“Xətti cəbr və analitik həndəsə”

fənnindən mühazirələr

Tələb olunan dərsliklər və dərs vəsaitləri:

Əsas:
1. M.M.Səbzəliyev , “Ali riyaziyyatdan mühazirələr”, I hissə , Bakı-2014, 494
səh.
2. M.M.Səbzəliyev , “Ali riyaziyyatdan məsələlər”, I hissə , Bakı-2016, 392
səh.

Əlavə:
1. R.H.Məmmədov, “Ali riyaziyyat kursu ” I hissə, Maarif -1984, 499
səh.

MÜHAZİRƏ 1. Kompleks ədədlər

x və y hər ikisi həqiqi ədədlər olduqda ( x, y) şəkilli bütün cütlər çoxluğuna

baxaq. Hər bir belə cütü bir hərflə, məsələn z  ( x, y) kimi işarə edəcəyik. İki

z1  ( x1 , y1 ) və z2  ( x2 , y2 ) cütlərini o zaman bərabər hesab edəcəyik ki,

x1  x2 , y1  y2 olsun. Bütün belə cütlər çoxluğunda iki cütün cəmi və hasili

əməllərini aşağıdakı qayda ilə təyin edək:

1. z1  z2  ( x1 , y1 )  ( x2 , y2 )  ( x1  x2 , y1  y2 ) ;
2. z1  z2  ( x1 , y1 )  ( x2 , y2 )  ( x1 x2  y1 y2 , x1 y2  x2 y1 ) .
Toplama və vurma əməlləri belə təyin olunduqda bütün ( x, y) şəkilli cütlər
çoxluğuna kompleks ədədlər çoxluğu, hər bir z  ( x, y) cütünə isə kompleks ədəd
deyəcəyik.
 Şərtləşək ki, (x,0) şəklindəki kompleks ədədləri (x,0) =x kimi yazacağıq.
(0,1) kompleks ədədi kompleks ədədlər çoxluğunda xüsusi rol oynadığı üçün bu
cüt üçün ayrıca bir işarə qəbul edilmişdir: (0,1)=i.
Göstərmək olar ki, i 2  1 . Doğrudan da, kompleks ədədlərin vurulma
qaydasına görə
i 2  i  i  (0,1)  (0,1)  (0  1,0  0)  (1,0)  1 .

i –yə xəyali vahid deyilir. Göstərmək olar ki, hər bir z  ( x, y) kompleks
ədədini z  x  iy şəklində yazmaq olar. Bunun üçün əvvəlcə qeyd edək ki,
( y,0)  (0,1)  ( y  0  0 1, y 1  0  0)  (0, y) .

Onda z  ( x, y) -i belə yazmaq olar

z  ( x, y)  ( x,0)  (0, y)  x  ( y,0)  (0,1)  x  yi .

Kompleks ədədin
z  x  iy (1)
şəklində yazılışına onun cəbri şəkli, z  ( x, y) yazılışına onun cüt şəklində yazılışı
deyilir. x -ə z kompleks ədədinin həqiqi hissəsi deyilir və Re z x kimi işarə
olunur. Bu işarə həqiqi mənasını verən «realis» latın sözündən götürülmüşdür və
«real z» kimi oxunur. y -ə z kompleks ədədinin xəyali hissəsi deyilir və Imz  y
kimi işarə olunur. Bu işarə xəyali mənasını verən «imaqinarius» latın sözündən
götürülmüşdür və «imaqrər z» kimi oxunur.
( x, y)  x  iy ədədinə z  ( x, y)  x  iy kompleks ədədinə qoşma kompleks

ədəd deyilir və z  x  iy kimi işarə olunur.

Qeyd edək ki, i 2  1 olmasından çıxır ki, i-nin istənilən tam üstlü qüvvəti, -
1,1,i,-i ədədlərindən birini verir:
i 2  1, i 3  i 2  i  i, i 4  (i 2 ) 2  (1) 2  1, i 5  i 4  i  i və s.
Kompleks ədədlərin cəbri şəklinə əsasən yuxarıda verilən vurma qaydası
belə alınır:
z1  z 2  ( x1 , y1 )  ( x2 , y2 )  ( x1  iy1 )  ( x2  iy 2 ) 

 x1 x2  ix1 y2  ix 2 y1  i 2 y1 y2  ( x1 x2  y1 y2 )  i( x1 y2  x2 y1 ).
 Cəbri şəkildə verilmiş z1  x1  iy1 , z2  x2  iy 2 ədədlərinin nisbətini belə
tapmaq olar:
z1 x  iy1 ( x  iy1 )( x 2  iy 2 )
 1  1 
z 2 x 2  iy 2 ( x 2  iy 2 )( x 2  iy 2 )

x1 x 2  ix1 y 2  ix 2 y1  i 2 y1 y 2 ( x1 x 2  y1 y 2 )  i ( x1 y 2  x 2 y1 )
  
x 22  (iy 2 ) 2 x 22  y 22

x1 x 2  y1 y 2 i ( x1 y 2  x 2 y1 )
  .
x 22  y 22 x 22  y 22

Qeyd edək ki, bərabər olmayan ixtiyari iki kospleks ədədi müqayisə etmək
olmaz.
Hər bir z  ( x, y) kompleks ədədi müstəvi üzərində ( x, y) koordinatlı bir M
( x, y) nöqtəsi və ya OM vektoru ilə təsvir oluna bilər.

OM vektorunun uzunluğuna z  x  iy
у
kompleks ədədinin modulu deyilir və M ( x, y)
mod z və ya z ilə işarə olunur.
r у
Şəkildən aydındır ki, OM  x  y . 2 2

0 
х
Beləliklə, z  x  iy kompleks ədədinin х

modulu
r  z  x2  y2 (2)

düsturu ilə təyin edilir. Digər tərəfdən şəkildən alınır ki,

x x
cos    , (3)
r x2  y2

y y
sin    . (4)
r x  y2
2

(3), (4) bərabərlikləri vasitəsi ilə təyin olunan  -yə z  x  iy kompleks

ədədinin arqumenti deyilir və   arqz kimi işarə olunur. Aydındır ki,  üçün (3),
(4) münasibətlərini ödəyən sonsuz sayda qiymətlər vardır. Biz  üçün bu
qiymətlərdən       şərtini ödəyənini götürəcəyik. Qeyd edək ki,  -ni
 y
  arctg
x
bərabərliyindən də təyin etmək olar.
(3) və (4)-dən alırıq: x  r cos , y  r sin  . x və y üçün alınan bu ifadələri
(1)-də nəzərə alaq:
z  x  iy  r cos   ir sin   r (cos   i sin  ) 

 z  r (cos   i sin  ) (5)

(5)-ə kompleks ədədin triqonometrik şəkli у

deyilir.
Kompleks ədədlərin təsvir 0 М х
olunduğu müstəviyə kompleks а

müstəvi, 0X oxuna həqiqi ox,

у
0Y oxuna isə xəyali ox deyilir.
Qeyd edək ki, hər bir həqiqi ədədə xəyali
М

х
hissəsi sıfır olan komplek ədəd kimi baxmaq olar.
а 0
a müsbət həqiqi ədəd olduqda a  0i kompleks

ədədi a  0i  (a,0) cütü ilə göstərildiyi üçün OM ilə 0x arasındakı bucaq 00-yə

bərabərdir. OM  a olduğundan a müsbət həqiqi ədədi triqonometrik şəkildə

a  a(cos 00  i sin 00 ) kimi yazılır. Məsələn, 1  cos 00  i sin 00 , 3  3(cos 0  i sin 0) .

a mənfi həqiqi ədəd olduqda OM  a , X 0M   olduğu üçün a ədədinin

triqonometrik şəkli
a  a (cos   i sin  )

olar. Məsələn,  5  5(cos   i sin  ),  1  cos   i sin  .

Həqiqi hissəsi sıfra bərabər olan kompleks ədədlərə sırf xəyali ədədlər
deyilir. Sərf xəyali ədədlər 0  yi  yi şəklində olurlar.
b müsbət həqiqi ədəd olduqda bi kompleks у

ədədi bi  0  bi  (0; b) cütü vasitəsi ilə 0Y

М b
oxu üzərindəki M nöqtəsi ilə göstərilir. OM  b ,  2 х
0

X 0M  olduğundan bi kompleks ədədinin у
2
  
triqonometrik şəkli bi  b cos  i sin  х
 2 2 0
М
kimi olar. b

b mənfi həqiqi ədəd olduqda isə OM  b ,


 olduğu üçün
2
     
bi  b cos    i sin    .
  2  2 

İndi isə triqonometrik şəkildə olan kompleks ədədlər üzərində əməllərə

keçək. Tutaq ki, bizə triqonometrik şəkildə olan iki kompleks ədəd verilmişdir:
z1  r1 (cos 1  i sin 1 ), z2  r2 (cos 2  i sin 2 ) .

Əvvəlcə z1 və z 2 -nin hasili üçün düstur çıxaraq:

z1  z 2  [r1 (cos 1  i sin 1 )][r2 (cos  2  i sin  2 )] 

 r1r2 [cos 1 cos  2  sin 1 sin  2  i (cos 1 sin  2  sin 1 cos  2 )] 

 r1r2 [cos(1   2 )  i sin(1   2 )] 

 z1  z2  r1r2 [cos(1  2 )  i sin(1  2 )] . (6)

(6) onu göstərir ki, triqonometrik şəkildə olan iki kompleks ədədi vurduqda onların
modulları vurulur, arqumentləri isə toplanır.
z1
Oxşar qayda ilə üçün olan aşağıdakı düsturun doğru olduğunu isbat
z2

etmək olar:
z1 r1
 [cos(1   2 )  i sin(1   2 )] .
z2 r2

Qeyd edək ki, ixtiyari sonlu sayda

z1  r1 (cos 1  i sin 1 ), z 2  r2 (cos  2  i sin  2 ),...,

z n  rn (cos  n  i sin  n )
kompleks ədədləri üçün də (6) vurma qaydası doğrudur:
z1  z 2  ...  z n  (r1r2 ...rn )[cos(1   2  ...   n ) 
(7)
 i sin(1   2  ...   n )].

