία ττ^ς Ευρώπης δεκάδες είναι οι
εκθέσεις, γειρόγραφες ή σε πα)^ίτυπες εκδόσεις, τίον αξιωματούχων και ά/λων
υπευOύvcυv της βενετικής διοίκηστ^ς και των συμμάχων της ΓαληνοτάτΓ,ς οι- οποίοι
υπηρετούσαν εκείνη τ^ςν περίοδο σττ^ν Κρήτη. Θα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνο να
ισγυρισϋούμε ότι Οα παρουσιαστούν τα γεγονότα ΤΓ^ς μεγάλης πολιορκίας με πληρότΓ^τα
και αντικειαενικόττ,τα. Έχει ήδη αναφερθεί ότι για τον σκοπό αυτό απαιτείται μια
τεράστια δουί^ειά συγκέντρωστ,ς αρχειακού υλικού και βιβ}\^ογραφικού, με συγκριτική και
κριτική επεξεργασία στΓ, συνέχεια, οόστε να καταλήξει να γραφεί oλoκ}ηpω[iivη η Ιστορία
του κοητικού πο/^μου. Στη με/^τη αυτΓ^ Οα γίνει η παρουσίαση ορισμένων πληροφοριών
από αργειακό υλικό, που επεστ/μάνΟηκε στα τρία μεγά/α αρχεία τΓ,ς Βενετίας. Σε
συνδυασαό δε με τους περίφημους χάρτες που για πρώτΓ^ φορά δημοσιεύονται
ολοκληρο3[α1να, του κοόδικα TCfi λίαρκιανής ΒιβιοΟ^έρκης (BMV. - Mss It. Cl. VII, 200(=
10050).sec.XVII), οι οποίοι εικονίζουν τη μεγάλη εκστρατεία των oOoJμαvικώv

1. ASV. - Archivio Grimani, F;57/172, lasc. F/li, neg.DS 140/6, posit.78.

86 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜυΤ()Γ

στρατευαάτοον κατά ττ^ς Γαληνοτάττ,ς Δημοκρατίας τςς Βενετίας το Κ>4Γ), με όλα τα

σχέόια των μαχών καί ναυμαχίοόν ττου ακο/.ούΟηταν τόσο στς Δα/^ματία, όσο καί στςν
ΚρήτΤρ [J^yoi ττ^ σύναψη ττ^ς ΣυνΟ-όρκης ειρήνης του υτογράφηκε το 1()()9, τιστεύουμε
ότι ό}^ αυτά τα στοιχεία θα οοόσουν μιαν αρκετά τιστΓ, με τγ;^ τραγματικότΓ^τα εικόνα.
λΙετά κατάληψη ΤΓ^ς τόλης του Ρεθύμνου ατό τους τούρκους (Χοέμόριο
1()4G), οι τουρκικές όυνά;μεις άρχισαν να τροοϋούνται τρος ΤΓ^ν εταρχία του Χάνόακα και
τρος τεριοχή ττ^ς Μεσαράς, αρχίζοντας ατό το Καστέ/ύ^ι ΤΓ^ς ΙΙυργιοότισσας (Castello
Priotissa) και σττ, σ'υνέχεια τρος το Καινούργιο Καστέ}λι (Castel Νονο). Μετά στράφηκαν
τρος βορρά, (-λέχρι το κάστρο του Τε[μένους (Castel Temene), κατα/^μβάνοντας και ά77,ους
οικισμούς τr^c εταρχίας του Χάνόακα, ότοος το χoJpιό Δαφνές και [^^χρι το φρούριο του
Πα/^ιοκάστρου (στα Φρασκιά, σττ^ν ακτ/; του σ-ςμερινού οικισμού ΤΓ^ς Ρογόιάς). Το μήνα
ίΜάί'ο (του 1047;) τροστάθτ^σαν (τροφανο^ς οι τούρκοι) να σταματΓ^σουν τςν τροοόθτ,στ,
βοήθειας και τρομηθεια^ν τρος τγ;; τό)χ ατό τγ;^ τ7.ευρά του κάστρου του Τεμένους. Σειρά
ετεισοόίίον και αψΐ[μαχιούν (μικροόν συγκρούσείον) μεταξύ τούρκοον και βενετσιάνοον, με
τους κρητικούς στο τ/,ευρό τους αυτοί οι τε/^ευταίοι, στ,ιμεΐίόνονταν στα χίοριά γόροο ατό
τον Χάνόακα και στο Καστέ/7^ τΓ,ς ΙΙεόιάόας (Castel Pediada). ί\Ιε τα γεγονότα αυτά
τέρασε ο Ιούνιος και οι τροότες ;μέρες του Ιου/έου εκείνου του χρόνου (1()47). Εκείνη ττ,ν
ετοχή ή/^θε ατό το Ρέθυμνο τακτικός, τουρκικός στρατός, ο οτοίος στρατοτέόευσε στο
Καβροχοόρι. Οι τουρκικές όυνά[μεις του βρίσκονταν ήόη στον Χάρακα τλησίασαν τΓρ; τό}η
ατό ττ;^ τ/^ευρά του Γιόφυρου. ΓΙαρέ;α.ειναν εκεί μια βραόιά και στΓ^ συνέγ/ια τροο^θ-Γ^θτ,καν
και στρατοτέόευσαν κάτο^ ατό το χο^ριό ίΜαραθίτΓ^, φτάνοντας |χέχρι το χοοριό Αμτρούσα
(Ambroussa), σττ;; τεριοχή ότου αργότερα οι τούρκοι θα κατασκευάσουν το φρούριο τΓ,ς
Χέας Κάντιας (στ/μ. οικισμός Φορτέτζα) κοντά στγ^ Κνο^σο. Στα [μέρη αυτά οι τουρκικές
όυνά|μεις ταρέ[μειναν ό/cr, ττ^ χειμερινή τερίοόο 1()47-48, κατά ττ^ όιοφκεια ττ^ς οτοίας
σχεόόν κάθε [μέρα στ^μειό^νονταν κάτοια ετεισόόια και μικρές συμτ/νοκες [μεταξύ το^ν
όιαφόρ6ον σoJ[μάτoJV ιττικού τoJV όύο τ/^υροόν. Οι βενετοί, χ^ορίς να χάνουν το θάρρος τους,
τυμ[μετείχαν και ταρά τις ατόνχιες, η κατάσταστ, συνεχιστΓρκε στους ιόιους ρυθμούς, έoJς
Οη ΔΙαρτίου 1()48. Στις 15 Ατρι/έου (1()48) ο γενικός τρονοητ/;ς και αργότερα
yvjixfjc κατιτάνος του "Βασι7.είου" Alvise Mocenigo, εττά ευγενείς βενετούς,
γΓ;ΥΓ|[μένους ό[μoJς στην Κρήττ^ και τους όρισε υτευθύνους για rr^ όιεξαγ(:ο^Γ^ τουν αναγκαίων
στρατιοοτικοόν ετιχειρήσεο^ν. Ορίσττρκε ένας σε κάθε τρομαχο^να ατο τους εττά του κυρίου,
οχυρού τεριβό/^ου του Χάνόακα. Οι ευγενείς αυτοί ήταν ο Marco Querini, γυιός του Zuan
Paolo στον τρο[μαχόχ^α ττ,ς Σαμτιονάρας και στον ετιτρου/χχίόνα Zane* ο Francesco
Muazzo, ^^ωιός του San: Ant.o (;) στον τρομαχοόνα και ετιτρομαχοόνα Vitturi* ο Michiel
Venier, γυιός του Bemardin στον τρο[μα7^03να Ιησού* ο Nicolb Demezo, γυιός του Francesco
στον τρομαχοόνα και στον ετιτρο[μαχώνα Martinengo* ο Francesco Dandolo, γυιός του de
ΤΛ ΙίΕΜιΊΊΚΛ ΊΊ·:ΐ.\ΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ^

S. Andrea στον προααγ/όνα ΒηΟ/,εέα· ο Giacomo Foscarini, του Zuanne, στον -ροααχώνα
Panigra* ο Francesco Querini του Giacomo, στον τζοοααχώνα του Αγίου ΑνόρέαΛ''^
Οί κινήσεις αυτές αρχίζουν να εικονογραφούνται στον -ρώτο χεονολογικά χάρτΓ^
του -ερίφχαου κώοικα ΤΓ,ς ^Ιαρκιανςς ΒίολιοΟγκης για τον κρητικό πόλεαο. ΓΙ "λήρης
-εριγραφή του γίνεται στο κεφ. Β' ΤΓ,ς αελέτΓ^ς (ΙΙίν. 54).' ''' Συνοψίζοντας τα στοιχεία
"ου -αρουσιάζονται στον χάρττ, αυτό και στο εισαγωγικό, συνοδευτικό στ,αείοοαα
καταλήγουμε στα ακόλουθα. Η ανάπτυξη τοον τουρκικών στρατευμάτων στΓ^ν ύ-αιΟρο
τζεριοχή γύρω από τον Χάνδακα άρχισε το 1()47 και επιβεβαιώνεται η στρατοπέδευσα^
(λΟϋϋ στρατιο^τδ)ν με 55 κανόνια που ήλθαν από το Ρέθυμνο και τα οποία εικονίζονται
στον ίδιο χάρτα^ (Πίν. 54.5), νότια τα,ς πόλης, στους λόφους τα,ς Αμπρούσας, εκεί όπου
κατασκεύασαν αργότερα το φρούριο τα,ς Χέας Κάντιας.
Από τα αναγραφόμενα στο υπόμνημα επισα,μαίνουμε ορισμένες διαφορές και
διευκρινίζουμε τα ακόλουθα: σα,μείο y (Πίν. 54) αναφέρει το οχυρό της Crepacuore ως
"νέο οχυρό Moceniga" που είναι λανθασμένο* σα,μείο S (Πίν. 54) το revelin S. Andrea
είναι /^νθασ|μένο, ενοο το ορθό είναι ridotto (καταφύγιο) του S.t Andrea. Στο υπόμνημα
αναφέρεται κυρίως α, ανάπτυξη του τουρκικού στρατοπέδου, με τις θέσεις των σκηνών
των τούρκο^ν στρατιωτών και αHιoJματoύχcov (Πίν. 54.1, 11, 15, 13), υπάρχοντα
κτίσματα και διάφορες φυσικές θέσεις που χρησιμοποιούσε ο εγ^θρός για τα|ν κάλυψή του
(Πίν. 54.3, 4, Γ), (), 7, 8, 14, 15, 1G, 5U), με το δρόμο ανεφοδιασμού του από το
Ρέθυμνο (Πίν. 54.9) και τις θέσεις εκτός τειχών σωμάτων των βενετών (στρατού και
ιππικού) σε φάσεις συγκρούσεων (Πίν. 54.17, 18, 19).

1Γ)8. Βίντν. - Mss ItCi XI 91 (6809). Relazioni varie, XVII sec.

Xojpic τίτλο. Λ'.άφορε; αναφορές [χε -εριγραφες τυμζάντο^ν έξω α-ό τον Χάνοακα πριν αρ'/ία-ει η
αεγάλη πολιορκία (l(j-U)-48), t. 20r°-29v°. Από το αρχειακό αυτό υλικό σταγυολογΓ,θηκαν οι
πληροφορίες που αναφέρονται ττις κινήσεις το^-» τoύρκoJV y-jpoj από τον Χάνοακα. πριν αρχίσουν
οι κανονικές επιχειρήσεις της πολιορκίας. Επισςς για τις κινήσεις και την προέ/^αστ, τoJV τουρκικίόν
στρατευαάτο^ν [αέγρι τον Χάνοακα. καθώς και τις επιθέσεις τους κατά το 1648-1649. βλ.
Girolamo Brusoni, Historia delP ultima guerra tra veneziani e turchi (1644-1671), Venezia 1673, parte lo,
σ. 194-:213. Επίσης βλ. Εβλιά Τσελερ,πί. Οόοιπορικό στην Ε/7.άόα (1668-1671)
Πελοπόννησος. Χησιά Ιονίου. Κρήτη. Χησιά χλιγαίου. εισαγοηη-απόοοστ, από τα τουρκικά-
σ-ςαειοόσεις Αημ,ήτρης Αούπης. Αθήνα 1994. σ. 1:2:2-183. Ivan Dujcev, La guerra di Candia e gli
avvenimenti balcanici del secolo XVII. Γ1επραγ[αένα Β' Διεθνούς Κρητο/νογικού Συνεορίου. τ. Τ\
Αθήναι 1968 σ. (>0-69 και Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής. Ο κρητικός πόλε[αος (1643-1669).
έκόοστ-κριτική-εισαγοηη-επι;ϋΐέ/^εια Δ. Χενεόάκη. Αθήνα 1979.
1.39. BMV. - Mss It.Cl VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa delle Aimi Ottomane contro la
Sere:ma Republica di Venezia... Γ anno 1645... fino Γ anno 1669. No 18, cc. 39-40, 29 zugnio 1647.
88 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Στο στοιχείο αυτό τιαρεαζά/Λουαε [χια γα/^^ογραφία του Nicolao Baumanno,

1G47,"'" η οτζοία τζαρουσιαίεται αναλυτικά στο κεφ. Β' ττ^ς αε/^της (Πίν. svco η
-ρόσφαττ^ βιβλιογραφία ε-'.στ/Λαίνει ότι αυτΓ, η γα/υίογραφία του Baumann ήταν ατζό τ'.ς
7:ρο!>τες που έκαναν σ' όλη ν την Ευροόπη ^η^ίυστή rr^ αεγά/.η πο/ν'.ορκία του Χάνοακα.
Είναί σαφές ότί στο σηέοιο αυτό κύρ'.ο /λγο έχει η απεικόνιστ^ τΓ^ς φύστ^ς και του
ανάγλυφου του εοάφους, zvoj το ααυντικό σύστ-ςαα του Χάνόακα παρουσιάζεται
σχηαατικά, αε τα βασικά του στοιχεία αόνο.
Ορισ|χένες επί π/άον όιευκρινίσεις 0εο3ρείται ότι είναι απαραίτΓ^το να γίνουν αε βάστ^
το υπόανηαα του σχεοίου. Συγκεκριαένα, το στ^αειο (Χ) του ΙΙίν. :ί5 αναφέρεται στο
rivellino Panigra* το στ^αείο (0) στο oχύpcoαα a coma του Panigra* το στ,αείο (Q)
αναφέρεται ως revelin S.t Andrea, ενοό πρέπει να όιορΟ^οΟεί σε ridotto S.t Andrea* το σ-ςαείο
(R) είναι το οχυρό Crepacuore* τα σ*Γ/Λεία από (S) έθ3ς και (Ζ) είναι οι θέσεις του
στρατοπέδου των τούρκο^ν, οι πυροβο/^ρχίες και οι γραα|αές προσέγ^^ιτης τους, οι οποίες
είχαν π/.ησιάσει πάρα πολύ κοντά στον ογυρό περίβο/νΟ του Χάνόακα.
Το επόαενο σγεόιάγραααα του κοόόικα ττ^ς αεγά/ης πο/.ιορκίας αρχίζει να εικονίζει
την ίόια πγ; επίθεστ^ που έκαναν οι τουρκικές όυνάαεις εναντίον του Χάνόακα, το 1048."' '
Περιγράφεται αναλυτικά στο κεφ. Β' της αε/άτης (ΙΙίν. :;?()), όπου αναφέρονται οι
κινήσεις τουν τούρκων και οι επιθέσεις τους, τα ρήγαατα και οι καταστροφές που
προκάλεσαν στο ταήαα του οχυρού περιβό/.ου. απο το φρούριο του Αγίου Ληαητρίου,
στους προααχ^υνες Ιησού και Martinengo, καΟο^ς και στα εξωτερικά οχυρά ΤΓ^ς
Crepacuore, του Ιησού (ή του Φοίνικα) και ττη S.ta Maria. II παρουσίαστ^ το^ν ίόιων των
oχυpoJαατικώv κατασκευουν είναι σχηαατική και όεν σχο7.ιάζεται ιδιαίτερα.
Από το εισαγoJγικό, σννοόευτικό σ·ς[J.είcoαα του ίδιου αυτού χάρτΓ^ αξίζει να
επισ■r^|xά^^oυ[JLε ότι εκείνς σςν περίοδο ο βσ-^ετικός στο).ος εφυγε απο τγ;; περιοχή τοον T'apojv
[^^'ά το θάνατο του αρχιναυάρχου (capitan general) Grimani, τον οποίον αντικατέστΓ,σε σττ^ν
ίδια Οέστ^ ο γε^^ικός προνοητςς τςς Κρήττ^ς Aivise Mocenigo. Επικεφαλής τcov τουρκικών
στρατευαάτ6ον ήταν ο Χουσέίν Πασάς, ο οποίος εξαπέ/ονσε για εξι αήνες α,σττχάττ^τες
επιθέσεις που ό[i.0Jς αποκρούστηκαν γτ-τ^αία από τους βτ-'ετους, ο-ε αρχηγό τον ίδιο τον Aivise
Mocenigo. Παρό/^ς τις αίνες, τα φουρνέ/άσι, τις αστααάτΓ,τες επιθεσεις, τα ρήγι^ατα που
δηαιουργΓ^Θ-ςκαν στα τείχη και που ανά-^ηκασαν τους αμ.υνου.τ-Όυς να δηαιουργςσουν
ταυτόχρονα και τις γpα!X(Jiς "'νποχόηοηστ^ς" (ritirate) στους προιχαχοόνες Ιησού, Martinengo,
α/άά και ΤΓ^ς Σααπιονάρας, καθ(ύς και στο φρούριο του Αγιου Ληαητριου, σ'ς[iΛvτικές απ(υ/^:ιες

ItK). BMC. - Stampe P.O. Grande 2589, LXIII. Candia Urbis aTurca M.D.C. XXXXVII. Obsessae delineatio,
aiitore NICOLAO BAUMANNO, Amsrelodami.

1. BIVIV. - Mss It.CI VII 200 (10050), sec. XVII. ότ.τ.. No .ΊΓ). cc. 77-78. 1648.
ΤΛ lucM'yriKA ίί·:ιχιι τογχλ.χλλκλ ^

ΟΓ./ 'jTzr^p^OLv. H σταΟερόττ^α και η τζίστί^ του Mocenigo να '/jzoltc^^zi τον στρατό του,
ααυνόαενο Tuavco στα ρήγαατα οιαφύ/ναΗε τγ;; ττο/νίτεία, -ιστεύοντας ταυτόχρονα ότι η
ε7:ερχό|αε^-ΓΓ^ τυερίοοος το^ν ζpoχcόv Ο' α^/ά^^καζε τους εα-ο/^[ϋΐους να εττανέ/νθουν στις αρχικές
θέσεις τους.
Το α|Jiσcoς ε7:ό[;,ενο χρονολογικά σχεοιάγραααα συνοψίζει ττ,ν σε ε7τανα}σΐ|αβανό[ϋΐενες
φάσεις ετζίΟεστ^ κατά του Χάνόακα το όιάστΓ,αα 1()48-1()49, α}άά και τις κι^,σεις του
τουρκικού στόλου στο Οα/νάσσιο χοορο α-ροστά στΓ^ν -ρο3τεύουσα του ''Βασι}νείου". II
αναλυτική παρουσίασ*/; του γίνεται στο κεφ. Β' ΤΓ^ς αε^άττ,ς (ΓΙίν. :27).'*'' Στο φύ/λο του
σ/εοίου είναι κατανεαηα|ϋΐένα οιάφορα Οέυ,ατα. Το αεγαλύτερο εττάνοο τ[αήαα καταλαμβάνει
η ατζεικόνιστ, ΤΓ^ς -όλης του Χάνόακα |Λε ό/α τα στοιχεία του οχυρού περιβόλου, τον
ποί^οόομικό ιστό εντός τειχών, α/άά και τις Οεσεις το^ν τούρκων στγύροο εξοχή. Τα
υπομνήματα που συνοοεύουν αυτό το σχέοιο αναφέρονται στον κύριο οχυρό περίβολο
(ποοααγ^ώνες, πύλες, επιπρομαχοόνες), στα εξοοτερικά οχυρά, στις ''υποχωρήσεις"
(rettirate) που έγιναν σε προμαχοόνες, cortine και τα οχυρά πέραν ΤΓ^ς τάφρου.
Αξίζει να στ^μειώσουμε ότι η σε επαναλαμβανόμενες φάσεις επίθεστ, των τούρκων
κατά του Χάνδακα το 1 (>48-104^) αναπτύχθηκε σ' ολόκληρο τον οχυρό περίβολο. Αυτό
όιαπιστώνεται από τις "υπoχoJpήσεις" (rettirate) που στ^μειώνονται στο σχήόιο ΤΓ^ς
πολιτείας και αναφέρονται στο υπόμνημα. "Γποχουρήσεις" γίνονταν εκεί όπου
εκόηλοονόταν μεγάλη εχθρική επίΟεστ^, με καταστροφές στα τείχη, κυρίως στις ανώτερες
ζ(;όνες το^^ parapetti, οπότε οι αμυνόμενοι αναγκάζονταν να όημιουργ-/]σουν νέο
(εσοοτερικό) αμυντικό μέτoJπo.
Η ολοκληρωμένη εκείνη επίθεστ, των τούρκων εκδηλώθηκε εναντίον των
προ'ο,αχώνων ΤΓ^ς Σαμπιονάρας, του Vitturi, του Ιησού, του Martinengo, ΤΓ]ς Βηθ}^εέμ και
τoJV εvδια[Jiσωv ευθυγράμμων τειγών (cortine) [Bηθ}^έμ-Panigra, Βηθ>νεέμ-Martinengo,
Ιησού-Martinengo], e^joj μια μικρή εκκλησία στΓ^ν cortina του Vitturi (δε^-» διευκρινίζει που
ακριβούς, πιθανά να υπήρχε στις επιχoJ[Λατώσεις της περιοχής του πpo[JLαχώvα αυτού)
βρέθτρκε πάνοο στΓ^^ "υποχούρηστ/' που κατασκευάστηκε σ' εκείνο το τη'ϋΐείο.
Διευκρινίζεται επίτης ότι το κόκκινο χ?ώ(α.α στο σχέδιο απεικονίζει τις παλιές
ογυροόσεις της πολιτείας, ενώ με το πράσινο χρώ|Λα υποδεικνύονται οι κατασκευασμένες
πρόσφατα οχυρώσεις, δη/^αδή τα εξθ3τερικά οχυρά.
Το υπόμνη'χα συνεχίζει [οε τις θέσεις και τα επιθετικά έργα που κατασκεύασαν οι
τούοκοι κατά τη διάρκεια της πρώτης επίθεσης που άρχισε την 1η Μαΐου 1()48 και διήρκεσε
έο^ς την Κ>η Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου. Τα έργα αυτά σ'η[JLειώvovται στο σχέδιο |J£ χρυσό.

10:?. BMV. - Mss It.CI VII 200 (10050), sec. XVII, όπ.τ:.. Xo 39, cc. 85-86, 1648-1649.
90 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΪΤΗΙΜϋΤΟΓ

Λυστυχοχ ό[χως η yjl[jJxyA του είναι 'ζόσο αικοή και η σγεοιαστική τεγνοτοοτζία τέτοια "ου
οε^^ είναι ουνατόν να οιακριθούν οι αντίστοιχοι αριΟαοί του υ7:οαν/;αατος στο ίοιο το σγέοιο.
Συνοπτικά α^^αφέρονται οι θέσεις τοον τουρκικο^ν πυροζο/αρχιο^ν -ου -ροσέζα/,αν τον
7:ρου^χο>να του Ιησού, του Vitturi και το φρούριο του Αγίου Ληαητρίου, τον 7:ρο|Λαχα)να του
Martinengo, τα εξoJτεpικά ογυρά ττ^ς crepacuore και του Φοίνικα* οι εχθρικές -υροβο/νορχίες
τΓου -ροσέβα/^ν τα ήοη οηαιουργτ^Οέντα ρ*/;γαατα σε οιάφορα Tqjzia του οχυρού -εριβόλου,
o-ojc εκείνο του -ρο|χαχούνα Ιησού. Είχαν κατα/άοει το oχύpoJ|Λα του Φοίνικα έξοο ατζό τγ/
-ύ/.η του Ιησού. Εικονίζονται τα χαρακο^χατα -ροσέ^^η'ΐστ^ς τοχ; τούρκο3ν -ου αναπτύσσονταν
γ^ύρω α-ό το φρούριο του Αγίου Ληαητρίου. τον -ροααχο^να Vitturi έθ3ς και τον -ρο|αΛχώνα
Martinengo. Ση[αεώνονται τα ρήγαατα που οηαιουρ·;τ/)·Γρκαν στα εξο^τερικά οχυρούαατα
εξαιτίας των τουρκικών επιθέσεων και προκ/νήθτρκαν κυρίους από τα φουρνέ/^^α (mine).""'
ΕπιατΓ^ααίνουαε ιόιαίτερα εκείνα τα ρήγαατα του κυρίου οχυρού περιβόλου, όπο3ς
στους προααχουνες, γιατί προκλήθηκαν σε ταήαατα που ακόαη όιαττ^ρούνται και σ-η|αερα,
πιστεύοντας ότι απορεί να αποτελέσουν στοιχεία προς έρευνα στη σύγχρονη
αντιαετώπιστ^ ττ^ς αποκατάσταστ^ς του ανηαείου. Αναφέρονται λοιπόν τα ακόλουθα:
• το ρήγαα που έγινε στον προααχουνα Martinengo προκάλεσαν επτά αίνες
πέραν το^ν ά/λο^ν οκτού αινούν που οιασταυρούθηκαν αε τις προηγούαενες. Το
ρήγμα είχε μήκος 85 βενετικά β*/;ματα (145,08 μ.), η επισκευή του οε έγινε
από τον μηχανικό Vemeda."' '

163. Παρατςρούαε ότ'. ε7:ανα/.α;χζάνοντα'. και ατο αχέοιο του ΓΙίν. ::?7 οι ίοιεε -ληροφοείε; υ' εκείνες
του Πίν. :26, οι οποίες αναφέρονται ατην προ^τη σάτη τςς τουρκικής επίθεσης (από ^ίάϊο έως
νοέ[αοριο του 1648). Γϊ προότη επιΟέσε(:υν έγινε εναντίον της αμυντικής γραμμής tojv
τειχών του Χάνοακα από το φρούριο του Αγίου Δημητρίου και τον προμαχοόνα Vitturi, έ6υς τον
προμαγούνα Ιησού και εκείνον του Martinengo.
164. Ο Filippo Besseti di Vemeda, γά/Αος μηχανικός στην υπηρεσία της ΓαληνοτάτΓ,ς. εργάστηκε στις
βενετικές αποικίες της Α^-ατολής. Το 1616 σγεοίασε ορισμένες προτάσεις για την οχύρο^ση της
Ζακύνθου. α[χέσοος όμο^ς μετά έφτασε στην Κρήτη. Σ' ολόκ/.ηρη τη όιάρκεια της πολύγρονης
πολιορκίας του Χάνόακα, ο Vemeda υπήρξε ο κύριος πρ(:οταγ(υνιστής και συντονιστής της
βελτίωσης, το^ν επισκευών ή και τ(;ον vέoJV πρόσθετοον κατασκευοον στα τείγη του Χάνόακα
προκειμένου να αvτιμετoJπίσoυv τις επιθέσεις το;ν τουρκικοόν στρατευμάτο3ν. II παρουσία του αυτή
όιαπιστοόνεται απο σειρά -/ειρογράφο^ν τεγνικίόν εκθέσεί^ον, εγγραφούν και χαρτ(.όν που συνέταέε ο
ίόιος, υπογράφοντας OJς kavaliere και γενικός επιθείορητής το^ν οχυροόσείον και του πυροβολικού
του Χάνόακα. ί\1ετα την παράόοση της Κρήτης συμμετείχε σε κατασκευές ογυρίοματικοόν έργ(:ον
στην Κέρκυρα (1676). ενώ φέρεται ασχολούμενος και με την περίπτ(.υση της ογύρο^σης του
ΙΤα/Λμηόιού στο Χ'α.υπλιο. Πλην τίον αργειακοόν πηγοόν που αναφέρονται σ' αυτήν τη με/iτr, βλ.
και Pielro Marchesi, Fonezze Veneziane, 1508-1797. Milano 1984. σ. 68.
ΤΛ lilCMCTIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 9_1_

• το στον -ροααχώνα του Ιησού είχε αήκος Γ)4 ζενετικά ζήαατα (93,90
α.), -ροκλήΟηκε οε α-ό τζέντε αίνες τζου οιασταυρώθηκαν αε εννέα ά}7.ες
(αίνες), η ε-ισκευή οε του ρήγαατος έγινε α-ό το ατρχα^^ικό Bellonet.
Στο ίόιο -άντα σχέοιο το υτ^όανηαα συνεχίζει να οίνει -ολύτιαες -/.ηροφορίες για
τις τακτικές κινήσεις το^ν εα-ο/iacov γύρω αττό τα τείχη του Χάνόακα.
Η όεύτερη ετζίΟεση το^ν τούρκο^ν άρχισε την ίΐη Αυγούστου του 1049 και
όιήρκεσε έο;ς την Οη ()κτο30ρίου του ίοιου χρόνου. Τα έργα -ου κατασκεύασαν οι
τούρκοι για εκείνη την ετζίΟεσ-ς, ότιο^ς χαρακώαατα, -υροίολαρχ^ίες και γραααές
-ροσέγγισ-ςς σ-ηαεκόνονται στο σχέοιο -ου σχολιάζουαε (ΙΙίν. ίΤ) αε αση[χί χpόJ|JLα. II
ε-ίΟεσ*Γ^ αυτή στράφηκε εναντίον τοον -ροααγ/όνων Martinengo, Ιησού, Βηθλεέα και
έίος εκείνον του Panigra και φυσικά εναντίον το^ν εξoJτεpικcόv οχυρο^ν της αντίστοιχης
ζούνης του περιόόλου του Χάνόακα. Σ' αυτό το τ|rΓ^αα του υτζοανήαατος στ^αειώνεται
αια αέΟοόος -ροσέγγισ-ςς του εχθρού και αντίστοιχης κίνηστ^ς τοον ααυνοαένων τιρος
αντιαετ03::ισή της. Αναφέρονται -ηγάόια -ου κατασκεύασαν οι τούρκοι α-ό τις θέσεις
τους στην εΗοχή αέσα oltJj τα ο-οία θα -ερνούσαν αε υ-όγεια στοά (λαγούαι) για να
φτάσουν έο^ς την τάφρο του Χάνόακα. Οαως αε αντίστοιχες αντι-γα/^^αρίες οι
ααυνόαενοι αvτιαετόJ-ισαv τους τούρκους και τους α-έκρουσαν. Τα ααυντικά αυτά
έργα τίον βενετο^ν, -ου ήταν όλα υ-όγειες στοές, κατασκεύασαν οι αηχανικοί Verneda
και Bellonet.

Τέ/.ος σο -ολύτιαο αυτό υττόανηαα του Πίν. γ27, ολοκληρώνεται αε τις

τζεοο^Οήσεις το^ν τούρκίον -ρος τα εξοοτερικά οχυρά και τις ε-ιΟέσεις -ου είχαν κάνει.
Αναφέρονται τα οχυρά Moceniga (opera a coma), η ηαισέληνος Moceniga, το rivellino
του Panigra, το ογυρό (a corona) τςς S.ta Maria και το ίόιο το φρούριο του Αγίου
Ληαητρίου. Ο αηχανικός και γενικός ε-ιθεoJpητ■r^ς ό/χον τoJV ααυντικά)ν έργων των
όενετοΤ^ Verneda, τιου υ-ογράφει το υτιόανηαα αυτό, αναφέρει ότι οι ααυνόαενοι
-οοκάλεσαν την έκρηξη 33 φουρνέ/ύχον (ανθυ-ονοαεύσεων) εναντίον των τούρκων,
όηλό^νοντας ότι τις ε-ιχειρήσεις σ' εκείνα τα έργα όιηύθυνε ο ίόιος και ο αηχανικός
Bellonet, ενώ είχαν κατασκευάσει και βρίσκονταν σε ετοιαότΓ^τα για έκρηξη ισάριθαα
φουρνέ'/Λα (ανΟυττονόαευστ,ς).
Για τα υ-ό/.οΐ7:α ήόη στοιχεία ανηαείοσ^ όηαοσίων κτιρίο^^ και χώρων,
στςν -ό/η του Χάνόακα -ου αναγράφονται στο γενικό σχέόιο ΤΓ^ς -ό/χς και ττ^ς
ευρύτερης -εριοχής της -αρα-έα-ουαε στο κεφ. IV της αε/νέτης (ΙΙίν. 2' 1). II ανάλυστ,
όαοος και -αρουσίατς τίον στ^ααντικότερο^ν όεόοαένο^ν αυτού του σχεόιαγράααατος όεν
στααατά εόώ. Στο κάτο^ ταήαα του φύ/λ,ου του ίόιου σχεόιαγράααατος (Πίν. ::?7), στο
κέντρο, υτιάρχει κείαενο αφιερoJ[xέvo στο γενικό καπιτάνο του 'ΤΙασι}.είου'' ΑΙ vise
Mocenigo, ένα κείαενο ε-αίνων για τον τιτάνιο αγοΤ/α -ου όιεξαγόταν α-ό τη
 92 ΙΩΛΧ.ΧΛ ΣΤ1£ΙΜ< >ΤϋΓ

Γαληνοτάττ^ Δημοκρατία τΓ^ς Βενετίας κα'. το οποίο υπογράφε', ο τζρώτος 70jv αηχαν.κο^ν
τ-Γ^ς μεγάλης πο}^ορκίας Filippo Besseti di Vemeda.
Η στ^μαντ'/κότερη όμoJς π^.ηροφορία αυτού του σχεδιαγράμματος, από τεχν/κής
"^νευράς, είνα'. οί ε^κάρσ'.ες τομές σε κάπο'.α τμήματα τίον τειχουν κα'. ol οποίες
"^αρου^^άζονταί ο-το κάτω τμήμα του ίο'.ου σχεόίου (Πίν. 27.a-b). Οι τo[Jiς αυτές
^'-'αφέρονται στον προμαχο^να του Martinengo (''μέτ6οπο" προς τον προμαγμόνα Ιησού),
στο ο7ύρο3μα (a corona) ττ^ς S.ta Maria, στον προμαγμόνα ττ,ς Βηθλεέμ ("μέτοοπο" προς
προμαγούνα Panigra) και σττ;; ημισέλινο Moceniga. Οι τομές αυτές είναι πολύ
λ?ήτ·ιμες για ττρ-' oλoκλήpoJσ·Γ^ ττ^ς εικόνας τοον 07υpcυματικoJV κατασκευο^ν του περιζό/.ου
του Χάνόακα, σε επίκαιρα στ^μεία, δασικά ττ^ς οομής του αμυντικού συστηματός του.
Γίνεται αντιληπτή η ο·χέο"Γ^ το3ν επί μέρους τμημάτο^ν, της κύριας ζ(ύνης το^ν τειχοόν,
των εσίοτερικούν νέο^/ μετoJπoJV - "υποχο^ρήσειον" -, η όιέλευσ*/^ το3ν υπογείου; στοούν
y^aToj από την τάφρο προς ττρ^ ^^άνά και τοον υπογείοον στοών ανΟυπονόμευσης
(contramine) που κατασκευάσττρκαν στα τείη/, του Χάνδακα πριν από την έναρςη ττ^ς
τυολιορκίας. Οι τo|JLές αυτές αποτελούν υ,ια παραστατική απεικόνιστ^ ττ^ς πραγ;α.ατικής
"κ-ατάο·τασ·Γ]ς το^ν τειχούν, στοιχεία πολύτιμα για μιαν οποιαοήποτε αναπαράσταση^ αυτού
του μνημειακού αμυντικού συνό/.ου, γραφική - Οε(:ορητική ή και πραγι^,ατική (υπό
κλίμακα) για ττ^ν αποκατάστασ-ς του μνημείου.
Η παράθεστ^ τoJV στοιχείου; τcov αρχεί^υν για τγ;^ προόττ, φάστ^ τ*ςς πολιορκίας [ο,ε
τις τουρκικές επιθέσεις του Κ)48 (1 Μαΐου - Κ) Νοεμβρίου) και του 1049 (21
Αυγούστου - G OκτoJβpίoυ) ολοκληρώνεται με μια σειρά σχεδιαγραμμάτο3ν, κυρίoJς
χα/οίογραφιούν, οι οποίες αναπαράγουν κατά κάποιο τρόπο τα ήδη γ^.ΌJστά στοιχεία. Αξίζει
να κάνουμε τον συσγ/τισμο και να διαπιστούσουμε διαφορές ή ομοιόπ/^τες.
Στη λίαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας υπάρχει μί'^ συ/λογ·/; πέντε
τοπογραφικών χαρτοτ^ του Χάνδακα, ττ,ς ίδιας περιόδου, η συίλ^ογ·/] του Francesco
Collignon τους οποίους παρουσιάζουμε με χρονολογική σειρά, συσχετισ[Jivoυς παρά/λη)^
και με τα yeipoypoiCfOL σχεδιαγράμ|α.ατα.
Ο πρώτος γάρττ^ς ττ^ς συΜογ-/)ς Collignon περιγράφεται αναλυτικά στο κεφ. Γ5'
μελέτης (ΓΙίν. 28)."' ' II του ^^?''^^δο ττ^ς προόττ,ς φάσης
τΓ^ς πολιορκίας (1048-49), δηλαδή ότι εικονίζει ακριβούς εκείνα τα γεγονότα συνάγεται
από κάποια στοιχεία τα οποία αναφέρονται στο υπόμνημα που είναι γpαμ[iivo πάvoJ στο

1 G3. BMV. - 138.C.67. - Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topograiiche della citta di Candia durante
Γ assedio dei Turchi, Roma 1668, No 3;Pianta della Citia attaccata dai Turchi. xat BMC. - Stampe Gherro ,
No 2603.
ΤΛ lUiXETIKA ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 93

φύ/λο του τΛνοίχα. Ιοίναι η "ληροοορία ότι το φρούριο rr^c Νέας Κάντια; που άργιααν να
κατασκευάζουν οι τούρκοι νότια του Χάνόακα οεν είχε ακόαη ολοκληρωθεί, που όποος
γ^-ΌJpίζoυαε τελείωσε γύρο3 στα 1()Γ)()."''' (πρβλ. και στ^αείο 13 του ΙΙίν. ."·,?8).
/\πό τα υπόλοιπα στοιχεία του υποαΥΓ,αατος του ίόιου χάρτΓ, [χε πληροφορίες ήοη
γ^;ο3στές, επιστ^ααίνουαε αόνο εκείνα τα στ^αεία που έχουν Ηεχ(:οριστό ε^^οιαφέρον ή αποτελούν
νέα στοιχεία. Συ^οίεκρΐ[χένα αναφέρονται: το ρήγαα στο ΧΑ "'[χέτοοπο'' του προ|χαχώνα
Ιησού που είχε αήκος 40 βΓ->ετικά βήαατα ((UI.OO α.) και το ρήγ[^Λ σττ;; αιχ»αή του
προ[ααχοόνα Martinengo το οποίο έφτανε τα 70 βε^^ετικά βή|αατα (1ί1,8() α.). Χα
στ^αεαόσουαε ότι τα αεγέΟτ^ (ανάπτυγαα;) αυτοόν tojv ρηγαάτοον παρουσιάζουν αρκετέ,
αεί^οστ, σε σχέστ, αε τα αεγέΟτ, tcov ρηγαάτοον στα ίοια στ,ιχεία tojv τειχών, όπoJς
αναγράφονται στο σχεοιάγραααα του ΙΙίν. ',?7 και ήταν 93,9(3 α. και 14;*,?,08 μ. αντίστοιχα.
Στο σχέόιο αυτό εικονίζονται όλες οι θέσεις tojv τουρκικούν oυvάαεoJv:
γαρακο^αατα, γραααές προσέ-^'γιστ,ς προς τον Χάνόακα, πυροβο/^ρχίες, καταλύματα του
εγΟρού, στρατιωτών και αHιω[JLατoύχoJV.
Το επόαενο σγ/όιάγραααα είναι από το ^f^ojaT0 κώόικα του Marco Boschini που
πετιλααβάνει προοπτικές απόψεις και τοπογραφικά σχεόιαγράααατα oχυpoJαέvoJV πόλεoJV
και φpoυpίoJV, ακτο3ν, opoπεόίoJv και νησίόθ3ν του '03ασιλείου ττ,ς Κρήττ^ς''."" Ο χάρτΓ,ς
αε την πολιτεία του Χάνόακα απεικονίζει ΤΓ,ν πρώττ, φάστ, ττ,ς πολιορκίας 1(348-49 και
περιγράφεται αναλυτικά στο κεφ. Β' της αε/^της (ΙΙίν. 59). Τα στοιχεία που
επιστιοαίνουαε ιόιαίτερα είναι τα ακό/.ουθα: το αέγεΟος των ρηγαάτων στους προυιαχο^νες
Ιησού και Martinengo, κατά την πρώτη φάστ, tojv τουρκικοόν επιϋέσεoJV, ήταν 40 και
70 βενετικά βήαατα αντίστοιχα* ταυτίζονται αε τα αεγέθτ, του χ,άρτ-Γ, από τη συ/λο^έ,
του Franc. Coilignon (ΙΙίν. 58). Τόσο ο τρόπος σχεόιασαού, όσο και τα αναφερόμενα στα
υποανήαατα tojv όύο χαpτόJv Coilignon και Boschini είναι πανομοιότυπα και μπορεί να
γίνει η υπόθεστ^ ότι "αντιγράφουν'' κάποιο κοινό πρότυπο. II μόνο όιαφορά είναι ότι το
φρούριο ΤΓ,ς Χέας Κάντιας στον Τ,άρττ, του Boschini αναφέρεται ως ολοκληρωμένο.
Επίστ^ς εικονίζεται κάποια Οα/^σσια "εμπλοκή" μεταξύ πέντε βενετσιάνικων πλοίων και
του τουρκικού στολου.
Συνεχίζοντας ττρ^ περιγραφή ττ,ς εξέλιξης των πολεμικών γεγονότων κλείνουμε
ΤΓ,ν πpόJτη φάστ^ της πολιορκίας μ' έναν ακόμη χάρτΓ, από το ^ρ-'^οστό κώόικα της

1()(). Ιωάννα Στεο'.ώτου, Χέα στοιχεία για το φρούριο tojv toocxojv "Χέα Κάντια" στον οικισμό
Φοοτέτζα του Ηρακλείου, "Κρητικά Χρονικά", τ. ΚΣΤ', ΙΙράκλειο 1980. σ. 137-151, ττίν.
ΛΛ'-ΧΓ7
1 ()7. BMC. - Ε.1446. II Regno tutto di Candia, delineato... a pane a pane et intagliato da MARCO BOSCHINI,
Venetia 1651. No 25:Citta di Candia assediata.
94 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

ΛΙαρκίανής Βιβλιοθήκης ο otmoc τιερ'.γράφετα'. αναλυτικά c7T0 κεο. Β' τςς αε/άτςς (ΙΙίν.
SO).""'' Ατζό το υ—όανηαα ττου είναί γραααένο ~άνω στο ίο'.ο το φύ/7.ο του σγεοίου,
Hε'ηoJpLζoυ[JLε τα ακόλουθα στο'.γεία. ττου γ'.α τζρώττ^ σορά εαφανίζονται.
Στο στ^αείο 15 (Πίν. 30) αναφέρε', γ:α υΑτμο α'/κρό οχυρό τιροκά/νυααα.
συατυληρωαατ^κό, μεταξύ του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου κα'. του οχυρού
Crepacuore, το οτζοίο ονομάζει freza cavallo. Εττίσ-ςς στς βόρεια τιλευρά του φρουρίου
Αγίου Δημητρίου, τιρος την -λευρά τςς Σαμτζιονάρας και στο στ^μείο ::?:2 (ΙΙίν. 30) του
υπομνήματος, παρουσιάζεται το οχ^υρό Molina, το οττοίο -/^γιοφύ/^αγε το φρούριο του
χΔγίου Δημητρίου, α/7.ά χρησίμευε και OJς εςο^τερικό oχύpcυμα για ττρ^ ανατολική ζοόνη
των τειχοί)ν μεταξύ χλγίου Φραγκίσκου και Σαμ-ιονάρας, μια ζίύνη με -o/jA
μειονεκτήματα ττου 0' α~οόειχΟεί στΓρ^ τζορζΑ το^ν 7:oλεμικcυv ε~ιχειρήσεο3ν μοιραία για
τ^ςν τελική -τώστ^ του Χάνοακα.
Χα ε7ΐΐσ·Γ]μάνουμε ετζίστ^ς μια οιαφορά στην ονομασία του εξoJτεpικoύ οχυρού στο
ΒΔ άκρο του -εριβόλου, απέναντι ατζό τον -ρoμαχόJvα του S.to SpiritQ· το στ/μείο :21
(Π ίν. 3ϋ) αναφέρεται ο^ς revelin του Αγίου χλνόρέα, ενο) η opOr; ονομασία είναι ridotto.
Ανακεφα/^ιώνοντας τις τΐ/.ηροφορίες του υττομνςιχατος αυτού του χ,άρτΓ^ παρατς-
ρού|Λε ότι αναφέρονται τα ίοια στοιχεία ;J.ε εκείνα τουν -ροηγούι^ε^-Ό/^ σχεοιαγραμμάτοον,
του/ζ!ιχιστον όσον αφορά τις ετζιπτούσεις ατζό τις εχθρικές επιθέσεις στις ίόιες τις οχυρώσεις του
Χάνόακα. Ιοιαίτερα σ·ς|α.εώνονται οι "γραμρίς υποχοήεησ'ςς" (rettirate) που κατασκεύασαν οι
βετ^ετοί πάνω στα οχ^υρά τους για να κα/ουψουν τις επιθέσεις τοον τούρκο3ν. Τέ/.ος οι
πληροφορίες για τις θέσεις πυροβο/σίρχών, πρoσε-^,η'ίσεoJV και στpατoπεόεύσεoJV του εχθρού
είναι όμοιες σε γετ^ικές γpαμ[JLές σε ό/^ αυτά τα σχεόιαγράμί^,ατα· κάποιες μικρές
διαφοροποιήσεις που πιθανά να ε^^τοπίζονται πιστεύου[α.ε ότι οεν αποτελούν καθοριστικά
όεόθ[αχνα σττ;^ π/.ηροφόρηστ^ για τςν εξέ/,ιξη τοσ; γεγονότο^ν ΤΓ^ς πο/^ορκιας.

8. 11 εξέλιξη tojv γεγονότ^ον της πολιορκίας του Χάνδακα

στο διάστημα μεταξύ πρώτης και δευτερης(τελευταίας)
φάσης [1648-4 9 I 1667-69]

Με τη λήξη το^ν επιχειρήσεοτ-' της προ)της φάσςς της πο/.ιορκίας (τέλη 1()49) οι
τούρκοι εγκατέ/^ειψαν τις προκεχοορημενες τους θεσεις εξ(:ο από τα τείχη του Χάνόακα

108. BMV. - Mss it.CI VII 200 (10050), sec. XVII. or..-.. No 'lO. cc. 87-88, 1648-1649.
7'.\ lilCMCTIKA TElXIl TOV ΧΛΧΛΛΚΛ ^

και ατιοτραζήχττ,καν -ρος τα νότια. II τε/.ειότ*Γ^τα ττ,ς κατασκευής το^ν τειχα^ν τΓ^ς
7:ρο3τεύουαας του ''βασι/.είου'' τους έκανε να αντιληφθούν σύντοαα τις όυο"/έρειες ~ου
είχαν ν' αντιαετωτζίσουν σ' αυτόν τον αγοόνα. Χρειάζονταν οραητΓ,ρια για τις εττιΟέσεις
τους και καταφύγια για τις όύσκολες στιγμές τcov αντε-ιΟέσεων τoJv αντιττάλων. Κάτω
α-ό αυτές τις συνΟγκες Tr;-> ίόια -ερίοοο, κατασκεύασαν το φρούριο τΓ,ς Χέας Κάντιας στα
υψοοαατα της Αμττρούσας, νότια ΤΓ^ς -oλιoρκη[iivης -ρο^τεύουσας, ότζου εγκατέσττ,σαν
εκτός από το μόνιμο στρατΓ^γείο τους και τγ;; οικονομική τους υπηρεσία. Μετά ΤΓ,ν
κατασκευή αυτού του φρουρίου, μέσα και γύροο από το οποίο στρατοπέδευσαν τα διάφορα
σδ^ματα του oOcoμαvΓκoύ στρατού, οι τούρκοι δεν σκέφθηκαν να επιτεθούν κανονικά κατά
του ογυρού του Χάνδακα, α/λ,ά περιορίστΓ,καν να παρενοχλούν κατά διαστ/;ματα τους
αμυνόμενους, πηγαίνοντας |Jiχρι τα εΗίοτερικά οχυρώματα, απ/^ για να τους θυμίζουν
τα αδέδαιο γι' αυτους με/λνον." '
Στην παράΟεστ^ των π/νηροφοριοόν ττ^ς ίδιας εποχής από τα βενετικά αρχεία
παρατηρούμε μια απουσία στοιγείο^; από σχεδιαγράμματα, ενοό αντίθετα αυξάνονται σε
μεγάλο βαθμό οι χειρόγραφες εκθέσεις μηχανικοί-» και επιτελών της ΓαληνοτάτΓ^ς, οι
οποίες αναφέρονται σε συμπληρίοματικά έργα του αμυντικού συστήματος του
Χάνδακα.
ΙΊριν προχωρήσουμε όμoJς την αναφορά μας στις τεχνικές εκθέσεις,
παρεμβά/λ.ουμε την περιγραφή ενός σχεδιαγράμματος που εικονίζει τμήμα του οχυρού
περιβό/νου της προυτεύουσας του '"Βασιλείου", το οποίο παρουσιάζεται αναλυτικά στο
κεφ. Β' της μελέτης (ΙΙίν. ΣυντάκτΓ,ς του σχεδίου αναφέρεται ο γ^^ωστός
μηγανικός και επιθεοορητΓ,ς τοον έργcυv του Χάνδακα Filippo Besseti di Vemeda, με
χρονο}.ογία 1 Μαρτίου του 1()Γ) 'ι, στο οποίο αναπτύσσει τον περίβο/.ο από τον προμαχώνα
Vitturi έoJς και εκείνον του Panigra, με τα αντίστοιχα εξο^τερικά οχυρά.

1()9. Βοάννα Στεριώτου. Χέα στοιχεία για το φρούριο tojv Τούρκο^/ "Χέα Κάντια" στ< ον οικιααο

Φορτέτ^!α τον Ηρακλείου, "Κρητικά Χρονικά", τ. ΚΣΤ' (lOSG), τ. 137 κ. ε;. Βλ. και G. Gerola,
Monumenti Veneti, τ. Α-*2 IDOC), α. 3()7. Εβλιά Τσελεμ-ί, Οοοι-ορικό στην Ε/7.άοα (1068-
1071). ΓΙελο-όννησος, Χησιά Ιονίου, Κρήτη, Χησιά Αιγαίου (εισαγίογς - σ-ςμειώσεις Δημήτρη;
Αούπης), Αθήνα 1094, σ. 1:21-1*Χ\ Για τι; εξελίξει; στο οιάστημα μετα;ύ tojv ούο φάσεoJV τη;
-ολιοεκία; αε τι; κύριε; -ολεμικέ; ε-ιχειρήσει;, τι; κινήσει; και τι; ετοιμασίε; tojv ούο -/,ευρίόν.
ζλ. και Girolamo Brusoni, Hisioria dell' ultima guerra tra Veneziani e Turchi dall' anno 1644 fine al 1671,
Venezia 1673, μέρο; lo, σ. τ\3τΧ μέρο; σ. 1:24 κ. ε;, και 148-14ί). Ε-ιση; Αθ. Καραθανάση,
Ανέκοοτη α>7ηλογραφία του Franc. Morosini και ά/7.0JV ζενετο^-» με κρητικού; στα γρόνια του
Γνολέμου 1039-1000, "Κρητικά Χρονικά" τ. ΚΕ' (1973), σ. :21-1'24.
70. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F:10%, dis. 1, 1 Marzo 1654.
96 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΪΚΡΙϋΤΟΓ

Τα στ,αεία στα οτοία τ^ζζτ.ζι να ετ'/κεντρο^σουαε τγ;^ -τροσοχή αας είναι τα

ακόλουθα:
• το σε ο-γήαα κέρατος οχύρο^αα (a corna) Moceniga έξοο ατιό την ηαισέ/.ηνο
Moceniga, α-έναντι ατό την αιχαή του τροααχοόνα βηΟ/.εέα, φέρεται ήόη
ισoτεόoJ|JLέvo (ΓΙίν. 31, R),
• η εκκλησία τΓ^ς S.ta Veneranda σττ;^ τζροααχοΤ/α Martinengo
(Πίν. 31.S) η οτοία είχε καταστραφεί, ενοό στΓ;^ ίοια περιοχή σε |^.Γκρή
ατόσταστ^ ~ρος τα ΧΛ αια εκκλησία του Αγίου Ιωάννη (Πίν.31.Τ)
όιαττ^ρούνταν ακόαη (εννοεί ότι οι εχθροπραξίες οεν είγαν καταστρέψει).
Το τζ/άοΊ ενόιαφέρον στοιχείο του σχεόιαγράααατος αυτού είναι τα ΤΓ^αεία :Χ 3, 4,
5 και G του υποανήματός του* όχι τόσο γΓ αυτές καΟεαυτές τις π/χροφορίες που οίνει,
όσο για ττ;^ κατανόηστ^ ΤΓ^ς μεΟοοο/.ογίας που ακο/.ουΟούσαν οι επιτελείς και οι μηχανικοί
ττ^ς Γαληνοτάττ^ς σ' ολόκληρη ττ^ μακρόχροΥΓ^ πολιορκία του Χάνοακα. Παρουσιάζουμε
ακριόόJς τα αναγραφόμενα σ' αυτά τα στ^μεία του υπομνήματος (Πίν. 31):
"(5). Trincera' ' ' πρόσφατα κατασκευασμένη από τους τούρκους σ' απόσταστ^
440 βενετικών βημάτοτ-' (7()Γ),()() μ.) από τον προμαχούνα Martinengo, η οποία
απειλήθτρκε κατά την επίθεστ^ εναντίον του προμαχ03να Martinengo και Βηθλεέμ,
(3). ά}λη μικρή trincera, π>iov προο^Οημένη (προς τον Χάνοακα) ΤΓ^ς στ^μερινής
[JLέpας - κατασκευή;
(4). ά/Χη trincera εναντίον - του οχυρού - S.ta Maria που άρχισε - να
κατασκευάζεται - εκ νέου, με μια μικρή ''π>.ατεία'\ στ,μειούμενη με το (ο) και
με ττ,ν οποία 0α μπορούσαν ν' απει/.ήσουν τον Χάνοακα και κατασκευασμένη για
ττ,ν κάλυψη - ττ,ς περιοχής -, εν(:ό ο εχθρός ούτε που ττ,ν είχε πpoβ/iψει,
(ϋ). ξερές trincere, της όεύτερης επίΟεστ,ς, ήόη ισοπεόοομένες. Μέχρι σ-Γ,μερα, 1η
Μαρτίου 1()Γ)4, ό,τι ο εχθρός οεν έχει κάνει, παρά μόνο αυτά τα παραπάνοο".
Είναι φανερό /.οιπόν ότι οι επιτε7.είς τ(:ον αμυνομένοτ^ παρακο/.ουΟουσαν μέρα τη
μέρα τις κινήσεις του εχθρού, γύρου από ττ,ν πο/.ιορκη[α^νη πο/^ιτεια. Κατέγραφαν τα
επιθετικά του έργα οόστε να μπορούν να προγραμματίζουν αντίστοιχα, αμυντικά, όικά
τους. Αυτής της καττ,γορίας σχέοια θα μπορούσαν να θεοορηθουν ''σχέόια εργασίας" και

171. Trincera ή trincea del fronte - prima iinea ο iinea di tuoco.

ΙΙρίότη γοαααή ή γραμαή -υρός: η ~λεον τιροωΟτ/λενη γρααμή χαρακο^ματο; ενός
ααυντ'.κοό ή επιθετικού τυττήματοε. Ηλ. Gianni Perbellini & Lino Vitt. Bozzetto, Verona. La
piazzaforte ottocentesca neila cuitura Europea. Verona 1990. τ. Ι οπου ειοαι τυγκεντρίομένη
και όλη η τχετική - κύρια - βιβ/.ιογραφία.
ΤΛ ηΐι.\Ί·:ΊΊΚΛ riCIXII Τ()ί· ΧΛΧΔΛΚΛ 1)7

τζεζισσοτεζο κοντά στις καταγραφές και στ/αεκυσεις τζου κρατούσαν ε-ί τότιου οι αηγ^ανικοί
και οι σχεοιαστές τίον ζενετών. Γιατί είναι ε-ίστ,ς φανερό ότι σγεόιαγράααατα αε τέλεια
σχεόίαστ,, 7J:cυαατισαoύς, αληθινές αικρογραφίες, -ραγαατικά έργα τέχνης, ό-03ς αυτά
-ου -αρουσιάζονται στη αε/iτ■r^, θα -ρέττει να σχεοιάζονταν σε εργαστήρια, αε οάστ^ τα
στοιχεία -ου θα κατέγραφαν ε-ί τό-ου.
Ίην ε-οχή ααέσ^υς αετά την -pcorr, φάστ^ ετζιΟέσεοον ττ^ς -ο/^ιορκίας αρχίζει να
-αίζει -ρο^ταγοννιστικό ρόλο στον το|ϋΐέα τοον τεχνικοόν έργων του Χάνόακα, ένας ά/λος
αηχανικός, ο Nicolb Zeno. Γόνος ΤΓ^ς ^η^ο^στ/^ς οικογένειας των Zeno' '\ ο Nicolb αέσα
α-ό τις επιστο/^ς και τις εκθέσεις του ττρος τγ, όε^-'ετική Λιοίκηστ^, τζαραΟέτει στ^ααντικές
-"/χροφορίες για ττ^ν κατάσταστ^ των ογυροόσεοον του Χάνόακα, τις ανάγκες και τα
-ροολήαατα -ου -αρουσίαζαν και έ-ρετ^ε ν' αντιαετω-ισΟούν, -ροτείνοντας ταυτόχρονα
τγ;; ε-Γλυσή τους. Τα στοιχεία τίον εκΟέσεο^ν του Nicolb Zeno α-οτελούν, -ιστεύουαε,
στ/ααντικότατες πληροφορίες, οι ο-οίες ολοκληρώνουν την εικόνα των στρατιωτικοόν
-ραγαάτ(ον στο όιάστΓ^αα αεταξύ της -ροότης και όεύτερης (τελευταίας) φάστ^ς το^;
εγΟρικκόν εττιΟέσεο^ν.
11 -pcoTfj, χρονο/.ογικά, έκΟεστ^ του Nicolb Zeno -ου καταγράφεται και αναφέρεται
στον Χάνόακα έγει ηαεροαηνία 11) Ιανουαρίου (10 VJ) 10Γ)(), τταρουσιάζεται όε -λήρους
αεταγεγραααένη στο κεφ. Γ' της αελέτης (Χο ^27 και ίΤα).'"' Α-ό την εκτενέστατΓ,

17*Λ Χ. Ιΐαναγι^οτάκη, 'Γρευναι εν Ηενετία. "Θηταυρίηχατα", τ. 5ος (19Γ)8), σ. 84 κ. εξ., ό-ου

αναφέρονται rjj/jA στοιχεία για την οικογένεια tcov Zeno του Χάνόακα, για τις τ-ουοές του
Χικολάου Zeno ττην αρχιτεκτονική και οχυρωαατική τέχνη και όλη τη όραττηριότητά του κατά
την -ερίοόο ~ου του είγε ανατεθεί γενική ετιο-τεια tojv οχυρ(υτε^υν και έργ^υν στην Κρήτη.
175. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 800, Candia 1649-50. Provved. Gener. Zorzi
Moresini, Candia a 19 gieiiaio (1649) 1650. 11 ίόια ακριόολ αναφορά ;αε ορθογραφικές μόνο όιαφορές,
-εειλαμ^>άνεται στο γ^ίοστό κιυόικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης (Βενετία) με αναφορές και
ε-ιστολές του Nicolb Zeno, ΒΜ\^ - Mss It.CI VII 310 (8190). NICCOLO ZENO. Lettere e scritiure
inrorno alie fabbriche e t'oniticazioni di Candia, .scritie a diversi Generaii ed altri rappresentati di quel Regno
daii' anno 1633-1656. 4 Marzo 1650, 1. 40r°-43v°. Χα σημειώσουμε ότι η εντονότερη τταρουσία
-αρεμβάσε^ον του Nic'olb Zeno στις οχυρώσεις του Χάνόακα μετά το 1()50 <,ερι<ςθυ, γινε,αι
αντΓλη-τή ατιό το γεγονός ότι στα Κρατικά Αρχεία της Βενετίας όεν έηουν "ρος το -αρόν
επισημανθεί στα τιροηγούμενα γφόνια εκθέσεις του για την κρουτεύουσα του Βασιλείου, όττίος
συμβαίνει μετά το 1()5(). Ιΐιθανόν μια πλέον συστηματική έρευνα να αποόείξει το αντίθετο. Στον
κίόόικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης με τις αναφορές του Nicolb Zeno καταγράφονται επιστo/iς
του από το 1(')55, στις οποίες παρουσιάζονται ζητήματα άμυνας, οχυροόσεων και ά/7^ζ συναφή
για το 1 Ιαλαιόκαστρο Σητείας, τη Σπιναλόγκα και το Mirabello.
98 ΙϋΛΝΧΛ ΣΤΚΙΜϋϊΟΓ

αυτ"/; έκθεστ^ συνοψίζουμε τα tS/sZOv G'r^[xccmyA οεοοαένα. Ο Zeno κατέγραψε τ',ς βλάβες
τζου είγαν -ροκα/^σεί αεγά/^ες βροχές, α/7^ vsxi οι ίοιες οι το/,εαικές επιχειρήσεις με τις
υπονομεύσεις, τόσο στις εσoJτεpικές, όσο και στις εςοοτερικές οχυρίόσεις του Χάνόακα,'"
παραθέτοντας τις προτάσεις του για τον απαιτούμενο αριθμό αρχιτεχνιτοόν (μουράρων)
και απλών εργατών σε κάθε επί |χέρους έργο. χαΟώς και τον σχετικό οικονομικό
προϋπολογισμό για τους μισθούς. Τα έργα αυτά. κατά κύριο /λγο. αφορούσαν επισκευές
και ανακατασκευές τoJv αvoJτέpoJV τμχμάτοον τοον τειχοόν. όηλαοή οιευθετ·/;σεις τοον
επιχoJματώσεωv το^ν parapetti σε προμαχοόνες. επιπρομαχο^νες. cortine, επισκευές
αντίστοιχες στα αντερείσματα το^ν τάφρίυν καθ(:ός και ανά/.ογες επεμβάσεις στα
εξωτερικά οχυρά. Στον πίνακα που ακολουθεί συνοψίζουμε σε κάθε τμήμα τ(:ον
oχυpώσεoJV τον απαιτούμενο, κατά Zeno, αριθμό εργατών. αρχιτεχνιτ(ύν και το
αντίστοιχο κόστος των μισθο^ν τους.
• φρούριο Αγίου Δημητρίου
αρχιτεχνίτες 1UU με 400 λίρες, εργάτες (>00 με 1.800 λίρες
• τείχη μεταξύ προ|α.αχώνίον Σαμπιονάρας και Vitturi
εργάτες 900 με 3.700 λίρες
• αντέρεισμα (contrascarpa) τάφρου από προμαχοόνα Vitturi έoJς εξοοτερικό
οχυρό Ιησού (ή του Φοίνικα)
εργάτες 350 με 750 λίρες
• εξωτερικό οχυρό Ιησού
εργάτες 700 με 3.100 λίρες
• αντέρεισμα (contrascarpa) τάφρου από οχυρό Ιησού eojc rivellino S. Nicolb
εργάτες 150 με 450 λίρες
• αντέρεισμα (contrascarpa) τάφρου από ri vellino S. Nicolb έ^ος οχυρό S.ta Maria
εργάτες 150 με 450 λίρες
• οχυρό (a corona) S.ta Maria
εργάτες 350 με 1.050 λίοες
rivellino Βηθλεέμ
εργάτες 350 με 750 λίρες
προμαχούνας Βηθλεέμ

174. Οι όροι "εσο3τερικές οχυροόσεις" για τον κύριο oyvpo -εριβολο του Χάνόακα και "εξίυτερικές
οχυρούτεις" για τα οχυρά -έραν πς; τάφρου καθιερώνονται ατζό την ε-οχή αυτή (1G-47-48) και
μέχρι το IGOO. σ' ό/.ες τις αναφορές και τις τεχνικές εκΟετεις tcov μηχανικούν της Γαλςνοτάττς
~ου επισημάναμε κατά την έρευνα αυτή.
ΤΛ lilCM-yriKA ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΛΧ∆ΛΚΛ 99

εργάτες 1.()()() αε 3.000 λίρες

• rivellino Panigra (και γύρω ταήαατα)
εργάτες... αε ί.4τΗ) λίρες
• αντέρεισαα (contrascarpa) τάφρου αεταξύ του rivellino Panigra καί εξωτερικού
οχυρού Panigra
εργάτες Γ) Ο αε 1Γ)0 λίρες
• οχυρό Panigra
εργάτες 100 αε 300 λίρες
• rivellino S.to Spirito
εργάτες 500 αε ΟΟΟ λίρες
• αντέρειο·αα τάφρου στον τζροααχοόνα S.to Spirito
εργάτες (Η) αε 180 λίρες
• ridotto S.to Spirito (ή Αγίου Ανορέα)
εργάτες 100 αε 300 λίρες
• -ροααγ/ύνας Σααπιονάρας
αρχιτεχνίτες (αουράροι) αε 80 λίρες
εργάτες 550 αε 750 λίρες
• cortina αεταξύ -ροααχώνα Σαατζιονάρας και περιοχής (αοναστηριού Αγίου
Φραγκίσκου
εργάτες 500 αε ('>00 λίρες
• επιπροααχούνας Zane
εογάτες 550 αε 750 λίρες, αρχιτεχνίτες (αουράροι) αε 500 λίρες
• προααγ/όνας Vitturi
εργάτες 550 αε 750 λίρες
• cortina αεταξύ προααγώνων Vitturi και Ιησού
εργάτες 500 αε (300 λίρες
• προααχώνας Ιησού
εργάτες -330 αε 1.590 λίρες
αρχιτεχνίτες... αε 510 λίρες
• επίτΓ^ς στον προααγ/όνα Ιησού
αργιτεχνίτες 58 αε 115 λίρες
εργάτες 780 αε 5.340 /αρες
• cortina αεταξύ προααχοόνων Ιησού και Martinengo
εργάτες 180 αε 540 λίρες
• προααχούνας Martinengo
εργάτες 350 αε 1.050 λίρες / εργάτες 150 αε 450 λίρες /
 100 ΙϋΛΧΧΛ ΣΪΚΙΊϋΤΟί·

εργάτες (50 αε 810 λίρες / εργάτες 1Γ) αε ()0 λίρες

(yea οίάφορα έργα στον ίο'.ο -poaayojva)
apyy.τεχνίτες... αε (30 λίρες
• ετΐοπροααχώνας Martinengo
εργάτες (300 αε 1.800 λίρες
• cortina αεταξύ -poaayojvojv Martinengo vsxi ΗηΟλεέα
εργάτες 350 αε 1 .050 λίρες
• ττροααγοί^νας ΒηΟ/.εέα
εργάτες 10(J αε 300 /έρες / εργάτες 700 αε ί.ΙΟΟ λίρες
• cortina αεταξύ -poaayojvojv Βγίΐ/νεέα κα'. Panigra
εργάτες 30(J αε 000 /έρες
• προααχούνας Panigra
αρχιτεχνίτες (αουράροι) αε :ΐ^5(3 λίρες
εργάτες (3(50 αε 1.980 λίρες
• cortina αεταξύ τζροααχώνίον Panigra και S.to Spirito
εργάτες ::?50 αε 750 λίρες
• προμαχώνας S.to Spirito
εργάτες 4GO αε 1.380 λίρες
αρχιτεχνίτες (αουράροι) αε 88 λίρες
• Οα/άσσιο τείχος α-ό τς γο^νία ό-ου η εκκ/χσία του Αγίου Ανορεα εο^ς την
σκοττιά που ''καλύπτει" τον κόλπο του Αεραατά
αρχιτεχνίτες (αουράροι) *,?70 αε 1.080 λίρες
εργάτες 1.000 αε 3.(J0(J λίρες.
Από τους καταλόγους αυτούς συμπεραίνεται ότι ο απαιτούμενος αρΛμός
αρχιτεχνιτό^^ ήταν πάνο^ από 400, τoJV απλούν εργατοόν 1:2.395 και το συνο>.ο του
προϋπολογισμού το^ν μισθοόν τους έφτανε τις :2.ύ9:2 λίρεε για τους αρχιτεχνίτες και τις
39.(350 λίρες για τους απλούς εργάτες.
Στο τέλος ΤΓ^ς έκθετςς του αυτής ο Nicolb Zeno επετέ/χανε ότι υπήρχαν ανάγκες
επισκευό^ν ή v0ojv κατασκευοόν από όοη(3ητΓκά τείγη (όευτερευοντα μετοοπα) στις
cortina και στους προμαχούνες, όεν πρότεινε όμοος ποούπολογι^-μό αυτίον γιατί όεν ήταν
έργα σίγουρα προγραμματισμένα. Τόνιζε ότι οι "ypaa'jic υποχοόρηστ^ς'' (ritirate) έπρεπε
να επισκευασθούν εγκαίp0Jς εκεί όπου είχαν καταστραφεί και όχι αφου Οα είχε αρχίσει ο
εχθρός ΤΓ,ν επίθεσ-r^ του και οι πο/^εμικές επιχειρήσεις Οα βρίσκονταν σ' εξέ/,ιξη. Τέλος οι
υπόγειες στοές της ανΟυπονόμευστ^ς (contramine) στις εσίοτερικές και εξοοτερικές
οχυροόσεις του Χάνδακα πρέπει στο μεγαλύτερο τμήμα τους να ηταν κατεστραμμένες,
γεμάτες νερό, άγρηστες για τον σκοπό για τον οποίο και κατασκευάστηκαν. Το πρόβλημα
ΤΛ ΠΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΊΊιΙΧΙΙ ΤΟ)· ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 101

ήταν ΤΓ^ααντικότατο και έτζρε-ε οι κλάοοι tojv στοοόν αυτών να επισκευασθούν και να
καθαρισθούν, ενώ έπρε-ε να εττεκταΟούν σε αριΟαό και σε αήκος.
Π α[χέσως επόαενη ε-ιστολή του ΝΐοοΙό Zeno στον ίοιο κο^οικα τΓ^ς Μαρκιαν/;ς
15ΐο)^ο(>Γ;κτ,ς αναφέρεται στις α-αιτού[α£Γ^ες εργασίες για τγ; ο/νοκ^.ήρωστ^ τΓ^ς η[JLισε}ivoυ
Moceniga, του εαοτερικού εκείνου ογ^νρού α-έναντι αττό rrv αιχ|αή του τζροααγ/όνα ΒηΟ/νεέα.
καΟοός και στον σχετικό -ρούτιο/.ογισαό του έργου, αε η'οεροαηνία Ο ί\Ιαρτίου 1()5ϋ. II
ε-ιστο/.ή -αρουσιάζεται -/ήροος ;Jxταγεγραα|Jivη στο κεφ. Γ' τΓ^ς [οε/νέτΓ^ς (Χο Ατιό
τα στοιχεία του -ρούτϋο/.ογισαού και τ(ον ε-ιαετρήσείον τΐου 7:αρουσιάζει (έχει επαληθευθεί
η ορϋότΓ^τα το^ν αριΟαητικοόν -ράςεοον) συνοψίζου;α,ε τα ακό/^ουΟα:
• οι εργασίες που έπρεπε να ο/νθκληρ(οΟούν ήταν επιχοοματουσεις στα parapetti,
επένουσ-ς αε /.ιΟοοοαή του τείχους, οιευΟέτηση του αντερείσματος ττ^ς τάφρου
του oyyzryj και απομάκρυνσης τ(ον επί π/iov χωμάτων από την τάφρο αυτή,
• το συνο/.ικό κόστος τ(ον παραπάνοο εργασιοόν έφτανε το λιγότερο τις 33.800
λίρες.
Ο Zeno, στςν ίοια επιστο/.ή, αναφέρει και ένα σχέοιο λογαριασμού ''από μνήμης",
τοον εξόδoJV των απαραιτήτοον για την αποπεράτωσ*ς της ημισε/.ήνου Moceniga.
ΙΙαραΟέτει }^πτομερείς επιμετρήσεις, οι οποίες δεν Οεοορείται σκόπιμο ν' αναφερθούν
αναλυτικά γιατί αφενός δεν είναι γ^κοστό αν τα έργα αυτά που προϋπολόγιζε
υλοποιήθηκαν, α/λά και γιατί το οχυρό αυτό δεν διασώζεται σ-ςμερα για να γίνουν οι
ανάλογοι συσγ/τισμοί.
ΑΗιοσ·ςμείο^τη όέβαια είναι η "ακρίβεια" με τ*ςν οποία υπολογίζεται κάθε τμήμα
του έργου και το μόνο που Οα μπορούσαμε να επισ'ςμάνουμε είναι κάποιες τΐ[ϋΐές μονάδας
κατασκευής: π.γ^. η κατασκευή ενός τετραγ(:ονικού βενετικού βήματος (passo quadro)
λιϋεπένδυσ·ςς κόστιζε ()7 λίρες* η κατασκευή ενός κυβικού βενετικού βήματος (passo
cube) επιχoJμάτoJσ-ςς κόστιζε 3 λίρες.
ΛΙέσα σ' ένα δεκαή[JLεpo του ιδίου μηνός (11) Μαρτίου 1G50) στςν τρέχουσα
α/ληλογραφία του γε^^ικού προνοητς Κρήτςς Zorzi Moresini επιτςίο,αίνεται σ'ςιχείωμα που
αναφέρεται και πά/^ στα αναγκαία, υπο/,ειπόμενα έργα για τςν αποπεράτωσ-ς πςς ημισε/.ήνου
Moceniga και τον σχετικό προϋπολογισμό αυτών το^^ έργο^ν (βλ. κεφ. Γ' τςς με/^της Χώ
:ίί)).' ''' Το σ'ς[Λείθ3μα δεν υπογράφεται από συ^θίεκρΐ|αένο τυντάκτς. Εκείνο που 0α έπρεπε

17Γ). BMV. - Mss It.CI VII 310 (8190). NICOLO ZENO. Lettere e scritture intomo alle... ionificazioni di
Candia, 1633-1656, f. 43v°-44r°, 9 Marzo 1650.
170. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 800, Candia 1649-1650. Prow, gener. Zorzi
More.sini, 19 Marzo 1650.
103 IliA.WA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

να παραττ^ρήσουίο^ είνα: ότΆ το τζοτό tcov l^/iOO /j^zorj για ττγ υ-ο/^ιτζόαενΓ^ λιΟεττένουστ^
του οχυρού, το τΐοσό τ(JJV 3.()()() λιρών ττ^ς οιευΟέτΓ^στ^ς rr^c contrascarpa ΤΓ^ς τάφρου του
οχυρού και το τζοσό το3ν 3 .ϋϋΟ /.ιρών για Try α-οαάκρυνττ^ το^ν ετζί 7:/iov χίοαάτοον από
ττ,ν τάφρο αυτ"/], συαπίπτουν [χε το λογαριασαό του Nicol0 Zeno που προαναφέρα[Λε.
Γπάρχει αια oiriYjzoTJjuyrc^ στο κόστος το^ν υπoy.ειπo;JivoJV επιχο3αατ(:όσεο^ν, γι' αυτό και
το τελικό ποσό στο σ-Γ^;Jιείcoαα ττ^ς 11)ης Μαρτίου 1()Γ)() φτάνει τις 3ύ.4()() λίρες.
Την επόαενη πληροφορία την επισηααίνουαε και πάλι στην τρέχουσα
α/ληλογραφία του γενικού προνοητΓ, Zorzi Moresini αε ηαεροαηνία ϋ Απρι/.ίου 1050.
Αφορά τις εργασίες κατασκευής του φρουρίου τoJV τούρκκον "Αέα Κάντια" στα νότια του
Χάνόακα, εργασίες που βρίσκονταν ακόαη σ' εςέλιΗη. Το φρούριο Οα το εξόπ/.ιζαν αε 35
κανόνια, τα οποία 0α συ^κέντρο^ναν από οιάφορες. ά/λες θέσεις πυροζο/.αρχκόν.
οιάσπαρτες σττ^ γύpoJ εξοχή (βλ. και κεφ. Γ' ττ^ς αελέτης. \ο 30).'"
Στις 35 OκτoJβpίoυ του 1ί)50. σ' επιστολή του γενικού προνοητή Zorzi Moresini
(βλ. κεφ. Γ' της αελέτης Χο 31)'"^ γίνεται αναφορά, αεταξύ ά/άχον. για τις βελτχόσεις
που έπρεπε να γίνουν στις περιοχές της Σααπιονάρας και του .Λγίου Ανορέα. το ΒΑ και
το ΒΔ αντίστοιχα άκρο του οχυρού περιβόλου, τόσο στις κύριες, όσο και στις εξoJτερικές
ογυροόσεις. Από ττ;; εποχή αυτ/^ και σ' ο/.όκληρη ΤΓ,ν περίοόο που Ο' ακολουθήσει έοος το
1()69 και ττ,ν παράοοστ^ της πpcoτεύoυσας του "Βασιλείου", τα ούο αυτά άκρα του
οχυρού περιβόλου του Χάνοακα θα ανη;αονεύονται συνεχοός ojp τα π/νέον αειονεκτούντα
στ^αεία, τα οποία πράγαατι θα αποτε/άσουν την "αχί/7.ειο πτέρνα" της άαυνας του
ΛΙεγά/.ου Κάστρου.
Τον επόαενο τρόνο (Ιανουάριο 1051). αεταξύ τοον επιστολών της τρέχουσας
α/λν,η/.ογραφίας του ίόιου γενικού προνοητέ Zorzi Moresini επιστ/χαίνουαε έναν αναλυτικό
κJατάλoγo των στpατιoJτoJV που ήταν απαραίττ,τοι για την oλoκληpOJ[Jx:vη φρούρηστ^ του
Χάνοακα. Ο κατά7.ογος αυτός υπογράφεται από το γενικό επιθεοορηττ^ τoJV οχυρώσεο3ν
Filippo Besseti di Vemeda και πρέπει να θεoJpείται αια συνεπής, υπεύθυνη καταγραφή,
από ττ,ν οποία συνοψίζουμε τα ακό/.ουθα στοιχεία (β>.. rrp; πλήρη μεταγραφή ττ^ς στο
κεφ. Γ' της με/^της. No 33).' '"' Η απαιτούμενη φρουρά στις "χαμηλές πλατείες" και
στις οιόοους - στοές προς τάφρο (sortite) του κάθε προμαχώνα ήταν 40 στρατιό^τες.

177. AS ν. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 800, Candia 1649-1650. Prow. Gener. Zorzi
Moresini. Candia 6 Aprile 1650.
178. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 801, Candia 1650. Prow, gener. Zorzi
Moresini, Candia 25 Ottobre 1650.

179. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 801. Candia 1650. Prow. Gener. Zorzi
Moresini, gennaio (1650) 1651.
ΤΛ BESETIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 103

ενώ τζάνοο στον ίοιο τον -poaaycova γρε',άζονταν ά/Ο.Ο'- Γ)()· σύνο/.ο avopojv 13U.
E7:o[jl£vojc Ο', ετιτά κύριοι τιροααχώνες του Χάνοακα (Σαα-ιονάρας, Vitturi, Ιησού,
Martinengo, ΒηΟλεέα, Panigra, Αγίου Ανορέα ή S.to Spirito) α-αιτούσαν για φρουρά ένα
σύνολο 910 avopojv, που ααζί αε τους 40 άνορες του ''πλευρού" του Αγίου Φραγκίσκου
έφταναν τους 9Γ)() στον κύριο οχυρό περίβο/,ο.
Από τις πύλες ανέφερε εκείνη του Αεραατά, τoJV ESpaicov,'^" του ΛΙουλου, των
Apaavaoojv, ΤΓ,ς Πλατείας (κεντρικής του Αγίου ^Ιάρκου ή του Voltone) και ττ,ς
κρεαταγοράς, αε σύνο}.ο ανόροόν 0).ojv τίον αντιστοίγ/ον σοοαάτων φρουράς που έφτανε
τους 500. Ανέφερε επίστ^ς στον ίόιο κατάλογο τον αριθαό τ(:ον στρατιωτών στον Κούλε,
στην π/.ατεία του - στρατά)να του - Αγίου Γε(:υργίου, σπςν περιοχή του Panigra και του
Αγίου Ανορέα, στις προσωπικές φρουρές τcϋv οιαφόροον αvωτάτcov βενετών
αξιoJαατoύχoJV, όποος και τον απαιτούαενο αριθαό των εφεορειών. Κατέληγε οε σ' ένα
σύνο^νΟ ανόρών πάνοο από 7.500 οι οποίοι ήταν απαραίττ,τοι για rrp-' ο/.οκληρωαένη
φρούρησ-Γ, ΤΓ,ς πόλης και ΤΓ,ς κυρίας ζώνης το^ν τειχοόν τΓ^ς.
Ο κατάλογος αυτός συαπ/ηρώνεται αε τον αριθαό των στρατιωτών στα εξωτερικά
ογυρά, πέραν ΤΓ^ς τάφρου, jjiaa από τον καθορισαό ττ^ς Οέστ^ς των οποίων απορού[αε να
κατα/νάβουαε και τον τρόπο που /Νειτουργούσαν. Όριζε τους άνορες στον περίβολο του οχυρού,
στα "π/^υρά" του, στις βοηΟτ^τικές όιόοους προς ττρ-» τάφρο του, στους πασσαλοφράκτες που
ποοστάτευαν καίρια στ/αεία του, ενώ πάντα υπολόγιζε έναν αριθαό ανόρών για εφεόρεία.
Συγκεκρΐ[α1να στο φρούριο του Αγίου Αηαητρίου υπολόγιζε ως αναγκαία όύνααη τους 1.004
άνόρες, στο οχυρό (a coma) του Φοίνικα ή του Ιησού τους 405, στο οχυρό (a corona) ΤΓ^ς S.ta
Maria τους 554, στο οχυρό Moceniga (eho oltJj τον προααχώνα Βηθ/^έα) τους 1.000, στο
ογυρό (a coma) Panigra τους 314, για τα rivellini Αγίου Χικο>^άου, Βηθ>.εέ(α, Panigra, S.to
Spirito, ηαισέληνο Moceniga και το ridotto του χλγίου Ανδρέα ά/Αους 840. Το σύνολο
τoJV στpατιoJτώv στα εξωτερικά οχυρά έφτανε τους 4.084. Ο Vemeda osr; υπολόγιζε τις
φρουρές που έπρεπε να ααύνονται τις "καλυα[αένες οδούς" (strade coperte) στο χε'Λος τ6ον
αντερεισαάτο^ν (contrascarpe) όλων το3ν τάφρων (κυρίθ3ν και δευτερευόντο^ν), ούτε τις
φρουρές που έπρεπε να είναι πpooJθ'Γ,[Jivες σττ;; εξοχή σε διάφορες θέσεις. Λιαρκούσ-ης λοιπόν

180. II -ύλς TOJV Εβραίίον ήταν βοηΟτ,ΤΓκή, βρισκόταν στο -αλ'λ Οα/δ:σσιο τείχος κα: συνέοεε τς συνοικία
της Εβραϊκής (περιοχή [Μοναστηριού Αγίου Πέτρου) με την παραλία του κόλπου του Λερματά. Από
τςν πληροφορία αυτς τςς α/ληλογραφιας του 1Γ)Γ)() συνάγεται ότι ακόμη και εκείνς τςν επογή η πύλη
Οα ήταν σε /χιτουργία. παρόλο που στα σύγγρονα (τότε) σχεόιαγράμματα ότ^ αναφερόταν συχνά. Βλ.
και Στ. ΞανΟουοίοου, Χάνόας-ΙΙράκ/^ιον, Ιστορικά σ·ς[ϋΐειούματα, Ηράκ/^ιον 19G4, σ. 4 1-4:ί?. και Zvi
Ankori, Jews and the Jewish Community in the Historv' of Mediaeval Crete, Πεπραγ[ϋΐένα IE Αιεθ^;ούς
Κρητολογικού Συνεόρίου. Αθήναι 19G8. τ. Γ', σ. κ. εξ.. 330-:ΐ38.
104 iLiA.WA ΣΤΚΙΜϋϊΟ)·

01 υ-εύθυνο'. στρατ'χοτ^κοί αΗχοαατού'/ο'. ττ^ς Ι^Ξτ^ετίας -ρότε'.ναν και

κατέγραφαν coc αναγκαία φρουρά για τγ;^ άαυνα του Χάνοακα ένα ctjvoXo 1 1.500-
15.000 στοατιωτοτΛ
Έγουαε ήίη αναφέρει ότι ο ετζικεφα/.ής αηχανικός ό/χον tcov ογυροόσείον του
Χάνοακα ττ;; περίοόο ττ^ς -ολιορκίας, ο Filippo Besseti di Verneda ταίζει τράγαατι
τρωταγουνιστικό ρόλο και οι τεχνικές εκθέσεις και αναφορές του του σχετίζονται αε τις
ε/^.είψεις των oyjjpojaaTiy.ojv κατασκευοόν, τις αναγκαίες ζε/ντχόσεις του τρότεινε να
γίνουν και τις ετιαετρήσεις αε τους σχετικούς, οικονοαικούς τροϋτολογισαούς ατοτε/.ούν
στ^ααντικότατα στοιχεία τεκαγρίωστ^ς. ιστορικής και τεχνικής, αυτού του ανηαειακού
ααυντικού συνό/.ου tojv τειχοόν του Χάνοακα.
Στα Κρατικά Αργείτ, ΤΓ^ς Βενετίας όιασίόζεται ο αεγα/.ύτερος αριΟαός ταροαοίίον
εκθέσεο^ν. Και τά'/.ι σττ;^ τρέχουσα α/Χηλογραφία του γενικού τρονοητέ^ Κρήττ-ς εκείνης
ττ^ς τεριόόου, του Zorzi Moresini, ετιστ/χαίνουαε αια εκτενέστατη έκΟεστ^ του Vemeda,
η οτοία έχει ηαεροαηνία 55 Ιανουαρίου 1()51 και ταρουσιάζεται τλήροος
αεταγεγρααυ,ένη στο κεφ. Γ' της αελέτης (Χο 35)."^' Αναφέρεται στις εξ^οτερικές και
εσcoτεpικές οχυρώσεις αε τα σχετικά υτόγεια και ετίγεια έργα του ετρετε να
συατύνηρωθούν. Συνοψίζουαε τα τλέον στ/χαντικά στοιχεία αυτής της έκΟεστ^ς.
Στο oyjjpo S.ta Maria και σ' εκείνο του Φοίνικα (ή του Ιησού) τρότεινε να
κατασκευαστεί αια freza (αια τpooJOη[Jivη οχυρή Οέστ^ ρ-'-κ-ρής κλίαακας, αρκετά 0Hco ατό
το οχυρό τρος ττ;^ εξοχή), αε τασσάλους του Οα σχηαάτιζαν έναν ξύλινο φράκτη.
Γτολόγιζε ότι αια τοσότητα ατό 3.()()() τασσά/.ους Οα ήταν αρκετή για τις
τροτεινόαενες κατασκευές σ' αυτά τα οχυρά.
Στο οχυρό Panigra τρότεινε κατά κύριο /λγο καταστροφή oρισαέvoJV
caponiere,'"^"^ γιατί στΓ^ν κατάσταστ^ του βρίσκονταν ατοτελούσαν εατοοιο και αονο στον
εχθρό Οα τροσέφεραν όφελος.

181. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da IMar, F: 801, Candia 1650. Prow, gener. Zorzi
Moresini, Candia adi 25 Genaro (1650) 1651. Στο τηαείο αυτό να αναφεεουαε ενοεικτικά ότι ττην
α/7ηλογραφία του γενικού τρονοητή Zorzi Moresini έχουν ετιτηαανΟει ενόιαφεεοντα ττοιχεία ότκυς
καταγραφές ηαεεγτάον εξόόοχ-» ττα έργα το^ν οχυροοτείον. Βλ. ASV. - Senato, Dispacci.
Provveditori da Terra e da Mar, F: 802, Candia 1651 a 1652. prow, gener. Zorzi Moresini. Nota delle
spese che giomalmente si lanno nei lavori alle Fortilicazioni.
18:2. Caponiera: αμυντική κατασκευή -ροο^Οχαενη ρ-ετα ττην τάυρο, τ' ε-αυή ή oyp αε το κύριοι;
τείχος, η οτοία κάλυττε και τλαγιοφύλαγε αε το τυροόολικο της αντίστοιχες Οετεις αεσα ττην
ίόια τάφρο. Βλ. Gianni Perbellini-L.V. Bozzetto, Verona ο.τ. 1000, τ. 1 10, οτου και η τχετική
ζιό/,ιογραφία.
ΤΛ η!':Μ':ΊΊΐ<Λ tfaxu τογχλ.χλλκλ 1ΟΓ)

Σττ;; τ^[χισε^Ί0 Moceniga υ-ολεί-ονταν να κατασκευαστούν ορισμένες

ε::'///οαατο3αε',ς στα parapetli, να ο'.ευΟετΓ/)εί r contrascarpa rr^c και να γίνουν
αυυ.7τ/.ηρο')7ε'.ε τέτοιες -ου να αην ε-ιτρετιόταν αε/λοντικά ατον εγΟρό να κατα/.άοει
θέτεις -avco στο οχυρό (a coma) Moceniga. ότιοος έγινε κατά ττ,ν -pcoTr^
-ολιορκίας και γι' αυτό ήταν ττλέον αιτοκατεστρααένο. Ινάν ήταν όυνατόν να
ε-ιτκευαττεί αυτό το οχυρό (a corna) Moceniga και να ε-ανόρίοΟεί αε φρουρά 1 .Γ)()0
ττρατκοτοόν Οα [χ-ορούτε να τυντελέτει α-οτελεταατικά τττ^ν άαυνα του Χάνόακα τ'
εκείνχ την -λευρά. Οαοος αυτές οι -ροτάτεις οεν ήταν όυνατόν να εφαραοτΟούν, γι' αυτό
-ρότεινε ότι το καλύτερο Οα ήταν να κατεοαφιττεί (ιτο-εοοοΟεί) τελείους και οι "οσόττ^τες
τοον χοοαάτοον -ου Οα -ροέκυ-ταν Οα χρητίαευαν για τελειο-οίηστ^ ττ,ς ηαιτελήνου
Moceniga.
Ο Verneda έκανε αια γενική τιαρατήρηττ, ότι έτζρετζε να ισοττεοοότουν ή να
ε-ιγοοαατοόσουν όλα τα ετιιΟετικά έργα τοον τούρκοον, otzcoc ήταν χαρακοόαατα ή
προτεγ^'ίτεις στΓ;^ 2:ξοχή γύρου ατζό τις οχυρουτεις του Χάνόακα, ττΓ^ ζοόνη ατζό το φρούριο
του χνάου Ληαητρίου έους το οχύρουαα Panigra, α/ά^ά να ε-ιτκευάσουν και ό/^ς τις φθορές
-ου είχαν -ροκληΟεί στα τείχη α-ό τις -ρουτες εχθρικές ετιιΟέσεις. Ιύιόικότερα στο φρούριο
του Λγίου Ληαητρίου -ρότεινε να κατασκευαστεί αια νέα γενική retirata (''υ-οχουρηστ/Ο,
ενου η -αλιά αντίστοΓχη Οα έτζρετζε να καταρ^Γ^Οεί. Ο Verneda -εριέγραφε εττί -}iov
-ροσΟήκες ττου έτζρετζε να γίνουν στο οχύρουαα crepacuore, στο revellino S.to Spirito και
στο ridotto του Αγίου Ανόρέα.
Για τον κύριο οχυρό -ερίόολο της τ^όλης -ρότεινε ε-ισκευές σ' τα parapetti,
τις κανονιοΟυρίόες, τις ''χααηλές -/,ατείες" τουν -ροααχουνουν, -ροσΟήκες στα
-ροτειχίσαατα -ου βρίσκονταν |χέσα στΓ;-» τάφρο και στη ζάτη τουν τειχούν, καΟους και
ανύψουση του parapetto του Οα/^σσίου τεριόόλου, ατό τον Αγιο Ανόρέα έους και τον
κόλτο του Λεραατά. Είναι ατό τις λίγες φορές του ο Verneda ετιτηααίνει αειονεκτήαατα
στην άαυνα του λιαανιού, εξαιτίας τουν οτοίουν είχαν όλαβεί και βενετσιάνικες γαλέρες,
τοότεινε όε και εκεί κάτοιες ανυψουσεις τειχουν.
Το T/iov ενόιαφέρον όαους ταήαα της έκθετης αυτής του Verneda είναι οι αναφορές
στις στοές τουν ανΟυτονοαεύσεουν (contramine). Ο Verneda ατοσαφηνίζει ότι όύ^ς οι
υτόγειες στοές του οι βενετοί είχαν κατασκευάσει στα τείχη είχαν ετάξια ταίξει το ρό}.ο
τους και αντιαετουτισαν ατοτελεσαατικα τις ετιθέσεις τουν τούρκων, ιόιαίτερα κατά τη
όεύτερη φάτη της τρουτης ετίΟετης (το I(v49). Για το λόγο αυτό 0α έτρετε χ/υρίς
κανένα όισταγαό και αργοτορία να τροχουρήσουν στις αταιτούαενες ετισκευές. Η κύρια
β/^βη του είχαν υτοστεί ήταν ατό τη }^στη και τα νερά του είχαν εισχουρήσει [χέσα σ*
αυτές τις στοές κατά τη όιάρκεια τουν βροχούν του χεί'χοόνα. '(}|χους ο Verneda τζρογωρεί
και σε τροτάσεις βελτίίυτης και ετέκτατης των κλάόουν τουν στοουν της ανΟυτονό|χευσ*ης
106 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚ1ΜϋΤ()\·

σ' ό/α τα sEojTspixa oyjJpa, καθώς επίστ^ς κα'. κατά [xr/^oc rr^c yjjpiOLC contrascarpa (του
αντερείσματος ττ^ς κύριας τάφρου το^ν τειχών).
Α/λη ενοιαφέρουσα και στ/χαντική τζ/χ^ζοοοζίτ. ccjtc^z ττ^ς έκΟεστ^ς του Verneda
είναι επίστ^ς και η αναφορά στις contramine του v^jzvyj οχυρού T.zpi^Jj/yyj -ζωΊ τειχο^ν και
είναι στ^ααντικό το θέμα γιατί τα τμήματα αυτά σώζονται σ^Γ/^ερα, ενώ χ τεκμηρίο^στ,
ΤΓ^ς ύπαρξης ή μη υπόγειας στοάς στο εσωτερικό τοον τειχοόν και το^-' επιγμυματώσεοον
OεoJpείται ένα όεόo!Jivo καθοριστικό σε μιαν αντιμετοόπιστ, αποκατάσταση,ς τουν βλαβό^ν
που παρουσιάζονται σ*Γ^μερα στα τείχη. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι οι contramine του
περιβόλου ττ^ς πό/ης ήταν |α.ερικοός κατεστραμμένες, ιόιαίτερα στους προμαγ^^υνες
εκείνους όπου είχαν προκ/ηθεί ρήγματα κατά τις τουρκικές επιθέσεις του 1(348-41), όπoJς
στους προμαχοόνες Ιησού και Martinengo. Ο Verneda συνιστούσε να ανακατασκευαστούν
με μέθοόο πιο αποτελεσματική και ανθεκτική στον χρόνο. Επίστ^ς υποδείκνυε ότι έπρεπε
να τε}^ιο3σουν οι contramine που έ/^ιπαν, δηλαδή δεν είχαν ποτέ κατασκευαστεί, όπο^ς
συνέβαινε σττ^ ζοόνη από τη γο^νία του προμαγ^οτ-'α Vitturi έoJς εκείνη του προμαχώνα
Σαμπιονάρας.'^' Ένα όμoJς μεγάλο πρόβλημα που επιδείνο^νε την όλη κατάσταστ^ ήταν
η στ/Λαντική, σχεδόν παντελής, έ/λ,ειψη ειδικο^ν εργατοόν (μιναδόρο^ν) οι οποίοι έκαναν τις
διανοίξεις τoJV στοών.
Σττ;^ ίδια περίπου περίοδο αναφέρεται και ο Giulio Gabriel στην Relazione του, που
παρουσιάστηκε τον Ιανουάριο του 1(35::?. μετά την επιστροφή του στη Βενετία από το
αξίθ3μα του προνοητή του "Βασιλείου της Κρήτης". Μεταξύ το^-' ά/Aojv περιγράφει ττρ^
αμυντική και στρατιο^τική κατάσταστ^ του Χάνδακα (το αντίστοιχο τμήμα τςς Relazione
παρουσιάζεται μεταγεγραμμένο στο κεφ. Γ' της με/iτης, Χο 34). ' *^' Ο Gabriel μας
πληροφορεί ότι από τις επτά πύ7.ες του ογυρού περιβό/.ου της πολιτείας, οι τρεις ήταν ήδη
κ7.ειστές (με κτιστούς τοίχους; - murate), αυτές της Σαμπιονάρας, του Ιησού και του
Panigra. Οι τέσσερις πύλες που λειτουργούσαν ήταν εκείνη του Μοόλου, του Λερματά,
του Αγίου Γεο^ργίου και του Αγίου Ανδρέα. Από τις δευτερεύουσες πυ/έδες (sortite) που
συνέδεαν τις "χαμη/^ς πλατείες" το^ν προμαχώνο^ν με την τάφρο, μια στον προμαχο3να

183. Ένας α-ό τους λόγους -ου μειονεκτούσε αμυντικά ·ς -λευρά της Σαμ-ιοναρας ήταν ότι δεν είχε
κ,ατασκευαστεί ες αρχής στοά ανΟυτζονόμευσης στο εσίοτερικό του τείχους.
184. ASV. - Collegio. Relazioni ambasciatori, rettori ed altre cariche. B: 80 - Relation di Giulio Gabriel,
ritomato di provveditore dal' Regno di Candia. 15 Gennaio ( 1651 ) 1652. Γόχουν ε-ισημανΟεί όμο^ς και
ά/λα χειρόγραφα στα κρατικά αρχεία της Βενετίας του αναφέρονται στις ανάγκες όελτίίυστ,ς της
κατάστασης τουν οχυρούσεοον του Χάνδακα την ίδια τερίοδο. οτίος ASV. - Relazioni Β: 81. Relatione
di Tomeo Pompei, generale, Candia 1651. 27 gennaio.
ΤΛ ι{Ι':Μ':ίί!<λ τειχιι ror χλχλλκλ 107

Βτ/3λεέμ κα'- α'.α σ' εκείνον του Martinengo κρατούνταν ''κ/.ει:7τές"; (a secco) για τις
καO'r/J^cιvές ανάγκες ε-τικοινοονίας τr^z -ό/,τ^ς αε τις εςουτερικές οχυρώσεις, ενο> ά/Χες
τέσσερις -τυλίοες ήταν κλειδoJ|Jivες. Για τους ε-ι-ροααχο'τ^ες -αρατΓ^ρούσε ότι σ' εκείνον
του Zane (Σαα^ιονάρα) έ-ρετιε να ετζισκευασΟούν οι ό/,άόες τις οτιοίες τζροκάλεσε στα
ανοότερα ταήαατα του τείγους του το εγ^Ορικό -υροβολικό -ου ζρισκόταν στΓρ; -εριοχή
του Κατσαα-ά. Στον ε-ι-ροαα-χώνα του Martinengo οι ό/^όες ήταν αεγάλες γιατί είχαν
-ροκ/νηΟεί α-ό τις αίνες (εκρήξεις φουρνέ/ά.οον). oyi αόνο του εχθρού α/ύνά και το^ν
αντιστοίγ/ον τ(:ον ααυνοαένο3ν, όη/^οή το^ν ανΟυτιονοαεύσεων. Οι βλάβες δε εκείνες
ε-ιδεινοόΟηκαν σε αεγάλο βαΟαό και α-ό τις βροχές.
Σ' όλους τους -ροααχοόνες, εκτός α-ό εκείνους του Αγίου Ανδρέα και του
Panigra, υ-ήρχαν κατασκευασμένες γραααές "υττοχωρήσεις" (ritirate) καΟίός και
ρήγματα. Οι εσο^τερικές στοές των -ρομαχά)νίον έ-ρε-ε να καθαρίσουν και να
στεγνά)σουν α-ό τα νερά τχς βροχής, ενου αναφέρεται ο Gabriel και στην ικανόττ,τα
του -υροβολικού τοον βενετοόν -ου υ-ήργε στις ''χαμηλές -λατείες" των
-ρομαχοόνίον. Ε-εσήμανε ταυτόχρονα ότι ritirate εί^χαν ήδη κατασκευαστεί στις τρεις
cortine μεταξύ τοον -ρoμαχcόvoJV Ιησού-Martinengo, Martinengo-ΒηΟλεέμ, και
Βηθλεέμ-Panigra. Αναφέρεται στην κατάσταστ^ τοον φρουρών, στο -ροτείχισμα
(falsabraga) με την εσωτερική γα/λ.αρία, στη βάση του τείχους μέσα στην τάφρο,
καϋοός και στις υ-όγειες στοές -ου συνέδεαν τα εξωτερικά οχυρά μεταξύ τους. Για
κάθε ένα α-ό τα εξο^τερικά οχυρά -εριγράφει την κατάσταση των ritirate -ου υ-ήρχαν
σ' αυτά, το^ν στοών τίον ανΟυ-ονομεύσεων, της αντίστοιχης τάφρου και τον ο-λισμό
της φρουράς τους. Ε-ιβεβαιώνει την εγκατάληψη και την καταστροφή του οχυρού (a
corna) Moceniga, -ου είχε συντελεσθεί έξθ3 α-ό τον -ρομαχώνα Βηθλεέμ και την
ημισέλινο Moceniga.
Ενδιαφέρον ε-ίστ^ς -αρουσιάζει στΓ, relazione του Giulio Gabriel η καταγραφή τςς
κατάσταστ^ς του εγ^Ορικού στρατο-έδου: σ' ο/λκληρο το νησί υπήρχαν περίπου 57-
58.000 άνδρες, συμπεριλαμβανομένων και 1.000 ιππέων. Απ' αυτούς οι 15.000 ήταν
στρατοπεδευμένοι έξο^ από τον Χάνδακα, από τους οποίους 1.000 ήταν οι πολεμιστές,
μαζί με 300 ιππείς, ενώ το υπόλοιπο πλήθος ήταν εμπορευόμενοι και βοηθοί που
εξυπηρετούσαν το στράτευμα. Αναφέρει συνοπτικά για ττ^ν κατάσταστ, ;μέσα στο φρούριο
των τούρκοον, τη Νέα Κάντια, τον εξοπλισμό και την αμυντική ικανότητά του. Δηλώνει
ότι σγεδόν καθημερινά οι τούρκοι έφταναν |ji7j:i έξoJ από τα οχυρά του Χάνδακα, για να
συ/Χάβουν σε διάφορες αψιμαχίες αιχμα}ώτους και ζοόα από τ^ςν πλευρά τοϋν
a[rjvo|j.0vojv, μειόJVOvτας και μ' αυτόν τον τρόπο τις δυνάμεις αυτών των τελευταίων.
Ο Giulio Gabriel εκφράζει rr^v άποψη ότι η στρατηγική του εχθρού επικεντρο3νόταν
στον π/ήρη έ}.εγχο της εξοχής, τοον χο3ρικουν, στην απαγόρευστ^ προδ^θτ^στ^ς προς την
 108 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

7:ο}.'.τεία των απαραιτήτο^ν ττροαηΟε'χόν αε τε/.'/κό η [xaxzoyoovr^ rjjNsjy/li, ν'

αναγκάσε'. τους βενετσιάνους ysj.i τους ντό-^ους κατοίκους, τους έγκ/.ε',στους στο λΙεγά/νΟ
Κάστρο, να τιαραοοΟούν γ/ορίς ίσους καν να -ο/,εαήσουν. I Ιαρά/ά.ηλα το τουρκικό
στρατόπεοο ενισχυόταν συνεγους αε νέες ουνάαε',ς -ου έοταναν στην Κρήτη.
Αίέσα στο 1()5;ί ακολουθεί αια σειρά στ/^αντικουν τεχνικουν εκΟέσεο^^-αναφορουν
του Filippo Besseti di Vemeda και του Nicol6 Zeno, οι ο-οίες α-ευΟύνονται στο νέο γενικό
-ρονοητή του "Βασι/^ίου", τον Giacomo da Riva.
Στις 21 Απριλίου 1()Γ)2 ο Nicolb Zeno συντάσσει εκτενή αναφορά για τις εργασίες
που έπρεπε να γίνουν προκειαένου να βελτιουΟεί η κατάσταστ^ τουν οχυρουσεουν του
Χάνοακα (βλ. πλήρη μεταγραφή τ*ςς έκΟεστ^ς. στο κεφ. Γ' της αε/^ΤΓ^ς, Χο 3Γ) και
3Γ)α).'"" Τα στ^αεία που αξίζει να αναφερθούν ιόιαίτερα είναι τα ακό/.ουΟα. Στα εξουτερικά
οχυρά καταγράφει τις αναγκαίες επεαβάσεις για συντΓ,ρηστ^ τουν επΐ7θ3αατουσεουν και το^ν
κεκλιμένων επιπέόουν τους, για τη φύ/.αξη οιόοουν σε επί [χέρους πορείες που συνέοεαν τα
οχυρά αε Tr;v κύρια τάφρο, επιχούσεις σε κενά που είχαν όημιουρ-^ηέ^σει στο φυσικό έόαφος
οι βροχές, επιχμυαατούσεις - φραγές πηγαοκυν και υπογείουν στοουν που είχε όηαιουργ/;σει
ο εχθρός στην πρώττ^ επίθεστ^. Γενικά οι επεμβάσεις αφορούσαν κυρίθ3ς κατασκευή
πασσαλώσεoJV που 0α συμπλήρ^υναν την άμυνα τουν επί μέρους τμημάτο3ν της
εξωτερικής ζώνης γύρ(:υ από ττ;; κύρια τάφρο του Χάνοακα.
Στον οχυρό περίβολο ττ^ς πό/,ης ο Nicolb Zeno επεσ·/^μανε την αναγκαιότΓ^τα
κατασκευής επί μέρους βελτκόσεο^ν σε συγκεκριμένα στ/χεία, όποος,
• συμπλήρονστ^ τείχους στους αρσανάόες έιΌς το στόμιο του λιμανιού,
• αvύψoJση τείχους στον ημιπρομαχοόνα τουν Αρσανάο^ον,
• ανυψώσεις γενικά τοον parapetti σε οιάφορα στ^μεία του τείχους
• συμπληρούσεις /χΟεπενούσε^υν στις εξοοτερικές κεκ/.ιμένες επιφάνειες (τις
scarpe) τμημάτο^ν του τείχους.
Για προότη φορά, σ' αυτήν την επιστο/.ή του Zeno, αναφέρεται κάποια οχυρά
κατασκευή στη γ(:ονία του ''πλευρού" του ^Λγίου Ανορέα (προμαχούνα, ΒΑ άκρο του
πεοιβόλου), ποος τη θάλασσα, κατασκευή που έκανε ο καπιτάνο Scocese. Ποόκειται

18Γ). Το χειρόγραφο αυτό του Nicolb Zeno με την ένόε'.ξη copia, εττισςμάνΟηκε στο Κρατικό Αρχείο της
Βενετίας, ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 803, (1652-53). Nic.lo Zen,
soprintendente delle fabbriche et tortincaiioni... al... S.r Giacomo Riva, prow, gener. dell' Armi in Regno.
Candia, a 21 Aprille 1652. To ioio όμ(υς κείμενο υτάρ'/ει και ατον κώόικα της Μαρκιανής
Βιβλιοθήκης με τις επιττολές του Nicolb Zeno [BMV. - Mss It.Cl VII 310 (8190). ότ:. Χο 30, f.
47γ°-51γ°].
ΤΛ HHM-TIKA TFAXIl TOV ΧΛΧΛΛΚΛ \m

-pooavojc για το αικοό oyyzo ε^ω oltJj τγ;^ ττύ/^η του Αγίου Ανορέα, ~avoj στΓ^Ί -αραλία
και το οτζοίο θα οούαε να εικονίζεται στα σχεοιαγράααατα του Χάνοακα αυτ/)ς ΤΓ^ς
τεριόοου αε τγν ονοαασία opera scocese.
Ίννα ά/λο στ^ααντικό οεοο[χένο -ου καταγράφεται σττ;^ ε-ιστο):/; αυτ/; του Nicol5
Zeno είναι γ -αρατΓ,ρηστ^ ότι κάτ(:ο α-ό το Oε;JLέλιo του τείχους του -ροααχοόνα Martinengo
έγινε αια contramina κατά Try -ερίοοο ττ^ς -p0jTr;c ε-ίΟεστ^ς (1()1ι8-4ί)), η κατάσταστ^
τΓ^ς οποίας όαους ε^κυαονούσε κινδύνους που Οα προκαλούσαν ίσους τγ;-/ κατάρρευτΓ^ του
τείγους. Για rr^v αντιαετουπιστ^ αυτού του προβ/χαατος άρχισε να κατασκευάζεται ένα
ά/ά.ο τείχος προσαραοσίϋΐένο στο υπάρχον, ους ενίσχυστ^, έπρεπε δε αυτέ; η προσθ"Γ;κη να
ο7.οκληρου0εί αε επιχουαατουσεις στα διάφορα κενά που είχαν δηαιουρ^Γ,ΟείΑ''*'
Επιο'ηΐ-ίαίνεται επίοτ^ς στΓ;^ ίδια πάντα επιστο/.ή, η αναγκαιότητα καθαρισμού και
στε^'^^οόαατος τουν στοών τουν ανθυπονοαεύσεουν (contramine) τονίζοντας ότι ήταν ένα έργο
απόλυτης προτεραιότητας. Γίνεται ιδιαίτερος λόγος για την αποκατάσταση τουν βύ^βουν
στους αγoJγoύς που [ο^τέφεραν το νερό στις διάφορες δημόσιες κρήνες, όπους εκεί^/ης του San
Salvatore, ή της Strada Larga [οε -ζαυτόγοονο καθάρισμα από τα φερτά υλικά (χου[αατα) που
τους είχαν φράξει* παρόμοιες εργασίες έπρεπε να γίνουν στις δημόσιες δεξαιαενές νερού.
Στον κοόδικα της λίαρκιανής ΒιβλιοΟ-ηκης, η ίδια επιστολή του Nicolb Zeno
συμπληρουνεται με μια κατάστατη του πλήθους που έπρεπε να εργαστεί στο καθάρισμα
τουν υπογείθ3ν στοουν τουν contramine, κατά οχυρό ή προμαχώνα (β)., κεφ. Γ" της
με}νέτης. No 35α). Λιαπιστουνεται ότι στις εργασίες αυτές οι υπεύθυνοι προγραμμάτιζαν
να χρησιμοποιήσουν και γυναίκες, σε ίσο σχ/δόν αριθμό με τους άνδρες* δη}^δή υπολόγιζαν
ότι ο απαραίτητος αριθμός τουν ανδρών έφτανε τους Ιϋϋ και τουν γυναικουν τις 11U, ενώ
επικεφαλείς τουν έργoJV ήταν οι μηχανικοί Vemeda και Lator.
Οι λεπτομερέστατες αναφορές για την κατάστατη των οχυρουσεουν του Χάνδακα
συνεχίζονται με επιστολή-έκθετη του Filippo Besseti di Vemeda με ημερομηνία 30
Απριλίου 1()52 και η οποία απευθυνόταν στο γενικό (έκτατο) προνοητη του "Βασιλείου"
Giacomo da Riva (ό7.. κεφ. Γ' της με>^της, Χο 3(), την πληρη μεταγραφή της).'^' Οι

J80. Στην ίοια επιττολή του iNic. Zeno στον κώοικα της Μαοκιανής Βιβλιοθήκης, [It.Cl. VII 310(8190).
No 30], αναφέρεται ότι το -ρόβληαα του θεμελίου και της contramina xjctco α-' αυτό υ-ήρχε ατον
"ρομαχοόνα Panigra. Πιττεύουμε ομ^ος οτι η καταγραφή, ττο αντίττοιχρ χειρόγραφο του ASV, για
τον -ρομαγμόνα Martinengo είναι η ορθότερη, γιατί αυτός ο τελευταίος είχε υποστεί και τις
περισσότερες β/άβες απο τις επιθέσεις του 1048-49, αφού βρισκόταν στο κέντρο της γραμμής
επίθεσης tojv τούρκκυν κατά το 1048-40.
187. ASV. - Senate, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F; 803 (1652-53). Candia a 30 Aprile 1652.
Filippo Besseti di Vemeda, lng.ro Magg.re
no ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐ>1ϋΤ()Γ

ΧΓ^τρικοί άςονες καταγραφής κα'. ετζ'.ο'/ιαανστ^ς καί -ροτάσεο^ν γ'.α α-οκατάστατΓ^

είναι οι ίοιοι, βασικοί και αε τις 7:ροηγού|χενες εκθέσεις. Αναφέρονται στα ήοη
κ^τεστραααένα ανώτερα στ^αεία ταηρ.άτουν του κυρίου οχυρού ττεριβόλου και τoJV
εξoJτεpΓκoJV οχυρωαάτο^ν, α/λά και τcov υτιογείοον στοών. Αττό ό/.χ τγ;; έκΟεστ,
ε7:ισ·Γ^|α.αίνουαε εοώ αόνο τα στοιχεία εκείνα -ου για -ρώτΓ^ 9''^?^ καταγράφονται:
• -εριγράφοντας ΤΓ^ν κατάσταστ^ ττ^ς βασικής contramina -ου οιέτρεχε ό/.η τγ,
αεγάλη contrascarpa τοτ-» τειχο!)ν (το αντέρεισαα ΤΓ^ς κυρίας τάφρου) ο
Vemeda οίνει ορισ[χένες -ληροφορίες χρήσιαες για ΤΓ,ν κατανόηστ, του τρό-ου
λειτουργίας αυτής της contramina, καθώς και για την σκο-ιαότΓ^τα
κατασκευής του όλου οικτύου το^ν υττογείο^ν στοοόν. Εξηγεί ότι η αεγά/.η αυτή
contramina είχε κατασκευαστεί α—ό τον ίόιο το 1()Γ) 1, α-αιτούσε οε καΟαρισαό
από τις /^σπες και τα χουαατα που είχαν καταρρεύσει, ιοίοος στα στ/χεία όπου
ο εχθρός είχε οηαιουργ-Γ^σει "προσε-^^η'ίσεις" και "καθόδους" σττ,ν τάφρο. Ήταν
όαο3ς απαραίττ^το να τε/νειοποιηθούν δίοδοι επικόινοονίας, αε ά/ά^ς υπόγειες
στοές, τοχ; εξο^τερικουν οχυρό^ν αεταςύ τους και σττ^ ζώνη τΓ^ς contrascarpa
από τον προααχό^να του Vitturi έθ3ς το rivellino του Αγίου Νικολάου (αεταξύ
προααχό^-'α Ιησού και Martinengo). Παρόαοιες επικοινίονίες έπρεπε να
αποκαταστήσουν στην contrascarpa από το rivellino της Βηθλεέα έως το
rivellino Panigra. ]\Ιε τον τρόπο αυτό συνέδεαν υπόγεια, αεταξύ τους, όλα τα
εξο^τερικά οχ^υρά, γεγονός που διευκόλυνε τις κινήσεις το^ν ααυνοαένο3ν ακόαη
και αν ο εχθρός είχε φτάσει, επίγεια, [Jiχpι το εξίοτερικό χεί/νος της τάφρου.
Εξυπακούετο ότι όσο οι κ/,άδοι τoJV υπογείθ3ν στοο^ν επεκτείνονταν προς τγ;-»
εςοχή, τόσο αεγαλύτερη ζηαιά θα απορούσαν να προκα/^σουν στις εχθρικές
γρα[ααές:
• στον κύριο περίβολο έπρεπε να επιχχοαατοόσουν τη στοά της πυ/^ιδας ττ^ς
Σααπιονάρας, καταργο.)ντας έτσι τη /.ειτουργία της,
• οι contramine του προααχοόνα Vitturi έπρεπε να καθαριστούν από νερά και
/,άσπες, όποκ και εκείνες ττ^ς cortina προς τον προααχχόνα Ιησού,
• το π/iov στ,ααντικό και αναγκαίο όυχος στ/Λείο ήταν οτι επρεπε ν αρχίσει η
κατασκευή αιας contramina στο τείχος από τον προααχ/όνα Vitturi σ' όλη τγ;/
ανατολική πλευρά (την piatta lOrma rovescia, το "πλευρό" του χ\γίου
Φραγκίσκου, ο/λκ/.ηρο τον προααχώνα της Σααπιονάρας) αεχρι την πυ/έδα
της Σααπιονάρας. Ήταν το ταήαα αυτο που δεν ειχε εκ κατασκευής του
τείχους, στο εσο^τερικό της βάστ,ς του, κααιά στοά ανθυπονόαευστ,ς* γεγονός
που επιβάρυνε ακόαη περισσότερο την π/.ήρη άαυνα αυτής της πλευράς του
πεοιβόλου.
7:\ ΠΕΧΕΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 111

• στον Tzpoaayojva του Ιησού τζρότε'.νε να ε-ανακατασκευαστεί η contramina

του, η οτιοία καταστράφηκε ατιό το p*/iY[J-a -ου -ροκλήθηκε κατά την -ρώττ^
τουρκική ε-ίΟεο-Γ^.
• στ^αειώνει ότι είχε αρχίσει η ετζισκευή του θεαελίου του -ροααχώνα
Martinengo, -ου κινδύνευε να καταρρεύσει, αε rrp-» κατασκευή ενός νέου
τοίχου.
• επανα/^αβάνει ότι και η contramina του -ροααχώνα Martinengo έτζρετζε να
επανακατασκευαστεί ε-εξηγώντας ακριδώς τα σ-ςαεία ΤΓ,ς -ου είχαν αε
τις -αλιές στοές του torrione Martinengo στο κέντρο (του εσωτερικού) του
προααχώνα και αέχρι το orecchione (καα-ύλο ταήαα του "-λευρού") -ου
είναι στραααένο -ρος τον -ροααχοόνα Ιησού. Η καταστροφή εκείνων των
στοών ήταν σχεδόν oλoκ},ηpcoτική α-ό τα φουρνέ/λα -ου ανατίναξαν οι εχθροί
κατά την ε-ίθεσ*/; τους.
• οι contramine του -ροααχώνα της ΒηΟλεέα και κυρίως οι "κουνελότρυ-ες"
στην banchetta -ου εκτεινόταν στη βάστ^ του τείχους του -ροααχώνα, αέσα
στην τάφρο, χρειάζονταν ε-ισκευές.
• ο Vemeda κάνει αια γενική -αρατ/;ρησ·Γ^ για τις στοές τcov contramine -ου
ήταν [χέσα στο τείχος, εσοοτερικά σττ^ βάστ^ του, οι ο-οίες βρίσκονταν -άντα
^τε χααηλότερο ε-ίτζεδο ατζό εκείνο ττ^ς τάφρου.
• αντίθετα οι contramine του -ροααχώνα Panigra είχαν αικρή ανάγκη
καθαρισαού ατζό λάστζες, ό-OJς και εκείνες τΓ^ς cortina Panigra - S.to Spirito /m
στον -ροααχο^να του S.to Spirito.
Τέλος ο Vemeda κλείνει αυτήν ττ;-» αναφορά, ττ^ς 3θΓ^ς Ατζριλίου Ι()55,
ε-ιστ/χαίνοντας για τζρώτΓ^ φορά ότι ορισ|αένα εξωτερικά οχυρά θα έτζρετζε να είχαν
καλύτεοη γάραζτ^' oucoc οι βελτίίοσεις τζαροαοίων ατελειούν ατζαιτούσαν χρόνο και γρήαα
για να -ρογραααατιστούν και γι' αυτό δεν -ροχωρούσε σε ανάλογες, συγκεκρΐ|αένες
-ροτάσεις.
Ο Nicolb Zeno ετζανέρχεται στις 50 Αυγούστου του Ι()55, εκθέτοντας ένα -άρα
-ολύ βασικό -ρόβληαα, αυτό ΤΓ^ς ορθής απορροής των οαβρίων υδάτο^ν σ' ολόκληρη ττ^
ζοόνη του ααυντικού συστήαατος του Χάνδακα. Σ' ένα τεχνικό έργο ΤΓ^ς έκτασης και του
όγκου το^ν βενετικούν τειχών του Χάνδακα, αε τις επιφάνειες που έφταναν τις δεκάδες

188. Γ-ενΟυαίζουαε ότι στο εσίυτερικό του -po;j.ayojva Martinengo ε^-'σoJ[JLατώθηκε ο οαώνυαος
torrione -ου είχε αρχικά κατασκευαστεί στη Οέστ, εκείνη αετά το 15::?:;?, από τον cavaliere Gabriele
Taciino da Maninengo. Βλ. κεφ. A' '2 τη; αε/έτης.
1 12 liiA.WA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

χΆίάοες τετραγωνικά [οάτρα, ήταν ατ:o}oJτoJC αναγκαίο οι [xrp/ανικοί να προζ/άψουν και

να αεθοδεύσουν τον τρό~ο α—ορροής τοτ; υδάτοτΛ Ατ:ό ο/.όκλγρη ττ^ν επιστο/.ή (-λήργ
μεταγραφή της, βλ. κεφ. Γ' τ-ςς μελέτ-ςς, Χο 37)' '^' ε-ισ-ςμαίνονται τα κύρια δεδo[Jivα.
Ο Nicolb Zeno τονίζει τςν αναγκαιότατα εφαρμο'^^ςς των τ^ροτεινομένο^-»
επεμβάσεων πριν από ττ^ χειμερινή περίοδο με τις πο/άάς βροχές, προκειμένου ν'
αποφευχθούν όσο το δυνατόν περισσότερο μεγά/^ες β/νάβες. Συγκεκριμένα:
• έπρεπε να σκεπάσουν τα στόμια τoJV πηγαδιοόν που οδηγούσαν στις υπόγειες
στοές,
• έπρεπε να επιχωματο^ουν (να φράξουν) ό/^ τα ανοικτά στόμια διαφόροον
στοών και ιδιαίτερα στους προμαχ03νες Βηθλεέμ, Martinengo και Ιησού,
• εφόσον προσωρινά δεν θα μπορούσαν να κα/ώψουν τους αγoJγoύς το^ν στοών
που κατασκεύασε ο Vemeda στις τάφρους τοτ^ προμαχώνων Martinengo και
Βηθλεέμ, πρότεινε να χαμη/χυσουν του/^χιστον το έδαφος (το επίπεδο ττ^ς
τάφρου) ή να κάνουν έναν αγο^γό απορροής προς την contrascarpa,
• σε τμήμα ττ^ς τάφρου του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου, όπου υπήρχε
αγoJγός απορροής νερούν, σχηματίσττρκε μικρή "τάφρος" από τα ίδια τα νερά,
έπρεπε δε να επιχωματο3θεί όπoJς και ό/^ τα δημιουργτ^θέντα κενά.
Παρόμοιες διευθετήσεις θα έπρεπε να γίνουν σε διάφορες θέσεις στΓ^ν contrascarpa
απέναντι από τον προμαχό^να Vitturi, τον προμαχ^οόνα Martinengo, στους επιπρομαχοόνες
Martinengo και Vitturi, να επιχoJθoύv διάφορα κενά-ορύγ[χατα στις "υποχο^ρήσεις"
(ritirate). Επίστ^ς έπρεπε να επιχωθεί η στοά της πυλίδας της Σαμπιονάρας
επανα/ναμβάνοντας και ο ίδιος τγ;; άποψη του Vemeda.
Ο Zeno τόνιζε ότι έπρεπε να τακτοποιηθούν οι κάθοδοι (ράμπες ή κλίμακες) που
βρίσκονταν γύρω στΓρ^ κύρια contrascarpa τΓ^ς πό/χς, οι scarpe (κεκλΐ[χένες εξωτερικές
επιφάνειες) σ' ορισ[χενα στιμεία των τειχδ>ν. Όμο3ς πρότεινε και διευθετήσεις αγoJγδJV
oμβpίoJV μέσα στΓρ^ πόλη, στΓ^ν περιοχή από τγ;; εκκλησία της Παναγίας di Spagna |Jiχpι
την κατοικία το3ν Συμβούλων.
Π επιστολή αυτή του Zeno κλείνει με τον προυπολογισμο τoJV όγκων των
χoJμάτoJV που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για κατασκευές μέσα στο )νΐμάνι, ποσότητες
που έφταναν τα 14.30ϋ κυβικά βενετικά βήματα (7Γ).3()1 μ').
Ένας ά/Αος μηχανικός που συμμετείχε ενεργά στη διαγ/ιρητη των οχυρωματικό^ν
έργο^ν του Χάνδακα κατά την περίοδο της πολιορκίας, ήταν ο Giovanni di Bellonet, ο

189. BMV. - Mss It.CI VII 310 (8190). NICOLO ZENO. Lettere e scritture... alle toniticazioni di Candia... No
31, f. 51 r°-52r°, 20 Agosto 1652.
7'.\ nicMcriKA ricixii τον χλ.χλλκλ 113

07:o(oc σε αιαν εκτενέσταττ^ έκΟεσ*/; του αε ηαεροαηνία Κ) Λεκεαβρίου ανέφερε

συνο-τ'.κά γ'.α τγ;; κατάσταστ, tojv τεΓ/ών τΓ^ς ττολιτείας, α/7νά κα'. για τγ;^ ααυντική
οργάνο^τ/; rr^c εκείνη τη ούσκολη ετοχή, ύστερα ατό τέντε χρόνια του ο εχθρός βρισκόταν
ατροστά στις τύλες της. Στο κεφ. Γ' της αε}iτης ταρουσιάζεται η τλήρης αεταγραφή
της (Χο .Ί8).'''" Ο Bellonet όιατυτοόνει τις ατόψεις του για τη στρατηγική της άμυνας
του Χάνόακα υτοΟέτοντας και τους τρότους της εχθρικής ετίθετης του θεωρούσε ότι
έτρετε να είναι ούο: ξαφνική ετίθετη κατά του αμυντικού μετοότου του Χάνόακα. ή
συστηματική ετίθετη με χαρακοήχατα και σταόιακή τροοόθ-ητη του εχθρού τρος την
τολιτεία. Στην τροοτη τερίττοοτη ετιτημαίνει τις αόυναμίες σ' ολόκληρο τον οχυρό
τερίόολο και ιόιαίτερα στα εξο^τερικά οχυρώματα. τα οτοία είχαν ήόη υτοστεί αρκετές
ό/άζες. Ιότικέντροονε λοιτόν τις τροτάσεις του στην κατασκευή των τλέον τροοοθημένων
αμυντικοόν κατασκευών, tojv irezze (ή freccie).''" τέρα ατό τα εξωτερικά οχυρά τρος
την εξογή, α/ά,ά και ετισκευές στις τασσαλοόσεις (pallificate) του συμτλήρωναν την
άμυνα στα οχυρά αυτά. Λ/λα θέματα του θίγει ο Bellonet στην έκθετη του (Χο 3S)
r^-zoLv οι οι οτοίες είγαν ετέλθει στις εξωτερικές. κεκ/νΐ[α1νες ετιφάνειες των
κατασκευοόν (scarpe), η όελτίθ3σ·η του τρότου κάλυψης tojv όιόόoJV-τυλώv των
εξoJτεoΓκόJV οχυρών, το τυροόολικό (είόος και αριθμός) του έτρετε να τοτοθετησουν
στους τοομαγ/όνες και στις cortine του κυpίoJς τείχους για την ατοτε/^σματικότερη
άο,υνα tojv εξoJτεpικόJV αυτών οχυροόν. Ετέμενε ότι η καλή όιατηρητη αυτών και ο ορθός
είοτ/.ισαός τους θα αταιτούσε /νιγότερη όύναμη στρατιωτών, ε/^ττώνοντας με τον τρότο
αυτό τις ανάγκες για στράτευμα το οτοίο θα μτορούσε να όιατεθεί στην άμυνα t0tojv
ά/άχον θέσεoJV σ' ο/.όκ7:ηρο τον τερίβο7.ο της τολιτείας.
Ο Bellonet αντιμετοότιζε το θέμα της λειτουργίας των τυλών, κυρίων' και
βοηθητικών, ετιτημαίνοντας ότι έτρετε να αφήσουν ανοικτές τις τε/,είως αταραίτητες
(ελάχιστες) τύ7.ες, ενώ τις υτό7νθΐτες θα μτορούσαν να ετιχώσουν ή να τις ασφαλίσουν
ιχε όιασόοους τρόπονζ. Ίΐταν σαφές ότι κάθε τύλη του λειτουργούσε, αταιτούσε την
ανάλογη φρουρά και ήταν φυσικό να αvτιμετoJτίζoυv ορθότερο καταμερισμό του

190 ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 803, Candia 1652-53. Candia, li 16 decembre
1652. Κ.Γ Gio. di Bellonet al Giacomo da Riva, prow, gener. delle Armi in Regno di Candia.
191 . Freza r treccia ήταν ένα εαοτερικό [Χ'.κρό yapaxojaa (όρυγμα) με parapetto ατςν ''εξέχοντα", -ρος
την εΗο'/ή, yojvta ενός οχυρού -εριβόλου, όταν α' αυτόν ακολουΟείτο η -ρομαχωνική χάραξη. Το
'/αράκκομα αυτό εττικοινοονούτε τυνήθο^ς με την "κα/νυμμένη'' οοό (strada coperta ή cammino
coperto) ό'.α μέαου ενός καταφυγίου ή -ροττατευμένου τιεράαματος. G. Perbellini-L.V. Bozzetto,
Verona, la piazzaforte ottocentesca, 1990, τ. 119.
114 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤΟΓ

υπάρχοντος στρατεύματος. Ο Bellonet στςν έκΟεσ'ς αυτή πρoχoJpoύσε σε προτάσεις

καλύτερης τακτοποίησ'ςς κρισίμων σ·ς[JLείoJV του οχυρού περιβόλου, όπως ήταν το ΒΛ και
το ΒΑ άκρο του* ανέφερε για τις "χαμη/1ς πλατείες" το3ν προμαχώνο^^ Αγίου Ανορέα
(S.to Spirito) και Panigra, για πςν πλευρά πςς Σαμπιονάρας και τς βελτίoJσ·ς πςς άμυνας
της πύλης του Δερματά, προς τς Οά}.ασσα, με τςν κατασκευή ανασυρόμενης γέφυρας.
Μια γενική παρατ-ςρησ^ς που έκανε ο Bellonet ήταν για τςν αναγκαιότατα
ισοπέόωσ-ης των χαpακoJμάτoJV που βρίσκονταν κοντά σπςν contrascarpa πςς πόλης και
είχαν απομείνει από τις περασ|JLέvες επιθέσεις, ενοό επισκευές-παρεμβάσεις πρότεινε για
κάθε υπόλοιπο επιθετικού έργου το οποίο θα μπορούσε να προσφέρει με/Αοντικά κάλυψη
στον εχθρό. Αντιπρότεινε δε, OJς τον αποτε/,εσματικότερο τρόπο άμυνας τoJV εξωτερικών
οχυρών, π/^ν καλύτερη δυνατή συντήρησ*ς του συστήματος τοϋν υπογείων στοίόν
ανθυπονόμευσ·ςς (contramine). Ο Bellonet επεσ-ςμανε επίσ-ςς τα μειονεκτήματα το^ν δύο
άκρων του περιβόλου του Χάνδακα (το ΒΑ και το ΒΛ) όσον αφορά τη δυνατόπςτα
επέκτασ-ςς του συστήματος το3ν contramine σ' αυτά τα άκρα: στο ΒΑ τςς Σαμπιονάρας
το έδαφος ήταν αμμώδες και μά/.ιστα το χαρακτηρίζει ο^ς κινούμενη άμμο (sabion
movente)· στο ΒΛ του Αγίου Ανδρέα το έδαφος ήταν βραγώδες (sasso vivo). Και στις δύο
περιπτώσεις η σύστασ-ς του εδάφους δεν επέτρεπε τς διάνοιξη υπογείο^ν στοών. Ο
Bellonet πίστευε ότι ο εχθρός στςν περιοχή του Αγίου Ανδρέα για να προσεγ^^άσει τα τείχη
έπρεπε να κινηθεί επιφανειακά και όπoJς δεν θα μπορούσε να σκάψει χαρακοόματα στο
έδαφος ττ^ν προκάλυψή του θα πςν επετύγχανε με gabbioni'"' ή σάκκους με χόJμα και
κ/^διά. Για τους /λγους αυτούς οι αμυνόμενοι έπρεπε να διατηρήσουν εvισχυ|Jivα το
rivellino του S.to Spirito και το ridotto του ι\γίου Ανδρέα, οόστε να κρατςθεί ο εχθρός, όσο
το δυνατόν μακρύτερα από τα κύρια τείγη.
Στςν πλευρά τςς Σαμπιονάρας η κατάστατς ήταν εξίσου ή και περισσότερο
δύσκολη. Οι φυσικές τάφροι που είχαν δημιουρ^ηςσει τα νερά τςς βροχής όπoJς κατέβαιναν
από τους γύρω /λφους τςς εξοχής προς τη θά/^σσα, βοηθούσαν τον ε-χθρό να καλυφθεί
για τις προσε^ρ^ίσεις του προς τςν τάφρο της περιοχής τςς Σαμπιονάρας, που ους γ>^0Jστό
ήταν πολύ αβαθ-ςς. Η άμυνα που μπορούσε να προσφέρει το φρούριο του Αγίου Δημητρίου

19:2. Gabbione(-i): Μεγά/Λ, κ/^αοό-ζ^εκτα κα/διΟ'.α στ,ν κορίνες. γεαάτα '//οαα. ;α.ε τα ο-οία σχημάτιζαν
ένα είοος parapetto (κ'.νητού) γ.α την το-οθέτηαη τουν κανοναυν και την -ροατααία τ^υν
-υροζο/.ητολ. Οι αυατοιγίετ τoJV -νεοζόλων όταν έ-ρε-ε να τχηαατιαΟούν γρήγορα,
κατασκευάζονταν αε gabbioni. Βλ. Ιωάν. Στε^ίίίώτου, Οι όενετικές οχυροόαει; του Ρεθύανου.
199:2. τ. Α. α. :2:23. 339. Ε-ίσης τα parapetri τίον χαρακίυμάτοιν (trinciere) α'/ηαατίζονταν αε
gabbioni. Gianni Perbellini-L.V. Bozzetto, Verona, ότ.-.. 1990. α. 119.
r.\ ΠΕΜΊΊΚΛ ncixil ΤΟΓΧΛ.ΧΔΛΚΛ 115

ήταν αρκετά αακρυνή. Ο Bellonet ανακτύααεί, στην έκΟεστ, -ου -αρουσ'.άζουαε, ένα
σκε-τικό για τα αειονεκτήαατα -ου υ-ήργαν σττρ; -εριογή ΤΓ,ς Σαα-ιονάρας, για ττ;;
ο-οία -ίστευε ότι ήταν η -/iov αούνααη σ' ολόκληρο τον οχυρό -ερίβολο του Χάνόακα.
Πρότεινε όαως, coc ενοεοειγαενη /.ύστ, για την αντιαετοότζιστ^ αυτών το^ν -ροζληαάτοϋν,
κατασκευή αιας ηαισελήνου α-έναντι α-ό τον τ^ροααχοτ^α της Σαα-ιονάρας. Το όεΗί
"αέτω-ο" της ηαισε/.ήνου Οα καλυ-τόταν ααυντικά α-ό το χααηλό ''τΐλευρό'' τΓ^ς
falsabraga (-ροτειχίσαατος) -ου υ-ήρχε κάτω α-ό τ-ςν cortina του Αγίου Φρα-^ηκίσκου.
Συα-ληpoJαατΓκή κάλυψη Οα είχε α-ό το φρούριο του χλγίου Ληαητρίου, α-ό τ-ςν ίόια ττ,ν
cortina του Αγίου Φραγκίσκου και τον -ροααχοόνα Vitturi. Το αριστερό ''αέτoJ-o" ττ^ς
-ροτεινόαενης ημισελήνου Οα καλυ-τόταν ααυντικά ατζό Try -εριοχή τοον Αρσανάοων,
α-ό το νέο parapetto του τείχους στο αοΤλο και α-ό το ίοιο το Castello του λιμανιού
(Κούλε).' ·'"' Ο Bellonet -ροχ(ορά σ' αυτήν την έκΟεστ^ με -εριγραφή τοον β}^οών -ου
όια-ίστoJσε σ' ό/Λ τα εξωτερικά οχυρά και καταλήγει σε συγκεκρι;αένες -ροτάσεις.
τεγνικές και προγραμματισμό, για τις απαιτούμενες εργασίες στΓ^ν προτεινόμενη
ημισέληνο. Οι όγκοι το^; χοομάτ(ον που Οα σχημάτ'.ζαν αυτό" το οχύρωμα
προϋπολογίζονταν στα 5.i58 κυβικά βενετικά βήματα (.'2"/ .701),(U) μΟ παρέπεμπε οε
σε σγέόια κατόψεων και τομοόν (τα οποία όμως οεν έχουν επιστ/χανΟεί ή ταυτιστεί
ακόμη). Τέλος ο Bellonet κ/^ίνει αυτέ,ν :η στ,μαντική έκΟεσ-ς με Try πληροφορία ότι
συνεχίζονταν οι εργασίες στςν contramina που ζντν.νόττ,Ί (εσουτερικά του τείχους) από
τον Vitturi έο^ς Σαμπιονάρα.
Οι πληροφορίες στςν τρέχουσα α/λη/.ογραφία τίον ανωτάτων αξιoJματoύχcov της
Βενετίας στον Χάνόακα συνεχίζονται με κύριους συντελεστές τα ίόια πρόσωπα. Ο
Kavalier Bellonet (Giovanni di) το Μάιο του Κ)53 επανέρχεται εκθέτοντας προς το νέο
έκτακτο γενικό προνοητή του στρατού Marco Molin τις απoλύτoJς αναγκαίες εργασίες
επισκευοόν στα αμυντικά υπό τη έργα. στις στοές το3ν υπονομεύσεων και στα επίγεια
έργα (-λήρη αεταγραφή του αχετικού ε-ιη'ράφου βλ. κεφ. Γ" της αε>iτηc. Χο 39).'''"'

10.']. Στον Πίν. 00 τη; αελέτη;, -ου χρονολογείται ττην -ρώτη ράτη τη; -ολιορκία; 1048-49 και ο
ο-οίοε τιεειγράφεται αναλυτικά ττο κεφ. Βλ εικονίζεται για -ρίοτη φορά ένα οχύρωμα (opera) με
ττν ονοαασία Molina (Χο '2*2 υ-ομνήματο;) ττη θέση -ερί-ου ό-ου -ροτάθηκε α-ό το μηχανικό
Bellonet η -ροαναφερΟείσα ημισέληνο;. Το οχυρό -ου εικονίζεται στο σγέόιο του 1048-49 είχε
κατά κά-οιο τρό-ο χάραζς ημισελήνου, στο υ-όμνημά του όμο3; όεν γίνεται ειοική αναφορά.
ΓΙιΟανότατα να είχε -ρογραμματισΟεί κά-οιο εξωτερικό συμπληροηαατικό οχύρωμα. -ρόορομο;
τη; ημισελήνου του Bellonet.
194. ASV. - Senato. Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 804 (1653-54). Candia, 4 Maggio 1653.
Bellonet al prow, gener. E.straordinario delT Armi Marco Molin.
116 ΐϋΛ.χχΛ rnciMuTor

Συνοψίζουμε στο στ^μείο αυτό τα στοΓ/εία axp^Sojc εκείνα -ου ατυοτελούν νέα όεόo;Jivα
και ολοκληροόνουν τγ;^ εικόνα τοον εττεμόασεοον 7:ου εφαρμόσθηκαν και έχουν στ/Λασία
στΓ,ν κατασκευαστική τεκϋ.ηpίoJσ'r, αυτοόν τουν έργoJv:
• στον -ρομ.αχ(ύνα Σαμ-ιονάρας υ-ολειττόταν να κατασκευαστούν α-ό 10
βενετικά βήματα (17,40 μ.) της contramina σε κάθε ένα ατζό τα '"μέτίο-ά"
του οόστε έτσι να Οεο^ρηΟεί ότι Οα ολοκ/.ηρουνόταν σ' όλο το ανά-τυγμά της
αυτ*/] η υπόγεια στοά* Οα απέμεναν να γίνουν μόνο οι κάθετοι κλάοοι (υπόγειοι)
που κάθε 10 βενετικά βήματα (17,40 μ.) Οα συναντούσαν την κύρια
contramina του προμαχώνα.
• στην cortina (και το "πλευρό") του ιΥγίου Φραγκίσκου από την
προγραμματισ[αένη contramina έγινε μόνο η είσοοός ττ^ς, η στοά ΤΓ^ς οποίας
όιαπερνούσε κάθετα τις επιχcυματόJσεις στο καμπύλο τμήμα του "π7.ευρού"
(orecchione), έφτανε όε |iiχpι το τείχος ττ,ς cortina.
• στο αριστερό (ανατολικό) "μέτίοπο" του προμαχούνα Vitturi υπο/.ειπόταν να
κ^ατασκευαστούν ακόμη 80 βενετικά βήματα (Κ^ί),;:?!) ο..) στοάς contramina
και κάθετοι σ' αυτ/]ν κ/^δοι (εννοείται ότι η κατασκευή της contramina Οα είχε
oπoJσόήπoτε αρχίσει).
• υπολείπονταν να κατασκευαστούν στον προμαχώνα Ιησού (αριστερό - ΝΑ -
"μέτο3πο") 00 βενετικά βήματα (104,40 μ.) από την contramina και στον
προμαχώνα Martinengo (αριστερό - ΝχΛ - "μέτoJπo") 80 βενετικά βήματα
(139,;:?0 μ.) από την contramina, αντίστοιχα (είναι τα τμήματα το^ν
προμαχώνων που είχαν υποστεί ρήγματα από την προότη τουρκική επίϋεσ-r;).
• επανα/ναμβάνεται η αναγκαιότητα καθαρισμού το^ν υπογείο^ν στοοόν
υπονόμευστ^ς από τα νερά των φοβεροόν βροχοπτούσείον εκείνης της περιόοου,
σ' όλους τους προμαχώνες, στις cortine, στις στοές κάτίο από το επίπεόο της
τάφρου, στα εςoJτεpικά οχυρά και στην contrascarpa (αντέρεισμα τάφρου).
• στα επίγεια έργα, ο Bellonet επεσ-έ/Λανε τη στ/χασία κατασκευής τουν frezze
(ή freccie) στα καίρια στ/χεία το^ν εαυτερικοόν οχυρούν την αναγκαιότητα
επίχoJσ-Γ,ς ό7χον του ν πυλίοο^ν που όεν χρησιμοποιούνταν και της αμυντικής
ενίσχυστ^ς και ασφά/,ειας τoJV πυλών του χλγίου ΓεoJpγίoυ και της Βηθλεέμ-
την τε/.ειοποίησ*Γ^ του θα/σισσίου τείχους από την πύ/.η του Λερματά έο^ς τον
Άγιο Ανορέα- τις οιευθεπέ^σεις και ισοπεοοόσεις πα/.icov σε μη Μιτουργία έργο^ν
και τακτοποίητ^ς όιόόίον, τις επικοινο^νίες τάφρου και oχυpcόv, επισκευές τοον
πασσα}ώJσεoJV που συμπλήρο^ναν την άμυνα τίον οχυροόν αυτο^ν.
Η επανάληψη και από τον Bellonet τ(υν αναγκοόν για συμπ/^ηρούσεις στην άμυνα
το^ν ioiojv τo|iioJV το^ν τειχοόν, όπο^ς αναφέρθηκαν και σε πα/.ιότερες εκθέσεις, αποόεικνύει
ΤΛ ΐη-λΧΕΊΊΚΛ TICIXII ΊΊ)}· ΧΛ.\ΛΛΚΛ 1 17

ότι οεν Οα τ.ρζ-ει να είγαν -ζογωζτ^ιει σε ΤΓ,ααντικές ετ^εαβάσεις βε/^τίωστ^ς κα'.

εττισκευο^ν.

Κτ^στ^ είναι γαρακτΓ^ριστικό ότι το Μάιο του 1()Γ)3 ο Bellonet αναφέρει ότι το
ρήγαα στο θαλάσσιο τείγος στ/^ν -εριογή του αοναστΓ,ριού του Αγίου Πέτρου και τζρος το
υχόλο όεν είγ/ κλείσει. Α/^ά αναφέρει και για το "'κ/^ίσιαο'' αε τείχος ή ά/λες
τζασσαλώσεις του ανοίγαατος ττου υπήρχε στο βόρειο αώλο του λιαανιού από το οποίο
γινόταν η επΓκoιvoJvία αε το πέλαγος. Θα έπρεπε να επιχίοαατοόσουν ή να κτίσουν τη
βοηθητική πυ/έόα του Ιναστέ/λνΟ προς τον greco (HA), γιατί πο/Α εύκολα Οα απορούσε
να υπονοαευΟεί από ξαφνική εγΟρική επίΟεστ^. Για τους ίοιους οε /λγους Οα έπρεπε να
κλείσουν οι χααη/^ς κανονιέρες του ιοίου Καστέ/λο.
Θ έκτακτος γενικός προνοχτ·/;ς του στρατού της προηγούμενης περιόοου Giacomo
da Riva στη Relazione του (παρουσιάστηκε Κ) Νοεμβρίου 1()Γ)3, βλ. και κεφ. Γ' ττ,ς
μελέτης. No 40)''' ' επανα/.αμβάνει τα ήοη ^{^κοστσ. στ^μεία και προβλήματα της
αμυντικής οργάν^οστ,ς του Χάνόακα και ιοιαίτερα για τις πύλες, το Οα/άσσιο τείχος, τα
πο7λά αειονεκτήματα της πλευράς της Σαμπιονάρας, τα οποία μπορούσαν να
αvτιαετoJπισOoύv ο^ς ένα στ,μείο με την κατασκευή μιας ημισε/νήνου απέναντι από τον
προααγοόνα της Σαμπιονάρας και βόρεια του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου, ένα
εΗίοτεοικό ογύρο^μα που προότος πρότεινε ο μηχανικός Bellonet. Τέλος πρότεινε και ο
Giac. da Riva προέκταστ, το^ν υπογείων στοών τcov ανθυπονομεύσεων προς την
εΗογή, για τ*Γ^ όυνατότητα τcov αμυνομένων να καταστρέψουν τις εχθρικές θέσεις με τις
ανατινάξεις τίον στοοόν αυτ(:υν, εκρήξεις που θα προκα/,ούσαν μεγά/.ες καταστροφές στον
εχθρό.
Στις 3 Δεκεμβρίου 10Γ)3, ο Filippo Besseti di Vemeda, σε μια έκΟεσ*/^ του'(No
41) ποος τον Marco Molin(o), έκτακτο γενικό προνοητή του στρατού του ''Βασιλείου",
επανα/^αβάνει σχεοόν το ίόιο κείμενο με εκείνο της έκΟεσ-Γ,ς του, ττ^ς 3θΓ;ς Απρι/έου
Κ)5:2.'"' Στο στ/μείο αυτό ΤΓ,ς εξιστόρηστ^ς του χρονικού ττ^ς κατασκευής των βενετικοόν
τειγό^ν του Χάνόακα θα αναφέρουμε μόνο τα όεόομένα που για TzpojTr^ φορά παρατίθενται

1')Γ). ASV. - Collegio: Relazioni Β; 80. Relation de Sig.r Giacomo Da Riva. kavaiier, ritornato di Prow, gener.
delie Aimi, di Candia. 1653, 10 Novembre.
190. II έκθεση του Fil. Besseti di Verncda, ;j.s ημερομηνία 3 Δεκεμβρίου 1G.")3 [Xo H. κεφ. Γ' της
μ.ε/^της, βλ. ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 804 (1653-54)] ετ^ανα/^αμβάνε'. σηεοόν το ίοιο
κείμενο με ά/λη έκθεση του. με ημερομηνία 30 Λ-ρ'.λίου ΙΟΓ):^ (Χο 30 κεφ. Γ" της μελέτης).
Στη μεταγραφή της μεταγενέστερης έκθεσης (Χο 41) παρουσιάζονται μόνο τα τμήματα του
κει;αένου της που όεν περιλαμβάνονται στην προηγούμενη έκθεση (Χο 30).
118 ΙΩΛΝΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

από τον Vemeda. Fta τα έργα το^ν επ'.σκευοόν που ήταν επιτακτικό να γίνουν στίς
οχυρώσεις πρότεινε να χρησίαοποιγθούν τα π/.γρο^αατα τοον γα/.εροόν που παρέαεναν τον
γειαώνα στον Χάνόακα. ΛΙε τον τρόπο αυτό Οα εεο'/κονοαούσαν γρήαατα καταβά/.οντας
λιγότερους αισθούς.
Η τρέχουσα α/ληλογραφία του έκτακτου γενικού προνοητή Marco Molin{o)
συνεχίζει να περιέχει πην ίόια περίοόο (1()Γ)3) παρόαοιες και επανα/^αβανόαενες εκθέσεις
(επιστολές) το^ν υπευθύvoJV αηχανικίόν, αε πρ6υτο αεταξύ όλoJV τον Filippo Besseti di
Vemeda.

Η επιστολή, αε ηαερομ.χνία 3 Λεκεαζρίου Κ>33 (Q.. κεφ. Γ' τχς μελέτης, Χο

4:^)' ' ' αναφέρεται κατά κύριο 7λγο στςν προταθείσα να κατασκευαστεί ημισέληνο έΗ^ο
από τον προμαχοόνα της Σαμπιονάρας. Ο Vemeda περιέγραφε τις λεπτo|Jipειες ΤΓ,ς
χάραξης του οχυρού, τον τρόπο άμυνάς του από τον κύριο περίβο/.ο τ(:ον τειχίον, τόνιζε
τς στ^ιχασία ττ^ς κατασκευής του γιατί αυτό θα εμπόοιζε και τη φυ^,χ στρατκοτολ^ τοον
αμυνομένο3ν· ανέφερε επίτςς μετρητικά στοιχεία που σχετίζονται με το αντίστοιχο σχέοιο
που ο ίόιος έκανε για το οχυρό (όεν ταυτίστηκε έοος τοόρα σχετικό σχέοιο). Το κόστος
αυτού του έργου, με ζάτς τους /.ογαριασμούς που έγραφε πάνου στο ίοιο το σχέοιο ανέφερε
ότι θα έφτανε τα 4.000 reali και ότι 400 εργάτες π/.ην τ(:ον αρχιτεχνιτοον (μουράρο^ν)
θα εργάζονταν για 4 μήνες προκεΐ[α^νου να το κατασκευάσουν. Τέ/.ος συνιστούσε για τα
οικοόομικά υ/.ικά τςς ημισελήνου ότι μπορούσαν να τα προμηθευθούν, τους μεν /έθους από
τα χα7Jασ[iivα σπίτια του οικισμού Μαρου/.ά, ενίό για χ^όμα θα έσκαόαν στςν τάφρο που
αντιστοιχούσε στον προμαχοόνα της Σαμπιονάρας, με το ταυτόχρονο όφελος να
όημιουργ'/;σουν σ' εκείνη ΤΓ^ν ανατολική ζούνη όαθύτερη τάφρο, όπο3ς ά/άχυστε απαιτείτο.
Με την πάροόο του χρόνου στς σκηνή τοον γεγονότο3ν τςς πο/.ιορκίας του
Μεγά/νΟυ Κάστρου και ιοιαίτερα στα τεχνικά έργα τ(:ον οχυρίοματικούν κατασκευοόν που
ήταν από/.υτα συνηφασμένα με τςν αμυντική ικανότητα και την ίόια τςν επιόίoJσ■r^ ΤΓ^ς
πο7ατείας, εμφανίζονται κι ά/λοι μηχανικοί. Επικεφα/.ής ό/.ojv εΗακο/.ουθει να είναι ο
Filippo Besseti di Vemeda, ο οποίος μαζί με τους μηχανικούς Alberto Snevins και Johan
Lashor, στις 10 Ιανουαρίου (1053) 1()Γ)4, συντάσσουν αναφορά (ζ)ν. π/,ήρη μεταγραφή
της αναφοράς στο κεφ. Γ' της μελέτης, Χο ΤΊ)' '"^ με παρατΓ^ρήσεις και προτάσεις
όε7πιώσεoJV στα τείχη και στους τομείς που ήόη είχαν περιγράφει σε παλιότερες εκθέσεις.

197. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 804 (1653-1654). Candia di 3 Decembre
1653, kavalier Vemeda.

198. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 804 (1653-54). Candia, a di 10 Genaro
(1653) 1654, Cavalier de Vemeda Ingegner Maggior. Alberto Snevins Ing.r olandese, Johan Lashor Ing.r.
7:i liicMcriKA nuxii τογχλχλλκλ 119

λτζό ΤΓ^Ί ε-ιστολή αυτ/; θα τυνοψίσουαε τα &oo[iiva τζου yta ττρώττ^ φορά
-αρουαιάζοντα'. σττ;-' εξ'.στόρηατ^ του χρον.κού Tr^c κατασκευής τcov οχυρώσεων του
Χάνοακα. Oc τρεις αχχαν/κοί οιευκρίνιζαν σαφέστερα ττ^ Ο'-ευΟέτ-ςστ, των -υλών -ου
έ-ρετζε να αείνουν ανοικτές και το3ν υ-ολοί-cov -ου έ-ρετζε να κλείσουν. Συγκεκριμένα
όριζαν ότι τέσσερις τζύ/.ες ατζορούσαν να αείνουν σε /^ιτουργία (ανοικτές) και για τγ;;
εξυτζχρέτΓ^στ^ - ετζικοινοονία - αε τα εΗοοτερικά οχυρο^αατα: ήταν η τζύλη του Αγίου
Γείοργίου, η τζύλη του Ιησού, η -υλίδα (sortita) σττ, δεξιά -λευρά (δυτική-ΒΛ) του
τζροααγμόνα Martinengo και η sortita του τζροααχώνα ΒηΟ/^εέμ. Ατζ' αυτές οι δύο
κανονικές τζύ/^ες Οα κρατούνταν ανοικτές στΓ, διάρκεια τςς η'τιέρας, ενώ οι δύο βοηθτ,τικές
τζυλίδες Οα ήταν κλειστές και Οα λειτουργούσαν αόνον όταν υτζήρχε ανάγκη. Εννοείται ότι
η τζύ/.η του Λεραατά στη βόρεια τζλευρά τζαρέαενε ανοικτή. Σ' ό/^ς τις τζροτάσεις τους
για μικρής κλί|αακας βελταοτικές ετζεμίάσεις στις οχυρο^σεις του Χάνδακα, έδιναν
μετρητικά (κατασκευαστικά) στοιχεία καΟοός και τα ετζί [ϋιέρους ατζαιτούμενα χρηο-ατικά
τζοσά. Ετζανε/νάμβαναν τη στ^μασία της κατασκευής ΤΓ,ς ημισε/.ήνου έξίο ατζό τον
-ρομαγοόνα της Σαμτζιονάρας, τζροσΟέτοντας και μια ακόμη συμτζληροοματική, μικρή
κατασκευή (αμυντική), τζου Οα έτζρετζε να καλύψει μιαν υ7zεpυψoJμέvη Οέσ^ς κοντά στςν
τάφρο ττ,ς μιας τζτέρυγας (τζλευράς) του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου. Τέλος ο Vemeda
διεκδικούσε τςν αρχική έμτζνευστ, και σχεδίαστ^ αυτ-/;ς ττ^ς ημισε>.ήνου.
II τρέχουσα α/ά.ηλογραφία τoJv αHιoJματoύχωv ατζό τον Χάνδακα εμτζλουτιζόταν
καΟ·ςμερινά ατζό έγ*^'ραφα και εκθέσεις μηχανικο^Λ οι οτζοίοι ετζανα/^μβαναν σχεδόν τα ίδια
Οέαατα, τις ίδιες τζερίτζου ανάγκες, ε/7.είψεις και τζροτάσεις. Ένας ά/ά.ος μηχανικός τζου
τζρώτη φορά συναντάται το όνομά του, ο Ferdinando Scotto, στις I I Ιανουαρίου (1653)
Ι()54 σ' ετζιστολή τζρος βενετική διοίκηστ^ τζεριγράφει τις ατζόψεις του, οι οτζοίες
στοιγειοΟετ-Γ,Οηκαν σε συνεργασία με τον Vemeda και αναφέρονται στα ήδη -^ρ^ωστά
θέματα (6λ. τζλήρη μεταγραφή ΤΓ^ς στο κεφ. Γ' της μελέτης, Χο 44).'"'' Η μόνη
τζληροφορία τζου εμφανίζεται για τζρ^ότη φορά είναι μια τζαρατςρηστ, για τα θεμέλια του
κυοίου τζεριδόλου των τειγμόν. Δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα στ,μεία, καταθέτει όμως
ότι, "... τα θεμέλια τoJV τειχοόν της τζόλης για τζερισσότερο ατζό 6-8 piedi (5,10-5,80
μ.) ήταν ατζοκαλυμμένα τζάν^ο ατζό το ετζίτζεδο ΤΓ,ς τάφρου, η οτζοία και δεν διευρύνθηκε
ατζό το φόβο μήτζοος τα τείχη καταρρεύσουν, τζαραμένοντας όμoJς τζολύ αδύνατα, καθοός
ετζίστ^ς και για το )ώγο ότι υτζήρχε ικανός αριθμός στοοόν το3ν contramine - κάτω ατζό τα
τείγη και ΤΓ,ν τάφρο* γι' αυτό έχουν αφήσει το μεγάλο υτζόβαθρο (θεμέλιο) στη βάστ^ των

1ί)9, ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 804 (1653-54). Candia - di casa - il di
Genaro (1653) 1654, Ferdinando Scotto.
 120 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤΟν

τεΓ/ο^Λ 7:ου έχεί ojc συνέπεια την υ.ε'άοσ*Γ; του εύρους της τάφρου", ϋ Ferdinando Scotto
καταλήγει σττ;^ επιστολή αυτς τςς 11ης Ιανουαρίου l(j;")4 /^γοντας ότι ριζικές
βελτιοόσεις στα τείχη του Χάνοακα οεν ήταν όυνατόν να αvτιαετoJπισϋoύv γιατί Ο'
απαιτούσαν πάρα πο/ύάι χρήαατα και χρόνο, γι' αυτό οι υπεύθυνοι έπρεπε αε κάθε Ουσία
να κρατ·/;σουν σε πλήρη ααυντική ικανότΓ^τα τα εαοτερικά οχυρά, αε τε/.ικό σκοπό τη
συγκράπ/^στ^ το^ν εχΟρικκόν γραααοόν όσο το όυνατόν αακρύτερα από τειχισ'οένη
' 20(1
πολιτεία.

Μέσα στο 1(354 είχε ήοη αναλάβει τα καΟήκοντά του, στς Οέσ·ς του έκτακτου
γενικού προνοηπέ^ ο Andrea Comer. Σε αια περίοόο κρίσιαης αναϋ.ονής. οι στρατκοτικοί
αηχανικοί Alberto Snevins, Johan Lashor και Zorzi Scotti προσυπέγραψαν αιαν αναφορά
(ανακεφα/οιίωστ^) του Filippo Besseti di Verneda που τη συνέταξε αυτός ο τελευταίος
στις 18 Μαΐου 1(554 (πλήρη αεταγρασή της ζλ. στο κεφ. Γ' της αε/άτης, Χο 45).'"'
λΙε ττρ; αναφορά αυτέ) ήΟε/σιν να κάνουν αιαν π/.ήρη ενηαέρο^στ^ στον Andrea Comer για
ττρ^ κατάσταστ^ το^ν οχυροόσε^αν του Χάνοακα, α/ά.ά να παρουσιάσουν και την κατάσταστ^
τoJV θέσεο^^ και το^ν επιΟετικοόν ipyojv τoJV τούρκο^Λ Ινκτός από τα ήδη -^^κοστά
προόλήαατα που επανα7.ααόάνονται, τα στοιχεία της αναφοράς που αξίζει να
επισ·ηαάνουαε είναι τα ακό7νθυ0α.
• Η opera Molina, το εξoJτεpΓκό οχύρο3αα όόρεια του φρουρίου του Αγίου
Λταττοίου, σέοεται ωε ολοκλτ,οο^αένο, αε αόντ έ/λειψτ την κατασκευή σ'
1 k i k < k - h i I I J T i t i

αυτό xir.oioLc contramina.

• To ρήγαα στο 0α/άσσιο τείχος αεταξύ της περιοχής του Αγίου Πέτρου και ττ,ς
πύ/νης του Μώλου δεν πρέπει να είχε επισκευασ(3εί ακόαη. Από τγ;; όλη

:2ϋΟ. Θα -ρέ-ε'. να o'.s'jxptvLafiEi ότ'. η κειτ'.κή -ου αακούααν ο'. ο'.άφοροι επιτελείς και στρατιωτικοί
αηχανικοί της Γα/γνοτάτης για ττν κατάσταση τ(υν τειχολ του Χάνοακα, τα (αειονεκτςαατα και
τις ατέ/.ειες που παρουσίαζαν οεν ζοηΟά το σηαερινό ερευνητή να τεκαηρκυτει απόλυτα
αντικειμενική άποψη για το ποιοι από τους μηχανικούς εκείνους και ποσο ηταν ορΟοι στις σκέψεις
τους και εάν τα /.εγόμενά τους ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα. Μονο η διασταύpOJση από
πο/λές πλευρές της ίδιας πληροφορίας Οα μπορούσε να διατυπ(οσει μιαν επιστημονικά
τεκμηρκυμένη άποψη. Το ίδιο το μνημείο δε. αν δεν είγε τόσες πο/7^ς μετασκευες και δεν είγε
υποστεί τόσες α/λοιοόσεις ;αετά από τόσους αιοόνες Οα μπορούσε και το ιδιο να αποδείξει την
ορθότητα ή όχι της κριτικής τοτ> διαυόροον υπευOύvoJV της εποχής εκείνης. 11 άποψη /.οιπόν του
Ferdinando Scotto ότι τα τείχη του Χάνδακα ήταν σχεδόν "ςεγυμνίυμένα" με αποκαλυμμένα τα
Οε[μέλιά τους πρέπει να ΟεουρηΟεί κάπίος υπερ0ο/.ική.
. BMC. - Mss P.D. 744 c/I. Scrittura del Cav.r Vemeda. ...per ioniiicationi di Candia, Candia adi 18 maggio
1654.
ΤΛ IfH.XEriKA ΊΊ'ΊΧΙΙ TOr ΧΛΧΛΛΚΛ 131

έκΟε^ΓΓ^ γίνεται αντ'.λη-τό ότι οι εργασίες εττισκευών όεν ττοέττει να είχαν

7:ροχ(:ορήσει σ·ςααντικά. αφού τταρουσιάζονται ατιό τους υττεύΟυνους αηχανικούς
σχεόόν -άντα τα ίοια ττροζληαατα. Ευελτζιστούσαν ό[JLcoς ότι εκείνο το
καλοκαίρι (1()Γ)'ι) και εφόσον όεν Οα είχαν κάτιοια ξαφνική εχθρική ετζίΟεστ^ θα
απορούσαν να συατ^/χροόσουν τα απαιτούαενα έργα στις οχυρούσεις του
Χάνόακα.
• Η contramina (στο εσ(οτερΓκό) του -ροααχώνα ττ^ς Σααπιονάρας ό-ως είχε
κατασκευασθεί (άρα είγε ο>.οκλχροοϋεί) σε ααμοόόες έόαφος απαιτούσε ΤΓ,ν
τακτική συντςρχτΓ, τουν ξυλίνο^ν στοιχείο^ν (όοκάρια και τάδλες) τα οποία τ~Γ,ν
γεφύρο^ναν (συγκρατούσαν τς στοά ΤΓς αεσα στις επιχoJαατcoσεις). Σε
αντίΟετς πεpί7:τcoσ'ς Οα κατέρρεε σε σύντομο χρονικό όιάσττ/αα. Επισ"Γ^ς ετζρεττε
να συνεχίσουν rr;-» /.OL^OLiy-vji^ της στοάς r^c contramina που ξεκινούσε από
τΓ,ν "τάφρο" τΓ,ς "υποχίόρηστ,ς" - ritirata - του προααχοόνα ττ,ς Σαμπιονάρας,
Οα έφτανε όε έοος το orecchione του San Francesco (εννοεί το καμπύλο τμήμα
του "πλευρού" του Αγίου Φραγκίσκου).
• Η contramina (εσωτερική) του προμαχοόνα Βηθλεέμ όεν είχε τε/.ειώσει,
ενώ βρισκόταν όυστυχοός σε πολύ κακή Οέστ, όπο3ς ήταν κατασκευασμένη 18
piedi ((),3() μ.) πάvoJ από το επίπεόο tojv στοών των cunicoli
("κουνελότρυπες" της banchetta που εκτεινόταν έξω από το τείχος του
πpo|JLαχcόvα Βηθλεέμ στς όάστ, του και στο επίπεόο ττ^ζ τάφρου). Τούτο ήταν
αντίθετο από τους κανόνες τΓ^ς τεχνικής τΓ^ς εποχής για τις υπόγειες στοές, οι
οποίοι όριζαν ότι οι εσο^τερικές (στο τείχος) contramine έπρεπε να βρίσκονται
σ' επίπεόο χαμηλότερο απ' εκείνο τοον εξοοτερικών (εκτός τειχών) στοών.
Και στο στ^μείο αυτό επανα/^μδάνει τ*Γ^ μεθοόολογία και rr, βασικότερη αρχή
/χιτουργίας το3ν υπογεάον στοών: ότι η στοά που βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεόο
(βαΟύτεοα μέσα στο έόαφος) ήταν αυτς που κυριαρχούσε σ' όλες τις ά}\}ν.ες που
βρίσκονταν από πάvoJ. Πρότεινε λοιπόν για τον προμαχώνα ττ,ς Βηθλεέμ την κατασκευή
μιας νέας contramina σε γαμηλότερο ή του/^χιστον στο ίόιο με τους cunicolli επίπεόο,
σε μιαν απόσταστ^ Ο passi (10,4-4 μ.) πίσο3 από το θεμέλιο του τείχους του προμαχοονα
και παρά/λη/^α μ' αυτό, ενού κάθετοι κλάόοι (στοών) θα την συνέόεαν με τους cunicolli
(προφανούς οι κ/άόοι θα περνούσαν κάτοο από το θεμέ^.ιο).
Για τα εχθρικά γαρακοόματα όίόονται ακριβή μετρητικά στοιχεία, που όείχνουν ότι
οι βενετοί θα πρέπει να ή}^γχαν σ' αρκετό βαθμό ττ^ν ζώνη ττ^ς εξοχής ^ώρω από τα τείχη
του Χάνόακα. Κατέγραφαν τις θέσεις των παλιών επιθετικών έργων (trinciere, approci
κλπ.) των τούρκων, φυσικές εξάρσεις ή καταφύγια του εόάφους που ο εχθρός θα μπορούσε
να εκμετα}άνευτεί σε μια επίθεστ,. ΓvoJpίζovτας όλα αυτά τα όεόομένα, οι επιτελείς των
 1·22 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

βενετών απορούσαν να -τροετο'.αασθούν ανά/.ογα για να αντιαετο^τζίσουν κάθε εχθρική

κίνηστ^. Προσπαθούσαν ετζίστ^ς να τεροβ/άψουν τις αεΟόοους επίΟεστ^ς τίον τούρκο^ν.
Γτιέθεταν ότι οεν θα χρησιαοτιοιούσαν τιάρα tzo/Jsz ουνάαεις αττό το στράτευμα τους, γι'
αυτό και θα φρόντιζαν να εκαετα/ά^ευτούν κάθε ουνατότχτα ττου τους τταρείχε η
γεο3αορφολογία ττ^ς ττεριογής γύρω αττό τον Χάνοακα, ή και κάθε τταλιότερο τεχνικό έργο
το οττοίο θα εττισκεύαζαν αε ττο/ώ αργούς ρυθμούς, ό7:coς ττροέβ/νετταν οι ετΐΐτελείς τοτ;
βενετούν. Με τον τρότεο αυτό οι αμυνόμενοι είχαν το 7τ/.εονέκτ·Γ^μα να τταρακο/.ουθούν τις
ττροετοιμασίες στο εχθρικό στρατόττεόο.
Η αναφορά αυτ/; τέ/.ος κ/^είνει με ττ;^ ττ/νχροφορία ότι ττο/Χές νύκτες μέσα στον
ττροηγούμενο χειμοόνα οι βενετοί είχαν ήόχ βγει στην εςοχή με κατά/ύ.ηλα opγαvoJμέvες
ομάόες και είχαν ισοττεοοόσει αρκετά αττό τα ττα/^ιά εκείνα εττιθετικά έργα το^ν τούρκκον,
κυpίoJς χαρακοόματα. Και στο στ^μείο αυτό να συνθέσουμε τα ταρα7:άvoJ με τα ήοη
ττεριγραφέντα στην τταρουσίαστ^ του ΙΙίν. 30 (βλ. κεφ. Β' της με/άτης και Α.8) ενός
σχεδιαγράμματος ττου εικονίζει τμήμα του οχυρού ττεριβό/.ου του Χάνδακα, καθ(:ός και
θέσεις τταλιών τουρκικοί^ν εττιθετικοόν έργο^ν. Συντάκτης του σχεδίου ήταν ο Filippo
Besseti di Verneda και έχει ημερομηνία 1 Μαρτίου 1()Γ)ύ.
Η εvη[Jipωσ'Γ^ του έκτακτου (γενικού) ττρονοητή, στρατ/^γού Andrea Corner
συνεχίσττρκε και το καλοκαίρι του 1()Γ)4 αττό τον Fil. Besseti di Verneda, οι αναφορές του
οττοίου oλoκ7v.ηpoJ|Jlέvες, λετττομερειακές και υττεύθυνες δηλοΚουν ότι ήταν άριστος
·)^^ώστης τοτ^ θεμάτο^ν της oχυpcoματικής αρχιτεκτονικής και δικαίους έφερε τον τίτ/.ο του
Ingegner(e) Maggior(e) σ' ο/νόκ/χρη ττ, διάρκεια τΓ^ς ττο/,ιορκίας του Χάνδακα.
Στις 53 Ιου/νίου 1054, ο Verneda καταθέτει την ά7:οψή του για ορισ[χένα ττολύ
στ/χαντικά έργα σττ^ν oχύpCfJσ-r, της ττρίοτεύουσας του "Βασι/.είου" σε θέσεις ττου
εκτιμούσε ότι είχαν ττάρα -rS/jA μειονεκτήματα για τους αμυνόμενους, rk-OLi'zryj'jrxy)
μεγά/.ο αριθμό ανδρούν για φρούρηστ^, εvόJ αντίθετα σ' αυτές τις θέσεις μττορούσαν οι εχθροί
να βρουν κά/.υψη (καταφύγιο), 07:ο3ς είχε συμβεί σττ;^ -ρώττ^ εττίθεστ^. Γι' αυτό θα
ετζρε-ε τα έργα αυτά να τ' αντιμετίοττίσουν ες αρχής (βλ. "^^.ήρη μεταγραφή του
εγγράφου στο κεφ. Γ' της με7.έτης, Χο 4Ο). '"'
(3 Verneda αρχίζει τΓ,ν έκθεσ·/^ του αττό το μειονεκτικότερο στ^μείο του οχυρού
τιεριβό/νου του Χάνδακα, το οττοίο αναφερόταν συνεχ/ός αττό ό/.ους του υτζευθύνους και
ήταν η ττεριοχή του τερομαχούνα ττ^ς Σαμττιονάρας* μια ττεριοχή όττου η τάφρος ήταν
αβαθής, το υττέδαφος αμμο3δες και ακατά/ά,η/.ο για διάνοιξη υττογεί^ον στοίόν, ο ίδιος ο

*^0:2. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 805 (1654-55). Candia, adi 23 luglio 1654,
II cavalier Verneda Ing.r Magg.r
ΤΛ Ιϋ'λΜΊΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 133

-ροααχο^νας αικρός, οι ''γραα|χές ααύνης" του αρκετά αεγά7.ες (οτ/^οή οι θέσεις ατζό τις
οποίες κα/.υτιτόταν ο -ροααχοόνας ααυντικά ήταν α-oαακpυσ|Jivες), αε υψώαατα στΓ^
Y'jpco εςοχή και κοντά στον -ερίζο/.ο. τα οτιοία έοιναν ττ, ουνατότ-ςτα στον εχθρό να βρεθεί
σε ε~ί~εόο ίοιο α' εκείνο του 7:ροααχ03να· και τέ/.ος οεν υ~ήρχε κανένα εξοντερικό
07;jpcoaa αττέναντι α-ό τγ;; αιγαή του κροααγοόνα ΤΓ,ς Σαατιιονάρας. II τζρόταστ^ του
Verneda για άρστ,, αερική τουλάχιστον, αυτ60ν των αειονεκτηαάτίον ήταν η κατασκευή
αιας χαισελήνου (mezzaluna) ατζέναντι ατζο ΤΓ,ν αιγαή του -poaaycova αυτού.
Ε-ανελάαβανε ττ;^ ίοια -ρόταστ, -ου ο ίοιος και ο αηχανικός Bellonet είχαν κάνει αττό το
1()Γ)3. Σ' αυτήν την έκθεσή του όαο^ς, του 1()Γ)4, ο Vemeda όίνει -ερισσότερα
κατασκευαστικά στοιχεία, -αραττέα-ει όε και -ά/.ι σε κάτιοιο σχέοιο (το ο-οίο ακόαη οεν
έχει βρεθεί και ταυτισθεί). Ε-εςηγούσε ότι για να είναι η κατάσταστ^ ττ^ς ημισελήνου
ικανή να }χιτουρ^/;σει, τιρος όφε/.ος ό/χς ΤΓ^ς -εριοχής, έ-ρεττε να συμ-ληρώνεται ατιό
την αμυντική κά/.υψη τζου -ροσέφερε το '"-/.ευρό" τίον Αρσανάοίον, το -υροβο/.ικό του
ίόιου του Καστέ/λο του /.ιμανιού, το ''-/.ευρό" ΤΓ,ς -υ/χς του Αγίου Γεωργίου
(-ρομαγοόνας Vitturi) και η falsabraga (-ροτείχισμα) -ου βρισκόταν σ—ήν τάφρο, κοντά
σ' αυτήν την -ύλη, ό-ίος ε-ίστ^ς και το φρούριο του Αγίου Δημητρίου. Τέ/νος η νέα Opera
Molina, (-ρόσφατα κατασκευασμένη) στους βόρειους -ρό-οόες του λόφου του φρουρίου
του Αγίου Δημητρίου, θα μ-ορούσε να κα/Δψει αμυντικά -ροτεινόμενη ημισέληνο. '^'"'
Α-έναντι α-ό τον -ρομαγμόνα Vitturi, 0Hco α-ό Try contrascarpa του. υ-ήρχε το
εγκατα/,ελειμι^ΐνο οχυρό της crepacuore, -ου ήταν ένας oltzXoc -ερίβο7;ος χαρακώματος
αε αεγά/.ο ανά-τυγμα. ατελέστατος και -ολύ λίγο κυρίαρχος στΓ;^ γύρω εΗοχή* φάνηκε
η αμυντική του ακατα/άχ/λτητα κατά τςν -ρώτη τουρκική ε-ίθεστ,. Ο Vemeda
-οότεινε τ*Γ|ν -/χρη ισο-έόωσ-ς του έργου και κατασκευή μιας ημισε/χνου στον ίόιο
yojpo. Ινςηγεί τα τι/^εονεκτήματα στην άμυνα και τις ζώνες -ου το -ροηγούμενο
o7υpoJματικό έργο θα μ-ορούσε να κα/οόψει. καθώς ε-ίατχ και τις θέσεις α-ό τις ο-οίες
το ίόιο οχνρό θα κα/οντιτόταν αμυντικά. Δίνει τέ/νος έναν -ρού-ο/.ογισμό του έργου -ου
έφτανε σγεόόν τα 4.000 reali και ότι με 300 εργάτες σε τέσσερις μήνες θα μ-ορούσε να
ολοκ/χρίοθεί η κατασκευή αυτής της ημισε/χνου.
ΜεταΗύ της -ροταθείστ^ς ημισε/ήνου (στη θέστ, ΤΓ^ς crepacuore) και του οχυρού

Με ττν έκθετη αυτή του Verneda οιευκγ.νίζετα'. -/iov ότι η opera Molina -ου όεν -ρέτεει να
κατατκευάττηκε ατεό την αρχή τη; τεολιορκία; και να υ-ήρχε κατά τςν τε/^υταία υάσ-ς τς;
-ροότη; τουρκική; ετείΟετη; (Ki'iS -ρο; HMD) ήταν άλλο εεοοτερικό οχύρίυ;αα ατεό την
-ροτεινόμενη απέναντι από την αιχμή του προμαχοόνα τη; Σαμπιονάρα; ημισέληνο, έξω από την
contrascarpa.
 124 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

(acorna) του Φοίν/κα (ή του Ιησού) -ρότεινε ο Vemeda κατασκευή ενός rivellino, το
κόστος του οτζοίου θα έφτανε τα i.CKK) reali.
Tea το oy'jpojaa (a coma) του Φοίν.κα. ο Vemeda -ρότεινε ττ;; a/vV^yr, ΤΓς
χάραξης του "ου οοηγούσε αά/7.ον στην κατάρ^Γ^σ-/; του και τον ετζανα-ροσοιορισαό του
απέναντι ακρίβοός ατζό ττ^ν ar/αή του τζρου,αγοόνα Ιησού (στην τροέκταστ^ του κεντρικού
άξονα του τιροααχοόνα)· το νέο οχυρό θα έτζρετζε να έχει τη IJ-ορφή ττ^ς ημισελήνου, θα
yJxkj-ζε δε κατά -το/.ύ ορθότερο -zzotjj Try άμυνα ΤΓ^ς περιοχής εκείνης. Προύτζολόγιζε ότι
το κόστος αυτού του έργου θα έφτανε σχεδόν τα Γ).()()() reali και ότι θα ολοκληρο^νόταν
με 400 εργάτες σε διάσττ^μα τεσσάρουν μηνοόν.
Ο Vemeda -ρότεινε για το οχύρο^μα (a corona) ΤΓ,ς S.ta Maria a/^^yr; χάραξης
σε ημισέληνο (mezzaluna), υχ κόστος κατασκευής σγεδόν τα (λΟΟΟ reali ενδ) 400
εργάτες θα μπορούσαν να ολοκληρώσουν το έργο σε έξι μήνες.
Το ίδιο επανα/^αμβάνει και για Tr;v αντικατάσταστ, του οχυρού (a corona ή a coma)
Panigra από μια ημισέληνο, το κόστος ΤΓ^ς κατασκευής της οποίας θα έφτανε τα Γ).000
reali, καθούς με 400 εργάτες σε τέσσερις μήνες μπορούσαν να ο},οκληροόσουν το έργο.
Για ό)^ς τις προαναφερθείσες μετατροπές κατέθετε ότι θα ήταν εύκο/.ο να γίνουν
όπ(ος πριν από πέντε χρόνια είχε ο ίδιος εφαρμόσει τγ;-» αvάλoyΓ^ GTcy ημισέληνο
Moceniga, απέναντι από ττρ^ προμαχοόνα ττ^ς Βηθλεέμ.
Για το ridotto (ή rivellino) του Αγίου Ανδρέα, κοντά σττ, θά/^σσα και απέναντι
από προμαχο^^α S.to Spirito υπεδείκνυε ο Vemeda ότι έπρεπε να
διευρυνθεί, όπο3ς επίστ,ς ότι έπρεπε ν' αναπτυχθεί η αντίστοιχη άμυνα από ττ,ν πλευρά
ττ^ς πόλης (του οχυρού περιβόλου). Πρότεινε τγ;; αύξηστ^ του ύψους της contrascarpa
(αντέρεισμα ττ^ς τάφρου) στη ζδ)νη μεταξύ του ridotto Αγίου Ανδρέα και rivellino S.to
Spirito, [με Try τοποθέττ^στ^ στο χεί}^ος ττ^ς ειδικής ενισχυ[μένης πασσάλcϋσ-Γ^ς.
Σ' αυτήν Try εyJ^ετr^ (28 Ιουλίου 10Γ)4) ο Vemeda προγ/ορά σε γενικές
προτάσεις διευθέττ^στ^ς το^ν κεκλιμένοον επιφανειοόν (sca'rpe) το^ν εξωτερικοόν οχυροόν και
τα υλικά επικάλυψης ή επένδυτΓ^ς τους* τονίζει ότι έπρεπε ο/^α τα προαναφερθέντα έργα
να αρχίσουν [μέσα στον ερχόμενο Αύγουστο (1()Γ)4). δίδοντας άμεστ^ προτεραιότητα σττρ^
κατασκευή ττ^ς ημισελήνου της Σαμπιονάρας κι εκείνης στη θέτη crepacuore. Εξηγούσε
τέλος ότι οι μετασκευές σε ημισελήνους το3ν οχυροόν (a coma ή a corona) της Palma,
της S.ta Maria και του Panigra θα προχίορούσαν αφού προότα τακτοποιούνταν οι
επισκευές που επιβάλονταν να γίνουν στον κυρίους οχυρό περίβολο.
Η πορεία ό[μο3ς το^-* γεγονότουν θα δείξει ότι αυτές οι τημαντικές α/ά^αγές στη
χάραξη ορισ[μένονν από τα εξουτερικά οχυρά του Χάνδακα που πρότεινε ο Vemeda δεν
εφαρμόστηκαν τελικά, γιατί οι ανάγκες που είχαν ν' αντιμετο^πίσουν οι βενετοί δεν
επέτρεπαν σε παρεμβάσεις παρόμοιας κ/έμακας. διαρκούτης της πολιορκίας.
ΤΛ ιιι-:.Μ':ίίκλ tkixu ror χλχλλκλ 1^5

1 Ιληροφορίες για τα jjiyc'- εκείνη Try εποχή εκτελεσθέντα έργα κα'. κυρίως όσον
αοοοά τα εξουτερ'/κά ογυρά οίνει και ο αηχαν.κός ΝίοοΙό Zeno σ' επιστολή του (11)
Χοεαζρίου 1()Γ)4) προς έναν αξκοαατούγο (στρατςγό) τςς βενετικής όιοίκησ·Γ]ς, το
ααρκήσιο Alessandro del Bomo?... (πλήρη μεταγραφή τςς επιστολής βλ. στο κεφ. Γ' της
μελέτης Χο Λ7). '"' Τα π/άον σ'ςμαντικά στοιχεία αυτέ^ς τςς επιστο/^ής συνοψίζουμε εδώ
κατά rr^v εξιστόρησες του γ^οονικού τςς κατασκευ'ςς των οχυροόσεων του Χάνδακα.
Αναφερόμενος ο Zeno στα εξοοτερΓκά οχυρά, καταγράφει ότι:
• Το πρό^το εξο^τερικό οχυρό, που 'ςταν το φρούριο του iVγίoυ Λ^ςμ-ςτρίου, με
αρκετές ε/λείψεις μετά τις εχθρικές επιθέσεις πςς προότςς περιόδου,
επισκευάστηκε αρχικά από τον στρατςγό Comaro και τελειοποι-ςΟτρκε
αργότερα από τον Camiilo Gonzaga.
• I I δεύτερες ογύζίοστ^ to'j έγινε στον Χάνδα^κα -ςταν ες falsabraga από
τςν πύλ'ς του Αγίου ΓεoJpγίoυ έοος το ''πλευρό" (το ανατολικό-ΒΑ) του
προμαχώνα Τςσού. Κατασκευάστςκε από το μ-ςχανι-κό Beati, ο οποίος
επέβλεψε >cai τις εργασίες του οχυρού (a coma) του Φοίνικα (Palma). Αυτό το
τελευταίο τελειοποτςΟ-ςκε αργότερα από τον Camiilo Gonzaga. Η
προαναφερθείσα falsabraga συνεχίστςκε μέχρι τς γωνία του προμαχ^ώνα τςς
Σαμπιονάρας από τον μ'ςχανί'κό Deweert.
• 'Ολα τα υπόλοιπα εξ(:οτεριεκά οχυρά, δες/^δ*ς το οχυρό crepacuora, το rivellino
Αγίου Χικο/νάου, το οχυρό (a corona) τςς S.ta Maria, το οχυρό (a coma) Panigra,
τα rivellini Β·ςΟ}^έμ και Panigra, το rivellino του S.to Spirito και το ridotto του
ι\γίου Ανδρέα, προτάθ-ςνίαν και σχ/διάστςκαν, όπως ά/άχοστε έχει ήδ"ς αναφερθεί,
από το μςχ^ανί/ίό Deweert και κατασκευάστςκαν υποστςριζό[ϋΐε^;α από τον
στρατςγό Comaro, κάτοο από τις διαταγές του Camiilo Gonzaga.
• To οχυρό (a coma) Moceniga είχε εςδες αρχίσει να κατασκευάζεται από το γτ;ικό
προνοητς Mocenigo, με τςν παρεμβολή }έγο αργότερα τςς κατασκευής τςς
εςμισελςνου Moceniga. [α.εταξύ του προ'ςγούμτ^ου οχυρού και του προμαχώνα
Βηθ/χιέμ. II εςμισέ/ηνος τε}χ:ιοποιήθ'ςκε κατά τς δεύτερ*ς επίθετς των τούρκων,
όταν ο Mocenigo -ςταν γΓ^ικός καπιτώ^ο ((χετά τςν αναχώρεςτς του Gonzaga).
• II traversa ·ς ονομαζομένς "νέο οχ;υρό" (opera nuova), που προσαρτςθεςκε
κάτoJ από το φρούριο του χΛγίου Λεςμ·ςτρίου προς τς Σαμπιονάρα,
μεςχανικό Vemeda, κατά διαταγ"ς του γενικού

:204. BMV. - Mss It.CI VII 310 (8190). NICCOLO ZENO, Lettere e scritture... tortificazioni di Candia, 1633-
1656. No 42, f. 67r°-68r°, 19 Novembre 1654.
126 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

-ρονοητ/; Marco Molin, γι' αυτό εαφανίζεται αε το όνοαα opera Molina.

• Ο Zeno αυνεγίζει αε ττ;^ -pojτγ οάστ^ ττ^ς -ο/.ιορκίας το 1()48 και τα στ,αεία
τoJV 07υρό)α·ε03ν του Χάνοακα ο'τα οττοία ε-ιτέΟτρκαν οι τούρκοι, 7:οια και tzojc
τα κατέ/^βαν, καθοός και τις ζ/.άοες τζου -ροκάλεσαν: φρούριο Αγίου
Ληατ^τρίου. crepacuore, οχυρό (a corna) του Φοίνικα, ανατολικός
ηαΐ7ζρο[Λαχούνας του οχυρού (a corona) τΓ,ς S.ta Maria. To 1649 οι τούρκοι αε
ττ^ν ίόια οραή επανέ/^ζαν ττ,ν ετζίΟε-ΧΓ^ τους: φρούριο Αγίου ΛηαΓ,τρίου. οχυρό
(a corona) ττ^ς S.ta Maria, rivellino Ητ,Ολεέα, οχυρό (a coma) Mocenigo αε την
οαώνυαη ηαισέ/.ηνο, rivellino Panigra και 7:ροααχά>νας ΒηΟλεέα.
• Στον 7:ρο[ααχά)να (θα ε^-^;οεί ττ,ς ΒηΟ/^έα) ο εχθρός όε>; ατζόρετε να -λησιάσει,
γιατί κατ' αρχήν -ροστΐάθτ^σε [α.ε -ηγάόια -ου έσκαψε αττ^ν εςοχή, έξοο ατιό ττ;^
τάφρο, να τζεράσει υ-ογείο^ς και να -ροοά/7.ει στΓ,ν κύρια τάφρο α-ροστά στα
τείχη· όαoJς έγινε αντιλη-τός ατζό τους ααυνόαενους, οι οττοίοι |α.ε αντίστοιχες
ανθυ7:ονο[α.εύσεις τον κατετρότζο^σαν. Μετά τγ;-» ετζίΟεστ, εκείνη, οι βενετοί
κατέστρεψαν (ισοτζέοωσαν) το οχυρό a coma Mocenigo και επανακατασκεύασαν
ττ^ν οαούνυαη ηαισέ/.ηνο, αε τείχος και κα/ή ε7:ιχoJ|JLάτcoσ·rp κατότιιν όιαταγ/;ς
του γενικού προνοητ*/; του στρατού Zorzi Moresini.
Παραθέτοντας crjvo-τικά τις -/.ηροφορίες -ου αας -αρέχουν τα έ^ηφαφα, οι εκθέσεις,
οι αναφορές τοτ-' αηχα^κκούν τΓ^ς Γα'ληνοτάτΓ^ς αήνα το αήνα κάθε χρόνο συvθέτoυ;J.ε αιαν
αρκετά o}voκληpoJ|JivΓ^ εικόνα ΤΓ^ς κατάσταστ,ς εκείνοον το3ν oχυρόJσεcov* και ε^-^ό κατ' αρχήν
φαίνεται να ε-ανα/^αβάνονται τα ίόια όεόo[Jivα και γεγονότα, κάθε έκθεστ, έχει τγ, όική ΤΓ^ς
ιόιαιτερόττ^τα και όιατύ-OJσ'Γ^, κάθε έ^η^ραφο αας όίνει αια καινούργια, -ολύτιαη ττ/ηροφορία.
Ο Nicol0 Zeno συνέχισε ττ;-» c^-rr^[jipojcrr^ του ααρκησίου Alessandro del Bomo(?) αε
αια δεύτερη ετΐΐστολή του (25 Χοεαβρίου l()5i) (τιλήρη [^.εταγραφή ττ,ς ε-ιστολής, βλ. στο
κεφ. Γ' ττ,ς |JLε/iτ·Γ^ς, Χο 48). '"' Κυρίαρχο στοιχείο αυτού του ε^^'γράφου είναι το τύστΓ^αα
τoJV στοών των ανθυ7:ονοαεύσεο3ν. ΓΙ ανακεφα/σιί^οστ^ -ου κάνει είναι -ο/ώτιαη και δίνεται η
δυνατότΓ^τα σέην.ριστ^ς και καλύτερης τεκαηράυστ^ς τίον κατασκευούν από το αρχειακό υ/,ικό.
Παρουσιάζου[α.ε σ^υνοπτικά τις σ-Γ;[Λαντικότερες π/.ηροφορίες αυτέ,ς ΤΓ,ς επιστο/ής.
• Η κυρία τάφρος των τειχούν του Χάνδακα χαpαγ;Jivη και κατασκευασαένη
αρχικά από τον Giulio Savorgnano, διευρύνθτ,κε και εκβαθύνθηκε αργότερα από
τον Latino Orsini. Προβλήαατα θεαελίο^στ,ς (βάθος θε[Jιε/έoJV τειχούν) και
ά/λ.ες oχυpoJαατικές κατασκευές αέσα σ' αυτήν (banchetta και cunicolli στην
περιοχή Bηθ7^έ|JL-Panigra, καθούς και η falsabraga απο τον προααχώνα Ιησού

:20:). BMV. - Mss It.Cl VII 310 (8190). NICCOLO ZENO. ό". Χο i.'L ί. 68r°-69v°. 25 Novembre 1654.
ΤΛ ΠΕΧΕΤΙΚΛ TICIXII ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 137

έως την -ύλη Αγίου Γεωργίου) οεν εττέτρεψαν -οτέ να τελειο-ο'.ηθεί καί κατά
τςν ά-οψη του Zeno, η τάφρος του Χάνοακα -αρεαε^νε αρκετά ατε).ής.
• Στον -ροααχίόνα τςς Σαα-ιονάρας είχε οΜκ^χρωθεί η κατασκευή contramina
α-ό το αηχα^^ικό Bellonet, κ^τά τς ο^οίκηστ^ του γε^κ/κού -ρονοητ"/; Marco Molin.
• Στον προμαχώνα Vitturi, contramina υπήρχε σ' ένα τμήμα το^ν "μετώπων"
του, ενώ συνοεόταν με παλιότερη υπόγεια στοά, που ήταν κτιστ/; (με κτιστό
θόλο). Ο Sig.r Gildas κατασκεύασε μικρούς κλάοους, όμως άσχημα
συνδυασμένους που περνούσαν και κάτoJ από το Oε[Jiλιo.
• Στον προμαχοόνα Ιησού υπήρχε contramina σ' όλο του το ανάπτυγμα, ένα
τμήμα τςς οποίας, το αρχικό, ήταν (με κτιστό θόλο) και το ά/λο τμήμα
κ,ατασκευασμένο στο έδαφος επίθεστ,ς, υπό τις διαταγές του
Sig.r Gildas και σε συνεργασία με του Sig.r Moiino."'""
• Στην cortina Ιησού-Martinengo, ως contramina λογιζόταν η στοά ττ^ς
banchetta στΓ, δάστ^ του τείχους εξθ3τερικά, α/λά κι αυπ/; ήταν άχρησττ^,
γεμάτΓ, νερά και κατεστραμμένη.
• Στον προμαχό)να Martinengo υπήρχε contramina σ' όλη του ττ^ν έκταστ/ ένα
τμήμα ΤΓ^ς ήταν ημικυκλικό, πα/^ιότατο και κτιστό, είχε δε άμεστ^ σγέα-Γ^ και
σύνδεστ^ με τον torrione που υπήρχε στο εσωτερικό του προμαχώνα, κοντά
στΓ^ν αιχμή του.''"' Οι μεταγενέστερες πτέρυγες σττ^ συνέχεια ΤΓ,ς contramina
που εκτείνονταν στα "μέτοοπα" του προμαχώνα κατασκευάσττ^καν στο έδαφος
(επιχοομάτωστ^), όμως το μεγα/ώτερο τμήμα τους, πίστευε ο Zeno, ότι είχε
καταστραφεί από τα νερά των βροχών.
• Στον προ[χαχοόνα τΓ,ς ΒηΟ/νεέμ η contramina υττ/ιρχε εσωτερικά στα δύο "[οέτω-

"200. Λ-ό τι; -ληρορορίε; αυτέ; του Nicolb Zeno ετ^ΐοεβαιώνεται και -άλι ότι οι υτιόγειε; ττοέ; τουν
contramine, οι οτοίε; έγιναν ε; αρχή;, εκ κατασκευή; του τείχου;, κατασκευάστηκαν στέρεε; με
κτιστό θόλο κι έτσι άντεχαν στον χρόνο. Αντίθετα εκείνε; -ου -ραγματο-οιήθηκαν κατά τςν
-εοίοόο τη; -ο/.ιορκία;. έγιναν μέσα στο έδαφο; ή την ε-ιχωμάτ^υσ-ς των τειχίυν. στηριζόμενε;
αε Ηύ/νίνα δοκάρια και τάυλε;, γεγονό; που τι; καθιστούσε ευπρόσβλητε; σε ανατινάξει;, σε
καταοοεύσει; και ά/λ^; καταστρορέ;. Για την oλoκ7ηpOJση, τα επόμενα χρόνια, τη; κατασκευή;
κτιστών στοών στι; γαΜαρίε; το^ν contramine σε κύρια σημεία του οχυρού περιβόλου του
Χάνδακα, β/^. Στ. Σπανάκη, Μνημεία Κρητική; Ιστορία;, τ. VI, 1978, Relazione του γεν.
προνοητή Antonio Priuli, 30 Μαρτίου 1GG7, σ. 18.
207. Πιθανότατα το πα/.ιό τμήμα τη; contramina στον προμαχούνα Martinengo να είχε χρησιμοποιήσει
to; παρειά σε κάποιο μηκο; τη; στοά; το τείχο; του ίδιου του torrione που είχε κατασκευαστεί
από τη δεκαετία του 1Γ)20 και στη συνέχεια ενσο^ματίοθηκε στον προμαχο^να, όπο^; τον χάραξε
ο Micheie Sanmicheli.
138 iLiA.X.XA ΣΊΊ·:ΐΜ< >Τ()Γ

τΐά" του, ατζό τα ''-/^υρά" έως -ερίτου τα ::?/3 του αήκους του κάθε [Λετώτου
καί ατΐ' έξω υττ/ιργαν οι cunicolli στΓ,ν banchetta, y/ορίς να συνοέονται οι στοές
αυτές [ο^ταξύ τους. Yizr^zyav oC/JsTji yJoLW. τμ οιέτρεγαν υτογεάος ττ,ν τάφρο και
είχα^; κατασκευασθεί ατό τους ατρ/χ-Ίκούς Bellonet και Vemeda, κατά τγ^ δεύτερη
τουρκική ετίθεστ^. Οι κ/άοοι εκείνοι ό;χ(:υς ήτοτ; κατεστραα[α1νοι ατό τα νερά.
• Στον τροααχώνα Panigra υττέ,ρχαν σ' ό/.ο του τον τερίόο/.ο contramine,
εσωτερικές* υττέ^ργαν δε κ/άδοι του τερνούσαν εξoJτεpικά στους cunicolli ΤΓ,ς
banchetta, κJατασκευασ|Jivoι ατό τον Vemeda [α.ετά ττ;^ υτοχώρηστ^ τοον τούρκοον.
• Σττ^ν cortina Panigra - Αγίου χ\νδρέα και τον τροααχοόνα ιΥγίου χ\νδρέα
υτήργαν contramine κατασκευασαένες ατό τον Vemeda (τιθανά) αετά την
υτογώρηστ^ το^ν τούρκο^ν, στο τέ/.ος ττ^ς τρώτΓ^ς φάστ^ς ττ^ς το/^ορκίας.
• Ο Nicolb Zeno συνεχίζει αε Trp; κατάσταστ^ το^; contramine το^ν εξοοτερικίόν
οχυρών κάνοντας αια γενική αναφορά* τα οχυρά αυτά είχαν στοές
ανΟυτονόμευστ^ς και εξ οιρχής (εκ κατασκευής), ά/ά^ες όαοος στοές έγιναν κατά
ττ^ διάρκεια το^ν τουρκικκόν ετιΟέσεοον. Ιΐο/ά^ς ατ' αυτές τpoχoJpoύσαv και
έξoJ, τρος ττ^ν εξοχή, κυpίoJς στΓ^ν τεριοχή του φρουρίου του Αγίου Αηαητρίου.
Το κυριότερο όαοος τ/νέγαα το^ν υτογείο^ν στοοόν τίον ανΟυτονοαεύσείον του
εκτείνονταν ατό ττ,ν τάφρο και ττ;-' contrascarpa γύpco ατό τα τερισσότερα
εξoJτεpΓκά οχυρά και τρος ττ;; εξοχή, ένα σύνολο ατό 45 κ/.άδους,
κατασκευάσττρκε ατό τον Vemeda κατά διατα^/, του γενικού τρονοτ,τή
Moresini και αετά τις τουρκικές ετιΟέσεις του 1()48-49.
Ο Zeno στΓ;-' ετιστο/.ή αυτέ, τροχο^ρά και σε αια ανακεφα}^ίο^σ'Γ^ OJς τρος τις
"γραααές υτοχώρηστ^ς" - retirate - καΟούς και για τις ετισκευές το3ν ρηγαάτο^ν του
τροκλήθτρκαν κατά τις εχθρικές ετιΟέσεις.
• Στον τροααγ/όνα ττ^ς Σαατιονάρας, τριν ατό τη έναρξη της το/.ιορκίας,
κατασκεύασαν ττρ^ τρώτη ritirata του εφαραόστηκε στον Χάνδακα, η οτοία
έγινε ατό το αηχανικό Deweert αε διατα^ηέ, του Sig.r Gonzaga.^'"''
• II δεύτερη ritirata έγινε στον τροααγώνα Vitturi αε διατα^ηέ^ του Sig.r
Dallamara.

*208. Η δ' γραα(χή "υτοχο'ιρτ,ΤΓ^ς" ττρέ-ει να έγινε κάτ(:υ ατιο τον ε-ι-ρομαχοινα Zane, ο ο-οίος οεν
σδΖεται ο-ςαερα και -ρέπει να ήταν κοντά ατην κ).ινΓκή του Ευαγγε/.ιτ;αού. το ξενοοοχείο Ατ/αντίς
και ττν οικία Γουπογιάννγ. Βλ. Λικ. Σταυρινίοη, tl τελευταία περιοοος της πολιορκίας του :\ι.
Κάστρου. Ο εργοαός του Κιοπρουλή στγν Κρήτη. Μράκλειο 1971). σ. 39 και Χοηεογραφία τη;
Κρήτης, συνταχθείσα τω 1818 υπό Ζαχαρίου Πρακτικιοου, εκό. ΤΕΕ-ΤΑΚ. Ηράκλειο 1983,
σ. 3 Ε υποσ. 19.
7:\ Ιϋ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΊΊ)ϊ' ΧΛΧΛΛΚΛ 129

• Στον -ροααγώνα Ιησού, αια ritirata έγινε στην ''τι/^τεία" του οίτζο το
αηγοο^ικό Edoardo Vanderplanc, φ/^αανοο, αε οιαταγ-r^ του Sig.r Dallamara.
Στη συνέχεια τγ^ όεύτερη ritirata, στο '*λαιαό" (gola) του τιροαάγώνα,
ανέθεσαν στον ίοιο το Nicolb Zeno αε οιατα^η/; του Sig.r Gildas.
• Στον -ροααηώνα του Martinengo, την ritirata της ''τιλατείας" του
κατασκεύασε ο αηχανικός Bellonet αε όιατα-^'·/; του Sig.r Dallamara και τ-ςν
εσο^τερική ritirata αε οιαταγ-ς του s.r Gildas.
• ''Kάτco" ατζό τ-ςν ε-ιχωαάτoJσ-ς (του 7:εριζόλου) τςς cortina Ιησού-Vitturi,
ότου βρισκόταν αια αικρή εκκλησία του San Zuane, υτήρχε αια ritirata όχι
ολοκληροοαένη. Μια ά^λ.η ritirata ατλής κατασκευής υτήρχε τάνω.στςν
ετιγ/οαάτοοσ-ς τ*ςς cortina Ιησού-Martinengo, ενώ αια ά/λη τςς ίόιας οοαής
ξεκινούσε ατό τςν τύλη του Ιησού τρος τον τροααχα)να Martinengo.
• Τις ritirate στις ετιχωαατώσεις των cortine Martinengo - ΒηΟ/^έα και
ΒηΟλεέα - Panigra έκανε ο αηχανικός Verneda, κατά ττ^ οεύτερη τουρκική
ετίΟετς και αε οιατα^ς του Sig.r Coloretto.
• Στον τροααχώνα ΒηΟλεέα, τάνω στην "'τλατεία'' του υτήρχε αια ritirata
ολοκληρωαένη και αια οεύτερη στο ''λαιαό" (gola) του τροααχώνα,
κατασκευασαένες ατό τον Vemeda.
• Στο φρούριο του Αγίου Ληαητρίου υτήρχαν ούο ritirate* και συνεχίζει την
αναφορά σ' όλες τις ά/λες των υτολοίτων εξωτερικών οχυρών.
Τέλος ο/.οκ/.ηρώνει ο Zeno την ετιστολή του αυτή αε αια συνοττική τεριγραφή
το^ν oηγαάτoJV του έγιναν στα τείγ;^ και ήταν τα εξής: το ρήγαα κυρίως στο ΧΑ
"αέτοοτο" του τροααχώνα Ιησού και στο ΝΑ αντίστοιχο, είχε συνολικό αήκος 54 passi
(93,9() α.) [48 passi στο ένα ''αέτο3το" και G passi στο ά/λο]* στο ΝΑ "αέτωτο'' του
τοοααγώνα Martinengo το ρήγαα έφτανε τα (52 passi (107,88 α.) μέχρι την αιχαή του
τροααγώνα, ενώ στο ά/λο ''αέτωτο" το ρήγμα έφτανε τα 20 passi (34,80 μ.) σύνολο
82 passi (142,08 μ.).
Με τςν ταρατάνω καταγραφή ετιβεβαιίόνονται τα μεγέθη τοον ρηγμάτων στους
δύο αυτούς τρομαχο^νες. ότοος ακριβώς αναφέρθηκαν ήδη στην ανάλυση του
υτομνηματισμού του ΙΙίν. 27, στο κεφ. Β' και Α.7 της μελέτΓ^ς.
(3 Nicolb Zeno, μέσα ατιό τις -^Λ^ο^στές εττιστο/^ς του συνεχίζει να ενημερώνει
αυτ-γ; την τιερίοδο τους αν^οτάτους αξιωματούχους της Γαληνοτάττ^ς για κρίσΐ|υ.α
ζητΓ/ματα τςς αμυντικής ικανότητας των οχυρώσεο^ν του Χάνδακα. Στις 7 Ιανουαρίου
του 1(555, ενημέριονε τον έκτακτο γενικό 7zpovor^τr^ του στρατού του "Βασιλείου"
Andrea Comaro για τφ κατάστασ-ς και ττ,ν χρήστ^ τςς κύριας τάφρου και τις συνέπειες
του ακόλουθα υτήρχαν (τλήρη μεταγραφή του εγγράφου, βλ. στο κεφ. Γ' ττ^ς με>^της.
130 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

Χο 49).'"·' Παρά τις οιαταγές που κατά καιρούς εξέοίοαν οι αρχές για rr, αη χρή^Γ, tojv
7:υθ|ϋΐένων των τάφρων (/.αχανόκηποι και χορτάρι για τα ζώα), φαίνεται ότι or; ττ^ρούσαν
τους κανόνες εκείνους. Ο ΝίοοΙό Zeno πίστευε ότι αυτέ^ χ επιφανειακή χρήσΤρ όπου γινόταν
or; απο[α.είθ3νε στ^'Λαντικά ττ;; ααυντική ικανότςτα ττ^ς τά:ρρου. ενα; οι υπόγειες στοές που
υ7Γ/;ρχαν κάτω απ' αυτέ;;. κυpίoJς στΓ;; τζεζιογτ^ των προ[α.αχ(ύν6ον Martinengo και
Βηθ/^έμ, είχαν ήοη καταστραφεί σε αεγά/.ο όαΟαό είτε από τα νερά, είτε από καταρρεύσεις
των χoJ[JLάτoJV, γιατί οι στοές ήταν σκαα[JLέvες αρκετά επιφανειακά* επo|Jivως ήταν
άχρηστες. Πρότεινε οε στις ζ^όνες όπου υττέ^ρχαν ακόαη γα/ά^αρίες σε χρήτΓ^ ή "ττΓ^γάοια"
εισόόου που συνόέονταν α' αυτές, να αην γινόταν κααιά κα/άνιέργεια ή ά/7η χρήοτ,,
αφήνοντας τις όιόοους ε/^ύθερες, προκεΐ[χένου να χρησιαοποιηΟούν από τον στρατό όταν Οα
υ7τ/;ρχε ανάγκη. Εξ·Γρ;ούσε ότι το είοος τoJV κα/ά^ιεργειοόν, κυpίoJς απ/.ό χορτάρι για
χορτονομή, δεν εμπόδιζε τγ;; ταυτόχροτΓ^ τάφpoJV και από το ιππικό. Α/λο^στε
θεωρούσε ότι η οποιαδήποτε δυσκο/έα και αν παρουσιαζόταν για τους αμυνόμενους από μια
ξαφνική τουρκική επίθεστ,, Οα προκαλούσε πολύ λιγότερο κακό μπροστά στΓ;; οφέ/,εια που
ήδη είχαν [ο,ε τγ;; εξασφά}^σ·Γ, τροφής για τα ζούα και ιδιαίτερα του ιππικού, r;0p σώ[Λατος
απόλυτα αναγκαίου στΓ;; άμυνα ΤΓ^ς πο>^ορκη[α£^ΓΓ,ς πο>.ιτείας.
Το 1655 παρουσίασε τγ;; Relazione του ο Marco Molin, όταν χώρισε από το αξίω[Λα
του γr;ικoύ προνοητέ; στρατού του 'Έασι/νείου ΤΓ,ς Κρ'Γ^ΤΓ^ς". Από το τμή[χα ΤΓ^ς α^;αφοράς
που έχει τχέστ^ [Jis τις οχυρώσεις του Χάνδακα, συνοψίζου[α.ε τα παρακάτω (βλ. και κεφ. Γ'
τΓ^ς [ϋΐε/^τΓ^ς, Χο 5U).''" Όπως αναφέρεται ο Molin σε Οέ[χατα τΓ,ς περιόδου 1653-54 είναι
φυσικό να κάνει λόγο για γεγονότα και r;έpγειες ·Γ;δη ^ρ^ίοστες. Επιστ^χαίνουιατ μόνον εκείνα
τα δεδθ[Λένα που εξτ^ούν κα}ούτερα κάποιες αποφάσεις ή επιβεβακύνουν κάποια a/Ja. θέ|Λατα
που πιστεύου[ϋΐε ότι είναι r;διαφέpov να αναφερθούν και πά/νΐ.
• Παρόλο που είχε αποφασιστεί η κατασκευή της ημισελήνου απέναντι από τον
προμαχώνα ΤΓ^ς Σαμπιονάρας επειδή απαιτούσε αρκετό χρόνο, μεγά/.ο αριθμό
εργατούν και προφανούς πο/ά^ χρήματα, προτίμησαν να κατασκευάσουν μιαν
traversa, σε χάραξη (σχήμα) τ,μιπρομαχούνα στΓ, (βόρεια) πτέρυγα του
φρουρίου του Αγίου Λτ^χΓ^τρίου* και τούτΓ^ η κατασκευή άρχισε στις 10
Ιανουαρίου (1653) 1654 με την αποτελεσματικότΓ^τα της δράστ,ς του

;209. BMV. - Mss It.CI VII 310 (8190). NICCOLO ZENO... Lettere e scritture... alle fonificazioni di Candia,
1633-1656, No 44, f. TOr^'-v®, 7 Genaro (1654 S.V.) 1655.
2' 10. ASV. - Senate, CoIIegio. Relazioni B: 80. Relation de Marco Molin, ritomato da Prow, gener. deir Armi
nel Regno di Candia, 15 Aprile 1655. Στγ; αναφορά αυτή αοχίζει να οιαφαίνεται r, τραγική κατάατατΓ^
το;ν 7:ολ'.ορκ·ςαένο;ν. ενώ ση[υαντικός αριΟαόε το;ν κατοικίίον και το;ν στρατούνο;ν οεν ήταν
κατοικίσιαοι.
ΤΛ ηΐ·:ΧΕΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΛΧΛΛΚΛ 131

γενικού κα-ίτάνου και ε-ιτρότΐου Foscolo και -ριν αντικατασταθεί (να

ατζοχωρήσει ατό το αξίωαά του). Πρέτει να έγινε σττ, θέστ, (ίσως ως
βελτίcoσ·ΓJ) ΤΓ^ς -^ρ^^ωστςς ήόη opera Molina του αρχίζει να εικονίζεται στα
σχεόιαγράααατα τςς τρώτςς φάστ^ς τςς τολιορκίας (11)48-49).
• Γτολειτόταν να γίνει χ τε/^ιοτοίηστ^ ττ^ς contramina του τεριέτρεχε τον
τροααχώνα ΤΓ^ς Σαατιονάρας και τΓ^ς οτοίας η κατασκευή είχε αρχίσει τολύ
τριν (όταν γενικός τρονοχτΓ,ς ήταν ο Giacomo da Riva) α/λά αε ξύλινες
τάό/^ς και οοκάρια.
• Κατέγραφε, αε αρκετς σαφήνεια, ο Marco Μοϋπ τις ετισκευές του έγιναν στα
ανώτερα σ-ςαεία των τειχών στςν τεριοχή ατό τους αρσανάόες τρος τον
τροααχοόνα τςς Σαατιονάρας και τον ετιτροααχίύνα Zane.
Στα χρόνια του ακολουθούν ταραττ^ρούαε και τάλι αια έ/λειψη εκτενών τεχνικών
εκθέσείον ή σγ/τικών αναφορίόν tojv αχχανικών του ήταν υτεύθυνοι για τις οχυρώσεις
και ααυντική-στρατκοτική οργάνωστ^ του Χάνοακα. Λεν γ^^ωρίζουαε αν τούτο είναι
ένα τυχαίο γεγονος.
Λεν έχουαε τάντο3ς ετιστ^αάνει ταρόαοια χειρόγραφα στα κρατικά αρχεία ττ^ς
Βενετίας. Πιθανότατα να υττςρχε αια ύφεσ-ς στα στρατιωτικά τράγαατα γύρω ατό ττ,ν
τολιοοκία του Χάνδακα* οι βενετοί αε τους ντότιους κατοίκους [jiaa στο ^Ιεγάλο Κάστρο
να ετιβιώνουν οι τούρκοι στρατοτεόευ[αένοι [οέσα και γύρω ατό το φρούριό τους, τ-ς Χέα
Κάντια, σε ανααονή, χωρίς εντάσεις και "θερ|αά" ετεισόόια. Τίτοτα όαως όεν ατορεί να
λεχθεί αε ατόλυτΓ^ βεβαιότατα εφόσον όεν έχει εξαντληθεί η αρχειακή έρευνα.
Το αόνο στοιχείο του ατορούαε να ταραθέσουαε είναι αια ετιστολή του ΝΙοοΙό
Zeno ατό το γ^^0Jστό κοοόικά του, αε ηαεροαηνία 1:2 ^Ιαρτίου 1656 και η' οτοία
αναφέρεται σε ετιτε/.ικά θέ|Λατα και σχεόιασαούς ααύτΓ^ς στον Χάνόακα και όχι σε
τεχνικά-κατασκευαστικά ζητήαατα tojv οχυρώσεων της τολιτείας (βλ. τλήρη
αεταγραφή του εγγράφου στο κεφ. Γ' της αε/^ττ^ς. No 51).''"
Τα χρόνια τερνούσαν, κύλισε η όεκαετία του 1650, έφτασε η ετόαενη του έαελε
να είναι η τε/^υταία για ττ^ν κυριαρχία ΤΓ,ς Ληαοκρατίας του Aooiol σττ^ αεγαλόνησο. Ατό
ΤΓ, Relazione του γενικού τρονοητέ, του στρατού Luca Francesco Barbaro σταχυολογούμε
ε7.άχιστα στοιχεία του αφορούν τΓ,ν αμυντική κατάσταστ, του Χάνόακα (β)ν. ατόστασμα
relazione μεταγεγραμμένο στο κεφ. Γ' της με/άτης, Χο 55).""'' ΌμoJς και οι

211. BMV. - Mss It.CI VII 310 (8190). NICCOLO ZENO, ό-. π., Χο 45. t. 71r°-v°, 12 Marzo 1656.
212. .\SV. - Senato, Collegio. Relazioni B: 80. Relatione dell' lllustr. Sig.r Luca Francesco Barbaro, ritomato
di prow, gener. dell' Armi in Regno di Candia, 23 Gugnio 1660.
13:2 112Λ.\·.\Λ ΣΤΚΙΊϋΤΟ)·

—ληροφορίες αυτές είναί ένας αοκρός αττολογισαός ατιελτζ^τίας, αια ααρτυρία για το -ότο
ούσκολη ήταν η κατάσ-ταττ^ στην τειγισαένη -pOJτεύoυσα του "Βασιλείου τςς Κρήτης''.
Στον τofJiα των οχυρώσεο^ν ο Barbaro αναφέρεται ατ:/^ και αόνο στους ούο ττροααχώνες
-ου α-οτελούσαν κατά γε^κκή οαο/.ογία τα -/iov αούνατα και εττικίνουνα στ/χεία τοον
τειχών τον -ροααχώνα του Αγίου Ανορέα (ή S.to Spirito) και εκείνον τΓ^ς Σαατζιονάρας.
Τα αειονεκτ·/;αατα ήταν -ούά αε κυριότερα τγ;; -ζά'^ζο και αουνααία ανά-τυΗης
oλoκληpoJαέvoυ συστέ/χατος υτιογείο^ν στοών ανΟυ-ονό|χευσ*Γ^ς (contramine) έΗοο α-ό rrp;
τάφρο, -ρος ττρ^ εξοχή. Αιτία αυτ·/;ς ττ^ς αουνααίας ήταν η σύσταστ^ του υτ^εοάφους -ου
για τε/νείως οιαφορετικό λόγο σε κάθε —}ε:υρά, -ροκα/.ούσε το ίοιο ;χειονέκτη|χα: α|Χ[Χίόόες
έόαφος σ—Σα|χ-ιονάρα, φυσικός βράχος αρκετά ε-ιφανειακά στον Αγιο Ανορέα. Τόνιζε
ιόιαίτερα και τγ;; έ/λε:ιψη εξοοτερικοόν οχυροόν σττ;; ανατολική -/ε:υρά, ατζό το φρούριο του
Αγίου Δημητρίου -ρος ττ^ Οά/^σσα, έξο^ ατιό τον -ρομαχοόνα ττ^ς Σαμ-ιονάρας.
Ε-ανα}^μόανε ττρ; ανάγκη κατασκευής της -ροταΟείστ^ς ατυό το 1()Γ):2 -ερί-ου
ημισελήνου στ/^ν ίόια περιοχή, η ο-οία όμο^ς α-οοεικνύεται ότι τε/.ικά οεν έγινε από έ/7ε:ιψη
χpη[xάτoJV, έστoJ και αν όλοι συμφο^νούσαν για ττ;; αναγκαιότητα ττ^ς κατασκευής τΓ^ς.
ΙΙολύ παραστατικά περιγράφει μια πιΟαν/; πpoόJb■r;σ■Γ^ του εχθρού κατά τγ, οιάρκεια ξαφνικής
επίθεσ-ης* και συμπεραίνει επιγραμματικά ότι η μόνη "σίγουρη" άμυνα που απέμενε ήταν
τα στ^ήθη το^ν ioiojv το^ν υπερασπιστούν του ί\Ιεγάλου Κάστρου. Το όεοομένο όμο^ς που
προόπ/] φορά επιστ^μαίνουμε είναι η τραγική εικόνα του εσωτερικού τΓ^ς πολιτείας* οι
κατοικίες κατεστραμ|χένες, ερειπο^[χένες σε μεγάλο ζαΟμό τόσο εξαιτίας ττ^ς πα/^αιόττ^τας,
όσο και εξαιτίας ττ^ς ευτε/νούς κατασκευής τους. I Ιο/7.ά ομοος κτίρια κατεοαφίζονταν από
τους ίοιους τους ιόιοκτήτες τους προκεΐ|χένου να που/ησουν rrp; ξυ/νεία για τις ανάγκες τοον
oχυpoJματΓκoJV έργο^ν, ή καταστρέφονταν και από το ίοιο το στράτευμα, προκα/χόντας
μέσα στην πόλη ζημιές μεγα/ώτερες ακόμτ, και από τον ίοιο τον εχΟρο. Ο Barbaro είναι
ίσoJς ο πρά>τος αξιoJματoύχoς που έόoJσε οόηγίες να συνττ^ρηΟουν και να επισκευασθούν τα
κτίρια που είχαν απομείνει, γιατί αυτό επεόάλετο.
Συνεχίζοντας ττ;; παρουσίαστ, τοον στοιχείοχ-» που σ'υνΟετουν το ιστορικό το^ν
ογυροόσεων και ττ^ς αμυντικής κατάσταστ^ς του Χάνόακα, επιστρεφου[χε στο "^^^^ωστό χώοιχοι.
της Λ1οφκιαν/;ς Βιβ/^οΟ-^ικης |χε τα σχεόιαγράμματα που εξιστορούν το [χεγά/^ο κρητικό
πό/^μο. 1()()0, 13 Σεπτεμβρίου είναι η χρονολογία ενος σχεόιου που αναπαριστά ττ;^ πόλη
του Χάνόακα, τςν ^^^pco εξοχή, το φρούριο ττ^ς Χέας Κάντιας το τουρκικό στρατόπεόο και
μια στρατιο.)τική ετιγείτητη το^ν βενετοόν εναντίον τοον τουρκο^ν (βλ. π/ήρη περιγραφή του
σγεοίου στο κεφ. ΙΓ ΤΓ^ς με/^ττ^ς, Χο 3τ^). '" Τα ούο τε/^υταία θέματα που προαναφέραμε

BMV. - Mss It.Cl VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della mossa delle Armi ottomane contra...
Venezia... 1645-1669, No 103, cc. 213-214, 13 sett. 1660.
ΤΛ liicxhyriKA ricixii τον χλχλλκλ 133

αποτελούν το κύριο αντ'.κεί|ϋΐΓ;ο του τ/εοίου και ιοιαίτερα η συατιλοκή [ο^ταξύ τουρκικών και
στ/αααγικο^ν ουνά|α^ων στΓ^ στο φρούριο ΤΓ,ς Χέας Κάντιας.
Ίο U)()U οι γά}7νθΐ έστεΓ/ναν στΓ;; Κρήττ^ για ζοήΟεια -ερίτου i.UUU άνορες α'
αργηγό τον -ρίγκιτα Λλαερίκο (Almerico) ή Α/ναεράν. Ατοζίσάστηκαν στη Σούοα, ό~ου
ααζί αε τους α~οκορωνιώτες ετιιτέΟηκαν κατά tojv τούρκκον για να κατα/νάβουν τα
Χανιά, όαoJς β/ά-οντας ότι τα -ράγαατα όεν εςε/.ίσσονταν ό-ως τα ήΟε/αν και οι
ακοόλειές τους ήταν σοβαρές ατιοφάσισαν να εγκαταλείψουν αυτές τις -ροστάΟειες.
ΣκέφΟτρκαν όα^υς ότι το τουρκικό στρατό-εόο του ήταν νΑτω oltJj τ*γ^ Νέα Κάντια
ταρέαενε εκείνη ΤΓ,ν ετογή ανεφοοίαστο, γ,ο^ρίς τολύ στράτευμα και ατοφάσισαν να
μετακινηθούν γρήγορα όια ϋα/,άσστ,ς στον Χάνόακα και να ετιτεΟούν στους τούρκους εκεί
ότου όεν το τερίμεναν. Η τύχη τους βοήθησε κι έφτασαν στον Χάνόακα σε μια μέρα,
ότου ατοβιβάστηκε με τροσοχή ο στρατός και ταίρνοντας και κάτοιες ενισχύσεις ατό ττ^ν
τόλη, ξεκίνησαν να ετιτεΟούν στο εγΟρικό στρατότεόο. Ατό ά/Χτ^ τλευρά οι τούρκοι
τίστευαν ότι οι βενετοί με τους συμμάχους τους είχαν αφήσει μικρή φρουρά στον
Χάνόακα, ετειόή το μεγαλύτερο τμήμα του στρατού τους το είχαν στεί/^ει τρος τα
Χανιά. Οι τούρκοι /.οιτόν ατοσύρΟτρκαν στο φρούριο ττ^ς Χέας Κάντιας, αφήνοντας
μάλιστα έξω ατ' αυτό και μερικά κανόνια, του τα είχαν για την υτεράστιτη των
στρατοτέόων τους γύρο3 ατό τη Φορτέτζα. Όμως αυτή η υτοχώρητη tojv τoύpκoJV
άφησε έρημο ένα τροάστιο με λίγα στίτια και κάτοια καταλύματα στρατΐ03τών, στα οτοία
όρμησαν οι βενετοί και οι σύμμαχοί τους, χωρίς όιατα^η-όη/σιόή μόνον οι στρατκότες του
φαίνεται ότι είχαν καταντήσει όχλος - και άρχισαν να }νε·η}^ατούν. Μια ί/:η ιττικού, του
τpooJOηOηκε για να τους εταναφέρει στον αρχικό σκοτό της ετίθετης τους. τήρε (αέρος
ααζί τους στη λεη/.ασία. Αντι/σιμβανόμενοι oμoJς οι τούρκοι τι συνέβαινε, βρήκαν' την
ευκαιρία να αντετιτεΟούν, να τους τρέψουν σε άτακτη φυγ-η και να τους ατωΟήσουν [Jtiχpι
τον Χάνόακα. Ίύτσι για μια στιγμή ατερισκεψίας χάθηκε μια νίκη του θα μτορούσε
αρκετά εύκο/^ να όώσει τόσες ε/.τίόες στους βενετούς, αφού η Φορτέτζα των τούρκων
όεν ήταν φρούριο του μτορούσε να αντιτάξει κάτοια σοβαρή άμυνα, αλ}.ά ένας ατλός
οχυρός τερίβολος για την κάλυψη των τυρομαχ^ικών και για την εξασφάλιτη άνετου
καταλύματος στον αρχηγό Πασά.'' '

'Μ 4. Ιωάννα Στεριώτου, Νέα στοιχεία για το φρούριο τ(ον Τούρκοον 'Χ'έα Κάντια" στον οικισαό
Φορτέτζα του Κρακλείου. "Κρητικά Χρονικά", τ. ΚΣΊ" (198(0 σ. 139-1 40, όττου και η σχετική
βιβλιογραφία. Ι Ιρ^λ. εττίσης Andrea Valiero, Histoiia della guerra di Candia, In Venetia 1679, βιζλ.
Go, σ. Γ)0·7-Γ)03, Βασ. Μ'ιλάκη, Ιστορία της Κρήτης, τ. Β' έκο. Αρκάόι, Αθήνα, σ. 434-435.
Θεοχ. Αετοράχη, Ένα άγ^ο^στο γα/λικό υ-όμνημα του 1GG1 για την Κρήτη, Πετ^ραγμένα ΣΤ'
Διεθνούς Κρητολογικού Συνεορίου (198G), Χανιά 1991, τ. Β', σ. 149-155.
134 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

Συα-ληρωαατικά ν' αναφέρουαε ότ: η ατζοζίβαοτ^ tcov γα/λικών συαααχικο^ν

ουνάαεων στον Χάνοακα έγ'.νε 17 Σετιτεαορίου του KHU), ενώ η ούναατ^ του
στρατεύματος έφτανε τις 5.50U στρατκότες κα'. 3Γ)() άλογα. Αντίθετα στο τουρκικό
στρατότζεοο οί άνορες έφταναν τις 3.U()(). Οί ατιώλείες τελ'/κά των ίίενετίόν ήταν 7U()
νεκροί και ά/ύ^οι τόσοι ατ^ό το γα/7.Γκό εκστρατευτικό σοόμα.'' '
Ατζό ττ;; αναλυτική -εριγραφή του σχεοίου (ΙΙίν. 3:2) ετΐΐστ^ααίνουαε μόνο τα
όεόθ[χένα εκείνα ττου τζρέτζει να τταρατεθούν στη σύνοψη του ιστορικού το^ν οχυροόσεο^ν του
Χάνόακα.
• Στα εξωτερικά οχυρά όιακρίνουμε τις freccie -ου ήοη έχουμε αναφέρει για σς
χρησιμόσςτά τους. ως τις —/άον -ροοοΟηιχένες οχυρές θέσεις τoJV αμυνομένο^ν
προς τ-ςν εξοχή: σς freccia του οχυρού της S.ta Maria (Πίν. 3:2. IG), τη freccia
Bembo έξθ3 από το ri vellino του S. Nicoib (ΙΙίν. 3ό.Ι7), τη μεγάλη freccia
Moceniga (Πίν. 35.18). που οεν είναι ά/ά.η από το κατεστραμ|Jivo ήοη οχυρό
(a coma) Moceniga. Μετά την προόττ, φάστ^ της πολιορκίας και τγ;^
αχρήστευσ*/; του φαίνεται ότι στα απομεινάρια τοον επιχωματοοσεα^ν του
σχη[α.άτισαν μιαν πpoωθη[Jivη θέσ-ς φρουράς τ(:ον αμυνομένοον.
• Στους αριθμούς 53-30 του υπομνήματος του σχεοίου περιγράφονται οι θέσεις
του τουρκικού στρατοπέοου και η οργάνουσ^ς του |Jiσα και έξω από το φρούριο
ΤΓ^ς Νέας Κάντιας.'"'
• Οι αριθμοί 31-5() του ίόιου υπομνήματος αναφέρονται στις κι^//;σεις και στις
θέσεις των βενετικοόν και ά/7.0JV συμμαγικοόν όυνάμεο^ν που προή/,ασαν κατά
του τουρκικού στρατοπέοου εκείνον το Σεπτέμβριο του IGGO. Σημειώνονται
ό7^ τα σούματα που συμμετείχαν στην επιχείρη-τς. με τα ονόματα των
υπευθύνο^ν αρχηγούν του κάθε ενός.
Τέ/.ος υπενθυμίζεται ότι το σχέόιο αυτό αντέγραψε (από το πpcϋτότυπo) το Ι()77
ο yjjfjtpvr^Tr^c - Zorzi Calergi.
To μεθεπόμενο χρόνο, στις IU Σεπτεμβρίου I()G5. ο govemator(e) Comaccioli

213. Πρβ/.. το ειταγοοτικό κείμενο (cc. 213) που προηγείται του τχεοίου (cc. 2 Η) Χο 103 από τον
κοόό'/κα τςς λίαρκιανής Βιβλιοθήκης, ττο οποίο αναφέρονται ακριόο^ς τα ττοιχεια που όίνουν και
ά77νες βιβλιογραφικές πηγές, καθώς και ορισμένα επί π/iov αριθμητικά όεόo;Jivα.
21G. Για το ατρατόπεόο το^ν τούρκο^ν έςο^ από τον Χάνόακα και την καταττατη του φρουρίου της
Χ'έας Κάντια πέραν το^ν όαουν έγουν ήόη αναφερθεί (υποτ. IGl). κεφ. Α-8) όλ. και BMC. - Cod.
Cicogna 2859. Scrittura del Cav.r di Gramonville descrive i! stato delle cose del Regno di Candia, L' ano
1660. f. 209v°. - BMC. - Cod. Cicogna 2859. Lettera scrirta dalT Cap.n Gen. Moresini a! Pri.pe d'Esie degli
affari del Regno di Candia. L' anno 1660, f. 2l9r°.
ΤΛ ΙίΕΜΠΊΚΛ ΤΕΪΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΔΛΚΛ 135

τ^αζουσιόίίει αιαν αναφορά α-ό τον Χάνοακα. (αεταγραοή του ταήαατος rr^c αναοοράς για
Χάνδακα, βλ. κεο. Γ' αε/iτηc, Χο 53). '' ' Στγ;-> εισάγω^/; του ε^ι'-^'ράφου
ετζιστ,ααίνει ττ^ σύνοεστ, ττ^ς -ολιτικής αε τα στρατιωτικά Οέαατα αιας ογυροναένης
πολιτείας (piazza) όποος ο Χάνοακας και αάλιστα σε κατάσταστ^ πολιορκίας,
συμπληρώνοντας αε τις οικές του απόψεις τις εκθέσεις για τις οχυρώσεις αυτέ,ς ΤΓ,ς
πό/.ης και άέάχον υπευΟύνίον αξιoJ|JLατoύχωv ΤΓ,ς βΓ-'ετικής οιοίκηστ,ς. Αναφέρεται αρχικά
σε γενικά Οέαατα χάραξης του προμαγ^οονικού συστέ,αατος και ειοικά των τειχο^ν του
Χάνοακα, χο^ρίς να ασκεί ιοιαίτερα αυστΓ,ρή κριτική για τΓ,ν πληρότςτά τους.
Επικεντροονει το ενοιαφέρον του στις σχέσεις και τις θέσεις των "χαμηλών" και
"υψηλών" πλατειών τίον προμαχο^νίον χοορίς να συσχετίζει αυτές τις γενικές
παοατΓ^ρήσεις με α/Χες συγκεκριμένες στα τείχη του Χάνοακα. Παρά7λνη/.α κάνει
αναφορά για τις επιπτώσεις τoJV εχθρικίόν υπονομεύσεων (mine) στα όιάφορα τμήματα
τoJV προμαχοόνίον.
ΌμoJς η πρόθεστ, ΤΓ,ς αναφοράς του ήταν να προτείνει βελτιώσεις που θα
εξασφά/^ιζαν καλύτερη άμυνα στην piazza του Χάνοακα, ιόίως από αναρριχήσεις και ά/Χες
βίαιες επιθέσεις, επιστ^μαίνοντας τα μειονεκτήματα ώστε να είναι έτοιμοι να τ'
αντιμετοοπίσουν.
• Οι πύλες του Αγίου Ανορέα, τςς Βηθ7.εέμ και του Αγίου Γεωργίου (αυτές που
είχαν αφήσει να /^ιτουργούν προς ΤΓ^ν τάφρο και τα εξο^τερικά οχυρά)
παρουσιάζονταν τόσο αούνατες και ευπρόσβλητες από τον εχθρό, γι' αυτό
πρότεινε: την επιγ/ομάτοοστ, ΤΓ^ς πύλης του Αγίου Ανόρέα· στΓ,ν πύ7θΓ, ΤΓ,ς
Βηθλεέμ με τους κ/^οους των στοούν τΓ,ς από τγ;; τάφρο στΓ, "γ^αμη/η
π7νατεία" και από εκεί στο εσο3τερΓκό ΤΓ,ς πόλης, για ΤΓ,ν εξασφά/νΐτ/; τ/τς ΤΓ,ν
τοποθέτηστ^ ανασυρο|ϋΐένων γεφυρών (ponte levatore) μπροστά στις εισόόους
ΤΓ,ς· και στην πύ/.η του Αγίου Γεο3ργίου ΤΓ,ν τοποθέτΓ,στ^ ανασυρόμεντ,ς
γέφυρας προσπέλαστ,ς στΓ;ν είσοδο* τέλος επισκευές στΓ^ν πύλη του Μώ/νου.
• Για τις "χαμη/^ς π/^ατείες" των προμαχούνων έκανε προτάσεις διευθέτΓ,στ,ς
των σο^μάτων φρουράς τους με ορθολογικότερο τρόπο.
• Για τις "γραμ[μές υποχώρηστ^ς" - ritirate - που υπήρχαν στους προμαχώνες
και στις cortine πρότεινε ότι έπρεπε να ισοπεδωθούν γιατί αποτε/.ούσαν
εμπόδιο τον καιρό τΓ,ς ειρήτΓ,ς και πιθανά καταφύγια (κάλυψης) του εχθρού.
Κατά την άποψή του, με τις τάφρους, τα αναχώματα, τις διόδους, οι ritirate

:2[Ί. BMV. - Mss lt.CI VII 211 (7468). SUCCESSI, delle guerre de Venetiani contro i Turchi dall' anno 1645-
1668, Govematore Comaccioli, 10 sett. 1662, t. 277r--280r°, 301r°-302r°.
136 ΙϋΛΧΧΛ ITHlMLiTOr

αείωναν ακόαη ττερισσότερο τον οφέ/νίαο χοορο του οχυρού τιερ'.οόλου,

'XT^ai'zryj'JOiv αρκετά οικοοοα'/κά υ/ν'/κά (κυράος ξυ/νεία), γέα^ζαν νερά και /νάστη
ττ;^ ετ^ογτ^ tojv βροχών αε ε-ακόλουΟο ν' αχρηστεύονται τε/.ε'άος και τέλος
-αρεαβά/.ονταν. ως εατιόοια. σττ;; ατζαιτούαενη άνετη ορατότητα αεταςύ tojv
καίρΐ03ν ϋέσεoJV tojv τειχών για τον ~λήρη έ/.εγχο του οχυρού -εριβόλου.
Πίο-τευε ο Comaccioli ότι οι ritirate έτζρε-ε να κατασκευάζονται αόνον όταν η
εφαρο-ο^Γ^ τους ετζιδαλόταν ατζό/.υτα ατό την τορεία tojv 7:oλεαικόJv
ετιχειpήσεoJV, ττ;^ τροώΟηστ, του εχθρού, τις καταστροφές του τροκα/.ούσε αε
τις mine του στα τείχη tojv ααυνοαένων.
• Πρότεινε tt/-/ ενίσχυστ, της άαυνας ττ^ς τύλης του Καστέ/Λου του λιαανιού,
ττ,ν ετισκευή και ενίσχυστ^ του τείχους του χ,οόριζε το λιαάνι ατό τ/^ν τόλη,
ούστε να εατοοίζονται τ/^ον οι ανεξέλεγκτες αετακινήσεις ατόαων τρος το
/νιαάνι τις νυκτερινές οόρες.
Για τις εξωτερικές οχυρώσεις όεν έκανε ειόική αναφορά, ατ}.ά συ;J.φoJVoύσε αε την
κατασκευή ττ^ς ηαισελήνου (mezzaluna) ατέναντι ατό τον τροααχώνα ττ^ς Σαατιονάρας.
ότως είχε τροτείνει και ο Vemeda. Τέλος ο Comaccioli έκανε λόγο για tt;j κατάσταστ,
και τις αουνααίες του τουρκικού στρατοτέοου και του φρουρίου ΤΓ^ς Νέας Κάντιας.
Σττ^ συνέχεια ττη έρευνας στα αρχεία ΤΓ^ς ]^νετίας για τον εντοτισαό αρχειακού
υ/νίκού, τεχνικού τεριεχοαένου, ταραττ,ρούαε ότι εξακολουθεί να υτάρχει αυτ·/;ν ττ;^
τερίοόο αια σχετική αοράνεια στις εξελίξεις tcov τεχvικόJV έpγoJV του αφορούσαν rrjv
άαυνα, όη/^όή ττ^ν ετιβίωστ^ του Χάνόακα. I ΙιΟανότατα, ότoJς τροαναφέρααε, η
αακρόχρονη ανααονή να είχε ήοη κουράσει και τις όύο τλευρές. Ατό το 1()47 ά)λ.ωστε
τέρασαν 10 χρόνια τολιορκίας. όχι στενής και αε συνεχείς τακτικές ετιΟέσεις, α/άζ!ι αε
όεόo[JLέvo τον εγκλεισαό tojv βεvετόJV στην τειχισαένη τολιτεία και αε τ/χρη έ/^γχο ττρ
ξηράς ατό τους τούρκους.
Ένα σκίτσο (αε τροτάσεις του Filippo Besseti di Vemeda για ττ;^ καλύτερη χάραξη
του κεκλΐ(αένου τείχους ενός οχ;υρού τεριζόλου σε (αε τη Οέστ^ του στρατιούττ^-
σκοτευτέ, και την τάφρο (αε ττ;; "κα/;υ(α(αένη οοό" - strada coperta - στην contrascarpa,
συ'ατληρούνει τις τληροφορίες (αας για τα τεχνικά όεόo(Jivα του έτρετε να /^άόουν υτόψη
τους οι (αηχανικοί, οι υτεύΟυνοι για τις οχυροόσεις του Χάνόακα. Το σκίτσο βρίσκεται
σχεόιασ(Jιivo στο τελευταίο φύ>Χο ετιστο'λής του Vemeda, (αε χρονολογία ΙΟΟί (τλήρη
ταρουσίαστ, του σχεοίου, βλ. κεφ. Β''της (αε/νέτης, Χ ο

:218. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, Γ: 832 (1662). Disegno No 1, Fil. Besseti di
Vemeda. Schizzo di un piOfiio di scarpata.
ΤΛ HEMCTIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

Το 1()()4-1()()Γ) γεν.κός 7:ρονοητ/;ς του 'Ήασιλείου τγ^ζ Κοήττ,ς ' ήταν ο Antonio
Priuli. ΣτΓ,ν τρέχουαα α/7.ηλογραφία του α-ό τον Χάνοακα, ετιισ-Γ,ια^νθτρκαν ορισμένα
έγγραφα τζου κάνουν αναφορές στις ανά^ν.ες tcov ογυροόσεοον, α/ά^ και στις εργασίες
ετζισκευών ττου ήοη είχαν γίνει (τγ^ μεταγραφή ατζοστζασμάτοον αυτών tcov εγγράφοιΤΛ 6λ.
στο κεφ. Γ' τχς μελέτης, Χο 54). ' '" Στις 18 Ιουλίου i()(>4, ο Antonio Priuli
ετζετΓ^μανε τη μεγά/,η έ}7.ειψη στρατιωτοόν για rr^ φρούρηστ, ολοκλήρου του οχυρού
τζεριβόλου και tojv εHoJτεpικoJV οχυροόν, καϋcός ετζίστ^ς για τις νυκτερινές σκοτζιές και για
τις ομάοες εφεορείας τζου ατζαιτούσαν συνολικά ούναμη τουλάχιστον 1.000 avopcov.
y-f-ις ζ>Zii του ιοίου μηνός (Ιουλίου Ι()()4) κατατίθεται ένας εκτενής κατάλογος tcov
εργασιοόν τζου ήοη είχαν γίνει και εκείvcov τζου ετζρόκειτο να τζραγματοτζοιηθούν σε οιάφορα
στ/Λεία των οχυροόσεων κι αυτός ο κατά/.ογος είναι το στ/χαντικότερο ίσως όεόθ|χένο
αυτΓ,ς ΤΓ,ς σειράς ε^η^ράφοχχ
Οι εργασίες τζου έγιναν στα εξωτερικά οχυρά ήταν οι ακόλουθες.
• Ετζισκευάσττρκε όλο το φρούριο του Αγίου Δημητρίου ότζου έγινε η ετζένόυστ^ με
λιΟοόομή τμήματος ττ^ς scarpa (εHcoτεpική κεκλΐ[χένη ετζιφάνεια) του τζεριβόλου
του, η τζύλη της soitita στο ετζίτζεοο ττ,ς τάφρου του, η ττασσά/χοστ, στα
''μέτcoτzα" και στην cortina του.
• Ετζισκευάσττρκε το οχυρό (a coma) του Φοίνικα με λιθετζένόυστ^ στον τζερίβολό
του, τοτζοθέτηστ^ καλόχ-> τζροστατευτικών τzασσαλcόσεcov, εκβάνθυστ^ της
τάφρου του και όιευΟέτΓ^στ^ ττ,ς "καλυμ[χένης οόού" (strada copena) τ-Γ;ς.
• Ετζισκευάστηκε, εν [χέρει, το οχυρό (a coma) Panigra.
Οι εργασίες ττου έγιναν στΓ,ν τζόλη (στις κύριες οχυρώσεις) ήταν οι εξής.
• Ετζισκευάστηκε ο τzpoμαχcόvας του Αγίου Ανόρέα και η οχυρά θέστ^ η
ονομαζομένη scocese, συνοεοεμένη μ' αυτόν (έξω ακpιβcός ατζό την τζύλη του
Αγίου Ανδρέα). Οι ετζεμόάσεις σ' αυτόν τον τζρομαχώνα τζροη^Γ,θηκαν γιατί
ήταν η Tzpcorr; σε σ*ημασία τζεριοχή χcopίς parapetti, α}7^ και η δεύτερη σ'
ετζικινδυνότητα, σε εφόδους γιατί ήταν το τείχος χαμηλό.
• Ετζισκευάστηκε ο τzρoμαχcόvας ΤΓ^ς Σαμτζιονάρας και η cortina, η λεγόμενη
του Αγίου Φραγκίσκου, δύο θέσεις στο (ΒΑ) άκρο τΓ,ς τζόλης, ίσο3ς οι τζ/άον
ετζικίνδυνες.
• Ετζισκευάσστρκαν οι cortine μεταξύ tcov τζρομαχοονο3ν Panigra και Βηθλεέμ.
Martinengo και Ιησού, Ιησού και Vitturi, με τις δύο "υψηλές" τζλατείες του
τζρομαχοόνα Ιησού.

:219. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 812 (Candia), 1664-1665. Antonio Priuli.
Provveditore Generale, Candia, 18 Luglio 1664, 27 Liiglio 1664, 10 Gennaio (1664 M.V.) 1665.
138 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

• ΑιευΟετ'/;θ'Γ^καν γλ ατέλειες σ' ορ'.σαένες ''χααηλές" τιλατείες αε την

/jx-OL^/.vjr^ νέων tol/ojv κα: -ροστατευτ'/κο^ν -αG·G■α/.OJσεcov σττ;; τάφρο.
Οι εργασίες τιου έγιναν στον αρσανά και στο /νιαάνι ήταν οι ακό/.ουθες.
• Κ/Πείστηκαν τα τρία τόξα (volti) του τείχους ατ:' ότζου ετζιτρετζόταν η ελεύθερη
ε-ικοιν6ονία ττ^ς τζόλης αε το λιαάνι, σε ύψος piedi (7,70 α.). Τα τόξα
εκείνα είχαν καταστραφεί αε τ*γ;; κατασκευή ΤΓ^ς τυροόο/παρχίας τιου Ο'
αντιαετοότζιζε ττρ^ αντίστοιχη εχθρική στΓ^ Οέστ^ του iVαζαpέττoυ (ανατολικά,
-ρος το crr/αερινό Πόρο) κατά την -ροόττ^ ετζίΟεστ,.
• Κ7πείστηκαν όλοι οι Οό/ποι του αρσανά, στο άνοιγαά τους, αε ξύ/πίνα
—ασσα/ποόιαφράγμ-ατα και κάθε ά/λπΟ "έρασαα ατ:' ότιου Οα απορούσε να γίνει
ανεξέ/νΕ^^σ^ττ^ οιέ/πευστ^ TpoaojTzcov οοστε ν' αττοφεύγονταν οι ζηαιές και να
ασφα/πΐζότα^.» όσο κά/Ατερα γινόταν ο αρσανάς α-ό εχθρικές, αιφνιδιαστικές επιθέσεις.
• Επισκευάσττρκαν ό/^α τα ερείπια που προκ/,ήθηκαν από τη θά/πασσα στο aco/.o
και τακτοποιήθ'^;καν οι ίίράχοι που κατέπεσαν αέσα στο λιαάνι.

Οι εργασίες που έγιναν για ττ;; εξασφάλιστ^ tcov πυ/nOJV και τΓ^ς κύριας τάφρου ττ^ς
πόλης ήταν: η επανακατασκευή της πασσά/χοστ^ς αεταξύ προααχώνα Vitturi και
φρουρίου Αγίου Ληαητρίου αε τγ;-' ανέγερσ-ς και ενός νέου στρατούνα του ιππικού'
επανακατασκεύαστηκαν τα φύλλα της πύλης του Αγίου ΓεoJpγίoυ, ούο
πασσαλοόιαφράγαατα και η saracinesca (ο ''καταρράκτης'', το σιόερένιο όύφρακτο που
κινούνταν κατακόρυφα και προστάτευε τις στοές tcov πυλοόν).
Επισκευάσττρκαν και καθαρίστΓρκαν από τγ^ λάσπη όλες οι υπόγειες στοές tojv
εξωτερικών οχυρούν.
Ακολουθούσε λεπτομερής κατάλογος tcov εργασιούν για τις επισκευές που έπρεπε
να γίνουν σε όιάφορα στ/χεία tojv οχυρούσεο^ν, όπίος ήταν στο oyyzo (a corona) ΤΓ^ς S.ta
Maria, στο οχυρό (a coma) Panigra, σ' όλα τα riveliini, στην ημισέληνο Moceniga, στην
contrascarpa ττ^ς κυρίας τάφρου, στις talsebraghe και στις χαμη/πές προεκτάσεις tcov
"π/.ευρό^ν" TOJV προμαχούνο^ν. Οι αποκαταστάσεις στον κύριο περίόο/πο αφορούσαν τους
προμαχούνες Panigra, Βηθλεέμ, Martinengo, Ιησού. Vitturi, τις cortine Panigra - Αγίου
Ανόρέα, Αγίου Φραγκίσκου, τους επιπρομαχοόνες Martinengo, Vitturi (Βίγ/^) και Zane
(στην Σαμπιονάρα).
Προτεινόταν επίστ^ς η τοποθέτηστ, μεγά/χον όράχίον έξco από τα παρά/πία τείχη
και το μού/,ο για να αποφευχθούν μεγα/Ατερες φθορές από τη θάλασσα* α/λ.ά θα
επισκευάζονταν και τα ερείπια του θαλασσίου τείχους μεταξύ Εβραϊκής και μούλου (στην
περιοχή του Αγίου Πέτρου), μια εργασία που οεκαετιες απασχολούσε τους υπεύθυνους
και φαίνεται ότι οεν είχε ακόμη τακτοποιηθεί.
ΤΛ αί':Μ':ΊΊΚΛ τειχιι τογχλχλλκλ 139

Οι εργασίες σε opic7|jivsc υπόγειες στοές του εσο)τεριχοό ττεριβόλου έτιρεπε να

ατζοκατασταΟούν γιατί είγαν καταρρεύσει, ειοικά οε εκείνες του τζροααχώνα της
Σαατιιονάρας ετζρετε να είναι οι τζρώτες τον θα ο/,οκληρώνονταν.
Ε-ικέντρο^ναν τις τροστάί)ειες το^ν επισκευών στις ''yaar/νές ττλατείες'' των
τζροααχώνοτΛ σε σγεστ^ και αε τα "χαατ/Λ τκενρα^ στο ετλτεοο της τάς,ρον και τις
7;ασσα/χόσεις τζον έτρετζε να γίνουν στη οάσ*Γ^ αυτών τoJV -λευρών.
Αρχισαν να εφαραόζουν ένα σχέοιο οιεύρυνστ^ς τΓ^ς κυρίας τάφρου, ενώ τα χοηχατα
"ου Οα -ροέκυτιταν θα τα χρησιαοτζοιούσαν για την ετίγωτη κενών και ά/Λων τηιχείίον
7Z0V έτζρετε να καλυφθούν ή να υ-ερυψοοΟούν. Τόνιζαν όε ιόιαίτερα την ετισκενη τον
αεγαλυτέρου ρήγαατος τον είχε όηαιουργ"Γ/)εί στον τιροααχώνα Martinengo αετά την
τρώτη τράτη της -ολιορκίας.
Τέλος, στις 1U Ιανουαρίου του ΙϋϋΓ), σε σχετικό εγγραοο εττεσ-έ,ααναν ττρ;
τιροίόΟηστ, το^-» επισκευών στις υττόγειες στοές του Martinengo, α/άνά και ττ^ς
Σαο.7;ιονάρας αια και είχαν καταστραφεί τα ςύλινα όοκάρια και οι ταοίτ,ς τον τις
σγηιχάτιζαν και συγκρατούσαν την άααο (αααώοες έοαφος, εννοεί για τη· Σαα-ιονάρα).
Όαίος ο Antonio Priuli άρχισε rr;-> ε-ανακατασκευή τους αε τρό-ο -ου Οα εξασφάλιζε τη
όιάοκεια ΤΓ^ς ύ-αρξής τους, όη)σιόή Οα τις έφταχναν αε κτιστό θόλο. Στο ίόιο έ^ρ^ραφο
γίνεται /λγος και για ττ,ν ε-ισκευή ταήαατος τείχους κοντά στον κο/σζο τον Αεραατά -ου
κατέ-εσε νστεζα ατό έναν σεισαό, ενοό οι ^^ρογες Οα ε-εοείνο^ναν την κατάσταστη. γεγονός
τον ε-έβαλε την άαεση ατοκατάστατη τον.
Το φΟινό-pojpo του 1()()Γ), στην τρέχουσα α/ά.η/.ογραφία του γενικού τρονσητη
Antonio Priuli, ε-ιστ^ααίνεται για τρώτη 'jpopa αια ε-ιστολή - έκΟεστ^ του Maggior
Sergente Gio:(vanni) Ridolfo Vertmiller (ή Werdmliller), ενός αύ.ον τολν τηιχαντικον
ε-ιτελικού αξαοαατούχου -ου ντ'ηρετησε τη Γα/:ηνοτάτη κατά τα τε/.ενταία χρόνια ττ^ς
-ολιορκίας στον Χάνοακα."'" II έκΟεστ, γράφηκε ατό το λιαάνι της Αντιτζάρου στις Γ)

2' 2' (). Ο Hans Rudolf Werdmliller ή Giovanni Ridolfo Venmiller, ό-(υς αναγοάσετα'. ττα tcov
ζενετών αειο^αατούγ/ον. υ-ήρΗε ένα; αΓ,ό του; αvoJτάτoυ; αειο^αατικού; -ου υττηρέτησαν τη
Γαληνότατη τα τελευταία χρόνια τη; όρααατική; -ολιορκια; του Χάνόακα. Συχνά αναφέρεται το
όνοαά του σε θέσει; οχυρέ; τη; άαυνα; τη; -όλη;. ο-(ο; [ααρτυρούν έ^,γγαφα α/λά και τα
υ-οανή[αατα τoJV -αλκυν σχεόιαγραααάτ(υν του Χανοακα αυτη; τη; -εριοόου. Η συαζολή του
0aoj; στην ιστορική το-ογραφία τη; -ρ(υτεύουσα; του 'Έασιλειου'' είναι ο -εριφημο; χάρτη; -ου
[χε την ε-ο-τεία του σχεοιάστηκε και -αρουσιάζεται στο κεφ. 1Γ τη; αε}.ετη;, Πιν. G4. Βλ. G.
Gerola, Topografia delle chie.se della citta di Candia, "Studi Orientali", Roma 1918, σ. 13. Περισσότερα
βιογραφικά στοιχεία για τον Werdmliller ζλ. Στ. Σπανάκη, Μνη;αεία Κρητική; Ιστορία;, τ. VI,
lUTC), σ. /3. υ—οσ. Κ).
 140 liJAX.XA ΪΤΙ- ΙΊΩΤΟΓ

OxTOjSpio'j του ΚίΟο, ετυίτυνάτΐτεταί οε σ' ετ',ττολή του Antonio Priuli αε ηαεροατνία
3 Χοεαβρίου 1(3ϋ5 (βλ. αεταγραοή της έκΟεστ,ς ττο κεφ. Γ' της αε/^της. Χο Γ)Γ)).·''
Ο Vertmiller, αντατοκρ^νοαενος σε αίτΓ^αα ττ^ς 3()·Γ^ς Σεπτεμβρίου ΙίίίίΓ). να εκθέσει τις
απόψεις του για αμυντική και γενικά στρατιο^τική κατάσταστ, του Χάνοακα, εν όψει
μάλιστα αναυ^νόμενης εχθρικής επίΟεστ^ς, κατέθετε τη ^η-ιοόμη του για τους τρεις τομείς:
τoJV οχυρώσεο3ν, τ/^ς φρουράς και το3ν πολεμοφοοίοον. Συνοψίζουμε τα π/iov ενόιαφέροντα
στ^μεία αυτού του χειρογράφου.
• Τα κύρια τμήματα του περιβό/.ου (προμαχο3νες, ' π/.ευρά'\ και επιπρου^χ(όνες),
αν και είχε περάσει πο/ύις χρόνος από τγ;; κατασκευή τους, βρίσκονταν σ' αρκετά
καλή κατάσταστ^. Γι' αυτό πρότεινε τις τε/^άος απαραίττ^τες επεμβάσεις που
ήτα^κ εκτός από τις επισκευές τoJV parapetti και των κανονιοθυρίόίον, η
αποκατάσταστ, του μεγά/.ου ρήγματος του προμαχούνα του Martinengo, α/άνά και
μικρές προσΟ·/;κες οχυρούν θέσεο^ν (caponniere) |Jiσα σττ;^ τάφρο για Γ^ίσχυστ^ τΓ^ς
άμυνας του κυρίου, οχυρού περιβό/.ου, ΤΓμ τάφρου και του αντερείσματός τΓ,ς
(contrascarpa). Ανέ/.υε τον ορθότερο τρόπο κά/.υψης τοον πυ/χόν που βρίσκονταν
σε /^ιτουργία (ανασυρόμενες γέφυρες, μικρές τάφροι στις εισόόους τους,
τοποθέτΓσ"Γ σιόηοούν, κατακόουε^οσ; όυτσάκτοον κ.άλ.).
i ι h ^ * 4 k

• Επιση[υ.αίνει και ο Vertmiller τα ούο ^η^(:οστά άκρα του περιβόλου του Χάνόακα,
στα οποία οεν υπήρχε ουσιαστικά contrascarpa (στη Σαμπιονάρα και στον S.to
Spirito), για ττ;^ ανύψο^στ, - κατασκευή ΤΓ^ς οποίας επέμενε, ο^ς ένα
απαραίτΓ^το στοιχείο καλύτερης άμυνας σ' εκείνες τις ζο^-'ες.
• Για τις εξο^τερικές οχυρούσεις πίστευε ότι είχαν οργαν^οθεί ορθά, σε γενικές
γραμμές, έστω και αν υπήρχαν κάποια μειονεκτήματα που έπρεπε να
αποκατασταθούν και ήταν: η καλή και όιαρκής συντήρηστ, τoJv υπογείο^ν
στοούν το3ν ανθυπονομεύσε(:υν, υπόγεια επικοινίονία το3ν εξίοτερικών οχυρών,
προσθήκες ενισχυμένίον πασσαλούσε(;ον σε οιάφορα επίκαιρα σημεία.
Επεσ'Γ^μανε την ανάγκη προσθήκης ενός μικρού riveliino έςίο από τη
Σαμπιονάρα που θα συμπλήρ(ονε την αμυντική ικανότητα της opera
Molina.

