LATINA

MEDICINALIS
УЧЕБНИК ПО
ЛАТИНСКИ ЈАЗИК
ЗА I ГОДИНА
ЗДРАВСТВЕНА
СТРУКА

Весна Димовска-Јањатова
Светлана Кочовска-Стевовиќ
LINGUA LATINA
MEDICINALIS
УЧЕБНИК ПО
ЛАТИНСКИ ЈАЗИК
ЗА I ГОДИНА
ЗДРАВСТВЕНА
СТРУКА
Издавач:
Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија

Автори:
Весна Димовска-Јањатова
Светлана Кочовска-Стевовиќ

Рецензенти:
Валериј Софрониевски
Ивица Весов
Лидија Гелевска

Лектура:
Дејан Василевски

Компјутерски обработка и дизајн:

Марија Смилевска

Стручна редакција :
Фљорим Сељмани

Графичко и техничко уредување:

Арбериа Десигн - Тетово (Куштрим Арифи)

Со одлука за одобрување на учебник по предметот Латински јазик за I година

средно стручно четиригодишно образование СЕКТОР/СТРУКА ЗДРАВСТВО И
СОЦИЈАЛНА ЗАШТИТА/ЗДРАВСТВЕНА заеднички предмети на
квалификација/ образовни профили: медицинска сестра,
гинеколошко-акушерска сестра, забен техничар, дентален асистент,
фармацевтски техничар, медицински лабараториски-санитарен техничар,
физиотерапевтски техничар, бр. 26-2023/1 од 09.11.2020 година донесена од
Националната комисија за учебници.

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје

811.124(075.3)

ДИМОВСКА, Весна
Учебник по латински јазик за I година здравствена струка :
Електронски извор : latina medicinalis : [медицинска сестра,
гинеколошко-акушерска сестра, забен техничар, дентал асистент,
фармацевтски техничар, медицински лабораториски-санитарен техничар,
физиотерапевтски техничар, ] / Весна Димовска, Светлана Кочовска
Стевовиќ. - Текст во ПДФ формат, содржи 226 стр., илустр. - Скопје :
Министерство за образование и наука на Република Северна Македонија, 2021

Начин на пристапување (URL): https://www.e-ucebnici.mon.gov.mk/. -

Наслов преземен од екран. - Опис на изворот на ден 21.09.2021. - Речник:
стр. 202-225

ISBN 978-608-273-013-4

1. Кочовска Стевовиќ, Светлана [автор]

COBISS.MK-ID 55003141
СОДРЖИНА

ПРЕДГОВОР 7
СКРАТЕНИЦИ 9
CAPUT I 11
LINGUA LATĪNA: 12
За латинскиот јазик 12
Латинско писмо 13
PENSA 15
VITA ROMĀNA: Развој на писменоста 16
CAPUT II 19
LINGUA LATĪNA: 20
Поделба на гласовите 20
Изговор на гласовите 20
Акцент 22
PENSA 23
VITA ROMĀNA: Медицината во Рим 26
CAPUT III 29
LINGUA LATĪNA: 30
Видови зборови 30
Деклинација 30
Глагол 32
PENSA 34
VITA ROMĀNA: Основањето на градот Рим 35
CAPUT IV 37
LINGUA LATĪNA: 38
I (a) деклинација 38
Индикатив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui 39
Предлози 40
LECTIŌNES: Lingua Latīna, In Pharmacia 42
DICTA ET SENTENTIAE 43
PENSA 44
VITA ROMĀNA: Римска култура 47
CAPUT V 49
LINGUA LATĪNA: 50
II (o) Деклинација 50
Индикатив на презентот активен 52
LECTIŌNES: Morbus Marci, De morbis oculōrum et nasi
54
In officīna, De pharmaceutis
DICTA ET SENTENTIAE 55
PENSA 56
VITA ROMĀNA: Римска религија и митологија 60
CAPUT VI 63
LINGUA LATĪNA: 64
III деклинација – консонантски основи 64
Заповеден начин – императив на презентот 65
Императив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui 66
Прилози 67
 LECTIŌNES: Corpus humānum, De muscŭlis, Sententiae 68
DICTA ET SENTENTIAE 70
PENSA 71
VITA ROMĀNA: Јавниот живот во Рим 75
CAPUT VII 77
LINGUA LATĪNA: 78
III деклинација – вокални основи 78
Придавки од III деклинација 79
Сврзници 81
LECTIŌNES: Partes corpŏris humāni, De trunco
82
De brucellose, De tussi
DICTA ET SENTENTIAE 83
PENSA 84
VITA ROMĀNA: Образованието во Рим 87
CAPUT VIII 89
LINGUA LATĪNA: 90
IV (u) деклинација 90
V (e) деклинација 91
Грчка деклинација 92
LECTIŌNES: In hospitāli, Plantae medicātae, De verbis graecis 94
DICTA ET SENTENTIAE 96
PENSA 97
VITA ROMĀNA: Римска куќа 101
CAPUT IX 103
LINGUA LATĪNA: 104
Индикатив на презентот пасивен 104
Броеви 106
LECTIŌNES: De remediis, Caput humānum 108
DICTA ET SENTENTIAE 110
PENSA 111
VITA ROMĀNA: Римско семејство 115
CAPUT X 117
LINGUA LATĪNA: 118
Конјунктив на презентот активен и пасивен 118
Конјунктив на презентот од помошниот глагол sum, esse, fui 119
Глаголи со посебна (неправилна) конјугација 120
- fio, fiēri, factus sum 120
- edo, edere (ēsse), edi, esum 120
- possum, posse, potui 120
- fero, ferre, tuli, latum 121
LECTIŌNES: Praecepta de pharmaceutis et medicis, Sententiae 122
DICTA ET SENTENTIAE 124
PENSA 125
VITA ROMĀNA: Начин на исхрана 128
CAPUT XI 129
LINGUA LATĪNA: 130
Заменки 130
Лични заменки 130
Лично-повратна заменка 131
Посвојни заменки 131
Посвојно-повратна заменка 132
 RECEPTURA 132
- Рецептура 132
- Скратеници во рецептурата 136
LECTIŌNES: Tullius Attico suo salūtem dicit, De formŭlis remediōrum 138
DICTA ET SENTENTIAE 140
PENSA 141
CAPUT XII 145
LINGUA LATĪNA: 146
Показни заменки 146
Односни заменки 147
Прашални заменки 148
NOMINA MEDICINALIA: Медицинска терминлогија 149
LECTIŌNES: De Hippocrăte et Galēno, Amīci nobis necessārii sunt,
152
Qui sunt boni medĭci
DICTA ET SENTENTIAE 153
PENSA 154
CAPUT XIII 159
LINGUA LATĪNA: 160
Компарација на придавки и прилози 160
- Компаратив кај придавките 160
- Суперлатив кај придавките 161
- Описна компарација 163
- Компарација од различни основи 163
- Компарација на прилози 164
- Посебна (неправилна) компарација на прилозите 164
LECTIŌNES: De quattuor aetatĭbus, De carminĭbus Homēri,
166
Aliquid de vasis sanguineis, Aliquid de muscŭlis
DICTA ET SENTENTIAE 168
PENSA 169
VITA ROMĀNA: Општествени должности и забава 173
CAPUT XIV 175
LINGUA LATĪNA: 176
Партицип на презентот активен 176
Герунд 177
Герундив 178
LECTIŌNES: Participia praesentis in medicīna 180
DICTA ET SENTENTIAE 181
PENSA 182
ХИПОКРАТОВА ЗАКЛЕТВА 186
APPENDIX 189
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ 190
- Cornelius Celsus, De medicīna 190
- Regimen sanitatis salernitanus sive flos medicīnae 192
- De brevitate vitae sive Gaudeamus igitur 194
ПРЕГЛЕД НА ЛАТИНСКАТА ГРАМАТИКА 197
- Име 197
- Глагол 199
LEXICON LATINO-MACEDONICUM 201
LINGUA LATĪNA

6
ПРЕДГОВОР

Учебникот LINGUA LATINA MEDICINALIS e наменет за учениците во средните

стручни училишта од здравствена струка, за образовните профили: Медицинска
сестра, Гинеколошко акушерска сестра, Забен техничар, Дентален асистент, Фар-
мацевтски техничар, Медицински лабораториско санитарен техничар, Физиотера-
певтски техничар. Застапени се содржини од фонетика, морфологија (на името и
на глаголот), основна и соодветна стручна лексика, рецептура, како и содржини од
одделни аспекти на римската цивилизација и култура. Изборот на содржините
соодветствува на содржините и поимите предвидени во модуларните единици
во наставната програма за предметот Латински јазик за прва година. Методоло-
гијата применета при презентацијата и разработката на овие содржини настојува да
укаже на цврстата меѓусебна поврзаност меѓу граматичката и лексичката компонента,
како и на комуникациската функција на латинскиот јазик, кој реално сè уште е во
употреба. Учебникот има за цел да овозможи стекнување на елементарни знаења од
латински јазик и компетенции во употребата на стручната, медицинска и фарма-
цевтска терминологија и рецептура, како и проширување на општите знаења за
римската култура, во обем и ниво доволни за да се постигнат очекуваните ре-
зултати од учење. Граматичката компонента е сведена на потребниот минимум, без
наведување на исклучоците, ретките употреби и други слични специфики, а акцентот
е ставен на стручната терминологија и лексика, на нејзино правилно разбирање и ко-
ректна практична примена. Изборот на текстовите, речениците, примерите и вежбите
е целесообразен на намената на овој учебник.
Сите содржини се структурирани во четиринаесет поглавја (Caput I - XIV) и допол-
нителен прилог (Appendix). Поглавјата содржат дел од областа на јазикот (Lingua
Latīna), зад кои следуваат одбрани четива, текстови или реченици (Lectiōnes). Во
повеќето од поглавјата во учебникот одбрани се и одреден број латински поговорки,
изрази или цитати (Dicta et sententiae), сообразени со односните граматички единици,
како и соодветни вежби, односно задачи (Pensa) за примена и проверка на пред-
видените за усвојување знаења од граматика, рецептура или лексика. На крајот од
поглавјата се распределени содржини од римската култура, секојдневниот јавен и
приватен живот (Vita Romāna). Прилогот (Appendix) е составен од содржини што треба
да помогнат во стекнување на предвидените знаења и способности: повеќе куси од-
брани текстови, што учениците можат да ги преведуваат на час или самостојно, како
и кус преглед на латинската граматика застапена во учебникот. На крајот на учеб-
никот, како дополнителна помош за учениците, има латинско-македонски речник
(Lexĭcon Latīno-Macedonĭcum), кој ја содржи севкупната лексика застапена во учебни-
кот. За полесно користење на учебникот, на почетокот се дадени скратениците што
се употребуваат во него. Ваквата поделба на содржините не го ограничува
корисникот или наставникот, туку овозможува комбинирање на одделни
компоненти од различни поглавја, според потреба или афинитет.

7
LINGUA LATĪNA

8
СКРАТЕНИЦИ ЗАСТАПЕНИ
ВО УЧЕБНИКОТ

abl. ablativus, аблатив

acc. accusativus, акузатив
act. activum, актив
adi. adiectivum, придавка
adv. adverbium, прилог
бот. ботанички, botanicum
comp. comparativus, компаратив
coni. coniunctivus, конјунктив
conict. coniunctio, сврзник
dat. dativus, датив
f. feminini generis, од женски род
gen. genitivus, генитив
грч. грчки
imper. imperativus, императив
impers. impersonale, безлично
ind. indicativus, индикатив
indecl. indeclinabile, неменлив збор
inf. infinitivus, инфинитив
interi. interiectio, сврзник
m. masculini generis, од машки род
n. neutrius generis, од среден род
nom. nominativus, номинатив
num. card. numerale cardinale, главен број
num. ord. numerale ordinale, реден број
part. participium, партицип
pass. passivum, пасив
pl. pluralis, множина
praep. praepositio, предлог
praes. praesens, презент
прен. преносно, во преносно значење
pron. indef. pronomen indefinitum, неопределена заменка
pron. interr. pronomen interrogativum, прашална заменка
pron. demonstr. pronomen demonstrativum, показна заменка
pron. pers. pronomen personale, лична заменка
pron. poss. pronomen possessivum, посвојна заменка
pron. relat. pronomen relativum, односна заменка
sg. singularis, еднина
subst. substantivum, именка
superl. superlativus, суперлатив
v. vide, види
verb. verbum, глагол
verb. defect. verbum defectivum, непотполн глагол
voc. vocativus, вокатив

9
LINGUA LATĪNA

10
 I

Caput I
ЗА ЛАТИНСКИОТ
ЈАЗИК
ЛАТИНСКО
ПИСМО
РАЗВОЈ НА
ПИСМЕНОСТА
LINGUA LATĪNA

ЗА ЛАТИНСКИОТ ЈАЗИК
Латинскиот јазик (lingua Latīna) го добил своето име според Латините (Latīni),
племе што ја населувало областа Лациј (Lātium), која се наоѓа во централни-
от дел на Апенинскиот полуостров, по течението на реката Тибар. Во оваа
област, денес позната под името „Лацио“, бил и градот Рим (Roma), па затоа
латинскиот јазик бил нарекуван уште и римски јазик (lingua Romāna). Со
јакнењето и ширењето на римската власт на соседните народи латинскиот
јазик ја потиснувал употребата на другите јазици и ја презел доминацијата
како јазик на власта. Неговата употреба се проширила од Лациј на терито-
ријата на цела Италија, Галија, Хиспанија, Британија, Норик, Северна Афри-
ка, Балканот и Дакија.
Латинскиот јазик ѝ припаѓа на индоевропската група јазици, во која спаѓаат
јазици со заедничко потекло. Најстарите зачувани индоевропски текстови
датираат од средината на второто илјадалетие пред нашата ера (околу 1500
година п.н.е.). Во индоевропската група јазици спаѓаат повеќе јазични семеј-
ства, како индо-иранското, балтичкото, словенското, италското, романското,
келтското и германското семејство, а како одделни јазици, спаѓаат и грчки-
от, албанскиот, ерменскиот и други. Значи, класичните јазици, старогрчки-
от и латинскиот јазик, исто како и македонскиот, албанскиот, англискиот
или германскиот јазик, се во некое подалечно сродство, па оттаму, во нив се
среќаваат меѓусебно слични зборови со исто или блиско значење. На при-
мер:

латински: старогрчки: македонски: српски: старословенски: англиски: германски:

mater μήτηρ мајка мајка мати mother mütter

Најстарите натписи напишани на латин-

ски јазик потекнуваат од VII-VI век п.н.е. Од
третиот век пред нашата ера почнува ин-
тензивно да се развива и римската литера-
тура, литературата пишувана на латински
јазик, што својот зенит го достигнала во I
век п.н.е. Во делата на класичните автори се
огледа совршенството на изразот и угладе-
носта на латинскиот јазик. Но, латинскиот
литературен јазик со кој се служеле поетите
и писателите сè повеќе се оддалечувал од
латинскиот јазик со кој говорел обичниот
граѓанин во секојдневниот живот. Говорни-
от (sermo cotidiānus) и книжевниот латин-
ски сè повеќе се раслојувале во зависност
од образованоста на оние што го употребу-
вале, според покраините во кои се говорел и
се мешал со јазикот на потчинетите народи
или народите што подоцна ги населувале
тие покраини како чувари на римското цар-
ство или како негови разурнувачи.

12
 I

Од вулгарниот (народен) латински со текот на времето се развиле романски-

те јазици (италијанскиот, францускиот, шпанскиот, португалскиот, реторо-
манскиот, романскиот и др.). Со прелевањето на латинскиот во романските
јазици тој не изумрел, туку и понатаму грижливо се негувал во католичката
црква, на дворовите на европските владетели, во науката. Од овие оази тој
повторно ќе заживее во литературата, во научните и философските рас-
прави за време на хуманизмот и ренесансата, кога интересот за античката
култура воопшто, па и за класичните јазици, доживува вистински препород.
Во одредени периоди новолатинскиот бил посилен и поплодотворен од на-
ционалните јазици на одделните европски држави, станал важно средство
за меѓународна комуникација во Западна Европа, а како интернационален
јазик на науката и како книжевен јазик се употребувал сè до крајот на XVIII
век.
Денес, латинскиот јазик се говори во Католичката црква, во Ватикан, се ко-
ристи во научната терминологија, а латинската лексика (зборови од латин-
ско потекло) е застапена во голем процент во модерните европски јазици,
најмногу во италијанскиот, шпанскиот и францускиот, но исто така и во ан-
глискиот и германскиот јазик. Голем број латинизми се присутни и во маке-
донскиот јазик.

ЛАТИНСКО ПИСМО
Најстарото писмо на територијата на Европа потекнува од Средоземномори-
ето, од Феникија. Од Феникијците писмото (phoinikeia grammata) го примиле
и Грците помеѓу 1000-та и 800-та година п.н.е. Подоцна, од Грците го презеле
Латините, а од нив (во текот на средниот век преку христијанството) и сите
оние народи што основале свои држави на територијата на поранешната
римска империја. Римјаните не ги презеле имињата на буквите од Грците,
туку им дале свои имиња, следејќи го принципот секое име да одговара или
да биде што послично на гласот што се означува со таа графема.
Латинското писмо (scriptūra Latīna) спаѓа во гласовните или фонетски
писма, што значи дека се состои од знаци, графеми или букви (littĕrae), од
кои секоја одделна буква е знак за определен глас. Во I век п.н.е. латинската
абецеда имала 21 знак, а послед-
на буква била буквата X (сложен
или двоен консонант за означу-
вање на гласовите к и с, односно, c
и s). Подоцна биле додадени уште
две букви Y y и Z z, за да се овоз-
можи соодветно пренесување на
зборовите преземени од грчкиот
јазик (zona, zephyrus, Byzantium,
pyramis, Cyrus).

Феникиско писмо

13
LINGUA LATĪNA

Во класично време, римското писмо имало 23 букви, додека писмениот знак или
графемата U u се јавила подоцна (за да се разликува од V), па така, бројот на зна-
ците или буквите нараснал на 24:

ГОЛЕМА БУКВА МАЛА БУКВА ИМЕ ИЗГОВОР

A a а а
B b бе б
C c це к, ц
D d де д
E e е е
F f еф ф
G g ге г
H h ха х
I i и и, ј
K k ка к
L l ел л
M m ем м
N n ен н
O o о о
P p пе п
Q q ку к
R r ер р
S s ес с, з
T t те т, ц
U u у у, в
V v ве в
X x икс кс, гз
Y y ипсилон и
Z z зет з

Во латинскиот јазик со голема почетна буква се пишуваат:

1. Првиот збор во реченицата и првиот збор во стихот.
2. Личните имиња (Gaius, Iulia).
3. Придавките и прилозите изведени од лични имиња (Anglicus).
4. Имињата на билки во ботаниката (Mentha).
5. Имињата на животните во зоологијата (Canis).
6. Хемиските елементи (Argentum)
7. Називите на лековите во фармацијата (Analginum).

14
 I PENSA

1. На која територија почнал да се говори латинскиот јазик?

2. Од кој век се првите натписи на латински јазик?

3. На која група јазици ѝ припаѓа латинскиот јазик?

4. Во кој век се лоцира настанувањето на латинското писмо?

5. Кои јазици се развиле од говорниот латински јазик?

6. Од колку букви се состои латинската абецеда и кои се тие?

7. Кои зборови во латинскиот јазик се пишуваат со голема буква?

8. Од кој век почнала да се развива римската литература?

9. До кога латинскиот се употребувал како книжевен јазик?

10. Кои јазици спаѓаат во групата романски јазици?

Римската империја
во 476 година
15 од нашата ера
VITA ROMĀNA

РАЗВОЈ НА ПИСМЕНОСТА
Појавата на писмото претставува исклучително значајна пресвртница во
историјата на човештвото. Пишувањето е единствениот медиум преку кој
старите народи можат да ни соопштат информации за нивниот начин на жи-
вот, за нивното поимање на светот, за нивните верувања или ставови.
Од создавањето на првите писма биле запишани безброј текстови: натпи-
си врежани на камен, секојдневни приватни соопштенија, писма, записи и
службени документи, наредби, закони, стручни и училишни текстови, тргов-
ски сметки, книжевни дела. Сите овие записи, текстови од најразличен вид,
долго време, сè до пронаоѓањето на Гутенберговата печатница во петнаесет-
тиот век, биле пишувани исклучиво на рака, значи во облик на манускрипт
(терминот доаѓа од латинскиот збор manu-scriptum напишано со рака, што
соодветствува на нашиот збор ракопис) и на најразлични материјали.
Квалитетот и видот на материјалот на кој се пишувало го условувале и обли-
кот на ракописот, па тој можел да биде: свиток (rotulus) или кодекс (codex), а
во поново време и печатена книга.
Како материјал за пишување најпрвин се користеле природни и необработе-
ни материјали, како листови од растенија или кора од дрво (лико). Во Индија
и на Истокот се пишувало на листови од палма, а во Хелада и во Италија ли-
стовите од маслинка се користеле за гласање. Внатрешната страна на кората
од дрвото е мека, мазна и светла, што ја правело соодветна за пишување и за
виткање во свиток.
Првите поголеми по обем текстови биле запишани на платно и тоа се т.н.
платнени книги. Записи се пронајдени и на лентите од платно со кои Египќа-
ните и Етрурците ги виткале своите починати (мумии).
Восочните таблички се употребувале
во Хелада и Рим од раната антика. Тие
најчесто биле дрвени таблички прекрие-
ни со слој од восок, но се изработувале и
од слонова коска, од метал, па дури и од
кристал. Врз восочната површина се пи-
шувало со писалка (stilus) од метал, дрво,
слонова коска и сл. Едниот крај на писал-
ката бил изострен и служел за врежување
на знаците во восокот, а другиот крај бил
плоснат, во облик на мало лопатче, и со
него се рамнел восокот за да се овозможи
повторно пишување или за да се исправат
грешките во пишувањето.
Табличките со восок можеле да бидат еди-
нечни, но и двојни, тројни или составени
од повеќе таблички. Споените таблички
се нарекуваат кодекс. Доколку кодексот
е составен од две таблички се нарекува
Восочна табличка и
писалка (stilus) диптих, од три таблички триптих итн.

16
 I

Се смета дека дури со појавата на папирусот (papyrus), како материјал за

пишување, реално почнува историјата на книгата. Папирусот го добил името
според еден вид на мочуришна трска од која се произведувал со специјална
технологија. Овој материјал, по потекло од Египет, во антиката бил единствен
вистински носител на класичната книжевност. Главниот центар за трговија
со папирус бил градот Александрија, бидејќи таму била развиена најголема
научна, филолошка и книжевна дејност, па и потребите од материјал за
пишување биле најголеми. Од Александрија папирусот се извезувал на сите
страни на тогаш познатиот свет.
Папирусните ракописи имаат облик на свитоци, а се нарекуваат уште
и волумени, според латинскиот збор за свиток. На нив се пишувало со
зашилено стебленце од трска каламус (calamus). Мастилото било црно, а се
произведувало од гареж, смола и вода. Во средниот век се правело и мастило
во други бои (жолта, зелена, црвена). Во Византија црвеното мастило било
одредено за употреба само на царскиот двор.
Но, свитоците од папирус се лесно подложни на уништување, бидејќи
материјалот е трошен и неотпорен. Зачуваните ракописи на папирус најчесто
опстојале заштитени од египетскиот песок или во слични услови (без влага,
сонце, чести промени на температура и сл.). Затоа папирусот постепено се
заменувал со новиот, потраен материјал за пишување – пергамент.
Писарите во писарските работилници, кои ги умножувале ракописите,
веќе од четвртиот век почнале систематски да ги пренесуваат, препишуваат
текстовите од папирус на пергамент, така што, благодарение на оваа нивна
дејност, од пропаѓање се зачувал најголем дел од книжевните дела што го
сочинуваат античкото културно и историско наследство.
Пергаментот се изработувал од обработена живо-
тинска кожа од овци, кози, јагниња или телиња, а
името го добил според малоазискиот град Пергам,
каде што најмногу се произведувал. Тој бил потраен
од папирусот, но и значително поскап материјал. Ра-
кописите на пергамент, споени како кодекс, веќе го
добиле обликот на книга што и денес го користиме.
Пергаментот најчесто се боел со пурпур, а поретко
со шафран или со црна боја. За пишување се кори-
стела трска или перо од птица, а поретко метално
перо или тенка четкичка. Мастилото се изработува-
ло по различни рецептури, а секоја скрипторија (пи-
сарница) ја чувала тајната за начинот на изработка
на своето мастило.
Особено раскошни биле кодексите од пергамент ис-
пишани со мастило во златна или сребрена боја на
пергамент потопен во пурпур. Кориците и страни-
ците можеле да бидат украсени со слонова коска,
Фреска од
со релјефни слики, со цртежи и шари на почетните Помпеи,
букви или на маргините на страницата. Овие орна- I век н.е.,
Национален
менти имале растителни, животински или геоме- археолошки
триски мотиви. музеј, Неапол

17
VITA ROMĀNA

Хартијата е пронајдок што им се припишува на Кинезите. Најстарите зачу-

вани примероци ракописи на хартија потекнуваат од четвртиот век. Во Евро-
па хартијата ја донеле Арапите и почнала да се употребува во деветтиот век,
и тоа во Шпанија.
Суровината за производство на хартија повторно е од растително потекло:
лико, лен, дудинка, трска. Растителните влакненца се ситнеле на најситни
парчиња и се правела каша, во која се додавало гипс, желатин и лепило. Од
оваа смеса по механички пат се излевале, тенчеле и сушеле блокови хартија,
што потоа се сечеле на помали листови. Испишаните или испечатените ли-
стови со шиење или лепење се подврзувале и укоричувале во книги.
Заради предностите и поради ниската цена, употребата на хартијата бргу се
распространила низ Европа и таа станала единствен материјал за пишување
на Стариот континент. По пронаоѓањето на печатницата, во „ерата на Гутен-
берг“, печатењето книги станало побрз и поевтин процес, а книгата најпосле
го добила својот денешен изглед.

18
Caput II
ПОДЕЛБА
НА ГЛАСОВИТЕ
ИЗГОВОР
АКЦЕНТ
МЕДИЦИНАТА
ВО РИМ
LINGUA LATĪNA

ПОДЕЛБА НА ГЛАСОВИТЕ
Јазикот е систем од гласови и знаци со помош на кои се остварува комуникација
меѓу луѓето како членови на заедницата, а таа комуникација првично се одвивала
исклучиво преку говор, значи со гласови, а подоцна преку пишување со систем од
знаци – писмо. Науката што се занимава со проучување на говорот и на гласови-
те, нивните артикулациски и акустични својства, се нарекува фонетика, а науката
што ги проучува функционалните својства на гласовите се нарекува фонологија.
За еден просечен корисник на латинскиот јазик неопходно е да ги знае основните
особености на гласовите: нивниот вид и квалитет, квантитетот, начинот на изго-
вор и правилното акцентирање, односно нагласок.
Во латинскиот јазик гласовите се делат на:

ÎÎ vocāles (самогласки) a, e, i, o, u, y
ÎÎ consonantes (согласки) b, d, g, p, t, c, k, q, v, h, l, r, f, s, m, n, z, x
ÎÎ diphtongi (двогласки) ae, oe, au, ei, eu, ui

ИЗГОВОР НА ГЛАСОВИТЕ
Постојат два начина на изговор на латинскиот јазик:
А. Традиционален изговор и
Б. Класичен изговор
Може да се каже дека класичниот начин на изговор е начин на кој говореле оние
на кои латинскиот им бил мајчин јазик (sermo patrius), додека традиционалниот
начин е подоцнежен и тој е начин на изговор приспособен на гласовните можно-
сти на оние народи на кои латинскиот не им бил мајчин јазик.

А. Традиционален изговор
Традиционалниот изговор се користи при читање текстови од средновековниот
период и во медицината, во фармацијата, во ветерината, во биологијата, во хе-
мијата и, воопшто, во стручната терминологија. Одликите на традиционалниот
изговор се следните:

ае и ое
c пред e, ae, oе, i, y
cс пред а, о
сс пред e, i, ae, oe, u, y
i во почетна позиција пред
вокал и меѓу два вокали
се чита:
ē aeger егер, aetas етас, lagoena лагена, oedēma едема
ц cerebrum церебрум, caecum цекум
coena цена, medicĭna медицина, cysta циста
к vacca вака, bucca бука
кц vaccae вакцe, buccaе букце
ј iōdum јодум, ieiunum јејунум, iniectio инјекцио

20
 II

s меѓу две самогласки и пред или по l, m, n з rosa роза, narcōsis наркозис, incisio инцизио
Celsus Целзус, plasma плазма, mensis мензис
слогот ti кога е пред вокал и кога е кус ци operatio операцио, functio функцио

слогот ti зад s, t, x и кога ti е нагласено и долго ти combustio комбустио, Brattia Братиа,

mixtio микстио, totĭus тотиус
ch, ph, th, rh х, ф, т, р schola схола, pharmacia фармациа
thorax торакс, rhizoma ризома
qu кв quantum квантум, equus еквус
ngu нгв lingua лингва, sanguis сангвис
su пред вокали и кога е ненагласено св suavium свавиум

Вокалите ае и ое се изговараат одделно кога над вториот вокал во дифтонгот има

дијареза (две точки). На пример, aër аер, poëta поета. Аспирираните консонанти,
групирани во диграфи (ch, ph, th, rh) често се среќаваат во медицинската
терминологија, особено во зборовите од грчко потекло. Нив секогаш ги изговараме
како еден глас: chronĭcus хроникус, thrombus тромбус, rhaphe рафе. Геминати
се двојни консонанти, што ги изговараме како единечни: pp (suppositorium
супозиториум), mm (mamma мама), rr (terra тера), ll (stella стела), tt (gutta гута),
ss (necessarius нецесариус) и cc (vacca вака), но кога зад него следи e, i, u, y, ae, oe
се изговара како кц (ecce екце, buccae букце). Гласовни групи се два или повеќе
гласови што се изговараат специфично. Такви гласовни групи во латинскиот се
qu и ngu. Гласот q секогаш стои заедно со u, a гласовната група qu се изговара
како кв (aqua аква, quinque квинкве). Гласовната група ngu се изговара како нгв
(lingua лингва). Групата sch правилно ја изговараме како сх (ischias исхиас, schema
схема), а не како ш, како што понекогаш погрешно се изговара под влијание на
германскиот јазик.

Б. Класичен изговор
Класичниот изговор се употребува при читање текстови од класичниот период.
Се разликува од традиционалниот во овие случаи:

се чита:
ае, ое ae, oe aeger aeгер, lagoena лагoeна
c, cc к cerebrum керебрум, caecum каекум, buccae букае
s с
ti ти operatio оператио, functio функтио
ch, ph, th кх, пх, тх schola скхола, pharmacia пхармакиа, thorax тхоракс

21
LINGUA LATĪNA

АКЦЕНТ
Положбата на акцентот во латинскиот јазик е условена од квантитетот на
вокалите. Секој вокал по квантитет може да биде долг (ā, ē, ī, ō, ū) или кус (ă, ě,
ĭ, ŏ, ŭ). Должината на вокалот се бележи со ¯, а краткоста со ˘. Вокалите можат
да бидат долги или куси по природа (flōs, vīta, cădo, popŭlus) и по позиција.

Вокалот е секогаш долг по позиција Вокалот е секогаш кус по позиција

кога се наоѓа пред два или повеќе кога зад него следи друг вокал или
консонанти или пред сложен консонант: h и вокал:
e.g. ārbor, vāllis, redēmptus, Mezēntius, dūx e.g. ligněus, audĭo, věho, trăho

Квантитетот на вокалите (слоговите) е многу важен, не само поради

правилното акцентирање на зборовите, туку и затоа што понекогаш го
менува и нивното значење (mălum зло или mālum јаболко, lĭber книга или līber
слободен, věnit доаѓа или vēnit дојде).
Дифтонзите се образувани од два вокала, а по квантитет се секогаш долги.
Слогот се состои од вокал или од вокал со еден или повеќе консонанти. Зборот
се состои од онолку слогови, колку што има вокали или дифтонзи: pa-ter, Cae-
sar, co-ro-na. Поделбата на зборот на слогови се врши на следниов начин:

ÎÎ Консонант помеѓу два вокала оди во слогот со следниот вокал.

e.g. a-mi-ci-ti-a, me-di-cus
ÎÎ Двојните консонанти (геминати) и консонантската група st се
разделуваат во два слога. e.g. stel-la, has-ta.
ÎÎ Група консонанти помеѓу вокали преминува целосно во следниот
слог, ако со неа вообичаено може да почнува збор.
e.g. dis-ci-pli-na, fa-bri-ca, но останува: for-tu-na, pro-vin-ci-a
ÎÎ Сложенките (composita) се делат на нивните составни делови.
e.g. dis-tri-buo, red-eo.

Слоговите можат да бидат отворени и затворени. Oтворен е слогот што

завршува на вокал: me-di-ci-na, a затворен е слогот што завршува на
консонант: ex-em-plum. Слогот што содржи кус вокал (по природа или по
позиција) е кус слог, а слогот што содржи долг вокал (по природа или по
позиција) или дифтонг е долг слог. На пример: flōs, vīs-cě-ra, pŏ-pŭ-lus.
Кај едносложните зборови акцентот паѓа секогаш на вокалот од единстве-
ниот слог: vír, lúx, réx, dúx, nóx.
Двосложните зборови во латинскиот јазик секогаш се акцентираат на
вториот слог, броејќи од крајот на зборот, без оглед на тоа дали е тој долг или
кус: ró-sa, rá-dix, stél-la, hás-ta, cá-nis.
Кај трисложните и повеќесложните зборови акцентот паѓа на вториот слог
од крајот ако тој е долг: for-tú-na, na-tú-ra, me-di-cí-na, co-ró-na.
Ако вториот слог е кус, тогаш се акцентира третиот слог, броејќи од крајот на
зборот: lác-tě-us, pó-pŭ-lus, a-mi-cí-tĭ-a.

22
 II PENSA

1. Прочитајте ги следниве зборови и запишете како се изговараат според

традиционалниот, а како според класичниот изговор:

ТРАДИЦИОНАЛЕН: КЛАСИЧЕН:

haematōma

caesārea

cysta

lagoena

chole

iecur

emulsio

therapia

rheumatīsmus

medĭcus

carcinōma

viscěra

coena

incisūra

lymphadenītis

radix

inflammātio

larynx

mixtio

Penicillīnum

Apium

Gentiāna

23
PENSA

2. Поделете ги на слогови следниве зборови, а потоа определете го местото

на акцентот:

gingīva

citreum

grammăta

mensūra

pulvěres

glandŭla

aneurysma

emplastrum

ornamеntum

3. Следејќи го посочениот пример, прочитајте ги според традиционалниот

изговор зборовите што ги означуваат деловите на телото:

cranium череп caput глава

facies лице ocŭlus око
nasus нос / cavitas
nasi носна шуплина
facies лице
maxilla горна вилица
dentes заби аuris уво
lingua јазик
mandibŭla долна вилица
collum врат
clavicŭla клучна коска cor срце
scapŭla лопатка pulmo белодробно крило
vertebra cervicālis вратен прешлен ulna лакот
costa ребро
columna столб thorax граден кош
columna vertebrālis ‘рбетен столб corpus тело
extremitas superior горен екстремитет truncus труп
manus sinistra лева рака
manus dextra десна рака
manus рака
digĭtus прст
pelvis карлица extremitas inferior долен екстремитет
pes нога
extremitas inferior долен екстремитет
os коска pes sinister лева нога
pes dexter десна нога, стапало

24
 II

e. g. cranium крáниум

facies os

nasus pes dexter

cavitas nasi caput

maxilla ocŭlus

dens auris

pes sinister lingua

digĭtus mandibŭla

vertebra collum

vertebra lumbālis cor

clavicŭla pulmo

scapŭla pulmōnes

vertebra cervicālis ulna

costa thorax

columna corpus

columna vertebrālis truncus

extremitas superior manus sinistra

25
VITA ROMĀNA

МЕДИЦИНАТА ВО РИМ
Зачетоците на медицинската наука и медицинската пракса во Рим се по-
врзуваат со еден настан од почетокот на третиот век пред нашата ера. Во
293 г. п.н.е. во градот Рим се проширила епидемија на чума. Како што обично
се случувало во моменти на голема опасност по градот, Сенатот побарал по-
мош во Сибилските книги, кои претставувале збирка на пророштва и пропи-
си против уроци, донесени, главно, од градот Куми (грчка колонија во јужна
Италија).
Според препораките од толкувањето на Сибилските книги, во градот бил во-
веден култот на Асклепиј, кого Грците го сметале за исцелител и син на Апо-
лон. Така, Римјаните во 291 г. п.н.е. на островот во реката Тибар подигнале
храм посветен на овој бог, кој тие го нарекувале Ескулап. Новиот култ кон
овој бог помогнал во развојот на римската медицина. Првите лекари во Рим
биле Хелени. Плиниј Постариот во своето дело Naturālis historia го спомену-
ва спартанскиот хирург Архагат кој дошол во Рим во 219 г. п.н.е. Тој во почето-
кот предизвикувал восхит кај Римјаните со својата вештина и сигурност во
вршењето операции, но ширењето и новините на неговите интервенции им
влевале страв на оние што верувале во примитивната домашна хирургија.
Така, по извесно време Архагат бил прогласен за „џелат“.
Долго време потоа, лекарската дејност според „грчките вештини“ во Рим ја
практикувале исклучиво странци. Плиниј споменува дека шест века Римја-
ните немале свои лекари. Лекарите во Рим доаѓале од Magna Graecia, Јужна
Италија, каде што „цутеле“ медицински школи, потоа од Хелада, па дури и
од Исток. Овие лекари имале различно образование и им припаѓале на раз-
лични општествени слоеви. Покрај научници, какви што биле Асклепијад и
Гален, имало и лекари-аристократи, лекари-робови итн.
Лекарите имале свои стручни здруженија (collegia) со
седишта – scholae medicōrum, но во нив не се изведу-
вала настава. За наставата се грижеле самите лекари
приватно. Во Атенеј, кој во Рим го основал Веспазијан,
се држеле јавни часови по медицина, од платени про-
фесори.
Постоеле амбуланти (tabernae medicae) во кои лекари-
те ги примале пациентите за совет и вршеле хирурш-
ки интервенции, а понекогаш тие претставувале некој
вид приватни клиники. Висината на платата на лека-
рот зависела од неговиот општествен статус, како и од
неговата популарност меѓу пациентите. Лекарите во
римското општество имале привилегирана положба.
Цезар им дал римско државјанство на сите странци кои
се занимавале со медицина во Рим. Хадријан ги осло-
бодил лекарите од задолжителните јавни должности,
бидејќи со својата професија веќе ѝ служеле на држа-
вата. На најугледните лекари им била давана титулата
Гален archiatrus.

26
 II

Некои од лекарите биле поставувани на високи функции или биле испраќа-

ни да управуваат со некаква римска провинција. Лекарите биле ослободени
и од плаќање данок. Единствено бројот на лекарите бил ограничен: еден за-
коник од последните години на владеењето на Антонин Пиј дозволува најм-
ногу пет лекари во малите градови, а најмногу десет во главните градови на
провинциите.
Асклепијад бил еден од најбараните лекари во Рим и учител со врвен авто-
ритет. Во медицината ја применувал теоријата на атомската физика. Според
него, здравјето зависело од правилното движење на атомите, а болеста го
спречувала тоа движење. Затоа, лекарот морал да интервенира, дури и со
гимнастичка терапија. За Асклепијад постои и една анегдота според која,
кога тој присуствувал на еден погреб, видел дека мртвиот е само привидно
мртов и го вратил во живот.
Најпрочуен од сите лекари кои живееле во стариот Рим бил Гален (130-200 го-
дина). Тој ги завршил студиите во Хелада и Александрија, а во Рим за првпат
дошол во 162 година, но набргу го напуштил. Потоа, по покана на Марк Авре-
лиј и Вер, во 169 година се вратил во Рим и таму останал сè до својата смрт.
Неговите дела се засноваат врз оригинални размислувања за анатомијата
и физиологијата, патологијата, фармацевтската и хируршката терапија. Тој
му посветил големо внимание и на толкувањето на делата на Хипократ. Не-
говите списи претставувале енциклопедија на медицината до средниот век.
Но, и покрај развојот на медицинската нау-
ка, сепак не се намалила верата во исцели-
телската моќ на боговите, пред сè, на Еску-
лап. Верниците минувале цели ноќи во
храмовите посветени на овој бог со надеж
дека ќе оздрават. Така, еден грчки епи-
граф од Рим од II век од н.е. наведува мно-
гу чудотворни оздравувања што се случи-
ле во храмот на Eскулап: еден слеп човек
прогледал, откако Eскулап му се јавил на
сон, на некој Луциј (кој имал воспаление
на белите дробови), Eскулап му кажал да
земе пепел од три олтари, да го измеша со
вино и да го стави на градите – овој оздра-
вел и јавно му се заблагодарил на богот и
славел со народот. Сепак, ваквите народни
верувања не го спречиле развојот на меди-
цинската наука.

Ескулап, богот
на лекарската
вештина

27
LINGUA LATĪNA

28
 I

Caput III
ВИДОВИ
ЗБОРОВИ
ДЕКЛИНАЦИЈА
ГЛАГОЛ
ОСНОВАЊЕТО
НА ГРАДОТ РИМ

29
LINGUA LATĪNA

ВИДОВИ ЗБОР ОВИ

Во латинскиот јазик има девет видови зборови:

ИМЕНКИ (substantīva)
ÆÆ МЕНЛИВИ ПРИДАВКИ (adiectīva)
ЗБОРОВИ ЗАМЕНКИ (pronomina) ИМИЊА (nomina)
DECINABILIA БРОЕВИ (numeralia)
ГЛАГОЛИ (verba)
ПРИЛОЗИ (adverbia)
ÆÆ НЕМЕНЛИВИ ПРЕДЛОЗИ (praepositiōnes)
ЗБОРОВИ
СВРЗНИЦИ (coniunctiōnes)
INDECLINABILIA
ИЗВИЦИ (interiectiōnes)

Именките, придавките, заменките и броевите се нарекуваат имиња (nomina).

Промената на имињата по падежи се нарекува деклинација (declinatio), а
промената на глаголите по лица – конјугација (coniugatio). Во латинскиот ја-
зик има пет деклинации и четири конјугации.

ДЕКЛИНАЦИЈА
(D eclinatio)
Зборовите што се деклинираат, односно имињата, разликуваат: род (genus),
број (numerus) и падеж (casus).
1. Род (genus). Во латинскиот јазик, исто како и во македонскиот, постојат
три рода: машки (genus masculīnum, скратеница m.), женски (genus
feminīnum, скратеница f.) и среден род (genus neutrum, скратеница n.).
Именките во речникот секогаш се цитираат во првите два падежи –
номинатив и завршокот за генитив еднина, а покрај нив секогаш стои
скратеницата со која се означува од кој род е таа именка. На пример:
oculus, -i, m., herba, -ae, f., remedium, -i, n.
Oд машки род се секогаш машките лични имиња и именките што оз-
начуваат машки лица (Gaius, -i m. Гај, pater, -tris m. татко), имињата на
народи (Persa, -ae m. Персиец), на реки (Tiberis, -is m. Тибар), на ветрови
(aquilo, -onis m. северец) и на месеци (Aprilis, -is m. aприл). Oд женски род се
женските лични имиња и именки што означуваат женски лица (Gaia, -ae
f. Гаја, mater, -tris f. мајка, soror, -oris f. сестра), имињата на земји (Italia,
-ae f. Италија, Аegyptus, -i f. Египет), острови (Delus, -i f. Делос), градови
(Roma, -ae f. Рим, Еphĕsus, -i f. Ефес) и дрвја-стебла (mālus, -i f. јаболкница),
а од среден род се имињата на плодовите на дрвјата (mālum, -i n. јаболкo).
Имињата на животните имаат одделен збор за мажјакот, а одделен за
женката: taurus, -i m. бик, vacca, -ae f. крава; aries, -etis m. овен, ovis, -is f.
овца.

30
 III

2. Број (numĕrus). Во латинскиот јазик, како и во македонскиот, имињата

разликуваат два броја – еднина (singulāris, скратеница sg.) и множина
(plurālis, скратеница pl.).

3. Падеж (casus). Односите меѓу човекот или предметот и она што го оп-
кружува се изразуваат со помош на шест различни падежи: номинатив,
генитив, датив, акузатив, вокатив и аблатив, во еднина и во множина.
Основните соодноси лесно можат да се совладаат ако се замисли дека
определената падежна форма е одговор на определено прашање:

ФУНКЦИЈА
ПАДЕЖ ПРАШАЊЕ ПРИМЕР
ВО РЕЧЕНИЦА
НОМИНАТИВ Кој? Што? подмет, Amor ornat.
Nominatīvus именски дел од прирок Uva pomum est.
ГЕНИТИВ Чиј? На кого? На што? припаѓање, Odor florum delectat.
Genitīvus Од кого? Од што? дел од целина
ДАТИВ Кому? На што? индиректен предмет Scribo fratri.
Datīvus
АКУЗАТИВ Кого? Што? директен предмет Mater puĕro fabŭlam
Accusatīvus narrat.
ВОКАТИВ еј! повикување, Ave, amīce!
Vocatīvus о! обраќање
AБЛАТИВ Со кого? Со што? Од кого? друштво, средство, Cum amīco ambulo.
Ablatīvus Од што? Каде? Кога? почетна точка, место, Hamo pisces capĭmus.
Како? време, начин Athēnis habĭto.
Hieme fulmĭna rara sunt.

Зборовите што се менуваат по падежи (се деклинираат) се образувани од

основа и наставка. Основата е непроменливиот дел од зборот (од именката,
придавката, заменката или бројот), на којшто за различен падеж се додава
различна падежна наставка. На пример: номинатив den-s, генитив dent-is,
датив dent-i, акузатив dent-em, аблатив dent-e etc.
Според тоа како завршува основата на именката, имињата се деклинира-
ат по една од петте деклинации. По I-та деклинација се менуваат имињата
чијашто основа завршува на –а, по II–та деклинација се менуваат имињата
чијашто основа завршува на –о, по III–та оние со основа на консонант или на
вокалот -i. По IV-та деклинација се менуваат имињата со основа што завршу-
ва на -u, а по V–та имињата чијашто основа завршува на вокалот –е. Според
завршокот на основата се именувани и деклинациите, па првата деклина-
ција уште се нарекува и а деклинација, втората о деклинација, третата меша-
на – консонантска и вокална или i деклинација, четвртата u деклинација, а
петтата се нарекува и е деклинација.
Лесно може да се определи на која деклинација ѝ припаѓа некоја именка
според нејзиниот завршок за генитив еднина, бидејќи заедно со номинати-
вот и со родот, завршокот за генитив секогаш е наведен во речник.

31
LINGUA LATĪNA

I деклинација aqua, -ae f. вода nom. aqua, gen. aquae

II деклинација morbus, -i m. болест nom. morbus, gen. morbi
ager, -i m. нива nom. ager, gen. agri
collum, -i n. врат nom. collum, gen. coli
III деклинација cortex, -cis m. кора nom. cortex, gen. corticis
avis, -is f. птица nom. аvis, gen. аvis
IV деклинација sensus, -us m. чувство nom. sensus , gen. sensus
cornu, -us n. рог nom. cornu, gen. cornus

V деклинација dies, -ei m. ден nom. dies, gen. diei

Значи, според завршокот за генитив еднина се препознава по која од петте

деклинации се менува некоја именка: ако формата зе генитив завршува на
–ае, таа се менува по првата деклинација, ако завршува на –i по втората, ако
завршува на -is, по третата, ако завршува на –us, по четвртата, а ако завршу-
ва на -ei, се менува по петтата деклинација.
Основата не именките е секогаш најлесно видлива во формата на именката
за генитив множина: aquā-rum, morbō-rum, agrō-rum, colō-rum, cortic-um, avi-
um, sensu-um, cornu-um, die-rum.
Во останатите падежи основата не е секогаш видлива поради фонетските
промени што се случуваат при спојувањето на основата со падежните на-
ставки.

ГЛАГОЛ
(Verbum)
Латинскиот глагол влегува во категоријата на менливи зборови. Разликува:
ÎÎ ТРИ ЛИЦА (persōnae): прво, второ и трето лице.
ÎÎ ДВА БРОЈА (numĕri): еднина и множина.
ÎÎ ШЕСТ ВРЕМИЊА (tempŏra):
презент (praesens) – сегашно време,
имперфект (imperfēctum) – минато определено несвршено време,
футур I (futūrum I) – идно време,
перфект (perfēctum) – минато неопределено свршено време,
плусквамперфект (plusquamperfēctum) – предминато време и
футур II (futūrum II) – идно време што означува дејство што ќе се
случи пред некое друго идно дејство.
ÎÎ ТРИ НАЧИНИ (modi):
индикатив (indicatīvus) – начин на објективно искажување, начин со
кој се искажува дејство што реално се вршело, се врши или ќе се врши;
конјунктив (coniunctīvus) – начин на субјективно искажување,
начин со кој се искажува дејство што посакуваме, заповедаме,
поттикнуваме, допуштаме или забрануваме да се врши, и
императив (imperatīvus) – заповеден начин, начин со кој се искажува
дејство што треба, мора или не смее да се изврши.

32
 III

ÎÎ ДВЕ СОСТОЈБИ (genera):

актив (genus actīvum) – состојба на глаголот во која вршителот на
дејството се совпаѓа со граматичкиот подмет на реченицата. Пример:
Маgister discipulum laudat. Учителот го фали ученикот.
пасив (genus passīvum) – состојба на глаголот со која се искажува
дејство на кое му е подложен граматичкиот подмет во реченицата,
додека логичкиот подмет (вистинскиот вршител на дејството) стои во
аблатив. Пример: Discipulus a magistro laudātur. Ученикот е фален од
учителот.
ÎÎ ПЕТ ГЛАГОЛСКИ ИМИЊА (nomina verbālia):
инфинитив (infinitīvus),
супин (supīnum),
герунд (gerundium), глаголски именки
партицип (participium),
герундив (gerundīvum). глаголски придавки
Инфинитивот, супинот и герундот се глаголски именки, а партиципот и ге-
рундивот – глаголски придавки. Глаголските именки се, всушност, именки
изведени од глагол. Тие го зачувале значењето на глаголот, а добиле каракте-
ристики на именка. Глаголските придавки се придавки изведени од глаголи.
Партиципот е активна или пасивна глаголска придавка. Латинскиот глагол
има три партиципи: партицип на презентот активен, партицип на перфектот
пасивен и партицип на футурот активен.
Глаголите кога се во лична форма во индикатив, конјунктив или императив
се нарекуваат одредени глаголи (verbа finītа). Глаголските имиња не претста-
вуваат лични форми, односно немаат ознака на лицето коешто го врши деј-
ството, па оттаму се нарекуваат неодредени глаголи (verba infinīta).

Римски мозаик
од III век н.е.

33
PENSA

1. Кои се менливи, а кои неменливи видови зборови во латинскиот јазик?

а. менливи

б. неменливи

2. Поврзете го секој падеж со соодветното прашање:

Генитив кому? на што?
Акузатив кој? што?
Датив падеж за обраќање
Номинатив со кого? со што?
Аблатив кого? што?
Вокатив чиј? на кого? на што?

3. Поврзете така што ќе соодветствува падежот со функцијата:

подмет Датив
директен предмет Номинатив
индиректен предмет Акузатив
именски дел од прирокот Номинатив

4. Обидете се според значењето да го определите родот на следниве именки:

frater, -tris брат

mater, -tris мајка

Tertia, -ae Терција

Publius, -ii Публиј

Macedo, -onis Македонец

Hispania, -ae Хиспанија

Rhodus, -i о. Родос

Carthagо, -inis Картагина

Ianuarius, -ii јануари

prunum, -i слива

34
 III VITA ROMĀNA

ОСНОВАЊЕТО НА ГРАДОТ РИМ

За основањето на градот Рим и за неговата најрана историја постојат по-
веќе историски сведоштва од различен карактер. Разбирливо е дека заче-
токот на една огромна империја и високоразвиена цивилизација и култура
претставувал предмет на интерес, истражување, но и тема за инспирација,
креативност, па дури и мистифицирање. Затоа, неретко се испреплетуваат
историјата и легендата, фактите и митовите. Од античките историографски
сведоштва (пишаните историски извори) најчесто ползувани и најпопуларни
се Од основањето на градот Рим на Тит Ливиј, Историската библиотека на
Диодор од Сицилија, како и Римската археологија, чијшто автор е Дионисиј
од Халикарнас. Сите тие се создадени во првиот век пред и првиот век од на-
шата ера, значи, со временска дистанца од неколку стотини години од пери-
одот на кој се однесуваат. Авторите на овие дела имале можност да ги кори-
стат постарите историски извори, најчесто делата на римските аналисти, но
истовремено не ѝ одолеале на традицијата, па во своите истории инкорпо-
рирале многубројни легенди, преданија и непроверливи податоци. Впрочем,
за античките народи историографските дела биле пред сè уметнички дела
создавани според одредени уметнички книжевни норми, иако се очекувало
да ги запазат и основните начела на историското прикажување на настаните
и да манифестираат непристрасност и објективност.
Но, она во што се совпаѓаат традицијата, историографијата и наодите на ар-
хеолошката наука е дека Рим настанал во осмиот век пред нашата ера (753-
та г.п.н.е.), а првобитната населба од медитерански тип се наоѓала на ридот
Палациј, на брегот на реката Тибар, во областа Лациј. Потеклото на неговите
основачи и први жители веројатно не е единствено. Имено, постои тенден-
ција тоа да се објасни со „спојување“ на Латините, кои според легендарни-
те преданија биле потомци на Ромул, а тој, пак, бил сметан за потомок на
Тројанците, со Сабините, население предводено од нивниот крал Тит Тациј.
За волја на вистината, археолошките материјални наоди потврдуваат коег-
зистенција на населенија со различни обреди.
Од друга страна, несомнено е дека некои од седумтемината римски кралеви
биле Етрурци и дека во периодот на основање на градот во средишна Ита-
лија се случувала силна етрурска експанзија, за разлика од јужниот дел на
полуостровот, каде што била во тек интензивна грчка колонизација. Овие
факти ги потврдуваат трагите од силно етрурско и грчко влијание во подоц-
нежниот развој на севкупната римска култура.
Според традицијата, првата престолнина на Лациј бил градот Алба Лонга, за
чијшто основач се сметал Асканиј, синот на Енеј, херој од Тројанската војна.
По падот на Троја, Енеј допловил до брегот на Лациј, а Асканиј по првичните
борби успеал да ги обедини Латините и го подигнал нивниот главен град.
Подоцна, во борбата за превласт над кралството помеѓу браќата Нумитор и
Амулиј, Амулиј како победник насилно го зазел тронот. Сакајќи да го лиши
својот брат од машки потомок кој би можел да го симне од власт, ќерката
на Нумитор – Реа Силвија ја направил свештеничка на божицата Веста, а

35
VITA ROMĀNA

Весталките не се мажеле и не раѓале деца. Но, богот Марс ѝ пристапил на

Реа Силвија и таа ги зачнала и ги родила близнаците Ромул и Рем. Амулиј ги
одзел новороденчињата и заповедал да ги стават во кошница и да ги фрлат
во реката Тибар, но водата ја исфрлила кошницата на копно, каде што една
волчица, слушајќи ги како плачат, им пристапила и ги нахранила, со што им
помогнала да преживеат и да закрепнат. Ги нашле овчарот Фаустул и него-
вата жена, ги одгледале момчињата како свои сè до мигот кога Нумитор ги
препознал поради нивната сличност со мајка им и им го открил нивното по-
текло. Младите принцови го казниле Амулиј, симнувајќи го од власт и го вра-
тиле својот дедо Нумитор на тронот на Алба Лонга, а тие решиле да основаат
нов град на едно од соседните ритчиња. Откако го одбрале местото, меѓу нив
избила расправија за името на новиот град – Ромул сакал да го нарече по
сопственото име, а Рем се спротивставил. Не помогнало ниту гатањето, не
помогнала ниту насобраната толпа, од која еден дел го поддржувал Ромул,
а другиот дел го поддржувал Рем. Така, во жарот на расправијата, дошло
до братоубиство и Ромул, убивајќи го својот брат, градот сепак го нарекол
Roma, според сопственото име.