Əgər z1  z2  ...  zn  r (cos   i sin  ) olarsa, onda (7)-dən

z n  [r (cos   i sin  )]n  r n (cos n  i sin n ) (8)
düsturu alınır. (8) – triqonometrik şəkildə olan kompleks ədədin qüvvətə
yüksəltmə düsturu adlanır. r  1 götürdükdə (8)-dən
(cos   i sin  )  cos n  i sin n (9)
düsturu alınır. (9)-a Muavr düsturu deyilir.
Qeyd edək ki, triqonometrik şəkildə olan iki kompleks ədədlər bərabər
olduqda onların modulları bərabər olurlar, arqumentləri isə bir-birindən 2 -nin
tam misilləri ilə fərqlənə bilərlər.
İndi isə z  r (cos   i sin  ) kompleks ədədindən kökalma qaydasını çıxaraq.
Bu kompleks ədədin n -ci dərəcədən kökü olan kompleks ədədi  (cos  i sin ) ilə
işarə edək:
n r (cos   i sin  )   (cos  i sin ) . (10)
(8) düsturu əsasında (10)-un hər iki tərəfini n -ci dərəcədən qüvvətə yüksəldək:
 n (cos n  i sin n )  r (cos   i sin  ) . (11)
Triqonometrik şəkildə olan iki kompleks ədədin bərabərlik şərtinə əsasən (11)-dən
alırıq:
n  r    n r , (12)
  2k
n    2k    . (13)
n
 və  üçün alınan (12), (13) düsturlarını (10)-da nəzərə aldıqda

   2k   2k 
n r (cos   i sin  )  n r  cos  i sin  (14)
 n n 

düsturu alınır. (14)-də k  0,1,2,... ola bilər. k -nın sonsuz sayda qiymət almasına
baxmayaraq, k -ya sonsuz sayda qiymətlər verdikdə (14)-dən yalnız n sayda
müxtəlif kompleks ədədlər alınır. Bu n sayda müxtəlif qiymətləri almaq üçün isə
k-ya 0,1,2,…,n-1 qiymətlərini vermək kifayətdir. Məsələn, göstərək ki, k-nın k  0
və k  n qiymətlərində (14)-dən eyni kompleks ədədlər alınır. (14)-də k  0 yazaq:
  
n
r  cos  i sin  .
 n n

İndi isə (13)-də k  n yazaq:

   2n   2n  n     
n
r  cos  i sin  r  cos  2   i sin   2   
 n n   n  n 

  
 n r  cos  i sin .
 n n

Oxşar qayda ilə (14)-də k  1, k  n  1 götürdükdə də eyni kompleks ədədlər

alındığını göstərmək olar.
Misal. 3
i =? Əvvəlcə i -ni triqonometrik şəkildə yazaq:
 
i  cos  i sin .
2 2

(14) düsturunda r  1,   , n  3 götürək:
2
 
 2k  2k
3
i  cos 2  i sin 2 ; k  0,1,2.
3 3
 
  3 1
k  0; cos 2  i sin 2  cos  i sin   i;
3 3 6 6 2 2
 
 2  2
5 5
k  1; cos 2  i sin 2  cos  i sin 
3 3 6 6
  3 1
  sin  i cos   i;
3 3 2 2
 
 4  4
9 9
k  2; cos 2  i sin 2  cos  i sin 
3 3 6 6
3 3
 cos  i sin  0  i (1)  i.
2 2

Həqiqi dəyişənli kompleks funksiyalar

Tutaq ki, x -in [a, b] parçasındakı hər bir (həqiqi) qiymətinə hər hansı qayda və
ya qanun vasitəsilə w dəyişəninin bir w  u( x)  iv( x) kompleks qiyməti uyğun
qoyulur. Bu halda deyirlər ki, [a, b] parçasında həqiqi dəyişənli f ( x)  u( x)  iv( x)
kompleks funksiyası təyin olunmuşdur.
Əgər u(x) və v(x) funksiyaları kəsilməyəndirsə, onda f (x) funksiyasına
kəsilməyən funksiya deyilir. u(x) və v(x) funksiyalarının u(x) və v(x) törəmələri
varsa, onda f (x) funksiyasına diferensiallanan funksiya deyilir və
f ( x)  u( x)  iv( x)

ifadəsi f (x) funksiyasının x arqumentinə nəzərən törəməsi adlanır. Bu tərifə

əsaslanaraq diferensiallanan f (x) və  (x) kompleks funksiyaları üçün

cf ( x)  cf ( x) (c kompleks ədəddir)

 f ( x)   ( x) f ( x)   ( x)

 f ( x )   ( x )   f ( x) ( x)  f ( x) ( x)

 f ( x)   n f ( x)
n n 1
f ( x).

 f ( x)  f ( x) ( x)  f ( x) ( x)
  ( x)  
   ( x)2
və s. kimi bərabərliklərin doğruluğunu isbat etmək olar.
Xüsusi halda f ( x)  e kx ( k    i istənilən kompleks ədəddir) olarsa, onda
f ( x)  kekx .
 MÜHAZİRƏ 2.Matrislər və determinantlar.
Matrislər və onlar üzərində əməllər

Matris dedikdə, ədədlərdən düzəldilmiş düzbucaqlı şəklində cədvəl başa

düşülür. m dənə sətri, n dənə sütunü olan matrisi adətən belə yazırlar:
 a11 a12 ... a1n 
 
 a21 a22 ... a2 n 
 ... .
... ... ... 
 
a ... amn 
 m1 am 2

m və n ədədlərinə matrisin ölçüləri, m  n sayda aij ; (i  1, 2, ..., m ; j  1, 2, ..., n )

ədədlərinə matrisin elementləri deyilir. aij yazılışı matrisin i -ci sətri ilə j -cu
sütununun kəsişməsində duran elementi göstərir. Matrisləri latın əlifbasının böyük
hərfləri ilə, məsələn A, B, C, X , Y , ... və s. kimi işarə edirlər. Bəzən m n ölçülü A
matrisini qısa şəkildə A =( aij ); i  1, m ; j  1, n kimi yazırlar.
m  n olduqda, yəni sətirlərin sayı sütunların sayına bərabər olduqda matrisə

n tərtibli kvadrat matris deyilir. m  n olduqda matris düzbucaqlı matris adlanır.

 1 2 5 7 0
  matrisi 2 – tərtibli kvadrat matris,  1 3  matrisi isə 2 3
  3 4  1
2 4 

ölçülü düzbucaqlı matrisdir.

Ölçüləri eyni olub, uyğun elementləri üst-üstə düşən iki matrisə bərabər
matrislər deyilir.
Matrislər üzərində əməllərə keçək. Əvvəlcə qeyd edək ki, bütün elementləri
sıfra bərabər olan matrisə sıfır matris deyilir və O kimi işarə olunur. Hər hansı bir
A  (aij ) matrisini ixtiyari  ədədinə vurmaq bu matrisin bütün elementlərini

həmin ədədə vurmaq deməkdir. Məsələn,

 5  1 15  3 
   
 3 4   3   9 12  .
2 0  6 0 
   

Matrisin ədədə vurulması aşağıdakı xassələrə malikdir:

1. 1 A  A 1  A ; burada A - ixtiyari matrisdir,
 2. 0  A  A  0  O ; burada A - ixtiyari matrisdir,
3.   (  A)  ( )  A  ( A )    A( ) ; burada A - ixtiyari matris,  ,  - isə
istənilən ədədlərdir.
Sətir və sütunlarının sayı bərabər olan iki A  (aij ) ; B  (bij ) ; i  1, m ; j  1, n

matrislərinin cəmi elə bir C  (cij ) i  1, m ; j  1, n matrisinə deyilir ki, onun

elementləri A və B matrislərinin uyğun elementlərinin cəminə bərabərdir:
cij  aij  bij ; i  1, m ; j  1, n .

Bu tərifdən çıxır ki, matrislərin toplanması aşağıdakı xassələrə malikdir:

1. A  B  B  A ;
2. ( A  B)  C  A  ( B  C) , burada A, B, C - ölçüləri eyni olan ixtiyari
matrislərdir.
Matrislərin vurulması toplanmasına nəzərən mürəkkəb əməliyyatdır. Fərz
edək ki, elə iki A və B matrisləri verilmişdir ki, A -nın sütunları sayı, B -nin
sətirləri sayına bərabərdir:
A  (aij ) ; i  1, m ; j  1, n ;

B  (bij ) ; i  1, n ; j  1, p .

Onda A və B matrislərinin hasili m  p ölçülü elə C  (cij ) ; i  1, m ; j  1, p

matrisinə deyilir ki, bu matrisin elementləri aşağıdakı düstur ilə təyin edilir:
n
cij  ai1b1 j  ai 2b2 j  ...  ainbnj   aik bkj ; i  1, m ; j  1, p .
k 1

Bu qaydanı sözlər ilə belə ifadə etmək olar: hasil matrisin i -ci sətri və j -cu
sütununun kəsişməsində duran elementini tapmaq üçün birinci matrisin i -ci
sətrinin elementlərini iknci matrisin j -cu sütununun uyğun elementlərinə vurub
alınan hasilləri toplamaq lazımdır.
 5 0 7  3
1 1 0   
Misal. A    , B    2 6  5 8  .
 2 3  4  4  7  6  8
 

A B matrisini tapaq.
 A 2 3 ölçülü, B 3 4 ölçülüdür. Onda C  A  B matrisi 2  4 ölçülü
olmalıdır. Matrislərin vurulma qaydasına əsasən

 5 0 7  3
1 1 0   
C  A  B       2 6  5 8  
 2 3  4  4  7  6  8
 
 520 060 750 38 0 
   
10  6  16 0  18  28 14  15  24  6  24  32 
 7  6 12  11
  .
  12 46 23 50 
Tərifdən görünür ki, matrislərin vurulması üçün aşağıdakı iki xassə doğru
olacaqdır:
1) ( AB)C  A( BC ) ,
2) ( A  B)C  AC  BC .
Qeyd edək ki, A B matrisi təyin olunduğu halda B  A matrisi təyin
olunmaya bilər. Məsələn, 5 3 ölçülü A matrisini, 3 2 ölçülü B matrisinə vurmaq
olar. A B hasil matrisi 5 2 ölçülü olacaqdır. Lakin B matrisini A matrisinə
vurmaq olmaz. Çünki, B -nin sütunları sayı (2), A -nın sətirləri sayına (5) bərabər
deyil.
A -nın sütunları sayı B -nin sətirləri sayına, B -nin sütunları sayı isə A -nın

sətirləri sayına bərabər olan halda həm AB , həm də BA təyin olunub və hər iki
hasil matris kvadrat matrisdir. Lakin ola bilsin ki, AB və BA matrislərinin tərtibləri
müxtəlif olacaqdır. Məsələn, A m n ölçülü, B isə n  m ölçülü matris olduqda
A B hasili m tərtibli kvadrat matris, B  A isə n tərtibli kvadrat matris olar. m  n

olduqda, yəni A və B hər ikisi eyni tərtibli kvadrat matris olduqda A B və B  A

matrisləri də həmin tərtibli kvadrat matrislərdir. Lakin bu halda da A B və B  A
0 1  0 0
hasil matrisləri bərabər olmaya bilərlər. Məsələn, A    , B    olduqda
 0 0 1 0

1 0  0 0
AB    , BA    olur. Deməli, AB  BA . Eyni tərtibli elə kvadrat matrislər
 0 0   0 1 
vardır ki, onlar üçün hasilin yerdəyişmə xassəsi doğru olur.
 Aşağıdakı şəkildə olan n tərtibli kvadrat matrisə diaqonal kvadrat matris
deyilir:
 d1 0 ... 0 
 
0 d2 ... 0 
D .
... ... ... ... 
 
0 ... d n 
 0

d1  d 2  ...  d n  d olduqda, yəni

d 0 ... 0 
 
0 d ... 0 
D
... ... ... ... 
 
0 0 ... d 

olduqda istənilən n tərtibli A kvadrat matrisi üçün AD  DA olur (sərbəst
göstərin!).
d  1 olduqda bu diaqonal matris aşağıdakı şəklə düşür:

1 0 . 0
 
0 1 . 0
En   .
. . . .
 
0 0 . 1
 
En -ə n tərtibli vahid matris deyilir. A ixtiyari n tərtibli kvadrat matris

olduqda
AEn  En A  A

bərabərliyi ödənilir.
Tərif. n tərtibli kvadrat A matrisi üçün elə X matrisi varsa ki,
AX  XA  En

olsun,onda X -ə A -nın tərs matrisi deyilir və A1 kimi işarə olunur.

