Professional Documents
Culture Documents
C - Fakepathmuh XETTI Cebr Mahir m.-1
C - Fakepathmuh XETTI Cebr Mahir m.-1
fənnindən mühazirələr
Əlavə:
1. R.H.Məmmədov, “Ali riyaziyyat kursu ” I hissə, Maarif -1984, 499
səh.
i –yə xəyali vahid deyilir. Göstərmək olar ki, hər bir z=( x , y ) kompleks
ədədini z=x +iy şəklində yazmaq olar. Bunun üçün əvvəlcə qeyd edək ki,
( y ,0 )⋅( 0,1)=( y⋅0−0⋅1 , y⋅1+0⋅0 )=(0 , y ) .
Kompleks ədədin
z=x +iy (1)
şəklində yazılışına onun cəbri şəkli, z=( x , y ) yazılışına onun cüt şəklində yazılışı
deyilir. x -ə z kompleks ədədinin həqiqi hissəsi deyilir və Rez=x kimi işarə
olunur. Bu işarə həqiqi mənasını verən «realis» latın sözündən götürülmüşdür və
«real z» kimi oxunur. y -ə z kompleks ədədinin xəyali hissəsi deyilir və Imz= y
kimi işarə olunur. Bu işarə xəyali mənasını verən «imaqinarius» latın sözündən
götürülmüşdür və «imaqrər z» kimi oxunur.
( x,− y)=x−iy ədədinə z=( x , y )=x +iy kompleks ədədinə qoşma kompleks
Qeyd edək ki, bərabər olmayan ixtiyari iki kospleks ədədi müqayisə etmək
olmaz.
Hər bir z=( x , y) kompleks ədədi müstəvi üzərində ( x, y) koordinatlı bir M
( x, y) nöqtəsi və ya OM vektoru ilə təsvir oluna bilər.
r=|z|=√ x 2 + y 2 (2)
deyilir.
Kompleks ədədlərin təsvir 0 М х
olunduğu müstəviyə kompleks а
М b
2 х
0
ədədi bi=0+bi=(0 ;b ) cütü vasitəsi ilə 0Y
triqonometrik şəkli
(
π
bi=b cos +i sin
2
π
2 ) 0
х
М
kimi olar.
b
π
b mənfi həqiqi ədəd olduqda isə |OM|=|b| ,
ϕ=−
2 olduğu üçün
[
bi=|b| cos − ( π2 )+ isin (− π2 )] .
İndi isə triqonometrik şəkildə olan kompleks ədədlər üzərində əməllərə
keçək. Tutaq ki, bizə triqonometrik şəkildə olan iki kompleks ədəd verilmişdir:
z 1=r 1 (cos ϕ1 + isin ϕ 1 ) , z 2 =r 2 (cos ϕ 2 +isin ϕ 2 ) .
n
√ r(cosϕ+i sin ϕ)=
n
(
√ r cos
ϕ +2 kπ
n
+isin
ϕ +2 kπ
n ) (14)
düsturu alınır. (14)-də k=0,±1,±2,... ola bilər. k -nın sonsuz sayda qiymət almasına
baxmayaraq, k -ya sonsuz sayda qiymətlər verdikdə (14)-dən yalnız n sayda
müxtəlif kompleks ədədlər alınır. Bu n sayda müxtəlif qiymətləri almaq üçün isə
k-ya 0,1,2,…,n-1 qiymətlərini vermək kifayətdir. Məsələn, göstərək ki, k-nın k =0
və k =n qiymətlərində (14)-dən eyni kompleks ədədlər alınır. (14)-də k =0 yazaq:
n
( ϕ
√ r cos + isin
n
ϕ
n . )
İndi isə (13)-də k =n yazaq:
(
√n r cos
ϕ+2nπ
n
+isin
ϕ+2 nπ n
n ) ( (
ϕ
n
ϕ
) (
=√ r cos +2 π +isin +2 π =
n ))
n
( ϕ ϕ
¿ √ r cos +isin .
n n )
Oxşar qayda ilə (14)-də k=1, k=n+1 götürdükdə də eyni kompleks ədədlər
alındığını göstərmək olar.
3
Misal. √i =? Əvvəlcə i -ni triqonometrik şəkildə yazaq:
π π
i=cos +i sin
2 2 .
π
r=1 , ϕ= , n=3
(14) düsturunda 2 götürək:
π π
+2 kπ +2 kπ
3 2 2
√ i=cos +i sin ; k =0,1,2.
3 3
π π
2 2 π π √3 1
k =0 ; cos +isin =cos +i sin = + i;
3 3 6 6 2 2
π π
+2 π +2 π
2 2 5π 5π
k=1; cos +isin =cos +i sin =
3 3 6 6
π π
=−sin +i cos =− + i;
√3 1
3 3 2 2
π π
+4 π +4 π
2 2 9π 9π
k=2; cos +i sin =cos +i sin =
3 3 6 6
3π 3π
=cos +i sin =0+i(−1)=−i.
2 2
Həqiqi dəyişənli kompleks funksiyalar
Tutaq ki, x -in [a ,b] parçasındakı hər bir (həqiqi) qiymətinə hər hansı qayda və
ya qanun vasitəsilə w dəyişəninin bir w=u( x )+iv (x ) kompleks qiyməti uyğun
qoyulur. Bu halda deyirlər ki, [a ,b] parçasında həqiqi dəyişənli f (x )=u( x )+iv( x )
kompleks funksiyası təyin olunmuşdur.
Əgər u( x) və v( x) funksiyaları kəsilməyəndirsə, onda f (x ) funksiyasına
kəsilməyən funksiya deyilir. u( x) və v( x) funksiyalarının u ( x) və v ( x ) törəmələri
' '
[ ]
′ ' '
f ( x ) f ( x )ϕ ( x )−f ( x )ϕ ( x )
=
ϕ( x ) [ ϕ( x ) ]
2
( )
a11 a12 .. . a1 n
a21 a22 .. . a2 n
. .. .. . .. . .. .
am1 am 2 .. . a mn
.
m və n ədədlərinə matrisin ölçüləri, m⋅n sayda aij ; (i=1, 2, ...,m ; j=1, 2, ..., n )
ədədlərinə matrisin elementləri deyilir. aij yazılışı matrisin i -ci sətri ilə j -cu
sütununun kəsişməsində duran elementi göstərir. Matrisləri latın əlifbasının böyük
hərfləri ilə, məsələn A , B, C , X , Y , ... və s. kimi işarə edirlər. Bəzən m×n ölçülü A
( )
5 7 0
( 1 2
−3 4 ) matrisi 2 – tərtibli kvadrat matris,
1
2
3
4
−1
matrisi isə 2×3
ölçülü düzbucaqlı matrisdir.
Ölçüləri eyni olub, uyğun elementləri üst-üstə düşən iki matrisə bərabər
matrislər deyilir.
Matrislər üzərində əməllərə keçək. Əvvəlcə qeyd edək ki, bütün elementləri
sıfra bərabər olan matrisə sıfır matris deyilir və O kimi işarə olunur. Hər hansı bir
A=(aij ) matrisini ixtiyari α ədədinə vurmaq bu matrisin bütün elementlərini
həmin ədədə vurmaq deməkdir. Məsələn,
( )( )
5 −1 15 −3
3 4 ⋅3= 9 12
2 0 6 0 .
Sətir və sütunlarının sayı bərabər olan iki A=(aij ) ; B=( bij ) ; i=1,m ; j=1, n
matrislərinin cəmi elə bir C=(c ij ) i=1,m ; j=1, n matrisinə deyilir ki, onun
elementləri A və B matrislərinin uyğun elementlərinin cəminə bərabərdir:
c ij=aij +b ij ; i=1,m ; j=1, n .
( )
5 0 7 −3
Misal.
A=
1 −1 0
2 3 −4 , (
B= −2 6 −5 8
4 −7 −6 −8 . )
A⋅B matrisini tapaq.
A 2×3 ölçülü, B 3×4 ölçülüdür. Onda C=A⋅B matrisi 2×4 ölçülü
olmalıdır. Matrislərin vurulma qaydasına əsasən
)( )
5 0 7 −3
C=A⋅B= (
1 −1 0
2 3 −4
⋅ −2 6 −5 8 =
4 −7 −6 −8
olduqda, yəni A və B hər ikisi eyni tərtibli kvadrat matris olduqda A⋅B və B⋅A
matrisləri də həmin tərtibli kvadrat matrislərdir. Lakin bu halda da A⋅B və B⋅A
( )
d1 0 . .. 0
0 d2 . .. 0
D=
.. . . .. . .. . ..
0 0 . .. d n
.
d 1 =d 2 =.. .=d n =d olduqda, yəni
( )
d 0 ... 0
0 d ... 0
D=
.. . ... ... ...
0 0 ... d
olduqda istənilən n tərtibli A kvadrat matrisi üçün AD =DA olur (sərbəst
göstərin!).
d=1 olduqda bu diaqonal matris aşağıdakı şəklə düşür:
( )
1 0 . 0
0 1 . 0
En =
. . . .
0 0 . 1 .
( )
a11 a12 .. . a1 n
A= a 21 a22 .. . a2 n
. .. .. . .. . .. .
am1 am 2 .. . a mn
matrisində sətirləri sütunlar ilə əvəz etməklə alınan
( )
a11 a 21 .. . a m1
' a a 22 .. . am 2
A = 12
.. . . .. .. . .. .
a1 n a2n .. . amn
A=
( a 11 a12
a 21 a22 ).
a11 a22−a 12 a 21 ədədinə bu matrisə uyğun olan iki tərtibli determinant deyilir və
a11 a12
.
a21 a-22 +
və ya
( )
a 11 a12 a13
A= a 21 a22 a23
a 31 a32 a33
.
Bu matrisə uyğun olan üçtərtibli determinant
a11 a22 a33+a12 a23 a31+a13 a21 a32−a13 a22 a31−a12 a 21 a33−a11 a23 a32
ədədinə deyilir və
a11 a 12 a13
Δ=det A=|a21 a 22 a23|
a31 a 32 a33
+ -
Misal.
1 2 3
Δ=|0 −1 −2 |=1⋅(−1)⋅(−6)+2⋅(−2)⋅4+
4 −5 −6
+0⋅(−5)⋅3−3⋅(−1)⋅4−2⋅0⋅(−6 )−1⋅(−2)⋅(−5)=
=6−16+0+12−0−10=18−26=−8 .
( )
a11 a12 . .. a1n
a a22 . .. a2n
A= 21
. . . .. .
a n1 an 2 . .. ann
.
Bu matrisin hər sətrindən və hər sütunundan bir element götürməklə n
işarəsi ilə təyin olunardı. Burada i ilə ( β1 β 2 ... β n ) , j ilə ( α 1 α2 ...α n ) əvəzləməsindəki
inversiyaların sayı işarə olunmuşdur.
İndi üç tərtibli determinantda bəzi hədlərin qarşısında «+», bəzilərinin
qarşısında «-» işarəsi qoyulması səbəbini izah etmək olar.
a 11 a12 a13
|a 21 a22 a23|
a 31 a32 a33
üçtərtibli determinantının açılışında a12 a23 a31 hasilinin qarsında «+» işarəsi ona görə
qoyulub ki, ikinci indekslərdən düzəldilmiş (231) əvəzləməsindəki inversiyaların
sayı 2 dənədir, yəni bu cüt əvəzləmədir. Bu determinantın açılmasındakı a12 a21 a33
hasilinin qarşısında ona görə «-» işarəsi qoyulur ki, ikinci indekslərdən düzəldilmiş
(213) əvəzləməsindəki inversiyaların sayı 1 dənə olduğundan bu tək əvəzləmədir.
Determinantın xassələri
Sadəlik üçün determinantın xassələrini üç tərtibli determinantlar üçün ifadə
edəcəyik. Həmin xassələr ixtiyari tərtibli determinantlar üçün də doğrudurlar.
Xassə 1. Determinant transponirə edilərkən onun qiyməti dəyişmir. Yəni
a11 a12 a13 a11 a21 a 31
Δ=|a21 a22 a23 |=|a12 a22 a 32|
a31 a32 a33 a13 a23 a 33 .
olar.
Xassə 4. İki sətri eyni olan determinant sıfra bərabərdir.
1 −2 3
|2 4 −5 |=0
Məsələn, 2 4 −5 , cünki ikinci və üçüncü sətirlər eynidirlər.
Xassə 5. Əcər determinantın hər hansı bir sətrinin bütün elementlərini eyni bir
ədədə vursaq, determinantın qiyməti də həmin ədədə vurular. Yəni
ka 11 ka12 ka 13 a11 a 12 a13
| a21 a 22 a23 |=k⋅|a21 a 22 a 23|
a31 a 32 a33 a31 a 32 a 33 .
Xassə 8. Determinantın hər hansı bir sətrinin bütün elementlərini eyni bir ədədə
vurub, başqa bir sətrin uyğun elementlərinə əlavə etsək, determinantın
qiyməti dəyişməz.
Məsələn, Δ -da birinci sətir elementlərini k -ya vurub, üçüncü sətir
elementlərinə əlavə edək. Onda
a 11 a12 a13 a11 a12 a13
|a 21 a22 a23|=| a 21 a22 a23 |
a 31 a32 a33 a31+ka11 a32 +ka 12 a33 +ka 13 .
İxtiyari n -tərtibli determinantda aij elementinin durduğu i -ci sətri ilə j -cu
a32 elementinin durduğu 3-cü sətri və 2-ci sütunu pozmaqla alınan ikitərtibli
a a a a
| 11 13| M 23=| 11 13|
a 21 a23 determinantı a32 elementinin minorudur: a 21 a23 .
olacaqdır. Aydındır ki, cəbri tamamlayıcı minordan yalnız işarə ilə fərqlənə bilər.
5 −7 −1 2
|0 3 4 −5 |
1 6 −3 −4
Misal. −7 −6 −2 5 dördtərtibli determinantında -6 elementinin cəbri
tamamlayıcısını tapaq. Bunun üçün -6-nın durduğu 4-cü sətri və 2-ci sütunu
pozmaqla yaza bilərik:
5 −1 2
4+2
A 42=(−1) |0 4 −5 |=80+5+0−8−0−75=2
1 −3 −4 .