Римската волчица,
Капитолински
музеј, Рим

36
 III

Caput IV
I ДЕКЛИНАЦИЈА
ИНДИКАТИВ НА
ПРЕЗЕНТОТ ОД SUM,
ESSE, FUI
ПРЕДЛОЗИ
РИМСКА КУЛТУРА

37
LINGUA LATĪNA

I (a) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (a) prima
По прва или a-деклинација се менуваат именките, заменките, придавките
и броевите што имаат основа што завршува на ā. Овие имиња во номинатив
еднина имаат завршок -a, а во генитив еднина -ae. На истиот начин се наве-
дени и во речник, на пример, vita, -ae f. живот; medicina, -ae f. медицина.
Најголем број од именките што се менуваат по оваа деклинација се од жен-
ски род. На пример, именките rosa, -ае f. роза, aqua, -ае f. вода, gingiva, -ае f.
непце, gutta, -ае f. капка; придавките alba бела, destillata превриена, amara гор-
члива; броевите una една, tertia трета, quinta петта; заменките mea моја,
tua твоја, nostra наша. Сепак, по I деклинација се менуваат и некои именки
од машки род што означуваат машко лице (професија) или националност. На
пример, poēta, -ae, m. поет; agricŏla, -ae m. земјоделец; collēga, -ae m. колега,
соработник; pharmaceuta, -ae m. аптекар или Persa, -ae m. Персиец.
По прва деклинација се менува и формата за женски род од придавките што
имаат три форми, една за машки, една за женски и една за среден род, како
на пример albus, alba, album бел, бела, бело или pulcher, pulchra, pulchrum убав,
убава, убаво. Имињата од I деклинација ги имаат следниве падежни завршо-
ци:

Sg. Pl.
N. -ă -ae
G. -ae -ārum
D. -ae -īs
Acc. -ăm -ās
V. -ă -ae
Abl. -ā -īs

Промената по падежи на една именка и придавка од прва деклинација из-

гледа вака:

Sg. Pl.
N. vena cava venae cavae
G. venae cavae venārum cavārum
D. venae cavae venis cavis
Acc. venam cavam venas cavas
V. vena cava venae cavae
Abl. venā cavā venis cavis

38
 IV

И Н Д И К АТ И В Н А П РЕ З Е Н Т О Т
ОД ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ
SUM,ESSE, FUI
Indicatīv us praesentis verbi
auxiliāris sum, esse, fui
Помошниот глагол во латинскиот јазик се цитира во три форми:

sum – прво лице еднина од индикативот на презентот активен

esse – инфинитив на презентот, и
fui – прво лице еднина од индикативот на перфектот активен
Помошниот глагол може да се преведе со сум, постојам, има.
Сегашното време (tempus praesens) искажува дејство што се случува или се
повторува во сегашноста. Формите за индикатив на презентот активен се
образуваат од презентската основа на глаголот и личните наставки за фор-
мите од презентската основа.
Помошниот глагол има две форми на презентската основа: s- и es-. Во инди-
катив на презент се менува на следниот начин:

Singularis Pluralis
1. sum сум sumus сме
2. es си estis сте
3. est е sunt се

Помошниот глагол во латинскиот јазик може да претставува:

ÎÎ самостоен прирок во реченицата:
Sunt herbae ad scatulam.
Во кутијата има тревки. / Тревките се во кутијата.

ÎÎ глаголски дел од именскиот прирок:

Publius est pharmaceuta. Публиј е аптекар.

Именскиот дел од именскиот прирок (именката, придавката, заменката или

бројот) се согласува во род, број и падеж со подметот во реченицата. На при-
мер, во горната реченица двете именки (Publius - подмет во реченицата, и
pharmaceuta - именски дел од именскиот прирок) се во машки род еднина и
стојат во номинатив.

39
LINGUA LATĪNA

ПРЕДЛОЗИ
Praepositiōnes
Предлозите во латинскиот јазик се неменливи зборови што стојат пред опре-
делени падежи. Ако јазикот нема падежи (како македонскиот), тогаш пред-
логот служи за определување на падежниот однос.
Најголем број од предлозите во латинскиот јазик стојат пред име во акуза-
тив или аблатив, а само два од предлозите стојат зад име во генитив.

ÎÎ предлози со акузатив:

ante пред ante operationem пред операцијата

apud кај, до, при apud parentes кај родителите
ad кон, за, ad inhalationem за инхалација
extra вон, надвор од extra officinam надвор од лабораторијата
inter помеѓу, меѓу inter animalia domestica меѓу домашните животни
infra под infra collum под вратот
intra во, внатре во intra musculum во мускулот
post по post transfusionem по трансфузијата
propter поради propter myoma uteri поради миом на матката
prope блиску prope officinam блиску до лабораторијата
supra над supra caput над главата
trans преку, низ, меѓу trans mare преку море

ÎÎ предлози со аблатив:

a (ab, abs) од a pharmaceutā од аптекарот

ab urbe condita oд основањето на градот (Рим)
abs te од тебе
e (ex) од e scholā од училиштето
ex tempore веднаш, ex herbis од тревки
cum со cum rubore et calore со вцрвување и топлина
de за, од de morbis за болестите, de ea causa од таа причина
pro за pro narcosi за наркоза
sine без sine dolore без болка

Предлогот a доаѓа пред зборови што почнуваат со консонант, ab пред збо-

рови што почнуваат со вокал и некои консонанти, а abs пред зборови што
почнуваат со t.
Предлогот e стои само пред консонанти, а ex пред вокали и пред консонанти.

40
 IV

ÎÎ предлози со акузатив и со аблатив - in и sub

Предлогот in стои со акузатив кога одговара на прашањето кон каде? или со

аблатив, кога покажува место и кога одговара на прашањето каде?.

in (со акузатив) во, кон venio in patriam одам во/кон татковината

кон каде? venio in Romam одам во/кон Рим

in (со аблатив) во in urbe habito живеам во градот

каде?
sub (со акузатив) под sub terram под земја
sub (со аблатив) под sub terrā под земја

ÎÎ предлози со генитив - causa и gratia

Аблативот од именките causa и gratia се употребува како предлог што оди

со генитив. Тогаш се преведува со поради и стои зад именката на која се од-
несува:

causa поради honōris causa поради почест

gratia поради exēmpli gratia поради пример, како пример

41
LECTIŌNES

LINGUA LATINA

Lingua Latīna lingua antiqua est. Patria linguae Latīnae Italia est. Italia terra Eurōpae est.
Incŏlae Italiae plerumque agricŏlae sunt. Sed in Italia multae insŭlae sunt. Incŏlae insulārum
et orārum Italiae nautae sunt. In Italia Roma est. In viis Romae arae et statuae deārum sunt.
Multis pugnis et multis victoriis Roma clara est. Lingua Latīna lingua poetārum Romae
antiquae et lingua medicīnae est.
Scientia linguae Latīnae medicīnaе necessaria est. Non est medicīna sine lingua Latīna.

IN PHARMACIA

Cum collēgis in pharmacia sumus. Pharmacia prope scholam est. In via

apud pharmaciam Betŭla alba et Tilia grandifolia sunt. Betŭla alba et Tilia
grandifolia plantae sunt. Ad Betŭlam albam Rosae et Viŏlae odorātae
sunt. Ante portas pharmaciae Tulĭpae et Paeoniae sunt. Pharmaceuta cum
collēgis intra pharmaciam est. Ubi pharmaceuta, ibi multae epruvettae,
lagoenae, ollae, scatŭlae et pillŭlae. Nunc tinctūra Valeriānae ad lagoenam
est. Tinctūra Menthae ad scatŭlam est. Valeriāna et Mentha herbae sunt.
Atque Chamomilla et Urtīca dioica herbae sunt.
Scientia pharmaceutae herbārum magna est. Tinctūrae, mixtūrae et
pillŭlae necessariae sunt aegrōtis.

Valeriana officinalis Urtica dioica Matricaria chamomilla

42
 IV

VOCABŬLA:
ad praep. со acc. во, до, близу, кон
aegrōta adi. f. болна
agricŏla, -ae m. земјоделец
antiqua adi. f. стара, древна
apud praep. со acc. кај
ara, -ae f. жртвеник, олтар
atque conict. и, уште и
Betŭla, -ae f. бот. Betŭla alba бреза
Chamomilla, -ae f. камилица
clara adi. f. славна
collēga, -ae m. колега
cum praep. со abl. со
de praep. со abl. за
dea, -ae f. божица
epruvetta, -ae f. епрувета
et conict. и
etiam conict. исто така, дури
Eurōpa, -ae f. Европа
herba, -ae f. тревка
hodie adv. денес
ibi adv. таму
in praep. со abl. и acc. во, кон
incŏla, -ae m. жител
insŭla, -ae f. остров
intra praep. со acc. во, внатре во
Italia, -ae f. Италија
lagoena, -ae f. сад со тесно грло
Latīna adi. f. латинска
lingua, -ae f. јазик
magna adi. f. голема
medicīna, -ae f. медицина
Mentha, -ae f. нане
mixtūra, -ae f. мешавина
multa adi. f. многу, многубројна
nauta, -ae m. морнар
necessaria adi. f. неопходна, потребна
nunc adv. сега
olla, -ae f. лонче
ora, -ae f. брег
patria, -ae f. татковина
Peaonia, -ae f. бот. божур
pharmaceuta, -ae m. аптекар
pharmacia, -ae f. аптека
pillŭla, -ae f. пилула
planta, -ae f. дрво, билка
plerumque adv. најчесто, обично
poeta, -ae m. поет
porta, -ae f. врата, порта
prope praep. со acc. близу до, крај
pugna, -ae f. битка
Roma, -ae f. Рим
Rosa, -ae f. роза
scatŭla, -ae f. кутија
schola, -ae f. училиште
scientia, -ae f. знаење
sed conict. но, туку
statua, -ae f. кип
terra, -ae f. земја
Tilia, -ae f. бот. Tilia grandifolia липа
tinctūra, -ae f. тинктура, алкохолен или
хидроалкохолен раствор од биолошки
екстракти од ткива на животни,
растенија или лековити супстанции
Tulĭpa, -ae f. лале
ubi adv. каде, каде што
Urtīca, -ae f. бот. Urtīca dioica коприва
Valeriāna, -ae f. бот. валеријана
Viŏla, -ae f. бот. Viola odorāta
темјанушка
via, -ae f. пат, улица
victoria, -ae f. победа

Dicta et sententiae
„„ Pro forma. Навидум.
„„ Honoris causa. Поради почест.
„„ Persona grata (non grata). Пожелно (не-
пожелно) лице.
„„ Eloquentiae unda, sapientiae gutta. Бран
речитост, капка мудрост.
„„ Ubi concordia, ibi victoria. Каде што има
слога, таму е победата.
„„ Fortuna caeca est. Судбината е слепа.
„„ Tabula rasa. Празна, неиспишана табла.
Изразот се употребува кога се мисли на
човек кој е без никакво познавање или сѐ
уште не се здобил со какво и да е знаење.
„„ Terra incognita. Непозната земја. Изразот се
употребува за нешто непознато во областа на
науката.
„„ Aurora musis amica. Зората им е пријателка на
музите. Музите во преносна смисла значат тво-
речка работа. Смислата е: за творење се најпо-
годни утринските часови. Имало девет музи,
заштитнички на уметноста и науката кај старите
Грци и Римјани: Клио – муза на историјата, Мел-
помена – на трагедијата, Терпсихора – на танцот,
Талија – на комедијата, Евтерпа – на лирската
поезија, Ерато – на љубовната поезија, Уранија –
на астрономијата, Полихимнија – на химните, и
Калиопа - на епската поезија.

43
 PENSA

PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките aqua, -ae f. , Rosa, -ae f. ,
Vo c a b ŭ l a : clavicŭla, -ае f. и ulna, -ae f. :

acūta adi. f. остра, акутна Sg. Pl. Sg. Pl.

aorta, -ae f. аорта
N. aqua Rosa
aqua, -ae f. вода
aphthaе, -ārum f. млечница, G.
листик, афта
D.
capsŭla, -ae f. капсула
clavicŭla, -ae f. клучна коска
Acc.
columna, -ae f. столб V.
costa, -ae f. ребро
Abl.
embolia, -ae f. зачепување, емболија
formŭla, -ae f. пропис
fractūra, -ae f. скршеница Sg. Pl. Sg. Pl.
gelatinōsa adi. f. желатинска N. clavicŭla ulna
gingīva, -ae f. непце
G.
glandŭla, -ae f. жлезда
hernia, -ae f. кила, протуреница, D.
хернија
Acc.
insufficientia, -ae f. недостиг
linea, -ae f. линија;
V.
linea alba белата линија на Abl.
абдоменот
mandibŭla, -ae f. долна вилица
2. Преведете ги на македонски следните изрази:
maxilla, -ae f. горна вилица
pneumonia, -ae f. пневмонија,
воспаление на белите дробови fractūra ulnae
ruptūra, -ae f. напукнување valvŭla aortae
ulna, -ae f. лакот embolia aortae
valvŭla, -ae f. залисток
hernia lineae albae
vena, -ae f. вена
vertebra, -ae f. прешлен columna vertebrārum
fractūra costae
aphthae gingivārum
glandŭla linguae
fractūra vertebrārum
embolia venārum
fractūra clavicŭlae

44
 IV

PENSUM B
1. Допишете ги формите за индикатив на презентот од помошниот гла-
гол sum, esse, fui:

sg. pl.

sumus

est

2. Именката во заградата ставете ја во падежот што следи зад предлогот:

in (maxilla, -ae f. )
ad (olla, -ae f. )
sub (terra, -ae f. )
cum (formŭla, -ae f. )
in (mandibŭla, -ae f. )
ad (lagoena, -ae f. )
ante (ruptūra, -ae f. )
post (pneumonia, -ae f. acūta, -ae adi.)
intra (vena, -ae f.)
proper (insufficientia, -ae f.)
cum (capsŭla, -ae f. gelatinōsa, -ae adi.)

3. Пронајдете ги во речникот латинските зборови за следните интерна-

ционализми:

агрономија
анатомија
анорексија
артерија
ботаника
гинекологија
зоологија

Columna
vertebralis

45
PENSA

PENSUM C
Пронајдете ги латинските зборови дадени во речникот, барајќи хоризон-
тално и вертикално во двете насоки:

C O L U M B A D E X T R A

A M A V G A L L I N A A V

L U R A U G L A N D U L A

V C T L T A U C A V A U C

A O S U T N C O R E O L C

R S I P A I I M O N A L A

I A N A R T R A N A G E L

A R I C A E U N A T U C A

F I S S U R A A E N R O C

ala, -ae f. крило

auricula, -ae f. ушна школка
calvaria, -ae f. черепен покрив, калварија
capra, -ae f. коза
cellula, -ae f. клетка
cera, -ae f. восок
cicada, -ae f. штурец
cava adi. f. шуплива
columba, -ae f. гулабица
coma, -ae f. коса
cornea, -ae f. рожница на око
fascia, -ae f. фасција, мускулна обвивка
dextra adi. f. десна
fissura, -ae f. пукнатина
gallina, -ae f. кокошка
gutta, -ae f. капка
Coronea
mucosa, -ae f. слузница
rana, -ae f. жаба
retina, -ae f. ретина
ruga, -ae f. брчка
scapula, -ae f. лопатка
sinistra adi. f. лева
uva, -ae f. грозје
vacca, -ae f. крава

46
 IV VITA ROMĀNA

РИМСКА КУЛТУРА
Поимот римска култура подразбира и вклучува повеќе традиции, што уче-
ствувале во создавањето и обликувањето на едно мошне комплексно, содр-
жајно и слоевито наднационално културно наследство, врз кое се темели
севкупната европска култура во непрекинат развоен тек од антиката, па сè
до денес. Тој поим ги обединува и испреплетува не само книжевноста, ли-
ковната уметност и архитектурата, туку и религиската пракса, забавата, се-
којдневните навики, културата на живеењето.
Римската книжевност почнала да се развива како подражавање на веќе раз-
виените книжевни родови на хеленската традиција, за да го достигне врвот
на својот развој во времето на императорот Август, страстен поддржувач
(мецена) на надарените римски автори. Под негов патронат настанале хе-
ројскиот еп Енеида на Вергилиј и митолошкиот еп Метаморфози на Овидиј.
Во Енеидата Вергилиј пее за патешествијата на јунакот Енеј од паднатата и
опожарена Троја до бреговите на Италија, како и за борбите на дојденците
со италското домородно население, а структурата на епот и поетската по-
стапка јасно упатуваат на моделот на угледување: Одисеја и Илијада на Хо-
мер. Римската лирика, пак, манифестира повисок степен на автентичност во
однос на хеленската, а поетите како Катул или Овидиј, во своите елегии или
посланија, им се обраќаат на љубените, вистински, имагинарни или мито-
лошки ликови, отворено и недвосмислено индивидуализирајќи ги емоциите.
Римското драмско творештво никогаш не успеало да ги достигне естетските
височини на хеленската драма, но бележити и инспиративни за подоцнеж-
ните поколенија уметници се комедиите на Плаут и Теренциј, со нивните се-
којдневни теми, сложени заплети и типични сатирично-обликувани карак-
тери (скржавец, војник, хетера, паразит). Во прозната книжевност создадена
на латински јазик се издвојуваат историографските дела на Тацит, Ливиј,
Салустиј, философските списи на Сенека, античките романи на Апулеј или
Петрониј. Но, секако, говорништвото како книжевен род и како пракса нај-
соодветно ја отсликува природата на римската реалност, а името што неод-
минливо асоцира на овој род и го симболизира е Цицерон.
Дострелите на римската ликовна уметност
најавтентично се манифестирани преку вајар-
ството (во облик на статуи и релјефи), моза-
икот, вазо-сликарството и фреско-сликар-
ството. Мотивите се, главно, инспирирани од
митологијата, религиската пракса, атлетските
натпревари, а поретко од славни историски
настани или личности. Статуите и релјефите
примарно биле наменети за декорирање на
храмовите, а подоцна се нашле и на плоштади-
те и улиците. Мозаиците со флорални и живо-
тински мотиви ги краселе подовите или ѕидо-
вите на некои јавни градби, но и на домовите и
вилите на побогатите граѓани.

Римскиот поет
Вергилиј
47
VITA ROMĀNA

Сите овие облици на ликовна уметност се првенствено и нераскинливо по-

врзани со најтипичниот антички архитектонски облик – храмот. Естетската
обработка на столбовите уште во Хелада се развила во три стила (дорски,
јонски и коринтски), а гредите што почиваат на столбовите биле богато
украсени со релјефи – фризови. Друг вид градба што Римјаните ја презеле
од хеленското градителство биле театрите и амфитеатрите, што ги подигале
ширум покорените области – провинции, од северна Африка и Хиспанија,
сè до Мала Азија. Автентично римски архитектонски објекти и елементи со
кои ја задолжиле европската градителска традиција, секако, се јавните бањи
(терми), аквадуктите и триумфалните порти. Јавните бањи имале совршено
осмислен систем за загревање на водата, но и на подовите во просториите, а
претставувале не само место за одржување на личната хигиена, туку и место
за средби и состаноци на пријатели и деловни партнери. Оригиналниот гра-
дителски елемент – лакот – Римјаните го вградиле во величествените три-
умфални порти, што се подигале во чест на некои големи воени победи и во
слава на војсководците, но и во аквадуктите, водоводни системи од лаци и
канали, понекогаш со импресивна големина и должина.

Триумфалната
порта на
Константин
во Рим

48
 V

Caput V
II ДЕКЛИНАЦИЈА
ИНДИКАТИВ
НА ПРЕЗЕНТOT
АКТИВЕН
РИМСКА РЕЛИГИЈА
И МИТОЛОГИЈА

49
LINGUA LATĪNA

II (о) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (o) secunda
По II деклинација се менуваат имиња (именки, придавки, заменки, броеви)
главно од машки и среден род, чијашто основа завршува на -о.
Имињата од машки род во номинатив еднина го имаат завршокот -us или
-er, а оние од среден род завршуваат на -um. Постои мал број именки на -us,
коишто се од женски род (methodus, -i). Во генитив еднина имињата од сите
три рода имаат завршок -i. На пример: amīcus, -i m., ager, -gri m., oppidum, -i n.
Промената по падежи кај имињата од машки род со завршокот -us и кај оние
што завршуваат на -er се разликува единствено во вокатив еднина: кај први-
те вокативот во еднина завршува на -e, a кај вторите вокативот е еднаков на
номинативот.
Имињата од втората деклинација од машки род ги
Кај некои од имињата имаат овие падежни завршоци:
на –er вокалот e oд
завршокот за номинатив Sg. Pl.
-er се задржува и во
останатите падежи,
N. -us -er -i
а кај повеќето се G. -i -i -ōrum
губи. На пример: puer, D. -o -o -is
puěri, но magister,
magistri (спореди во Acc. -um -um -os
македонскиот јазик V. -e -er -i
ветер: ветрот).
Abl. -ō -ō -is

Кај имињата од среден род треба да се запомни дека падежите номинатив,

акузатив и вокатив во еднина имаат исти завршоци. Во множина овие паде-
жи се, исто така, еднакви меѓу себе и завршуваат на -a. Во сите останати па-
дежи завршоците за машки и среден род се исти со завршоците на имињата
од машки род.
Придавките што се менуваат по I и II
Sg. Pl.
деклинација имаат одделна форма
N. -um -a за секој род, и тоа: во номинатив ед-
G. -i -ōrum нина формата за машки род завршу-
ва на -us или на -er, за женски род на
D. -o -is -a и за среден род на -um. На пример:
Acc. -um -a bonus, bona, bonum добар, добра, добро;
frugifer, frugifera, frugiferum плоден,
V. -um -a
плодна, плодно; niger, nigra, nigrum
Abl. -ō -is црн, црна, црно. Затоа, овие придав-
ки уште се нарекуваат и придавки со
три форми или со три завршоци.

50
 V

Формите за машки и среден род се менуваат по II деклинација, а за женски

род по I деклинација.
Во речник овие придавки се обележуваат на два начина:
ÎÎ bonus 3 (бројот 3 покажува дека придавката има три форми, за секој
род одделно: bonus m., bona f. и bonum n.)
ÎÎ niger, -gra, -grum (се наведува формата за машки род во номинатив
еднина, а за женски и среден род се наведуваат само завршоците за
номинатив еднина).

Промената на именка и придавка од машки род од втора деклинација изгле-

да вака:
Sg. Pl.
N. medicus bonus medici boni
G. medici boni medicōrum bonōrum
D. medico bono medicis bonis
Acc. medicum bonum medicos bonos
V. medice bone medici boni
Abl. medico bono medicis bonis
Или вака:
Sg. Pl.
N. ager frugifer agri frugiferi
G. agri frugiferi agrōrum frugiferōrum
D. agro frugifero agris frugiferis
Acc. agrum frugiferum agros frugiferos
V. ager frugifer agri frugiferi
Abl. agro frugifero agris frugiferis

Промената на именка и придавка од среден род од втора деклинација изгле-

да вака:
Sg. Pl.
N. acidum citricum acida citrica
G. acidi citrici acidōrum citricōrum
D. acido citrico acidis citricis
Acc. acidum citricum acida citrica
V. acidum citricum acida citrica
Abl. acido citrico acidis citricis

Од примерите можеме да видиме дека именките се согласуваат со придав-

ките по род, број и падеж. Во сите примери прикажани досега и именката
и придавката се менуваат по иста деклинација. Но, тие можат да бидат и
од различни деклинации. Пример за тоа е промената на pharmaceuta notus,
каде што именката е од I деклинација (pharmaceuta, -ae m.), а придавката
(notus) од II деклинација.

51
LINGUA LATĪNA

ИНДИКАТИВ НА
ПРЕЗЕНТОТ АКТИВЕН
Indicatīv us praesēntis actīvi
Kако што веќе знаеме, формите за индикатив на презентот активен се об-
разуваат од презентската основа на глаголот и личните наставки за форми-
те од презентската основа.
Глаголите се поделени во четири конјугации, токму според завршокот на
презентската основа. Во речникот, секогаш покрај првото лице еднина ин-
дикатив на презент (laudo, moneo, duco, audio) е означена и конјугацијата
(laudo, 1, moneo, 2, duco, 3, audio, 4). Првата конјугација уште се нарекува и а
конјугација – затоа што глаголите што припаѓаат на оваа конјугација има-
ат презентска основа што завршува на -ā; втората конјугација се нарекува е
конјугација – во неа припаѓаат глаголи што имаат презентска основа што
завршува на -ē; третата конјугација се нарекува консонантска конјугација,
затоа што најголем број од глаголите што ѝ припаѓаат имаат презентска ос-
нова на консонант, иако еден помал број од нив, всушност, има основа што
завршува на ŭ или на ĭ; четвртата конјугација се нарекува i конјугација – за-
тоа што во неа припаѓаат глаголи чијашто презентска основа завршува на -ī.
Презентската основа се добива кога од инфинитивот на презентот ќе се от-
фрли завршокот -re. На пример:

1 л. ПРЕЗЕНТ ИНФИНИТИВ ПРЕЗЕНТСКА

ОСНОВА
sano 1 sanā-re sanā-
misceo 2 miscē-re miscē-
solvo 3 solv-ĕ-re solv-
nutrio 4 nutrī-re nutrī -

Лични наставки за актив на формите

Sg. Pl.
од презентската основа:
1. -o -mus
2. -s -tis
3. -t -nt

Кај глаголите од I и II конјугација личните наставки се додаваат директно на

презентската основа, при што во прво лице еднина кај глаголите од I конјуга-
ција крајното а од основата се контрахира со наставката (sana-o > sano).

I или a- конјугација II или e- конјугација

sano 1 = sano, sanā-re лекувам misceo 2 = misceo, miscē-re мешам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. sano лекувам sanā-mus лекуваме 1. miscē-o мешам miscē-mus мешаме
2. sana-s лекуваш sanā-tis лекувате 2. miscē-s мешаш miscē-tis мешате
3. sana-t лекувам sanā-nt лекуваат 3. miscē-t мешаш misce-nt мешаат

52
 V

Kај глаголите од III конјугација меѓу презентската основа и личната настав-

ка се вметнува еден сврзувачки (тематски) вокал. Во инфинитивот тоа е во-
калот -ě (solv- ě -re), во 2. и 3. лице еднина и во 1. и 2. лице множина се вметну-
ва вокалот -i (solv-i-s, solv-i-t, solv-i-mus, solv -i-tis), a во трето лице множина
вокалот -u (solv-u-nt):

III или консонантска конјугација IV или i- конјугација

solvo 3 = solvo, solv-ĕ-re растворам nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. solv-o растворам solv-i-mus раствораме 1. nutri-o хранам nutrī-mus храниме
2. solv-i-s раствораш solv-i-tis растворате 2. nutri-s храниш nutrī-tis храните
3. solv-i-t раствора solv-u-nt раствораат 3. nutri-t храни nutri-u-nt хранат

Во IV конјугација во трето лице множина меѓу презентската основа и настав-

ката, исто така, се вметнува тематскиoт вокал u (nutri-u-nt), исто како и во
III конјугација. Во другите лица, личните наставки се додаваат директно на
основата:

Во третата конјугација има една група глаголи што во прво лице ед-
нина завршуваат на -ĭo или -ŭo (facio, inficio, cupio, capio, tribuo, diluo).
Овие глаголи се менуваат на
следниов начин: III или консонантска конјугација
cupio 3 = cupio, cup-ĕ-re посакувам
Sg. Pl.
1. cupi-o сакам cupi-mus сакаме
2. cupi-s сакаш cupi-tis сакате
3. cupi-t сака cupi-u-nt сакаат

Глаголите се цитираат во прво лице еднина, по што следува арапски број што
ја означува конјугацијата на која ѝ припаѓа глаголот. Потоа се наведува фор-
мата за прво лице индикатив на перфект активен и формата за партицип
перфект пасивен среден род во номинатив еднина. На пример:

amo 1, -āvi, -tum ÎÎ се чита: amo, amāre, amavi, amatum

doceo 2, -ui, -tum ÎÎ се чита: doceo, docēre, docui, doctum
facio 3, feci, factum ÎÎ се чита: facio, facěre, feci, factum
sentio 4, sensi, sensum ÎÎ се чита: sentio, sentīre, sensi, sensum

53
LINGUA
LECTIŌNES
LATĪNA

MORBUS MARCI

Hodie collēga meus Marcus non est in schola. Aegrōtus est. Bronchopneumoniā acūtā
labōrat. Medĭci morbum Marci cum antibiotĭcis sanant. Marcus antibiotĭca recipĕre, sirūpum
bibĕre et acquiescĕre debet. De morbo suo legit et consiliis medicōrum paret.

D E MO R B I S O C U L Ō RUM E T NA S I

Magister de morbis oculōrum et nasi discip lis narrat. Termĭnos novos in

tabŭla scribit. Discip li verba magīstri diligenter audiunt et termĭnos in
charta scribunt. Magister ad morbos nervi optĭci venit, et ruptūram ocŭli
et atrophia nervi optĭci explĭcat. Deinde discip lis de pol pis nasi et de
cancro nasi narrat. Hodie medĭci morbos oculōrum et nasi methŏdo nova
sanant.

IN OFFICĪNA

Hodie discip li et discip lae in officīna sunt. Magister libĕris de remediis narrat. Sirūpos,
tinctūras et antibiotĭca enumĕrat. Libĕri verba magīstri auscultant et deinde cum magistro
remedia praepărant. Puellae ad lagoenam tinctūram Thymi filtrant, puĕri mixtūras agitant.
Magister puellis et puĕris unguentum Zinci et Acĭdum borĭcum monstrat.

DE PHARMACEUTIS

In pharmacia sumus. Multas lagoenas, ollas, sacc los et scat las

vidēmus. Pharmaceutae de remediis suis herbas varias adhibent: Mentha,
Chamomilla, Urtīca dioica, Valeriāna etc. Tinctūras, mixtūras et unguenta
miscent. Unguenta ad ollas servant. Pillŭlas et tabulettas aegrōtis ad
scat las dant.

54
 V

VOCABŬLA:
acĭdum, -i n. киселина;
acĭdum boricum борна киселина
acquiesco 3 одморам
antibioticum, -i n. . антибиотик
adhibeo 2 применувам
aegrōtus 3 adi. болен
agĭto 1 мешам, протресувам
atrophia, -ae f. атрофија, намалување
на обемот и размерот на клетките
audio 4 слушам
ausculto 1 внимателно слушам
bibo 3 пијам
bronchopneumonia, -ae f.
бронхопневмонија
cancer, -cri m. рак, канцер
charta, -ae f. хартија
consilium, -ii n. совет
debeo 2 треба
deinde conict. потоа
diligenter adv. внимателно
discipŭla, -ae f. ученичка
discipŭlus, -i m. ученик
do 1 давам
enumĕro 1 набројувам
explico 1 објаснувам
filtro 1 цедам, процедувам
labōro 1 (со abl.) страдам
lego 3 читам
libĕri, -ōrum m. деца
magister, -tri m. учител
Marcus, -i m. Марк, лично име
medĭcus, -i m. лекар
methodus, -i f. метод
meus 3 pron. poss. мој
misceo 2 мешам
monstro 1 покажувам
morbus, -i m. болест
narro 1 раскажувам
nasus, -i m. нос
nervus, -i m. нерв
novus 3 нов
pareo 2 се покорувам
puella, -ae f. девојка
puer, -i m. дете, момче
ocŭlus, -i m. око
officīna, -ae f. лабораторија
optĭcus 3 виден, оптички
praepăro 1 подготвувам
pol pus, -i m. полип, петелчест
израсток на слузницата
recipio 3 земам, примам
remedium, -ii n. лек
sano 1 лекувам
sacc lus, -i m. вреќичка, ќесичка
scribo 3 пишувам
servo 1 чувам
sirūpus, -i m. сируп
suus 3 pron. poss. свој
tab la, -ae f. табла
tabullēta, -ae f. таблета
termĭnus, -i m. термин
Thymus -i m. Тимјан
unguentum, -i n. маст
venio 4 доаѓам, пристигнувам
verbum, -i n. збор
video 2 гледам
Zincum, -i m. цинк

Dicta et sententiae
„„ Ad verbum. До збор, буквално.
„„ Ab ovo. Од јајцето, од почетокот.
„„ Ab initio. Од почеток.
„„ Аd oculos. Пред очи, очигледно.
„„ Aquila non captat muscas. Орелот не лови
муви. Смислата е дека луѓе на висока по-
зиција не се занимаваат со ситници.
„„ De facto. Всушност.
„„ Ex officio. Службено.
„„ Pro et contra. За и против.
„„ Post factum. По свршената работа. Доцна.
„„ Aquilam volare doces. Учиш орел да лета.
Спореди со нашата поговорка: „Учиш
риба да плива“.
„„ Ad arbitrium. На просудување, на оценка.
„„ Curriculum vitae. Тек на животот, биографија.
„„ Ad exemplum/Exempli causa/ Exempli gratia
(e.g.). На пример.
„„ Multa paucis. (Да се каже) многу со малку (збо-
рови). Концизно.
„„ Doctus cum libro. Учен, со книга (пред себе).
Изразот се употребува за лице коешто нема свој
став.
„„ Lupus in fabula. Волкот во приказната. Спореди
со нашата поговорка „Ние за волкот, а волкот на
врата“.

55
LINGUA
PENSA
LATĪNA

PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките muscŭlus, -i m.,
Vo c a b ŭ l a : cancer, -cri m., humĕrus, -i m. и cerebrum, -i n.:

bonus 3 adi. добар Sg. Pl. Sg. Pl.

cavum, -i n. шуплина, празнина
N. muscŭlus cancer
cerebrum, -i n. голем мозок
chronĭcus 3 adi. хроничен G.
collum, -i n. врат D.
critĭcus 3 adi. критичен
Acc.
cysta, -ae f. меур, ќесе, циста
destilātus 3 adi. дестилиран V.
dexter, -tra, -trum adi. десен Abl.
digĭtus, -i m. прст
dorsum, -i n. грб
Sg. Pl. Sg. Pl.
dystrophia, -ae f. дистрофија
fundus, -i m. дно N. humĕrus cerebrum
haemorrhagia, -ae f. крвавење,
G.
хеморагија
humĕrus, -i m. надлакот, D.
рамена коска Acc.
hypertonicus 3 adi. хипертоничен,
што има висок крвен притисок
V.
ictĕrus, -i m. жолтица Abl.
latus 3 adi. широк
ligamentum, -i n. врска, лигамент
locus, -i m. место 2. Преведете ги на македонски следните изрази:
longus 3 adi. долг
cancer mammae
mamma, -ae f. дојка
musc lus, -i m. мускул ruptūra utĕri
neonātus, -i m. новороденче fundus ocŭli dextri
noster, -tra, -trum pron. poss.
fractūra digĭti
наш
ovarium, -ii m. јајчник, ligamenta dorsi
женска полова жлезда muscŭlus colli longus
periŏdus, -i f. период
haemorrhagia cerebri
rectus 3 adi. прав
sinister -tra, -trum adi. лев cavum nasi
utĕrus, -i m. матка ictĕrus neonatōrum
cysta ovarii sinistri
dystrophia musculōrum

56
 V

PENSUM B
1. Допишете ги формите за индикатив на презент од глаголите labōro 1,
debeo 2, bibo, 3 и venio 4:

Sg. Pl. Sg. Pl.

1. labōro 1.
2. 2. debes
3. 3.

Sg. Pl. Sg. Pl.

1. 1.
2. 2.
3. bibunt 3. venit

2. Именката во заградата ставете ја во падежот што следи зад предлогот:

cum (methŏdus, -i f. novus, -a, -um)

post (ictĕrus, -i m.)
intra (muscŭlus, -i m.)
propter (morbus, -i m., hypertonĭcus,-a,-um)

3. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми од при-

давката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по род, по
број и по падеж:

muscŭlō (rectus, -a, -um)

ligamenta (latus, -a, -um)
ovarium (sinister, -tra, -trum)
morbis (chronĭcus, -a, -um)
aqua (destilātus, -a, -um)
medĭce (bonus, -a, -um)
collegārum (noster, -tra, -trum)
periŏdus (critĭcus, -a, -um)

57
PENSA

4. Менувајте ги именката и придавката по падежи:

Sg. Pl.
N. pharmaceuta notus

G.
D.
Acc.
V.
Abl.

PENSUM C
1. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени
во заградата:

А. medĭcus dat. (tabulētta, -ae f.)

amo 1 љубам, сакам
B. Agricolae et habent.
contagiōsus 3 adi. заразен
(vacca, -ae f. / capra, -ae f.)
fungus, -i m. габа
C. Parvus numĕrus in aqua vivit. (fungus, -i m.)
habeo 2 имам
D. Medĭci praescribunt.
numĕrus, -i m. број
(multus, -а, -um; remedium, -ii n.)
parvus 3 adi. мал
E. Marcus ruptūram habet.
praescribo, 3 препишувам
(ocŭlus, -i m. dexter, -tra, -trum)
veterinarius 3 ветеринарен
vivo 3 живеам
2. Дополнете ги речениците со соодветниот облик од глаголот
даден во заградата:
А. Medĭci veterinarii morbos contagiōsos vaccārum
(sano 1).
B. Pharmaceuta tinctūram Menthi ad lagoenam
(misceo 2).
C. Discip li anatomiam (amo 1).
D. Puĕri et puellae sirūpum (bibo 3).
E. Aegrōti praecepta medicōrum (audio 4).

58
 V

3. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните ла-

тинизми:

фармацевт
сируп
мускул
колега
хроничен
лигамент
церебрален

дигитален

назален

филтрира

4. Пронајдете ги именките од прва и втора деклинација, барајќи хори-

зонтално и вертикално во двете насоки:

C A V U M S U C O L O

E V I T A R A T S Y C

R E C E M E O A L A U

E R T R M C V E N A L

B B E U A N A S U S U

R U R S Q A R U G A S

U M U V A C I D U M X

M U S C U L U S V O S

N E R V U S M R A N A

59
LINGUA
VITA ROMĀNA
LATĪNA

РИМСКА РЕЛИГИЈА
И МИТОЛОГИЈА
Како и останатите народи во периодот на антиката, така и Римјаните ве-
рувале во постоењето на натприродни сили, кои на различни начини биле
присутни во природата и опкружувањето, влијаеле на историските и секојд-
невните настани или дури и управувале со нив. Римската политеистичка
(многубожечка) религија се одликувала со антропоморфизам (божествата
имале човечки облик), а светот на боговите, кои „живееле“ на небото и во
подземниот свет, го сочинувале божества од хеленско (грчко) потекло, етрур-
ски божества, автентични римски божества, божества и култови од Истокот,
семејни божества - заштитници на домашното огниште.
Во најраниот период на римската историја на религијата, боговите биле за-
еднички, хеленски и римски, бидејќи и концепцијата на верувањата била
слична, подоцна некои од нив се диференцирале, се адаптирале или се вос-
тановиле нови, специфични за римскиот пантеон.

ХЕЛЕНСКИТЕ И РИМСКИТЕ БОГОВИ

Ѕевс Јупитер врховен бог, „татко на боговите и на луѓето“, заштитник на Римјаните

Хера Јунона сопруга на Јупитер, заштитничка на жените

Хестија Веста божица на домашното огниште

Аполон Аполон бог на пророштвата, стрелаштвото

Посејдон Нептун бог на морето и заштитник на морепловците

Арес Марс бог на војната, на пролетта и на вегетацијата

Афродита Венера божица на убавината и на љубовта, родена од морската пена

Хермес Меркур гласник на боговите, заштитник на патниците, бог на трговијата

Атена Минерва божица на мудроста, поезијата, медицината

Деметра Церера божица на плодноста, на семињата (жетвата, плодовите)

Артемида Дијана божица на ловот и на шумите

Хефајст Вулкан бог на огнот, ковач на оружје за боговите и хероите

Хад Плутон бог на подземјето, светот на мртвите

Секое од овие божества имало моќ и влијание врз определен сегмент од жи-
вотот, а со точно определени ритуали, обреди и религиска пракса му се иска-
жувала почит, му се упатувале молитви, му се принесувале жртви или му се
изразувала благодарност.

60
 V

Севкупните верувања и манифестации на побожност на Римјаните, услов-

но, можат да се поделат на државна (колективна, официјална) и домашна
(семејна) религија. Во рамките на државната религија, култот кон боговите
понекогаш вклучувал целодневни или повеќедневни култни активности и
празнувања, утврдени со верскиот календар. Од ваквите верски празници
и свечености во Рим особена важност имале Сатурналиите, празнувања во
чест на Сатурн (едно од најстарите италски божества, бог на жетвата и земјо-
делството) што се одржувале во средината на декември и првин траеле еден
ден (17 декември), а подоцна и цела седмица. Големите Римски игри се одр-
жувале во средината на септември, Луперкалиите се празнувале на 15 фев-
руари во чест на богот Фаун, а Паренталиите од 13 до 21 февруари, кога им се
изразувала почит на починатите предци, на родителите и се посетувале нив-
ните гробови. Римските семејства, пак, негувале особен пиетет кон предци-
те и го манифестирале и преку почитувањето на т.н. гении, виши суштества
или божествени духови на предците, заштитници на одредени простори и
на одделни аспекти на приватниот и семејниот живот. Маните биле заштит-
ници на душите на мртвите, Ларитe ги заштитувале домаќинствата и имо-
тот – обработливото земјиште, а Пенатите биле заштитници на домашното
огниште, благосостојбата на семејството и државата.
Во суштина, храмовите биле простори на-
менети за одржување обреди, ритуали и
свечености во чест на одреден бог или бо-
жица. Но, се доживувале како живеалишта
на божествата, свети места, а свештени-
ците или свештеничките се грижеле да не
биде повредена светоста на просторот и
на ритуалите што се изведувале во него.
Свештениците не претставувале одделна
општествена класа, како во други заедни-
ци, немало верски училишта, а некои од нив
едновремено се занимавале и со друга про-
фесија. Постоеле и свештеници кои служе-
ле на едно определено божество, т.н. Фла-
мини, а најпочитувани биле свештениците
на Јупитер, Марс, Квирин и свештеничките
на Веста.
Религијата неизбежно се поврзува со мито-
логијата, што, всушност, претставува збир
од приказни, митови, најчесто поврзани со
настанокот или крајот на светот, на небес-
ните тела или промените во природата. Ми-
товите преземени од усната раскажувачка
традиција станале доминантни содржини
на хеленската и римската книжевност и
Врховниот римски
уметност. Оттаму, пак, прераснале во неис- бог Јупитер
црпна и неизбежна инспирација за севкуп-
ната европска култура.

61
LINGUA LATĪNA

62
 VI

Caput VI
III ДЕКЛИНАЦИЈА
– КОНСОНАНТСКИ
ОСНОВИ
ЗАПОВЕДЕН
НАЧИН
ПРИЛОЗИ
ЈАВНИОТ ЖИВОТ
ВО РИМ

63
LINGUA LATĪNA

III ДЕКЛИНАЦИЈА –
КОНСОНАНТСКИ ОСНОВИ
D eclinatio tertia
По III деклинација се менуваат најголем број имиња во латинскиот јазик од
сите три рода.
Основата на овие имиња завршува на:
ÎÎ консонант (консонантски основи) или на
ÎÎ вокалот i (i-основи).
Тие во номинатив еднина имаат различни завршоци, а генитив еднина кај
сите нив завршува на -is. Разликата во основата е највидлива во формата
за генитив множина, што кај консонантските основи завршува на -um, а кај
вокалните основи на -ium.
За образување на другите падежи на основата ѝ се додаваат следниве на-
ставки:
Sg. Pl.
N. =основа / -s -ēs
G. -is -um
D. -i -ĭbus
Acc. -em -es
V. основа / -s -es
Abl. -e -ĭbus

Во консонантски основи спаѓаат именки од сите три рода чијашто основа

завршува на различни консонанти. Основата се добива кога од формата
за генитив еднина ќе се отфрли падежната наставка -is. Основата често се
разликува од номинативската форма, односно, во номинатив не може да
се види чистата основа на именката. На пример: pes, pedis m. (основа ped-);
homo, hominis m. (основа homin-); flos, floris f. (основа flor-); radix, radicis f. (ос-
нова radic-); vulnus, vulneris n. (основа vulner-); caput, capitis n. (основа capit-).
Промената на именките од машки и женски род од III деклинација е сосема
иста и изгледа вака:

Sg. Pl. Sg. Pl.

N. pulvis pulvĕres N. operatio operatiōnes
G. pulvĕris pulvĕrum G. operatiōnis operatiōnum
D. pulvĕri pulverĭbus D. operatiōni operationĭbus
Acc. pulvĕrem pulvĕres Acc. operatiōnem operatiōnes
V. pulvis pulvĕres V. operatio operatiōnes
Abl. pulvĕre pulverĭbus Abl. operatiōne operationĭbus

64
 VI

За именките од среден род важат

Sg. Pl.
општите правила, дека формите за
номинатив, акузатив и вокатив ед- N. corpus corpŏra
нина се еднакви, како и формите G. corpŏris corpŏrum
за номинатив, акузатив и вокатив D. corpŏri corporĭbus
множина, што завршуваат на -а.
Acc. corpus corpŏra
V. corpus corpŏra
Abl. corpŏre corporĭbus

По III консонантска деклинација

се менуваат и именки од женски
род што означуваат воспаление на
некој орган и во номинатив еднина
завршуваат на -itis (суфикс што по-
текнува од старогрчкиот јазик), а во
генитив еднина на -idis. На пример:
bronchītis, bronchitĭdis f. воспаление на душникот
gastrītis, gastritĭdis f. воспаление на желудникот
laryngītis, laryngitĭdis f. воспаление на гркланот
meningītis, meningitĭdis f. воспаление на мозочната кора
rhinītis, rhinitĭdis f. кивавица
tonsillītis, tonsilitĭdis f. воспаление на крајниците

ЗАПОВЕДЕН НАЧИН –
ИМПЕРАТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
Modus imperativ us I
Со заповедниот начин се искажува дејство што некој треба да го изврши. Во
латинскиот јазик постојат два заповедни начина, односно, два императива:
императив на презентот – што уште се нарекува прв императив и императив
на футурот или втор императив.
Кај првиот императив заповедта се искажува во второ лице еднина и мно-
жина и се очекува таа веднаш да биде извршена.
Кај глаголите од I, II и IV конјугација формата за второ лице еднина од запо-
ведниот начин е еднаква на презентската основа на глаголот. Кај глаголите
од III конјугација второто лице еднина од императивот има наставка -e. Во
второ лице множина кај глаголите од I, II и IV конјугација на презентската
основа се додава наставката -te, (исто како и во македонскиот литературен
јазик), а кај глаголите од III конјугација на презентската основа се додава те-
матскиот вокал -i- и наставката -te:
ИМПЕРАТИВ НА ПРЕЗЕНТ
sg. pl.
sano 1 sanā-re лекувам 2. sana! лекувај! 2. sanāte! лекувајте!
misceo 2 miscē-re мешам 2. misce! мешај! 2. miscēte! мешајте!
solvo 3 solv-ĕ-re растворам 2. solve! раствори! 2. solvĭte! растворете!
nutrio 4 nutri-re хранам 2. nutri! храни! 2. nutrīte! хранете!

65
LINGUA LATĪNA

Кај некои глаголи од III конјугација, како и кај глаголот fero, ferre, забележу-
ваме форми на заповедниот начин во второ лице еднина без наставката -e:

sg.
dico 3 dic-ĕ-re зборувам 2. dic! зборувај!
duco 3 duc-ĕ-re водам 2. duc! води!
facio 3 fac-ĕ-re правам 2. fac! прави! врши!
fero, tuli, latum fer-re носам 2. fer! носи! поднесувај!

Императив на презентот од
помошниот глагол sum, esse, fui
Кај помошниот глагол sum, esse, fui формата за императив I во второ лице ед-
нина е еднаква на презентската основа oд глаголот, а во второ лице множина
на презентската основа ѝ се додава наставката –te:
sum, esse, fui през. основа: es-

sg. pl.
2. ĕs! биди! es-te! бидете!

Леонардо да Винчи,
Витрувијански
човек, Галерија
на академијата,
Венеција
66
 VI

ПРИЛОЗИ
Adverbia
Прилозите се неменливи зборови, додатоци на глаголот, што објаснуваат
кога, каде, како или во која мера се врши глаголското дејство. Според тоа, во
латинскиот, како и во македонскиот јазик, постојат прилози за: време, место,
начин и количество.
Некои од нив се нарекуваат „вистин-
nunc сега
ски прилози“, како на пример:
hodie денес
procul далеку
prope блиску
ita така
valde мошне, прилично

Поголемиот дел од прилозите за начин се образувале од придавките (со от-

фрлање на генитивската наставка за еднина од формата за машки род) со
додавање на наставките -e, -iter или -er. На пример:

ПРИЛОГ ПРИДАВКА
G. sg. m
iucund-e пријатно iucundus iucund-i пријатен
amār-e горчливо amārus amār-i горчлив
pulchr-e убаво pulcher pulchr-i убав
celer-ĭter брзо celer celĕr-is брз
grav-ĭter тешко gravis grav-is тежок
acr-ĭter остро acer acr-is остар
sapient-er мудро sapiens sapient-is мудар
recent-er неодамнешно, свежо recens recent-is неодамнешен
dulcĭt-er слатко dulcis dulc-is сладок

Извесен број прилози, всушност, се падежни форми од придавки: multum

многу, tantum само, primum најпрвин, cito брзо, sero доцна, subĭto ненадејно,
facĭle лесно, difficĭle тешко, statim веднаш.

67
LECTIŌNES

CORPUS HUMĀNUM

Corpus humānum e capĭte, trunco et extremitatĭbus composĭtum est. In capĭte frons, buccae,
aures, ocŭli, nasus, os, mentum et cerebrum siti sunt.
Collum sive cervix caput trunco iungit. Collum multa membra contĭnet: oesophāgum,
tracheam, arterias, venas, nervos et cetera.
In trunco pectus sive thorax, dorsum, pulmōnes, renes et venter sive abdŏmen sunt. Pectus
inter collum et abdŏmen est. Pulmōnes respiratiōnem perficiunt. In abdomĭne ventrĭculus,
iecur et viscĕra siti sunt.
Extremitātes sunt: superiōres et inferiōres. Extremitātes superiōres e humĕris, brachiis,
palmis et digĭtis composĭtae sunt.

DE MUSCŬLIS

Corpus humānum circĭter sescentos et quadraginta (640) muscŭlos

contĭnet. Propter contractiōnem muscŭli membra interna et externa
corpŏris movent. Praecipui muscŭli capĭtis, cervĭcis, thorăcis, abdomĭnis,
dorsi, brachii et cruris sunt. Termĭna anatŏmica musculōrum sunt:
muscŭlus abductor, muscŭlus adductor, muscŭlus extensor, muscŭlus
flexor, muscŭlus pronātor, muscŭlus rotātor, muscŭlus supinātor et cetĕra.
Termĭna autem anatomĭca per motiōnes articulatiōnum sunt: abductio,
adductio, extensio, flexio, pronatio, rotatio, supinatio et cetĕri.

SENTENTIAE

1. Nota bene! ( = N. B.) 2. Statim! ( = Stat.) 3. Tuto, cito, iucunde! 4. Valetudĭnem tuam cura
diligenter! 5. Natūram mutāre facĭle non est. 6. Mala herba cito crescit. 7. Sat cito, si sat bene.
8. Satis eloquentiae, sapientiae parum. 9. Pulchre, bene, recte! 10. Festīna lente! 11. Felicĭter
vade! 12. Prudenter age! 13. Honeste vive! 14. Raro senex mutat sententiam. 15. Venit mors
velocĭter, rapit nos* atrocĭter.
* nos - нас нѐ, acc. од личната заменка за 1 лице множина.