Verilmiş matrisin tərs matrisinin olub-olmadığının təyin olunma qaydasını
və tərs matris olduqda onun tapılma üsullarını bir qədər sonralar göstərəcəyik.
İxtiyari
 a11 a12 ... a1n 
 
a a22 ... a2 n 
A   21
... ... ... ... 
 
a ... amn 
 m1 am 2
matrisində sətirləri sütunlar ilə əvəz etməklə alınan
 a11 a21 ... am1 
 
a a22 ... am 2 
A   12
... ... ... ... 
 
a ... amn 
 1n a2 n

matrisinə A -nın transponirə edilmiş matrisi deyilir.

Determinantlar və onların xassələri.

2 və 3 – tərtibli determinantlar
Hər bir kvadrat matrisə müəyyən bir ədədi uyğun qoyub, həmin ədədə bu
matrisin determinantı deyirlər. Əgər matrisin tərtibi birə bərabərdirsə, onda bu
matrisin yalnız bir elementi var ki, bu elementə (ədədə) həmin matrisin
determinantı deyilir.
İndi isə ikitərtibli kvadrat matrisə baxaq:
a a 
A   11 12  .
 a21 a22 

a11a22  a12a21 ədədinə bu matrisə uyğun olan iki tərtibli determinant deyilir və

aşağıdakı kimi işarə olunur:

a11 a12
  det A   a11a22  a12a21 .
a21 a22

İki tərtibli determinantın hesablanma qaydasını aşağıdakı sxem üzrə

göstərmək olar:

a11 a12  
 və ya .
a21 a22  - +

İndi isə aşağıdakı üç tərtibli kvadrat matrisə baxaq:

 a11 a12 a13 
 
A   a21 a22 a23  .
a a33 
 31 a32

Bu matrisə uyğun olan üçtərtibli determinant

a11a22a33  a12a23a31  a13a21a32  a13a22a31  a12a21a33  a11a23a32
ədədinə deyilir və
a11 a12 a13
  det A  a21 a22 a23
a31 a32 a33

kimi işarə olunur.

Üç tərtibli determinantın açılış qaydasını aşağıdakı iki sxem üzrə yadda
saxlamaq olar:

     
     
     
+ -

Misal.
1 2 3
  0  1  2  1  (1)  (6)  2  (2)  4 
4 5 6
 0  (5)  3  3  (1)  4  2  0  (6)  1  (2)  (5) 
 6  16  0  12  0  10  18  26  8.

n -tərtibli determinantın tərifi

n -tərtibli determinantın tərifini vermək üçün əvvəzləmələrə aid bəzi

anlayışlar ilə tanış olmaq lazımdır.

Fərz edək ki, n - dənə elementdən ibarət olan sonlu M çoxluğu verilmişdir.
Bizim öyrənəçəyimiz məsələ üçün M çoxluğunun elementlərinin təbiətləri heç bir
rol oynamayacaqlar. Ona görə sadəlik xatirinə biz M çoxluğunun elementləri
olaraq ilk n sayda 1,2,..., n natural ədədlərini götürəcəyik. Bu n sayda ədədləri artan
sıra ilə 1,2,..., n normal düzülüşdən fərqli şəkildə də düzmək olar. 1,2,..., n
ədədlərinin hər hansı bir qayda ilə olan hər bir düzülüşünə əvəzləmə deyilir.
Asanlıqla göstərmək olar ki, n sayda simvollardan düzəldilə bilən bütün mümkün
müxtəlif əvəzləmələrin sayı 1 2  3  ...  n qədərdir. 1 2  3  ...  n  n! kimi işarə olunur
və n faktorial kimi oxunur.
 İndi isə n tərtibli determinantın tərifinə keçək. Fərz edək ki, n tərtibli
aşağıdakı kvadrat matris verilmişdir:
 a11 a12 ... a1n 
 
a a22 ... a2 n 
A   21 .
. . ... . 
 
a ... ann 
 n1 an 2

Bu matrisin hər sətrindən və hər sütunundan bir element götürməklə n

elementin hasilindən ibarət olan aşağıdakı şəkildə olan hasilə baxaq:
a11 a2 2 ... n n . (1)
(1)-dəki elementlərin ikinci indeksləri olan 1 ,  2 ,...,  n n sayda 1,2,..., n
ədədlərindən düzəldilmiş əvəzləmə təşkil edirlər: ( 1 2 ... n ). 1 ,  2 ,...,  n ədədləri A
-nın 1-ci, 2-ci və s. n -ci sətirlərindən götürülmüş elementlərin sütun nömrələrini
göstərir. Aydındır ki, belə əvəzləmələr n ! saydadırlar. Bu o deməkdir ki, A -nın hər
sətir və hər sütunundan bir element götürməklə düzəldilə bilən (1) şəkilli müxtəlif
hasillərin sayı n ! qədərdir. (1)-dəki ikinci indekslərdən düzəldilmiş ( 1 2 ... n )
əvəzləməsi cüt olduqda bu hasilin qarşısında «+», tək əvəzləmə olduqda «-» işarəsi
yazıb, n ! sayda olan bütün belə hasillərin cəminə n -tərtibli determinant
deyəcəyik.
Qeyd edək ki, (1) yazılışındakı hasildə vuruqlar sətirlərin artma sayına görə
düzülmüşdür. Əgər bu qaydaya əməl olunmayıb hasil
a 11 a  2 2 ...  n n . (2)

şəklində yazılsaydı, onda (2) həddinin qarşısında qoyulan işarə (1) i j ədədinin
işarəsi ilə təyin olunardı. Burada i ilə (1  2 ... n ) , j ilə ( 1 2 ... n ) əvəzləməsindəki
inversiyaların sayı işarə olunmuşdur.
İndi üç tərtibli determinantda bəzi hədlərin qarşısında «+», bəzilərinin
qarşısında «-» işarəsi qoyulması səbəbini izah etmək olar.
a11 a12 a13
a21 a22 a23
a31 a32 a33
üçtərtibli determinantının açılışında a12a23a31 hasilinin qarsında «+» işarəsi ona görə
qoyulub ki, ikinci indekslərdən düzəldilmiş (231) əvəzləməsindəki inversiyaların
sayı 2 dənədir, yəni bu cüt əvəzləmədir. Bu determinantın açılmasındakı a12a21a33
hasilinin qarşısında ona görə «-» işarəsi qoyulur ki, ikinci indekslərdən düzəldilmiş
(213) əvəzləməsindəki inversiyaların sayı 1 dənə olduğundan bu tək əvəzləmədir.

Determinantın xassələri
Sadəlik üçün determinantın xassələrini üç tərtibli determinantlar üçün ifadə
edəcəyik. Həmin xassələr ixtiyari tərtibli determinantlar üçün də doğrudurlar.
Xassə 1. Determinant transponirə edilərkən onun qiyməti dəyişmir. Yəni
a11 a12 a13 a11 a21 a31
  a21 a22 a23  a12 a22 a32 .
a31 a32 a33 a13 a23 a33

Bu xassədən çıxır ki, determinantın sətir və sütunları eyni hüquqludurlar.

Ona görə də bundan sonrakı xassələri yalnız sətirlər üçün ifadə edəcəyik. Bu
xassələr sütunlar üçün də doğrudurlar.
Xassə 2. Determinantda bütün elementləri sıfır olan sətir varsa, bu determinant
sıfra bərabərdir.
5 3 2
Məsələn, 0 0 0  0 .
7 1 9

Xassə 3. Determinantın ixtiyari iki sətrinin yerlərini dəyişsək, determinantın yalnız

işarəsi dəyişər. Yəni, məsələn, A -da birinci və ikinci sətirlərin yerlərini
dəyişsək,
a11 a12 a13 a21 a22 a23
a21 a22 a23   a11 a12 a13
a31 a32 a33 a31 a32 a33

olar.
Xassə 4. İki sətri eyni olan determinant sıfra bərabərdir.
 1 2 3
Məsələn, 2 4  5  0 , cünki ikinci və üçüncü sətirlər eynidirlər.
2 4 5

Xassə 5. Əcər determinantın hər hansı bir sətrinin bütün elementlərini eyni bir
ədədə vursaq, determinantın qiyməti də həmin ədədə vurular. Yəni
ka11 ka12 ka13 a11 a12 a13
a21 a22 a23  k  a21 a22 a23 .
a31 a32 a33 a31 a32 a33

Bu xassədən çıxır ki, hər hansı sətir elementlərinin ortaq vuruğunu

determinant işarəsi xaricinə çıxarmaq olar.
Xassə 6. İki mütənasib sətri olan determinant sıfra bərabərdir.
1 2 4
Məsələn,  3 6  12 determinantının birinci və ikinci sətirləri
5 7 9

mütənasibdirlər. Doğrudan da, birinci sətir elementlərini -3-ə vursaq ikinci sətir
alınar. Ona görə bu determinant sıfra bərabərdir.
Xassə 7. Əgər determinantın hər hansı sətrinin bütün elementləri iki toplananın
cəmi şəklindədirsə, onda bu determinant elə iki determinantın cəminə
bərabərdir ki, birinci determinantların həmin sətrində birinci toplananlar,
ikinci determinantın həmin sətrində ikinci toplananlar durur, hər iki
determinantın qalan sətirləri isə əvvəlki determinantın uyğun sətirləri ilə
eynidirlər.
Məsələn,
a11  b11 a12  b12 a13  b13 a11 a12 a13 b11 b12 b13
a21 a22 a23  a21 a22 a23  a21 a22 a23 .
a31 a32 a33 a31 a32 a33 a31 a32 a33

Xassə 8. Determinantın hər hansı bir sətrinin bütün elementlərini eyni bir ədədə
vurub, başqa bir sətrin uyğun elementlərinə əlavə etsək, determinantın
qiyməti dəyişməz.
Məsələn,  -da birinci sətir elementlərini k -ya vurub, üçüncü sətir
elementlərinə əlavə edək. Onda
 a11 a12 a13 a11 a12 a13
a21 a22 a23  a21 a22 a23 .
a31 a32 a33 a31  ka11 a32  ka12 a33  ka13

Minor və cəbri tamamlayıcı anlayışları. Determinantların

sətir və sütun elementlərinə görə ayrılışları
İxtiyari n -tərtibli determinantda aij elementinin durduğu i -ci sətri ilə j -cu
sütunu pozmaqla alınan (n  1) -tərtibli determinanta a ij elementinin minoru

deyilir və M ij kimi işarə olunur. Məsələn, üç tərtibli

a11 a12 a13

  a21 a22 a23
a31 a32 a33

a32 elementinin durduğu 3-cü sətri və 2-ci sütunu pozmaqla alınan ikitərtibli

a11 a13 a11 a13

determinantı a32 elementinin minorudur: M 23  .
a21 a23 a21 a23

Aij  (1)i j M ij düsturu ilə təyin olunan Aij ədədinə a ij elementinin cəbri

tamamlayıcısı deyilir. Məsələn, yuxarıdakı üçtərtibli  determinantında a32

elementinin cəbri tamamlayıcısı
A32  (1)32 M 32  M 32

olacaqdır. Aydındır ki, cəbri tamamlayıcı minordan yalnız işarə ilə fərqlənə bilər.
5  7 1 2
0 3 4 5
Misal. dördtərtibli determinantında -6 elementinin cəbri
1 6 3 4
7 6 2 5

tamamlayıcısını tapaq. Bunun üçün -6-nın durduğu 4-cü sətri və 2-ci sütunu
pozmaqla yaza bilərik:
5 1 2
4 2
A42  (1) 0 4  5  80  5  0  8  0  75  2 .
1 3 4

Aşağıdakı teorem doğrudur.

