ThÝ nghiÖm VËt lý BKM-050
Kh¶o s¸t hÖ vËt chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn-quay
x¸c ®Þnh m«men qu¸n tÝnh cña b¸nh xe
vµ lùc ma s¸t æ trôc
I. Môc ®Ých thÝ nghiÖm
1. Kh¶o s¸t chuyÓn ®éng cña hÖ vËt võa tÞnh
tiÕn võa quay, gåm mét qu¶ nÆng chuyÓn ®éng
tÞnh tiÕn liªn kÕt víi mét b¸nh xe quay quanh
trôc cè ®Þnh b»ng mét sîi d©y.
2. X¸c ®Þnh lùc ma s¸t f ms cña æ trôc quay vµ
m«men qu¸n tÝnh I cña b¸nh xe trªn c¬ së ¸p
dông ®Þnh luËt b¶o toµn vµ biÕn ®æi c¬ n¨ng
®èi víi hÖ.
H×nh 1. Bé thiÕt bÞ thÝ nghiÖm “Kh¶o
s¸t hÖ vËt chuyÓn ®éng tÞnh tiªn-quay.
X¸c ®Þnh momen qu¸n tÝnh cña b¸nh xe
vµ lùc ma s¸t æ trôc “ . Model BKM -
050
II. C¬ së lý thuyÕt
XÐt mét hÖ vËt gåm mét b¸nh xe khèi
l-îng M cã trôc quay O1O2 n»m ngang vµ mét
qu¶ nÆng khèi l-îng m liªn kÕt víi b¸nh xe
b»ng mét sîi d©y kh«ng d·n quÊn xÝt nhau
thµnh mét líp trªn trôc quay cña b¸nh xe
(H×nh 2).
Ban ®Çu, b¸nh xe M kh«ng quay vµ qu¶
nÆng m ®øng yªn t¹i vÞ trÝ A cã ®é cao h1 so
Institute of Engineering Phyics-HUT.
víi vÞ trÝ thÊp nhÊt B cña nã, nªn thÕ n¨ng dù
tr÷ cña hÖ vËt lµ mgh1 . Khi ta th¶ cho hÖ vËt
chuyÓn ®éng d-íi t¸c dông cña träng lùc
 
P  mg , th× qu¶ nÆng m sÏ chuyÓn ®éng tÞnh

tiÕn tõ A ®Õn B víi gia tèc a , ®ång thêi b¸nh
xe M d-íi t¸c dông cña m« men lùc do P
t¹o ra, sÏ quay quanh trôc cña nã víi gia tèc

gãc  . Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng nµy, thÕ
n¨ng mgh1 cña hÖ vËt chuyÓn dÇn thµnh ®éng
n¨ng tÞnh tiÕn mv 2 / 2 cña qu¶ nÆng m, ®éng
n¨ng quay I 2 / 2 cña b¸nh xe (víi I lµ m«
men qu¸n tÝnh cña b¸nh xe ®èi víi trôc quay)
vµ mét phÇn bÞ tiªu hao ®Ó th¾ng c«ng cña lùc
ma s¸t Ams  f ms h trong hai æ trôc O1O2 .