• Όσον αφορά τα πολεμοφόοια που μπορούσε να υπολογίσει ήταν για Ιί.ϋΟΟ

άτομα και μόνο για έξι μήνες, θα ήθε/.ε όε να καταγράψει και τα αντίστοιχα για
έναν χρόνο. Λεν αναφέρει'όμοος περισσότερες λεπτομερειες στον τομέα αυτό.
Στη συνέχεια της παράθεστ^ς τ(ον στοιχεί(υν που βρίσκουμε στα κρατικά αρχεία

1. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 813. Canclia (1665), prow, gener. Antonio
Priuii.Gio: Ridolfo Venmiiier, Di Gaiera in poito di Aniiparo. a di 5 ottobre 1665.
ΤΛ ΗΚΜιΊΊΚΛ TEIXli ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 141

ΤΓ^ς Βενετίας αναφέρουαε καταλόγους αε τις -οσόττ,τες και το είοος της ξυλείας, τους
αριΟαούς και τις οιαστάσεις των καρφιών, τα οτοία απαιτούνταν στις ετεαζάσεις
ετισκευής και ζελτίοοτης ταηαάτο^ν των oyυpόJσεcov του Χάνόακα (τλήρη μεταγραφή
του γειρογράφου, όλ. στο κεφ. Γ' της με/άτης, Χο Γ)!))."·'' Ατό τα οεοομένα των
καταλόγων οεν έγουμε καμιά νέα τ/.ηροφορία για αμυντικές κατασκευές στα τείγη του
Χάνοακα, τέραν τουν όσιον ήοη έγουν τεριγραφεί.
Οι εξε/.ίξεις το^ν γεγονότιον έοειχναν ότι τα τάντα οοηγούνταν τρος την τελευταία
φάτη της μεγάλης τολιορκίας του Χάνόακα. I I Τουρκία ατα/ά^αγμένη ατό κάθε ενόχλητη
στα όυτικά της σύνορα Οα έστρεφε όλη την τροσογή της στον τό}.εμο της Κρήτης."'"'"^
Την άνοιξη του HUH) συνέζη ένα γεγονός αξιοτημείωτο για τις τολεμικές
ετιγειρήσεις στην Κρήτη, του είγε σκοτό να όημιουργ-ησει αντιτεριστασμό στο τουρκικό
στοάτευαα, α/Χά ταυτόχρονα να ενισχύσει το ηθικό το3ν τολιορκημένων του βρίσκονταν
αέσα στα τείχη του Χάνόακα σχεόόν :ί() χρόνια.'''
II Βενετική Δημοκρατία, ύστερα ατό ετίμονες ταρακλήσεις στην Αυλή της
Σαβοΐας και στη Γα^Λία, τέτυχε να της ταραχωρήσουν το μαρκήσιο Francesco Ghiron
Villa, έναν ατό τους τιο }^μτρούς στρατιoJτΓκoύς του 17ου αιώνα, στον οτοίο
εατιστεύτηκε την αρχηγία του αμυντικού στρατεύματος και την αναόιοργάνο3σ·η του
τρογράμματος το^ν στρατκοτικών κινήσεων.'"'' Ταυτόχρονα του ετέτρεψε να

ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 813 (Candia) 1665-1666. Antonio Priuli
prow, gener. 5 ottobre 1665-3 Marzo 1666.
X. Σταυοινίοη, Η τελευταία r.zzioooz της -ολιορκίας του Μ. Κάστρου, Ο ερχομός του
Κ'-θ7:εουλή στην Κρήτη, Ηράκλειο 1979, σ. G-7, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΟός Ο
Ε/άην.σμός υττό ςένη κυριαρχία (1-ιΓ)3-1009), Αθήναι 1974, σ. 348 κ. ες.
2'2^ί. Αναλυτική -OLzryj^ioLTr^ αρ-ηειακοόν τζηγών (εκθέσεων και σχεόάον) -ου τιεριγράφουν αυτό το γεγονός
της άνοιξης του 1000 εΐω oltJj -zol τείγη του Χάνόακα έγινε για τιρώτη φορά στο άρθρο Κοάννα
Στεοιώτου, Μιά άγ-'ίοστς ατΐεικόνιστ, τςς στρατοτΐέόευτςς των Βενετών και τoJV σ'JμμάχoJV τους έςο3
αττό τον Χάνόακα το 1000, "Κρητικά Χρονικά", τ. ΚΗ-ΚΘ', (1988-1989), σ. :235-:274.
:2:2Γ). (3 μαρκήσιος Francesco Ghiron Villa, γιός του Guido, α-ό τΐολυ νεος όιακρίθηκε στο 7:ο},εμικό -εόίο,
υπηρέτςσε όε στην Αυλή της Σαβοΐας (ος αξιωματικός του στρατού και αρχηγός του ιττικού. Η
;;ιε^^άλη ικανότητα του ετέόειξε σε κάθε στρατιωτική ετιγείρητη του τήρε [χέρος τυνετέ/,εσε στο να
γίνει γ-'OJστός σε το/λά ευρ^υτάικά κράτη. Γι' αυτό και η Βε^-'ετία τέτυχε να τον "στρατολογήσει" ojz
θί^/τ;γό και οργαν(:οτη της άμυνας του Χάνόακα στον αγώνα του έόινε η Γα/ηνοτάτη στην Κρήτη
εναντίον τoJV τoύpκoJV. Στα τέλη του 1007 ανακ/ήθ-ηκε στην Ιτα/έα ατό τους όούκες της Σαβοΐας,
οι οτοίοι τον ονόμασαν στρατηγό του τεζικού, κρατοχ/ας τον και μυστικό σύμβου/λ τους. Πιστεύεται
ότι αν ταρέμενε στην Κρήτη τερισσότερο χρόνο, οι τύχες αυτου του νησιού θα ήταν το7ύ όιαφορετικές
και ο σκληρός τό/,εμος του γινόταν, Οα είχε ά/7η έκβατη. Πεθανε στο Torino στις Γ) Ιουνίου του
1070. Β/,. Ιωάννα Στεριώτου, ότ. τ., σ. .:?71. υτοσ. 3.
142 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

στρατολογ·/)σει ατζό τα νητιά Κέρκυρα. Κεοαλονιά. 7Av:sk)rj^ Κύθηρα κα'. Τήνο [χεγάλο
α:ριθαό z/J:r^v(jrj εργατών κα'. στρατευτούν. Στα τέλη Φεβρουαρίου του !()()() έφθασε στη
Σούδα αε Γ) γαλεάτσες, 10 γα/ipεc, 3Γ) ά}7.α α'/κρότερα τλοία. (S.21)r) -εζούς και 1.008
ι-τ-είς. Το αρχικό σχέδιο του Villa ήταν να -ροσοά/λει τους τούρκους στην "εριοχή το^^
Xaviojv για ν' ανακουφίσει τους -ο>νΐορκη|χένους του Χάνδακα. II ε-ιχείρηστ, ό(J.OJς αυτέ^
α-έτυχε και αετακίνησε -ρος τγ;-» -ο/.ιορκούαενη -poJτεύoυσα αε το στό/νΟ ό/νΟ το
στράτευαα -ου είχε συγκεντρούσει. Στις 1) Μαρτίου έφτασε στη Χτία (Standia) και στις
I I του ίδιου αήνα άρχισε να -ερνά ο στρατός και το ι-τικό στον Χάνδακα. Μέχρι τγ;-»
1(>η Α-ριλίου του ΙΟΟΟ είγ/ ολοκληροΛεί η α-οοίδασ-ς του συνόλου του στρατεύαατος,
έγινε η επιθεούρησ-έ, του και καταδ/.ήΟηκε αέρος τουν αισΟούν στους στρατιο^τες.
Τις ίδιες [οάρες ό/.οι οι αρχηγοί και οι ανούτεροι διοικητές τουν δενετουν και τουν
συααάχων τους σε συνεχή συαδού/.ια -ροσ-αΟούσαν να καθορίσουν τις επόαενες
ενέργειές τους. Στα κρατικά αργεία ττ^ς Βενετίας υ-άρχει αια σειρά ε-^/γράφο^ν και
αναφορούν -ου υ-ογράφουν οι αργηγοί, ο γενικός κα-ιτάνο Andrea Corner, ο γΓ^ικός
-ρονοητΓ^ς Antonio Priuli και ο έκτακτος -ρονοητέ^ς Geronimo Battaglia. Τα έγγραφα
αυτά αναφέρονται στις συσκέψεις εκείνο^-» τίον ηαερούν. Ο ααρκήσιος Villa -ρότεινε Tr;-»
έξοδο α-ό τα δυτικά τείχη ΤΓ^ς -oλιopκη[Jivης -ολιτείας ενός ικανού σε αριΟαό
στρατεύαατος και τγ;-' εγκατάστασ-ξ του στΓ,ν εςοχή. ατέναντι ατό τις εγΟρικές γpαα|Jiς.
Εκτιαούσε ότι η παρουσία αιας δύνααης τοον συααάχ(:ον σ' ένα καλά οργαν^οαένο
στρατόπεδο, εκτός τειγούν. Οα ήταν αρκετά θετικό γι' αυτούς στην εξέλιξη του πολέαου.
ΣτΓ,ν πρόταστ^ αυτή του ααρκησίου οι ανούτατοι οενετοί αξιο^αατούγοι ανέπτυξαν αε
γραπτές αναφορές τις απόψεις τους. Τε/.ικά όπ(υς προκύπτει απο τα γεγονότα.
αποφασίστΓρκε η εγκατάσταστ, αυτού του στρατοπέδου.
Το δράδυ ΤΓς Β)ης Απρι/.ιου 1 ()()(), υ,ια δύνααη αεγαλύτερη τοον 7.000
στρατκοτούν και ϋοΟ άλογα δχξκε από Χανιόπορτα και στΓ,ν περιοχή που εκτεινόταν
πέραν τ(:υν εξωτερικούν ογυρο^αάτ^ον Moceniga και Panigra προς τον ποτααό Γιόφυρο,
στρατοπέδευσαν απέναντι από τις εχθρικές γραααές. 1Ιαρά77;Γ/.α ενα ταήαα του
δενετσιάνικου στόλου περιπολούσε στο κρητικό πέ/σιγος για να εαποοισει Tr;v τουρκική
αραάδα να π/.ησιάσει στην ΚρήτΓ^ και να προσφέρει δοήΟεια. Απο την ά/άη π/^ευρά οι
τουρκικές δυνάαεις είγαν να παρατάξουν 7.200 στρατιούτες και ΟΟΟ άλογα που ααέσ(ος
όαο3ς ενισχύθηκαν αε 1.500 άνδρες και 300 άλογα ακόαη. Με αγανάκττ^τΓ^ οι τούρκοι
παρατηρούσαν τγ-' ασυνήθισττ, δραστΓ,ριότητα και το θάρρος τουν σναΐΛάχο^-» που
τόλαησαν να κάνουν αυτή τγ;-» στρατοπέδευσα, εκτός τειχών. Στο ΧΓ,αείο αυτό οι
αφηχξσεις είναι συγκιαΓ,τικές. περιγράφοντας τΓ,ν χαρά και την αγα/λίασα, του /.αού και
κυpίoJς το^ν γυναικοπαίδοα^ που γενιές ο/.όκ/.ηρες κ/.εισαένοι αεσα στα τείχη, έδλεπαν
από τις επά/£εις αόνον αυτξ την εξοχή. Και ευ^η^(οαονουσαν ού.ους αυτους που τους
ΤΑ liEMCriKA TEIXH ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 1 43

έocυc7αv τΓ,ν ευκαφία να την γαρούν ατιό κοντά και να -ατΓ,τουν το "7ορτιαρ'.ασ[α1νο
γ ώαα \
()'- τούρκο'- κατάλαβαν ότι σκοπός των ζενετών ήταν να τους αττοαακρύνουν ατζό
το ττρατότζεοό τους, oηαLoυpγcόvτας τους σύγγηστ,, y,' αυτό ατζοφάσιο-αν να επιτεθούν
τζρώτοι. Το Tcptoi τΓ^ς 1ης Λτζριλίου άργιο^αν οι 7:pόJτες α'-ονιοιαστικές ετ:ιΟέσεις τουρκικούν
αoJαάτoJV κατά τcov φρουροόν τCfJV ζεvετόJV και τοον συααάγ/ον τους, συγκρούσεις ττου
συνεγίστΓρκαν [χέγρι αργά εκε'!νο το ζράόυ. Οι σύαααγοι κατόρθωσαν να κρατ·/;σουν τις
θέσεις τους, εκτός του στρατο-έόου, ό-του ήόη είηαν οργανο3ϋεί σε τζρόγειρα ογυρωαατικά
έργα τα οτιοία κατασκευάστηκαν α-ό τους αηγανικούς Loubatiers και Serravale ύστερα
7.-0 όιαταγές του ααρκησίου Villa. Αυτός ο τελευταίος, ή/,-ιζε να ανααετρηΟεί σε αια
ανοικτές ετΐίΟεστ^ αε τους τούρκους, ενού συνέγιζε αε τους αηχαν.κούς και τους άνορες του
να κατασκευάζουν οχυρά έργα εκτός του στρατοτιέόου. Τη νύκτα ττ^ς 1'2ης Μαΐου
(!()()()) έγινε ένας μεγάλος ζομζαροισμός των τουρκικών Οέσεοον ατζό το -υροβολικό του
Χάνόακα, ταυτόχρνα οε ο Villa οιέταςε κανονιοβολισμούς και αττό το ίοιο το στρατότζεδο
κατά τοον τούρκ^ον με ατζοτέλεσμα να προκληθούν σ' αυτούς αρκετές ζημιές. Οι
συγκρούσεις "ου ακολούθησαν τις ε-όμενες μέρες ήταν μικρής κλίμακας με αμφίρρο-α
αττοτελέσματα, συνεγίσττρκαν δε με τον ίδιο ρυθμό μέχρι τα τέλη του Μαΐου. Ο μαρκήσιος
Villa έδλεττε ότι δεν μπορούσαν π/iov να παρασύρουν τους τούρκους σε μιαν ανοικτή
σύγκρουστ,. Αντίθετα αυτοί οι τελευταίοι ενισχύθηκαν και με ί/Χο στρατό, ενώ
π/.ηροφορίες ήθε}^ν συνέχιστ^ ττ,ς ενίσχ^υστ,ς τοον τουρκ'.κών δυνάμεων. Επε'.δή οι
σύμμαχοι δεν ήταν δυνατόν να ενισχυθούν με τον ίδιο ρυθμό, ο γενικό καπιτάνο Andrea
Corner διέταξε την υποχ/όρηστ^ το-)ν στρατΐ03τικών σωμάτίον ιμέσα στον Χάνδακα. Ο
μαρκήσιος Villa οργάνωσε Try υποχώρηστ^ το βράδυ της Ιης προς ττ^ 5α Ιουνίου Ιΰϋΰ.
Εκτός από τον στρατό και το ιππικό, μεταφέρθτρκε στον Χάνδακα όλο το πυροβο/^κό και
όσα πολεμοφόρια απέμειναν στο στρατόπεδο, πυρομαχικά, πασσα7νώσεις, σάκκοι [χε χμόμα
και ά/ύ'^. Η υποχμορηστ^ έγινε με υποδειγματική τάξη, ένα [χέρος του στρατού
κατέστρεφε και ισoπέδoJvε κάθε οχυρωματική κατασκευή που είχ/ γίνει στο διάσττ^μα του
1 Ά' μήνα και το υπόλοιπο τοον στρατιcϋτώv βρισκόταν σε θέστ^ μάχης. Ισοπεδώθηκε η
traversa που έγινε εκτός στρατοπέδου, ο οχ^υρος περίβο/νος αυτού του τελευταίου, εκτός
από ΤΓ,ν τάφρο που ήταν αρκετά βαθειά και δεν προ/^ιβαιναν να την επιχμοματώσουν. Αύο
ώρες πριν από το ξημέρίομα ανατίναξαν και ένα μικρό φρούριο που είχαν κατασκευάσει σε
προο3(>Γ/μένη θέστ^. Όταν ξη|χέρο3σε η 5α Ιουνίου του 1(>()(λ οι τούρκοι ε'ίδαν ότι οι
σύμμαχοι είχαν αποσυρθεί μέσα στην oyJJpcoυ.εvr^ πολιτεία, αφού είχαν καταστρέψει κάθε
θέστ, τους σττ,ν εξοχή και πανηγύρισαν φυσικά αυτό το γεγονός και για ττ^ν τροπή που
πήραν τα πράγματα. Οι απώλειες τοον συμμάχων υπολογίστηκε ότι έφτασαν τους !(>()
νεκρούς και 8() άλογα σκοτωμένα.
 144 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

^ίια λε-τοαερέσταττ^ aTZsr/.ovccrr^ αυτού του 'jrAzyζι στα αρχεία τγ,;

Β^βλ',οθ·/ίκης του Museo Civico Corner rr^c Βενετίας. ' ''' \\aza/J:r)a. το ioLO γεγονός
είκονογραφείταί στο ·)^;ωστό κοίοηκα ττ^ς ί\Ιαρκια^;'/;ς Β'.ο/ν^οΟγκης, αε σχεοιαγράααατα rj-Jj
τα τυολεαικά yzyovozrx -zo'j αεγά/.ου κρχτ'.κού -ο/,έαου (όλ. κεφ. Β' της αελέτης. τζίν.
No 34).'·''·'' Kai στίς ούο ατΐε'.κονίσε'.ς του αναφέρααε έχουαε αια λεττοαερή τεριγραφή
του τρότου τ·/]ς οργάνο3σ·Γ^ς αυτού του στρατοτέοου. tcov Oέσεcυv του κατείχε κάθε
στρατιο^τικό σο)μα αε T-r;v αναφορά του ονόαατος του αρχηγού του, καΟίός και tcov
γεγovότoJV του συνέβησαν γύρω ατό το στρατότεόο σ' ο/νόκληρο το όιάστηαα ατό rr;^
19η (τρος την :ΐ?()η) Ατριλίου έ(:ος την Ιη (τρος τη Τ^α) Ιουνίου του ]()()().
Στο σηαείο αυτό εταναλααβάνουαε τη σύνοψη tcov όεόοαένο3ν, κυρίους
τεχνικούν, κατασκευής Tapoaoiojv οχυροοαατικοόν έργοον και ορισαένοον ετιτε/νίκούν
στοιχείων, γιατί τιστεύουαε ότι έτσι ολοκληροόνεται η εικόνα της στpατιoJTΓκής
κατάστασης tojv βενετούν τριν αρχίσει η τελευταία και τλέον όρααατική φάστ^ ττ^ς
τολιορκίας. Ο κύριος όγκος του οχυρού τεριόό/.ου του στρατοτέοου ατό ετιχοοαατούσεις
τρέτει να ενισχύονταν αε τασσαλούσεις (ξύλινους, ειοικούς φράκτες) του
συγκρατούσαν το χοόαα ή τους σάκκους της άααου. II χάραξη του σχηματιζόταν ατό
τpιγoJVικές τροεξοχές του συνοέονταν αεταξύ τους α' ευΟύγραααα ταήαατα. Το χούαα
τροέκυψε ατό την εκσκαφή της τάφρου και η κύρια είσοοός του βρισκόταν στο
βορειοανατολικό άκρο, ότου κατέληγε ο όρόαος της εξοχής, ο οτοίος έφτανε ατό τη
Χανιότορτα. Το στρατότεόο εγκαταστάθηκε αέσα στις γραααές και κάτοια καταφύγια
του εχθρού τα οτοία οι σύαααχοι κατέστρεψαν, ή τρέτει να τα βρήκαν
εγκαταλελειμ[αένα. Για τη οιάταξη tcov 38 Tco;jLa.Tcov του στρατού και του ιττικού
αέσα στο στρατότεόο αναφέρουμε ότι όίτλα στον τερίβολο υτήρχε το τεζικό ενό^
ααέσoJς ατό tiVoj, σε οεύτερη γραααή, ήταν ταρατεταγαένο το ιττικό. Στο κέντρο
του ουτικού άκρου του στρατοτέοου τοτοΟετήΟηκαν οι σκηνές tcov μεγάλων αρχηγούν,
του μαρκησίου Villa και του WerdmUIler. Ο στρατός του ζ^ηέρκε ατό τον Χάνοακα το

BMC. - Codice Cicogna No 3181/2o. Αναλυτική, για tscotc; φορά. παρουσίαση του σχεοίου αυτού
τ'ςς στρατοτέοευαης tojv συ|JL[J.άχoJV εκτό; Χάνοακα τ'ςν άνοιςη του IGGG υτό το γενικό
συντονισμό του στρατηγού και μαρκησίου Francesco Ghiron Villa, 0λ. στη με/^τη της hoavva;
Στερκυτου, ότ:. τ:., σ.
:2:27. BMV. - Mss It.Cl VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della mossa delle Arm! Oitomane contro la...
Venezia... 1645... 1669. No 106. cc. 219-220. 1666. Στις λε-τομέρειες. στην ταύτιση και στο
συσχετισμό tojv θέσεoJV tojv 0ia'p0pojv σoJμάτ(<JV με τα αντίστοιχα ονόματα tojv αρχηγοόν τους.
μεταξύ tojv όύο σχεόιων όεν θα εττεκταθούμε γιατί όεν σχετίζονται άμεσα με τις οχυρούσεις αυτού
του ίόιου του Χάνοακα.
ΤΑ ηΙ':.Μ':ίίκλ τειχιι τογ χλ.χλλκλ 1 45

βράου ττ^ς 11)ης τζρος την ::?()η Λ-ριλίου του KUU) ήταν -ολύ καλά εφοοιασαένος, αε
-λήρη τεχνική και υ/.ική υ-οοοαή. Μ-όρεσε να κατασκευάσει τ' ελάχιστες ώρες έναν
ογυρό περίβολο, -ου ε-εκτάΟηκε γύρ(ο στα ΠΟΟ αέτρα -έρα α-ό την κύρια τάφρο του
Χάνοακα, -ρος τα ουτικά. Το ίοιο το στρατό-εοο είχε αήκος -ερίττου (>50 αέτρα και
-λάτος -ερί-ου ίΓ)() αέτρα. καλύτιτοντας αιαν εκιφάνεια -άν^ο α-ό Ιϋί.ϋΟΟ
τετραγο^νικά αέτρα.
Το γεγονός αυτέη τΓ^ς στρατο-έοευστ,ς -ου ίσοος ήταν η τελευταία, α-' όσο
γ^;(;ορίζουαε, ουνααική και εvτυ-coσιακή -αρουσία tojv βενετ(όν και των συααάχ(;ον τους
-ριν αρχίσει η τελική τουρκική ε-ίΟεστ^ τγ;^ άνοιίη του KHw, -αρέαεινε ένα αξιοστ,αείωτο
στpατιcoτικό συαβάν, χίορίς ουσιαστικό όφε/.ος για τους υτυερασ-ιστές του Μεγάλου
Κάστρου.
Πριν ολοκληρώσουαε αυτό το κεφά/.αιο tojv αρχειακούν -ληροφορκόν αε το
γρονικό της κατασκευαστικής είέ/.ιςης tojv 07υpόJσεoJV του Χάνοακα, -αραΟέτουαε τη
σύνοψη αιας εκτενέστατης αναφοράς του ε-ικεφαλής αηχανικού και ε-ιOεoJpητoύ tojv
έpγoJV Filippo Besseti di Verneda. H αναφορά, γραααένη στις Οκτωβρίου του
1 ()()(), ακολουθεί αιαν ε-ιστολή του γενικού -ρονοητή Antonio Priuii, αε ηαεροαηνία
1) Χοεαβρίου 1(Η)(). (βλ. ττλήρη αεταγραφή του χειρογράφου στο κεφ. Γ' της αελέτης,
Χο 57).''"' Ο Verneda -αρα(3έτει τις α-όψεις του για τα Οέαατα των οχυρώσεων, της
στρατκυτικής opγάvoJσης και tojv αναγκών του ανεφοοιασαού του Χάνοακα,
εκτιαοόντας ότι αε την καινούργια εαρινή -ερίοοο έ-ρε-ε να είναι έτοιαοι ν'
αvτιαετoJ-ίσoυv τουρκική εττίΟεση. Αρχίζει την αναφορά του ατό τα εξωτερικά οχ^υρά
της S.ta Maria, του Φοίνικα, τα rivellini του Αγίου Χικολάου, της ΒηΟλεέα και του
Panigra, καΟούς και το φρούριο του Αγίου Αηαητρίου, στα οτοία είχαν o7vOκληpoJϋεί οι
αταραίτητες ετισκευές (ό7:oJς αυτές τις έχουαε τεριγράψει ατό τροηγούαενες
εκθέσεις). Ατό τα υτόλοιτα εHoJτεpικά οχυρά έτρετε να ετισκευαστούν τα ακόλουθα:
opera Molina, αικρό riveliino του Αγίου Αηαητρίου, ημισέληνος Moceniga, Panigra,
rivellino Santo Spirito και ridotto του Αγίου Ανόρέα. Οι τεριγραφές είναι
/νεττοαερέστατες για τα έργα του έτρετε να υλοτοιηΟούν και η τλήρης αναφορά τους

2' 2' S. Ιωάννα Στεριώτου, όττ.τ:.. σ. .*2(')4, υ~οτ.

:22\). ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 814 (Candia) 1666-67. 11 kavalier Verneda.
sopraintedente delle Fortificationi et Anigiieria. Candia, 28 ottobre 1666. S.N. Τα ίοια -ροζλήαατα και
κροτάσεις εκίλυαής τους αναφέρονται αε εκθέτεις του μηχανικού Fil. Bess, di Verneda και του
γενικού τρονοητή Antonio Priuii της ίοιας -εριόοου, βλ. Στ. Σ-ανάκη, Μνημεία Κρητικής
ίατοοίας. τ. VI. 107Γ). α. l-.'KS. 3ί)-Γ)().
146 IIJAXNA ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

0£v θεωρείτα', σκότζ^αη, οεν ^^)<j:iz''Xsyj\xz αν τελικά έγιναν. α/7.ά και γιατί τα
οχυρά αυτά οεν οιασοί)ζονται σ·/,αερα. ίόστε να αττορούαε να κάνουαε οιάφορες
διατΐΐα-τώσεις ε-ί του ανηαείου.
Εκείνο τζου για τιρώτΓ, φορά αναφέρεται έντονα είναι οι α-αιτέ^σεις για ττ;-' ενίαχυστ,
των εξωτερΓκο)ν οχυρών αε ικανές τιασσα/χυσεις ώστε να αποτρέπουν τη διαφυγέ,
στ^ααντικού αριθαού avopcov από τις δυνάαεις τοον όενετοόν και τίον συααάχο^ν τους. Οι
αυτοαολίες από τις τάξεις τcov a[rjvo|jivojv ήταν ένα φαινόαενο που πρέπει να είχε πάρει
ανησυχητικές διαστάσεις. όπoJς διαφαίνεται από τις αναφορές το3ν αςιoJαατoύχcov της
Γαληνό τάτΓ^ ς.
Για τις contramine που βρίσκονταν κάτ(:ο από τςν τάφρο και προς τ*Γ,ν εξοχή
περιγράφει ότι ήταν απ/δι διανοιγ[^δνες αέσα στο έδαφος, υποστςριζόαενες αόνο από ξύ/.α
(τάό^ς και δοκάρια). Επεσ-Γ/αανε για πο/λοστξ φυρά ότι κατά τς διάρκεια κάποιας
εχθρικής επίθεοτ^ς ήταν προφανές ότι θα καταστρέφονταν πολύ εύκολα αε την κατάρρευστ,
το^ν ξύλoJV και το3ν χoJαάτoJV και πρότεινε να γίνει κτιστή η στοα τους, αε καθαρό ύψος
8 piedi (2,80 α.). Σηααντικό ταήαα πςς αναφοράς, αφιεροόνεται στις contramine το^ν
εξίοτερικούν oyjjpojv. λΙε πςν ευκαιρία δε πςς περιγραφής για τςν κακη κατάσταστ, το^-»
contramine ττ^ς ηαισελήνου Moceniga, έξθ3 από τον προααγ/όνα της Γηθ/.εέα. κάνει λόγο
για το πηγαίο νερό που ανέβ/.υζε σ' εκείνη ττ;; περιοχή και το οποίο διοχετευόταν σε τρεις
κρήνες ττ^ς πόλης.
Ο Vemeda συνεχίζει αε ττρ; αναφορά στις αδυνααιες τοον δύο π/δον αειονεκτικών
στ^αείο^; του οχυρού περιδόλου: του προααχοόνα της Σααπιονάρας και εκείνου του Αγίου
Ανδρέα, εξηγοόντας τα ήδη γ^^ο^στά αίτια αυτοόν το^ν αειονεκτηαάτ^ον. ΙΙροτείνει
(επαναλαμβάνοντας) τις επεμβάσεις βελτίoJσ'ςς ττ^ς καταστασ·/;ς τους. όπoJς πςν
κατασκευή "ημισελήνου" έξoJ από τον προμαχοόνα της Σαμπιονάρας. βόρεια πςς opera
Molina, με πρόβ).εψη κόστους κατασκευής και χρονοδιαγράμματος εργασιοόν. ακόμη και
στρατιωτικής κάλυψης των συνεργείίον το^-' εργατουν που θα κατασκεύαζαν εκείνα τα
έργα από μια αιφνίδια εχθρική επίθεστ/ ε^ώ στον Αγιο χλνδρεα εξαιτίας ττ^ς ρηχής τά^ρρου
προτεινόταν η κατασκευή τεχνιτΓ^ς contrascarpa.
Σττρ; αναφορά το^-' προβλημάτ(:ον του yjjp'M οχυρου περιβό/.ου εκτός από τις
-'Ρ^ωστές ανάγκες επισκευούν το3ν άvoJ διαζoJμάτoJV το^-' τειχίον. στα parapetti, τις
επιφανειακές επενδύσεις και ά/λ^α. μεγά/.ο τμήμα της εκθεσ-ςς αφιεροόνεται στις υπόγειες
στοές το^ν ανθυπονομεύσεο^-^ (contramine). Συγκεκριμένα ο Verneda επανέφερε το θέμα
τςς κατασκευής ττ^ς εσο3τερικής contramina στον προμαχ(:ονα της Σαμπιονάρας η οποία
διέτρεχε παρά/λ^Γ^/^α τα θε'ο^λια του τείχους στην εσoJτεpικη τους π/.ευρά και σε
απόσταστ^ 25 piedi (8,75 μ.) η οποία τελικά κατασκευάστηκε με κτιστό θόλο (από
τοιχοποιία). Ρ]ίχε oAoxAr^pcoOzi το σύνο/.ο του μήκους της στον προμαχώνα αυτό.
ΤΛ ]{Ι':Μ':ίίκλ ίί-ίμι τον χλ.χλλκλ 1\1

υ-ολει-όταν οε να γίνε', (τέλη !()()()) ένα ταήαα αήκους 7 passi (1ί, 18

Αντίθετα η contramina στην cortina του Αγίου Φεα^ν,ίσκου είγε αργίσει να
κατασκευάζεται στα ούο άκρα Trc αε κτιστό θόλο και "ταρατΓ^ρούσε ότι έ-ρετζε να
συνεγιστεί το έργο, οόστε να είναι έτοιαο όταν Οα χρειαζόταν, καθορίζοντας τον χρόνο και
τα νοη'χατα -ου Ο' α-αιτούνταν γι' αυτό.
/ h 1

Α-οσαοηνίζεται ότι οι αρχικές και -ερισσότερες στοές contramine ήταν α-λά

όιανοιγ[α£νες στο έοαφος ή στΓ;^ ε-ιχρυαάτ^οστ,, υ-οστηριζόαενες αε ςύλα (τάζλες και
όοκάρια) και ότι στΓ^ "ράστ^ ττ^ς -ο/νίορκίας άρχισαν και ο/,οκ/νήρ(:οσαν σε [χεγάλο βαΟαό ττ^ν
ε-ανακατασκευή τους αε κτιστό θόλο. Ε-ίστρ τόνιζε ότι οι κάθετοι κ/^οοι των στοών
αυτοόν -ρος ττ,ν τάφρο και ττ;; εξοχή, -ερνούσαν κάτ(:ο α-ό τα ϋε'χέλια του τείχους του
κύοιου οχυρού -εριόό/.ου. Στον -ροααχ/όνα του Martinengo οι στοές το^ν contramine και
κυε'άος εκείνες -ου έγιναν ζιαστικά κατά την τιροότΓ^ ~ώ/.ιορκίας, είχαν αεγά/^ς
σΟοοές. Σε συνουασαό οε 'χε τα κενά -ου είχαν όηαιουρ^ηΓ/3εί στο εσουτερικό των
ε-ιχ(όσε(υν του -ροααχ/όνα αυτού κυρίους -ρος την α^χαή του, έτζρετζε να εττιχωΟούν
ε-ιτακτικά γιατί υπήρχαν κίνόυνοι ττ,ς σταΟερόττ^τας τΓ^ς Οεαελ'άοστ^ς του τείχους και ττ^ς
στατικής επάρκειάς του. Έκανε όε και πάλι αναφορά σ—Γ;-» ύπαρξη του αρχικού torrione,
που εvσoJαατώOηκε στον όγκο του προααχ/όνα Martinengo και ότι η τοιχοποιία αυτού του
torrione χρησίαευσε OJς παρειά στην στοά κάποιας contramina. Τέ},ος επαναλάαβανε την
άαεστ^ προτεραιόττ,τα του καΟαρισαού όλο^ν τοον υπoγείcov στοοόν από νερά και /^σπες,
ό^στε να είναι έτοιαες να λειτουρ^έ^σουν σττ;-' ανααενόαενη εχθρική επίθεστ^ της επόαενης
άνοιξης.
()οισ[Λένα συγκεκpι|Jivα στοιχεία και πληροφορίες που οίνει ο Vemeda στην έκθετη
του αυτή είναι χρήσιαο να επιτηαανΟούν.
• ΙΙρότεινε να κατασκευαστεί αια falsabraga (προτείχισαα) πάνω στην ακτή,
απροστά στην πυλίοα της Σααπιονάρας, αέχρι το "πλευρό" των αρσανάόο^^
για την αντιαετο^πιτη τοον κυ[JLάτcov της θάλασσας που κατά την χειαερινή
περίοόο προκαλούσαν αεγάλες φθορές στο τείχος.

Ετί'.τηααίνουαε ότι ο G. Gerola -αοατήεητε στην -υλίόα της Σαατειονάρας (11)00-190::?) τις οτεές
-ου υ-ήη/αν στα τοιχοηχατα της στοάς της -υ/.ίόας, -ιΟανότατα αρχές ά/λcov στοών ατεό
contramine. ΙΊ ;ααρτυρία αυτή του Gerola τζρέτζει να Οεοηεηθεί α7;όλυτα έγκυρη και ετζιβεβαιώνει ότι
στον -ροααχώνα της Σαα-ιονάρας υ-ήρχαν υ-όγειες στοές αν()υ-ονό;αευσης - contramine. Βλ.
G. Gerola, Moniimenti Veneti, τ. Α-'Σ (190()), σ. 374. Για τις ε-ισκευές και ά/Αες ε-ε;αβάσεις
στον 7ΐρο;χαχ(όνα της Σαατΐΐονάρας την -ερίοόο της τελικής φάσης της -ο/νίορκίας, Ο., και Στ.
Σ-ανάκη, Μνηαεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI, Ηράκλειο 197(), σ. 45, έκθεση του Filippo Besseti
di Verneda συνηααένη σ' έκΟεστ, του γενικού τζρονοητή Antonio Priuli, Ιανουάριος 1067.
148 li>A.\.\.\ ΣΊΊ·:ΐΜϋΤ()1·

• Κρ:τΓκάρεί αρνί^τιχά ττ^ν ύτζαρςη τγ^ζ banchetta σε σαήαα του oyyzf/j

τζεριβόλου στΓ^ βάστ^ του τείχους στο ε-ίττεοο rr^c ziozryj' α'.α κατασκευή αε
φθορές, αε αειονεκτήαατα ττου αε'κυναν και τ',ς ουνατότητες τςς αεγά/.ης
τάφρου, ενα; ατζέβαινε τελικά co'piXiao για τον εχθρό έργο.
• Ε7:εσ·/;αανε τγ^ στενοττ^τα του ηαι-ροααχοόνα το^ν αρσανάοο^Λ την έ/ά.ειψη
"υψηλής" -/^τείας στο "τιλευρό" του Αγίου Φρα^ηκίσκου εξαιτίας ΤΓ^ς ύκαρςης
τoJV -ροσκτισαάτο^ν του αοναστΓ,ριού του Αγίου <Ι>ραγκίσκου (υ-ήρχαν σ'
εκείνη τς οι κουζίνες ΤΓ^ς υ,ονής), -ρότεινε οε τςν κατεοάφισ-ς αυτοόν τoJV
ταηαάτο^ν γιατί ήταν ήόη εγκατα/.ε/.ει[J.|Jivα· οτιότε θα α-ορούσε να γίνει η
αναγκαία "υψηλή" -/^τεία του "-/.ευρού" του Αγίου Φραγκίσκου.
• Το θα/άισσιο τείχος είχε ακόαη τις ατέ/^ειες κου είχαν ήόη αναφερθεί σε
-αλιότερες εκθέσεις.
• Στο Καστέ/7^0 του λιμανιού εττεσ-έαανε τις α-αεαίτητες επισκευές για ττν
» h - k ί ^ ^ 1 ι

αντιαετίόπιστ^ του εχθρικού πυροζο/.ικού, την αναγκαίοτγ^τα και τγ; αγο3νία να

παρααείνει σε λειτουργία το λιαάνι υ.ε όιευθετςσεις για την εσοοτερική του
/^κάνη και να ξανατο7:οθετ-Γ/3εί η α/.υσίόα που έκ/.εινε το στόαιό του.
• Έπρεπε να επιόιορθίοθούν οι καταρρεύσεις τειχοόν στους αρσανάόες και στις
πυροόο}.αρχίες του ηαιπροααχοόνα εκείνης της πλευράς, α/λ.ά και οι
πασσαλούσεις.
• Γπενθυαιζε οτι έπρεπε να φροντίσουν να αεταφέρουν στην Κρήτη ικανό αριθαό
guastatori ("καταστpoφέoJv") από τις Tre Isole (Κέρκυρα, Ζάκυνθο και
Κεφαλονιά) ή από τα νησιά του Αρχιπε/.άγους για να απορέσουν να
υ/.οποιηθούν τα έργα που είχαν ήόη προταθεί.
• 11 piazza του Χάνόακα στερούνταν σχεόόν παντε/χός τ(:ον σο3αάτοϋν τoJV
cemide (στρατός από εντοπίους), αε πολύ αειο^αένο αριθαό τοον ε/λήνοον
στpατιoJτoJV. Α/λά και τα πληροήαατα τoJV γαλέρων που παρέαεναν τον
χειαούνα στον Χάνόακα έπρεπε να χρησιαοποιηθούν στα έργα που προτάθηκαν.
• Το πυροβολικό που υπήρχε στα τείχη της πόλης έφτανε τα κανόνια di
brongo και 7::? periere abraga, '" ενό; στις αποθήκες υπήρχαν 1)^} κανόνια και

1. Periera (perriera). Ί ΐταν είοος ο-ισΟογεαούς κανονιου. ονοααζόταν οε έτσι γιατί τα ζίλςαατα -ου
■ςταν α-ο τιετοα. Τα o·υvςθισυivα είος αυτού του κανουιου ήταν η petriera da mascolo ή dabraga τ(ον ί)
λιζροον, αε 70 χιλ. oia;iiTp^;aa και αήκο; αχεοόν Ια. και η petriera da braga tojv 1:2 λιζρούν αε 0.7
χιλ. οιααέτρηαα και αήκος 1,0.7 [j.. Βλ. Ουάννα Στεριώτου, Οι όενετικές οχυρίότει; του ΡεΟύανου,
1.)40-ΙΟύί), 100:2. τ. Αλ τ. 7^), υ-οτ. KiO. οκου και η τχετική 0ΐο/νΐογρασία.
ΤΛ //K.V/s'/V/v.l ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

ΊΟ periere a braga.
Αυτός ο αοιΟαός εΟεοορείτο ικανο-οιητ'/κός για τ-ςν άαυνα τςς τιόλης, oacoc
αρκετά ατεό τα -υροοόλα αυτά ήταν εκτός /^ειτουργίας, ενώ όεν υτζήργ/
τεχνική υ-οδοαή σε ικανοτιοιητικό οαΟαό· εττοαένως και σ' αυτόν τον τοαέα
έτζρε-ε να αντιαετοοττίσουν το -ρόό/ταα.
• Οι -υροίολητές ήταν KU) άνορεζ, αικρός αριΟαός για τχ λειτουργία τοον
κανονιοόν. Ατταιτούνταν τουλάχιστον ακόαη 100 άνδρες τζου έ-ρεττε εττί -λέον
να είναι ειδικευ|Jivoι. 1δ-ίσ·ςς ειδικευ|Jivo τεχνικό 7:ροσω~ικό για τα έργα δεν
υτΐήργ/ -αρά αόνο τέσσερις αρχιτεγνίτες και 15 α-λοί εργάτες, ενοό
α-αιτούνταν του/.άχιστον δέκα oiyJj'xr^ αργιτεχνίτες.
• Οι αιναδόροι, οι ειδικοί της διάνοιΗχς τοον υ-ογείοον στοών, τζου α-έαεναν στον
Χάνδακα, αετά τις -ρο^τες ετιιΟέσεις, ήταν αόνο δύο, στους οττοίους ατζορούσαν
να εα-ιστευΟούν τη δύσκολη αυτή εργασία, ενώ χρειάζονταν τουλάχιστον
ά/λοι ΟΛ
Ο Vemeda κατέληγε σ' αυτήν την έκθεσ-r^ του (::?8 Οκτωβρίου 1ϋ()Γ)) ότι ήταν
στη Οέληστ, και τς δυνατότατα τςς βενετικής διοίκησ-ςς να τρογραααατίσει χρονικά και να
εγκρίνει τα απαραίτητα χρηαατικά ποσά για να αvτιαετcoπισϋoύv άαεσα τα επιτακτικά
προβλήαατα άαυνας του Χάνδακα, προκειαένου να αποκρούσουν α' επιτυχία την
επικείαενη (και ανααενόαενη) τουρκική επίΟετς την άνοιΞη του KUw που θα
ακολουθούσε.

y. II τελευταία περίοδος της πολιορκίας του Χάνδακα

(Κ) (57-Κ) (>9)

Ίν/ουαε ήδη αναφέρει ότι το KUUi ο κρητικός πόλεαος είχε πάρει αια τελείως
διαφορετική τροπή. II Τουρκία έστρεψε πλέον όλες τις προσπάΟειές ΤΓ^ς στον πόλεμο αυτό
και η στ/χασία που έδινε στη νικηφόρα ο/.οκ/ηροοστ^ και κατά/ηξή του φάνηκε από την
απόφαστ^ να ανα/^βει τγ;^ αρχιστρατηγία τίον επιχειρήσεο^ν στΓ^ ΚρήτΓ^ ο μεγάλος
βεζύρης της ()θoJμαvικής Αυτοκρατορίας, ο Κιοπρου/ης Αχμέτ Πασάς, ο επιλεγόμενος
Φαζλ. ΤΙ δη από τις ακτές της l·vJpcόπης, της I Ιελοποννήσου και τςς Μ. χλσίας
πο'λυάριΟμα γενιτσαρικά τάγματα έφευγαν με προορισμό την Κρήτς. Παρόλο που ο
βενετσιάνικος στόλος επιτΓ^ρούσε στο κρητικό πέλαγος, ο Κιοπρουλής κατόpOoJσε και
αποβιβάστηκε στα Χανιά στις 5 Χοεμβρίου I(>()(), απ' όπου δια ξηράς έφτασε σε λίγες
[χέρες στην έδρα του τουρκικού αργτγ^'είου, στο φρούριο ΤΓ^ς Χέας Κάντιας (στ^μερινή
150 iLiAXXA ΣΤΚΙΜϋϊΟΓ

Φορτέτζα).
Ο Αγαέτ Πασάς Κιθ7:ρουλτς είχε τζ/.τζτ συναίσΟησ-ς tojv ευΟυνο,ιν -ου
ε-ωα'.ζόταν. Ήταν νεοΉατος, αε [xiy. εςα'.ρετ'/κή εςυ-νάοα κα', '/κανότΓ^τα. αε '.ο'.αίτερη και
ασυνήθισττ^ για τους τούρκους αόρφο^στ^, οεν ήταν ριψοκίνουνος, ήταν όαο3ς -ανούργος και
φι/.όοοξος. Εγ^^ώριζε ότι yvpoj α-ό τα τείχη του Μ. Κάστρου όιε?αγόταν ένας
σκληρότατος αγοόνας αεταξύ το^ν ούο κόσαο^ν, του όυτικού και του ανατο).ικού. Ιν^^οόριζε
ακόαη ότι παίρνοντας την Κρήττ^, η ()OoJααvΓκή Αυτοκρατορία Οα κυριαρχούσε σ' όλη ττ^
}^κάνη ΤΓ^ς ίΜεσογείου, 0α αποκτούσε αια στουοαιότατη ναυτική ζάστ^ κι ένα
ασφα/^στατο οραητ-r^pio εναντίον τοον -ειρατ(:όν. ΊΙςερε ό[JLOJς ότι και ο αντίτα/.ος, οι
βενετσιάνοι, ήταν σκ/^ηρός αγο^^ιστής και κα/νός ^η-Ό0στςς τ6ον ιστορικών σύνΟηκουν του
επικρατούσαν, κυρίαρχος οος ένα ορισαένο στ/ρ-είο τoJV Οα).ασσαον opoacov τςς περιοχής.
Ήξερε ο Κιοπρου/νής ότι σττ;^ Κρήτ-ς όεν Οα όιεξήγαγε αόνο έναν πολιορκητικό πόλεαο
α/λ^ κι έναν ψυχολογικό πόλερ.ο. Από το Χοέαβριο του !()(>() αεχρι το Μάιο του 1()()7
προετοιααζόταν για να εξαπο/οόσει τγ^ γενική επίΟετέ^ του. Ειχε αναγκάσει τους
βενετσιάνους να αποσύρουν από την ύπαιθρο τις αεαονίοαένες φρουρές τους. Τον αγροτικό
π/χθυσαό ττ^ς Κρήττ^ς είχε υποχοεοόσει να ανα/.άβει τγ^ όιατροφη του τουρκικού στρατού,
να φροντίζει για ττ,ν επιαελητεία του, ττ, αεταφορά τίον πολεαικ^ον υλικοόν και εφοόίοον.'"^'
Για τις τε/.ευταίες προετοιρ,ασίες και την κατάσταστη μέσα στο πολιορκη[α1νο

*23:2. Χ. Σταυρινίοη, II τελευταία περίοοος τη; πολιορκία; του Μ. Κάττρου. Ο ερχοαο; του
Κ:οπρουλή ττην Κρήτη, Ηράκλε'.ον 1373. τ. (ί-Τ. Ηεοχ. Αετοράχη, Ιστορία τη; Κρήτη;.
ΗράχΑε'-ο 1330. σ. 2G3-270. Γεο'.κέ; -εριγραρέ; τίου γεγονοτουυ. τουν στραταυτ'.κολ Οεαάτ(υν
α77ά και εκείυο^ν tcov τεχνικών έργο^ν κατά την τε/.ευταια τ^εριοοο τη; -ο7νΐορκία; του Χάνοακα.
ζλ. και Girolamo Brusoni, Historia delT ultima guerra tra Venetian! e Tiirchi, Venetia 1673, ρέρο; 2o.
σ. 173, 13Γ) κ.ε;.. 213. 231 κ.ε;.. 233. Ηπίση; για τι; σχετικε; τροετοιρασίε; στο τουρκικό
στρατόπεόο και την επιτελική opγάvoJσή του. 0λ. στο BMC.-PD 509 b. F^istretto delie cose piCi notabili
seguite neii' Attaco della Piazza di Candia Fatto dai Gran Visir e dittessa della med(essi)ma gloriosam(en)te
contenuta dali' Ecciellentissi)mo K.r piOvv(edito)r rranc{es)co Morosini et aitri capi militari... di tre
campagne (γωζίς αρίΟρησς φύ/7χον. ανέκόοτο). Συρτ/ηρίορατικά για τι; ενέργειε; και τοον όύο
πλευρών, β/.. Χ. Σταυρινίοου, Ανόρέα; Μπαροτση;. ο προόοτη; του λΐ. Κάστρου, "Κρητικά
Χρονικά", τ. Ιο; ΙΙράκ/^ειον 1377. σ. .333-'ι3(). Στ. Σπανάκη, Μνηαεία Κρητική; Ιστορία;.
Relazione του γεν. προνοητή Antonio Barbaro. 27 Φεβρουάριου KHw. τ.VI, 137(). σ. 38. Ηλ. και
Milhelm Bigge, La giierra di Candia negli anni 1667-1669. Torino 1901 (αετάφραση από το γεραανικό.
Berlin 1833). Marie-Louise Concasty. Saint-Andre Montbrun et la chute de Candie, Πεπpαγ;Jivα IK
ΑιεΟνού; Κρητο/νογικού Συνεορίου. Αθήναι 13()8. τ. Γ', σ. 77-73. Ιόβλιά Τσε/^εμπί, Οοοιπορικο
στην Ε/ά,άόα (1Γ)ί)8-71). Εισαγο^ης - απόόοση απο τα τουρκικά - σ-ςμειώσει; Δημήτρης
Αούπης, Αθήνα 133Ε σ. 122-183. 18Γ)-13.') .
ΤΛ niCMcriKA ίί-ίμι τογχλχλλκλ 151

Μεγάλο Κάστρο αας οΆοοζοι ιστορικοί. Oc βενετοί έστειί^ν στΓ,ν ΚρήτΓ, coc
αργρστράτγγο το ooκL|xασ|JLέvo και εα-ειρο-ό/^εαο στό/ναρχο του Αιγαίου, τον Francesco
Morosini, τελευταίο υτζερασ-ιστή του Χάνοακα, ττραγαατικά αντάξιο αντίτζαλο του
Κιθ7:ρουλή. I I βενετική κυβέρνηστ, για να ετιιτύχει τις ατταραίττ^τες στρατιωτικές
ενισγύσεις κατέβαλε τις ύστατες οΐ7:λθ3αατικές ττ^ς ττροστιάΟειες στις ευροοττάικές Αυ/^ς,
ενώ σττρ^ εττικράτειά ΤΓ^ς έγινε κατορΟ(:οτΓ^ η συγκέντρίοστ, ανορούν και αεγάλ(ον
"οσοτήτοτ-' εφοοί(ον και τροφίαοον. Α/7.ά τα ξένα στρατεύαατα οεν Οα αεταβά/.ουν την
κατάσταστ, στον 7:ολιορκη|χένο Χάνοακα. (_)ι ουσκολίες τιροσαραο^Γ^ς tojv avopojv εκείνων
στις ιοιότυτιες και ασυνήθιστα ουσαενείς συνΟ-ςκες του κρητικού ττολέαου, οι εττιοηαίες. η
έ/ά^ιψη συντονισαού και οργάν(;οσ·ςς στις χριστιανικές αντεπιθέσεις και η τζληααελής
εκαετά/ά^ευστ^ του ανΟροοτιίνου ουνααικού -εριόρισαν την αττοτελεσαατικόττ^τα tojv
ενισγύσείον αυτών σε τενιχρά α-οτελέσαατα.'·^·^
Τελικά 58 Μαίου I()(w άργισε η αεγάλη ετζίΟετΓ στΓ ΧΑ ττλευρά του τεριβόλου
του Χάνοακα* από τον προααχούνα του Panigra προς εκείνους τΓ^ς ΒηΟ/,εέα και του
Martinengo, επεκτάΟςκε οε αέχρι και τον προααγώνα του S.to Spirito (Αγίου Ανόρέα).
Ας προσπαθήσουμε όμο^ς να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στα στοιχεία tojv
κοατικούν αρχείοον, όπcoς αυτά εικονίζουν tT|V εξέλιξη tcov γεγονότίον. Από ττ;^ ήοη
αναφερθείσα σειρά tcov πέντε σχεόιαγραμμάτοον του Francesco Collignon, παραθέτουμε
συνοπτικά τις πληροφορίες του χάρτη Χο I (βλ. πλήρη περιγραφή στο κεφ. Β' ΤΓις
αελέτης, Χο 35). '"' ' Το στ^μαντικότερο στοιχείο του σχεοίου είναι οι θέσεις tojv αρχηγούν
TOJV όιαφόpOJV σoJμάτωv, όπoJς είχαν τοποθετηθεί στον οχυρό περίβολο του Χάνοακα και
είχαν ορισθεί να υπερασπίσουν τα επί μέρους τμήματά του (προμαχούνες, εξωτερικά
οχυρά και ά/Χα). Έτσι στον προμαχμόνα του Αγίου Ανόρέα υπήρχε το στρατόπεόο του
στρατηγού Baron Baroni* στην cortina του Αγίου Ανόρέα - Panigra ήταν το σούμα του
Moresini* στον προμαχούνα Panigra με το αντίστοιχο εξθ3τερικό οχυρό (a coma Panigra)
το στρατόπεόο του στρατηγού Barbaro* στην conina Panigra - Βηθλεέμ το στρατόπεόο

Χ. Σταυρινίοη, Μ τε/^υταία τερίοοο; τς; τολιορκία; του Μ. Κάττρου. ό-.τι., 15-10.19, θεοχ.
Αετοράχη, ότ:.::.. σ. *20.Ί-:270, Ιστορία του Ε/ληνικού Έθνους, τ. 10ος Αθήνα 1974, τ. 348-349,
Venezia e la difesa del Levante, da Lepanto a Candia, 1570-1670, Venezia 1986, κατάλογος τςς έκΟετ-ςς,
τ. 133-173, Σοφία Αντωνιάοη, Οικονομική κατάττασς των τζό/,εο^ν τςς Κρήτςς κατά τςν ε-οχή του
-o}iμoυ 1045-1009. Συνα/άαγές του Γεωργίου Μόρμορη, '^θησαυρίσματα'', τ. 4ος Βενετία 1907,
σ. 38-5:2, Σ. Λογιάοου-1Ιλάτ(ονος, Ανέκοοτο γα)7.Γκό χειρόγραφο γύρο3 στα τε/^υταία χρόνια τςς
-ολιορκίας του Χάνοακα, "Κρητικά Χρονικά", τ. 0ος 195:2, σ. 9τ>-130, 103--203.
:23'ι. BIMV. - (138.C.67). Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topografiche della citta di Candia
durante Γ assedio dei Tiirchi, Roma 1668, No 1: Pianta della citta di Candia assediata.
152 ΙϋΛΧΝΛ ΣΤΚΙ'ίπΤΟν

του oioiy:r{zr^ Grimaldi· στον -ροααχώνα Ιησού το στρατό^εοο του μαρκησίου de Ville*
στον τιροααχούνα Vitturi το στρατό-εοο του οούκα Battaglia* στον -ροααγώνα
Σαμ-ιονάρας το στρατότζεοο του -τρονοητ*/; Battaglia.
Ατζό τα αναγραφόμενα τΛνω στο ίοιο το σχέο',ο αναφέρουμε ότ'. στα νοτιοανατολικά
του λόφου - φρουρίου του Αγίου Δημητρίου, -έρα ατζό την κοιλάοα του ΛΙαρου/^,
εκτεινόταν η στρατοπέοευστ^ του Αγά το^-^ γεν.τσάρο^ν το στρατότ^εοο τοον τούρκο^ν 0Eoj
από ΤΓ] Αέα Κάντια είχε ήοη καταστραφεί από τους ίο'.ους* μ',α ενέργε',α του Κιοπρουλή
που πιθανότατα αποσκοπούσε να αποτρέψε', π/iov το στράτευμα του από τον
εφησυχασμό, να το αναγκάσει να όρίσκετα', σε ετοιμόττ^τα κα', να είναι ετοιμοπόλεμο για
την επικείμενη επίθεστ^. Το στρατόπεόο του ίόιου του μεγάλου ζεζύρη (Κιοπρουλή)
εκτεινόταν στα ουτικά του Χάνοακα πριν από τον ποταμό Γιόφυρο. Τέ/.ος σ'/^μειοόνονται
στον ίδιο χάρττ^ οι προχτές προσεγγίσεις το^ν τούρκουν από τα νοτιοδυτικά προς τον
προμαχώνα Martinengo. Παραττ^ρούμε λοιπόν ότι το σχεδιάγραμμα αυτό απεικονίζει
σαφώς τις κινήσεις του τουρκικού στρατού προς τον Χάνδακα που στ^μαίνει ότι
βρισκόμαστε ήδη στις αρχές του Kiiw.
Η παράθεστ^ το^ν π/ηροφοριοόν μας ττ;^ ίδια εποχή για τα τείχη του Χάνδακα,
συνεχίζεται [οε το -^^^ωστό κούδικα ττ^ς ί\Ιαρκιανής ΒιβλιοΟγκης και τα σχεδιαγράμματα που
αφορούν το [οεγά/,ο κρητικό πό/^μο. Ένα σχέδιο στο οποίο αναγράφεται η χρονολογία
Ιουνίου I()G7, ένα μήνα μετά ττ;^ έναρξη της μεγάλης επιΟεστ,ς που εξαπέλυσε ο
Κιοπρουλής κατά του Χάνδακα, εικονίζει ττρ; επί υ^ρους προο/Έ^στ, του τουρκικού στρατού
κατά του προμαχοόνα Panigra και κατάσταστ, τοον οχυρωματικοόν έργο^ν γύρο3 από
αυτόν (για ττ;^ πλήρη περιγραφή του σχεδίου βλ. στο κεφ. Β' της με/άτης, Χο 3(3)."'^ '
Συνοψίζοντας τις πληροφορίες του σχεδίου αυτού αναφέρουμε οτι το εξο^τερικό οχυρό a
coma Panigra είχε ήδη καταστραφεί από τους τούρκους. Στο χείλος της contrascarpa
υπήρχε μια μικρή στρατοπέδευσα^ του εχθρού απέναντι απο το νότιο ''πλευρό" του
προμαχδ3να, καθούς και μια ά/λη παρόμοια, απέναντι απο το βορειο orecchione του ίδιου
προμαχοόνα προς τα;^ περιοχή του S.to Spirito. Μέσα στΓ,ν τάφρο είχαν κατασκευαστεί
καλυμμένες πυροβο/σιρχίες τόσο από τους εγ/Ιρούς για τγ;.» κατά/.ηψη ττ^ς contrascarpa,
όσο και από τους αμυνόμενους για ττ;^ ανακατάληψή της. Γέλος στο "/.αιμό" - go!a - του
προμαχοόνα παραττ^ρούμε να διαγράφεται η χ,άραξη μιας "γραμμής υποχοόρηστ^ς" - ritirata
- η οποία όμο^ς δεν είχε ακόμη υλοποιηθεί στο συνο/.ο τ*Γ^ς.
Το επόμενο όμoJς σχεδιάγραμμα του ίδιου /αοοι/,α της Μαρκιανής Βιβ/.ιοΟήκης είναι

:2.ΊΓ). BMV. - Mss It.Cl VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa delle Arm! Ottomane contro...
Venetia... 164.5... sino Γ anno 1669. No 107. cc. 221-222. 28 Zugno 1667.
ΤΛ Ιϋ'λΜιΊΊΚΛ TFJXII TOV ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 153

ακόαη τζιο στ^ααντικό χαι -αραστατικό, αε rr^v -ροοτιτ'/κή (αίονοαετρ^κή) ανα-αράσταστ^

ολοκλήρου του -ροααχώνα Panigra αε τα ετίΟετ^κά (oχυρcϋ[JLατLκά) έργα τα οτιοία
κατασκεύασε ο εχθρός ατζό τ'.ς :28 Μαΐου έως το Λεκέαβριο του 1(.)ϋ7 (τζλήρη -ερηφαφή
του τγεόίου ζ/., στο κεφ. IV τχς αελέτης, Χο 37).'"' Συνοψίζοντας τα στοΓ/εία του
σγεόίου, τυαρατηρούαε ότι [^.έχρί τα τέλη του 1()()7 είγε κατασκευαστεί εκτός ατό
-pojrr^ ''γραααή υτοχώρηστ^ς" (ritirata) (ΙΙίν. 37.1^) κα'. η όεύτερη ritirata (Πίν. 37.3).
Ενόιαφέρον παρουσιάζουν τα οχυρωαατικά (ααυντικά) έργα τcov ζενετοόν, όπως:
• Η caponiera ατροστά σττ;-» αιχαή του προμαχώνα (ΓΙίν. 37.()).
• Οι πασσαλίοσεις προς ττρ^ contrascarpa απέναντι από το νότιο orecchione του
προααχοόνα* και φυσικά ολόκληρη η εσ(:οτερική οοαή του προμαχώνα, με το
πυροβο/,ικό στις κατά/7.ηλες θέσεις.
Αντίστοιχα τα επιθετικά έργα του εχθρού ήταν:
• Οι traverse του (Πίν. 37.1:ί) στο χείλος τΓ,ς contrascarpa, απέναντι από το
ΒΛ "μέτο^πο" του προμαχοόνα.
• Τα πηγάδια που έσκαψε για να προωθηθεί προς τα τείχη του Χάνδακα με
υπόγειες στοές (ΙΓι'ν. 37.14).
• Τα "χαρακώματά" του (Πίν. 37.17) γύρω από τον προμαγώνα στην εξοχή.
ΣτΤι συνέχεια, το επόμενο σχεδιάγραμμα του κώδικα του μεγάλου πο/^έμου,
αναφέρεται σττ,ν εξέλιξη ττ^ς προοόθηστις των τoυpκικcόv δυνάμεων και θέσεων κατά του
Χάνδακα στην πλευρά του προμαχο^^α του Αγίου Ανδρέα σ' ό}ν.η τγ, διάρκεια του KUw
(για ΤΓ^ν πλήρη παρουσίαστ^ του σχεδίου, βλ. στο κεφ. Β' της μελέτης, Χο 38).''^'
Συνοψίζοντας τις πληροφορίες αυτού του σχεδίου παρατηρούμε ότι:
• Στον πpo|J/xχώvα του χΥγίου Ανδρέα είχε αρχίσει η κατασκευή μιας "γραμμ'ής
υποχοόρηστις" - ritirata - παρά/λη/^α με το δυτικό "μέτωπό" του (Πίν. 38.Α).
• Έξω από το βόρειο "μέτωπο" του προμαχώνα, προς τ*Γ^ θά/^σσα, εικονίζεται
η tenaglia Dolfina.
• Διάφορα έργα, αμυντικά, στα εξωτερικά οχυρά και στΓ^ν τάφρο, ολοκληρώνουν
την εικόνα των θέσεων των αμυvoμέvoJV.
• ]\Ιια δεύτερη ritirata στον προμαχώνα του Panigra δεν είχε ολοκληρωθεί, ως
χατασχευ'^.

Τα σχεδιαγρά[α.[χατα του κώδικα ττ^ς Μαρκιοτ//]ς Βιβ/^οθ^γκτ^ς [j£ τις πo}^εμικές επιχει-

:23(). BMV. - Mss It.CI VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa... ό-.-.. Χο 108. cc. 223-224. 28
maggio-decembre 1667.
2■ 31. BMV. - Mss lt.Cl VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa... or.-., Xo 109. cc. 225-226, 1667.
154 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

ρήσεις του [JLεγάλoυ -ο/ν£αου εςακολουΟούν να είναι η στ/χαντικότερη και ίσους η κύρια
πληροφοριών, όγφ [JX/vo για τις κινςσεις και τις θέσεις τουν εαπο/νέαουν, α/λά και για τα έργα
που οιαρκούστ^ς ΤΓ,ς πο/^ορκίας κατασκευάζονταν και από τις όύο π/^υρές. Το Γ^οιαφέρον αας
βέβαια επικε^^τρουνεται σ' εκείνες τις κατασκευές που εφαραόστΓρκαν στον κύριο ογυρο περίβο/Λ
του Χώ^οακα, ο οποίος οιατΓ^ρείται και σ·Γ/χερα. παρά τις όποιες α/ά.οιώσεις έχουν επέλθει.
Κατά το 1007 ο Κιοποουλήε οιενήο^ηςσε τοειε επιθέσεις κατά του Χάνοακα. Ττν
i 1 · ίν i < k - * ·

τρίτΓ^ επίΟεστ^ και τγ^ γενική κατάσταστ^ τουν επιγ/ιρήσεουν εικονίζει ενα επόαενο
σχεόιάγραααα από το γ^^ωστό κούοικα ττ^ς Μαρκιανής βιβ/.ιοΟήκης (βλ. τι/νήρη περιγραφή
του στο κεφ. Β' της αελέττ,ς, Χο 30).· '·^ Στον τίτλο του σχεόίου αναφέρεται ότι ττ^
γε^^ική οιοίκηστ^ των στρατιο^τικών σουαάτουν τουν ααυνοαενουν ειγε ο γενικός προνοητέ^ς
του στρατού Antonio Barbaro. ' ^"'
Από το υπόανΓ^αα του σχεόίου Οα στ^ιχειούσουαε ιόιαίτερα ορισι^ένες πληροφορίες
οτυσχετίζοντάς τες |Λε ά/7^ς που ήόη αναφέρΟτρκαν. προκεΐ[α1νου να οόηγ-Γ/1ού|α.ε σε ορισ'οΐνα
συαπεράσματα. Στον πρo|JLαχoJvα ΤΓ^ς Σααπιονάρας στ/χειο^νεται οτι αρχηγός ήταν ο οουκας
Battaglia* στον πpo;JLαχoύvα Ιησού ο [α.αρκήσιος Villa· στον προααχουνα Martinengo αρχηγός
ήταν ο γ£?-Ίκός καπιτάνο Morosini* στον προααχουνα ΒηΟ/^έα ο προνοητέ^ς Pisani* στον
πpo[J.αχoJvα Panigra ο στρατΓρ^ός Barbaro* στον προααγηυνα Αγιου Ανορεα ο στραττ^γός
Vertmiiier. Παραττ^ρούιαε ορισ|χένες όιαφοροποιήσεις στις τοποΟεσέ^σεις τoJV αργηγο^ν, πάνου
στον οχυρό περίβολο, σε σχέστ^ [ο,ε το σχεοιάγραααα ΤΓ,ς συ77νθ*^ηΓ(ς του Francesco Collignon
(ΙΙίν. 35). Το tJsLov αςιoσ·Γ^|J.είoJτo που επανα/σιαβάνεται είναι η αναφορά του ααρκησιου Villa
στον Kprjfjjxyojyjcc zo'j Ιησού, κατά ττ;; περίοοο του 1Γ)()7.'

:?38. BMV. - Mss It.CI VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa... o,,..... Xo 1 10, cc. 227-228, 1667.
:230. Για την κύρια αναφορά του Antonio Barbaro στην οτοια ..c.piypaoc.i oAc.,. ,ις -,po=. ,οιαασιε; ,r,c
άαυνας του Χάνοακα και αε έαφαση στα αναγκαία ογυρο^αατικά εργα .,ου ετρετε να γίνουν, βλ.
Στεογ. Σ-ανάκη, Μνηαεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI, Μράκλειο ΙΟΤΒ, Relazione του Antonio
Barbaro, Φεβρουαρίου 1()07, σ. Γ) 1 κ.ες. Για τις ετευβάσεις οε στη Σαυτιονάρα του ήταν ατό
αόύνατα ετςαεία του τεριβόλου του Χάνοακα. β/,, στην ίόια έκόοση της olv7.yjZ7.z, σ. 30.
τ^40. Πιστεύουμε ότι οι τληροφορίες του χειρογράφου χάρτη του κώόικα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης
(Πίν. 33) τρέτει να Οεο^ρηΟούν τ}iov αςιοτιστες, σε σχέση με εκείνες τoJV χαλκογραφιούν του
Francesco Collignon, οι οτοιες τρετει να αντιγράυουν κάτοια τρίοτοτυτα σχεοια. Εταναλαμβάνουμε
τις αντίστοιχες τληροφορίες του όίνει ο Collignon (τρβ/,. Πίν. 33 του κεφ. Β')· στη Σαμτιονάρα
αναφέρει τον τρονοητή Battaglia, εν<:ο το όουκα Battaglia τον αναφερει στον τρομαχούνα Vitturi· στον
τρομαχούνα του Αγίου Ανόρεα αναφερει τον Baron Baroni. Γέλος ο γενικός κατιτάνο Morosini στον
τρομαγ/όνα Martinengo και ο τρονοητής Pisani στον τρομαχ(:όνα ΙΓΓ/)λεέμ όεν αναφέρονται
καθόλου στον χάρτη Χο 1 της συλ/,ογής του Francesco Collignon.
ΤΛ ϋΙ'λΧΕΊΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ TOi' ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 1 5Γ)

(J οχυρος -εριζολος κα: τα ειωτεζιχί oyyzi του Χάνοακα -αρατΓ^ρούνται να είναι

τα ίοια otccoc έχουν ήοχ αναφερθεί. Οι ''γραααές vTzoyojpr^crrc'' - ritirate - -ου εικονίζονται
(ϋεoJpoυvται κατασκευασαενες) ήταν στους —ροααγ/όνες Σαατζιονάρας, Martinengo,
]νΓ/))νεεα και Panigra, x.aOcoc και σε 0Λα τα εΗοοτερικά οχυρά. Αναφέρονται συγκεκριμένα
οι θέσεις ό/χυν τοον εχΟρικοόν 7·υροοο/.αρχΐ(»3ν yjcoj ατζο τα τείχη, καΟους και τα στ^αεία
του περιβόλου, τα ο-οία -ροσέζαλαν (Ιΐίν. αττο τον αρ. "21) έcoς αρ. Γ)!*^
υ-ομνήαατος). Συμ-εραινεται /.οιτζόν ότι η τρίτΓ^ εττίΟεστ^ έγινε σ' ολόκ/χρο το
ανά-τυγαα το^; τειχοον, ατζο τγ^ Σαατζιονάρα στους -ροααχο^^ες του Ιησού και του
Martinengo έ(:ος και τον -ρομαχο^να του Αγίου Ανόρέα, συμ-εριλαμόανομένο^; και των
αντιστοιχούν εΗ^οτερικο^ν oχυpoJV. I I τζεριγραφή είναι τοσο λε—τομερής —ου αναφέρονται
και οι νέες θέσεις τοον τουρκικοόν -υροοο/αρχιών οι οτζοίες μετατίθεντο όταν αυτό
ε-ιόα/.όταν για καλύτερα ατζοτελέσματα του εχθρικού -υροβολικού εναντίον του
Χάνοακα. Ιντζίστ,ς στ,μειοόνονται τα χαρακοόματα -ροσέ^'^^ιστ^ς τοον τούρκίον κατά των
ε?ο^τεοικούν οχ^υρών ΤΓ^ς νοτιοουτικής και ουτικής τζλευράς ττ^ς τζόλης, καθώς και τα
ρήγματα τζιου τζροκάλεσαν σττ;-' contrascarpa τΓ^ς κύριας τάφρου στ ίόια ζώνη.
Ίε).ος στΓρ; εξογή, στα νότια του Χάνοακα και ανατολικά του φρουρίου των
τούρκο^ν 'λΧέα Κάντια'', εικονίζεται για Tpcorr^ φορά το χυτ/;ριο ΤΓ/^οόλο^ν του
εγκατέστΓ,σε ο Κιοτζρουλής, για τγ;; καλύτερη εξυτηρέτηστ, του στρατεύματός του.'* ' '
Στο στ^μείο αυτό Οα 7ζαραϋέσου[χε συνοττικά τα στοιχεία μιας σειράς χα/αογραφιοόν,
στις οτοίες ότο3ς συμπεραίνεται ατζό τα υτομνήματά τους γίνεται μια ανακεφα/^ίωστ^ των
γεγονότ(:ον και το3ν το/^μικοόν ετ^χειρήσεων ατό το Μάιο 1()()7, οτότε άρχισε η μεγάλη
ετίΟεστ^ κατά του Χάνοακα, έ(ος το καλοκαίρι του Κ)()8. Οι χα/ocoγραφίες αυτές Οα τρέτει
να φι/.οτε7^/>Γρκαν [α.ε όάστ^ τρωτότυτες, αρχειακές τ/χροφορίες ή και χειρόγραφα σχέοια,
τιΟανότατα κατά ταραγ^τίνία κάτoιoJV ευροοταίοον ανο^τάτων αHιoJματoύχoJv ή συμμαγικών
Αυλών οι οτοίες είχαν ατοστεύ^ι μισ{3οφορικά, στρατΐ03τικά σώματα στΓ;^ ΚρήτΓ^, για να
ενισγύσουν τον αγώνα τοον όενετοόν κατά τοον τούρκων.
Μια ταρόμοια χαλκογραφία, η οτοία βρίσκεται στο αρχείο τ/]ς Βιβλιοθ^γκης του
^Ιουσείου Correr, αναφέρεται σε γεγονότα ΤΓ^ς τουρκικής ετίθεστ,ς ατό τγ;^ 54η ]\ίάίου
1ϋ()7 έο^ς την 51η ΑτρΓλίου 1()()8, ενοό ατό το υτόμνημα του ίόιου σχεόίου τροκύττει

2' ^ 1 . Ότον αφορά την ενοε'.κτ'.κή α-εικόνιτΓ γα/^ερίον στις εκ^ο/νές του -οταμού Γιοφυρου, των οτιοκον
το -υρο^ολικό φαίνεται να είναι σε οεάτς. -ρέπει να είναι (^^ενετικές αν και οεν υποανηαατιζονται.
Αντίθετα στο \ο '-?7 του υ7;ο;χνή|αατος του ιοίου του χάρ~η (Πίν. 119) αναφέρεται "Armata turca
accampata nella valle di Giotiro", σηαειολοντα; τον αριΟαό στην κοΓλάοα του Γιοφυρου. Τούτο
σημαίνει ότι αε τον όρο armata εννοεί τον στρατό και όχι τον στολο.
 156 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

ότί αναφέρεται καί σε γεγονότα ττου συνέβησαν έίος τον Ιούλ'.ο του Κ>08 (για την "λήρη
■περιγραφή του σχεδίου βλ. στο κεφ. Β' ττ^ς αελέτης, Χο 1ι()).'' ' Από τα στοιχεία ττ^ς
χαλκογραφίας αυτ"/;ς συνοψίζουμε τα κυριότερα, αυτά που έχουν ενοιαφέρον από πλευράς
ε·πεμβάσεο3ν στις οχυρουσεις του Χάνόακα.
• Στον κύριο οχυρό περίβο/.ο ''γραμ[Jiς υποχοόρηστ^ς" - retirate - είχαν όιααορφο^Οεί
στους -ροααχουνες Σααπιονάρας. Martinengo, Βηθλεέμ, Panigra (οιακρίνονται
όύο "γpαμfJLές" και σ·Γ/α.ειοόνονται στΓ^ συνέχεια του υπομγ/]υΛτος, Πίν. 40.::?(>,
::?7) και του Αγίου Ανορέα (Πίν. 4().Μ, Ρ, Q, R, S).
• Ο ετιιπρομαχούνας Barbaro, στον ημιπρομαχοόνα το^ν αρσανάοων, είχε
επανακατασκευαστεί (Πίν. 40.Τ).
• Στο στόμιο του κόλπου του Αερματά προτάθηκε να κατασκευαστεί ένας
μούλος (Πίν. 40.5).
• Ό/^ τα εξθ3τερικά οχυρά παρουσιάζονται με τις οικές τους "γραμ|α1ς
υποχώρηστ^ς", ενού στ/χειώνονται και οι n/iov πpooJθημέvες οχυρές θέσεις τoJV
αμυνομένο3ν (freccie και bonetti) στα ε?OJτεpικά οχυρά τΓ;ς νότιας και όυτικής
πλευράς του Χάνόακα. Π ταχύτητα με ττρ^ οποία κατασκεύαζαν αυτές τις
προκεχωρη|μένες αμυντικές θέσεις διαφαίνεται από τα αναφερόμενα στο
υπόμνημα ότι το bonetto 0?oj από τον προμαχούνα του Αγίου Ανορέα έγινε
μέσα σε μια αέρα (Πίν. 40.54).
Π επιτελική στ^μασία τoJV εικovιζo|JivoJV στον χάρτη αυτο στοιχείου; αποδεικνύεται
και από τη λεπτομερέσταττ, αναφορά το3ν θέσεoJV το^ν τουρκικ^όν πυροβο/^ρχιούν γύρο3
από τον Χάνόακα ταυτόχρονα με τον αριθμό και το είοος του πυροβολικού που είχε η κάθε
μια, cDJkOL και το τμήμα τoJV οχυρούσεουν του Χάνόακα που εβαλετο από τις ίόιες εχθοικές
πυροβο}ναρχίες (Πίν. 40.40-75).

:?4;2. Στον τίτλο τον σχεόίον (ΓΙίν. 40) αναφέρεται ο ααρκήτιος Francesco Ghiron de Villa και τούτο
πρεπει να οη/.ούνει ότι σχεδιάστηκε κατά όιαταγς του και υπό την εποπτεία του, αρού είναι γ^^οατό
από τα η[αεοολόγιά του ότι αναχούρητε από την Κρήτη τον Απρίλιο του 1GG8. Επίσης από τα
βιογραφικά του στοιχεία, με βάση ιταλικές βιβ/,ιογραφικές πηγές, πέθανε στο Torino το 1G70, βλ.
υποσ. ;255 του κεφ. Α'-8 της μελέτης αυτής. Γι' αυτό όιατηρουμε μεγάλη επιφύ/σιςη για την
πληροφορία ότι ο Villa πέθανε στην Κρήτη το Δεκέμβριο του 1GG7 αφού πληγούθηκε, όπο^ε
αναφέρει ο θεοχ. Δετοράκης, βλ. Θεοχ. Αετοράχη, Ιστορία της Κρήτης, 1ί)ί)0, σ. :2G7.
Πιθανότατα να πρόκειται (αυτός που αναφέρει ο Θ. Δετοράκης) για κάποιον συνούνυμο συ'^ιγ'ενή
του μαρκησίου Franc. Ghiron de Villa, του υπευθύνου της οργάνοοσης του στρατοπέόου εκτόε
τειχούν την άνοιςη του 1GGG, όπίος μπορεί να ερευνηθεί στην έκόοση Alessandro Camerata,
Funerale, lettere, parenti e compositioni per il Sig.r Marchese Franc. Villa, in Ancona 1669, σ. o-l::?, και
όπου αναφέρεται χρόνος θανάτου κάποιου συνίόνυμού του ο Δεκέμβριος 1GG8.
7:i ηΐ':Μ':ΊΊΐ<Λ tfaxu toy xasaaka 157

Oi πληροφορίες του υτιοανήαατος συνεγίζουν αε ττ^ν αναφορά των τουρκίκο'^ν,

ετιΟετικών έργων 7:ου κατασκευάστΓρκαν στΓ^ ο'.άρκεία ΤΓ,ς ττο/.ωρκίας σττ,ν τζ/χυρά ττ^ς
Σααττωνάρας. Τα έργα αυτά άρχισαν τΓ,ν 5χ Ιουνίου του Κ)()8 και συνεχίστΓρκαν έως τ*Γ:ν
13η Ιουλίου του ίοιου καλοκαιριού (Πίν. 40.73-88). Το π/^ον στ^ααντικό δεοουιένο αυτής
ΤΓ,ς σειράς το^ν πληροφοριών είναι η επισ-ήιχανστ^ ττ^ς θέστ,ς "αεταφοράς" και τοποθέττ^σ-ης
703αάτων (τααιευτήρας) που οηαιούργ-ςσε ο εχθρός έξω από τον περίβολο του Χάνδακα
στην εξογΤρ αεταξύ των εξο^τερικίόν οχυρο^ν του rivellino S.to Spirito και του ridotto του
Αγίου Ανδρέα, επεξηγώντας ότι 0α τα χρησιμοποιούσαν για τςν κατασκευή των
γαρακο^ί^το^ν '"προσέ^^γιστ^ς" αε επιγωαατώσεις. Και τούτο γιατί σ' εκείν*/] την περιοχή
υπήργε στο έδαφος φυσικός βρά^χος, αρκετά επιφανειακά και δεν απορούσαν οι τούρκοι να
σγηιαατίσουν τα χαρακούαατά τους αε εκσκαφές.
Το σχεδιάγραααα του Χάνδακα που στη συνέγεια παρουσιάζουμε είναι από τη
"Ι'^-'ο^στή σειρά του Francesco Collignon, Χο 5 (β/.. ~λήρη περιγραφή του στο κεφ. Β'
της αελέτης. Χο 41). '* ' Τα συμπληρωματικά στοιγεία που αναγράφονται στον τίτλο
του σγεδίου επιβεβαιώνουν την παρατήρητή μας ότι αυτές οι χαλκογραφίες παράγονταν
κατά παοαγγελία κάποιων αvoJτάτωv αξκοματούχων της Γαληνοτάττ^ς Δημοκρατίας
κατά τη διάρκεια της δραματικής πολιορκίας του Χάνδακα, όπως στην περίπτωστ,
αυτή ήταν ο εκλαμπρότατος Antonio Grimani, πρεσβευτής της Βενετίας στον πάπα
Clemente τον 9ο. Από το υπόμνημα του σγ/δίου, το οποίο παρουσιάζει κατά βάση τα
ίδια, ο^ς τώρα, ^^^οοστά στοιγ/ία τoJV πολεμικών επιχειρήσεων επιστ^μαίνουμε ιδιαίτερα
τα ακόλουθα.
• Επιβεβαιώνεται η καταστροφή του τουρκικού στρατοπέδου ΤΓ,ς Χέας Κάντιας
(Πίν. 41.31).
• Σημειώνεται η βοήθεια που έφτασε στον Χάνδακα με Tr]v ενδεικτική
απεικόνιστ^ δύο γα/^ρίόν έξco από τον κόλπο του Δερματά (Πίν. 41.41).
Ακοιβούς rr^v ίδια χρονιά, το 1()()8, παρουσιάζεται μια γα/ο^ογραφία ίδια με τΓ^ν
προηγούμενη, με υπογραφή (οος σχεδιαστή) του Francesco Sabbadini και αφιερωιτιένς
στον εκλαμπρότατο αξκοματούχο τςς Bologna, τον Felippo Μ.a Barbazzi. Όπως ήδη
περιγράψαμε και σ' ά}7.ο κεφάλαιο της μελέτης (βλ. το κεφ. Β', Χο 4ί)~'' υπάργει
πλήρης ταύτιση το^ν εικονιζομένοον στοιχείων στα δύο αυτά σχεδιαγράμματα.

BMV. - (138.C.67). Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topografiche della citta di Candia
durante Γ assedio del Turchi, Roma 1668. No 2: Pianta della citta di Candia assediata da Turchi.
2' \\. ASV. - Miscellanea Mappe, No 1436. Francesco Sabbadini, Pianta della citta di Candia assediata da
Turchi, 1668.
158 ΙϋΛΧΝΛ ΣΤΗΙΜϋΤΟΙ·

Ετζίβεβοίίώνεται κα'. τζάλι το γεγονός ότι Οα τζεετζει να είγαν, ojc -zoz'jtjj^ το ίόιο αργικό-
γειρόγρα^τ^οι-σγεοιο.
Η τυεττοίθηο"/^ αας ότι στον κοόόικα του αεγάλου -o/l[xo'j (Λίαρκιανή Βιζ/.ιοϋ*/;κη)
-ερι/^αδάνονται τα τζ/άοΊ αυθεντικά στοΓ/εία. αςιότζιστα για τις -/.ηροφορίες του
T.apfj'j^iciLX/sjv, αε τ,ο/^άς ενόιασέρουσες λεττοιαερειες, ετιτε/.ικές α/7^ και καθαρά
τεχνικές του σχετίζονται ϋ.ε ετεαβάσεις στα ίοια τα τείχη κατά ττ, οιάρκεια το^ν
το/^αικών ετιχειρήσεων, ετιβεβαιοόνεται και αε το ετόαενο σχέοιο. Ιίαρουσιάζει την
ετίθεσ-Γ] το^ν τούρκων ατό την τ/.ευρά της Σαυ.τιονάρας το 1()(j8. ααζί αε ό/σί τα
ετιθετικά έργα τους ότως είχαν καταγραφεί αέχρι την 17η Χοεαζρίου του 1GG8 (βλ.
και στο κεφ. Β' της αε/^ττ^ς, Χ'ο 43)."'" Οι ααυντικές κατασκευές το^ν βενετοόν α/7.ά
και οι θέσεις τοχ^ τούρκο^ν, ότοος εικονίζονται σε αεγαλύτερη κ/έαακα, ταρουσιάζουν
ιόιαίτερο ενόιαφέρον. Ατό τα στοιχεία αυτά αναφέρουαε εκείνα του για τροότη φορά
όιακρίνονται σε σχέοιο, ή ά/7.α του όιαγράφονται ευκρινέστερα, έστoJ και αν είναι ήόη
-'Ρ^ωστα ατό υτοανήαατα τροαναφερΟέντο^-' σχεόίcov.
• Έςοο ατό την τύλη ττ^ς Σαατιονάρας υτήρχαν bonetti και caponiere
(εHoJτεpΓκές καλυαυίνες ααυντικές κατασκευές για τυροβολικό) (ΙΙίν. 43.Λ1).
• Στον κύριο κοραό του τροααχοόνα της Σαατιονάρας όιακρίνονται γαραγαένες οι
τρεις ''γpαα|JLές υτογοόρηστ,ς'' - ritirate
- η τρώτη (Πίν. 43.Χ) ταρά/Χη/χ αε το βόρειο "αέτcoτo'' του τροααχο^να,
- η όεύτερη (Πίν. 43.Γ) στην gola - το "λαιαό" - του τροααχοά/α άφηνε
ατ' το εσοοτερικό στόαιο της στοάς της τυλίδας της Σα|ατιονάρας με
ττ;^ οτοία και συνδεόταν, α/ά.ά και ΤΓ,ν είσοδο της στοάς του οδηγούσε στην
"χααη/νή τ/^ατεία" του νότιου "'τλευρου'' του τpoααχoJvα· τ).ηροφορεί
ταυτόχρονα ότι αυτή η δεύτερη ritirata εγινε υτό την ετίβλεψη του
τρονοητ-Γ, Gonzaga,
- η τρίττ^ ritirata, οτοία κατασκεύαζαν εκείνη τγ;; ε-ογ}^^ ήταν
χαραγμένη σττ^ βάστ^ του ετιτρομαγοόνα Zane, αφήνοντας εκτός ττ^ς
γραμμής αμύνης τίον βενετών ο\ο·/Χ'Γ^ρο το αμυντικό σύστημα του
τρομαχούνα και της τυλίδας της Σαμτιονάρας.
Οι αΊα'^ορες στις θέσεις τοον τούρκοον αφορούν κυρίους -υρο^^ο/αργίες με τον αριθμό
το^ν κανονιούν, το είδος τους και τα τμή[αατα του το/νΐορκου;αενου Χανδακα, του τροσέβα/σιν.
Τα 7ζ~/\εοΊ όμoJς ενδιαφέροντα στ/αεια του σχεδίου, τα οτοία ατοτε/.ούν και

->43. BMV. - Mss ΙΙ,α νπ 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa, ό-.-., Xo 1 11, cc. 229-230. La
parte di Sabionera della citta di Candia attaccata da! Turco.
ΤΑ βΙ':μ·:ίίκλ τειχιι ror χλ.χλλκλ 159

crr^aavT'/z-a οεοο[χενα για τις καταστροφές τιου εττήλΟαν στα οενετικά τείχη του Χάνοακα,
είναι η ε-ισ^/^αανστ, τίον ρηγαάτο-)ν ττου έγιναν στο βόρειο και βορειοανατολικό ταήαα του
ογυρού -εριβό/.ου σττ;^ -εριοχή του /.ιαανιού και ττ,ς Σαατιιονάρας. Έοος τις αρχές /.οιτζόν
του Χοεαβρίου του 1()ϋ8 είχαν γίνει τα ακόλουθα ρήγαατα σ' εκείνη ττ^ν ττλευρά.
• Ρήγαα στην αιχαή του -ροααχώνα της Σαατιιονάρας (ΙΙίν. 43.15) ~ου έγινε
αετά αττό τουρκικές αίνες ττου σχηαατίσττρκαν αττό ένα τιηγάοι με υ-όγειες
στοές, οι ο-οίες -ρογώρησαν σε μήκος (ανά-τυγμα) 70 passi (1:21,80 μ.).
• Ρήγμα στο άκρο του Καστέ/7\,ο του μώλου, -avco στο στόμιο του λιμανιού
(ΓΙίν. 43.1(j), μήκους 10 passi (17,40 μ.).
• Ρήγμ.α τζου έγινε στη Οέστ^ ττ,ς -υροβολαρχίας των αρσανάοων (Πίν. 43.17).
Η -υροβο/σιρχία εκείτΓ^, οη/^αοή τα parapetti τζου τη σχημάτιζαν, Οα τζρέ-ει να
βοισκόταν στο οοόμα ~άνω ατιό τους θολούς των αpσαvάόcov, των nuovissimi.
• Ρήγ|χα τΐου έγινε στο orecchione του "-λευρού" το^ν αρσανάοων (Πίν. 43.18).
II -εοιοχή της Σαμπιονάρας είχε ήδη ετζιστ/ο-ανΟεί στις αναφορές των υ-ευΟύνων
για ΤΓ^ν άμυνα του Χάνδακα, 03ς το ένα α~ό τα δύο τζ/^οί μειονεκτικά στ^μεία ττ^ς
ογύρωστ^ς rr^c πολιτείας. Το ά/7/j στ/μείο ήταν η περιοχή του Αγίου Ανδρέα. Τις επιθέσεις
τοον τούοκο^ν κατά του προμαχοόνα S.to Spirito (Αγίου Ανδρέα) σ' όλο το διάσττ^μα του
1(308, παοουσιάζει το επόμενο σχέδιο από τον κώδικα τςς Μαρκιανής Βιβ7.ιοθ*Γρκης
(πλήρη περιγραφή του σχεδίου, βλ. στο κεφ. Β' ττ^ς μελέττ^ς, Χο 44).'""' Από το
υπόανημα που συνοδεύει το σγήδιο επι-χςμαίνουμε τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία.
• Οοισμένα εξωτερικά αμυντικά έργα των βενετών που είχαν γίνει
αεταγενέστερα: τον ''πύργο" Priula (Πίν. 44.ί), το οχυρό Scocese (Πίν.
44.7), την πυροβο/^ρχία Spar δη/σιδή ττ,ν κατασκευή που την σχημάτιζε
(Πίν. 44.9).
• "Αποκοπές" σε σ·/^μεία τcov τειχών, δη/.αδή ένα είδος "γραμμής υποχώρηστ^ς"
- ritirata - που στην περίπτωστ, αυτού του σχεδίου ονομάζεται taglio*
παοόαοιες "αποκοπές" σημειώνονται: στον πύργο Priula (Πίν. 44.5) και στον
κύριο κορμό του προμαχώνα Αγίου Ανδρέα (ή S.to Spirito), όπου
παρουσιάζονται τέσσερις (ή πέντε) παρόμοιες. Πιό συγκεκpι;Jivα διακρίνουμε:
- την πρώτη "αποκοπή" που αναφέρεται μόνο στο υπόμνημα, α/7νά δεν
φαίνεται σημειοομένη στο σγήδιο,
- τη δεύτερη "αποκοπή" (Πίν. 44.4) που είχε διαμορφωθεί κάθετα στο

24(>. BMV. - Mss It.Ci VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa, ό-.-.. No 112, cc. 231-232:
Attaco di Candia. Dalla parte di S. Andrea Γ aAo 1668.
IGO ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΗΡΙϋΤΟΓ

βόρείο "[ο^τω-ο" του -ροααγώνα, τε σγεοόν γάροίίτ^ αε τον

κααπύλο άξονα της στοάς ττ^ς —υλίοας του Αγίου Ανορέα,
τ-ην τρίττ, '^oL-oy.o—r^'' (ΙΙίν. 44.(0 τιου απέκλειε ολόκληρο το ααυντικό
σύστημα του προααγούνα, ααζί και αε την πυλίοα.
• Είχαν κατασκευάσει ένα αικρό rivellino, όίπ/^ στο εσcoτεpικό στόαιο της στοάς
της πυλίοας του Αγίου χΥνορέα (ΙΙίν. 44.IU), το οποίο πρέπει να συαπλήpoJvε
την άαυνα της τρίτης "αποκοπής".
• Επισ-ηααίνεται η εκκλησία της Αγίας ΙΙελαγίας (ΓΙίν. 44.13), ακριζο'^ς στην
εσωτερική π/^υρά της τρίτης "αποκοπής" και στο ταή[α.α προς τη Οά/.ασσα.
• Την τέταρτη "αποκοπή" σγεόίαζαν όίπ/^ στην τρίτη, προς το εσο3τερικό της
πόλης, αε αια χάραξη περισσότερο σύνθετη* από τον τροπο της σχεοίατης της
αε εστιγμένη γραααή οηλούνεται ότι κατά πάσα πιθανότητα οεν υαλοποιήθηκε
αυτό το έργο.
• Κάτο^ από τη "χααηλή πλατεία" του νότιου "π/.ευρού" του προααχοόνα του
Αγίου Ανόρέα, τηαειοόνονται πηγάοια-είσοοοι για τη οηαιουργία υπογείων
στο(ύν, χρησίαων για την αντιαετοόπιτη τίον εχθρικίον aivojv (ΙΙίν. 44.ί7).
• Τέλος οι ααυνόαενοι, έoJς τα τέλη του Ι()()8 ίσο^ς να είχαν κατασκευάσει την
τελευταία "αποκοπή" - taglio ή ritirata - η οποία γ^αράχθηκε από το (jiaov της
cortina S.to Spirito - Panigra έoJς το παράλιο τείχος προς τον Λεραατά (Πίν.
44.28). Η κατασκευή αυτής της τελευταίας αποκοπής εαφανίζεται πλήρης
στη χάραΗή της, αε ένα πλήρες ααυντικό αέτoJπo, με ολες τις επί μέρους
κατασκευές οι οποίες θα μπορούσαν να εΗασσα/.ισουν την αυτοτελή λειτουργία
της ως εσωτερικής, αμυντικής γραμμής.
Από τα ούο τε7.ευταία σχέοια που συνοπτικά παρουσιάστηκαν και αφορούν τα ούο
επικίνόυνα τημεία της άμυνας του Χάνόακα, οιαπιστοόνεται οτι ε(ος τα τέλη του Ι()()8,
οι τούρκοι είχαν π/^ον φτάσει στα τείχη του κυρίου οχυρού περιόο7.ου και είχαν ήόη
προξενήσει αvεπαvόpθoJτες ζημιές.
Στην ίόια περίοοο τοον πο/.εμικοόν κινήσεοον του 1()()8 πρεπει ν ανάγεται ενας
χειρόγραφος χάρτης που βρίσκεται στη Ηιβ/.ιοΟγκη του Μουσείου Civico Correr (πλήρη
περιγραφή του σχεοίου, βλ. στο κεφ. Β' της με7.έτης. Χο 4^)).'" Απο το υπόμνημα του
σχεόίου γίνεται αντι/.ηπτό ότι επανα/^αμβάνονται ηοη "^ρ^ο^στά στοιχεία, ενώ η
σγεόιαστική τεχνοτροπία του είναι πο/τό ο-χηματική και οεν παρουσιάζει χανεντ. ιοιαίτερο
ενδιαφέρον για να ανα/ουθεί περισσότερο.

BIVIC. - Cartella No 28. Vera pianta di Candia assediata da Turchi, XVII sec.
ΤΛ liEM-yriKA ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 1 () 1

Στο τ^χείο αυτό και ενοό οι -αραστατικές α-εικονίσείς των θέσεων των ούο
αντιααγοαένο^ν πλευρών, αέσα από σχέόια, αας έόωσαν αια πληρέστερη εικόνα των
επεαζάσεοον πάνο^ στα τείηη του Χάνόακα, είναι ηρήσιαο να συνουάσουαε και τις
πληροφορίες που επισ·ςαάνΟηκαν σε τεχνικές αναφορές και ά/7.ες εκθέσεις υπευθύνων από
τγ;; ΚρήτΤρ χειρόγραφα, τεχνικής φύστ,ς, από τα τελευταία που γράφηκαν εκείνους τους
όεααατικούς αήνες ΤΓ,ς τε/.ικής φάστ^ς τςς πολιορκίας και τα οποία [ο,ας βοηθούν να
ολοκληρώσουαε ττ;; εικόνα ΤΓ^ς κατάσταστ^ς τοον οχυρώσεοον της πολιτείας πριν
παραόοθει στους τουρκους.
Γενικός προνοητής τςς Κρήτης τ*ςν ίόια εποχή, 1()ϋ7-()8, ήταν ο Bernardo
Nanni. Σε αιαν επιστολή του (Φεβρουάριος 1(>()8) ανακεφαλαιώνει τις επιπτώσεις πςς
ποοηγού;χενης τουρκικής επίθεσ-ςς και τους τρόπους που τις απεκατέστησαν (μεταγραφή
ταήαατος rr^c επιστολής, βλ. στο κεφ. Γ' της αε/άτης, Χο 58). Επαναλαμβάνεται
ότι η επίθεστ, αυτή, μέσα στο KUw, έγινε κατά του προμαγοόνα Panigra, του εξωτερικού
ογυοού (a coma) Panigra, ττ^ς ημισελήνου Moceniga και όλης τΓ^ς εξωτερικής ζώ^-τΓ^ς από
το rivellino Panigra έoJς το rivellino S.to Spirito. Κάνει ιόιαίτερη μνεία σττ;/ επίθεστ^ κατά
του ποοααγοόνα Panigra, που έγ/ι ήοη αναφερθεί και μάλιστα με αρκετά παραστατικό
τοόπο, αε λεπτομερή σγήοια. Ιοπίτςς αναφέρει για τις όυνάμεις του τουρκικού
πυοοβολικού το οποίο προσέβαλε τον προμαχώνα Panigra. Το ενδιαφέρον σ-ςμείο πςς
αυτής του Bern. Nanni, είναι η περιγραφή τr^ς αρχικής επίθεστ^ς των τούρκων
κατά τςε περιογής του προμαγοόνα του Λγίου Ανδρέα (ή S.to Spirito) και των εξωτερικών
του ογυεών. Αναλύει τις επεμβάσεις που έκαναν οι βενετοί για ν' αντιμετωπίσουν τις
ΤΓ^ς επίθεσ-ςς. ινναφέρει για μια έξοδο το^ν αμυνομένο3ν, εκτός τειχών, στην
πεοιογή του Αγίου Ανδρέα, έξοδο ενός σοόματος ()U ανδρών από την Αυλή πςς Σαβοΐας
υπό τιc διαταγές του colonello Alborio και με πς συνοδεία του κυβερνήπς Tadia Mota.
To αποτέλεσμα αυτής τςς μικρής επίθεστ,ς κατά των πολιορκητών ήταν ο θάνατος ::?0
τούοκίον και εξαίρεται με ιδιαίτερη υπερηφάνεια η γενναιότατα το3ν ανδροόν. Είναι φανερή
η προσπάθεια επίδειξης υψηλού φρονήματος απαραίτητου για τις τάξεις των
πo/.ιoρκη[Jivωv εκείνες τις δύσκολες ό^ρες.
Ο Bemando Nanni συνεχίζει στ^ν ίδια επιστολή με rry ετζίΟετΓ^ στ^ν περιοχή τ^ς
Σααπιονάοας και την εγκατάσταση, μεταξύ ά/ά.ων, μιας ισχυρής εχθρικής
πυεοβολαργίας, αποτελούμενης από 5 κανόνια, τα οποία προσέβα/^αν το λιμάνι. Το
ποόβλημα προσέγγιστ,ς στην πό>η για βοήθεια και ανεφοδιασμό τΓ^ς από τγ, θά>^σσα

:2'ι8. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F; 816. Candia (1667-68), Prow. Gener.
Bernardo Nani, Candia 11 1 1 Febraro (1667) 1668.
 162 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤ1·:ΐΜ1)Τ()ν

y.cCkj—'ZO^OLv όσο ήταν ουνατόν, xvpiojc τγ^ oltJj τον vJjtcrjj -ryj Λεραατά. Παρά την
τροστζάθεία του Nanni να οεί^ει ότι η άαυνα του Χάνοακα ^^ρισκόταν σε ανεκτ/;
κατάστασ·/^ χωρίς αεγά/σί κενά κα: ε/7.είψε'.ς. ήταν φανερό ότί η ανααενόαενη ε-όαενη
ετιίθεστ^ τοτ; τούρκων Οα ατζορούσε ν' αντιαετοο-ισΟεί αόνο αε αεγάλο αρίΟαό
στρατιωτών καί πολεαοφοοίο^ν.
Σ' αυτό το κρίσ^αο στ^αείο το^ν ττολεαΓκοόν ε-ιχειρήσεο^ν, το Μάρτιο του 10(ί8, ο
ετ:ι0εωρητ·/]ς τoJv οχυρώσεο3ν και του τζυροζολικού του Χάνοακα, cavalier Filippo Besseti
di Vemeda καταθέτει στο γενικό προνοησς ΚρήτΓ^ς Bernardo Nanni αια αναλυτικόταττ^
αναφορά για τα ααυντικά έργα σττ;^ τζόλη και τον αριΟαό το^ν εργατοόν και τεχνιτοόν του
ήταν αταραίτητοι για ττ^ν κατασκευή τoJV σχετικοόν ζε/τκυτικοόν ετεαζάσέων (τλήρη
μεταγραφή του χειρογράφου, βλ. στο κεφ. Γ' της αελέτΓ^ς, Χο Γ)!))."'"' 0 Vemeda
επικεντρώνει ττ;; περιγραφή του σττ;^ επίθεστ, του KUw, στΓ;^ περιοχή από το εξωτερικό
οχυρό τ·Γ;ς S.ta Maria έως και τον Αγιο Ανορέα. Αρχίζει να περιγράφει ανα/^υτικά τις
καταστροφές και να καθορίζει τις απαραίττ^τες επεμβάσεις αποκατάστασ·/]ς τουν ζημιοόν
από το εξωτερικό οχυρό (ridotto) του Αγίου Ανορέα και πpoχoJpά στο rivellino του S.to
Spirito. Στο riveilino αυτό οι υπόγειες στοές του (ανθυπονόμευσ-Γ]ς - contramine) προς
Tr;v πλευρά του προμαχούνα Panigra βρίσκονταν κάτoJ από την placca, το φυσικό βράχο
που υπήρχε επιφανειακά στο υπέόαφος εκείνης τ*Γ^ς ζίύνης. Τόνιζε ότι έπρεπε το όίκτυο
των διακ/^όούσεων το^ν υπογείων στοών να επεκταθεί προς ττ;^ contrascarpa από
π/.ευράς αμυνομένων. Υπολόγιζε οε και τον απαιτούμενο αριθμό εργατών και τεχνιτών
για τις εργασίες που προγραμμάτιζε και έπρεπε να γίνουν. Γι' αυτό όμως το θέμα θ'
αναφερθούμε παρακάτω.
Σττ^ν αναφορά αυτ*/] της 25ης ΛΙαρτίου 16()8, ο Vemeda συνεχίζει να περιγράφει
μ.ε την ίδια αναλυτική fiiθoδo τις ε/Χείψεις και γενικά την κατάστατη τμημάτο3ν το3ν
οχυρώσεο^ν του Χάνδακα, καθοός και τα απαιτούμενα εργα για τη βελτίωτη της
αμυντικής ικανότητάς τους: οχυρό a coma Panigra, rivellino Panigra, ημισέληνος
Moceniga, rivellino Βηθ>^έμ, οχυρό (a coma) της S.ta Maria είναι οι εξωτερικές
οχυρώσεις που περιγράφονται όχι μόνο ίος τρος τα (απαιτούμενα) αμυντικά έργα, α/^.ά
και για την απoτελεσ[Jιατικότεpη οργάνωτη του τροπου το^ν επεμβάσεο3ν, ώστε οι
εργάτες να μην ήταν εκτεθει|Jivoι σε πιθανές εχθρικές επιθέσεις κατά τη διάρκεια
εκτε^^της το^ν εργασιοόν.
Ο Vemeda συνεχίζει με αναφορά στη μεγά/:η, κύρια τάφρο και την contrascaφa

ΐ?49. ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 816. Candia (1667-1668). Candia, li 25
marzo 1668, cavalier Vemeda.
ΤΛ liiCM-yriKA παχπ ror χλχλλκλ 1()3

ΤΓ^ς (στο ταήαα ατιό τον -poaaycova Martinengo και ττρος εκείνον rr^c Βηθλεέμ -
νοτιοουτ'.κή, ουτ'.κή -/^υρά): 0'.αop0Jσε'.c τ(:ον ετζ'.φανεκόν τγ^ζ τάφρου ατιό τις βρογές,
ατιοστρά^ητσ-Γ] τοον νερών και ττ^ς /^σττΓ,ς ατζό τις οιάφορες υπόγειες στοές και τις
αμυντικές κατασκευές που βρίσκονταν ;αεσα σ' αυτήν, ζελτίωστ^ ττ,ς κατάσταστ,ς ττ^ς
falsabraga και τΓ^ς banchetta της τάφρου, όπου υπήρχαν, αποκατάσταστ, των
πασσαλοόσεοον και τίον υπογείων οοών επικοινίονίας μεταξύ το^ν εξcoτερικώv οχυρών κατά
μήκος τΓ,ς contrascarpa, ήταν οι κύριες προτάσεις του για τα προαναφερθέντα τμήματα.
Επεσ-Γ/μανε ιοιαίτερα τις αουναμίες ττμ πλευράς προς τγ^ Οά>οισσα, έξω από τον
προμαχώνα του Αγίου Ανόρέα όπου υπήρχαν τα ατελή εξωτερικά αμυντικά έργα
(tenaglia του Αγίου ^Υνορέα, πυργίσκος Priuli) και τα οποία άφηναν ουσιαστικά ακάλυπττ^
τΓ,ν περιοχή εκεί^;*Γ^. Πpoκει[Jivoυ οε να αποφύγουν αιφνίόιες εχθρικές επιθέσεις, ο Vemeda
ποότεινε τγ;; κατασκευή μιας ενισχυμένης πασσάλοοστμ σττ;; tenaglia του χλγίου Ανόρέα.
Η ίόια αναφορά του Verneda προχωρά στον κύριο οχυρό περίβολο αναλύοντας με
/.επτομέρεια ό/^ τα μειονεκτήματα και πρότεινε τις απαραίττ^τες επεμβάσεις για να
καλυφθούν οι ε/λ^ίψεις. II περιγραφή αρχίζει από τον προ|ϋΐαχώνα Αγίου Ανόρέα και τις
"γραμμές υποχώρηστ,ς" - ritirate - σ' αυτόν, την "χαμηλή π/^τεία" του, τα parapetti
και τις θέσεις του πυροβολικού. Σημαντική πληροφορία στο στ,μείο αυτό είναι η
επισ·/]μανσ·η του Vemeda για τις contramine του προμαχώνα του Α-γίου Ανόρέα,
επιστιμαίνοντας ότι κατασκευάστΓρκαν μετά τ*Γ, όεύτερη επίΟεστ, (όεν όιευκρινίζει αν ήταν
του 1003). Βρίσκονταν όε πάvoJ από το φυσικό βράχο (placca) του υπεόάφους εκείνης
ττ,ς περιογής, όη/^όή λίγο πιο ψη)^ από το επίπεόο το^ν OεμελίoJV. Το ίόιο συνέβαινε και
με τις contramine ττμ cortina S.to Spirito - Panigra. Τόνιζε όμως ότι με ττ^ όιάταξη αυτέ^
των στοοόν ανΟυπονόμευστ^ς τα αποτελέσματα μιας έκρηξής τους Οα είχαν καταστροφικές
επιπτοόσεις στις γραμ|α1ς του εχθρού μόνον εφόσον αυτός προχωρούσε επίγεια* αν
προωθούνταν με υπόγειες στοές, κάτω από ττ^ν placca, η έκρηξη των contramine των
αμυνομένων όεν Οα είχε κανένα αποτέλεσμα εξωλόθρευσης για τους τούρκους. Γι' αυτό
ο Verneda πρότεινε επέκταση των στοών των contramine κάτω από την placca. Επίσης
περιγράφει τον τρόπο επέκταστ^ς αυτού του υπογείου όικτύου και προς το rivellino του
S.to Spirito. Στον προμαχώνα Panigra, καταστροφές από τις τουρκικές επιθέσεις υττΓ^ρχαν
σ' αρκετά μεγάλη έκταστ^ α/λ^ ήταν επιφανειακές.
Στον ίόιο προμαχά)να το σύστημα τοον υπογείων στοών όιαττ^ρούνταν σ' αρκετά
κα/η χοίτάστατΓ^, προς μεγάλο όφελος τουν αμυνομένων. II όεύτερη ritirata του
προμαχώνα Panigra Οα έπρεπε να είχε ·Γ;όη τελειοποιηθεί αν όεν απασχολούσαν το
συνεργείο το^ν εργατών σ' ά/λα έργα. Συμπερασματικά προτείνει ΤΓ,ν ανάγκη αύξηστ^ς
του αριθμού τoJV εργατοόν. Ο Verneda συνεχίζει με τις επιόιορθώσεις στα parapetti ττ^ς
cortina Panigra - Βηθλεέμ, του προμαχώνα Βηθλεέμ, τις ritirate αυτού του τελευταίου.
 164 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

τις "χααη/νές -/^τείες" του, α/Λα vsjj. τις αντίστοιχες υτζογειες στοές στ-ςν ίοια -εριοχή.
Οι ίοιες παραττ^ρήσεις συνεχίζονται σττρ; cortina ΒηΟλεέα - Martinengo και στον
—ροααχώνα Martinengo. Ολοκ/.ηρο!)νει αυτςν τςν εκτενή αναφορά αε την κατάστασ-ς τoJv
7ζυροβο}ναρ7ΐα)ν σττρ; —λευρά του λιαανιού και τοον αpσαvάooJV. Κλείνει τέλος αε
προτάσεις για κάποιες ;αεγά/.ες ritirate - "υπογ/ορήσεις" - στο εσoJτερικό π/^ς πό/.ης, από
τον Martinengo |ii7pi ττ^ Οά/^σσα, α/7.ά και yopco από ττ^ αεσαιοονική οχύρωστ^ ττ^ς
παλιάς πόλης.'"'"
Στην αναφορά του Fil. Besseti cii Verneda της ::?Γ)ης Μαρτίου 1()()8,
επισυνάπτεται ένας πο/.ύ ενόιαφέρον κατάλογος για το συνολικό αριΟαό το^ν εργατο^ν. τ<:ον
τοιγοποιών (mureri) και τoJV ξυλουργοόν (marangoni) οι οποίοι Οεο3ρούνταν απαραίττ^τοι
στα συαπληρωαατικά έργα που προγραααατίσττρκαν να γίνουν τςν ίόια εκείνη περίοοο του
1G68. Στον κατάλογο οιακρίνονται οι επίγειες εργασίες από εκείνες κάτoJ από την
επιφάνεια του εόάφους. Είναι οε αια συνοπτική απαρίΟαηστ^ τoJV προτάσείον που
αναγράφονται στην προηγούμενη αναφορά, ττ^ς :ί')ης Μαρτίου KUkS. Οι επί αέρους
αριθμοί α0ροιζό;μενοι [μας όίνουν τα ακό/.ουΟα: για τα υπόγεια έργα απαιτούνταν .Ί::? ομάοες
(squadre - συνεργεία;). 6^8 εργάτες. 1 τοιγοποιοι - μουράροι και 14 ξυλουργοί* ενώ για
τα επίγεια έργα απαιτούνταν ::?.7Π() εργάτες. 110 μουράροι και 4Γ) ξυλουργοί.
Παραττ^ρούμε κάποια σ·/^μαντική απόκ/ν,ηστ^ απο τους αριθμούς που αναγράφονται ους
αθροίσ[ματα στο τέλος του καταλόγου. Εκείνο που θεοορειται βέβαιο είναι η μεγά/,η
ανάγκη εργατικοόν γεριοόν. μια ανάγκη που οιαπιστο^^εται στη συνέγεια ότι οεν
καλύφθηκε του/^χιστον έτσι όπο^ς προγραμματίστηκε.
H επιβλητικόττ^τα και ο όγκος το^ν βενετικο)ν θ7υρο')σεο3ν του Χάνοακα. παρά τις
καταστροφές, θα πρέπει να λειτούρ^Γ^σαν ους αποτρεπτικοί παράγοντες για μια καθο/^κή
επίθεστ^ και κατάληψη του Κάστρου, απο τους τούρκους. Στην εξιστόρηστ^ τ(:ον
γεγονότο^ν τομ; τε>.ευταίoJV μηνών πριν την υπογραφή παράόοστ^ς της πολιτείας, θα
όιαπιστώσουμε αυτήν ακριβούς ττρ; κατάσταστ^.
Ο στραττρ^ός Ghiron Francesco Villa, ο εμπνευστής και υπεύθυνος opγαvoJτ-Γ,ς
εκεί^,ς ΤΓ^ς ε^κατάσταστ^ς στρατοπέοου τίον συμμαγ/ον σχεοον μέσα στις γραμμές τομ^
τoύpκcov. την άνοιξη του 1 ()()() για ενάμισυ μήνα. εγκατε/.ειψε την Κρήτη την 1η Μαίου

:250. Στα σγεοιαγράμυατα ('/α/νχογραφίες) "ον £;αραν'.σ·τηκαν ατο μ'.αο του 17ου ααόνα, αετά την
-αράοοαη του Χάνοακα στους τούρκους, σ'/έο'.α "ου α-ε'.κον.ζουν λετζτοαερέστατα πςν κατάσταστ,
της -ολ'.τείας τους τελευταίους τζολ'.ορκ'.ας. "αρατηρουμε να χαράσσοντα', ίος
—ροτάσε'.ς, αυτές Ο'. [χεγάλες εσίοτερ'.κές ritirate. εσγατες γραμμές αμύνης tojv ζενετούν κα:
ττερ'-ορ'.σμού τους μόνο γύρω ατεό το λ',μάνι. στην -α/.'.α "ο/η.
ΤΛ lih^M-yriKA ΤΕΙΧΙΙ Toy ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ^ 165

του 1()()8. Ετιί ένα Τ,ρόνο, ο Villa κρατούσε ηαερολόγιο για τα γεγονότα τΓ^ς —ο/ν^ορκίας
του Χάνόακα, ατζό τγ^ αέρα τζου όίζγισε ο Κιο-ρουλής ττ, αεγάλη ετιίΟεσ-Γ^ του (58 Μαίου
1()67) αέχρ'. τα τέλη Απριλίου του 1668. Σηααντικό ταήαα αυτού του ηαερολογίου
αφ'.ερό^-'ετα^ otzcoz είναι φυσικό, σττ,ν κατάσταστ^ των οχυρώσεων του Χάνόακα, του
βενετικού και του τουρκικού στρατοττέόου (για τη αεταγραφή ταήαατος του
ηαερο/.ογίου βλ. στο κεφ. Γ' της αελέτης, Χο ()())."'' Αρχίζοντας την καταγραφή του ο
Villa ατό τα εHoJτερικά οχυρά [φρούριο Αγίου Ληαητρίου, οχυρά Molina και Priuli στα
βόρεια του φρουρίου αυτού, η crepacuore, το ογυρό (a coma) Palma, το rivellino Αγίου
Νικολάου, το οχυρό a corona της S.ta Maria] όιαφαίνεται αε αια όιάΟεσ-η αισιόόοΗη γιατί
αναφέρει την ατοκατάστατη τ(:ον βλαβό^ν και τοον ε/ύ.είψεο^ν σ' αυτά. Το ίόιο συαβαίνει
στο rivellino Ρηθλεέα, στην ηαισέληνο Moceniga, στο rivellino Panigra* ακόαη και το
rivellino S.to Spirito και το αικρό ridotto του χ\.γίου Ανόρέα (του βρίσκονταν σε αια ατό.
τις τιο αειονεκτικές θέσεις του Χάνόακα), Οεο^ρούνταν ατό τον Villa ότι είγαν
ικανοτοιητική ααυντική ικανότητα. II κύρια τάφρος των τειγοόν είχε ενισχυθεί αε 8 ή 1ϋ
traverse, τούώ καλά κατασκευασαένες, όJστε να ατοτρατεί όσο ήταν όυνατόν, η
τοοοόΟητη το3ν τούρκο^ν τρος την τόλη. Ο κύριος ογυρός τερίβολος ταρουσίαζε την ίόια
τλήρη οργάνωτη, ακόαη και οι τροααχοόνες της Σαατιονάρας και του Αγίου Ανόρέα, ή
εκείνοι της ΙΤηΟλεέα και του Panigra, ότου είχαν ατοκατασταθεί οι βλάβες.
Για την άαυνα της τολιτείας υτήρχαν 4.700 άνόρες, συατερι/.ααβανοαένων των
αHιoJαατικόJV, τέραν του συνο/.ικού αριΟαού τοον ασθενών και των τραυαατιών. Ο Villa
κατέγραφε αυτήν την τερίοόο, όύο αικρά σώαατα ε/λήνονν του ασχολούνταν κυρίως αε
τεγνικά έργα, ενώ υτήρχαν ετί T/iov 400 άνόρες ατό τις τατικές όυνάαεις και 300 ατό
ττν Αυλή της Σαβοΐας * ετίτης υτήρχαν 350 αξιoJαατικoί και στρατιώτες του ιττικού αε
60 ά/.ογα· ικανός αριθαός εργατοόν (κατεόαφιστών - guastatori), γαλεώτων, όιαφόροον
τεγνιτοόν, αια οαάόα aiva00pcov (κατασκευαστών υτογείων στοών) σχηαάτιζαν, ααζί αε
το στοάτευαα, ένα σύνο/νΟ τάνο^ ατό 15.000 άνόρες. Το τυροβολικό του υτεραστιζόταν
τον Χάνόακα έφτανε τα 431 κανόνια, ατό τα οτοία τα 140 είγαν αρκετά τροβ/.ήαατα

*2Γ) 1. BMC. - Mss Correr No 109. Diario delT Assedio di Candia - principia li 28 maggio 1667 et finisce 1 maggio
1668 con altre relationi, f. 262r°-266v°. B\. και BMV.- Mss It.Cl VII 657 (7481). Relazione del march.
Giron Franc.o Villa, 1. 13-20, και BMV. - Mss It.Cl VII 2182(8779). Relatione del State nel quale s'
attrovano la piazza di Candia, Γ Annata... et il campo turchesco... sabbato 21 Ap.le 1668 in cui panl... il sig.r
Marchere Gener. Villa, f.l83r°.

Είναι ακριβίός ίοια γειρόγ?^?^ r/αερολόγια. όαοια (οζ "ρος την ουσιαστική τΐαράθεση -ληροφνρκόν.
Λεν έ'/ει γίνει έρευνα για το τκο είναι κρίοτότυτΐο ή αν και τα τρια είναι αντίγραφα κάτζοιου
-ρίοτοτύπου. τιου ακό[υη οεν έγει ταυτιττεί.
 166 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

λειτουργίας. 5.0U(J ζαρέ}.:α τζυρίτ^οας είγαν φτάσε', αττό τη Βενετία. Κα', κ'λείνε^ ο Villa
αυτό το ταήαα ττ^ς αναφοράς του γ'.α ττ;; ααυντ'.χή '.κανόττ^τα του Μεγάλου Κάστρου,
[υ,ε τον καθορίσαό ττ,ς αξίας ακόαη vsxi τοον oaa'/xo'jv ε'.όο^ν ό'.ατροφής.
Η παράθεσ'ς το^ν ττληροφορ'.οόν ατιό τα σγεο^αγράααατα του Χάνοακα του
εΛ:ίσ·Γ^|J.άv0·Γ|καv στα αρχεία τςς Βενετίας και τροσοιορίζονται χρονολογικά τςν ίόια τερίτου
τερίοόο, συνεχίζεται αε τα ακόλουθα. Στα αρχεία ττ^ς Βιό/νίοΟήκης του Museo Civico
Correr υτάρχει ένας χειρόγραφος χάρτΓ^ς, τολύ σχηματικός, αε όιευκρινήσεις για τα
ταήαατα τoJV oχυpόJσεoJV τΓ^ς τόλης. Λεν παρουσιάζει όαους κανένα ιόιαίτερο ενόιαφέρον
και όεν όίνει καινούργια στοιχεία για το ιστορικό τοσ; τειχών του Χάνοακα (τ/νήρη
περιγραφή του σχεόίου, όλ. στο κεφ. Β* της αελέτης, Χο Β)).*"'
Μια ά}Χη σειρά τεσσάpoJV σχεόίοον επιστ/αάνΟτρκε στο Αρχείο Grimani του
Archivio di Stato ττ^ς Βενετίας (πλήρη περιγραφή τ6ον σγεοίο^ν αυτό^ν, όλ. στο κεφ. Β'
της αε/^έτης, Χο 47.a,b,c,d).' Απεικονίζουν τις οχυροόσεις του Χάνόακα, αποτελούν
όαως αε/νέτες για τις θέσεις του πυροβο/.ικού τοτ^ ααυνοαένων, ενώ παρουσιάζονται και
προτάσεις για νέα oχυρoJ;J.ατικά έργα κατά τςν τε/.ευταία φάστ^ της πολιορκίας. Λεν
πρέπει όαως τα έργα αυτά να κατασκευάστηκαν, αε τον τρόπο που εικονίζονται στα
σχέόια, τα οποία θα αποτελούσαν ίσως κάποιες επιτελικες - θεoJpητικές αντιμετωπίσεις
τΊ^ς στpατιoJτικής κατάσταστ^ς στον πολιορκουαενο Χάνοακα.
Τα σχεόιαγράααατα που θ' αναφέρουμε παρακατοο ολοκληροόνουν τ*ςν εικόνα ττ^ς
κατάστασ·ςς τΓ^ς πο/^ορκίας, όπoJς είχε όιαμορφίοθει απο τον Ιανουάριο έoJς τις αρχές
Οκτωβρίου του 1ϋ(38. Τα σχέόια παρουσιάζουν τους όυο ακραίους πάvoJ στην ακτ/^
προμαχο)νες του Χάνοακα, ττ^ς Σαμπιονάρας και του Αγιου Ανορέα, στους οποίους είχαν
επικεντρωθεί π}^ον όλες οι επιθετικές ενεργειες το^^ τουρκικ6ον όυvάμεoJV.
Αρχίζουμε ττ^ν παρουσίαστ, από ένα σχεοιο που εικονίζει πςν κατάσταστ, ττ,ς
πολιορκίας από την 1η Ιανουαρίου έcoς τςν 5η Σεπτεμβρίου του Ι()ί)8 στη όυτική
π/νευρά του Χάνοακα και συγκεκpι;iivα κατά του προμαχώνα Αγίου Ανορέα, όπoJς είχαν
αναπτυχθεί οι θέσεις και τoJV ούο αvτιμα7^0J|JivoJV, από ακτ*/; ττ^ς θά/^σσας έως τον
προμαχό)να Panigra (για ττ;^ ^λήρη παρουσίαστ^ του σχεόίου, βλ. στο κεφ. Β' ττ^ς
μελέτης, Χο 48).'" Συνοψίζοντας τα στοιχεία του σχεόίου β/^πουμε ότι ο εχθρός είχε
φτάσει |Jiχpι τον ίοιο τον προμαχο)να του Αγιου Ανορέα, καθούς είγε καταστρέψει σχεοόν

:25:2. BMC. - Cartella No 28. Dichiarazione della fortiticazione interiore di Candia, XVII sec.
:2Γ)3. ASV. - Archivio priv. Grimani, B: 57/172, tasc. A/a, b, c. d. No 4, Candia (citta di). Disegni relativi aile
fortificazioni della citta con studi per le postazioni di artiglieria, sec. XVII.
BMC. - Cartella No 28. La parte di S. Andrea attaccata da! Tiirco. (I Gennaio - 5 Settembre 1668).
ΤΛ niLxmiKA thixii τογ χλχλλκλ 1G7

ο/κίχ τα ζίωτερινΛ ογυρά yjpco ατ:' αυτόν. Είχε εγκατασταθεί αε ανά/.ογα αικρά ε-^θετΓκά
έργα αέσα στην κυρία τάφρο του -ροααχ^όνα Αγίου Ανόρέα, είχε όηαίουρ^Γ;σεί ρήγαα στο
ζόρείο ''αέτoJ7:ό" του -ρος ττ, θάλασσα, ενώ η τρίττ, ''γραααή υτζογ/όρηστ^ς'' - ritirata -
αναφέρεταί στο υτΐόανηαα ότί οεν είχε ακόαη τε/^ιο-οιηΟεί (όεν είχε ο/.οκληρωΟεί η
κατασκευή της). Αν συγκρίνουαε τα όεόοαένα αυτού του σχεοίου [Χο Λ8] α' εκείνα του
σχεόίου [Χο 44], που ήοη παρουσιάσαμε, απορούμε να διακρίνουμε ορισμένες διαφορές και
κύρια ΤΓ^ν προώθηστ, τοον τούρκοον και Try ε5έ}.ιΗη τοον καταστροφούν πάνω στα τείχη
του Χάνδακα που είναι εμφανείς στο σχέδιο Χο 48.
Για τςν περιοχή τςς Σαμπιονάρας υπάργει ένα αντίστοιχο σχέδιο που εικονίζει σςν
κατάστασς τςς πολιορκίας από σςν Γ)η Ιουνίου έως τςν 7η Οκτωβρίου 1()()8 (για την
πλήρη παρουσίασς του σχεδίου, 6λ. στο κεφ. Β' σςς με/άσςς, Χο 41)).''^ Από τις
ενδείξεις του υπομνήματός του επισημαίνουμε εκείνη που δηλώνει ότι η πυλίδα τςς
Σαμπιονάρας ήταν ανοικτ/;, γεγονός που έρχεται σε κάποια αντίθεσΓ^ με προηγούμενες
πληροφορίες ότι ήταν κλειστές. Στον κώδικα του μεγάλου πο/^μου (τΓ^ς ί\Ιαρκιανής
ΒιδλιοΟ-ςκης) υπάρχει σχεδιάγραμ[αα τςς ίδιας περιοχής που έχει ήδη παρουσιαστεί [Χο
43] και στο οποίο εικονίζεται η τουρκική επίΟεσς κατά σςς ευρύτερης περιοχής του
ποοααγώνα σςς Σαμπιονάρας, το 1()()8. Στο υπόμνημα του σχέδιου [Χο 43] δεν
αναφέρεται αν η πυλίδα της Σαμπιονάρας ήταν κλεισσς ή ανοικτή.
Η σύγκρισς των υπομνημάτων των δύο αυτοον σχεδίων δεν παρουσιάζει
ουσιαστικές διαφορές. Στο σχέδιο [Χο 43], οι ζίωτεζιχες οχυρωματικές κατασκευές των
ααυνοαένο^ν φαίνεται να τονίζονται ιδιαίτερα, όπως και οι τρεις "γραμμές υποχώρησης" -
ritirate - πάνω στον προμαχώνα σης Σαμπιονάρας. ΓΙαράίάεη}^ τονίζει σαφέστερα τα
ρήγιχατα που προκλήθ-ηκαν από τους τουρκικούς βομβαρδισμούς στον προμαχώνα σης
Σαμπιονάρας xoli στο λιμάνι. χλντίΟετα στο σχέδιο [Χο 49] τονίζονται ιδιαίτερα οι
προσεγγίσεις και οι θέσεις τoJV τούρκων μέχρι τον προμαχολ/α και έξω από σην πυλίδα
σης Σαμπιονάρας.
Η παρασήρηση που έχουμε ήδη κάνει ότι opισfJivoι χειρόγραφοι χάρτες πρέπει να
αποτέ}^σαν πρότυπα για την χάραξη σειράς χα^αογραφιών με τα ίδια ακριβ03ς στοιχεία,
τόσο σση σχεδιαστική απόδοση όσο και στον υπομνη[α.ατισμό τους, επαληθεύεται και με
τα δύο επόμενα σχεδιαγράμματα. Είναι οι δύο τε}\£υταίες χα/σ^ογραφίες σης συ}λνθ^ης
Francesco Collignon (1()()8), από τη σειρά το3ν πέντε τοπογραφικών χαρτών, οι οποίοι
αναφέρονται σσην τελευταία περίοδο σης πολιορκίας του Χάνδακα.
Το σχέδιο που περιγράφει σην επίθεση των τούρκοσ; κατά σης περιοχής του

:2Γ)Γ). BMC. - Cartella No 28. La pane di Sabionera attaccata dal Turco (5 Giugno - 7 Otiobre 1668).
168 ΙϋΛΧΧΛ ΣΪΚΙΊϋϊΟΙ·

-poaayojva του Αγίου ιΥνορέα, αττό 1ης Ιανουαρίου scoc Γιης Σετιτεαζρίου 1()()8 (ζ/ν.
πλήρη περιγραφή του στο κεφ. Β' ττ^ς αελέτης Χο ΓιΟ).'' "' είναι απόλυτα όαοιο αε το
σγεοιάγραααα το οποίο περιγράφηκε παραπάνου [Χο 'ι8] και ζρίσκεται στο Museo Civico
Correr (Cartella, Χο :28). To σχέοιο που αναφέρεται στΓ;^ επίΟεστ^ των τούρκο3ν κατά ΤΓ^ς
περιογής ττ,ς Σααπιονάρας, από Γ)ης Ιουνίου έοος Της ()κτoJζρίoυ i(U)8 (ζλ. τ^λήρη
περιγραφή του στο κεφ. Β' της αελέτης. Χο Γ) Ι)"" είναι απόλυτα όαοιο αε το
σγεόιάγραααα που περιγράφηκε παραπάνο^ [Χο VJ] που ζρίσκεται στο Museo Civico
Correr (Cartella, Χ ο 2' 8).
Θα ήταν γρήσιαο στο στ/χείο αυτό να αναλογιστούαε την κατάσταστ^ που
επικρατούσε αέσα στον πo}vloρκη[Jivo Χάνόακα. Οι ιστορικές πηγές είναι πάρα πο/άάς. Οι
καταγραφές, τα ηαερολόγια το^ν ίόκον το^; προοταηαονιστοόν εκείνοον το^ν γεγονότο^ν, οι
χειρόγραφες εκθέσεις, α/Τνά και η [jiyj^i τοήοα ζίολιογραφία συνθέτουν αιαν εικόνα
απίστευτων ουσκολιούν στις συνθήκες ζ(:οής του στρατεύαατος και το3ν πoλιopκηαέvcov,
συνεηούν οιαφο^νιάιν αεταςύ το^ν υπευΟύνο^ν αςκοαατού'/ηον και αρηηγοόν τ^ον ζενετό^ν
και το3ν συααάχ^ον τους, τραγικοόν συνΟηκίόν ανεφοοιασαου, αια κατάσταστ^ αε
τροαακτικές απώ/νειες και απε/vπισυivες προσπάθειες ηρολκοόν ενεργειοόν για αια κατά
[αέτoJπo επίΟεστ^ εναντίον τoJV τούρκκον. ΓΙ τραγική εκείνη περίοοος που οσο προγηορούσε
το Ι()ϋ8 προς το Κίίίί) συνεχίζονταν οι πο/νεαικές επιχειρήσεις χο^ρίς οιακοπή ακόαη και
τον χειαό)να, πρέπει ν' αποτε/ΐσει αντικείαενο ςεγηοριστής ιστορικής έρευνας, η οποία οεν
είναι όυνατόν ν' αvτιαετoJπισOεί στα πλαίσια της αε/νέτης αυτής.
Οι αναφορές αας Οα επικεντρο^Οούν αποκλειστικά στον τo|Jiα τoJV σχεόιαγραααά-
τοχ-' ή πληροφορών από τα αργεία, οι οποίες σχετίζονται αε τεχνικά Οέαατα, ώστε
να γίνουν αντιληπτές οι επεαζάσεις σ' αυτές καΟεαυτες τις οχυρο3σεις του Χάνόακα, ποος
όιαττ,ρήΟτρκαν [Jiσα από ττ, όοκιαασία ττ^ς τελευταίας φάστη της πολιορκίας και σε ποιά
κατάσταστ^ βρίσκονταν όταν π/,έον η πο/.ιτεία παραόοΟηκε στους τουρκους.

*?Γ)Γ). BMV. - Francesco Collignon, Raccolta di cinque pianie lopograliche deiia Citta di Candia durante Γ
assedio del Turchi. Roma 1668 (138.C.67). No 4: La parte di S. Andrea attacata dal turco (I genn - 5 sett.
1668).

::?Γ)7. BMV. - Francesco Collignon, ό-.τ:. No Γ): La parte di Sabionera attacata dal Turco (5 giugno - 7 ottobre
1668).

•-?r)<S. Γ'.α τα οεόοαένα τς; κατάατατ-ςς του Χάνόακα. υ.έαα τττν no).η το οιάατηαα 1()()8-()U. τις
κινήαεις τ(ου ατρατιο^τικολ αο^αάτοον τ(υν aoo-o.ayojv. τις ενιτ'/^υτεις. τους εΟε/.οντες. τις εςοοους
με τις εηιτυγίες και αηοτυχίες αυτολ τ(ον οράαείυυ. υηάρχουν οιαυορες γεφογραφες εκΟετεις.
όκίος ευόεικτικά αναφέρουμε: BMC. - P.D. 122b: Memorie dellaguerra di Candia. Quest' opera di autore
anonimo candiotto, tii scritta nel 1696. contiene buone noti/ie. vol. L L 2r^, κ.ες.
ΤΛ ϋΙ'λΜ'ΠΊΚΛ TEIXil TO)' ΧΛΧΛΛΚΛ I G9

Τα τε}^υταία και -/iov αυΟΓ^τικά στοιχεία για tic τουρκικές ετζιΟέσεις στους ούο
-ροια/χγώνες του Χάνοακα κατά το 1ί)()9 αας οίνουν και ττάλι τα υ-όλοιτα σγεοιαγράα'οατα
του κώοικα του (χεγάλου -ο/άαου τςς ^Ιαρκιανςς Βιβ/^οθ-ςκης. Οι ττο/^εαικές ετζιχειρήσεις
ό7:oJς εξε}έχΟ·Γ;καν σ' όλο το οιάστςαα (jiypi τςν Γ)η Σε-τεαζρίου Ιϋϋί) (αε ττ,ν υττογραφή
ΤΓ,ς σχετικής συνΟ^γκης τιαράοοστ,ς) στςν -εριοχή του Αγίου Ανορέα εικονίζονται (σ'υνο/νικά)
σ' ένα σγεόιάγρααΐΛα εξίσου }νε7:το[χερειακό, ακριβέστατο και τολύτιαο όχι αόνο για ττ^ν
σ/εόιαστική ατΐόοοστ, και τε/^ιότΓ,τα, α/ά^ά και για τα στοιχεία του (οεγάλου υ-οα\ΓΓ;;αΛτός
του (ζλ. "λήρη ταρουσίασ·ς του στο κεφ. Β' ττις αε/νέσςς, Χο
Συνοψίζοντας τις -ληροφορίες αυτού του υτοανήαατος τζαρουσιάζουαε τις -/iov
στ^ααντικές "ου είναι οι ακόλουθες.
• Ο -ροααγ^ίύνας του Αγίου Ανόρέα είχε αττοκοτυεί -λήρως ατζό το αμυντικό
σύστημα της τόλης εξαιτίας των υπονομεύσεων" των τούρκων, ενώ η τύλη
του Αγίου Ανόρέα με το μεγάλο 0ό7νθ της (εννοεί το θόλο της στοάς της) ήταν
και αυτη κατεστραμμένη.
• Η tenaglia Dolfina, εξο^τερικό οχυρό μτροστά στο βόρειο ''μέτoJτo" του
τρομαχώνα του Αγίου Ανόρέα, τάνοο στην ακτη, είχε υτοστεί ρήγματα ατό τα
εγ^Ορικά φουρνέ/ύ^α.
• Το rivellino του S.to Spirito με τη ritirata του, ταρά τα ρήγματα του είχαν
όημιουργ·ηθεί σ' αυτό ατό το εχθρικό τυροβολικό, εξακο/.ουθούσε ν' αμύνεται.
• Σηι^^ιώνονται ετίτης τα ττηγάόια του οόηγούσαν στις υτόγειες στοές tojv
contramine κ^άτίο ατό την placca (το φυσικό βράχο του υτεόάφους) και τα οτοία
βρίσκονταν στην τ/^υρά του rivellino S.to Spirito τη στραμ[JLέvη τρος την τό/cη,
καθώς και κοντά στις ' γραωχές υτοχώρητης" - ritirate - του ίόιου του τρο|α.αχώνα
του Αγίου Ανόρέα, έοχ την τεριοχή της Αγίας Πε/^χγίας (Πίν. 5:*2.i 4-30)· τ-'ώ
σ·η[^^ι03νονται και όύο ταρόμοια ττηγάόια εσοοτερικά της τε/νευταίας,
ritirata, ττηγάόια του είχα^; οφγίσει να κατασκευάζονται για να τροχωρήσουν [j£
οο^τίστοιγες contramine κάτ(.ο ατό την placca, τρος την εξοχή.
• I I τροότη και η όεύτερη ritirata του τρομαγμόνα του χ^γίου .λνόρέα ταρουσιάζονται
τε}\εάϋς·κατεστραμ|Λένες ατό τα εχθρικά φουρνέ}ά.α (Πίν. 5ί.3(),37).
• ΙΊ μεγάλη, τρίτη ritirata (Πίν. 3:2.41), η οτοία είχε χαραχθεί ως οχυρό με
αορφή "κέρατος" (opera a coma) και είχε αντισταθεί στις εχθρικές ετιθέσεις για
αρκετό χρόνο, τε/τκά κατέρρευσε.

cV)l). BIMV. - Mss It.CI VII 200 (10050), sec. X\ II. Relazione della Mossa. ό-.-.. Xo 1 13. cc. 233-234. La
pane di S.t Andrea della citta di Candia attaccata da! turco.
 170 _ ΙΩΛΧΧΛ XTEl'IiiTOr

ritirata, όττου στρατοττέοευε ο γενικός τιρονοττΓ^ς του στρατού Cattarin Comer

(Πίν. 5:5.45). AiTz/jx ακρ'.οώς στην ίο'.α ritirata στ^αεώνετα'. η Οέστ^ όπου
τΐαρέμενε στpατo7:εόευ|Jivoc χα', ο γεν.χός κατιιτάνο (Πίν. 55.4(0.
• ΛΙ'.α τέταρττ^ ritirata τιου περ'.γαράκ^ονε ολόχ/.ηρο τον προααγ/όνα του Αγίου
χλνόρέα, τον οποίο άφηνε εκτός ααύνης (Ιΐίν. 55.41)), στ^αε'.οόνεται στο
υπόανηαα ότ^ είγε εν αέρε'. κατασκευαστεί από τα γα/7.'.κά στρατεύαατα, πριν
αυτά απo70Jpήσoυv από τον Χάνόακα (καλοκαίρι του KHiD).
• Σηαειοόνεται το τελευταίο κατά/.υαα του γενικού καπιτάνο (ΙΙίν. 55.50).
• Χαράσσεται η προταθείσα (πέμπτΓ^) ritirata (Πίν. »)5.53) η οποία 0α άρχιζε
απροστά από ττ,ν πύ/.η του 11αυτοκράτορα και Οα κατέληγε στο Οα}νάσσιο τείχος,
πριν από τον κόλπο του Λεραατά, αφήνοντας έκτος ααύ^^Γ^ς τον οχυρό περίβολο
από τον προααχοόνα Panigra έoJς και piattatoiTna ττ^ς Αγίας 11ε/.αγίας. II
ritirata αυτ/^ όαο^ς οεν κατασκευάσ'τΓρκε από έ/ά.ειψη εργατικιύν χεριούν.
Το υπόα^;·Γ/Λα του σχεοίου που περιγράφουμε συνεχ'.ζει αε ττρ-» απαρίΟμηστ^ τoJV
επιΟετικοόν έργο^ν το^ν τούρκο3ν εναντίον τΓ^ς ίοιας περιοχής του Αγίου Ανόρέα. Αναφέρονται
οι θέσεις του τουρκικού πυροοο/.ικού από τις αργ/ς ΤΓ^ς επιΟεστ^ς σ' αυτγ^ ττ;^ περιοχή* τις
πυροόο/σιρχίες από τα όυτικά σττ;^ --^λή' μ~ροστα στον ίόιο τον προααγοόνα του
Αγίου Ανόρέα. Το Γ.'όιαφέρον σ·Γ^|α.είο είναι ότι οι τούρκοι οταν είχαν φτάσει πάνευ στο
όημιoυpγ"Γ^[Jivo ρήγμα του προμαχώνα τοποΟέττ^σαν μια πυροόο/^ρχία από όύο κανόνια τα
οποία προσέόα/ναν τε/^υταία ritirata, α/άά και τγ;^ ίόια τΓ,ν πό/.η (Πίν. 55.75).
Ταυτόχρονα όηλοόνεται ότι η τουρκική πυροόο/ναρχία ανατινάχθ·/;κε από contramina τουν
αμυvo|JLέvoJV, όμο^ς οι τούρκοι ττ;; ε^ηκατέσττσαν εκ νέου. Αυτέ^ η σειρά το^ν ενεργειο^ν,
τοποθέττ^ση τουρκικούν κανονκύν πάνοο στα οημιουρ^ηΓ^Οέντα ρήγματα του προμαγο^να,
ανατινάξεις τους από τις contramine και επανε^ηκαταστάσεις από τους τούρκους,
καταγράφονται στο υπόμτΓ^μα ότι συνέχισαν να γίνονται ;^iχpι και πην τρίττ^ ritirata, γε^^^ονός
που αποόεικνύει ότι οι τούρκοι είχαν φθάσει [Jiσα σττ;^ πόλη, προς τγ;/ π/.ευρά ΤΓ,ς Αγίας
Πε/.αγίας, όπου |Ji£ όιάφορες προσε^'γίσεις π/ησίασαν και τγ;.» τε/.ευταία (τέταρτΓ^) ritirata
τoJV αμυνομένων (Πίν. 55.85 οι τουρκικές Οεσεις. Πιν. »)5.ύί) η τετάρττ^ ritirata).
Στο ίόιο σχέόιο παρατηρούμε ότι η κατάσταστ, στον προμαχοί)να Panigra όεν
παρουσίαζε κάποιον ιόιαίτερο κίνόυνο, ούτε στ/χειθυνόταν μεγάλη προο^Οη-τ/^ τoJV τούρκο3ν
και οι θέσεις το^ν όύο πλευροόν παρέμεναν σχεόόν ίόιες, οπ(ος είχαν όιαμopφoJθεί σττ;^ ^ΡΤ,ή
της περιόόου το^ν επιθέσε<:ον υπό τη γενική καθοόή^ηΓ^στ, και ευθύνη του Κιοπρου/.ή.
Το στ^μαντικό συμπέρασμ,α που εξάγεται είναι οτι παρόλο που τα τουρκικά
στρατεύματα είχαν προο/}·Γ/]εί πάνο^ στον ίόιο τον κύριο οχυρό περίοο/.ο, όεν αποφάσιζαν
μια γενική έφοόο για κατάληψη της πολιτείας. Οι όενετοί φαίνεται ότι είχαν κατορθο.)σει
ΤΛ ηΐιΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 171

να ε-'.ζά/^.ονται και να -ροκαλούν OLyJj[xr^ xoli όταν είγαν φτάσει σττ;-' tz/sov τραγική
κατάσταστ^. l^coc και η ετζιολητικότΓ,τα tcov βενετικών τειγοόν να ετζαιξε ένα στ/χαντικό
ρό7.ο στην εξέ/.ιξη αυτή των ε-ιγειρήσεο^Λ Τέ/Λτ ένα ά/ά.ο στ,αείο -ου θα -ρέτιει να
τονίσουαε είναι ότι στο τέ/.ος του υ-οανήαατος του σγεόίου αναφέρεται ότι ο Costantin
Eric αντέγραψε το σγεοιάγραα;;^ αυτό α-ό το -ροοτότυ-ο (αρχικό), το ο-οίο εκ-ονήΟηκε
α-ό τον ε-ικεφα/ά^ς αξιωματούχο (ε-ιΟεοορητέ,). υ-εύΟυνο tojv οχυρώσεοον του Χάνόακα
και τ(υν σχετικόJV αμυντικοί; έργίον, τον Filippo Besseti cli Verneda.
Αντίστοιχο το -ροηγού|α^^ο σχέόιο για τις τε/^υταίες επιθέσεις κατά του
ποοααγοόνα του Αγίου Ανορέα, υπάρχει και για rrv ανατο/^ική π/^υρά ΤΓ^ς Σαμπιονάρας,
πάντοτε σττ, τυνέγεια του κοόοικα του [ϋΐεγά7νθυ πo/iμoυ (Μαρκιανέ^ ΒιβλιοΟ-γκη). Στο σχέοιο
[χε τον προ[-ΐαχοόνα της Σαμπιονάρας, από τους αρσανάοες έως και την πύ/:η του Αγίου
ΓεoJpγίoυ. T^.cfj^ov^i'y^^'naLi οι πο7^μικές επιχειρήσεις από τις αρχές του Κ)()8 [Jiχpι την 5η
Σεπτεμβρίου 1ϋ()9 (β/ν. πλήρη παρουσίατη του στο κεφ. Β' της [χε/άτης, Χο 53)."''"
Συνοψίζοντας τις πληροφορίες του υπομνήματος αυτού του σχεδίου παρουσιάζουμε
τις π/iov τημαντικές, που είναι οι ακό/.ουΟες:
• Ο προμαγ^οόνας της Σαμπιονάρας ήταν ήδη ρηγματοο;χένος και αποκομμένος,
σχεδόν κατά το ήμισυ του κυρίου κορμού του, παρά/Χη7.α με το βόρειο
''μέτωπο". Η πύλη της Σαμπιονάρας ήταν κι αυτη κατεστραμμένη.
• Στο μ.εγά/;ο, βόρειο μοο/.ο του /χμανιού διακρίνεται το άνοιγμα που είχαν
δημιουργήσει για την ευκο/ώτερη διε/.ευτη των μικρών π/.οιαρίων που παρείχαν
βοήθεια στην πολιορκημέ^^ πο/Λτεία χωρίς να γίνονται αντιληπτά από τις
εχθρικές πυροβο'λαρχίες (Πίν. 53.13).
• Επίτης για πρώτη φορά τημειώνεται η Οέτη του casson του μώλου (Πίν.
53.14), του "μηχανήματος" που "χρησιμοποιούσαν στον καθαρισμό του
πυθμένα του /.ιμανιού και σε διάφορα /.ιμενικά έργα, όπως επισκευές tojv
κρηπιδθ3μάτων '
• ΣημειόJvεται, ίσoJς για μοναδική φορά, η "ψευδόπορτα" των αρσανάδων (Πίν.

BMV. - Mss 11.CI VII 200 (10050), sec. ΧΥΠ. Relazione della Mossa, ό-.-., Χο 114. cc. 235-236. La
pane della Sabionera della citia di Candia, attaccata dal turco.
2() 1 . Cason, casson. ^Μεγάλος κάοος, ή αναλόγου π/ήματο; κατασκευή τζου γρηα'.αοτΐοιούσαν στα
υόραυλικά έεγα. οη/.. σε εργα μεσα σε νερό. /.'.μεν.κά κα'. ά/λα. Βλ. Ennio Concina, Pierre, Parole,
Storia, Venezia 1988, Glossario della construzione nelle fonti veneziane, (sec. XV-XVIII), σ. 37. Ε-ί
-/iov -ληρονορ'.ες για τις τεχνικές τ^υν λιμενικοόν έργο^ν των βενετοόν και ιόιαίτερα για τα έργα
-ου έκαναν κατά -εριοόους για τη βελτίο^ση λειτουργίας του λιμανιού του Χάνόακα, ολ. Ruthi
Gertwageii, The Venetian Pon of Candia. "Mediterranean Cities'; London 1988, σ. 148-13:2.
172 1< )Λ·\·.\Λ ΣΊΊ·:1Μ1>Τ()1·

53.17), η ο-οία συνέοεε τον χο\οο tcov OoAcvv tojv "nuovissimi" (αρσανάοοον)
αε την ακτ/; εκτός τε^/οόν, κάτoJ από το orecchione του ηα'.προααχο^να
εκείνης ττ^ς θέο-ςς, ο οποίος συνόεόταν αε τςν cortina το^ν Συαζούλο^ν.
• Σττρ^ cortina το^; Συαόού/χον εικονίζεται οοηΟητική στοά εξόόου (sortita)
(Πίν. 53.20) για τη σύνόεσ-ς του περιβόλου αε την falsabraga (είόος
προτειγίσιαατος) (ΓΙίν. 53.23), η οποία ειγε επανακατασκευαστεί σ' εκείνη
ττρ; πλευρά του ογυρού περίοολου.
• Σηαειοόνονται ό/^ τα ααυντικά έργα τοον όενετ(:όν από την παρα/.ία έοος το
φρούριο του Αγίου Ληαητρίου (ΙΙίν. »>3.2'ι-32).
• Εικονίζονται και οι τρεις "γραα|χες υποχοόρησ-ςς" - ritirate - του προααχοόνα
ττ^ς Σααπιονάρας, όπoJς ήοη τις εχουαε παρατηρήσει και σε προηγούαενα
σγεόιαγράααατα (Πίν. 53.34. 3(), 37). IΙαρουσιάζεται όαίος α' εστιγαένη
γραααή και αια τέταρπς ritirata (ΓΙιν. .>3.38), η οποία ξεκινούσε από το
τείγος του "π/.ευρου ' του ^Υγιου ^Ι>ρα'^ηκισκου και εκτεινόταν [jiy^pi τον
επιπροααγ/υνα Barbaro, στο ''π/.ευρο'' το3ν αpσαvάόoJV, αφήνοντας εκτός
ααύνης ο/λκ/.ηρο τον προααχοόνα τςς Σααπιονάρας και πςν cortina τίον
Συαβούλο^ν.
Στ*Γ^ συνέγεια παρουσιάζονται τα επιθετικά εργα τοον τούρκο3ν, προσδιορίζεται δε η
κατασκευή τους αετά το θάνατο του πασα Καρτιτζιολη. Ινικονίζονται οι εχθρικές
πυροβο/ναρχίες που προσέβα/^αν ο/λκ/.ηρο το ανατο/.ικο ταηαα τoJV τειχών του Χάνδακα
και το /.ιαάνι, ακόαη και στ/χεία ΤΓ,ς πό/.ης εντός τοον τειχ(ον.
Απο τα π/iov ενδιαφέροντα στ/χεία του υποανηαατος αυτού του σχεδίου είναι τα
αεγέθτ^ που δίδονται για τα ρήγαατα που τε/,ικά έγιναν στον προααχά)να Tr^c
Σααπιονάρας και τς γειτονική cortina: το ρήγΐ^-^- όορειο ''αέτο3πο" του προααχοόνα
έφτανε σε [αήκος τα 80 passi (131),20 α.) εν6ο το ρήγν.α στην cortina τ(ον Συαζούλο^ν
είχε φτάσει σε μήκος τα 30 passi (52,20 μ.). Ινπισημαινονται τα ρήγματα στο άκρο του
Καστέ/7.0 του μοΆου στο στόμιο του λιμανιού και στα μέτoJπα τ(ον αρσανάδ(ον
("πλευρό", επιπρομαχοόνας Barbaro). Τέλος στην κατάληξη του υπομνήματος
στ^μειοόνεται ότι ο Costantin Eric αντέγραψε το σχεοιάγραμμα αυτό από το πρ(:οτότυπο
(αρχικό) που είχε συντάξει ο Filippo Besseti di Verneda.
Ο κό^δικας του μεγάλου πο/^μου (Μαρκιανή Βιόλιοΐ^γκη) o)vOκ7.ηpcfJvει την
εικονογραφη[χένη "εξιστόρητς" ΤΓ,ς δραματικής πο/,ιορκιας του Χάνδακα με δύο ακόμη
σχεδιαγράμματα. 3 ο ένα παρουσιάζει ττ^ν κατά/.ηψη της πολιτείας απο ο7.ες τις π/.ευρές
της, καΟοός και τγ;-' ανάπτυξη της χριστιανικής αρμαοας μπροστά στην ακτή, από τον
κό/.πο του Λερματά περίπου έoJς και τις εκόο/.ες του ποταμού Γιοφυρου στα δυτικά*
εικονίζει ταυτόχρονα και ττ;; ανατίναξη τςς ναυαρχροας (Nave capitania di Francisco)
ΤΛ lilCMiTIKA ΤΕΙΧΙί TOi' ΧΛΧΔΛΚΛ 173

(-"λήρη T.rLzryj'3[rLTC\ του σγεοίου, ζλ. στο κεφ. IV rr^c αεράτης, Χο 54).'''-' Ατιό το
λεττοαερές υπόανηαα στοΓ/ε'.οΟετούαε τ'.ς π/^έον στ,ααντ'.κές "/.ηοοοορίες.
• Στον κύρ'.ο οχυρό -ερίβολο στ^αειώνεί όλες τις ττύ/^ς. όαο^ς καθορίζει και εκείνες
-ου ήταν ανοικτές, οη/σιόή στις -ύ/νες Αγίου Γεο3ργίου, βοχΟτ^τική ΤΓ,ς
ΗηΟλεέα, Παντοκράτορα (Panigra), βοηΟτ,τική του ΙΙαντοκράτορα και του
Λεραατά (ΙΙίν. 54.GJ,KX,M αντίστοιγα).
• Σχαειώνονται οι ''γρα|JL;Jiς υ-οχοόρηστ^ς'' - ritirate - τΓ^ς τε/^υταίας φάστ^ς ττ^ς
-ο/^ορκίας:
οι τέσσερις στον -ροααχ(:όνα του Αγίου Ανόρέα (ΓΙίν. 54.Ζ, &, 1.2).
- οι όύο στον -ροααχοόνα Panigra (ΙΙίν. 54.3.4).
αια στον -ροααχοόνα ΒγΟλεέα (ΙΙίν. 54.5).
- οι τρεις στον -ροααγώνα Σαα-ιονάρα (ΙΙίν. 54.34,35.3()).
• Στα εξoJτερικά οχυρά εικονίζεται χ ήοη γ>->οοστΓ^ κατάστασ-η.
• ΙΙαρουσιάζονται όλα τα επιθετικά έργα το^ν τούρκων από ττ^ν αρχή των
επιγ/ιρήσεοον (27 ^Ιάίου I()G7) τα οποία συνεχίστηκαν έως τη αέρα της
κατάληψης.
• Διευκρινίζεται ότι η επίθεστ^ κατά ΤΓ^ς Σααπιονάρας και του λιμανιού έγινε υπό
rr^v αρχηγία του καπιτάν πασά Ebelgir bei και του αγά τοον γενιτσάρων.
• Εικονίζονται ό/^ς οι θέσεις του τουρκικού πυροβολικού από την πλευρά ττ.ς
Σαμπιονάρας καθό)ς και οι "γραα|χές προσέγγιστ,ς" των τούρκων σττρ^ ίδια
περιοχή, αε τα ρήγματα που δημιουργ-/]θ·Γ;καν από τις επιθέσεις εκείνες.
• Παρουσιάζεται η επίθεστ, κατά της ημισελήνου Moceniga και του rivellino
Panigra υπό ττ^ν αρχηγία του βεζύρη και του δεύτερου αγά των γενιτσάρων.
Επίστ,ς παρουσιάζεται η επίθεστ, κατά του εξωτερικού οχυρού S.ta Maria και
του rivellino Βηθλεέμ υπό ΤΓ^ν αρχηγία του Belir Bei των Nettolioti (ή
Notoliotti) και τον τρίτο αγά τoJV γενιτσάρων.
• Εικονίζεται όλη η σειρά των τουρκικοόν επιθέσεο3ν κατά του προμαχό)να του
Αγίου Ανδρέα που διηύθυνε ο ίδιος ο [ο,εγάλος βεζύρης βοηθούμενος και από
ά/άνους αξι^οματούχους.
• Εικονίζονται ό)^ τα πολεμικά πλοία τ-Γ]ς χριστιανικής αρ[α.άδας τα οποία
συμβολικά σχεδιάζονται σε "παράταξη", κατά μήκος ττ^ς ακτής του Χάνδακα.
Ιδιαίτερα υπομνηματίζονται τα πολεμικά πλοία το3ν γά}7^0JV (vasseli) (Πίν.

:2():2. ΒΜΥ. - Mss It.CI VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa, ό-.-. Xo 115. cc. 237-238: Pianta
della citta di Candia attaccata dall' Armi Ottomane... diftesa da... Franc. Morosini, 1669.
174 ΙϋΛΧΧΛ ΣΪΚΙΜϋΤον

54.59), εκείνο το vasselo ττου ανατινάχΟτ^κε και κάτ^κε ατιό τουρκική ζόαβα
(Πίν. 54.00), αια σειρά ατιό γαλεάτσες αεταςύ το^-/ otuoiojv της Μάλτας και
του Πάττα (Πίν. 54.0:2). Τέλος ττο/Λά αικρά πλοιάρια (barche) που
προσέγγιζαν αε φορτία τροφοοοσίας για ττ;; πo}dopκη[Jtivη πο/.ιτεία (ΙΙίν.
54.03) συαπληρον-Όυν εικόνα του Χάνόακα κατά τελευταία εκείνη
περίοόο του αεγάλου ζενετοτουρκικού πολέαου.
Το τε/^υταίο σ7εόιάγρα;α.|αΛ του κώοικα ΤΓ^ς Μαρκιαν/;ς Βιβ/^ιοΟγκης παρουσιάζει τις
επιθέσεις τcov τούρκων κατά του Χάνόακα το 1()()9. καΟοός και σγέοια τοαοόν, καΟέτο^ν στον
οχυρό περίβολο ΤΓ^ς πόλης, σε καίρια σ■r,[Jιεία του, στις οποίες τo[JLές οιευκρινίζεται η σχέστ^ και
η θέστ^ των υπογείων στοα>ν (contramine) και ά/ύχον επιΟετικοόν ή ααυντικοόν έργοον. Τα
στοιχεία αυτά είναι και η π/νέον ε^^όιαφέρο'υσα π/ηροφορία του σχεόιαγράααατος που
πεpιγpάφoυ|J.ε (βλ. "λήρη παρουσίασ'/^ του στο κεφ. Β' τΓ^ς αε}iτ·Γη, Χο 55).'*' '
Στο τοπογραφικό σχέοιο ττ^ς πολιορκη^χένης πολιτείας και ττ^ς γύρο^ εξοχής (Πίν.
55.a) παρουσιάζονται και πάλι συνοπτικά, ό)^ς οι κύριες κινήσεις τίον ούο αντιααχοαένο^ν
πλευρών στο οιάσττ^αα από :25 Μαΐου 1()()7 έoJς και 1 1 Σεπτεμβρίου 10()9· όηλαοή σ'
ό/νΟ το όιάσττ^αα ττ^ς συνεχούς πολιορκίας από το μεγάλο βεζύρη Κιοπρουλή. Από τα
στοιχεία του υπομνήματος οιαπιστοόνεται ότι αναφέρονται πληροφορίες που είναι ήοη
^'^-'ωστές από τα σχεδιαγράμματα που παρουσιάσττρκαν προηγούμενα και τα οποία ήταν
μεγαλύτερης κ/έμακας και πολύ πιο ευοιάκριτα. Π ποιότητα του χαρτιού αυτού του
τελευταίου πίνακα του κοόοικα του μεγά/.ου πο/^μου έχει καταστήσει την "ανά^^^-^οοστ/'
του σχεόίου πολύ δύσκολη, υπάργουν δε στ,μεία που έχουν γ^αθεί για πάντα από τον
υπομνηματισμό του τοπογραφικού.
Π προοπτική άποψη τ*Γ^ς πoλιopκη[Jiτr,ς πο/χτείας που τοποθετείται στο κέντρο
του πίνακα (Πίν. 55.b) δεν παρουσιάζει κανένα καινούργιο στοιχείο.
Το π/iov ενδιαφέρον τμήμα ό^.ου του σχεδιαγράμματος είναι οι τρεις αξονομετρικές
το'χές σε καίρια στ^μεία του οχυρού περιβόλου (Πίν. 55.C1, c2, c3). Στην τομή cl
εικονίζονται οι "προσεγγίσεις" και προε/χίισεις τθ3ν τούρκοον, όπο^ς αυτές είχαν αναπτυχθεί
σττρ; εΈογτ^ εναντίον το3ν εξθ3τερΓκοόν οχυροόν του Χάνδακα. Παρόλο που η σχεδίαστ^ είναι
αρκετά α/ά.οιο^μένη η τόμη αυτ/^ είναι πο/νύτιμη γιατί δείχνει τις υψομετρικές σχέσεις το^ν
θέσεoJV των εχθροόν και τον τρόπο που τοποθετούσαν τις πασσα/ώσεις και τις
πυροβολαρχίες τους. Σττρ; '^'^Ι^ή εικονίζεται η κατάσταστ, στον προμαχώνα της
Σαμπιονάρας με την υποτυπούδη contrascarpa, τγ;^ αβαθή τάφρο και ττρ; falsabraga στη

203. BMV. - Mss It.Cl VII 200 (10050), sec. XVII. Relazione della Mossa, ό-.-.. No 1 10. cc. 239-240:
Artaco di Candia in prospetto con prottili Γ aAo 1669.
ΤΛ ΒΙ'λΧΕΊΊΚΛ TICIXII TOV ΧΛΧΛΛΚΛ 175

βάστ^ του κυρίου οχυρού τιεριβόλου, ol/jA και ττ^ οιατοαή 'τr^z -ρούτΓ^ς "υ-οχώρηστ^ς" -
ritirata - στον ίοιο -ροααχώνα. Η τοαή δείχνει τις υτ^όγειες στοές και ττ^ αεταξύ τους
σχέστ^ και ως -ρος το επίτιεδο ΤΓ^ς τάφρου και τ·Γ;ς εξοχής. Δυστυχώς δεν είναι
σ'Γ/J.ειω[JLεvη η Οέστ, ττ,ς τοαής αυτ-/;ς στον -ερίβολο, δτ/^δή σε τυοιό οτ^αείο του αετώττου
του -ρo;J.αχώvα ττ^ς Σαα-ιονάρας θεωρείται ότι τοποθετείται* οτιότε η εικόνα 0α ήταν
περισσότερο ο\θΥ^Κτ^ρω[χεΥΓ^. ιδιαίτερα για στ,αεία του α^^αείου αη επισκέψιαα ή ήδη
καταστραφέντα. Τέλος στην τομή c3 εικονίζεται η αντίστοιχη κατάσταστ^ στον
προμαχό)να του Αγίου Ανδρέα με τις τρεις "γραμ|α£ς υποχώρηστ^ς" - ritirate - μέσα από
τον κύριο οχυρό περίβολο, προς ττ;^ πόλη. Και πάλι δεν σ-ςμειώνεται η ακριβής θέστ^ ττ^ς
τομής στο όλο μέτο3πο του προμαχώνα. Όμcϋς έστω και μόνο μ' αυτές τις πληροφορίες
και χάριν στον ανασχεδιασμό των ίδιίον τομών που παρουσίασε ο G. Gerola στο *^'V0Jστό
του έργο για ττ^ν Κρήττ/''" μπορούμε να αντιληφθούμε το (οίγεθος της αρτιότΓ^τας των
oχυpoJματικόJV κατασκευών του Χάνδακα, το υψηλό επίπεδο καταρττ^στ^ς και ^^νώσεων
τoJV μηχανικα)ν τΤις Βενετίας τοον υπευOύvoJV για τα έργα εκείνα και κυρίως να
αναλογισθούμε κάτoJ από ποιές, δυσκολότατες συνθήκες πολεμικών επιχειρήσεων
κατασκευάστΓρκαν και συντ·Γ^ρήθ*/^καν όσο ήταν δυνατόν, τα ίδια αυτά έργα που μπόρεσαν
να κρατ*/;σουν τον εχθρό ουσιαστικά 0Hoj από ττ,ν πο}^τεία και να μην ττ^ν καταλάβουν οι
τούρκοι μετά από έφοδο και αιφνιδιασμό, α^ά^ μετα απο συνθ-Γ^κολό^Γ^στ^.
Τις αρχειακές πληροφορίες που επεσΤιίΟΛνθτ^κα^-» σ' αυτ/;ν την έρευνα για την τε}^κή
εξέ/^ξτ, των γεγονότο^ν ττις πο}νΐορκίας όπcϋς εκ/νεισε [χε ττ^ συ^/θ^έρκη παράδοστ^ς που
υπογράφηκε το Σεπτέμβριο του 1()()9, ολοκληρώνουν δύο εκθέσεις - επιστο/^ς του Filippo
Besseti di Vemeda, ο οποίος φαίνεται ότι [Jiχ?t τε}^υταία ημέρα της παρουσίας της
βε^-'ετικής διοίκηστ^ς στον Χάνδακα εξακολουθούσε να είναι ο επιθεωρητ·/;ς των οχυρώσεων και
γΓ^ικός τνντονιστέ^ς των στρατιθ3τικο3ν πραγ[χάτων σττ^ν πρωτεύουσα του "Βασι}νείου". Η
τζώτη επιστολή, γραμ'χένη στις 53 Ιουλίου 1009 απευθύνεται στο γενικό προνοητ/;
Francesco Morosini (πλήρη [χεταγραφή του χειρογράφου, βλ. στο κεφ. Γ' της [χε/^ττ^ς, Χο
01).'''·' Από τα στοιχεία που δίδονται στο χειρόγραφο αυτό, διαπιστώνεται ότι οι θέσεις των
τoύpκoJV στους δύο προ[χαχ(ύνες ττ^ς Σαμπιονάρας και του Αγίου Ανδρέα είχαν προωθτ^θεί
ακpιβόJς όπο3ς είδα'χε ν' απεικονίζονται στα τε^νευταία σχεδιαγράμ[χατα του κώδικα της

:204. G. Gerola, Monumenti Veneti, τ. Α-:2, 1900. σ. 194-193.

:203. BMC. - Archivio Morosini - Grimani, mss Ν. 315. Viaggio dell' Ecceil.mo Sig.r Fra' Vicenzo Rospigliosi
in Levante Γ anno 1669 in diverse lettere scritte e ri cevute da Sua Eccellenza. Candia 23 Luglio 1669, 11
Cavalier Vemeda. Για τη χεγάλη ritirara -ου τελικά δεν έγινε και εκτεινόταν α-ό τον -ροχαχοόνα
Panigra Uoz τον κόλκο του Λεραατά. ολ. και BMC. - Miscell.Correr, XLIII, No 2015, f. 164ν°.
176 liJAX.XA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

^ίαρκιαν/;ς Βίβ}^οθ·/;κης για το (,^ε^^άλο ίΪΓ-»ετοτουρκΓκό -ό7χαο. Οι καταστροφές στον

—ρο[αα7^ώνα ττ^ς Σαα-τιονάρας ήταν |α^γά)^ς. otzojc ετίστ^ς σττ;^ ·ταρακεί|α^-ΓΓ^ cortina τίον
Συμβούλων και στο "τ:}^υρό" το^ν αρσανάοο^ν. Oacoc γ κατάσταστ^ στον τοομαχώνα του
Αγίου Ανορέα ήταν ακόμη ~ιο οραματική. Ο Vemeda ετζίοεβαιο^νει το γεγονός ότι οι τούρκοι
είχα^; κατα/άβει τον ίόιο τον τιρομαχα^να και είχαν τοττοΟετ/^σει τυροβο/^ρχίες Tzavoj στα
ερείτιιά του. Από ττ;; π/^υρά οι βε^^ετοί αμυνό|α.ε^^οι, βήμα-βή|α/ζ, υποχο^ρούσαν προς το
εσωτερικό της πόλης, κατασκευάζοντας την τε/^υταία ''γραμμή υπoχόJpησ■ης" - ritirata -
τόσο πρόχειρα, σχεοόν "τ; ξ-ηρο^', οη/Λοή κατασκεύαζα^; συνθετικό υ/τκό στις
λι0οόθ|χες· οι επιχο3[ϋΐατ(ύσεις σ' αυτήν ήταν εςίσου ευτε/^ίς από χουμα σχεοόν αμμώοες,
ά)στε να μην μπορούν να σχη[χατισ0ούν ετζιγωσεις [χε οε» υττηρχε τάφρος και
αvτέpεισ[JLα και μόνον ένας απλός πασσα/.οφράκτης κατασκευάστηκε για την στοιγειώόη
κάλυ·|τη tojv τ:'ύφεν^.οφοροχ'). Μ σκέψη που είχε ήόη όιατυπίοΟεί να κατασκευαστεί μια
τε/^υταία τζΑτ^ρτ^ς "γραμμή υποχούρητης" από τον προμαχό^να Panigra έο^ς τον κόλπο του
Αερ[α/χτά, τζρόταστ^ t^O'j είο^χε ν' απεικονίζεται με εστιγυivη γραμμή σε ορισιαίνα από τα
τε/^υταία σχεοιαγράμια^τα του Χάνόακα, απορριπτόταν από τον Vemeda γιατί ότ^ υττηρχαν
ούτε χρήιοΛτα, ούτε εργατικά χέρια. Παρό/^α αυτά, ακόμη και σ' εκείνο το στάοιο, ο Vemeda
εξακολουθούσε να προτείνει ρεα/^στικές λύσεις για κατασκευή αμυντικών έργο^ν, καθώς και
ά>Λοι αξιoJ[JLατoύχoι όποχ ο όούκας του Navailles, προτάσεις που αφορούσαν και την
προστασία, από την προέ}Λσ·η του εχθρού, τ^υν υπoγείoJV στοά)ν ανθυπονό[α.ευσ·ης
(contramine) το^ν αμυνο|χένο3ν, α/ύ^ και το3ν ττηγαοών καθόοου σ' αυτές.
Οι πο/^μικές επιχειρήσεις, η άφιξ'η συμμαχικοόν όυνά|α.εοον από τα οιάφορα κράτη της
Ευρώττης, οι καθ·η[αερινές |Jώ:χες περιγράφονται σε όιά(ρορες ιστορικές ττηγές, χειρόγραφες,
πα/^ίτυπες ή και στη νε(ύτερη βιβ/^ογραφία, απαιτούν όμοος ειοικη ιστορική έρευνα.""*'''

2GG. Στα κρατικά Αρχεία τςς Βε^^ετίας και στςν τρέγουτα α/υ.τμογραφια τ(ον βε^^ετολ αΗιο^αατούχοτ^ ττον
Χάνοακα, εκείνους τους τε/^υταίους [αήνες τςς -ο/νίορκίας. ε-ιο-ςμάνθ-ςκαν αρκετές -ληροφορίες -ου
έχουν κύρια ιστορικό ενοιαφέρον. Avαφέρoυ[JLε εοώ ενοεικτικά ορισ[αενα α-ο αυτά τα χειρόγραφα, το/άά
α-ό τα οτΐοία είναι γραμαένα OJς ημερολόγια:
- BMV. - Mss It.Ci VII 1188 (9571). Raccolta di varie scritture concementi in Regno di Candia, 21 giugno
1668, Aprile 1669, f. 24r°-97r°,
- ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 821, Candia (1667-1668), Daniel Morosini, provved.
estraordinario in Regno, Candia 18 luglLo 1668. idem 16 agosto 1668,
- ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 818. Candia (1668-1669). Geroiamo Battaglia, prow, gener.
Candia li 9 Xbre (dicembre) 1668, idem; Candia ii 28 Xbre (dicembre) 1668, idem: li 27 Agosto 1669,
- BMC. - Archivio Morosini - Grimani, No 333, Dispacci varij - Guerra di Candia, prow, gener. d' Armata
e capitano gener. da Mar Franc(esc)o Morosini (1654-1670), Candia 8 genaro (1668) 1669, f. 385v°,
- BMC. - Mss Malvezzi, No 128. Relazione di Candia, 18 Maggio 1669, f. 71r°,
ΤΛ JiEXhyriKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 177

Ιί-'.γραααατικά Οα ατιορούσααε ν' αναφέρουμε ότι ο: ε/.-ίοες tojv 7:o/.'.opxr/^jivcov

"του είχαν αvα7:τεpOJ0εί αε Try τροτέ/^ευστ, νέων ετ'.κουρκόν. τις οτζοίες είχε κατορθώσει
χ Ιίενετία να εΗασφα'λίσει κυρίους ατό τς Γα/7νία, γρήγορα οιαψεύσΟτρκαν και τις
όιαόέγθχκε σύντομα η ατογοήτευσ^ς. Οι ξένοι στρατςγοί osr-' κατόρθωσαν να συμφωνήσουν
σε κοινό σγέοιο τολεμικής τακτικής, ενώ οι ατοόλειες ήταν τρομακτικές. Σε μια μόνο
έςοόο στΓ;; rLvxirji^yrr^ τεριοχή του φρουρίου οι γά/7^οι έχασαν Γ)00 στρατιοότες και τον ίόιο
το oryj/.oL του Beaufort. Το σύνο/.ο τοον νεχρών και τcov τραυματιών των γά/7.ων
ξετέρασε τους i.OOU. Ο wjx7.t -zryj Navaille ατοφάσισε να εγκαταλήψει Κρήτς. Η
ατομάκρυνσ*/] το^; ya/j.cov έφερε τους τολιορκούμενους σε κατάστασ*/] ατελτισίας. Ο
αργιστράτςγος Franc. Morosini έζ>^τε τια καθαρά το ετικείμενο τέλος. Η άμυνα
συνεγίστςκε για λίγες μόνο ;Jiρες ακόμη, με αφάντασττ^ γενναιότητα, α/λ^ κανένας οεν
τίστευε ότι το Μεγάλο Κάστρο θα μτορούσε να αντέξει για τολύ. Γι' αυτό ο Morosini
ατοφάσισε να αρχίσει οιατραγματεύσεις για τςν ταράοοστ, του Χάνοακα στα τέλη του
χ\υγούστου του Ιϋϋί) και οι οτοίες κράτησαν τερίτου :ί() μέρες. Μ συνθήκη του
συντάχθηκε με μεγάλη ετιμέ/,εια, υτογράφηκε στις Κ) Σεττεμβρίου του 1()G9 και οι
εγθροτραξίες σταμάτησαν α[αέσίος. Ο βενετός αρχιστράτηγος είχε τροθεσμία li |JLέpες
για να εκκενώσει την τόλη. Στις 2' 1 Σεττεμβρίου του ίόιου μήνα είχε μείνει έρημη.
Λέγεται ότι ούο μόνο γέροντες ιερείς και μια γυναίκα οεν θέλησαν να φέηωυν. Έμειναν
ετίτης οι λίγες οικογένειες τcov εβραίων. Οταν λοιτόν ο Κιοτρουλής μτήκε στον Χάνόακα
στις 4 ϋκτίοβρίου του l()(jl) βρήκε μια τόλη έρημη, σε σωρούς ερειτίων. Ο τιτάνιος
τράγματι αγώνας είχε τε/^αόσει για τη Βενετία, ενού για την Κρήτη άρχιζε μια νέα

- BMC. - Arch. Morosini - Grimani, No 315. Viaggio dell' Fra' Vincenzo Rospigliosi Cardinale... in
Levante... 1669, (lettera) di cavalier Vemeda al cap. Gener. Candia 23 luglio 1669,
- Biblioteca del Museo Civico-Padova. Reiatione distinta dello state de posti attacati della piazza di Candia,
con suoi pareri di dilesa et altri discorsi militari sino al giomo ultino genaro 1669, f. 237v°-238r°.
Γτάρχουν oaco; και ά}7.ε; εκοόαεις αεταγενέατερες τον τεριγράφουν σννοττικά ό/α τα γε^^'ονότα
της τε/χνταίας τεριόοον της τολιορκίας και αε ενοιαφεροντα τεχνικά ατοιχεία της το/νεαικής
τρακτικής ότ^υς. Milhelm Bigge, La guerra di Candia negli anni 1667-1669, Torino 1901, σ. 11-97,
allegati No 1 a. 1 I.'l-l 1Γ). (αετάφρατη ατό τη γερμανική έκόοτη Μ. Bigge, Der kampf urn Candia in
den Jahren 1667-1669, Berlin 1899).
Σνατληροοματικά ατό νεοότερη όΐο/αογραφία ε^/όεικτικά τα ακόλουθα: Κωνστ.
Ηακαλότουλου, 11 τ(ον τε/<ευταάϋν Γα/άνίκο^ν όυνά^αείον σ^την Κρήτη και τα αίτια της
ατoχoJpήσ·εcός τους ατό τον τολιορκούμενο Χάνόακα (Αύγουατος 1GG9). "Κρητολογία", τεύχ.
VI (Ιαν. - Ιουν. 1978) ΙΙράκ/^ιον. σ. 91-105. Γ. Σήφακα, II τολορκία του Χάνόακος κατά τα
ατομ^,μονεύματα του στρατηγού του ενετικού τεζικου Marquis de Ville, "Ετετηρίς Εταιρείας
Κεητικούν Στουοοόν". τ. Ιοε Αθήναι 1998, σ. :209-:2Gl.
178 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

[jjxxpa περίοοος ξένΓ^ς κατοχής, εξίσου καί ayJj'xr^ τζερισσότερο ν.οί'ζτ.τίΐεσζι^τ^ καί άγριας. ''"
Η τε}^υταία αναφορά του Filippo Besseti di Vemeda του ετεστ,αάνθηκε στα
βε^^ετικά αρχεία κατά τ*ςν έρευνα αυτή. ετισυνάττεται σ' έγγραφο του Francesco
Morosini με ημερομηνία 18 Νοεμβρίου KHU) και περιλαμβάνεται σε κο^οικα επιστολών
του Morosini ττ^ς ίοιας περιόοου (1()09-7()) (πλήρη μεταγραφή του χειρογράφου βλ. στο
κεφ. Γ' της με/^της. No 05)."'"^ Το περιεχόμενο αυτςς της αναφοράς αποτε/^ί και πάλι
μιαν ανακεφα/^ίωστ^ τoJV κιvήσεoJV τoJV όύο εμπo}iμoJV κατά τα ούο τελευταία χρόνια
τ·Γ]ς πο/^ορκίας. Ανατρέχει στα ήόη -;'^-ΌJστά γεγονότα και τα όεόo|JLέvα που επηρέασαν
αποφασιστικά π/^ν πορεία ττ^ς ίοιας ττ^ς πολιορκίας. Περιγράφει τις αουναμίες τoJV όύο
πpOfJLαχώvωv της Σαμπιονάρας και του Αγίου Ανόρέα. Ιόιαίτερα σ' αυτόν τον τελευταίο
αναφέρει και }^πτo[JLέpειες μεγεθοόν (μετρήσεο^;) από τις καταστροφές που είχαν
όημιουργ-Γ^θεί στα τείχη και τα εξωτερικά αμυντικά έργα εy.είvr^c της π}^υράς. Ο Vemeda
συνεχίζει ττ^ν αναφορά του |α.ε τις όυσκολίες opγάvcoσ·Γ,ς του όικτύου τoJV contramine τ*ςς

267. Χ. Σταυρ'.νίοη, ότζ.-., σ. 85 κ.εξ., θεοχ. Αετοράχη, ότ:.-.. τ. 265 κ.εξ.. Ιστορία του Ελλην.κού
Έθνους, τ. ΙΟος σ. 348-349. Χ. Χ'.ονίοη, Λγγ/.'.κόν υ-όμνηαα τζερί της ττολιορκίας καί
τζτώσεο^ς του Χάνοακος. "Κρητικά Χρονικά", τ. 3ος Ηράκλειου 1949. σ. 403-303.
Ό[JLOJς tzo/jA είναι και τα χειρόγραφα (εκθέτεις, τεριγρατές κλτ:.) tz^j'j ε-ισςαάνθηκαν στα κρατικά
Αρχεία και εξιστορούν τα τε/νευταία γεγονότα της το/.ιορκίας και τις οι-λο^αατικές κι^,τεις εκείνης
της -εριόόου, μερικά α-ό τα ο-οία είναι τα ακό/.ουΟα: BIMC. - Mss Morosini - Grimani, b. 485:
- No 36: Memoria ristretta di quello si riputerebbe necessario quando si voiesse applicare a procurare il
riaquisto del Regno di Candia.
- No 37: Discorso intomo gli Affari di Candia del Marchese di Ferrara da il Papa, a 26 otiobre 1668.
- No 40: Ordine di Mons.r Archiv.o di Parigi per il soccorso deiia citra di Candia.
- No 198: Diario con relazioni per movimenti militari (Candia).
- No 208: Discorso sopra li affari di Candia.
BMC. - Misc. Correr XXVII, No 1793: Relazione dell* Assedio di Candia nella campagna dell' anno
1669, f. 37r°-56v°.

Συμ-ληρθεματικά βλ. και Bibl. Museo Civico (Padova). C.M. 393-CANDIA Relatione dello stato di
posti attacati della Piazza di Candia fino al 31 genaro 1669 dal march. Annibale Porroni, gener. della
Fanteria Italiana per la Ser.ma rep. di Ven(eti)a.
268. BMC. - Archivio Morosini - Grimani,,No 314. Registro di lettere di Francesco Morosini. Scrittura del
cav.r Filippo Besseti di Verneda ε-ιτυνα-τόμενη σε ε-ιττολή του Francesco Morosini, 18 Νοεμβρίου
1669. Θα ήταν —ολύ σημαντικό ό-OJς αυτός ο κοόόικας όημοσιευΟει με τα ανάλογα σγόλα, γιατί
τΐΐστεύεται ότι θα έόινε -ο/λ^ά νέα και ενόιαοέροντα στοιχεία για την ιστορία της λήξης της
τιολιορκίας του Μεγάλου Κάστρου και τις συνθήκες κάτ^υ α-ό τις οττοίες έγινε η -αράόοση στους
τούρκους α-ό τον Francesco Morosini.
7'.1 lUCMCriKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓΧΛΧΛΛΚΛ 179

iciOLC -εριοχής εξαιτίας τςς ύ-αρξης του φυσικού βράχου στο υ-έοαφος. Επανερχόμενος
στςν κατάστασ-ς που επεκράτησε στςν πλευρά του προμαχώνα ΤΓ^ς Σαμπιονάρας
επανα/^αμβάνει τα στάοια προώΟχσ'ςς των τούρκων, α/άνά και τις καταστροφές που
δημιουργούνταν στα σείχη, στοιχεία που ήδη έχουν παρουσιαστεί στα λεπτομερέστατα
σχεδιαγράμματα που προαναφέραμε. Η αναφορά αυτς ολοκληρώνεται με τςν περιγραφή
κατασκευής κάποκον τελευταίων αμυντικο.)ν έργο^ν (μεγάλων ''γραμμών υποχώρηστ,ς"
[χέσα στην πόλη), έστοο και αν αυτά είχαν μια θεωρητική αντιμετοοπιστ^ αφού οι
δυνατότατες εκτέλετΓ,ς τους ήταν ανύπαρκτες.
Ο τρόπος λοιπόν που κ/,είνει αυτς η έκΟετς [χας επιτρέπει να συμπεράνου[χε ότι ο
Vemeda πρέπει να τςν έγραψε κυριο/^εκτικά τις τε/νευταίες (χέρες πριν τςν υπογραφή τςς
τννθ'ςκης παράδοτςς του Χάνδακα και να επισυνάφΟτρκε αργότερα σε επιστολή του Francesco
Morosini [χε η[χερο(χηνία 18 Χοε(χβρίου 1()G9. Από τα τε/νευταία αναγραφόμε^^α του
Vemeda και τγ;^ απε/,πιστική κατάστατς στο στρατόπεδο το^ν βε>;ετών (χπορεί πράγ[χατι να
διαπιστoJ0εί ότι η παράτατς τςς ά[χυνας του Χάνδακα και η παράδοτς του [χε συνΟηκολόγ/^τς
και όχι (χε γενική έφοδο των τούρκων, απετέ/ε:σε ένα (χικρό θαύ'χα.
Στο σ·ς(χείο αυτό ολοκληροονεται η ανάπτυξη του ιστορικού τΓ^ς κατασκευής των
βενετικών τειγ/όν του Χάνδακα από τις αρχειακές πηγές που επετΓ|[χάνθ·ςκαν στα τρία
(χεγά/α αρχεία της Βενετίας κατά την έρευνα αυτή. Ο τιτάνιος αγούνας της Βενετίας
κατά της ΟΟίθ[χανικής Αυτοκρατορίας στην Κρήτη είχε π/iov τελειώσει.
Οι (χόνες ζο^ντανές (χαρτυρίες εκείνης της (χακρυνής εποχής, εκτός βέβαια από τις
αργειακές πηγές, είναι τα ίδια τα βενετσιάνικα σείχη σου σ·η(χερινού ΙΙρακλείου. Παρό7.ες
σις α/Λοιώσεις, σις νεο)σερες επε(χβάσεις, σις σρο'χακσικές α77^γές σσον περιβά/Χονσα
yo'jpo σους, σα σείχη σου Μεγάλου Κάσσρου εξακολουθούν να ορθώνονσαι επιβ/εησικά και
ισχυρά, λα[χπρό παράδειγ[χα της υψη/.ής σεγνικής της φρουριακής αρχισεκσονικής που
εφάρ(χοσαν, ως πρoJσoπόpoι, οι βενεσοί στην Κρήτη, [χνη'χείο [χοναδικό στην κατηγορία σου
όγι (χόνο στην Ε/ά^δα, α/ύ.ά και σ' ολόκληρη την ανασολική ^Ιεσόγειο.

10. Ο πολιορκημένος Χάνδακας σε σχεδιαγράμματα

μετά το 1669

Ο [χεη'ά'λος βσ^εσοσουρκικός πό7.ε(χος (1(^4Γ)-1()()9), η πολύχρο^, πολορκία του

Χάνδακα και η πτώση του (χετά από ένα δρα'χατικό αγώνα γύpoJ και πάνω στα ισχυρά τείχη
της προ^τεύουσας του "Βασι/^ίου", ήταν επό|χενο να κυριαρχεί ως γεγονός στις δεκαετίες που
ακο/.ούΟ'ησαν (χέσα στον 17ο αιώνα και παρά τις εξε/έξεις το^ν πο)\ε(χικών συ-^οιρούσεων
180 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

(ϋίεταΗύ OOoj[j/xvix*r;c Αυτοκρατορίας και tcov -/picTTiavixojv ίυνά|χείον [χεχρι τγ;-' καοοιά τΓ^ς
χΕΓ^τρικής ΕυρουττΓ^ς. Την ίοια τυερίοοο ίτ^το-ίζουν^ τΓ,ν έκοοστ, μ^γά/χον xojoixtov (jis
yα}^wOγpαφίες 07υpω[JLέvoJV tio/^cov, }x|xavic0v και κάστρο^ν του τότε ^'^-ΌJστoύ κόσαου.
Κυρίαρχη περιοχή ε[ϋΐφα^;ίζεται η ανατο/^κή Μεσόγειος μ^ τις ζάσεις - αποικίες τςς 13Γ;ετικής
Λη|ϋΐοκρατίας. Τίτα^-' φυσικό /.οιπόν ο πό/,εαος στΓ;/ ΚρήτΓ^ ν' απετέ/^εσε ένα από τα
βασικότερα θέ|ϋΐατα των απεικονίσεοον αυτο^ν και οπ(:υσόήποτε η ίοια η πο/^ορκία του Χά^-^οακα.
Με ττ^ oλoκλήpoJσ'r^ του ιστορικού ττ^ς κατασκευής τοον ζενετικκόν τειχοόν του
Μεγάλου Κάστρου κρίθηκε απαραίτΓ,το να παρουσιαστούν ορισμ,ένα σχεόιαγράαμ,ατα που
επιστ^ΐα/χνΟτρκαν στις αεγά/^ες ζιβλιοΟ·Γ;κες και τα αργεία της ΙΚνετίας. Τα σχέόια αυτά
είναι λεπτοαερέστατα στις αναφορές τους. τόσο για τις οχυρουμ.ατικές κατασκευές και τις
φάσεις των όιαφόροον ααυντικών και επιΟετικοόν έργουν, όσο και για ά/λ^ ανηαεία και
όηαόσια κτέ^ρια (jiaa σττρ^ πόλη. 07^ παρουσιάζουν τον Χάνοακα σττ,ν τε/^ευταία περίοδο
ττ^ς πο7χορκίας (KiOT-GlJ). Ένα ά/λ.ο κοινό χαρακτΓ^ριστικό τους είναι ότι οι συντάκτες
τους δεν είναι απο7ουτ^υς ίίέζαιο ότι επισκέφθηκαν ποτέ rr;; Κρήττ^ όσο τούτο είναι
όεβαιoJ[JLέvo από τις βιβλιογραφικές πηγές. '""
Από αυτό συαπεραίνεται ότι πρέπει να στέ^ριξαν τα δεδοαένα της χάραξης το^ν
σχεδίο^ν σε πα/χότερους χειρόγραφους χάρτες, α/άχίι πιθανότατα και σε ά/λχί στοιχεία από

:ί?69. Ο Olfen Dapper ctto "Περί tojv νήσ-cov του Λ'γαίου" έργο του (1088) ομολογεί στον -ρόλογό του
αε ευθυκρισία ότι ουόέτζοτε είχε ε-ισκεφΟεί τχν Ε/ν.άόα και ότι ~ήρε τις -λχροφορίες του ατιό
τηγές. tzo/jIc olko τις ο-οίες έχουν γίνει τ/^ον εξαιρετικά όυσεύρετες στη σύγχρονη ε-οχή. Ιόν
τούτοις όμoJς 'Z'-j έργο του, αν και όεν γράφηκε "ες αυτοψίας" όεν έχει ανακρίβειες. Όσον αρορά
το γ./(υστότατο γεο3γράφο Vincenzo Coronelli όεν είναι όέοαιο αν ετζισκέφΟηκε τοτέ τους τότιους,
τις -όλεις και τα κάστρα -ου α-εικόνισε στους 'ι00 χάρτες τους ο-οίους "χάραξε" ατό τεριοχές
της Ε}7ζχόας (ΙΙε/,οτόννησο. Εύόοια. Στερεά Ιό/λάόα. Λευκάόα. Κέρκυρα. Κρήτη. ^Ιακεόονία.
Θράκη). α/λ.ά και ατό την Κύτρο ή την Κωνσταντινούτο/.η. αφού οι τερισσότερες ατό τις
τεριοχές αυτές είχαν ήόη γαΟεί για τη Γαληνοτάτη. Δημοκρατία ως ατοικίες για τάντα. Βλ.
Ιωάννα Στεριώτου, Οι όενετικές οχυρούσεις του Ρεθύμνου. ΙΓ) 'ιΟ-1()Η). Αθήνα 109:2. τ. Λ' σ.
:2'27 (υτοσ. 73.")). σ. :2:28 (υτοσ. 'ι38). ότου και η σχετική ζιζλιογραφία.
II αναταραγο^γς σχεόιαγραμμάτ^ον του το/Λορκη|αένου Χάνόακα συνεχίστηκε και το7ύ αργότεεα σε
εκόόσεις. στις οτοίες ότ(ος είναι φυσικό ετανα/σιμζάνονται τα ίόια στοιχεία μ' εκείνα tojv γειρογράφο^ν
σχεόίο^ν ατό τα κρατικά Αρχεία τςς Βενετίας. 0/.. Milhelm Bigge, La guemi di Candia negli anni 1667-
1669. Torino 1901 (;J.ετάφpασς ατό τς η'ερμανική έκόοσ-ς. Βερολίνο 1899 ). ότου όημοσιεύονται τα
σχέόια tcov όύο τρομαχούνίον της Σαμτιονάρας και του Αγίου Ανόρέα με καταγραφή τςς κατάστατές
τους κατά -τςν τε/χυταία τερίοόο τςς το/νίορκίας. τ/ηροφορίες ήόη γ-'ίοστές ατό τις αργειακές τηγές
και τα χειρόγραφα σχέόια tojv όε^^ετικο;ν αρχείίον. τα οτοία και τρέτει να αντιγράφει. Β7ν. και II.Χ.
Μοσχονά, Χάρτες της Κρήτςς στςν Ιόθνική Βι0/.ιοί)·Γκη της ίό/ά,άόος. IIετpαγ[Jivα Δ' Διεθνούς
Κρητο/.ογικού Συνεόρίου (ΙΙράκ/χιο 197(0. τ. ΙΕ Αθήνα 1981. σ. :2()2.
ΙΛ ηΐιΧΕΊΊΚΛ τΚΙΧΙΙ Τ()1·ΧΛ.\ΛΛΚΛ 181

y^zors/A αργεία ττ,ς ϋενετίας. Κρίνουαε οε ότ: τα οεοοαένα αυτών tcov σγεοίοον ττρέτζει
'■'α ο'.ααταυρωΟούν και αττό ά/7.ες ττηγές. Οττωαοή-οτε όαως είναι γρήσιαα και
ατΐαραίτητα να αναφερθούν, αφού τ -αρου:7ίασ·Γ, τους ατζοτελεί συα7:λήpOJ[JLα στο ιστορικό
[-ΐ.ας. Ταυτόχρονα να στ^αειώσουαε ότι ττρόκειται για τζολύ ^ρ;ωστούς κούόικες ότζωζ
θεωρούνται εκείνοι του Mattaeus Merian, του Vincenzo Coronelli και του Olfert Dapper.
Αρχίζουαε τη σύντοαη αυτΓ^ τζαρουσίαστ, α-ό τον κοόοικα του Mattaeus Merian xjot
^Jγκεκpι;Jivα [Λε ούο απεικονίσεις * εκείνης -zryj -ροααχοόνα της Σααττιονάρας και εκείνης του
~po[aa/c0va του Αγίου Ανόρέα. II -ο/^ορκία και η εττίΟεσΓ^ κατά του -ροααχώνα της
Σαατζιονάρας απεικονίζει τγ;^ κατάστασ^ς α-ό τγ;; 1η Ιανουαρίου Ι()()8 έως την 7η
Σετττεαίρίου 1 ()()!) (-λήρη μεταγραφή του υτυοανΓ,αατος του σχεόίου βλ. στο κεφ. ΙΓ. της
[Ελάτης, Χο 5(0.' Αττό το υ-όμνΓ^αα του σχεόίου αυτού ίΡυμ-εραίνεται ότι osr-» αναφέρει
τίττοτα νεοότερο και οιαφορετικό* ε-ανα}σιαβάνει τα ίδια ακρίοοός στοιχεία α' εκείνα των
τε}νευταίθ3ν (χειρογράφοον) σχεδιαγραααάτο^ν του κώδικα του αεγά/νου -ο}νέμου -ου βρίσκεται
στΓ^ Μαρκια^/Γ; Ηιβ7^ο(>γκη. Γα ίδια ακριβώς δεδθ|αένα ετανα/νααβώ-Όνται και σττ;-' α-εικόνιτΓ^
ττ^ς 7;ο)^ορκίας του -ροααχοόνα του Αγίου Ανδρέα, στην ο-οία -αρουσιάζεται η κατασταστ^ -ου
δημιουρ^Γ^Οτ^κε σ' αυτόν αττό την Ιη Ιανουαρίου 11)08 έoJς την 7η Σε-τεμβρίου 1009 (-λήρη
|^.εταγραφή του υ-ομ^ζέ,ματος του σχεδίου, βλ. στο κεφ. Β' τΓ^ς [χε'/^ετης. Χο 57).*~' '
Σε μια ά/7.η εκοοτη του β' μισού του Ι7ου αιώνα, εκείνη του Jacques Peeters,
ττερι/^αμβάνεται μεταξύ ά77χον ένας γάζτης σον Χάνδακα, στον ο-οίο α-εικονίζεται α-λά
και σχηματικά ο ογνρός -ερίβολος ττ^ς -ό/.ης με τα εHoJτεpΓκά ογυρά χωρίς καμιά ένδειξη
α-ό τγ;-) -ερίοδο ττ^ς μεγάλης -ολιορκίας. Το σύντομο υ-όμνημα -ου αναγράφεται κάτω
α-ό το ίδιο το σχέδιο δεν μας δίνει κανένα νεώτερο στοιχείο (-λήρη -αρουσίαστ^ του
σχεδίου, βλ. στο κεφ. IT της μελέτης, Χο 58).'"'
Ένας α-ό τους στ^μαντικότερους γεο3γράφους -ου υ-ηρέττ^σαν ττ^ ΓαληνοτάτΓ^

i?70. BMV. - (Rari, 113.C.11). Mattaeus Merian, Das lange bestrittene Kbnigreich CANDIA von ANNO 1645-
1669, Franckfurt 1670, t. 28v°-29r°.
2' 1 \ . II έκοοτη αυτή του Mat. Merian -ου είναι ένα ημερολόγιο των -ο/^εμικοόν γεγονότων της
-ου Χάνόακα είναι γραμμένο αε γοτθική γραφή, γεγονός κου τυνετέλεο-ε ατςν αουναμία
της γράφουσας να κάνει -λήρη αςιοκοιηαη 'ων -ληροφοριοόν του κειμένου. Γι' αυτό αρκούμεΟα
στην ατιλή -αρουτίατη τίυν όυο ατιεικονισείον, τ(;ον o-oiojv τα υ-ομνήματα είναι γραμμένα με
κανονικούς λατινικούς χαρακτήρες. Βλ. και Σ-. Λίτινα, Τα Σύμμικτα. ΛΙετάφρατ-ις του βιβλίου
του γερμανικού του ίΜΑΤΘΛΙΟΓ ΜΕΡΙ ΑΧ. Αθήνα Ιούνιος 1990, τ. 70-1:^0. Χα τημειώαουμε
μόνο ότι ο τρότζος -ου -αρουαιάζεται στην έκοοτη αυτή όεν είναι καθόλου όόκιμος και
ετιιατημονικός, γι' αυτό αναφέρουμε την -apa-avco οημοτίευαη με κάθε εκιφύ/^ςη.
,:?7τΓ BMC. - ορ. P.D. Gr. 3066. Description des principales villes, havres et isles du golfe de Venise du cote
Oriental... des villes et foneresses de la Moree... de la Grece et des isles principales de Γ Arcipel... par
Jacques Peeters, en Anvers. No 54 CANDIA.
183 ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΚΡΙϋΤον

Δημοκρατία στο β' μισό του 17ου ααόνα ήταν ο padre Maestro Vincenzo Coronelli,
Cosmografo Publico ότζως αναφερόταν -αρά/^η/^α. To έργο του [χζ τις 7zrj/J^7z/^c εκόόσεις
■τερι/^αμβάνει [Juαζί τις περιγραφές και πλήθος χαρακτικοόν απόψεις oyjjpcojjivojv
πόλεο^Λ κάστpOJV μεμovoJμέvoJV, λιμανκυν. ακτόJV. αναπαραστάσεις μαχοόν και
πο}^ορκιο'>ν.''"^ Ένα από τα στ^μαντικότερα έργα του είναι το Citta, Fortezze, Isole e Porti
Principali dell' Europain Pianta... (Έκοοστ^-Βενετία ΚίΗί)).'*" To πλήθος τουν πληροφορών
που αναγράφονται στο έργο αυτό αφορούν κυρίους τγ;; κατάσταστ^ υίσα στις 07υρ03|χένες
πό/^ις ή ά}7^ς περιοχές και μ' ένα ύφος αρκετά περιηγτ^τικό. Τα τοπογραφικά
σχεοιαγρά[ϋΐ(α/χτα τoJV tzoJsZojv με τα /.επτομερέστατα υπομνήματα αποτελούν κατά τγ;;
άποψή [JLας ένα από τα π/^έον ενοιαφεροντα οεοου^να αυτου του /\τ}^αντα, έσ^ο) και αν τις
πληροφορίες που οίνουν πρέπει να τις επιόεοαιούσουμε και από ά/7^ς ττΓ,γές.
Το σχέόιο ττ^ς oχυpω[Jiw,ς πόλης του Χάνόακα με το αντίστοιχο υπόμνημα
παρουσιάζονται αναλυτικά στο κεφ. Β' της με/.ετης (\ο 511). Κύριο αντικείμενο τ(ον
αναφορούν στο υπόμνημα είναι οι εκκ/ησίες και τα μοναστΓ^ρια, ορΟοόόξίον και /^τίvoJV.''■'

:273. Ο Vincenzo Coronelli υτιήοξε ένας α-ό τους αεγαλΰτερους γεοΓφάφους και αια οόΗα της Βτ^ετίας.
Γε^-^/·Γ/>ςκε ατς Ραοένα το 1G00 και κέΟανε ττς ΙΕνετια το 17 18. Βλ. Εοάν. Στεριώτου, Οι οΓ-'ετικέε
ογυρο^σεις του ΡεΟυμνου. 11)0:^, τ. Λ σ. λ^:28. υτζοτ. λΊ8. οτεου και αγετική ζίολιογεαοία. Β/.,
συμπ/ηρο^ματικά Τό-ος και Εικόνα, Χαρακτικά ςενιυν τεεειηγΓμίυν για τΓν Ε/λ^όα. εκό. 0/αόε. τ.
Α' 1Γ)ος - 17ος ακυνας. Αθήνα 1978. τ. τΜΡι κ.ες.
:274. Τον Ατ/αντα αυτό [χύζτί^σοί'χζ ττς Βΐο7.ιοΟήκη του Museo Civico Correr. ότεου 'j-oLzyzi με την ένόειςη
Isolario D.4, f. 263v°-264r°, 268r°-v^: Citta e lortezza di Candia.
Βλ. και G. Gerola, Topografia deile chiese deila citta di Candia. "Studi Orientali", Roma 1918, σ. 14.
:27Γ). Είναι φανετό ότι το £ζ^όιαφέοον του Coronelli α αυτόν τον χάετς του Χάνόακα (έκόοτ-ς 1089) είναι
ε-Γκ^z-'τεoJ;JLεvo -ττα εκκ/^ηο-ιαστικά μνημεία. Σ* αρκετές ακό τις εκκ/ητίες ή τα μοναατέ^ρια κου
αναφέρονται ττο υ—όμ^/χα αναγράφεται ο αντιατοιηος αριθμός -avto ττον ίόιο το γάρτη· και τούτο
το όιατεισ-τό^ταμε κατά την έρευνα του -ρο^τοτυκου. του ιόιου του Ατ/,αντα. Γενικά θα ziyoL'xz να
-OLZ'xrr^zrp>'yj[XZ ότι οι τείνακες με τις εκκλητιες του Χάνόακα ατούς χάρτες του Coronelli θα -ρέ-ει
να συαγετιαθουν [jie αντιατοιγους τεινακες α/ΰχον γαρτων. ατ^μαντικίον. 07:03ς εκείνου του R. Werdmliller,
του ΟΙ. Dapper, ή του Λίανέα Κλόντζα αε μια ειοική ερευνά ιατορικής τοτεογραφίας τςς -ρουτεύουαας
του "Βααι/^είου" κατά τςν τε/^υταια τεεριοοο της ^ενετοκρατίας ατο νησί. Ετείατ^ς θα -ρέ~ει να
αυα'/ετιαθούν και [J.ε ττ/ηροφοριες ατεο νειυτερη οΐό/νίογραφια, οτεου περιγράφονται τα μνημεία του
Ηρακ/^ίου ατζό τςν ετιοχή τςς ^ενετοκρατίας, οταν ακόμη οιαα(υζονταν τα "εριααότερα ατεό αυτά,
ιόιαίτερα εκκλησίες, καθο/^κά μοναατςριοιν και όημοαια κτηοια. Β},, και Gius. Gerola, Topogratia delle
chiese della citta di Candia, "Studi Orientali". Roma 1918. Στυλ. Αλέξιου, To Αουκικόν Α^/άκτορον του
Χάνόακος, "Κρητικά Χρονικά", τ. 1 4ος ΙΊρακ/,ειον 19(>(). α. 10:l^-1()8. του ιοιου. Το Κάστρο της
Κρήτςς και η ζουή του στον IGo και 1 / ο ακονα. "Κρητικά Χρονικά", τ. 19ος ΤΙράκ/.ειον 19()Γ). σ.
140-178, Ζ.Χ. Τσιρπανλής, Ανέκόοτς "ηγς 7''^ εκκλησιαστική ιστορία ΤΓ,ς οΓ^ετοκρατούμενης
Κεήττε. "Κοττικά Χοονικά", τ. *2'2ος ΙΙράκ/,ειον 19/0. σ. /9-98.
7:\ liKM-yriKA τειχιι τογ χλ.χλλκλ 183

Ακολουθούν οηαόσια κτ/;ρια και αρχοντικά (Palazzi) ό-ου κατοικούσαν ol ανώτατοι

αΗθ3αατού7θΐ Tr]c Βενετίας ττου υ-*ςρετούσαν στον Χάνοακα. Στην τιαρουσίαστ, του
σχεόίου σ' αυτςν τς αε/άτη Οα ετζικεντρώσουαε τςν -ροσοχή αας στα κτςρια και τις
κατασκευές τιου είχαν σχέστ^ αε ττ;^ άαυνα και τς στρατκοτική οργάνωσ"ς ΤΓ^ς -ό/.ης,
ό7Z0Jς είναι ατζοθ'έρκες, στρατώνες, η θ7:}.οΟ·Γρκη. Ε-ισ·Γ^[α,αίνονται γκοστοί οηαόσιοι χώροι,
αεγάλες -λατείες ή κύριοι οοικοί άξονες τςς τΐολιτείας. Όσον αφορά τα οχυρωαατικά έργα
α-εικονίζονται o-coc ακρώώς και στις οεκάοες ά/7^ σχέοια 7:ου ήοη ττεριγράψααε στο
ιστοοικό που 7:ροηγ·Γ|0·ςκε και παρουσιάζουν ττ^ν κατάστατς πριν από ττ^ν τελική φάστ, ττ^ς
πολιορκίας. Θα ήταν όαο^ς χρήσιαο να επισ-ςαάνουαε ορισ'ϋΐένα στοιχεία που οηαιουργούν
κάποια σύγχυσες ή ααφιβολίες και επώεζακόνουν κατά κάποιο τρόπο ττ,ν αναγκαιότ-ςτα
όιασταύοο3σ'Γ|ς των στοιγεάον του Coronelli και από ά/ύ.ες πηγές. Στο Χο 134 του
υποανήαατος αναφέρεται το Voltone, που χώριζε ΤΓ^ν παλιά από τη νέα πόλη. Φυσικά
ποόκειται για τη αεγάλη τοίωτη πύ/,η το^ν πα/.ιών - αεσακονικοόν - τειχών του
Χάνοακα, η οποία ό[JLOJς είχε αετασκευαστεί ττ,ν τελευταία περίοοο ττ,ς βενετοκρατίας,
ανάλογα αε τις νέες χρήσεις που όόΟτ,καν στο αεσαιoJvικό τείχος. Στο Χο 1 48 του ίοιου
υποανήαατος αναφέρεται και πάλι το Voltone, ενώ ο αριθαός 148 όεν αναγράφεται πάνω
στο σγέόιο. Στο Χο 151 αναφέρεται το Castello του S. Gio:(vanni)?, ενώ ο αριθαός αυτός
τΛνω στο σχέοιο υποανη'Λατίζει τον επιπροααχώνα του Zane στον προ|ααχώνα ττ,ς
Σααπιονάρας. Είναι αια ονοαασία που πρώτη φορά συναντάαε.
Συαπερασαατικά Οα είχααε να πούαε ότι αυτός ο γάρτης του Χάνοακα
σγεόιασιαένος από τον V. Coronelli (Isolario D.4, έκο. 1689) είναι στ^ιααντικός για τον
κατάλογο των εκκλησιαστικών κυρίως ανηαείων που βρίσκονταν αέσα στον Χάνοακα και
όγι τόσο για τα οχυρωαατικά έργα, τα οποία περιγράψααε ήόη από παλιότερους χάρτες
(χειρόγραφους).
Σε αια νεώτερη έκοοσ-ς ενός παρόαοιου άτλαντα (Βενετία 1696), ο V. Coronelli
πεοΓ/^αόάνει και τΛ\ι χάρτη του Χάνοακα στον οποίο επανα/^αβάνονται τα ίόια σχεοόν
στοΓ/εία αε τον προηγούαενο (Πίν. Χο 59) που αναφέρααε (πλήρη περιγραφή και
συσγετισαό, βλ. στο κεφ. Β' της αελέτης, Χο 60)."' '' Κύριο αντικείμενο του
υποανήαατος είναι τα εκκλησιαστικά μνημεία. Ο κατάλογος συμπληρώνεται με τα
όημόσια κτήρια κι αυτά που είχαν ο-χέστ, με την στρατιωτική οργάνωστ, ττ,ς πόλης. Όσον
αφορά τις oχυpoJ[αατικές κατασκευές εμφανίζονται οι ήόη -^ρ^ο^στές από προηγούμενες
περιγραφές, ενώ σύντομοι υπομνηματισμοί αναγράφονται πάνω στο ίόιο το σχέόιο.

:27(). BMC. - Stampe Β:12. Isolario deli' Atiante veneto del P. Coronelli, pane I, in Venetia MDCLXXXXVI
(1696), t. 2l6v°-2l7r°. 2l8v°-219r°, Pianta della ciita di Candia.
184 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΪΤΚΡΙϋΤον

ετζεζτ^γώντας τα ατιολύτο^ς αναγκαία. ()'. χαράξεις tcov Tsr/ojv του κυρίου οχυρού
τζερίβόλου, α}7;ά καί το^ν εξoJτεpvκώv oyopojv εαφανίζοντα'. αρκετά σχηαατικά αε κάττο^α
στ^αεία. Συατζληρο^νετα^ οε το αγέοιο αε τ'.ς "γρααυ,ές υ-οχίορηστ^ς" - ritirate - τόσο
στους T^poaayοόνες. όσο και στο εσουτερικό ττ^ς κόλης (αυτές -ου οεν υ/.οτοιήΟηκαν
τελικά ατζοοίόονται α' εστιγαένη γραααή).
Από τα εικονιζόμενα σ' αυτό το σχεόιάγραμαα παρατηρούμε τον Χάνοακα όπο^ς
είχε εξελιχθεί έoJς και ττ^ν τε/^υταία φάστ^ της πο/.ιορκίας, Τ,οηοίς όμο^ς να παρουσιάζονται
ά}7^ όεόθ[α^να ipyorj και κινήσεο^ν του [xoLV.zoyyjWj πο/.έμου Y0poj από την πό/.η, στην
εξοχή. Είναι προφανές θα /άγαμε ότι τον V. Coronelli τον ενόιέφερε μια ιστορική αναόρομή
- παρουσίαστ^ - του γεγονότος του πο/νΐορκη;αάνου Χάνόακα, |χέσα από ττ;-' οποία θα
όινόταν και πάλι η αίγλη, το μεγα/.είο. η όύναμη ττ^ς ΓαληνοτάτΓ,ς Δημοκρατίας τ-/;ς
Βενετίας και όχι φυσικά τα τεχνικά όεοο|/άνα τουν στρατκοτικοόν ϋεμάτoJv.
Διάσπαρτα σχεδιαγράμματα του πoλιopκη[Jivoυ Χάνόακα στα αρχεία και στις
βιβλιοΟ-γκες ττ^ς Βενετίας συναντάμε συχνά χoJpίς να είναι απόλυτα ταυτισμένα
(χρονολογία, όνομα σχεοιαστ*/;) ή ν' ανήκουν σε κάποιον κοόόικα ή σειρά εγ^'ράφο^ν. Ένα
παρόμοιο σχέοιο που εικονίζει τον προμαγ/όνα του Αγίου Ανορέα κατά την τελευταία
περίοδο πΓ^ς πολιορκίας (1ϋϋ8-ϋί)) επιστ^μάνθηκε στη Βιβλιοθήκη του Museo Civico
Correr (πλήρη περιγραφή του βλ. στο κεφ. Β' της με/άτης, Χο ()1). '" Και σ' αυτό το
σχέδιο παρατηρούμε ττρ^ πpooJθησ'Γ^ τoJV τουρκο^ν παν^ο στον ίδιο τον πpoμαχcυvα· μια
κατάσταστ^ που απεικονίσττρκε και περιγραφηκε λεπτομερέστατα στα τε/.ευταία
σχεδιαγράμματα του κοόδικα του μεγά/.ου πο/ν£μου (ττ^ς Λίαρκιανής Βιβ/.ιοθήκης) για τον
ίδιο προμαχό^να. Γι' αυτό και δεν έχουμε να προσθέσουμε τίποτα το νεώτερο σ' αυτό το
στ^μείο.
Συνεγίζουμε ττ;^ παρουσίαστ^ σχεδιαγραμμάτο^ν του πολιορκημένου Χάνδακα που
εκδόθτρκαν μετά ττ,ν παράδοστ^ ττ^ς πό/.ης, με τγ^ ^η^ο^στή απεικόνιστ^ σττ,ν χα/αογραφία
του Olfert Dapper (πλήρη περιγραφή του σχεδίου β/ν. στο κεφ. Β' της με/άτης, Χο
6:2).'"·'''' Το "περί το^ν νήσο^^ του Αιγαίου'' έργο του Dapper (l(j88) συντάχθηκε από τον
ίδιο χο3ρίς ουδέποτε να έχει επισκεφθεί ΤΓ,ν Ιύ/άνάδα, μεταφράσττρκε δε γα/λικά και

:?77. BMC. - Stampe Gherro , No 2609. CANDIA, Attiiccata da Turchi nel Baloardo S. Andrea e diffesa dal
Capitan Generale Franc. Morosini.
*/78. BMV. - (391.D.33), Description exacte des Isles de 1' Archipei, d' Olf. Dapper Amsterdam M.DCC.III
(1703). f. 384-385: Veduta della citta di Candia. Pianta deiia citta di Candia, assediata. Βλ. και Δ.
Φλάμπουρα, Ο Dapper και η περιγραφή τη; Κρήτη; ττα 1088. ''Κρητικά Χρονικά'', 1971, τ.
:23ο;. σ. '4 07-770.
ΤΛ ΠΕΧΕΊΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΠ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 18Γ)

εκδόθηκε στο Ααστερνταα το 1703, έκδοστ^ α-ό την οποία εξετάζουμε τα σχέδια του
Χάνδακα.- ' ' Στο υπόμνημα ττ,ς προοπτικής απεικόνιστ^ς ττ^ς πόλης (στο επάνο^ τμήμα
του πίνακα ()ί.Λ) αναφέρονται •^ρ-Ό3στές από αρχειακές τιηγές π/.ηροφορίες και δεν είναι
αναγκαία περισσότερη ανά/.υστ^, αφού και η ταύτιστ^ τoJv διαφόρο^ν θέσεων και
κατασκευοόν είναι αρκετά δυσδιάκριττ^. Το τοπογραφικό σχέδιο του Χάνδακα (στο κάτο3
ταταα του πίνακα ():2.1^) παοουσιάζει τις θέσεις τοον aavvo'jivcov και τοον πο/^ιοοκούντων
t k " - · i k k

με ό/^ τα τεχνικά έργα, αμυντικά και επιθετικά, τα οποία κατασκευάσττρκαν κυρίως την
τε7.ευταία περίοδο της πολιορκίας (1 ()Γ)7-1 (Uil)). Το ανα/οντικό υπόμνημα που συνοδεύει
το σγέδιο αυτό συμπληpcόvει λεπτομερειακά τΓν εικόνα ττ^ς κατάσταστ^ς ττ^ς πολιτείας
και είναι ακριβώς το π/iov ενδιαφέρον στοιχείο τΓ^ς καταγραφής του ΟΙ. Dapper.
II ολοκλήροοστ, ττ^ς παράΟεστ,ς το^ν πληροφοριδ3ν, κυρίως για τεχνικά έργα, που
αντλήθηκαν από τις αργειακές πηγές και απετέ/^σαν ττ, βασική τεκμηρίωστ^ για ττ^ν
ανάπτυξη του ιστορικού ττ^ς κατασκευής τoJV βενετσιάνικων τειχών του Χάνδακα,
γίνεται με τη συνοπτική α/άςχ ακριβέστατΓ^ παρουσίαστ, και του χάρττ^ του στραττ^γού
Hans Rudolf Werdmliller (Πίν. (λΐ του παραρτήματος του κεφ. Β' ττ^ς με7ν£της).
Με το πέρας ττ,ς περιγραφής του ιστορικού ΤΓ^ς κατασκευής των βενετσιάνικων
τειγών ΤΓ|ς πρωτεύουσας του "Βασιλείου ττ^ς Κρή-ΓΓ]ς" πιστεύεται ότι έγινε αντι/.ηπτ-/;
η γρησιμόττ^τα του αρχειακού υλικού που παρουσιάσττρκε σ' αυτήν ττ, με/άττ,. Τα νέα
στοιγεία που ήλθαν στο φoJς αφορούν όχι μόνο τις ιστορικές εξελίξεις στο ντ^σί σε μια
κοίσιαη περίοδο* αφορούν κατά κύριο λόγο τις νέες για εκείνη ττ^ν εποχή τεχνικές ττ^ς
ογυρωματικ'Γ,ς αρχιτεκτονικής, τις νέες πρακτικές ττ,ς άμυνας και ττ^ς επίθεσ*Γ,ς, όπως
είγαν π/iov αναπτυγΟεί μέχρι και το β' μισό του Ι7ου αιώνα. Είναι σαφές ότι η πλήρης
αργαιολογική έρευνα του μντ^μειακού συνόλου τοον βενετσιάνΓκο3ν τειχών του Χάνδακα
αποοεί να θεωρηθεί oλoκληpOJ[Jivη μόνον όταν συμπερι/νάβει και αυτόν τον το[ϋΐέα πΓ^ς
αργειακής έρευνας. Παρά}λ*Γ,}Λ υπάργ/ι δυνατόττ^τα διερεύνησ-Γ]ς τμημάτων των
ογυρό^σεων αυτών που δεν είναι εμφανή ή έχουν καταστραφεί για πάντα όπως συμβαίνει
αε τα εξοοτερικά οχυρά, τα οποία δεν σώζονται πύάον σ-ημερα, εκτός από το φρούριο του
Αγίου Δημητρίου στο οποίο έχουν επέλθει τρομακτικές α/Αοιώσεις, ή και τα ανώτερα
τμέ/χατα των τειχών που κι αυτά έχουν καταστραφεί σε πολύ μεγάύ.ο βαθμό.

:279. Για τον Oltert Dapper βιογραφικά στοιχεία βλ. Ι(οάν. Στεριώτου, Οι βενετικές οχυρώτεις του
Ρεθύανου, 199:2, τ. Α' σ. '2 2' 1, υ-οσ. 435, ό-ου αναφέρεται και σχετική βιβλιογραφία. Συνοτΐτικά
αναφέρουμε ότι ήταν ο)7^ανόός, ττιούόατε ιατρική, οιακρίθηκε όμους κυρίους ως γεωγράφος. Το
-ότε γεννήθηκε όεν είναι γνοοστό. όμο3ς ^'^.»OJpίζoυμε ότι -έθανε το 1G90. Είναι πο/υ^ι τα έργα του,
τα περισσότερα από τα οποία έχουν μεταφραστεί στη γα/άνΙκή.
186 ΙϋΛΝΧΛ ΣΤΚΡΚϋΟΙ·

Ενοιαφέρον ipe^jva αυτ/; έχουν εττίστ^ς οι κατασκευές στο εσoJτεp'.κό των

ε—ίχωαατο)σεο^ν του yjjpio'j oyypryj —εριβόλου κα'. οέζα^α oi αεγά/^ς ε-εαβάσε'.ς κα:
καταστροφές, κατά ττ^ οιάρκεία ΤΓ,ς -ολιορκίας, στους ούο ακραίους προααχο^νες του
Αγίου χλνορέα καί ττ^ς Σαα-',ονάρας.
Eivac όλα αυτά τα στοιχεία ικανά να αας οόχ^,^Γ;σουν σε συατζεράσαατα για τις
τεχνικές που ακολουθ-Γ^ΟΓρκαν σττ;^ κατασκευή τoJV τειχολ-» αυτολΛ στοιχεία που
θεωρούνται απαραίττ^τα για αιαν o/.oκλχρoJαέvχ αε/^τη αvαστ·r;/.OJσ■r^ς - αποκατάσταση,ς
του ανηαειακού φρουριακού συνό/.ου.
 KEcDAiViVIO ir
Κατάλογος Σγεδ^αγραμ-ίΛατο^ν χαι Χαρτών

1. Σγεδιάγραααα ττ^ς πόλης του Χάνδακα (1Γ)38-1Γ)Γ)7 ή 1Γ)Γ)()-151)0). BMV. -

It.Cl VI 188 (10039). Cod. Contarini, "Piante di Citta e piani di fonificazioni e Carte
geografiche per lo piu appartenenti allo State Veneto Terreste e Marittimo". No 50.
2. Σχέδιο των οχυρώσεων της πόλης του Χάνδακα, του Dominico de Rossi di Este, 8
Οκτωβρίου 1507. BMV. - It.Cl VI 189 (10031). Cod. Contaiini, 'Tiante di Citta e
piani di fortificazioni e carte geographiche per lo piu appartenenti allo Stato Veneto
Terreste e Marittimo". No 20.
3. Σχέδιο (τ(:ον οχυροόσεων) της πό^.ης του Χάνδακα του Dominico de Rossi di Este,
17 Ιανουαρίου 1573. BMV. - It.Cl VI 188 (10039). Cod. Contarini, "Piante di Citta
e piani di fortificazioni e cane geographiche per lo piu appanenenti allo Stato Veneto
Terreste e Marittimo'\ No 17.
4. Σχέδιο του φρουρίου του Αγίου Ληαητρίου, 1580. ASV. - Provveditori da Terra e da
Mar, F: 744, Candia, 1580.
5. Ποοοπτικές απόψεις της πό}:ης του Χάνδακα από τον χειρόγραφο κώδικα του
Γεο^ργίου Κλόντζα, 1590. BMV. - Graec. VII, 22 (coll. 1466). Historia ab origine
mundi, Candia 1590.
(). Χάνδακας. Σχεδιάγραααα των oχυρώσεoJV αε την πόλη και το /.ιαάνι. Τέλη Ιϋου
αιώνα. ASV. - Atlante Mormori, c. 84.
7. Χάνδακας, σχεδιάγραα[Λα του φρουρίου (οχυροόσε(:ον), περί το 1000. ASV. -
Provveditori alle Fortezze, Β: 43, dis. No 163.
8. (Σχέδιο) της πό/οης του Χάνδακα, 10 Σεπτεμβρίου ΙΟΟΙ, του Angello Oddi. BMV.
- Mss It.Cl IV 1 (5061). Citta, Fonezze, Poni... del Regno di Candia, No 19.
9. Χάνδακας. Ίχνος του καταρρεύσαντος τείχ^ους προς τον ^Υγιο Πέτρο και σχεδιασμός
ανακατασκευής, 5 Ιουλίου 1()04. ASV. - Dispacci, Rettori Straordinari. Candia, F:
1 (1603-1604), dis. 1-la.
10. Πόλη του Χάνοακα, τχέαο του Angelo Oddi, 1607, Citta fortezze, porti e redotti del
Regno di Candia, f. 20. BAU. Ms No 10 (113).
 188 ΙϋΛΧΝΛ ΣΤΗΙΜϋΤΟΙ·

1 1. Πόλη του Χάνοακα. Σχέό^ο του Piero Hercole Nanni, 1613. - BMV. Mss It.Cl IV, 17
(5064). Fortezze, Spiaggie e Porti del Regno di Candia, No 25.
15. Πόλη του Χάνοακα (σγεοιο). του Francesco Basilicata, 1618. BMC. - Portolano No
4. Pervetusti, Atque, Nobilissimi, Cretensis Regni..., No II.
13. Ακτ/; ττ^ς ττόλης του Χάνοακα (τχέο'.ο). του Franc. Basilicata, 1618. BMC. -
Portolano No 4. Pervetusti,... Cretensis Regni..., No III.
14. Πόλη του Χάνοακα (σγζοιο). 'ryj Giorgio Corner, 10 Χοεαζρίου 1055. BMV. -
It.Cl VI 75 (8303). II Regno di Candia,... con disegni miniati, f. 6v-7r.
15. Ατζοψη ττ^ς -όλης του Χάνοακα (-ροοτ^τΓκό ο-γεό'.ο-ο-κίτσο), Ο Αυγούστου 103Ο.
ASV. - Provveditori alle Fonezze, Β: 43, dis. No 161.
10. Αποψη ττ^ς πόλης του Χάνοακα από τη Ρογοιά, 3 Λίαΐου 1031. ASV. -
Provveditori alle Fortezze, Β: 43, dis. No 159.
17. Σχέόίο του φρουρίου του Αγίου Ληαητρίου στον Χάνοακα, του Raffaello Monanni,
17 Απριλίου 1031. BMV. - It.Cl VII 889 (7798), Raf. Monanni, Descrizione
topografica di Candia, cc. 101.
18. Σχεόιάγραααα ττ^ς πόλης του Χάνοακα, 1 Φεβρουαρίου 1041. ASV. - Senato,
Provveditori da Terra e da Mar, Candia, F: 794.
19. Πόλη του Χάνοακα, σγέοιο του Marco Bosch in i, προ l()45-40. BMV. - Marco
Boschini, II Regno tutto di Candia, 1651, No 23.
50. Σγέόιο του (ογυρού) περιβό/.ου του Χάνοακα, του αηχανικού Francesco de Wert,
Απρίλιος 1040. ASV. - Provveditori alle Fortezze, ex. B: 79, dis. 2,2a,2b.
5 1. Σχέόιο κττ^ρίου. αρσανάς. Χάνόακας, 1040 (ανήκει στη σειρά των σχεοίο^ν του πίν.
50, του αηγανικού Francesco de Wert). ASV. - Miscell. Mappe 534. Posit. No 643,
neg. 242/P.13.
55. Σγέόιο ττ^ς πόλης του Χάνοακα, του Frederich de Wit (περ. 1 (>40-47). BMV. -
219.C.18, Insula Candia... edita... Amsterdam, No 23.
53. Χάνδακας. Απεικόνιστ^ ταήαατος τoJV τειχούν. 17ος αιώνας. ASV. - Arch. Grimani,
F:57/172, fasc. F/h.
54. Σχεδιάγραααα του πολιορκηαένου από τους τούρκους Χάνδακα, 59 Ιουνίου 1(547.
BMV. - It.Cl VII 2(Χ) (10050). Relazione della mossa... contro,... Venezia, 1645...
1669, No 18, cc. 39-40.
55. Σχεδιάγραααα ττ^ς ευρύτερης περιοχής και ττ^ς πό7.ης του Χάνδακα αε τις
ογυρούσεις του ,του Nicolao Baumanno, 1647. BMC. - Stampe P.D. grande 2589 -
LXIII. Nic. Baumanno Candle Urbis, Amsteiodami.
5(5. Σχέδιο ττ^ς επίΟεστ^ς (κατά) του Χάνδακα από τους τούρκους, το έτος 1048. BMV.
- It.Cl VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro.. Venezia... 1645... 1669, No
7:i ΙΙΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΎΕίΧΙΙ TOV ΧΛΧΛΛΚΛ 189

35, cc. 77-78.

27. Σ yioioτου Χάνοακα, αε ετανειληααένες ετ'.Οέσεις (προσβληθείς) α~ό τα οθωαανικά
στρατεύαατα τα έτη 1048 κα'. 1Γ)41). BMV. - It.Cl VII200 (10050). Relazione della
Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No 39, c.c. 85-86.

28. Σχέδιο του Χάνδακα, αε τις οχυρώσεις, 1048-1050. Francesco Collignon,

Raccolta di cinque piante topografiche della citta di Candia durante Γ assedio del
turchi, Roma 1668, No 3. BMV. - 138.C.67.
29. Σχέδιο του πολιορκημένου Χάνδακα, 1048-1050, του Marco Boschini, II Regno
tutto di Candia. BMC. - Ε 1446, No 25.
30. Σχέδιο του Χάνδακα, αε τις επιθέσεις του οθθ3αανικού στρατού, τα έτη 1048-
1()49. BMV. - It.Cl VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia...
1645... 1669. No 40.CC.87-88.
31 . Χάνδακας, σχέδιο ταήαατος του οχυρού περιβόλου της πόλης, I Μαρτίου 10)54.
ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 1096, disegno 1.
32. Σχέδιο TCf πό/ης του Χάνδακα, [μαζί αε το φρούριο και το στρατόπεδο των τούρκων,
13 Σεπτεμβρίου KUK). BMV. - It.Cl VII 200 (10050), Relazione della Mossa...
contro... Venezia... 1645-.. 1669. No 103, cc.213-214.
33. Σκίτσο που παρουσιάζει τομή κεκλιμίνου τείχους, πρυ επιτρέπει τη βο7.ή των
τυφεκιoφόρcov χ,ωρίς να εκτείθενται, Ι()()2. ASV. - Provveditori da Terra e da Mar,
F: 832. Disegno No 1.
34. ΙΙοοοπτικό σχήδιο του Χάνδακα και του στρατοπέδου τοον βενετών, υπό τις διαταγές
του στρατηγού μαρκησίου Villa, 1666. BMV. - It.Cl VII 200 (10050), Relazione della
Mossa... contro... Venezia, 1645-...1669, No 106, cc. 219-220.
35. Σχέδιο rcf, πό7.ης του Xolvoolxol. πολιορκημένης από τους τούρκους, με όλα τα
τμήματα το^ν οχ;υρα)σεο^ν και τουν έργων που κατασκεύασαν οι εχ^θροί. 11)00-1007.
BMV. - 138.C.67. Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante... di Candia... Roma
1668, No 1.
30. Σχέδιο του προμαχώνα Panigra του Χάνδακα, 28 Ιουνίου 1007. BMV. - It. C1 VII
200 (10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia... 1645-...1669, No 107, cc.
221-222.

37. Σχέδιο του προμαχοόνα Panigra του Χάνδακα, 28 ]\Ιάί'ου-Λεκέμβριος 1007. BMV.
- It. C1 VII 200(10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia... 1645-...1669, No
108, cc. 223-224.
38. Σχέδιο του τμήματος του (προμαχοόνα) του Αγίου Ανδρέα, προσβαλό(μενος από τους
τούρκους, 1007. BMV. - It. C1 VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro...
Venezia... 1645-...1669, No 109, cc. 225-226.
190 ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΗΙΊϋΤΟν

39. Σχέδ',ο τr^c πόλης του Χάνόακα. πολ',ορκη[χένης από τον οΟο^αανικό στρατό, από τον
μεγάλο βεζύρη το έτος ΙϋϋΤ. BMV. - It. C1 VII 200 (10050). Relazione della
Mossa... contro... Venezia... 1645-... 1669, No 1 10, cc. 227-228.
40. Σχέόιο του Χάνοακα, πo7vLOpκη[Jivoυ από τους τούρκους, υπό τις οιαταγές του
μεγάλου βεζύρη, 24 Μαΐου 1007 - 21 Απριλίου ΙϋϋΗ, του Ι.Μ. Belganus. BMC.
- Stampa Gherro, No 2607.
41. Σγέόιο ττ^ς πόλης του Χάνοακα, πολιορκημένης από τους τούρκους. BMV. -
138.C.67. Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topografiche di... Candia...
Roma 1668, No 2.
42. Σχέδιο ττ^ς πό7\.ης του Χάνδακα, πολιορκημένης από τους τούρκους, Ι()()8.
Francesco Sabbadini. ASV. - Miscell. Mappe, No 1436.
43. Σχέδιο του τμήματος (του πpoμαχόJvα) της Σαμπιονάρας, προσβαλόμενου από τους
τούρκους, 1008. BMV. - It. C1 VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro...
Venezia... 1645-...1669, No 111, cc. 229-230.
44. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχο^^α) του .λγίου Ανορεα -zryj Χάνδακα, το έτος
1008. BMV. - It. C1 VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia...
1645-...1669, No 112, cc. 231-232.
45. Σχέδιο του Χάνδακα, πολιορκημένου από τους τούρκους (περ. l(U)8-09). - BMC.
- Cartella Ν. 28.

40. Σχέδιο επεξη^/;σεων της εσoJτερικής οχύροοσ-ςς του Χάνδακα, (περ. 1008-09). -
BMC. - Canella Ν. 28.

47. Σχέδιο ΤΓ^ς πόλης του Χάνδακα με προτάσεις αμυντικούν έργο^^ στις οχυρο^σεις,
17ος αι. - ASV. - Archivio Priv. Grimani, Β: 57/172, fasc. A/a,b,c,d. No 4, Candia,
citta di.

48. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχο3να) του Αγίου Ανδρέα, προσδαλόμενο από τους
τούρκους, 1 Ιανουαρίου - 5 Σεπτεμβρίου 1008. BMC. - Cartella No 28.
49. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχο1)να) της Σαμπιονάρας, προσδαλόμενο από τους
τουρκους, 5 Ιουνίου - 7 Οκτο^δρίου 1(9)8. BMC. - Cartella No 28.
5ϋ. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχοόνα) του Αγιου Ανδρέα, προσδαλόμενο από τους
τούρκους, 1 Ιανουαρίου - 5 Σεπτεμβρίου 1()()8. BMV. - (138.C.67) Francesco
Collignon, Raccolta di cinque piante topografiche della citta di Candia,... Roma 1668,
No 4.

5 1 . Σχέδιο του τμήματος (του προμαχοόνα) της Σαμπιονάρας, προσδαλόμενο από τους
τούρκους, 5 Ιουνίου - 7 Οκτο^δρίου 1()()8. Francesco Collignon, Raccolta di cinque
piante topografiche della citta di Candia,... Roma 1668, No 5. BMV. - (138.C.67).
52. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχίόνα) του Αγιου Ανοζεα της πόλης του Χάνδακα,
ΤΛ lucxhrriKA teixu τον χλχλλκλ 191

-ροσβαλόαενο arco τους τούρκους, 1ϋϋ9. BMV. - It. C1 VII 200 (10050). Relazione
della Mossa... contro... Venezia... 1645-...1669, No 113, cc. 233-234.
53. Σγέοιο του ταήαατος του (-poaayojva) ΤΓ,ς Σαα-'.ονάρας ΤΓ^ς πόλης του Χάνόακα,
προσόαλόαενο από τους τούρκους, 1001). BMV. - It. CI VII 200 (10050). Relazione
della Mossa... contro... Venezia... 1645-...1669, No 114, cc. 235-236.
54. Σχέόιο ττ^ς πόλης του Χάνόακα, προσόαλόαετΓ^ς από τον οΟωααν.κό στρατό...,
1009. BMV. - It. C1 VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia...
1645-...1669, No 115, cc. 237-238.

55. ΕπίΟεστ^ κατά του Χάνόακα σε σχέόιο |αε τo;JLές (στα τείχη), το έτος 1()09. BMV.
- It. C1 VII 200 (10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia... 1645-...1669, No
116, cc. 239-240.
50. Σγέόιο του προααχώνα ττ,ς Σααπιονάρας αε τις τουρκικές επιθέσεις, 1 Ιανουαρίου
1008 - 5 Σεπτεμβρίου 1009. Mattaeus Merian, Das lange bestrittene konigreich
CANDIA von anno 1645-1669, Franckfurt 1670. BMV. - Rari, 113.C.11.

57. Σγέόιο του προμαχώνα του Αγίου Ανόρέα με τις τουρκικές επιθέσεις, 1 Ιανουαρίου
10)08 - 5 Σεπτεμβρίου 1009. Mattaeus Merian, Das lange bestrittene konigreich
CANDIA von anno 1645-1669, Franckfurt 1670. BMV. - Rari, 113.C.11.
58. Σγέόιο το^ν οχυρο3σεων του Χάνόακα, του Jacques Peeters, 17ος αι. Description des
principales villes, havres et isles du Golfe de Venise du cote Oriental... Anvers. BMC.
- P.D. Gr. 3066.
59. Σγεόιάγραμμα της πόλης και του φρουρίου (οχυρούσεων) του Χάνόακα του Vincenzo
Coronelli, Citta, fortezze, isole e porti principali delP Europa... Venetia 1689, f. 263v-
264r. BMC. - Isolario D.4.
00. Σγεόιάγραμμα της πόλης και του φρουρίου (θ7;υρώσεων) του Χάνόακα του Vincenzo
Coronelli, Isolario dell' Atlante veneto del P. Coronelli, pane I, Venetia 1696, f.
216v-217r. BMC. - Stampe B: 12.
01. Σγέόιο του προμαχώνα του Αγίου Ανόρέα του Χάνόακα, με τις επιθέσεις τoJV
τούρκίον, 1008-1009. BMC. - Stampe Gherro No 2609.
0:2. Προοπτική άποψη της πόλης του Χάνόακα και τοπογραφικό σχέόιο κατά την
τελευταία περίοόο της πολιορκίας, 1008-1009. Olfen Dapper, Description exacte
des isles de Γ Archipel, Amsterdam 1703. BMV. - 391.D.33.
03. Σγέόιο τoJV οχυρώσεοον και ττ,ς πόλης του Χάνόακα-Κάστρο, του Μανέα Κλόντζα,
1058-10)45. Ιόκοτική συ}λο·)^Γί Β. Traeger, Γερμανία.
04. Σχέόιο των oχυpώσεcov και ΤΓ^ς πόλης του Χάνόακα του στραττ^γού Hans Rudolf
Werdmliller, 1666-1668, Βιβλιοθ·/;κη Ζυρίχης.
192 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΊΌΙ·

Oc τιερίσσότεροί -ίνακες αε τα παλίά σγεοίαγράααατα ή τους γάρτες ακο/.ουθούνται

α-ό πίνακες αε ανασγεο'.ασαούς και τους σγετικούς υποανηαατ'.σαούς. Οί πίνακες
αυτοί φέρουν τον ίδιο αριθαό [ϋΐε εκείνον του αγεδίου και rr^v ένδειξη α,δ, κλπ.

1.

τίτλος
Λεν υπάρχει τίτλος γραααένος πάνοο στο ίδιο το σγεδιάγραααα.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - It.Cl. VI 188(=10039), sec. XVI-XVII
Cod. Contarini, "Piante di Citta e piani di fonificazioni e Carte Geografiche per lo
piu appartenenti allo State Veneto Terreste e Marittimo". No 50.'

1. Π pojTT, οηαοσίευ^τς α-ό τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti nelT isola di Creta, A, 1, Venezia 1905, τ.
101, ειχ. 49. Ε-ίτ-ςς βλ. lojav. Στεριώτου, Αρχές χαράςεο^ν και κατασκευής το;ν ογυρουτεο^ν του
16ου αιώνα και η εφαραοης τους στις οχυρο'^σεις του Χάνοακα. Πρακτικά του Α' Διεθνούς
Κρ-ςτολογικού Συνεορίου (ΙΊράκ/^ιο 1976). τ. ?>'. Αθήνα 1981, -ίν. 1 19. Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Μ
-αλιά oyyzojTr^ -zo'j Χάνοακα. Αθήνα 198:2. σ. 81. εικ. 18. Venezia e la difesa del Levante. Da
Lepanto a Candia, 1570-1670, Catalogo deila Mostra. Venezia 1986. σ. 117, scheda 177, Giov. Steriotou,
Le mura di Candia nel quadro delie fortificazioni veneziane di Greta, '•Casteliiim", Roma 1984, No 24, σ. 89.
Συα7:/ηρο3ματικά βλ. και Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Χάνοακας. Η -όλη και τα τείχη, Ηράκ/,ειο 1996).
σ. :240, :2Γ)0, ό-ου αναφέρεται ότι στς Παρκιανή Βιβ/νΐοί}·Γρκη φυλάσσονται ούο αντίγραφα. Η μη
-αρα-ομ-ή σε σ^νηκεκρ^χένς αρχειακή ένόειξτ, όεν ε-ιτρε-ει κανέναν και ετειβεβαίο^σ-ς τ^ον
κοίζοίτΛνω. άρα όεν /σιμβάνεται υ-όψη. Η μόνη εςήηςπς -ου μ-ορει να όοΟεί στην -αρατςρησ-ς τςς
Χρ. Τζομ-ανάκη είναι ότι τα τε/,ευταία χρόνια (μετά το 1991 του/διχιστον) η Μαρκιανή Βιβ/^οΟήκη
όεν -αραόίόει για με/έτς τους τρί,ϋτότυ-ους χάρτες των χειρογραυοον xoj0ixojv στους ερευνητές, οι
ο—οίοι έ'/ουν —ρόσβαπς μόνο στο Αρχείο της Φ(οτοΟήκης της Βιβλιοθήκης, -ου είναι συσχετισμένο
με τους κατα/λγους το^ν αρχείθ3ν τίον i0icov το^ν χειρογραυοον. Ολοι σχεόόν οι χάρτες ή τα σχέόια
έχουν φoJτoγpαφηθεί, σε ασ-ρόμαυρο α,/ϋδι -ο/άάς υορες και σε έγχρο^μη όιαυάνεια* α-ό αυτά
τα φιλ^ ανα-αράγονται αντίγραφα. κυρί(ος 90Jτoγpα'ylες. για τους ενόιαφερομενους ερευνςτές.
Πιθανότατα η ύ-αρξτ^ στς Φ(:υτοθήκη της ίΜαρκιανής Βιβ/νιοθήκης ασ-ρόμαυρου αρνητικού, α/άά και
έγχρο^μης όιαφάνειας α-ό τον ίόιο χάρτη, να εό(οσε την εντυ-ίοτς της υ-αρςης όυο αντιγράφουν του
χάρτη αυτού. A}λ.OJστε οι κούόικες τ(ον ιταλικοόν χειρογράφίον (εκθέσεο^ν. χαρτούν και σχεόίοσΑ τςς
Μαρκιανής Βιβλιοθήκης έγουν -/ηρο^ς κατα/.ογογραφηθεί και έχουν ε/νε^η/θεί ε-αvη/,ειμ;Jivα οι
ΤΛ ηΐ·:.\ΕΊΊΚΛ ΊΊιΙΧΙΊ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 193

Χρονολογία
1 Γ) 3 8 -1 Γ) 5 7 ή 1 Γ) Γ) 0- 15 (>(). ' Αεν αναγράφετα'. στο σγέοιο.

ι εν-κές τταρατηρήσε^
Στο σγεοιάγραααα α-εικονίζοντα'. οι οχυρώσεις του Χάνοακα αε τις ε-εαβάσεις
στον τζερίβο/.ο των -ροαστίθ3ν, οι οτζοίες άρχισαν να εφαραόζονται αττό τα 1518 και
συνεγίσττρκαν αργότερα, στΓ^ όεκαετία του 15:ί(). Διακρίνονται τόσο τα ογυρωαατικά
έργα 7:ου είγ/ όρει ήοη κατασκευασαένα ο Michele Sanmicheli όταν έφτασε στςν Κρήτς
το 1538, όσο και οι τροτάσεις του για T-r]v τελική χάραξχ των νέων τειχο^ν, τα οτζοία
-ροσάραοσε ανάλογα.
Είναι σγέόιο Tavoj σε ττεργααηνή αε -έννα, ακουαρέ/ά^ και τ^εριΟώριο ετζίχρυσο.
Αεν αναγράφεται το όνοαα του σγεόιαστς. ' Εχει οιαστάσεις Χ 57,5 εκατ.,
γραααική κλί[Λακα ίστ^ αε (N)CCL βενετικά βήαατα και το βορρά στραα;χένο κάτω οεξιά.

ΙΙεριγραφή
Στο ίόιο το σχέδιο δεν σ·ςαεΐ(όνεται κανένας υττοανηαατισαός και ο αναφερόυιενος
στΓ| συνέγεια γίνεται ατιό τς γράφουσα, για την καλύτερη κατανόηστ^ του σχεδίου (Πίν.
1 και Ια).
λΙε κόκκινο χροόαα τςαείίόνονται ό)^ τα τείχη, κα/.ιά και νέα, καθώς και κάθε
κτίσαα (στιίτια, αρσανάδες κτλ.). Στο σγ/διο α-εικονίζεται η κατάσταστ. των ~α7.ιών

κατάλογοι αυτοί ατΐό τη γοάρουτα, y/opic να έχει ζρεθεί δεύτερο αντίγραφο του χάρτς -ου τζεριγράρεται
G-rrv -αρούαα [χε/νέττ, και ο θ7:οίος δρίτκεται ατον Cod. Contarini, It. C1 VI 188 (10039), No 50.
Σε κααία α-ό τις -αρατ^άνου δηαοτιεύτεις δεν γίνεται /^-το[χερής υ7:ο[ανηαατιτ·[αός και ττλήρης
-εριγραρή του σχεδίου, εργατία 7;ου για -ρώτΓ^ φορά τιαρουσιάζεται τ' aorr,v ττ, [αε/νέτς.
:2. Γ^ια τη 7φ''·''·'''>λόηΓ,τ·Γ, του τχεδιαγράααατος [αεταΠύ του Ιό38 και του Ιό57 βλ. Gius. Gerola,
Monumenti Veneti, A-2, 1906, τ. 3 Ιό-3 Κ), υ-οτ. 2.
Κατά τον Paolo Moracliiello η χρονολόηΓ,σς -ροσδιορίζεται αετά το ΙόόΟ εξ αιτίας της -αρουτίας
τ(ον OoXcov το^ν "-α/.ιών" αραανάδίον, οι οττοίοι είχαν αρχίτει να κατασκευάζονται τ-τςν αρχή εκείνςς
ΤΓε δεκαετίας, βλ. Venezia e la difcsa del Levante, 1986, τ. 117, scheda 177.
3. Κατά τον Paolo Morachiello (ό-.τ;.) τΐιΟανός σχεδιαττής είναι ο Zuanne Magagnatto. Ο τρόπος
τγεδία'Τ'Γ,ς τ(ον πα/νιών τειχών του Χάνδακα, α/7ά και τιυν νέων |jx τους προ[χαχώνες και τις
αντιρρίδες ατο ετίοτερικό του τείχους, είναι απόλυτα όμοιος μ' εκείνον του σχεδιαγράμματος της
πόληε του Ρεθύμνου, το οποίο βρίσκεται στον ίδιο κώδικα, στο Χο IP) (BMV. - It.Cl. VI 188= 10039).
Στο σγεδιάγραμμα του Ρεθύμνου σε μικρό υπόμνημα αναγράφεται OJς σχεδιαστ-ςς ο Zuanne
Magagnatto με χρονο/.ογία ΙόόΟ. Ηλ. Venezia e la difesa del Levante, 1986, σ. 117, scheda 177. Για
το σγεδιάγραμμα αυτό του Ρεθύμνου, βλ. και Ιωάν. Στεριώτου, Οι βενετικές οχυρώσεις του
Ρεθύμνου (ΙόύΟ-1 ΟύΡ)), Αθήνα τ. Α', σ. 1ό4 κ.εξ. τ. Ηλ πίν. 0,7.
 194 ILiAXXA ΣΤ1':ΐΜ1·)Τ()1·

τειγών του Χάνδακα, δη/^δή τοον δυζαντ^νουν αε τίς δενετ'/κές τροσΟήκες, xaOojc κα'. η
γάροΐζτ^ του νέου ογυρού τεριβόλου αε τους τροααγώνες, ο οτζοίορ ττερ^έκλειε στο
εσωτερικό του τα τροάστ^α.
Στο λιμάνί (Α) οί δύο αα>λο'- είναί τειγισ[χενοι. Στο αικρό, το τείχος καταλήγει σ'
έναν πύργο (1), ενού σττρ-' άκρη του αεγάλου η οχύροοστ^ κλείνει αε τον επιλιαένιο
προιααγώνα, το Castello del Mare (;2), το ^ρ^οοστό Κούλε. ο οποίος παρουσιάζεται αε ττ;-'
τελική του αορφή. Στο αυχό του }.ιαανιού διακρίνονται τέσσερις θόλοι τoJV "apyaicov"
αρσανάδθ3ν (3α) και τέσσερις θόλοι το^; "παλαιοόν" (3δ).
Από το [οεγάλο αοό/.ο το τείγος ακο/νΟυΟο^ντας τγ;-' ακτ/; φτάνει στον κό/.πο του
Αεραατά (Β), αφού σγηια^τίσει τρεις ορθογοσ^ικούς πύργους κι έναν τέταρτο γωνιακό. Από
το στιιαείο αυτό στρέφεται προς νότο, κ}νείνοντας τγ;; περιοχή ττ,ς Giudeca (Εδραϊκής) (Γ)
από τα δυτικά, α|αέσο^ς δε (οετά στρέφεται λίγο νότιο-νοτιοανατο/,ικά. Από το στ^αείο αυτό το
τείγος στ^ιαειώνεται |αε δύο χαράξεις* η εσoJτεpική, προς πα/νιά πόλη, δεί^ηνει το κύριο
τείχος, [ϋΐε [^.εσοπύργια και ορθογο3νικούς ή ηαικυκ/,ικούς πύργους* η εξθ3τερική γραααή είναι
ευθεία, κατά αραιά διαστ/;;αατα δηαιουργεί προεξοχές και θα πρόκειται |χά}λον για κάποια
εξωτερική διαπ/^άτυνστ^ ή ε^λσχυστ^. Από τγ;/ περιοχή ττ,ς Giudeca [JLέχpι το Χ.Α. άκρο του
περιδόλου αυτ·/]ς ττ^ς π/^ευράς (4) διακρίνου[Λε 18 ορθογοσ^ικούς πύργους, δύο ημικυκλικούς
και αια τpιγoJvική προεξοχή. Από αυτό το τε/^υταίο στ^ια^είο (4), το τείγος στρέφεται }έγο
δορειοανατο}^κά και [JLετά ανατο/^κά, αφού δε συναντ/;σει δύο ορθογοσκκούς πύργους
καταλήγει σε αια σύ^/θεττ^, ορθογοσ^ική προεξοχή, η οποία πρέπει να ήταν κάποιος ε>;ισχυ|Jlέ^;oς
γο^νιακός πύργος (5). Στο υπόλοιπο ταή|α.α, σττ,ν ανατο/^κή και δόρεια π/^υρά, η παλιά πό/.η
περιδά}ά\£ται από ευθύγραμ|αα ταήαατα του τείχους που πρέπει ν' ακολουθούσε το φυσικό
έδαφος, διακόπτεται δε σε δύο διακεκpι|α|Jivα στ^ια.εία από προεξοχές, οι οποίες έχουν ττ, μορφή
πύργων. Έξθ3 από τον οχυρό περίδολο ττ^ς πα/,ιάς πό/.ης, στα ανατο/ακά και τα νότια-
νοτιοδυτικά προς ττ;^ 2:ξοχή, σ·Γ/α.ειδ)νονται (χεγά/^ς επιφάνειες (()) με μπ)^ χρώ[ϋΐα, όμοιο μ'
εκείνο ΤΓ;ς θά}^σσας, που πρέπει ν' απεικονίζουν ττ;.; τάφρο η οποία πιθανότατα ήταν υγρή,
ή θα υττήρχαν σ' αυτέ^ν τοπικά υπόγεια ή επιφανειακά ύδατα. Έξω από ττ^ν παλιά πόλη
επίοτ^ς παραττ^ρούι^ε ττ^ χάραξτ^ το3ν v0ojv τειχω)ν που θα προστάτευαν τα προάστια. Η
χάραξ-Γ^ αυτού του σχεδίου είναι η προύτΓ^ που διασώζεται για τα νέα τείχη και πιθανότατα
απεικονίζει rr;.» πρόταστ^ του Michele Sanmicheli. Στο στ/χείο (7) του τείχους του μικρού
μού/.ου συνδέεται το νέο τείχος το οποίο σ' ευθεία γραμμή, πάνο^ σττ;^ ακτ/; και έξoJ από τον
πα/^ό περίδολο, έρχεται να συναντ·/]σει τον προ')το προμαχο^να (8)' στο Β.Α. άκρο. II
ανατολική π}^υρά ττ^ς πό}.ης κ/^είνει επίστ^ς μ' ένα ευθύ τείχος το οποίο αναδιπλούμενο

4. Του Martinengo della Sabbionara, ;χετά Sabbionara.

7:\ ΗΕΧΚΊΊΚΛ ΤΚΙΧΙΪ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 195

Tzzoc το εσουτερικό. σ-το [χεσον -zryj αήκους του τιερίττου, ακουατζά σττ^ σύνΟεττ^ ττυργοειοή
-pozzoyr^ -zo'j -αλ'.ού -ερ'.ζόλου (5).
ΣτΓ^ συνέγε'.α έγουαε έναν οεύτερο τζροααγώνα (9)' αε αια αόνο "γαμηλή
7:}.ατεία" να στ^αε'.ώνετα: στο ουτικό του λευρό". II νοτιοανατο/.ική τζλευρά των
-ροαστάον κλείνει [χε αια corrina στο [τιέσον rr^c οτζοίας υ-άργει αια piattaforma (lU)J'
αε ούο ""γααηλές -λατείες'' στα ''-/.ευρά'' ττ,ς, καταλήγει οε η cortina στο νοτιότερο
άκρο ΤΓ,ς όλης οχύρο^στ,ς σ' έναν προααγώνα (11).' Στο εσ^οτερικό αυτού του
τελευταίου οιακρίνουαε ένα αεγάλο κυκλικό -ύργο (torrione) τζυροζολικού, ήόη
κατασκευασαένο (1ί). Πρέττει να είναι ο torrione ττου σηεόίασε και κατασκεύασε ο
Gabriele Tadino το 15::?::? και στη συνέγεια ενσοοαατοόΟηκε στον κανονικό -ρουιαγώνα.
Μετά ατζό τον -ροααχοόνα αυτό (11), το τείχος στρέφεται βορειοόυτικά και
σηηαατίζοντας αια piattaforma (15)"^ φτάνει σ' έναν ά/ά.ο ττροααχώνα (14).'' Στη
συνέγεια το τείχος στρέφεται -ρος τα όόρεια για να καταλήξει σ' έναν ηαιττροααγώνα
(15),'" ο οτζοίος έχει αια ''χααηλή τζλατεία" στο νότιο "τζλευρό'' του. Τέλος ατιό τον
τε/νευταίο αυτό ηαιτζροααχώνα το τείχος προχωρά σε [^.ικρή α-όσταστ^ ~ρος τ'
ανατολικά, ακο}.ου003ντας τγ;; ακτή.
Στο νέο οχυρό "ερίόολο, όλοι οι εικονιζό(7ΐενοι ~ρο[ααχώνες έχουν λευρά"
ευΟύγραααα." Τόσο στους -τροααχοόνες, όσο και στις piattaforme εικονίζονται εσωτερικά
ΤΓ|ς γραααήζ γ^άραξής τους, κάθετες αικρές γραα|7ΐές, οι οττοίες -τρέ-ει να συμβολίζουν τα
speroni ή contraforti (αντιρρίόες). Οι αντιρρίοες αυτές ήταν κατασκευασμένες στο
εσoJτεoΓκό του τείγ^ους, κάθετα στο "μέτωπο", για ΤΓ,ν καλύτερη συγκράτηστ^ των
ε-l70Jματό)σεωv τζου Οα συσσο^ρεύονταν στην εσωτερική τζλευρά. Το 7:}^τος των
ε7:ΐ703ματώσε03ν των τειχών συμβολίζεται με μια ε/.εύθερη γραμμή τζου όιατρέχέι το
εσο^τεοικό του περιβόλου από τον ημιπρομαγ^ώνα του Β.Α. άκρου (15) έθ3ς την
αΊΟίοίτζΜοτΓ^ τΓ^ς ανατού^κής cortina (5).
Σ' ολόκληρη ττ,ν περιοχή που περικλείεται (jiaa στα νέα τείχη δεν εικονίζεται

Γ). Του S. Liberale, [α.ετα Viituri.

(). Του Ιτ,σού.
7. Του Martinengo.
8. Της ΒηΟ/^έα.
9. Του Panigra ή του Παντοκράτορα.
10. Του Αγίου Ανορέα ή του S.to Spirito.
1 1 . Είνα'. γαρακτηριστικό τcov χαράςεο3ν του Michele Sanmicheli, ό-(ος -αρατηρούμε και στους
τιρομαγμόνες των τειχών της Verona. Βλ. Michele Sanmicheli, 1485-1559, Studi Raccoiti, Verona
1960, Ant. Cassi Ramelli, Venticinque schede per una storia del tronte bastionato, "Castellum", No 14,
Roma 1971, σ. ()9-80, Venezia e la difesa del Levante, 1980, σ. 1 17, scheda 177.
196 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

τίποτα απολύτως. Είναί η έκταστ, το^ν προαστ'κον η οτζοία στα αεταγενέστερα

σχεδιαγράααατα θα ονοαάζεται "Νέα Πόλτ/' (Citta Nuova) ή 'ΊΙροάστ'.α" (Li Borghi).
Στ*ςν εξοχή, στ' ανατο7.ίκά των προαστ'κον. οιακρίνουαε ένα o'i/ojaa αε κάποιο σύαζολο
σαν σταυρό (1G)'~ καί α[α1σ€ος κάτoJ απ' αυτό έναν ο'/κίσαό'" [χε τέσσερ'.ς εκκ/χσίες.
Στ*/] βάστ^ αυτού του λόφου, απέναντι από την αναοίπ/χοστ, του ανατο/^'/κού
τείχους, ο^ακρίνεταί ένας συμδολ'.σαός, ο οποίος π'.Οανότατα να ε'/κονίζει πηγάδι ή κααίνι
(17). Όαοιο συαβολισαό δ/^πουαε έξο^ από το δεύτερο προααχοόνα (9), καΟο^ς και έξο^
από τ-ςν cortina Ιησού-Martinengo (10-11).
Τέλος στ-rjV εξοχή, έξω από τα νέα τείγη. διακρίνουαε* νότια από την piattaforma
(10) ένα εκκλησάκι (18)* δυτικά από την piattaforma (13) ένα ά/άνΟ εκκλησάκι (19),
μχ: κάποιο κτ·/;ριο δίπ^οι (::?0) και λίγο νοτιότερα ένα κτηριακό συγκρότημα (ί 1)
(μετόχι:)· ανατολικότερα από τον οικισυλ του Μαρουλά διακρίνεται ένα μικρό συ^ηκρόπςμα
σπιτιοΤ; αε περίβολο και εκκ/ησία (:2:2).