 Teorem 1. Determinantın ixtiyari bir sətrinin və ya sütununun bütün
elementlərinin öz cəbri tamamlayıcılarına hasilləri cəmi bu determinanta
bərabərdir (isbatsız).
Bu teoremi düsturla ifadə etmək üçün aşağıdakı n -tərtibli determinantı
yazaq:
a11 a12 ... a1n
a21 a22 ... a2 n
. . ... .
 .
ai1 ai 2 ... ain
. . ... .
an1 an 2 ... ann

Bu determinantın i -ci sətir elementlərinə nəzərən açılış düsturu belə yazılır:

  ai1 Ai1  ai 2 Ai 2  ...  ain Ain ; i  1,2,..., n . (1)
İndi isə  -nı belə yazaq:
a11 a12 ... a1 j ... a1n
a21 a22 ... a2 j ... a2 n

. . ... . ... .
an1 an 2 ... anj ... ann

 -nın j -cu sütun elementlərinə görə açılışı aşağıdakı şəkildə yazılır:

  a1 j A1 j  a2 j A2 j  ...  anj Anj ; j  1,2,..., n . (2)

Məlum olduğu kimi n -tərtibli determinantda hər bir elementinin cəbri
tamamlayıcısı (n  1) -tərtibli bir determinant ilə hesablanır. Deməli, (1) və ya (2)
düsturundan istifadə edildikdə n -tərtibli determinant əvəzinə n sayda (n  1) -
tərtibli determinant hesablamaq lazım gəlir. Bu isə o deməkdir ki, teorem 1
determinantın tərtibini bir vahid aşağı salmağa imkan verir. Aydındır ki, bu
teoremdən istifadə etdikdə determinantda hansı sətirdə və ya sütunda daha çox
sıfırlar varsa, determinantı həmin sətir və ya sütun elementlərinə nəzərən açmaq
daha məqsədəmüvafiqdir. Belə ki, bu halda həmin sətir və ya sütundakı sıfır
elementlərinin cəbri tamamlayıcılarını hesablamaq lazım gəlmir.
 4 3 2 1
 3 2 1 0
Misal 1.   .
2 4 5 0
1 6 0 5

Bu determinantda 4-cü sətirdə bir, 4-cü sütunda isə iki sıfır elementi vardır.
Onu 4-cü sütun elementlərinə görə açaq:
  1  A14  0  A24  0  A34  (5)  A44 
 3 2 1
 A14  (5)  A44  (1)14   2  4 5 
1 6 0
4 3 2
4 4
 (5)  (1)   3 2  1  (0  10  12  4  0  90) 
2 4 5
 5  (40  6  24  8  45  16)  96  5 107 
 96  535  631.
Göründüyü kimi, biz 2 dənə üçtərtibli determinant hesabladıq. Əgər bu
determinantı heç bir elementi sıfır olmayan sətir və ya sütun elementlərinə görə
açsaydıq, 4 dənə üçtərtibli determinant hesablamaq lazım gələrdi.
Qeyd edək ki, determinantda sıfır elementlərin sayı az olduqda və ya
olmadıqda determinantın xassələrindən, xüsusilə də 8-ci xassədən istifadə edərək,
bir sətir və ya sütun elementlərini müəyyən bir ədədə vurub, digər sətir və ya
sütuna əlavə etməklə sıfır elementlər almaq olar. Qeyd olunanları aşağıdakı
determinant üzərində izah edək.
2 1 1 0
0 1 2 1
 .
3 1 2 3
3 1 6 1

İkinci sütun elementlərini 2-yə vurub 1-ci sütunun uyğun elementlərinə, sonra isə
iknci sütun elementlərini üçüncü sütunun uyğun elementlərinə əlavə edək:
0 1 0 0
2 1 3 1
 .
1 1 1 3
5 1 7 1
Bu determinantın 1-ci sətrində yalnız bir dənə sıfırdan fərqli element vardır.  -nı
birinci sətir elementlərinə görə açaq:
2 3 -1 2 3 -1
1 2
  0  (1)  (1)  1 1 3 00 1 1 3 .
5 7 1 5 7 1

Bu üçtərtibli determinantı adi qayda ilə açmaq olar. Lakin onu da çevirib,
teorem 1-ə əsasən açacağıq. Bu determinantın 1-ci sətir elementlərini 3-ə vurub 2-
ci sətrin uyğun elementlərinə, sonra isə 3-cü sətrin uyğun elementlərinə əlavə edək:
2 3 1
  7 10 0 .
7 10 0

Sonuncu determinantın iki sətri eyni olduğu üçün determinantın məlum xassəsinə
görə bu determinant sıfra bərabərdir:   0 .
Qeyd edək ki, n -tərtibli determinantda baş diaqonaldan bir tərəfdə olan
bütün elementlər sıfra bərabərdirsə, onda determinant baş diaqonal elementlərinin
hasilinə bərabərdir. Məsələn,
5 2 3 4
0 1 1 7
 5  1  2  (10)  100 .
0 0 2 11
0 0 0  10

Gələcəkdə bizə aşağıdakı təklif lazım olacaqdır.

Teorem 2. Determinantın hər hansı bir sətrinin (sütununun) digər bir sətrin
(sütunun) uyğun elementlərinin cəbri tamamlayıcılarına hasilləri cəmi sıfra
bərabərdir (isbatsız).
Bu teoremi aşağıdakı iki düstur ilə ifadə etmək olar:
ai1 Aj1  ai 2 Aj 2  ...  ain Ajn  0; i  j ,

a1i A1 j  a2i A2 j  ...  ani Anj  0; i  j .

MÜHAZİRƏ 3. Matrisin ranqı. Tərs matris.

Matrisin ranqı
 Fərz edək ki, m n ölçülü düzbucaqlı matris verilmişdir:
 a11 a12 ... a1n 
 
a a22 ... a2 n 
A   21 .
. . ... . 
 
a ... amn 
 m1 am 2

min{m, n}  p işarə edək. Yəni m və n ədədlərindən kiçiyini p ilə işarə edək.

məsələn, 5 7 ölçülü matris olduqda p=5 götürülməlidir.

Bu matrisdə ixtiyari olaraq k (k  p) sayda sətir və k sayda sütün götürək. Bu
sətir və sütunların kəsişməsində duran elementlərdən düzəldilmiş k tərtibli
determinanta bu matrisin k tərtibli minoru deyilir. Matrisin hər bir elementinə
onun 1 tərtibli minoru kimi baxılır. 3 4 ölçülü ( p  min{3,4}  3)

 3 4 2 1 
 
 5 0 1 7 
 9 8 11  13 
 

matrisinə baxaq.
Bu matrisdə 2 sətir (məsələn 2-ci, 3-cü sətirlər) və 2 sütun (məsələn, 1-ci və
4-cü sütunlar) götürək. Bu sütunların kəsişməsində duran elementlərdən
5 7
düzəldilmiş 2-tərtibli determinantı bu matrisin 2-tərtibli minorudur.
9  13

Aydındır ki, eyni bir matrisdə bir neçə p tərtibli minor ola bilər. Məsələn,
yuxarıdakı matrisdə 1-ci, 2-ci sətirləri və 2-ci, 3-cü sütunları götürsəydik başqa bir
4 2
minorunu alardıq.
0 1

Tərif. Matrisin sıfırdan fərqli minorlarından ən yüksək tərtiblisinin tərtibinə

bu matrisin ranqı deyilir.
Yalnız bütün elementləri sıfır olan matrisin ranqı sıfra bərabər ola bilər.
m n olçülü A matrisinin ranqı ən çoxu p-yə bərabər ola bilər. Yada salaq ki,

p  min{ m, n} .
 A matrisinin ranqının r-ə bərabər olmasını ranq A=r kimi yazırlar. Matrisin
ranqının r-ə bərabər olması o deməkdir ki, bu matrisdə r tərtibli minorlardan heç
olmazsa biri sıfırdan fərqlidir, tərtibi r-dən böyük olan minorların (əgər belə minor
varsa) hamısı sıfra bərabərdir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, əgər matrisin bütün k tərtibli minorları sıfra
bərabərdirsə, onda k+1 tərtibli minorların da hamısı sıfra bərabərdirlər. Doğrudan
da, ixtiyari k+1 tərtibli minorda k tərtibli minordan bir sətir və bir sütun artıqdır.
Bu k+1 tərtibli minoru həmin sətir və ya sütun elementlərinə görə açsaq, bütün k
tərtibli minorlar sıfra bərabər olduqları üçün k+1 tərtibli həmin minor
(determinant) da sıfra bərabər olacaqdır.
Matrisin ranqını hesablayarkən kiçik tərtibli minordan başlayıb daha yüksək
tərtibli minorlara keçmək lazımdır. Əgər sıfırdan fərqli k tərtibli minor
tapılmışdırsa, onda k+1 tərtibli minorlardan yalnız həmin minoru özündə
saxlayanları hesablamaq lazımdır. Əgər belə minorların hamısı sıfra bərabərdirsə,
onda matrisin ranqı k-dır. Bunu aşağıdakı misal üzərində göstərək.
Misal.

2  4 3 1 0
 
1  2 1  4 2
A
0 1 1 3 1
 
4  7 4  4 5 


4 3
2 tərtibli sıfırdan fərqli aşağıdakı minoru götürək:  4  6  2  0 .
2 1

Bu 2 tərtibli minoru daxilinə alan aşağıdakı 3 tərtibli minora baxaq:

2 4 3
1 2 1  4  0  3 0  4  2  7  6 1 0.
0 1 1

Bu sıfırdan fərqli 3-tərtibli minoru daxilinə alan 4-tərtibli iki minor var. Bu
minorları yazaq və hesablayaq:
 2 4 3 1
(2-ci sətiri -2-yə vurub 1-ci sətrə, -4-ə vurub 4-cü
1 2 1 4
 sətrə əlavə edək.)
0 1 1 3
4 7 4 4

0 0 1 9
1 2 1 4
 
0 1 1 3
0 1 0 12
0 1 9
(3-cü sətri -1-ə vurub 2-ci
2 1
 (1) 1  1  1 3  sətrə əlavə edək.)
1 0 12

0 1 9
1 9
  0  1  9  (1) 31   (9  9)  0,
1  9
1 0 12

2 4 3 0
1 2 1 2 (2-ci sətiri -2-yə vurub 1-ci sətrə, -4-ə vurub 4-

0 1 1 1 cü sətrə əlavə edək.)
4 7 4 5

0 0 1 4
0 1 4
1 2 1 2
   0  1 4  (0  1  0  4  3  0)  0 .
0 1 1 1
1 0 3
0 1 0 3

Yuxarıda qeyd etdiyimizə əsasən misalda verilən matrisin ranqı 3-ə

bərabərdir.
Göründüyü kimi matrisin ranqını bu üsul ilə tapmaq üçün bir neçə
determinant hesablamaq lazım gəlir. Matrisin ranqını hesablamağın başqa bir üsulu
da vardır ki, bu zaman heç bir determinant hesablamaq lazım gəlmir. Bu üsulu şərh
etmək üçün bəzi köməkli anlayış və təklifləri bilmək zəruridir.
Tərif. Aşağıdakı çevirmələrə matrisin elementar çevirmələri deyilir:
1. İxtiyari iki sətrin və ya sütunun yerlərinin dəyişdirilməsi;
 2. İxtiyari bir sətrin və ya sütunun bütün elementlərinin sıfırdan fərqli eyni bir
ədədə vurulması;
3. Hər hansı bir sətir və ya sütun elementlərinin eyni bir ədədə vurulub digər
sətir və ya sütunun uyğun elementlərinə əlavə edilməsi.
Tərif. m n ölçülü A matrisinin baş diaqonalda duran a11, a22 ,..., arr

elementlərindən başqa bütün elementləri sıfra bərabərdirsə, onda A –ya diaqonal

şəkildə olan matris deyilir (burada r  min{m, n} ).
Məsələn,
3 0 0 0 0
 
0 4 0 0 0
0 0 2 0 0
 
0 0 
 0 0 0

Diaqonal şəkildə olan matisdir.