68
 VI

VOCABŬLA:
abdomen, -ĭnis n. стомак externus 3 adi. надворешен pronātor, -ōris m. muscŭlus
abductio, -ōnis f. одвојување, respiratio, –ōnis f. дишење pronātor мускул што врши
aбдукција, оддалечување од extremĭtas, -ātis f. пронација на подлакотот
средната линија на телото екстремитет, рака или нога prudenter adv. разборито
abductor, -ōris m. muscŭlus facĭle adv. лесно pulchre adv. убаво
abductor мускул одвојувач, felicĭter adv. среќно pulmo, -ōnis m. бел дроб
абдуктор, мускул што одвојува од festīno 1 брзам rapio 3 грабам, зграпчувам
средната линија на телото
flexio, -ōnis f. свиткување raro adv. ретко
adductio, -ōnis f. доведување,
flexor, -ōris m. muscŭlus flexor recte adv. исправно
адукција на дел од телото кон
мускул свиткувач, флексор ren, renis m. бубрег
средната линија
fortĭter adv. храбро rotatio, -ōnis f. свртување,
adductor, -ōris m. muscŭlus
frons, -ntis m. чело завртување, вртење
adductor мускул доведувач, адуктор
honeste adv. чесно rotātor, -ōris m. muscŭlus
ago 3 водам, гонам, вршам,
дејствувам humānus 3 adi.човечки rotator мускул вртач, ротатор
anatomĭcus 3 adi. анатомски iecur, -ŏris n. црн дроб sanguis, –ĭnis m. крв
articulatio, -ōnis f. зглоб inferiōres adi.долни sat / satis adv. доволно
atrocĭter adv. немилосрдно, жестоко, internus 3 adi. внатрешен senex, sĕnis adi. стар / subst.
свирепо iucunde adv. пријатно старец, старица
auris, -is f. уво iungo 3 поврзувам sententia, -ae f. мислење, став,
bene adv. добро latus, -ĕris n. страна реченица
brachium, -ii n. рака, надлакот lente adv. полека si conict. ако
bucca, -ae f. образ malus 3 adi. лош situs 3 adi.сместен
caput, -ĭtis n. глава mentum, -i n. брада, подбрадник statim adv. веднаш
cervix, -ĭcis f . врат modus, -i m. начин suavĭter adv. благо
cetĕrus 3 adi. обично pl. cetĕri -ae, -a mors, -rtis f. смрт superiōres adi. горни
други, останати motio, -ōnis f. движење supinatio, -ōnis f. свртување
circĭteradv. со acc. околу, близу moveo, 2 движам нанадвор, супинација
cito adv. брзо muto 1 менувам supivnātor, -ōris m. muscŭlus
composĭtus 3 adi.составен natūra, -ae f. природа supivnātor мускул свртувач
нанадвор, супинатор
contineo 2 се состојам noto 1 забележувам,
запаметувам trachea, -ae f. душник, трахеја
contractio, -ōnis f. грчење,
скратување (на мускул), oesophāgus, -i m. хранопровод, thorax, -ācis m. граден кош,
контракција езофагус торакс
corōna, -ae f. круна, корона, венец ōs, ōris n. уста truncus, -i n. труп
corpus, -ŏris n. тело palma, -ae f. дланка tuto adv. безбедно
cresco 3 растам parum adv. малку vado 3 одам, поаѓам
crus, cruris n. потколеница pectus, -ŏris n. гради valetūdo, -ĭnis f. здравје
extensio, -ōnis f. истегнување, perficio 3 извршувам velocĭter adv. бргу
растегнување praecipuus 3 особен venter, -tris m. стомак, мев
eloquentia, -ae f. речитост pronatio, -ōnis f. свртување ventric lus, -i m. желудник;
extensor, -ōris m. muscŭlus на раката навнатре, движејќи комора
extensor мускул истегнувач го палецот кон телото, viscĕra, -ōrum n. pl. tant.
пронација утроба, внатрешни органи

69
 LINGUA
DICTA LATĪNA
ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Ab origine. Од почетокот.
„„ Ab immo pectore. Од сè срце, најср-
дечно, најискрено.
„„ Ad hominem. Според човекот, т.е.
субјективно, а не објективно.
„„ Alieno nomine. Во туѓо име.
„„ De iure. Според законот, правно.
„„ In pace. Во мир.
„„ In vino veritas. Во виното е висти-
ната.
„„ Aurea mediocritas. Златна средина.
Хорациј го употребува овој израз
кога говори за душевната хармо-
нија што човекот ја постигнува ако
нема прекумерни желби и надежи.
Денес изразот се употребува по-
веќе во преносна смисла: „Средни-
от пат е најдобар“ или „Вистинска
мера“.
„„ О tempora, o mores! О времиња, о
обичаи! О какво време, о каков мо-
рал. Овој израз многу често го упо-
требува Цицерон во своите говори
„Против Катилина“ и „Против Вер“.
Денес го употребуваме кога сакаме
да го осудиме моралот на нашето
време и да го споредиме со старите
добри времиња.
70
„„ Nomina sunt odiosa. Имињата се непо-
желни. Без имиња. Се мисли: кога се кри-
тикуваат нечии постапки не треба да се
споменуваат имињата на луѓето.
„„ Corpus delicti. Доказ за прекршокот, очи-
гледен доказ за извршено кривично дело.
„„ Corpus iuris. Зборник на правото.
„„ Аlma mater. Мајка хранителка. Така
обично се нарекува универзитетот.
„„ Urbi et orbi. За градот и за светот, т.е. за
сите.
„„ Vade mecum! Појди со мене! Најчесто
вака се нарекуваат малите прирачници,
водичи и слични книжиња што можат да
се носат во џеб.
„„ A tuo Lare incipe! Почни од твојот Лар!
Почни од својата куќа!
„„ Confer! (Cf.) Спореди!
„„ Vide infra! Види подолу!
„„ Surge et ambula! Стани и оди! Зборови
што Исус му ги упатил на еден парали-
зиран човек, кој веднаш потоа станал и
проодел.
„„ Nunc aut nunquam. Сега или никогаш.
„„ Nunc et semper. Сега и секогаш.
„„ Nec timide, nec tumide! Ни срамежливо,
ни надмено.
 VI PENSA

PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките coagulatio, -ōnis f. ,
cortex, -ĭcis m f., tumor, ōris m. и vulnus, ĕris n.: Vo c a b ŭ l a :

amārus 3 adi. горчлив

Sg. Pl. Sg. Pl.
bonus 3 adi. добар
N. coagulatio cortex coagulatio, -ōnis f.
G. засирување
citus 3 adi. брз
D.
cortex, -ĭcis m. кора
Acc. divĭdo 3 разделувам, поделувам
V. do 1 давам
malus 3 adi. лош
Abl.
misceo 2 мешам
multus 3 adi. многуброен, многу
Sg. Pl. Sg. Pl. pulcher, -chra, -chrum adi. убав
N. tumor vulnus rectus 3 adi. прав
rarus 3 adi. редок
G. tumor, -ōris m. тумор
D. venio 4 доаѓам, пристигам
Acc. vulnus, -ĕris n. рана

V.
Abl.

2. Образувајте императив од глаголите do 1, misceo 2, dividо 3 и venio 4:

Sg. Pl. Sg. Pl.

2. 2.

Sg. Pl. Sg. Pl.

2. 2.

3. Кои прилози им соодветствуваат на посочените придавки:

malus, -a, -um bonus, -a, -um

amārus, -a, -um pulcher, -chra, -chrum
rarus, -a, -um rectus, -a, -um
multus, -a, -um citus, -a, um

71
PENSA

PENSUM B
1. Преведете ги на македонски следните изрази:
Vo c a b ŭ l a :

agĭto 1 мешам, протресувам ulcus ventricŭli

aliēnus 3 adi. туѓ commotio cerebri
benignus 3 adi. доброкачествен,
interruptio graviditātis
бенигнен
chirurgĭcus 3 adi. хируршки transfūsio sanguĭnis
chirurgus, -i m. хирург contractiōnes utĕri
combustus 3 adi. изгорен
coagulātio sanguĭnis
commōtio, -ōnis f. потрес
congenĭtus 3 adi. вроден cortex cerebri
conspergo 3 попрскувам, посипувам
contusio, -ōnis f. нагмечување на 2. Покрај секоја од наведените именки напишете ги
меките ткива, контузија, општо соодветните форми од придавките во заградата, така
растројство на организмот како што именката и придавката ќе се согласуваат по род,
последица на механичко дејство врз по број и по падеж:
телото
contūsus 3 adi. смачкан, контузен
curatio, -ōnis f. грижа vulnus (contūsus, -a, -um)
dolor, -ōris m. болка gravidĭtas (extrauterīnus, -a, -um)
extrauterīnus 3 adi. надвор од матката
vas (sanguineus, -a, -um)
flavus 3 adi. жолт
flos, -ōris m. цвет corpus (aliēnus, -a, -um)
functio, -ōnis f. функција tumor (benignus, -a, -um)
gravidĭtas, -ātis f. бременост
luxatiōne (congenĭtus, -a, -um)
infans, -antis m. бебе, дете до две години
iniectio, -ōnis f. инјекција tumōres (malignus, -a, -um)
interruptio, -ōnis f. прекин
laesus 3 adi. нарушен, повреден 3. Дополнете ја табелата:
luxatio, -ōnis f. исчанчување
malaria, -ae f. маларија, барска треска НАЧИН НА ДВИЖЕЊЕ
malignus 3 adi. злокачествен
МУСКУЛ
НА ЗГЛОБОТ
minūtus, -i m. минута
muscŭlus abductor
odor, -ōris m. мирис
operatio, -ōnis f. операција adductio
peto 3 барам muscŭlus extensor
post lo 1 барам flexio
regio, -ōnis f. област, предел
pronatio
sanguineus 3 adi. крвен
transfusio, -ōnis f. преточување, muscŭlus rotātor
трансфузија
supinatio
ulcus, -ĕris n. нагриз, чир, улкус
vas, -is n. сад
Vaselīnum, -i n. вазелин

72
 VI

4. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад предлогот:

post (contusio, -ōnis f.)

ante (operatio, -ōnis f.)
pro (infans, -antis m.)
cum (functio, -ōnis f. laesus, -a, -um)
ad (iniectio, -ōnis f.)
in (regio, -ōnis f.)

PENSUM C
1. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени
во заградата:

A. medicīnam a philosophia peto. (dolor, -ōris f.)

B. Odor multōrum iucundus est. (flos, -ōris m.)
C. Chirurgus facit. (operatio, -ōnis f. chirurgĭcus, -a, -um)
D. Vulnĕra combusta longam curatiōnem postŭlant.
(pes, pedis m.)
E. Solve in aqua. (pulvis, -ĕris n.)

2. Преведете ги на македонски следните реченици:

A. Collēga, mixtūram agĭta!

B. Filtrāte medicīnam, per minūtum, tum bene servāte!

C. Consperge mixtūram in ollam!

D. Sume remedium contra malariam!

E. Miscēte acĭdum borĭcum cum Vaselīno flavo!

73
PENSA

3. Пронајдете ги зборовите што ги означуваат деловите на телото,

барајќи хоризонтално и вертикално!

K E E U U P S

G Z T O P E S

J A F J G C N

S C A P U T A

H U M E R U S

C O R P U S U

A O C U L U S

4. Од кои латински зборови потекнуваат следните латинизми:

трансфузија
инјекција
бенигнен
функција
коагулација
операција
орален
малигнен
морталитет

74
 VI VITA ROMĀNA

ЈАВНИОТ ЖИВОТ ВО РИМ

Јавниот живот на жителите на римската држава се одвивал, главно, во не-
колку фокални точки од градот: плоштадите, објектите на државните ин-
ституции, храмовите на нивните божества и просторите во кои го минувале
слободното време и се забавувале, а тоа се театрите, вежбалиштата, јавни-
те бањи и циркусите. Овие простори и објекти се мошне препознатливи и
впечатливи, а нивната величественост требало да ги изразува моќта и вели-
чието на државата. Во голем број од европските градови се користени гра-
дителските искуства од антиката и во планирањето на градскиот простор
(урбанизам), но и во стилското обликување на градбите. Но, уште позначајна
е социјалната функција на овие простори и објекти за граѓаните од сите ста-
лежи: тука се носеле одлуки важни за државата и сите нејзини жители, тука
се влијаело на некои процеси и случувања во пошироката заедница, се изве-
дувале верски обреди, се тргувало, се склопувале пријателства и се догова-
рале бракови. Старовековните народи не го делеле духовното од световното,
верата и државата биле неделиви.
Во градовите во текот на годината повеќепати се одржувале верско-државни
празнувања, што едновремено ги зајакнувале и побожноста и патриотизмот
на населението. Римските граѓани со задоволство учествувале во овие ак-
тивности и голем дел од своето време, а понекогаш и целата своја кариера, го
посветувале на вакви и слични општествени должности. Тоа било возможно
зашто сите други работи ги извршувале работниците и робовите. Благород-
ниците дури се однесувале со презир кон физичката работа, што се смета-
ла за недостојна за припадниците на повисоките класи, што ја потврдува
строгата класна подвоеност во општеството. Тие се стремеле кон државните
служби (магистрати) и напредувањето во државната хиерархија на власта.
Градските плоштади во римските градови биле исклучително живи места
исполнети со различни содржини, но, пред сè и над сè, биле свртувалишта
на кои граѓаните се среќавале со своите пријатели, деловни партнери, кли-
енти или патрони, места на кои се дискутирало и се воделе дебати по раз-
лични прашања и на кои се донесувале значајни одлуки. Секој римски град
имал плоштад (forum), а во Рим, покрај најпознатиот римски плоштад (Forum
Romanum или Forum Augustum) од времето
на доцната Република, во периодот на цар-
ството постоеле повеќе плоштади, односно
речиси секој римски владетел градел „свој“
плоштад: Трајановиот форум, форумот на
Нерва и сл. На главниот римски форум се
случувале сите поважни работи во градот –
тој бил центар на општествениот, политич-
киот, деловниот и верскиот живот на гра-
дот, а на него и околу него, покрај зградите
на државните институции (архив, Kуријата
– зградата во која се одржувале седниците
на Сенатот, затвор), се наоѓале голем број
храмови и Регијата (седиштето на врховни-
Остатоци од
некогашниот римски
форум, Рим, Италија
75
VITA ROMĀNA

от свештеник), базилики, триумфални порти (на Тит и на Септимиј Север),

споменици и јавната говорница – ростра. Низ плоштадот поминувала најста-
рата улица на светот – Светата улица (Via Sacra), што водела до ритчето Ка-
питолиј, каде што се наоѓал и храмот на Јупитер.
Сенатот (Senātus) бил највисоката државна институција во времето на Репу-
бликата што продолжила да дејствува и во периодот на царството, иако кон-
тролирана од царот. Имал клучна улога во управувањето и раководењето со
државата, ги контролирал внатрешната и надворешната политика, финан-
сиите, назначувал воени команди и управници на провинциите и решавал
за сите други важни државни прашања. Во различни периоди од римската
историја броел од 100 до 600 сенатори, магистрати (државни службеници) и
поранешни магистрати, сите од редот на патрициите. Седниците на Сенатот
се одржувале во зградата наречена Курија (Curia). На многубројни документи
и акти стои симболот SPQR (SENATUS POPULUSQUE ROMANUS), што значи
дека одлуката или прогласот е донесен од „Сенатот и римскиот народ“. Ам-
фитеатрите (тркалезни театри) се веројатно вид градба што најмногу асоци-
ра и упатува на Римската империја. Флавиевиот амфитеатар, попознат како
Римски колосеум, е една од најпознатите и најпрепознатливите градби од
античко време, а воедно е и најголемиот амфитеатар во светот. Тој претста-
вува своевидно архитектонско ремек-дело, поради вешто проектираните и
изведени системи од ходници, лакови и столбови и имал капацитет за 50.000
гледачи. По потреба можел и да се покрие со огромна платнена натстреш-
ница, па и да се осветли за ноќни претстави. Арената (борилиштето) можела
да се наполни со вода и во неа се изведувале инсценирани поморски битки
со помали бродови. Посетителите и овде седеле според општествениот ста-
тус, владетелот седел во раскошно украсена и удобна ложа, во првиот ред се
сместувале сенаторите, витезите, амбасадорите и други достоинственици.
Жените можеле да ги следат настаните во арената од најгорните редови.

Римскиот колосеум

76
 VII

Caput VII
III ДЕКЛИНАЦИЈА –
ВОКАЛНИ ОСНОВИ
ПРИДАВКИ ОД III
ДЕКЛИНАЦИЈА
СРЗНИЦИ
ОБРАЗОВАНИЕТО
ВО РИМ

77
LINGUA LATĪNA

III ДЕКЛИНАЦИЈА
– ВОКАЛНИ ОСНОВИ
D eclinatio tertia – nomĭna vocalia
По оваа деклинација се менуваат именки од сите три рода, чијашто основа
завршува на вокалот -i, па затоа се нарекуваат вокални или -i основи. Тука
спаѓаат:
ÎÎ именки со еднаков број слогови во формите за номинатив и генитив
еднина, кои затоа се нарекуваат еднаквосложни именки, како, на
пример: febris, febris f. треска; auris, auris, f. уво; canis, canis m./f. куче;
nubes, nubis f. облак;
ÎÎ именки со различен број слогови во номинатив и генитив еднина, т.е.
нееднаквосложни именки, како, на пример: dens, dentis m. заб; pars,
partis f. дел; os, ossis n. коска; cor, cordis n. срце, и
ÎÎ именки од среден род што во номинатив еднина завршуваат на -e, -al
или -ar: еднаквосложни, како mare, maris n. море; rete, retis n. мрежа,
и нееднаквосложни, како anĭmal, animālis n. животно; exemplar,
exemplāris n. примерок; cochlear, cochlearis f. лажица.
Именките со -i основи од III деклинација имаат исти падежни наставки и исти
падежни завршоци како именките од консонантските основи. Разликата
меѓу нив е највидлива во генитив множина: именките од -i oсновите имаат
завршок -ium, во кој се препознава основата на именката. Специфично за -i
основите е и тоа што именките од среден род во аблатив еднина завршуваат
на -i, а во номинатив, акузатив и вокатив множина завршуваат на -ia. Некои
еднаквосложни именки од женски род во акузатив еднина имаат завршок
-im ( tussim, febrim, dosim).

Sg. Pl. Sg. Pl.

N. dens dentes N. febris febres
G. dentis dentium G. febris febrium
D. denti dentĭbus D. febri febrĭbus
Acc. dentem dentes Acc. febrem febres
V. dens dentes V. febris febres
Abl. dente dentĭbus Abl. febre febrĭbus

Sg. Pl.
N. rete retia
G. retis retium
D. reti retĭbus
Acc. rete retia
V. rete retia
Abl. reti retĭbus

78
 VII

ПРИДАВКИ ОД
III ДЕКЛИНАЦИЈА
Adiectīva declinatiōnis tertiae

Придавките коишто ѝ припаѓаат на третата деклинација имаат

вокални основи и се менуваат исто како и именките, со тоа што сите
во аблатив еднина завршуваат на –i.

По III деклинација се менуваат три вида придавки:

ÎÎ Придавки со три форми (одделна форма за секој род): acer, acris, acre
остар, остра, остро; celer, celeris, celere брз, брза, брзо; saluber, salubris,
salubre здрав, здрава, здраво. Овие придавки ги цитираме на следниов
начин: acer, -cris, -re; saluber, -bris, -bre.

машки род женски род среден род

Sg. Sg. Sg.

N. ventus salūber aetas salubris mare salubre

G. venti salubris aetātis salubris maris salubris

D. vento salubri aetāti salubri mari salubri

Acc. ventum salubrem aetātem salubrem mare salūbre

V. vente salūber aetas salubris mare salūbre

Abl. vento salubri aetāte salubri mari salubri

Pl. Pl. Pl.

N. venti salubres aetātes salubres maria salubria

G. ventōrum salubrium aetātum salubrium marium salubrium

D. ventis salubrĭbus aetatĭbus salubrĭbus marĭbus salubrĭbus

Acc. ventos salubres aetātes salubres maria salubria

V. venti salubres aetātes salubres maria salubria

Abl. ventis salubrĭbus aetatĭbus salubrĭbus marĭbus salubrĭbus

79
LINGUA LATĪNA

ÎÎ Придавки со две форми (едната за машки и женски род, а другата за

среден род): brevis кус, куса, breve кусо; frontalis челен, челна, frontale
челно; pectoralis граден, градна, pectorale градно; utilis полезен, полезна,
utile полезно. Цитираме: brevis, -e; utilis, -e.

машки род женски род среден род

Sg. Sg. Sg.
N. cibus utĭlis herba utĭlis consilium utĭle
G. cibi utĭlis herbae utĭlis consilii utĭlis
D. cibo utĭli herbae utĭli consilio utĭli
Acc. cibum utĭlem herbam utĭlem consilium utĭle
V. cibe utĭlis herba utĭlis consilium utĭle
Abl. cibo utĭli herbā utĭli consilio utĭli
Pl. Pl. Pl.
N. cibi utĭles herbae utĭles consilia utilia
G. cibōrum utilium herbārum utilium consiliōrum utilium
D. cibis utilĭbus herbis utilĭbus consiliis utilĭbus
Acc. cibos utĭles herbas utĭles consilia utilia
V. cibi utĭles herbae utĭles consilia utilia
Abl. cibis utilĭbus herbis utilĭbus consiliis utilĭbus

Придавки со една форма (за сите три рода): на пример, felix, -icis среќен, среќна,
среќно; sapiens, -entis умен, мудар, мудра, мудро. Овие придавки се цитираат
во номинатив и генитив еднина. Сепак, и овие придавки во акузатив еднина
и во номинатив, акузатив и вокатив множина имаат по две форми (едната за
машки и женски, а другата за среден род).

машки род женски род среден род

Sg. Sg. Sg.
N. homo felix femĭna felix anĭmal felix
G. homĭnis felĭcis femĭnae felĭcis animālis felĭcis
D. homĭni felĭci femĭnae felĭci animāli felĭci
Acc. homĭnem felĭcem femĭnam felĭcem anĭmal felix
V. homo felix femĭna felix anĭmal felix
Abl. homĭne felĭci femĭna felĭci animāli felĭci
Pl. Pl. Pl.
N. homĭnes felĭces femĭnae felĭces animalia felicia
G. homĭnum felicium feminārum felicium animalium felicium
D. hominĭbus felicĭbus femĭnis felicĭbus animalĭbus felicĭbus
Acc. homĭnes felĭces femĭnas felĭces animalia felicia
V. homĭnes felĭces femĭnae felĭces animalia felicia
Abl. hominĭbus felicĭbus femĭnis felicĭbus animalĭbus felicĭbus

80
 VII

СВРЗНИЦИ
Coniunctiōnes
Сврзниците во латинскиот јазик се неменливи зборови што можат да стојат
самостојно или како енклитики. Најчесто се среќаваат следниве сврзници:
et, atque (ac) и, па, а
etiam, quoque исто така
neque, nec ниту
aut, sive, seu или
sed, vero, autem но, пак, туку
ităque, igĭtur поради тоа, и така, значи
tamen сепак

interosseus dorsalis

digastricus et stylohyoideus
sternocleidomastoideus

eminentia hypothenaris
eminentia thenaris

tractus iliotibialis

extensores breves
digitorum pedum

Musculi in corpore
humāno
81
LINGUA
LECTIŌNES
LATĪNA

PA RT E S C O RP Ŏ R I S H UM Ā N I

Corpus humānum cute tectum est. In cute gland lae sudoripārae et supra cutem naevi sunt.
Intra corpus ossa sunt. Ossa corpus coniunctim sustĭnent et membra inferiōra protĕgunt. In cavo
oris lingua et dentes locāti sunt.
Partes dentium sunt: corōna, radix, collum et apex radĭcis. Intra corōnam dentis cavum et canālis
radĭcis dentis sunt. In laterĭbus capĭtis aures sunt – auris dextra et auris sinistra. Auris e tribus
partĭbus composĭta est: auris interna, auris media et auris externa. Auric la pars auris externae
est. Cor in latĕre sinistro pectŏris situm est. Sanguis e corde per arterias in diversas partes
corpŏris fluit, per venas autem ad cor redit.
Extremitātes inferiōres corpŏris humāni e femorĭbus, crurĭbus et pedĭbus composĭtae sunt. Partes
pedis sunt: dorsum pedis, planta, calx, digĭti. Ossa digitōrum pedis phalanges nomināta sunt.

D E T RU N C O

Ut scimus, collum caput trunco iungit. Partes trunci sunt: pectus, venter
sive abdŏmen, dorsum. In medio dorso columna vertebrālis est; in columna
vertebrāli medulla spinālis est. Pars thorăcis costae sunt. In cavo thorācali
cor et pulmōnes sunt. Cor in latĕre sinistro cavi thoracālis situm est. In cavo
abdomināli intestīna et alia viscĕra sunt, ut: ventric lus, iecur sive hepar,
lien, vesīca fellea, renes, pancrēas etc.

D E B RU C E L L Ō S E

Brucellōsis est morbus contagiōsus animalium domesticōrum et homĭnum. Causa morbi sunt
microorganismi brucellae. Orīgo brucellōsis animalia infecta, lac et secrētum animalium
aegrotōrum sunt. Penetratiōne in organismum Brucēllae in nod lis lymphatĭcis et postea trans
lympham, in sanguĭnem adveniunt. Medĭci veterinarii anal si sanguĭnis morbum dignoscunt.

DE TUSSI

Utĭlis etiam in omni tussi est peregrinatio, navigatio longa, loca maritĭma, natatiōnes. Cibus
interdum mollis, ut malva, ut urtīca, interdum acer, ut lac et allium.

82
 VII

VOCABŬLA:
abdominālis, -e adi. стомачен
advenio 4 доаѓам, пристигнувам
allium, -i n. бел лук
anal sis, -is f. анализа
anĭmal, -ālis n. животно
apex, -ĭcis m. врв
arteria, -ae f. артерија
Brucella, -ae f. бруцела
Brucelōsis, -is f. бруцелоза
canālis, -is m. канал
calx, calcis f. петица
causa, -ae f. причина
cibus, -i m. храна
coniunctim adv. заедно, во заедница
cor, cordis n. срце
cremo 1 запалувам, спалувам
cutis, -is f. кожа
dens, -ntis m. заб
dignosco 3 распознавам, разликувам,
дијагностицирам
diversus 3 adi. различен
domestĭcus 3 adi. домашен
felleus 3 adi. жолчен
femur, -ŏris n. бедрена коска, бутна коска
fluo 3 течам
hepăr, hepătis f. црн дроб
infectiōsus 3 adi. заразен
infectus 3 adi. заразен
interdum adv. понекогаш
intestinālis, -e adi. цревен
lac, lactis n. млеко
lien, -ēnis m. слезина
locātus 3 adi. сместен
locum, -i n. место
lympha, -ae f. лимфа
lymphatĭcus 3 adi. лимфен
malva, -ae f. црн слез
maritĭmus 3 adi. морски
medius 3 adi. среден
medulla, -ae f. срцевина, коскен
мозок, мозочник, ’рбетен мозок
mollis, -e adi. лесен
naevus, -i m. бенка, невус
natatio, -ōnis f. пливање
navigatio, -ōnis f. пловидба,
пловење со брод
nodŭlus, -i m. јазолче
nominātus 3 adi. наречен
omnis, -e adi. секоj pl. сите
ŏs, ossis n. коска
pancrēas, -ătis n. панкреас,
заджелудочна жлезда
pars, -rtis f. дел
penetratio, -ōnis f. навлегување,
пенетрација
peregrinatio, –ōnis f. патување
pes, pedis m. стапало
phalanx, -ngis f фаланга, една од
коските на прстите на рацете
и нозете
postea adv. потоа
primo adv. прво
pulmonālis, -e adi. пулмонален,
белодробен
radix, -ĭcis f. корен
secrētum, -i n. секрет, производ
на лачење
septĭcus 3 adi. септичен, што
се однесува на сепсата или е
предизвикан од сепса
spinālis, -e adi. ’рбетен
sudoripārus 3 adi. пототворен
sustĭneo 2 држам
tectus 3 adi. покриен
thoracālis, -e adi. торакален
tussis, -is f. кашлица
ut conict. како, како што
utĭlis, -e adi. полезен
vesīca, -ae f. меур, ќесе, vesīca
fellea жолчен меур, жолчно ќесе
vertebrālis, -e adi. ’рбетен

Dicta et sententiae
„„ Alba avis. Бела птица. Реткост.
„„ Vis vitalis. Животна сила.
„„ Ars longa, vita brevis. Уметноста е вечна, а животот
краткотраен.
„„ Civis Romаnus sum. Јас сум римски граѓанин. Секој
римски граѓанин имал право со овој израз да ги за-
штити своите права и обврски.
„„ Ferro ignique. Со меч и со оган, односно, со војна.
„„ Finis corоnat opus. Крајот го краси делото.
„„ Ius gentium. Меѓународно право.
„„ Mens sana in corpore sano. Во здраво тело, здрав дух.
„„ Sapienti sat. За мудриот доволно. На мудриот човек
му се доволни малку зборови за да разбере нешто.
„„ Amor non est medicabilis herbis. Љубовта не се леку-
ва со тревки.
„„ Naturam mutare difficile est. Тешко е да се менува
карактерот.
„„ Similia similibus curantur. Сличното се ле-
кува со слично. Принцип на хомеопатијата
за лекување на болестите со средства што
можат да го предизвикаат истото заболување
кај здрав човек.
„„ Naturalia non sunt turpia. Природните нешта
не се срамни.
„„ Fabas indulcat fames. Гладот и гравот го пра-
ви сладок.
„„ Magnum vectigal est parsimonia. Штедењето
е голем приход.
„„ Fortes fortuna adiuvat. Судбината им помага
на храбрите.
„„ Currit ferox aestas. Лета жестокото време.
„„ Venter caret auribus. Стомакот нема уши.
Зборовите не можат да го нахранат гладниот.
„„ Ad finem. До крај.

83
PENSA

PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките pars, -rtis f. , tussis, -is f.,
Vo c a b ŭ l a :
ŏs, ossis n. и exemplar, -āris n.:
aequālis, -e adi. еднаков
aetas, -ātis f. доба Sg. Pl. Sg. Pl.
antrax, -ăcis f антракс
antiquĭtas, -ātis f. древност, N. pars tussis
старина,
G.
bacillus, -i m. бактерија, бацил
cadāver, -ěris n. леш, мртво D.
тело
Acc.
capilāris, -e adi. капиларен
celer, -ris, -e adi. брз V.
certus 3 adi. сигурен
Abl.
cervicālis, -e adi. вратен
dosis, -is f. доза
dulcis, -e adi. сладок Sg. Pl. Sg. Pl.
equus, -i m. коњ
extractio, -ōnis f. вадење N. ŏs exemplar
faciālis, -e adi. лицев, што се G.
однесува на лицето
genus, -ĕris n. вид D.
iam adv. веќе, уште
Acc.
idcirco adv. затоа
immortālis,-e adi. бесмртен V.
infectio, -ōnis f. зараза
Abl.
infesto 1 напаѓам
insalūber, -bris, -bre adi. нездрав
intolerabĭlis, -e adi. неподнослив 2. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми
minuo 3 намалувам од придавката, така што именката и придавката ќе се согла-
mortālis, -e adi. смртен суваат по род, по број и по падеж:
mortuus 3 adi. мртов
nasālis, -e adi. носен
notus, 3 adi. познат animalia domestĭcus, -a, -um
paluster, -tris, -tre adi. мочурлив dolōres intolerabĭlis, -e
photosynthesis, -is f.
фотосинтеза consilia celer, -ris, -re
praesertim adv. особено
morbis intestinālis, -e
siccus 3 adi. сув
simĭlis, -e adi сличен muscŭlum teres, -ētis
teres, -ētis adi. валчест
cor pulmonālis, -e
tropĭcus 3 adi. тропски
tuberculōsis, -is f. туберколоза nervos faciālis, -e
vaccinatio, -ōnis f. вакцинација Amygdalārum dulcis, -e
unguis, -is m. нокот
virgŭla, -ae f. гранче, стапче vasa capilāris, -e
virōsus 3 adi. вирозен os nasālis, -e

84
 VII

3. Наведете ги сврзниците што најчесто се среќаваат во латинскиот

јазик:

PENSUM B
1. Преведете ги на македонски следните изрази:

tussis sicca columna vertebrālis

extractio dentis paral sis oesophāgi
tubercolōsis renis tubercolōsis pulmōnum
vertebrae cervicāles caput ossis femŏris

2. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени

во заградата:

A. Corpus humānum est, animus .

(mortālis, -e / immortālis, -e)
B. Infectiōnes virōsae plantārum minuunt.
(photosynthesis, -is f.)
C. Praescrībe medicamenti! (dosis, -is f. certus, -a, -um)
D. In regionĭbus aqua est.
(paluster, -stris, -stre / insaluber, -bris, -bre)
E. Multa unguĭbus infestant. (animal, -ālis n.)
F. Hodie medĭci bene curant. (febris, -is f. tropĭcus, -a, -um)

3. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад предло-

гот:

in (pars, -rtis f. / dexter, -tra, -trum)

in (pars, -rtis f. / aequālis, -e)
pro (dosis, -is f.)
pro (infans, -antis m.)

85
PENSA

PENSUM C
1. Преведете го следниот текст:

De anthrăce
Iam antiquitāte anthrax ut morbus contagiōsus notus est. Causa morbi est
bacillus anthrăcis. Bacillus anthrăcis virgŭlae simĭlis est. Tria genera morbi
nota sunt: anthrax septĭcus, anthrax pulmonālis et anthrax intestinālis. Anthrax
praesertim vaccas, equos et homĭnes invādit. Orīgo infectiōnis animalia
infectiōsa sunt. Idcirco homĭnes cadavĕra mortuōrum vaccārum equorumque
cremant. Nostra aetāte vaccinatio contra anthrăcem est, sed aegrōta animalia
seu aegrōtos homĭnes medĭci saepe non possunt* sanāre.
Забелешка: possunt можат (3 лице множина индикатив на презент од
глаголот possum, posse, potui можам)

2. Пронајдете ги придавките, сврзниците и предлозите, барајќи хори­

зонтално и вертикално!

F A C I A L I S C
A M E V E R O I U
C A R U S X E C M
I R V T D I T C N
L U I T U L E U A
I S C E L E R S S
S O A N C F E E A
A R L E I N S U L
D E I C S A U T I
U V S I M I L I S
I N F A N S I V E
E I N B R E V I S
P R O A D E T N A
U T I L I S A U T

Brucella
melitensis

86
 VII VITA ROMĀNA

ОБРАЗОВАНИЕТО ВО РИМ
Образованието во римското општество не било привилегија само на богати-
те граѓани. Речиси сите деца, па дури и оние на робовите, од својата седма
година посетувале основно училиште. Постоеле скапи приватни училишта,
но и јавни основни училишта (ludi litterarii), во кои учеле момчињата и девој-
чињата до дванаесетгодишна возраст, додека децата на најбогатите почесто
имале приватен учител (paedagogus), кој ги подучувал во нивниот дом. Во
јавните училишта, кои во време на Царството ги имало во навистина голем
број, момчињата учеле да читаат и да пишуваат на латински и на старогрчки
јазик, а учеле и математика. Девојчињата повеќе се оспособувале да се гри-
жат за домот, учеле да ткаат, да плетат, да готват. Училиштата биле скромно
опремени, покрај маса за учителот (magister) и столчиња за учениците, во
училницата имало уште и табла, мијалник и абакус. По дванаесеттата годи-
на вообичаено само машките деца од повидните семејства го продолжувале
образованието и ја изучувале класичната книжевност и митологија.

Релјеф пронајден во
Нојмаген на кој се
Момчињата кои го продолжувале образованието во реторските школи се претставени учител
подготвувале да се вклучат во јавниот живот на тој начин што со особено и тројца ученици
(180-185 година н.е.)
внимание ја изучувале теоријата и праксата на говорништвото. Говорниците
(ораторите) биле мошне влијателни и популарни личности, а политичкото и
судското говорништво играло исклучително значајна улога во јавниот живот
на римската империја.
Младите римски граѓани кои имале поголеми амбиции задолжително го из-
учувале старогрчкиот јазик и хеленската литература или, пак, филозофија
или медицина, и тоа кај приватни учители, кои најчесто доаѓале од Хелада.

87
VITA ROMĀNA

Девојките со навршени четиринаесет години се сметале зрели за мажење,

па нивните татковци им договарале брак и им барале ново семејство. Иако
не постоело законско полнолетство, момчињата по навршени петнаесет или
шеснаесет години, доколку не се школувале понатаму и доколку нивните та-
тковци сметале дека се доволно созреани, можеле да почнат со нивната про-
фесионална кариера (да пристапат на служба во армијата, да се занимаваат
со адвокатура или со некое друго занимање), да добијат право на глас и да се
женат.

Прочуениот
говорник Марк
Тулиј Цицерон

88
 VII

Caput VIII
IV ДЕКЛИНАЦИЈА
V ДЕКЛИНАЦИЈА
ГРЧКА
ДЕКЛИНАЦИЈА
РИМСКА КУЌА

89
LINGUA LATĪNA

IV (u) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (u) quarta
По IV деклинација се менуваат именки од машки, женски (мал број именки)
и среден род со основа на -u.
Именките од машки и женски род во номинатив еднина имаат завршок -ŭs,
а во генитив еднина -ūs. На пример: pulsus, -ūs m. пулс; senātus, -us m. сенат;
sensus, -us m. чувство; manus, -ūs f. рака. Именките од среден род во номина-
тив еднина завршуваат на -ū, a во генитив еднина на -ūs. На пример: cornū,
-ūs n. рог; genū, -ūs n. колено; gelu, -ūs n. мраз.
Тие ги имаат следниве падежни завршоци:

машки и женски род среден род

Sg. Pl. Sg. Pl.
N. -us -us -u -uа
G. -us -uum -us -uum
D. -ui -ĭbus -u -ĭbus
Acc. -um -us -u -uа
V. -us -us -u -uа
Abl. -ū -ĭbus -ū -ĭbus

Промената на именките по четвртата деклинација изгледа вака:

На пример: fructus, -us
Sg. Pl.
плод, основа: fructŭ-
N. fructus fructus
G. fructus fructuum
D. fructui fructĭbus
Acc. fructum fructus
V. fructus fructus
Abl. fructū fructĭbus

На пример: genu, -us

Sg. Pl.
колено, основа: genŭ-
N. genu genua
G. genus genuum
D. genu genĭbus
Acc. genu genua
V. genu genua
Abl. genū genĭbus

Именката domus, -us f. дом, куќа, има аблатив еднина и акузатив множина по
II деклинација: domo и domos. Некаде се среќава и формата domi, којашто е
стар локатив и одговара на прашањето каде?. Понекогаш има и генитив мно-
жина по II деклинација: domōrum.

90
 VIII

V (е) ДЕКЛИНАЦИЈА
D eclinatio (e) quinta
По V деклинација се менуваат именки од женски род и две именки од машки
род. На пример: species, speciei f. вид, сорта; facies, faciei f. лице; caries, cariei
f. кариес. Номинативот еднина завршува на -ēs, a генитивот еднина на -ei. Ос-
новата им завршува на -ē.
Именките од V деклинација ги имаат следниве завршоци:

Sg. Pl.
N. -еs -es
G. -ei -ērum
D. -ei -ēbus
Acc. -em -es
V. -es -es
Abl. -ē -ēbus

Промената на именките по петтата деклинација изгледа вака:

На пример: dies, -ei ден,
Sg. Pl.
основа: diē-
N. dies dies
G. diēi diērum
D. diēi diēbus
Acc. diem dies
V. dies dies
Abl. diē diēbus

Целосна множина имаат само именките diēs и rēs. Именките aciēs острина,
spēs надеж, speciēs вид, ги имаат сите форми во еднина и форми за номина-
тив, акузатив и вокатив во множина. Другите именки имаат форми само во
еднина, зашто повеќето се апстрактни именки.
Именката rēs, rĕi работа, нешто, предмет може да има повеќе значења; нај-
често се среќава заедно со некои придавки, при што добива различно зна-
чење. На пример, rēs gesta подвиг, rēs secundae среќа, rēs adversae несреќа, rēs
publĭca република, држава.
Единствени именки од машки род во петтата деклинација се diēs ден и
meridiēs пладне, но кога значи определен рок или определено време, diēs се
среќава како именка од женски род, на пример, diēs certa - определен ден.

91
LINGUA LATĪNA

ГРЧКА ДЕКЛИНАЦИЈА/
ДЕКЛИНАЦИЈА НА
ГРЧКИ ИМЕНКИ
Латинскиот јазик, но и медицинската наука на територијата на Римската
империја се развивале под влијание на старогрчкиот јазик и хеленската ме-
дицина. Така, голем број именки во латинскиот јазик (што се користат и во
медицинската терминологија) се од грчко потекло, па иако се менуваат по
правилата за прва, втора и трета деклинација, задржале некои особености
од грчките падежни завршоци.
ÎÎ Грчките именки од женски род на -е и од машки род на -es (поретко
на -as) се менуваат по прва деклинација: phlegmŏne, -ae f. воспаление;
systŏle, -es f. стегање; Aloë, -es f. алое; diabētes, -ae m. шеќерна болест;
psoas, -ae m. појасен мускул. Голем број од нив во генитив еднина
завршуваат на -ае.

Sg. Pl. Sg. Pl.

N. diabētes diabētae systŏle systŏlae
G. diabētae diabetārum systŏles systolārum
D. diabētae diabētis systŏlae systŏlis
Acc. diabēten / -am diabētas systŏlen systŏlas
Abl. diabēte / -a diabētis systŏle systŏlis

ÎÎ Именките од среден род, што во номинатив еднина завршуваат на -on, а

во генитив еднина на -i, како и именките од машки род што завршуваат
на -eus, -ei, се менуваат по втора деклинација: pharmăcon, -i n. лек;
scelěton, -i n. скелет; colon, -i n. дебело црево; epistropheus, -ei m. вратен
прешлен.

Sg. Pl. Sg. Pl.

N. pharmăcon pharmăca epistropheus epistrophei
G. pharmăci pharmacōrum epistrophei epistropheōrum
D. pharmăco pharmăcis epistropheo epistropheis
Acc. pharmăcon pharmăca epistropheum epistropheos
Abl. pharmăco pharmăcis epistropheo epistropheis

ÎÎ По трета деклинација се менуваат именки од среден род што во

номинатив еднина завршуваат на -ma, а во генитив еднина на -ătis, како
и именки што завршуваат на -er, -eris и на -is, -is: oedēma, oedemătis n.
оток; asthma, asthmătis n. астма; carcinōma, carcinomătis n. рак; urēter,
uretēris m. уретер, мочен канал; dosis, dosis f. доза; diagnōsis, diagnōsis
f. дијагноза; anamnēsis, anamnēsis f. анамнеза, историја на болеста.
Еднаквосложните именки на -is во акузатив еднина завршуваат на –
im, а во аблатив еднина на –i.

92
 VIII

Sg. Pl. Sg. Pl.

N. oedēma oedemăta dosis doses
G. oedemătis oedemătum dosis dosium
D. oedemăti oedemătis dosi dosĭbus
Acc. oedēma oedemăta dosim doses
Abl. oedemăte oedemătis dosi dosĭbus

Именките на -ma, -ătis во датив и аблатив множина имаат наставка -is наме-
сто -ĭbus.
Именките на -er, -ěris се менуваат правилно по трета деклинација.

Sceleton
humānum

93
LECTIŌNES

IN HOSPITĀLI
Hodie in hospitāli turba est. Vidēmus virum cum infarctu myocardii, puĕrum cum contusiōne
genus, puellam cum laesionĭbus plexus brachiālis et femĭnam in graviditāte. Vir pulsum tardum
sive bradycardiam, dolōrem in pectŏre et hypotensiōnem arteriālem habet. Status praesens viri
stabĭlis non est. Chirurgi ante operatiōnem manus lavant et instrumenta parant.
Puer cum contusiōne genus dolōrem sentit. Medĭci puĕro spicam ponant et puellam cum
laesionĭbus plexus brachiālis curant. Partus femĭnae serotīnus est, sed femĭna contractiōnes non
habet. Sectiōnem Caesaream timet et partum per vias naturāles sperat. Partus difficĭlis est, sed
post partum status femĭnae et neonāti stabĭlis est.

PL A N TA E M E DI C Ā TA E
Est prima hora post meridiem. Marcus cum avo suo in prato est. Avus Marci calvitiem
occipitālem habet. De calvitie remedium non est. Plantae medicātae quoque non
adiūvant. Etsi calvities congenĭta est, tamen Marcus calvitiem non timet. Nunc
extractiōnem dentis timet. Nam cariem incipientem habet. Etsi dolōrem intolerabĭlem
sentit, plantas collĭgit. Herbarium pro biologia facĕre debet. In superficie terrae variae
plantae sunt, multae medicātae.
Avus Marci remedia non amat, unguenta sua et species herbārum dilĭgit. Herbas apportat
et siccat. Nepōti suo semper dicit: “Herbae medicātae morbos multos sanant.” Domi
semper Althaeam, Belladōnam, Convallariam, Ipecacuanham, Mentham piperītam,
Terebinthĭnam, Urtīcam, Salviam et Rosam canīnam habet. Oc los suos cum Matricaria
chamomilla lavat, infectiōnem faciēi cum foliis Plantagĭnis lanceolātae sanat. Repente
canem vident. Marcus canes timet et avo suo dicit: “Cave canem! Rabiem canīnam
fortasse habet.” Herbas collĭgunt et domum eunt*.
* eunt си одат, 3 лице множина индикатив на презент од неправилниот глагол
eo, ire, ii, itum си одам, си заминувам.

DE VERBIS GRAECIS
Multa verba Graeca omnĭbus iam nota sunt: musĭce, poēsis, systēma, orgănon, scelĕton, gramma
et multa cetĕra. Praesentia verbōrum Graecōrum non solum in lingua Latīna, sed in multis aliis
linguis magna est. Nomĭna partium corpŏris saepe Graeca sunt: larynx, thorax, diaphragma, hepar,
pancreas, oesophāgus et multa cetĕra. Verba Graeca quoque partes cerebri sunt: encephălon,
mesencephălon, diencephălon. Medĭci etiam multas diagnōses cum verbis Graecis scribunt:
diabētes, carcinōma, asthma, aneurysma, sarcōma, melanōma, eczēma, herpes, oedēma. Hodie
homĭnes carcinomăte, diabēte aut asthmăte saepe labōrant. Carcinōma sive cancer pancreătis
morbus periculōsus est. Symptomăta carcinomătis pancreătis sunt: dolōres in abdomĭne, ictĕrus
gravis et absentia appetītus. Carcinōma pancreătis morbus difficĭle sanabĭlis est.

94

VOCABŬLA:
absentia, -ae f. отсуство
Althaea, -ae f. бел слез
anamněsis, -is f. анамнеза, историја
на болеста
aneurysma, -ătis n. аневризма,
ограничено проширување на артерија
appetītus, -us m. апетит
apporto 1 понесувам
arteriālis, -e adi. артериски
asthma, -ătis n. задув, астма
avus, -i m. дедо
Belladonna, -ae f. лудо билје,
помамница, див тутун
biologia, -ae f. биологија
bradycardia, -ae f. брадикардија,
забавена работа на срцето
brachiālis, -e adi. брахијален, што ѝ
припаѓа на раката
calvities, -ēi f ќелавост
canīnus 3 adi. кучешки
canis, -is m. f. куче
carcinōma, -ătis n. карцином, рак
caries, -ēi f. кариес / caries incipiens
почетен кариес
cerebrum, -i n. голем мозок, церебрум
Convallaria, -ae f. ѓурѓевче
caveo 2 се чувам (со acc.)
collĭgo 3 собирам
diabētes, -ae m. шеќерна болест,
дијабетес
diagnōsis, -is f. дијагноза
diaphragma, -ătis n. дијафрагма
diencephălon, -i n. диенцефалон,
среден мозок
difficĭle adv. тешко
difficĭlis, -e adi. тежок
eczēma, -ătis n. егзема, воспалително
заболување на кожата
encephălon, -i n. мозок
etsi conict. иако
facies, -ēi f. лице
folium, -i n. лист
fortasse adv. можеби
genu, -us n. колено
gramma, -ătis n. грам
gravis, -e adi. тежок
herbarium, -i n. хербариум
herpes, -ētis m. херпес,
стресница
hora, -ae f. час
hospitāle, -is n. болница
hypotensio, -ōnis f.
хипотензија, низок крвен
притисок
incipio 3 почнувам
infarctus, -us m. инфаркт
instrumentum, -i n.
инструмент
Ipecacuanha, -ae f. ипекакуана
laesio, -ōnis f. повреда, рана,
лезија
larynx, -gis m. грклан, ларинкс
lavo 1 мијам
manus, -us f рака
Matricaria, -ae f. бот.
Matricaria chamomilla
боливач, попадика,
вртипоп
medicātus 3 adi. лековит
melanōma, -ătis n. меланом,
вид тумор
meridies, -ēi m. пладне
mesencephălon, -i n.
мезенцефалон, среден мозок
musĭce, -es f. музика
myocardium, -i n. срцев
мускул, миокард
nepos, -ōtis m. внук
occipitālis, -e adi. тилен
oedēma, -ătis n. оток, едем
orgănon, -i n. орган
partus, -us m. раѓање,
породување
periculōsus 3 adi. опасен
VIII
Plantāgo, -ĭnis f. бот.
Plantāgo lanceolāta тегавец
plexus, -us m. сплет, плексус
poēsis, -is f. поезија
praesens, -entis adi. присутен,
сегашен
praesentia, -ae f. присуство
pratum, -i n. ливада
pulsus, -us m. биење, пулс
rabies, -ēi f. беснило, rabies
canīna кучешко беснило
repente adv. одненадеж,
неочекувано
Rosa, -ae f. бот. Rosa canina
дива роза, шипинка
Salvia, -ae f. жалфија, кадунка
sanabĭlis, -e adi. што може да се
излекува
sarcōma, -ătis n. сарком, вид
тумор
scelĕton, -i n. костур, скелет
sectio, -ōnis f. сечење, рез; sectio
Caesarea царски рез
semper adv. секогаш
serotīnus 3 adi. доцен
sicco 1 сушам
species, -ēi f. вид / pl. species,
-ērum чај
spero 1 се надевам
stabĭlis, -e adi. сигурен, стабилен
status, -us m. состојба
superficies, -ēi f. површина
systēma, -ătis n. систем
symptōma, -ătis n. симптом
tamen conict. сепак
tardus 3 adi. доцен
Terebinthĭna, -ae f. терпентин
timeo 2 се плашам
turba, -ae f. метеж
vir, -i m. маж
95
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Lapsus linguae. Грешка во збору-
вањето. Изразот се употребува кога
некој ќе згреши во зборувањето.
„„ Lapsus calami. Грешка во пишу-
вањето. Изразот се употребува кога
некој ќе направи грешка во пишу-
вањето.
„„ Lapsus memoriae. Грешка на сеќа-
вањето.
„„ Ad usum. Според обичајот.
„„ Usus magister est optimus. Иску-
ството е најдобар учител.
„„ Abusus non tollit usum. Злоупотре-
бата не ја отстранува употребата.
„„ Casus belli. Повод за војна. Со овој
израз се означува настан или повод
што може да предизвика војна.
„„ Casus delicti. Причина за преста-
пот. Правен термин.
„„ Consensus omnium. Општа соглас-
ност.
„„ Carpe diem. Фати го денот.
„„ Albo lapido notare diem. Да се оз-
начи денот со бел камен, т.е. да се
вброи денот во среќни денови.
Althaea officinalis
96
„„ Aegroto dum anima est, spes est. Во бол-
ниот додека има душа, постои и надеж.
„„ Dies diem docet. Денот го подучува (след-
ниот) ден.
„„ Amicos res adversae probant. Несреќата
ги става на проба пријателите.
„„ Unus dies gradus est vitae. Денот е еден
чекор од животот.
„„ In medias res. Во средината на предме-
тот.
„„ Manu propria. Своерачно (скратено m.p.)
„„ Bona fide. Добронамерно.
„„ Mala fide. Злонамерно.
„„ Fluctus numerаre. Да се бројат бранови,
односно да се прави нешто бесмислено.
„„ In spe. Во надеж.
„„ Punica fides. Пунска верност. Изразот се
употребува иронично, а значи неискре-
ност, измама.
„„ Domus propria, domus optima. Сопстве-
ниот дом е најдобриот. Спореди со англ.
Home sweet home.
„„ Spes decipit. Надежта лаже.
Belladona Rosa canina
 VIII PENSA

PENSUM A
1. Менувајте ги по падежи именките fructus, -us m., gelu, -us n.,
Vo c a b ŭ l a :
domus, -us (-i) f. и species, -ei f.:
abortus, -us m. пометнување,
Sg. Pl. Sg. Pl.
прекинување на бременоста,
N. fructus gelu абортус
G. aromatĭcus 3 adi. ароматичен
domus, -us (-i) f. дом
D.
exĭtus, -us m. излез, крај, смрт
Acc.
febrīlis, -e adi. трескав,
V. фебрилен
foetus, -us m. плод
Abl. (по третиот месец)
fractus 3 adi. скршен
Sg. Pl. Sg. Pl. fructus, -us m. плод
N. domus species gelu, -us n. мраз
G. letālis, -e adi. смртен,
смртоносен
D.
praematūrus 3 adi. предвремен
Acc. superficiālis, -e adi.
V. површински
usus, -us m. употреба
Abl.

2. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад предлогот:

ad (usus, -us m. / externus, -a, -um)

ad (usus, -us m. / internus, -a, -um)

ad (usus, -us m. / veterinarius, -a, -um)

partus per (sectio, ōnis f. / Caesareus, -a, -um)

status post (abortus, -us m.)

3. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми од при-

давката, така што именката и придавката ќе се согласуваат по род, по
број и по падеж:
partibus (serotīnus, -a, -um)

statum (febrīlis, -e) genua (fractus, -a, -um)

cariem (superficiālis, -e) species (aromatĭcus, -a, -um)

foetus (praematūrus, -a, -um) calvitie (occipitālis, -e)

exĭtu (letālis, -e) manus (dexter, -tra, -trum)

97
PENSA

PENSUM B
1. Менувајте ги по падежи именките diagnōsis, -is f., acne, -es f.,
Vo c a b ŭ l a : orgănon, -i n. и asthma, -ătis n.:
acne, -es f. акна
Аloe, -es f. алое
Sg. Pl. Sg. Pl.
anorexia, -ae f. безапетитност, N. diagnōsis acne
анорексија
G.
aquaeductus, -us m. водопроводник,
канал D.
arānea, -ae f. пајак Acc.
cardiālis, -e adi. срцев, кардијален
cellŭla, -ae f. клетка V.
cirrhōsis, -is f. цироза Abl.
contentus 3 adi. задоволен
descensus, -us m. спуштање
Sg. Pl. Sg. Pl.
diuretĭcus 3 adi. диуретичен
dyspnoë, -es f. диспнеја, отежнато N. orgănon asthma
дишење G.
gustus, -us m. вкус
insipĭdus 3 adi. безвкусен, инсипиден D.
iuvĕnis, -e adi. младешки Acc.
mellītus 3 adi. сладок, шеќерен
V.
membrāna, -ae f. ципа, мембрана
myōma, -ătis n. миом, тумор Abl.
составен од мускулно ткиво
nervōsus 3 adi. нервен
2. Имињата во заградата ставете ги во падежот што следи зад
nucleus, -i m. јадро, нуклеус
предлогот:
obturatio, -ōnis f. затнување,
пломбирање, обтурација
olfactus, -us m. мирис, сетило за propter myōma, -ătis n.
мирис
pro narcōsis, is f.
orgănum, -i n. орган
protoplasma, -ătis n. протоплазма post bronchītis, -ĭdis f.
psoas, -ae m. слабински мускул,
псоас
3. Покрај наведените именки напишете ги соодветните форми
renālis, -e adi. бубрежен, ренален
rhizōma, -ătis n. подземно стебло од придавката, така што именката и придавката ќе се согла-
sensorius 3 adi. сетилен суваат по род, по број и по падеж:
spirĭtus, -us m. здив, алкохол
systŏle, -es f. систола, ритмично diabētes (insipĭdus, -a, -um)
грчење на срцевиот мускул
asthmăte (cardiālis, -e)
symptōma, -ătis n. симптом,
карактеристичен знак за болест оedemăta (renālis, -e)
therapeutĭcus 3 adi. терапевтски
systēma nervōsus, -a, -um)
zoster, -ēris m. појас;
herpes zoster појасен херпес, eczēma (acūtus, -a, -um)
појасец, жив оган
acnae (iuvĕnis, -e)
valgus 3 adi. искривен нанадвор
varus 3 adi. искривен навнатре diabēten (mellītus, -a, -um)
visus, -us m. вид, гледање orgăna (sensorius, -a, -um)

98
 VIII
PENSUM C

1. Преведете ги на македонски следните изрази:

infarctus myocardii genu varum

infarctus pulmōnis genu valgum
sensus visus carcinōma ventricŭli
sensus gustus aneurysma aortae
obturatio cariei asthma bronchiālis
aquaeductus cerebri herpes zoster
descensus utĕri eczēma acūtum
visus ocŭli sinistri tinctūra alöes
spirĭtus vini oedēma laryngis
orgănum olfactus

2. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од имињата дадени

во заградата:
A. Medĭcus aegrōti contentus non est.
(status, -us m. / praesens, -entis)
B. Homo duas manus habet: et .
(sinister, -tra, -trum / dexter, -tra, -trum)
C. Frons est pars , facies pars .
(facies, -ēi f., caput, -ĭtis n)
D. A herbis medicātis pharmaceuta praepārat.
(species, -ērum f. / diuretĭcus, -a, -um)
E. Medĭcus dosim therapeutĭcam medicamenti pro
praescrībit. (dies, -ēi m.)
F. Medĭcus pneumoniae scit. (symptōma, -ătis n.)
G. Cell la a , nucleo et membrānа constat.
(protoplasma, -ătis n.)
H. Asthma cardiāle genus est. (asthma, -ătis n.)
I. Aegrōtus propter asthma bronchiāle habet. (dyspnoë, -es f.)
L. Hodie homĭnes saepe pulmōnum labōrant.
(carcinōma, -ătis n.)

99
PENSA

PENSUM D
1. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните ин-
тернационализми:

хипотензија дијафрагма

аневризма карцином

астма меланом

анамнеза скелет

дијагноза херпес

миокард акна

егзема дијабетес

сарком поезија

симптом систем

музика фетус

2. Пронајдете ги именките што ѝ припаѓаат на грчката деклинација, ба-

рајќи хоризонтално и вертикално!

S Y S T O L E S T

C A R C I N O M A

E P S O A S A Y R

L A I Q U E M O O

E R S A P O H M E

T R O T E L T A M

O E D E M A S Q I

N O N O N C A E T

100
 VIII VITA ROMĀNA

РИМСКА КУЌА
Изгледот, големината и местоположбата на приватните домови на римските
граѓани зависел, пред сè, од социјалниот статус на домаќините и од големи-
ната на населеното место. Урбаните и руралните живеалишта многу се раз-
ликувале.
Припадниците на пониските и посиромашни слоеви (плебејците) во градо-
вите на римската империја, како и во самиот Рим, живееле во пренаселени,
бучни и валкани улици, во трошни повеќекатници (insulae) изѕидани од гли-
на и варовник со рамни покриви од ќерамиди. Во нив изнајмувале скромни
и тесни станови или соби, што најчесто немале прозорци, туку само отвори.
Живеењето во вакви домови понекогаш било и ризично, бидејќи се случува-
ло да се урнат поради неквалитетната градба, а лесно и често избувнувале
и пожари.
За разлика од нив, благородниците (патрициите) понекогаш поседувале и
повеќе куќи, една во градот и по една на село и на море. Тоа биле пространи
вили со едноставна надворешност, но со подови поплочени со мозаици и ѕи-
дови декорирани со фрески, а мотивите биле позајмени од митологијата или
претставувале пејзажи, портрети на членови на семејството и сл. Влезниот
ходник (vestibulum) имал поплочен под и водел до централната просторија,
атриум (atrium), од која се влегувало во останатите: работни и спални соби и
се излегувало во внатрешниот двор (perist lum) опкружен со столбови. Атри-
умот бил осветлен од отвор што бил поставен централно на покривот. Под
овој отвор, на подот, се наоѓал плиток базен во кој се собирала дождовни-
ца, но кој исто така, ѝ давал поатрактивен изглед на просторијата. Овде се

Римска вила

101
VITA ROMĀNA

примале посети, се одржувале состаноци на патронот со неговите клиенти,

но овде се одвивале и сите поважни семејни настани. Спалните и работните
соби најчесто биле едноставно декорирани и опремени со најнеопходните
парчиња мебел. Затоа, пак, покриениот трем што го опкружувал перистилот
имал орнаментирани ѕидови и таму често се наоѓало домашното светилиште,
олтарот на домашните богови. Во средината, на отворениот дел, имало фон-
тана, декоративни растенија или по некоја статуа. Во дното на перистилот
се наоѓала просторијата што служела како трпезарија (triclinium), била опре-
мена со лежалки за јадење и имала насликани ѕидови. Најрепрезентативна
просторија во целиот дом била екседрата, сместена до градината и богато
декорирана со поден мозаик и ѕидни слики со мотиви што претставувале
продолжение на мотивите од градината. Во неа се приредувале официјал-
ни забави и раскошни гозби. Кујната (cucīna) пак, обично била тесна, темна,
презатоплена просторија сместена во подзаскриен дел од куќата, каде што
работеле робови. За подготвување на храната се користеле големи печки и
декорирани садови.

102
 VIII

Caput IX
ИНДИКАТИВ
НА ПРЕЗЕНТОТ
ПАСИВЕН
БРОЕВИ
РИМСКО
СЕМЕЈСТВО

103
LINGUA LATĪNA

ИНДИКАТИВ
НА ПРЕЗЕНТОТ ПАСИВЕН
Indicatīv us praesēntis passīvi
Активот и пасивот се две различни состојби на глаголот. Активот искажу-
ва дејство што го врши подметот на реченицата (граматичкиот подмет и вр-
шителот на дејството се совпаѓаат), додека пасивот искажува дејство што се
врши врз подметот или дејство на коешто му е подложен подметот во рече-
ницатa. На пример,

АКТИВ ПАСИВ
Pharmaceuta emulsionem Emulsio a pharmaceuta
praeparat. praeparatur.
Аптекарот подготвува Емулзијата се подготвува
емулзија. од страна на аптекарот.

Во активната реченица pharmaceuta е во исто време и граматички и логички

подмет, односно реален вршител на глаголското дејство. Директниот објект
во активната реченица (emulsionem) во пасивната реченица станува под-
мет и стои во номинатив - emulsio. Во пасивната реченица велиме дека има
граматички подмет кој е во номинатив (emulsio) и логички подмет, т.е. реа-
лен вршител на дејството, кој е во аблатив, најчесто со предлогот a или ab (a
pharmaceutā).
Понекогаш во пасивната реченица не стои вршителот на дејството и тогаш
таа се преведува безлично: Remedia praeparantur in pharmacia. Лековите се
подготвуваат во аптека.
Со пасивот во латинскиот јазик се искажува и повратно (рефлексивно) деј-
ство – кога вршителот на глаголското дејство истовремено е и предмет на
истото дејство. (Спореди со нашиот јазик: Се мијам.)
Индикатив на презентот пасивен се образува
Sg. Pl.
кога на презентската основа ќе се додадат лич-
ните наставки за пасив (само за прво лице едни- 1. -r -mur
на се прави така што се додава личната наставка 2. -ris -mini
за пасив -r на формата за актив на прво лице ед-
нина, а не на презентската основа): 3. -tur -ntur

Индикативот на презентот пасивен се образува на ист начин кај глаголите

од сите конјугации. Единствено кај глаголите од III конјугација меѓу осно-
вата и наставките се додава тематски вокал (e, i или u). Тематскиот вокал
-u- се среќава и во трето лице множина кај глаголите од IV конјугација (audi-
u-ntur).

104
 IX

I или a- конјугација II или e- конјугација

sano 1 = sano, sanā-re лекувам video 2 = video, vidē-re гледам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. sano-r лекуван сум sanā-mur лекувани сме 1. video-r гледан сум vidē-mur гледани сме
2. sanā-ris лекуван си sanā-mĭni лекувани сте 2. vidē-ris гледан си vidē-mĭni гледани сте
3. sanā-tur лекуван е sanā-ntur лекувани се 3. vidē-tur гледан е vidē-ntur гледани се

III или консонантска конјугација IV или i- конјугација

solvo 1 = solvo, solv-ĕ-re растворам nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. solvo-r растворен сум solv-ĭ-mur растворени сме 1. nutrio-r хранет сум nutrī-mur хранети сме
2. solv-ĕ-ris растворен си solv-ĭ-mĭni растворени сте 2. nutrī-ris хранет си nutrī-mĭni хранети сте
3. solv-ĭ-tur растворен е solv-ū-ntur растворени се 3. nutrī-tur хранет е nutrī-u-ntur хранети се

Инфинитивот на презентот пасивен кај глаголите од I, II и IV конјугација се

образува така што на презентската основа се додава наставката -ri, а кај гла-
голите од III конјугација на презентската основа се додава наствката -i. На
пример:

1 л. ПРЕЗЕНТ ПРЕЗЕНТСКА ОСНОВА ИНФИНИТИВ НА

ПРЕЗЕНТОТ ПАСИВЕН
sano 1 sanā- sanā-ri
video 2 vidē- vidē-ri
solvo 3 solv- solv-i
nutrio 4 nutrī- nutrī-ri

Јапиг отстранува
стрела од ногата
на Енеј, фреска
од Помпеја

105
LINGUA LATĪNA

БР ОЕВИ
Numeralia
Во латинскиот јазик се разликуваат следните видови броеви:
ÎÎ Главни (cardinalia) одговараат на прашањето: колку?
ÎÎ Редни (ordinalia) кој по ред?
ÎÎ Делни (distributīva) по колку?
ÎÎ Прилошки (adverbia numeralia) колку пати?
Повеќето од главните броеви се неменливи. Менливи се само броевите unus,
-a, -um; duo, duae, duo; tres, tria, како и стотките од ducenti до nongenti (кои се
менуваат како придавки, по I и II деклинација множина) и milia (кој се мену-
ва како именка од среден род во множина, по III деклинација). Сите редни
броеви се менуваат како придавките од I и II деклинација на –us, -a, -um.

АРАПСКИ РИМСКИ ГЛАВНИ РЕДНИ ДЕЛНИ ПРИЛОШКИ

ЗНАЦИ ЗНАЦИ БРОЕВИ БРОЕВИ БРОЕВИ БРОЕВИ
1 I unus, -a, -um primus, -a, -um singuli, -ae, -a semel
2 II duo, duae, duo secundus, -a, -um bini bis
3 III tres, tria tertius, -a, -um terni ter
4 IV quattuor quartus, -a, -um quaterni quarter
5 V quinque quintus, -a, -um quini quinquies
6 VI sex sextus, -a, -um seni sexies
7 VII septem septĭmus, -a, -um septēni septies
8 VIII octo octāvus, -a, -um octōni octies
9 IX novem nonus, -a, -um novēna novies
10 X decem decĭmus, -a, -um deni decies

АРАПСКИ РИМСКИ ГЛАВНИ РЕДНИ

ЗНАЦИ ЗНАЦИ БРОЕВИ БРОЕВИ
11 XI unděcim undecĭmus
12 XII duoděcim duodecĭmus
13 XIII treděcim tertius decĭmus
14 XIIII (XIV) quattuorděcim quartus decĭmus
15 XV quinděcim quintus decĭmus
16 XVI seděcim sextus decĭmus
17 XVII septenděcim septimus decĭmus
18 XVIII duodeviginti duodevicesĭmus
19 XIX undeviginti undevicesĭmus
20 XX viginti vicesĭmus
30 XXX triginta tricesĭmus
40 XL quadraginta quadragesĭmus

106
 IX
50 L quinquaginta quinquagesĭmus
60 LX sexaginta sexagesĭmus
70 LXX septuaginta septuagesĭmus
80 LXXX octoginta octogesĭmus
90 XC nonaginta nonagesĭmus
100 C centum centesĭmus
101 CI centum (et) unus centesĭmus prĭmus
102 CII centum (et) duo centesĭmus alter
200 CC ducenti, -ae, a ducentesĭmus
300 CCC trecenti, -ae, -a trecentesĭmus
400 CD (CCCC) quadringenti, -ae, -a quadringentesĭmus
500 D quingenti, -ae, -a quingentesĭmus
600 DC sescenti, -ae, -a sescentesĭmus
700 DCC septingenti, -ae, -a septingentesĭmus
800 DCCC octingenti, -ae, -a octingentesĭmus
900 CM (DCCC) nongenti, -ae, -a nongentesĭmus
1000 M mille milesĭmus
2000 MM( II) duo (bina) milia bis milesĭmus

Промената по падежи на unus, una, unum; duo, duae, duo и tres, tria гласи:

m. f. n. m. f. n. m. f. n.
N. ūnus ūna ūnum duo duae duo trēs trēs tria
G. unīus unīus unīus duōrum duārum duōrum trium trium trium
D. ūni ūnī ūnī duōbus duābus duōbus trĭbus trĭbus trĭbus
Acc. ūnum ūnam ūnum duo(s) duas duo trēs trēs tria
Abl. ūnō ūnā ūnō duōbus duābus duōbus trĭbus trĭbus trĭbus

Бројот mille илјада e неменлив број, но кога се употребува во множина, се

користи формата milia. Milia е именка од i-основите, чија промена гласи: N. и
Acc. milia, G. milium, D. и Abl. milibus.

Хируршки
инстру­
менти од
стариот
Рим

107
LECTIŌNES

DE REMEDIIS

Aulus Celsus in libro suo De medicīna scribit: Morbi non eloquentia, sed remediis sanantur.
Nostra aetāte multi morbi, olim insanabĭles, remediis sive medicamentis bene curantur.
Medicamenta in officīnis a pharmaceutis lege artis praeparantur, signantur et postea aegrōtis
dantur. Genĕra medicamentōrum varia sunt: caps lae, pil lae, tabulettae, suppositoria,
glob li et cetĕra. Modi introductiōnis medicamentōrum in organismo varii sunt. Medicamenta
saepe per os, per rectum, per vagīnam et per iniectiōnem sumuntur. Caps lae et pil lae
cum liquido degluttiuntur, lingualētae autem sub lingua ponuntur. Suppositoria in rectum,
glob li in vagīnam inducuntur. Tria genĕra iniectiōnum sunt: subcutaneae, intravenōsae et
intramusculāres.
In officīnis a pharmaceutis pulvĕres, emulsiōnes, linimenta, species et emplastra praeparantur.
Scientia remediorum pharmacia nominātur.

CAPUT HUMĀNUM

Ut scimus, corpus homĭnis in partes tres dividĭtur: caput, truncus, membra.

Membra etiam artus sive extremitātes appellantur.
Pars anterior capĭtis facies est. Partes faciei sunt septem: una frons, duo
oc li, duae buccae, nasus, os et mentum. Duo labia sunt partes oris. In cavo
oris duo et triginta dentes habēmus. Apud infantes primi dentes a mense
aetātis sexto usque ad viginti quattuor mensem increscunt. Post autem
anno aetātis septĭmo dentes decidui seu lactei, qui numĕro ad viginti sunt,
in dentes permanentes mutantur. In maxilla sedĕcim dentes permanentes
sunt, totidemque in mandibŭla. In omni latĕre arcus dentālis superiōris
et inferiōris quaterni dentes incisīvi, bini dentes canīni, quaterni dentes
praemolāres et seni dentes molāres inseruntur.
Caput spina excĭpit. Spina constat ex vertebris quattuor et viginti. Septem
in cervĭce sunt, duodĕcim in costas, relĭquae quinque in proxĭmis costis
sunt. Cor sub sinistra mamma cavi thoracālis inter secundam et quintam
costam situm est.

108
 IX

VOCABŬLA:
arcus, -us m. лак, свод intramusculāris, -e adi. praemolāris, -e adi. што
consto 1 се состојам внатрешно мускулен е пред катникот; dens
degluttio 4 голтам intravenōsus 3 adi. praemolāris заб што e
внатрешновенски, нтравенски пред катникот
deciduus 3 adi. што отпаѓа,
introductio, -ōnis f. увод quia conic. бидејќи
dens deciduus млечен заб
labium, -ii n. усна rectum, -i n. право црево,
distinguo 3 разликувам
lacteus 3 adi. млечен крајниот дел на дебелото
emplastrum, -i n. јакија, мевлем, фластер
lex, -gis f. закон, пропис црево
emulsio, -ōnis f. емулзија, млековидна
linimentum, -i n. течна маст relĭquus 3 adi. останат,
течност што содржи мрсни,
преостанат
балсамични, смолести и други материи liquĭdum, -i n. течност
нерастворливи во вода seu conict. или
mensis, -is m. месец
excipio 3 задржувам, потпирам subcutaneus 3 adi.
molāris, -e adi. што меле;
поткожен
glob lus, -i m. топче dens molāris катник
sumo 3 земам
incisīvus 3 adi. што сече; nomĭno 1 нарекувам
suppositorium, -ii
dens incisīvus секач organismum, -i n. организам n. свеќичка, чепче,
incresco 3 растам permaneo 2 останувам, траам супозиториум
indūco 3 воведувам, навлекувам pono 3 ставам vagīna, -ae f. влагалиште,
insĕro 3 ставам, наместувам вагина

CAVUM ORIS
УСНА ШУПЛИНА

LABIA
GINGIVA УСНА
НЕПЦЕ

PALATUM DURUM
ТВРДО НЕПЦЕ
PALATUM MOLE
МЕКО НЕПЦЕ
UVULA PALATINA
НЕПЧЕНА РЕСИЧКА TONSILLA PALATINA
КРАЈНИЦИ
PAPILLAE LINGUALES
ЈАЗИЧНИ ПАПИЛИ
DENTES MOLARES
КAТНИЦИ

DENTES PRAEMOLARES
ПРЕДКАТНИЦИ

LINGUA
ЈАЗИК
DENTES CANINI
ПЕСЈАЦИ

DENTES INCISIVI
СЕКАЧИ

109
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Tertium non datur. Трето не е даде-
но, т.е. треба да се избере меѓу две
нешта.
„„ Aliter cum tyranno, aliter cum
amico vivitur. Поинаку се живее со
тиранин, поинаку со пријател.
„„ Amicus cognoscitur amore, more,
ore, re. Пријателот се познава спо-
ред љубовта, карактерот, зборовите
и делата. Игра на зборови.
„„ Amicus certus in re incerta
cernitur. Вистинскиот пријател во
неволја се познава.
„„ Amicus diu quaeritur, vix invenitur,
difficile servatur. Пријателот долго
се бара, едвај се ноаѓа, тешко се
зачувува.
„„ Concordia parvae res crescunt,
discordia maximae dilabuntur. Со
слога и малите држави напреду-
ваат, а со неслога и најголемите
пропаѓаат.
„„ Clavus clavo eicitur. Клинот се из-
бива со клин.
„„ Contraria contrariis curantur.
Спротивностите се лекуваат со
спротивности. Девиза на т.н. ало-
петска школа.
„„ Similia similibus curantur. Слич-
ните нешта се лекуваат со слични.
Девиза на приврзаниците на хоме-
опатската школа.
110
„„ Fortes creantur fortibus et bonis. Храбри-
те се раѓаат од храбри и чесни луѓе.
„„ Cras, cras, semper cras et sic dilabitur
aetas. Утре, утре, секогаш утре, и така по-
минува животот.
„„ Ferrum ferro acuitur. Железото се остри
со железо.
„„ Graeca sunt, non legitur. Грчки е, не се
чита. Така се вели за сè што е неразбир-
ливо.
„„ Vespere laudatur dies. Денот се фали на-
вечер.
„„ Duo cum faciunt idem, non est idem. Двај-
ца кога прават исто, тоа не е исто.
„„ Prima felicitatis mater sapientia. Првата
мајка на среќата е мудроста.
„„ Testis unus, testis nullus. Еден сведок,
како ниеден сведок. За да се утврди неш-
то потребни се барем две сведоштва.
„„ Bis dat qui cito dat. Два пати дава оној
што дава бргу.
„„ Tres faciunt collegium. Тројца прават
друштво. Според правилата, за да се ос-
нова некое здружение потребно било да
има најмалку тројца членови.
„„ Tribus rebus vita tenetur: cibo, potione,
spiritu. Животот се одржува со три рабо-
ти: со храна, со пиење и со дишење.
„„ Qui scribit, ter legit. Оној што пишува,
три пати чита.
 IX PENSA

PENSUM A
1. Допишете ги формите за индикатив на презентот пасивен од глаголите
labōro 1, debeo 2, lego 3 и punio 4:

Sg. Pl. Sg. Pl.

1. 1.

2. 2. debēris

3. laborātur 3.

Sg. Pl. Sg. Pl.

1. 1.

2. 2.

3. leguntur 3. punitur

2. Менувајте ги по падежи дадените броеви:

m. f. n. m. f. n.
N. unus una unum duo duae duo

G.
D.
Acc.
Abl.

m. f.
N. tres tria

G.
D.
Acc.
Abl.

111
PENSA

PENSUM B

1. Дополнете ги речениците со соодветната форма од глаголот

Vo c a b ŭ l a : даден во заградата:
aegre adv. мачно, тешко, горко
amygdăla, -ae f. бадем A. Fractūrae tibiae a medĭcis (curo 1).
annus, -i m. година B. Аcĭdum borĭcum in aqua bene (solvo 3).
artic lus, -i m. зглоб, прешлен
C. Inflammātio pulmōnum pneumonia (voco
aurantium, -ii n. портокал 1).
biceps, -ĭtis m. бицепс, двоглав
мускул D. Glandŭlae cutis operatiōne chirurgĭca
centimetrum, -i n. сантиметар (sano 1).
circum praep. со acc. околу E. Typhus exanthematĭcus a bacillo (excito 1)
comitiālis, -e adi. собраниски,
morbus comitiālis падавица,
епилепсија 2. Прочитајте ги следните броеви!
custodio 4 чувам
ebrius 3 adi. пијан
excĭto 1 предизвикувам quadringentesĭmus
gravĭdus 3 adi. бремен
vicesĭmus alter
hiems, -ĕmis f. зима
hydrag rum, -i m. (H) жива seni
inflammatio, -ōnis f. воспаление
latitūdo, -ĭnis f. широчина sescenti duodetriginta
linteum, -i n. ленено платно, газа
quinquies
longitūdo, -ĭnis f. должина
luna, -ae f. месечина
multo adv. многу
3. Римските броеви заменете ги со арапски!
orthopaedus, -i m. ортопед
ortus 3 adi. што се појавил,
што настанал XLVI DCXLII
ovīle, -is n. трло, бачило
ovis, -is f. овца LXIX MDCCCXLV
ovum, -i m. јајце
pastor, -ōris m. овчар XCII MCMLXIII
soleo 2 имам обичај, имам
навика
DLXXIV DXI
solvo 3 растворам CCLVIII IIMXX
somnus, -i m. сон
tibia, -ae f. писка, тибија,
внатрешната и поголемата од
двете коски на потколеницата
typhus, -i m. тифус, typhus
exanthematĭcus пегав тифус,
пегавец
vitellus, i m. жолчка

112
 IX

4. Преведете ги следните реченици!

1. Morbus comitiālis post annum quintum et vicesĭmum ortus aegre curātur.

2. Recĭpe: olei terebinthĭnae grammăta quattuor, vitellum ovi unīus,

emulsiōnis amygdalārum dulcium grammăta centum viginti, sirūpi cortĭcis
aurantii grammăta quindĕcim.

3. Orthopаedus fractūram secundi artic li digĭti sanat.

4. Anni ex duodēni mensĭbus seu trecēnis sexagēnis quinis diēbus; menses ex

tricēnis vel tricēnis sing lis diēbus constant.

5. Muscŭlus biceps e duōbus musc lis constat.

6. Notum est lunam circum terram movēri.

7. Homo ebrius somno sanāri solet.

PENSUM C
1. Преведете ги следните кратенки во рецептурата:

s. d. (semel die)

b. i. d. (bis in die)

b. t. d. (bis terve die)

q. i. d. (quater in die)
quin. vel sex. in d.
(quinquies vel sexies in die)

o. s. h. (omni sexta hora)

113
PENSA

2. Пронајдете ги броевите, барајќи хоризонтално и вертикално!

X P R I M U S S

Q U A T E R E E

S E I T C O M X

B I N I E T E R

I Q X E N Q L X

S E P T E M O R

S E X Q S E N I

D E C E M D U O

3. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните

латинизми:

дуо декември

октет цент

примарен мензис

секундарен дентален

бис лабијал

септември емулзија

октомври бицепс

ноември

114
 IX VITA ROMĀNA

РИМСКО СЕМЕЈСТВО
Создавањето семејство и потомство во стариот Рим се сметало за света
должност, а продолжувањето на родот ѝ давало смисла на брачната заедни-
ца, што ретко се склучувала поради љубов, а најчесто се договарала од страна
на родителите на идните сопружници. Постоеле неколку „видови“ на брачна
заедница, според статусот на сопругот и сопругата и според цврстината на
обврската, а склучувањето брак било најсвечениот момент во животот на
Римјаните, бидејќи семејството се сметало за темел на нивното општество.
Латинскиот поим фамилија (familia) не соодветствува во целост со нашиот
поим семејство, бидејќи подразбира економска, верска и општествена ин-
ституција што ги обединувала не само мајката, таткото и децата, туку сите
оние што живееле под ист покрив: робовите, штитениците (клиентите), ос-
лободениците, па дури и семејните божества – Лари и Пенати. Родот (gens),
пак, ги вклучувал и членовите на поширокото семејство, како и претходните
генерации што го носеле истото родовско име: дедовци, чичковци, браќа, кои
исто така имале свои фамилии.
Со раѓањето детето добивало лично име (praenomen), име на родот (nomen)
на кој му припаѓал таткото или мажот (и што соодветствува на нашето пре-
зиме) и прекарот на семејството (cognomen) што најчесто претставувал не-
која физичка карактеристика (на пример, Barbatus – Брадест) или почесен
прекар стекнат од некој од предците во истиот род (на пример, Africanus –
Африкански е прекарот на родот на Сципионите, добиен од Сенатот пора-
ди освојувањата на Корнелиј Сципион во Африка). Значи, целосното име на
римскиот граѓанин имало ваков облик: Корнелиј Сципион Африкански, Гај
Јулиј Цезар, Марк Тулиј Цицерон и сл.
Таткото на семејството (pater familias) имал највисок углед и законска власт
над членовите на семејството, што значело дека тој можел да го признае или
да не го признае новороденото дете, да реши да го изложи или да го продаде,
имал право да одлучува за животот или смртта на своите деца и жена, право
да им го одбира животниот сопатник и сл. Со текот на времето овластувања-
та на таткото на семејството се редуцирале, односно се ублажувале, па така

115
VITA ROMĀNA

во времето на Цицерон римското семејство веќе личело на денешните семеј-

ства во кои заедницата ја врзувала, пред сè, љубовта меѓу сопружниците и
заедничката грижа за децата.
На Римјаните денот им почнувал многу рано за да се искористи светлината
на денот: мажите заминувале од домот за да ја вршат својата работа (опште-
ствена, трговска или занаетчиска), а жените се грижеле за домашните ра-
боти и меѓусебно се посетувале. По работниот ден, мажите задолжително
заминувале во јавните бањи (thermae), каде што, покрај одржувањето на хи-
гиената, уживале и во средби и разговори со своите сограѓани или деловни
партнери. Потоа заминувале дома на вечера, што била главниот оброк во де-
нот.

116
 X

Caput X
КОНЈУНКТИВ
НА ПРЕЗЕНТОТ
АКТИВЕН И
ПАСИВЕН
ГЛАГОЛИ СО
ПОСЕБНА
(НЕПРАВИЛНА)
КОНЈУГАЦИЈА
НАЧИН НА
ИСХРАНА

117
LINGUA LATĪNA

КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
АКТИВЕН И ПАСИВЕН
Conincitīv us praesentis
actīvi et passīvi
Конјунктивот е начин на субјективно изразување, односно, во независни ре-
ченици со него се искажува дејство што сакаме да се врши, што може, што се
колебаме дали да се изврши, што заповедаме, забрануваме, допуштаме или
поттикнуваме да се изврши.
Конјунктивот на презентот се образува од презентската основа на која се до-
дава модален вокал е (за глаголите од I конјугација) или а (за глаголите од II,
III и IV конјугација) и личните наставки за актив или пасив.
Кај глаголите од I конјугација крајниот вокал од основата -а се контрахира
со карактеристичниот за конјунктив вокал е, при што се добива еден долг
вокал ē. На пример: aктив: lauda-е-m > laud-ē-m и пасив: lauda-е-r> laudēr.
Кај глаголите од II, III и IV конјугација, меѓу презентската основа и лични-
те наставки за презент (актив и пасив) се вметнува карактеристичниот за
конјунктив вокал a. На пример: актив: habe-a-m, habe-a-s, habe-a-t и пасив
habe-a-r, habe-a-ris, habe-a-tur итн.

АКТИВ
I или a- конјугација II или e- конјугација
sano 1 = sano, sanā-re лекувам video 2 = video, vidē-re гледам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. sanem да лекувам sanēmus да лекуваме 1. videam да гледам videāmus да гледаме
2. sanes да лекуваш sanētis да лекувате 2. videas да гледаш videātis да гледате
3. sanet да лекувам sanent да лекуваат 3. videat да гледа videant да гледаат

III или консонантска конјугација IV или i- конјугација

mitto 3 = mitto, mitt-ĕ-re испраќам nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. mittam да испратам mittāmus да испратиме 1. nutriam да хранам nutriāmus да храниме
2. mittas да испратиш mittātis да испратите 2. nutrias да храниш nutriātis да храните
3. mittat да испрати mittant да испратат 3. nutriat да храни nutriant да хранат

Конјунктивот на презентот активен обично се преведува со да, aко, кога би,

камо да пред значењето на глаголот. На пример: да фалам, кога би фалел, ако
фалам итн.

118
 X

П АС И В
I или a- конјугација II или e- конјугација
sano 1 = sano, sanā-re лекувам video 2 = video, vidē-re гледам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. saner да сум лекуван sanēmur да сме лекувани 1. videar да сум виден videāmur да сме видени
2. sanēris да си лекуван sanemĭni да сте лекувани 2. videāris да си виден videamĭni да сте видени
3. sanētur да е лекуван sanentur да се лекувани 3. videātur да е виден videantur да се видени

III или консонантска конјугација IV или i- конјугација

mitto 3 = mitto, mitt-ĕ-re испраќам nutrio 4 = nutrio, nutrī-re хранам
Sg. Pl. Sg. Pl.
1. mittar да сум пратен mittāmur да сме пратени 1. nutriar да сум хранет nutriāmur да сме хранети
2. mittāris да си пратен mittamĭni да сте пратени 2. nutriāris да си хранет nutriamĭni да сте хранети
3. mittātur да е пратен mittantur да се пратени 3. nutriātur да е хранет nutriantur да се хранети

Конјунктивот на презентот пасивен обично се преведува со да сум/да бидам,

aко сум, кога би бил, камо да сум пред значењето на глаголот. На пример: да
сум/да бидам фален, кога би бил фален, ако сум фален итн.

КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТOТ
ОД ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ SUM, ESSE, FUI
Coniunctīvus praesēntis verbi auxiliāris sum, esse, fui
Помошниот глагол sum, esse, fui во конјунктив на презентот се менува вака:

Sg. Pl.
1. sim да сум simus да сме
2. sis да си sitis да сте
3. sit да е sint да се

119
LINGUA LATĪNA

ГЛАГОЛИ СО ПОСЕБНА
(НЕПРАВИЛНА) КОНЈУГАЦИЈА
Одреден број глаголи во латинскиот јазик имаат посебна конјугација, однос-
но, не се менуваат по ниту една од четирите конјугации, туку имаат некои
специфики.

Глаголoт fio, fiĕri, factus sum

Глаголот fio, fiĕri настанувам, се случувам се користи како пасив на глаголот
facio 3, feci, factum правам.

ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТ

Sg. Pl. Sg. Pl.
1. fio настанувам - 1. fiam да настанам fiāmus да настанеме
2. fis настануваш - 2. fias да настанеш fiātis да настанете
3. fit настанува fiunt настануваат 3. fiat да настане fiant да настанат

Глаголoт edo, edĕre (ēsse), edi, esum

Глаголот edo, edĕre јадам, покрај вообичаените облици по III конјугација, има
и некои облици (дублети, двојни облици) што се истородни со облиците на
помошниот глагол sum, esse, fui (се разликуваат од нив единствено по дол-
жината на почетниот вокал е-).

ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ
Sg. Pl.
1. edo јадам edĭmus јадеме
2. edis (ēs) јадеш edĭtis (ēstis) јадете
3. edit (ēst) јаде edunt јадат

ИМПЕРАТИВ I
Сите други форми од овој глагол
Sg. Pl.
се менуваат правилно по трета
2. еde! (ēs!) јади! edĭte (ēste!) јадете! конјугација.

Глаголoт possum, posse, potui

Помошниот глагол sum, esse, fui сврзувајќи се со некои префикси, образувал
повеќе сложенки. Една од нив е и глаголот possum, posse, potui можам, кој
настанал од придавката potis моќен, во нејзината скратена форма pote и гла-
голот sum. Крајното -е од pote отпаѓа и останува pot-. Ова t пред вокали оста-
нува непроменето, а кога стои пред s се изедначува со него и оттаму доаѓа ss.

120
 X

ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТ

Sg. Pl. Sg. Pl.
1. possum можам possŭmus можеме 1. possim да можам possīmus да можеме
2. potes можеш potestis можете 2. possis да можеш possītis да можете
3. potest може possunt можат 3. possit да може possunt да можат

Глаголот fero, ferre, tuli, latum

Облиците на глаголот fero носам се образуваат од три различни основи: пре-
зентската fer-, перфектната tul- и партиципската lāto-. Некои облици од пре-
зентот се образуваат без додавање на тематски вокал меѓу основата и лич-
ната наставка.

ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ АКТИВЕН ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТ ПАСИВЕН

Sg. Pl. Sg. Pl.
1. fero носам ferĭmus носиме 1. ferror носен сум ferĭmur носени сме
2. fers носиш fertis носите 2. ferris носен си ferrimĭni носени сте
3. fert носи ferunt носат 3. fertur носен е feruntur носени се

Другите облици од презентска-

ИМПЕРАТИВ I
та основа, како и сите облици од
Sg. Pl. перфектната и од партиципска-
та основа се конјугираат правил-
2. fer! носи! ferte! носете!
но, по III конјугација.

121
LECTIŌNES

PRAECEP TA
DE PHARMACEUTIS
ET MEDĬCIS

Pharmaceutae bene docti et experti in arte sua sint. Remedia lege artis praepărent,
dent et signent. Tinctūras cito agĭtent, mixtūras in ollas conspergant, decocta bene
ebulliant, guttae ophthalmĭcae cum vitro guttatorio dent. Vitra, lagoenae et ollae
sterilisentur. Herbae medicātae recentes sint, plantae siccae in aqua calĭda stent.
Herbas et remedia secundum artem misceant ut fiant pulvĕres, species, suppositoria,
unguenta, linimenta, sapones. Remedia ad scat lam dent.
Medĭcus amīcus et servus aegrotōrum sit. De valetudĭne homĭnum curam magnam
habeat. Aegrōti attente audiantur, curentur et novis methŏdis sanentur. Primo
medĭcus anamnēsim morbi recipiat et diagnōsim accurātam scribat. Nam qui bene
dignoscit, bene sanat. Etsi errāre humānum est, tamen diagnōses malas vitet. Dosis
certa medicamenti praescribātur. Ante operatiōnem chirurgĭcam manus suas bene
lavet et instrumenta bene steriĭiset.

SENTENTIAE

1. Non fit sine pericŭlo facĭnus magnum nec memorabĭle. 2. Poetae

nascuntur, oratōres fiunt. 3. Fiat iustitia. 4. Natūra fit, ut libĕri a parentibus
amentur. 5. Ita fit, ut honesta vita beata vita sit. 6. Ita fit, ut mater omnium
bonārum rerum sit sapientia. 7. Nihil fiĕri sine causa potest. 8. Duōbus
modis fit iniuria: aut vi aut fraude. 9. Libenter mala piraque essēmus.
10. Est dulce ēsse et bibĕre. 11. Esse oportet, ut vivas, non vivĕre, ut edas.
12. Quas herbas pecŭdes non edunt, homĭnes edunt. 13. Quasi mures,
semper edĭmus aliēnum cibum. 14. Verum amīcum auro parāre non potes.
15. Vidēre nostra mala non poss mus. 16. Audi relĭqua et risum contĭne, si
potes. 17. Familiāres de forma iudicāre non possunt. 18. Mutāre non potest
pardus varietātes suas. 19. Fortis cadĕre, cedĕre non potest. 20. Non omnia
poss mus omnes. 21. Altĕra manu fert lapĭdem, panem ostentat altĕra.
22. Vineae Histriae bonum vinum ferunt. 23. Ferre exitium fortunae.
24. Feras quod* mutāre non potes.
* quod она што, среден род од односната заменка qui, quae, quod

122

VOCABŬLA:
accurātus 3 adi. точен
alter, -ĕra, -ĕrum adi. еден од
двајца, друг, alter ... alter еден
... друг
amīcus, -i m. пријател
anamnēsis, -is f. анамнеза,
историја на болеста
attente adv. внимателно
beatus 3 adi. блажен, среќен
cado 3 паѓам
calĭdus 3 adi. топол
cedo 3 отстапувам, си одам,
заминувам
cura, -ae f. грижа
doctus 3 adi. учен
ebullio 4 зовривам
erro 1 грешам
exitium, -ii n. исход,
несреќен крај
expertus 3 adi. искусен, вешт
facĭnus, -ŏris n. дело,
постапка, чин
familiāris, -e adi. близок,
родина
fio, fiĕri настанувам,
станувам, произлегувам
forma, -ae f. облик, изглед,
убавина
fortūna, -ae f. судбина, среќа
fraus, fraudis f. измама,
лага, итрина
guttatorium, -ii n. капалка;
vitrum guttatorium
шишенце со капалка
Histria, -ae f. Истра
honestus 3 adi. чесен
iniuria, -ae f. неправда
iudĭco 1 ценам, судам
iustitia, -ae f. правда,
праведност, справедливост
ita adv. така, на таков
начин
lapis, -ĭdis m. камен
mālum, -i n. јаболко
mălum, -i n. зло, несреќа
mater, -tris f. мајка
memorabĭlis, -e adi. достоен
за спомен
mus, muris m. глушец
nascor 1 се раѓам
ophthalmĭcus 3 adi. очен
oportet impers. треба
ostento 1 покажувам
panis, -is m. леб
X
pardus, -i m. пантер
parens, -entis m. f.
родител, родителка
pecus, pecŭdis n.
животно, живинче
pericŭlum, -i n.
опасност
pirum, -i n. крушка
praeceptum, -i n.
пропис, правило
quasi adv. како, како да
recens, -entis adi. свеж
risus, -us m. смеа
sapientia, -ae f.
мудрост
sapo, -ōnis m. сапун
servus, -i m. роб, слуга
sto 1 стојам
vitrum, -i n. стакло,
шишенце, епрувета
varietas, -ātis f.
разноличност,
променливост,
непостојаност
vinea, -ae f. лоза,
лозница, лозова
пенушка
vis f. (acc. vim, abl. vi)
сила
123
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Audiаtur et altеra pars. Нека се
сослуша и другата страна. Основно
начело во судството.
„„ Sit saluti! На здравје!
„„ Sit venia verbo. Нека ми се прости
на зборот.
„„ Sit pro ratione voluntas. Нека по-
стои волја наместо причина.
„„ Sit tibi terra levis. Нека ти е лесна
земја. Надгробен натпис.
„„ Sint quod sunt, aut non sint. Нека
бидат она што се или нека ги нема.
Зборови на папата Клемент Чети-
ринаесетти упатени до француски-
от кардинал Рошешуар, кога овој
побарал да се изменат правилата
на језуитскиот ред. Изразот се упо-
требува кога не се сакаат промени.
„„ Saepe stilum vertas. Често врти ја
писалката. Поправај често!
„„ Ossa placide quiescant. Коските
мирно нека почиваат. Надгробен
натпис.
124
„„ Requiescat in pace (R. I. P.). Нека почива
во мир. Надгробен натпис.
„„ Fiat iustitia et pereat mundus. Нека се
врши правда, па нека пропадне светот.
Девиза на унгарскиот крал Фердинанд
Први.
„„ Fama semper vivat. Секогаш нека живее
славата.
„„ Di te ament. Нека те љубат боговите. Бо-
говите нека бидат на твоја страна.
„„ Cedant arma togae! Оружјето нека отста-
пи пред тогата! Изразот се употребува
како повик проблемите да не се решаваат
со војна, туку со дипломатија.
„„ Qui e nuce nucleum esse vult, frangit
nucem. Тој што сака да го јаде јадрото од
оревот, го крши оревот.
„„ Relata refero. Раскажувам како што ми
е раскажано. Пренесувам како што ми е
пренесено.
 X PENSA

PENSUM A
1. Дополнете ги речениците со соодветниот глаголски облик на Vo c a b ŭ l a :
посочените глаголи во конјунктив на презент:
agronōma, -ae m. агроном
А. Medĭci medicamenta contra bacteria ! (do 1)
bacterium, -ii n. бактерија
B. Vaccīnam puĕro ! (do 1)
disco 3 учам
C. Utĭnam sani ! (sum, esse, fui) donum, -i n. подарок, дар
D. Amīca tua ! (sum, esse, fui) modĭce adv. умерено

E. Plantas infectīvas ab agronōmis ! (sano 1) pomum, -i n. овошје

sanus 3 adi. здрав
F. Libĕri de morbis plantārum ! (disco 3)
specto 1 гледам
G. Plantas prope viam ! (specto 1) sterilĭso 1 стерилизирам
sugo 3 смукам
2. Префрлете ги речениците од индикатив на презент во конјунктив
tero 3 тријам, истривам
на презент:
utĭnam conict. камо да
a. Instrumenta sterilisāmus. vaccīna, -ae f. вакцина

b. Vaccīnas damus.

c. Libĕri domi manent.

d. Poma lavas.

e. Cibum in loco frigĭdo servātis.

3. Индикатив, конјунктив или императив?

audiātur recipĭmus
misce fit
sugātur sanēmur
misceat solvātur
da det
solvāntur recĭpe
fiat degluttiātur
sumātur misceātur
sterilisāmus sume
des terātur
miscet signētur

125
PENSA

PENSUM B
1. Дополнете ги глаголските форми што недостасуваат:

fio, fiēri edo, edere (ēsse)

Sg. Pl. Sg. Pl.

1. fiāmus 1. edo

2. fias fiātis 2. ēstis

3. 3.

fero, ferre possum, posse

Sg. Pl. Sg. Pl.

1. fero 1. possum poss mus

2. 2.

3. ferunt 3.

2. Дополнете ги речениците со соодветниот глаголски облик на посоче-

ните глаголи во индикатив, конјунктив или императив на презент:

А. Misce ut pulvis! (fio, fiēri)

B. Misce ut unguenta! (fio, fiēri)
C. Medĭci multos morbos sanāre non . (possum, posse)
D. In natūra magna animalia parva animalia. (edo, edere (ēsse))
E. et bibe modĭce! (edo, edere (ēsse))
F. Amīci saepe dona amīcis suis . (ferro, ferre)

3. Пронајдете ги во речникот зборовите од коишто потекнуваат следни-

те интернационализми:

анамнеза
сапун
експерт
форма
агроном
бактерија
вакцина

126
 X

4. Пронајдете ги глаголските облици изведени од неправилните глаголи,

барајќи хоризонтално и вертикално во двете насоки:

P O T E S T R E F

O R E F E S E D E

S Q D O D E O I R

S F I A M R U T U

I I S I T I D E N

N T I N R E D I T

T S E P O T E S U

Y R E F E R T U R

F I U N T S A I F

127
VITA ROMĀNA

НАЧИН НА ИСХРАНА
Начинот на исхрана, како и изборот на продуктите бил прилично умерен
кај сите народи што го населувале средоземноморскиот басен, па и кај оние
што ја населувале широката територија под римска власт. Основни продук-
ти биле разните видови житарки, риба, поретко месо, а сè уште не знаеле за
компир, пиперка, домат или пченка. Исхраната им се темелела на леб, разни
мешункасти зеленчуци, маслинки, леќа, риба и месо, а од овошје најчесто
јаделе смокви и грозје. Во готвењето користеле многу мед, афион и разни
зачински билки. Рибата најчесто ја консумирале претходно исушена, посо-
лена или чадена, а речиси неизоставна состојка на секое јадење бил сосот
од риба, сол и зачински билки, што се нарекувал гарум. Виното се пиело за-
должително разредено со вода и често засладено со мед. Садовите им биле
глинени или бронзени, лажиците дрвени, а за течности користеле бокали и
чаши изработени од глина, бронза и стакло. Во првиот и вториот век многу
биле модерни садовите од црвена сјајна керамика, т.н. самоска керамика, па
се увезувале од разни области.
Наутро Римјаните често набрзина и во многу мали количества каснувале од
остатоците од вечерата или само корка леб и чаша млеко (ientaculum), околу
пладне земале лесен ручек (prandium) што се состоел од топли јадења, но бил
умерен и едноставен и со него никогаш не се пиело вино. Главниот оброк во
денот (cena) следел по задолжителното капење, во раните вечерни или доцни
попладневни часови, а можел да трае многу долго. Често на него присуству-
вале и гости, а се уживало и во разни видови забава (музика, танци, читање
поезија, кловнови и др.), а ваквата гозба со пијанка се нарекувала comissatio.
Се јадело во полулежечка положба на големи лежалки поставени околу ни-
ската трпеза. Сиромашните граѓани ретко готвеле дома, а се хранеле со евти-
на готова храна што ја купувале во киосци.

128
 XI

Caput XI
ЛИЧНИ
ЗАМЕНКИ
ПОСВОЈНИ
ЗАМЕНКИ
ПОСВОЈНО
ПОВРАТНА
ЗАМЕНКА
РЕЦЕПТУРА

129
LINGUA LATĪNA

ЗАМЕНКИ
Pronomina
Во латинскиот јазик постојат следниве видови заменки:
ÎÎ Лични (personalia)
ÎÎ Лично-повратна (personāle reflexīvum)
ÎÎ Посвојни (possessīva)
ÎÎ Посвојно-повратна (possessīvum reflexīvum)
ÎÎ Показни (demonstratīva)
ÎÎ Односни (relatīva)
ÎÎ Прашални (interrogatīva)
ÎÎ Неопределени (indefinīta)

ЛИЧНИ ЗАМЕНКИ
Pronomina personalia
Личните заменки за прво и второ лице еднина и множина се:

Sg. Pl.
1. ego јас nos ние
2. tu ти vos вие
Во латинскиот јазик нема одделна лична заменка за трето лице, па таква
улога имаат формите од показната заменка is, ea, id тој, таа, тоа.
Личните заменки за прво и за второ лице еднина, како и за прво и второ лице
множина, се менуваат на следниов начин:

N. ego јас N. tu ти
G. mei од мене G. tui од тебе
D. mihi мене ми/ми D. tibi тебе ти/ти
Acc. me мене ме/ме Acc. te тебе те/те
V. - - V. -
Abl. (a) me/mecum од мене/ со мене Abl. (a) te/tecum (од) тебе/со тебе

N. nos ние N. vos вие

G. nostri/nostrum од нас/наш G. vestri/vestrum од вас/ваш
D. nobis нам ни/ни D. vobis вам ви/ви
Acc. nos нас нè/нè Acc. vos вас ве/ве
V. - - V. - -
Abl. (a) nobis/nobīscum (од) нас, со нас Abl. (a) vobis/vobīscum (од) вас, со вас

130
 XI

Во аблатив еднина и множина личните заменки можат да стојат здружени

со прeдлогот cum, кој доаѓа зад нив и се сврзува во еден збор, што претставу-
ва и една акцентска целост (енклитика) – mecum, tecum, nobīscum, vobīscum
– со мене, со тебе, со нас, со вас.

ЛИЧНО -ПОВРАТНА ЗАМЕНКА

Pronōmen personāle reflexīv um
Облиците од оваа заменка се користат и за еднина и за множина, но само за
трето лице. Лично-повратната заменка има форми само за „косите (зависни-
те) падежи“, односно нема номинатив и вокатив.

N. - -
G. sui од себе си/си
D. sibi себе си си/си
Acc. se себе си се/се
V. - -
Abl. (a) se / secum од себе си/со себе си

ПОСВОЈНИ ЗАМЕНКИ
Pronomina possessīva
Посвојни заменки се:

meus, mea, meum мој, моја, мое noster, nostra, nostrum наш, наша, наше

tuus, tua, tuum твој, твоја, твое vester, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше

Овие заменки се менуваат како придавките од I и II деклинација на -us, -a,

-um и на -er, -a, -um.
Вокатив еднина од заменката за машки род (meus) гласи mi.
Во латинскиот јазик нема одделни посвојни заменки за 3. лице, ниту за ед-
нина, ниту за множина, а се користат формите eius негов, нејзин, негово за ед-
нина и eōrum, eārum, eōrum нивни за множина. На пример: eius pater негов/
нејзин татко, eōrum/eārum pater нивни татко.

131
RECEP TŪRA

ПОСВОЈНО -ПОВРАТНА ЗАМЕНКА

Pronōmen possessīv um reflexīv um
Посвојно-повратната заменка гласи suus, sua, suum свој, своја, свое и се мену-
ва како придавките од I и II деклинација на -us, -a, -um.
И оваа заменка, како и лично-повратната, се употребува само за трето лице
еднина и множина. На пример:

Habeo meum librum. Имам (своја) моја книга.

Habet suum librum. Има своја книга.

Habent suum librum. Имаат своја книга.

RECEP TURA
Рецептура
Рецептурата е дел од фармакологијата што ги изучува правилата за подгот­
вување лекови и пишување рецепти.
Рецепт (од гл. recipio, recipěre земам, примам) е точно и прецизно формули-
рано писмено упатство од лекарот (praescriptio medĭci) за фармацевтот или
аптекарот, во кое се означува името и количеството на лекот што треба да се
издаде, но и начините како да се подготви лекот (постапката за обработка на
лековитите суровини и обликот на лекот) и како да се употребува.
Првите рецепти почнале да ги издаваат лекари-поединци и долго време се
пишувале исклучиво на латински јазик, а подоцна станале официјални до-
кументи (form lae remediōrum) што ги издава државата или градот и се по-
полнувале двојазично (на латински и на националниот јазик). Се пополнува-
ат на стандардизирани обрасци и се разликуваат два вида:

ÎÎ ОФИЦИЈАЛНИ РЕЦЕПТИ (form la remediōrum officinālis) – во

нив се запишуваат готови препарати и

ÎÎ МАГИСТРАЛНИ РЕЦЕПТИ (form la remediōrum magistrālis) – во

нив се запишуваат лекарства што треба да се подготват во самата
аптека, ex tempŏre (за тој случај). Затоа во нив се наведуваат сите
состојки на лекот со точно определното количество.

132
 XI

Постапки за colatio цедење

обработка на concisio сечкање
лековитите
суровини:
contusio толчење
cribratio просејување
crystalisatio кристализација
destilatio дестилација
extractio извлекување, екстракција
filtratio процедување, филтрирање
fusio топење
oxidatio оксидација
praecipitatio таложење
reductio смалување
sterilisatio стерилизација
sublimatio пречистување
trituratio триење

Видови и облици на лекови:

ТВРДИ ЛЕКОВИ МЕКИ ЛЕКОВИ ТЕЧНИ ЛЕКОВИ

Pulvěres прашоци Electūria каши, Infūsa попарци
пекмези
Species чаеви Emulsiōnes емулзии
Linimenta течни
Tabulēttae таблети Decocta уварци
масти
Caps lae капсули Tinctūra тинктури
Unguenta масти
Pilŭlae пилули Guttae капки
Suppositōria чепчиња
Granŭla зрнца Solutiōnes раствори или
Glob li топчиња
(liquōres) течности
Pastilli пастили
Emplastra мевлеми
Mixtūrae мешавини
Boli големи
iniectiōnes  инјекции
пилули
gargarismăta  мешавини за гаргара
Chartae медицински fomenta  мешавини за влажнење
medicātae хартии
Mucilagĭnes слузави материи
Sapōnes сапуни
Cereoli свеќички
Bacilli стапчиња

133
RECEP TŪRA

Рецептот се состои од седум делови:

1. Inscriptio – го содржи името на лекарот (понекогаш), податоци за здрав-

ствената организација и датата на издавање. Кај нас, во овој дел од обра-
зецот се внесува името на болниот (Nomen aegroti) и возраст (особено за
деца до 15 години). Овој дел се пополнува на националниот јазик.