Τίτλος
Dissegno della fortificatione delia citta di Candia, fatto per me Dominico de Rossi
di Este a instantia dell' iiiustrissimo signor colonelio Moretto Caiabrese, govemator di
questa citta... Fatto a di 8 ottubrio 1567.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Mss It.Ci. VI 189 (= 10031), sec. XVI-XVII, cod. CONTARINI. Piante di
Citta, Piani di fortificationi, e Carte Geografiche, per lo piu appartenenti allo Stato Veneto
Terreste e Marittimo. No 20, Citta di Candia.' '

12. Είναι 0 λόφο; του Αγίου Δημητρίου.

13. Είναι ο οικισμός του 3Ιαρου}ά.
14. Γίζώττ^ όημοσίευστ, ατζό τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti τ. A-l.(1905), εικ. 30. και τ. .\-2 (1300)
σ. 333-333. ό-ου αναφέρονται τα σχετικά σχό/,ια για τα οικοσΓ^μα και τις ε-ιγραφές -ου εντοιχίτθ-Γ,καν
στα τείχη του Χάνοακα το 1307 και 1308. όηλοόνοντας τους υτιευΟυνους αςιoJματoύχoυς τcov έργο^ν
εκείνης —Γ^ς -εριόόου. Βλ. και Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Π -α/^ιά ογύρο^στ^ του Χάνοακα. 1382. εικ. 14.
Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Χάνόακας. Η -όλη και τα τείχη. 1330). σ. 23 / . Λε-τομερής υττομνημαστισμός
και πλήρης περιγραφή του σχεόίου γίνεται για -pojTr, υορά σ' αυτΓ, ττ, ν.ε/£ΤΓ,.
ΤΛ ]α':.\ΕΊΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 197

Χρονολογία
(S Οκτο/^ρίου 1507 (αναγράφεται στο σγζοιο).

Γενικές τζαρατηρήσεις
Το σχεοιάγραααα αυτό. σ7εόιασ[Jivo για /.ογαριασαό του Domenico de Rossi,' "'
ααζί αε το ετζόαενο του 1573. είναι τζολύ στ,ααντικό γιατί εικονίζει ττ, γάραξη τcov νέων
τειγών. τα [J-sypi τότε κατασκευασμένα τμήματα τους. τις τροτζοτζοιήσεις τζου
τζραγματοτζοιήϋηκαν και τςν τελική διαμόρφίοσ-ς τους. Ετζίσ-ςς οι κατασκευαστικές
}^7ζτο»μέοειες στα τζα/νιά τείγη είναι τζολύτιμες. Τέλος για -ρώτΓ^ φορά εικονίζονται με
ακοίόεια συγκροτήματα κτςρίων τόσο στςν τζα/^ιά τζόλη. όσο και σττ^ νέα, τα τζροάστια.
Είναι σγέδιο σε χαρτί, με τζέννα και γροόματα. όιαστάσεοον 8:2 Χ 110 εκατ. Μέσα στο
τζ/^ίσιο του τίτλου υτζάργει γραμμική κλίμακα ίσ·ς με 150 όενετικά βήματα. Ο βορράς
είναι στραμμένος τζρος τα κάτο^ και τζαρουσιάζεται με τγ, μορφή τζυξίοας. στο κάτω
αριστερά [xspoc του σχεδίου. Ιότζάνοο δεξιά, εικονίζεται και οικόστ/ρο με τα αρχικά M.C.,
τζιΟανά του Moretto Caiabrese.

ΙΙεριγραφή
ΓΙάνω στο σχέδιο (ΙΙίν. :2) αναγράφονται ορισ[μένες ενδείξεις οι οτζοίες αναφέρονται
στςν τζαρακάτ^ο τζεριγραφή, με τςν ίδια ακριβούς ορθογραφία του χειρόγραφου χάρτ-ς. Σττρ
ανάλυστ^ του σχρδίου τζου ακολουθεί συμτζληροόνουμε τον υτζομνηματισμό σε κάθε
τςμαντικό εικονιζόμενο σ·/]μείο (τζρβ/,. Πίν. :2α). Ίο κείμενο του τίτλου στο τζλαίσιο τζου
τζροαναφέρΟηκε συμτζληρώνεται με το ακόλουθο, τζου είναι ετζεξτγρΓ^ματικό τοτ»»
700JματικόJV και σχεδιαστικοόν διαφοροτζοιήσεοον, οι οτζοίες καθορίζουν τις φάσεις
κατασκευής των τειχοόν, είναι δε το εξής:
''Avertendo che tutto quello, che al presente e fatto e di color rosso, e quel di color
giallo si ha da gionger al Vecchio, il qual vecchio si lassa sul discengo bianco, si pub anco
veder per questo, quanto si ha da fabricar perche le linee tirate per il fosso novo alii fianchi
vecchi sono quelle delle cortine vecchie, che hanno da ponar dentro. Oltre si slorgera il
fosso, et si faranno le cortine Nove come qui per il dissegno si pub benissimo vedere. Fatto
a di VIII ottubrio 1567.

1Γ). Στις 21 Ιουλίου I Γ)7 2 η Γερουσία ατΐοφάσισε να τΐροσ/άζει, αε ατγιαίο 'αισθό 10 οουκάτοον. τον
Domenico da Este (Rossi) [xrp/ανικό, ο οττοίος θα υπηρετούσε κοντά στον colonello Moretto Caiabrese.
13λ. Donatella Calabi, II Regno di Candia e le "Fatiche" del Govemo Civile. Venezia e la difesa del Levante,
Mostra, Venezia 1986, σ. 1 17. sch. 17Θ.
198 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Στο λιαάνι (Α) - PORTO - αακρίνετα'. το Castello (1) ττο άκρο του ζόρε',ου
αώλου, καθοις ετζίστ^ς και τα τρία συγκροτήματα το^-» Apaavaocov (:2) - ARSENAL1 - οι
antichi (2α), οι vecchi (2β) και οι nuovi (2γ). Στη συνέγεια αυτο^ν οιακρίνεται η Πύλη
το^ν Αρσανάοο^ν (3) - PORTA DELL' ARSENAL - εvcό στο τ^χείο σύνοεστ^ς του τείχους
του λιια^νιού μ' εκείνο ττ^ς 0ά/^σσας και το βόρειο αοόλο ανοίγεται η Πύ/.η του ΛΙώ/.ου
(4). Εσωτερικά εικονίζεται ένα ορθογούνιο κτίσμα, το κτ-rjpio της φρουράς (5) -
GUARDIA. Σ' ετιαφή σχεόόν με το θα/^σσιο τείχος, ουτικότερα, τταρατηρούμε το
συγκρότημα του μοναστηριού του Αγίου Πέτρου (ίί) - S. Piero -, μ' ένα εκκλησάκι
ανατο/νικά, της S.ta Catarina, ruinata, όη/^όή κατεστραμμένη και την εβραϊκή συνοικία
(7) στα δυτικά - QUI Ε LA GIUDAICHA.
Η ταλιά -όλη του Χάνδακα (Β) - CITTA VECCHIA DI CANDIA - περικλείεται
από το μεσαιωνικό τείχος, εκείνο της β' βυζαντινής περιόδου, με τις προσΟ'γκες τοον
αρχών της εποχής της βενετοκρατίας. Το τείχος αυτό στη βόρεια π/νευρά, ακολουθώντας
το φυσικό έδαφος που ήταν σ' εκείνη την περιοχή υπερυψοομένο, ξεκινά από τους
αρσανάδες για να φτάσει ανατο/τκά σε κάποιον ορ0ογο3νικό πύργο, να στραφεί προς νότο
και να συνδε0εί με τους περιβόλους του μοναστηριού του Αγίου Φραγκίσκου (8) -
MONASTERO DI S. FRANCESCHO Σ' αυτό το τελευταίο διακρίνουμε το κα0ολικό με
το υπόλοιπο συγκρότημα το^ν πpoσκτισμάτcov του να εκτείνεται [^έχρι τη νέα οχύρο3σ·η
του Ιϋου αιώνα."' Η πα/.ιά πόλη διαχoJpίζεται από τη νέα, τα προάστια (Γ) - BORGHI
- με το κύριο τμήμα του παλιού τείχους, αποτελούμενο από ορ0ογίονικούς πύργους και
μεταπύργια όπο^ς ήδη αναφέραμε. Σε όλο το μήκος του, εσοοτερικά, αναγράφεται η
ένδειξ'η "τείχος της παλιάς πόλης" (9). - MURAGLIA DELLA CITTA VECCHIA - ενού

16. Με τςν κατασκευή το^ν v£ojv τειγολ του Χάνοακα αρκετέ; ήταν ο· τιεο'.-τοΟσεις κατά τιε ο-οίε;
σ-ςααντικά κτίσματα, o-coc τμήματα μοναστηριολ κατεοαρίζονταν η καταργούνταν γ'.ατί βρίσκονταν
-ολύ κοντά στη ζώνη τίον τε'//ολκ Χαρακτηριστική είναι η ειοηση της 7ης Μαρτίου 1567
σύμφοονα με την ο-οία οι μοναχοί της μονής του Αγίου Φραγκίσκου ζητούσαν να λάζουν χορηγία
ο7στε να κτίσουν νέα μονή, τονίζοντας ότι τταρόλο "ου το ιοιο μοναστήρι είγε κριθεί α~ό τα
ο^ραιότερα της Aw-τολής. καταστράφηκαν τμήματά του (κοιτοόνες. α-οΟήκες, κή-οι και όεξαμενές
νερού) για να χρησιμοτζοιηΟούν τα οικοόομικά υλικά τους στην κατασκευή τ(ον νέων οχυρίοματικών
έpγoJV (Β/,. Γείοργ. Πλουμίοη, Αιτήματα και -ραγματικοτητες τοον Ε/ά,ήνίον τςς ^ενετοκρατίας
(155 4-1600), εκό. Φιλοσοφικής Σγολής ΓΙανε-. Ευαννίνων. όημοσιεύματα Τμ. Ιστορίας και
Αρχαιολογίας αρ. 1, Ιο^άννινα 1085. σ. ΐΗ)). Α)7,(οστε η καρουσία της μονής του Αγίου
Φραγκίσκου τζάρα τιο/,ύ κοντά στη γάραςη του νεου ογυρου -εριόολου του Χάνοακα θα α—οτε/^σει
συγνά μεγά/,ο τζρόο/ημα στην καλύτερη άμυνα της ανατολικής -λευράς της -ό/,ης, ό7:oJς
όια-ιστούνεται ατ:ό τα έγγραφα το7^ αργεί^ον. Το ιόιο συνεόαινε και με το μ.οναστήρι του Αγίου
Πέτρου, σττ όόοεια -/.ευεά ττε -αλιάε -ό/.ης (0λ. Γεωργ. Πλουμίόη, ότ:.-.. σ. 7Π.
ΤΛ lilLMCTIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 199

ζίωτζρινΛ η ονοαασία FOSSA VECCHIA (10) καΟορίζε'. το σκάαμα ττου ατζό ^~ογτ^
των apaSojv και αετά γρησιαοτζοιήΟτρκε coc τάιρρος. Στο κέντρο αυτού του [JLεσαιoJVΓκoύ
τείχους παρατηρούμε την κεντρική πύλη (1 1) - PORTA - αε τους ανάλογους χοίρους τΓ^ς
φρουράς στις ούο π7.ευρές τςς στοάς της.
Ο oyypoc περίζο7.ος τοον προαστίοον, του OTMryj η κατασκευή είχε σχεδόν
ολοκληρίοΟεί σε γενικές γραμ;Λές, παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Όπίος και στο
επόμενο σχεδιάγραμμα (του 1573) και σ' αυτό που εξετάζουμε, του Ι5Γ)7, διακρίνονται
τα τμήματα του τείχους που ήδη είγαν κατασκευαστεί από το α' μισό του ΙΟου αιώνα
με ίΙάσ-ς τις προτάσεις και τις εντο/^ς του Michele Sanmicheli. Αρχίζουμε ττ,ν περιγραφή
από ττ;-' ανατο/.ική π^νευρά, δίπ/^α στο λιμάνι. Από το ανατο/.ικότερο συγκρόττ^μα των
αpσαvάδoJV, το3ν nuovi (ίγ), το τείχος ευθύ προχο^ρά πάνω σττρ^ αμμουδερή παραλία -
LA SABIONARA - [μέχρι τον προμαχώνα MARTINENGO (15)' ' οίτζ)^ στον οποίο
ανοίγεται μια πύλη (13) - PORTA Στον προ[μαχώνα αυτό διακρίνεται η ''χαμη/.ή
π}.ατεία" [με το αντίστοιγο orecchione στο νότιο "π/νευρό" του. Σττ, συνέχεια προς τα Χ.Α.
το τείχος συνεχίζει σχη[ματίζοντας το "πλευρό" του χλγίου Φρα^^^κίσκου (14), όπου η
αντίστοιχη "χαμηλή π}^τεία" βρίσκεται ακριβοός δίπ/Λ στον περίβο7.ο του ομώνυμου
μοναστΛ^ριού. Τα αναχώ[ματα (επιχο3[ματοόσεις) που κάλυπταν σ' εκείνο το στ^μείο μιαν
"αναδίπλο^στ" του εδάφους σχηματίζουν τςν PIATTAFORMA ROVERSA (15),"^ η οποία
φτάνει έο^ς πςν ΙΙύ7νη του Αγίου Γεοοργίου (ΚΟ - PORTA DI S. ZORZI -. Η στοά τr^c
πύλης διασχ,ίζει τις επΓ//οματ03σεις και το εξοοτερικό στόμιό ττ^ς ανοίγεται στο "π/^υρό"
του προμαχώνα Vitturi - IL VITURI - (17), στη θέστ^ της "χαμηλής πλατείας" που δεν
υπάρχει, δίπ7να στο orecchione. Ο ίδιος προμαχώνας (17) στο aJJ^o άχρο του σχηματίζει
κανονικό "πλευρό" με "χαμηλή π}.ατεία" και orecchione. Στην cortina που ακολουθεί
διακρίνου[με τα ίχνη κάποιας προεξέχουσας κατασκευής (είδος piattaforma) (18), προς
τςν τάφρο, η οποία πρέπει να έγινε αρχικά από τ^ςν εποχή του Sanmicheli και όπως
διαπιστά)νεται από τα μεταγενέστερα σχεδιαγράμματα καταργήθτρκε τε7^είως. Σττ^
συνέχεια ΤΓ^ς ίδιας cortina ανοίγεται η στοά ττ^ς Πύλης - PORTA - του Ιησού (19). Η
ίδια η ονομασία δεν διακρίνεται πάνο^ στο σχέδιο, δίπ)^ όμως σττ^ στοά της υπάρχει η
ένδειξη GUARDIA, δηλαδή χώροι παραμονής ΤΓ^ς φρουράς πΓ^ς πύλης. Ο προμαχώνας του
Ιησού (50) - IL GIESUS - διαμορφώνεται και στα δύο "πλευρά" του με τις "χαμη^^ς

17. Ο τ.ροιχοί'/ωνοι.:. αυτός ονομαζόταν nzyy/A Martinengo και μάλιστα για να όιακρίνεται ατεό τον ά/Αο
ομ03νυμο -ρομαγμόνα -ροσέΟεταν και τον χαρακτηρισμό της Sabionara. ονομασία -ου α-ό το
τέλος του 10ου aiojva και μετά καθιερώνεται γι' αυτόν το βορειοανατο/^ικό -ρομαγμυνα το^-»
τεί'/μόν του Χάνόακα. ό-(ος οιαβάζουμε σ' όλα τα σχεδιαγράμματα της ε-οχής.
18. Σε μεταγενέστερα σχέόια αναγράφεται Rovescia.
500 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤΟν

πλατείες·' και τα orecchioni. Λιακρίνουαε ό[χωζ στον κύριο κεντρικό όγκο του. από σςν
εσωτερική πλευρά του έο^ς το κεντρικό ταήαα tojv "αετoJπoJv" του, αια οχυρά
κατασκευή, η οποία οιαγράφεται ojc piattaforma Είναι γ αρχική χάραξη του οχυρού
περιβό7.ου στο στ^αείο αυτό, σύαφο^να αε την πρόταστ^ του Michele Sanmicheli (πρόλ.
Πίν. 1). Η piattaforma αυτή πρέπει να εvσoJαατόJOηκε στη αεταγενέστερη, τελική
0iaa0p90jcrr^ του προααχοόνα. Επίστ,ς πρέπει να στ,αειώσουαε ότι σττ;^ εσο^τερική π/^ευρά
ττ^ς όυτικής "χααηλής π/^τείας" του προααχόχ^α Ιησού, σττ;^ piattaforma (ii) που είχε
ήόη κατασκευαστεί, όιακρίνεται ο κενός γηόρος για τς οιααόρφο^στ, ττ^ς κανονιοΟυρίόας. Η
απεικόνιστ^ αυτ*/; όηλό^νει πςν οργάνο^σ-ς tcov πλευρικοά^ Tvpcov της piattaforma του
Ιησού (εποχή Sanmicheli) και πρέπει ν' απεικονίζει πραγαατοποιηΟείσα κατασκευή.
EπofJ.έvoJς αέσα στις αεταγενέστερες επιχoJαατόJσεις του προααχολ^α Ιησού
περιλαμβάνονται πιθανότατα οι αρχικές oχυpOJαατικές κατασκευές του περιβόλου, όπως
άρχισε να εφαρμόζεται στα μέσα στου Ι()θυ αιώνα σύμφο^^α με τα σχέόια του Michele
Sanmicheli. To ίοιο Οα παραττ^ρήσουμε να συμβαίνει και στους υπόλοιπους προμαχοόνες.
Στο νοτιότερο στ^υ,ειο του νεου οχυρου περιβο/.ου tojv πpoαστίoJV αναπτύσσεται ο
προμαχούνας Martinengo (:2;2) - IL MARTINENGO. II χάραξ*/; του είναι πλήρης [Jt£
"π/^υρά" που αποτελούνται από ''χαμηλή π/σιτεία" και orecchione, ενώ στο εσoJτεpικό του
περι/ναμβάνεται ο y:j/J^:/sjz, πύργος (torrione) ο -ροτάΟτρκε και κατασκευάσττρκε
στ/^ν ίόια θέσ-r; από τον Gabriele Tadino da Maninengo, το 15:2::? (πρβλ. Πίν. 1).
Το τείχος στη συνέχεια στρέφεται προς τα Β.Λ. και η cortina συναντά τον
προμαχμόνα ΒηΟλεεμ (54) - IL BETELEM - ο οποίο ς όιαμορφοόΟτρκε κι αυτός |J.ε π/.ήρη
χάραξη tojv "πλευρούν", με ''χαμη/^ς πλατείες" και orecchioni, σ' αντικατάσταση^ ττ,ς
piattaforma Βηθλεέμ (5ο) που υπήρχε αρχικά στην ίόια Οέσ-Γ^ (πρβλ. Πίν. 1). Σ-τςν
cortina που ακολουθεί, οιπλα στον επομενο προμαγ/υνα, υπάρχει η Πύλη - PORTA - του
Παντοκράτορα (5ϋ) με ττ^ στοά της να όιαπερνά τις επ^/χοματοοσεις αυτής ττ^ς cortina.
Ο προμαχούνας του Παντοκράτορα (57) - IL PANDOCRATOR - παρουσιάζει κι
αυτός τζλήρη χάραξη, στο εσoJτεpικo όε του ογκου του όιαγράφεται η κατασκευή (χάραξη)
του αντιστοίχου προμαχούνα (58) oπoJς τον ειχε προτείνει ο Sanmicheli (πρβλ. Πίν. 1).
Λη>ναόή τα "πλευρά" είναι ευθύγραμμα, κάθετα στις παρακείμενες cortine, cvoj
όιακρίνονται και οι θέσεις tojv "χαμηλο)ν π7vατειoJv' , όη/.αόή tojv καvovιoστασίoJV τα οποία
εξασφά/.ιζαν tt/j κύρια αμυντική ούναμη του αρχικού προμαχοόνα.
Στ-ς -συνέχεια το τείχος - cortina - φτάνει στο Β.Λ. άκρο του οχ^υρού περιβόλου, όπου
πάvoJ στΓ^ βραχώόη ακτ-ς ττη παρα>έας σχη|χατιζεται ο τε/^υταίος προμαχοόνας, εκείνος του
5\γίου Πνεύυ.ατος (59). Π ονομασία του οεν οιακρινεται πάvoJ στο σχεόιο. Ο πpo|JLαχόJvας
αυτός έχει μόνο ένα πλήρες "π}^υρό", το νοτιο. εvoJ το βορειο "[jiTOjT0" του συνεχίζει
ευΟύγραμυ^α και ενούνεται |Jιε το παρά/νίο τείχος που ακολουθεί [ο,ε απ/^ [iε:σoπυpγια Tr]
7:\ ια·:Μ':ΊΊΚΛ ncixii ror χλχλλκλ :201

γραααή τΓ^ς τζαρα/νίας ζωζ το ττα/,^ό, ;χεσα'/ονικό τείγος στΓ;-' τζεριογή ΤΓ,ς Εβραϊκής (7). Σ'
αυτΓ;-» τγ^ οιαοροαή -εριτειχίζε'. κα». τγ^ Οέστ^ -ου ονο[Λάζετα'- Αεραατάς (30) - LOCO DETTO
IL DERM ΑΤΑ - ό-ου υττΓ,ρχε και ναυττΓ^γείο για γα/άρες, o-ojc ογλώνει η αναγραφή ''εοώ
κατασκευάζονται γα/^ερες" - qui si fanno gallere Στο αικρό όραο -ου σχη[χατίζει η -apaVia
στΓ,ν ίοια -εριοχή υτζάρχει η ένοει^Γ^ PORTA DELLA GIUDAICA (3 1 '
Στην -εριογή του τζροααγ/όνα του Αγίου ΙΙνεύαατος, εσωτερικά του τείγους,
οιακρίνεται ένα συγκρότηαα (3::?), το οτζοίο -ρέ-ει να είναι αοναστΓ,ρι, αφού ο -ερίβολος
α-οτελούαενος από σειρά κτιστών ycopojv περικλείει αια εκκλησία αε ττ,ν ένοειΗη S.
DIMITRI. ΣτΓ,ν ίόια επίστ,ς περιογή, πάνο^ ακριβώς στο παράλιο τείχος, εικονίζεται η
εκκλησία του S.T ANDREA (33).
Ένα ά)7.ο στ^ίτιείο που Οα πρέπει να παρατςρήσου[Λε είναι η οιαφοροποίηστ, στΓ^
σχεόίατΓ^ του τείχους. Ενώ σ' ό/χ τγ;^ έκταστ, του οχυρού περιβό/.ου το τείχος παρουσιάζεται
[7.ε συνεχές πάχος και κάποια οαοιόαορφη απόχρο^στ,, στγ; cortina Ποτ/τοκράτορα (57) -
Αγίου Ανδρέα (59) ο χρο3αατισαός or; τννεχίζεται, r;co σχεδιαστικά απεικονίζεται υιε κάθετες
αικρές γρα[Χ[^ιές ανά[χεσα σε δύο ά/7^ς παρά/ύνη/^ες. Ισως παρουσιάζει το τείχος που είχε
κατασκευαστεί έoJς εκεώΓ, τγ;; εποχή |jr τις εσωτερικες αντιρρίδες του, πριν ο/.οκ>ηρω0εί η
τοποΟέττ^οτ, των επιχωαατδJσεoJV στφ εσ^οτερική του π/^υρά. Στον υπό/.οιπο περίβοΜ οι
επιχο^ια^τώσεις φαίνεται να είναι ολοκ/χρω|ατνες.
II τάφρος παρουσιάζεται διααορφωαενη από την αιχαή του προμαχώνα
Martinengo (15), δηλαδή της Sabionara, έως και τον προμαχώνα Βηθλεέμ (54). Στη
συνέχεια περιβά/ά^,ει, οκ μόνο, τον προμαχο^να Παντοκράτορα (57), γ,ωρίς να
εμφανίζεται καθό/.ου προς rr;; ακτ*Γ, και τον προμαγ/ονα του Αγίου Πνεύματος (59).
Στα Χ.Α. της οχυρ(:ομένης πο/.ιτείας εξ^ο απο ττ;; τάφρο διακρίνεται ο λόφος του
Αγίου Δημητρίου (34), του οποίου η ονομασία δεν αναφέρεται πάνο3 στο σχέδιο, α/ά,ά τη
γ^;oJpίζoυμε από επόμενα σγεδιαγράμματα. Στις βορειοανατολικές υπώρειές του
αναπτύσσεται ο οικισμός, το εξοόβουργο του λίαρουλά, - BORGO DETTO IL MARULA

ΗΚ Είναι το μόνο τχεόιάγραμμα ττο ο-οίο αναφέρεται -υλη με τον ε-ιθετικό τιροτδιοριτμό της
Εζραϊκής ττον όρμο του Λερματά. ΙΙρέ-ει να είναι -υλη ττο τμήμα τ^υν τεί'/ών της -αλιάς τιόλης
-ου οόηγούτε α-ό τον όρμο του Λερματα ττη συνοικία τ^ον Εβρακον, οι ο-οίοι ή/^γχαν την
ε-εςεργααία τoJV όερμάτ(ον -ου γινόταν ατην ιοια -εριο'/ή, γεγονός ττο ο-οίο μ-ορεί να α—οοοθεί
και η ονομασία Λερματάς. €λ. Ruthi Gertwagen, The Venetian ροπ of Candia. "Mediterranean cities",
London 1988, a. I LL 1 'i7.
Για όλες τις -ύλες τ(ον τεί'/μόν του Χάνόακα (-εριγραφή τημερινής κατάατατ-ςς. συγκριτική
ανάλυσ-ς), όλ. Jordan Dimakopoulos, Le iortificazioni e le porte di Candia, "Casteiliim" No 16, Roma
1973, σ. 89-IOC).
202 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤον

- (35). Όλη η ανατο/νική τ^εζιογτ^ οιοίτρεγεται ατζό αια κοίλάοα (3G) - VALLE - και ένα
ρέμα (37) - TORRENTE.
Νότια και έξω αττό τγ;; τάφρο οιακρίνονται asaovojjjiva κτίσματα, εκκλησίες κτλ.*
νότια του προμαχώνα Vitturi (17) όιακρίνεται η εκκλησία ττ^ς S. ANASTASIA (38) και
ακόμη νοτιότερα η εκκλησία rr^c S.TA MARIA DIAVATINI (39). Στο ύψος του
προμαχο^να Ιησού όιακρίνεται η εκκλησία του Χριστού (40) - IL CHRISTO - και ένας
φούρνος ή καμίνι (41) - FORNACE -* ακόμη νοτιότερα όηλα^νεται η περιοχή εκσκαφής
κοκκινοχώ[χατος (42) - QUI Q(..)STA CAVATA DELLA TERRAROSSA. Στο ύψος του
προμαχούνα Maninengo (22) και προς νότο όιακρίνονται η Οέστ^ CAPITELLO (43), μια
πηγ-Γ^ (44) - FONTANA -, η εκκλησία του S. ZORZ1 (45) και η εκκλησία του S. ZUANE
(46). Δυτικά του προμαχα^να βηθλεέμ όιακρίνονται οι εκκλησίες S.TA MARIA DA
SPAGNA (47), S.TA MARIA MADALENA (48) και νοτιότερα η εκκλησία του Χριστού
(49) - IL CHRISTO -. Βορειότερα όιακρίνονται η S.TA MARIA BETELEM (50) και ο S.
LIBERATE (51). Στο ύψος του προμαχώνα Παντοκράτορα και πάνο^ στο όρόμο για τα
Χανιά (52) - STRADA VA ALLA CANEA - όιακρίνεται η εκκλησία του S. ANTONIO
(53) σε μια περιοχή όπου εικονίζονται κήποι (κα/ά.ιέργειες) (54) - ORTI - και η εκκλησία
του S. LAZARO (55). Τέλος πάvoJ σττ;; ακτ*/; υπάρχει η εκκλησία του S.TO SPIRITO
(56). Προς τα όυτικά εκτείνεται η κοι/^όα - VALLE - του ποταμού Γιόφυρου (57) -
AIOFIRO FIUME - κοντά σττ;; οποία στ^ με ιθύνεται και ένας πύργος (58) - TORRETTA.

3.

Τίτλος
Αναγράφεται υπό μορφή μικρού υπομνήματος, κάτοο αριστερά στο σχέόιο, μέσα σε
τλαίσιο.
Dissegno fatto per me Dominico de Rossi di Este:
Dinottando, che le Muragiie della Fortezza colorite di giallo sonno della Fabrica

:20. Ο ο',κ'.σαός του ^Ιαρουλά. ο οττο'.ος καταττράφςκε κατά την τελευταία τζερίοοο της ^ενετοκρατίας,
κυςίoJς οε κατά την -ολ'.ορκία, ζριακοταν ζοεεοα κα'. ουτικά α-ό την -εριοχή της ΛΙετκιν.άς
(Χρυσο-ηγής) όπου εγκαταστάθηκε ο συνο'.κισαος το^ν /.επροόν κατά την εποχή της
τουρκοκρατίας (πιθανότατα στο α' α'.σο του 18ου a'.cova). Βλ. Στεφ. ΞανΟουόίόου, Χάνόαξ-
Ηράκ}^'.ον. Ιστορικά τςμεαόματα. ΙΙράκλειον llHi'i. σ. Τί).
7:λ BEXhyriKA teixu τογ χλχλλκλ 203

vecchia; alia qual fabrica vi sono aggionto la muraglia collori: fa di rosso per agrandire detti
Belovardi, cavandoli ancho li suoi orecchioni, e Fianchi, portando dentro dette cortine
vecchie di Terra come sopra 11 Dissegno si vede:
La Fabrica fatta di muro e il giallo, et il Rosso Quella che manca a farsi non e
collorita, et e lasciata di bianco, come per il dissegno si puol belissimo vedere.
IL DI XVII

ZENARO

M.D. LXXIII

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Mss It.Cl. VI 188 (= 10039), sec. XVI-XVII, cod. CONTARINI. Piante di
Citta e Piani di fortificationi e Carte Geografiche, per lo piu appartenenti allo Stato Veneto
Terreste e Marittimo, No 17.~'

Χρονολογία
17 Ιανουαρίου 1573, αναγράφεται στο ίδιο υτζόανηαα, -άνω στο σχέδιο.

Γενικές -αρατηρήσείς
Το δεύτερο σχεδιάγραααα του Domenico de Rossi είναι αια τζαρα/ά^γΓ^ του
-ροηγουαένου αε την -ροσθήκη ορισαένων ετζί -/iov τζ/χροφοριών για τα κτ·/;ρια της νέας
-ό7.ης. Είναι επίτης ακριβέστερο στη σγεοίοίτη και δίνει -ο/.ύτιαα στοιγ/ία και
υ-οανηαατισαό τοον τ|ΧΓ^αάτων τοον νέοον τειχών τζου είχαν κατασκευαστεί, καθώς και
εκείνίυν τζου έτζρετζε να γίνουν. Ετζίστ^ς διαφοροτζοιεί τις κατασκευές του Sanmicheli τζου
είναι εvσoJαατoJ[JLέvες σ' αυτές και οι οτζοίες τελικά διαμορφώθηκαν αετά τον σχεδιασμό
σων 7ζροτάσεο3ν του Giulio Savorgnano για τον οχυρό τζερίβολο.
Ετζεξηγεί ότι το κίτρινο 7ρ03μα καθορίζει τις βασικές τοιχοτζοίί'ες, το κόκκινο τις
ε5oJτεpικές λιθετζενδύσεις και το λευκό τα τμήματα τζου δεν είχαν ακόμη κατασκευαστεί
και τζαρουσιάζονταν ως τζρόταστ^.
Ινίναι σγεοιο σε χαρτί με τζέννα και ακουαρέ/λα, διαστάσεoJV 75,ϋ Χ 4(),5 εκατ.

'2 1. Upo'jrr, οηαοτίευση αττό τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti, A, 1, σ. 103. εικ. 51, Βλ. ετζίτςζ Xp'jd,
Τζομ.7:ανάκη, II -αλιά οχύρ^υση του Χάνοακα, 11)8*2. τ. 33, εικ. 13. Giov. Steriotou, Le mura
di Candia, "Casteilum" 24, 1984, p. 89, Venezia e la difesa del Levante, Mostra, 1986, p. 117, sch. 179.
Χρυσ. Τζομιπανάκη, Χάνοακας. Η -όλ·ς και τα τείχς. 199G. σ. :273. Αε-τοαερή;
υ-ο[Λνη[α.ατισ·αός και Γ.λήρης -εριγραυή του σχεοίου γίνεται για -ροότη φορά σ' αυτήν τη με/iτη.
204 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΗΙΊϋΤΟΙ·

Ο βορράς στ^αείώνεταί ττρος τα κάτο3 κα', η γραααική κ/.ίαακα tcov :ί()() βενετ'/κο^ν
βηαάτων στο κεντρικό, κάτοο στ^ο-είο του σχεοίου.

ΓΙερ'.γραφή
Αρχίζοντας ττρ; τιεριγραφή του σχεοίου (ΙΙίν. «Ί και 3α) αττό ττρ;
τείχών κα^ αττό τ' ανατολικά, οιακρίνουαε τα εξής. Σ' ένα A09o-'j'>];oj|j.a υτζάρχει η ένοε^ξχ
Monte quasi tutto sasso (1).'' ΙΙρος τα ουτ'/κά του λόφου αυτού στ,αειώνεται η /^ξη
TORENTE (2) κα: στο ίο'.ο στ,αείο VALLE DEL MARULA (3). Στςν ίο^α -ερίοχή, -ρος
ΤΓ^ θά/^σσα, εικονίζεται ένα σύνολο στι^τ^ών κα'. χ ένόειξη Borgo del Manila (4). Μεταξύ
των στΐίτών διακρίνονται δύο εκκλησίες.
\itJ\OL και νότια του οικισμού του ]\Ιαρου}^ υτιάρχει το FORTE DE SAN DIMITRI
(5) με πλήρη yiip'xir^, Ο σχεδιαστές χρησιμοποιεί εξoJτεpικά κόκκινη γραμμή και ακριβούς
δίπ/^ προς το εσο3τερΓκό σε ικανό tAjoz. y.i^pivrj χρούμα. Σύμφο^να με τις επεξηγ-έ^σεις
του υπομνήματος το κίτρινο χρούμα πρέπει να συμβολίζει τγ;^ χάραξη και ττ,ν κατασκευή
του βασικού όγκου του φρουρίου, δη/.αδη ττ^ διαμορφο^στ^ επιχoJματόJσεoJV και εσθ3τερικούν
τοιχοποιιών, με το κόκκινο δε τις λιΟεπενδυσεις στην εξoJτεpΓκή πλευρά.
Πάντα έξoJ από τα τείχη, νότια του πρoμα7δJvα VITTUR1 (33) και έξθ3 από το
αντέρεισμα ττ^ς τάφρου υπάρχει μια επιφάνεια χpOJματισ[Jivη, όπο3ς και ο χεί[Jιαpρoς
(νερό) με ττ^ν ένδειξη laghetto (0) και μια δεύτερη όμοια, λίγο πιο δυτικά, χoJpίς όμoJς
ένδειξη. Χότια ττ^ς μικρής αυτΓ^ς λίμ^/Γ,ς διακρίνεται η εκκλησία π/^ς S. Anastasia(7).
Στο δρόμο που από την πύλη του Ιησού (38) οδηγεί νότια προς την εξοχή,
διακρίνουμε ένα κτίσ|J.α και μια εκκλησία, 11 Christos ruvinato(8). Ακόμη δυτικότερα
σ·Γ|μειδ)νεται μια γραμμή, ο>ς χείμαρρος ή ρυάκι, με ττ;; ενδειξη iontana(l)).' '
Δυτικά, α[Jiσ(JJς μετά τον αγο^γό, υπάργει εκκ/ησια που έχει μόνο την ένδειξη
ruvinato (1U). Στο δρόμο που ξεκινά πέρα απο την τάφρο προς την εξοχή, μεταξύ τοον
πpoμα7ώvoJV Martinengo και Βηθ/^εέμ, στ,μειίονεται μια εκκλησία με περίβολο και ττ,ν
ονομασία S.ta Maria di Spagna (11) και λίγο δυτικότερα, στον ίδιο δρόμο, η εκκλησία S.
Maria Madalena (12). χλκόμη πιο δυτικά, κοντά στον ιδιο πάντα δρόμο πςς εξοχής,
υψούνεται μια toretta (13). Στον επόμενο δρόμο ΤΓ^ς εξοχής, ο οποίος ξεκινά παρά/ληλα
με τον προηγούμενο, έξoJ περίπου από τον προμαχοονα της ΒηΟ/,εέμ (43) συναντάμε
κοντά στο αντέρεισμα της τάφρου rrp-i εκκλησία S.ta Mar. Betelem ruvinata (14) και λίγο

2' 2' . ΓΙρέ-ει να είναι τα υψίόαατα του σημερινού Ιίορου.

:ι?3. θα εννοεί νΛτζο'.ον αγουγό νερού, ο οττοιοε αττο τα υψcυματα νοτιά του Χάνοακα μετέφερε το νερό
σε όημόσιεε κρήνες της -όλης. -ιθανότατα στΓ,ν κρήνη i^embo.
7:\ ιη':Μ·:ΊΊΐ<Λ τΕίχιι τον χλ.χλλκλ '20Γ)

ουτ'/κότερα Try εκκ/νησία S. Liberale ruvinato (1Γ)). Στο ορόαο γμ ξεκινά είω αττό την
ar/jj-T^ του "coaayojva του 11αυτοκράτορα (V7). τζζος τα ουτΓκά, οιακρίνουαε -ρώτα τον
S. Antonio ruvinato (ΚΟ και ουτικότερα την εκκλησία του S. Lazaro (17). Τέ/.ος σττ;^
-αρα/νία. ουτικά το^-' ογυρώαεοον, οιακρίνουαε rr;; εκκλησία του S.to Spirito (18).
αρκετά οε -ιο ουτικά κά-οιο κτίααα (ID), οί-/.α ατις εκζο7.ές ενός -οτααού.''
Συνεχίζουμε την -αρουαίατΓ^ του σχεοιαγράααατος με rr;^ ττεριγραοή του οχυρού
-ερώό/.ου τ(ον νέ(ον τειημόν. Στο 'λιμάνι (IL PORTO) (ΐΜ)) στην άκρη του μεγάλου
μώ/.ου υ-άργει το CASTELLO (:*>?1). όη'λαόή ο Κουλές, εν(ό ατυό την ά/λη π/^ευρά στο
μικρό μόΤλο ένας μεγάλος -ύργος ('2:1?) -ροστατεύει κι αυτός ττ;^ είσοοο του /.ιμανιού. Το
τείχος ακο/.ουθοόντας τη γραμμή του οόρειου μώ/.ου φτάνει στους αρσανάόες και σε όύο
-ύλες· μια -ύλη (PORTA) (:2,Ί) 7:ρος την ακτ/;'·' και μια ά/λ.η στο μυχό του 'λιμανιού
(2Γ)).^''' Στους ARSENALI ('2'ι) όιακρίνουμε τρεις ομάόες Οό)χον, μια ομάοα α-ό τέσσερις
ί)ό'λους (ΐίύό), οίτζ'λα τη όεύτερη α-ό -έντε θόλους ('2ύα) και rrp-» τελευταία ομάόα α-ό
τρεις Οό'λους (:24γ).
Το κύριο τείχος Try νέας οχύρο^στ^ς, στΓ;^ ανατο/χκή -7χ:υρά, αρχίζει με
ευθύγραμμο τμήμα ('2(0/'' σχεόιασ[7ΐένο εζωτερικά με κόκκινο χρούμα και στη συνέχεια,
εσο^τερικά, με κίτρινο. ΣτΓ^ν ίόια -}.ευρά του νέου οχυρού ττεριοόλου, αφήνοντας ένα
μεγάλο όιάσττ,μα -ρος το εσ(οτερικό ττ^ς -όλης, α-εικονίζεται με κά-οια -ροο-τική το
ύψος αναχώματος ή υ-ερύψο^στ, του φυσικου εοαφους. lIάvoJ στο ύψcϋμα αυτό υ-άρχει
όι-}η γραμμή με ορΟογίονικές -ροεΗοχές, -ου -ρέττει να συμζο/έζει το μεσαιωνικό τείχος
τςς τια'λιάς ττό/ης, το ο-οίο σο^ζόταν ακόμη σ' εκείνη τγ;; -εριοχή. Στο ανατο/χκό άκρο
Try cortina (5(0, οί-λα στον -αρακείμενο -ρομαχούνα, στ^ με ιθύνεται μια οίοοος - στοά και
η ένόειςη portello (57).''^
Ο -ρομαχ(:όνας -ου υ-άργει αμέσους μετά έχει την ένόειξη Β.Ο MARTINENGO
(58), ενώ στην εΗίοτερική ττλευρά του υ-άργ/ι η ένόειξη SABIONARA (59) -άνω στην
αμμουόερή ακτή. Το "-λευρό" του -ρομαχοόνα της SAB(B)IONARA -ρος τους
αρσανάόες και τα όύο "|JLέτco-ά" του είναι εξίοτερικά λευκά, χ(ορίς χρώμα, στη συνέχεια
όε -ρος το εσοοτερικό, υ-άρχει το κίτρινο χρώμα. Λη>^όή στα στ/μεία αυτά υπήρχε η
εσο^τερική επιχoJμάτoJσ·ΓJ με τις ά7λν.ες σχετικές κατασκευές και υπολειπόταν να γίνει η

ΙΙρέ-ει να είναι ο Γιόρυρος

2Γ). Ινίναι ·ς -ύ/η του ΜοΆου.
:2(). Είναι ·ς τχύλη των Αρτανάοο)ν του Λιαανιού.
2' 7. Ινίναι ·ς cortina τίον Συαβούλ(ον.
Ινίναι τ τυλίοα της Sabbionara.
506 ΙϋΛ.ΧΝΛ ITKI'liiTor

/.ίθ'.νη ε—ένουστ^. Το "-/.ευρό" του ιοίου ττροααγ/όνα ττρος τον Αγιο Φραγκίσκο (κυκ/.Γκό
ταήαα και "γααηλή -/νατεία") και σττ^ συνέχεια ό/νΟ το τείγος τζου σγηαατίζει το
'^τλευρό" του Αγίου Φραγκίσκου, στο αναοιτι/χοαένο τείχος ΤΓ,ς ανατο/.ικής -λευράς
(30). είναι σγεοιασαένο αε κόκκινο yrcoaa εςοοτερικά και σττ^ συνέχεια κίτρινο.
Λίετά το ''τλευρό" του Αγίου Φραγκίσκου το τείχος συνεχίζει [χέχρι ττρ; -ύλχ του
ιΥγ. Γεωργίου και έχει τγ;; ένοειςχ PIATTAFORMA (3 1). Ινίναι σχεοιασαένο εξoJτεpΓκά
αε κόκκινη γραααή, κίτρινο χροΤχα στΓ^ συνέχεια και σε κάτζοια ατζόσταστ,, -ροο-τική.
σχεοιάζεται αε τιέννα το ύψος tcov ετιχοοαατο^σεοον. -avoj από την πύ/χ. Κι εόώ
φαίνεται ότι είχε oλoκληpoJOεί η εξοοτερική /.ίΟινη επένόυστ^.
Η Porta de San Zorzi (3'2) απεικονίζεται αε κατάκλιστ^ στην εσοοτερική,
ανηιαειακή ττ^ς όψη και είναι χpoJαατισαέvη α' ένα απα/.ό κόκκινο ypojaa. Ίν-'α αονοπάτι
που στ^μειοόνεται αε όιπλή εστιγαένη γραααή οείχνει το όρόαο που από την πύ/η αυτ/;
οδηγούσε σττρ; τάφρο και αετά στΓ;^ ^^^^Τ,ή·
Στη συνέχεια συναντούαε τον B.O(baluardo) VITURI (33). Γχει κίτρινο χροόαα
σ' ο7.όκ7.ηρο το ανάπτυγαά του, στα ταήαατα από την πύ"/χ του Αγίου Γεοοργίου και το
κααπύλο ταήαα (orrechione) εκείνου του '"πλευρού'ζ καΟοός και σ' ολόκ/χρο το ά/7.ο
"π7.ευρό" του προς τον προααχοόνα του Ιησού. Τα ούο ''αέτοοπα" του προααχίονα Vituri
αντί ττ^ς κόκκινΓ^ς εξoJτεpΓκής γραααής, είναι 7.ευκά (χο^ρίς χροόαα). Ληλαόή είχαν
τε/νειοόσει τα ούο "π/νευρά" αέχρι και την επένόυστ^ από τοιχοποιία, ενώ στα ούο
"αετoJπα'' υπο7χ:ιπόταν η κατασκευή ττ^ς λίθινης εςοοτερικής επένόυστ^ς.
Στο ύψος ττ^ς επι70JαάτoJσ·r^ς που προοπτικά σχεοιάζεται από την πύ"/η του Αγίου
Γεο^ργίου σ' ό7.ο το εσο^τερικό αέτoJπo του προααχίονα Vituri οιακρίνουαε το στόαιο -
πύ7^η κάποιας στοάς (3 4) που οοηγείται κάτοο από τις επτ/χναατο^σεις.' '
Μετά τον προααχούνα Vituri το τείχος συνεχίζει ευΟύγραααα (cortina) στο αέσο
όε ττ^ς απόσταστ^ς αεταςύ προααχοόνοτ; Vit(t)uri και Ιησού ςεχ(:ορίζει αια piattaforma
(35) σχεόιασ[αένη αε κίτρινο χροόαα. Λη7.αόή ήταν η πα/χά κατασκευή (αόνο
επιχο^αατοόσεις;). ΙΊ cortina είναι σχεόιασ[αένη αε κόκκινη γραααή και κίτρινο χpόJαα
εσοοτερικά, svoj η κόκκινη γραααή οεν συνεχίζεται στο ταήαα ττ^ς piattaforma που
προαναφέρααε.
Μέσα στ^;-» τάφρο, στην ίόια περιοχή, οιακρινεται αια ευθεία γραααή (31)) αε την
ένοειςη cortina vecchia portata al suo locho. Στο πάχος tcov επιχχοαατοόσεο^ν της ίόιας

Λυτή r στοά Οα τοέτε». να οοηγούσε στη ουτική "χααη/η τ>.ατεία" του ίο-.ου τοοααχολα, στη
συνέχεια οε ο'.α ο.έσου ά/ϋης εσίοτερ'.κής στοάς (sortiia) ευτανε στην τάφρο, συνοεοντας κατ' αυτόν
τον τρότΓο την τό'/η ο.ε τις ζοόνες έκτος τί»^ν τειχίον.
ΤΛ liEXhyrikw τειχπ τον χλ.χλλκλ :?07

-άντα cortina διακρίνουαε Try ένδειξη questo pezzo di terreno si ha da ponar dentro
(37). ΟI ίδιες ε-ιγωαατοόσεις καταλήγουν στο δυτικό άκρο τους στΓ^ Porta del Giesus
(38), της οτζοίας η εσο^τερική ανηαειακή όψη -ρος Try -όλη σγεδιάζεται συαβολικά TTry
κατάκ/.ιστ^ το^^ ε-ιyoJ[JLατcόσεωv. Ένα αονο-άτι αε δι-/.ή εστιγαένη γραα|χ/; δείγ^νει το
δρόαο, ο 0-0ίος οδηγούσε [χέσα α-ό ΤΓ,ν -ύλη και ττ,ν τάφρο -ρος ττ,ν εξογή.
Λί-7να ακριβώς σττρν -ύλη -ου -ροαναφέρααε ανατυτύσσεται ο -ροααχώνας Β.Ο
DEL GIESUS (31)), ο ο-οίος έχει τιάρει την τε/^ική αορφή του. Και τα δύο '^-λευρά" του
("γααη/άς -λατείες" και orecchioni, δηλαδή τα καα-ύ)^ ταήαατα) είναι σχεδιασ[χένα
αε κόκκινη γραααή εξο^τερικά και εσωτερικά αε κίτρινο χρώαα. Τα '^xέτco-α" και το
ταήαα που σχεδιάζεται στο εσο3τερΓκό του αε ;χορφή piattaforma (4U) είναι λευκά (χ,ώρίς
χρώαα), δη/^δή χ.0Jpίς λιΟεπενδύσεις. Επίσ·Γ]ς στο ύψος των επιχωματώσεων, προς ττ^ν
πόλη, διακρίνουμε τα στόμια-πύ/^ες των στοών (41) που οδηγούν από το εσωτερικό π/^ς
πόύ.ης στις δύο ''γαμη/^ς π/.ατείες" του ίδιου προμαχώνα.
Στο στ,μείο αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το τμήμα που έχει τγ^ Ι^'^Ρ^ή
piattaforma στο εσοοτερικό του προμαχοόνα Ιησού, είναι η αρχική χάραξη του οχυρού
πεοιίό/.ου, όπ(ος την πρότεινε ο Michele Sanmicheii (βλ. Πίν. 1 και r2), ενού ταυτόχρονα
διαγράφεται ο τρόπος που αναπροσαρμόστηκε με βάστ^ νεώτερες απόψεις για αντίστοιχες
χαράξεις, αναπροσαρμογές που συντε/άστηκαν στο β' μισό του 1ί)ου αιώνα από τον
Giulio Savorgnano.
Στην cortina μεταξύ των προμαχώνων Ιησού και Martinengo διακρίνουμε ττ^
χάραξη χ.OJpίς χρώμα εξοοτερικά και με κίτρινο προς το εσωτερικό. Στ-Γ;ν τάφρο
ΤΓ/μειοόνεται πάλι η γραμμή με ττ,ν ένδειξη cortina vecchia portata a! suo locho (30).
Τέλος στην εσο^τερική πλευρά των επιχμοματοόσεοτ^ αυτής της cortina και προς τον
ποομαχδχ^α Martinengo διακρίνουμε ένα κυκλικό σύμβολο με ττ^ν ένδειξη ροζζο che mai
mancha (4:ί).
Στο νοτιότερο άκρο του οχυρού περιβό/.ου του Χάνδακα βρίσκεται ο προμαχώνας
Β.Ο MARTINENGO (43), ο οποίος έχει πάρει π/iov τΓρ; τελική μορφή του. Οι ''χαμη/άς
π7.ατείες", τα orecchioni, τα ''|χέτο3πα" είναι σχεδιασμένα εξcoτεpΓκά με κόκκινη γραμμή
και εσο^τερικά με κίτρινο χρούμα. Στο εσωτερικό του προμαχώνα διακρίνεται
σχεδιασ[χένος ο torrione (44) που είχε προτείνει στΓ,ν ίδια θέστ, ο Gabriele Tadino το
15:2:2 και είχε αρχίσει να κατασκευάζεται, εvσcoματώθηκε όμoJς τελικά στον όγκο του
προμαχούνα όπoJς προτάθηκε από τον Michele Sanmicheii και εφαρμόσθτρκε από τον Giulio
Savorgnano (βλ. και Πίν. 1).
II cortina που ακο/νουθεί με κατεύθυνση προς τα Β.Α. σημειώνεται μόνο με το
κίτρινο χρ03μα, ενώ εξθ3τερικά υπάρχει διπλή λευκή γραμμή (χωρίς χρούμα) που σημαίνει
ότι η λίθινη επένδυση δεν είχ/ τελειούσει. Στην τάφρο υπάρχει επίσης η γραμμή με την
208 liJAX.XA ΣΤ1·:ΐΜΐ>Τ()\·

ένοείξη cortina vecchia portata al suo locho (^O).

Στ*Γ^ συνέχεια οιακρίνουαε τον -ροααχοόνα Β.Ο BETELEM (45), ο οτζοίος
στ^αειώνεται αε κίτρινο χρώαα εσοοτερικά και οιτζ/νή, λευκή γραααή εξοοτερικά. σ' ό/.ο το
ανάτιτυγαά του ("χααηλές π/^ατείες", orecchioni, "υ.έτ(:ο7:α"). Στο εσoJτεpικό του
τζροααχώνα ττ^ς Βχθλεέα διαγράφεται '^ΐ^-ήρ-α τείχους, αορφής piattatorma, όποος και στον
7ζροααχδ)να Ιησού. Είναι και σ' αυτό το στ^αείο η ίδια αντιαετώτζιστ^ της αρχικής χάραξης
του -τεριδόλου από το Sanmicheii, όποος διααορφοΛηκε τελικά στο δ' αισό του 1()θυ
αιώνα. Προς ττ,ν πόλη τέλος διακρίνουαε τις επιχoJ|J,ατδJσεις να σχηματίζουν αια
κααπύλη διεύρυνστ^ "ρος το εσoJτεpικό. 'Οαοια αποδίδονται και οι αντίστοιχες
επιχωαατώσεις στον προααχοόνα του Ιησού και στον επόαενο, του ΙΙαντοκράτορα. II
cortina που ακολουθεί απεικονίζεται αε χρώαα κίτρινο εσιοτερικά και ττ^ διπλή /^υκή
(χοορίς χρώαα) εξο^τερική γραααή, η οποία γίνεται κόκκινη στο ακραίο ταήαα ττ^ς, προς
τον επόαενο προααχίονα. Στην αντίστοιχη τάφρο αυτού του διαστήαατος υπάρχει η
γραααή [αε πγ-' ένδειξη cortina vecchia portata al suo locho (30).
Στο άκρο ττ^ς cortina που ήδη αναφέρααε εικονίζεται η PORTA del Pandocratora
(40), [αε ττ^ ανηαειακή εσωτερική πλευρά της να σχεδιάζεται σττ;.» κατάκλιστ^ των
επιχωαατώσεοαΛ λΐια διπλή εστιγαένη γραααή δείχνει το δρόαο που οδηγούσε από ττ;^
πύλη αυτ-/; [αέσα από ττ^ν τάφρο στην εξοχή προς τα δυτικά, το Ρέθυανο και τα Χανιά.
Στον επόαενο προααχο^^α Β.Ο PANDOCRATORA (47) στ^αειο^νονται οι
"χααηύάς π/,ατείες", τα orecchioni και τα "αέτωπα" αε κόκκινη γραααή εξoJτεpικά και
α[αέσoJς αετά, προς το εσουτερικό, αε κίτρινο χρώαα. Μόνον ταήαα ενός "αετοόπου" είναι
λευκό, δη/ναδή χο^ρίς την εξoJτεpική λιθεπένδυστ^ στο στ^αείο όπου φαίνεται να
σχηαατίζεται αια κατασκευή ως απλός προααγώνας (48), κατασκευή που πρέπει να
είναι η παλιότερη χάραξη ττ^ς πρόταστ^ς του Michele Sanmicheli (δ/.. ΙΙίν. 1).
Η cortina που ακολουθεί στ^αειούνεται αε το κίτρινο χροόαα και αε διπ/η, χωρίς
χρώμα, γραααή εξθ3τερικά. Ο τελευταίος προς τα Β.Λ. προααχοόνας είναι ο Β.Ο DE S.
SPIRITO (49) στον οποίο διακρίνουμε rr,v πα/.ιά χάραξη από την πρόταστ^ του Mich.
Sanmicheli (50), με διπλή χoJpίς γ,ροόμα γραμμή. Η νέα χάραξη σ' όλο ττ^ς το
ανάπτυγμα σχεδιάζεται με διπλή χο^ρίς χροόμα γραο-μή εξο^τερικά και προς το εσωτερικό
σ'Γ,[αειδJvεται με κίτρινο χροόμα. Τέ/.ος παρατηρούμε τις εσ^οτερικές επιχoJματώσεις του
οχυρού περιδόλου να [οειώνονται δαθμιαία προς το Οαλασσιο τείχος.
Το θα/^σσιο τείχος (5 1) μετά τον προμαχ^υνα του Αγίου I Ινεύματος συνεχίζει
κατά μήκος ττ^ς παραλίας και μετά από μια προεξοχή, όπου υπάρχει η ένδειξη S.
ANDREA (52) συνεχίζει ακολουθόντας ττρ^ παρα/έα. δημιουργεί δε μια δεύτερη προεξοχή
δυτικά του κόλπου του Δερματά, στην ακτΓ, του οποίου συνεχίζεται για να καταλήξει στο
πα/νιό [χεσαιο^νικό τείχος. Η ένδειξη IL DRAM ΑΤΑ (5;Α Tfj με Ιθύνεται στο πάχος του
7:\ /;/·:·\7·:ν7λΜ ίί-ίμι τοι· χλ.χλλκλ jOt)

τείγους -ου ανα-τύσσεται τΛνίο α-την -αραλία του οαο^νύαου κόλ-ου. Όλο αυτό το
-αραΟα/νάσαιο ταήαα του οχυρού ττεριβό/.ου ττου -εριγράψααε ο-Γ^αειώνεται εσoJτεpΓκά αε
το κίτρινο χ,ροόαα και εΗοοτερικά, στο ;αεν όιάσ-τΓαα από ττ,ν πυ/χ του Λεραατά έως το
παλιό τείχος κόκκιτΓ, γραααή , στο υπό/.οιπο όε ταήαα παρααένει εΞοοτερικά /^υκό.
'K5co από τον ογυρό περίβολο υπάργουν η τάφρος αε rr,v contrascarpa οτ/.αοή το
αντέρεισαά πςς, σ■Γ,[J.ειoJαέvo αε κόκκινο y^pcoaa και το ανάχ(οαα αυτού (spalto ή argine)
σε κανονική χάραξη. 7\πό rr;; αιχαή του προααχίόνα Vitturi (^λ'Ό το αντέρεισαα της
τάφρου συνεχίζει περιίά/λοντας το φρούριο του .Λγίου Δηαητρίου (Γ)). Λεν συνεχίζει όαως
στην τάφρο του ανατο/.ικού τ[rςαατoς ΤΓ^ς ογύρωστ,ς, πράγαα που οηλώνει ότι τα
εςίοτερικά αναγοόαατα στο όιάστςαα αυτό και κυρίως προς ττ^ Οά/^ασσα, απέναντι από ττ,
Σααπιονάρα, ήταν ελάχιστα σε ύψος. σχεόόν ανύπαρκτα. ,
Σ' όλη τςν έκταστ^ της τάφρου, στο αέσο του πλάτους τςς και ακο/.ουΟόντας ττρ;
γάεαςή ΤΓ^ς, οιακρίνουαε αια χοντρή γραααή (Γ) Ό. η οποία έχει χροόαα όαοιο αε εκείνο
το)ν ηειαάρρίον. ΙΙιΟανότατα να απεικονίζει Try cunetta. η οποία υπήρχε πάντοτε στον
κεντεικό άζονα του πυΟαένα αιας Ηηράς τάφρου.'"
Στο εσοοτερικό της οχυροοαένης πόλης αναγράφονται πολύ ενοιαφέρουσες
πληροφορίες. ι\ρχίζουαε την περιγραφή από τα παλιά τείχη, τα βυζαντινά, που
ηοησιαοποίησαν και οι βενετοί, αετασκευάζοντάς τα και όίόοντας χοήσεις ανά}.ογα αε τις
ανάγκες τους. Ξεκινώντας από την πύ/η του Μώλου το Οα/.άσσιο τείχος ακολουθεί
ϋκ απ/λς περίβολος ττ;-» ακτέ και φτάνοντας στον κο/.πο του Λεραατά (Γ)3) στρέφεται
προς νότο. Στη συνέχεια συναντά έναν κυκλικό πύργο και όύο ηαικυκλικούς. Στο
όιάστηαα αε τους πύργους αυτούς γράφεται η ένόειξη muro rovinato (Γ)Γ)). Μετά το
τείγος ενσοοαατώνεται σ' ένα αεγάλο κτιριακό συγκρότηαα (όιοόροφο) αε τοξωτά
ανοίγαατα στο ισόγειο και τςν ένόειξη BOTTEGHE NOVE (Γ)Ε). Το συγκρότ^ςαα
τελεαόνει στο οικοόόαηαα ΤΓ^ς PORTA DE PIAZZA (i)7), όπου εικονίζεται σε κάτοψη η
κεντρική στοά της πύλης και οι παράπλευροι γ,οόροι της φρουράς. Στγ^ συνέχεια το τείχος
αποτελείται από ευΟύγραααα ταήαατα (αεσοπύργια) και πύργους, 8 τον αριΟαό, από
τους οποίους οι Α τελευταίοι προς τ' ανατο/.ικά έχουν κ(:ονική (επικλινή) κάλυψη, όλοι όε
έγουν την ένόειξη TORETTE DE MONITION (58). Εξ^οτερικά από το τελευταίο αυτό
ταήαα του παλιού τείγους. καΟοός και έξίο από το συγκρότΓ^αα τ^ον εργαστ·Γ^ρίθ3ν,
υπάργει η ένόειξη fosso vecchio (5θ). αε το σγετικό ανάχο^αα στην εξωτερική πλευρά.
11 περιοχή που περικ/^είεται από τα παλιά τείχη αναγράφεται 0Jς CITTA

.ΊΟ. II ciineitci ήταν ένα βαθύτερο όρυγαα - κανάλι [jicra στην κυρία τάφρο -ου φρόντιζαν ή ε-εόίcϋκαv
να έγει νερό. ίσ(υ; -ηγαίο.
510 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΗΙΜϋΤΟν

VECCHIA (Α)." Σ' αυτ/;; ο^ακρίνουαε τ'.ς εκκλησίες του S. FRANC.o (S.FRANCESCO)
(GO) καί του S.PIE.RO (PIETRO) (Gl), ol οτιοίες ήταν τα κα0ο7.'/κά τoJV οαίονύαων
αοναστηριών. Σ' αυτό το τελευταίο του Αγίου ΙΙέτρου όιακρίνετα'. ο -ερίζολος, στα
ουτΓκά οε αυτού κα'- στο σύνο/.ο το^ν κατο'/κκόν —ου συαόο/.'/κά εικονίζονταΩ αναγράφετα'.
η ένόειξη ZUECHA (G:2).
Η -ερίοχή -ου -ερΆααζάνετα'. αεταςύ τοον -α/.'.ο)ν τεΓ/ών κα'. του νέου οχυρού
-ερ^βόλου έχε', ττ^ν ονοαασία LI BORGHI (Β). Μέσα σ' αυτ-γ; την -ερ'.οχή οιακρίνουαε
αρκετές εκκλησίες, μοναστέ^ρια, βρύσες κα'. op'.σ;Jivoυς βασικούς ορόαους, οι οτζοίοι
ό'.ααορφοόνουν τον κύρ'.ο -ολεοόοα'/κό ιστό του Χάνόακα. Ατιό την -/.ατεία -ου
σχη'ϋΐατίζεται έξο^ α—ό ττρ; κύρια —ύ/,η το^; —a/.iojv τειχοόν. ξεκινούν τέσσερις ορόαοι. Ο
τιρούτος ανατο/^κά οόηγεί σττ;^ εκκλησία ττ^ς S.M.A. (Maria) delle Quattro Campani
(G3).·^' Δυτικότερα, —άντα αττό ττρ^ ίοια -/σιτεία —ου -ροαναφέρααε, ξεκινά ορόαος ο
ο-οίος οόηγεί στο ναό του S. Salvatore (G4), -ου εικονίζεται αε -ερίβολο, ασού ήταν
αοναστ-Γ^ρι. Σττ^ συνέχεια ά/7.ος όρόαος" -ερνά ατζό την εκκ/^ησία του S. Zuane (ΟΓ)} για
να καταλήξει σττ;; εκκλησία ΤΓ,ς S.M.a (Maria) de Crosechieri ((Ui), στην -λατεία ττ^ς
οποίας εικονίζεται κι ένα αικρό εκκ/ησάκι ((VT), ycopic ονοαασία. Τέλος ο τέταρτος ορόαος
που αρχίζει έξoJ από ττ;; κύρια πύλη τοον παλιο)ν τειχοτ; και έχει την ονοαασία STRADA
MAESTRA (G8)·^'' ξεκινά από όύο εκκλησίες (La) Μ.a (Madonna) de Piazza (69) και ττ,ν
S.M.a (Maria) delli Anzoli (70) για να καταλήξει στην Χανιόπορτα ή Πύλη του
Παντοκράτορα.
Βορειοόυτικά ττ^ς τελευταίας εκκλησίας υπάρχει κτήριο αε ττ,ν ονοαασία beccharie
(71). Επίστ^ς στο όυτικό ταήαα τοτ^ προαστίοον και νότια της Strada Maestra όιακρίνεται
η εκκλησία του S. Paulo (7:2), απροστά στην οποία σχηαατίζεται ανοικτός χοήοος, ως
π/.ατεία.

Δυτικότερα, προς τον οχυρό περίβολο, όιακρίνονται κήποι αε σπίτια και όέντρα
αέσα σε περιβόλους και ττ;-! ένόειξη Orti (73). Βορειότερα όιακρίνουαε κτίσαα αε την
ονο[ασισία Fontana Berta-Paglia (74).' ' iVπό το στ/χείο αυτό ττ^ς κρήνης ξεκινά χείααρρος

31. Ταυτίσεις tojv τα'ςαάτο^υ tojv αεσαιο^-Ίκολ τειχίυν του Χανοακα αε νζώτεζεζ κατασκευές και
θέσεις, καθώς και τις σχετικές ονοαασίες κατά την ε~ογτ^ της τουρκοκρατίας, ολ. Στεφ.
Ξανθουοίοου, Χάνοας-ΓΙράκ/,ειον. Ιστορικά σηαειώαατα 1Θ()Ε σ. 40-Η.
32. Ο ορόαος αυτός φαίνεται να έηει -ερίτου τον άξονα της σηυ,ερινής οοού Ίοζανς.
33. ΙΙερι-ου στον άςονα της σηυ.ερινής οοοΰ 1821 .
3 4. Είναι η σημερ',νή /xojp. iV. και λΐ. Καλοκαιρινού.
35. Berta σηυ,αινεί αηγανή για το-οθέτηση -ασσάλίυν. -ασσαλο-ήκτης· paglia στ,ααίνει άγυρο. α/λά
α-ορει να είναι και ταραφθορά του palo.-i. οηλαοή -άσσαλος.
7:\ ΙίΙ'λΜιΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΙ' ΧΛΧΛΛΚΛ 31 1

"ου φτάνει αέχρι τη θάλασσα στην ττύ/η του Αεραατά. αε zry ονοαασία SCOLLATORE
DELLA CITTA (7Γ))/'" Ένας -αρόαοιος, οεύτεροζ SCOLLATORE (70) ξεκινά ατζό -rpj
εσωτερική -λευρά της -ύλης του I Ιαντοκράτορα CiO) και φτάνει στη θάλασσα σττ;;
-εριογή του Αγίου Ανορέα (Γ)3), -ερνώντας οί-λα α-ό ττεριογές αε την ένοειξη ORTI
(73). Σ' αυτό το τελευταίο σύνολο τοον κή-ων οιακρίνουαε ένα κττ,ριακό συγκρότΓ/αα
αε εκκλησία και τ-ςν ονοαασία S. Dimitri (77).

Τίτλος
Φρούριο του Αγίου Αηαητρίου (όεν αναγράφεται τΛνω στο σγέόιο).

Αρχειακή ένοε^Ηη
ASV. - Provveditori da Terra e da Man F: 744. Candia, 1580.''

Χρονολογία
1Γ)8().

Γενικές παρατηρήσεις
Είναι σγέόιο σε τ,αρτί αε -έννα και ακουαρε/λα, οιαστάσείον OUT) Χ 44,0 εκατ.
Ο βορράς είναι στραα[7Τνος -ρος τα κάτω και η γραααική κλίαακα, ηάνω στο σχέόιο; είναι
τoJV 100 βενετικό^; βηαάτων. 1ό-ισυνάττεται στα σχετικά έγγραφα τ<:ον -ρονοητών της
Κρήτης του έτους 1580.

Περιγραφή
Παρουσιάζει το φρούριο του Αγίου Αηαητρίου (San DEMITRI) (1), (Πίν. 4 και
4α), το οττοίο κατασκευάστηκε στον οαώνυαο λόφο -ου βρίσκεται στα Α.-ΧΑ. της -ο/ης

:](■). Οί scol(l)atori ήταν κανάλια. -ιΟανώ; ανοικτοί αγ^ογοί. -ου αυνέλεγαν τα ακάθαρτα νερά α-ό τις
υψ-ςλότερες τεριοχές τγ; -όλης και ;αε ελεύθερη ροή τα όιοχέτευαν στη θάλασσα. Βλ. και Don.
Calabi, Venezia e la difesa del Levante, Mostra, 1986, p. 1 17, sell. 171).
37. ΙΙροότη όηαοσίευση α-ό τον Gins. Gerola, Monuinenti Veneti, A, 2, σ. 337, εικ. 189. Βλ. ε-ίσ-ςς
Χρυσ. Τζομ.-ανάκη, Χάνόακας. Η τόλη και τα τείχη. 199G, σ. 258. Λε-το;αερής υ-ο;ανηαατι-
συ.ός και -λήρης -εριγραφή του σχεοίου γίνεται για -ροιτη φορά σ' αυτήν τη [ο,ελετη.
 212 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

του Χάνοακα. έξω ατΐό κύρ^α oyypojTr^. Η ανάγκη να c/iyyovv το o'^ycoaa αυτό κου
κυριαρχούσε στον Χάνοακα κα: στο νέο οχυρό -εζΆο/.ό -Jfj. επέβαλε την κατασκευή του.
ΊΙταν το αοναοικό εξωτερικό, πέραν τχς τάφρου, οχύροοαα που έκαναν ο'. αηχαν/κοί Tr;c
Γαληνοτάττ^ς πρ^ν από ττρ; έναρξη του αεγάλου κρητικού πο/.έαου. το 1()']Γ).
Το σχέόιο ε^κονίζεί το φρούριο αε τους γυροο /.όσους ΤΓ^ς εξοχής. Στο οχύρ(οαα
ό^ακρίνουαε τρείς προεξοχές, αε Ι^ιορφή προααχοά^α. εκείνες του ORSINO (τΟ. του
VENER (3) καί του MICHEL (4). Μ τάφρος που το περ^όά/λε'. από τ'.ς εξωτερ-κές
π/νευρές συνόέετα'. αε ττ;.» κύρια τάφρο τοον τειχοά/ του Χάνοακα.
Από τον κύριο οχυρό περίβο/.ο ττ^ς πο/^τείας όιακρίνεται το ανατολικό ταήαα. 1 Ιρος
τη Οά}.ασσα και την αααουόερή παραλία SAB(B)10NARA (Γ)) όρίσκεται ο προμ,αχοόνας
MARTINE(N)GO (ϋ), οηλαοή εκείνος ττ,ς Sabbionara και η οαοόνυαη βοηθητική πύλη,
portello (7). Σττ^ συνέχεια στ,αειοόνονται η PORTA του S. GIORGI (8) και ο
προααχώνας VITURI (9).
Στη βόρεια π/^ευρά του φρουρίου παρατηρούμε τον οικισαό του MARULA (10)
και ακόαη ανατολικότερα όιακρίνεται αια κοι/άόα. VALLE (1 1). Πέρα από αυτήν,
νοτιοανατολικά του φρουρίου, στ^αεώνονται ούο mettochia (ΙτΠ.
Προς τγ;; πο/.η, παντα όαοος στην εξοχή, οιακρίνουαε την εκκλησία ττ^ς S.
Anastasia (13) και ακόαη πλησιέστερα στον οχυρό περίβολο την ένόειξη bassa (14).'"^
Τέ/νος στις ανατολικές υποόρειες του /λφου του Αγίου Ληοητρίου, από βάστ^ του
υψοόαατος προς τ' ανατο/^ικά, χαράσσεται αια ευθεία γραααή που φτάνει έoJς ττ;; αντιπέρα
π/^υρά ττ^ς κοι/νάόας. Λίπ/α σττ, γραααή αναγράφεται η ένόει'ξτ^ passa 130 (13). '''

38. Οα εννοεί χάτιοιο χα'Λή//ο|χα ' του εοάφουε του τρετει να υτήργε ττην ίοια τεειο'/ή χα: το οττοίο
τταρατγρήαααε ήότ αε τροηγούαενο αχεό'.άγεααν.α του Χάνοακα. ΙΙρζλ. τίν. 3 και 3α. ένοειξτ ((Ο.
3ί). Προφανούς είναι υπολογιααός αυγκεκριαένγς ατοατααγ; ατυ-είου το;ν υψίοαάτ(Όν. ανατολικά του
Χάνοακα απο το λουο του Αγίου Αγαςτρίου. οΑτε να γν^υρίζουν τη ουνατότητα ε/iγyoυ ττε
εξογής. πέραν της κοιλάοας. ατό το ίόιο φρούριο.
Εχει πςαααια laoj; να αναφέρουαε ενόεικτικά τις αταιτήαεις του είχαν το}έτες. κάτοικοι του
Χάνοακα. όταν όεαμευόταν ακίνητα τους για την κατασκευή το^-» νέ^υν οχυρούσεο^ν της τό/ης.
.Ακριβούς oτoJς και οι αοναχοί του Αγιου 'Φραγκίσκου ή του .Λγίου ΙΙέτρου ζητούσαν
ατοζημκοσεις. Ο Marco Gligori cletto Zazallo ατο την Χα/υαόα. κάτοικος Χάνοακα. σε ατοζηαίίοση
οικοτέόου του οτου κατασκευάστηκε το φρούριο του .\γιου Αηαητρίου και η τάφρος το^ν τειχούν,
ζητούσε ισόβια τη Οεση του capiranio του '/.ιν.ενα της τολης, ενίο υτενΟύαιζε τις στραταυτικέε
υ/>.ςρεσιες ;κ^υ -ΐχο /.ροσφερει η οικογένεια ^ου στςν Κυτρο και α/λου. ΙίΧ. ASV. - Collegio.
Risposte di fuori, Β. 3.33-30 Gugiiio 1579, και Γ. ΙΙλουμίόη, Αιτήματα και πραγματικότητε: το^ν
ζ/λ·ΓκοΊ της βενετοκρατίας ί ΙόΓ)'! - ΚύΟΟ). εκό. Ιίανετιστ. lojavvivojv - <Ι>ιλοσοφΓκή Σχ.
Δημοσιεύματα 3'μ. Ιστορίας και Αρχαιολο^'ία:, αρ. 1 - Εοάννινα lOS."). σ. .XL
ΤΛ Ιϋ'λΜσίΚΛ ΊΊ'ΊΧΊΙ ΤΟΓ ΧΛΧΔΛΚΛ '2 1 3

Τίτλος
Προοττ'/κές ατόψε'.ς ΤΓ^ς r^j/cr^z του Χάνοακα (οεν αναγράφεται Tzavco στις
απεικονίσεις).

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Graec. VII, 22 (coll. 1466). Giorgio Clontza, Historia ab origine mundi,
Candia 1590, c. 150, Γ. 132v°-133r°, f. 149v°-150r°.''"

Χρονολογία
1Γ)0().

Γενικές τταρατηρήσεις
Οι αικρογραφίες αυτές τιεριλααζάνονται ααζι και αε ά/ά^ς απεικονίσεις στον
γειρόγραφο κο^οικα του Γε^οργίου 1\7.όντζα. Ιίαρουσιάζουν και οι δύο εξαπόπτου απόψεις
τςν πό/η του Χάνδακα από το νοτο. Η στ^αασία τους είναι καθαρά ιστορική γΓ αυτό και
παρουσιάζονται στη αε}iτη. Οι πληροφορίες που δίδουν για τις οχυρώσεις της
προ^τεύουσας του 'Μ^ασλείου" δεν έχουν κααιά τεχνική ακρίβεια, αφού παρουσιάζονται
τελείους συαδολικά.

Περιγραφή
α. Στην προότη απεικόνιστ^ οι επτά καρδιόσγηαοι προααχουνες με τα τείγη σχηματίζουν
τον ογυρο περιδο7.ο στο εσουτερικο του οποίου περικ/,είεται ένα πυκνά δομημένο
οικιστικό συνο/^ο. πεχουριζουν τα ψη}.ά καμπαναριά τουν καΟο/.ικοόν μοναστηριουν.
ά/ύχυν εκκλησιουν. ορισμένα δημόσια κτήρια, όπους είναι το συγκρότημα της
σιταποθήκης, η οποία διαμορφουνόταν πάνω στο πα/.ιό τείχος, καΟους και οι ΟοΑοι του
αρσανά στο λιμάνι (ΙΙίν. Γ)α).
δ. II δεύτερη απεικόνιστ, παρουσιάζει τον Χάνδακα την περίοδο του μεγά/.ου /νιμού
(1Γ)ί)χ^-!)Γ)) και σ' αυτήν ο οχυρός περίδο7.ος στ^μειοόνεται τε/^είως συμβολικά. Στο
εσίυτερικό της πό/.ης διακρίνουμε καθαρότερα το συγκρότΓ/μα της σιταποθήκης, τους
στρατώνες του Αγίου Γεουργίου και ορισμένες εκκλησίες (ΙΙίν. Γ)δ).

Κ). ΛΟαν. ΙΙαλιούρα;, Ο ζοηφάφος Ι'είόργ'.νς Κλόντζας ( 13'ιΟ ci. - KiOS) και αι μικενγραφίαι του
Χίοοικος αυτου. Αθήναι 1 ') / /, εικ. .280 και .]()9. Κτιιττε Venezia e la difesa del Levante, Mostra.
1986. p. 101.
214 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

ί).

τίτλος
CANDIA, Pianta delle fonificazioni con la citta e il porto.

Λργειαχή ένοε^.ξη
ASV. - Atiante Mormori, c. 84.'* '

Χρονολογία
Τέλτ του 1()θυ aicova.' "

Γενικές -αρατηρήσε'-ς
Είναι αγέοιο Tiavoj αε Τ,αττί, αε -έννα και ακουαρέ/λα, οιαατάαεο^^ 7 ΕΓ) Χ 1[(S,()
εκατ. Ο 2ορράς είναι στραααένος προς τα κάτο; και η γραααική κ/νίαακα. ττο κεντρικό
κάτoJ στ^αείο του αχεοίου, είναι το^ν 1Γ)() ζενετικοόν ζηαάτ^ον.

ΙΙεριγραφή
Στο λιαάνι - PORTO - (1) οιακρίνουαε το φρούριο στο στόαιό του (2), τους
αρσανάοες (3). το τείχος που εκτείνεται κατά υ.ήκος τ(:υν aoj/xov και συνεχίζει για να
συναντΓ^σει κύρια ογύρο^στ, ττ^ς πόλης (ΙΙιν. (> και ί)α). Στο νέο οχυρό περί0ο/.ο
παρατΓ^ρούαε να είναι oλoκλχpOJ[J.εvoι ό/.οι οι προααχίονες, στους οποίους αναγράφονται τα
εςχς ονόαατα. αρχίζοντας από τα ΙΤχΛ. και συνεχίζοντας προς τα ουτικά* SAB10NARA (4).

Ο G. Gerola αναρέρει για αια σειρά σγεοάυν oiapopor; οχυρίοσεο^ν που βρίσκονταν την εποχή του
στο ASV. - Camera delle Mappe (Gius. Gerola, Monumenii Veneti, A. 1. σ. (')-i. XVII).
Ορισαένα απ' αυτά ήταν σχεοιασαενα απο τον Emaniiele Moi'mori. συνοοευαν οε κειαενο του
αοελφού του Giorgio, ;αε χρονολογία HU)::?. Λεν οχ^χοσιευει ον,ίυ; ο Gerola αυτο το σχεοιο για να
το ταυτίσουμε με το περιγραφόμενο, στχ με'/έτχ αυττ. απο τον Atlanie Mormori, c. 84. Για του;
αόελφοός Em(m)anuele και Giorgio ή Zorzi Moimori. ό"/.. συμπληρωματικά Dionyssios Hatzopoulos,
New information on the Mormori Family, "θησαυρίσματα . τ. *.?1ος. 11)1)1. σ. .T)8-.'j()7. όπου
αναφέρεται και σχετική βιβλιογραφία. IT,, επίσς; Χρυσ. Τζομπανάκη, Χάνόακα;. II πόλη και τα
τείχη. 191)(i. σ. :?Γ)1).
ΙΙοοσόιοοίζεται στο χρονικό όιάστημα από την κατασκευή του επιπρομαχοόνα Vitttiri ο οποίο;
εικονίζεται στον ομό^νυμο προμαχχόνα και προ τη; κατασκευή; του επιπρο;ααχ(»λα Martinengo
στον αντίστοιγο προμαχοόνα. ο οποίο; ο/,οκ/,ηροόΟηκε γΰρ(ο στο 1 (UK) και όεν εικονίζεται στο
σχέόιο που περιγράφουμε.
ΤΛ ΒΕΧΚηΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΥ ΧΛ^ΑλΚΛ '2 17)

ονο[ΐΓχσί'χ ΤΜ γράφεται και iTcy ανατολική -αραλία* V1TURI (5)* GYSEU? (0)*
MARTINENGO (7)* BETTALEM (8)· PANDOCRATORA Ο)· SANTO SPIRITO ( 10).
Στο εσο3τερικό τγε -εριαέτρου του οχυρού τζεριζόλου σηαειώνονται οι
ετιιχο^αατίόσεις, ενοό αττό τους εττι-ροααχώνες τιαρουσιάζεται αόνον εκείνος του Vit(t)uri
(11) c7τov οϋχόνυαο "ροααχώνα. Στις θέσεις το^ν τριών αεγά/χον -υλών αναγράφεται η
ένοειςη PGRTA* στ' ανατο/.ικά είναι του Αγίου Γεο^ργίου (1:,?), ~ρος τα νότια του Ιησού
(13) και στα ουτικά η "ύλη του IIαυτοκράτορα (1ύ).
Το τείχος σ'ννεχίζει κατά αήκος τςς τιαραλίας, σχηματίζοντας τις -^'^-'ωστές όύο
τζροεξογές. τγ^ μια στςν -εριοχή S.ADREA (13) και την ά/λη (10) τζρος τον χόλτζο τον
D ARM ΑΤΑ (17). Στο τείχος -ου -εριζά/ύ^ει τον κόλ-ο αυτό ανοίγεται η -ύλη του
Λερματά (18), με τους αντίστοιγους χώρους φρουράς. Στγ^ ίόια -εριοχή το τείχος
συναντά την -αλιά ογύροοστ, σττ^ θέστ^ -ερί-ου -ου αναγράφεται η ονομασία ZUDECA
(19).
II τιόλη χ^ορίζεται σε όύο -εριοχές. Η μια τΓ,ς C1TTA VECHIA (Α) ορίζεται α-ό
το /.ιμάνι, τον -ρομαχοόνα της Σαμ-ιονάρας (ύ), το ''-/.ευρό'' του Αγίου Φραγκίσκου
(20), την Εόράική (19) και -ρος τα Χ.-ΧΑ. κλείνει με μια σειρά -αρα/ύχλων χcfJpcov
(21), οι ο-οίοι σχηματίζουν ένα τείχος. Α-εικονίζουν τα εργαστΓ^ρια, τις σιτα-οθήκες, τις
α-οΟ*Γρκες πυρομαχικών, κατασκευές και χοόρους στους οποίους μετασκευάστηκε το
βυζαντινό τείχος από τους βενετούς μέχρι και τον 1()0 αιώνα.
Στην παλιά πόλη επίτης, εσ^οτερικά του νέου οχυρού περιβόλου, όιακρίνουμε ένα
τείγος που σχηματίζεται από ευθύγραμμα τμήματα (22) και αναπτύσσεται σε μια
έκτατη από τους αρσανάόες εσcoτεpικά του προμαχολ.'α της Σαμπιονάρας μέγ^ρι περίπου
το αvαόιπλcoμέvo "πλευρό" του Αγίου Φραγκίσκου (20). Είναι τμήματα του βυζαντινού
τείγους τα οποία όιασουζονταν [iiχpι τότε στην ί0ια περιοχή. Εσωτερικά από το "πλευρό"
του Αγίου Φραγκίσκου όιακρίνουμε ένα ορθογώνιο σχήμα, που πρέπει να εικονίζει κάποιο
κτηριακό συγκρότημα (23). Είναι ασφα7λJς το μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου.
Στην περιοχή το^^ προαστίων που αναγράφεται coc CITTA DE CANDIA (Β)
παρατηρούμε μόνο τρία κτίσματα με κωνική κά/ουψη* το ένα κοντά στην πύλη του Ιησού
(24)· το όεύτερο στον προμαχώνα Martinengo (23)· και το τρίτο σ' εκείνον της
Βηθλεέμ (29), πρέπει όε να εικονίζουν πυριτιόαποΟήκες.
I I κατασκευή της τάφρου και της contrascarpa (αντερείσματος) είναι π/ντηρης από
τον προμαχοόνα του Αγίου Πνεύματος (10) έcoς την αιχμή του προμαχοόνα Vituri (3).
Στο σημείο αυτό υψολ-'εται οχυροομένος ο ύλφος του Αγίου Δημητρίου με το ομώνυμο
φρούριο, FORTE DE SAN DIMITRI (27), ενώ η τάφρος συνεχίζει προς τη θάλασσα.
γωρίς όι^ος contrascarpa.
Στην ανατολική ακτή αναγράφεται η ένόειξη SABINARA (28), στη συνέχεια της
31G ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

ο-οίας προς ενοογοόρα αναπτύσσεται η VALLE DEL MARULA ο oacovjaoc

οικ^ταος (3U) κα'. ακόαη ανατολικότερα οιακρίνονται πο/7νθί ανεαόαυλο^ 1). Τέλος στα
ουτΓκά, στο ορόαο προς τα Χαν.ά. αναθέτεται τ. εκκλτσία του S. LAZARO (.Τ'>?).

/.

Τίτλος
Candia. Pianta della Fonezza.

Αρχειακή ένοε^ξη
ASV. - Provveditori alle Fortezze, B: 43, dis. No 163.' '

Χρονολογία
r0GOj στο lOOO.'*''

Γενικές παρατηρήσεις
Είναι σχέοιο σε χαρτί αε πέννα, οιαστάσε^ον 3(),() Χ '.?(),Γ) εκατ. Ο ^κ^ρράς είναι
στραϋ.[χένος προς τα κάτoJ και η γραο-αική κ/έαακα που στ^αειο^νεται είναι :>?()() βενετικά
ζήαατα.

Μεριγραφή
Το σχέοιο παρουσιάζει αόνον το νέο οχυρο περώολο (ΙΙιν. 7 και 7α). Στο λιαάνι

T'L Ο Gerola οεν αναφέρει το τχέο'.ο στον σχετικό καταλογο -αΑ'.(ον σχεοίίον τ^ον ογυρο^σεο^ν ττς
Κρήτης (G. Gerola, Monumenti Veneti. A-1. σ. Ε-εσηο.άνΟηκε α-ό τη γράρουσα και
καταγηορήΟηκε στο ρίοτογραρικό αρ'/είο του ASV το 11)83. [Χ,α -ρίότη ρορά. /νε7:το;χερής
-εριγραρή του σχεοίου γίνεται σ' αυτήν τη υ,ε/νετη. IF/,, και Χρυσ. Τζομ,-ανάκη, Χάνοακας. Η
-όλη και τα σείγη, IDDC). σ. 18().
'(ό. Το σγέοιο τοτιοΟετείται γρονολογικά γύρτο στο Η)()(). οκοτε είηε κατασκευαστεί και ο
ε-ι-ρου-αχοόνας του Martinengo στον οαοόνυαο -poaayrova. 1ν;α άλ/,ο στοιχείο -ου ;α-ορεί να
όοηΟήσει ακριβέστερη χρονο'/.όγηση του σγεόιου είναι η απεικόνιση το>ν Οόλίον τίον αρσανάόο^ν. Π
οαάόα (τ^α) είναι οι antichi, η οαάόα (·,?0) είναι οι \ ecchi και η οο.άόα (τ?γ) οι nuovi. II τελευταία
ου.άόα το;ν nuovissimi, κατε-έκταση το>ν Οό/ζον το;ν nuovi. όεν εικονίζεται, γιατί είναι ^η-'ίοστό ότι
ο"/,οκ/,τοοόΟτκε coc το Ι ()()7.
ΤΛ ηΐ'λΧΕΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΔΛΚΛ ^I7

ο'.ακρίνουαε το φρούριο (1) στην είσοοό του και τις τρεις οαάοες τοον OoAcov τ(:ον
apaavaocov (^α, τ^γ).
Σχηαατίζονται όλοι οι -ροααχίόνες με το -λάτος των αντιστοίγο^ν
ε-ιχωματοότεο^ν. Α-ό τους ε-ι-ρομαχώνες στ/Αειοόνονται όύο. εκείνος του Vitturi (3) και
εκείνος του K4artinengo (4). Ιο-ίατ^ς στ^αειοόνονται οι ττύλες τoJV οτζοκον οι ονομασίες
αναγράφονται -avoj στο σγέοιο και είναι οι μόνες ενόείΗεις του σγεοίου. Αρχίζοντας ατζό τ'
ανατολικά όιακρίνουμε την Porta della Sabbionera (5), την Porta di San Georgio ((>), την
Pona del Gessu (7), την Pona del Panigra (8), την Porta di San Andrea (9), την Pona
del Tarmata (10) και τέλος Try Porta del Molo (11).
ΕΗοοτερικά α-ό τον -ρομαχώνα του Vitturi υψώνεται το φρούριο του Αγίου
Δημητρίου (Forte di San Dimitri) (1:2), ενό) η τάφρος και η contrascarpa-ερώάύλ,ει όλον
τον ογυρό -ερίίολο, ό-(:ϋς -αρατηρούμε και στα -ροηγούμενα σχεοιαγράμματα.
Τέ).ος ανατολικά του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου, στ-γ-> εξοχή, οιακρίνεται ο
οικισαός του Marula(19) με τάρα το/λ.ούς ανεμόμυλους.

8.

Τίτλος
Citta di Candia.

Αρχειακή ένοε^ξη
BMV. - Mss It.Cl. IV 1 (= 5061).
Citta, Foiiezze, Porti, Redotti et Spiaggie del Regno di Candia latte da me Angello
Oddi. L' anno MDCl adi X sett.o in Candia. Α1Γ Illustrissimo et Eccelentissimo Signor
Signor e Padrone 11 Signor Benetto Moro, Provveditore Generale et Inquisitore del Regno
di Candia. No 19.*"'

Χρονολογία
10 Σεττεαβρίου 1001.

4Γ). Flpcorr, αναφορά του σ·χε''>.αγρά;χαατο; γίνεται ατό τον G. Gerola, Moniimenti Veneti, A, 1. σ. 45-
40. ^νεττοαερής υτοαντ/χατιτμός και τλήργ; τεριγραφή του τχεοίου γίνεται για τριότη φορά τ'
αυττ,ν ττ με/^ττ.
218 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Γενικές τταρατηρήσε^ς
Είναί lyioirj χαρτί αε r.hrrx, ο'.αστάσε^ον :^^7.Γ) Χ 4 J ,0 εκατ., αε το ζορρά
σγζοιοίσυΑνο προς τα κάτο^ καί ττ^ γρααα'/κή κλίαακα τίον τ^ΟΟ ζενετικο^ν βηαάτ(ον να
στ^αε'κόνεταί στο avco κεντρικό στ^αείο του σχεοίου.

ΙΙερ^γραφή
Το σγέοιο α—εικονίζει αόνον τις οχυρο^σεις ττ^ς -όλτς του Χάνοακα (Πίν. 8 και
8α). Στο λιαάνι - PORTO - (1) οιακρίνουυ,ε το Castello (::?) στο στόμιο της εισόοου του,
τους ARSENALI (3α, 3β, 3γ, 3ό)''' και τα τείχη -ου ςεκινούν ατζό την -αραλία για να
-ερι/^βουν στο εσοοτερικό τους ο/.όκληρη τγ;^ -ο/.ιτεία. Στο νέο οχυρό περΆο/,ο
σγτ^[χοίτί*ίοντσ,ι οι -ροααχοόνες. ολοκ/χρο3αένοι και οι κύριες -ύ/.ες· στ' ανατολικά η Porta
del San Georgio (4), -ρος το νότο η Porta del Gesus (3) και στα όυτικά η Pona del
Pandocratora (()). Ε-ίστ^ς -ρος ττ;^ -λευρά ττ^ς Οά/.ασσας στ^μεκόνονται η Porta del
Dermata (7) και η Pona del Molo (8).
A—ό τους ετζιτ:ροααχοόνες όιακρίνονται μόνο ούο. αυτός στον -ρομαχοόνα Vitturi
(9) και ο ά/Λος στον -ρομαχουνα του Martinengo (10). Ε-ίστ^ς -αρουσιάζονται και οι
ε—ιχο^ματοόσεις στο εσο^τερικό του -ερίοό/.ου α-ό τον ετζι-ρομαχοόνα Vitturi έο^ς και τον
προ[Χ(χγωνοί του Αγίου Πνεύματος, στο Η.Λ. σ*Γ^μείο το^ν τειχοόν.
()>.όκ/χρη η περιογτ^ εντός των τειχοόν όιακρίνεται στην CITTA VECCHIA (Α)
και σττ;^ CITTA DI CANDIA (Β), οι ο-οίες χοορίζονται μεταξύ τους με το τταλιό
όυζαντινό τείχος, ό-ο^ς είχε -/iov όιαμορφο3θεί α-ό τους βενετούς εοος τις αρχές του
17ου ακόνα. Στο ανατολικό τμήμα του τείχους αυτού -αρατηρουμε μόνο τέσσερις
πυραμιόοειόείς κα/.ύψεις (11) -ου -ρέ-ει να οη/χόνουν αντίστοιχους ττυργους, οι οποίοι
είχαν μετατραπεί σε αποθήκες πυρομαχικοόν. Στγ^ συνέχεια υψο^νεται το συγκρότημα ττ^ς
κεντρικής πύλης ττ^ς πλατείας, το Voltone (1 ::?) και προς το Λ.-ΒΛ. το τείχος συνεχίζει
ους ένα επίμηκες κτηριακό συγκρότημα (13) όκόροφο σ' ένα του τμήμα, που απεικονίζει
τις σιταποΟγκες και κάποιους στρατο3νισμούς, χώρους οι οποίοι είγαν οημιουργΓ/Ιεί σ' αυτό
το ΤΓ^μείο. Ίόςοο από τη γραμμή ττ^ς πα/.ιάς οχύρ^υστ^ς, μια ζοόνη κατά/λ^Γ;>.α
γραμμοσκιασμένη. πρέπει να όηλοόνει την"αντίστοιχη τάφρο (14). Ινξο^τερικά του νέου

4(). Το τυγκροτηαα tojv Οόλίον (.Ίο) τίον αρσανάο(.υν είναι οι ονον.αζον.ενοι nuovissimi. tcov o-oiojv r
κατατκευή ^οχιαε αττό το γενικό -ρονοητή Alvi.se Grimani (I ."iS'i-8.)) και ο).οκληρο/>Γκε έως το
1007. Βλ. και Εοάν. Στεριο>του, I Ιροτάαεις για -ροαΟτκες ατον αοαανά του Χάνοακα ατυό
ανέκοοτες τηγές του Archivio di Stato της Βενετίας. "Poorovia". τιν,ή ατον Μ. .Μανούαακα,
ΙΙανεπιττήαιο Κρηττε, ΡέΟυυ.νο Β)'.)'ι. τ. ΙΓ. α. .7l .7-.7'Xi. -ίν. 1-1α.
ΤΛ liEXETIKA ΊΊιΙλΊΙ TOV ΧΛ.ΧΛΛΚΛ j Π)

-ερ'.ζόλου η τάφρος αε την contrascarpa o/vOxXT^pcoa£vr^ εκτείνονται σ' όλη την -ερίαετρο,
ατιό το Ι^Λ. στ^αείο, ότιου είναι ο -poaayojvac του Αγίου Ιΐνεύαατος, έως ΤΓ,ν α^/αή του
-ροααχώνα Vitturi στα ΧΑ. Στο στ/χείο εκείνο έςοο ατιο την τάφρο, υψοόνεται ο λόφος αε
το φρούριο - IL FORTE - του Αγίου Αηαητρίου (h)). Στην ανατολική Tz/.vjzi τοον
ογυροόσεοον, αττό το φρούριο του .λγίου Αηαητρίου έοος την αααουοερή ακτ-r; -
SABIONERA - (ΚΟ όεν σγηαατίζεται τάφρος, ό-οος τταρατηρήσααε και στα
-ροηγούαενα σγέοια. Τέλος ανατολικότερα στ/χεαόνεται ένας αικρός οικισαός, αυτός του
Μαρουλά (17), αε τα σττίτια και τους ανεαόαυ/χΟυς. Εττίστ^ς ανεαόαυλοι στ^αειώνονται
στην τιαρα/έα, έςcυ α-ό το θαλάσσιο τείγος, στα ουτικά του κόλ-ου του Αεραατά (18)."

ί).

Τίτ/νος
CANDIA. Tratto di mura croliata verso S. Pietro e relativa ricostruzione.

Αρχειακή ένόειΗη
ASV. - Dispacci Rettori Straordinari. Candia, F:1 (1603-1604), dis. 1-1 a.""

Χρονολογία
1(U)4, Γ) Ιουλίου.

Γενικές -αρατηρήσεις
Ινίναι σγέόιο όιαστάσε(ον ,ΊΟ,ί Χ ί4,3 εκατ. σε χαρτί αε -έννα (καφέ αε/ζχνι) και

'ι7. II ααετυρία ύ-αρξης ανεαοαύλίυν ττην -αρα)νία του Χάνοακα, έςω α-ό το θα/χάαττο τείγος αεταεό
του Λεραατά και του Αγίου Ανόρέα α-ό τις αργές του 17ου ακόνα όιαψεύόει ττν -αρατςρητ-ς
του Στ. Σκανάκη ότι αυτοί οι ανεαόαυ/νΟί έγιναν τγν -εριοόο της ;αεγάλτς -ολιορκίας, όταν 7:/iov
οι νεεόαυλοι του Αλαυρού ατα όυτικά και οι ανεαοαυ/Λΐ του Μαρουλά και του Κατσαα-ά ττα
χ/ατολικά ήταν φυσικό να αην λειτουργούν. Ρλ. Στ. Σ-χνάκη, Relatione του Antonio Priuli
(1()()7). Μνηαεία Κργτικής Ιστορίας, τ. \Ί, ΓΙράκλειο τ. ·,?8, υ-οσ. *21.
'ι 8. Ε-ισηιαάνΟτρκε ακό τη γράφουσα για τζζωττ^ >'-^~^7/·->ρήΟηκε στο φωτογραφικό αργείο του
ASV το 11183. Είναι η -ροότη λε-το;αερής -εριγραφή και όηαοσίευση του σχεόίου αυτού
συσγετισ'^ένο αε αντίστοιχο αρχειακό υ/νΐκό. όεν αναφέρεται όε ούτε α-ό τον Giu.s. Gerola. Β7χ. και
Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Χάνόακας. II κόλη και τα τείχη, 11)1)(), σ. *2Γ)3.
220 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

αερ'/κώς γρο^αατ'.σαένο. Έχε'- υτζόανημ,α κα: γρααα'/κή κλίαακα 20 οενετικοόν οχαάτων

(=117 γιΑιοστ.).
Το σγεοιο αυτό είνα: G■υvηα|JLεvo ττο του Capitano Giacoino Corner, αε
χρονο/Λγία 5 Ιουλίου Κ)04.''^

ΙΙερ',γραοή
Το ^yioio α—ε'/κονίζει ρ.ε αια τυροοτζτ'/κή άττοψη το Οα/άαα'-ο τείχος του Χάνοακα
στην τιερ'-οχή του αονασττ^ριού του ιΥγίου I Ιέτρου. ottojc αυτό εμφανίζεται ατζό τγ^
θά}^σσα (Πίν. 9ι-^υ 9α). Ε1τ:άνο3 όεξίά στο σχέο'.ο υπάρχει το εξής υ-όμνηαα.
Α Muraglia vecchia rimasta in piedi.
Β Fiance della muraglia vecchia va repedonato
C Muraglia che segue incontro a San Pietro
D Rovina della muraglia caduta
Ε Muraglia rovinata, che servira per porporella
F Scoglio naturale ma Sasso basso
G Muraglia, che va fatta di muro
To σχέό'.ο τεαρουσίάζει μια 7:pcoτoτυ7:ία. Στο σ-ςμείο -ου σχεό'.άζετα'. το τείχος -ου
κατέρρευσε (Πίν. 91) ε-Γκο}λνάταί τμήμα χαρτιού (στην ε-άνοο -λευρά) το οτιοίο
εττανατοποθετούμενο τζάνω στο σ^^ΛΟ -αρουσ'.άζεί το τείχος σχεό'.ασμένο ό-ο^ς Οα ήταν
μετά τις ε—ισκευές. Η εικόνα αυτ-ς —αρουσιάζεται στον τζίν. 9.' και φέρει τΓ^ν ένόειξη G.

10.

Τίτλοι
CITTA DI CANDIA.

49. ASV. - Rettori ed altri straordinari, F: 1603-1604, No l.Candia.

Στο έγγραφο αυτό ο Giacomo Corner αναρέρει ότι τμήμα, μήκους 28 όενετικοόν όημάτο3ν (48,72
μ.) του θαλατσίου τείγους του Χάνόακα και αττ/; -εριο'/ή μεταςύ του όορειου μοόλου και του
μονατττ^ειού του Αγίου Πέτρου, κατέρρευτε εκείνγ τγν -ερίοόο. Τούτο αυνέόγ γιατί γ κατασκευή
ήταν ~α/,αιοτάτη. yojoic συντήρτσγ και κατακονγμένη ατό τγν ορμγ τγς Οα/,αααας. Δγ/,ίόνει τέλος
ότι ατομάκρυνε τα υ/,ικά του κατέρρευσαν και ταρατέμτει στο σγεόιο (τίν. 9), στο οτοίο
ταρουσιάζεται γ υτάρχουσα κατάστασ-ς και γ τροταση τγς ετισκευής. ΙΛα το έγγραφο αυτό. ζλ.
κεφ. Γ', No 19 της με/χ τη ς αυτής.
ΤΛ ΠΙ-λΊ'ΠΊΚΛ ΤΚΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 1

Λρχε^ακη ένοε^ξη
BAU. - MS No 10 (1 13). Angelo Oddi, Citta, fonezze, porti e redotti del Regno di
Candia, fol. 20."'

Χρονολογία
KiOT.

Γενικές -αρατηρήσε'.ς
Vavoli χειρόγραφος xojoizac σε χαρτί αε -έννα και καφέ αε/^νι, διαστάσεων :2(),5
Χ 38,0 εκατ. Περιέχει απεικονίσεις φρουράυν, λιαανιών και -όλεων Κρήτ-Γ]ς αε τις
οχυρ(:όσεις τους, οι οτζοίες τταρουσιάζουν τςν υ-άρχουσα κατάσταστ^ τ·Γ;ς ε-οχής.

ΙΙερ^γραφή .
II απεικόνιστι ΤΓ^ς τζόλης του Χάνδακα είναι ένα το-ογραφικό διάγραααα ττις
τεριοχής αε αερική προο-τική σχεδίαστ, τοον κττ^ρίων τζου παρουσιάζονται (IIίν. 10 και
10α). Ο δορράς είναι στραααένος προς τα κάτοο, στη θάλασσα αε την ένδειξη MARE
σγεδιάζεται η γραααική κλίαακα των 400 (CCCC) δενετικοόν δηαάτοον (passa) και η
"πυξίδα" αε τα σ^ςαεία του ορίζοντα. Επίσ-ςς κάτω δεξιά υπάρχει ένα αικρό υπόανηαα το
:χει οος εςης.
Α Baloardo Sabionara I Portello della Sabionara

Β Baloardo Vetturi L Pona de San Giorgio

C Baloardo Gesus Μ Porta del Gesus

D Baloardo Maitinengo Ν Porta Pandocratora

Ε Baloardo Bettheleme Ο Ponello di San Spirito

F Baloardo Pandocratora Ρ Porta del Dermata

G Baloardo San Spirito Q Porta del Molo

Επί τJ^koΊ απορούαε να παρατΓ^ρήσουαε πάν(:ο στο σχέδιο τις ακόλουθες ενδείξεις.
Στο λιαάνι - PORTO - (I) διακρίνονται οι δύο αώλοι αε το τείχος και το Castello (0) στο
στόαιο του λιαανιού, ενώ είναι o//Jκληpcoαέvα τα συγκροτήματα τ(:ον θoλcoτo')V χωρίον
το^ν αρσαvάδoJV (3α, 3δ, 3γ, 3δ). Ένα τείχος από τους αρσανάδες μέχρι και ττ,ν πύλη
του λΠόλου (Q),-συμπληρ(:όνει την περιτείχιστ^ του λιμανιού. Ο οχυρός περίβολος (του

')0. Αναφέρεται από τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti, A, 1, σ. 40.

Λεπτοαερήε υπομνηαατιταό; και πλήρ·ς; περιγραφή του τ-χεόίου γίνεται για προότη φορά τ' αυτήν
ττ αε/άτΛ.
->·>·)
iLiAX.XA ΣΤΚΙΊϋΊΟΓ

1()ου aiojva) ςεχι^ώντας στ' ανατο/Αχά ατζό τους αοσανάοες, σγηαατίζε'. το ''-λευρό"
τoJV αρσανάοο^-' (4) για να συνεγίσει στγ Σαα~ιονάρα, σ' όλγ τγν -ερίαετρο τςς τζό/γς
στα νότια και στα ουτικά, για να φτάσει ςανά σττ^ θάλασσα στς όυτική ακτή. ότιου
βρίσκεται και ο τζροααγοόνας του Santo Spirito (G). ΙΙρος το βορρά τγ^ νέα τζόλγ κ/^είνει το
παρά/ΑΟ τείχος, το οτζοίο συναντά αυτό τγς τζαλιάς τζόλης, ανατολικά τγς -ύλγς του
Λεραατά (Ρ).
Για αυτόν τον ίόιο τον οχυρό 7:ερίβο).ο έχουαε να -αρατηρήσουαε ότι οι
ετζΓ/χοαατώσεις του είναι συα7zληpoJ|J.έvες, όλες οι "χααηλές -/.ατείες" όιαυ.ορφ(:οαένες
και γε^^κά η τε/^ική χάραξη του ολοκληρο^αένη. Ιότζίστ^ς είναι κατασκευασαένοι οι
ε7Ζΐ-ροααχ(ύνες Vitturi (5) και Martinengo ((>) στους οαοόνυαους τζροααχοόνες. Στις
ε-ιχoJ|JLατόJσεις του εττι-ροααχοόνα Martinengo, στχν εσoJτεpική -ρος σςν -όλη τζ/.ευρά
και στ-Γ^ βάστ^ τους, οιακρίνουαε το στόυ.ιο αιας υτζόγειας στοάς η ο-οία ^ρ^οορίζουαε ότι
υτζάρχει και τ/^αερα. ' ' Είναι η στοά τζου οόηγούσε ατζό rrp; ττο/χ σε κάτζοια "χααη/χ
—λατεία" του τζροααχοόνα Martinengo, η ύτζαρςή της οε ετζιβεβαιοόνεται ατζό
μεταγενέστερα σχεοιαγράμματα.
Στον τζροααχοόνα της Σαμτζιονάρας (Α) οιακρίνουαε αονον κάτζοια αναχ03αατα ή
ανα/άνήματα, τα οτζοία ττιΟανότατα ατζεικονίζουν τα ίχνη του τζαλιού, βυζαντινού τείχους
ττου τζερνούσε ατζ' εκείνη ττρ^ ττεριοχή, ακολουΟούντας το φυσικό έόαφος, το οτζοίο
βρισκόταν αρκετά ψηλότερα ατζό ττ^ στάΟαη ττ,ς τζαρα/έας τΓ^ς Σαατζιονάρας.
Εκτός του ογυρού τζεριβόλου όιααορφώνεται η τάφρος αε την contrascarpa, ατζό
τον τζροααχούνα του Santo Spirito έ^υς κι εκείνον του Vitturi, στ' ανατο/Ακά. Ακριβούς σ'
εκείνο το στ^αείο υψά)νεται ο /λφος στον οτζοίον υτζάργ/ι το φρούριο του Αγιου Δημητρίου
με την ένόειξη IL FORTE (7).
Ανατο7.ικά-βορειοανατολικά του φρουρίου του Αγιου Δημητρίου τζαρατηρούμε τον
οικισμό του MARULA ((S). Σ' ολόκληρη ττ;^ τεΓ/μυν, όιακρίνουμε αγρούς,
ορόμους και μεμονοομένα κτίσματα, αγροικίες και εκκλησίες γηορις καμιά ενοειςη. Στγ;;
ακτή, 0Hoj ατζό το τζαράλιο τείχος, μεταξύ του Δέρματα και της τζεριοχής του Αγίου
Ανόρέα εικονίζονται ανεμόμυλοι (9), ότζίος ετζίστ^ς και στην τζαραλία του Μαρουλά,
ανατο/.ικά του Χάνόακα.
Ιύντός τειχό^ν, η τζαΛιά τζό/χ χcopίζεται ατζό τη νεα, τα τζροάστια, με το τζαλιό
βυζαντινό τείχος. Στο ανατο/,ικό του τμήμα (10) τζαρατηρούμε τους ορ0ογ6ονικούς
τζύργους οι οτζοίοι είχαν μετατρατζεί σε τζυριτιόατζοΟήκες και την τάφρο εξίοτερικά. Στο
μέσο υψούνεται η κεντρική τζύλη, το Voitone (ΓΙ) και στη συνέχεια το τείχος.

Γ) 1 . Το ε^ο^τεοικό ττόαιο ττς ττοάς οιακείνεται και ατυ.εεα τττ Οεττ Μα/.ικουτς.
7:ι liEM-yriKA τειχι ι ror χλχλλκλ 3'23

o'.aaocGcoasvo coc σιτα-οΟΓ/κη - Fontico - (1:2) και ατρατοόνας (13). καταλήγει στΓ^
Οά/^ασσα, ατον του Λεραατά.
Μέαα στην -ό/.η ziyjjV'Xfjv-.OLi οι εϊής εκκλησίες και αοναστ/^ρια, αε τις αντίστοιχες
ενοείξεις ν' αναγράφονται οί-λα. Στην -αλιά -όλη -αρατηρούαε: S(an) FRA(N)C(esco)
(I 'l), S(anta) CHATE(rin)a (13), M(acionn)A DI SPAGNA (1(0, S(an) TITO (17),
S(an) MARCO (KS), S(an) ROCHO (1!)), S(an) PIETRO (20). Στη νέα -όλη-
-ροάστια-ταρατηρουαε: S(an) SALVATOR (21), S(anta) MARIA (22), M(aria)
TRIMARTIRE (23). S(an) GlO(vanni) (20. S(an) G(F)RO.o (23), S(an) PAULO
(2G), M.A CHATE(nn)A (27), M(ari)A DEGLl ANGELI (28), S(an) ZORZI (21)),
και αια εκκλησία (30), χο^ρίς ένόειςη, έςοο αττό το Voltone, η ο-οία -ρέ-ει να είναι η
ΙΊαναγία του Φόρου (La Madonna de Piazza).
Τέ/.ος όί-/σι στον οχυρό -ερίόολο, κοντά στΓρ^ -ύλη του Ιησού, στον -ροααχώνα
του Martinengo και σ' εκείνον τΓ^ς ΒηΟ/,εέα, -αρουσιάζονται όαοια ay/oiaaijiva κτίσαατα
(31), αε -υρααιόοειόή ή -άντο^ς κο^νική κάλυψη."'

1 1.

Τίτλος
Citta di Candia.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Mss It. C1 IV, 17 (= 5064).
Fortezze, Spiaggie e Porti del Regno di Candia. Α1Γ Illustrissimo Signor Francesco
Morosini, fu del Illustrissimo Signor Piero Hercole Nanni, Capitano fece, 1613. No 25.'"^

Χρονολογία
l(il3.

Γ)2. Λεν υ-άογει ένοειςη -avco σγέοιο του Oddi ό\χωζ -ρετεει να είναι -υριτιοα-οΟήκες. o-ojc
α-οοεικνύεται ατεό ααέσίυε αεταγενέατεεα αχεοιαγρά;ααατα. Ί ΐοη τεαρατηρήαααε να ατεεικονίζονται.
yojpi; ένοειεη. ατο αχεο'.άγραααα α-ό τον Atlanie Mormori (τέλη 1()ου αιώνα), τείν. (λ
Γ)3. Είναι η -ρ(ότη ώςαοσίευαη και λεττοαερής τεεριγραφή του τχεοίου. Λεν αναφέρεται ουτε ατεό τον
Gius. Gerola, Moiuimenti Vencti, A, 1, (7. YA κ. ελ
224 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Γενικές -αρατηρησεις
Το σγέοίο είναι τζάνω σε yjxp^i αε τζεννα, οιαστάσεο^ν 22,0 Χ 20,5 εκατ. και αε
το ζορρά στραμμένο τζρος τα κάτο3. II κλίαακα είναι 200 ζενετικά ζήαατα και
στ^αειώνεται κάτο3 αριστερά στο σγέοιο.

Περιγραφή
Στο σχέοιο (Πίν. 11 και 1 Ια) τταρουσιάζονται το λιαάνι ο.ε το φρούριο ΤΓ^ς εισόοου
του, οι αρσανάδες, ο νέος ογυρός ττερίδολος αε τους "ροααγ/όνες, τους δύο
ε7:ι-ρο[ααχούνες, τις τζύ^,ες και την τάφρο, καϋoJς και το φρούριο του Αγίου Ληαητρίου.
Ετυίστ^ς στιαειο^νεται το τταλιό βυζαντινό τείχος αε τις σχετικές αετασκευές. Πάvco στο
σχέδιο υπάρχει υποανηαατισαός που εξηγείται σε χoJpιστό υπόανηαα ους εξής.
Α Porto Η Pona San Spirito
Β Castello I Pona Pandocratora

C Arsenali numero 19 Κ Pona Gesu

D Borgo deir Marula L Porta S. Giorgio

Ε Fone de San Dimitrio Μ Porta Sabionara

F Pona deir Moio Ν Monitioni da Polvere

G Pona Dermata Ο Fontagho

Εκείνο που Οα είχααε να παρατηρήσουαε επί π/^ον στο σχέδιο αυτό είναι:
α) Στ*Γ^ σιταποΟ'ςκη (Ο), που εικονίζεται στον άξονα του παλιού τείχους, ένα ταήαα
παρουσιάζεται τριο^ροφο (ισόγειο και δύο όροφοι),
β) Οι δύο επιπροααχώνες του Vitturi (1) και του Martinengo (2), στους οαο.)νυαους
προααχούνες, παρουσιάζονται αρκετά πιστά OJς προς την πραγαατική τους αορφή. Ο
όγκος το^-» επι70JαατόJσεoJv που τους σχηαατίζει έχει διααορφοοΟεί αε τγ;; εξοοτερική
λίθινη επένδυσΤρ ενοί) σχεδιάζονται και τα κεκλιαένα επίπεδα που οδηγούσαν σττ^ν
"πλατεία" που σχηαατιζόταν στην κορυφή το^ν επιπpoααχόJVOJV.
γ) Ιύίναι το πρώτο σχεδιάγρααϋ,α που καθορίζει στο υπόανηαά του τις πυριτιδαποθήκες,
αν και τις παρατηρήσαμε ν' απεικονίζονται σε προηγούαενα σχεδιαγράααατα. Πέρα
από τις ήδη γ^^ο^στές πυριτιδαποθ^γκες (ανατολικό ταήαα αεσαΐ(ονικού τείχους, πύλη
Ιησού, προααχοόνες Martinengo και ΒηΟ/νεέα) εαφανίζεται ακόαη αια σττ;; περιοχή
ΤΓ,ς Εβραϊκής και του κόλπου του Λεραατά. Στο στ^αειο συνάντησης του παραλιακού
τείχους αε το συγκρότηαα (στρατοόνα) που είχε διααopφoJOεί στο αεσαχονικό τείχος,
παραττ^ρούαε την ένδειξη (Χ) δίπλα σε κτίσαα αε κκονική (Οολίοτή) κά/.υψη.
δ) Τέλος είναι το προ^το σχέδιο, στο οποίο καθορίζεται αε σαφήνεια το τε/,ικό σύνο/.ο τοον
()όλο^ν τοΓ^ αρσανάδων, που ήταν 1!): οι antichi (α), οι vecchi (β), οι nuovi (γ) και οι
nuovissimi (δ).
ΤΛ HEMCTiKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

1:>.

TJtXoc
Citta di Candia.

Αρχειακή ένδε^-ξη
BMC. - Ponolano No 4.

Pervetusti, Atque Nobilissimi, Cretensis Regni, urbes... anno MDCXVIII.

Francesco Basilicata. No II."

Χρονολογία
1()18.

1 ενίκές τιαρατηρήσείς
Iv!vat σγεοιο σε -εργααηνή, αε ττέννα, ακουαρέ}λα (αε χρώματα ττράσινο, κίτρινο,
κόκκινο, ατ:/^) και γρυσό, διαστάσεο^; 4 1,0 Χ ^8,5 εκατ. Ο βορράς, ότζίος σ' ό/^α σχεδόν
τα σγέδια του Χάνδακα, είναι στραμμένος -ρος τα κάτο^ και η γραμμική κλί|χακα, κάτω
δεξιά, είναι 300 βενετικά βήματα, μέσα σε -ερίτεχνα σχεδιασ[ϋΐένο -λαίσιο.

ΙΙεριγραφή
ΣτΓ,ν απεικόνιστ^ αυτ/; τζαρουσιάζονται οι οχυρώσεις του Χάνδακα, παλιές και νέες,
καθδ3ς και r^ γύρω εζογτ^ (ΙΙίν. 13 και 13α). Επάνω δεξιά στο σχέδιο υπάρχει υπόμνημα
με τις ονομασίες των προμαχά)νουν, των επιπρομαχώνων και των πυλών ττ,ς οχύρωστ^ς
του 1()θυ αιώνα, που αναφέρονται σττ,ν περιγραφή που ακολουθεί.
Στο λιμάνι - PORTO (1) - παρατηρούμε το CASTELLO (3) στο άκρο του βορείου
μδ/λου και τους ARSENAL1 (3α, 3β, 3γ, 3δ). Στο τείχος που έκ/^εινε την πόλη από το
λιμάνι, μεταξύ παλιών αρσανάδ(ον (3β) και βορείου μώλου, ανοίγεται μια PORTA (4),

5'ι. Αναφέρεται ατιό τον Gius. Gerola, Monument! Veneti, A, 1, ·7. 4 / .

ΛεΓνΤοαερής υ-ομνηαατιτ;;.ό; και Γ,λήρη; τ^εριγραφή του ο-γεδίου γίνεται για τΐρώτη φορά σ' αυτήν
τγ [χε/νέτη. Πρδλ. και Francesco Basilicata, To Βατλειον τ'ςς Κρήτγς. Cretae Regnum, 1618, εκο.
ΆΙικρός Ναυτίλος'', Βικε/Jiia Βιβλιοθήκη, Σύνδεσμος ΤΕΛΚ Κρήτης, Ηράκλειο 1994, τ.
κεΐ[χέν(ον σ. :21-:2:2, :28-31 Πίν. IT δημοσίευσ-ς στην οτ^οία έχουμε να κάνουμε ορισμένες
διορΟούσεις στην τταρουσίαση του υτιομνήματος του Πίν. 11: στην ένδειξη (Η) ο kavalier είναι του
Zane και όχι του Vitturi και η ένδειξη (1) σττ,ν οποία αναγράφεται Kavalier Viituri έχει παραληφθεί,
εκ παραδρομής. Τέλος η Pona S(an) Dimitri δεν υπάρχει, αύλά αναγράφεται Pona S. Zorzi.
 33G ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤον

zo'j MojAo'j. Λί-λα στους νεο!)τατους αρσανάοες (.Ίο) στ^αε'.ο^νετα'. ένοε'.Ηη

CISTERNE (5).·'·'
Η CITTA VECCHIA (α) γωρίζετα'. αττό τγ, CITTA DI CANDIA (ζ), οτ,λαοή τα
—ροάστ'.α, αε τα —αλ'.ά τείγη. Το ανατολ'/κό τυ-ήϋ.α τ(:υν τεΓ/ο1)ν αυτών (()). ότιου
οιακρίνουαε τέσσερ'.ς στεγασμένους τζύογους φτάνε', σττ;; κεντρ'.κή -ύλη (7), το Voltone.
Στη συνέχεια στρέφεται "ρος τα βορειοουτικά υ.ε το συγκρότημα το^ν σιτα-οθηκκόν ((S)
και κά—οιου στρατοΤ^α (0), κτ/^ρια —ου είχαν οιααορφο3θεί κατά ττρ^ τελευταία —ερίοοο της
^ενετοκρατίας -άνίο στο -α/.ιό τείχος, φτάνει οε [χέχρι ττ^ θάλασσα.
Στο νέο οχυρό —ερίβο/.ο —αρατηρούαε τα εςής: τον ηαι-ροααχώνα τ^ον αpσαvάόcov
(1ϋ) να ττερικλείει και τις όεΗααενές του Zanc την ευΟύγραμ,αη cortina τοον Συαόούλοον
να φτάνει στον -ροααχοόνα Σαατζιονάρας (BALOARDO SABIONARA) (Ε)* στΓ^ν ίόια
-εριοχή υ-άρχει και ο ε-ι-ροααχοόνας (KAVALIER)ZANE (Η). ''"
Το ανατο/^κό τείχος α—οτε/.ούαενο α—ό το ''-/.ευρό" του Αγίου Φραγκίσκου (II) και
τ-γ; piattaforma rovescia (1::?) φτάνει σττ;^ -ύλη του .λγίου ΓεoJpγίoυ (PORTA DI S.
ZORZI) (13). Σττ^ συνέχεια συναντούαε τον -ροααχοόνα (BALOARDO) VITTURI (F) αε
τον ε-ιπρο|ααχοόνα (KAVALIER) VITTURI (Ί), τον -poυ.αχόJvα (BALOARDO) GIESU (G)
αε ττρ; -ύλη του Ιησού (PORTA DEL GIESU) (L), τον -ροααχοόνα (BALOARDO)
MARTINENGO (A) και το ε-ι-ρο[Λαχοόνα (KAVALIER) MARTINENGO (Κ), τον
-ρο|ααχοόνα (BALOARDO) BETELEM (C), τον -poααχόJvα (BALOARDO) PANIGRA (Β)
αε την οαοόνυαη —ύλη (PORTA DEL PANIGRA) (Μ), τέλος τον —poaayojva
(BALOARDO) SAN SPIRITO (D) και rry αντίστοιχη -ύλη (PORTA DI SAN SPIRITO) (N).
Α-ό την τζΑενρά της Οά/^ασσας η -όλη είναι και -ά}.ι -εριτειχισαένη, ό-ου
ανοίγεται η -ύλη του Αεραατά (PORTA DEL TRAMATA) (14).
Στην εξοχή ανατολικά, όιακρίνεται η αααουόερή τταραλία, SABIONARA (15),
στΓρ; ο-οία εκβά>λ^ι ο ποταμός της Λοι/άόας τον ΛΙαρουλά (VALLE DEL MARULA)
(16), διασχίζοντας τον οαοόνυαο οικισαό. Α-ό τα εξο^τερικά οχυροόαατα το αόνο -ου
υ-άρχει είναι το φρούριο του Αγίου Αηαητρίου (17). Τέλος στη δυτική ακτ*/^ έξoJ από το
τείχος στ/αειώνεται η Οέστ^ SAN SPIRITO (18).

.5.5. Είναι οι οεξααενές -ου σοΖονται ακόας και αήαεοα τοος το /νιαάνι, γvoJστέc coc οεξααενές του
Zane. Για ττ;; ύορευστ, του Χάνοακα και κατά τ'ςν -ερίοοο ττ^ε ^ενετοκρατίας (οεςααενέε. -ηγάοια.
aytoyoi, κρήνες), βλ. Στ. Σπανάκτ^ II ύορευτη του ΙΙρακλείου. 8τ^8-1 ί),'Γ). ΙΙράκλειο 1981, έκο.
ΤΕΕ-ΤΑΚ, τ. 4I-4:L 4G-47.
50. Είναι το -ρώτο τχέοιο που εικονίζει τον επιπροαα/ίόνα Zane, οχύρ^'^α^ τεου καταακευάττηκε ττα
μέαα της οευτερτς οεκαετίας του 17ου αιώνα.
ΤΛ αι·:.\ι·:ΊΊΚΛ 77·:/λ7/ ror χλ.χλλκλ

ι:{.

Τίτλος
Spiaggia dela CITTA D1 CANDIA.

Λρχε'.αχή ένοε^.Ηη
BMC. - Portolano No 4.

Pervetusti, Atque, Nobilissimi Cretensis Regni, urbes... anno MDCXVIII.

Francesco Basilicata.^ No III.

X ρονολογία
1G18.

Ιίερ'-γραφή
ΓΙ ταρουσίαστ, α-ε'/κόνιστ,ς αυτΓ,ς είνα', γεν.κή (Πίν. \3 και 13α)."^
ΙΙαοατηρούαε ττ^ν ανοικτή ταραλία, ανατολικά και ουτικά του Χάνδακα, να εικονίζεται
εξατότζτου ατό το όορρά. Ετάνοο αριστερά υτάρχει το οικόστ^αο ττ,ς οικογένειας Dona αε
διάφορα σύαδο/τχ γεο^αετρίας και σγεδίαστ^ς. Κάτω αριστερά στο σχέδιο, αεσα σε
τερίτεγνο τ/.αίσιο, βρίσκεται η γραααική κλίμακα το3ν 1000 (βενετικών) βημάτων.
Τέ/νΟς, κάτο7 δεξιά διακρίνεται γειρόγραφη υτογραφή του Francesco Basilicata.
II τό/η του Χάνδακα παρουσιάζεται αρκετά τιστά, με τους εττά τρομαχώνες
το^ν νέοχ7 τειγ/όν να τερικλείουν τα δύο οικιστικά σύνο/^ ΤΓ,ς ταλιάς και της νέας τόλης
(τα τοοάστια). Στα νοτιοανατολικά διακρίνεται το φρούριο του Αγίου Δημητρίου.
Αξιόλογο σ-ημείο του σχεδίου είναι η τοπογραφία της περιοχής που έχει ως εξής.
Ανατολικά της πόλης του Χάνδακα υπάργ^ει ο οικισμός MARULA (I), δίπ)^ στο φρούριο
του Αγίου Δημητρίου και στην ενδοχοόρα της παραλίας SABIONARA (5). χ\κόμη
ανατολικότερα, εκεί που αρχίζουν τα προύτα υψώματα γράφεται δίπ/^ στην ακτη η
ένδειξη STA PIRiA (3). Στην ακτή μέσα στην πόλη, διακρίνουμε το PORTO (4) και τον
DERMATA (Γ)), ενοό δυτικά του Χάνδακα, πάν(:ο στην παραλία SPIACGIA (G),

Γ)7. Iv/cC οτ,αοσιευΟεί ττην Ιστορία του 1']λΑ·ηνΓκου Ρ^θνους, τ. Ιϋος. 19/4. σ. .^09. Πρβ/^. Το
ΒασΓ/^ιον της Κρήτης, του Francesco Basilicata, Creatae Regniim. 1618. έχδ. "Μικρός Χαυτλος".
Βικε/εχία Βιβλιοθήκη. Σύνόεσμος ΤΚΛΚ Κρήπ^ς. Ηράκ7.ειον 199'ι κει;Jiv(oυ σ. 31-33. τείν. III.
Γ)Η. Η περιγραφή γίνεται μόνο από τη φίοτογραφία. της οποίας το α.ν τικο βρίσκεται στο ASV - Χο
:203. γιατί όεν ήταν όυνατόν να μελετηθεί από τον ίόιο τον ν.'οόικα και ν' αναλυθεί λεπτομερώς.
όπο.)ς ό7.α τα oC/J^ σγεοιαγράμματα. καθοός και απο την πρόσφατη (1994) επαvεκτύπCfJση
του κοόοικα. βλ. υποσ. 3 / .
 2' 28 liJAX.XA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

αναγράφονται οι ακόλουθες ενοείξε'.ς αε τγ, σε^ρά, ατυό τα ανατολ'.κά -ρος τα ουτ'/κά: SAN
SPIRITO (7), GEOFFIRO F(IUME) (8), XEROPOTAMO T(ORRENTE) (9), GASI
F(IUME) (10), ARMIRO F(IUME) (11), TORRENTE (12), Moiini (13).
Στο βάθος του ορίζοντα, στα νότ^α σςς ττόλης, υψθ3νετα'. ο Γίούγτας Μ(ΟΝΤΕ) D1
IOVE (14).
ΓΙ —αραστατίκή σ.—ζΐγ.ΟΊΐστ^ ττ,ς εξοχής yopco α~ό τον \άνοοίχα σο'χτζΑτ^ρώνεται αε
ττ^ σγεοίαστ^ γαλερο^ν καί a/7.ojv α'/κροτέρο^; σκαφοά; σ' ολόκ/χρο τον χόΧτ^ο των
Φρασκίών (ή του Πα/^ίοκάστρου). ' '

14.

Τίτλος
Citta di Candia.

Αρχειακή kvoziir^
BMV. - Mss It.Cl. VI 75 (= 8303).
Giorgio Corner, II Regno di Candia, descritto nelT anno 1625, con disegni miniati.
Fo 6v-7r."^

Χρονολογία
Ιϋ Νοείαβρίου 1025 (αναγράφεται στο εσίογν/Χο του κώοικα).

Γενικές τταρατηρήσε^ς
Eivat το τζροάτο σγεοίάγραιααα ττι^ -όλης του Χάνόακα στο οτζοίο ε'.κονίζεταί
ολόκληρος ο οίκ^σαός |αεσα στα τείχη. Το σχέοίο σε χαρτί αε -έννα, ακουαρέ>λα (ακ>^.

39. Είναι ο κόλ-ος -ου σχςαατίζεται α-ό τςν ακτή. ουτικά του Ηρακλείου, τιεριλααβάνει τις εκζο/^ς
του 7:οτααού Α/φ^υρού και φτάνει αέχρι και το Παλαιόκαστρο στην τταραλία της Ρογοιάς.
00. Αναφέρεται α-ό τον Gius. Gerola, Moniimenti Veneti, A, I, σ. 47-48.
Ε-ίσης έχει όη[αοσιευθεί; Ιστορία του Ε/ληνικού ΊόΟνους, τ. ΙΟος. 1974, σ. 340, Venezia e
la difesa del Levante, Mostra 1986, σ. 120, sch. 189. Βλ. και Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Χάνόακας. Η
-ολη και τα τεί'/η, 1990, σ. 218. Αετττομερής υ-ομνηαατισμός και ~λήρης -εριγραφή του
σχεόίου γίνεται για τ^ροότη φορά σ' αυτήν τη με/^σς.
Ο χάρτης της τΐόλης του Χάνόακα α-ό τον κο)όικα του Giorgio Comer έχει φο^τογραφηΟεί και το
αρνητικό του βρίσκεται στο ASV. - No 206.
ΤΛ niCMCTiKA TEixii ror ΧΛΧ∆ΛΚΛ

κόκκινο, τζρίσινο. καφέ) και χρυσό, είναι όιαστάσεων ϋΤ,Ο Χ \\Χ) εκατ., με το βορρά
στραμμένο τιρος τα κάτοο και τη γραμμική κλίμακα τoJV 100 βενετΓκ(έ)ν βημάτων κάτίο
όεϊιά στο σχέοιο. Ετιίστ^ς στΓ οετιά -λευρά του φύ/λου. εικονίζεται η "όλη του Χάνόακα
7:ροσο^7ζθ7:οιη|α£ΤΓρ να κρατά το ττρότι/Λσμα ττ^ς εκκ/.ησίας του Αγίου ΛΙάρκου.'"'

Ιίεριγραφή
Στο /.ιμάνι όιακρίνουμε το Castello di Mare και το τείχος του μεγάλου μώλου, το
θ"θίο απλό χο3ρίς επιχωματοόσεις ακολουθεί την παρα/έα και φτάνει [Jiχpι τον κόλπο του
Αερματά (Πίν. 14 και 14α). Στο μικρό μώλο ένα απλό τείχος φτάνει στο συγκρότημα
το^ν νέο^ν και νεωτάτο^^ αρσανάοο^Λ IIρος τα δυτικά β/^πουμε τους πέντε θόλους των
antichi και τέσσερις θόλους το^; παλκόν αρσανάδοον, ενώ ένα απ/ώ τείχος κλείνει τγ;; πόλη
από το λιμάνι, μέ'/ρι ττρ-' πύ/.η του Μώλου.
Πίσω από τους νεοοτατους αρσχ;άδες ξεκινά το τείχος του νέου οχυρού περιβό/.ου
σχη|χατίζοντας τον ημιπρομαχώνα τoJV Αρσανάδων, (οετά ακολουθεί η cortina των
Συμβού/vOJV, η οποία φτάνει στον προ|χα7/ϋνα τςς Σαμπιονάρας - B(aloard)o DI SAB ΙΟΝ AR A
- (1) με "χαμη}η π/^τεία" σττ,ν πλευρά προς τον Αγιο Φραγκίσκο. Επίοτ^ς διακρίνεται ο
επιπpo[JJαχώvας του Zane, ο οποίος ήδη είχε κατασκευαστεί (περ. 1014). Το τείχος συνεχίζεται
σ/Τ||χατίζοντας το ''π/^υρό" του Αγίου Φραγκίσκου, το αναδιπ}^ω[αένο ση'ϋΐείο τςς οχύρωσης
(piattaforma rovescia) για να καταλήξει ητφ πύλη του Αγίου Γείοργίου. Ο προΐϋιαχώνας -
B(aloard)o V1TURI (ί) που ακολουθεί, [Λε τον ομουνυμο επιπρο'ϋΐαχώνα στον εσωτερικό του
χώρο, έχει πλήρη χάραξτ^. Ακολουθούν ο προ[αΛχώνας του Ιησού-B(aloard)o DI GIESUM (3)
στΓ^ν ανατο/νική π/^ευρά του οποίου η πύλη του Ιησού μό)^ διακρίνεται. Στγ] συνέχεια
παρατςρού|α.ε τον προ[ϋΐαχ(όνα - B(aloard)o DI MARTINENGO (4) [ϋΐε τον ομώνυμο
επιπρομα7^δ)να στο εσωτερικό του και ό/^ τα κεκΜαένα επίπεδα που οδηγούν από τγ;; πό/.η
πάνω στις επιχoJ|JΛτ(JL>σεις και τις διάφορες π/^τείες του θ7;υρού περιβόλου εκείνης της π/.£Γυράς.
Στη συνέχεια διακρίνουμε τον προμαχώνα της Βηθλεέμ - B(aloard)o DI
BETELEMI - (5) και τον προμαχώνα του Παντοκράτορα - B(aloard)o DI PANIGRA
(()) με την ομώνυμη πύλη να ση;χειοόνεται στην εσωτερική πλευρά του τε/^υταίου.'*' Τέ/.ος

Γ) 1 . Ηλ. G. Gerola, ο.τ:., τ. 48. Ολόκληρο; ο κώοικας του Giorgio Comer α7:οτε}\£ί ένα έργο τέγ^-''^;, [οε τις
τΐερίτεγνες μινιατούρες τζου το διακοσμούν, τα εμβλήματα, τα μυθικά τΐρόσίυτΐα και ά/υ^ες τεαραστάσεις
να συμτζληρούνουν το κάθε σχέδιο. Ιδίναι ένας ά/λος τo;JLέας ττου θα άξιζε -ιστεύουμε ν' αναλυθεί. Στς
[Λε/άτη όμοος αυτέ, περιοριζόμαστε στην αναφορά και ανά/υστ, το^ν στοιχείο^ν του δίνει για τις
oyυpδJσεις. τα δημόσια κτήρια και ά)7ν£ς κατασκευές στΓ,ν τόλη του Χάνδακα και τγ, γυρο^ τεριογή.
()^. Είναι η δεύτερη φορά του ο τρομαχώνας του Παντοκράτορα εμφανίζεται με την ονομασία
Panigra,μετά το σγεδιάγραμμα του Fr. Basiiicata (1618).
 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΗΡίυΤΟΓ

πιο ΒΛ. άχρο Tcpoc τγ^ 0ά/^:7σα σγηαατίζετα'. ο xpoaaycovac του Αγ. 1 Ινεύαατος -
B(aloard)o DI S. SPIRITO (7). Το Οα/^άσσ'.ο τείγος υ.ε κά-ο'^ες ε-ΐ7(οαατο^:7ε'.ς yJsivzi Try
τζ/^υζά Try, —apa/iac τον yJj/jzo -zo'j Λεραατά yyjj. jjiypi το ;χεσα'χον^κό τείχος.
Η οχύρο^σ·/· ττ^ς ουζαντ'//·/;ς -ερΆοου κου έκ/sε'.vε Try ryjJ^^ τό/.χ ττα νότ:α-
νοτιοουτικά έχει ήοχ yoLzyJcr^yOzi ατό οιά/ρορα yTryiy. και υ.ε τις σχετικές τροτοτοιήτεις
yzr^TVXz'jz για όιάφορες "/.ειτουργίες, ότίος ά/άχοστε όιατιττοόΟΓρκε και στα τροηγού;χτ;α
σχεόιαγράα|χατα. Συγκεκρι;Λένα στο ταή[Λα ατό τ' ανατο/χκά (τεριοχτ τύ/χς Αγίου
Γεοοργίου) έoJς τγ;; κτ-^τρική κύρια τύ/χ, το Voltone, όιακρίνου|χε τους [^.εσααονικούς
τύργους αε κοσ-Ίκή κά/ουψη, γιατί ήοη είχαν [χετατρατεί σε τυριτιοατοϋ-γκες. Ακο/.ουΟεί χ
τύ/.χ τΓ^ς τ/σιτείας. το Voltone (8) και συνεχίζει το συγκρότΓ,αα το^ν σιτατο(>Γ;κ(όν, αε
ισόγειο και όύο ορόφους, oiaaopocooivo τάνοο στο βυζαντινό τείχος. Τέ/.ος στο όορειότερο άκρο
αυτ/;ς ΤΓ,ς ααυντικής γραααής. τρος τον κό/.το του Λεραατά, υψοόνεται ένας στρατο^νισαός.
Στο εσο^τερικό ΤΓ^ς τα/χάς τόλης όιακρίνουαε το αοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου
(!)). εκείνο του Αγίου Πέτρου (10). τον Αγιο Τίτο (1 1), το όουκικό ναό του Αγίου
Μάρκου (15), το όουκικό ανάκτορο (13), τχν κεντρική οόό - Ruga Maistra - του συνέόεε
το λιαάνι αε το Voltone, καΟοός και Try εκκλησία του Αγιου Βόκκου (Μ).
Στα τροάστια, ότ/ναόή Tr^ νέα τό/.η, του εκτείνονταν αεταΗύ τr^ς όυζαντινέη
rjyyzojTry κι εκε^^ς του 1()ου αιώνα, όιακρίνου|;.ε όιάφορες εκκ/.ησίες και αοναστέ^ρια του
ατορούν να ταυτιστούν ατό ά/7να σχεόιαγράααατα, οτ(ος ετίσ·r^ς ανεαόαυλους και όιάφορα
στρατχυτικά κτέ^ρια, στρατοόνες και τυριτιόατοίΐγκες. κοντά στον τερίόο/.ο. Ιοιαίτερα
ξεχχορίζει το Tj^r/,z0Tr^[jJX ^tov στρατούνίον του Αγίου Γε(:οργίου (1Γ)), το οτοίο εικονίζεται για
TpojTr^ φορά να εκτείνεται ετίαηκες, 0poj ατό τα τα/.ιά τείχη και Tr;; τάφρο, ταρά/7η/.α α'
αυτά.''·^
ΣτrJV εςοχή όιακρίνουαε στ' ανατο/χκά την κοιλάόα του Μαρουλά, αε τον
οαούνυαο οικισαό και το φρούριο του Αγιου Ληαητριου FORTE DI S. DIMITRI ( 1(0.

1Γ>.

Τίτλος
Citta di Candia vista per... in-venir dal (la Canea), Rettimo... 9 Agosto 1630 per

(>.*>. To σνγχρότ'ςαα tojv ττρατίόνίον του Αγιου Ι^είοργιου ττγ Οετς "ου εικονίζεται, ανοικοοοαήΤςκε
αρχικά α-ό τον Giacomo Foscarini (1373). όυ.ωε τροτάΟγκαν εκτετα;J.υivες ανακατατκευέ; ατίό
τον Francesco Basilicala. το 15/.. και Venezia e la difesa del Levante, Mostra, 1986. τ. DH).
7'.ι ηΐ'λχισιΚΛ τειχίι τοι χλχλλκλ ^31

mare, per ostro (αναγράοετα'. -άνω στο σγέοω).

Αρχε'.ακγ; ένδειξη
ASV. - PiOvveditori alle Fortezze. Β:43, dis. No 161.""

Χ ρονολογία
ί) Αυγούστου 1()3().

Γεν^/ΐές τταρατηρήσε^ς
1ν!ναι το σχέοω σε χαρτί αε -έννα, οιαστάσε(:ον Χ εκατ.

Περιγραφή
Είναι αια -ροο-τική άποψη-σκίτσο της δόρειας, προς τη Οά/^ασσα, πλευράς της
πόλης του Χάνδακα (Ιΐίν. Ιο). Η λέξη ostro (νότος), γραααένη στον τίτλο πάνω στο
σχέδιο, πρέπει να είναι λανθασαένη. Αρχίζοντας την περιγραφή από αριστερά,
διακοίνουαε το Casteiio στην ακρη του δορειου αωλου, τους θολούς τoJv αρσανάδων,
πίσoJ από τους οποίους ξεπροόά/Χει Οε^ορητικότατος ο ναός του Αγίου Φραγκίσκου.
Ακολουθεί ο Αγιος Τίτος (πιθανά), το καμπαναριό του Αγίου ί\Ιάρκου και ά/Χα
καμπαναριά διαφόρο^ν εκκλησιούν. Σε πρώτο επίπεδο παρατηρούμε το θαλάσσιο τείχος,
το οποίο περιβά/Χει πςν πόλη, φτάνοντας μέχρι και τη θέστ, του Αγίου ΓΙ νεύματος
(ΒΑ. γίονία). EHoj από τα τείχη, στην παραλία, διακρίνονται τρεις ανεμόμυλοι. Στο
όάΟος, προς το νότο, η κορυφογραμμή του Γιούχτα προβάλλει με τη μορφή ανθρωπίνου
προφίλ.

16.

Τίτλος
Citta di Candia vista da sopra C... Rodia. adi 3 Maggio 1631 (αναγράφεται πάvco
στο σνέδιο).

04. To -αρα-άνίο π/έο'.ο του Χάνοακα περιγράφεται για -ρίοτη φυρά τ' αυτήν τη [J.ε/iτη. R/v. και
Χρυσ. Τζομ-ανάκη, Χάνοακας. II -όλη και τα τείχη. 191)0, α. 37.
232 ΐΩΛΧΧΛ ηΊ·:ΐΊί>τ()Γ

Αργε^.αχη ένοε^ξη
ASV. - Provveditori alle Fortezze. Β:43, dis. No 159.'"

Χ ρονολογία
3 Μαΐου 1(33 1.

Γεντχές
Είναι σγέοιο σε χαρτί υχ πέννα και ε/^αφρά χρο3αατισαένο αε ακουαρέ/λα,
οιαστάσεων 59,7 Χ 50,5 εκατ.

Περιγραφή
Η άποψη αυτΓ, ττ^ς πόλης του Χάνόακα είναι σχεόιασ[Jivη από ψη}^ά, από το xojpi0
Ρογόιά και είναι πολύ παραστατική (Πίν. Κ) και 1()α). Τα αόνα που οιακρίνονται από το
σύνολο ΤΓ^ς πόλης είναι το Casteilo di Mare (1) αρκετά κααπαναριά εκκλησιούν, τα οποία
όαως όεν είναι εύκολο να ταυτιστούν και αια σειρά κτισαάτoJV, σε κααπύλο άξονα (5).
Πρέπει να είναι τα όηαόσια κτ-ήρια, τα οποία κά/.υψαν, το πα/^ιό, αεσαιο^νικό τείχος κατά
την επαναγρησιμοποίητ/) του από τους βενετούς.
Στο βάθος, ανατολικά του Χάνόακα, όιακρίνουαε τις ενόείξεις: P(unta)di Soz.o (3),
Maglia (4), Chironiso (5), Caconoros (6), Mese...gna (7)'''', M(onte) di Lassiti (8).
Σττ^ βάσ·/] του σχεόίου στ^αειο^νεται ο βράχος του Πα/^αιoκάστpoυ αε το φρούριο -
Pallio Castro - (9)'" και η κοι/^άόα [χε τον ποτααό Armir0 (10).

17.

Τίτλος
Forte di San Dimitri di Candia.

05. To τταραττάν^ο π/έοιο τον Χάνοαχα περιγράφεται για προότγ φνρα σ αυτήν τγ αε/άτγ. Βλ. και
Χρυσ. Τζομ.7:ανάκ·η, Χάνοακας. Η πολη και τα τειγη, 11)90. τ. ::?88-:^81).
00. Πρέπει να είναι η ονοαααία τγ; περιοχής A[j.viaao0 εκείνη την εποχή.
07. Havoj αρκιβο3ς από το Παλαιόκαττρο στις υπώρειες του όουνού όρίτκεται το '/ωμό Ρογόιά. από
το οποίο η θέα στον κόλπο τιον Φρασκκιόν και προς την πόλη του Ηρακλείου είναι ακριβούς όπ^ος
απεικονίζεται στο σχέόιο που περιγράφουμε.
ΤΛ ϋΕΜΊΊΚΛ 77·;/Λ7/ ΤΟ}· ΧΛΧΛΛΚΛ 3.^]3

Λρχε'-ακη ένοείξη
BMV. - Mss It.CL VII 889 (= 7798), sec. XVII.
Raffaello Monanni, Ingegnere, Descrizione topografica di Candia, 17 Aprile
1631, cc. 101."'

Χρονολογία
17 Α-ριλίου 103 1.

Γενικές τταρατηρήσε^ς
Είναί σχέο'.ο αε -έννα χαι ακουαρ£/7.α, σε τ,αρτί ο^αστάσεων 1,0 Χ i8,5 εκατ.,
ενώ το ίοιο το σγέοιο έχει οιαστάσεις 18 Χ 57 εκατ. Ο βορράς είναι στραμαένος ~ρος τα
κάτoJ, τ, οε γραμμική κ}έμακα -zojv 100 γεcυμετpικώv βημάτοον σημειώνεται κάτω
> r '
οεςια.

ΙΙεριγραφή
Λ"ό τον κύριο -εζΆοΚο ΤΓ^ς -όλης οιακρίνουμε τα ακολούθα τμήματα (ΙΙίν. 17
και 17α)' το ''-λευρό'' το3ν αρσανάοοον (1), την coitina τοον Συμ6ού7χον (5), τον
τρομαχούνα Σαμ-ιονάρα (3), το ''-λευρό'' του Αγίου Φραγκίσκου (4) με την piattafoima
rovescia (δ), την -ύλη του Αγίου Γείοργίου - P(ort)a di San Z(o)rzi - (0) και τον
τρομαχοόνα Vitturi (7). Εττίστ^ς εικονίζονται ο ε-ιτρομαχοόνας τr^c Σαμ-ιονάρας -
cavalier della Sabbionera - (8)''"' και εκείνος του Vitturi (9) στον ομώνυμο -ρομαχώνα.
ΓΙάν^ο στο σχέοιο όμοος αναγράφεται Cav(alie)r di S. Zorzi.'^'
EHco α-ό τον οχυρό -ερίβο7.ο και -έραν ΤΓ^ς τάφρου, παρατηρούμε την οχύροοστ^
του λόφου του χλγίου Δημητρίου (10) - forte di San Dimitri. II contrascarpa φαίνεται να
όιααορφό)νεται κανονικά, από Try οιιχμή του πpoμαχoJvα Vitturi και προς τα ουτικά.
ΐνήοεια του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου, προς τγ^ Οα/.ασσα, εικονίζονται σποραοικά

()8. Στον ίοιο χειρόγραφο χυυοικα του μγ/ανικοό Ratlaello Monanni, αε Try τοτογραρική -εοιγραυή της
Κρήτης, γίνεται αναφορά ττο φρούριο του Αγίου Ληαητριου και τα προβλήματα που οημιουργούτε
ατΓ,ν άμυνα του Χάνοακα (cc. 99). Στο ίοιο κείμενο γίνεται μνεία και για κάποια μακέττα που είχε
κατατκευάτει ο S.r Zorzi Comer για το ίοιο φρούριο.
Το αχέοιο αυτό αναφέρεται επίτςς από τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti. A, 1, τ. 48. Λεπτομερής
υπομνηματισμός και πλςρης περιγραφή του γίνεται για προόπς φορά σ' αυπςν τς [χε/άτς.
()9. ίόίναι ο επιπρομαγμόνας Zane.
70. Είναι η προότη φορά και η μοναόική που ο επιπρoμαχcovας Vitturi εμφανίζεται με τςν ονομασία του
Αγίου Γε^οεγίου.
234 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜυΤον

χτίσαατα (κατοικίες), ούο εκκλησίες και τυστΓ^αατα —οτίταατος tojv αγρών. Ιΐρόκειται
για τον οικισαό του ΛΙαεου/νά (1 1).

18.

Τίτλος
ΡΙΑΝΤΑ della citta di CANDIA (του Daniel di San Vincenti, ingegnero).

Λργειακή ένοε^/ξη
ASV. - Senato. Provveditori da Terra e da Mar. Candia, F: 794 (1641)."

Χρονολογία
1 Φεβουαρίου 11)41 S.N.' '

Γενικές -αρατηρήσεις
Είναι σγέοιο σε Τ,αρτί αε τέννα και ακουαρέ/λα, οιαστάσεοον 5(),() Χ 42,0 εκατ.
II γραααική κ/.ίαακα [JLέσα σε -/.αίσιο, οιακρίνεται στο κάτίο οεξιά άκρο του σχεοίου και
είναι 3(JO βενετικά βήϋ.ατα. ο οε βορράς είναι στpαα;Jivoς τζρος τα κάτoJ.

ΙΙερηφαφή
Στο κάτο^ αριστερά ταήαα του σγεοίου υτάργει υτοανηαα στο οττοίο αναγράφονται
τα εξής (ΙΙίν. 18 και 18α).
ΡΙΑΝΤΑ della citta di CANDIA

levata da me Daniel di S.n Vincenti Ing(egne)ro pub(li)co

L' ordine delF Ecc(ellentissi)mo Sig(nor) G(enera)le PRIULI a line
di accenare a Sua Eccell(en)za gli repari piCi con-
venevoli al suo circuito! Onde si considerera

che le mura a cortina scignate col giallo e

71. Αναφέρεται ατό τον Gius. Gerola, Monumenti Veneii. A. 1. a. V.). τροότη φορά oacoc τεριγράφεται
ανα/υτικά τ' αυτήν τγ αε/^τς. ΙΟ., και Χρυσ. Γζο[Λ7:ανάκη, Χάνόακας. Μ τόλς και τα τείχη,
ΐη<)Γ,. α. τ>7,7-:ι>7.Τ

7:^. Ιόίναι η χρονολογία του εγγράφου ττο οτοίο είναι τυνηαν.ενο το τχέόιο του τεριγράφουαε. Το
έγγραφο βρίσκεται στην ίόια σειρά του ASV. - Provveditori da Terra e da Mar. F: 794.
ΤΛ ιη-:.\ι·:ΊΊΚΛ ίί-ίμι τογχλ.χλλκλ 233

tresse negre, hanno bisogno di passa due di

altezza maggiore di quella che hanno presise-
mente, si come di Fabricarsi gii cassini
scignati col' medesimo giallo; Tre de' quali
gia sua Ecceil(enza) ha fatto far di nuovo, con
grandissimo espargno ai Ser(enissi)mo Principe, con
tutta via gii altri si faran(n)o, con detto alsa-
mento ad' ogni magg(io)r avantagio. 11 lavoro
accenato consista in 337 passa di longhezza
in circa, e poiia farsi con reali 800.
Indice

1. Bai(oar)do Martinengo
2. B(aloard)o Giesus
3. B(aloardo) Vitturi
4. Piatte-forme

5. PortadelMoio
6. B(aloard)o S(ant)o Spirito
7. B(aloardo) Pandocratora
8. B(aloardo) Betteleme
9. B(aloardo) Sabionara
10. La Porta de Giesu
1 1. Porta di S. Giorgio
12. Porta del Panigrato
13. Voitone

14. Giudecha

15. Porta del Dermata

16. Porta di S. Andrea
17. Portella di Sabionara
18. Arsenali

Μ'.α -ροιτη Ο'.ευκρίνητΓ, -ου γρειάζεται να γίνε', είνα'. coc -ρος τις χρωαατ'.κές και
ά/7.ες ενοείΗεις του αναφέρονται στο υτόανηαα του σχεοίου. Τα ταήαατα το3ν τειγών του
σ'ςαειώνονται αε κίτρινο χρώαα και ααύρη οιαγράααισ-ς είναι: το τείγος ανατολικά τςς
τύλης του Λεραατά (α)* το ταράλιο τείχος ουτικά του κό/^του του Αεραατά (β. γ)· η
cortina αεταξύ τoJV τροααχο3νο3ν Αγ. ΙΙνεύ'αατος και IIαυτοκράτορα (ο)* ταήαα του
ταραλίου τείγους, οίτλα ττην τύλη του Μώλου (ε). Οι ετεαζάσεις του έτρετε να γίνουν
σ' αυτά τα ταήαατα τεριγράφονται ττο υτόανγαα του τροαναφέρααε και ήταν να
236 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

υ7:εpυψoJ0oύv κατά ούο βενετ'/κά βήαατα.

Πέρα oltJj ζο. στοΓ/εία oacoc του υκοανταατος οιακρίνουαε εττί τζ/άον τα εξής,
OLoyjZrj^j-zaz Try τζεριγραφή α—ο τ' ανατο/.ικά τιρος τα ουτ'/κά. Σττ^ν ανατολ'/κή ακτή έξου
ατζό τα νέα τείγη, αναγράφετα', η /^ςη SABIONARA (11)). Στο ανατολικό άκρο ττ^ς
zyAcC/J\zi ένας —οτααός, στα ουτ'/κά του οτζοίου εκτείνεται ο οικισαός του Μαρου}νά -
MARULA BORGO (20). Προγοοροντας -ρος ττ;^ -όλη, έξθ3 α-ό την τάφρο, συναντούμε
το φρούριο του Αγίου Δημητρίου - IL FORTE DI S. DIMITRI (2 1). Στην υτιόλοι-η εξοχή
απεικονίζονται κα}7.ιερ^/;σιμες εκτάσεις και όιάφοροι ορόμοι, καΟούς και αρκετοί
ανεμόμυλοι. II τάφρος -ου ξεκινά α-ό την αιχμή του -ρομαχούνα Vitturi (3) εκτείνεται
στα νότια και στα όυτικά [^^χρι ττ^ν αιχμή του -ρομαχ(όνα του Αγίου Πνεύματος (()).
Σττ;; εξθ3τερΓκή -αρειά ΤΓ^ς όιακρίνεται το τείχος ττ^ς contrascarpa.
Σττ^ ζώνη τoJv νέων τειχών παρατηρούμε: στο λιμάνι - IL PORTO (Α) το τείχος
—ροχίορά στους ούο μούλους και στο ζόρειο να καταλήγει στο Castello (22)* στο μυχό
του /.ιμανιού εκτείνονται οι Οό/.οι του αρσανά, σε τέσσερις ομάοες χoJpισμέvoι (18α, ό, γ,
ό). Από την ανατολικότερη ομάόα τoJV Οόλο^ν. το τείχος, σ' ευθεία γραμμή προχο3ρά μ^χρι
τον -ρομαχ^ούνα ττ^ς Σαμπιονάρας (1)). Εσο^τερικά της cortina εικονίζεται μια ζούνη
επιχoJματoύσεoJV, στο άκρο το3ν οτοίων το λιμάνι, οιακρινουμε το στόμιο ττ,ς στοάς
της πυλίόας ττ^ς Σαμπιονάρας (17).' '
Οι επΓ/ηο[α/χτούσεις που εικονίζονται περισσότερο ο^ς φυσικό έόαφος - αvάχoJ[xα -
σ'υνεγίζουν και στο εσoJτεpικό του τείχους που εκτείνεται [α.ετα τον προμαχούνα ττ,ς
Σαμπιονάρας, [jiypi και ττ;; αναοίπλοοστ, του οχυρού περιόολου που σχηματιζόταν ακριβώς
κάτ^ο από το συyκpότ'Γ,|i.α του μονασττ^ριού του Αγίου (1>ρα·^ηκισκου (23). Π αναοίπ/χοστ,
αυτ"/; φτάνει [χέχρι ττ;^ πύλη του Αγίου Γεcopγίoυ (1 1), η οποία ανοιγόταν στο βόρειο
"π7χ:υρό" του προμαχουνα Vitturi (3). Στο εσο^τερικο του τε/.ευταίου αυτού προμαχούνα
όιακρίνου[^χ τον ομούνυμο επιπρομαχούνα (/ί), η ένοειξη του οποίου στο υπόμΥΓ^μα
αναγράφεται ο^ς piatte - forme, γεγονός το οποίο or; ανταποκρίνεται στΓ;; πραγματικόττ^τα.
Ιοπίοτ^ς στΓ;; είσοόο του πpo[JLαχcόvα Martinengo (1) εικονίζεται ο ομούνυμος επιπρο|χαχούνας
(2''ι), ο οποίος όμο^ς οεν αναφέρεται στο υπόμνΓ^μα του σχεόιου, ισίος γιατί στο σχέόιο αυτό
or; r;όιέφεpαv καΟό/.ου οι επιπρο;χαχούνες, αφού και ο ήοη κατασκευασ;χένος επιπρομαχούνας
του Zane στον προμαχούνα Σαμπιονάρας οεν εικονίζεται. Στον υπο/.οιπο οχυρό περίβο/.ο το
τείχος ολοκληρο^;^ιένο |α.ε τις επιχο;ματούσεις του, τις πύ/χ:ς, τις "χαμη/^ς π/Νατείες" στους
προιχαγούνες, φτάνει στο ΒΔ. άκρο τ?]ς πόλης, στην πυλη του /Υγιου Ανόρέα (ΚΟ. Από το
τε/χ:υταίο αυτό στ^μείο, το τείχος [jr /χγότερες επιχ(:·;υ-ατ(»^σεις στο εσ(οτερικό του, ακολουθεί

73. Η ατεικόνιπς αυτς οεν αντατοκοίνεται ατο/υτα τττν -ραγμα.'.κο .ητα αφου ^,'>^(οοίζουαε ότι ς έξοόος
τςς ττοάς της ττυλίόας Σα'ρ.τιονάρας. ήταν ανατολικότερα, το/,υ κοντά ττον ον,ώνυαο τεναα-ηώνα.
ΤΛ ι}Ι':Μ':ίίι<λ τκιχιι ror χλχλλκλ ^ 237

Try -aca/ia οηα'.ουργοόντας ανά/.ογες τζοζιογες για να φτάσει στΓ,ν -ύ/.η του Λεp[JLατά ( 15)
κι ατό εκεί να σ'νναντ/ισει το ταλιό τείχος, στγ; τεοιοχή ΤΓς Εβραϊκής (1-4). Στγ, ασυνέχεια
7:po/copa τάντα κατά αήκος ΤΓφ ακτ/;ς, (ο^χρι τγ;; τύλη του Μοό/.ου (5).
Στο εσοοτερικό τΓ,ς τόλχς όιακρίνου[αε ούο ταήαατα* τγ^ CITTA VECCHIA (Β) και
τ*Γ^ CITTA NOVA (Γ). Το τα/Λιότερο ταήαα γυρω ατό το λιαάνι ορίζεται ατό τγ^ γραααή
του ταλιού, αεσααονικού τείχους, το οτοίο οι βενετοί είχαν χρησιαοτοιήσει ατό ττ;; αρχή τΓ;ς
βε^-'ετοκρατίας, ετκσγύοντάς το. Μέχρι και το α' αισό του 17ου αιοόνα είχαν κάνει τις διάφορες
τροτοτοιήσεις του διακρίνου[α.ε και σ' αυτό το σχέδιο. Στο ανατο/^κό άκρο του τα7.ιού τείχους
κοντά σττ^^» τύλχ του Αγίου Γείυργίου (11), εικονίζονται τέντε τόξα (25) - σσΓρ-»
τραγαατικότΓ^τα ήταν τρία - του σχχαάτιζαν τον αγοογό του νερού, ο οτοίος το [οετέφερε ατό
Tr;; εξοχή στΓ;.; Morosini. Στγ^ συνέχεια τάvoJ στο τείχος διακρίνουυιε τρεις
τύργους οι οτοίοι χρησί[αευαν ους τυριτιδατοΟγκες. Στο (^£σον τΓ^ς διαδρομής αυτού του
τείχους υψ6ονόταν το συ^σιρόττ^αα τΓ,ς κε^-^τρικής τύ/χς, το Voltone (13), μετά ατό το οτοίο
ο τα/^ός τερίβο}.ος, στρεφό;χενος τρος τα ΒΛ. έφτανε [οέχρι "ο ταράλιο τείχος, σττ^ν τεριοχή
ττ,ς Εβραϊκής (14). Αυτό το τελευταίο τμή[χα του τα/^ού τείχους ήταν διαμορφω[αένο στο
κτΓ^ριακό σν^κρότΓ/^χα ττ^ς σιτατοΟγκης και τοσ; στpατόJvωv.
Τέλος ταρατΓ^ρούμε ότι τάνοο στο τείχος του νέου οχυρού τεριβόλου στις αιχίϋΐές
και τα orecchioni των τρομαχοόνων, ότ^ος και στο μέσον των cortine υτάρχουν
τυργίσκοι-σκοτιές (20). Είναι ίσοος το μοναδικό σχέδιο των τειχούν του Χάνδακα, στο
οτοίο εικονίζονται ταρόμοιες κατασκευές.

19.

Τίτλος
CITTA DI CANDIA.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Mss It.Cl. VI, 137 (= 6143).
MARCO^ BOSCHEVI, II Regno tutto di Candia, Venetia 1651. No 23.

Ί\ . Λναφέοεται αττό τον Gius. Gerola, Monumenii Veneti, A. 1, σ. Γ)0.

Κγλτγ^ζ εχει οτ^αοσίευΟει, χ(ορί; σ-/όλ'.α, σε οΆοοζεζ εκοοσε^ς, otzojz/. Ύότζος xat Ε',κόνα, Χασακτίκά
ξένοον περ'/γσ,τών για τςν Κ}7νάοα. τ. Αϊ 1Γ)ος-17ος αι., εκο. Ο/ο^ός, Αθήνα 1978, σ. 214, εικ. 153.
Venezia e la difesa del Levante, Mostra, Venezia 1986, σ. 121, sch. 190.
238 ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΚΙ'Κ>ΤΟΓ

χ ρονοΛογία
Προ του 1 ()4Γ)-

Γεν.κές -αρατηρήσε'-c
Ι'-άργουν 7:ο/7νά αντίγραφα του ίοιου κοόοιχα, ό-(ος στο Archivio di Stato και το
Museo Correr (Ι^ενετία), xaOojc και στη Γεννάοειο ΗίολιοΟήκη (Αθήνα), ότου τα
σχεδιαγράααατα είναι ετι7pcυαατισ|JLέvα, ενοό έγει γίνει και 90Jτoγpαφική ανατύτ(οση του
xojoixa. Το σγέόιο (Χο ί3) της τόλης του Χάνόακα. ατό το αντίτυτο ΤΓ,ς Μαρκιανής,
έγει διαστάσεις Χ 50,5 εκατ.

ΓΙερ',γραφτ-
II τόλη του Χάνδακα αε τον ογυρό τερίδολο και τα στίτια αέσα σ' αυτόν, ότοος
και η γύρω εςοχή είναι σ7εδιασ;iivα αε κάτοια τροοττική και αε στραααένο το δορρά τρος
τα κάτο3 (ΙΙίν. 10 και 10α).
Στ' ανατο/.ικά ΤΓ,ς τόλης, στ-Γρ^» εςογή διακρίνουαε ένα αικρό οικισαό, του είναι
εκείνος του Μαρουλά (I), ενοό σττ;; τεριογή τρος τα δυτικά ένας τοτααός (5), ο
Γιόφυρος, εκδά/7χει σττρ/ ταρα/έα.
Ο νέος ογυρός τερίδο'Λος, του οτοίου η κατασκευή άρχισε τον 1()0 αιοόνα,
ταρουσιάζεται ο/.οκληρο^αένος αε τους τροααχοόνες, την τάφρο και στο λιαάνι - PORTO
- (3), το Κ αστέ/7.0 του αοόλου και οι αρσανάδες. Ο/.ες οι ονοαασίες τοον τροααχοόνο^ν
αναγράφονται τάvoJ στο σχέδιο και είναι αρχίζοντας ατο τ' ανατο/.ικά: B(aloard)o
SABIONARA (4), Bo VITURI (5), Bo GESU (6), Bo MARTINENGO (7), Bo BETELEM
(8), Bo PANIGRA (9), Bo S. SPIRITO (10).
ιΥτό τα εξο^τερικά οχυροόαατα είναι κατασκευασαενο αονο το φρούριο του Αγίου
Ληαητρίου - FORTE DI S. DIMITRI - (1 1). Ιότίστ^ς είναι κατασκευασυχνοι και οι τρεις
κύριοι ετιτροααχοόνες του οχυρού τεριδόλου* εκείνος του Zane στον τροααχ03να της
Σαατιονάρας (15), εκείνος του Vituri στον οαοόνυαο τροααχοόνα (13) και ο
αεγαλύτερος του Martinengo στον οαοόνυαο ετζίσης ττροααχοόνα (14).
Μέσα σττρ^ τιό/.η τα στζίτια και τα διάφορα δηαοσια κτήρια ατζεικονίζονται τε/.είθ3ς
συαδολικά, οααδοτεοιηαένα σε τέσσερις αεγάλες ενότητες:
α) ττ;^ -εριοχή ττ^ς -αλιάς τζό/.ης α-ό το /.ιαάνι τη Σαατζιονάρα, τα όρια του

7Γ). Η εχτύτιωτ'ς του χυυοικα έγινε το Η').) ] , "αρουσιάζει οα(»>ς την κατάσταση της τολης του
Χάνοαχα ζαι tojv ογυρο^τε^ον της. οτείυς ε'//ε οιαυ-οεφο^Οει χατά το α αιτο του 1 / ου αχονα χαι
~οο της κατασκευής ες/οτερικ/όν οχυε/ου-άτ/υν. το I ('/ι.)-Π> 1ι (>.
ΤΛ liEXhrriKA τεϊχιι τογχλχλλκλ

αεσα'.ο^ν/κού τείχους κα'. Try κεντρική οοό - Ruga Maistra - (1Γ)) -ου ένωνε το
λιαάνι αε Try y/jziol -ύλη του -αλιού τείχους - Voltone - (Ιϋ). Στο ταήαα αυτό,
το αόνο κτίσαα -ου α-ορεί να ταυτιστεί είναι η όουκική εκκ/.ησία του Αγίου
Μάρκου, αε το ψηλό -ύργο του καατταναριού της (17)*
β) το υτιόλοιττο ταήαα τΓ^ς -α/.ιάς ττόλης ατιό τον κεντρικό ορόαο - Ruga Maistra -,
ττ;; -αραλία και τον κόλπο του Αεραατά (18), [οέχρι τα όρια του παλιού τείχους.
Στο ταήαα αυτό το αόνο που οιακρίνεται καθαρά είναι η κεντρική πύ/.η - Voltone
- αε τη στοά ττ,ς, ενοό σττρ-» πλευρά της πύλης, προς την παλιά πόλη,
παρατηρούαε τον ε/,εύΟερο χώρο ττ^ς κεντρικής π/^ατείας αε ττρ^ κρήνη του
Morosini (Fontana) (19)·'''
γ) το προς ανατο/.άς ταήαα ττ^ς νέας πόλης, από τον προμαχώνα Vituri (5) και
εκείνον του Ιησού (ίΟ, τους στρατώνες του χΥγίου Γεωργίου (50) προς το παλιό
τείχος, [^^χρ'- 'ον άξονα Voltone - προμαχώνα Martinengo (7). Στο κέντρο
περίπου αυτού του οικιστικού συνόλου οιακρίνουμε το επιβλητικό καθολικό του
μοναστηριού του Σωτήρα (51). Επίστ^ς προς τ' ανατολικά τoJV στρατώνο^^ του
Αγίου Γεcopγίoυ και [οέχρι τον οχυρό περίβολο υπάργ/ι η ελεύθερη περιογ^Γ^ του
Campo di Marcia (55) και οι Τρεις Καμάρες (53), που αποτελούσαν τον ανοικτό
αγoJγό του νερού το οποίο μετεφέρετο από ^ζ^λ,ή κρήνη του Morosini*
ο) τέλος, το προς τα δυτικά τμήμα ττ^ς νέας πόλης, από τον άξονα Voltone -
προμαχοόνα Martinengo |Jiχpι τγ^ θά/^σσα, τον κόλπο του Αερματά και το νέο
ογυρό περίβο/.ο: κανένα κτίσμα ή ε7.εύθερος χοόρος δεν διακρίνεται και δεν μπορεί
να ταυτιστεί σ' αυτό το τμήμα. Αμυδρά διακρίνεται η Π/ατέα Στράτα - Strada
Larga - (54) που ξεκινούσε από την περιογ^Γ^ του Voltone κι οδηγούσε σ-ΤΓ^νPorta
Canea (προμαγμόνα Panigra [9]) και στη δυτική έξοδο ττ^ς πόλης.

50.
(20a, 20b)

Τίτλος
Disegno del recinto della citta di Candia.

7Γ). Λτιό την κατασκευή της κρήνης Morosini -ροσο'.ορίζετα'. κατά προτέγγιτη η χρονολογία ante quern
της α-ε'.κόν.σης του τχεοίου, τΐου είναι -ερίττου το 16.*.?8.
240 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

Λργε^αχη ζνοζιίτ^
ASV. - Provveditori alle Fortezze, ex. Β: 79, dis. 2, 2a, 2b.^'

Χρονολογία
1G46, Α-οΓλιος.'

Γενικές -αρατηρήσε'-ς
Είναι τρία σγέοια σε χαρτί αε πέννα και cc/j/jolzz/j^. Ανήκουν σ' ένα σύνολο,
οη/^οή αποτε/.ούν τα τρία ταήαατα ενός σγεοίου. Οι συνολικές οιαστάσεις φτάνουν τα
75,ϋ Χ 49,ϋ εκατ.' ·' Το τέταρτο ταήαα, κάτοο αριστερά, που εικονίζε ττ^ν περιοχή από
το π/^ευρό του Αγίου Φραγκίσκου, τον προααγοόνα της Σααπιονάρας, το λιαάνι έoJς και
την πύλη του Αερ|ϋΐατά, βρίσκεται αποσπασαένο σε ά}7.η καταχοόρηστ^ (σειρά) του ASV
(βλ. Πίν. 21).
Το σύνολο το3ν σχεόίoJV αυτ(ύν εκπονήθηκε από τον αηχανικό Francesco de Wen,
όπoJς όιαβάζουαε στον εκτετ/; τίτλο που αναγράφεται στο ταήαα 2a του σχεοίου, επάvoJ
όεξιά (Πίν. 20a):

77. Αναφέρεται από τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti. Α. 1, τ. .)0. Επίτης βλ. και Χρυτ.
Τζομ-πανάκη, Οι yaar/ic π7.ατείες του Χάνόακα. 11)8/. τ. 120, εικ. 29. Λεπτομερής
υπομνηματισμός και πλήρης περιγραφή του σγεοιου γίνεται για προοτη φορά σ' αυτήν τη μελέτη
σε συσχετισμό και με αρηειακό υλικό απο έγγραφα (ASV - Provveditori da Terra e da Mar, F: 797
Deweert Ingegn. Maggio 1646. Βλ. κεφ. Γ', 26). Τέλος παρουσιάζονται και τα τρία τμήματα του
όλου σγεοίου στον κατάλογο της Mostra, Venezia e la difesa del Levante, Venezia 1986, σ. 121.
sch. 191. όπου αναφέρονται και τα εςης. Το Χεπτεμβριο του 1038 ο ολ/.ανόός μηγανικός Fran,
de Wert ανέ/σιβε καθήκοντα υπευθύνου για τα φρούρια του "Βασι/.είου της Κρήτης'ζ όπ(ος και για
το φρούριο του Μαραθίου που επρεπε να κατασκευάσει κοντά στη Σούόα. II Γαληνοτάτς
Δημοκρατία βρισκόταν σε συναγερμό την ιοια εποηη. γι' αυτο βε/πί^οσε την άμυνα tcov φρουρίθ3ν
με ενίσηυση εςο^τερικούν 07υp0Jμάτcov. οπο4ς ηοη ειγαν αργισει να εφαρμόζουν στην ()}7σινόία.
λΙέ'/ρι τις παραμονές του πο/νέμου περιηηςΟηκε τα πςμαντικοτερα φρούρια της Κρήτης,
παρευρέθη στην άμυνα και την πτούση tojv Xaviojv. μετά την οποία γύρισε στον Χάνόακα για να
σηεόιάσει τα ήόη περιγραφόμενα εςο^τερικά ογυρουματα. μια επεμβαση τόσο σημαντική για την
άμυνα της προ^τεύουσας του Βασίλειου της Κρήτης, οσο και ο αρχικός σχεόιασμός (10ος αι.)
του κυρίου ογυρού περιβόλου. Β/., επίσης και Χρυσ. I ζομπανάκη, Χάνοακας. II πόλη και τα
τείχη. 1990. σ. 272-273.
78. Αναγράφεται πάνο^ στο σχέοιο 2a μαζι με τον τίτλο (Πιν. 2()a).
79. FI με/^τη tojv προ^τοτύποον σχεόί(ον όεν ήταν όυνατς. γιατί όεν όίόονται στους με).ετητές. Οι
παρατηρήσεις που ακο/.ουθούν βασίζονται στις φωτογραφίες του αρχείου σχεόάον του ASV. (Μια
μόνο φορά για ε/.άχιστο χρόνο τα παρατηρήσαμε).
ΤΛ ΗΙ'λΧΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOi' ΧΛΧΛΛΚΛ jj 1

Disegno del Recinto della Citta di Candia con tuite

le Fortincationi nuove specificate distintamente
con la scrittura conrelativa a questo disegno
ievato di nuovo da me Γ Ingegnero Franc(es)co de Wen
a! mese d' Aprile 1646

Περιγραφή σχεοίου
Στο σχεοίο αυτό (Ιΐίν. :^() και τ^Οα) -αρατηρούαε τα υψοόαατα ανατολικά τΓς
κο'<λάόας του λίαρουλά - VALLE DEL MARULA (I), όυτικότερα οε το φρούριο του
Αγίου Αηατ,τρίου - FORTE D1 S. DIM1TRI (τ^) αε ""/.ήρη χάραξη και την ένόειςη Ε ττην
τάφρο του φρουρίου.
Ατιό τον οχυρό τ^ερίόολο "όλης όιακρίνουαε κατά σειρά, αρχίζοντας ατιό τ'
ανατολικά* το orecchione του "-λευρού" του Αγίου Φραγκίσκου (.4) αε τα εςοοτερικά του
ογυρο^αατικά έργα (στ^αεία D και C)· στΓ^ συνέχεια έχουαε ττ;^ avaoiTiAojcrr^ του τείχους,
έξο) ατζό το otjAo αναγράφεται η ένόειξη PIATAFORMA ROVERSA (4). Το νοτιότερο
άκρο το^ν εττιχο^αατώσεο^ν frj-jj'j του ταήαατος του τείχους οιαττερνά η στοά ΤΓ^ς ~ύλης
του Αγίου Γεο^ργίου (5), το εςίοτερικό στόαιο ττ^ς οτζοίας ανοίγεται στο "7:λευρό'' του
τροααχοόνα Vitturi, όίπλα στο orecchione. Ο -ροααχώνας Vitturi (Β.ο VITTUR1) ((Ο
είναι εφoJόιασαέvoς αε αια ~λήρη ''χα[ΓΓ/.ή -λατεία*' (7) στο "ρος όυσαάς ''-}.ευρό'\ ατιό
rrv θ7:οία τζ/^τεία αια στοά. κάτco ατζό τις ετιχο^αατ^όσεις οοηγει στο εσοοτερικό ττφ
τΐόλης. Στην είσοόο - ''λαιαό" - (gola) του ίοιου τζροααχοόνα τταρατηρουαε τον
ετιι-ροααγίόνα Vitturi (Κ.ο VIT.R1) (8). Μετά τον προααχούνα Vitturi το τείχος (conina)
αε τις ετ:r/coαατοόσεις του φτάνει στον επόια,ενο -ροααχο^να. /.ιγο -ριν ατιό τον οττοίο
ζ/£7:ουαε τη στοά αιας τ:ύλης να οιαττερνά το τείχος (ί)). F^ivai η ττύλη του Ιησού ή
Καινούργια Πόρτα. 'Εξ(ο αττό την τάφρο, αττέναντι αττο τον ττροααχοόνα Vitturi
ΤΓ^αεκόνεται αια εττιφάνεια χρ(:οαατισαένη. αε την ένόειΗη "χααήλ(;οαα'' (BASSA) (10);""
Τέ/.ος έςο3 αττό τον ττροααγ/υνα του Ιησού (11) υττάρχει ενα εHcϋτεpικό οχύρωαα αε την
ένόειξη opera a coma di lesu novam(en)te perfettionata (1 ::?).

ΙΙεριγραφή σχεοίου *2a

Στο τταήαα αυτό του σχεοίου (Πίν. iOa και iOa-a). αρχίζοντας ττάλι αττό τ'
ανατο/.ικά. τταρατηρούαε το υττό/.οιττο και αεγαλύτερο ταηαα του ττροααχούνα του Ιησού
(β.do lESU) (I I). Κάτοο αττό τις εττιχ/οαατώσεις του τείχους ττερνούν στοές, οι οττοίες

80. Στο τχέ'-Σο του D. Rossi (1."')7.Ό (iLv. .Ί) ττην ίοια Οέτη υ-άρχει η ένοειςη laghetto (αικρή λίαυη).
243 ΐϋΛΝΝΛ ηΊ·:ι>ΐι>Τ()Γ

οοηγούν από το soojtsgixo της tJjKt^c στ'.ς όύο ''yaar/ic πλατείες" του.
Σττ^ συνέγεια ό'.ακρίνετα'. ο νοτ'λτερος προααγ/όνας, του Martinengo (Β.do
MARTINEGO) (13), στην είσοόο του οποίου υψο^νεται ο οαο^νυαος επιπροααγοόνας (Κ.ο
MARTINENGO) (14). Σηαειο^νοντα', παραστατικότατα τα κεκλ',αένα επίπεόα, τα οποία
7JDησίαευαv για ττ;; άνοόο τ6ον κανονκυν από το εσοοτερικό επίπεόο ΤΓ,ς πό/.ης πάvco στις
π/.ατείες του προααγοόνα και σττ^ συνέχεια σ' εκείνη του επιπροααγολ/α. Παρατηρούαε
επίστ^ς τις όύο "7α;JLη/iς π/^ατείες"* σ' εκείνη προς τον προααχοόνα του Ιησού οόηγεί αια
στοά (15) που περνά κάτoJ και από τον επιπροααχο^να του Martinengo και ενώ'^ει απ'
ευθείας το εσωτερικό ττ^ς Tjj/:r^c α' την ~λατεία", ενά) στην ά/λη προς
τον προαα7.(ύνα της ΓΙηΟ"/^έα η αντίστοΐ7,η στοά (ΚΟ αρ7.ίζει από τον επιπροααχοόνα.'"
Σττ^ συνέτ,ε^α το τείη^ος στρέφεται προς τα όορειο-όυτικά και φτάνει στον
προααγ,ώνα ττ^ς Βηθλεέα (Β.do BETELEM) (17) που έχε'- ολοκληρουαένες τις όύο
"χα;J.η/iς πλατείες" του, οι οποίες ενολ^ονται αε το εσοοτερικό ττ^ς πόλης αε αντίστοιη/ς
στοές που περνούν κάτο3 από τις επιχoJαατoJσεις.
Στο ταήαα αυτό του σχεόίου εικονίζονται και τα εςής εHoJτεpΓκά οχυρ^όαατα πέραν
ττ^ς τάφρου. Μεταςύ το^-' προααχοόνοον Ιησού και Martinengo υπάρχε'- το Revelino
d(ett)o di S(an)t Nicolo, fabricato nuovamente (18). Απέναντι από την αιχαή του
προααχοόνα Martinengo αναπτύσσεται η Opera a Corona di S(an)ta Maria nuovam(en)te
fabricata (19). Μεταςύ "zorj προααχίύνο^; Martinengo και ΒηΟλεέα υψούνεται το Revelin
di Bettelem nuovamente fabricato (20). Απέναντι οίτζό την oiiyjxr^ -zo^j προααη/όνα
Βηθλεέα ηαράσσεται α' εστιγαένη γραααή η Mezaluna ηοη ancora principiata (21).
Τέλος στο |Jlέσov ττ^ς cortina αεταξύ προααχο^νίον Βη07νεέα και Ιΐαντοκράτορα
όιακρίνεται το Revelin di Pandocratora (22).
Σττ^ όεςιά π7.ευρά του σχεόίου αυτού αναγράφεται και ο εκτενής τίτ/.ος που
προαναφέραμε και αφορά το σύνο/.ο τoJV σγεοιο)^.

Περιγραφή σχεόίου 2b
Στο τρίτο ol'j-zo ταήαα του ό7.ου ^yjioiryj (Ιΐίν. 2()b, 20b-a), παρατηρούμε στην
επάνο^ πλευρά την cortina, η οποία ξεκινά yjio τον T.zrj[jrxy(\yrx Βη07.εέα να φτάνει
στον T^zo[xoiy(jrjoL του 1 Ιαντοκράτορα (Β.do PANDOCRATORA) (23), όίπλα όε στη

81 . Πρέ-ει να είνα». η στνά ε-'.κοινο^νίας της αντ'.ττν.χηε ''χαρ.η/ης "/.ατείας". ττου οεν ολνκληε^όΟηκε
—οτέ για να συνοέτε'. την -/νατεία αυτή αε το ετίοτεε'.κο της πόλης ή ά/ν^α επ'.πεόα του πεοααγίόνα
Martinengo. II ό'.άνο',ςή της όεν έγινε τε/.ικά και '/εητίυ.ευτε ίος αποθήκη πυρο;χαχικ(:υν, όπίος
ααρτυρούν οι αρχειακές πηγές.
7:i }{1·:μ·:ίίι<λ ίί·:ιχιι ror χλχλλκλ 2' A3

''γαατ/.ή τιλατεία" του ν' ανοίγεται η ατοά της -ύλης του I Ιαντοκράτορα (Porta Canea
ή Χανιό-ορτα) ('24).
Στο ΗΛ. άκρο του οχυρού -εριοόλου του Χάνοακα ανατιτύσσεται ο -ρομαγολ^ας
του Αγίου Πνεύματος (Β.do S. SP1RITO) (:2Γ)). στον ο-οίο οιακρίνουαε μια '"χαμηλή
-/.ατεία" ~ρος τγ, νότια -/.ευρά, τιρος τον -ρομαχοόνα Παντοκράτορα. Στον ίόιο
-ρομαγοόνα υτιάρχει η αντίστοιχη -ύ/η (PORTA D1 S. SPIR1TO) ('2()), η οτιοία οοηγεί
α-' ευθείας oltJj το εσο3τερικό της -ό/.ης στην -αραλία. Στις ε-ιγμοματώσεις αυτού του
ίόιου -ρομαχοόνα παρατηρούμε ότι υτάργει μια κλίμακα (.'27) του συνέοεε το ετάνίο
ετίτεόό τους μ' εκείνο της τόλης, οίτλα οε στην ίόια κ72μακα στ^μειοόνεται ένα τηγάοι
(ΡΟΖΖΟ) (t\S).
Ατό την τύ/νη του Αγίου 1 Ινεύματος το τείχος ακο/^ουΟεί τγ;; ακτή με τλάτος
ετι70JματόJσεcov στην εσουτερική τλευρά τολύ μικρότερο ατ' εκείνο των
ετιyoJματόJσεωv του κυρίου οχυρού τερίυό/.ου. Σττ^ Οέστ^ ττ,ς εκκλησίας του Αγίου
Ανόρέα (S.TO ANDREA) ('21)) όημιουργείται μια τροεΗογή, ενού στη συνέχεια το τείχος
αναόιτ'λοόνεται τρος το εσοοτερικό, ακολουΟίόντας ακριζώς τη γραμμή τΓ^ς-ταρα/έας. για
να φτάσει σττ,ν τεριοχή του κόλτου του Αερματά (DERMATA) (3ϋ). Έςω ατό το
ταρα/.ιακό τείχος αυτέ,ς τΓ,ς τεριοχής στ,μειώνονται μερικοί ανεμόμυλοι (MOLINI DA
VENTO) (!31), ανατολικότερα οε η ένοειΗη SQUERO (3:2) στ,μαίνει την ύταρξη στΓ,ν ίόια
Οέστ, μικρού αρσανά.'^ '
Τέ/.ος έςοο ατό την τάφρο, ατέναντι ατό την αιχμή του τρομαχοόνα
Παντοκράτορα, στ,μεκονεται με εστιγμένη γραμμή το οχύροομα Opera a come di
Pandocratora principiata al mese d' Aprile 1646 (33).
ΣτΓ^ συνέχεια, μεταξύ tojv τρομαχοόν(:ον Παντοκράτορα και χλγίου Πνεύματος,
ταρατΓ^ρούμε το Revelino di S.t Spirito di nuovo fabricate per Γ Ingegnero d' Ognano '

82. I1g£-£'. να ήταν κάττοιο [J-ixpo καρνάγιο ττςν ακτς του κολ-ου του Λερματά. scoj α-ο το τεχος,
αναφέρεται οε η ύ7:αρ;ή του γ'.α -ρίότη φορά με την ονομασία αυτή. Χα ττ/μεκότουμε όμως ότι ήόη
α-ό το τ/έό'.ο του Dornenico de Rossi του 1Γ)()7 (ΙΙίν. 2). ττην ίόια -εριοχή του Λερματά υ-άρχει ο
υτζομνηματιτμό; qui si fanno gailere.
88. Είναι ενόιαφέρον να υττενΟυμίτουμε ατο τςμείο αυτό τις ονομασίες τ^υν εςίοτερικκον oyvpojv του
Χάνόακα. ότζως όιαμορφοόΟςκαν κατά την ττερίοόο της τουρκοκρατίας και αναφέρονται αττό τον
Ζαχαρία ΙΙρακτικίόη, Χ(ορογραφία της Κρήτςς, συνταχθείσα τ(υ 1818. εκό. ΤΕΕ-ΤΑΚ. ΙΙράκ"/^ιο
11)88. α. 82-88; Ακ Τάμ-ια (Λευκόν ΙΙρο-υργιον) το φρούριο του Αγίου Δημητρίου* Γερλί Τάμττια
το riveliino Αγίου Χι·κο/άου (αν και το τοττοΟετεί α-έναντι α-ό την Καινούργια Πόρτα, όττου ήταν το
εςίοτερικό οχυρό του Ιητού)* Κανλί Τάμ-ια το riveliino του Ιΐαντοκράτορα* Τατλή Τάμ-ια το riveliino
του S.to Spiriro* Κιζίλ Τάμ-ια το Οαλάττιο τεί'/ος ~ρος τον Αγιο Ανόρέα.
344 ΐϋΛΧ.χΛ rnciMiJToy

31.

Τίτλος
Arsenale. Pianta dell' edificio.'^'

Αρχειακή ένδε^/ξη
ASV. - Miscell. Mappe 534. Posit. No 643, neg. 242/P.13.·

Χρονολογία
1G45-1G4G.·'

Γενικές τιαρατηρήσε'-ς
Eivat σχέδ'.ο αε διαστάσεις 9G.3 Χ G7,G εκατ. -άνω σε χαρτί αε τέννα και
ακουαρέ}7να. Είνα', ένα φύ77^ο τσζό o'jo κου,αάτ'.α, ενίοαένα ααζί, αε το ζορρά στ^ιαε'κοαένο
~poc τα κάτoJ και γοαααικτ κλίαακα 100 οενετικο^ν ζτο.άτ6ον.
k ' 1 ν t i 1 k Ιι

Παραττ^ρον/τας και συγκρίνοντας τον τρόκο τχεδίαστ^ς, τις 9θ3το'7κιάσ·εις ττου

■ταρουσιάζει χ αστρόααυρχ φο^τογραφία αττό τους χροου.ατισ[αούς του σχεδίου, τους
χαρακτήρες το^-' γpαααάτoJV -ου υ-οανηαατίζουν το σχέδιο, α/7^ το κυριότερο,
διατιστα^νοντας ότι α-εικονίζει ακpιβcός εκείνο το τυ.ήυ.α του οχυρού -εριόό/.ου του
Χάνδακα που υπολείπεται από τα τρία προχγούαενα σχέδια (ΙΙίν. 3(). 3()a. 3()b) δεν

Η 1. Ο τίτλος αναγοάφετα'. στην κατα-/_(όρηση τνυ ς-ίοτογρας/',κού ατγείου τνυ ASV. Ρίνα', φανερό ότ'.
δεν αντατοκρίνεται στην τραγαατικότητα. γιατί δεν είχε ταυτιστεί αε τον Χάνδακα. Ιο-ίση; δεν
είχε ταυτιστεί oj; το τέταρτο τ[Λήυ.α τνυ -ροηγουαένου·συνό//>υ tojv σχεοίίον του Γιτιπ. dc Wen
(ΙΙίν. :2ο). -ράγαα του έγινε ατό τη γράφουσα, η οτοία και υτέδειεε τη σχετική διόρΟο^ση στην
ένδειξη του φοοτογραφικού αρχείου του ASV, το 1001 . Κάθε αναφορά για τροότη ταύτιση σε
οτοιαδήτοτε αεταγενέστερη του 100 1 δηαοσιευση δεν είναι αντικειαενικά τεκαηρκοαέντ. όσον
αφορά την αρχειακή έρευνα.
85. Ο G. Gerola, δεν το αναφέρει. Προότη δηαοσίευση. 'χο^ρίς σ'/ό'λια, δ/.. Χρυσ. Γζο[Λτανάκη, Οι
χαμη/δς τ/εζτείε; του Χάνδακα. I0(S7. σ. 1 1 1 . εικ. 0. χ^Jpι; καν διόρΟ(οση τη; αρχειακήε
καταχούρηση; και ταύτιση αε τα υτολοιτα τρια ταήαατα του ίδιου σχεδίου (ΙΙίν. 20)· ετίση; και
Χρυσ. Τζορ.τανάκη, Χάνδακα. II το/.η και τα τειχτ^. 100(». σ. 272-273. Για τροότη φορά όα(ο;
σ' αυτήν τη αε/άτη γίνεται "λεττοαερή; ανά/.υση και ταύτιση τίον στοιχείίον του σηεδιάζονται.
80. Η χρονο/.ογία συνάγεται ατο τι; συσχετίσει; του γίνονται στη συνέχεια αε τα σχεδιαγράααατα
του ΙΙίν. 20. Η καταχώρηση στο φίοτογραφικο αρχείο του ASV αναφέρει ίο; χρονολογία τον Ι8ο
αιώνα. ΓΙεουανού; είναι λάΟο;.
ΤΑ ΙΙΚλΊΐΊΊΚΛ TFAXII ΤΟ)· ΧΛΧΔΛΚΛ 245

υ-άρ7_ει κααιά αμφισβή-τ,^τΓ, ότι ανήκει σ' αυτό το ίδιο σχεδιάγραμμα. Λη7ναδή ανήκει στο
σχέδιο του Francesco de Wert με ημερομηνία ArrpDao 1ΰ46 και απεικονίζει την
υπάρχουσα κατάσταστ, στον κύριο οχυρό περίβολο του Χάνδακα. Στο σύνολο αυτών των
σχεδιαγραμμάτων για πpoJτη φορά γίνεται με τοστ, ακρίβεια η απεικόνιτη της κατασκευής
των εξωτερικούν οχυρωμάτων, πέραν της τάφρου, τα οποία μόύνις είχαν ολοκληρωθεί για
ν' αvτιμετϋJπίσoυv την επεφχόμενη /Λΐ7ναπα τoJV τούρκων και την αναμενόμενη σκύτηρή
πολιορκία της πρωτεύουσας του "Βασιλείου".

Ιίεριγραφή
Αρχίζουμε την περιγραφή από την επάνω πλευρά του φύ/Αου (Πίν. 21 και
21α). Από το "πλευρό" του Α^ίου Φραγκίσκου που εικονίζεται στον Πίν. 20, οπου
διακσίνεται το orecchione και τμήμα της "χαμηλής πλατείας" του, στο σχέδιο αυτο
(Πίν. 21) συμπληρώνεται η απεικόνισ-η της στοάς (1) προς αυτήν τη "χαμηλή
πλατεία".
Το τείχος συνεχίζει προς τη θάλασσα για να φτάσει στον προμα7_ώνα της
Σαμπιονάρας (Β.Ο SABIONARA) (2). στον οποίο διακρίνουμε τη "7_αμηλή π/Λτεία" με
τις διόδους προς το εσωτερικό της πόλης και τα αναχίόματα (3) του ανατολικού
"μετώπου" του, όπου γράφεται το γράμμα (Β), ως ένδειξη που πρέπει να εξηγείται στο
συνοδευτικό του σχεδίου έγγραφο του Fran, de Wert. Εξωτερικά από τον προμαχώνα της
Σααπιονάσας που φτάνει στην αμμουδερή ακτή - SABIONARA - διαμορφώνεται η τάφρος
(ύ) με κάποιο αντέρεισμα - contrascarpa - και το γράμμα (C) το οποίο πιθανότατα
υπομνημ-ατίζει αυτήν την τάφρο.
Μετά τον προμαχώνα της Σαμπιονάρας, συνεχίζεται η cortina των Συμβούλων,
στην οποία ανοίγεται και η στοά της PORTA DA SABIONARA (5). φτάνει οε το τείχος
μέχρι το "πλευρό" των αρσανάδων (Ο), ολοκληρώνοντας έτσι τον οχυρό περίβολο της
πόλης στ' ανατολικα.
Στην είσοδο του προμαγώνα της Σαμπιοναρας σημειώνεται ο επιπρομαχώνας
ΖΑΝΕ (Κ.ο ΖΑΝΕ) (7). Στο λιμάνι - IL PORTO - παρατηρούμε διατεταγμένες τις
ομάδες των αρσανάδων - ARSENAL1 (8). Ο μικρός μοΛος αναφέρεται με την ονομασία
MIAMU (9) για πρώτη φορά. Ο βόρειος μεγάλος μώλος - MOLO (10) φτάνει στο
CASTELLO (11), το οποίο προστάτευε το στόμιο του λιμανιού - BOCCA DEL PORTO
(12). Στο μυχέ too /νιμανιού, δίπ7\α στους αρσανάδες, το τεί7_ος συνεχμζει [υλχρι τη βόρεια
ακτή, σ' αυτό δε το τμήιυΛί ανοίγονται η PORTA DELLI ARSENAL1 (13) και η PORTA
del MOLO (14). Στη βόρεια πλευρά της πο/ςης το θαλάσσιο τείχος περνά από την
περιοχή του μοναστηριού του Αγίου Πέτρου - S. P1ERO (la) και γυρίζει στην περίμετρι
του κόλπου του Αερματά.
:24β ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Στο τείχος ττ^ς αααουοερής ακτήε του Λεραατά - SAB10NARA DEL DERMATA
(1ϋ) ανοίγετα'. η PORTA DEL DERMATA (17)/'
Ολοκληρά)νοντας rr;v τζερ',γραφή τοον τγεο',αγραααάτο^ν του αηχαν/κού Francesco
de Wert τιρέττε', να τονίσουαε κα^ —άλι ττρ; ακρίοεια αε την οτζοία είναι σγεοιατ^α^νες οι
οχυρο7σεις και —όσο —ιστά αντατ:οκρίνονται στην -ραγαατικότΓ^τα, otcojc αυτό ατορεί να
α—οόειγθεί αε τη αεταφορά το3ν όεόουχνο^ν που οίνουν τα παλιά σγέοια σε στ^αερινό υπό
κλί[JLακα, τοπογραφ ικό.

Τίτ>νος
Insula Candia eiusque fortiricatio.

Λργειακή ένόειξη
BMV. -219.C.18.

Insula Candia... edita per Frederich de Wit, Amsterdam, No 23.'^'^

Χρονολογία
Περί το 1(;4Γ)-47.'"

Γενικές παρατηρήσεις
Είναι ένας γεoJγpασικός άτλαντας αε ηα/κογρασιες. Στον πίνακα Χο 23 (όιπλή
σελίόα) εικονίζεται στο κέντρο γεoJγpα9ικός χάρττ,ς της νήσου Κρήτης. Στο κάτω ταήαα
του πίνακα, αέσα σε π/^ίσια, παρουσιάζονται ο^ς τοπογραφικά σχέόια ή και αε κάποια
προοπτική, η ογυροοιαένη νησίόα ττ^ς Σπινα/.όγκας. το ΡεΟυο,νο αε τις οχυροόσεις του. η

87. Γη σ-υνέγεια του ο-ηυτού -εοιζόλου -αρατηρούαε ττον II'.ν. 2()b.

88. Αναοέοεται ατζό τον Gius. Gerola, Monumenti Veneti. Α. 1, τ. .).L
Αε-τοαεοή; -εριγεαυή του τγεοίου γίνεται για -ρωτη ^ αυτήν τη ;αε/^τη.
8ί). ΙΙρέττει να εικονίζει την κατάττααη το^ν τειγ/υν του Χάνοακα -ερι το 1()'ι()-'ί7 γιατί εαυανίζονται
κατασ■κευατ;Jivα όλα τα εςο^τερικά ογυροόν-ατα. τεραν της ταυρου, -αρατηροΰαε όε οριταένα
νε(:ότερα ογυρά αε τύγκριση αε τα εικονιζοαενα ττα π/εόια του De Wert και είναι το ο'/ύροοαα
Moceniga (ίΐ) και η Crepacora (3) του IIίν. 22α.
ΤΛ ΠΕΧΕΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ •>47

Τήνος αε το κάστρο τςς και η 07'jpco[jivr, νησίοα τςς Σούοας. Στο ετιάνου αριστερά άκρο
ττά/,ι σε ττ/^ίσιο, εικονίζεται το σγέοιο τςς -ό/.ης τ(:ον Xaviojv και στο ετζάνίο οεςιά το
σγέοιο rr^c -όλης του Χάνόακα. Οι όιαστάσεις του σγεόίου του Χάνοακα είναι 1Γ)Λ) Χ
Ιϋ,Ο εκατ.

ΙΙεριγραφή
Το σγέόιο του Χάνόακα -αρουσιάζει τις oyυpoJσεις του ΙΟου και του 17ου ααόνα,
καΟοός και τα εξoJτερικά οχυροόαατα -έραν τςς τάφρου (ΓΙίν. και τ^:2α). Τ-τάρχει ένας
υ-οανηαατισαός "ου αναλύεται σε όύο αικρές στήλες, στα ετιάνω ταήαατα, όεξιά και
αριστερά, ΤΓ^ς εικόνας. Εντός τειγοόν τα στοιγεία ττου -αρουσιάζονται είναι ε/άχιστα. Πιο
συγκεκρ ιαέ να:
ν::όμινη[Λα αριστερά
Α. i Kasteel van de Haven K. Poort van de Mole

Β. De Haven L. Boiwerk Sabionera

C. Arsenael M. Boiwerk Vitturi

D. Poort Sabionera N. Boiwerk van Jesus

E. Poort S.t Joris O. Boiwerk Martinengo

F. Poort van Jesus P. Boiwerk Betlehem

G. Poort Panigra Q. Boiwerk Panigra

H. Poort S.t Andrea R. Boiwerk S. Andrea

I. Poort Tramata

ν7:όμ.νη[Λα όεΠιά
S. Berg Sabionera 7. Panigra
T. Berg Vitturi 8. Ravelyn S.t Nicolb
V. Berg Martinengo 9. Ravelyn Batlehem
2. Fon S.t Demetrius 10. Halvenmaan Mocenigo
3. Crepa Core 1 1. Raveleyn Panigra
4. Palma 12. Ravelyn S.t Spirito
5. S.t Maria 13. Reduyt S.t Andries
6. Mocenigo

Μέσα στην -όλη όιαφαίνονται σχηαατικά και αε στοιχειώόη τρό-ο κά-οια όρια
οικοόοαικούν τετραγό^νο^ν και 0p0acov. Στη -αλια -ο/.η τταρατηρούαε τις εκκλησίες του
Αγίου Τίτου (1 'ι), του Αγίου Μάρκου αε το καα-αναριό του (15), του Αγίου Πέτρου
(Κ)) και του Αγίου Φραγκίσκου (17). Στη νέα -όλη όιακρίνονται το συγκρόττ^αα του
αοναστηριού της Παναγίας της Ακροοτηριανής (18) και ο ναός του Σο^τήρος (10).
348 ΙϋΛ.ΝΧΛ ΣΤΚΙ'ΙϋΤΟΓ

-2 Ά.

rw^ f

1 ^τΛος
Candia. ταήαατος tcov τε^/οόν.""

Αρχειακή ένοε'.ξη
ASV. - Archivio Grimani, F: 57/172, fasc. F/h.
Neg. DS 140/6, pos. 78.'"

X ρονολογία
IToc aioVv'ac.

Fcvr/csc τιαραττρτσε'-^
Ίγ '<"

Ρ^ίναί lyioio σε τ,^ίοτί αε ττέννα, έγε', ο',αστάσε',ς Γ)(),() Χ ,ΊΟ,Ο εκατ. κα', κάτοο οεΗιά
στο φύ}7.ο του σχεοίου γρααα'/κή κλίαακα τ(:ον .200 ζενετ'/κο^ν ζηαάτoJV -avco ατυό την
ο-οία υτζάργε', η ένοείξη, Dimensioni di 200 passa, di 5 piedi ii passo.
Η τζερ',γραφή 7:ου ακο/.ουΟεί γίνεται α-ό τγ σουτογραφία και όχι από το ίόιο το σχέόιο,
[^Ιχρι στιγαής έχει συσχετισθεί και υ,ε κάποιο έ^γ^ρασο ή τεχνική έκΟεσΓ^ απ' όπου Ο'
αντλούσα[χε περισσότερες π/ηροφορίες για τον σχεόιαστΓ^ του, το σκοπό ττ^ς σχεόίασ/;ς του κλπ.

ΙΙερΓ,γοαφτ·
Το σχέόιο αυτό αποτε/^εί υ,ια απ/.ή απεικόνισ'Γ του οχυρού περιόό/.ου των τειχοόν
του Χάνόακα (Πίν. .23 και 23α). Πεοι/.ααοάνει το ανατολικό, νότιο-ανατολικό το,ταα
^ ι k It

αυτού του περιόόλου και αέρος του ζορείου. Συγκεκριαένα αρχίζει από το Οα7.άσσιο τείγος
όυτικά του κό/^που του Λεραατά (1) και αετά την πύλη του Αεραατά (2), ακο/.ουΟεί
τςν πορεία σςς ακτής, φτάνει οε στο ζόρειο αοόλο και το Καστέ/ά.ο στο στόαιο του
λιαανιού (3). Ίόνα ταήαα του τείχους περιζά/7.ει το εσο^τερικό του λιαανιού αέχρι το
συγκρότηαα τoJV 0ό7χον του αρσανάοο^ν (ύ). Στη συνέχεια, εκτείνεται ο οχυρός περίβο/,ος
σχηαατίζοντας τον προααχοόνα της Σααπιονάρας ('>). το "πλευρό" του Αγίου
Φραγκίσκου (()}, τον πρου,αχούνα Vitturi (7). τον προααχοόνα ΡΓ^σού (8), τον προααγώνα
Martinengo (D), ενώ αόλις οιακρίνεται το ένα "π/.ευρό" του προααχοόνα της βηΟ/.εέα
(10). Σχεδιάζονται οι πύ/.ες του Αγίο'υ Γεο^ργίου (1 1) και του ΡΓ^σού (12), καΟοός επίσης

ίΚ). Ο τίτλος είναι γεαν.αένοε αττν καταχολεςαη του τγεοίου ατο ρίοτογεας-ικό αρχείο του ASV.
1)1 . ΙΙεώτη ο-ςαοαίευστ^ και αναλυτική -εειγραρή του αχεοίου γίνεται τ' αυτήν ττ υ.ε/2ττ.
T.\ ι!ι^:Μ':ίίκλ τκιχιι τογχλχλλκλ

και οι ετυι-ροααγ/όνες Zane (Κ.Ο, Vitturi (14) και Martinengo (15). ΡΛω oltJj
τάφρο τιαρουσιάζονται τα εξοοτερικά oyopojaaTa. αε κυρίαρχο το φρούριο του Αγίου
Ληαητρίου (1(0 και ακολουθούν το ογύροοαα του Ιησού (17), το ριβε/άύνο του Αγίου
Νικολάου (18), το oχύρoJαα της S.ta Maria (l·.)) και το ριβε>7ύνο -rr;c ΒηΟλεέα (ίΟ).
11ρέ-ει oacoc να στ,αεαοσουαε ότι -αρατςρούνται και opi^[jtivoi ά/7νθΐ σχεοιασαοι
από τους οποίους κάποιοι εφαραόσττρκαν, αε ά/άη όαους χάραξη, όπως η opera Molina
(31), η Crepacuore (33) κλπ.
Ολοκ/ηρίόνοντας TzazryjiioLTr^ αυτού του σγεοίου, το αόνο που απορούμε να
προσθέσουμε είναι ότι πρέπει ν' αποτελεί προσγ/οιο y.kvMrfj ακριβέστερου σχεοιασμου
που Οα παρουσίαζε κυρίους την 'jrAzyfyjGCL κατάστασ-r και πιΟανοί^ς ορισ[α1νες προτάσεις
συμπληρίοματικο^ν έpγoJV για ΤΓ^ν κα/Ατερη άμυνα του συγκροτ·/;ματος των τεΓ/μον, π.χ.
χάραξη γραμμοόν υπογμόρησ-ςς (ritirate) - στ/χεία (33α. 33ό) - αμυντικές κατασκευές
που Οα παρατηρήσουμε να εικονίζονται σε μεταγενέστερα σχεδιαγράμματα.

34

Τίτλος
CANDIA BLOCATA DA TURCHI LANN 1647. ADI 29 ZUGNIO.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Mss Cl.lt. VII 200 (= 10050), sec. XVII
Relazione della mossa delle Armi Ottomane contro la Serenissima Repubblica di
Venezia Γ anno 1645, con tutti li dissegni de' Combattimenti seguiti si in Dalmatia, come
Candia e armata sino alia conclusione della pace che segui Γ anno 1669.
No 18, cc. 39-40.'"

Χρονολογία
30 Ιουνίου 1()47.

ί)2. Λναφέρετα'. α-ό τον G. Gerola, Monumenti Veneii, A, 1, σ. 49-..)0. οη;υοσ'.εύθ·ςκε α-ο τον
Στέο. Σκανάκη. Στ. Στιανάκη, 31νηαεία Κτητικής Ιστορίας, τ. VI, Ηράκλειο 19/G, Πιν. σ.
178-179, όπου υπάργει αεταγεγραμυένο και το υπόανημα, χοητίς σχό/.ια. Δημοσιεύθηκε επίσης
στο Venezia e la difesa del Levante, 198(1, σ. Κλ). sch. γ2()2 (επεξή*^^ςση στο Χο γ2Γ)0).
250 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊΩΤΟΓ

ΓενΓ/.ές τταρατηρήσείς
Είναί σ"/έο:ο σε Τ,αρτί αε -έννα και ακουαρέ/7να. οιαστάσεοον 7ΕΓ) Χ 41),Ο εκατ.
Το lyzoio είναι στ/Λαντικό —εοισσότερο για τις ιστορικές -λτ,ροφορίες ττου οίνει, -αρά για
τα τεγνικά οεοο[χένα στα τείχη και τα εΗίοτερικά οχυροηχατα ττ^ς πό/χς, γιατί οεν είναι
σγεοιασαένο αε ακρίβεια.
Αριστερά κάτο3 είναι το υτόανηαα αέσα σε α-/νό -/.αίσιο, η γραααική κλίαακα
TOJV Ιϋϋ βενετικών βηαάτο^ν σχεοιάζεται αέσα στον οχυρό -ερίβολο ΤΓ^ς -ό7νης, ενώ ο
βορράς είναι στpαα|Jivoς -ρος τα κάτο3. Ε-ίστ^ς εττάνοο αριστερά παρουσιάζονται όύο
οικόστ^αα που corr/Mv σττ^ οικογένεια Morosini.
Πριν από το σχεοιάγραααα επισυνάπτεται το ακόλουθο συνοπτικό, επεξη^Γ^αατικό
κείαενο (cc. 89):
Candia Blocata Γ Ano 1647

Rotti li Veneti a Caraca nella Messarea, con la poteca... fatta da Turchi di S.r Marc'
Antonio Dolfino figliolo del Proveditor General di Candia e cio seguito per Γ emLilat(ion)e
de Capp(itano)... Ghildas, e Vic:o dalla Mara s' inoltrorono li Turchi a vista di quella Citta
Dominante Allogiandosi sopra le coline d' Ambrusstu soli miglia 3 di Candia Lontane, con
sei mila soldati, ove per... fronte delli loro aloggi vinti doi Canoni, fatti venire da Rettimo,
vi estenderono; Questo fu il p(ri)mo principio dal q(ua)le ne sorti la perdita di quella
Dominante, et ove poi li T(u)rchi susseguenti, Piantarono la loro Candia nova quele non
demoli, che con Γ acquista della vechia.

lUp'-YpaoT-
Στην ετΛνω πλευρά του σχεόίου, αναγράφεται ο τίτλος που προαναφέρααε (ΙΙίν.
24 και 24α). Αριστερά, |χέσα σε τζ/^αίσιο. υπάρχει το ακολουΟο υποανηαα.''"'
ΡΙΑΝΤΑ DELLA CITTA DI CANDIA

Α. Citta, Β. Porto, C. Porta di S. Giorgio, D. Porta Giesu, E. Porta Panigra, F.Porta S. Andrea,
G. Porta Daimata, H.S. Demetrio Fortino, Ϋ. Opera nova moceniga,"^ K. Coma Giesu, L.
Revelin S. Nicol0, M. Coma S. Maria, N. Revelin Beteleme, O. Opera Coma disegnata da
novo, P. Revelin Panigras, Q. Coma di Panigra, R. Revelin S. Spirito, S. Revelin S. Andrea.
CAMPO TURCHESCO

1)3. Τλ'ΐνε έ/^γγος τςς [χεταγραφής του υ-ου-νήαατος τττ, οτ/χοτιευσς του Στ. Σ-ανάκ·ς, ότ:.-.. σ.
178. α' οριτ'ρ.ένες οιοοΟ^υτεκ. οιευκεινιττηκε οε ο υτεοαυηο-ατιταοε του τχεοίου σε κάθε σηαείο
του. OTTOjc και ανα/.υτική κεριγραρή του. για τεο^τη υορά σ αυτήν ττ ;i.ε/iτ-ς.
3J. Ο υτοανηαατισαός είναι λανθασμένο;· εννοεί το oyvpoj;j.a Crepacuora.
7:\ mcMcriKA τειχιι τοι-χλχλλκλ :251

1.* Padiglioni et Grote fatte dalT Nimico, 2. Cannoni 22 fatti venir da Rettimo per terra,
3. Case ove giomo e notte tiene le sentinelle, 4. Valle ove tiene sempre 30 cavalli
imboscati, 5.' Parimente al ponte di Giofiro altra imboscata, 6. Valle ove vengono copeni
dal Canone, 7.' Ordene che tengono nel scaramutiare, 8. Lazaretto ove sono sempre 3 ο 4
cavalieri, 9. Stradache conducano da Retimo i Viveri, 10. Ponte del fiume Giofiro, 11. Villa
ove abbita chiusan Cap(ita)n Bassa, 12. Padiglioni di Assan Bassa, 13. Padiglioni del
gianizero Aga, 14. Fossi ove vengono Coperti, 15. Marulla ove fa deffato et sono Restate
le grote, 16. Case dove travagliano le nostre sentinelle, 17. Sentinelle nostre di Cavaleria,
18. Fantaria nostra in bataglia, 19. Cavalaria nostra in bataglia, 20. Chiese che stano in
piedi che travagliano le sentinelle.

(* ()'. αριΟαοί 1,Γ),7 οεν στ/^εώνονται r.ivco στο σγεοιο).

Στο ζάΟος, ~ρος νότο, οιακρίνετα'. το όρος Γιοόγτα αε ττ;^ ένόε^.ξη Μ. GIOVE, -ου
είναι και η η ο-οία αναγράφεται -άνω στο σγεοιο. Ο συσγετισαός των ιστορικών και
-λγροφοριόί)ν -ου οίοονται στο σγεοιάγραααα -ου -εριγράφουαε γίνεται στο
ιστορικό ΤΓ^ς κατασκευής τωο τειχουν και το3ν γεγονότο3ν τ*Γ^ς αεγάλης -ολιορκίας.

·) ίγ

Τίτλος
CANDIE URBIS-A TURCA M.D.C. XXXXVII OBSESSAE. DELINEATIO.
Autore: NICOLAO BAUMANNO. Legato Primario Legionis Ill(ustriss)imi.
Principis in SALMS et Munitore. Amstelodami. Apud P.ETRI MORTIER.""

Αρχειακή ένδειξη
BMC. - Stampe P.O. Grande 2589 - LXIII.''

1)Γ). 0 τίτλος αυτός βοίακεται ατο ε-άνου αριατερά τ[αήαα του τείνακα, μέσα σε τελαίσιο, -εοίτεχνα
όιακοσαημένο και με φιγούρες αν()ρ(07:ινες στις όύο τελευρες.
ί)Γ). Λεν αναφέρεται ατεό τον Gius. Gerola. Δημοσιεύεται στο Venezia e la difesa del Levante, 1986, σ.
1ί)Γ). sch. 2C) L ότεου αναφέρεται ότι η γαλκογραφία του Baumann ήταν ισως α~ο τις τερώτες τεου
έκαναν •^η-'ίοστή σ' όλη την Ευροότεη τη μεγά/.η τεο/,ιορκία του Χάνόακα. Προύτη φορά ομοος
σχολιάζεται /,ετετομερούς στη με/^έτη αυτή.
 252 ΙϋΛΧΧΛ XTKPliJTor

Χρονολογία
1047.

ΓενΓ/ιές τιαρατηρήσε^,ς
Είναί ycO^sjypoLoia ετζιγζωιχοίτισ'χεντ^ αε ακουαρέ}7.α. ()'. ο^αστάσε'.ς του σχεοίου
είναί 50,5 Χ (Κ),ϋ εκατ. Ο βορράς στραα[χένος ~ρος τα κάτoJ, στ^αε'.ώνετα'. ατο ioco το
σχέδίο, ενώ οίτυ/,α υττάρχει κα^ γραααική κλίαακα τοον 500 βενετ^κοά-' βηαάτίον.

ΙΙερ^.γραφή
KάτoJ αρ'.στερά, σε α-}.ο —λαίσ'.ο, υττάργε'. το υτΐόανηαα -ου αναφέρει τα εξής
(Πίν. 25 καί 25α).
Α. Der Plan von Candia S. Des Turcken altes und erstes lager
Β. Der Hafe und Arsenal T. Des Turcken alter lager
C. Port Sanct Jorgie V. Des Turcken letzes lager
D. Port Jesu W. Des Turcken erste batterie

E. Port Pannegrave X. Des Turcken ander batterie

F. Port Sanct Andreas Y. Des Turcken dritte batterie

G. Port Tramontan Z. Des Turcken transiment y approssen
H. Sanct Dimitr

I. Homwerck lesu 1. Bolwerck Sapholonier

K. Revelin S.t Nicola 2. Bolwerck Victori

L. Kroon werck S.t Maria 3. Bolwerck lesus

M. Revelin Bethlehem 4. Bolwerck Maninengo

N. Revelin Opera Panne grau 5. Bolwerck Bethlehem

O. Homwerck Panne grau 6. Bolwerck Pannegrau

P. Revelin S.t Spirito 7. Bolwerck S.t Andrea

Q. Revelin S.t Andrea 8. Das neve Hoem werck

R. Neue aussenwerck

Επί π/iov αέσα στην πόλη του Χάνοακα εικονίζονται οι αρσανάοες (9), οι τοεις
επιπρομαχοόνες Zane (10), Vitturi (1 1), Martinengo (12) και η γραααή τ(:ον παλιών
τειχοόν (15). αεταξύ παλιάς και νέας πόλης, που σχηαατιζόταν από τις Τρεις Κααάοες,
το τείχος, το Voltone, τις σιταποθήκες, τους ιταλικούς στρατώνες. Στα ίόια τα τείγη όεν
στ/χειώνονται "υποχο^ρήσεις" (ritirate). Στο εχθρικό στρατόπεόο εικονίζονται οι θέσεις των
τoύpκoJV, σκηνές, πυροβο/^ρχίες, καλυ|χένες οοοί κλπ.
Σε σχέσ-ς αε τους ά>λνθυς χάρτες τςς πολιορκίας του Χάνοακα απορούμε να
ΤΛ Ιϋ'λΜ'ΊΊΚΛ ΊΈΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 353

-ούαε ότι στο σγεο'.άγραααα αυτό το Sacoc οίόεται στΓ,ν οίτζειχόοιτΓ^ rr^c φύστ^ς κα: του
αοοί-γΑό'^οο του εόάοους, του ταρουσιάζεται ιοιαίτερα νατουραλ'-στικό.

30.

Τίτλος
DISEGNO DEL ATTACO DI CA(N)DIA FATTO DA TURCHI. L' ANNO
M.D.C. XXXXVIII.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. - Mss It.Cl VII 200 (= 10050), sec. XVII.
Relazione della Mossa delle Armi Ottomane contro la Seren(issi)ma Repubblica di
Venezia Γ anno 1645... sino alia conclusione della pace che segui Γ anno 1669. No 35, cc.
77-78.·"

X ρονολογία
1048.

Γενικές παρατηρήσεις
Στο cc. 77 υπάρχει ένα συνοπτικό, ετεξη'^'τ,αατΓκό κείμενο του αναφέρει τα
ακόλουθα.
Candia attacata Γ Αη(η)ο 1648
Nafregata(r)si Γ Armata veneta a Psara con la morte del Cap(ita)n G(e)n(era)l Grimani, al
quale fu sustituito Alv(ise) Moc{enig)o 2:do Attual Proved(ito)r G(e)n(era)l in Candia, in
loco del quale S(igno)r G(ero)n(i)mo Lippomano fu sostituito; Cussain Bassa lasciando li
soliti Allogiam(en)ti colta quella corgiontura, si potrb alP Attaco formale di quella Piazza;
Per il spalto di mesi 6, praticb le piu incessanti oplicaz(io)ni per ocuparla, ma ben fii
corrisposto, col diffendeiia, dal Moc(enig)o sud(ett)o qual ben, che dovesse et havesse il
Carico di Comandar Γ Armata di Mare non tralascio personalm(en)te a quella diffesa

97. Λναοέρεταί ατό τον G. Gerola, Monument! Veneti, A, 1, τ. 'ι9-Γ)0. Αεττο[αερής υτομνηαατιτμός κα'.
τ/.ήρτς τεριγραυή του τγεόίου γίνεταί για τρώτη φορά τ' αυτήν ττ, αε/^τη. Βλ. και Χρυσ.
Τζο[Λ-ανάκη, Χάνόακας. Η τόλγ και τα τείγη, 199(), σ. 80-81.
254 ΙϋΛΧΝΛ ϊΤΚΙΜϋΤΟΓ

personalm(ent)e d' assistervi... Le mine, Fomeili et Assaiti contro la med(essi)ma da

Nemici praticati furono infiniti, contraposti sempre da! valor de' diffensori, dal valor de
quail furono finalm(ent)te discaciati, che convenero di cola Levante; Per le gran brechie
aperte, sopra le quail con Larghe frontl, et a Cavallo pottevase... comodam(en)te condusse,
nelll Baloardl, Martlnengo e Glesu fu redota q(ue)lla Piazza 11 p(n)mo dl S(lgno)r
Glac(om)o In stato dl perdersl per Ρ Assalto... Isoluto de Turchl, et con Γ ocupatlone della
p(ri)ma Rlttlrata, si erano avanzate; La sola Costanza del Moc(enlg)o col poilarsl dl
persona alia Brechla e sgiidare, con 11 dir... lo conslgllava dl Arendersl, la preservb, perche
Incoragltl... 11 diffensori, con 11 dlr loro per esemplo... rlgltarono..., che perche
sopravenlentl Ploggle ne premier 1 suol convene retlrarsl.
Στο cc. 78 υττάργε^ το σχέο'.ο. σε χαρτί αε -έννα κα^ ακουαρέ/λα. ο'.αστάσεο^ν
45,0 Χ 41,0 εκατ. Ο τίτλος γρααι^ένος μέσα σε ταινία βρίσκεται στο z-qlvco οεΗιά αέρος
του φύ/Χου. Ο βορράς είναι στραμμένος ~ρος τα κάτοο, η γραμμική κ/έμακα στο κάτoJ
μέρος του σχεοίου είναι των 200 βενετικα^ν βημάτο^ν, η σχεοιαστική όε α-όοοσ-/; του είναι
στοιχειώοης και οεν φτάνει ττ^ν τε}.ειότητα ~ου Οα παρατηρήσουμε σε επόμενα
σχεόιαγράμματα. Το σχέοιο αυτό όμoJς είναι πολύτιμο για τις ιστορικές πληροφορίες που
όίνει στί] σειρά των γεγονότων ττ,ς μεγάλης πο}.ιορκίας.

Περιγραφή
EπάvoJ αριστερά στο φύ/ά.ο του σχεοίου υπάρχει το υπόμνημα σε όύο στήλες, έχει
όε OJς εςής (Πίν. 2ϋ και 2()α).
Α. Baloardo Sablonara Q. Porta del lesu
B. Baloardo Vltturl R. Porta dl Pandocr(ator)a
C. Baloardo lasus S. Poiia dl S(an) Splrlto
D. Baloardo Manlnengo T. Pona dl Darmata
E. Baloardo Bettelem V. Kaval(ler)o Zane
F. Baloardo Pandocratora X. Plataforma roversa
G. Baloardo San Splrlto Y. Kaval(ler)o Vltuii
H. Parte dl S(an) Andrea Z. Kaval(ler)o Martlnengo
I. Parte dl Darmata AA. Arsenall
K. Parte della ludeca BB. Luogo delll Cons(lglle)rl
L. Parte dl S(an) Plero ' CC. Voltone
M. Porta del Molo DD. Fontlco
N. Porta del arsenall EE. Quarter d' Italia
O. Porta della Sablonara FF. La fontana
P. Porta de S(an) Giorgio
7:i ηΐ'λΜιΊΊΚΛ 77·:/Λ7/ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

1. Retirade

2. brechie

3. aprochi
4. strade coverte

5. baterie

Πέραν Tojv επεξηγ-ησεο^ν τΐου οίοοντα'. στο υ-όμνηαα, στο σχεοιάγραααα αυτό
-apoLTr^pryjlxz και τα ακό/.ουΟα. (ΙΊ αρίΟαηστ, τιου ακολουθεί σττ^ σ^υνέχεια γίνεται ατζό
γράφουσα για ττ,ν καλύτερη κατανόηστ^ του σγεοίου και οεν αναφέρεται στο υ-όανηαά
του), ν-τάργουν κατασκευασμένες "υ-οχωρήσεις" - ritirate - στους -ροααχώνες ΤΓ^ς
Σααττιονάρας, του Ιησού και του Martinengo, καθώς και στο φρούριο του Αγίου Δημητρίου
- FORTE DI S. DIMITRI (G). Ι'-άρχουν μεγάλα ρήγματα - brechie - στις αιχίμές των
Tzpojxay/ovojv του Ιησού και του Martinengo. Μεγά/^ες ''προσεγγίσεις" (approchi) του
εχθρού είχαν γίνει στο φρούριο του Αγίου Δημητρίου, α~ό ττ^ νότια -τλευρά του. Οι τούρκοι
είχαν καταλάβει το σύνολο του οχυρ03ματος Crepacuore (7). Ετζίστ^ς είχαν ττερικυκ/,α^σει
όλο το ογύρωμα - "κέρας" του Φοίνικα - opera a Coma della Raima (8) και ανατο/^κή
πλευρά του οχυρώματος ττ^ς S.ta Maria-Opera coronata di S.ta Maria (9). Στις ίόιες θέσεις
με τις "προσεγγίσεις" υπήρχαν και πυροβο}.αρχίες των τούρκων.
Τουρκικές πυροόο/^ργ^ίες υπήρχαν επίστ^ς στΓ^ νότια και στψ ανατολική πλευρά,
πέρα από τςν κοι)^δα του ίΜαρου/^. Στςν εξοχή, νότια της πόλης υπήρχ^αν επιθετικές
"γραμμές" από "καλυμμένες οδούς" - strade coverte - δη/^δή κάποια χαρακό^'ματα, τα
οποία εκτείνονταν περίπου από το Γιόφυρο, αέχρι την κοιλάδα του ]\Ιαρου/.ά - VALLE
DEL MARULA (10), περ ιοχή όπου υπήρχ^αν και σκηνές στρατοπέδευστ^ς τούρκων. ^
Ανατολικά τΓ^ς κοι/άδας του Μαρου/ά διακρίνεται και πάλι στρατοπέδευστ^ τούρκων
με πυροόο/Λρχίες, ενώ δίπ)να αναγράφεται η ένδειξη TAPIRIA (11). '^^ Βενετσιάνικες
γαά^ρες (15) κανονιοβολούν το ανατολικό αυτό στρατόπεδο των τούρκων. Στα υψώματα,
προς το νότο, διακρίνονται σκηνές στρατοπέδου το7ν τούρκων κι ακόμη νοτιότερα, στις ρίζες
του βουνού Γιούχτα, ένα σύνολο κατοικιό^ν (13)." Τέλος πάνω στον χάρττ^ αναγράφονται
και οι Γ^δείξεις PORTO (14) και MOLO (15) στις αντίστοιχες θέσεις.

ί)8. Πρέ-ει να είναι το-ο^νύμιο και -ιΟανά να σχετίζεται με τη θέση STA PIRIA (3), -ίν. 13.
31). ΓΙρέ-ει να είναι ο οικισμός Ambnissa ό-ου λίγο αργότερα οργανώθηκε ατιό τους τούρκους το
φρούριο της Candia Nuova. Βλ. σχετικά Ιωάννας Στεριώτου, Χέα στοιχεία για το φρούριο το^ν
Τούρκκυν "Χέα Κάντια" στον οικισμό Φορτέτζα του Ηρακλείου, "Κρητικά Χρονικά", τ. ΚΣΤλ
11)8(;, σ. 137-1Γ)1, -ίν. ΛΛ'-ΧΓ'.
256 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜΙΠ'ΟΓ

27.

Τίτλος
CANDIA REPLICATAM(EN)TE ATTACCATA.
Dair Armi Ottomani Negli anni 1648 et 1649 Con la Comparsa anco d' Allarmata
loro Maritima Diffesa dair Autorita et Ascistenza delT Ecc(ellentissi)rno Sig(no)r ALVISI
MOCENIGO procu(rato)r di S. Marco, per la Ser(enissi)ma Repub(lic)a di Venetia
Cappitan G(e)n(er)al Da Mar.'"^

Αρχε^αχή ένδειξη
BMV. - Mss It.Cl VII 200 (= 10050), sec. XVII.
Relazione della Mossa... contro... Venezia, Γ anno 1645,... sino... Γ anno 1669. No
39, cc. 85-86.'^^'

Χρονολογία
1648-1(349.

Γεν'.χές παρατηρήσεις
Στο cc. 85 υπάργε'. ένα επεξηγΓ^αατικό κείαενο για το σγεδίάγραααα που
ακολουθεί. Τίτλος του κείαένου αυτού είναι:
Comparsa dell' Armata Turchesca Marittima in faccia di Candia Γ anno 1649.
Αναφέρεται (το κείαενο αυτό) αποκ/.ειστικα σε ιστορικές πληροφορίες και στις
κιτ/;σεις του τουρκικού στό/.ου ycopic να περιγράφει ττ,ν κατασταστ^ της άαυνας και τοον
ογυρώσεοον του Χάνδακα.
Στο CC. 8(3 βρίσκεται το σχέδιο, σε χαρτί αε πέννα και ακουαρέ/λα, διαστάσεοτ-'
67,υ Χ 90,0 εκατ. και αε γραααική κλίαακα τίον ΙιΟΟ βενετικοόν ζηαάτουν.
Ο πίνακας αε το σχεδιάγραααα είναι χ(:ορισαενος σε δυο ταήαατα.

100. Αναγράρετα'. ττην αρχή του υποανήαατος του κυρ'υος τοττογραρικου τχεδίου, είνα'. γρα|ααένο οε
-avoj ττο ίο'.ο το ρύ/νΛ του τχεο'.αγράα;χατο:;.
101. Αναφέρεται από τον G. Gerola, Monumenii Veneti, Α. Ι,α. ιη-,)(). Επίτχς όηαοτιεόΟηκε από τον
Στεργ. Σπανάκη, Μνχαεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI, Π)7(), σ. 180-183. και στο Venezia e la
difesa del Levante, 1980, σ. 105. sch. 200. της οποίας η ανά/,υση περιγράφεται εκ παραόρο;Λής
στο Χο 202. ΙΙροότη φορά ό;J.OJς περιγράφεται τοσο αναλυτικα ολόκληρος ο πίνακας σ' αυτήν τη
!JLε7£τr.
ΤΛ liEXETIKA ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

Α. Το σγζοιο στο εττάνοο κα'. αεγα/Ατεοο ταήαα του -ίνακα -αρουσιάζει ττρ^ "όλη του
Χάνόακα αε τ'.ς οχυροόσε'.ς ττ^ς, τις θέσεις του τουρκικού στρατεύαατος yjpoj α-'
αυτέ;^ και σ' όλη τγ;·' εξοχή ανατο/^ικά, νότια και όυτικά. II τουρκική apjjiaoa
βρίσκεται όιατεταγ[Λένη έξ(ο στο κρητικό "έ/^γος, ατζέναντι α"ό τον Χάνόακα. Στο
ταήαα αυτό, στα ετιάνοο άκρα, όεξιά και αριστερά, υ-άρχουν τα υ-οανήαατα "ου
επεξηγούν όλες τις ενόείξεις του σγεόίου ΤΓ^ς πόλης και ττ^ς ευρύτερης περιοχής.'"'
Η. Τοκά το; [jApoc ολοκλήρου του πίνακα που π/.αισιό;νεται από κ/^ασικές αρχιτεκτονικές
αορφές, χο;ρίζεται σε τρία ταήαατα. Τα όύο ακραία περι/^αβάνουν σχέόια τοαούν στα
τείχη του Χάνόακα και στο κε^;τρικό αικρότερο, αναγράφεται το σχετικό O7z0[xvr^ujx.

ΙΙερη'ραφή
II ταύτιστ^ όλο;ν των αριθμούν (εν0είξεο;ν) του υπομνήματος που αναφέρονται
πάνο; στο κύριο τοπογραφικό σγέόιο όεν είναι πάντα εύκο/,η εξαιτίας ττις μικρής κ/έμακας
το;ν εικονιζομένων και ττ^ς πλη0ό;ρας τoJV πληροφοριούν (Πίν. 57 και 57α). Μπορούν
όμο;ς όλα τα στ^μεία να συσχετιστούν έμμεσα, α/λά και από ά/7^ ττις ίόιας εποχής (Ι7ος
αι.) σγεόιαγράμματα που Οα περιγραφούν στη μελέττ^ αυτέ;.
Α. Τπόμνημα επάνο; αριστερά (στ^μ.: μετά το κείμενο που αναφέρεται στον
τίτλο - βλ. παραπάνω - ακολουθούν οι ενόείξεις):
Α. ί1 Castello

Β. ί1 Porto

C. Arsenali

D. Porta della Sabionera

E. Porta S.t Giorgi
F. Porta Giesu

G. Pona di Panigra
H. Porta di S. Andrea
I. Porta di Tramata

K. Porta del Molo

L. Bal(loard)o della Sabionera

M. Bal(loard)o Vitturi
N. Bal(loard)o Giesu
O. Bal(loard)o Martinengo

10:2. Τη αεταγραφή του κειμένου αυτών -ων υ-ομνημάτων ε/^γξαμε α-ό τη σχετική όημοσίευση του
Στ. Σ-ανάκη. ότ:.-., σ. 180-181. την ο-οία και οιορθούσαμε σε ορισμένα σ-ςμεία.
258 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤον

Ρ. Bal(loard)o Betelem
Q. Bal(loard)o Panigra
R. Bal(loard)o S. Andrea
S. Cavalier della Sabionera

T. Cavalier Vitturi

V. Cavalier Martinengo
X. Falsabraga perfetionata
Y. Strada coperta

Fortificationi steriori

2. Corona di Forte S.t Dimitri

3. Opera di Crepacuore
4. Oppera a coma della Palma
5. Oppera a coma S.ta Maria
6. Oppera a coma Mocenigo
7. Oppera a coma Panigra
S.Revelin S. Nicolo

Q.Revelin Betelem

10. Mezaluna Mocenigo

11. Revelin de Panigra
12. Revelin S.t Spirito
13. Ridotto di S.t Andrea

Rettiratte fatte nelli Bal(loar)di et Cortine

14. Rettiratta fatta nel Bal(oar)do de Sabion(ar)a
15. Rettiratta del Bal(loar)do Vitturi
16. Rettirata del Bal(loar)do Giesu fatta dal Ing(egne)r Bellonet
17. Rettirata del Bal(loar)do Martinengo fatta dal sud(ett)o Ing(egne)r Bellonet
18. Rettirata del Bal(loar)do Betelem fatta dal Ing(egne)re Maggiore Verneda
19. Rettirata fatta alia Cortina fra Betelem et Panigra dal d(ett)o Verneda
20. Ret(tirat)a fatta alia Cortina fra Betelem et Martinengo
21. Ret(tirat)a fatta alia Cortina fra Giesu et Martinengo
22. Ret(tirat)a alia chiesola della Cortina del Vitturi

Retiratte alle steriore

23. Rettiratta del forte S.t Dimitri

ΤΛ lUCMCTIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 359

24. Rettiratta de Crepaquore

25. Rettirata della Raima

26. Rettirata del opera a Mocenigo

27. Piazze basse in modo di falsabraga fatte atomo li fiancho di Baluardi.

il color rosso il recinto vecchio della citta

il color verde mostra le foilificationi fatte di novo""

DECHIARATIONE

Di lavori, Trincere et Breccie fatte dal Turco Nel Primo Attacco nelP anno 1648 principiato
adi primo Maggio sino adi 10 Novembre ventuno rapresentano Col Color d' oro
(στ^α.: οι ενδείξεις 30 cojc και 77 είναι τζολύ δύσκολο να τζεοσδιορισθούν ακόαη και στο
TZpCOTOT'JTZo).
30. Γ armata Turca Campata intorno la Citta
31. Prima batt(eri)a che batte il porto
32. Seconda batt(eri)a che batte Giesu, Vituri et S. Dimitri
33. battaria che batteva S.ta Maria et Martinengo che poi fu trasportata al loco segnato 34
34. Batt(ari)a che batteva la Raima, Giesu et Vituri che fu trasponata al loco 36
37. Batt(ari)a che batteva la Breccia S.t Dimitri
38. Batt(ari)a che batteva S. Dimitri fatta alia Punta di Crepacuore
39. Batt(ari)a di doi pessi che batteva la Raima
40. Batt(ari)a di doi pessi fatta dietro S. Maria che batteva il fianco verso il Maninengo
41. Batt(ari)a interratta che batteva la Breccia Martinengo da doi Canoni
42. Batt(ari)a da doi pessi di Canoni dentro la Palme che batteva la breccia Giesu
43. Trinciere d' approccio contro S. Maria, Martinengo et S. Nicolo
44. Trincere d' approccio contro Γ oppera della Raima et Bal(loard)o Giesu
45. Trincere d' approcio contro Bal(loard)o Vituri
46. Trincere d' approcio contro Crepa Cuore et S.t Dimitri
47. Pozzi ou decesse nel fosso

48. Traverse fatte nel fosso et andavano sino la Breccia

49. Breccia fatta al opera dela Raima duna mina oltre doi incontrate
50. Breccia fatta a S.ta Maria d' una mina oltre doi incontrate
51. Breccia fatta a S.t Dimitri da doi mine oltre tre incontrate

103. Με το -ράσινο ypojfxa εικονίζονται όλα τα εξο.)τεοικά ο'/^υρώματα. πέραν της τάφρου.
260 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΊΊ':ΐ>1ϋΤ()ν

52. Breccia fatta nei Baloardo Martinengo da sette mine oltre otto incontrate la qualle
haveva de ionghezza passi 82 Veneti, et fu Reparata da! Ingegnero Maggiore Vemeda
53. Breccia fatta a! Bal(oard)o Giesu di ionghezza passi 54 Veneti fatta da cinque mine
oltre 9 incontrate la qualle fu reparata dal ingegnere Bellonet
54. Chiesola donte fu incontrato et gadagnato una mina del Turco per far breccia alia Cortina
Nel baloardo Vituri furono sempre incontrate et gadagnate le mine del Nemico et
impedito de far breccia.
Le oppere gadagnate del Nemico furono Γ oppera della Raima, 1' oppera a Corona S.ta
Maria, Γ oppera di Crepacuore et redotti su la strada coperta fra la Raima et S. Dimitri
che poi anco furono dal Nemico abbandonnatte con Ruynarle affatto al presente tutte
restaurate et refatte de Ecc(ellentissi)mo sig(no)r Cappitan G(ener)al Mocenigo.
II Vemeda

Γτιόανηυια. ετζάνω ocHca

DECHIARATIONE

Di lavori Trincere et Batterie fatti dal Turco Nel secondo Attacco nell' anno 1649
principiato adi 21 Agosto S.No sino alii 6 Ottobre seguente il Qualle attacco e
demostratto nel presente dissegno con il Color Argento
60. Battaria fatta dal Turco subito haver abbandonato il Rrimo attacco la qualle batte il
Bal(loard)o Martinengo, Giesu, Betelem et sino al Bal(loard)o Ranigra.
61. Batt(ari)a di doi Canoni che batteva S. Dimitri
62. Batt(ari)a da sei pessi di Canone che batteva il Bal(oard)o Betelem sino al orechione
opposto del Martinengo
63. Battaria di quatro Canoni che batteva il med(essimo) Bal(loard)o Betelem sino all'
angolo fiancheggiato del B(alloard)o Ranigra
64. Batteria di doi pessi di Canone che batteva il d(ett)o bal(oard)o Betelem
65. Battaria de doi Ressi che batteva il B(a)l(oard)o et Cortina Ranigra
66. Doi Battarie de sette Ressi che batteva il Bal(oard)o Betelem che fu fatta mentre il
Turco volse abbandonare questo Ultimo Attacco
67. Trincere di Circonvalation

68. Trincere fatte contro il forte S.t Dimitri dapproccio

69. Trincere dapproccio fatte contra laGorona S.ta Maria
70. Trincere dapproccio fatte contra il Revelin de betelem et oppera a Coma Moceniga
71. Trincere dapproccio contra il Revelin de Ranigra et oppera Mocenigo
72. Trincere dapproccio contra Γ oppera Mocenigo
73. Trincere dapproccio attorno la Mesalun Mocenigo
7:\ lilCXETlKA TFAXII TOr ΧΛΧΛΛΚΛ '26 1

74. Trincere dapproccio attorno la Contrescarpa di Beteiein dalla pane verso Panigra
75. Trincere dapproccio attorno la Contrescarpa di Betelem delia pane verso Maninengo.
76. Gli doi primi pozzi ou decesse nel fosso fatti del Turco per sboccare et Passare sotto il
Pian del fosso con Gallaria Incontrati et gadagnati dal Ingegnero Maggiore Vemeda
77. Gli doi Pozzi ou decesse nel fosso fatti dal Turco siiTiil(men)te per sbocare et passare
sotto il fosso Incontrati et gadagnati da Ing(egne)ro Bellonet

Opere gadagnate del Nemico

L' oppera a Corna Moceniga fu presa per assalto di notte doppo 20 giomi d' attacco
La Mezaluna Moceniga per tre Volte fu in pocesso del Turco ma sempre di quella
Valorosamente scassiati con perdita grande di turchi et i 14 di loro bandiere, la qual oppera
poi fu di nostri et da Turchi abbandonnata
II Revelin di Panigra fu preso da Turchi pero al med(essi)mo tempo scassiati da nostri et
sempre mantenuto doppo
Alia Corona S.ta Maria diede duoi fierissimi assalti di notte di qualli fu sempre con Valore
repoussati con perdita anco dalcune di loro bandiere
Al forte S.t Dimitri diede un gran assalto di notte del qualle similm(en)te fu con vigore
respinto da nostri
II numero delle mine ou fornelli fatti Vollare contra Turchi sono trenta tre ordinati dalli
Ingegneri Vemeda et Bellonet oltre le fogate et bombe interrate et altri tanti fornelli che
se retrovavono presti per far Vollare.

II Ing(egne)ro Magg(io)re Vemeda

'Οτζως παρατηρούμε τα υπομνήματα που προαναφέραμε κλείνουν με την

υπογραφή του μηχανικού Vemeda, ο οποίος είχε τη γενική, πρώτη ευθύνη ττ^ς
κατασκευής το^ν αμυντικών, οχυρωματικών έργων των βενετών στον Χάνδακα.
Πέραν των όσων περιγράφονται στα υπομνήματα, πάνω στο σχέδιο, στην εξοχή
υπάρχουν και οι ακόλουθες ενδείξεις: στα δυτικά ττ^ς πόλης, παρά^λη^^α με τον ποταμό
υπάρχει η ένδειξη il Giofiro (78), λίγο παραπάνω στον ίδιο ποταμό η λέξη ponte (78),
στο βάθος, στα νότια της εξοχής il Monte di Giove (79), στ' ανατολικά, στην παραλία
πέρα από τον οικισμό του Μαρου/νά, το Lazaretto (8ϋ).'"'

104. Την αρίΟμησ·ς 78, 79, 80, 81 έκανε ο Στιανάκης στην -αρουσίαση του ηάρτη, ό-.τ:., οεν
αριθμούνται όμο^; τα σημεία αυτά στο -ρωτότυτιο υτιόμνημα.
263 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

Στο κρητ'/κό τιέ/^γος. απέναντι oltzo τον Χάνοακα. ε'/κονίζετα'. ~αρατεταγαένη L'
ARM ΑΤΑ TURCA (81).
Στο σγεοίάγραααα αυτό oaojc υττάργε: ένα ά/Χο ττολύ ενό'.αοέρον στ^αείο του
τρέτει να σγολιαοΐΙεί. Είνα'. η ατεικόνιστ^ του τολεοοοα'/κού τυγκροτ/^αατος του Χάνδακα
[ϋΐεσα ττα τείχη. Ορίζό;α.ενο ατό τα ο'/κοδοα'/κά τετράγο^να αναγράφει τάvoJ στο σχέδιο
ονοαασίες εκκλησιοόν, αονασττ,ριοόν, δηαοσίο^ν κτηρίων, τ'λατειοόν, αεγάλων δρόαο^;.
Έτσι διακρίνουμε:
82. San Francesco'*'" 89. II Duca
83. S.t Tito 90. San Salvatore

84. Piazza d' Armi 91. Ospital

85. Cap(ita)nn Grande 92. S. Paulo
86. S. Marco 93. Pozzo

87. II Voltone 94. Strada Larga

88. Fontana

Σττ;; τεριοχή ττ^ς citta vecchia ατό ττ;; κεντρική τλατεία αε τον S. Marco και ττ^
Fontana έως το }.ιαάνι διακρίνονται αερικά Palazzi, η συντομογραφία όαως ττ^ς γραφής
ττ^ς ονο|μασίας τους δεν ετιτρέτει εξή^Γ^σ^ς και ταύτισ'ς. ΓΙρέτει να είναι δημόσια κτςρια ή
κατοικίες αvωτάτoJV διοικητοόν, Ακό[χς αέσα στο τολεοδοαικο συγκρότημα του Χάνδακα,
εντός τειχοόν, εικονίζονται και a/Xzc εκκ/^ησίες του δεν έχουν γραααένη δίτ/^ ττ,ν
ονομασία τους, οι y:r;jioi στς δυτική τ/.ευρά τςς τολης, τα ταλιά τείχη με τις τρεις
καμάρες, τους τύργους, τς σιτατοΟήκη κτλ. Τέ/.ος ταρατηρούαε έHoJ ατό τα τείχη σττ,
δυτική τλευρά, αρκετούς ανεαόαυ/.ους.
Β. Το κάτο^ τι^ήμα του τίνακα χ^ορίζεται σε τρια αερη. Στο κέντρο υτάρχει το
ακόλουθο υτόανηαα.
Ill(ustrissi)mo et Ecc(eilentissi)mo Sig(no)r Aivisi Mocenigo 2o Procur(ator) et
Capp(ita)n G(ener)al per la Seren(issi)ma Repub(lica) Vene(ti)a
Si condussero gP ardimenti di Hera a minacciar Giove fin sulle porte del Cielo et il furore
dei Titani O... mani a Suenara le mura di questa Sua Regia Terreste, gP uni, e gP altri
caderono fulminati, allassalto di quelli truno... il consiglo superno dentro il Recinto di tante
sfere inpenitrabili e qui dove io, dis... aperti i fianchi di Creta a tanti Urti fu sol inmobile il
riparo delle piu che celeste costanza di V(ostra) Ecc(ellen)za che con gloria inmortale ha
in supplicati fierissimi attachi non favolosam(en)te preservato la Corona a V... Giove di

10Γ). Παρό/.ο τον οε ο-ςαειολετα^ η αρίθμηση 82-ί) 'ι στο ίο'.ο το σγέοιο. τη συνεγίζοναε γ'.α την
καλύτερη κατανόηση της ανά/.νσης τον ντοανηματισμον τον.
ΤΛ ϋΕΜΠΊΚΛ τΚΙΧΙΙ ΊΊ)!' ΧΛΧΛΛΚΛ 263

questo Regno. Se la mia penna in si picciol ritratto non ha ben copresso un attione si
grande faro facilm(en)ta siusator... itre dalla fama med(em)a nel rappresentar la riesce
angusto spatio il mondo...
Candia adi p(rim)o Genaro 1650 S.No
Humil(issi)mo Devot(issi)mo at obligut(issi)mo Servitore
Filippo Besseti di Vemeda
Ingegnero Maggiore in Regno

Αριστερά του προηγουμένου υπομνήματος σγεοιάζονται ούο το[χες' μια στον

προμαγμόνα Martinengo και μια στο εξωτερικό 07ύρ03μα ττ^ς S.ta Maria (βλ. Πίν. 27a-
b).""'
Συγκεκριμένα η μεγάλη τομή έγει τίτλο: Profil della faccia del Bal(loard)o
Martinengo verso Giesu (Πίν. 27a. 1-a).
Oi ενδείξεις που αναγράφονται πάνον τομή αυτ/; είναι: parapetto (1), strada
coperta (2), contrascarpa (3), piano del fosso (4), banchetta (5), muraglia (6), parap(ett)o
(7), terrapieno (8), fosso (9), parapetto (10), Profil della Retiratta in detto Bal(oard)o (11).
Κάτοο από τ-qv τάφρο και τα τείγη στ^μειώνονται μ' εστιγμένη γραμμή οι στοές
των ανΟυπονομεύσεων με τις ενδείξεις*
Rami che passono sotto il Piano del fosso sino alia contrascarpa (12), contramina sotto la
banchetta (13), contramina dentro in mura (14).
Στη δευτερεύουσα τομή του εξωτερικού οχυρώματος ττ^ς S.ta Maria διακρίνουμε
τις παpακάτoJ ενδείξεις* strada coperta (1), fosso (2), Paleficata (3), scarpa (4), parapetto
(5), contramina d' alta (6), contramina bassa (7), rami (8) (Πίν. 27, a.2 και 27, a.2Ta).
Δεξιά του υπομνήματος, στο κάτω [JLεpoς του πίνακα, παρουσιάζεται μια τομή
στον προμαχώνα Βηθλεέμ με τίτλο: Profil Della faccia Del Balo(ard)o Betelem verso
Panigra (Πίν. 27 b.l και 27 b.l-α).
Οι ενδείξεις που αναγράφονται σττ^ν τομή είναι* Retirata in detto Balloardo fatto di
novo (1), parapetto (2), fosso (3), terrapieno (4), parapetto (5). Σττ^ν εξoJτερική πλευρά
διακρίνεται το κτιστό υιέρος του τείχους, muraglia (6), σττ^ βάσ"^ του οποίου εσωτερικά
υπάρχει Οολωτ*/; στοά contramina dentro la mura (7).
Στη βάστι του κεκλιμένου τείχους, προς την τάφρο, υπάρχει η banchetta στο
εσο^τερικό ττ^ς οποίας διακρίνεται πάλι θολωτ*/; στοά με ττ,ν ένδειξη contramina detta del

lOG. Οι τοαές tojv -ρομαχώνο^·» Mocenigo και Βηθλεέμ οημοσιεύονται ανασχεδιασμένες από τον G.
Gerola, όπ.π. iV, 1, εικ. 192-103, απ' όπου τις αντιγράφουμε.
264 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤον

vulgo cunicoli (8), ο-οία ανοίγονταν /sx\ feritoie (9).

χΛ-τζό την κυρία τάφρο κα', προς την αναγράφονται τα εξής" piano del fosse
(10), contrascarpa (11), strada copena (12), parapetto (13).
Κάτω ατό την τάφρο, τάλι ρ.ε εστ',γαένη γραααή, εικονίζονται οι στοές τ(:ον
ανθυτονοαεύσεοτ; - rami che passano sotto il piano del fosso sino alia contrascarpa (14).
Παρατηρούαε ότί ot στοές αυτές ετΓκo'.vcovoύσαv αε την υτόγε',α στοά της
banchetta. Π γραααίκή κλίαακα, αόνο γ'.α τ^ς τοαές. είναι 150 ζενετικά ζήαατα.
Τέλος σ' αυτό το τυ,ήαα του τίνακα σχεοιάζεται και αια οευτερεύουσα τοαή του
έχει τίτλο, Profil detto Mezaluna Moceniga nel modo che si ritrovava nel' atacco (lliv.
27 b.2 και 27 b.2-a).
Διακρίνου|αε σ' αυτέ;^ τις ακόλουθες τ;όείςεις· parap(et)o (1), contramina (2), fossa (3).

28.

Τίτλος
CANDIA.

Αρχειακή ένδειξη
BMV. 138.C.67. FRANCESCO COLLIGNON, Raccolta di cinque piante
topografiche della citta di Candia durante Γ assedio dei Turchi, Roma 1668, No 3.
Ετίτης TO ίδιο σχεόιάγραααα (αντίγραφο) βρίσκεται και στο BMC. - Stampe
Gherro, No 2603.'"'

Χρονολογία
1648-1()50.'

107. Αττο τον G. Gerola αναφέρεται ά/7νη σεφά αυ/7.ογής χάφτουν ατΐό οχυρουσεις της Κοήτης του
Collignon και oyi αυτή -ου -αρουσιάζουαε α' αυτήν τη αε/^τη. Βλ. Gius. Gerola, Monumenti
Veneti, τ. A, l, -j. 54. αΥετιτοαερής υ-οανηματισαος και ττλήρης περιγραφή του αγεοίου γίνεται για
TpojTr, φορά α' αυτήν τη αε/άτη.
108. Συνάγεται ατό το ότι οεν είχε ακό[χη τελειοόαει το φρούριο της Candia Nuova του κατασκεύασαν
οι τούρκοι και το οτοίο ολοκ/.ηρίόθηκε το IG5()· G).. και τηαείο (13) του υτοανή[αατος του ίόιου
αχεόίου. Παρά/άνηλα ταρουαιάζεται και η κατάστατς τ(:ον Οέτείυν τουν α[αυνο[αένο)ν και τoJV
ετιτιθε[JLέvcov κατά την TpojTr, τολιορκία. 1048-4'.).
ΤΛ ΒΗΜΠΊΚΛ ΎΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 305

Γεν^χές -αρατηρήσε^ς
Ιίίναι χα/αογραφία ε/^φρά γζω[χοίτισ[χεΊΤ^, οιαστάσείον 5(),() Χ 81),;! εκατ. Ο
^jozpic είναι στραααένος ττρος τα κάτω. κάτω αριστερά σγεοιασαένη Try -υξίοα,
ότου υτάρχει και η γραααική κλίαακα των 400 ζενετικοόν βηαάτων. Γτογραφή τάνω
στο σχέόιο οεν αναγράφεται.

Περιγραφή
Στο σχεόιάγραααα αυτό εικονίζεται και τάλι γ τολιορκία rr^c τόλης του Χάνδακα
(ΙΙίν. ::?8 και ::?8α). Αριστερά και δεξιά, σε ατλα τλαίσια, είναι γραααένο το υτόανηαα
το οτοίο έχει coc εξής.
1'7ΐό[χνη[Λα αριστερά
Α. Forte Grande chiamato S. Demitre e sue mezelune

B. Forte di Creva Core

C. Forte di Santa Maria et la Fressa

D. Forte della Palma

E. Opera Moceniga e meza Luna

F. Opera Panigra
G. Mezeiuna fra li fortini et revelino di S(an) Andrea
H. II Castello

I. II Molo

K. L' Arsenale

L. Baloardo et Cavaliere Zane

M. Baloardo et Fortificatione del Gesu'""

O. Baloardo e Fortificatione et cavaliere del Martinengo
P. Brechia al Gesu di Passi 40

Q. Brechia al Martinengo di passi 70

R. Baloardo del Betelem

S. Baloardo del Panigra

T. Baloardo S. Andrea
V. Fortificatione alia Tramata

I on. To γράααα X οεν γράφεται ττο 'j-oav^jj-a, ενώ στο σγέοιο υτοανηαατίζει τον -poaayojva Ιησού.
Αντίθετα το Μ υτοανηαατίζει τον τροιααχώνα και τον ετκ-ρομαχο^να Vitturi. II ετεξήγςσ-ς στο
Μ είναι /ανΟασμέντ.
266 1< >Λ.\ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

ΐ'7:ομ.νημί.α οεΈίά
1.Trindere e Strade coperte del nemico fat(te) Γ an(n)o 1649
2. Al(t)n atachi fati dal Nemico con trinciere Γ an(n)o 1648
S.Trinciere del Nemico

4. Alogiamento del Nemico

5. Bataria che bate il molo

6. Bateria che bate il Veturi""

7. Bateria che bate il Martinengo"'
8. Baterie vechie

9. Strade che conduchano alle valle

10. Strade che vano alle coline

11. Strade coperte

12. Coline ove ora e ritirato il nemico

13. La Fortezza de Turchi non ancora perfettionata la quale a il suo recinto atomo di muro
alto in circa trenta piedi ven(e)ti et di giro incirca mille passi veneti'"'
14. Aloggiamento del Bassa
Le trinciere fatte da Turchi deliniate al numero 1 et numero

2 sono di presente tutte disfatte

Συνεγόζεται η —ερ'.γραφή του σγεοίου αε αναφορά o■υγκεκp'JJLέvoJV στιαείο^ν tojv

o—ocojv η ονοαασία είνα'. γρααυ^νη τΛ^ω στο σγεοιο' η αριΟαηστ, είνα'. ττ^ς γράφουσας, σε
συνέγε'.α εκείνης του υττοανήαατος του σγεοίου.
Μέσα στην τιό/.η. εντός τε'//οόν. όεν τταρουσίάζεται κανένα στοΓ/είο εκτός αόνο ατιό
τ-Γ^ Fontana (15) κα: τις ονοαασίες CITTA VECHIA (ΚΟ και CANDIA (17). Ακριζοός
αυτά τα όύο ταήαατα ττ^ς πό/.ης γ/υρίζονται αε το τιαλιό όυζαντινό τείχος, το οτιοίο
-αρουσιάζεται τελείoJς σχηαατικά, ότιου όιακρίνονται οι τρεις κααάρες (18), το Voltone
(19) και το fontico (20). Στον -ερίόολο τ^ον τειχο^ν, έκτος από τον υποανηαατισαό που
αναφέρααε σττ;^ ~εριγραφής αυτής, αναγράφονται και τα εΗής* bocha del Porto
(21), Po(r)ta S. Zorzi (22), Po(r)ta al Gesu (23), Sortita al Martinengo (24), Porta del

1 10. Λεν ο'.ακρίνεται στον yjxz-r^ το Xo 6.