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem 1. Determinantın ixtiyari bir sətrinin və ya sütununun bütün
elementlərinin öz cəbri tamamlayıcılarına hasilləri cəmi bu determinanta
bərabərdir (isbatsız).
Bu teoremi düsturla ifadə etmək üçün aşağıdakı n -tərtibli determinantı
yazaq:
a11 a12 ... a1n
a21 a22 ... a2 n
Δ=|. . ... . |
ai1 ai 2 ... a in
. . ... .
an1 an 2 ... a nn .
a1 i A 1 j +a 2i A2 j +. ..+ani A nj =0 ; i≠ j .
( )
a11 a12 .. . a1 n
a a22 .. . a2 n
A= 21
. . .. . .
am1 am2 .. . a mn
.
min {m ,n}= p işarə edək. Yəni m və n ədədlərindən kiçiyini p ilə işarə edək.
məsələn, 5×7 ölçülü matris olduqda p=5 götürülməlidir.
Bu matrisdə ixtiyari olaraq k (k ≤ p) sayda sətir və k sayda sütün götürək. Bu
sətir və sütunların kəsişməsində duran elementlərdən düzəldilmiş k tərtibli
determinanta bu matrisin k tərtibli minoru deyilir. Matrisin hər bir elementinə
onun 1 tərtibli minoru kimi baxılır. 3×4 ölçülü ( p=min {3,4 }=3)
3 4 2 1
5 0 1 7
9 8 11 13
matrisinə baxaq.
Bu matrisdə 2 sətir (məsələn 2-ci, 3-cü sətirlər) və 2 sütun (məsələn, 1-ci və
4-cü sütunlar) götürək. Bu sütunların kəsişməsində duran elementlərdən
−5 7
| |
düzəldilmiş 2-tərtibli 9 −13 determinantı bu matrisin 2-tərtibli minorudur.
Aydındır ki, eyni bir matrisdə bir neçə p tərtibli minor ola bilər. Məsələn,
yuxarıdakı matrisdə 1-ci, 2-ci sətirləri və 2-ci, 3-cü sütunları götürsəydik başqa bir
4 2
| |
0 1 minorunu alardıq.
Tərif. Matrisin sıfırdan fərqli minorlarından ən yüksək tərtiblisinin tərtibinə
bu matrisin ranqı deyilir.
Yalnız bütün elementləri sıfır olan matrisin ranqı sıfra bərabər ola bilər.
m×n olçülü A matrisinin ranqı ən çoxu p-yə bərabər ola bilər. Yada salaq ki,
p=min {m , n} .
A matrisinin ranqının r-ə bərabər olmasını ranq A=r kimi yazırlar. Matrisin
ranqının r-ə bərabər olması o deməkdir ki, bu matrisdə r tərtibli minorlardan heç
olmazsa biri sıfırdan fərqlidir, tərtibi r-dən böyük olan minorların (əgər belə minor
varsa) hamısı sıfra bərabərdir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, əgər matrisin bütün k tərtibli minorları sıfra
bərabərdirsə, onda k+1 tərtibli minorların da hamısı sıfra bərabərdirlər. Doğrudan
da, ixtiyari k+1 tərtibli minorda k tərtibli minordan bir sətir və bir sütun artıqdır.
Bu k+1 tərtibli minoru həmin sətir və ya sütun elementlərinə görə açsaq, bütün k
tərtibli minorlar sıfra bərabər olduqları üçün k+1 tərtibli həmin minor
(determinant) da sıfra bərabər olacaqdır.
Matrisin ranqını hesablayarkən kiçik tərtibli minordan başlayıb daha yüksək
tərtibli minorlara keçmək lazımdır. Əgər sıfırdan fərqli k tərtibli minor
tapılmışdırsa, onda k+1 tərtibli minorlardan yalnız həmin minoru özündə
saxlayanları hesablamaq lazımdır. Əgər belə minorların hamısı sıfra bərabərdirsə,
onda matrisin ranqı k-dır. Bunu aşağıdakı misal üzərində göstərək.
Misal.
2 4 3 1 0
1 2 1 4 2
A
0 1 1 3 1
4 7 4 4 5
−4 3
| |=−4+6=2≠0
2 tərtibli sıfırdan fərqli aşağıdakı minoru götürək: −2 1 .
Bu sıfırdan fərqli 3-tərtibli minoru daxilinə alan 4-tərtibli iki minor var. Bu
minorları yazaq və hesablayaq:
2 4 3 1
(2-ci sətiri -2-yə vurub 1-ci sətrə, -4-ə vurub 4-cü sətrə əlavə edək.)
1 2 1 4
0 1 1 3
4 7 4 4
0 0 1 9
1 2 1 4
0 1 1 3
0 1 0 12
0 1 9
2 1 (3-cü sətri -1-ə vurub 2-ci sətrə əla
( 1) 1 1 1 3
1 0 12
0 1 9
1 9
0 1 9 (1) 31 (9 9) 0,
1 9
1 0 12
2 4 3 0
1 2 1 2 (2-ci sətiri -2-yə vurub 1-ci sətrə, -4-ə vurub 4-cü sətrə əlavə edək.)
0 1 1 1
4 7 4 5
0 0 1 −4
0 1 −4
=|1 −2 1 2 |=−| 0 −1 4 |=−(0+1+0−4+3−0)=0
0 1 −1 1
1 0 −3
0 1 0 −3 .
Yuxarıda qeyd etdiyimizə əsasən misalda verilən matrisin ranqı 3-ə
bərabərdir.
Göründüyü kimi matrisin ranqını bu üsul ilə tapmaq üçün bir neçə
determinant hesablamaq lazım gəlir. Matrisin ranqını hesablamağın başqa bir üsulu
da vardır ki, bu zaman heç bir determinant hesablamaq lazım gəlmir. Bu üsulu şərh
etmək üçün bəzi köməkli anlayış və təklifləri bilmək zəruridir.
Tərif. Aşağıdakı çevirmələrə matrisin elementar çevirmələri deyilir:
1. İxtiyari iki sətrin və ya sütunun yerlərinin dəyişdirilməsi;
2. İxtiyari bir sətrin və ya sütunun bütün elementlərinin sıfırdan fərqli eyni bir
ədədə vurulması;
3. Hər hansı bir sətir və ya sütun elementlərinin eyni bir ədədə vurulub digər
sətir və ya sütunun uyğun elementlərinə əlavə edilməsi.
Tərif. m×n ölçülü A matrisinin baş diaqonalda duran a11 , a22 ,. .. ,arr
elementlərindən başqa bütün elementləri sıfra bərabərdirsə, onda A –ya diaqonal
şəkildə olan matris deyilir (burada r≤min {m, n} ).
Məsələn,
( )
3 0 0 0 0
0 4 0 0 0
0 0 −2 0 0
0 0 0 0 0
( )
0 1 3 2 6
−2 4 5 −6 −7
→
−3 −1 −4 −5 7
1 2 3 0 4 (1-ci və 2-ci sütünlarının yerlərini dəyişək)
( )
1 0 3 2 6
4 −2 5 −6 −7
→ →
−1 −3 −4 −5 7
2 1 3 0 4 (1-ci sətri -4-ə vurub 2-ci sətrə əlavə edək, 1-ci sətri 3-
cü sətrə əlavə edək, 1-ci sətri -2-yə vurub 4-cü sətrə əlavə edək)
( )
1 0 3 2 6
0 −2 −7 −14 −31
→ →
0 −3 −1 −3 13
0 1 −3 −4 −8 (1-ci sütun -3-ə vurub 3-cü, -2-yə vurub 4-cü və -6-ya
( )
1 0 0 0 0
0 −2 −7 −14 −31
→ →
0 −3 −1 −3 13
0 1 −3 −4 −8 (2-ci və 4-cü sətirlərin yerlərini dəyişək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 −3 −4 −8
→ →
0 −3 −1 −3 13
0 −2 −7 −14 −31 (2-ci sətri 3-ə vurub 3-cü sətrə, 2-yə vurub 4-cü sətrə
əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 −3 −4 −8
→ →
0 0 −10 −15 −11
0 0 −13 −22 −47 (2-ci sütunu 3-ə vurub 3-cü, 4-ə vurub 4-cü, 8-ə
vurub 5-ci sütuna əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→ →
0 0 −10 −15 −11
0 0 −13 −22 −47 (3-cü sətri -13-ə, 4-cü sətri isə 10-a vuraq)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→ →
0 0 130 195 143
0 0 −130 −220 −470 (3-cü sətri 4-cü sətrə əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→ →
0 0 130 195 143
0 0 0 −25 −327 (3-cü sütunun bütün elementlərini 130-a bölək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→ →
0 0 1 195 143
0 0 0 −25 −327 (3-cü sütunu -195-ə vurub 4-cü sütuna, -143-ə vurub 5-
ci sütuna əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→ →
0 0 1 0 0
0 0 0 −25 −327 (4-cü sütun elementlərini -25-ə bölək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→ →
0 0 1 0 0
0 0 0 1 −327 (4-cü sütun elementlərini 327-yə vurub 5-ci sütunun
uyğun elementlərinə əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
→
0 0 1 0 0
0 0 0 1 0 . Bu diaqonal şəklində olan matrisdir.
( )
3 0 0 0
0 −1 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
0 0 0 0
.
3 0
| |=−3
Bu matrisdə 2-tərtibli 0 −1 minoru sıfırdan fərqlidir. Tərtibi 2-dən
böyük olan bütün minorlar sıfra bərabərdirlər. Ona görə bu matrisin ranqı 2-yə
bərabərdir.
Yuxarıdakı misaldan göründüyü kimi matrisi diaqonal şəklə gətirmək çox
vaxt aparır. Ona görə də çox vaxt matrisin ranqını hesablamaq üçün onu diaqonal
şəklə deyil, «pilləli şəkil» adlanan bir şəklə salırlar.
Tərif. Matrisdə ikinci sətirdən başlayaraq, hər bir sətirdə sıfırdan fərqli ilk
elementin sütun nömrəsi özündən əvvəlki sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin
sütun nömrəsindən böyük olarsa, belə matrisə pilləli şəkildə olan matris deyilir.
Aşağıdakı matrislərə baxaq:
( )
0 −2 1 2 3 0
( )
5 3 0 2 1 4 0 0 3 1 2 5
0 0 −1 7 6 3 0 0 0 0 9 4
A= , B= ,
0 0 0 2 −1 7 0 0 0 0 0 −1
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0
( )
0 3 4 2 −1
C= 0 5 −4 7 6 .
0 0 0 8 −9
Bu matrislərdən A və B pilləli şəkildədirlər. C matrisi isə pilləli şəkildə
deyil. Belə ki, C matrisində 2-ci sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin (5-in) sütun
nömrəsi (2), 1-ci sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin (3-ün) sütun nömrəsindən
(2-dən) böyük deyil (ona bərabərdir).
İsbatsız olaraq qeyd edək ki, sıfırdan fərqli istənilən matrisi pilləli şəklə
gətirmək mümkündür. Pilləli şəkildə olan matrisi isə diaqonal şəklə gətimək
asandır. Məsələn, pilləli şəkildə olan yuxarıdakı A matrisini diaqonal şəklinə
gətirək:
( )
5 3 0 2 1 4
0 0 −1 7 6 3
A= →
0 0 0 2 −1 7
0 0 0 0 0 0 (1-ci sütun elementlərini 5-ə bölək)
( )
1 3 0 2 1 4
0 0 −1 7 6 3
→ →
0 0 0 2 −1 7
0 0 0 0 0 0 (1-ci sütun elementlərini -3-ə vurub 2-ci, -2-yə vurub 4-
cü, -1-ə vurub 5-ci, -4-ə vurub 6-cı sütunun uyğun elementlərinə əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0 0
0 0 −1 7 6 3
→ →
0 0 0 2 −1 7
0 0 0 0 0 0 (3-cü sütun elementlərini 7-ə vurub 4-cü, 6-ya vurub 5-
ci, 3-ə vurub 6-cı sütunun elementlərinə əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0 0
0 0 −1 0 0 0
→ →
0 0 0 2 −1 7
0 0 0 0 0 0 (4-cü sütun elementlərini 2-yə bölək)
( )
1 0 0 0 0 0
0 0 −1 0 0 0
→ →
0 0 0 1 −1 7
0 0 0 0 0 0 (4-cü sütun elementlərini 5-ci sütunun uyğun
elementlərinə əlavə edək, 4-cü sütun elementlərini -7-yə vurub 6-cı sütun
elementlərinə əlavə edək)
( )
1 0 0 0 0 0
0 0 −1 0 0 0
→ →
0 0 0 1 0 0
0 0 0 0 0 0 (bu matrisdə sütunların yerlərini dəyişək)
( )
1 0 0 0 0 0
0 −1 0 0 0 0
→
0 0 1 0 0 0
0 0 0 0 0 0 .
olsun, onda X-ə A-nın tərs matrisi deyilir və A kimi işarə olunur. Burada En -ilə n
−1
( )
1 0 . .. 0
0 1 . .. 0
En =
. . . .. .
0 0 . .. 1 .
( )
a11 a12 . .. a1n
a a22 . .. a2n
A= 21
. . . .. .
a n1 an 2 . .. ann
matrisini matrislərin vurulma qaydası ilə (4) düsturu ilə təyin olunan matrisə
vurmaq və determinantın sətir, sütun elementlərinə görə açılışına dair məlum iki
teoremdən istifadə etmək lazımdır. Bu zaman baş diaqonaldakı bütün elementlər
Δ
=1
Δ , qalan elementlər isə sıfır olduğu üçün hasildə vahid matris alınacaqdır.
Misal.
A= (13 24 ) matrisinin tərs matisini tapın.
1 2
Δ=| |=4−6=−2≠0
Həlli. 3 4 olduğu üçün tərs matris vardır. Δ -nın
( )(
4 −2
)
−2 1
−2 −2
A−1 = = 3 1
−3 1 −
2 2
−2 −2 .
Bu matrisin doğrudan da tərs matris olduğunu yoxlayaq. Bunun üçün A-nı A-1-ə
vuraq:
)( )
−2 1
A⋅A−1= ( 1
3
2
4
⋅ 3
2
−
1 =
2
(
−2+3
−6+ 6
1−1
3−2 )(
=
1
0
0
1 )
.