2. Praepositio или Invocatio – постојан дел од рецептот, што претставува

директно обраќање на лекарот кон аптекарот. Вообичаено е отпечатен
на образецот и се изразува со скратеницата Rp. (Recipe. Земи.)

3. Ordinatio – Ова е најважниот дел од рецептот и се пополнува на латин-

ски јазик, а ги содржи називите на лековитите супстанции или препара-
ти (designatio materiārum) и количествата во кои треба да бидат заста-
пени. Називите на лековитите состојки се пишуваат во генитив, a кога
се повеќе - секоја во нов ред и со голема почетна буква. Количествата се
означуваат со арапски цифри (во грамови) или доколку се пишуваат со
букви – стојат во акузатив. Доколку се препишуваат повеќе лековити со-
стојки во еднакви количества, тогаш бројките што означуваат количес­
тво се ставаат само покрај последниот, а пред нив се става знакот aa
(скратено од ana partes aequāles во еднакви количества). Бројот на дозите
(прашоци, пилули, капсули итн.) и бројот на капки се означуваат со рим-
ски броеви. Имињата на лековите, галенските препарати и хемикалиите
се пишуваaт со голема почетна буква, а придавките што се сложуваат со
нив со мала.

4. Subscriptio – се пополнува на латински и претставува кусо упатство на

аптекарот во кој облик да се подготви лекот (прашок, пилула, маст итн.)
и како да го даде (во колку дози, во какво шише, кутија). Ова упатство
почнува со зборот Misce Промешај, да се помеша и се пишува скратено: М.
По зборот Misce се пишува fiat/fiant нека стане /станат, да се направи
/направат, со назначување каков облик на лекот треба да се постигне
(прашок, пилула, маст итн.). Се препорачува и начинот како да се издаде
лекот, што почнува со зборот Da, Detur или Dentur дај, нека се даде, да се
дадат, со назначување колкаво количество дози треба да се дадат, во ка-
ков сад итн.

5. Signatūra – Потоа следува скратеницата S. за зборот Signa или Signetur

Означи, да се означи. Односно, на пакувањето (садот или кутијата) да му
се даде упатство на пациентот (на неговиот национален јазик) како да го
употребува лекот.

6. Nomen medĭci – Името и презимето и своерачен потпис на лекарот, како

и неговата специјалност стојат во десниот долен агол од рецептот.

7. Nomen aegrōti – Името на болниот може да стои и во Inscriptio. Возраста

за пациент до две години се изразува во месеци, а за пациент до петнае-
сет години се пишува „за дете од __ години“. Лево од потписот на лекарот
стои датата (datum) или времето за кое се издава лекот.

134
 XI

Покрај ова, ако е потребно лекот да

се направи веднаш, тогаш на рецеп-
тот се пишува Cito или Statim или
Citissime брзо, веднаш, многу итно.
Ова се пишува во горниот празен
дел на рецептот. Доколку лекарот си
препише лек за себе, мора на рецеп-
тот да напише Pro me или Ad usum
proprium. Repěte! Повтори! Означува
дека лекот од рецептот може да се
издаде повторно без опасност по па-
циентот.
Рецептот за лек што се состои од
една супстанција се смета за едно-
ставен (receptum simplex), а рецептот
за лек од две или повеќе супстанции
се смета за сложен рецепт (receptum
composĭtum).
Доколку рецептот продолжува и на
другата страна од образецот, тогаш
најдолу на рецептот се пишува Verte
Сврти .

135
RECEP TŪRA
СКРАТЕНИЦИ ВО РЕЦЕПТУРАТА
СКРАТЕНИЦА ПРОЧИТАЈ ЗНАЧЕЊЕ
aa ana partes aequāles на еднакви делови
ac. acĭdum киселина
ad lag. ad lagoenam во шише со тесно грло
ad lib. ad libĭtum според желба
ad man. med. ad manum medĭci на лекарот во раце
ad oll. ad ollam во лонче
ad sacc. ad saccŭlum во вреќичка
ad scat. / ad sct. ad scatulam во кутија
ad us. ext. ad usum extērnum за надворешна употреба
ad. us. int. ad usum intērnum за внатрешна употреба
ad us. prop. ad usum proprium за лична употреба (на лекарот)
ad us. vet. ad usum veterinarium за ветеринарна употреба
ad vitr. ad vitrum во шишенце
ad vitr. gutt. ad vitrum guttatorium во шишенце со капалка
addend. addendus треба да се додаде
adhib. / adhibend. adhibendus треба да се употреби
agit. agita / agitetur протреси / да се протресе
Аmp. ampulla широк
aq. aqua вода
aq. bull. aqua bulliens вода што врие
aq. calid. aqua calida врела вода
aq. comm. aqua communis обична вода
aq. dest. aqua destilata дестилирана вода
aq. ferv. aqua fervida топла вода
aq. frig. aqua frigida студена вода
a. c. ante cibum пред јадење
a. d. aqua destilata дестилирана вода
a. m. ante meridiem претпладне
Bac. bacillus стапче
bib. bibe испиј
bis d. bis die два пати на ден
bol. bolus голема таблета
bull. bulliat да зоврие
b. i. d. bis in die два пати на ден
b. t. d. bis terve die два или три пати на ден
b. t. i. d. bis terve in die два или три пати на ден
cap. capiat да се земе / земи
caps. capsula капсула
D. / d. da / detur/ dentur дади / да се даде / да се дадат
D. s. / D. S. da signa / detur signetur дади, обележи / да се даде, да се обележи
D. t. d. / Dent. tal. dos. da /dentur tales doses да се дадат такви дози
decoct. decoctum / decoctio уварок (чај)
deglut. degluttiatur да се проголта
div. in. dos. aeq. divide in doses aequales раздели на еднакви делови
div. in part. aeq. divide in partes aequales подели на еднакви делови
emp. emplastrum / pl. emplastra мелем, лепенка, фластер
emul. / emuls. emulsio емулзија
еpistom. еpistomium чеп
exact. exacte точно
exhib. exhibeatur да се врачи / да се даде
ext. / extr. extractum екстракт, извадок
F. / f. / ft. fiat / fiant да стане / да станат

136
 XI

СКРАТЕНИЦА ПРОЧИТАЈ ЗНАЧЕЊЕ

f. l. a. / F. L. A. fiat lege artis да се направи според прописот
fil. filtra процеди
fruct. fructus овошје
g. / grm. gramma грам
garg. gargarisma гаргарење, вода за гаргара
glob. globulus топче
gtt. / gutt. gutta / pl. guttae капка
h. hora час
hb. herba билка
i. m. intra musculum во мускул
i. v. intra venam во вена
inf. infūsum попарок
inj. iniectio инјекција
l. a. lege artis по пропис
lat. dol. lateri dolenti на болната страна
lin. linimentum течна маст
liq. liquidus течен
M. / m. misce / misceatur помешај, да се помеша
M. D. S. misce, da, signa помешај, издади, означи
mens. / mensur. mensura мерка
mixt. mixtura мешавина
no. / No. numero на број
ol. oleum масло
ol. ol. / o. o. oleum olivae маслиново масло
p. c. post cibum по јадење
p. m. post meridiem попладне
pil. pilula / pl. pilulae пилула
pro adult. pro adultis за возрасни
pro infant. pro infantibus за деца
pulv. pulvis прашок
q. i. d. quater in die четири пати на ден
q. l. / q. lib. quantum libet колку сакаш
q. s. / quant. sat. quantum satis колку што е доволно
Rp. recipe земи
rep. / repet. / rept. repete / repetatur повтори / да се повтори
Rp. / r. recĭpe земи
S. / s. / sign. signa / signetur означи / да се означи
s. d. / sem. die semel die еднаш на ден
s. i. d. / S. I. D. semel in die еднаш на ден
s. o. s. / si op. sit si opus sit ако е неопходно
sig. signa / signetur означи / да се означи
sol. solūtio раствор
solv. solve / sovatur раствори / да се раствори
ss. / sem. semis половина
st. stet да отстои
stat. statim веднаш
sug. sugatur да се шмука
sum. sume /sumat земи / да се земе
supp. suppositōrium свеќичка, чепче
syr. syrupus сируп
tab. tabulētta таблета
tinct. / tc. tinctūra тинктура, раствор (алкохолен)
ung. / ungut. unguēntum маст

137
LECTIŌNES

TULLIUS AT TĬCO SUO SALŪTE M DICIT

Valetūdo tua, mi Attĭce, me valde conturbat. Cur littĕris meis tu non rescrībis?
Silentium tuum me sollicĭtat. Cotidie magis et magis de te timeo. Еx amīcis meis tu
mihi certissĭmus es. Veni mecum ad villam meam rustĭcam. Ut tu bene scis, mea domus
tibi semper patet. Te expecto et quam primum te vidēre cupio.
Terentia mea tibi salūtem dicit. Ad littĕras meas statim mihi rescrībe. Ama nos et vale!

D E F O R M Ŭ L I S R E M E D I Ō RUM

Form lae remediōrum ex inscriptiōne, praepositiōne, praescriptiōne,

subscriptiōne, signatūra, nomĭne medĭci et nomĭne aegrōti composĭtae
sunt. Nomen medĭci in inscriptiōnе formulārum situm est. In latĕre
sinistro praepositiōnis legĭmus: Rp. Abbreviatio Rp. „Recĭpe!” signat.
Medicamenta praescripta in praescriptiōne sita sunt. Propter brevitātem
medĭci in subscriptionĭbus et signatūris formulārum saepe scribunt:

D. (Da!),
D. S. (Da, signa!),
M. (Misce!),
Div. (Divide!),
M. D. S. (Misce, da, signa!),
M. S. A. (Misce secundum artem),
Sum. (Sume!),
Fil. (Filtra!),
Solv. (Solve!),
Bib. (Bibe!) et cetĕra.

Signatūrae medĭci et aegrōti in fundo formulārum remediōrum esse

debent. Quondam medĭcus in formŭlis scribit: Repĕte! Nonnullis form lis
remediōrum legĭmus: Verte! Tum vertĕre pagĭnam formŭlae oportet.

138
 XI

VOCABŬLA:
abbreviatio, -ōnis f. oportet 2 треба signatūra, -ae f. потпис
скратеница
pagĭna, -ae f. страница signo 1 означувам
ars, -rtis f. уметност,
вештина pateo 2 отворен сум silentium, -ii n.
молчење, молк
Attĭcus, -i m. Атик, praepositio, -ōnis f.
најдобриот пријател поставување напред, sollcĭto 1
на римскиот оратор и предност, предлог вознемирувам,
државник Марк Тулиј обеспокојувам
Цицерон praescriptio, -ōnis f. пропис,
наредба; solvo 3 растворам
brevĭtas, -ātis f. краткост,
кусост praescriptus 3 adi. subscriptio, -ōnis f.
препишан потпис
conturbo 1 загрижувам,
вознемирувам quondam adv. понекогаш statim adv. веднаш

cotidie adv. секојдневно repĕto 3 повторувам sumo 3 земам

cupio 3 посакувам rescrībo 3 пишувам како Terentia, -ae f.

cur adv. зошто
divĭdo 3 разделувам,
поделувам
expecto 1 чекам
inscriptio, -ōnis f. заглавие,
наслов; дел од рецептот
littĕra, -ae f. буква, pl. писмо
одговор, писмено одговарам
rustĭcus 3 adi. селски
saepe adv. често
salus, -ūtis f. здравје,
поздрав salūtem dicĕre
поздравувам
secundum praep. со acc.
според, сообразно со
Теренција, сопругата на
Марк Тулиј Цицерон
Tullius, -ii m. Тулиј,
родовото име на
Цицерон
valde adv. мошне
valeo 2 здрав сум
verto 3 вртам

nomen, -ĭnis n. име villa, -ae f. вила

nonnullus 3 adi. некој

139
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ Ubi tu Gaius, ego Gaia. Каде што си
ти Гај, таму јас ќе бидам Гаја. Све-
чена формула при склучувањето
брак во стариот Рим.
„„ Hodie mihi, cras tibi. Денес на
мене, утре на тебе.
„„ Ego sum, qui sum. Јас сум тој што
сум.
„„ Еgo nihil timeo, quia nihil habeo.
Јас не се плашам од ништо, зашто
немам ништо.
„„ Ego pretium ab stultitiam fero. Јас
носам награда за својата глупост.
„„ Perfice te. Усовршувај се!
„„ Aliena nobis, nostra plus aliis
placent. Нам повеќе ни се допаѓаат
туѓите работи, а на другите – на-
шите.
„„ Aliena vitia in oculis habemus, a
tergo nostra sunt. Туѓите мани ни
се пред очи, а нашите ни се зад гр-
бот.
„„ Inter nos. Меѓу нас.
„„ Abdere se in litteras. Да се скрие во
книгите. Да се оддаде на наука.
„„ Modicus cibi, medicus sibi. Оној
што е умерен во храната, сам си е
на себе лекар.
140
„„ Per se. По себе, т.е. само по себе.
„„ Accipe quod tuum, alteri da suum. Земи
го тоа што е твое, на другиот дај му го не-
говото.
„„ Se offere pro patria ad mortem. Да се из-
ложиш на смрт за татковината.
„„ Se abstinere a cibo. Да се воздржуваш од
храна.
„„ Sibi quisque peccat. Секој греши на своја
штета.
„„ Sua tempora amare. Да се љуби своето
време.
„„ Sui generis. Од свој вид, своевиден.
„„ Tu quoque, Brute, mi fili. И ти исто така,
сине мој, Бруте. Овие зборови Цезар му
ги упатил на Брут, кога видел дека и тој е
учесник во заговорот за неговото убиство.
„„ Tibi gratias. Е баш ти благодарам. Речиси
секогаш иронично.
„„ Mea causa agitur. Станува збор за мојот
случај, т.е. за мене се работи.
„„ Sibi quisque proximus. Секој себе си си е
најблизок.
„„ Sibi non cavere et aliis consilium dare
stultum est. Глупаво е да не се чуваш са-
миот себе, а на други да им даваш совет.
„„ Mea culpa. Моја вина.
 XI PENSA

PENSUM A
1. Дополнете ја табелата со формите на личните заменки што недости-
гаат:

N. ego nos

G. tui

D. nobis

Acc me vos

Abl. a te/ tecum

2. Дополнете ги речениците со соодветниот падеж од заменката дадена

во заграда:

А. Res publĭca vita carior est. (ego)

B. vipĕram sub ala nutris. (tu)
C. Pater amat plus quam hos oc los. (tu)
D. Omne anĭmal ipsum dilĭgit. (sui)
E. bene facit, qui bene facit amīco. (sui)
F. Medicamentum da! (nos)

3. Прочитајте ги и преведете ги следните кратенки:

Rp. s. i. d.
D. q. s.
D. S. ad us. propr.
D. t. d. t. i. d.
aa M. f. pulv.
f. l. a. div. in dos. aeq.
M. ad. us. int.
M. D. S. ad scat.

141
 PENSA

PENSUM B
Vo c a b ŭ l a : 1. Преведете ги следните рецепти!

acĭdum acetylsalycilĭcum
1. Rp. 2. Rp.
ацетилсалицилна киселина
acĭdum hydrochlorĭcum Olei iecŏris Аselli 100, 0 Olei Menthae piperītae guttas III
хидрохлорна киселина (grammăta 100)
ala, -ae f. крило, пазува D. S
Aminophenazōnum, -i n.
аминофеназон
amonium, -ii n. амониј, amonium
anisātum амониев анасон
ana praep. со acc. исто, подеднакво;
ana partes aequāles на еднакви делови
Atropīnum, -i n. атропин
calămus, -i n. трска; calămi rhizōma
исушен ризом на растението Acorus 3. Rp. 4. Rp.
Calamus или Araceae, ризом од иѓирот Pyramidōni 2,0 Acĭdi borĭci 2,0
centigramma, -ătis n. центиграм Liquōris amonii anisāti 5,0 Unguenti refrigerantis ad 90,0
Chlorĭdum, -i n. хлорид Sirūpi Altheae 30,0 M. f. ung.
Codeīnum, -i n. кодеин Aquae destilātae ad 10,0 S. Ad us. ext.
coffeīnum, -i n. кофеин M. f. sol.
decigramma, -ătis n. дециграм S. 1 лажица 3 пати на ден
decoctum, -i n. уварок, чај
destilātus 3 adi. дестилиран
dilūtus 3 adi. разблажен
foenic lum, -i n. сладок анасон
fructus, -us m. плод; foenic li
fructus плод од сладок анасон
Gentiāna, -ae f. сириштарка,
линцура
infūsum, -i n. инфузија
lactōsum, -i n. лактоза
liquor, -ōris m. течност
oleum, -i n. масло
oleum iecŏris Aselli рибино масло
Papāver, -ĕris n. афион 5 . Rp. 6. Rp.
pateo 2 отворен сум Decocti cortĭcis Chinae 10,0/170,0 Acĭdi acetylsalic. 10
Phenacetīnum, -i n фенацетин Acĭdi hydrochlorĭci puri dilūti 8,0 Div. in dos. aeq. N0 XX
Pyramidōnum, -i n. Sirūpi simplĭcis ad 200,0 D. S. Еден прашок по потреба
Пирамидон M. D. S. 3 пати на ден пред јадење
purus 3 adi. чист
refrigĕro 1 разладувам
rhizōma, -ătis n. подземно стебло
semis, semissis m. половина
sulfas, -ātis f. сулфат
talis, -e adi. таков
vipĕra, -ae f. змија

142
 XI

7. Rp. 8. Rp.
Atrop. sulfātis 0,005 Decocti radĭcis Gentiānae 4,0/120,0
Papaverini chlorīdi 0,001 Sirūpi simplĭcis ad 150,0
Lactōsi 0,3 M. D. S. 3 пати на ден пред јадење
M. f. pulv.
D. t. d. N0 VI
D. S. Еден прашок 3 пати на ден по
јадење

9. Rp. 10. Rp.

Infūsi radĭcis Ipecacuanhae 0,25/175,0 Coff. 0,05
Acĭdi hydrochlorĭci dilūti 8,0 Aminophenazōni
Liquōris amonii anisāti 2,0 Phenacet. aa 0,2
Sirūpi codeīni ad 200,0 M. f. pulv.
D. t. d. N0 X
D. S. 1 прашок 3 пати на ден

11. Rp.
Foenic. fruct.
Calămi rhiz. aa 2,5
Val. Rad. 7,5
Chamom. Floris
Menth. pip. fol. aa 10
M. f. species
Da ad scat.

143
PENSA

144
 XII

Caput XII
ПОКАЗНИ
ЗАМЕНКИ
ОДНОСНИ
ЗАМЕНКИ
ПРАШАЛНИ
ЗАМЕНКИ
МЕДИЦИНСКА
ТЕРМИНОЛОГИЈА

145
LINGUA LATĪNA

ПОКАЗНИ ЗАМЕНКИ
Pronomĭna demonstratīvа
Показни заменки во латинскиот јазик се следниве:

ÎÎ hic, haec, hoc овој, оваа, ова ÎÎ ipse, ipsa, ipsum сам, сама, само
ÎÎ ille, illa, illud оној, онаа, она ÎÎ is, ea, id тој, таа, тоа
ÎÎ iste, ista, istud тој, таа, тоа ÎÎ idem, eadem, idem ист, иста, исто
Показните заменки се менуваат на следниов начин:

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. hic haec hoc hi hae haec
G. huius huius huius hōrum hārum hōrum
D. huic huic huic his his his
Acc. hunc hanc hoc hos has haec
Abl. hoc hac hoc his his his

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. ille illa illud illi illae illa
G. illīus illīus illīus illōrum illārum illōrum
D. illi illi illi illis illis illis
Acc. illum Illam illud illos illas illa
Abl. illo illa illo illis illis illis

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. iste ista istud isti istae ista
G. istīus istīus istīus istōrum istārum istōrum
D. isti isti isti istis istis istis
Acc. istum istam istud istos istas ista
Abl. isto ista istud istis istis istis

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa
G. ipsīus ipsīus ipsīus ipsōrum ipsārum ipsōrum
D. ipsi ipsi ipsi ipsis ipsis ipsis
Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
Abl. ipso ipsa ipso ipsis ipsis ipsis

146
 XII

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. is ea id ii (ei) eae ea
G. eius eius eius eōrum eārum eōrum
D. ei ei ei iis (eis) iis (eis) iis (eis)
Acc. eum eam id eos eas ea
Abl. eo ea eo iis (eis) iis (eis) iis (eis)

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. idem eadem idem iidem/idem eaedem eadem
G. eiusdem eiusdem eiusdem eorūndem earūndem eorūndem
D. eidem eidem eidem isdem/eisdem isdem/eisdem isdem/eisdem
Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem
Abl. eodem eadem eodem isdem/eisdem isdem/eisdem isdem/eisdem

Заменската флексија (промената на заменките) се разликува од именската

во генитив и во датив еднина со завршоците -ius и -i, а другите падежни фор-
ми имаат завршоци по I и II деклинација со незначителни фонетски проме-
ни. Вокалот i во генитивскиот завршок -īus е долг, иако стои пред друг вокал.
Заменката idem, eadem, idem е составена од is, ea, id и од непроменливата че-
стичка -dem. Се менува само првиот дел (заменката is, ea, id, а -dem останува
непроменета) со тоа што m пред d преминува во n, па затоа падежните фор-
ми што завршуваат на -m гласат: eun-dem, ean-dem, eorun-dem, earun-dem.

ОДНОСНИ ЗАМЕНКИ
Pronomĭna relatīva
Во латинскиот јазик односната заменка гласи: qui, quae, quod (којшто, којашто,
коешто). Таа се менува вака:

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.
N. qui quae quod qui quae quae
G. cuius cuius cuius quōrum quārum quōrum
D. cui cui cui quibus quibus quibus
Acc. quem quam quod quos quas quae
Abl. quo qua quo quibus quibus quibus

Дативската форма cui е едносложна, затоа што ui е дифтонг. Генитивите

cuius и quōrum/quārum често се преведуваат со нашето чиј, чија, чие.

147
LINGUA LATĪNA

ПРАШАЛНИ ЗАМЕНКИ
Pronomĭna interrogatīva

ÎÎ quis? quid? кој? (за лица) што? (за предмети)

ÎÎ qui? quae? quod? кој? која? кое?
Прашалната заменка qui, quae, quod се деклинира исто како и односната, до-
дека заменката quis, quid има само еднина.

за лица за предмети
N. quis quid
G. cuius cuius
D. cui cui
Acc. quem quid
Abl. quo quo

Формите на прашалните заменки можат да бидат засилени со честичката

-nam. На пример, quisnam, quidnam.

Gentiana

148
 XII
NOMĬNA MEDICINĀLIA

М Е Д И Ц И Н С К А Т Е РМ И Н ОЛОГ И ЈА
Nomĭna medicinālia
Зборот термин означува научен или практичен поим што е определен или
омеѓен со развиена дефиниција. Или, со други зборови, термин е збор чиешто
значење е професионално дефинирано. Секој термин спаѓа во одредено
терминолошко поле, во рамките на коешто терминот ја остварува врската
со својата дефиниција, станува номен, име или назив во научен контекст,
односно, дел од некоја номенклатура. Своја номенклатура имаат одделните
научни области, како што се ботаниката, медицината, зоологијата, ветери-
ната итн.
Терминологија (од лат. terminus – меѓа, граница, предел и грч. λόγος (lógos)
- наука) е изграден систем на специјалнен фонд на зборови, лексика, на од-
редена наука.
Медицинската терминологија на латински јазик се образувала под силно
влијание на грчката медицинска терминологија, затоа што и римската меди-
цина се развивала под влијание на медицинската наука во Хелада, која била
постара и на повисок степен на развој. Оттаму, сосема разбирливо, значите-
лен дел од латинските медицински термини потекнуваат од грчката лекси-
ка. Некои термини биле директно преземени, транслитерирани со латинско
писмо, други биле адаптирани, а во некои случаи биле користени само грчки
суфикси или префикси додадени кон латински основи. Се разбира, Римјани-
те создале и развиле и свои сопствени латински лексеми. Вака образуваната
медицинска терминологија, подоцна, со ширењето и развојот на медицин-
ската наука и пракса, ја презеле и сите останати европски народи.
Севкупната медицинска терминологија ја сочинуваат, генерално, три по-
специфични видови терминологии:

а) Анатомската терминологија речиси во целост е изградена од ла-

тински термини што се користат во областа на анатомијата, а секој
термин означува точно определен поим во науката. За првпат офи-
цијално е воведена, стандардизирана и издадена во 1895 година и по-
зната е под името Базелска анатомска номенклатура – BNA (Baseliana
nomina anatomica). Во поново време се ползува Париската анатомска
номенклатура – PNA (Parisiensia nomina anatomica) од 1958 година.

б) Клиничката терминологија ја сочинуваат грчки термини или терми-

ни образувани со грчки елементи. И современата клиничка номенкла-
тура ја продолжува традицијата и ги задржува и претпочита грчките
елементи поради зборообразувачките можности. Нејзина специфика
се сложените термини, образувани од два и повеќе елементи со голем
број префикси и суфикси.

149
NOMĬNA MEDICINĀLIA

в) Фармацевтската терминологија, поради специфичноста на фар-

мацијата како наука, главно е составена од ботаничка и хемиска но-
менклатура. Значи, тоа подразбира: називи на лековити растенија и
дроги (лековити суровини од растително, животинско или минерално
потекло), називи на хемиски елементи и соединенија (киселини, окси-
ди, соли) што се користат како лековити супстанции, називи на фарма-
колошки групи лекови, називи на лековити препарати.

Медицински термини од еден збор

(Termĭni unīus verbi)
Овие едночлени термини најчесто се именки во номинатив во анатомската
и фармацевтската номенклатура или основен поим со некој суфикс или пре-
фикс во клиничката:
а) caput глава, thorax граден кош, vertebra прешлен;
б) pulvis прашок, extractum екстракт;
в) tonsillectomia хируршко отстранување на крајниците, myelographia
рентгенографија на ’рбетниот мозок.

Медицински термини од повеќе зборови

(Termĭni plurium verbōrum)
Двочлените термини (составени од два збора) можат да бидат составени од:
1. именка (основен поим) и придавка во номинатив (одговара на прашање-
то: каков?); или 2. именка (основен поим) во номинатив и друга именка во
генитив, што поблиску ја определува првата (чиј?).
a) columna vertebrālis ’рбетен столб; nervus opticus оптички нерв; spina
scapulārum трн / бодеж на лопатката; caput ulnae глава на лакотна-
та коска;
б) iodum purum чист јод; Acidum ascorbinicum аскорбинска киселина;
Extractum Convallariae екстракт од момина солза;
в) blepharitis ulcerōsa воспаление/чир на очниот капак; cystītis
haemoragica хеморагичен цистит; adenoma prostātae тумор на про-
статната жлезда.
Повеќечлените образувања можат да бидат сочинети и од три, па дури и по-
веќе зборови. Кај овие термини на прво место стои општиот термин, најчесто
именка, а зад него следат другите определби, според степенот на важност,
прво определбата што е најкарактеристична и најјасно го издвојува терми-
нот од други еднородни поими, па потоа другите определби. На тој начин се
конкретизира терминот и се стеснува обемот на неговото значење:

а) vena cava inferior долна шуплива вена;

б) Tinctura Menthae piperitae тинктура од питомo нане;
в) phlebitis venae portae флебит на порталната вена.

150
 XII

Медици
нска
термин
ологија

151
LECTIŌNES

DE HIPPOCRĂTE ET GALĒNO
Hippocrătes et Galēnus notissĭmi medĭci antiqui sunt. Hic anno centesĭmo undetricesĭmo post Christi
natum natus est, ille anno quadringentesĭmo sexagesĭmo ante Christi natum. Huius incunabŭla
Pergămus, illius – ins la Cos est. Huic prima cura anatomia humāna et circŭlus sanguĭnis est, illi
autem descriptio morbōrum, ut epilepsia, malaria, parotĭdis epidemĭca etc. Hunc maxĭmum medĭcum
antiquitātis, illum autem patrem medicĭnae appellant.
In libris suis hi de quattuor humorĭbus in corpŏre humāno scribunt: sanguis, cholĕra, phlegma et
melancholia. Memoria horum medicōrum etiam nunc viva est et etiam nunc his clarissĭmis viris
honōrem tribuimus.

AMĪCI NOBIS NECESSĀRII SUNT

Quintus Marci amīcus est. Marcus eum eiusque familiam amat et saepe
eos ad epŭlas invītat, ibique circum triclinium dies agunt. Amicitia eōrum
in dies* crescit. Filii quoque eōrum amīci sunt. Una labōrant, commūni
labōre calamitātes supĕrant. Iam parvi puĕri puellaeque amīcos amicasque
habent. Parvae puellae amīca necessaria est. Eam saepe quaerit. Ei occulta
sua tradit, cum ea ludit. Dies iuventūtis simĭles diēbus veris sunt. Quis
vestrum amīcos non habet? Cui amīci necessarii non sunt?
Omnĭbus nobis ii, non solum in rebus adversis, sed etiam in rebus secundis,
necessarii sunt. Nostrum est amīcos adiuvāre. Amīcos adiuvāre et colĕre
debemus.
Забелешка: in dies од ден на ден.

QUI SUNT BONI MEDĬCI?

Bonus medĭcus est, qui sanatiōnem homĭnum optat, cuius officīna aegrōtis omnĭbus patet et cui salus
omnium homĭnum prima cura est. Item bonus medĭcus est, qui de sanatiōne omnium curam magnam
habet.
Boni medĭci sunt qui bene dignoscunt et quorum arte medĭca vita homĭnum longа est. Boni medĭci sunt
quibus prima cura valetūdo homĭnum omnium est et quibuscum aegrōti semper communicāre cupiunt.

152
 XII

VOCABŬLA:
adversus 3 adi. непријатен, несреќен;
res adversae несреќа, незгода,
неприлика
calamĭtas, -ātis f. невола, несреќа, пораз
Christus, -i m. Христос
cholĕra, -ае f. жолч, истекување жолч,
жолтица, колера
colo 3 почитувам
communĭco 1 се советувам, разговарам
commūnis, -e adi. заеднички
Cos, Coi f. Кос, остров во Егејско Море,
познат по почитувањето на Ескулап
descriptio, -ōnis f. опис
epŭlae, -ārum f. јадење, ручек, гозба
familia, -ae f. семејство, фамилија
filius, -ii m. син
Galēnus, -i m. Гален, грчки лекар од II
век н.е.
Hippocrătes, -is m. Хипократ, грчки
лекар од V п.н.е.
honor, -ōris m. чест, почест
humor, -ōris m. течност, влага, вода
ibi adv. таму, тука
incunabŭla, -ārum n. родно место
invīto 1 поканувам
iuventus, -ūtis f. младост
ludo 3 играм
melancholia, -ае f. црна жолч,
потиштеност, меланхолија
natus 3 adi. роден
occultum, -i n. тајна
parōtis, -ĭdis f. околуушна жлезда,
parōtis epidemĭca заушки
Pergămus, -i f. Пергам, град во
Мизија
phlegma, -ătis n. слуз
quaero 3 прашувам
Quintus, -i m. Квинт, лично име
sanatio, -ōnis f. лекување,
излекување
secundus 3 adi. втор, среќен,
успешен, res secundae среќа
supĕro 1 надминувам
trado 3 пренесувам, раскажувам
tribuo 3 доделувам
triclinium, -ii n. триклиниј,
трпезарија, просторија за јадење
ver, veris n. пролет
vivus 3 adi. жив

Dicta et sententiae
„„ Ad hoc. За оваа цел. За оваа прилика.
„„ Hominem non odi, sed eius vitia. Не го
мразам човекот, туку неговите маани.
„„ Cave quid dicas, quando et cui.
Внимавај што зборуваш, кога и кому!
„„ Ad calamitatem quilibet rumor valet.
Кој било глас може да причини невола.
„„ Nihil est turpius, quam bellum gerere
cum eo, quocum familiariter vixeris.
Ништо не е посрамно, отколку да
војуваш со оној со кој пријателски си
живеел.
„„ Haec fac, ut felix vivas. Направи ги
овие работи за да живееш среќно.
„„ Haec fortasse tua hora. Ова е можеби
твојот последен час. Натпис на сончев
часовник.
„„ Hoc facias homini, quod cupis esse tibi.
На човек прави му го она што сакаш да
ти се случи тебе.
„„ Id facere laus est, quod decet, non quod
licet. За пофалба е да се прави она што
е пристојно, а не она што е допуштено.
„„ Is amicus est, qui in re dubia te iuvat. Прија-
тел ти е тој којшто ти помага во невола.
„„ Is est dives, qui sorte sua contentus est.
Богат е оној што е задоволен со својата суд-
бина.
„ Id est (= i.e.). То ест (= т.е.).
„
„„ Ipso facto. Со самата постапка. Само по себе.
„„ Quid novi? Што има ново?
„„ Qui tacet, consentire videtur. Оној којшто
молчи се чини дека се согласува.
„„ Quid vesper ferat incertum est. Неизвесно е
што може да ни донесе вечерта.
„„ Quis pauper? Avarus. Quis dives? Qui nihil
cupit. Кој е сиромашен? Алчниот. Кој е бо-
гат? Оној што ништо не посакува.
„„ Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo,
quando? Кој, што, каде, со чија помош, зошто,
како, кога?
„„ Quod cito fit, cito perit. Она што бргу наста-
нува, бргу и пропаѓа.
„„ Quod verum est, id merum est. Она што е
вистинито, тоа е и чисто.

153
PENSA

PENSUM A
1. Дополнете ги табелите со формите на показните заменки
Vo c a b ŭ l a :
што недостигаат:
abscessus, -us m. гнојница, мозол,
апцес Sg. Pl. Sg. Pl.
absolūtus 3 adi. целосен,
неограничен N. is, ea, id N.
adenōma, -ătis n. тумор од
жлездено ткиво, аденом G. G.
amplus 3 adi. широк
D. D. huic
arrhythmia, -ае f. аритмија,
неправилна работа на срцето
Acc Acc
axiālis, -e adi. оскин, аксијален
casus, -us m. случај Abl. Abl.
chronĭcus 3 adi. долготраен,
хроничен 2. Преведете ги на македонски следните медицински термини:
colitis, -idis f. колит, воспаление на
слузницата на дебелите црева
murmur respiratorium
cystītis, -ĭdis f. цистит, воспаление
на мочниот меур
transfusio sanguĭnis
extracellulāris, -e adi. вонклеточен,
ексрацелуларен
glandŭla mammae
frigĭdus 3 adi. студен
gastrītis, -ĭdis f. гастрит, pes planus
воспаление на слузницата на
желудникот spina scapulārum
habituālis, -e adi. обичен
haemoragĭcus 3 adi. хеморагичен, casus inoperabĭlis
кој содржи крв, кој предизвикува
крварење contusio bulbi ocŭli
infantīlis, -e adi. детски
inoperabĭlis, -e adi. кој не може да се extracellulāris matrix
оперира
irregulāris, -e adi. неправилен cystītis haemoragĭca
labialis, -e adi. усен, лабијален transplantatio cordis
lacrimālis, -e adi. солзен
linguālis, -e adi. јазичен pulsus irregulāris
matrix, -ĭcis f. матица, основна
супстанца os occipitāle

tonsillectomia

tonsilla linguālis

glandŭlae labiāles

gravidĭtas extrauterīna

154
 XII

oleum Ricīni
menstruatio, -ōnis f. месечница,
менструација
tinnītus aurium
mobĭlis, -e adi. подвижен,
мобилен
scelěton axiāle
murmur, - ris n. шум
utěrus infantīlis musculāris, -e adi. мускулен
obstipatio, -ōnis f. запек,
tonus musculāris затвор, опстипација
papilla, -ae f. брадавица
oleum iecŏris Aselli paral sis, -is f. фатеност,
парализа
oedēma renāle phlebectasia, -ae f.
проширување на вена,
plasma sanguĭnis флебектазија
planus 3 adi. рамен
paralysis progressīva plasma, -ătis n. плазма,
течниот дел од крвта
phlebectasia
praecox, -ocis adi. предвремен,
ран
os lacrimāle
progressīvus 3 adi. кој
напредува, напреден, прогресивен
adenōma prostātae
pulsus, -us m. биење, пулс
papilla nervi optĭci respiratorius 3 adi. кој се
однесува на дишењето, дишен,
респирaторен
ossa digitōrum pedis
spina, -ae f. трн, гребен, бодеж
muscŭli capĭtis stenōsis, -is f. стеснување,
стеноза
vesĭca urinaria tinnītus, -us m. ѕвон, ѕвекот,
ѕвечење
abscessus hepătis tonsilla, -ae f. крајник
tonsillectomia, -ae f. хируршко
venae columnae vertebrālis отстранување на крајниците,
тонзилектомија
stenōsis oesophāgi tonus, us m. напон, тонус
transplantatio, -ōnis f.
gastrītis chronĭca пресадување,
трансплантација
obstipatio habitualis ulcerōsus 3 adi. кој нагризува,
улцерозен
colitis ulcerosa chronica urinarius 3 adi. мочен

arrhythmia absolūta

ren mobĭlis

menstruatio praecox

interruptio graviditātis

155
PENSA

PENSUM B
1. Преведете ги следните реченици:
Vo c a b ŭ l a :
1. Hi morbi difficulter diagnoscuntur.
cognosco 3 познавам, препознавам
condĭtor, -ōris m. основач
2. Hoc remedium in loco frigĭdo stet, illud in vitro nigro cum collo
difficulter adv. тешко
amplo.
gratus 3 adi. мил, драг
mane adv. наутро
pigritia, -ae f. мрзеливост 3. Hanc tabullētam mane sumĕre debes.
senectus, -ūtis f. старост,
старечка возраст
4. Quae est causa pigritiae tuae?

5. Quod vales mihi gratum est.

6. Qui sunt conditōres urbis Romae?

7. Quid est ei nomen?

8. Ipsa scientia potestas est.

9. Senectus ipsa est morbus.

10. Felix est qui potest rerum cognoscĕre causas.

156
 XII

PENSUM C
1. Наведете ги латинските зборови од коишто потекнуваат следните ин-
тернационализми:

апцес
стеноза
опстипација
тинитус
нерв
аритмија
тонзила
уринарен
хеморагичен
цистит
парализа
трансплантација
аденом
гастритис
флебектазија
екстрацелуларен

2. Пронајдете ги показните заменки, барајќи хоризонтално и вертикал-

но во двете насоки!

H A N C I U H H

U M U E H D I I

I S T I U S C I

U I N D N I Q S

S O E E C O H T

O E A M U L L I

Е O S A E A S U

A R U E I U S S

E U I P S A M O

Q M E D S I H I

157
158
 XIII

Caput XIII
КОМПАРАЦИЈА
НА ПРИДАВКИ И
ПРИЛОЗИ
ОПШТЕСТВЕНИ
ДОЛЖНОСТИ И
ЗАБАВА

159
LINGUA LATĪNA

КОМПАРАЦИЈА НА
ПРИДАВКИ И ПРИЛОЗИ
Compratio adiectivōrum
et adverbiōrum
Придавките и прилозите во латинскиот јазик разликуваат три степени (како
и во македонскиот јазик) што изразуваат различна јачина или присуство на
својството/особината што ја изразува придавката:
ÎÎ gradus positīvus (позитив), го констатира својството;
ÎÎ gradus comparatīvus (компаратив), изразува повисок степен на својс­
твото (во однос на позитивот), и
ÎÎ gradus superlatīvus (суперлатив), изразува највисок степен на својс­
твото (во однос на други лица или предмети).

KOМПАРАТИВ
КАЈ ПРИДАВКИТЕ
Gradus comparatīv us
adiectivōrum
Компаративот се образува така што од формата за позитив во генитив едни-
на машки род ќе се отфрли наставката -i (кај придавките што се менуваат по
II деклинација) или -is (кај придавките што се менуваат по III деклинација)
и ќе се додаде наставката за компаратив: -ior за машки и женски род, а -ius
за среден род:

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ
N. sg. m. f. n. G. sg. m. машки и женски род среден род
clarus, clara, clarum
clar-i  clar-ior пославен, пославна clar-ius пославно
славен, славна, славно
pulcher, pulchra, pulchrum
pulchr-i  pulchr-ior поубав, поубава pulchr-ius поубаво
убав, убава, убаво
acer, acris, acre
acr-is  acr-ior поостар, поостра acr-ius поостро
остар, остра, остро
felix
среќен, среќна, среќно
felic-is  felic-ior посреќен, посреќна felic-ius посреќно

sapiens
мудар, мудра, мудро
sapient-is  sapient-ior помудар, помудра sapient-ius помудро

160
 XIII

Формите за компаратив се менуваат по III деклинација, консонантски осно-

ви.
Во реченица, лицето или предметот со којшто се врши споредбата стои во
аблатив (Lux est velocior sonĭtu. Светлината е побрза од звукот.) или во но-
минатив со quam (Lux est velocior quam sonĭtus. Светлината е побрза од зву-
кот.).
Понекогаш компаративот се употребува и апсолутно, без да се наведе во од-
нос на што се врши споредбата: Venit felicior aetas. Доаѓа посреќно време.
Некои латински придавки немаат форма за позитив, па формата за компа-
ратив има значење и се преведува како позитив:

anterior, anterius (gen sg. anteriōris) преден, претходен

posterior, posterius (gen.sg. posteriōris) заден, следен
inferior, inferius (gen.sg. inferiōris) долен
superior, superius (gen.sg. superiōris) горен

СУПЕРЛАТИВ
КАЈ ПРИДАВКИТЕ
Gradus superlatīv us
adiectivōrum
I. Суперлативот се образува така што од формата за позитив во генитив ед-
нина машки род ќе се отфрли наставката -i (кај придавките што се мену-
ваат по I и II деклинација) или -is (кај придавките што се менуваат по III
деклинација) и ќе се додадат завршоците -ĭssimus, -ĭssima, -ĭssmum:

ПОЗИТИВ СУПЕРЛАТИВ
N. sg. m. f. n. G. sg. m. машки род женски род среден род
clarus, clara, clarum clar-issĭmus clar-issĭma clar-issĭmum
clar-i 
славен, славна, славно најславен најславна најславно
dulcis, dulce dulc-issĭmus dulc-issĭma dulc-issĭmum
dulc-is 
сладок, слатка, слатко најсладок најслатка најслатко
felix felic-issĭmus felic-issĭma felic-issĭmum
felic-is 
среќен, среќна, среќно најсреќен најсреќна најсреќно

Суперлативот на придавките се менува по I или II деклинација (женскиот

род по I, a машкиот и средниот род по II).

161
LINGUA LATĪNA

II. Придавките што во номинатив еднина завршуваат на -er, -ra, -rum и -er,
-ris, -re градат суперлатив кога на формата за номинатив еднина за маш-
ки род ќе се додаде завршокот -rĭmus, -rĭma, -rĭmum:

ПОЗИТИВ СУПЕРЛАТИВ
N. sg. m. машки род женски род среден род
pulcher pulcher-rĭmus pulcher-rĭma pulcer-rĭmum
+ -rĭmus, -a, -um 
убав најубав најубавa најубавo
liber liber-rĭmus liber-rĭma liber-rĭmum
+ -rĭmus, -a, -um 
слободен најслободен најслободна најслободно
acer acer-rĭmus acer-rĭma acer-rĭmum
+ -rĭmus, -a, -um 
остар најостар најостра најостро

III. Група од шест придавки што завршуваат на -ilis гради суперлатив така
што од формата за генитив еднина се отфрла генитивското -is и се дода-
ва -lĭmus, -lĭma, -lĭmum. Toa се придавките:

ПОЗИТИВ СУПЕРЛАТИВ
N. sg. m. машки род женски род среден род
facil-lĭmus facil-lĭma facil-lĭmum
facilis, facile + -lĭmus, -a, -um  најлесен најлесна најлесно
difficil-lĭmus difficil-lĭmа difficil-lĭmum
difficilis, difficile + -lĭmus, -a, -um  најтежок најтешка најтешко
simil-lĭmus simil-lĭmа simil-lĭmum
similis, simile + -lĭmus, -a, -um  најсличен најслична најслично
dissimil-lĭmus dissimil-lĭma dissimil-lĭmum
dissimilis, dissimile + -lĭmus, -a, -um  најразличен најразлична најразлично
gracil-lĭmus gracil-lĭmа gracil-lĭmum
gracilis, gracile + -lĭmus, -a, -um  најтенок најтенка најтенко
humil-lĭmus humil-lĭmа humil-lĭmum
humilis, humile + -lĭmus, -a, -um  најнизок најниска најниско

Лицето или предметот со којшто се споредува стои во генитив множина, на

пример sapientissĭmus omnium најмудар од сите.
Суперлативот во латинскиот може да стои и апсолутно (кога не се кажува во
однос на кого или на што се врши споредбата). Таквиот суперлатив се вика
elatīvus (елатив) и се преведува со мoшне, особено и позитив од придавката.
На пример, vir doctissimus мошне учен човек.

162
 XIII

ОПИСНА КОМПАРАЦИЈА
Кај придавките на -us што пред овој завршок имаат вокал, односно кај при-
давките што завршуваат на -eus, -ius, -uus, степенувањето се врши со помош
на прилозите magis (за компаратив) и maxĭme (за суперлатив), што стојат
пред позитивот од придавката. Овој начин на степенување се нарекува опис-
на компарација.

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

idoneus 3 соодветен magis idoneus посоодветен maxime idoneus најсоодветен

necessarius 3 потребен magis necessarius попотребен maxime necessarius најпотребен

arduus 3 тежок magis arduus потежок maxime arduus најтежок

Magis и maxĭme се, всушност, компаративот и суперлативот на прилогот

magnopěre.

КОМПАРАЦИЈА
ОД РАЗЛИЧНИ ОСНОВИ
Неправилна компарација
Неколку придавки образувале форми за трите степени од различни основи:

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

машки и женски род среден род машки, женски и среден род
bonus, -a, -um melior melius optĭmus, -a, -um
добар, -бра, -бро подобар, подобра подобро најдобар, -бра, -бро
malus, -a, -um peior peius pessĭmus, -a, -um
лош, -а, -о полош, полоша полошо најлош, -а, -о
magnus, -a, -um maior maius maxĭmus, -a, -um
голем, -а, -о поголем, поголема поголемо најголем, -а, -о
parvus, -a, -um minor minus minĭmus, -a, -um
мал, -а, -о помал, помала помало најмал, -а, -о
multus, -a, -um plus plurĭmus, -a, -um
многуброен, -јна,- јно помногуброен, -јна, -јно најмногуброен, -јна,- јно

Компаративот plus, pluris вo номинатив множина гласи plures, plura, нo во

генитив множина plurium. По тоа се разликува од останатите компаративи
што се менуваат како именките од консонантските основи.

163
LINGUA LATĪNA

КОМПАРАЦИЈА НА ПРИЛОЗИ
Comparatio adverbiōrum
Прилозите, како и придавките, можат да се степенуваат. Исто како и придав-
ките, разликуваат три степени: позитив, компаратив и суперлатив. Формите
за компаратив и суперлатив на прилозите се неменливи форми.
Компаративот на повеќето прилози е еднаков на компаративот на придав-
ката од која е оформен во номинатив еднина за среден род. Суперлативот на
прилогот се образува од суперлативот на придавката така што завршокот -us
за номинатив еднина од формата за машки род се заменува со завршокот -ē:

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

clare славно clarius пославно clarissĭme најславно

pulchre убаво pulchrius поубаво pulcherrĭme најубаво

acrĭter остро acrius поостро acerrĭme најостро

dulcĭter слатко dulcius послатко dulcissĭme најслатко

ПОСЕБНА (НЕПРАВИЛНА)
КОМПАРАЦИЈА НА ПРИЛОЗИТЕ
Кај прилозите што се образувале од придавките што имаат компарација од
различни основи, компаративот на прилогот е еднаков на компаративот (во
номинатив среден род) на придавката од која е оформен. Суперлативот на
прилогот се гради кога од суперлативот на придавката во генитив еднина за
машки род ќе се отфрли -i и ќе се додаде -е:

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

bene добро melius подобро optĭme најдобро

male лошо peius полошо pessĭme најлошо

multum многу plus повеќе plurĭmum најмногу

parum малку minus помалку minĭme најмалку

magnopĕre силно, прилично magis повеќе maxĭme најмногу

164
 XIII

165
LECTIŌNES

DE QUAT T UOR A E TAT I BU S

Poetae antiqui de quattuor aetatĭbus genĕris humāni narrant. Primam aetātem auream nomĭnat.
Aetas aurea pulchrior et felicior est quam reliquae. Terra hominĭbus sine labōre alimenta iucundissĭma
et utilissĭma dat.
Altĕra aetas argentea est, amarior aetāte aurea, iucundior aetāte aenea. Iam agricultūrae homĭnes
opĕram dant et casas a frondĭbus arbōrum aedifĭcant.
Tertia aetas aenea est, infelicior et miserior aetatĭbus antecedentĭbus, felicior aetāte ferrea.
Miserrĭma et difficillĭma aetas de duro ferro est, aetas ferrea. Homĭnes divitias brevissĭmo tempŏre
parāre propĕrant.

DE CARMINĬBUS HOMĒRI
Homērus, ut scimus, non solum veterrĭmus, sed etiam clarissĭmus est poetārum Graecōrum.
Carmĭna Homēri Ilias et Odyssea cunctis nationĭbus nota sunt. In Iliăde Homērus de
certaminĭbus Graecōrum et Troianōrum narrat. Odyssea errōres et facinŏra clara Odyssei
celebrat. Tempŏra et patriam Homēri ignorāmus.
In Iliăde et in Odyssea pulchеrrĭma exempla fortitudĭnis, constantiae et sapientiae
invenīmus. Achillem celerrĭmum omnium Graecōrum appellāmus. Nemo acriōre ingenio
quam Ulixes est. Troianōrum dux praestantissĭmus Hector est.

A L Ĭ Q U I D D E VA S I S S A N G U I N E I S
Circŭlus sanguĭnis est motus sanguĭnis a corde per arterias ad omnes partes corpŏris et redĭtus
sanguĭnis per venas ad cor. Maxĭma omnium arteriārum in corpŏre humāno aorta est. Aorta
sanguĭnem e ventricŭlo sinistro cordis in omnes partes corpŏris fert. Venae sunt vasa sanguinea
quae sanguĭnem ad cor ferunt. Maxĭmae omnium venārum venae cavae sunt: vena cava superior et
vena cava inferior. Vena cava superior sanguĭnem e partĭbus corpŏris super diaphragma fert. Una
cum venis brachiocephalĭcis (dextra et sinsitra), venis iugularibus (interna et externa) et sinibus
durae matris vena cava superior inter venas cordis est. Vena cava inferior sanguĭnem e partĭbus
corpŏris infra diaphragma fert.

ALĬQUID DE MUSCŬLIS
Muscŭli, ut scimus, partes internas et externas corpŏris movent. Pars anatomiae quae de
muscŭlis in corpŏre humāno docet, myologia nominātur. Muscŭlus levātor labii superiōris
et muscŭlus depressor labii inferiōris muscŭli faciāles sunt. Muscŭlus trapezius, muscŭlus
levātor scap lae et muscŭlus latissĭmus dorsi muscŭli dorsi sunt. In pectŏre sunt muscŭlus
pectorālis maior et musc lus pectorālis minor. Muscŭlus serrātus anterior inter muscŭlos
thorăcis est. Muscŭli gluteales tres sunt: muscŭlus gluteus maxĭmus, muscŭlus gluteus
medius et muscŭlus gluteus minĭmus.