111 . Λεν οιακείνεται στον χάετη το Χο 7.
11.2. Στοιγεία γ'.α το υεούρ'.ο "Χέα Κάντ'.α'' ττου κατασκεύασαν ο'. τούρκο·, στον ο·.κ'.σμ.ό Ψορτέτζα.
νότια του Hpay./^io'j. ζλ. Itoxvva Στεριώτου, Χεα στοιχεία για το φρούριο tcov Τούρκκον ''Χέα
Κάντια" στον οικισ;αό Φορτέτζα του Ηράκλειου, "Κρςτικά Χρονικά", τ. ΚΣΤλ Ηράκ),ειο 1ί)8(),
σ. ΐ:Π-1Γ)1, Πίν. ΛΛ'-ΧΓλ
7:\ ηΙ':Μ':τικλ ίέιχιι τογχλχδλκλ jfw

Betelem (25), Porta del Panigra (26), Porta di S. Andrea (27), Porta del Tramata (28).
Ε-ίστ^ς η ένδειξη fosse αναγράφεται σε διάφορα στ^αεία τΓ,ς κυρίας τάφρου.
Στην εξοχή, στ' ανατολικά, διακρίνουμε τις ενδείξεις: fiume del Lazareto (29),
Sabionera (30), strada coperta naturale (31), strada coperta (32), Monte Giove (33), στα
δυτικά δε valle (34), pome di (i)ofaro (35), fiumara (36).

:>9.

Τίτλο:
CITTA DI CANDIA ASSEDIATA.'"

Αρχειακή ένδειξη
BMC. - II Regno tutto di Candia, delineato a parte a parte et intagliato da MARCO
BOSCHINI, Veneziano. Ε 1446, No 25." '

Χρονολογία
1048-i(;50.'"

Γενικές —αρατηρήσεις
II χα/οζογραφία με το σγέδιο της ττο/.ιορκούμενης 7:δ}ης του Χάνδακα έχει
διαστάσεις 43,5 Χ 57,0 εκατ. ΓΙ τόλη απεικονίζεται ως τοπογραφικό σχέδιο, ε'κο η
εξογή παρουσιάζεται στη σχεδίαστ, με κάποια προοπτική. Ο βορράς είναι στραμμένος προς
τα κάτο^ και η γραμμική κ).ίμακα το^ν 400 βενετικών βημάτοον σχεδιάζεται στο κέντρο
ΤΓ^ς νέας πόλης, μαζί με την "πυξίδα".

1 L3. Ο τίτλος είναι γρα|υαένοε -άνω ττο ίοιο το lyzoio.

1 14. Αναφέρεται ατιό τον Gius. Gerola, Moniimenti Veneti, τ. Α. 1, τ. 50. Γπάρχουν ό[χο)ζ και ά/7.α
αντίγραφα του ίδιου κο^δικα. όττο;; αυτό σττ^ Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας [BMV. - It.Cl. VI,
137 (= 6143)] και στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αθήνας, ό-ου τα σχεδιαγράμματα είναι
ε-ιχροοματισμένα, ενώ έχει γίνει και φίοτογραφική ανατύτεουση του κοόδικα αυτού, βλ. Τόττος και
Εικόνα, τ. .Λ' Αθήνα 1078, σ. 2()()-2()1, εικ. 14().
115. Συμ-εραίνεται ατεό τα αναφερόμενα στο υπόμνημα και τα εικονιζόμενα (πρβλ. και υποσ. 108 της
ανά/,υσης του Πίν. 28).
 3G8 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Το υτιόανηαα τζου συνοοεύει το σγέοίο αναγράφεται —avco στον ioio τον -τίνακα. σε
ούο στήλες (Πίν. 59 καί 59α). II αρ'.στερά το-τοΟεττ/ο-ένη στΓ/:Γ^ -τερ'./^αζάνε'. τα εξής.
Α. II forte grande chiamato S. Dimitri e sue mezelune
B. Forte di Creva Core

C. Forte di S.ta Maria, e la fresa

D. Fone della Palma'"'
E. Opera Moceniga e Mezaluna
F. Opera Panigra"'
G. Mezeluna fra li fortini et Rivelino di S. Andrea
H. II Castello

I. II Molo

K. L' Arsenaie

L. Baloardo et Cav(alie)re Zane

M. Baloardo et Cav(alie)re Vetturi
N. Baloardo e Fort(ificazio)ne del Gesu
O. Baloardo, Fortificat(ion)e e Cavalier del Martinengo
P. Breccia al Gesu di passi 40
Q. Breccia al Martinengo di passi 70
R. Baloardo del Betelem

S. Baloardo del Panigra

T. Baloardo S. Andrea

V. Fonificat(ion)e al Tramata
Z. Cinque Vascelli Venetiani contra tutta Γ Arm(at)a Turcha

II οεξ'.ά στήλη του υτιοανήαατος -τερΓ/,ααζάνει τα εξής:

1.Trinciere et Strade copene del Nemico fatte Γ anno 1649
2. Altri attachi fatti dal nemico con Trinciere Γ ano 1648
3. Trincieroni del Nemico

4. Allogiamenti del Nemico

5. Battaria che batte il Molo

6. Battaria che batte il Vitturi'"'

1 if). Λεν σημειώνεται τ^άνίο στο σ'/έοιο το D.

117. Λεν στ/μειώνεται τΛνω στο σχέο'.ο το F.
1 18. Λεν ο'.ακείνεται τΛνω στο σ'/έοιο το 0.
7:i liEMCriKA 77·:/Λ7/ TO}· ΧΛ.ΧΛΛΚΛ !2()ί}

7. Battaria che batte il Martinengo""

8. Batterie Vecchie

9. Strade, che condiicono alia Valle

10. Strade, che vanno alle colline
1 1. Strade coperte
12. Colline, ove hora e ritirato il Nemico

13. Fortezza nova de' Turchi

14. Alloggiamento del Bassa

15. Galere Barbaresche che attacarono li Cinque Vascelli Venetiani
16. II resto delT Arm(at)a TLirch(esc)a Contro li Vascelli Venet(ian)i

Ilavoj στο ίοιο το σχέο^ο oacoc στ/Λεκόνονται κα: ol/J/a υτιοανηαατ^σαοί, τζου Οα
τους αναφέρουαε αρχίζοντας αττό τ' ανατο/^κά, συνεχίζοντας Try αρίΟαηστ^ του
υ-οανήαατος τζου -ροχ^/^Οηκε. Κάτίο ατζό το -ρώτο υτζόανχαα οιακρίνουαε τις εκζo/iς
του FI(U)ME DEL LAZARETO (17). Στην "εριοχή της εξοχής, άvατoλικα-^
νοτιοανατο/.ικά τουν τειχοόν. στ^αεκόνονται ούο 7:αρά/7.ηλοι ορόαοι. Στον τζρώτο
αναγράφεται STRADA NATURALE COPERTA (18) και στο οεύτερο, νοτιότερα,
STRADA COPERTA (10). Ίός^ο ατΐό τον τυροααγοόνα της Σαα-ιονάρας (L), πέραν τΓ^ς
τάφρου, γράφεται η ένόειξη SABIONARA (:2()). Στη συνέχεια γύρω από τον οχυρό
περίόο/νΟ ΤΓ^ς πόλης, οιακρίνουαε τα εξ(:οτερικά οχυρώαατα των βενετών και τα
χαρακ(όαατα τοον τούρκ(:ον που κατασκεύασαν τα πρώτα χ^ρόνια ττ,ς πο7.ιορκίας (1()18-
70) και τα οποία αναφέρονται ανα/.υτικά στα υποανήαατα που προαναφέρθηκαν. Τέλος
εντός των τειχών στ^αεκόνονται η CITTA VECHIA (έ? 1) και η C1TTA NOVA (3.:?). -
Στο βάθος ΤΓ,ς εξοχής, προς νότο, όπου βρίσκονται 2η'κατεστΓ,[χένες οι σκηνές του
τουρκικού στρατοπέδου και το νέο φρούριο τ(ον τούρκοτΛ υψ(όνεται το ΜΟΝΤΕ GIOVE
(τζΤ) Ίδια κατα/ώαατα και σκηνές διακρίνου[α.ε ν' απ/χόνονται επίστ^ς προς τα δυτικά, (-λέχρι
Try vJAtaryx - valle - (:24) του Γιόφυρου. Στον ίδιο ποτααό, προς τα βόρεια, υπάρχει η Ponte
di Ofaro ('2Γ))''", στις εκβούνές του στγ^ παρα}έα αναγράφεται η ένδειξτ, fiumana (ίΒ).
Μέσα στην πό/^η δεν έχουαε π}ηροφορίες για ττ^ν πο'/.εοδοαική ττ^ς διάταξη, παρά
αόνο συαπληροοαατικά στοιχεία ττ^ς οχύρουστ^ς. Το παλιό τείχος αε τις νεώτερες
επεαβάσεις του, χο^ρίζει την CITTA VECHIA από τγ, CITTA NOVA. Στο τείχος αυτό
διακρίνουαε τις τρεις κααάρες που αετέφεραν το νερό σττ;^ xzrprr^ Try κεντρικής π/νατείας.

1 19. Λεν τηαειώνεται -avoj ττο t/zwj το 7.

Ιν.να'. η -ρίότη ρορά -ου αναφέρεται α' αυτήν την ονοαααία ο -οτααός Γιόφυρος.
570 lliAXXA ΣΤΚΙΊϋΤΟν

το Voltone xac το συ-^τίρότΓ/Λα το^ν σ'.τατιοΟηκοόν κα'. τ(:ον στpατoJvoJV.

Ατζό τις ττύλες του κυρίου oyyzo'j τζεριζόλου στ^αεκόνονται η PO(RT)A S.ZORZ1
(57), η PO(RT)A AL GESU (58). η SORTITA AL MART(INEN)GO (59), η PO(RT)A
DEL BETELEM (30), η PO(RT)A DEL PANIGRA (31), η PO(RT)A S(AN) ANDREA
(35), η PO(RT)A DELTRAMATA (33), ενώ στο στό'χιο του λ',ααν,ού 'jtAzjzi η ένοε'.ξη
BOCH(A) DEL PORTO (34).
Μία τε/νευταία -αρατ/^ρηστ^ ττου Οα τζρέτζει να κάνουαε είναι ότι ο τρόμος τχεοίαστ,ς
και τα αναφερόαενα α·το υτζόαντ^αα ή Tzivco στο σγεοίο είναι σγεοόν τζανοαοιότυτζα αε
εκείνα του σχεοίου 58 (Πίν. 58) της συ>7.ο^η/;ς του Franc. Collignon.

30.

"Γίτλος
CANDIA, Attachata dell' Arme Ottomane L' ANNO, M.D.C.IIL-M.D.C.IL.' ''

Αρχειακή ένοειΗη
BMV. - Mss It.Cl. VII, 200 (= 10050), sec. XVII.
Relazione della Mossa delle Armi Ottomane contro... Venetia, Γ anno 1645.
sino... 1669. No 40, cc. 87-88.' ·"·'

Χρονολογία
1048-1049.'

Γενικές παρατηρήσεις
Στο cc. 87 υπάρχει συνοπτικό ·κείαενο. το οποίο αναφέρεται στο σχεοιάγραααα
του ακολουθεί, έχει οε ojc εξής:

1:21. Ανασέοεται σ-την αρχή του υ7:ο;λνήαατος ττου είναι γραααενο 7:avfo ττο τχέοιο.
12:2. Αναφέρεται ατ-ό τον G. Gerola, Monumenti-Veneti, τ. A, l.cr. 4ί)-Γ)(), Q.. και Χρυσ. Τζομ.:τανάκχ,
Χάνοακαε. Η τιόλη και τα τείχχ, 1ί)ίΜ), α. 8()-(Sl . Ιΐροοτη οηαοαίευστ ;αε λετζτοαερή
υ-ο[ανηαατιο·;αό και τιλήρη τιεριγραφή γίνεται α' αυτήν τχ αε/iτχ.
123. Εικονίζει όαίος και τη ττρατιοάτική κατάατααη του Χάνοακα και της ευρύτερης τζεριοχής του 7:ερί
το 1()Γ)(). γιατί τταρουσιάζει ήοη κατατκευαααένη την οχυροάση της Χέας Κάντια, του τουρκικού
φρουρίου ττις υτιούρειες του Γιου'χτα.
ΤΛ ι{ι·:Μ':ίίκλ ίί·:ιχιι τογ χλ.χλλκλ '2 11

Attaco di Candia Γ anno 1649

Mentre il Cap(ita)n Bassa con Γ Armata capito alia vista di Candia, come altrove si e
rapresentato e Γ Armata Veneta tanto disiguale di Forze sotto il Canone e Porto della
med(essi)ma si va ricoverata da suoi Poni con Γ esercito Cussain Bassa e si accampb dalla
parte del Giofiro, per attacar da questa parte quelia piazza; 11 Cap(ita)n Gene(rale)
Mocenigo entro vi si ritrovava e de Com(anda)ndi Esteri I Co: Co(vanni) Batta
Coloredo... vi presedevva. Li lavori nemici contro li Bailoardi Betelem, e Panigra si
fumarono, e contro la grand' opera Moc(enig)o e Rivellino da essa coperto si estise li sfuzi
nemici. Piu di una volta rima(s)e presa da Turchi e ricuperata da nostri quelia gran opera,
et in quelle occas(sio)ni fece (a)pparir il suo Valore, e forza. Moresini Provved(ito)r delF
Armata con molti altri nobili sorti di... racquisso della med(essi)ma. Finalmente Avanzati
la stagione con le pioggie disperato Cussain di poter piu operare, si rittirb alii 9 di ottobre
a soliti po... e, levando il Canone et allogiam(men)ti e lasciando la Piazza, con la solita
gloria di esserci con tanto Vigore Gloriosam(en)te diffesa.
Στο cc. 88 είναί το αντίστοΓ/ο σγεοιο. σε τ,αρτί αε τυέννα και ακουαρέ/7^,
διαστάσεων 8i,5 Χ 58,0 εκατ. Ο βορράς είναι στραα[JLεvoς -ρος τα κάτω και η
γραααική κ/.ίαακα το3ν 400 βενετικών βημάτοον σχεδιάζεται κάτοο οεΗιά στον ττίνακα.
Στο κεντρικό, άvco στ^αείο του φύ/λου υτζάργζι οικόσ·Γ]αο.

Περιγραφή
Στα δύο άκρα του σχεδίου, δεςιά και αριστερά, υ-άρχουν τα υπομνήματα, που
έχουν ως εΗής (ΙΙίν. 30 και 30α).
Υπόμνημα αριστερά
(μετά τον τίτλο που προαναφέραμε, συνεχίζει)
Α. Castello

Β. Ροπο

C. Arsenali

D. Porta della Sabionera

Ε. Porta S(an) Zorzi

F. Porta del lesu

G. Porta di Panigran
H. Porta di S(an)to Andrea
I. Porta di Dermatan

K. Porta del Molo

L. Porta del Arsenal

M. Baloardo Sabionera
il2 liJA.WA ΣΊΊ·:ΐΜΐ>ϊ()1·

ο. Baloardo Vitturi

P. Baloardo lesu

Q. Baloardo Martine(n)go
R. Baloardo Betelem

S. Baloardo Panigra
T. Baloardo di Santo Andrea

V. Cavalier della Sabionera

X. Cavalier Vitturi

Z. Cavalier Martinengo
Rettirate fatte nelli Baloardi e Cortine

delle Mura della Citta

1. Rettirata della Sabionera

2. Rettirata del Vitturi

3. Rettirata del lesu

4. Rettirata del Martinengo

5. Rettirata del Betelem

6. Rettirata della cortina fra lesu & Martine(n)go

7. Re(ttira)ta della cortina fra Martine(n)go & Betelem
8. Re(ttira)ta della cortina fra Bettelem & Panigra
Fortificatione esteriore

9. Forte di San Demetrio

10. Oppera di Crepa Cuore

11. Oppera ha Como della Palma
12. Oppera Corrona di Santa Maria
13. Oppera ha Como Moceniga
14. Oppera ha Como Panigra
15. Oppera chiamato freza Cavalo
16. Revelin San Nicolo

17. Revelin Betelem

18. Mezaluna Moceniga

19. Revelin Panigra
20. Revelin San Spirito
21. Revelin di Santo Andrea

Rettirate de forticatione esteriore

22. Oppera Molina al fianco di San Demitrio

23. Rettirata di San Demitrio
ΤΛ liEXETIKA ΊΊ'ΊΧΙΙ TOl' ΧΛΧΛΛΚΛ '113

24. Rettirata fatta a Crepa Cuore

νττόμ,νημ,α οεΈιά
I lavori, & Trinciere e Batarie fatto del Turco, i Linie de
circonvaliat(io)ne & comLmicat(io)ne
25. Bataria che batteva il Porto

26. Battalia sopra nel Marulan

27. Bat(tari)a con 3 Canoni che batteva S(an) Demitrio
28. Bat(tari)a con 5 Canoni apresso il Sallamon
29. Bat(tari)a con 3 Canoni che batteva S(an) Demitrio
30. Bat(tari)a dentro di Crepa Cuore
31. Bat(tari)a dentro lavale per mezo di Crepa Cuore e la Palma
32. Bat(tari)a con quatro Canoni Sopra lavale
33. Bat(tari)a con tre Canoni che Batteva Palma
34. Battaria dentro lavale per mezo S(ant)a Maria e Revelin San Nicolo
35. Battaria con quatro Canoni che batteva a Santa Maria
36. Battaria con 4 Canoni apresso a San Lazaro
37. Battaria con Canoni quatro che batteva baloardo Bettelem fino al baloardo Panigra
38. Battaria con Canoni tre che bateva la cortina Bettelem

39. Battaria con tre Canoni che batteva Γ opera Moceniga

40. Battaria con Canoni tre che batteva Γ opera Moceniga
41. Battaria con sette canoni che batteva fra Bettelem, & Martinengo
42. Trinciere d' Aprochio contra S(an)ta Maria
43. Trinciere d' Aprochio contra Santa Maria e Maninengo
44. Trinciere d' Aprochio contra la Palma e lesu
45. Trinciere d' Aprochio contra al baloardo Vitturi
46. Trinciere d' Aprochio co(n)tra Crepacuore
47. Trinciere d' Aprochio contra San Demitrio
48. Trinciere d' Aprochio contra il Revelin bettele(m) e Opera a Coma e Moce(ni)ga
49. Trinciere d' Aprochio contra Γ op(e)ra Moceniga
50. Trinciere d' Aprochio contra il Revelin Panigra e Γ opera Moceniga
51. Λεν γράφεται στο υ-όανηαα, -αρό/νΟ "ου στ,αειώνεται στο σχέοιο'' *

124. Είναι οι γρα;α[αέ; tojv "/αοακίοαάτίον που οογάν^υααν οι τούρκοι κατά την πρώτη πολιορκία του
Χάνοακα (linee di circonvalatione).
2/4 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

riavoj στο ίοιο -ζο σγέοιο και κύρια σττ;/ εξοχή γύρο3 αττό zrry -ολιτεία εικονίζονται
οιάφορα κτ·/;ρια, ή G'jyy.zo^'r^xoL'zoL. ττοτααοί. χο3ριά και βουνά, τοον οτζοάον η ονοαασία
αναγράφεται ακριβώς οίτ:}^. Έτσι οιακρίνουαε α-ό τ' αριστερά (ανατολικά) τα ακόλουθα
(συνεχίζεται η αρίθαχστ^ του υτζοανήαατος).
Πάνο3 στην ακτή υτάρχει το Lasareto (Γ)2). ενοό στον ίόιο άξονα τρος την ενόοχώρα
και ·η εκκλησία της S.ta Veneranda (53). Δυτικότερα τρος την τόλη, οιακρίνουαε έναν
τοτααό οίτ}^ στον οτοίο εικονίζεται σύνολο κατοικιοσ/ και -η ένόειξ-η c(asa)l Cazaban (54).
Στα νοτιο-νοτιοανατολικά, τάντα στον άξονα της κοι/ζίιόας του Κατσαατά, οίτ/^ σ' ένα
κτηριακό συγκρότη'ϋΐα αναγράφεται η /^ξ*η Salamo (55). Στα νότια της τόλης
τηαειοόνεται τρώτα η εκκλησία της S.ta M(ari)a Diavatini (5(0 και εκείνη της S(ant)a
Venera(n)da (57). Ακόαη νοτιότερα, τάvco στους λόφους ατλοόνεται η FORTEZZA
CITTA DELTURCO (58), η Χέα Κάντια, την οτοία ακριβούς αυτήν την ετοχή, αετά την
τρώτη πολιορκία των ετοόν 1(348-43, οργάνο3σαν οι τούρκοι. IMvoj από την Φορτέτζα
το^ν τούρκων υψώνεται το ΜΟΝΤΕ GIOVE (53). Στα όυτικά του Χάνόακα συναντάμε
πρώτα il Giofiro Fiumana (ϋΟ) και στη συνέχεια τον Xeropotamo ((il).

31.

Τίτλος
CANDIA. Parte della cinta fortificata della Citta con baluardi, revellini, tenaglie e
foni distinti con lettere e numeri e le trovano spiegazione in iegenda.'' '

Αρχειακή ένοε^ξη
ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 1096, diseg.].'"'''

Χρονολογία
1(354, 1 Μαρτίου.'''

Ι:.?Γ). Ο τίτλος -ερ'.γράφεται στην καταγ/όρηση του σχεο'.ου. στον αντίστοιχο κατάλογο του
9(.υτογρα9'.κού ταήαατος του ASV.
1:2(). Λεν αναφέρεται α-ό τον G. Gerola, ΙΙρο3τη όηαοσ'.ευση κα'. λε-τοαερής -ερ'.γραφή γίνεται σ' αυτήν
πς [α.ε/£τ"ς.
1:27. Αναφέρεται -avco στο σχέόιο.
ΤΛ lil'^MCTIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 2 iΟ

Γεν/κές τ:αρατηρήσε'.ς
Στγ;; καταχώρηστ^ του σγζοίου στο oojToypao'.xo αρχείο του ASV, αναφέρεται ότι
ο συντάκτΓ^ς του σχεοίου είναι ο ^,'^-'οοστός αηχανικός και ε7:ιϋεcυpχrΓ^c οχυρώσεουν του
Χάνόακα Filippo Bess.di Verneda. Ιόίναι σχέοιο ττάνοο σε χαρτί αε ττέννα και ακουαρέ/7^,
όιαστάσεο3ν 43 Λ) Χ 35,",? εκατ., το ζορρά στραααένο "ρος τα κάτο3 και τ*γ^ γραααική
κ}νίαακα tcov 50() ζενετικοόν ζχαάτουν στο κάτου κεντρικό [oipoc του φύ/Χου. Το σχέοιο
συνόόευε αναφορά του Vemeda.'"^

ΙΙεριγραφχ
Το σχέοιο εικονίζει ένα ταήαα tcov τειχοόν του Χάνοακα, αε τις κύριες εHcoτεpικές
οχυρ03σεις -έραν τςς τάφρου, ενοό στη y0poj εΗοχή "αρουσιάζονται ορισαένα κτίσαατα και
κατασκευές "ου ενόιέφεραν τον "'σχεοιαστέ/' (Πίν. 31 και 3 Ια).
Ilavoj στο σχέοιο υτάρχει υ-οανηαατισαός, αε τις αναλυτικές ε-εςηγ·Γ^σεις ν'
αναφέρονται στο υτόανηαα τζου είναι γραααένο στο άκρο, οεξιά του -ίνακα και το οτιοίο
έχει οος εξής.
TAVOLA DI LOGHI REMARCABILI NELLA ΡΙΑΝΤΑ

Α. Baloardo Martinengo
Β. Baloardo Betelem

C. Bai(oard)o Gesu
D. Bal(oard)o Vitturi
E. Bai(oard)o Panigra
F. Cavalier Maninengo
G. Cavalier Vitturi

Fl. II forte S.t Dimitri

1. Oppera di Crepacore
K. Oppera di Corna della Palma
L. Revelin S.t Nicolo

M. Oppera Corona S.ta Maria

N. Revelin Betelem

O. Mezaluna Moceniga
P. Revelin Panigra
Q. Oppera Coma de Panigra
R. Oppera Coma Moceniga spiagnata

\'2H. ΙΊ αναφορά αυτή ζοίτκεται σζ lilza του ASV, η οποία οεν οίοεται για ;αε/άτ·ς.
 376 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤον

5. Chiesa di S.ra Veneranda Ruinata

T. Chiesa della S.t Gio(vanni) ancora in piede

2. Trinciera no(va)mente fatta da Turchi distante del Baloardo Marti(ne)ngo 440 passi
veneti la qualle fa dubitare dattaco contra il detto BaI(oard)o Martinengo et Betelem
3. altra picciol trincera piu avan(cata)... il giorno d' hoggi
4. altra trinciera contra S.ta Maria principiata da novo con una picciol piazzetta segnata
(5) della q(ua)le potrebbe dubi(tare)... esser fatta per coloccare mentre linimico ne fusse
provisto''"'
6. Trincere seche del secondo attacco gia spianate

Sin il giomo dhoggi primo marzo 1654 s(i)no li nimico non a fatto che si sop(r)a...
solam(en)te

Στο ί$ίθ σγέοίο τζάντα vsxi τΑνω oltJj τη γρααα'/κή yjl[j.ay.0L αναγράφοντα'. και τα
zcrc

La trincera segnata 7 e sta descopena doppo esser fatta da novo.

La trincera segnata 4 fu spianata dalT Conte Sirosich...
Ale quatro bore di notte adi 2 marzo 1654
Πέραν το^; αναοερο|χένο3ν στο υ-όανηαα του σχεοίου ττου τροσο'.ορίζε'. κκνήσε'.ς
τoJV ούο [jLayo[jL£vojv 7z'/\E'jpojv σε ορισαενη χρον/κη ττερίοοο. Οα είναι να
-αρατηρήσουαε και τα εξής.
Οι ''υ-oχoJpήσεις" και ''α-οκοττές'' τειχο^ν - ritirate, tagliate - ττου είγαν
οηαιουργτ^Οεί στους -ροααχώνες (D), (C), (Α), (Β) κατά την τρο^τη τερίοοο τηε
-ολιορκίας (11)48-40). είναι χρήσιαο να τις λάζουαε υτόψη. γιατί ατοτελούν
σηααντικές τεχνικές ετζεαβάσεις στο κύριο σο^αα- το^^ ripoaayojvojv. Λεν είναι ακόατ
γν(:οστό -ο^ς και αν αυτά τα ρήγαατα αποκαταστάθηκαν, καΟους και ττοιές ετι-τοόσειε
είχαν στην κατάσταση του τεεριοολου το^; τζιγων, όττο^ς οιααορφώΟηκαν και
οιασά)Οηκαν [^.έχρι σ'Γ/αερα.
Ετϋίστ^ς -ρέτεει να στ^αεα.οσουαε οτι στις ετιη/υαατουσεις της cortina Vitturi (D) -
Ιησού (C) οιακρίνεται ένα αικρό εκκ/χσάκι, εν(ν στη ζάσΓ^ τίυν ε7:ιχο^αατο3σε^νν του
ε-ιτιροααχο^να Martinengo (F) -αρατΓ^ρούαε το άνοιγαα κάποιας υπόγειας στοάς, αιαε
οιόοου (sortita) που αναφέρεται και σε προηγούαενα σχεοια.

120. Λεν ο'.ακοίνετα'. axpioco; τεου είναι γραν.αένη η ενοειετ, (.>). ίενυε κοντά στο S και 4,
ΤΛ Ι{Ι':.\Ί':ίίκλ τειχιι roy χλχλλκλ -277

:ι·>.

Τίτλος
ΡΙΑΝΤΑ DELLA CITTA DI CAND1A INS1EME LA FORTEZZA ΕΤ CAMPO

TURCO.'"

Αρχειαχή ένοε^Ηη
BMV. - Mss. It.Cl. VII 200 (= 10050), sec. XVII.
Relazione delia mossa deile Αιτηί Ottoinane contro la Serenissima Repubblica di
Venezia... Γ anno 1645 sino Γ anno 1669. No 103, cc. 213-214.' "

Χρονολογία
1 () () (), 13 Σ ε - τ ε αζ ρ ίου.

Γενικές παρατηρήσει
Στο CC. 213 υπάρχει επεξηγΓ^αατ',κό κεί[χενο για τα γεγονότα και τις κινήσεις τcov
στρατευαάτοον γύpOJ από την πόλη, ιστορικά οεοοαενα που εικονίζονται στο
σγεόιάγραααα που παρουσιάζεται. Το κείαενο αυτό έχει ίος εξής.
Combatto sotto Candia Nova Γ Ano 1660

Conoscendo per pratica il Cap(ita)n G(e)n(era)l Moresini, et li Comand(ant)i francesi la

difficolta di ocupar la Canea gli socorsi dal Campo loro di Candia nova sopra venuto(li)
deliberarono imbarcar le Genti, e portarsi ad' Attacar quel Posto, indebolito per la
mancanza de suoi, come si e detto; Favoriti da progreso vento arivarono cola quasi
p(ri)ma, che il Bassa, se ne fosse aveduto, che fossero partiti; Adi 17 Sett(embr)e uscirono
di Candia 5500 Fanti, e 350 Cavalli mentre che nel campo Turchesco, non vi si ri trov(an)o
piu di m/3 (3000) p(er)sone; Per la fretta dell' operare non erano corsi li ordini oportuni,
per quelli avid(am...)i che potev(an)o sucedere; L' avanzarono perb in doi linee sempre
facendo ritirar li Nemici con ocuparli una Batteria loro di otto canoni; Invece di

130. Κίνα'. 0 κύρ'-ο; τίτλο; τον νκοανήαατο; -ον ε'ίνα'. γραααένο -avoj στο ίοιο το σχέοιο.
13 1 . Αναφέεετα'. α-ό τον G. Gerola, Monumenti Veneti, τ. Λ-L σ. V.l-.vO. 1ο-ίση; zyz'. οηαοσ'.ενΟεί στο
Venezia e la difesa del Levante, σ. 1(')8. sell. 264 και ατζό τον Στεο. Σ-ανάκη, Μνταεία Κρητικής
Ιστορίας, τ. VI, Πράκ/.ειο 13/1), σ. 18'ι-]8Γ). όπου -αρουσιάζεται η μεταγραφή τον
ν-ομνήματος. Ο έλεγχος, ο πλήρης σχολιασμός και η ταύτιση τον νπομνηματισμον τον σχεοίον
γίνεται για -ρο'ιτη φορά σ* αντήν τη με/^τη.
 2' 78 ΐϋΛΧΧΛ ΣτκρκηοΓ

pro(j)edire, si diedero li soltadi al spoglio del Campo, et alia rapina..., onde osservati da
Turchi che dalT alto li mirav(an)o calarono in n(ost)ro non piu di 30 cavalli dando sopra li
piu avanzati, che posti in sconpiglio... si diedero a vedere vi fosse tutto il grosso... de Turchi
soφaveπuto. Li Turchi, che fugivano p(ri)ma stimavano, questa strat(o)gema militare, ma
assicuratessi del Panico... de Cristiani, si riunirono alP incalzo... loro in modo che atteriti
li nostri, sin nelle fosse di Candia furono perseguitati e tagliati mancando 700 de nostri, e
piu d' altretanti francesi.

ΙΙερίγραφή
Στο cc. 514 ζρίσκεται το σγεοίάγραααα τιου -αρουσιάζεται σε χαρτί αε 7:έννα και
ακουαρέ/Λα (το χαρτί βρίσκεται -avoj σε τέ/7.α), οιαστάσεο^^ 4(),5 Χ 75,0 εκατ. Ο
βορράς είναι τζάντα στραααένος ττρος τα κάτco. Στην κάτοο ττ/νευρά του φύ/ά.ου του
σχεοίου, [χέσα σε —ερίτεχνο —/σιίσιο, αναγράφεται το υττόανηαα. Στο κεντρικό, στενό
ταήαα υπάρχει ο τίτ/.ος και ο υπότιτ/νος, ενοό η κλίαακα που στ,αειώνεται στην ίόια
πλευρά, κάτο3, είναι τοτ^ 700 βενετικοόν βηαάτο^ν. Το ίόιο υπόανηχα κατανέμεται σε
τέσσερις στή/.ες αριστερά και τρεις σπςλες οεςιά του τίτλου. (Ιΐίν. ,Ί5 και Η5α).

ΡΙΑΝΤΑ DELLA CITTA D1 CANDIA

INSIEME LA FORTEZZA ET CAMPO TURCO

Con Γ ordine di Battaglia come fii Attacatta dalle Truppe della Ser.ma Repub.a unite quelle
di Francia li 17 di Settembre 1660 commandate dal Sig.r Prencipe Almerico
DEDICATA

Air Il.mo & Ecc.mo Sig.r mio Sig.r Col.mo il Sig.r FILIPPO BON
Proc.r di S. Marco

Αριστερά
TAVOLA DELLE COSE NOTABILI

g' στήλη β' στήλη

Α. 11 Castello Μ. Baloardo S. Andrea
Β. II Porto Ν. Baloardo Panigra
C. Arsenali 0-. Bal.o Betelem
D. Porta del Molo P. Bal.o Martinengo
E. Porta del Tramata Q. Bal.o Giesu
F. Porta di S. Andrea R. Bal.o Vituri

G. Porta del Panigra S. Bal.o Sabionera

7:\ lucM-yriKA τκιχιι τονχλχλλκλ :>79

Η. Sortita di Betellem T. Mezo Bal.o delli Arsenaii

I. Porta di Giesu V. Cavalier Martinengo

K. Porta di S. Giorgio X. Cavalier Vituri

L. Pona della Sabionera Y. Cavalier della Sabionera

0 στηλη
2. La Fossa 13. Op.a a corna Panigra

3. Falsabraga 14. Revelin S. Spirito

4. Forte S. Dimitri 15. Ridotto di S. Andrea
5. Opera Molina 16. Freccia S.ta Maria

6. Opera di Crepacor aband(onat)a 17. Freccia Bembo

7. Opera a como della Palma 18. La gran Freccia Moceniga

8. Revelin S. Nicolo 19. Trinciere del Pompeo
9. Opera a corona S. Maria 20. Lazareto
10. Revelin Betelem 21. La casa rossa
11. Mezaluna Moceniga 22. La chiesa
12. Revelin Panigra

α' 'ττηλη
23. La Fortezza del Turco detta Candia nova fata da loro doppo li attachi di Candia. atomo
e posto il Campo
24. Colina dove alogia il Visir con li Spahi
25. Altra colina dove alogino i Rumelioti
26. Alogiamenti di Gianizari
27. La Moschea
28. 11 Giriti dove s' esercitano li Turchi
29. Corpi di guardia stabiliti de 50 Turchi
30. Corpo di guardia nella Vale di Giofiro
31. Le truppe nostre che marciano dalla Citta di Candia verso il Campo in doi Colone

6' στήλη
32. Monticelo dove le Truppe fecero alto e se posero in Bataglia
33. Le Comp(ani)e delle Guardie di S.A. con li Drag(on)i
34. Reggimento Dartoif
35. Com.a de Cavalli di Garena
 380 lUAXXA ^TI-.I'ILJTOV

50. Torette delle Monitioni della Polvere

51. Quartier Grande di S(an) Zorzi

52. Quartier della Taiia (Italia) cola fontana Ebraica del Moise?
53. I tre quartieri co(n) tutti li altri
54. Bresaglio dove si tira I scolari di bombardieri
55. Monast(er)o novo di S(an)ta Maria Acrotirgiani· p(er) le monache greche
56. La Ruga maestra con le sue boteghe e con le magazeni del sale e con la Chessa
principiata di S(an) Rocco
57. Le stile dove corono li Kavalieri AlaQuintana

Όσον αφορά τ',ς ioizc τ'.ς oyjjpojac.c -αρουσιάζει τα ήοτ, γ/ωστά ταήματα τοο κυρίου
οχυρού —ερ'.βόλου του Χάνοακα. Μοναοικο εξιοτερ'.κο οχυρό παρουσιάζετα', το φρούριο του
Αγίου Δημητρίου (45). γεγονός τεου α-οόε'.κνύει rr, χρονολογική το-οθέττιστ, του σχεοίου
—ριν από το 1G4G, οπότε άρχισαν να κατασκευάζοντα'. τα υπό/.οιπα εξίοτερικά οχυρά.
Από τα οημόσια κτΓ^ρ'.α που ε'.χαν χρησε'.ε στρατκοτΓκού χαρακτήρα επισημαίνουμε
το πλήθος rojv συγκροπί;ρυάτουν το3ν στρατίονουν. ο! οποίοι ό',ακρίνονται και από τον τρόπο
της σχεοιαστικής απόόοσ·/^ς τους (ίίιν. ()3.ul, ι);^, 53, IV). Είναι ίσως ο μοναοικός
χάρτης του Χάνοακα που ανασερε! τοσο Λεπτομερειακά αυτα και ά/Αα οτ,μοσ'.α κτήρια
Μί ΜΊΟαίί· 3Μι)ΙΜΊώ'/βΓΙ.
Ένα ά/Αο κτήριο που υπομνηματίζεται για κρώ—η φορά είναι το σκοπευτήριο -
πεοιο βολής, όπου σκόπευαν (ασκούνταν) οι εκπαιόευορ.ενοι ρ.αΟητές - πυροβολητές (Πίν.
()3 .54). 'ίούτο εκτεινόταν στην εσίοτερικη π).ευρα της cortina μεταξύ τουν πρου,αχοόνουν
Παντοκράτορα - Αγίου Ανορεα. Στον ίοιο οε χουρο υπήρχε και η Αέσγη των
Πυpoβo7.ητόJV. Επίσ-ος για πρι·>τη φορα σΤιΟ.εκονεται το κτήριο όπου επεξεργάζονταν -rr;v
πυρίτιοα (Πίν. G3.4G) κοντά στο μοναστήρι του Αγιου Δημητρίου, σττ,ν περιογή του
προμαχώνα S.to Spirito.
Κ)^είνοντας αυτήν τη σύντομη περιγραφή αξίζει να τονίσουμε ένα μοναδικό στοι/είο
που jjjap βοηθά να σχη|αατίσουμε ακόμη πιο ανάγλυφη ττ,ν εικόνα ολοκλήρου του
οικιστικού συνόλου του Χάνδακα. Είναι η /^επτου.ερέσταττ, σχεοίαστ, ijt£ αξονομετρική
προοπτική όλων τουν κατοικιουν και των οικοδομικοόν τετραγoJVOJV. |χε διάκριστ, του κάθε
κτίσματος, με στοιχεία των οψεουν τους. τουν αυ/.ojv και τoJV κήπουν. Η σχεδιαστική
ακρίβεια στα μ·>/·Γ(μεία γίνεται ακόμη μεγαΖουτερη. Το ενδιαφέρον και η μοναδικότΓ|τα αυτού
του τρόπου ττ,ς σγζοίοίΤΓ^ συμβα/Αει εξαιρετικά στην παραπέρα έρευνα όλο)ν τουν
μνημείων του Χάνδακα, τοσο αυτουν που χαΟηκαν για πάντα και έχουμε μόνο ιστοοικές
μαρτυρίες, όσο κι αυτοόν τουν εϋναχιστοΑν που ακόμη διαττ,ρούνται με περισσότεοες ή
λιγότερες α/Α.οιο)σεις.
T'.i ιιι·:.\ι·:ίίκλ teixii του xas±\k.\ 381

G'l.

Τίτλος
Original Plan der Festung Candia gezeichnet in den Jahren 1666-68 von
Generallieutenant Hans Rudolf Werdmiiller."

7νρχειακή ένοειξη
rrjc Ζυρίχης.'

Χρονολογία
J(;0C.-()8.

Γενικές -αρατηρήσεις
Η -εριγραφή του ρ^ωστού 7.άρ~6 Werdmliller για τον Χάνδακα (Πίν. 64
και ()4α) XGc.~ac ~e}s£'jTG<.!.GC —ερ',οοο Y',ve—o:'. ct—o —lc -p^cocr-rEc
0Τ|ΐα.07ΐεύ7εΐ-ς χαι ανατυ-ίότεις του και όχι ατςο το -ριοτότυκο. Μ επανάληψη [αιας
—QCpovTrlcx-Trr^ii — xrct!. ττ" ot-j-trrj-; "τγ^ . Tts.sLos'.'ilotj.si-Trj Gt "x.-jsvojc
οργά-ν(υ·3-Γ|ς, κρίΟΓ,χε crv-o—',υ-ο να γίνει γΐάτι γ fio^.v ιαεγιχ/,-Γ, ακρίβεια εγρ ·ν—ό
κλίαακα σχεδιαστές tcov οχυρωματικοόν έργιον, α/λα και η πολύ παραστατική απεικόνιστ,
του συστήματος tcpjv υπογειιον στοούν ανΟυκονομευστ^ς - contramine - στον κύριο οχυρό
κερίβοΛο και στα εξ^υτερικά οχυρά, βοτ,ϋουν να οιασταυρεοσουιαε για ιαια ακόαχ φορα τις
π/ηροοοριες υ.ας για στ,ϋκίντικές θέσεις η κτι^ρια, καΟους και τΤιν πο/^εοδομική οργάνο^στ,
του Χάνδακα εκείνη ττ^ν κερίοοο· πληροφορίες που έχουμε συναντήσει στα κυριότερα

II παρουσίαση του χάρτη αυτού γίνεται με όαση τα στοιχεία ττου δημοσίευσε ο G. Gcrola στο
πεντάτομο έργο του Monumenti Venetl nell' i.sola cli Creta, τ. A-1, πίν. 3 και αναδημοσίευσε ο
Στέργιος Σπανάκης. ίΝΙνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI, ΙΙράκλειο 1976.
Δημοσιεύθηκε επίσης χ,ιορίς σχόλια στις μελετες, Χρυσ. ϊζομ-άνακη, Η παλιά οχύρουση του
Χάνδακα, ,ΛΟήνα 1985, εικ. 16, της ίδιας. Οι χαμη/,ες πλατείες τουν προμαχώνων των
βενετσιάνικουν οχυριόσεων του Χάνδακα, τεχνική Εκοοση 1'ΠΓΙΟ, τ. Β', Αθήνα 1987, σ. 105,
εικ. 1. της ιδίας, Χάνδακας, Η πόλη και τα τείχη, 1996, σ. 288-589 και Venezia e la difesa
del Levante, da Lepanto a Candia, 1570-1670. Venezia 1986, Κατάλογος της έκθεσης, σ. 102, εικ.
7.

3. G. Gerola, όπ.π., τ. Α-1, appendice. σ. 51, LVI.

382 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

σγεοίαγράααατα τζου ήοη ~εριγοάφηκαν. Το γεγονός οζι ο γάζτΓ^ζ αυτός σγεοΆστΓ/.ε [i£
τ^.ς υτΐοόείξεις καί ττ;-' ευΟύντ^ ενός ατζό τους κυριότερους ανοότατους στραταοτ'.κούς
αξιωματούχους τιου υ—ηρετούσαν τς Γαληνότατη στον Χάνόακα τςν τελευταία και 7:ιο
όρααατική περίοόο τςς τζο/^ορκίας, είναι η καλύτερη ίσο3ς ε^ρρύηστ, για τςν ακρίόεια και
ττρ^ αξιο-ιστία το^ν στοιχείίον -ου εικονίζονται σ' αυτό το σχεοιάγραααα. Σ' αυτγ;
λοι-όν τη σύντοαη ανακεφαλαίίοστ^ το3ν όεόoαέvoJV -ου -αρουσιάζονται στον χάρτη του
Werdmliller θα ε-ικεντρα>σουαε την ανά/ουσ*/^ αας στα oχυρoJαατικά έργα και στα κτςρια
-ου είχαν άαεσ-/^ σχέστ, αε τ-ςν στραταοτική οργάνο3σ·Γ^ ΤΓ,ς -ο7.ιτείας. Παρά/άη/^ Οα
α—οόείξουαε ττρ^ ακρίβεια σε, υ-ό κλίαακα, ακριβές το-ογραφικό σχέοιο (υτΐόβαΟρο) (ΙΙίν.
()4β).

Περιγραφή
Στον κύριο οχυρό -ερίβο/.ο του Χάνόακα. του οποίου η χάραξη είναι ακριβέστατη,
εικονίζονται και όλες οι ε—εαβάσεις τοον ααυντικών έργοον -ου έγιναν τα τελευταία,
κρίσιαα χρόνια ττ^ς πολιορκίας (ΙΙίν. (Γι. ()ύα). ^νναφερόααστε στις "γραααές
υ-οχούρηστ^ς" - ritirate - -ου κατασκευάστηκαν στους -ροααχοόνες της Σαατζιονάρας.
του Vitturi, του Ιησού, του Martinengo, τςς ΒηΟλεέα. καθώς και στο φρούριο του Λγίου
Ληαητρίου. Στο στ^αείο αυτό θα είχααε να -αρατςρήσουαε ότι ενώ εικονίζονται οι
"γραα[αές υ-οχούρηστ^ς" α-ό τις -ροότες φάσεις της τζολιορκίας (στους νότιους
-ροααχούνες τ'ςς -ό7.ης) α/Χά και τα τελευταία ααυντικά έργα στον -ροααχοόνα της
Σαα-ιονάρας. στον ά/Χο αόύνααο -ροααχοόνα του Αγίου Ανόρέα όεν εικονίζεται κααιά
"γραααή υ-οχοόρηστ^ς" και είναι ^η-'OJστό ότι υττήρχαν -αρόαοια έργα. Θα /άγααε ότι ο
WerdmUller α-εικονίζει ε-ι/^εκτικά ορισ|χένα θέαατα. -άντα αε αεγά/χ ακρίβεια.
Ε-εξή^Γ^στ^ όαoJς του γεγονότος αυτού θα α-ορούσε να γίνει αόνο αετά αττό έρευνα και
αε/άτη το^ν -ιθανούν αρχείοον του στρατηγού ή ά/άχυν αρχειακοόν πηγοόν στς Βιβ/.ιοθήκη
ττ^ς Ζυρίχης και α/Χού.
ΓΙαρατηρούαε ε-ίστ^ς ότι ο WerdmUller όεν -αρουσιάζει καθό/.ου τςν κατάστασ-ς
στςν εξοχή, ατεό τα τείχη και τις θέσεις του τουρκικού στρατού. Πιθανά να τον
ενόιέφερε εξίσου, ίσοος και τζερισσότερο, η -ο7.εοόου.ική ορ^άνωτΓ^ ΤΓ^ς τειχισ|Jιέvης
-ο7.ιτείας, αια τακτική -ου -αραττ^ρήσααε να ακολουθεί και ο Vincenzo Coronelli στα
όικά του σχεόιαγράααατα για τον Χάνόακα.
Ένα ά/ά.ο στοιχείο του χάρτη αυτού, τςααντικό. είναι το όίκτυο τίον υ-ογείίον
στοούν ανθυ-ονόαευσ-ςς - contramine. Ιό-ιστ/ααίνουαε και πά/.ι την τέλεια έ/λειψη
-αρόαοιου συστήαατος στο ανατολικό ταήαα το^ν τειχοόν α-ό τον -ροααχοόνα τςς
Σαα-ιονάρας έο^ς και τον -ροααχώνα Vitturi. Ιίαρά/ληλα βλέ-ουαε ότι ε/.άχιστες είναι
οι στοές (μόνον ένας όιάόρομος. χηορίς όιακ/ναόίόσεις) στο όυτικό τμήμα ατζό τον -ρο-
ΤΛ ϋΙ'λΧΕΊΊΚΛ ΊΈίΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 383

ααχώνα του Αγίου Ανορέα zcoc εκείνον του Panigra. '

Ατΐό τα κτ/;ρια ή συγκροτΓ/χατα τζου ε'/κονίζονται αέσα στΓρ-* τζόλη ετζ^οτ^ααίνουμε
ιοιαίτερα τα ακό/^ουΟα:
• το κτΓ,ριο ότζου επεξεργάζονταν τγ;^ -υρίτ'.οα καί τους γειτονικούς στρατο^νες
του Αγίου Ανορέα (58, 51)),
• τον ατρατώνα του στρατΓ^γού WerdmUlIer (44), νότια του αονασττ^ριού του
Αγίου Πέτρου,
• τις φυλακές σ' έναν αττό τους -ύργους ττ^ς κεντρικής ττύλης το^^ αεσακονικοόν
τειχοόν, του Voltone (33),
• τις κατοικίες των Οησαυροφυλάκων (Camerlenghi) και όχι τίον συα^ούλων,
τ.ίσω και ανάαεσα ατζό τους Οό).ους των αρσανάόο^ν και τις οεΗααενές του Zane
(4τ>),···
• τις όηαόσιες α-οΟγκες Tiavoj στον ανοικτό χό)ρο του Πεόίου του Αρεοος, αεταξύ
τοον στρατώνοον του .λγίου Γείοργίου και της οαοόνυαης -ύλης στην ανατο/^κή
-λευρά τίον τειχών (50),
• την -υριτιόα-οΟήκη (51) κοντά στην -ύλη του Ιησού και τον -αρακείαενο
στρατοόνα (5:2),
• την -υριτιόα-οΟήκη (53) κοντά στον -ροααχοόνα του Martinengo,
• τΓ^ν -υριτιόα-οθήκη (5(0 κοντά στον -ροααχώνα και την -ύλη της Βηθλεέα
και τον -αρακείαενο στρατ03να (55),
• τον χοόρο όττου υ-ήρχαν οι κατοικίες τοον -ρονοητών του ιπ-ικού (57), κοντά
στο αοναστήοι rrc Αγίας Αικατερίνης του Σινά,
k Ik / - ί · k ί -

• το -εόίο βολής - άσκηστ^ς - τoJV ααΟητών του -υροβολικού (ϋ1), κοντά στον
-ροααχοόνα του Panigra (Παντοκράτορα) και η αντίστοιχη Αέσχη - Loggia -
(()(}) λίγο βορειότερα.

4. Θα -ρέ-ει να υ-ενΟυ[αίσου;αε ότι τελικά είχαν κατασκευαστεί υτΐόγειεε ττοές ανθυ-ονόαευσ-ςς σσςν
-εριο'/ή του κυρίου ογυρού -εριόόλου α-ό τον -ρο[ααχοόνα της Σααπιονάρας 0coc του/άχιστον το
"-λευρό" του Αγίου Φραγκίσκου. O-coc αναφέρουν όέόαια οι τεχνικές εκθέσεις είχαν κατασκευαστεί εκ
το/^ υστέροον και όχι ες αργής της ανέγερσ-ςς τ(.ον τειχ(:ον. Ισ^υς η α-εικόνισς τoJV στοών στο σχεόιο
του WerdmUlIer να αφορά μόνο το κανονικό όίκτυο το^ν στοών -ου κατασκευάστηκαν [χε τςν
ανοικοοόμησς του κάθε τμήματος τίον τειχοόν ή έστοο εκείνες -ου είχαν κανονική κατασκευή [χε κτιστό
θό/,ο και όχι εκείνες -ου έγιναν με -ρόχειρη όιάνοιξη [χέσα στις ε-ιχο^ματδόσεις του -ερίοολου με
υ-οστή/ν(:οσ·ς α-ό ξύλινα όοκάρια και τάό/^ες.
Γ). ΣυvήθoJς στην ίόια θέση αναφέρονται οι κατοικίες τcυv συμόούλθ3ν. ονομασία -ου όόθηκε και στην
-αρακείμενη conina, το τείχος -ου εκτεινόταν α-ό τους θόλους το^ν αρσανάόων εοος τον
-ρομαχούνα της Σαμ-ιονάρας.
384 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ XTKl'IlJTOr

Η 7:λήοης oaojc "ava^^^;cocrr/' του yjip^r^ του WerdmUlIer είναι ουνατή αε τον
αναλυτικό υ—οανηαατισαό 7:ου συνοοεύει τον ανασχεοιασαό του (από τη όηο-οσίευστ^ του
G. Gerola) (Πίν. ()4α). ΓΙαρά/λη/^ η γραφική αναπάρααταστ, - αεταφορά - του γάρτΓ^,
από αυτ·/;ν ακριβώς ττ^ όηαοσίευστ^ του G. Gerola, σε κανονικό τοπογραφικό υπόβαθρο
παρουσιάζεται στον Πίν. ϋ4β.'' ΛΙε τον τρόπο αυτό επιβεβαιοόνεται ακόαη αια φορά η
τε/^ιόττ^τα αε πτρ-» οποία ήταν opγαvoJαέvη η κρατική αηχατ/; ττ^ς Γα/.ηνοτάτΓ^ς
Ληαοκρατίας και η αρτιόττ^τα ττ^ς αεΟοοολογίας που ακο/.ουΟούσαν οι στpατιoJTικoί
αηγανικοί και επιτε/^ίς για ττ;; παρουσίαστ, tcov τεγνικοόν - ογυρίοαατικοόν έργουν ΤΓ^ς
Βενετίατ.

Παρουσίαση tojv ενόείξεο3ν υπομ.νημιατισμ.ού του γάρτη του

Rudolf WerdmiiHer (Πίν. 04α)

1. PORTO .V'.aav.

:2. Castello Καστέ/7.0 - Κοό}.ες

3. Λεν αναγράφετα'. Tzavoj στο σγέοιο ΙΙύλτ^ του Μ (όλου
4. Porta de Arsenali I Ιόλη τ(υν Λοσανάό(»^ν
5. "Arsenali Λρσανάόες
G. Porta di Sabionera Πόλη της Σαυ.7:'-ονάεας
7. Baiu(ard)o Sabionera I Ιροαα-ηοόνας Σαατ'.ονάεας
8. K(avalie)r Zanne Ιο - S ο ay (ό ν ας Zan η e
1). Retirata Γραααη υ7:07(υ;:ησης ααυvo;JLέvoJV
10. Λεν αναγράφεται Ttavco στο σγέοιο "ΙΙλευρό" Αγίου Φοαγκίσκου

(λ Στη όηαοσίευση του G. Gerola όττ.-.. τ. Λ-1. -ίν. 3. η γεα;αα'.κή κλίαακα τ(ον 100 ζενετ'.κ(όν
βηαάτ(υν (174 μ.), έχε: αήκος στην ανατυ7:(υση 30 χ:>.:οστά. Αρα ;χε βάση τη σχέση 30 -/ιλιοστά
= 174 [JL. έγινε η γραφική αναπαράσταση σε σηαερινό, υττό κ/νί|χακα, τοτιογραφικό σχέόιο (κ/έαακα
1: :2000). Πίν. 04β (ότου η αριΟ;Ληση ορισ;αεν(υν αονο ση;αεί(ον του σχεοίου ταυτίζεται ;αε τις
αντίστοιχες ενόείςεις υτοανηαατισαοό του χάρτη. βλ. και Πίν. G4a). Αυτό το σχέόιο - υτόβαΟρο
συντάχθηκε για το όίκτυο της όόρευσης του Πρακ/νείου το Μάιο του 1930. Είναι ση;ααντΓκότατο
γιατί είναι ίσο^ς ατό τα τελευταία σχέόια'του ατεικονίζουν και τα ες(υτερικά οχυρά, τέεαν ττς
τάφρου, τα οτοία γ^οορίζουμε ότι αετατο/^εαικά α/ΰ,οκόΟηκαν τρομακτικά με την ανοικοόόαητΓ,
τάν(»^ σ' αυτά, α/άΑι και με μεγάλες εκχ(υματ(όσεις. ΑνασόρΟηκε κυριο/εκτικά ατό "ά'/φηττα" (!)
αρχεία του Λήμου Πρακλείου ατό το συνάόε//φο αρχιτέκτονα κ. Γιάννη Περτσελάκη. ο οτοίοε και
μου υτέόειςε να το αναζητήσο^ στο αρχείο της ΛΕΓ.ΜΙ. Γ Γ αυτό οφεί/νονται στον αγατητό
συνάόελφο συγχαρητήρια και θερμές ευχαριστίες.
ΤΛ ItlCM-yriKA τκιχιι τον χλχλλκλ 38-

1 1. Poria di S. Georgi Πύ/.τ, Αγίου Γεοοργίου

1*2. BalLi(ard)o Vituri Ιΐεοααγώνας Vituri
13. K(avalie)r Vituri E-'.-poaaycovac Vituri
14. Ritirata Γοα;α.αή υ-07_ώεητ·Γ,ς α[α.υνοαένίον
1Γ). PonadelGlesu IIύλη Ιηο-ού
lO. Balu(ard)o di Giesu ΙΊοοααηώνας Ιητού
17. Ritirata Γραααή υ-οηοιρησης ααυνο;α.έν(ϋν
18. Ritirata Γρα[χαή υ-ο'/ώεησ-ης ααυνοαένων
13. Baiu(ard)o Martinengo ΙΙροααγώνας Maninengo
20. K(avaiie)r Maninengo Ιο -- ε ο α α ηώ ν ας Maninengo
2 1 . Ritirata Γο αααή υ-oy ούρηση ς ααυνοαένίον
22. BaIu(ard)o Beitelem I Ιεοααη/όνας Βηθλεέα
23. Reti rat a Γεαααή υττοηούρησης ααυνοαένοον
24. Retirata Γραααή υ-οηούεηαης ααυνοαένο^ν
2Γ). Balu(ard)o Panigra Προααηούνας Panigra
20. Porta di Panigra Πύλη Panigra
27. Balu(ard)o S.t Andrea I Ιεοααηο^νας Αγίου Ανοεέα
28. Λεν αναγράφεται -avoj ctto ο-χέοιο Πύλη Αγίου Ανοοέα
23. Porta di Dermata Πύλη του Λεραατά
30. MONITIONl Α - ο Ο ή κ ε ς κ υ ζ ο ;jl α ηκ to ν
3 1 . Voitone Κεντρική Πύ/.η tcov -a/aojv τειηούν
32. Corpo di Guardia Σώ;αα φρουράς της "ύ/.ης
33. Prigioni Φυ/^κές

34. Γ on tan a Κ ρήνη (Μ ο ros i η i)

33. Palazzo Ducale
30. Palazzo Genneraie
37. Palazzo del Cap(itano) Grande
38. Logeda
33. Armamento
40. Case de Camerlinglii
4 1. Corpo di guardia
42. Case di Camerlinglii
'i3. Cisierna
4 \ . Quar(tier) del Veiimiller
Editicio Vecliio
40. Quartier d' Italiani
Κατοικία Λούκα Κρήτης
Κατοικία Στρατηγού
Κατοικία Μεγάλου Κα-ιτάνου
Αότζια - Αέτχη ευγενούν ζενετούν
()-/.οΟήκη
Κατοικίες Θηααυροφυ/Λικων
Σώ[αα φρουράς της -ύλης (του ΛΙώλου)
Κατοικίες Θησαυροφυ/.άκίον
Λεξα[α.ενή
Στρατο4νας του Venmiller
Παλιό Κτήριο
Στρατόινας tojv Ιτα/νούν
 386 ΙΩΛΧΧΛ XTKlMiJTor

47. Fontico Σιτα-οΟήκτ,

48. Cisteme ΛεΗααενέ'

49. Quanier di S.t Giorgi Στοατίόνας Αγίου Γεcopγίoυ

50. Magaz(en)i Publici Ατ/Λοο-'.εε α-οΟήκες
5 1. Monition Α - οΟή κη - υ ρ ο ααχ'.κών
5:2. Quartieri Στρατουνες
53. Monition Α - οΟή κη -υροααγ'.κοόν
54. Pozo ΙΙηγάο'.
55. Quanier(e) di Bettelem Στρατ(:όνας της
5G. Monition Α-οΟήκη -υροααγ'.κκόν
57. Luogo dove erano ie Case de Τό-ος ό-ου 'j-r^y/oLV οι κατοικίες
Provv(editor)i deila Cavaleria TOJV "ρονοητουν του ι~~'.κού
58. Edificio di Poivere Κτήρ 10 (κατατ-κευής:) 7:υρίτ'.οας
59. Quartieri di S.t Andrea Στρατ^υνες Αγίου Ανορέα
GO. Logia del bersaglio Αέσγη -υροζολητίυν
G 1. Bersaglio ΙΙεο'.ο οο/νής -υροζολικού
G:2. SABIONERA Σαα-'.ονάρα - αααουοερή ακτ/;
G3. "Luogo dove era Manila Τό-ος ό-ου υ-ήρχε ο λίαρουλάς (οικ'.ο·;α.ός)
G4. Valle Del Manila Κο'.λάόα του Μαρουλά
G5. Opera Molina Εςωτερ'.κό οχυρό Molina
GG. FORTE S.T DIMITRIO Φρούριο Αγίου Αηαητρίου
G7. Porta Πύλη
G8. Ritirata Γραααή υ-οχ(όρησης ααυνο;Λένοτ^
G9. Porta ΙΙύλη
70. Ritirata Γρ α ααή υ- οχοόρη ση ς ααυνοαέ vojv
7 1. Crepacuore Ες(υτερ'.κό οχυρό Crepacuore
7:2. Ritirata Γραααή υ-οχοόρησης ααυνοαένουν
73. Opera a coma Delia Palma Εαυτερ'.κό υττό ;j.op9r, κέρατος οχυρό του Φοίνικα
74. Ravelin S.t Nicolb Ριόε/λένο Αγίου Νικολάου
75. Freza Βέ/.ος
7G. Opera Corona di S.ta Maria Ιός^υτ. οχυρό (ως στέ|α.|αα) S.ta Maria
77. Ravellin Bettelem Ριόε/άένο l^r/)/vεέ|JL
78. Mezaluna Mozeniga ΙΡαισέληνος Mozeniga
79. Freza Βέλος

80. Opera Mozeniga demolita Ες^οτερικό οχυρό Mozeniga κατεόαφισΟέν

8 1. Ravelin Panigra Ριόε/άένο Panigra
ΤΛ βι·:.\ί·:ίίκλ teixu ύου χλχλλκλ

8.2. Opera Corna Panigra Εξωτεο'.κό υτιό κέρατο; οχυρό Panigra

83. Ravelin S.to Spirito Ρι.βε/ΰένο S.to Spirito
84. Ridoto di S.t Andrea Καταφύγιο (εέωτ. οχυρό) Αγ. Ανορέα

Ατ,αεκονεται οτι ο καραττανου υ-οιαυχματιταο; αφορα μονο τα οχυρωματικά εργα. αμυντικα κατα
κύριο /Λγο. καθιό; και οχμόαια κτήρια -ου σχετίζονται με την στρατιωτική οργάνωσ-η του Χάνοακα.
Λε; αναφέρονται τα εκκλησιαστικά και μοναστΓ,ριακά μνε,μεια.
 ^♦<· ^t<: ^♦<: ^f<· if<i ^t< ^f^· ^f< ^fc

ΚΕΦΑ/ν.\Ι() Γ'
Κατάλογος ΤεχνικοΚ Ιίκϋέσεων καί Αναφορών

1. Copia d' un capitolo sopra la rortificatione di Candia.

Giuiio Savorgnano, di Candia alii... zennaro (1561) 1562 (ASV)
2. Fabrica che manca alia Fortezza di Candia. Marzo 1573 (ASV)
3. Relazione di Domenico Marcello, ritornato di conseglier di Candia.
Delle cose di quel Regno 1574, 3 maggio (BMV)
-i. Lettera del Paolo Contarini, capitano generale. Candia a 21 maggio 1576 (ASV)
3. Scandaglio di quanto manca alia fortezza della citta di Candia... XVI sec. (2a meta)
(BMC)
0. Relazione... alia difesa... della citta di Candia... XVI sec (2a meta) (BMC)
Candia. Conto di quello che manca alia fortezza cosi di muro, come di terrene...
Ant.j° Scholari Ing(egnere), 21 febbraio (1577) 1578 (ASV)
<^· Summario delle cose che mancano alia tortificazione della citta di Candia et del loco
di Paleocastro. Agosto 1580 (ASV)
9 · La misuratione della Fortezza della citta di Candia. Aloggiamenti de soldati.
Allogiamenti de capitani... Gio: Maria Martinengo, 8 settembre 1582 (BMC)
10. Scandaglio di quello che manca a far interne la labrica della fortezza di Candia, cosi
di muro, come di terra, fatto per me Zuan Fava, inzegner. 1585 ultimo Xbre
(dicembre) (ASV)
11 · Scandaglio di quel che manca a far intomo la fabrica della fortezza di Candia,... fatto
d' ordine dell'... S.r Piero Zane capitano generale... per me Zuan Fava ingegnero, a
30 9mbre 1586 (BMC)
1^· (Relazione) di denari... in fortification... taccio... Francesco Sentini pontador... 10
Nov. 1585 - 10 marzo 1588. (Juanne Mocenigo procurator general) (BMC)
13. Orti e impedimenti nelle fortificazioni siano tolti. 1588. 30 Xmbre (dicembre), in
Pregadi (ASV)
l"!· Calculo delli alloggiamenti... di... capitani... soldati... fatto dal Zuan Fava inzegniero...
adi 25 febbraio (1588) 1589 (ASV)
390 ΙϋΛ.Ν.ΧΛ ΣΊΊ·:ΐΊΐ>Τ()ν

15. (Relazione) del conte Cunio Maninengo. adi VIII Aprile 1590 (ASV)
i(). Scrittura del Honorio Scotto, di Candia a 15 maggio 1591 (ASV)
17. (Lettera) del Benetto Moro, provveditore generale, dalla Canea a 6 gennaro (1598)
1599 (ASV)
18. (Lettera) del Giacomo Comer, capitano, di Candia li 22 Maggio 1604 (ASV)
19. (Lettera) del Giacomo Comer, capitano, di Candia li 5 di Luglio 1604 (ASV)
50. (Lettera) del Giacomo Comer, capitano, di Candia li 14 Ottobre 1604 (ASV)
51. (Lettera) del Piero Bondumier, provveditore general, di Candia a 29 Luglio 1615
(ASV)
55. (Lettera) del Piero Bondumier, provveditor general, di Candia a 20 Ottobre 1615
(ASV)
53. (Relazione) sulle difese della citta di Candia (XVII sec.) (BMC)
54. (Relazione) sulla mesurazione della citta di Candia (XVII sec.) (BMC)
55. (Lettera) del Francesco Morosini, provveditore generale, di Candia a XXVI Xmbre
(dicembre) 1625 (ASV)
5(>. Scrittura del Deweert ingegnero al prow, gener., maggio 1646 (ASV)
57. Relazione del Nicolo Zeno. Candia a 19 Gienaio (1649) 1650 (ASV)
57a.idem: Nicolo Zen, Candia li 4 marzo 1650 (BMV)
58. Calculo della spesa che pu5 andara per finire la mezaluna Moceniga, Nicolo Zeno, adi
9 marzo 1650 (BMV)
59. Nota de lavori e spese... air opera Moceniga. Candia 19 marzo 1650 (ASV)
3U. (Lettera) del Zorzi Moresini, Candia 6 Aprile 1650 (ASV)
3 1. (Lettera) del Zorzi Moresini, 25 Ottobre 1650 (ASV)
35. Nota deir ingegnere Vemeda, al prow, gener. delT Armi Zorzi Moresini, gennaio
(1650) 1651 (ASV)
33. (Relazione) del Filippo Besseti di Verneda, ingegner Maggior, Candia adi 25 genaro
(1650) 1651 (ASV)
3 4. Relazione di Giulio Gabriel ritornato di provveditore dal Regno di Candia, 15
gennaro (1651) 1652 (ASV)
35. (Lettera) del Nicolo Zeno, Candia 21 Aprile 1652 (ASV)
35a.idem: Candia a 21 Aprile 1652 (BMV)
30. (Relazione) del Filippo Besseti di Verneda, ingegnere maggiore, Candia a 30 Aprile
1652 (ASV)
37. Lettera del Nicolo Zeno Candia 1652, adi 20 Agosto (BMV)
38. (Relazione) del kavalier Belonet, Candia li 16 decembre 1652 (ASV)
39. (Relazione) del kavalier Bellonet, 4 maggio 1653 (ASV)
 ΤΛ ΚΕΧΕΤΙΚΛ ΓΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 391

4U. Relation de Sig.r Giacomo da Riva kavalier, ritornato di provveditor general delle
armi nel Regno di Candia, 10 Novembre 1653(ASV)
4 1. (Lettera) del cavalier di Vemeda, ingegner in Regno. Candia a di 3 Xbre (dicembre)
1653(ASV)
42. (Lettera) del Fil. Besseti di Vemeda, ingegner. Candia di 3 decembre 1653(ASV)
43. (Relazione) di cavalier de Vemeda, ingegner maggior, Alberto Snevins, ingegner,
Johan Lashor, ingegner. Candia a di 10 genaro (1653) 1654 (ASV)
44. (Lettera) del Ferdinando Scotto.Di casa il di 11 genaro (1653) 1654(ASV)
45. Relazione di cavalier B. Vemeda, Alberto Snevins, Joan Lashor, Zorzi Scotti, Candia
adi 18 maggio 1654(BMC)
40. (Relazione) del cavalier Vemeda, ingegner maggior. Candia adi 23 luglio 1654(ASV)
47. (Lettera) del Nicolo Zeno, 1654 adi 19 novembre(BMV)
48. Relazione del Nicolo Zeno. 1654, 25 novembre(BMV)
49. (Lettera) del Nicolo Zeno, Candia li 7 genaro (1654) 1655(BMV)
50. Relation del Marco Molin, ritomato di provveditor general dell' armi nel Regno di
Candia. 15 aprile 1655 (ASV)
5 1. (Lettera) del Nicolo Zeno, da Casa li 12 marzo 1656(BMV)
52. Relatione del Luca Francesco Barbaro ritomato di provveditor general dell' armi in
Regno di Candia, 23 gugnio 1660(ASV)
53. Relazione del sig.r govemator Comaccioli. Candia sotto li X Settembre 1662(BMV)
54. Lettere del Antonio Priuli, provveditor general, Candia 18 luglio 1664,idem,27 luglio
1664, idem lOgennaio (1664) 1665 (ASV)
55. Relazione del Gio: Ridolfo Vertmiller, maggior sergente, Di galera in porto d'
Antiparo, a si 5 ottobre 1665 (ASV)
5(). Nota di tutto quello fa bisogno per difesa della piazza di Candia, ottobre 1665 - Marzo
1666(ASV)
57. Relazione del kavalier Vemeda, Candia 28 ottobre 1666(ASV)
58. Lettera del provveditor general Bemardo Nani, Candia li 11 febraro (1667) 1668
/ (ASV)
59. Relazione del cavalier Vemeda,con summario delle genti necessarie per li lavori delle
fortificazioni di questa piazza (Candia).
Candia li 25 marzo 1668(ASV)
()(). Stato nel quale s' attrovavano la Piazza di Candia... Aprile 1668 nel giomo in cui parti
il sig.r marchese General Villa(BMC)
() 1 . (Lettera) del cavalier Vemeda. Candia 23 luglio 1669(BMC)
02. Scrittura del cavalier Vemeda. Candia li 18 Novembre 1669(BMC)
 39:2 ΐϋΛΧΧΛ χτκΐΊϋτον

ΔΟΚΙΛΙΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΟΧΤΡίϊΣΕΙΣ ΤΟΓ ΧΑΧΔΑΚΑ

ΔΙΑΤΙΤΙΩΜΕΧΟ ΑΙΙΟ ΤΟΧ GIULIO SAVORGNIANO

Ιανουάριος (J5i)l) 15 0:2

Ο Giulio Savorgniano στο οοκία^ό του αυτό εττιστ^ααίνει την αναγκα'.ότητα

ο/.οκ/.ήρο^σ-ης του έργου του άρχ'.σε αε την κατασκευή το^ν νέ(:ον τειχών της
τρο^τεύουσας του Βασιλείου και την τροστάΟεια ·η οτοία έτρεπε να καταβληθεί για την
ατοκατάστατη τοον αειονεκτηαάτοσ; του παρουσιάζονταν και οφεί/νονταν τόσο στη Οέτη
του έργου όσο και σε κατασκευαστικές ατέλειες. Αναφέρεται στο ύψος τoJV parapetti σε
σχέτη αε τις πλατείες του ογυρου τεριόόλου. στο όάΟος της τάφρου και στο ύψος της
contrascarpa* στις ζοηΟητικές πύλες προς την τάφρο, στους επιπροααχούνες, στο αέγεΟος
τcυv κατασκευούν που υπολείπονταν να γίνουν αε ακρίοείς επιαετρήσεις σε κάθε έναν
Tpoaayojva yoJpιστά, στη σγέτη του υψόJαατoς του Αγίου Ληα'ητριου αε τον υπό
κατασκευή ογυρό περίβο}.ο, στην cunetta της τάφρου και στις στοές τ(:ον υπονοαεύσεο3ν.

f. r7 Copia d' un capitolo sopra la fortificatione di Candia Quando alia Citta di Candia
il parer mio sucebbe che si finisca I' opera incominciata, si per escere il capo di quel Regno
e per havere a poter resistere a tanta forza quanta sa la Serenita Vostra percib bisognare
poter capire bon numero di genre, et haver spatio dentro, e per la commodita delT acqua,
si perche si trova tanto di fatto, che viandasse quasi altretanta spesa a rovinaria come a
finiria, recordarci bene a Vostra Serenita che si procurasse di emendare li difetti che vi
sono, cosi quelli del sito, come quelli che sono nati nel fabricare, primamente dirci che si
facescero i suoi parapetti alle cortine et all' baluardi se non vi sono alzando piazze, se non
fossero alte a sufficenza et che si fondasse il losso, et che si allargasse che fosse alle fronti
de belloardi largo almeno 15 passi, lasciandolo come si conviene, e facendossi la sua
contrascarpa alia altezza debita non perb di miiiO, con la sua strada coperta di fuori. Nel
mezzo del fosso fare una cunetta profonda se fusse possibile fino alpelo dell' acqua, e se li
baloardi per sorte non fussero fondati tanto a basso come bisognarebbe, di che ho un
poco di dubio, li rifondarci facendosi le sue sortite e se le cannoniere fussero scoperte,
poiche non ne sono orecchioni le abbassarci tanto che fossero coperte facendovi i suoi
cigli... dove fusse il bisogno alia banda verso San Dimitrio perche vi e troppo longo tiro
f. v7 tra il Baluardo / del Vitturi il quale uscendo perb chi si racconti se vie qualche difetto
e quello Baloardo S.r Gironimo in quella forbice che vie in mezzo, ne staria bene b una
 ΤΛ ια':Μ':ΊΊΐ<Λ ίί·:ιχιι τογ χλ.\λλκλ 393

piattaforma overo doi denti che difendara il prederti baluardi. Quello che sara giudicato
per che sia manco spesa.
Appresso la gola di ciascun de detti baluardi recordatti revecentemente che si
facessero Cavalieri di terra con buona piazza, si per offender Γ innimico come per
difendersi dalle eminentie che sono di fuori dalla banda di mare, crederci che non fusse male
coprirei con una semplice cortina.
Delle previsioni del Mangiare delle ...gne et delle altra cosi necessarie, so che e
superfluo racondarlo a Vostra Serenita perche la sa che senza esse ne questa, nessuna altra
fortezza puo stare.
Cominciaro dal beluardo sopra la marina verso ponente nominato del Spirito Santo
quale ha solamente nove passa di spalle al cordone, et sette passa di reculata a la piazza da
basso di modo che volendoli agradir la piazza da basso si mine a far inutile et troppo stretta
quella di sopra, et per questa ragione ho fatto la fronte verso il mare da nuovo,
abandonando la vecchia, qual cosa sara di pocha spesa per esser quella solamente alta 10
piedi di muro, et non terrapieno et quello che importa piu, non fondata sottoterra per esser
quel sito fin sul mare tutto sasso vivo scoperto, et sarei andato anco piu verso il mare se
lacutezza del belloardo non me lo havesse proibito, et anco Γ obligatione del luogo dal
quale io cavo la sua difesa, quale ancora che in disegno pare che si potrebbe andar piu in
Mare. Dico a Vostra Eccellenza che non e possibile essendo che il mare batte con tanta
furia in quel luogo che bisogna pensarsi d' altro che intrare in quella spesa per non stare a
conciar ogn' anno detta muraglia come si fa in altri luoghi da mare in questa Citta. L' altra
fronte e alta 20 piedi di bonissima muraglia, e per me disegno faiii quello orecchione con
una sola cannoniera come Vostra Eccellenza vedera. ma larga essendo che io tengo poco
conto di quelle cannoniere, quali non sono accostate et coperte dalli orecchioni, cosi dico
I a quella da basso, come a quella di sopra et cib dico in tutti li Beluardi. / II sito di fuora
di questa fronte et di mezza la sua cortina e tutto di sasso vivo discoperto di modo che se
li vede le fondamente et intention fu de chi la fece di cavarli 10 piedi di fossa si cava al
benefitio di tal sterelita... di sito che malamente il nimico potrebbe piantare arteglieria
/ apresso la marina per imboccare quel dente a Santo Andrea qual fa fianco alia fronte del
ditto beluardo verso il mare ancora che detta fronte non patisca batteria da terra, la porta
sua giache e fatta si potrebbe lassare in quel modo per fare la sortita piu gagliarda e Vostra
Eccellenza considerara che la difesa vecchia era assai piu facile da imboccare per la sua
vicinita la vedera anco che fine air altro beluardo detto (Panigra) li e la sua cortina gia fatta
di muro con pane del terrapieno et parte non e lontano da portarglielo questa conina fatta
mi ha sforzato ad abandonare una fronte del detto beluardo, come Vostra Eccellenza
vedera essendo che detto beluardo non ha fianco abastanza ne anco piazza quell' altra poca
 394 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜυΤΟν

cortina che li e daP altro fianco, non e alta cinque piedi et come la vedera in tutti 11
orecchioni 11 vanno 11 suol speronl per causa delll terrenl novl, quail se 11 tranno da pogglar
sopra et dettl speronl vengono a rltlrarsl al segno. In mente dlco questo, perche alle
cortlne, quale vanno appogglate a terreii saldl e vlvl crederb che muraglla molto sottlle 11
bastara qual sabla habbla scarpa dl dentro et dl fuora senza speronl.
f. r7 Del beluardo terzo nomlnato b... (Betleem) non occorre a dlr' altro dl lul essendo
che tutto va In opera.
Del quano quale e un torrlon tando che fece Gabriel da Martlnengo per 11 dlsegno
si vede tutto come deve andare.
II qulnto beluardo nomlnato Jesus vlene al proposlto benlsslmo, et tuttl questl sono
altl dl muraglla dalll 20 flno alll 25 pledl et per me Γ alzare circa un passo plu dl muraglla,
al presente 11 terrenl dl fuora via et delle fosse et slto dl fuora e quasi eguale a dette
muraglle ma 11 terrenl dl tutte le cortlne sono 15 ο ventl pledl plu alte della campagna
attomo 11 beluardl nomlnatl dl sopra pero e necessarlo ad alzar dl terreno tutte le frontl
delll nomlnatl beluardl 15 ο 20 pledl In altezza sopra le muraglle ma con una scarpa tanto
retlrata In dentro quanto sara la sua altezza dl modo che 11 terreno stata su da se come
stanno quelll 20 annl e plu fattl e molto plu rattl, et da questa sua gran pendenza batterla
alcuna non potra far cader dl essa terra In la fossa, et prlmo supponendo, che facessero
batterle nella fronte dl essl beluardl flno quasi al plan della fossa con tutto do la bonta dl
quel terreno restara tanto ratto che starrla del Imposslblle a montar detta batterla et
essendo pol tuttl 11 flanchl, quail vederanno In batterla non so come si possa deslderar
megllo per quelll che haveranno a dlfender quella fonezza stando copenlsslme le
artlgllerle apresso 11 orecchioni.
v7 Vostra Eccellenza avertlsca che In dlsegno quelle cannonlere apresso 11 orecchioni
pereranno cosl strettl In bocca dl fuora via et dalll Inzegnleii communl le sara opposto.
Perb per dlchlarar a Vostra Eccelenza la mla Intentlone, 11 dlco che le bocche dl tutte due
le cannonlere comlnclano a un piano steso arltlrarsl come comlncla a nascere 11 merlon a
una gran scarpa et 11 piano dl dette cannonlere monta solamente dol pledl et mezzo et 11
merlon molto plu, tanto che sopra la piazza da basso vogllo dlr per questo che In bocca
della cannonlera dal altra parte del orecchlone non sara In che batter, et a questo modo,
sara plu slcura dl non esser Inboccata dl rlbalto.
II sesto beluardo nomlnato 11 Vettlerl (Vlttuh) e quello che da tuttl era tanto
blasmato perche lo vedevano fatto In slto basso et alto circa solamente ventl pledl da una
fronte, et dal altra qulndlcl, ma su la porta per dul passl alto 30 se 11 vedevano dentro tuttl
11 speronl fattl dl terra senza calclna et Intentlone fu gla ventl tre annl dechl le fece deglttar
voltl tra sperone et sperone per Ingrossar la muraglla dal cordone In su 20, ο 21 pledl.
 7:ι ιΠ'λΜ'πιΚΛ τειχιι τογχλχλλκλ 395

questi speroni detti a mio giudicio non son fondati tanto bene quanto furono fondati tutte
doi le fronte del detto beluardo quali sono in una muraglia fortissima et molto ben fondata,
Ifl et non ha signato in conto aicuno / et a! cordone sara grosso cinque piedi, come e a!
presente in su la ponta sua, li sopradetti speroni sono calati in dentro e sdelacati tutti quasi
mezzo piede da questa nominata bona muraglia sopra al cordone tali speroni restano
inutili massime essendo spiccati dal beluardo disegno levaiii via havendo si buoria muraglia
in quelle fronti, et avanza dette pietre.
Caso chiaro era come Vostra Eccellenza vedera con il compasso in mano che
questo beluardo Vitturi era biasmato da tutti giustamenti quando si havesse voluto finirlo
in quella altezza di muro in la quale era la intentione de chi la fece cioe delli inzegneri che
la recordono et Vostra Eccellenza sara contenta di mesurarli quanta gola li restava et
medessimamente quanta spalla rispetto alle altezze sue, ma havendo io considerato che
abandonandolo, et ritirandome piu in dentro su Γ alta seguivano un mondo di
inconvenienti di grandissima spesa di piu, che questa essendo che era necessario aritirarsi
tanto in dentro che la piattaforma reversa alia Porta del Manila, non sarebbe venuta cosi
bene, come riesce alprente et la difesa principale qual difende la fronte del beluardo del
Signor Gironimo Martinengo non sarebbe stata come e al presente ma sarebbe venuta
ancora piu lontana et sarebbe stato necessario amutar forma al beluardo del Giesus oltre
al danno di assai... ssime cose, et strettar della Citta come Vostra Eccellenza sapera ben
considerar sopra il disegno.
f.v'V Questa parte del beluardo Vitturi e quella che e giudicata impossibile da tutti a far
forte per la vicinita del altura sopra il luogo dove e la chiesa di S. Dimitrio quale per la
verita adesso che il beluardo non e alzato li sopra vede dentro ma quando detto baluardo
sara alzato di terra 25 piedi sopra alii 30 piedi di muro noi di dentro resteremo superiori
di sette piedi a questa altura quale e giudicata la piu rocina che sia a questa fortezza, et
tanto piu ne venira a restar bassa quanto conveniremo, at... di quello terreno per empire
il beluardo quale altura e di terreno eccellentissimo.
II settimo beluardo che fece fare il Signor Girolamo Martinengo porta scorrere
/ facendoli Γ orecchione come la vedra, alzandoli di terra sopra la fronte che guarda verso il
Marula 10 piedi, accib che dal sito di San Dimitrio restino copeiti quelli 4 pezzi quali
hanno da star a un paio al fianco qual guarda verso Γ arsenale, et da quella pane non li va
piazza di sopra per causa della strettezza della gola, e detto baluardo non pub esser battuto
dalla parte di mare per rispetto del Castello da Mar et anco da altri luoghi diversi et poi
detta fronte e fiancheggiata da 4 pezzi a un paio alT arsenal.
Vi resta a dire a Vostra Eccellenza che quella cortina di muro quale e fatta e finita
del tutto da questo baluardo Martinengo fino alia porta della Marula, e alta dalla sua fossa
 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΙ·

f. γ7 33 / piedi et il sito di San Francesco e alto piu 31 piedi et da questa altura di San Francesco,
quale altura e quasi di sasso vivo fino a detta cortina e pocchissimo spatio et ha quest' altra
oppositione che quel sito di San Dimitrio alto piu di 10 piedi li sopra vede in modo che non
li potrebbe stare vicino a difender la detta cortina, quale se non fusse fatta io non Γ havrei
fatta di quel modo, perb li faccio quel fianco con questo orecchione apresso al beloardo
Martinengo et per fiancheggiare quell' horto delli fratti dentro via della prima cortina, et
mia intentione e di star su Γ altura al plan di San Francesco et tanto piu havendo il sasso
vivo per muralgia et con questo fianco straordinario si viene a far questa parte sicurissima,
et inespugnabile, tanto piu che dal orecchione et da quelli doi denti della gran fronte del
beluardo Vitturi si puo cavare tiri sicuri d' anegliarie essendo che in li terreni quali
sopravanzano alle muraglie in ciasium luogo con facilita si pub tagliar cannoniere dove al
huomo toma commodo et in conclusione cosi come la piu debbil parte di questa citta
giudicata da tutti era dalla fronte del beluardo Vitturi fino alia ponta del beluardo
Martinengo ultimo rispetto alle sue bassezze de siti, strettezze di gole et alture di San
Dimitrio al presente se sara fatta di quel modo si potra di mandar tenaglia da buon ...eno
f. v7 fiancheggiata senza Γ opposition / di esser imboccata come vogliono partir tutte le altre
tenaglie per le acutezze delli suoi siti et all' opposition delle bassezze se li ha provisto con
le alture delli Terreni mediante le gran spalle et gran piazze in le quali ponno star detti
terreni et questa parte restara bene assettata.
Quanto alle mine del Martinengo nuovo fino al belloardo del Pandocratora li va la
sua cunetta tanto bassa che si trova b sasso vivo b acqua et gia il sasso vivo e scoperto dal
Spirito Santo fino al Pandocratora nel resto si irovera Γ acqua molto vicina per la
esperienza che si vede in assai sim... pozzi dentro della terra et di fuori vicino alle fossa
qual cunetta andare fatta come poi sul disegno.

Di Candia alii... zennaro 1561 Giulio Savorgniano

Air Illustrissimo et Eccellentissimo Generale

il Signor Sforza Pallavicino

Αρχειακή ένοε'/ξη

ASV. - Provveditori alle Foiiezze, i3: 49, No 1, 1587. Revisione di Terra Ferma.

Discorsi di fortificazioni di Brescia e la citta di Candia.

Χ(ορίς αρίΟαηστ^ φύ/νΖχον. ανέκοοτο.
ΤΛ ΙΙΙ'λΧΕΊΊΚΛ ΤΚΙΧΠ ΤΟ)· ΧΛΧΛΛΚΛ 391

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΧ ΕΡΓΩΝ ΓΙΟΥ ΥΙΙΟΑΕΙΓΙΟΧΤΑΛ

ΝΑ ΓΙΝΟΥΝ Σ πι ΦΟΡΤΕΤΣΑ Τ01' ΧΑΝΔΑΚΑ

Μάρτ^,ος 1573

Το χειρόγραφο -ου ακο/.ουΟεί αναφέρει σε κάθε ταήαα του οχυρού -εριβόλου του
Χάνόακα τις τοιχο-οίίες και τις ε-ΐ7/ϋ[χατοόσεις -ου υ-ο/^εί-ονταν να γίνουν, σύυιφωνα αε
κά-οια αακέττα (modello). II -εριγραφή αρχίζει αττό τον 7τρο|ααχοόνα ττ^ς Σαατειονάρας,
συνεχίζει όε στο "-λευρό" του Αγίου Φραγκίσκου, στο τείχος έως -ύλη του Αγίου
ΓεoJpγίoυ και σ' ολόκ/.ηρο τον οχυρό -ερίζολο, α-ό τον ττροααχοόνα Vitturi στους
-ρο[Λαχοόνες Ιησού, Martinengo, ΗηΟ}^έα, I Ιαντοκράτορα, S.to Spirito έονς ττ^ν Giudeca και
τον acoXo. Ε-ίστ^ς αναφέρεται στο Καστέ}7^.ο του λιαανιού, στις ''καλυα;ϋΐένες οόούς"
(strade coperte), στΓ^ν τάφρο και αττ;-/ εναρΗη τ(:ον εργασκόν στο εΗοοτερικό φρούριο του Αγίου
Αηαητρίου. Τα [ο^τρητικά [χεγέΟτ, που αναφέρονται είναι γε^^ικά και κατά προσέ-^^γιση.'

Fabrica che manca alia Fortezza di Candia

A1 Baloardo et cortina della Sabionara fino al fianco di San Francesco per metterla
ad' esser sue secondo 11 modello, gli manca un terzo del suo terrapieno, et quasi tutto 11
parapetto, et alzar anco parte della sua cortina di muro presso il beloardo della Sabionara,
ditto Martinengo.
Bisogna anco refar la seconda piazza del fianco di San Francesco per difesa del
Vitturi secondo il modello.

Fra il fianco di San Francesco et quello di San Zorzi, manca alzar quasi un terzo
della sua piazza, et fargli il suo parapetto secondo il modello.
Sopra la fronte del Baloardo Vitturi vi manca parte del terrapieno et la meta del suo
parapetto secondo il modelo.
Alia cortina tra il baloardo Vitturi, et il baloardo del Jesu vi manca cavar, a portar

1. To ταοουο-',αζόμενο γ^ειρόγραφο είναι γραααενο σε κ(όο'.κα, οεν φέρει την υ-ογραφή του συντάκτς,
ούτε ακριζή ημεροαηνία. βρίσκεται ό[Χ(οΐ στη συνέχεια εγγράφου του μηνός Μαρτίου του 1573 της
σειράς του Archivio di Stato, ό-ίος αναφέρεται στΓρ; αρχειακή ένόειςη. Το έγγραφο αυτό υ-ογοάφεται
α-ό τον -ρονοητή Pasqual Cicogna και έχει ημερομηνία, daiia Canea, 11 XXV di Marzo 1573.
 398 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΕΙΊϋΤΟΓ

dentro al suo loco secondo il modelo, un pezzo di terreno longo in circa passa 55
incamissarlo di muro, et farii il suo parapetto.
Al balovardo del Jesu vi manca a farli tutte due le piazze alte si di muro, come anco
f. v7 di poco terrapieno / tutto il suo parapetto attomo attorno, slongar li volti che entrano
nelle piazze basse, et parte terrapienar la sua gola per metter la piazza a suo segno secondo
il modelo, et alzar in 8 piedi sopra la sua fronte di muraglia, et alzar Γ altro orecchione
verso il Vitturi secondo il modelo.
Alia cortina fra il Ballorado del Jesu, et il Martinengo vi manca incamissarla quasi
tutta di muro, alzarla alquanto, fargli il suo parapetto, et ingressaiia per haver piazza
secondo il modelo.

Al balovardo Martinengo vi manca accommodar tutte due le sue piazze alte, sue
canoniere, alzar quattro over 5 piedi il suo parapetto, qualizar la sua piazza slongar li volti,
che entrano nelle piazze basse, et terrapienar parte della sua gola secondo il modelo.
Alia cortina fra il belovardo Maninengo, et Betelem vi manca incamissarla di muro,
alzarla, ingrossarla, per haversi piazza, et farvi tutto il suo parapetto secondo il modelo.
Al belovardo Betelem vi manca slongar tutte due le sue fronti di muraglia, farci
f. r7 tutti dui li suoi orecchioni / et terrapienarli tutte due le sue piazze basse con sue
canoniere, tutte due li sui volti, per entrarvi dentro, et terrapienar anco la sua gola, per
havere piazza, secondo il modelo.
Al belovardo del Pandocratora vi manca la mita della fabrica del orecchione verso
San Spirito si di muro, come di terrapieno, et il suo parapetto, et sue canoniere et volto
per entrarvi dentro, secondo il modelo.
Alia cortina fra il belovardo Betelem, et Pandocratora vi manca alzar alquanto pane
del suo parapetto, et incamissarla di muro. Alia conina fra il belovardo Pandocratora, et San
Spirito vi manca alzarla, ingrossarla, et farli pane del parapetto secondo il modelo.
Al belovardo di San Spirito vi manca farli il suo orecchione, alzar alquanto la sua
piazza, terrapienar la sua gola, slongar la sua fronte di muro, et terrapienarlo verso la
marina passa 30 in circa, et accompagnaria con Sant' Andrea si come mostra il modelo.
Dal beloardo di San Spirito sino alia Giudeca includedovi Sanri Andrea et il
DeiTnata ha d' andar alto sito al suo essere piedi XXV. per hora e trincierato pane di
f. v7 muro, / et pane di terra, et e alta in lochi piedi 10, et in lochi manco.
Tutta la banda della Ciudeca sino al molo e accommodata parte col lavoro novo di
muro, et terrapieno et parte con vecchio sino alT aliezza di piedi XXV.
II castello e stato terrapienato di sopra, alzando la sua piazza, et facendovi nove in
died canoniere, bisognose i qual hora fafto boniss.o effetto.
Le strade coperte hora sono quasi in bonissimo essere ne manca un pezzo fra la
 ΤΛ lilCM-yriKA ΤΕΙΧίΙ Toy ΧΛΧΛΛΚΛ 399

cortina del Pandocratora et fronte del beloardo di San Spirito, et ne manca un' altro pezzo
alle fronti del beloardo del Jesu, et ad una pane del beloardo Maninengo verso detto Jesu.
Fa bisogno slargar il fosso alle fronti del beloardo Jesu si come mostra il modelo, et fomire
la cunetta attomo attorno la fonezza et in qualche poca pane glializarlo, et abbasarlo.
San Dimitri principiato sara anco bisogno fomirlo.

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato. Dispacci. Provveditori daTena e da Mar, F: 731 Candia, 1573.

Xojpic αρίθαηστ, φύ/Χων, ανέκδοτο.

3.

ΑΝΑΦΟΡΑ 1 01' DOMENICO MARCELLO,

ΣΙΑΙΡΟΓΑΟΙ' TOl' ΧΑΝΔΑΚΑ, ΓΙΑ ΓΑ ΤΕΙΧΗ ΤΓΙΣ ΠΟΑΗΣ

3 Μαΐου 1574

Κατά γενική του αναφορά στις υττοΟέσεις του "Βασι/^είου τ*ςς Κρήτης" ο
σύαδου/νος Domenico Marcello τΐεριγράφει τα Οέαατα των ττόλεων, αρχίζοντας αττό την
τϋοο^τεύουσα, τον Χάνδακα. Στον τοαεα των oyυpcόσεωv κάνει αια α-λή αναφορά το3ν
προααγηόνίον και τoJV -vXojv, αε τις ονομασίες τους. Πληροφορεί για το τζρόβλημα του
/λφου του Αγίου Δημητρίου και t.coc αvτιμετco-ίζεται, για τις ατέλειες της τάφρου, για
τα τμήματα το^ν τειχο^ν και τοον ετ:ιχcoματcόσεcov -ου ντζοΑζίτζονταν να γίνουν, καθ(:ός
και για το θέμα της υδροδότςτςς τςς -όλης.'

i.%fl
"Havendo ragionato de teiitorij e ora ragionevole ragionar ancora delle citta; la onde
principiando da quella di Candia come piincipal del Regno essa circonda miglia 3 in circa, la

2' . Στη αε/νετη αυτη -αρουτ'.άζετα'. το ταήα^ εκε',νο της εκΟεσης όπου αναφερόντα', τα θέματα των
τε'//οόν του Χάνόακα.
 400 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

qual si trova haver intomo baloardi numero 7 nominati 11 Martinengo delia Sabionera, 11
Vitturi, 11 Glesus, pol 11 Baloardo del Martinengo, 11 qual fu fatto dal Cavalier dl Rodl da
MsLrtlnengo, 11 qual si ritrovb alia presa dl essa Clrta dl Rodl come primato Ingegnero, pol 11
Betelem, et 11 Pandocratora, peno... del qual fu fatta la porta, che hora si chlama dl
Pandocratora fatta per 11 Colonello Moretto, la qual e molto lodada, dledo questa vl e per
quella del Splrito Santo 11 qual tocca quasi la Marina dalla banda verso Fraschla, oltre la
d(ett)a porta del Pandocratora vl sono altre 3 pone, pona del Gesus, pona Giorgio, e pona
del Molo, e dl plu vl sonno due Portelll Γ uno alia Marina verso Tramontana Γ altro alia
Sablonera verso Levante. VI si trova fuorl della pane Georgia un certo Montecello non
troppo grande, che si chlama 11 Monte dl San Dlmltri dlnanzl al qual vl e una valecella fatta
f. 36v7 dalla natura, che In vero non si poteva / deslderar megllo per fonezza dl questo Monte (nlno)
che e fonlflcado pero tutto dl terreno, da quella pane della detta cltta per questo forse cosl
gagllardo si pub tener dl ceno slcura. Ε ben vero che buona cosa sara che la Serenlta Vostra
lo fad tutto Incamlsare dl pletra, che volesse Dlo, che fosse stata pane dl questa opera ne 1
mesl passatl, cosl dell' estade, come delvemo, accb che'l sereno nel tempo delle ploggle non
si fine musco ό rovlnado, che per Imponava plu dl tutte le cose. La fossa dl detta Cltta non e
ancora del tutto fomlta, donde che volendo dire In che stato si rltrovl la Cltta dl Candla per
conto dl essere In tutto e per tutto slcura, si pub dire che delle tre panl, le due sono quasi
fomlte. Dlrb ben lo che quando Vostra Serenlta non fara fenlre la terza pane che manca, le
due resteranno come Imperfette, mancando quattro pezzl dl Conlna e tre brechlonl, et In
moltl luoghl si fa blsogno 11 fomlmento la detta fonezza rlcerca grandlsslma sollecltudlne 11
tutto per poter fomlr la fossa princlpalmente et la cuneta, per tutta quella pane, che e sla 11
baluardo del Glesus, et 11 Manlnengo, all' ultl...slmo pol terraplenar tutta quella pane della
f. 37r°/ Sablonera, et questo dlco per ultima, perche / e dlffesa dal tone dl S. Dlmltri. Dentro questa
Cltta e Fonezza la muraglla per opinion mla sara bruno splanar una strada, la qual stla larga
de passl 6 In circa, et questo accib che la cavalleria In caso che 1 nemlcl si fossero fattl padroni
dl qualche banda dl alcun baloardo volendo dlscender qul per venlr nella cltta trovassero Γ
Incontro della Cavalleria sopra detta strada. Nella sudetta cltta vl si trova pochlsslma acqua,
la qual e In cenl pozzl, et la magglor pane e un poco Sallnastra ma al presente tutta la cltta
si serve per la mazor pane dell' acqua del Cazaban, che e un pozzo grande fuorl della Cltta
per un buon mlgllo, et proplnquo alia Marina.

Λρχείακή ένοε^ξη

BMV. - Mss It. Cl. VI 153 (=591 1).

ΤΛ ΒΕΜιΊΊΚΛ TICIXII ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ^

Relazione di Domenico Marcello Ritomato di Conseglier di CANDIA. Delle cose

di quel Regno 1574, 3 maggio.
iVvSXOO TO.

4.

ΕΠΙΣΤΟΑΓΙ τον l EMKOV ΚΑ11Π ΑΧΟ PAOLO CONTARINI

Γ1Α TUX ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΧ ΤΕΙΧΩΧ TOY XAXAAKA

•21 Μαΐου 157G

0 Paolo Contarini, στην ε-'.στο}:/; του αυτή, τονίζει τγ^ αεγά/^η στ/χασία της
κατασκευής καταλυαάτίον για τους στρατΐ03τες, ενώ ετζιστ^μοάνει οιάφορες ατέλειες σττ;^
oyjpojaTj ΤΓ^ς πό/.ης, οι οποίες έπρεπε να οιορ(3ωθούν. Αναφέρεται ταυτόχρονα σ' εττιστολή
ΤΓ^ς οης Οκτο/ήοίου 1571, -ρος τον εκλαατζρότατο Sforza Pallavicino και τον Giulio
Savorgnano. Οι συζητήσεις πον έχανε ο Paolo Contarini αφορούσαν τα ούσχοΑα α}ΟΛ
στ,ααντικά στ,αεία ττ,ς ογόρο^στ^ς αυτής ττ^ς ~όλης, όπως ήταν η —λευρά ττ^ς
Σαατζιονάρας, οι -ροααχοόνες της Βηθλεέμ και του Santo Spirito, υποσχόμενος να
χαταόαΚει κάθε όυνατΓ, προσπάθεια ώστε στο διάστημα της θητείας του στΓ;^ Κρήτη να
τεύνειοποιήσει ό/^ τα αναφερόμενα στ/μεία, τονίζοντας ιδιαίτερα τα καταλύματα των
στοατιθ3τών και τα απαραίτητα υλικά που έπρεπε να προετοιμαστούν για να oλoκληρoJθεί
η κατασκευή τους. '

Serenissimo Principe

Scrissi alia Serenita Vostra con mia de 14 febraro passato, che parendo alP
Eccellentissimo Provveditor General, che il fare delli alloggiamenti per li soldati fusse
opera piu importante, et necessaria di ogni altra, fece levar mano alia fabrica della
fortezza, sopra la qual materia havendone diverse volte ragionato con una Eccellenza

3. To -ηοα-άνο) έγγραφο είναι γραααένο σε xojoixa. η οε α-οκρυ-τογράφτ^ση. η οτεοία -αρουσιάζεται

εοώ, είναι συντ/χαένη στο ίοιο έγγραρο. Α-ευΟύνεται στον Aloysio Moceni^o, Diici Inclyo Venetiarum,
όταν τταν γενικός -ρονοτττς Κττττ,ς ο Giacomo Foscarini.
 402 ΙϋΛΧΧΑ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

avanti il partir suo per la visita della Isola, vedendo questa Citta con molte imperfettioni,
et in molti luochi si pub dire aperta con bisogno di presta provisione et assicuratione,
desiderando io di havere pur qualche informatione, et d' intendere, se per il passato e stato
fatto qualche discorso, ^o giudicio sopra le cose di questa fortificatione per poteva
conforme alii ordini che fussero stati dati in questo proposito, operare secondo il debito
mio, et desiderio di Vostra Serenita, et havendo fatto cercar nella Cancellaria, e stata
trovata una scrittura fatta sotto di 5 ottobre 1571 per Γ Illustrissimo Signor Sforza
Palavicino et il Signor Giulio Savorgnano, la qual ho conferita con essi, et e stato concluso,
che quanto in esse si contiene sia con ogni modo possibile osservato, et considerando si in
f. v7 essa scrittura il stato di questa citta tra li altri discorsi, et / avvertimenti e raccordato ch'
e la parte della Sabionera per esser luoco importante et di molta consideratione sia ben,
terrapienata, alia qual opera doppo la partita di sua Eccellentia mi son posto a far attender
con ogni accurrata diligentia si trovano doi altri luoghi importanti nominati in essa
scrittura, che sono il fomire Γ orecchion del Betelem che e imperfetto, et aperto et far
fondar Γ altro orecchione a San Spirito luogo che ha bisogno che presto sia ridotto a
perfettione, attenderb con tutti li spiriti a far lavorar da tutte tre le pani predette, et ogni
giomo cavalchero intomo rivedendo et selecitando in maniera, che spero nel Signor Dio
non essendo impedito avanti il fine del mio reggimento di far ridur tutti questi luochi a
perfettione. Et perche so il desiderio del detto Eccellentissimo Provveditore Generale
esser, si attendi anco alia fabrica delli alloggiamenti, non manderb di adoperaimi, et
procurar di fargli finir ne lasciarb, che una fabrica imedisca Γ altra li quali alloggiamenti
f. r7 sono al presente ellevati di muraglia et manca solamente che siano / imboccati di calcina,
che siano poste le travamenta et tutti gl' altri bisogni di legnami, et che siano coperti, ο di
coppi, ο di terra come sara giudicato meglio, et seben vi vuole tempo per le preparationi
di esse calcine, legnami, et coperti, non manchera in quanto si potra di provedere a tutti li
bisogni hb giudicato debito mio di dar conto alia Serenita Vostra con le presenti dello Stato
di questa fortezza et di quanto si opera in essa, accio la resti informata di ogni particolare
assicurandola, che in quanto si estenderanno le forze mie, non essendo impedito,
adopererb come son tenuto in tutto quello, che potrb conoscere dover risultar a beneficio,
et servitio di Vostra Serenita. Grazie.

Candia a 21 Maggio 1576 Paolo Contarini, Capitano Generale

Αρχειακή ένοε^/ξη

ASV. - Senato. Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 737. Candia, 1576.

Xojpic αρίΟατ^τΓ^ φύ)7ζον. ανέκοοτο.
 7:i ΗΙ'λΜ'ΊΊΚΛ TFAXIl ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 403

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ TiiX ΙΙΟΣΟΤΗΤΩΧ ΤΟΙΧΟΠΟΙΪΩΛ ΚΑΙ

ΕΙΙΙΧΩλΙΑΤΩΣΕΩΑ ΠΟΥ ΥΠΟΑΕΙΓΙΟΧΤΑΧ ΧΑ ΓΙΧΟΥΧ ΣΤΑ
ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΑΧΑΑΚΑ

:2ο [Λ'.σό 1 Οου α^ώνα

Στο κείαενο ~ου ακολουθεί -ερ'.γράφονταί οι "οσότητες τόσο των τοΓ/θ7:οιιών.

όσο κα', των ε7:r/OJαατoJσεcov οι οτιοίες υ7:ολεί~ονταν να κατασκευαστούν στα τείγη
του Χάνόακα, οόστε να oXoXuXr^pojOovv σύαφο^να αε τις οοηγίες -ου είγε δώσει ο Giulio
Savorgnano και στη συνέγεια ο Latino Orsini. Οι ε—εαόάσεις αφορούσαν τον
-poaaxojva του S.to Spirito, την τάφρο και την contrascarpa της ίδιας -λευράς. την
cortina S.to Spirito - Παντοκράτορα, τους -ροααχώνες Παντοκράτορα, Βηθλεέα,
Martinengo, τις cortine Ι^Γ,Ολεέα - Martinengo και Maninengo - Ιησού, τον
-οοααχώνα Ιησού, την cortina Ιησού - Vitturi, τον -ρομαχοόνα Vitturi, την
piattaforma rovescia (-ρος το ''-λευρό" του S. Francesco), τον -poaaycova της
Σααττιονάρας (Martinengo della Sabbionera) και το θαλάσσιο τείχος από το Λεραατά
έο^ς τον προααχοόνα Santo Spirito. Αναφέρει επίσης για τις ε/Χείψεις τcov πυλόJV,
κυοίο^ν και βοηθητικών, των parapetti τοον ''καλυααένο3ν ooor/\ για τις ζ/.σ/.σ.(^ίς όλης
ΤΓ,ς τάφρου και τις επιχο^αατώσεις ολοκλήρου του οχυρού περιβόλου. Μετά τις
ποοαετρήσεις το^7 κατασκευ(:όν που περιγράφει καταλήγει σε ορισαένα συνολικά ποσά
γοηαάτο3ν, τα οποία Οα απαιτούντο να δαπανηθούν γι' αυτές τις κατασκευές.'

\.lWi Scandaglio di quanto manca alia fortezza della citta di Candia di inuro, e di terra
per redeiia a quel termine et ordine lavato dalT Illustrissimo Signor Giulio Savorgnano
et Liltimamente dalla felice memoria delL Illustrissimo Signor Latino Orsino nel cavar i
fossi, et prima. Resta il piano della piazza di sopra del Beloardo del Spirito Santo di

To κείαενο αυτό α-οτελεί ταήαα αναυοράε για όιάυορα κάατοα και οχυροότεις ττς Κρήτης, ζνω
όεν σηαειώνεται ο συντάκτης του. ούτε η ηαεροαηνία. Πρέτει όα(ος να -ροαόιοριττει χρονικά αετα
τη θητεία του GiLilio Savorgnano και ααέαίος αετά τον Latino Orsini, αηγανικ^ον ατην υ-ηρεσια της
Γα'/.τνοτάτης. οι οτεοίοι εεγάατηκαν στην Κρητη.
 404 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊΩΤΟΓ

esser pareggiato et ingrossato ia sua gola di terreno. Far i due voiti di muro, Γ uno dei
quali andera alia piazza bassa, Γ altro dalla parte del mare, che in occassione servira per
f. 230v7 sortita; et di piu manca parte della sua contrascarpa e tutta la strada / coperta da quella
banda; nel far di quest' opera vi andera di terreno passa cubi 6.400, e di muro passa cubi
390. La fossa in questa parte e di cavo durissimo, perb non si trattera della sua
cavatione.

Alia cortina di questo Balloardo, et quello del Pandocratora, manca aslargar buona
pezza del suo terrapieno; nel far del quale vi andera di terreno passa cubi 1.400.
" A1 Balloardo Pandocratora manca di far il parapetto di terra alia fronte verso il
Balloardo del Spirito Santo. In questa vi andera di terreno passa cubi 600.
A1 Balloardo Betthelem manca di far il volto di muro, che va nella piazza bassa, la
quale guarda il Belloardo Martinengo, e terrapienar il terreno di suo volto. In quest' opera
tanto necessaria vi andera di muro passa cubi 160, et di terreno passa cubi 1.200. La
cortina di questo Belloardo Betthelem et quella del Martinengo ha da essere alzata di
muraglia piedi 24, et al presente si trova alta sopra il piano della fossa de piedi 8 et
ingrossare di terreno parte del suo terrapieno, et volendola ridur in perfettione vi andera
di muro passa cubi 750, et di terreno passa cubi 800.
La cortina tra il Balloardo Martinengo et quello Jesus manca da esser ricamisata di
muro, per opera della quale vi andera di muraglia passa cubi 1 140.
Al Belloardo dell' Jesus manca alzar di muro il orecchione che guarda al Balloardo
di Vitturi; e terrapienarlo di terreno, et piu manca alia cortina.tra esso balloardo et il
Balloardo Vitturi d' essere incamisata di muraglia e d' ingrossar di terreno il suo
terrapieno; nel far di quest' opera vi andera di muro passa cubi 440, et di terreno passa
cubi 2000.

Al Balloardo Vitturi manca d' allongar il volto di muro, che conduce alia piazza
f. 231r7 bassa, che guarda al Jesus, e terrapienar esso volto.Nel far / di quest' opere necessarie vi
andarebbe di muro passa cubi 48 et di terreno cubi 400.
Alia piattaforma riversa di S. Francesco manca di fare il parapetto di terra, nella
qual vi andera di terreno passa cubi 800. Al Baloardo Martinengo della Sabionera resta
d' ingrossar la sua gola di terra, e far il portello verso il mare, quale in occasione di
tempo servira per sortita; nel far di quest' opera vi andera di muro passa cubi 1400. et
di piu manca a terrar la parte de mar, et di muro, et di terra, cioe dalla parte del Dramata
lino al Balloardo del Spirito Santo da dove principia il presente ragguaglio. Nel far di
quest' opera molto necessaria vi andera di muro passa cubi 800, et di terreno passa cubi
2250.

Manca finalmente all' incontro della porta del Belloardo Vitturi di cavar una massa
 ΤΛ ΠΕ.ΜιΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟί' ΧΛΧΛΛΚΛ 405

di terra dalla fossa, secondo Γ ordine deir lllustrissimo Signer Giulio Savorgnano, et piu
manca di cavar e fondar detta fossa secondo Γ ordine deli' lllustrissimo Signer Latino
Orsino dalT orecchione di detto Belloardo Vitturi, che guarda il Belloardo del Jesus, fine
per mezo al fiance della poila Zorza, che guarda il Belloardo Martinengo della Sabionera,
et allargar per mezo alia poiia di detto Belloardo Zesus, et refilar quella tra il Belloardo
del Betthelem et quello del Martinengo dalle quali soprascritte cavationi si Cavera di
terrene passa cubi 20.500.
Resta di piu a far i parapetti della strada coperta dalla ponta del predetto Belloardo
Martinengo fine a quello del Belloardo Vitturi et perche Vostra Eccellenza Illustrissima
sappia la summa tutta delT opera cosi di mure, cosi anco di terrene, che de Γ uno e de Γ
.231v7 altro manca, tuttavia per farla compitamente perfetta colla summa del / terrene che si
havera da cavar de' fori, secondo Γ incomediato ordine... di sopra.
Resta dunque a lavorar di mure passa cubi 3818.
et di terrene medesimamente passa cubi 15000
si deve cavar de fosa in tutto passa cubi 20500.
La qual opera che resta a far cosi di mure, come di terrapieno et cavatione di fori
reducendo a danari contadi secondo i pretij che al presente corrono, et prima de passa 3818
di mure valera a perperi 10 il passo cube, perperi 190.900 fanno ducati venetiani 13132,...
20.·'

Li passa 20500 di terrene, che si cavera dalle medessime fosse a perperi 372 il passo
cube fanno perperi 13750 che sono Ducati Venetiani 10580,... 40.
Del qual terreno delle fosse si mettera in opera passa cubi 6600 che manca di
terrapienar di dentro via, e far parapetti dal Belloardo Betthelem fine al quello del
Martinengo della Sabionera seguendo perb Γ ordine gia detto et del restante fino a
20400... che sono passa 13900 s' ingrosseranno et s' alzerrano di piu detti terrapieni, et
cavalliero fabricato nel Belloardo Vitturi, secondo che piu ό meno conossera far bisogno
detta parte, poiche a iar portar detto terreno, per terrapienare Γ altra parte del detto
Beloardo Betthelem fino a quello del Spirito Santo, et sua contrascarpa e dal detto luogo
^ fino alia porta del Dramata a longo la Marina non porterb la spesa per la gran distanza
de luoghi.
II far poi terrapienar detta parte del Belloardo Betthelem fino a quello del Spirito
Santo, e sua contrascarpa si caveranno passa 8400 dal terreno di fuori di essa parte, e da

Ιΐοοκειτα'. γ'.α υ—ο ο', α', ο ε στ, tojv ζενετ'.κίον οουκάτίον. ττ,ς οκοίας τ, συντομ,ογεαοία οεν είναι
ευ κ ε'.ντε.
 406 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

piu vicini, et offrirvi luoghi monteranno a perperi 9 il passo cubo, perperi 75600 che sono
Ducati Venetian! 1202.

II terrapienar finalmente della rimanente parte per passa 2250 dal Belloardo del
f. 232r7 Spirito Santo fino alia porta del Dramata a lungo / della Marina, si potra commodamente
cavar dentro della Citta, poco distante dal detto lavoro, dove sono bora molti giardini, et
altri luoghi da remisare, si paghera detto terreno a perperi otto il passo cubo, che sono
perperi 18000 fanno Ducati Venetian! 1238, ...44.
Montera in tutto detto denaro di tutto questo lavoro di muro, et di terreno come
di sopra perperi 438250, fanno ducati venetiani 30159. ...9.

Αρχειακή ένοε^ξη

BMC. - Cod. Cicogna2855, f. 230r°-232r7

Ανέκοοτο.

6.

ΓΙΕΡΙΓΡΑΦΙΙ ΤίίΛ ΚΑΤΑΣΚΕΡίίΧ

(τοιχοποιίες - ΕΠΙΧίίΜΑΤΠΣΕΙΣ) IIOV ΠΙΟΑΕΙΠΟΧΊΑΧ
ΧΑ ΓΙΧΟΓΧ ΣΤΑ ΤΕΙΧΗ TOV ΧΑΧΔΑΚΑ

io [ΐισό του 1 6ου ακόνα

II έκθεση αυτή -ερ'.γράφε'. τ'.ς τοσότητες tojv τοιχοτο'.'ίων κα'. των

ετ.ιγω[λθίτό)σεο}ν οι ο-οίεε ο-ο/.εί-θΊτ7,ν να κατασκευαστούν σ' τον oyozo
-εζ'Άώ.ο zryj Χάνοακα. AzyjX,zi Try -ερ'.γραφή 7tJj τον τροααχίόνα του S.to Spirito,
συνεχίζε'. οε στους υ-ο/.οίτζους έ(ος κ', εκείνον της Σαα-'.ονάρας. ο οτζοίος εαφανίζετα^
ακόαη αε την αρχ'/κή του ονοαασία, Martinengo della Sabionera.
Γίνεται εκτενής αναφορά στο σύστηαα της άαυνας στην τάφρο αε τους cunicoli
και θέσεις οχυρές στην strada coperta (καλυαυ.ένη οοό του αντερείσματος της τάφρου).
Ιοτζίσ-ςς αναφέρεται στο Οεσαό τοον αγγαρεκόν για την εκτέ/.εση τ(ον οχυρ^οματικκόν
έργο^; και στα οικονομικά μεγέθη ~ου σχετίζονται μ' αυτές. ΙΙεριγράφει τα εργα ττου
-ρέ-ει να γίνουν στο καστέ/ά.ο του ΑΙο'ν.ου για να κα>υφΟούν οι ε/7.είψεις του, ότοος και
 ΤΛ JiEM-yriKA TEiXll ΤΟΓΧΛΧΛΛΚΛ 407

στο scojTSOLXo φρούριο του χλγίου Ληατ^τρίου. Τέλος η ΛΟίτάστοίΤΓ^ -zo'j λ^ααν^ού
ττεριγράφεται αε λετιτοαέρε',ες σε τ-γέσ-ς αε τους τινέοντες ανέαους, τα θαλάσσια ρεύαατα
και τις τιροσαααίοσεις ττου σχηαατίζοντανλ

La Citta di Candia principalissima fra Γ altre et sua fortezza solo finice per tutto Γ
universo se fosse finira secondo 1' ordine et disegno dato prima dalL lilustrissimo Signor
Giullio Savorgnano et poi ultimamente dalL lilustrissimo Signor Latino Orsino quello che
manca qui di sotto V. Eccellentissimo intendera dal Servitor uso.
La fortezza ha piazze da combattere chiamate il Baloardo de San Spirito,
llr^/ Pandocratora, Bettelem, Martinengo, il Giesu, Vitturi, et il Martinengo della / Sabionera, dalla
parte del mar non vi e alcuna piazza da combattere se non il Castello del Molo per guardia,
et diffesa d' esso, et quel tanto che la natura del sito porge, con le (z)en(z)ie di quel recinto.
Circonda detta fortezza, pur dalla parte di terra lasciando fuori il fone de San
Dimitri passi 1560. principiando dal baloardo Spirito Santo fino a quello del Maninengo
alia Sabionera, di fora via per la strada coperta, et di dentro via, et gli terrapieni in circa
alii parapetti conine et baloardi passi 2148. dalla parte del Mare incluso dentro il castel del
Porto, et esso Porto passi 1464 che sarebbono in tutto il circuito de terra et de Mare passi
3612. et di fori con la contrascarpa strada coperta passi 3224.
II Baloardo di San Spirito resta d' esser alzato di muro et di terreno al meno passi
10. per accomodar la piazza bassa, manca ancora dingrossar la gola del detto Baloardo
almanco passi 15. di terreno far *2* volti di muro Γ uno de quali andara nella predetta
piazza bassa, et Γ altra della parte del Mar in tempo d' occasione servira per sortita il che
facendo anderebbe passi cubi de terra 2500 et di muro passi cubi 260. La fossa in detta
parte non si mette in consideratione de cavarla secondo Γ ordine della fonezza per esser
tutto di sasso durissimo et piano.
Alia cortina tra questo et quel Baloardo del Pandocratora non manca slargar altro

G. Είναι αια αναφορά χωρίς υ-ογραυή του συντάκτη και ακριζή χ;αερν;χχνία, ζρίσκεται οε σε συνέγεια
μ' ά/λα κείμενα, τα οκοία αναφέρονται στη -^ν.οικηση και στην άμυνα του Βασίλειου της Κρήτης.
II αναυορά ονομάτο^ν ορισμένο^ν αςκοματοΈ/μον κου είχαν σχέση μ' εττιμέρους κατασκευές στα
τείχη του Χάνοακα. ζοηΟά στον χρονολογικό, κατα κροσέγγιση. κροσοιορισμό της κατάσταετΓς η
οκοία -εριγρά'ρεται. Ο-ίοσοή-οτε οε είναι μετά την εκοχη τίον μηχανικίόν Giulio Sa\orgnano και
Latino Orsini. τ(υν ττροζ/.εκτίόν Grimani και Mocenigo, καΟ(ός και του Capitano Renier.
 408 ΙϋΛΧΧΛ ϊΤΚΙΜϋΤΟΓ

ne conetta, ne fossa, secondo Γ ordine date ultimamente dall' Illustrissimo Signor Latino
perche fu fatto sotto 11 Regimento delT Ecceilentissimo Provveditor Grimani. se non che
manca il parapetto solo del detto Baloardo Pandocratora dalla parte verso San Spirito d'
ingrossarlo et alzarlo al suo segno siche anderebbe di terreno passi cubi in circa 1000.
Manca di fora via per tutto il Baloardo Spirito Santo et per fino quasi nella fronte
del Baloardo Pandocratora et per mezo loro la strada coperta volendola far anderebbe di
muro passi cubi 100 et di terreno 3500. il parapetto tra Γ un baloardo et Γ altro con il suo
terrapieno fti fatto, sotto il tempo d' esso Ecceilentissimo Provveditor Grimani da 25 in 30
passi fu fatto dalE Ecceilentissimo Provveditor Mocenigo.
Ma pert) e molto necessario cosi a questo terrapieno come nelli restanti altri
intomo a questa fonezza dalla parte di terra per fin tutto il baloardo dal Jesu ingrossar
molto piu detti terrapieni et quasi altro tanto quanto bora ritrovano perche questa parte
non e sito naturale, ma forza di muro et di terreni fu alzato air esser che s' attrova al
presente ma perb di dentro via la Citta e molto bassa et il Terrapieno molto stretto siche
f. 112r7 a tempo de bisogno Dio guarda non si potrebbono li difensori far ritirata alcuna ne / diffesa
talche la forza de nemici qual presupponemo molto gagliarda retirando gli defensori verso
la Citta nel sito basso, non potendo far altra diffesa per il stretto terrapieno restarano
adonque li nemici a cavaliero sopra esso Terrapieno, et gli nostri deffensori per forza spinti
nella bassa lassando la deffesa oltre che Γ artellarie potrano far porta. essendo la muraglia
et terrapieno debole pero sarebbe bene slargar il ditto terrapieno al modo che dico di
sopra, et volendola far Γ angaria del contato si e bastante a forniiio in un anno et cavando
detta Angaria il terreno de fora via della spianata per taP effetto se puol ancor far et
accresser un altra maggior deffesa, alia ditta tbrtezza doe a tutte le ponte de Baloardi sopra
la strada coperta, cavando li terreni et portando li dentro quali habbino corrispondenza de
guardar Γ uno all' altro alzati con li parapetti bassi verso la spianata dalla parte della
fortezza aperti quando che la fortezza possa scovar detti forti, et quando li nemici voranno
venir sotto la strada coperta per via della Trincera per farli patroni della fossa, et
caminando con la detta Trincera cavando a bissa a forza vogliano 'o non vogliano mostrar
la schena all' uno, all' altro fone, siche tengo per impossibil che li detti nemici possano rnai
impatronirsi in essa strata coperta finche detti forti stiano in piedi quali deffendera la
f. 1 12v7 fortezza ordinaria, et con / li suoi tiri gagliardamente in essi forti voglio *4* pezzi d'
artellarie da *30* b colubrine b mezi cannoni per uno voglio de piu che siano minati di
sotto, et che Γ intrata d' esse fosse dalla fossa rispondono nelli cuniculi accio la gente, che
stara da diffendere detti forti faccino la diffesa quanto piu sia possibile ma quando poi in
ultimo loco la superchia potenza et numerosa forza delli nemici stringera li deffensori et
saranno forzati della potentia de nemici abandonar quelli forti tireranno giu per la fossa Γ
 ΤΛ ΠΕΜΊΊΚΛ TElXil TO)'ΧΛΧΔΛΚΛ 409

arteliarie et cacciar poi foco nella mina et per la vioientia deila polvere et per il vacuo delii
detti Forti, se basseranno li terreni a suo primo loco, et cosi piu che si trova invention di
slungar et accrescer il tempo della difFesa sarebbe comodita di Sua Serenita di soccorrer
poiche si svoldir che chi ha tempo ha vita oltre perche potranno nascer ancora molti
accidenti dalla parte nemica stentandoli tanto d' ambandonar Γ impresa. Li deFensori Fatto
poi quanto havemo detto disopra se retireranno nella Fossa dentro nelli cuniculi per
deFFenderla della Fossa da essi cuniculi ma per esser meglio inteso apresento a Vostra
Eccellenza in dissegno il mio parer reportandome sempre a meglior giudicio che non e il
mio.

I \\2fl Poiche io ho proposto che con la spesa dell' Angaria dell' Territorio di questa Citta
in un anno se potria Far detta opera voglio ancora dire che saria meglio che li villani stessi
venisero personalmente a Far la sua Angaria senza co mutarla in danari perche sotto un
tempo perche una 7na (settimana) giorni *6* lavorino nella Fossa overo spianata diFora via
della Foitezza uno passo cubo de Terra et piu per huomo et la portavano dentro nella
Fortezza nelli Terrapieni come appar per Fede delli scrivani sopra essi deputati la qual
opera di detti villani in capo della 7na per ogni poco numero ch' erano copariva molto piu
deir opera di queli, choservivano a pagamento dapoi ch'hanno levato detta servitu de
villani ma dapoco tempo in qua che s'ha usato accomodar detta Angheria in denari, per
metter altri in loco loro. per Far detta Angheria con pagarli con'l danaro scosso da essi
villani perche non solamente non arrivano a Far un passo cubo, ma ne anche mezo quali
vanno gridando come sono strussiati et in cambio de giorni *6* che Facevano la loro
Angaria hora non Finiscano anche in giorni *12* perche son messi sempre a lavorar, nel
piu diFFicil loco et piu lontano si come messi quelli che lavorano a pagamento nel piu
Γ 113v7 comodo loco, et questo accio non venghino piu a lavorar ma / portino dinari ma non se
sa la causa da che nasce, che tutti habbino voglia, che corra il danaro alle Fabriche piu
presto che servitu de Villani et di questo non voglio dir altro, perche Vostra Eccellenza
penetra piu di quello ch' io ho saputo dir ma per me, me par che saria meglio, che li villani
proprij venissero a lavorar personalmente per molti respetti et prima perche Sua Serenita
sente molto piu interesse perche molti piu sono i poveri che i comodi per il contato siche
tutti quelli poveri, che non hanno modo di pagar le loro Angherie, ne manco sono chiamati
a Farle personalmente sono esclusi totalmente da questa Fattion siche Sua Serenita veria a
preder almanco 1/3 dell' ancheria, et che non Fussero straniati sariano molti contenti et
allegri poiche non hanno da spender pur un quattrino nome. la servitu de *6* giomi et alFin
dopo Fatto le sue Fede la Signoria da all' estimo ad ogn' uno soldi *24* senza pagar scrivano
a Far le loro Fede perche sua Serenita ha deputato uno sopra questo rodolo pagato dalla
Camera per tenir questi conti et pagando denari oltra perperi *13* che pagano per ogni
 410 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΗΙΊπΤΟν

Angaria personale pagano apresso aldetto deputato gazette due per far la recevuta del
f. 114r7 denaro sopratutto perdano anco ii soldini 24 che / paga la Comunita siche Γ Eccellenza
Vostra ha inteso Γ utile et ii danno di Sua Serenita e la gravezza de poveri Viliani.
Dal Balloardo Pandocratora fino la ponta al baloardo Martinengo fu cavate tutte le
fosse et slargare le cunette da *15=^ piedi ch' erano prima fino a "^'50* ch'hora se trovano
fatti li cunicoli giusto Γ ordine disopra detto sotto 11 tempo dell' Illustrissimo Provveditor
Grimani. medemamente fu fatto gli parapetti d' essi Baloardi et slargati 11 terrapieni fino a
passi *9* in circa fatto il volto della piazza bassa del baloardo Bettelem medemamente Γ
altra piazza bassa verso il Martinengo dal volto in fora, che fino al presente non e fatto et
volendo cib fare anderebbe di muraglia pie cubi 160 et tereno 1200 per coprire esso volto.
Per finir la muraglia fra Γ uno et laltro baloardo Bettelem et Martinengo da esser
alzata fino a piedi "^28* perche al presente s' attrova alta sopra il piano della fossa piedi
*8* vedutta et fabricata questo termine sotto il medessimo tempo degia detto
Illustrissimo Provveditor Grimani et volendola redur de nuovo al suo segno anderebbe
de muro pie cubi 830 et di terreno 950. dalla ponta del beloardo Martinengo fin aP
rechion del Baloardo del Jesu per tutta quella fossa fu slargata la condutta ma non al suo
f. 114v7 segno ne di profondita ne di larghezza, perche d' conrisponder / con Γ altro cavamento
ci bisogna ancora de profondar almanco 6 piedi et altretanto et piu deslargarla oltra gli
cunicoli che per tutta detta parte non sono principiati la fattura dell' opera detta fu fatta
sotto il tempo et Regimento dell' Illustrissimo Provveditor Mocenico medemamente sotto
il detto tempo fo slongato gli 2 volti che vanno nelle piazze basse del Baloardo Martinengo
Γ uno de quali manca d' esser copeito di terreno et volendolo coprire ancor esso
anderebbe di terreno piedi cubi 600 manca fa camisa del muro della cortina fra Γ uno et Γ
altro baloardo detti Martinengo et del Jesu manca di alzare una parte nella fronte verso il
Baloardo Vitturi piedi 8. Γ orecchione della detta parte piedi 12. in altezza a far questo la
fronte et rechione anderebbe de muro piedi cubi. 160 et terreno 600 alia cortina tra questo
baloardo del Jesu et quello del Vitturi manca de slargar la condutta lino al termine. che al
presente si trova il resto della fossa et per camisar la cortina delli detti baloardi de muro
volendolo far andarebe de muro piedi cubi 400. et terreno 1800. il Baloardo Vitturi e del
tutto compito sotto il tempo dell' Illustrissimo Signor Giulio Savorgnano mancasolamente
slongar il volto della piazza bassa del detto baloardo al far del quale entrara nel muro pie
f. 1 15r7 cubi *50''' et / terreno per coprirlo 300 la piatta forma diversa di San Francesco e fornita
dal parapetto in fora per opera del quale entrera terreno passa cubi 700 in circa dal
Baloardo del Jesus fino la ponta dell' altro baloardo Vitturi detto disopra il cavamento et
slargamento profondita de quella fossa et cunetta giusta Γ ordine lassato come habbiamo
detto dair Illustrissimo Signor Latino per continuar ad un medessimo modo tutta Γ opera
 7'.\ Ι{Ι':Μ':ίίκλ teixii τογ χλχλλκλ \ 11

della fabrica non e cavato com' e cletto habbiamo et volendolo cavare da questa fossa tutto
il Terreno per tutta quella parte far li =^=2'" baloardi sarebbe piedi cubi 25 m in circa non
restarb de dir che dal Baloardo Martinengo fin al Baloardo Vitturi mancano tutti li
parapetti per fornir cib farebbe di bisogno terra passa cubi 4000 in circa tanto piu quanto
che da meza cortina fra il Baloardo Martinengo et Jesu verso esso Martinengo ci bisogna
esser molto ben alzato et ingrossato piu che Γ ordinario essendo che dalla spianata sopra
il sito e molto alto con tutto, che e stato cavato et bassato tuttavia ancora resta alquanto
eminente et facendo li nemici di fuori un cavaliero potranno facilmente scortinar con Γ
artellarie tutta la cortina et terrapieno del Martinengo fino tutto il Baloardo Bettelem,
perb per questa necessita, saremo astretti in questa parte alzar et ingrossar piu dell' ordine
gli detti parapetti, accib possino star sicuri et coperti gli deffensori di essa parte a far cib
bisogna terenno passa cubi 500 al baloardo Martinengo alia Sabionera resta slargar la
f. 115v7 gola / di terreno et far il volto del portello verso il mare il quale serviria per sonita et se
gl' anderebbe di terreno passi cubi 1500 et di muro 120, la cortina tra esso baloardo et
arsenali nuovi per cinque volti cioe slongati dalli vecchi infora permetter una galia dentro
Γ altra, et apresso di questi un' altro novo del tutto sei, siche tutti gli fondamenti sono finiti
et alzati del pelo dell' acqua fino a piedi sette in otto fatti sotto il tempo dell'
Eccellentissimo Provveditor Grimani dalli detti fondamenti fino la bocca del Porto vi si
attrova una muraglia vecchia per diffesa et repeiro del detto porto la qual serve tanto come
s' ella non fusse per esser mal conditionata et vecchia et piu presto farla danno al tempo
di qualche travaglio tirando li nemici artellarie la manderanno in fregole et le piere della
detta faranno tanto danno a gli vasselli che se troveranno dentro nel Pono a quel tempo,
perb volendola reparar, et cacciar il vecchio andera de muro passi cubi 100 accib possi far
Γ effetio per il quale e stata fabricata.
Dair altra parte verso Tramontana e posto il Castello del detto Pono come
habbiamo detto esso Castello b quasi magnato dall' onde del Mare tutto il Spiron che per
conservar il resto della fabrica del detto Castello ci bisognerebbe qualche buona spesa di
restaurar lo da esso Castello fino la porta del Molo, verso la citta vien un' assai buona
corrina de muro per reparo del Porto fatta sotto il tempo del Illustrissimo Capitano Ranier
t. 116P/ dalla / pane della ditta Porta fino al dermata loco cosi nominato si trova una forte
muraglia fabricata abantiquo et riparata di nuovo con gagliardissimi terrapieni dalla natura
fatti per diffesa della detta parte maritima. Dalla pane detta Dermata fino al Baloardo
Spirito Santo di dove havemo dato principio, non vi e altro per diffesa di quella parte, che
un poco di terreno piedi 5 in 6 in circa fatto a modo d' una trincea ben trista io per mi
molto stimarei questa parte, che ogn' altra da terra ma volendola assicurar per levar affatto
ogni commodita a ben accordo improviso nemico alzar questa parte di muraglia dalle base
 412 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

della terra piedi 14 in 15 et di terrapieno un parapetto di dentro via piedi 18. in circa
anderebbe di muro piedi cubi 850, et terreno 2 in siche i'inalmente si ha lavorar di nuovo
di muraglia passi cubi 4130 et di terra 47100, questo e quel tanto, che manca la fortezza di
Candia pero Vostra Eccellenza sara contenta dar fidele relazione a Sua Serenita accib non
creda che per quella fortezza e sotto chiave ch' ella e anco in ordine di poter combattere
perche s' ella non e fornita di quanto habbiamo detto di sopra che manca non pub far
deffesa nissuna et si pub dir piu presto si e un recinto circondato di muraglia che
altramente.

II forte di San Demitri fora della fortezza sopra il quale non havemo fatto
f. I l6v7 mentione seben alcuni poco pratichi al mio giudicio vanno biasmando senza / saper
perche e stato fatto detto forte et credendo per diffesa di quella parte della fortezza fu
fatto ma non per questa causa e stato fabricato se non per deffender la vallata verso
Marulla, accio non fusse presa dalT inimici per servirsene d' esso per alloggiamento et
havendo lo fatto per tal effetto Γ hanno anco redutto in quel modo che sta come forte,
la qual cosa molto me place perche oltra la diffesa della vallata, che leva la commodita
deir inimici de non poter pigliar quella valle per comodita d' alloggiamento et de piu se
ben la fortezza no ha debisogno d' aiuto de forte essendo quel sito naturale, et non
terrapienato, pur stando a questo modo deffende defora via della spianata depiu deffende
la cortina de San Francesco et tutta la Poila del Baloardo Martinengo alia Sabionera che
li nemici non potranno venir sotto con le trincere tanto che se puo dir per occasione di
tal forte li nemici non senteranno mai quella parte. Vollesse dichio· che la restante
fortezza nelle ponte de baloardi havesse un simil forte per uno che fusse fatto, et avertito
da degni et Illustrissimi Capi diguerra li nemici Γ haviano subbito fatto per diffesa et
sicurta d' esso alloggiamento et rivoltato alia riversa per diffender i suoi che possino
andar sicuramente sotto li baloardi et cortine di quella parte perb quelli tubi che non
f. I l7r7 sanno la cause / ne manco sono esperti nella professione militare ne manco nelle
fortificazione avangerano 100 per c(on)to di tacer... che de parlar. lo vorria dir moiti
particolari ancora ma me par che sara meglio tacer che avertir cose che forse moIti non
sanno.

II Porto de Candia da un certo tempo in qua e quasi tutto atterrato che dove
prima entravano et uscivano grandissime nave, de molta portata hora e mala pena
entrano navi b galeoni de 300 ο 400 botte et anco questi senza libamento non potranno
entrar, perb io non voglio star a dirle cose le quali hanno causato detlo atterramento
perche me par che sia cosa nota a tutti ma dirb ben che la Citta di Candia senza porto
non pub star, perb essendo tanto necessario per molte cause bisogna che Sua Serenita dia
ordine che sia cavato ritornato al suo esser primo e poi conservarlo ma prima proibir
 ΤΛ nicM-yriKA τκιχιι τονχλχλλκλ 4 13

che intorno a qiiel Porto, non faccino piu nissuna sorte de fabrica et che se fusse
principiata non finiria accioche li venti da Greco Tramontana passano via, senza che
trovano incontro nissuno de muraglia alta subito ritornano et cavano della fondamenta
tutta quella sabbia che il tempo bonazze vole porta et dipone neila dirta fondamenta et
f Ii7v7 di quelle nel ritorno manda et spinge neila bocca / del Porto per esser loco vicino. lo
non voglio piu oltra passare allegando le cause per le quali detto Porto si e atterrato
perche lo voglio lassar discorrer a i piu pratichi di me, solamente diro il mio parere dico
adonque che haveria fatto per cavarlo et nettarlo cioe quando fu farta la cortina che va
dal Castello alia Porta del Molo per reparatione d' esso dalli venti Maistro Tramontana
detto Porto sotto quella fondamenta della detta cortina havea 4 *5* sburatori et cosi Γ
altra cortina verso Greco Levante appresso gli fondamenti delli Arsenali nuovi che
habbiamo detto desopra ha de bisognio della reparatione altri tanti sburatori, siche fino
essi sburatori erano in essere perche il porto tenia netto et appresso era un' edifficio che
lavorava continuamente et cavava le sporcheze il Porto teniva netto ma dopo che son
stati serrati, et che Γ edifitio non lavora piu et per altre cause che non voglio dir ηό fanno
caso da esso porto, ch' e stato atterrato, perb a mio giudicio e necessario che si tomi a
reaprir detti sburatori et de piu se facci una Fossa atorno dalla porta del Molo fino a tutti
gP arsenali vecchi dentro nel ditto Porto larga passi *3* profonda quanto si puol andar
f 118P/ et longa quanto habbiamo detto di sopra, perche subito fatta / questa fossa, et aperto
gli sbucatori il vento clT entrera da essi et dalla bocca d' esso Porto tutta la sporchezza,
fango et sabione che entrera nel porto dalla ditta bocca dal Mar spenti per Γ altre cause
anderanno et deponerano neila detta fossa cavata et quando sara plena tomar a cavarla
et approposito haver almeno dui barconi per questo servitio deputati, et tante volte,
quanto saranno piene esse fosse, tante volte tornarla a cavar et a questo modo per piu
facile et per manco spesa de sua Serenita me par a mi esser reuscibile, perche chi volesse
entrar in altra maniera de cavarlo, et repararlo che non s' atterra piu ce bisogna prima
proponer una molta suma de miara de detti perb io non voglio entrar in questo
^ ragionamento lassarb il carico alii piu iniendenti.

Αρχειακή ένδε^-Ηη

BMC. - Miscell. Correr LXXXI (2677-2703).

r^elazioni ed altre varie scritture appartenenti alia difesa e governo del Regno di
Candia in tempo del Dominio della Republica di Venetia. No 2682, f. 1 10v°-l 18r°.
Ανέκδοτο.
 414 liiAXXA XTKPKiTOr

/.

ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΕΚΕΙΧΩΧ (ΤΩΧ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΧ) ΠΟΥ

ΥΠΟΑΕΠΊΟΧΤΑΧ ΧΑ ΓΙΧΟΥΧ ΣΤΟ ΦΡ01 ΡΙΟ(ΤΟΥ ΧΑΧΔΑΚΑ)
ΤΟΣΟ ΤΟΙΧΟΠΟΙΪΩΧ ΟΣΟ ΚΑΙ ΕΠΙΧΩΜΑΤΩΣΕΩΧ
ΑΧΑΦΕΡΟΧΤΑΣ ΜΟΧΟ ΤΑ ΚΥΡΙΟΤΕΡΑ ΣΠΜΕΙΑ
ΤΟΥ ΟΧΥΡΟΙ' ΠΕΡΙΒΟΛΟΥ ΑΠΟ ΤΠ ΣΤΕΡΙΑ

21 Φεβρουαρίου (1577) 1578

Είναί ένας συνο-τ',κός κατά/.ογος tcov τοΓ/οττοίιών κα', tojv STZcycoaaTcoasojv,

υ—ο/.ογίζοαένο^ν σε κυβ'/κά βήαατα, -ου έτζρετζε να κατασκευαστούν στον οχυρό -ερίβολο
του Χάνόακα ατιό τον -ροααχώνα του S.to Spirito, 0ojc κα'. εκείνον ττ,ς Σααττιονάρας. Ο
κατά/.ογος υ-ογράφετα: ατζό τον [χτρ/7.νιγ.ό Antonio Scholar!, ενοό στο ο-'.σθόφυ/7.ο
σ-Γ/χειώνεται Nota particolar di quello che resta per finir la fortificatione delia citta di
Candia fatto da Γ Ingegniero di ordine del Signor Proveditor General.

f. r7 Conto di quello che manca alia Fortezza cosi di muro, come di terreno, parlando
solo delle cose importante, et per recinto alia terra.
adi 21 febbraio 1577
Muraglia che manca al Balloardo de
San Spirito passa cubi... n. 580
II suo terrapieno con suoi parapetti passa... n. 3890
La contrascarpa, strada coperta di esso
balloardo, passa... n. 3900
Muraglia deila cortina fra il Pandocratora
et il Bethelem... n. 1331

II suo terrapieno che li manca, passa... n. 4980

Orecchione del Betelem di muro, passa... n. 1846
II suo terrapieno, passa... n. 2600
Cortina di muro fra il Betelem, et il
Martinengo, passa... n. 1228
II suo terrapieno che li manca, passa... n. 6200
Cortina tra il Giesus. et Martinengo
di muro, passa... n. 1 160
 ΤΛ ΒΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΥ ΧΛΧΛΛΚΛ 415

II SUO terrapieno che li manca cosi

a essa coilina come anco agiutar il
Martinengo, passa... n. 1980

Cortina tra il Giesus, et Vituri di muro, passa... n. 327

II SUO temipieno agiutando il Giesus, passa... n. 3060

Ponta di terreno per mezo di detto

Balloardo Vituri, passo... n. 640

Muro che manca a far appreso il

Martinengo della Sabionara verso
San Francesco, passa... n. 115

II SUO terrapieno, lasciando star

San Francesco nelli termini che si

f.v'/ retrova, passa... n. 260(0)

Terra per far la strada coperta a detto
baluardo et sua contrascarpa, passa... n. 6240

In tutto di muraglia lasciando star molte

cosete sono passa cubi... n. 6587

Di terreno, lasciando star li Cavalieri, et

altre cosete, passa cubi... n. 36090

Antj° Scholari Ing. Candia.

per propria mano.

Αρχειακή ένδειξη

AYS. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 741, Candia - 1577.
Xojpic αρίΟαηστ, φύ/λοον, ανέκδοτο.

8.

ΣνΧΟΜΊΙ ΓΩΧ TMILAlATiiX (ΚΑΤΑΣΚΚνίίΧ) IIOV

ΠΙΟΑΕΙΠΟΜΑΧ ΣΤΙΙΧ ΟΧΥΡΩΣΙΙ ΤΙΙΣ ΙΙΟΑΙΙΣ ΤΟΥ ΧΑΧΑΑΚΑ

Αύγουστος 1 580

II σύνοψη αυτή -ερ'.γράφε'. τα συγκεκρ'.αένα ταήαατα ττου έ-ρεττε να

 41G ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

συα-ληρο3θούν στις 07'jG0jaaTLz£c κατασκευές tcov -poaayojvojv S.to Spirito,

Παντοκράτορα, Βηθλεέα. Martinengo, Ιητού, Vitturi, του φρουρίου του Αγίου
Αηαητρίου, στιαειώνε^ οε ττρ^ έναρξη ττ^ς κατασκευής του ετ'.τροααχοά^α Vitturi.'

Summario delle cose che mancano alia fortificazione della Citta di Candia et del loco
di Paleocastro.

f. r°/ A1 Beloardo di San Spirito manca esser levata una gran pane di muraglia, et suo
terrapieno. et di fuori manca la sua strada copena si ponebbe anco allongare quel pezzo di
cunetta fine dove si puole, alia conina che pane da esso beloardo per andare al
Pandocratora manca in gran pane il suo terrapieno.
Al Beloardo Pandocratora manca a portarse quantita di terreno a fine che si possi
adopetar i suoi parapetti et farli una strada tanto capace che descenda dolcemente al piano,
e fine che possino mutarsi in occasione de assalti, li soldati comodamente et la sua cortina
verso il Betelem manca di esser incamisata con tutto quasi il suo terrapieno non si postado
andarssi a piedi si non con fatica.
Al beloardo Betelem manca a levar Γ orecchione principiato, il suo terrapieno qual
e alto al presente da terra piedi 16 qual dopo la venuta mia e stato fatto per la terza parte
voltar la sonita. di dove e al presente senza allongarla piu per manco spesa et per magg.r
comodita, manca alia sua conina verso il Martinengo la sua incamisatura, et alargarla di
terreno fino al suo segno vi e fuori della strada copena una bassa, dove sono alcuni palme,
et una casetta bisognera otturarla con levar le superficie de i terreni vicini.
Al Beloardo Maninengo fa bisogno far una strada larga, accib che li soldati possano

Είναι γραααένο σε zojoixa. [xz την α-οκρυ-τογράυητη τυνηααένη ττο ίο'.ο έγγραυο. ΓΙ
α-οκου-τογράφηση. η ο-οία και -αροντιάζεται εοοά οεν υέρει υτογραφή και η;J.ερo;J.ηvία.
-αρεαβά/ν,εται ov-ojc αε ούο έγγρα/ρα γρα[Λαένα τε κοΰοικα. εκ τ(ον οτοίων το πρώτο zyzi
υ-ογραυή Zuanne Mocenigo Capitano και ηαεροαηνία Di Candia li 28 Agosto 1580.
Στην ίοια σειρά βρίσκονται και ά/Λεε αναφορές για τα τροο/.ήαατα και τι; ε/λείψεις τ(ον
οχυρο^σείον τη; Κρήτη;: Χανιά, Σούοα, ΙΙα/,αιόκαστρο, ί\γ. (-)εόο(:υροι - τάντα σε κοκικα
γραααένε;. Στο σχετικό οτισΟόφυ/Λο αυτοσ; τ(ον αναφορών αναγράφεται:
28 Agosto '80 et 28 Settembre
Candia, Capitan
Scrive in die termine si trovino queile lonezze dando conto di cadauna di esse, et mandando alcuni siimarii
delle cose che mancano a tarsi.

Serenissimo Principe et Excelentissimo Dno Dno Nicolao Deponte Dei gratia iniclyto Duci Venetians Dno
Coletissimo.
 ΤΛ ηΐ'λΜ'ΊΊΚΛ TElXli ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 417

facilmente andar con buon ordine alia diffesa di quella, come andare al in su, at in gia, a
rifrescandosi... secondo il bisogno sara anco necessarijssimo nella sua gola fargli un
cavalliero di terra, per copri tutti quei luoghi di rimpetto ad esso beloardo, vi e ancor una
strada di fuoii, dove al presente vien la fontana, la qual sara bisogno otturar levando quelle
superficie di ten'eno vicine, sara anco necessario far nel angolo di esso beloardo e nella
contrascarpa de fuori due strade, accib per li soldati possino soccor sin Γ uno alT altro
f. comodamente. manca ancora a incamisar la cortina che e tra / esso, et il Giesus, et allargar
il suo terrapieno, et anco li volti che vanno nelle piazze da basso.
Al Beloardo del Giesus manca a serar un poco de' un volto, et allongare il volto della
ponta almanco per passa dodeci, sara anco bisogno sfondare il volto della sortita almanco
per passa 12 che guarda verso il Martinengo, perche laschiandolo in questo modo oltre che
non sta bene et minaccia qualche sono di rovina, e bisogno anco perle acque fargli
estraordinarie spese, si fara dunque la porta della soitita nella piazza di esso baloardo
appresso il merlone che sara di gran comodita di adoperar esse sortite tra il Giesus, et il
Vitturi, manca a incamisare di mura la cortina, et tirare il suo terreno pieno a suo signo
bisogna anco di fuora via condar un pezzo di strada coperta. - Al Beloardo Vitturi va alzata
la sua piazza tanto che si possi adoperare i parapetti, et nela sua golla compir di conciar di
terreno facendo un cavalliere gia principiato, vi e di fuori nel suo angolo una quantita di
terreno qual bisogna levar, et empir una vale se la che e vicina al beloardo Martinengo della
Sabionera allargar li sui parapetti et compirlo di terrapienare, dove manca.
II forte di San Demitrio ritrovandosi pane cavato, nel tereno vivo, et pane
aggionsoli di quello che si cavava dalle sue fosse per opinion mia, et di questo Mag.co
Signor Govemator ha bisogno grande di esser icamisatura perche nel modo che si rinova
convenendosi ogni anno spender bona suma di denaii per acconciarlo, ogni anno detta
spesa percib che le acque piovani che cadino sopra la superficia delli parapetti, trovando la
i,fl sua caduta de fuori / gli causano gran ruina non solo nelli parapetti che sono di terreno
novello ma ancora in molti luochi del terreno vivo, et massime ne i fianchi, val che e forza
incamisarlo.

(Συνεχίζει αε ούο τιαραγράφους για τις εΜείψεις στο φρούριο του ΓΙα}^ιοκάστρου
του Χάνδακα - κόλτιο Φρασκιοά;).

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 744, Candia 1580.
XoJpίς αρίΟαητς φύ/λίον, ανέκδοτο.
 418 ΙΩΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

9.

ΕΠΙΜΕΤΡΗΣΗ ΤΟΓ ΦΡΟΪΤΙΟΓ ΤΗΣ ΗΟΛΗΣ

ΚΑΙ τον ΛΙΜΑΛΤΟν TOV ΧΑΝΔΑΚΑ.
ΚΑΤΑΑΟΓΟΣ ΤΩΧ KATAAVMATilX ΑΞΙΩΛΙΑΤΙΚΩΧ
ΚΑΙ ΣΤΡΑΊΤΩΤΩΧ

8 Σε-τεμ.βρίου 1583

Ανάαεσα σε οίάφορα στατιστΓκά στοΓ/εία για τr^Ί άαυνα του Βασιλείου τΓ^ς
Κοήττ^ς (7:υρο[χαχικά, αριΟαός στpατιoJτώv κτ/..) υτζάρχει η TzapaxaTOj ε-ιαέτρηστ^ η
οποία συντάχθτρκε και επισυνάφθηκε σ' επιστολή του οιοικητ*/; του Βασιλείου S.r Gio:
Maria Martinengo, (8 Σεπτεμβρίου 1583). Περιλαμβάνει τμήμα - τμήμα ολόκληρο τον
οχυρό περίβολο του Χάνόακα, αρχίζοντας από τον προμαχοόνα του S.to Spirito κ^αι
συνεχίζοντας προς τ' ανατολικά. Επίστ,ς υπάρχει επιμέτρηστ, του λιμανιού και των θόλων
του αρσανά, αναφέρεται σύντομα στο καστέ/ύ.ο του Μώ/.ου, ενού επισυνάπτεται και
κατάλογος των καταλυμάτων τoJV αξιoJματΓκoJV και το^ν στρατιωτοόν μέσα στην πόλη
του Χάνόακα.

. 3γ7 "La Misuratione della Fortezza della Citta di Candia".

Circonda detta fortezza misurando tutta la sua circonferenza a passo per passo,
come dalla parte della terra, come da quella del mare sono passi n° tre mille, ottocento
trentaquattro che manca passi cento sessanta sei a circuire mille e quattro.
Principiando dal Belloardo di S. Spirito girando tutta la parte del mare
uno alia parte del belluardo Martinengo alia Sabbionara circonda passi n° 1593
II restando che e la parte di terra principiando dalla porta
del belluardo Martinengo e girar intomo tutto la parte di
terra, fino alia porta del belluardo di S. Spirito
circonda passi n° 2241
Cominciando dalle parte di terra della predetta porta del belluardo
Martinengo, e girando la sua forma con la volta d' horechioni sino
nel fianco con la piattaforma verso S. Giorgio.
Levi fianco della piatta forma guarda il belluardo Vitturi et poi la sua fronte va a trovar Γ
altro fianco che guarda il detto Martinengo verso il mare sotto il quale e Γ entrata della
 ΤΛ JiEM'yriKA TEIXII ΤΟΓΧΛ.ΧΛΛΚΛ 4 19

porta di S. Giorgio che serve per foiiezza.

Seguita il belluardo Vitturi, la volta dell' orecchione del quale si congionge con il fianco
piattaforma et e la porta sudetta et poi la pona di detto belluardo, poi nell' altro fianco
d' esso Vituri che credo fosse fabricato dal Signor Giovanni Vituri che fu Provveditor
General nel Regno nella guerra con il Turco del 1538. Con lo rivolto pure dell'
orechione sino al fianco che guarda il Belluardo della pona di Jesu.
Seguita poi il Belluardo Jesu che guarda il Vituri con il suo fianco, cioe la Pona d' Jesu
seguita la fronte, del belluardo con la rivolta dell' orrechione et trova Γ altro fianco che
guarda Γ altro belluardo Maninengo, che ha la sua sonita. Dunque sono doi
Maninenghi. Seguita la conina che guarda Jesu al belluardo Maninengo.
Seguita il belluardo Maninengo con il suo fianco, poi la fronte con la Volta dell' orecchione
et va a trovare Γ altro fianco et il diitto fianco ha la sortita.

Seguita la conina che si congiunge con il belluardo Bettalemme con il fianco del detto
Belluardo Bettalemme,la fronte con la ri volta dell' orechione, in alcuno di doi orechioni
si vede se sono doi, b uno, et trovasse Γ altro fianco, et in ambedue de doi fianchi vi sono
le sue sortite.

Seguita la cortina del detto Bettalemme al Pandocrato, che seguita al fianco del Pandocrato
che guarda il Bettalemmo, ove e la pona, le sue fronti con le revoke de gl' orechioni et
poi, Γ altro fianco che e la sua sonita.
Seguita la conina che e su il belluardo Pandocrato, quello di S. Spirito seguita il fianco di
detto belluardo di S. Spirito et il suo fianco con la rivolta de gl' orecchioni et fronte fu
nella sua pona, che e il finimento della pane di terra, con il principio di quella del mare
che e la pona di S. Spirito.
La sopradetta misuratione et stimutione furono dati in scrittura per Γ lllustrissimo Signor
Giovanni Maria Maninengo, Govemator della Serenissima Republica di Venetia sotto
di 8 Settembre 1582.

i.3v7 11 Porto overo Mollo della Citta di Candia.

II sudetto Pono gira intorno passi n°
in detto pono possono star galere con palamento n° 30
et senza palamento circa n° 60
Arsenali della Citta di Candia, et quanto furono fabricati
Volti d' Arsenali fino Γ anno 1583, che sono i primi vecchi n° 5
Furono fatti altri volti di detto arsenale dalT lllustrissimo Signor Giovanni
Mattio Bembo che fu Capitano Generale di questa Citta n"" 4
 420 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΪΊΊ·:ΐΜϋΤ()1·

Furono fatti dall' Illustrissimo Signor Andrea Duodo Capitano

Generale volti d' arsenali n° 3

Furono fatti dalF Illustrissimo Signor Gianno Mocenigo Capitano

Generale volti d' arsenali n° 1

Furono fatti dall' Illustrissimo Signor Aloiso Grimani Provveditor

General del Regno volti d' arsenali n° 6
suma 19

Castello del Mollo

II sudetto Castello del Mollo fabrica belissima et fatto anco nella pane di tramontana che
e il mare, il ponello di soccorso ha cistema, fomo, Magazeni per aloggiare monitione, et
vituaglia di sotto et di sopra aloggiamento di Castellano et per soldati et Bombardieri fu
fabricato sotto Γ anno 1521.

. 4r7 Aloggiamenti de Soldati

La stanza dell' Illustrissimo Govematore posta al Campo di San
Salvatore, presso la fontana con piu stanze torno in essa impepia...
et in solare n° 1
Alloggiamenti di soldati nella contrada del Tramata impepia
et in solare uniti n° 14
Alloggiamenti nella contrada detta appepia; uniti posti
di giardini n° 12
Alloggiamenti nella contrada detta in isola all' incontro
di detti giardini n° 22
Nella detta vi e la stanza del Capitano con camere due,
caneva, ponego, et altre stanze n° 1
Alloggiamenti nelle case ch' erano del Signor Benetto de
Marsini n° 14
La stanza in detto luogo del Capitano con stanza
n° 7, et corte n° 1
stanza del Capitano all' incontro de dette case
con stanze sei n° 1
Alloggiamenti nella contrada di S. Marina tutti uniti n° 34
Alloggiamenti nella contrada di S. Andrea tutti uniti n° 12
Nella contrada detta attacati con li detti 7
Stanze del Capitano Vecchio con camere tre,
 ΤΛ ΙΠ'λΜ'/ηΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ ΊΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 4:21

cucina, portrio, doi magazeni, e giardino n° 1

Alloggiamenti condioti con la detta casa del Capitano
li sei delli detti sono doppi n° 20
Alloggiamenti in isola nella contrada di S. Andrea comprese
stanze due de Capitani in detro corpo n° 46
Alloggiamenti nel giardino de Signoli n° 9
Stanze due nella contrada di S. Maria Gorgopaussa
uniti dove se tiene molini n° 2

Alloggiamento uno dentro alia guardia del Pandocrato n° 1

Stanze presso de i molini n° 2
Stanze al Pandocrato n° 4

Stanze del Capitano in detta contrada con quattro

case, et Caneva in solar n° 1
Stanze quattro sotto delle sudette stanze n° 4
Alloggiamenti di capitanij nella contrada di S. Giorgio
saloto tre case appepia, et doi in solar n° 1
Stanze due presso il detto aloggiamento n° 2
Alloggiamento del Capitano nella contrada sudetta con
portigo, cusina e camere quattro n° 1
Alloggiamenti vecchi nella sudetta contrada in tre
porte n° 60
summa 2713''

Γ4ν7 Seguita li Alloggiamenti de Capitani et Soldati

Stanze del Capitano nella contrada di S. Maria Cataffigni
era di Baffomili con camere due, portego, cusina, horto con
dui magazeni, et la sua corte n"" 1
/ Alloggiamenti air incontro del Belluardo Bettalemme n° 30
Stanze del Capitano in detta contrada fu di presso Castani,
portego, camere doi, cusina e corte n° 1
Stanze del Capitano in detta contrada fu delli Biasi...
portego e... camere doi, et cusina n° 1

8. Ίο ocOo άΟρο'.τίλα είναι 273. Ο -αρεαβαλο[Λενος αριΟαός 1 -ιΟανά είναι λάθος του γραφέα.
i2'2 ΙΩΛΧΧΛ ΣΊΊ^ΙΜϋΤΟν

Stanza del Capitano nella contrada di S. Giorgio

incorporata n° 1
Alloggiamenti in detta contrada congionta con ie sudette
stanza del Capitano n° 15
Alloggiamenti attaccati con li detti n° 14
Alloggiamenti nella contrada di S. Nicolb Camalevri n° 8
Alloggiamenti in detta contrada uniti con detti n° 7
Alloggiamenti in detta contrada pure uniti con li detti n° 8
Alloggiamenti ch' era del Signor Benetti n° 5
Alloggiamenti del Capitano che... dal Signor Bortolo n° 1
et case descoperta in detta contrada n° 1
Alloggiamento de Capitano in detta contrada, ponigo,
camere, cusina in solaro, et pozzo n° 1
Alloggiamenti in detta Contrada n° 29
Alloggiamento del Capitano verso la Porta di Jesu e
portego. e Camera in solaro, et tre appepia; n° l
Alloggiamenti all' incontro della detta porta di Jesu n° 36
Alloggiamenti che si tien per la guardia della Porta
di Jesu n° 8
Stanze descovene, con camere due, et altre stanze a
S. Giorgio contumado n° l
Stanze del Capitano nella contrada di S. Maria
Steochiepasti n° ]
Stanza una, all' incontro della detta n° ]
Stanze del Capitano all' incontro de S. Maria Faneromeni
con stanze due con corte, et pozzo appepia, et camere
in solaro n° 1

Alloggiamenti tutti in un corpo, appepie e in solaro

apresso la Porta Giorgia uniti da un capo, all' altro
d' avante e dietro a due righe in tutto n° 145
Stanze quattro con esso corpo unite di quattro capitanij
con stanze, et corte n° 4
Stanza una del Capitano nella detta Contrada attacata
con la Chiesa overo Hospitale di S. Theodosia n° 1
Alloggiamenti presso la porta della Sabionara n° 18
7:i liEXETIKA TElXll TOl' ΧΛ.ΧΛΛΚΛ A'23

Agiunge 1' aloggiamenti fatti di nuovo dove si vende

Li Corami fatti con li denari delT affitti delle

case de particolari delT 1596

Corpi di Guardia

Αρχειακή ένδειξη

BMC. - Archivio Morosini e Grimani. B: 568/ 26, No 26

Ανέκδοτο.

10.

ΔΙΕΓΕΓΛΗΤΙΚΙ! ΕΚΘΕΣΙΊ TOY ZUANE FAVA, MHXAMKOY

ΓΙΑ ΕΚΕΙΧΕΣ (ΤΙΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ) ΓΙΟΥ ΥΓΙΟΑΕΙΠΟΧΤΑΧ
ΧΑ ΓΙΧΟΥΧ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΣΑΣ ΤΟΥ ΧΑΧΔΑΚΑ
ΤΟΣΟ ΤίίΧ ΤΟΙΧΟΠΟΙΪΩΧ
ΟΣΟ ΚΑΙ ΤΩΧ ΕΙΙΙΧΩΜΑΤΩΣΕΩΧ

31 Δεκεμ-βρίου 1585

Μ έκΟεστ^ ττερι/^αζάνει λετιτοαερή ττεοίγραφή των τοΓ/οτΐοΰών ή ε7I'.χoJ[JLατώσεωv

-ου χρειάζονταν να συαττληρωΟούν σε διάφορα επί [jtipooc ταήαατα κάθε προααχοονα. ενώ
οι ποσότΓιτες δίδονται σε κυβικά βήαατα. Τα τμήματα αυτά ήταν θόλοι στοοόν
επικoιvoJvίας σε προμαχώνες, δευτερεύουσες πυλίδες εξόδου, parapetti κτιστά ή από
επιχoJμάτoJσ·r^, ακόμη και κατασκευές στην contrascarpa και ττ,ν strada coperta ττ^ς
τάφρου.
11 περιγραφή, αρχίζοντας από τον προίτυαγμόνα του S.to Spirito, συνεχίζει στους
προμαχ03νες Παντοκράτορα, Βηθλεέμ, Martinengo, Ιησού, Vitturi, την piattaforma
rovescia, τον προμαχοόνα της Sabbionara, ο οποίος ακόμη αναφέρεται με τςν αρχική του
ονο[χασία, Mailinengo delia Sabbionera* επίσ-ςς περι/^μβάνει τις cortine μεταξύ των
προμαχούνουν, το θαλάσσιο τείχος, τις εκσκαφές πςς τάφρου και τους cunicoli σττ^ βασ·ς
του κυράος τείχους.
 424 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙΩΤΟν

Τέλος η έκθεο-ς αναφέρε', opi^oiva or/jj^r/xiyA στοΓ/εία, κόστος υλικcόv. κόστος

κατασκευοόν, -ρου—ο/.ογίσαό αριθαού αγγαρε^κόν γ'.α τα έργα. '

f. r°/ Scandaglio di quello che manca a far intorno la fabrica della fortezza di Candia, cosi
di muro, come di terra, fatto per me.
Zuane Fava inzegnier
1585 ultimo Xbre (dicembre)

Per finir il baloardo Santo Spirito, nel modo gia principiato li anderia la infrascritta quantita
di passadura di muraglia, et terreni, prima -
Per far un volto va nella piazza bassa di esso, qual guarda verso il baloardo Pandocratora
anderia di mi muro passa cubi... n° 160 -
Per far il portello verso mar qual servira per sorti che va de muro passa cubi n° 80 -
Per circondar la piazza bassa, et far il suo merlo nel alzar in passa lo orecchione di ditto
baloardo li va di muro passa cubi n° 150 -
Di terreno in detto baloardo fra terrapieno, et il suo parapetto li va di terra passo cubi n°
3200 -

Benche la opinione del Signior Latino sarebbe di non farsi altro di muro se non il portello
dalla banda da mar qual serve per soitida, et alzar il baloardo di terreno di una
conveniente altezza con una sola piazza, qual habbia a guardare la fronte del balloardo
Pandocratora et facendosi in tal modo la Illustrissima Signoria venirebbe ad avanzare
di muro passa cubi 310 -
Per compir la contrascarpa con stradda coperta di fuori di detto baloardo li va di muro cubi
n° 150 -

f. v7 et di terreno in detta contrascarpa passa cubi n° 4000 - /

A1 baloardo Pandocratora di terrapieno et parapetto passa cubi n° 600
A1 baloardo Betelem a far il volto va nella piazza bassa, qual guarda verso il Baloardo
Martinengo li va di muro passa cubi n° 160 -
Di teiTeno in tutto il balloardo, fra terrapieno, et parapeto li va passa cubi n° 1200 -
Alia cortina fra il balloardo Betelem, et Maninengo li va di muro passa cubi n° 7(9)0 -
di terreno in tutto passa cubi n° 800

9. Η έκΟεσς αυτή είνα'. ypa;j.;jivr^ τε κο.)θ'.κα. υ.ε την ατυκρυττυγράφητη τυνηααένη. Πρέπει οε να
περΓλααζανόταν σζ γρά[χ;χατα της Οης Ιανουαρίου (138,)) 1,)8ί) του γενικού προνοητή Κρήττς
Alvise Grimani, ότ.ωζ αναφέρεται ατην αργή του γραυ.υ.ένου αε κκόοικα κεΐ[αένου.
 Ί'Λ liEM-yriKA ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΛΧΛΛΚΛ

ΑΙ balloardo Martinengo per allongarli dui volti, che vanno nelle due piazze basse di detto
balloardo li va di muro passa cubi n° 160 -
Alia cortina fra il Balloardo Martinengo et Gesu li va di muro passa cubi n° 1140 -
di terreno in tutto fra terrapieno et parapeto et compir di terrapienar la gola del
balloardo Martinengo li va di terreno passa cubi n° 5000 -
^1 A1 balloardo di Jesu a circondar la sua piazza bassa / guarda verso il Balloardo Vitturi, et
compir un pezo di volto qual va in tutta piazza, li va di muro passa cubi n° 66 -
Per alzar la fronte con tutto Γ orrecchione di detto balloardo guarda verso la parte sopri li
va di muro passa cubi n° 134 -
Alia porta publica di tutto balloardo un' di muro passa cubi n° 140 -
di terreno in detto per compir il suo terrapieno passa cubi n° 800 -
Alia cortina fra il balloardo Jesu, et Vitturi li va di muro passa cubi n° 440 -
di terrapieno in tutta fra terrapieno, et parapetto passa cubi n° 2700 -
Per allungar un volto del Balloardo Vitturi li va di muro passa cubi n° 48 -
di terreno per terapienar il sopradetto volto passa cubi n° 400 -
Per terrapienar la piataforma riversa di S. Francesco et far il suo parapetto di terreno passa
•v^7 cubi n° 4000-/

A1 Baloardo Martinengo della Sabionera per far il portello qual servira per sortida, et
accomodar la sua piazza bassa li va di muro passa cubi n° 90 -
di terreno in detto loco passa cubi n° 300 -

Seguisa qual che manca a far dalla parte verso mare, et prima
Dalla porta del Dramata, fin a Sant Andrea li va di muro passa cubi n° 800
et di terreno per terrapienar detta parte et far li suoi parapetti passa cubi n° 2250 -

Suma delle sume di quel che si convien nel primo scandaglio

di muralgia passa cubi n° 4468 -
di terreno passa cubi n° 25250
Avvertendo che da tutta la fronte del balloardo Martinengo qual guarda verso il
balloardo Betelem, fino alia porta del balloardo Martinengo della Sabionera manca
alia cavatione della fossa secondo Γ ordine del Signor Latino, dalla qual cavatione si
presupone che si deve cavar il terreno necessario per terrapienar di dentro tutto
quello che nella presente scrittura si contiene, sebene quel che manca al balloardo
Santo Spirito, et Pantocratora tornera piu commodo cavar il terreno, per terrapienar
di altro loco piu propinguo. /
Et piu manca dalla punta del balloardo Martinengo fino alia punta del balloardo Vitturi a
 Α'26 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

far tutti li parapetti delle strade copene fuori della fossa. Seguita il scandagiio della
spesa andarebbe a finir quel, che manca intomo detta fortezza secondo il calculo
sopradetto e prima.
Si metre, che ogni passa cube di muraglia fatta fra calcina, et terreno rosso, piere, sabion,
et manifattura eccetto 11 manipoii i quail si presupone debblno esser homenl dl angarle,
Imponl ducatl venetlanl n° 5 da lire sle, soldi quattro per ducato, et sopra passa 4318,
quail vanno fabrlcatl della materla sopradetta fanno ducatl 21590. et sopra passa 150.
che vanno nella contrascarpa dl Santo Splrlto, quail hanno da esser fabrlcatl dl terreno
rosso, sop.te si metre dul venezianl per passo, et fanno ducatl 600. et plu 11 terraplenl
passa cubl 25250, volendo farll cavar et portar a pagamento, sottosopra si
pagarebbono a perperl 9 11 passo, che fanno ducatl venetlanl a (lire) 6 soldi 4 per ducato
f. v7 come dl sopra n° 15638, fanno In tutto n° 37828. /
Et volendo farll cavar et portar dalll contadlnl per angaria vl von'ebbe angarle n° 25250 non
facendo dettl contadlnl plu che un passa cubl per angaria da qual angaria In danari vlen
pagata peφeπ 13 Γ una In modo che farrebbono ducati venetlanl n° 22589.
Et plu mancano a flnlr 11 cunlcoll prlnclpall sotto le front! delll balloardl segondo 11
dessegno et ordlne dato dal S.r Latino dalla ponta del balloardo Martlnengo fin sotto
Γ orecchlone della piazza forma rlversa dl S. Franc(esc)o et sono passa 660 dl
lunghezza.

Αρχειακή ένδειξη

ASV. Senato, Dlspaccl

Provvedltorl da Terra e da Mar, F: 752, Candia 1585.
Xcopic αρίΟαητΓ^ ανέκδοτο.

1 1.

ΔΙΚΡΕΙ'ΜΙΤΙΚΙΙ ΕΚβΚΣΙΙ ΚΚΚΙΛίίΛ (TiiX ΚΛΤΛΣΚΕνίίΛ)

nor ηιοΛΕΐιιοχτΛχ χα i lxovx στο έργο τιις
φορτέτσας Tor χαχδακα,τοςο τίίχ Γοιχοιιοιϊηχ
ΟΣΟ ΚΑΙ Τίίχ ΕΙίΙΧίίΛΙΑΤίίΣΕηΧ, ΣΙ ΧΤΑΧΟΕΙΣΑ ΚΑΤΑ
ΑΙΑΤΑΓΙΙ τον ΓΕΧ. ΚΑΙΠΊ ΑΧΟ PIETRO ΖΑΝΕ,
ΑΙΙΟ ΤΟ ΛΙΙΙΧΑΧΙΚΟ ZUANE FAVA
 7:ι nicM-yriKA ίί·:ιχιι τονχλχλλκλ \'21

30 Νοεμβρίου 158()

Η έκΟεστ^ ττερ',λααβάνει λεπτομερή ττεριγραφή των Tor/07:o5.Vcov ή ε-'.γωματο^σείον

TJ/J χρειάζονταν να ^oa-X^pcoOo'jv σζ οιάφορα επί μέρους τμήματα. Είναι σχεοόν όμοια
με την έκΟεστ^ του προηγουμένου χειρογράφου (Χο 10) και σε ορισμένες περιπτώσεις
όιαφοροποιούνται οι αριθμοί, οηλαοή οι ποσότΓ,τες επιχοοματοόσεοον και τοιχοποίιοόν, σε
κυβ ικά βήματα.

1.γ7 Scandaglio di quel che manca a far intomo la fabrica della fortezza di Candia, cosi di
muro, come di Terra, fatto d' ordine delF Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Piero Zane
dignissimo Capitano Generale nel Regno di Candia, per me Zuane Fava inzegnero a 30
9mbre 1586 e prima.

A1 Baloardo Santo Spirito per far un volto va nella piazza bassa

d' esso qual guarda verso il Baloardo Pandocratora anderia
de muro passa cubi n° 160
Per far un portello verso Mar qual servira per soitida li va de
muro passa cubi n° 80
Per circondar la piazza bassa et far il suo merlone, et alzar in parte
Γ orecchion de detto baloardo li va de muro passi cubi n° 150
De TeiTeni in detto baloardo tra ten^apieno et parapetto li va de terra
passa cubi n° 3200
Per compir de Terrapienar la cortina fra detto baloardo
Santo Spirito et quel del Pandocratora li vanno de terreno
passa cubi n° 1440
Per compir la contrascarpa, et strada coperta da fuori di detto
baloardo li vano de muro passa cubi n° 150
Et de Terreno in detta contrascarpa passi cubi n° 4000
A1 Baloardo Pandocratora di Ten^eno fra terrapieno, et parapetto
passi cubi 600
Al Baloardo Bethlem a far il volto va nella piazza bassa qual guarda
.v7 verso il Baloardo Mailinengo / li va de muro passa cubi n° 160
Al Terreno in detto baloardo fra terrapieno et parapetto
passa cubi 1200
Alia coitina fra il Baloardo Bethelem, et Martinengo li va de muro,
passa cubi n° 750
 428 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

De Terreno al presente in detta pane si lavora n°

A1 Baloardo Maninengo, al queste si lavora per aliongar li
2 volti de muro che vanno neile 2 piazza basse di detto baiaordo n°
Alia conina fra il Baloardo Maninengo et Jesus li va
de muro passa cubi n° 1 140
De Terreno in essa al presente si alvora per compir il suo
Terrapieno, et parapetto et a finir de terrapienar
la gola del sudetto Baloardo Maninengo n°
Al Baloardo del Jesus a circondar la piazza bassa, alzar la fronte
con... Γ orecchion d' esso et compir un pezzo de volto qual va
in detta piazza, guardano verso il Baloardo Vitturi va de
muro passa cubi n° 200
Alia Pona publica di detto Baloardo va de muro passa cubi n° 140
De Terreno detto Baloardo per compir il suo Terrapieno passa cubi n° 800
Alia conina fra il baloardo Gesus et Vitturi li va de muro passa cubi n° 440
De Terreno di detta fra Terrapieno, et parapetto passa cubi n° 2700
. r°/ Per aliongar un volto va nella piazza bassa del baloardo Vitturi
guarda verso il Baloardo Giesus li va de muro passa cubi n° 48
De Terrapieno per terrapienar detto volto passa cubi n° 400
Per Terrapienar la piataforma riversa de S. Francesco li va
de terra passa cubi n° 4000
Al Baloardo Maninengo della Sabionera per far il portello qual
servira per sonida, et accomodar la sua piazza bassa
li va de muro passa cubi n° 90
De Terrapieno in detto luoco passa cubi n° 300
Avertendo che la cavatione della fossa tuttavia si continua dal luoco dove al questo si
lavora fra il Baloardo Bethele et Maninengo secondo Γ ordine dell' Illustrissimo et
Eccellentissimo Signor Latino Orsino ha da seguitar nel modo principiato fin alia
punta del Baloardo Maninengo della Sabionera dalla qual cavatione si presupone si
debbi cavar il terreno necessario per terrapienar di dentro. tutte quelle parti, che
nella questa scrittura si contengano, et avanzar buona quantita la qual s' havera a
distribuir nelli luochi piu necessarij, seben quel che manca alii Baloardi Santo Spirito
et Pandocratora tornera piu comodo cavar il terreno per terrapienarii d' altre parti

Λεν αναγράφε τα', στο χεφόγραφο ο αρ'.Οαός.

 ΤΛ ΒΙ'λΧΚηΚΛ ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΛλ'ΛΛΚΛ 429

ρίϋ propinque.
Et ρίϋ manca si farsi 11 cuniculi sotto le fronti de baloardi secondo Γ ordine cominciato dalla
punta del Baloardo Martinengo fin sotto Γ orecchione della pianta forma ri versa de S.to
Francesco essendo fin in tal luoco il teiTeno bonissimo per tal effetto. Et piu dalla Punta
f.W del sudetto Baloardo Martinengo fino / alia punta del Baloardo Vitturi far tutti li
Parapetti della strada coperta.
Et piu non so comprende la quantita de Terreno clE andaria a far la contrascarpa del
baloardo Martinengo della Sabbionara ne alcuna spesa ch' andasse si alle muraglie come
alii terrapieni alle parti da Mare.
Summa della sumine di quel si contiene nel presente scandaglio cioe de
muraglia passa cubi 3508 n° 3508
de terreno passa cubi 18640 n° 18640

Λργείακή ένδειξη

BMC. - Misc. Correr. LXXXI (2677-2703).

Relazioni ed altre varie scritture appartenenti alia difesa e govemo del Regno di
Candia in tempo... Dominio... Republica Venetia. No 2692.
Ανέκοοτο. II αρίθαηστ, tcov σε/doojv -zryj χειρογράφου είναι τε/.είωε ουσανά'^'νωστη.

12.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΡΙΚΛΙΑΊ ΙΚΩΛ ΠΟΣΩΧ ΓΑ ΟΙΙΟΙΑ

ΔΑΙΙΑΛΗΘΠΚΑΧ ΓΙΑ ΤΑ ΤΕΙΧΓΙ ΤΟΓ ΧΑΧΔΑΚΑ

10 Χοεμιβρίου 1585 - 10 Μαρτίου 1588

Ο κατάλογος αυτός συντάχθηκε στα τέλη του 1588 αττό τον Francesco S(e)ntini,
περλααβάνει δε τα έξοδα για τις κατασκευές τοιχοποιιών και επιγώσεων οι οποίες έγιναν
στο διάστηαα από ΙΟ Νοεμβρίου 1585 εαος 10 Μαρτίου 1588. κατά τγ^ θητεία του J.
Mocenigo ίος γεν. προνοητή της Κρήτης.

Adi 27. 9bre 1588 (Novembre)

Fede faccio Ιο Francesco S(e)ntini Pontador delle intentione della Serenissima
 430 ΙϋΛ.ΧΝΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟί'

Signoria di questa Citta di Candia qual me fu speso li sottoscritti dinari in fortincation deile
mura at terra piantar sopra li baiuardi et cortine nei principio che venne ii Iliustrissimo
Signor Juanne Mocenigo merittissimo Procurator Generale da di - 10 - 9bre 1585 fin - 10 -
Marzo 1588 come qui sotto distentamente appare.

Fu speso a finir il volto del Pandocratora

verso S.to Spirito in maestri murari lire 4051

Fu speso a far le muraglie del Betele verso Martinengo lire 10034

Fu speso a far una parte delli pilastri

delli Arsenali alP imbrior... lire 8107

Fu speso a nettar il porto con li edeffitij lire 5422

Fu speso a slongar li "^2"^ volti de Martinengo

di dentro via far restarli et altro lire 16273
Fu speso a far il volto et porta con li lavori
della fazada divisa lire 33218
Fu speso a far le canoniere con un pezzo de muro fatto atomo
fino le raccolte de rechion di S. Spirito lire 4378
sumano lire 81483
f. v7 (81483)
Fu speso a condur terreni dalle fosse et Trentiere sopra
li baloardi Martinengo, Giesus et Santo Spirito comodar
mine fatte dalP acque il tutto da di 16.
Luglio 1586. fin a .10. marzo 1588 lire 252254

Suma in tutto lire 333737

Per contadi lire 252254

Angarie 4646 et lire 7'/2 Γ una 34845

Angari per animali n° 129 a 12 Γ uno 1548

288647

Λ ρχε',ακη ενοε^ςη

BMC. - Misc. Correr. LXXXI (2677-2703).

Relazioni ed altre varie scritture appartenenti alia difesa e governo del Regno di
Candia in tempo... Dominio Rep. Van.a - No 2692.
II αρίΟαη Tfov είναι εξαιρετικά ουτανάγνονστη, ανέκοοτο.
ΤΛ ΙίΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΚΙΧΙΙ ΤΟ}-ΧΛΧΛΛΚΛ 1

ι:].

ΑΙΙΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΛ ΑΙΙΟΜΑΚΡΓΛΣΠ iLVXAXOKIIIIiiX ΚΑΙ

AiViVilX ΕΛΙΠΟΑΙΩΛ ΑΙΙΟ ΤΟΓΣ ΟΧνΡΟΓΣ ΠΕΡΙΒΟΑΟΥΣ
ΙΙΟΑΕΩΧ ΤΙΙΣ ΒΕΧΕΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

1588, 50 Δεχεμιβρίου

Μολονότι υ-ήρχαν α-οφάσεις για ττ^ όιατήρησΤρ χο^ρίς εατΐόοια και ά/7.ες γρήσεις,
ΤΓ^ς ζοόνγς tojv oyopcov τζεριζόλων στα φρούρια ττ^ς Γαληνότατης (15 Φεβρουαρίου 154::?
και 1(3 Ιουνίου 1551) οι κατά τόπους οιοικητές όεν επέβλεπαν ορθά για τ^ςν εφαραο^/^
αυτοόν τον αποφάσεων.
Ιόπαναλααβάνουν }.οιπόν τη οιατα^ς οτι σ' ό/^ τα φρούρια ττ^ς επικράτειας
οφείλουν ν' απομακρύνουν κάθε εμπόοιο που βρίσκεται στις '"πλατείες" και τα "'πλευρά"
τοσ^ προμαγώνοον, στ' αναχούματα και στις τάφρους, ίοστε να είναι απε/xυOεpcoμέvες οι
ζώνες αυτές για αποτελεσματική πυροβολικού σε ούρα ανάγκης.
Τέ/νΟς αναφέρεται στους τρόπους ε/^yyryj από τους αΗκοματούγους τoJV περιοχών.

1588, 30 Xmbre (Dicembre), in Pregadi

Orti e impedimenti nelle fortificazioni siano tolti.

Arbitri de cap! Provisionati.
Sebbene del 1542, alii 15 di febraro, e del 1551 alii 16 di Giugno fu preso in questo
Consiglio, che le Piazze, et fianchi delli baloardi, spalti, Rampari di dentro via delle fortezze,
et fosse di quelle fossero conservato senza impedimento alcuno sotto pena alii Rettori Nostri
che cosi non facessero osservare di... 100 et come in esse deliberazioni e dichiarito, s' intende
nondimeno, che al presente non si ritrovano in quel buon termine, che saria il bisogno et che
e s' intenzione nostra, ma sono occupate, e del continuo lavorate da Capi de Bombardieri,
Provvisionati, et altri per farvi al che dovendosi per servizio delle cose nostre provedere.
Landera Parte che salve, e risservate le sopreidette delibelazioni per auttorita di
questo Consiglio sia commesso a cadaun Rettore, et altro Rappresentante nostro cosi da
terra, come da rnar, dove sono fortezze che debba subito far limovere ogni e qualunque
impedimento, che si trovasse nelle Piazze, e tianchi de Baloardi, Spalti, et repari si de hortali,
come d' altro, et anco nelle fosse, non permettendo, che nelP avvenire siano pure; occupate
in modo alcuno, accib restino sempre spaciose e libere in ogni occorente bisogno, facendo
alzare le dette Piazze tanto, che basti per commodo, et servizio delle Aitigliaiie; essendo
tenuti li Capitani di quelle citta nostre, ove si trovera Podesta poilar fede al suo ritomo in
 432 IliA.WA ΣΤΚΡΙϋΤΟν

questa Citta, sottoscritta da esso Podesta, e con sue giuramento che la presente deiiberazion
nostra sia stata esequita e quella presentar all' Provveditore delle Fortezze, li altri Rettori
veramente che saranno soli habbino obbfigo fra 11 termine di giomi otto dopo 11 suo rltorno
In quella clttk dl far venlr lettere del successor suo ad esso offlclo che medeslmamente con
suo gluramente dl aver veduto 11 luoghl dl sopra dlchlaritl, et In quelll non aver ri trovato altra
fazlone alcuna, ne dettl Capltanlj, ο altrl Rettori nostri possano esser admessl dl andar a
f. v7 capello, se non avevanno un bolletln dell' Offlclo sopradetto / et slmllmente 11 Capl de
Bombardleri, Pra... slavatl et altrl che contrafaccessero Incavano, In pena d' immedlata...
deir offlclo suo e de... 050 da esserll soltl per 11 sopradettl provvedltori senza altra conslgllo
et appllcasl parte alia loro cassa, e pane all' Accusator.
Per la esecuzlon della presente pane sla commessa alll Provvedltori sopra le Fonezze
prelentl... et fre... la quale la debbano osservar et far osservar da cadauno Invlo... labl.m.e...
et sla anche possa nell' avvenlr nelle commlsslonl de Rettori dove saranno fonezze per loro
Intelllgenza slano fatte le lettere slgnlflcamus vorbls nelle sottoscrlttl luoghl.
Padova Legnago Crema Candla
Trevlso Peschlera Zara Rettlmo
Verona Asola Corfu Canea
Bressa Orzlnuovl
Bergamo
Giovanni Batta Contln (N.D.)...

Αρχειακή ένδε^.ξη

ASV. - Provvedltori alle Fortezze.

B:l. Decretl, 1588, 30 Xmbre.
Χθ3ρίς αρίθα'Γ,σ"Γ^ φύ/Λοον. ανέκδοτο.

14.

ΚΑΓΑ.\()Γ()Σ ΓΩΛ KAT/ViVlAIATiiX TOV λΙΙΣΗΟΦΟΡΙΚΟν ΣΤΡΑΤΟΙ'

ΤΟΓ ΧΑΝΔΑΚΑ ΣΤΑ ΟΠΟΙΑ ΧΡΕΙΑΖΟΝΤΑΝ ΕΠΙΣΚΕΥΕΣ

25 Φεβρουαρίου (1588) 1589

Γ'.νεταί α'.α αναφορά σε'.ράς tcov κατα/.υαάτοΓ; του α'.σΟοφορικού στρατού ττου
ΤΑ ]{Ι':.\Ί':ίίκλ rhuxii ro)·χλχλλκλ A33

υττηρετούσε ττον Χάνοακα καί τα οκοία είχαν ανάγκτ, εκισκευαττικών εργασιών. Η

yyoLOOzoL συντάχθηκε ατιό το αηχανικό Zuan Fava, τον τζρώτο τουν ξυλουργών Zorzi
Filitino και τον πρώτο το^ν οικοοόυκον Antonio Robbazzolo, περιλααίίάνει όαως αόνο την
περιγραφή ττ^ς Οέστ^ς κάθε συγκpoσ/;[Jιατoc στρατώνα, χοορίς να οίνει a}7^ στοιχεία (αριΟαό
καταλυαάτοον, είοος εργασιών κτλ.). ΙΙαρά}ά.η/Λ αναφέρει και τα απαραίττ,τα οικοοοαικά
' lit
υλικά.

Adi 25 febbraio (1588) 1589

Caiculo deli! alloggiamenti della Serenissima Signoria dove habitano Capitani, et

loro soidati di questa militia, li quali hanno di bisogno di rapazzerli et ripararii, minacciando
rovina. qua! caiculo e stato fatto dal Zuan Fava inzegniero, presente misier Zorzi Filitino
proto di Marangoni, et misier Antonio Robbazzolo proto di mureri come qui sotto appar,
et prima.
Alloggiamenti che sono alia Pona di Giesu fti principiato dalla pane del Sachiellari,
appresso la casa, dove habita Γ ingegniero.
Alloggiamenti che sono appresso le case delT Illustrissimo Sig.r Govemator dietro S.
Zuanne.

Alloggiamenti che sono alia pona Zorza verso ostro.

Alloggiamenti alia Sabbionera.
Alloggiamenti sotto il Martinengo.
Alloggiamenti appresso Jer.°... darcotolin... contro la conina.
Alloggiamenti air incontro del belluardo bitale... da una pane alF altra de n° 30.
Alloggiamenti alii tre quaitieri per mezzo la conina verso Pandocratora.
Alloggiamenti che sono neP ono del selenza... appresso detti quanieri.
Alloggiamenti che sono avanti il ponon di Pandocratora congionti con le case, che furono
del Malachi.

10. Η αναφορά που παρουσιάζεται επισυναπτόταν σε γρά;α;αατα του γενικού προνοητή Κρήτης με
ημερομηνία '^8 Ψεόρουαρίου (1388) 1380.
Σ' αυτήν τη με/χτη όημοσιεύονται μόνο τα κείμενα της αναφοράς στα οποία προσοιορίζεται η θέση
TOJV καταλυμάτουν στην πόλη του Χάνοακα. Μετά από την τοπογραφική αναφορά της θέσης
ακολουθεί κατα/.ογος οικοόομικιόν υ/νίκολ - ςυλείας, καρφκόν. κλειοιούν. ασβέστη, /iOcov, - που ήταν
απαραίτητα για τις επισκευες. Παραθέτουμε μόνο το τελικό σύνο/^ο όλο^ν tojv απαιτουμένων
υλικούν. TOJV εργασκόν και τίον αντιστοίχ^ον εςόό(ϋν.
 434 ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΙ·

f. r°/ Alloggiamenti al Quartier di S. Andrea si scomenza da quelli, che furono del signolo.
Ailoggiamenti al quartier del Dramata alzevero...
Alloggiamenti che sono appresso li Magazzeni del ceresi... al dramata.

Summa delle summe dell' infrascritte spese, legnami, et altro

in questo descritti
Chiavi di larice n" 49

Chiavi bastarde n° 5

scaloni n° 6 Ίι
Tavole di larice n° 257

Tavole d' albeo n° 97

Chiodi da mezzo pe n° 419

Chiodi da temo? n° 4400

Chiodi da canal n° 4075

f. v7 Calcina s.e 183 p.pri 457.16

piere apalus 1 18 88.16

scagie some 290 72.16

Piere volte 600 96

Sabion some 50 6.8

Astrachi m.e 78 78

Terra rosa s.e 130 16.18

Terra lepida s.e 1518 1518.

Zomade delli maestri marangoni 187 654.16

Zomade de mureri 185 647.16

Zornade di manoali 266 532

suma perperi 4167.10

Zornade di manipoli per metter la terra sopra

li colmi 353 fanno perperi 706

Ferro per far mascoli delle porte, et balconi

(lire) 41 p.pri
sumario perperi 4873. 10
che fanno

n° 335 (lire) 4 (soldi)

ΤΛ βΙ':.\}-:ίίκλ ίί-ίμι ror χλχδλκλ

Bacilli da refugio / 200 per far serradure, et chiavi et ferro s.e.... 100 per far coronali per
le dene serradure.

Λργε^αχή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 754 - Candia (1588)
Xojoic αοίϋαττΓ, ού/λοον, ανέκδοτο.

Ι Γ).

ΣΙ ΧΟΙΓΙΙΚΙΤ ΑΧΛΦΟΡΛ ΣΤΟΥΣ CUNICOLLI

Τί2\ ΤΕΙΧίΤΧ ΤΟΙ' ΧΛΧΑΑΚΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΤΕΑΕΙΕΣ
ΤΙΊΣ Ι^νΕ\ΣΚΕ1ΤΙΣ ΤΟΥ Σ

8 Απριλίου 1 55)0

Είνα'. ταήαα αιας έχΟεστ^ς του Conte Curtio Martinengo, ό-ου αναφέρει για τους
cunicolii τους κατατκευασαένους στον οχυρό -ερίίίολο του Χάνδακα. Αναλύει τον τρότιο
άαυνας στη ζ03νη της contrascarpa και της τάφρου από το πυροόο/.ικό των κυρίως
τειγών, περιγράφει δε τις ατέλειες σττ;^ κατασκευή τους."

M.D.L.XXXX Adi VIII APRILE

DEL CONTE CURTIO MARTINENGO

(f. 49v°)

Li cunicolii fatti alia Citta di / Candia per quanto intendo sono fatti con
pensiero di tirare a chi si a(f)azzasse alia contrascarpa, et a chi entrasse nella fossa dopo
aperta et guadagnata la contrascarpa. lo ho veduto, che si va alia contrascarpa con

I I. ΓΙ έκΟεπΓ, αναρέρετα', όλη την Κεήτη. σε Οεαατα στρατ',ίυτ'.κά, ανεφοό'.ασαού. οχυρώσε^ον και
ά/λα.
436 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜυΤΟΓ

trincere, et vi si sta dentro coperti et sono iatte per difendere Γ Artigliaria contra chi
uscisse per assaltarla, quando poi e tagliata la contrascarpa, et si va per entrare neiia
fossa, se vi alcun fianco che non sia del tutto levato, si mette qualche pezzo d' artiglieria,
et si leva, cosi credo si farebbe alii Cunicolli quali non hanno tanta grossezza di terreno,
che non si passasse con Γ artigliaria ben presto, come fu a tempi nostri passata, et rotta
la muraglia del Castello di Casale di Monferato, per fu battuta dal piano della fossa; sono
anco questi cunicoli cosi puoco lontani dalla muraglia che essendo battuta, la ruina
venerebbe a otturarli; Ma quando si potessero situare in modo che stessero piu discosti
dalla muraglia, et che havessero tanta grossezza di terreno che non potessero essere cosi
facilmente passati io li tenerei per molto utili et buoni.
Della Fortezza di Candia parmi che conveniria far dentro di cavalieri per
travagliare li nemici, che non si potessero cosi facilmente accostare et particolarmente al
Baloardo detto Martinengo, che facendosi di Terra, non saranno di molto costo, et
giovaranno assai et terrapienare dove manca.

Αρχε^-ακή ένοείξη

ASV. - Secreta.

Materie Miste Notabili, R:3 - Candia e Terra Ferma, sec. XVI.

Pareri de Diversi Capi daguerra et altri Rapresentanti publici intorno alia difesa del
Regno di CANDIA, et del Stato di TERRA FERMA.
χ\νέκοοτο.

6.

ΕΠΙΣΤΟΑΙΙ τον HONORIO SCOTTO ME ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΑ

ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ TOl' ΦΡΟΤΡΙΟΓ TOV ΧΑΝΔΑΚΑ

15 Μαΐου 1591

II ττερ'Αααίάνε', αναφορές yia τα αειονεκτήαατα ομσ[χίνο)Ί φρουρίων τΓς

ΚρήτΓ,ς xat Tjyxcxp'.ijiva τ' εκείνα το^ν Xaviojv, του λΙαραΟίου, ττ-ς Σούοας καί του
ΙΙα/ναωκάστρου (Φρασκ',ά) ottojc ετζίστ^ς κα.'. τγ,; -ό/.τ,ς του Χάνδακα. Ταυτόχρονα -ροχοορά
ΙΛ HicxhyriKA τfaχι ι τον χλ.χλλκλ 437

-ροτάσε'.ς ε-ισχζ'Μν τις ο-οίες τζαρουττάζει στΓ^ Γερουσία τζάνίο σε αια αακέττα.
Η -εριγραφή για τον Χάνοακα αρχίζει ατζό τον -ροααχώνα ττ^ς Σαα~ιονάρας,
"ονίζοντας τα -ροζλή[Λατα της άαυνάς του σε σγέστ, αε το εξωτερικό φρούριο του Αγίου
Αηαητρίου και a/Ja γειτονικά, εκτός τειγ/όν, υψώαατα. Συνεχίζει αε ττροβλήυιατα
κανονιοΟυρίόων του τείχους τζρος τους αρσανάόες, κάνει ιόιαίτερη αναφορά σττ;/ -αρουσία
~ου φρουρίου του χΥγίου Ληαητρίου coς ττρος την άαυνα των ττροααχ/όνων Vitturi και
Ιησού, προτείνει οε ορισαένες όε/.ταόσεις, παραπέαποντας πάντα στη αακέττα. Κλείνει
όε ττρ; oLvoi'^opy, αε τα προβλήαατα του προααχηόνα του S.to Spirito και του αικρού βάθους
ΤΓ^ς τάφρου σ' εκείνη την περιοχή.

Ιπ lettere del Signor

Honorio Scotto, di Candia a 15 Maggio 1591. - Scrittura.

Serenissimo Principe

Per il Signore Loredano che fu Ducca di Candia mandai alia Serenita Vostra una mia
scrittura nella quaP tratavo sopra la Canea, Maratti, Suda, Paliocastro di detta Citta di
Candia nella qual dissi alia Serenita Vostra Γ imperfettioni che in dette Fortezze si
trovano con anco li rimedij.
Hora che se ne viene Γ Illustrissimo et Eccellentissimo Signore Principe Generale a Venetia
il qual porta seco un modello della Citta di Candia neP qual la Serenita Vostra vedra il
parer mio per remedial' alle gia per me dette imperi'etioni le quali sono di tanta
importantia et comintiando al belloardo della Sabionara il qual il parer mio saria di levarlo
per aver una picolissima piazza, oltre che viene da monti puochi lontani a lui ofeso et
dominato, cosi anco dal foite di S. Dimitrio. dico che per remediar a detti monti si vera
con traverssa provedere la piazza sua e tanto angusta che sara da detta traverssa tutta
ingombrata. se profondar si vera sara necessario per haver piazza costarsi alii parapetti
tanto che daP pian delP abassamento in su, non haveremo di groseza se non tanto quanto
sara detto parapetto. che con quanta I'acilita lb potra Ρ inimico con Artigliaria luinare lo
lascib giudicare a chi e stato il sito. Se per via delli monti lb vera batere li sara facilissimo
se per via delP piano se li pub acestare da 60, in 70 passa et esser copertissimo di ogni soite
di ofesa della Citta, siche concludo questo belloardo non portar servitio alcuno a questa
ic)nezza. ma si ben dano in finito, levandolo duncque et facendo quel belloardo che la

1:2. Στς [Λελέτχ αυτή -αοουτιάζετα'. ;αόνο το τμήμα του χειρογράφου που αναφέρεται ο-τον
 438 liJAX.XA ΣΤΚΙΜϋΤΟν

f. v7 Serenita Vostra vedra per il modello si fa un belloardo grandissimo et di tal / maniera che
puoco temera Γ ofese nemiche per la grandissima piazza sua. va sino a marina che sicura
la fronte da quella pane che non puo eserre ofesa. cuopre gran parte delli volti del
Arsenale. che non e di puoca importanza per coprir essi assai parte del Porto che senza
loro saria in total prenda del Artigliaiia nemicha. et si mostra al nemico una gagliardissima
et fortissima piazza, in soma con questo la Serenita Vostra assicura quella parte che di
presente e debolissima. La vedra similmente tre parer miei per assicurar quella canoniera
che e vicino alia casa del Signor Consigliero et alii volti del Arsenale il che porta lei con il
suo prudentissimo suditio far' eletion del meglio.
Circa il forte di S. Dimitrtio stando nel presente stato dico che e per ponar dano infinitissimo
a tutta quella pane della Sabbionara, et anco al' belloardo Vituri al' qual' Γ altezza di detto
fone, e tale che e paro alii parapetti suoi. La pane poi della Sabbionara vien totalmente
da esso nominata, oltre che tutta quella conina che comintia dal belloardo della Sabionara
andando sino alia casa del Signore Consigliero verso Γ Arsenale e talmente da esso batuta
che una mosca non ci potiia star sicura, vien similmente da detto fone imbocato il fianco
del belloardo del Jesu che guarda la fronte del belloardo Vituri et percib stando detto fone
nel presente stato puochissimi giomi potra esser da noi difeso. poiche li monti che sono
della valle in pochissima distanza scoprano di dentro tutta la piazza, che farano poi quando
Γ inimico li farci cavalieri alti quatrob cinque passa, per remediar dunque alle tante ofese
che si possano ricevere da detto fone et per poterlo noi piu sicuramente et gagliardamente
f. f! difenderlo voria acomodarlo nel modo che la Serenita Vostra / vedra nel sudetto modello,
perche e necessario far un cavalerotto vicino a quelle case del' Quirino presso S.
Francesco siccome pur da detto disegno la Serenita Vostra vedra, si potria valere di quel
tereno. com' anco dovendosi fare nu cavaliero simil alii altri dov' e la chiesa di S.
Francesco hb almeno vicino ad essa si Valeria del istesso tereno.

f.\7 Vedra similmente la Serenita Vostra nel detto modello dalla pane di S. Spirito Γ
accomodamento ch' io faccio, per assicurar quella parte di Marina la qual stando nel
presente stato sarebe impresa di puoco travaglio al nemico poiche non tiene nissuna
cosa che imperfetta non sia.
Dissi anco nella mia scrittura che mandai alia Serenita Vostra per il Signor Duca Loredano
che la fossa di Santo Spirito impossibile era a [)iOfondarla per la grandissima dureza di
quel sasso et che sarebe stata spesa infinita et grandissima longeza di tempo et percib
1. γ7 haver penssato non potendomi abassare, alzarmi di / dentro con tereni poiche anco Γ
alteza de siti di fuori per coprirmi da essi mi obligano a farlo.
ΤΛ αΕΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOr ΧΛ.ΧΛΛΚΛ

Αρχειακή ένοείξη

ASV. - Secreta.

Materie Miste Notabili, F:2 - Candia, fonezze e difesa, 1537-1591. Reiazioni, e

scritture riguardanti le Fortezze, Milizie e diffesa di Candia.
Ανέκοοτο, ycoclc αρίΟαηση 9'j/7.ojv.

17.

ΕΙΙΙΣΤΟΑΙΙ - ΑΧ/ΥΦΟΡΑ TOV ΓΕΧΙΚ01' ΙΙΡΟΧΟΙΓΠΊ ΚΡΙΙΤΙΙΣ

BENETTO MORO ΓΙΑ ΣνΜΠΑΙΙΡίίΛΙΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ
ΣΤΙΣ ΟΧΓΡΩΣΕΙΣ ΓΟΓ ΧΑΧΑΑΚΑ

G Ιανουαρίου (1598) 1599

II αναφορά συνοψίζει τις εργασίες που έπρεπε να ολοκληροοθούν στον οχυρό

περίόολο και το /.ιαάνι του Χάνοακα. οπίος τχ συαπλήρ(ϋσ-Γ, του επιπροααχ(:όνα στον
προααχοόνα Martinengo, την αποπεράτοοστ^ εξι OoXcov στον αρσανά, επισκευές στα
Οεαέ/.ια του καστέλου του όορείου αοόλου. την εκόάθυνστ, και ά/υ^ες επεαζάσεις για την
οοΟότερη λειτουργία του /.ιαανιού.

Serenissimo Principe

Desiderando io di dare in qualche pane essecutione a gP ordini che strettissimi tengo in

commissione da Vostra Serenita intorno alii bisogni, et fabriche di questo suo
importantissimo Regno, a quattro cose, come per aventura principalmente necessarie
ho fra hora applicato Γ opera et il pensiero nella citta di Candia, le quali in quanto mi
sara possibile procurarb di ridure a perlettione nel corso di questa mia Prevedaria: al
compimento del cavalliero del Belovardo Martinengo, alia fabrica de gli sei arsenali
principiati a fondare dalla buona memoria dell' lllustrissimo General Grimani, alia
esi:avatione del porto, et alia ristauratione del speron del Castello, unciero in alcuni
luoghi deir istesso Castello, e fondatione della porporella per difesa e conservatione
deir uno, e dell' altro. 11 cavalliero, che per altezza, e per grandezza ri uscira a commune
opinione uno dell' maggiori del Christianesimo, si va lavorando colla sola opera delle
 440 iliAXXA ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ

angarie senz' alcun' altro interesse di Vostra Serenita, bene e vero, die potendo mancar
al suo perfetto stato trenta in quaranta mille passa cubi di ten*eno in circa, che si va
trasportando dalle fosse della Citta, con beneficio delP allargamento loro, si
f. v7 bisogneranno ancora / trenta in quaranta mille angarie, ma con quelle che cadono
giomalmente, e con quelle che devono del tempo passato li contadini, spero doveme
havere a sufficienza. Per la fabrica de gP Arsenali, a quali mancano la fondatione di due
pilastroni, e tutta la spalla dalla parte di Ostro non vedendo il restante di quel che si e
fatto in superficie della terra, si sono preparate le calcine, e si va dietro con ogni
sollecitudine tagliando lavorando le pietre.
Per la escavatione del porto, aspetto con desiderio grande che compariscano gP
ingegniere, 5 cavacanali ricer... ntile gia, puo messimi... dalla Serenita Vostra con sue
lettere de 13 d' ottobre passato, havendo preparati intanto li barconi per ricevere la
materia, che si andera cavando, e dissegnato il luogo di riponerla come vado anco
pensando alia provissione di divertire da qui inanzi il corso delle immonditie, et altre
materie, che causano la sua atterratione, con badiloni facendo operar alcuna cosa.
Quanto al sperone del Castello poi, io credo che da gP lllustrissimi Precessori miei
f. r7 non sia / stata posta mano nella ristauratione di esso, non tanto per la difficolta delP
opera che sara per parere d' ogn' uno grandissima, quanto perche dovendo esser fatta
la maggior parte sott' acqua, non si sino riscolti... mai di spendere summa importante
di denaro in luogo incesibile, sebene questo istesso rispetto ha tenuto anco me
lungamente in dubio, et in pensiero, e stato egli superato non dimeno dalla
consideratione del soprastante pericolo della rovina del castello, e della perdita delP
istesso porto, onde operando col semplice fine del servicio publico, et in essecutione
degli suoi comondamenti, ho di gia ordinato tutte le pietre necessarie per questo
bisogno, le quali tutta via si cavano, e si lavorano in diversi luoghi e per piu mani d'
operaij e come anco di presente si attende dalla diligentia delP Illustrissimo Signor
Duca colP assistenza fruttuosa della sua propria penserza..., tutta che occupata in
carico doppio, all' accommodamento del Castello, et alia fondatione della porporella
cosi gionti che siano da Venetia li aspeti, che ricercai con mie lettere de 31 di Agosto
f. v7 passato / si proseguira in piu proportionata stagione alia fabrica del sperone la spesa
delli quali opere, costando il cavamento delle pietre due e tre gazette il piede quadro,
la quadratura tre, la conduttura tre e quattro il piede cubo venira ad ascendere a
ducati quindeci in sedeci mille. per opinione del Capitano Angelo Oddi, che altro
ingegniero non si ritrova in Candia, come potra la Serenita Vostra vedere da certo
calcolo, che con il dissegno del medesimo sperone le invio colle presenti, sebene
dovendosi impiegar gran parte della materia nella fondatione sotto acqua, credo che
ΤΛ ιιι·:.\Ί·:ηι<Λ τκιχιι ror χλχλλκλ ΑΑ I
V
sia cosa dilTicilissima poter calculare giustamente sopra la quantita delle pietre, e per
conseguenza sopra ie spesa questo e vero ch' io procurarb con tutti gli spiriti che
venga fatto con ogni risparmio, et avantagio possibile del danaro del Vostra Serenita
che il tutto passi per via di Camera. Non volendo restar di dirle a questo proposito
che quando si potesse far senza disconcio delle altre custodie... derebbe a grande
servitio di queste fabriche e di tutte le altre del Regno, per il rimmedio dei barconi,
con quali / si unducono le pietre, per altre infinite occasion de bisogni, che il numero
delle galee di questa guardia fosse accresciuto almanco fino a sei. Grazie.
Dalla Canea a 6 Gennaro 1598

Benetto Moro

Provveditor Generale nel Regno

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 767, Candia 1598.

Ανέκδοτο, ytozic αοίΟ[α.ησ*Γ^ φύ/Λ(ον.

18.

ΕΓΓΡΑΦΟ TOl* ΚΑΙΙΙΤΑλΟ GIACOMO CORNER ΓΙΑ

ΣΓ.νΐΙΑΗΡίΙ.ΑΙΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ
ΣΤΟΑ ΟΧΤΡΟ ΙΙΕΡΙΒΟΑΟ TOV ΧΑΝΔΑΚΑ

•2 '2 ΜαΤου 1()04

Μετά α-ό κάτιοίες σύντοαες ζιίτ^σεις για Try χίντ^τΓ^ -λοίων -ου είχε από τον
προνογτΓ^ τΓον ΚυΟήρο^ν και αναμένοντας την άφιΗη του S.r Sagredo, ο οποίος θα
αναλάμβανε τα καθήκοντά του στο αξιoJμα του γενικού προνοητή του Βασι/.είου, ο
καπιτάνο Giacomo Corner στην επιστο/.ή του αυτή αναφέρει: Try προσπάθεια για την
ολοκλν,ροοστ, opισ|JLέvoJV κατασκευοτν στον ογυρο περίβολο του Χάνδακα, όποος ήταν η
vxTSMTAVsr^ μιας soitita στον προμαχώνα του S.to Spirito, η οποία θα χρησίμευε και ως
πύλη· τη διευθέτηση το3ν επιχο^ματοοσεο^ν και τίον κανονιοθυρίδοον του ίδιου προμαχώνα*
τις εξoJτεpικές επενδύσεις το4ν τοιχοποιίΓον, μεταξύ τΓον προμαχούνο^ν Βηθλεέμ και
 442 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

Martinengo.
Συνεχίζει α' οριτι^^νες -/χροφορίες για τον και υΙίτ/τγ^ του. xaOojc
ε—ίστ^ς vsj.i για [αεταφορές -υροοο/νίκού και στρατκοτ(όν. ' '

f. γ7 Conosco anco esser mio debito dar conto alia Serenita Vostra di quanto si ha fin
hora operato nel lavoro, che si e fatto questi mesi nel Balloardo di S. Spirito nel quale
come li feci sapere con le mie di, 16 di Novembre et, 30, Genaro passati, io dovevo
applicare quest' Angarie a portar terreno per alzar il terrapieno di esso Balloardo et far
la sortita non ve ne essendo prima in esso, ne meno alcana casamatta. La sapra adonque
essersi detta sortita del tutto fornita con haversi fatto an volto alia porta, che esce verso
il mare, di larghezza de piedi dodeci et altezza piedi qaattordeci et an quarto, con doi alle
di maro, che sostengono li terreni del Balloardo, essendo chi cavate due canoniere basse,
coperte e sicare che la gaarda, et diffende le qaali sono dentro del volto medesimo della
sortita sadetta, la qaal serve anco per porta, riascendo quest' opera non men comoda,
et bella che sicarissima per esser essa porta in faccia al mare, onde non vien vedata dalli
sitti di faori. II terrapieno poi del Balloardo si e allargato, et alzato tanto che di breve
spero dar conto alia Serenita Vostra, che sara del tatto fornito che per esser qaesto ano
de principali membri di qaesta fortezza et essendosi ridotto da an malissimo stato, cosi
di terreni come di fabriche di maro nel qaal era in ultimo et baonissimo stato di diffesa, I
dovera la Serenita Vostra sentirne gran piacere, che come sij poi fornito ne manderb an
modello, accib possi esser considerato et approvato dalla molta saa pradentia. Sabito
fornita la sortita predetta ho posto tatti li Maestri a fornire la incamisatara della
maraglia posta far il Balloardi Betthelem et Martinengo, principiata gia dall'
Eccellentissimo Provveditore Priali, et spero con la diligentia che se li asera di ridarla
presto a perfettione...

Di Candia li 22 Maggio 1604 Giacomo Corner, Capitano

Αρχειακή ένοειξη

ASV. - Senato, Candia.

Rettori et altri straordinari. F: 1603-1604, Nol .
Ανέκοοτυ. Xojpic αρίΟαχσχ φύ/ί/ζνν.

13. 11αοοντ'.ά1ουϋ-ε το τατ/χα του εγγτάυου -ου αναυεοεται ττον Χάνοακα.

 ΪΛ ΠΕΧίσίΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ TOr ΧΛ.\Λ.\ΚΛ \

11).

ΚΙΊ ΓΛΦΟ τον ΚΛΙΠΤΛΧΟ GIACGMG CGRNER ΓΙΛ

ΚΠΙΣΚΚνΕΣ τον OAiVVHIOV TKIXOVl TOV ΧΑΧΑΑΚΑ,
ΣΤΙΙΛ ΠΚΡΙΟΧΙΙ τον ΑΓΙΟν IIETPOV

Γ) Ιουλίου ΗίΟΙι

Ο καττιτάνο Giacomo Corner αναφέρεται κατ' αρχήν στα -ροζλήαατα της

ναυσ'.-λοΐας γύρίο αττό την Κρήτη, σε αχέ ση αε τους κουρσάρους και -(ος Οα τους
αντιαετ(ό::ιζαν. Ετυίσης αναφέρεται στις -ροστιάΟειες συγκεκριαένο^^ οιοικητών
γαλεροτΛ καθώς και για σχετικές 7:ληpcϋαές ή τεροαήΟειες γι' αυτά τα τελοία. Στ-Γ;-* ίοια
επιστολή συνεχίζει αε το -ρόζληαα -ου -ροέκυψε α-ό την κατάρρευση ταήαατος του
θαλασσίου τείχους του Χάνοακα. κοντά στο αοναστήρι του Αγίου ΙΙέτρου και τις
εργασίες ε-ισκευής -ου οιέταςε να γίνουν αε οαση το αντίστοιχο αχέόιο -ου είχε
ετοιαάσει. ' '
Συνεχίζει τέλος αε αναφορά στο στρατευαα και τις συνθήκες οιαζίωσ-έ^ς τους.' "'

.fl

Cade gia alquanti giomi vintiotto passa di muraglia di questa fonezza dalla parte del
Molio sopra il mare verso S. Pietro, la qual per esser vecchissima, sicome e tutto il resto da
quella paite, et assai risentita per esser molto battuta dalle fortune di Tramontana per si e
potuta mantener in piedi con tutto che preveduto il danno non si e mancato di provederli al
meglio, chi e stato possibile. Hb subito fatto cavare il ten'eno, et portarlo in loco opportuno.
perche ponato dal mare in questo porto, che li e vicino non ctiusasse atteratione et si attende
a preparar la materia necessaria i^er seirar quanto prima quella parte dovendosi non solo riffar
la muraglia caduta, ma repedonar anco il fianco di essa che per esser fabrica come era la
muraglia di molti anni et sottoposta alle inllussioni del mare, che vivo li batte dentro ha
bisogno di esser in qualche modo assicurato sicome potranno quelle delP Eccellenze Vostre
che voranno veder dal disegno, che le mando con queste...

Di Candia li 5 di Luglio 1604 Giacomo Corner, Capitano

\

1 ' i . Ηλ. κερ. IP της [χζ'/^τγ^ζ, τ'.ν. t). αε την καεοντ-ίατη .ου τ-χετ'.κού αε το Οέαα τχεοιαγεάααατος.
1Γ). 1 Ιαεουτ'-άζουαε το ταήαα του εγγεάρου -ου αναρεεετα', στον οχυεό -ερίοολο του Χάνοακα.
 444 ΐϋΛΧ.χΛ XTEPiiiTor

\pyzi7r/:r^ ένοε'/ξη

ASV. - Senato, Candia.

Rettori et altri - straordinari. F: 1603-1604, Nol

Xcocic αοίθατστ, o'j/J.orj. ανέκοοτο.

i>0.

ΕΓΓΡΑΦΟ τον ΚΑΙΠΤΑΧΟ GIACOMO CORNER ΓΙΑ

ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΛΙΑΧΟΛΕΣ S.TO SPIRITO
ΚΑΙ SABBIONARA ΤΟΥ ΤΕΙΧΟΥΣ Τ01' ΧΑΝΔΑΚΑ

14 Οκτ(οβρίου 1004

Α^οίοερετοίΐ σττ,ν r.pooorj tcov εογασιθ3ν o/.ox):r^pcoTr^c tcov κατασκευο^ν στον

-po'xcuycjrjoi του S.to Spirito, σύαφοονα αε ^yioio tjj'j ε-',συνά-τε',."' Συγκεκριμένα
αναφέρε', γ'.α ττ^ sortita -ου ήοη είχε -ρογρααματισΟεί να γίνε'., τ'.ς ε-'.γ/οαατοόσε'.ς ττου
συα—ληρο)Οηκαν στ'.ς —λατείες του -ροααχοόνα ϋ.ε μεταφορά χίομάτίον από απόσταστ^
κα'. ά/7χς εργασίες στ-ςν contrascarpa ττ^ς ζώνης εκείνης. Επίσ-ςς αναφέρετα'. στο
τεράστ'.ο έργο ττ^ς ο7.οκ}:/;ροοσ'Γ^ς του επ^προμαγηόνα Martinengo, στο νότιο άκρο του
οχυρού περιβόλου του Χάνοακα. καθοός και στην κατασκευή της sortita στον προμαχοόνα
της Σαμπιονάρας, προς την πλευρά της θάλασσας.

1". γ7 Serenissimo Principe

Havendo fomito co' 1 favor del signor Dio la fabrica del Balloardo di S. Spirito, ho
giudicato che possi riuscir caro alia Serenita Vostra vederne il disegno per considerare la
fattura, che vi si e fatta per ridurlo a perfettione, et il stato nel quale hora si ritrova, che e
tale, che perb realissimamente diffendere il Balloardo a lui oposito verso terra, et tutta la

K). To σχέοιο οεν έχε', εντοπισθεί ή ταντιστεί, πιθανά να μχν έχει οιασο4)εί. Στο οπισθόφυλλο του
εγγράφου σςμεαόνεται: "Mando un dissegno del Baioardo San Spirito. et da conto di tutto Γ operate
intorno ad esso".
ΤΛ Ι{Ι':Μ':ίί}<λ tfjxii τον χλχλλκλ

parte verso mare con una sortita, cosi comoda, et cosi coperta, che concorne di sicurezza
con qual si vogli altra di questa fortezza. Le mando adongue con queste esso dissegno da!
quale vedera che nel riempir la piazza di esso Baiioardo, nel formar li parapetti, nel
aguaiiggiar alcuni concavi, et la cortina vi sono stati portati passi cubi di terra numero sei
mille trecento sessantaotto, che per non vi esser terra vicina poiche sicome esso Baiioardo
e fondato sul grebano, cosi buona parte della Campagna, che ha di rimpetto, e
medesimamente dell' istessa natura si e convenuto portar tutta la materia predetta dalla
Campagna in lontananza almeno di passa 280, et gran parte fino di passa cinquecento, il
che ha opportato duplicato incomodo et duplicata longhezza di tempo. Ε perb stato fatto
il tutto con le angarie, et senza alltro interesse publico. Con questa escavasione si e ri dotto
Γ ultimo fillo della contrascarpa, che sta in faccia del Baiioardo Pandocratora verso Santo
Spirito, formando la strada coperta in quella maniera a ponto che deve andare, et cosi
parimenti ordinato quella, che va in faccia alia fronte maggior di Santo Spirito che per
esser in sito streivacante non pub esser formata altrimenti di quello, che si e fatto.
Si e anco fatto un volto sicurissimo, et comodo per il sonire, il quale non solo era
necessario per questo effetto, ma non si poteva altrimenti con altra maniera aguagliaria la
piazza del Baiioardo, et cosi in questo, come in alcuni repezzamenti fatti alia fronte
angolata del Baiioardo alia piazza dell' artiglieria, ad un pozzo, che e vicino alia sortita, et
alia scesa della piazza d' alto a quella da basso vi e andato passa cubi di muraglia numero
251, sicome dal disegno il tutto chiaramente si pub comprendere: Potendosi hora dire
sicuramente, che con questa costruttione sij chiusa, et assicurata tutta questa Citta, la quale
prima da questa parte restava aperta, poiche non era chiusa da altro, che da una
semplicissima cortina, che oviava, piu tosto il passo a riandarti che servisse a diffendersi
dair inimico. Ha Γ Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Benetto Moro Provveditore
oltre tante opere de tenerci et fabriche de Arsenali fatti et qui nella Citta di Candia, et in
quella della Canea foimato nella golla del Baiioardo Martinengo che e nel mezo della Citta
verso terra un admirabile Cavalliero, che con duplicata diffesa fa maggioimente sicura
quella gran machina, et scopre d' ogn' intorno tutto il sito della Campagna et a guisa de
Citta della sopra sta, et domina tutta la Citta et Γ Illustrissimo et Eccellentissimo Signor
Alvise Priuli Procuratore ha posto in realissima et buonissima diffesa la parte del Baiioardo
Sabionera, che giace in un cantone della Citta verso levante, con haverii fabricato una
sicura, et copertissima sortita nel fianco quadro del Baiioardo sudetto verso il mare,
havendo fatto riempire tutta la piazza di esso Baiioardo et sua cortina con li suoi parapetti.
Rimaneva solo, che si venisse alia costruttione di questa terza pane del Baiioardo S. Spirito
posto neir altro cantone della Citta verso Ponente per poter assicurare compitamente
questa fortezza, et per fornire / in quest' opera, quanto al recinto suo, tutto quello li
 446 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΗΙΊϋΤΟΓ

mancava et faceva bisogno, sicome per gratia del S.r Dio si e fornito di fare. Gratie.

Di Candia li, 14, Ottobre 1604 Giacomo Corner, Capitano

Αρχε'-ακή ενοε'.ξη

ASV. - Senato, Candia.

Rettori ed altri - straordinari. Γ: (1603-1604), Nol.
Χωρίς αρίΟαηστ^ cp'j/Xojv, ανέκοοτο.

•2 I.

ΕΓΓΡΑΦΟ τον ΓΕΛΊΚΟν ΙΙΡΟΧΟΠΊΊΙ PIERO BONDUMIER

ΓΓ\ TH ΓΕΧΙΚΓΙ ΚΑΤΑΧΤΑΧΙΙ ΤΕΙΧΩΧ, ΑΡΣΑΧΑ ΚΑΙ
ΙΙνΡΟΛΙΑΧΙΚΩΧ ΣΤΟΧ ΧΑΧΛΑΚΑ

29 Ιουλίου 161 Γ)

Με ανά/.ηψη tojv καΟηκόντ(:ον του ο Piero Bondumier αναφέρε', σε γενικές

Ypaa;jL£c για την κατάσταστ, 7:ου βρήκε στις κατασκευές του οχυρού τζεριοό/,ου του
Χάνοακα και συγκεκpι|Jivα: για τις επενούσεις τοιγοτζοιιο^ν σε cortine* για τα ούο αεγά/σι
έργα, ο/νοκ/.ηρο^αένα σγεοόν. "ου κατασκεύασε ο προκάτοχος του Pietro Zane και -ου
ήταν οι ούο οεξααενές οί-λα στους αρσαναοες και ο ε-ι-ρο|χα7/όνας Zane στον
—poaayojva της Σαα-ιονάρας· για τα κτίρια τ(ον στρατοσ^^ον και τις αττοΟγκες τοχ^
-opoaayix.ojv -ου -αρουσίαζαν -ροζληαατα στη συντηρηση τοον οίοαάτοον τους.

, γ7 Sono nel recinto di questa Piazza doi cortine di terreno, senza esser state mai
incamisate, Γ una e dal Baloardo Maitinengo fino a quello del Giesu, et Γ altra dal Giesu sine
al Baloardo Vitturi; oltra di queste vi e anco la coiiina che principia dal Baloardo Beileein,
sino al Maitinengo, che non ha piu di un passo d' incamisadura sopra le fondamenta. La
muraglia dalla parte di Marina ha bisogno in molti luochi d' accommodamento. Ho trovato,
che dair Eccellentissimo Zane, mio Precessor et sia detto a sua molta lode, sono state far due
bellissime cisterne appresso li Arsenali. che poco vi resta a perfecionarle; et accib opera tanio
ΤΛ ι{1':.Μ':ίίκλ teixii τον xasaaka 44 /

necessaria non resti imperfetta, farb continuar fino al compimento di esse: Ε stato similmente
da esso Eccelentissimo Zane farto lavorar di teiTeno, con le angaiie sopra 11 cavallier della
Sabbionara, 11 quale per la dlllgenza usata, si trova In assal buon stato, et sara da me fatto
continuar slno all· Intlera sua peii'ettloneie finite che sarani^ queste due opere tanto
necessaiie In Implegarb In quello, conoscerb dl magglor blsogno, et sei*vltlo della Serenlta
Vostra. LI corpl dl guardla, 11 alloglamentl de soldatl, 11 magazenl per monltlonl, hanno et
haveranno del contlnuo non poco blsogno de concleri, per esser fabricatl con poca calclna con
legname debole, et con copertl ad uso del paese, che sono dl teiTa chlamata luplda mateiia poca
durata, et che ognl anno si convlen accommodarlL con agglongercl dl essa materia, che appoita
sempre magglor peso, In modo che 11 legname per la debolezza sua si scavezza, et mlnaclano
del contlnuo rovlna: Onde sarebbe bene, qucindo si fabricano alloglamentl, b altri / luochl
publlcl farll In volto, come e 11 Quailler, nomlnato d' Italia, che fu piinclplato sotto 11 gla
Eccellentlsslmo General Donado et fatto fomlr da suol Eccellentlsslml Successor! 11 quale
tuttavla si consei*va buono.

Dl Candla a 29 Lugllo 1615 Plero Bondumler, Provvedltor

General

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dlspaccl.

Provvedltorl da Terra e da Mar, F: 779, Candla 1615.
i\v£xooTO, 7/»Jpic αρίΟμ,ηση φύ/Λοον.

5*2.

ΕΓΓΡΑΦΟ τον ΓΕΜΚΟν ΠΡΟΧΟΜΤΙΙ PIERO BONDUMIER

ΓΙΑ ΓΑ IIPOJEVILAIATA IIOV ΑΙΠΙΙΟΓΡΓΙΙΣΕ ΣΤΙΙΑ ΑΛΠ \Α
τον ΧΑΧΑΑΚΑ Ο 01ΚΙΣΛΙ0Σ ΤΟΓ MAPOViViV Elii ΑΠΟ
ΤΑ ΑΛΑΤΟΑΙΚΑ ΤΕΙΧΓΙ ΤΙΙΣ 1Ι0ΑΙ1Σ

50 ()κτ(οβρίου 1 (> 1

Ο οικισμός του Μαρουλά ττου εκτεινόταν στ' ανατολικά, είω αττό ττν -εριογή της
 448 ΙϋΛΝΧΛ ηΊ·:ΐ>ΐπΤ()\·

Σαατζ'.ονάρας, οηαιουργούσε τιροβ/.ήαατα στην άαυνα του Χάνοακα. Γ-τήργαν τζαλ'.ότερες

o^jx^aykc (του 1()U4) γ'.α την εκκένοοστ, τοον κατοΓκών -ου είχαν ήοη κατασκευαστεί,
οιαταγές -ου οεν είχαν εφαραοστεί. Γ'/ αυτό ο Piero Bondumier θέλησε ο ίοιος να όει ττ;^
κατάσταστ^ και όια-ίστο3σε ότι -ρόκειται για έναν ο/λκ/.ηρο οικισαό, σχεόόν χωριό, αε
καινούργιες κατοικίες. Στ'ς συνέχεια εξέόοοσε άαεσα όιαταγ·ς να στααατςσει κάθε νέα
κατασκευή.

Serenissimo Principe

f. r°/ Fu con molta prudenza sin Γ anno 1604 21 Agosto dalla Serenita Vostra con Γ
Eccellentissimo Senato, scritto et commesso in absentia deiP Eccellentissimo Signor
General Sagredo all' Illustrissimo Signor Giacomo Corner all' bora Capitano in questa
Citta, che per le cause et ri spetti benissimo espressi nelle lettere, dovesse proihibire che nel
luoco del Marula vicino et si pub dir quasi sotto le Mura della Citta, verso la pane della
Sabbionera di Levante non fossero fabricate, ne accresciute le habitationi, anziche si
procurasse, che le gia fatte si andassero anichilando, et dishabitando il quale ordine, con
molta diligenza si vede che fu da quel Signore essequito, havendo fatto descriver nelle
angarie quelli habitanti, sotto ponendoli a tutte quelle fattioni, et gravezze, come sono gli
altri del territorio accib non fossero cosi facili ad abbandonar la citta, come molti hanno
fatto, et andar ad habitar in detto luoco. Et perche Γ essecutione di questo istesso ordine
per un capitolo espresso nella mia commissione, mi viene commandata dall'
Eccellentissimo Vostre Illustrissime ho voluto coll' occhio proprio veder esso luoco, et
habitationi et hb ritrovato quantita di case, et d' habitatori in numero molto considerabile
siche pill tosto si pub dir un grosso Borgo, che villaggio; io vedendo massime molte
fabriche fatte di novo, di subito ho fatto far un proclama, et prohibito in conformita dell'
ordine p... co... che non siano piii fabricate habitationi, ne meno restaurate le gia fatte in
detto luoco; con riserva anco di dar quell' ordine che parera migliore, per quelle, che
fossero state fabricate doppo la predetta deliberatione del 1604 havendo stimato bene di
non venir alia demolutione di alcuna di esse fabriche, senza darne prima riverente conto
alia Serenita Vostra et riceveme da lei quella commissione, che alia somma sua prudenza
f. v7 parera di darmi in questo proposito. Io intanto faro / essequir il p... co... proclama ne
permeterb, che le principiate fabriche vadino piii inanti, et prontamente essequirb anco
tutto quello, mi sara comandato. Gratie.

Di Candia, a 20 Ottobre 1615 Piero Bondumier, Provveditor

General
 7.1 liliMCTIKA ΤΕίΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΔΛΚΛ 449

Αρχε'-ακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 779, Candia 1615.
7\νέκδοτο, χουρίς αρίΟαηστ^ o'j/Xojv.

ΛΧΑΦΟΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ Ε^\^\ΕΡίΈΙΣ

ΣΤΙΣ οχυρώσεις ΤΟΥ ΧΑΧΑΑΚΑ

Ι7ος αγώνας (:2η δεκαετία)

Π αναφορά, χο-)ρίς υτογραφή και ακριβή χρονολογία, αττοτελεί ταήαα

αεγαλύτερης, η οποία περιγράφει όλα τα στρατιοοτικά θέαατα που απασχο/νούσαν την
πόλη του Χάνδακα εκείνη πγ; περίοδο. Τοποθετείται χρονικά αετά τον διοικητ/;
(Governatore) Oratio dal Monte και αετά rr^v κατασκευή του επιπροααχώνα Zane στον
προααχοόνα ττ,ς Σααπιονάρας.
Στη αε/^τη αυτή παρουσιάζεται το ταήαα που αναφέρεται στις ε}7^ίψεις και τα
αειονεκτήαατα των κατασκευών του οχυρου περιβόλου, περιγράφονται δε αναλυτικά όλα
τα ταήαατα το3ν τειχοόν σε συνάρτησ-ς αε τα γειτονικά τους. Δίδονται επίτΓ^ς μετρητικά
στοιγεία τςς υπάρχουσας κατάστασ'ης τοιχοποίιοόν και επιχ(:οαατώσεων, ενώ τέ/.ος
γίνονται και αντίστοιχες προτάσεις.

Mancandomi quelle e apresentandomisi la cura di questa Citta di Candia

confermatami da questo Eccellentissimo Signer General in mancanza della felice memoria
del gia Signer Oratie dal Mente Gevematere che sia in ciele cenvenge a pifliaimi a queste
et rapresentargli ancer ie riverentissita le cenditieni di questa gran fertezza... Dice
adenque nen esser dubbie alcune, che heggi di la espugnatiene delle fertezze, e ridetta a
state tale di perfetiene et setighezza che deve e terrene da peter cavar, il nemice si
conduct sepra il fesse di qualsiveglia piazza in une b dei giemi, b pece piu, siceme hb
vedute ie praticare sette melte piazze in Fiandra all' impresa delli quali mi sene ritrevate,
siche dirb che... questa impertantissima fertezza di Candia essere circendata da egni parte
 450 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

di bonissimi et perfettissimi terreni atti a qualsivoglia opera, e particolarmente per far

trincere coperte a guisa di strade sotteranee che in Fiandra, sono chiamate galerie
(sonorci...) eminenze in molti luochi le quali scopronG dentro deile piazze de Belloardi,
come dalla parte del forte di San Dimitri vien scoperta bona parte dalla Piazza del
beloardo Vituri e particolarmente la piazza alta del fianco verso il Giesu. II Giesu viene
la sua Piazza ancora lei per la pertura delli fianchi battuta dalla campagna essendo le sue
piazze senza ghirlande. II belloardo Maninengo sara in qualche parte sottoposto al
medessimo con ogni poco di alzata, che fara il nemico. II belloardo Beteleme e veduto il
simile. Panigra da una parte ancor lui e veduto la sua piazza S. Spirito qualche poco, et
f. 42v7 per ogni poco di alzato, che / facesse Γ inimico in campagna dominara liberamente tutte
le piazze delli detti Belloardi in modo che non potria logiare pur un Soldato si trova anco
per scontro il belloardo di Panigra, una gran vale per allogiarvi qualsivoglia numeroso
essercito copertissimo dalle offese della fonezza non piti discasto di passa200 in circa dalla
fossa con gran copia d' acqua .bonissime e contigue ad essa valle tutta quella parte fin al
Beloardo di S. Spirito, e senza strada copena, Γ eminenza del terreno di San Dimitri batte
tutta la parte, che guarda il Marula verso levante, la quale si trova poverissima di terreno
non essendo il parapetto di grosezza piu che passa 3, et in alcuni lochi doi, et uno.
II Belloardo della Sabionera batuto ancor lui dalT istessa eminenza le sue fronte sono
debolissimamente diffese dalla parte del Marula, per esser il tiro longo passa 250, non
potendo li pezzi che la guardano bater, posso dir niente in batteria et dalla parte del Mare, la
fronte e a pena scorcata con un solo pezzo a grantatica dal fianco del Arsenale, il quale
assolutamente e imboccato et battuto da tutte Γ eminenze del Marula, si come li voiti del
Arsenale e il porto ancora, e sebene la distanza del tiro, e lunga assai non e perb tanto, che
non potressero levar quella poca diffesa, poiche per linea retta entrarebbono li tiii nella
canoniera, e non lasciarebbono star vascelli in poilo sicuri anzi li necessitariano a slogiare;
la pane del mare in qualche pane havrebbe bisogno d' esser ristorato anzi fatta di muro
essendo in molti lochi caduta, et altri si trova. ancora di terreno senza muraglia in modo che
si pub entrare di giomo, et di notte a beneplacito, li parapetti si pub dir, che in ogni pane
hanno bisogno di esser ingrossati et panicolarmente le conine di San Spirito et Beteleme
essendo in alcuni lochi poco piu d' un passo, le 3 conine cominciando dal Belloardo Veturi
fin a Betelem non sono incamisate che ha fatto con la lunghezza del tempo indebolir li loro
parapetti che non arivano per il piu a 3 passa di grosezza, e pero vero, che quella di
Beteleme... ha il fondamento fatto con un passo di altezza di muraglia; la fossamento stretta
f. 43r7 / essendo anco ridotto in maggior stretezza per li cunicoli, che ne ocupano 5 passa
rimanendo netta 9 soli passa di longhezza al Giesu al Maninengo da 18 Betelem, et Panigra,
et Santo Spirito 10 et 12 le piazze basse delli fianchi potrarebbono longo discorso per narare
 ΤΛ ηΐ'λΜ'ΠΊΚΛ ΊΊ·:ΐΧΙ! ΤΟΙ-ΧΛΧΔΛΚΛ

li molti infiniti diffetti. die elle pasiscono ma per vendermi noioso alia Serenita Vostra per
hora la pitssarb con silentio, diro perb che per la basezza lore con pochissima traversa
restano inorbite et non si pub servire di una che Γ altra non rest! impedita, oltre Γ indebolir
delle piazze, et gole de Belloardi marteria essencialissima per 11 danno. che se ne ri ceve in
occasione di ritirate, siche stimando io questo uno delli maggiori difietti di questa piazza,
ranto piu dovendola diifendere da potentissimo neinico, il quale con zappa, et pala pub fare
maravigliosi progressi, e perb per inio pensiero non si deve vigilare in alto, che in
augumentarli quel piu che si pub fatica et travaglio, e quanto piu vicino alle nostre offese,
tanto meglio e sebene alcuni sono di parere di far la contrascarpa fianchegiata con piccoli
F^aloardi circondati da piccole fosse invece di maggiore a largar la fossa della fonezza dico
che poco anzi niente di benefitio si ne ricevera, ma piu tosto danno in questo sito tanto per
la grande altezza di terreni potendosi profondar cinque sei, et piu passa sotto al piano della
campagna, per il che potrebbe Γ inimico passar con gallerie sotto il fondo della fossa di tal
foilificatione eccetuato la parte di S. Spirito, la quale e tutto grebano denudato. la piu parte
di questa fortificatione, restarebbe in diffesa dalle offese della fonezza, le quali non la
potrebbono scoprire, et se anco in qualche pane la scoprissero, sarebbe in cosi longo tiro,
che Γ Artegleiia non vi potrebbe giunger, se non debulissima tralascib anco da pane, che
volendo far questa fortificatione sopra il piano della Campagna possa servire, al nemico.
acuistata che Γ havra per sicura et comoda trincera d' aproduarsi alia fossa et se bassa non
sia alta a dar alcun travaglio al nemico, ma per sostentaiia si a un modo, come air altro visi
perdera infinito numero di gente, senza poterla diffendere doi giomi: potendo Γ inimico
f.43v7 caminar con strade sotterane come hb / detto di sopra, sotto il piano della fossa, e con mine
farla volar a suo piacere et caminando inanti di questa maniera con facilita grandissima poco
travaglio, et perdita di gente passar il fosso della fonezza con impimento di esso, b con bone
traverse per Γ angustezza, in che si trova potendo poi con batteria di pochi pezzi posti a
basso al piano della galaria per meglio coprirsi dalle offese della fonezza far apenura nella
muraglia, per allogiarvi 8 b 10 persone numero bastevolissimo a poter con zappa entrar
dentro nel Belloardo e per via di mine b fornelli impatronirsi di esso, e il resto delle sue gente
logiarle nelle fosse, di essa contrascarpa potendole comodamente servire per sicurissime
trincere, io per me havendo veduto in esperienza che nel espugnatione delle fonezze a questi
tempi il passar de larghi fossi sia il maggior travaglio, che si habbi: ne vi e che piu prolonghi
la perdita di esse che la larghezza, e profondita de fossi, voria per il poco giuditio che tengo
alargare assai la fossa della fortezza almeno 25 ό 30 passa, nella sua base profundandola da 6
pasi>a che in tal profondita sitrova grebano assai duro per il piu, et qualche poco di acqua
soniva, cose che metano maggiormente in necessita il nemico di ponarvi dentro il terreno,
con la vita degli huomini per far spalle b galarie copene, e quale con gran consumo di tempo.
 452 ΙϋΛ.Χ.ΝΛ ΣΤΚΙΜϋϊΟΓ

e spargimento di sangue li riusciriano e altre tanto con difncolta quanto il dover passar cosi
gran' larghezza di fosso, battuto et diffeso da tutti 11 iianchi, et membri della fonezza li quali
li andriano distrugendo quanto lui andasse operando b verb saria necessitato far in campagna
contra batteria, per levar le diffese, che anco questo ponaria gran consumo di tempo, spesa,
et perdita di gente al nemico, e peimetengomento meglio dove sono terreni masicci, come
qui un largo e profondo fosso ben diffeso dalli membri della fortezza, che haveme doi Γ uno
e Γ altro imperfette, e maldiffesi oltreche con Γ alargar della fossa quel terreno essendo cosi
f. 44r7 vicino alia mura riuscira comodissimo a trasportarlo dentro la / fortezza con poca spesa che
aportara notabile benefitio per il bisogno grandissimo che se ne ha volendola ridure in stato
di perfettione particolarmente dal Belloardo Maitinengo fino al Belloardo di S. Spirito
poiche per coprirsi dair minenze della Campagna che li batte si e in necessita di alzarsi
parapetti, et ingrossarli molto piu di quello sono almeno, che in tutto siano passa 4 in 5 si
come anco Γ istesso Maitinengo e il Belloardo Giesu e Vitturi, piu d' ogni altro dalla parte
del forte di S. Dimitri Γ istesso bisogno tiene la fronte della tenaglia di S. Giorgio, andando
sino alia Sabionera, stimo similmente necessarissimo un gran cavaliero contiguo alia Porta
del Panigra, et un altro cavallerotto al Belloardo di S. Spirito, il Giesu, et Betelem hanno
bisogno intomo le piazze delli fianchi le girlande di 4 passa di grosezza, Betelem e S. Spirito
riuscirebbe utilissimo il farve dalla parte delle sue golle le piazzette, come furon fatte al Giesu,
et Panigra dal gia Signor Giovanni mio padre, che sia in Cielo nel tempo del contaggio e tutte
queste cose compitamento si farebbono col solo terreno, che si levasse nel' alargare, la fossa,
li coniculi, si possano lasciar in piedi; perche sebene nel stato, che hora si trovano, non
possono portar alcun benefitio essendo in modo rinchiusi; che dal fumo solo non vi si
potrebbe stare, ma si possono comodar in forma di falsa braga copena con manteletti di
legname forse per le mine che caduno, causate dalle batterie, che apportarebbe incredibil
beneficio alia diffesa della fossa, il forte di San Dimitrio e la sua superficie passa quadrati
13628 in circa se la Serenita Vostra si risolvesse con la comodita delle angarie far angarie far
ogni anno levar di quel terreno in pochi anni si distrugirebbe assai sufficientemente poiche
con la sola fabrica del cavalliero fatto dall' Eccellentissimo Signor Generale Zane al
Belloardo della Sabionera ne ha levato passa a 7680, grandissima quantita, et sarebbe il
maggior beneficio per mio credere, che si potesse far a questa importantissima fortezza, li
volti del Arsenale per esser cosi sottoposti all' eminenze del Marula mi parerebbe di
grandissimo beneficio Γ alargare quel poco di fronte contiguo a esse, tanto che vi si potesse
far un empimento di bon terreno grosso da 5 passa ben batuti alto quanto si salvasse dalle
eminenze sopradette et prolungarlo fin al fine di essi arsenali, che tal modo le
f.44v7 assicurarebbono dalla mina, et / restarebbe anco coperto il pono; tutto questo per non
entrare in spesa di nova fondatione di Belloardi, poiche per quanto posso giudicare
 ΤΛ lUC.MCriKA TICIXII TO)· ΧΛΧΛΛΚΛ 453

converebbe a longar Πη al mare la IVonte del Belloardo deila Sabionera, alzandolo finche
facesse 1' eifetto del coprire essi arsenaii, il quelie benche fusse piu perfetto rimedio
restarebbe piu debiimente dilTeso restando aiongato quel di piu il tiro, e benche si potesse far
un cavalliero vicino alia poita de S. Giorgio in modo che qualche poco ferisse in batteria
poco perb si avanzarebbe, che e quanto jier hora devo dire, e linisco.

Αρχειακή ένοε^.ξη

BMC - P.D. 241C.

Notizie varie sulle artiglierie, sulle diiese della citta di Candia, e suoi nobili veneti
che la... sec. XVII.

iVvSXOOTO.

i>4Ϊ.

ΙΙΙΑΑΚΑΣ ΕΙΙΙΜΕΤΡΙΙΣΕίϊΧ ΤίίΧ ΚΑΤΑΣΚΕΓΩΧ

τον OXVPOV IlEPIliOAOl^ ΤΟΓ ΧΑΧΑΑΚΑ, ΤΙΙΣ ΤΑΦΡΟΓ ΚΑΙ
Τί2\ ΑΜΙ'ΜΊΚΩΧ ΚΑΤΑΣΚΕνΩΧ ΣΤΗ ΖΩΜΙ ΑΓΤΙΙΣ

17ος α^όνας ('2η δεκαετία)

Ο τίνακας αυτός τεριλααβάνετα'. τε xojorxa, ααζί α' ά/λες εκθέσεις τΓ^ς δεύτερης
δεκαετίας του 17ου αώνα, οι οτοιες αναφέρονται σττρ; στρατιωτική άαυνα της -όλης του
Χάνδακα, ϋι ετζιαετρήσεις του αναφέρονται στον τίνακα είναι λεττοαερής τεριγραφή της
υπάρχουσας κατάσταστ,ς του οχυρου περιβόλου, συμπεριλαμβανομένης και της ζώνης
ΤΓ^ς τάφρου.
Λεν αναγράφεται ο συντάκτΓ,ς του πίνακα, ούτε η ακριβής χρονολογία, είναι όμοος
από τις πλέον ενδιαφέρουσες και συστηματικές περιγραφές που επιστ/μάνΟηκαν στα
Αρχεία της Ιίενετίας για τα τείχη της προ3τεύουσας του Βασιλείου.

. 45γ°/ MESURΑΤΙΟΝΕ DELLA CITTA DI CANDIA

La fronte del Balloardo di Santo Andrea verso il mare

e lunga per retta linea Passa 47

L' altra pane obligua fino al Torrioncin de Mare
 lliA.WA ΣΤΚΙΜϋϊΟΓ

e lunga Passa 24

L' Altezza della qual Muraglia all' Angolo e di Piedi 30

siio parapetto alto piedi 13'/:

La fronte del detto Balloardo verso S. Spirito
dalla parte di Terra e lunga Passa 63

II principio della fossa in faccia dell' Angolo

del detto Balloardo e larga Passa 18

La Coltrina fra detto Balloardo et quello

di Pandocratora e lunga Passa 180

Alta fra mezzo piedi 22'/:

il suo parapetto piedi 9'/:
Alta nel mezzo havuta consideratione al discendente
di detta coltrina che-verso il Mare s' abbassa, et

dalla parte di Pandocratora s' inalza ugualmente piedi 22'/:

A meza la Contrascarpa opposita, principia una
Banchetta sotto di essa, la quale la circuisce fino al forte
di S. Dimitri di larghezza di piedi 10, et di Altezza dalli 12 fino
alii 15 piedi, sicome e ancora La Banchetta sotto li Balloardi,
dove sono situati li conicoli et questa varieta di Altezze procede
per essersi abbassata la fossa piu in uno che in altro luoco doppo
la prima cavatione.
Air Orechione del Balloardo Pandocratora principia la Banchetta
che e sotto li Belloardi et Coltrine, et gira la fortezza con
il medesimo ordine fino all' orechion della piattaforma di San
Francesco per larghezza de piedi 25 fino a 30 et di altezza de
piedi 12 fino alii 15.
La Banchetta nella quale fu fatti li conicoli e larga Passa

La fronte del Balloardo Pandocratora verso quello de

S. Andrea e longa Passa 49

L' Altra fronte del detto Balloardo verso il Balloardo

Betteleme e longa Passa 77

L' Altezza delle qual fronti prima al Angolo sono Piedi 34

suo parapetto alto piedi 97-»

II piano della fossa netto di Banchette in faccia
deir Angolo e larga Passa 8

La Cortina che e tra il Belloardo Pandocratora et

ΤΛ Ιϋ-λΜΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ 'ΠΠ· ΧΛΧΛΛΚΛ ΙΟ.)

quello del Betteieme e longa Passa 181

et e alta ugualmente Passa 6

il suo Parapetto piedi 6
La fronte del Balloardo Betteieme verso il Pandocratora

elonga Passa 55

L' altra fronte del ditto verso 11 Martinengo e longa Passa 55

L' Altezza delle qual fronti al Angiilo sono Piedi 227:

il suo parapetto piedi \Τ/λ
Et il Plan della fossa senza le banchette Passa 97:
La Cortina fra il Balloardo Bettelem et il Martinengo
e longa Passa 147

alta piedi 8
il suo parapetto piedi 24 alto
Alta detta Cortina di Muro piedi 8 et fino di 30 e di
trinciera solamente

La fronte del Balloardo Martinengo verso il Betteieme e longa Passa 100

L' altra fronte verso il Belloardo Jesus e lunga Passa 100
L' altezza delle quali e di piedi 32. il suo parapetto alto piedi
15 72 air angolo et il Piano della fossa oltre una banchetta essendo
quella della contrascarpa stata levata per il Canali... ο et larga Passa 18 7:
La Cortina fra il Balloardo Martinengo et il Jesu fatta di
terra tutta, e Longa Passa 114 alta fra mezo
piedi 35. Passa 26 piedi 3 son fatti di muro, manca passa 87, piedi 2 da fondarsi
et di muro longa passa 20 et 12
La fronte del Balloardo Jesu verso il
Martinengo e longa Passa 60
L' altra fronte verso il Belloardo
Vetturi e longa Passa 60
L' altezza delle quali nelP Angolo
e di Piedi 21 il suo parapetto
alto piedi 30
Et il Piano della fossa oltre le due
banchette larga Passa

Λεν αναγράφεται αρ'.Οαόε εττο αντίστοιχο σηαε'.ο του χε'.ρογράοου.

456 iLiA.WA ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

La cortina fra mezzo e alta piedi 28 V: il suo parapetto alto

piedi 21 'Λ et Passa 64 '/z son fatti de
muro, manca passa 71 da fondarsi
La Cortina fra 11 Belloardo Jesus, et
Balloardo Vetturi e longa Passa 136'/2
Et e incamisciata per tanto, quanto e la longhezza
delli orechioni de Balloardi tutto 11 resto e fatto dl trlnclera

solamente et e alta ugualmente pledl 33'/:

La fronte del Balloardo Vltturi verso

11 Jesu e longa Passa 72 alta pledl 35,

air angolo 11 suo parapetto alto pledl 18
La fossa fra una banchetta e Γ altra.

Larga passa 11, La bancelta larga Passa 5. alta pledl 7

L' altra fronte longa verso 11 forte Passa 162. alta pledl 31 Vz
La fossa alia punta dl detto Balloardo
larga passa 16 et la Banchetta flnlsce In nlente alia detta
punta segue pol paralello alia fronte lunga larga la Banchetta
passa 11 alta pledl 10
La Coltrlna fra 11 Balloardo Vetturi et

Γ orechlon della Platta forma rovescla,

e longa Passa 67 alta pledl 29
11 suo parapetto pledl 15
alto, al flanco alta detta

coltrlna pledl 26
La plattaforma fra mezo e alta pledl 50
air orechlone 11 suo parapetto pledl 6.
la cortina fra mezo alta pledl 29 11 parapetto pledl 15
Dair orechlon della plattaforma sudetta slno al flanco
dell Balloardo Martlnengo Sablonara, che guarda verso 11
forte sono Passa 144, alta la Muraglla
pledl 50 air orechlon
Da detto orechlone slno alia Marina non vl-e contrascarpa
cuneta ne banchetta dl sorte alcuna

La fronte del Balloardo Martlnengo Sablonara

dalla parte del Marula, e lunga Passa 57(65). alta pledl 36
11 suo parapetto alto
 ΤΛ ηΐ':.\Ί':ΊΊΚΛ τκιχιι τονχλχλλκλ

piedi 6'/2
L' altra fronte verso il Mare, e longa Passa 51(57), alta da
Ma... piedi 23
1! fiance a sguadra che guarda
gli Arsenaii lungo Passa 17. alto piedi 26
La cortina che contigua sino al fianco
degP Arsenaii longa Passa 146. alta piedi 26'/:
il suo parapetto alto piedi 6
II fianco con gli Arsenaii insieme sino
alia Riva del mare e longo Passa 41
L' orechion longa la sua Poca fronte passa 10; Alta la muraglia
piedi 23. il suo parapetto alto piedi 7 il dritto del detto
Orechio passa 3. et il fianco suo a sguadra passa 8 piedi 2.
Qui finisce il recinto dalla parte di Terra.

f.45v7 MISURATIONE DELLA CITTA DI CANDIA

La Circonferentia di tutta la fortezza d' intorno via
delle muraglie dalla parte di terra Passa n° 2600
Dalla parte di Mare... Passa n° 1260, fanno in tutto Passa n° 3860
La Circonferentia della fortezza su per i spalti Passa n° 3000
La Circonferentia della Contrascarpa Passa n° 1840

LARGHEZZA DELLA FOSSA, ALTEZZA DELLA CONTRASCARPA,

STRADA COPERTA & CONICOLI

A! Balloardo S. Spirito la fossa e larga Passa n° 18, piedi 2

La Contrascarpa alta Passa 2 piedi 1 non ha
strada coperta, ne il Balloardo ha Conicoli
Al Pandocratora la fossa e larga Passa n° 19
La Contrascarpa alta Passa 3. piedi 1
Con la strada coperta larga gli conicoli largi passa 5 alti passa 3
Nel angolo interiore della Contrascarpa fra li doi Belloardi sudetti,
la fossa e larga Passa n° 26
La contrascarpa alta Passa 2.
Al Balloardo Bettelem la fossa e larga Passa n° 18, piedi 2
La Contrascarpa alta Passa 6, piedi 2
Con la strada coperta, gli conicoli largi passa 5 alti passa 2, piedi 4
458 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

Nel angolo interiore della Contrascarpa fra li doi Belloardi

La fossa e larga Passa n° 28

La Contrascaφa alta Passa 6, piedi 2

Con la strada coperta gli conicoli che qui sono scoperti,
son largi passa 5, alti 2 piedi 3
A! Balloardo Martinengo la fossa e larga Passa n° 23

La Contrascarpa alta Passa 7, piedi 1 r

Con la strada coperta, gli conicoli largi passa 5 a lti Passa 3, piedi
Neir angolo interiore della contrascarpa fra gli doi Balloardi
sudetti, la fossa e larga Passa n° 32

Xa Contrascarpa Passa 7. piedi 2

con la strada coperta gli conicoli non vi sono, ma siben il

sodo del terreno

A1 Balloardo Gesus la fossa e larga Passa n° 20

La Contrascarpa alta Passa 5

La strada copena e cignata solamente gli conicoli non vi sono,
ma il terreno vi e largo passa 5 alto passa 1, piedi 4
Neir angolo interiore della contrascarpa fra li doi belloardi
sudetti la fossa e larga Passa n° 31

piedi 24

La Contrascarpa alta Passa 5, piedi 2

La strada coperta e cignata, gli conicoli non vi sono ma il sodo
del terreno largo passa 5, alta passa 3
A1 Balloardo Vitturi la fossa e larga P assa n° 17, piedi
La Contrascarpa alta Passa 6, piedi Vh
Gli Conicoli non vi sono ma e il sodo del terreno largo
passa 5. alto all' orechion del Balloardo passa 1, piedi 4,
et alia fronte piedi 5 la strada coperta e cignata et ha le
banchette della sua contrascarpa fatte di muro.
Neir angolo interione della Contrascarpa fra li doi belloardi
sudetti la fossa e larga Passa n° 26, piedi
La Contrascarpa alta passa 9
Gli conicoli non vi sono, ma il sodo del terreno largo
passa 5, alto passa 2, piedi 4
A1 Balloardo Vetturi sudetto dalla parte dove e il forte di
S. Dimitri la fossa e larga alia fronte Passa n° 15, piedi
 ΤΛ 1{Ι·:.\ΚΊΊΚ.\ ΤΕΙΜΙ ΤΟΥ ΧΛΧΛΛΚΛ Λ 59

Α1Γ Orechione di esso Belloardo dove esce la Pona sin a!

forte cib a pie del forte Passa 36.

Incontro la Piatta forma rovescia Passa n° 78.

Et sino a questo vi e 11 sodo del Terreno largo Passa 1 1,

alto alia fronte passa 1, piedi 4, alT orechione Passa 3,
incontro alia cortina largo Passa 36, alto Passa 3, piedi 4.
,46r°/ A1 Balloardo Sabionara non vi e ne fossa, ne contrascarpa, ne tampoco cosa alcuna, che la
dimostri.

Gli Conicoli che sono stati nel sodo del terreno lasciato, intorno alia fortificatione sono
in tutto due le fronte del Balloardo Pandocratora alia cortina fra esso Belloardo et il
Balloardo Betthelem, ma scoperti. Le fronti del Balloardo Betteleme, et la fronte del
Balloardo Maninengo verso il Bettelem in Altezza nel concavo suo di dentro via di
piedi 6. et larghezza piedi 4, gli quali conicoli sono quasi tutti destrutti et consumati
dair Acque.