Elementar çevirmələrin və matrisin ranqının təriflərindən çıxır ki, elementar
çevirləmələr matrisin ranqını dəyişmir. Elementar çevirmələr vasitəsi ilə sıfırdan
fərqli hər bir matrisi diaqonal şəklə gətirmək mümkündür. Bunu aşağıdakı misal
üzərində göstərək.

 0 1 3 2 6 
 
 2 4 5  6  7
  3  1  4  5 7   (1-ci və 2-ci sütünlarının yerlərini dəyişək)
 
 1 4 
 2 3 0

1 0 3 2 6 
 
 4  2 5  6  7
  (1-ci sətri -4-ə vurub 2-ci sətrə əlavə edək, 1-ci sətri 3-
1  3  4  5 7 
 
2 
 1 3 0 4 

cü sətrə əlavə edək, 1-ci sətri -2-yə vurub 4-cü sətrə əlavə edək)
 1 0 3 2 6 
 
 0  2  7  14  31
  (1-ci sütun -3-ə vurub 3-cü, -2-yə vurub 4-cü və -6-ya
0  3  1  3 13 
 
0 1  3  4  8 
 

vurub 5-ci sütuna əlavə edək)

1 0 0 0 0 
 
 0  2  7  14  31
  (2-ci və 4-cü sətirlərin yerlərini dəyişək)
0  3  1  3 13 
 
0 1  3  4  8 
 

1 0 0 0 0 
 
0 1  3  4  8 
  (2-ci sətri 3-ə vurub 3-cü sətrə, 2-yə vurub 4-cü sətrə
0  3  1  3 13 
 
 0  2  7  14  31
 
əlavə edək)
1 0 0 0 0 
 
0 1 3  4 8 
  (2-ci sütunu 3-ə vurub 3-cü, 4-ə vurub 4-cü, 8-ə
0 0  10  15  11 
 
0 0  13  22  47 

vurub 5-ci sütuna əlavə edək)
1 0 0 0 0 
 
0 1 0 0 0 
  (3-cü sətri -13-ə, 4-cü sətri isə 10-a vuraq)
0 0  10  15  11 
 
0 0  13  22  47 


1 0 0 0 0 
 
0 1 0 0 0 
  (3-cü sətri 4-cü sətrə əlavə edək)
0 0 130 195 143 
 
0 0  130  220  470 


1 0 0 0 0 
 
0 1 0 0 0 
  (3-cü sütunun bütün elementlərini 130-a bölək)
0 0 130 195 143 
 
0 0 0  25  327 

 1 0 0 0 0 
 
0 1 0 0 0 
  (3-cü sütunu -195-ə vurub 4-cü sütuna, -143-ə vurub 5-
0 0 1 195 143 
 
0 0  25  327 
 0

ci sütuna əlavə edək)

1 0 0 0 0 
 
0 1 0 0 0 
  (4-cü sütun elementlərini -25-ə bölək)
0 0 1 0 0 
 
0 0  25  327 
 0

1 0 0 0 0 
 
0 1 0 0 0 
  (4-cü sütun elementlərini 327-yə vurub 5-ci sütunun
0 0 1 0 0 
 
0 1  327 
 0 0

uyğun elementlərinə əlavə edək)

1 0 0 0 0
 
0 1 0 0 0
 . Bu diaqonal şəklində olan matrisdir.
0 0 1 0 0
 
0 0 
 0 0 1

Diaqonal şəklində olan matrisin ranqı baş diaqonaldakı sıfırdan fərqli

elementlərin sayına bərabərdir. Məsələn, sonuncu matrisdə 4-tərtibli
1 0 0 0
0 1 0 0
 1 1 1 1  1
0 0 1 0
0 0 0 1

minor sıfırdan fərqlidir. Bu matrisin 4-dən yüksək tərtibli minoru yoxdur. Ona görə
onun ranqı 4-ə bərabərdir. Başqa bir diaqonal matrisə baxaq:
3 0 0 0
 
0 1 0 0
0 0 0 0 .
 
0 0 0 0
0 0 0 0 

3 0
Bu matrisdə 2-tərtibli  3 minoru sıfırdan fərqlidir. Tərtibi 2-dən
0 1

böyük olan bütün minorlar sıfra bərabərdirlər. Ona görə bu matrisin ranqı 2-yə
bərabərdir.
 Yuxarıdakı misaldan göründüyü kimi matrisi diaqonal şəklə gətirmək çox
vaxt aparır. Ona görə də çox vaxt matrisin ranqını hesablamaq üçün onu diaqonal
şəklə deyil, «pilləli şəkil» adlanan bir şəklə salırlar.
Tərif. Matrisdə ikinci sətirdən başlayaraq, hər bir sətirdə sıfırdan fərqli ilk
elementin sütun nömrəsi özündən əvvəlki sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin
sütun nömrəsindən böyük olarsa, belə matrisə pilləli şəkildə olan matris deyilir.
Aşağıdakı matrislərə baxaq:
0  2 1 2 3 0
 
5 3 0 24 1 0 0 3 1 2 5
  0 0
0 0 1 7 6 3 0 0 9 4
A , B ,
0 0 0 2 1 7 0 0 0 0 0  1
  0 0
0
 0 0 0 0 0   0 0 0 0 
0 0 0 
 0 0 0
0 3 4 2 1
 
C   0 5  4 7 6 .
0 0 0 8  9
 

Bu matrislərdən A və B pilləli şəkildədirlər. C matrisi isə pilləli şəkildə deyil.

Belə ki, C matrisində 2-ci sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin (5-in) sütun
nömrəsi (2), 1-ci sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin (3-ün) sütun nömrəsindən
(2-dən) böyük deyil (ona bərabərdir).
İsbatsız olaraq qeyd edək ki, sıfırdan fərqli istənilən matrisi pilləli şəklə
gətirmək mümkündür. Pilləli şəkildə olan matrisi isə diaqonal şəklə gətimək
asandır. Məsələn, pilləli şəkildə olan yuxarıdakı A matrisini diaqonal şəklinə
gətirək:
 5 3 0 2 1 4
 
0 0 1 7 6 3
A  (1-ci sütun elementlərini 5-ə bölək)
0 0 0 2 1 7
 
0 0 0 0 0 0
 
1 3 0 2 1 4
 
0 0 1 7 6 3
  (1-ci sütun elementlərini -3-ə vurub 2-ci, -2-yə vurub 4-
0 0 0 2 1 7
 
0 0 0 0 0 0
 
cü, -1-ə vurub 5-ci, -4-ə vurub 6-cı sütunun uyğun elementlərinə əlavə edək)
 1 0 0 0 0 0
 
0 0 1 7 6 3
  (3-cü sütun elementlərini 7-ə vurub 4-cü, 6-ya vurub 5-
0 0 0 2 1 7
 
0 0 
 0 0 0 0
ci, 3-ə vurub 6-cı sütunun elementlərinə əlavə edək)
1 0 0 0 0 0
 
0 0 1 0 0 0
  (4-cü sütun elementlərini 2-yə bölək)
0 0 0 2 1 7
 
0 0 
 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0
 
0 0 1 0 0 0
  (4-cü sütun elementlərini 5-ci sütunun uyğun
0 0 0 1 1 7
 
0 0 
 0 0 0 0

elementlərinə əlavə edək, 4-cü sütun elementlərini -7-yə vurub 6-cı sütun
elementlərinə əlavə edək)
1 0 0 0 0 0
 
0 0 1 0 0 0
  (bu matrisdə sütunların yerlərini dəyişək)
0 0 0 1 0 0
 
0 0 
 0 0 0 0

1 0 0 0 0 0
 
0 1 0 0 0 0
 .
0 0 1 0 0 0
 
0 0 0 
 0 0 0

Sonuncu matris diaqonal şəkildə olan matrisdir. Bu misaldan göründüyü

kimi pilləli şəkildə olan matrisi diaqonal şəklə götirərkən alınan matrisdə baş
diaqonalda duran sıfırdan fərqli elementlərin sayı pilləli şəkildə olan matrisin
sıfırdan fərqli sətirlərinin sayına bərabərdir. Bu ümumi halda da belədir. Ona görə
pilləli şəkildə matrisi diaqonal şəklə gətirməyə ehtiyac yoxdur. Pilləli şəkildə olan
matisin ranqı onun sıfırdan fərqli sətirlərinin sayına bərabərdir.

Tərs matris və onun tapılma üsulları

Məlum olduğu kimi n tərtibli A kvadrat matrisi üçün elə X matrisi varsa ki,
 AX=XA=En (1)
olsun, onda X-ə A-nın tərs matrisi deyilir və A1 kimi işarə olunur. Burada En -ilə n
tərtibli vahid matris işarə olunmuşdur:
 1 0 ... 0 
 
 0 1 ... 0 
En   .
. . ... . 
 
 0 0 ... 1 
 
Aydındır ki, det En  1.
İsbatsız olaraq qeyd edək ki, A və B hər ikisi n tərtibli kvadrat matrislər
olduqda
det( A  B)  det A  det B (2)
bərabərliyi doğrudur. (1) və (2)-yə əsasən yaza bilərik:
det( A  X )  det En  det A  det X  1 . (3)
(3)-ə əsasən alırıq ki, A matrisinin tərs matrisi varsa, det A  0 olmalıdır. Yəni
kvadrat matrisin tərs matrisinin olması üçün onun determinantının sıfırdan fərqli
olması zəruri şərtdir.
Tərif. Determinantı sıfra bərabər olan matrislərə məxsusi və ya cırlaşmış
matrislər, determinantı sıfırdan fərqli olan matrislərə isə qeyri-məxsusi və ya
cırlaşmamış matrislər deyilir.
Teorem. Hər bir qeyri-məxsusi A matrisinin tərs matrisi vardır və həmin tərs
matris aşağıdakı düstur ilə təyin olunan matrisdir:
 A11 A21 An1 
 ... 
    
 A12 A22
...
An 2 
A1      . (4)
 . . ... . 
 A1n A2 n Ann 
 ... 
    