Hasildə E2 vahid matrisi alındı. Deməli, tapılan matris verilən matrisin tərs
matrisidir.
Göründüyü kimi, bu yolla verilmiş n tərtibli matrisin tərs matrisini tapmaq
Bunun üçün A-nın sağ tərəfinə n tərtibli En vahid matrisini yazıb, alınmış n×(2n)
ölçülü matrisin yalnız sətirləri üzərində elementar çevirmələr aparmaqla A-nın
(13 )
2 |1 0 →
4 0 1 (1-ci sətri -3-ə vurub, 2-ci sətrə əlavə edək)
(
→1 2|1 0 →
0 −2 −3 1 )
(2-ci sətri 1-ci sətrə əlavə edək)
→(1
1 ) (2-ci sətir elementlərini -2-yə bölək)
0 |−2 1 →
0 −2 −3
( )
−2 1
→ 1 0|
3 1
0 1 −
2 2 .
MÜHAZIRƏ 4.
Xətti cəbri tənliklər sisteminə aid əsas anlayışlar. Kramer qaydası
Burada
aij ; i=1,m; j=1,n verilmiş ədədlər olub, əmsallar adlanırlar. b1 ,b 2 ,…,bm
ədədləri məlum ədədlərdir, onlara sərbəst hədlər deyilir. aij əmsalının birinci
indeksi i bu əmsalın iştirak etdiyi tənliyin nömrəsini, ikinci j indeksi isə bu
əmsalın qarşısında durduğu məchulun nömrəsini göstərir. (1) sistemində sərbəst
hədlərdən heç olmazsa biri sıfırdan fərqlidirsə, bu sistemə bircins olmayan sistem
ki, ixtiyari bircins xətti tənliklər sistemi x 1=0 , x 2 =0 ,…, x n =0 həllinə malik olduğu
üçün birgədir. Bu həllə trivial həll deyilir.
(1) şəklində olan xətti tənliklər sisteminin əmsallarından və sərbəst
hədlərindən aşağıdakı iki matrisi düzəldək:
( ) ( )
a11 a12 ⋯ a1n a11 a12 ⋯ a 1n b1
a a22 ⋯ a2n ' a a22 ⋯ a 2n b2
A= 21 A = 21
. . ⋯ . . . ⋯ . .
am 1 am 2 ⋯ amn am 1 am 2 ⋯ amn bm
, .
A-ya (1) sisteminin əsas, -ə isə genişlənmiş matrisi deyilir. Əgər
'
A
() ()
x1 b1
X = x 2 , B= b2
⋮ ⋮
xn bm
işarə etsək, (1) xətti tənliklər sistemini matrislərin vurulma qaydasından istifadə
edərək, qısa şəkildə
AX =B (2)
şəklində yaza bilərik. (2)-yə xətti tənliklər sisteminin matris şəklində yazılışı
deyilir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem (Kroneker-Kapelli). Xətti tənliklər sisteminin birgə olması üçün
zəruri və kafi şərt bu sistemin əsas matrisinin ranqının genişlənmiş matrisinin
ranqına bərabər olmasıdır (isbatsız).
'
Qeyd edək ki, ranqA=ranq { A ¿ olması yalnız sistemin birgə olduğunu bildirir.
Bu halda sistemin həm yeganə, həm də sonsuz sayda həlli ola bilər.
Yeganə həlli olan sistemə müəyyən, birdən çox sayda həlli olan sistemə isə
qeyri-müəyyən sistem deyilir.
Kroneker-Kapelli teoremi həllin varlığını təyin etməyə imkan versə də,
həllin tapılma qaydasını göstərmir. Xətti tənliklər sisteminin müxtəlif həll üsulları
vardır. Tənliklərinin sayı məchullarının sayına bərabər olan aşağıdakı xətti
tənliklər sisteminə baxaq:
{a1x1+a12x2+…+a1nxn=b1,¿{a21x1+a2x2+…+a2nxn=b2,¿{… … … … … ¿ ¿ (3)
Bu sistemin əsas matrisinin determinantını Δ ilə işarə edək:
a11 a12 ⋯ a1n
a a22 ⋯ a 2n
Δ=| 21 |
. . ⋯ .
an1 an 2 ⋯ ann .
İsbatı. Fərz edək ki, Δ≠0 . (3)-ün birinci tənliyini A 1 j -a, ikinci tənliyini A 2 j -
alınır. (4)-də ardıcıl olaraq j=2,3 ,...,n yazmaqla, oxşar qayda ilə Δ⋅x 2= Δ2 ,…,
Δ
2 n Δ
Δ⋅x n= Δn , buradan isə x 2= Δ , …, x n = Δ olduğu alınır.
MÜHAZİRƏ 5.
Xətti tənliklər sisteminin Qauss üsulu ilə həlli
am 1
−
tənliyə və s. a11 -ə vurub m -ci tənliyə əlavə etsək, alınmış yeni sistemin
birincidən başqa bütün tənliklərində x 1 məchulu iştirak etməyəcək. Yəni belə bir
sistem alınacaq:
matrisinin sütunları sayı n olduğu üçün r≤n olmalıdır. Aşağıdakı hallara ayrı-
ayrılıqda baxaq:
1) hal. r=n .
2) hal. r <n .
Birinci halda matrisini pilləli şəklə gətirdikdən sonra alınmış yeni matrisdə
'
A
sıfırdan fərqli sətirlərin sayı n olar. Yəni alınmış matris aşağıdakı şəkildə olar:
( )
a '11 a '12 . .. a'1 n−1 a'1 n b'1
' ' ' '
0 a 22 . .. a2 n−1 a2 n b2
. . . .. . . .
' ' '
0 0 . .. an−1 n−1 an−1n bn−1
0 0 . .. 0 a'nn b'n
.
Bu matrisdə a'11≠0 , a'22≠0 , .. . , a'nn≠0 olmalıdır. Sonuncu matrisə uyğun olan xətti
yerinə yazıb, x n−1 -in qiymətini tapmaq olar. Prosesi bu qayda üzrə davam
Misal.
{ x2+3x3−4=8,¿{x1−2+2x3+4=3,¿{x1+x3−x4=6,¿{x1−2 +2x4=−4, ¿
Bu sistemin genişlənmiş matrisini yazıb, onu pilləli şəklə gətirək:
( ) ( )
0 1 3 −1 8 1 −1 2 1 3
1 −1 2 1 3 0 1 3 −1 8
1 0 1 −1 6 ⃗
¿ Ы сятир иля ЫЫ-нин ¿ йерлярини дяйишяк ¿→ 1 0 1 −1 6 →¿
1 −1 0 2 −4 1 −1 0 2 −4
1 1 1 1 −1 1 1 1 1 −1
I sətri -1-ə vurub, III, IV və V sətirlərə əlavə edək
( ) ( )
1 −1 2 1 3 1 −1 2 1 3
0 1 3 −1 8 0 1 3 −1 8
→0 1 −1 −2 3 ⃗
¿ Ы вя ЫЫ сятирляри ¿ олдуьу кими сах- ¿ лайыб,сонракы сятир- ¿ лярдя ЫЫ сцтун елемент- ¿ лярини сыфра чевиряк ¿¿→ 0 0 −4 −1 −5 →¿¿
0 0 −2 1 −7 0 0 −2 1 −7
0 2 −1 0 −4 0 0 −7 2 −20
( )
1 −1 2 1 3
0 1 3 −1 8
⃗
ЫIЫ сятри -2-йя вуруб, ¿ В сятря ялавя едяк → 0 0 −4 −1 −5 ⃗¿ ЫЫЫ вяВ сятирлярин ¿ йерлярини дяйишяк ¿→¿
0 0 −2 1 −7
0 0 1 4 −10
( ) ( )
1 −1 2 1 3 1 −1 2 1 3
0 1 3 −1 8 0 1 3 −1 8
→0 0 1 4 ⃗
−10 ¿ ЫЫЫ сятри 2-йя вуруб, ¿ ЫВ вя 4-я вуруб ¿ В сятря ялавя едяк ¿¿→ 0 0 1 4 −10 →¿
0 0 −2 1 −7 0 0 0 9 −27
0 0 −4 −1 −5 0 0 0 15 −45
( )
1 −1 2 1 3
0 1 3 −1 8
⃗
ЫВ вя 9-а, В сятри ¿ 15-я бюляк → 0 0 1 4 −10 ⃗
¿ ЫВ сятри -1-я вуруб, ¿ В сятря ялавя едяк ¿→¿
0 0 0 1 −3
0 0 0 1 −3
( )
1 −1 2 1 3
( )
1 −1 2 1 3
0 1 3 −1 8
→0 0 1 3 −1 8 .
0 1 4 −10 ⃗
В сятри атаг
0 0 1 4 −10
0 0 0 1 −3
0 0 0 1 −3
0 0 0 0 0
{2x1−x2+x3+2x4+3x5=2,¿{6x1−3x2+2x3+4x4+5x5=3,¿{6x1−3x2+4x3+8x4+13x5=9, ¿
Bu sistemə uyğun genişlənmiş matrisi pilləli şəklə gətirək:
( )( )
2 −1 1 2 3 2 2 −1 1 2 3 2
6 −3 2 4 5 3 0 0 −1 −2 −4 −3
→ →
6 −3 4 8 13 9 0 0 1 2 4 3
4 −2 1 1 2 4 0 0 −1 −3 −4 0
( )(
2 −1 1 2 3 2
)
2 −1 1 2 3 2
0 0 −1 −2 −4 −3
→ → 0 0 −1 −2 −4 −3 .
0 0 0 0 0 0
0 0 0 −1 0 3
0 0 0 −1 0 3
Sonuncu matrisin ranqı 3-dür. Verilmiş sistemdə məchulların sayı 5-dir.
Deməli, r <n . Alınan matrisə uyğun olan xətti tənliklər sistemini yazaq:
2x1−2+x32 4+3x5=2,¿} −x3 24−4x5=−3,}¿⇒ ¿2x1−2+x3 24+3x5=2,¿} x3+24 4x5=3,}¿
x 4 =−3 . Bunu I və II tənliklərdə nəzərə alaq:
2x1−x2+x3−6+3x5=2, ¿} ¿ ¿⇒¿2x1−x2+x3+3x5=8, ¿} ¿ ¿¿
Sonuncu tənliklər sistemində məchulların sayı 4, tənliklərin sayı isə 2-dir.
Ona görə bu sistemin sonsuz sayda həlləri vardır. Həmin sistemdə x1 və x3
dəyişənləri iştirak edən hədləri tənliklərin sol tərəflərində saxlayıb, x2 və x5
dəyişənləri iştirak edən hədləri əks işarə ilə tənliklərin sağ tərəflərinə keçirək:
2x1+x3=8+x2−3x5 , ¿ }¿¿¿
(4)
x2 və x5 dəyişənlərinə ixtiyari qiymətlər verdikdə bu sistemdən x3 və x1 –in
qiymətlərini birqiymətli olaraq tapmaq olar.
{2 x1+x3=8+(−1)−3⋅1, ¿ ¿¿¿ ¿
¿
1
x 1=− , x 2=−1, x 3 =5 , x 4=−3 , x 5=1
Beləliklə, verilmiş sistemin 2 kimi bir həllini
tapdıq. x2 və x5-ə başqa qiymətlər versək, x1 ilə x3 üçün başqa qiymətlər alınacaqdır
x2 və x5-ə sonsuz sayda qiymətlər vermək mümkün olduğu üçün verilən sistemin də
sonsuz sayda həlli vardır.
Sistemin sol tərəfində saxladığımız x1, x3 dəyişənlərinə əsas, baş və ya bazis
məchullar deyilir. Sağ tərəfə keçirilən x2, x5 məchullarına isə sərbəst məchullar
deyilir.
Sərbəst məchullara müəyyən qiymətlər verməklə aldığımız hər bir həll
sistemin xüsusi həlli adlanır. Sərbəst məchullara parametrlər kimi baxıb, baş
məchulları onlar ilə ifadə etməklə alınan həllə ümumi həll deyilir. İstənilən xüsusi
həll ümumi həlldən parametrlərə müəyyən qiymətlər verməklə alına bilər.
Məsələn, yuxarıda həll etdiyimiz misalda, (4)-də sərbəst məchulları
x 2=c1 , x 5 =c 2 ilə işarə edək. Onda (4) belə yazılar:
{2 x1+x3=8+c1−3c2, ¿ ¿¿¿
x3-ün ikinci tənlikdəki ifadəsini birinci tənlikdə yerinə yazıb, alınan tənlikdən x1-i
tapaq:
1
2 x 1 + 9−4 c 2 =8+c 1 −3 c 2 ⇒2 x1 =−1+ c1 +c 2 ⇒ x 1= ⋅(−1+c 1 +c 2 )
2 . Beləliklə, baxılan
sistemin ümumi həlli
1
x 1= ⋅(−1+c 1 +c 2 ), x 2 =c 1 , x 3 =9−4 c 2 , x 4 =−3 , x 5 =c 2
2
→
Tutaq ki, R sonlu ölçülü fəzasından götürülmüş hər bir x vektoruna R sonlu
n n
→
ölçülü fəzasından müəyyən bir y vektoruna qarşı qoyan uyğunluq(inikas)
m n
verilmişdir. Bu uyğunluğa(inikasa) R -dən R -ə təsir edən operator deyilir və
y =A ( x )
→ → → →
və ya y = A x kimi işarə edilir. R -dən R -ə təsir edən A
m n
simvolik olaraq
m n
operatoru üçün A : R → R yazılışından istifadə olunur.
→ →
ixtiyari x 1 ,x 1
m
Tərif. R sonlu ölçülü vektorlar fəzasından götürülmüş
vektorları və istənilən λ ∈ R ədədi üçün
( )
→ → → →
A x1+ x2 =A x 1 + A x 1
1) (additivlik);
A ( λ x )=Aλx
→ →
2) (bircinslik) şərtləri ödəndikdə A operatoruna xətti operator deyilir.
m n
Yəni, A operator R -dən R -ə təsir edirsə və yuxarıdakı iki şərti ödəyirsə, onda
ona xətti çevirmə deyilir.