O1 O2
A M
H×nh 2
h1 h2
m

a
B 
P
¸p dông ®Þnh luËt biÕn ®æi vµ b¶o toµn
c¬ n¨ng ®èi víi hÖ vËt chuyÓn ®éng quay-
tÞnh tiÕn trªn ®o¹n ®-êng AB = h1 , ta cã :
mv 2 I 2
mg.h1 = + + fms.h1 (2)
2 2
trong ®ã v lµ vËn tèc dµi cña qu¶ nÆng m t¹i
vÞ trÝ B vµ  lµ vËn tèc gãc t-¬ng øng cña
b¸nh xe M t¹i cïng vÞ trÝ ®ã, cßn fms lµ lùc ma
s¸t trong hai æ trôc O1O2 . Khi tíi vÞ trÝ thÊp
nhÊt B, b¸nh xe M tiÕp tôc quay theo qu¸n
1
tÝnh, cßn qu¶ nÆng m sau mét qu¸ tr×nh t-¬ng
t¸c víi d©y treo x¶y ra trong mét kho¶ng thêi
gian t rÊt ng¾n lµm vÐc t¬ vËn tèc cña nã ®æi
chiÒu ( t-¬ng tù nh- mét qu¸ tr×nh va ch¹m
®µn håi), chuyÓn ®éng lªn cao. KÕt qu¶ lµm
cho sîi d©y l¹i tù cuèn vµo trôc quay vµ n©ng
qu¶ nÆng m lªn ®Õn vÞ trÝ C cã ®é cao h2, víi ( h2
< h1) . T¹i vÞ trÝ C, thÕ n¨ng cña hÖ vËt b»ng
mgh2 < mgh1. Nh- vËy, ®é gi¶m thÕ n¨ng cña
hÖ vËt trªn ®o¹n ®-êng ABC cã ®é dµi tæng
céng (h1+ h2) cã gi¸ trÞ ®óng b»ng c«ng c¶n
cña lùc ma s¸t trong hai æ trôc O1O2 , tøc lµ :
mgh1 - mgh2 = fms. ( h1 + h2 )
h  h2
suy ra : fms = mg . 1 (3)
h1  h2
V× qu¶ nÆng m chuyÓn ®éng th¼ng nhanh
dÇn ®Òu trªn ®o¹n ®-êng AB = h1 trong
kho¶ng thêi gian t , nªn vËn tèc v cña nã t¹i vÞ
trÝ thÊp nhÊt B cã gi¸ trÞ b»ng :
2.h1
v= (4)
t trªn trôc quay nµy;
VËn tèc v nµy còng lµ vËn tèc dµi cña mét
®iÓm trªn trôc quay cña b¸nh xe M t¹i thêi
®iÓm t , nã liªn hÖ víi vËn tèc gãc  vµ b¸n
kÝnh r cña trôc quay bëi hÖ thøc v  .r , nªn ta
cã :
2.h 4.h
  1 1 (5)
t.r t.d
víi d  2.r lµ ®-êng kÝnh cña trôc O1O2 .
Thay (3) (4) (5) vµo (2), ta t×m ®-îc
m«mem qu¸n tÝnh I cña b¸nh xe ®èi víi trôc
quay cña nã b»ng :
1. Bé thiÕt bÞ vËt lý BKM - 050
2. Th-íc kÑp 0150mm, chÝnh x¸c 0,02mm;
3. M¸y ®o thêi gian hiÖn sè MC - 964
4. Cæng quang ®iÖn hång ngo¹i;
5. D©y tÝn hiÖu cã hai ®Çu phÝch 5 ch©n.
IV. Tr×nh tù thÝ nghiÖm
1. Giíi thiÖu Bé thiÕt bÞ vËt lý BKM-050
Cã thÓ sö dông bé thiÕt bÞ vËt lý BKM-050
®Ó x¸c ®Þnh lùc ma s¸t f ms cña æ trôc vµ
m«men qu¸n tÝnh I cña b¸nh xe. CÊu t¹o cña
nã (H×nh 3), gåm :
- Gi¸ ®ì G b»ng thÐp èng in«c, cao 1,20 m
g¾n th¼ng ®øng trªn tÊm ®Õ thÐp § cã vÝt
chØnh th¨ng b»ng;
- B¸nh xe khèi l-îng M cã trôc quay ®Æt tùa
trong hai æ trôc O1O2 .
- Sîi d©y dµi l kh«ng d·n, cã ®Çu trªn buéc
vµo trôc quay cña b¸nh xe, ®Çu d-íi buéc
qu¶ nÆng, cã thÓ quÊn thµnh mét líp xÝt nhau
- Th-íc th¼ng milimÐt T
- Cæng quang Q§ cã thÓ dÞch chuyÓn däc theo
th-íc T ;
- Hép ®iÒu khiÓn khëi ®éng § (cã 4 nót bÊm
F-3- 2- 1) vµ cæng quang ®iÖn Q§ cïng nèi
víi m¸y ®o thêi gian hiÖn sè MC-964, dïng
tù ®éng ®o kho¶ng thêi gian chuyÓn ®éng cña
qu¶ nÆng m;
H
F 3 2
1

 2  M G
m.d 2 h2
I  g.t h .(h  h )  1 (6)
4  1 1 2 
m
Trong thÝ nghiÖm nµy, nÕu biÕt khèi l-îng
m cña qu¶ nÆng th× ta cã thÓ x¸c ®Þnh lùc ma T
s¸t fms cña æ trôc quay vµ m«men qu¸n tÝnh I
cña b¸nh xe theo c¸c c«ng thøc (3) vµ (6) Q
§
b»ng c¸ch ®o ®-êng kÝnh d cña trôc quay,
thêi gian chuyÓn ®éng t cña hÖ vËt trªn ®o¹n §
®-êng AB vµ ®é dµi cña c¸c ®o¹n ®-êng ®i h1
, h2 cña hÖ vËt.
H×nh 3
III. Dông cô thÝ nghiÖm