Burada  -ilə A matrisinin determinantı, Aij ilə  determinantında aij elementinin

cəbri tamamlayıcısı işarə olunmuşdur.
İsbatı. Teoremi isbat etmək üçün
  a11 a12 ... a1n 
 
a a22 ... a2 n 
A   21
. . ... . 
 
a ... ann 
 n1 an 2

matrisini matrislərin vurulma qaydası ilə (4) düsturu ilə təyin olunan matrisə
vurmaq və determinantın sətir, sütun elementlərinə görə açılışına dair məlum iki
teoremdən istifadə etmək lazımdır. Bu zaman baş diaqonaldakı bütün elementlər

 1 , qalan elementlər isə sıfır olduğu üçün hasildə vahid matris alınacaqdır.

1 2
Misal. A    matrisinin tərs matisini tapın.
3 4
1 2
Həlli.   4  6  2  0 olduğu üçün tərs matris vardır.  -nın
3 4

elementlərinin cəbri tamamlayıcılarını tapaq:

A11  (1)11  4  4; A12  (1)12  3  3;
A21  (1) 21  2  2; A22  (1) 22 1  1.

(4) düsturuna əsasən

 4 2
   2 1 
A1    2 2   3 1.
  3 1    
  2 2
2 2
Bu matrisin doğrudan da tərs matris olduğunu yoxlayaq. Bunun üçün A-nı A-1-ə
vuraq:

 1 2    2 1    2  3 1  1   1 0 
A  A1     3 1       .
 3 4   2  2    6  6 3  2   0 1 

Hasildə E2 vahid matrisi alındı. Deməli, tapılan matris verilən matrisin tərs
matrisidir.
Göründüyü kimi, bu yolla verilmiş n tərtibli matrisin tərs matrisini tapmaq
üçün 1 dənə n tərtibli determinant () , n 2 sayda (n  1) - tərtibli determinant ( Aij
cəbri tamamlayıcıları) hesablanmalıdır. Bu isə çox vaxt və hesablama tələb edir.
Elementar çevirmələrdən istifadə etməklə, heç bir cəbri tamamlayıcı
hesablamadan (   0 olduqda) verilmiş matrisin tərs matrisini hesablamaq olar.
Bunun üçün A-nın sağ tərəfinə n tərtibli En vahid matrisini yazıb, alınmış n  (2n)
ölçülü matrisin yalnız sətirləri üzərində elementar çevirmələr aparmaqla A-nın
yerində n tərtibli En vahid matrisinin alınmasına nail olmaq lazımdır. Bu zaman
əvvəlki vahid matrisin yerində alınan yeni matris A-nın tərs matrisi olacaqdır.
Bunu sxematik olaraq belə yazmaq olar:
A E   E
n n 
A1 .

1 2
Qeyd olunanları 2-tərtibli A    matrisinin tərs matrisinin tapılması ilə
3 4
göstərək.   0 olduğu məlumdur.
1 2 1 0
 
 3 4 0 1   (1-ci sətri -3-ə vurub, 2-ci sətrə əlavə edək)
 
1 2 1 0
    (2-ci sətri 1-ci sətrə əlavə edək)

 0  2  3 1 
 1 0  2 1
    (2-ci sətir elementlərini -2-yə bölək)

 0  2  3 1

1 0  2 1 
 3 1.
0 1  
 2 2

Sağ tərəfdə alınmış 2-tərtibli matris verilmiş matrisin tərs matrisidir:

 2 1 
A1   3 1.
  
 2 2

MÜHAZIRƏ 4.
Xətti cəbri tənliklər sisteminə aid əsas anlayışlar. Kramer qaydası

n dənə x1 , x2 , , xn məchulları olan və m dənə tənlikdən ibarət olan xətti

tənliklər sistemi belə yazılır:
 a11x1  a12 x2    a1n xn  b1 ,
a x  a x    a x  b ,
 21 1 22 2 2n n 2
 (1)
          ..,
am1 x1  am 2 x2    amn xn  bm .

Burada aij ; i  1, m; j  1, n verilmiş ədədlər olub, əmsallar adlanırlar. b1 , b2 , , bm

ədədləri məlum ədədlərdir, onlara sərbəst hədlər deyilir. aij əmsalının birinci
indeksi i bu əmsalın iştirak etdiyi tənliyin nömrəsini, ikinci j indeksi isə bu
əmsalın qarşısında durduğu məchulun nömrəsini göstərir. (1) sistemində sərbəst
hədlərdən heç olmazsa biri sıfırdan fərqlidirsə, bu sistemə bircins olmayan sistem
və ya qeyri-bircins sistem, b1  b2    bm  0 olduqda isə (1)-ə bircins xətti
tənliklər sistemi deyilir.
n dənə c1 , c2 , , cn ədədlər qrupu o zaman (1) sisteminin həlli adlanır ki, (1)-

də x1 əvəzinə c1 , x2 əvəzinə c2 və s. xn əvəzinə cn yazdıqda bu sistemin bütün

tənlikləri eyniliyə çevrilsin.
Heç olmazsa bir dənə həlli olan sistemə birgə və ya uyuşan sistem, heç bir
həlli olmayan sistemə birgə olmayan və ya uyuşmayan sistem deyilir. Qeyd edək
ki, ixtiyari bircins xətti tənliklər sistemi x1  0, x2  0, , xn  0 həllinə malik olduğu
üçün birgədir. Bu həllə trivial həll deyilir.
(1) şəklində olan xətti tənliklər sisteminin əmsallarından və sərbəst
hədlərindən aşağıdakı iki matrisi düzəldək:
 a11 a12  a1n   a11 a12  a1n b1 
   
a  a2 n  
, A   21
a22 a a22 a2 n b2 
A   21  .

. .  .
 
. .  . . 
a  amn  a  
 m1 am 2  m1 am 2 amn bm 

A-ya (1) sisteminin əsas, A -ə isə genişlənmiş matrisi deyilir. Əgər

 x 1  b1 
   
 x 2 b
X    , B   2
 
   
x   
 n  bm

işarə etsək, (1) xətti tənliklər sistemini matrislərin vurulma qaydasından istifadə
edərək, qısa şəkildə
 AX  B (2)
şəklində yaza bilərik. (2)-yə xətti tənliklər sisteminin matris şəklində yazılışı
deyilir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem (Kroneker-Kapelli). Xətti tənliklər sisteminin birgə olması üçün
zəruri və kafi şərt bu sistemin əsas matrisinin ranqının genişlənmiş matrisinin
ranqına bərabər olmasıdır (isbatsız).
Qeyd edək ki, ranqA  ranqA olması yalnız sistemin birgə olduğunu bildirir.
Bu halda sistemin həm yeganə, həm də sonsuz sayda həlli ola bilər.
Yeganə həlli olan sistemə müəyyən, birdən çox sayda həlli olan sistemə isə
qeyri-müəyyən sistem deyilir.
Kroneker-Kapelli teoremi həllin varlığını təyin etməyə imkan versə də,
həllin tapılma qaydasını göstərmir. Xətti tənliklər sisteminin müxtəlif həll üsulları
vardır. Tənliklərinin sayı məchullarının sayına bərabər olan aşağıdakı xətti
tənliklər sisteminə baxaq:
a11x1  a12 x2    a1n xn  b1 ,
a x  a x    a x  b ,
 21 1 22 2 2n n 2
 (3)
         
an1 x1  an 2 x2    ann xn  bn .

Bu sistemin əsas matrisinin determinantını  ilə işarə edək:

a11 a12  a1n
a a  a2 n
  21 22 .
. .  .
an1 an 2  ann

Bu determinanta (3)-ün əsas determinantı deyəcəyik. Əsas determinantda birinci

sütun əvəzinə b1 , b2 , , bn sərbəst hədlərini yazmaqla alınan determinantı 1 , ikinci
sütunda sərbəst hədləri yazmaqla alınan deteminantı  2 , və s. n-ci sütunda sərbəst
hədləri yazdıqda alınan determinantı  n ilə işarə edək:
 b1 a12  a1n a11 b1  a1n
b a22  a2 n a b  a2n
1  2 ,  2  21 2 ,...,
. .  . . .  .
bn an 2  ann an1 bn  ann

a11 a12  b1
a a22  b2
 n  21 .
. .  .
a n1 a n 2  bn

1 ,  2 , …,  n - (3) sisteminin köməkçi determinantları adlanırlar.

Aşağıdakı teorem doğrudur.

Teorem (Kramer). Tənliklərinin sayı məchullarının sayına bərabər olan
xətti tənliklər sisteminin əsas determinantı sıfırdan fərqli olduqda bu sistemin
yeganə həlli vardır və həmin həll üçün
1  
x1  , x2  2 ,  , xn  n (4)
  
düsturları doğrudur.
(4)-ə Kramer düsturları deyilir.
İsbatı. Fərz edək ki,   0 . (3)-ün birinci tənliyini A1 j -a, ikinci tənliyini A2 j -
a, və s. n-ci tənliyini Anj -a vurub alınan bərabərlikləri tərəf-tərəfə toplayaq:
(a11 A1 j  a 21 A2 j  ...  a n1 Anj ) x1 
 (a12 A1 j  a22 A2 j  ...  a n 2 Anj ) x2  ... 
(4)
 (a1n A1 j  a 2 n A2 j  ...  a nn Anj ) xn 
 b1 A1 j  b2 A2 j  ...  bn Anj ; j  1,2,..., n.

Burada A1 j , A2 j ,..., Anj ilə  -nın j-cu sütununun elementlərinin cəbri tamamlayıcıları
işarə olunmuşlar.
(4)-də j=1 götürdükdə x1 -in əmsalı  -nın biringi sütun elementlərinə görə
ayrılışı olduğu üçün  -nı verəcək, qalan əmsallar isə hamısı sıfra çevriləcək. j=1
olduqda (4)-ün sağ tərəfi isə 1 determinantının birinci sütun elementlərinə görə
1
ayrılışını verəcəkdir. Beləliklə, j=1 olduqda (4)-dən   x1  1 , buradan isə x1 

alınır. (4)-də ardıcıl olaraq j  2,3,..., n yazmaqla, oxşar qayda ilə   x2   2 ,…,
2 
  xn   n , buradan isə x2  ,  , xn  n olduğu alınır.
 
Teorem isbat olundu.

MÜHAZİRƏ 5.
Xətti tənliklər sisteminin Qauss üsulu ilə həlli

Məchullarının sayı tənliklərin sayına bərabər olmayan xətti tənliklər

sisteminin ən ümumi həll üsullarından biri Qauss üsuludur. Bu üsulun mahiyyəti
ondan ibarətdir ki, sistemin tənliklərindən birinin hər iki tərəfindəki bütün hədləri
sıfırdan fərqli eyni bir ədədə vurub, digər tənliyə əlavə etməklə sistemin bəzi
tənliklərində məchullar ardıcıl olaraq aradan çıxarılırlar. Ona görə də bu üsula bir
çox hallarda məchulların ardıcıl yox edilməsi üsulu da deyirlər.
Fərz edək ki, bizə aşağıdakı xətti tənliklər sistemi verilmişdir:
a11x1  a12 x2  ...  a1n xn  b1 ,
a x  a x  ...  a x  b ,
 21 1 22 2 2n n 2
 (1)
         
am1 x1  am 2 x2  ...  a m n xn  bm .