A ( x )=B ( x )
→ →
→
m
Əgər R -dən R -ə təsir edən A və B operatorları ∀ x ∈ R üçün
m n
şərtini ödəyirlərsə, onda onlara bərabər operatorlar deyilir və A=B kimi yazılır.
Rm -dən Rn -ə təsir edən xətti operatorlar üzərində bəzi əməllərlə tanış olaq.
n n
R -dən R -ə təsir edən xətti operatorlarının cəmi A +B kimi işarə olunur və
→ → →
( A +B ) x =A x +B x bərabərliyi ilə təyin edilir.
A xətti operatoru ilə α ədədinin hasili α⋅A kimi işarə olunur və
→ →
( αA ) x =α⋅A x
bərabərliyi ilə təyin edilir.
Göstərə bilərik ki, xətti operatorların cəmi və xətti operatorun ədədlə hasili
xətti operatorlardır.
→ →
fəzasının istənilən x vektoruna R fəzasının 0 vektorunu qarşı qoyan
m n
R
→
m
operatora sıfır operator deyilir və O kimi işarə olunur. Deməli, ∀ x ∈ R vektoru
O ( x )=0
→
üçün münasibəti ödənir.
(−1 ) A operatoruna A operatorunun əks operatoru deyilir və −A kimi işarə
olunur.
→ → →
Deməli, ∀ x ∈ R üçün (− A ) x =(−1 ) A x bərabərliyi doğrudur.
Rm -dən Rn -ə təsir edən bütün xətti operatorların çoxluğunu L ( R m , R n ) kimi
işarə edək.
→
∀ x ∈R vektorunu həmin vektorun özünə qarşı qoyan operatora vahid
operator deyilir və E
E ( x )=x
→
→ →
ilə işarə olunur. Yəni ∀ x ∈ R üçün münasibəti doğru olar.
L ( R m , R n ) çoxluğundan olan A və B operatorlarının hasili A⋅B kimi işarə
( )
→ →
olunur və ( AB ) x =A B x bərabərliyi ilə təyin edilir.
n n n
Fərz edək ki, A xətti operatoru R -dən R -ə təsir edən operatordur. Əgər R -
n
dən R -ə təsir edən B operatoru A⋅B=B⋅A=E şərtini ödəyirsə, onda B
−1
operatoruna A operatorunun tərsi deyilir və B= A kimi işarə olunur. Onda
( A x )= ⏟
→ → → →
( )
−1
A A−1 A x =E x =x
→ E
−1 −1
A⋅A = A ⋅A=E olur. ∀ x ∈ R vektoru üçün olur.
→ → → →
n
xətti operatoru x 1≠x 2 şərtini ödəyən ∀ x 1 , x 2 ∈ R vektorları üçün
n n
A :R →R
→ →
A x1 ≠ A x 2 şərtini ödəyirsə, onda deyirlər ki, A operatoru Rn -dən Rn -ə qarşılıqlı
() () ()
→ → →
A x1 , A x 2 ,..., A x k
vektorlardırsa,onda vektorları da xətti asılı olmayan
vektorlardır.
→ → →
Fərz edək ki, x 1 , x 2 , ..., x k vektorları R -dən götürülmüş xətti asılı olmayan
n
→ → →
λ , λ , ..., λk ədədləri üçün xətti operatorun tərifindən alırıq ki,
vektorlardır. İxtiyari 1 2
( ) ( ) ( )
→ → → → → →
λ1 A x 1 +λ 2 A x2 +...+λ k A x k =0
(3)
( ) ( ) ( )
→ → →
A λ1 x 1 + A λ 2 x2 +...+A λ k x k =0
bərabərliyi və ya
( )
→ → →
A λ1 x 1+λ 2 x 2+...+λ k x k =0
(4)
bərabərliyi ilə eynigüclüdür.
→ →
A 0=0 bərabərliyinə əsasən (4) bərabərliyindən
→ → →
λ1 x 1 + λ2 x 2 +. ..+λ k x k =0
→ → →
gətirirsə,
→ → →
( )
→ → → → → →
y=λ 1 A e1 +λ2 Ae 2 +...+ λn A en ⇒ y= A λ 1 e1 + λ2 e 2 +...+ λn en
Yəni (7)
→ → → → →
x =λ 1 e1 + λ2 e 2 +. . .+ λn en işarə etsək, (7)-dən alırıq: y= A x .
n n
Teorem 3. A xətti operatorunun R -dən R -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir
( ) ( )
→ → → → → → →
→ → → →
x 1−x 2 =0 ⇒ x 1 =x2 . Bu isə x 1≠x 2 şərtinə ziddir. Deməli, x 1≠x 2 ⇒ A x 1 ≠ A x 2
n n
olur. Yəni A operatoru R -dən R -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir edir.
n n
Kafilik. Fərz edək ki, A xətti operatoru R -dən R -ə qarşılıqlı birqiymətli
−1
təsir edir. Göstərək ki, A tərs operatoru vardır. Teorem 2-yə görə bu halda
y =A ( x )
→
→ →
n
∀ y ∈R vektoru üçün elə x ∈ R n vektoru var ki, şərti ödənir. Buradan elə
−1 n n
A :R →R təsir edən operatoru vardır ki,
A y =A ( A x )
→ →
−1 −1
(8)
n
−1
Göstərmək olar ki, A operatoru xətti operatordur və ∀ y ∈R üçün
A ( A x )=A A ( x )=x , A ( A y)
→ → → →
−1 −1 n −1
∀ y ∈R üçün isə −1
olur. Yəni A xətti operatordur
−1 −1 −1
və bunun üçün AA =A A=E bərabərliyi doğrudur. Bu isə o deməkdir ki, A
operatoru A operatorunun tərs operatorudur.
( ) ( ) ( ) ( )
→ → → → → → → →
A x =A x1 e1 +x 2 e 2 +...+ xn e n ⇒ A x =x 1 A e1 +x 2 A e 2 +...+x n A e n
(2)
( ) ( ) ()
→ → →
A e1 , A e 2 ,.., A e n R
n
vektorları da fəzasının vektorları olduğundan
→ → →
onların da e 1 , e2 ,...,e n bazis vektorları üzrə ayrılışını yazmaq olar. Tutaq ki, bu
{A(e)=ae+ae+.+ae,¿{A(e)=ae+ae+.+ae,¿{. . . . . . . . . . ¿ ¿
→→→ → →→→ →
1 1 1 21 2 n1 n 2 12 1 2 2 n2 n
(3)
(3) bərabərliklərini (2)-də nəzərə alsaq, yaza bilərik:
( ) ( )
→ → → → → → →
A x =x 1 a11 e1 +a21 e2 +. . .+an 1 e n +x 2 a12 e1 +a22 e2 +.. .+a n2 e n +
+. ..+x ( a e ) =( a
→ → → →
n 1n e 1 +a2n e2 +.. .+ann n 11 x1 +a12 x 2 +.. .+a1 n x n ) e 1 +
→ →
+ ( a21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n ) e 2 +.. .+ ( an 1 x 1 +an 2 x 2 +...+a nn x n ) en .
(4)
()
→ → → → →
A ( x )= y = y 1 e1+ y 2 e2 +...+ y n e n
→ → → → →
(5)
Ayrılışına malikdirsə, onda vektorların bazis üzrə ayrılışının yeganəliyinə əsasən,
(4) və (5) bərabərliklərindən
Xnx1=¿ [ x1 ¿ ] [ x 2 ¿ ] [ . ...¿ ] ¿ ¿¿
¿ (8)
işarə edək. Onda (7)və(8)-dən yaza bilərik:
Y nx 1= A nxn⋅X nx 1 (9)
(9) bərabərliyinə verilmiş xətti operatorun matris şəkli deyilir.
Sonlu ölçülü fəzada A xətti operatorunun matrisinin determinantı sıfırdan
fərqli olduqda həmin operator cırlaşmayan və ya qeyri-məxsusi operator, sıfıra
bərabər olduqda isə cırlaşan və ya məxsusi operator(çevirmə) adlanır.
Hər bir cırlaşmayan A xətti operatorunun yeganə tərs operatoru(çevirməsi )
var. (6) çevirməsinin tərs xətti çevirməsini
−1
X nx 1 =A nxn⋅Y nx 1 (10)
kimi yazmaq olar.
Doğrudan da (6) sisteminin yeganə həllinin olması üçün
det Anxn=¿ [ a 1 a 12 . . a1 n ¿ ] [ a 21 a 2 . . a 2n ¿ ] [ . . . . . . . . . ¿ ] ¿ ¿
¿ olmalıdır.
(6) sistemini həll edərək x 1 , x 2 ,..., x n -ləri y 1 , y 2 ,..., y n -lər vasitəsilə xətti şəkildə
−1
sistemi X nx 1 =A nxn⋅Y nx 1 matris şəklində yazılır.
n
Yuxarıdakılardan aydındır ki, n ölçülü R fəzasında verilmiş xətti A
A 11=8 , A 12=6 , A 13=6 , A 21=−6 , A 22=−4 , A 23=−6 , A 31=2 , A 32=2 , A33=4 tapırıq.
Buradan
−1 1 [ 8 −6 2 ¿ ][ 6 −4 2 ¿ ] ¿ ¿
A 3 x 3= ¿
4 ¿ Bu isə axtarılan tərs
çevirmədir.
3 3
Misal. R -dən R -ə təsir edən
Ax= A ( x1 , x 2 , x 3 ) =( 2 x1 + x2 +3 x3 , x 1 −2 x2 +5 x3 , 5 x 1 −3 x2 +4 x 3 )
xətti operatorunun
→ → →
e 1 =( 1;0 ;0 ) , e2 =( 0 ;1 ;0 ) , e3 =( 0;0 ;1 ) kanonik bazisindəki matrisini tapın.
Həlli.
→ → → → → → → → →
A e 1= A ( 1 ;0 ;0 )=( 2 ;1 ;5 )=2 e 1 +e 2 +5 e 3 , A e 2= A ( 0;1 ;0 ) =( 1;−2 ;−5 )=e 1−2e 2 −3 e3 , Ae 3 =
→ → →
¿ A ( 0 ;0 ;1 )=( 3 ;5; 4 )=3 e1 +5 e2 +4 e3
yaza bilərik. Buradan, ayrılışların əmsallarını sütunıar olaraq götürməklə
verilmiş e 1 , e2 ,...,e n bazisində A nxn⋅X nx 1 =λX nx 1 (2) matris bərabərliyini yaza bilərik.
Bilirik ki, (4) sisteminin sıfırdan fərqli x 1 , x 2 ,..., x n həllinin varlığı üçün sistemin
determinantının sıfıra bərabər olması zəruri və kafi şərtdir.
|a −λa . . a ¿| a a −λ . . a ¿| . . . . . . . . . . . ¿|¿
det( Anxn−λE)=¿ 1 12 1n 21 2 2n ¿
¿ (5)
det ( A nxn− λE ) λ -ya nəzərən
determinant n dərəcəli çoxhədlidir. Bu
diaqonal matris olması üçün zəruri və kafi şərt e 1 , e2 ,...,e n bazis vektorlarının A
operatorunun məxsusi vektorları olmasıdır.
→ → →
matrisdir:
olar.
( )( )
1 1 111
A=¿ 1 4 2 ¿ 3 2 2 ¿ ¿¿¿
¿
Bu ölkələrin milli gəlirlərinin həcmləri hansı nisbətdə olduqda bu ölkələr
arasında balanslaşdırılmış ticarət əlaqələri alınar?
Həlli. Matrisi A -ya bərabər olan xətti operatorun λ=1 məxsusi ədədinə uyğun
məxsusi vektorlarını tapmaq üçün, (7) bərabərliyindən alınan
( A−E ) X=0 (8)
matris tənliyini həll etmək lazımdır. Bu tənliyi açıq şəkildə yazaq:
( )( ) { {
1 1 1 1 1 1 211 111
¿ 3 −1 4 2 ¿ 3 2 −1 3 ¿ ¿ ¿ − x1+ x2+ x3=0¿ x1− x2 + x3=0¿ ¿
¿ və
342 322 alarıq.
3
x 1= c , x 2=2 c , x 3=c ;
Bu sistemi həll edərək tapırıq ki, 2 burada c -ixtiyari
sabitdir. Deməli, A matrisinin λ=1 məxsusi ədədinə uyğun olan məxsusi vektorları
( 3
)
→
x= c ; 2 c ; c ( c≠0 )
2 şəklində olan vektorlardır.
3
: 2 ;:1
Beləliklə, bu ölkələrin milli gəlirlərinin həcmləri nisbəti 2 və ya 3:4:2
kimi olduqda balanslaşdırılmış ticarət əldə olunacaqdır.
formanın əmsalları həqiqi ədədlər olarsa, ona həqiqi, kompleks ədədlər olarsa, ona
kompleks kvadratik forma deyilir. Biz burada həqiqi əmsallı kvadratik formalar
haqqında danışacağıq.
(1) kvadratik formasını açıq şəkildə yazsaq
şəklində olar. Burada xüsusi halda aij =a ji ( i , j=1, n ) olarsa, alınan kvadratik
formaya simmerik kvadratik forma deyilir. Simmetrik şəklində olan kvadratik
formanın əmsallarından düzəldilmiş
A=¿( 11 12 1n ¿)( 21 22 2n ¿) ¿¿
a a .. a a a .. a ¿
¿
matrisinə kvadratik formanın matrisi, həmin matrisin ranqına isə kvadratik
formanın ranqı deyilir və r=r ( A ) kimi işarə olunur. Əgər ranq n-ə bərabərdirsə,
yəni A cırlaşmayan matrisdirsə, onda (2) kvadratik forması cırlaşmayan kvadratik
forma adlanır.
Xüsusi halda, n=2 olduqda,
n=3 olduqda,
f ( x 1 , x 2 , . x 3 ) =a 11 x 21 +a 22 x 22 +a 33 x 23 +2 a12 x 1 x 2 +2 a13 x 1 x3 +2 a23 x 2 x 3
üçün
→
( →
f ( X )>0 f ( X ) <0 ) olduqda həmin kvadratik forma müsbət(mənfi)
müəyyən kvadratik forma adlanır.