166
 XIII

VOCABŬLA:
Achilles, -is m. Ахил
aedifĭco 1 градам
aeneus 3 adi. бронзен
alimentum, -i n. храна
antecedens, -entis adi. претходен
argenteus 3 adi. сребрен
arma, -ōrum n. оружје
Asia, -ae f. Азија
Atheniēnses, -ium m. f. Атињани
aureus 3 adi. златен
brachiocephalĭcus 3 adi.
брахиокефален
carmen, -ĭnis n. песна
carōtis, -tĭdis f. каротис, главната
вратна артерија
casa, -ae f. колиба, куќа
cavus 3 adi. шуплив
celebro 1 славам, прославувам
certāmen, -ĭnis n. натпревар, борба
circŭlus, -i m. круг; circŭlus
sanguĭnis крвоток
clarus 3 adi. славен
constantia, -ae f. постојаност,
истрајност, смелост
depressor, -ōris m. што влече
надолу, muscŭlus depressor мускул
што влече надолу, депресор
divitiae, -ārum f. богатствo
doceo 2 подучувам
exemplum, -i n. пример
felicĭtas, -ātis f. среќа
femoralis, -e adi. бедрен, феморален
ferreus 3 adi. железен
ferrum, -i n. железо
fortitūdo, -ĭnis f. храброст
frons, frondis f. лист
glutealis 3 adi. седален
gluteus, -i m. седален мускул,
глутеус
Graeci, -ōrum m. Хелени
Hector, –ŏris m. Хектор
hepatĭcus 3 adi.
црнодробен
Homērus, -i m. Хомер
ignōro 1 не познавам,
не знам
Ilias, -ādis f. епот Илијада
industria, -ae f.
работливост
infēlix, -īcis adi. несреќен
infěrus 3 adi. што се наоѓа
долу, долен
ingenium, -ii n. карактер,
дух
invenio 4 пронаоѓам
iucundus 3 adi. пријатен
iugulāris, -e adi. што
припаѓа на југулумот,
на горната страна на
вратот, југуларен
levātor, -ōris m.
подигнувач; muscŭlus
levātor мускул-
подигнувач, леватор
mesenterĭcus 3 adi.
салничен, мезентеричен
motus, -us m. движење
myologia, -ae f. миологија,
наука за мускулите
trapezius
latissimus
dorsi
natio, -ōnis f. народ
Odyssea, -ae f. епот Одисеја
opĕra, -ae f. работа, труд,
дејност
opĕram dare се занимавам со
нешто
paro 1 стекнувам
popliteus 3 adi. потколеничен
praestans, -antis adi.
извонреден одличен
propěro 1 брзам
redĭtus, -us m. враќање
serrātus 3 adi. забест, запчест
sinus, -us m. пазува, шуплина,
синус; sinus durae matris
синуси на тврдата мозочна
обвивка
subclavius 3 adi. потклучничен
supĕrus 3 adi. горен
trapezius 3 adi. трапезест,
со облик на трапез
Troia, -ae f. Троја
Troiāni, -ōrum m. Тројанци
Ulixes, -is m. Одисеј
una adv. заедно
vetus, -ĕris adi. стар
levator
scapulae
rhomboideus
minor
rhomboideus
minor

167
DICTA ET SENTENTIAE
Dicta et sententiae
„„ A priori. Однапред. Независно од
искуството.
„„ A posteriori. Според она што доаѓа
подоцна. Од искуството.
„„ Maximum remedium irae mora est.
Најголем лек за гневот е одложу-
вањето.
„„ Imperare sibi maximum imperium.
Да се владее со себе е најголема
власт.
„„ Omnium artium medicina
nobilissima. Од сите вештини, ме-
дицината е најблагородната.
„„ Summa cum laude. Со највисок
успех. Изразот денес се употребува
во дипломите што се издаваат на
универзитетите во многу европски
градови.
„„ Tempus primus et optimus
medicus. Времето е прв и најдобар
лекар.
„„ Melior est canis vivus leone
mortuo. Подобро е живо куче от-
колку мртов лав.
„„ Optimum medicamentum quies
est. Најдобар лек е одморот.
„„ In maxima fortuna minima
licentia. На највисока положба има
најмалку слобода.
„„ Citius, fortius, altius. Побргу,
поснажно и повисоко. Девиза на
Олимписките игри.
„„ Optima citissime cadunt. Она што е
најдобро, најбргу загинува.
168
„„ A bovi maiore discit arare minor. Помла-
диот вол учи да ора од постариот.
„„ Aere perennius. Потрајно од бронза. Веч-
но.
„„ Aetate sapimus rectius. Со возраста ста-
нуваме помудри.
„„ Amor et melle et felle fecundissimus. Љу-
бовта изобилува и со мед и со жолч.
„„ Amicus Plato sed magis amica veritas.
Мил ми е Платон, но помила ми е висти-
ната.
„„ Аsinus asino, sus sui pulcherrimus. Ма-
гарето му е најубаво на магаре, а свињата
на свиња. Секому неговото му е најубаво.
„„ Audiens sapiens sapientior erit. Мудре-
цот слушајќи станува помудар.
„„ Beatius est dare, quam accipere. Побла-
жено е да даваш отколку да примаш.
„„ Bonarum rerum consuetudo pessima est.
Најлоша е навиката на среќа.
„„ Cedo maiori. Отстапувам пред постариот.
„„ Cupido atque ira pessimi consultatores.
Желбата и гневот се најлоши советници.
„„ Honeste pauperem esse melius, quam
iniuste divitem. Подобро е чесно да би-
деш сиромав, отколку неправедно богат.
„„ Iudex non debet lege clementior esse.
Судијата не треба да биде поблаг од зако-
нот. Правна изрека.
„„ Da locum melioribus. Дај им место на по-
добрите.
„„ Ex malis elige minima. Од сите зла избе-
ри го најмалото.
 XIII PENSA

PENSUM A
1. Образувајте компаратив и суперлатив од дадените придавки:

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

longus, -a, -um

gravis, -e

simplex, -ĭcis

acer, -ris, -e

facĭlis, -e

varius, -a, -um

2. Менувајте гo по падежи компаративот anterior, anterius:

Sg. Pl.
N. anterior, anterius

G.
D.
Acc.
V.
Abl.

3. Пополнете ја табелата со формите за позитив, компаратив и суперла-

тив што недостигаат!

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

felicior, ius

gracĭlis, e

pulchrior, -ius

similior, -ius

durus 3

169
PENSA

ПОЗИТИВ КОМПАРАТИВ СУПЕРЛАТИВ

minĭmus 3

necessarius 3

difficilior, -ius

bonus 3

peior, -ius

maxĭmus 3

varius 3

fidelissĭmus 3

celerior, -ius

facĭlis, -e

arduus 3

male

longissĭmus 3

plus

PENSUM B
1. Дополнете ги речениците со соодветните форми за компа-
Vo c a b ŭ l a :
ратив или суперлатив од дадената придавка:
caro, carnis f. месо
curvatūra, -ae f. кривина А. Aestāte dies sunt quam noctes.
plenus 3 adi. полн (longus, -a, -um)
resistentia, -ae f. отпорност B. Dolōres capĭtis sunt. (acūtus, -a, -um)
Rubus, -i m. капина, малина
C. Non caro, sed panis cibus est.
Rubus caesius капина,
(salūber, -bra, -brum)
Rubus idaeus малина
tubercŭlum, -i n. јазолче, мала D. Rubus caesius Rubo idaeo est. (simĭlis, -e)
издаденост, туберкулум E. Hepar glandŭla corpŏris est.
(magnus, -a, -um)

170
 XIII

2. Преведете ги на македонски следните изрази:

labium inferius oris

muscŭlus latissĭmus dorsi
curvatūra minor ventricŭli

locus minōris resistentiae

tubercŭlum posterius
vertebrae cervicālis

3. Преведете ги на латински следните реченици:

Речник:
а. Песјаците се најдолги од сите заби..
веродостоен fidēlis, -e
вино vinum, -i n.
b. Водата е понеопходна од виното.
вода aqua, -ae f.
долг longus 3
c. Забите се поцврсти од коските. заб dens, -ntis m.
коска ŏs, ossis n.
лек medicamentum, -i n.
d. Најдобар лек е одморот. неопходен necessarius 3
одмор quies, -ētis f.
око ocŭlus, -i m.
e. Очите се поверодостојни од ушите.
песјак dens canīnus
уво auris, -is m.
цврст durus 3

PENSUM C
1. Од кои латински зборови потекнуваат следните латинизми:

оптимист
пејоративен
максимален
инфериорен
минус
супериорен
лабијал
нација
индустрија
ветеран
минимализам
плус

171
PENSA

2. Пронајдете ги компаративите и суперлативите, барајќи хоризонтално

и вертикално во двете насоки:

A P E I O R O I C I L E F

C R C L A R I O R O M A A

E O L O N G I S S I M A C

R I A N T E R I O R I B I

R A N A M I S E R I O R L

I M A G I S V A R I U S L

M A N E N U A M I N O R I

A N A B U L B U S U N I M

M A I U S P U R I U S D E

A C R I U S Q E M I T P O

Rubus Idaeus Rubus caesius

172
 XIII VITA ROMĀNA

ОПШТЕСТВЕНИ
ДОЛЖНОСТИ И ЗАБАВА
Во римското општество со земјоделие, занаетчиство, трговија и слични за-
нимања се занимавале робовите, ослободениците и најсиромашниот слој
граѓани. Благородниците ваквиот труд и работа ги гледале со презир, доде-
ка тие самите во градовите во аристократско бездејствие ги трошеле парите
кои ги остварувале од своите селски имоти, на кои работеле робови или на-
емни работници. Подобар третман имале т.н. слободни професии или инте-
лектуални занимања, како што биле: писател, учител, философ, вајар или
лекар. Тие и кога работеле на имотот на некој богат благородник за финан-
сиски надомест и стан и храна, не биле нарекувани наемни работници, туку
„пријатели на куќата“ (amici). Најпочитувани, секако, биле адвокатите, говор-
ниците, воените заповедници и државните службеници, особено во време-
то на римската република. Пристап до овие служби имале само слободните
граѓани или припадниците на витешкиот сталеж, а напредувањето од пони-
ските кон повисоките служби се одвивало по строга хиерархија.
Низ градовите во текот на годината повеќе пати се одржувале верско-држав-
ни празнувања, кои едновремено ги зајакнувале и побожноста и патриотиз-
мот на населението. Римските граѓани со задоволство учествувале во овие
активности и голем дел од своето време, а понекогаш и целата своја кариера
ја посветувале на вакви и слични општествени должности. Богатите и углед-
ни граѓани и на најмалите градови во римската империја сметале за своја
должност и чест, за прашање на достоинство и благородие да „му даруваат“
на градот, на народот и на империјата: парични средства во градската каса,
приредување на гладијаторски или друг вид игри и празнични чествувања,
општонародни гозби, изградба на некои објекти (амфитеатри, бањи, форуми
и сл.). Тоа било чин на патриотизам и граѓанска доблест, но и желба за слава
и популарност.
Во изразено класно обоеното римско општество и видовите забава се „клас-
но и социјално“ поделени. Богатото градско благородништво уживало во
месеците поминати на своите селски имоти, во природа, во прошетки и лов.
Уживањето во обилните гозби им било заедничко и на повисоките и на по-
ниските слоеви, иако се разбира раскошноста на трпезата и придружните
елементи се разликувале соодветно на финансиската моќ на домаќинот. До-
дека на гозбите на повисоките слоеви се приредувале актерски точки, песни,
рецитации и танци, учени расправи или философски дискусии, пониските
слоеви најчесто се дружеле со храна и пијалок, разговарале и се шегувале,
се организирале во колегии (инетересни заедници) и си приредувале забави.
Во честите посети на јавните бањи подеднакво уживале и богатите и поси-
ромашните.
Практикувањето на религиските обреди и чествувањето на верските праз-
ници било повод и за приредување на одредени претстави и забавни мани-
фестации, натпревари и трки со двоколки, па истовремено претставувало и
израз на побожност и облик на забава. Дури и во календарот на земјоделски-
те празници имало денови кои се празнувале мошне весело – со гозби и по-

173
VITA ROMĀNA

дароци, со танци и музика. Но, секако најпрепознатлив и најмасовен облик

на забава карактеристичен за римската култура биле гладијаторските бор-
би, што се одвивале во амфитеатрите и се приредувале по различни поводи,
како и меѓусебните борби на робови или воени заробеници и трките со дво-
колки – кои се организирале во циркусот. Во овие претстави навистина ужи-
вале сите: интелектуалци, необразовани, богати, сиромашни, аристократи
и витези, ослободеници и плебејци. Иако од денешен апсект се чинат како
многу сурови, овие борби биле особено популарни и посетени, се следеле не
само со задоволство туку и со страст. Посетителите се обложувале, навива-
ле, се радувале или страдале. Целата структура на римските амфитеатри
била приспосбена за овие спектакли: со подземни ходници за ѕверовите и за
гладијаторите, со лифтови и кафези, а најголемите амфитеатри дури имале
технички можности арената да се исполни со вода, па се приредувале симу-
лации на поморски битки.

Римски
гладијатори

174
 XIV

Caput XIV
ПАРТИЦИП
НА ПРЕЗЕНТОТ
АКТИВЕН
ГЕРУНД
ГЕРУНДИВ
ХИПОКРАТОВА
ЗАКЛЕТВА

175
LINGUA LATĪNA

ПАР ТИЦИП НА
ПРЕЗЕНТОТ АКТИВЕН
Participium praesēntis actīvi
Партиципот на презентот активен е глаголска придавка, што се образува на
следниов начин:
a) кај глаголите од I и II конјугација, на презентската основа се додаваат
завршоците: -ns за номинатив еднина и -ntis за генитив еднина, т.е.:

sano 1 sanā- + -ns = N. sanans

sanā- + -ntis = G. sanantis

moveo 2 movē- + -ns = N. movens

movē- + -ntis = G. moventis

б) Кај глаголите од III и IV конјугација, на презентската основа се додава-

ат завршоците: -ens за номинатив еднина и -entis за генитив еднина
(тематскиот вокал е и наставките -ns и -ntis):

dico 3 dic- + -ens = N. dicens

dic- + -entis = G. dicentis

sentio 4 sentī- + -ens = N. sentiens

sentī + -entis = G. sentientis

Партиципот на презентот активен се менува како придавките од III декли-

нација со една форма за сите три рода, со таа разлика што во аблатив еднина
има наставка -e:

Sg. Pl.
m. f. n. m. f. n.

N. sanans N. sanantes sanantia

G. sanantis G. sanantium

D. sananti D. sanantĭbus

Acc sanantem sanans Acc sanantes sanantia

V. sanans V. sanantes sanantia

Abl. sanante Abl. sanantĭbus

176
 XIV

Партиципот на презентот активен означува дејство што се врши во сегаш-

носта или дејство што се врши истовремено со дејството на главниот глагол
во реченицата. Го преведуваме со оној што... или со глаголски прилог на -јќи.
Некои придавки што завршуваат на -ans и нa -ens пo постанок се, всушност,
партиципи на презентот (constans, -ntis oд глаголот constare; sapiens, -entis
oд глаголот sapio, sapěre). Овие придавки кога се употребуваат како вистин-
ски придавки во аблатив еднина имаат наставка -i (cum sapienti viro со му-
дриот маж), а кога се употребуваат како именки или партиципи имаат на-
ставка -е (cum sapiente со мудрецот; cum homĭne patriam amante со човекот
што ја сака татковината).

ГЕРУНД
Gerundium
Герундот е глаголска именка со активно трајно значење. Се образува од
презентската основа на глаголот со додавање на -nd (и тематскиот вокал -е-
меѓу нив за глаголите од III и IV конјугација) и падежните наставки за втора
деклинација.
Оваа глаголска именка ги зачувала само формите во „косите“ (зависните) па-
дежи во еднина.

sano 1 dico 3
N. sanāre лекување dicěre зборување
G. sanandi од лекување dicendi од зборување
D. sanando на лекувањето dicendo на зборувањето
Acc ad sanandum за лекување ad dicendum за зборување
Abl. sanando лекувајќи dicendo зборувајќи

Наместо номинатив се користи инфинитив од глаголот од кој е направен ге-

рундот, а акузативот се употребува само со предлог (ако е без предлог, стои
инфинитив). Затоа, герундот не се употребува како подмет, како директен
предмет, ниту како именски дел од прирокот.
Герундот се преведува како глаголска или обична именка, акузативот со
предлогот ad може да се преведе и со намерна реченица, а аблативот со гла-
голски прилог на -јќи. На пример:

Modus vivendi. Начин на живот (живеење).

Imāgo ad observandum idonea. Слика пријатна за набљудување / да се
набљудува.
Homĭnis mens discendo alĭtur et cogitando. Човековиот ум се храни учејќи и сознавајќи.

177
LINGUA LATĪNA

ГЕРУНДИВ
Gerundīv um
Герундивот е глаголска придавка со пасивно значење. Се образува кога на
презентската основа на глаголот се додаваат завршоците -ndus, -nda, -ndum.
Кај глаголите од I и II конјугација завршоците се додаваат директно на пре-
зентската основа, а кај глаголите од III и IV конјугација меѓу основата и
за­­вр­шокот се вметнува и тематскиот вокал -е:

презентска основа m. f. n.
I конјугација sano 1 sanā- sana-ndus sana-nda sana-nda
II конјугација misceo 2 miscē- misce-ndus misce-nda misce-ndum

III конјугација solvo 3 solv- solv-e-ndus solv-e-nda solv-e-ndum

IV конјугација nutrio 4 nitrī- nutri-e-ndus nutri-e-nda nutri-e-ndum

Герундивот се менува по I и II деклинација, како придавките на -us, -a, -um.

Тој искажува дејство што треба да се изврши (поради што се нарекува и
participium necessitātis), а кога е негиран – дејство што не треба, не може или
не смее да се изврши:

laudandus, -nda, -ndum оној/онаа/она што треба да се фали

non laudandus, -nda, -ndum оној/онаа/она што не смее да се фали

Герундивот многу почесто се употребува како именски дел од предикатот,

односно во пасивната перифрастична конјугација.

178
 XIV

179
LECTIŌNES

PA RT I C I P I A P R A E S E N T I S I N M E D I C Ī NA
a: Aorta ascendens, aorta descendens, aorta communĭcans.
b: Remedium purgans, remedium adi vans, remedium corrĭgens, remedium robŏrans, remedium
absorbens, remedium stim lans, remedium expectŏrans, remedium constituens.
c. Spica (pedis) ascendens, spica (pollĭcis) descendens.
d. nervus abd cens, muscŭlus oppōnens, vertebra septĭma promĭnens, ren migrans, delirium tremens,
paral sis agĭtans, periŏdus latens, costae fluctuantes, arteriae perforantes, dentes permanentes,
aqua bullĭens, homo reconvalescens.

SENTENTIAE
1. Modus sanаndi. 2. Dubitаndo ad veritātem pervenīmus. 3. Medĭcus est vir doctus,
sanаndi perĭtus. 4. Orātor est vir bonus, dicеndi perĭtus. 5. Acerrĭmus ex omnis nostris
sensĭbus est sensus vidеndi. 6. Gutta cavat lapĭdem non vi, sed saepe cadеndo. 7.
Optĭmus est orātor, qui discеndo anĭmos audientium et docet et delectat et permŏvet.
8. Hiems agricŏlis tempus quiescеndi est. 9. Nulla aetas ad discеndum sera est. 10.
Saepe nesciеndo iniuriae faciuntur. 11. Exercеndo corpus firmāmus. 12. Quot cuique
tempŏris ad vivеndum datur, eo debet esse contentus. 13. Quae causa iustior est belli
gerendi, quam servitūtis depulsio? 14. Libеrtas est potestas faciendi, quod iure licet. 15.
Solum arando renovātur. 16. Medĭcus laudаndus. 17. Remedia adhibenda. 18. Haec est
mixtūra aegrōto dаnda. 19. Laudēmus laudanda, vituperēmus vituperаnda! 20. Amor
crescit amando.

Aorta
ascendens

180
 XIV

VOCABŬLA:
abdūco 3 одвојувам, оддалечувам
absorbeo 2 впивам, апсорбирам
adhibĭtus 3 кој се применува,
кој се употребува
adi vo 1 помагам
agĭto 1 движам, придвижувам
alo 3 се хранам
anĭmus, -i m. душа, дух
aro 1 орам
ascendo 3 се качувам, се искачувам
bellum, -i n. војна
bullio 4 зовривам
cavo 1 длабам, продупчувам
cogĭto 1 мислам, размислувам
communĭco 1 здружувам,
споделувам, делам, се советувам
со некого, разговарам
constituo 3 поставувам, ставам,
втемелувам, одредувам
corrĭgo 3 поправам
cresco 3 раснам
delecto 3 разонодувам, развеселувам
delirium, -ii n. бунило, делириум
depulsio, -ōnis f. одбивање,
отстранување
descendo 3 се спуштам
dubĭto 1 се двоумам
exerceo 2 вежбам
expectŏro 1 искашлувам
fluctuo 1 се бранувам, се колебам
ius, iuris n. право, закон
iustus 3 adi. праведен
lateo 2 сокриен сум, се кријам
libertas, -ātis f. слобода
licet impers. допуштено е
mens, -ntis f. ум, разум, памет
migro 1 се селам, се преселувам
nescio 4 не знам
oppōno 3 поставувам напред
orātor, -ōris m. говорник
perfŏro 1 пробивам
perĭtus 3 adi. опитен, вешт
permoveo 2 поттикнувам,
возбудувам
pollex, -ĭcis m. палец
potestas, -ātis f. можност
promineo 2 се издигнувам
purgo 1 чистам
reconvalesceo 2 оздравувам
renŏvo 1 обновувам
robŏro 1 зајакнувам,
закрепнувам
servĭtus, -ūtis f. ропство
serus 3 adi. доцен
solum, -i n. земјиште, почва
spica, -ae f. преврска
stim lo 1 поттикнувам
tremo 3 треперам,
се тресам
varius 3 adi. различен
verĭtas, -ātis f. вистина
vitupĕro 1 прекорувам

Dicta et sententiae
„„ Amantes amentes. Вљубени залудени.
„„ Homo sapiens. Човек, термин кој го озна-
чува човекот во денешната еволутивна
фаза.
„„ Timeo Danaos et dora ferentes. Се пла-
шам од Данајците дури и кога носат да-
рови.
„„ Facientis et conscientis poena par est.
Еднаква е казната и за оној што направил
престап и за оној што знаел за тоа.
„„ Tarde venientibus ossa. За оние што до-
аѓаат доцна – коски.
„„ Errando discimus. Грешејќи учиме. На
грешките се учиме.
„„ Ad referendum. На изјаснување.
„„ Aliis serviendo consumor. Служејќи им
на другите се топам. Натпис на свеќа.
„„ Alitur vitium vivitque tegendo. Со прикривање
порокот се храни и живее.
„„ Dolendi modus, timendi non item. Има начин за
тагување, но никако и за стравување.
„„ Ad paenitendum properat cito qui iudicat. Кон
покајување ита оној кој бргу суди. Оној кој бргу
суди, бргу и се покајува.
„„ Agenda. Она што треба да се направи. Потсет-
ник. Распоред на задачите.
„„ Addenda. Она што треба да се додаде. Додатоци.
„„ De gustibus non est disputandum. За вкусовите
не треба да се расправа.
„„ Mutatis mutandis. Кога ќе се измени она што
треба да се измени. Кога ќе се спроведат по-
требните промени.

181
PENSA

PENSUM A
1. Образувајте партицип на презент од глаголите migro 1, lateo
Vo c a b ŭ l a : 2, abdūco 3 и dormio 4:
affĕro, aferre носам
migro 1 lateo 2
amb lo 1 шетам
arrŏgo 1 уште еднаш Sg. Pl. Sg. Pl.
прашувам, присвојувам,
посинувам, прибавувам N. N.
colon -i n. колон, главниот
G. G.
дел од дебелото црево меѓу
слепото црево и правото црево
dormio 4 спијам abdūco 3 dormio 4
duodēnum, -i n.
дванаесетпрстното црево, Sg. Pl. Sg. Pl.
дуоденум
N. N.
effĕro, effere изнесувам
emineo 2 се истакнувам G. G.
ignōro 1 не знам, не умеам
mediānus 3 adi. среден 2. Менувајте ja по падежи синтагмата locus dolens:
palatīnus 3 adi. непчен,
палатален
Sg. Pl.
refĕro, referre соопштувам,
се изјаснувам N. locus dolens

G.
D.
Acc.
V.
Abl.

3. Преведете ги на македонски следните изрази:

arteria communĭcans anterior

vasa afferentia / efferentia
pars descendens aortae
colon ascendens
arteriae palatīnae descendentes
musc lus oppōnens digĭti minĭmi
pars descendens duodēni

182
 XIV

4. Од кои латински глаголски облици потекнуваат следните латинизми:

амбулантен
еминентен
игнорант
латентен
арогантен

PENSUM B
1. Образувајте герунд од глаголите amo 1, adhibeo 2, solvo 3 и bullio 4:

N. amāre adhibēre solvĕre bullīre

G.

D.

Acc.

Abl.

2. Преведете ги следните изрази:

ars sanandi
ad curandum
ad miscendum
ad legendum
bibendo vinum
modus vivendi
ars curandi

3. Образувајте герундив од следните глаголи:

m. f. n.
do 1

recipio 3

misceo 2

nutrio 4

solvo 3

sumo 3

dignosco 3

183
PENSA

4. Преведете ги на латински следните изрази:

болест што треба да биде

дијагностицирана
oперација што треба да
биде направена
лекари што треба да бидат
пофалени
прашоци што треба да
бидат растворени
таблети што не смеат да
бидат земени
рана што треба да биде
исчистена

5. Од кои латински глаголски облици потекнуваат следните латинизми:

легенда

агенда

реферерндум

184
 XIV

185
 HIPPOCRATIS
COI IUSIURANDUM

ХИПОКРАТОВА ЗАКЛЕТВА
Хипократ од Кос или Хипократ II бил потомок на
семејство во кое имало редица познати лекари, а
се родил во 460 г.п.н.е. на островот Кос и живеел
до приближо 370 г.п.н.е.. Во традицијата се наре-
кува „татко на медицината“ и се смета за автор на
повеќе куси и мошне практични прирачници, за
третирање на конкретни здравствени проблеми,
познати под заедничко име Хипократов корпус
(Corpus Hippocraticum). Самиот вршел успешна
лекарска пракса, но исто така и подучувал голем
број млади луѓе за лекарската професија, и тоа во
Хелада и Мала Азија, а секако најчесто во т.н. Хи-
пократова медицинска школа на островот Кос. Хи-
пократ едновремено бил лекар, учител и филозоф,
а особено голем придонес има во обликувањето на
етичките норми во лекарската професија, во раз-
војот на системските истражувања во клиничка-
та медицина, како и во прибирањето на знаењата
од претходните медицински учења. Со векови по
Хипократ неговата смрт важел за идеал на одличен лекар,
од Кос
неговите списи биле проучувани, преведувани и
ползувани во европските земји сè до 19. век.
Најпозната секако е Хипократовата заклетва,
којашто е сочувана единствено во превод на ла-
тински јазик и којашто била подоцна додадена
во Корпусот, но којашто и денес е релевантна, се
ползува (во незначително изменет облик) и прет-
ставува завет, идеал и инспирација за секој лекар
и медицински работник, воопшто. Таа ги потен-
цира хуманиот и етичкиот аспект на лекарската
професија, препорачливите норми и стандарди на
однесување, вообличени како заклетва.
Во продолжение е текстот на заклетвата
на латински јазик:

Папирус со
фрагмент од
Хипократовата
заклетва
испишан на
старогрчки јазик
186

H I P P O C R A T I S C O I
“Apollinem medicum et Aesculapium Hygeamque
ac Panaceam iuro deosque omnes itemque
deas testes facio me hoc iusiurandum et hanc
contestationem pro viribus et iudicio meo integre
servaturum esse.
Praeceptorem, qui me hanc edocuit artem,
parentum loco habiturum vitam communicaturum
eaque, quibus opus habuerit, impertiturum;
eos item qui ex eo nati sunt, pro fratribus
masculis iudicaturum artemque hanc si discere
voluerint, absque mercede et pacto edocturum
praeceptionum ac auditionum reliquaeque totius
disciplinae participes facturum, tum meos, tum
praeceptoris mei filios, immo et discipulos, qui
mihi scripto caverint, et medico iureiurando
addicti fuerint, alii vero praeter hos nulli.
Ceterum quod ad aegros attinet sanandos, diaetam
ipsis constitutam pro facultate et iudicio meo
commodam, omneque detrimentum et iniuriam ab
eis prohibebo.
Neque vero ullius preces apud me adeo validae
fuerint, ut cuipiam venenum sim propinaturus
neque etiam ad hanc rem consilium dabo.
Porro caste et sancte vitam et artem meam
conservabo.
Nec vero calculo laborantes secabo, sed viris
chirurgiae operariis eius rei faciendae locum dabo.
In quascumque autem domos ingrediar, ob
utilitatem aegrotantium intrabo, ab omnique
iniuria voluntaria inferenda et corruptione
cum alia, tum praesertim operum veneriorum
abstinebo.
Quaecumque vero inter curandum videro aut
audiero, immo etiam ad medicandum non adhibitus
in communi hominum vita cognovero, ea siquidem
efferre non contulerit, tacebo et tanquam arcana
apud me continebo.
Hoc igitur iusiurandum mihi integre servanti et
non confundenti, contingat et vita et arte feliciter
frui, et apud omnes homines in perpetuum gloriam
meam celebrari. Transgredienti autem et peieranti,
his contraria eveniant.”
XIV
I U S I U R A N D U M
Се колнам во лекарот Аполон, во Ескулап, во Хигеја
и во Панацеја и за сведоци ги повикувам сите богови
и божици дека целосно ќе се придржувам до оваа за-
клетва и до овој завет според моите сили и моето
расудување.
Учителот, кој ме научи на оваа вештина, ќе го
сметам за свој родител, со него ќе го делам жи-
вотот и ќе му излегувам во пресрет за сѐ што ќе
му биде потребно. Неговите деца ќе ги сметам за
свои браќа, а ако сакаат да ја научат оваа веш-
тина, без награда, ниту каков било надомест, на
неа ќе ги подучам; ќе дозволам моите деца, де-
цата на мојот учител и, се разбира, учениците
кои со договор ќе се обврзат и ќе се заколнат во
лекарската заклетва и никому повеќе, да прису-
ствуваат на часовите, на предавањата и да уче-
ствуваат во сѐ што се однесува на професијата.
Натаму, терапијата за лекување на болните ќе
им ја препишувам во склад со моите способности и
со моето расудување. Нив ќе ги штитам од секакво
зло и од неправда.
Никогаш нема никому, дури и ако настојчиво ме
моли, да му дадам да се напие каков било отров,
ниту, пак, ќе му дадам совет што се однесува за
оваа работа.
Отсега, побожно и благочестиво ќе живеам и ќе ја
извршувам мојата работа.
Нема да употребувам нож дури ни кај тие што
страдаат од камчиња, туку за вршење на оваа ра-
бота ќе им дадам предност на тие што се занима-
ваат со хирургија.
Во секоја куќа во којашто ќе влезам, ќе работам
во полза на болните. Ќе се воздржувам од намерно
нанесување неправда, како и од секакво недело, осо-
бено од сетилни задоволства.
За сѐ што ќе видам или ќе чујам за време на леку-
вањето, дури и за тоа што ќе го дознаам при секојд-
невните средби со луѓето, ако за него треба да се
молчи, ќе молчам и како тајна ќе го чувам во себе.
Ако верно се придржувам до оваа заклетва и ако не
ја прекршам, нека уживам во животот и во рабо-
тата и сите луѓе вечно нека ме слават. Ако, пак,
ја прекршам или ако лажно се заколнам, нека ме
снајде спротивното.“
187
LINGUA LATĪNA

188
 XIV

APPENDIX
ОДБРАНИ
ТЕКСТОВИ
ПРЕГЛЕД НА
ЛАТИНСКАТА
ГРАМАТИКА

189
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ

CORNELIUS CELSUS,
DE MEDICĪNA

De causis, quae implent corpus et

de his quae extenuant corpus
Implet autem corpus modĭca exercitātio, frequentior quies, unctio et,
si post prandium est, balneum; contracta alvus, modĭcum frigus hiěme,
somnus et plenus et non nimis longus, molle cubīle, anĭmi securĭtas,
assumpta per cibos et potiōnes maxĭme dulcia et pinguia; cibus et
frequentior et quantus plenissĭmus potest concŏqui. Extenuat corpus
aquă calĭda, si quis in eam descendit, magisque si salsa est; in ieiunio
balneum, inūrens sol, et omnis calor, cura, vigilia, somnus nimium
vel brevis vel longus; lectus per aestātem terra; hiěme durum cubīle;
cursus, multa ambulatio, omnisque vehĕmens exercitatio, vomĭtus,
deiectio, acĭdae res et austērae et semel die assumptae epŭlae et vini
non praefrĭgidi potio ieiūno in consuetudĭnem adducta.
De medicina, I, 3, 15

De resolutiōne linguae
At si lingua resolūta est, quod interdum per se, interdum ex morbo
alĭquo fit sic ut sermo homĭnis non explicetur, oportet gargarizāre
ex aquā, in quā vel thymum vel hyssōpum vel nepěta decocta sit;
aquam biběre; caput et os et ea, quae sub mento sunt, et cervicem
vehementer perfricāre; lasěre linguam ipsam liněre; manducāre quae
sunt acerrĭma, id est in sināpi allium, cepam; magna vi luctāri, ut
verba exprimantur; exercēri retento spirĭtu; caput saepe aquā frigĭda
perfunděre; nonnunquam multam esse radicŭlam, deinde voměre.
De medicina, IV, 4, 4

Adversus ictum scorpiōnis

In quibusdam etiam aliis serpentĭbus certa quaedam auxilia satis
nota sunt. Nam scorpio sibi ipse pulcherrĭmum medicamentum est.
Quidam contrītum cum vino bibunt. Quidam eōdem modo contrītum
dilabātur – 3 лице super vulnus imponunt: quidam super prunam eo imposito vulnus
еднина од глаголот suffumigant, undĭque veste circumdata, ne is fumus dilabātur; tum
dilabor, lapsus sum, carbōnem eius super vulnus deligant. Biběre autem oportet herbae
глагол што има само
solāris (quam heliotropion Graeci vocant) semen vel certe folia ex
пасивни облици,
но значењето им е vino. Super vulnus vero etiam furfŭres ex acēto vel ruta silvatĭca recte
активно. imponĭtur vel cum melle sal tostus.
De medicina, V, 27, 5

190
De chirurgo
Esse autem chirurgus debet adulescens aut certe adulescentiae propior; velit – 3 лице еднина
конјунктив на презент
manu strenuā, stabĭli, nec unquam intremescente, eāque non minus
од неправилниот
sinistrā quam dextrā promptus; aciē oculōrum acri clarāque; anĭmo глагол volo, velle, volui
intrepĭdus, immiserĭcors sic, ut sanāri velit eum, quem accēpit, non ut oriātur – од глаголот
clamōre eius motus vel magis quam, quam res desiderat, propěret, vel orior, ortus sum 4,
minus, quam necesse est, secet; sed perinde faciat omnia, ac si nullus глагол што има само
ex vagitĭbus alterius affectus oriātur. пасивни облици,
но значењето им е
De medicina, VII, 1, 4 активно

Si naturālia feminārum non admittunt

concubĭtum, quomŏdo curāri conveniat
Et hoc quidem commune esse et marĭbus et femĭnis potest. Proprie
vero quaedam ad femĭnas pertĭnent, ut in primis quod eārum naturālia
nonnunquam inter se glutinātis oris concubĭtum non admittunt. Idque
interdum evěnit protĭnus in utěro matris interdum exulceratiōne
in his partĭbus factā et per malam curatiŏnem his oris sanescendo
iunctis. Si ex utěro est, membrāna ori vuluae opposĭta est; si ex ulcěre
caro id replēvit. Oportet autem membrānam duābus lineis inter se
transversis inciděre ad similitudĭnem litterae X, magnā cura habĭta,
ne urinae iter violētur; deinde undĭque eam membrānam exciděre. At incrēvit – 3 лице
si caro incrēvit, necessarium est rectā lineā patefacěre, tum ab orā vel еднина индикатив
vulsellā vel hamo apprehensam tamquam habenŭlam exciděre; intus на перфект (минато
implicĭtum in longitudĭnem linamentum (lemniscom Graeci vocant) in свршено време) од
глаголот incresco,
acēto tinctum demittěre, supraque succĭdam lanam acēto madentem -crevi, - 3
deligāre; tertio die solvere et vulnus sicut alia vulněra curāre. Cumque
iam ad sanitatem tendet, plumbeam fistŭlam medicamento cicatrĭcem
inducente illiněre eamque intus dare supraque idem medicamentum
inicěre, donec ad cicatrĭcem plaga perveniat.
De medicina, VII, 28, 1

191
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ

REGĬMEN SANITĀTIS
SALERNITĀNUS SIVE
FLOS MEDICĪNAE

LXXXIV
De quattuor humoribus in corpore humano
Quatuor humores in humano corpore constant:
sanguis cum cholera, phlegma, melancholia.
Terra melancholia, aqua phlegma, aer sanguis, chole ignis.

LXXXV
De genere sanguinico
Natura pingues isti sunt atque iocantes,
semper rumores cupiunt audire frequentes,
hos Venus et Bacchus delectant, fercula, risus,
et facit hos hilares, et dulcia verba loquentes.
Omnibus hi studiis habiles sunt et magis apti.
Qualibet ex causa nec hos leviter movet ira.
Largus, amans, hilaris, ridens, rubeique coloris,
cantans, carnosus, satis audax atque benignus.

LXXXVI
De genere cholerico
Est humor cholerae, qui competit impetuosis.
Hoc genus est hominum cupiens praecellere cunctos;
hi leviter discunt, multum comedunt, cito crescunt.
Inde magnanimi sunt, largi, summa petentes:
hirsutus, fallax, irascens, prodigus, audax,
astutus, gracilis, siccus, croceique coloris.

LXXXVII
De genere phlegmatico
Phlegma vires modicas tribuit latosque brevesque;
phlegma facit pingues, sanguis reddit mediocres.
Sensus hebes, tardus motus, pigritia, somnus.
Hic somnolentus, piger, in sputamine multus.
Est huic sensus hebes, pinguis, facie color albus.

LXXXVIII
De genere melancholico
Restat adhuc tristis cholerae substantia nigrae,
quae reddit pravos, pertristes, pauca loquentes.
Hi vigilant studiis, nec mens est dedita somno,

192
servant propositum, sibi nil reputant fore tutum.
Invidus et tristis, cupidus dextraeque tenacis,
non expers fraudis, timidus luteique coloris.

LXXXIX
De humorum coloribus
Hi sunt humores, qui praestant cuique colores.
Omnibus in rebus ex phlegmate fit color albus.
Sanguine fit Rubeus; cholera rubea quoque rufus.
Corporibus fuscum bilis dat nigra colorem;
esse solent fusci quos bilis possidet atra.

XC
De abundantia sanguinis
Si peccet sanguis, facies rubet, extat ocellus,
inflantur genae, corpus nimiumque gravatur.
Est pulsusque frequens, plenus, mollis, dolor ingens
maxime fit frontis et costipatio ventris,
siccaque lingua, sitis et somnia plena rubore,
dulcor adest sputi, sunt acria dulcia quaeque.

XCI
De abundantia cholerae
Accusat choleram dextrae dolor, aspera lingua,
tinnitus vomitusque frequens, vigilantia multa,
multa sitis pinguisque eiectio, tormina ventris,
nausea fit morsus cordis, languescit onexia,
pulsus adest gracilis, durus veloxque, calescens.
aret amaretque os, incendia somnia fingunt.

XCII
De abundantia phlegmatis
Phlegma supergrediens proprias in corpore leges,
os facit insipidum, fastidia crebra, salivas,
costarum, stomachi simul occipitisque dolores,
pulsus adest rarus, tardus, mollis quoque inanis.
Praecedit fallax phantasmata somnus aquosa.

XCIII
De abundantia melancholiae
Humorum pleno dum faex in corpore regnat,
nigra cutis, durus pulsus tenuisque urina,
sollicitudo, timor, tristitia, somnia tetra.
Coacescunt ructus, sapor et sputaminis idem.
Levaque praecipue tinnit vel sibilat auris.

193
ОДБРАНИ ТЕКСТОВИ
habebit ќе нѐ има,
идно време од
глаголот habeo 2
finietur ќе биде
завршен, ќе заврши
идно време во пасив од
глаголот finio 4
nemini parcetur никого
нема да го поштеди,
parcetur идно време од
глаголот parco 3
pereat нека исчезне, нека
пропадне, конјунктив на
презент во 3 лице еднина
од неправилниот глагол
pereo, perire, perii, peritum
се изгубувам, исчезнувам,
пропаѓам;
pereant нека исчезнат,
нека пропаднат,
конјунктив на презент
во 3 лице множина од
истиот глагол 194
DE BREVITATE VITAE SIVE
GAUDEAMUS IGITUR
Gaudeamus igitur
Iuvenes dum sumus.
Post iucundam iuventutem
Post molestam senectutem
Nos habebit humus.
Vita nostra brevis est
Brevi finietur.
Venit mors velociter
Rapit nos atrociter
Nemini parcetur.
Vivat academia!
Vivant professores!
Vivat membrum quodlibet;
Vivant membra quaelibet;
Semper sint in flore.
Vivant omnes virgines
Faciles, formosae.
Vivant et mulieres
Tenerae, amabiles,
Bonae, laboriosae.
Vivat et respublica
et qui illam regit.
Vivat nostra civitas,
Maecenatum caritas
Quae nos hic protegit.
Pereat tristitia,
Pereant osores.
Pereat diabolus,
Quivis antiburschius
Atque irrisores.
195
LINGUA LATĪNA

196
ПРЕГЛЕД НА
ЛАТИНСКАТА ГРАМАТИКА
Grammatĭca latīna per tabŭlas

Прва (а) деклинација Втора (о) деклинација

машки и женски род на -a машки род на -us
sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. -ă -ae vena venae -us -i oculus oculi
G. -ae -ārum venae venārum -ī -ōrum oculi oculōrum
D. -ae -īs venae venis -ō -is oculo oculis
Acc. -ăm -ās venam venas -um -os oculum oculos
V. -ă -ae vena venae -e -i ocule oculi
Abl. -ā -īs venā venis -ō -is oculo oculis

Втора (о) деклинација

машки род на -er среден род на -um
sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. -er -ī puer pueri - um -а ovarium ovaria
G. -ī -ōrum pueri puerōrum -ī -ōrum ovarii ovariōrum
D. -ō -īs puero pueris -ō -īs ovario ovariis
Acc. -um -ōs puerum pueros -um -а ovarium ovaria
V. -er -ī puer pueri -um -а ovarium ovaria
Abl. -ō -īs puero pueris -ō -īs ovario ovariis

Трета (консонантска) деклинација

машки и женски род среден род
sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. основа/ -s -ēs ren renes основа/ -s -а vulnus vulnera
G. -is -um renis renum -is -um vulneris vulnerum
D. -i -ĭbus reni renĭbus -i -ĭbus vulneri vulnerĭbus
Acc. -em -ēs renem renes основа/ -s -а vulnus vulnera
V. основа/ -s -ēs ren renes основа/ -s -а vulnus vulnera
Abl. -e -ĭbus rene renĭbus -e -ĭbus vulnere vulnerĭbus

Трета (вокална) деклинација

машки и женски род среден род
sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. основа/ -s -es pars partes основа -iа animal animalia
G. -is -ium partis partium -is -ium animalis animalium
D. -i -ĭbus parti partĭbus -i -ĭbus animali animalĭbus
Acc. -em -es partem partes основа -iа animal animalia
V. основа/ -s -es pars partes основа -iа animal animalia
Abl. -e -ĭbus parte partĭbus -i -ĭbus animali animalĭbus

197
GRAMMATĬCA LATĪNA
PER TABŬLAS

Четврта (u) деклинација

машки и женски род среден род
sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. -us -us sensus sensus -u -uа cornu cornua
G. -ūs -uum sensus sensuum -us -uum cornus cornuum
D. -uī -ĭbus sensui sensĭbus -u -ĭbus cornui cornĭbus
Acc. -um -ūs sensum sensus -u -uа cornu cornua
V. -us -us sensus sensus -u -uа cornu cornua
Abl. -ū -ĭbus sensū sensĭbus -ū -ĭbus cornū cornĭbus

Петта (е) деклинација

женски и машки род на -es
sg. pl. sg. pl.
N. -ēs -ēs rēs rēs
G. -ēi -ērum rěi rērum
D. -ei -ēbus rěi rēbus
Acc. -em -ēs rěm rēs
V. -ēs -ēs rēs rēs
Abl. -ē -ēbus rē rēbus

Грчка деклинација
машки род на -es/-as женски род на -е
sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. -es / -as -ae diabētes diabētae -е -ae systole systolae
G. -ae -ārum diabētae diabētārum -es -ārum systoles systolārum
D. -ae -is diabētae diabētis -ae -is systolae systolis
Acc. -en / -am -as diabēten /-am diabētas -en -as systolen systolas
Abl. -e / -a -is diabēte /-a diabētis -e -is systole systolis

среден род на –on среден род на -ma

sg. pl. sg. pl. sg. pl. sg. pl.
N. -on -a sceleton sceleta -ma -a oedema oedemata
G. -i -ōrum sceleti sceletōrum -is -um oedematis oedematum
D. -o -is sceleto sceletis -i -is oedemati oedematis
Acc. -on -a sceleton sceleta -ma -a oedema oedemata
Abl. -o -is sceleto sceletis -e -is oedemate oedematis

198
ГЛАГОЛ

ИНФИНИТИВ И ПРЕЗЕНТСКА ОСНОВА ЛИЧНИ НАСТАВКИ ЗА АКТИВ И ПАСИВ

презентска
1 л. презент инфинитив актив пасив
основа
I конјугација sano 1 sanā-re sanā- sg. pl. sg. pl.
II конјугација misceo 2 miscē-re miscē- 1. -o -mus -r -mur
III конјугација solvo 3 solv-ĕ-re solv- 2. -s -tis -ris -mĭni
IV конјугација nutrio 4 nutrī-re nutrī- 3. -t -nt -tur -ntur

ИНДИКАТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
актив пасив
sg. pl. sg. pl.
I конјугација 1. sano 1. sanāmus 1. sanor 1. sanāmur
2. sanas 2. sanātis 2. sanāris 2. sanamĭni
3. sanat 3. sanant 3. sanātur 3. sanāntur
II конјугација 1. misceo 1. miscēmus 1. misceor 1. miscēmur
2. misces 2. miscētis 2. miscēris 2. miscēmĭni
3. miscet 3. miscent 3. miscētur 3. miscēntur
III конјугација 1. solvo 1. solvĭmus 1. solvor 1. solvĭmur
2. solvis 2. solvĭtis 2. solvĕris 2. solvimĭni
3. solvit 3. solvunt 3. solvĭtur 3. solvuntur
IV конјугација 1. nutrio 1. nutrīmus 1. nutriоr 1. nutrīmur
2. nutris 2. nutrītis 2. nutrīris 2. nutrimĭni
3. nutrit 3. nutrĭunt 3. nutrītur 3. nutriuntur

КОНЈУНКТИВ НА ПРЕЗЕНТОТ
актив пасив
sg. pl. sg. pl.
I конјугација 1. sanēm 1. sanēmus 1. sanēr 1. sanēmur
2. sanēs 2. sanētis 2. sanēris 2. sanēmĭni
3. sanēt 3. sanēnt 3. sanētur 3. sanēntur
II конјугација 1. misceam 1. misceāmus 1. miscear 1. misceāmur
2. misceas 2. misceātis 2. misceāris 2. misceāmĭni
3. misceat 3. misceant 3. misceātur 3. misceāntur
III конјугација 1. solvam 1. solvāmus 1. solvar 1. solvāmur
2. solvas 2. solvātis 2. solvāris 2. solvāmĭni
3. solvat 3. solvant 3. solvātur 3. solvāntur
IV конјугација 1. nutriam 1. nutriāmus 1. nutriar 1. nutriāmur
2. nutrias 2. nutriātis 2. nutriāris 2. nutriāmĭni
3. nutriat 3. nutriant 3. nutriātur 3. nutriāntur

199
GRAMMATĬCA LATĪNA
PER TABŬLAS

ИМПЕРАТИВ, ПАРТИЦИП НА ПРЕЗЕНТ АКТИВЕН, ГЕРУНД И ГЕРУНДИВ

императив партицип на герунд герундив
презент активен
I конјугација G. sanаndi sanandus, -a, -um
2. sg. sana! N. sanans D. sanаndo
2. pl. sanāte! G. sanāntis Acc. sanаndum
Abl. sanаndo
II конјугација G. miscеndi miscеndus, -a, -um
2. sg. misce! N. miscens D. miscеndo
2. pl. miscēte! G. miscēntis Acc. miscеndum
Abl. miscеndo
III конјугација G. solvеndi solvеndus, -a, -um
2. sg. solve! N. solvens D. solvеndo
2. pl. solvĭte! G. solventis Acc. solvеndum
Abl. solvеndo
IV конјугација G. nutriеndi nutriеndus, -a, -um
2. sg. nutri! N. nutriens D. nutriеndo
2. pl. nutrīte! G. nutrientis Acc. nutriеndum
Abl. nutriеndo

SUM, ESSE, FUI

индикатив на презент конјунктив на презент императив

sg. pl. sg. pl. sg. pl.
1. sum sumus sim simus 2. es! este!
2. es estis sis sitis
3. est sunt sit sint