(1) sistemindəki tənliklərdən heç olmazsa birində x1 dəyişəninin əmsalı sıfırdan

fərqlidir. Əks halda (1)-dəki məchulların sayı n-dən az olardı. Sadəlik üçün fərz
edək ki, a11  0 .
a21 a
(1)-in birinci tənliyini  -ə vurub ikinci tənliyə,  31 -ə vurub üçüncü
a11 a11

am1
tənliyə və s.  -ə vurub m -ci tənliyə əlavə etsək, alınmış yeni sistemin
a11

birincidən başqa bütün tənliklərində x1 məchulu iştirak etməyəcək. Yəni belə bir
sistem alınacaq:
a11x1  a12 x2    a1n xn  b1 ,

  x2    a2 n xn  b2 ,
a22

(2)
        
 am 2 x2    am n xn  bm .

(2) sistemində birinci tənliyi olduğu kimi saxlayıb, sonrakı tənliklərdən də
yuxarıdakı qayda ilə məchullar ardıcıl olaraq yox edilirlər. Aydındır ki, (1) tənliyi
üzərində aparılan bu əməliyyatları onun genişlənmiş matrisinin sətirləri üzərində
aparmaq olar. Xətti tənliklər sisteminin belə çevirilməsi onun genişlənmiş
matrisinin pilləli şəklə gətirilməsi deməkdir. Genişlənmiş matrisi pilləli şəklə
gətirdikdə aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:
1) Əgər matrisdə bütün elementləri sıfır olan sətir alınmışdırsa, onu atmaq
olar. Doğrudan da, belə sətrə uyğun olan
0  x1  0  x2  ...  0  xn  0

tənliyi x1 , x2 , , xn dəyişənlərin bütün qiymətlərinə doğrudur.

2) Əgər matrisdə sonuncu sütun elementindən başqa bütün elementləri sıfır
olan sətir alınmışdırsa, onda çevirmə prosesini dayandırıb hökm etmək olar ki, bu
sistem birgə deyil. Doğrudan da, belə sətrə uyğun olan tənlik
0  x1  0  x2  ...  0  xn  c, (c  0)

şəklindədir və bu bərabərlik dəyişənlərin heç bir qiymətlərində doğru ola bilməz.

Fərz edək ki, (1) sistemi birgədir. Onda Kroneker-Kapelli teoreminə görə
ranqA  ranqA . Bu matrislərin ranqlarını r ilə işarə edək: ranqA  ranqA  r . A

matrisinin sütunları sayı n olduğu üçün r  n olmalıdır. Aşağıdakı hallara ayrı-

ayrılıqda baxaq:
1) hal. r  n .
2) hal. r  n .
Birinci halda A matrisini pilləli şəklə gətirdikdən sonra alınmış yeni matrisdə
sıfırdan fərqli sətirlərin sayı n olar. Yəni alınmış matris aşağıdakı şəkildə olar:
 a12
 a11  ... a1n1 a1n b1 
 

 0 a22 ... a2 n1 a2 n b2 
 . . ... . . . .
 
0 0 ... an 1n1 an 1n bn1 
0  bn 
 0 ... 0 ann

Bu matrisdə a11  0, a22

  0,..., ann
  0 olmalıdır. Sonuncu matrisə uyğun olan xətti

tənliklər sistemini yazaq:

  x1  a12
a11  x2    a1n1 xn1  a1n xn  b1, 

 x2    a2 n1 xn1  a2 n xn  b2 , 
a22
 (3)
..............................................., 
an 1n1 xn1  an 1n xn  bn 1 , 

an n xn  bn .


a n n  0 olduğu üçün (3)-dəki sonuncu tənlikdən xn -i birqiymətli olaraq tapmaq

bn
olar: xn  . xn -in tapılan bu qiymətini (3)-dəki sonuncudan əvvəlki tənlikdə
an n

yerinə yazıb, xn 1 -in qiymətini tapmaq olar. Prosesi bu qayda üzrə davam
etdirərək, x1 , x2 , , xn məchullarının hamısının qiymətlərini təyin etmək olar.
Beləliklə, ranqA  ranqA  n olduqda (1) sisteminin yeganə həlli vardır.
İndi isə bu hala aid bir misal göstərək.

Misal.
 x2  3x3  x4  8,
 x  x  2 x  x  3,
 1 2 3 4

 x1  x3  x4  6,
x  x  2 x4  4,
 1 2

 x1  x2  x3  x4  1.
Bu sistemin genişlənmiş matrisini yazıb, onu pilləli şəklə gətirək:
0 1 3 1 8  1 1 2 1 3 
   
1 1 2 1 -нин  0 1 3  1 8 
3  ЫсятириляЫЫ
1 0 1 1 6   йерляринидяйишяк 
      1 0 1  1 6  
   
1  1 0 2  4 1  1 0 2  4
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
   
I sətri -1-ə vurub, III, IV və V sətirlərə əlavə edək
Ывя ЫЫ
сятирляри
1 1 2 1 3  олдуьукимисах- 1 1 2 1 3 
  лайыб,сонракы сятир-  
 0 1 3  1 8  лярдяЫЫ сцтунелемент-  0 1 3 1 8 
 0 1  1  2 3  лярини
 сыфра
 чевиряк
  0 0  4  1  5  
   
0 0  2 1  7 0 0  2 1  7 
0 2  1 0  4  0 0  7 2  20 
   
 1 1 2 1 3 
 
ЫIЫсятри-2-йя вуруб,  0 1 3  1 8  ЫЫЫ вяВ сятирлярин
      0 0  4  1  5    дяйишяк
В сятряялавяедяк йерлярини
 
 
0 0  2 1  7 
 0 0 1 4  10 
 

1 1 2 1 3  1 1 2 1 3 
  ЫЫЫсятри2-йя вуруб,  
 0 1 3  1 8  ЫВвя 4-я вуруб 0 1 3 1 8 
В сятряялавя едяк
  0 0 1 4  10        0 0 1 4  10  
   
0 0  2 1  7  0 0 0 9  27 
0 0  4 1  5  0 0 0 15  45 
  

1 1 2 1 3 
 
ЫВвя 9-а, В сятри  0 1 3 1 8  ЫВсятри-1-я вуруб,
-я
15 бюляк
   0 0 1 4
В сятряялавяедяк
 10       

 
0 0 0 1 3 
0 0  3 
 0 1

1 1 2 1 3 
  1 1 2 1 3 
0 1 3 1 8   
В сятри
атаг 3 1
 10      
0 1 8 
 0 0 1 4 .
  0 0 1 4  10 
0 0 0 1 3   
0 0  0 0 0 1 3 
 0 0 0 

Sonuncu matris pilləli şəkildədir. Onun sıfırdan fərqli sətirlərinin sayı 4

olduğu üçün ranqı 4-ə bərabərdir. Baxılan sistemdəki məchulların sayı da 4 olduğu
üçün sistemin yeganə həlli vardır. Bu misaldan göründüyü kimi matrisi pilləli şəklə
gətirdikdə bir neçə eyni sətir alınmışdırsa, onlardan yalnız birini saxlayıb,
qalanlarını atmaq olar.
İndi isə aldığımız sonuncu matrisə uyğun olan xətti tənliklər sistemini yazaq:
x1  x2  2 x3  x4  3, 
x2  3x3  x4  8, 
.
x3  4 x4  10,
x4  3 

x4  3 qiymətini sonucudan əvvəlki tənlikdə yazaq: x3  4  (3)  10  x3  10  12

, x3=2. x3 və x4-ün tapılan qiymətlərini ikinci tənlikdə yazaq: x2  3  2  (3)  8

 x2  6  3  8  x2  1 .

Nəhayət, birinci tənlikdən alırıq:

x1  (1)  2  2  (3)  3  x1  1  4  3  3  x1  1 .
 Beləliklə, verilən sistemin yeganə x1  1, x2  1, x3  2, x4  3 həlli vardır.
İndi isə ikinci hala baxaq. Tutaq ki, r  n . Bu halda pilləli şəkildə olan
matrisin sətirlərinin sayı n -dən kiçikdir. Həmin matrisə uyğun olan xətti tənliklər
sistemində tənlikərin sayı r, məchulların sayı n -dən kiçikdir. Ona görə də bu halda
sistemin yeganə həllindən söhbət gedə bilməz. r  n olan halda sistem birgədirsə,
onun sonsuz sayda həlli olur. Bunu aşağıdakı misal üzərində göstərək.
Misal.
2 x1  x2  x3  2 x4  3x5  2,
6 x  3x  2 x  4 x  5 x  3,
 1 2 3 4 5

6 x1  3x2  4 x3  8 x4  13x5  9,
4 x1  2 x2  x3  x4  2 x5  4.

Bu sistemə uyğun genişlənmiş matrisi pilləli şəklə gətirək:

 2 1 1 2 3 2  2 1 1 2 3 2 
   
6  3 2 4 5 3   0 0  1  2  4  3
6  3 4  
8 13 9   0 0 1 2 4 3 
   
4  2 1 1 2 4   0 0  1  3  4 0 


 2 1 1 2 3 2 
   2 1 1 2 3 2 
 0 0  1  2  4  3  
    0 0  1  2  4  3 .
0 0 0 0 0 0
   0 0 0  1 0 3 
0 0 0 1 0 
 3 

Sonuncu matrisin ranqı 3-dür. Verilmiş sistemdə məchulların sayı 5-dir.

Deməli, r  n . Alınan matrisə uyğun olan xətti tənliklər sistemini yazaq:
2 x1  x2  x3  2 x4  3x5  2, 

 x3  2 x4  4 x5  3, 
 x4  3 
2 x1  x2  x3  2 x4  3 x5  2,

 x3  2 x4  4 x5  3, 
x4  3 

x4  3 . Bunu I və II tənliklərdə nəzərə alaq:

2 x1  x2  x3  6  3x5  2, 2 x1  x2  x3  3x5  8, 

 
x3  2  (3)  4 x5  3  x3  4 x5  9.

Sonuncu tənliklər sistemində məchulların sayı 4, tənliklərin sayı isə 2-dir.

Ona görə bu sistemin sonsuz sayda həlləri vardır. Həmin sistemdə x1 və x3
dəyişənləri iştirak edən hədləri tənliklərin sol tərəflərində saxlayıb, x2 və x5
dəyişənləri iştirak edən hədləri əks işarə ilə tənliklərin sağ tərəflərinə keçirək:
2 x1  x3  8  x 2  3x5 ,
 (4)
x3  9  4 x5 . 


x2 və x5 dəyişənlərinə ixtiyari qiymətlər verdikdə bu sistemdən x3 və x1 –in

qiymətlərini birqiymətli olaraq tapmaq olar.
Məsələn, x2  1, x5  1 götürsək,
2 x1  x3  8  (1)  3  1, 2 x1  x3  4,
  
 x3  9  4  1  x3  5
 1
 x3  5,  x3  5,  x1   ,
   2
 1
2 x  5  4  1
2 x   1  x3  5.