Hər bir kvadratik formanı müxtəlif üsullarla kanonik şəklə gətirmək olar.Bu
zaman alınan müsbət hədlərin sayı eyni olmalıdır.
Qeyd edək ki, kvadratik formanı kanonik şəklə gətirdikdə alınan hədlərin
(kvadratik şəklində olan) sayı kvadratik formanın ranqına bərabərdir.
Teorem. Kvadratik formanı qeyri-məxsusi çevirmələr vasitəsilə kanonik
şəklə gətirmək olar.
Teorem. Kvadratik forma üzərində qeyri-məxsusi xətti çevirmələr apardıqda
onun ranqı dəyişmir.
Kvadratik formanı müxtəlif üsullarla kanonik şəklə gətirmək olar. Bu
üsullardan biri də Laqranj üsuludur.
ϕ ( x 1 , x 2 , x 3 , x 4 )=x 1 x 2−2 x 2 x 3 + x 3 x 4
Misal. kvadratik formasını sadə şəklə
gətirməli və çevirmə düsturlarını yazmalı.
Həlli. Bu formaya kvadratlar daxil olmadığı üçün əvvəlcə
x 1= y 1 + y 2 , x 2= y1 − y 2 , x 3= y 3 , x 4 = y 4
əvəzləməsini aparaq. Buradan,
{ { 1 1 1 1
y1= x1+ x1 ¿ y2= x1− x2 ; ¿ { y3=x3 ¿ ¿¿¿ ¿
2 2 2 2
¿
alarıq. Bu çevirmə nəticəsində
2 2
ϕ= y 1 − y 2 −2 y 1 y 3 +2 y 2 y 3 + y 3 y 4 formasını alırıq. Bunu simmetrik şəkildə yazaq:
2
{z1=y1−y3 ¿ {z2=y2 ¿ {z3=y3¿¿¿¿
Çevirməsini apardıqdan sonra, ϕ=z 1 + ϕ 1 olar, burada:
2 2
ϕ 1 =−z 2−z 3 +2 z 2 z 3 + z 3 z 4 .
İndi ϕ1 -in ifadəsində z2 -nin daxil olduğu hədləri daxil edək. f 1 =−z 2 + z3
qəbul edərək, eyni qayda ilə
1
ϕ1− f2
a122
1
fərqini düzəldək, burada a22=−1 ,
ϕ 1 + f 1 =−z 22−z 23 + 2 z 2 z 3 + z 3 z 4 + ( −z2 + z 3 )2 =−z 22 −
−z 23 +2 z 2 z3 + z 3 z 4 + z32−2 z 2 z 3 + z 23 =z 3 z 4
Burada,
Nəhayət,
{t1=z1¿{t2=z2¿{t3=u3+u4 ¿ ¿
və ya
1 1
{
{u1=t1 ¿ { u2=t2 ¿ u3=2 t3+2 t4 ¿ ¿¿¿
2 2 2 2
çevirməsini apardıqdan sonra ϕ=u 1−u 2 +u3 −u 4 formasını alırıq.
İndi kvadratik formanı sadə şəklə gətirən ümumi çevirməni tapaq. Bunun
|2 − λ 4 ¿|¿ ¿ ¿
¿ ¿
¿
tapılır.
λ1=0 məxsusi ədədinə uyğun məxsusi vektoru tapaq:
B=¿ ( 2/ √ 5 1/ √5 ¿ ) ¿ ¿¿
Yeni bazisə keçid matrisi (ortoqonal çevirmənin matrisi) ¿
şəklində alınır.
2 ' 1 ' 1 2
x 1= x 1 + x 2 , x 2 =− x'1 + x '2
Bu çevirməni koordinatları ilə yazsaq √ 5 √5 √5 √5
alarıq. Beləliklə, bu əvəzləmələri verilən kvadratik formada yerinə yazsaq
( ) ( )( )
2
2 ' 1 ' 2 ' 1 ' 1 2
f ( x )=2 x 1 + x 2 +8 x 1 + x 2 − x '1 + x '2 +
√5 √5 √5 √ 5 √ 5 √5
( √5 √5 )
2
1 2 ' ' '2
8 − x + x =10 x
1 2 2
kanonik şəklində kvadratik formasını alarıq.
MÜHAZİRƏ 8. KOORDİNAT SİSTEMLƏRİ.
Müstəvi üzərində düzbucaqlı və Dekart koordinat sistemi
Tərif. Müstəvi üzərində ümumi başlanğıca və eyni miqyas vahidinə malik
olan iki perpendikulyar ox müstəvi üzərində dekart koordinat sistemi əmələ gətirir.
Bu oxların kəsişmə nöqtəsi koordinat başlanğıcı, oxların özü –koordinat oxları
olaraq ; Ox və ya absis oxu, digəri isə Oy və yaxud ordinat oxu adlanır.
Tutaq ki, M müstəvinin ixtiyari nöqtəsidir. M nöqtəsini koordinat oxlarına
proyeksiyalayaq, yəni bu nöqtədən Ox və Oy oxlarına perpendikulyarlar endirək.
Bu perpendikulyarların oturacaqlarını uyğun olaraq Mx və My ilə işarə edək.
Tərif.
x=OM x , y=OM y ədədlərinə verilmiş sistemdə M nöqtəsinin
koordinatları deyilir.
yaxud ordinatı deyilir. Nöqtənin özü isə M (x , y) kimi işarə olunur. Oy oxu
müstəvini iki hissəyə bölür. Bu yarımmüstəvilərdən Ox oxunun müsbət tərəfində
yerləşən hissəsinə sağ yarımmüstəvi, mənfi tərəfində yerləşən hissəsinə isə sol
yarımmüstəvi deyilir. Eyni qayda ilə Ox oxu müstəvini iki yarımmüstəviyə ayırır.
Oy oxunun müsbət tərəfində yerləşən hissəsinə yuxarı yarımmüstəvi, mənfi
tərəfində yerləşən hissəsinə aşağı yarımmüstəvi deyilir.
I
II
x>0,y>0
x<0,y>0
My
III IV
x<0,y<0 x>0,y<0
0 x
Mx
d= √ x 2 + y 2
düsturu ilə hesablanır.
A 1 ( x 1 ; y 1 ) və B 2 ( x 2 ; y 2 ) nöqtələrini birləşdirən düz xətti λ münasibətində
Xüsusi halda əgər λ=1 olduqda, parçanın orta nöqtəsinin koordinatı üçün düstur
alınar:
x 1 + x2 y1+ y2
x= y=
2 və 2
düsturu
1 1
S= |x 1 ( y 2 − y 3 )+x 2 ( y 3 − y 1 )+x 3 ( y 1 − y 2 )|= |(x 2 −x 1 )( y 3 − y 1 )−( x 3−x 1 )( y 2 − y 1 )|
2 2
.
Üçbucağın sahə düsturunu
1
S= |Δ|
2 ,
kimi də hesablamaq olar. Burada
d= √ x 2 + y 2 + z 2 .
düsturu ilə hesablanır.
Polyar koordinatlar
Müstəvi üzərində polyar koordinatlar aşağıdakı kimi təyin edilir. Müstəvi
üzərində ixtiyari O nöqtəsi (qütb nöqtəsi) götürülür. Ondan OA oxu keçirilərək
miqyas vahidi qeyd olunur.
Tərif. M nöqtəsinin polyar koordinatları elə iki ρ , θ ədədlərinə deyilir ki,
onlardan birincisi M nöqtəsindən O nöqtəsinə qədər məsafəyə bərabər olubpolyar
radius, ikincisi isə OA polyar oxunun saat əqrəbinin əksi M
O nöqtəsi ilə üst-üstə düşürsə onda ρ=|OM|=0 . Deməli, qütb nöqtəsinin birinci
koordinatı sıfra bərabərdir ikinci koordinatı isə qeyri-müəyyəndir.
Bir çox hallarda həm dekart, həm də polyar koordinat sistemlərindən eyni
zamanda istifadə etmək lazım gəlir. Bu halda ixtiyari nöqtənin polyar
koordinatlarını bilməklə onu dekart koordinatları hesablanır və tərsinə, dekart
koordinatlarını bilməklə polyar koordinatlar hesablanır. Bu cür çevirmələrin
düsturunu yazmaq üçün xüsusi haldan- polyar sisteminqütb nöqtəsinin dekart
koordinat sisteminin başlanğıcı ilə, polyar oxun isə absis oxunun müsbət istiqaməti
ilə üst-üstə düşən halından istifadə edilir. Bundan əlavə polyar bucağın təyinində
Ox oxunun fırlanmasında müsbət istiqamət təyin edilir.
Fərz edək ki, M müstəvinin ixtiyari nöqtəsi, (x,y) onun dekart koordinatları,
x=2 √2 ⋅cos
3π
4
√2
=2 √ 2⋅ − =−2
2 ( )
və
y=2 √ 2⋅sin
3π
4
=2 √ 2⋅ √ =2
2
2
.
Buradan N (−2; 2) .
2 2 2 2 2
16 x +16 y =81+90 x+25 x , 9 x +90 x−16 y +81=0 ,
2 2 2 2
9( x +10 x +25−25 )−16 y +81=0 , 9( x +5) −225−16 y +81=0 ,
( x+5 )2 y 2
2 2 − =1
9( x +5) −16 y =144 . Buradan alırıq 16 9 .
vektorlarının heç biri ilə kollinear deyil. Kollinear vektorlar ya eyni istiqamətli
(məsələn ā və c̄ ), ya da əks istiqamətli (məsələn ā ilə b̄ və ya b̄ ilə c̄ ) olurlar.
Qeyd edək, ki sıfır vektor hər bir vektor ilə kollinear hesab olunur.
Bir neçə vektorun cəmindən, bir vektor ilə ikinci vektorun fərqindən və
vektorun ədədə hasilindən danışmaq olar. Bu üç əmələ vektorlar üzərində xətti
əməllər deyilir.
Vektorlar üzərində xətti əməllərə keçməzdən əvvəl qeyd edək ki, hər bir
vektora yerdəyişmə kimi vaxmaq olar. Məsələn, AB vektoru A nöqtəsini B
nöqtəsinə köçürür.
İndi isə vektorların toplanmasına keçək. AB = ā vektoru ilə CD=b̄
vektorunun cəmi AB -nın B uçündan başlanğıcı bu nöqtədə olub, b̄ vektoruna
bərabər BE vektorunu çəkib, ā -nın başlanğıcı olan A ilə BE -nin sonu olan E-ni
birləşdirən AE vektoruna deyilir: AE = ā + b̄ . Doğrudan da ā vektoru A-nı B-yə,
BE = b̄ vektoru isə B-ni E-yə köçürür və nəticədə A nöqtəsi E nöqtəsinə keçir.
Vektorların cəmi üçün
ā + 0̄ = ā , ā + b̄ = b̄ + ā , ( ā + b̄ )+ c̄ = ā +( b̄ + c̄ )
xassələri doğrudur. C
B
Qeyd edək ki, vektorların bu toplanma a b
E
qaydası sayı ikidən çox olan vektorlar üçün də А b D
M c
N
c K
doğrudur. Məsələn, şəkildəki AB = ā , CD= b̄ , EK = c̄ vektorlarının cəmi AN
vektoru verir: ā + b̄ + c̄ = AN .
Vektorun ədədə vurulma əməlini təyin edək. ā
B a А
C
vektorunun λ həqiqi ədədinə hasili aşağıdakı kimi
D
N
təyin edilən b̄ vektoruna deyilir: M
1) |b̄|=|λ|⋅|ā| ;
2) λ> 0 olduqda b̄ -nin istiqaməti ā -nın istiqaməti ilə eyni, λ< 0 olduqda
isə əksdir.
ā -nın λ -ya hasilini ā⋅λ və ya λ⋅ā kimi işarə edirlər.
Tərif. Heç olmazsa biri sıfırdan fərqli elə λ1 , λ2 ,..., λn ədədləri varsa ki,
λ1 ā1 +λ 2 ā2 + . ..+λ n ā n =0̄ (2)
olsun, onda (1) vektorlarına xətti asılı vektorlar və ya xətti asılı sistemi deyilir.
(2) bərabərliyi yalnız λ1 =λ 2=. . .=λ n =0 olduqda ödənilərsə, (1)-ə xətti asılı
olmayan vektorlar deyilir.
Aşağıdakı təklif doğrudur.
Teorem 1. Vektorlar sisteminin xətti asılı olması üçün bu vektorlardan
ixtiyari birinin yerdə qalan vektorların xətti kombinasiyası şəklində göstərilə
bilməsi zəruri və kafidir.
Zəruriliyin isbatı. Fərz edək ki, (1) vektorları xətti asılıdır. Onda (2)
ödənilir və λ1 , λ2 ,..., λn ədədlərindən heç olmazsa biri sıfırdan fərqlidir. Fərz edək ki,
λ1 ≠0 . Onda (2)-dən alırıq:
λ2 λ3 λn
ā1 =− ā 2− ā3 −. ..− ān
λ1 λ1 λ1 .
λ2 λ3 λn
− =μ 2 , − =μ3 , . .. ,− =μ n
Sonuncu bərabərlikdə λ1 λ1 λ1 işarə etsək alarıq ki,
ā1 =μ2 ā2 + μ3 ā3 +. . .+ μ n ā n . (3)
(3) onu göstərir ki, ā1 vektoru, qalan ā2 , ā3 , ..., ā n vektorlarının xətti
kombinasiyasıdır.
Kafiliyin isbatı. Fərz edək ki, (1) vektorlarından biri, məsələn ā1 , yerdə
qalan vektorların xətti kombinasiyası şəklində göstərilmişdir, yəni (3) doğrudur.
(3)-ü belə yazaq:
(−1 ) ā1 +μ2 ā2 +μ3 ā3 +.. .+μ n ā n= 0̄ . (4)
(4)-də ā1 -in əmsalı olan -1 sıfırdan fərqli olduğundan (1) vektorları xətti
asılıdırlar.
Teorem 1 isbat olundu.
Aydındır ki, iki ā və b̄ vektorlarının kollinear olması üçün onların xətti asılı
olması zəruri və kafidir.