LARGHEZZA DE SPALTI OVER TERRAPIENl

& SUA ALTEZZA DI DENTRO, ET LORO scarpa

La larghezza del terrapieno in cortina fra il
Balloardo S. Spirito, et Balloardo Pandocratora e Passa n° 8

Atlo 3. piedi 2.
ha di scarpa passa 7
La larghezza del terrapieno Ta il Balloardo Pandocratora et
Balloardo Betteleme e Passa n° 9, piedi 1
Alto Passa 4, piedi 4 '/z
ha di scarpa passa 9,
piedi 1 '/:
La larghezza del Terrapieno fra il Balloardo
Bettelem et Balloardo Martinengo Passa n° 9. Alto passa 5,
piedi 3. ha di scarpa passa 10
La larghezza del terrapieno fra il Balloardo
Martinengo, et Balloardo Jesus, e Passa n° 9, piedi 4.
Alto Passa 4, piedi 2'/:.
ha di scarpa passa 8
La larghezza del terrapieno fra il Balloardo
Gesus. et Balloardo Vetturi e Passa n° 8. Alto Passa 2,

piedi 2. ha di scarpa passa 5

 460 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜίΙΤΟν

La larghezza del Terrapieno fra il Balloardo

Vetturi et Piattaforma rovescia e Passa n° 10. Alto Passa

piedi 1. ha di scarpa passa

La larghezza di quella pane di Conina che vien a
congiungersi col Balloardo Sabionera e largo a
sguadra del fianco di esso Sabionara Passa n° 26, piedi 1. All' orechione
passa 6, piedi 4, computato anco il
parapetto et tutto
La circonferenza del fone di S. Dimitri Passa 500 la Superficie
del quale e Passa Venetiani 13628.

CORTINE CHE MANCANO

Alia conina fra il Balloardo Betteleme et Maninengo manca alzar di Miiro Passa 4. piu
delli piedi 8. che e al presente, et poi di terra.
Alia conina fra il Balloardo Maninengo et Gesus fondarla in longhezza di Passa 87, piedi
2. Alzarla passa 5, piedi 3. e il resto di Terra.
, Alia conina fra il Balloardo Gesus et Vetturi fondarla in longhezza di Passa, 71. Alzarla
passa 5, piedi 3, e il resto di Terra.

PARTE DA MARE

La pane di Mare e Passa 1260.

Alia pane di Mare manca di incamisciatura di muraglia Passa 300, di lunghezza in piu
angolature.
La pane di Mare e alta piedi 20. poco piu et poco meno per la diversita delli Angoli.

LARGHEZZA DE PARAPETTI DE BALOARDI ET ALTEZZA

DE DETTl DI DENTRO

Al Balloardo S. Spirito largo il Parapetto Passa 5, Alto piedi 3,

Al Balloardo Pandocratora largo il Parapetto Passa 4, et 5. Alto piedi 5,
Al Balloardo Maninengo largo il Parapetto Passa 5 '/z. Alto piedi 6 Vz
Al Balloardo Betteleme largo il Parapetto Passa*

Al Balloardo Jesus largo il Parapetto Passa 5. Alto piedi 3·/ζ

Al Balloardo Vetturi largo il Parapetto Passa 5. Alto piedi 6.

Λεν αναγράφεται αρίΟαός σ-το αντίστοιχο του χειρογράφου.

 ΤΛ HhWI'/riKA ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛλ'ΔΛΚΛ Λ (Μ

Alia Piattaforma largo il Paraperto Passa 5. Alto piedi 3.

La coiaina da Mare dove e Γ orechione novo

largo il Parapetto Passa 3. Alto piedi 5.

largo il sodo di terra Conina Passa*

Αρχειακή ένοε'.Ηη

BMC. - P.O. 241 C.

Notizie varie sulle artiglierie, sulle difese della citta di Candia, e suoi nobili veneti
che la...^sec. XVII.
Λνέκόοτο.

ΛΛΛΦΟΡΛ ΓΙΑ ΤΙΣ Ε/ν^νΚΙΨΚΙΣ

ΣΤΙΣ ΟΧΤΓΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΑΧΑΑΚΑ

·2() Αεκεμ,βρίου 10*25

Το έγγραφο αυτό συνοοεύει τχέοιο του αηχαν.κού Francesco Basilicata γ'.α το

κτιοιακό συγκρότΓ^αα τ(ον στρατώνων του Αγίου Γεο3ργίου.' ' Οι στρατώνες αυτοί
βοίσκονταν έξ(ο από τα τζαλιά τείχγ, στς νέα ττό/.η. στα -ροάστια "ρος την -ύλη του
Αγίου Γε(οργίου. Α-οτελούνταν όε αττό 200 Οαί.άαους. Kατασκευασ|Jivoι οι στρατώνες
-οιν από 40 χρόνια (περίπου 1585) χρειάζονταν άαεσες εργασίες επισκευής, κυpί(JJς στα
οώιχατά τους. Στο έγγραφο προτείνονται το είόος τίον υλικίόν επισκευής και το χόστος.

\ο31 Serenissimo Principe

f. / II Quartiero di San Zorzi situato dietro alia mura vecchia della Citta e doppio, et e
Lino dei maggiori, piu commodi e piu belli, che habbia il pressidio: tiene un corridor per
banda di longhezza di circa cento e cinque passa con cento stanze per parte, cinquanta nel
piano, et cinquanta sopra il corridore in tutto doi cento.

*. Λεν αναγράφεται αριΟ;αός στο αντίστοιχο σηαείο του χειρογράφου.

17. Το σχέοιο είναι οχαοσιευαενο ατεό το Gius. Gerola, Monumenti Veneri, τ. Γ' (1917). σ. 87.
462 ^ ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜϋΤ()Γ

Li corridori sono di legnami riposti sopra pilastri di pietra et terrazzati alT uso del
paese; ma fracidi, rovinosi, et in buona pane del tutto caduti a terra; ne ben sono quaranta
anni, che furono fabricati, diffetto tale, et tanto, che mi ha necessitato a viva forza a farvi
metter mano, poiche il differire altro non saria, che perdere il benefitio tanto necessario
di cosi bella et fruttuosa fabrica per hcetto di Soldati: Ho per tanto doppo tin diligente
calculo di cib, che possa importare 1' opera in legname, et in pietra delli medessimi
corridori, rissoluto fabricarli di muro in volto, non costando questo piu che ducati 1827;
dove di legname, et ferramenta per Γ altezza essorbitantissima di pretri... importeria
ducati 2305. - Questo avanzo di spesa da muro a legname mi ha persuasero all' opera
predetta; ma molto piti mi vi ha eccittato il rispetto di far cosa, che sia per mantenersi
lunghissimi anni a differenza d' altra, che tosto rovina, come spetialmente fanno li coperti
di questo paese sopra legnami del modo, che Γ essempio medessimo et la prattica ne fa
prova: le pietre si trovano in abondanza, et a bassa prezzo; anzi quelle del pilastri vecchi,
che pur sono molte si trovano sul luogo, et si vanno rimettendo in opera, che gl' operarij
sono in buona pane genti del paese soggette alle angarie, che non danno occasione che di
leggierissima spesa, da che ne conseguita il vantaggio predetto nel costo; et quanto sia a
danaro, havendo gia applicato a quest' opera buona summa di condanne fatte fin' hora da
me per lo ammontare del terzo della spesa, et dovendo per giornata andar facendo nove
applicationi, spero che Vostra Serenita sia per sentire poco b niun interesse. Con questi
viguardi del publico sollieno... si va et si andara progredendo Γ opera accennata, alia quale
presterb ogni studio, et applicatione con la persona stessa, con frequente vissione, et col
mezo ancora della diligenza, et affetto, con cui s' impiega il Signor Governator Monte in
questo affare, affine che il tutto passi sotto buona custodia con risparmio delle matterie,
et con profitto dell' opera stessa, che mando a piedi di Vostra Serenita figurata nell'
ocluso dissegno; et di tutto porto la dovuta, et riverente notitia all' Eccellentissima
Vostra V. dandomi a credere d' haver ad incontrare specialmente la loro sodisfattione.
mentre et per ragione di costo, per applicatione di danaro, et per la conditione dell'
opera, et degl' operarij non siano quelle per sentire spesa se non poca, b forse nulla
occasione di questa fabrica. Gratie.

Di Candia a XXVI Xmbre 1625 Francesco Morosini

Provveditore Generale

ASV. - Senato Dispacci

 ΤΛ ΠΕΜιΤΙΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 463

Provveditori da Terra e da Mar, F: 787, Candia 1625.

Χο^ρίς αρίΟαηστ^ φύ}7χυν, ανέκοοτο.

if).

ΕΚΤΕΧΙΙΣ ΙΙΕΡΜ ΡΛΦΙΊ ΤίϊΧ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΛ ΟΧΥΡΩΜΑΤΩΧ

ΙΙΟν ΕΙ ΙΧΑΛ ΓΥΡΩ ΑΠΟ Γ()\ ΟΧΥ ΡΟ ΠΕΡΙΒΟΑΟ
τον ΧΑΧΔΑΚΑ (Χοέμβρ^ος 1645 - Α-ρίλιος 1646)

Μάϊος 1646

Η περιγραφή αφορά τα sScoTSpixa οχυρώαατα που κατασκευάτττρκαν γύρω από

ΤΓ^ν τάφρο του Χάνοακα, ααέσως αετά την κατάληψη τoJV Χανίων από τους τούρκους,
ενώ οι τελευταίοι εοραχόνοντας τις θέσεις τους σττ^ όυτική Κρήτη, προή/^υναν προς το
Ρέθυανο. Τα εξoJτεpικά αυτά οχυρώαατα κατασκευάστηκαν κατόπιν εντο/.ής του
στρατηγού Andrea Comaro και αε την εποπτεία του γενικού όιοικητη Camillo Gonzaga.
Ιίεριγράφονται αναλυτικά και αε μετρητικά στοιχεία αρχίζοντας από την
ανατολική πλευρά, παραπέμπει όε σε κάποιο σχέοιο. όπο3ς συμπεραίνεται από ορισμένους
υπομνηματισμούς, οι οποίοι αναφέρονται μεσα στο κείμενο. Τέλος υπογράφεται από το
μηχανικό Devveert. '

f f/ Scrittura in lettere del Provveditore Generale di Candia n° 200 (dr. Maggio 1646).'"

Dichiarazione distinta delle Fortificazioni fatte dopo il mese di novembre 1645,

sino al mese d' Aprile 1646 intomo la Citta di Candia d' ordine dell' Illustrissimo et

18. Είναι το σγέοιο του De Weert "ου τταρουσιάζεται αναλντικά ττο κεο. Β' της μελέτης (ΙΙίν. 20
και 21). Λκοτελείται ακό τέττερα τμήματα, οηλαοή είναι τχεοιασμένο σε τέσσερα χοοριστά
τα οτεοία συναρμολογούμενα και συσχετιζόμενα σχηματίζουν ένα ακριβέστατο σχέοιο τcov τειχολ
του Χάνοακα. στο οκοίο κύριο αντικείμενο είναι η ακριβής χάραξη του οχυρού -εριζόλου και τ(ον
εέίοτεοικούν ογυρίομάτοον. τόσο αυτίον ~ου ηοη είχαν κατασκευαστεί εο^ς τον Λ-ρίλιο του 1() ''ι().
όσο και το;ν ογυρίυμάτίον "ου ετεροκειτο να ολοκληρο^Οούν στο αμέσους επόμενο χρονικό
όιάστημα. πριν αρχίσει η μεγά/η πολιορκία.
U). Μ πληροφορία αυτή είναι γραμμένη στο οπισΟοφυλλο του εγγράφου.
 464 Ι< >Λ·\·.\Λ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

Eccellentissimo Signor Andrea Comaro General et Inquisitore et con la sopraintendenza

deir Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Don Camillo Gonzaga Governatore General
nel medessimo Regno.

Primamente considerato la notabile debolezza nella quale si trovava la parte di

questa Citta verso la Sabionera, cosi per rispetto delF imperfettione di tutte le parti deP
istesso belloardo di Sabionera, et delP opera a Corona detto il Forte di San Dimitrio: come
per il difetto del sito et eminenze di Marula ivi dintomo si ha applicato ogni diligenza per
rimediare alia predetta imperfettione, et difetto, con ridur il detto Belloardo in stato di
perfettione elevando sopra la fronte segnato che riguarda le eminenze di Marula
segnate *0"^ un terrapieno larga 10, et alto 10 piedi con un parapetto di sopravi, groso piedi
25, con le sue canoniere, et un muretto e strada di ronda di fuori al piede del detto terrapieno
per non solo poter star ben coverto in detto Belloardo contro il dominio delle sopradette
eminenze ma per havervi ancora preparato una reale contrabattaria a quella, che il nimico
potrebbe piantare in quelle istesse eminenze a lui cosi vantaggioso et scoprire bene di fuori
nel fosso et al piede della muraglia in ogni tempo oltre cio si ha nel medessimo Belloardo
fomite le piazze basse, et alte, regolatto il Parapetto della fronte verso il mare, et ellevatovi
vicino a luna delle piazze alte una traversa grossima per coprirsi contra tutti dominij che si
f. C / ha giudicato novivi a questo predetto Belloardo il quale come primo / fu il piu debole, cosi
hora puol con ragione esser stimato il piu forte di tutti gli altri di questa Citta.
Di piu si ha escato un fosso larghissimo,.profondo sino all' acqua soniva tra la porta
di San Georgio et la ponta del Belloardo della Sabionera segnata "^C^' et costruttovi una
falsa braga longo al piede della muraglia nell' istessa pane, con una piattaforma nella detta
falsa braga segnata *D* per impiegar sopra il luogo la terra cavata dal detto fosso, et per
accresser la defesa del fosso, et de fronti de i Belloardi Vitturi et Sabionera, et sopra la
contrascarpa del medessimo fosso si ha costrutto la strada coverta da un bonissimo
parapetto con duplicate banchette, et una larghissima spianata, et Γ uscito di sotto via della
medessima strada copena. tutte opere grande et in quella pane principalmente necessarie,
contra le nimiche batterie, approcci et mine.
Neir istesso tempo si ha ancora operato et si va tutta via operando cosi a cavar
nuovamente un fosso intoma quella pane del fone di Sant Dimitrio, che riguarda piu verso il
mare, et a profondar et largar quello, che dall' altra pane si e trovato, come dicostruirvi
intomo la sua strada covena, espianendo in diclinio il piu che si puo tutte le eminenze che
impediscono la perfettione di tale opere, accio che si possi et dal detto fone. et dalla detta
strada copena scoprir et scovar tutta la valle di Marula, et tutta la pane della campagna sino
alle eminenze di Marula, et per render il detto fone in stato da poter ben resister alle nimiche
 ΤΑ ηΐ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOi' ΧΛΧΛΛΚΛ Λ()Γ)

, fl t'Lirie, alle quali pare che il sito Γ espona: si ha dato / ancora principio da regolar et accresser
la scarpa de i suoi Ripari ad ingrossar 11 suoi Parapet!, et a I'onTiarvi 11 suol terraplenl et plazze
per Γ Artegllaria slmllmente dl I'arvl mine et contramlne per trovarsl quanto appanlene alia
foltlone 11 plu che sla posslblle Ivl preparata contra tuttl 11 attach! si ha In con grandlssima
appllcatlone dlstrutto la villa dl Marula, et si va glomalmente ancora splanendo Ivl rovlne,
Implendo le grotte, et levandovl quanto plu fare si puol, tutte le copenure et nascondlcoll
dannosl alia fortlflcatlone In quelle parti.
Secondaiiamente si ha ancora con altra tanta cura attesa da limedlare con 11 modi 11 plu
espedlentl a molte Imperfettlonl, et dlfettl delle altre parti dl queste fonlflcatlonl come per
suppllre alia troppa longhlsslma delle llnee dl dlffese, si ha costrutto 11 quattro Rlvelllnl real!
per mezo le cortlne, dl Martlnengo, dl Bettelem, dl Pandocratora, et dl Santo Splrito, nella
fonna come 11 stessl sopra 11 desegno si vedono flguratl et per non lasclar al nlmlco tutto Γ
avantagglo deir altezza della campagna vlclno alia nostra contrascaφa, si ha opportunamente
occupato con un opera a Corona una pane del slto per mezo la ponta del Belloardo dl
Martlnengo, plu alto dl qual si voglla altro dlntomo tutta la medeslma Contrascarpa, per da 11
poter affrontar 11 nemlco et constringerll da princlplar plu lontano le sue batterie approcl et
le sue mine, et farll cosl consumar molto tempo primo che d' espugnar la detta opera et arrivar
alia nostra Constrascarpa et per questo medesslmo effetto ancora, si ha hora novamente
. v° / largato et pro- / fondato 11 fosso alzato et Ingrossato 11 ten*apleno, et parapetto et costrutto
la strada copena tutto Intomo dl quel opera a come, che dal Ingegnero Beato fu princlplato
al prlnclplo delP anno passato 1645 per mezo la Pona dl Jesu, come anco si ha princlplato
questo mese d' aprile 1646 a llstesso fine un opera a Come avantl la pona del Beloardo dl
Pandocratora, et una mezaluna dlsegnato ma non ancora princlplato per mezo la ponta del
Balloardo dl Bettelem tutte opere utlllsslme et approbatlssime et per 11 precettl de plu gravl
et modem! autori et per gll essempl et espeiienze delle mlgllore fonezze che hanno fatto
consumare dl essercltl potent! de loro nemlcl, contra 11 quail si sono diffesl et le quali opere
slno tanto necessarle Intomo quello reclnto quanto habbiamo un fosso molto imperfetto, et
un fondo dl tereno facile alia zappa et alia mlna, onde la dlffesa della cltta conslsta a tenirvl 11
nlmlco lontano. Diverse altre opere dl minor conslderatlone ma non meno blsognevoli sono
stato fatto, come la regolatlone del parapetto longo alia muraglla dl S.t Pietro et delle plazze
et pagllvoll per Γ Anlglleria tanto In detto posto, come alle plazze dletro gll Arsenali, a Sant
Francesco, a Sant Georglo et sopra alcunl belloardl ancora.
Sono ancora molto avanzate le strade coperte sopra la contrascaφa delF gran fosso che
conlungono quelle delle opere nuove et si contlnua tuttavla lopera per ridurla quanto prima alia
. fi / sua perfettlone et questo e quanto circa 11 presente dlsegno ha stlmato dover esser dichlarato.
Deweert, Ingegnero
 466 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΙ·

Αργε'.ακή ένδειξη

ASV. - Senato Dispacci

Provveditori da Terra e da Mar, F: 797, Candia 1646.

Χωρίς αρίθαησ-ς φύ^ων, ανέκδοτο.

:ΙΊ.

ΑΝΑΦΟΡΑ τον ΕΠΙΘΕΩΡΗΤΗ ΤίίΝ ΟΧΤΡΩΣΕΩΝ

τον ΧΑΝΔΑΚΑ NICOLO ΖΕΝΟ ΠΑ ΤΙΣ ΖΗΜΙΕΣ
ΣΤΑ ΤΕΙΧΗ ΗΟν ΗΡΟΚ^Υ^νΕΣΑΝ ΒΡΟΧΟΗΤΩΣΕΙΣ
ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΩΝ ΑΗΑΙΤΟΙΑΙΕΝΩΝ
ΕΗΕΜΒΑΣΕΩΝ ΕΗΙΣΚΕΙΉΣ

19 Ιανουαρίου (1649) 1650

Ο ε7:ί0εoJp·ςτ'r]ς tojv οχυρο^σεο^ν Nicolo Zeno στο έ^^^ραφό του αυτό αναφέρει για
τις ζημιές -ου -ροκά7.εσαν οι βροχές στις οχυρώσεις του Χάνδακα, εσ^οτερικές και
εξθ3τερΓκές, -εριγράφει δε ανα/.υτικά τόσο τςν α-αιτούμενη εργασία, όσο και το κόστος
κατασκευής oia90pojv τμηαάτο^ν, τον α-αραίτητο αριθμό εργατοόν κτλ. Αρχίζει ατζό το
φρούριο του Αγίου Δημητρίου, συνεχίζει με τις εξθ3τερικές οχυρο^σεις στον -ερίζολο τςς
ανατολικής -/νευράς (Σαμπιονάρα) και τον -ρομαγοόνα Vitturi, τα εξο^τερικά οχυροόματα
τςς ΧΑ. και της ΧΑ. -/,ευράς, έοος και τη ΒΔ. γο3νία του τείχους. Ακολουθεί η
-εριγραφή τoJV εσο^τερικοόν, κυpίoJv oχυpόJσεcov, συμ-εpι}.αμβαvoμέvoJV ό/κον τ(ον
-poμαχoJVOJV, τoJV ενδιαμέσο^ν cortine και του Οα/^ασσίου τείχους. Ε-ίσ'Γίς αναφέρεται
στις υπόγειες στοές (contramine), εσουτερικές και εξοοτερικές, δη/ναδή μέσα και έΗ(:υ από
τον κύριο οχυρό περίβολο της πό}χς.'"

r° / Illustrissimo at Eccellentissimo Signor Signor at Provvaditor Coiatissimo

;20. To io'.o κείαενο ατζοτελεί και το -εριεγόαενο τηε ετειατο/,ή^ No α-ό έναν χειρόγραφο κώοικα
-ου βρίσκεται στη ^Ιαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας. ;υε ε-ιστολές του αηχανικού Nicolb Zeno
(βλ. το αεταγεγρα[α;υένο χειρόγραφο. No J' Iol). Λ-ό την 7Z'XZ7.^j''j/:r^ tojv κειαένίυν τ(υν οΰο
χειρογράφο^ν ταρατηρούαε ότι οι όιαφορές είναι ο.όνο ορθογραφικές.
 ΤΛ ι{Ι':μ·:ίίκλ ίΊ'ΊΧΙι τον χλ.χλλκλ 4()7

In comlOrmita de comandamenti di Vostra Eccellenza Illustrissima ho visitato tutte le

fortiticazioni interiori et esteriori di questa piazza, et osservato li danni caggionati dalle

acque et gli altri bisogni che sono piu necessarij al presente da farsi. porto alia
grandezza sua con la consideratione fatta del piu aimeno di quanti operarij, et spesa,
che vi andera per la restauratione et regoiatione di quelli come qui sotto.
Ε principiando dal Forte di San Demitrio, come quello che e il maggiore et piu
importante delie altre oppere esteriori, che sebene ha molti bisogni vilevantissimi in
particolare nella sua contrascarpa intorno via che e in piu luoghi diffettuosa per hora
non mi ponero a discorrer e per la dificoita. che s' incontrara volendo effetuar Γ
oppera rispeto la continua, et vicina pratica de turchi, che colle moschettate
ucciderebbono gli operarij et anco per la scarsezza de lavoratori et del tempo, che si
perderebbe dovendo tralasciar altri lavori per aplicarsi in questo, onde per hora e di
neccesso sebene anco questo con qualche disturbo del nemico, refilar la scarpa
esteriore del terrapieno delT alia, che mira Γ ostro per esser quasi rovinata, che
facilita la salita al nemico mentre massime air assalto, et cosi in qualche altro luoco,
et la terra che si levava da questa si potra meter in opera per aggiustar la sua
contrascarpa verso Γ angolo riducendola in stato di diffesa con altra, che si potra
cavar dal fosso la qual opera giudico farano maestri muratori giornate cento, vi che
a lire quatro Γ una, fanno lire 400
et operarij /600/ a lire 3 Γ uno lire 1800
f. v7 Di piu la cortina che fra di duoi Balloardi per levante con li duoi fianchi congionti in essa
riescono troppo bassi, et sono molto esposti alia scalata, e per rimediarli si dovera
levar una banchetta di terra quella cir e intomovia a detti fianchi, e Cortina, che cosi
verra ad accrescer Γ altezza loro, e la terra, che si levara trasportare in mezzo al fosso
ivi contiguo per terrapienar un fossetto ch' e fatto dal corso deir acque, qual potrebbe
in occasione servir Γ opposito al nemico, et quella avanzera distenderla nel medessimo
fosso, qual opera faranno persone seicento a lire tre Γ una lire 1800
Ε anche neccessario regolare li parapetti del detto fosse intorno via, cioe dargli Γ ordinario
declinio verso il fosso accio li moschettieri possino veder e diffenderlo, essendo aP
presente in stato che non ha alcuna diffesa in molti luoghi et detta opera con qualche
altro bisogno che vi e faranno da 300 persone in lire 900
Vi manca anco da palificare tutta Γ alia sudetta da ostro et quella di tramontana, che sono
passi 150 a pali 8 per passo, vi anderano palli n° 1200, et travi per far traverse passa
150.

Per mezo la ponta del baloardo Vituri verso sopra la contrascarpa vi e un ridotto fatto per
diffesa d' una certa bassa ch' e ivi prossima, et dovra esser accomodato il suo
 4G8 ΙϋΛ.ΧΝΛ ΣΓΗΡΙϋΤΟΓ

parapetto, quale farano da 50 persone lire 150

Dal detto ridotto fino all' opera a Corna detta del Giesu si deve accommodar il parapetto,
dalla strada coperta, et si fara con' operarij 200 lire 600
f. r7 Nella detta opera a Coma"'' e di neccesso accomodar li suoi parapetti, e terrapienar dove Γ
acqua tra ha rovinato, e nella scarpa esterior del suo terrapieno che in piu loghi ha fatto
brechia vi andarano operarij 700 in circa a lire tre Γ uno lire 2100
II Parapetto della strada coperta ch' e tra la detta opera et Rivellino San Nicolb, dovera
esser accomodato che bastarano operarij /150/ fanno lire 450
II Revelino San Nicolb ha poco bisogno di conciero, dovendo palilicarlo vi andarano pali
n° 900, et traversi passa, 110
Per regolar il parapetto della strada coperta tra il Revelino di San Nicolb, et Γ opera
Coronata di Santa Maria vi andarano operarij 150 fano lire 450
L' opera Coronata detta di Santa Maria, li suoi parapetti, et scarpa esteriore del suo
terrapieno devono esser racconciasi et bastarano operarij 350 lire 1050
L' Angolo del suo Baloardo per levante e riscensito... per causa di vana... galaria che viera
di sotto rovinata, ma per hora non si puo ben rimediare rispetto Γ acqua, che tutte
quelle galarie sono piene, et impediscono il potel praticarvi dentro.
Questo forte ha molte imperfetioni considerabili, et anco qualche d' uno degli altri, ma non
essendo per hora tempo di discorerle mi risservo quando da Vostra Consulta mi sara
comandato.

II Revelino ch' e per mezo la conina tra li baloardi Martinengo e Bettelem ha bisogno d'
esser accommodato angolo della sua contrascarpa ch' e stata rovinata da nostri fomelli,
et dalla zappa del Nemico, et Γ accomodarano opere doicento cinquanta 250 lire 750
per palificarlo vi anderanno pali /910/, et travi per traverse passa 120
La Mezaluna per mezo la ponta del Baloardo Bettelem, ch' e stata destrutta da Turchi, et che
al presente si va refacendo, et incamisando di muraglia essendo hora in trattato di darla in
appalto per esser finita non messo per hora il calcolo della spesa che vi andara, fino che
non sara stabilito il trattato.

Per accomodar la constrascaφa, strada coperta, e suo parapetto, che sono mezzo le due fronti
del Balloardo Bettelem rovinati dal nemico, et dalle nostre mine vi andarano al meno
operarij mille in circa che fanno lire 3000
Nel Revelino detto del Panigran e neccessario far la sua salita avanti il rastello ch' e stata
distrutta dall' acque, si dovra fabricar muro ptissa quadri quindeci, grosso piedi doi e

21 . Εννοεί το εξωτερικό oyopojaa στον -po;j.ayojva Ιησού.

 ΤΛ ΙΠιΜ'/ηΚΛ ΤΕΙΧΙΙ Τ(Ρ' ΧΛ.ΧΛΛΚΛ Κ)9

mezzo, et sotto a detto mure farvi prima un ampio gatolo di buone e salde pietre con una
feriada per ogni capo, accio scorrano le acque, vi anderano giomate de muraii /50/ a lire
4 Γ una lire 200 et operarij per agiutar 11 muratori e reiTapienarlo n° 400 tanno lire 1200
Di piu vicino alia delta salita per sostegno del teireno della constrascarpa altro muro passa /30/
quadri; vi anderano altre giomate /60/ fanno lire 240
et operarij dusento a lire 3 Γ uno lire 600
et |)er accomodar li parapetti della sua contrascarpa opere /60/ lire 180
mancano per esser finita la sua palisada pali n° 130
Per accomodar il parapetto della strada copeiia ch' e Ira il Revelino Panigra et Γ opera a Corna
delta pure del Panigra basterano huomini /50/ fano lire 150
NelP opera a Coma ch' e per inezo la ponta del baloardo Panigra per accomodar il suo
parapetto rovinato da passa died operari j 40 vol lire 120
e quello della sua contrascarpa altri /60/ che fanno lire 180
. v7 11 Revelino ch' e d' avanti la conina tra li Baloardi Panigra, e Santo Spiiito ha di bisogno, che
gli sia accomodata la sua scarpa esteriore del temapieno dal muro in su in quattro luoghi,
ch' e caduta, sono passa /40/ la faranno huomini /200/ val lire 600
et remetter li pali caduti dalla fresa n° 400, dalli quali vi sono in essere dentro nel οοφο di
guardia del medessimo forte 1 10, mancano pali 290, et metier anco altri quindici nella sua
contrascarpa per mancano

II parapetto della contrascarpa del Baloardo San Spirito sara accommodato da huomini 60
fanno lire centoottanta lire 180

Nel ridotto di Santo Spirito e rovinata la scarpa interiore del parapetto della sua fronte passa
/15/ et nel suo fianco per ostro altri peissa otto, et lo accommodarano opere cento fanno
lire trecento lire 300

mancano dalla sua trace pali n° 16

SegLiitano le fonificationi Interiori
II F3alloardo Sabbionera per finir le sue banchette, et restaurar un pezo di muro caduto nella
retirata, maestri muratori giomate vinti a lire quattro Γ una lire 80
et operarij in delta fattura, et per dar il declinio al parapetto verso il fosso et la scarpa della
retirata n° 250 fano lire 750
Per accomodar il parapetto, e banchetta della Cortina del detto Balloardo fino sotto il
donnitorio del convento di San Francesco operarij /200/ lire 600
Nel Cavalier Zane per restaurar cinque canoniere, et parapetti, con lotte maestri murari
giomate 50 in circa val lire 200
et operarij per far lotte, e portarle di sopra e per portar terra da terrapienar n° 250 val
lire 750
 470 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΓΓΚΙΜϋΤΟΓ

si dovera anco far il suo rastello neli' ingresso.

Balloardo Vitturi per accomodar tutti li suoi parapetti huomini 250 val lire 750
II Cavaliero Vitturi ha poco bisogno
La cortina tra il Balloardo Vitturi e GiesCi per refar i suoi parapetti opere doi
cento lire 600

II Balloardo Giesu per regolar li suoi parapetti, et far intorno via le banchette, che non vi
sono operarij 180 fano lire 540
per far un muro caduto de passa trentasei quadri, nella sua prima piazza bassa verso
il Balloardo Vitturi, lo fabricaranno murari cinquanta quattro a lire 4 Γ uno lire 216
et manipoli per nettar il luoco della materia caduta, et per aiutar li maestri, et per
terrapienar Γ opera in n° 250 mancano lire 750
Per finir la terza piazza bassa ch' e disotto a cjuesta huomini doi cenlo otlania lire 840
Per refar altro muro passa otto quadri, caduto nell' altra piazza bassa verso Martinengo,
et altri otto nella sua sortita, maestri murari vintiotto val lire 112
et operarij e manipoli, et per finir detta piazza di parapetto et altro n° cinquecento
lire 1500

Cortina fra Giesu e Martinengo per restaurar li suoi parapetti opere cento ottanta faro
lire 540

Balloardo Martinengo per finir li suoi parapetti, e terrapienar certe caveme fatte dalle
acque huomini 350 val lire 1050
Per aggiustar il parapetto della sua Piazza bassa verso Giesu huomini cento cinquanta
lire 450

f. r°/ Neir altra sua piazza bassa verso Bettelem per refar un muretto rovinato / dalT acqua,
de passa quadri, dieci murari giomate 15 fano lire 60
et operarij per detta opera, et per altri concieri n° 60 val lire 180
et per portar piere huomini 15 a lire 4 Γ uno lire 60
Cavaliero Martinengo, per accommodar li suoi parapetti, far banchetta, e terrapienar un
fosso ch' e in mezo alia sua piazza huomini seicento in circa fano lire 1800
Cortina tra Martinengo, et Bettelem, per restaurar li suoi parapetti opere 350 lire 1050
Balloardo Bettelem per accomodar li suoi parapetti huomini /100/ val lire 300
si dovevano fare anco sopra li suoi orecchioni canoniera una per uno in barba
Per finir la sua piazza bassa verso Panigra huomini 700 val lire 2100
Per aggiustar li parapetti della cortina tra Bettelem, et Panigra n° 300 lire 900
Balloardo Panigra per accomodar tutte le sue canoniere, n° 16 murari giomate 64 in circa
a lire 4 Γ una lire 256
Per far lotte, portarle nell' opera, et terrapienar ove bisogna opere 600 lire 1800
 ΤΛ niCM'yriKA ncixii τογχλχλλκλ 471

et per accomodar la sua piazza bassa verso Santo Spirito n° 60 lire 180
Cortina fra Panigra e Santo Spirito per restaurar li suoi parapetti, e banchette operarij n°
250 val lire 750

Balloardo Santo Spirito, per reparar li suoi parapetti huomini 200 lire 600
et morari per acconciar le canoniere giornate diece lire 40
la sua piazza bassa verso Panigra per accomodar le sue trinciere cosi lotte, che si
cavavano dalla Fossa murari dodeci val lire 48

et manipoli per terrapienar, et a visar li maestri n° 60 lire 180

f. v°/ II fianco che diffende la Fronte del Balloardo San Spirito verso tramontana dovera esser
Fatto il suo parapetto di terra, et lo Farano huomini doicento n° 600
Dair angolo della muraglia dove era la Chiesa di Santo Andrea Fino al casello cIP e neir angolo
die si scopre il Dermata e siato Fatto la campagna passata con ceno muretto a secco, che
serve per accrescimento dell' altezza di detta muraglia et come parapetto per copenura
de soldati, di longhezza de passa 180,et alto piedi 4, quale in piu luoghi e caduto, et quando
paresse all' Eccellenza Vostra di volendo Far Fabricare con malta vi andaranno giornate de
murari 270 a lire 4 Γ una Fanno ^ lire 1080

et manipoli per Far la malta, portar terra, tagliar scaglie, et aiutar li maestri in tutto
mille a lire 3 Γ uno lire 3000

La muraglia ch' e dal Dermata Fino al molo non occorre Fargli altro havendo poco il
bisogno.

Summa tutta la sopra detta spesa lire quaranta mille quattrocento settanta due.
Vi sarano anco da Fare diverse altre trinciere in piu luoghi, cosi nelle cortine, come ne
Balloardi, ma per esser incerti non meso la spesa, secondo Γ occorrenze si potrano Fare
in ogni modo non sara spesa di molta summa.
Tralascio anco di dire per le retirate ch' hanno bisogno de concieri non servendo quelle ad'
altro, se non quando il nemico venisse all' attacco in quella parte, che venendo il
bisogno si pub Fare.
f. fl Per le galerie interiori, et esteriori non posso ne meno discorrer rispetto, che molte sono
rovinate, e tutte piene d' acqua, et non posendovi praticar dentro non si pub ne anco
parlar con buon Fondamento.
Raccondo ben riverente a Vostra Eccellenza che sara bene se voremo tener lontano il
nemico dalle Fosse si debba contraminare tutte le contrascarpe intomo via in piu rami
verso la campagna et se non in tutto, al meno ne Balloardi discosti Γ uno dall' altro
passa dieci piu ό meno, e penetranti in dentro quindeci et piu che sara possibile
principiando dal piano del Fosso, et piu che si va in dentro andar alzando dolcemente,
apportando il declinio comodo alscolar dell' acque, che per avertura sorgessero et
 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

vantaggio nelli fomelli piu prossimi alia superficie della Campagna. 11 simille si clovera
fare nel forte di San Demetrio et nelle altre opere esteriori dove lo puo conceder 11
sitto, che saranno di grandisimo giovamento alia Piazza.
Quest' e quanto per hora posso apportar alT Eccellenza Vosrra con il mio debole tanto, et
ove manca quello assupplira la sua supprema prudenza, et intelliggienza et humillisimo
le baccio le vesti.

Candia, a 19 Gienaio (1649 S.V.) - 1650.

Αργε'-ακή ένοε^ξη

ASV. - Senato, Dispacci

Proweditori da Terra e da Mar, F: 800, Candia 1649-1650.
Provveditore Generale Zorzi Moresini.
Xojpic φύ/Λοον. ανέκοοτο.

A Μαρτίου 1050 '

f. 40r°/ lllustrissimo et Eccellentissimo Signor Signor et

Procurator Signor Zorzi Moresini Provveditor General delle Armi in Regno
In comformita de comandamenti di Vostra Eccellenza lllustrissima ho visitato tutte le
fortificazioni interiori et esteriori di questa piazza, et osservati li danni caggionati dalle
acque et gli altri bisogni che sono piu necessarij al presente da farsi; porto alia
grandezza sua con la consideracione fatta del piu almeno di quanti operaij, et spesa, che
vi andava per la restauratione di quelli come qui sotto.
Ε principiando dal Forte di San Demitrio, come quello che e il maggiore et piu importante
delle altre oppere esteriori, che se benita molti bisogni vilevantissimi in particolare

2' 2. Είνα'. ακρ'.ζώς το ίοιο κείαενο αε το 7:εοτγούο.εοο χε'.ρόγραρο. Γ'.α τον Nicolo Zeno κα'. rry
ο'.κογένε'.α Zeno βλ. Χ'/κολ. ΙΙαναγ'.ωτάκη, Έρευνα·, εν Ρενετία "Θηταυρίτυ.ατα", τ. Γ)ος 19Γ)8.
τ. Γ)4-Μ8.
 ΤΑ ηΐ'λχκτιΚΛ τκιχίΐ ror ΧΑ.\Λ.\ κ Λ

nella sua contrascarpa intorno via die e in piu luoghi clitTetuosa per hora non mi ponero
a discorer e per la dificolra, die si iiicontrara voiendo eft'etuar 1' oppera rispeto la
L40v7 continua, et vicina pratica de turdii. die con le moschetate / uciderebbono gli operarij
et anco per la scarseza de lavoraror ei del tempo, die si perderebbe dovendo tralasciar
altri lavori per aplicarsi in quesri. Onde per hora e di recesto, sebevanco... questo con
qualdie disturbo del nemico, retilar la scarpa esteriore del rerrapieno delT alia, die mira
a ostro per esser quasi rovinata, die facilita al nemico mentre venisse al' assalto la
scalata, et cosi in qualdie altro luoco, et la terra, che si levava da questa si potra meter
in opera per aggiuntar la sua contrascarpa verso Γ angolo riducendola in stato di dilTesa
con altra, che si potra cavar dal fosso la qual opera giudico farano maestri muratori
giornate cento, che a (lire) quattro Γ una, fanno (lire) 400
et operarij /600/ a (lire) 3/ Γ uno (lire) 1800
Di piu la cortina, che e fra di duoi Baloardi per Levante con li duoi fianchi congionti in essa
riescono troppo bassi et sono molto esposti alia scalata e per rimediaria si doveva levar
una banchetta di terra quella che e intorno di detti fianchi. e cortina, che cosi vera ad'
acresser Γ altezza loro et la terra, che si levava trasportare in mezo al fosso ivi
contiguo per terrapienar un fossetto che e fatto dal corso delle acque, qual potrebbe in
occasione servir di aproccio al nemico et quella avanzara distenderia nel fosso
medessimo, qual opera farano da /600/ persone in circa a (lire) 3/ Γ uno (lire) 1800
Necessarissimo anco regolare li parapetti del detto forte intorno via cioe dargli Γ ordinario
declinio verso il fosso accio li moschettieri possino veder et di diffenderlo, essendo al'
presente in stato che non ha alcuna difesa in moiti luoghi et detta opera con qualche
altro bisogno che vi e farano da /300/ persone, fan (lire) 900
Vi maiica cinco da palificare tutta Γ alia sudetta da ostro et quella a tramontana, che sono passi
150, a palli 8/ per passo, palli n° 1200 et travi per far traverse passa n° 150
Per mezo la ponta del beloardo Vituii verso ostro sopra la contrascaφa vi e un redutto fatto
f.4Ir°/ per diffesa di una cena bassa che / e ivi prossima; et dovera esser accomodato il suo
parapetto quale farano opere 50/ a (lire) tre Γ una, val (lire) 150
Dal detto ridoto fino all' opera a Coma detta de Giesu si deve accomodar il parapetto della
strada coperta et si fara con operarij 200/ a (lire) 3/ Γ uno val (lire) 600
Nella detta opera a Coma e di necesso accomodar li soi parapetti, et terrapienar dove Γ acqua
ha rovinato, et nella scarpa esteiior dal suo temapieno, che in piu luoghi ha fatto breccia
vi andarano operarij 7(X) \'al (lire) 2100
II parapetto della strada copeila, che e tra la detta opera e il Revelino San Nicolb dovera
esser accomodato che bastarano operarij 150 (lire) 450
II Revelino San Nicolb ha puoco bisogno di conciero. Dovendo palificarlo vi andarano pali
 474 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΙ·

900 et travi et traverse passa 110

Per regolar il parapetto della strada coperta tra il Revelino di San Nicolb et 1' opera
corronata di Santa Maria vi andarano operarij 150/ in circa (lire) 450
L' opera corronata detta di Santa Maria li soi parapetti et scarpa esterior del suo
terrapieno devono esser raconciati et bastarano operari 350/ (lire) 1050
L' angolo del suo Baloardo per levante e rissertito per causa di una galaria che vi era di
sotto rovinata ma per hora non si puo ben rimediare, rispeto Γ acqua che tutte quelle
galarie sono piene, et inpediscono il poter praticarci dentro.
Questo forte ha molti inperfetioni considerabili, et anco qualche d' uno degli altri, ma non
essendo per hora tempo di discorerle mi risservo quando da Vostra Consulta mi sara
comandato.

II Revelino che e per mezo la cortina tra li baloardi Maninengo et Betelem ha bisogno di esser
accomodato Γ angolo della sua contrascarpa che e stata rovinata da nostii fomeli, et dalla
zappa del nemico, et la accomodarano operari 250, che fano (lire) 750
Per palicarlo vi andarano palli 910 et travi per traversi passa 120
La mezaluna che e per mezo la ponta del baloardo Bettelem, che e stata distrutta da Turchi, et
si va al presente refacendo et incamisando di muraglia essendo hora intratato di darla in
spalto per esser finita non meto per hora il Calcolo della spesa che vi anotera fino che non
sara stabilito il tratato.

. 41v7 Per accomodar la contrascarpa, strada copeila et suo parapetto che sono per mezo le due
fronti del Baloardo Betelem rovinate dal nemico dalle nostre mine vi anderano al meno
operari 1000 (lire) 3000
Nel Revellino detto del Panigra e necessario far la sua salita avanti il rastello che e stata distmta
dalle acque si doveva fabricar muro passa 15 quadri grosso piedi 2'/2, et sotto a detto muro
farvi prima un ampio gatolo di buone et grosse pietre con una ferriada per ogni capo accio
che scoraro le acque vi andarano giomate 50/ de muratori a (lire) 4/ Γ una (lire) 200
et operarij per agiutar li maestri, et terapienar 400 (lire) 1200
Di pit! vicino alia detta salita per sostegno del ten*eno della contrascarpa altro muro passa 30
vi andarano altre giomate 60/... (lire) 240
et operarij 200 val (lire) 600
et per accomodar li parapetti della sua contrascarpa operarij n° 60 a
(lire) 3/ Γ uno (lire) 180
mancano per esser finita la sua palificata palli n° 130
Per accomodar il parapetto della strada coperta, che e Ira il Revelino Panigra et Γ opera a
Coma detta pur del Panigra bastarano huomini 50/ a (lire) 3 (lire) 150
Ner opera a Coma che e alT incontro la ponta del Beloardo Panigra per accomodar il suo
 ΤΛ ΗΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙί ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ

parapetto da passa dieci operarij quaranta a (lire) 3 (lire) 120

et quello della sua contrascarpa altri 60 val (lire) 180
II revelino che e davanti la cortina tra li Baloardi Panigra et Santo Spirito ha di bisogno, die li
sia accomodata la sua scarpa esteriore, del terrapieno dal mezo in su in quatro luoghi, che
e caduto sono passa 40/ la lariuio huomini 2(X), val (lire) 600
et remeter li pali caduti dalla tViise N° 400, dalli qualli vi sono in inessere dentro nel corpo
di guardia del medessirno forte 1 10/ mancano altii 290, et meter anco nella sua
contrascarpa altri 15/ che mancano in tutto n° 305
II parapetto della contrascarpa del Baloardo San Spirito sara accomodato da huomini 60,
val (lire) 180
vi mancano anco palli N° 11 n° 11
f.42r^/ Nel ridotto di San Spirito e rovinata la scarpa interiore del parapetto della sua fronte
passa 15, et nel suo fianco per ostro altri passa 8, et lo accommodarano operarij 100,
val (lire) 300
mancano dalla sua trace palli sedeci n° 16

Seguitano le foilificazioni inteiiori

II Balloardo Sabionera per finir le sue banchete, et restaurar un pezzo di muro caduto nella
retirata, maestra muratori giomate 20 a (lire) 4/ Γ una (lire) 80
et operarij in detta fattura et per dar il declivio verso il fosso al parapetto et la scarpa della
retirata in tutto 250... (lire) 750
Per accomodar il parapetto et banchetta della cortina che e dal detto baloardo fino sotto il
dormitorio del convento di Siui Francesco operarij 200, val (lire) 600
Nel Cavallier Zane per restaurar cinque canoniere et parapetti con lote maestri muratori
giomate 50 (lire) 200
et operarij per far lote et portaiie di sopra et terrapienar n° 250, val (lire) 750
si dovera fame anco il suo rastello nelF ingresso
II Baloardo Vituri per accomodar tutti li suoi parapetti huomini 250 (lire) 750
II Cavalliero Vitturi ha puoco bisogno
La cortina tra il Baloardo di Vitturi e Giesu per refar li suoi parapetti, huomini
200 (lire) 600
II Baloardo Giesii per regolar li suoi parapetti et far intomo via le banchette che non vi
sono, huomini 180, val (lire) 540
Per refar un muro caduto de passa quadri 36, nella sua prima piazza bassa, verso il
baloardo Vituri, lo fabricano maestri muratori n° 54 a (lire) 4/ (lire) 216
et manipoli per netar il luoco dalla materia caduta et agiutaiii maestri et per terapienar
 476 ΙϋΛΧΧ.Λ ΣΐΚΡΙΩΤΟΓ

Γ opera in tutto η° 250 (lire) 750

Per finir la terza piazza bassa, che e di sorto a questa, huomini 280 (lire) 840
Per refar altro muro passa otto quadri cadutto nelP altra piazza bassa verso Mailinengo et
altri 8 nella sua sortida maestri muratori n° 28... (lire) 112
et operarij per manipoli, et per Hnir detta piazza di parapetto et altro n°500
(lire) 1500

f. 42v7 Cortina fra Giesu e Martinengo per restaurar li suoi parapetti n° 180 (lire) 540
II Balloardo Martinengo per finir li suoi parapetti et terapienar certe caveme fatte dalle
acque operarij 350... (lire) 1050
Per agiutar il parapetto della sua piazza bassa verso Giesu n° 150 (lire) 450
Neir altra sua piazza bassa verso Betelem per refar un mureto rovinato dalle acque de
passa quadri 10,
muratori giornate 15 a (lire) 4 (lire) 60
et operarij per manipoli, et per altri concieri n° 60... (lire) 180
per portar piere somieri 15/ a (lire) 4 (lire) 60
Cavallier Martinengo per accomodar li suoi parapetti far banchete et terapienar un fosso
che e in mezo alia sua piazza huomini n° 600 (lire) 1800
Cortina tra Martinengo et Betelem per restaurar li suoi parapetti opere 350 (lire) 1050
Baloardo Bitelem per acomodar li suoi parapetti huomini 100 (lire) 300
si dovevano far anco sopra li orechioni 1 per uno inbarba
Per finir la sua piazza bassa verso Panigra huomini 700 (lire) 2100
Per agiutar li parapetti dela cortina tra Betelem et Panigra n° 300 (lire) 900
Baloardo Panigra per acomodar tute le sue canoniere n° 161 muratori giornate 64 a (lire)
4 Γ una lire 256

Per far lote, portarle neP opera et terapienarle ove bisogno opere 600 (lire) 1800
Per accomodar la sua piazza bassa verso S. Spirito huomini n° 60 (lire) 180
Cortina fra Panigra et Santo Spirito per restaurar li suoi parapetti et banchete operarij
250 (lire) 750
Baloardo San Spirito per reperar li suoi parapetti huomini 200 (lire) 600
et muratori per aconciar le sue troniere 10 (lire) 40
La sua piazza bassa verso Panigra per acomodar le sue canoniere con lote che si cavarano
dalla fossa murari in (lire) 48
et manipoli per terapienar et agiutar li maestri 60/ in circa (lire) 180
II fianco che deffende la fronte del detto Santo Spirito verso tramontana dovera esser fatto
il suo parapetto di terra et lo farano huomini 200 (lire) 600
1.43r7 Dair angolo della muraglia dove era la chiesa di San Andrea fino al caselo che e nel angolo.
 ΤΛ ΠΗΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙί TOV ΧΛΧΛΛΚΛ i i

che si scopre il Dermata e stato fatto la campagna passata un certo mureto a seco, che
serve per acressimenro dell' rastelli di delta muraglia, et come parapetto per copertura de
soldati di longhezza de passa 180 et alto piedi quatro, quale in piu luoghi e caduto et
quando all' Eccellenza Vostra parese di volendo far tabricare con malta vi andavano
giornate de miiratori 270/ a lire 4/ Γ una (lire) 1080
et manipoli per far la malta, portar terra, tagliar scaglie et agiutar li maestri in tutto n°
1000 a (lire) 3 (lire) 3000
La muraglia che e dal tramata fino al Molo non occore fargli altro havendo puoco il
bisogno.
Suma tutta la sopra delta spesa (lire) 40492, Pali 3472, travi per traverse passa n° 380
Vi sarano anco da fare diverse altri troniere in piu luochi cosi nelle cortine come ne
baloardi ma per esser incerti non vi meto la spesa, secondo le occorenze si potrano fare
in ogni modo non sara spesa di molta summa.
Tralascio anco di dire per le retirate che anno bisogno de concieri non servendo quelle ad'
altro se non quando il nemico venisce al' ataco in quella pane, che venendo il bisogno
tosto si puo fare.
Per le galerie interiori et esteriori non posso ne meno discorer rispeto che molte sono
rovinate et tutte piene di acqua, et non potendovi praticar dentro non si pub ne anco
parlar con buon fondamento.
Racordo ben riverentemente a Vostra Eccellenza che sara bene, se voremo tener lontano
il nemico dalle fosse si debba contraminare tutte le contrascarpe intomo via in piu rami
verso la campagna et se non in tuto almeno ne baloardi discasti detti rami Γ uno dalL
altro passa died piu ό meno et penetrarsi in dentro 15/ et piu che sara possibile
principiando dal piano del fosso, et piu che si va penetrando in dentro andarsi al
(B)ando dolcemente aportando il declinio comodo al scolar delle acque che per
avertura sorgessero et vantagio nel far li fomeli piii prossimi alia superficie della
campagna; il simile si dovera fare nel forte di S. Demetrio et nelle altre opere esteriori
dove lo piu conceder il sito, che sarano di grandissimo giovamento alia piazza.
.43v7 Questo e quanto per hora posso apponar al Eccellenza Vostra con il mio debolle talento,
et ove manca quello assupliva la sua suprema prudenza et inteligenza et Humilissimo
le bacio le vesti.

Candia, li 4 marzo 1650 S.N.

Humillissimo et Divotissimo

Signore
Nicolo Zen
 478 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

Λργε'-αχη ζΊοειίτ^

BMV. - Mss. It. Cl.VII 310 (8190). NICCOLO ZENO. Lettere e scritture intomo
alle fabbriche e Fortificazioni di Candia, scritte a diversi General! ed altri rappresentanti di
quel Regno dall' anno 1633-1656. No 27, f. 40r°-43v°.
χλνέκοοτο.

•28.

ΕΚΤΙλΙΙΙΣΙΙ ΤΩΧ ΕΞΟΛΩΧ IIOV ΘΛ ΛΙΙΛΙΤΟνΧΤΛΧ

ΠΑ ΤΗΧ ΟΑΟΚΜΙΡΩΣΙΙ TOV ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΟΧΤΡΩΜΑΤΟΣ
ΤΗΣ ΙΙ.ΜΙΣΕ/ΗΙΧΟν MOCENIGA

ί) Μαρτίου 1050

Ο κατάλογος αυτός ζρίσκεται στη συνέχεια ΤΓ,ς εττιστο/χς Χο του αηχαντκού

Nicol5 Zeno, ττερι/νααόάνοντα'. σε χα', τα ούο χειρόγραφα στο καοοτκα ττη
λίαρχαανής Βώλιοθήκης (Βλ. Χο 57α). Περιγράφει ανα/.υτικά τις αταιτούαενες σ' αυτό
το oyjjpojaa εργασίες τοιγοτ.οιίων. ε7:'//θ3αατώσεο^Λ ε7:εvoύσεoJV ατό λΛοόοαή,
κατασκευής parapetti, αναφέροντας τα υτολογιζόαενα αεγέΟη (αετρήσείς), τον
ατα^τουαενο αριΟαό εργατοόν κα'. τα τοσά το3ν ypr,aa^cov του ετίστ^ς Οα χρε'.άζονταν.

/ Adi 9 marzo 1650

Calculo della spesa che pub andara per finire la mezaiuna
Moceniga, datto a Vostra Eccellenza
Per muraglia, che si dovera fare per incamisarla pass! quadri n° 200,
a (lire) 67 il passo val (lire) 13400
Per finir li terrapieni et parapetti Terrene pass! cubi 1200 in circa a
operari 4 per passo, fanno opperari 4800, che a (lire) 3 Γ una fanno (lire) 14400
Per regolar la contrascarpa operarij 1000 a (lire) 3/ Γ uno (lire) 3000
Per nettar il fosso dal terreno superfluo (lire) 3000
Summano 33800

et pit! tosto di piu che di meno.

ΤΛ lilCM'/riKA ΊΊ'ΑΧΙΙ ΤΟ]· ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 471)

Abbozzo di un calcullo che havevo fatto per mia memoria

della spesa che vi andara per finir la mezaluna Moceniga
II terreno che si dovera cavar da! fosso, che e longo passa 12/ et longo fra tutte duoi le parti
passa 140, fanno passa cubi vinti mille cento sessanta n° 20160
Per cavarlo meteremo operi 2/ per passo in circa fanno opere quaranta mille trecento e
vinti n° 40320

Per loro pagamento a (lire) 3/ Γ uno fanno (lire) cento vintimille novecento
sessanta (lire) 120960
II inuro della incamisadura e longo dalT una parte passa 66, et dalT altra passa 62, che
fanno in tutto passa 128, si deve far alto piedi 14 nel angolo / ma perche disca... e nella
parte verso il fosso. che e solevato il sito lo meteremo piedi 127: che sono passi 2 7:,
che moltiplicati con 128, fanno passa quadri tresento vinti n° 320
a ducati dieci il passo tra fatura et terrapieno a spese de chilotiora... in spalto fanno
detti tremille dusento a (lire) 6 (soldi) 4 Γ uno, fano (lire) 19840
che agionte con le soprascritte (lire) 120960
montano lire cento quaranta mille ottocento (lire) 140800
dalle quali si dovera disfalcare (lire) per muro passi quadri n°
oltra la spesa che vi andara per finir il terrapieno, parapetti intomo via dal muro in su
di fuori et di dentro banchete et altro che sara anco questa piu di altre 60000 (lire) in
circa che essendera tutta la spesa da (lire) 200000 in detta che fanno reali a (lire) 43 Γ
uno Reali 465 1 (lire) 7
et a (lire) 1272 / Γ uno Reali 160001
ma si dovera disfalcare la sopradetta spesa del muro fatto come di sopra che sarano
tanto manco.

Vi sara anco il pagamento de soprastanti et agiutanti deli Signori Ingegneri et la spesa della
frase ό palicada

Fosso longo passi 66 1680

item passi 62 (x) 12
item passi 12 3360
1680

n° 140 =20160 Cubi n°

longo--passi n° (x)12 a opere 2 per passo

280 n"^ 40320 a (lire) 3 Γ uno
140 (lire) 120960
= 1680
 480 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

Muro passa 66 longo ducati 3200

Item passa (+) 62 » (lire) (x) 6,2

longo passa 128 6400

alto passi (x)2'/2 19200

256 (lire) 19840,0

(+) 64
passa 320

quadri
ducati (x) 10
ducati 3200

Αρχειακή ένδειξη

BMV. - Mss. It. Cl. VII 310 (8190). NICCOLO ZENO. Lettere e scritture intorno
alle fabbriche e Fortificazioni di Candia... 1633-1656, I. 43v°-44r°.

Ανέκδοτο.

ΣΐηΙΕΙίίΛΙΑ ΓΙΛ ΤΙΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΞΟΔΑ ΠΟΤ

ΑΙΤΟΓΧΤΑΧ ΓΙΑ ΤΗΧ ΟΑΟΚΑΙΙΡίίΣΙΙ ΤΙΙΣ ΙΙλΙΙΣΕΑΙΙΧΟν
"ΗΣ ΣΙ ΧΔΕΔΕΛΙΕΜΊΣ ΜΕ ΤΟ OXVPOMA MOCENIGA

19 Μαρτίου 1050

Το σύντοαο αυτό στ^χείω'χα όρίσκετα'. ανάαεαα στην α/ν.η/.ογραφία του γενικού

~ζοΊθτ^ΤΓ^ Zorzi Moresini και α7:οοεΓκνυει ακοαη αια τη συστηματικότητα
οργάνο^στ^ς το^^ υ-ηρεσιοόν της Βενετίας, οταν αάλιστα είχαν ν' αντιαετ(:ο7:ίσουν
αμυντικά θέματα, άαεσα συνδεδεαένα αε τα οικονοαικά.

• ι^/ Nota de lavori e spese che vi anderano per finir

la meza luna contigua alT opera Moceniga
Muro per incamisarla vi manca ancora passa 200/ incirca a Lire sessanta
sette il passo fanno lire tredeci mille quatrocento val... 13400
 v'.i 1{Ι':μ-:ίίι<λ tfjxii ror χλ.χλλκλ Λ81

Per finir li terrapieni, et parapeti costarano da lire cinque mille in circa val... 5000
Per regolar la contrascarpa andara di spesa da circa lire tremille v"·'
Per netar il fosso dal tereno superfluo lire tre mille
Che sLimano in tutto lire vinti quatro mille quatro cento in circa e piu tosto
di piu che di meno
SLimano..

Candia, 19 Marzo 1650 S.N. ' '

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senate, Dispacci

PiOvveditori da Terra e da Mar, F: 800, Candia 1649-1650.
Provveditore Gener. Zorzi Moresini.

/VvsxooTO, ytopic αρίΟαηστ^ φύ/7χον.

:u).

ΣνΧΤΟΜΙΙ ΑΝΑΦΟΡΑ ΓΙΑ TO ΦΡΟΙΤΜΟ ΤΩΝ ΤΟΙ'ΡΚΩΝ

ΝΕΑ ΚΑΝΤΙΑ

ί) Α-ρίλίου 1 ()Γ)()

Σ' ε-ίστολή του γενικού -ρονογτή Zorzi Moresini τζεριέγεται [χια σύντοαη
αναφορά στο φρούριο το οττοιο κατασκεύασαν οι τούρκοι στα υψούαατα της Αα-ρούσσας
(Νέα Κάντια) αε [^^ρφή -του οαοιαζε αρκετά σ' εκείνη τςς Φορτέτζας του Ρεθύανου.
Δίνει οε κά-οια αεγεΟη της κατασκευής του, καθώς και τον αριΟαό των κανονιών αε τα
οποία Οα το εςόπλιζαν.

.rV
Fatticano Turchi intomo la struttura della Fortezza che vano edifficando nella
sommita della piu alta Collina d' Ambrussa e disegnano di ridurla ben tosto alia grandezza.

23. Fjivai η ηαεοο'Λ'ςνία του εγγράφου ττο o^.olo ε-ιτυνά-τεται το -apa-avco τηαε'ύοαα.
 482 ΙϋΛ.ΝΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

et alia foima di quella di Rettimo mentre il sito, e proprio et aguistato al loro pensiero. Le
sue Mura sarano di cinque passi andanti di larghezza et inalzate, che siano a misura del
bisogno sarano munite con vinti cinque canoni racolti dalle batterie che tenevano in
diverse parti.

Candia, 6 Aprile 1650.

Αρχε'.αχή ένδε'/ξη

ASV. - Senato, Dispacci

Provveditori da Terra e da Mar, F: 800, Candia 1649-1650.
Provved. Gener. Zorzi Moresini.

Ανέκέοτο, yoypic αρίθαηση φύ/ν}χον.

31.

ΣΥΧΤΟΜΕΣ ΠΜΙΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΕΙΙΕΜΒΑΣΕΙΣ ΡΕΑΤΙΩΣΠΣ

ΤΩΧ ΤΕΙΧΩΑ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΑΜΙΙΙΟΧΑΡΑΣ
ΚΑΙ ΑΓΙΟΙ' ΑΧΑΡΕΑ

25 Οκτ^οβρίου ΙΟ5Ο

Σ' ετκστο/,ή (Χο 50) του γενικού -ρονοητή Zorzi Moresini γίνεται τύντοαη
αναφορά για τις ατζαραίττ^τες ενεργειες για ζελτιώτεις το^ν τειχούν στις περιοχές τΓ,ς
Σααπιονάρας και του Αγίου Ανορεα.
(στο 5 ο φύ/^.ο)

.γ7

Fornita gia Γ opera della demolirione degl' approcchi nemici se applicato il

pensiero a rivedere e riparare le fortificationi esteriori e quelle di dentro per supplire all'
occorrenze e per smendare alii diffetti, et imperffettioni, ne' luoghi dove vi fosse bisogno.
Ne' Rivellini si vanno aggiugendo le frise per moltiplicar gl' ostacoli all' ingresso e nella
pane di Sant' Andrea e della Sabionera, dove le Mura per esser basse rendono men'
 ΤΛ ΠΕΜ'ΊΊΚΛ Τ ΕΙ XII ΤΟϊ ΧΛ^ΛΛΚΛ

difficile la scalata s' e datto principio ad' aiutare il sito, con altezza maggiore per costituire
inaccessibili quei Posti.

Αρχε'-ακή ένοε^-Ηη

ASV. - Senate, Dispacci

Provveditori da Terra e da Mar, F: 801.
Candia, 1650. Provved. Gener. Zorzi Moresini.
Candia, 25 ottobre 1650 S.N.
Λνέκοοτο, χο-)ρίς αοίΟαηστ^ φύ77ζυν.

ΣΙΙΜΕΙίίΜΛ - ΚΛΤ/ν^νΟΓΟΣ - ΙΌΓ :\ΙΗΧΛΜΚ()1' VERNEDA

ΓΙΑ ΤΟΛ ΑΡΙΗ.ΑΚ) ΤίίΧ ΣΤΡΑΤΙίΠ ίΙΛ ΙΙΟΓ ΓΙΤΑΑ
ΑΧΑΙ ΚΑΙΟΙ ΓΙΑ ΤΙΙ ΦΡΟΓΡΙΙΣΗ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ

Ιανουάριος (1()Γ)0) 1()51

Μεταξύ της τρέχουσας α/ύ.ηλογραφίας του Ιανουαρίου 1051 υ-άργε'. ένας

κατάλογος }.ε-τοαερής τοον στρατ'κοτο^ν -ου ήταν ατζαραίτητοι για ττ^ φρούρηστ^ του
Χάνοακα. Ο κατάλογος συντάχθηκε ατιό το αηχανικό Vemeda, α-οστέ/ά.εται οε στο
γενικό -ρονοητή του στρατού του ''Βασιλείου" Zorzi Moresini. Αναφέρει αναλυτικά τα
σοήα.ατα φρουράς αε τον αριΟαό τοον στρατΐ(:οτοόν -ου -ροορίζονταν για κάθε στ^μείο του
οχυρού -εριζό/.ου και τα εξο^τερικά οχυρούαατα.

ί.Γ"/ Copia

Nora deir Ingegnere Verneda al Provveditore Generale dell' Armi di Regno Zorzi
Moresini. Candia gennaio (1650) 1651.

Soldati che bisognano per le guardie della citta de Candia

 ^i84 ILJAX.XA ΣΊΊ·:ΐΜϋΤ( )Γ

Per ogni Baloardo voile cioe alie piazze basse in sortile soldati quaranta per
una che fanno n° 80

sopra del Baloardo soldati n° 50

fanti n° 130

Dongue sara bisogno per il Baloardo Sabionera et banco del Arsenal soldati n° 130
Per il banco dice Piaza bassa San Francesco n° 40

Per il Balloardo Vitturi soldati n° 130

Per il Balloardo Jesu n° 130

Per il Balloardo Martinengo n° 130

Per il Balloardo Bitelem n° 130

Peril Baloardo Panigra n° 130

Per il Baloardo San Andrea et sua tenaglia n° 130
n° 950

€θφθ di Guardia della Pona di Trematan n° 100

f. v7 Corpo di guardia delli Hebrei n° 50
€θφθ di guardia della porta del Molo n° 50
€οφθ di guardia della Porta del Arsenal n° 200
€οφθ di guardia real della Piazza n° 50
€οφθ di guardia delle Becarie n° 50
fanti n° 320^·^

Si vole per la guardia soldati n° 1270=·=*

che radotta in tre fano soldati (x) 3
3810**=^

Guardie che non se cambiano

Per il Castel da Mar soldati n° 200

Corpo di guardia del Eccellentissimo Signor
General Moresini n° 100

Corpo di guardia del Eccellentissimo Pompei.« n° 50

τγ;χ.: *300
**1380

***4740 είναι οι οεΟοί αειΟαοί

 ΤΛ ι{Ι·:μ·:ίίκλ ίί-ίμι το)· χλχλλκλ Λ8Γ)

Corpo di guardia... Hccellentissimi Provvediiori n° 100

Corpo di guardia del Eccellentissimo Capitan Grande n° 50
Corpo di guardia del Eccellentissimo Duca n° 50
Corpo di guardia del Eccellentissimo Commissario n° 50
fanti n° 600

Corpi cinque della Gente in tre luochi

cioe alia Piazza d' arme San Giorgio n° 100
Alia piazza San Andrea ! n° 100
avanti Panigra .n° 100
n° 300

f. fl Somario delli Baloardi et guardie

in tutto 3810

Corpi di guardia stabil n"^ 600

Corpi di Riservo 3000
In tutto sono soldati n° 7410;

Copia
\.fl Soldati che bisognerono per la difesa dalP oppere steriore di Candia

Per San Dimitri

Volendo aimar il suo giro verso la Campagna bisogna soldati n° 453

Per redopirar li fianchi che siano a tre ordeni n° 96
Corpo di guardia della Sortita al Revelin n° 15
Corpo di guardia della Sortita verso la Citta n° 20
Revelin fora n° 20

Per tre Conoi di resservo de 400 fanti n"^ 400

fanti 1004

Per Γ oppera a corona della Palma

Fa bisogno per Armar il suo recinto fanti n"" 207
Per i fianchi a tre ordeni n° 40

Gli doi Resteli alia sortite n° 30

 48G iLiA.WA ΣΤΚΡΙϋϊΟν

ΑΙ Restello verso la citta n° 15

Alia Sortita verso la fossa 10

Corpi di resservato in doi ICQ

fanti n° 402

Per Γ oppera a Corona Santa Maria

Fa bisogno per armar il suo Recinto soldati n° 280
Per 11 fianchi a tre ordeni n° 64

le doi sortite ο resteli alia Strada Coperta n° 30

Alle doi sortide piciole n° 20
alia mentata del fosso della citta n° 10

Corpo di resservo in tre lochi n° 120

n°524

Oppera Moceniga mentre se desse guardare

A1 Recinto dell' oppera vol fanti n° 480
Per li fianchi a tre ordini n° 80

Alle doi sortide alia fossa n° 40

Tre corpi di Risservo n° 400

n° 1000

f. v° / Per Γ oppera Panigran

Per Armar il recinto bisogna fanti n° 189
Alii doi Resteli verso la strada coperta n° 30
A Restelo verso la fossa della citta n° 15
Corpo di resservo in doi luochi n° 80
n° 314

Per li Revilini e mezaluna

A1 Revelin S. Nicolo fa bisogno soldati n° 140

A1 Revelin Bettelem fa bisogno n° 140
Alia mezaluna Moceniga n° 200
A1 Revelin de Panigran n° 140
A1 Revelin San Spirito n° 140
A1 Ridotto San Andrea n° 80

fanti n° 840
ΤΛ }{ι-:μ·:ίίκλ τειχιι ror χλχλλκλ Λ87

Summerie delli fanti sudetti

Santo Dimitri n° 1004

Oppera a Corona della Paima n° 402

Corrona Santa Maria n° 1000

Oppera Panigran n° 314

Per 11 Revelini e mezaluna n° 840

fanti n° 4084'

Questo senza comprende le strade copeite ne alcun posto avanzato fora le oppere.

Αρχειακή ένοε^Ηη

ASV. - Senato, Dispacci

Provveditori da Terra e da Mar, F: 801.
Candia, 1650. Provveditore Generale Zorzi Moresini.
Ανέκδοτο, ycopic αρίΟαησ^Γ φύ/^.ων.

ΛΧΑΦΟΡΑ TOl MIIXAXIKOl' FILEPPO BESSETI DI VERNEDA

ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΛΑΓΚΕΣ ΤΩΛ ΕΞίΠ ΕΡΙΚΩΧ ΟΧΥΡΩΜΑΤΩΧ
ΤΟΙ^ ΧΑΧΑΑΚΑ

'25 Ιανουαρίου (1(>5ϋ) 1651 S.N.

Στην εκτενή αυτή αναφορά ο αηχανικός Filippo Besseti Kr Vemeda κεριγράοζι σε

κάθε εξο^τερΓκό oyvpcoaa τα r.poQcqxcfxoL άμυνας -ου τταρουτίαζε, -ροτείνοντας

2Τ Στο οχυρό της S.ta Maria αντ'.ττο'.χεί ο αρ'.Ομός τ(ου 52'ι ανόροόν, ενώ ο αριθμός τ(ον 1000
αναφέρεται στο οχυρό Moceniga, το ο-οίο όεν αναγράφεται στο συγκεντρο3τικό κατάλογο. Το
άθροισμα τοον 1(()8'i ανοροόν είναι ορΟο. Οι όιαφορες αυτές του χειρογράφου -ρετιει να οφει/νονται
στον γραοέα.
 488 liJA.X.XA ΣΤΚΙΜϋϊΟΓ

ταυτόχρονα τις αναγκαίες εττεαοάσε'.ς για ττ ζε/.τίουα*/^ τους. Διακρίνει οε τις ετιεαοάσεις
αυτές, ότζου ήταν απαραίτητο, σ' εργασίες υττόγειες (contramine) και εργασίες ετζίγειες.

f. Γ°/ Α1Γ Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Provveditor

General d' Armi in Regno Moresini

Essequendo con tutta sumissione 11 suppremi comandi deleccelenza Vostra devo

rappresentar con tutta sincerita il bisognio che tengono ie fortificatione esteriore et
interiore di questa irnportantissima Citta de Candia Ie qualii dividero in doi, cioe in
soprateranee et soteranee appoito Riverentemente gli miei deboli Pareri remetendomi
sempre a migliori, et alia reguardevoie prudenza di Vostra Ecceilenza.
II primo luoco la Coronna Santa Maria, et oppera a Corna della Palma ambidue tenendo
bisogno desser attomo provedute d' estacatta Vollante ou freza; conforme hb gia latto
alii Revellini e necessario il ripiego perche cossi le stesse oppere venivano assicuratte
con mezo di quella contra qual si voglia Inproviso assalto, che altrimente tengo
impossibile sepossian... sostentarsi ogni volta che sarano attacatte. Gli Palli che
bisogniano per quest' effetto asserderano al Numero di 3000 in circa, li qualii habbiano
in esser nelli magazini Publici compresi quelli che sono hora Inutilli fora le mura della
Sabbionera, come pure potremo vallersi di quelli ancora posti sopra la strada copperta
della Palma essendo inutili gia che il posto dove se ritrovano non serve che adisfornire
la guardia di migliori soldati qualii venendo d' esser attaccati di notte facilmente
possano esser tagliati fort... et volendo retirarse dentro Γ oppera a corna, e atemere
che il Nemico entra in... loro.

L' oppera Corna de Panigra, pare non habbia tanto bisogno della sopradetta staccata
volante, quanto le dissopra, a causa della sua eslevatione a pocca scarpa che se ritrova;
solo racordo esser bene, de desfare le doi capponere che sono dentro sua fossa attacatte
alle punte di mezi baloardi le qualle possano servire de tr... al Nemico; come anco per
impossessarce delle contramine di detta oppera, il tutto derrivando per esser state mal
f. v7 poste; fascendosce ordinariamente alia piu gran / larghezza del fosso derimpetto al
mezo della Cortina, una sola servendo per le doi. II inedessimo se dera far di quelle doi
fatte nel fosso della Palma.

La meza luna Moceniga, la qualle ancor non se puol dir meza fatta mancandoci in Pane il
suo Terrapieno et Parapetto, bisognia questa con ogni celerita perfetionare come anco
lo spalto della sua contrescarpa perche restando in quel modo e da dubitare che quello
non dia occasione al Nemico de venirsi allogiare de primo arrivo come fesse lattaco
passato doppo haver occupato, loppera corna Moceniga; la qual Oppera a Corna al
 ΙΛ ΠΙ'λΜ-ΠΊΚΛ ΊΊΊΙΧΙΙ ΤΟ)' ΧΛΧΛΛΚΛ Λ89

presente ritrovandosce in parte destrutta me pare sarebbe meglio spianarla afatto che
di restaurarla: essendo dificil di porer sostentar tai oppera a occasione della sua
grandezza e quasi fora del tiro moschetto della citta: volendo per il meno per diffender
quella 1500 soldati; il che me fadir che bisognia proporsionar loppere steriore col
Numero di diffensori altrimente quelle medessime servono poi per il Nemico. Non e
dubbio alcLino se quesra oppera se ritrova perfettionata nella forma che il suo autore
prethendeva, et ben presidiatta de bonni soldatti. che questa tirrirebbe molto Γ inimico
lontano e tirardarebbe assai il suo a vicinarsi questa parte. Pero nel stato che se ritrova
detta oppera in parte destrutta e il pocco Numero de milicie che habbiamo, me
faricordare riverentemente al Vostra Eccellenza tal demolitione, la qualle essendo
terminata, dico il suo terreno servir... a perfettionnar il terrapieno parapetto a
contrascarpa della mezaluna Moceniga dovendo esser quella ridutta conforme il
dissegno da me datto al Eccellentissimo Signor Procurator e Cappitan General
Mocenigo.
Le Contrescarpe et strade coperte delle fortificazione Esteriore che della Citta, in diversi
lochi hanno bisogno desser restauratte particolarmente dove sono stati lavori i Nemici
, r7 che al presente li potrebono servire d' allogiamento, percib sara bene / De Riempire
talli lochi come anco quelle trincere Nemiche che non sono statte affatto spianatte: le
decesse che satrovano nella gran contrescarpa della Citta dempoi il fone San Dimitri,
sino a lopera Panigra. quella bisogna scarparle a desfarle affatto lasciando sole quelle
di Revellini a delle oppere, essendo necessario fame una alia mezaluna Moceniga a un
altra al Revelin Panigra.
Air opera Coronna au forte Sant Dimitri, cioe nel Interior de detto Forte laudarei fusse
fatto una Retiratta generalle e spianar quella Vechia, che si retrova fatta la quale puol
servire de Traversa al Nemico: con forme il dissegno che fu damidatto al defenso
Generalle Coloreda; la qualle haverebbe fatta se la multiplicita di lavori dal hora non
havessi... impedito; con questa retirata e sicuro che il Nemico haveva altro tanto da fare
attaco detto fone. a Inpadronirsi di quel sitto che quando ben havesse guadagnatto
tutto il recinto esteriore di quello; con mezo di questa retiratta sene puol sempre
scassiare, tanto con le sortite, che con li fornelli; che se possono far voltar (il che non
essendo) sara non dificille de Recuperar piu detto posto come anco quella gente che si
ritrovara alia difesa; la qual ritiratta se puol far anco medemamante alloppera a Coma
della Palma.

L' oppera Nominata Crepacuore avanti il Baloardo Vituri per esser quella in... solamente
cinta d' una simplice trincera, infilatta dalla campagna, e impossibil... caso che il
Nemico attacasse di questa parte, potersene Vallere ben che non e troppo da dubitare
 490 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋϊΟΐ·

in questa Parte, Nondimento quando Vostra Consulta desiderasse conservar quel sito
alhora servirei Vostra Consulta dun mio dessegno in questo Proposito.
Gli Revelini Sant Spirito et Sant Andrea vicino a! mare bisogna quelli assicurar con una
bonna Palificada deila Parte verso la Citta per che altrimente queiia gente di guardia
puol esser di notte da! Nemico tagliata fora per non esser fosso in questa Parte che
possia inpedire tal Invasione.
f. v7 Questo e quanto io propongo dover se fare sopra teiTa nelie fortificatione dette. / Stimando
supperfluo, il proponer altre oppere Nove attorno questo recinto. benche in aicuni
lochi, sarebbe necessario; questo come ho detto per la scarcezza di opperari e
soldatesche che se vede in Candia.

Nel Recinto delle mura deila Citta me pare necessario Raccomodare gli parapetti tanto
nelli baloardi, cortine, et cavalieri, come anco reffar di novo le canoniere dove
bisognava; non dovendo spetare un altra volta, sin alhora che il Nemico attacha.
Le Piazze basse, ou fianchi fora di orechioni di Baloardi, che furono fatti lattacco passato,
hanno bisogno desser restauratte ο Perfettionate, dove sono solo principiatte essendo
di gran rilevanza, per la bonna difessa dela fossa, a faccia di baloardi stimando anco
fusse bene congiunger questi fianchi, con un picciol parapetto sopra la banchetta deila
cortina; ou bene con un fossetto conforme quello se trova fatto alia banquetta deila
conina fra Betelem e Panigra.
Nella medessima banchetta attorno le faccie di baloardi; laudarei molto fusse fatto il
medessimo fossetto largo piedi quattro copperto de tavolle con terra soppra; et detto
fossetto sostentato dun muretto deila pane Esteriora con le sue feritore a similitudine
di cuniculi di Betelem il che farebbe mirabil effetto quando il Nemico volesse sbocare
nella fossa deila Citta.
Oltre queste mentre il Numero di opperari Io permetrano; serebbe bene alzare il muro,
dalla parte del mare de Sant Andrea, sino a Trarnata (conforme Vostra Consulta ha
fatto alia conina e Baloardo di Sabbionera) daltessa conveniente per impedir lescalata
e resistere alle volate del Canon percio bisogniara far anco il parapetto di terra grosso
piedi otto solamente; et in questo modo Vostra Consulta assicurara la citta di questa
parte del Mare, cossi pericolosa.
Gli danni che le Gallere e altri legni danno reciputto mentre erano in questo Pono de
f· γ7 Candia; dalle batterie turchesche per mancamento de Riparo conpetente / m' obliga
ricorda a Vostra consulta che hora che se puol lavorare col comodo se debbia alzare a
terrapienare il muro. conforme fa gia principiato, doe quello deila parte del Gran
Arsenal in modo talle che detti legni restano in parte preservati dal Canon Nemico.
Quando alle sotteranee ou Contramine gli effetti di quelle si sono benissimo redutti nelle
 ΤΛ ΗΙ-λΧΕΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOr ΧΛΧΛΛΚΛ Α91

duoi attachi passati particolarmente al ultimo, col mezo delle qualle si Iddio Prime
hanno indotto Γ inimico ad abbandonare latacco consoma sua vergonia et allontanarse
de queste lOrtificatione; in soma queste sono il fondamento vero et essentiaile con cui
questa Gioriosa Citta puol ribatere ogni attentato che il turco possia fare; mentre
volesce esperimentare un altra volta limpreza.
Percib diro esser necessario senza ritardo alcuno ridurle, in stato dalle, che ne possiamo
servire in tempo doccasione; se dovra con molta acciiratezza netaiie del fango in
scolarle, delle acque delle piove Invernalle; refar con Puntelli... che sarano rugnatte,
aggiungendo quelle che la pratica stimara necessarie.
Come al Forte Sant Dimitri bisognia solo far qualche ramo ben intezo indano... assai in
Campagnia accio con quelli sepossia far voltar fomelli; pero fora la Contrescarpa, che
della retiratta generalle da me proposta, siano fatti potegeti... con gallarie che vadano
comunicare in tre ou quatro lochi quelle del forte accib ne possiamo restare patroni
sino al ultimo.

Alia Palma non bisogniano daltro che desser nettare e refatte in qualche loco come anco il
medessimo alia Coronna Santa Maria, et oppera Corna Panigra prolongandosi in
campagna quelli Rami che si giudicarano aproposito per far Volar il Nemico e troppo
sarano redutte in bon stato; terrapienare li Pozzi che sono dentro le fosse di dette
oppere conforme fu fatto lattacco passatto a Santa Maria comunicando dette gallerie
con la fossa della Citta e non con delle oppere... non se perdonno dette gallarie quando
bene Γ Inimico havesse occupato. /
f. v7 Alii Revellini de Sant Nicolo, Betelem e Panigra; bisognara valerse de quelle poche (fatte
lattacco passato dal Ingegnere La Tour) al meglio che se potra ben che mal inteze; pero
sara necessario aggiunger ben approposito quello sestimara, come ho detto delle altre,
comunicandolle, col fosso della Citta.
Alia mezaluna Mocenigo sara di bisogno far la sua contramina tutta tomo di novo con li
siioi rami, in Campagna per far vollar fomelli essendo state rugnate afatto da Turchi e
danoi.

Atorno la gran contrescarpa della Citta e importantissimo che sia fatta una bene intera
contramina con li rami ben disposi in modo talle che il nemico attacando di qualsi
voglia locco, con questi se possia destruggere et impedir e il loro lavoro non li
permettendo anco di poter far alcun pozzo ne descesa, per sboccar ou passar sotto il
Piano del fosso; con mezo di questi Rami se potra far vollar ogni giomo dicce ou piu
fomelli; mentre il nemico sara allogiatto sopra.
Con queste contramine alia contrescarpa se potra offender Γ Inimico grandamente in altra
maniera che non fa il moschetto ne il Canone gia che alhora Γ inimico satrova
 492 ΙϋΛΝΧΛ ΪΪΚΙΜϋΤον

benissimo coperto, dentro le sue trincere; bordatte di sachi Vostra Consulta se

racordarra li danni che li habbiamo fatto lattacco passato col mezo de doi gattolli de
fontana che acazo se ri trovarano nella contrascarpa di Betelem.
Perb questa Contramina se dovra principiare quanto prime, perche sono iavor... che non
si possono far che a passo a passo; lintroduchione in queste gallarie della contrescarpa
nonostante il Nemico havesse gadagnato il bordo, del fosse di sopra; e alloggiatto la sua
moschetaria. Si potra far nella mezair... delle cortine, una gallaria copperta che traversa
la fossa, che comunichi con queste; e con quallo se potra andar a tutte le here, con
f. r7 sicurezza in queste senza alcun inpedimento. / Le contramine nel recinto della Citta
sono in pane Ruignatte Particolarmente alii Baloardi dove fu fatta breccia le qualle per
consequenza dovrano esser refatte in meglior ordine de prime cioe al Baloardo Giesu,
e Martinengo, e finire quelle che mancano da far cioe dal' angolo del Baloardo Vituri
sine quello della Sabionera, non essendo bona regola, daspettar di far queste sin alhora,
che se vede dove linimico vol attacare; che in quel tempo il Turco havera piu presto
fatto breccia; che noi fatto le dette contramine.
Gli opperari che bisogniano per li sopra naratti lavori se vedono nella notta cui alligata, che
e quanto possio raccordar in scrittura, per hora solo che da tanti minatori che la longa
pratica di attachi passati haveva prodotti hora non ne habbiamo quasi alcuno per non gli
esser stato assegnato modo di viver... a piu gran paite di quelli essendo morti de necessita
solo 7 ou 8 che se ritrovano in vitta di sparsi anco per le compagnie di Terra et d' aimata
se la Carita de Vostra Consulta non li provedra dubito anco restarono senz' alcuno.
Sono le cose generalle conosciutte dalT Eccellenza Vostra si perfettamente della puol inf...
ogni particolarita; et massicuro che la sua soma Prudenza et diligenza non ordinaria;
Havera provedutto sin hora a tutto quello ne puol bisogniera et occorae per poter
riparar in ogni caso contro li dissegni di un Inimico cosi potente, e con tutta Riverenza
a Vostra Eccellenza baccio le veste.

Candia adi 25 Genaro (1650) 1651 S.N.

Humilissimo et obedientissimo
Servitor Filippo Besseti
Kr Verneda, Ingegner Maggior

Αρχε'.ακή ένοε^ξη

ASV. - Senato, Dispacci

Provveditori da Terra e da Mar, F; 801, Candia, 1650.
 ΊΛ ΗΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOr ΧΛΧΛΛΚΛ ^ΐ93

Provveditore generale Zorzi Moresini.

Ανέκοοτο, χωρίς αρίΟαηστ, φύ/7χον.

3\.

ΑΧΑΦΟΡΛ τον GIULIO GABRIEL ΓΙΑ ΤΗΛ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΙ

ΤίίΧ ΟΧΙ'ΡΩΣΕΟΧ TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

1 Γ) Ιανουαρίου (Ι()51) 105:2

ην αναφορά τιου παρουσίασε ο Giulio Gabriel αετά Try επιστροφή του ατζό -ζο
aHiojaa του τζρονοητηΓ] στο 'Ί^ασιλειο ττ,ς Κρήττ,ς'' ήταν φυσικό να -ερ',γράψει αε αρκετές
λετττοαέρε'.ες την κατάσταστ, το^-' οχυρωσεοον του Χάνδακα, αετά την ~pojTr) τζερίοοο
της αεγάλης ττολιορκίας κα'. τ^ς καταστροφές -ου έγ'.ναν στις κατασκευές. Αναφέρεται
στους προααχ(όνες, στις "χααη/άς -λατείες" τους, στις στοές ετζικοινοονίας, στις cortine
και στα parapetti, στην τάφρο και στ' ααυντικά έργα αέσα σ' αυτέ;;. Συνεχίζει την
αναφορά αε τγ;; τεριγραφή το^ν εΗ^υτερικον; oχυpOJ[Jt,άτcov, τoJV ετιαέρους κατασκευών
του υτήρχαν στο κάθε ένα, α/λά και τον αριΟαό των στpατιoJτoJV του ήταν αταραίτ/^τοι
για την άαυνα. ()λοκληρο;νει τγ;; αναφορά του αε την κατάσταστ, του τουρκικού
στρατεύματος, καθώς και αε ό,τι συνέβαινε στΓ;; ύταιΟρο του νησιού και τ' ά/7σι
φρούρια."'·'

Reiazione di Giulio Gabriel ritornato di provveditore

dal Regno di Candia

15 Gennaro (1651) 1652

f, v7 Passarb alle fortificationi dentro la citta, et in primo luoco dirb, che sette sono le Porte di
Candia, tre de' quali sono inurate, cioe Sabbioneta, Giesu et Panigra, et quattro ne

2Γ). Στη αε/νετη αυτή ταρουστάζεται το ταήαα τη; αναφορά; του τεριγράφει την κατάστατς τίον
οχυροίτείον του Χάνοακα.
 494 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΙ'

sono aperte, doe la Porta del Molo, et di Dramata daila parte del Mare, et quella di San
Georgio, et San Andrea dalla Parte di Terra: sette parimente sono le sortite, due sole
de' quali si tengono serrate a secco. una quella di Betlem, altra del Martinengo per li
bisogni, che giomalmente occorrono nelle rortilicationi esteriori, le altre tutte sono
serrate a chiave; Tre sono li cavalieri, Zane, Vitturi, e Martinengo, due de' quali
tengono bisogno di esser riaccomodati, il Zane per la parte d' avanti che riguarda
sirocco levante per la frequenza de' tiri I'atti, et per il danno ricevuto dalla battaria
nemica del Cazzapan, che vi era di rimpetto, ma il Martinengo piu gravemente si e
risentito per le mine, e foimelli, cosi del Nemico, come nostre per il continuo sparar, et
per le battarie nemiche, che al tempo degli attachi incessantemente lo baitevano et cib
dalla pane verso Γ ostro, ma molto maggiore riesce il danno dalla parte opposta verso
Tramontana causatoli dalle pioggie, che erano forti per il passato, al presente sono
divenuti voragini; sette parimente li Baloardi della Citta, cioe Sabionera, Vitturi, Giesu,
Martinengo, Bethelem, Panigra et San Andrea, et tutti eccetto che San Andrea et
Panigra, hanno li loro togli, e ritirate, tenirano anco bisogno le Galerie di dentro di
essere curate, et nettate ma questo non si pub fare, che a tempo asciutto, e stagion
propria.
f. r7 La muraglia della Citta e ridotta in ottimo stato e sicura difesa poiche tutta la cortina e
mezo il Baloardo di Sabionera, ch' erano per la loro bassezza, sottoposti alia scalata.
sono stati elevati in maniera che si rendono sicuri da questo pericolo. Si e anco
parimente ridotta muraglia murata tutta quella parte di muraglia del Mare, che
comincia dalla Porta del Dramata fino alia Porta de San Andrea, che sono al numero di .
passi 240, et che fu dall' Eccellentissimo Capitano General Mocenigo in un giomo. et
una notte alzata di muro secco nel tempo che capitb Γ Armata nemica in vista di
Candia, et questo dalla diligenza dell' Eccellentissimo General Moresini fu con
applicatione di condanne, et poco dispendio del Pubblico effettuato.
Le piazze basse, che sono al numero di 14, sono in bonissimo stato; ma il canone che
fiancheggia le cortine, e tutto sfogonato, e risentito, come anco moiti, che si trovano e
nelli Baloardi, e nelli Cavalieri; ma di questi la Serenita Vostra ne havera piena
contezza dalT Eccellentissimo Pompei come Generale dell' Artigliaria; Onde non mi di
laterb, ne nel numero ne meno nella qualita di detto canone.
Le cortine e parapetti della Citta, venendo occasione d' attacco haveranno bisogno,
secondo gl' andamenti del Nemico, d' esser e riformate e rialzate: Tre delle quali sono
tagliate, et fattegli le ritirate, cioe quella fra Giesu, e Mailinengo, Γ altra tra
Martinengo e Bethelem, e la 3.a (terza) fra Bethelem e Panigra.
Trentaquattro sono li Corpi di guardia della Citta sette de' quali sono le Porte, sette alle
ΤΑ ΙΙΗΜ'ΠΊΚΛ ΤΚΙΧΙΙ ΤΟΪ \.\SA.\KA ^|1)Γ)

sortite, sette alii Baloardi, uno a! Castello, Porto deli' Arsenale. Voltone, Piazza di San
Zorzi, Beccarie, Madonina, et il restante nelle case de' Pubblici Rappresentanti; Onde
questi, vi sono le guardie delle Piazzebasse, die giomo e notte sono guardate, e
cLisrodite.

Mi inoltrarb a! presente a trattare delle rortiricationi esteriori di fiiori delle Pone, ttitti vi
si sono fatti ripari di nuiro con restelli, die servono a gran difesa della Porta.
La falsa Braga, che continua la muraglia non ha mistiere di cos' alcuna, ben e vero, che
dalla pane di Bethelem, ove dentro la falsabraga vi sono i Cunicoli, teniranno bisogno
a tempo proprio, esser nettati, et escavati.
La fossa della Citta e parimente netta, et dalL Eccellentissimo General Moresini fu fatto
saltar tin gran pezzo di marmo che occupava buona pane della fossa per mezo la
Cortina di Panigra, et di piu fece fare con Γ assendo della Consulta un ramob galeria
sotto terra tra forte, e forte discosto X in XII passi uno dalL altro, che si inoltra nella
Campagna, qualche 30 passi in circa et qiiesto in occasione d' attacco per impedire alL
inimico Γ appressarsi alia contrascarpa. et questi forti sono in numero di 43 6 44.
Principianda Panigra sino al Vitturi, et hanno / fra di loro le sue comunicationi
transversali per valersene nelle occorrenze, sono dalla pane di dentro verso la fossa,
assicurati, con restelli e muro.

Le opere e forti esteriori sono in numero di 12 cioe forte San Dimitri, Opera di
CrepacLiore, opera a Corna della Palma, Opera a Corona di Santa Maria, opera a
corne Moceniga, opera a corne Panigra, Revellino San Nicolb, Revellin Bethelem,
mezaluna Moceniga, Revellin Panigra, Revellin San Spirito, et Revellino San
Andrea; quali tutti eccettuato San Andrea hanno la fossa d' intorno con la loro strada
coperta.

II forte San Dimitri, come principale, e come quello, clC e antemurale alia Citta di
Candia, vien custodito con tutta la diligenza, vi stanno ordinariamente un
sopraintendente, un Governator maggiore, un' aiutante, et soldati al numero di 600,
ma venendo occasione d' attacco s' accresce il numero a portione del bisogno, vi
sarano 15 0 16 pezzi di Canone, oltre le Periere, et moschettoni da cavalletto, con Γ
assistenza de' Capi de' Bombardieri, vi sono dentro due retirate, et e tutto
contraminato, et ha per tutto la sua palificata nella fossa di detto forte vi sono rami,
e Galerie sotteranee che si prolongano in Campagna 25 ό 30 passi, et in molti luochi
di gia sono preparate le camere e fornelli per li bisongi che potessero venire, et in
questo ultimainente fu dal Signor Sopraintendente Canal fatto cavar un pozzo che
servira nel tempo dell' estate di gran commodo a quelle militie, si trova anco
abbondamente fornito di baracche, e coperti cosi per soldati, come per Capitani e
 496 ΙΩΛ.Χ.ΝΛ ITKlMLiTOr

Comandanti.

L' opera di Crepacuore per esser un poco lontana non si guarda, che di giorno con 25,ό 30
soldati, ne vi e dentro baracheO cos' alcuna.
In delta Opera a Coma della Palma vi saranno circa 100 soldati con un commandante
maggior et Agiutante treO quattro pezzi da Campagna con suoi capi di Bombardieri et
in questa parimente vi sono le sue Earache coperte di tavoie per bisogno delli
medessimi tiene intomo la sua palificata et le sue corne sono con freza, et e parimente
contraminata con galerie et mine sotterranee.
Air opera a Corona di Santa Maria gl' assiste un Colonello, quale ha la sopraintendenza,
per esser nel mezo et di maggior conseguenza di tutte le altre fortificationi esteriori,
eccettuato il forte San Dimitri, in questa vi saranno 200 soldati in circa con suoi
Capitani Maggior et Aiutante havera sei pezzi da Campagna oltre qualche Periera et
Moschetto da Cavalletto e parimente tutta contraminata, et ha una Galeria
sotterranea, che traversa il fosso della Citta, et s' unisce con le Galerie del
f. r°/ Martinengo / per poter in caso d' attacco esser soccorsa sotto terra, ha le sue
palificate, frese, tutte intorno Earache, et altre coperte di tavoie per commodo delle
militie, e comandanti.
L' opera a Coma di Moceniga doppo la construttione della mezaluna fu per Terminatione
della Consulta demolita, onde di questa e superfluo il discorrerne.
La mezaluna Moceniga e ridotta in bonissimo stato di difesa, vi sono quattro canoncini
sopra, che battono in barba tutta quella Campagna. Vi sta un comandante con circa 70
soldati, et questa al mio partire non era finita di contraminare, et e unica Fra le
fortificationi esteriori incamisata di muro; Onde non ha bisogno ne di pali, ne di fresa,
et e bravamente fiancheggiata dalla muraglia della citta, ha similmente come le altre
Earache e commodi per li suoi defensori.
L' opera a Come Panigra havera un Commandante con 50 fanti in circa, due pezzetti da
campagna contraminata come le altre attorno palli, et fresa et Earache a proportione
del bisogno.
Li Rivellini che sono al numero di cinque tutti hanno le sue frese, et vista una Compagnia
di guardia havendo per tal' effetto una Earacca coperta di tavoie per riparo dell'
ingiurie del tempo et questo e quanto vi occorre dire in materia delle fortificatione
dentro, et fuori.
Dirb dungue qualche cosa dello Stato del Nemico, qual in tutto il Regno per le relationi, et
costituiti ultimamente capitati nel tempo, ch' io m'' attrovano in Candia, erano al
numero di 27 ό 28m, compresi mille cavalli, fra buoni e cativi, 12m de quali risiedono
di continuo nelle tre colline di Ambrussa, ove e accampato il Vissir, in distanza di soli
ΤΛ lU'^xhyriKA τκιχπ ror χλχλλκλ 497

tre miglia dalla Citta di Candia, ma fra questi 12m cinge soli mille ne saranno spada, et
da moschetto, gli altri saranno gente merchantile, e da servitij; Vi saranno in oltre circa
300 cavalli del corpo sopradetto che per ordinario restano alle guardie del Campo, il
rimanente poi sono ripartiti nelli Presidij di Canea, Rettimo, Forti di Apicorna,
Maratti, salto della Vecchia, Calami, Paliocastro e Girapetra et sparsi ancora per li
Casali, et marine.

La sLia fortezza e si situata nella Collina maggiore delle tre di giro di due miglia in circa di
sei Baloardi, tre de' quali, che riguardano la Citta, sono terrapienati, et hanno sopra X,
ό XII pezzi di Canone, benche la muraglia per esser di pessima construttione fin hora
due volte per causa delle pioggie, non potendo sopportare il peso del terrapieno, se gli
e / rovinata; dentro non vi e acqua ma vi hanno gia fabbricato la loro moschea, e vi
principiano qualche segno d' alloggiamento, ma per anco non e habitata, ma stanno di
fuori nelle sue barache e padiglioni.
Nella collina di mezo vi e Γ alloggiamento del Visir, et da vicino tutti gli altri Bassa, et
commandanti delP essercito, a piedi di questa vi sono li alloggiamenti de Rumeliotti,
Militia favorita del Bassa.

Nella terza collina ch' e sotto il Monte di Giove, vi sono li alloggiamenti et Quanieri delli
Spaij, et Cavalleria.
Dal Campo quasi ogni giorno Turchi s' uniscono in partite, et vengono ad imbocarsi sotto
la citta per far preda di quelche schiavob animali, che pascolano fuori delli fonili; onde
poi cosi spesse ne nascono le scaramuccie per le quali giomalmente si va scemando il
numero de nostri cavalli come de' soldati.
Questi per haver libera la campagna Γ obbedienza de' Villici, non provano, ne sentono la
penuria de' viveri, ne strettezza di foraggio per la sua cavalleria;
Si dichiarano per quanto s' ha da costituti non voler far tentativo alcuno sotto la Citta di
Candia, ma star aspettando che per la lunghezza e stanchezza della guerra un giomo
senza sfondar la spada, li possi la citta capitar in mano.
Hanno di piu li soccorsi vicini, et non passa settimana, che 6 con fregate, 5 con saiche,
non gli vengono da qualche luoco 5 genti, 5 viveri et quest' anno, non ostante la
rotta della loro Armata, le Galere di Bei hanno sbarcato un soccorso di militie nel
Regno.
A tutte queste Piazze (Selleno, Grabuse, Suda, Spinalonga) oltre Thine, e Cerigo, la Citta
di Candia e obligata soccorrer di bischotti, vini, salumi, legumi, denari, et munitioni da
guerra, onde per mio riverentessimo sentimento molte cose di queste si potrebbeno
mandate direttivamente da Venetia alle foilezze, che il Pubblico verrebbe a scansar la
spesa de' roli... di sbarchi et di scarichi, oltre il consumo, che si fa delle robbe, che
498 ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤΟΓ

vanno piu volte caricate et scaricate, et si levarebbe 1' aggravio alia Citta di Candia di
soccorrer, et sovvenire le predette Piazze, tenendo per questo effetto pagati 11
monitionieri, che riceverebbero le robbe, et apprestamenti, che da Venetia li potessero
capitare.

Αρχειακή ένοε^/ίη

ASV. - Collegio
Relazioni Ambasciatori, Rettori ed altre cariche.

B: 80

Relation di Giulio Gabriel ritornato di Provveditor del Regno di Candia. 15

Gennaro (1651) 1652.
Ανέκοοτο, ytopic αρίΟαη^τΓ^ οό/Χωο.

3 5.

ΑΧΑΦΟΡΑ τον NICOLO ΖΕΝ(Ο), EIIIOEiiPIITII ΕΡΓίίΧ

ΚΑΙ ΟΧνΡΩΣΕΩΧ, ΜΕ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΠΙΣΚΕΥΕΣ
ΚΑΙ ΒΕΑΤΙΩΣΠ ΤΩΧ ΟΧΥΡΩΣΕΩΧ
τον ΧΑΧΔΑΚΑ

:>! Ατζρ^λίου ΙΟ5:2

Ο Zeno α-ευΟύνει την αναφορά αυτή ατον γεν. τζρονοητή του στρατού Giacomo
da Riva, αναλύε', οε τ'.ς εργασίες εκείνες κου έ-ρετιε να γίνουν γ'.α τη ζε/.τίοοστ, τΓ^ς
άαυνας του Χάνοακα, αρχίζοντας την -ερ'.γραφή α7:ό τ'.ς εαοτερικές οχυρώσεις και
συνεγ'ίζοντας στις οχυρώσεις - κύριες - της 7:ό}.ηε. Ιοιαίτερα αναφέρει τις ανάγκες τοον
ζοηϋητ'.κο^ν τιυλών - sortire - -ου συνέοεαν τους κοο'χαχώνες αε την τάφρο. Την αναφορά
ακολουθεί αια κατάσταστ^ αε τη οιανοαή. κατά ογύρ^ον-^- avopojv και γυναικκον. οι
οποίοι ήταν απαραίτητοι γ^α την εργασία του καΟαριο-αού και τςς α-οστρά^η'ΐσ-ςς το^ν
στοών - oiooojv και το^ν στοών το3ν ανΟυ-ονοαεύσεων (contramine) α-ό τα νερά της
^"jzoyr^c.
 ΤΛ ΠΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟ)· ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 491)

Copia
lof. γ7 In Contrando ii comandi delT Eccelenza Vostra Illustrissima con la debollezza di miei

talenti nel proprio del mio debbito visitai tutti le fortificazioni di questa piazza et porto
alia grandezza sua li concieri che sono a! presente piu neccessarij d' esser posti in
esecutione per ioro assicuratione a mio giuditio.
Ε principiando dalle opere esteriori ponero in primo luoco Γ opera a Coma detta il foite
di San Demetrio, qual e situato Ira li doi Baloardi Sabionera e Vituii. In questo erano
molte imperffetioni ma per la deligenza usata e stato regolato et ridotto in bona dift'esa,
le oppere piu necessarie sono di fare tin puoco di refilatura nella scarpa esteriore delT
alia che mira verso ostro per levar certe scalle fatte dalle acque piovane, accio non si
puo... ascender ne discendera per molti risperti nel fosso.
Saria anco necessario continuare unitamente con Γ altra in tutta la medema alia per sua
sicLirezza.

La contrascarpa del medessimo luoco dovera esser anco quella acomodata per impedire la
facilita della discesa nel fosso essendo rovinata in piu luochi et aquistar il suo parapetto.
Neir estremita di detta Contrascarpa verso la fossa del baloardo Vituri e di necesse fara un
Rastelo dove e la dissesa tenendolo il giomo aperto percomodo delle sortite et la notte
ben serato per assicurar quel passo.
Nel fine della fossa della detta Alia dove e il scolatore delT acqua vi e un incavo fatto dalle
acque dove puono alloggiare piu de vinti persone et doveva esser terrapienata al pari
della superficie del fosso et Γ esito delle acque aguistarlo di sopravia.
Vicino al detto scolattore dove e il Rosteletto, che si pasa nel detto forte si doveva fare un
ponticelo levatore per assicurar esso forte da qual che sorpresa et il simile si doveva
fare nelT altra estremita del forte verso il baloardo Sabionera dove e la calcara.

Nel fianco di mezobaloardo verso ostro e facile la dissesa nel fosso, pero e necessario
refilar anco quella parte per levar Γ occasione de pericoli.
Neir angolo dove e la fornace sara buona cosa piantar un altro puoco di palisada et unirla
con Γ altra che e nelT Alia verso Sabionera per maggior sicurezza del fone.
Si doveva repezzar anco li suoi parapetti in qual che luoco, che sono guasti dalle acque
nella parte interiore, ma di puoca fatura.
Nella seconda cortina verso Sabionera e stata fatta una nova sortita, fuori della quale
f. v7 dentro la fossa sono tenutte quatro pariere a braga / con puoco bisogno et si puono
levare et aplicaiie in altro luoco piu necessario potendo fare il medessimo ufficio in
occorenza dodeci moschettieii per esser le diffese curtissime.
Ε piu che necessario ridure a perffetione la contrascarpa che e alL incontro di detta cortina
et al mezo baloardo suo contiguo per oviare Γ aloggio che potra haver il Nemico qui
 500 ΙΩΛΧΝΛ ΣΤΚΡΙϋΤι )!·

et per altri inconvenienti.

Si doveva anco continuar a finire la paliisata principiata per traversar la fossa tra la citta
et il detto forte per impedire il passo al Nemico in occasione che volesse tentar qualche
soφresa di Notte.
Nella Palifficata fatta di nuovo fuori al Baloardo Sabionera fino al mare e conveniente
ponergli un sicuro traverso con buoni chiodi nella pane superiore per assicuraria et
riduria tutta in un corpo per maggior suo stabilimento.
Tra il fone di San Demmetrio et Γ oppera a Coma di GiesCi vi e una certa bassa. nell' estremita
della qualle verso il detto fone vi e un Redutto alT incontro la ponta del Baloardo Vituri
nel qual luoco si havea gia deliberato di fabricare una mezaluna per dominar tutto quel sito
la qual non starebe male, ma non si havendo a fare per hora e di necesso acomodar detto
Ridoto et tutta la contrascaφa che e da quello fino air altra estremita di detta bassa
riducendo il suo parapeto air altezza de piedi sei con la sua bancheta perche si puossi
caminar copeni et sopra la detta estremita restaurare V altro Reduto che qui sara simille air
altro, perche ambi duoi difendino quel sito et terrapienar anco tre pozzi, ό galarie gia fatte
dal Nemico che disendeva nella fossa della Citta nel tempo dell' attacco.
Nel piano superiore a detto Ridoto verso il fone di San Dimitri e stata gia costruta un
oppera nominata crepacore, la qualle negli attachi passati ha aportato molto danno al
detto fone et anco alia piazza stessa per il comodo alloggio che presta al Nemico la
medessima oppera e percib e molto neccessario demolire al meno tutta quella pane che
e batuta dair ostro getando tutta la matteria nella fossa propria riducendola uguale al
piano, per oviar detto aloggio et aguistar quel sito ove bisogna in modo che puossi
esser Dominato dalla Citta et dal medessimo forte.

Per mezo la ponta del Baloardo Giesu e eretta 1' oppera a Corna detta del Giesu nella
qualle e necessario finir con lote et terra il parapetto gia disfato per metter la fresa nel
mezo Baloardo verso levante si doveva anco nettar la sua sortita. Che si passa nel
fosso, et scarpar anco tutta la contrascarpa della Citta, che ocupa detta oppera. per
distinger tutte quelle dissese che vi sono verso il fosso, accio non si possa disender se
2of. γ7 non dalla ordenaria salita per moiti inconvenienti / si dovera anco aguistar la sua
contrascarpa in qual che luoco et terrapienar certe fosse, che sono ivi dove puo
alloggiar il Nemico.
II Revelino che e fabricato per mezo la cortina tra il Baloardo Giesu et quello di
Maninengo nominato San Nicolo ha qualche bisogno che hano accomodati li suoi
parapetti.
II parapeto della strada copena della citta, che e fra il sudetto Revelino et la Corona di
Santa Maria ha bisogno d' esser regolato et stroppar anco duoi pozzi fatti gia dal
 y.i ηι·:.\}·:ίίκ.\ tfjxu τον xasaaka 501

Nemico che siendeva nel i'osso, nell' uno de qualli puo alloggiar senza esser offeso.
Air incontro la ponta del Baloardo Martinengo giace Γ oppera a Corona dedicata a Santa
Maria, la qualle sebene ha qualche imperffetione non essendo perhora opportunita per
discorer in quelle, dirb sollo che e necessario poner la fresa anco nelle duoi conine, che
manco per meglio assicurarlo aguistar in certi luochi la sua contrascarpa, restaurar la
sua frezza et agiustar anco dove e necessario la scarpa esteriore delli suoi terapieni.
II Revelino di Bithelem ha bisogno di qualche conve...o ne suoi parapetti interionnente et
metter qualche pallo, che manca nella fresa.
La meza luna Moceniga che e all' incontro il Baloardo Bethelem gli manca sollo finire li
muri, che sono nelle suoi duoi alle dove sono li rastelli per puotter anco finire quel
puoco de parapeti che inancano essendo la rimanente ridota a tutta perfetione. Si
dovera anco ridure a compitezza la sua contrascarpa, strada coperta et parapetto che
gli manca da fare, terrapienar anco una gallaria che e scopeiia nella sua fossa.
II Rivelino Panigra ha il medessimo bisogno che ha quello di Bithelem sopradetto.
L' oppera a coma detta del Panigran havera bisogno d' esser ingrossati li suoi parapetti,
ma peresser fatura troppo Longa non si trata perhora. si potrano raconciar dove
conviene, et qualche altra cosa di puoca fatura.
Nel Revelino di San Spirito si dovera finire il murato et masera gia principiata di dentro
via verso la Citta racconciar qual che puoco li parapetti et metter nella fresa li palli che
mancano al numero di 37.

II Ridoto di Santo Andrea ha puoco bisogno di dentro via se non qual che puoco di
repezzamento ne parapetti, et remeter li palli che mancano alia fresa al numero di 130/ di
fuori via a detto Ridoto si ha fatto un mureto di novo di circuito de passa 75/ et sopra al
f. v7 quello manca da fare una palifficata per assicurarlo dalla soφresa, vi andavano / palli a 8
per passo n° 640 et perii traversi altii legni da travi ό chiavichele legate per mezo passa 150.
Dal Revelino Sudetto di San Spirito fino abassb nel mare e bisognevole agiungere il
parapetto di quella contrascarpa in stato che li soldati possano adoperar il moschetto,
cioe fargli le sue banchette et ogni altro necessario.
Per tutta la contrascarpa sudetta dall' oppera Panigra et intorno via a quella del Revelino
San Spirito vi e la palizata fino, alia riva del mare, la quale e manchevole de diversi palli
et e bisognevole remeterii dove mancano che sono al numero di 379. et per assicuraria
che non siano di nuovo levati e ben fatto atraversaria tutta nella parte superiore, et
inchiodar tutti li palli in detto traverso.

Seguita la fortificatione delta Citta

La principale e piu Necessaria opera da farsi e il dar fine alia continuatione della muraglia
 50j ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜ< >Τ( )Γ

gia principiata dali' Eccelentissimo Signor General Moresini et fatta contiiuiare dali'
Eccelentissimo Signor Provveditor Capitan General Foscolo con la mia assistenza dal
muro degl' Arsenal! Fino alia bocca del porto. Finire il suo terrapieno et Fargli 11
parapetto di sopra via, accib rest! coperto il detto porto dagP infest!... continui, che si
e provato, tanto danosi dalle batterie nemiche.
Contiguo a gP Arsenal! verso la sabionera vi e un mezo Baloardetto con il suo fianco.
quail! essendo sogeti alia Scalata per la loro bassezza e di necessario alzar il muro del
detto Baloardo al meno un passo et parimente quello del fianco con muro, overo con
stecata di sopra viab almeno con tanti cavali di frisa ben fermati et concatenati tutti
insieme per maggior sicurezza et di fuori via sotto a detto fianco nella Sabionera
assicurar la palizata, che vi e et aggiongerli li pall! che mancano.
La Cortina che e fin detto mezo Baluardo et quello della Sabionera et la fronte del detto
Baloardo e stata alzzata la sua muraglia per assicurar dalla scalata sotto il comando
deir Eccelentissimo Signor General Moresini et manca d' esser aguistato il suo
parapetto che e necessario farsi.
II Baloardo Sabionera ha puoco bisogno solamente la sua piazza bassa verso Vituri ha la
palifficata di fuora via, ma il suo fossetto e alquanto rovinato et deve esser acomodato
per meglio assicurarla, che non cada.
II cavaliero Zane che e situato vicino al detto Baloardo Sabionera ne ha bisogno d' esser
raconciato il suo parapetto et Troniere.
La cortina, che e dal detto Balloardo Sabionera fino sotto a San Francesco et Γ altra che
seguita da quel fianco. fino sopra la porta di San Zorzi, si devono aggiustare li loro
parapetti.
Li parapetti tutti del Baloardo Vitturi devono anco quell! esser tutti acomodarsi. /
3of. r7 Sopra il Cavalier Vitturi devono esser raconciati quell! parapetti et tronciere et staria
molto bene incamisarlo anco di muro nella faccia verso ostro et se non tutta Γ altezza,
al meno in duo passa, overo refilar la sua scarpa.
La cortina tra il Baloardo Vitturi e Giesu, aguistar tutto quel parapetto che e disfato.
Nel Baloardo Giesu agiustar li suoi parapetti, far le banchette et finir d' alzzar il muro della
piazza bassa verso Vitturi et terrapienar dove bisogna et conciar et finir le altre sue
piazze basse esteriori et assicurar li suoi rasteli.
La cortina tra il Baloardo Jesu et Martinengo accomodar tutto il suo parapetto et far la sua
banchetta.

II Cavalier Martinengo acomodar il suo parapeto, et Tronciere, con fare le sue banchette
fra una canoniera et Γ altra per comodo de moschetieri, et perche ha molte salite
indiversi luochi caggionate dalle acque, e necessario incamisarlo di muro come quello
 ΤΛ ι{ι·:.\ι·:ίίι<λ ίί-ίμι τοι· χλχλλκλ 503

del VitLiri Temipienar la fossa, che ha in mezo delia sua piazza.

Nel Baloardo Martinengo si deve anco acomodar li suoi parapetti et far la banchete,
accomodar le sue piazze basse inferiori et assicurar li rastelli di quelle.
Tutto il parapetto della Cortina N4artinen^o et Bithelein deve esser regolato et ridoto a
perfetione.
Parimente del Baloardo Bethelem acomodar li suoi parapeti et ogni altro come li
sopradetti.
11 medesimo si dovera fare nel parapetto della Cortina tra li baloardi Bitheleme et Panigran
con due banchette.

II Baloardo Panigran ha li medessimi bisogni e hanno tutti gli altri.

Nella Cortina Panigran et Santo Andrea vi sara piu da fare per esser stata acressiuta di
novo la sua muraglia in altezza di comonda(men)do delP Eccelentissimo Signor
Capitan General Foscolo per assicuraiia dalla scalata et deve esser terrapienato tutto
quel vacquo, dove e il bisogno et agiustar tutto il parapetto et fargli la sua Banchetta.
Li parapeti del Baloardo Santo Andrea hanno bisogno di qual che reperramento si dovera
acomodar la sua piazza bassa esteriore verso Panigran e necessario anco fare il
parapetto et bancheta sopra la traversa che e stata fabricata di muraglia delL angolo
esteriore del detto Baloardo fino al mare et finir anco detta muraglia fino alia marina
con il sLio terrapieno, et parapeto per la diffesa di quel posto.
Nel fianco del detto Baloardo che e dalla Porta di Santo Andrea fino al caselo si deve fare
un parapeto di terra con le sue banchete che servira per acrescimento in altezza della
muraglia, che ne ha bisogno et per copertura de difensori, dove si potra anco aprire tre
f. v7 Canoniere per / alloggiar tanti pezzi di canone accib difendano tutta la fronte et spalla
del detto Baloardo et batteno anco la campagna, con la riviera della marina.
Sotto il detto fianco dove e fondata la muraglia vi e certo sasso vivo superiluo che facilita
la scalata, et e di necesso diruparlo per acresser Γ altezza di quella muraglia et oviar il
pericolo.
Dair angolo di detto fianco di San Andrea verso il mare dove e Γ edifficio fatto dal capitan
Scocese fino a quello del Dermata in longhezza de passa 217 et altezza piedi sei in circa
ho fatto acresser tutta quella mui"aglia comandato dalP Eccelentissimo Signor General
Moresini, per assicurarla dalla scalata et manca d' esser fatto il suo parapetto, ma
perche il tempo non lo permete per la scarssezza, et lontananza del terreno si pub fare
almeno per adesso con quel terreno che vi e una banchetta dove e il bisogno et con
comodo si potra fare il parapetto.
Ε neccessario anco fabricare un pezzo di muraglia caduta verso il mare di tramontana
sopra il corpo di guardia del molo longa passa 10'/z et alta 5 in circa, che facilmente si
 504 ILJAX.XA ΪΊΊ·:1Μ12Τ()1·

pub disender et assendere da quella parte ma non essendo per hora calcina. che senza
quella non si puo fare, si potra per hora ascicurare con fare di sopravia un puoco di
palifficata et come verano le galere conT agiuto delle zurme fabricar calcine per fare e
questa et altre oppere che sono neccessarie.
I! Castello del molo ne ha gran necessita de concieri. tanto li suoi quartieri quanto gli altri
edificij. ma non si pub opperare se non havera la calcina come di sopra.
Avanti la porta del detto Castello fra la sua muraglia et il corpo di guardia verso
tramontana vi era un rastello, che copriva il fianco et impediva achi voleva passare da
quella parte in quel mare, et perche al presente manca sara necessario farla di nuovo si
per quelli volessero fugire come anco per ovviare aqual che altro pericolo di maggior
consideratione, sara buona cosa appresso far murare anco certe canoniere et una porta
che sono fra tutto il muro del molo che rispondono verso quel mare per le medessime
raggioni.
Si doveva anco racconciar li conicoli che sono fuori delli Baloardi Bithelem et Panigran in
ceni luoghi, che sono discoperti et rovinati dalle acque.
Sotto il fondamento della muraglia del Baloardo Martinengo nel tempo del primo attaco e
stata fatta una contramina, che aportava pericolo grande di caduta a detta muraglia per
esser spedonata et per ascicurarla si ha fato principio d' intestarla con altra muraglia,
et si dovera finire quella che manca et poi terrapienar quelle cave.
Sopra il tutto dovevano esser netate le contramine et gallarie che sono intute le opere dalle
fonificationi interiore et esteriore da tutto il terreno caduto et dar esito alle acque che
sono stagnate dentro di quelle. oppera molto neccessaria.
Tutti li paglivoli delP Artigliaria devono esser anco quelli agiustati et restati dove sono
immerciti li legnami cambiarli, overo fargli di pietre come gP altri gia fatti dove sarano
piu proprij.

Bisogni che hanno le sortite per sicurezza

delta Piazza
Nella sortita che si passa nella piazza bassa di San Francesco perconzar la sua porta ponti
d' Albeo do tre tirone da remo uno.
Nella porta del Giesu catenazzo di ferro uno et conzar un' altro.
Per conzar la porta della sortita del GiesD verso Vituri ponte mezo, et un pezzo di
chiavesella longo passo uno.
4o f. r7 Per assicurar la porta dellaltra sortita per del Giesu verso Martinengo, scontri di fero duoi,
longhi piedi 5 Ρ una, et far un' occhieto aduno caderazzo.
Per serar il rastello della Sortita di Bithelem verso Martinengo fare un scontro con un tiron
ΤΛ ΗΙ'λΧΕΊΊΚΛ ΤΚΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 505

da Remo.

Nella porta della sortita di Bithelem verso Panigran scontri di fero duo di longhezza de
piedi 4 Γ uno et per conzar la porta chiavesella meza ponte mezo, tavola una, seratura
una con il suo catenazzo.

Nel Rastello della porta del Panigran seratura una.

Nella porta della sortita del Panigran verso Bithelem catenazzo di I'ero, grande uno.
Per fare le porte del rastelo della porta del Panigran verso strada larga murali n° /18/, ponti
n° 3 et per fare il suo scontro tiran da Remo uno.
Nella porta della sortita del Panigran verso Sant Andrea fare scontro di ferro uno longo
piedi 4'/2 et per rapezzarla tavole sei et piu murali duoi et ponte mezo acomodar il
rastello che e nella prima porta, che si entra per passar in detta sortita, et una seratura
et catenazzo.

Si doveva, anco terapienare la porta Sabionera per assicuraiia dal Petardo.

Di piu e di neccesse fare a tutte le porte basse delle sudette sortite li suoi scontri di forte
travo. per atraverscaiie ogni sera quando si serano. et aquelle che stano serate tenerlilo
sempre accio siano piu sicure, da qual che Impeto Nemico.
Essendo anco mia incontenza nella sopra Intentenza delle acque racordo Riverentemente
a Vostra Eccelenza lllustrissima che havendo di comandamento delT Eccelentissimo
Signor general Moresini. La Campagna passata fatto restaurare li gatoli che passa Γ
aqua dentro nella Citta nella Fontana di San Salvatore gia destrute dalle mine Nemiche
et valutossi la piazza. Le benigue staggioni dellestate et Autuno, et sopragionto poi
quella del verno. La furia delle acque hanno trasportato dalla campagna molto terra et
Liturato li gatoli esteriori che impediscono il transito delL acqua in detta fontana. et
perche e di grandissimo comodo per abeverare li cavali del Prescidio, come di tutta la
piazza e molto bisognevole far aprir et nettar detti alvei fino dal nascimento delP acque
che e pocco disposto dalla contrascarpa del Martinengo et poi ricuprirgli per esser
meglio conservati.
La fontana di Strada Larga ha sollo bisogno d' esser netati li suoi gatoli dal lezzo... il che
ordinaro al fontanaro che lo faci fare quanto prima.
Le cisterne publiche, hanno bisogno di Conciero, ma per la mancanza di calcina non si puo
fare ad' ogni modo e scorso il tempo delle pioggie che non puono recever Γ acqua, et
a suo tempo che vi sarano anco le calcine si accomodarano.
Questo e quanto ho stimato al presente esser piu oportuni bisogni dafarsi et secondo Γ
occorenze. dato parte all' Eccellenza Vostra Illiustrissima alia qualle peφetuamente mi
ressegno.
 506 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜΐ>Τ()1·

Candiaa21 Aprille 1652 /S.V.

Humillissimo Zen Soprintedente delle fabbriche et i'ortificationi all' Illiustrissimo et
Eccelentissimo Signor Signor mio et Patron Colletissimo Signer Signor Giacomo Ri\ a,
Provveditore General dell' Armi in Regno.

Λρχε^.ακή ένοε'-ξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 803, 1652-53

Xcopic αρίΟαηστ^ o'j/Xcov, ανέκοοτο.

5 Γ)α.

FI ε-',στολή No 50 από τον κοόό',κα του Nicolo Zeno (ολ. αρχειακή ενοζιζτ) είναι
το ίόιο ακριβώς κείαενο αε το προηγούαενο αεταγεγραααένο χειρόγραφο 55.
Ιτ/νάχιστες είναι οι προσθήκες και υπάρχουν κυράος όιαφορές ορθογραφία.

. 47γ7 Illustrissimo et Eccelentissimo Signor Signor et

Provveditor Colletissimo Signor Signor Giacomo da Riva
Kavalier Provveditor General delle Armi in Regno

In contrando li comandi dell' Eccelenza Vostra Illustrissima con la debollezza de' miei
talenti nel proprio del mio debito, visitai tutte le fortificazioni di questa Piazza, et
porto alia grandezza sua li concieri, che sono al presente piu necessarij d' esser posti
in esecutione per loro assicuratione a mio giuditio.
Ε principiando dalle opere esteriori ponerb in primo luoco Γ opera a Corona detta il Fone
di San Demetrio qual e situate fra li doi Balloardi Sabionera, et Vitturi. In qtiesto erano
molti imperfettioni, ma per la diligenza usata e state regelate, et ridotto in buona
diffesa. Le opere piu necessarie sono di fare un puoco di refilatura nella scarpa esteriore
dell' alia, che mira verso ostro per levar certe scale fatte dalle acque piovane, accio non
si possa assendere, ne dissendere per molti rispetii nel tosso.
Sara anco necessarie continuare la pallisata unitamente con Γ altra in tuta la medessima
alia per sua sicurezza.
La contrascarpa del medesimo luoco dovera esser anco quella acomodata per impedire la
 r.\ ΠΗΜ-ΤΙΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ TOr ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 5()7

facilita della dissesa nel tosso essendo rovinata in piu luochi, et agiustare 11 suo
parapet to.

Neir estreinita di detta contrascarpa verso la tossa del Balloardo Vitturi e di necesso Tare
Lin Rastello dove e la dissesa, tenendolo il giorno aperto per coinodo delle soiiite, er la
notte ben serato per assicurar quel passo.
Nel fine della fossa della detta Alia dove e il scolatore delT acqua vi e un incavo fatto dalle
acque dove piiono alloggiare piu di 20/ persone, et dovera esser terrapienato al pari
della superficie del fosso, et Γ esito delle acque aggiustarlo di sopravia.
Vicino al detto scolatore dove e il rastelleto, che si passa nel detto Forte si dovera fare un
ponticello levatore per assicurar detto Forte da qualche sorpressa, et il simile si dovera
fare nelP altra estremita del Forte verso il Balloardo Sabionera dove e la Calcaia.
Nel fianco di mezo Balloardo verso ostro e facile la discesa nel fosso perb e necessario
refilar anco quella parte per levar Γ occasione de' pericoli.
f.47v7 Neir angolo dove e la Fontana sara buona cosa piantar un' altro puoco ./ di palisada, et
iiniiia con Γ altra che e nelT alia verso Sabionera per maggior sicurezza del Forte.
Si dovera anco repezzar li suoi parapetti in qualche luoco, che sono guasti dalle acque nella
parte interiore ma di puoca fattura.
Nella seconda conina verso Sabionera e stata fatta una nuova sortita fuori della quale
dentro nella fossa sono tenure quatrro periere a braga con puoco bisogno et si puono
levare, et applicarle in altro luogo piu necessario potendo fare il medessimo uficio in
occorenza 12 moschetieri per esser le diffese cortissime.
Ε piu che necessario ridure a perfetione la contrascarpa c\V e alT incontro di detta cortina.
et mezo Balloardo suo contiguo per ovviare Γ alloggio, che potra haver il nemico ivi,
et per altri inconvenienti.
Si dovera anco continuare a finir la pallisada principiata per traversar la fossa tra la citta,
et il detto Forte per impedir il passo al Nemico in occasione che volesse tentar qualche
sorpresa di notte.
Nella pallificata fatta di nuovo fuori al Balloardo Sabionera fino al mare, e conveniente
ponergli un sicuro traverso con buoni chiodi nella parte superiore per assicurarla, et
ridurla tutta in un corpo per maggior suo stabilimento.
Tra il detto forte di San Demetrio, et Γ opera a Corna del Giesu e una certa bassa, nelT
estremita della quale verso il detto Forte e un redutto all' incontro la ponta del
Baloardo Vitturi nel qual luoco si haver gia deliberate) di fabricare una mezaluna per
dominar tutto quel sito, la qual non starebbe male, ma non si havendo a fare per bora
e di necesso accomodar detto Ridotto, et tutta la contrascarpa, che e da quello fino Γ
altra estremita di detta bassa riducendo il suo parapeto. all' altezza de piedi sei con la
 508 lli.WXA ΣΤΚΙΊϋΊΌΓ

sua banchetta, perche si possi caminar coperti; et sopra la detta estremita restaurare Γ
altro reduto che era simiile all' altro, perche ambi duoi dii'fendino quel sito, et
terrapienar anco tre pozzi, b galarie gia fatte dal Nemico che dissendeva nella fossa
della citta nei tempo dell' attacco.
Neir piano superiore a detto Ridoto verso il Forte di San Dimitri e stattagia costrutto un'
opera nominata crepacore, la quale nelli attachi passati ho apportato molto danno al
detto Forte, et anco alia Piazza stessa. per il comodo alloggio, che presta al nemico la
medesima opera, e percib e molto necessario demolire almeno tutta quella parte ch' e
batuta deir ostro gettando tutta la materia nella fossa propria riducendola uguale al
piano per oviar detto alloggio, et aggiustar quel sito dove bisogna in modo, che possi
esser dominato dalla citta et dal medesimo Forte.

Per mezo la ponta del Balloardo Giesu e eretta Γ opera a Corna detta del Giesu nella quale
e necessario finir con lote et terra il parapetto gia disfatto per meterla fresa nel mezo
f. 48r7 Baloardo verso levante si dovera anco netar la sua sortita, che / si passa nel fosso, et
scarpar anco tutta la contrascarpa della Citta che occupa detta opera per distruger tutte
quelle dissese, che vi sono verso il fosso, accib non si possa dissender se non dalla
ordinaria salita per molti inconvenienti. Si dovera anco aggiustar la sua contrascarpa
in qualche luoco, et terrapienar certe fosse, che sono ivi dove puo alloggiar il nemico.
II Revelino, ch' e fabricato per mezo la cortina tra il Balloardo Giesu et quello di
Martinengo nominato San Nicolb ha qualche bisogno, che siano accomodati li suoi
parapetti.
II parapetto della strada coperta della Citta, ch' e tra il sudetto Revelino, et la Corona di
Santa Maria ha bisogno d' esser regolato et stopar anco duoi pozzi fatti gia dal Nemico,
che scendeva nel fosso, nell' uno de' quali pub alloggiar senza esser ofeso.
Air incontro la ponta del Balloardo Martinengo giace Γ opera a Coma dedicata a Santa
Maria la quale se bene ha qualche imperfettione, non essendo per hora opportunita per
discorrer sin quella, dirb sollo che e necessario poter la fresa anco nelle duoi cortine,
che manco per meglio assicurarlo, aggiustar in certi luochi la sua contrascarpa,
Restaurar la sua frezza, et aggiustar anco dove e necessario la scarpa esteriore de' suoi
terrapieni.
II Revelino di Bethelem ha bisogno di qualche conciero ne' suoi parapetti interriamente et
netar qualche pallo, che manca nella fresa.
La mezaluna Moceniga, che e all' incontro il Balloardo Bettelem gli manca solo finire li
muri, che sono nelle sue duoi alle dove sono li Rastelli per poter anco finire quel puoco
de parapetti che mancano, essendo la rimanente ridotta a tutta perfetione. Si dovera
anco ridure a compitezza la sua contrascarpa, strada coperta, et parapetto, che gli
 ΤΛ 1{Ι·:.Μ·/ίΊΙ<Λ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΥ XASAAKA 509

manca da fare, terrapienar anco una gallaria, che e scopena nella sua fossa.
II Revelino Panigra ha il medessimo bisogno, che ha queilo di Bettelem sopradetto.
L' opera a Corna detta del Panigra haveria bisogno d' esser ingrossati ii suoi parapetti, ma
per esser fattura troppo longa non si tratta per hora, si potrano raconciar dove
conviene, et qualche altra cosa di puoca fattura.
Nel Revelino di Santo Spirito si dovera finire il mureto, et mase... gia principiata di dentro
via verso la citta, racconciar qualche puoco Ii parapetti, et meter nella fresa li pali, che
mancano al n° di 37.

II Ridoto di San Andrea ha puoco bisogno di dentrovia, senza qualche puoco di

f.48v7 rapezzamento ne' parapetti, et remeter li palli che mancano / alia fresa al n° di 130.
Di fuori via intomo a detto Ridotto si ha fatto un mureto di nuovo di circuito de passa
75, et sopra a quello manca da fare una palificata per assicurarlo dalla sorpresa vi
andarano palli a 8 per passo n° 640 et per li traversi altri legni da travi, b chiavesalle
segate per mezo passa 150.
Dal Revelino sudetto di San Spirito fino abasso nel mare e bisognevole aggiustar il
parapetto di quella contrascarpa in stato, che li soldati possano adoppar il Moscheto,
cioe fargli le sue Banchette et ogn' altro necessario.
Per tutta la contrascarpa sudetta dalT opera Panigra et intomo via a quella del Revelino
San Spirito vi e la palizzata fino alia Riva del Mare, la qual e manchevole de diversi
palli et e bisognevole remeterli dove mancano, che sono al numero de 379 et per
assicuraiia, che non siano di nuovo levati, e ben fatto attraversarla tutta nella pane
superiore et inchiodar tutti li palli in detto traverso.

Seguita la Fortificatione della Citta

La principale e piii necessaria opera da farsi, e il dar fine alia costrutione della muraglia gia
principiata dalP Eccellentissimo Signor General Moresini, et fatta continuare dalP
Eccelentissimo Signor Procurator Capitan General Foscolo con la mia assistenza, dal
muro degP Arsenali fino alia bocca del pono, finire il suo terrapieno, et fargli il
parapetto di sopra via, accib resti il detto pono copeno dagl' in infesti... continui che
ci e provato tanto danosi dalle Batarie Nemiche.
Contiguo agr Arsenali verso la Sabionera vi e un mezo Balloardetto con il suo fianco,
quali essendo soggetti alia scalata per la loro bassezza, e di necessario alzar il muro del
detto Balloardo almeno un passo, et parimente quello del fianco con muro overo con
stecata di sopra via,0 almeno con tanti cavali di frisa ben fermati, et concatenati tutti
insieme per maggior sicurezza, et di fora via sotto a detto fianco nella Sabionera
assicurar la palizata, che vi e et aggiongerli li palli, che mancano.
 510 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋϊΟν

La Cortina che e fin detto mezo Balloardo et quello della Sabionera et la fronte del detto
Balloardo e stata alzzata la sua muraglia per assicurarla dalla scalata sotto 11 comando
deir Eccelentissimo Signor General Moresini, et manca d' esser aggiustato 11 suo
parapetto che e necessario tarsi.
II Balloardo Sabbionera ha puoco bisogno, solamente la sua piazza bassa verso Vitturi ha
la pallificata di fuori via, ma il suo fosseto e alquanto rovinato et deve esser
accomodato per meglio assicurarla, che non cada.
II Cavalliero Zen, che e sittuato vicino al detto Ballaordo Sabionera ne ha bisogno d' esser
raconciato il suo parapetto, et troniere.
f. 49r7 La Cortina, che e dal detto Balloardo Sabionera fino sotto a San Francesco, e / Γ altra che
seguita da quel fianco sopra la porta di San Zorzi si dovera aggiustare tutti li loro
parapetti.
Li parapetti tutti del Balloardo Vitturi devono anco quelli esser accomodati.
Sopra il Cavalliere Vitturi devono esser accomodati quelli parapetti et troniere et saria
molto bene incamisarlo anco di muro nella faccia verso ostro, et se non tutta Γ altezza,
almeno in duoi passa, overo refilar la sua scarpa.
La cortina tra il Balloardo Vitturi, e quello di Giesu aggiustar tutto quel parapetto che e
disfatto.

Nel Balloardo Giesu aggiustar li suoi parapetti, far le Banchette et finir d' alzzar il muro
della piazza bassa verso Vitturi, et terrapienar dove bisogna, conciar et finir le altre sue
piazze basse esteriori et assicurar li suoi Rastelli.
La Cortina tra li Balloardi Giesu et Martinengo accomodar tutto il suo parapetto, et finir
la sua Bancheta.

II Cavallier Martinengo comodar il suo parapetto, et troniere, con fare le sue banchette fra
una canoniera et Γ altra, per comodo de' Moschetieri et perche ha molte salite in
diversi luochi caggionate dalle acque e necessario incamisarlo di muro quello del Vituri
terrapienar la fossa, che ha in mezo della sua piazza.
Nel Balloardo Martinengo si deve anco accomodar li suoi parapetti et far le banchette,
accomodar le sue piazze basse inferiori et assicurar li Rastelli di quelle.
Tutto il parapetto della cortina Martinengo et Betelem deve esser regolato et ridotto a
perfettione.
Parimenti del Baloardo Betelem, accomodar li suoi parapetti et ogn' altro come li
soprascritti.
II medesimo si dovera fare nel parapetto della Cortina tra li baloardi Bitheleme et Panigra
con due banchette.

11 Baloardo Panigra ha li medesimi bisogni e hanno tutti gli altri.

 ΤΛ ΐη-λΧίσίΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΔΛΚΛ 511

Nella cortina Panigra et Santo Andrea vi sara piu da fare per esser stata acressiuta di nuovo
la sua muralgia in altezza di comondamendo del!' Ecceientissimo Signer Capitan
General Foscoio per assicurarla dalia scalata et deve esser terrapienato tutto quel
vaquo, dove e il bisogno et agiustar tutto il parapetto et fargli la sua banchetta.
Li parapeti del Balloardo San Andrea hanno bisogno di qualche rapezzamento, si dovera
accomodar la sua piazza bassa esteriore verso Panigra; e necessaiio anco fare il
parapetto et banchetta sopra la traversa che e stata fabricata di muraglia dalP angolo
esteriore del detto Balloardo fino la Mare, et finir anco detta muraglia fino alia marina
con il suo terrapieno, et parapeto, per la diffesa di quel posto.
Nel fianco di detto Balloardo che e dalla porta di San Andrea fino al Casello si deve fare
un parapeto di terra con le sue banchete, che servira per revestimento in altezza
della muraglia, che ne ha bisogno et per copertura de diffensori, dove si potra anco
aprire tre canoniere per alloggiar tanti pezzi di canone, accio diffendano tutta la
fronte, et spalla del detto Balloardo et battano anco la Campagna con la Riviera della
Marina.

Sotto il detto fianco dove e fondata la muraglia vi e certo sasso vivo superfluo, che facilita
la scalata, et e di necesso diruparlo per accresser Γ altezza di quella muraglia et ovviar
il pericolo.
Dair angolo di detto fianco di San Andrea verso il mare fino a quello del Dermata in
longhezza de passa 217 et altezza piedi 6 in circa ho fatto accresser tutta quella
muraglia comandato dalP Ecceientissimo Signor General Moresini per assicurarla dalla
scalata, et manca di esser fatto il suo parapetto, ma perche il tempo non lo permete, e
per la scarsezza del terreno si fare almeno per adesso con quel terreno che ivi e una
banchetta dove e il bisogno, et con commodo di possa poi fare il parapetto.
Ε neccessario anco fabricare un pezzo di muraglia caduta verso il mare di tramontana,
sopra il corpo di guardia del Molo longa passa 10'/z et alta 5 in circa che facilmente
discendere et assendere da quella pane, ma non essendo per hora calcina, che senza
quella non si pub fare, si potesse per hora assicurare con fare di sopra via un puoco di
palificata, et come verano le galere con Γ agiuto delle ciurme fabricar delle calcine per
fare e questa et altre opere, che sono necessarie.
II Castello del Molo ne ha gran necessita de concieri, tanto li suoi quanieri quanto gP altri
edificij, ma non si pub operare se non si havera la calcina come di sopra.
Avanti la porta del detto Castello tra la sua muraglia et il corpo di guardia verso
tramontana vi era un Rastello, che copriva quel fianco, et impediva a chi voleva
passare da quella pane in quel mare, et perche al presente manca sara necessario farlo
di nuovo, si per quelli, che volessero fugire, / come anco per ovviare qualche altro
 512 lliAXXA ΣΊΊ·:ΐΜϋΤ()\·

pericolo di maggior consideratione.

Sara buona cosa appresso far murare anco cene canoniere, et una porta, che sono fra tutto
il muro del molo, che rispondono verso quel mare, per le medesime caggioni.
Si dovera anco raconciar li conicoli, che sono fuori dalli Balloardi Bettelem, et Panigra in
certi luochi, che sono discoperti, et rovinati dalle acque.
Sotto il fondamento della muraglia del Balloardo Panigra nel tempo del primo attacco e
stata fatta ma contramina, che apportava pericolo grande di caduta a detta muraglia per
esser spedonata, et per assicurarla si ha per principio d' interarla caduta muraglia et si
dovera finire quella che manca, et poi terrapienar quelle cave.
Sopra il tutto doverano esser netate le contramine, et galarie che sono in tutte le opere
delle fortificationi, interiori et esteriori da tutto il terreno caduto et dar esito da acque,
che sono stagnate dentro di quelle opere molto necessarie.
Tutti li paglivoli delP Artiglieria devono esser anco quelli aggiustati et refatti dove sono
immarziti li legnami cambiarli overo farli di pietre come gP altri gia fatti, dove sarano
pit! proprij.

Bisogni che hano le sortite per sicurezza

della piazza
Nella sortita che si passa nella piazza bassa di San Francesco per conzzar la sua porta ponti
di affido 3 et Tirone da Remo uno. Nella porta del Giesu catenazzo di ferro uno et
conzzar un' altro. Pur conzzar la porta della sortita del Giesu verso Vitturi ponte mezo,
et un pezzo di chiavesella longo passo uno.
Per assicurar la porta delP altra sortita pure del Giesu verso Martinengo, scontri di fero
duoi, longhi piedi 5 Γ una, et far un' ochieto aduno cadenazzo.
Per serar il rastello della sortita di Bitelem verso Maninengo fare un scontro con un Tiron
da Remo.

Nella porta della sortita di Betelem verso Panigra scontri di fero duo di longhezza de piedi
4 Γ uno et per conzar la porta chiavesella meza, ponte mezo, tavola una, seratura una
con il suo catenazzo.

Nel Rastello della porta del Panigra seratura una.

Nella porta della sortita del Panigra verso Betelem catenazzo di fero, grande uno.
f. 50v7 Per fare le porte del Rastello della porta del Panigra verso strada larga murali n° 18, ponti
n"^ 3, et per il suo scontro Tiron da remo uno.
Nella porta della sortita del Panigra verso Santo Andrea fare scontro di ferro uno longo
piedi 4'/2, et per rapezzarla tavole 6. et piu murali 2., et ponte '/z, per accomodar il
Rastello, che e nella prima porta, che si entra per passar in detta sortita, et una seratura
7'.ι ι{ι·:Μ':ίίκλ τειχιι τον χλχλλκλ 513

et catenazzo.

Si dovera, anco terrapienar la porta Sabbionera per assicuraria dal petardo.

Di piu e di necesso fare a tutte le porte Basse delle sudette sortite 11 suoi scontri di forte
travo per attraverzzarle ogni sera quando si serano, et a quelle, che stano serate
tenerglilo sempre accib siano piu sicure, da qualche impeto nemico.
Essendo anco mia incombenza nella sopraintentenza delle acque racordo riverentemente
a Vostra Eccelenza Illustrissima che havendo di coinandamento delT Eccellentissimo
Signor General Moresini la campagna passata fatto restaurare li gatoli, che passa Γ
acqua dentro la Citta nella fontana di San Salvatore gia distrutti dalle Mine nemiche et
volutossi la piazza le benigne staggioni delT Estate et Autuno, et sopraggionta poi
quella del verno la furia delle acque hanno trasportato dalla campagna molta terra, et
atterato li gatoli esteriori, che impediscono il transsitto delF acqua in detta fontana, et
perche e di grandissimo comodo si per abeverare li cavalli del pressidio come di tutta
la piazza e molto bisognevole far aprir, et netar detti Albei fino del nascimento delP
acqua che e pocco disposto dalla contrascarpa del Martinengo, et poi ricoprirgli per
esser ineglio conservati.
La Fontana di Strada Larga ha sollo bisogno di esser netati li suoi gatoli dal lezzo il che
ordinarb al Fontanaro, che lo faci quanto prima. Le cisteme pubbliche hanno bisogno
di conciero, ma per la mancanza della calcina non si pub fare. Ad ogni modo e scorso
il tempo delle pioggie, che non puono ricever Γ acqua, et a suo, che vi sarano anco le
calcine si possano accomodare.
Questo e quanto hb stimato al presente esser piu opportuno bisogno da farsi et secondo le
occorenze ne darb parte all' Eccellentissima Vostra Illustrissima, alia qualle
perpetLialmente mi ressengo.

Candia, a 21 Aprille 1652 S.V.

Humillissimo Divotissimo et Obligatissimo
Servitore Nicolo Zen soprintendente
delle Fabriche et Fortificationi

Compartimento della gente che deve lavorar per

netar le galarie et contramine
Alia Corona di Santa Maria huomini n° 20
Donne n° 30

Neir Opera a Coma di Panigra, Huomini n° 5

Donne n° 10
 514 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΗΡΙϋΤον

Balloardo Martinengo huomini n° 15

Balloardo Bethelem huomini n° 25

Neir opera a Coma della Palma huomini n° 15

Signor Donne n° 25
Ingegner Balloardo Giesu huomini n° 10
Lator Donne n° 25

Balloardo Vitturi huomini n° 10

Donne n° 20

Summano in tutto huomini n° 100

et Donne n° 100'^'

Nel Forte di San Dimitri dovevano lavorar per netar le galarie quelli, che lavorano al
presente al taglio del fosso finito che lo haverano.
* 110 είναι ο gojcttoc αριθμός του αθροίσματος

Αρχειακή ένδε',ξη

BMV. - Mss. It. α. VII 310 (=8190).

NICCOLO ΖΕΝΟ. Lettere e scritture intorno alle Fabbriche e Fortificazioni di

Candia, scritte a diversi Generali ed altri Rappresentati di quel Regno dalT anno 1633-
1656. No 30, f. 47r°-51r°.
Ανέκοοτο.

:U).

ΑΝΑΦΟΡΑ τον MHXA.MKOV FILIPPO BESSETI DI VERNEDA

ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΠΑΙΤΟΤΛΙΕΝΕΣ ΕΙΙΙΣΚΕΙΆΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ
ΣΤΙΣ 0Χ1ΤΩΣΕΙΣ TOV ΧΑ.ΧΔΑΙνν\

30 y\—ρίλίου

Ο Fil. Besseti di Verneda, -ρώτος αηχαν,κός κα'. s-tOeojor^TrjC των ογυρώσείον και
Γου —υροβο/.ικού του Χάνοακα. α-ευΟυνόαενος στον έκτακτο γενικό κρονοητό, του
 ΤΛ ΠΙ'λΜ'/ΠΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ Γ) 1 5

Στρατού του "ΗασΆείου" Giacomo da Riva -ερι-γράοει αε κάθε λε·ττοαέρε'.α τα

εαο^τερικά και εξοοτεοΓκά ααυντ'/κά έργα του Χάνοακα, καθοός και τα υτιόγεια, ότζου είχαν
καταστραφεί σε -o/jA στ/χεία ατιό βροχές κτλ. Αναλύει τις ε-εαβάσεις —ου έπρεπε να
γίνουν, αναφέροντας αερικές φορές και στοιχεία ετζιαετρήσεο^ν.

Copia
lof. Γ°/ ΑΠ' Illustrissimo et Eccelentissimo Signor Provveditor
General Straordinario in Regno
In adempimento de Sopremi commandi di Vostra Serenita mi sono portato ad
esseminare con ogni piu particolar accuratezza (ben che de gia per avvansi, molte
altre volte fatto, et a me ben notto), Γ essere delle fortificationi tanto esteriori,
interiori, che sotteranee deiia Citta, qualli in diversi luochi ruinate, e guaste da! rigor
del tempo, e delle pioggie, come le contramine, e galarie per simil causa pieno d'
acqua, e di fango, ben che ogni anno, si nettino e restaurino, tengono percib bisognio
delle seguenti operationi, che una a una per lume - sume... - maggiore all'
intedimenza spicace et inteligenza di Vostra Eccellenza destintamente rapresentano
benche alcuni di essi sian' di puoca fattura, et incomiciando alle fortificationi
esteriori.

Primo al riddoto di Sant' Andrea e di bisognio accomodare la scarpa interiore, del

parapetto rimetere alcuni palli alia Frezza ou staccata volante e scarpar in alcuni luochi
la scarpa esteriore.
Air estremita della strada coperta vicino al mare rifar il muro et avvanzarsi nell' acqua,
con cavalli de fresa per impedire il passaggio.
Al Revelin San Spirito, rimettersi palli alia frezza, ove mancano accomodarvi sopra il
terreno, et il parapetto, stender il ten*eno, ch' e accumulato, nella sua fossa, et essendo
i. v7 cominciato un muro / di dietro per impedire, che la guardia non sia tagliata fuori
perfettionarlo.
Alia strada coperta dall' opera Panigra, sino al mare verso Sant' Andrea rimetter palli ove
mancano ben inchiodaiii, e legaiii con traverse e cib si fa essendo deffetiva la Citta in
questa parte di fossa.
Air opera Coma Panigra agiustare il parapetto, nettar le contramine pieni d' acqua e
fango, e finire di communicare doi rami de Gallaria da ne fatti, con le vecchie, essendo
fatti per scolar dette acque.
Air Rivelino Panigra far da novo la sua descesa nel fosso e nettar le Gallarie.
Alia MezaLuna Moceniga sara di bisognio di perfettionar il muro principiato nelle meze
golle di quella, accio si possi finire il suo parapetto come anco communicare la sua
 516 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐ>ΐΩΤ()1·

contramina, non essendo ancora perfecionato, mancando in circa di 20 passi.

II Revelin de Betelem, non ha aitro bisogno, che nettar la sua contramina, et serar un
pozzo di quelle nella sua fossa.
L' oppera a Corona Santa Maria bisognia raccomodare in piu iuochi la sua scarpa esteriore
con aggiunger, et scarpare il ten*eno, dar il declivo al parapeto in alcuni Iuochi,
seguitare di metere la frezza alia cortine come anco alle alle, si il numero di palli lo ;
permiterano.
2o f. r°/ Levar la banchetta di terreno, che s' atrova al piede della / fronte i di la del mezo Baloardo
di detta oppera, che riguarda verso Giesu.
Refilare le scarpa interiore della strada coperta atterata dalle piove come anco restaurar la
frezza per tener li Nimico lontano. Nettar del fango delT acque, et delT terreno cascato
li sue contramine con pontilare quelle sarano ruinate.
In restar di buon muro... il Gatolo de fontana che s' atrova vicino a detta Santa Maria con

egualizar il terreno le concavita che ivi sono come anco aggiunger il terreno, che
manca all' espalto della strada coperta, che s' atrova fra il Revelin Sant' Nicolo et Santa
Maria dove altre volte furono alloggiati i Nemici.
All Revelino San Nicolo bisognava questo accomodare la scarpa interiora del parapeto e
levar il passo della destra, dove hora si pol venir dentro, et finire di communicare la sua
contramina la qual manca in circa 5 b 6 passi Veneti.
Air oppera Coma della Raima bisognia perfetionar di metter il terreno sopra li palli della
frezza posta nella fronte del Como sinistro, come anco continuar di metter la frezza
• tutto a tomo detta opera, b per il meno nelli fianchi e cortina.
Restaurar la sua strada coperta, con impinir li concavita che s' atrovano fora di quella che
potrebbono servir d' allogio al Nemico de primo arrivo; al di dietro di questa oppera
f. v7 verso la Citta bisogna di nuovo scarpar la contrascarpa / della citta accib resti questi
oppera affatto sicura contro ogni sorpresa di notte in questa parte.
Le sue contramine similmente hanno bisognio d' esser nettare come anco poi temapienare
li suoi pozzi, che hora s' atrovano in parte aperti dalle piove, come similmente certi b
discese del Nemico che s' atrovono aperti, sopra la gran contrascarpa della Citta nella
parte sinistra di questa oppera.
Alia Gran Coronna; over Forte San Demitrio, come quella che giomalmente vien
restaurata ha meno di bisogno delle cdtre particolarmente nel suo recinto interiore, solo
di raccomodare le sue canoniere, come in qualche luocho la scarpa interiora del suo
parapetto; Poner la Frezza ou staccata volante, ou bene una forte Palissata nel Piede
del la dove Γ Nimico fecce Brechia, per impedire ogni tentativo Nemico et all'
escampo in questa parte da nostri Soldati che se lasciano glissar longo della gran scarpa
 ΤΛ ηΐ^ΧίιΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 517

del Terreno.

Alzare ii parapetto della strada copena a tomo il Revelino di detto Forte in circa 4 piedi,
come anco profondare fora di quella incirca altre 4 piedi, et ponerli tutta tomo la
Frezza, accio assiciirata, ne puosciamo valere meglio ad escoprire nella vale, dove
quasi restano coperti li Turchi.
3of. γ7 La contrascarpa di questo Forte, cioe quella di rimpeto al / mezo Baloardo, e cortina
verso Sabionera, stimarei fusso bene di perfettionarla con agiungerli il Terreno, il
qual si puol pigliare dalla sua fossa non tropo prefonda, perche in altro modo Γ
Nimico senza ostacolo alcuno puol venir sin al piede della palifficatta in questa
parte.
Similmente la contrascarpa all' angolo del mezo Baloardo verso Cupa-Cuore bisognia
quella meglio rifare riducendola alia stessa di piimo accio non si puossia calare cossi
facilmente nella sua fossa et cossi vien assicurato contra si sia sorpresa di questa parte
come deir altra parte di dietro verso la Citta mentre vicino alia fomasce si passi il
taglio, a Palissata proposta.
Le contramine di questo Forte sono confusione et imbrogliate la maggior parte essendo
state fatte da gente impovita, e non pratica, hanno percio bisognio d' esser regolate, e
rimesi in buon ordine da persona Inteligente come netarsi del fango e del temeno
cascato.

Dentro Γ interior di detto Forte laudarei che fusse construtto doppo haver rimediato alii
piccoli bisogni detti di sopra, la retirata general di detto Foiie, et spianar quella vechia
che s' atrova fatta la quale puotrebbe servir de Traversa per coprir Γ Nimico, questa
ritirata General non dovera esser di forma, di Corona, ma Coma; ma benne doi meze
f. v7 lune / communicate Γ una a Γ altra, con mezo d' una strada coperta. le quale Γ Nimico
attacando detto Forte havrebbe altre tanto da fare, particolarmente quando havesse
supperato il primo recinto, trovando la ressiotenzza. galiarda di queste, che
sicuramente potrebbe tratener la violenza del Nemico, et radunar la Nostra gente la
qual unita si potrebbe prometer la recuperatione di membri persi, come fti diverse
volte fatto Γ attaco passato alia meza Γ una Moceniga e Revelin de Panigra, e senza
questa non stimo essere questo posto piincipalissimo della Citta in stato di buona
perfetione si per la debolezza propria di esser lontano del socorso della Citta et senza
alcun luogo, sicuro de retirata, quel No di Gente, che vi sia ritrovasse dentro sta in
pericolo di perdersi tutta.
Le contramine che circondano la gran contrascarpa fatta da me Γ anno passato queste
havrano bisogno in alcuni luochi d' esser netate del fango, e del terreno cascato.
particolarmente quelli rami incontratti con alcuni disesse del' Nemico a questi
 518 ΙϋΛΝΝΛ ΣΊΊ·:ΐΜ< )Τ()ν

facilmente si potra rimediare con puntelarie accio il terrene si puossia megiio

sostentare; Sara anco bisognio perfetionar le communicationi, che mancano in
queste cioe li primi rami deila contrascapra del Baioardo Vituri al' Revelin San :
4o f. r7 Nicolo. Del Revelin Betelem sine al / Revelin Panigra, et cossi restava circondato
de comunicatione tutto il giro della contrascarpa della Citta pottendo andar d' un
ramo all' altro e d' opera in opera e non facendo dette comunicatione resta le galarie
separate Γ una dell' altra in modo tale che Γ inimico essendo sopra il bordo della
contrescarpa facilmente, e del tutto ne impedisse Γ andare se non a descoperto, et
sotto il furor delle loro moschetate in quelle. Quanto alia Prolongattione de
medessimi Rami, li stimaro sempre de maggior effetto tanto piu s' estenderano in
fora. essendoche di piu lontano si puol far vollare gl' approchi, alloggiamenti e
soldati estessi de Nemici.

Al Recinto interior di questa Citta, dico esser necessario raccomandare il decline et

scarpa di parapetti reimpendo il taglio d' un numero infenito di canoniere, che hora
sono inutile non facendo il dovuto effetto di ben diffendere parti colarmente le alle
delle fortificationi esteriore che fronte di revelini et mezaluna, per il che anco se
dovrebbe regolare il Canone hora tutto confusamente riposte ma metersi ne luoghi
apropriati il genere e qualita de pezzi, che gl' e conveniente per Γ effetto che deve
fare.

Al Baioardo Sabionara cioe nella fronte et cortina verso il mare bisogna refar il parapetto
con portar il terrene avanti nella muraglia fatta di nuovo con levar il Ruinazo del
f. v7 terrene che s' atrova nel piede della Cortina alzare la mura / el' orechione dell'
Arsenal far la frezza al sue fiance il tutto per levar questo posto di sorpresa;
Terrapienando anco il Portello di detta Sabbionara come fu gia conchiuso.
Al Cavaglier di Sabionera bisognara con lotte non sollo raccomodare le scarpa interiora
del sue parapetto, ma anco di novo reffar tutte le Canoniere le quale sono affatto
ruinate et aperte del continue tirar et ribombo del nostro canone.
Al Balovardo Vituri. Sara bisogno raccomandare in alcuni lochi il parapetto et banchette
come anco quello della Cortina San Giorgio, insieme le loro canoniere particolarmente
il parapetto et canoniere della Piazza alta del fiance di detto Vitturi. Similmente al
Cavaglier Vitturi besognara quelle tutte raccomandare con lotte.
Le contramine di questo Baioardo - Vitturi - bisognara nettarle del fango et dell' acqua
come anco quella della Cortina che va verso Giesii essendo di piu molto importante e
necessario dall' altra pane cioe dell' Angolo del Baioardo Vituri sine al Portello de
Sabbionera dar principle a una ben intesa e rigolata contramina poiche da quella pane
non ve ne alcuna.
 ΤΛ ηΐ':.\ΐ':ΊΊΚΛ τκιχιι τοι·χλχλλκλ 519

La cortina fra Vitturi e Giesu, ha bisogno grande d' esser racommandare il suo parapetto
reimpendo gli moiti tagli delle Canoniere che ivi se ritrovano, come ancora al Baloardo
5of. r°/ Jesu bisognare / coprire il Canone posto in barba all' angolo di questo Baloardo reffar
11 parapetto della sua Piazza alta che guarda la fronte del Baloardo Vitturi dovendose
inoltra perfecionar la falsabraga principiato fora dell' una e Γ altro orechione, come
anco eslargar il fosso d' intomo detto Baloardo cioe de rimpeto al angolo di questo, et
alia fronte verso Martinengo per esser molto estretto occasionato dalla bancheta
lasciata all' istessa contrescarpa sara di bisogno anco di nettar e puntelar le Gallarie di
questo Baloardo, et far di nuovo la contramina atorno la fronte dove fu la Brecchia non
essendone di alcuna sorte.

Alia Cortina fra Giesu e Martinengo ancor questa bisogna d' esser raccomodato il suo
parapetto et alzare di tre piedi il mureto delle Ronde tanto piu che questa Cortina se
ritrova molto bassa.

A! Baloardo Martinengo oltre il racomodare gli parapetti bisogna quelli ingrassar

panicolarmente dove fu la brechia come anco alzare nell' angolo formando le Canoniere
da cib resti copeito il Canone che hora si ri trova in barba essendo per tal causa la Piazza
del Balovardo tutta descopeiia dalla campagna, come anco bisogna restaurar la falsa
f. v7 Braga fora gli orechioni, et far di nuovo il fianco Basso / in fora, che deffende Jesu non
essendo stato che principiato come di piu finire di riempire di muro il fondamento della
Muraglia di questo Baloardo gia principiato.
Le Gallerie di questo Baloardo hanno gran bisogno d' esser netate del fango e dell' acqua
particolarmente quelle che sono fora a torno la banqueta del Balovardo far di nuovo la
sua contramina cioe dalle Gallarie vechie del torrione sino all' orechione che guarda
verso Giesu essendo state Ruinate queste dal numero infinito de fomelli Nemici.
II Cavaglier Maninengo e necessario restaurato affato il Suo Parapetto et Canoniere le
quali come ho detto di altri sono tutte ruinate dal ribombo di continui tiri de nostre
canoni.

La Cortina fra Martinengo et Bettelem quella similmente ha bisogno di restaurar in alcuni

luoghi il suo parapetto come anco le sue Canoniere.
Al Balovardo Bettelem bisogna perfecionar la Piazza Bassata, falssabraga a tomo Γ
orechioni, verso Panigra non essendo questo che principiato, le Contramine di questo
cioe li cuniculi non sollo hanno bisogno d' esser netate dal gran fango et acqua che s'
atrovano dentro ma bene d' esser regolate per esser queste di altezza di 18 desdetto a
vinti piedi dove basta solo cinque. /
6o f. r7 La qual altezza ha indebolita in tal modo il tereno della banchetta che se mai il Nemico s'
attacasse in questa con zaponi in poche hore si havrebbe del certo penetrata pero
 520 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

stimarei bene impinir tutta quella altezza inutila, che si ritrova sopra 11 cinque Piedi
sostentando il terreno con grosse tavole e Punteiii.
Le aitre Gallarie Interiori del medessimo Balovardo di pocco ne puossono giovare in
tempo del bisogno per esser quelle malissima intese piu delli Cuniculi essendo construte
18 piede sopra il Piano di detti Cunicoli esser veramente grande derivato del poco
intendemento de chi la fece perb dico fusse bene senza far stima di queste Fame una di
nuovo la quale vada corispondere a livello di detti cunicoli dovendo esser le contramine
particolarmente quelle dietro la mura sempre piu basse, che il piano del fosso.
Gli parapetti della Cortina et Balovardo del Panigra bisognera di novo restaurarli et refar
con lotte le Canoniere condar il declivo al parapetto ο far un muro alto piedi /8/ et
grosso ίΐ^ι! sopra il parapetto della piazza Bassa che guarda Santa Andrea dove hora
si ritrova una palifficata per assicurar questa contra le sorprese, con farsi le sue
Canoniere acib se possa avvanzare il Canone per meglio discoprir la Cortina et fronte
di Santa Andrea gia che il detto fianco con deficulta per il esser batuto del Canone
Nemico.

Le contramine di detto Baloardo hanno poco di bisogno d' esser netate dal fango come
anco quelle della Cortina et Baloardo San Andrea solo di netarle in qualche luogo del
terreno Ruinato dovendo quelle Pontelare accib venga sostentato.
Dietro la mura alzata di novo alia Cortina di San Andrea bisogna quella terrapienare in
parte conforme e stato principiata restando solo /3/ piedi di mura senza terapieno acio
f. v7 possi servir di mureto / per le ronde, et per la moschetaria in caso daP Arma.
Al Baloardo Sant Andrea non bisogna altro solo che de netar il terreno cascato a torno la
sua strada della ronda non dar un poco piu declivo al suo parapetto.
Nella tenaglia attaccata a detto Baloardo della parte del Mare bisognarebbe perfettionare
il suo terapieno e parapeto esser hora inperfeta, la qual opera servirebbe grandemente
quando Γ inimico volesse attacare di questa Parte.
Non devo desmentigare de recalarsi di muro il fondamento descoperto della Muraglia della
Cortina, di Sant Andrea vicino alia falsabraga del fianco Panigra perche restando nel
modo presente Γ Inimico non haverebbe gran dificolta a attacarsi con fornelli e fame
brechia in poche hore.
Dalla parte del Mare stimarei oltre la Mura alzatta dalT Eccelentissimo General Moresini
far levar il terreno et Ruine che si ritrovano al piede di quella onde in piu parte assende
sin al terso delle altezza della mura come anco continuar d' alzare il mureto, sino
apresso la fontana d' hebrei essendo di piu necessario far il Parapetto di terreno tutto
a tomo detta muraglia alzatta perb di grossezza solo died et perfecionar il Muro e
terrappieno incomintiato per coprir il Porto.
 ΤΛ ΒΙ·:.\ΕΊΊΙ<Λ TEIXU ΤΟΓ ΧΛλ'ΛΛΚΛ 53 1

Che e quanto presentamente se deve fare essendo tutti gli narati lavori neccessarissimi per
prepararse a un attacco del Nemico si potrebbe aggiungere molie oppere da non bieve...
7of. r°/ consieme and in poiicintione alia Piazza come il Cambiar la foirna / d' alcune
fortificationi Steriore d' Imperfeia figura e Γ agiunta de altre in aicuni luoghi principali
della Citta dove mancano che per essere opere che ricercano tempo e spesa tralascib
per il presence per darne piu destinta nottatione -a! detto quando li piacera di
commandarmelo mentre riverentemente gli baccio le vesti.

Candia a 30 Apriie 1652 S.N.

Devotissimo et Obligatissimo
Servitore

Filippo Besseti Di Vemeda

Ingegnero Maggiore

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 803, Candia 1652-53
Ανέκδοτο. Η αρίΟαηστ, των φυΜων είναι ττ^ς γράφουσας.

37.

ΑΝΑΦΟΡΑ τον NICOLO ΖΕΝΟ ΓΙΑ ΤΗ ΑΙΕΥΘΕΤΗΣΗ

απορροής των ΝΕΡΩΝ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ΣΤΙΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ
ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΗΟΜΙ ΤΟΥ ΧΑιΝΔΑΚΑ

30 Αυγούστου 1653

Είνα'. η ετιστολή No 31 ατό τον κοόοΓκα του Nicolb Zeno του ατευθύνεί ο
τελευταίος στον εκλαατρότατο στρατςγό Riva. Σ' αυτ-/]ν τερ^γράφει τ^ς αταραίτ^ςτες
εργασίες του έτρετε να κάνουν στις οχυροόσεις του Χάνδακα τροκειμένου ν'
αντιαετωτίσουν τα νερά της βροχής του ετερχόμενου χειμώνα. Η αναφορά γίνεται σ'
ολόκληρο τον οχυρό τερίβολο. Try τά'^ρο. α/Οά. και τα εξoJτεpικά οχυρώματα. Οι
τροτάσεις του Zeno για την ορθότερη ατορροή τoJV ομβρίθ3ν ετεκτείνονται και σε ανάλογα
 532 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

έργα σττ^ν ίοια ττ^ν —όλη. Την ε-'.στο/.ή yS/.zivzi [χζ ε-ιρ,ετρήσε'.ς υ/.'//αόν και
"ρου—ολογισαούς ετιεαβάσεο^ν στο acoAo του λιυ,ανιού για την καλύτερη κάλυψη του.

f.51r°/ 1652, Adi 20 Agosto

Racordo datto all' Eccelentissimo Signor General Riva cosi comandatomi servitij piu
necessarij da farsi prima d' ogn' altro per oviar li Danni, che passano apportare le
prossime acque piovane che sia atendono.
Coprire tutti li pozzi delle galarie, ove sono bisognevoli et poner la terra in colmo accio
non penetrino le acque.
Stopar tutte le bocche delle galarie dove sono aperte, et massime le piu proffonde dal
livello dalla superficie della Terra, accib non si tornino a riempire d' acqua, et lezzo,
in particolare quelle di Bettelem, Martinengo et Giesu.
Se per hora non si possono coprire li scolatori delle galarie fatti dal Signor Ingegner
Verneda nelle fosse di Martinengo, et Betthelem, almeno abbassar il terreno, overo
f. 51v7 fare qualche gatolo, piu lontano da detti / scolatori verso la contrascarpa per
divestir le acque che scorrono nel fosso, accio non tornino a riempirsi Γ invernata
prossima.
Nella fossa dell' alia Mistrale del forte San Dimitri dove e il scolatore vi e un fosso fatto
dal corso delle acque et e necessario terrapienarlo, et stoppar detto scolatore per
refarlo di copravia, con la sua gionda come quello, che feci fare nella meza luna
Moceniga.
Parimente per mezo la ponta del Balloardo Vitturi sopra la contrascarpa vi e un altro
fosso simile, et e di necesso terrapienarlo.
Sopra la contrascarpa del Balloardo Martinengo vicino al Revelino di San Nicolb vi sono
duoi pozzi fatti dal nemico, che discendeva nel fosso, et bisogna intestarli et
terrapienarli, il simile si doveva fare nella contrascarpa del Baloardo Vitturi dove
sono quelle discese fatte dal nemico che corrispondono nel fosso.
Far netar tutti li sboratori delle Retirate, perche le acque piovane non si tratenghino a
danno delle muraglie, et terrapieni.
Terrapienar li fossi, che sono sopra li cavalieri Martinengo, et Vitturi accib le acque
versali non si aloghino a danno di detti cavalieri et il simile in altri luoghi sopra li
terrapieni.
Terrapienar le muraglie inalzzate di nuovo nella cortina tra li Baloardi San Andrea, et
Panigra, in qualle del Darmata, et Sabionera, egualiggiar il terreno in modo, che
scorino le acque senza fermarsi.
 ΤΛ ηΐ'λΜσίΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 5^3

Terrapienar la porta delia Sabionera di dentrovia per assicuraiia da quaiche

inconveniente.

Coprir megiio di terra 11 conicoli del Panigra, er Betrelem accio le acque non penetrino
nelle galarie, in particolare quelle di Betrelem.
Acomodar tutte le dissese, che sono intorno via alia contrascarpa della citta.
Fare la salita del Revelino Panigra, che non vi e per comodo, de' soldati, et accomodar
quelle degli altri ove sara bisognevole, ponendo li rastelli dove mancano.
Perfettionar le piazze basse esteriori ne' fianchi della piazza. Scarpar nelP opera a Corna
del Giesu nella parte che risponde nella fossa, della citta tutte quelle discese, che vi
sono facili per oviar molti inconvenienti.
f.52r°/ Fare il muro negP Arsenali per impedir Γ ascesa sopra la Bataria per / gP inconvenienti
noti a Vostra Eccellenza Illustrissima.

Restano poi da farsi la regolatione de tutti li parapetti dalla piazza, quelli de' Cavalieri,
le Troniere, et paglivoli delF Artiglieria et oltre cose necessarie delle fortificazioni
esteriori et interiore, che a suo tempo si perfettionarano, et come piu distintamente
appare nella mia scrittura di raccordo gia appresentata alP Eccelenza Vostra
Illustrissima li 21 Aprile prossimo passato.
Ε piu che necessario far reture un certo gatolo che e fra la cale della Madona di Spagna
per andar verso la casa degP Illustrissimi Signori Signori Consiglieri qual e stato
terrapienato, qual era stato, fatto per divertire le acque piovane, che corevano dal
tempo della porta di S. Zorzi et sboccavano, ne' pozzo, et lo terrapienavano et da
questo scavo a sboccare alia Sabionera in mare.

Calcolo della terra che vi andara per finir il terrapieno fra li

duoi muri, che si fabricano al Molo per coprire il porto, cioe
fino air altezza di detti muri, oltra il parapetto, che si
dovera poi fare di sopra via.

Vicino al Casello largo piedi 11

longo piedi (x) 83
33

88

piedi sLiperficie =913

alto piedi... (x) 8
piedi CLibi = 7304
524 ΙϋΛΝΧΛ ΣΤΚΡ1<)Τ()\·

Sopra il casello largo piedi 11

longo piedi (x) 26
66

22

piedi superficie = 286

alto piedi (x) 6
piedi cubi =1716
Contiguo air Arsenal largo piedi 12
longo piedi (x) 55
60

60

piedi quadri superficiali = 660

alto piedi (x) 8
= 5280

per le corisp(ondezza) ...sume 1716

7304

5280

sumano in tutto piedi cubi 14300

Quali ridoti a passi cubi a ragion de piedi 125 per passo,
fanno passa cubi 114 72
si aggiorge altri passa 5 '/z
per finir di terrapietra dove manca
summa n° in tutto p. (assa) 120

Araggion de sachi 3 di terra per ogni piede conforme la possano li galeoti vi andara terza
sachi in tutto n° 45000

Puono ...fare li galeoti strade 20 al giorno a talche galeoti 100 in giomi 22'/z farano detto
terrapieno, oltra quelli che doverano adoprar la zappa, et il Baditta, che vorano
almeno altri 30 per cento e piu.

Αρχειακή ένοείξη

BMV. - Mss. It, Cl. VII 310 (= 8190).

NICCOLO ZENO. Lettere e scritture intorno alle Fabbriche e Fortificazioni di

Candia, scritte a diversi Generali ed altri Rappresentati di quel Regno dalF anno 1633-
 ΤΑ Ιϋ-λΧί-ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 525

1656. No3Uf. 51r°-52r°.

Ανέκοοτο.

58.

ΑΧΑΦΟΡΛ ΤΟΙ' ΜΗΧΑΜΚΟΙ' GIOV. DI BELONET

ΜΕ ΤΙΣ ΔΙΑΠΙΣΤίΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΛίνΧΤΙΚΙΙΣ ΙΙ^^νΝΟΓΙΙΤΑΣ
ΤΟΙ' ΧΑΧΔΑΚΑ ΤΗΧ ΙΙΡίΠ Η ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΓΙΣ ΠΟΑΙΟΡΚΙΑΣ

Η) Δεκεμιβρίου 1652

Ο αηχαν/κός Giov. di Belonet αε τφ oivoi^jpi "jyj τον Giacomo da Riva

έκτακτο γεν/κό -ρονοητ/; του Στρατού, κάνει αια αναοροαή στα πέντε πρώτα χρόνια ττ^ς
αεγάλης πολιορκίας αε τις συνέπειες που υπήρξαν και τις διαπιστώσεις για πςν ααυντική
ικανότςτα του Χάνδακα. ΙΙαρά/Χη/,α προτείνει βελτιοόσεις σε συγκεκριμένα ίΤΓ^αεία του
οχυρού περιβόλου π/^ς πόλης και των εξωτερικούν οχυρωαάτων. Η αναφορά είναι
διατυπο^αένη κυρίoJς OJς αια Οεώρησ-ς της σωστής άαυνας ττ^ς πόλης, χωρίς να
παραλείπει να κάνει τις αναγωγές σε συγκεκρΐ[αένα στ,αεία.

Ιοί.Γ°/ II Kavalier Giovanni di Belonet Α1Γ Illustrissimo et

Eccelentissimo Signor Giacomo da Riva Kavalier Provveditor

General Estraordinario del!' Armi in Regno di Candia

L' importantissima Piazza di Candia solo oggetto della continuatione di questa

molestissima guera et che durante essa ha a tanti furiosi attentati dell' Inimico cosi
felicemente ressistito, non si rittrova gia contanta perfettione di fortification ch' un
inimico rissoluto, e ben informato delle sue debolezze non potesse con frutto
tentarle, sia con improviso vigoroso assalto di notte ό vero con attaco di trinciera nel
modo delli duoi passati.
Ne vorei che la felicita della nostra antecedente diffesa durante la fierezza delli
medessimi ne meno che Γ esperienza di non haver il nemico tentato sorprese da
cinque anni ch' egli e d' avanti della citta facesse stimar ne in sicuro stato.ma ben
siche prevedendo noi et stimando tutto il male che puol suceder, et che il nemico
meglio informato e piu sperimentato di prima potrebbe tentar di fame si mettiamo
 5 iLiAN.XA ΣΤΚΙΊϋΤοΓ

in statto di non temerio con le vie che Γ arte et il tempo ne soministra.

Con quel primo modo d' attaco cioe in improviso assalto datto si possono portar via con
non molta difficulta le nostre foriincaiioni esteriori molto ruinate piio! a qualche d'
una di tante porte delle sortite. ne' fianchi applicar petardo non essendo ne essendo
ne ponti levatori ne a qualche d' una resteiii o palificate d' avanti overo terrapienate
et a qualche luoghi pure pottendosi applicar scale essendoci essi sottoposti. 11 sucesso
poi dipende dalla fortuna alia quale pottendo far di meno non vorei fidarmi havendo
massime veduto piu volte e nelli attachi passati et in altre occasioni li nostri cosi
spaventevolmente spaventati come nella note della presa d' una delle nostre
fortificazioni esteriori che se in quel tempo in qualche discosta porta fosse il nemico
venuto a tacar con vigore ο pur havesse seguitato la sua punta, tagliando li fugitivi
(che non conoscevano all' hora honor ne comando) in fossa della citta dubito ch' egli
se fosse impadronito et quasi sen/.a ressistenza della medema.
II rimedio a questo e facilissimo e di non molto lavoro rimediandosi per tempo.
Alia sorpresa ό sia assalto delle fortificationi esteriori la conservalione de quali rende
sicura la citta vorei rimediar con far loro una fresao sia stecata volante come e gia ne
revelini ο poco differentemente messa e quando per questa non siano pali desiderarei
f. v7 servirmi della palificata ch' e gia in fossa di esse: la quale per la parte / ch' e sottoterra
e tutta marza, e per tanto come infruttuosa ma cavarla in modo che fossino sempre
serati et in diffesa; cioe cavar ogni giorno solo tanti pali che quel medemo giorno si
puol metter in opera, cosi restando palifficada dove non sia ancora arrivata la fresa.
Le cause che mi fano rissolver a volar levar via la palificada quando non s' habbia altri pali
et stimar meglio la fresa sono queste.
Primo perche la fresa e ben vista da fianchi e ben diffesa, essendo in alto: non si puol
arrecar, ne talgiar, ne segar, ne bruciarla massime messa in Declivio potendo noi con
perticheo altro spinger li fuochi buttatici: non e sottoposta a scalade ne meno a petardi
non impedisse ό tratien li nostri fuochi artificiali. In soma usata da tutti nelle
fortificationi non incamisate, ne pottendo esser modo di superar tale impedimento se
non col canone, il quale non si conduce se non se vien con attaco formale di trinciera.
facendosi li approchi. La palifficada per contrario massime nello statto che si
rittrovano le nostre sono facili a romper perche nel longo tempo che sono impiatate
(essendo poi pali molto piccoli) si sono dall' humidita del Terreno e delle aque
immarcite per di dentro terra; ponno anco nemici nella rotiura di quelle sia con code,
manare, et altro andar ad' operar di piu fermo senza ne manco potter esser offesi da
fianchi massime verso il mezo delle cortine che Γ altezza, e vicinanza de fianchi
medessimi privandone pure dal modo di buttar bombe perche (seben non fossero
 ΤΛ ι{ι-:.\ι·:ίίκλ tfjxii τονχλχλλκλ

trailenuti dalla medessima per la vicinanza in che la ne casca) esse la romperebbono.

rotti poiche siano pochi pali si puol scorer a destra et a sinistra, et montar su Γ opere
massime per 11 an^oli rinttranti con lacilita senza per a ^rande scarpa civ hanno queste
opere non incamisate e meze ruinate: ho gia visto piu d' una volta la sperienza di
quesiO anco in questa Piazza medema e Turchi ben informati. ο prattici della
ressistenza che ponno fare vogliono (per quanto si tiene da consrituti) non ostante essa
palifficada attacarle d' assalto improviso, ei la prima note alogiarsi sul bordo del fosso,
segno che saprano bene il modo di superarle, et elTettivamente non sara loro difficile
havendo massime fossi e trinciere che li conducono coperti sino ad' esse. Quanto alia
sola oposition che la fressa sia sottoposta al Canone torno a dir che.sara solo nel tempo
d' attaco formale con trinciere e baterie; nel qual caso potremo dalla banda che venira.
Γ attaco solamente impiantar una palifficada nel fosso ancora. La scarpa esteriore di
tutte le opere viene dalle continue pioggie gia ruinata in tal maniera che si puol montar
con gran facilita a che bisogna rimediare.
Le porte o sia rastelli delle deite fortificationi esteriori, essendo sul bordo della
2oi. r7 contrascarpa del fosso della Citta si rittrovano tanto vicine / dal Baloardo che le
diffende che per causa di essa vicinanza et altezza di esso Baloardo si rittrovano senza
altra diffesa che quella che dal forte medemo loro vien datta per fronte e petto a petto
tanto vantaggio havendo il Nemico abordato civ egli sia ad' essi rastelli quanto li nostri
di dentro, Γ uno, e Γ altro essendo scoperti; trovarci percib bene che invece del rastello
ultimo di dentro fosse messa una porta fodrata, e messa a botto di moscheto con
qualche feritora che tra mezo li duoi rastelli si mettesse et intressasse ogni sera un buon
cavalo di frisa ben legato d' una banda e Γ altra non essendo male di restringer dette
porte. Alia nobilta dell' opera della mezaluna Moceniga, veramente ben conveniria un
ponte levatore, ό duoi di poca spesa se si vogliono lassiar le due pone, oltre che per
quelle ella si rittrova piu debole.
Bisogna poi accomodar perfettamente su li baloardi e cortine una Bateria di piccoli pezzi
di campagna sul luogo che guarda e deve diffender le fosse delle ale delle dette
fortificationi esteriori della mezaluna e Revelini; perche altrimente inutilmente si saria
procLirato da Ingenieri dar buona diffesa alle opere.
Non devo tralassiar di dire che cosi messe in statto le fortificationi esteriori possono
meglio conservarsi e sono piu sicure diffese da soli cinquanta huomini che non sono ad'
esso con cento cinquanta che se ne mette, pottendosi per tanto sminuir all' hora la
guardia di essi fortini e far piu mude, di la pure venendo solevate le nostre povere
militie affessate da tante fattiche. Perb per ogni buon rispetto et per ogni sicurta delle
medessime fortificationi non stimarei fuori di proposito di far che li soldati della
 528 ΙΩΑΝΝΑ ΣΤΚΙΜΩΤΟν

rilevata guardia dormissero nel volto delle sortite de fianchi, facendosi far tavolazzi il
che sara cosi commodamente per loro e forsi piu che del quartiere dovendo essi in caso
d' arma in un tratto corer a! posto da dove erano venuti di guardia.
Rimediato in questo modo facilmente alia sorpresa delle opere esteriori se puol restar
sicuri di dentro. Tuttavia stimarei bene che diverse delle porte delle sortide de fianchi
al meno una per baloardo fusse terrapienata et Γ altra assicurata con buoni rastelli per
di fuori dove non vere... sono, e ponte levatore anco se si puole. et quando non
dormino soldati in queste sortide per le cause che dilli e necesarijssimo terrapienarle
tutte, eccetto Bettelem et San Giorgio per dove si passa adesso eccitando cosi tante
guardie di ported non mettendosene restando sottoposti a qualche accidente.
Sarebbe bene anco accomodar la contrascarpa del fosso della Citta in diversi luoghi ruinata
perche cosi Γ inimico non trovando, facilita discender in fossa tanto piii difficile per
non dir impossibile le riuscirebbe ogni dissegno d' assalto.
f. v7 Dal revelino di Sant' Andrea in giu dove non vi e altezza di contrascarpa / et pottendosi con
facilita intrar in fossa, saria bene di metter in miglior statto le piazze basse de Baloardi
Sant' Andrea et Panigra aggiustandosi bene con palifficada d' avanti d' esse mettendosi
pure alia seconda piazza una fresa facendo sopra essa fresa una muraglieta di doi ό tre
piedi d' altezza il qual mureto servira pure di parapetto a moschetieri la porta senz'
altro della sortita si doveria quanto prima terrapienar.
Dalla banda della Sabionera pottendosi pure venir senza ostacolo saria anco benissimo
metter stecada in tutti i luoghi che non eccendono trenta piedi d' altezza.e sicome s' ha
fatto terrapienar la porta di esso baloardo sarebbe anco bene far Γ istesso a quella del
Castello del molo che guarda per gredo non servendosene noi per niente et rutta che
fusse con Petardo, pottendo facilmente esser sopreso detto Castello.
Dalla banda della marina, non stimo che doppo che sara fomita Γ opra ben avanzata da
Vostra Serenita dobbiamo piu dubitar di sorprese da quella banda: vorei solo assicurar
meglio la porta di Tramata con ponte levatore: ό far le almeno qualche saracinesca di
dietro quella porta essendo debolissima e rotta che fosse non trovandosi nissum
ostacolo se per seconde porte essendone una sola se per altro se pottendosi dir essa
affatto sicura dal debole rastello ch' ella ha d' avanti d' essa simili saracinesche
starebono anche bene in tutte Γ altre porte non terrapienate.
Stimarei che tanto bastasse alia nostrta sicurta contra qual si sia improviso assato a che per
suplire s' habbiamo qualche cosa in pronto sia materiali instromenti, maestranze, et
altri operarij il cominciarlo quanto prima sara molto prorievole per levar ogni
scropolo evitar pure qualche sinistro et per solievar mettendo cosi manco... gente in
guardia le nostre militie.
 ΤΑ ηΐ'λΧΕΠΚΛ τΕΙXI ι Τ()}'.\Λ.\±\ΚΛ 539

Quanto poi all' attaco formal con approci a molte piCi gran cose di piii spesa e di piu longa
alena habbiamo da pensare e da operare se vogliamo far una valida at rigorosa diffesa.
sopra questo a tre luoghi dove si sia da operare h5 fissata la mia debole consideratione
alia campagna, alle fortification] esteriori, et al recinto della citta nelli quali habbiamo
da far la nostra ressistenza. In campagna per mio debolissimo senso non essendo di
pensiere di contrastar con sortite di niuna sorte se non per rilevantissimi casi, no meno
con contraproci, direi di spianar solo perffettamente le piu vicine trincere delli passati
attacchi meze scavate ancora, trovandosi su la contrascarpa del fosso della citta ancora
alogiamenti nemici, mezi-fatti et in qualche luogo perfetti et grandi su la medessima
contrascarpa che con tanti stenti e con tanto sangue loro convenirebbe riffare. avanzar
di piu li rami di mine che dalla fossa s' inoltrano dentro la ditta contrascarpa con li quali
possiamo sperar di farle volar li suoi aloggiamenti e darle un simil danno e piu grande
ancora per la moltiplicita di essi rami / di quello che le facessimo nel secondo attaco
motivo perb della loro rettirata da questa Piazza. La spianatione delle sudette trinciere
intendo delle vicine sotto il tiro di culubrina delle nostre mura se puol diffenir sin... al
principio della prima veramente non saran tante pioggie, le quali di nuovo portando
via la terra mossa di esse vien a riffarsi quell' incavazione. si puole perb obligar quelli
che vorano seminar in essi luoghi a gualigiar il terreno e cosi guadagnar tempo e spesa.
La contrascarpa tra santa Maria e san Nicolb fa un perfetto parapetto per Γ inimico a che
principalmente bisogna rimediar pottendosi pure nel raggiustarla far un notabile
beneffitio all' opera Santa Maria tagliando la banchetta che a quella opera serve di scala
air inimico per montar facilmente suso... et servendosi della terra cavatane a
raggiustar esso vacuo di contrascarpa ο sia dello spalto della strada coperta.
Questo e quanto sento solamente havendo tante cose da far sopra le cose di Campagna.
Sopra le fortification] esteriori non mi essenderb ne anco solamente dirb che messe nello
statto sudetto di non esser portate via d' improvisata il che sarebbe il piu infelice colpo
che ne potesse suceder non bisogna far altro in quelle che continuar alia conservatione
delle mine che Vostra Serenita ha gia latte nettar e che sono sotto di esse opere, con le
quali grande ha da esser il danno che le faremo.
Ma perche da per tutto non habbiamo di queste mine et che in due bande non si puono far
cioe di quella di Sant' Andrea e della Sabbionera a quella essendo sasso vivo et a questa
sabion movente et che il nemico temendo solamente queste nostre mine potria come
anco vien detto che egli voglia far attacar per qualche d' una di queste per eccitare
questo danno bisogna con qualche altro modo fortificarsi da quelle bande per deluderlo
del suo intento. non e perb credibile ch' egli Γ habbia dalla banda di Sant' Andrea
perche a tiro quasi di moscheto della muraglia essendo sasso non puol far trinciere che
 530 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΪΚΙΜϋΊΌΓ

con gabioni, sachi di terra, e fassine stimando percib come impossibile che mai egli
potesse riuscire a far solamente Γ approccio, tuttavia sara bene di metter ben all'
ordine 11 revelino et 11 rldutto avantl d' esso baioardo acclo d' Improvlsata non puossa
occuparll che altrlmente la presa loro ie costera caro.
Ma alia Sablonera dove non solo non vl e fortlflcatlone esterlore se contramlne come vene

a queir altro posto dove non solo non vl e Imposslblllta ο dlfflculta grande dl far
approcl come a Sant' Andrea ma che si rlttrovano slno a tiro dl plstola della muraglla
f. v7 gla tutti fattl essl approcl per via d' un fosso fatto da rulne dl aque / plovane. che dalle
vlclne collne vengono, blsogna ceno pensare sul sodo et appllcarsl con ognl studio
perch' In otto glornl et forsl plu presso (non havendo neanco la fossa dl esso Baioardo
proffondlta dl sel pledl) puol esser sotto la nostra muraglla senza che ne anco la
muraglla del baioardo per la vlclnanza et altezza lo possa offender, la dlfesa che puol
dar San Dlmltrl e troppo lontana et dl plu si puol condur la trlnclera In modo che da
San Dlmltrlo non sara Infllata ne scoperta et pol potendo Γ Inemlco nell' Istesso tempo
dar assal da far a San Dlmltrl Γ Istesso stlragendolo con vlgoroso attaco che da quella
banda et altre per dlvertlr le sue forze le puol formare la medesslma trlnclera che lo
conduce alia Sablonera. essendo pure se puol dlr attacata a un allogglamento capace dl
plu dl mllle huomlnl perfettamente copertl sotto della contrascarpa del forte
medesslmo col favor del quale e dl quell' alta contrascarpa non dlffesa ne guardata puol
con la magglor faclllta del mondo Inoltrar mlnatorl assal per dl sopra le nostre
contramlne et segll vora (fatta una trlnclera su la superfltle della fossa dl essa) attaccar
esso mlnatore al proprlo terrapleno le nostre contramlne proffonde non glocando In
quel modo nlente.
A questa parte dunque della Sablonera la plu debole certo della Cltta messe et lidotte che
slano le fortlflcatlonl esterlorl fuorl d' assalto et le tiinclere splanate perch' altrlmente
gr altrl postl sarebono anche pegglo. Stlmarel bene dl far avantl del baioardo una
mezaluna la faccla destra della quale licevl dlffesa da qual flanco basso dl falsabraga
messa sotto la cortlna dl San Francesco oltre Γ altre dlffese ch' havera da San Dlmltrl
dalla cortlna medesslma et Balaordo Vlturl, et la facia slnlstra rlcevl dlffesa dalll
Arsenall dal parapetto che si fa nella muraglla nova del molo e dal Castello pure col
Canone formando cosl essa mezaluna un angolo dl sessanta gradl.
A quella parte pol dl San Dlmltrl la debolezza della quale ho rapresentata deslderarel oltra
le nostre contramlne che sono proffondlsslme In quel luogo et che 11 nemlco venendo
per alto via non puono che non qualche fornelo far male a otto ο died lavoratorl per
una ό due volte tanto, deslderarel dlco far una contramlna dl dlco dal rlmparo da quella
banda come pol nelle altre se vederemo venlrsl Γ attaco In llvelo del piano del fosso
 y.l ΗΗΜΊΊΚΛ ΊΊΊΙΧΙΙ ΤΟ}· ΧΛΧΛΛΚΛ Γ)!? 1

deir opera et otto passi indrio... della superficie esteriore del terrapieno facendo poi
nel tenipo delT attaco avicinamento con rami per disturbarli ie sue mine.
Sotto di quel grand' alogiamento preparemo qualche rorneli ancora et se si fara la proposta
mezalLina il nemico non vi potra stare che col far come ne' altri liioghi coperti ie sue
solite trinciere.

4of. r7 Questa fattura veramente della mezaluna sara di spesa e di non poco / lavpro havendo d'
haxer cento dieci passa tra le sue due facie, li sessanta della destra dovendo haver d'
altezza da trenta in trentasei piedi compreso il parapetto per potter esser li diffendosi
coperti dalla sommita delle coline vicine dominanti in estremo, et il sito dove havera
d' esser piantata essendo assai basso. Γ altra faccia su la sua estremita verso Γ angolo
della spala solamente dieci piedi havera d' altezza non compreso il parapetto la somita
del quale havera da raquistar il trentasei piedi verso la punta ella ha da esser incamisata
perche essendo la il tereno sabionoso non potra sostentarsi altrimente massine in tanta
altezza, oltre che sarebbe sempre opera imperfetta. bastard perb che la muraglia sia
vinti piedi sopra terra dalla banda destra et sei sotto per li fondamenti. dalla faccia
sinistra e verso Γ agolo della spala dieci sopra terra et sei sotto ma che da quelli dieci
si vada sino alia punta alzando per acquistar Γ altezza delli vinti dell' altra faccia il che
sard di medio proporcionale vintiun piedi d' altezza di quella banda sinistra, Γ altezza
dunque di quelle faccia sinistra di vinti un piedi compersata con quella della facia destra
di vintisie sono d' altezza media vintitre piedi e mezo. La largezza di essa muraglia sard
nel piede piedi sei et nella somitd piedi quatro dandosi scarpa per di dentro per
sostentar meglio il terreno e cosi evitar la spesa di piu gran grossezza piedi sei dunque
in fondo, et quatro in cima sono piedi cinque di larghezza media, la longhezza sua come
dissi tra le due faccie. sard cinquecento cinquanta piedi et per lo fianco destro quindeci
passi 0 sia settantacinque piedi della medessima altezza che il resto della faccia la
muraglia del fianco sinistro haverd pure quindici passi di longezza e doi d' altezza il che
computato sarano intero seicento disisette passi cubi di muro. a far un passo cubo vi
vLiol quatro giornate di murero dunque per tutta 1' opera ne se vord 2468 giomate siche
con trenta mureri sarebbe perfettionata tal opera di muro in ottantadoi giorni dal
pagamento poi che fard Vostra Serenitd a questi saprd la spesa di questa muraglia; vi
vLiole poi duoi manipoli per murero sul principio et quatro sul fine siche un giomo per
Γ altro sono tre manipoli per murero et per trenta mistri, novanta suponendo che ben
sodisfatti lavorino anco bene.

Quanto alia spesa di far il terrapieno si comprenderd anco dal lavoro te dalL opera che vi
vd che e questa.
Nella faccia destra il terrapieno dalla base sua sino alia somitd della muralgia ha passi cubi
 532 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟν

due mille novecento traded - passi cubi 2913.

II medessimo terrapieno ό rimparo da! fin a somita della muragiia sino la sua superfitie ό
somita passi cubi mille novanta 1090.
II parapetto che se leva sopra detto rimparo ha di solidita passi cubi ducento
undeci 211.

f. v7 Ε le due banchete vinti passi cubi 20.

Nella faccia sinistra il terrapien ha di solidita passi cubi 945.
II parapetto ha passi cubi sessentanove essendo largo solo died piedi 69.
Et le banchete hanno passi cubi diei 10.
In tutto sono tra le due faccie e tutta Γ opera passi cubi di terreno cinquemille dusento
cinquanta otto 5258.
Dalla pianta giometral a dalli proffili qui avessi vedra Γ Vostra Serenita destintamente il
tutto.

Ad' ogni passo cubo un giomo per altro vi vuole died huomini manco sul principio e piu
sul fine dell' opera massime havendo da portar buona terra per inalzar il terrapieno,
dalla fine della muragiia sino alia somita della mezaluna come anco per far una camisa
areste la muragiia di quella buona terra salda et grossa di quatro in cinque piedi grossa
accib la debolezza della muragiia cosi poco grossa venendo ad' esser dalle batterie
nemiche battuta fusse esso sabione dalla predetta buona terra sostentato; a died
huomini dunque per passo cubo sono cinquantadue milla cinquecento ottanta giomate
per far il terrapieno a ben lavorar, siche lavorandoci cinquecento huomini al giomo
haverebbono finito in tre mesi e mezo mentre lavorono bene non compresi li novanta
manipoli che servivano alii trenta mureri gia detti; dal pagamento poi che Γ Eccelenza
Vostra vora fare a coloro vedera pure con facilita la spesa; vi vora anco gente a portar
le pietre, calcine et altri materiali sul luoghi di detta mezaluna: II numero de quali non
puosso dir precisamente perche non puono pigliarsi in un determinato luogo.
Oltre il sudetto lavoro della mezaluna e importantissimo il reffar le contramine dove
mancano nelle faccie sinistre et parte delle destre de Baloardi Martinengo e Giesu
ruinate dalli atttachi nimici.

Non dirb per adesso niente su la reparatione di tutti nostri fianchi e piazze basse meze
rovinate ne meno de parapetti della citta, retirate, strade coperte et altri necessarijssimi
lavori a piu parti potendo aspettar sino all' attaco sul modo del quale. potremo
regolarsi massime per le batterie de parapetti che per Γ ordinario bisogna disponer
tutto diversamente di quello s' era progietato sia arrivata la campagna e Γ attaco non
bisogneria che delT antecedenti lavori fusse a finir niente perche questi altri
importantissimi che dico di deffenir sino all' hora et una infinita che Γ occasione e la
ΤΛ incM-yriKA τειχιι τογ χλ.\λλκλ 533

necessita ne obligara di fare alT improviso tanto per rimediar a danni nemici che per
prevenir il male di che conosceremo che ne minacia, ne danaro tanto da fare che non
sapremo dove voltarsi.
Per adesso dunque insino alia primavera stimarei bene oltra le contramine
importantissime a che si va lavorando da Vituri sino alia Sabionera, et queila muraglia
che si fa verso la marina di far primo / la fresa nel modo detto alle fortificationi
esteriori per metterle fuori di sorpresa, accomodar le loro porte e poi quelle delle
sortite della Citta; aguistar nelli parapetti della medessima quella parte di loro che
fianche gia le ale ό facie di dette opere esteriori, poi metter in stato la gran
contrascarpa di non potter calar in fossa se non dalle opere. metter doppo stecata ο sia
fresa nelli luoghi sottoposti a scalata dalle bande di Sabionera e Sant' Andrea ne' luoghi
gia detti accomodar doppo lo spalto al meno delle nostre contrascarpe dove sono
diversi aloggiamenti de nemici dalla banda de duoi passati attachi et insieme impenir
cinque delle loro dissese b sbocadure nel fosse che si rittrovano in statto e riffar
contramine nelle faccie sinistre de Baloardi Martinengo e Giesu ruinate come dissi far
quella contramina proposta a San Dimitri et cominciar il piu presto, che sia possibile
alia mezaluna predetta della Sabionera, ma sopra tutto suplico humilmente Γ Ecellenza
Vostra che non si lassi mancar de pali, tavole, travamenti, et sachi, come di Zaponi,
badili, et manegi di respetto, chiodi feramenti, carbon, ma sopra tutto Γ antedetto
legname per ch' altrimente non vedo come potiamo salvar la Piazza, la quantita che
diedi gia in nota a Vostra Serenita e tutta necessaria.
Dal resto poi aspettando come dissi per altri lavori Γ attaco formal dove spero il Dio di far
conoscer a Vostra Serenita il desiderio ch' ho di servir la bene et il publico glorioso di
poter sparger il sangue in vantaggio dell' armi di sua Serenita et massime sotto li felici
et gloriosi auspitij di Vostra Serenita alia quale humilissimo e riverentissimo
inclinandomi baccio divosamente le vesti.

Candia, li 16 decembre 1652 S.V.

II Kavalier Belonet

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 803, Candia 1652-53
Ανέκδοτο. H αρίΟμη^ΤΓ^ tcov cpuMcov είναι της γράφουσας.
 534 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΊΊ· 1ΜϋΤ()1·

3ί).

ΕΚΘΕΣΙΙ τον MIIXAXIKOV K.R BELLONET

ΓΙΛ ΤΙΣ ΑΧΑΓΚΑ1ΕΣ ΕΟΙΣΚΕΤΑΣΤΙΚΕΣ ΕΡΙ ΑΣΙΕΣ
ΣΤΙΣ ΟΧνΡΩΣΕΙΣ TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

4 ΛΙαΐο υ 1(553

Την έκΟεστ^ αυτΓ^ α-ευΟύνε: ο Belonet στον έκτακτο γενικό -ρονοητΓ, του Στρατού
Marco Molin, ίίρίσκεται οε ανάαεσα σε έγγραφα τΓ^ς τακτικής α/λτ/.ογραφίας ατζό
ΚρήτΓ^ τ(:ον apyojv του 1()Γ)3.
Στγ;^ αναφέρει οτι Οα κεριγράψει αόνο τις αναγκαίες και
εττείγουσες εργασίες εττισκευο^ν. -ου είναι οι tz/sov αηαραιτΓ,τες. 7/ορίς να -ροτείνει νέες
κατασκευές, ^νργίζει ττ^ν —εριγρασή αε τις εργασίες —ου αοορουν τις υ—όγειες στοές τ(:υν
contramine σττ^ ζώνη του κυρίοκ ογυρού -εριοόλου. συνεχίζει αε τγ;.· α-οστράηητσ-ς αττό τα
νερά ΤΓ^ς ζρογής αυτοόν τcov στοών και ολοκ/^ηρίονει αε τις εκιγειες ε-εαζάσεις κυpιoJς στα
εςο3τερικά ογυρώαατα, τα -έραν ττη τάφρου/'

Ιοί. γ7 Illustrissimo et Eccelentissimo Signer

Provveditor General Estraordlnario dell' Arme
(Marco) Molin

CoiniTiinciarb prime dalli lavori delle mine, Γ importanza de quali gia ben nota a Vostra
Eccelenza non rapresentarb, ne meno quella del!' altri lavori, haverido pur troppo da
riconoscerli 11 bisogno da! dir solo che se hanno da far.

Lavori sotteranij
A1 Baloardo della Sabionera mcincano ancora diece passa di contramina per cadauna facia
peresser fornita la gallaria tutt' attorno il detto F^alloardo non contando li rami che di
diece in diece passa in quella medessima se hanno da far.

fl ηαεροαηνία τνυ χειρογράσον είναι τε/ταν; κατεττγ/ν.ν.ενγ ατο οτιτΟόυυ'/ΰ.ο oaro; ^τάε
Π».'),') , 'ι Maggio. C'andia.
ν/, ίΐ ταρνυσιατη του χειρογράφου αρ'/ιζει ατο το τηαειο τη; τεειγεαυή; τίον εργαταόν αυτίόν.
 ΤΛ ι!Ι':μ·:ίίκλ τειχιι τοι' χλχλλκλ 535

Alia cortina di San Francesco per tutta la sua longhezza de 80 passi s' ha pur da far anco la
SLia contramina senza li rami che si devono far essendo fatta solamente Γ entrata che

penetrando d' iina banda 11 terrapieno perpindicolarmente et delF altra Γ orechion va

sine alia muraglia della delta Cortina,
f. v7 Alia faccia sinistra del Baloardo Vitturi sono ancora 80 passi da contraininar senza li Rami
che s' hano da far.

A1 Baloardo Giesu il longo della faccia sinistra di 60 passi di longhezza s' ha da far la sua
contramina, et poi li rami.
A1 Baloardo Martinengo alia faccia sinistra s' ha pur da far 80 passi di contramina, et poi li
Rami.

Mine da nettar

Se hanno da netar poi tutte le contramine infangate b ruinate dalle straordinarie pioggie,
tanto quelle de Baloardi tutti, delle conine de rami sotto il fondo del fosso, che de Rami
sotto le controscarpe et le mine delle fonificationi. Lavoro molto longo et molto
fatticoso.

Se hanno poi d' avanzar le mine ο rami principiati sotto le controscarpe essendo qualle fatte
per far volar Γ alloggiamenti Nemici. II qual effetto non si potressimo prometter se non
si avanzaremo davantaggio di quel che sono.

Lavori sopra terra

Delli lavori sopra terra il piu importante et che si deve far il prima senza dilatione e la frezza
ostecada volante a quelle opere esteiiori dove non vene e ancora come alia maggior
pane deir opera a torno di Giesu, et air opera atomo di Panigi*a et mutar ne Rivellini et
nelle fronti di Santa Maria, et di Giesu tutti li pali marzi... che vi sono accib quesC opere
2o t. fl non restino (come sono adesso) sotto poste al primo Improviso assalto del Nemico. / La
presa de qual cosi pronta oltre che potrebbe metteme in gran confusione per non
lasciarne tempo alcuno d' operar con le nostre mine in campagna, et con le altre
resistenze che se li fara se saremo precausionati, daria Campo al nemico d' esser in
momento sotto le mura de' Baloardi a tal de quali potrebbe esserci indrizzate che non
haveria (come dirsi) ancora le sue contramine fomite siche senza resistenza et opposition
egli si vi faria quanta brechia dessiderasse.
Importantissimo pure perogni buon rispetto, et per potter stimarsi piu sicuri anco con
manco guardia tin qualtinque attentato nemico sarebbe di teniipianar tutte le porte delle
soitide per le quali non si passa mai et assicurar meglio quella di San Giorgio et di
Bettelem. Perche tanto con tin improviso assalto di notte, quanto dui*ante la fianchiza...
 536 ΙΩΑΧΝΛ ΣΊΊ·:Ρ1<)Τ()1·

• d' un altro che si dasse su una brechia s' ella fusse fatta; a huomo valoroso et che ne
sapesse la prattica non diro che fusse impossibile disorprender una di quelle, ma
facilissimo, et forse piu ch' ii montar sopra una brechia alia quale con ri mpari, con
artificij, et con forza d' homini molto ostacolo opponeremo: II quale Dio sa s' il Nemico
trovera in una Porta non guardata et assalita air improviso. Importantissimo trovarei
anco il continuar et perfetionar la muraglia della Marina, fra la Pona di Tramata et Sant
Andrea, et cio non solo per spaimiar le guardie che nello stato che sono venendo qualche
sospetto conveneria ingrossar, ma peresser sicuri d' ogni improviso atentato sia di
diversion facilitar altro assalto per altra banda, sia da dovero s' il Nemico di notte volesse
tentar vi sorpresa.
Necessarissimo pur trovo di Spianar le trincere Nemiche quasi rifatto da tante pioggie,
f. v7 almeno che sono attacate alle nostre fortificationi / et contrascarpe del fosso della citta,
accib il nemico non vi si veda... notte... ben allogiato. Si come impinir le cinque nemiche
sborature odiscese nel fosso che sono verso Vitturi, et accomodar le nostre strade coperte
massime quelle tra il Revellin San Nicolb et Santa Maria, et tra Santa Maria et il Revellin
Bettelem mettendoli una buona palificata, accib da queste strade coperte ben guardate
possiamo impedir Γ avvicinamento deir Inicimo in quelle bande, alle quali quanto fusse
arivato non saria bisogno che attacasse Santa Maria, mentre quell' opera essendo da qui
loghi tutta scoperta per di diro non vi potrebbe restar un homo et bisognaria
abandonarla. Quasi il medessimo diffetto essendo a tutte le nostre altre opere atomo.
Sarebbe pur anco necessario di raggiustar et far dove non ve ne e le nostre falsebraghe,
restaurar anco li fianchi et piazze basse, si come li parapetti de Baloardi, quelli delle
cortine et de cavalieri tutti ruinati, et far ragiustar le nostre retirate ma essendo tanto
altro da far, et essendo pur questo un gran lavoro, stimarci ben di rimetterlo sin nel
principio dell' attacco dalla banda del quale solo (senza ch' habbiamo preso il... nell' altre)
si repareremo.
Mi scondava dire che sara ben di non traversar tanto la riparatione di quella brechia fattasi
nella banda del Mare gia anni sono, tra San Pietro, et la banda del Molo, si come di serrar
con mura b con altre palificade quello spatio aperto nel molo verso la porta grande del
Castello, per dove per di fuori si puol venire al Porto, et dal Porto andar fuori, et
terrapienar b murar forte la porta di soccorso del detto castello che guarda per Grego, la
quale puol esser tanto facilmente sorpresa, non havendo niente che la difenda Dovendoli
pure restropar le basse canoniere del detto Castello perle quali si puol senza impedimento
intrar nel medessimo.

II Kavalier Bellonet
 ΤΛ KEXFJIKA TElXil ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 537

Αρχειακή ένδε'.Ηη

ASV. - Senato Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 804, Candia (1653-1654)
Ανέκδοτο. Η apiOar^crr^ των 'y'j/^cov είναι ττ^ς γράφουσας.

40.

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΠΧ ΑΧΑΦΟΡΑ TOV ΓΕΧΙΚΟΥ

προχοιη Π τον στρατοί' giacomo da riva
ΓΙΑ ΤΙΣ οχυρώσεις ΤΟΥ ΧΑΧΑΑΚΑ

10 Χοεμ-βρίου 1053

ΣτΓ|ν αναφορά ττου κατέθεσε ο Giacomo da Riva, όταν ε—έστρεψε α~ό το αξίωαα του
γενικού -ρονοητ-έ^ του Στρατού rr^c Κρηττ^ς, τζεριγράφονται μεταξύ των ά/λων οι
επεμβάσεις του ήταν αναγκαίες για τγ^ βε/τιωστ, οιαφοροον θέσεων του οχυρού τεριβό/.ου
του Χάνδακα. Σττ^ οημοσίευτΓ, αυτέ^ ταρουσιαζονται ατοστάσιχατα ττ^ς αναφοράς του
σχετίζονται (χε τις οχυρώσεις.

Relation de Signer Giacomo da Riva Kavalier Ritornatto

di Provveditor General deile Armi nel Regno di Candia
1653, 10 Novembre

3oi. v7 Candia dalia parte di terra circonvalata da sette Balloardi formali ha nelii loro quatordici
fianchi una sortita, ό Porta per cadauno. Queste quando restino, com' bora sono, non
4o f. r°/ terrapienate si rendo= / no esposte ad' una sorpresa potendovisi facilmente nonostante
le fortificationi esteriori, aplicare il Petardo; massime a quelle di San Giorgio, e di San
Andrea, et alia Sortita di Panigra.

Per tanto sarebbe opportunissimo il munire di ben rodi terrapieni le sopradette sortite, b
Porte, e render invalida la sforza al Petardo; ecetuate peib le doi Pone, per le quali di
continuo si passa, cioe quella di San Giorgio, e quella di Bettelem; et a queste doi pure si
dovrebbe far un Ponte levatore ό doi per ciascheduna con le sue seracinesche ad
immitatione di tutte Γ altre Piazze in tempo di GueiTa.
 538 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋϊον

Dalla parte della marina, tutto, che non miliitino... tanti sospetti starebbe pur anco ben'
impiegato con Ponte ievatore alia Porta di Tramata, et una serasinesca ancora; come
4o f. v7 pure ri uscirebbe / a proposito 11 continuare la muraglia, che principia restand' ancora in
diversi luochi bassa.

Pur dalla paite della Marina tra San Pietro, e la Poita del Molo s' e fatta per la cadutta d' un
pezzo di muro una gran brecchia, la qual bisogna riempire per tulti li rispeti, potend' oltre
il dubbio de tentativi Nemici da quella parte, per do la fuggir li soldati con ogni facilita
maggiore.
Si dovrebbe per anco, per mio humilissimo sentimento terrare et unire al Castello la muraglia
del Molo, perche per Γ appertura, che di presente vi e pub passare chi vuole, sbarcati
massime prima con barcheta alia Porporela; Potendo di piu facilmente applicar fuochi a
Vasselli, che sono in Porto, e causare gravissimi inconvenienti.

5o f. v7 Stimarei appresso, che fosse molto a proposito murare a botta di Petardo, e munire la Porta
6oi. γ7 del / Castello verso il Mare, perche non essendo quella fianchegiata, ne veduta dal
canone in alcuna parte potrebbesi facilmente rompere dalT Inimico, e la guardia del
Castello prima rimaner sottomessa.

Per le maniere descritte puo il Turco tentar Candia per sorpresa di pie' piano, non oscendo
peit) del tutto impossibile il tentarla con la scallata; et questo per causa delle piazze basse,
sebene con molto pericolo delle sue genti. Per oviare a questo male la mia riu...ma
opinione sarebbe, che si facessero palificate, e steccate, e riparare le rovine delle terze, e
quarte Piazze, fatte da nuovo. sopra le quali adesso si pub montare facilissimamente.
A tutte ό al meno a qualche parte piti importante delle cose predette havrei apportato il
riparo, e se non del tutto equivalente al bisogno, al meno in termini di qualche proprieta
6o 1. v7 se non havessi / patito il mancamento di dannaro.

Ma passando piu oltre riuscite esprimo all' Clarissima Eccellenza Vostra la Campagna b
Spianata, che cinge la Citta di Candia e riepiena de fossi sendo la maggior parte di questi
relicjuio delle Trinciere abbandonate dal Turco. Questi tutto ch' apianati con fatica non
dimeno la pioggia tiOvato il terrene mosco... e novo ha escavato ancora le forie
medessime e rese vane le impiegati fatiche: Per queste escavationi pub il Turco con
precipitosa celerita valersi commodamentc dime/o per riiornare nel fosso di Candia. Ma
in particolare dalla banda della Sabbionera. sino alia contrascarpa della qual vi e un fosso
fatlo da rovine d' acque per via del quale pub ariccafe il Nemico di notte tempo ben
 r.\ !Π':Μ':ίίι<λ ίί·:ιχιι ror χλ.\λ.\κλ

7ο f. γ7 coperto Πηο sopra Γ οιΊο del losso di quel Balloardo. Ivi s' e sempre proposto di tare /
Lina mezaiuna per ostacolo a simili impeti, e d' incamisare, e ridur a temiini migliori, la
i'alsabraga, c\V a quel Balloardo s' atrova, la qual hora e ineza rovinata.
Per riempir, et apianare le fosse antedette lo stimo vano il pensiere non ch' ardua Γ
impresa, potendosi in questo azardo perdere quantita d' huomini, e poi Γ opera fatta,
esposta di bel luiovo all' ingiurie delta staggione niun profitto a apoitarebbe... Ad' uso
molto migliore sara donque piegata se si perfationeranno le steccate alii Rivellini, et
alle Fortificationi Esteriori et in particolare in pane dell' opera Corno di Jesu:
fortificare di pallificate le strade coperte, et metterci piu che sia possibile in sicuro dall'
improvisso assalto del Tiirco.
Quattro sboccature net fosso delta citta verso il Balloardo Vitturi, fatte dal Nemico nell'
attacco passatto son ancora apperte, et e necessario che restino riempite.
Le strade sotterranee, che dal fondo del fosso delta inedessima Citta si portano in
7of. v7 Campagna sono poco inoltrate / verso la medessiina in di\erse parti: darebbe per
necessario alungarle per agevolar a nostri il modo di fare volar il Nemico con le solite
mine; Uso moderno di sepelire il fuoco in terra perche amazzi in Aria le Genti.

Λρχε'-ακή ένέε'.Ηη

ASV. - Collegio. f^elazioni Ambasciatori, Rettori ed altre cariche. B: 80.

Relation de Signor Giacomo da Riva, Kavalier.
Ritornatto di Provveditor General delle Armi del Regno di Candia. 1653, 10
Novembre.

Ανέκοοτο. 11 tojv φυ/λο^ν ε:ναι ττ^ς γράφουσας.

η.

ΑλΛΦΟΡΛ τον ΜΠΧΛΜΚΟν FILIPPO BESSET1

D1 VERNEDA I ΙΑ Ί\Σ ΚΙΠΣΚΚνΚΣ ΠΑ ΤΚΙΧΠ lOV ΧΑΧΑΑΚΑ

Αεκε[Λδρίου Ι(»Γ).'{

11 αναφορά αυτή είνα: όαο:α αε το αεταγεγρααυ,ένο ττη αε/,έττ αυτή χεφόγεαυο

\ο 3(*), το οτεοίο ζ'/ει τ^|τ.ερορ-τ.ν:α 31) AtzoOj/zj 1ί)»)7 κα: υτεογρα^^ετα: ατεο το \ crneda.
 540 ^ ΐϋΛχ.χΛ Στι·:ι>ΐϋΤ()ΐ·

Ι'τζάργουν όιχως y.OLi ετζιτζ/ΐον τι/.ηροφορίες τιου -αρεαοά/^.οντα'. στο ίοιο κείμενο. Αυτές κα'.
μόνο -αρουσίάζουμε στ-ςν -αρακάτο^ μεταγραφή. Τα τςμεία αυτά αφορούν τόσο τ'.ς
εHoJτεpΓκές οχυρώσεις, όσο και εκείνες του οχυρού τιερ'.ζό/.ου τςς "τόλης, ε-'/κεντροόνονται
θέ|.

lof. γ7 All' Eccellentissimo Signer Provveditor Genera!

Estraordinario in Regno Molino (Marco)

Comprendra Γ sublime virtu e prudenza di Vostra Ecceilenza da! seguito della presente
scrittura le restauratione che si converebbe porgere alle Fonificazioni di questa citta per
ri durle in stato, e resarcimento di quanto e ruinato e guasto il che con comodo si pub
quest' invemo effetuare con minor dispendio prevaiendosi degii operarij delle gaiere che
qui invemaranno riserbandomi poi in altra particolar scrittura a representare a Vostra
Ecceilenza lerettione di opera nuova importantissima alia punta dela strada coperta del
bastione Sabionera di questa diffetivo; qui solo dimostrando le operatione neccessarie a
farsi restauratione e conservatione delle opere gia fatte, quale essere molte, de solo
terreno, non si pub di meno che ogni anno non convenghi mettervi la mano, gia che le
pioggie et il tempo sempre in qualche parte le vanno d' istruggendo, e perb ad' una ne
esprimerb a Vostra Ecceilenza il loro bisogno.
Ridotto di San Andrea vicino al Mare... ( ^ ).
Nella estremita della strada copena vicino al mar... ( * )
Al Revelin Santo Spirito rimeter qualche pallo che manca alia fresa, restaurar le scarpa
interiora del Parapetto conterapianar anco un pozzo che si trova sopra vicino al suo
angolo fianchegiato, et levar il terreno inutil che si ritrova attacata alia sua mezzagola
verso verso la citta.

Alia strada coperta dell' opera Panigra... ( * )

Al opera Coma Panigra agiustare in alcun luogo il suo Parapetto refilar la sua contrascarpa,
et nettar le sue contramine.
lof. v7 Air Revelin Panigra... ( * ) restaurar il suo parapetto et refilare la sua
contrascarpa.

Alia mezaluna Moceniga sara di bisogno perfettionar il muro principiato alle mezze golle
con far la strada coperta solamente de rimpeito allangolo fiancheggiato et nettar la sua
contramina del tereno cascato con puntellare di nuovo con legname tutta quella parte
bisognevole essendo neccessario di dar principio quanto prima accib non finisca de
ruinarle.

II Revelin di Bethelem ( * ) et rimetter cjualche pallo che manca alia sua fresa con
 ΤΑ ΠΗΜ'/ΠΚΛ ΤΚΙΧίΙ ΤΟΙ'ΧΛ.\ΛΜ<Λ Γ)Λ I

refilar anco la sua contrascarpa.

L' oppera a Corona Santa Maria... ( )
.... i 'n

( )

( )
A! Revelin San Nicol0 bisognera raccomodare la scarpa interiora del Parapetto rimetter
alcuni palli die mancano alia fresa.
Air opera Coma della Palma... ( * )
2of.r7 (*)
Alia gran Coronna au Forte Santo Dimitri... ( * )
( * )
Rei'ilare in alcuni luoghi la Contrascarpa di questo tone con perfetionar quella che manca
levando tutte le sue decese potendo venir Γ inimico di notte in alcune pane sino al piede
della sua palificata.
(*)
( * )
Le contramine di questo Forte - Dimitrio - ( )
e rimesi in buon ordine da persona Inteligente con contraminare V ala di detto Fone
interioramente facendo anco diversi Rami per impedire Γ alogio al Nemico con fomelli,
in ceni luoghi dove puol restare a copeno.
2oi. v7 Dentro Γ interior di detto Fone - Dimitrio - ( * )
Le contramine ( * )
3o i. fl Attomo questa gran contrascarpa della citta sarebbe bene scarpar tutte le disciese lasciando
sole quelle delle opere steriore reparando con muro alcuni luoghi ruvinati in quella.
Al recinto interior di questa Citta ( * )
Al Baloardo Sabionara ( * )
Perfetionar il muro principiato che forma la contrascarpa del nuovo fosso di Sabionera
con egualivar il terreno sopra lo spalto.
Al cavalier di Sabionera ( * )
Al Baloardo Vitturi ( * )
3oi. v7 Le contramine di questo Baloardo - Vitturi - (* )
... quella della conina che va verso Giesu essendo di piu molto imponante, che Vostra
Eccellenza con la sua prudenza rimedia al male che potrebbe succedare, a causa che la
contramina di questa medessima conina delle quale si puol andare fuora nella fossa della
citta vanno communicare dentro una picciol Chiesa nominata San Giovanni attacata nel
medessimo terapieno officiato da Greci, ove al primo attaco si incontro la camera d' una
 543 ΙϋΛΝΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤΟν

gran mina fatta da Turchi.

II parapetto della cortina fra Vitturi e Giesu ( )
(*)
et far di nuovo la contramina.

Alia cortina tra Giesu e Martinengo ( )

A! Baloardo Martinengo ( ^ )
4o f. r7 ... Queste falsebraghe fora di orrechione stimarei comunicarle 1' una 1' altra facendo tin
parapetto di terreno sopra la banchetta dal piede del muro delle coiiine conforme se
ritrova quello fatto fra Vitturi, et Giesu che sarebbe di gran comodita et di maggior
difesa alia fossa della Citta.

Le Gallerie di questo Baloardo ( )

II Cavagliere Martinengo ( * )
La cortina fra Maninengo e Bettelem ( * )
... et netar la sua contramina.

A1 Baloardo Bettelem ( )

La qual altezza ( )
4o f. vV Le altre gallarie ( * )
Gli parapetti della Cortina et Balovardo del Panigra ( )
(*)
Le contramine di detto Baloardo ( )
... Vicino al Portello, verso il mare, et sbusar la mura vecchia incontrata dentro
Baloardo, accib se possa far la communicatione di dette Gallerie cosa molta neccessaria.
Dietro la mura alzata ( )
Sopra il Baloardo Sant Andrea ( )
...con refar di novo il muro alzato a secco, restaurando i lochi bisognosi il suo parapetto
insieme le sue canoniere.

Nella tenaglia attaccata ( )

5o f. r7 Non devo desmentigare ( )
Dalla parte del Mare ( " )
... al piede di quella onde in piu loghi ascende sin al quarto dallaltezza della muraglia.

De far di novo la mura ruinata dal Mare, vicino al corpo di guardia della Porta del Molo,

( ) To κε(;Λενο ~0'j ακολουθεί και οε ο.εταγεάοεται είναι ον.οιο ακειζί'όε ν.ε εκείνο τον γράφου No
(:U) Λτεειλίου
y.l ηΐ'λΜΊΊΚΛ TFJXH TOi-ΧΛ.ΧΛΛΚΛ Γ)Λ3

essendo aperra la Citta da questa pane vero e che gode il beneficio del mare, tutta voita
non se deve trascurare.

Come anco di diverse pone ou sortite le quale tutte vanno nella fossa della citta stimarei
bene serarle con bon muro, qiielle perb che hora se stimano inutile potendo poi con
facilita aprirle quelle bisognassero fra le quale stimo imponante murar' afatto quella del
Baloardo Sant Andrea.

Instroinenti che servono al lavoro delle fortificatione, come anco piu sone de legname, et
ferramenta, et altre cose neccessarie stimo che la somma prudenza di Vostra Eccellenza
havera sin hora escripto in publico accib li siano inviati, ritrovandose scarsezza grande
di qualli nelli megazeni publici.
Che quanto ho stimato del mio debito raccordare presentamente a Vostra Eccellenza
essendo tutti gli narati lavori necessaiissimi per prepararsi un attacco dal Nemico,
mentre riverentemente gli baccio le veste.

Candia ci di 3Xbre 1653, S.N.

Humilissimo et Riverentissimo Servitore

II Cavalier Di Vemeda Ingegner in Regno

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 804, Candia, 1653-1654.
ίΥνέκδοτο. II αρίϋαηστ^ των φύ/^χον είναι της γράφουσας.

^iV>.

KIIllTO/VU τον .MUXA.MKOl' FILIPPO BESSETI

DI VERNEDA ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΛΑΓΚΑΙΚΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ
ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΠΣ ΣΑΜΠΙΟΧΑΡΑΣ ΚΑΙ
τον ΑΓΙΟν ΑΧΑΡΕΑ ΤΩΧ ΤΕΙΧΠΧ TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

.■{ Αεκεμιβρίου ΙΟ5,'!

Στην εττ',ττο/;/; αυτ/, ο Verneda τον.ζε', κα'. ~άλ', τις τζ'/άον αναγκαίες ε—εαζάσεις στα
 iLiANNA ΣΤΚΙΊϋΊΌΓ

ασθΓ-'έστερα στ^αεία του οχυρού τιερ'-ζό/.ου του Χάνοακα. Αφού στΓ;-> εισα·γωγΓ^ -j/j
ε^'^/ράφου αναφέρει γε^^ικές -αρατΓ^ρή:7εις για τ' ααυντικά έργα. -ερΓγεάφει ανα/.υτικότερα
τις ε-εαζάσεις ο-ΤΓ,ν -εριοχή ττ,ς Σαατιιονάρας. του Αγίου Αηαγτρίου και του Αγίου Ανορέα.
Αυτό όε το ταήαα του ε^^γράφου τιαρουτιάζουαε ατΓ;; 7ταρακάτoJ αεταγραφή.

lof. Γ°/ All' Eccelentissimo e Illustrissimo Signor Provveditor

Estraordinario in Regno Marco Molin

...Hora solo a! discorso sopra Γ erettione necessarissima d' un opera esterior alP angoio
sagliente della strada coperta del Bastione Sabionera di tanto Γ altro non premendo, et
in riguardo della scavezza d' opperarij solo si - deve - applicar alia piu importante hora
anco che scorsa la campagna non temendosi attaco.

Non saprei per qual mottivo quelli che per cagione di moliiplicata dilTesa al principio
della guerra hanno coperto tutt' il gran giro di queste mura di fortificatione esteriore
han tralasciato di ponene ancora una alia punta della strada coperta di detto Bastione
di Sabionera. Poiche Ρ istesso sorte con piu facilita che molt' altri Ρ approcio
coperto in pochi giorni de Nemici che ponno attaccarsi alP una ο all' altra dalle doi
fronte che non hanno fosso di considerabile proffondita ne si pub ostar' alia discesa
del' Nemico nelP istesso fosso, come si puo far' in altri luoghi. perche non potersi in
quel terreno della contrascarpa escavar fornelli, e picciolo poi Ρ bastione con diffese
lunghissime eccedente Ρ ordinario uso, e Ρ inimico alia campagna havendo luoghi
ellevati quasi al livello del Parapetto et vicinissimi, si facilita la gressione al detto
Bastione con le sue batterie... piantate consideratione cosi rillevante mi obligano
dissponer una mezaluna al Sudetto Angoio Sagliente della Strada Coperta di detto
Bastione di Sabionera conforme dimostr' il dissegno da me fatto in questo proposito
dovendo esser quell' incamisciotata di muro, sin' all' altezza di quindici, piu grosso
al fondamento piedi sei et alia sommita piedi tre et il resto della Sua altezza si dovra
far la scarpa con lott' b altro, ch' ascendera il tutto all' altezza di piedi vinticinque
f. v7 alia sua maggior ellevatione. 11 Parapetto / di terreno grosso piedi diciotto il tutto
conform' il profilo da me fatto attorno questa mezaluna non si fara escavation alcuna
di fossa, solo la strada coperta per servir a tener Ρ inimico lontano e percopri... in
parte la palificata ne sara al piede del muro si potra principiare a formar la sua
contramina isteriore lontano dalla mura piedi vinti per evitar la difficolta dal
Sabione.
ΤΛ ϋΕΜ'ΠΊΚΛ ΎΕΙΧΙΙ TOV ΧΛΧΛΛΚΛ

Oltre che quest' opera assicurarebbe questa pane della citta contra le sorprese Nemiche
anco ad impedir le fughe de soldati da detto Bastione che si scorgono frequente
dinicuitagrandemente Γ attacco a! Nemico di poter far cos' aicuna di consideratione in
detto Bastione se prima non havera guadagnato tal' opera la quale sara diffesa dalla
pane verso il mare dal fianco e orecchione attacato al arsenal com' anco dalla Batteria
fatta sopra Γ medessimo Arsenal mentre saranno voltate poche cannoniere verso la
mezzaluna.

Dair altra pane del Cannone dell' orecchione et fianco della pona San Giorgio et della
falsabraga derimpetto detta pona et deir ala del forte San Dimitri tutte le quali diffese
benche lontane non restanno d' offender il nimico et per maggiormente moltiplica(li) la
diffesa a questa pane e da piu vicino, et per occupar anco un sito eminente attaccato alia
fossa deir ala di San Dimitri vicino alia fomace stimerei bene di farli Γ mezo Baloardo
conform' il dissegno dipoca spesa. e questo fatto non obligarci manteneiii la guardia solo
in tempo d' attacco potendo esser fatto di teneno solamente facendoli da fossa et strada
coperta alia fronte la quale s' andarebb' unire con Γ alia di detto fone di San Dimitri et
ricever la diffesa del fianco oposto cam' anco del cannone di Sabionera e da questo con
la moschettaria si potra benissimo diffendersi la mezaluna d' una pane e offender meglio
Γ inimico che dal fone San Dimitri per la sua gran elevatione com' il tutto si puol vedere
nella pianta, et meglio so... il loco, la spesa ch' andera alia construttione di detta mezaluna
gli calcoli da me fatti sopra il dissegno, assendera in circa la somma di quatro milla reali:
et si potrano perfettionare in quatro mesi di tempo (inc)entresi lavorera con quatro cent'
operaij al giomo oltre il mistri mureri.
La piu gran pane delle pietre per far il muro si potrano pigliare dalle / mine delle case del
Manilla, et il terreno lo potrebbe... com' anco le lotte se potra cavar della fossa attomo
il Bastione Sabionera che con tal occatione si vendera maggior proffondita et in quanto
pub la debolezza mia suggerire alia prudenza di Vostra Eccellenza in fatto di tal
consequenza, remettendomi sempre il mio pensiero et a comando di Vostra Eccellenza
in CLii Vivo.

Candia di 3 Decembre 1653

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 804, Candia, 1653-1654.
Ανέκόοτο. li αρίΟαηστ^ tojv είναι της γράφουσας.
 54() ΙϋΛ.ΧΝΛ ΣΊΊ·:1Μ12Τ()Γ

4:5.

ΛΧΑΦΟΡΑ ΤΩΛ ΜΙΙΧΑΛΊΚΩΛ VERNEDA, ALBERTO SNEVEVS

ΚΑΙ JOHAN LASHOR ΓΙΑ ΚΙΙΙΣΚΚνΚΣ ΚΑΙ ΒΚΑΙΊίϋΙΕΙΣ
Σ Ι ΟΧ OXVPO IIKPIIiOAO TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

1 ο Ιανουαρίου (1 ()5!0 I ()Γ) \

II αναφορά αρχίζει us -αρατΓ^ρήσε',ς για τγ^ '/^'.τουργία tojv ττυ/χόν του οχυρού
"τεριβολου ττου είχαν αφήσει ανοιχτές αετά το ''χ)^ίσ'.αο" τοον —ερ'.τσοτέροον ατ:' αυτές για
ααυντικούς /.όγους. Οι αηχανικοί συνεχίζουν αε ττ;; κατάσταστ, του Οα/νασσίου τείγους και
τον 7-ρογραααατισαό τίον ε-ισκευο^ ττου α-αιτούνταν ττο ίοιο ταήαα, αναφέρουν για τς
ζοτ/Ιςτική τζυλίοα στο καστέ/λο του }.ιαανιού (Κού/^:). o-coc ετζίστ^ς και για τις "ροσΟγκες
και τις οε/.τιώσεις στις "χααrγiς -τλατείες" το^ν 7;ροααχ(όνο^; και τα ττροτειγίσαατα αυτ(όν.
iVvαφέρovται σσΓ^ οιευΟέτΓ^στ, το^ν 7:α}νΐούν χαρακοοαάτίον τ(:ον τούρκοον τα οποία ορίσκονταν
πολύ κοντά στο αντέρεισαα ττ^ς τάφρου. χoJpίς όυχος ττ;; κά/.υψχ από τις ζο/^ς τονν
ααυνοαένο^Λ Για να αχν επιτραπεί να χρχσιαοποιηΟούν από τον εχθρό πρότειναν να
επιχoJαατoJϋoύv ή να ισoπεόcoOoύv τα χαρακοόαατα αυτά.
Εςακο/νουθούν να προτείνουν ίελταοτικά ααυντικά έργα έςco από τγ, Σααπιονάρα,
προς το φρούριο του Λγίου Λχαχτρίου. καΟοός επίτΓ^ς και για τα πα/.ιά "πηγάόιαΓ τα
avorpjjiva από τους τούρκους, έςοο από τον πρου.αχοόνα Vitturi και τις υπόγειες στοές που
οόχγούσαν κάτοο από τγ;^ τάφρο προς ττ;;

Ιοί I*/ Humillissimi et divotissimi Servitori

Cavalier de Verneda, Ingegner Maggior
Alberto Snevins, Ingegner
Johan Lashor, Ingegner
(ΑΙετά τα αναφερόυ.ενα τυπικά, τα συνήΟχ στΓ;^ εισαγίοχ/^ παροαοίο^; εκΟέσε(ον.
το κείϋ,ενο συνεχίζει ίος εςής).

Dirb dunque in primo capo che nel recinto interior de questa importantissima Citta dalla
pane di terra, Dieci sono le porte ou sortite che s' attrovano libre, et senza essere murate,
solamente doi cioe queila del Baloardo Panigra, et di Sabionera, onde per levare gli
sospetti, che colia raggione militano poter in aicun tempo servire di comodo a tentatrici
nemici, et come anco inutile se stima bene serrarne sei, lasciandone solamente quatro de'
libere per il comodo et uso delle fortificatione esteriore, cioe la Porta di San Giorgio,
 r.\ ΗΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΚΙΧΙΙ Toy ΧΛΧΛΛΚΛ

Porta Giesu. La sonita a mano destra del Baloardo Martinengo, et quella del Baloardo
Bettelem; de queste quatro de doi ordinarie seteneranno aperte di giomo et le aitre doi
quando ponasse il bisogno, Le quale benche assicurate de moire porte, et piu rastelli, et
coperte delle fortil'icationi esteriore per piu cautione se' ponera tin Caval friso a ognuna
per di dietro, che servira, et t'ara il medessimo della Sarasinesca. II simile stimerei proprio
nella Porta di Dramata verso il mare doversi osservare, non credendo che la duressa del
sasso in ciii e posta io che con dificolta permetta Γ escavatione di fosso per il Ponte
Levatore; La spesa che andera in questa opperatione pagando pontualmente gli operari
assendera in circa Reali cento.

II muro verso il mare gia alzato se ritrova ancora in alctini lochi sotto posto alescalata percib
lof. v7 sara bene di alzaiio di piu et nettar il ruvinasso, ό altro che / si trova al suo piede in
particolar alzar vicino alangolo del Baloardo Santo Andrea La sua espesa sara in circa
reali doi cento.

La caduta pure della muraglia fra Santo Pietro et la Porta del Molo, verso il Mare per
esserstata mal costrutta, benche di poca rillevanza essendo solo di longhezza di passi otto,
et d' altezza passi cinque, sara bene non dimeno ret'aria in bon modo lespesa assendera
in circa cento reali al piii.
Per levare il sosppetto delle banchette nondimeno la difficulta che haverebbero a desbarcar
di notte alia porporella vicino la Porta del Castello, et il detto Molo se stima benen unirsi
con Lin picciol muro, che potra haver di longhezza in circa otto passi, alto piedi died con
le sue feritore, murando anco tutte quelle porte, et aperture di detto Molo, la spesa sara
di circa vinti reali.

La Poita de soccorso del Castello trovandola al presente inutile e dinissum servitio sarebbe
bene serraiia. alTatto con muro et terrapieno per levar ogni sospetto, con far di piu in
detto Castello li Poiielli piccoli di dentro alle canoniere, che sono araso d' aqua, per esser
quelle murate dun debol muro.
In oltre sarebbe pur necessario alzare per la sicurezza delle Piazze Basse, un muro sopra tutte
le seconde, d' otto piedi d' altezza accompagnati con le loro feritore, conforme a quelli
fatti nelli Baloardo Bettelem et Sant Andrea, la sua spesa sara di circa cento reali. Non
potendo pure esser biasmato la perfetione delle stesse Piazze basse, in panicolar la
falsabraga atomo gli orecchioni de balloardi le quale di minuiscono Γ eccessiva longhezza
della difesa di essi, oltre il coinodo grande della congregatione dalla gente, et del ricever
il terreno delle mine nei tempi delP occasione in queste potra andar de spesa in circa reali
trecento.

20 h γ7 Le reliquie delle Trinciere vecchie, ό approcchi de Turchi, poco apariscono al presente / vi

sono perb alcune in qualche lochi vicino alle contrascarpe, et... sono fuora del tiro del
 548 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟν

Moschetto; quelle vicine se stima esser piu che neccessario di ritomar di novo a riempire,
et ugalivare le loro fosse; Le lontane se stima supertlue per esser de' poco danno alia
Piazza, essendo quelle anco in peter de Turchi de fame in una notte piu che non potremo
espianare in un notte solamente la batteria vecchia che batteva il Porto, essendo quella
di molto danno alia Piazza.

Quando per la mezaluna dissegnata alia Sabionera io pure riconosco necessarissima non
meno quella, ma anco la costrutione d' un' altra piciol opera, sopra un sito eminente
attacato al fosso delP ala del forte San Dimitri, tutte doi da me proposte, come in altra
scritura gia da me presentata piu chiaramente espressi la mia riverentissima oppenione,
la quale... iterando pure nella presente, replico che quando si stabilisca il principio d'
opere tale sara di bisogno a seguitame la parfettione delle medessime perche in altra
- forma sarebbe un chiamar il nemico da quella parte stimata piu debole.
Le sboccature, et Pozzi vecchi del Nemico nel fosso, et sopra la contrescarpa della Citta dalla
parte del Baloardo Vitturi, sino all' opera della Palma, essendo state seirate et ben
terapienate mesi sei fa per ordine dell' Eccellentissimo Signor General Molin, tralascib
d' apportarle altro in questo particolar, ma passando in quello dei rami delle galarie, che
dal fondo del fosso vanno in Campagna fatti da me dico che sarebbe bene il procurare
dinoltrarli di piu, nondimeno, mentre il Turco dara principio al suo approcio se potra in
un tempo in quelle parte attaccate, solamente prolongare li sodetti rami che servano per
mantenimento della contrascarpa, et per far volar un numero infinito de fornelli a danno
de Turchi.

2o f. v7 Tanto ho stimato rappresentare all' Eccelenza Vostra in ordine a quanto: fui ricercato sopra
li panicolari contenuti nella davantaggio perhaver difusamente in espressa scrittura
presentata li 3. del cadauno portato a i ritlessi dell' Eccellentissimo Signor Provveditor
Capitan General, come anco all' Eccellentissimo Signor General Molino, il stato e li
bisogni della Piazza, oltre Γ essata informatione ch' ho sempre negli anni decorsi per la
medessima insinuato a quali pure riportando i miei humili pareri, la prudenza dell'
Eccellenza Vostra prendra le piu proprie deliberationi, mentre riverente le bacio le mani.

Candia di 10 Genaro (1653) 1654 S.N.

Αρχειακή

ASV. - Senato Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 804, Candia, 1653-1654.
^\νέκοοτο. II αρίΟαττΓ^ των yj/Xo)v είνα'. της γράφουσας.
 ΤΑ ηΐ'λΧΚΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙί TOV ΧλΧΛΛΚΛ

ΚΙΠηΟΑΙΙ τον ferdevando scotto για ςιαιιιαγιρωματικκς

ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΙΣ ΟΧΓΡΩΣΕΙΣ TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

I I Ιανουαρίου (1()Γ)»Ί) 1()Γ) 'ί

Ο Ferdinando Scotto ααζί αε τον Vemeda και ά/7.ους ατχανικού; κατέγραψαν τις
ε/^νείψεις του ταρουαίαζαν οι οχυρ^οαεις του Χανοακα και τρότειναν τις ακόλουθες
ετεαζάαεις ότοος αναφέρονται ατΓ;^ ετιατο/.ή αυτέ: έ/^εγχο τυ/.(όν, κυρκνν και ζοηΟτ^τικ^ϋν.
τε/νειοτοίτστ^ τουν "τ/^ευροόν" τοον Tpoaaycovojv. ετέκτατΓ εκτκαφής τ(ον υτογεκον στοοόν
το^ν contramine τέραν τΓ,ς τάφρου, oiopOcoTr τ(ον ααυντικ(όν έργοον ατΓν ανατο/,ική τ/,ευρά
τΓ^ς Σαατιονάρας. γενική ανύψ(ντΓ^ ετιχίοαατ^όσεοον στα ες(οτερικά οχυροήχατα για τγ;;
αντιαετίότισ-Γ εχΟρικαόν τυρ(όν ατό τα υψοόαατα ΤΓ^ς "γυρ(ο εςοχής.

ΑΙ Reggimento
Ιοί. ι^/ Visto da me col Signor Cavalier Verneda, et altri Ingegneri tutte le Poite e sortite di questa
Citta. et insieme le iOrtincationi tanto dentro, qiiando tiiori et diligentemente visto, et
essaminato ne porto riverente notitia alF Eccellenza Vostra conforme il di Lei ordine,
transmettendoli anco Γ ingiunta scrittiira del medessimo Signor Vemeda, et altri nella
qiiale vedra Γ Eccellenza Vostra, che di gia erano semate, e terrapienate doi sortite, et
delle dieci, che restano coinpreso Le porte, ancor che bene assicurate da tre mano de
rastelli, e doi Porte intiere, ad' ogni modo per maggior cautione si stima terrapiename
sei altre e quatro teneme aperte, come vedra dalla detta Scrittura, oltre la Porta del
Tramata che si rendera sictira con sarasinescab con altro si come per assicurare dalle
scalate verso la pane del Mare, alzando quel muro, et rifare il caduto verso San Pietro,
et qiiel poco al molo per attaccaiio col castello, e serrar la pona del socorso del
medesimo, e la spesa riesce di poca consideratione.
II perfetionare li fianchi bassi, e qtielli delle false braghe anco con muro con quella porcione
di orecchione, che li copre come si e stato, d' apportamento sopra il fatto, e piu
neccessario d' ogni altra cosa delle sopradette.
Lescavatione dove erano le Trinciere del Turco, sono gia state con Pone turate per ordine
deir Eccellentissimo Signor General Molino, et il resto si vano disfacendo:
II delongare quelli rami di contramine fuor del fosso si pub ritardare Γ opera sino che non
venghi il caso di attacco; poiche si volteranno poi, ove fara il bisogno per non gettar Γ
opera in vano;
lof vV L' aggitistare la pane della Sabionera stimata veramente la piu debola sara se non bene
 550 Ιϋ.λΧΝΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

pensarvi ma perche la mezzaluna proposta mi pare di poca defesa, et quelia anco molto
longa. dominata et infelata: stimarei bene che Γ occhio di Vostra Eccellenza e di questi
Eccellentissimi Signori e de Signori Capi di Guemi, con maturo, et essaminato discorso
ne facesse la determinatione sopra ii proprio luogo, si come di tutte Γ opere nove che si
dovessero fare in avvenire, intanto per avvicinarsi piu a dilfesa della Sabbionera propone
il che Vemeda di iongare un' aia contigua al Forte di San Dimitri, che stimo sara molto
giovevole; che oltre Γ avvicinarsi al detto sito, come si e detto imbocca anco
maggiormente la vale, ove pub il Turco venir molto coperto, e questo doverebbe essere
de primi lavori, si come di aggiustar bene il detto forte di San Dimitri verso Γ istesso
valone levando ceno terreno che F impedisce la difesa;
Molte altre cose vi sarebbono da ricordare come Γ alzare le fonificationi di fuoii per esser il
piano della campagna molto piu alto. Scavar le fosse riempite per il piu dalF acqua, ma vi
e tanto che fare nel restaurar Ii parapetti, canoniere et altro che si pub lassare per ultimo.
Non entro per hora di parlar del recinto delle muraglie della Citta Ii fondamenti delle quali
sono remasti per lo piu 6 in 8 piedi sopra il piano del fosso il quale non e stato largato
per dubio non cadessero le mura, che restano molto deboli, e forsi anco per la quantita
delle contramine, e percib Γ hano lasciato quel gran Zocolo al piede, che ha cagionato il
fosso molto stretto, e qualche altra mala consequenza che perle quantita di contramine
2of. r7 restano le / mura molto deboli, poiche e impossibile il rimediarvi, se non con
grandissima spesa, e longhezza di tempo, e percib crederei bene assicurarsi quel piu che
si pub con le fortificationi esteriori.
di Casa il di 1 1 Genaro (1653) 1654 S.N.

ASV. - Senato, Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar, F: 804. Candia, 1653-1654.

Ανέκοοτο. FI α^ίΟατστ, tojv ε-ύ/^χυν είνα'. rrc γράοουταε.

5.

i KMKII ΑΧΑΦΟΡA TOV FILIPPO BESSETI DI VERNEDA

KAI ΑΑΑΩΧ ΜΙΙΧΑ.ΜΚίΙΛ
ΓΙΑ ΤΙΣ ΟΧνΡίίΣΕΙΣ TOV ΧΑΧΑΑΚΑ

18 ΛΙαΐου 1Γ)5^ί

II αναφορά αυτή ατευτε/.εί avaxc^a./.aicocrr^ κα'. -ροηγουαεν^ον avaoopojv tojv

 •y.i ηι-λχισιΚΛ teixu toi· χλ.χλλκλ 55 I

ar^yavLXOjv που ήταν υπεύθυνο: γ:α τ:ς οχυτοόαε'.ε του Χάνοακα. 11ετ:γράφουν
κατάσταατ^ σ' ολόκληρο τον ογυρό περίοο/.ο. σττ ζ(υντ τ(ον εσ(οτερ:χών (κυραον). τ(υν
εαοτερ:καόν κα: τοον υπογεάον κατατκευούν. ΙΙαρά/Λτ/,α προτείνουν τ:ς αναγκαίες
εργαο-ίες γ:α τς ζελτί(:υτΓ ττς άαυνας. Ίγ γενική αυτή αναφορά εκτός από το γενικό
επιΟε(ορητή τ(υν έργοον αγχανικό Filippo Besseri di Verneda, προσυπογράφουν και οι ά/7.οι
ς'^/(οστοί ατρ/ανικοί που βρίσκονταν στον πολιορκούαενο Χάνοακα, ο Alberro Snevins. ο
Johan Lashor και ο Zorzi Scotri.

lof. γ7 Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Provveditor

General Straordinario in Regno Corner

Dirusamente con altre mie riverente scritture ho ripresentato alT Eccellentissimo Signor
gia General Molino qiianio occoreva per il resercimento et meglioramento delle
rortilicatione esteriore, interiore et sotteranee di questa Citta. Dordine del quale
sono state qiielle in pane redutte in assai buon termire di piti che non sono state per
gli passati anni, come occulatamente Vostra Eccellenza ha vedutto iinpiegando io la
mia debolezza si ma devota et piena di i'ervore... con assidua et incessabile assistenza
come ricever il bisogno et la conservatione di questa importantissima Citta. Hora
che Vostra Eccellenza nel suo primo ingresso nella carica mi Ρ ha honnorato di
comandarmi di portarle le... atta informatione di quello manca ancoi*a a perfetionare
in dette fortificatione. per non haver potutto abrassiar tiitte le oppere in una volta
rispetto al pocco Numero di opperare. Come anco Portarli estato presente di lavori
oil Trinciere tuixhesche che hora in parte ne circondano sopra liino et laltro con ogni
humilta dirb.

Esser molto necessario a segiiitare a finire quello pocco manca a Perfettionare le sudette
oppere esteriore in particolar a restaurar li loro patxpetti, Refilar tutte le loro
contrescarpe et strade coperte, atterratte dalle piogie di molti anni che sono fatte.
Eslargar et Profondar le loro fosso che in alcuni luoghi non assendevone alia profondita
di tlx piedi. Empire li vacui delle Reliquie delle Vechie trinceix Nemiche Vicine. finiix
a Nettare et restauraix le loro contramine con prolongaix alcuni Rami dove appresso
pocco si puol dubitare. Interrar nella fossa di dette fortificatione bon Numero del
Bombe sopra li Canalli et Salcisse con li loro tempo, come anco diversi cassoni on
foLigade per ostare a Nimici il pensiero de tentativi Improvisi.
Oltre di questo al forte Sant Dimitri se doveva seguitare a perfettionare d' alzaix et
incamisare di lotte il suo Revelino et anco escarpare la sua contrescarpa tutta torno
dove manca facendo un forte Rastello al Passo della Contrescarpa che va a Crepacuoix
 iLiAXXA XTKlMiiTor

con refar et slargar quello avanti il Ponte levatore. Dovendo di piu far di novo la
contrascarpa imperfetta di detto forte derimpetto la sua sortita verso loppera Molina
potendo di quella parte linimico Venire di notte a cavallo sino al Piede della pallificata,
continuare d' alzare il Parapetto del Baloardo di mezo et mezo Baloardo verso
Sabionera incamisando di novo le canoniere con lotte artificiate, accio gli deffensori et
artigliaria restino copperti.
Le Contramine di questo Forte sono confusissime et imbroliate essendo la maggior parte
di quelle fatte da gente imperita e non pratica hanno percio bisognio deser regolatte et
poste in ordine con contraminare Γ ala di detto forte che guarda verso Sabionera
facendo anco diversi Rami che vedino areferar sotto alcuni luoghi di angoli restanti
della contrascarpa dove linimico puol restare a coperto accio di quelli con fornelli li
possiamo impedire laloggio, facendo anco alcune comunicatione che mancano in
queste.

lot.v7 Air opera Molina non essendo ancora stato datto principio alia sua contamina crediei
fusse bene, farla quanto primo accio resti con questa confettionata da tutto Punto.
Air opera Coma della Palma bisogna solamente seguitare a fare le feritore sopra il
Parapeto et continuare a nettare la sua contramina, con far dinovo la comunicatione
Ruignato dove fu la breccia et prolongare alcuni rami in Campagna di quelli fatti alia
fronte di detta oppera.
Al Revelin Sant Nicolo Bisogniara come anco in quelli del Betelem et Panigra scarpar le
loro gran escarpe con refilar le contrescarpe et profondar di piu dove sara il bisogno
reagiustando li loro parapetti con continuar a nettar quel pocco manca nelle loro
contramine oltre delle quelle a ognuno di questi come alia Mezaluna Moceniga sara
necessario far novo. li tre rami Proposti lequalli abbrasciano tutto quel contorno di
campagna ivi vicino dovendo li principialli quando primo.
Air oppera Corona Santa Maria oltre quello si e fatto sino al presente bisogniara ancora
levar laberna... ou banchetta che satrova al piede della fronte et alia del mezo
Baloardo che guarda verso Sant Nicolo essendo quella inutille, solo sorvendo descalla
al Nemico per salire sopra, Come anco alle doi estremita della contrescarpa delle ale
di detta opera che referiscono alia fossa della Citta bisogniare farli la sua Pallificata
con far un Rastello per parte accio con questi linimico calando dentro le fosse non
possia sortire che con gran difficulta di quelle il simile serve contra la fuga di nostri
soldati li qualli estentarano subito esse finito descarpar le contrescarpe delle dette
oppere.

Le contramine di questa oppera a Coronna si travaglia ogni giorno a nettarlo del fango
et dela quale bisogniando refar doi ou tre Ruyne, che ivi se ritrovano con muro, con
 ΤΛ ΙΠι.Μ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΐΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ Γ)Γ).Ί

prolongare anco alcuni Rami in Campagna di quelii sono fatti nelie Parti piu
salouse...

Alia Mezaluna Mocenigo sarebbe ben di perl'ettionar il muro nelle meze golle appresso li
Rastelli come anco refilar la siia contrescarpa et far la strada coperta gia proposta fora
del semicircolo della contrescarpa. Et nella sua contramina netata del fango et del
terrenno Ruinato senza dilation di tempo et necessario renoveellare tutti li suoi
Puntelli et tavoloni Marzi che sostentavano il Terreno, altrimente se ruijnara afatto.
A1 oppera Corna Panigra a di bisognio desser refilatto la sua contrescarpa con profondar
in alcuni luoghi il suo fosso et reaguistar li Parapetti eslargando de qualche piede di
Terreno il terrapieno delle fronte di mesi Baloardi accio la moschetaria possia star piu
comodo alia difesa.

La Pallificatta che seritrova il parapetto dela strada coperta Dempoi questa opera sino al
mare vicino a Sant Andrea, bisogniara li Palli che mancano per suplir in Parte del fosso
pocco oil niente profondo, essendo per la conservatione di queste palificate Molto
necessario la consegna alii agiutanti di Posti li qualli non possiano levar le loro Bollette
senza la fede di mese in mese che il tutto sia in essere.
2of. r7 Fornite poi che sarano li sopradetti lavori, che spero sara in breve stimarei molto
aproposito a dar Principio a restaurar la gran contrescarpa attomo il fosso della Citta
in piu lochi Ruijnatta, con escarpar et refar con muro ou con lotte ledette Ruine
levando tutte le desese che in quella hora se ritrovano lasciando solamente quelle che
servono per luso delle fortificatione steriore.
Come anco eslargar il fosso attomo alangolo del Baloardo Giesu Particolarmente verso
Martinengo per esser molto estretto, occasione della bancquetta lasciato alia
contrescarpa.

Di piu alia fronte del Baloardo Betelem verso Martinengo bisogniara levar una simile
banchetta di quella del Giesu alia contrescarpa tutta ruinata da fomelli del secondo
attacco.

Come anco vicino al Revelin Sant Spirito dove se ritrova un picol monte di temeno
Ruinato attacato alia Contrescarpa, che fa scala al Nemico di poter calar in detta parte
nella fossa.

Perfettionar il muro pocco meno di fatto alia contrescarpa verso il mare del Baloardo
Sabionera con remeter li Palli vicino al suo portello Portati del mare.
Le contramine che circondano la Medesima contrescarpa della Citta fatte da me anni
sono subito esser quelle nettate et raccomodatte sara necessario Perfettionar la
comunicatione dun Ramo alaltro che al presente mancano, cioe dalli primi Rami doi
detta contrascarpa del Baloardo Vitturi sino al Revelino Sant Nicolo, del Revelin
 564 ΙϋΛΝ.ΧΛ ΣΤΚΡίυΤΟΓ

Eccellenza Riverentemente gli baccio le veste.

Candia adi 23 luglio 1654 s.n°
Humilissimo et obbedientissimo

Servitore II Cavalier Vemeda

Ingegner Maggior
Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar. F: 805. Candia, 1654-1655.
Ανέκδοτο. ΓΙ αρίΟαηοτ^ tojv o'j/7.ojv είναι ΤΓ^ς γράφουσας.

47.

ΕΠΙΣΤΟΑΓΙ τον NICOLO ΖΕΝΟ ΙΊΡΟΣ ΤΟΧ

MARCHESE ALESSANDRO DEL BORNO;
ΣΤΡΑΤΙΙΤΟ ΤΙΙΣ ΒΕΧΕΤΙΚΙΙΣ ΔΙΙΜΟΚΡΑΊΙΑΣ,
ΓΙΑ ΤΗΑ ΚΑΓΑΣΤΑΣΗ ΤΩΑ ΟΧνΡΩΣΕΩΧ ΙΟΙ' ΧΑΧΔΑΚΑ

19 Χοε[Λβρίου 1654

Οι ττληροφορίες τζου δίνει στΓ;; ε-ιστο/.ή του αυτ/; ο Nicolb Zeno για τις οχυρο)σεις
του Χάνδακα είναι συνοττικες α/7Λ τζολυτιαες γιατί αναφέρει για χρονολογία
κατασκευής το^-» εξο^τερΓκο1)ν oχυpoJαάτoJV. καΟοός και για τους υτευΟύνους ατρ/ανικούς
αυτών τoJV κατασκευ(·)ν. Ετζίστ^ς τιεριγράφει το χρονικό το^ν τουρκικών ε7:ιOέσεoJV κατά
την -ρώτΓ^ 7:ολιορκίας (1048) κυρίθ3ς στΓ^ ζώνη το^ν εξωτερικών οχυρώσε(:ον,
α}7^ και τις αντιδράσεις των ζενετοά; κατά τις επιθέσεις αυτές.

No 42

f. 67r°/ 1654, adi 19 Novembre S.N.

Information! datte all' Illustrissimo et Eccellentissimo
Signor Marchese Alessandro del Borno... Genera! della
Serenissima Republica di Venetia richiestemi da Sua Eccellenza infra.