200
 XIV

ЛАТИНСКО-
МАКЕДОНСКИ
РЕЧНИК
Lexicon Latino-
Macedonicum
201
А addo, -dĭdi, -dĭtum 3 додавам, придодавам
a (ab, abs) praep. (со abl.) од
abscessus, -us m. гнојница, мозол, апцес
abdo, -dĭdi, -dĭtum 3 отстранувам,
оддалечувам, сокривам
abdŏmen, -ĭnis n. стомак
abdominālis, -e adi. стомачен, -чна, -чно;
абдоминален, -лна, -лно
abdūco, -duxi, -ductum 3 одведувам,
одделувам, одвојувам, оттргнувам
abductio, -ōnis f. одвојување, абдукција,
оддалечување од средната линија на телото
abductor, -ōris m. одвојувач; (v. muscŭlus)
abortus, -us m. пометнување, прекинување на
бременоста, абортус
absentia, -ae f. отсуство
absolūtus 3 adi. целосен, -сна, -сно,
неограничен, -а, -о
absorbео, -sorbui, - 2 сркам, вшмукувам,
впивам, проголтнувам
abstineo, -tinui, -tentum 2 воздржувам,
држам далеку, одвраќам, се воздржувам,
стојам настрана
abundantia, -ae f. обилност, изобилие
abūsus, -us m. злоупотреба
academia, -ae f. академија
accēdo, -cessi, -cessum 3 пристапувам, се
приближувам, приоѓам
accipio, -cēpi, -ceptum 3 примам
accurātus 3 adi. точен, -чна, -чно
accūso, -āvi, ātum 1 обвинувам, се жалам на
нешто
acer, -ris, -cre adi. остар, -тра, -тро
acētum, -i n. оцет
Achīlles, -is m. Ахил, хеленски херој, син на
Пелеј и Тетида
acĭdum, -i n. киселина
acĭdum acetylsalicilĭcum
ацетилсалицилна киселина (аспирин)
acĭdum borĭcum борна киселина
acĭdum ascorbinĭcum аскорбинска
киселина
acĭdum citrĭcum лимонова киселина
acĭdum hydrochlorĭcum хидрохлорна
киселина
acĭdum lactĭcum млечна киселина
acĭdum tartarĭcum винска киселина
acies, -ei f. острина, боен ред, бој, битка
acne, -es f. (грч. κμή острица, крај, врв) акна
acquiesco, -quievi, -quietum 3 одморам
acrĭter adv. остро
acuo, -ui, -ūtum 3 острам, наострувам
acūtus 3 adi. остар, -тра, -тро; акутен, -тна,
-тно
ad praep. (со acc.) кон, за, до, близу, според
addictus 3 adi. посветен, -а, -о, оддаден, -а, -о
202
addūco, -duxi, -ductum 3 доведувам,
донесувам, поттикнувам, принудувам
adductio, -ōnis f. доведување, адукција на дел
од телото кон средната линија
adductor, -ōris m. доведувач (v. muscŭlus)
adenōma, -ătis n. тумор од жлездено ткиво,
аденом
adeo adv. дотаму, додека, така, толку, до
толку
adhibeo, -hibui, -hibĭtum 2 применувам
adhibĭtus 3 adi. кој, -a, -oe се применува, кој, -a
-oe се употребува
adhuc adv. дотука, досега, уште
adiectīvum, -i n. придавка
adiŭvo, -āvi, -ātum 1 помагам
admitto, -misi, -missum 3 пуштам, допуштам,
дозволувам
adsum, affui, adesse присутен сум, тука сум
advenio, veni, ventum 4 доаѓам,
пристигнувам
adverbium, -ii n. прилог
adversus praep. (со аcc.) кон, спроти, против
adversus 3 adi. непријатен, -тна, -тно,
несреќен, -ќна, -ќно
aedifĭco, -āvi, -ātum 1 градам
aeger, -gra, -grum adi. болен, -лна, -лно,
немоќен, -ќна, -ќно
aegre adv. мачно, тешко, горко
aegrōtus 3 adi. болен, -лна, -лно
Аegyptus, -i f. Египет
aeneus 3 adi. бронзен, -а, -о
aequālis, -e adi. еднаков, -ква, -кво
aër, aeris n. (acc. sg. aera) воздух, здив
aes, aeris n. бакар, бронза, туч
Aesculapius, -ii m. Ескулапиј, син на Аполон и
Коронида, бог на лекарската вештина
aestas, -ātis f. лето, година, време
aetas, -ātis f. доба
affectus, -us m. душевна состојба, волја,
страст, душевно расположение, афект, силна
возбуда
affĕro, attŭli, allātum aferre донесувам,
доведувам
ager, -gri m. поле, нива
agĭto, -āvi, -ātum 1 мешам, протресувам
ago, egi, actum 3 водам, гонам, вршам,
дејствувам
agricŏla, -ae m. земјоделец
agronōma, -ae m. агроном (v. agronomia, -ae f.)
agronomia, -ae f. (грч. γρός нива, поле, село,
νόμος обичај, правило, закон) агрономија
ala, -ae f. крило, рамо, пазува
albus 3 adi. бел, -а, о
aliēnus 3 adi. туѓ, -а, -о
alius, alia, aliud adi. pron. друг, -а, -о меѓу
повеќемина
alimentum, -i n. храна
alĭter adv. поинаку, на друг начин, инаку
allium, -i n. бел лук
almus 3 adi. хранителен, -лна, -лно,
плодороден, -дна, -дно
alo, alui, altum (alĭtum) 3 се хранам
Aloë, -es f. алое
alter, -ĕra, -ĕrum adi. еден од двајца, друг
Althaea, -ae f. бел слез
altus 3 adi. висок, -а, -о, прен. возившен, -а, -о
alvus, -i m. стомак, мев
amabĭlis, -e adi. мил, -а, -о, пријатен, -тна,
-тно, љубезен, -зна, -зно
amārus 3 adi. горчлив, -а, -о
ambulātio, -ōnis f. шетање, прошетка
ambŭlo, -āvi, -ātum 1 се шетам, одам
amens, -ntis adi. безумен, -мна,-мно,
залуден,-а,-о
amīca, -ae f. пријателка
amicitia, -ae f. пријателство
amīcus, -i m. пријател
aminophenazōnum, -i n. аминофеназон
amo, -āvi, -ātum 1 љубам, сакам
amonium, -ii n. амониум
amonium anisātum амониев анасон
amor, -ōris m. љубов
amplus 3 adi. широк, -а, -о
Аmygdăla, -ae f. бадем
ana (грч. νά исто, горе, над) еднакво, исто
ana partes aequales на еднакви делови
Analgīnum, -i n. Аналгин
analysis, -is f. (грч. νάλυσις расчленување)
разложување на составните делови, анализа
anamnēsis, -is f. (грч. νάμνησις припомнување,
потсетување) анамнеза, историја на болеста
anatomia, -ae f. (грч. νατομ расчленување,
сечење) анатомија, наука за составот и
формата на телото
anatomĭcus 3 adi. анатомски, -а, -о
aneurysma, -ătis n. (грч. νεύρυσμα
проширување) аневризма, ограничено
проширување на артерија
anĭmal, -is n. животно
anĭmus, -i m. душа, дух
annus, -i m. година
anorexia, -ae f. (грч. (ν)- префикс кој означува
отсуство и ὂρεξις апетит) безапетитност,
немање апетит, анорексија
ante praep. (со acc.) пред
anterior, -ius adi. comp. кој е понапред, кој е
напред, преден, -дна, -дно
anthrax, -ăcis f. (грч. ἂνϑραξ јаглен) црн пришт,
устрел, антракс
antibiotĭcum, -i n. антибиотик
antiquitas, -ātis f. древност, старина, дамнина
antiquus 3 adi. стар, -a, -o; древeн, -вна, -вно
aorta, -ae f. (грч. ορτ артерија) аорта,
главната артерија на големиот круг на
крвната циркулација
apex, -ĭcis m. врв
aphthaе, -ārum f. (грч. ἄφθαι) млечница,
листик, афта
Apium, -ii n. целер
бот. Apium graveolens целер
Apollo, -ĭnis m. (грч. Ἀπόλλων) Аполон, син
на Јупитер и Латона, брат на Дијана, бог
на сонцето, прорекувањето, на поетската,
музичката и лекарската вештина
appetītus, -us m. апетит
apporto, -āvi, -ātum 1 понесувам
apprehendo, -prehendi, -prehensum 3 фаќам,
зафаќам
Aprīlis, -is m. aприл
aptus 3 adi. приврзан, -а, -о, пригоден, -дна,
-дно, згоден, -дна, -дно, соодветен, -тна, -тно,
добар, -бра, -бро
apud praep. (со acc.) кај, до, при
aqua, -ae f. вода
aquaeductus, -us m. водопроводник, канал
aquōsus 3 adi. воден, -а, -о, изобилен со вода
aquĭla, -ae f. орел
aquilo, -ōnis m. северец, северен ветер
ara, -ae f. жртвеник, олтар
arānea, -ae f. пајак
arbitrium, -ii n. решение, одлука, суд, мнение,
просудување
arbor, -ōris f. дрво, стебло
arcānum, -i n. тајна
archiatrus, -i m. (грч. ρχιατρός) главен лекар,
титула која им се доделувала на лекарите во
времето на императорите
arcus, -us m. лак, свод
arduus 3 adi. тежок, -шка, -шко, мачен, -чна,
-чно
argenteus 3 adi. сребрен, -а, -о
Argentum, -i n. сребро
aries, -ĕtis m. овен
arma, -ōrum n. оружје
aro, -āvi, -ātum 1 орам, oбработувам земја, се
занимавам со земјоделство
aromatĭcus 3 adi. ароматичен, -чна, -чно
arrŏgo, -āvi, ātum 1 уште еднаш прашувам,
присвојувам, посинувам, прибавувам
arrhythmia, -ае f. аритмија, неправилна
работа на срцето
ars, -rtis f. умешност, вештина, уметност
arteria, -ae f. (грч. ρτηρία) артерија
arteriālis, -e adi. артериски, -а, -о
articulātio, -ōnis f. зглоб
articŭlus, -i m. зглоб, прешлен
ascendo, -scendi, scensum 3 се качувам, се
искачувам
203
Asia, -ae f. Азија
asĭnus, -i m. магаре
asper, -ĕra, -ĕrum adi. рапав, -а, -о, нерамен,
-мна, -мно, кисел, -а, -о, горчлив, -а, -о
assūmо, -sumpsi, -sumptum 3 земам, примам
asthma, -ătis n. (грч. ἆσθμα тешко дишење)
задув, астма
asthma bronchiāle бронхијална астма
asthma cardiāle срцева астма
astrum, -i n. (грч. στήρ) ѕвезда
astūtus 3 adi. лукав, -а, -о, подмолен, -лна,
-лно, итар, -тра, -тро
at conict. но, туку, ама, сепак
ater, -tra, -trum adi. црн, -а, -о, темен, -мна,
-мно; прен. тажен, -жна, -жно, жален, -лна,
-лно
Athenae, -ārum f. (грч. Ἀθῆναι) градот Атина
Atheniēnses, -ium m. f. (грч. Ἀθηναῖοι)
Атињани
atque conict. и, уште и
atrocĭter adv. немилосрдно, жестоко, свирепо
atrophia, -ae f. (грч. τροφία лишеност од
храна) атрофија, намалување на обемот и
размерот на клетките
atropīnum, -i n. атропин
attente adv. внимателно
Attĭcus, -i m. Атик, најдобриот пријател на
римскиот оратор и државник Марк Тулиј
Цицерон
attĭneo, -tinui, -tentum 2 се протегам, се
простирам, допирам, се однесувам на,
засегам
audax, -ācis adi. смел, -а, -о, решителен, -лна,
-лно, храбар, -бра, -бро, дрзок, -ска, -ско
audio, -īvi, -ītum 4 слушам
auditio, -ōnis f. слушање, зборување, глас
augustus 3 adi. свет, -а, -о, возвишен, -а, -о,
величествен, -а, -о
Aurantium, -ii n. портокал
aureus 3 adi. златен, -тна, -тно
auricŭla, -ae f. ушна школка
auriculāris, -e adi. ушен, -шна, -ушно, кој ѝ
припаѓа на аурикулата, на ушната школка
auris, -is f. уво
aurōra, -ae f. зора
Aurum, -i n. злато
ausculto, -āvi, -ātum 1 внимателно слушам
austērus 3 adi. горчлив, -а, -о, кисел, -а, -о,
остар, -тра, -тро
aut conict. или
autem conict. пак, а, а пак
auxilium, -ii n. помош, помагање, поткрепа,
средства за заштита; pl. помошни чети,
помошни војски, помош, војска, воени сили
avārus 3 adi. алчен, -чна, -чно
aveo, 2 само imper. ave!, avete! поздрав,
здраво, збогум
avis, -is f. птица
204
avus, -i m. дедо
axiālis, -e adi. кој, -а, -ое ѝ припаѓа на оската
B
Bacchus, -i m. Бакх, бог на пролетта, син на
Ѕевс и Семела; често Dionysus, -i m. Дионис,
бог на виното
bacilli, -ōrum m. стапчиња
bacillus, -i m. бактерија, бацил
bacterium, -ii n. (грч. βακτηρίον прачка)
бактерија, едноклеточни микроорганизми со
стапчеста, топчеста или спирална форма
balneum, -i n. бања
basis, -is f. (грч. βάσις) основа, база
beatus 3 adi. блажен, -а, -о; среќен, -ќна, -ќно
Belladonna, -ae f. лудо билје, помамница, див
тутун
bellum, -i n. војна
bene adv. добро
benignus 3 adi. добронамерен, -рна, -рно,
добродушен, -шна, -шно, доброкачествен, -а,
-о; бенигнен, -гна, -гно
bestia, -ae f. животно, звер
Betŭla, -ae f. бреза
бот. Betŭla alba бреза
bibo, bibi, - 3 пијам
biceps, -ĭtis m. бицепс, мускул бицепс,
двоглав мускул
bilis, -is f. жолч, жолчка, јад, гнев, срдитост,
лутина, незадоволство
biologia, -ae f. (грч. βίος живот; λόγος учење,
наука) биологија
bolus, -us m. болус, голема таблета
bonus 3 adi. добар, -бра, -бро
bos, bovis m. [gen. pl. boum, dat. и abl. bobus и
bubus] вол, говедо, бик
botanĭca, -ae f. (грч. βοτάνη трева, растение,
βοτάνική наука за тревките) ботаника, наука
за растенијата
brachium, -ii n. (грч. βραχίων) рака,
надлактица, мишка, рамо
brachiālis, -e adi. брахијален, -лна, -лно, кој ѝ
припаѓа на раката
brachiocephalĭcus 3 adi. брахиокефален, -лна,
-лно, кој се однесува на раката и на главата
brachioradiālis, -e adi. брахиорадијален, -лна,
-лно (v. muscŭlus)
bradycardia, -ae f. (грч. βραδύς adi. бавен;
καρδία срце) брадикардија, забавена работа
на срцето
Brattia, -ae f. Братија, латинското име на
островот Брач
brevis, -e adi. кус, -а, -о, краток, -тка, -тко
brevĭtas, -ātis f. краткост, кусост
bronchiālis, -e adi. бронхијален, -лна, -лно, кој
им припаѓа на бронхиите
bronchītis, -ĭdis f. бронхит, воспаление на
душникот
bronchopneumonia, -ae f. (лат. bronchi
m. душници, бронхии; грч. πνεύμων бел
дроб) бронхопневмонија, воспаление на
белодробното ткиво и на бронхијалните
гранки
Brucella, -ae f. Бруцела
Brucellōsis, -is f. Бруцелоза
Brutus, -i m. Брут
bucca, -ae f. образ
bulbus, -i m. булбус, клопчесто задебелување
bulbus оcŭli очно јаболкце заради, поради
bullio, -īvi, -ītum 4 зовривам
C помагам, давам некому гаранција,
cadāver, -ĕris n. леш, мртво тело
cado, cecĭdi, casūrus 3 паѓам
caecus 3 adi. слеп, -а, -о
Caesar, -is m. Цезар, Гај Јулиј
calamĭtas, -ātis f. невола, несреќа, пораз
calămus, -i m. (грч. κάλαμος) писалка, трска за
пишување, трска
calămi rhizōma исушен ризом на
растението Acorus Calamus или Araceae,
ризом од иѓирот
calvities, -ēi f. ќелавост
cancer, -cri m. рак, канцер
calcŭlus, -i m. камче
calesco, -lui, -3 се затоплувам, се загревам,
станувам врел
calĭdus 3 adi. топол, -пла, -пло, врел, -а, -о,
жежок, -шка, -шко
calor, -ōris m. топлина, горештина
calvaria, -ae f. черепен покрив, калварија
calx, calcis f. петица
canālis, -is m. канал
canīnus 3 adi. кучешки, -а, -о (v. dens)
canis, -is m. f. куче
canto, -āvi, -ātum 1 пејам
capilāris, -e аdi. капиларен, -рна, -рно
capra, -ae f. коза
capsŭla, -ae f. капсула
capto, -āvi, ātum 1 ловам, фаќам
caput, -ĭtis n. глава
carbo, -ōnis m. јаглен
carcinōma, -ătis n. (грч. καρκίνος рак)
карцином, рак
cardiālis, -e adi. (грч. καρδία срце) срцев, -а, -о;
кардијален, -лна, -лно
careo, carui, caritūrus 2 немам, лишен сум,
ми недостига
caries, -ēi f. кариес
caries incipiens почетен кариес
carĭtas, -ātis f. љубов, милосрдие
carmen, -ĭnis n. песна
carnōsus 3 adi. месест, -а, -о
caro, carnis f. месо
carotis, -ĭdis f. каротис, главната вратна
артерија
carpus, -i m. карпус, китка на раката од осум
ковчиња поставени во два реда
Carthāgо, -ĭnis f. Картагина, град во Африка
casa, -ae f. колиба, куќа
caste adv. чисто, невино, непорочно, побожно,
богоугодно
casus, -us m. случај
causa, -ae f причина; abl. causā (со gen.)
caveo, cavi, cautum 2 се чувам, претпазлив
сум, внимавам, се грижам, се погрижувам,
гарантирам
cavĭtas, -ātis f. шуплина, празнина
cavo, -āvi, -ātum 1 длабам, издлабувам,
продупчувам
cavum, -i n. шуплина, празнина
cavus 3 adi. шуплив, -а, -о; празен, -зна, -зно
cedo, cessi, cessum 3 отстапувам, си одам,
заминувам
celebro, -āvi, -ātum 1 славам, прославувам
celer, -ris, -e adi. брз, -а, -о
celerĭter adv. бргу
Celsus, -i m. Целс, римско лично име; А.
Cornelius Celsus познат римски писател со
трудови од областа на медицината
cellŭla, -ae f. клетка
centimetrum, -i n. сантиметар
cepa, -ae f. кромид
cera, -ae f. восок
cerebrum, -i n. голем мозок, церебрум
cereŏlus, -i m. свеќичка
Ceres, -ĕris f. Церера, ќерка на Сатурн
и Реа, мајка на Просерпина, божица на
земјоделието, плодноста и бракот
certāmen, -ĭnis n. натпревар, борба
certe adv. сигурно, навистина, бездруго,
секако
cervicālis, -e adi. вратен, -тна, -тно
cervix, -ĭcis f. врат
cervix utĕri грло на матката
certus 3 adi. определен, -а, -о, одреден, -а, -о,
сигурен, -рна, -рнo
cetĕrum adv. впрочем, имено, но, сепак,
отсега, во иднина
cetĕrus 3 adi. обично pl. други, останати
Chamomilla, -ae f. боливач, попадика,
вртипоп, камилица
charta, -ae f. (грч. χάρτης) хартија, лист, книга
chartae medicātae медицински хартии
cirrhōsis, -is f. (грч. κιρρός adi. портокалово-
кафен) цироза, заболување на паренхимните
органи
chirurgia, -ae f. (грч. χείρ рака, χειρουργία
работа извршена со раце) хирургија
205
chirurgĭcus 3 adi. (грч. χειρουργικός)
хируршки, -а, -о (v. chirurgia, -ae f.)
chirūrgus, -i m. (грч. χειρουργός) хирург
(v. chirurgia, -ae f.)
chlorĭdum, -i n. хлорид
Christus, -i m. Христос
chole, -es f. (грч. χολή) жолч
cholecystītis, -ĭdis f. холецистит, воспаление
на жолчниот меур (v. chole, -es f.)
cholĕra, -ае f. жолч, истекување жолч,
жолтица, колера
chronĭcus 3 adi. (грч. χρόνος време) хроничен,
-чна, -чно, кој трае долго време
cibus, -i m. храна, јадење
cicāda, -ae f. штурец
cicatrix, -īcis f. лузна, рана
cilium, -ii n. клепка, ресичка, цилија
circĭter praep. (со acc.) околу, близу
circŭlus, -i m. круг
circŭlus sanguĭnis крвоток
circumdo, -dĕdi, -dătum 1 ставам околу,
поставувам околу, опкружувам, опашувам
cito adv. бргу
citreus 3 adi. лимонов, -а, -о
citus 3 adi. брз, -а, -о
civĭtas, -ātis f. граѓанство, држава
clamor, -ōris m. вик, викотница, галама, бука,
врева
clarus 3 adi. славен, -вна, -вно
clavicŭla, -ae f. клучна коска
clavus, -i m. клинец, клин
coacesco, -cui, -, 3 скиснувам, се скиселувам;
прен. станувам неупотреблив
coagulātio, -ōnis f. засирување, коагулација
cochlear, -is f. лажица
coctus 3 adi. сварен, -а, -о
coedīnum, -i n. цедин
coena, -ae f. ручек, главен оброк кај
Римјаните околу 3-4 часот после пладне
coffeinum, -i n. кофеин
cogĭto, -āvi, -ātum 1 мислам, размислувам
cognosco, -novi, -notum 3 познавам,
препознавам
colātio, -ōnis f. цедење, колација,
процедување низ крпа
colītis, -ĭdis f. колит, воспаление на
слузницата на дебелите црева
collēga, -ae m. колега
collegium, -ii n. другарство, друштво,
здружение
collĭgo, -lēgi, lectum 3 собирам
collum, -i n. врат
colo, colui, cultum 3 обработувам, негувам,
почитувам
colon, -i n. (грч. κόλον дебело црево) колон,
главниот дел од дебелото црево меѓу слепото
црево и правото црево
206
color, -ōris m. боја, тен
columba, -ae f. гулабица
columna, -ae f. столб
columna vertebrālis ‘рбетен столб
coma, -ae f. (грч. κόμη) коса
combustus 3 adi. изгорен, -а, -о
comĕdo, -ēdi, -ēsum 3 изедувам, потрошувам
comitiālis, e adi. собраниски, -a, -o
morbus comitiālis падавица, епилепсија
commŏdo, -āvi, -ātum 1 услужувам, угодувам,
давам
commōtio, -ōnis f. засирување
communĭco, -āvi, -ātum 1 приопштувам,
споделувам, делам, здружувам, се советувам,
разговарам
commūnis, e adi. заеднички, -а, -о
compĕto, -petīvi, -petītum 3 се случувам во
исто време, се совпаѓам, соодветствувам,
доликувам, прилегам, тежнеам кон нешто,
сакам да добијам
composĭtus 3 adi. составен, -а, -о, сложен, -а,
-о
concisio, -ōnis f. сечкање, дробење
concŏquo, -coxi, -coctum 3 сварувам,
зготвувам, варам
concordia, -ae f. слога
concubĭtus, -us m. полов однос, водење љубов,
копулација
condĭtor, -ōris m. основач
confĕro, contūli, collātum, conferre собирам
на едно место, соединувам, споредувам
confundo, -fūdi, -fūsum 3 помешувам,
измешувам, збркувам, нарушувам
congenĭtus 3 adi. вроден, -а, -о
coniunctim adv. заедно, во заедница
coniunctio, -ōnis f. врска, сврзник
consentio, -sensi, sensum 4 се согласувам
conservo, -āvi, -ātum 1 сочувувам, спасувам,
чувам, пазам
consilium, -ii n. совет
conspergo, -spersi, -spersum 3 посипувам,
распрснувам
constantia, -ae f. постојаност, истрајност,
смелост
constipātio, -ōnis f. натрупување, навалица,
запек, констипација
constituo, -stitui, -stitūtum 3 поставувам,
ставам, втемелувам, одредувам
consto, -stiti, -staturus 1 стојам заедно, се
состојам, опстојувам, се согласувам; impers.
constat познато е, потврдено е, се состојам,
составен сум, имам
consuetūdo, -ĭnis f. обичај, навика
consumo, -sumpsi, -sumptum 3 потрошувам,
исцрпувам, изедувам, употребувам
contagiōsus 3 adi. заразен, -зна, -зно
contentus 3 adi. задоволен, -лна, -лно
contĕro, -trīvi, -trītum 3 иситнувам,
издробувам, истривам,
contestātio, -ōnis f. засведочување,
посведочување, заколнување
contineo, -tinui, -tentum 2 држам заедно, во
себе имам, сочувувам, задржувам, запазувам,
се состојам
contingo, -tīgi, -tactum 3 допирам, фаќам,
зафаќам, се однесувам на некого, осквернува,
окалувам, расипувам
contra praep. (со acc.) против
contractio, -ōnis f. грчење, скратување (на
мускул), контракција
contracus 3 adi. стегнат, -а, -о
contrarius 3 adi. спротивен, -вна, -вно,
спротивставен, -а, -о
conturbo, -āvi, -ātum 1 загрижувам,
вознемирувам
contusio, -ōnis f. нагмечување на меките
ткива, контузија, општо растројство на
организмот како последица на механичко
дејство врз телото; толчење
contūsus 3 adi. смачкан, -а, -о; контузен, -зна,
-зно
Convallaria, -ae f. ѓурѓевче
convenio, -vēni, -ventum 4 се собирам,
доаѓам, се согласувам, се договарам,
доликувам, прилегам; impers. доликува,
прилега, треба
coquo, coxi, coctum 3 готвам, варам
cor, cordis n. срце
cornea, -ae f. рожница на око, корнеја
cornu, -us n. копито, клун, крило на војска
corōna, -ae f. круна, корона, венец
corpus, -ŏris n. тело
corrĭgo, -rexi, -rectum 3 исправувам,
поправам, подобрувам
corruptio, -onis f. заведување, поткупување,
расипаност, лоша состојба, искривување
cortex, -ĭcis m. кора
Cos, Coi f. (грч. Κῶς ) Кос, остров во Егејско
Море, познат по почитувањето на Ескулап,
родно место на таткото на медицината
Хипократ
costa, -ae f. ребро
cottidie adv. секојдневно
coxa, -ae f. колк
cranium, -ii n. череп
cras adv. утре
creber, -bra, -brum adi. густ, -а, -о, многуброен,
-јна, -јно, чест, -а, -о
cremo, -āvi, -ātum 1 запалувам, спалувам,
изгорувам
creo, -āvi, ātum 1 создавам, раѓам
cresco, crevi, cretum 3 раснам
cribrātio, -ōnis f. просејување
critĭcus 3 adi. критичен, -чна, -чно
croceus 3 adi. шафранов, -а, -о, со шафранова
боја, прен. златест, -а, -о
crus, cruris n. потколеница
crystalisātio, -ōnis f. кристализација
cubīle, -is m. ложница, легло, постела
culpa, -ae f. вина, грешка
cum praep. (со abl.) со; conict. кога, бидејќи,
иако
cunctus 3 adi. цел, -а, -о, целокупен, -пна,
-пно; pl. сите
cupĭdus 3 adi. кој силно посакува, желен,
-лна, -лно, алчен, -чна, -чно, предаден, -а, -о,
ревносен, -сна, -сно
cupio, -īvi, -ītum 3 посакувам
cur adv. зошто
cura, -ae f. грижа
curātio, -ōnis f. грижа
curo, -āvi, ātum 1 се грижам, лекувам, лечам
curricŭlum, -i n. трк, трчање, пат
curro, cucurri, cursum 3 трчам, летам, брзам
cursus, -us m. трк, трчање, брзо движење
curvatūra, -ae f. кривина
custodio, -īvi, -ītum 4 чувам
cutis, -is f. кожа
cylindrus, -i m. грч. κύλινδρος) валјак, валец,
цилиндар
cysta, -ae f. (грч. κύστις) меур, ќесе, циста
cystītis, -ĭdis f. цистит, воспаление на
мочниот меур
D
Danai, -ōrum m. (грч. Δαναοί) Данајци, Грци
de praep. (со abl.) за
dea, -ae f. божица
debeo, -ui, -ĭtum 2 должам, морам, требам
decet, -cuit 2 impers. прилега
deciduus 3 adi. кој, -а, -е отпаѓа (v. dens)
decipio, -cēpi, -ceptum лажам, мамам
decoctum, -i n. одварок, изварок, уварок,
декокт
degluttio, -īvi, -ītum 4 голтам
deiectio, -ōnis f. протерување
deinde conict. потоа
delecto, -āvi, -ātum 1 разонодувам,
развеселувам
delictum, -i n. прекршок, престап, грешка
delĭgo -āvi, -ātum 1 приврзувам,
прицврстувам
deltoideus 3 adi. делтоиден, -дна, -дно, со
облик на буквата делта (v. muscŭlus)
delirium, -ii n. бунило, делириум
Delus, -i f. (грч. Δῆλος) Делос, остров во
Егејското Море, родно место на Аполон и
Дијана
dementia, -ae f. слабоумие, слабоумност,
деменција
207
dens, -ntis m. заб
dens canīnus песјак
dens deciduus/ lacteus млечен заб
dens incisīvus секач
dens molāris катник
dens permănens траен заб
dens praemolāris заб кој e пред катникот
dens serotĭnus умник
depressor, -ōris m. депресор (v. muscŭlus)
depulsio, -ōnis f. одбивање, отстранување
descendo, -scendi, -scensum 3 слегувам, се
спуштам
descensus, -us m. спуштање
descriptio, -onis f. нацрт, цртеж, опис
desidĕro, -āvi, -ātum 1 посакувам, копнеам по,
барам
destilātio, -ōnis f. дестилација, прочистување
на течностите преку претворање во пареа и
повторно во течност
destilātus 3 adi. дестилиран, -а, -о
detrimentum, -i n. штета, загуба, пораз
dexter, -tra, -trum adi. десен, -сна, -сно
dextra, -ae f. десница, десна рака
diabētes, -ae m. (грч. διαβήτης) шеќерна
болест, дијабетес
diabŏlus, -i m. (грч. διάβολος) ѓавол, зол дух
diaeta, -ae f. (грч. δίαιτα начин на живеење)
диета, од лекар препишан умерен начин на
живеење
diagnōsis, -is f. (грч. διάγνωσις разликување,
препознавање) дијагноза
Diana, -ae f. Дијана, ќерка на Јупитер и
Латона, сестра на Аполон, божица на ловот и
месечината
diaphragma, -ătis n. (грч. διάφραγμα преграда)
дијафрагма
diencephălon, -i n. (грч. διεγκέφαλος)
диенцефалон, среден мозок
dies, -ēi m. (f.) ден
difficĭle adv. тешко
difficĭlis, -e adi. тежок, -шка, -шко
difficulter adv. тешко
digĭtus, -i m. прст
dignosco, -nōvi, -nōtum 3 распознавам,
разликувам, дијагностицирам
dilabor, lapsus sum 3 се распаѓам, се
разурнувам, исчезнувам, се измолкнувам
diligenter adv. внимателно
dilĭgo, -lexi, -lectum 1 љубам
dilūtus 3 adi. разблажен, -a, -o, разреден, -а, -о
discipŭla, -ae f. ученичка
discipŭlus, -i m. ученик
disco, didĭci, - 3 учам
discordia, -ae f. неслога
dispŭto, -āvi, -ātum 1 расправам,
разгледувам, се препирам
dissimĭlis, -e adi. различен, -чна, -чно
208
distinguo, -stinxi, -stinctum 3 разликувам,
различувам
distribuo, -tribui, -tributum 3 разделувам,
поделувам, расцепувам
dives, -ĭtis adi. богат, -а, -о
divĭdo, -vīsi, -vīsum 3 разделувам, поделувам
divitiae, -ārum f. богатства
diversus 3 adi. различен, -чна, -чно
diu adv. долго, долго време
diuretĭcus 3 adi. диуретичен, -чна, -чно
do, dedi, datum 1 давам
doceo, docui, doctum 2 подучувам
dolor, -ōris m. болка
doctus 3 adi. учен, -а, -о
doleo, -ui, -itum 2 ме боли нешто, ме
разжалостува, ми причинува болка
domestĭcus 3 adi. домашен, -шна, -шно
domus, -us (-i) f. дом
donec conict. додека, дури
donum, -i n. дар, подарок
dorsum, -i n. грб, грбната страна на некој дел
dosis, -is f. (грч. δόσις давање, разделување)
доза
dubĭto, -āvi, -ātum 1 се двоумам
dubius 3 adi. сомнителен, -лна, -лно
duco, duxi, ductum 3 водам
dulcis, -e adi. сладок, -тка, -тко
dulcĭter adv. слатко
dum conict. додека, штом
duo, -ae, -o num. card. два, две
duodēnum, -i n. дванаесетпрстното цревно,
дуоденум
durus 3 adi. тврд, -а, -о, цврст, -а, -о, мачен,
-чна, -чно, тежок, -шка, -шко
dux, -cis m. водач
dyspnoë, -es f. (грч. δύσπνοος adi. задишан, кој
тешко дише) диспнеја, отежнато дишење
dystrophia, -ae f. (грч. δύστροφία гладување,
изгладнетост) дистрофија, растројство
во исхраната на ткивото на некој орган,
дефектно исхранување
E
е (ex) praep. (со abl.) од
ebullio, -īvi, -ītum 4 зовривам
ecce interi. еве, ете, ене
eczēma, -ătis n. (грч. ἔκζεμα) егзема,
воспалително заболување на кожата
edo, ēsse (edi), essum јадам
edoceo, -docui, -doctum 2 темелно поучувам,
упатувам, обучувам
effĕro, extŭli, elātum, effere изнесувам,
вадам, извадувам
ego pron. pers. [gen. mei, dat. mihi, acc. me, abl.
me, mecum] јас
eiectio, -ōnis f. изгонување, прогонство
electuarium, -i n. каша, пекмез
eloquentia, -ae f. речитост
embolia, -ae f. (грч. ἐμβόλιον нешто вметнато,
епизода, интермецо) зачепување, затнување
на крвоносен сад, емболија
emineo, -minui, - 2 се истакнувам, се
покажувам
emplastrum, -i n. јакија, мевлем, фластер
emulsio, -ōnis f. емулзија, млековидна
течност што содржи мрсни, балсамични,
смолести и други материи нерастворливи во
вода
encephălon, -i n. (грч. ἐγκέφαλος) мозок
enumĕro, -āvi, -ātum 1 набројувам
Еphĕsus, -i f. (грч. Ἔφεσος) Ефес, стар град во
Јонија, Мала Азија
epilepsia, -ае f. (грч. ἐπίληψις)
припадничавост, епилепсија
epistropheus, -ei m. вратен прешлен
epruvetta, -ae f. епрувета
epŭlae, -ārum f. јадење, ручек, гозба
equus, -i m. коњ
erro, -āvi, -ātum 1 скитам, лутам, грешам
essurio, -īvi, -ītum 4 гладен сум, гладувам
et conict. и
etiam conict. исто така, дури
etsi conict. иако
excīdo, -cīdi, -cīsum 3 исечувам, изрежувам,
отсекувам
excipio, -cēpi, -ceptum 3 задржувам,
потпирам
excĭto -āvi, -ātum 1 предизвикувам,
побудувам
exemplar, -āris n. пример, образец, урнек
exemplum, -i n. пример
exerceo, -cui, cĭtum 2 вежбам
exercitātio, -ōnis f. вежбање
exĭtus, -us m. излез, крај, смрт
expecto, -āvi, -ātum 1 очекувам, чекам,
исчекувам
expectĕro, -āvi, -ātum 1 искашлувам
expers, -tis adi. кој нема, лишен од, без
expertus 3 adi. искусен, -сна, -сно, вешт, -а, -о
explĭco, -āvi, ātum 1 размотувам, раширувам,
уредувам, средувам, исполнува, извршувам,
ослободувам, разложувам, објаснувам
exprĭmo, -pressi, -pressum 3 истиснувам,
истргнувам, принудувам, издигам, кревам
exstirpātio, -onis f. вадење од корен, корнење,
екстирпација
exto, -, -, 1 стрчам, излегувам надвор, се
подавам, се покажувам, се истакнувам
extensio, -ōnis f. истегнување, растегнување
extensor, -ōris m. истегнувач (v. muscŭlus)
extenuo, -āvi, -ātum 1 истенчувам,
разредувам, ослабувам
externus 3 надворешен, -шна, -шно
extra praep. (со acc.) вон, надвор од
extracellulāris, -e adi. вонклеточен, -чна, -чно
extractio, -onis f. вадење, извлекување,
екстракција
extrauterīnus 3 adi. кој, -а, -е е надвор од
матката
extremĭtas, ātis f. екстремитет, рака или нога
exulcerātio, -ōnis f. нагризливост,
разјадливост, егзулцерација
Eurōpa, -ae f. Европа
evenio, -veni, -ventum 4 се случувам,
настанувам, произлегувам, снаоѓам
eventus, -us m. исход
F
faba, -ae f. грав
fabrĭca, -ae f. работилница, ковачница
fabŭla, -ae f. приказна
faciālis, -e adi. лицев, -а, -о; фацијален, -лна,
-лно
facies, -ēi f. лице
facĭle adv. лесно
facĭlis, -e adi. лесен, -сна, -сно, пријатен, -тна,
-тно, љубезен, -зна, -зно, добар, -бра, -бро
facĭnus, -ŏris n. дело, постапка, чин
facio, fēci, factum 3 правам
factum, -i n. дело, чин, постапка
facultas, -ātis f. можност, пригода, згоден
случај, способност, вештина, дар
faex, faecis f. талог, тиња, нечистотија, измет,
ѓубре
fallax, -ācis adi. лажлив, -а, -о, лицемерен,
-рна, -рно, лукав, -а, -о
fames, -is f. глад, жед
familia, -ae f. семејство, фамилија
familiarĭter adv. пријателски, интимно
fascia, -ae f. фасција, тенка ципа која ги
обвива мускулите, мускулна обвивка
fastidium, -ii n. гадење, гнасење, мразење,
презирање, одвратност
febrīlis, -e adi. трескав, -а, -о; фебрилен, -лна,
-лно
febris, -is f. треска, грозница
felicĭtas, -ātis f. среќа
felicĭter adv. среќно
felix, -ĭcis adi. среќен, -ќна, -ќно
fel, fellis n. жолчка, отров; прен. жолч, чемер,
јад, гнев
felleus 3 adi. жолчен, -чна, -чно
femĭna, -ae f. жена
femorālis, -e adi. бедрен, -а, -о, феморален,
-лна, -лно
femur, -ŏris n. бедрена коска, бутна коска
fere
fercŭlum, -i n. носилка, послужавник, јастие,
јадење
ferreus 3 adi. железен, -зна, -зно
209
fero, tuli, latum, ferre, носам
ferox, -ōcis adi. жесток, -а, -о
ferrum, -i n. железо; прен. нож, меч
fervĭdus 3 adi. топол, -пла, -пло
festīno, -āvi, -ātum 1 брзам
ficus, -i (-us) m. смоква
fidēlis, -e adi. верен, -рна, -рно, веродостоен,
-јна, -јно
filius, -ii m. син
filtrātio, -ōnis f. цедење, процедување,
филтрација
fingo, finxi, fictum 3 образувам, обликувам,
творам, создавам, градам, правам
finio, -īvi, -ītum 4 омеѓувам, завршувам
finis, -is m. крај, цел, граница
fio, fiĕri, factus sum настанувам, станувам,
произлегувам
fistŭla, -ae f. цевка
fissūra, -ae f. пукнатина, фисура
flavus 3 adi. жолт, -а, -о
flexio, -ōnis f. свиткување
flexor, -ōris m. свиткувач (v. muscŭlus)
flos, -ōris m. цвет
fluctuo, -āvi, -ātum 1 се бранувам, се колебам
fluo, fluxi, fluctum 3 течам
foenicŭlum, -i n. сладок анасон
foetus, -us m. плод (по третиот месец)
folium, -ii n. лист
forma, -ae f. облик, изглед, убавина
fomentum, -i n. мешавина за влажнење,
формент
formōsus 3 adi. со убав лик, со убава става,
убав, -а, -о, личен, -чна, -чно, красен, -сна, -сно
formŭla, -ae f. пропис
fortasse adv. можеби
fortis, -e adi. храбар, -бра, -бро
fortĭter adv. храбро
fortitūdo, -ĭnis f. храброст
fortūna, -ae f. среќа, судбина
fractūra, -ae f. скршеница, фрактура
fractus 3 adi. скршен, -а, -о
frango, fregi, fractum 3 кршам
frater, -tris m. брат
fraus, fraudis f. измама, лага, итрина
frequens, -entis adi. често присутен, -тна, -тно
frigĭdus 3 adi. студен, -а, -о
frigus, -ŏris m. студ
frons, frondis f. лист
frons, -ntis m. чело
frontālis, -e adi. челен, -лна, -лно
fructus, -us m. плод
бот. Phoeniculi fructus плод од сладок
анасон
frugĭfer, -ĕra, -ĕrum adi. плоден, -дна, -дно
fruor, fructus sum 3 уживам, се насладувам
fulmen, -ĭnis n. молња, молкавица
fumus, -i m. чад, пареа, мирис
210
functio, -ōnis f. функција
fundus, -i m. дно
fungus, -i m. габа
furfur, -ŭris m. трици
fuscus 3 adi. темен, -мна, -мно, црн, -а, -о,
црномурен, -рна, -рно
fusio, -ōnis f. топење
G
Gaia, -ae f. Гаја, женско римско лично име
Gaius, -i m. Гај, машко римско лично име
Galēnus, -i m. (грч. Γαληνός) Гален, хеленски
лекар од II век н.е.
gallīna, -ae f. кокошка
gargarisma, -ătis n. (грч. γαργάρισμα)
гаргарење, жабуркање, мешавина за гаргара
gargarīzo, -āvi, -ātum 1 (грч. γαργαρίζω)
правам гаргара
gastrītis, -ĭdis f. (грч. γαστήρ стомак, утроба)
гастрит, воспаление на слузницата на
желудникот
gastrocnemius, ii m. (грч. γαστήρ стомак,
утроба; κνήμη лист на ногата) гастрокнемиј
(v. muscŭlus)
gaudeo, gavīsus sum 2 весел сум, се радувам
gelatinōsus 3 adi. желатински, -а, -о
gelu, -us n.мраз
gena, -ae f. образ, лице, очи, зеници, очни
капаци
genu, -us n. колено
Gentiāna, -ae f. сириштарка, лицура
genus, -ĕris n. вид, род
gero, gessi, gestum 3 водам, поминувам,
минувам
gingīva, -ae f. непце
glandŭla, -ae f. жлезда
globŭlus, -i m. топче
gloria, -ae f. слава
gluteālis 3 adi. седален, -лна, -лно
gluteus, -i m. глутеус (v. muscŭlus)
glutĭno, -āvi, -ātum 1 залепувам
glycerīnum, -i n. глицерин
glykaemia, -ae f. (грч. γλυκύς adi. сладок;
αἷμα крв) гликемија, присуство на зголемено
количество на шеќер во крвта
gracĭlis, -e adi. тенок, -нка, -нко, вит, -а, -о,
строен, -јна, -јно, нежен, -жна, -жно
Graeci, -ōrum m. Грци, Хелени
Graecus 3 adi. грчки, -чка, -чко
gramma, -ătis n. (грч. γράμμα) грам
granŭla, -ōrum n. зрна, зрнца, бобинки
gratia, -ae f. милина, љубов, услуга,
благодарност; abl. gratiā (со gen.) заради,
поради
gratus 3 adi. мил, -а, -о, драг, -а, -о
gravidĭtas, -ātis f. бременост
gravĭdus 3 adi. бремен, -а, -о
gravis, -e adi. тежок, -шка, -шко, сериозен,
-зна, -зно
gravĭter adv. тешко
gravor 1 се противам, се снебивам, не
поднесувам, не трпам
gustus, -us m. вкус
gutta, -ae f. капка
guttatorium, -ii n. капкалка
vitrum guttatorium шишенце со
капкалка
gynaecologia, -ae f. (грч. γυνή [gen. γυναικός]
жена, λόγος учење, наука) гинекологија
H humĭlis, -e adi. низок, -ска, -ско
habenŭla, -ae f. парченце заболено месо
отсечено од телото
habeo, habui, habĭtum 2 имам
habĭlis, -e adi. пригоден, -дна, -дно, соодветен,
-тна, -тно, лесен, -сна, -сно, способен, -бна,
-бно, вешт, -а, -о, пргав, -а, -о, брз, -а, -о
habĭto -āvi, -ātum 1 живеам, населувам
habituālis, -e adi. обичен, -чна, -чно
haematōma, -ătis n. (грч. αἷμα крв; σῶμα тело)
крвен тумор, хематом
haemorrhagia, -ae f. (грч. αἷμα крв; ῥήγνυμι
истргнувам, излевам) крвавење, хеморагија
haemoragĭcus 3 adi. кој содржи крв, кој
предизвикува крварење
hallex, -ĭcis m. ножен палец, палец на ногата
hamus, -i m. кука, искривен меч, јадица
hebes, -ĕtis adi. тап, -а, -о, тромав, -а, -о,
млитав, -а, -о
Hector, -ŏris m. (грч. Ἕκτωρ) Хектор, син
на Пријам и Хекуба, сопруг на Андромаха,
најголемиот тројански јунак, убиен од Ахил
heliotropium, -ii n. (грч. ἡλιοτρόπιον)
хелиотропион (растение) бубаќарка
hepăr, -ătis f. (грч. ἧπαρ) црн дроб
hepatĭcus 3 adi. црнодробен, -бна, -бно (v.
hepăr, -ătis f.)
herba, -ae f. зеленото стебленце на требата и
житата, тревка, билка
herbarium, -ii n. хербариум
hernia, -ae f. кила, протуреница, хернија
herpes, -ētis m. (грч. ἓρπω лазам, ползам)
херпес, стресница
herpes labiālis лабијален херпес, усна
стресница
herpes zoster појасен херпес, појасец,
жив оган
hic, haec, hoc pron. demonstr. овој, оваа, ова
hiems, -ĕmis f. зима
hilăris, -e adi. весел, -а, -о, радосен, -сна, -сно,
насмеан, -а, -о
Hippocrătes, -is m. (грч. Ἡπποκράτης)
Хипократ, хеленски лекар од V п.н.е.
hirsūtus 3 adi. космат, -а, -о, груб, -а, -о, сиров,
-а, -о, необработен, -а, -о
Hispania, -ae f. Хиспанија, Пиринејскиот
Полуостров, Шпанија заедно со Португалија
hodie adv. денес
Homērus, -i m. (грч. Ὃμηρος) Хомер
homo, -ĭnis m. човек
honeste adv. чесно
honestus 3 adi. почитуван, -а, -о, угледен,
-дна, -дно, ценет, -а, -о
honor, -ōris m. чест, почест
hora, -ae f. час
hospitāle, -is n. болница
humānus 3 adi. човечки, -а, -о
humor, -ōris m. течност, влага, вода
humus, -i m. земја, почва
hydragyrum, -i m. жива
hypertonĭcus 3 adi. (грч. ὑπερτονία висок крвен
притисок) хипертоничен, -чна, -чно, кој, -а, -е
има висок крвен притисок
hypertrophia, -ae f. (грч. ὑπερτροφία)
хипертрофија, зголемување на орган
hypotensio, -onis f. (грч. ὑπό под, лат. tensio,
-onis f. напнување, растегнување) хипотензија,
низок крвен притисок
I
iam adv. веќе, уште
Ianuarius, -ii m. јануари
ibi adv. таму
ictĕrus, -i m. жолтица
ictus, -us m. удар, напад, убод
idcirco adv. затоа, заради тоа
idem, eadem, idem pron. demonstr. ист, иста,
исто
idoneus 3 adi. соодветен, -тна, -тно
iecur, -ŏris n. црн дроб
ieiunium, -ii n. постење, пост, глад
ieiūnus 3 adi. гладен, -дна, -дно
igĭtur conict. поради тоа, и така, значи
ignis, -is m. оган
ignōro, -āvi, -ātum 1 не познавам, не знам
ille, illa, illud pron. demonstr. оној, онаа, она
illĭno, -lēvi, lĭtum 3 намачкувам, мачкам
imāgo, -ĭnis f. слика
immo adv. напротив, секако, дури и
immiserĭcors, -ordis adi. безмилосен, -сна,
-сно, немилосрден, -дна, -дно
immortālis, -e adi. бесмртен, -тна, -тно
impĕro, -āvi, -ātum 1 заповедам
impertio(r), -īvi, -ītum 4 доделувам, давам,
снабдувам
impetiōsus 3 adi. жесток, -а, -о, брз, -а, -о
impleo, -plevi, -pletum 2 наполнува,
исполнувам, заситувам, задоволувам,
успокојувам, извршувам
211
implĭco, -āvi, -ātum 1 заплеткувам,
вплеткувам, приспојувам, сврзувам
impōno, -posui, -posĭtum 3 поставувам,
ставам, нанесувам
in praep. (со abl. и acc.) во
inānis, -e adi. празен, -зна, -зно, лишен, -а, -о,
сиромашен, -шна, -шно
incendium, -ii n. потпалување, опожарување,
пожар, палеж, несреќа, загуба, штета
incertus 3 adi. несигурен, -рна, -рно,
неизвесен, -сна, -сно
incīdo, -cīdi, -cīsum 3 врежувам, расекувам,
пресекувам, разделувам, отсекувам
incipio, -cēpi, ceptum 3 започнувам
incisīvus 3 adi. кој, -а, -е сече (v. dens)
incisūra, -ae f. засек, инцизура
inclūsus 3 adi. затворен, -а, -о, заклучен, -а, -о
incognĭtus 3 adi. непознат, -а, -о, неистражен,
-а, -о
incŏla, -ae m. жител
incresco, -crēvi, - 3 растам
incunabŭla, -ōrum n. родно место
inde adv. оттаму, оттука
indūco, -duxi, -ductum 3 воведувам,
навлекувам
indulco, -āvi, -ātum 1 правам сладок,
засладувам
industria, -ae f. работливост
infans, -antis m. adi. бебе, дете до две години
infantĭlis, -e adi. детски, -a, -o
infarctus, -us m. инфаркт, ограничен дел
од некротично ткиво умртвено поради
запирање на крвното снабдување како
последица на тромбоза, емболија или
подолготрајна спазма на артеријата која го
снабдува со крв
infectio, -ōnis f. зараза
infectiōsus 3 adi. заразен, -зна, зно
infectus 3 adi. заразен, -зна, зно
infēlix, -īcis adi. несреќен, -ќна, -ќно
inferior, -ius comp. inferus 3 горен
infĕro, -tŭli, illātum, inferre внесувам,
донесувам, причинувам, предизвикувам,
задавам, нанесувам
infĕrus 3 adi. долен, -лна, -лно
infesto, -āvi, -ātum 1 напаѓам
inflammātio, -ōnis f. воспаление
inflo, -āvi, -ātum 1 надувувам, издувувам,
возгордејувам, правам надмен
influenza, -ае f. грип, инфлуенца
infra praep. (со acc.) под
infūsum, -i n. попарок, инфузија
ingenium, -ii n. карактер, дух
ingens, -entis adi. огромен, -мна, -мно, многу
голем, -а, -о
ingredior, -gressus sum 3 влегувам,
пристапувам
212
inicio, -iēci, -iectum 3 фрлам, ставам, ставам
врз
iniectio, -ōnis f. инјекција
initium, -ii n. почеток
iniuria, -ae f. неправда
inoperabĭlis, -e adi. кој не може да се оперира
insalūber, -bris, -bre adi. нездрав, -а, -о
inscriptio, -ōnis f. заглавие, наслов; дел од
рецептот во кој се наведува името на лекарот,
адресата на здравствената установа и
датумот на издавање на лекот
insĕro, -serui, -sertum 3 ставам, наместувам,
турам
insipĭdus 3 adi. безвкусен, -сна, -сно;
инсипиден, -дна, -дно
instrumentum, -i n. инструмент
insufficientia, -ae f. недостиг
insŭla, -ae f. остров
integre adv. целосно, во целост
inter praep. (со acc.) помеѓу, меѓу
interdum adv. понекогаш
internus 3 adi. внатрешен, -шна, -шно
interruptio, -ōnis f. прекин
intestinālis, -e adi. цревен, -вна, -вно
intestīnum, -i n. црево
intestīnum caecum слепо црево, цекум
intestīnum crassum дебело црево
intestīnum duodēnum дванаесетпрсно
црево
intestīnum ieiūnum празно црево,
јејунум
intestīnum rectum право црево, ректум
intestīnum tenue тенко црево
intolerabĭlis, -e adi. неподнослив, -а, -о
intra praep. (со acc.) во, внатре во
intravenōsus 3 adi. внатрешновенски, -а, -о,
интравенски, -а, -о
intramusculāris, -e adi. внатрешно мускулен,
-лна, -лно
intremesco, -āvi, -ātum 1 почнувам да
треперам, затреперувам, се затресувам
intrepĭdus 3 adi. бестрашен, -шна, -шно,
спокоен, -јна, -јно
intro, -āvi, -ātum 1 влегувам
introductio, -ōnis f. увод
intus adv. внатре, во внатрешноста, одвнатре
inuro, -ussi, -ustum 3 изгорувам со оган,
причинувам, запалувам
invenio, -vēni, -ventum 4 пронаоѓам
invĭdus 3 adi. завидлив, -а, -о
invīto, -āvi, -ātum 1 поканувам, канам
iocor 1 се шегувам
iodum, -i n. јод
Ipecacuanha, -ae f. ипекакуана
ipse, ipsa, ipsum pron. demonstr. сам, сама,
само
ira, -ae f. гнев, лутина, срдба, бес
irascor, -, -, 3 се гневам, се срдам, се лутам
irregulāris, -e adi. неправилен, -лна, -лно
irrīsor, -ōris m. потсмевач, ругач, подбивач
is, ea, id pron. demonstr. тој, таа, тоа
ischias, -ădis f. (грч. ἲσχιας) исхијас
iste, ista, istud pron. demonstr. тој, таа, тоа
ita adv. така, на таков начин
Italia, -ae f. Италија
ităque conict. поради тоа, и така, значи
item adv. исто така
iter, itiněris n. пат
iucunde adv. пријатно
iucundus 3 adi. пријатен, -тна, -тно, угоден,
-дна, -дно, мил, -а, -о
iudicium, -ii n. суд, одлука, оценка, проценка,
мнение, мислење
iudĭco, -āvi, -ātum 1 ценам, судам, сметам
iugulāris, -e adi. што му припаѓа на југулумот,
на горната страна на вратот, југуларен, -рна,
-рно
iungo, iunxi, iunctum 3 поврзувам
Iuno, -ōnis f. Јунона, ќерка на Сатурн и Реа,
сестра и сопруга на Јупитер, царица на небото
и заштитничка на жените
Iuppĭter, Iovis m. Јупитер, син на Сатурн, брат
на Нептун и Плутон, брат и сопруг на Јунона,
господар на небото и врховен господар на
целата природа и на сите богови
iuro, -āvi, -ātum 1 се колнам, се заколнувам
ius, iuris n. право, закон
ius-iurandum, gen. iuris-iurandi n. заклетва
iustitia, -ae f. правда, праведност, справедли
iustus 3 adi. праведен, -дна, -дно
iuvĕnis, -e adi. млад, -а, -о; младешки, -а, -о
iuventus, -ūtis f. младост
iuvo, -āvi, -ātum 1 помогам
К -сна, -сно
keratōma, -ătis n. (грч. κέρας рог) кератом,
рожест тумор
L lex, -gis f. закон
labiālis, -e adi. устен, -сна, -сно
labium, -ii n.усна
laboriōsus 3 adi. мачен, -чна, -чно, напорен,
-рна, -рно; трудољубив, -а, -о, работлив, -а, -о
labōro, -āvi, -ātum 1 (со абл.) страдам
lac, lactis n. млеко
lacrimālis, -e adi. солзен, -зна, -зно
lacteus 3 adi. млечен, -чна, -чно (v. dens)
lactōsum, -i n. лактоза
lagoena, -ae f. лагена, сад со тесно грло
laesio, -ōnis f. повреда, рана, лезија
laesus 3 adi. нарушен, -а, -о; повреден, -а, -о
lana, -ae f. волна
languesco, -gui, -, 3 ослабувам, омлитавувам,
малаксувам, се уморувам
lapis, -ĭdis m. камен
lapsus, -us m. грешка
largus 3 adi. штедар, -дра, -дро, дарежлив, -а,
-о
Lar, Laris m. Лар, римско божество,
заштитник на куќата
laryngītis, -ĭdis f. ларингит, воспаление на
гркланот (v. larynx, -gis m.)
larynx, -gis m. (грч. λάριγξ) грло, грклан,
ларинкс
laser, -ĕris n. течност од растението
ласерпикиј
lateo, latui, - 2 сокриен сум, се кријам
laterālis, -e adi. страничен, -чна, -чно
Latīnus 3 adi. латински, -а, -о
Latium, -ii n. Лациум
latitūto, -ĭnis f. широчина
latro, -āvi, -ātum 1 лаам
latus 3 adi. широк, -а, -о, ширен, -рна, -рно,
простран, -а, -о
latus, -ĕris n. страна
laudo, -āvi, -ātum 1 фалам, пофалувам
laus, laudis f. пофалба, фалба, слава
Laurus, -i f. ловор
бот. Laurus nobĭlis ловор
lavo, lavi, latum 1 мијам