Tərif. Bir müstəvi və ya paralel müstəvilər üzərində olan 3 vektorlara
komplanar vektorlar deyilir.
Üç vektorun komplanar olması üçün zəruri və kafi şərt onların xətti asılı
olmasıdır.
İndi isə bazis vektorlar anlayışına keçək.
Tərif. Müstəvi üzərində yerləşən, kollinear olmayan və müəyyən
ardıcıllıqla götürülmüş ixtiyari iki ē 1 , ē 2 vektorlarına həmin müstəvi üzərində
bazis vektorlar və ya sadəcə olaraq bazis deyilir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem 2. Müstəvi üzərindəki hər bir ā vektorunu həmin müstəvi
üzərindəki ixtiyari ē 1 , ē 2 bazisi üzrə
ā = λ1 ē1 +λ2 ē2 (5)
şəklində ayırmaq olar və bu ayrılış yeganədir. e2
e1
İsbatı. Şərtə görə ē 1 , ē 2 bazis vektorlar olduqları üçün a
С А
kollinear deyillər.
alarıq.
İndi isə isbat edək ki, (5) ayrılışı yeganədir. Əksini fərz edək. Tutaq ki,
ā = μ1 ē 1 +μ2 ē 2 (7)
şəklində olan başqa bir ayrılış da vardır.
(5)-dən (7)-ni tərəf-tərəfə çıxaq:
( λ1 −μ1 ) ē1 +( λ 2 +μ2 ) ē 2= 0̄ . (8)
ē 1 , ē 2 vektorları kollinear olmadıqlarından xətti asılı deyillər. Ona görə (8) yalnız o
zaman doğru ola bilər ki, eyni zamanda λ1 −μ1 =0 , λ2 −μ2 =0 olsun. Buradan isə
μ1 =λ1 , μ2 =λ2 olduğu alınır.
Fəzada bazis vektorları adətən ē 1 , ē 2 , ē3 ilə işarə edirlər. Aşağıdakı teorem
doğrudur.
Pr ā b̄ = |b̄|cosϕ . (3)
(1)-də (2) və (3)-ü nəzərə aldıqda
İndi isə iki vektorun skaldyar hasilinin onların koordinatları ilə ifadə
düsturunu çıxaq.
Əvvəlcə qeyd edək ki, hər bir ā vektoru üçün (1)-ə əsasən
2 2
( ā , ā )= |ā||ā|cos0=|ā| ⇒( ā, ā)=|ā|
düsturu doğrudur. ā və b̄ vektorları arasındakı bucaq 900 olduqda onların skalyar
hasili sıfra bərabər olur:
0
( ā , b̄ )= |ā|⋅|b̄|cos90 =0 .
Tərsinə, iki vektorun skalyar hasili sıfra bərabər olduqda ya bu vektorlardan heç
olmazsa biri sıfır vektordur, ya da onlar arasındakı bucaq 900-yə bərabərdir.
Fərz edək ki, ī , j̄, k̄ fəzada ixtiyari bir ortonormal bazisdir: |ī|=| j̄|=|k̄|=1 ,
( ī ,¿ j̄ )=( ī ,¿ k̄ )=( j̄ ,¿ k̄ )=900 . Aydındır ki, ( ī , ī )=( j̄ , j̄ )=( k̄ , k̄ )=1 və
( ī , j̄ )=( ī , k̄ )=( j̄ , k̄ )=0 .
edək ki, ī , j̄, k̄ fəzada ixtiyari bir ortonormal bazisdir. Onda vektorial hasilin
tərifinə görə yazmaq olar:
ī × ī =0̄, j̄× j̄= 0̄, k̄×k̄=0̄,
ī × j̄=k̄ , j̄×k̄= ī , k̄× ī = j̄ ,
ī × k̄=− j̄ , j̄× ī =−k̄ , k̄× j̄=− ī .
Bu düsturlara bazis vektorların vurma cədvəli deyilir.
Fərz edək ki, bizə üç ā, b̄, c̄ vektorları verilmişdir. Aydındır ki, ā və b̄
vektorlarının vektorial hasili müəyyən bir d̄= ā×b̄ vektorunu verəcəkdir. d̄
vektoru ilə üçüncü c̄ vektorunun skalyar hasilinə ā, b̄, c̄ vektorlarının qarışıq
hasili deyilir və ā, b̄, c̄ kimi işarə olunur. ā b̄ c̄=( d̄ , c̄)=( ā× b̄ , c̄) olduğu üçün
ā b̄ c̄=( ā×b̄, c̄) (1)
yazmaq olar. Aydındır ki, ixtiyari 3 vektorun qarışıq hasili skalyar kəmiyyət olub,
müəyyən ədəd verəcəkdir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem (Qarışıq hasilin moduluna dair). Komplanar olmayan üç
vektorun qarışıq hasilinin modulu ədədi qiymətcə həmin vektorlar üzərində
qurulmuş paralelepipedin həcminə bərabərdir.
İsbatı. ā×b̄=d̄ işarə edək. Məlum olduğu kimi
|d̄|=|ā|⋅|b̄|sin ϕ , (2)
burada ϕ ilə ā və b̄ arasındakı bucaq işarə olunmuşdur. (2) bərabərliyi iki
vektorun vektorial hasili olan vektorun modulunun ədədi qiymətcə həmin vektorlar
üzərində qurulmuş paraleloqramın sahəsinə bərabər olmasından alınır. Digər
ch
d
b
a
tərəfdən vektorial hasilin tərifinə görə d̄ vektoru həmin paraleloqramın yerləşdiyi
müstəviyə perpendikulyardır.
c̄ vektorunun ucundan həmin müstəviyə perpendikulyar çəkib onun
uzunluğunu h ilə işarə edək. d̄ və c̄ vektorları arasındakı bucağı θ ilə işarə etsək,
şəkildən aydındır ki,
h=|c̄|cosθ . (3)
hündürlüyü isə h olduğu üçün V=|d̄|⋅h . Bu düsturda h-ın (3)-dəki ifadəsini yazıb,
skalyar hasilin tərifinə və (1)-ə əsasən alırıq:
qarışıq hasili müsbətdir. Ona görə V=|ā b̄ c̄| əvəzinə V = ā b̄ c̄ yazmaq olar. Ümumi
M 1 M 3 ( x 3−x 1 , y 3 − y 1 , z 3−z 1 ) ,
M 1 M 4 ( x 4 −x 1 , y 4 − y 1 ,z 4 −z1 )
düsturu doğrudur.
sayda düz xətt keçir. Lakin M 0 nöqtəsindən keçib, 0 x oxunun müsbət istiqaməti ilə
ϕ bucağı əmələ gətirən yalnız bir düz xətt vardır. Həmin düz xəttin bucaq əmsalı
İndi isə (10) və (11) bucaq əmsallı tənlikləri verilmiş ℓ 1 və ℓ 2 düz xətləri
arasındakı α bucağını tapaq. Əgər ℓ 1 -in 0 x -in müsbət istiqaməti ilə əmələ
alırıq:
1
1+k 1 k 2=0⇒ k 2 =−
k1 . (14)
(14) bərabərsizliyi (10) və (11) tənlikləri ilə verilmiş iki düz xəttin
perpendikulyarlıq şərtidir.
1 1 1
y=− x +5 k 1=3 , k 2 =− ⇒ k 2 =−
Məsələn, y=3 x−2 və 3 tənlikləri üçün 3 k1
A 2 x +B 2 y +C2 =0 (3)
tənliyi ilə verilmişdir. ℓ 1 -in normalı n̄1 ( A 1 , B1 ) , ℓ 2 -nin normalı n̄2 ( A 2 , B 2 ) olar.
Aydındır ki,
A1 B1 C1
= =
A2 B2 C2
A1 A2 A1 B1
k 1 =− , k 2=− ≠
Buradan B1 B2 alınır. A 2 B 2 münasibətindən
A1 A2
≠
B1 B2 , buradan isə k 1 ≠k 2 olduğu alınır. k 1 ≠k 2 olduğundan bu düz xətlər
kəsişirlər.
Nəhayət,
A1 B1
= , C1 ≠C 2
A2 B2 (4)
olduqda ℓ 1 və ℓ 2 düz xətləri paraleldirlər. Ona görə (4)-ə ümumi tənlikləri ilə
verilmiş iki düz xəttin paralellik şərti deyilir. Bu şərti biz aşağıda başqa üsulla da
alacağıq.
Tənlikləri (2) və (3) olan ℓ 1 , ℓ 2 düz xətləri arasındakı bucaq onların n̄1 , n̄ 2
normalları arasındakı bucağa bərabərdir. n̄1 ilə n̄2 arasındakı bucağı α ilə işarə
etsək, məlum düstura görə
( n̄ 1 , n̄2 ) A 1 A 2 + B1 B2
cos α = =
|n̄1|⋅|n̄2| √ A2 + B 2⋅√ A 2 + B2
1 1 2 2 (5)
Əgər ℓ 1‖ℓ 2 olarsa, onda n̄1 ( A 1 ,B1 ), n̄ 2 ( A2 , B2 ) vektorları kollinear olarlar. İki
vektor kollinear olduqda onların koordinatları mütənasib olur. Buradan (4) şərti
alınır.
Əgər
A 1 A2 +B 1 B2 =0 (6)
0
olarsa, onda (6)-dan cos α =0 ⇒ α =90 alınır. Ona görə (6) münasibəti (2) və (3)
tənlikləri ilə verilən iki düz xəttin perpendikulyarlıq şərtini ifadə edir.
0 x oxunu A(a,0), 0y oxunu isə B(0,b) nöqtəsində kəsən düz xəttin tənliyini
0 А(а,0) x
y−0 x−a y x
= ⇒ =− +1⇒
b−0 0−a b a
x y
⇒ + =1.
a b (1)
(1)-ə düz xəttin parçalarla tənliyi deyilir. Burada a –düz xəttin absis oxunu
kəsdiyi nöqtənin absisini, b –isə düz xəttin ordinat oxunu kəsdiyi nöqtənin
ordinatını göstərir. Burada düz xəttin koordinat oxlarından heç birinə paralel
olmadığı və koordinat başlanğıcından keçmədiyi nəzərdə tutulur.
Qeyd edək ki, düz xəttin (1) parçalarla tənliyini onun ümumi tənliyindən də
almaq olar. Fərz edək ki, düz xəttin
Ax +By+C=0 (2)
ümumi tənliyi verilmişdir. (2)-də C=0 olarsa, alınan Ax +By=0 tənliyi koordinat
başlanğıcından keçən düz xəttin tənliyi olar. Tutaq ki, C≠0 . (2)-nin hər iki tərəfini
-C-yə bölək
A B A B
− x− −1=0⇒− x− y =1
C C C C . (3)
A=0, B≠0 və ya A≠0, B=0 olsa, tənlik koordinat oxlarından birinə paralel olan
düz xəttin tənliyi olar. Ona görə fərz edək ki, həm A≠0 , həm də B≠0 . Onda (3)-ü
belə yazmaq olar:
x y
+ =1
C C
− −
A B .
C C
− =a , − =b
Sonuncu tənlikdə A B işarə etsək, (1)-i alarıq.
Düz xəttin normal tənliyi. Nöqtədən düz xəttə qədər məsafə düsturu
( )( )
2 2 2 2
A B A B
+ = 2 2 + 2 2 =1
√ A 2 +B2 √ A +B
2 2 A +B A +B ,
C
<0
√ A2 +B 2 olduğu üçün (2) normal tənlikdir. C>0 olarsa, onda (2)-nin hər iki
tərəfini -1-ə vurmaqla alınan tənlik normal tənlik olacaqdır.
(1) düz xəttin normal tənliyi olduqda onu başqa şəkildə də yazmaq olar. Bu
halda A + B =1 , C<0 olduğundan C=− p , ( p>0) işarə etmək və elə
2 2
α bucağı
tapmaq olar ki, A=cosα , B=sin α olsun. Bu işarələmələri (1)-də nəzərə alsaq,
x cos α+ y sin α− p=0 (3)
tənliyini yazmaq olar. (3)-ə düz xəttin α və p y
parametrli normal tənliyi deyilir.
Bu parametrlərin həndəsi mənası belədirlər. p ilə
(3) tənliyinə malik olan ℓ düz xəttinə koordinat Р
düşməyən ixtiyari bir nöqtəni M (x , y ,z) ilə işarə edək. M 0 M ( x−x 0 , y− y 0 , z−z 0 ) ,
ā( a1 ,a2 , a 3 ) , b̄(b 1 ,b2 ,b3 ) vektorları komplanar olduqları üçün onların qarışıq hasili
sıfra bərabərdir:
x−x 0 y− y 0 z−z 0
| a1 a2 a3 |=0
b1 b2 b3 . (1)
x 0 , y 0 , z 0 , a1 ,a 2 ,a3 , b1 ,b 2 ,b3 - məlum ədədlər olduqları üçün (1)-in sol tərəfindəki
determinantı açıb oxşar hədləri islah etdikdən sonra aşağıdakı tənlik alınar:
Ax +By+Cz+ D=0 . (2)
2 2 2
A +B +C =¿1 ¿ olduqda (2)-yə müstəvinin ümumi tənliyi deyilir.
C≠0 olduqda (2)-dən alırıq:
A B D
z=− x− y−
C C C .
Əgər ā( a1 ,a2 , a 3 ) vektoru (2) tənliyi ilə verilən müstəviyə paraleldirsə, onda
(4) bərabərliyi ā( a1 ,a2 , a 3 ) vektorunun (2) tənliyi ilə verilən müstəviyə
paralellik şərtidir.
n̄( A ,B ,C ) vektoruna (2) tənliyi ilə verilən müstəvinin normal vektoru və ya
halda n̄ -in koordinatları cosα , cos β, cos γ olur. Burada α , β , γ ilə n̄ -in 0 x,0 y ,0z
oxları ilə əmələ gətirdiyi bucaqlar işarə olunmuşdur. (2)-də
A=cos α , B=cos β , C=cos γ , D=− p ( p>0 ) götürərək, müstəvinin normal tənliyini
şəklindədir. Beləliklə, (7) şərti ödənildikdə α‖β olar. Ona görə (7)-yə (5), (6)
tənlikləri ilə verilmiş iki müstəvisinin paralellik şərti deyilir.