Circuisse la citta di Candia mesurata sopra ii parapetti de' Belioardi, et cortine, compresi
 7.1 ηΐ'λΧΕΊΊΚΛ TElXli TOY XASAAKA 5G5

li fianchi, Arsenali, molo, Castello del Porto, et aitre muragiie verso il mare in tutto
passa geometrici n° 3650.
Avanti Γ invasione del Turco non vi erano opere esteriori, che solo Γ opera Coronata
irregolare detta 11 Forte di San Demetrio gia molti anni avanti fabricata
imperfettamente et havuti li sospessi della guerra sotto Γ Eccellentissimo Signor
General Cornaro fti la prima ad esser restaurata, et poi perfettionata dalT
Eccellentissimo Signor Camilo Gonzaga.
La seconda opera, che si fece e stata la falsabraga dalla Porta di San Zorzi fino al fianco
del Baloardo Giesu verso Vituri dalT Ingegnero Beati et Γ opera a Corna della
Palma, la qual poi fti regolata, et meglio lortificata dal Sudetto Eccellentissimo
Signor Gonzaga.
Medesimamente dalP Ingegnere Devveert fu continuata detta falsabraga fino V angolo del
Baloardo Sabionera, et fatto anco la contrascarpa di detto Balloardo, che non vi era
con Γ assenso del detto Eccellentissimo Gonzaga et demolito anco il Borgo del
Marulan, ch' era sotto il forte di San Demetrio per esser danoso.
Le rimanenti opere esteriori, cioe Γ opera crepacuore, redutti del Vitturi, Revelin San
Nicolb, opera a Corona di Santa Maria, Revelin Bettelem, Revelin Panigra, Opera a
Coma Panigra, Revelin San Spirito, et Ridotto San Andrea, tutta la piu parte erano gia
proposte avvanti la guerra dal Sudetto Deweert, et costrutti poi regendo il sudetto
Eccellentissimo General Cornaro sotto il comando delT Eccellentissimo Signor
Camilo.
L' opera a corna detta la Moceniga era gia principiata sotto Γ Eccellentissimo
Mocenigo essendo provveditor General et con Γ intervalo poi di qual che tempo con
la mezaluna dentro di quella furono perlettionate doppo partito Γ Eccellentissimo
Gonzaga nel secondo attacco essendo Γ Eccellentissimo Mocenigo Capitan General
da Mare.
La traversa nominata Γ opera nuova aggionta sotto il Forte di San Dimitri verso
Sabionera, e stata fatta sotto Γ Eccellentissimo Marco Molin Provveditor General dalP
ingegner Vemeta.
f 67v7 L' Anno 1648 vene il Turco sotto la piazza. II suo attacco fu contro / li balloardi Vitturi,
Giesu et Martinengo, et loro opere esteriori cioe Forte di San Dimitrio, crepacuore,
redutti del Vitturi, Opera a Coma della Palma, Revelin San Nicolb, et Corona di Santa
Maria.

Breccib San Dimitri in duoi luochi con mine ma essendo ben diffese dalli nostri non pote
haver il suo intento.
S' impatroni del Crepacuore et delli Redutti del Vitturi, non ostante la diffesa de' nostri.
 55G ΙΩΛ.Ν.ΧΛ ΠΊ- ΙΜϋΤΟΓ

contramine particolarmente quelle della fronte verso Martinengo, iacendo quatro

Rami alaltro dove era la Breccia li qualli vadino areferir sotto ii fondamento del muro.
La cortina fra Giesu et Maninengo per esser stato aizatto et restaurato 11 suo parapetto di
terreno non ha altro bisognio che dalzare il muretto delle Ronde essendo la mura di
questa Cortina bassa et sotto posto alescalatta. le sue contramine hanno bisognio come
anco quelle delle altre cortine di Betelem et Panigra.
II Baloardo Martinengo Restaurato di novo et copperto di buoni Parapetti Ingrossati et
alzati di terreno. Insieme il cavalier Martinengo, con le loro canoniere, al presente non
ha altro bisognio, che de nettar le contramine le quelle doverarano esser escolate delle
aque et refatte delle loro Ruygne in Particolar dove fu li Breccia bisognando quella con
celerita refar di novo, cioe dempoi la sortita verso Giesu sino alle gallarie vecchie del
Torrion per esser quella affatto Ruynata et reimpitta di terreno non pottendo in alcun
modo valersene essendo il terreno tutto concassato del terramoto di fornelli giocati in
questa Parte.
Oltre dette contramina proposta bissonara di quella condur cinque ou sei Rami che vadano
arefinir sotto il fondamento del muro per esser la Galaria che si trovava nella banchetta
ancora tutta Ruygnatta. DalP altra pane nella fronte che guardo verso Betelem tutto il
dafar sara in scolar le aque sorgente et nettar il fango della contramina che se ritrova
sotto la Banchetta, per il che bisognara refare di novo lescolatore che in meso del fosso
al presente tutto reimpitto per non esser stato fatto di muro, et coperto di pietre.
II Parapetto della conina et Baloardo Betelem hanno bisognio desser vagiustati in alcuni
lochi insieme le sue canoniere, come anco quello della conina verso Panigra, le
3of. v7 contramine / del qualle Betelem hanno bisognio desser redifinite... in alcuni luoghi con
remediar alii loro diffetti, in particolar quelle poste nella banchetta chiamate del vulgo li
cuniculli per esser quelle alte estraordinariamente de circa 17 piedi in piu lochi dove
bastava solo cinque laqual altezza ha in debolito in modo talle il terreno della banchetta
ou bema, che si mai il Nemico satactisse... in questa con zapponi in poche hore Ihavrebbe
penetrata et reso inutille il danno che aponarebbe, il piu espediente rimedio e dempire
quel vodo superfluo che siritrova sopra li cinque piedi, sostentando il terreno con grossi
tavoloni, et puntelli ou beme... con volto di muro che sarebbe piu et permenent.
La contramina interiore del medessimo Baloardo non finita e malissima intesa piu di
cuniculli per esser fatta circa dixdotto piedi sopra il piano di detti cuniculli contraria
alia Pratica et maxima che se devono osservare alle contramine facendo sempre le
interiore piu profonde delle esteriore respetto che chi e piu sotto sara sempre patrone
del disopra. Pero stimarei bene senza far stima di quella far ne unaltra dinovo la qualle
vadi piu basso ό almeno alivello del piano di cuniculli lontana dietro il fondamento
 Y:1 ΠΙ'λΜσίΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ Τ()1· ΧΛΧΛΛΚΛ

della mura in circa sei passi paralella alle fronte del detto Baioardo con alcuni Rami che
vadino areferir vicino detti cuniculli.

Gii Parapetti del Baioardo Panigra hanno bisognio desser continuati desser restauratti in
particolar ie sue canoniere le qualle doverano esser incamisate con iotte et fatre in
modo che possiamo nettare. la fossa delle ale de lopera come Panigra. Le contramine
di questo Baioardo sono in assai bon estato et hanno pocco bisognio dessere nettate
solamente lesteriore poste nella banchetta dove in qualche loco sara d' aqua et fango.
II Baioardo Sant Andrea ridutto in assai bonissimo stato non ha altro bisognio che derefar
la contramina Ruynata dalla pane verso il mare, vicino aha Pona. et usbusar un muro
vechio incontrato in quelle accio se possia comunicare tutta tomo detto Baioardo.
Quelle della sua cortina non hanno bisognio al Presente de cosa alcuna, solo fora al piede
del muro vicino alia Piazza Bassa de Panigra e necessario di ricalsarsi il fondamento
descoperto che nel stato presente il nimico non havrebbe tropo difficulta a far volar
fomelli ivi in poche hore.
La tenaglia attaccata a detto Baioardo Sant Andrea vicino al mare bisognarebbe
perfettionarla, con finire il muro terrapieno et Parapetto, ritrovandosci bora inperfetti
qualle ne giovarebbe assai quando linimico attaccasse in questa pane.
II giro della mura appresso il mare cioe dempoi Sant Andrea sino alia fontana di hebrei che fu
alzatta dagli Eccellentissimi Signori Generali Moresini et Riva sarebbe piu che necessaiia
terrapienaiia facendo tinco il suo parapetto di terreno, et levar il Ruynasso che se retrova
fora nel Piede, questa opperatione Rehussira un pocca longa et spendiosa respetto al molto
terreno che vi fara bisogna. Di piu sara necessario refar il muro Ruynato fra Sant Pietro et
la Porta del Molo non essendo che la Citta resti apperta dalcun logo nono. stante dabbia il
mare per riparo, conforme fu gia da me detto sopra questo et altri particolari contenuti
nella scrittura in risposta di quella / Mandatta dall Eccellentissimo Senato et deliberato
dalleccellentissima Consulta dover se essequire che e quanto presentamente si deve fare per
prepararsi a una bona difesa contra lattacco del Nemico.
Tralasciando per hora la Proposta da me gia fatta di alcune oppere di non lieve consideratione
anzi importantissime per ridur in tutta Perlettione questa Piazza, come 11 cambiar la forma
dalcune fortificatione steriore dimperfetta figura, e la giunta di altre in alcuni luoghi
principalli della Citta dove mancano che per esser oppere che ricercano tempo spesa et
opperari, oltre che non e bene da principiarla in tempo della campagna mentre 11 nlmlco,
ne puol attaccare, ma bene passato che sara 11 mese dagosto se potra quelle Intraprender
slcuri di poter lavorar senza disturbo sono allaltra prossima campagna, Riser\'ando a dame
distinta notitia a Vostra Eccellenza quando li piacera di comandarmi.
Quanto poi alle trincere nove, che sino dalli primi demarzo passato linimico in tre lochi a
 558 ΙϋΛΝΧΛ ΣΤΚΙΜϋϊΟΙ·

escavare contra et attomo questa Citta La Prima fra una linea che viene dalla valle del
Giofiro laqualle potra haver di ionghezza 150 passi veneti in circa, con lescavatione
circolare dun picol ridotto un pocco piu proffondo et eslevato della linea il qualle sara
in distancia delangolo del Baloardo Maninengo circa passi 460, detta trincera havera
di larghezza piedi Vk et profonda nel vivo piedi 3. il terreno voltato contra la Citta,
questa se ritrova derimpetto il Revelin Betelem fra gli Baloardi Martinengo et detto
Betelem, al medessimo locco et piu vicino verso la Citta principia la sua
circonvallatione con doi Redotti piu avanzatti 40 passi di Piu fora detta linea de
circonvalatione, laqualle gira sino alia Chiesola detta Sant Giovanni derimpetto alia
Frezza di Santa Maria di Ionghezza passi veneti 500 et distanta delangolo del detto
Baloardo Maninengo Passi 400 onde detta linea avanti arrivare in detta chiesola al
Inciosatura dun strada comune linimico afatto un altro ridotto, come parimente unaltro
attaccato a detta Chiesa, della qualle pur continua sino al segondo loro posto, ou picciol
monticello detto di Santa Veneranda distante di detto martinengo passi 360,
derimpetto alia Corona Santa Maria, dove dietro detto monticello linimico puol tenere
un corpo di guardia coperta del terreno naturalle oltre lescavatione fatte de loro, dove
si aperto anco una piciol linea dapproccio di Ionghezza passi 50 verso detta Coronna.
Parimente la sua detta linea de circonvaltione seguita di detto Posto Santa Veneranda
verso la valle di Giesu sin a un altro ridotto dove tennina et finisse, in Ionghezza di
Passi 90. la qual linea de circonvalation il suo giro totalle sara circa passi 700. avante
poi del quale ridotto fra Santa Maria et Sant Nicolo il nimico a avanzatto un altro
ridotto con doi linee che formano un angolo in distancia della Punta di detto Baloardo
martinengo passi 330.
II Terzo loro lavoro e derimpetto al Baloardo Giesu distanto di quello 450 passi, nella
valle un Reduto con un picciol Brasso de Trincera il qualle per quello dubito.
Linimico comunicara con la gran linea che il quanto ilnimico sino al giorno delarivo
de Vostra Eccellenza a fatto, alle qualli lavora lentamente et con pochi guastatori, et
non continuamente, ma solo de quindece in quindece giorni una volta, il che non puol
persLiadir (per la longa pratica che ho di loro lavori) Ilnimico voglia venire per la
terza volta allatacco in questa campagna se non gli giungesse qualche grosso et
4oi. v7 poderosisimo / soccorso, oltre il pocco avantaggio che puol ricever di quelle sue
Trincere sudette gia principiatte mentre in una notte con mille solli guastatori ne
potra far sempre il doppio senza disturbio alcuno per esser questa lontana et fora del
tiro de m.oschetto, Bensi avantaggiose per noi mentre chi con queste ne hanno fatti
avisati de prepararsi a tempo, come e successo, contra la maxima dogni bon
assediante.
ΤΛ lil'^MCriKA ΊΊ·ΊΧΙΙ TO}· ΧΛΧΛΛΚΛ 551)

Ma bene stimo che queste sue trincere siano piu presto Tarte a arte pensando tratenere
nostra armatta in pono, accio la sua havesse il Traghetto di soccorsi iiberi, ou ben per
privarsie... del comodo del pocco campagna che ne restava attorno nostre
lOrtificatione ou stimolato di quelle loro vechie trincere rimaste alia lontana, che le
notte del inverno passato. furono da nostri spianate.
Che e quanto la mia debolezza puol apportare de presente a Vostra Eccellenza
Aggiongendo 11 solo linclusa notta delle cose aspettante alle Medessime fortificatione
come instrumenti legnaini ferramenta Palli et altrimente prostra... ο a Vostra
Eccellenza baccio le veste.

Candia adi 18 maggio 1654 S.No.

Humillissimo et obbediantissimo Servitore

11 Cavalier B. Verneda Ingegner Maggior

lo Alberto Snevins, Ingegner sono del medesimo parer quanto di sopra
lo Joan Lashor ingegner sono del medessimo parer
lo Zorzi Scotti ingegner sono del medessimo parer

Λρχε^.ακή ένοε^ξη

BMC. - Mss. P.D. 744 c/I.

Scrittura del Cavalier Verneda, Ingegner Maggior circa le fortificationi di Candia et
opere latte dal nemico.
Candia adi 18 maggio 1654 S.No.
Ανέκοοτο. II αρίΟαηστ, tojv 9'j/7.ojv zivcci της

'i ().

ΑΧΑΦΟΡΛ TOY FILIPPO BESSETI DI VERNEDA

ΓΙΑ ΠΚΑΤΙίίΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΧΙ'ΡΩΣΕΙΣ TOV ΧΑΝΔΑΚΑ

4Β Ιουλίου Ι()Γ)7|

11 αναφορά αυτή ατιοτελε^ αια γεντκή Οεοόρηση tcov -ροζληαάτων -ου

 560 ΙϋΛΧΧΛ XTHlMliTor

τζαρουσίαζαν οι αμυντικές κατασκευές του Χάνοακα. τιερ'.γοάφοντας καο :ον τοοτιο

αντίαετώ7:ίσ·/]ς τους σε συ'^,οιεκρίαένα στ/χεία, τόσο του κυρίου οχυρού -ερ'.όόλου, όσο κα'.
των εξωτερικών oχυpOJαάτoJV.
Η περιγραφή 0[j.ojc οεν περι/^αόάνει αετρητικά οεοοαένα.

Ιο f. γ7 lllustrissimo et Eccellentissimo Signor General

Straordinario in Regno Andrea Corner

Dovendo essequire gli espressi comandamenti del Vostra Ecceilenza intorno a quanto d'
avantaggio si potrebbe aggiunger et pane anco transmuttar alcune oppere deffetive.
Per maggiormente render questa Citta in esquisita forma de Perfetta fonificatione,
conforme molte volte da me esposto in voce in scrittura et in pianta, et hora che Vostra
Ecceilenza ma (re)iteratto gli suoi ordini humilmente esponero.
Che tre sono le oppere principalle che stime doversi aggiunder di novo, come anco altre
tre da trasmuttar de figura. per li loro notabilli difetti conosciutti universalmente da
tutti. Quali oltre che obligano numero grande de soldati per custodirle, sono anco
della Citta mal difese, et la loro fronte ha servito (come per esperienza havemo
veduto al primo attaco) di copertura et alloggio al Nemico, dalle quali e stato
impossibile. II Potergli dislogiare al contrario di quello se Praticatto nel secondo
attacco alia Remperatione della mezaluna Moceniga et Revelin Panigra. Percib diro
sopra ciasche duna Riverentemente gli miei deboli sensi Rimettendome sempre a
migliori.
Non saprei per qual mottivo quelli, che per raggione de moltiplicata difesa, al principio
della guerra hanno coperto tutto il gran giro di queste mure de fortificatione esteriore
han tralasciato di poneme alcuna alia Punta de la strada coperta del Baloardo
Sabionera poiche li stesso soffre con piu facilita che molti altri lapproccio a copperto
in pochi giomi de Nimici, che puono attaccarsi air una b air altra delle di lui fronte che
non hanno fosso di considerevolle profondita, ne si puo ostare alia dicesa del Nemico
nel' lo stesso fosso, come se pub fare et ho fatto nelli altri luoghi per non potersi in quel
terreno della contrescarpa escavar fomelli. oltre la Picciolezza del Baloardo con difese
lunghissime eccedente 1' ordinario numero. Et L' inimico alia campagna havendo
luoghi eslevati quasi alivello del Baloardo e vicinissime se facilita 1' agressione al detto
Baloardo con le sue batterie ivi Piantate.
Onde stim.arei molto approposito si dovesse fare una mezaluna al su detto angollo
sagliente de la strada coperta di detto Baloardo conforme, nel dessegno si vede, et
incamisata di muro sino al' altezza de quindece piedi, et il Restante del altezza con
 ΤΛ ΙΙΕΧίσίΚΛ ΊΊιΙΧΙΙ ΤΟ)'ΧΛΧΛΛΚΛ 5()1

lotte et bon terrenno attorno, questa mezaluna non si fara escavatione alcuna di
fosso solo la strada coperta per servire a tenere linimico lontano et a coprire la
Palificata che sara nel piede. La contramina di questa mezaluna bisognava
phncipiarla al medessimo tempo che / se fara il fondamento, perb piu interiore in
circa vinte piedi di quello, paralella alle sue fronte et fianchi con volti di muro, la
spesa di questa oppera assindera in circa cinque mille realli. et si potra perfettionare
in quatro mesi di tempo mentre se lavorara con quatro cento opperarij, al giorno
oltre gli mistri mureri.
Oltre che loppera assicurarebbe questa Parte della Citta contra le sorprese dificulta
grandammente lattacco del Nemico di poter far cosa alcuna de consideratione in detto
Baloardo se primo non havera guadagnato tal oppera la qual sara difesa dalla Pane
verso mare del fianco et orechione attaccatto al arsenal come anco della Batteria fatta

il medessimo arsenal mentre sarano voltate quelle canoniere versa detta Mezaluna con
anco del canone del Castello dalP altra parte del Canone del fianco et orecchione della
Pona Sant Giorgio et della Falsabraga vicino detta Porta come anco del forte Santa
Dimitrio, et in particolar del oppera nova detta Molina la quelle mirabilmente con
moschettaria fiancheggiara quella.
Alia Punta fora della Contrescarpa del Baloardo Vitturi dove hora e Γ oppera
abandonata di Crepacore cinta duna simplice trincera, de giro grande, imperfetta,
lontana, pocco dominata et infilata dalla campagna. Et che in tempo dattacco, non si
nepoliamo prevalle...me Pare darebbe bene espianarla et nel sudetto luogo fare una
Mezaluna la qualle fare leffetto che fa listesso Crepacore et di piu diffendera Γ ala del
forte Sant Dimitrio hora solo della citta anco malamente difesa (II che diede
occasione al Turco in tutti doi attacchi tentare sempre questa parte). Et anco con un
latto di essa mezaluna si verra a dominare il valone che viene areferire alia fronte del
detto Balloardo Vitturi, per il quale sino vicino al fosso della Citta pub venire
linimico coperto, et per supplire al diffetto che se ritrova nel fosso, quasi la
contrascarpa attaccatta alia punta della falsbraga del detto Balloardo Vitturi ove
allogiandose V Inimico oltri altri danni ne puol difficultar assai la comunicatione della
Porta Sant Giorgio al forte Sant Dimitrio onde questa oppera, posta in
consideratione dalla Prudenza delle Eccellentissimo Signor Procor et Cappitan
General Moceniga, fu dalP Eccellentissima Consulta di terra, risolto do verse fare ma
mai e stata effettuata la qual oppera potra farse con le spesa de circa quattro mille
reali et con tre cento opperari in quatro mesi di tempo perfetionarla.
Quest' oppera poi sara difesa duna Parte benissimo del forte Sant Dimitrio et del canone
della citta appresso Sant Francesco, et dallaltra parte dalla cortina fra Vitturi et
 56:2 iLiAXNA ΪΪΚΙΜϋΤΟΓ

2o f. r7 Giesu. / Come anco del Reveiin che si doveva fare fra Γ oppera della Raima et questa
oppera la qual quando se facesse se potra far fora del forte Sanr Dimitrio derimpetto
langolo del mezo Baloardo della Breccia, Una picciol mezaluna che servirebbe a
descoprire la valle dove Γ inimico viene a coperto et impedire il facile alogio del
nemico nella contrescarpa in questa pane la qualle picol mezaluna sarebbe difesa del
Reveiin de Sant Dimitrio et della mezaluna Proposta nel Crepacore, le spesa di questa
picciol mezaluna sara di circa cinque cento Reali.
Nel mezo della conina del Baloardo Giesu et Vitturi, fora allangolo rientrante della
contrescarpa sarebbe necessario far un Rivelino per coprire della Coitina et per
diffender et dar mano alle altre oppere vicine, doe della mezaluna proposta nel
crepacore et di quella della Raima: II qualle Rivelino poi restarebbe difeso dalle
medessime oppere et degli Baloardi Vitturi et Giesu, questo Revelino se potra far simil
alii altri gia fatti et con le spesa in circa de Reali quatro mille.
Loppera Coma della Raima per le Ragione di sopra adotte se dovrebbe cambiare de figura
et in sua vece sopra la capitalle prolongatta del Baloardo Giesu fare una mezaluna pin
Regolarmente sia possibile la qualle oltre gli effetti che fa hora detta oppera della
Raima. Sara meglio dalla Citta difesa cioe dalle doi conine vicine minor numero de
gente la guardarano et deffendirano et non si pona Γ inimico cosi facilmente allogiare
alia sua fronte, et essendo persa piu facilmente se potra recuperare le spesa sua sara de
circa cinque mille Realli et con quatro centi opperari se potra fare in quatro mesi di
tempo.

La Coronna Santa Maria pure sarebbe necessario Cambiar de figura per loccasione sudetta
oltre che e dominata nelle ale dalla Campagna. Rero sarebbe bene far in sua vece, una gran
mezaluna che corregendo i deffetti havera gli avantaggi sudetti la qual poi restarebbe difesa
della moschettaria di Revelini vicini Sant Nicolb et di Betelem come pure del canone della
Citta di orechioni oposti di Baloardi Giesu et Betelem. la difesa di questa mezaluna in vero
rehussira un pocco longa potendo pero supperar tal diffetto con bonificar di piu il suo
fosso et pratticar in quello qual che defesa Interatta. le spesa sua sara decirca sei mille reali
et quatro cento opperari la Rerfettionarano in sei mesi di tempo.
2o f. v7 Loppera corona de Ranigra havera il medessimo bisognio dalle accenate di sopra desser
trasmuttata ancora ella in- mezaluna, rispetto alia sua forma. Questo se fara con la
medessima facilita di quella Rroposta alia Raima et di quella gia fatta da me cinque anni
sono (detta la Moceniga) fora del Baloardo Betelem, le spesa sua sara di circa cinque
mille realli, et di 400 opperari in quatro mesi di tempo.
II Revelino overo Ridotto di Sant Andrea vicino al mare essendo troppo piccollo stimarei
sarebbe bene daggradirlo, con accresserli anco la difesa dalla Rarte della Citta accio
r.\ ηΚΜΠΊΚΛ 77·7.\7/ Tin' ΧΛΧΛΛΚΛ Γ)(κ{

venendo attaccato resii piu capaci. et meglio difeso attorno del quaile non se potra
praticare alcun fosso in sirada coperta che con dificulta ben si stimarei necessario di
detto Ridotto sine a! Reveiin Sant Spiriio alzar una contrescarpa artificiaile (gia che
vorebbe assai tempo aprofondar 11 fosso per esser sopra 11 Grebano duro) la qual
contrescarpa artificiaile oltre che assicurarebbe questa parte di Sant Andrea et il di
dietro delli doi revellini di sorpresa, difficultarebbe grandamente lattacco al Nemico in
questo Baloardo. Detta contrescarpa artificiaile doveva esser incamisata di muro et il
suo terrapieno insieme qiiello delo spalto. desiderarei fusse fatto con Ruinasse ou piche
et non con terra, accio non servisse di Copertura al Nemico, et non perder il Beneficio
del sitto di questo contorno, assai nudo di terreno.
Tutte le SLidette oppere Proposte come anco gli Rivelini che se ritrovano far sarebbe bene
dincamisarla di muro sino alia meta della loro altezza, grosso a basa piedi sei et alia
somita piedi tre, ei il restante de laltezza con lotte che cossi se conservarano.
longaniente senza bisognio de ogni anno ressar... et di piu come habbiamo visto per
esperienza: L' Inimico allogiarse facilmente nelle punte di dette oppere per la facilita
che a de penetrar il terreno il che non puo fare si facilmente essendo di muraglia.
Queste oppere come fu da me detto in altra scritura se potrebbero Principiare doppo esser
passatto il mese dagosto che sintende finita la campagna et il suspetto dattacco; et
opperare sino aP altra prossima ventura che se ha\'rebbe otto mesi di tempo in circa
nel quale se potrebbe / perfettionar con tutto comodo, doi delle sudette oppere
proposte cioe quelle di Sabionera, et di Crepacore, et cossi prosseguendo danno in
anno se redurebbe in stato de Perfettione questa Importantissima Citta avvertendo
perb non principiare talle oppere mentre non s' havera. Inpronto il Danaro, opperari
instrumenti et materialli accio che non restino poi inperfette et allogiamenti al Nemico,
Non dovendo io anco tralasciare de dire a Vostra Consulta come fidelissimo Signor del
Publico, che avante venire alia trasmuttasione delle Sudette oppere della Palma,
Corona Santa Maria, et oppera Corna Panigra; esser molto essensialle dover publico
Perfettionar a fatto quello manca a finire attorno questo Recinto essendo, che
facilmente se principia, et difficilmente se finisce. Principalmente finire aeslargar la
fossa in molti luoghi attorno gli Baloardi della Citta levar la Banchetta di terreno che
se ritrova fora nel piede della mura di Baloardi, con far in sua vece il soccolo di muro
essendo questa banchetta di terreno molto prejudiciosa et uno di principalli diffetti che
facilita, al nemico di poter far brecia in queste mure, di piu perfettionar le Piazze Basse
au falsabraga attorno gli orecchioni, finire le contramine dalla parte di Vitturi (verso)
Sabionera. far li Parapetti di terreno attorno la mura dalla Pane del mare. Profondar di
piu le fosse di Revelini et molti altre opperatione tutti necessarie. mentre a Vostra
 564 ΙϋΛ.ΧΝΛ ΣΤΚΙΊϋϊΟΓ

Eccellenza Riverentemente gli baccio le veste.

Candia adi 23 luglio 1654 s.n°
Humilissimo et obbedientissimo

Servitore II Cavalier Verneda

Ingegner Maggior
Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar. F: 805. Candia, 1654-1655.
Ανέκδοτο. II αρίΟαηστ^ tojv φύ/Aojv είναι γράφοντας.

ΕΠΙΣΤΟΜΙ ΊΌ1' NICOLO ZENO ΠΡΟΣ TOX

MARCHESE ALESSANDRO DEL BORNO;
ΣΤΡΑΤΙΙΤΟ ΤΗΣ ΒΕΧΕΤΙΚΜΣ ΔΙΠΙΟΚΡΑΤΙΑΣ,
ΓΙΑ ΤΗΧ Κ^νίΑΣΤΑΣΗ ΤΩΧ ΟΧνΡίίΣΕΩΧ ΤΟΥ ΧΑΧΔΑΚΑ

19 Χοεμ,βρίου 1654

Οι -ληροφορίες -ου δίνει στΓ^ εττιστο/ή του OL'jTr^ ο Nicolb Zeno για τις οχυροόσεις
του Χάνδακα είναι τυνο-τικές oC/Jjx -ολύτιαες γιατί αναφέρει για τς χρονολογία
κατασκευής το^ν εξο^τερικο^ν οχυροοαάτο^Λ καΟοχ και για τους υτζευΟύνους αηχανικούς
αυτών των κατατκευ(')ν. Ε-ίστ^ς -εριγράφει το χρονικό τοον τουρκικών ε-ιϋέτεο3ν κατά
—ςν -ρώττ^ φάστ^ τ-ςς 7:ο/.ιορκίας (1648) κυρίους στη ζολ-'η το3ν εξίοτερικών οχυρώσεο^ν,
α/άζίι και τις αντιδράσεις το^ν βενετο^ν κατά τις ετυιΟέσεις αυτές.

No 42

f. 67r°/ 1654, adi 19 Novembre S.N.

Information! datte alP Illustrissimo et Eccellentissimo

Signor Vfarchese Alessandro del Borno... General delta

Serenissima Republica di Venetia richiestemi da Sua Eccellenza infra.

Circuisse la citta di Candia mesurata sopra li parapetti de' Belloardi, et conine, compresi
 ΤΛ ΙίΕΜιΊΊΚΛ Τ El XII ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 505

li fianchi, Arsenali, molo, Castello del Porto, er altre muraglie verso il mare in tutto
passa geometrici n° 3650.
Avanti Γ invasione del Turco non vi erano opere esteriori, che solo Γ opera Coronara
irregolare delta il Forte di San Demetrio gia molti anni avanti fabricata
imperfettamente et havuti li sospessi della guerra sotto Γ Eccellentissimo Signor
General Cornaro fu la prima ad esser restaurata, et poi perlettionata dalP
Eccellentissimo Signor Camilo Gonzaga.
La seconda opera, che si fece e stata la lalsabraga dalla Porta di San Zorzi fino al tianco
del Baloardo Giesu verso Vituri dalT Ingegnero Beati et Ρ opera a Corna della
Palma, la qual poi fu regolata, et meglio fortificata dal Sudetto Eccellentissimo
Signor Gonzaga.
Medesimamente dalP Ingegnere Deweert fu continuata delta falsabraga fino Γ angolo del
Baloardo Sabionera, et fatto anco la contrascarpa di detto Balloardo, che non vi era
con Γ assenso del detto Eccellentissimo Gonzaga et demolito anco il Borgo del
Marulan, ch' era sotto il forte di San Demetrio per esser danoso.
Le rimanenti opere esteriori, cioe Γ opera crepacuore, redutti del Vitturi, Revelin San
Nicolb, opera a Corona di Santa Maria, Revelin Bettelem, Revelin Panigra, Opera a
Corna Panigra, Revelin San Spirito, et Ridotto San Andrea, tutta la piu pane erano gia
proposte avvanti la guerra dal Sudetto Deween, et costrutti poi regendo il sudetto
Eccellentissimo General Comaro sotto il comando delP Eccellentissimo Signor
Camilo.

L' opera a corna delta la Moceniga era gia principiata sotto Γ Eccellentissimo
Mocenigo essendo provveditor General et con Γ intervalo poi di qual che tempo con
la mezaluna dentro di quella furono perfettionate doppo partito Γ Eccellentissimo
Gonzaga nel secondo attacco essendo Γ Eccellentissimo Mocenigo Capitan General
da Mare.

La traversa nominata Γ opera nuova aggionta sotto il Pone di San Dimitri verso
Sabionera, e stata fatta sotto Γ Eccellentissimo Marco Molin Provveditor General dalP
ingegner Vemeta.
L' Anno 1648 vene il Turco sotto la piazza. II suo attacco fu contro / li balloardi Vitturi,
Giesu et Maninengo, et loro opere esteriori cioe Fone di San Dimitrio, crepacuore,
redutti del Vitturi, Opera a Coma della Palma, Revelin San Nicolb, et Corona di Santa
Maria.

Breccib San Dimitri in duoi luochi con mine ma essendo ben diffese dalli nostri non pole
haver il suo intento.

S' impatroni del Crepacuore et delli Redutti del Vitturi, non ostante la diffesa de' nostri.
 5()G ΙϋΛΧ.ΧΛ XTKlMLiTor

Prese Γ opera a Coma della Palma, havendo fatto volar una mina neli' angolo del mezo
Balloardo verso San Dimitri circa le 23 hore. et datto poi Γ assalto lu volorosamente
ributato dalli deffensori ma alle 5 hore della medessima notte rinovando Ρ assalto fu

abbandonato, et impatronitossi 11 Nemico. ove aloggio tutta la campagna, riducendolo

in trinciere d' approcci et doppo ritiratossi fu restaurato sotto Γ Illustrissimo et
Eccellentissimo Signor Capitan General Mocenigo.
Parimente Nell' angolo del mezo r3alloardo che mira a levante dell' opera a Corona di
Santa Maria fece volar le 5 hore di notte una mina la qual non ostante la puoca rovina,
che fece spaventati li diffensori abbandonarono il posto, impatronendosi il Nemico
senza altro ostacolo.

Del 1649 rinovb con non minor forze gP attachi nelP istesso forte di San Dimitri, opera a
Corona di Santa Maria, Revelin Bettelem, opera a Corna Moceniga, et sua mezaluna,
Revelin Panigra et Belloardo Bettelem. Nelli forti perb di San Dimitri, Santa Maria et
Revelin Bettelem ritrovato valide propugnationi non gli riusci il tentativo. S'
impatroni delP opera Moceniga, et sua mezaluna, et del Revelin Panigra doppo qualche
resistenza che in puoche hore poi iscacciasi li nemici dalle nostre Armi dalla detta
mezaluna Moceniga, et Revelin Panigra. Non risento in quelli, benche anco li nostri
non fecero alcun riflesso.

Nel Baloardo non pote acostarsi benche arivato nella contrascarpa et fatto li suoi pozzi per
sboccar nel fosso, incontratto non dimeno dalli nostri et abbruggiato con diversi fomelli
si ritirb inaspettatamente una notte abbandonando Ρ impressa. Fu poi demolita tutta Ρ
. 68γ7 opera Moceniga, et re- / fatta la mezaluna con muraglia et buon terrapieno sotto il
comando del Eccellentissimo Signor Zorzi Moresini Provveditor General DelP Armi.
Coppia della scrittura dal Signor Eccellentrissimo Signor
general Borno...
IIP... dello Borno... rende gratie a Vostra Serenita della succinta relatione della
contrascarpa et attachi sostentati. Desidera una simile della fossa, breccie della
Muraglia, et sue retirate. et in che tempo, et da chisieno state fatte per restarle come
sempre dal letto il di 20 9.re (novembre).

Illustrissimo Signor Zen Obligatissimo Servitor

II Marchese Alessandro del Borno...

BMV. - Mss. It, Cl. VII 310 (- 8190)

 ΤΛ πΙ':.μ·:ίίι<λ ίί-ίχιι ror χλχλλκλ 5(>7

NICCOLO ΖΕΝΟ. Lettere e scritture intorno alle Fabbriche e Fortificazioni di

Candia, scritte a diversi Generali ed altri Rappresentaii di quel Regno dalF anno 1633-
1656.

No 42, f. 67r°-68r°.

Ανέκοοτο.

Λ 8.

ΛΧΛΦΟΡΑ τον NICOLO ΖΕΝΟ ΙΙΡΟΣ ΤΟΝ

ALESSANDRO DEL BORNO; ΜΚ ΣVMIIAIIΡίνΜΛΊΊΚΚΣ
ΙΙΑΙΙΡ0Φ01ΜΚΣ ΠΑ ΤΠΝ ΤΑΦΡΟ, ΤΙΣ ΙΊΙΟΓΚΙΕΣ ΣΤΟΚΣ,
ΤΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ OXVPiEMATA, ΤΙΣ ΤΠΟΧΩΡΙΙΣΕΙΣ
ΚΑΙ ΤΑ ΡΙΙΓ.ΑΙΑΤΑ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ TOV ΧΑΝΑΑΚΑ

*25 Νοεμιβρίου Ι()5/ί

iV-οτελεί α'.α οεύτερη ε-'.στο/.ή - αναφορά. Tjvzyzia -ροηγούαενΓ^ς (τΓ^ς

Νοεαζρίου Κ>5 Ο, οτιοία -εριγράφε'. Try κατάτταττ^ Try αναφερόαενος και ατον
azyy/jj zzoTjj vsjrsxTAzAry Try. ETiTry ττεριγράφει τις υ-όγειες στοές τοον ανΟυ-ονοαεύσε(:ον
σ' ό}.ους τους ττροααγ/όνες τ(ον τειγ/ον, σε τοιά σ^ςαεία ήοη υττήρχαν κατασκευασ;JLέvες και
αε ΤΓν ευΟύντ tjacov ατνανικών. Αυτό ακοιόοόε το τπχζίο αττοτε/^εί ίσουε το στ/χαντικότεοο
k J 1 k ί/'· \ ' ί\ - ik k

τοον τ/.ηροσοριοόν του αντλούαε ατό τςν αναφορά αυτέ^. Συνεχίζει αε ττ;; κατάσταστ^ τ(:υν
εξοοτερικοόν oχυpoJαάτoJV, κυρί(ος (ος τρος τις υτόγειες στοές τους και ο/.οκληροόνει αε rrv
τεριγραφή τςς κατάστατςς τ(ον ''υτοχίορήσεο//' - litirate - και τ(:ον ρχγαάτοον του είχαν
όηαιουρ7Γ/]εί στα τείχχ, αναφέροντας και τά/.ι τα ονόαατα το^ν υτευΟύνίον αηχανικοόν του
είχαν ανα/είιζει τςν κατασκευή ή τς συντΓ,ρχστ^ τ(:ον έργοον αυτοόν.

No 43

1654, 25 Novembre S.N.

, 68r7 Relatione portata all' Eccellentissimo

Signer general Borno... conforme il ricercatomi nella soprascritta sua

Fossa

La Fossa di questa piazza e stata causata fino dal principio che fCi regolata la fortificazione
 568 ΙϋΛΧΝΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

dal Signor Giulio Savorgnano il piano deila quale era al par! del livello della bancheta
di tereno, che si vede vicino al piede della muraglia, et doppo alquanti anni e stata poi
allargata et profondata dal Signor Latino Orsini, et perche il fondamento della muraglia
non penetrava tanto sotto il terreno quando disegnava per non fondar il fosso, non ha
voluto approssimassi per non indebolir la mura, et vi lascib la banchetta, facendo
incavar la fossa, la qual forma seguitata da altri, et ridotta nel stato, che al presente si
vede ne mai perfettionata; cavando poi sotto la bancheta una strada soterranea in
forma di galaria nomandola cunicoli intorno lo doi Baloardi Panigra et Bettelem,
ordinando si dovesse continuare intomo via ma panitosi poi restb la rimanente cosi
imperfetta. Ultimamente poi sotto Γ Eccellentissimo Provveditor General Cornaro fu
fabricata in una parte sopra di quella la falsabraga dal fianco del Balloardo Giesu fino
la Porta di San Zorzi, ma anco quella si pub dire inutile per esser tutta dominata, et
buona parte infilata dalla contrascarpa.

f. 68v7 Contramine, et Galarie

II Baloardo Sabionera e stato contraminato sotto il regimento dell' Eccellentissimo Signor
Marco Molin Provveditor General dall' Ingegner Beloneti.
II Baloardo Vitturi e contraminato Γ un terzo della sua fronte verso Sabionera nell' angolo
con contramina antica murata, et Γ altra fronte verso Giesu nella ponta con galaria
simile, et il resto fino all' orecchione, che intaca anco parte della cortina, fatta di nuovo
sotto il Signor Gildas con rami stoni, et mal composti, che passano sotto il
fondamento della muraglia fino a mezo la banchetta.
II Beloardo Giesu a tutto contraminato parte con galaria antica di murglia, et parte fatta
nel terreno nel tempo dell' attacco sotto il Signor Gildas, et il resto sotto Γ
Eccellentissimo Signor Molino.
Nella cortina tra il detto Baloardo et quello di Maninengo vi e dall' un fianco, et dall' altro
di fuori nella banchetta, gli manca puoco a comunicarli ma si pub dir inutile per esser
plena di acqua, et forse anco rovinata.
II Baloardo Martinengo e contraminato con una contramina semmicircolare antica di
muraglia, ch' era torione di dentro via vicino alia ponta, che si estende con un' alia fatta
di nuovo nel terreno fino a mezo quasi della fronte verso Giesu, et havea anco un' altra
che principiava da quel fianco per andar a unirsi con questa, ma credo sia aterrata, et
Γ altra faccia verso Bettelem e pur tutta contraminata, vi era anco un' altra galaria in
questa parte sotto la bancheta di fuori con rami, penetranti sotto la fossa; ma e il tutto
quasi rovinato, et anegaso dalle acque.
II Belloardo Bettelem e contraminato di dentro via da gl' orecchioni fino li duoi terzi piu
 ΤΛ ηΐ'λΜ'ΠΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.\ΔΛ ΚΛ 509

e meno verso la ponta, ma noii si cominicano et di fuora via li cunicoii servono per un'
altra galaria, erano anco rami, che penetrovato sotto il piano del fosso fatti da gl'
ingegneri Verneda et Beloneti nei secondo attaco; ma a! presente detti rami sono
rovinate dalle acque.
11 Baloardo Panigra e tutto conrraminato di dentro via con rami che passano fuori nella
banchetta alii cunicoii (credo) fatri dalT Ingegner Verneda doppo retiratossi il turco.
f. 69r°/ La cortina fra Panigra et San Andrea e tutta contraminata dalP Ingegner Verneda nel detto
tempo.

II Baloardo San Andrea e medesimamente contraminato dal detto Ingegnero nel medesimo
tempo.

Opere esteriori
II Forte di San Demetrio e tutto contraminato. Ha diverse galarie superfine secondo gli
(r)umori degP Ingegneri et comandanti, clP assistirono, altre fatte avvanti aP attachi,
altre nel tempo de gP attachi et oltre, at altre doppo. Hanno molti rami, che si
estendono fuori sotto la campagna.
L' opera a Coma della Palma e tutta contraminata parte di dentro via, et pane fuori nella
campagna, che si comunicano insieme.
Tutte le altre opere sono contraminate certe principiate nel tempo de gP attachi, et le
altre poi ultimamente finite cioe Revelini, et mezaluna Moceniga, eccetuato il
Revelino Santo Spirito, et il Reduto Santo Andrea, per esser tutto quel sito di sasso
vivo.

Sotto la contrascarpa della piazza al pari del piano del fosso sono cavati 45 rami di galarie
che si estendono verso la campagna, principiando dirimpetto Ρ angolo del Baloardo
Vitturi girano fino all' incontro Ρ orecchione del Baloardo Panigra verso San Andrea,
et ceni di quelli sono comunicati fra essi sotto la contrascarpa, et altri con li fonini
intorno via fatti dalP Ingegner Verneda sotto Ρ Eccellentissimo Provveditor General
Moresini dopo gli attachi.

Retirate, et restauratione delle Breccie

La prima retirata fu quella del Balloardo Sabionera, fatta avanti la venuta del Turco sotto
la piazza daP Ingegnero Deweert comandando il Signor Gonzaga.
La seconda fu quella del Balloardo Vitturi ordinata dal Signor Remorantini... comandando
il Signor Dallamara.
Quelle del Baloardo Giesu Ρ una sopra la piazza segnassimo insieme con Ρ Ingegner
Edoardo Vandarplano Fiamengo sotto il Signor Dallamara incaricandosi poi a me la
 570 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋϊΟΓ

f. 69v7 construttione et Γ altra nella gola / fu ordinata dal Signor Gildas.

Quella del Balloardo Martinengo nella piazza t'ece Γ ingegner Beloneti comandando il
Signor Dallamara, et la di dentro il Signor Gildas.
Sotto il terrapieno della cortina tra Giesu et Vitturi dove e la chiesola di San Zuane vi e
una non perfettionata, et sopra il piano del terrapieno nella cortina tra li Baloardi
Giesu, et Martinengo, un altra di semplice mureto, et un' altra della medessima
struttura puoco discosto dal scarpone del terrapieno nel piano congiunta con le case
deir habitato, principia dove e la porta del Giesu, et si alonga verso il Maitinengo, latte
fare dal Signor Gildas nel primo attacco.
Sopra il piano delli terrapieni delle duoi cortine fra li Baloardi Martinengo et Bettelem,
Bettelem et Panigra sono duoi retirate fatte il secondo attacco dall' Ingegner Verneda
comandado il Signor Coloreto.
Neir Balloardo Bettelem sopra la sua piazza vi e una retirata compita, et uiP altra nella
sua gola principiata fatte del sudetto Ingegnero, il medesimo tempo sopradetto.
Nel Forte di San Dimitri sono duoi retirate, nel crepacore vi era un' altra nelT opera a
Corona di Santa Maria un' altra fatte nel primo attaco comandando il sudetto Signor
Lamara, tutte distrutte da Turchi, oltra quelle di San Dimitri, che si conservano.
Parimente dentro nell' opera Moceniga vi erano fatte nel secondo attacco sotto il Signor
Coloredo, ma anco quelle furono medesimamente rovinate dal Nemico con la presa
deir opera.
La prima campagna 1648 ch' attaco il Turco la Piazza, a forza de mine divocb la fronte
del Balaordo Giesu verso Vitturi et fece breccia da quella parte longa passa 48 et con
altri 6 congionti dall' altra fano in tutto 54. et parimente nella fronte del Baloardo
Martinengo verso quello del Giesu un' altra di longhezza de passa 62. fino la ponta, et
dair altra parte altri 20, che in tutto fanno 82. et penetrante in dentro passi 16
comandando gl' eccellentissimi signori signori Capitan General Mocenigo, et
Provveditor General Lippomano, et doppo retiratossi il Nemico, furono subito ridotte
le mura nel primiero loro essere.

λρχε^ακή ενοε^ςη

BMV. - Mss. It, Cl. VII 310 (= 8190)

NICCOLO ZENO. Lettere e scritture intorno alle Fabbriche e Foilificazioni di
Candia... dall' anno 1633-1656. No 43, f. 68r°-69v°.

Λνέκοοτο.
 ΤΛ HI'^M-yriKA ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟ}- .\.\.\Λ.\ΚΛ 57 1

^ίί).

ΚΙΙΙΣΤΟΛΠ τον NICOLO ΖΕΝΟ 1ΊΛ ΊΤΙΧ ΚΑΤΑΣΤΑΣΙΙ

ΤΠΣ ΚνίΜΑΣ ΤΑΦΡΟν TOV ΧΑΧΑΑΚΑ ΚΑΙ i ΩΧ
ΙΊΙΟΙ ΐ:ΐΩΧ ΣΤΟΩΧ Ύ\\Σ ΙλΙΧΣ ΖΩΧΊΙΣ

7 Ιανουαρίου (Ι()5/ί) 1()55

Ο Nicolo Zen(o), ε7:Λε(:ορητής tojv έργ(ον κα'. tojv oyyzco^ecov του Χάνοακα,
ατιευΟύνε'. αυτήν ττ^ν εττιττολή (Χο \\ του σγετ'/κου κο^οίκα της Μαρκιανής
]]ιολιοΟήκης) στον έκτακτο yz^v/Jj προνοητή του Στρατού Andrea Cornaro, σττ;^ οτζοία
τερη'ράφει ττ^ yyr^rr^ vsxi Try κατάσταστ, του -υΟαένα ΤΓ^ς κύριας τάφρου, καΟο^ς κα^ την
κατάσταστ^ tcov υ-ογεί(νν στοο'^ν -ου ορίσκονταν κάτ(ο αττό αυτΓ,ν. Ιύ-ίστ^ς αναφέρετα'.
σε αεΟόοους άαυνας στΓ;; τάφρο για -αρεα-όοιστ, εχθρικής εττίΟεστ^ς.

No 44
^·70γ7 Illustrissimo et Eccellentissimo Sigiior Andrea Cornaro
Provveditor General Exstraordinario dell' Armi in Regno

Per obedire a supremi comandi delP Eccellenza Vostra Illustrissima che m' impone
esprimerle la debolezza de miei sentimenti ne' Terreni delle fosse di questa Piazza
apportano benefficio ό maiefficio alia fortificazione.
Con tutta sincierita porto alia grandezza sua et con quelT effetto desinteressato, che son
tenuto per la mia patria come quello, clP a! pari di qualsivogiia fidellissimo suddito,
et pit! d' ogni altro bramo. il suo bene, et soiievo che la semeratione delle Hortaglie
non recano alcun pregiuditio notabile a detta fortificazione non vi essendo massime
piti ivi di sotto galarie, che vogliono, poiche quelle che vi erano in particolare nelle
fosse delli Baluardi Martinengo, et Betteleme per esser state parte di quelle cavate
troppo vicine alia superfitie di esse per la debolezza del terreno sono sfondrate, et
rovinate, et le rimanenti tutte aregate dalle acque, et totalmente rese inutili. Onde
resta risolto il dubio, che le galarie patiscono; ma per compiacere anco a questo
parere si pub dove era qualche galaria, b pozzo lasciar inculto quel spatio, et il
rimanente coltivare, lasciando da per tutto le vie comode per poter praticare ove
alora il bisogno.
Le remplici Hortaglie di herbe teneri et di bassissimo rilievo alia qualita d' un prato, che
per natura germoglia herbe selvatiche non puono (quando ben anco fossero in tempo
 ο JZ ILJAXXA ΣΤΚΙΜΩΤΟΓ

di attacco) apportar minimo impedimento alia Cavailaria per caminarvi sopra senza
intoppo, come concorerebbe se vi fossero Argini, masiere, fossi, et similli, che non
si devono peimetere, et non tale herbaggi, che in instante quando si osservasse mosse
deir Inimico con trinciere d' Approcci reaii di proseguir all' attacco della piazza si
svelerebbero et delli medesimi anco come in deposito valersi di foraggio.
Autentica questa mia opinione la introduttione principiata dalli S. Signori Verneta et
Beloneti, et altri Ingegneri, che proseguirono appresso gli eccellentissimi General!
deir Arm! Gildas, et Pompei, et altri S. Signori Comandanti da Guerra le sui
esperimentate vinu se pregiuditiali havessero conossiuto, ne essi medessimi ne' ad
altri haverebbero permesso. Onde anco Γ eccellentissimo Molino predecessore di
Vostra Eccellenza reflettendo sopracib, et trovatoli anco utilosi alia piazza permisse
la coltivatione non ostante il proclama, che la medessima Eccellenza per racordi
dattigli forse da interessato havea prohibito.
f. 70v7 Pottrebbe forse tall' uno ponare, che mentre sboccasse il Nemico nel fosso / et trovasse
quel terreno mosso con piu facilita si voleria per fare qualche trinciera. Questa
massima sarebbe piu tosto di ostentatione, che di escenza: poiche a quella potenza,
che facilita le cose difficili ha sia niente la mossa di questo terreno, che non penetra
a malla pena un palmo sotto; ma ben saria giovevolissimo alia piazza quando piu
debole fosse che oviaria apunto il potere al Nemico di far Galarie sotteranee per
passar coperto sotto li Baluardi et farli volare in aria con mine, et fornelli, come fece
Γ anno del primo attacco ne' Baluardi Giesu, et Martinengo, che se il terreno fosse
stato debolle il tentativo gli sarebbe riuscito vano, poiche gli sarebbe caduto sopra il
capo.

Ε sentenza de' Savij, che da due mali e sempre lodevole apigliarsi al minore per il che
vengo a concludere, che sebene la spianata delle fortification! esteriori e stata
semenata... orzi, non ostante qualche offesa, che pub apportare a quelle servendo
come di trinciera a Nemici (cresciuti che sarano li semenati) tutta volta la rara
prudenza di Vostra Eccellenza lllustrissima et degli Eccellentissimi precessori hanno
voluto anuire, essendo minore il male della semmenatione, riguardando al bisogno
deir alimento della Cavalaria tanto necessaria, et giovevole alia deffesa di questa
assediata piazza. Et il medesimo si pub dire per gl' Horti nelle fosse non opportanto
danno; ma bensi beneffitio et nutrinrento universale a quest! popoli, come si ha
toccato con mano in tanti anni di obsidione, che proviamo, massimamente la poverta
et Militia, che se possibil fosse di semmenare anco sopra li tetti delle case acresseria
maggiormente il socorso.
Questo e quanto mi pub somministrare il fiaco mio talento in adempimento del mio
 ΤΛ /)7·:.ν/·:77λ·.\ ΊΊιΙΧΙΙ ΤΟΪ' ΧΛΧΛΛΚΛ 57.Ί

debito et in disgravio della propria consiezna, rimetendomi poi con ogni summisione
alia somma inteligenza di Vostra Ecceienza lilustrissima alia quale humillissimo
baccio le vesti.

Candia li 7 Genaro 1654 S.V. (1655)

Nicolo Zen sopraintendente delle fabriche et fortincationi affettuasissimo con
giuramento.

Αρχειακή ένδε'.ξη

BMV. - Mss. It, Cl. VII 310 (=8190)

NICCOLO ZENO. Lettere e scritture intomo alle Fabbriche e Fortificazioni di

Candia, scritte a diversi Generali ed altri Rappresentati di quel Regno dalT anno 1633-
1656. No 44, f. 70r°,v°.
Ανέκδοτο.

50.

ΑΠΟΣΙΙΑΣΜΛ ΑΓΙΟ ΤΙΙλ ΑΧΑΦΟΡΑ ΤΟΓ ΓΕ?ΟΚθν ΙΙΡΟΧΟΗΤΙΙ

τον ΣΤΡΑΤΟV MARCO MOLIN, ΣΧΕΤΙΚΟ ΛΙΕ ΤΙΙΧ
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤίίΧ 0X1 ΡΩΣΕΩΧ ΤΟΙ^ X VXAAKA

15 Α-ρίλίου 1G55

AtJj τγ;; αναφορά - Relazione - του γενικού -ρονοητ*/; του Στρατού στο
"Βασί/νειο" Marco Molin, -ταρουσιάζουαε το α-οσ-ασμα στο οτιοίο τιεριγράφεται η
κατάσταστ^ των τειχών του Χάνδακα μετά τις πρώτες επιθέσεις των τούρκων και την
αρχική φάση ττ^ς πολιορκίας ττ^ς πόλης. Συγκεκρι[iivα αναφέρεται στα προβλήματα ττ^ς
κατασκευής μιας "ημισελήνου" - mezzaluna - έξω από τον προμαχώνα της
Σαμπιονάρας, στην αναγκαιότατα "κλεισίματος" opισμέvoJV πυλο^ν, στις προσθήκες και
βελτΐ(:όσεις του οχυρού περιβόλου σ' όλη τη ζοόνη των τειχών από τη Σαμπιονάρα μέχρι
τον Αρσανά, στη συντήρητς το^ν υπογείων στοών στην περιοχή από το φρούριο του Αγίου
Δημητρίου προς τους προμαχοόνες Ιησού και Martinengo, α/λά και στη συντήρησα του
ίδιου του κύριου οχυρού περιβόλου σε διάφορα ταμεία.
 /4 ΙϋΛ.ΧΧΛ XTKlMLiTOr

3of. v7 Erasi destinata la fabrica d' una mezaluna sotto la Sabionara, ma per quello mo...e §Γ
animi nelT Eccellentissima Consulta inanzi la virtu dell' Eccellentissimo Signor
Procurator Capitan General Foscolo sotto 11 lOgennaro dell' anno 1653, fu pigliato in
4o f. r7 suo vece partito, di costruir (come segui) vicino Γ Ala / del Forte Grande San Dimitri,
Traversa in qualita di mezo Belloardo a fine in miglior modo negl' assinita da esso la
Sabionara; differitosi s' oprar intomo la mezaluna, in che vi volla piu tempo, numero
maggior di operarij, evedente consumo di denari;
Si stabili anch' il chiuder sei Porte delle died, vi sono et lasciar apeiie le quatro di San
Giorgio, Gesu, sortita a mano destra del Belloardo Martinengo, con quella di Betlem;
Resta gia perfettionata contramina. che cinge la Sabionara principiata molto fa dalF
Eccellentissimo Signor Kavalier Riva, fatta sostener con pontelli, e tavoloni;
profondata la fossa di quel Belloardo fin verso mare; compito il terrapienar Γ espalto
della contrascarpa incamisat' in parte di muro; Alzato il muretto delle ronde verso
mare, rimesso parte del suo parapetto, di terreno rinovato buon numero di quelle
cannoniere; Li Parapeti, e cannoniere del Kavalier Zane atterrate sendosi quanto
conveniva accorse, attorniate di lotte, fatte ingrossar, et alzar di terreno: Ristaurato il
muro caduto vicino all' Arsenale, apposto alia vecchia Batteria de' nemici; Rifatto il
4of. v7 suo / terrapieno, in che non ordini concorsero sbenti... e fatiche contribuite, dovend'
al fine stesso impiegarsi quantita di grossissime pietre arpesate... per stabillir
maggiormente le fondamenta, che dovevano radicarsi nell' acque;
Non meno supplicosi in far allestir contramina stimata necessarissima dietro la fronte del
Belloardo Gesu sostenuta con legname la galeria del orecchione del Belloardo
Martinengo, che guarda pur verso Giesu essequitesi varie communicationi sotten^anee al
Forte San Dimitri, con quattro rami di Galeria tendenti verso Sabionara oltre Γ essersi
ristaurati sufficientemente li Parapetti in piu luochi particolarmente a mezo il Belloardo
ov' era gran breccia et accorso ugualmente a diverse rovine causate da Pioggie.
Alzato il Rivellino, escavata la sua fressa, ingrossato et incamisato il suo Parapetto con
lote; Feci serar sei gran pozzi gia dal Nemico situati tra creapacor, et Γ opera della
Palma. Alzar le mura in fronte del Belloardo San Andrea verso mare passa XI et
inoltrar passa died in lunghezza.
Rimessa in pristino la Contrascarpa empita da fornelli Nemici per mezo Γ Angolo
5o f. γ7 fiancheggiato dalla medieta... de Γ / belloardo brecchiato, ove potea salirsi a Cavallo.
Restituito il parapetto 6 declivio della Stradda coperta ivi vicina, refilata e scarpata la
contrascarpa di detto forte con suo Rivellino sin' al montar di Crepacor;
 ΤΛ UESETIKA ΤΕΪΧΙΙ TOr ΧΛΧΛΛΚΛ Ο / .)

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Collegio.

Relazioni, Β: 80. Relation de Marco Molin htomato di Provveditor General deli'
Arm! nel Regno di Candia.
Avixoo-zo. I I αρίΟαηττ, tcov φύ/7χον είναι ΤΓ,ς yzaoryj^oLC.

51.

EIIIi:T()yVII τον NICOLO ZENO ΠΑ TOX AMVXTIKO

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΣΤΑ ΕΞΟΤΕΡΙΚΑ OXVPiiMATA TOV ΧΑΧΔΑΚΑ

li Μαρτίου 105 (ί

Στην ε-ιττολή ττου απευθύνει ο Nicolo Zeno στο γενικό -ρονοητ*/^ του Στρατού
Francesco Moresini κάνει αια γενική αναφορά για τα εαοτερικά οχυρώαατα και την
οργάνουστ^ της άαυνάς τους αττο την -ρο^τη ακόαη τουρκική ε7:ίΟεσ·ς. Λεν -εριγράφει
κατασκευές oyυpco|i.ατΓκώv έργοον, α/λά τον ετζιτελικό σχεδιασαό της άαυνας αυτής.

No 45
f. 7ΐΓ^/ ΑΙΓ liiustrissimo et Ecceilentissimo
Signor Francensco Moresini Provveditor
General delF Armi in Regno

liiustrissimo et Ecceilentissimo Signor

et provveditor Coiietissimo

Circa il praticato nel comando delle fonificationi esteriori che richiede Γ Eccellenza Vostra
Illustrissima i miei deboli sentimenti. In questo proposito da me non e stata prestata
puntual osservatione, mentre la carica mia in altro si estende tutta volta per obedire a
siioi supremi ceni... poito humilmente quanto la mia cognitione mi pub somministrasse.
Nel tempo del primo attacco della piazza mentre il Nemico si era approcciato il Signor Conte
di Remorantini che fti sergente maggiore general di bataglia per facilitar maggioimente la
diffesa della piazza hebbe Γ incombenza... di diffender le Foitificationi esteriori, ove anco
 57G ΙΩΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν

fece la sua residenza sopra ii Fone di San Demetrio, et ivi dimorb giomo, et none per
poter con piu celerita visitar, et ordinar quanto era di necesso secondo le occorenze.
Negr altri tempi poi sempre hanno havuto ii comando gli Iliustrissimi Signori Govematori
della piazza universalmente.
L' Illustrissimo Signor Conte Sinocichi Sergente maggior di bataglia ha comandato ancor
esso in tempi ch' e stato vice Govematore della piazza per la mancanza degl' Iliustrissimi
Govematori attuali. Questo e quanto ho potuto praticar in questo proposito.
In quanto poi alia fiachezza de' miei sensi parmi esser di dovere, che tutte le volte, che Γ
Illustrissimo Govemator Sergente maggior di bataglia volesse far mossa con gente per
sortir in campagna contro Nemici, che per quel giomo deve haver anco il comando
assoluto delle fortificationi esteriori per poter a suo beneplacito distribuir gl' ordini
necessarij, et in quell' instante anco disponerii alia stessa Piazza per dover da quella esser
spaleggiato, et diffeso nel modo ch' esso ordinera. Et parimente in occasione, che il
Nemico s' incaminasse con Trinciere di Approcci all' attacco della piazza, quella volta
doverano anco le Fonificationi esteriori esser comandate dal sudetto Illustrissimo Signor
f. 7lv7 Sergente Maggior di bataglia, poiche da un' hora all' altra improvisamente / gli convera
spesso far sonite per impedire i lavori di quello che percib anco dovera anticipatamente
preordinare quelle cose che gli parerano eser piu proprie a sua diffesa.
II rimanente poi del tempo, che non si fano sortite sia il dominio libero all' Illustrissimo
Signor Govematore cosi della piazza, come delle fortificationi esteriori essendo
membri proprij di quella et come quello, che ha la dimettione sopra tutte le militie et
le dispone, et camparte in tutti Ii posti universalmente.
Questo e quanto pub penetrare il mio puoco intendimente rimetendomi alia rara prudenza
di Vostra Eccellenza Illustrissima qual suplico d' aggradire in adempimento delle sue
sodisfationi mentre mostrato la baccio le vesti.

Da Casa Ii 12 Marzo 1656

Di Vostra Eccellenza Illustrissima
Humilissimo Divotissimo et

Obligatissimo Servitore Nicolo Zen

Sopraintedente delle fabbricche
et Fortificationi

Αρχειακή ένδειξη

BMV. - Mss. It, Cl. VII 310 (=8190)

 ΤΛ nicM-yriKA τειχιι τονxasa.\k.\ / /

NICCOLO ΖΕΝΟ. Lettere e scritture intorno alle Fabbriche e Fortificazioni di

Candia... dalT anno 1633-1656. No 45, f. 71r°-v°.

Λνέκοοτο.

ΛΙΙΟΣΠΑΣΛΙΛΤΛ ΛΙΙΟ TUX ΛΧΛΦΟΡΛ TOV ΓΕΧ. IIPOXOHTH

τον ΣΤΡΛΤΟν LUCA FRANC. BARBARO ΣΧΕΤΙΚΑ ME TA
AIEIOXEKTHMATA ΤΗΣ ΟΧΤΡΩΣΗΣ TOV XAXAAKA KAI
TUX ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΗΟΛΗΣ

Ιουνίου I (>()()

Ατιό τγ;^ αναφορά - Relazione - του γεν/κού τιεονοητή του Στρατού Luca Francesco
Barbaro -αρουσ'.άζονταί ούο ατιοατιάσαατα, στα ο-οία τΐερ^γράφονται τα αε'.ονεκτήαατα
ΤΓ^ς οχύρωσ·Γ]ς του Χάνοακα στα ούο αουνατα στ/αεία ττ^ς, οτ/.αοή στους -ροααχώνες τΓ,ς
Σαα-ίονάρας και του Αγίου Ανορέα, καΟοκ και η α-ελττιστική κατάσταστ^ των κατοικιών
και ά}λ(ον κττοίο^ν εντός τ(:ον τειγ/ον.

^ ί. γ7 ϋ doi Baloardi San Andrea e Sabionera situati nelli doi lati della Citta sono li piu pericolosi
mentre non essendo sufficienteinente fiancheggiati restano anco piu sottoposti al
pericolo degli attacchi non potendosi massime avanzare in Cainpagna con rami
soiteranei per far con le mine volar gP Aggressori per esser il primo situato sopra il
Grebano, et Γ altro sopra la sabbia. Questi sono sempre stati stimati li posti piu
pericolosi et perb li viene destinata la piu valida diffesa. Fu creduta necessaria una
mezzaluna alia fronte di quello di Sabbionera, inentre essendo dal Forte Reale di San
Dimitri sino al Mare un gran tratto di terreno senza fortificatione esteriore, et la
campagna eguale alia fossa perb il Nemico attacarsi nelP oscurita della notte alia
Muraglia senza esser scoperto, et con una traversa di sachi e tereno coprisse dal
Baloardo Vitturi die fiancheggia quella pane et con fomelli far volar la muraglia, e
venir poi con tutto fianchezza all' assalto, die quanto riesca dubbioso, et inceno non
e chi chiaramente non lo conosca mentre superate le Mura resta solo la diffesa nel
petto degli huomeni. La Fabricatione perb di questa mezzaluna fu tralasciata per sola
 ;78 ΙϋΛΝΝΛ ΣΤΚΙΜϋΐΟν

la mancanza di denaro, mentre per il bisogno viene giudicata di tutta necessita;

9of. γ7 Resta finalmente la Citta distrutto d' habitationi, molte ruinate da loro medessime per Γ
antichita et mala costruttione della Fabrica altre disfatte da proprij Padroni per vender
il legname nella carestia grande che talvolta si prova di legne, altr' e la maggior parte
disfatti dalla militia per poca applicatione anzi per troppa avarizia di quartier Mastri,
che proffittano nelF altrui ruine hanno imferito piu danno che il Nemico stesso;
Vagliono perb quest' ruine a maggior commodo della Citta perche ridotti di terreni
vacui in horti accresciuta la industria dalla necessita producono tanta quantita d' herbe
che riescono di essentialissimo commodo alia poverta. Alia preservatione perb delle
rimanenti case io mi vi sono applicato con assiduita di Spirito, non permettendone la
distruttione d' alcuna anzi incessantemente ho fatto travagliare le maestranze all'
accommodamento di quelle ne tenessero bisogno, et con quelle regole che mi sono
parse piu proprie, et che sono state dalla benignita di Vostra Vostra Eccellenza appro...
ate hb procurato di redurle alia piu durabile permanenza sperando che nella pontuale
essecutione resti divertita la loro totale ruina.

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Collegio.

Relazioni B: 80. Relatione dell' Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Luca
Francesco Barbaro ritomato di Provveditor general dell' Armi nel Regno di Candia, 23
Gugnio 1660.
Ανέκδοτο. Η αρίΟαηο-/^ tojv γ7ύ\ωΊ είναί τη; γράοουτας.

5:^.

ΑΙΙΟΣΙΙΑΣΛΙΑΤΑ ΤΙΙΣ ΑΑΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΔΙΟΙΚΙΙΤΜ

CORNACCIOLI ΓΙΑ ΤΙΣ ΟΧΥΓΩΣΚΙΣ ΤΟΓ ΧΑΧΔΑΚΑ

10 Σεπτεμβρίου ]ί)():2

Σττ;> ^ΡΖή αναφορά; τΐερίγράφοντα'. γενικά θέματα αμυντική; "/ηρότΓ^τα;

 ΤΛ HHM-yriKA τηιχίι rof χλ.\δλκλ Γ)7{)

Tojv oy'jvOJTSojv του Χάνοακα κα'. τυνεγίζει αε την κατάσταστ^ tcov tjjAcov. ()7.οκ7νηρώνει
αε αια σύντοατ, ενηαέθ(;οτΓ^ γ'.α τγ;; κατάττασ^Γ^ στο στρατόπεοο τοον τoύpκoJV και
ειοικότεεα για το φρούριο τους, εκείνο ΤΓ,ς Χέας Κάντιας.

llllf! Relatione del Signor Governator Cornaccioli, della Piazza di Candia, sotto 11 Xci
Settembre 1662.

II soldato 11 quale viene comandato dal siio Prencipe al governo assoluto d' una Piazza
dove in arrivando visitato con ogni pontualta et accuraiezza tulto quello, che pub
rendere il buon servitio di quella tanro Politico quanto militare. Ma perche in questa
Citta di Candia il Politico tiene le sue diretioni da mano suprema, pare che il militare
non possa andar disgionto, onde al governatore Generale non resta altra inco... tanza
che d' esser puntuale nelT obbedienza, come hora io faccio col esprimere i miei
sentimenti a Vostra Serenita intorno a queste fonit'icationi, et altri particolari speltanti
air iitile di questa Piazza, et sua Militia, e se non incontrario il parere d' altri soldati di
maggior habilita dalla mia supplico di rilflettere alT humana natura, la qualle ci ha
voluto patronire con la diversita de poveri, pregandola unitamente.non voler
riguardare Γ ignoranza del mio discorrere ma al desiderio di ben serviiia come farb piu
vivamente in... ore con la quale anche piu distintamente dirb i miei sentimenti sempre
riverentissimi.

II sito della Citta di Candia, ancorche dilettoso in alcune pani, mentre di meno da nostri
antesettori intendentissimi delT architettura militare pare che siano state tirate le loro
linee di fortificatione con buon giuditio, perche accomodandosi col suo Poligono ne
stabilirono li Belloardi ben ripartiti, dandole le sue difese ben proportionate, et ancorche
in alcune parti s' allontanino dai fianchi suppliscono pure con quelle delle Cortine
medemme. perb si come Γ inventori di quei tempi che fabricarono le piazze non si
.277v7 ritrovarono a perderle, cosi non poturono / distinguere in atto pratico gP avantaggi e
disavantaggi di quelle et di alcuni inembii particolari mentre... prarono con la sola regola
della vera Fabrica come se veda particolarmente nelle piazze fatte, le quali se bene non
possono havere alcuna obietione, mentre dimeno Γ esperienza ci ha insegnato essere
assai piu megliori, et di maggior restituenza quelli Balloardi che si fanno senza piazza
bassa e senza orecchione con le sue sole Piazza alte, di cui ancorche siano molte la
raggioni che si potrano addare, battera portame alcune solamente.
Gia e noto che le Piazze basse non per altro sono state inventati che per diffesa del fosso, et
si come restano coperta dalle Campagna cosi non offendono, ne possono esser offese
dan... questa paiono rissercate a quella sola fontione, la quale non sarebbe se non
 580 ΙϋΛΝ.ΧΛ ΣϊΚΙηϋΊΌΓ

caudabile quando non havessero il loro antidotto poiche nel medessimo tempo, che
queste di devono adoperare, Γ intendente inimico non entrera al passaggio del fosso se
non quando havera quelle rese inutili, e molto piu facile a cui sara questa fontione che a
noi la nostra difesa perche in arrivando al Bordo del fosso et alT incontro di essa Piazza
piantata una contrabatteria tiene grandissimo vantaggio, perche non vi sara alcun tiro de
suoi che vadi... a vuoto, et non apporti danno ad essa piazza in piu maniere per essere
quella di sito angusto, et rinchiusa da tutte le parti tanto sedara nel muro della Piazza alta,
che rovina a danno della bassa. quanto in ogn' altra parte del suo recinto ne lasciera le
Artigliene et le loro ritirate avazando li bombardieri li quali esposti ad essere dominati
f. 278r7 dalle ro\ine delle Piazze / alte verano facilmente ad esser fracassati, et li canoni
imboccati, et rendera in pocchissimo tempo le piazze basse ad essere imraticabili. Cosi e
non altrimenti e avenuto nella villa di Herre nel Paese d' Artois, dove non vi essendo
persone intendenti passarono per mia dispositione tutte le opere di quella famosa difesa,
mentre...

e non e avantaggio di difesa che si poter dare alle piazze basse che non li habbiano Γ
altre, et e eronea la propositione della risserva; mentre le piazze alte non si possono
mai p(mdere per batteria stante Γ ampiezza, e comodita di raddopiare e riu...
arbitrativamente tutte le rovine dei parapetti e di alloggiare canoni. Si deve anche
osservare che si come in quelle Basse non puo Γ inimico perder tiro, cosi in queste la
maggior parte vanno all' aria, anzi di cassi che nelle Piazze alte non pub mai farsi
Brecchia b rovina con Canone la quale possa dar comodita ne casso del entrata, overo
alloggio, et delle basse non pub negarsi che per Γ una e Γ altra rovina non debbano far
scala air inimico levate le corispondenti difese.
f.278v7 A queste osservationi di molta consideratione ne seguono dell' altre di molto maggior
conseguenza, poiche giorgendo Γ inimico alia fatione delle mine, le piazze basse
mentre serrono ma apportar grandissimo danno, mentre volando le prime mine, le
mettono in prima contingenza di perdersi insieme con la muraglia in un tempo per non
poter come Serenita Vostra e detto far gio... ar di lontano il canone et vicino poco per
la mancanza della zappa onde obliga a tagliar di dentro la golla, et cosi si viene a
perdere anche quei Fianchi con suoi parapetti da quali dipende la vera difesa del fosso,
cortine e fronti de Balloardi ogni altro membro dalla fortificatione.
Ma perche non e mio pensiero di proponer novita in queste stretezze ma solo ottimi
rimedij per assicurare la Piazza delle scalate et violenti rissolutioni a quali si vede di
Presente esposta, et forsi non mai conosciuto da altri, anderb mostrato i difetti
divenime il danno.
 ΤΛ Ι!Ι·:Μ':ίίκλ τειχιι roi' .\λ.\δμ<λ 581

Le pone di San Andrea, Hettelem, e San Giorgio ancorche di presente non dijno... di che
temere, per la debolezza, et ii poco numero delT inimico sarebbe nondimeno stimata
inavertenza vedendo qiielia Piazza clP e delle piu famose deli' Europa, et della
Christianitci tutta sottoposta a scalata, et le sue porte esposte a sforzi delP inimico.
Tutte le porte poste a pian terreno in I'osso seco come sono queste il Pettardo le supera
e banchesiano piu d' una avanti Γ altra tutte restano al medessimo pericolo, et tanto
maggiormente queste sotto la preduccio d' esser coperte dalle fortiricationi per di fuori,
i219fl la che la trascuragine habbia il primo luogo, mentre piii che certo saria / il nostro
imganno... perche quelle non si vegono guarnite se non per I'orma come dal numero
delle nostre compartite si pub vedere.
Li sLioi rimedij saranno di serrare la Pona di Sant' Andrea teirapienandola, mentre da quelle
pane non vi e alcun bisogno di uscita, et quelli soldati che di presente al numero di 50 in
circa laguardano si inpiegheranno al numero d' aliri posti piu bisognosi.
A quella di Betteleme che e posta al piano della falsabragha et alT altra che segue per entrar
nella Piazza bassa, et a quella che di la entra poi nella citta si i'acciano ponti levatori
con il loro fosso.

Medemamente a quella di San Georgio Ultima, la quale da uscita deve havere lo stesso
fosso.

Resta anche da avertire la Porta del Molo la quale e molto consumata dal tempo, et Ii
rastelli che di dentro e di fuori si guardano sino talmente consumati e distruti, che e
forza farii da nuovo, et assicurare la porta con un Ponticello levatore, ne sarebbe se
non bene di comprendere nella citta quella Chiesiola che di presente darebbe comodita
al sospetto essendo mal porta.
Tutte le piazze basse qual piu e qualmeno si vedono sottoposte a scalate, alcune per diffetto
del fosso, che per esser sul grebano non s' e potuto profondare, et altre da estema
appoggiate le false braghe; questi inconvenienti hanno obligato Ii Govematori miei
279\'^/ antecessori per ciasched' una di esse a ponervi ne suo di gente che continua / mentre
assista con tanto preguditio della soldatesca, e della buona regola per la difesa della
Piazza purtroppo bisognosa di gente, et se per quella s' assicura per Ρ altra ne fa
mancamento mentre e ripartita la poca gente in tanti e diversi posti, onde non
solamente s' indeboliscono le forze. ma si rendono anche inutili per assistere a quelle
superiori et arbitrarie forze delP inimico. le quali ad una pane cena con grosso nervo,
tocca... per d' iversione con poco numero ogrT altra parte a noi dubbiosa, et obligata
a guardarsi da per se stessa con la sua gente assignatali, cosi con le stratageme militari
si conseguiscono le vittorie, che per altro si renderebbono impraticabili; gli essemplari
di queste si legono in molte historie et sono piu praticate da levantini che da ogni altra
 Γ)8'2 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙ'ίϋΤΟν

natione.

Le retirate sole si vegono fatte in tempo del Γ attacco e sopra li Belloardi e Conine si
devono appianare; poiche non soiamente impediscono in tempo di pace, ma sarebbero
divina valere in tempo di guerra, non potendosi socorere alia difesa dei fronti et fianchi
se non con molto scomodo per vie anguste e sotterranee et ponticeli ievatori di
semplice legno, oitre che per esser il terreno fangoso in tempo di pioggie, 5 sole... ebbie
si fano quei impraticabili; et in alcun di essi lo stesso corpo di guardia non puo guardare
la piazza del Balloardo ne le sue sentinelle, oltre di che le ritirate di quel tempo non
f. 280r7 serviran mai a nuova occassione, dovendosi questo / fare nel tempo medessimo
quando Γ inimico Γ insegna a noi di fora con arte per debidere i suoi pensieri tanto
contro le mine quanto contro gli assalti.
II Castello, che guarda il pono e fonissimo ma per la sua Pona non tiene difesa, et si vede
esposta ad ogni tentativo; vi si e fatto un tone Rastello; avanti il quelle per esser chiuso
da tutte le pani si e anche in un tempo dato rimedio air apertura di un muro col otturaiia
mentre per la violenza del mare molto tempo fa stava apeno verso maestrali.
Per maggior sicurezza del pono s' e ordinata una catena, per poter chiudere et aprire la
sua bocca.

La Muraglia, che divede il pono medessimo dalla Citta e forza di ripararla in piu parti per
prohibire li transiti notturni dal detto pono che di continuo si praticano.

f. 280v7 Lo stesso si stilla alia porta del Molo. e pur sopra quelli vi sono diversi comandi di molti
superiori.
Qui si lascia di discorrere dalle mat intese fortificationi... di fuori sendo negotio lungo et
intempesti...o, dico bene che alia nuova propositione fatta dal Cavalier Verneda
Ingegnero Maggiore per conto di una mezzaluna avanti il Balloardo Sabbionera
stimando questo posto debolissimo perche il tempo non comporti di erigere novelle
fonificationi ma piu tosto demolirne se si potesse, ma perche come si sia ancorche
poco debole tiene il posto di San Francesco per intirata assai piu forte, che il Balloardo
medessimo non si dever per hora inovar altro.

f. 301r7 Breve Instrutione contro li Turchi che sono in Regno di Candia presentata da Monsu de
Base... Comandante.

f. 302r7 II Campo et la fonezza ch'e e avanti Candia sono difficile da descrivere; ma in sicuro si pub
 y.i Ι{ι·:μ·:ίίκλ teixii τονxasaaka Γ)8,Ί

dire che ie cose del Campo sono situate neila pendice di tre somita le quali sono unite
et hanno la pendice con le fabriche verso la Pianura che riguarda Candia, ogni cosa e
sregolare e senza arte e ciosun soldato ha operato confonna il suo giuditio ma sempre
su Γ altezza, e mentre su la pianura.
La Fortezza e d' una figura quardata e mal intesa. che non havendo che tre Bastioni due
dei quali sono rivestiti, e pieni di terra riguardano verso Candia raggendo la pianura col
loro Canone, L' atro alia punta delF Angolo sopra le ciine riguarda il precipitio che e
dietro il forte, tutto Γ altre bande sono mal fiancheggiate, e costrutte d' una muraglia
bassa con li merii air antica, et di poca difesa. Bisogna perb sapere, che le tre colline
le cose del Campo, et la fortezza formano un' avantaggio cosi grande per li Turchi, ch'
io tengo per impossibile che possano esser sforzati dentro le loro posti:
Le Bande della fortezza non fortificate sono inacessibili. II Campo non pub esser attaccato
senza attraversar le loro fabriche non bisogna solamente rimparii e disordinarii ma
sforzarii nel montare, et quando anche s' havesse superata questa difficolta, hanno la
fortezza che gli serve di ritirata, delle quale bisogna assediar, et prender un' armata
tutta, tutte queste cose perb assendono all' impossibile.

Αρχειακή ένδε^-ξη

BMV. - Mss. It. Cl. VII 21 I (=7468)

SUCCESSI, delle guerre de' Venetiani contro i Turchi dall' anno 1645-1668.
iWxOOTO.

ΑΙΙΟΣΙΙΑΣΜΑΎΑ ΑΠΟ ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΗΣ IIEPlOAOl'

ΎΙΙΣ ΔΙΟΙΚΙΙΣΙΙΣ TOV ΓΚΧ. ΠΡΟΧΟΙΙΤΠ ANTONIO PRIULI
[ ΓΡίί ΑΙΙΟ ΤΑ IIPOHyViniATA ΤΩ.\ ΟΧΤΡΩΣΕΩΝ TOV ΧΑΝΔΑΚΑ
1 ()() 'ί-1 ()()5

Τα έγγραφα αυτά ζρίακονταί αττ,ν τρέχουσα α/λγλογραφία τίον ετοόν KiC)'!-

Ι()(·)Γ), όταν γεν. κρονογτέ,ς ττ,ε Κρήτης ήταν ο Antonio Priuii.
IΙαρουσίάζονται κατά χρονολογική σε-.ρά (Ιούλιος ΙΓ>()'ι - Ιανουάριος KiC).")) και
 584 ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜ< >Τ()ΐ·

[jLOvo α-οσττάσαατα τρ'.ών εγγράφουν -ου αναφέρονται στα -zrjrjkqyx-zrf^ tojv oyopoWscov
του Χάνοακα και ττρ; αναγκαιότητα ζελτ'κοσ·/;ς τους. Ενοιαφέρον -αρουσ'-άζε'< /.τ,-ζα/^ογκ
εργασιών —ου ήοη είγαν γίνε',, καθοκ και εχείνων tjsj ε-ρόκε'.το να γίνουν στον κύριο oyjjpo
"ερίβολο, στα εξο^τερικά οχυρώαατα, στους αρσανάοες και στο 'λιαάνι, στις -ύ7.ες, στην
τάφρο και στις υ-όγειες στοές. Ο κατά/.ογος αυτός, χoJpίς υπογραφή και ακριβή
χρονο7;ογία, ε~ισυνά—τεται στο έ^^η'ραφο του γενικού -ρονοητέ, Antonio Priuli αε
ηαεροαηνία 18 Ιουλίου 10(>4.

No 1

Nel circuito di tre miglia in circa che abbraccia il recinto deila Citta e neiP ampio giro, si
comprendono li Fortificationi esteriori e facile il considerare quanto sia scarso e
mancante questo Pressidio a si vasta circonferenza neila quali per supplire a! solo bisogno
delle sentinelle di notte tempo colP ordinarie mute, e vicende de cambij, che le vengono
datti ogni tre hore e necessario un numero di mille fanti, oltre il Foiie di San Demetrio.

Candia, 18 luglio 1664, S.N. Antonio Priuli, Provveditore Generale

Operationi fatte e da farsi nelle fortificazioni

lof. r°/ Lavori fatti nelle Fortificazioni esteriori
Restaurato tutto il Fone di San Dimitrio, et incamisato di muraglia la mita del suo Recinto,
con la porta di Sortita nel piano della fossa alP dintorno del Forte, fatto la Palifficata
di buon legname, et alle fronti e Cortina, che riguarda sopra il Revellino fatta la Fresa.
L' opera Coma della Raima restaurata, et incamisata di muraglia aP intomo con la frisa e
buoni Rastelli alle venute, proffondato la Fossa, e liscarcito la strada coperta.
Riparato in pane alle debolezze delP opera Panigra, per dover poi a suo tempo darle Γ
ultimo mano, conforme ricerca il bisogno;

Lavori fatti nella Citta

Restaurato il Baloardo SanC Andrea con il Posto nominato lo scocesse a Lui contiguo a
quali ricercava urgentissimo bisogno, per esser il primo posso dire senza parapetti, et
il secondo esposto alia sorpresa per la-sua bassa muraglia.
Restaurato il Baloardo Sabionera, colla Linea del San Francesco che serve di Cortina al
medessimo Baloardo; Posti tutti due all' estreme parti della citta che piu d* ogn' altro
luogo La rendevano gelosa;
Restaurato la Cortina contenuta, tra il Baloardo Panigra e Betelem.
 ΤΛ lilCM-yriKA ΤΕΙΧΙΙ Tor ΧΛΧΛΛ κ Λ 585

Restaurato la Cortina contenuta tra il Baloardo Martinengo e Gesu.

Restaurato la Cortina contenuta tra il Baloardo Gesu. e Veturi, con le due Piazze aire da
Baloardo gesu.
Riparato alle debolezze d' alcuni piazze basse, con Γ errettione di novi muri, et Palifficate
nel piano del Fosso.

Fatture deiP Arsenale, e del Porto

Serato i tre voiti di Muraglia alP altezza di vinti doi piedi da dove era penriesso Γ aditto
libero dal Porto alia Citta; Questi furono rovinati per Γ erretione della Contrabatteria
in tempo d' attaco alia pane del Lazaretto.
Serati i voIti tutti degli Arsenali nel loro principio con Rastelli di buon legname, et ogn'
altro luogo di dove era peimesso Γ Ingresso, per divenir i danni, et assicurar
maggioimente li Arsenali dalT Insidie del Nemico.
Riparato le Rovine caggionate dal Mar aldidentro del Molo, e ricoperato tutti i sassi chi
erano cascati dalle medessime rovine nel fondo delP acqua dentro in Pono i quali si
sono rimessi in opera.

Fatture per assicurar Le Forte, e Fossa della Citta

lo f. v7 Riedifficato la Palifficata, che tiene la venuta della fossa Reale de Vitturi, situata tra Citta et il
fone di San Dimitri, con Γ errettione d' un nuovo Quaniero di Cavallaiia.
Reffatto lo scuro della Porta di San Zorzi, con Buonissimo legname e duo Rastelli nel
Vauco di dentro della Pona, con saracinesca di batuta.

Travagli Sotteranei
Risarcitto tutte le Galerie alle fortificationi esteriori e netato quelle, ch' erano ingredite dal
fango.

Fortificationi che si devo restaurar nelP esteriore

L' opera Corrona Santa Maiia deve esser la prima d' ogni altra opera, come piu
riguardevo et essentiale, per ricoprii*e il Baloardo Martinengo, dove fit apena la
maggiore brecchia, per esser angustissima, deve conservata con tutta accurateza, accib
non si deteriori maggiormente.
Air opera Coma del Panigra, dar Γ ultima mano conforme ricerca il bisogno.
Rissarcire tutti i danni de Revelini e particolarmente al Revelino tra la mezzaluna, et opera
Panigra.
Riparar a i danni del parapetto della mezaluna Moceniga.
 586 ΙϋΛΝ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Restaurar la contrascarpa della Fossa Reale, per impedir le salite, e le scese e goder il
beneffitio della contrascarpa. La medema fattura ricerca pure d' esser fatta alia
contrascarpa dell' opera Santa Maria, e del Panigra.
Restaurar le rovine alle false braghe, e fianchi bassi prolongati.
Restaurar le trinciere della muraglia Reale, e far 11 scoladori per divertirne i danni;

Fatture nella Citta

Restaurar il Baloardo Panigra cola Piazza alta, e la Cortina Contenuta tra esso, et il
Baloardo Sant' Andrea.

Restaurar il Baloardo Betelem, con ristabilire i fianchi del medemo Balloardo et

particolarmente quello che riguarda verso il Panigra che resta occupato parte di esso
da rescinvamento d' esso Balloardo.

Restaurar il Baloardo Martinengo.

Restaurar il Baloardo Jesu. A queli due Baloardi s' e riffatto i Parapetti interiormente et
le Canoniere per haver modo di poterle praticare: dovendosi poi nelP eretione totale
2o f. r7 di tutto il parapetto darle le debbite proportioni, come ricerca / il buon ordine della
fortificatione.

Restaurar il balloardo Vituri, et unir il Paparetto della faccia. che resta disgiunto per il fosso
della retirata.

Restaurar la cortina di San Francesco, con alzare parte d' esso parapetto alia debbita
proportione.
Restaurar Γ opereta, che ricopre la porta di San Zorzi contenuta dalla Coitina di San Francesco.
Restaurar i Kavalieri Martinengo, Vituri e Zane et particolarmente i Parapetti con le
canoniere; e di venire i danni con scolari fatti di muraglia, accib Γ acque non
deteriorino maggiormente i medessimi.

Fatture al di fuori del Molo, e reccinto delta Citta che riguarda alia Marina
Repedonar et otturar con grosse pietre le rovine al di fori del molo, che condusse al
Castello per evitar maggior rovina.
Repedonar et otturar tutte le rovine caggionate dal Mare al piede della muraglia tra L'
Hebreica, et il molo, che di gia se ne principiato la fattura.

Travagli sotteranei della Citta

Riparar a danni delle Galerie di tutto il recinto interiore, e ricuperar Γ affondato et
Particolarmente quelle della Sabionera, dovendo esser le prime aggiustate non
ritrovare nell' esteriore alcuna galeria.
 ΤΛ lilC.MCTIKA TKIXll TOj· ΧΛΧΛΛΚΛ 587

Piazze basse

Devesi riparare i danni, che potessi derivare dalle piazze basse non aguistate colT
errertione di muretti a quella pane dove viene sminuita Γ altezza della muraglia Reale
per la costruttione de i fianchi bassi nel piano della fossa, e serar le Cannoniere dalle
medessime piazze basse con legname, e far le palifficate al piede di esse.

Fatture dell' escavationi della Fossa Reale

Redur la larghezza della Fossa al disegno gia princijDiato, et la terra che si cava dalla
superficie erreger la strada copeiia nella Faccia del Balloardo Vituri, che riguarda la
vale del Crevacor dove fu piantata la Batteria, et il rimanente della terra otturar tiiiti i
vacui fatti per cavar le piedi et quelli caggionati dalla Corrente dell' aque tra il Forte
San Dimitri et il detto Balloardo:

No 2

Iof.r°/

A tutti li Baloardi della Citta, oltre a quelli che sono gia accomodati, vengono a mancare la
grossezza della superfitie essendo anco disordinate le loro scarpe esterioii; pregiuditij
apponati dalle pioggie, che col progresso del tempo sono anco divenuti maggiori.
La cortina che si frapone tra il Baloardo Sant' Andrea e Panigra deve esser riffatta
mancandoli gran quantita di Terra.
L' opera Corona Santa Maria e pure / notabilmente deterriorata dalF acque essendosi
lof. v7 perduto il vantaggio della scarpa esteriore sicu...o si rende facile Γ ascesa. A questa
pane si devono applicar li primi e piu accurate sollecitudini non solo, per essere piu d'
ogni altri essentiali, e rimarcabili in riguardo alia necessita che insorge di ricoprire il
Balloardo Martinengo, dove tu aperta la maggior brecchia, ma anco, per essere piu
aperta, ed esposta alii impressioni de Nemici.
1 Revelini sono piu deteriorati; Le strade sotterranee rovinate nelL interior! e molto anco
del tutto affondate.

Candia, 27 Luglio 1664, S.N. Antonio Priuli, Provveditore Generale

No 3

3ofv7 Nel proseguimento assiduo de lavori, che si vanno facendo nelle fonificazioni resta gia
tenninata la restauratione intrapresa del revellino Panigra, e della Muraglia, che si andava
fabricando travagliandosi tutt' hora nelle Gallarie sotteminee del Maninengo, e della
 588 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟί·

Sabionera, che per la deboiezza deila loro costruttione e per il tempo che si e frapposa
senza che siano state rivedute eran del tutto otturrate e pardute, poiche intraciditi e caduti
i Legnami che sostenevano Γ arena con cui erano fabricate haveano copeno, e riempite
4o f. r7 le gallerie medesime. Sib perb datto / principio a ristaurarle ma in modo tale, che sia per
rendersi durabile e sussistente facendosi Γ opera a volto di pietra, come hb gia portato alia
Serenita Vostra ri verentemente notizia. L' operatione non vi ha dubbio e per ri uscir lunga
a segno ch' io non potrb forse vedeme il fine durante la mia cairica, ma altre tanto ancora
sara per sussister gran tempo, e per lisparmiare le spese, che doverebbero esser fatte
annualmente per tenerle in buon stato. Si vanno anco nel tempo stesso nelle pani piu
neccessarie ristaurando i danni che furono causati dalle pioggie ed essendosi accorcamente
scoperta una muraglia a Dhermata, che apperta dal terremoto, e bagnata dalle pioggie
stesse viene a sporger fuori con pericolo di rovinare sara necessario ripararla a prima
staggione ad owiare a detrimenti maggiori che potessero conseguitame. Travaglia in
queste operationi con assiduita indeffossa il Signor Sargende General di Battaglia Baroni,
e con impiego incossante accresse nel proseguimento delle proprie diligenze, i gradi del
suo merito riguardevole.

Candia, lOgennaio 1664 M.V. (1665)

Antonio Priuli, Provveditore generale

Αργε^.ακή ένοειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 812. Candia, 1664-1665.
Ανέκ-ίοτα. Μ αρίθμηστ^ τ^ον είνα'. ττ^ς γράφουσας.

ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΓ ΣΤΡΑΤΙΙΓΟν GIO: RIDOLFO WERTMILLER

ΓΙΑ ΤΗ\ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΜΓΧΑΣ ΤΟΙ' ΧΑΧΔΑΚΑ

5 Ox.TOjSpio'j 1 ()()5
FI έκΟετς αυτΓ], σε ya/ipa ατζό το KvjAvi τΓ^ς Αντίπαρου στίς 5 ()κτcoίpίoυ
1ϋ()5, επίσυνάπτεταί στο γράαυζχ Χο 51 του γενικού προνοητς Antonio Priuli, αε
 ΤΛ ΒΙ'λΧΕΤίΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOr ΧΛΧΛΛΚΛ 581)

τ^;α^ροαηνία 5 Χοεαζρίου 1()()Γ). Λναοέρετα'. x'jpicoc σε Οέ|ϋΐατα ααυντ^κής ττλτοόττ^τας του

Χάνοακα κα'. στους το[χείς tcov οχυρώσεοσ^ τΓ^ς 'γρουράς κα^ των ττυρουιαχίκών.

lof.r^/ Illustrissimo et Eccellentissimo Signer mio e

Provveditor Coletissimo

In essecLitione de riveriti commandi di Vostra Eccellenza ricevuti in scritto sotto datta

di 30 7mbre 1665 in Candia cioe che trovandosi la Citta di Candia, secondo gli avvisi
che Vostra Eccellenza tiene in qualche pericolo d' attacco dai Turchi, per la
campagna ventura, ch' io liabbia da metter in carta la mia opinione specificando la
qualita, quantita de monitioni e tutto quello pub bisognare a ridure ogni posto in
state di valida diffesa. Xante centiene Γ erdine di Vestra Eccellenza hb fermate la

presente scrittura nella quale per quante il tempo e la mia capacita mi hanne
permesse he brevemente netate tutte quello, che bisegna per ridure la Citta di
Candia et ciascun sue peste in valida dilTesa.
Et perche tutte quello che si pub dir in tal prepesite si riduce a tre capi, cioe
fertificatiene, presidio e munitieni. Per sminuire almene con 1' erdine il tedie a
Vestra Eccellenza hb di tutti tre separatamente espeste i miei sensi.

Fortification!

La Citta di Candia, se bene e pesta in site svantaggiese e fertificata a pezzi con diversi
lof. v7 dissegni, pue nendimene / a mie giuditie netarsi fra le piu remarcabili Piazze d' Europa,
mentre assistita dalla generesa sudetta Cestanza ha petute sestenere che furiesissimi
attacchi e Γ assedie di tanti anni. Ma si come un cerpe nen si puel dir interamente sane,
se valide nen e egni sue membre; cesi una piazza nen pub stimarsi asselutamente forte se
tale nen e in ciascuna sua parte. II recinte di Candia cioe baluardi, fianchi e cavallieri per
quante peimetter Γ usanza del tempo, nel quale fu cestrutte, sene assai ben' intesi e pesti,
e se ci e qualche mancamente Γ utile che si caverebbe eel mutarle nen imperta la spesa,
che andarebbe alia fabrica; cesi nen dirb altre sepra il site delle feitificatieni massizze, ma
sole che sara necessarissime; come sin' adesse si ha con immensa fatica riparate il piu
bisegnevele che si centinuande a ridure in perfettiene tutti li parapetti, che pessine
resistere al canene, li cavallieri, li rampari et il taglie, che si fece sepra il Baluarde
2of t°/ Maitinenge in tempo dell' attacco: con queste sara ridette in / perfettiene il οοφο della
Piazza, per quante alia superficie d' alto delle feitificatieni, ma se ie mi messe a
censiderare ed esservare la diffesa, che le faccie delli Bastieni debbone tirare dei fianchi,
trove che la diffesa per quante alii caneni, in tante quante restane in state, senza esser
 590 ΙϋΛΧΝΛ ϊΤΚΙΜϋΤΟΓ

rovinati dalle batterie inimiche, basterebbero ma come ci resta poco luogo, per la
moschettaria causata dalla strettezza del fianco, ed altezza del Baluardi, levando ancora la
spessezza conveniente del parapetto 11 modo ai moschettieii, di non peter veder 11 piano
del fosso, senza dlscopiirsl totalmente alia moschettaria delF Inlmlco, che si trova logglata
sopra la contrascarpa che la dlffesa dlco del piano del fosso e molto dlffettuosa, e che per
ri medlare a questo si vuole nel piano del fosso avantl ognl fianco iinab due capponlere che
flanchegglno a raso II piano del fosso, al qiiale dopo che Γ Inlmlco e entrato, non resta
nluna dlffesa, senza 11 sopradettl flanchl bassl e Capponlere, quail sono dl pochlsslma spesa
2of. v7 fanno dlffesa grandlsslma, radendo, oltre 11 piano del fosso la faccla / delll bastlonl, la
cortlna e la contrascarpa del fosso, dove In tempo d' attacco si fanno 11 plu fresl...
combattlmentl. Questo sla detto sopra 11 flanchegglare 11 corpo masslzzlo della Piazza,
della fossa e della contrascaφa. LI ramparl devono havere ancora due altre qualltadl; la
prima d' esser fuor dl scalata. In questo non cl e da dire, perche come si ha detto, 11 ramparl
sono pure troppo altl, conslderando 11 planno del fosso, non dlco 11 llvello della campagna;
La seconda che le porte slano munlte, contra le sorprese e le vlolenze, che si possono fare
11 petardl, 11 quail aprono ognl porta, non terraplenata, dove possono esser appllcatl.
Contra questl si vuole pontl levatoii, fossl nelll voltl che passano sotto 11 ramparl, con altii
pontl che si levano e bassano secondo la commodlta del slto, saraclnesche e flanchl
nascostl per offender Γ Inlmlco. Ma dl queste cose, come Vostra Eccellentza stessa
havera ossei*vato si trovano dlsprovlste le porte dl Candla, camlnando sopra terra
ferma dalla Cltta nel fosso, sotto voltl larghl e grandl, de quail 11 passagglo non e serrato
3o f. r7 che da / sempllce rastello. ό porta ordlnaiia senza nlssun altra cosa, ne dlffesa; a questo
certo cl vuole rlmedlo. Per me non conslgllarcl dl far pontl levatoii dl fuora via, perche
possono esser rovinati dalP Inlmlco, e si rovlnano da per se dalP Inglurla del tempo, e cosl
11 mantenlmento dl essl e dl grande e dl contlnua spesa; ma vorrel alcunl fossl nella
contlnuatlone delll voltl con pontl che si calano, e levano come ne dlscorsl a Vostra
Eccellenza oltre le porte e restelll ordlnaiij, con questo e con le pallzate necessaiie nel
mezzo del fosso per Impedlre che Γ Inlmlco non possa Impunemente avvlclnarsl dalle
mura e tagllando ove fa dl blsogno, acclb che entrando da una pane non possa coiTeiio
tutto; Vorra la Piazza ad asslcurarsl dalla sorpresa, alia quale come tante espeiienze
dlmostrano, sogglacclono anco quelle, che plu fonl si stlmano. Per quanto alia
contrascarpa 11 fosso si trova senza, et alia Sablonera et al Baluardo San Splrlto; In questl
due luoghl Γ Inlmlco pub entrare ed' usclre del fosso a beneplaclto, per questo fa blsogno
3o f. v7 dl formare In tuttl due 1 luoghl una contrascarpa almeno / alta dl dodlcl a qulndlcl pledl
con la sua strada copena col suo spalto, che sla radato dalla moschettaria della Piazza et
In questo manlera haveremo la contrascarpa tutt' attomo via dl Candla la quale come gla
 V'.l ηΐ'λΜ'ΊΊΚΛ ΊΊ'ΊΜΙ Τ())■ ΧΛΧΛΛΚΛ Γ)9 I

detto manco dalle due bande del mare.

Le Fortificationi esteriori poi, benche fabricate la maggior pane dopo Γ invtisione del Regno
sono cosi ample e ben intese che oltre lagrandezza del Principe, dimostrano Γ animo e Γ
intelligenza di chi le detto, e se vi e qualche diffetto non impona la spesa, che converria
fare a mutarlo, semendo le contramine molto per la diffesa, e mantenimenti di essere resta
solo, per perfettionarii, die si vada continuando con la riparatione e finire la strada
copeita, col far per ogni opera esteiior una communicatione sotteminea, di piu si
richiedono palizate di died a dodici piedi longhi, e da mezzo piede grossi, e per la frisa pali
di sei piedi longhi e di quattro onze grossi, come arresta palizate per il fosso di sopra
acenato, il numero di quanto vien espresso nella (jui annessa nota.
4of.ri/ II Forte San Demetrio secondo il sito Hetroclito, e la stagione che si ha costrutto a
benissimo et utilissimamente posto e non resta al mio parere se non di far nelF opera
Molina come un retrinciamento, che serva per coprire il piano per des... si va alF
Opera sudetta; et aggionga anco diffesa al Baluardo Sabionera, et alF angolo della
contrascarpa del medessimo forte avanti la cortina Sabionera un Rivellinetto, secondo
la capacita del sito, per scoprire il piano della Valle, che resta affatto indiffeso.
Dirb ancora alia sfuggita, che se ben tutta la pane del mare si stima sicura, dovrebbe
almeno la bocca del porto essere alquanto meglio custodita, il che si potrebbe fare
col mezzo di certi candellieri, de quali quando Vostra Eccellenza commandera
mostrerb la forma.

Cib ciri intorno le fortificationi hb pensato se si dovesse mai porre in opera, sara da me
con la voce, e con i dissegni piu distintamente spiegato e questo e quanto si puol dire
sopra il stato esentiale delle fortificationi interiori, ed esteriori della Piazza,
lof. v'7 Le munitioni di bocca restrigendomi almeno Γ ho calcolato sopra dodeci milla persone
ό anime per soli sei mesi, ancorche si vorria per un' anno col presupposto che
continuando Γ armi maritime nel stato nel quale si trovano sia la Serenissima
Republica come e nel presente anco nell' avvenire... del mare e tocchera al Bro...do
et altro sapere di Vostra Eccellenza il riflettere che se incerte sono tutte le cose
humane incenissime sono quelle della guerra, massime se in qualche maniera
dipendono dai venti, et cib profondamente riverendola resto.
Adi Vostra Eccellenza

Di Galera in porto d' Antiparo

a di 5 Ottobre 1665
Humilissimo Devotissimo et

Maggior Sergente
Gio: Ridolfo Venmiller
 592 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΗΙΊϋΤΟΓ

Λρχείακη ένδείξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 813, Candia 1665.
Ανέκδοτο. Η αρίθατ^ττ^ tojv o'j/J.ojv είνα'. ττ^ς γράοουτας.

50.

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΟΣΟΤΓΠΈΣ ΤΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ ΚΑΙ

AAiUlN ΓΑΙΚΩΛ ΠΟΥ ΧΡΕΙΑΖΟΧΤΑΛ ΓΙΑ ΕΠΙΣΚΕΥΕΣ
ΣΤΙΣ οχυρώσεις ΤΟΥ ΧΑΧΔΑΚΑ

Οκτ(οβρ^ος 1005 - Μάρτιος 1000

Ο κατά/.ογος αυτός αφορά τ^ς τζοσότητες ττ^ς ξυλείας, οη/^αδή τους αριθμούς τcϋv
ξυλίνο3ν τζαστάλων με τις τχετικές διαστάσεις τους. καΟοός ετίττ^ς και τους αριθμούς και
διαστάσεις καρφιδ)ν, υλικά τα οτοία α-αιτούνταν για επεμβάσεις στα διάφορα τμήματα
ττ^ς οχύρο3σ'Γ^ς του Χάνδακα.
Ο κατάλογος ετζισυνάτττεται στην ετιστολή Χο 52 του γενικού προνοητξ Antonio
Priuli, με ημερομηνία 4 Οκτο3βρίου 1()()5. Ένα αντίγραφο του ιδίου ακριβώς καταλόγου
επισυνάπτεται σττ^ν επιστολή Χο ΟΟ του Antonio Priuli, με ημερομηνία 5 Μαοτίου
1660. Στο αντίγραφο υπάρχουν opισ|JLεvες, ε/άχιστες διαφορές που αυτές και μόνο
παρουσιάζονται συ μπ/.η ρ θεματικά μεταγραμμένες.
Ό/να αυτά τα στοιχεία βρίσκονται στον ίδιο φάκε/λνΟ ττ^ς τρέχουσας α/ν/ν.ηλογραφίας
τoJV γενικούν προνοητούν από ττρ; Κρήτη, της περιόδου 1665-166)6.

Nota di tutto quello fa bisogno per difesa della Piazza di Candia oltre quanto si
ritrova al presente in essere, in occasione d' attacco per il Spatio di tre mesi.

Nota di legnami, e feramenta che fanno di bisogno per le

Fortificationi di Candia

lof. r7 Per la Fresa alia meta del Forte di San Dimitri

che resta diffetiva, che sono passi 160
ΤΛ ΗΙ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙί ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ 593

Pali milie trecento, compreso le Remole n° 1300

Paiifficata nel Piano della fossa dell' opera
Molina, et intestar la medessima, sono passi, 100
Pali settecento compreso le Remole n° 700
Rivelino, Palificata nel piano
della fossa de passi 50,
Pali trecento cinguanta compreso le remole n° 350
Per Linea di communicatione medessimo Rivelino
de passi, 25,
Pali dusento cinquanta, compreso le remole n° 250
Opera nova la Crepacore su Γ Angolo
del Baloardo Vituri, Paiifficata nel
piano della Fossa, di passi 80/
Pali cinque cento sessanta n° 560
Rastelli per il Forte sudetto, cosi sopra il
piano del Terreno come ne' travagli sotterranei
Pali quatro cento n° 400
Opera Corna della Palma, Paiifficata
nel piano della Fossa de passi, 200/
Pali mille quatro cento n° 1400
Frisa per la sudetta Opera, essendo parte di
quello, che si trova al presente marzo
Pali Ottocento n° 800
Per i Rastelli ne' travagli sotteranei
Pali cento cinguanta n° 150
Revelin San Nicolb Fresa passa, 100/
Pali ottocento, compreso le remole n° 800
Rev^i Bettelem, Fresa come sopra
Pali ottocento n° 800
Per i Rastelli, ne travagli sotterranei
delli antescritti doi Revelini
Pali cento cinquanta n° 150
Mezaluna Moceniga, Paiifficata nel
piano della Fossa di passi 150
Pali mille cinquanta n° 1050
Fresa all' istessa mezaluna de
 594 ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΊΐ>Τ()\·

passi 135
Pali mille ottanta n° 1080

Rastelli sopra il piano del Terrene

e travagli sotterranei
Pali cento vinti n° 120

Opera Panigra, Palifficata nel

piano della Fossa de passi 180
Pali mille cinque cento sessanta n° 1560
Fresa e Γ Opera medessima di passi 160,
Pali mille dusento ottanta n° 1280

rastelli et i travagli Sotterranei

Pali cento cinquanta n° 150
Revelin San Spirito, Palifficata nel piano
della Fossa di passi 85,
Pali cinquecento novanta cinque n° 595
Frisa per il sudetto Revelino de passi 75,
Pali sei cento n° 600

Per tener la venuta della Fossa del

Revelino sudetto de passi 15/
Pali cento cinque n° 105
2of. r/ Revelin Sant' Andrea, Palifficata nel piano
della Fossa di passi 60
Pali quatro cento vinti n° 420
Frisa per il medessimo
Pali quatro cento vinti quatro n° 424
Palifficata su la Strada Coverta tra
il Revelin San Spirito, e Revelin Sant' Andrea di passi 100/
Pali sette cento n° 700

Palifficata dal Revelin Sant' Andrea sino a!

Mare per tener il guado
Pali quatro cento n° 400
Intestattura della Fossa Reale nel medessimo luogo
Pali trecento n° 300

La lunghezza de Pali, per le palifficate nel piano della

Fossa piedi 10, grossezza mezo piede
Per le Frise lunghezza de Pali piedi sei e mezo.
y.i ηΐ'λχί'ΊΊΚΛ τκιχιι ror χλ.χλλκλ 595

gmssezza quatro onze, Et la qualita di

questo Legname dovera esser di Legno forte
Pali per i Ritrinciamenti d' ogni qualita di Legname n° 4000
Chiodi per le Palifficate nei piano della
Fossa, per doppie remoie
Chiodi da un' piede disisette mille sei cento
ottanta n° 17680

Per Le Frise

Chiodi da mezopiede, quindeci mille doi

cento otto n° 15208

Nota del legname, e feramenda che fanno bisogno per le munitioni di questa piazza di
rispetto in occassion d' attacco.

Larise

Ruli quaranta 40
Chiave bastarde cento cinquanta n° 150
Chiave sottobastarde doi cento n° 200
Chiave selle quatro cento n° 400
morali mille n° 1000
Ponti quatro cento n° 400
tavole mile n° 1000
scorzi mille doi cento n° 1200

Albeo

Chiave bastarde ottanta n° 80

Chiave sottobastarde doi cento n° 200
Chiave communi otto cento n° 800
Chaveselle mille n° 1000
Morali ordenarij tre mille n° 3000
Ponti mille cinque cento n° 1500
Scorzi mille cinque cento n° 1500
Tavole mille cinque cento n° 1500
Scorzi mille cinque cento n° 1500

* 'lOO TTO αντίγραφο της ε-'-ττολής Xo hG.

59G ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤΟΓ

Ferramenda

Chiodi da un pie otto mille n° 8000

Chiodi da mezopie otto mille n° 8000
Chiodi da mezopie tratti otto mille n° 8000
Chiodi Mantoani Barili quatro Barili 4
Chiodi ottantini Barili quatro Barili 4
Chiodi da terno... Barili sei Barili 6
Chiodi da 25, Barili sei Barili 6
Chiodi ottantini da doi punte Barili 4

Αρχε'-αχή ένοε^-ξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 813, Candia 1665-1666.
Ανέκοοτο. II αρίΟαηστ^ tojv είναι της γράφουσας.

«) / ·

ΑΧΑΦΟΡΛ τον FILBPPO BESSETI VERNEDA ΓΙΑ ΟΑΕΣ

ΤΙΣ οχυρώσεις τον ΧΑΧΑΑΚΑ ΚΑΙ Τ0\ ΕΙΟΙΙΑΙΣΜΟ ΤΟΥ

:28 OxTtoSpirrj 1 ()()()

Η αναφορά αυτ/^ του Verneda ακολουθεί την ετιστο);/; Χο 89 του γενικού

-ρονοητ*/; Antonio Priuli αε ηαεροαηνία 9 Χοεαζρίού 1 ()()(>. Γράφηκε με τγ; ευκαιρία
το^ν α^^συχιούν για νέα ετζίθεστ^ του εχθρού ττον Χάνοακα και την αναγκαιότΓ^τα
εξεταστές ττ^ς κατάσταστ^ς το^ν oχυpOJσεoJV της "ολιτείας, του πυροβολικού, των
τζολεαοφοοίοον, του στρατού και όλο^ν εκείνο^^ τοτ^ ενισχύτεο^ν ττου ήταν ατ:αραίτΓ^τες για
την καλύτερη άμυνα του φρουρίου. ΙΙεριγράφει την κατάαταατ^ τoJv εΗο^τερικών
οχυρο3μάτων αε συνουασμύ με τζροτάαεις για την καλύτερη εξυτηρέτησ^Γ^ του
στρατεύματος σε περίπτο^στ^ εχΟρο7:ραξιθ3ν. Αναφέρεται στη στιουοαιότητα τίον υττογείων
στοούν το^ν αvOυ-ovoμεύσεoJV στα εξ6οτερικά 07υpcόματα, ανά^ν.η ετζιοιόρΟο^στ^ς τ^ον
τιηγαοιών 7:ου βρίσκονταν στην τάφρο. Συνεχίζει με την κατάσταστ, και τις ανάγκες του
κυρίου, οχυρού ττεριζόλου, ό-ου κάνει ιοιαίτερη μνεία και τιάλι για υπόγειες στοές, καΟοκ
 ΤΛ liiCM-yriKA τειχι ι τοι-χλχλλκλ 597

και για ζοόνη ττ^ς -ziozo'j και ττ^ς contrascarpa. Στγ^ συνέχεια -εριγράφει ττ^ν
κατάσταστ^ του Καστέ/7νθυ της θάλασσας (Κουλές), τη οιευΟέτηστ^ τοτ-' αώλων, τοον
Αρσανάοο^ν και ολοκληρο3νει αε τις ανάγκες τοον -o/.εαoφooίoJV.

i r^/ Illustrissimo et Eccellentissimo Signor Provveditor

General Estraordinario delle Armi in Regno

Obligato dalle riverite commissioni della Vostra Eccellenza a portar sotto Γ occhio di sua
singolar maturita Γ occorenze di questa importantissima Citta di Candia col motivo
della insorgenze e de sospetti che corrono di divulgati disegni del Nernico di portar Γ
attacco a nuova stagione convengo liumiliandomi all' honore, che ne ricevo essaminar
lo stato e bisogno di questi Recinti, sue Fortificationi, Aniglieria, monitioni da Guerra,
et altri apprestamenti necessarij per la buona diffesa di questa Piazza, per poter
validamente ressister e render vano li sforzi de Turchi.

Gia piu volte et in diversi tempi rappresentai con altre mie riverenti all' Eccellenti
Prevesori di Vostra Eccellenza che al presente poito alia sua grandezza et anco piu
difussamente sotto il primo Marzo 1662 il che supplira a quel di vantaggio che al
presente tralascio rispetto alle penurie, e ristretezze del tempo sebene si non esser cosa
che possi aggiungersi alia diligenza et a cib che dalla maturissima sua cogiunzione e
pratticato a benefficio della Piazza Restaurar e miglioramenti intema et estema di essa
tanto sopra, che sotto Terra, con ben grande sua gloria et risparmio pubblico.
Le fortificationi esteriori attomo questa Citta benche sono rimaste nella loro forma e
figura premesa si ritrovano assai migliorate sotto Γ indeffesso suo generalato cioe Γ
opera a Corona Santa Maria, Γ opera / Coma della Palma, e li Rivellini San Nicolb,
Betlem e quello di Panigra, essendo state queste incamisate con muro sino alia meta
della loro altezza, e Γ altra meta superiore con lotte riffatti i loro parapetti, slongate e
profondate le loro fosse, ripparate le contrascarpe delle medessime scambiate le
Palizzate, Freze, e Rastelli il che le rende senza dubbio piti permanente continuo.
L' ingiuria delle pioggie e piu assicurate contro li tentativi improvisi dell' inimico. Fu anco
prima dell' arrivo di Vostra Eccellenza il Recinto del Forte San Demetrio restaurato e
ripparato con Γ incamisatura del murino alia meta della sua altezza e Γ altra meta con
lotte, con haver anco riffatta la sua Palizzata attomo.
Delle opere esteriori che restano a restaurare sono Γ opera Molina, il Revelinetto del
Forte San Demetrio la mezaluna Moceniga finir Γ opera a Coma gia principiata del
Panigra come pure il Revellino di San Spirito et il Ridotto di Sant' Andrea vicino al
Mare; ma perche il bisogno s' estende in vari parti, e Γ essiggenze sono pur varie, e
 598 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

molteplici e necessario di venir a particolari e dichiarirsi precisamente, ne questo

andera disgiunto dal pubblico qui in punto considerabiie e grande.
L' Opera a Coma di Panigra bisognera immediatamente proseguir Γ incamisatura principiata
2o f. γ7 ma non gia con muro, ma con lotte, facendo queste maggior / resistenza alia violenza
del Cannone, come pur contro la zappa, bisognera anco restaurar li suoi parapetti et
rimetter di nuovo la sua palizata nel piede, et la Freza in cimaiessendo li Palli che vi
sono al presence manchi et inutili.
Ε pur necessario terminar il Revellino San Spirito e similmente finir cib che manca della
sua incamisatura et alzare di piu il suo muretto di Lotte con farli le I'erritore, accib resti
questa Opera piu assicurata contro li tentativi improvisi de Nemici e voler anco per
oviare alia fuga de Nostri tanto piu che questo Revellino e privo di fossa per causa del
Grebbano. Si dovera pure assicurar nel piede la sua palizata, con grossi e forti palli,
quali anco converra murar come pur tutt' attorno la sua strada coperta sino alT Opera
Coma di Panigra.
II Riddotto di S. Andrea vicino al mare haverebbe bisogno d' esser ampliato rispetto alia
sua piciolezza:ma perche questo ricerca tempo e spesa lo tralascio bensi mi restingo
alia sua restauratione deve di riffar la sua scarpa esteriore con lotte e far anco il suo
muretto attorno per assicurarlo meglio contro li tentativi improvisti e per impedir la
fuga de Nostri (rispetto come ho detto di quello di San Spirito) per non haver fossada
sua palizata nel piede non ha bisogno d' esser riffatta per esser buona ancora.
Nella mezzaluna Moceniga sara necessaria di riffar con lotte Γ incamisatura della scarpa
esteriore che va sopra quella di muro essendo tutta rovinata dal tempo, e dalle Pioggie,
2o f. v7 quali penetriano poi nel / Muro che in parti e rinsetito e commosso nella Fronte che
guarda verso il revellino Panigra:sara pur necessario finir una volta il muro principiato
doppo Γ erettione delF opera nelle due mezegole, come anco riaggiustar il suo
parapetto e Cannoniere con ponervi la freza in cima.
II Revellinetto fuori della Fossa del Forte San Demetrio ha bisogno d' esser assicurato da
una forte e grossa palizzata nel piede come pure attorno la sua strada coperta essendo
priva questa piciol Opera di Fossa la sua incamisatura havera bisogno d' esser riffatta.
L' opera Molina parimente ha bisogno d' esser ristaurata tanto piu che doppo la sua
errettione non e stata mai ripparata onde converra far di nuovo la sua scarpa esteriore,
Parapetti e Banchette come pur di aggiustar la sua contrascarpa la Palizata di questa
Opera havera bisogno d' esser riffatta e di ponervi la Freza in cima.
Queste sono Γ opera esteriori, che mancano ancora ad essere ripparateda strada coperta
tutt' attomo la parte di terra, che circonda le Fortificationi esteriori in parte atterrata
et in mal ordine convera percib rippararla, tanto nella scarpa interiore, e banchetta
 ΤΛ ι{ι·:μ·:ίίκλ τειχιι τον χλχλλκλ 599

quanto anco nel suo spalto.

Sara pur necessario hempire quella gran mina e concavita fuori nello spalto della strada
coperta fra Santa Maria e Revellino di San Nicolb, causa dali' acque piovane, che
5of.r°/ scoiano dalla campagna di / questa parte. Qiiesto vorria esser fatto avanti le pioggie,
perche altrimente e da dabitare che la vioienza delT acque che si riduranno in detto
luoco non facino maggior danno con portar via il terreno dentro la fossa della Citta da
che venirebbe a ruinar la contrascarpa com' Γ altre volte e accaduto bisognera far
quest' operatione con gran risserva e precavatione per preservargli operari che
havevanno da lavorar in questo con coprir con qualche piciola Trinciera che converra
far accib non venghino bersagliar dalle Trincere vicine colla moschettaria dalla quale
resta affatto questo luoco desminato.
Le Freze, over opere interrate avvanzate in campagna che comunicano colle nostre strade
coperte, queste ancora s' attrovano in parte atterrate.quali convera ristaurare come
quelle che tengono Γ inimico lontano nel principiar de suoi approcchi. In quest' opere
come nelle strade coperte dalla parte che Γ inimico drizzara li suoi approcchi anderano
palizadate per poter disputar il Terreno piede a piede, onde converra haver buone
provvisioni di detti palli, e chiodare per questo effetto.
In questo luoco non devo ommettere il bisogno delle contramine che s' attrovano scavate
sotto le fortificationi esteriori come pure di quelle che mancano ancora essendo molto
essentiali alia buona diffesa della medessima come se ne sono veduti gl' effetti et
avvantagi nelle due attacchi seguiti particolarmente nel secondo nel quale doppo Iddio
3of. v7 (furono quelle che obligarono) / Γ inimico alia ritirata, et allontanarsi con onta sua da
queste fortificazioni senz' haver ne meno potuto penetrar nel Fosso della Citta. Darb
proprio per tanto da quelle del Forte San Demetrio.
Queste per esser state in parte scavate in tempo degli attachi per incontrar quelle del
Nemico riescono un' poco confuse particolarmente nelle parti vicine al Crepacore,
dove furono gl' attacchi oltre alcune fatte da persone inesperti. In queste e difficile di
poterle apportar alcun buon rimedio, solo che con riffare convolto, di muro le
comunicationi ruinate et nettaiie dal fango e dal Terreno che vi fosse cascato.
Sara necessario scavar la contramina nell' ala di detto Fone vicino Γ opera Molina, dove
s' attrova mancante delle medessime come pur di prolongar alcun ramo in fuori sotto
la contrascarpa che vadino a refferir sotto alcuni angoli entrant! della medessima
contrascarpa ove Γ inimico si pub alloggiare senza esser discoperto dal detto Forte,
accib da questi si possi sloggiar con Fomelli. Dentro la Fossa di detto Forte s' atrovano
cinque Pozzi et uno spiraglio, che corrispondono con dette contramine, coperti al
presente con legname queste in tempo d' attacco sono molto facili ad esser aquistar dal
 600 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤΟΓ

Nemico nel sboccar nella Fossa e col mezo di questi ne potrebbe poi inferir gran danni
in dette Contramine, onde stimo necessario far ad ogn' uno di essi un volto di muro
alto piedi 8/ sopra il piano delia ioro profondita terrapienando ii sopra piu sino alia
superficie delia Fossa.
4o f. r7 In questo modo sono stati rimediati da me tutti li Pozzi che s' attrovavano nella Fossa delle
altre fortificazioni eccettuati alcuni remasti a Revellini et a questo modo si venirano a
ri pparar li danni in ferriti nel primo attacco per causa de medessimi oltre lo sparagno
di legname che ogni... si consuma attomo li sudetti.
Nella Traversa Molina che si congionge con la contrascarpa di questo Forte verso la
Sabionera non essendosi fin hora datto principio alia sua contramina sara necessario
farla quanto prima 20/ piedi interiormente quaP havera da derivare e difender la quella
del sudetto Forte.

Nel mentre si va perfettionando la contrascarpa e strada coperta delia Traversa nuova fatta
da Vostra Eccellenza nelP altro latto del detto Forte di San Demetrio nella pane di
Crepacore fuor delia Fossa che copre la punta del Balloardo Vetturi; sara necessario
fade anco la sua contramina con alcuni Rami avvanzati sotto detto Crepacore senza
tralasiare di farla sua Palizata nel piede e la freza in cima.
Le contramine dell' Opera Coma delia Palma per esser scavate in buon terreno, s'
attrovano in assai buono stato, non occorrendo al presente che ri ffar un volto di Muro
un poco delia Comunicatione ruinata sotto la Fronte del mezo Balluardo del Corno
sinistro, ove li Turchi fecero la Brecchia nel primo attacco.
Quelle del Revellino San Nicolb come pure quelle de Revellini Bettheleme, e Panigra hanno
4o f. v7 bisogno d' esser nettate in qualche luoco del' Terreno ruinato, et far il / volto con muro
alii Pozzi, che sono rimasti nelle loro fosse per poterli terrapienare come s' e detto di
quelli di San Demetrio.
Per ogn' uno de medessimi Revellin sarebbe bene inoltrare tre Rami in Campagna cioe uno
conforme va la capitale di essi, e gl' altri doi una per parte delle loro Fronti che cosi
verrebbe ad abbracciare parte del contorno de medessime Revellini per poter far volar
Γ inimico.

Le contamine dell' Opera a Coma Santa Maria non hanno bisogno d' esser scolate dall'
acqua ne nettate dal Fango conforme gl' altri anni solo d' esser riffatta la
comunicatione in due luochi con voler di-muro.

La Mezaluna Moceniga ha la sua contramina in malissimo stato particolarmente sotto la

fronte verso Panigra per causa del Terreno arenoso, oltre Γ esser tutto comosso da
gran numero de Fomelli, volati nel secondo attacco contro Γ inimico come pure Γ
origine dell' acqua che nasce in questa parte che va alle tre fontane in Citta che hanno
 ΤΛ liEXETIKA ΤΕίΧΙΙ Τ())\\Λ.\ΛΛΚΛ 60 1

amolito il Terreno. Questa contramina ha bisogno che siano riffatti li suoi volti
rissentiti, come anco si dovera... vore 11 volto che manca verso la punta di delta
mezaluna altrimente e da temere la ruina delle medessime come anco di pane delle sua
mura.

L' Opera Coma Panigra ha le tre contramine in assai biion stato per esser scavate in
buonissimo Terreno: queste non hanno bisogno d' altro solo, che se Γ nimico
5of.r°/ attaccasse da questa pane prolongare li rami necessarij verso / di Liii il simile se dovra
pratticare in tutte le altre opere dove Γ inimico mostrasse avvicinato con suoi
approchi.
Quant' il Revelino San Spirito, e Ridotto San Andrea questi non hanno contramina d'
alciina sorte essendo piantati sopra il nudo grebbano e sono facile a remediar in caso
che Γ inimico gl' attaccasse.
Nelle contramine che circondano in pane la contrascarpa della Cittci con li Rami inoltrati
verso la Campagna, fatti da me nel Generalata dell' Illustrissimo Signor Kavaliero
Zorzi Morosin hanno bisogno d' esser nettate dal terreno e dal' fango come pare devon
esser riffatte con volti di muro le comunicatione ruinate particolarmente queste nella
contrascarpa fra la Corona Santa Maria e Revellino San Nicol0 e tra la mezaluna
Moceniga e Revellino Betheleme dove voleranno i fomelli e dove s' incontrano anco
con le discese gia fatte dal Nemico.
Come pure sara neccessario finire la comunicatione d' un Ramo all' altro che e principiata
mancando doppo li primi rami al opposto Γ angolo del Vetturi sino al Revellino di San
Nicolb come pure del Revellino Panigra havendo tutto il resto della contrascarpa ove
sino detti Rami le loro comunicationi col mezo delle quali senza pericolo si potra andar
da coperto da un Ramo all' altro, et communicar nelle contramine delle dette opere,
quando anco fossero parte le dette fortificationi, come per il contrario non essendo
perfettionate dette comunicationiisarebbe quasi impossibile in tempo d' attacco d'
5oi. v7 haver queste beneffitio massime quando. L' Inimico si attrovasse alloggiato / sopra il
Bordo del fosso e occupate alcune delle Fortificatione esteriore cosa che ne
rissultarebbe di gran pregiuditio essendo queste molto essentiali alia diffesa e
presservatione della Piazza, oltre il gran danno, che s' apportera al Nemico con li molti
fornelli, che si faranno valere giornalmente ed mezo de Rami; che si attroveranno li
loro approcchi, li quali piu prolongati che sarano in campagna piti di laontano si potra
far volar 1' Inimico insieme con suoi lavori.

Devo in questo luoco avanti, che parti a bisogno della gran fossa e del Recinto interiore
rappresentar alia grandezza di Vostra Eccellenza quello gia piu volte ho raccordato ad
altri sopremi Rappresentanti in scritture di 3/ Decembre 1653 e di 23/ Luglio 1654 e di
 ()Q'2 ΐϋΛΧ.ΧΛ ϊΊΊ·:ΐ'κη'()Γ

21/ Aprile 1657 circa 11 bisogno che trene la parte di Sabionera d' esser coperta et
assicurata di qualche buona fonificatione esteriore tanto piu che a! presente si sente
dalla voce di queili che vengono da! Campo che li Turchi habbino pensiero d' attaccar
questa parte onde si deve dubbitar che venendo ail' attacco di questa Citta siano per
indrestarlo a questo Balloardo come parte stimata da tutti gl' inteligento la piu debole
deir altro del Recinto per le cause seguenti.
II primo per non haver Iosso di consideratione per la sua poca prolondita di tre in quatro
piedi alia ponta del Balloardo; secondo per esser il corpo del Balloardo piu picolo de
gl' altri; le linee di diffesa longhissime eccedenti Γ ordinario oltre Γ alloggio coperto
6o f. r7 molto vicino e Γ approcchio assai facile, havendo di piu luoghi / ellevati a livello del
Balloardo dove Γ inimico pub piantare le sue batterie, colle quali non solo battera il
Balloardo ma anco il Fianco dell' Arsenale ad angolo retto, dal qual Fianco quel
Balloardo riceve la meta della diffesa, ne si pub ostare al Nemico la discesa del Fosso,
rispetto alia sua poca proffondita ne meno un gran profondita scavar fornelli sotto di
quella contrascarpa come si pub fare, e si e fatto nell' altre parti della Fossa della Citta
onde non saputi il motivo di quelli che al principio della guerra hanno coperto Γ altre
parti del Recinto con opere esteriori et hanno tralasiata questa tanto bisognosa. Voglio
creder sia derrivato dal sito molto difficile dall' angolo acuto del Balloardo e dalle
diffese longhe e per esser anco dominata questa parte da luoghi vicini che Γ angustezza
del sito cagionata dal mare, e Γ oppositione et impedimento che Γ inimico potra fare
coir offender gli operari quali senza dubbio saranno esposti alia sua moschettaria come
pareb pure dalle Batterie, che potrebbe indrozar contra quella parte.
Questa difficulta benche molto considerabile non devono perb trazasciare di far rimediar a
questa parte tanto bisognosa, mentre non le stimo anzi insuperabili; onde retrecarb la
mia proposta di dovesse fare una mezaluna nell' angolo saglente della strada coperta di
questo Balloardo conforme il disegno et profilo fatto in quel tempo, incamisandola di
6o f. v7 muro sino all' / altezza di 12 in 15 piedi, grossa alia bassa piedi 6 et alia somita piedi
3 il restante della scaqia sino al compimento dell' altezza dovera esser fatto con lotte,
che in tutto ascendera all' altezza di 23 in 30 piedi, nella sua maggior elevatione nell'
angolo fiancheggiato, e quest' altezza dovera andar con diminutione verso di dentro,
particolaiTnente alia fronte verso il Mare accib non resti infilata dalF eminenze vicine.
Sara necessario nell' principio dell' errettione far la sua contramina interiormente lontana
e paralella della mura del Fondamenta 25 piedi, che dovera esser fatta con volti di mura,
il terreno che bisognera per il Terrapieno e Parapetti si pigliera nella Fossa attorno il
Balloardo Sabionera, come sarb per dir altro luoco, e le pietre per Γ incamisatura del
Muro si trovanno ivi vicino dalle case vicine ruinate del Borgo di Marula potendo far
 7.1 ι}ι·:μ·:ίίι<λ tfaxii τονx.\sam<.\ ()().Ί

coll' istesse pietre, e neii' istesso luogo ki calcina neccessaria.

Quest' Opera fatta difficulrera assai air inimico d' intraprender cosa di consideratione
contro detro Balloardo oltre, che assicurera tanio piu dalle sorprese tutta questa pane
dubbiosa sino al fianco delli Arsenal, e discopra pane della Valle del detto Marula sin
quasi al Molin ruinate oltre alcune angoli rientrati della strada coperta del Forte San
Demetrio non veduti dal detto lone, la spesa per la medessima costruttione con gl'
7of. r/ avvan- / taggi nel labbricare che si pratticano in questa Piazza imponera poco piu
della somma di sei milla Reali, 400 operai, al giomo e 20 maestri mureri la possanno
linir in quatro mesi di tempo di lavoro.
Quest' Opera sara diffesa dalla parte del Mare dal lianco e Batteria del Arsenale la qual
dilTesa perb per esser discoj^erta, et che pub esser battuta per fronte dal Nemico sara
necessario come dirb a suo luogo far una falsabraga nella cortina fra il Ponello di
Sabionera, et il detto Fianco dell' Arsenale perb in maniera che la sua altezza non
impedisca Γ effetto del detto fiancoiquesta Falsabraga sara di poca spesa ma di gran
rillevo intero fiancheggiare la fronte di detta mezaluna, come similmente quella del
detto Balloardo di Sabionera.

Dair altra parte detta mezzaluna sara diffesa dal Canone del fianco della Porta San
Giorgio, e della falsabraga di rimpetto della Porta come anco dal lato del Forte San
Demetrio le quale diffese restano in vero assai luntane, perb supplite dalla traversa
Molina fatta in parte per questo oggetto dalla quale si potra benissimo diffender colla
moschettaria, oltre che la diffesa di questa mezaluna si potra accrescer assai dal sito
abbracciato della detta Traversa Molina, come pure formando un' altra piccola
traversa sotto al basso di questa Opera sino alia strada coperta vicino dirimpetto all'
orecchione di San Francesco.
7of. v7 Devo raccordare riverentemente che rissolvendo di nuovo la costruttione di questa
mezaluna proposta, avanti di dar principio si deve prima haver tutte le cose necessarie
air ordine come denaro, operari e materiali perche essendo principiata bisognera
sforzatamente perfettionaria avanti la ventura campagna, altrimente sarebbe con
chiamare Γ inimico dalla parte piu debole et apparechiare un gran alloggio sopra il
bordo del Fosso.

Resta solo a dichiarar il modo piu facile per schivar le oppositioni e disturbi dell' inimico in
tempo deir essecutione di detta mezaluna et assicurar gl' operari dal pericolo e danno
della moschattaria nemica, cosa in vero quasi impossibile se primo non s' ocupa il
Monticello del Marula in distanza di 140 passi in circa dalla contrascarpa di Sabionera dal
qual Γ Inimico puol scoperto bersagliar li Lavoranti, et inferirle de gran danni come fu
detto, onde stimo necessario volendo errigger detta mezaluna occupar prima di Notte
 604 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΊΊ· ΙΜϋΤΟΓ

tempo detto Monticello del Maruia con forze bastante a... sostentare dovend' esser
allestatti tutti i cavalli di Fresa, che si ritrovano quail sono in buono numero, et anco
qualche quantita de Paili per palizate, con le chiodarie e Traverse necessarie. Lotte
fatte con terra e paglia da m/50: in... il tutto per potersi copere in detto Posto neli'
istessa Notta, il qua! sito restara assai avantaggioso per noi, essendo quasi volato da
tutte le parti e facile ad esser da Noi minato per poterlo mandar in Aria, quando
8of. r7 portarse Γ occasione / facendo poi per abbondante cautella, due linee di
communicatione per andar con tutta sicurezza, et a copeno in detto Posto: L' una dalla
strada coperta di Sabionera, e Γ altra dalla contrascarpa delP Opera Molina, doppo Γ
alloggio della prima notte s' andarebbe poi con piu comodo e si assicurarebbe in tal
maniera, che con pocca gente si mantanerebbe non solo durante la construttione di
detta mezaluna, ma doppo anco per Γ avvenire; e questo apportarebbe gia un'
avvantaggio. II primo di tener Γ inimico lontano da questa parte tenuta la piu debole;
secondo difficultarebbe assai Γ alloggio al Nemico, come pure li approcchi con
obligarlo di principiar assai di lontano.terzo se li difficultarebbe nel reppiantar la
Batteria che batteva altre volte il Porto nel luoco solito, come anco il detto Monticello
per batter il Balloardo Sabionera, e Fianco delP Arsenale insieme Γ istesso Porto d'
assai piu vicino; assicurarebbe dalP imboscate in parte la valle e Fosso di San Demetrio
e si haverebbe nella medessima valle il comodo del forragio, e del pascolo et in casi di
Naufraggio de nostri Navilgi, che di speso accade in detta Sabionera da questa parte
impedirebbe, che non restassero preda de Turchi. come sin hora e accaduto in tutti
tralasciando molti altri comodi, et avvantaggio che apportarebbe detto Posto.
Manca ancora per compir a coprir il giro di questo Recinto un Revelino fuori la
contrascarpa dirimpetto la mezaluna della coiiina fra il Balloardo Vetturi, et su.
8of. v7 Questo ancora e stato da me proposto in altre scritture insieme la trasmuttatione in
mezelune delle doi opere a Coma della Palma e di Panigra, come pur delP Opera a
Coma Santa Maria, per sfuggir li loro diffetti (servendo doppo per se come e accaduto
nel primo attacco di questa Piazza) d' alloggio e copertura a Inimico oltre la gente in
gran numero che ci vuole a diffendiiie; ma perche conosco nelle congionture presenti,
rispetto alle penurie del denaro, anco de gl' operari e tempo, che ricercano opere tali
le tralascio per passar alii bisogni della Fossa della Citta et insieme delle sue
Falsebraghe come membri molto essenziali alia diffesa del Recinto.
Principiarb per tanto da questo del Balloardo di Sabionera. Questa Fossa haverebbe
bisogno d' esser scavata di nuovo gia riempita in parte per causa delle... e sarebbe
necessaria di profondarla tre0 quatro piedi sotto il piano delP acqua sorgente,0 piu che
fosse possibile. II terreno di questa scavatione potrebbe servere per il terrapieno e
 y.i ι:Ι':μ·:ίίι<λ ίί·:ιχ{ι ror χλχλλκλ ()()Γ)

parapetto della mezaluna proposta et anco per il riffacimento della contrascarpa

aitificiale dalla parte verso il Mare a! presence ruinata daiP impeto del medessimo.
Servirebbe pure a perreitionar la Falsabraga principiata dal deffontissimo general
Gonzaga e non mai finita. Come pure si potrebbe far la falsabraga da me gia proposta
alia cortina fra il Portello di Sabbionera et il Fianco delF Arsenal vicino al Mare per
9olfl accrescer tanto piu / la difesa al Balloardo et alia mezaluna proposta, e perche quasi
ogni inverno la furia dalla Tramontana fa che il Mare da questa parte portiria il Terreno
della sua coritroscarpa con empir anco di sabione. la sua fossa stimarei per mantenerla
in stato esser necessario oltre Γ incamisatura di detta contrascarpa che sara fatta col
Muro, pallifficar con grossi palli con la punta armata di pratticato altrove.
La contrascarpa della medessima Fossa dalla punta del Balloardo sino vicino la sortida del
Gonzaga essendo al presence ruinata dalla longhezza del tempo, pioggie e pascoli sara
bene di restaurarla di nuovo con lotte, dove e il terreno arenoso, come pur dove manca
scarpando dove si ritrova di buona qualita, facendoli li suoi scolatori. Sara anco
necessario di riempir detta sortida inutile proffondata nella medessima contrascarpa.
vicino air Opera Molina, mentre col beneiiitio, della medessima pu0 Γ inimico nella
prima... in detta fossa, tanto piu che in quel luoco poco ne... havendo il beneffitio del
sito ellevato vicino Γ opera sudetta attaccato alia contrascarpa che ne copre per poter
sortir in campagna senza esser discoperti.
Attorno il piede della mura del Recinto dentro la Fossa della Citta eccettuate le due
estremita del Mare Sabionera e Sant' Andrea si ritrova una gran Banchetta di Terreno
9o f. v7 larga piedi 24 et alta piu ο meno / lasciata per sostentamento le Fodamenta della Mura
da che hebbe intentente di profondar una cunetta; La Banchetta viene da me tenuta,
per dannossissima di gran pregiudicio alia diffesa atteso alia facilita che opposta alL
Inimico d' attaccame i suoi minatori al piede della medessima che in momento
sarebbero coperti per la facilita di scavare il terreno, et in purghe haver stabilir le sue
mine, restando di sotto delli Fondamenti delle mura, non havendosi da penetrar che il
solo tereno, senza incontrar il muro il che li facilitb assai nel far quelle gran Breccia del
Balloardo Martinengo e Giesu nel primo attacco oltre che questa banchetta occuppa in
parte la larghezza del Fosso e sminuire Γ efletto de' Fianchi et delle cannoniere delle
Piazze Basse disposta sopra le linee di piede della mura e non di quello della Banchetta.
Rimediar a cosi gran diffetto hb per molto dilticile mentre sarebbe necessario levar affatto
detta Banchetta et in sua vece formar un zocolo di buon muro fatto con grossi quadroni
che s' unisse con li fondamenti di detta mura da cinque a sei piedi piu basso del piano
del Fosso e questo ricercarebbe gran temp» . ci spesa e convien diffenir questa
operatione a miglior coinodo. non ostante che ira molto necessaria et urgente.
 Γ>Οβ ΙϋΛΧ.ΧΛ ϊΤΚΙΊϋΤΟΓ

Una simile Banchetta di Terreno vivo larga piedi dieci si ritrova ancora nei piede della
lOof. r7 contrascarpa della Fossa di tre Balioardi, Giesu, Betheleme e / Panigra, quella del
Balloardo Giesu e stata in parte levata, questa sarebbe necessario di levar alTatto attorn
detti Balioardi mentre restringe la Fossa, e serve di scala di salire sopra la contrascarpa
e viene a facilitar le Fughe, sarebbe pur necessario dislargar la Fossa alia punta del
Balloardo Vetturi mentre il terreno della sua contrascarpa s' attrova quasi attaccata
con quello della punta della Falsabraga (fu gia datto principio di slargaiia sotto Γ
Eccellentissimo Signor Luca Francesco Barbaro) e del Terreno si potra servire
perinalzar lo spalto della strada coperta dirimpetto il Fondo del Crepacore.
La Fronte del Balloardo Sant' Andrea e priva di fossa mentre s' attrova sopra il piano del
Grebbano durissimo oltre che il sito e basso alia punta del Balloardo et il Fianco del
Balloardo Panigra, che gli presta la sua diffesa assai ellevato e cosi per Γ uno e per Γ
altro rispetto non si e potuta proffondare.
Stimarei necessario per supplir a questo diffetto alzar una contra scarpa artefficciale d' 8
piedi d' altezza almeno a la sola strada copeiia col suo spalto fatto con ruinazzi ό
terreno giaroso, per non servir di copertura al nemico in questa parte mancante di
Terreno colla qual contrascarpa si verrebbe a formar la Fossa da questa parte et
lOof. v7 difficultar altretanto al Nemico d' attaccarsi / in questo fronte.
Ε ripigliando il bisogno delle falsebraghe cominciarb da quelle avanti la Porta di San
Giorgio questa havera bisogno di riffar il suo parapetto con rialzando ancora da circa
3 piedi incamisandola con lotte et formandoli doi banchette per la moschettaria quella
che segue attomo le fronti del Balloardo Vetturi e affatto infilata dalT altezza della
contrascarpa onde di poco pub servire in tempo di bisogno bensi - quella della sua
cortina che si congionse con Γ orecchione del Balloardo Giesu quale havera bisogno d'
esser restaurata et perffettionata dove manca al Fianco del Balloardo Vetturi per
accrescer la diffesa alia Fronte opposta del Balloardo Giesu ove Γ Inimico fece
Brecchia.

La Falsabraga della Cortina fra questo Balloardo e quelle del Martinengo ha bisogno d'
esser piu restaurata tanto nella sua scarpa esteriore quanto nell' interiore, Parapetti et
Banchette essendo state queste opere affatto tralasciate da qualche anno in qua con
poca cura.

Manca a farsi la Falsabraga fuori la mura della Conina fra il Balloardo Martinengo e
Betheleme congiongendola con questa fatta alii Fianchi vicini di detti Balioardi alia
1 lo f. γ7 quale havera da farsi solamente il suo parapetto, con profondar la banchetta / nel suo
pianno sino al piede della mura.
Sara necessario parimente perffettionar la Falsabraga mancante in parte nella cortina fra
 ΤΑ ΠΕΧίσίΚΛ TEIXU ΤΟ}· χΛ.\ΛΛ κΛ 007

ί1 Balloardo Betheleme e Panigra et riparar quellagia fatta in molti luoghi ruinata.

La coilina del Balloardo Panigra sino San Andrea con tutto che non habbia come le altre
la sudetta Banchetta nel piede, sara nondimeno necessaiio pratticarsi la medessima
Falsabraga congiongendola con la fatta nel banco del Panigra sino alP orecchione del
Balloardo Sant' Andrea al quale dovera esser attaccata.
Queste Falsebraghe luori del piede delle cortine e I'ianchi de Balloardi oltre L
accrescimento della diffesa radente che prestano alle fronti le forze de Balloardi
contribuiscono gran comodi tanto per le sortide, contramine, et per molte altre
operationi che si pratticano nel Fosso secco in tempo che Γ inimico e alloggiato sopra
il bordo della contrascarpa, particolarmente per poter comunicar continuamente nelF
opere esteriori il che altrimente sarebbe dilTicile, come siiccesse nel primo attacco. che
restb abbandonato da Nostri il Revelino di San Nicolb, nel tempo che haveva da prestar
llof. v7 la sua diffesa contro Γ alloggio del Nemico sopra / la contrascarpa del Martinengo che
inferma le sue traverse nel Fosso di quella pane per mancanza di falsabraga che
favorisce la comunicatione essendo uno de Ponti principiati nelF errettione delP opere
di prevedere Γ introdutione sicura delle medessime in tempo d' attacco.
Passando da questi a bisogni del Recinto interiore di questa piazza non meno essential! di
quelle d' esteriori principiando dal piciol mezo Balloardo alF Arsenal, che pressa la sua
diffesa alia fronte del Balloardo Sabionera verso il Mare, la sua piazza riesce molto
angusta per esser occupata dal detto Arsenal, et il banco molto curto, il quale anco e
sminuito dalla meta non essendo che una sola cannonera che possi discoprir il piede
della detta Fronte di Sabionera, dove va a terminar la linea della diffesa radente pur
anco discoperto e battuto dal monticello del Marula come fu detto, oltre Γ esser privo
della solita Piazza alta e bassa come hanno gli altri fianchi ronde vedendosi gia
principiata la piazza alta vicino alle cisterne stimare bene di perffettionarla come
molto necessaria ad accrescer la diffesa alia parte tanto bisognosa. Questa haverebbe
da esser alzata al paro del muro del detto Arsenal, et incamisata con lotte, per non
2o i. fl incorrer nel rissalto delle pietre, che per la sua molto vicinanza potrebbe / danneggiare
la quella benche questa si potra slargar di piu come pur prolongar la linea di detta
Piazza alta sino alle case vicine, questa provera anco di Traversa per coprir lo spalto,
che s' attrova tutto discoperto fra queste e la casa de Consiglieri.
II parapetto della cortina che principia in questo Fianco Sino a quello di Sabionera, e stato
da Vostra Eccellenza perffettionato come pure rialzata la sua mura havendola posta
fuori di scalata il simile del Balloardo di Sabionera e cortina.di San Francesco havendo
riddotto questo Posto nelF interior in buon stato et a non temer libentativi improvisti
havendo di piu perffettionata la sua ritirata con haverla incamisata di nuovo, quale fu
 608 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤ1·:ΐΜϋΤ()\·

principiata dal Defunso General Gonzaga, oitre haver restaurate le contramine di

questo Balloardo affatto ruvinate essendo scavate nei sabbione, con haverli faito il
volto del muro tutto attomo, mancando solo da 7 passi in circa a finirla dove al
presente si lavora.
Al Cavalier di questo Balloardo bisognera ribar le sue cannoniere et ingrossar il Parapetto
di terreno incamisandolo con lotte.

La contramina della cortina di San Francesco di ritrova solamente principiata alle doi
estremita, sara necessario di continuar, e finirla essendo lavoro, che ricerca tempo.
12o f. v7 II fianco detto di San Francesco che diffende la / Porta San Giorgio, cortina e Fronte larga
del balloardo Vetturi s' attrova sino al presente con una sola piazza, mancandola Γ alta
e la bassa: e vero che nel luogo dove deve esser Γ alta si ritrova occupato dalla cusina
del Monastero de Frati di San Francesco, ostacolo ben debole a privar questa pane d'
una cosi necessaria diffesa tanto piu che in detto Monasterio vi sono molti luochi
dishabitati ove puol esser facilmente trasportato e sara necessario farvi detta Piazza
alta conforme a gP altri Balloardi, parimente la piazza bassa di fuori sara necessario di
finire.

II fianco sopra la Pona San Giorgio ha il medessimo bisogno di quello di San Francesco,
della piazza alta e della bassa. L' ultima coprira et assicurara meglio la Porta et Γ altra
accrescira la diffesa al Balloardo Sabionera da questa pane. L' altro fianco del
Balloardo Vetturi, che guarda verso Giesu ha gran bisogno d' esser riparata e prima la
Piazza alta con riffar il Parapetto e Canoniere al presente tutte ruinate, come pure una
Canonera della piazza di mezo al presente terrapienata insieme la sua piazza.
Li Parapetti e Cannoniere alle fronti di qtiello Balloardo haveranno bisogno d' esser in
pane restaurati con Γ incamisatura di lotte parimente quelle del suo cavaliere per esser
in pane ruvinate.
Le contramine di questo Balloardo hanno bisogno d' esser nettatte paiticolarmente li
13of. r7 Kami, che passano / sotto li fondamenti della mura come pur sara bisogno continuar
la contramina gia principiata sotto la Fronte longa di questo Balloardo principiando
dalle Galerie vecchie e seguitando sino alia Porta San Giorgio ove anco fu datto
principio alia medessima contramina. Gib fatto bisognera terrapienar quel gran vacuo
della discesa che ancora si ritrova aperto nella Fronte dove era il taglio della ritirata di
questo Balloardo la quale comunica nellexontramine vecchie, et causa che vengano
riempite di terreno dalle acque piovane riuscendo di gran danno alle medessime
contramine.

Segue la cortina fra il Balloardo Vetturi, et Giesu della quale come pur delle restanti conine
sino al balloardo Sant' Andrea sono stati riffatti li Parapetti incamisati con lotte come
 ΤΛ Ι!Ι':.\ι·:ίίκλ ύειχιι το)·χλχλλκλ mi

pur alzate le mura in particolar a quelle di Sant' Andrea fatta pur da Vostra Eccelienza
oltre 11 suo Parapetto, e muretto delle ronde dove si lavora ancora essendo hora affatto
assicurata contro la scalata. In queste non occorre altro a! presente solo restaurare le
contramine trascurate d' alcuni ann' in qua, onde son molte minate et riempite di
terreno e Fango: bisognara repararle et nettarle senza ritardo, almeno avanti
Primavera senza aspettar il tempo del bisogno.
A1 Balloardo Giesu sono stati rilFatti da Vostra Eccelienza li Parapetti e Canoniere delle
due Piazze basse dalT estremita de Fianchi interiormente quali servono de Fianchi
13of. v7 potentiali, et accrescono la dilTesa alle Fronti opposie / del balloardo Martinengo e
Vetturi restando ancora in detto Balloardo di riaggiustar li Parapetti e Canoniere alia
Fronte in paiiicolar a quella dove t'u la Brecchia quale deve esser alzata a livello delF
altra sua altrimente la Piazza del balloardo resta in parte discoperta e veduta dalla
Campagna.
II Parapetto della Piazza alta di questo Balloardo che guarda Vetturi s' attrova 24 piedi piu
indentro di quello deve esser rispetto quando tu latta la mura, che lo sosteneva era
rovinata hora che la medessima s' attrova riffatta conviene avvanzare detto Parapetto
nel suo luogo di prima dal quale scoprira meglio la fossa del Vetturi et verra anco a
slargar di piu la Piazza del suo Balloardo.
Le contramine del quale per esser state in tempo d' attacchi dalle mine et Fornelli delF
Inimico in parte ruvinate insieme colla mura et comosso per conseguenza il terreno
atiorno piu volte sono state riffate hora da Vostra Eccelienza datto principio di riffato
con volti di muro sara necessarissimo continuar il medessimo volto ne luoghi piu
bisognosi et nettare li rami, che passano sotto li fondamente della mura, che vanno
nella sua banchetta, fuori della mura con ritrovar alcune mine gia scavate nella
medessima mentre potrebbero esser incontrate dal Nemico et causar la perdita de gP
interiori.

ί4οί.r°/ 11 Balloardo Martinengo che e il piu grande e principale / di tutti gl' altri del Recinto,
contro il quale Γ Inimico fece li suoi sforzi maggioii ricerca che sia datto fine d' alzar
il Muro dov' era le Brecchie alF altezza del restante, come pure alzare et ingrossare il
suo parapetto e Terrapieno all' altezza di prima tanto piu che la campagna circonvicina
resta in qualche luoco poco piu ellevata di questo Balloardo; onde le Piazze d'
orechione restano quasi .discoperte, come pur quella ha il piede del Cavaliere e la
baracca de soldati il qual spalto si potra abbracciare circa un piede accib resti piu
coperto et che Γ acque si trollino verso la Citta il Terreno potra servire al rialzamento
de parapetti alia Fronte.
11 Cavalier Martinengo che piu de gl' altri frequenta i tiri della sua Ailiglieria rispetto al
 filO liJA.X.XA n'KI'lLiTOl·

sito et come piu a fronte dell' Inimico e anco piu sottoposto d' haver le sue canoniere
e parapetti ruinati da! ritonato e violenza del nostro canone siche ha bisogno spesso d'
esser restaurato havendo Vostra Eccelienza quasi compiro d' incamisarlo
esterioimente con muro sino alia meta della sua altezza et Γ aitra met a superior con
lotte onde bisognara finire detta incamisatura come pure quella d' ingrossare, et alzare
li Parapetti.
Le Contramine di questo Balloardo sono state pur rimediare da Vostra Eccelienza,
massimamente alia Fronte dov' erano le Brecchie le quali erano tutte luinate, et
l4of. v7 impratticabili, essendo tutto quel terreno comosso dal gran numero delle mine / fatte
volar dal Nemico onde non si potevano restaurar in altra maniera che con li voiti di
muro (com' e stato fatto) mancando solo di nettar quelli Rami che passano sotto il
fondamento delle mura et che sono sotto la Banchetta quali sono riempiti dal Fango,
ed in moiti luoghi ruinati panicolarmente dove era la Brecchia. Le Contramine vecchie
che sono vicino alia punta del Balloardo sono in vero d' una struttura degna pero in
pane riempite di terreno dalla scavatione de Rami: che si facevano in fretta per
incontrar quelle del Nemico nel primo attacco. Queste bisognarebbe nettare et il
medessimo terreno ponando sopra nel Balloardo hora che vi e il comodo mentre poi
quel gran vacuo servirebbe in tempo d' occasione riceverne dell' altro, per piu presto.
Le contramine scavate sotto Γ altra fronte verso Betheleme sono in assai buon stato
eccettuato quelle sotto la banchetta, quale sono in pane riempite di fango e del Terreno
ruinato onde sara neccessario di nettarle et restaurarle ne i luochi dove sarano ruinate
non essendo bene di lassar questi vacui all' abbandono mentre potrebbero servire all'
Inimico.

II Balloardo Betheleme havera pur bisogno di tener riparati li suoi Parapetti e Cannoniere
alle fronti, come pure vi e di bisogno far un picciol volto di Muro alle sortide della
ritirata per la comunicatione del Balloardo.
l5o f. γ7 Le Contramine di questo balloardo chiamano pur i / proprij rimedij ne loro grandi diffetto
e panicolarmente le Pane nella Banchetta fuori dal piede del Balloardo chiamate d'
alcuni li cuniculi da Latino Orsino... di questa Piazza incomiciate. II vacuo di queste ha
indebolito grandemente detta banchetta per esser da circa 15 piedi d' altezza e larga,
quatro e meza, cib fu fatto con intentione di valersi della piazza bassa per contramina
e della soperiore col mezo d' un soler per coffani colle feritore per impedir all' inimico
col sboccar nel Fosso e disputado a Contrascarpa. Era beneficio di considerar il danno
che permezzo di questi se poteva ricever atteso la facilita che Γ inimico ha per ruinarle
tanto col suo canone interate nella contrascarpa, quanto coll' avvicinarsi di noite colla
zappa. Sicuro che sarebbe penetrata in momento mentre il terreno alle feritore non ha
 ΤΛ ΐα-λΜ-ΠΊΚΛ ΊΊ-ΙΙΧΙΙ ΤΟΪ X.\SAM<A (> 1 1

piu d' Lino piede di grossezza per il che non e ditficile alT inimico d* impostessarsene;
tal perdita poi caggionarebbe grandissimo pregiLidicio per non dir quasi la perdita a
Balloardo menire haverebbe lutto 11 comodo con quelP alloggio di far volar la mura, e
tanto piu che la contramina interiore, non per anco finita si ritrova come 1ιό detto 15
piedi piu alta del piano di detti cunicoli il che e contrarissimo alle massime che hanno
da osservarsi nelle sotteranee che Γ interiori siano sempre piu basse e profonde delT
esteriori rispetto che chi e piii sotto sara ponione del di sopra; siche per corregger questo
I5of. v7 considerabile difetto parmi il piu ispediente rimedio, che doppo haverle / nettate dal
fango e scollate dall' acqua si riempisca quel gran vacuo supplico col mezo d' un volto
di Muro, tutto attorno alto solo 5 piedi dal piano di detto cuniculi con terrapienar tutto
il resto di sopra con buon terreno ben battuto e bagnato. Si potrebbe conseguir il
beneffitio di detto coffano con lasiar 5 piedi vacuo alia somita che restarebbe al meno
fror... della zappa del nemico. Dalla contramina che e dietro la Mura di detto Balloardo
di poco ο niente si potra servire (per esser come ho detto) troppo alta sopra di
Cuniculi, oltre un banco di sasso durissimo che s' attrova sotto li fondamenti di detta
Mura, che difficulta molto Γ escavatione delle necessarie dissese, over cascate, come si
e provato, onde concludo che non e bene fidarsi in questa Contramina ma bene da
doversene far un altra di nuovo che vada tanto bassa quanto si potra dal piano de
SLidetti cuniculi et lontana interiormente circa 30 piedi paralella alle fronti del detto
Balloardo con preparar poi alcuni rami che vadino da questi a refferir vicino detti
cuniculi.

11 Balloardo Panigra s' e perfettionata la Piazza ό fianco potentiale d' ordine di Vostra
Eccellenza per mettersi sopra le Pezzi d' Artigliaria per diffender la Fossa del Revelin
San Spirito da questa parte come per accrescer la diffesa alia Fronte del Balloardo Sant'
Andrea diffettuoso della Fossa bisognera ancora restaurar li Parapetti e Canoniere di
questo Balloardo Panigra alle sue Fronti.
16of. r°/ Le sue contramine hanno bisogno come Γ altre d' esser nettate e ri ffatte in qualche luoco
ruinate in particolar quelle fuori nelle piede della Mura nella Banchetta quali sono in
piu luochi ruinate nel di sopra.
Nel Balloardo Sant' Andrea le mura che erano fatte a secco son state ri ffatte da Vostra
Eccellenza con buon muro, come pure riaggiustata la sua Piazza alta insieme Γ ultima
bassa. la strada della ronda e riddotta ancor quella a perfettione come pur li suoi
parapetti tutt' attorno mancando solo di restaurar la sua contramina in alcuni luochi
rovinata ove occorrera riffar con volti di muro la sua comunicatione come, pure finir
di sbasar un muro che s' incontra dentro a traverso che impedisce di poter comunicar
attorno.
 f)]i ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜΐ>Τ()Γ

La Tenaglia attaccata fuori la Mura di questo Balloardo che termina nei Mare che copre
la Porta San Andrea e fu piantata sotro Γ Eccellentissimo Signor Nicol0 Dolfino
rimane imperffetta sino al presente che Vostra Eccellenza ridotta la sua mura
apperffettione oltre la Torre guadra iatta alL estremita del Mare, che serve contro
ogni tentative improvise di Notte, come pure assicura la guardia di Questa Opera a
non peter esser tagliata fuori. In questa manca ancora a perffettionar il sue Terrene
e parapetto.

Questi sono i bisogni piu considerabili attorno il Recinto interiore di questa Citta dalla
parte di Terra. Nel rimanente del giro della mura appresso del Mare cioe dalla Porta
del Sant' Andrea sino al casello della Piataforma di Tramata e stata rialzata la Mura
16o f. v7 sotto il generalato del / Vostra Eccellenza per assicurar meglio questa parte centre gr
insulti improvisi, havendo riffatto in qualche parte li suoi Parapetti e ristaurite la sue
mura in alcune poste le Feriade di nuovo alii scolatori delle acque della Citta che
corrispondone in questa pane, scarpato il Grebbano che servira di scala alia mura
vicino la Porta San Andrea e finalmente renduta questa parte centre gP insulti
improvisi.
Dalla Piataforma del Tramata sino alia Fontana degp Fiebrei s' attrova un debole mure
alzato sotto il Eccellentissimo Signor General Riva, con molte Ferritore, questo nel
state presente e piu di pregiudicio che d' altro, mentre apporta difficolta a Riffendere
distanti dietro in tempo che Γ Inimico bersagliasse questa parte col cannone d' un
Armata da Mare oltre la suola costruttione delle sue ferritore che impediscono il peter
fiancheggiar reciprocamente il piede della mura colla moschettaria, onde stimare bene
terrapienar il medessimo mure sino alia meta della sua altezza de circa 4 piedi, e di
larghezza dieci sostentato col mezo d' un picciol mure, che si farebbe paralello al prime
col qual terrapieno la moschettaria potrebbe tirar per di sopra la somita del gia fatto
disobligata da quelle Feritore diilettuose, oltre che da questo ingrossamento la genie
restarebbe coperta et affatto sicura il Canone d' una Armata da Mare. In questa pane
17o f. r7 e neccessario tener netta / il piede della Mura dal sabione che di tempo in tempo vien
portato dal Mare.
Segue la Mura vicino al Ghetto sino alF angolo sagliente nel Mare; ha bisogno d' esser
nettata nel piede dalle immonditie che ivi vengono gettate dal Ghetto, come pure
impedire il disfacimento del suo muretto dl sopra da quelli de Molini a vento ivi
attaccati. II resto della mura sino alia Porta del Molo non ha bisogno d' esser rialzata,
essendo il loro piede bagnato dal Mare, oltre la difficolta d' accostarvisi con barche
rispetto al poco fondo e loco grebbanoso e per la porporella che ivi s' attrova. II muro
qui doverebbe in piu luoghi essere riffatto da Fondamenti essendo questo in piu parti
 y.i Ι!1·:.\ι·:ίίκλ tfjxii τονx.\sam:.\ (> 13

sradicato dalla \ iolen/a del Mare oitre all' esser ma! fabricato, et senza scarpa et un
preso grossissimo di terrapieno che cagiona ogn' invemo qualche ruina ne! medessimo
et a! presente minaccia nuova mine. Sara necessario alle prime bonaccie ritornar a
rimeiter li squadroni sradicari e ridur per li suoi vacui e ne! miglior modo possibile
re|:)arar alia debolezza di delta mura senza fraponer dilatione maggiorre.
Passeit) da queste al Castello del Molo, il qiiale benche habbia il beneffittio del Mare non
resta peit) che dalla pane di Terra verso Sirocco Levante in distanza di 500 passi in circa
non possi esser travagliato dal Canone delT Inimico come pure di quello d' un' Armata
17of. v7 da Mare, con tutto che le sue mura non habbino da lemere d' esser brecchiato / colT
aniglieria, bensi danneggiato li dilTensori dal rissalto delle Pietre nella pane superiore
del detro Castello, come pure dalle volate del cannone e V aniglieria d' esser
discavalcata per mancanza di parapetti di terreno de quali ne e totahnente presso in
pane alle Fronte, dove Γ Inimico havera all' incontro altre volte la sua batteria, dove
sLia Arteglieria si ritrovava in barba e per conseguenza discoperta ond' e molto
neccessario di far per tempo li suoi Parapetti di Terreno e far condir buona quantita di
Terreno con le barche dalla Fossa della cortina di San Francesco, come s' e fatto altre
volte, con il quale si potra fabbricar detti parapetti insieme le lotte per incamisarli
insieme colle cannoniere.

La Pane alta che corisponde al alloggio del detto Castello sino a quello del Sargente
Maggiore havera bisogno d' esser coperto con un piciol parapetto di tereno grosso solo
otto piedi et alto quatro incamisato con lotte questo oltre che servira di copertura a
Diffensori, impedira il rissalto delle pietre di queste canonate tirate dal nemico, che...
mano le Mura; nella pane di Mastro Tramontana verso il mare si potrebbero praticar
detti Parapetti et levar certe coperture di pietre molto pregiuditiose, come pure
rimediar al bisogno della porporella, Cisterna e Quartieri conforme fu gia raccordato
da me in altre scritture, quale al presente tralascio, rimettendole a miglior tempo solo
aggiunger il bisogno d' esser murate di nuovo e Canoniere basse che s' attrovano
apene dalla violenza del Mare che corispondono sotto li volti de Magazeni.
II Cassone del Molo attaccato da una parte alia mura del grand' Arsenal e dall' altra
estremita termina alia bocca del Porto di longhezza passi 70 in circa questo e quello che
copre il detto Porto dalla parte di terra contro le batterie del nemico dalle quali e stato
in pane ruinate in particolar la sua mura esteriore quale fti poi riffata malamente in
tempo di notte con cattivi materiali a fronte et a formatione della medessima batteria
et ingrossato col' TeiTapieno di dietro fatto col Scibione e sostentato pure di dentro con
una debol muraglia fatta pur di Notte senza scarpa ne calcina la quale viene a fonmare
detto Cassone, il quale ogn' anno per la sua debolezza e mala costruttione non manca
 614 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

a cadere in piu luochi, quail ruine si riffanno alia megiio, che si vuole. Questo in caso
che Γ inimico rippanti la sua batteria a! Vlaruia. dove Γ haveva prima in pochi tiri
restera in ruina, et il Porto discoperto ii che rissuitarebbe di gran pregiudicio e
difficultarebbe assai ii soccorsi di iegne iorastieri mercantiii, et causarebbe una gran
penuria nella Piazza onde per prevenir a tal accidente sarebbe neccessario per tempo
daiia parte verso il Porto siargar detto Cassone confar un' altro muro di buona qualita
paraleilo, e distante da! medessimo piedi 15 et grosso alia bassa piedi 7 et alia somita
piedi 3 traversato con buon speroni ο contraforti, formato il suo fondamento uno
grosso quadrone et il resto delP altezza sino alii 2(3 piedi con la sua debita scarpa
18o f. v7 recoperandolo con buon terreno battuto. et adequato a misura del crescere / del muro
et poi in cima bisognarebbe far il Parapetto di Terreno per miglior copertura et contro
il ressalto delle piche queste e un' operatione molto laboriosa et incomoda di spesa e
di tempo ma perb molto necessaria e di gran giovamento.
La proposta da me gia fatta sotto Γ Eccellentissimo Signor Luca Francesco Barbaro d'
errigger un piciol molo al seno di Tramata per ricovero di qualche numero di Tartane
e di doi Galere sarebbe anco di gran beneffitio in occasione di batteria contro il Porto
ma pub vorebbe esser fatta avanti il tempo del bisogno il quale sarebbe sicurissimo
dalle batterie di Terra.

11 reffacimento della cadena che serra la bocca del Pono e molto neccessario perb in altra
forma di quello hora s' attrova essendo molto difficultosa nel serrarla et apriiia, per
lied... cib sera e mattina Γ Armiraglio con una ventena d' huomini il che riesce di gran
disturbo e fattica, senza apportar Γ effetto che di ricerca, mentre le barche et altri legni
passano di sopra stimo perb d' haver ritrovato con modo di cadena facilissimo d' aprire
e serrarla con una picciola banchetta di doi Remi, et che impedira Γ entrata et uscita a
qualsiasi legno grande, e piciolo con pochissima spesa.
Li muri rovinati dentro al grand' Arsenal che serviran per sostentar il Terrapieno della
batteria che ivi s' attraversa come pur per impedir Γ ingresso da questa parte in detti
arsenali per alcuni rispetti e neccessario che siano riffatti di nuovo in miglior modo di
19of. r7 prima e rimetter le parti / che mancano alle palizate che chiudono li volti de gP
arsenali fatta con intentione di preservar gli Arsilij, che s' attrovano sotto qualcun que
icendio de medessimo che potrebbe esser tramato da Turchi.
Tralascio il bisogno delle Porte della Citta havendo Vostra Eccellenza assicurate quelle
principal] dalla parte di Terra, con haver riffatte le medessime in buona forma oltre Γ
aggionta d' altri fortissimi rastelli come pur tralascio di dir molte cose le quali si vanno
operando in diverse paili allagiornata proponendo al presente le cose di rillevo perche
il tempo puol permetter non solo di principiarle ma anco di finirle.
 ΤΛ ΠΙ-λΜ-ΠΊΚΛ ΊΊΊΙΧΙΙ ΤΟ}-ΧΛ.ΧΛΛΚΛ () 1 5

Devo raccordar a Vostra Eccellenza benche non dubito che dalT alta sua virtu non sia

abbondantemente proveduto conforme al bisogno a tar venir per tempo buon numero
de guastatori dalle tre Isoleb dalT Arcipelago per supplire alii lavori raccordati di sopra
mentre al presente questa Piazza si ritrova quasi priva delle cernide e la soldatesca
greca molto sminuita, et che oltre la gente delle Isole sarebbe necessario una sguadra
di galere le invernassero in questo Porto per valersi delle ciurme nel medessimi la\ ori,
come pure qualche buon numero di Militie d' Armata qual essendo al presente
soprabondate al bisogno della medessima serverebbe in questa Piazza oltre a supplire
delle guardie come anco per impiegarli in detto la\ oro.
19oi. v7 Lo stato delP Artiglieria numero, genero e qualita che / al presente si ritrova in questa
Piazza, si vede distintamente dalle notte... quella che si ritrova cavalcata intorno alia
Mura et Fortificationi esteriori e in numero di 337 pezzi in tutto di bronzo oltre 72
Periere a braga, quella ne magazeni discavalcata compreso alcuni picioli pezzi venuti
da Venetia consiste in novantatre et Periere a braga No 40 che in tutto fanno la
somma totale de 430 pezzi di bronzo et 1 12 Periere a braga pur di bronzo. Questa
sarebbe bastante mentre fusse di buona qualita ma ritrovandosi i'ra questo numero d'
Artigliaria esser disfogonata ri...sita, et offesa con crepature come pure acconciate
con li montaletti di ferro n° 136 dalla quale poco 5 niente si dobbiamo fidare, et
sostra...endo dalli 430 resta di pezzi non offesi 244 de quali si posiano permetter,
essendosi in questo numero molta artiglieria minuta: stimarei neccessario che da
Venezia fosse proviene per tempo delF altra in luogo sfogonata e guasta overo
qualche buono, e piuttosto Fonditore di quel dell' Arsenal di Venetia per gettar di
nuovo questa guasta, essendo molto diffetuosa d' inviare al presente tutta questa
Artiglieria offesa per non disarmar la Piazza, in tempo che si dubita d' attacco se
prima non criesce rimessa delF altra: vi vorrebbe in luoco di questa inutile sessanta
pezzi d' Artiglieria cioe 30 cannoni da 50 e 30 da 20 oltre da 12 morteri da tirar
Bombe cioe sei da 500 tre da 100 e tre da 50.

Quest' Artiglieria e tutta disfornita d' apprestamente e rispetti neccessarie in particolar di

20of. r°/ letti, rodde et et / quella anco che si retrova cavalcata e la piu parte sopra letti et
rode... sara percib neccessario di qualche buon provedimento per la medessima
altrimente in occasione d' attacco la Piazza restarebbe priva d' una delle principal!
diffese.

Sara pur neccessario proveder anco di Bombardieri prattici mentre il numero di 160 che si
ritrova non e sufficiente al maneggio di questa Artiglieria ne vorebbe ancora per il
meno 100 altri Bombardieri: ma non di quelli che ordinariamente vengono inviati da
Venetia la piu parte de quali sono inesperti onde non di doverebbe admetter alcun
 β16 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΊϋϊΟΓ

cambio. Se non di quelli che hanno unvito in Levante, 5 vero in Dalmatia De Bombisti
e mastri daTurchi ne tiene pur bisogno grande la Piazza essendo solo quatro capi mistri
et 15 Lavoranti poco esperti e vi vorebbe almeno altri 10 capi mastri pratici.
Parimente de minatori prattico, pur se ne prova gran neccessita non essendo rimasti da gP
attacchi che il solo che a presente e capitanio e due altri vecchi alii quali solamente si
potranno affidare, di quelli e pur neccessario d' haveme almeno una donzina ancora
per il meno che siano perb pratticha - et che altre volte habbino servito in quella qualita
neir Armenia crederci che non fusse dilTicile il fame venir di Francia per via delP
Eccellentissimo Signor Ambasciator Veneto, come pure de Capitan Bombisti et Mastri
da Turchi.

Circa poi il bisogno delle munitioni da guera, Armi, legname, Ferramema et altre cose
20o f. v7 neccessarie per un' attacco / di sei mesi osservo che le nostre magazeni ne sono guasti
inestremo, dalle note qua ingionte si veda distintamente. tutto quello si ritrova in
essere al presente come pure alP incontro quello fa bisogno ancora il tutto da me
calculato sopra il consumo fatto ne gP attacchi passatiinon ha questo importante affare
ad essere rimesso all' hore dette di bisogno in ivi e costituita la Piazza di provedere all'
Armata et alle Fortezze e pert) ad effetto di buona regola doverebbero esser depositi a
quaP non s' havesse a poner manco se non in occasione sola d' attacco ό d' altro ben
urgente bisogno.
Tanto devo ossequisamente rappresentar a Vostra Eccellenza in ubbidienza riverentissima
de suoi sopremi comandi nelP essecuttione de quali hb havuto particolar riguardo all'
angustia del tempo all' importanza della spesa, et ad' ogn' altra consideratione dovuta
alia congiontare presente humiliando perb il tutto rifflessi del suo maturo
conoscimento ed isperienza stata Virtii restando per sempre.

Candia 28, ottobre 1666 S.N.

Flumilissimo Ovietissimo

II Kavalier Verneda

Sopraintedente delle
Fortificationi et Artiglieria

Αρχε',αχγ; ένοε'.ξη

ASV. - Senato. Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar. F: 814, Candia 1666-1667.
Ανέκοοτο. Μ αρίΟαηστ^ tcov είνα'. ττς γράφουσας.
 ΤΛ πι·:.\ί·:ίίκλ ίέιχιι ror χλ.χδλκλ (> 17

Γ>8.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ (ΑΙΙΟΣΙΙΑΣΛΙΑ) TOV ΓΕΧ. ΙΙΡΟΧΟΠΤΗ

BERNARDO ΝΑΝΙ ΓΙΑ ΤΑ AMVNTIKA ΕΡΓΑ ΣΤΟΝ ΧΑΝΑΑΚΑ
ΜΕΤΑ ΑΓΙΟ TOVPKIKII ΕΙΙΙΟΕΣΓΙ ΚΑΙ
ΙΙΡΙΝ ΑΠΟ ΝΕΑ ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΠ

I I Φεβρουαρίου (IB(57) Κ)Β8

Στο α-όσ-ασαα αττό ετιίστολή του γεν/κού τιρονοητ*/; Bernardo Nani —ου
-αρουτιάζουαε στη αελέτη αυτή, ττερ',γράφοντα', συνο-τικά τ' αττοτε/^σαατα
-ροηγούαενης επίθεσης τoJV τουρκ'/κ^όν ουνάαεοον εναντίον του Χάνοακα καί
συγκεκρ'.αένα εναντίον του προααχώνα Panigra (1 Ιαντοκράτορα) κα', ττ^ς ηα'.σελήνου
Moceniga, οηλαοή του εξoJτεpίκoύ οχυροήχατος που αντ',στοΓηούσε στον προααγώνα
ΒηΟλεέα. /Υναφέρει για τις θέσεις του εχθρικού πυροβολικού, τη οράστ^ τοον φουρνέ/ύχον
από τις τουρκικές υπονοαευσεις, τις φθορές που προκάλεσαν σε συγκεκρΐ[α^να στ^αεία των
oχυpώσεoJV του Χάνοακα, καθώς και τις επισκευαστικές εργασίες που εφάραοσαν οι
ααυνόαενοι για να καλύψουν τα κενά που όηαιουρ^/;θηκαν στην άαυνα ΤΓ^ς πό/^ης.
Το ενόιαφέρον τΓ^ς επιστο/.ής αυτής επικεντρώνεται κυρί^ος στις προβ/άψεις για
την επόαενη επίΟεσ'ς τουν τούρκ(;ον την οποία περίαεναν στην πλευρά του Αγίου Ανορέα
και σ' εκείνη της Σααπιονάρας, περιγράφονται οε τα συαπληpco[J.ατΓκά αμυντικά έργα
που έγιναν στα στ^μεία αυτά για αντιμετο^πιστ^ τoJV εχΟρικκον πυροόν.
Τέλος ανακεφαλαιοόνει με Try κατάσταστ^ στην οποία βρίσκονταν και τα υπόλοιπα,
κύρια στ^μεία του οχυρού περιβόλου του Χάνοακα, τονίζοντας ότι όεν υπήρχαν σοβαρά και
επικίνόυνα ρήγματα στην οχυρο^στ^ του.

Ιοί.Γ°/ Estesosi nella Campagna passata il Primo Visir a bloccare e battere da molte parti questa
Piazza ha listretto in fine gi' attacchi che tuttavia lentamente continua in doi; Γ uno contro
)of. v7 il Baloardo Panigra, di cui gia le sorti far con mine, e fomelli velar Γ opera / a Coma
fortificazione esteriore; Γ altro contro la Mezaluna Moceniga, pure esterior
fortificatione del Baloardo Beteleme. Vienne batuto il Baloardo Panigra da 15 pezzi
grossi di Cannoni e da sei Mortari da Bombe, e sassi bloccato tutto d' intomo con
approcci, ch' occupando tutto il sito dell' Opera destrutta, s' estendono sino al bordo
della Gran Fossa del Baloardo, abbracciando con li loro alloggi tutta la contrascarpa del
Revelino Panigra sino al Revelino San Spirito.
 G18 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΪΤΚΙ'ΙϋΤΟΓ

Ha il Nemico a furia di mine, e fomelli fatto cadere la contrascarpa terrando con le sue
rovine gran parte della fossa attorno il Baloardo sopra cui procura d' alzar teiTeno, ne
potendo. Noi fame cavar la terra, essendo contrastati dalla Moschettaria Nemica, che
vi tempesta sopra, si serviamo da mine, e fornelli per distrugger il suo lavoro; et al
dispetto del suo Moschetto. Essendo stara riffatta la Pallizata attorno la gran Banchetta
a piedi del Baloardo fu traversata anco la fossa con tre galerie coperte per meglio
fiancheggiar e scovrir il piano della medema.
Ad ogni bupn fine, poiche voglio sperare che non saranno tanta fieri gP assalti, quanto
sostanti le diffese, onde difficilmente correra la necessita di valersene, s' e perfettionato
nel medessimo Baloardo il primo taglio, et il secondo ch' interiormente con doi fianchi,
et una cortina lo abbraccia, si va compiendo, cosi che saranno presto in essere doi
buone retirate.

2of. r7 Alia sinistra di questo Baloardo giace il Revelino Panigra pure blocata dal Nemico, ch'
alloggia vicino alia sua contrascarpa, havendo col cannone rotti li palli delli tre
Bonetti che gli stanno d' intorno: i quali perb tuttavia si sostentano, proccurandosi
la notte di rimetter li Palli caduti stando intatie tutte le Contramine di questo
Rivelino.

Alia diritta vi siede il Rivellino San Spirito, in cui piu volte ha aperto breccia il Cannone
Nemico ma di notte s' e sempre ristaurata, col haverseli mantenuta d' intorno dentro
la fossa una Palizata, et un Bonetto verso il baloardo Panigra. Rimanendo pur anco
intiere e salve la sua retirata e contramine.

La Mezaluna Moceniga tutta d' intorno bloccata e battuta con il Baloardo Beteleme da
circa 13 grossi Pezzi di Cannone e quattro Mortari, viene dal Nemico strettamente
cinta con approcci, che s' estendono sin dentro la fossa incaminati con alquante
traverse sino alia sommita della breccia, fattavi con una quantita di fornelli, che gl'
hanno rovinata tutta Γ incamisatura di muro attorno le fronti salve le doi estremita
verso la contrascarpa della Citta.
Questa Breccia viene da Nostri munita con altre traverse ej*astelli, che tutta interiormente
2of. v7 la circondano, onde tuttavia si sostiene questo posto; la di cui Retirata, assi= / curata
d' intorno da Palizate, e da un picciolo Parapetto di lote e in essere con tutte le sue
mine interioriima Γ esteriori cioe li rami avanzati in Campagna per la maggior parte
sono guaste.

II Baloardo Betelem ha la contrascarpa del gran fosso verso il Rivelino Panigra in molte
parti rovinata, e le sue piazze basse con la fossa, che le circonda, assai terrate dal
terreno portatovi a volo da i fomelli del Nemico. Nel rimanente si trova questo
Baloardo intutto e li danni sudetti si vanno riparando, ma con longhezza ne seguira Γ
 ΤΛ ΙΠ'λΜ'ΠΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙί Τ())■ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ () 1

efietto per la scarsezza grande de guastadori et altri Operarij.

Vi si ristaura la retirata vecchia, ed una nuova se ne dissegnata, che s' elTettua va quando
Γ accenn...a scarsezza non io contrast!.

Alia sinistra di questo Baioardo sta il reveiin Beteleme nel qua! site ha pres' alloggio 1'
inimico sopra Io spalto della strada coperta verso la Luna Moceniga, havendogli il
Cannone rovinato alcune paiii della sua scarpa, e Parapetto: qiial danno si ripara sotto
la difTesa d' alcuni Bonetti. Mantendosi la sua retirata e contramine.

Doi altri attacchi pare che vada ordinando il Nemico per apriiii a nuova CampagnaiT
uno contro il Rivelino del Baioardo Sant' Andrea, vicino al Mare, per quanto si puo
3of.r7 / oggettare da una linea d' approccio che fa prolongare dal Revelino San Spirito per
sin' al Mare in distanza di circa trenta pass! dall' angolo della fronte del Revelino
Sant' Andrea.

Questo Rivelino col Baioardo tengono rovinati li parapetti, per li colpi del Cannone
della Batteria dell' Inimico posta di rincontro d' essi. II sito del Rivellino e tutto
grebanoso essendo vicino al mare, e per conseguenza non potendovisi far mine, ne
fornelli, e tanto meno alzar trinciere senza portarvi di lontano la terra, difficoltara
maggiori approcci al Nemico, che converra venirvi scoperto. Non ostante s' e molt'
avvanzato con la linea sudetta e perche la torceva per mettersi in sito dinfilar col
moschetto la fossa della Citta oltre quattro Bonetti, che se gli sono erretti su la
contrascarpa del Rivelino s' e fatta una Palizata con lotte, che va ad incontrar verso
la Marina la trinciera nemica per opporseli con un bonetto a capo d' essa, al
pensiero davanzarsi a scovrir la fossa, la quale poi s' e traversata con una strada
coperta, che communica dal Rivelino alia Citta. Anzi mentre Γ altro giorno si
fabricava il Bonetto medessimo per scovrir se c' erano molti Turchi nell' approccio,
si fece una sortita commandata dal Signor Alborio Colonello delle truppe di Savoia
con 60 soldati, accompagnato dal Governatore Tadia Mota con altretanti Crovati
riuscita prosperamente, con morte di circa venti Turchi:havuto io il contento di
3obv7 veder asportar molte / Armi, e fuggir li Nemici sotto il calore della loro vicina
batteria ritiratisi poi bravamente li nostri con perdita di doi soldati e di un officiale
ferito.

L' altro attacco e minacciato contro il Baioardo Sabbionera, tra ivi e li Lazzaretti ha
rinovato la vecchia Batteria contro il Porto havendola in forma d' un mezo Baioardo

piu di priina avvanzata verso il Mare, ed accostata alia Citta, e di gia ha posti sopra
cinque pezzi di cannone, battendo con essi il Porto.
Non havera perb Γ intento di prohibirvi Γ introduttione de soccorsi, che ad ogni modo di
 620 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤον

notte vi sbarcaranno, e di giomo passavanno al Tramataiqualche difficolta causara al

concorso de legni forattieri perche a molti non dara il cuore d' azzardarsi tanto. Ne
credo che contro il Baioardo di Sabionera i'ara attentati d' attacco, ma in ogni case s'
attrova questo in tutto et in buona diffesa.
Tale e lo stato de Posti attaccati, e di quelli, c' hora vengono minacciati, oltre de quali Γ
Opera a Corona Santa Maria situata esteriormente avanti il Baioardo Martinengo ha
risentito qualche danno dal Cannone nemico nelli parapetti, e nel suo Bonetto posto
sopra la strada coperta verso il Revelino Beteleme. Cosi pure al Cavalliere del
Baioardo Martinengo e le tre Cortine tra il medemo Baioardo, e quello di Sant'
Andrea sono stati battuti li Parapetti, e rovinate molte Cannoniere che si vanno
4of. r7 adesso acconciando con quella lentezza perb, che pub nascer dalla scarsezza / d'
Operarij.
Tutti gl' altri Posti, cosi interiori, che esteriori si trovarebbero nel stato primiero, se le
pioggie con venti furiosi cadute dalli 25 sino di 30 spirato... non li havessero fatto molte
rovine nelli Parapetti, Pallisate, Gallarie, e communicationi sotterranee, estesesi questi
danni anco alle Fortificationi attaccate; Onde per rimetterli si prova altrettanto grande
difficolta, quanto grande e la neccessita di prestamente farlo, non potendo le Ciurme
sole supplir a tanti lavori, ch* occorrono.
Anco li Turchi da queste pioggie hanno pattito sensibilmente essendosene sepolti assai
sotto le rovine de loro alloggi, che nonostante hanno rinovati, ne ponto tra valso il
rigor della staggione a farli retirate.
Tale e il nostro stato quanto alle Fortificationi, le quali possono ben diffendersi, non
essendovi apenure, b Breccie pericolose; vero e che se proseguira il Nemico nella
verente... Campagna col calore della passata potra farle, onde per ributtarlo e
diffenderle gente vi vuole, e monitione in quantita.

Candia li 1 1 Febraro (1667 S.N.) 1668

Provveditor General Bernardo Nani

Αρχε^.ακγ; ένοε^ξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar, F: 816, Candia 1667-1668.
Ανέκίοτο. Μ αρίθαητΓ^ tcov είνα'. της γράφουσας.
 ΤΛ ΠΗΜ'ΠΊΚΛ TEIXli TOV ΧΛΧΛΛΚΛ 0:2 1

Γ>ί).

ΛΧΛΦΟΡΛ τον FILIPPO BESSETI DI VERNEDA ΓΙΛ

ΛλΙννηΚΚΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΙΣ ΟΧΤΡίίΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΑΧΑΑΚΑ
ΚΑΙ ΤΟΧ ΑΙΙΑΡΑΙΤΗΤΟ I Γ Α1ΤΕΣ ΑΡΙΘ^ΙΟ ΕΡΓΑΤΩΧ

*2;") Μαρτίου Ι()()8

II αναφορά αυτή απευθύνε τα', στο γενικό προνοητή του Ι^ασι7.είου Bernardo Nani,
ααζί όε και αε ά/7^ς αντίστοιχες οιαφοροον αξκοαατούγγον της Βενετίας για τα
στpατιoJτικά και ααυντικά Οέαατα της Κρήτης, είναι συνηααένη στην επιστο/ο/; Χο ir2
του Bern. Nani (της .21ης Απριλίου Ι()()8).
Είναι πάρα πο/Α ανα/^υτικη στςν περιγραφή τ(ον συαπ/.ηροοαατικκόν ααυντικκόν
έργο^ν που έπρεπε να κατασκευαστούν, καΟ(ός και σπςν συντςρησ·Γ τοον υπο/.οίποον για τςν
ορίΐς /νειτουργία τους, γίνεται όε ιόιαίτερος λόγος για τις υπόγειες στοές - contramine - των
ανΟυπονοαεύσεοον. Αναφέρεται σ' ο7νοκ/.ηρη τγ ζούνη του κυρίου οχυρού περιόόλου, της
τάφρου και τ^υν εαοτερικούν οχυρ(οαάτ(ον, α/λ^ και στη ζούνη του 'λιαανιού και του
Οα/.ασσίου τείχους.
Το επιπ}iov 6Γ^όιαφέρον στ/αειο αυτςς τςς α^^αφοράς είναι η περιγραφή του αριθμού
avopojv - εργατούν, κτιστάόοον, ϋ^α^ηκοσΛ μιναόόρ(ον - οι οποίοι Οε(ορούνται απαραίτητοι για
τις πpoτειvό(JLσ;ες εργασίες, κατατασσονται όε κατά έργο και κατά είόος - υπόγειες και υπέργειες
εργασίες - σ' ένα σ^υνοπτικό κατά7.ογο που συνοόεύει πςν αναφορά του Vemeda τςς 2Γ)ης
Μαρτίου KUkS και ο οποίος συντάχΟτρκε |αετά από ε>^το7χ.ή του γεν. προνοητς Bern. Nani.

Copia
,f ι^/ Iliustrissimo et Eccellentissimo
Provveditor General in Regno Nani

Giache Vostra Eccellenza con repplicate sue Lettere di 22 e 23 del corrente mi costringe
appoitarli una distinta Notta di tutte Γ occorrenze di lavori, cosi interiori, che esteriori e
sotterranei di questa Piazza paiticolaimente de Posti attaccati dempoi Santa Maria sine a
Sant' Andrea, et ogni altro luoco che ricercasse il bisogno, con il tempo, operarij, et
matteriali che vi ricercano lo che ambisco di servire Vostra Eccellenza con tutta puntualita
haverei desiderato esser fuori di questa consuntivo ... per poter in persona sopra loco
Opera a Opera doppo le debbite osservationi et misurationi formar un essata sciittura
conforme il desiderio di Vostra Eccellenza ma perche questo per hora non mi viene
 622 iLiAXXA ΣΤ1·:ΐ>11)ϊ()1·

concesso, per sotto d' obbedienza ho fermato la presente, la quale valera sino lo sij libero,
accib con piu certezza, e piu minutamente servire Vostra Eccellenza tanto piu che le stimo
molto neccessario essendo gia la staggione avvanzata e che Γ Inimico possa ben presto
rippigliare con quel vigore de prima gli loro lavori e travagliare da tutte le parti. Dait)
principio dalle Fortificationi Esteriori cioe del Ridotto di San Andrea viccino al Miu*e.
Questo ha bisogno di continuo ripparo alle ruine che gli vengono fatte da cinque grossi
cannoni delE Inimico, tanto piu che si vede che Γ Inimico s' approssima assai da questa
parte per formarvi un nuovo attacco, et un' altra gran batteria per batter i legni che
darano fondo in Fossa, et che verrano a disbarcar al picciol seno del Tramata
incrosando i tiri con quella di Sabionera, come purche batter quest' opera et il Revelin
San Spirito insieme il Baloardo San Andrea, et suo contomo.
II parapetto di quest' Opera vorra esser alzato di piu, come pure ponerli la Freza e torno,
e la Palissata in piedi dietro al parapetto per assicuraiia meglio contro li assalti
lof. v7 improvisi essendo questa opera / bassa, e senza fossa, e di piccioleza tale che non
permette di poter fare alcuna rittirata dentro, onde vi vole di continuo 30 Operarij, 2
mureri e 2 marangoni che ripparano di notte le rovine del canone tanto alia sua scarpa,
et parapetti, quando a rimetter li Palli rotti intorno la sua strada coperta et Bonetti:
Tempoi questa Opera sino al mare bisognera levare quella mura secca Che forma la
scarpa interiore della strada coperta, et in sua vece riffaiia con lotte essendo battuta
questa pane dal cannone dell' Inimico. La pallissata di questa haverebbe bisogno d'
esser riffatta in pane con cambiarli molti Palli inutili.
Quest' opera e priva di contramine per esser sopra quella Placca che forma la superfitia a
tutto questo contorno di San Andrea sino a San Spirito. e per esser assai vicino al
nivello del Mare che non permette di passar, sotto della Placca e Γ Acque sorgente.
II Revelin San Spirito essendo de primo attacco della parte verso Γ Opera Panigrii e Γ
Inimico alloggiato vicino alia sua strada coperta, resta questa sua opera battuta dalle
batterie Nemiche, con haverli fatta gran Brecchia alia sua fronte, e fianco la quale di
continuo e stata ripparata di notte come pure continua al presente con rimetter anco
li Palli rotti attorno la sua strada coperta, et Bonetti, in questo vi vole di continuo 50.
Operarij quatro mistri mureri, e doi marangoni.
Bisognera rimetter il terreno che manca al suo parapetto con daiii il suo declinio, e con
pestarlo sopra, come pure perfettionar meglio la sua Rittirata.
Sara neccessario pure di formar un Bonetto all' angolo fiancheggiato dalla sua strada
coperta con tirar due Linee all' angolo della Palissada del piede di detto revellino
conforme da me e stato gia discorso sopra luoco.
2of. r7 Le contramine di questo Rivellino sono della parte verso Panigra sotto la Placca,
 ΤΛ ηι·:Μ·:ΊΊΚΛ tfaxu τοι χλχλλκλ ()·2,Ί

restandone priva aiiatto la fronte verso San Andrea, onde si rende neccessario di scavar
delle nove ancor di questa parte, et anco sotto la sua contrascarpa per via del Pozzo
del Motta con alcuni Raini che vadino a rilTerir alii doi Pozzi delP Hora del Vertmiler,
per impedir che Γ Inimico non si prevali de medessimi contro di Noi.
Bisognera da questa contramina far tutto il possibile di condur un Ramo sotto la strada
coperta paralella alia fronte del Baloardo San Andrea sotto la Placca per assicurar che
Γ Inimico non passi sotto la medessima Placca.
Gli operarij per le contramine di questo Revelino tanto per conservar e mantener le gia
fatte, quando per scavar le nove vorano esser in n° di Xci squadre di sette huomini Γ
una, cioe quanto per nettarle dalP Aqua e dal fango, e sei per le cavationi delle nove;
Legname per Pontelar le rovinate a sufficienza, una Tromba dentro del Pozzo del
Motta per cavar Γ Aqua, Doi mureri, e Doi Marangoni.
L' Opera Corona Panigra che al presente non si conosce a malapena le vestigie fu dalla
longhezza delP attacco destrutta piede a piede a forza di mine e fornelli, onde si pub
vantar Γ Inimico d' haver aquisrato Γ opera, ma solo il sito, del quale pure non e
patrone assoluto, mentre di continuo se li manda in Aria li loro lavoii, Bandiere, e
Gente, ma come Γ Inimico prova delle difficolta a fermarvi il piede.
Altrettante e piu s' in contano di renquistar il medessimo sito per piantand una nova Opera in
forma di mezaluna,0 altra mente Γ Inimico oltre le sue guardie linforzate che vi tiene con
tutte le fofee del suo Campo puol accorrer in questo luoco per via delle loro moltiplicate
Trinciere che vi comunicano come si provb il giomo della gran sortita che obligano li nostri
a rittirarsi, e vero che piede a piede si potrebbe guadagnar il sito a forza / di Legname, con
caponiere, e Pallisate, et al favor de nostri Fornelli, con la Longhezza del tempo, mentre Γ
Inimico non rippigliera il suo attacco con piu calore, che fa al presente, queste servirebbe
per portar avanti il tempo, e difficoltaiii tanto piu il poter littomar in Fossa.
Questa operatione non ricercai*ebbe gran' numero d' operarij ma bensi grande quantita di
Legnami, come ponti, chiave Bastarde, chiave selle, et altro Legname, et Chiodarie con
Dodeci Mistri Marangoni.
Segue il Revelin Panigra attacato da Turchi il quale non ha ricevutto altro danno che dal
canone delF inimico con haver brecchiato in molti luochi la sua incamisatura e
parapetto queste picole, Brecchie haverano bisogno d' esser ripparate, come pure di
ripponer da nuovo la sua friza per esser quella quasi tutta rovinata da Canone Inimico.
Riffar in miglior modo il mureto della pallissata della Fossa del medessimo Revelino come
pure levar il terreno che s' atrova in quella restaurar il Bonetto della punta della stessa
coperta con rirnetter li suoi Palli rotti come anco riffar il Bonetto posto alia sinistra
con abbassare il suo piano di modo che non possa esser danneggiato del canone delF
 G24 ΙϋΛΧΧΛ ΪΊΊ·:ΐΜϋΤ()1·

Inimico.

Neir interior del medessimo Rivelino bisognara rillar con Lotte la scarpa interiore del
Parapetto, come pure riffar la contrascarpa rovinata della sua Rittirata, in questo vi
vole 30 operarij di continuo, con due mureri et con marangone.
Le contramine di questo Revelino sono in assai buon' stato con le loro Rami prolongati in
Campagna, solo quelle che vano sotto la contrascarpa della Citta tanto verso della
mezaluna che verso Γ Opera Panigra le quale s' attrovano in moiti luoghi rovinate per
causa del gran numero de Fomelli volanti questi bisognera nettar dal tango, e dalT
3o f. r7 acqua, del terren cascato, sara / neccessario prolongar d' una pane e dalT altra, tanto
verso la mezaluna che verso Γ opera sudetta rovinata del Panigra, prolongando la
comunicatione sino haver trovate quelle del ...lorio, sotto la contrascarpa Brecchiata;
Queste contramine haverano bisogno di Xci squadre cioe quattro che attendano a
nettar et a mantenerle gia fatte, ο sei per la scavatione nova di prolongar li Rami come,
per far Fornelli contro Ρ Inimico Doi Mureri, e Doi marangoni.
La mezaluna Moceniga sempre s' e mantenuta, e si mantiene mal grado tutti li gran' sforzi
deir Inimico benche Brecchiata tutta a torno delle sue doi Fronti, havendo Γ Inimico
rovinato tutto il muro della sua incamisatura, et resa la montata facile a forza de
Fomelli e fogade eccetuato le doi stremita viccino alia mezagolla restando la sua
ri ttirata in assai buon stato con le sue Pallisade e traverse se bene in qualche pane
danneggiato dalle Batterie dell' Inimico. *
L' Inimico s' attrova alloggiato dentro Fossa tutt' a tomo di questa Opera sino vicino la
contrascarpa della Citta e con alcune traverse vien' quando vole sino alia sommita
della Brecchia di detta mezaluna.

La Brecchia interiormente s' attrova ripparata a forza di Legname che serve quasi di
contrascarpa alia Rittirata.
Quest' Opera haverebbe bisogno di esser riffata come prima con seguitar la sua medessima
figura, Γ istesse difficolta che s' incontrano in quella del Panigra sono le medessime in
questa si potrebbe perb tentare se ben' con qualche perdita di gente dalli doi Rastelli
air estremita delle sue fronti vicino alia contrascarpa della Citta, seguitando tutto a
torno il piede della mura delli detti doi fronti e ripiantar la sua Pallisata com' era prima
votando il terreno della parte della Fossa, comprendo I' espacio fra il piede del muro e
detta Pallissata con Tavoloni ό Ponti copeni con terra, e quello passo a passo che s'
andarebbe facendo con Rastelli alle Teste, e cosi si potrebbe farsi girar tutt' a torno il
3o f. v7 piede della mezaluna conforme s' e fatto attorno la Banchetta nel Balloardo / Panigra,
doppo il che si traversarebbe la Fossa con le Gallarie coperte per renders! Prondi della
medessima questo e quello che si deve tentare di far esteriormente.
 ΤΛ ΙίΕΜΊΊΚΛ TEIXH TOi'ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ()'25

Quanto poi al di dentro della medessima mezaluna e neccessario dove era il sue Parapetto
riguadagnar il medessimo al meglio che si possia con piantar la sua Pallissata dietro per
assicurar la Genre che sara alia sua diffesa formando tre ό quattro Redotti in forma di
Bonetti serratti con Palli spianando il terreno fuori in forma di spalto accib la
moschettaria possa sopra et in questo modo lontanar Γ Iniinico al piu che si potra
prevalendosi delT terreno provenuto dalle mine per formar detto spalto.
La rittirata sara bisogno rippararia di nuovo con rifar la sua incamisatura rovinata dal
Canone delP Inimico ponendoli la frisa in cima riagiustando parimente il suo parapetto
in particolar il declivio con batter il terreno alia superfitia.
La Pallissata in toino questa rittirata havera di bisogno d' esser riffato il suo muretto con
lotte fuori, e dentro, et coprirgli con Ponti in forma di Capanati et le traverse fodrade
con mageri a batta di moschetto cioe quello piu neccessarie per quelli lavori, et per
ripparar alle rovine delL Inimico bisognara cinquanta Operarij doi Marangoni e doi
mureri di continuo.

Le sotterranee in questa opera sono in assai buon ordine divise in superficiali e proffondi
sino air acqua sorgente, queste hano bisogno d' esser nettate e repparate quanto prima
non aspettando il tempo del bisogno come pure di prolongare alcuni Rami sino fuori
alia sua contrascarpa essendo al presente poco piu inoltrati di fondamenti delle mura.
Le squadre neccessarie in queste cioe da mantener le gia fatte e da scavare le nove
haverano d' esser circa Xci doi muratori e doi marangoni et due minatori, operarij
settanta.

II Revelin de Bettelem resta piu attaccato dell' inimico dalla parte della mezaluna
Moceniga essendo alloggiato sopra lo spalto della strada coperta / et attaccato viccino
al Bonetto del fianco dritto che guarda la Fossa della mezaluna.
Quest' opera ha ricevuto qualche danno dell' Artigliaria dell' Inimico inparticolar nel
Bonetto della punta della strada coperta e nella sua scarpa esteriore e parapetto, come
pure rotto in parte li palli della sua frisa.
Questo havera bisogno d' esser ripparato in tempo di notte oscura con reffar la sua scarpa
con Lotte rimettendo li Palli del suo Bonetto alia punta, come pure alia frezza a tomo
detta Opera et il muretto di Lotte a tomo sua Palissata.
II suo Parapetto havera piu bisogno d' esser ristaurato nel suo declivio accib la
moschettaria possa discoprir la sommita della contrascarpa. La scarpa interiore del
detto Parapetto ha bisogno solamente d' esser riffatto con la sua Banchetta, come
parimente la sua Rittirata ripparata dalli danni della pioggia.
La terra che s' attrova dentro la Fossa di detto Revellino havera d' esser levata e gettata
dentro la gran' fossa della Citta verso Martinengo.
 G2G ΙϋΛΧ.ΧΛ ΐ:ΤΗ1Ίΐ>Τ()Γ

Quest' Opera havera di bisogno di 30 Operarij, un murer et un marangone per tenerla in

buon stato.

Le Contramine del detto Riveiino sono ancor queste in assai buon' stato bisognera penb
nettarle in aicuni Rami particoiarmente quella deila contrascarpa deila Citta verso la
mezaluna Moceniga.
Haverano bisogno d' esser prolongata dalla pane attaccata il piu che si potra per poter
rovinar li Lavori del Nemico et alluntanarli da questa pane come si e fatto alii altri
luoghi.
Vi vorano in questo sei squadre per supplire al Loro mantenimento et alia scavatione delle
nove un murer et un Marangon con due minatori.
L' Opera a corna Santa Maria ancor che non attaccata dall' Inimico non resta di esser stata
travagliata dall' Aniglieria Nemica nella pane verso il revelin Bettelem in particolar il
suo Bonetto sopra Γ angolo deila strada coperta da questa pane la quale s' e andata
ripparando di tempo in tempo.
4o f. v7 Questo et il restante delle Fonificationi esteriori s' attrovano nel stato di prima eccettuato
il danno delle pioggie dell' Invemo, le quale perb non bisogna trascurarle ma destinarle
trenta huomini con due mureri, et un marangone accib venghi ripparati i loro danni
tanto sopra che sotto terra.
Questo e quanto che hb d' apponare a Vostra Eccellenza circa le Fortil'icationi esteriori
dalle quali passerb nella gran' fossa, et contrascarpa deila Citta, principierb di quella
deila fronte del Baloardo Maninengo verso Bettelem.
Nella quale sono aicuni sfondi... di gallarie causato dalle pioggie che traversavano la Fossa,
le quali bisognera terrapienar et aicuni coprirsi con Ponti magari facendo le mure alle
bande per meglio sostentarle.
La comunicatione che traversa la Fossa deila mezavia deila falsabraga alia montada del
revelin Bettelem ha bisogno d' esser seccata dall' Acqua e nettata dal fango, similmente
la Gallaria sotterranea che comunica dalla contramina deila conina in quelle di questo
Revelino ha bisogno d' esser nettada dall' Aqua, e dal fango e doppo coprirla con Ponti
dove e sfondrata iacendo pure le mure alle bande e doppo terrapienar il restante di
sopra.

La Falsabraga di questa Conina tra Maninengo e Bettelem la quale fti fatta in fretta nel
gran' andar deila Campagna passata ha bisogna d' esser slargata nel piedi per poter dar
piu grossezza al suo Parapetto, et con questo anco se vorra a valessi di buona pane
deila terra che s' attrova ponata dalle mine che ingombra al presente la Fossa da questa
pane, la quale di neccessita va levata tutt' a torno le doi fronti del Baloardo Bettelem
al trimenti servira di copertura, e traversa al Nemico, per questo vi vorran' Cento
 ΤΛ ΙίΗΜ-ΠΊΚΛ ΊΊ-ΊΧΙΙ ΤΟΙ ΧΛΧΛΛΚΛ ()

operarij.
La Falsabraga fuori dell' orechioni di questo Baloardo hano da esser trascurate
^i.fl particolarmente dalla parte dritta battuta dal Canone come pure / levare il terrene
cascato die s' attrova sopra la gran banchetta attorno le doi rronti del Baloardo, e bene
impiegarlo a lormar un parapetto sopra derta Banchetta di 12 piedi di grosseza in
forma di falsa braga con alctine traverse per scansar Γ infilatura, oltre con Tavole, e
Ponti coprir il dietro del Parapetto in forma di Caponera.
Questo si potra pratticar avanti, Γ Inimico s' avanzi di piu nella Contrascarpa del Fosso
della Citta il che difficoltara assai Γ Inimico a venir in Fossa, vi vole cinquanta huomini
di levar quatro mureri e doi marangoni.
La Pallessada che s' attrova attorno il piede di questa Banchetta bisognarebbe in loco del
muretto di Lotte, far il muro ordinario per assicurarla meglio in forma ha convenuto
fare a quella del Balovardo Panigra et ultimamente a torno il Baloardo San Andrea
almeno esteriormente fuori di Palli.

La contrascarpa del Fosso attorno di questo Baloardo ha bisogno d' esser riffata dove s'
attrova rovinata da Fornelli del Nemico in particolar fra la mezaluna et Revelin
Panigra, come pure riffar la Pallissata con la sua Banchetta per la moschettaria
almeno d' un Bonetto alL altro da quella parte come pure levar la terra del fosso alia
fronte dritta provenuta dalle mine, vi vole huomini cento, mureri quattro,
marangoni due.
Dentro della strada della falsa braga della cortina fra il Baloardo Bettlem et Panigra s'
attrova ingombrato in parte delle rovine causate dal canone dell' Inimico, questo
bisogna di notte, et finire di ragiustar meglio il suo parapetto.
La comunicatione che traversa la Fossa da questa parte et che va rifferir alia montada del
Ravelin Panigra bisognara secar Γ Acqua e nettarla dal fango; 11 medessimo bisognera
far alia comunicatione sotterranea essendo al presente riempita d' Aqua.
La terra che s' attrova in Fossa da questa parte bisognera spianaiia a fatto ό bene a
valersene in formar lo spalto dempoi la sortita del Betlem sino alia comunicatione
conforme e stato fatto dall' altra parte di questa verso il Baloardo Panigra nella quale
pure s' attrova assai terreno, quale bisogniera spianarlo affatto in particolar vicino al
Bonetto del Seravale vi vole operarij 100, mureri 4.
«oFv'V Dentro la Fossa a torno il Baloardo Panigra s' attrova in parte rimpito del terreno
rinversato della sua contrascarpa dalli Fornelli del Nemico come pure di tanti nostri
giocati per far rettroceder Ρ Inimico della medessima questo bensira bisognarebbe
levarlo, mentre Γ Inimico la permettesse come pure riffar la medessima contrascarpa
ma per le difficolta gia acennate stimarei bene parimente di traversar la Fossa con
 G38 ΙϋΛΧ.ΝΑ ΪΤΗΙΜϋϊΟΓ

altro nove Gallerie coperte dalla nostra Pallisata sino alia contrascarpa rovinata, et
doppo comunicarla Γ una Γ altra col mezo di Palissate in forma di meze Caponiere
con di piccoli riddotti e Torrette di Legno per ciascheduna testa di Gallaria
procurando come hb detto di cinger tutta la contrascarpa rovinata Dempoi il Bonetto
del Seravale sino a quello di San Spirito et con la medessima Operatione poi
guadagnar terreno in fora di detta contrascarpa al meglio che si possa, tutto col mezo
di Palessate, et Gallarie coperte et Torrette di legname, queste unite con le
contramine e Rami avanzati si potrebbero mantenere qualche boon spatio di tempo
e difficolta assai Ρ Inimico : a rittornar in Fossa, Vostra Eccellenza ha veduto
appresso poco il dissegno di quella mia proposta, vi vora Cinquanta Operarij, e 12
marangoni.
In questo mentre non bisogna perder tempo di prolongar la nova comunicatione
sotterranea tutt' attomo di detta contrascarpa rovinata incontrando di 12 in 12 passi di
Rami novi accib con quelli si possa tener Γ Inimico lontano, gia che li rami gia fatti che
traversano il Fosso piCi ό nulla si servirano sino cessate le pioggie essendo al presente
tutti ri empiti d' Acqua non ostante ha diligenza fatta per nettarli vi vole squadre X:ci,
mureri 2, maragoni 2.
Circa poi il terreno dentro detta Fossa bisognera quello ugualivarlo al magior si potra
riempiendo e spianando accib non serva di copertura all' Inimico, questo vole operarij
cinquanta.
Sopra la gran Banchetta attomo le fronti di questo Baloardo Panigra s' attrova la caponera
coperta in pane rovinata, questa bisognarebbe riffarla in buona forma, e se fosse
6o f. r7 possibile prolongare il / suo parapetto alle doi parte sino alii orecchioni perche questo
e quasi dell' impossibile per esser troppo appresso alia moschettaria dell' Inimico
bisognera contentarsi di riffar quella all' angolo e piantarvi alcune torrette di legno
sopra le sospiragli conforme le doi gia fatte, ma piu capace per poter meglio discoprir
il fosso, bensi tentar di spianar quelle rovine provenute dal Canone dell' Inimico et
coprir con buoni mageri tutti li basi b sospiragli che s' attrova di sopra in detta
banchetta, vole operarij Vinti, marangoni 2, mureri 2.
II restante della Fossa fra il Baloardo Panigra e San Andrea sino alia traversa che comunica
col Rivelino San Spirito anco questo e ingombrata dal terreno provenuto dalle
Contramine di detto Revelino sono dentro le Palisate la quale sara bene di levarlab
bene colla medessima riempire La Buse che sono in detta fossa, vole 30 operarij.
II muretto fatto di Lotte d' una parte sola di dietro la Palessata che e fuori del piede di
questa cortina, sara bene al presente che s' ha il comodo riffarlo con buon muro
dentro, e fuori, Lasciando delle aperture per ogni 20 passi una, per poter sortir in
 γ·.ι ///·;.\7·;Υ7λ·.ι ίί-:ιχιι Τ(η·χ.\λ'ΔΛΐ<Λ

Fossa.

La comunicarione sotterranea die passa sorto il piano del Fosso, die viene della Cirta, et
si comunica colle Contramine del Reveiin San Spirito ancor questa e riempita d'
Acqua, la qua! bisognera seccar e nettar del tango conforme Γ alrre.
La Pallissata nella fronte del Balovardo San Andrea s' atirova del tutto piantata come anco
il sLio muretto fatto dentro e fuori in buon modo in questa pane di tbssa non occorre
altro essendo il suo piano sopra la Placca del sasso vivo solo in misura die Γ Inirnico
andera avanzando da questa pane s' andara facendo traverse con Palisade conforme
patera Γ occorenza.
La Tanaglia di San Andrea die s' attrova fra mare e la punta del Baloardo questa non e
stata mai perfettionata in particolar vicino al mare, dove era la torretta Priuli la quale
per esser fatta d' un debole muro e senza terrapieno, il Canone delP Inimico in pochi
tiri gP ha fatto Brecchia / insieme nel muro attaccato, per il die ha convenuto al
presente sotto Vostra Eccellenza riffar il rovinato e formar il suo terrapieno sostentato
d' un' altro grosso muro per di dentro, il quale terrapieno non e ancora finite di
perfettionarlo, come pure riffar il muro alP angolo di detta Torretta per sostentar il
terrapieno, il quale doppo fatto bisognera pure seguitar di finir il Parapetto.
Si potrebbe per levar il sospetto da questa pane contra ogni tentativo improviso serar
questa teneglia dalla parte del Mare con una Pallissata murata nel piede, tanto piu che
si vede li tiri delP Inimico esser indricciati da questa banda.
Questo e quanto al presente si pub andar facendo esteriormente fuori dalle mure di questa
citta nella parte a fronte delP Inimico da dove passerb dentro nelP interiore al
Baloardo San Andrea, nel quale non bisogna perder piu tempo a dar principio alle sue
rittirate, cioe alia prima alia quale bisogna 150 huomini da lavoro, e 6 mistri mureri,
per finiria in un mese.
Alia seconda la quale sara piu grande bisognera pur dar principio, et con piu genti che
si possa accib sia perfettionata per tempo almeno 500 huomini, mureri X,
marangoni 2.
Bisognera pur riagiustar la Piazza bassa che s' attrova fatta nel piano della Fossa in modo
che si possa metter doi canoni per meglio diffender la Cortina e fronti del Baloardo
Panigra attaccata come pure sara neccessario di riffar la sua Palisata dietro et Parapetto
per assicurar meglio quella Piazza bassa contro li tentativi improvisi.
Li Parapetti e Canoniere di questo Baloardo hano bisogno d' esser di continuo rippai*ati
dalli danni che ricevono dal Canone dell' Inimicoronde vi vuole 30 operarij e doi Mistri
Mureri, et un Marangone per questo effetto.
Sara pur neccessario di rialzar il terrapieno dietro la traversa viccina al mare die
 G3() iLiANXA ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

fiancheggia la parte dritta del Balloardo San Andrea per potervi formar una Batteria
gia dessegnata da tre giorni sono per controbatter quella che Γ Inimico va tuttavia
7o f. r7 alzando con oggetto / di dirficoltame li soccorsi deiia parte del mare non essendo loco
piu appropriato di questo per imboccarii le canoniere. In questo vi vorra Cento pass!
cubi di terreno 100 huomini la finirano in 15 giorni con due mistri mureri.
Le contramine di questo Baloardo che furono iatte di poi il secondo attacco come pure
quelle della sua cortina s' attrovano sopra della Placca poco piu aiti del Fondamento
del Mare, questi servirano in caso che Γ Inimico s' attachi alle mura, ma non gia in
caso che Γ Inimico passasse sotto della medessima Placca il che non gli sara difficile
col mezo di Pozzi di Horti che s' attrovano gia fatti fuori della nostra strada coperta
li quali vano sotto la medessima Placca, onde e di necessita senza altra perdita di
tempo proffondar et slargar il pozzo fatto far' darne nella Piazza bassa di questo
Baloardo col quale si potra passar sotto la medessima Placca et formar la
contramina sotto alia fronte di questo Baloardo cioe dempoi Γ orecchione sino alia
mezavia della fronte ό piu che si potra verso la punta deP Baloardo dubbitando d'
esser impedito dalT Aqua sorgente che in questo loco s' attrova per esser piu bassi
del piano del mare, et nelT istesso tempo che s' andera facendo questa nova
contramina bisognara aprir di rami Xci passa lontani V uno dell' altro per traversal*
la Fossa sino fuori della strada coperta comunicando con il Pozzo dell' Orto del
Vertmiller e con le contramine del Revelin San Spirito quello sara di gran
giovamento per presservar la fronte di quel Baloardo, d' esser Brecchiato, come
pure per far qualche gran Fornello in caso di qualche assalto, ο pur per far volar
qualche Batteria che piantasse sopra la contrascarpa non dovendo in questo sito
aprir la Placca solo con gran neccessita e far tutto al contrario di quello e stato
pratticato al revelin San Spirito dove hanno alloggio e terreno al Nemico, vi vorra
per queste contramine squadre quatro al presente, e per restaurar le contramine
vecchie sopra la Placca vi vorra squadre due.
7o f. v7 La cortina di San Andrea che va verso Panigra ha la sua contramina fatta sopra la Placca,
et parte anco sotto, perb poco piu della meta principiando dalla piazza bassa del
Panigra sino alia comunicatione che va a San Spirito essendo neccessario di prolongare
la medessima sino al Pozzo fatto alia piazza bassa di San Andrea, et aprirvi alcuni rami
di Gallaria distanto Γ uno dall' altro circa 12 passi che traversano, la Fossa conforme
sono stati fatti nell' altra mezavia verso Panigra, havera bisognio di due squadre et un
minatore.

Le Gallarie vecchie sopra La Placca di questa cortina travera bisogno d' esser nettate e
riffatte in qualche luoco doi squadre le nettarono in 15 giorni la mura di questa cortina
 ΤΑ ηι·:Μ·:ΊΊΚΛ τειχπ ror χλχλλκλ (ϊ,] 1

resta in qualche luoco Brecchiata dal Canone delT Inimico le quali si portebbero
ripparar di none tempo. .
Segue 11 Baloardo Panigra, 11 quale doppo la mezaiuna delia sua Opera Coma e stata la
parte piu travagiiata, e tormentata da! Turco ma aitrettanto ben ditTeso
particoiarmente sotto terra, dove con le mine e Fornelli s' e fatto stragge de Nemici.
Gil parapetti del medessimo Baloardo hano bisogno d' esser giornalmente ripparati
dalle rovine continue del Canone delT Inimico come pure ha bisogno d' esser
perfettionato Le sue Rittirate prima e seconda, nella prima manca di finire lo spalto
della sua strada coperta e di piantarvi la sua Pallisata, come pure quella dentro la sua
Fossa.

La gran rittirata cioe la seconda sarebbe al presente perfettionata di tutto se non fosse
che la gente destinata in quella e stata impiegata gia tre mesi altrove, onde in questo
spatio di tempo non si e lavorato, essendo neccessario senz' altra disalatione di
rippigliar il suo lavoro con piu genti che si potra accib si possi riddur a perfettione
in un mese vi vole almeno 500 operarij al giorno e Xci mistri mureri. Le Piazze basse
di questo Baloardo da parte e dalL altra sono ancora ingombrate dal terreno che
giornalmente proviene dalle contramine, il quale havera da esser levato quanto
prima e portato a quella della dritta sopra il Baloardo per lormar lo spalto della
strada coperta della sua Rittirata, quello che s' altrova nella sinistra andera portato
nel terrapien della seconda Rittirata vi vora per queste doi Piazze basse huomini
cento, e quindeci giorni di tempo.
8of. r®/ Le contramine di questo Baloardo erano in assai buon stato se non fosse che le pioggie
deir inverno Γ hanno riempita d' Acqua, in particolar tutti li Rami tanto li conicoli
che li proffonde che traversano la Fossa, onde vi sono de riempiti di fango, et altri
rovinati affatto come pure parte della Comunicatione fatta fuori di conicoli d' un
Ramo air altro quali converra reffare per seccarle vi vole piu Trombe da metter in
quelli Rami sbusadi tra la Pallesada, et il piede della Banchetta, come pur per di
dentro con secchi, e mostelli, e questa fattica conviene faria non ostande e da
dubbitare che sopravenendo qualche pioggia torni a riempire le medessime Gallarie
come ha fatto in questi giorni.
Quanto poi all' escavatione di Rami, e Gallarie che mancamo ancora da fare Vostra
Eccellenza le vedra dalla pianta di questo Balloardo come pure quanto manca per
perfetionar la seconda Rettirata con le sue Contramine, vi vorra perogni Fronte
squadre sedeci che sono squadre 32, quattro mureri, e quattro marangoni.
Quelle superfitiali della prima Rittirata che vanno a refferir alii busi secretti per discoprir
la Fossa, et li lavori dell' Inimico la pioggia Γ ha rovinati, in alcuni lochi, bisogna
 632 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜ<>Τ()Γ

restaurar e pontelar con legname.

La Cortina di Panigra e Bettelem e neccessario di ricomodar giornaimente il suo
parapetto e canoniere, onde fa bisogno d' haver 20 huomini di continuo per suplir a!
medessimo. In questa cortina il Canone deli' inimico ha fatto qualche picciol
Brecchia alia sua mura, la qual di notte si potrebbe riparare perche al presente non e
di consideratione.

Le contramine di quella sono riempite dall' Aqua piovana onde converra cavaiia
conforme all' altre, e restaurarle dove fossero rovinate, in queste si potrebbe
pratticar un scolatore per scolar Γ Aque almeno della Gallaria principale che vi vorra
squadre due.
II Baloardo Bettelem ancor questo e stato mosso tormentato dall' Artigliaria Nemica
havendo convenuto per tre volte ingrossar li suoi Parapetti rovinati dal canone, et
accresser per conseguenza il terrapieno per la reccolada del canone, alia quale pur al
presente bisognara aggiunger terreno, come anco ultimare la sua prima rittirata con
80 f. v7 finir la scarpa esteriore ponendoli / la frezza in cima, e formandola la strada coperta
conforme s' e datto principio in quella prima del Panigra con le doi traverse sopra li
Orecchioni, et anco formarli li Rami superfitiali dal Fossa di detta Rittiratta sino al
Cordon della mura, per mezzo de quali si potra pur pratticar li busi secretti per
discoprir nelli Lavori viccini dell' Inimico vi vorra huomini cento, marangoni 2,
mureri 4.

La seconda Rittirata di questo Balloardo haverebbe da esser non solo principiata ma anco
perfettionata, mentre non e bene confidar questa importante Citta in una sola, e
semplice rittirata possendo accader molti accidenti improvisi non essendo mai male di
soprabondar, in causella particolarmente in Balloardo attaccato che ha Γ Inimico sopra
il Bordo della Fossa.

Questa rittirata conforme quella del Balloardo Panigra deve abbracciar tutto il Baloardo,
onde per questo corpo riuscontrano grande, e di molto lavoro, e tempo la figura piu
appropriata e a Coma, cioe doi mezi baloardi cingionti con la sua cortina. In questa
per finirla in un mese vorebbe pur almeno mille guastatori e 20 mureri.
II tereno che s' attrova fuori della sua Piazza bassa nel fianco dritto prov... dalli conicolli
che ingombra tutta quella Piazza , ha bisogno d' esser levar con celerita come pure d'
esser perfettionata col medessimo quella Piazza bassa gia principiata, con fine di
ponerli due ο tre pezzi d' Artigliaria per miglior diffender la Fossa opposta del
Balloardo Panigra.
Neir altra Piazza bassa nella parte sinistra bisognera levar similmente il terreno che vi si
ritrova e vederci che con 150 huomini in 24 giorni fosse levato d' una parte, e dall'
 7'.\ ιιι·:.\Ι':ίίκλ τειχιι τοι-χλ.χλλκλ

altra, rfientre vi sia persona che soleciti.

II c|Lial tereno stimarei bene di ponerlo sopra il Baloardo essendone molto scarso per far
lo spalto della prima Rittirata et anco prolongar la Piazza delT Artigiiaria.
Le contramine di quel Baloardo sono in poco miglior stato di quella del Baloardo
Panigra essendo la piu gran parte di Rami che traversano la Fossa privi d' Acqua, e
di fango.
9of. r°/ Come pure la Gallaria interiore la quale dubbito sara in parte rovinata essendo un ten*eno
tutto sfoglioso, queste bisognera nettarle un tutta diligenza volendosi come ho detto
altrove delle Trombe, secchi e mastelli; e con tutta celerita in particolar li Rami che
corispondono luori della mezaluna a dritta et a sinistra.
In questi vi vorebbe pur almeno 16 squadre di Genre otto per parte, tre mureri doi
marangoni, e 4 minadori.
La Cortina di Bettelem al Martinengo ha bisogno d' esser ristaurati li loro Parapetti e
Canoniere per esser battute del canone delT Inimico quello vorebbe 20 Operarij di
continuo e doi mureri per mantenerla in buon stato.
Le sue conramine ancor queste sono state danneggiate dalF Acque piovane che si scolano
nel Fosso della Citta, et al presente tutte riempite stimarei molto neccessario un
scolatore per servisse pur per scolar quelli, e per divertir Γ Acque della Fossa in Citta;
In tanto bisognera seccarle al meglio che si potra, come puro rilfar quelle rovinate che
comunicano al Baloardo Martinengo. Quelle vorano quatro squadre per rimetterle nel
stato di prima.
II Baloardo Martinengo e stato minacciato al principio delF attacco parendo che Γ Inimico
volesse attaccar la fronte che guarda Betteleme, per e stato assai tormentato dal
cannone delF Inimico, come pure il suo cavaliere il quale si vede Brecchiato alia
Fronte; questo bisognarebbe se non per altro per non mostrare fiacchezza reffare la
medessima in tanto che il terreno e humido facile d' esser adoperato per foimar la
scarpa interiore, 30 huomini, e due mureri la liffarebbero in Vinti giomi.
Le Contramine di questo Baloardo furono nettate, e poste in buon ordine la campagna
passata al presente dubbito sarano in parte riempite particolarmente quelle sotto la
Banchetta, insieme li Rami che traversano il Fosso. Questi si potrebbero reffare doppo
penb che sarano passate le pioggie.
Questi sono li Posti del recinto interior a Ironte delF attacco oltre le parti di Sabionera
^f.v7 tormentate dal Canone delF Inimico particolarmente dempoi che ha / riposto da
nuovo La sua Battaria che batte il Porto, e le case della Citta con sette grossi Canoni,
con li quali impedisse il poter entrar di giomo in detto Porto, havendo sin' hora fatte
molte brecchie al Casson del molo, le quali perb vengono col favor della Notte
 ()34 ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ'ΊΜϋΤΟΙ·

ri pparate, per il che il medessimo Casson se mantiene in piedi, mentre e stato gia ma!
fabricato da un debolissimo muro, e terrapienato col Sabbione onde bisognera di
continuG ripparando di none le sue rovine che gr sarano fatte di giorno con li 40
Operarij et 8 mureri con portarlo alia longa il piu che si potra e se vi fossero Operarij
di sopra... dieci d' ingrossar per dietro del Porto detto Casson, come altre volte e stato
da me proposto.
II parapetto della Batteria del Gran Arsenal che copre la fronte de volti del medessimo, in
ogni modo per Γ appertura delle Canoniere molte Canonate delP Inimico che sono
tirate in quelle passano, e colpiscono di dentro di volti, e da poi nel Porto in quello
parte stimata la piu sicura con danno di quelli che s' attrovano sotto detti volti da
rivolto delle Pietre, e con la Balla dentro le Gallerie b altri legni onde per rimediar a
questo bisogneria far un parapetto di terreno dietro di detta Batteria in camisato con
le lotte delle doi parti con la terza parte discarpa alto piedi X.ci et grosso piedi 20
rimanendo ancora piedi 30 per la Piazza, e ricolata del sudetto Canone che e quanto
bisogna, questo coprirebbe affatto detti volti d' Arsenale come pure il Porto da quella
parte.

II fianco ό Piazza bassa delP Arsenale che diffende la fronte e Cortina del Baloardo
Sabionera verso il Mare e stato alzato il suo Parapetto cioe li meiioni delle canoniere
convera percib alzare anco la Piazza del medessimo fianco, come pure il piano delle
Canoniere perche altrimenti al presente tiro di rimbombo del medessimo Canone fara
lOo f. rV che restino orbate. le medessime canoniere / oltre che con questo rialzimento si rende
questa parte fuori di scalata, vi vora trenta operarij per sei giorni.
La Baracca de soldati e Bombardieri che s' attrovano in quella Piazzetta del detto fianco
occupano quasi tutto il luoco, che a molto p.... il canon ha la sua ricolata, stimarei bene
di disfare dette Barache per dar piu Piazza in quel luoco angusto, e trasportarle sotto il
volto deir Arsenali ivi attaccato con aprir il Portello murato, e contraversarlo d' un
muro che verrebbe a fermar detta Baracca, et a impedir la comunicatione con detti
Arsenali.

Alia fronte del Balloardo Sabionera verso il Mare il Canone delP Inimico ha fatto qualche
picciol Brecchia in particolar al rialzando del muro fatto gia pochi anni senza calcina,
questa converra riparar di notte.
Li Parapetti, e Canoniere da questa parte come pure nel Castel del Molo che sono
torme itati dal Canon dell' Inimico come pure dal rimbombo del medessimo canone,
bisogno giornalmente d' esser ripparate con gente destinata 30 huomini, e due mureri
supplirano.
Quest' e quanto h'o stimato neccessario a rapresentar a Vostra Eccellenza in conformita
 v'.i ιιι·:Μ':ίίι<λ rrjxii τοι-χλχδλκλ ()3Γ)

de suoi SLipremi comandi, havendo iralasciato la proposta de li gran taglio da!

Martinengo sino viccino a! mare, at anco quello della Citta vecchia. non perche non li
slimi neccessarissimi, ma solo per la mancanza d' operarij.
Ho per piu chiarezza, e racilita aggionto 11 presente sumario della genre neccessaria per
ciaschedun' Posto, se 11 n° le parera troppo grande, Vostra Eccellenza, con la sua
soprafina virtu potra sminuir conforme se porera, ο bene abbracciar in un medessimo
punto manco operationi benche tutre sono neccessarie d' esser fatte proniamente non
JOof. v7 dovendosene regolare sopra la nottarella / che si fece de ordine delT Eccellentissimo
Signor Capitan General per le Ciurme delle Gallere avanri Γ arivo di Vostra
Eccellenza. La quale fCi ristretta al n"^ di 1400 huomini delle Gallere compresi li Greci.
pagati ne meno li guastadori delle Isole come anco le militie, questa fu fatta nel tempo
deir Inverno che Γ Inimico havera rolentata la furia di suoi lavori, e per secondare Γ
interiore di Sua Eccellenza ch' era d' inviare una grossa squadra di Galere, verso Ρ
Arcipelago, per dilTicoltar li soccorsi del Turco: Al presente come ho detto siano al
principio della nova campagna, oltre che Γ Inimico e alloggiato sul Bordo della Fossa
e tutti li suoi piu gran lavori fatti, et perfettionati non mancano che a traversal' la
medessima Fossa per attaccarsi al piede delle nostre mure, non dovendo per questo
aspettar il porto del bisogno, e che Γ Inimico ripigli il suo attacco da tutte le parti: ma
ben con tutta solecitudine mettersi alF ordine non solo col remedial' alii danni che Γ
Inimico giornalmente va facendo, ma bensi da ridur le cose in stato di poter far una
valida diffesa contro quali si sia attacati.
lo in questo son certo che in questo incontrarb la volonta di Vostra Eccellenza, la quale
giorno et notte e applicato d' avantagiar il pubblico Servitio a renderne vanni di
dissegni delF Inimico, con che a Vostra Eccellenza riverentemente le baccio le
Vesti.

Candia li 25 marzo 1668

Humilissimo, Devotissimo et Obbedientissimo
Servitor, il Cavalier Verneda Sopraintedente
delle Fortificatione e Artiglierie

Αρχειακή ένδειξη

ASV. - Senato, Dispacci.

Provveditori da Terra e da Mar. F: 816, Candia 1667-1668.
.λνέκδοτο. 11 αρίΟαητΓ^ tojv γ^/Μον είντ,ι ττς γράφουσας.
 636 ΙϋΛΧΧΛ XTKPUiTOr

Συνο-τ^/ιός κατάλογος ο rj-rAoz, συνοδεύει την -ροηγούμ,ενη

εττίστολτ - αναφορά του Fil. Besseti di Verneda.

llof. r7 Summario delle genti neccessarie per li lavori delle Fonificationi di

questa Piazza tanto sopra che sotto terra contenuti nella scrittura di
25 del corrente fatta d' ordine del!' Eccellentissimo Signor
Provveditor General di Candia Nani.

Per li lavori sotterranei Per li lavori sopra terra

Operarij Mureri Marangoni Operaiij Mureri Marangoni

Prima per restaurar, et mante-
nere in buono stato il Revelino
San Andrea vicino al mare insie-
me con la sua strada coperta, e
Bonetti vi vol di continuo 30
Per riparar, e mantenere dalli
mini del canone delF Inimico
il Revelino Santo Spirito et per-
fettionar la sua Rittirata ria-
giustar li Parapetti, et Bonetti
vi vole di continuo 50
Per nettar le sue contramine. et
per far quelle che mancano
70 — ancora della pane dritta vi vole
Per restaurar il revelino Panigra
et per conservarlo in buon stato
tanto nelle sue Pallizate che Bo
netti vi vuol di continuo 30
Per nettar le sue contramine, et
refar Le rovinate dalla pane ver
so la mezaluna, et opera Panigra
come per prolongare li suoi Rami
70 — 2- vi vole
Per la mezaluna Moceniga
bisogna per repparar alii danni
del Canone delF Inimico et per
avanzar a torno con le Palizate.
e Boneti come anco per
riagiustar la sua F^ettirata. vivole
di continuo 50
Per,nettar Le sue contramine, e
ΤΛ ιιεμ·:ίίι<λ τειχϊι τον xasaaka f)37

per prolongare li Rami die s' at-

trovano fatto come pure per
70 — 2 2 incontar il Nemico
Per riparar li danni deiie Pioggie
deir Opera a Coma Santa
Maria, Revelino San Nicolo, et
Opera Corona della Paima,
strade copene Banchette
lalzabraghe da questa pane non
attaccata vi vole di continuo 30 — 2 2
1 lo f. v° / A ievar la tema della Fossa della
squadre Open Mur. Mar. Citta di limpetto alia conina tra
(ari) (eri) (angoni) Maitinengo e Betlema sino alia
punta del Balloardo Betlem con
refar la sua contrascarpa et refar
la falza braga della Conina vi
vole 150— 4 2
Per fonnar il Parapetto dalla
falsa braga copena il logo delle
fronti del Baloardo Betlem sopra
la sua Banchetta 50 — 4 2
Per levar la terra del Fosso alia
pane diitta del Baloardo Betlem
con refar la sua contrascarpa
rovincita 150— 4 2
Per levar b spianar la tena die s'
attrova nel Fosso fra la comuni-
catione del Rivelino Panigra sino
passato il Bonetto del Sai'avale
come nettar La strada della falsa
braga della Conina di Betlem a
Panigra con finir la strada
copena principiata neli piedi di
questa 100— 4
Per la costmtione delle Gallerie
copene, et altro proposto per
guadagnar la contrascarpa
minata atomo al Revelino
Panigra 50 — 4 12 —
Per finir la comunicatione e
Rami piincipiati atomo detta
contrascaipa del Panigra del
Bonetto Saravalle sino al
Bonetto della Carboniera a S.
638 lLi.\.\.\A ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

10— 70— 2— 2— Spirito

Per spianar et ugualivar il terre-
no in Fosso atomo 11 balloardo
Panigra 50 —
Per ievar 5 spianar le mine del
tereno cascato sopra la
Banchetta a tomo il Baloardo
Panigra e reffar la sua Caponiera
posta air angolo con serar li
sospirogli di conicoli 20 — 2
Per Ievar ό spianar il tereno che
si attrova nella Fossa di limpetto
alia Conina di San Andrea
attomo il Bonetto dela
Carboniera 30

Interiormente in Citta

Per riagiustar per mantener li

parapetti et Canoniere dalle
rovine del Canone dell' Inimico
che fa giomalmente al Baloardo
San Andrea vi vole di continuo 30 — 2
I2o f. r° / Per la costrutione della prima
Rittirata gia proposta al
Baloardo San Andrea la qiiale s'
ha da far senza rittardo 150— 6
Per la costruttione della 2nda
rittirada di questo Baloardo che
s' havera da far 500— 10 —
Per il terrapieno Parapetti et
Canoniere per fomnar la con-
trabbattaria alia parte dritta di
San Andrea viccino al mare per
batter la battaria che Γ Inimico
va alzando tuttavia ^ 100— 2
Per le contramine nove che s'
hano da far sotto la Placca del
28 — 0 0 Baloardo San Andrea '
Per restaurar le contramine
vechie poste sopra la Placca
14 — 1 attomo il Baloardo San Andrea
Per Prolongar la contramina
nuova sotto la Placca della
ηΐ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟ}' ΧΛΧΛΛΚΛ G39

Coitina San Andrea a trovar il

Pozzo dentro la Piaza bcissa di
14 — 1 questo Baloardo
Per restaurar le contramine
vecchie di questa coitina poste
14 — 1 sopra la Placca
Per restaurar li Parapetti del Ba
loardo Panigra dal danni continue
deir Aitigliaria nemica come
anco la sua ritirada 50 — 2—
Per finir lo spalto della strada
copeita della piima rittirada che
prima il suo Parapetto Pallizate
et altro vi vol ^ 50 — 2—
Per perfetionar la gran rittirada
cioe ingrossar et alzar il suo
terapieno parapetti Falzabraga,
et altro 500— 10
Per levar via il terreno che si
attomo nelle doi Pi^izze basse del
Baloardo Panigra 100— 0—
Per nettar la contramine di
questo Baloardo Panigra et per
prolongar e far di nuovo li rami
che mancano dentro e fuori vi
vole dalla pane diitta dal signor
Mounpassant squadre 16 et il
simile di quella del Florio che
224— 4 4 fanno squadre 32
12o f. v° / Per riparar li danni de Parapetti
e Canoniere della conina
Panigra, e Betlem vi vole di
contiiiLio 20 — 2—
Per le Contramine di questa
Conina per meter Γ Aque. et
2— 14 — 1 — 0— altro
Per ri agiustar et reparar li
Parapetti et Canoniere del \
Baloardo Bettlem dalle rovine
del Canone delP Inimico come
pure per finire la sua rittirata
vecchia con faiii la strada
copeita a tomo come pure farle
doi traverse sopra li doi
640 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤΟΙ·

orecchioni vi vole 100— 4 2

Per far la seconda littirata che
abbraccia tutto questo Baioardo
Bettelem conforme alia mia
proposta vi vora per finiria in un
mese 100— 20 — 4
Per portar via la terra che s'
attrova nelle doi Piazze Basse di
detto Baioardo et finir la Piazza
bassa principiata per riagiustar Γ
altra nella parte sinistra 150— 2 0
Per nettar le contramine del
Baioardo Bettlem et per pro-
longar li suoi rami fuori della
contrascarpa come anco far li
16— 12— 3— 2— rami interiori
Per riparar et mantenere li Pa-
rapetti, et Canoniere della corti-
na Betlem a Maninengo 20 — 2 0
Per nettar le contramine di sua
Cortina et tar un scolatore che
4 — 28 — 2 — 0— vadi in Citta
Per riparar la Brecchia del Ba
ioardo Martinengo 30 2 0
Per riparar le mine che il canon
deir Inimico fa giomalmente al
casson del molo 40 8 0
Per rialzar la Piazza del fianco
deir Arsenal 30 — 0 0
Per riparar li Parapetti e canoni
ere del Posto di Sabionera,
fianco dell' Arsenal, Battarie et
altro insieme al Castel del Molo 30 — 2 1

sopra terra 3590 — 1 10 — 44 —

sotto terra 728 — 20 — 14 —

* soma totale 4318 — 130 — 58 —

* Η ορθή άθροιση tojv αριθαουο οεο οίνει τα αvαγpα'yό;J.εvα αθροίσαατα στο τέλος του καταλόγου. Τα
καυουικά σύνο/εζ είναι τα εξής:
εργάτες, τεχνίτες κλζ. (για επίγεια έργα) 2790 1 10 'ι.7
» » κλτ:. οχάοες (για υτόγεια έργα) Θ28 .21 17 32
σύνολο :Cil8 131 Γ) θ 32
 ΤΛ ηι·:\}·:ίίκλ τι·:ι\ίι το}·χλ.χδλκλ ϋ^ι 1

(>().

ΚΑΤΑΣΤΛΣΙΙ ΤΩΝ ΟΧΥΡΩΣΚΩΧ ΤΟΙ' ΧΑΧΑΑΚΑ ΚΑΤΑ ΤΗΛ

ΑΠΟΧΩΙΜΙΣΙΙ ΑΙΓ AVTOX Τ01' ΣΤΡΑΊΓΙΓΟΤ ΜΑΡΚΙΙΣΙΟΤ
GHIRON FRANCESCO VILLA

Α-ρίλιος 1()()8

Σ' ένα ηαερολόγ',ο στο οτζοίο ττεο'.γράφεται η —ολ'.ορκία του Χάνοακα, αττό
Μαΐου 1()()7 έ(ος 1 Μαΐου 1(U)8, ανασέρετα', κα'. η κατάσταστ^ ΤΓ^ς οχυρίοαένης
το/.ιτείας. του στόλου της Γαληνοτάττ^ς, καθώς και του τουρκικού στρατοτιέοου κατά τη
αέρα 7:ου αποχωρούσε ατζό την πόλη ο στρατΓ^γός Ghiron Francesco Villa (ί 1 Απριλίου
Ι(Η)8).
Στη αεταγραφή που ακο/.ουΟει παρουσιάζεται αόνο το ταήαα που αφορά τα
εαυτερικά οχυροηαατα, τα τείχη ττ^ς ίοιας —Γ^ς πόλης και τις υπόγειες στοές.

2/^2fV Stato nel quale s' attrovavano la Piazza di Candia, Γ Armata

da Mare della Serentssima Republica et il Campo Turchesco la
notte del Sabbato 21: Aprile 1668 in cui parti dalla sudetta
Citta il Signer Marchese General Villa.

Si trovano le fortificationi esteriori della piazza di Candia in assai buon stato dal Pone
Reale di San Dimitrio in sino all' opera Coronata di Santa Maria cioe la traversa
castellana, le opere Mollina e Priuli, e la Freccia del Crevacore, il Forte Palma, e
rivellino San Nicolb; oltre il detto Forte Reale et opera Coronata, niuna delle quali
foititicationi si trova pressata dal nemico.
262vV II Rivelino Betlem attaccato da Turchi et mediocremente rissarcito come altresi la / sua
rettirata, anzi con fornelli sono rimasti distriitti gP alloggiamenti fabricati da detti
Nemici sopra il Parapetto della strada copeita. Di piu e stata non solo ristabilita la
persa comunicatione per di sopra Γ alto della contrascarpa fra il detto rivellino Betlem,
e la mezzaluna Moceniga ma vi si e fatto un ben inteso e capace Bonetto quale le serve
molto utilmente per fiancheggiare tanto la faccia destra di gia detto rivellino che la
freccia sinistra della mezzaluna predetta, et in oltre sotterra vi sono ben intese et
abbondanti Gallerie, rami, fomelli et altri lavori sotterranei.
Alia mezzaluna Moceniga si mantengono vigorosamente gl' alloggiamenti avanzati per
 643 ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ'ΊΜϋΤΟν

tener Γ inimico lontano dalla contrascarpa e fossa della rettirata a dritta et a stance 1
buona parte del Parapetto di detta mezzaluna e si va tuttavia avvanzando con traverse
f. 263r7 verso la punta della medessima. Inoltre si e guadagnata la communicazione / per di
sopra Γ altro della Contrascarpa delP antedetta mezzaluna sino al rivellino Panigra,
havendo oltre assicurata con varij Bonetti, tanto da una parte come dall' altra e
finalmente sottoterra sono abbondantissimi e ben intesi li lavori sotteranei.

II rivellino Panigra e assai ben rissarcito onde benche attaccato da due parti potra fare
brava e valorosa difesa tanto piu sendo molto ben proveduto sotto terra di Gallerie,
rami, fomelli et altri lavori sotteranei.
Nel terreno ove era la distrutta Opera Panigra si sarebbe potuto intraprendere compire e
sostenere qualche alloggiamento sopra Γ alto della contrascarpa fra il rivellino Panigra
e quello di San Spirito, ma non essendovi nella Piazza legname a sufficenza per
compire taP operatione si e differito a ponervi la mano ma in tanto si sono preparate
ben intese Gallerie, rami fomelli, et altri lavori sotteranei a seguo tale che li Turchi non
f. 263v7 potranno piu ri stabilire gP alloggiamenti loro / sopra il bordo della contrascarpa e
tanto meno attraversar la fossa, senzagran fatica, e spargimento di sangue, et impiegho
di molto tempo.
II rivellino di San Spirito e assai ben rissarcito come anco la sua rettirata e varij Bonetti
alii fianchi et alia fronte di esso trovandosi anco assai ben preparato sottoterra dove si
vanno continuando con diligente applicazione li lavori per deludere li pensieri de
nemici che si persuadono di non trovare dalla fleccia destra di detto rivellino di San
Spirito sino al mare alcuna oppositione de lavori sotteranei.
II picciolo ridotto di Sant' Andrea si e rimesso in assai buona difesa con li suoi Bonetti e
traverse nelP angusta sua fossa, oltre di che dalla parte del Mare nella prossima valetta
e stato formato un ben inteso Bonetto da cui ricceve il beneffitio di mantenere Ρ

Inimico lontano et essere assai ben fiancheggiato.

f. 264r7 La fossa della Citta principiando dal Mare dalla parte di Sant' Andrea sino alia cortina che
unisce il Baloardo Panigra con quello di Bettelem si e formata una fortissima pallizzata
che servira mirabilmente per difendere qualche tempo detta fossa e per servire di sicura
e coperta comunicazione tutto il luogo d' essa che non potra essere scorsa dalP Inimico
essendovi dal rivellino di San Spirito sino a quello di Betlem 8: traverse tutte
difficilmente a superare lasciando a parte la nona e decima traversa che si trovano sotto
Ρ Opera Priuli in vicinanza del forte di San Dimitrio e sotto Ρ Opera Molina presso la
porta San Giorgio.
Quanto al corpo della Citta si e fatta molto buono et utile lavoro tanta in rissarcire il
Baloardo della Sabionera che il Cavalier Zane, come altre si la debole muraglia che
 ΤΛ ΗΕΧΕΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOV ΧΛ^ΛΛΚΛ ()^;{

-264v7 cuopre il Ροπο, la batteria detta del / Arsenale e Piazza Bassa oltre quello del nuovo
piccolo cavaliere Barbaro.
Si trovano parimente in assai buono istato li Baloardi Vitturi, Giesii e Martinengo e molto
bene rissarcito il travagliato Balloardo Betlem essendo apresso che compita la sua
rettirata e restabiliti li Parapetti delle Conine a dritta e stanca con le sue cannoniere
assai ben lOrnite d' Artigliarie come altresi le sue Piazze basse et i lavori sotteranei
sono abbondantissimi e ben intesi.

II Baloardo Panigra si va riducendo in buono istato trovandosi molto avanzate diverse

traverse sopra Γ alto di esso, oltre varij raini sotto terra quali s' inoltrano dalla fossa
della rettirata sino alle mura desso Bastione e parimente ridotta in buon termine la sua
rettirata et assai avanzata con amplia e ben intesa rettirata capace a dar comodo d'
^■265P/ ottima diffesa, quando anche fosse il detto Bastione / occupato da nemici. Vi trovano
parimente in buon essere le sue cortine a dritta e stanca ma sopra il tutto vi e tal
abbondanza di lavori sotteranei distinti in superficiali a fior d' acqua e profondi che si
possono dire singulari et intieramente estraordinari j.
II Baloardo Sant' Andrea si trova assai ben risarcito e si e dato qualche picciolo principio
a formarsi una rettirata alia quale s' andera lavorando in piu ό meno applicazione come
meglio richiedera Γ urgenza delP occasione.
La Tenaglia che congiunge il detto Baloardo di Sam' Andrea col mare si e ten*apienata a
segno che hora pu5 ressistere al Cannone nemico e si e dissegnata una gran Piattaforma
air Opera Scozzese per servir di contrabatteria da quella pane.
Alia diffesa della piazza si trovano 4700: combaitenti compresi gP officciali et esclusi li
.265v7 officialli e soldati feriti, ammalati, convalescenti / inabili e pub esenti dalla fattione;
Gratie servitori de Colonelli Maggiori e Capitani et altri che non maneggiano Γ armi e
possano tutti sotto nome di scarsi come altresi due piccioli reggimenti Greci destinati
alii lavori oltre de quali vi sono circa 400: Combantenti Pontificij e 300: Savoiardi e di
piu circa 350: tra officiali e soldati di Cavaleria, 60: de quali solo tengono cavalli, vi
sono poi li soldati di doi reggimenti Greci buon numero de guastatori e di Galleotti, che
in tutto saranno 15000 persone oltre varie maestranze, una compagnia di minatori,
quali restano impiegati nelli lavori tanto sopra che sotto terra.
La Piazza e assai ben guarnita d' Artiglieria sendovene fra grossi e piccioli pezzi numero
431: vero e che ve ne sono circa 140: di diffettosi cioe grandemente sfogonati ό pure
266Ρ/ offesi a segno che non si pub far Capitale de pezzi grossi che di circa 90: di / essi sendo
gli altri habili al servitio d' artiglieria minuta.
Di munitioni da guerra scarseggia non pocco massime di polvere tuttavia essendovene
venuti da Venetia barili numeiO 2000: ne per hora li Turchi stringendo molto la Piazza
644 iLiAX.XA ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

si va operando e di difficultando gli loro travagli.

Li magazeni de gP apprestamenti militari sono assai essausti e quanto alii viveri non ve ne
sin hora penuria considerabile eccetto che di carnaggi volendo la came di castrato un
quatro di real la libra at etiam... io bisogna haver riggiri e favori per esserne proveduto
le Galline costano un reale et un quatro Γ una siche li poveri ubiciali massime i'eriii ό
in fermi hanno fatica, a trovar modo di sussissere tuttavia sin' adesso sono assai ben
pagati e sperano esserne anco meglio per Γ avvenire duranti le presenti congiunture.

Αρχε',ακή

BMC. - Mss. Correr No 109.

Diario delT Assedio di Candia principia li 28 maggio 1667... et finisce 1 maggio

1668 con altre relationi, f. 262r° - 266v°.
Λύο ίαα axp^Sojc γεφόγραφα ηαερολόγ',α, αε το ίο'.ο κείαενο κα'. οιαφορές αόνο
ορθογραφίας, υτεάρχουν ο-τς Μαρκιανή Β'.β/,^οΟήκγ τςς Ι^ενετίας, αε τ^ς ενόείξε'.ς: Mss It.
Cl. VII 657 (7481). Relatione del sudetto Marchese del stato della Piazza di Candia attacata
da Turchi come si trovara al tempo di sua partenza. (a)
Mss It. Cl. VII 2182 (8779). Documenti sulla guerra di Candia, in copia. Fol. 183r°:
Relatione del Stato nel quale s' attrovavano la Piazza di Candia, L' Armata da mare della
Serenissima Reppublica et il Campo Turchesso la notte del Sabbato 21 Aprile 1668, in cui
pani dalla sudetta Citta il Signor Marchese General Villa. (Θ) Ανέκοοτα.

(>

ΕΙΙΙΣΤΟΛΙΙ τον FILIPPO BESSETI DI VERNEDA ΓΙΑ TMX

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΓΡΑΛΠΙΕΣ ΤΟΣΟ ΤΩΛ ΑΜΤΧΟΜΕΛίΙΛ ΟΣΟ
ΚΑΙ ΤΩΧ ΕΧΟΡΩΧ ΣΤΗΛ ΙΙΕΡΙΟΧΙΙ TOT ΑΓΙΟΤ ΑΛΑΡΕΑ

'2.Ί Ιουλίου I ()(){)

Η ε-'.ττο/.ή ατευΟύνεται ττον στρατΓρ/ό καζ. γεν/κό -ρονογτΓ^ Francesco Morosini,

αναφέροντας την εξαιρετική ετταγρύτινηττ^ τιου έτζρετζε να εςασφα/.ίσουν γ'.α την κα)Ατερη
ααυνα αυτής της oyy^oyjlvr^c τιολ'.τείας, τζροκε'ΖΛένου ν' αντ'.αετο^-ίτουν την 7:ρο(όΟησ·Γ,
TCOV εγ})ριχο)Ί ουνάαεοον ττα ούο σηυ,εία, της Σαα^ιονάρας καζ. του Αγίου Ανοζετ..
 ΤΛ Ιϋ'λΜ'ΠΊΚΛ TFJXli ΤΟΙ' ΧΛΧΔΛΚΛ ()4Γ)

ιο'.αίτερα σ' αυτό το τελευταίο. Σττ,ν TzAs'jzi ττ^ς Σαα-ιονάρας ο'. -iO'jzvjji είχαν Ti/iov
τιΑτ^σΆσει την -ύ/νη τη:; tJjUc^z {εννοεί -zry οαοόνυαη τιυλίόα), καταστρέφοντας το
''-λευρό" του αντίστοΓ/ου 7:ροααχ(όνα αε τα φουρνέ/7να τους. σε /.ίγο όε 'jr.r^zy^ κίνόυνος
ν' αρχίσουν να καταστρέφουν την cortina (τοον Συαζού/.ων)7:ρο(οΟόντας τις θέσεις τους
και 7:ρος το ''-λευρό" τοον ^\.ρσανάοο3ν. το οκοίο είχαν καταστρέψει εν τίο αεταξύ αε το
τζυροόολικό τους.
Στον Αγιο χΛνόρέα οι τούρκοι είχαν ήόη καταλάβει τον οαίόνυαο -ροααχοόνα ύτ:ου
το7:οΟέτ*Γ^σαν κυροοολαρχίες -άν(ο στα ερεί-ιά του, ενοό -ροίοΟούνταν ττρος την
"υποχοόρηστ/' - retirata - τ(υν ααυνοαέν(ον -ου εκτεινόταν στον ίόιο -ροααχοόνα και τζαρά
τα όιάφορα ααυντικά έργα ττου υ-ήρχαν.
II λεκτοαερής -εριγραφή του Vemeda συνεχίζει αε τον τρότζο 7:ου οι βενετοί
οργάνίοναν τις όιάσορες ααυντικές γραααές "'υ-οχοόρηστ,ς'' -ρος το εσοοτερικό ΤΓ^ς -όλης.
στην πλευρά του Αγίου Ανόρέα. ενοό οι τούρκοι αε προσοχή σταθεροποιούσαν τις οικές
τους θέσεις. Ολοκληροόνει την επιστολή αε αναφορά στις υπόγειες στοές
ανθυπονομ.εύσεο^ν - contramine - τ/^ς ιοιας πλευράς του Αγίου Ανόρέα και για τον τρόπο
που έποεπε να τις όιαττσούν καθαρές.

Illustrissimo et Eccellentissiino Signor Cavalier

Capitan Generate

In osservanza di quel debito, che mi costituisce d' invigilare a tutto cib che riuscir possi
fruttuoso, e d' avantaggio a questa difesa. la quale nonoslante die riesca vigorosa
mediante / ie truppe ausiiiarie intiOduttossi neiia Piazza e la costanza di quelle di Sua
Serenita, nulladimeno e cosi considerabile Γ avanzamento del neinico nelle due atti che
di Sabionera e di Sant' Andrea in paiticulare nelT ultimo che meiita li piu maturi riflessi
scoprendosi apertamente che quando con qualche risoluta forma non le sia impedito il
proseguimento, b pure allontanato da due s' e di presente intemato nelT una, e Γ altra
parte apportera quelli sconcerti e pregiuditij che Γ infallibil virtu di Vostra Eccellenza
ριιό ben giudicare, mentre i nemici dalla parte di Sabbionera si vanno avvicinando alia
poita della Citta, havendo in questi giorni finito di rovinare il fianco con li loro fornelli,
et aggrandita la Breccia del Baloardo, onde si deve dubbitare che ben presto ne
priveranno della medesima Porta. con far breccia alia conina. La quale verra a tagliar
fuoii, e pigliar di dietro le retirate del baluardo con prolongar poi li loro approcci verso
il fianco delT Arsenale, dove si ritrova al presente pur brecciato dal cannone delP
Iniinico, Luogo ristretto che non si ριιό pratticate alcuna retirata, che sia di sussistenza.
 64G ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜΩΤΟΙ·

oltre L' importanza del Porto.