lectus, -i m. кревет, легло, диван, канабе
lego, legi, lectum 3 читам
lemnisci, -ōrum m. шарени ленти кои висат
закачени на венецот или на другите одличија
на победникот, од липово лико или од волна,
а подоцна од златен или од сребрен лим
lente adv. полека
leo, -ōnis m. лав
letālis, -e adi. смртен, -тна, -тно, смртоносен,
levātor, -ōris m. подигнувач, леватор (v.
muscŭlus)
levis, -e adi. лесен, -сна, -сно
levĭter adv. лесно
lege artis според прописот, според
правилата на вештината, беспрекорно
liber, -bri m. книга
liber, -ĕra, -ĕrum adi. слободен, -дна, -дно
libĕri, -ōrum m. деца
libertas, -ātis f. слобода
licentia, -ae f. слобода, самоволие
licet, licuit 2 impers. слободно е, допуштено е,
може, смее
ligamentum, -i n. врска, лигамент
lien, -ēnis m. слезина
ligneus 3 adi. дрвен, -а, -о
linamentum, -i n. ленено платно, ленена
облека
213
linea, -ae f. линија
linea alba белата линија на абдоменот
lingua, -ae f. јазик
linguālis, -e adi. јазичен, -чна, -чно
linimentum, -i n. течна маст
lino, levi, litum 3 мачкам, покривам
linteum, -i n. ленено платно, газа
liquidum, -i n. течност
liquor, -ōris m. течност
littĕra, -ae f. буква, pl. писмо, книжевност,
книги
locātus 3 adi. сместен, -а, -о
locum, -i n. место
locus, -i m. место
longitūdo, -ĭnis f. должина
longus 3 adi. долг, -а, -о
loquor, locutus sum 3 зборувам, говорам
luctor 1 се борам, се надбивам, се напрегам
ludo, lusi, lusum 3 играм
lumbricālis, -is adi. лумбрикалeн, -лна, -лно,
глистест, -а, -о (v. muscŭlus)
lupa, -ae f. волчица
lupus, -i m. волк
luteus 3 adi. златножолт, -а, -о, жолт, -а, -о,
блед, -а, -о
lux, -cis f. светлина
luxatio, -ōnis f. исчанчување
lympha, -ae f. лимфа
lymphadenītis, -ĭdis f. лимфаденит,
воспаление на лимфните јазли
M melancholia, -ае f. (грч. μέλας adi. црн; χολή
Macĕdo, -ōnis m. Македонец
madeo, -ui, -, 3 мокар сум, влажен сум, капам
magister, -tri m. учител
magnanĭmus 3 adi. великодушен, -шна, -шно
magnopĕre adv. особено, многу, мошне силно,
прилично
magnus 3 adi. голем, -а, -o
malaria, -ae f. маларија, барска треска
malignus 3 adi. злокачествен, -а, -о; малигнен,
-гна, -гно
mălum, -i n. зло, несреќа
mālum, -i n. јаболко
mālus, -i n. јаболкница
malus 3 adi. лош, -а, -о
malva, -ae f. црн слез
mamma, -ae f. дојка
mandibŭla, -ae f. долна вилица
mandūco, -āvi, -ātum 1 џвакам
mane adv. наутро
maneo, mansi, mansum 2 останувам, траам,
истрајувам, опстојувам
manus, -us f. рака
Marcus, -i m. Марк, лично име
mare, -is n. море
214
maritĭmus 3 adi. морски, -а, -о; крајбрежен,
-жна, -жно
Mars, -rtis m. Марс, син на Јупитер и Јунона,
татко на Ромул и Рем, првично бог на
пролетта и летото, бог на земјоделието, а
потоа на војната
mas, maris m. маж, мажјак
mascŭlus 3 adi. машки, -а, -о
mater, -tris f. мајка
Matricāria, -ае f. камилица, боливач,
попадика, вртипоп
бот. Matricaria chamomilla камилица
matrix, -ĭcis f. матица, основна супстанција
maxilla, -ae f. горна вилица
mediānus 3 adi. среден, -дна, -дно
mediālis, e adi. медијален, -лна, -лно,
централен, -лна, -лно, средишен, -шна, -шно
medicabĭlis, -e adi. кој, -а, е се лекува
medicamentum, -i n. лек
medicātus 3 adi. лековит, -а, -о
medicīna, -ae f. медицина
medĭcus, -i m. лекар
mediocris, e adi. среден, -дна, -дно, умерен,
-а, -о, незначителен, -лна, -лно, мал, -а, -о,
скромен, -мна, -мно
medius 3 adi. среден, -дна, -дно
medulla, -ae f. срцевина, коскен мозок,
мозочник, ‘рбетен мозок, медула
medulla spinālis ’рбетен мозок
medulla ossium ’коскен мозок
mel, mellis n. мед
жолч) потиштеност, меланхолија
melancholĭcus 3 adi. црножолчен,-чна,-чно,
стушен,-а,-о, меланхоличен,-чна,-чно (v.
melancholia, -ae f.)
melanōma, -ătis n. (грч. μέλας adi. црн; σῶμα
тело) меланом, вид тумор
mellītus 3 adi. сладок, -тка, -тко; шеќерен,
-рна, -рно
membrāna, -ae f. ципа, мембрана
membrum, -i n. член, крак, дел
memorabĭlis, -e adi. достоен, -јна, -јно за
спомен
memoria, -ae f. сеќавање
meningītis, -ĭdis f. (грч. μῆνιγξ мембрана,
мозочна кора) менингит, воспаление на
мозочната кора
mens, -ntis f. ум, разум, памет
mensis, -is m. месец
menstruātio, -ōnis f. месечница,
менструација
Mentha, -ae f. нане
бот. Mentha piperīta питомо нане
mentum, -i n. брада
merces, -ēdis f. плата, награда, надомест
Mercurius, -ii m. Меркур, син на Јупитер
и Маја, гласник на боговите, бог на
трговијата, красноречивоста и итрината, на
пронајдоците, на патиштата, гимнастиката и
водач на душите на умрените во подземниот
свет
meridies, -ēi m. пладне
merus 3 adi. чист, -а, -о
mesencephălon, -i n. (грч. μέσος adi. среден;
κεφαλή глава) месенцефалон, среден мозок
mesentеrĭcus 3 adi. салничен, -чна, -чно,
мезентеричен, -чна, -чно
methŏdus, -i f. (грч. μέθοδος) пат, начин на
иследување, метод
meus 3 pron. poss. мој, -а, -ое
microorganismus, -i m. микроорганизам
migro, -āvi, -ātum 1 се селам, се преселувам
Minerva, -ae f. Минерва, ќерка на
Јупитер, божица на мудроста, вештините,
уметностите и науките
minuo, minui, minūtum 3 намалувам
minūtus, -i m. минута
misceo, miscui, mixtum 2 мешам
mixtio, -ōnis f. смеса, мешавина
mixtūra, -ae f. мешавина
mobĭlis, -e adi. подвижен, -жна, -жно
modĭce adv. умерено
modĭcus 3 adi. умерен, -а, о
modus, -i m. начин
molāris, -e adi. кој, -а, е меле (v. dens)
molestus 3 adi. тегобен, -бна, -бно, тежок,
-шка, -шко, мачен, -чна, -чно
mollis, -e adi. мек, -а, -о, лесен, -сна, -сно
moneo, monui, monitum 2 опоменувам
monstro, -āvi, -ātum 1 покажувам
morbus, -i m. болест
mors, -rtis f. смрт
morsus, -us m. гризнување, каснување, гриз,
напад, болка, жалост, јад
mortālis, -e adi. смртен, -тна, -тно
mortuus 3 adi. мртов, -тва, -тво
mos, moris m. обичај, навика; pl. карактер
motio, -onis f. движење
motus, -us m. движење
moveo, movi, motum 2 движам,
раздвижувам, помрднувам, растресувам,
поместувам, трогнувам, возбудувам,
поттикнувам
mucilāgo, -ĭnis f. мешавина за влажнење,
муцилаго, леплива каша која содржи
слузести состојки од растителни материи
mucōsa, -ae f. слузница
mulier, -ĕris f. жена, сопруга
multo adv. многу
multum adv. многу
multus 3 adi. многуброен, -јна, -јно
mundus, -i m. свет
mus, muris m. глушец
murmur, -ŭris n. шум
Musa, -ae f. (грч. Μοῦσα) Муза, една од деветте
ќерки на Јупитер и Мнемосина, божица на
уметностите
musca, -ae f. мува
muscŭlus, -i m. мускул
muscŭlus abductor мускул одвојувач,
абдуктор, мускул што одвојува од
средната линија на телото
muscŭlus adductor мускул доведувач,
аддуктор
muscŭlus brachioradiālis
брахиорадиален мускул, еден од
мускулите на надлакотот
muscŭlus deltoideus делтоид, делтоиден
мускул, еден од мускулите на рамото
muscŭlus depressor мускул кој влече
надолу, депресор
muscŭlus extensor мускул истегнувач
muscŭlus flexor мускул свиткувач,
флексор
muscŭlus gastrocnemius мускул
гастрокнемиј, двоглав мускул на листот
на ногата
muscŭlus gluteus седален мускул,
глутеус
muscŭlus levātor мускул подигнувач,
леватор
muscŭlus lumbricālis лумбрикален
мускул, мускули на екстремитетите
muscŭlus pronātor мускул кој врши
пронација на подлактицата
muscŭlus rotātor мускул вртач, ротатор
muscŭlus sartorius сарториј, терзиски
мускул, мускул од предната страна на
бедрото
muscŭlus soleus мускул солеус, широк
мускул на листот на ногата
muscŭlus supinātor мускул свртувач
нанадвор, супинатор
muscŭlus tensor мускул затегнувач
muscŭlus tibiālis тибијален, голеничен
мускул
muscŭlus trapezius трапезен мускул,
еден од мускулите на грбот
muscŭlus vastus вастус, широк мускул
musĭce, -es f. (грч. μουσική) музика
muto, -āvi, -ātum 1 менувам
myocardium, -ii n. (грч. μῦς [gen. μυός] мускул
и καρδία срце) срцев мускул, миокард
myologia, -ae f. (грч. μῦς [gen. μυός] мускул;
λόγος наука, учење) миологија, наука за
мускулите
myōma, -ătis n. миом, тумор составен од
мускулно ткиво
215
N noto, -āvi, -ātum 1 забележувам, запаметувам
naevus, -i m. бенка, невус
nam conict. имено, зашто, оти
narcōsis, -is f. (грч. ναρκώσις обезболување)
наркоза, блокирање на интрацелуларните
функции со помош на наркотични средства
narro, -āvi, -ātum 1 раскажувам
nasālis, -e adi. носен, -сна, -сно; назален, -лна,
-лно
nascor, natus sum 3 се раѓам
nasus, -i m. нос
natātio, -ōnis f. пливање
natio, -ōnis f. народ
natūra, -ae f. природа
naturālis, -e adi. природен,-дна,-дно, вроден,-
а,-о
natus 3 аdi. роден, -а, -о
nausea, -ae f. морска болест, повраќање,
мачнина
nauta, -ae m. морнар
navigātio, -onis f. пловидба, пловење со брод
ne conict. за да не, да не
nec conict. ниту
necessarius 3 adi. непоходeн, -дна, -дно;
потребeн, -бна, -бно
neglegentia, -ae f. небрежност, немарност,
негрижа
nemo, ĭnis [gen. neminis, nullus] m. f. никој, -а,
-ое
neonātus, -i m. новороденче
nepĕta, ae f. италска мачја метвица, мачја
трева
nepos, -ōtis m. внук
Neptūnus, -i m. Нептун, бог на морето, син на
Сатурн, брат на Јупитер и Плутон
neque conict. v. nec
nervōsus 3 adi. нервен, -вна, -вно
nervus, -i m. нерв
nescio, -īvi, -ītum 4 не знам
niger, -gra, -grum adi. црн, -а, -о
nihil, nil n. indecl. ништо
nimis adv. многу, премногу, особено
nimius 3 adi. многу голем, -а, -о, преголем,
-а, -о; acc. nimium = nimis многу, премногу,
особено
nodŭlus, -i m. јазолче
nodus, - m. јазол
nomen, -ĭnis n. име
nominātus 3 adi. наречен, -а, -о
nomĭno, -āvi, -ātum 1 нарекувам
nonnullus 3 adi. некој, -а, -е
nonnunquam adv. понекогаш
nos pron. pers. [gen. nostri, nostrum, dat. nobis,
acc. nos, abl. nobis, nobiscum] ние
nosco, novi, notum 3 спознавам
noster, -tra, -trum pron. poss. наш, -а, -е
216
notus 3 adi. познат, -а, -о
novus 3 adi. нов, -а, -о
nubes, -is f. облак
nucleus, -i m. јадро, нуклеус
nullus 3 adi. никој, -а, е, ниеден, -дна, -дно
numĕrus, -i m. број
nunc adv. сега
nuncquam adv. никогаш
nutrio, -īvi, -ītum 4 одгледувам, отхранувам,
хранам
nux, nucis f. орев
O
oblīquus 3 adi. кос, -а, -о, наклонет, -а, -о
obstipātio, -ōnis f. запек, затвор, опстипација
obturātio, -ōnis f. затнување, пломбирање,
обтурација
occipitium, -ii n. тил, задната страна на
главата
occipitālis, -e adi. тилен, -лна, -лно
ocellus, -i m. окце; прен. радост
ocŭlus, -i m. око
occultum, -i n. тајна
odi, odisse verb. defect. мразам
odiōsus 3 adi. омразен, -а, -о
odor, -ōris m. мирис
oecologia, -ae f. (грч. οἶκος куќа, дом,
живеалиште; λόγος учење, наука) екологија
oedēma, -ătis n. (грч. οἴδημα) оток, едем
oesophāgus, -i m. (грч. οἰσοϕάγος)
хранопровод, езофагус
offĕro, obtŭli, oblātum, offerre носам пред
некого, изложувам, препуштам, изнесувам,
нудам
officīna, -ae f. лабораторија
officium, -ii n. служба, должност, задолжение
olea, -ae f. маслинка
бот. Olea Europaea маслинка
oleum, -i n. масло
oleum iecŏris Aselli рибино масло
olfactus, -us m. мирис, сетило за мирис
olla, -ae f. лонче
omnis, -e adi. секој, -а, -е; pl. сите
opĕra, -ae f. работа, труд, дејност
opĕram dare се занимавам со нешто
operarius 3 adi. работен, работнички; subst.
operarius, -ii m. работник
operātio, -ōnis f. операција
ophthalmĭcus 3 adi. (грч. ὀφθαλμός око) очен,
-чна, -чно
oppĭdum, -i n. град
oppōno, -posui, -posĭtum 3 поставувам
напред, спротивставувам
oportet, -uit 2 impers. треба, прилега
optĭcus 3 adi. виден, -дна, -дно; оптички, -а, -о
opus, -ěris n. работа, дејност, дело, труд
ora, -ae f. крај, меѓа, граница, раб, морски
брег, приморје
orātor, -ōris m. говорник, учител по реторика
orbis, -is m. круг
orbis terrae свет
organismum, -i n. организам
orgănon, -i n. (грч. ὂργανον орудие) орган
orgănum, -i n. орган
orīgo, -ĭnis f. потекло, почеток, зачеток.
orior, ortus sum 4 се кревам, се издигам,
станувам, изгревам, се раѓам
ornamentum, -i n. украс, орнамент
orno, -āvi, -ātum 1 украсувам
orthopaedus, -i m. (грч. ὀρθός adi. исправен,
прав; παιδίον дете) ортопед
ortus 3 adi. што се појавил, -а, -о, што
настанал,-а,-о
ōs, ōris n. уста
ŏs, ossis n. коска
osor, -ōris m. ненависник, кој мрази
otium, -ii n. почивка, безработица, време
слободно од службени работи и должности,
политички слободно време
ovarium, -ii m. јајчник, женска полова жлезда
ovīle, -is n. трло, бачило
ovis, -is f. овца
ovum, -i m. јајце
oxidatio, -ōnis f. оксидација
P peiero, -āvi, -ātum 1 се колнам лажно, се
pactum, -i n. спогодба, погодба, договор
paeniteo, -ui, - 2 се каам за нешто
pagĭna, -ae f. страница
palatīnus 3 adi. непчен, -а, -о, палатинен, -а, -о
palma, -ae f. дланка
palmāris, -e adi. дланкин, -а, -о, палмарен,
-рна, -рно
palpebra, -ae f. клепка, очен капак, палпебра
paluster, -tris, -tre adi. мочурлив, -а, -о
Panacea, -ae f. Панацеја, волшебна билка со
која се лекуваат сите болести, лек за сѐ
pancreas, -ătis n. (грч. πάγκρεας) панкреас,
заджелудочна жлезда
panis, -is m. леб
Papāver, -ĕris n. афион
papaverīnus, -a, -um adi. афионов, -а, -о
papilla, -ae f. брадавица
par, paris adi. еднаков, -ква, -кво, рамен, -мна,
-мно
paralysis, -is f. (грч. παράλυσις) фатеност,
парализа
parco, pepĕrci (parsi), parsum 3 штедам,
поштедувам
pardus, -i m. пантер
parens, -entis m. f. родител, родителка
pareo, -ui, - 2 се покорувам
paro, -āvi, -ātum 1 подготвувам, стекнувам
parōtis, -ĭdis f. (грч. παρά до, блузу до, околу;
οὖς [gen. ὠτός] уво) околуушна жлезда
parotĭdis epidemĭca заушки
pars, -rtis f. дел
parsimōnia, -ae f. штедење, штедливост
particeps, -cĭpis adi. кој има дел во нешто, кој
учествува во нешто, учесник, другар
partus, -us m. раѓање, породување
parum adv. малку
parvus 3 adi. мал, -а, -о
pastor, -ōris m. овчар
pastili, -ōrum m. пастили
patefacio, -fēci, factum 3 отворам, правам
достапен, отворам пат
pateo, -ui, - 2 отворен сум
patria, -ae f. татковина
paucus 3 adi. мал, -а, -о; pl. малку
pauper, -ĕra, -ĕrum adi. сиромашен, -шна,
-шно
pax, cis f. мир
Peaonia, -ae f. бот. божур
pecco, -āvi, -ātum 1 грешам, збркувам, правам
престап
pectĭneus 3 adi. чешлест, -а, -о, гребеновиден,
-дна, -дно
pectorālis, -e adi. граден, -дна, -дно,
пекторален, -лна, -лно
pectus, -ŏris n. гради
pecus, pecŭdis n. животно, живинче
заколнувам лажно
penetrātio, -ōnis f. навлегување, пенетрација
Penicillīnum, -i n. Пеницилин
per praep. (со acc.) преку
peregrinātio, -ōnis f. патување
perennis, e adi. годишен, -шна, -шно, траен,
-јна, -јно
pereo, -ii, -itum, -ire пропаѓам, исчезнувам,
загинувам
perficio, -fēci, -fectum 3 извршувам,
довршувам, завршувам, достигнувам
perfŏro, -āvi, -ātum 1 продупчувам, пробивам
perfrĭco, -cui, -ctus 1 тријам
perfundo, -fūdi, -fūsum 3 полевам,
навлажнувам, се облевам
Pergămus, -i f. Пергам, град во Мисија
periculōsus 3 adi. опасен, -сна, -сно
pericŭlum, -i n. опасност
perinde adv. исто така, на истиот начин
periŏdus, -i f. (грч. περίοδος) период
perĭtus 3 adi. опитен, -тна, -тно, вешт, -а, -о
permaneo, -mansi, mansum 2 останувам,
траам, опстојувам
permanens, -entis adi. постојан, -а, -о, траен,
-јна, -јно (v. dens)
permoveo, -movi, -motum 2 поттикнувам,
возбудувам
217
peronaeus 3 adi. перонеален, -лна, -лно, кој ѝ
припаѓа на малата писка (фибулата)
perpetuus 3 adi. непрекинат, -а, -о, постојан,
-а, -о, вечен, -чна, -чно; in perpetuum
засекогаш
Persa, -ae m. Персиец
persōna, -ae f. лице
pertineo, -tenui, - 2 допирам, се однесувам
на, засегам
pertristis, -e adi. многу жален, -лна, -лно,
тажен, -жна, -жно, печален, -лна, -лно
pervenio, -vēni, -ventum 4 доаѓам,
пристигнувам
pes, pedis m. стапало
peto, petīvi (petii), petītum 3 брзам, одам,
итам, се упатувам, се устремувам, барам
phalanx, -ngis f. (грч. φάλαγξ) фаланга, една
од коските на прстите на рацете и нозете
phantasma, -ătis n. (грч. φάντασμα) призрак,
привидение
pharmaceuta, -ae m. (грч. φαρμακεύς)
апотекар
pharmacia, -ae f. (грч. φαρμακία) апотека
pharmăcon, -i n. (грч. φάρμακον) лек
phenacetīnum, -i n фенацетин
philosophia, -ae f. (грч. φιλοσοφία)
филозофија
phlebectasia, -ae f. проширување на вена,
флебектазија
phlegma, -ătis n. (грч. φλέγμα) слуз, лига,
рамнодушност
phlegmatĭcus 3 adi. рамнодушен, -шна, -шно,
флегматичен, -чна, -чно (v. phlegma, -ătis n.)
phlegmŏne, -ae f. воспаление
photosynthesis, -is f. (грч. φῶς [gen. φωτός]
светлина; σύνθεσις соединување) фотосинтеза
piger, -gra, -grum adi. мрзлив, -а, -о, бавен,
-вна, -вно, тром, -а, -о
pigritia, -ae f. мрзеливост
pillŭla, -ae f. пилула
pinguis, -e adi. дебел, -а, -о, мрсен, -сна, -сно,
богат, -а, -о, јак, -а, -о, цврст, -а, -о
pirum, -i n. крушка
piscis, -is m. риба
placeo, -ui, -ĭtum 2 се допаѓам, по волја сум
placĭde adv. мирно
plaga, -ae f. удар, прен. рана, штета, загуба
planta, -ae f. дрво, билка
Plantāgo, -ĭnis f. тегавец
бот. Plantāgo Lanceolāta тегавец
planus 3 adi. рамен, -мна, -мно
plasma, -ătis n. (грч. πλάσμα) плазма, течниот
дел од крвта
Plato, -ōnis m. Платон, прочуен грчки
философ, ученик на Сократ
plenus 3 adi. полн, -а, -о, силен, -лна, -лно
plerumque adv. најчесто, обично
218
plexus, -us m. сплет, плексус
plumbeus 3 adi. оловен, -вна, -вно
Pluto(n), -ōnis m. Плутон, син на Сатурн и
Реа, бог на подземното царство
pneumonia, -ae f. (грч. πνεύμων бел дроб)
пневмонија, воспаление на белите дробови
poena, -ae f. казна
poēsis, -is f. (грч. ποίησις) поезија, творештво
poēta, -ae m. (грч. ποιητής) поет
pollex, -ĭcis m. палец
polypus, -i m. (грч. πόλυπος) полип, петелчест
израсток на слузницата
pomum, -i n. овошје
pono, posui, positum 3 ставам, поставувам
popliteus 3 adi. потколеничен, -чна, -чно
popŭlus, -i m. народ
porta, -ae f. врата, порта
porta hepătis црнодробна порта
porro adv. натаму, понатаму
possīdo, -sēdi, -sessum 3 заземам, освојувам,
завладувам, запоседнувам
post praep. (со acc.) по, после
postea adv. потоа
postērus 3 adi. иден, -дна, -дно, следен, -дна,
-дно
postŭlo, -āvi, -ātum 1 барам
potestas, -ātis f. можност
potio, -ōnis f. пиење, питие
praecēdo, -cessi, -cessum 3 одам напред, одам
пред некого, надминувам
praecello, -, -, 3 се одликувам, се истакнувам,
надминувам, подобар сум
praeceptio, -ōnis f. поучување, учење, поука
praeceptor, -ōris m. учител, наставник, водач
praeceptum, -i n. пропис, правило
praecipitātio, -ōnis f. таложење
praecipue adv. особено
praecipuus 3 adi. особен, -а, -о, главен, -вна,
-вно
praecox, -cŏcis adi. предвремен, -a, -o, ран, -a,
-o
praefrigĭdus 3 adi. многу студен, -а, -о
praemolāris, -e adi. кој, -а, -е е пред катникот
(v. dens)
praepăro, -āvi, -ātum 1 однапред подготвувам,
приготвувам
praepositio, -ōnis f. поставување напред,
предност, предлог; во рецептите вториот дел
од рецептот во кој лекарот директно му се
обраќа на фармацевтот со скратеницата Rp.
(Recĭpe Земи)
praescribo, -scripsi, -scriptum 3 препишувам
praescriptio, -ōnis f. пропис, наредба;
суштинскиот и најважниот дел од рецептот
во кој се наведени името и количината на
лекот што фармацевтот треба да ги издаде
praescriptus 3 adi. препишан, -а, -о
praesentia, -ae f. присуство
praesertim adv. особено
praestans, -antis adi. извонреден, -дна, -дно;
одличен, -чна, -чно
praesto, -stiti, -stitum 1 стојам напред, стојам
на чело, се одликувам, се истакнувам
praeter praep. (со acc). покрај, освен
prandium, -ii n. закуска, ладно јадење околу
пладне
pratum, -i n. ливада
pravus 3 adi. крив, -а, -о, неправилен, -лна,
-лно, лош, -а, -о, опак, -а, -о
preces, -cum f. [oд sing. prex само dat., acc. и
abl.] молба, молитва, желба
pretium, i n. награда
primum adv. прво
primus 3 num. ord. прв, -а, -о
prior, prius, -oris adi. comp. прв, -а, -о од
двајца, преден, -дна, -дно
pro praep. (со abl.) за
probo, -āvi, -ātum 1 испитувам, одобрувам,
докажувам
procul adv. блиску
prodĭgus 3 adi. расипнички, -а, -о, штедар,
-дра, -дро
professor, -oris m. учител, професор
progressīvus 3 adi. кој, -а, -ое напредува,
напреден, -дна, -дно
prohibeo, -hibui, -hibitum 2 одбивам,
задржувам, оддалечувам, спречувам,
запирам, сопирам, забранувам
promineo, -minui, - 2 се издигнувам, се
издигам, се покажувам
promptus 3 adi. подготвен, -а, -о, брз, -а, -о,
лесен, -сна, -сно, решителен, -лна, -лно
pronātio, -ōnis f. свртување на раката
навнатре, движејќи го палецот кон телото,
пронација
pronātor, -ōris m. свртувач (v. muscŭlus)
prope praep. (со acc.) близу до, крај
propĕro, -āvi, -ātum 1 брзам
propior, -ius adi. comp. од prope поблизок,
-ска, -ско
proprie adv. одделно, самостојно, лично
proprius 3 adi. сопствен, -а, -о, личен, -чна,
-чно, свој, -а, -ое
proposĭtum, -i n. намера, план, основна
мисла, главен предмет, тема
propter praep. (со acc.) поради
protĕgo, -texi, -tectum 3 заштитувам,
закрилувам, бранам
protĭnus adv. напред, понатаму, непрекинато
protoplasma, -ătis n. (грч. πρωτοπλάσμα)
протоплазма, основната супстанција на
клетката
proxĭmus 3 superl. најблизок, -ска, -ско
prudenter adv. разборито
pruna, -ae f. жар
prunum, -i n. слива
psoas, -ae m. (грч. ψόα [gen. ψόας] слабина)
слабински мускул, псоас
Publius, -ii m. Публиј, римско лично име
pugna, -ae f. битка
puella, -ae f. девојка
puer, -i m. дете, момче
pulcher, -chra, -chrum adi. убав, -а, -о
pulchre adv. убаво
pulmo, -ōnis m. бел дроб
pulmonālis, -e adi. белодробен, -бна, -бно;
пулмонален, -лна, -лно
pulsus, -us m. биење, пулс
pulvis, -ĕris m. прашок
pupilla, -ae f. зеница, пупила, кружниот отвор
во центарот на ирисот
purgo, -āvi, -ātum 1 чистам
purus 3 adi. чист, -a, -o
Pyramidōnum, -i n. Пирамидон
Q
quaero, -sīvi, -sītum 3 прашувам
quam adv. како, колку, одошто
quando adv. interr. кога
quantus 3 pron. adi. колкав, -а, -о, колкав, -а, -о
што, колку што
quantum adv. колку, колку што
quasi adv. како, како да
quercus, -us m. даб, прен. венец од дабови
лисја
quia conict. бидејќи
quicumque, quaecumque, quodcumque pron.
relat. кој годе, која годе, кое годе, кој било,
која било, кое било
quidam, quaedam, quiddam pron. indef. некој,
-а, -е
quies, -ētis f. одмор
quiesco, -ēvi, ētum 3 се одморам, починувам
quilĭbet, quaelĭbet, quidlĭbet pron. indef. кој
сака, кој и да е, кој било
Quintus, -i m. Квинт, лично име
qui, quid pron. interr. кој, што
quis, quae, quod pron. relat. кој, -а, -е, којшто,
којашто, коешто
quispiam, quaepiam, quodpiam pron. indef. кој
и да е, која и да е, што и да е
quisque, quaeque, quodque pron. indef. секој,
-а, -ое
quivis, quaevis, quodvis pron. indef. кој, -а -е
сакаш, секој, -а, -е
quomŏdo adv. interr. како
quondam adv. понекогаш
quoque conict. и, исто така
219
R respirātio, -ōnis f. дишење
rabies, -ēi f. беснило
rabies canīna кучешко беснило
radiālis, -e adi. радијален, -лна, -лно,
кој се однесува на радиусот (коска на
подлактицата); зрачест, -а, -о, зраковиден,
-дна, -дно
radicŭla, -ae f. коренче
radix, -ĭcis f. корен
rana, -ae f. жаба
rapio, rapui, raptum 3 грабам, зграпчувам
raro adv. ретко
rarus 3 adi. редок, -тка, -тко
rastrum, -i n. плуг
ratio, -ōnis f. разум, причина
recens, -entis adi. свеж, -а, -о
recenter adv. неодамнешно, свежо
recipio, -cēpi, ceptum 3 примам
reconvalesceo 2 оздравувам
recte adv. право, рамно, исправно
rectum, -i n. право црево, крајниот дел на
дебелото црево (v. intestinum)
rectus 3 adi. прав, -а, -о; исправен, -вна, -вно
redeo, -ii, -itum 2 одам назад, се враќам,
redĭtus, -us m. враќање
reductio, -ōnis f. смалување, редукција
refĕro, retŭli, relātum, referre носам назад,
враќам, соопштувам, се изјаснувам
refrigĕro, -āvi, -ātum 1 разладувам
regĭmen, -ĭnis n. управување
regio, -ōnis f. област, предел
regno, -āvi, -ātum 1 владеам, заповедам,
управувам
relātus, -us m. кажување, раскажување
reliquus 3 adi. останат, -а, -о преостанат, -а, -о
remedium, -ii n. лек
ren, renis m. бубрег
renālis, -e adi. бубрежен, -жна, -жно
renŏvo, -āvi, -ātum 1 обновувам
repente adv. одненадеж, неочекувано
repĕto, -petīvi (-petii), -petītum 3 повторувам
repleo, -plēvi, -plētum 2 наполнувам,
исполнувам
repŭto, -āvi, -ātum 1 пресметувам,
размислувам, обмислувам
requiesco, -ēvi, -ētum 3 почивам, се одморам
res, -ěi f. предмет, ствар, работа, имот, дело
res adversaе несреќа, незгода, неприлика
res secundaе среќа
res publĭca република
rescrībo, -scripsi, -scriptum 3 пишувам како
одговор, писмено одговарам
resistentia, -ae f. отпорност
resolūtio, -ōnis f. одврзување, ослабување,
омлитавеност
resolūtus 3 adi. слободен, -дна, -дно,
мекушлав, -а, -о, омлитавен, -а, -о
220
respiratorius 3 adi. кој, -а, -ое се однесува на
дишењето, дишен, -шна, -шно
resto, -stiti, -, 1 останувам, преостанувам, се
противам, се спротивставувам
rete, -is n. мрежа
rete capilāre капиларна мрежа
retento, -āvi, -ātum 1 задржувам, запирам
retĭna, -ae f. ретина
rhaphe, -es f. (грч. ῥαφή) шев
Rheum, -ei n. реум
бот. Rheum palmatum/officinale реум,
Рабарбара
rheuma, -ae f. (грч. ῥεῦμα течение, река) ревма,
катар
rheumatismus, -i m. ревматизам, општ
термин употребуван за заболувањата
кои се изразуваат со болки во мускулите,
зглобовите и фиброзните ткива (v. rheuma,
-ae f.)
rhinālis, -е adi. (грч. ῥίς, [gen. ῥινός] нос) носен,
-сна, -сно
rhinītis, -ĭdis f. (грч. ῥίς, [gen. ῥινός] нос)
воспаление на слузницата на носот
rhizōma, -ătis n. (грч. ῥίζωμα пуштање на
корен, вкоренување) подземно стебло
Rhodus, -i f. (Ῥόδος) Родос, прочуен остров на
брегот на Мала Азија
Ricinus, -i m. рицинус, маслодајно растение
rideo, risi, risum 2 се смеам
risus, -us m. смеа
robŏro, -āvi, -ātum 1 зајакнувам, закрепнувам
Roma, -ae f. Рим
Romānus 3 adi. римски, -а, -о; subst. Римјанин
Rosa, -ae f. роза
бот. Rosa canīna дива роза, шипинка
rosacea, -ae f. розацеа, кожно заболување
rotātio, -ōnis f. свртување, завртување,
вртење
rotātor, -ōris m. вртач (v. muscŭlus)
rubeo, -ui, -, 2 црвенеам, руменеам
rubeus 3 adi. капинов, -а, -о, капинлив, -а, -о,
со боја на капина, црвен, -а, -о
rubor, -ōris m. црвенило, руменило, црвена
боја
Rubus, -i m. капина, малина
бот. Rubus caesius капина
бот. Rubus idaeus малина
ructus, -us m. ригање, блуење
rufus 3 adi. жолтоцрвеникав, -а, -о
ruga, -ae f. брчка
rumor, -ōris m. шум, жубор, глас, гласина
ruptūra, -ae f. напукнување
rustĭcus 3 adi. селски, -a, -o
ruta, -ae f. бот. седеф
S -ќно, успешен, -шна, -шно
Saccharomyces, -cetis m. квасна габа,
шеќерна габа, сахаромицет
saccŭlus, -i m. вреќичка, ќесичка
sacer, -cra, -crum adi. свет, -а, -о; проклет, -а,
-о
saepe adv. често
sal, -is m. сол, морска солена вода, море, прен.
остроумност, фина досетка, шега
salīva, -ae f. плунка, плувачка
salsus 3 adi. солен, -а, -о
salūber, -bris, -bre adi. здрав, -а, -о
salus, -ūtis f. здравје, поздрав
salūtem dicĕre поздравувам
Salvia, -ae f. жалфија, кадунка
sanabĭlis, -e adi. излечлив, -а, -о, кој може да
се излекува
sanātio, -ōnis f. лекување, излекување
sancte adv. свето, благочестиво, возвишено,
посветено
sanesco, -āvi, -ātum 1 почнувам да лекувам
sanguineus 3 adi. крвен, -вна, -вно
sanguinĭcus 3 adi. сангвиничен, -чна, -чно,
прен. темпераментен, -тна, -тно
sanguis, -ĭnis m. крв
sanĭtas, -ātis f. здравје, здрав ум, здрав разум
sano, -āvi, -ātum 1 лекувам
sanus 3 adi. здрав
sapientia, -ae f. мудрост
sapienter adv. мудро
sapio, -ii, - 3 разборит сум, разумен сум,
мудар сум
sapo, -ōnis m. сапун
sapor, -ōris m. вкус
sarcōma, -ătis n. (грч. σάρξ месо, тело) сарком,
вид тумор
sartorius, -ii m. сартрориј (v. muscŭlus)
sat adv. доволно
satis adv. v. sat
scapŭla, -ae f. лопатка
scatŭla, -ae f. кутија
scelĕton, -i n. (грч. σκέλετον) костур, скелет
schema, -ătis n. (грч. σχῆμα) надворешност,
фигура, вид, схема
schola, -ae f. (грч. σχολή) училиште, школо
scientia, -ae f. знаење
scorpio, -onis m. (грч. σκορπίος) чкрапја,
шкрапја, скорпија
scribo, scripsi, scriptum 3 пишувам
scriptum, -i n. ракопис, книга, писмо, спис
seco, -āvi, -ātum 1 сечам
secrētum, -i n. секрет, производ на лачење
sectio, -ōnis f. сечење рез
sectio Caesarea царски рез
secundum praep. (со acc.) според, сообразно со
secundus 3 num. ord. втор, -а, -о, среќен, -ќна,
securĭtas, -ātis f. сигурност, безгрижност,
спокојство
sed conict. но, пак, туку
sedŭlus 3 adi. вреден,-дна,-дно, трудољубив,-
а,-о
semen, -ĭnis n. семе
semis, -issis m. половина ас, прен. половина
semper adv. секогаш
senectus, -ūtis f. старост, старечка возраст
senex, sĕnis adi. стар, -а, -о; subst. старец,
старица
sensorius 3 adi. сетилен, -лна, -лно
sensus, -us m. чувство, сетило, осет, можност
за чувствување, способност за чувствување
sententia, -ae f. мислење, став
sentio, sensi, sensum 4 чувствувам, мислам
septĭcus 3 adi. септичен, -чна, -чно; кој се
однесува на сепсата или е предизвикан од
сепса
sermo, -ōnis m. разговор, јазик, говор
sero adv. доцна
serotīnus 3 adi. доцен, -цна, -цно (v. dens)
serpens, -entis m. f. змија
serrātus 3 adi. забест, -а, -о, запчест, -а, -о
serus 3 adi. доцен, -цна, -цно
servio, -īvi, -itum 4 робувам, служам
servĭtus, -ūtis f. ропство
servo, -āvi, -ātum 1 пазам, чувам,
набљудувам, запазувам, сочувувам, спасувам
servus, -i m. роб, слуга
seu conict. или
sextus 3 adi. num. ord. шести, -а, -о
si conict. ако
sibĭlo, -āvi, -ātum 1 пискам, шушкам
sic adv. така
sicco, -āvi, -ātum 1 сушам
siccus 3 adi. сув, -а, -о, исушен, -а, -о, трезвен,
-а, -о, воздржан, -а, -о, бесчувствителен, -лна,
-лно
sicut conict. како што, исто како
signatūra, -ae f. потпис
significo, -āvi, -ātum 1
signo, -āvi, -ātum 1 означувам
silentium, -ii n. молчење, молк
silvatĭcus 3 adi. див, -а, -о
simĭlis, -e adi. сличен, -чна, -чно
similĭter adv. слично
similitūdo, -ĭnis f. сличност
simplex, -ĭcis adi. прост, -а, -о, едноставен,
-вна, -вно
sināpi indecl. или sināpis, -is бот. синап
sine praep. (со abl.) без
sinister, -tra, -trum adi. лев, -а, -о
sinus, -us m. пазува, шуплина, шуплив отвор
sinus durae matris синуси на тврдата
мозочна обвивка
221
siquidem conict. aко само, ако навистина, ако
имено
sirŭpus, -i m. сируп
sitis, -is f. [acc. sitim, abl. siti] жед
situs 3 adi. сместен, -а, -о
sive conict. или
solāris, -e adi. сончев, -а, -о
soleo, solĭtus sum 2 имам обичај, имам
навика, често се преведува со прилог обично
sollicĭto, -āvi, -ātum 1 вознемирувам,
обеспокојувам
sollicitūdo, -ĭnis f. немир, вознемиреност,
неспокој, грижа
solum, -i n. тло, почва
solūtio, -ōnis f. раствор, солуција
solvo, solvi, solūtum 3 oдврзувам,
разврзувам, отворам, растворам
somnium, -ii n. сон, спиење, сонување
somnus, -i m. сон
sonĭtus, -us m. звук, ѕвон, шум
soror, -ōris f. сестра
sors, sortis f. ждреб, коцка, судбина
species, -ēi f. врста, вид; pl. species, -ērum чај
specto, -āvi, -ātum 1 гледам
spero, -āvi, -ātum 1 се надевам
spica, -ae f. преврска
spina, -ae f. трн, гребен, бодеж
spina dorsālis ‘рбет, ‘рбетен столб
Spinacea, -ae f. спанаќ
бот. Spinacea oleracea спанаќ
spinālis, -e adi. ’рбетен, -тна, -тно (v. medulla)
spirĭtus, -us m. дување, здив, дишење,
алкохол
spiro, -āvi, -ātum 1 дишам
sputāmen, -ĭnis n. плунка
sputum, -i n. плунка
stabĭlis, -e adi. сигурен, -рна, -рно, стабилен,
-лна, -лно
statim adv. веднаш
statua, -ae f. кип
status, -us m. состојба
stella, -ae f. ѕвезда
stenocardia, -ae f. (грч. στενός adi. тесен;
καρδία срце) стенокардија, грч на срцето
stenocardiacus 3 adi. стенокардичен, -чна,
-чно (v. stenocardia, -ae f.)
stenōsis, -is f. стеснување, стеноза
sterilisātio, -ōnis f. стерилизација
sterilĭso, -āvi, -ātum 1 стерилизирам
sternocleiodоmastoidеus, -i m.
стерноклеидомастоиден мускул, еден од
мускулите на вратот
stilus, -i m. дршка, перо, писалка
stimŭlo, -āvi, -ātum 1 поттикнувам
sto, steti, statūrus 1 стојам
stomăchus, -i m. (грч. στόμαχος устие, отвор,
грло, стомак) желудник, стомак
222
strenuus 3 adi. силен, -лна, -лно, снажен,
-жна, -жно, решителен, -лна, -лно
stridulōsus 3 adi. свиречки, -а, -о; писклив, -а,
-о; стридулозен, -зна, -зно
studium, -ii n. стремеж, тежнеење, ревност,
љубов, страст, изучување, наука
stultitia, -ae f. глупост
stultus 3 adi. глупав, -а, -о
suavis, -e adi. сладок, -тка, -тко, мил, -а, -о
suavĭter adv. благо
sub praep. (со acc. и abl.) под
subclavius 3 adi. потклучничен, -чна, -чно
subcutaneus 3 adi. поткожен, -жна, -жно
subĭto adv. ненадејно, неочекувано
sublimātiо, -ōnis f. пречистување,
сублимација
sublīmis, -e adi. висок, -а, -о, високо кренат, -а,
-о, кој стрчи нагоре
subscriptio, -ōnis f. потпис; четвртиот дел
од рецептот кој содржи упатства за начинот
на подготвување на лекот, за дозата и за
начинот на неговото пакување
substantia, -ae f. вистинитост, суштина,
битие
substantīvum, -i n. именка
succĭdus 3 adi. кој, -а, -е паѓа, се струполува
sudoripārus 3 adi. пототворен, -рна, -рно
sugo, suxi, suctum 3 смукам
sulfas, -ātis f. сулфат
sumo, sumpsi, sumptum 3 земам
summus 3 comp. superus 3 најорен, -рна, -рно,
највисок, -а, -о; subst. summum, -i n. највисок
врв
super praep. (со acc.) озгора, врз, над
supercilium, -ii n. веѓа
superficiālis, -e adi. површински, -а, -о
superficies, -ēi f. површина
supergredior, -gressus sum 3 пречекорувам,
преминувам; прен. надминувам, надвишувам
superior, -ius comp. од supĕrus 3 adi. горен,
-рна, -рно
supĕro, -āvi, -ātum 1 надминувам
supĕrus 3 adi. горен, -рна, -рно
supinātio, -ōnis f. свртување нанадвор,
супинација
supinātor, -ōris m. свртувач (v. muscŭlus)
suppositorium, -ii n. свеќичка, чепче,
супозиториум
surgo, surrexi, surrectum 3 се кревам, се
издигнувам, станувам
sus, suis m. и f. [gen. и suеris, dat., abl. pl. suibus
и subus] свиња, дива свиња, вепар
sustineo, tinui, tentum 2 држам нагоре,
поддржувам, потпирам, носам
suus 3 pron. poss. свој, - а, -ое
symptōma, -ătis n. симптом, карактеристичен
знак за болест
systēma, -ătis n. (грч. σύστημα) соединување,
поврзување, состав, систем
systŏle, -es f. (грч. συστολή стегање, грчење)
систола, ритмично грчење на срцевиот
мускул
T tibiālis, -e adi. пискин, -а, -о, голеничен, -чна,
tabŭla, -ae f. табла
tabullēta, -ae f. таблета
taceo, tacui, tacĭtum 2 молчам, премолчувам
Taenia, -ae f. (грч. ταινία лента, панделка)
тенија, долга плосната глиста
Taenia echinococcus кучешка тенија,
ехинокок
Taenia sagināta говедска тенија
Taenia sollum свинска тенија
talis, e adi. таков, -ква, -кво
tamen conict. сепак
tamquam adv. така како што, како, како што,
речиси како, исто како
tardus 3 adi. доцен, -цна, -цно
taurus, -i m. (грч. ταῦρος) бик, вол
tectus 3 adi. покриен, -а, -о
tego, texi, tectum 3 покривам, прикривам
tempus, -ŏris n. време
tenax, -acis adi. кој цврсто држи, способен да
држи цврсто, жилав, -а, -о, цврст, -а, -о
teneo, tenui, tentum 2 држам
tener, -ĕra, -ĕrum adi. нежен, -жна, -жно
tendo, tetendi, tentum 3 напнувам,
растегнувам, простирам, насочувам,
свртувам, се стремам
tensor, -ōris m. затегнувач (v. muscŭlus)
tenuis, -e adi. тенок, -нка, -нко, нежен, -жна,
-жно, незначителен, -лна, -лно, мал, -а, -о
terebinthĭna, -ae f. (грч. τερέβινθος
терпентиново дрво) терпентин, смола од
терпентин
Terentia, -ae f. Теренција, сопругата на Марк
Тулиј Цицерон
teres, -ētis adi. валчест, -а, -о
tergum, -i m. грб
termĭnus, -i m. термин
tero, trivi, tritum 3 тријам, истривам
terra, -ae f. земја
Tertia, -ae f. Терција, женско лично име
tertius 3 num. ord. трет, -а, -о
testis, -is m. сведок, очевидец
teter, -tra, -trum (taeter, -tra, -trum) adi.
гнасен, -сна, -сно, грозен, -зна, -зно, грд, -а, -о
therapeutĭcus 3 adi. (грч. θεραπευτικός)
терапевтски, -а, -о
therapia, -ae f. (грч. θεραπεία нега, грижа)
лекување, терапија
thoracālis, -e adi. торакален, -лна, -лно; кој му
припаѓа на градниот кош (v. thorax, -acis m.)
thorax, -ācis m. (грч. θώραξ) труп, граден кош
Thymus, -i m. Тимјан
Tibĕris, -is m. Тибер, река во Лациј
tibia, -ae f. писка, голеница, тибија,
внатрешната и поголемата од двете коски на
потколеницата
-чно, тибијален, -лна, -лно, кој се однесува
или ѝ припаѓа на писката (v. muscŭlus)
Tilia, -ae f. липа
бот. Tilia grandifolia липа
timeo, -ui, - 2 се плашам, стравувам (aliquem,
aliquid)
timĭde adv. страшливо, плашливо, бојазливо
timĭdus 3 adi. страшлив, -а, -о, плашлив, -а, -о,
бојазлив, -а, -о
timor, -ōris m. страв, трепет
tingo, tinxi, tinctum 3 намокрувам,
натопувам, накиснувам
tinctūra, -ae f. тинктура, алкохолен или
хидроалкохолен раствор од биолошки
екстракти од ткива на животни, растенија
или лековити супстанции
tinnio, -īvi, -ītum 4 ѕвекотам, ѕвечам, ѕвонам,
силно викам
tinnītus, -us m. ѕвон, ѕвекот, ѕвечење
toga, -ae f. тога
tollo, sustŭli, sublātum 3 кревам, дигам,
подигам, отстранувам
tonsilla, -ae f. крајник
tonsillectomia, -ae f. хируршко отстранување
на крајниците, тонзилектомија
tonsillītis, -ĭdis f. воспаление на крајниците
tonus, -us m. напон, тонус
tormĭna, -um n. голема тегоба, голема мака,
силен грч
torreo, torrui, tostum 3 сушам, исушувам,
горам, печам, пржам
totĭdem adi. indecl. исто толку
totus 3 adi. [gen. totīus, dat. toti, toto, totae]
цел, -а, -о
trachea, -ae f. (грч. τραχεῖα) душник, трахеја
trado, -dĭdi, -dĭtum 3 пренесувам,
раскажувам
traho, traxi, tractum 3 влечам, тегнам
trans praep. (со acc.) преку, низ, меѓу
transfusio, -ōnis f. преточување, трансфузија
transgredior, -gressus sum 3 пречекорувам,
преминувам
transplantātio, -ōnis f. пресадување,
трансплантација
transversus 3 adi. напречен, -чна, -чно,
попречен, -чна, -чно, искосен, -а, -о
trapezeius 3 adi. трапезест, -а, -о, со облик на
трапез (v. muscŭlus)
tremo, tremui, - 3 треперам, се тресам
tres, tria adi. num. card. три
223
tribuo, -ui, -ūtum 3 поделува, распределувам,
дарувам, подарувам, доделувам
triclinium, -ii n. триклиниј, трпезарија,
просторија за јадење
tristis, -e adi. тажен, -жна, -жно, жалосен,
-сна, -сно, мрачен, -чна, -чно, несреќен, -ќна,
-ќно
tristitia, -ae f. тага, жалост, скрб
triturātio, -ōnis f. триење
triumphus, -i m. триумф
Troia, -ae f. Троја
Troiāni, -ōrum m. Тројанци
tropĭcus 3 adi. тропски, -а, -о
truncus, -i n. труп
tu pron. pers. [gen. tui, dat. tibi, acc. te, abl. te,
tecum] ти
tuberculōsis, -is f. туберколоза
tubercŭlum, -i n. јазолче, мала издаденост,
туберкулум
tum adv. тогаш
tumĭde adv. надмено, вообразено
tumor, -ōris m. тумор
turba, -ae f. метеж, гужва, врева
turpis, -e adi. срамен, -мна, -мно
tussis, -is f. кашлица
tuto adv. безбедно
tutus 3 adi. заштитен, -а, -о, засолнет, -а, -о,
претпазлив, -а, -о, внимателен, -лна, -лно
typhus, -i m. (грч. τῦφος дим, чад) тифус, општ
поим за трескави инфективни заболувања
typhus exanthematĭcus пегав тифус,
пегавец
typĭcus 3 adi. (грч. τυπικός adi.) типичен, -чна,
-чно
tyrannus, -i m. тиранин
Tulĭpa, -ae f. лале
U vastus 3 adi. широк, -а, -о (v. muscŭlus)
ubi adv. каде, каде што
ulcerōsus 3 adi. кој, -а, -ое нагризува,
улцерозен, -зна, -зно
ulcus, -ĕris n. нагриз, чир, рана, улкус
Ulixes, -is m. Одисеј, крал на Итака, син на
Лаерт и маж на Пенелопа
ullus 3 adi. кој и да е, кој било
ulna, -ae f. лакт
umquam adv. некогаш, кога било, кога и да е
una adv. заедно
unctio, -ōnis f. мачкање, намачкување
undique adv. од секаде, од сите страни
unguentum, -i n. маст
unguis, -is m. нокoт
unus 3 num. card. еден, една, едно
urbs, -rbis f. град
urēter, -ěris m. уретер, мочен канал
urīna, -ae f. моч, урина
224
urinarius 3 adi. мочен, -чна, -чно
Urtīca, -ae f. коприва
бот. Urtīca dioica коприва
usus, -us m. употреба
ut conict. како, како што
utĕrus, -i m. матка, материца, утроба, плод,
зародиш
utĭlis, -e adi. полезен, -зна, -зно; корисен, -сна,
-сно
utilĭtas, -atis f. полза, корист, полезност
utĭnam conict. камо да, камо среќа
uva, -ae f. грозје
V
vacca, -ae f. крава
vaccīna, -ae f. вакцина
vaccinātio, -ōnis f. вакцина
vado, -, - 3 одам, поаѓам
vagīna, -ae f. влагалиште, вагина
vagītus, -us m. пискот, плач, вресок
valde adv. мошне, многу, силно
valeo, -ui, -iturus 2 здрав сум, јак сум
Valeriāna, -ae f. валеријана
бот. Valeriāna officinālis валеријана
valetūdo, -ĭnis f. здравје
valgus 3 adi. искривен, -а, -о нанадвор
valĭdus 3 adi. силен, -лна, -лно, јак, -а, -о,
цврст, -а, -о, моќен, -ќна, -ќно
vallis, -is f. долина, вдлабнатина, шуплина
valvŭla, -ae f. залисток
variĕtas, -ātis f. разноликост, променливост,
непостојаност
varius 3 adi. различен, -чна, -чно
varus 3 adi. искривен, -а, -о навнатре
vas, vasis n. сад
Vaselīnum, -i n. вазелин
vectīgal, -ālis n. данок, приход
vehemens, -entis adi. жесток, -а, -о, силен,
-лна, -лно, јак, -а, -о
veho, vexi, vectum 3 возам, влечам,
донесувам
vel conict. или
velocĭter adv. бргу
velox, -ōcis adi. подвиджен, -жна, -жно, брз,
-а, -о,
vena, -ae f. вена,
vena cava superior горна шуплива вена
vena cava inferior долна шуплива вена,
venēnum, -i n. напивка, сок, особено отровна
напивка, oтров
venia, -ae f. прошка, простување
venio, veni, ventum 4 доаѓам, пристигнувам
venter, -tris m. стомак, мев
ventricŭlus, -i m. 1. желудник; комора
ventricŭlus cordis срцева комора
ventus, -i m. ветер vitupĕro , -āvi, -ātum 1 карам, кудам,
Venus, -ēris f. Венера, божица на убавината и прекорувам
на љубовта, сопруга на Вулкан, мајка на Енеј vivo, vixi, victūrus 3 живеам, жив сум
ver, veris n. пролет vivus 3 adi. жив, -a, o
verbum, -i n. збор, глагол vix adv. едвај
verĭtas, -ātis f. вистина vocabŭlum, -i n. збор
vero conict. но, пак, туку voco, -āvi, -ātum 1 нарекувам
vertebra, -ae f. прешлен volo, -āvi, -ātum 1 летам
vertebra lumbālis појасен прешлен volo, velle, volui сакам
vertebra cervicālis вратен прешлен voluntarius 3 adi. доброволен, -лна, -лно
vertebra thoracĭca граден прешлен vomĭtus, -us m. блуење, повраќање
vertebrālis, -e adi. ’рбетен, -тна, -тно vomo, -ui, -ĭtum 3 блујам, повраќам
verto, verti, versum 3 вртам, свртувам vos pron. poss. [gen. vestri, vestrum, dat. vobis,
verus 3 adi. вистински, -а, -о acc. vos, abl. vobis, vobiscum] вие
vesīca, -ae f. меур, ќесе Vulcānus, -i m. Вулкан, син на Јупитер и
vesīca fellea жолчен меур, жолчно ќесе Јунона, сопруг на Венера, бог на огнот
vesīca urināria мочен меур, мочно бабуле vulnus, -ĕris n. рана
vesper, -ĕris m. ѕвезда вечерница, вечер vulsella, -ae f. мала штипка за скубење
Vesta, -ae f. Веста, ќерка на Сатурн, божица влакна, пинцета
на домашното огниште, домашната слога и vulva, -ae f. срамница, вулва, надворешните
сигурноста на градовите и државите, божица полови органи кај жената
на домашното огниште
vestis, -is f. облека, руба, покривка Z
veterinārius 3 adi. ветеринарен, -рна, -рно
vetus, -ĕris adi. стар, -а, -о Zincum, -i m. Цинк
via, -ae f. пат, улица zona, -ae f. (грч. ζώνη појас) зона, појас
victoria, -ae f. победа zoologia, -ae f. (грч. ζῶος живо суштество,
video, vidi, visum 2 гледам животно; λόγος учење, наука)) зоологија,
vigilia, -ae f. бдеење, минување ноќ во наука за животните
неспиење, стража, будност, претпазливост, zoster, -ēris m. (грч. ζῶστρον) појас
ревност, грижа zygōma, -ătis n. (грч. ζύγωμα јарем) јагодица,
vigĭlo, -āvi, -ātum 1 бдејам, постојано се јагодична коска
грижам, се залагам, неуморно работам
villa, -ae f. вила
vinum, -i n. вино
viŏla, -ae f. темјанушка
бот. Viŏla odorāta темјанушка
viŏlo, -āvi, -ātum 1 повредувам, оскрбувам,
нарушувам
vipĕra, -ae f. змија
vir, -i m. маж
virgo, -ĭnis f. девица, девојка
virgŭla, -ae f. гранче, стапче
virōsus 3 adi. вирозен, -зна, -зно
virus, -i m. отров, жив невидлив
предизвикувач, вирус
viscĕra, -um n. pl. tant. утроба, внатрешни
органи
vis f. (acc. vim, abl. vi, pl. vires, virium) сила,
моќ, снага; pl. физичка сила, снага, војска
visus, -us m. вид, гледање
vita, -ae f. живот
vitālis, -e adi. животен, -тна, -тно,
животворен, -рна, -рно
vitellus, -i m. жолчка
vitium, -ii n. порок, мана, недостаток
vitrum, -i n. стакло, шишенце, епрувета

225