2
2. §o kho¶ng thêi gian chuyÓn ®éng t vµ
c¸c ®é cao h1 , h2 .
B-íc 1 : L¾p r¸p vµ ®iÒu chØnh thiÕt bÞ:
- Dïng d©y tÝn hiÖu cã hai ®Çu phÝch 5
ch©n nèi hép ®iÒu khiÓn H víi æ A ë mÆt sau
cña m¸y ®o thêi gian hiÖn sè MC – 964, cßn
cæng quang ®iÖn Q§ ®-îc nèi víi æ B cña
m¸y nµy.
- C¾m phÝch lÊy ®iÖn cña m¸y ®o thêi
gian hiÖn sè MC - 964 vµo nguån ~ 220V.
VÆn nóm "MODE" sang vÞ trÝ A  B vµ g¹t
nóm "Thang ®o" sang vÞ trÝ 9,999. BÊm
kho¸ K ë mÆt sau cña m¸y ®Ó cho m¸y ho¹t
®éng .
- KiÓm tra vÞ trÝ B (thÊp nhÊt) cña qu¶
nÆng m vµ vÞ trÝ cæng quang ®iÖn :
BÊm nót 3 trªn hép ®iÒu khiÓn H ®Ó nh¶
phanh h·m b¸nh xe M, ®-a qu¶ nÆng xuèng vÞ
trÝ thÊp nhÊt. §Ó qu¶ nÆng m ®øng yªn ë vÞ trÝ
thÊp nhÊt B cña nã. NÕu gi¸ ®ì G ®· ®-îc c©n
chØnh ®óng th× ®-êng trôc cña qu¶ nÆng m
ph¶i giao víi ®-êng truyÒn tia hång ngo¹i cña
cæng quang ®iÖn. NÕu ch-a ®¹t th× cÇn c©n
chØnh l¹i b»ng c¸ch xoay c¸c vÝt cña tÊm ®Õ
§.
Cæng quang ®iÖn Q§ cÇn ph¶i ®-îc ®Æt ë
vÞ trÝ sao cho tia hång ngo¹i võa ch¹m ®¸y
qu¶ nÆng khi qu¶ nÆng chuyÓn ®éng ®Õn vÞ trÝ
thÊp nhÊt B. Cã thÓ kiÓm tra vÞ trÝ nµy mét
c¸ch ®¬n gi¶n, khi c¸c nót nhÊn 1,2 trªn hép
®iÒu khiÓn H ®Òu næi ( kh«ng nhÊn xuèng),
b»ng c¸ch n©ng lªn, h¹ xuèng qu¶ nÆng m t¹i
vÞ trÝ thÊp nhÊt B cña nã. NÕu vÞ trÝ cæng
quang ®iÖn ®Æt ®óng th× ®ång hå ®o thêi gian
MC-964 ph¶i chuyÓn tr¹ng th¸i ( ®Õm hoÆc
kh«ng ®Õm) khi qu¶ nÆng võa ch¹m vÞ trÝ thÊp
nhÊt B. Trong tr-êng hîp ®¸y qu¶ nÆng kh«ng
c¾t tia hång ngo¹i ( ®ång hå ®o thêi gian
kh«ng chuyÓn tr¹ng th¸i) hoÆc ®¸y qu¶ nÆng
®i xuèng v-ît qu¸ ®-êng tia hång ngo¹i th×
cÇn nhê gi¸o viªn ®iÒu chØnh l¹i gióp.
§äc vµ ghi to¹ ®é ZB cña vÞ trÝ B trªn
th-íc milimÐt T vµo B¶ng 1 .
B-íc 2 : TiÕn hµnh ®o:
- §-a qu¶ nÆng m lªn vÞ trÝ h1 b»ng c¸ch quay
b¸nh xe M ®Ó sîi d©y treo quÊn vµo trôc quay
cña b¸nh xe thµnh mét líp xÝt nhau cho tíi khi
®¸y cña qu¶ nÆng m n»m ë vÞ trÝ cao nhÊt A
tuú chän. BÊm nót phanh F cña hép ®iÒu
khiÓn H ®Ó h·m b¸nh xe ®øng yªn t¹i vÞ trÝ
A. Dïng mét th-íc ªke x¸c ®Þnh chÝnh x¸c
to¹ ®é ZA cña vÞ trÝ ®¸y qu¶ nÆng m trªn
th-íc milimÐt T. Khi ®ã :
h1 = ZA - ZB (7)
Ghi gi¸ trÞ cña ®é cao h1 vµo B¶ng 1.
- BÊm nót "RESET" trªn mÆt m¸y ®o thêi
gian MC - 964 ®Ó c¸c ch÷ sè hiÓn thÞ trªn cöa
sæ “Thêi gian “ chuyÓn vÒ tr¹ng th¸i
0000, sau ®ã bÊm nót 1 cña hép ®iÒu khiÓn H