A Sant' Andrea oltre Γ haver i Turchi siiperato tutto il Baloardo, et alloggiato in quelle
mine insieme il loro Cannone, s' attrova anco impogressato della retirata che abbraccia
detto Baloardo quantunque le sian stati opposti tutti gP ostacoli, et impediinenti
immaginabili che la finezza dell' Arti ha fin hora inventati, oltre la strage ben grande di
f. v7 tante / mine e fomelli, che li sono stati fatti volare e che tuttavia si continua, tutto ci5
con la loro ostinatione indiavolata non tralasciamo mai il proseguimento havendo gia
traversate il parapetto della faccia dritta di detta retirata con cinque gran budelli larghi
di tre huomini di fronte, Li quali sono giunti sino al Bordo interiore del terrapieno,
havendo dato principio alle discese, come parimente s' attrova alloggiato nel parapetto
della cortina, et attaccato al fianco e fronte sinistra, havendoci sforzati di abbandonar
affatto le nostre traverse, palissate, caponiere, revelino, et tutto quello si era fatto fuori
del piede di detta retirata, et anco.... e chiuse le nostre tre sortite principali di detta
Retirata, et obligati a retirare Γ Artiglieria, che si ritrovava ancora sopra fronte et
fianco sinistro della medessima, che sola Li difficoltava Γ alloggio sopra la fronte, e
fianco dritto e di piantarvi. La loro artiglieria. La quale e da dubitare sia in breve tempo
per farsi sentire contro la nuova retirata non ancora ridotta a perfettione, La quale per
esser stata costrutta in fretta con muri di cattiva qualita quasi a secco, et il terrapieno
che si va facendo con terreno sabionito che dificilmente s' unisce e da credere che coll'
artiglieria si fara gran breccia, tanto piu che non vi e fossa, ne contrascarpa, solo una
semplice palissata murata, che circonda attorno del piede di detta retirata per la
moschetteria, la quale serve come falsabraga, anco questa con pochi tiri il Cannone del
f. r7 Nemico / La rovinera, e non dissimilmente tutte quelle piccole traverse, muretti.
palissate e caponere fatte dietro la prima ritirata, e la controbatteria di Santa Pelagia,
essendo da credere che Γ Inimico havendo fatta breccia in quella nuova ritirata sia per
risolversi a gl' assalti scoprendo occultamente non gli restano altri contra posti di
dietro che Γ impediscono d' impogresarsi della Piazza.
Ε vero che vi e siti dietro spatioso di potervi formare dell* altre gran ritirate, ma la scarsezza
del tempo, e d' operaij a formar un nuovo recinto non ancora principiato mi fa vedere che
sarebbe un voler tentar Γ impossibile pero lo mi rimetto.
Ε quando bene Γ Inimico non volesse dar cissalti per conservar le sue genti e che continui a
suo modo di avvanzare colla terra avanti attaccara questa retirata dalle due estremita, cioe
dalla parte del mare, e della cortina di Sant' Andrea, potendo scorrer Γ inimico con il suo
approcio, sopra il terrapieno di detta cortina, et attaccarsi al mezo Baloardo del bersaglio
in qualche giorni, et al medesimo tempo della mezzaria della cortina, batteria, il Revelino
S. Spirito per dietro dalle spalle, onde converra abbandonarlo con levame anche Γ adito
 ΤΛ Βί-λΜιΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOV ΧΛΧΛλΚΛ

di poter piu sortire contro questa parte, sara necessario tagiiar sopra detti ten-apieni
ancora doi traverse con le sue palissate e fossato per trattener, die Γ inimico non possa
scorrer cosi facilmente al lungo detta cortina.
Ε nell' altra estremita della retirata verso il mare dubito, die in pochi giomi possa, superare
f.v-®/ la controbatteria a Santa Peiagia, e doppo / possa passare da quella paite del mare, e che
si attacchi alle spale del mezzo Baloardo del Signor Proveditor, essendo piu che necessario
la traversa proposta da Signor Duca di Navailles mentre possa esser fatta a tempo.
Questi sono li miei deboli sentimenti, li quali porto con tutta riverenza di Vostra Eccellenza
per esser dalP altissima sua prudenza considerati contbrme giudichera proprio non
avendosi ammettere di latione nel rimedio, il quale vomi esser con qualche attione
vigorosa tanto piu che in quest' hora la citta e lipiena di militia, accb possa allontanare ό
almeno tbrmare Γ operazione del nemico.
Circa le nostre contramine, non occorre che gotedij Vostra Eccellenza mentre ella
pert'ettamente intende tutto quello vi si puol fare, e sta nel stato che si ritrova, essendo
alloggiato Γ inimico sopra tre de nostri pozzi, che comunicano con le profonde, e che ben
presto ne privera di quelli due di Santa Peiagia, in particolar di quello delle trombe, senza
delle quali e difficilissimo di poter impedir che le Gallarie profonde da questa parte non si
riempiscano d' acqua, se qua ci converrebbe, poi abbandonarle, bisognera percb sollecitar
la comunicatione con le gallarie profonde della cortina di Sant' Andrea e di quella di San
Spirito. come pure la costRittione di piu fornelli per far volare Γ Inimico avanti la perdita
di quelle insieme la nostra retirata, sollecitar anco quelle del taglio nuovo, et riempir tutti
i Pozzi d' acqua, che s' attrovano fra la prima retirata, et la nuova, accib Γ Inimico non se
ne serva a farvi volare.

\.fl Che e quanto saprei per hora aggiustare all' importanza del bisogno, sottoponendo il mio
sentimento alia virtu suprema di Vostra Eccellenza a quale profondamente mi inclino.

Candia23 Luglio 1669

Di Vostra Eccellenza

Humilissimo, Devotissimo et
obligatissimo Servitore
II Cavalier Vemeda

Λρχε^-ακή ένοε^ξη

BMC. - Archivio Morosini - Grimani, Mss. No 315.

Viaggio deir Eccellentissimo Signor Fra' Vincenzo Rospigliosi in Levante Γ Anno
 648 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΗΡΙΩΤΟΓ

1669 in diverse lettere scritte e ricevute de Sua Eccellenza.

Λνέκοοτο. Χωρίς αρίϋαηστ, φύ/7χον.

(r>.

ΑΧΑΦΟΡΛ τον MHXAXIKOl' FILIPPO BESSETI

DI VERNEDA ΓΙΑ Til I EATKII ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ILIX ΟΧΤΡΗΣΕΟΛ
τον ΧΑΝΔΑΚΑ ΚΑΙ TOV TOVlHvIKOV ΣΤΡΑΤΟΙΙΕΔΟν

16 6 9 - τελευταία περίοδος πολιορκίας

H αναφορά του Fil. Bessedi di Vemeda συνοδεύει ως επ'.συναπτό|^^νο έ^^ραφο,

επ'.στολή του γε^κκού -ρονοτ^ς χαι vsxTjrAvrj Franc. Morosini προς τον kavaliere Alvise
Molino, αε ηαεροαηνία 18 Χοεαβρίου 1()ί)9 S.N. ΙΙεριγράφε^. αναλυτικά ΤΓ^ν κατάσταττ^
ό/χον τοτ/· οχυρδ^σεοτν του Χάνδακα, παρουσιάζοντας τ'.ς τε/ευταίες προσπάθειες για τγ;;
ααυντική opyavojcrr^ τoJV πoλιopκγ|JivoJV.
Στο ίδιο κατάστιχο περι/σιαζάνονται επιστo/iς του Franc. Morosini που αναφέρονται
σττ;; τε/^υταία περίοδο ΤΓ^ς πο/νίορκίας και υχ: η[χεροαγνίες [α.ετά τγ;^ παράδοστ^ του Χάνδακα.
Οι επιστoyiς που περιέχουν στ^ααντικές ιστορικές π/χροφορίες για κατάσταστ^ στο
στρατόπεδο τ(:ον ζενετίόν, καθώς και ττ^ν στρατΓρ^'ΐκή τcov κινέ,σεο^ν |χε τις συνε^χ;οήσεις για
τγ;; παράδοττ^ ττ^ς πόλης, απευθύνονται κύρια στον kavaliere Alvise Molino.
Περιέχονται όαο3ς και επιστο/ΐς του Alvise Molino για αντίστοιχα Οέ[χατα, καθώς και
προς το δραγουυζχνο Παναγώττ^ ο οποίος ζρισκόταν στο τουρκικό στρατόπεδο.

Candia li 18 Novembre 1669 S.N.

Segue la scrittura suaccenata

3ot. v7 Gli Turchi vanno proseguendo questo 3o attacco doppo li 24 Maggio 1667 S.N. con tutte
le loro forze e con Γ assistenza delT Illustrissimo Visir e di tutti li rappresentati delT
Impero Ottomano tenendo la Piazza attaccata da quattro parti, cioe contro li Baloardi
Bettelem, Panigra, S. Andrea e Sabionera. Gli due primi fanno formati doppo Γ anno
passato nelle quali s' hebbe Fortuna d' impedir Γ inimico d' attaccarsi alle nostre mura
col mezzo di gran numero di mine, et Fornelli fatti volar per via delle sotterranee, le
quali gli consumono pocco meno vi 40 m(illa) huomini dalla perdita de quali e dalle
pioggie deir Inverno passato di conviene ralentare li sudetti doi attacchi tenendo prima
 ΤΛ ΙΙΚΜ-ΠΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ TOr ΧΛΧΔΛΚΛ ({/ji)

assai ben custodite le loro trincere sino sopra il Bordo della contRiscarpa tanto sopra
come sotto terra.

Li doi ultimi attach! contro gli Baloardi di San Andrea e di Sabionera, hebbero principle
alii primi giorni del!' anno - 68 - e tuttavia se va proseguendo con gran fervore,
nonostante la staggione avvanzata e le straggi di sua gente: queste doi parti solamente
rimanevano da esser attaccate, quaii sono le piu deboli e meno difese delT altre rispetto
a non haver foilificationi esteriori di consideratione avvanti di loro, Le difese
lunglissime senza fossa di poter tratener e molti altri diffetti, che per brevita tralascio;
dirb solo quel grande di non aver potuto per causa del Grebano e del Sabione, trattener
Γ inimico con le mine e Fomelli e mandarli in aria insieme de loro lavori, come si fecce
la Campagna passata.
Le forze delT inimico, che aP presente ha nelP attacco di S. Andrea per quanto vien asserito da
schiavi fuggitti dal Campo nemico, sara circa 12 m(illa) combattenti, oltre molt' altra gente
fl come operanti, servitor! e guastatori havera 35 Cannon! gross!, che batrono questa / pane,
e da 12 monari da tirar bombe e sassi, oltre buon numero de Granatieri havendo superato
il sito grebbanoso privo di terreno col gran numero de Guastadori li quali dopo Γ invemo
passato diedero principio a foimare li loro gran deposit! di terreno con li quali poi, e col
numero infinito de Gabbioni, e sacchi di lana form0 le sue Batterie, e un Laberinto di
Trincere sopra il Grebano, con le quali s' avvicin0 a pied! alle nostre picciole opere
esteriori, cioe al ridoto, et Bonetto di San Andrea prive di contramine, havendo lasciato il
Revellino Santo Spirito per le gagliarde oppossitioni incontrate gran sino dalP altro attacco.
Onde havendo ruinato con fomelli il ridotto di S. Andrea, et col fuoco et il temeno superato;
il suo Bonetto traverso poi con 4 traverse la fossa di S. Andrea de niuna profondita con
attaccarsi alii pied! del muro nella fronte del bciloardo nonostante Γ oppositione di sei nostri
cannon! da 50 post! dentro la medessima fossa, e di otto altri del fianco opposto del Panigra,
e di 4 del fianco del Revelin San Spirito; In nove luochi diede principio a scaφellar le mura,
la quale essendo di pessima qualita, diede principio a far volar li suoi fomelli con far
brecchia alia punta del Baloardo dalli 22 agosto SN e continuando a far brecchia lungo dalla
detta fronte di 42 pass! veneti lasciando la parte dell' orecchione senza mvinarlo, perche gli
serva di copenura contro Γ offesa del fianco del Panigra, e seguitando poi nelL altra fronte
verso il mare con haver occupato prima la fronte della Tenaglia Priula gia brecciata dal loro
cannone continurono a far brecchia con fomelli dalla punta del Baloardo sino vicino alia
Porta di S. Andrea de pass! 48, che in tutto Luino pass! 90 di brecchia de salita molto
commoda per montar sopra come si vede nelL assalto de 26 agosto S. No Procurando Γ
Inimico ancora d' aggiandirla a tutto poter con 1 inir di minar quel pocco di muro, che forma
, v7 Γ angolo / entrante, e la scocezze sino al Mare, dove al presente s' attrova attaccato con
 650 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣϊΚΙ'ΐυΤΟΓ

4 ο 5 traverse, essendo pure questo rimanente di muro brecchiato col cannone del!'
Inimico, che con le rovine cadute nei piedi formano una salita assai facile da montar sopra.
In questa pane della Scocezze, che forma Γ angolo entrante di S. Andrea termina le mura
della Citta verso Terra; questa e molto diffettuosa e priva di difesa, rimanendo quelT
altre verso il mare basse, e mal costrutte, e quasi senza terrapieni. II nemico fa tuto il
possibile per superaria, e levar quella pocca di difesa, che resta a questa pane, onde e
da dubitare, che il Baloardo di San Andrea rimanga attaccato per schena da questa;
tanto piu che si puol dir detto haver superato della lunghezza del tempo il sito di fuori
della Pona di San Andrea, e rinchiusosi quasi dentro, mentre il ressidue delle nostre
caponere fuori del piedi delle mura, e della Porta s' attrovano al presente sepelite sotto
le rovine cadute dalla nostra mura, e dalle traverse de Turchi, e chiuse le nostre uscite,
nonostante le gran diligente et opposizioni che si fanno giornalmente delT
Eccellentissimo S.r Cavalier Cornaro non mancando di far tutto il possibile per
alontanarlo in panicolar col cannone, fuochi anificiati, fogade, e fornelli e di megliorar
sempre piu la prima e seconda retirata sopra del Baloardo, havendo convenuto
retagliarsi con doi traverse dalla pane del mare, come pure fra la Scocezze, et il gran
taglio. Travagliando giornalmente a perfettionar il 3o taglio che abbraccia tutto il
Baloardo di San Andrea, e la Scocezze, mancando ancora gli parapetti, e d' ingrossar,
et alzar il terrapieno, onde a perfettionar vi vorebbe mille huomeni al giorno, et un
mese di tempo, stante la mancanza del terreno, il quale conviene ponarlo di lontano et
il sitto dentro la Citta da questa pane basso, e diffettuoso dominato dalT altezza del
terrapieno del detto Baloardo, il che obliga magiormente a dover alzar, et ingrossar il
5of. γ7 terrapieno di questa / retirada per non restar afato dominata, e discoperta dal detto
Balaordo.

Le contramine di questo Baloardo scavate nel terrapieno sopra il Grebano si mantengono

con assae difficolta, e continuo lavoro, mentre sono in terreno mosso, portato, e
cattivissimoila quale, nonostante si pontelano, alia minima scossa de fornelli, e delle
fogade deir Inimico se ruinato, onde convien con gran diligenzia, e lavoro reffarii
giornalmente. In questo Baloardo s' ha havuto Fortuna d' esserci una mura vecchia d'
un picciol Baloardo, otto passi piu dentro paralela alia fronte del gran Baloardo, la
quale ha impedito alT inimico a poter inoltrarvi dentro il corpo del Baloardo. In questo
s' e pratticato diverse comunicationi perche perdendo Γ uno s' habbia Γ altra, come
anco diversi rami, sino al muro di fuori, essendo anco fatto le contramine superficiali
che corrispondono alia brecchia da una parte, e dalT altra per via di questi rami, tanto
profondi, che superficiali; s' e fatto volar gran numero de fornelli sotto la brecchia, li
quali oltre s' haver rovinato li loro alloggi, hanno portato gran danno, e terror air
 ΤΛ ]{Ι':.Μ':ίίκλ τειχιι το)-χλχλλκλ ()Γ>1

Inimico.

Si fa tutto il possibile per superar la difncolta, die s' incontrano nelT escavatione delie
contramine, die si vanno facendo sotto la gran Placca, ό Grebbano cioe per causa delT
acqua sorgente, e delP aria ingrossata, die impedisce le lumi di arde...; ad ogni modo la
Galeria del Pozzo fatto in fossa di San Andrea vicino al Revelin S. Spirito e di passi 104
in circa per lungo della medessima Fossa verso il Mare, con oggetto di far volar dette
gran mine sotto gP alloggi, e batterie delP Inimico.
Per di dentro della Citta ancora si va pur prolungando sotto la Placca per via d' un Pozzo
vicino alia sonita di San Andrea un nostro Rimo lungo al presente di passi 45 die va sotto
5of. v7 li lavori de Turciii fra la Poita, et il Mare; s' ha datto principio / a far li giti della Camera
d' una gran mina per valersene a tempo. Dal medessimo posto si va prolungando un
altro ramo pur sotto la Placca per traversal' il Baloardo verso Γ angolo per assicurar In
caso Γ Inimico lavorasse ancor lui sotto la detta Placca.
Similmente della Piazza bassa del fianco San Andrea d' un pozzo scavato doppo Γ altra
Campagna passata dentro il sasso vivo a forza di scarpello di 26 piedi di profondita s'
ha fatto un ramo sotto la Placca di 48 passi di lunghezza, il quale va a communicar con
quello della Fossa di San Andrea, il quale accresce Γ aria oltre che da scrutezza al
m.edessimo in caso Γ inimico occupasse il detto Pozzo della Fossa del detto San Andrea.
Circa alP attacco di Sabionera Γ Inimico havera di presente per quanto s' e inteso da schiavi
e da altre relazioni circa 8:milla combatenti, e da 28 grossi cannoni posti in sei batterie,
le quali tutte bersagliano la bocca del Pono. II Baloardo del cavalier Zane e fiancho delP
Arsenal, oltre x:i mortari, che di continuo tirrano Bombe e sassi contro questa pane, la
facilita grande, che ha havuto il nemico di mover il Sabione fu causa, che in meno di 12
giomi condusse i loro approhi sino alia Palizzada di Bonetti della strada copena, la quale
poi doppo haver superata gli fu facile per mancanza di alcuna fonificatione esteriore che
coprisse questa pane di traversar la Fossa, et attaccare a piedi delle mura della fronte del
detto Baloardo verso il Mare per schivar Γ offesa del Forte S. Dimitri, e della Molina, che
indubitatamente Γ haverebbero battuto per schiena, come pure della falsabraga, et altre
moltiplicate difese preparate da questa pane, et doppo con le sue mine, e fomelli diede
principio a far brecchiar alii 16 d' Agosto passato, havendo doppo rovinato tutta la mura
f/f i. fl della detta fronte verso il Mare, ch' era di lunghezza di 50 passi, e pane del / fianco verso
la Pona, che sara circa X ptissa, et ultimamente X passa dalP angolo della detta fronte,
onde in tutto fanno 70 passa di brecchia di lunghezza con facilissima salita, ma piu de tutti
dalla pane delP angolo della spalla.
Dal proseguimento dell' Inimico con suoi approcchi verso Γ Arsenal si comprende essere
suo pensiere di continual* la Brecchia lungo della cortina di Sabionera sino al fiancho
 65:2 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΙ·

deir detto Arsenal, dove termina la Mura deila Citta congionta con detti Arsenali, e
magazzeni Publici, li quaii sono rimasti parte da! Canone nemico rovinati, che
circondano il Porto, non vi rimanendo altro riparro a impossessarsi, e priversi di detto
Porto, e doppo per conseguenza deila Citta.
Questo pensiere delT Inimico e stato sin hora prevenuto e divertito dalF Eccelentissimo Signor
Capitan General, 11 quale con piccole e frequent! soitite gli ferm0 il corso di piu avvanzarli,
con haverli piu volte spianato la testa de loro lavori, e fatto rettroceder in dietro.
Le retirate di questo Baloardo Sabionera, oltre quella gia fatta dal defonto General
Gonzaga, che abbraccia tutto il Baloardo e stato aggiunta una traversa dentro del
medessimo, che seguita la prolungatione dalla cortina, facendo fronte alia Brecchia
questa ha la sua fossa, e stradda coperta con doi ordini de Palizzade fuori.
Oltre queste doi vi e la terza congionta con il cavalier Zane, la quale abbraccia le altre doi,
questa non e a fatto perfettionata ma bensi si lavora di continuo.
La situatione di questo Baloardo di Sabionera, e diverza di quella di S. Andrea, mentre
questo resta tutto dominato dalP interiore in particolar dalP cavalier Zane posto alia
Gola del medessimo e dalle mura vecchie deila Citta, benche ruvinate, col terreno di
dentro elevato, onde in breve tempo si puol intraprender, e perfettionar con altra
retirata, che abbracciera la cortina di Sabionera per gP avvantaggi del sito.
6of. v7 Le contramine di questo Baloardo s' attrova in assai buon stato, essendo la principale
porta nel pianno dell' acqua sorgente, gia per avvanti fatta con volti di muro con molti
rami, che s' inoltrano sino alia mura brecchiata, facendo con queste volar molti fornelli
sotto la Brecchia.

Sopra di queste vi sono pure le superficial!, le quali principiano dalla fossa deila retirata,
con qual pure si travaglia assae Γ Inimico, et in particolar li loro alloggi.
Fuori deila fossa del Baloardo alia pane dritta vi e ancora alcuni rami profondi sotto il
pianno dell' acqua sorgente, la quale si va superando a forza di trombare, anco con
questa si fa volar li lavori dell' Inimico, che restano vicine alle medessime.
Questo e lo stato al vero, nel quale s' attrovano la presente li Baloardi attaccati insieme li
lavori dell' Inimico.

Circa quello si potesse operare a beneficcio e mantenimento di questa Piazza brecciata, e

battuta da un cosi lungo attacco sola e unica di tempi, la sua preservatione sin al
presente ha del miracoloso, e per Γ avvenire dipende (al mio vedere) doppo il signor
Dio d' un pronto arrivo d' un poderoso soccorso de militie bastante di far lontanar, e
distaccar Γ inimico dalli piedi delle Brecchie e dalle nostre mura in qualche distanza,
che si possino riparare et anco spianare le loro trincere, e traverse piu vicine, sino di
la deila contrascarpa, perche quanto al beneficio delle pioggie dell' inverno, non si deve
 ΤΛ ι{Ι':μ·:ίίκλ ίί·:ιχιι τοι-χλχδλκλ ()5!i

sperar cosa alcuna, mentre si vede 1' ostinatione del Clarissimo Visir di non distacarsi
dair acquistato, se non e con la lorza, havendo si puol dire supperato il piu, onde a!
"of.r/ presence il nostro rimedio consisie snervar / le mani, essendo staia questa dit'esa sin
hora un gioco di Testa, non dovendo fidarsi tanto sopra le nostre retirate, le quali
particolarmente quella che abbraccia il Baloardo di San Andrea, e la Scocezze non e la
meta fatta per mancamento d' un numero proportionato d* opperarij, che vi lavorino
di continuo, stance il sitto difettuoso, come ho gia detto, oltre poi qiieste sono opere
momentanee facte con prestezza per conseguenza di pocca susistenza per poter
formare lungo tempo un cosi potente nemico, che si serve di tutte le sottigliezze deir
arte per ben attaccare. II Signor Iddio che ha sostentato questa Piazza sin' ad hora puol
anco sostentaria nell' avvenire.

In tanto tutto lo studio sara doppo gionti li soccorsi di pratticar una grossa e poderosa
sortida dalla pane di Sabionera, overo San Andrea, essendo Γ uno, e Γ altra di gran
bisogno, e dove si deve applicar il rimedio, in questo mentre si potra metter in ordine
molte cose necessarie per formar un grand' Alloggio in caso il Signor Iddio felicitasse
Γ impresa come pure d' inchiodar, et incugnar Γ Artiglieria nemica, mentre non se
potesse condur dentro, spianar le loro trincere, e batterie, e far tutto quel piu si potesse,
preparando percib tutte le cose necessarie, come pur guarnir la mura, da quella pane,
che si terminera di faria la sortida di buon numero d' Artigliaria, il piu che si potra per
maggiormente daneggiarlo.
Se la staggion permettesse alle Gallere, Galeazze, e Vascelli di poter assister a questo fatto
dalla pane del mare, con Γ assistenza delle loro prore sarebbe di gran beneficio, mentre
"jf. v7 queste potrebbero infilar le trin- / cere nemiche, e far Γ abbandonar le Batterie
avvanzate nel mare.

Per riparar anco le camere de Fomelli il piu che si possa sotto le loro Trincere in panicolar
sotto la Placca di San Andrea per via delle Galerie gia fatte, in caso si uscira da questa
parte, in somma non dimenticar cosa alcuna per avvantciggiarne, e che possa offender Γ
inimico, mentre da questa, e dal Signor Iddio havera da dipender la salute della Piazza.
Non perder tempo in tanto con maggior numero di Guastatori, che sia possibile senza
sparagno di danaro a tanto al sacho di perfettionar le ultime retirate, che abbracciano
li Baloardi attaccati, e non ralentar in punto alcuno di sollecitar le medeme.
Si doverebbe potuto far le doi retirate Generali, che fumo gia da me proposte doppo Γ
anno passato, e far in questa Piazza, quello gli Signori Olandesi feccero a Ostenda, che
haverebbe 6:milla Guastatori, si potrebbe intraprendere almeno la retirada della Citta
vecchia col taglio, dietro S. Francesco, che abbracci la Sabionera, Γ impossibility d'
haver operarij, mi fa dubitare non solo, che si potra intraprender quelli tagli grandi, ne
 654 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΊΩΤον

meno ben perfettionar li gia preparati per la scarsezza delie Ciurme, essendo cosa certa
in caso cattivo evento che non si potesse aliontanar 1' Inimico dalle Brecchie, e per
consequenza che non si potessero refar le medessime, che la sussistenza della Piazza
havera da dipender dalle retirate, et opere interriori, le quali in misura che s' anderrano
perdendo a piedi, a piedi ve ne sia sempre piu d' una per poter far fronte all' Inimico,
80 f. r7 e da opperationi haveranno da / difendere con un grosso numero de buoni soldati.
La lunghezza dell' attacco ha votato li nostri Magazeni delle cose necessarie alia difesa,
onde al presente vanno mancando, sino nell' Artiglieria grossa siano ridotti in soli 37
pezzi buoni, da 16: lire di balla sino al 50 essendo Γ Artiglieria minuta quasi inutile
mentre Γ Inimico s' attrova attaccato alle nostre mura, Balle di ferro per servitio della
detta Artiglieria grossa siamo rimasti quasi senza, servendosi al presente di quelle della
Galere, Bombe per li mortari in pochissimo numero, e cosi anco delle Granate da
mano, onde e necessario d' uno celere provedimento delle cose contenute nella
nottarella fatta da me di ordine dell' Eccellentissimo Signor Capitan General. Che e
quanto di presente devo dire circa quello ne e stato ricercato dall' Eccellenza sua.
II Cavalier Verneda sopraintendente delle
Fortificationi et artigliaria

Αργε^.ακή ένοε^ξη

BMC. - Archivio Morosini - Grimani, No 314.

Registro di lettere di Francesco Morosini Capitano Generale a Candia, 1669-70, f.
3v°-8rL

Ανέκοοτο. II είναι γράφουσας.

 ΕΠΙΛΟΙOi:

()c κο^νοονικές, γε^οπο/^τΓκες και ο'/κονοα^κές συνθήκες ενός -Jjtjsj επηρέαζαν

πάντα τγ, [χέΟοόο και rr;-» έκταστ, της ααυντικής κά/.υψης και τΓ^ς στεατκοτικής
Ovγάvcoσ·/;ς του. Α/λά και οι εξε/.ιΗεις τ(;ον αεΟοοοον άαυνας. τίον loicov τoJv όπλίον που
χρησιαοποιούνταν, επιΟετικοόν η ααυντικοόν, επηρέαζαν τη ζοσς και την ανάπτυςή του.
II ααφίόροαη αυτή σχέτς προσόιόριζε την τύχη του, την επιρροή που Οα ασκούσε σττ;;
ευρύτερη περιοχή και το ρόλο που προοριζόταν να παίςει στην Ιστορία.
Το ΙΙράκλειο, η αεγαλύτερη σ·/;αερα πόλη της Κρήττ^ς. από τους αέσους
του/νάχιστον χρόνους έαε/.ε να στ^αατοοοτήσει αε την παρουσία και την εΗέ/.ιΞή του ττ^
ζοοή όχι αόνο του νησιού, α/ά^ και ττ^ς ευρύτερης περιοχής της αναλοτικής Μεσογείου.
Αναπόσπαστο στοιχείο αυτού του ζοοντανού οικιστικού - πολεοοοαικού οργανισαού είναι η
άαυνά του, οι οχυροόσεις του, οι οποίες έφτασαν στον ανοοτατο όαΟαό εςέλιΗης τον Ι()θ
και 17ο αιοόνα, κατά την τελευταία ΙΟΟετία της όενετικής κυριαρχίας στο νησι. Οι
07υροί)σεις αυτές καθόρισαν την ανάπτυξη της πόλης |αέχρι τα αέσα του τΗ)ου αιοόνα.
Ακόαη και σ-έ^αερα, μετά τη ραγοαια οικιστική ανάπτυξη που συvτε/iστηκε τις
τε/^υταίες οεκαετίες, η ζοόνη το^ν όενετικοόν τειχοόν του ΙΙρακλείου αποτελεί ένα στ,μείο
αναφοράς στο πολεοοομικό συγκρότημα, μια αναφορά Μνήμης και Ιστορίας, η οποία
μπορεί ν' αποτε/άσει και μια ζίονη ζ^οής και αναπνοής, ξεκούραστες και αναψυχής, μέσα
στον ασφυκτικό κλοιό ΤΓ^ς σύγχρονης πόλης.
/Υντικείμενο της με/άτΓ^ς είναι το χρονικο της κατασκευής το^ν όενετικοόν τειχών
του ΙΙρακλείου, του Χάνόακα το3ν βυζαντινών, της Candia τ(ον όενετοόν, του ΛΙεγάλου
Κάστρου ΤΓ^ς περιόόου της τουρκοκρατίας και το3ν νεο1)τερο^ν χρόν(ον, τοον τειχούν που
κατασκευάστηκαν τον Κ Ιο και Ι 7ο αιοόνα. μια χρονική περίοοο καθοριστική για τις τύχες
τΓ^ς Κρήτ/^ς. ΤΓ^ς ίόιας ττ^ς Γαληνοτάττ,ς Δημοκρατίας της Ι^νετίας και της ευρύτερης
περιοχής της XxV Ηυρούπης· μια χρονική περιοοο καθοριστική ακόμη και για εςέ/.ιΗη
της αμυντικής και οχυρο^ματικής τεχ^νικής με την π/,ήρη ανάπτυξη και καΟιέρο3σ·Γ^ το^ν
πυροβόλθ3ν όπ'λο^ν. Δεν είναι τυχαίο ά/ύχοστε οτι η ονομασία της πολιτείας από την
εποχή της ίορυσ'Γ,ς της από τους άραβες, τον !)ο ακόνα. συνόέεται άμεσα με την άμυνά
της (El-Khandak, Candia, Μεγάλο Κάστρο).
656 lliAX.XA ΣΊΊ.':ΐΜ<)Τ()Γ

Ένα ά/λο ουσ'.αστ'/κό στοΆ/είο ττ^ς as/i-rr^c, καΟοριστ'/κό γ^α τγ^ στ^αασία ΤΓ^ς και
το ενοιαφέρον τιου τζαρουαιάζει είναι οι "ηγές ττου '/^:η'7ΐαο7:οιήΟηκαν για τη τυγγοαφή
αυτού του χρονικού ΤΓ^ς κατασκευής* είναι το αρχειακό υ/νικό -ου ε-εστ/^άνΟηκε ττα τρία
αεγά/^ Αρχεία της Βενετίας (Archivio di Stato, Bibl. Nazionale Marciana, Bibliot! del
Museo Civico Correr), υλικό -ου -εριέχει τεχνικά όεόου^να για τις οχυρίΐυαατικές
κατασκευές του Χάνόακα και είναι κατά κύριο /λγο τεχνικές εκθέσεις αηχανικοόν και
αντίστοιχα σχέοια, το—ογραφικά ή κατασκευαστικά, του αφορούν τα ίοια τα έργα. Π
αε}«£τ·Γ^ βέβαια βασίσττρκε και σττ^ βιβ/.ιογραγία του σχετίζεται αε το αντικείαενο.
Ο τρό>τος οικισαός. ότoJς αναττύχΟςκε κατά τςν β' βυζαντινή τερίοόο (9()1-
αρχές 13ου αι.) εκτεινόμενος γύρίο ατό το λιαάνι. ογυροόΟηκε κατά τα τρότυτα της
ετοχής, ακολουθόντας τις τεχνικές της αεσαιοονικής, οχυρ(:οαατικής αρχιτεκτονικής. Σ'
αυτόν τον οικισαό εγκαταστάθηκαν οι βενετοί στις αρχές του 13ου αιοόνα. καλυττόαενοι
τους τροότους αιοόνες ττ^ς κυριαρ-χίας τους στην Κρήτη ατό την άαυνα της βυζαντινήε
ετοχής και ταρά ττ,ν οικιστική ετέκτασ-ς εκτός τειχοόν. Τον 1Γ)ο αιώνα (β' αισό) οι
βε^^ετοί ενίσχυσαν τα αεσαιοσκκά τείχη ττ,ς τόλης. Οι ιστορικές συνθήκες όα(οτ του
ετεκράττ^σαν αετά το 1500 και η στ/αασία του έταιρνε τλέον ο Χάνόακας και όλη η
Κρήττ^ στ*Γ;; εξέλιξη των γεγονότοχ^ κατά τη οιάρκεια του ΙΟου αιοόνα, οοή·^ηΓ^ο·αν τουε
βενετούς να εφαρμόσουν στην τpoJτεύoυσα του "ΒασΓλείου της Κρήτης", ενα
ολοκ/.ηροομένο αμυντικό σύστημα, να κατασκευάσουν οχυρώσεις σύγχρονες, ικανές ν'
αντιμετο^τίσουν το τυροβο/Ακό ττ^ς ετοχής του βρισκόταν σε "/.ήρη ανάττυΗη.
Οι τρώτες όιατιστοόσεις ε/Χείψεοτ^ στην άμυνα του Χάνοακα και η υτοβολή
σχετικ(:όν αιττ^μάτοον, τροκειμενου ν' αvτιμετoJτίσoυv το τρόβλημα, έγιναν το β' αι-σό
του 15ου αιοόνα. Οι τοτικοί αξκοματούχοι και οι κάτοικοι τΓ^ς τολιτείας ετεσ-έ,μαναν σττ^
βενετική Γερουσία ττρ>' ανα-^ηκαιόττ^τα κατασκευής νέας οχύρο^στ,ς. Οικονομικές ουσκολίες,
ε/άχίψεις συγκεκριμένου σχεοίου και τιΟανότατα η ατουσία άμεσου και ορατού κινόύνου
εχθρικής ετίΟετης ατομάκρυναν την υ/.οτοιηστ^ ενός ταρόμοιου μεγά/.ου τεχνικού έογου.
Οι στ^μαντικότερες ενεργειες του έγιναν στο στάοιο εκείνο και οοή^ςσαν σε κάτοιες
ουσιαστικές ετεμβάσεις με νεα τεχνικά όεοομένα. όιαφορετικά ατ' εκείνα της
μεσαιο^νικής οχυροοματικής τεχνικής, ήταν όταν έφτασε σττ;^ Κρήτς και ασχολήθηκε αε
το θέμα ο Giano da Campofregoso (μετά το 15 18). ο μηχανικός του τρ(ότος αναφέρεται
ότι με/χττ^σε και ταρουσίασε τρότλασμα για τη νέα οχύρίοστ, του Χάνόακα. .Υντίστοιγα
στ^μαντική ήταν και η ταρουσια στην τό/.η του γνο^στού στρατιοοτικού μηχανικού
Gabriele Tadini da Martinengo (μετά το 15τΈ0. Οι αντίθετες ατόψεις του εκφράστηκαν
σε ετιμέρους θέματα ΤΓ^ς οχύρ^οστη χα/ζ/.ρο^σαν τις τροστάΟειες για συστηματικές
ετεμβάσεις. ΙΙαρόλα αυτά οριοΟετέ/ΐΓ^καν μερικά στ/χεία στη χάραςη του οχυρού
τεριβόλου του Χάνόακα, στ^μεία του τροσοιορίζονταν ατό τις γεο^μορφολογικές συν()·έ;κες
 ΤΛ ϋΕΜΊΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ ()57

ΤΓ^ς ττεο',οχής και τα οτ:οία εττηρέασαν τις αετετιειτα τελικές αποφάσεις του ααυντικού
σχεοιασαού.
Ο τρίτος ζενετοτουρκικος -όλεαος (1 Γ).Ί7-1 Γ)1[0) Οορύζησε τη Βενετία* ο^Γ^αανε
το ''τυναγεραό" τζου οοή^ηςσε σ-την Κρήτη, τςν άνοιξη του 1588. το αεγάλο ζερονέζο
αρχιτέκτονα και στρατκοτικό αηχανικό Michele Sanmicheli. γενικό ε7:ιOεoJpητ'ς τoJV
οχυρο^αείον ολόκληρης τςς επικράτειας τςς Γαληνοτάτης. Σ' αυτόν ανέθεσαν την
κατασκευή νέίον oyυpoJσεoJV σ' όλο το νησί και γενικά τγ;-» στρατκοτική opγάvoJσ"ς του
"Βασιλείου". Ο Michele Sanmicheli τζαρέαεινε στην Κρήτς τζάνίο ατεό ένα γ,ρόνο
τζρογραααατίζοντας και αελετόντας τις οχυροόσεις το3ν Xavicov. του ΡεΟύανου. της
Σούοας και ουσικά του Χάνοακα. τζαρακολουΟόντας ταυτόχρονα τα ίοια τα έργα. 'Οτιοος
αναφέρεται σε ατζοφάσεις ΤΓ^ς βενετικής Γερουσίας, από τα σχέόια. τα προπλάσματα και
τις εκθέσεις που συνέταξε ο Michele Sanmicheli για τΓ^ν Κρήττ, οεν έχει επιστ^μανΟεί ή
ταυτιστεί τίποτα το τςααντικό. μέχρι στιγμ-έ^ς του/^άχιστον. Όλοι οι ερευνητές
αποόέχονται ότι τα τείχη του Χάνοακα οος χαραξη και όασικός σχεόιασμός πρέπει να είναι
έργο του μεγά}.ου βερονέζου μηχανικού, ζηττ^μα το οποίο όμοος όεν μπορεί να αποοειχΟεί
ακόμη αναντίρρητα.
Μ πολυγίονική χάραξη του οχυρού περιβόλου του Χάνοακα που εφαρμόστηκε από
τον Michele Sanmicheli είχε οκ βασικά όεόομένα:
• το λιμάνι, με τις επιμέρους οχυρίόσεις του. κυρίως αυτές στο στόμιο ττ^ς εισόόου
του (τα φρούρια του μεγάλου ΜοΆου και του μικρού αντίστοιχα).
• τον βασικό, οικιστικό πυρήνα (του βυζαντινού οικισμού) με τις μεσακονικές
οχυροόσεις, εκτεινόμενο γύpco απο το /.ιμάνι.
• την περιοχή τcov προαστί(:ον που είχαν αναπτυχθεί έξoJ από Citta Vecchia, σε
έκτασ-ς περίπου ούο φορές μεγαλύτερη,
• τα γεoJμopφoλoγΓκά όεόομένα ΤΓ^ς περιοχής, υψοόματα. λόφους, φυσικές κοιλάόες.
α/7νά και αγρούς ή κήπους, χρήσιμους σε μια οχυρωμένη πολιτεία σε περίοόο
πολιορκίας,
• τις προότες οχυροοματικές κατασκευές (torrioni ή casematte) που ήόη είχαν γίνει
από πς όεκαετία του 15::?(), στην προσπάθεια σχεόιασμού και εφαρμο-^'^/ις νέίον
οχυροόσεο^ν στην προοτεύουσα του "Βασίλειου
Το αποτέλεσμα του σχεόιασμού του Michele Sanmicheli απεικονίζεται στον προύτο
χρονολογικά (περ. 155ί)) χάρτη του Χάνόακα, σε περγαμηνή, πιθανώς του Zuanne
Magagnatto, στον οποίο παρατηρούμε το χαρακτηριστικότερο όεόo;JLέvo ττ.ς χάραξης του
Michele Sanmicheli: τα ευθύγραμμα "πλευρά" - tianchi - το^ν προμαχοννων. μια μορφή
κατασκευής πpoμαχόJVcov που κυριαρχούσε στο α' μισό του Κ ίου ακόνα.
Μ ανατο}.ική - νοτιοανατο/.ική - νοτιοόυτική - όυτική πλευρά της περιοχής (η
658 ILJAXXA ΣΤΚΙ'ΙϋΤΟΓ

γερσαία), η otmol ορίστηκε να οχυροοΟεί. ενισχύθηκε αττό ττέντε -ροααχώνες (Martinengo

della Sabbionera, S. Liberale, Martinengo, Αγίου AvTcovioo ή ΙΙαντοκράτορα και Αγίου
Πνεύματος), ούο piatteforme (Ιησού και ΗηΟλεέμ), ενώ κατ' ^(ργήν οι τύλες τζου
ορίστΓ^χοίν τ^τοίν τρεις (Ιησού, Παντοκράτορα, Αγίου Ανορέα) και μια τυλίοα (της
ΣαμτΓίονάρας).
Π υλοτιοίηστ^ OLVzry'j zryj τεράστιου και μεγα/νό-νοου έργου άργισε ττ^ οεκαετία του
154ϋ για να ^vvzyi'j'zzi και στην ετζόμενη οεκαετία του 1Γ)Γ)0, αττό οιάφορους μηχανικούς
που υπηρετούσαν τη Γαληνοτάττ^. Κυριότερος συντελεστείς στα έργα αυτά ήταν ο
ανηψιός του μεγάλου Maestro, ο Gian Girolamo Sanmicheli. Στην εφαρμοχέ^ ήταν
επόμενο να γίνουν τροποποιήσεις, οι κυριότερες τ(:υν οποίο^ν ήταν:
• η μετατροπή των piatteforme 15ηΟ/.εέϋ. και Ιησού σε κανονικούς προμαχώνες,
• η κατασκευή μιας piattaforma και ενός πλήρους "π/.ευρού" (orecchione και
χαμη/.ή πλατεία) 0Hoj ακριόούς από το συγκρότημα ΤΓ,ς μονής του /Υγίου
Φραγκίσκου, προκειμένου να οε/πιούσουν την αμυντική κάλυψη της μεγάύ.ητ
απόσταστ^ς ϋ,εταξύ τoJV όύο προμαχ03νο3ν Σαμπιονάρας και S. Liberale (Vitturi).
Τα τεχνικά στοιχεία που ήταν ήόη ^η-'ίυστά από οημοσιευμένο αρχειακό υλικό και
τα οποία κρίνουμε ότι αποτελούν στ^μαντικά οεοομένα, για να επιστ^μανΟούν ιοιαίτεοα,
είναι:
• τα θεμέλια του οχυρού περιόόλου, που ήόη είχε κατασκευασθεί τη οεκαετία του
1Γ)4ϋ στον προμαχώνα του S. Liberale (Vitturi) είηαν: πλάτος περί τα (),3()
μέτρα, εν03 το όάΟος τους έφτανε σε όιάφορα στ,μεία του αναπτύγματοτ του
προμαχίόνα από ::?,8()-ϋ,()() μέτρα,
• Αντιρρίόες (speroni ή contraforti) είγαν κατασκευαστεί εσoJτεpΓκά του τείyoυc, coc
ειόικές ενισχυτικές κατασκευές για την συγκράτηση τoJV μεγά}.OJV ποσοτήτων
το3ν επιχο^ματίόσεο^ν του οχυρου περιόο/.ου, στους εξής προμαχοόνες: στον
προμαχώνα Vitturi, όιατομής 7,0 Χ Ι,ύΟ μέτρα, όπου η κατασκευή ήταν
/^.σπόκτιστη, με συνέπεια οι αντιρρίοες να έχουν αποσυνοεΟεί από το εξ(:οτεοικό
τείχος, γεγονός που επέόα/.ε την ανακατασκευή τους· επίστ,ς οπήρχαν στoυc
προμαχοά^ες Αγίου Πνεύματος, I Ιαντοκράτορα, ΗηΟ/^έμ, Ιτ^σού, κα(3ούς και στα
άκρα ΤΓ^ς cortina Αγίου Πνεύματος - I Ιαντοκράτορα.
• 1'πόγειες στοές ανΟυπονόμευσης (contramine) είχαν κατασκευαστεί: στον
προμαχούνα S. Liberale (Vitturi), όπου είχε όιαστάσεις - η στοά - π/,άτος 1,74
μέτρα και ύψος μέτρα* επιστ^ς στοές contramine υπήρχαν στους
προμαχούνες I Ιαντοκράτορα και ΙΙηΟλεεμ.
Ιόιαίτερα προβλήματα υπήρχαν στη Οεμελίίοση του προμαχώνα της Σαμπιονάρας,
εξαιτίας του αμμουοους υπεοαφους και τίον πηγακον υοατο/^ που υπήρχαν στην περιοχή.
 ΤΛ ηΐ·:.\Ί·:ΊΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΙ-χλ.χλλκλ ()Γ>9

Τελ'.κά η Οεαελίο^σ*/^ του άρχισε τέλη Λεκεαζρίου του 1Γ)'ι1). II αργοπορία αυτή
υτοοχλ^όνει τις τεχνικές ουσκολίες 7:ου έ-ρετιε να αντιαετίοττίσουν οι αχχανικοί και οι
κατασκευαστές, υττεύΟυνοι αυτ(:όν τοον οχυρώσεοον.
Ίννα ά/λο χαρακτΓ^ριστικό σ·Γ/Jιείo είναι το μάγεΟος του tonione Martinengo, ο
οτοίος τελικά εvσco|xατoJOχκε στον ττροααχο^να Martinengo, στο νοτιότερο άκρο του
οχυρού -εριοόλου, είχε όε όιαστάσεις: τιερίαετρο ττερί-ου 100 αέτρα. κατά συνέττεια
ακτίνα Ιό,Ι)',? αέτρα. οχλαόή όιάαετρο -ερί-ου αέτρα. Τέ/.ος το ύψος του
κατασκευασμένου ταήαατος, έoJς το corclone, έφτανε τα 10,Γ) ;χέτρα.
07^ τα -αραττάνου στοιχεία είναι χρήσιαα για ττρ^ ο/.οκ/νήρωστ, ττ^ς οικοοοαικής
ανά/^υστ^ς τ(ον οχυροί)σεο3ν του Χάνόακα, αε ιοιαίτερη στ^αασία. γιατί αφορούν κατασκευές
αχ ορατές, καθοριστικές όα^ος για τχν αντοχή και ττ^ συνο/.ική συνοχή τ(:ον τειγοόν.
ΙΊ όεκαετία του ΙΓ)()0 ήταν αποφασιστική για ΤΓ^ν τε/.ική χάραςχ και αορφή -ου
-ήραν τα τείχχ του Χάνόακα. Με τα Οέαατα τοον τε/.ικοά; αττοφάσε^ον για την
ο7.οκ7.ήρ(:οσ·Γ^ τ(ον έργοον αυτοά^, ασχο7ήϋηκε εκείνη ττ;-» -ερίοοο, ο Giiiiio Savorgncino ένας
α-ό τους -7.έον άξιους αηχανικους -ου βρίσκονταν σττρ^ υτ:ηρεσία ττ^ς Γα/.ηνοτάτΓ^ς και
ο ο-οίος άφησε ζ(οντανή ττ^ σφραγίοα της τέχνης του στις οχυροί)σεις ττ^ς -ρίοτεύουσας
του 'Ήασι7.είου". Την άνοιξη του loii:,? αττοφασίστηκε να στα7λεί στη αεγα/.όνησο,
σύαφίονα αε τα ε-ίσηαα στοιχεία τίον αρχεί(ον. Ι'-άρχουν όαοος ενοείξεις ότι αττό το
ΙΓ)(.)Ι πρέ-ει να είχε ε-ισκεφΟεί την Κρήτη, όττου —αρέαεινε τε/νικά αέχρι την άνοιξη του
1Γ)()(), εκτός α-ό ορισαένα όιαστήαατα α-ουσίας του εκτός του νησιού.
Το έργο του Giulio Savorgnano στον Χάνόακα ήταν εξαιρετικά στ/χαντικό, αε τις
-ο7λές εργασίες -ου συα-7.ηροί)0ηκαν στα τείχη, αε τις -ρoό7iψεις -ου έκανε για την
κα/,ύτερη εφαραο^/; τ(:ον σχεόιασαοον, τις οικονομικότερες 7όσεις -ου -άντα υ7.οποιούσε.
Α-ό τις τεχνικές εκθέσεις - αναφορές του Savorgnano, στις ο-οίες όίόονται -ο7.ύτιαα
κατασκευαστικά στοιχεία, αερικά ήταν ηόη όηαοσιευαένα, ά/άνα, τα -ερισσότερα,
παρουσιάζονται για -ρίότη φορά σ' αυτήν τη αε7.έτη, ε-ισ·Γ;ααίνουαε όε ορισμένα με
ιόιαίτερο ενόιαφέρον.
• Στα "μέτ(ο-α" - t'accie ή fronti - το^ν -poμαχoJvcov η ε—ιχcoμάτoJση —ου
συνιστούσε τον κύριο όγκο του οχυρου, ε-ρε-ε να υψ<:οϋεί κατά Γ),!::?Γ)-7,() μέτρα
7:άν6ο α-ό το κυρίους τείχος, το κτιστό, ενοί) η κ/έστ^ αυτής της ε—ί —7^ον
επιχίομάτουσης -ου Οα /^ειτουργουσε (ος parapetto, έ—ρε—ε να είναι 45 μοίρες.
• Μία α-ό τις κυριότερες ε-εμόάσεις ήταν η ττροσΟήκη τ(ον orecchioni, τοον
ημικυκ/.ικό^ν τμημάτοον (α-ο7.ήξε(ον) τοον ''-/.ευρούν" το^ν προμαγμόνίον, ενώ
αποφάσισε και την τε/.ική χάραξη του ''π/.ευρού" του Αγίου Φραγκίσκου με την
αναόιπ7.(:ομένη ''piattaforma".
• Τη σημαντική παρέμόατΓ^ του για τη βε7πιoJσ-r^ της άμυνας της ανατο7χκής
G60 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΊΊ·:1Μ12Τ( )1·

"λευράς tojv Tsr/cov. συα7:Λήρο^σε αε τ'.ς "ροτάσ^εις του γ'.α υπερυψουση tojv
ετΛγω^xo(.':ώσεorJ του -poaayojva Vitturi vsjrA HJ7) αέτ., -avco αττό το ήοη
χατασχευασαένο τείχος, ύψους 1{).Γ)() αέτρ(:ον. καΟοός και αε την κατασκευή
ετΐΐ-ροααχο^νο^^ στους ''λαιαούς'' - gole - τ(ον -poaaycovojv Σαμ-ιονάρας και
Vitturi. Ήταν ο -ροΉος -ου -ρότεινε ττν κατασκευή αυτού του τ^ρόσΟετου
oyυp(JJαατΓκoύ έργου στον οχυρό -ερίοο/.ο.
• Τέ/.ος στο ΒΛ στ/χείο σΓ^ς -ό/χς οε/.τίοοσε τα αειονεκτήαατα του ττροααχοόνα
Αγίου ΙΙνεύαατος, αε νέα ''χάραςη" του ζορείου "'αετοΉου'' (-ρος τη θάλασσα)
και ττγ -ροσΟέρκη orecchione στο νότιο ''τζλευρό" του.
E7:ιόεβαίoJσ·Γ^ ττ^ς εφαραο-^ηές το^-* -ροτάσεο^ν του Giulio Savorgnano α-οτε/.ούν
όχι αόνο τα οικόστ^αα -ου εντοιχίσΟηκαν στα ανατολικά τείχη και έχουν χρονο/.ογίες
1503, 15(34, 15()(). α/Αά και όύο σ-ουόαιότατα σχεοιαγράααατα του Domenico de
Rossi da Este (1507 και 1573). Σ' αυτά τα τελευταία α-οσασηνίζονται σχεόιαστικά οι
τε/νΐκές τρο-οτζοιήσεις -ου έκανε ο Giulio Savorgnano στον οχυρό -ερίοολο σε σγέστ, και
αε apyy/sr^ yipcuzr^ -j/j Michele Sanmicheli και τις τζροΉες κατασκευές -ου είγαν γίνει
αετά το 1540. Ε-ίστ^ς I'jyySivovzy.z τους ypcoαατΓκoύς συυ,όολισαούς αεταςύ τοον όύο
αυτοόν σχεόιο^ν όια-ιστο^νεται η -ρόο^οε τcov εργασκόν 7:ου είχαν γίνει αέγοι και τα αέσα
της όεκαετίας του Ιο70. Α-ό ό/^. τα -αρατιΟέο,ενα στοιχεία, κυράος αργειακά,
συα-εραίνεται ότι έθ3ς εκείνη την -ερίοόο είχε ο/.οκ/χρο;Οεί η κατασκευή του όασικού
όγκου το^ν ε-ιyoJαατό)σεoJV του χερσαίου ταήαατος το^ν τειγ/όν, η χάραςή τουτ είχε
πάρει σΓ;/» τελική τςς |^.ορφή, σ' αρκετά όε ταήαατα είχε κατασκευαστεί και η εςοοτερική
/.ίθινη ε-ένόυστ^ της κεκλιαένης επιφάνειας του τείχους (scarpa). Τέ/.ος εμφανίζεται
opyavco|jivo σττ, οασική του χάραςη το φρούριο του Αγιου Δημητρίου, στην ανατολικά
πλευρά εκτός τειχοόν. το μόνο εξοοτερικό οχύρίομα που κά/.υψε την άμυνα τηε
οχυρίο[μένης πολιτείας [jiy^pi τις παραμονές ΤΓ,ς μεγάλης πο/.ιορκίας το 1()4().
Οι πληροφορίες που όασίζονται στις αρχειακές -ηγές, του/^άχιστον εκείνες που
αφορούν τα τεχνικά στοιχεία τοον οχυροοματικοον έργο^Λ είναι αρκετά συχνές και
οριοθετούν το π/ςχισιο του αμυντικού προγράμματος που είχε σχεόιαστεί και τις μεΟόόους
υλοποίησ-Γ^ς του. i\7:0 τις εκΟεσεις και τις καταγρα/φές τοΓ; υπευϋύνίον στρατκοτικών
αςιο^ματούχο^ν. επιτε}.ικ(:υν και μηχανικών, όιαφαίνονται οι όυσκολίες που είχαν ν'
αντιμετο^πίσουν και οι εύάνειψεις που επρεπε να καλύψουν. Ιονόεικτικά αναφέρουμε, όπ(:ος
προκύπτει από αρχειακές τΐηγες ττ^ς όεκαετίας του 1570. ότι οι ποσότητες τοον
τοιχοποιιοόν και το^ν επrχoJματoJσεoJV που επρεπε να ο/ζ/κ/χροΖίούν σ' όλη τη ζοόνη το^ν
τειχοόν, χερσαία και επιΟαλάσσια, έφταναν τα ::?()-:27.()()() κυόικά μέτρα και περίπου τα
80.000 κυόικά μέτρα αντίστοιχα. Ιοιναι πραγματικά αςιοΟαύμαστο ν' αναλογισθεί κανείς
πο^ς κατόρθο^σαν με χειρονακτική εργασία και τα τεχνικά υάσα της εποχής, να
 ΤΛ }α·:.\ι·:ΊΊΚΛ ίί-ιχπ ror .\λ.\λλκλ (>()!

υλο-οίήσουν ένα -αρόαο'.ο έργο ΤΓ^ς κ/έαακας και του oy/jyj tcov TS'.yojv του Χάνοακα.
Ι1αρά77:Γ/να καταγράοοντα'. κα'. οικονοαικά ττο'ζ/εία, αια "αράαετρος στ^ααντ'/κότατγ που
επηρέαζε καθοριστικά τγ^ ροή tojv χργαατικοόν ποσ(όν που συγκεντρ(:υνονταν και
οιετίΟεντο γι' αυτές τις οχυρο^αατικές κατασκευές και φυσικά την εςέ/.ιςη σττρ; υ/.οποίηστ^
Tcov έργoJV.
Σε παρόμοιες εκθέσεις αε επιαετρήσεις του όγκου τ(ον κατασκευοόν που
υπο}.είπονταν να γίνουν, παρατςρούαε όιαφορές και είναι φυσικό να υπάρχουν, γιατί οεν
^J'^;oJpίζoυαε ποιές αφετΓ^ρίες (οέτρησ'ςς και ακριόή στ/αεία αναφοράς επί του έργου /^άαζανε
υπόψη του ο κάθε αηχανικός που συνέτασε αιαν έκΟεστ^ και αε βάστ^ ποιό σχέοιο έκανε
τις επιμετρήσεις του. Και πά/νΐ ενοεικτικά ν' αναφέρουμε ότι σε παρόμοια έκΟεστ, τΓ^ς ίοιας
περιόόου, καταγραφεται οτι οι ποσότητες tojv απαιτoυμέvoJV να γίνουν επιχoJματώσεoJV
έφταναν τα τ^Γ)().()0() κυίικά μέτρα. Όμcυς παρόλες τις όιαφορές, εκείνο που
επιόεζαιοά^εται είναι η πολύ ενόιαφέρουσα και συστηματική οργάν(οσ·/^ του μηχανισμού
που είχε αναπτύξει η Βενετία στις αποικίες ΤΓ^ς για την εκτέλεση tcov oχυpoJματικώv
έργίυν.
Ένας ά/άνος τομέας που αντΐ|μετοοπιζόταν ταυτόχρονα στους σχεοιασμούς και
στους προβληματισμούς των αξιοοματούχο^ν, tojv υπευΟύνο3ν tojv οχυροόσεων, ήταν η
ορθή λειτουργία του }.ιμανιού, tojv αpσαvάόoJV και η αμυντική κά/.υψη αυτού του
συνόλου. Λκόμη μια φορά επιόεόαιοόνεται ότι ο κύριος στόχος των όενετοάΛ για την
επίτευξη του οποίου πpoχoJpoύσαv με προσοχή σε κάθε ενέργειά τους στα οη|μόσια έργα
και στΓρ^ υποσπέ^ριξη κατασκευής ανα7.0"'|^Γ^ς υποοομής, ήταν η oργάvoJσ'Γ, και η ορΟ/^
/^ιτουργία /νιμανιοόν και αρσανάοουν για την κάλυψη tojv αναγκών του εμπορικού και του
πο7.ε|ΛΓκού στόλου τους* λιμάνια και αρσαναόες που θα καλύπτονταν και από μια κα/νά
opγαvoJμέvη oχύpoJσ-r^.
Λίέσα στη όεκαετία του Β)70 είχαν πpoχoJpήσει οι εργασίες των εξωτερικοόν
λιOεπεvόύσεoJV του κεκλιμένου τείχους του κύριου οχ^υρού περιόό/.ου (scarpa), άρχισαν όε
να εμφανίζονται και οι προγραμματισμοί κατασκευής tojv parapetti από επιχωμάτωστ^ .
Την ίόια περίοόο μια ά/ά^η ενόιαφέρουσα πpoσoJπΓκότητα που ασχ^ο/ΟΓ^ϋηκε με τα
oχυpoJματΓκά έργα της Κρήττ^ς και φυσικά του Χάνοακα ήταν ο Latino Orsini,
στpατιoJτικός όιοικητ/;ς ο7^οκλήρου του νησιού. Οχι μονο η crr/μαντική επιτε/ακή του Οέσ*Γ^
σττ;; ιεραρχία της βενετικής όιοίκηστ^ς του νησιού, α/ά,ά και η σαφής αντί/^ηψη που είχε
για την opγάvoJστ^ της άμυνας μιας πο}.ιτειας όπoJς ο Χάνοακας, τον οοή^Γ^σε να
εφαρμόσει μεΟόοους αvτιμετόJπισ'r^ς της εγ^Ορικής επίΟεστ^ς από τη ζώνη τΓ^ς τάφρου και
προς την εξοχή, όσο το ουνατόν μακρύτερα από τα τείχη. ΊΙταν ο εμπνευστής του
συστήματος tojv cunicolli - "κουνε/.οτρυπες - που ανέπτυξε σ' ορισμένα τμήματα ττ^ς
τάφρου του Χάνοακα στην εξoJτεpική όάστ^ του τείχους και ήταν κα/ουρ^νες στοές
665 iLiA.WA ΪΤΗΙΜϋΤΟν

κυκλοφορίας tojv aa'jvoasvcov τιεζοοόρίον σονχά'ίον. X/J^o'. στρατ^οοτικοί aS'-coaaTO'jyo:

(oaojc) 'j-οστήρίζαν ότι το σύτττ/Λα αυτό. ότιίος είχε εφαραοατεί τ' οριταένες ζίονες -zr/j
τείχους (στο ε-τί-εοο της τάφρου) α-οτελούσε αειονέκτηαα της άαυνας, όεν α-ορούσε να
εξυτζηρετήσε'. τϋυροόολικό, ενοό σε -ερίκτουτς εχΟρ'/κής ετιίΟεστ^ς και κατάληψης τΓ^ς
τάφρου ο'. cunicolli Οα α-οτελούσαν κροκά/.υυ,αα του εχθρού, γεγονός "ολύ ε-'.ζήαιο για
τους ααυνόαενους.
Στη όεκαετία του 1580 αρχίζει η κατασκευή του ετζι-ρο^αχοά^α Vitturi (Ιΐίγλα)
και του εττι-τροααχούνα Martinengo στις εισόόους - /σιιαούς (gole) τoJV o|j.ojv0a(ov
-poaaz/ojvojv. γεγονός που προϋποθέτει την ολοκ/νήροοσ-ς τοον εργασιο1)ν στο κύριο τείχος.
Τούτο επιζεόαιούνεται ά/Χωστζ σ' επιστολή του στραταυτικού όιοικητ/^ Giovanni Maria
Martinengo (8 Σεπτεαόρίου ΙΓ)8τ^). στην οποία καταγράφεται η ολοκλήρο^στ^ τοον
κατασκευ03ν στις πύλες, στις '*χαϋ.η/.ές π/.ατείες" το^/» πpoααχόJVOJV. στις στοές-όιόόουε
επικοιν^ονίας της ζούνης το3ν τειχοά; αε τςν πόλη και τςν εςοχή. Οι εκθέσεις τcov
αHιco|JLατoύχcov έχουν αρχίσει ήοη να αναφέρουν την αναγκαιότατα της ζε}πίcoσ■Γ^c rr^c
τάφρου που είχε εκσκαφεί και την οργάνουτς του αντερείσαατός τςς (contrascarpa).
Tαυτό7j:ovα οίόονται στις εκθέσεις οικονοαικά στοιχεία για τα έργα που παρουσιάζουν το
όικό τους ενόιαφέρον. Ενοεικτικά αναφέρουαε ότι για κάθε κυζικό 0ήαα τοιχοποιίας η οποία
κατασκευαζόταν αε ασόέστη. πέτρες, άααο ααζί αε τα εργατικά τ(ον ειόικευο,ένοον
τεχνιτοί)ν στοίχιζε ο εο3ς (> όενετικά όουκάτα (1 όουκάτο ανα/.ογούσε. κατά το συντάκττ^
της έκθεσ-ςς. αε (3 λίρες και 3 σο/.όία). Στην τιαή αυτή όεν περι/.ααόανόταν η καθαοά
χειρονακτική εργασία (οοηθ-ςτική) τςς οικοόόυ.ησ-ςς /Αθοόοαο3ν που θα την αντιαετο3πιίαν
αε το θεσαό τ(:ον αγγαρειούν. Επίσ-ςς για την εςόρυςη και τη αεταφορά του κάθε κυβικού
βήαατος χο3αατος. το κοστος εφτανε τα θ υπερπυρα. Ενας συγκεντρ6οτικός κατάλογος
εςόόοον που συνέταξε ο αηχανικός Francesco Sentini Χοεαβρίου 1588) αναφέρει, για
το χρονικό οιάστηαα απο Κ) Χοεαβρίου Κ)8ο scop 10 Μαρτίου 1588. ότι ο
προύπολογισαός για τις ααοιβες αουράρο^ν. τις πληροοαές αγγαρειοόν και τη
χρησιαοποίηστ, ζοχον για τις αεταφορές στα έργα. έφτανε τις 570.150 /έρες.
Από τα τέύ.η της όεκαετιας του 0)80 άρχισαν να εαφανίζονται σηαεία φθοράς και
β7.αβο3ν στις ορυχχοαατικες κατασκευές που είχαν γίνει. Στις αναφορές της εποχής
καταγράφονται οι ανάγκες εργασκόν συντήρησης τ(υν τειχχυν. Μια άύά.η πολύ
ενόιαφέρουσα επισ-ςααντς που γίνεται το 1500 από τον τότε capitano Piero Zane, για
προύτη φορά τόσο συστηαατικά. είναι η οργάν^οσ-ς τ(:ον εςοοτερικοόν. πέραν της τάφρου,
οχυρούν. Ο σχηαατισαός αιάς πρ^υτης γραααής ααύνης αε το ανάλογο πυροβο/.φίό που θα
εξόπύ.ιζε τη σειρά το^ν εξοοτερικκον οχυροΓΛ αε τςν ταυτόχρονη όηαιουργία ενός όικτύου
υπογείο^ν στοοόν ανθυπονόαευστ,ς (contramine) στην ίόια ζ(όνη. ήταν η καλύτερη
ααυντική κά/.υψη και αντιαετο^πιστ^ αιας εχθρικής προέλασης και επίθεστ^ς. Τε/.ικά όα(ος
 ΤΛ ίίΕΜ-ΙΊΊΚΛ ΊΕΙΧΙΙ Ί'()}■ ΧΛΧΛΛΚΛ

οι ααυντ'/κοί αυτοί αχεο^ασαοί Οα εφαραοατούν αρκετά αργότερα, κυοιολεκτ',κά τ'.ς

τζαρααονές ττ^ς αεγά/.ης -ο7.',ορκίας.
Το 1Γ)!)() αναφέρετα', ότ: ολοκληρ(όθΓ;καν οι εργασίες στον εκιτεροααγ/όνα Vitluri,
εοώ τιρογ/ορούσαν αε ικανοτ^οιητικό ρυΟαό και στον ά/Λο, αεγάλο εκι-ροααγγυνα του
Martinengo. Τα τελευταία χρόνια του 1()ου ακόνα οι υτζεύΟυνοι αςκναατουγοι
εκεσ-Γ/ααιναν rr;; αναγκαιόττ,τα o/.oy.Xr^pojar^c ττ^ς κατασκευής tcov ε-ιγ/οαατο^σεων στο
Οα/^σσιο τείχος, ατιό τον -poaayo'jva του Λγίου Ιΐνεύαατος έίος και τον κό/.-ο του
Λεραατά. Ήταν λογικό να οοΟεί η -ροτεραιότΓ^τα σττ^ χερσαία ζοόνχ του οχυρού
-εριόό/.ου, η όε ε-ιΟα}^σσια να ολοκληρουΟεί σε ετιόαενο στάόιο. Η -ροσοχή tcov
κατασκευαστούν εκείνη την τΐερίοοο στράφηκε στη συ^τ/χροοστ^ ατιο ε-ιχοοαάτοοση tcov
parapetti κου οεν ήταν ακόαη τελεκοαένα. ετζεσ'Γ/α.αιναν όε την αναγκαιότητα ανύψοοσ-Γ^ς
τους για την καλύτερη κά/.υψη tcov Οέσεοον στο εσοοτερικό της τόλης.
Ίννα ά/λο στ/χείο καθοριστικό στην "/χρη άαυνα του Χάνόακα ήταν τα αεγέΟη,
τλάτος και όάΟος, ΤΓ^ς τάφρου. Μετά το αρχικό έργο tcov εκχοοαατοόσεοον για τη
όηαιουργία ΤΓ,ς τάφρου και ττ,ς αεταφοράς tcov χοοαάτοον για ττ,ν κατασκευή του οχυρού
7:εριόόλου από επιχοοο-ατοοσεις, είχε όιαυ.ορφοοΟεί η εςοοτερική παρειά του κυρίοος τείχους
αε τον καΟορισαό tcov υψοόν του κάθε όασικού, κατά τγ, έννοια της κατακορύφου.
ταήαατος - τοαέα του περιόόλου (scarpa - cordone - parapetto). Ίοτε όιαφάνηκαν
ορισμένα μειονεκτήματα στις όιαστάσεις της τάφρου, όποος αυτή είχε όιαμορφοοθεί. II
όιαπλάτυνση και εκόάΟυνσή της ήταν από τις κυριότερες παρατηρήσεις που
επιστ/ααίνονται στις εκθέσεις tcov μηχανικοόν εκείτΓ^ς της περιόόου.
Το 1Γ)1)Γ) ήταν για ολόκληρη την Κρήτη μια περίοόος πολύ έντονοον
ζροχοπτοόσεο^ν και μεγάλθ3ν πλημυ,υροόν. Οι καταστροφές στα οχυρο^ματικά έργα.
κυpίcoς όσον αφορά τις επιχο^ματοόσεις, α/λνά και τις τοιχοποιίες ήταν αρκετές και σοόαρές
γιατί στις αναφορές tcov αέιcoματoύχcov της ΓαληνοτάτΓ^ς από το νησί επιστ^μαίνονται
επανει/ά.ημμένα οι καταστροφές εκείνες και η ανάγκη άμεστ,ς αποκατάστασ-ής τους. Οι
εκθέσεις tcov υπευΟύνο3ν από τον Χάνόακα τονίζουν ιόιαίτερα αυτές ακριόοός τις ανάγκες.
Ήνας ά)7.ος πολύ όραστήριος αςκοματούχος εκείνης της εποχής, ο στρατΓ^γός
Annibale Gonzaga σε μια αναφορά του (.Μ) Σεπτεμβρίου ΙΓ)ΠΓ)) μεταςύ tcov ά>άχον
παρατΓ,ρήσεο^; και καταγραφί»όν προτείνε την κατασκευή, coς προσθήκης, του ''π/^ευρου''
TOJV αρσανάόθ3ν. Το κανονιοστάσιό του Οα κάλυπτε πιο ο/,οκληρο3μένα την πυλιόα της
Σαμπιονάρας και το όόρειο "μέτο^πο'' του πρoμαχcόvα της Σαμπιονάρας. Το "π/.ευρό"
αυτό ολοκληροόΟηκε 03ς το !()()() και αναπτύχθηκε εςco από τους θόλους tcov αρσανάόθ3ν
(το ανατολικό, νεοότερο τμήμα τους: nuovi και nuovissimi) καλύπτοντας από εκείνη την
πλευρά και ολόκ/χρο το λιμάνι. Τέλος μέχρι το KUK), καταγράφεται ότι oλoκληpcόOηκε
η κατασκευή του επιπρομαχΓονα Martinengo, ο οποίος φερόταν ότι ήταν ένας από τους
(m ΙϋΛΧ.ΧΛ ΪΤΚΙΊϋΊ'ΟΓ

αεγαλύτερους tojv y^^oj^TOjv opo'jpicov ΤΓ^ς ευρύτερης T>.zz'/jyr^z της /ννατολής. Ία τεγν'.κά
στοΓ/εία -ου -αραΟέτεί ο ατρ/ανικός Angello Oddi στην 7.ί7/^οζ7, -ryj (1()()1) γ^.α το
|Jiγε0oς ττ^ς κατασκευής αυτού του ογυρ^ναατικού έργου, του τόσο στιουοαίου γ',α τη
αορφή xac το |JiγεOός του. είναι εντυ-(:οσιακά. Ο Oddi ττεριγράσει ότι για να
συα-ληροόσουν τα κενά γύρο3 ατζό τον torrione της όεκαετίας του 1.")::?() και να
σχηαατίσουν το -ρ(ότο, κύριο ε-ίτζεοο του -ροααχοόνα Martinengo στο ίόιο ύψος αε τα
ε-ί-εόα τcϋv ετΛγω[Χ7τό)σεο^Ί του υ-ολοίτζου οχυρού ε-ιχ^οαάτοοσαν κενό
(χοόρο) βάθους ϋ,Γ) αέτρο^ν και -λάτους I ΙιΟ αέτρ(ον -ερί-ου. IIa.vco σ' αυτό το
ε-ίτζεόο 0'^ojaav τον όγκο του ε-ι-ροααχοΊνα -ου είχε όιαστάσεις: καθαρό ύψος ΙΟ,Γ)
αέτρα, -λάτος (αήκος) στη βάτς του 1 10 αέτρα και αντίστοιχα στο ανοότερο στ^αείο (U)
αέτρα, ενίό οι όγκοι το3ν χ^οαάτοον -ου σχηαάτισαν το έργο έοταναν (κατά τλ;; έκθεστ.)
τα 170.180 κυβικά αέτρα (ο·ηα.: "ΐθανά να υτζολογίστηκαν αεγέθη επιττ/άον του
καθαρού όγκου του ίοιου του ε-ι-ροααχοόνα).
^Ιε ττ;; ολοκλήρο^στ^ του σχεόιασαου τ(:υν όιοόίον - στοοόν -ου οοηγούσαν στις
''χααη/^ς -/σίτείες'' του -ροααχοόνα Martinengo ασχολήθηκαν εκτός ατζό το αηχανικό
Angello Oddi, ο στρατΓρ;ός Annibale Gonzaga, ο colonello Mormori, ο όιοικητ-/;ς τουν
ordinanze Manelli, υ-ό τη γενική ε-οτττεία του γενικού -ρονοητή Benetto Moro. Ατζό τις
στοές αυτές η αια ε-ιαηκύνθηκε ττέρα αττό το αρχικό σχέόιο, ενοό αια τταλιά στοά. -ου δεν
α-ορούσε να /.ειτουρ^η/;σει ο^ς δίοδος. χρησιαο-οιήΟςκε τε/.ικά (:ος α-όθηκη τζυροααχικοόν.
Η έρευνα στα στοιχεία τοον βενετικο3ν αρχεί(ον και αέσα στον 17ο αιοόνα οδηγεί
στην εύρεστ^ αρχειακού υ/.ικού. αε -αραττ,ρήσεις και καταγραφές ε/ά,είψεοον καθοΊς και
αναφορές στις ανάγκες -ου έ-ρε-ε να καλυφθούν, ώστε η άαυνα και τα οχυρο^αατικά
έργα του Χάνδακα να ήταν ικανά ν' αντιαετίοττίσουν τον εχθρικό κίνδυνο. ΙΙαρά/ά.ηλα η
κατάσταστ^ ττ^ς -ό/.ης του Χάνδακα δεν εαφανίζεται ιδιαίτερα άνετη και ευ-ρε-ής, ότζο^ς
τζεριγράφεται σε αναφορά για το ''Βασί).ειο της Κρήτης'' του 17ου αώνα. Μέσα στην
-ό7.η κατοικούσαν στρατιοότες και αξαοαατικοί διαφόρΓον σίοαάτοον. ααζί αε τους ττο/,ίτες.
Οι κατοικίες δεν είχαν τταροχές και ανέσεις, οι δρόαοι στενοί και βροόαικοι. Οι ~ερισσότεοοι
α-ό τους ευγενεΓς. βενετοί και κρητικοί. καθ(ός και -/^ούσιοι πολίτες που είχαν φέουδα
κατοικούσαν στα χ/οριά τους. Ίντσι το αεγαλύτερο αέρος τονν κατοίκο^ν του Χάνδακα
ήταν φτοΓ/οί και η εικόνα ττ^ς πο/.ιτείας αρκετά απογοητευτική.
Το Χοέαβριο του 1(>()Ί. ο γενικός προνοητής Alvise Priuli καταγράφει στην
αναφορά του ότι ο///κ/.ηρί·ν>Γ/.αν π)£ον ό/£ς οι κατασκευές στις πύ/^ες του ΙΙαντοκοάτοτα
(Χανιόπορτα). του Ιησού (Καινούργια ΙΙόρτα). του Αγίου Γεο^ργίου και της
Σααπιονάρας. Για τ.ζώτΓ^ Alvise Priuli επεσ-έ^αανε τα αειονεκτήαατα που
δηαιουργούσε στην άαυνα του Χάνδακα η ύπαρςη του οικισαού Μαρουλά. στ' ανατολικά
ττ^ς πολιτείας. Γποστήριζε ότι στα σπίτια του απορούσε να καλυφθεί ο εχ^θρός και πρότεινε
ΤΛ ι{ι·:.\Ί':ίίκλ teixh το)·χλχλλκλ ΟΟΓ)

ττ^ αεταφορά tcov κατοίκων του οικιταού αετα σττ;; -όλη, στΓ^ όυτ'/κή -εοίοχή. ό-ου
υ-ήργε εκτεταααένοε ελεύθερος γ/όρος καο αρκετοί κή-οι. Τα αειονεκτήαατα αυτά του
ο'/κ',ταού ίΜαρουλά θα συναντςαουαε ν' αναοέρονται αρκετά συχνά στα στοιχεία τοον
όενετΓκίον αρχεάον κατά τον 17ο αιώνα.
Την ίόια τζερίοόο, τα τζρώτα χρόνια του 17ου αιοόνα, συνεχίζεται η ενηαέροοστ^ για
ττρ; -ρόοόο τ(ον εργασκόν σ' ό/.ες τις οχυροοαατικές κατασκευές -ου η ,αια αετά την ά/7^Γ^
ολοκλήρουναν το αεγα/ώτερο οχυρωματικό συγκροτΓ^αα της Κρήττ,ς και ένα α-ό τα
αεγαλύτερα της ανατολικής .Μεσογείου. Ιαυτοχρονα στα αρχεία τταρουσιάζονται
αναλυτικά τεχνικά (μετρητικά) στοιχεία για ε-ιαερους τμήματα, στοιχεία τα ο-οία είναι
-ολύ χρήσιμα, έστοο και με ''ιστορική σ^ςμασια. Στο ιοιο —/ναίσιο ο κα—ιτάνο Giacomo
Comer, το Μάιο του 1()()7, μας -ληροσορει οτι ο/.οκληρώθτρκε η κατασκευή της -υλίοας
του Αγίου I Ινεύματος (Αγίου Ανορεα), η οιαμορφίοσ-ς σςς ο-οίας Οείορείτο ικανοττοιητική,
-αρά το γεγονός ότι ήταν α-όλυτα εκτεΟειμενη -avco στην ακτέ^. Οι όιαστάσεις ΤΓ^ς ήταν:
-λάτος στοάς 4,::?() μέτρα, ύψος -ερι-ου ο μέτρα, όύο -τέρυγες τοιχο-oiVojv
συγκρατούσαν τις ε-ιχ(οματ(όσεις του -ρομαχουνα (του /^γίου Ανόρέα ή Αγ. Πνεύματος),
ενώ είχαν εκσκαφεί όύο "χαμη/^ς ' κανονιοθυριόες, κα7.υμ|Jivες και ασφα/νείς, η όε φρουρά
-ου τις ήλεγχε είχε τακτοτζοιηΟει [iiaa στον ιοιο το Οο/.ο της ττυλίοας.
Οι εργασίες συμ7:λήρο3σ·Γ,ς τίον οχυρο^ματικων κατασκευοόν συνεχίζονταν, ενώ
από ΤΓ^ν ά/άοΓ^ tJsvzol οι καταρρεύσεις στο θαλασσιο τείχος και ιοιαίτερα στο τμήμα κοντά
στο μοναστήρι του Αγίου ΙΙετρου είναι απο τα ζητέ/χατα που Οα συνεχίσουν να
εμφανίζονται στΓρ; α/7χ/.ογραφία τοον αHιcoματoυχoJV απο τον Χάνοακα. ^ος παρατΓ^ρήσεις
ελ/.είψεοον στα οχυρ^οματικά εργα ΤΓ^ς πολιτείας και τα επόμενα χρόνια, μέσα στον 17ο
οίΐώνα. Οι μαρτυρίες τοον αΗκοματουχοον αυτών [χέσα απο τα χειρόγραφά τους αφορούν
κυρίους μειονεκτήματα και αόυναμιες.
Κατά την περίοόο όιοικηστφ του γενικού προνοητή Piero Zane, περί το 1()14,
άρχισαν όύο πολύ σ*ςμαντικά εργα: οι όεξαμενες νερού πίσω από τους αρσανάόες, καθώς
και ο τόσο απαραίτητος επιπρομαγμονας Zane στ^ςν εισοοο - go!a - του προμαχούνα
Σαμπιονάρας.
Τα στοιχεία που παρατίθενται στα βενετικά αρχεία ττρ^ ιόια περίοόο από τους
όιαφόρους υπευθύνους τ(ον οχυρωματικο)ν έργων στον Χάνοακα, μαρτυρούν ότι οι ίόιοι
υπεύθυνοι προσανατόλιζαν τις προσπάθειες τους για την τελειοποίηστ, το>ν τειχοόν της
προοτευουσας του "Ηασιλειου σ ορισμένα κυρκος στ^μεία, εκεί οπου οι ίόιοι Οεοορούσαν
ότι υπήρχε προτεραιότΓ,τα.
Στη όεύτερη όεκαετια του 17ου ακονα εμφανίζεται μια ά/Χη εξέχουσα
προσίοπικότητα μεταξύ τ(ον στ^μαντικαον μηχανικούν που ασχο/.ήΟτρκαν με τα όημόσια
έργα, τα οποία κατασκεύασαν οι βενετοί στην Κρητη. Κιναι ο Francesco Basilicata. Η
(>()() 1< )Λ·\.\Λ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

συαζολή του στην εξέλ'/ξη το^ν έργοον αυτών είναί στ/ααντ'/κότατΓ, vsxi αποοεικνύετα'. α-ό
ττ,ν σειρά τοον σγεοίο^ν και γαρτο^ν -ου oιασoJζovται στα ζενετικά αρχεία για οηαόσια
yjrf^zioL. ογυρονσεις και το-ογραφικές α-εικονίσεις, στοιχεία ιστορικά και τεηνικά -ου
ϋ.αρτυρούν OL'j-zry την έντονη -αρουσία. II οιάσο^στ^ σειράς σ7εοιαγραααάτο3ν της "ό/ης
του Χάνοακα αε τα ογυρο^αατικά έργα να την τιεριζά/ά.ουν. σχεοάον -ου συντάχθηκαν
και φιλοτεχγέ/ίΓρκαν ατζό αξιο/.ογότατους ε-ιτε}.είς και μηχανικούς τςς Γαληνοτάτςς
Ληαοκρατίας, αας οίνει τγ;^ ευκαιρία να σγηαατίσουαε την εικόνα της opγάvoJσ·Γ,ς της
-ο/.ιτείας αυτΓ^ς. ττη -ολεοοοαικής. τςς ααυντικής - στρατιοοτικής και τ-ςς υ-οοοαής
της. Σχεοιαγράο-αατα όττο^ς αυτά του Francesco Basilicata (1612), του Giorgio Corner
(1625), του Manea Cloza (1627-1646), για ν' ανασέρουαε ενοεικτικά αερικά α-ό τα -/iov
ενόιαφέροντα και ~/:ςρη της ττεριόοου -ριν α-ό τη αεγάλη -ολιορκία. είναι εξαιρετικά
ακριβή για τον -ροσόιορισαό τεχνικοόν όεόoαέvoJV. είναι -ραγαατικά έργα τέχνης, α-ό την
άποψη ττ^ς σχεόίασ-ςς, τ/^ς αικρογραφίας και ττ^ς οιακόσαηστ^ς, είναι αοναόικές ιστορικές
και κα/Χιτεχνικές ααρτυρίες.
Κατά την ίόια περίοόο τοον πpόJτcov όεκαετιών του 17ου aio'jva. επιστ,αάνΟηκαν
επίστ^ς στα βενετικά αρχεία αρκετές καταγραφές, εκθέσεις που αποτελούν σύνοψη τcov
βασικούν χαρακτηριστικούν το^ν οχυρούσείον του Χάνοακα. Από τις εκθέσεις αυτέε
όιαφαίνεται ότι το σύνολο του έργου είχε ολοκληροοΟεί και οι επεαβάσεις που
περιγράφονται ήταν τοπικής, αικρής έκτασης συαπληρο^σεις. βελτιο^εις ή επισκευέε.
Ιύπισ·ςααίνεται χαρακτηριστικά η σύσταση του εόάφους της περιοχής του Χάνοακα. το
οποίο Οεο^ρούσαν ιόανικό για κατασκευή κάθε είοους οχυροοαατικού έργου, επίγειου ή
υπόγειου' οη/.αόή εόάφους εύκολου στην εκσκαφή. α/7.ά και αρκετά συνεκτικού για να
συγκρατεί αυτό το ίόιο. χoJpίς ιόιαίτερη τεχνική υποστήριξη, τα οηαιουρχΓ,αένα πρανή.
Γ^πίσης το έόαφος αυτό ευνοούσε την εκσκαφή και τη όηαιουργία το^ν υπoγείoJV στοών
ανΟυπονόαευσης (contramine), από τις οποίες ένα πολύ αεγάλο αέρος ήταν
υποστηλοοαένο αόνο αε ξύλινα όοκάρια και τάβ/.ες.
Σε αια επιαέτρηση τοον o7υpoJαατικcόv εργο^ν του Χάνοακα της ίοιας χρονικήε
περιόόου καταγράφονται πολύ σηααντικα οεοοαενα:
• η περίαετρος ό/.ου του φρουρίου απο την πλευρά της ξηράς (χερσαία ζούνη) ήταν
Κ Γ) 2 4 αέτρα.
• το ανάπτυγαα του τείχους στην πλευρά της θάλασσας ήταν τΜΙΙτλύ αέτοα
συνολικά ί). 7 I (>. 4() αέτρα.
• η περίαετρος του οχυρού περιβόλου πάν(ν στα αναχολχατα (parapetti) έφτανε τα
5.2,20 αέτρα.
• η περίαετρος στο αντέρεισαα της τάφρου (contrascarpa) έφτανε τα 5.2()] .()
αέτρα.
ΤΛ liEMCriKA ΊΊ'ΊΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ ()()7

Σύαφ^ονα αε ττ,ν ίοια έκΟεστ τα τζ/Λττ^ tc-jv ε7Ζ'///οαατ(:όσεων του οχυρού

-ερ'.ζόλου κυμαίνονταν αεταρύ Ιύ.ΟΟ και 17,Γ)() αέτροον. τα -λάττ, τοον parapetti
α-ό 8,70 ZCOZ μέτρα, ενώ το (καθαρό) ύψορ τους (το^ν parapetti) ήταν οίτζό
έ(ος 1(),Γ)() μέτρα. 1 Ιαρατχρείται ε7:ομένο3ς μια αρκετά μεγάλη ευελιςία το3ν
αχεόιαατοόν και καταακευαο-τοόν στην ττροσαρμο^ηέ τουν οασικοόν αρχών σε κάθε στ/μείο
του οχυρού -εριίόλου.
Οι -ληροφορίες -ου έχουμε α-ό τα ζενετικά αρχεία για την κατάσταση στον
Χάνόακα τα ε-όμενα χρόνια, έ(ος το 1()'i;l)- ji() ο-οτε αρχίζει ο μεγά/νος -ό/^εμος με
την α-όόαση τομ-» τούρκοον όυτικά τ(;ον Xaviojv (το 1()Λ;.)), όεν αφορούν σημαντικά νέα
όεόομένα, εξακολουθούν όε ν' αναφέρονται σε ελλείψεις στα parapetti, στις
λιΟε-ενόύσεις και στην τελική όιαμορφίοση τοον ανοοτερο^ν ε-ι-έοο^ν του -εριζόλου. Η
-ερίοόος της μεγάλης οοκιμασίας του Μεγάλου Κάστρου τιλησίαζε. Στις αναφορές της
όεκαετίας του ΙΟύΟ συναντούμε τα ιοια ακριόο^ς μειονεκτήματα; το χαμηλό ύψος τομ;
τειχοόν, την -αντελή σγεοόν έ/ά.ειψη της "οοου κεριττόλου" (cammino della ronda στο
εςο^τερικό χείλος του parapetto), το μεγάλο μήκος τομ; cortine, τις -ολύ -λάγιες
"άμυνες" τοον -ρομαχ(όν(:ον. τη στενότητα της τάφρου σε -ο'/λ.ά στ,μεία, τις ε/λνείψεις
το;ν όύο ακpαίcov -ρομαχ(όν(ον (της Σαμ-ιονάρας και του Αγίου IIνεύματος), την
έλλειψη της ''καλυμμένης οοού" στο αντέρεισ'μα της τάφρου (strada coperta della
contrascarpa). Αυτά ήταν ορισμένα α-ο τα γνοοστά -ροό/.ήματα -ου αττασγολούσαν
σε μόνιμη όάστ, τους αρμοοιους για την ά[μυνα του Χάνόακα αξιωματούχους σ'
ο//7κληρο το όιάστημα του 1 / ου ακονα. Αυτήν /^οι-όν την -ερίοόο όιαφαίνεται ότι
άργισαν συστηματικές, (οριμες -λεον σκεψεις για την αναγκαιότητα κατασκευής
εαοτερικο^ν οχυροοσεο^ν, αφου ηταν ο μονος τρο-ος για την κα/.υψη ορισμ: ν CO ν

μειovεκτημάτcov του κύριου, οχυρου -ερίοολου και της άμυνας ο/λκ/χρης της
-ο/.ιτείας.
Το καλοκαίρι του Π)ύΓ) άρχισε για την Κρήτη η -ολύχρονη, όραματική
όοκιμασία του μεγά/.ου κρητικού —ολεμου. Στις Ιουνίου (1(')Ί;)) ατ:οόιόάστηκαν οι
τουρκικές όυνάμεις στα όυτικά το)ν Χανκον, κοντά στο μοναστήρι της Ιλονιάς. Στις
Αυγούστου του ίόιου o/.oκληpcoσαv την κατάληψη το^ν Χανκον και
-ρο(οΟήΟηκαν τ^ρος τ' ανατολικά. Στις 18 Χοεμζριου 1(Κι() είγαν καταλάόει την -όλη
και τη Φορτέτζα του Ρεθύμνου και [J-^ypi το τέλος του ίόιου χρόνου είχαν κατακτήσει
σγεόόν ολόκληρο το νησί. έκτος αττο τον Χάνόακα. Στην -ρο^τεύουσα λοι-όν του
ένόοξου "Ρασιλείου" τους, οι όενετοι μαζι με τους ντό-ιους κατοίκους -ροετοιμάζονταν
με -υρετοόόη ρυθμό για ν' αντιμετ(·)-ισουν την αναττόφευκτη τεολιορκία. Στον
στοατκοτικό - αμυντικό τομέα όιακρινοταν μια ιόιαιτερη κινητικότητα. IΙαρατηρούμε.
μέσα α-ό τις αρχειακές ~ηγές της ε-ογής, οτι όλες οι ελλείψεις του αμυντικού
()()8 ΙϋΛ.ΧΧΛ Σ·η·:ΐΊϋΤ()ϊ·

σνστήαατος κα'. tojv ογυροότείον του Χάνοακα. o-coc του/.άχιττον αναφέρονταν ττις
εκθέσεις το^ν αξκοαατούγ/ον της Γαληνότατης τα τε/.ευταία εκείνα χρόνια της
^ενετοκρατίας (α' ϋ,^αό του 17ου ακόνα) άρ'/'.ααν να τακτο-οκ/υντα'. και να
βελτιώνονται σε οιάστηυ,α λίγ(:ον αηνο^ν. Κατασκεύασαν συαττ/.ηοίοαατ'/κά έργα στον
κύρίο ογυρό τιερίζολο. Κατασκεύασαν σ" ε/.άχιστο χρόνο υυ.α σεφά ες(:υτερ'/κ(όν
Ο7υρο3μάτοον, -έραν της τάφρου, αναγκαίουν για την κλέον ο'/.οκληροοαένη άαυνα της
τζολιτείας. Οι αρχές της oχυpoJαατικής τεγνικής. όττοος αυτή είχε εξελιχθεί αέσα στον
17ο aiojva ετ^έοα/.αν την κατασκευή αυτο^ν τ(υν εξίοτερικκόν οχυρών, τα οτιοία
εικονίζονται —/iov σ' όλα τα σχεόιαγράααατα του Χάνοακα α-ό το Ι()7ί) και
αετέτ-ειτα. Στην α/λ.ηλογραφία του γενικού -ρονοητή Κρήτης της -εριόόου εκείντς
Andrea Comaro καταγράφεται ότι τα εξίοτερικά οχυρά κατασκευάστηκαν στο
όιάστηαα ατιό το Χ'οέαοριο του ΙΓύΓ) έο;ς τον Ακρίλιο Ι ()4() ύστερα ατζό σγετικτ
όιακήρυξη του ιόίου του Cornano. Ί ην ε-οπτεία το^ν έργο^ν είχε ο γενικός στρατκοτικός
όιοικητ·/;ς Don Camillo Gonzaga. Την εκτενή τεχνική αναφορά ττεριγραφής το/; oyoocov
υττογράφει ο μηχανικός Francesco De Weert, υπεύθυνος της αε/άτης και πιθανά και ττε
εκτέ}.εσης τοον παραπάν^υ έργ(ον. ίΐ αναφορά αυτή συνόόευε το εντυπο3σιακήε
ακρίόειας σχέόιο του Απριλίου Κ>4 (λ το οποίο υπογράφει επίσης ο de Weert. Τα όύο
αυτά ντοκουμέντα τεκαηρκόνουν /.επτοαερέστατα την ανάπτυξη τ(:ον εξο^τερικοόν
οχυρούν. τους /Αγους που επέζα/^αν την κατασκευή τους και τις τελευταίες ενέρ^^ειες
ό/χον τουν υπευΟύνο^ν για την καλύτερη ααυντική 0(:υράκιση της πολιτείας τις
παρααονές της αεγά/ης πολιορκίας. ΑιαπιστΓυνεται ότι εκείνη την περίοόο τελικά
καταστράφηκαν τα σπίτια του οικισαού .Μαρουλά. ισοπεοοόνοντας όλα τα ερείπια,
επιχούνοντας κάθε κενό ή όρυγαα. ή σπήλαιο, (όστε να υ.ην χρησιμοποιηθεί από τον
εχθρό (:υς προκά7.υααα.
II αναγκαιότητα κατασκευής τίον εξ(οτερικκόν οχυρο^ν όιαπιστο^νει και ένα
σημαντικό, καταγεγραμμένο μειονέκτημα τ(ον τετ/μόν του Χάνοακα: το μεγά/.ο μήκος
τ(:υν "γραμμουν αμύνης'', όη/.αοή το^ν αποστάσεο^ν από τις ''γαμηλές πλατείες" κάθε
προμαχούνα έίος το αντίστοιχο "μέτο^πο" του όιπ/.ανού προμαχ(όνα. Συγκεκριμένα
κατασκευάστηκαν τέσσερα rivellini απέναντι από το μέσο άξονα τ(:ον cortine: τίον
προμαχούνοον Ιησού - Martinengo, Martinengo - ΓηΟλεέμ, ΙΙηΟλεέμ - Μαντοκράτοοα
και 1 Ιαντοκράτορα - S.to Spirito* ήταν οε αντίστοιχα και με την ίόια σειρά οιναφεοόαενα
του Αγίου Χικο'λάου. της ΙΙηΟλεεμ. του Ιίαντοκράτορα (Panigra) και του S.to Spirito.
Εξέχουσα θέση στην εξο^τερική αυτή γραμυ.ή αμύνης κατείχε το οχυρό (opera a
corona) της S.ta Maria απέναντι από την αιχμή του προμαχ(όνα Martinengo. Αυτήν
την άμυνα πέραν της τάφρου συ[Λπ/:/;ρΓοναν τα εξής οχυρά σε μορφή κέρατος (a corna)
ή ημισελήνου (mezzaluna): του Ιησού ή του Φοίνικα (del la Raima) απέναντι από τον
ΤΛ ι{ι-:μ·:ίίι<λ τειχιι τοι'χλχλλκλ ()()9

-poaayojva κα'. την τιύ'λη του Ιησού, του Mocenigo (mezzaluna) α-έναντ'. αττό την
ar/αή του -poaayojva ]^r,Oλεέα και το οχυρό (a corna) Panigra (IIαυτοκράτορα)
απέναντι ατυό τον -ροααχοόνα Panigra.
Από την έκθεση του de Weert όιατιιστοόνεται ότι και ά/λοι αηχανικοί
ασχολήθηκαν αε ττ^ν κατασκευή ορισαέν^ον α~ό τα εςο^τερικά οχυρά, ότ^ίος ο Beato
Beat! που άρχισε την κατασκευή του οχυρού (a corna) του Ιησού, του οχυρού (a corna)
του ΙΙαντοκράτορα και της ηαισελήνου Moceniga. Τέλος αε επεμβάσεις
(ανακατασκευές) στο rivellino του S.to Spirito ασχολήθηκε και ο μηχανικός d' Organo.
(3 πρό^ορος θάνατος του de Weert εν(:ό επέβλεπε την κατασκευή τουν οχυρών
επιοόρτησε με την ευθύνη αυτή και ά/ά.ους μηχανικούς, τον Castellan και τον μιλανέζο
d' Agna, όπως μας πληροφορεί ο Giuseppe Gerola.
Στο σχεόιάγραμμα του Frederich de Wit, της ίοιας περιόοου εικονίζονται
επιπλέον από τα προαναφερθέντα οχυρά και τα ακόλουθα, εκείνο της Crepacuore στα
\Λ του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου με στοχο να ενισχύσει την άμυνα αυτού του
φρουρίου* το οχυρό (a corona) Mocenigo, εξω από την ημισέληνο Moceniga (απέναντι
από την αιχμή του προμαχμόνα ΒηΟ/,εεμ)* και το ridotto (καταφύγιο) του Αγίου
Ανόρέα, σχεόόν πάνοο στην ακτη, απέναντι από την αιχμή του προμαχώνα του S.to
Spirito. Στην ίόια περίοοο προσδιορίζεται και η κατασκευή του τελευταίου
επιπρομαχμόνα (του Barbaro) στο '"πλευρό" τ(:ον αρσανάοοον, οίπλα και πάνω από τους
θόλους τουν vccopicov και τις δεξαμενές του Zane.
Αυτά τα τελευταία εξοοτερικα οχυρά γύρο3 στο Ι()4()-47 ολοκλήρωσαν την
προοοΟημένη γραμμή του Χανοακα, sHco από την τάφρο και μαζί με τα υπό/.οιπα που
περιγράφηκαν απετέλεσαν τον τελευταίο σταθμό στην κατασκευαστική εξέλιξη του
ανημειακού οχυροοματικού συγκροτήματος το3ν ενετικών τειχών του Χάνδακα* έναν
σταθμό τόσο σημαντικό στην ολη ανάπτυξη του αμυντικού συνόλου, όσο σημαντικές
υπήρξαν οι χαράξεις του Michele Sanmicheli, α/ά,ά και οι καθοριστικές, τελικές
τροποποιήσεις που εφάρμοσε ο Giulio Savorgnano.
II αναλυτικ*/; και συστηματική .wεpιγpαφή της κατασκευής τιον εξοο'* IXOJV
(Γ/·

οχυρο3ν, τα οποία ολοκληροόθηκαν πυρετο3δοος για ν' αντιμετοοπίσουν τον τουρκικό

κίνδυνο, α/λά και η περιγραφή o/.cov εκειν(ον τοον έργoJV που συνεχίστηκαν κατά τη
διάρκεια της πολύχρονης πολιορκίας, εργα που έγιναν μέσα σε τραγικά δύσκολες
συνθήκες ηροκσμών και στερήσε(ον, δεν είναι εύκολο εγχείρημα. Η ενασχόληση μ'
αυτ'έρ^ την ιστορική διερεύνηση θα απαιτούσε από τον ερευνητή να προσεγγίσει
ταυτόχρονα την ιστορία του ίδιου εκείνου τιτάνιου αγό^να, γιατί οι αμυντικές εργασίες
*ςταν από}.υτα συνηφασμένες με τα πολεμικά γεγονότα.
Ινπανερχόμενοι στις ιστορικές εξελίξεις, υπενθυμίζουμε ότι οι τούρκοι είχαν
670 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΊΊΟΡΙϋϊΟΓ

~ροω{)'φεί cltJj τις OLzyzz -jyj Κ)-!7 στην ευρύτερη τιεριογή του Χάνοακα ότιου στην
ύτιαιθρο και στα yojpia αέγρι το Καστέ/7.ι ΙΙεοιάοος. σηαεκόνονταν ετζεισόοια
αψιααγιών και αικρές συγκρούσεις το3ν τούρκο^ν και τ(ον ζενετοόν, βοηθούμενοι οι
τελευταίοι και ατζό τους κρητικούς. Τον Ιούλιο του Κ>47 έφτασε ατιό το Ρέθυμνο
τακτικός τουρκικός στρατός, ο οτιοίος στρατοττέοευσε στο Καζροχώρι, ενο3 οι τουρκικές
ουνάμεις τιου ζρίσκονταν ήοη στην τιεριογή του Χάνοακα 7:ρο(οΟήΟηκαν "τρος το Γιόφυρο
και στη συνέχεια στρατοτυέοευσαν στο χ^υριό ΜαραΟίτη και κοντά στο y/opio
Αμττρούσσα (το σημερινό οικισμό Φορτέτζας). Στις θέσεις αυτές οι τούρκοι τζαρέμειναν
κατά τη χειμερινή τιερίοοο 1(3ί[7-ύ8. χο^ρίς να λείψουν όέζαια μικρές συμπλοκές στην
ύ—αιθρο τιεριοχή έςθ3 ατζό την οχυροομένη ττολιτεία.
Τον Α—ρίλιο του 1(348 ο γενικός τιρονοητής του "Ρασιλείου" Alvise Mocenigo
εξέλεξε ετιτά ευγενείς όενετούς, γεννημένους όμοος στην Κρήτη και τους όρισε
υτιευΟύνους της άμυνας στους ετζτά κύριους ττρομαχοόνες τοον τειγμόν του Χάνοακα. Οι
ευγενείς αυτοί ήταν ο Marco Querini, ο Francesco Muazzo, ο Michiel Venier, ο Nicolb
Demezo, ο Francesco Dandolo, ο Giacomo Foscarini και ο Francesco Querini.
Oi στρατοτιεόευμένες τουρκικές ουνάμεις ανέρχονταν σε (>.()()0 στρατκότες. ενο^
:2::? κανόνια είχαν φτάσει ατιό το Ρέθυμνο για να ενισχύσουν την ετζιΟετική τους
ικανότητα.
Η μεγάλη ττολιορκία άρχιζε και η μεταφορά το3ν ειοήσειον το^ν ~ο}.εαικοόν
γεγονότο^ν "ρος την Ιουροό-η γίνονταν με όεκάοες τζεριγραφές, αναφορές και
ημερολόγια, ενώ αντίστοιχα σχεοιαγράμματα, κυρίους χαλκογραφίες, Οα "αρουσιάσουν
ανάγλυφα αυτήν την ίοια την τζολιορκία και τις στρατιο^τικές ετιιχειρήσεις και Οα την
κάνουν ->j^^OJστή σ' ολόκ/,ηρο τον ευpco'ταϊκό χοόρο. Ρ^ττικεφαλής τ(ον τoυpκικόJV
στρατευμάτο3ν ήταν ο Χουσεί'ν Πασάς, ο οττοίος εξατζέλυσε για έξι μήνες (1 Λίαίόυ -
Κ) Χοεμζρίου 1()48) την -τροότη φάση της τζολιορκίας με ασταμάτητες εττιΟέσεις τ^ου
ανατττύχΟηκαν σ' ολόκ/.ηρο σχεοόν τον οχυρό ττερίοο/.ο. ΙΙροκ/ήΟηκαν ρήγματα και
καταστροφές στο φρούριο του .Λγίου Δημητρίου και τα εξ^υτερικά οχυρά της
Crepacuore, του Ιησού (Φοίνικα) και της S.ta Maria. Οι τουρκικές εττιΟέσεις
ττροχοόρησαν στους προμαχώνες Σαμτ^ιονάρας. Vitturi, ΓΓ^σού, Martinengo, ΡηΟ/.εέα
και στις cortine ΡηΟλεέμ-Panigra, ΡηΟλεέμ-Martinengo, Fr, σού-Martinengo.
^\ναφέρεται ε-ίστ,ς ότι είχαν τιροκληΟεί ρήγματα στον ττρομαχίόνα Martinengo και σ'
εκείνον του Ιησού. F^^vai εξαιρετικά ενόιαφεροντα τα τεγνικά στοιγεία τζου
-τεριγράφονται στα υτζομνήματα τ(ον σχεόιαγραμμάτίον του μεγάλου κρητικού
ττολέμου. Ιννοεικτικά αναφέρουμε ότι κατά την 7:ρο3τη φάση της τζρίότης ετ^ίΟεσης
(Κ)38) το ρήγμα, -ου όημιουργήΟηκε στον -ρομαχοόνα Martinengo (αιχμή χαι
"μετο;7:οΆ ατιο Κ) συνο/,ικά οιασταυοουαενες υττόγειες στοές υττονόαευσης έοτανε σ'
ΤΛ πΙ':Μ':ίίι<λ τειχιι τοι'χλ.χλλκλ 671

ανάτττυγαα τα 1 Ί,Ί αέτρα -ερίττου. Παρά/ληλα το αντίστοΓ/ο ρήγ[χα στον —poaaycova

Ιησού που προκάλεσαν \ \ υπόγειες υπονομεύσεις (mine) έφτανε τα 94 μέτρα. Η
επισκευή του Tzpojzryj ρήγματος ανατέθηκε στον Filippo Besseti di Verneda και του
οευτέρου στο μηχανικό Giovanni di Belionet. Ίΐταν όύο ακόμη στ^μαντικές παρουσίες
- προσο^πικότητες στα oyυρcoματικά έργα της πολιορκίας του Χάνοακα. Ιοιαίτερα ο
γά/λος Verneda υπήρξε ο κύριος πρίοταγοονιστής και συντονιστής των ζελτιώσεοον,
τίον επισκευό^ν και τοον νέοον πρόσΟετοον κατασκευoJV στις οχυροόσεις του Χάνόακα,
κατείχε οε το αξίωμα του cavaliere, γενικού επιθεωρητή το3ν οχυρώσεων και του
πυροβολικού τοΟ^Χάνόακα. ΙΙαρέμεινε στην πρcoτευoυσα του ''Βασίλειου'' μέχρι και
την υπογραφή της συνθήκης παράοοστ^ς το 1()ί)9.
I I όεύτερη φάστ^ της προύτης επίθεστ^ς της πολιορκίας άρχισε I Αυγούστου του
1049 και όιήρκεσε ο^ς () Οκτο^ζρίου του Ι()49. χΛναπτύχθηκε κατά των πpoμαχώvcov
Martinengo, Ιησού, Βηθλεέμ έcoς εκείνον του Panigra και φυσικά εναντίον το3ν
εΗοοτερικούν οχυρών του αντιστοίχου τομέα. Κατά τις επιθέσεις του 1048 και 1(749 οι
ααυνόαενοι με την εποπτεία και καθοοηγηση το3ν Verneda και Belionet ανατίναξαν 93
στοές ανθυπονόμευσης (φουρνέ)Αα - contramine) προκαλούντας μεγάλες απούλειες
στους επιτιθέμενους.
Οι μίνες, οι εκρήξεις και οι ανατινάξεις, οι επιθέσεις του τουρκικού πυροβολικού
και τα ρήγματα που όημιουρ"^ηΓ/]ηκαν στα τείχη ανάγκασαν τους βενετούς να
όημιουρ-^η/,σουν ταυτόχρονα τις "γραμμές υποχούρησης" - ritirate - στους προμαχούνες
Ιησού, Martinengo, ακόμη και στη Σαμπιονάρα, καθούς και στο φρούριο του Αγίου
Αταττοίου.
11 ι k
Οι απούλειες 'zcov αμυνομενο3ν παρόλα αυτά οεν ήταν
ι
σηααντικέε.
Ik -
II
σταθερότητα και η πίστη του ΑΙ vise Mocenigo να κρατήσει τον στρατό του αμυνόμενο
τζάνο) στα ρήγματα οιαφύλαξε την πολιτεία απο τον εχθρικό κίνουνο, οιαβλεποντας και
ελπίζοντας ότι η επερχόμενη περιοόος τοον βροχμον θ' ανάγκαζε τους εμπο/,έμους να
επανέλθουν στις αρχικές τους θεσεις.
Το γεγονός ότι οι βενετοί ήλεγχαν την αμυντική τους κατάσταση επιβεβαιούνεται
από το ότι στα σχεδιαγράμματα της περιόδου 1 (>48/49 εμφανίζονται και ά/λα
μικρότερα εξ(οτερικά οχυρά, τα οποία ενίσχυαν την άμυνα τ(;ον υπαpχόvτcov, όπcoς
ήταν: η κατασκευή frezza cavallo, μεταξύ του φρουρίου Αγίου Δημητρίου και του
οχυρού Crepacuore και το οχυρό Molina βόρεια του φρουρίου του Αγ. Δημητρίου που
ολοκληρούθηκε icoc το l(ii)4, ενουναμο^νοντας με τον τροπο αυτό την άμυνα του
ανατολικού τείχους από το "πλευρό του Αγιου Φραγκίσκου εοος τον προμαχούνα τη ε
Σαμπιονάρας.
Με τη λήξη το3ν επιχειρήο-εο^ν της προύτης φάσης της πο/,ιορκίας (τέλη 1(;49)
οι τούρκοι εγκατέλειψαν τις προκεχγορημενες τους θεσεις εξ(;ο από τα τείχ^η του
()12 ΙϋΛΧΝΛ ΣΊΊ·:ΐΜ<)Τ()\·

Χάνοακα xac αττοτραζή'/τηκαν ~ζοζ τα νότ^α. II τελειόττ,τα της κατασκευής τοον

τετ/α^ν της -poJτεύoυσας του "ΒασΆείου" τους έκανε να αντ'.ληφΟούν σύντοαα τις
ουσγέρείες που είγαν ν' αντ^αετο^πίσουν α' αυτόν τον αγοόνα. Χρειάζονταν οραητ/ιρια
γία τίς επίΟέο·εις τους κα', καταφύγια για τις ούσκολες στιγαές το3ν αντεπιΟέαε^ον τ^ον
αντιπάλων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες τγ;; ίόια περίοοο. κατασκεύασαν το φρούριο
της Χέας Κάντιας στα υψούαατα της Ααπρούσας, νότια της πολιορκημένης
πρίυτεύουσας, όπου εγκατέστησαν εκτός από το αόνιαο στρατηγείο τους και την
οικονοαική τους υπηρεσία. ί\Ιετά την κατασκευή αυτού του φρουρίου, αέσα και γύρω
από το οποίο στρατοπέδευσαν τα οιάφορα σούαατα του οΟοοαανικού στρατού, οι τούρκοι
όεν σκέφθηκαν να επιτεθούν κανονικά κατά του οχυρού του Χάνόακα, α/Χά
περιορίσττ^καν να παρενοχ/.ούν κατά όιαστήαατα τους ααυνόϋ,ενους, πηγαίνοντας αέγρι
τα εζθ3τερικά οχυρ(ύαατα, απλά για να τους θυαίζουν το αόέόαιο γι' αυτούς αέ/Χον.
Οι συνθήκες που επικράτησαν στο χρονικό όιάστηαα που ακο/.ούθησε κυpίoJς τη
όεκαετία του 1Γ)Γ)0. οικαιολογούν την ελαττco;J.έvη κινητικότητα εκπόνησης χαρτοόν αε
ααυντικούς σχεόιασαούς (όσο τουλάχιστον η αέχρι τούρα έρευνα στα όενετικά αρχεία
έχει αποόείξει), ενού αντίθετα πληθαίνουν ιόιαίτερα οι τεχνικές εκθέσεις το^^ αηγανικοόν
και το3ν επιτελών που υπηρετούσαν στον Χάνόακα. Αυτήν ακριόώς την εποχή, αετά
την πρώτη φάστ^ επιθέσε63ν της πολιορκίας, αρχίζει να παίζει πρ^οταγο^νιστικό ρό}.ο
στον τοαέα τοχ^ τεχνικούν έpγoJV του Χάνόακα, ένας ά/Χος αηχανικός, ο Nicolb Zeno.
Γόνος της -^f;oJστής οικογένειας τ^ον Zeno, ο Nicolb αέσα από τις επιστο/νές και τις
εκθέσεις του παραθέτει στ^ααντικές πληροφορίες για την κατάσταση το3ν οχυρίόσεων
του Χάνόακα, τις ανάγκες και τα προόλήαατα που παρουσίαζαν και έπρεπε ν'
αvτιαετoJπισθoύv, προτείνοντας ταυτόγρονα την επίλυσή τους. Τα στοιχεία των
εκθέσείον του Nicolb Zeno αποτελούν σηααντικότατες πληροφορίες, οι οποίες
ολοκληρώνουν την εικόνα το^ν στρατκυτικούν πραγαάτcov στο όιάστηαα αεταςύ της
πρώτης και όεύτερης (τελευταίας) φάσης τ(:ον εχθρικούν επιθέσε(ον. ΙΙολύτιαες είναι
για παράόειγαα οι αναφορές του για τις υπόγειες στοές τ(:ον ανθυπονοαεύσεοον
(contramine), στις εσoJτεpικές και εςουτερικες οχυροόσεις, που ήταν κατεστραμμένες
στο μεγαλύτερο τμήμα τους, γεμάτες νερό και λάσπη. Απαιτούνταν επιτακτικά η
επισκευή τους ώστε να είναι χρήσιμες, ενού έπρεπε να επεκταθούν σε αριθμό και σε
μήκος προς τις εχθρικές γραμμές. λ~ό την εποχή αυτή θα παρατηρήσουμε τη
συχνότατη αναφορά όλο^ν το^ν αςκοματουχο^ν στην κατάσταση τ(.ον υπογείθ3ν στοών,
γιατί το σύστημα αυτό των συγκρούσε(:ον κάτίο από την επιφάνεια της ^Γ,ς θ'
αποτελέσει το κυριότερο ίσoJς πεοίο οράσης τ(:υν εμπο/,έμο^ν και θα τεκμηριούσει την
άποψη ότι ο κρητικός πό/Ν£μος κρίθηκε εν πο/ά,οίς σ' εκείνα τα λαγούμια.
Από το 1()Γ)() τα επόμενα χρόνια, ακόμη ένα θέμα θα συγκεντρούσει τη φροντίοα
ΤΛ ι}ι·:μ-:ίίκλ ίί-ίμι τοι· χλ.χλλκλ iwl

και Try αγ(ονία tcov υττευΟύν^ον της άαυνας του Χάνοακα. Ιυίναι η £7:icr/;[JLavcrr^ των
αεγάλο^ν αειονεκτηαάτ(:ον -ου -αρουσίαζαν εςαργής οι ούο ακραίοι -τρομαγώνες του
-εριζό/.ου, εκείνος της Σαατζιονάρας και ο ά/7νθς του S.to Spirito (Αγίου Ανορέα). Είναι
οι -ροααγ/όνες τιου Οα ανηαονεύονται τυνεγώς (ος τα ττλέον αειονεκτούντα σημεία, τα
ο-οία τζράγαατι Οα ακοτε/νέσουν την ''αχί/^.ειο τττέρνα" της άμυνας του Μεγάλου
Κάστρου.
Στις αρχειακές ~ηγές ΤΓς ετζογής παρατίθενται επίστ,ς στοιχεία για τον αριθμό
τοον στρατκοτοόν που Οεο^ρούνταν απαραίτητοι για την πλήρη άμυνα της πολιτείας. Ο
Verneda σε μια αναφορά του το 1()Γ) 1, υπολόγιζε τον αριθμό αυτό σε 7.t)()() ανόρες για
τις φρουρές στον κύριο οχυρό περίόολο, ενώ στα εξίοτερικά οχυρά απαιτούνταν όύναμη
ύ.()()() ανόρούν. Την ίόια περίοόο ο Verneda, στις προτάσεις του για τις εργασίες
επισκευ(όν που έπρεπε να γίνουν στα οχυρά εκτός της τάφρου, όιατυπcfJvει και
στ^μαντικές α/λαγές, εκεί που όιαπίστ(ονε ότι όεν Οα υπήρχε όφε/.ος για την άμυνα του
Χάνόακα. Με το ίοιο σκεπτικό πρότεινε την πλήρη κατεόαφιστ^ και ισοπέόωστ^ του
ογυρού (a coma) Moceniga, έ5ο; από την ημισέληνο Moceniga, απέναντι από την αιχμή
του προμαχ(όνα της Ι^Γ/ί/^εέμ.
Ο Verneda επικεντρο^νει το ενόιαφέρον του και στις στοές το^ν ανΟυπονομεύσεων
(contramine). Αποσαφηνίζει ότι όλες οι υπόγειες στοές που είχαν κατασκευαστεί στα
τείγη. εί^χαν επάςια τΐαίξει το ρολο τους και αντιμετ(:οπισαν αποτελεσματικά τις
επιθέσεις τ(:ον τούρκο^ν, ιόιαίτερα κατά τη όεύτερη φάση της πρώτης επίθεσης, το
1 (*)V.). Απαιτούνταν όμίος και επισκευες, οι οποίες οεν επρεπε να καθυστερήσουν. Η
κύρια όλάόη που είχαν υποστεί ήταν απο τη λάσπη και τα νερά τα οποία είχαν
εισγωρήσει μέσα στις στοές κατά τη οιάρκεια το^ν όροχών του χειμό>να. Ο Verneda
0'j.coc πρότεινε και την επέκταση τοον κλάοο^ν το^ν στοοον της ανΟυπονόμευστ^ς σ' όλα
τα εξίοτερικά οχυρά, καϋ(ός και κατά μήκος της κύριας contrascarpa (του
αντερείσματος της τάφρου). Ί'^πρεπε όε να κατασκευαστούν με τρόπο στέρεο και
ανθεκτικό, με κτιστό θόλο. Κατά τις τουρκικές επιθέσεις του Kv'iH-'il) είχαν
καταστραφεί οι contramine των προμαχ(ον(:ον που είχαν υποστεί ρήγματα, όπως σ'
εκείνους του Ιησού και του Martinengo.
Τα προύτα χρόνια της όεκαετιας του ](>;)() ο προνοητής Giuiio Gabriel αναλύει
την κατάστασ*^ στο εχθρικό στρατοπεοο. \ πολογιζε ότι το σύνολο των avopcov ήταν
περίπου Ε^ΤΟΟΟ, όμ(ος μόνο 1 .000 ήταν οι πολεμιστές, ;U)0 οι ιππείς και οι υπόλοιποι
όοηθοί και εμπορευόμενοι που εζνπηρετουσαν το τουρκικό στράτευμα. Ο Giuiio Gabriel
εκφράζει την άποψη ότι η στρατηγική του εχθρού επικεντρο^νόταν στον πλήρη ελεγχο
της εξοχής και τ(»)ν χ(ορικίον, στην απαγόρευση προούθησης προς την πολιτεία το.)ν
απαραιτήτ(ον προμηθειούν, με τελικό στοχο η μακρόχρονη πολιορκία ν αναγκάσει τους
071 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

βενετσιάνους και τους ντόπιους κατοίκους, τους έγκλειστους στο Μεγάλο Κάστρο, να
παραοοΟούν χoJpίς ίσως καν να -ο7.εαήσουν. Ιίαρά/ά.γλα το τουρκικό στρατό-εοο
ενισγυόταν συνεγοός αε νέες όυνάμ.εις τζου έφταναν στην Κρήτη.
Στις αργειακές τηγές ττ,ς ~εριόόου, στον τεχνικό τοαέα. κυριαρχούν οι εκθέσεις
του Filippo Besseti di Verneda και του Nicolb Zeno στις οττοίες επιστ,μαίνονται τάντα
οι ε/λ.είψεις και η επιτακτική αναγκαιότητα επισκευοόν και προσΟηκοόν σε κρίσιμα
σημεία του αμυντικού συστήματος του Χάνόακα. Οι περιγραφές είναι 7.επτομερείς,
παρέχουν όε στοιχεία πο7.ύτιμα όγι μόνο από ιστορική άποψη α/λ.ά και πρακτικά -
τεχνικά στην περίπτοοση αντιμετοόπισης κατασκευαστικκόν προβ/.ημάτ(:ον του
παρουσιάζουν ακόμη και σ-/;μερα τα τείχη. Οταν ο Nicolb Zeno σε μια αναφορά στις
1 Απρι/έου ΙΟο::? περιγράφει ότι κάτίυ από το Οεμέ/νίο του τείχους του
προμαχώνα Martinengo έγινε μια contramina κατά την περίοόο της προότης επίΟεστς
(Κ)48-41)) η κατάσταστ^ της οποίας εγκυμονούσε κινόύνους που Οα προκα/.ούσαν ίσίος
κατάρρευση του τείχους...'', είναι ένα στοιχείο που αςιο/.ογούμενο κατά/ληλα και αε
επιτόπου παρατηρήσεις επιτρέπει να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για την
αιτιο/.ογία των βλαβοόν, tojv οποίοον η αποκατάσταση μπορεί να γίνει αε
αποτελεσματικότερη μέΟοόο.
FI κατάσταση tojv υπογείοον στοίόν ανΟυπονόμευσης (contramine) αποτελεί το
κυρίαρχο αντικείμενο προβ/,ηματισμού tojv ούο επιφανο4ν επιτε7.ο7ν - μηχανικοόν. Μέσα
από τις περιγραφές τους για την κατάσταση που επικρατούσε και τις προτάσεις γ^α τις
π7.έον επείγουσες επεμβάσεις προκειμένου οι στοές αυτές να επαναλειτουρ^έ^σουν ποος
όφε/.ος tojv αμυvoμέvoJv, οιαφαίνεται και ο τρόπος /,ειτουργίας τους. Ο τελικός στόγος
ήταν όπoJς το οίκτυο tojv contramine επεκταθεί όσο το ουνατόν περισσότερο πέραν της
τάφρου και του αντερείσματός της (contrascarpa) και να συνόεΟούν υπόγεια τα
εςoJτεpικά οχυρά μεταξύ τους. Με τον τροπο αυτο οι αμυνόμενοι Οα μπορούσαν να
επΓκoιvoJVoύv στις όιάφορες θέσεις αμύνης, χoJpις να γίνουν αντι/χπτοί, ακόμη και όταν
ο εχθρός Οα έφτανε έoJς την τάφρο.
Λπό τις πλέον ενόιαφέρουσες π/χροφορίες στον τομέα tojv contramine είναι
εκείνη που αποσαφηνίζει οτι στον ανατο'λικο, οχυρό περίβο7.ο, από τον προμαγώνα
Vitturi έoJς την πυλίόα της Σαμπιονάρας όεν υπήρχε εντός του κύριου τείγους, εκ
κατασκευής, στοά contramina. Απο τα στοιχεία τ(υν εκOέσεoJV tojv μηγανικο^ν
όιευκρινίζεται ότι αυτή η υπόγεια στοά ανΟυπονόμευσης άρχισε να κατασκευά!ίεται
εκείνη την περίοόο, ο/.οκ7.ηρο40ηκε μεσα στο iFb'j, έγιναν όε οι υποστηρίξεις των
επιχόJσεoJV με ξύ/.ινες τάβλες και όοκαρια. Ί αυτοχρονα προγραμμάτιζαν την ενίσγυση
της άμυνας του ανατο/.ικού τείχους με την κατασκευή μιας ημισε/.ήνου, έξoJ από την
τάφρο του προμαχοόνα της Σαμπιονάρας. γεγονός που αποόεικνύει τον έντονο
ΤΛ ηΐ-λΧίσίΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ Τ()Γ ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 07Γ)

7:ροολτ^αατισ·αο ~ου ο^ακατειγε τους ατ^/αν/κούς γ:α ΤΓν ολοκλήρ(οσ"Γ^ s^cotsc'.xojv

oy'jpcoG"£cov στα τλέον αε'.ονεκτ'.κά στ^αεία tcov τεΓ/ο1)ν.
Ο: -ληροοορίες "ου αας -αρέχουν τα έγγραφα, ol εκθέσεις, οι αναφορές tojv
ατ//ανΓκο3ν της Γαληνότατης αήνα το αήνα κάθε χρόνο συνθέτουν μιαν αρκετά
ολοκληροοαενη εικόνα της κατάσταστ^ς εκείνοον tojv ογυροόσεων. Και ενοό κατ' αργήν
σαινεται να ετανα/ναμόάνονται τα ίοια οεοομένα και γεγονότα, κάθε έκΟεστ^ έγει τη οική
της ιόιαιτεροτητα και όιατύτζίοστ^, κάθε έγγραφο μας οίνει μια καινούργια, τζολύτιμη
τΐληροφορια. Κνοεικτικά και συνο-τικά αναφέρουμε τις -ληροφορίες για τις στοές των
ανΟυτϋονομεύσεοον (contramine) και τα τμήματα του οχυρού τεριόό/.ου όττου
εκτείνονταν: στοές ανΟυ-ονόμευσης υ-ήρχαν στους -ρομαχοόνες Σαμ-ιονάρας, Vitturi
(σε τμήμα tojv "μετόJ7;oJv" του), Ιησού, Marrinengo, Βηθλεέμ, Panigra
(I Ιαντοκράτορα), Αγίου χλνόρέα (S.to Spirito), στην cortina Panigra - S.to Spirito και σ'
ό/.α τα εςoJτεpικά οχυρά. Το οίκτυο αυτοόν tojv υτιογείοον στοοόν εκτεινόταν στη ζοόνη
της contrascarpa και 7:poχoJpoύσε τζρος την εςοχή, -λησιάζοντας όσο ήταν όυνατόν
τζερισσότερο τις εχθρικές θέσεις. Ίόνα ά/λο κρίσιμο και σημαντικό αμυντικό έργο 7:ου
εσάρμοσαν οι όενετοί στον κύριο ογυρό ττερίόολο ήταν οι ''γραμμές 'ν7:ο7μϋρησης'' -
ritirate - . ί\1έχρι τη όεκαετία του 1 ()()() είχαν κατασκευαστεί μια στον "ρομαχοόνα της
Σαμτΐΐονάρας, μία στον ~ρομαχ(όνα Vitturi, ουο στον -poμαχoJvα Ιησού, όυο στον
τιρομαγμόνα Martinengo, μια στην cortina Ιησού - Martinengo, α-ο μια στις cortine
Martinengo - Βηθλεέμ και Βηθλεέμ - Panigra, όύο στον -ρομαχώνα Βηθλεέμ, καΟοός
ετίστ^ς και όύο ritirate υ-ήρχαν στο φρούριο του Αγιου Δημητρίου.
Στα χρόνια του ακολουθούν ταρατηρουμε και τάλι μιαν ε/ά^ειψη εκτενοόν
τεγνικοόν εκϋέσε(ον ή σγετικ^όν αναφορίόν tojv μη7^αvικoJV του ήταν υτευΟυνοι για τις
07'νρό>)σεις και την αμυντική - στpατιoJTική οργάνωση του Χάνόακα. Φτάνοντας η
όεκαετία του 1 (')(*)(), ο γενικός τρονοητης του στρατού Luca Francesco Barbaro στην
αναφορά του ατο/.ογείται γεμάτος ατελτισία για την εςαιρετικά ούσκολη κατάσταση
της τολιορκημένης τολιτείας, την τραγική εικόνα του ταρουσιαζε με τις εpειτoJμεvες
κατοικίες του οι ίόιοι οι ιόιοκτήτες τους κατεοάφι^αν για να τουλήσουν τη 5υ}νεια,
τοοκειμένου να καλυψουν ανάγκες tojv o7Jvp(·JματικoJV εpγoJV. Ια κτήρια του Χάνοακα
όα(ος καταστρέφονταν και ατο το ίόιο το στράτευμα, τpoκαλoJvτας ετσι μεσα στην
τολιτεια Σγχιες 'JLεγα/^υτεpες ατο εκείνες του τροκα/^ουσε ο ιοιος ο εχϋρος.
Την ίόια τερίοόο, ο Αουόοόίκος ΙΑ' έστειλε στην Κρήτη για όοήΟεια τερίτου
^1 .()()() άνόρες μ"" αργηγ^^ τρίγκητα Almerico ή Αλμεράν. Το γαλλικό
£χ'7Τνατευτικο σoJ'JLα ατοόιόαστηκε —<ουοα, οτου οι συν()ηκες οεν ετετρεψαν
ανακατάληψη 'ejv Xaviojv. Γ Γ αυτό ο Almerico τροχοόρησε με τα τ/.οία
του τοος τον Χάνόακα. ατοόιόάστηκε και οόή-^ηΓσε τους στρατκότες του μαζί μ' άλλες
ί>7() ΙϋΛ.ΧΧΛ Π'ΚΡΙϋΤΟΓ

ουνάαεις tojv ζενετα>ν εναντίον του τουρκ'/ζ.ού φρουρίου της Χέας Κάντ^ας νότια ττς
-όλης, το ο-οίο -αρεαενε εκείνη την -ερίοόο ανυτιεράα-^ατο κα'. 7/ορίς εφόό'.α. I I κακή
οργάνο^ση τoJV συααάγ/ον κα'. η α-ζ,ηστία τcov ατρατκοτοόν τους γ'.α /νεηλατίες,
οόήγ-Γ,σαν την ε-'ζ/είρησ*/; αυτή σε ~λήρη α-οτυχία. Ίντσ^ χάθηκε α',α αοναοική ευκαιρία
για τους βενετούς να ο^αλύσουν το τουρκ'.κό στρατόττεοο -ου -αρέαενε έίου α-ό τον
Χάνόακα.
Στα χρόν.α -ου ακολουθούν. Ο', βενετοί αε όσα στρατεύματα βρίσκονται στην
-όλη. α/ά.ά κα'. τους ντό-^ους κατοίκους, -αρά τ^ς όυσκολίες -ου είχαν ν'
αντ'.αετο3—ίσουν εξακολουθούσαν να καλύ-τουν αε ε-'.αέρους τεχν/κά έργα τ^ς
ε/λείψε'.ς κα'. τα αε^ονεκτήαατα τoJV τε'.χοόν, να ε-'.σκευάζουν τος βλάβες κα'. τις
καταστροφές. Τις ε-εαβάσεις αυτές ε-ικέντρο;σαν κυρίους στα εςοοτερικά οχυρά,
-ροχουρούσαν όαους και σε κρίσιαα. μειονεκτικά ή ευαίσθητα σημεία του κύριου, οχυρού
-εριβόλου, ό-ους ήταν οι όύο ακραίοι -ρομαχουνες της Σαμ-ιονάρας και του Αγίου
Ανορέα (Αγίου ΙΙνεύματος). η ασφάλεια τοον ττυλουν -ρος την τάφρο, τα parapetti του
περιβό/.ου, α/7.ά και το ίοιο το λιυ.άνι και οι εγκαταστάσεις τοον αρσανάόοον. Ολα τα
-αρα—άνοο ετυιση[μαίνονται στα έγγραφα τοον κρατικουν αρχείουν της Ριενετίας. κατά την
-ερίοόο 1Γ)(34-1Γ)()Γ), όταν γενικός -ρονοητής Κρήτης ήταν ο Antonio Priuli. Στγ; ίόια
σειρά το3ν εκΟέσεουν μαρτυρείται ότι οι στοές τουν contramine στον -ρομαχοόνα της
Σαμ-ιονάρας είχαν καταρρεύσει εττειόή ήταν κατασκευασυ.ένες μέσα στην
ε-ιχoJμάτcoση, με υ-οστή/χοση το^ν τοιχο^ρ.άτιυν τους μόνο με ςύ/.ινα όοκάρια και
τάβλες. Ο Antonio Priuli, στις αρχές του Ι(Τ)») όή7.(ονε την έναρξη ε-ανακατασκευτς
της στοάς ό-^ος και μιας αντίστοιχης στον -ρομαχοόνα Martinengo, μια α-οκατάσταση
—ου γινόταν -/iov υ,ε κανονική όορ.ή. κτίστη ρ.ε Οολο, (όστε το αρ.υντικό αυτό έργο το
τόσο σημαντικό να έχει αντοχή και όιάρκεια στον χρόνο.
Ίλ φΟινόποορο του Ι()()Γ), στα τεχνικά στοιχεία το)ν βενετικοόν αρ7εί(:ον.
ε[χφανίζεται για προύτη φορά μια έκθεση του στρατηγού Giovanni Ridolfo Vertiniller
(Werdmllller) ενός ά/ά.ου -ολύ σημαντικού ετ:ιτε/Λκού αξκοματούχον τζου υ-ηρέττσε
τη Γαληνοτάτη κατά τα τελευταία της -ολιορκίας του Χάνόακα. ^ρ^(οστού
κυρίους α~ό τον ακριβέστατο (το-ογραφικο σχεόιάγραρ,μα) -ου συντάχθηκε την
ίόια -ερίοόο με τη όική του ε-ίβλεψη. Ο Vertmiller αντα-οκρινόρ-ενος σε αίτημα της
βενετικής όιοίκησης (.'Ρ)ης Σε~τεμβρίου ΠϋΙΓ)) κατέθεσε τη γνοόμη του. σ' έκθεση
της οης Οκτουβρίου ΙΡίίΓ). για τρεις βασικούς τομείς: τ^υν οχυροόσεουν. της φρουράς
και το^ν πο'λεμοφοόίουν —ου υ—ήρχ^οιν στον Χάνόακα. (-)α ε-αναλάβουμε στο σημείο
αυτό την επισήμανση -ου έκανε ο Vertmiller μεταξύ -ολλ(υν άλλ(υν παρατηρήσεουν
για το μεγά/.ο ρήγ^-α στον -ρομαχ(ύνα Martinengo, γεγονός 7:ου υ-οόη/χυνει ότι σ'
εκείνο το στ^μείο τουν τειγγον οι β/.άβες αττο την -ρίυτη φάση της τζολιορκίας όεν είγαν
ΤΛ ΠΕΜΠΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙΙ Ί'(fi ΧΛΧΛΛΚΛ ()77

ατζοκατατταΟεί -λήοίος και κατά τον ορθότερο τζότζο. Τόνιζε —αρά/άνηλα την
αναγκαιότητα της καλής και οιαρκούς τυντήρηστ,ς τοον υτογεαον ττοων τοον
contramine, α/ά.ά και την υτόγεια ετικοινοονία - σύνόετη τ(:ον είωτερικοόν οηυρών.
Οι εςε'λίξεις τoJV γεγονότοον έοειχναν ότι τα τζάντα οοηγούνταν τερος την
τελευταία φάση της τεολιορκίας του Χάνόακα. Την άνοιξη του !()()() συνέόη ένα
γεγονός αξιoσ'ςαείoJτo για τις τεολεαικές επιχειρήσεις στην Κρητη, τεου ειχε σκοτεο να
όηαιουρ^Γ^σει αντιτεεριστασαό στο τουρκικό στράτευμα, α>Χά ταυτόχρονα να ενισχύσει
το ηθικό το3ν τεολιορκημένουν τεου ορίσκονταν μέσα στα τείχη του Χάνόακα σχεόον
χρόνια. 11 Ιίενετική Δημοκρατία, ύστερα ατεο ετιμονες τεαρακλήσεις στην Αυλή της
Σαόόίάς και στη Γα/ύάα, τεέτυχε να της παραχουρήσουν το μαρκήσιο Francesco Ghiron
Villa, έναν α7:ό τους τειο λαατερους στρατιουτικους του 1 / ου αιουνα, στον οτεοιο
εατιστεύΟηκαν την αργηγία του αμυντικού στρατεύματος και την αναόιοργάνωση του
τερογράμματος το^ν στρατιουτικουν ετειγ/ιρήσεουν. Ιοφτασε στην Κρήτη (Σούόα) το
<Ι>εόρουάριο του !()()(), τροουΟήΟηκε στον Χάνόακα και μετά ατεό σειρά συζητήσεουν
μεταξύ ετειτελουν τοον όενετουν ατεοφασιστηκε να υλοτεοιηΟεί μια τολμηρή τερόταστ^
του Villa. Το όράόυ της ΐνΙης Ατεριλιου !()()() ουναμη τουν συμμάχουν ατεό 7.000
στρατιοότες και ()Γ)0 άλογα 0^η/;κε ατεο τη Χανιοτεορτα και στην τεεριοχή ττρος τα
όυτικά. τεέραν τοον εξουτερικουν οχυρουν Moceniga και Panigra τερος τον τεοταμό
Γιόφυρο, στρατοτεέόευσε ατεεναντι ατεό τις εχΟρικες γραμμές. Σκοτεος τουν όενετοόν
ήταν να ατεομακρύνουν τους τουρκους ατεο το στρατοτεεόο τους, όημιουργώντας τους
σύγχυση. Οι συγκρούσεις τεου ακο/νούΟησαν τις ετεομενες μέρες είχαν αμφίρροτεα
ατεοτελέσματα και συνεχίστηκαν στον ιοιο ρυΟμο μέχρι τα τέλη του Μαΐου. Ο
μαρκήσιος Villa, τεου είχε την κύρια ευθύνη της όλης ετειχείρηετΓ,ς έόλετεε ότι όεν
ατεορούσαν τελέον να τεαρασύρουν σε μιαν ανοικτή σύγκρουση τους τούρκους, οι οτεοίοι
μάλιστα ενισχύονταν με νεες ουνάμεις. Αντίθετα οι σύμμαχοι τ^υν ζενετών όεν ήταν
όυνατόν να ενισχυθούν με τον ίόιο ρυΟμο. Γι αυτο ο γενικός κατειτάνο Andrea Comer
όιέταξε την υτεοχοόρηση τ(υν στρατκοτικοόν σcυμάτoJV μεσα στον Χάνόακα. Ο
μαρκήσιος Villa οργάνο^σε την υτεοχ(υρηση το όράου της 1ης ττρος την ία Ιουνίου
1 ()()(). (")α ήταν σημαντικό να αναφέρουμε τον τρότεο τεου οργανούΟηκε αυτό το
στρατότεεόο. () κύριος όγκος του οχυρου τεεριόό/,ου του σχηματίστηκε ατεό
ετειχίοματίόσεις τεου ττροέκυψαν ατεο την εκσκαφή της τάφρου τεου τον τεεριέόα/.ε,
ενισχύθηκε όε με τεασσαλoJσεις. Π χαραξη του ατεοτε'λειτο ατεο τριγ(:ονικές τεροεξοχές
τεου συνόεονται μεταξύ τους μ ευθύγραμμα τμήματα. Μ εισοόος στον οχυρό αυτό
τεερίόολο βρισκόταν στο βορειοανατολικό άκρο. Ια ,18 στραταοτικά σοόματα
όιατάγ^Οηκαν, εκείνα του τεεζικου όιτε/,α στον τεεριόο'Λο και εκείνα του ιτετεικού αμέσους
τείσο) σε όεύτερη γραμμή- στρατός τεου όγήκε ατεο τον Χάνόακα το όράόυ της Κ)ης
()78 ΙϋΛΧΧΛ ΪΤΚΙΜϋΤΟΓ

-ρος την :20η Απριλίου του !()()() ήταν -ολύ καλά εφοοιαταένος, αε ~λήρη τεχνική
και υλική υτζοοοαή. Μ-όρεσε να καταακευάτει τ' ελάχιστες ώρες έναν οχυρό -ερίζολο
που επεκτάθηκε yjpoj στα ΟΟΟ αέτρα πέρα από την κύρια τ'ίορο του Χάνόακα. προς
τα όυτικά. Το ίόιο το στρατόπεόο είχε αήκος περίπου (>5Ο αέτρα και τ^/Ατος περίπου
ίΓ)0 αέτρα. Α/Χά και η 'jTjjyjiopT^'ir^ την 1η προς τη τ^α Ιουνίου ]Ι)()Ι) έγινε αε
υποόειγαατική τάςη. Το γεγονός αυτής της στρατοπέόευσης ήταν η τελευταία ίσους
όυνααική και εντυποοσιακή παρουσία τουν όενετουν και τοον συααάχοον τους πριν
αρχίσει η τε/.ική επίΟεστ, την άνοιξη του KWw και παρέαεινε ένα αςιοσηαείοοτο
στρατιοοτικό συαζάν, γ/ορίς όαοος ουσιαστικό όφελος για τους υπερασπιστές του
Λίεγάλου Κάστρου.
Ο Filippo Besseti di Vemeda εξακολουθεί σε αια έκΟεσ*/^ του το φΟινόποορο του
1Γ)0Γ) (.:?8 Οκτο^βρίου) να παρουσιάζει τα Οέαατα τοον αναγκοόν τοον ογυροόσεουν, της
στpατιoJτικής οργάνουστ^ς και του ανεφοόιασαού του Χάνόακα. Αναφέρονταν έντονα οι
απαιτήσεις για την ενίσγυστ^ τουν εξουτερικοόν ογυροόν αε ισχυρούς πασσαλοφράκτες.
ενοό άρχισαν να καταγράφονται συχνά φαινόμενα αυτοαολιοόν από την π/.ευρά τοον
οενετοόν και τοον συαμ.άχοον τους. Οι όυο ακραίοι προααχουνες της Σααπιονάρας και
του Αγίου Ανόρέα (S.to Spirito) αποτελούσαν πάντα τα αόύνατα σηαεία της οχύρο^σης
που τονίζονταν ιόιαίτερα για τα αειονεκτήαατά τους: της ε/λ.ειπούς τάφρου και της
ε}.άχιστης ααυντικής τους κα/^υψης αε ες(υτερικά οχυρά για τους ούο ήόη γν(:οστούς
λόγους* στη αεν Σααπιονάρα το ααυκυόες υπεόαφος, στον όε Αγιο Ανόρέα ο φυσικός
βράχος που βρισκόταν αρκετά επιφανειακά, ήταν οι λόγοι που εαπόοιζαν να υπάργει
εφαραογή πλήρους ααυντικου σχεοιασαου. Ο Verneda κατέγραφε σττ;; ίόια έκΟεσ^έ του
ότι η στοά της contramina στον προααχ^ονα της Σααπιονάρας επανακατασκευάστηκε
αε κτιστό Οό//> και τοιχ^υρ-ατα σ ο/.ο το ανάπτυγαα του προααχοόνα. I I στοά όιέτρεγε
παρά/Χηλα τα Οεαε/.ια του τείχους, στην εσ(:οτερική πλευρά του και σε απόσταση
8,7Γ) αέτρα. Αποσαφηνίζεται και πάλι ότι πολλές από τις αρχικές στοές
ανΟυπονόαευσης (contramine) κυρκος στα άκρα του περιβόλου, στην τάφρο και προς τα
εςο^τερικά οχυρά, ήταν απ/.ά όιανοιγαένες στο υπέόαφος ή στην επιχ(:οαάτ(υση,
υποστηριζόαενες αε ςύλινες τάβ/.ες και όοκάρια και ότι την περίοόο της πολιορκίας
άρχισαν και ολοκλτ^ρο^σαν σε αεγάλο βαΟαο την επανακατασκευή τους αε κτιστό Οό/.ο.
Κνόιαφέρον παρουσιάζει η καταγραφή του Verneda για τον ε'ίοπ/.ισαό της
πολιορκηαένης πολιτείας. Αιαπιστο^νεται για ά)7χ αια φορά η τραγική κατάσταση στην
οποία είχαν περιέλθει οι βενετοί. Στα στρατίΓοτικά σ(:οαατα που ααύνονταν τον
Χάνόακα όεν υπήρχαν εκείνα το3ν cernide (εντοπίου στρατού). Το πυροβολικό που
βρισκόταν πάνοο στα τείχη εφτανε τα VIΟ περίπου κανόνια κάθε είόους, παρέαεναν όε
ά)7να ΚλΊ στις αποΟ'έρκες. αρκετά απ αυτά οαίος ήταν χαλασαένα. Οι πυροβολητές
y.i niCM-yriKA ίί-ίμι πη-χλχλλκλ (>79

ήταν αόνο J()() άνορες ενώ ατζαιτούνταν ακόαη ΙΟΟ τουλάγ'.στον. Λεν υτεήργε
εώίκευαένο τεχνικό τζροτο^τΐ'.κό γ'.α τα έργα τ^ον ετΛσχζ'Μν χαι τoJV -ροσΟηκκόν και
αόνο τέσσερις αρχιτεχνίτες αε 15 y.iz/syjz εργάτες ατζοτε/νούσαν τα συνεργεία των
έργοϋν. Γι' αυτό χρχσιαο7:οιούσαν ταυτόχρονα τα ττ'/χροόαατα τοον γαλεροόν -ου
-αρέαεναν τον χειαοόνα στην πόλη. Οι αιναοόροι, οι ειοικοί της οιανοιΗης το^ν υπογείο^ν
στοοόν που απέαεναν στον Χάνόακα, αετά τις προότες επιθέσεις, ηταν αονον ουο, στους
οποίους απορούσαν να εαπιστευΟούν τη όύσκολη αυτή εργασία, ενού χρειάζονταν
τουλάχιστον ά/ά.οι 1:2. Ο Verneda κατέ/χγε σ' αυτήν την εκΟεση (:28 Οκτονζρίου
[()()()) ότι ήταν στη θέληση και τη όυνατότητα της βενετικής οιοικηστ^ς να
προγραααατίσει χρονικά και να εγκρίνει τα απαραίτητα χρηαατικά ποσά για ν'
αvτι(αετcoπισOoύv άαεσα τα επιτακτικά προβλήαατα άαυνας του Χάνόακα,
προκειαένου να αποκρούσουν α' επιτυχία την ανααενοαενη τουρκική επίθεση, την
άνοιςη του i(U)7.
Το ]()()(), η τροπή που πήρε ο αεγάλος κρητικός πόλεαος ήταν τελείους
όιασορετική. II ΟΟοοαανική Αυτοκρατορία εστρεψε ολες τις προσπάθειες της στη
νικηφόρα κατάληξή του. Κι αυτό όιασάνηκε από το γεγονός ότι την αρχιστρατηγία τουν
επιγειρήσεοον στην Κρήτη ανέλαόε ο ιόιος ο αεγαλος όεζυρης, ο Κιοπρουλής ι\.χαετ
Μασάς. Αποόιόάστηκε στα Χανιά στις 5 Χοεαόρίου !()()() και σε λίγες αέρες έφτασε
όια Ηηράς στην έόρα του τουρκικού στρατηγείου, στο φρούριο της Χεας Κάντιας. Οι
όενετοί Οα αντιαετοόπιζαν τα οΟοοαανικά στρατεύαατα αε αρχιστράτηγο το
όοκιαασαένο και εαπειροπό-λεαο στόλαρχο του Αιγαίου, τον Francesco Morosini.
Στις ίΜάί'ου KKw άρχισε η αεγάλη επίθεση στη νοτιοόυτική πλευρά του
πεοιόό/.ου του Χάνόακα, από τον προααχοόνα του Panigra προς εκείνους της Βηθ/.εέα
και του Martinengo, επεκτάθηκε όαο^ς και προς τον προααχο3να του S.to Spirito (Αγίου
Ανόρέα). Ο Κιοπρουλής εντ<:οαεταςύ είχε καταστρέψει τις εγκαταστάσεις του
στοατοπέόου των τoύpκcov στη Χέα Κάντια, γιατί πώανότατα αποσκοπούσε στο ν'
αποτρέψει πλέον τον εφησυγασαο του στρατευαατος του, οοστε να το εχει πάντα σ
ετοιαότητα. ^\πό τιε επιΟεσεις το>ν τουρκοον τις προχτές εκείνες όόοαάόες
καταστράφηκε το ε2oJτεpικό ογυρό (a corna) του Panigra. Ιο κύριο όαρος όαοος τοον
επιχειρήσε(ον του καλοκαιριού του !()()/ οεχΟηκε ο ιοιος ο προααχοονας του Panigra,
όπο>ς εικονίζεται στα παραστατικότατα παλιά σχεόιαγράααατα της εποχής εκείνης,
που όιασοόζονται στα όενετικά αρχεία. Επιθέσεις 6έβαια έγιναν και προς τον προααχοόνα
του ^νγίου Ανόρέα. Συνοπτικά αξίζει να αναφέρουμε τα αμυντικά έργα που
κατασκεύασαν οι βενετοί εκείνη την περίοόο: ήταν η πρίότη και η όεύτερη "γραμμή
υπογοόρησης" - ritirata - στον προμαχοόνα Panigra, άρχισαν μια παρόμοια "γραμμή''
στον προμαγοόνα του Αγίου Ανόρέα, κατασκεύασαν το ες(οτερικό οχυρό (tenaglia)
080 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚ1Ί1>Ϊ()1·

Dolfina, ζίω ^.tJj το βόρειο ''αέτοοττο" του iocoo -poaaycova και τέλος αια τειρά
αικροτέρο^ν έργο3ν κάλυψης στρατού και -υροοο/.ικού ττην τάφρο και στα εξοοτερικά
ο/υρά εκείνης της —/.ευράς του αετο37:ου.
Το 1(^)7, ο Κιο~ρουλής έκανε τρεις ετζιΟέσεις κατά του Χάνοακα, διευκρινίζεται
δε από σχετικά παλιά σγεδιαγράααατα ότι η τρίτη έγινε σ' ολόκληρο το ανάπτυγαα
το^ν τειγ/όν. Από τα ίδια αυτά σχέδια δεν διαπιστ03νεται σαρκός διακοπή τίον
πολεμ-ΐκοόν επιγειρήσείον πιθανότατα να συνεχίστηκαν, αε αικρότερη ένταση και κατά
τη ηειαερινή περίοδο του 1 ( )()7-KTxS. Εκείνο όυκος που αναφέρεται συγκεκριαένα είναι
η περίοδος κατασκευής επιΟετικοόν έργοον από την π/.ευρά τoJV τούρκο^ν την περίοδο Γ)
Ιουνίου έο^ς L'J Ιουλίου του KWTS, εν(ο από διάφορες αργειακές πηγές συμπεραίνεται
ότι τα έργα αυτά πρέπει να συνεγίστηκαν και το φΟινόπίορο. Την ίδια περίοδο, μέσα στο
άργισε η συστηματική επίΟεστ, κατά του προμαχώνα της Χαμπιονάρας (Γ)
Ιουνίου - 7 Οκτο^ζρίου 1()()8) στον οποίο καταγράφονται πλέον τρεις ''γραμμές
υποχώρηστ^ς" - ritirate. Η τρίτη (τελευταία) χαραγμένη στη δάση του επιπρομαγοόνα
Zane άφηνε εκτός της γραμμής τ(:ον ίενετοόν ολόκ/.ηρο το αμυντικό σύστημα του
προμαγοόνα και της πυ/έδας της Σαμπιονάρας. Οι νέες θέσεις το^ν αμυνομένοον
απεδείκνυαν ότι οι τούρκοι άρχιζαν να προκαλούν ανεπανόρΟοοτες καταστροφές στον
προμαχοόνα.
Ταυτόγρονα μέσα στο Π)()8 ειχε αρχίσει και η επίΟεστ^ κατά του προμαγοόνα
του Αγίου Ανδρέα (1 Ιανουαρίου - ») Σεπτεμβρίου 1 ()()8). Τα αποτε/νέσματα των
προσεγγίσεοΓ-/ τ(ον τούρκο^^ διαφαίνονται στα παλιά σχεδιαγράμματα της επογής. Στον
προμαχίλνα αυτό είχαν ηδη κατασκευαστεί από τους βενετούς τρεις "^'οαμμές
υποχοόρησης'' - ritirate - αναφέρονται και ίος "αποκοπές" - tagli - ενοό είχαν ήδη γαράΗει
προς το εσο^τερικό της πόλης μια τέταρτη αμυντική γραμμή υπογοόρηστς. Οι
καταστροφές που ειγαν προκληθεί απο τους συνεχείς βομβαρδισμούς το^ν τούοκίον
α/λ.ά και από τις επανειλημμένες εκρήςεις τ^υν υπογεί(υν φουρνέλλ(:ον ήταν
ανεπανόρΟίοτες. Οι τούρκικες πυροβολαρχίες είχαν φτάσει σχεδόν πάνο) στον κύοιο
οχυρό περίβολο του Χάνδακα στα δύο αδύναμα σημεία του. τους προμαγώνες της
Σαμπιονάρας και του ^\γίου Ανδρέα. II τελική πτοόση είχε αρχίσει.
Γενικός προνοητής Κρητης την περίοδο 1()()7-()8 ήταν ο Bernardo Nanni. Από
τις αναφορές του διαπιστ<ωνεται η προσπάθεια επίδειξης υψηλού φρονήματος στις τάΗεις
τ(ον πολιορκημένίον. Ο ανεφοδιασμός της πό/ης γινόταν μόνο από τη Οά/νασσα. φυσικά
τις νυκτερινές οόρες. στον κολπο του Αερματά. ΙΙαρά την προσπάθεια του Nanni να
δείξει ότι η άμυνα του Χάνδακα βρισκόταν σε ανεκτή κατάσταση, χο^ρίς μεγά/.α κενά
και ε/λ.είψεις. ήταν φανερό ότι η αναμενόμενη τε/.ική επίθεση το^ν τούρκ(ον Οα
μπορούσε να αντιυ.ετί.οπισΟεί μόνο με μεγάλο αριθμό στρατίίοτοόν και πολεμοφοδί^ον. II
 ΤΛ ι{ι·:.\Ι':ίίκλ τειχιι toiwaxaaka (>81

συστηαατ'/κότητα χαι αεΟοο'.κότττα του FilipiDO Besseti di Verneda στην '/ιοί^οίγραοτ^

Tojv ατζαρα^τητίον ε-εαζάσε(ον για τη οελτάοστ^ και την αμυντική κάλυψη tojv
οχυροόσεοον του Χάνοακα, με ετίγεια και υτζόγεια έργα οεν σταματούν να υττάρχουν και

λε-τομερείς, ακριβείς εκθέσεις του. I I ετιίολητικότητα και ο όγκος tojv οχυροόσεων του
Χάνόακα, τταρά τις καταστροφές Οα τζρέτζει να λειτούρ^Γ^σαν OJς ατζοτρετττικοί
τιαράγοντες για μια καθολική ετ^ίΟεστ^ και κατάληψη του κάστρου ατό τους τούρκους.
Πολύτιμες τληροφορίες έχουμε ετίστ^ς ατό το ημερολόγιο του μαρκησίου Ghiron
Francesco Villa, μέχρι το Μάιο του 1()()8. Εκτός ατό την τεριγραφή της αμυντικής
ικανότητας tojv oχυpo'JσεoJV του Χάνόακα, καταγράφεται η όύναμη tojv avopojv
υτεραστιστοόν της τολιτείας του έφταναν τα 4.700 άτομα. Γτήρχαν ετιτλέον 400
άνόρες ατό τις τατικές ουνάμεις και ιΙΟΟ ατό την Αυλή της Σαόοιας. 3;)0 αςιουματικοί
και άνόρες του ιττικού με ΟΟ άλογα και ικανός αριθμός εpγατoJV. γαλεoJτώv, όιαφόpoJV
τεχνιτολ-» και μιvαόόpoJV. Ίο σύνολο του στρατεύματος, τιΟανά μαζί με τους ασθενείς
και τραυματίες έφτανε τους 1Γ).000 άνόρες. Το τυροόο/νίκο του υτεραστιζόταν τον
Χάνόακα ήταν 43 1 κανόνια, ατό τα οτοία I 40 είγαν αρκετά τροό/.ήματα λειτουργίας,
ενώ :2.(ΗΗ) βαρέλια τυρίτιόας είχαν φτάσει ατό τη Ιίενετία.
Τα ταλιά σχεόιαγράμματα τα οτοία εικονίζουν τις τολεμικές ετιχειρήσεις κατά
το 1()()ί), αναταριστούν με ακρίβεια την κατάσταση tojv OέσεoJV tojv όύο εμτο/νέμoJV
στους τρομαχώνες του Αγίου Ανόρέα και της Σαμτιονάρας. Και στα όύο σημεία οι
τουρκικές τυροβολαρχίες και οι υτονομεύσεις είχαν καταστρέψει σχεόόν oλoκληpoJTΓκά
τον κύριο όγκο tojv τpoμαχόJVOJV και είχαν ετιτρέψει στους τούρκους να φτάσουν στον
κύτιο oyyzo τερίβολο. Τα υτομνήματα tojv σχεόίονν avTOJV, oτoJς τάντα το/ούτιμη
τη^Γ, τληροφοριών, μας ^η-'OJpίζoυv όχι μόνο ετιτελικά και ά/Χα ιστορικά στοιχεία, α/Χά
και τεχνικά. ΙΧόεικτικά αναφέρουμε ότι το ανάπτυγμα του ρήγματος που είχε
όημιουρ^ηΓ/)εί στο βόρειο ''μέτoJπo'' του προμαχοΊνα της Σαμπιονάρας και στην
παρακείμενη cortina tojv ΣυμβoύλoJV ήταν 1!)ί μέτρα περίπου. Το στ/μαντικό
συμπέρασμα που εέάγεται είναι ότι παρόλο που τα τουρκικά στρατεύματα είχαν
προ(οΟηΟεί πάvoJ στα ίόια τα τείχη, ο Κιοπρουλής όεν αποφάσιζε μια γενική έφοόο για
κατάληψη της πολιτείας. ΊσoJς η επιβλητικότητα tojv ενετικίόν τειγών να έπαιξε έναν
TryoLVZiyJj ρόλο στην εςέλιςη αυτή τ(ον γεγovότoJV. Μ αρτιότητα tojv οχυρωματικοόν
κατασκευ(όν του Χάνόακα παρά τις ε)λ.ειψεις και τα επιμέρους μειονεκτήματα μαζί με
το υψηλό επίπεόο κατάρτησης και γνώσείον tojv μηχανικοόν tojv υπευOύvoJV για τα
έργα εκείνα, στάθηκαν ικανά ν' αvτιμετoJπίσoυv τις όυσκολοτατες συνθήκες tojv
πολεμικών επιχειρήσεoJV. μπόρεσαν να κρατήσουν τον εχΟρο ουσιαστικά εξoJ από την
πολιτεία και να μην του επιτρέψουν να την κατα/.άβει μετά από έφοόο και αιφνιόιασμό.
685 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΙ·

α/λά αετά oltJj συνΟηκολό"^^^Γ^σ*Γ^.

Το 1()()9 η άφ'.Ηη ^'jaaayixojv oovaascov ^y.TJj o^'x^jzy, '/ίζάττ^ -zr^z Ευοίό-ης xac
X'jciojc της Γαλλίας, αvα7:τέρcoσε τ',ς ελτζίοες tojv τζολ',οεχηαένο^ν. Σύντοαα όα^ος
Ο',αψεύσθηχαν χα', τ',ς ο^αοέχΟηχε η ατζογοήτευτς. ()', ςένο: στρατηγοί οεν χατόρΟ(οσαν
να τυαφο^νήσουν σε χο',νό σχέο',ο 7:ο/.εα',χής ταχτ',χής. ενοό ο', α-ον^ε',ες ήταν
τρομαχτ'/χές. Σε α',α αόνο έςοοο στην ανατο/.'/χή -ερ',οχή της -όλης οί γά/λο', έχασαν
Γ)00 στρατ',οότες χα', τον ίό',ο το όούχα του Beufort. Το σύνολο τoJV νεχροόν χα', τ(ον
τραυαατ',ών τ6ον γά/λ.ο^ν ξε-έρασε τους τΤΟΟΟ. Ο όούχας του Navaille ατζοφάσ',σε να
εγχατα/.ήψε', την Κρήτη. Η α-οαάχρυνση τ(:ον γά/7,(:ον έτερε τους -ο/.',ορχηυ,ένους σε
χατάστασ'ς α-ελ-',σίας. () αρχ',στράτηγος Francesco Morosini έόλε-ε τ',α χαΟαρά το
ε-ιχείαενο τέλος, γ',' αυτό α-οφάσ',σε στα τέ/.η του Αυγούστου του Ιί)()9, ν' αργίσε',
τ^ς ό',α-ραγμ,ατεύσε',ς για την -αράόοση της τό/ης. 11 συνΟήχη υτιογράφηχε στις Κ)
Σε-τεαβρίου (KUjO) χαι οι ζενετοι είχαν 1*,? υ.έρες -ροΟεσαία να εχχεν(ί)σουν τον
Χάνόαχα, oizcoc izpoQ^zTzo^ay y.TJj τους της συνΟήχης. Ο -ζρότζος ττου έγινε η
-αράόοσ'ς —αρά την α-ελπιστιχη χατασταση στο στρατό-εοο τ(ον όενετοόν α-ετέ/.εσε
ένα -ραγαατιχό χατόρΟο^αα, αττοτελεσαα της όιτ/νίοαατιχής ιχανότητας του Francesco
Morosini.

Ο τιτάνιος αγοόνας της Βενετίας χατά της ()0(οαανιχής Αυτοχρατορίας στην

Κρήτη είχε -λέον τελειοόσει. II -ολύχρονη -ολιορχια του Χάνόαχα (1 (>KS-1 (Κ)!)) χαι
η -τοόση του αετά ατιό ένα όρααατιχο αγίονα γυρίο χαι ττάν^ο στα ισχυρά τείχη τηε
-ροοτεύουσας του ''Βασιλείου'' ήταν ε-οαενο να χυριαρχεί (ος γεγονός στις οεχαετίες
-ου αχολούΟησαν αέσα στον 17ο ααυνα. Ιην ιόια τεριοόο εντο-ίζουαε την έχόοση
αεγάλίον xoJόίxoJV αε χα/.χογραφιές οχυρο;|Γεν(ον το/.είον, /νιαανιοόν χαι χάστρ(ον του
τότε γνο3στού χόσαου. Κυρίαρχη -εριοχή εαγανίζεται η ανατολιχή Μεσόγειος αε tic
ζάσεις - α-οιχίες της Βενετιχης Αηυ,οχρατιας. Ήταν φυσιχό λοιτζόν ο τόλεαος στην
Κρήτη ν' ατζετέλεσε ένα α-ο τα όασιχοτερα Οέαατα τ(υν ατειχονίσείυν αυτοόν χαι
ο-ίοσόή-οτε η ίοια η -ο/.ιορχια του Χανόαχα. όττ^υς ταρατηρούαε στους χοόοιχες του
Vincenzo Coronelli, του Olfert Dapper χαι του Mattaeus Merian, ό-ου η ταρουσίαστ
Tfov οχυρ(όσείον α-οτε/.ει χυριο στοιχείο ιστοριχής -ληροοόρησης.
(Ιλοχληροόνοντας τη σύνοψη του χρονιχού της χατασχευής του τεραστίου
θ7υρ(οαατιχού συγχροτήαατος του Χανόαχα. ότοκ ανατετύχΟηχε στην -αρούσα
αελέτη, Οα -ρέτει να τονισθεί χαι ταλι οτι στηρίχΟηχε χυρίοκ σε στοιχεία τ(ον
χρατιχοόν αρχείΓον της Βενετίας, -ου σχετίζονται αε τεχνιχά. χατασχευαστιχά Οέαατα
χαι αντίστοιχα χάραξης τ(ον οχυρΓοαατιχαον εργ^υν. χαΟοός χαι ζητήαατα γενιχότεοα.
ε-ιτελιχά χαι στρατίίοτιχής οργάνο^σης του Χάνόαχα. Πέραν όυυος τίον αρχειαχοόν χαι
ιστοριχίόν ττληροοοριοόν. ζίοντανή ααρτυρια εχεινης της ααχρινής ετοχής είναι τα ίόια
ΤΛ ι{Ι':Μ':ίίκλ τειχιι τονxasaaka , (>83

τα τείχτ^, τα οτζοία αττορούν να ε7:ιοεζαΐ(ότ·ουν κατά yA-oio -ζζότ.ο -zry '.στορ'/κή,

ανηαε'.ακή τους αξία. Παρόλες τ'.ς αλλοκότεις. τ'.ς νεότερες ετιεαζάσεις. τις
τρομακτικές α/λαγές στον -εριόά/Λοντα 7/όρο τους. τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου
εςακο/.ουϋούν να ορΟίόνονται επιβλητικά και ισχυρά, /^αμ-ρό τεαράοειγμα της υψηλής
τεχνικής της φρουριακής αρχιτεκτονικής "ου εφάρμοσαν, ους -ρίοτοτεόροι. οι ζενετοί
στην Κρήτη, μνημείο μοναοικό στην κατηγορία του oyi μόνο στην Ιό/ά.άόα α/λά και σ'
ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο.
 ^^ίί ^f<ί ^f<ί ^^ί» ^^ί: ^fc ^f<ί ^f<ί ^?<ί ^t<» if<· ^t<ί

ιιπη:Σ=

Λοηαοτίευτο αοχειακό υλ'.κό

Σ υ ν το [J. ογρ α φ ί ε ς

ASV = Archivio di Stato - Venezia

BMV = Biblioteca (Nazionale) Marciana - Venezia

BMC = Biblioteca (del) Museo (Civico) Correr - Venezia
BAU = Biblioteca Arcivescovile - Udine

Β = Busta

Fasc. = Fascicoio

f./fol. = foglio
R./Reg. = Registro
F. = Fiiza

r° = recto

v° = verso

dis. =disegno

Archivio di Stato της ϋενετίας

Secreta - Materie Miste Notabili:

R.3: Candia e Terraferma, sec. XVI, 'Tareri de Diversi capi da Guerra et altri
Rapresentanti publici intomo alia difesa del Regno di CANDIA, et del Stato di
TERRAFERMA", - del Conte CURTIO MARTINENGO, MDLXXXX, Adi
VIII Aprile
F.2: Candia, fortezze e difesa, 1537-1591, 'T^elazioni, e scritture riguardanti le
Fortezze, Militie e diffesa di Candia", Honorio Scotto, di Candia a 15 maggio
1591- Discorso sopra il Regno di Candia, del Stato in che s' atrova il presente
G8G ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣϊΚΙΜϋΤΟΓ

an(n)o 1591, con il modo di ditTederlo.

Collegio-Relazioni Ambasciatori, Rettori e altre cariche:
B.61: Francisci Bernardo, Duca di Candia, 3 lebraio 1540
B.79: Alvise Priuli, provveditore Generale, Novembre 1603
B.80: nob. Francesco Moiino, general di Candia, 29 ottobre 1632
•Giuiio Gabriel ritornato di provveditore dal Regno di Candia, 15 gen(na)ro
(1651) 1652
.Kr Giacomo da Riva, provveditore generale delle Armi del Regno di Candia,
1653 10 Novembre

.Marco Molin, provveditore general delT Armi del Regno di Candia, 1655 15
Aprile
.Luca Francesco Barbaro, provveditore generale delT Armi in Regno di Candia,
23 gugno 1660
B.81: Conte Honorio Scotij, 10 lug(li)o 1595
.Tomeo Pompei, generale, 27 gennaio 1651
Senato-Dispacci. Provveditori da Terra e da Mar:
F.721: Rubbriche (1628-1631). Candia 8 Nov(embe)r 1628
F.731: Fabrica che manca alia Fortezza di Candia, 1573 (Marzo)
F.737: Paolo Contarini, capitano generale, Candia a 21 Maggio 1576
F.741: Conto di quello che manca alia Fortezza cosi di muro come di terreno, parlando
solo delle cose importante et per recinto alia terra... Ing(egne)re Antonio
Scholari, adi 21 febbraio (1577) 1578
F.742: Nadal Donado, capitano generale, Luca Michiel provveditore generale, di
Candia a V luglio 1578
F.743: Di Candia a p(ri)mo di Novembre 1579
F.744: Summario delle cose che mancano alia fortilicazione della Citta di Candia et del
loco di Paleocastro. Candia 1580

F.744: Candia 1580. Disegno del lone di San Dimitri

F.746: Giovanni Maria Martinengo, provveditore generale, Candia Dicembre 1581
F.747: Di Candia, a 20 di Novembre 1582 (Reggimento)
F.751: Giovanni Maria Martinengo govematore. al Alvise Grimani provveditore
generale, XII Ottobrio 1584
F.752: Alvise Grimani, provveditore generale, di Candia li XV agosto 1585
Scandaglio di quello che manca, a far intorno la fabrica della fortezza di Candia,
cosi di muro, come di terra, fatto per me Zuane Fava inzegnier, 1585 ultimo
Xbre (dicembre) - allegato a una lettera del Alvise Grimani, provveditore
ΤΛ ιη·:.\ΐ':ΊΊΐ<Λ teixh τον xasaaka (>87

generale, 6 zennaro (1585) 1586

F.754: CalcLiio delli alloggiamenti da! Zuan Fava inzegniero, a di 25 feb(brai)o (1588)
1589

F.755: Alvise Giustinian provveditore generale nel Regno, di Candia a 31 Decembre

1590

F.756: Zuanne Mocenigo, provveditore generale, di Candia li 7 settembrio 1591

F.757: Flonorio Scotto(i), di Candia li 2 Agosto 1592
•Filippo Pasqualigo, capitanio, di Candia alii 9 di sertembre 1592
.Filippo Pasqualigo, capitanio, di Candia li 2 di gen(n)aiO (1592) 1593
F.759: (provveditore generale Nicolo Donado)
•Filippo Pasqualigo, capitanio, di Candia 8 d' agosto 1593
•Filippo Pasqualigo, capitanio, di Candia XV agosto 1593
•Flonorio Scotti, capitanio, di Candia li 30 Decembre 1593
• Honorio Scotti capitanio, di Candia 28 febbraro (1593) 1594
F.760: Honorio Scotti, di Candia li 25 marzo 1594
•Filippo Pasqualigo capitanio, a 1 1 Maggio 1594
•Antonio di Cavalli, a lOgiugno 1594
•Nicob Donado, provveditore gener. nel Regno, di Candia all' ultimo di luglio
1594

F.762: Nicolo Donado, provveditore generale, di Candia a 18 aprile 1595

•Anibale Gonzaga, di Candia a 30 Settembre 1595
•Discorso alle munitioni, loitilicazioni, et genti da guerra per la citta di Candia
Ρ·767: Benetto Moro provveditore generale, di Candia a 29 Agosto 1598 (con disegno
del Arsenale di Candia)
•Benetto Moro, provveditore generale nel Regno, Da Canea 6 gennaro (1598)
1599

F.779: Piero Bondumier, provveditore generale, di Candia a 29 luglio 1615, di Candia

a 20 ottobre 1615

F.784: Francesco Molin, provveditore generale, Candia 12 Novembre 1628, di Candia

il di 5 settembre 1629

F.787: Francesco Morosini, provveditore generale, di Candia a XXVI Xmbre

(dicembre) 1625 (con il disegno del Francesco Basilicata "Pane del quartiere di
S. Georgio, Candia 29 Marzo 1626)
F.794: Pianta della Citta di Candia del Daniel di S.t Vincenti, 1 febbraio 1641 8·Ν·,
allegato a una scrittura del Michiel Priuli, provveditore generale, di Candia li 13
Maggio 1642
688 ΙΩΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΊ<>Τ()ν

F.797: Scrittura in lettere del Provveditore Generaie di Candia No 200 (Maggie 1646).
Dichiarazione distinta delle Frotincazioni fatte dope il mesa di Novembre 1645,
sino al mesa d' Aprila 1646 intorno la citta di Candia d' ordina dalT 111.mo at
Ecc.mo Sign.r Andrea Cornaro general, inquisitora at con la sopraintandanza
dair 111.mo at Ecc.mo Sig.r Don Camillo Gonzaga govamatora ganarala nal
madassimo Ragno
F.800: Ralaziona del Nicolb Zan(o), sopraint. dalle fortificazioni, Candia a 19 gannaro
(1649) 1650
F.800: Candia 1649-1650, Zorzi Morasini provveditore ganarala
.Nota da lavori a spasa aha vi andarano par finir la mazaluna contigua all' opera
Mocaniga, Candia 19 Marzo 1650
.Candia, 6 Aprila 1650
F.801: Zorzi Morasini provveditore ganarala, Candia 25 ottobra 1650 - Candia 4
Novambra 1650

.Nota del ingagnara Vamada, gannaro (1650) 1651

.Ralaziona del Filippo Bassati di Varnada, ingagnara maggiora Candia adi 25
gannaro (1650) 1651
F.802: Candia 1651 a 1652
Nota dalle spasa cha giornalmanta si fanno nai lavori alia fortificazioni
F.803: Candia 1652-1653
.Ralaziona del Nicolb Zan(o), soprintandanta dalle fabbricha at fortificationi,
Candia a 21 Aprila 1652, al provveditore ganarala Giacomo Riva
.Ralaziona del Filippo Bassati di Varnada, ingagnara maggiora Candia li 30
Aprila 1652
.11 kavaliar Giovanni di Balonat all' Ill.mo at Ecc.mo Sig.r Giacomo da Riva K.r
provveditore ganarala astraordinario dall' Armi in Ragno di Candia, 16
Dacambra 1652

F.804: Candia 1653-54

.Scrittura del Kr Ballonat al provveditore ganarala astraordinario dall' Anna
Marco Molin,.. 4 maggio 1653
.Ralaziona del Filippo Bassati di Varnada, Candia a di 3 Xmbra (dicambra)
1653, all' Ecc.mo a Ill.mo Sig.r Provvaditora astraordinario in Ragno Marco
Molin

.Ralaziona del cavalier da Vamada ingagnara maggiora, Alberto Snavins

ingagnara olandasa, Johan Lashor ingagnar, Candia adi 10 ganaro (1653) 1654
.Scrittura del Fardinando Scotto, di casa il di 1 1 gannaro (1653) 1654
ΤΛ liEM-yriKA TFJMI ΤΟ)' \Λ.\ΛΛΚΛ ^

F.805: Candia 1654-1655

Relazione del cavalier Verneda Ingegnere Maggiore, Candia adi 23 Luglio 1654
F.812: Candia 1664-1665, Antonio Priuli provveditore generale
.Candia, 18 Luglio 1664
.Operazioni fatte e da Tarsi nelle Tortificazipni, Candia 27 Luglio 1664
.Candia 10 gennaro (1664) 1665
F.813: Candia 1665-1666 Antonio Priuli provveditore generale
.Nota di tutta Γ Arteglieria diffetuosa die si trova nella piazza di Candia et
prima... 28 Agosto 1665
.Nota di tutto quello fa bisogno per difesa della Piazza di Candia oltre quanto si
ritrova al presente in essere in occasione d' attacco per il spatio tre mesi -
allegata alia scrittura del Antonio Priuli, Candia 4 ottobre 1665 - Candia 3
marzo 1666

.Relazione della situatione della difesa della citta di Candia da Ridolfo

Vertmiller, 5 ottobre 1665 (presentata al 34 novembre 1665)
F.814: Relazione del Kavaliero Verneda, sopraintedente delle Fortificationi et
Artiglieria, Candia 28 ottobre 1666
F.816: Bernardo Nani provveditore generale, Candia li 1 1 febraro (1667) 1668
.Al provveditore generale Bernardo Nani, relatione dal K.r Verneda delli
lavori ch' accorrono nella Piazza di Candia, Candia li 25 marzo 1668, con
''Summario delle genti neccessarie per li lavori delle Fortificationi di questa
Piazza tanto sopra che sotto terra contenuti nella scrittura di 25 del corrente
fatta d' ordine delF Eccellentissimo signor provveditor general di Candia
Nani

F.818: Candia 1668-1669, Gerolamo Battaglia provveditore generale

.Candia, li 9 Xmbre (dicembre) 1668
.Candia li 28 decembre 1668
.Candia 27 Agosto 1669
F.821: Gerolamo Battaglia provveditore estraordinario, Candia li 25 giugno 1667
.Daniel Morosini provveditore estraordinario, Candia 18 luglio 1668 - Candia
16 agosto 1668
F.832: Disegno No 1- "Schizzo rappresentante un profilo di scarpata che permette il
' tiro di fucilerria senza esporre i tiratori" del Verneda Filippo ingegnere
maggiore, 1662
F.1096:Disegno No 1 - 'Taite della cinta fortificata della citta di Candia", ingegnere
maggiore Verneda, 1 Marzo 1654
690 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚ1ΜϋΤ()\·

Senato-Rettori et altri straordinari, Candia (dispacci)

1603-1604 (No 1): Giacomo Comer capitano, di Candia 11 22 maggio 1604 -11 5 di lugllo
1604: dlsegno "CANDIA. Tratto dl mura crollata verso S. Plero e relatlva
rlcostruzione" - 11 14 ottobre 1604

1611-1612 (No 7): Antonio Grlmanl capitano, dl Candia a 18 dl Novembre 161 1

1636-1637 (No 17): Agustln Pasqualigo capitano, da Candia 11 12 Aprlle 1637
1638-1640 (No 18): Marln Bragadln capitano, Candia 16 Aprlle 1640 - Candia 16
Glugno 1640 con scrltture degll Ingegnerl Vanwert et Beatl
1646 (No 20): Zan Alvlse Emo capitano, dl Candia 11 24 Marzo 1646

Provvedltorl alle Fortezze

B.l:-Decreti. 1588, 30 Xmbre (dlcembre) In Pregadl, "Ortl e Impedlmentl nelle

Foniflcazlonl slano toltl. - Giovanni Batta Contln"

B.36: P.mo llbro delle Resposte 1551, glunlo 12-1629, marzo 10 - 1596, adl 14
Decembre: Castello e porto dl Candia, Carlo Corner, Plero Lando, Lunardo
Mocenlgo, provvedltorl sopra le Fortezze
B.43: dlsegno No 159: Cltta dl Candia. vista dl sopra chlara Rodea 1631, 3 maggio
B.43: dlsegno No 161: Cltta dl Candia - vista per ostro - In venire da Rettlmo - 1630,
9 agosto
B.43: dlsegno No 163. CANDIA: Planta della Fortezza (cl. 1600)
B.49: No 1, 1587: Revlslone dl Terra Ferma. Dlscorsl dl lortli'lcazlonl, dl Brescia e la
cltta dl Candia. Copla dl un capltolo sopra la I'ortlflcatlon dl Candia. Di Candia
all... zennaro 1561 Glullo Savorgnlano, alF 111.mo et Ecc.mo G.nale 11 Slg.r
Sforza Pallavlclno

B.49: ycozic αν(υνυαου. 1;)8(S... ''ττεοιγραφή yea τα Οέαατα KprjTr^c"

ex.Β.79: Dlsegno 2, 2a, 2b. Dlsegno del reclnto della cltta dl Candia, Franc(esc)o de
Wert, ingen(ler), Aprlle 1646

Archlvlo Prlvato Grlmanl

F: 57/172, Candia, fasc. F/h: Candia, le mura

F: 57/172, fasc. A/a,b,c,d, fasc. F/h: Candia, disegnl relativl alle fortlflcazlonl della cltta
con studl per le postazlonl dl artlglleiia, sec. XVII (nuova collocazlone:
Grlmanl di Santa Maria Formosa, B:5. vec.Segn. cass. X - ΓΕ7. vec. Segn.cass.
16 - B: 8.vec. Segn.cass. 26 & 764

Misc. Mappe: 534. Arsenale, planta delT edlflclo (Candia)

ΤΛ ΐη'.Μ'ΠΊΚΛ ΊΊ'ΊΧΙί Πη-ΧΛΧΛΛΚΛ 09 1

.1436. Candia, pianta della citta assediaui dai Turchi, Francesco Sabbadini, 1668
Atlante Mormori

C.84: sec. XVl, Candia - Pianta delle lOrtificazioni con la citta e il porto

Biblioteca Nazionale Marciana της Βενετίας

Mss Graec. VII, 22 ( 1466)
Giorgio Clontza, Historia ab origine mundi Candia, 1590, f. 132v°-133r°,
149v°-150r°

Mss It. CI IV

1(5061): Citta, Fortezze, Porti, redotti et Spiaggie del Regno di Candia...

Angello Oddi, L' anno 1601, adi X sett(embri)o in Candia, f. 19: Citta
di Candia

17(5064): Fortezze, Spiaggie, e Porti del Regno di Candia, alF 111.mo S.r Francesco
Morosini, I'u del III.mo S.r Piero Flercole Nanni capitano, 1613. No 25-
Citta di Candia

Mss It. Cl VI
75(8303): Giorgio Corner, II Regno di Candia, descritto nelF anno 1625, 10
Nove(mb)re, con disegni miniati, f. 6v°-7r°: Citta di Candia
137(6143): Marco Boschini, II Regno tutto di Candia, Venetia 1651, No 23 - Citta di
Candia, No 24 - Citta di Candia assediata
153(591 1): Reiazione di Domenico Marcello, ritomato di conseglier di Candia, delle
cose di quel Regno 1574, 3 maggio
156(6005): Pietro Castrofilaca, Descrizione del Regno di Candia 1583, f. 16r°, 62r°,
70r°, 72r°, 74v°, 75r°, 84v°, 85r°, 159v°. ,
188(10039): sec. XVl-XVII, cod. Contarini: 'Tiante di Citta e Piani di fortificazioni e
Caite geographiche per lo piti appartenenti allo Stato veneto, terreste e
Marittimo",
No 17: Domenico de Rossi di Este, 27 Zenaro 1573

No 50: Zuanne Magagnatto, 1559 (?)

189(10031): sec. XVI-XVII, cod. Contarini: 'Tiante di Citta, Piani di fortificazioni, e
carte Geografiche per lo piu appartenenti allo Stato Veneto terreste e
Marittimo",
No 20: Dissegno della fortificatione della Citta di Candia fatto per me
Dominico de Rossi di Este, fatto adi 8 ottubrio 1567
340(5750): Descrizione delle spiaggie... del Regno di Candia. Francesco Basilicata,
1625
692 ΙϋΛΧΧΛ XTKlMLiTor

Mss It. Cl VII

109(7805): sec. XVI. Francesco Maria della Rovere, Duca di Urbino. Lettere scritte
alia Signoria di Venezia. Cinque discorsi, 1'. 174v°-175r°
200(10050): sec. XVII, ''Relazione della mossa delle Armi Ottomane contro la

Serenissima Repubblica di Venezia Γ anno 1645... all' anno 1669. No 18

(cc. 39-40), No 35 (cc. 77-78), No 39 (cc. 85-86), No 40 (cc. 87-88), No
102 (cc. 21 1-212), No 103 (cc. 213-214), No 106 (cc. 219-220), No 107
(cc. 221-222), No 108 (cc. 223-224), No 109 (cc. 225-226), No 1 10 (cc.
227-228), No 1 11 (cc. 229-230), No 1 12 (cc. 231-232), No 1 13 (cc. 233-
234), No 1 14 (cc. 235-236), No 1 15 (cc. 237-238), No 1 16 (cc. 239-240).
211(7468): Successi, delle guerre de' Venetiani contro i Turchi dall' anno 1645-1668,
f. 277r°-280r°, 301r'^-302r°: Relatione del S.r Gov.r Cornaccioli della
Piazza di Candia, sotto li X.ci Sett(embr)e 1662
214(8163): Relatione dell' isola di Candia, dell' 111.mo S.r Piero Zane, latta Γ anno f.
161r°-162v°

310(8190): Niccolo Zeno. Lettere e scritture intomo alle Fabbriche e Fortificazioni

di Candia scritte a diversi Generali ed altri Rappresentanti di quel Regno
dair anno 1633-1656, f. 40r°-43v°: 4 marzo 1650, f. 43v°-44r°: 9 marzo
1650, f. 47r°-51r°: 21 aprile 1652 (No 30), f. 51r°-52r°: 20 agosto 1652
(No 31), f. 67r°-68r°: 19 novembre 1654 (No 42), 1". 68r°-69v°: 25
novembre 1654 (No 43), f. 70r°-v°: 7 genaro (1654) 1655 (No 44),if. 71r°-
Ί i-
v°: 12 marzo 1656 (No 45)
363(7873): Miscellanea.-f. 234r°. "Nota delle cose principali della citta di Candia",
Zacharia Soranzo consigliere, 7 zener 1592
657(7481): Miscellanea. - Guerra di Candia

cc. 13-20: Relazione del Marchese Giron Francesco Villa, sulla piazza di
Candia, 20 Aprile 1668
cc. 68-75: Francesco Basilicata, Descrizione delle spiaggie... del Regno di
Candia, Γ anno 1625
889(7798): Raffaello Monanni, ingegniere. Descrizione topografica di Candia, 1631,
f. 99: adi 17 Aprile 1631, Forte de San Dimitri di Candia. - f. 101: suo
disegno (del forte)
1 188(9571): Raccolta di varie scritture concernenti il Regno di Candia (21 giugno
1668 - aprile 1669), f. 24r°-97r°
1 189(8851): Giacomo Foscarini. Relazione di Candia, latta dopo aver sostenuto il
carico di provveditore generale (nel 1575), f. 9r°-v°
 Ί'Λ ηΐ-Μ'ΠΊΚΛ ΤΚΙΧΙΙ ΤΟΪ XASAAKA 093

1523(8682): Descrizione del Regno di Candia e del suo governo, sec. XVII, f. 777v°-
778r°

1'. 726r°-727r°: 13. - Ordini da osservazioni dalle Milizie da Gio. Battista

del Monte, capitano generale, 20 novembre 1588

r. 796v°-797r°: Angelo Oddi, Ingegnere, Relazione del Regno di Candia,
adi 6 Marzo 1601 al provveditore generale Benetro Moro
2182(8779): Documenti sulla guerra di Candia (in copia)
1". I29v°: Li 9 Lunedi gennaio (1667) 1668
L I49r°: Candia, li 1 1 marzo 1668
I. I83r°: Relatione del Stato nel quale s' attrovavano la Piazza di Candia,
L' Armata da Mare della Ser.ma Reppublica et il campo Turchesco la
notte del Sabbato 21 Ap(ri)le 1668, in cui parti dalla sudetta citta il Sig.r
Marchese G.nal Villa
Msslt. CIXI

6(7222): Miscellanea. Descrittione et particolare nota de tutta Γ isola di Candia,

1588, f. I6v°-I7v°
91(6809): Relazioni varie (1646-1648), f. 20r°-29v°
Xojpic τίτλο' τζεριγροί^ρες συαζάντοον sHco ατζό τον Χάνοακα τ.ριν αργίσεί
'6 αεγά/νΓ^ -ολ.ιορχίτ.. Κ) ji()

• Bernhard von Breydenbach, Trasmarina peregrinatio incivitate, Moguntina I486, f.

45a, b, c, d: CANDIA (incunabuli 391)
• Oll'ert Dapper, Description exacte des isles de Γ Archipel, Amsterdam MDCCIII
(1703), 1. 384-385: Veduta della citta di Candia, Pianta della citta di Candia, assediata,
f. 405: De la ville de Candle (391.D.33)
• Mattaeus Merian, Das lange bestrittene konigreich CANDIA von ANNO 1645-1669,
Franckfurt 1670, f. 28-29: Sabionera, S.t Andrea (113.C.I I)
• Insula Candia eiusque fortificatio edita per Frederick de Wit, Amsterdam, No 23
(2I9.C.I8)
• Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topografiche della citta di Candia
durante Γ assedio dei Turchi, Roma 1668 (138. C.67)
No I: Pianta della citta di Candia assediata
No 2: Pianta della citta di Candia assediata
No 3: Pianta della citta attaccata dai Turchi (idem BMC. - Gherro No 2603)
No 4: La parte di S. Andrea attaccata dal Turco (I genaro - 5 settembre 1668)
No 5: La pane di Sabionera attaccata dal Turco (5 giugno - 7 ottobre 1668)
f)94 ΙϋΛΧ.ΧΛ n'KlMLJTor

Biblioteca del Museo Civico Correr της Βενετίας

Cod. Cicogna
2855: Scandaglio di quanto manca alia fortezza della citta di Candia, f. 230r°-232v°
(2nda meta XVIsec.)
2859: Scrittura delT Sig.r Cav(alie)r di Gramonville... descrive il Stato delle cose del
Regno di Candia, 1660
Lettera scritta dalT 111.mo Sig.r Gn.al Mores(in)i al S.r P.npe d' Este... degli
affari del Regno di Candia Γ anno 1660, f. 219r°
3109: MDLXXXII, adi XII Decembre (1582), lettera del Giulio Savorgnano, No 23
Li 15 Ott.b... 1641, lettera del Sig.r Alvise Contarini Savio Grande, No 29
Miscellanea Coirer

XLIII: 2015 (f. 75r°). - Rellatione giornaliera della continuatione dell' Assedio di
Candia nell' anno 1669, formata dal Secret.ο di S.r Cattarin Corner,
provveditor General da Mar
LXXXI: 2677-2703. - Relazioni ed altre varie scritture appartenenti alia dil'esa e
governo del Regno di Candia in tempo del Dominio... Repubblica di
Venetia. 2682 (f. 1 10v°-l 18r°), 2686. Scandaglio di quel che manca a far
intorno la fabrica della fortezza di Candia, cosi de muro, come di Terra, fatto
d' ordine dell' 111.mo et Ecc.mo Sig.r Piero Zane dignissimo capitano
generale nel Regno di Candia, per me Zuan Fava ingegnero a 30 9mbre
(novembre) 1586 (2692). Spese (dinari) in fortification... della citta di
Candia, Francesco Sentini, pondador della signoria della Citta di Candia, 10
novembre 1585-10 marzo 1588 (2692)

No 109: Diario dell' Assedio di Candia principia li 28 maggio 1667 et finisce 1

maggio 1668 con altre relationi, f. 262r°-266v°
Archivio Morosini - Grimani
N.314: Registro di lettere di Francesco Morosini, capitano generale a Candia 1669-
70, f. 3v°-8r°: Scrittura del Cav.r Verneda sopraintendente delle
fortificationi et Artiglierie
N.315: Viaggio dell' Ecc.mo Sig.r Fra Vincenzo Rospigliosi in Levante Γ Anno
1669 in diverse lettere, scritte e ricevute de Sua Ecc.za

.Candia 23 luglio 1669, il cavalier Verneda

N.333: Dispacci varij... guerra di Candia provveditore generale d' Armata e
capitano generale da Mar
f. 385v°. - Candia, 8 genaro ( 1668) 1669, Francesco Morosini
b.485: No 36: Memoria ristretta di qiiello si riputerrebbe necessario quando si
 T.\ ΠΗΜαΊΚ.'. TFJXll ΤΟ}· ΧΛΧΛΛΚΛ ()^)Γ)

volesse applicare a procurare il riacquisro del Regno di Candia

No 37: Discorso intorno gli atfari di Candia del Marchese di Ferrara, da il
Papa a 26 ottobre 1668
No 40: Ordine di Mons.r Arciv(escov)o di Parigi per il soccorso della citta
di Candia

No 198: Diaho... per movimenti militari, Candia

No 208: Discorso sopra li affari di Candia
II. Candia, adi 7 Xmbre 1668, copia di lettera da Candia
b.568: No 26. - La Misuratione della Fortezza della citta di Candia Gio: Maria

Martinengo, governatore 8 settembre 1582, f. 3r° alloggiamenti dei soldati, L

4r°-v°

No 45. - Pasqual Cicogna diica, Filippo Bragadin capitan grande, Gasparo

Gradenigo consiglien 28 Novembre 1579, Γ. 5r°-v°
Mss P.O.

122b: Memorie della guerra di Candia. Quest' opera, di autore anonimo, Candiotto
I LI scritta nel 1696, Contiene biione notizie... libri I, II
241c: sec. XVII. "Notizie varie sulle artiglierie sulle difese della citta di Candia, e siii
nobili veneti che... f. 42r°-44v°
f. Ir°: Nota di tiitta Γ arteglieria, polvere... munitioni... della citta di Candia,
r.45r°-46r°: Mesuratione della citta di Candia (fossa, contrascarpa, strada
coperta, conicoli, spaiti, terrapieni, scarpa, cortine, parapetti etc.)
509b: Ristretto delle cose piu notabili seguitte nelP Attaco della Piazza di Candia
fatto dal Gran Visir e dittessa della inedessima ma gloriosamente contenuta
dair Ecc.mo K.r e Provveditore Francesco Morosini et altri capi militari di
tre campagne.

744 c/I: ScrittLira del Cavalier Verneda, ingegner Maggior circa le fortificationi di
Candia et opere fatte dal nemico, Candia adi 18 maggio 1654
Stampe P.O. Grande
2589, LXIII: CANDIE URBIS, A turca MDCXXXXVII obsessae delineatio Autore
NICOLAO BAUMANNO, Amstelodami
3066(opuscolo): Description des principales Villes, havres et Isles du golfe de Venise
du cote Oriental des villes et Forteresses de la Moree, de la Grece et des Isles
principales de Γ Archipel par Jacques Peeters, Anvers, No 54 CANDIA
Mss Dona delle Rose
No 136: Di Candia, sommario d' una scrittura del Pietro Zane gia capitano di Candia,
data 1590 di sett(embri)o, 1. 7r°
69() iLiAXXA rnci'liiTor

No 136: Relazione di Candia,Zuanne Mocenigo, ntomato di Capitano I' anno 1583, Γ. 76r°
No 397: Descrizione delT isola di Candia ed aitre Canti... attinenti alia delta Isola, (ci.
1571-1574)

1.5240

SERTONACO ANTICANO. Frammenti istorici della guerra di Candia

Invasione del Regno, Resa di Canea, successi di terra, presa di Rettimo,
Morte del gener. Comer, successi di Mare, morte del capit. delle navi
Morosini, in Bologna 1647
Stampe Gherro
No 2006: DISSEGNO DI CANDIA. Attaccata dal Turco sotto il comando del Primo
Visir et Diffesa dalP Ecc.mo Sig.r Marchese Villa, dal principio del Attacco li
24 Maggio 1667, sino li 21 Aprile 1668. I.M. Belganus fee. 1668. (ETzicrr^c No
2607, St. Gherro)
No 2603: CANDIA. Pianta della citta attaccata dai Turchi senza titolo

No 2609: CANDIA. Attaccata da Turchi nel baloardo S. Andrea e diffesa dal capitan
generale Francesco Morosini No 2755, St. Gherro)
Stampe B.12
Isolario delF Atlante Veneto del P. Coronelli, parte I, in Venetia 1696, f. 216-
217: Pianta della citta di Candia

Portolano N.4

Pervetusti, Atque, Nobilissimi Cretensis Regni, urbis...

Francesco Basilicata, anno 1618,
II. Citta di Candia, III. Spiaggia della citta di Candia
Isolario D.4

Citta, fonezze, Isole e Porte Principali delF Europa...

dal Padre Maestro Coronelli, in Venetia 1689.
Citta e fortezza di Candia, f. 263v°-264r°, 268r°-v°
E. 1446

II Regno tutto di Candia delineato a parte a parte et intagliato da Marco

Boschini, Venetia 1651. No 25. Citta di Candia assediata

CartellaN. 28

1.Candia. Vera pianta di Candia assedfata da Turchi, XVII sec.

2.Candia. Dichiarazione della fortificazione interiore di Candia, XVII sec.
3.Candia. La parte di Sabionera, attacata dal Turco, 5 giugno-7 ottobre 1668
4.Candia. La parte di S. Andrea attacata dal Turco, 1 gennaio-5 settembre
1668
ΤΛ ι{ι-:Μ':ίίι<λ teixu ror χλχλλκλ 01)7

Biblioteca Arcivescovile του Ubine

Mss No 1 13(10): Angello Oddi, Citta, fortezze, porti e redotti del Regno di Candia, 1607.
g: Citta di Candia, pianta

Biblioteca Civica της Padova (Museo Civico)

C.M. 393: CANDIA. Relatione dello Stato di Posti attacati della Piazza di Candia fino al
31 genaro 1669 dal marchese Annibale Porroni, gener. della Fanteria Italiana
per la Ser(enissi)ma Rep(ublica) di Ven(eti)a
"... Relatione distinta dello Stato de Posti attacati della Piazza di Candia con
SLioi pareri di difesaet altri discorsi militari, sino al Giomo ultimo Genaro 1669,
f. 237v°-238r°.
 ΠΙυΛΙΟΓΡΑΦΙΛ Ζΐ:\{)ν\αΣΣ\\

Ankori Zvi, Jews and the Jewish community in the History of Mediaeval Crete, 1 Ic-payijiva
IΓ Λ',είΗούς Κρητολογ'/κού Συνεορ',ου τ. Γ' εν Αθήναις lih'xS. :r. .Ί 1'>?-.'ί()7
Bigge IVIilhelm, La guerra di Candia negii anni 1667-1669, Torino 1901, αττό το Der
kampftim Candia in den jahren 1667-1669, Berlin 1899

Brusoni Girolamo, Historia delL ultima guerra tra Veneziani e Turchi dalT anno 1644
fino al 1671, in Veneiia MDCLXX111 ( 1673)

Burelli Ottorino, Palmanova, Udine 1977

Calabi Donatella, 11 Regno di Candia e le "Fatiche'' del governo civile: Le '^Cento Citta"
le popolazioni, le fabbriche pubbliche, catalogo della Mosira ''Venezia e la difesa del
Levante. Da Lepanto a Candia, 1570-1670", Venezia 1986, τ. 07 - 101 >

Camerata Alessandro, Funerale, lettere, patenti e compositioni per il Sig.r Marchese

Francesco Villa, morto in Candia per colpo di cannonc, in zVncona 1669

Cassi Ramelli Antonio, Venticinque schede per una sioria del Ironte bastionato,
"Castellum", No 14, Roma 1971, τ. OO-iSi;

Concasty Marie-Louise, Saint-Andre Montbrun et la chute de Candie, 11ε-ραγαένα ΙΓ

Διεθνούς Κρτ^τολογικού Συνεορίου τ. Γ' εν Αθήναις lOFxS. τ. Μ-7)i)
700 iLiAX.XA rn- iMLJTor

Concina Ennio, La macchina territoriale. La progettazione della clifesa nel cinquecento

veneto, 1983

Concina Ennio, Pietre, Parole, Storia. Glossario della costruzione nelle Γοηΐί veneziane
(secoli XV-XVIII), Venezia 1988

Dimacopoulos Jordan, Le fortincazioni e le porte di Candia, ^'Castellum" No 16, Roma

1973, σ. 8ί)-1()(;

Dimacopoulos Jordan, Sanmicheli nei territori Veneziani del Mecliterraneo Orientale,

"Document! di Architettura Michele Sanmicheli", 1992, ELECTA/C.LS.A. Andrea
Palladio, σ. 10-2:21, 3 10-3 H)

Dujcev Ivan, Laguerradi Candia e gli avvenimenti balcanici del secolo XVII, Il£-caY;jiva
B' Λ'.ε0^^ούς Κρητολογικού Συνεορίου τ. Γ' εν AiYryy.ic lOCxS. σ. ΟΟ-Οί)
Hatzopoulos Dionyssios, New information on the Mormori Family, ''Θησαυρίσαατα" τ.
21oc, Βενετία 11)01. σ. 338-307

Gerola Giuseppe, I Monument! Veneti nell" isola di Greta, Venezia 1, 1 (1905), 1,2 (1906),
III (1917), IV (1932-40)

Gerola Giuseppe, Una descrizione di Candia del principio del Seicento, "Atti delL
Accademia Scienze, Lettere ed Art!", Rovereto 1908, τ. XIV, fasc. III-IV, cr. 3-13

Giuseppe Gerola, Topografia delle chiese della citta di Candia, Estratto dal "Bessarione"
Rivista di "Stud! Oriental!", Roma 1918, σ. 13

Gertwagen Ruthi, The Venetian Pon of Candia, Crete (1299-1363): Constmction and
Maintenance. "Mediten'anean Cities. Historical Perspectives", London 1988, σ. 141-138

Marchesi Pietro, Fortezze Veneziane, 1508-1797, Milano 1984

Perbellini Gianni, Le Fortificazioni di Cipro dal X al XVI secolo, Istituto Italiano dei
Castelli, Roma 1975

Perbellini Gianni-Bozzetto Lino Vittorio, Verona. La piazzaforte ottocentesca nella

cultura Europea, Verona 1990

Promis Carlo, Biogralie di ingegneri militari italiani dal secolo XIV alia meta del XVIII,
Torino 1874

Ratti Antonio, I cartografi di Creta nati ο resident! nell' isola, ΙΙεπραγμένα FT Διεθνούς
Κρητολογικού Συνεορίου (1081). τ. 1Γ Πράκ/.ειο 1083, σ. 330-337
 ΤΛ ΠΙ'λΜΠΊΚΛ TFJXH TOV X.\SAM<.\ 701

Santnicheii Michele, 14S4-1559. Studi raccoiti dalT Accademia di Agricoltura, Scienze e

Lettere di Verona per la celebrazione del quarto centenario delia Morte deli' architetto
Veronese, Verona 1960

Semenzato Caniillo, Michele Sanmicheli, 1484-1559, Studi Raccoiti, Verona 1960, σ. 77-0.Ί

Steriotou loanna, Le mura di Candia nel quadro delle Fortiticazioni Veneziane di Creta,
"CastellLim" Roma 1984, No 24, σ. (S7-0(S

Stylianou An., An impoilant Venetian map οΓ Crete by Bartolomeo dalli Sonetti, ca.
1480, Πε-ραγαένα A' Διεθνούς Κρητολογικού Συvεopίo'J (1070)). τ. IC Αθήνα
1081. σ. 470-183

Tadini Guido, Vita di Gabriele Tadino da Martinengo, priore di Barletta, Bergamo 1973

Tsougarakis Demetrios, Some remarks on the ^'Cretika" of Cristoforo Buondelmonti,

'Άρ'.άοντ/' Κ-'.στΓ/Λονική ΚττετΓ^ρίοα τΓ^ς ΦΓλνσοφ'.κής Σχο^.ή; του Πανε-ίστηαίου
Κρήτηε, τ. Γ'. ΒέΟυανο 108Γ), τ. 88-108
Valiero Andrea, Historia dellaguerra di Candia, In Venetia 1679

Venezia e la difesa del Levante, Da Lepanto a Candia, 1570-1670, Catalogo della

Mostra, Venezia 1986

Venezia e i Turchi, Fortiticazioni e strategic ditensive veneziane nella guerra contro il

Turco, Milano 1985, σ. :24 1

inΙίΛΙΟΓΡΑΦΙΑ EiSjUImkii

Αντο^νίάδη Σοφία, Οίκονοα'.κή κατάσταση τ(ον -o/.scov ττ^ς Κρήτης κατά -rry ε-oyr^
-jfj 7:ο7.εαου 1 (ilo-1000. Συνα/λαγες του l^εcopγ'.oυ ΑΙόραορη. 'Ότσαυρίσαατα",
τ. loc, Βενετία 10()7, σ. 38-5:2

Αλεξίου Στυλιανός, Το Αουκ'ζκόν iVvάκτopov του Χάνόακος, Όνρητ'/κά Χρον.κά'', τ.

J/ioc. Ηοάκλείον lOiU). σ. 102-108

Αλεξίου Στυλιανός, Το Κάστρο της ΚρήτΓ^ς χα', η ζοοή του στον 10ο και 17ο α'χόνα.
"Κρητίχά Χρον^κά''. τ. 10ος, IIράκλε'.ον 10()θ, σ. 1 i0-178
702 ΙϋΛΝ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟ)·

Βακαλό-ουλος Κίονστ., Η αττοστολή tcov τε/.ευταίουν Γα/^^κών Αυνάαεοον στην

Κρήττ^ κα'. τα αίτ^α ΤΓ^ς α-ογηορήσεο^ς τους αττό τον -ο/ν',ορκούαενο Χάνοακα
(Αύγουστος 1069), "Κρητολογία" "εύχ. VI (Ιανουάριος - Ιούνιος I97(S).
Ηράκλειον, σ. 91-1U5
BASILICATA FRANCESCO, Το ΒασΓ/^ιον ττ,ς ΚρήτΓ,ς CRETAE REGNUM -1(;ΐ8-
έκο. Μικρός Χαυτί).ος - Βικε'/σίία Βιζ}.ιοΟήκη, Σύνόεσαος ΊΊοΑΚ ΚρήτΓ^ς, ΙΙράκλειον
1994, κείαενα Βάσο3ς Αανέζη-Ααα-ρινού
Αετοράχης Θεοχάρης, Ιστορία ΤΓ,ς Κρήττ^ς. ΙΙράκλειον 1990
Αετοράχης ("Ιεοχάρης, Ένα άγvoJστo γα/ά,ικό υ-όανηαα του 1()() Ι για την Κρήτη,
Πετζραγαένα ΣΤ' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεόρίου (1986), Χανιά Β)91, τ. Βλ σ.
149-155

Ισ τορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 10ος, Ο Ε/7.ηνισαός υτό ςένη κυριαργία (1455-
1669), Αθήναι 1974, σ. 348 κ. εξ.
ΚαραΟανάσης Αθαν., Ανέκόοτη α/άηλογραφία του Francesco Morosini και a./^.ojv
Βενετοόν αε Κρητικούς στα 'ηρόνια του -ολέυ.ου (1 (>59-1 660), "Κρητικά Χρονικά'λ
τ. ΚΕ' ΙΙράκλειον 1973, σ. 21-124
Αίτινας Σττύρος, Τα σύααικτα. ί\1ετάφρασις του οΐζλίου του γεραανικού του Ματθαίου
3Ιεριάν, Αθήνα, Ιούνιος 1990, σ. 76-120
Αογιάδου-Πλατ^ονος Σ., Ανέκδοτο γα/ά,ικό χειρόγραφο γύρ(ο στα τελευταία χρόνια της
τεολιορκίας του Χάνοακα, "Κρητικά Χρονικά ", τ. ()ος ΙΙράκλειον 1952, σ. 92-130,
16)3-203

Μαυρουδή Ευστρ., AvOpακoJpυχoι εκ Αιέ^ηΓ^ς δια την Κρήτην (16)69). "Κρητικά

Χρονικά/' τ. ΚΓ', ΙΙράκλειον 1971, σ. 3(Ει-36)6)
Μοσχονάς ίΙ.Αλ, Χάρτες ττη Κρήττ^ς σττ;^ ΙδΟνική ΒιόλιοΟξκη ΤΓ,ς Ε/άςίιδος,
ΓΙετζραγαένα Δ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (ΙΙράκλειο 1976)), τ. Β' Αθήνα
1981, σ. 257-262

Μ τζουνιαλης Λίαρινος 1 ζανε, Ο κρητικός 7:ό/νεαος (161(5-16)69). έκδοση κριτική,

εισαγοογή-ετΓίαέλεια Α. Χενεδάκη. χΛΟήνα 1979
ΞανΟουδίδης Στέφ., Χάνδας - Πράκ/,ειον. Ιστορικά τηαεώαατα, α' έκδ' .ση 1927,
ΙΙράκλειον 196)4
ΞανΟουδίδης Στέφ., Με/.ετήαατα. Ιδνετική Ιδττιγραφή (16) 15), Ιΐράκ'λειον 1980, σ.
 ΤΛ ηΐ'λΧΕΊΊΚΛ TEiXII ΤΟ}· ΧΛΧΛΛΚΛ 703

43-'ι 4

ΙΙαλίούρας ΑΟαν., Ο ζοογράφος Γεοόργιος Κλόντζας (ΙΓ)4() ci. - 1()()8) και αι

αικρογραφίαι του κώοικος αυτού, Αθήνα 1077
Παναγιωτάκης Χικόλαος, Έρευναι εν Βενετία, ''(θησαυρίσματα'\ τ. Γ)ος (10()8), σ.
4Γ)-1 18

ΓΙλουμίοη; Γεώργιος, Αιτήματα και "ραγματικότητες τ(:ον E/7;/;vojv της

ζενετοκρατίας (1554-]()()()), Δημοσιεύματα τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας
του ΙΙανετιστΓμίου Γοαννίνοον - Φιλοσοφική Σχολή αρ. 1 . Γοάννινα 1085, σ. ,:?()
ΙΙρακτικίοου Ζαχαρίου, Χο^ρογραφία τςς Κρήτ-ςς συνταχθείσα τοο 1818 (υτεό), έκο.
ΤΚΚ - ΤΑΚ, Ηράκλειο 1083
Σήφακας 1\, Η τζολιορκία του Χάνοακος κατά τα απομνημονεύματα του στρατςγού
του ενετικού τιεζικού Ghiron Marquis de Viiie, "Ιν-ετςρίς Εταιρείας Κρητικούν
Σ-ουοολ/', τ. 1ος, Αθήναι 1038, σ. "^()0-.:?() 1
Σπανάκης Στέργιος, Μνημεία Κρητικής Ιστορίας, τ. VI, Ηράκλειο 107()
- Relazione del provveditor general delT Armi, in Candia 30 Marzo 1667, σ. 1-38
- Stato delle fortificationi della citta di Candia, Filippo Besseti di Verneda cavalier,
sopra Intendente delle foitificationi e artiglierie, adi p(rimo) Genaro 1667 S.V., σ. 30-50
- Relazione del Antonio Barbaro, provveditore generale delF Armi in Candia 24
febraro 1667 M.V. (1668), σ. οΟ-Ηλ)

Σπανάκης Στέργιος, Relazione του Francesco Basilicata, I()3(), "Μνημεία Κρητικής

Ιστορίας", τ. V, Ηράκλειο ΙΟΟΟ
Σ-ανάκης Στέργιος, Η ύορευση του Ηράκλειου 828-1030, Ηράκλειο Ι08Ι έκο.
ΤΕΙνΤΑΚ

Σταυρινίοης Χίκ., Ανορέας ίΜπαροτσ^ςς, ο "ροοοτης του Μ. Κάστρου, "Κρητικά

Χρονικά", τ. 1ος, Ηράκλειον 1047, τ. 303-430
Σταυρινίδης Χίκ., Η τελευταία -εριοδος της "ολιορκίας του Μ. Κάστρου. Ο ερχομός
του Κιο-ρουλή στην Κρήτη, Ηράκ/.ειον 1070
Στεοιώτου Κοάννα, Αρχές χαράξείον και κατασκευής τονν οχυροόσεοον του 1()ου αιοόνα και
η εφαρμοχύ τους στις οχυρο^σεις του Χανοακα, τ. Β' Ηετζραγμένο^ν του Δ' Διεθνούς
Κρητο/.ογικού Συνεδρίου (107()), Αθήνα 1081, σ. 440-475, ΙΙίν. 1 10-123
Στεριώτου Ιωάννα, Χέα στοιχεία για το φρούριο τ(ον Τούρκοον "Χέα Κάντια" σ-^ν
704 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙϋΊΟΓ

οινΛσ[χό Φορτέτζα του ΙΊρακ/^ίου. "Κρητικά Χρονικά'', τ. ΚΣΤ', ΙΙράκλειο 11)8(), σ.

137-151, Πίν. ΛΛ'-ΧΓ'

Στεριώτου Κοάννα, ΛΙια άγ^^ωστΓ^ α-εικόνιοτ^ τΓ^ς στρατοττέοευστ^ς των βενετοϋν και
το^ν σ'Μ[χάγων τους ζίω ατεό τον Χάνοακα το 1 ()()(), "Κρητικά Χρονικά", τ. ΚΙΓ-
ΚΘ', ΙΙράκλειο 1988-1389, σ. ί55-τ>7^ι
Στεριώτου Ιίοάννα, Τοτιογραφικά αχέοια το^ν τιολεαικών κιvή'7εoJV ζενετών και τούρκοον
κατά το 1(345-4(), αττ^ν τζεριογή Χανάον-Σούοας α-ό τα Αρχεία rr^c Βενετίας,
τιαητ. τόαος καθη^ςτ-ς Χ. Μουταό-ουλου "iVpaoc", έκο. ΙΙολυτεχνική Σχολή ΑΙΙΘ.
τ. Γ' 1991, α. 1739-17(j(j

Στεριώτου Ιουάννα, Οι βενετικές οχυρίόαεις του ΡεΟύανου (1540-1 (>4(3). Συ^οοΧή

στ*ς φρουριακη αρχιτεκτονική του 1()ου και 17ου αώνα, β' έκοοσ^ς από Τααείο
Αρχαιολογικοόν ΓΙόρο^ν-Απο/ά.οτριοότεο^; του ΓΠΙΙΟ, χΥΟήνα 199::?, τ. Α' κείμενα -
τ. Β' πίνακες

Στερ'κότου Κοάννα, Προτάσεις για προσΟςκες στον αρσανά του Χάνοακα από ανέκόοτες
πηγές του Archivio di Stato πςς Βενετίας, "Ροόοόνια", τιμή στον λΐ. Μανούσακα,
Πανεπιστ-ςμιο Κρήτης, Ρέθυμνο 199Κ τ. Βλ σ. 515-5:^4, πίν. 1-1α
Στεριώτου Ποάννα, Ο Χάνόακας πριν από τη μεγά/χ πολιορκία σε σχέόιο του Μανέα
Κλόντζα, "Θησαυρίσματα" τ. ,'ίΟ, Βενετία Ι99(). τ. τ^τλ5-ί 40, πίν. !-()
Τζομπανάκη Χρυσουλα, II παλια οχύροϋστ^ του Χάνοακα. Συμβολή στη μελέτη της,
Αθήνα 198:2
Τζομπανάκη Χρυσουλα, Οι χαμη/,ες π}.ατειες το^ν προμαχοόνο^ν τοον βενετσιάνικων
οχυρα)σεο^ν του Χάνοακα. Συμβολή στη μελέτη τους, "Αναστή/χοση, Συντήρηα-ς,
Προστασία μνημείο^ν και συνολο^ν", τεχνική περιοόική έκόοσ-ς ΡίΠΙΟ, τ. Βλ Αθήνα
1987, σ. 105-1ι>8

Τζομπανάκη Χρυσούλα, Χανόακας. Π πόλη και τα τείχη. Εταιρία Κρητικιόν

Ιστορικών ΜελετοτΛ 199()
Τιμή στην ΚΡΙΓΠΊ, 188-4-1984, εκόοσ-ς του Δήμου Πρακλείου και της Ιταλικής
Αρχαιο/.ογικής Σχο/.ής .\θηνοόν, ΙΙράκλειο 1984
Τόπος και Εικόνα, Χαρακτικά ςεν(ον περιη^ςτοόν για την Ε/ά.άόα, τ. Α' (15ος - 17ος
ακόνας). έκ0οσ·ς "0/αός", Αθήνα 1978
Τσελεμπί Εβλιά, Οοοιπορικο στην Ε/ά.άοα (1 ()()8-1 (w 1). Πελοπόννησος - Χησιά
ΤΛ ΠΙ'λΜ'/ηΚΛ τ ΕΙ XII ΤΟ}· ΧΛΧΛΛΚΛ 705

Ιονίου - Κρήτη - Νησιά Αιγαίου, loiaaycoyr^. T.rJjOOTr^ ol-o τα τουρκικά, στ,αεκόσεις

Αηαήτρη ιΥού-η, Αθήνα 101)'ί
Τσιρ-ανλής Ζ.Ν., χΛνέκοοτΓ, εκκλησιαστική ιστορία ΤΓ^ς οΓ^ετοκρατούαενης
ΚρήτΓ^ς, ''Κρητικά Χρονικά", τ. ΙΙράκλειον 11)70, σ. 71)-1)8
Φλά[Λ7:ουρας Α., Ο Dapper και η -εριγραφή ττ^ς ΚρήτΓ^ς στα KkSS, "Κρητικά
Χρονικά ', ΙΙράκλειον 11)71, τ. τ^3ος, σ. 4()7-''ι7()
Φλάμιπουρας Α., Οι izpojTOi τυτιο^αένοι -ορτολάνοι tojv ε/ληνικών νησιοόν, τεριοο.
"Ζυγός", αρ. 1), Ιούλ.-Αύγ. 11)7Κ σ. τ>8, :ΐΟ-:ΐτ\
Μ'ιλάκη Βασ., Ιστορία τΓ^ς Κρήττ^ς, τ. W εκο. 'Άρκάοι", Αθήναι
Χιονίοη Χ., Αγγλικόν υτζόανηαα τζερι τητ "ολιορκίας και "ώσεωζ 'zo'j Χάνοακος,
"Κρητικά Χρονικά", τ. 0ος ΙΙράκλειον 1941), σ. 400-505
 ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

To yXoj^cracio τζου ακο}.ουΟεί ο-υντάχΟηκε αε οάο"Γ^ την ερευνττ'/κή κα', συνΟετ'/κή

εργασία -o'j εγινε σσιε αελέτες -ου αναφέρονται τταρακάτίο. Οι αελέτες αυτές
βασίζονται σ' έρευνα και επεξεργασία σχετικού αρχειακού υλικού, την αρχική
βιβλιογραφία ατζό -αλαίτυττες εκοόσεις της ε-οχής της ανακάλυψης, του σχεοιασαού
και της καOιέpcoσ·r^ς του -ροααχοονικού συστήαατος (τε/.η Κ)ου - ΙΠος αιώνας και
εξής). Ιο-ίσης στηρίζονται στη νεο!)τερη, ^τύγχρονη σχετική βιβλιογραφία σε
-ανευροο-άι'κό ε-ί-εοο.
- Πρακτικά της Της Η-ιστηαονικής Συνοοου (IDIw) του Κπιστ. Συαβουλίου του
Διεθνούς Ινστιτούτου Φρουράον (ΙΗΙ), Bulletin Χο ί») (Π)()1)), αε Οέαα: La
terminologie comparee dans le domaine des chateaux-forts.
Πρακτικά της 1::?ης Επιστημονικής Συνοοου (Ιϋ/',?) του Επιστ. Συμβουλίου του
Διεθνούς Ινστιτούτου Φρουρίου; (ΠΠ), Bulletin Χο ^U) (11)7τΠ, με θέμα: La
typologie et la terminologie des forteresses bastionnees.
- Villena Leonardo, (με τη συνεργασία tcov Luigi Crespi, Frangois Enaud, Werner
Meyer, και Arnold Taylor), Glossaire, έκοοστ, του Διεθνούς Ινστιτούτου Φρουρίουν
(ΙΒΙ), Frankfurt am Main Ι07Γ).
- Concina Ennio, Pietre-Parole-Storia, Glossario della costriazione nelle fonti veneziane
(secoli XV-XVIII), Venezia 1988.
- Perbellini Gianni - Bozzetto Lino Vittorio, Verona. La piazzafone ottocentesca
nella cultura Europea, Verona 1990.
- Στεριώτου Ιωάννα, Οι βενετικές οχυροΐισεις του Ρεθύμνου (1540-ΙΟΉΟ.
Συμβολή σττ^ φρουριακή αρχιτεκτονική του Κίου και του 17ου ακονα, (β' εχοοστ)
γ-. Πολιτισμού, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου, Χο ΡΟ, τ. Α'-Β',
Αθήνα Ρ)0:>.
- Αρακαοάκη Μαρία, Το προμαχοονικο σύστημα οχυροοστ^ς του ΙΣΤ'-ΠΙ' αιώνα
στ^ν ε/λνηνική βιβλιογραφία. Προβ/.ήματα opισμcυv και ορο/.ογίας, ΕπιστΓ^μονική
Ιίπετηρίοα της Πολυτεχνικής Σγολής (ΑΠΟ), τμ. Αρχιτεκτόνο^ν, τ. ΙΓ',
Θεσσαλονική Ρ)05, σ. 45-1 15.
 708 liJAX.xA rn-jMiiTor

Angolo ή punta (του baluardo).

Η γωνία ή ar/ji."/; του -poaayojva. Ol ο'.αφορετ'/κές τιαές ττ^ς (υ.εγέΟη) ήταν ένα ατιό
τα στοιχεία που ο^αφοροπο'.ούσαν αεταξύ τους τις o■yo/iς ογ^ρωστ^ς.

Approccio (approcci)
Χαρακοήχατα προέ/^ατ^ς. Γραααή γαζαχίουΑτων που προσε^ρ;ίζει σταοιακά το
-oMopy^qjzvo φρούριο, σε "πριον^οτ/;" οιάταςη. (:όστε το πυροζο}.ικό τ(:ον επιτιOε|JLέvoJV και
τα πεζοφόρα ταήαατά τους να αvτιαετoJπίζoυv καλυααένα τα πυρά τoJV aujjvojjivojv.

Argine - (spalto)
Στις κανονικές, τυπικές κατασκευές το^ν οχυρο^σεο^ν του 1()ου αιούνα ήταν επιγ/ο-
αάτωσ-Γ που κάλυπτε τον "περίοροαο" (strada coperta), οτ/^οή το οιάοροαο κίνηστ^ς
των στρατιωτούν, στο εΗθ3τερΓκό χεί/.ος ΤΓ^ς τάφρου. Πo/7iς φορές έφερε πολεμίστρες
για να μπορούν οι αμυνόμενοι από τγ;; strada coperta να όημιουργούν μιαν πρώτη

Baluardo (bastione)
ΙΙρομαχούνας. Το πεvταγcovΓκό προεξέχουν στοιχείο που αντικατέστησε στα
εξελιγμένα συστήματα oyyoojor^c του 1 ί)θυ αιούνα και εξής τον πύργο των
μεσαιωνικούν φpoυpίoJV, για την π/^ευρική κάλυψη τ6υν εvόιαμέσoJV cortine. Ο όροε
bastione οή/χονε αρχικά το χoJμάτιvo πύργο που κατασκευαζόταν έξο^ από τα φρούρια
και κατ' επέκταση τον αμιγούς χο^μάτινο προμαχούνα (χο3ρίς χτιστή επένουστ^).
Αργότερα χρησιμοποιήθηκε ο^ς συνούνυμος του baluardo.

Banchetta

Κρηπίόα, κpηπίόoJμα. Σχεόόν πάντοτε πίσο^ από το parapetto υπήρχε ένα είόοε
όιαόρόμου - αναβαθμού - υπερυψο^μένου που χρησίμευε στη όιακίνηση τoJV
στpατιoJτoJV, πίσoJ ακριβούς από το τείχος, (ύστε να είναι ικανή η ζολή από επίπεοο
π}^εov υπερυψθ3[χένο. Ο ίοιος όρος χρησιμοποιόταν και για την χoJμάτιvη βαθμίοα που
συχνά βρισκόταν σττ^ βάστ^ του τείχους, ελαφρά υπεpυψoJμέvη από το επίπεοο της
τάφρου.

Batteria

Πυροβολαρχία του επιτιθέμενου. Controbatteria κανονιοστοιχία αμυντικού

πυροβολικού για ττ;; εξουόετέρο^στ, ττ^ς εχθρικής batteria.
 ΤΛ liEM-yriKA TFAXU ΤΟ)-ΧΛΧΔΛΚΛ 709

Bonetto

Τρα-εζοείοούς σχήαατος εξωτερικό oyjjpcoaa αε όύο αιχαές. αιχρής έκτατ-Γς και

τηαασίας. Κάλυπτε συα-ληρο3αατικά ευ-αΟή σ-ηαεία ά/7κον εξcoτεpικoJV
oy-jpcoaaTOjv (lunetta, rivellino, mezzaluna).
Την ίόια ΤΓ^αασία ouojc είχε και ένα συατζληρίοαατικό οχύροοαα -άνω στο κανονικό
parapetto ενός οχυρού -εριόόλου -ροκειαένου να -ροφυ/^αχΟεί αττοτελεσαατικά ο
εσοοτερικός αναόαΟαός (banchetta) του parapetto.

Cammino della ronda (-delle ronde, cammino copeno, strada coperta, strada delle ronde)
Λρόυ.ος τοον -ερι-ό/κον. Στενός οιάοροαος αε σττ^Οαιο α-ροστά και /.ίγο χααηλότερα
από το parapetto του τείχους για σς όιέλευσ-ς των περιπολο^κ Λεν -j-r^zyz σ' ό/ζχ τα
φρούρια και γινόταν εφαραο^/; κυρίως στις cortine και στις falsebraghe.

Capponiera, capannato, caponare, coponniera, caponiera, copponara, coponera

Κα/.υααένος οιάοροαος - πέρασμα, συνήθως πασσαλοφρακτος, στον πυθμένα της
τάφρου, για επικοινοονία με τα εξοοτερικά οχυρίυματα και ση όιασφάλιση χαμηλών
πυροόν. ΙΙροστατεύεται από τη μία ή και απο τις όύο πλευρές (απλή ή όιπλή
capponiera).

Casamatta (casematte)
Κλειστό πυροβολείο. Χώρος για την τοποθέτηση πυροβολικού, το οποίο όά/ά^ει με
χαμηλά πυρά. Ειόικότερα είναι η προόιμη μορφή της ''χαρ/ηλής π/ζχτείας" (15ος -
1()ος αι.) εξολοκό.ήρου καλυμμένης με καμάρες που υποβάσταζαν την "υψηλή
πλατεία". Η αρ,υντική αυτή κατασκευή ήταν προσαρμοσμένη στον οχυρό περίόολο ή
ές(:ο απ' αυτόν, ά/ά.οτε στηριγμένη στο τείχος και α}Λοτε μεμovoJμέvη μέσα στην
τάφρο πάν^ο στον πυθμένα της. Ινγκατα/^ειφΟηκε εξαιτίας του προβλήματος του
καπνού και αντικαταστάθηκε από την ανοικτή "χαμηλή πλατεία".

Casello, βλ. sentinella (guardiola, garetta)

Cassone
Επιγμυματο^μένο οιαμέρισμα. To κενο οιαστημα αναμεσα σε όύο νευοούσεις του
τείχους, που συμπληροονόταν με επιχο3ματ(ϋτη. ΙΙταν όμοος και το μεγάλο "καλάθι"
που χρησιμοποιούσαν στα υόραυ/ζκά έργα (κατασκευή μώλcov σε λιμάνια, θα/.άσσια
οχυρά κλπ.).
710 liiA.WA ΣΤΚΙΜυϊΟΓ

Cavaliere

Χωαάτίνο ογύρωαα (ατζό STTr/ojaaTOJTcic). Με ύψος αρκετά αεγαλύτερο αττό τα

parapetti του τιερ^βόλου. Τίταν ο'. ετζΓ/ο^αατίότε'.ς εκείνες ττου κατασκευάζονταν τιάνω
ατζό το κύρ^ο ετ^ίτιεοο (τοχ; ε7:ΐ7/οαατοί)σε(:ον) του οχυρού τερ',ζόλου. σε οιάφορα
ετζίκαφα στοιχεία του. Το οχυρό αυτό κά/.υ-τε ο-τ'/κά τον χοόρο έξο; ατιό την τάφρο,
αε αακρίνά και υψη}^ (a ficco) τζυρά. Θέσεις στ',ς οτιοίες συνιστούσαν την κατασκευή
του ήταν: (α) Tziaoj ατζό το ''/^α^αό" το^ν -poaaz/covojv, (β) στο αέσο τοον cortine, (γ)
Tzavoj οίτζο ZLC τιύλες και (ο) Tzavco 7.tjj τις ττλατείες το^ν τιροααχοόν^υν, στα άκρα το^ν
cortine. Ο όρος έχει ατζοόοθεί OJς "εττιττροααχοόνας". "τζύργος", ή "καζαλιέρος"'.
Συχνά χρησιαοτοιείται ααετάφραστος. Εφόσον ο τζύργος βρίσκεται σε "/.αιαό''
τιροααγώνα ο όρος "ετ:ι7τpoααχcόvας" είναι ακριόής. Στις υτιόλοιτιες τυερι-ττοόσεις
τζροκειται για "ετΐΐτείχισαα".

Circonvallazione - controvalazione (linea di)

Εξθ3τερικός και εσοιτερικός τζερίόο/.ος στρατοτέόου αντίστοιχα. Ο -τροότος ήταν
συνεχής ααυντικη γραααή αε τάφρο στραααενη τζρος την υταιθρο για ττρ^
τζαρεμ-τοόιστ^ του ανεφοοιασαού ν και ενίσχυστ^ς του ατ:oκ7.εισ|Jivoυ φρουρίου. Ο
όευτερος, οαοιας αορφής [ο^έτοοτζο, ήταν στραααένος τρος το φρούριο (0Hco αττό την
ακτίνα ζολής του τυροόο/.ικού του), για την αττόκρουστ^ τoJV εςόόο^ν (sortite) -του
ττραγαατοτζοιούσαν οι -oXiopx/r/jivoi. ^Υνάαεσα στις ουο αυτές γραααές εκτείνονταν οι
εγκαταστάσεις του στρατο-έόου.

Contraforte ή sperone
\ευpOJσ-r^, εσο^τερική αντιρρίόα τείχους. ί\1ε opϋoγoJVική ή τρατιεζοειόή οιατοαή, οι
νευρούσεις αυτές α-τοτελούσαν ''οτιλισαό" για την αντιστήριξη του αανόύα και τη
συγκράτηση της ε7:ιχoJαάτoJσης του τείχους. καOoJς και της ε7:ιχοοαάτ(οσης του
parapetto.

Contramina (contremine) ή galieria

Στοα ανΟυτονοαευστ^ς. Συνήθους κατασκευαζόταν στη οάστ^ τ(:ον τειχών του
7:εριόολου. αεσα στο τάχος του αανούα. α/Χά και στην εσο^τερική τζαρειά του. τρος
τις ε7:7/οαατ03σεις. Η σκοτταόττ^τα της κατασκευής της ήταν να γίνεται αντιλη-ττό
ατο τους ααυνόαενους αν οι εχθροί υττονόαευαν τα Οεαε/νία του τείχους και για να
εξουόετερούνουν τις ίόιες τις εχΟοικές υ7:ονοαεύσεις. Το σύστηαα του όικτύου αυτού
τ(ΐον στο(:ον ανΟυτονόαευσης τ:o>7iς φορές ετεεκτεινόταν και τζέραν τΓ,ς τάφρου και του
αντερε ίσαατός τη ς.
 7'.1 ηΐιΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧίΙ TOV ΧΛΧΛΛΚΛ 71 I

Contrascarpa
Λντέρε'.σαα τΓ^ς τάφρου. ΙΊ έζωτεζιχτ^ -αρειά ττ,ς -ου ορισκόταν α-έναντι α-ό τα
τείχη του φρουρίου. Ονοααζόταν και ''όχΟη-χεί/νος" τΓ^ς zacppryj (bordo della
contrascarpa - ripa del t'osso).

Cordone ή collarino ή tore

Ί ΐταν το οιάζο^αα -ου σχηματιζόταν ατζό αια ο-ειρά αεγάλες τζέτρες αε ηα'/κυκλική
αατοαή στΓρ^ εΗο^τερ'/κή ττλευρά rrc. Μερικές φορές είχε και ορΟογοονική οιατοαή.
Λιαχοηοιζε το parapetto α-ό το κυράος τείχος.

Cortina

Ταήαα τείχους του οχυρού τΐεριόόλου, ανάαεσα σε ουο —ροααχοόνες. Το ίχνος τΓ^ς
[jL-ορεί να ήταν ευΟύγραααο, τε07.ασαένο (angolata, angoio saliente) ή avaoiTzAcoaivo
(a tenaglia). 0 όρος χρησιαο-οιείται συνήθους αμετάφραστος.

Cunetta

Κεντρικός όίαυλος, αύ/νακα, στο |JLεσo ττ^ς (ξηρής) τάφρου, μικρού -λάτους α/^/
αρκετά όαΟιά και -o>7iς φορές με νερό. Είχε σκο-ό να καταστήσει όυσχερέστερη στον
εχθρό τη οιεύ/^ευστ^ της τάφρου.

Cunicolo

Ι'-όγεια σ·/;ραγγα. Ειόικότερα, στενός όιάόρομος μέσα στη χο^μάτιντ^ κρηττίόα

(banchetta) της τάφρου. Ιΐροχίορούσε -αρά/άχ/^ με το ττερίγραμμα της βάστ,ς το3ν
τειχοόν, με σκο-ό την -αρεμττόοιστ, της -ροσεγγιστ,ς υ-ονομεύσεοον σ' αυτά.
Ε-ρόκειτο συνετζοός για είοος ανΟυ-ονόμευστ^ς. Οι cunicoii μ—ορούσαν να είναι και
ε-ιΟετικά οχυροοματικά έργα μέσα στην τάφρο του φρουρίου, για να υπονομεύσουν τα
τείχη. Λη>^όή μπορούσαν να εφαρμοστούν και από τους επιτιθέμενους.

Falsabraga ή falsabraca
Είόος προτειχίσματος. ΊΊταν ένας οιάορομος με ανάχοομα σττ^ ζάστ^ το^ν τειχούν, για
τη όιέ/.ευστ^ τουν περιπόλοον και rr,v αμυντική κά/.υψη του πυθμένα της τάφρου.

Fianco

ΙΙ/^ευρό. Είναι το τείχος ανάμεσα στο ακρο ενος "μετοόπου ^ προμαχοόνα και την
αντίστοιχη cortina. Το προς τα έςοο τμήμα του αποτε/.εί τη spalla και το εσοοτερικό
είναι η "όψη" το^^ πλατειοόν του πυροβολικού. Συχνά στις πηγές αποκαλείται fianco
112 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙΩΤΟΓ

υ.όνο το άνο^^'αα tojv Tzky-zicov (fianco ritirato). Γ-ήρχαν oaojc y.oii άάοορες yjXzc
ονοαασίες, ανάλογα χα', αε ττ^ Οέστ^ tojv xavovcoOopiocov.

Fossa

Τάφρος. Α-οτελεί βασιχό στοΓ/είο του p^zo'jzio'j αε "ροααγ/όνες. Συνήθους το 7/»jaa

από τςν ΖΑσχοίοτ^ τςς τροφοόοτούσε τ',ς επΓ/ουαατώσε'.ς του οχυρού περ'Χό>.ου. Ήταν
ξηρή ή υγρή. Για τα αεγά/^ φρούρια εΟεουρείτο προτ^αότερη η 7:ρ03τς χαι για τα αιχρά
θί.υ bCp^.

Freccia

Επίαηχες εξcυτεpΓxό οχύρωαα, αε χεφαλή σε αχήαα ar/αής όέλους, που προχουρούσε

πέρα από την τάφρο. ΕτοποΟετείτο στις προεξέχουσες γο^^ίες εξο^τεριχό^;
oχυpoJαάτoJV χα'. επrxoίvoJVoύσε α' αυτά αε προστατευόαενη (χαλυααένη) όίοόο
(όιάόροαο).

Fronte ή faccia
Μέτωπο του προααχοόνα. Το αήχος του εξαρτάται από πςν τιαή ττ^ς γοτ^ίας του
προααχουνα χαι είναι τόσο μεγαλύτερο, άρα ευπαΟεστερο, όσο οξύτερη είναι η γωνία
αυτ-ξ. Επειόή αχριόώς τα [οέτο^πα ήταν τα πιο εχτεΟειαένα τμήματα του οχυρού, η
πλευριχή τους χά/.υψη ήταν σχο/^στιχή χαι υπήρχαν χανόνες για τα συνιστουμενα
μήχη τους. Η χάραξη τουν μετουπουν εξαρτιόταν απο πιο στ^μειο Οα γινόταν η
αμυντιχή τους χάλυψη.

Gabbione

Μεγάλο π/^χτό χα/άΟι από λυγαριά ή όαρέλι γεμάτο χοήχα. Σειρά απ' αυτά
σχημάτιζε πρόχειρη χινητξ προχάλυψη (parapetto) για ανΟροΉους χαι πυροβολιχό
(gabbionata, gabbionade).

Gola (golla)
To τμήμα στο οποίο ένας προμαχοόνας ζ'κονζται /.ol'. επιχοινοχ^εί με τον περίζολο. Είναι
η απόστασες μεταξύ το^ν σ'ςμείθ3ν όπου συναντούνται τα "π7.ευρα" του προμαχίόνα
με τις παραχείμενες cortine. Το μήχος τΓ,ς semi-gola, χαραχτςριστιχό γραφιχό [Jiγεϋoς
του προμαχώνα, πρέπει να ήταν μεγα/Ατερο από μια ορισμένη τιμή, για να μην είναι
ο τε/χυταιος στενός χαι μειονεχτιχός. Ίε/νΟς οι παραχείμενες cortine προεχτεινόμενες
προς το χεντρο του προμαχοόνα σχηματίζουν τη γοτ^ία της gola (που είναι η ίόια με
τη γο^ν.α του εσο^τεριχού οχυρού πολυγ(:όνου).
 ΤΛ ηι·:.\ΐ':ΊΊΚΛ ίί·:ιχιι το}·χλ.χλλκλ 7 13

Linea di difesa

Γοαααή άαυνας. Ιν!να^ η α-ό^τταστ, ατιό το -ρος τγ;; coilina άκρο του -/^υρού [Jti7p: τγ;-'
ar/ji-T, α~έναντι rcpoaaycova. Λτ/χόνε: ττ;; κατεύΟυντΓ^ τ(:ον Tiopcov α~ό το τταρατιάνίο
~/^υρό ττρος το [Jiτco7:o του -poaay/ova. στο |Jtiγ'.στo αήκος ΤΓ^ς τρογ'.άς τους.

Merlone

Το ταήαα του parapetto ανάαεσα σε ούο κανονιοΟυρίοες* κατά κύρ',ο "λόγο εκείνων τ(ον
"χααγλίόν 7:7.ατε'κόν'\ I I κατασκευή του έ-ρετζε να είνα'- ανθεκτική και tjy/zo'^jojz
ε/.αστική, (όστε να αγν εκτοξεύει Οραύσαατα όταν εόάλετο από το εχθρικό
πυροόολικό. Κατά/7.ηλα υλικά κατασκευής του Οεοορούνταν ο πωρόλιθος, οι π/νίν(]οι
και τα συαπαγ/; αργι/ά.οχίόαατα. Το αήκος και το πάχος του ήταν πάντα ανάλογα
προς το |Jiγεϋoς ολόκ/χρου του "πλευρού".

IVlezzaluna ή lunetta
ΙΙαισέ/νίνος. Ίΐταν αια ζοχΟτ^τική κατασκευή αε Tjyyr^ λΡή^ύ προ|Λαχοσκκο.
ααυντικό Tj^Tqxa που η εφαραο^/; ττ^ς κράτΓ^σε σχεοον τεσσερις αιώνες. Την
τοποθετούσαν απροστά στο rivellino και [αερικές φορές ήταν χο3ρισ[αε^αΓ^ σε όύο πτέρυγες
για να αφήνει ε/^ύΟερη τγ^ αετ(:οπική όράστΓ: του rivellino. I I mezzaluna, κ^ατ' ά>7νους,
κατασκευαζόταν απέναντι από του προααχίόνα [οε όασικο ρο/.ο ττρ; κάλυψη
τ(υν ''π/νευρόα/' τ(:ον προααγ/όνίον από τις εχθρικές πυροοο/σιρχιες.

Mina

Γπόνοαος. αίνα. Τπόγεια στοά που ανοιγόταν από τον επιτιΟεαενο προς τα τείχη του
φρουρίου, κάτ^ο από τα Οεαέλιά τους, για την τοποΟέτηστ^ εκρηκτικκον και ττρ;
ανατίναξη ό/χον τ(ον κατασκευοΤ; που βρίσκονταν πάν(ο απο την υπονοαο.

Musone ή spalla quadra

ΟρΟογίονική (ευθεία) spalla (όλ. και το λ. spalla).

Opera a corna
Οχύροοαα (εξουτερικό) που ααυνόταν σηυ,είο στρατΓρρικο. Ιο αποτε/.ούσαν ένα
"[χέτίοπο προμαχ(ονικό", του οποίου τα "πλευρά" έφταναν σ ενα εαποόιο τεχνητό-
όχι φυσικό-. ΙΙεριε/^άαόανε ούο ηαιπροααχούνες οι οποίοι ενώνονταν αε αια cortina και
όύο αακρά, παρά/7νη"λα "πλευρά'' στις εξοντερικές πλευρες. Ιότσι καλυπτόταν, αυτό
το οχύρωαα, από παρακείαενες ηαισε7ν/;νους, α/άχϋ: και τους προμαχώνες του κυρίου
οχυρού περίοό/νου μπροστά από τους οποίους είχαν κατασκευαστεί.
71 4 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

Opera a corona
Ογύρωαα (sEojtsccxo), ατιοτελουαενο ατιό έναν -poaayojva κα', ούο ηαίττροααγ/όνες
αε τους ομοίους, ο -pojTOC. εν^όνεται αε [ua cortina, -ροεκτείνοντας τζρος το κύριο
oy'jpo ουο "πλευρά".

Opera (esteriore)
Εςο^τερικο οχύρο^αα. Αναπτύχθηκαν (τα είο^τερικά oyypoj[X7-a) κυρίους τον 17ο
αιώνα και 18ο αι. Αποτε/.ούσαν ζο^τικό αέρος της ά[αυνας τ(:ον χερταάον φρουράον.
Σκοπός τους ήταν η αεταφορά ττ^ς προ^της γρααυ.ής άαυνας σε βάθος, προς το αέρος
του εχθρού. Βελτιούνονταν συγχρόνους αε την αυξητς της ισχύος του πυροβο/,ικου και
γ^νΌύρισαν ιοιαίτερη άνθιστ^ στο γα/ά.ικό σύστημ-α οχύρ^οσ-ςς, τον 17ο αιοά-^α αε τους
Coehoom και Vauban. Ως γενικός όρος χρησιαοποιόταν για να χαρακτΓ^ρίσουν αιαν
οχυρ(:οσ"ς, ειτε ήταν ένα φρούριο ή ένα κτέ,ριο πιο απ/νΟ.

Orecchione

Η ηαικυκ/,ικά όιααopφoJ[Jivη spall a. Ιοπικράττ^σε OJς ανθεκτικότερη στα εχθρικά πυρά,

A0yoj του σχήαατός ττ^ς. Συvήθcoς ο όρος όεν αεταοράζεται, εκτός από ελάχιστες
εξαιρέσεις. Η απόοοστ^ ">,οοός" είναι ορθή και εύχρηστΓ,.

Palizzata ή palificcata ή palissada

ΙΙασσαλόφραξη. Εφαραόστηκε ευρύτατα σε προστατευτικές κατασκευές στην τάφρο
και στα εξουτερικά οχυρό^αατα (ςύ/.ινα όιαζόηαατα στην strada coperta, capponiere,
barbacani κλπ.).

Parapetto
Χτιστό επιχcoαατoJαέvo ή ααιγούς χο^αάτινο θ(;οράκιο στην κορυφή του τείχους, αε το
απαιτουαενο υψος και πάχος για την κάλυψη τ(ον ααυvoαεvoJV και του πυροβολικού.
Κατασκευή π/ηρέστερη και πο/,ύ ισχυρότερη από το απλό στςθαίο (muretto). Ο όρος
έχει αποόοθεί ο^ς "bojp7.y,io". "στηθαίο", "παραπέτο", "έπαύλςη" ή χρησιαοποιείται
ααετάφραστος.

Piattaforma ή baluardo piatto

Επίπεόος προααχ/υνας. Ήταν οχυρίοαατική κατασκευή, αικρότερη από τους
προααχώνες, ααβλυγούνια και επίπεόη. Ιΐρόβαλε /,ιγότερο από τον κύριο οχυρό
περιβο/.ο [χέσα στην τάφρο. Ινίχε όλα τα στοιχεία του προααχηονα. Ενίσχυε την άαυνα
του οχυρου στα αόύνατα σταεία του. Τοποθετούνταν κυρίους στο αεσο αιας πολύ
 7.1 ι{ι·:μ·:ίίκλ τκιχιι τον χλχλλκλ 715

αεγά/.τ^ς cortina, ευθείας ή αvαo^-λoJαέvης τ.ζος το εα^οτερ^κό του φρουρίου.

Piattaforma rovescia

Ανεατραααενη cortina. Ταήαα τείχους του υττερούτε ααυντ'.κά και καλύττονταν

ατο τα ετ'.αηκυταένα [jL£TC0Ta κα'. τις spalie των ταρακείαενων Tpoaaycovcov.

Piazza alta (τροααχοόνα)

Γψηλή τλατεία τροααχο^να, στο ετίτεοο ττ^ς ετΐ7ωαάτ(οσ·Γ^ς του ή ε/^άγιστα
χααηλότερα, με ανοικτές (in barba) κανονιοΟυρίοες ή συνεχές χαμηλό parapetto για

Piazza bassa (τρομαχ(όνα)

Λνοικτ/; χαμηλή τλατεία τρομαχοόνα, στο TpojTO ετίτεοο του τλευρού. Ατοτέ/.εσε
την εςέλιςη ΤΓ;ς casamatta, ταρέχοντας χαμη/.ά τυρά. χ(ορίς τα τροολήματα εκείνης.
Συνήθους στην τίσο; τλευρά της υτήρχε τμήμα καλυμμένο ατό όίόυμες καμάρες.

Porporella
ΐεχΥΓ^τός μ(ϋ}νθς /έγο κάτοο ατό ετισάνεια του νερού, μτροστα σε ετιΟα)^σσια
φρούρια ή σε στόμια /.ΐ|χαναόν, για ταρεμτόόιστ^ ΤΓ,ς τροσέ^ρ/ιοτ^ς η όιε/^υστ^ς τλοίοσκ

Rastello ή restello
τύλινο όιάφραγμα μτροστά σε οοηΟητική τυ/έοα ή τυ/.η φρουρίου του όεν
καλυττόταν ατό ες(οτερικά οχυροόματα, (:όστε αυτή να μην είναι ορατές ατο τον εχΟρο
και ν' αντιμετίϋτίζει εχθρικές τιΟανές εφόοους.

Ridotto

ΙόΗο^τερικό οχύρ(ομα, ανεξάρτητο, ή κατασκευασμένο στο εσcoτεpΓκό ά7ν)χον

oχυpoJμάτcov, κυpίcoς tcov riveliini.

Ritirata ή taglio (retirata)

Γτοχοήεηστ^. Ατοκοττ/; και ατομόνοοστ; ρήγματος, [χε τΓν έ^ηκαιρη κατασκευή τείχους
τίσοο ατ' αυτό. Συχνά η κατασκευή γινόταν τρο/ηττικά σε /σιμούς τρομαχούνων ή σε
(χειονεκτικά σ'ςμεία, ότου αναμενόταν η συ^ηκεντροοστ^ tcov εχΟρικοόν τυροόν για τγ^
όημιουργία ρήγματος. Συχνά όμοος η κατασκευή αυτΓ^ γινόταν και κατά τγ, όιάρκεια μιας
το7.ιορκίας. Ιύτίστ^ς ο όρος αυτός καθόριζε μιαν κα7.υμ[α1νΓ^ Οεστ^ στΓ;; οτοία μτορούσαν
να καταφύγουν ομάοες στρατού, ές(ο ατο τον τεριόο/.ο. Ο όρος σ'Γ^μαινε κατ' αρχήν rr,v
716 liJA.WA Π'ΚΙ'ΙϋϊΟΙ·

ioLa ττ;^ v^zpyziOL ττ^ς αναίίτυ/χοστ^ς tcov aa'jvo;jivojv [j^Ta ατζό α',α εςοοο (sortita).

Rivellino, ravellino (ή mezzaluna)

Σηααντ'/κό εξο^τερικό οχύρο^αα, σφτνοειοούς αορφήε. rjj/Jzt φορές συνώνυαο της
ηα^σελήνου. ΙΙροήλθε ατζό τγ;^ ^,Tjj/}jrj:cp-c^ και ανεςαρτΓ^τοττοίηστ^ της piattaforma
α-ό το τείγος. ΤοποΟετΓ,αένο ττο αέαον τ(ον cortine, εαττόοιζε τα εναντίον τους
κοντινά τζυρά του ατέολεταν στη οηαιουργία του ρήγαατος. καΟυστερ(όντας την
τροσέγγιστ, του εχθρού. ΣυνήΟθ3ς συατεριελάαζανε ridotto. Αρχικά το εσ(:οτερικό
ίχνος του ήταν ηο-ίκυκλικό, ατ' ό—ου τροή/.Οε η ονου,οσία mezzaluna.

Scarpa
ίΐ κ/νίστ^ (τρανές) τΓ,ς ετιχο^υ-άτο^στη και του αανούα ενός τείχους. II όιααόρφο3σ·Γ
αυτή υιοΟετ-Γ,Οηκε για λόγους στατικούς, εξαιτίας του αεγάλου όγκου tcov
ετιχοου.ατ(:υσε(:υν του υτήρχαν στον οχυρό τερίοολο, σε αρκετά αάλιστα στ^αεία χ(οοίς
ετένόυση (τ.χ. χο^αάτινα parapetti). .Με τους κεκ/a;Jivoυς υ.ανόύες ατέφευγαν
ετίστ^ς rrv καταστροφική κάθετη τρόσκρουστ^ τ(ον ετιθετικούν τυροί^ν.

Sentinella ή guardiola ή garetta

Σκοτιά. Ί Ιταν συvήθoJς κυκλικής αορφής. α/7νά και ορθογ(:ονικής. Ο χτιστός ή ξύλινοε
θάλααος τροεςειχε ατο το τείχος, συχνά στηριγαένος σε φουρούσια. Κατασκευαζόταν
κυρκος στις αιχαές tcov τροααχ/ονοον. στα αέσα τίον cortine και τάν^ο ατό τις τύλες.

Sortita

Βοηθτ,τική τυλιόα εξόόου στην τάφρο. συνήθ(ος ατό τγ^ χααηλή τ/.ατεία τρου.αχχόνα.
Κτιστές στ^ααινε την εςοόο Tfov ααυνοαέν^ον για ετιθεστ^ εναντίον του εχθρικού
στρατοτέόου, του γινόταν υ,έσα ατό τις τυ/έόες αυτές, (όστε οι κινήσεις τους να αην
είναι ορατές ατό τον εχθρό.

Spalla
Το τροεςεχον ταηαα του ''τλευρου" (τροααχχόνα). του κάλυττε τις τ/.ατείες
(χαμηλές). Τ>/ει ο*χή|χα ημικυκλικό (orecchione) και στανιότερα ορθογ(ονικό
(musone). Στην τρίοτη τεριττ^οστ^ ήταν ανθεκτικότερη, στη όεύτερη είχε το
τλεονέκτημα να κα/.ύττεται με ένα μόνο κανόνι.

Strada coperta
ό τερίόρομος - όιάορομος - τάφρου. Βρισκόταν στο εξοτερικό χείλος τΓη. τίσω
ΤΛ Ιϋ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ TOV ΧΛλΛΛΚΛ 7 17

oltJj το spalto, κάλυ-τε τους τυφεκιοφόρους -ου κινούνταν σ" αυτόν και ετζέτρετζε ττν
opYavojaTj tcov '70J|JLάτoJV ατρατού για -ράςεις ααυντικές.

Strada coperta delle piazze basse

II Oo/.ojrr; υτζόγεια οίοοος ετικοινίονίας ανάαεσα στις γααηλές τιλατείες του
-ροααχοόνα.

Strada coperta sotterranea ή entrata delle piazze basse

C) Οο/.ίοτός όιάόροαος -ροσ-έλαστ,ς -ρος τη χαιαηλή -λατεία, κάτο^ α-ό την
ε7:ιχoJαάτcoσ·Γ^ του -ροααχοόνα. II είσοοός του ηταν -ισίο α-ό το ''λαιαό". Προφανώς
υ-ήρχαν ούο είσοοοι, αια για κάθε ττ/^τεία.

Tenaglia ή tanaglia ή forbice

Μ'αλίόα. Χααηλό -ροτείχισαα σε σχήαα ανοικτ/^ς ψαλίοας α-ροστά σε cortina, για
χααηλά -υρά Tiavco α-ό rrp; τάφρο. V-ήρχε αττλη και οι-/:/; ψαλίόα. ΣυvήOcoς οι
-/.ευρές της ακο/.ουΟούσαν την κατεύθυνση tcov γραααούν άαυνας (angolo
fiancheggiante).

Torrione

Μεγάλος, κυκλικός —ύργος, ότ:ου το—οΟετουσαν το —υροβολικό σε ειοικά

όια|JLopφcoαεvoυς y οόρους.

Traversa

Πρόχειρο ανάχγοαα ή χ/οαάτινο parapetto, αε κατεύθυνστ^ εγκάρσια cϋς "ρος τα

εγΟρικά -υρά. Κατασκευαζόταν για ττ,ν ενισχυστ^ αειονεκτικούν Οέσεοον και ττρ^
κά/.υψη tcov ααυνοαένο^ν, σε όιάφορα oyjjpcoaaTa της τάφρου, ή ετάνω στις
ε-ιχoJαατόJσεις αελοόν του -εριόόλου, "ου ηταν εκτεθειμένα σε εξωτερικά υψούματα
(traversa di trincea, ri tirata).

Trinciera

Χαράκωμα, όρυγυ,α με parapetto για ΤΓ,ν κάλυψη tojv επιτιθεμένο^ν (βλ. και
approcci).
 THE VENETIAN WALLS OF CHANDAX
IN THE 16th - 17th CENTURY

A review of their construction based

on the Venetians Archives

SUMMARY

The social, geopoliticai and financial conditions of a region have always influenced
the method and the extension of its defensive and military organization. But, on the other
hand, the evolution of defensive methods and that of the weapons that were used, have
influenced the development of the region itself. This relationship defines its future, its
interest for the whole region and its route through History.
Heraklion, the greatest city of Crete today, from the Middle Ages has signified with
its presence the life of the island, but also of the broader region of the Eastern
Mediterranean Bacin. The main element of this inhabited area of Heraklion is its defence,
its fortifications that developed into the maximum point of extension during the last 100
years of the Venetian occupation of the island (16th-17th centuries). Even today, after the
rapid urban development of the last decades, the zone of the Venetian walls provides a
significant site in the town-planning of Heraklion, a point of reference to Memory and
History, a zone that could be transformed into a place of entertainment apan from the
stifling atmosphere of the modem city.
The subject of this study is the chronicle of the construction of the Venetian walls
of Heraklion, the Chandax of Byzantines, the Candia of Venetians, the "Megalo Kastro" -
Great Fortress - of the period of Turkish occupation and recent times; the walls that were
constructed in 16th and 17th centuries during a period decisive in the history of Crete, of
Venetian Democracy itself and of the broader region of South-Eastern Europe. This period
was determinative also for the evolution of defensive and fortified techniques after the
development and the establishment of artillery. Of course it is not by chance that the name
of the city, from the first period after its foundation (bth cent, by the Arabs) is connected
730 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΪΚΙΜΩΤΟν

with its defence: El-Khandak, Chandax, Candia, Megalo Kastro.

Another, very important element of this study, for its significance and uniqueness,
is the sources that were used for composing this chronicle; it is un-published material from
the three, main Venetian Archives: Archivio di Stato, Biblioteca del Museo Civico Correr
and Biblioteca Nazionale Marciana. This^material includes technical documentation for the
fortifications of Candia: repons of military engineers and other officers and plans of the
fortified works themselves. The study is based also on a certain number of documents,
dispersed in the Venetian Archives and of course on the known bibliography.
The first settlement that developed during the second Byzantine period (961 -
beginning of 13th cent.) around the pon, was fortified according to the techniques of the
medieval fortified architecture, and it began to be colonized by the Venetians from the first
decades of 13th cent. During that first period of the Venetian occupation, about two
certuries, the city was covered by the medieval fortifications, despite the extension of the
city outside them. During the second half of 15th cent, the Venetians reinforced those walls,
meanwhile they began to recognize and express the deficiencies in the defence of Candia,
asking from the Venetian Senate to support them. But financial difficulties, the lack of a
project and probably the lack of a real danger of an enemy attack, removed the realization
of a great work as the fortifications of Candia, the capitale of "Regno", would have been.
About 1518-1522, the Venetians started an essential activity on the same subject
with new technical data; during that period some determinative points in the tracing of
Candia's enclosure were finalized. These points inlluenced the final intervations in the
defensive project. The responsible engineers during the decade of 1520 were Giano da
Campofregoso and Gabriele Tadini da Martinengo.
The third Venetian-Turkish war (1537-1540) frightened Venice. The "Serenissima"
sounded the alarm and sent to Crete, in-spring of 1538, the famous architect and civil
engineer, Michele Sanmicheli from Verona, who was the general inspector for the
fortifications in all the lands that were under Venetian domination (Terraferma - Dalmazia
- Levante).
As it is referred to in the decisions of the Venetian Senate, Michele Sanmicheli
designed plans, constructed models and composed reports for all the new fortifications of
Crete and its new military organization. But from all that documentation, no significant
material has been found in the archives until today. All the researchers involved in the
subject, accept that the tracing and projecting of Candia's walls are the work of the great
Veronese architect, a fact that cannot yet be proved unquestionably.
The polygonal tracing of the enclosure of Candia, proposed by Michele Sanmicheli,
had the following data:
 ΤΛ mcM-yriKA ncixii ro)-χλχλλκλ 1

- the port, with its forts at its entrance, with the dockyards, too,
- the old, inhabited area (settlement) with its medieaval fortifications,
the suburbian distrtict, that had been extended, outside the medieaval walls, towards
south and west, in an area twice the size of the old town,
- the morphology of the land in the region all around Candia,
- the first defensive works (Casamatte, torrioni=big round towers), that were
constructed from the decade of 1520.

Sanmicheli's project is represented in the first known plan (ci. 1559) desinged on
parchment, probably by Zuanne Magagnatto; in this plan the most characteristic aspect is
the straight flanks of the bastions, a method of tracing that was established during the first
half of 16th cent.
The enclosure of Candia was composed of five bastions, two "piattaforme'\ three
main gates and one auxiliary gate (postem). The realization of this huge inspired work
began in the decade of 1540; it was continued during the succesive decade. There were
many responsible engineers; among whom a very important role was played by the
nephew of Michele, Gian Girolamo Sanmicheli. Gian Girolamo proceeded with significant
modifications in the project, such as the transformation of the "piattefonne" (of Bethlehem
and Jesus) into bastions, and the proposal of the tracing of a regular flank in the site outside
S.t Franciscus Monastery.
The technical facts, that are given in the repoits of that first period in the works
must be considered important even today for the archeological research and the
restoration of the walls.
Some of these technical facts will now be presented briefly:
- the foundations of the enclosure that were already constructed during the dacade of
1540, in the Vitturi bastion, were about 6.30 m wide and between 2.80 m and 6.0 m
deep, according to the part of the enclosure of the bastion,
"contraforti" were constructed inside the wall, in the bastions of S.to Spirito,
Pandocratora, Bethlehem, Jesus, in the extremities of the cunain S.to Spirito-
Pandocratora, and in the bastion of Vitturi, in which "contraforti" had a profile of
7.0 X 1.40 m,
- underground galleries of countermining were constructed from the beginning of the
works in the bastions of Pandocratora, Bethlehem and Vitturi, in which the gallery
was 1.74 m wide and 2.80 m high.
There were specific problems in the foundations of the Sabbionara bastion, because
of the sandy earth and the spring waters of that zone. Another important fact is the volume
of the Maiiinengo round tower (torrione) which was embodied in the successive bastion
1'2'2 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋϊΟΓ

Martinengo. That tower had diameter of 32 m and height of 10.5 m

The decade of 1560 was very determinative for the final tracing of Candia's
enclosure. Giulio Savorgnano, one of the most famous engineers in the service of Venice
was concerned with the construction of Candia's walls leaving a very significant "work",
proposing determinative intervations, such as the round parts of the flanks of bastions, or
proposing better and much more economical applications of the plans. In the technical
reports of Savorgnano there is very important information, concerning Candia's wall:
he defined that the earthworks over the main enclosure, the parapets, were 5.25-7.0
m high and at an angle of 45°,
- he proposed the construction of "cavaliers" at the entrance of the bastions,
he defined the final tracing of S.t Andrea's bastion and S.t Franciscus flank.
In the old plans of Domenico de Rossi da Este (1567, 1573) we can observe all these
proposals and projects of Savorgnano, already in existence.
In the middle of the 1570's the construction of the main mass of the earthworks in
the inland enclosure had already finished. Outside the eastern walls, the S.t Demetrius fort
was organized as it was being traced. In the Venetian Archives, there are many technical
repons concerning the fonified works in Candia, describing the framework of the
defensive programme-organization of the city. These reports refer to all the difficulties that
the responsible engineers and officers had to confront. Another sector that was really a
problem in Candia's defensive projects was the function of the port, and the dockyard and
their defence. Once again it has been verified that Venice had as a main aim to organize
good and well protected ports and dockyards in its colonies, caring for the safety of its
merchant Heet and warships.
In the same decade of 1570, another very important personality appeared. Latino
Orsini, who was concerned with many fortifications on the island. He proposed the
construction of the "cunicoli", a system of covered galleries extending along the external
foot of the walls, at the level of the ditch.
In the decade of 1580 the construction of the cavaliers Vitturi and Maninengo in
the omonimoLis bastions had staned. From the documents of the Archives we learn that the
works on the gates, the "low squares" of the bastions, the covered galleries for the
communication between the city, the enclosure, the ditch and the countryside had almost
finished. In the same documents of that period, there is a lot of interesting financial data
on the fortified works, such as the fact that the digging out of a cubic foot of earth and its
transportation cost about nine "perperi": and every cubic foot of masonry constructed of
stones, and mortar (sand and lime), including the work of specialist workers cost 5 to 6
Venetian ducats. But the major part of the non specific work of all the constructions in the
 ΤΛ ι{ι·:Μ':ίίκλ τειχιι ror χλχδλκλ

walls of Candia, was performed by peasant forced labour.