Aydındır ki, α ilə β arasındakı bucaq onların n̄1 , n̄2 normalları arasındakı
bucağa bərabərdir. Əgər n̄1 və n̄2 arasındakı bucağı ϕ ilə işarə etsək,
( n̄1 , n̄2 ) A 1 A 2 + B1 B2 +C 1 C 2
cos ϕ= =
|n̄1|⋅|n̄2| √ A2 +B 2 +C 2⋅√ A2 + B 2 +C 2
1 1 1 2 2 2 . (8)
(8)-ə iki müstəvi arasındakı bucağın kosinusu düsturu deyilir.
(8)-dən alırıq ki,
A 1 A2 +B 1 B2 +C1 C 2 =0 (9)
π
cos ϕ=0⇒ ϕ=
olarsa, onda 2 . Ona görə (9)-a iki müstəvinin perpendikulyarlıq
şərti deyilir.
İndi isə fəzada (2) tənliyi ilə verilmiş α müstəvisi ilə,
x−x 0 y− y 0 z−z 0
= =
a1 a2 a3
tənliyi ilə verilmiş ℓ düz xətti arasındakı ϕ bucağını tapmağa imkan verən düsturu
çıxaraq. Aydındır ki, əgər α -nın n̄( A ,B ,C ) normalı ilə ℓ düz xəttinin ā( a1 ,a2 , a 3 )
π
ϕ= −ψ
yönəldici vektoru arasındakı bucaq ψ olarsa, onda 2 olar. Ona görə
( A1 B 1 C1
A2 B 2 C 2 )
matrisinin ranqı ikiyə bərabər olsun.
Fəzada (2) tənliyi ilə verilmiş α müstəvisi ilə
x=x 0 +a1 t , y= y 0 +a2 t , z=z 0 +a3 t (13)
1) Aa 1 +Ba 2 +Ca 3 ≠0 . Onda (14)-dən t-ni birqiymətli olaraq təyin etmək olar:
Ax 0 + By 0 +Cz0 + D
t =−
Aa1 + Ba 2 +Ca 3 . (15)
Bu halda ℓ düz xətti α müstəvisini kəsir. t-nin (15)-dən tapılan qiymətini (13)
tənliklərində yazıb, kəsişmə nöqtəsinin koordinatlarını tapmaq olar.
müstəvisi üzərindədir.
Məlum olduğu kimi bir düz xətt üzərində olmayan ixtiyari üç
M 1( x 1 , y1 ,z 1 ), M 2 (x 2 , y 2 , z 2 ), M 3 (x 3 , y 3 , z 3 ) nöqtələrindən yalnız bir müstəvi keçir. Bu
Aydındar ki, M o M ilə ā vektoru kollineardır. ℓ düz xətti üzərindəki hər bir
belə M (x , y ,z) nöqtəsi üçün elə bir t ədədi vardır ki,
M o M = t ā (1)
olsun. M 0 M ( x−x 0 , y− y 0 , z−z 0 ) olduğu üçün (1)-i koordinatlar ilə ifadə etdikdə
alırıq:
(3)-ə düz xəttin kanonik tənliyi deyilir. Məsələn, M 0(1;−2;−3) nöqtəsindən keçib,
ā(−1;4;5) vektoruna paralel olan düz xəttin parametrik tənlikləri
{x−1=−t,¿{y+2=4t,¿ ¿
şəklində, kanonik tənliyi isə
x−1 y +2 z+3
= =
−1 4 5
şəklindədir.
ℓ düz xəttinin yönəldici vektoru ā vahid vektor olduqda, yəni |ā|=1 olduqda
ā -nın koordinatları cosα , cos β, cos γ olur: ā(cos α , cos β , cosγ ) . Burada α , β , γ ilə ā
vektorunun uyğun olaraq 0 x,0 y ,0z oxları ilə əmələ gətirdiyi bucaqlar işarə
olunmuşdur. Bu halda (3) tənliyini belə yazmaq olar:
x−x 0 y− y 0 z−z 0
= =
cos α cos β cos γ .
şəklində yazılır.
x 1=x 2 olduqda M 1 ( x 1 , y1 , z 1 ) , M 2 ( x 2 , y 2 , z 2 ) nöqtələrindən keçən düz xəttin
tənliyi
y− y 1 z−z 1
x=x 1 , = , ( y 1 ≠ y 2 , z 1≠z 2 )
y 2− y 1 z 2 −z1
x−x 2 y − y2 z−z 2
= =
b1 b2 b3
kanonik tənlikləri ilə verildiklərini fərz edək. ℓ 1 -in yönəldici vektoru ā( a1 ,a2 , a 3 ) -
) ( )
a1 a2 a3
N 1=
(
a1 a 2 a 3
b1 b2 b3
, N 2 =¿ b
1 b2
¿
¿ ¿
b 3 ¿¿
.
ranqN 1 =r 1 , ranqN 2 =r 2 işarə edək. Burada aşağıdakı hallar mümkündür:
Aydındır ki, ℓ 1 ilə ℓ 2 düz xətləri arasındakı bucaq, onların ā, b̄ yönəldici
vektorları arasındakı bucağa bərabərdir. Ona görə də ā və b̄ vektorları arasındakı
kimi yazılır.
şəklində olur.
Ümumi tənliyi
Ax +By+C=0 (3)
olan düz xəttin, (1) tənliyi ilə verilən çevrəyə toxunan olması üçün zəruri və kafi
şərt
|Aa+Bb+C|=r √ A2+B 2
münasibətinin ödənilməsidir. Bu düsturda a=b=0 götürdükdə alırıq ki, (3)
tənliyinə malik olan düz xəttin (2) tənliyi ilə verilən çevrəyə toxunan olması üçün
zəruri və kafi şərt
|C|=r √ A 2 +B2
münasibətinin ödənilməsidir.
Mərkəzi C( a,b) nöqtəsində r radiuslu çevrənin parametrik tənlikləri
x=a+rcos t , y=b+r sin t , (t ∈[0,2 π ))
düsturları ilə, mərkəzi koordinat başlanğıcında olan r radiuslu çevrənin parametrik
tənlikləri isə
x=r cost , y=rsin t , (t ∈[0,2 π ))
düsturları ilə verilir.
İkitərtibli əyrilərin daha üç yeni növləri olan ellips, hiperbola və parabola ilə
tanış olacağıq.
Ellips
Tərif. Müstəvi üzərində ixtiyari
y
nöqtəsinin fokus adlanan iki nöqtədən olan
məsafələri cəmi sabit olub, fokus nöqtələri
M ( x, y )
arasındakı məsafədən böyük olan bütün
nöqtələr çoxluğuna ellips deyilir.
İndi isə ellips üzərində olan hər bir F1 ( c,0) 0
F2 (c,0) x
nöqtənin koordinatlarının ödəməli olduğu
tənliyi çıxaraq. Ellipsin tənliyinin daha sadə şəkildə alınması üçün fokus
nöqtələrini 0 x oxu üzərində koordinat başlanğıcına nəzərən simmetrik şəkildə
yerləşdirək: F1 (−c,0) , F2 (c ,0) . Aydındır ki, fokus məsafəsi |F 1 F 2|=2c olar (c >0 ) .
Ellips üzərindəki ixtiyari nöqtəni M (x , y) ilə işarə edək. Ellipsin tərifinə görə
|F 1 M|+|F2 M|=2a=const , (a>0) (1)
bərabərliyi və
2 a>2 c ⇒ a>c (2)
şərti ödənilməlidir. (1) bərabərliyini koordinatlar ilə ifadə edərək, alınan
bərabərliyi aşağıdakı şəkildə çevirək:
x2
2
=1⇒ x 2 =a 2 ⇒ x=±a
a .
2) Ellips 0 y oxunu iki B 1(0;−b) , B 2(0;b) nöqtələrində kəsir ((5)-də x=0
yazdıqda y=±b alınır).
3) Ellips koordinat oxları və koordinat başlanğıcına nəzərən simmetrikdir.
Doğrudan da (5) tənliyində x və y -in yalnız cüt dərəcəli qüvvətləri iştirak
düsturları doğrudur.
şəklindədir.
Ümumi tənliyi a y a
x x
Ax +By+C=0 (6) e e
0
olan düz xəttin, (5) tənliyinə malik ellipsə toxunan F1 F2 x olması
üçün zəruri və kafi şərt
2 2 2 2 2
A a +B b =C
münasibətinin ödənilməsidir.
Yarımoxlarının uzunluqları a, b olan ellipsin parametrik tənlikləri
x=a cost , y =b sin t , (t ∈[ 0,2 π ))
kimi yazılır.
a
x=±
e tənlikləri ilə təyin olunan düz xətlərə ellipsin direktrisləri deyilir.
Hiperbola
y
Tərif. Müstəvi üzərində ixtiyari
nöqtəsinin fokus adlanan iki nöqtədən olan M ( x, y )
məsafələri fərqinin modulu sabit olub, fokus
nöqtələri arasındakı məsafədən kiçik olan bütün
F1 (c,0)0 F2 (c,0)x
nöqtələr çoxluğuna hiperbola deyilir.
Əgər F1 (−c,0) , F2 (c ,0) fokus nöqtələri, M (x , y) isə hiperbola üzərindəki
ixtiyari nöqtə olarsa, onda hiperbolanın tərifinə görə
||F 1 M|−|F 2 M||=2a=const , (1)
və
2 a<2 c ⇒ a<c (2)
şərti ödənilməlidir. (1) bərabərliyini aşağıdakı kimi yazıb çevirək:
y b
y x
a
В А
B2 (0; b)
A1 (a;0) A2 (a;0) x
F1 (c,0) F2 (c,0)
D
С B1 (0;b) b
y x
a
Hiperbola üzərindəki M 0 ( x 0 , y 0 ) nöqtəsində bu hiperbolaya toxunan düz
xəttin tənliyi
x x0 yy 0
2
− =1
a b2
şəklindədir. Ax +By+C=0 ümumi tənliyi ilə verilən düz xəttin (5) tənliyinə malik
olan hiperbolaya toxunan olması üçün zəruri və kafi şərt
2 2 2 2 2
A a −B b =C
münasibətinin ödənilməsidir.
a
Hiperbolanın xəyali oxuna paralel olub, xəyali oxdan e məsafədə olan düz
xətlərə hiperbolanın direktrisləri deyilir. Burada e hiperbolanın eksentristeti
c
e=
olub, a düsturu ilə təyin olunur. c >a olduğundan hiperbolanın eksentristeti
a
<a
vahiddən böyükdür. Ona görə e olacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, hiperbolanın
direktrisləri hiperbolanı kəsmirlər və onun təpə nöqtələri arasında yerləşirlər.
Müstəvi üzərində koordinatları
x2 y2 x2 y2
− 2 + 2 =1 ⇔ 2 − 2 =−1
a b a b (5)
tənliyini ödəyən nöqtələr çoxluğu da hiperbola ilə təsvir olunur. Lakin bu
hiperbolanın təpə nöqtələri ordinat oxu üzərində yerləşirlər. Bu hiperbolaya qoşma
hiperbola deyirlər.
Parabola
Tərif. Müstəvi üzərində fokus adlanan bir nöqtədən və direktris adlanan düz
xətdən eyni məsafə yerləşən bütün nöqtələr çoxluğuna parabola deyilir.
Fokus nöqtəsi F, direktrisi l olan parabolanın təniliyini çıxaraq. Absis oxu
olaraq F y M ( x, y ) nöqtəsindən l düz xəttinə
p
K , y perpendikulyar çəkilmiş düz xətti (FN),
2
0 koordinat başlanğıcı olaraq FN
N p 0
x |FN|=p işarə
parçasının p orta nöqtəsini götürək.
F ,0
2 2
l
etsək, F-in koordinatları
F ( 2p ,0) olar. l direktrisinin 0y oxundan olan məsafəsi p
2
olar. Parabola üzərindəki ixtiyari nöqtəni M (x , y) ilə işarə edək. l düz xəttinə MK
√( x−
2)
p 2 2
+y =
√( x+
p 2
2 )
p
2
p2
⇒ x2 − px+ + y 2 =
4
=x 2 + px + ⇒ y 2 =2 px
4 . (1)
Fokus nöqtəsi F, direktrisi l olan parabola üzərindəki hər bir nöqtənin
koordinatlirı (1) tənliyini ödəyir. Göstərmək olar ki, müstəvi üzərində koordinatları
(1) tənliyini ödəyən hər bir nöqtə parabola üzərindədir. (1)-ə parabolanın kanonik
tənliyi deyilir. Kanonik tənliyindən parabolanın aşağıdakı xassələri çıxır:
1) Parabola 0x oxuna nəzərən simmetrikdir. Doğrudan da, (1) tənliyində y-in
yalnız kvadratı iştirak etdiyi üçün M 1 ( x, y ) parabola üzərindədirsə, M 2 ( x ,− y)
nöqtəsi də parabola üzərindədir. Bu nöqtələr isə 0x oxuna nəzərən simmetrikdirlər.
2) Parabola koordinat başlanğıcından keçir. Doğrudan da, O(0,0) nöqtəsinin
koordinatları (1) tənliyini ödəyirlər.
3) Parabolanın koordinat başlanğıcından fərqli bütün nöqtələri 0y oxunun
fokus nöqtəsi olan tərəfindədirlər.
Fokus nöqtəsi
p
F − ,0
2 ( )
olan parabolanın tənliyi
2
y =−2 px ,
fokus nöqtəsi
F 0,( 2p ) olan parabolanın tənliyi
2
x =2 py ,
fokus nöqtəsi
( )
F 0 ,−
p
2 olan parabolanın tənliyi isə
2
x =−2 py
şəklindədir. (1) tənliyi ilə verilən parabola üzərindəki M 0 ( x 0 , y 0 ) nöqtəsində bu
y y parabolaya toxunan düz xəttin tənliyi
p
F 0, yy 0= p( x +x 0 ) şəklində yazılır.
0
px 0 2 x
F ,0 Ax +By+C=0 tənliyinə malik düz xəttin (1)
y2 y
tənliyi ilə verilən parabolaya toxunan olması
2
p
0 x 0
x üçün zəruri və kafi şərt pB =2 AC olmasıdır.