®Ó nh¶ phanh h·m b¸nh xe ®ång thêi më
cæng ®Õm cho m¸y ®o thêi gian MC - 964 :
hÖ vËt b¾t ®Çu chuyÓn ®éng vµ m¸y ®o thêi
gian MC-963 b¾t ®Çu ®Õm. Ngay sau ®ã,
bÊm tiÕp nót 2 cña hép ®iÒu khiÓn H ®Ó ®ãng
m¹ch cho cæng quang ®iÖn Q§. Khi qu¶
nÆng m r¬i xuèng ®Õn vÞ trÝ thÊp nhÊt B, tia
hång ngo¹i bÞ ng¾t bëi ®¸y qu¶ nÆng m th×
m¸y ®o thêi gian MC - 964 ngõng ®Õm.
Kho¶ng thêi gian chuyÓn ®éng t cña hÖ vËt
trªn ®o¹n ®-êng tõ A ®Õn B cã ®é dµi h1, sÏ
hiÓn thÞ trªn cöa sæ "ThêI GIAN”.
f) TiÕp tôc theo râi chuyÓn ®éng ®i lªn
cña qu¶ nÆng m cho ®Õn khi nã ®¹t tíi vÞ trÝ
C cã ®é cao cùc ®¹i vµ dõng l¹i, th× bÊm nót
F ®Ó h·m b¸nh xe, lµm cho toµn hÖ thèng
ngõng chuyÓn ®éng. Dïng th-íc ªke ®Ó x¸c
®Þnh to¹ ®é ZC cña vÞ trÝ C trªn th-íc th¼ng
T t-¬ng tù nh- trªn . Khi ®ã ®é cao cña ®¸y
qu¶ nÆng m t¹i vÞ trÝ C cã gi¸ trÞ b»ng :
h2 = ZC - ZB (8)
Ghi gi¸ trÞ kho¶ng thêi gian chuyÓn ®éng t
cña hÖ vËt vµ ®é cao h2 = CB vµo B¶ng 1.
LÆp l¹i 5 lÇn c¸c thao t¸c trªn ®Ó x¸c ®Þnh
®-îc gi¸ trÞ trung b×nh vµ sai sè cña c¸c ®¹i
l-îng cÇn ®o, ®iÒn kÝn vµo c¸c « trong b¶ng
1.
B-íc 3: X¸c ®Þnh ®-êng kÝnh d cña trôc
quay b¸nh xe, khèi l-îng m cña qu¶ nÆng.
- Dïng th-íc kÑp ®o 5 lÇn ®-êng kÝnh
d cña trôc quay b¸nh xe vµ ghi kÕt qu¶ vµo
b¶ng 1
(CÊu t¹o, tÝnh n¨ng vµ c¸ch sö dông th-íc
kÑp ®Ó ®o ®é dµi cña mét vËt, xem bµi 1)
3
 - Khèi l-îng m vµ sai sè m cña cña qu¶ 2. Khi tiÕn hµnh phÐp ®o, t¹i sao ph¶i quÊn
nÆng ®-îc x¸c ®Þnh b»ng c©n kü thuËt hoÆc sîi d©y treo qu¶ nÆng m trªn trôc quay cña
cho tr-íc trªn bµn thÝ nghiÖm. b¸nh xe thµnh mét líp xÝt nhau ? NÕu quÊn
Ghi c¸c sè liÖu sau ®©y vµo B¶ng 1 sîi d©y nµy thµnh nhiÒu vßng chång chÐo lªn
nhau cã ®-îc kh«ng ?
 §é chÝnh x¸c cña th-íc th¼ng milimÐt T
3. V× sao cã thÓ xem qu¸ tr×nh t-¬ng t¸c gi÷a
 §é chÝnh x¸c cña th-íc kÑp. qu¶ nÆng vµ d©y treo lµm ®æi chiÒu vËn tèc qu¶
 §é chÝnh x¸c cña m¸y ®o thêi gian MC-963 nÆng t¹i vÞ trÝ thÊp nhÊt B nh- lµ qu¸ tr×nh va
ch¹m ®µn håi? VËn dông c¸c kiÕn thøc vËt lý
®· biÕt ®Ó m« t¶ vµ gi¶i thÝch diÔn biÕn cña
V. C©u hái kiÓm tra qu¸ tr×nh trªn nh- thÕ nµo.
1. M« t¶ thiÕt bÞ thÝ nghiÖm vµ ph-¬ng ph¸p 4. Trong bµi thÝ nghiÖm nµy, sai sè nµo lµ
x¸c ®Þnh m«men qu¸n tÝnh cña b¸nh xe vµ lùc chñ yÕu . Gi¶i thÝch t¹i sao ?
ma s¸t cña æ trôc .
Nªu ý nghÜa cña m«men qu¸n tÝnh vµ ®¬n
vÞ ®o cña nã