From the end of 1580's damage started to appear in several parts of Candia's walls.
The engineers referred to the necessity for restoration. In 1590, for the first time, capitano
Pietro Zane, referred to the construction of an external defensive system, out of the ditch.
That external front supported by the necessary artillery in combination with an
underground system of defensive galleries (countermines) was the best defence against an
enemy attack. But all these military projects were realized some decades later, exactly a
few months before the beginning of the siege by the Turks.
In 1590, in the Vitturi cavaliere the works had finished. In the last years of 16th
century the staff-officers of Venice in Candia pointed out the necessity of the completion
of earthworks in the coastal pan of the enclosure (from the S.to Spirito bastion to the
Dermata gate). Another point determinative for the regular defence of Candia, was the
dimensions (width-depth) of the ditch. With the completion of the earth excavations for
creating the ditch, and the construction of the main mass of the enclosure (bastions -
curtains) the external surface of the walls had been shaped. Then some disadvantages
appeared in the dimensions of the ditch. The need to widen and deepen the ditch were some
of the main comments and observations in the reports of the engineers.
1595 was a period with very havy rainfall. The damage to the fortifications all over
Crete was great, especially in the earthworks of the walls. So the demand for a quick
restoration of that damage was often referred to in the reports in the Archives. During the
period 1595-1600, they had completed the construction of the Hank in dockyards for a
better defence of the Sabbionara bastion and the homonimous gate. They had also finished
with the construction of the enormous N4artinengo cavalier.
The research in the documents of the Venetian Archives of 17th century, shows a
lot of information about shortages of many things in many sectors. On the other hand the
situation inside the city was very difficult. A great number of officers and soldiers lived in
the same buildings with the other citizens. The houses had no facilities. The streets were
narrow and dirty. Most of the nobility and the rich families that had villas in the country,
lived on their estates. So the population inside the city was poor people, and the image of
Candia was a disappointing one. For the first time, the General Governor Alvise Priuli
(1603) pointed out the disadvantages that were created in Candia's defence by the Marulas
village. That settlement had been created outside the eastern walls of Candia, on the north
of S.t Demetrius Fort, near the sea. Alvise Priuli proposed the demolition of all the
buildings of Marulas and the transportation of the people inside the city. But this proposal
was realized many years later, on the eve of the long siege by the Turks.
During the time of Governor Piero Zane, about 1614, they started to construct two
 734 ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜΐ>Τ()Γ

very important works in Candia: the double cisterns behind the most recently constructed
vaults of the dockyard, and secondly the cavalier at the entrance of the Sabbionara bastion,
two works that were called Zane cisterns and Zane cavalier after the Governor

responsible.
In the second decade of the 17th cent, another exceptional personality among the
engineers occupied with the Venetian fortifications in Crete appeared, Francesco
Basilicata. His contribution to the progress of the public works generally, was
determinative; this fact is proved by the numerous documents, reports and plans,
concerning public buildings, fortifications etc. that have his signature. In the Venetian
Archives there are documents - reports of the same period that conclude the general
technical data on the construction of the walls; e.g. the width of the earthworks of the
parapets was 8.7 - 5.22 m, the height was 2.3 - 10.5 m. The flexibility of the engineers in
the application of the main principales, in every aspect of the enclosure, is obvious.
Until 1645-46, the information about the situation in the city of Candia was not
significant or new. The hard times of the great siege were coming. In the summer of 1645
the long-lasting period of the Venetian - Turkish war started. On 29 August (1645) the
conquest of Canea was concluded, the Turks continued their campaign towards the east.
On 13 November 1646 the Turks occupied the city and the fortress of Rethymno and until
the end of the same year they had conquered all the island, except the city of Candia.
In the documents of the Venetian Archives of that period we observe that all the
disadvantages in the difensive system of Candia had started to be rectified, during a very
short period of some months. The Venetians constructed supplementary works in the main
enclosure. But the most significant intervation of that period was the construction of a
series of external small fortified works (forts), beyond the ditch. The evolution of the
defensive system and the fortifications of 17th century, demanded the construction of those
external forts, that are represented in all the plans of Candia from 1646 onwards. Their
construction rectified a disadvantage in Candia's walls, recorded in many technical reports:
the very great length of the "defence lines'\ that means the distances from the "low square"
of one bastion to the "front" of the opposite bastion.
They constructed four rivelins, called S.t Nicola, Bethlehem, Pandocratora
(Panigra) and S.to Spirito. The fort of S.nt Maria (opera a corona) had a significant
position opposite the summit of the Martinengo.bastion. There were, too, some other
external, smaller fortified works (forts) in the shape of a half-moon or horn, Jesus or Palm,
Mocenigo, and Panigra. Further more they constructed the Crepacuore Fort, to the SW of
the S.t Demetrius Fort, the Mocenigo Fort (a corona) outside the half-moon of Moceniga,
and the refuge (ridotto) of S.t Andrea on the coast, opposite the summit of the S.to Spirito
 7:i ΒΙ'Μ- ΊΊΚΛ TEIXII Tor ΧΛ.ΧΛΛΚΛ 7^5

bastion. During the same period they rinaily constructed the last cavalier Barbaro, over the
flank of the Dockyards beside the Zane cisterns. About (1646-47) all these forts completed
the external, final "front" - defensive line - of Candia, outside the ditch. They were the last
stage in the defensive system of the city, as significant as the initial tracing of the walls
projected by Michele Sanmicheli and the determinative, final intervations applied by
Giulio Savorgnano.
The Turks had already arrived in the surroundings of Candia. During the winter
period of 1647-48 they had camped near the villages of N4arathiti and Ambroussa (the
Fortezza settlement of today); their forces were about 6,000 soldiers. The leader of all these
forces was Hussein Pasha, who mounted the first phase of the attack lasting six months (1
May - 10 November 1648). During that period the offences were continuous and took
place all around the enclosure of Candia, causing a great deal of damage and cracks.
The technical information that is written in the legends of the plans, concerning the
operations of the Cretan war is exceptionally important. So we are informed that during
the first phase of the Turkish attack, a crack had been caused in the Martinengo Bastion,
by 15 underground crossed mining galleries; its extent was about 143 metres. In the Jesus
bastion, another crack had been caused by 14 underground mining galleries, the extent of
which was about 94 metres. Filippo Besseti di Vemeda was concerned with the restoration
of the first crack in the Martinengo bastion, and Giovanni di Bellonet was concerned with
the restoration of the second one in the Jesus bastion. These two engineers were imponant
personalities in the field of public works, especially the fortified ones, constructed during
the Venetian - Turkish war. The French Verneda was the co-ordinator of the whole
defensive programme of Candia (fortifications, artillery, soldiers, supplementary defensive
works). He was nominated "cavaliere" and general superintendent of Candia. He remained
in Candia until the signing of the Treaty of its surrender, in 1669.
The second phase of the Turkish attack started on 21 August 1649 and it lasted until
6 October 1649. It took place against the bastions Martinengo, Jesus, Bethlehem and
Panigra and against the external forts of the same zone. During that second period, the
Venetians were obliged to apply another defensive "work", the "retreat lines", (ritirate),
that were a second defensive front towards the city on the bastions themselves. There were
not a lot of casualties on the side of the defenders. The fact that the Venetians had control
of Candia's defence is proved by the operation plans existing in the Archives. From those
documents, we observe that new and smaller external forts had been constructed in the
period 1648-49, such as: the "frezza cavallo" between S.t Demetrius Fort and "Crepacuore
Fort" and the "Molina Work" on the northern side of S.t Demetrius Foil. That last "work"
finished in 1654, reinforcing the eastern "front" of the city, from the "flank" of S.t
730 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΊϋΤΟΓ

Franciscus until the Sabbionara bastion.

The operations of the first phase of the siege finished at the end of 1649. The Turks
left their offensive positions in front of Candia. They soon realized that the perfection of
the construction of Candia's walls would be the main cause of a lot of difficulties during the
fight that had just began. They needed bases for preparing their attacks and refuges for the
difficult periods during the offences by the Venetians. During that period, about 1650, the
Turks constructed a new fortress, the New Candia, on the hills of Ambroussa to the south
of Candia city. In this fortress they located their permanent Headquarters and their
Financial Service.

During the decade of 1650, the engineer Nicolo Zeno was one of the personalities
among the other officers of Venetians, who had a leading part in the construction of the
defensive works. His reports have very important information for our research. They
complete the documentation of the military situation of Candia during the period between
the two phases of the siege. He gives, in his reports, information about the underground
mining galleries, on the side of the defenders, in the secondary fortifications. The greater
part of those galleries had already been destroyed, filled by rain-water and mud; and there
was a pressing need to restore them. From that period onwards we shall observe in the
archive documents to be referrences to the situation of the mining galleries; because this
system, of offensive and defensive galleries, constituted one of the main fields of the
operations between Venetians and Turks: it was the system through which the Cretan war
was determined in the opinion of some historians.
Another very important disadvantage in the enclosure of Candia began to be
referred to very often in the technical reports: the deficient construction of the two
bastions, that of Sabbionara and S.to Spirito. These two bastions were the weak spot -
Achille's heel - of Candia's defence. The sandy subsoil in the Sabbionara bastion and the
rocky one in the S.to Spirito bastion were the two opposing reasons that caused the
difficulties in the application of a regular fortified system in those two points of the
enlcosure.

The recorded requirements for the complete manning of the fortified positions in
Candia were about 7,500 men for the main enclosure and 4,000 men for the external forts.
On the other hand the engineers remarked in their reports on the necessity for the
expansion of the underground mining galleries Outside the external forts, towards the
enemy lines. They remarked, too, on the need for the re-construction of a great part of the
existing galleries, that had already been destroyed, as they had been built in the earth-works
of the walls, supported only by wooden beams. So they had to re-build them with a vault
constructed from masonry.
 ΤΛ ι}Ι·:Μ':ίίι<λ τειχιι ηη-χλ.χλλκλ 7'27

Another very interesting point is the technical information that is referred to often
in the reports, useful even today for the restoration of some parts of the walls. For
example, Nicol0 Zeno wrote in one of his reports (21 April 1652): "... under the
foundations of the wall in the Martinengo bastion a defensive mining gallery had been
constructed in 1648-49; its situation was pregnant with danger, that could cause the
collapse of the wall..."
This information could be used, with other documentation, in the research into the
reasons for the damage that exists in the Martinengo bastion today.
Until the decade of 1660, in the framework of the reinforcement of Candia's
defensive system, the Venetians had constructed, on the main enclosure of the city, the
following "retreat lines" (ritirate): one in the Sabbionara bastion, one in the Vitturi bastion,
two in the Jesus bastion, two in the Martinengo bastion, one in the curtain Jesus-
Martinengo, one in the curtain Martinengo-Bethlehem, one in the curtain Bethlehem-
Panigra, two in the Bethlehem bastion and two in the S.t Demetrius Fort.
The situation inside the city was desperate; the owners of the houses had demolished
the buildings, by themselves in order to sell the wood for use in the supplementary
defensive works and the repairs of the fortifications. The following years and despite the
existing difficulties, the Venetians with the soldiers and the inhabitants of Candia
confronted the problems and continued to rectify the disadvantages of the fortifications
with new, secondary defensive works. These intervations had been completed in the
external forts and the bastions of Sabbionara and S.to Spirito, which were the two, weak
extremities of the enclosure on the coast; and also in the gates, the parapets, the port and
the dockyards.
In the following course of events, it was obvious that the final "act" of the Candia's
siege was imminent. The last, dynamic resistance of the Venetians was for the allied forces
to camp outside the walls, in the west near Giofiro river, for one and a half months in 1666,
under the command of the Marquis Francesco Ghiron Villa. This step remained an
imponant military event, that was not to the advantage of the defenders. During the same
period, the engineers were continuing to plan and construct supplementary works. Filippo
Besseti di Verneda in one of his reports (October 1666) remarked: "... the defensive mining
gallery in the Sabbionara bastion had been re-constructed with a vault, built of masonry,
across the whole lenght of the bastion. That gallery had run parallel to the foundations of
the walls, on the internal side, at a distance of 8.75 m."
The armaments and other equipments of the besieged city, were in very bad
condition. Filippo Besseti di Verneda believed that only the immediate solution of the
defensive problems could save Candia from the impending Turkish attack during the spring
728 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΡΙϋΤΟΓ

of 1667.

In 1666, the Cretan war took another, different turn. The Ottoman Empire directed
its efforts towards finishing the war victoriously. The Great Visir Kioproulis Achmet
Pascha was nominated to be the General of the operations in Crete. He landed at Canea
on 3 Novembre 1666 and in a few days he arrived, by land, at the Fortresse of New (Nea)
Candia, which was the Turkish Headquarter. On the other side the Venetians had
nominated as General of their allied forces the veteran Admiral of the Venetian fleet in the

Aegean Sea, Francesco Morosini.

On 28 May 1667, the Turks began their great attack against the SW.-W. side of the
enclosure, from the Panigra bastion to the Bethlehem and Maninengo bastions, and to the
S.to Spirito bastion too. During 1667, Kioproulis carried out three attacks against Candia;
from the old plans, in the Archives, it is proved that the third attack had been carried out
against all the perimeter of the walls. The operations continued during the winter season
1667-1668, on a smaller scale. According to the information from the archives the Turks
constructed offensive works during the period 5 June to 13 July 1668, but probably they
continued those intervations until the autumn of 1668. During the same period the Turks
began their attacks against the Sabbionara bastion (5 June - 7 October 1668) and the S.to
Spirito bastion (1 January - 5 September 1668). The results of those Turkish approaches
are represented in the great series of the old plans concerning the Cretan war. The damage
caused by the continuous bombardment of the Turkish anillery and the repeated
explosions of underground galleries was irreparable. The Turks with their batteries had
almost reached on the main enclosure of Candia's walls, in the two weakest bastions,
Sabbionara and S.to Spirito. The final fall had already started.
The bringing of provisions to the city was possible only by sea, in the Dermata Gulf,
during the night. Despite these events, Filippo Besseti di Verneda continued to write his
reports, with the usual systematic methods recording the needs and the necessary
intervations in Candia.

We can understand that the size and the imposing presence of the Venetian walls
were the dissuasive factors in persuading the Turks against a whole attack and occupation
of the fortified city. In the old plans of that period (1669) the positions and the movements
of both the belligerent parties in the bastions of Sabbionara and S.to Spirito are
represented. The Turkish artillery and the underground mining of the same positions
caused so much damage that the Turkish army had almost arrived at the bastions
themselves.

The information from the plans is valuable not only for military subjects, but also
for historical and technical ones. For example the crack in the front of Sabbionara bastion
 ΤΛ ηΐ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕίΧίΙ ΤΟ)· ΧΛΧΛΛΚΛ 7*29

and the adjoining curtain was about 192 metres. For many reasons Kioproulis did not
decide to make an oliense against the Venetian front-line. In 1669, some new allied forces
arrived in Candia from Europe and especially from France: they boosted the morale of the
defenders. But soon, their hopes were dashed. The foreign generales did not succeed in
agreeing to a common plan for Candia's defence while the casualties were terrible. The
tragic sortie that the Duke of Beaufort had mount (summer 1669) was the last effort before
the fail. Francesco Morosini decidedj^to begin negotiations with Kioprouli for the surrender
of Candia. The Treaty was signed on 16 September 1669; in 12 days the Venetians had to
abandon the city. Despite the poor situation of the Venetians. Francesco Morosini with his
diplomatic ability succeded in having a Treaty signed offering reasonable conditions for
Venice.

The great fight between Venice and the Ottoman Empire in Crete had tinished. The
siege of Candia for so many years (1648-1669) and its final fall was the event that
dominated historical developments during the successive decades of 17th century.
Concluding that brief chronicle of the construction of this huge fortilied complex ot
Candia, we would like to point out the great importance of the information from the
Venetian Archives, information about historical, technical, military and staff elements.
Further more, in addition to the documentation from the Archives we have the live
testimony of the Venetian walls themselves to prove their monumental historical value.
Despite the intervations and the transformation to their environment through so many
centuries Candia's walls are a significant, imposing example of the high level fonified
architecture of 16th-17th cent., as it was applied by the Venetians in Crete; a monument
unique for its size and technical perfection not only in Greece, but also in Eastern
Mediterranean.
 LE MURA VENEZIANE DI CANDIA
NEL 16o - 17o SECOLO

Storia della loro costruzione basata

negli Archivi Veneziani

SOMMARIO

Le condizioni sociali, ^eopolitiche e Hnanziarie di un paese hanno sempre

influezato il metodo e Γ estensione della sua copertura difensiva e della sua organizzazione
militare. L' evoluzione dei metodi di difesa, delle arm! stesse che si usavano (arnii offensive
e difensive) influenzavano anche la vita, la storia, lo sviluppo del paese. Questa relazione
bilaterale determinava lo stato del luogo, Γ effetto esercitato a tutta la sua regione e il suo
ruolo nella storia.

Heraklion, la citta piu grande di Creta ancora dalT epoca medievale, e stata
assegnata per determinare con la sua presenza la storia del Γ isola di Creta, e
conseguentemente la storia della regione del Mediterraneo Orientale. Elemento
significativo di questo complesso urbanistico era la sua ditesa, cioe le sue fortificazioni
sviluppate al massimo grado durante il 16o-17o secolo. Queste tortificazioni stabilivano Γ
estensione della citta fino alia meta del 20o secolo. Ai nostri giorni specialmente nel
dopoguerra con lo sviluppo incontrollato delT edilizia durante gli ultimi decenni, la zona
delle mura veneziane di Heraklio, e un punto di riierimento storico e di memoria, un punto
significativo nel complesso urbanistico della citta moderna; e una zona di respiro, di
riposo, di divertimento nelT ambiente soffocanie della citta odiema.
L' argomenio dello studio e la cronaca della costruzione delle mura veneziane di
Heraklio, nominato El-Khandak dagli Arabi, Candax dai Bizantini, Candia dai Veneziani,
Megalbkastro (Castello Grande) nel periodo di occupazione turca e Γ epoca recente:
quesre mura erano state costruite nel 16o-17o secolo che era un' epoca determinativa
tanto per la Serenissima quanto per Γ evoluzioni dell* arte militare, e nell' architettura
fortificata dopo lo sviluppo grande delT ariiglieria. Non e un caso fortuito che la
 733 ΙϋΛΧΝΛ ΓΓΚΙΜϋΤΟΓ

nominazione della citta, dall' eta della sua iondazione e stata connessa direttamente con la
sua difesa (El-Khandak, Chandax, Candia, Megalokastro).
Un aitro eiemento significativo dello studio determinante per la sua importanza, e
i documenti esaminati negli archivi statali di Venezia, i quail sono la base di tutta la ricerca.
Si tratta di materia archivistica proveniente da: Archivio di Stato, Biblioteca Nazionale
Marciana e Biblioteca del Museo Civico Correr. Questi documenti che si riferiscono alle
fortificazioni della citta di Candia sono lettere e relazioni tecniche, scritte da ubiciali
(militari), ingegnieri - architetti, responsabili di quelli lavori di fortificazione, piante
topographiche e disegni della citta, delle mura e in line disegni delle disposizioni durante i
combattimenti tra Turchi e Veneziani.

II primo agglomerato di abitazioni (quale e stato sviluppato intorno al porto: 961 -

innizi del 13o sec.) e stato fortificato secondo i principi dell' architettura militare del
medioevo. I Veneziani, dai primi anni della loro colonizzazione a Greta, avevano abitato
queir agglomerato essendo fortificati dalla difesa medievale. Nei decenni successivi, la citta
e stata estesa fuori delle mura allora esistenti.
Dalla seconda meta del 15o secolo i Veneziani rinforzarono quelle mura, mentre
avevano cominciato di emettere le prime opinioni sulle mancanze della difesa della citta
cosa evidente dalle loro relazioni al Senato di Venezia. Ma le difficolta finanziarie, la
mancanza di un progetto completto e propabilmente Γ assenza di una minaccia nemica
avevano causato ritardi alia realizzazione di un progetto tecnico tanto grande.
Le prime azioni con i nuovi dati technici cominciarono nel 1518-1522, quando
alcuni punti dal tracciamento del recinto murario erano fissati per determinare la
progettazione successiva della difesa di Candia. Gli ingegneri responsabili erano Giano da
Campofregoso e Gabriele Tadini da Martinengo.
La terza guerra veneto-turca (1537-1540) allarmb Venezia; la Serenissima decise di
mandare a Creta il famoso architetto Veronese Micheli Sanmicheli, quale era Γ Inquisitore
e Provveditore Generale per le fortificazioni a tutti i paesi sotto il Dominio Veneziano
(Terraferma, Dalmazia, Levante). Sanmicheli e stato incaricato di organizzare la difesa del
Regno, anche di progettare la costruzione di fortificazioni nuove, e complete a tutta Γ
isola.

Come si riferisce ai decreti del Senato Veneto M. Sanmicheli fece disegni e scrisse
relazioni per i suoi progetti, ma da tutti quelli documenti nessun eiemento significativo si
e trovato negli archivi ο qualche dato importante, testimoniato come documento di
Sanmicheli. Tutti i ricercatori accettano che il tracciamento e il progetto principale delle
mura di Candia e un lavoro del grande Maestro da Verona, eiemento che non e stato
ancora approvato con certezza.
 u ηι·:Μ'/ΐΊΚΛ teixu tdvxasaaka

II tracciamento poligonaie del recinto di Candia, pros^ettato dal Sanmicheli e state

costituito da:

- il porto, con i due castelli nella sua bocca, e gli arsenali,

il vecchio nucleo abitato, la citta vecchia, entro le mura medievali,
- i borghi quali erano sviluppati fuoh della citta vecchia, verso il sud e Γ occidente,
in un estensione doppia da quella della citta vecchia,
- i dati di geomorfologia di tutta la regione, e alia fine le prime costruzioni difensive
(casematte e torrioni) quali erano state fondafe durante il secondo decennio del
'500.

II progetto del M. Sanmicheli si presenta nella prima pianta conosciuta della citta
di Candia (ci. 1559); una pianta su pergamena con acquarello, disegnata propabilmente dal
Zuanne Magagnatto. L' elemento piu caratteristico di questo progetto, veramente
sanmicheliano sono i fianchi retti dei bastioni, una forma nel tracciamento di fortificazioni
bastionate, spesso usata durante la prima meta del 16o secolo.
II recinto era costituito da cinque bastioni, due piatteforme, tre pone e una sortita.
La realizzazione di questo capolavoro enorme comincib nel decennio di 1540, continu0 nel
decennio seguente, sotto la sorveglianza di varii ingegneri, tra i quali figura il nipote del
grande maestro, Gian Girolamo Sanmicheli che aveva un ruolo attivo e molto
significativo. Gian Girolamo aveva proposto modificazioni principali, come era quella di
irasformare a bastioni regolari le due piatteforme di Gesu e di Betlemme; lui aveva
proposto per la prima volta, il tracciamento di un fianco regolare sotto e fuori del
Monastero di San Francesco, migliorando cosi la dilesa nella pane orientale della citta.
Le informazioni tecniche dei documenti archivistici - relazioni etc. di quell' epoca
sono molto importanti ancora oggi per la ricerca archeologica e di restauro del complesso
fortificatorio. Brevemente riferiamo alcune di queste inlormazioni:
- le fondamenta del recinto, costruito gia nel decennio di 1540, al bastione Vitturi,
avevano dimesioni: larghezza ci. 6,30 m, protondita da 2,80 m al 6,0 m, variabile e
dipendente del sito dove sorgeva il bastione,
avevano costruito, gli speroni ai bastioni di Santo Spirito, Pandocratora,
Eietlemme, Gesu, all' estremita della conina Santo Spirito - Pandocratora, e al
bastione Vitturi; a questo ultimo (B. Vitturi) le dimensioni all' intersezione degli
speroni erano 7,0 X 1,4 m
- dal principio della fondazione erano costruite le gallerie sotterranee di contramine
ai bastioni di Pandocratora, Betlemme e Vitturi; le dimensioni delle gallerie al
bastione di Vitturi erano: larghezza 1,74 m e altezza 2,80 m.
Problemi speciali esistevano nella fondazione del bastione Sabbionara a causa del
734 ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΊΊ-ΊΜϋΤΟΓ

terreno sabbioso e le acque di sorgente che c' erano a quella zona.

Air estremita piu meridionale di tutto il recinto 11 torrione Martinengo, costruito
nel decennio di 1520, aveva diametro di 32 m e altezza fino a! cordone 10,5 m. Questo
volume del torrione e stato incorporato nel bastione Martinengo, quale sara stato
costruito nello stesso punto.
II decennio 1560 fu determinante per il tracciamento definitivo delle mura di
Candia. Un altro famoso ingegnere, Giulio Savorgnano si occupava di quelle decisioni
imponantissimi. Giulio Savorgnano era uno dei piu capaci ingegneri al servizio della
Serenissima; aveva lasciato la sua impronta nelle fortificazioni della capitale del Regno.
Savorgnano aveva finito molte parti di tutto il recinto, aveva proposto varie
modificazioni, molto piu facili in fase di realizzazione nelT applicazione dei progetti.
Nelle relazioni di Savorgnano ci si puo sol'fermare a molte informazioni
interessanti:

e stato determinato che i terrapieni dei parapetti, sopra il recinto, devono avere:
altezza 5,25-7,0 m e inclinazione a 45°,
e stato definito che i fianchi dei bastioni sarebbero stati costruiti con un orecchione
alia spalla,
- lui propose per la prima volta, la necessita della costruzione di cavalieri nelle gole
dei bastioni,
aveva anche progettato il tracciamento definitivo e la costruzione del bastione San
Andrea (Santo Spirito), anche il fianco di San Francesco per la difesa migliore della
parte orientale della citta, tra i bastioni Sabbionara e Vitturi.
La conferma delT applicazione di tutte quelle proposte sono le piante del
Domenico de Rossi da Este (1567, 1573).
Fino alia meta del decennio di 1570 era finita la costruzione del volume principale
del recinto (i terrapieni con gli speroni); e in alcune parti avevano finito con la camicia (da
muratura) di pietra: la scarpa. Alia fine, il forte di San Dimitri fuori le mura orientali della
citta, si presenta gia realizzato alle piante vecchie con il suo tracciamento.
Le informazioni che si trovano negli archivi veneziani, con dati relativi alia tecnica
delle costruzioni fortificatorie, sono molto frequenti e dimostrano il quadro del
programma difensivo di Candia, come e stato progettato e come si cominciava a
realizzarlo. Ma veramente tra queste relazioni-degli ufficiali, ingegneri e architetti si
dimostrano le difficolta e le mancanze quali esistevano e dovevano essere affrontate.
Un altro settore, molto importante nei progetti dei Veneziani per la citta era il
porto, gli arsenali e la copertura difensiva di tutto il complesso urbanistico. Ancora una
volta si verifica che lo scopo principale della Serenissima era Γ organizzazione e la
 γ·.ι ι{Ι·:μ·:ίίκλ teixu τον χλχλλκλ 11]Γ}

i'unzione completa e sicura clei porti con i suoi arsenali, capaci a coprire le necessita della
ilotta mercantile e di quella da guerra: la Serenissima voleva rinforzare la difesa delle citta,
congiunte con quest! porti, progettando nuove fortificazioni, edifici pubblici e van
equipaggiamenti.
Nel decennio del 1570 un' altra personalita importante si present0 a Candia; Latino
Orsini il quale si occupb di varie fortificazioni in tutta Γ isola; lui era Γ ispiratore del
sistema dei cunicoli. Cunicoli erano gallerie coperte, costruite ai piedi delle mura (dalla
pane esterna), sul fondo della fossa; erano state usate per la circolazione (movimento)
delle squadre di fanteria. Questo sistema e stato realizzato solo in alcune parti del recinto
di Candia.

Nel decennio del 1580 avevano cominciato a costruire i cavalier! sulle gole dei
bastion! di Vitturi e di Maninengo. Dai document! archivistici si verifica il completamento
della costruzione delle porte, delle piazze basse dei bastion!, delle gallerie e delle sonite per
la communicazione tra la zona muraria, la citta stessa e la campagna fuori della fossa. Negli
stessi document! si trovano anche dati finanziari per i lavori difensivi, a loro volta molto
interessanti. Si riferisce per esempio che un passo cubo di muratura (costruzione in pietra,
calcina e sabbia), compresa la fattura da maestri, costava 5-6 ducati veneziani. In questo
prezzo il lavoro delle angarie dei contadini (della perileria di Candia) non e stato
compreso: Γ escavazione e il trasporto di un passo cubo di terra costava 9 penDeri.
Dalla fine del decennio del 1580, distruzioni e guasti cominciavano ad apparire nelle
fortificazioni appena costruite. La necessita della loro manutenzione si presenta nei
documenti degli archivi di quel periodo.
Una segnalazione molto interessante che si riferisce per la prima volta nel 1590 dal
capitano Piero Zane, era la proposta per la costruzione di un sistema difensivo fatto di
piccoli fort! (fortificazioni esteriori) sulla sponda esterna della tossa, verso la campagna;
questo sistema collegato con quello sotterraneo di gallerie di contramine avrebbe
assicurato una difesa completa, capace di affrontare Γ attaco nemico. Ma questi progetti
per la costruzione di fortificazioni esteriori verranno realizzati solo alcuni decenni piu
tardi, negli ultimi mesi prima del gran assedio di Candia dalle truppe Ottomane.
La costruzione del cavaliere Vitturi lini nel 1590. Nello stesso periodo gli ufficiali
della Serenissima a Candia notavano la necessita di lavori con terrapieni nel recinto sulla
riva del mare (dal bastione di Santo Spirito lino al gollo di Dermata). DalL altra pane i
responsabili ingegneri vedevano che le dimensioni (larghezza - profondita) della fossa
erano difettose. Dopo Γ escavazione delle terre per la lormazione della fossa, ma anche del
recinto con i terrapieni, la superficie esterna delle mura era gia costruita nel senso della
verticale (scarpa - cordone - parapetto) i difetti della fossa cominciavano ad apparire. L'
 730 ΙϋΛ.Χ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

allargamento e Γ escavazione ulteriore della fossa sono osservazioni che si riferiscono

molto spesso nelle reiazioni degli ingegneri di quell* epoca.
11 1595 era un anno con molte pioggie e di illuvioni in tutta Γ isola di Creta. Le
distruzioni nelle fortificazioni e specialmente nei loro terrapieni erano grandissime e la
necessita di riparazioni immediate era impehosa; cose che si riferivano tanto spesso nelle
reiazioni.

Durante il periodo dal 1595 al 1600 la costruzione del fianco degli Arsenali e stato
finito e cosi la difesa del bastione di Sabbionara e la sua omonima sortita era piu regolare
e completa. Contemporaneamente la costruzione delT enorme cavaliere Martinengo si
riferisce che e stata finita.

La ricerca negli Archivi Statali di Venezia dei primi decenni del 17o secolo da
continuamente informazioni sulle mancanze e sui difetti delle fortificazioni di Candia, ma
anche sulle proposte per affrontarle. DalT altra parte la situazione della citta dentro le
mura, non era comoda. I soldati e gli ufficiali abitavano nelle case, insieme ο vicino ai
cittadini. Le case non avevano comodita, le strade erano strette e sporche, piene di
spazzature. La maggior pane dei nobili veneziani e cretesi anche cittadini ricchi, tutti quelli
che avevano feudi, abitavano alia campagna. Cosi, nella citta di Candia rimanevano solo i
poveri cittadini.
Nei primi anni del 17o secolo il Provveditore Generale Alvise Priuli (1603) notava
per la prima volta gli svantaggi quali erano stati causati alia difesa di Candia (parte
orientale), dalla esistenza del piccolo villaggio di Maroula, ai piedi del forte di San Dimitri
verso il mare. Alvise Priuli propose la demolizione delle case di Maroula, un' azione che
si realizzera piu tardi, poco prima del grand* assedio di Candia.
Durante il periodo che Piero Zane era Provveditore Generale a Candia (ci. 1614),
ancora due lavori, molto imponanti per la difesa e la funzione della citta, erano stati
fondati: le cisteme dietro i volti degli arsenali nuovissimi e il cavaliere sulla gola del
bastione di Sabbionara; due lavori quali erano stati nominati dal Provveditore Generale
responsabile per la loro costruzione: le cisterne Zane, e il cavaliere Zane.
Dai documenti che si trovano negli Archivi Veneziani, ci informiamo che i vari
ingegneri ο ufficiali militari che lavoravano a Candia descrivevano le necessita alia difesa
della citta, proponendo interventi che erano necessari, urgenti e di grande priorita secondo
la loro opinione. Durante il secondo decennio del 17o secolo una personality nuova appare
tra gli ingegneri qualli erano occupati dei lavori pubblici nell' isola di Creta; Francesco
Basilicata contribui all' evoluzione di tanti lavori; costruzioni fortificatorie, arsenali,
quailieri e tanti altri. Tutta questa attivita si verifica nei disegni - piante e reiazioni sue,
che si trovano negli Archivi Statali di Venezia.
7:\ ΠΕΜ-ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΙΙ ΤΟ)· ΧΛΧΛΛΚΛ 737

Le registrazioni degli ingegneri continuavano a descrivere le caratteristiche

tecniche delle mura di Candia. Alcune dimensioni generali e misurazioni sono molto
interessanti e utili per il restauro della zona muraria. La larghezza dei terrapieni nel recinto
era da 14,0 a 17,5 meth: la larghezza dei parapetti erano da 8,7 a 5,22 metri; Γ altezza
stessa dei parapetti era da 2,30 a 10,5 metri.
Le ini'ormazioni della situazione alle mura di Candia, tutto quel periodo del 17o
secolo lino al 1645-46, non sono tanto differenti tra loro e si riferiscono alle stesse
argomentazioni, agli stessi problemi e alle stesse mancanze e interventi urgenti anche negli
anni del decennio del 1640.

II periodo del grand' assedio era tanto vicino; nelL estate del 1645, 29 agosto, i
Turchi avevano occupato la citta di Canea definitivamente: continuavano di proseguire
verso Γ oriente. II 13 Novembre 1646 avevano occupato la citta e la Fortezza di Rettimo
e fino alia fine dello stesso anno, avevano stabilito il loro dominio a tutta Γ isola, eccetto
la citta di Candia. Esattamente quelT epoca in pochi mesi, i Veneziani cominciavano a
completare le mancanze alle fortificazioni di Candia, restaurando tutte quelle strutture che
si riferivano nelle relazioni di vari ufficiali, responsabili per le stesse.
L' intervento piu signilicativo era la costruzione delle opere dilensive esteriori
fuori della fossa in modo da completare la difesa di tutta la citta, realizzando i principi delL
architettura fortificata e secondo gli ultimi svillupi della tecnica di difesa durante il 17o
secolo. Queste fortificazioni esteriori si presentano a tutte le piante della citta di Candia
dal 1646 in poi. In questo modo gl' ingegneri dei Veneziani avevano completato il
disavantaggio della grande lunghezza delle 'linee di diiesa", cioe le distanze tra le piazze
basse di ogni bastione ai fronti dei bastioni contigui.
Sono state costruite le opere seguenti:
- quattro rivellini, davanti al mezzo delle cortine: Gesu-Martinengo, Maninengo-
Betlemme, Betlemme-Pandocratora, e Pandocratora-Santo Spirito; i suoi nomi
(nello stesso ordine) erano: di San Nicolb, di Betlemme, di Pandocratora (Panigra)
e di Santo Spirito;
- r opera a corona di Santa Maria, davanti alia punta del bastione Martinengo aveva
Lin posto eminente nel la zona esterna difensiva, all' estremita piu meridionale di
tutto il recinto,
Γ opera a corna del Gesu (o della Palma), davanti al bastione e alia porta di Gesu;
la mezzaluna Moceniga davanti alia punta del bastione Betlemme; e 1' opera a
coma di Panigra (Pandocratora) davanti al bastione Panigra.
Nello stesso periodo avevano costruito Γ opera Crepacuore, a sud-ovest del Forte
di San Dimitri per rinforzare la ditesa dello stesso iorte, 1' opera a corona Moceniga fuori
 738 ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΗΙΜϋϊΟΓ

della mezzaluna Moceniga, davanti alia punta del bastione Betiemme, e i! ridotto di San
Andrea, quasi suila costa davanti alia punta del bastione di Santo Spirito. Alia fine, I' ultimo
cavaliere, quello di Barbaro, e stato costruito al fianco degli arsenali e accanto ai voiti degli
arsenali nuovissimi e le cisteme Zane.

Tutte quelle opere difensive, nella linea esterna fuori dalla fossa di Candia,
completavano il sistema fonificatorio della capitale, essendo una fase importantissima e
finale del complesso monumentale delle mura di Candia; era fase significativa tanto quanto
quella di Michele Sanmicheli con il suo tracciamento iniziale e anche quanto erano
importanti gli interventi determinanti del Giulio Savorgnano.
I Turchi, come e gia stato riferito, avevano proseguito attorno Candia, dagli innizi
del 1647. Durante Γ invemo 1647-48 erano stati accampati vicino al villaggio Marathiti e
anche a quello di Ambroussa; le loro potenze erano quasi 6000 di soldati. Hussein Pascha
era capo delT esercito, e slanciO Γ attacco dal primo Maggio, in continuo per sei mesi, fino
al 10 Novembre 1648; era la prima fase delT assedio con attacchi continui die erano stati
sviluppati contro tutto il recinto causando varie brecce e distruzioni. I dati tecnici che si
riferiscono negli indici delle piante vecchie della citta di Candia, relative al sistema
fonificatorio di Candia ο ai combattimenti, sono molto importanti.
Indicativamente riferiamo che durante la prima fase delT assedio (1648), la breccia
alia punta e al fronte del bastione Martinengo aveva Γ estensione di 143 metri, e era stata
causata da 15 gallerie sotterranee (mine) incrociate tra loro. Anche una breccia simile al
bastione di Gesu aveva Γ estensione di 94 metri ed era stata causata da 15 gallerie (mine)
incrocciate tra loro. Filippo Besseti di Verneda si occup0 della riparazione della breccia al
bastione Martinengo e Γ ingegnere Giovanni di Bellonet si occupb delT altra al bastione di
Gesu.

Filippo Besseti di Verneda era il primo responsabile di tutte le opere difensive e Γ

organizzazione militare di Candia. Aveva il titolo di cavaliere e fu rimasto alT isola fino al
periodo della resa di Candia, fino alia segnatura del Trattato della Resa della capitale, nel
Settembre 1669.

La seconda fase del primo attacco cominciO nel 21 Agosto 1649 e durb fino al 6
Ottobre 1649. L' area interessata era il fronte dal baluardo Martinengo fino a quello del
Gesu, e della Betiemme e del Panigra, comprendendo il recinto principale e le
fortificazioni esteriori. Durante Γ anno 1649, i Veneziani e i loro ingegneri erano obbligati
a realizzare ancora una opera difensiva: la ritirata, una fronte seconda, costruita sopra i
bastioni ο le cortine, verso la citta. Malgrado le perdite che erano molle, i Veneziani
ancora controllavano la situazione: e questo iatto si verifica dalle piante vecchie con i
successi del grand' assedio. Possiamo osservare la costruzione di alcune nuove opere
 7:i mcM-riKA teixu τον χλ.χλλκλ 7;{<)

difensive (1648/49), esterne, costruite per il riniorzamento della difesa di Candia: una
frezza cavallo (tra il Forte Di San Dimitri e Γ opera Crepacuore), Γ opera Molina (al nord
di San Dimitri), costrtiita entro il 1654, per il rinforzamento del recinto principale dal
fianco di San Francesco al bastione Sabbionara.
Dopo la line delle operazioni della prima fase delF assedio (fine del 1649), i Turchi
abbandonarono i loro posti avvanzati. La fortificazione regolare e completa della citta di
Candia (quasi perfetta) era forse una delle cause dalla quale gli offensori avevano capito
presto che quello combattimento non sarebbe stato tanto facile; e le difficolta quali
dovrebbero affrontarsi sarebbero molte. Avevano capito anche che avrebbero bisogno di
rifugi siciiri per i periodi difficili quando i difensori potrebbero fare contrattacchi. Cosi, nel
1650 cominciarono di costruire una fortezza piccola, la Nuova Candia, sulle alture di
Ambroussa, a sud della capitale assediata; dentro questa fortezza installarono il loro
quartiere generale e il Servizio delle Finanze.
Durante il decennio del 1650, uiC altro ingegnere cominciava a partecipare con
molta capacita ai lavori difensivi di Candia; era Nicolb Zeno. Le informazioni raccolte
dalle sue relazioni e lettere sono importantissiine e completano il quadro della situazione
militare a Candia, specialmente durante il periodo tra le due fasi delF assedio.
Indicativamente ci riferiamo alle sue informazioni sulle gallerie di contramine; la maggior
pane delle quali erano distrutte, piene d' acqua e di fango. La loro riparazione doveva
essere fatta urgentemente, perche dentro le gallerie (di mine e di contramine) i Veneziani
e i Turchi combattevano tra loro, era tin campo di conflitti sotterranei molto spessi e
determinativi; mentre moiti storici sostengono Γ aspetto che la guerra a Candia e stata
decisa dentro quelle gallerie.
Nello stesso periodo (decenni del '50 e del '60) i due gran difetti ai quali si
riferivano tanto spesso erano: il tracciamento irregolare e la costruzione svantaggiosa dei
bastioni di Sabbionara e di Santo Spirito (San Andrea). Erano il ''tallone d' Achille" di tutta
la difesa di Candia. II terreno sabbioso con acque sorgenti alia Sabbionara e il terreno
roccioso con la roccia, quasi superficiale, al Santo Spirito, erano le due cause, che non
avevano permesso agli ingegneri di applicare tin tracciamento regolare a questi punti.
Le esigenze registrate per Γ armamento di tutte le squadre a Candia erano: 7500
uomini per il recinto principale e 4000 uomini per le lortilicazioni esteriori. Nelle relazioni
degli ingegneri, di quel periodo si riferisce ad tin' altra necessita; la ricostruzione di alcune
gallerie di contramine quali erano distrutte interamente, perche erano state costruite con
lo scavamento dentro i terrapieni delle mura e sostenute solo con tavole e travi di legno.
La loro ricostruzione dovrebbe farsi con una galleria a volto, costruita da muratura. Gli
ingegneri riferivano esattamente le parti del recinto dove dovrebbero, costruite queste
 740 11)Λ·\·.\Λ ΣΪΚΙΜϋΤΟΙ·

gallerie nuove. Dobbiamo notare anche che le descrizioni tecniche nei manoscritti danno
informazioni molto importanti per Γ esplicazione di varii problemi costruttivi che si
incontrano ancora oggi neile mura. ΝΙοοΙό Zeno, in una reiazione sua (21 Apriie 1652)
descrive con aitri dati che una contramina e stata costruita sotto le fondamenta delle

mura del bastione Martinengo durante la prima Case dell' assedio (1648-49); la sua
situazione male potrebbe causare il crollo del muro". Questa informazione e molto
interessante e messa in reiazione altri dati e osservazioni sulle mura stesse, come esistono
oggi, si pub dirigere verso conclusioni utili sui danni e sui metodi di restauro da applicare
sulle mura.

Fino al 1660 i Veneziani avevano costruito le seguenti ritirate sui recinto delle mura
di Candia (fortificazioni principali - interiori):
una ritirata al bastione di Sabbionara, un' altra al bastione di Vitturi, due ritirate al
bastione del Gesu, due altre al bastione di Mailinengo, una ritirata alia cortina
Gesu-Martinengo, una a quella di Martinengo-Betlemme, una a quella di
Betlemme-Panigra, due ritirate al bastione Betlemme e due altre al Forte di San
Dimitri.

Dentro la citta, la situazione era disperata. Gli abitanti stessi prendevano dalle case
rovinate ο altri edifici i legni ed altri materiali da costruzione e li vendevano per le
ricostruzioni e riparazioni delle fortificazioni dove lavoravano i soldati.
Lo svolgimento delle operazioni dimostrava che Γ ultima fase dell' assedio di
Candia era vicina. Nella primavera del 1666, una pane dell' esercito dei Veneziani e degli
altri alleati, sotto il comando del marchese Francesco Ghiron Villa usci dalla citta verso
occidente, e accampb fuori delle mura, vicino al fiume Gibfiro. Questa operazione militare
era Γ ultima azione dinamica da pane dei Veneziani e sfoitunatamente non ha ottenuto
risultati desiderati; era solo un fatto straordinario, con nessun profitto per i difensori della
capitale del Regno.
Malgrado la situazione grave gli ingegneri della Serenissima continuavano a
progettare nuovi e piccoli interventi supplementari nelle fonificazioni di Candia. Filippo
Besseti di Vemeda, molto preciso nelle sue scritture, descriveva in una sua reiazione
(Ottobre 1666) le seguenti cose: la galleria della contramina al bastione di Sabbionara era
stata ricostruita con un volto a muratura, in tutta Γ estensione del bastione. La galleria
"andava" parallelamente con le fondamenta delle mura, nel suo lato interno e in una
distanza di 8,75 metri. Alia fine, nella stessa reiazione, Verneda riferiva ancora una volta
la grande necessita per il ri nforzamento dell' armamento della citta (soldati, bombardieri,
guastatori-operai, artiglieria) per affrontare con successo Γ ultimo attacco dei Turchi, che
i Veneziani aspettavano per la primavera del 1667.
 y:i ι{Ι':μ·:ίίκλ teixu τονχλχλλκλ 7 1

Ma nel 1666, Ιο svolgimento della ^uerra era molto diverse. L' Impero Ottomano
voise rune ie sue forze a Candia per riuscire'ad una conclusione virtoriosa. 11 generalato
di tutti gli operazioni a Crera e state date al Gran Visir Kiepreulis Achmet Pascha.
Kiepreulis ha sbarcate a Canea nel 3 Nevembre 1666: in pecchi giei*ni lui arriv0 per terra
nel quartiere generale alia Fertezza di Candia Nueva. DalT altra pane la Serenissima defini
che Francesco Meresini, Γ Ammiraglie delF Egee, avrebbe il generalato delle operazioni
a Candia.

Nel 28 maggio 1667 il grand' attacco comincib centre il late sud-ovest del recinto,
dal bastione di Panigra verso quelli di Betlemme e Martinengo e anche verso il bastione di
Santo Spirito. Nel 1667 Kiepreulis organizzb tre attacchi centre Candia. L3alle piante dei
cembattimenti delle stesse periede si verifica che le operazioni erane continue, senza
interruzioni; Terse dtirante Γ inverno 1667-68 i Turchi continuavano le operazioni ma con
meno tensione. Nelle stesse piante si riTeriscono tutte le opere offensive di Turchi quali
avevano costruito durante il periede dal 5 Giugno fine al 13 Luglio 1668; mentre le stesse
costruzioni dovrebbero continuare da Tarsi anche durante Γ autunno (del 1668) come si
verifica da documenti archivistici. Nel 1668, Γ attacco sistematico contra il bastione di
Sabbionara cominci0 (5 Giugno - 7 Ottobre 1668). DalF altra pane, nello stesse bastione
tre ritirate dei Veneziani si presentano nelle piante (di 1668), come anche gli approcci delle
truppe nemiche (degli Ottomani) che appaiono di fronte alia citta.
Le distruzioni che erano state causate nelle mura dai bombardamenti continui dei
Turchi, e dalle esplosioni delle lore mine, erano irreparabili. Le batteiie nemiche erano
arrivate tanto vicino al recinto delle mura, quasi sopra i due bastioni deboli e difettosi,
quelli di Sabbionara e di Santo Spirito. La caduta finale era cominciata. II rifomimento
della citta si faceva solo dal mare (al golfo e la pona di Dermata) e solo durante la notte.
La diligenza e la cura del Filippo Besseti di Verneda erano continue, tatta di registrazioni
e descrizioni delle mancanze e necessita di Candia, come si verifica dalle sue testimonianze
di quel periodo drammatico. L' imponenza e il volume delle mura di Candia, malgrado le
distruzioni causate, dovrebbero essere lattori dissuasivi per un attacco generale per la
presa della citta dai Turchi.
Le operazioni dei conflitti, durante il 1669, contro i bastioni di Sabbionara e di
Santo Spirito, si presentano con molti dettagli e precisione nelle piante vecchie degli
Archivi. II volume principale dei bastioni stessi era stato distrutto, e cosi i Turchi erano gia
arrivati ai piedi del recinto, passando dalle fortificazioni esteriori e la fossa.
Gli indici delle piante con i combattimenti del 1669, fonte preziosa per la ricerca
storica, ci informano non solo delle cose militari e istoriografiche ma anche dei dati tecnici.
Indicativamente riferiamo che Γ estensione di tutta la breccia al bastione di Sabbionara
74j ΙϋΛΧ.ΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ

(fronte settentrionale) e la conina del Consiglieri (causata dalle mine nemiche e dai
bombardamenti) era quasi 192 metri.
La concluzione interessanre e che malgrado i Turchi erano arrivati ai bastioni di
Sabbionara e di Santo Spirito, Kioproulis non si decideva di fare un attacco generale per Γ
occupazione della citta. Nel 1669, I'orze alleate arrivaiOno a Candia da vari paesi delT
Europa, specialmente dalla Francia. Le speranze degli assedianti erano state rianimate: ma
molto presto erano state smentite e succedute dalla disillusione. I generali degli alleati non
avevano potato essere d' accordo in un progetto comune di tattica militare, mentre le
perdite erano immense. Dopo il fiasco delF uscita del duca di Beaufort dalla parte oiientale
delle mura, i Francesi panirono e gli assedianti si sono abbandonati alia disperazione.
II Provveditore Generale Francesco N4orosini vedendo chiaramente che la fine era

inevitabile, decise di cominciare le negoziazioni per la resa di Candia alia fine del Agosto
1669. It Trattato e stato firmato nel 16 Settembre 1669 e i Veneziani avevano 12 giomi
per abbandonare la citta, secondo i termini di quel Trattato. Le condizioni sotto le quali la
citta e stata presa e il modo che i Veneziani partirono da Candia e stato chiaramente un
gran successo di Franc. Morosini, grazie alia sua diplomazia, perche la situazione nel
campo dei Veneziani, come si e gia riferito, era disperata.
La lotta titanica tra Venezia e Γ Impero Ottomano per tanti anni, a Creta, si era
conclusa. L' assedio della citta di Candia ( 1648-1669) e la sua resa dopo una guerra
drammatica intomo e sopra le mura della capitale del Regno era il fatto che aveva la prima
parte nella storiografia di tutta Γ Europa durante il l7o secolo.
Concludendo questo compendio della cnbnaca della costruzione del complesso
fortificatorio di Candia, dobbiamo sottolineare di nuovo Γ importanza delle informazioni
datte dagli Archivi Statali di Venezia: document! tecnici, relazioni, piante e disegni sono la
base di questa ricerca storiografica sulla progettazione delle fortificazioni di Candia, e suF
organizzazione militare.
Le mura stesse, ancora oggi, con la loro presenza sono una testimonianza viva di
quel epoca; si dichiara la loro importanza storica e "il valore" di monumento. Malgrado Γ
alterazioni, gP interventi recent! e i cambiamenti determinant! delT ambiente della citta,
le mura di Candia continuano di sollevarsi imponenti, continuano a essere un esempio
straordinario di tecnica dell' Architettura Fortificata bastionata come e stata realizzata a
Creta dai Veneziani, un monumento unico, non solo in tutta la Grecia ma anche unico in
tutta la regione del Mediterraneo Oiientale.
 ^f(ί ^f<ί ^^ίί ^^ίJ ^^ί: >ti: ^f<ί ^f<J ^tίί ^t<ί ^t^

EVIMiTHPIO KVlMi>.\ ΟΛΟ.ΜΑΤίΙΛ

(-ζοσίο-ιχ*, το-ίονύα',α. yojpzc. πολε·.;. αντ,αεία)

Λ, α Ανόρέα. 1Γ). 78. 100. :201. -2'ι8

Ανόρέα Αγίου, επιπροααγούνας. ()1)
Αγιοι Τόποι. 1 Ζ) 1 .\νόρέα Αγίου, περιοχή εντός τειγούν.
Αιγαίο ΓΙέ/ναγος. Γ). 7, (wi) γειτονική ττον προααγ/όνα Αγίου Ανόρέα.
Αικατερίνη Αγία, του Σινά (αοναστήρι). 1 'ι. 1Γ). 7Γ). 10-2. ίο:]. ΙΟΓ). 1 14. 1 10.

όλ. και Catterina Santa, ε/ά,ηνικό αονα- 18:?. 181). 0-2, 10)1). 170, :2Ι

ττήρι :?18, :?11). :?:?:?, :?8 λ :?1):?, 807, 8 18.

Ay.ccorrciavr, αοναττττι. όλ. ΙΙαναγια :]:?4. 8:?1). :]81. 888. 881). 878. 880.
k 1 i U ^

ΑκροοτΓ^ ρ ιανή 881. 878. 81)8. 4.-20. 4-28, 78.-2. 8.-20.

Ακ-Τάαπια, 8.-21). 88,8. 7) \ 'ί, 88,8. 80)8. 0)7.-2

όλ. και Αηαητρίου Αγίου, φρούριο Ανόρέα Αγίου, περιοχή εκτός (:) τειχοόν. αε
Αλαερίκος ή Αλαεράν πρίγκηπατ, 1S3. (*>/.) αοναττήρι και τπιτια. ττην περιοητ
όλ. και Almerico (περ. ό' αιτό 17ου αι.) αετα^υ τ^ον : τροαα7/όνο3ν Ιττού
Αλο-υρός, περιοχή και ποτααος όυτικα Martinengo, -2 'ι
ΓΙρακλείου, ill), Ανόρέα Αγίου (S.nt Andrea). πρου.αχούνας.
όλ. και Almiro ή Armiro fiume 80. 70. 71. 87. 108. 107. 108. 1 17,
Αανιτσός, περιοχή ανατο/.ικά Ιΐρακλειου. 1.-28. 18.-2. 187. 188. 170. 181. 188-

:23:2 180). 181)-10)1. 108. 108-171. 178.

Ααπρούτα (και Ααπρούττα), y/vpio, 8(), 87, 178. 170». 178, 180. 181. 187. 180.

1)Γ), 781, (wO, 07:2 108. .-2()(). -201. -208. -218. τΜ8. -210.

όλ. και Ambrussa :?80. :281. :?88. :?80. :?48. :?77. :?8:?,
Αμττερνταα, 188 -288. τ^0)8. .-208. :?7.-2, -278. -887. -288,
Ανατολή, ιαλ ιόή Γ), I 1, τ>7, 1)0, 11)8, ΟΟ'ι 202. 208. 208. 20(λ 800. 802-807.
όλ. και Levante .8Ο0). .807. 800. 81 'ι. 810-810. 822,

Ανόρέα Αγίου, εκκλητία (αικρή). εντοε 828. 828. 827. 880. 8:]1. :]88-888.
τειηούν, γειτονική ττον προααχοονα Αγιου 84 λ 840. 840-882, 880-888, 807.

Στα ονόματα τίον -yj^corjfyj τ.νχ'γέοεττ.ι η χρονολογ'.α χ.α· θανάτου, ευοαον ε'.να·, γ;θ)τ·τ·Γ ή το έτο; (χρονικό
όιάτττ,αα) κατά το ο-οίο εαφανίζεταί το -:οσ(ο-ο ττ'.; αεχε'.ακεε κηγες που οτ,;ν>τ'.ευοντα', ττΓ;-» παεουτα αε/έτΓ,.
Κ-ίτΓ^ζ αναφέρετα· το αεάο;Λα που κατείχε το προτίοπο κατά το '.ό'.ο χρον.κο ό'.άττΓυ,α. καΟο'κ χα-, ο-, παρα/ά^γέε ττ,ε
ορθογραφίας του ονόαατος. Οι παφαπάνοί λεπτο;Λερε'.ες κρι^ΐτ/καν απαραιτΓ^τες να τυαπερΰχφΟουν ττο ευρετήριο, γιατί
έ'/ουαε οιαφορετικά πρότ^οπα ρ.ε ιοιο επίονυαο τ και πρίο.ο ονοαα.
744
3G1), 370, 37:2. 375, 378, 380, 38:?,
383, 385, 303. 453, 454, 487, 400,
404. 503, 505, 511, 51:?, 515, 5:?0,
5:?8, 53Γ), 5'ι:?, 543, 547, 55 4, 557.
5Γ)0. ο74, ») / /, fj84i, ,)8(), .>8/, ί)0.)-
000. 011. 017, 010-0:?3, 0:?8-030,
038, 030, 043-053, 073, 075, 070,
078-081
βλ. καί Spirito Santo, -ooaaycovac
Ανορέα Αγίου, -ύ/νη, 14, 10, :?7, 103, 100,
100, 100, 100, '217, 235, 23(·), 2'ι3,
247, .250, 252, 257, 207, 270, 271,
278, 284, 203, 205, 300, 307, 3 Η,
310, 320, 331, 337, 338, 350, 300,
370, 373, 374, 378, 385, 404, 503,
511, 581. 012, 040, 050, 058
β/,, και Spirito Santo, -ύ/νΤ,
Ανυρέα Αγίου, ridotto, βλ. Andrea S.nt, ridotto
(γ rivellino)
Ανορέα Αγίου, tenaglia, 103, 020, 0'i3
.ν^τί-αρος, 130, 580
χ\ντο^νίου Αγίου, εκκ/,γτία (α'/κρή) εκτός
τεΓ/ίόν, γειτονική ο-τον -poaayojva
11 αντοκρ άτορ α, 15
β>,. και Antonio Sant, εκκλτο-ία
Αντοονίου χΛγίου, -poaayo'jvac, βλ. IIαυτο
κράτορα ή Panigra, -ροααχώνας
ατζοκορίοναλτες, 13 3
άραβες, ιε'
αραανάοες (antichi, vecchi, nuovi, nuovissimi)
35,30, 02. 04, 83, 108, 115, 150. 104,
108, 210, 224, 220, 245, 248, 300,
323, 383, 384, 4U;, 573, 507, 003
βλ. και Arsenalί
αρτανάοο^ν r^acTpoaaycovac, οο, 81 , 108.
220
βλ. και Arsenali, mezo-baluardo degli
αρσανάοο^ν "—λευρό", o3. Ο /, 1.23. 1,)0. 172,
222, 233, 2^5, 301, 045, 0(;3, (UiO
β/,, και Arsenali, fianco degli ή Baterie de
Γ Arsenal
ΙϋΛΧΧΛ XTKIMliTOr
αραανάοίυν -ύλη, 1 1, 103, 108, 205, 384
βλ. και Arsenali, porta degli
αραανάοο^ν ψευοό-ορτα, 171
β/., και Arsenali, falsaporta degli
Apyi-έ/,αγο; (Arcipelago), 2, 1 λ8
Ααία Μικρά, 1 V.)
Αυγούστου 25ης. οοός (Μαρτύρ(ον), βλ.
Strada Maistra ή Ruga Maistra
Β, β
Βαρούχα, οικογένεια, .280
ΗηΟ/,εέα, Maria Santa εκκλησία (εκτός
τειγ/υν), βλ. Maria Santa, di Betelem
ΒηΟλεέα, piattafonna, 14-10, 18, .20, 105,
200, 308, 058
ΒηΟ/,εέα, -ροο-αγ/υνας (baluardo Betelem,
Bethele, Bethlem, Betlem, Bettalemme,
Bettelem, Betthelem, Bitelem, Bitelemi),
20, 24, 27, 30-33, 30. 40, 50, 53, 58,
02. 07. 00. 71, 80, 8.2-85, 87, 80, 01,
02, 00, 08, 100, 101, 103, 107, 1 1 1,
1 1.2, 1 10, 1.21, 12^1-1.27, 120, 130, 137,
138, 140, 151, 15 Μ 50. 103-105, 173,
200-202, .20λ 208, 215, 221, 2.23, .220.
220. 235. 238. 2^2, 247, 248, 252,
25λ 258, 200, 201, 203, 205, 208,
.271-273, 275, 270. 278, 284, .288.
205-207. 300, 303, 30(;, 300, 310-3 10,
322, 323, 3 44, 340, 3(10, 300, 373,
378, 382, 383, 385, 304, 307, 308,
M)0-'i05, M)7, 410, U 1, 414, 410, 4 10,
λ21, λ23-λ25, 427, 428, 430, 4 42, 4 Mi,
'i50, λ5λ λ55. i57, 450, 400. 405,
M;8, i70, 'i7M 'i7(;, 484, 400, VOM
' 'i05. 501. 503-505, 508. 510, 512, 5 14,
510. 522, 523, 537, 5^2, 547, 552-554,
550, 558, 50.2, 5()0, 508, 570, 571,
58λ 580, OOO), 007, 010, 017, 018,
020, 027, 032, (;33, 037, 030, 040,
ΤΑ }}ι·:.μ·:ίίκλ τκιχιι τονχλχλλκλ
Ι')1ί8. ().)(S, ()()<S-(i/ 1, ()/;], Γ*)/').
Γ)71)
Βτ/]λεέα. -ύλη (-υλίοα ή sortita), (porta di
Betelem), 1 Κ), 1.ΊΓ), 173, 2' :2\. *7()7,
2' 1il :2H\, 300, 37i, 3VJ, 3(;7,
373, 383, 707, 503, 0:28. 535, 577,
581, i'dl
]^Γ/J/vεέ|JL, rivellino, 8\, 08, 103, 1 10, 1:2,^),
['2(1 175, 1 105, 173, :?70, 3:?0, 008
βλ. και Bettelem, rivellino
Βίγλα, 21. 33, 77, 75
βλ. και Vitturi, ε-'.-ροααχίόνας (cavaliere)
Β/,αττού, οικογένεια, :280
Γ
lV/λέα, 171, 177, 077, 082
Γένουα, ιο'
Γερ/i Τάα-ια, 273
βλ. και Nicolo S.t, rivellino
Γεουργίου Αγίου, -λατεία, 103, 70o
βλ. και Πεοίο του Αρε(ος και piazza d'
Armi (piazza di San Zorzi, Campo di
Marcia, Campo d'Arme di San Zorzi)
Γεωργίου Αγίου, -ύλη (και porta di S.Giorgio,
Giorgia, Zorza, S.Zorzi, S.Giorgi, S.
Georgio, S.t Joris, Sanct Jorgie, di San Zorzi
del Marola), 20, 28, 31, 33, 71, 70, 50,
58, 07, 00, 73, 8.2, 83, 100, 110, 110,
123, 125, 127, 135, 138, 171, 173,
100, 200, .21*2, 215, 217, 218, 221,
227-220, 220, 230, 233, 235-237, 271,
277, 278, 250, 252, 257, 257, 200,
270-272, 287, "205, 300,300,300,312,
310, 310, 370, 377, 370, 357, 350,
300. 373, 378, 385, 307, 700, 705,
710, 722, 733, 753, 701, 70Γ 707,
502, 510, 523, 528, 535, 537, 575,
570, 555, 501, 505, .l)08, i)/7, 581,
585, 580, 003, 000, 008, 072, 007
745
Γεοηεγίου ^^γίου, ε-τεατούνες (quartier Gran di
S.Giorgio ή alloggiamenli di S.Giorgio),
07, 73, 2VA. 230. 230. 383, 7;?1, 701
Γιούχτας, βουνό, Ο, 7, :2:28, "23 1, .255, .270
βλ. και Giove, love monte, Jupiter mont
Γιόφυεοε, -οτααός και κοι/άοα, 80, 1 \ 2.
15*2, 155, 17'2, .*202, 205, 255, 200,
280, .280, 070, 077
βλ. και Giofiro (Aiofiro, Geoffiro, Giofaro,
Ziofiro) -οτααός
Γιόφυεου, γέφυρα, 20)7, 200
βλ. και Geoffiro (Giofiro, lofaro, Ofaro,
ponte di)
Γρααβούο-α, φρούριο (Grabuse ή Grabusa), 32
Ιωνιάε, αοναστΓρι, 70, 007
A, ^
Ααλαατία (Dalmatia, Dalmazia), 1.2, 27, 3.2,
80,010
Λαφνές (yojpio Ηρακλείου), 80
οεξααενές Zane, βλ. Zane, οεεααενές
(cisteme)
Αεραατά, κόλ-ος και λιαάνι (porte et port de
Tramata), 33, 50, 51, 01, 07, 75, 100,
103, 105, 130, 150, 157, 100, 10.2,
170, 172, 175, 170, 107, 201. 208,
*200, 210, 222-227, 220, 230, 235,
230, 273, 275, 270, 278, 350, 370,
703. 003, 080
βλ. και Dermata, yJl/jzo-
Αεραατά, piattaforma, βλ. Tramata ή
Dermata, piattaforma
Αεριαατά, -ύλη, 31, 50, 51, 78, 103, 100,
117, 110, 110, 173. 200, 211, 215,
222, 235, *237, 270, 278, 288, 373, 385
βλ. και Dermata, porta
Αηαητρίου Αγίου, λόφος, 10, 13, 23, 20, 28,
30, 77, 75, 152, 100, *201, 212, 215,
233,302, 300
746 ΙϋΛΧΧΛ ΧΤΚΙΜϋΤΟν

Ληαητρίου Αγίου, aovac7-r/;p', (εσοοτερ'.κά οτον -ροααγηόνας

-poaayojva Αγίου Ανφέα), :2()1, 380 ε-ι-ροααγηόνα; Vitturi, ολ. Vitliiri, εττι-ρο-
Αγαητρίου Αγίου, rivellinetto, 1 ααγηόνας και Ηίγ/.α
Δημητρίου Αγίου, φρούριο και —εριοχή. ::?8. ε-ι-ροααγ/όναε Zane, Zane, ετζιτιρομα-
30. 31, 35, 38-40, 40, 40, 5:2-55, 58, yoyry.z

03, 00, 09, 70, 7:>, 74, 75, 77, 80-84. ε-ι-ρομαγ/όνας S.Zorzi, ζλ. Vitturi, εττι-ρο-
88, 90, 91, 94, 98, 103, 105, 1 1:2. 1 14. μαγ/όνας
115, 117, 119, m, 1:?3, 1:25, 1ι>0. Ινί/οοια, 180
1:28-130. 13:2, 137, 138, 145, 15:2, 105.
17:2, 185, :209, :211, :21:2, :>17, :219.
:2:?:2. 2· 2' Α, :2:20, :2:?7, :230, :233, :230, 7

:238, :241. :243, :247, :249, ,:?55. :280.

349, 380, 38:2, 397. 'ι07, 437, 400. Ζάκυνθος, 90. 1 'ι:2, 148
544, 540, 573, 000, 009-071, 075 Ζυρίχη. 381
υλ. και Dimitri San, φρούριο και Ακ-
Τάα-ια
Η, η

Ε, ε ημιτρομαχοόνας αρτανάόο^ν, β/ν. αρσανάοίον,

ημι-ρομαχ(όνας και arsenali, mezzo-
Έί^^Ιανς, οοός -όλης Ηρακλείου, :210 baluardo degli
Εβραϊκή, -εριοχή τΐόλης Χάνόακα. 01, 70, ημιτέληνος Moceniga, βλ. Moceniga,
103, 138. 194, -201, :215. :2:24, :?37 mezzaluna

βλ. και Giudeca (Hebraica, Ghetto degli

Hebrei)
Εβραίων, κρήνη, βλ. Fontana di Hebrei ή (-), 0
Ebraica

Εβραάον, -ύλη, 51, 103 Ηεόόίοροι ίλγιοι. νήαος και φρούριο

ε-ι-ρομαχώνας Αγιου Ανόρεα, β),. .Λνόρέα
Αγίου, ε—ι-ρομαχ ώνας
ε-ι-ρομαχοόνας Barbaro, β/ν. Barbaro, ετζι-
-ρομαχώνας
ε—ι—ρομαχοόνας S. Francesco, β/,. Zane, ε—ι-
-ρομαχοόνας
ε-ι-ρομαχοόνας Malipiero, β/,. Zane, ε-ι-
προμαχοόνας
ε—ι—ρομαχώνας Martinengo, β/ν. Martinengo,
ε- ι-ρομαχοόνας
ε-ι-ρομαχοόνας Sabbionara, βλ. Zane, εττι-
—ρομαχ/όνας
ε-ι-ρομαχοόνας Σαμ-ιονάρας. βλ. Zane, ε-ι-
(Τουρλουρού ή Turluru), 3:2, 4 10
(-)εττα/νονίκη. ιε ^
(-)εάκτ,. 180
Ιητού εκκλησία, εκτός τειχ(όν, γειτονική
ττον -ρομαχοόνα Ιητού, 15, :20:2
Ιητού. opera (a coma) (Gesu, Jesu), 81, 83,
88. 90. 98. 103. 104. k>4-l-20. 137,
Hi5, 2H. χ>λ3, :>'i7, :250, :25-2,
-255, 'i08. H3. 500, 507, 508, 5.-23,
 ΤΛ ΠΕΜ- ΊΊΚΛ TICIXH ΤΟΓ ΧΛΧΛΛΚΛ
(')(')(S-() / Ο
ολ. και Palma (Φοίνικα), opera
Ιηαού, piattaforma, 14-10, *20, 105, "200,
058
Ιηαού, -poaayojvac, "20, :24, 27, 50, 55, 44,
50, 52, 02, 07, 00, 71, 72, 82-84, 80,
88-05, 00, 105, 100, 107,
110, 12Μ27, 120, 157,
15'ι, 155, 100, 100, 200, 202, 200,
208, "221, 220, "255, 258, "250, 241,
242, 247, 248, 252, 254, 255, 257-
250, 205, 272, 275, 270, 500, 510,
510, 522, 544, 540, 500, 500, 575,
578, 582, 585, 504, 507-400, 405-
400, 408, 410, 41 1, 414-417, 410,
425, 425, 428, 450, 457, 458, 4U;,
450, 452, 455, ^50, 458-400, 408,
470, 475, 47(1, 484, 405, 575, 574,
585, 580, 005, 000, 008, 000, 045,
058, 008-071, 075, 07»)
Q.. και Gesus, Tzpoaaycovac
Ιηαού 7:ύλη (και Καινούργια ΙΙόρτα), 14,
10, 18, 51, 58, 01, 85, 84, 00, 100),
1 10, 1"20, 100, 204, "207, 215, 217,
218, 221, 2"25, 224, 220, "220, 255,
241, 245, 247, 248, 250, 252, 254,
257, 270, 271, 270, "205, 500, 507,
510, 510, 544, 540, 550, 500, 508,
575, 578, 585, 585, 400, 410, 422,
404, 504, 512, 547, 570, 57 Κ 058,
004, 000
Ιτα72α, ιο7 14 1
ιταλικός aTpaTOjvac, Q<. quartier d' Italia
Icoavvy Αγίου, εκκλησία, 00
Κ, κ
Ka^Jpoycvpi, 80, 070
Καινούργια ΙΙόρτα, ό7,. ίγαου, τζυλγ (Gesu)
Καινούογιο Καατέ/7νΐ, 80
747
ολ. και Nuovo Castello
Ka/ip-;^r^, οικογένεια, "280
Καλοκαιρινού Α. και Λί. (οόός —όλγς ΙΙρα-
κλείου), "210
Κανλί Τάαττια, 2 4.5
όλ. και ΙΙαντοκράτορα ή Panigra, rivellino
1 10-1 12, Κάντια Χέα, φρούριο - οικιααός Φορτέτζας,
158, 152, 80,87,05,05, 102, 107, 151-154, 150,
140, 152. 155, 157, 200, 270, 274,
"208, 57 1. λ81, 570, 072, 070, 070
όλ. και Candia Nuova (Fortezza del
Turchi, Enandia, Nouvelle Candle)
Καρτιτζιόλγς ττααάς ([οεσα 17ου αι.), 172
όλ. και Cartagiogli, Caterzoglio
Καατελλο του αοόλου ή του λιαανιού
(Κούλες), 20, 5.5, 55, 50, 40, 45, 48,
55, 54, 70, 105, 115, 1 17, 125, 150,
148, 150, 172, 104, 205, "248, 507,
400, 418, 507
όλ. και Castello del Μοίο, del Porto
(Chateau du Port)
Καατροού/.ακας ΙΙέτρος (β^ αιαό του 10ου
αι.), 4 1
Κατααα-άς, -εριοχή Μρακλείου (και
-οτααός), 51, 107, 210, 274, 280, 208
Ο., και Cazaban, Cazzapan
Κέρκυρα, ιόλ 7, "24, 00, 142, 148, 180
όλ. και Corfu
Κεφαλονιά, 142, 148
Κιζί>. - Τάατιιια, -ρος το -αραθαλάστιο
τείχος -εριοχής Αγίου Ανόρέα, 245
Κιοτζρουλής AyjiiT —ατάς (ΦαζύΌ (|αέαα
Που αι.), 140-152, 154, 155, 105,
170, 174, 177, 070, 080
όλ. και Acmet Passa (Chiusan Capitan,
Cussain primo Visir)
Κλήαχς 0ος, τ^ά-ας Ρολαης (-ερ. 1008), όλ.
Clemente
Κλόντζας Γεούργιος (10ος αι.), 54, 215
Κλόντζας Μανέα (-ερ. 1570 - [χεστ. Που
αι.), 182, 577, 578
748
βλ. καί Cloza Manea
KvOJCJOC. Si)
KoAcovia, G
Κού/νες, βλ. Καστέ/λνΟ του μούλου
Bembo, βλ. Bembo, ypryr^
κρήνη Morosini, βλ. Morosini, >'-ρήντ
(Fontana del Gigante)
κρήνη San Salvatore, βλ. Salvatore San,
yyryr^
y.zryr^ ττ^ς Strada Larga, βλ. Strada Larga,
κρήνη
Κύθηρα, 14:2, 441
Κύ-ρος, 18, 24, 32, 180. 212
Κο^ντταντί,νούπολη, it , 180
A, λ
λοιίαζεττο, βλ. Lazaretto
λέο-γη -υροβολητών. βλ. Loggia del
Bersaglio
χΥευκάοα, 180 ^
Αευ'Λωσίτ. (Nicosia), 24
/.LaavL (porto), 34, 108. 131), 1G7, 171-173,
11)4, 11)8, 203, 214, 218, 224, 223.
227, 230, 238, 240, 243, 230, 234,
237, 278, 283, 21)3, 290, 300, 303,
300, 307, 3(Χ), 312, 313, 317, 311).
328, 321). 333, 334, 340, 34 1, 343,
343, 349, 330, 307, 371, 373, 378,
384, 411-413, 419, 33(i, (;04, 013-013,
019, 033, 034, 043, 040, 031, (i32
Αοαβαροία, ιο^
Λότζ'.α Ο,εσγτ^ ευγενών β2Γ;ετών). βλ. Loggia
Αουοοβίκος ΙΑ' Γα/νύα; (17ος τ,ι.). 073
Μ, [JI
Μακεόονία, 180
Μαλικούτη (Οέσ-r -όλης Ηεακ/νείου), 222
ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΚΙΜϋΤΟν
Μάλτα, 174
ΜαράΟ'., νήτος κα', φρούρ'.ο, 240, 430)
ΜαραΟίτης, γηνρώ, 80, 070
.Μάρκος |νγ^ος, οουκ'/κός ναός, Ο, 7, 103,
229-231, 239. 247, 331
βλ. κα', Marco San
Μαρουλά, κο'.λάόα κα'. λόφος (monticelio),
33, 4(λ 74, 73, 82. 132, 222, 230, 24 1,
233
βλ. και Marulla, valle και monticelio
Μαρουλάς, οικιταός. Ο, 7, 38, 02, 03, 80-
82, 1 18, 190, 201, 202, 204, 219, 234,
230, 238, 2(;ΐ, 447, 004, 003, 008
βλ. και Marula (Merula), borgo
,Μαρουλά, κύ/.η, 20
β/,, και Γε(:υργίου Αγίου, "ύλη
ΜεΟοΚη. 3
ίΜεταρά (Messarea), 80, 230
Μετκινιά (Χρυτο-ηγή). ττεριοχή εκτός
τειχών, ανατο/,ικά του Χάνόακα, 202
Μετόγειος, ια', ιό', ιε', 130, 179, 18(3, 033,
00).), 0)82, 083
Μόν.ου, cassone (del Molo), βλ. cassone del
Molo
Μό)λου. -ύλη (portadel Molo), 1 1,3 1, 103,
100, 120, 133, 198, 203, 209, 217,
218, 221, 224, 223, 229, 233. 237,
2Κ), 247, 23 ί, 237, 271, 278, 284,
293, 300, 300), 309, 310, 319, 340,
3Γι, 330, 339, 378, 384, 400, 413,
'ι8Γ 49Γ 338, 3Γ2, 347, 337, 381,
382, 012
β/,, και Cangelata, porta
Χ, ν
Χαύκακτος, 2'i
Χαύκλιο. 90
Αικηφόρος Φωκάς (ΙΟυς αι.), ιε^
Χικολάου Αγίου, rivellino, βλ. Nicolo San,
 ΤΛ ηΐ'λΜ'ΠΊΚΛ ΤΕΙΧΠ TOr ΧΛ.ΧΛΛΚΛ
rivellino
νοσ-οκοαείο, Ospital, Ospedale
Χτία, [Α'2
ζλ. και Standia
Γ)
Ο, ο
()/7νανοία.
οχυρό εξίοτερικό, ό/.. opera
Π,-
I Ιαλαιόκαο^τρο Σητείας, 1)7
Πα/,αιόκαττρο Σούόας, Ά'2, 4.Ί()
ΙΙα/,αιόκαττρο στα Φρασκιά Πρακλείου. 8().
22Η, 2:\2, UCk All. 737, 71)7
όλ. και Paleocastro, Paliocastro
Candia)
ΙΙαλαμήόι, 1)0
ίΐα/ipao (Ιταλία), 03
Παναγία Ακρ^οτηριανή, αοναστήρι (και
Νυονο Monastero, Acrotirgiani) :277, 307
ΙΙαναγία di Spagna, εκκλησία, βλ. Madonna
di Spagna
ΠαναγώτΓ^ς, οραγουαάνος του Κιοττρουλή
A/(jiiT -ασά, 078
Παντοκράτορα, εκκ/.ησία εντός τειχοόν, γειτο
νική στον τζροααχίυνα Παντοκράτορα, 1Γ)
Παντοκράτορα, opera a coma, βλ. Panigra,
opera a coma
Παντοκράτορα, -ρομαχολ/ας (και Avtojvioo
Αγίου ή Panigra ή Pandocratora ή
Pandocrato), 17-Κ), ID, ::?7, 31, 3*7. 70,
77, 71), 53, GO, 70, 71, 87-87, 173
195. 700-707, 705, 708. 771, 771)
735. 777, 773, 377, 373. 370, 380
397, 703, 7 IG, 7*73. G58, GG8
βλ. και Panigra, ττρομαχοόνας
749
I Ιαντοκράτορα. -ύλη (και Χανιότιορτα ή porta
Pandocratora ή Panignl ή Panigrato ή
Canea Porta), 17-lG, 18, 19. 31,58, G9,
lOG, 177, 177, 170, 173, 700, 708,
710, 715, 717, 718, 771, 777, 77G,
735, 739, 773, 777, 750, 757, 757,
757, 7G7, 770, 771, 778, 787, 793,
795, 300, 307, 31G, 370, 335, 377,
379, 359, 373, 385, 733, 757, 797,
505, 5 1*J, G58, ()()7, G/ /
Παντοκράτορα rivellino, βλ. Panigra, nvellino
και Κανλί Τάα-ια
Παύλου Αγίου, αοναστήρι, G7
Πεόιάόος Καστέ/λ.ι, 8G, G70
Γ.εοίο -zo'j Αρε(ος (και Campo di Marcia,
Piazza d' Amie San Giorgio, Armi, piazza
di), G7, 383
-εόίο βολής (-υροβολικού), βλ. Bersaglio
Πελαγία Αγία, εκκλησία, βλ. Pelagia Santa
(di Πε/ναγία Αγία, εκκλησία εντός τειχονν τΐρος
το—αραΟαλάσσ 10 τείχος, 1G0, 1G9, 1/0
βλ. και Pelagia Santa, εκκλησία Γ/τός
τειχοόν
Πελαγίας Αγίας, piattalorma, 1 / Ο
Πελο-όννησος, 179, 180
Πεντεβή, το-οΟεσία ττόλης Χάνόακα, 781
Πέτρου Αγίου, αοναστ·/;ρι, 59-G1, 7G, 83,
103, 117, 170, 138, 198, 710, 717,
770, 730, 775, 777, 307, 383, 773,
GG5
βλ. και Piero ή Pietro San, μοναστΓ^ρι tojv
Padri Dominicani
"πλευρό" (fianco), αρσανάόων, βλ. αρσανά-
όίον, "πλευρό"
"πλευρό" (fianco). Αγίου Φραγκίσκου, βλ.
Φραγκίσκου Αγίου, "πλευρό"
Πνεύματος Αγίου, προμαχοόνας, 31, G58,
()()(), G()3, GG5, GG7, G7G
βλ. και Ανορέα Ayio'j ή Spirito Santo,
προμαχούνας
Πνεύματος Αγίου, πύλη, 31, GG5
750
βλ. και Ανορέα Αγίου ή Spirito Santo,
tz'jKt.
Πόρος, -εριοχή Ηραχ/νείου, 138. ::?04
προααγ/όνας, Ανόρέα Αγίου και S.to Spirito
(S.t Andrea) ή Πυεύ[Λατος χΥγίου, β)..
Ανόρέα Αγίου ή Spirito Santo, -poaay ώνας
προααγοόνας Αντοονίου Αγίου, β).. Παντοκρά
τορα ή Panigra, -ροιχαχώνας
προααχώνας ΒηΟλεέα και Betelem, Bethele,
Bethlem, Betlem, Bettalemme, Bettelem,
Betthelem, Bitelem, Bitelemi, βλ.
Βηθ/νεέα, κροααγοόνας
—ροααγώνας Ιησού ή Gesii, β/,. Ιησού ή
Gesti, κροααχώνας
-ροααχώνας Liberale San (και Vitturi), βλ.
Liberale San, -ροααχοόνας
-ροααχώνας Martinengo ή και Martinengo
Nuovo, β/.. Martinengo, -ροο-αγώνας
-ροααγώνας Maitinengo della Sabbionara ή
και Sabbionara, βλ. Martinengo della
Sabbionara, -po[aayc0vac
-οοααγώνας Michel, στο φρούριο του Αγ.
Αηαητρίου, β/.. Michel, κροααγηυνας
-ροααχούνας Orsino, στο φρούριο του Αγ.
Αηαητρίου, βλ. Orsino, προααχούνας
προααχοόνας Παντοκράτορα, ή Panigra ή
Pandocratora, βλ. Panigra, -ροααχοόνας
—ροααγοόνας Πνευαατος Αγιου, β/.. Ανορεα
Αγίου ή Spirito Santo, κροααγούνας
-οοααγούνας Vener η Venier, στο φρούριο του
χ\γ. Αη|χητρίου, βλ. Vener, -ροααχοόνας
-ροααγώνας Vitturi (και Vettieri, Victori, San
Liberale), βλ. Vitturi, -ροααχούνας
Πόρτα Καινούργια, β/ν. Ιησού, "υλη
-ύ/νη Αγίου Ανόρέα, β/,. ,\νόρέα Αγίου ή
Spirito Santo, ττύ/νη
τ:ύλη αρσανάόο^ν, βλ. αρσανάοο^ν, κυλη
κύλη - ψευόό-ορτα - αρσανάό(ον, β/,.
αρσανάό/ον, ψευόόττορτα
—ύλη Βηθ/νεέα, βλ. ΒηΟλεεα, ττυλη
—ύλη Αγίου Γείοργιου, β/ν. Γείοργιου Αγιου.
ΙίΙΛΝΧΛ XTKlMUTOr
κύ/,η και Zorzi San
κύ/νη Canea ή Χανιότζορτα, Παντοκράτορα ή
Panigra, β/,. Παντοκράτορα ή Panigra,
-ύ/.η
-ύ/νη Cangelata, β/ν. λΚόλου, -ύλη
κύ/νη Κβραίίον, β/ν. Εβραίο^ν, -ύλη
-ύλη Ιησού ή Καινούργια Πόρτα ή Gesu, βλ.
Ιησού, -ύ/νη
κύ/νη Μαρου/νά, βλ. Παρου/νά, -ύλη
κύλη (κυ/νίόα) Martinengo, βλ. Martinengo,
-υ/νίόα
κύ/νη Μού/νΟυ, βλ. Μούλου, πύλη
πύλη Παντοκράτορα ή Χανιόπορτα ή Panigra,
β/ν. Παντοκράτορα πύ/νη ή Panigra, πύλη
πύ/νη (πυ/νίόα) Σααπιονάρας, β/ν. Σααπιονά-
ρας, πύλη
πύλη Spirito Santo, βλ. Ανόρέα Αγίου, πύλη
Πυργκότισσας Καστέ/λι, 8()
1% ?
Ραβένα (Ιταλία), 18:2
ΡέΟυανο, ΠΑ Μ), 73, 8Γ), 87, 133, ίΜλ
Β;3, (157, ί17() ·
βλ. και Rettimo
Ρογόιά (Rodia), 8(1, :2:28, :23:2
Ρόόος, 7
Ρόκκος Αγιος, β/ν. Rocco San, εκκλησία
]\ύατ, 3-2
Σαβοΐα (Αυλή), Πι1, 1(11, Κλ), (177. 381
Σααπιονάρας, επιπροααγίονας, (13, 77, 107,
-233
β/ν. και Zane, cavaliere
Σααπιονάρα, περιοχή, 1 1, Ρ), -21--23, 28,
32, 35, 81, 37, 10(1, 1 17, 1 15, 1 17.
1-25, 132, 15L 157-153, 1(11. 1(17,
1(18, 171, 173. 203, 222, 238, 300,
 7'ι lil'^MCTIKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΪ ΧΛΧΛλΚΛ 751

3:2:], ^01, 4(iG, 48:2, Γ)44, 540, 540 Τήνος, 14:?

και Sabbionara, Sabbionera, -εριο'/ή Τίτος Αγιος, Qv. Tito San, εκκλησία
Σαα-'.ονάρας, κροααχο^νας, 11, 14, :2,:?, '2:], Τοσκάνη (Ιτα7.ία), ιο'
:2(), :27, :].'], 48-50, 5."2, 5.3, 55, 50. ()*2, Τουρλουρου, ορουριο, ο/.. Θεόοοοροι Αγιοι
Γ)4, Γ)(;, 08, 77, 81, 8:2, 85, 80, 80, 08, (Turluru), φρούριο
00, 10:2, 103, 100, 110, 115-1 10, 1-21- Τρείς Κααάρες (Tre Volti), 07, :230, -200
1:23, 1χ>5, 1:27, 1:28, 130-13:?, 137,
130, 140, 14Γ), 147, 15:2, 154-150,
158, 150, 105-107, 171-173, 175, 170, Φ, φ
178-181, 183, 180, :215, :2:2:2, -2:20,
:2:?0, :233, :230, :238, :240, :245, -248, Φοίνικα, οχυρό, Ιησού (Gesii ή Jesii)
:255, :283, 3:20, 3:2:2, 3:24, 333, 35-2, opera a coma ή και Pal ma, opera a coma
353, 373, 38:2-384, 307, 403, 414, Φορτέτζα ΡεΟύανου, :]-2, /Ο, 481, 00/
437, 440, 573, 577, 017, 044, 045, Φορτέτζα, φρούριο τούρκουν, 80, 133, 298,
058, 000, 003, 005, 007, 070, 071, 070
(;73-070, 078, 0)80, 081 ζλ. και Κάντια Νέα ή Candia Nuova
ζλ. και Sabbionara, -ροααχώνας (Fortezza, citta del Tiirco)
Σαατζιονάοας κύλη, (-υλίοα), 14, ,31, 53, Φρα^ηκίσκου Αγιου, cortina, 23, 2(), 2/, 42,
55, 58, .50, 100, 110, 1 1:2, 147, 158, 115, 110, 147
107, 171, :205, :217, :230, 384, 058, Φραγκίσκου Αγίου, αοναστηρι, Ο, /, 9, 11,
003, 004, 074, 080 13, 19, 23, 20, 28, 38, 49, 51, 01, 07,
ζλ. και Sabbionara, porta della 83, 94, 99, 148, 198, -200, 212, -229-
Σκοροί/,η, οικογένεια, :280 231, 230, 247, 304, .351
Σούοα, 1 :2,3-2,37, 40, 133, 14:?, :240, 3:?-2, Q.. και Francesco San
410, 430, 057, 075 Φραγκίσκου Αγίου, "ττλευρο" (fianco), -27.
Σ-ιναλόγκα, 07, :240 28, 33, 48, 50, 52, 103, 110, 110, 121,
Στερεά Ινά.άοα, 180 148, 172, 199, -200, 215, 229, 233,
κατοικία(-ες), (case ή palazzi dei 240, -241, -245, 248, 383, 384, 397,
Consiglieri), 008 058, 059, 071
tj|jlCo'jXcov, cortina, 18, 48, 5,3, 55, 17:2, Q.. και Francesco San, fianco
170, :205, :2:20, :2:20, :?3:?, :245, 305, Φ ρ ασκιά, κολττος, ουτικα του ίίρακλειου (και
045, 081 Frascia), 80, -228, 2:32, 400, 417
Σο^τήρα, μοναστήρι, Salvatore San,
μονατ-ττρι

Τ, τ Χα/νκίόα, 212
Χανιά, 11, 12, 40, 79, 80, 133, 149, 202,
Τασ/ή Τάα-ια, 243 210, 240, 4 10, 430, 057, 007, 075,
Qv. και Spirito Santo, rivellino 079

3ε'Jivoυς Κάσ: 80 Χανιότιορτα (Χανί(ον ττύ/.η), ζλ. ΙΙαντοκοά-

752
τορα -ύλη, ή Panigra -ύλη (Porta Canea)
Χάρακας (Caraca), 8G. 250
Χουαείύ -ααάς (-ερ. 1015-47), 88. 253,
271, 670
Χρ'.στού, εκκλησία εκτός τε^/ο^ν, γειτον/κή
ατον -ροααχούνα ΒηΟλεέα, 202
Χριστού, εκκλησία εκτός τειχίόν, γειτονική
στον -ροααχούνα Ιησού, όλ. Ιησού,
εκκ/νησία
Χρυσο-η^/,, ρυάκι, 202, 280, 208
1821 (οόός -όλης Ηρακλείου), 210
Ψ, ψ
^ αοά, 253
Α, a
Acmet Passa (del Campo), 350
Acmet Passa - Visir, 290, 303, 305, 307,
310
€7.. και Κιο-ρου7.ής AyjjiT -ασάς
d'Agna, μηχανικός (τζερ. 1040), 81, 000
Agostino Sant', ε77χνική εκκ/^ησία, 302
Ahapico Sant', ε77χνική εκκ7.ησία (tcov
Ayiojv IlavTOjv), 302
Aiofiro, 202,
Q.. και Γιόφυρος, -οταμος
Alberghetto (ή Alberghetti), Zuanne ή
Giovanni (10ος αι.), 10
Albori...., K.r, όιοικητής του battaglion di
San.di ([χεσα 17ου αι.), 284
Alborio... colonello tcov στρατκοτικών
σoJιχάτoJ\f ΤΓ^ς Αυ7.ής ττη Σαβοΐας (κερ.
1008), 101, 010
Almerico-ρηοίη-ας (τερ. μισό Που αι.).
133, 278, 280, 075
ό7^. και Α/.μερικο ή Α7.μεράν
Almiro ή Almiro fiume, 228, 232
ΙϋΛΧΧΛ ΣΤΗΙΜϋΤΟΓ
ό7,. και Λ7,μυρός
Ambroussa χοηειό, 80, 250, 255, 481, 400
υ/,, και Αμ-ρούσα
Anargiri Sant', ε/ά.ηνική εκκ/.ησία, 302
Anastasia Sant', εκκ/νησία στΓ,ν εςοχή, νότια
του φρουρίου του χΥγ. Δημητρίου και του
-ρομαχίόνα Vitturi, 202, 204, 212
Anastasia Santa, ε77.ηνική εκκ/.ησία, 303
Andrea Sant', μικρή εκκ7χσία ε^^τός τειχούν,
-εριοχή Αγ. Ανόρέα ή Αγ. Ιΐνεύματος,
201, 208, 471, 470
Andrea San, bonetto di, 203, 301, 040
Andrea Sant', τιεριοχή, 07.. ^Υνόρεα ^Υγίου.
Andrea Sant' -ρομαχίονας, ό7.. Ανόρέα Αγίου.
-ρομαχούνας
Andrea Sant' 7:ύ7.η, ό7.. Ανόρέα Αγίου, -ύ7.η
Andrea Sant', quartieri di (ή alloggiamenti)
στην περιοχή Αγ. Ανόρέα, 305, 383, 380,
421, 434
Andrea S.nt, ridotto (και rivellino), 81, 85,
87, 88, 04, 00, 103, 105, 1 14, 124,
125, 145, 157, 102, 105, 247. 250,
252, 258, 205, 20)8, 272, 270, 28'ι,
203, 200), 301, 304, 307, 310, 314,
317, 320, 325. 320, 330, 331, 330,
338, 345, 340, 340, 300, 307, 370,
372, 374, 387, 400, 475, 480, 405,
501. 500, 515, 528, 540, 502, 505,
500, 504, 507, 508, 001, 010, 022,
030, 042, 040,000
Andrea S.nt, tenaglia, ό7.. Ανόρέα Αγίου,
tenaglia
Andronico Sant', ε77ηνική εκκ7.ησία, 302
Angelari..., ε-ικεφα7ης στραταοτικού σοόμα-
τος (Reggimento), (|^£σα Που αι.), 280
Anna Sant', ε77.ηνΓκή εκκ7ησία, 305
Anterior, piazza, 370
Q.. και Biade, piazza delle
Antiparo, 501
07,. και Αντίπαρος (νήσος)
 ΤΛ ηι·:Μ·:ΊΊΐ<Λ τκιχιι τονχλχλλκλ
Antonio Sant', zys/J:fp[y. εκτός Tsr/ojv,
bj-j:/A του -poaayojva I Ιαντοκράτορα
(αρχικά Αγ. Λντ(:ονίου), ::?0Γ)
Antonio Sant', Abbate, λατιν/κή εκκλησία καί
αουαττΓ,ρ'. τ(ον Padri Benedittini (ττΓ,ν
πολιορκία λειτούργτ^τε καί (ος
νοσοκομείο), 3ί)3
Antonio Santo, εκκλησία με νοσοκομείο, ,370
Antonio Sant' Casistro, ε/^.ηνική εκκλησία,
30'i
Apicoma, φρούριο (Ατζοκορίονα), i07
Apostoli Santi, εΜγν.κή εκκλησία, 3()Γ)
Armenia, G1G
Aimeria (ο-λοϋήκγ) ή Armamento ή Camera
deir Armamento, con Loggia, G7, 3()7,
370, 38Γ)
Armi, piazza d' (Campo di marcia ή San
Zorzi), :2G:2, 3GG, 3G7, 370, 483
Qk. και -εοίο του ίΥρεο^ς
Arsenali (arsenael)-antichi, vecchi, nuovi,
nuovissimi, 108, :2ϋΓ), 2' \S, 2'2A. 227),
237), 2M, 27)2, 27)\, 27)1, 2()7), 2C)S,
21 \, 21S, 283, 288, 237), 300, 30G,
300, 31G, 318, 3:28, 3:20, 333, 340,
3 41, 343, 340, 333, 330, 3G7, 373,
378, 413, 410, 430, 438, 4 40, 443,
44G, 430, 43:2, 437, 4G3, 400, 403,
30^, 300, 3:23, 3:24, 330, 343, 3G3,
374, 383, i')i)2, i;07, G14, G34, G40,
G43, G31, G3:2
και αρσανάοες
Arsenali, falsaporta degli, 340
και αρσανάοο^ν, ψευοόττορτα
Arsenali, fianco degli, 30:2, 311-313, 31G,
318, 3:28, 333, 334, 340-34:?, 340,
334, 333, 37:2, 374, 430. 437, 484,
G03-(;03, G34, G43, G31
^λ. και αρσανάθ(ον, "-/.ευρό"
Arsenali, mezzobaluardo (ημιττρομαχώνας),
:270, 31:2, 313, G07
βλ. και αρσανάοο^Α ημι-ρομαγμόναε
753
Arsenali, porta degli, 108, :243, :234, :271,
:284, 307, 3 1G, 340, 344, 340, 484
β/,, και αpσαvάocov, -ύ/,γ
Asola (Ιτα/,ία), 43'2
Assan Bassa, :231
Atanasio Sant', ε/7,ηνική εκκλησία, 3G:2
Aiiglan... επικεφαλής στpατιoJτΓκoύ σώματος
(Reggimento), (|Jiσα 17ου αι.), '284
Β, b
Bachini..., govematore (τζερ. 1G4G), 81
Baffomili... τζεριοχή κατοικιών για στρα-
τιο^τικούς στον Χάνοακα, 4:21
Barbarigo Benedetto, -ρεσβευτ/μ Χάνοακα
(τζερ. 1301), 10
Barbarigo Matteo, οούκας Κρήττμ (134.'2-
1344), 1G
Barbaro Antonio, γ£?;ικός -ρονοητ/;ς (~ερ.
1GG7), 134, :204,300
Barbaro..., στρατΓριώς (-ερ. 1GG7-G8), 151.
134, :288, :203
Barbaro εττι-ρομαχούνας (cavaliere), 81,
13G, 17:2, 300, 301, 31:2, 31G, 3:28,
333, 340, 34-2, 340, G43, GGO
Barbaro Luca Francesco, γενικός -ρονοητής
στρατού (-ερ. 1G30-G0), 131, 132, 377,
378, ()0G, G14, G73
Barbaro, opera ή Barbera, 307, 320
Barbazzi Felippo M.a (Bologna) (-ερ. 16G8),
137,308,340
Baroni, Baron, στρατ·Γ;γός (Sargente General
di Battaglia), (-ερ. 1GG3) ή Baron
(battaglion del), ή Barani Baron
(battaglia...), 131, 134, 283, 28G, 288,
388
Basilicata Aurelio, αρχιτέκτονας (ΙΟος αι.),
G3
Basilicata Francesco, μηχανικός (α' μισό
Που αι.), 47, G3, G4, 73, 223, 227,
 754 ΙΩΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜΩΤ()Γ

:2:29, 2' 30, 4G1, 665, 666 Οά/.ασσ·ας (περ. 1669), 343
Basilio San, εκκλησία. 563 Bernardo Francisco, οούκας Κρήτςς (περ.
Battaglia..., οούκας (-ερ. 1668), 15::?, 154, 1540), 13
:288. :295 Bersaglio (και Bresaglio), πεοίο ^^ολής
Battaglia..., (τζερ. 1668), 15:2. (άτκηατ,ς πυροζο/,ητών) Χάνοακα, 380,
154, :288 386
Battaglia Geronimo, έκτακτο; -povor^r^c Berta Paglia, κρήνΓ^, :210
(-ερ. 1666), 14:2 Betelem (και Bithelem), προ[ααχώνας, 6λ.
Battaglia Girolamo, γενικός -ρονοητής (τζερ. Βγ0/.εέα προμαγ/υνας
1689), 360 Betelem, πύ/;ς (sortita), 6λ. ΒηΟλεέα, πύλγ
Baumanno Nicolao (περ. 1647), 88, :25 I (πυλίοα)
Beato Beati, αηχανίκός ([jio-a 17ου 7λ.), 76, Betlem, quartieri di, 365, 386
77, 81, 83, 1:25, 465, 565 Bettelem (και Bathelem, Bithelem, Betlem)
Beaufort... οούκας (β' Που ac.), 177, rivellino, :24:2, :247, :250, :25:2, :258, :260,
68:2 :27:2, :273, :275, :279, :284, :296-:298,
Becarie ή Beccharie ή Beccaria grande, :210, 301, 306, 309. 317, 3:20, 346, 349,
366, 484, 495 360, 366, 374, 375, 486, 491, 495,
Beglerbei, (ιχέσα Που αί.), 350 501, 508, 509, 516, 518, 536, 540,
Belganus Ι.Μ., :299 554, 558, 56:2, 565, 566, 593, 597,
Belir Bei tojv Nettolioti ή Nottoliotti ([jio-a 600, 601, 619, 6:20, 6:25, 6:?6, 641,
Που αι.), 173, 346 64:2
Bellonet Giovanni di, kavalier (xoci 6λ. και Βγθλεέα, rivellino
Bellonetti), αηχαν.κός (τζερ. ttJj 1648 Biade, piazza delle (ή Anterior, piazza), 366
έως τέ}.ος TzQ^pxh:^ - 1669), 91, 1 Π Bianco, capitano (Reggimento), (|ji7a Που
Ι Π, Ϊ23, 1:27, Π^8, ιΠ8, m :261, αι.), *285
5:25, 533, 534, 536, 568-570, 57:2, * Bianco Noe (ή Bianchi), 7
671 Bisari, colonello (squadron), (|jiaa Που αι.),
Bemba, cortina, (ευθυγραααο ταήαα τείχους), 285

:23 Bologna (Ιταλία), 157, 308

Bembo Francesco, γεν. προνοητής (περ',οοου Bon Filippo, procurator di S.Marco (περ.
πολίορκίας), 365 1660), *278
Bembo, ffeccia, 134, :279 Bondumier Pietro (Piero), γενικός προνογτής
Bembo Gian Matteo, γενικός καπίτάνο (περ. (περ. 1615), 02, 63, 446-448
οεκαετία 1540), :?:2, ί3 bonetto di S.Andrera, 67.. Andrea San, bonetto
Bembo Giovanni Matteo, γεν.κός καπίτάνο bonetto della Carboniera, 67.. Carboniera,
(περ. 1583), 419 bonetto

Bembo, κργνγ, :204 bonetto di Demare, 67.. Demare, bonetto

Benetti, s.r (στρατ'κυτ'/κά καταλύαατα- bonetto Gravezand, 67.. Gravezand, bonetto
alloggiamenti), 4:2:2 bonetto di Maupassant, 67.. Maupassant,
Bergamo (Ιταλία), 43:2 bonetto

Bernardo An.to (Antonio), γεν/κος προνογτγς bonetto del Seravale, 67.. Seravale, bonetto
 ΤΛ niCM-yriKA teixii tdv χλχαλκλ
bonetto di Spaar, ζλ. Spaar, bonetto
bonetto di S.Spirito, Q.. Spirito Santo,
bonctto(-i)
Bonifacio, κάσ-τρο (castello),
Bordone Benedetto, 3
Borno; Alessandro de, ααρκήσιο;
1(*)Γ)''ι). 1::?,"). !::?(), Γ)()4, .")()(), Γ)()7
Bortolo s.r (^TcaTtojT'.xa καταλύ[;.ατα -
alloggiamenti), A'2::l
Boschini Marco, αηχανικός 17ου α'..).
78, 1)8, 231, 2i')l
botteghe nove (nuove), :lH)1)
Bragadin Filippo, γενικός xoirA-zivj (-ερ.
1Γ)7()), 23
Bragadin Marin, καττιτάνο (τζερ. lii'iO). 7()
Bragadino Marino, τζρονογτΓ,ς (τζερ. Κ)'ι(Ο,
80
Brancantio..., governatore (τζερ. 1()7()), 7()
Braiin, (>, 8
Brescia (Bressa), (Ιταλία), 22, 48:,?
Breydenbach Bernhard von. Γ)
Brisasco, colonello (battaglion), ((jiaa 17ου
αι.), ::?8Γ)
Buondelmonti Cristoibro (α' αιαό Ιοου αι.),
•7, 4
bus(s)e, 871)
Butti (Reggiinento), ([χέαα 17ου αι.), *Λ8()
C, C
Caconoros, 232
Calabrese Moretto, colonello (τζερ. 1 Γ)()7), όλ.
Moretto Calabrese
Calami, φρούριο τζεριοχής Χανάον, 41)7
Calergi, canton, 14
Calergi, οικογένεια, 14
ό/,. και Ka/ip^^r;
Calergi Zorzi, governatore (τζερ. 100/ και
1077), 184, τ>8ϋ, 2S3
Camerlinghi, case di (κατοικίες), 888, 88,)
755
Campo di Marcia, Q,. Armi, piazza d' ή τζεόίο
του Λρεοκ
Campofregoso Giano da, αηχανικός (α' αιαό
10ου αι.), 10, 80, ()Γ)0
Canal..., ετζιΟείορητής (τζερ. 10,7'2). 41)5
(ττερ. Candia Nuova (Candie Nouvelle) φρούριο,
:?55, 2M, 211, 213, 2SA, -788, 71)0,
807, 8 10, 8 18, 870, 847, 850, 877
ζλ. και Κάντια Χέα
Canea (Χανιά - τζόλτ), .707, 48,7, 4.87, 445,
41)7
Canea Porta (Χανιότζορτα), Παντοκράτο
ρα, τζύλγ ή Panigra
Cangelata Porta (τζύλη), 3 10
ζλ. και Μούλου τζύλη
Capitello, τοτζ(ονύαιο έκτος τειγ/ον, γειτονικό
στον τζροααγούνα Martinengo, 707
Capucini li, 804
Caraca, βλ. Χάρακας
Carboniera, bonetto della, στην τζεριοχή του
Αγίου ΙΙνεύαατος, 037, 038
Carlo San, capella (τζαρεκκλήσι /σιτίνων),
305
Cartagiogli Bassa, βλ. Caterzoglio ή και
Καρτιτζιώλης, τζασάς
Casson(e) del Molo (ή del Porto, da Mar),
171, 340, 347, 484, 013, 014, 033,
034
Castel San Angelo (Ρ(όαη), 37
Castellan..., [αηχανικός (|jiaa 17ου αι.), 81,
009
Castellana, opera, 345
Castello S. Giov: (Giovanni), 188, 300
βλ. και Zane, cavaliere
Castello del Molo (ή Porto, di Mare), 115,
194, 11)8, 705, 718, 771, 774, 775,
779, 731, 737; 73(;, 745, 757, 705,
708, 771, 778, 788, 788, 795, 300,
800, 809, 317, 318, 815, 311), 878,
388, 840, 847, 848, 850, 354, 355,
359, 307, 378, 884, 895, 407, 411,
756
42α 439, 440, 504, 511, 53(;, 538.
547, 501, 565, 582, 586. 613. 634.
640, Chateau du Port, 373
βλ. κα'. Καο·τέ/λνθ του λίώλου
Castello Nuovo, βλ. Καινούργιο Καατέ/7,1
και Νονά Castel
Catarina Santa, εκκλησία ατ' ανατο/^ικά και
οί-7.α ατο αοναατήρι του Αγίου ΙΙέτρου.
198
Caterina Santa, 304
Caterzoglio (ή Cartagiogli), 307, 3 10. 34 1
β/., και Καρτιτζιώλης -ααάς
Cattarina Santa, ε/λ.ηνική εκκ/νησία. 363
Cattarina Santa, το3ν αοναχούν (γυναικο.)ν)
Benedittine, 364
Cattaro, 24
Catterina Santa, ε77θΓρ;ικό αοναατήρι του
Monte Sinaj, 379
Catterina Santa, αοναστήρι το^ν ιτα/.ioojv
[j-ovayojv, 379
cavaliere, β/., εττι-τροααγ^ούνας
Cavalli, tenente coll.o (colonello)-battaglion
([jiaa 17ου αι.), 28ο
Cazaban ή Cazzapan, το-οθεαία και ycopio,
274, 400, 494
β/ν. και Κατσα[α7:άε
Cerigo, φρούριο, 497
β/ν. και Κύθ-Γ,ρα
Chaterina Santa, στην -αλιά -όλγ (τγς
Γ^ετοκρατίας), 223
Chaterina M.a, ατα borghi, ττ, νέα -όλη (τγς
£Γ^ετοκρατίας), 223
Cheurie... (στρατκοτικό σώμα ιτ^-ικού),
([JLέc7α 17ου αι.), 280
Chiara Santa, della Pieta, εκκλησία, 379
Chiera Leusa, ε/7νηνική εκκ/νηαία, 363
Chiera Poglitissa, ε/λ.ηνική εκκληαία. 36)3
Chieri Padannaro, ε/άνηνική εκκ/νγσία, 363
Chironiso (Χερτόνγτος), 232
Christo, εκκλησία εκτό; τειχούν, -ρος τον
Tipojxayojva Ιγσού, 202, 204
ΙΩΛΧΧΛ ΣΊΊΩΜΩΤΟν
Cliristo, εκκ/νηαία εκτό; τειχοόν, -ρο; τον
-ροααχοόνα ΒγΟ/νεέα, 202
Christo Colonna, ε/ά^γνική εκκλγαία, 363
Christo Sculudi, ε/λντνική εκκληαία (Christo
sopra il Lino), 364
Christo Sunesti, ε/άνγνική εκκ/νησία της
Resurrettione, 36)2
Cicogna Pasqual, όούκα; Κρήτη; (-ερ.
1570). 29
Cicogna Pasqual, προνοητ*/;; (-ερ. 1573),
397
Cisa Pieno, 7
Civita Vecchia (Ιταλία), 32
Civran Iseppo, στρατΓ^ό; (-ερ. 1640), 76
Clemente 9o;. -άπα; Ρώαη; (περ. 1668),
157, 306, 330
Cloza Manea (περ. 1570 - [χεσα 17ου αι.),
65-68, 6)66
Clusone Agostino (περ. β' μισό 16ου αι.), 25
Collignon Francesco (περ. β^ [αιαό 17ου αι.),
92. 93. 151. 154, 157, 167, 264. 270,
287. 305, 306, 3 10, 329, 330, 332
Coloretto Giovanni Batta ή Coloreda ή
Coloredo, ατραταοτικό; αξαοαατούχο;
(περ. 1648-49), 271. 489, 570
Como Sebastiano da, αουράρο; (περ. 1501),
10
Consiglieri, κατοικίε; και περιοχή, βλ.
ο·υαβούλ(:υν. κατοικίε;
Constantin San, ε/άνηνική εκκ/νηαία, 364
Contarini Alvise, savio grande (περ. 1641), 7 7
Contarini Paolo, γενικό; καπιτάνο (περ.
1576). 31, 401, 402
Conti, colonello (Reggimento), (ιχεσα 17ου
αι.), 285
Contin Giovanni Batta (N.D.), (περ. 1588),
- 432
Coradini, colonello (squadroni - ατρατιο^τικό
σώμα ιππικού), (υίσα 17ου αι.), 280, 285
Corfu, 'ι32
βλ. και Κέεκυοα
 7:ι lilCM-yriKA τκιχιι τον χλχλλκλ 757

Cornaccioli, κυζε^νήτη; (τζερ. \Ά\, Croce Santa, εΠ.ηνική εκκλησία, 805

:)7<s, :>7υ [σχεόιάγραααα Πίν. 59. 1 14]
Comaro..., γενικός τζρονοητής (τζερ. 1()Γ)'ι), Croce Santa, εΠ,ηνική εκκλησία, 805
Γ)Γ)8 [σχεόιάγραμαα Πίν. 59.128]
Comaro Andrea, έκτακτος γενικός τζζονοτ- Crovati (Croati;), 019
τής, ο-τρατΓ^ός (-ερ. 1()4()). 80, 4(>8, cunetta, αικρή τάφρος στον πυO[JLέvα της
4(;4, Γ,08 κυρίας τάφρου, 27, 40, 209. 829
Comaro Andrea, έκτακτος γενικός -ρονοητής Cussain Bassa, βλ. Χουσέίν πασάς (104()-
(-ερ. 10Γ)4), 1:20, 1ί:2. 1ι>Γ), :)Γ)1, ^lU), 48)
Γ)ΟΓ), Γ) 7 I
Comaro Andrea, γενικός κα-ιτάνο (-ερ.
1000), ·>8:2 D, d
Comaro Andrea, τ-τρατΓ^γός (1008-()0), 874.
0:)0 Dallamara... (ή Lamara), στρατιωτικός
Corner Andrea, γενικός κα-ιτάνο (-ερ. αΗιω|αατούχος (περ. 1()54), 128, 129,
1000), 14:2, 148, 077 -250, 509, 570
Comer Carlo, τζρονοητής για τα φρούρια (-ερ. Dalmatia ή Dalmazia, β/,. Λα/^αατια
1800), Γ)8 Damaschino San, ε/7ν.ηνική εκκλησία, 804
Comer Cattarin, γενικός -ρονοητ/ις στρατού Dandolo Francesco, γυιός του de S.Andrea
(-ερ. 1008), 170, 887 (περ. 1048), 80, 070
Comer Giacomo, κατζιτάνο (περ. 1004), ο8- Dapper Olfert (β' αισό Που αι.), 180-182,
00, 0:2, 70, -2:20, 441-444, 440, 448, 184, 185, 870, 871, 082
005 Dartoif..., (Regginiento), {[χεστ. Που αι.),
Comer Giorgio ή Zorzi, αηχανικός (α' αιτό 279
Που αι.), 05, 75, :2:28, :2:>0, :?88, 000 Dedicrat..., (Reggimento), (αέσα Που αι.),
Coronelli Vi(n)cenzo, γαρτογράφος-γε^ογρά- 280
φος (ό' αισό Που αι.), 180-184, 80)0, Defendi San, εΠνηνική εκκλησία, 804
801, 808, 800, 878, 88,-2, 082 Demare, bonetto di, 298, 820, 88 1, 857
Crema (Ιταλία), 482 Demezo Nicolo (περ. 1048), 070
Crema Antonio da, [jLrp/ανικός (περ. k)80), 12 Deponte Nicolao, όό^^Γ^ς (περ. 1580), 410
CrepacLiore (crevacore, cupa-cuore), εξο^τερι- Dermata, κόλπος (και Damiata, Dermatan,
κό οχυρό, 80, 84, 87, 88, 90, 94, 105, Dhermata, Dramata, Stramar; Tramata,
128-120, 105, 240, 247, 249, 250, Tremata, Trematan), 201, 208, 215, 227,
255, 258, 259, 205, 208, 272, 278, 254, 80k 818, 820, 381, 340. 357,
275, 279, 288, 29(;, 801, 800, 809, 807, 372, 878, 898, 404. 411. 420,
817. 820, 828, 849, 800, 807, 874, 471, 477, 490, 508, 511, 588, 0-20,
880, 489, 495, 490, 517, 551, 501- 022

508, 505, 574, 587, 598, 599. 000, Dermata, piattaforma, βλ. Tramata,
041, 009, 070 piattaforma
Croce Santa, εκκλησία (αικρή) προς το εσο)- Dermata, πύ/.η (porta), (και Dramata,
τερικό του προααχοόνα Santo Spirito, 24 Dramata, Stramar, Tarmata, Trematan,
 758
Tramata, Tramontan), 517, 518, 551,
554, 556, 535, 546, 547, 550, 555.
554, 557, 565, 567, 568. 570, 571,
578, 584, 588, 593, 595, 300, 301,
306, 309, 316, 319, 344, 350, 359,
367, 375, 373, 378, 405, 40(j, 455,
434, 484, 494, 558, 536, 538. 547,
614
βλ. κα'- Λεραατά, -ύλη
Dermata, sabbionara (ακτ*/;), 546, 555
Deweert Francesco, [Ληχανίκός (-ερ. 1()λ5-
1646), 155, 158, 463, 465, 565, 569.
668
βλ. καί Weert Francesco de
Diffitio (dove si fanno) le polvere, (κυρ',τ:-
οο-ο',είο), 379
Dimitri San, εκκλησία Γ;τός τε'//ούν,
-εριοχή του Αγίου Ανορέα, 501, 51 1
Dimitri San, ε}7.ηνίκή εκκλησία, 363
Dimitri San, φρούριο και περιοχή (κα'.
Demetrio, Demetri, Demitrio, Dimitrio,
Dimitri, Dimitr), 504, 511, 515, 517,
554, 550, 555, 558-561, 565, 568,
575, 573, 575, 579, 583, 588, 595,
596, 301, 306, 309, 315, 317, 350,
353, 358, 333, 341, 344, 349, 35λ
360, 367, 374, 379. 386, 399, 400,
407, 415, 417, 437, 438, 450, 455,
454, 458, 460, 464, 467, 475, ύ77,
487, 489, 491, 495. 496, 499. 500,
506-508, 514, 516, 555, 530, 533,
541, 545, 548, 550, 551, 561, 565.
565, 566. 569. 570, 574. 576, 577.
584, 585, 587, 591, 595, 597-600,
603, 604, 641, 645, 651
βλ. κα'. Αηαητρίου Αγίου, φρούριο κα'.
-ερ',οχή
Dimitrio San, εκκλησία, -yyco ττο λόφο
Αγίου Αηαητρίου, 395
Dimitrio San, Οέττ, (λόφος), 395, 396. 400.
450
Ι12Λ.\.\Λ ΣΊΊ·:ΡΙί)Τ()ν
Dimitrio San, ε/7.ην'/κή εκκλησία, 364
Ditali San, ε/^,ην.κή εκκλητία, 364
diversa, piattaforma, βλ. rovescia, piattaforma
Dolfina, tenaglia, 153, I()9, 593, 305, 335,
680
Dolfino Marc'Antonio, γJ',ός γενικού προνοη-
τή Κρήτης (περ. 1647), 550
Dolfino Nicolo (περ. 1666), 615
Dona (οικογένεια), 557
Donado Nadal, γενικός καπιτάνο (περ. 1578-
79). 39
Donado Nicolo, γενικός προνοητής (περ.
1595), 51, 55, 65
Draganich... (ττρατκοτικό τοήαα ιππικού),
(αέτα 17ου αι.), 580
Draghoni (squadron - ττραταοτικό τοήαα
ιππικού), 585
Dragoni, 579
Dramata, quartier (ττρατο4νας), 434
Dulci, tenente colonello (battaglione), (αέτα
17ου αι.). 585
Duodo Andrea, γενικός καπιτάνο (περ.
1583), 450
E,e
Ebelgir bei, 173. 345
Ebraica, κρήνη, 380
Edificio della polvere (difficio) - πυριτιόο-
ποιείο, 304, 386)
Elia Sant', ε/λ,ηνική εκκλησία, 365
Elia San, Monte, 3 i7
Emo Ztian Alvise, καπιτάνο (περ. 1646), 80
Epigni, pozzo del (πηγάόι), 336
Eric Constantin, τχεόιαττής χαρτίόν (περ.
" 16)68), 17 1, 175. 339. 345
Ersamo..., colonello (battaglion), (jjiaa 17ου
αι.). 584
Esprils, revelin, βλ. Spirito Santo, rivellino
ΤΛ liEMCriKA ΤΕΙΧΙΙ ΤΟΓ ΧΛΧ∆ΛΚΛ
F,f
Fava Zuane (ή Zuan), [^Γ,χαν.κός (-ερ.
1Γ)85), 4-7, 43, 4G, 4:23, 4:24, 4:2ϋ, 433
Feltre (Ιταλία), Κ)
Feretti, colonello (squadron - ί--ίκό), (;χέτα
17ου αι.), :28Γ)
Fiandra, 449, 430
Filitino Zorzi, -ρώτοε των ξυλουργο7ν (τεερ.
1389), 4(·), 433
Florio..., ατραταοτικός αεαοαατού'/ος ([jiaa
17 ου αι.), ()39
fonderia (γυτήριο κανονιών, το>ν τούρκαον),
:298
fontana Berta-Paglia, Berta-Paglia, κ.ρήνη
fontana del Gigante, ή του Morosini, Q..
Morosini, κ.ρήνη και απλά fontana
fontana di Hebrei, ()1:2,
Os. και Ebraica, κρήνη
fontana Nuova, ζλ. Nuova fontana
fontana της Strada Larga, Q.. Strada Larga,
κρήνη
fontane, Tre, βλ. Tre fontane (κρήνη)
fondigo (ή fontago, fondago, fontico) -
σιταποθήκη, :2:23, "2:24, :?o4, :2()(), 304,
3G(i, 379. 38G
forca, 3GG
Fortezza del Porto, Q.. Castello del Molo ή
Porto
Fortezza del Turco, β/,. Candia Nuova
Foscarini Giacomo, γενικός προνοητ/^ς (β
αισό 1()ου αι.), 3 1, 37, :?30, 401
Foscarini Giacomo, γυιός του Zuanne (περ.
1G48), 87, G70
Foscolo..., προνοητής και γενικός καπιτάνο
(περ. 1G3:2-1G33), 131,30-2,303,309.
311, 374
Francesco San, επιπροαα'/ίονας, β/.. Zane,
επ ιπροααγ/όνας
Francesco San, ο,οναστήρι Padri
Osservanti του .Λγίου Φραγκίσκου και
759
περιογή γενικά (και S. Francois), 198,
210, 223, 2G2, 34 1, 3G4, 372. 378,
39G, 412, 413, 438, 4G3, 4G9, 473,
302, 310, 330, 333, 3G1, 382. G08,
G33
ολ. και Φραγκίσκου Αγίου, μοναστήρι
Francesco San, piattaforma, βλ. rovescia,
piattaforma
Francesco San, fianco - "π/,ευρο'\ -283, 3 1-2,
328, 333, 340, 349. 334, 397, 403,
484, 304, 7)33, 7)84, ;)8G, ()03, G07,
G08,G13
β/ν. και Φρα-^ηκίσκου Αγίου, ''π/^ευρό"
Frascia, βλ. Φρασκιά
freccia Bembo, βλ. Bembo, freccia
freza cavalo, opera (εHcoτερικό oyjjpcoaa), 94,
G7 1
frezza Moresini, βλ. Moresini, frezza
Frigeri... (reggimento), ([οέσα 17ου αι.), 280
Frisen..., colonello (battaglion). (μέσα 17ου
αι.), 284
Friseri..., colonello (μέσα 17ου αι.), "284
G,g
Gabriel Giullio, προνοητής Κρήτης (περ.
1G32). lOG. 107, 493, G73
Gabriele da Martinengo, βλ. Tadini, Gabriele
da Martinengo
Garena (ή Gerena - στρατκοτικό σοόμα
ιππικού;), ([οέσα Που αι.), 279, 280
Gazi, ποταμός περιογής Μρακλείου (Γάζι),
228
Gazzi..., αξαοματούγος (περ. 1G01), .)7
Gerola Giuseppe, 4, 9, -2.), 28, G2, 80, 81,
147, 173, 331, 384, GG9
Gerolamo San, μοναστήρι ιτα7.ιόθ3ν μοναγούν.
379
Gesus (Giesu), opera a corna και opera di
Palma (Φοίνικα), βλ. Palma ή Ιησού.
 760 ΙΩΛ.ΧΧΛ ΪΤΚΙΜΩΤΟΓ

Opera a coma 3G4

Gesus (κα: Jesus, Jesu, Jesu, Giesu, Zesus, Giorgio San, contrada (συνοικία). 477
Gessu, Giesum, lasus) τζροααχώνας, '707. Giorgio San, Cosomati, ε}7ηνική εκκλησία.
715, 754, 7G0, 7G3, 7G5, 7G8, 775. 3G7
778, 784, 788. 795, 79G. 300. 30G. Giorgio San, Gliaccaridi, ε}7ηνική εκκλησία.
497, 494. 500, 507. 504, 508, 510, 3()7
517, 514, 51G, 518, 519, 577. 537. Giorgio San, ε77ηνική εκκ/.ησία, -ροστάτΓ,ς
533. 535. 541, 547. 553-55G, 558. T(ov Naviganti, 3G1
5G7, 5Go, 5G8-570, 577 Giorgio San, Nuovo, ε77.ηνική εκκ/.ησία, 3G5
β/., και Ιησού, Ticojjiayojvac Giorgio San, d' Orgiano, ε/λ.ηνική εκκλησία.
Ghetto, degli Hebrei, Giudeca και 3G3
Εβραϊκή Giorgio San, Suriano, ε}7ηνική εκκλησία.
Ghiera Ludiani, ε/ύ^ηνική εκκλησία. 3G5 3G7
Giacomo San, ε/ύ.ην.κή εκκ/^ησία, 3G7 Giorgio San, tenaglia (οχυρωαατικό έργο), 457
Gianizari (τουρκκκό στρατιο^τικό σούαα). Giorgio San, Trulino, ε/7ηνική εκκλησία, 3G3
779, 788 Giorgio San, Tu Foru, ή della Piazza,
Giesus, -ύλη, β/;. Ιησού, -ύ/.η (ή Jesu) ε/αηνική εκκλησία, 3G3
Gigante, fontana del, βλ. Morosini, κρήνη Giorgio San, Venetico, ε/λ.ηνική εκκλησία.
Gildas..., στpατiOJτcκός αξ'χυαατούχος (κερ. 3(i5
IG54), 177, 179, 750, 5G8, 570, 577 Giorgio San, Volta, ε/ν.ηνική εκκλησία. 307
Giofiro (και Geoffiro, Tofaro, Ofaro) -οτααός Giovanni San, εκκλησία σ-rr;^ εξοχή, έξοο αττό
και γέφυρα. 778, 751, 7G1, 774, 779. το οχυρό S.ta Maria, 770, 558
783, 78G, 793, 794. 79G. 797. 799, Giovanni San, εντός τειχ^όν (στα borghi),
305. 307, 310. 317, 318, 37G, 331. 773
34G, 350 Giovanni San, ε/7.ηνική εκκ/ησία, 305
βλ. και Γιόφυρος, -οτααός Giovanni San, εκκλησία στην cortina Vitturi -
Giorgi San (ή Georgio S., Giorgio S.) κύλη. Ιησού. 54 1
β/.. Γεο^ργίου Αγίου, κύλη β/.. και Zuanne San
Giorgio San (alloggiamenti - gran quartier) Giovanni San, d' Angarato, ε/7.ηνική
καταλύαατα. β/,. Γεουργίου Αγίου, στρα- εκκλησία, 301
το7νες Gio:(vanni) San, Battista, εκκλησία και
Giorgio San, ε/λ^ηνική εκκλησία, 3G4 αοναστΓ^ρι των Padri di San Francesco,
Giorgio San, ε77.ηνική εκκ/.ησία, 3G5 303
Giorgio San, /.ατινική εκκ/.ησία, γοναικο7ν βλ. και Zuanne San, Battista
αοναχών, ό-ου -ήγαιναν οι prelati latini, Giovanni San, Christifiglina, εΜηνικτ
3G5
εκκλησία, 307
β>,. και Zorzi San, αοναστήρι tojv ιταλίοο;ν Giovanni San, Ereinita, ε/λ.ηνική εκκλτσία.
aovayojv
3(;4
Giorgio San, αικρή εκκλησία στην cortina Giovanni San, Gerasumi, ε/ληνική εκκλησία.
Vitturi-Ιησού, 555 3(i7
Giorgio San, Cattura, ε/λ.ηνική εκκ/,ησία. Gio:(vanni) San, Grisostomo, ελληνικτ
ΤΛ IHCM-yriKA ΤΕΙΧΙΙ τον ΧΛΧΛΛΚΛ
εκκλη^-ία, 3()1ι
Giovanni San, leracca, εκκ/^ητία,
3 Γ)'ι
Giovanni San, Sero, ε/7νΤ,ν'-κή εκκ/.η^τία. 3()3
Giovanni San, Theologo, ε/7νΤ;κκή εκκλησία,
3(;3
Giovanni San, ci Vaias ή della Palma και του
Φοίνικα, ε/7.ηνΓκή εκκ/νητία, 3()3
Giove, monte di, ::?Γ) 1, '77'ι.
788. 71)3, 307, 318, 370, 377, 330,
377,737
Q,. και Γιούχτας
Girapetra (Ιεράπετρα), 737
Girili, πεοίο άο-κηστ^ς τούρκο^ν στρατΐ(οτο7ν,
773
Girolamo San, εκκλησία, 307
Giudeca (και Giudaicha, Giudecha, ludeca,
Zudeca, Zuecha), 137, 138, 701, 710,
713, 733, 737, 333, 3(;(;, 337, 338, (Π7
και Ιοοράική
Giustinian Alvise, γε^^ικός προνοητής (περ.
1330), 77
Gonzaga (Αυλή), 77
Gonzaga Annibale, στροίΤΓ;'{όζ (περ. 1333),
37, 33, 33, 37, ()C)3, (3)7
Gonzaga Camillo don, γενικός κυόερνήτγς
και στρατηγός (περ. ΙΟΛΟ-lGo7), 80,
81, 173, 178, 138,317,3'78,333,371.
337, 703, 707, 303, 303, 003, 008,
037,008
Grabuse ή Grabusa, φρούριο, 737
ζ},, και Γρα[Λ0ούσα
Gradenigo Gasparo, τύαΟου/.ος Χάνοακα
(περ. 1370), 73
Gravezand, bonetlo di, 3 17
Grimaldi..., govematore d'Aimi (περ. !()()()-
0)7), 137, 788
Grimani Alvise, προνογτής (ό αιετο 10ου
αι.), 37, 30, 33
Grimani Alvise, γενικός προνογτής (περ.
1387), U, 77, 37, 718
761
Grimani Aloisio, γε^-Ίκός προνογτΓ^ς (περ.
1383-83), 770. 777, 733
Grimani..., γενικός καπιτάνο (περ. 1()78),
88,733
Grimani Antonio, καπιτάνο (περ. KM 1), 00
Grimani Antonio, πρεσοευπός Βενετίας εττγν
αυλή του πάπα Clemente 3ου (περ.
1008), 137,300
Η, h
Harcourt, chevalleir d' (περ. 100 /), 3 / '7
Hebreica (Giudeca, di Hebrei), (M'7
y.OLi Ιό^ήεαϊκή
Herbe, piazza delF, 300, 308
HeiTe, 7/οριό του Artois, ο iS .
Hetroclito, (Οέετς:), 33 1
Hieromitissa, εκκλγτια, όλ. Madonna dell'
Assontione
Hogenberg, (), 8
Hospidale Grande, όλ. Ospedale
I, i
Iannis, Ais γ Chiefalas (San Giovanni
Decollato), ε/ά.ηνική εκκλησία, 307
lesLi, εΗ^οτερικό ογυρο, 07v. ΙγοΌυ, opera a coma
lesLi (και Gesus) προααχούνας, β/.. Gesus,
προααγούνας
lofaro (Ofaro), ponte, βλ. Giofiro, γέφυρα
love (Giove), 7'78
βλ. και Γιούγτας και Giove
[sole Tie (Ιόνια Χγτιά), Ο 13
J.j
Jesu, προααγούνας, βλ. Gesus, προααγ/όνας
Jupiter, mont, β/.. Giove, monte (Γιούγτας)
762
K,k
Kasteel van de Haven, βλ. Castello del Porto
ή Molo
Katte - Zani, baterie, βλ. Zane (cavaiiere).
ε- '.-poaay ojvac
L, I
Lamara, στρατιωτικός αξιο^αατού'/ο; (~εζ.
1G54). βλ. Dallamara
Lando Piero, -zovor^r^z γιοί -zl φρούρια (κεζ.
159G), 53
Lando Pietro, οούκας Κρήττ^ς (1539-1545).
IG
Lascases..., (reggimento). (ιχεστ. 17ου αι.).
280
Lashor Johan, ατρ/ανικός (τζεζ. 1G54). 118.
120
Lator; (τζεζ. 1G52). 109. 514. 54G. 551
La Tour (περ. 1G5 1), 49 1
Lassiti, monte di, 232
Lazzaretto (Lasareto) και Λαζαρέττο. 138.
251. 2G1. 2G7. 2G9. 274. 279. 28L
288. 317. 320. 3G7. 372. 585
Lazzaro San, εκκ/.ηαία εκτός τειχών,
γειτονική στον προααχοόνα Παντοκράτο
ρα. 202, 205, 21G.273
Legnago (Ιτα/.ία). 432
Lepanto (Ναύπακτος). 24
Levante, 45, G1G
β/,, και Ανατο/,ή
Liberale San, εκκλχτία γειτονική στον
προααχοόνα Vitluri, \ h
Liberale San, ε/7.ηνική εκκλητία. εκτός
τειχοόν, γειτονική στον προααχο4να
ΒχΟ/,εέα, 202. 205
Liberale San, προααχοόνας, 13-15. 17. 20.
24. 195. G58
β/., και Vitturi, προααχούνας
ΙΩΛΧΧΛ ΣΤΚΡΙΩΤΟν
Lido (Βενετία). 24
Lippoinano Geronimo, γενικός προνοχτής
(περ. 1G48 και 1G45). 253. 570
Lipponiano Girolamo, όούκας ΚρήτΓ,ς που
καταακεύααε altare ατχν ε/ά.χνική
εκκλχτία του San Nicolo Sanaleusi ή
Madonna Nuova, 3G2
Loggia (και Lozza, Loza, Logeda), )^αχη
εο^^εζκον βενετών, G7. 3G4. 379. 385
Loggia del Bersaglio, /^zryr^ πυροβολητοόν.
380
Lombardo Christoforo, ααΐατορας (περ.
1501). 10
Lombardo, colonello (reggimento). Οχέστ.
17ου αι.). 285
Lombardo - Greci (reggimento), ([οέτα 17ου
αι.), 280
Loredan..., όούκας Κρήτχς (περ. 1591), 48,
437. 438
Lorini..., αχχανικός (περ. 159G), 53
Lorini Bonaiouto, αχχανικός (I540-1G11),
24
Lotter Georg, χαράκτης. 8
Loubatiers..., αηχανικός (περ. 1GGG), 143
Lucia Santa (ή Aia Fottia), ε/λ.ηνική
εκκλχτία. 3G3
Lucia Santa, ε/άχνική εκκλχτία, 3G4
Luzzasco..., condottiero (ΙΟος αι.). 24
Μ, m
Madonna, la, εκκλχτία, 3G4
Madonna delL Assontione, Hieromitissa,
ε/άχνική εκκ/χτία, 3G2
Madonna Nuova ή Nicolb San, Sanaleusi,
z/J:ry ικτ z'a/J:c^ σ ία. 3 (> 2
Madonna, la, de Piazza (του Φόρου), 210.
223
Madonna, la, di Piazza, ε/7χνική εκκλησία,
379
V'.l αΐ-λΧΕΊΊΚΛ TElXIl τον ΧΛΧΛΛΚΛ
Madona di Spagna κα'. Maria Santa,
Spanopiglitissa, εκκ/,η^τία ε^^τός τντ/όνκ
1 1:?, 3::?:]
Madonnina, ε/7.ην'/κή κα: λατ:ν:κή εκκ/.ταία,
3(;3, ^1)3
Magagnalto Zuanne, αηχανικός (piaa 1()θυ
α:.), 11)3, 1)37
Maglia (3Ιάλ:α),
Malachi, Οέστ, κατο:κ:ών ατον Χάνοακα, 733
Malamocco, φρούριο Βενετίας, 2' \
Maiipiero, cavaliere, Ca. Zane, ε-ι-ρο-
aaycovac
Makesi, 37 (>
Manelli..., cavaliere tcov ordinanze (αρχές
17ου αι.), 37, ()()7
Maratti (ΜαραΟίου), ορούριο-νήαος, 737,
707
Marcello Domenico, αύυ/^ου/.ος Χάνοακα
(-ερ. 1377). 30, 31, 300, 701
Marco San, οουκικός ναός (λατινική
εκκληαία) και κατοικία του primicerio,
:l>:23, ·3Γ):2, 3Γ)7, 370 και S. Marc, 37.-7
Marco San, ε/7νηνική εκκλησία, 3()7
Maria Santa, εντός τειχοόν (ττεριοχή borghi),
-2,73
Maria Santa, Acrotrigiani, ε/^.χνικό αοναατήρι
- claustrale - ή Acrotirgiani, ε>7:Γνίόων
αοναχοόν (Χέο Μοναατήρι), 3().). 380
Maria Santa, Agilitri, ε/7.ηνική εκκλητια,
3(*)7
Maria Santa, degli Angeli, ε/7ντνική εκκλςτια
ή d'Anzoli-domo-ή delli Anzoli (Angeli),
710, 773, 303, 370
Maria Santa, del Bersaglio, ε/7χνική εκκλη
σία (χρητιαο-οιούαενη και αττο /.ατινους),
30.)
Maria Santa, di Betelem, εκκ/χτια έκτος
τειγίόν, γειτονική ατον τιροααγ/ονα
ΙνςΟλεέα, 13, 707, 707
Maria Santa, Betleni, ε/7χνική εκκ/χτια,
303
763
Maria Santa, Calasommaglis, ε/7:Γνική εκ
κλησία, 30)3
Maria Santa, di Capulio, εκκλησία και αονα-
στΓρι TCOV αόελφ(όν αοναχοόν Capucini,
30)7
Maria Santa, Cataffigni (συνοικία), \2 I
Maria Santa, de Crosechieri ή Crosicheri,
αοναστΓρι, 710, 370
Maria Santa, Diavatini, εκκλησία εκτός
τειχ(όν, στην —εριοχή του -ροααχοόνα
Vittiiri, 707, 777
Maria Santa, Faneromeni (συνοικία), 'ί2'2
Maria Santa, Fanestmagni, z/J:ryiy,r εκκλη
σία, 307
Maria Santa, Gorgopaussa (συνοικία), 77 1
Maria Santa, Madalena, zys/J:cp['x εκτός
τειχ(όν, στην ττεριοχή του -poaaycova
ΒηΟλεέα, 707, 707
Maria Santa, Magliesdiniaria, ε/7χνική εκ
κλησία, 3 Ο'ι
Maria Santa, Monoglitissa ή S. Maria della
Carita, ε/7.ηνική εκκλησία, 303
Maria Santa, Odigitria (ε-ίετςς και delle 4
campane), ε/7,ηνική εκκλησία, 370
Maria Santa, opera (a corona), 81, 8.7, 87,
88, 01,0.7, 00,08, 103, 107, 177-170,
137, 138, 173, 107, 103, 173, .777,
777, 770, -230, 737, 738-701, -2(i3,
703, 708, 777, 773, 773, 770, 770,
787, 788, 700-708, 301, 30.7, 300,
300, 317, 3-20, 373, 340, 3 40, 30)0,
300, 377, 373, 380, 768, 777, 780-
788, 701, 703, 700, 300, 301, 308,
313, 31(), 370, 333, 33(), 371, 3»)-2,
338, 30-2, 303, .303, 300), ;)70, a8.)-
387, 307, 300-001, 007, (^70, 071.
070. 037. 041, 008, 070
Maria Santa, Pericleto, ε/7.ηνική εκκλησία.
30) 1
Maria Santa, Pilotiglitissa, ε/7.ηνική
εκκλησία, 304
 764
Maria Santa, delle Quattro Campane (-1),
εκκ/.ησία, 2' 10
Maria Santa, di Rocca, delle 4 Campane,
ε/ν,ην.κτ εκκλησ-ία,
Maria Santa, Settafiani, ε/Λην.κή εκκλη^τία.
303
Maria Santa, da (di) Spagna, εκκλησία εκτός
τεί'/οόν ττην -ερ'.ογή tojv 7;poaayc0vfov
ΒηΟλεέα και Martinengo, τΗ)::?,
Maria Santa, Spanopiglitissa (S.M.
Spagna), capella di Preti Latini, 304
Maria Santa, Steochiepasti (τυνο'.κία). A'2'2
Maria Santa, Taracetti, ε/7:Γν'/κή εκκλττία.
304
Maria Santa, Theoschiepasti ή Madonna di
Pieta, ε/7,ην'/κή εκκλητ^ία. 3().:?
Maria Santa, Trimartire, εκκλττία ττην
-εειοχτ tojv borghi, ::?::?3
Maria Santa, Trimartirij, ε/ν^ην/κή εκκλητία
αε το Monte της, 370
Maria Santa, Vlagliorena, ε/7,ην'/κή εκκλητία.
303
Marina Santa, εκκ/ν.ητία και συνοικία. 4 *70
Marina Santa, ε/7νην:κή εκκλητία, 304
Marina Santa, ε/7.ην'/κή εκκλητία, 303
Marini..., colonello (reggimento), (-ερ.
1000). 78Γ)
Marsini Benetto de (τυερ. 1383), 4*70
Martinengo. cavaliere - ετ^ι-ροααγ/ϋνας. 30.
40, 40, 40, Γ)4-Γ)7, 00, 74, 80, 100,
107. 1 17, 138, *714, 710, *717. 77*7.
774, 770, 738, 747, *747, 740, *7Γ)7,
754, 758, 705, 708, 777, 775, 770.
770, 784, 310, 310, 344, 340, 300.
300, 385, 430, 470, 470, 507,
510, 510, 577. 547, 550, 580, 010.
007, 003
Martinengo Curtio, conte ir.tz. 1500), 'lO,
47.435
Martinengo Ercole (ττερ. [χετα ίΟου 7.',.), 77
Martinengo Gerolamo, [xr^yfrjr/,0^ (τζεζ.
ΙϋΛΧΧΛ ΣΊΊ·:ΐΜϋΤΐ)Γ
1510), 15
Martinengo Gerolamo, γενικός ό'.οικητης
(-ερ. όεκαετία 1540), 71, 77, 74
Martinengo Girolamo ή Gironimo (τζερ.
1500), 305
Martinengo Giovanni Maria, γεν.κός τζρο-
νοητής (ττερ. 1587), 10
Martinengo Giovanni Maria, govcrnatore
(-ερ. 1587-84). 41, 418, 4 10, 00)7
di Martinengo, pozzo del (πηγάόΟ, 305
Martinengo, 7:ροα7.7(όνας (κα'. Martinengo
Nuovo). 10. 14, 10,74,77,31,33,47,
41. 50, 57. 53, 58, 01, 07. 07, 71, 77,
87, 84-80, 88-03, 00, 00, 100, 1()3.
100, 107, 100, 1 10-117, 1 10, 177,
130, 137-110, 147, 151. 157, 154-
150, 103. 101, 104, 100, 100, 700,
202, *204, 707, 715, 718, 771-774,
770, 770, 735, 730, 738. 730, 747,
747, 748, 757, 754, 755, 757-701,
703, 705, 700), 708, 700, 777, 773,
775, 770), 778, 784, 788, 705-707,
300, 301, 305, 300), 300, 31(), 318,
310, 377-371, 344. 340. 300, 300,
373, 374. 378, 387, 383, 385, 305-
400, 403-405, 407, 410, 411, 4 Μ
Ι 18, 473, 475-430, 433, 43(;, 130.
147, 445, 440, 450, 457, 455, 458-
100, 10)5, 1(;8, 470. 474, 470, 484,
107, 101-400. 500-505, 508, 510,
517-511, 510, 577, 537, 533, 535,
547, 517, 553-550, 558, 505, 508,
570-571, 585-587, 580, 005-0)07,
0)00, 0)70, 0)7.), 070, 03.3, 03^), 037,
040, 0)43, 058. 050, 004, 00)8, 070,
07 I, 073-0)70, 070
Martinengo,-υλίόα (sortita), 1 10, 7()0), 770
Martinengo, della Sabbionara (Gerolamo ή
Gironimo Martinengo della Sabbionara),
-ροααχίόνας, 10. 13, 14. 10, 71 , 7,7,
70. 30. 18. 77, 104, 100, 701. 705,
 ΤΛ ΐ{ΐ·:Μ':ηκΛ τΕίχη τονχλχλλκλ
'ιΟΟ, 'ι(Μ-'ι()7. 71 1. \\·2, 715,
'ι 17. 7 18. 7:l>3-7->5. 7:28. 721). 75().
(•>58
Q.. και Σαα-ιονάρας ή Sabbionara, -ρο-
aaycovac
Marlinengo, torrione ή toirione di Gabriel
Tadini da Martinengo, 10. 17. 11), 20. 5().
1 11. 127, 177. 11)5. 207. 051). (MVi
Martino San, εκκλτ^αία, 5 (>7
Marula (Meriila), valle και monticello-κοιλάοα.
207. 21(;. 220. 275, 503, 505, 512.
521). 557. 571, 555. 507, 712, 750.
752, 750, 707, 005, 007, 007, 0)17
ζλ. και ΛΙαρουλά. κοι/,άοα
Manila (Merula, Marola), borgo-oix.iTiJLoc,
201, 20'i, 212, 217, 222. 227. 227,
251, 571), 580, 51)5, 778. 705, 545.
505, 0)02
Qv. και Μαρουλάς. οικιααός
Marula, porta (-ύλη), 595
Matteo San, ε/α.ηνική εκκλησία, 302
Maupassant, bonetto di, 520, 55 1, 550. 557
Mazarin (reggimento). (jjtiaa 17ου αι.), 280
Merian Mattaeus (ζ' αισό 17ου αι.), 181,
555,350, 082
Messarea, ^λ. Μεο-αρά, -εριοχή ίίρακλείου
Messerliotis, τουρκικό ο-τρατκοτικό σώαα,
575
Mezo Alvise de,-ρονοητής (-ερ. 1570), 21)
Mezo Nicolo de, γυιός του Francesco (-ερ.
10)78). 80
Miamu, -εριοχή-αίόλος /.ιαανιού Χάνοακα,
275
Michel, -ρο;Λαχ(όνας στο φρούριο Αγιου
Ληαητρίου, 212
Michel Luca, γενικόε προνοητ/;; (-ερ. 0)78-
79), 59
Michel San, εΜηνική εκκλησία. 505
Michele Ercole (περ. 1008). 552
Micheletto San, ε/^νηνική εκκλησία, 507
Michiel San, ε/ανηνική εκκλησία. 502
765
Michiel San, ε/^.ηνική εκκλησία. 505
Mirabel Ιο, κάστρο, 97
Moceniga, mezzaluna-ηαισέληvoc, 80, 85-
85, 91, 92. 90), 101, 105, 105, 107.
127, 125. 157, 158, 170. 101. 102.
10)5, 175, 277, 258, 20)0, 201, 207.
205, 208, 272, 275, 279, 290. 501.
507, 509. 517, 520, 575, 570, 379,
500, 500, 577, 580, 778, 779, 780-
789, 791. 795. 790. 500, 508, 515,
517, 527. 570, 552, 555, 500, 502,
5(;0, 509. 585. 595. 597, 598. 000.
001. 017-019, 027-020, 050, 071,
009, 0)75
Mocenigo Aloysio, οούκας Κρήττ,ς (περ.
1570), 51.701
Mocenigo Alvise, γενικώς προνοην/;ς (περ.
1070)), 80. 88, 89. 125 ^
Mocenigo Alvise, procurator di S.Marco (περ.
1078-79), 250. 789. 070, 071
Mocenigo Alvise, γενικώς καπιτάνο (περ.
1078, 1052). 80, 91, 125, 253. 257,
200, 202, 271, 797
Mocenigo Gianno, capitano generale (περ.
1583), 720
Mocenigo Lunardo, προνοη-τΓ,ς για τα φρού
ρια (περ. 1590). 55
Mocenigo (-a), opera (a coma ή a Corona), 85,
87, 91, 90, 105, 105, 107, 125, 120,
1'i2, 175, 270, 277, 250, 258-201, 205,
208, 272, 273, 275, 279, 287, 288,
3()0, 380, 780, 780, 788, 795, 790,
o05, oOO, 5/0, 0)09, 0/3, ()7/
Mocenigo Zuanne, καπιτάνο (περ. 1580), 70
Mocenigo Juanne, procurator generale και
γενικώς προνοητής (περ. 1588), 729,
730
Mocenigo Zuanne, γενικώς πεονοτττε (πεο.
159 0,79
Mocenigo..., capitano generale (περ. 1052-
D-i), i7, 729, 7,]0, oOl, ;)05, »)00, 570
766
Molin Francesco, γενικός προνοητής (ττερ.
10:28), 73-7Γ)
Molin Marco, γεντκός -ρονοητής (τζερ.
1040), 81
Molin Marco, έκτακτος γενικός -εονοητής
^^poL-o'j {τζερ. 10Γ):2-5Γ)), 1 10. 1 17,
118, 1:20, 1:?7, 130, 131, 03'ι, 040,
044, 048, 040, 001, 000, 008, 07:2,
073, 070
Molina, opera, 81, 04, 110, 1:20, 1:23,
1:20, 131, 140, 140, 140, 100, :>10.
:27:2, :270, :200, 30;?, 300, 307, 300.
31:2, 317, 3:20, 3;?8, 333, 341, 344.
340. 304, 300, 374, 380, 00:2, 001,
001, 003, 007-000, 003-000, 041,
04:2, 001, 071
Molina, traversa, 301, 304, 374, 000, 003
Molino Alvise, cavaliere (-ερ. 1000), 048
Molino Filippo, -ρονοητής (περ. 104()-47),
80
Molo, πύλη, βλ. Λ1(όλου, πύ/,τ
Monferato, castello κα', yaop'/j, 430
monitioni, da polvere (κτήρ',ο), 224ί
Monnani Raffaello, αηχαν/κό; (α" 17ου
aL), 74, 70, 233
Monocaraco-scoglio - βραχονησίοα, 340
Monsu de Base..., comandante (pi^a 17ου
α',.), 082
Montbrun de, ααρκήτ',ος κα', ο-τρατηγό; (περ.
1008-00), 373
Monte..., κυβερνήτης (περ. 1()20), 402
Monte Giovanni Battista del, γεν/κός
καπ'.τάνο (περ. 1088), 74, 40
Monte Oratio del, κυβερνήτη; (περ. :2η
οεκαετία 17ου α^.), 4 7.)
Moresini..., στρατηγό; (περ. 1040-47), 80
Moresini..., στρατηγό; (περ. 1002), 002,
003, 000, 000-011, 013, 020, 007
Moresini, frezza, 301, 307, 3 17
Moresi(n) ή Morosin Zorzi, γεν,κό; προνοη-
τή; στρατού (περ. 1000-04), 101, 102.
ΙϋΛΧΝΛ XTKIMLiTor
ΙΟλ 120, 128, 472, 480-483, 'ι87,
788, 403-400, 000, 000, 001
Moretto Calabrese, coloncllo (περ. 1007),
31, 100), 107. 400
Mormori Emanuele (περ. 10)00-1002), 2 14
Mormori Giorgio (Zorzi), (περ. 1000-10)()2),
214
Mormori..., colonello (περ. 1OOO-1002), 07,
00)4
Moro Benetto, γενικό; προνοητή; (περ.
1008). 03, 07, 0)0, 430, 441, 440, 0)0.4
Moro Giovanni, γεν,κό; προνοητή; (περ.
1038), 12
Moron, capitan (reggiinento), (αέσα 17ου
αι.), 284
Morosini, fontana και Giganle (Zigante),
κρήνη, 07, 237, 230, 204, 202, 200,
288, 32λ 30(;, 380
Morosini Francesco, γενικό; προνοητή; (πεε.
1020), 73, 7;2
Morosini Francesco, γενικό; "ρονοητή;,
γεν. καπιτάνο, στόλαχο; Αιγαίου,
αρ7ιστράτηγο; (17ο; αι.), 101, 10 \,
170, 177-170. 277, 288, .200, 342,
302. 300. 373. 070, 044, 048, 004,
070. 082
Morosini, ροζζο del (πηγάόι), 330
moschea, τζααί στο τουρκικό opr^jpio 7η;
Χέα; Κάντια;, 270
Motta, (battaglion), (αέσα 17ου αι.), 284
Motta, ροζζο del (πηγάόι), 023
Motta (reggimento-Schiavoni), (piaa 17ου
αι.), 280
Motta Tadia, governatore (περ. 1008), 101,
010
Mounpassant..., στρατκιοτικό; αςίίοαατούγο;
(περ. piaa 17ου αι.), 030
Muazzo Andrea, πρεσβευτή; Χάνόακα (περ.
1001). 10
Muazzo Francesco, γυιό; του San: Ant.o (περ.
nVi8). 80), 070
 7:i mcxETiKA teixii ro]·χλχλλκλ
Ν, η
Nanni Bernardo, γεν/κό; -ρονοητ/^ς (ττερ.
1()Γ)8), 1() 1, Κ).:?. ()17, Ο'^Ι, ίκΊΟ.
()8()
Nanni Piero Ercole, capitano {τζεζ. 1ί)13).
Nataliotis, τουεκ'/κό rj-zyrjM-ivjj τώυ.α ζλ.
Notoliolti
Navailles..., οούκας (αέτα 17ου α'..), 17(),
1 / 7, 8ο /, ()'ι /. (*)8"^
Negrisoli Andrea (-εο. οεκαετία Ιο GO). .'>.^8
Negroni (battaglion-reggimento), (-εε. αέσα
17ου α'..). :l\8(), '880
Nicolo San, φρούριο 1]ενετίας. :8'ι
Nicolo San, ε/^.ην.κή εκκ/.ηο-ία όττου και η
ScLiola de Marinari (λειτουργούνταν και
α-ό /.ατίνους), 8 Go
Nicolo San, ε/α.ηνική εκκλησία, 8G*8
Nicolo San, ε/λ^Γ;^/κή εκκληαία (λειτουργού
νταν και ατζό τους λατίνους, την ττεριοοο
της -ολιορκίας), 8G 'j
Nicolo San, Caligari, ε/α.ηνική εκκ/.ηαία, 8()ο
Nicolo San, Camalcvri (τυνοικία). 488
Nicolo San, Malvczzi, ε/ζ.ηνική εκκ7:ςαία. 8()4
Nicol5 San, Miirgcnaria, ε/7ηνική εκκληαια.
8G8
Nicolo S.t, rivcllino, 81, 84. 08. 108, 1 10,
185, 184, n5. I(i5. 848. 848. 847.
840. 850. 858. 858. 850. 878, 878.
875. 870. 884. 80G, 801. 80G. 800.
817. 880. 8^5. 840. 8G0. 8GG. 874.
88G. 4(;8. 178. 474, 48(i. 401. 405.
500, 508. 51G. 518. 588. 580. 58(i.
541. 558, 558, 558, 5G8. oGo, ο08,
507, 500-G01. G07, (;87. G41, (iGH
β/,, και Γερ/i Τάα-ια
Nicol5 San, Sanalcusi, ε/λ.ηνική εκκληαια αε
το altarc της Madonna, 8G8
ζλ. και Madonna Nuova
Nicosia, Q.. Λευκκοσία
767
Nolin Gio: (vanni) Batlista, 8GO
Notoliotti, τουρκικό ατρατκοτικό σο'ηαα. 84G.
875
Nouf(shiato), coloncllo, (;jiaa 17ου αι.). 88'i
Novo Castcl, 8G
βλ. και Καινούργιο Καατέ/7.ι
Nuova Ibntana, 8G5
Nuovo Monastcro, βλ. αοναττήρι Παναγίας
A κ ρ f υ τς ρ ι αν ή ς ( A cro ι i rg i a η i)
O, ο
Oddi Angclo (Angcllo). capitano, αηγανικός
(αρχές 17ου αι.). 54, 5(), 57. GO. (),8.
817. 881. 888. 440. GG4 '
Ofaro, pontc di, βλ. Γιόουρου, γέφυρα
Olandcsi, G58
Onofrio San, ε/λχνική εκκληαία. 8G8
opera Barbcra ή Barbaro, βλ. Barbaro, opera
opera Castcllana, βλ. Castcllana, opera
opera frezza Cavallo, βλ. frezza Cavallo,
opera
opera Gesu (Jesu). a coma ή του Ιησού. βλ.
Ιησού ή Palma και του Φοίνικα, οχυρό
(opera)
opera Moceniga (-ο), a coma ή a corona, βλ.
Moceniga, opera
opera Molina, β/,. Molina, opera
opera Panigra (a coma) ή IIαυτοκράτορα ή
Panigran, βλ. Panigra, opera
opera Priula, β/,. Priula, opera
opera Santa Maria (a corona), βλ. Maria
Santa, opera
opera Scocese ή Scozzese ή Scoccesa, β/,.
Scozzese, opera
Organo d', αηχανικός (έτερ. IG4G), 84. GG9
Orsini (Orsino) Latino, αηγανικός (-εο. β'
αισό ι Goo αι.). 88-84. 48. 18G, 408-
105. 407. 488. 5G8, (ΠΟ. GGI
Orsino, "ρομαχοόνας στο φρούριο Αγίου Αη-
768
(χητρίου,
orto, del Vertmiller, G30
Orzinuovi (Ιταλία), A32
Osoppo (Ιταλία), 2A
ospedale ή ospital, 304, 3 65
Ostenda (Οστάνοη), 653
Ρ, Ρ
Padova (Ιταλία), 43:2
palazzi το^ν s.ri Consiglieri βλ. τυαβούλο^ν,
κατοικίες
palazzo του Capitano Grande ή Capitano
Generale, :26:2, 364, 379, 385
palazzo Ducale ή palazzo del s.r Duca, 36'i,
379,385
palazzo του s.r General ή generalizio ή του
Gen(n)erale, 364, 379, 385
palazzo του s.r Govematore της Militia
Italiana, 379
palazzo του provveditor della Cavallaria ή του
-ρονοητ*/; '.τζ-'.κού και το -εοίο άτκητ-ςς
ι--ικού, 67, 379
Pallavicini Sforza (Pallavicino), γενικός
όιοικητ/ις (16ος αι.), :25, 31, 396, 401,
40^
Pallio-Castro (Ηρακλείου), βλ. ΙΙαλαιόκα-
ατρο στα Φρασκιά
Palma, opera (a coma) ή του Φοίνικα ή του
Ιησού, 81, 85, 1:24, 1:25, 165, :247, :?55,
:258-560, 565, 568, 575. 573, 575.
579, 584, 588, 596, 598, 301, 306.
309, 317, 350, 349, 360, 366, 374,
386, 487-489, 491, 495, 496, 51i,
516, 541, 548, 555, 565, 563, 565,
566, 569, 574, 584, 593, 597, 600,
604, 637, 641
Palmanova (Ιτα/ύα), 54
Panacrato San, ε/λ^ηνική εκκ/.ησία, 363
Panagia Santa, εκκλησία ε/λ.ηνίόθ3ν [jiovayojv.
ΙϋΛΧΧΛ XTKl'ILiTOr
365
Pandocratora, τζροααχώνας, βλ. Panigra, πζο-
ααγ/υνας
Pandocratora,-ύλη, βλ. Παντοκράτορα, τζύλη
Panfilio, -ρίγκη-ας, 368
Panigra, opera a corna (και Panigran ή
Παντοκράτορα), 81, 83, 84, 88, 99,
103-105, 154, 155, 137, 138, 145,
145, 155, 161, 165, 543, 547, 550,
555, 558, 565, 568, 575, 575, 579,
584, 590, 593, 596, 597, 598, 301,
306, 309, 336, 337, 345, 346, 349,
360, 367, 374. 387, 469, 474, 486-
488, 491, 495, 496, 501, 509, 513,
515, 535, 540, 553, 557, 565, 563,
565, 585, 586, 594, 597, 598, 601,
604, 655-654, 631, 636, 645, 669,
677, 679
Panigra (και Pandocratora, Pandocrator,
Panigran, Pannegrau), -ροααχώνας, 14-
16, 18, 57, 67, 87, 89, 91, 95, 95, 100,
103, 107, 109, ill, 1 14, 156, 158,
137. 138, 151-156, 160-163, 165,
166, 170, 173, 175, 176, 195, 515.
551, 556, 559, 538, 539, 547, 555,
554, 558, 560, 561, 563, 565. 568,
571-573, 575, 578, 584. 588-598,
300, 305, 303, 306, 308, 309, 314,
316-319, 353, 355, 356, 330, 331,
335, 336, 344. 349, 350, 356, 357.
358, 360, 367, 374, 378, 383, 385,
393, 396, 398-400, 404, 407, 408,
410, 4 Hi. 419, 451,454, 455, 457,
458. 430, 433, 445, 450, 455, 454,
4 55, 4 5 7, 4 59, 4 60, 4 65, 4 69 -471,
474-476, 484, 490, 494, 495, 503-
505, 510-515, 519, 550, 555, 553,
558, 545, 546, 555, 554, 556, 557,
56)8-570, 584, 586. 587, 600, 606,
607. 611. 617, 618, 655, 654, 657-
633, 637-639, 645, 643. 648, 649,
7:i niiM'TiKA teixu ror χλχλλκλ
Γ)()!)-()71, (37Γ), 079
ζλ. και Παντοκράτορα, -ροααγ/όνας
Panigra (ή Panigrato), -ύλη. Παντοκρά
τορα. -ύλη
Panigra (και Pandocratora, Pannegrau).
ri vellino, 81, 87, 88, 91, 99, 1 Κ), ['27)^
\'2('κ ΙΟΙ, 10-7, 10Γ), 178, 2Α2, ν>48,
:>77, 2:)il 27)2, 27)S, :?00. ;?01, :?7:>,
:278, 217), 21i), 2Μ, :290->98, 801,
807, 809, 817, 8:20, 880, 848, 8 40,
879, 807, 877, 878, 880, 708, 7(;9,
777, 780), 789, 791, 798, 801, 809,
818, 817, 818, 8:28, 870, 887, 800,
808, 800, 888, 897, 898, 000, 601,
017, 018, 0:28, 0τ^7, 080, 087, 07:2,
008
Paolo San, εκκ/νησία και αοναστήρι tcov Padri
Dominican! (και Paulo San), :210, :2:28,
:20:>, 807, 808, 879
Pasqualigo Agustin, κα-ιτάνο (περ. 1087),
78
Pasqualigo Filipo, καπιτάνο (περ. 1898), 80
Pediada castel, 80
Q.. και Καττέ/λνΐ Πεοιάύας
Peelers Jacques, 181, 889, 800
Pelagia Santa, εκκλητία εντός τειχών, 814,
887. 070.047
Pelagia Santa, ε/ληνική εκκλητία. 808
Pelagia Santa, Nuova, 888, 887
Pelagia Santa, Vecchia, 888
Pelagia Santa, Vecchia, pozzo del, 880
Persan (reggimento), ([ji^a 17ου αι.), :280
Pescaria, 800
Peschiera (Ιτα)άα), 48:2
piattaforma ΒηΟ/.εέα, όλ. ΒηΟ/^εεα,
piattafomia
piattaforma Ιησού, βλ. Ιησού, piattaforma
piattaforma Πε/σιγίας Αγίας, βλ. Πελαγίας
Αγίας, piattaforma
piattaforma rovescia ή reversa ή riversa η
roversa ή Αγίου Φραγκίσκου, βλ. rovescia.
769
piattaforma
piattaforma di Tramata, βλ. Tramata,
piattaforma (και Dramata ή Λεραατά)
piattaforma Veneranda Santa, βλ. Veneranda
Santa, piattaforma di
piazza Anterior, βλ. Anterior, piazza
piazza d' Arm! ή piazza d' Arme San Giorgio
(Campo di Marcia). βλ. Armi, piazza d'
piazza delle Biadde, βλ. Biade, piazza delle
piazza dell' Herbe, βλ. Herbe, piazza dell'
piazza Posterior ή ΤΓ^ς Fontana del Zigante ή
του Morosini βλ. Posterior, piazza
piazza dei Signori, βλ. Signori, piazza de'
Pierre San, β/.. Pietro San (αοναστΓ,ρι)
Pietro San, εκκλησία και αοναστΓ,ρι των
Padri Dominican! (και γενικά περιοχή),
198, :21ΰ, 519, :2:20, 558, 587, 888,
808, 3/2, 8/9, 4()ί), 880, 888, o4/,
849
βλ. και Πέτρου Αγίου, [αοναστ/;ρι
Pisani..., προνοητής (περ. 1007), 59ο
Pisani..., προνοητής, υπεύθυνος σττ,ν άαυνα
του προααχώνα Βηθλεέα κατά την
πολιορκία, 184, 878
Plesi, k.r de (battaglion). (;αεσα 17ου αι.),
588
Pleyndenwurff W., Ο
Pompei..., στρατιωτικός αξκοαατούχος πυρο
βολικού (περ. 1081-08), 484, 87:2
Pompeo, trinciere del, 579
Pontifici, εκστρατευτικό σόJ;JLα (κατά ττ,ν
πολιορκία), 048
porta de Piazza, β).. Voltone
porto, βλ. λιαάνι
Posterior, piazza (της κρήνης Morosini), 879
pozzo del Epigni, βλ. Epigni, pozzo del
pozzo del Martinengo, βλ. Martinengo, pozzo
del
pozzo del Morosini, βλ. Morosini, pozzo del
pozzo del Motta, βλ. Motta, pozzo del
pozzo de S.t Pelagia Vecchia, βλ. Pelagia
770
Vecchia, Santa, pozzo
pozzo del Querini, βλ. Querini, pozzo del
pozzo (-i) del Vertmiller, βλ. Vertmiller, pozzi
di
Pretet, tenente colonello (Battaglion). (pi-Ta
17ου αι.). ;28Γ)
Priotissa Castello, 80
βλ. και Πυργώτιααα; Καατέ/7.ι
Priula, opera, 105, 300, 300. 317, 3:20.
3:20. 331, 345. 341). 04 I. (;4:>
Priula tenaglia, 374, 44:2. 041)
Priula (Priuli). torre-torretta (-ύργος), 151).
103. 314. 3:25. 330. 340. 0:29
Priuli Alvise, -ρονοητΓ^ς {-zz. 1003-
1004). 57, 51), 0:2. 445, 004
Priuli Antonio, γενικό; -ρονοητής (7;ερ.
1004-00), 137, 139, 140, 14:2, 145.
583. 584. 587. 588. 59:2. 590. 070
Priuli Michiel, γενικός -ρονογτής (τζζζ.
1041-4:2). 77. 78. :234
Priuli, revelin (rivellino). :290
Priuli, traversa, 301. 374
Procolo, colonello (reggimento). (uiaa Ι7υυ
αι.). :285
Psara, βλ. ^1 *αεά
Q.q
quartier del Dramata, βλ. Dramata, quartier del
quartierd'ltalia (ή d'ltaliani). ιταλικός ατρα-
το)νας, :254. 30).). 300. 380. 38;), 44 /
quartiero (-i) del Sant' Andrea, βλ. Andrea
Sant'. quartieri di, στρατώνας του Αγίου
Ανόρέα
quartieri di Betlem, βλ. Betlem, quartieri di
quartieri di San Georgio (και San Zorzi). 305.
380. 380
βλ. και Γε(;οργίου χΥγίου. ατρατώνες
quartier(o) del Vertmiller, βλ. Vertmiller,
quartier del
ΙϋΛ.ΧΧΛ ΣΪΚΙΜϋΤΟΓ
Querini Francesco, γυιός του Giacomo (-ερ.
10)48), 87, 070
Querini Marco, γυιός του Zuan Paolo (τερ.
lO'iO). 1048), 48. 80. 0/0
Querini Polacco, κυβερνήτΓς γα/ipας (;iiaa
17ου αι.). 30)'2
Querini, pozzo del (-γγάόι). 330
Querini Nicolo, αόαβουλος Χάνόακα (15 72-
15λ5). 10
R, r
Rados, colonello (squadroni-l7:7:ικό). (jjiaa
17ου αι.). :285. 357
Rados, traversa, 337
Ranier (ή Renier;). capitano (β^ αιτό 10ου
αι.). 407. \ 11
reduto di Vitturi, βλ. Vitturi, reduto di
Remorantini conte, ττρατκοτικός αξκοαατου-
χος (-ερ. 1054-10)50). 509, 575
Restori (reggimento), (piaa 17ου αι.), .284
Rettimo, 250, :25 1. 43*2. 48:2. 497
βλ. και ΡέΟυανο
Reuwich Erhard, 5. 7. 8
ridotto .Λγ. Ανόρέα. βλ. Andrea S.t ή και
Spirito Santo, ridotto
Riva Giacomo da, έκτακτος γενικός
- ρ ονογ τή ς τ τρ ατού (- ερ. 10)5:2-53). 108.
109. V98, 5Ο0). 515. 5.21 . 5*2:2. 5*25.
.)3 /. 557. 57 4. 0) 12
rivellino ΗηΟλεέα, β/.. ΒγΟλεέα ή Bettelem,
rivellino di
rivellino (rivelinetto) Αγ. Αγαγτρίου. βλ.
Αγαγτρίου Αγίου, rivelinetto
rivellino Αγίου Χικολάου. βλ. Nicolo S.t,
rivellino di r και Γερλί Τάα-ια
rivellino Panigra, βλ. Panigra (Panne-graii,
Panigran, I Ιαντοκράτορα) rivellino di ή
και ί\αν/,ί Γά;α-ια
rivellino S.to Spirito, βλ. Spirito Sanlo,
ν:ι ηι·:Μ·:ΊΊΚΛ τειχιι τονχλχλλκλ
rivellino di r κα'. Τασ·}.ή Τάα-'.α
Robbazzolo Antonio, πρώτος tojv olxoo0;j.(ov
(περ. ΙΓ)81)), 'ib.
Rocco San, capella των }νατίν(ον (και Rocho
San). ,τ^.ΊΟ. 3Η()
Rod! ( Ρόοος), 'ι(Κ)
Ronet, ττρατκοτΓκός αξαοματούγος ιππικού
(περ. IbbO), ·Λ8()
Rossi Domenico, da Este (περ. ΙΓ)()7. ΙόΤ.Ί).
*Λ8, :\\), Γ) 1, ΟΟ, IDC), 11)7. 'ΚΥΑ,
1. .7'ι:Ε (;C)0
Roverc Francesco Maria della, οούκας του
Urbino (α'αιτό 1 boo αι.). 1 1
rovescia piattaforma (reversa. di S. Francesco,
riversa, roversa). 70. Ί'2, 1 10. 11)1). *,?()().
:>:^b. :>:?1). -m, M)A, ύΟύ.
ύΙΟ. m, \'2:k \'2H, 7:>1). ^0^.
'lob. 'ibO
Ruga Maistra, γΛΊΟ. '.?D1). DcSO
Ca. και Strada Maistra ή Maestra
Runielioti (Romeliots). ττραταοτικό τίόαα
τούεκκον, •.?71). .Ί7Γ). 'il)7
S,s
Sabbadini Francesco (περ. lbC)8). 1Γ)7. 808
Sabbionara, επιπροααγίόνας, '2\1, '2AS, '21:2,
'2 1A, τ^ΟΓ). 8 Ki. 8C)0. 818. 87 1. 888
O.. και Zane cavaliere
Sabbiorana (Sabbionera, Sabinara, Sabionera).
περιοχή-ακτή. 11)1). '708, :2\'2, xM8. ID.
:?:?7. :2A(\, :>ύ8. ::>(i7. :>bD. 808.
810-81:?. A'21, 88:?. 888. 881), 8'iO.
888. 881 . 8b7. 88b. 80:?. 888. 8^8.
88:?. ^88. 80:?. A'2'2, A'2S, 8:?D. 880.
888. 888. 888. 888. 88*.?. 8()8. (iU).
b88
Sabbionara (Sabionera, Sabioneta,
Sapholonier). προ^αγ/όνας. 18. 18. 18.
11). :?1 . -2-2, τ>08. 2\ 'ί, '2'2\, 2AA, *Λ88.
771
:?87. :?8:?, :?88. :?87. :?88. :?71. :?7:?.
:?78. :?88. :?88. :?D8. :?Db. 800. 80:?.
80C>. 801). 811. 81b. 818. 8 ID, 8:?8.
AA'2, 888. 880-888, 888, 888. 88D.
881-888. 881), 87:?, 878. 878. 878.
8D7. \'2A, 887. 888. 188. 880. 88:?.
888. 881). 8bO. 1b8. 8bD. 878, 888.
81)0. 81),τ>. 81)8. 8DD. 800. 80:?. 80b.
807. 801). 810. 818. 888. 88 8. 881.
888-88C). 888. 888. 8()0. 8()8, 8b8.
8b8. 8bD. 878. 877. 88.τ\ 888, 888.
81)1. (UK). b0-2-b08. b07, 008. blD.
b:?0. (i88. 088. 08:?. 088. 081). (i81.
08'2. 088
ζλ. και Martinengo-Gironimo ή Gerolamo
della Sabbionara, προααγ/όνα; ή Σααπιο-
νάρας, προααγ/όνα
Sabbionara (τ Sabbionera). πυλτ, (πυλιοα).
•7-71, 788,
-771. -770. -71)8. 800. 81 1. 817, 878.
888. 880. 881. 888. 88D. 8(i0. 878.
878. 878. 800. 8-77. 808. 818. 818.
878. 878. 008. 008
Qv. και Σααπιονάρα. πύλη
Sabbionara, rivellino ή mezzaluna, 870. 888.
878. 877.oD 1
Sachiellari (περιοχή Χάνοακα). 888
Sacramosa, colonello (reggimento), (αέτα
17 ου αι.). 788
Sagredo..., ττρατηγύς (περ. 10)08). 08, 8 81.
888
Sallamon (Salamo). τοποΟετία τ-τΓ,ν εςογή.
ανατολικά του Χάνοακα. 778. 778
Salto della Vecchia (Όΐήοος ττς Γριάς",
οχυρά Οέτη ττον κόλπο ττς Σούοας).
81)7
Salvatore San, εκκλητία και uovaa-rrpi το·3ν
Padri Agostiniani (και Salvador San), 710.
778. 781). 787. 707. 801. 807, 877.
871)
Salvatore San, κοτντ. 101). 8 -70. 808, 8 18
Ill
Sanmicheli Gian Gerolamo ([jicra ΙΟου α'..).
13, 15, 18-;2:>, 27, 058
Sanmicheli Michele (1484-1550), 11, 12,
14, 18, 19, 21, 24, 28, 84, 124, 193-
195, 199, 200, 203, 207, 208, 057,
000, 009
Savoiardi (εκ^ττρατευτικό c-ojaa rr^c Αυ/;/;;
τΓ^ς Σαβοΐας), 043
Savorgnano Giulio (1510-1595). 12, 22,
24-29, 31-34, 47, 84, 120, 203, 207,
392, 390, 401-405, 407, 410, 508,
059, 000, 009
Savorgnano Marcantonio (a' α',ετό ΙΟου α',.).
24
Schedel Hartmann, 0
Scholari Anto(nj)6, αηχαν^κός (περ. 1578),
38,414,415
Scocese, καπ',τάνο (περ. 1052), 108,503
scocese, opera (scozzese, scoccesa), ζζωτερ'-
yjj oyjjzo, 109, 137, 159, 325, 320,
330, 331, 335, 337, 350, 357, 073,
050, 053
scollatore(-i), 211
Scotti Zorzi, ατρ/αν.κός (περ. 1054), 120,
55 1
Scotto Ferdinando, ατχαν/κός (περ. 1053-
54), 119, 120, 5i9
Scotto (ή Scotti) Honorio, conte ( /^ερ. 1591,
1593-95), 48, 49, 51, 52, 430, 437
Sebenico, 12
Seleno (ή Selleno), φρούρ',ο (Σε/.ήνου), 497
S(e)ntini Francesco, pontator (pontatore,
ponteggiatore), κατατκευασ-ΤΓ,ς ικρ'χοαά-
των (περ. 1588), 44, 429, 002
Seravale (ή Saravale), bonetto del-εξoJτεpικό
οχυρό, 028, 037
Serravale..., μ,ηχανΓκός (περ. 1000), 143
Sichia, περιοχή Χάνόακα, εκτός τεΓ/χόν,
[χεταξύ προ[χαχόχ^(υν Ιχτού α7λ
Martinengo, 24
Signori, piazza de', 300
ΙϋΛΧΧΛ XTKIMLiTOr
Simeon San, ε/νχνική z/:/J:cr:[7, 303
Sinocichi, conte και sergente maggiore (περ.
105(;), 570
Sirosich... conte (περ. 1054), 270
Snevins Alberto, |χτρ/ανικός (περ. 1057),
1 18, 120, 570, 551
Sonetli Bartolomeo dalli, 3
Soranzo Zacharia, τύ[χβου/.ος Χάνόακα (περ.
1593), 51
Sozo, punta (ακρ(οτΓ^ριο), 232
Spaan (r Spann), ττρατηγός (περ. 1008),
333
Spaar, bonetto di - εςοοτερικό οχυρό -, 293,
320,328, 331,333,330
Spada, conte (battaglion, reggimento), ([χετα
17ου αι.), 280
Spado, di Candia, colonello (battaglion),
([χέτα 17ου αι.). 285
Spahi, τουρκικό ατραταυτικό aoj;xa, 279
Spar, πυροβολαρχία, 15i), 3 17
Spar (ή Spaar), στρατκοτικός αξιο^ιχατούγος
(περ. 1007), 293
Spinalonga, φρούριο, 797
ό/.. και Σπινα/.όγκα
Spiridion San, ε}7νηνική εκκλχτία, 302
Spirito Santo, bonetto di - εςoJτεpΓκό οχυρό -,
330
Spirito Santo, [χικρή εκκ/χσία, εκτός τε^/ών
κοντά ττον προ|χαχ(όνα rVy. 1Ινεύ;χατος,
15, 70, 202. 205
Spirito Santo, ε/ά^ηνική εκκλησία, 303
Spirito Santo, ε/λ.ηνική εκκλησία, 305
Spirito Santo, περιοχή, 9, 17, 00, 09, 220,
228, 32ί;, 327, 738, 038, 077
όλ. και Ανόρέα Αγίου (Αγ. IIνεύματος),
περιοχή
Spirito Santo, προ(χαχώνας, 17-19, 27, 27,
32, 33, 39, 72, 77, 79-51, 53, 58-00,
07, 09, 77, 78, 82, 84, 85, 97, 99,
100, 103, 111, 1 17, 127, 170, 151,
152, 159-101, 103, 195, 208, 215,
 7:i ΒΙ-λΜΊΊΚΛ TElXll TOE ΧΛΧΛΛΚΛ 773

±2{\. mi λ^Γ), :?Γ)^, 134 0, 10

m), 331. 33(;-338. 380, 303. 31)(;- Τ, t
390. U)l-'i()8, 'il l. 'i l'i, ilC). W8.
-'ilO. 'ι:.?3-4χ>:). 'ι·77, A'2S. 430. 437, Tadini (Tadino) Gabriele, da Martinengo
438. 44 1. 44::?. 444. 443, 130. 43:?, (1473/80-1343), 10. 30. 111. 103.
434, 437, 130. 400. 4()3, KiO. 471. •X)0. -707. 304. 0)30
473. 47(), ;)00. ()()8, (OiO. 073. 07^). Tapiria, τοτΐοΟεσία εκτός τειγοόν. ανατο/.ικά
070 του οικιααού Μαρου/.ά. "733
κα: Λνορεα Αγίου, rzcoaayojvac βλ. και Sta Piria
Spirito Santo,-ύλτ^ (Αγίου Ανορέα). 18, '2 1, Temene Caste), 80
38, :?:?!. :?::?4. :?:?(;. :?43. :?34. '1 10 β/ν. και Τε;χενους κάστρο
Spirito Santo, ridotto, Andrea San, tenaglia Αγίου Ανόρέα. β/,. Ανόρέα Αγίου,
ridotto tenaglia
Spirito Santo, rivellino, 81, 84, 00, 103, tenaglia Dolfina, βλ. Dolfina, tenaglia
103, 1 14, 1,:?4. 1:?3, 113, 137, 101- tenaglia di S. Giorgio, βλ. Giorgio San,
103. 103, 1(;0. :?43, :?47. :?30. ::?3:?. tenaglia di
i38. :?7::?, :?70. :?84, i03, :?00-:?08, tenaglia Priula, βλ. Priula, tenaglia
301. 304, 300. 300. 314. 317. 3:>0. Tenedo, 307
3:?3, 330, 330, 337, 343, 340, 340. Teodora Santa, ε/άνηνική εκκλησία, 303
330, 330-338, 300, 307, 370, 374, Teresia Santa, ε/άνηνική εκκ/νησία, 303
373, 387, 480. 403, 301, 300. 313. Terrafernia, ιό', 11. 4o
340, 333. 303, 303. 300, 304, ί)07. Theodosia Santa, ε/7νηνική εκκλησία, αε
308, 001. Oil, 017-010, 0:?'2, 0:Λ8- νοσοκοαείο, 370, 4.-77
030, 030, 04:?, 040. 040, 031, 008. Thine, φρούριο Τήνου. 407
000 Tiepolo Francesco, σύμβουλος Χάνόακα
ζλ. και Τασ-λή Τάα-'.α (1343-1340). 10
Squero, τ^εοιοχή -αραλιακή. εκτός τειχοον Tito San ή και Tite S.t, 773. 730. 73 1. 747.
ττον κόλττυ του Αερματά, :?43 707. 331. 377. 378

Standia, όλ. Χτία Todaro San, ε/7νηνική εκκ/νησία, 303

Sta Piria, τζερ^οχή ανατολικά του οίκ'.ταου toretta Priuli, βλ. Priula(-i), torre (torretta)
Μαρουλά, 2' 21, '21)7) torette de monition! (ττυριτιοα-οΟήκες στο
Ο., και Tapiria [αεσαιο^-Ίκό τείχος), 700, 380
Strada d' Hospita..., 308 Torino, 130
S trad a Larga, χρήνη, 100, 303, 313 torrione, Gabriel da Martinengo, βλ.
Strada Larga, οοός, :?30. :?0:?, 307 Martinengo, torrione
Strada di Panigra, βλ. Strada Larga Tramata, κόλ-ος και -ύλη, βλ. Dermata,
Strada Maistra ή Maestra, 1, :? 10 κό/ν-ος και -ύλη
Stramar; -ύλη, β/.. Dermata"/; Αεραατά, πύ/.η Tramata (Dramata), piattaforma di, 333,
Suda, φρούριο. 437, 407 017

βλ. και Σούόα traversa Molina, βλ. Molina, traversa

Surian Agostino, γενικός καπιτάνο (L)4'7- traversa Priuli, βλ. Priuli, traversa
774
traversa Rados, βλ. Rados, traversa
Tre Fontane, '/-ρήνη. 3()()
Tre Martiri, li, ε/^.ηνική εκκλητία κα'.
αονα^-τήρ^ καλογέρο^ν, 3()3
Tre Volti, β/ν. Τρε^ς Κααάρες
Treviso (Ιταλία), 43ί
trinciere del Pompeo, βλ. Pompeo, trinciere
del
Trinita Santa, ε/7νην'-κή εκκλητία. 3()Γ)
Turkiru, φρούριο, βλ. Θεόοίορο', Αγιοι (νήτος
και οοούριο)
U.U
Udine, ()0
Urbino, I I
Utrecht, Γ)
V, ν
Vaπdeφlaπc Edoardo, αγχανικός (κερ.
ΙΓμ Ο, I:l^9, Γ)Γ)ί)
Vener (Venier), -ροααχίόνας ττο φρούριο
Αγίου Αγαγτρίου, .*21:2
Veneranda Santa, monticello (λόφος), 338
Veneranda Santa, εκκλττία, εκτός τειχίόν
(νότια -ροα. Martinengo), 9(λ 274. 27().
338
Veneranda Santa, ε/7νγνικγ εκκ/νττία, 3()2
(ay εόιάγρ. Χ ο 3 9.19)
Veneranda Santa, ε/7:ςνική εκκ/νγαία, 3()2
(αχεόιάγρ. Χο 39.21)
Veneranda Santa, εκκλγαία εκτός τειχολκ ατ'
ανατολικά. 274 (αχεοιάγρ. Χο 30.33)
Veneranda Santa, εκκλγαία. 27 (αχεόιάγρ.
Χο 30.37)
Veneranda Santa, fiiimana, 298
Veneranda Santa, piattaforma, 330
Venier Michiel, γυιός του Bemardin (ττερ.
ΙϋΛΧΧΛ XTKlMiiTOr
1 (*) 'ι8). 8ί'), Γ) / Ο
Venturini (battaglion), (uiaa 17ου αι.). 283
Verneda Filippo Besseti, di, kavaliere,
ε7:ιΟε(υρητής οχυρό^αείον και -υροβο/νίκού
ατον Χάνόακα (piaa 17ου αι.), 90-92.
93, 102-10(;, 108-1 12, 1 17-120, 122-
123, 128. 13(), Η3-1,47, 149. 1(;2-
Κλι. 171, 172, 173, 17Γ,, 178, 179,
238. 290. 291. 293. 273, 281, 282,
339. 342, ^83. 487, 492, 313. 314.
321 . 339, 3^3. 349, 349-331, 339,
394. 393. 399, 370. 372. 382, 399,
919. 921, 939, 944, 943, 947. 948.
9),)4. 9 / 1. 9/3. 9/ 4. 978, Γ)29, 981
Verona (Ιταλία), 432
Vertmiller Giovanni Ridolfo, 139, 140, 134,
39 1
β/ν. και WertmUller
Vertmiller, pozzo(-i), 923, 930, 933, 979
Vertmiller, quartier, (ατρατοόνας). 383
Vettore, υ.τρ/ανικός (κερ. 1472), 9
Villa Francesco Chiron, ααρκήαιος και
ατρατγγός και Marquis Ville (17ος αι.).
ril-14'i, 132. 134, 139, 194-199,
282. 283, 289, 288, 293, 299, 372,
373, 94 1. 944. 977. 981
Vimis (battaglion). (uiaa 17ου αι.). 283
Vincenti Daniel di S.t, ατρ/ανικός (-ερ. 1940-
4 1 ). 77, -Λ34
Visir Grande, βλ. Achmei Passa-Visir
Vitturi, cavaliere - ε-ι-ροααχώνας και
Bi^Vva. 27, 33, 39, 40, 47, 33. 74, 73,
89. 1 12. 138. 214. 213. 217. 218. 2*22.
224-229. 233, 238, 241, 247, 249.
232. 234. 238. 293. 272. 273, 279,
283, 293, 301. 319. 318. 34 4, 349,
390. 399, 383, 419, 470, 473, 494,
302. 303. 310, 318. 3*2.2. 333. 389).
992. 993
Vitturi Giovanni, γενικός ττρονοττής ("ερ.
1340). 13-17, 419
ΤΛ ηι·:Μ·:ΊΊΚΛ ncixii roi-χλ.χλλκλ
VittLiri (Vettiiri, Vettieri, Viclori). -ζο<λ7.γώ-
vac, 1:M5. 17, \\)-·2·\, '2i\--2S. :U), :U].
71. iC), 48, Γ)(), (')2, 7-λ 77), 80, 8(;, 81),
1)0, 1)7), 1)8, 1)1), lO:], 10Γ), 1 10, 1 1:λ
1 17), 1 1Γ), \23, [21, 1:Λ8, 187, 188,
17);?, 17)4, 11)Γ), 11)1), ::?0:?, ;?07, :?()(;,
•201), 2\2, -217), 2\l-2\\), 22\, 222,
22(\, 22\), :?88, :285, 2:\i\, :288, :?4 1,
:277, ;?48, 2:^2, :?Γ)4, ;?87-;?(;0, :?()(;,
:2(;8, 212, -278, :277), :27(;, -278, '284,
:?88, ;?1)5, 800, 80(;, 801), 810, 818,
8:28, 844, 841), 881), 8(;(;, 878, 874,
878. 88;?, 888, 81):2, 81)4-81)8, 400,
408, 404, 407, 410, 41 1, 4 18-418,
4:?8, 4:28, 4:28, 4:?i), 487, 488, 4 40,
480, 48:?, 488, 480, 488-^00, 404,
40(;, 407, 470, 478, 478, 484, 41);?,
41)4, 41)8, 41)1), 800, 802, 804. 7)0(;.
807, 810, 81;?, 814, 818, 811), 8;?:?,
888, 888, 880, 881), 84 1, 84;?, 840,
848, 87)8-887), 801-808, 7)08, 7)08-
870, 877, 888, 887, 81)8, 000, 001,
0O4, 000, 008, 001), 048, 088, 070,
074, 078
Viitiiri, reduto, 808
Volti Tre, CX. Tre Volti (Τρεις κααάρες)
Voltone, 4, 1 1, 01, 07, 108, 188, :201),
:218, 222, 22i\, 220, 222, 221, 220,
222, 221, 2(\2, 2i\0, 270, :?84. 804,
8:?4, 847, 808, 800, 871), 888, 888,
41)8
W, w
We(e)rt Francesco van (de) και Deweert
μηχανικός (;jiaa 17ου αι.), 70, /7, 80.
88, 84, 1:28, ;?40, :?44-240, 408, 001)
Werdmiiller Rudolf Hans (Wertmiilcr Rodolfo
Giovanni), (;jiaa 17ου αι.), 00. 181),
140. 144. 182. 188, 288, -280. ,288,
775
21)8, 877, 881-888, 888
ολ. και Vertmiller
Wit Frederich de {[χζστ. 17ου αι.), 84, 240).
00)1)
Woliiemut Μ., Ο
Χ, χ
Xeropotamo (ρύακας - χείααρος, ουτικά του
Ζ, ζ
Z^icho, colonello (reggimento), (αέτ 17^
αι.), 288
Ziuie, οεςααενές (cisteme), 04, 220, 440,
001)
Zane, ε-ι-ροααχ(όνας (cavaliere), 11, 27
01, 02, 04, 00, 74, 80, 1)1), 107, 128
18 1, 188, 188, 188, 228, 220, :221)
288, 280, 288, 248, 240, 282, 284
208, 208, 288, 801, 811, 810, 818
828. 882, 840, 841, 844, 848, 841)
884, 872, 874, 884, 440, 441), 401)
478, 41)4, 802, 810. 874. 880. 042
081. 08'2, 008, 080
ίολ. και Sabbionara (Zanni), cavaliere
Zane Piero (Pietro), γενικός κα-ιτάυο (κερ.
1880A10), 48, 47, 420, 427, 002
Zane Piero (Pietro), γενικός κρονοητής (-ερ.
1014-18), 28, -27, 01, 440, 447, 482.
008
Zara, 24, 482
Zazzalo Marco Gligori (-ερ. 1871)), 212
Zen (Zeno) Nicol5, ατρ/ανικός (17ος αι.), 1)8,
1)8, 100-102, 108. 101), 1 1 1. 112. 1,-28.
121)-181, 40(;. 472, 477, 478, 41)8,
800, 818. 8 2 1. 8 24, 8 () 4, 8 (> 0,
804 o/O. ,)71. 878. 878-877. 0/2.
776
074
Ziofiro -οτααός, βλ. Giofiro, TJj-zvjyjz
Zorzi San, εκκλησία εκτός τειχολκ γειτον/κή
στον —ροααχώνα του Martinengo, '20::?
Zorzi San, εκκ/:ςσία ετ^τός -τειγων (borghi).
:223
Zorzi San, αοναστςρ'. ιταλίόο^.; aovay/όν. 370
Zorzi San, ε-'.ττροααγ/υνας, βλ. Vitturi, ε-ι-
—ρομαχοόνας
Zorzi San, piazza, βλ. Armi, piazza d' ή
Campo di Marcia ή I^ojpyioo Αγίου,
-/.ατεία
Zorzi San, -ύλγ, βλ. Γεο^ργίου Αγίου, -ύ/νγ
Zorzi San, quartieri, βλ. Γεοοργίου ^\γίου.
Ιί>Λ.\.\Λ ΣΤΚΙΜϋΤΟΓ
στρατίονες
Zorzi San, del Marola, βλ. Γεο^ργίου Αγίου.
-υ/:ς
Zorzi Paolo, κατιιτάνο (-ερ. 1Γ)00), :28
Zuanne San, εκκλησία εντός τε'.χ(όν, :21().
433
Zuanne San, εκκλησία εκτός τειγ/όν. στγν
—ερ'.ο'/ή του -pop.ay0)va Martinengo,
'2()·2
Zuanne San, ρ-'-κρή εκκλησία στςν cortina
Vitturi - Ιγσού, 120, 570
Zuanne San, Battista, 370
β)., κα'. Giovanni San, Battista
Zudeca, βλ. Giudeca
 η·

ΕΙΚΟΝΕΣ

- ' "iVy ".■■ ·

"S■I' ■ '■t'.
,) rt '
/.··.( ' . ■ :: .· '

I. ■· Ν,ι

, iifj
 i

Eix. I. Χάρτης της Κρήτης του Christot'oro Buondelmonti, Liber Insulumm Archipelagi,
15ος ou. (Αθήνα. Γεννάόειος Ιίιβ'ΜοΟήχη).
 U ·■ ■ --if;-·
■ •'^^'^%'L·' ' " ■ ■ ■* ■ "
Eix. .i*. Χάρτης της Κρήτης του Christot'oro Buondelmonti,
περ. l i:d() (Παρίσι. Bibl. Nationale).
 iV^ ^ ^«ws i,/ » . -A
Λ

p" Λ^'^Χ V
JW
νΛ ^ \fe

/ί/ίχ. ,/. Χάρτης της Κρητης ατό το Isolario του Bartolomeo dalli Sonetti (εχο. Ι1ΗΓ)).
 . , c.mckch^ Uiouo^
cltuHum

tnotcrut
caim

rettimo
C0iidict
alttmuta
m.IfMcrt hicmta
prtiMOii 00
monre
Ρ

°o 'jwioni

0 Mtrad hrifiian
°colowincti /([aJcrom ^
0

Fax. 'i. Χάρτης της Κρήτης από το Isohirio του Benedetto Bordone (εκο. Βενετίας Ιί>,ΊΒ).
 p^lhf ΐ
\ crou ίΤΓΛηιΆ

si

S*5« &

lux. Γ). To Κάστρο xai η πόλη του Χάνδακα. Σχέδιο του C. Buondelmonti, 141!)
fix. a. Ηράκλειο (Candia), άποφη της πόλης, ξυλογραφία του Erhard Reuwich, 1486
Γεννάοειος ΠιάλιοΟηκη, ΛΟψα.
 i

lux. /. Άποψη της /.όλης του Χάνοαχα (ψανταστιχη ξυλογραφία) των Μ. Wolgemut χμ
W. Pleydenwurff, 1494. Ιόίωτίχή συλλογή. Αθήνα.
 Candi A

* V
i\ Λ V ,< ■· .

v/f^.

rfi iitfiT^r'

Iv.x. H. Άποφη της πόλης του Χάνοαχα. Χα/^χογραφία από τον ό\τλαντα τίον Βηαιη χα:
Hogenbcrg, Civihites Orhis Ttrnirum, LlilH.
 Η

HSiviiiil

Βικ. i). Χάνοαχας. άποφη της πόλης. Ξυλογραφία του Pierro Cisa(;).
Γεννάοείος ΒίβλωΟήχη. ΛΟψα.
 I 4, h

iS !

* ·λΐ .·

1 ...7 t ' 7 . * ■ .'^ ; ,« . ·, ,·;ΐ,

i'V· ·^ ■· ■ ' ' , ■ ■•'.'►'I'
' W' ' Γ; »v r ..,4:
' I )·'

« i,
./7;. :·><'■»*,J.^,,',% ■/.. ***
fi^'A >·^ ^ .r · ■'··' ■ ' ^ 'i

s ■" ί
■«.ί·- ,< e 1 %
.βι8Β: '· < ; 'V . i'.
W%Vi» · jj 'ik v"^rf'--;^l··' "· ' "W·
Αι
■f
W v4·. 'fe#· ' "■ ^"A. «
i' k ' ίϊ'ίΙ··· Κ·"
/
'»

' ■ ■Λ· .
: uf <
^ 1.1· ; ,.! ·4.
St-

, ·/
Ρ
■im' Ψ ■ ·■ ■ν
ί '6
•Λίΐ
Ι'·»!

tfr' ■;■ ν'ί, ίί;''·' .· ' Λ «4».'

,ΡΑ'ΙΜΤ" - i. ,
 ΠΙΛΛΚΕΣ

4
η

//ί'ν. Ja. ϊ'πομντ^μαησαόζ σχεόίαγράμματος I.

 1^5·.'

Πίν. I. Σχεοίίζγραμμα της πόλης του Χάνοακα (1538-1557 η 1550-1560).

BMV. - It. CI VI 188 (10039). Cod. Contarini, "Piante di Citta e piani di fortificazioni e Carte
geografiche per la piii appartenenti alia Stato Veneto Terreste e Marittimo". No 50.
V/.

S>^
>

.β
 Πιν. 2. Σχέδιο των οχυρώσεων της -όλης του Χάνοαχα, του Domenico de Rossi di Este, 8 Οκτωβρίου lb(>7.
BMV. - It. Cl VI189 (10031). Cod. Contarini, "Piante di Citta e piani di fonificazioni e carte geographiche per lo piii
appartenenti allo Stato Veneto Terreste e Marittimo". No 20.
ΙΙίν. 3a. Υπομνηματισμός σχ^εοιαγράμματος 3.
 jfx

HIA.

Γ%» JiVy, a, DiTK.uv i, JLusii

Dj> WiA rk- If Jrli trrvru
Ο Ji sf4llt J.-;r· Jaij fjirAt i-r-iu-1
«1 β3ή.Λΐ u ifif ,·^.·.·:.·/ li narj^
u ύ HA» fa itrjtlkt iti hdtiM-Ii
UiftiitLJJft Omirnnx^fni'
ifttn ittt Or., it 'i Wr L 'iff
i-Oa^uaek *
L« JViiuii jfcaj L ,·!*« i
ΟιΛ fir tuvbt Λβιιί/ΐΜ tpina.tyt
l^ta ii iiaiA i.-mt ft/ tijogi» lif M
Ifji 'irv uJtn
α PI xvu.

xxxATLq

///v. ,V. Σχέοιο (το/ν ογυρό/τεο/ν) ττ^ς τόλης τον Χάνοαχα τον Domenico de Rossi di Este, 17 lavovap'.ov 17)/,'!.
BMV. - It. C! VI 188 (10039). Cod. Contarini, "Piante di Citta e piani di fortiiicazioni e carte geograpliiche per lo piii appartenenti
ailo Stato Veneto Terreste e Marittimo". No 17.
///v. ία. ο'ΐντ/χατίΐαοζ σγεοίαγραΐλ'λατος ί.
 ·:ψ ,0·. *£^7. .ρ;

k ·;:.:;\3^
- ·\
~Λ\

r \TrV3U

->·- ■';-'?;jjm:
t '.S'CIOUCI
:>cf

Λ^· -y'. / <

,·^ . f\>·
4v '

·■- ·ίΛ..νϊ>,ί^/

''' ■ ■ 'i^
\· .-4 ** '>^''V^
-«'•νκηκα.
·«'.

iCiLi. ΓΊΙ Ι-Λί-SA (.'ΝΤΟ » t · ■ ■'^

Πίν. 4. Σχέδιο του φρουρίου του Αγίου Δημητρίου, 1580.

ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 744, Candia, 1580.
. ·*·.
 Β

///v. (>a. Ι'τζομγηματίσμόζ σχεοίαγράμαατοζ (i

ί. ν I

VsO^r α ,iV·
,_ . , i'l,-, ;^ .^/y
'sj^y^Π
^1 •ί' ^ ■■. ^I ι;}·Ά '>·Αγ^ //
ί-β
«ι

J, /'/ i'j Λ" ''■]riil^ii''^i''ν'>^^"'··'. V-ΝΤ'^Λ^·' i

'4ililflpiii#i
'i1
-· Λ
;-i · ^ ;»· t , . ι '
/ /. ■ > Ί: Vi'-u ' !(■'
. τ ' ·Λ I'»·' ' /;■' Vi
' f·.
'i <^··'^)
·· X. . Λ.. ·
\

' r·^ i f-i '■?· ' ' /'■ ■' -'I

iM·· ■ 4 h ■ Μ I ■ 7. .■ · J i' I.' 'iiVUl . ■ /i U '·,
ii >l I J ι^ιλ:"4.\ if ?f !*ί;«!,νί:\ : '
ΙΙίν. Ία. Γτζομνηματίσμόζ σχεοίαγράμματος 7.
- - ■ ^

~^*·Λί.-=
ιΟ

<ϊ:Μλ

ΙΙίν. 7. Λ'άνίαχας. σχεοΆγραμαα του φρουρίου (ογυρώσεουν), -ερί το IliDI).

ASV. - Provveclitoh die Fone/y.e, Β: 43, dis. No 103.
 s m

///v. (Sa. Υπομνηματισμός σχεοιαγράμματος Η.

 mmmM

w.-Mmm
FORTE.
'

C A Ν D 1 A.

I Τ ΤΑ
re
V E^C CH I A.

Iliv. 8. (Σχέδιο) της πόλης του Χάνδαχα. ΙΟ Σεπτεμβρίου 1(101, του Angello Oddi.
BMV. - it. α IV I (5061). Cittii, Fortezze, Porti... del Regno di Candia, No 19.
 A MmtUi
Β j^na

I> 2«ΪΆ ΛλλΛ·

Ei Mes^/u'Seii^
ρ Α '5 F, At Sff/ /**'.

77/v. 9/-;'. Χαν&:κας. '/χνος του καταρρεύσαντος τείχους προς τον Άγιο Πέτρο
και σχεδιασμός ανακατασκευής, 5 Ιουλίου 1604.
ASV. - Dispacd, Rettori Straordinari. Candia, F: 1 (1603-1604), dis. 1-la.

A dlat^fiuhtt.-.L
Β TfitO ^ttucac^M Hst
C FJu-^flu
D CtrSdx.·

F ~'τιτ.'ίόΑΧ·{α{ίί^ ^ *"-5·'
dj.iittZl'iuj^UlTVt^ ^itfBJ

'5. CWtDU P. 1/1'' j

 m

1,
y

ΙΙίν. Kfa. ϊ-θ[χΥΓ,ιχατίσμόζ σχεο'.οίγράμματος 10.

 C τ 'Γ τ A PI C A Ν Ρ Τ A

f·^·><3*;;Ss''\w.
jpi , ■..■* ■ ■-yVf'' "
i:;,. ·; »f ■." ■ .>>-!„;.!
f< ■ " ' i:'·,
-jsfte. ,?ι;:^.Λ,ϊ:';;ί5ν5;-.&
"■ " ΐ|· ·!ί^ΐΙ^-_' " t ■ "- - ^-

XiMz - ·:;Αν· ·Ν&;-.Λ-·^ν....·^^ X-X. ·ύ---·Μ^^· ·Λ.^:^ · >η:· .:

'i ¥i\r \ 'k^' ki"

J-^-w:-·'^·;, ·. 'j^ V; P" /'iV*^ »'i>'iiu>ii.»
. Λ . "^i^PvSr· :
:/^Ν'Α'^ΑΑΛν· >./■/' j"i'· ή^....,Λ-.ΓΜ r -^i ·■%■;

A" \, ,

.Atv·/-
^ r,

Ϊ i'l'rnr''
C 7'fr/mj·

X.
3f f'Tu/nnftr*.
0 JV ^>>;ΐ ^
&ί=φιΑ¥5^ΑΑ^Α.· ·■■-— J Jrtte:r .iCt Jlift*tjt,
1- Jrf/* «Γ / (ffi*
3' λ ά A Α. _ C C C C.
Κ'?«> ·
Ο ?1.?βί λΓ/ . wiis
^ΤΛ'λι «;>Γ»;ΐ4Α.
Q. /.rs */.«κ.

Iltv. 10. Πόλη του Χάνδακα.. Σχέδιο του Angela Oddi, 1607, Citta foitezze,
parti e redatti del Regna di Candia, f. 20. ΒAil. Ms Na 10(113)
///v. ι Ια. )ποαντ^ματίσιχόςσχεόίαγράααατοζ II.
 ηίν. 11. Πόλη του XavSaxa. Σχέδιο του Piero Hercole Nanni, 1613.
BMV. - Mss It. C1IV, 17 (5064). Foitezze, Spiaggie e Port! del Regno dl Candia, No 25
 3α

14

1ΐ8

JIiv. 1:2α. Ι'-ομνηματισμός αχεοιαγράμματος 1:2.

 ϊβ_ -- -rp..__,*

,^ΛΙ.ΟΑΉΙΙΟΡΛΝΤ&Β.*. - .«
L . H.Al.ClXKtJD Μ.Γϊ^Γ/λΐ ^ ■ "
h.lSAlAJAKOO iAS^llrUO!^ '
P/J^Λ LOAKUO TA^Jirs'AK.XeJB· · ·,
K. ΚΛ L ΟΛΧηΟ VriTJJ-NAl. ** ii
ο.ηλι.ι·λκΤ)ο^,ιΛΓ ·νί ·· !·
l5-KA\v\L|hp>5Am^ ' ϋ
^^5 I. >..\ VA L11 JO-1 ·. II
|··ί;ΛνΛΙ^ί>ΟΐΛΪ'Γ.Ι*ίΑ:,0'?· ^ ;,
οεΓ^·ί»\Λι. . » ,·
Μ ^^VOKTΛΏt^I^BflΓ. Jj#-
.V.l'OKTA ϋΓ3ΑΝ·«·-1·0;;· I,

Β1*ΡΛ1Μ^1Λ
ρ
:iTTAi%
VtCCHU^

Sc-iuA υι ταλ&ι Ι)Λ'6·ε>{το?

VJ«
ο
ι-
is

V/·

ιν

is

;ν

Ο'
k
Γ» tA

C Α·Ν D ] A.

s c.\ LA !)| Μ ; l.LK.

Πίν. 13. Αχτη της πόλης του XavSaxa (σχεόιο), του Franc. Basilicata, 1618.
BMC. - Portolano No 4. Pervetusti,... Cretensis Regni..., No III.
V/·
"Ο

ιν
Γ-
ί^

s.^

ο"
 *^^-4 ^Di Ml trA,

j\ ^
•^· . 'i^-^'ίί

mmctM

Η .Ta 1BSk^H
κ ''#νβν

U 9^m§

Thv. 14. Πόλη του Χάνοακα (σχέδιο), του Giorgio Comer, Ίϋ Νοεμβρίου 16:25.
BMV. - It. C! VI 75 (8303). Ι! Regno di Candia,... con disegni miniati, f. 6v°-7r°.
 (Α. ΚΛΛ**·
Of

ΙΙίν. ΙΓ>. Ά-οφη της πόλης του Χάνοακα (προοπτικό σγέοιο - σκίτσο). !) Αυγούστου ΙΙκΊΙ).
ASV. - Provveditori alle Fonezze, Β: 43, dis. No 161.
 Vi.-

//iv. IC). Λ,Λψ'η c/jc ,.όΧ'ης τον XavSctxac ατζό τη Ρογοιά. 3 Μαίου Ι(>31.
ASV. - Provveditori alle Fortezze, Β: 43, dis. No 159.

Iltv. l(>oc. ί'τζοανηαατίσμός σχεοίαγράμαατος Id

 17.
///v. /7α. y-o'V^VX^
ν.σ'χόζ σγεοιαγρά'Μ^'''-·
 18y 18

ΙΙίν. I Ha. ϊπομγηματίσαόζ σχεοιαγράμματος I Η.

 llv.FQRTE

CITTA

nova
Ε» OS ^ * v< S
Ό It AO

CITTA
"^ECCHM

ΓΑΝΤΑ^ίΛ ^ Ji UHVIA
'*· 'ORTlO
JUA eatii^d
it Jit ctsiulii
— . I'i if
i K. i^fuu. JCifuA (,/'αιλΛ*^
Jjt «U/rc, hgiKj iugf^tg L· p^g JiU. t/i
UtU iniijOrc Jt /«χΛ (λ'< /CjKfu arcjca
·.'' ttmj it fxlriiAXJi ήύ (gijigi m
UKiA trf 'nu^igM ug^-Trc A'jugL·
I Jug nu,lcn.
ttl/i.mg I,pgr^», g( Xtfr^rl:,p^,^
Λ UAX j/, lUff, Jijui'grtn dih'gfh
«/.' gJAf^n· .ftgffr tugnhfig- jcrjuart
tixJ: ζ f.iipi ;, JJT Λ Jit .h Z^tf/u/U
(IffΛ ^p.'.-rt rji/i i'n ■■ -

IV.v. IS. Σχεοιάγρααμα της κόλης του Χάνοαχα. I Φεβρουαρίου ΙΙ'/ιΙ.

ASV. - Senato, Provveditori da Terra e da Mar, Candia, F: 794.
 liSP^
j/m

///y. ίΥ.ομγηματίσμόζ σχεόίαγράμματος li).

 V' Ki^^SS
»7?!-·wcv HuS: mSi.■'^^iMgpgflL

fefjE

n^: S^ w'.'9
· miMfiiai S·" ut. ■

ira
Kl
///v. 'JOa. ϊτζομντ/χοίτίσμός ο-χεοίαγράμματοζ ^0.
Ihv. W. Σχέ8ιο (τμήμα) του (οχυρού) περιβόλου του Χάνόακα, του μηχανικού Francesco de Wert,
Απρίλιος Ιϋύϋ. ASV. - Provveditori alle Fortezze, ex. Β: 79, dis. 2, 2a, 2b.
Iliv. Ι'τζοαγηματίσμός σχεοίαγράμματος ^'JOa.
 }(fAcc!/lh'i/ci/f. (stiit y(a/ii/it cr/: 'uffr'
I n";
R7^h{iCiiticai/ΐίίπιί
/' ·
MCi/icaf:^
'
^' Jfi/:'fd/?!Cf!lr'
ccn ujc:.'i^:i2it crmcidiut^ j fucsti·
icUitiv ?! du2'//r ?.t .7:l <f Weai'
iii.'.'!CJC / .
ii·

k
fj- ■'

.,ΨΙΙ ' .
ίΐίν. 2()a. Σχζ8ιο (τμήμα) του (οχυρού) περ£όλου του Χάνοαχα, του μηχανιχου Fmncesco de VVe/T,
Απρίλιος l()4(i ASV. - Provveditori alle fortezze, ex. B: 79, dis. 2, 2ii, 2b.
ν/·
ο
ι-

"Ο

b"
b

:5
ο'
 i
Πίν. 21. Σγέδιο κτηρίου, αρσανάς. Χάνδακοζ, 1640 (ανήκει στη σειρά των σχεάων των πίν. 20. 20a,
20b, του μηχανικού Francesco de Wert). ASV. - Miscell. Mappe534. Posit. No 643, neg. 242/P. 13.
 Ιβ

§.
D9

///v. ϊποιχγηιχατίΐιχός σγεοίοίγράυ,ματος 'JrJ.

. < λ'.ι'/,ν/ ivfn Λ· .Virva ί . hirx' .
. y^m . t. rA' r'.flut, .
. «frVe-iiV . \. /*.·»,•♦'Ζιι·Λ«.·/ι,ν .
C ATSIDI A J f,'r*t .Vi femu'tri^ .
ft'frt Si^K-ru . ^ Λ.'/μ iVv.
. r^crl "»tm V'«/ . j . r.h>n.i
, Λ'.'λ/ r.r»f/,«/w . 4 .·>' .tirfcl .
/ί.τΛΛν.Α.^ΓΛ#. r .. ^.v.'flLV .
r,\'rt Ir.utuJLt 4 . r.trii.'M
Λν/"/· Jur/»V ·*'.·// ·
r.VsV/·^ .'Wi/iWi/ra . ' ^,·. Γ.4ί'·Αι·η .
»,*.,\^··/ι·ΐΛ4η •Kvmt.·
·*« Vm/. n. Χ.ην/·'''4Τ /Ifflh'r.i .

κ,Λ/Λμ·< S't/mJrtfi

//;v. Σ/εο'.ο rr^c κόλης του Χάνδακα, του Frederich de Wit (περ. UXili-'iT).
BMV. - 219. C. 18, Insida Candia... edita... Amsterdam, No 23.
11IV. Ι'πομν-ηαατίσμόζ σχεοια-γράμματος :21\.
ΙΙίν. !·2:1 Χάνδακας. Λπείκονισ-η τμήματος των τειχών, 17ος αιώνας
ASV. - Arch. Grimani, F: 57/172, fasc. F/h
%
 ZVGNIO

Ihv. zi. Σχεόιαγραμμα του πολίορχημενου απο τους τουρκους XavSaxa, ζί) Ιουνίου Ι()4/.
BMV. - It. CI νΐΐ 200 (10050). Relazione delta mossa... contro,... Venezia, 1645... 1669, No 18, cc. 39-40.
'(j^r ^^oirrlrl^cliz^sXL toriL:izrJ'jArh:i i 'reγ: v^jj
I
Ihv. x'Ha. ϊ-ομνηματ'.σμός σχεόιαγράμματος X^d.
,Α JjhiJittiTi j^ESlTfuid Irttl" "" ^- _
β tiipii «irtnrr 'α,-ΙΟ**! dj'
ς R^(»n&-I«uy IS-Γ"'^ dvSSjiiri»·, te ro ΊΑ TVaCHl "« AWj'gS
D |Tio'h cb'l)ir*ati
^ ftietrji flfJtiloB V itwil: ZiAC ί
Ρ jsWIj heimw» X-Tiin htmi mwn .";-
7'Kiusli Vthtn' ^
^ jP^/is.WKQ
j ?βί·Μ ΛΑ·Αί#«Λ*'' -« /ϊ
i *^^^8··^,»
Κ'ϊί'ίΤιΑίϊ 1*1«» SA-lwjpdlll" Cm»r
Ulcwti di .^ Titn ;CC-\'rfiov
:DD.Te«ice_
K'^Ma dd >'HBdi |X£. ^iurw<l'lTaI\» ^liBS
Ο p«!H iltSi SiW·* I* fwiw pdT*-fi:i|j^
j · ^a»n ddl· ei^
f ω·»*· silMCai
i bnciiu-

4 Ani CMwm ^^***!!!^ [%,r - '

·; ^-.ϋί.-.-
Li J /i i;S δ^TTA
I# Λ
CANDIA
.,:^-^· C/TTA VXCCHwXi
\ ■ , ■■'>·■"'/.>(«;< f

;iMSS:%xiS
Jii i*r»j γιϊπγΛτ?^'''

ίΐίν. :2ϋ. Σχέδιο της επίθεσης (κατά) του Χάνδακα από τους τούρκους, το έτος 1β48.
BMV. - It. α VII200 (10050). Rdazione della Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669, No 35, cc. 77-78.
Iliv. :ll%. Γττομν/^ματίσμός σχεοίαγράμματος ,:^7.
Candia :'r,· r?
^nJC-jTiM Λττ«η.·τ* >' '

;t=r^e-^i I !
■Mi i^p:-! }!
1% :-^Ci 1 1
j wMMl
Ι^,ϋΞΞ'Ιΐ^"'
:^·ψί=>.^ "|· γ
. .
· ■ ' •'■Mil
tVWi
V/;-
>γΛ .^:

0^'·\ — — f~· 'yrd'n^'af iilr

#«r

, » ·. i" ' I
Λίβ
k]
-&L·^

WS^·
■Λ ;:. ' \' ^^Sni\ ® Aife
1M''ifi#· -
i·/·'

;v. X^7. Σχέοιο του Χάνδακα, με επανειλημμένες επιθέσεις από τα οθωμανικά στρατεύματα
τα έτη 1648 και 1649. BMV. - It. Ο VII200 (10050).
Relazione deila Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. 39, cc. 85-86.
 \3\
12-:

3η 4/

Πίν. ^^7α-α. Ικομντ^αατίσμός σχεόίαγράμματος :'27α(1-2).

i2

llcy. .27b-a. Ι'τζομντ^υ,ατίσμός σχεόίαγράμματος .271X1-2).

 jU //.V SUa 0
/Yc/rjo

*2^^. St >0»

«Λ -■ > u* '2*iv»-w· .1
-«It· »»»»-»j·»···/-^

<^rojU
0J*'^« ^ttmjc^yvk.

jM ' ^ ^^
ά—^ jL'

lUv. :'J7ii-h. Το'χες tojv τειγών στον (ττρομαχώνα) τον Mnrtinengo xoct (στον -ρομαχοννα) σΓμ
Ινφλζεμ. (λντιστοιγούν στο ίοιο φύ/ϊ/.ο του γφρτ'η, ΙΙίν :^7λ
Ρ·

ΐο

"Ο

Γ>
«

;ν

Ο"
U

Χ
 /»\ Λ ^
Ml >
4L

jiLyf

lliv. ^3i)a. ί'τζοιχγηματίσμόζ σγεοιαγράμματος rJ!).

•Α. li fo^^yivt ΛήοϋΒ Λ,-η
SDif -'(jaeMcKiunc I Trnvre,erSinsJt· rrti
TrnvreerSmsJt. ·. rrfl
■. i CITTA Dl CANDIA ASSEDIATA. . iJ
β.^^rnJ!CΓcuaCorv. |
■C Fcrte c/i S"Mariii,e!. . Qi. Λ Itri omttii ώΙι*Ι
I la pnsa.. nii'Mi<oe^mc»er<ittr
jo r^ntiiel/aHiInuD, ^.Trincieroni Jel Nirmica

U· Al/^giam«in</tl
7" Opens, ftnigm.. I- 4 ΒκκΐΓίχιΑί4ίΐΓΓΐΕΜ.-ϋ
iC'r .WcitlunefnltForiirw) . ^ Bamm,dwtttcfJKffi."
I c'^'RiufKirari'iAniifeJ .,
w «". ■). 5innina,dirianciL\'.or
|Η,Ιί Cefir/fo.
*- V\.
ίΠίΜί/ο. . p J.'- ' Λ <·.Β=ι«ηϊνν„!„ν.
Κ LAtjinaU. j \ i\ e.iTfraJe. :/ifccnJufjnj
J. Belaar^tCau.Ient. I Λ II aUa Vitlle.
U jB alaards. riau'^ftiurT^
Ν Pc/carJo.efiwr'tWGeii^
γ ii.Smdtcsfsrn.
D Ba/wnio,F0rtijMin<J^~· xm. Ρβ
OauiIinif/WAiifflnPpj* ^ifiCoHine.oaehemersn
Γ 8rcrf»io[CjOiu/ip«#»- mroiTWnKi.
Q_ ΰ rfcns ol AtiatifWT^tt^ ' v^'·· ]'3 ForfTiia πίθίώ7ιΐΓΓ^
ί\ραΐΛ>0. I?"
iv, Da/mn/j W Brtcitev «mi?
5. BeiMft/oiiei Ani^^ GalfrtBjriafrirl;< rf*
\ S I jtraccomoij'Ciieur Vp.
7" Sofiwn/aXviniitm.^
C.TTANOVA »«■«»»»".;
V 7𫣫|«· •~f K.
N)j'jO.I/r^i/{{!'/rm.7urrh'
Ζ C'rejK^eef'Vnteti^ KX:K - · ( ]\J V'nrr'
<u(n 1ArmTurcA*^

CiTTA VECHIA J

1 4^-. ,i
^><Ι«·ΤΧΛ>^Λ1Α · ^ iI

Iliv. :2i). Σγεόιο του -ολιορκημενου Χανοαχα, ](>ί8-1()Γ)(), του Marco Boschini
ίΐ Κβίξπο tiilto di Candia. BMC - Ε 1446. No 25.
■■

//ί'ν. ,ΊΟα. Ι'ζομντ^μ^τίσαος σχεοίαγράμαατοζ JO.

[.'*] An.icluia dfii .wiivi Otcnutu: · V ^ ΰΐίο del" T-urco;iLiiiic
·' , —. <·^· circciiualbl." i£ccinuij!cj|,".'|.^j·^^
S M.fi.C.IIL.b-MD.C.IL .·!! ^ '■· ixim chs EiitaJ J Pctio,

• N^i\
FtlATIiSA CtrtA DLL TvaCJ life;' "
ι ril^.twrRiua. ii ί'λ '^- unbr-iijuii. jr;^f^
k r«rij Jdwil-;-
I u fc^int· .
>j ο ^ ·

>' -'. ' ■ ^ j,' * -" ,'. 'li' 'i'• '■ ί V ' llu'-^ads
i ljmJa'BiidtB
BJKl^ttiA»'JJ tltl iuL-»rda
ί ί>Γίίι |·.'|ί
Λ— ^ Λ ' ■^"' Miliu CieC^MsiTt debticvLi J
i 1 Rei.-ju Λ1 Vitoii ·»-^1 \;'5^'^^·' g^^^ il·
I Λ X.-;ii dil Uu.
... , f' V ''/ 2 ί ' V. *·» Irtirii etsOnciu'rs daiiietifl .>·
i --.-^Λ-"·' -I···· . · ikiJ::-. !;
·■» * 1-Viflllii,·
® ■ ^'l \ '' ;w :tj< Ciiaei |^
*·^ ♦-+ T««ficT» i'Af>Kiis cessMuaieiuiu. '.jj
i^ Μ .:-■ i^j- ■ i;; !1 »-·»
' <H li Beta· «. Ni-A' * ■; , » il IV.Bcivrt '.jC
J. +7· TTtoom d'.ipasUe ;f«irt>ue. «.a
Ιι;;ε£Ε5--
ii c» Ββώι; lin )pre.·. ,
11^
, lA. "*·ν·· I- ^ ii ** IriaatTS tjAftiii® ««"ύΛί" '( |C?J
•J -· HaUnai-raZ-pinj: I " 1·Λ > "' "'f. ' '*^''-^*··Ί t y. 3 utiai jyJsii t CTtL> j CM ■:' ■ t
I» (lo;rJud-l.fil.iES=i <MW1. I ;S i* *. 1·
5·^ I-. OriU .· .· * A J.»^' '. r· jji4 */'
Γ5 -.^ s5;r^J i «■· BcmrffW. .· !: " ' - '- ;.!~r
i^ V ^ \·^", lin Γ*α>ι ίΙ·<7«»υι.ω«/Λ.
j .J !♦ toliMi» Caj jCi-fJ eaCT· ·" ' - , ■ *A
il - , . -· ,'Λ.ν ·: - -· =··'· ■. -^ ··· -- ---^ - - ^M-
[1 , (- r'" c{ Cijjoan · ^
Γδ-3 '-.i • ','·^' · · -''ι-ν,ν,^ V, 'ij ρ CMTTA
·>·ψ .· -V
λ'. .7^·?'
i'l
:tN
"A·, jic?; ••-ΐ CANDIA-'^l ^= *Λ.,.·χ J' fta

. . ■ //. -: -. Jm
Ifer ,VFX1!I-V> ■ ■' r. . /'ii
■· .- /■ ■ ■ if!
II:·:·® '<S(>
I. y,

y'S^
■ ' ■■. bljs
^ is
^igBirTTi >Μί^^^3·· SmyTTxtiiw" ,i.r.»-.i«^ ,·
esd ti^ A ϊλ 18 9^

Πίν. 30. Σχεΰΐο του Χάνοαχα. -ροσ&αΑ0μενος ακό τον οθωμανικό στρατό, τα έτη 1(ϊ48- ΙϋάΟ. BMV. - It. CI VII200 (10050).
Relazione delia Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. 40, cc. 87-88.
7^ Ο CO

V/>

δ
ι>'
Vp
"Ο

b~
Γ-

s.-
>

ο~
,L^
Hiv. Γποαντ^αατίσμός σχεοίαγράαματος
 ^Ή ■ ^ y
ϊ-'^Λ?"'y^·^ί:· ' Ί"i
•- ^:;.^'' l^7>/-5'^^^, ·;;^,-/
ι' -. , . - '/J.:.
jst. \·*~''Κ' . \ώ»- ' ν,ν "■ ""■; y
; .ώί. «.. ^^Α·'Η'Γ ·ί ' ' ,Α ' - ''^-k
·ί[\ /'""·· ■- ν·^·;·· / r ■ · i \ I ■ -χ
'l· /Α'^ ■/· II
η'.ν -(··.
^■Α;> ν\; \;:. . - ; \·.,/.:: -,; '
· -,; ·-·,/:(?/ :ψ. . 1| ··_.'·■-—'^■^" ,· J % ■'- . ·. ■' ', . <
... ■.
;:<"ii.'· ■
·ίΑ |;Μ ^ . ',>\.
■ "' ..iU'-··
.\ν ί \1, ■ ' ■· I'Vi■.
ν-ν .ν.ί·^\"
._■_."""τ,
\ -. <..■ ■■ ■ ■ ■/
/••.a«« . ■ ■ - ν .ΛΛ- V ■ ^■ ■■ « ·\../· \ - "S_ ...-·

kk^nf ■ -. • ■■k ,A- . ■•■I:-. · 1 --i-'

1- Λ ?. · . ·\

kk 'Jy " ■ ·ί A .|:: -Λ

tW :.k\M ψ.
» - )' "V
' \ -*·· Λ'

A--,: \(

itJii γ >,■-
Αώ aJJt- -
*1^ (j «', ^

Ilcv. 3:2. Σχέόιο της τζόλης του Χάνδακα, μαζί το φρούριο και το στρατόπεδο
των τούρκων. 13 Σεπτεμβρίου Ιβϋϋ. BMV. - It. CI VH 200 (10050).
Relazione deila Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. 103. cc. 213-214.
Πίν. 33. Σχίτσο τ.ου ποφουσ',άζει τοι^τ, χεχΜιάνου τείχους. ..ου ..χτρέ,.ει τη βολή
των τυοεχιοφόρων χωρίς να εχτίθενταί. 1662.
■ ASV. - Provveditori da Terra e da Mar, F: 832. Disegno No 1.

/} } <
^ -2' Ν
') i "ϊ5^

ife

Πίν. 34x. Γποαν-ηματισιχός σχεδιαγράμματος 34.

 iV'

ΑΛΑΛ.

I' ·μι·<|4
if Μ.
V' ''

//iv. ,ΊΓ)α. 1 ποιχγπιατισμός σχεοίαγράμυ.ατος 3Γ).

 'Μίί '
"ίΐηββΊ

Nfe.
iA'· ' '
liP

.■ ■rf···.
<i{ vmrfl ^
'm ^
1 \ J'lilttit lit Cilltt/li\
/fit :/iri'^li,e

1 jfl .ii-jfrtti//·
\
•^1» \
Μ I Terla Jtl SitHimer·

?»;*(. ;J(
W"

f/iv. 3Γ>. Σχέδιο της πόλης του Χανδακα, πολιορκημένης απο τους τουρκύυς, με ολα τα τμήματα
των οχυρώσεων και των έργων που κατασκεύασαν οι εχθροί, 1β()β-1()ϋ7. BMV. - 138. C. 67.
Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante... di Candia... Roma 1668, No 1.
 Ο
ι-
«

9-

\\\ vr
^ο

IV
Γ'

s.^
>

ο
U
 Ιεΐηο cioi ' on ύΐ^\·.\ ;i Ji>o»c)o rle|i,\ · mjj.i .
P:i>OVJittwJ l'w ·οΐ lia i.^.C^.v.U> j>ci i{c\>w kt^uv citltc illv^i-w
CjAiin: aJlOgLft ΓάϊΧΛ ^<3. ^iavn, ^oj)"^ JA cO. J !
jWClaLllaiViii. CD^C-Tte. iart«.^iAtU. ^^louu^a'xc fr.xuer;^^ iAiosSA j»e^" o.<.iji.xk lev. .
1ΐ>;Αΐΐνς gi\Ua.->t4 COp«rrft j Λ^η,ν; J.> vOaU vb>^jKX- , ·■
)vaad< t(i ίο\ »\nu»»i K« I^Hv )i te^Wti,. '1 iintmluo— . * ·. ·. i ' Vv...
J.OU ΛΠΓ J > >kcU»tit.\ J^' ' -A .
IaY Rov^o I tiitt ' W
'■.tvpoi\ert. ^ci Uvij·': . λ ,*
9ai.cl^oi\4V li\ ontrX ··»··♦·,* ■

W- ^
"·'?'. .i>>

ii.i!m.muxuuauuuiiUiUiiiuuuuuxiuiuiaiuuu4i,.,,.; liMiUUt.

\ΗΫ ■,; ;/Jli^v

///v. ,Ί(). Σχε8ίθ του προΐΜχχώνα Panignl του Χάνοακα, Ιουνίου llUi?. BMV. - It. Cl VII200
(10050). Relazione della Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. IOZ cc. 221-222.
S^--.73

vr

r-^

t.J

vr

::S
SI b'
Γ-
is

1 >

I.'

¥
ρομαχωνα :ευ.6ριος ίϋυ
elazione d 669. No. 108
 Vr

,·ί

-m
?r
'8

h"
r*
is

s,-
;x

O"
 leia
·£ά;. ;;ΐ^} : ■ '■■ ^
in-OT ν ifij., ν i-n-rv D1
C\:\Dr\
% ' i. - 'i' * * ^ * ·^ ·'· 3

v.._.,:l.
. ;:V:-;^
-. „Λ_: . .
^ '
:Λ

'^t\i^: ■' ■<=/■/; '■ - ' -Λ -' x-5 ■'^"^m '*■ A^ Pf-Aw:
—''■-"ii ."· 1 * i' %·=· '

3'^
J
1"^=^
'j «.'Λίί Λ"
v.·
.i Λί ■* - ■ %.a->^· ,.Λ -
4 r^r "λ'λ.Λ
Jr ρΓ A «?-; .· -: *'
4 . -^''"
'Λ. HT\·*®^ ^ ^"λλ'i
^ Λ
-3 !>^XX
.· . a β ft »' -
x.t. ^ "i'»»ri
sa
«V - P« "Λj_A^
AS) ..~-βί
•-'-i..*'S-e.Λ;
•a'' => _ a«οϊ .
•«i ■ Λ.'·--.-
■"ί·^
.Hul-

- - "f' . . fl Jvi" ^ .9^ /

lliv. 30. Σχέΰΐο της -όλης του Xmoaxa, πολιορκημένης από τον οθοομανικό στρατό,
από το μεγάλο άεζύρη το έτος 16()7. BMV. - It. CI VII200 (10050).
Relazione delta Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. 110, cc. 221-228.
 Si «Ji'' ®
V "f» iS
!S ^in ^
\Λ.
l^v

Tt J <o _
nJ 5. ,
V;·

ί
is
::<
:5"

V/«
"O

b"
Π
^5

3^^ ίο
>

o"

--Sv

T"' °
^ ^ V(«i3<"
 D;jTEGiVO DJ CylNDJA
·ίβΙ Cr%t^j id (r^u
^ beHi id! i.rS.rA{irii<,'V,L· I

Πίν. 40. Σχέοιο του Χάνδαχα. πολιορχηιχενου από τους τούρκους, υπό τις διαταγές του (JsyaXoo
βεζόρ-η, 2- 4 Μάιου 1007 - 21 Απριλίου 1008, του Ι.Μ. Belganus. BMC. - Stampa Gherm, No 2607.
 CO

V Sp «-!?

<5
 30Ρ^·-»

m·'::

i/i-S*^.\r^" ..J-'i·- -·■' / · -wV-'.-Tj "J •■'ο' Λ

\ί \HVm/' · ••,7..r.^/'?f7r h U"'':: so^-v/·.,

"-·■·■.■ ιl^'-y ■.'..."afV;.;

:· -.'ii'· '■/· ?· ΐ
; ·ίΐ!/·-\-\·. ϊΑ >,<*0 ■';. . ·'■ •.Α^'·'Ίΐ·'· · · ■■■
■. ■ ΐ'ϋ. J Γ,-Λν Λ' .· ;ι-Γ·/ (-·.' ■. · ··

.f?"!·' Α'
]'.--•).Ui Λΐ/,ί .*»'■' ■«

I:
Γ/ί'ν. 4/. Σχέδιο της ηολης του λανδακα. πολιορκημένης απο τους τουρκους. BMV. - 138. C. 67.
Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topografiche di... Candia... Roma 1668, No 2.
 /?34

35

ΙΙίν. 'I'Ja. ϊπομνημαησμός σγεοιαγράμματος 'ι:λ

! i)cijic<3io
4-6*1^ ΛΛμΛΛ ^:ir,,. ..'V-·,.
ff'^SOimryu iihntaiJcr^(eTrif^%iiLi<iS'An^.xi3ttM\-t. t,
(ΒίίΛλλααχ lyO/MTunijuU /i Γ.-τ» Viiea^L; £?λ/£.■
DEL 1IL"5ig! 5IQTct ΡΒΟ* 0θΙχΤΐί SIG yZjJaadtau sj^-raPtlaui Ji »*;/αΰ,; '. , ...
BttltAAImiuuafff TiK^tu[ftS,fiicJ.· JiYotUJiKkf^dtu.· Ja.tLxr-^ .. ■
Co:FELIPPO mI SaRBAZZI DEGNISSIMD S tele* Bittiem ..ecnjmjktlg rr.itr^t^-MuniaUj* I jf^
lo IxC^urwijfUuia
a PitU ^TrsmaU v% Si f^urtL-r.·3 A. ■*.'
\iPfTf*idiitlU ZfUrrtainiXux^ pa^'xiirS.-i^tyx
«■."λ
» r»· <
..,,i \

--/Tv

3 -^4 'i

W^-S&Wm:
W^%\ Mm...
m^mp. ■&ψ^
j, i\ Ζί-Κϊ»

mySM <'■

Wnrmyh
ΜβΙ^^^ΐΜ: DE&>

//i'v. Σγέό',ο της -όΧτ^ς του Χάνοαχα, -οΜορχτμΙγης ατΧ τους τοΰρχους. HiliH.
Francesco Sahhudini. ASV. - Miscell. Muppe. No 1436.
 Ml

Ihv. Uiy.. ί\.^ΜγΓ,^->σμ6ς ^χεοιαγράμματοζ 'ι,Ί.

 / /
'· · λ-Λ t i' ·

VI / . ν1·^r-^wtry···»^-?'·
-PARTEDl ΝΛΒΙΟΝΕΛΑ
'ELLACITTADICANDIA
Τ I'ACCATA D.V1,TVRCO
·"/,
•«Λ« Τ,'ΆΛ·

ifru J^.'hh/tKjJ

Crre;:·
Λ'-7
•Γ. ■"ϊΐ^ ,ί wi^rf;··:
^rt)

γΗ ^ C-r/a«,/«..ry .^.ΛΛ>Λ ^ ■SjSUnt.f

f'lys' \ ' isr-·' ΐ· '·*- ·*^-
P** CtftHA^fjJrKliUi "-riAr
\ ^ ■ -^£·'· , -« ν
' · trft Jtz/n u .\t/a'iu •^ti ;> ■
Λ ^ ·- *-ί ■■. / ;'·■·■ ,
"ΊΛ
\4 ■ ' i ■ · "■;·-? "^"·· -%'■ '^· ·""'·';
/Λί·.,. ο' '·/:.-- -"^ ,·-· · ' "V-^ .· - ;;-
ί -UAvAvn,' ■

! -W;-
·■ψ·ρτΜ§Β~& •SliV, -.ν"
»-■»"·'t:i«*/n A/_. Λ „ ' , ·
'f^'htirjulljL.f,, : » ./':''

}:*· '.i·
/, 1,)^;
".vXj;.iO>,Aw« ^

' Λ* ^
Cll^/ttg .ici-in'fcj
/Κ ■-■.■ ■
ί <- /.

'''Ύ ^^ »γΡλ551<ιοο l-ivrri \

>^ΪΛ· ·ν^
Πίν. i3. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχώνα) της Σαμπιονάρας προσδαλομένου από τους
τούρκους, Κ'>β8. BMV. - It. Ο VII200 (10050).
Relazione delta Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. Ill, cc. 229-230.
ill

Vi'
ο
I >
is

^is"

b'
Γ-
?s
r5

o'
1^ ^ S'§ 1^ <s» 5 ^ -Sc^ S
^ s> ^r? I<^ i'lii2 ε ί> .«iS <i<SvS ί ? ^

ij Ο .^t
t C .?·ϊ-§·ί :| 5 ξ
m

V/.

ί:!;'

^S
t>'
V

"o

h'
Γ-
?s
iS
s.-
>

,1?

m
pi- i^r
Λί Αί· A-i ^
·- ..A A<Aίi^·4""A*:), >ί;ν- ■
igi^p
&;- Sfe^fe"
V/fZiicsr'^^· ::fcii^
./, ^ Λ -'"A /->'· "Φ'' '■^,
^ -'f^AAZ^irfP
y^L·::'·': 'Κν y

^ΆΜ-¥'
::^>f£K.
■ ^?^.v

λ y-i.· A-; w
f- ·"

;' ' ^'v r Tx-^'i'^i·

■ψ ,. ,.

y\''. ^^-Ά^ν.·','. fi

y/iv. ir>. Σχέόίο του Χάνδακα, -ολιορκτμένου α~6 τους τούρκους (τζερ. KillS-d!}).
BMC. - Ciindhi No 28.
37

Iliv. hda. ϊτζοανηματίσμός σγεοίαγράμαατος 4 (κ

 ' l·^, ,-Γό-'λ':»'·''·^.-*
^Itnte iJltu
Jamiui. ■ l>. 'iiit.'u'n^'ihuJi*'
X :!cc.*if^-> W fft^·'/. ./(jnrt
'"-?·»»»
J. λ^ττΑλΔ:
^ I vz. X'u.v^··
^ f ^me/t A' -Z'Mnt ^ |-i:i.2«^«///,.r,w
f Jie.ua^VUurt'
t CubC/rr MWtn
• j'7< ^i^Trri.* Hc\tJJ
\
iHimiiuuimi

,n· Αλλ-
\H St/amrxi Ak*·^
/·», iiiOTiCi&Heij·.
14. Jxutjne/if. kiAc»^
Κ

in i?arf»
If A/u^VhiiW

0%ίή'ΆιτρΛ^
Attia •f/>.'i>uO

<2J

fr-''

iy ΓΪ ίΤ 0 '7

i-Ώ

///v. i6'. Σχεύίο εκεΕ'ηγ/ισειον νης εσίοτερίχ'ής oyupcoTrfi του Xavoaxcc (^ερ. llUiS-IHO.
BMC. - Cartelhi No 28.
ΙΙίν. \lb. Σγεόίο r/;c τζολτ^ε to'j Χάνόακα. με ~ροτάσείζ αμυντικών εργονν σ.ΐζ ογυρίοσεις.
ί'οζ αι. /\5\'. - Arcbivin Ρήν. Giimnni. Β: 57/172. f'asc. Λ/α. h. c. d. No 4. Candia. dm di.
 4—'■*«·-<· «wc.:.·
^4
Λ-' 4.^n, f, ,!.Mm r^'//'/W>

. . -^-

JI'.v. 't/d. Σχεο'.ο Tr^c 7ζο/<τ^: .o'j Xt^oixxoc. με ~ροτχ·7ε'.ζ scuuynxcoy εργονχ 7.ι: ογυρίοσειε.
Hoc 7.1. ASV. - Archivio Priv. Giimani, R: 57/172. fuse. A/a. b. c. d. No 4. Candia. cirra di.
///v. ^iHoc. Ι'ττομνηαατίσμός σχεοιαγράααατος hS.
 LA PAKTE t>l Λ AKPREA
ATTACCATADALTVRCO

^zz:::^ i^:^i^r^r^r.
■~i>^tcrr Ci.·^* ·-»·*·. ./,.^

~'^^{—««wL» ifi'Z'^/.lirf
.'Si'.
3.·-.. .?r,.,«<. ^m./.::',

7rr'Z^· ilrtmiL) €»* jAn»:,L·

y. " Αή^ί.

T2ut»x r..rt'.j;.r"y.sii>'^«/>'»r· .'-:

J-.

!' »rte>rr'··"·'"·
V ,'?«λλΤ».«< "rjjf
'· -■'"^·
X.Ctxnff.C ,'ra^fiw·/
i^<a jCt' tCjtmx'rt -

.,irV-/A»-.'2«''JI«- .3»rrf.-i Λλ* xr ί- . .«.■'

,'ίί- .
£trtiux iu/'.:t£'it Xt ftf tttrr ^ .«Jj
SitfttxnO^ lilt io'tfimfY>J jAmjUnX.-<.·
3μ'χ"χ λ' ^' trt'tr ixmnt i'^C fj/.T '.
Λ .(!*/.'.«* /fKjx nefit»f/i.*Uir rf ~J
£^j^ni'i£'ftiXtt»ίtmMir£r *·'■"I'ii^'X. f'x'"·"·
y JSirinX f-t {^rti rCtxsr . ■ .'i.··-
n Jt/ffli jil 7 i txrv .·γ'/Χ^·=τχ ■—•^t··' -χ'
". t' ' ' .
•1 „'*/.·, ux.t, rir'fj/e < .■■ .j , '.I rjx
i^s.iU-r-„ i/, ., Λι.-.·.. ,/,r..

*i:i. T:.n^ijn f-jnxf J- _ ^

-ixr/JJu ·ΤΐΜ·^ L
-^'iatx ir rftt-nsfr .u *u rrtx ''λ - c".'·'-'·, ■.·

SCMJ.A η I ΓΛ i s

ijfr,·^. tmt'f J,ff ψτίΡ

!.ν.ί^/·'· Τ ( ' .'λ

:. ? -- .· ·- i
;X.:
.· .5f"«-/2 i; Λ .1 . Λ. •'^..

///v. {iS\ Σχζοιο του τμ-ηματος (του προμαχώνα) του Αγιου Ανορέα, προσίαλομενο
από τους τούρκους, I Ιανουαρίου - C) Σεπτεμβρίου KUIH.
BMC. - Cartel la No 28.
IIcy. Vrla. ί'τζομντ^αατίσμός σχεοιαγράμματος lU.
 I,' ^ j;., -- .^
■T-4! ίΐΐ?^;- % ^ :
,Λ ν '"'"* ' ' · · .™—■

■ ,ΓΛ,ζΑ/α·
f^.nCcka··^

t>t PA&JI VUWt

Iliv. iV. Σχέΰίο του τμήματος (του 7ζρομαγ_ώνα) της Σαμπιονάρας. προαβαλόμενο
ατϊο τους τουρκους. Γ) Ιουνίου - 7 ()κτου6ρίου Ι()1>8.
BMC. - Cartel la No 28.
ίΐίν. Ι'-ου-ντ/χατισίλός σγ^εοίαγράμματοζ '>().
 '■fjrirf

mmmrmiverm

SCALA DI PA55A VENETIANl

///v. Γ)(). Σχέοίο του τα'/;αατος (του Tzpouxyojoa) του Αγίου Λυορέοί. τζροσοα/.ομενο
οίτζό τουρ τουρχους. I Iανουαρίου - Γ> Σετζτεμζρίου lf )'('>S.
BMV. - Francesco Collignon, Raccolta di cinque piante topograiiche della citta di Candia,
...Roma 106S. No 4 (I3S. C. 67).
 ■^'CALAl)! ΡΛ5.$1
'ο ■ io' y« "t« fo Λ 70 to ^9 we uo ·ι*β ^o v^

ΣχίΒιο toO τυ/ήματος (του -ρομα,χώνα) της Σαμπιονάρας. -ροσ^αλόμενο από τους τούρκους. 5 Ιουνίου - 7 ΟκτωΙη
?MV - ¥rf>nrp.^rn Cnllisnon. Raccolta di dnaue piante loposrafiche della citta di Candia, ...Roma 1668. No 5 (138. C. 6
Iliv. } /.ομνηματισαόζ σχεδιαγράμματος h:2.
LA PARTE D1 .9: .ANDREA
JiPliiij
DELLA GITTA DT CANDIA
ATTACC\T\ UAt. -nnco
Oi'n.·«>£·''«· Co·. Μ» ί
^ P**^ ίέ(·. ·ί^ MM A.

mmm
- sA· ,

■<■ /
/

r <
.aML Je ' ψι...

.l/\
4.^"' ι^ί· VI* · .j ■ ^1^

SCALA DI r\S9l 'V13IETL\NI.a00·

Ihv. ϊ')ύ. Σχέ8ίο του τμήματος (του -ρομ,αχώνα) του Αγίου AvSpea της πόλης του XavSaxa
προσόα?\όμενο από τους τούρκους, ΙΰϋΟ. BMV. - It. CI VII200 (10050).
Relazione delta Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. 113, cc. 233-234.
///v. Γ)3α. }'-ομντ^ματίσμόζ σχεοίαγράααατοζ 5^1.
 Ι^ΛϋΙΧ,ν Ο ΠΑ DI
Β?: C.-VN.DIA
^ ·. \ i f^n'Acc \ΤΛ nvL ia'rco
L;~
;
'*^ ':: \ν· ■ ■ St^. %. ^ I ji!j™ ^

ϊΥ·.^ .

<4.'Ιλ\ ϊ-·χϋ~::Σ
ί.ΜήΥ% '%}■ i i&SB...
1. *··-''* .*'^>··«ι» ·*

4 ·* *
S :^·;νΙΐίjfiS^w t
* :·
■ »· ■«
_· - Λ i« ■.< ■* ;■ .A'-^-'i·· Γι -■- .f\ i
_ fc~·''i-^nrii.^'L/u.lj··.

•/S!5S^%

/7iv. [)3. Σχέδιο του τμήματος (του προμαχώνα) της Σαμπωνάρας της πόλης του Χάνδακα,
προσδαλόμενο από τους τούρκους, ΙΰϋΟ. BMV. - It. CI VII200 (10050).
Relazione della Mossa... contra... Venezia... 1645... 1669. No. 114, cc. 235-236.
//.'V. r,',a. ντζομνν^μαησμός σχεο^αγράμματ^.: 7,'ι.
 MO. ΟΙ GlOVB,

BMW.
\ίί·^55^^-ΐίί^ί^ i . ■jaiTiLiaiii

\\ A"i<sic
rli;"feS:£-%?* ■' 0ί^Ή'<έ^^ίί^ ' ' '^%f· ;
fSi^ >'-Sfe^^ OTT-MilO/MIliA. jV
VJ..on--

Γ» ^^ii;>'S;:i· [' ••%<i:'^~Y^-^'-'^'-V.a'v^ -^-i^ ,■» .Λ.

^^-©i ■ ·
,Λ ::^^-S
-#!■!? Μ, .Γ -Λ
, . φ
' ■ ί\

f '*VV· '

Πίν. Γ) ί. Σχέδιο της -όλης του Χανδαχα. τροσδοϊ)\6{υ.ενος ατό τον οθωμανικό
στρατό, . . .1β(Ι9. BMV. - It. Ο VII200 (10050).
Relazione della Mossa... contw... Venezia... 1645... 1669. No. 115. cc. 237-238.
 \

ιΛ _
(k
< w». fc. I

67

ι,^ΐ^Ιΐ ί\β W-UitJhi.'i"i 'h

Iliv. ')Γ)α. ϊποανηματίσαόζ σχεάαγράμματος Γ>Γ>.

ψ

■' 'Ν V '-ν '-■■."ΐ'· . ■-· "V ·- ν

- ."Λ -"· .· Λ"^.ί·*Ν.ν •·*^ ■'χ55"< "^·!
I, ■♦'gSj 3" ·"7ϊ^ ■
Γι ^
^ ..ο ··'
4 .<X·
■S'li'·*"· .'/Γ - ί . .νί· ·

Λ·"^ · ·^ " -
"Ι i5^"·^'
wX»- ν ij. _, - " - ■ Λ·;.:
■ '· "Λ ^·
/ ·'''
'' ^''·. ^ >Χ fx ^ \ \Λ · Ύν®'Χ^
· r-~-l\eiP.'
ΐ δΧ' ·.■
m' (■ i
4 ». ■.-->",7 ·» \# ^--— .
Ύ '- .. .^·. iTv-j-r"-■ ' Λ )
-·· ϊ
■■■■^
\ \ ·\ ?
Λ
Λ -,Η-ίϋ#ί ·>4 .
f» Γ-m
^ Χί' ;-ίί Λ χ · ■ ^''■Κΐι ^■'<'·-κXκΛ '-'f \~λ ■, - \ ·?η
W-'"· - ' ' ΰΧίΧ· ^ .ν χ : .χ.
■ χ,
■ "w' τ ^'· ■ ":
4'·

γ;·
; ΡΙΑ π ΤΛ. |ι» ι ·/ Γ 1 /« »»('
, ι ac<.Pn «ν> ΡΗ ί Α ι Μ ι.
m ' Α-'"'"'- "1
. ^n.o.umiM 'Ι'";
PHM') \Ί-.«ΡίΟίΓΐΙ//·>·Μ'·Μ
; ..^·7ννιι 1 ι·(Ι r-Al TI «H··^
vv- 'V»- " · - '■■■^ ■ i;
— -■--ΛίΛ;^' ·<··"— •-^"" "·

X'.;r-rTs . ^ ■ 4^X7-''
■"■ * ' .■'. .4:4-—'V ^
uSSi- ■ ■
~^!ίr:XXB^ -
1',3Γ· '· ··· '■'· ■· f · .-·'* »'·-" Φ
::;:4ί4::χ ; ,: r—"

^4.ίΗ-'^-ϊ^ί^τΐίχ ^
■ ί,,-ν-,-ν··»·· ,, ·-."!<, 4 ' 4}· ί ·ί '■?■■' '«'9νν1ϊΐΛ^··ϊ^.·;>5:·?*"ϊ Xfli iX'^W - V· ■' ''^"· ■ >
Λ·" _L··^. tXXii- .J ; 'C£444XJ3?t
-T-.,.-< li

:·ν
S&\ X
!■ , -■ 5·'
[· ./' !4#.4
U·· '· · - '
jAsfefejifi Ϊ1

lliv. 55. Ε/ϋΟετη κατά του Χάνδακα σε σχέδιο με τομές (στα τείχη), το έτος 1(>β',).
BMV. - η. α νη 200 (10050).
Relazione della Mossa... contro... Venezia... 1645... 1669. No. 116. cc. 239-240.
Ψι Κ}'

Ρ
?S

V/·

b'
Π

ρν

ο"
 m

fci5 f|o(imer(t5abionir/^
lb btiiTJanuan/'■ i ο68 Dom yiirch:ti
rtit^yn'f^en ivor0citirt')icl)abci*bi(i
^ ύΓΐκ<·.7ΤΐΜ.>··ίθ(ίο·^(;εΗαΙίΓπ brttl.
n-m^c yon iBdrcn \f\l^ii,i/uecK. 'a^eiil·

Πιν. Γ>1>. Σχέδιο του προμαχώνα της Σαμπιονάρας με τις τουρκικές επιΟεσεις,
ι Ιανουαρίου Κ'ήΙΗ - 5 Σεπτεμβρίου ΚΚΙΟ. Mattaeus Merian, Das lange bestrittene konigreich
CANDIA von anno 1645 - 1669, Franckfurt 1670. BMV. - Rari, 113. C. 11.
//i'v. i')/a. }'-ομγψα7'.7μόζ σγζοιαγράμματος Γ)7.
iStcltt

Ν JJ 1 A

.
^α^^οΚίΌΟη-ί^ίΆίϋ^ΒΕΑ..
.;ΑνΧ/. I1 "^Cb^ol
Ssb f'o 0cit uaiuianridO's Dom -^iLrcli'a
a>ij;a;rifycri ιυοΓύοιι ift/ firb abcr hfi
, . irii <7tH'iS io6q<^c lialtcii imtt
7h?urcf^frj^ucuri m' i^enJ(ci^en ift^

///v. Γ)7. Σχέδίο του jzpouayojva του Αγίου Ανδρέα με τις τουρκίχες επιΟεσεις.
I Ιανουαρίου KlfIS - Γ) Σετζτεμδρίου ΚΚΙ!). Mattaeus Merian, Das lange bestrittene konigrdch
CANDIA von anno 1645 - 1669, Franckfurt 1670. BMV. - Rari, 113. C. 11.
■^<· :oizrlrkzX):-,03'/.s :οτΪ£ιΐχ·Υι'Μαιο:ΐ { x^c Aiji
m
 fCandiaV®

ΙΙίν. '>H. Σγέο'/J 7WV ο·/υρΜ'7εο)ν του Χάνοαχα. του Jaajiies Peeters, 17ος at. Description des principales villes. Imvres ct isles
dii Goll'e de Venise du cote Oriental... Anvers. PMC. Op. P.O. Gr. 3tM.
7^>

129\v154 [59— (199)

&α «

y \1^\182

Htv. i)Ua. Ι'τζομν/^ματίσμός σχεοιαγράμματος Γ>ίΚ

 ' 1· υ Η Ί Ε Ζ κ, Α η 1
PAliTi: ΒI ΤΕΡΚΛ FERMA
C Λ Ή D ΙΑ.
, J^ ^rscrittu , C ^Α·ι?/.·ί/Λ/
lUullrjssinio, ct JUccci/cnfiyyinio Si\^in
GI JiO Σ AMO ΠΑ Τ ΤΑ GTA A

I JU.n.r
TjJiy Jf.l,

w S3b
w

w
ΊΓΟΗΊί
ί?·*;κΐ
m

m
ojiir=^

lliv. ί)ίΙ. ΣγεοΆγραμμα ττ^ζ rS/cr^ λ7Λ του ορουρίου (οχυρο)7ε(ου) του Xivoaxy. του Vinccnzo Coroiiclli,
Cittd, fortezze, isole e porti principali clelT Euivpa... Venctin 16S9, f. 263v-264r. BMC. - Isolario I). 4.
 ο 152

ΙΙίν. Γ)()α. Γποανηματίσμός σχεόiaγpάμuaiOζ (ίΟ.

 ι

^■CAo^di^uejta Carta. tnTouiian'haptM·

«* nutf/tmBe tuie aim dtHa mtiUjuna. gran·
ddtia.ekifinnaro Jintirn Scgrv.t Jjeli diOm·
ata.cAr.JlutiMiano luua ui fttngi eoKFrimltgie

Πίν. ϋϋ. Σγ^εοίάγραμμα ττμ πόλης και του φρουρίου (οχυρώσειον) του Χάνοακα του Vincenzo Coronelli, Isolario dell'
Atlante veneto del P. Coronelli, pane /, Venetia 1696, f. 216v-2l7r. BMC. - Stampe B: 12.
.Aitaccata· dcvTufchi. nelAEialvatda
ί 5 Andrea^ & dij^'fct dal Capitan,
|i C}e''n£srid:d^rarLcd^or'psi/d,

I Id. ()l. Σ~/έθίο του προμαχιονα του Λγίου Ανδρέα του Χάνδαχα, με τις επιθέσεις των τούρκων,
1ΰ()8-1ΰ()0. BMC. - Stampe Gherro No 2609.
ΙΙίν. ()'2α. Υπομνηματισμός σχεοιαγράμματος 6'^.
 . '■" .-· J!f/i^rfv4

SttSK

a τδ>„ 'v

I
Μ A χ £ , D Ε
Ρίΐ^ΐΐ
ώί&ίάί
!C A Ν D I A .

Πίν. ΰ-2. Προοτττιχ-ή άτζοφ-η της -όλης χου Χάνοαχα χαί το-ογροίψιχύ σγέοω χατά την τελευταία τερίοΰο της τζολίορχίίχς
1668-ie()0.Olfert Dapper, Description exacte des isles de 1' Archipei, Amsterdam 1703. BMV. - 391. D. 33.
Κ^ΤίΛ^

Κ
LiΒίΛΠΕ.

των xm της ποΛης

45. Ι8ιωτιχ'ή συ}}\

 /55>\^7

Iliv. I)4a. Υπο[χνηματισμόζ σχεδιαγράμματος (14.

 ' · ί·······ϊί/ ,· Ν- <■ ' J·, ' ^
) '.-/0.ι!·····ϊ5'ί^ νϊΙ ^-r-vV J/,

Hii^V - ■ I W·. ■,■ I. ' T,. /

y , y. \ ;,α· ^
Γ-;, ■'!» · '■ V- '-Iii , \ \>l-'ν--?^, \M
V;, ij>'\ I rtvy" v»»A\ 'Ar
•t ·,·.·.:

□L 'U3' ''-V Ir 'Vylb iT^

ι·Τ/«Τ

M. Σχεόίο zcov οχυρώσε(ον xat της πόλης του XavSaxrx, του στρατηγού Hans Rudolf
Wcrdmiiller, Kilid- KidH^ I^/ύλίοΟήχη Ζυρίχης.
 · κ ■ "*'^ ·
ψ

ί-νΛ-^·
,Λ

H.
'ι lit «
c

' ύ' -·
Η
Li"^-··.^
^ ' I V'"* '
,jA ; ,y ! ,.|· -

r #
ι>. '-Ί:
>
ϋβ

f ;■

Λλ;
» ■>■ ··

• V'l*

» η · . ΛΤν^ Γ,

V, .j
• · ·'·'» 'Ί'· vm
Λ'. · j'!'
fi.
I /
·'' .^·.
• / I

\»Γ ^*··«Λ ν' .·' ^·.

•J, (ί, ' ' · ·
.ι*»
I
«n'l·» [ "' vt. '
·/. * |(· 'Λ _
' ' ίΜ