F ,0 p
2 F 0, Parabolanın tərifinə görə onun ekssentisteti
2
vahidə bərabər hesab olunur.
İndi α bucağını elə seçək ki, B 1 əmsalı sıfra bərabər olsun ( əlbəttə, B≠0
hesab edirik, çünki əks halda bu əməliyyatı aparmağa ehtiyac olmazdı). Bu
məqsədlə α bucağını
[ ( ) ( )]
2 2
D1 E1
+ F− A1 −C 1 =0
A1 C1
və ya
( ) ( )
2 2
D1 E1
A1 ~
x+ +C 1 ~
y+ + F1 =0
A1 C1
kimi yazsaq və
D1 E1
X =~
x+ , Y =~
y+
A1 C1
qəbul etsək, onda (7) tənliyini alarıq.
E1
Y =~
y+ , X =~
x
A 1 =0 və C1 ≠0 olduqda, (6) tənliyi C1 əvəzləməsi
ilə
2
C1 Y +2 D 1 X + F1 =0 (8)
D1
Y =~
y , X=~
x+
tənliyinə, A 1 ≠0 və C1 =0 olduqda isə A 1 əvəzləməsi ilə (6)
tənliyi
2
A 1 X +2 E 1 Y +F2 =0 (9)
tənliyinə gətirilir.
Beləliklə, biz göstərmiş oluruq ki, ikitərtibli əyrilərin (1) ümumi tənliyinin
həmişə (7) və ya (8), (9) tənliklərinin biri şəklinə gətirmək olar.
Aydındır ki, (1) tənliyini (7) ( və ya (8) və (9) ) şəklinə gətirmək üçün Oxy
koordinat sistemini ardıcıl olaraq fırlamalı və paralel köçürməli olduq. Göstərək
ki, bu çevirmələr zamanı
2
δ= AC−B və δ 1= A+C (10)
kəmiyyətləri dəyişmir, yəni invariant qalır.
Koordinat sisteminin paralel köçürülməsi zamanı A , B və C əmsalları
və
a =+
√ H
A1
, b =+
√H
C 1 qəbul etməklə
X2 Y 2
+ =1
a2 b2
şəklində yazmaq olar. Bu ellips tənliyidir.
Deməli, bu halda (7) tənliyi və buna görə də (1) tənliyi ellips təyin
edir.
şəklində yazaraq √
a =+ −
H
A1
, b=+
H
√
C 1 ədədləri üçün
2 2
Y X
− −¿ 1
b2 a2
Münasibətini alırıq. Bu da hiperbolanın kanonik tənliyidir.
1) H=0 . Bu zaman (13) tənliyi
2 2
A 1 X +C1 Y =0
√ A 1 X +√−C 1 Y =0 , √ A1 X −√−C1 Y =0
bərabərlikləri alınır ki, bunlar da koordinat başlanğıcında kəsişən iki düz
xətti ifadə edir. Deməli, H=0 olduqda (13) tənliyi kəsişən iki düz xətti
təyin edir. Bu halda deyirlər ki, (13) tənliyi cırlaşmış hiperbolanı təyin edir.
Nəticədə alırıq ki, hər bir ikitərtibli hiperbolik tənlik ya hiperbola, ya
da cırlaşmış hiperbola 9iki kəsişən düz xətti) təyin edir.
2
Parabolik tənliklər. Parabolik tənlik üçün δ= AC−B = A1 C 1 =0
Fərz edək ki, A 1 ≠0 , C 1=0 . Onda (7) tənliyi (9) tənliyinə gətirilir:
2
A 1 X +2 E 1 Y +F2 =0 (9)
Burada iki hal mümkündür:
1)
E1 ≠0 . Tənliyi
F2
A 1 X 2 +2 E 1 ( Y + )=0
2 E1
F2
X =x' , Y + = y'
Kimi yazsaq və 2 E1 çevirməsini aparsaq, onda
¿ '
A 1 x +2 E1 y =0 (16)
2)
E1 =0 . Bu halda (9) tənliyi
2
A 1 X + F2 =0
Şəklində olar. Buradan
F2
X 2 =−
A1 . (17)
A 1 və F2 ədədləri müxtəlif işarəli olsalar, onda (17) tənliyi iki parallel
X =+ −
√ F2
A1 və
X =− −
√ F2
A1
tənliyinə deyilir ki, həmin səth üzərində yerləşən bütün nöqtələrin koordinatları bu
tənliyi ödəyir, səth üzərində yerləşməyən heç bir nöqtənin koordinatları isə onu
F( x 0 , y 0 , z 0 )=0
Tərif. İkinci tərtib səth dedikdə elə nöqtələrin həndəsi yeri başa düşülür ki,
bu nöqtələrin koordinatları düzbucaqlı dekart koordinat sistemində
Ax2+By2+Cz2+Dxy+Exz+Fyz+Gx+Hy+Kz+L=0 (a)
tənliyini ödəsin. (a) tənliyi ikitərtibli səthlərin ümumi tənliyidir. Bu tənliyin başqa
yazılış forması da vardır. Belə ki,
Ax2+By2+Cz2+2Dxy+2Exz+2Fyz+2Gx+2Hy+2Kz+L=0
D, E, F, G, H, K - hərfləri ilə uyğun əmsalların yarısı işarə olunmuşdur. Misal
üçün, əgər tənlik
4x2+y2+z2+6xy+5xz+z+7=0
şəklindədirsə, onda
5 1
A=4, B=1, C=1, D=3, E= 2 , F=0, G=0, H=0, K= 2 , L=7.
İkitərtibli səthlərin ümumi tənliyinin tədqiqi kifayət qədər çətin məsələdir. Ona
görə də onun bir neçə xüsusi hallarını nəzərdən keçirək.
Burada bir sıra müstəsna halları nəzərə almaq lazımdır. Verilmiş tənlik ola
bilər ki, adi mənada heç bir səthi təyin etmir və ya ancaq bir nöqtəni təyin edir.
Məsələn,
2 2 2
x + y +z +4=0
tənliyini heç bir nöqtənin koordinatları ödəmir (tənlik xəyali səth təyin edir).
tənliyi ancaq M 0 (1 , 3,−2 ) nöqtəsini təyin edir. Başqa heç bir nöqtənin
koordinatları bu tənliyi ödəmir. (1) tənliyi (s) səthinin tənliyidirsə, onda (s) səthi,
koordinatları həmin tənliyi ödəyən nöqtələrin həndəsi yeri olar.
Deməli, verilmiş səthin tənliyini tapmaq üçün həmin səthi təyin edən
həndəsi xassənin (x, y, z vasitəsilə ) düstur şəklində ifadəsini tapmaq lazımdır.
{f 1(x,y,z)=0, ¿ ¿¿¿
tənliklər sistemi vasitəsilə təyin edilir. Fəzada düz xətt isə iki müstəvinin kəsişməsi
kimi təyin olunur.
Səthin tənliyinin məlum olması onun xassələrini tədqiq etmək üçün böyük
əhəmiyyətə malikdir. Tənliyi məlum olan səthin xassələri analitik metodla tədqiq
oluna bilər.
Silindrik səthlər
Məlumdur ki, verilən düz xəttə paralel qalan və verilən L xəttini kəsən
mütəhərrik düz xəttin cızdığı səthə silindrik səth deyilir. Bu halda L xətti səthin
yönəldicisi, hərəkət edən düz xəttin bütün mümkün vəziyyətləri isə səthin
doğuranları adlanır.
Əgər verilən düz xətt olaraq fəzada koordinat oxlarının birini götürsək, onda
doğuranları həmin oxa paralel olan silindrik səth alarıq. Verilmiş
F( x , y )=0 (1)
tənliyi, doğuranları Oz oxuna paralel olan silindrik səthi təyin edir. Doğrudan
da, (1) tənliyinin təyin etdiyi səthi (s) ilə və onun istənilən nöqtəsini
M 0 ( x 0 , y 0 , z 0 ) ilə işarə etsək, onda istənilən M (x 0 , y 0 , z ) nöqtəsi də həmin səth
üzərində yerləşir ( koordinatları (1) tənliyini ödədiyi üçün). Bu o deməkdir ki, M 0
nöqtəsindən keçən və Oz oxuna paralel olan düz xətt tamamilə (s) səthi üzərində
yerləşir, yəni (s) səthi, doğuranları Oz oxuna paralel olan silindrik səthdir.
paralel olan silindrə deyilir. Elliptik silindrin yönəldici Oxy müstəvisi üzərində
yerləşən ellipsdir.
x2 y2
1
a2 b2 və y 2 2 px
tənlikləri ilə təyin olunan və doğuranları Oz oxuna paralel olan silindrik səthlərə
uyğun olaraq hiperbolik və parabolik silindr deyilir.
Elliptik, hiperbolik və parabolik silindrlərə ikitərtibli silindrlər deyilir.
elliptik silindr
hiperbolik silindr
1) x2 = 2py – parabolik silindr.
parabolik silindr
Fırlanma səthləri
Əgər səthin tənliyi düzbucaqlı dekart sistemində F(x2 + y2, z) = 0
şəklindədirsə,onda bu səth Oz oxu ətrafında fırlanma səthi olacaq. Analoji olaraq
F(x2 + z2, y) = 0 –şəklindədirsə, onda bu səth Oy oxu ətrafında fırlanma səthi
olacaq. F(z2 + y2, x) = 0 – isə Ox oxu ətrafında fırlanma səthi olacaq.
Bəzi fırlanma səthlərinin tənliyini yazaq:
x2 y2 z 2
2 1
1) a2 c - fırlanma ellipsoidi
x2 y2 z 2
2 1
2) a2 c - biroyuqlu fırlanma ellipsoidi
x2 y2 z2
2 1
3) a2 c - ikioyuqlu fırlanma ellipsoidi
x2 y2
2z
4) p - fırlanma paraboloidi
Aşağıda bu ikitərtibli səthlərin bəzi növlərinə baxacağıq:
2 2 2 2
Sfera: ( x a) ( y b) ( z c) r
1.Ellipsoidlər. Düzbucaqlı dekart koordinat sistemində
Ax2+By2+Cz2+L =0
tənliyi ilə müəyyən olunan ikitərtibli səthə o zaman ellipsoid deyilir ki, A, B, C
əmsalları eyni işarəli, L-in işarəsi isə bu əmsalların işarəsinin əksinə olsun.
x2 y2 z2
2
2 2 1
Kanonik tənliyi a b c olan ikitərtibli səthə ellipsoid deyilir. a,b,c
ədədləri ellipsoidin yarımoxları adlanır. Ellipsoidin yarımoxları müxtəlif olduqda
ona üçoxlu ellipsoid deyilir. Ellipsoidin hər hansı iki yarımoxu bərabər olduqda
fırlanma ellipsoidi alınır.
a b c olduqda ellipsoid sferaya çevrilir.
x2 y2 z2
2
2 2 1
Biroyuqlu hiperboloid, kanonik tənliyi: a b c
a, b, c ədədləri biroyuqlu hiperboloidin yarımoxları adlanır. a=b olarsa,
hiperboloid biroyuqlu fırlanma hiperboloidinə çevrilir.
x2 y2 z2
2
2 2 1
İkioyuqlu hiperboloid, kanonik tənliyi: a b c
K
A ilə K ədədləri müxtəlif işarəli olduğundan - A nisbəti müsbətdir. Bu
K
nisbəti p - ilə işarə edək: A =p.
K K
B nisbəti isə ya müsbət, ya da mənfi ola bilər. B =q işarələməsi aparaq və
hesab edək ki, q>0. Beləliklə, (12) tənliyi
x2 y2
2z= p q (13)
yaxud
x2 y2
2z= p q (14)
kimi tənliklərdən birinə gətirilə bilər. Burada p>0, q>0.
Tərif 1. Dekart koordinat sistemində (13) tənliyi ilə müəyyən olunan (p>0,
q>0 olduqda) səthə elliptik paraboloid deyilir.
Tərif 2. Dekart koordinat sistemində (14) tənliyi ilə müəyyən olunan (p>0,
q>0 olduqda) səthə hiperbolik paraboloid deyilir.
x2 y2
2 z, burada p 0, q 0
Elliptik paraboloid, kanoni tənliyi: p q
x2 y2
2 z , p 0, q 0
Hiperbolik paraboloid, kanonik tənliyi: p q
İkinci tərtib konuslar. Fərz edək ki, ikidərəcəli
Ax2+By2+Cz2+L=0
tənliyində L=0, yəni A0, B0, C0 üçün
Ax2+By2+Cz2=0 (10)
Burada iki hal mümkündür:
1) A, B, C əmsallarının hər üçünün işarəsi eynidir, məsələn, müsbətdir; onda
(10) tənliyinin yeganə x=y=z=0 həlli var və deməli, o, yalnız bir nöqtəni müəyyən
edir;
2) A, B, C əmsallarının işarələri eynidir. Müəyyənlik üçün tutaq ki, A və B
müsbət, C - ədədi isə mənfidir. Əgər
1 1 1
A 2 , B 2 , C =- 2
a b c
z
M
h
0 r r
M1
y
OM ;
ОМ1 = r; MM1 = h;
Əgər М nöqtəsindən müstəviyə ММ1 perpendikulyarı yerdirsək, onda М1 nöqtəsi
müstəvidə polyar (r, ) koordinatlarına malik olacaq.
Tərif. M nöqtəsinin fəzada vəziyyətini təyin edən (r, , h) ədədlərinə M
nöqtəsinin silindrik koordinatları deyilir.
Tərif. (r,,) ədədlərinə M nöqtəsinin sferik koordinatları deyilir. Burada
- ilə normal arasındakı bucaqdır .
Silindrik və düzbucaqlı dekart koordinat sistemləri arasındakı əlaqə
Silindrik və düzbucaqlı dekart koordinat sistemləri arasındakı əlaqə
aşağıdakı kimidir:
x y
2 2
h = z; x = rcos; y = rsin; cos = x y ; sin = x y2 .
2
y x2 y2 z x2 y2
arctg ; arctg ; cos ; sin ;
x z x2 y2 z2 x2 y2 z2