B¸o c¸o thÝ nghiÖm

Kh¶o s¸t hÖ vËt chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn-quay
x¸c ®Þnh m«men qu¸n tÝnh cña b¸nh xe
vµ lùc ma s¸t æ trôc

X¸c nhËn cña thµy gi¸o

Tr-êng ........................................
Líp ...................Tæ .....................
Hä tªn .........................................
I. Môc ®Ých thÝ nghiÖm
.................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................
II. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm
1. B¶ng 1

- Khèi l-îng qu¶ nÆng : m = ..............  .............. ( kg )

- §é chÝnh x¸c cña th-íc kÑp : ..................... ( mm)
- §é chÝnh x¸c cña m¸y ®o thêi gian MC-964 : .............. ( s)
- §é chÝnh x¸c cña th-íc milimÐt T : ............................ ( mm)
- §é cao cña vÞ trÝ A : h1 = ..............  .............. ( mm)
d d t t h2 h2
LÇn ®o ( mm) ( s) ( mm)
( mm) ( s) ( mm)
1
2
3
4
5
TB

4
Chó ý : Sai sè tuyÖt ®èi cña c¸c ®¹i l-îng ®o trùc tiÕp d , t , h2 ®-îc x¸c ®Þnh b»ng tæng sai sè do
dông cô vµ sai sè trung b×nh cña c¸c lÇn ®o :
d  ( d ) dc  d = ……………………………………………
t  ( t ) dc  t = ……………………………………………
h2  ( h2 ) dc  h2 = ……………………………………………

2. TÝnh lùc ma s¸t æ trôc

- Sai sè tØ ®èi trung b×nh :
f ms m g 2.(h1.h2  h2 .h1 )
    2
 ............................................
f ms m g h12  h 2
- Gi¸ trÞ trung b×nh :
h1  h2
f ms  mg.  ........................................  ........................( N )
h1  h2
- Sai sè tuyÖt ®èi :
f ms    f ms  ........................................  .........................( N )

- KÕt qu¶ phÐp ®o lùc ma s¸t fms :

f ms  f ms  f ms  ......................  .....................( N )

3. TÝnh m«men qu¸n tÝnh I cña b¸nh xe :

h2
Trong c«ng thøc ( 6 ) , v× sè h¹ng gt 2 . >> 1 nªn cã thÓ coi gÇn ®óng :
h1 .(h1  h2 )
2
h2  t.d 
I  mg    (11)
h1 .(h1  h2 )  2 
suy ra :
- Sai sè trung b×nh cña m«men qu¸n tÝnh I :
ΔI Δm Δg 1  2.h1  h2 h   Δd Δt 
δ      Δh1  1  Δh2   2.   =…
I m g h1  h2  h1 h2   d t 
- Gi¸ trÞ trung b×nh cña m«men qu¸n tÝnh I :
2
h2 t d 
I  mg.     .................................................... ( kg.m2)
h1  (h1  h2 )  2 
- Sai sè t-¬ng ®èi trung b×nh cña m«men qu¸n tÝnh I :
ΔI  δ. I  .........................................  ......................(kg.m 2 )
- KÕt qu¶ ®o m«men qu¸n tÝnh I :

I  I  ΔI  .......................  ....................(kg.m 2 )