1
Beləliklə, verilmiş sistemin x1   , x2  1, x3  5, x4  3, x5  1 kimi bir həllini
2
tapdıq. x2 və x5-ə başqa qiymətlər versək, x1 ilə x3 üçün başqa qiymətlər alınacaqdır
x2 və x5-ə sonsuz sayda qiymətlər vermək mümkün olduğu üçün verilən sistemin
də sonsuz sayda həlli vardır.
Sistemin sol tərəfində saxladığımız x1, x3 dəyişənlərinə əsas, baş və ya
bazis məchullar deyilir. Sağ tərəfə keçirilən x2, x5 məchullarına isə sərbəst
məchullar deyilir.
Sərbəst məchullara müəyyən qiymətlər verməklə aldığımız hər bir həll
sistemin xüsusi həlli adlanır. Sərbəst məchullara parametrlər kimi baxıb, baş
məchulları onlar ilə ifadə etməklə alınan həllə ümumi həll deyilir. İstənilən xüsusi
həll ümumi həlldən parametrlərə müəyyən qiymətlər verməklə alına bilər.
Məsələn, yuxarıda həll etdiyimiz misalda, (4)-də sərbəst məchulları
x2  c1 , x5  c2 ilə işarə edək. Onda (4) belə yazılar:

2 x1  x3  8  c1  3c 2 ,

 x3  9  4c 2 .

x3-ün ikinci tənlikdəki ifadəsini birinci tənlikdə yerinə yazıb, alınan tənlikdən x1-i
tapaq:
 1
2 x1  9  4c2  8  c1  3c2  2 x1  1  c1  c2  x1   (1  c1  c2 ) . Beləliklə, baxılan
2
sistemin ümumi həlli
1
x1   (1  c1  c2 ), x2  c1 , x3  9  4c2 , x4  3, x5  c2
2
şəklindədir. Aydındır ki, bu həlldə c1  1, c2  1 götürsək, yuxarıda tapdığımız
1
x1   , x2  1, x3  5, x4  3, x5  1 xüsusi həllini alarıq.
2

MÜHAZİRƏ 6. Xətti çevirmə


Tutaq ki, R n sonlu ölçülü fəzasından götürülmüş hər bir x vektoruna R n sonlu

ölçülü fəzasından müəyyən bir y vektoruna qarşı qoyan uyğunluq(inikas)

verilmişdir. Bu uyğunluğa(inikasa) R m -dən R n -ə təsir edən operator deyilir və

 
simvolik olaraq y  A x  və ya y  A x kimi işarə edilir. R m -dən R n -ə təsir edən A
 

 

operatoru üçün A : R m  R n yazılışından istifadə olunur.

 
Tərif. R m sonlu ölçülü vektorlar fəzasından götürülmüş ixtiyari x1 , x1
vektorları və istənilən   R ədədi üçün
   
1) A x1  x2   A x1  A x1 (additivlik);
 

  
2) A  x   A x (bircinslik) şərtləri ödəndikdə A operatoruna xətti operator deyilir.
 

Yəni, A operator R m -dən R n -ə təsir edirsə və yuxarıdakı iki şərti ödəyirsə, onda ona
xətti çevirmə deyilir.

Deməli, A operatoru yuxarıdakı 1). və 2). şərtlərini ödəyir, yəni o, xətti

operatordur.

Əgər R m -dən R n -ə təsir edən A və B operatorları  x  R m üçün A x   B x 

  

   

şərtini ödəyirlərsə, onda onlara bərabər operatorlar deyilir və A  B kimi yazılır.

 R m -dən R n -ə təsir edən xətti operatorlar üzərində bəzi əməllərlə tanış olaq.
R n -dən R n -ə təsir edən xətti operatorlarının cəmi A  B kimi işarə olunur və
  
 A  B  x  A x  B x bərabərliyi ilə təyin edilir.
A xətti operatoru ilə  ədədinin hasili   A kimi işarə olunur və
 
A x    A x
bərabərliyi ilə təyin edilir.
Göstərə bilərik ki, xətti operatorların cəmi və xətti operatorun ədədlə hasili
xətti operatorlardır.
 
Rm fəzasının istənilən x vektoruna R n fəzasının 0 vektorunu qarşı qoyan

operatora sıfır operator deyilir və O kimi işarə olunur. Deməli,  x  R m vektoru

üçün O x   0 münasibəti ödənir.



 

 1A operatoruna A operatorunun əks operatoru deyilir və  A kimi işarə

olunur.
  
Deməli,  x  R üçün  A x   1A x bərabərliyi doğrudur.
R m -dən R n -ə təsir edən bütün xətti operatorların çoxluğunu LR m , R n  kimi
işarə edək.
Bundan sonar LR m , R n  çoxluöundan olan xətti operatorlarla məşğul olaq.

 x  R vektorunu həmin vektorun özünə qarşı qoyan operatora vahid
operator deyilir və E

ilə işarə olunur. Yəni  x  R üçün E  x   x münasibəti doğru olar.
 

 


L Rm , Rn  çoxluğundan olan A və B operatorlarının hasili A B kimi işarə

olunur və  AB  x  A B x  bərabərliyi ilə təyin edilir.

 

 

Fərz edək ki, A xətti operatoru R n -dən R n -ə təsir edən operatordur. Əgər R n -
dən R n -ə təsir edən B operatoru A  B  B  A  E şərtini ödəyirsə, onda B
operatoruna A operatorunun tərsi deyilir və B  A1 kimi işarə olunur. Onda
 
 
  1    
A  A  A  A  E olur.  x  R vektoru üçün A  A x    
1 1
A A  x  E x  x olur. 1

   E 
 
   
A : Rn  Rn xətti operatoru x1  x 2 şərtini ödəyən x1 , x2  R n vektorları üçün
 
A x1  A x 2 şərtini ödəyirsə, onda deyirlər ki, A operatoru R n -dən R n -ə qarşılıqlı
birqiymətli təsir edir.
R n -dən R n -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir edən A operatoru haqqında aşağıdakı
teoremləri qeyd edək.
Teorem 1. Tutaq ki, A xətti operatoru R -dən R -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir
n n

  
edir. Əgər R n -dən götürülmüş k sayda x1 , x2 , ..., xk vektorları xətti asılı olmayan
   
vektorlardırsa,onda A x1 , A  x2 ,..., A  xk  vektorları da xətti asılı olmayan
     

vektorlardır.
  
Fərz edək ki, x1 , x2 , ..., xk vektorları R n -dən götürülmüş xətti asılı olmayan
  
vektorlardır. İxtiyari 1 , 2 , ..., k ədədləri üçün xətti operatorun tərifindən alırıq ki,

1 A x1   2 A  x2   ...  k A  x k   0
     
(3)
     

bərabərliyi A 1 x1   A  2 x2   ...  A  k xk   0 və ya

  

     

   

A 1 x1  2 x2  ...  k xk   0 (4)
 

bərabərliyi ilə eynigüclüdür.

 
A 0  0 bərabərliyinə əsasən (4) bərabərliyindən
  
1 x1  2 x2  ...  k xk  0
  
alırıq. Deməli, (3)-dən alınır ki, Ax1 , Ax 2 ,..., Ax k vektorları xətti asılı deyildirlər.
Teorem 2. Tutaq ki, A xətti operatoru R n -dən R n -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir
edir. Onda y  R n üçün
 
y  Ax (6)

bərabərliyini ödəyən x  R n vektoru vardır.
  
y  R n vektorunu götürək. Onda e1 , e2 ,..., en vektorları R n -də basis əmələ
gətirirsə,
  
teorem 1-ə əsasən n sayda Ae1 , A e2 ,..., A en vektorları da R n -də basis əmələ gətirir.
   
Buna görə də y vektorunu Ae1 , A e2 ,..., A en vektorlarının xətti kombinasiyası
şəklində göstərmək olar.

Yəni y  1 A e1  2 A e2  ...  n A en  y  A 1 e1  2 e2  ...  n en 

     
(7)
 
    
x  1 e1  2 e2  ...  n en işarə etsək, (7)-dən alırıq: y  A x.

Teorem 3. A xətti operatorunun R n -dən R n -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir

etməsi, onun tərs operatorunun varlığı üçün zəruri və kafi şərtdir.
Zərurilik. Əksini fərz edək, yəni fərz edək ki, A xətti operatorunun A 1 tərsi
vardır,
Lakin A xətti operatoru R n -dən R n -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir etmir, yəni elə
   
x1  x 2 vektorları vardır ki, bunun üçün A x1  A x 2 -dir. Onda buradan
 
     
A 1 A x1  x2   A 1 0   E  x1  x 2   A 1 0 
A x1  A x2  0  A x1  x2   0  
  E      O
      
x1  x2  0  x1  x2 . Bu isə x1  x 2 şərtinə ziddir. Deməli, x1  x2  A x1   A x2 
   

   

olur. Yəni A operatoru R n -dən R n -ə qarşılıqlı birqiymətli təsir edir.

Kafilik. Fərz edək ki, A xətti operatoru R n -dən R n -ə qarşılıqlı birqiymətli
təsir edir. Göstərək ki, A 1 tərs operatoru vardır. Teorem 2-yə görə bu halda

y  R n vektoru üçün elə x  R n vektoru var ki, y  A x  şərti ödənir. Buradan elə
 

 

A1 : R n  R n təsir edən operatoru vardır ki,


 
A 1 y  A 1  A x  (8)
 
 Göstərmək olar ki, A1 operatoru xətti operatordur və y  R n üçün

     

A 1  A x   A 1 A x   x , y  Rn üçün isə A A 1 y  olur. Yəni A 1 xətti operatordur
     

və bunun üçün AA 1  A1 A  E bərabərliyi doğrudur. Bu isə o deməkdir ki, A1

operatoru A operatorunun tərs operatorudur.

Xətti çevirmənin matrisi

  
Tutaq ki, n ölçülü R n xətti fəzasında e1 , e2 ,..., en basis vektorları və A xətti

operatoru (çevirməsi) verilmişdir. Onda bu fəzadan götürülmüş ixtiyari x  R n
vektorunun bazis vektorlar üzrə yeganə qayda ilə
   
x  x1 e 1  x2 e 2  ...  xn e n (1)
ayrılışını yaza bilərik. A xətti operator olduğundan (1)-dən alarıq:

   
 
     
A x  A x1 e 1  x2 e 2  ...  x n e n   A x  x1 A e 1   x 2 A e 2   ...  xn A e n 
       

(2)
     
A e 1 , A e 2 ,.., A e n  vektorları da Rn fəzasının vektorları olduğundan
     
  
onların da e1 , e2 ,..., en bazis vektorları üzrə ayrılışını yazmaq olar. Tutaq ki, bu
ayrılışlar aşağıdakı kimidir:
     

 A e 1   a11 e 1  a 21 e 2  ...  a n1 e n ,
  
     
 A e 2   a12 e 1  a 22 e 2  ...  a n 2 e n ,
   (3)
..................................................

     
A  e n   a1n e 1  a 2 n e 2  ...  a nn e n ,
  


(3) bərabərliklərini (2)-də nəzərə alsaq, yaza bilərik:

 
   
    

A x  x1  a11 e 1  a 21 e 2  ...  a n1 e n   x 2  a12 e 1  a 22 e 2  ...  a n 2 e n  
   
   
 
 ...  x n  a1n e 1  a 2 n e 2  ...  a nn e n   a11 x1  a12 x 2  ...  a1n x n  e 1 
 
 
 a 21 x1  a 22 x 2  ...  a 2 n x n  e 2  ...  a n1 x1  a n 2 x 2  ...  a nn x n  e n .

(4)

Əgər y  A x  vektoru da R n fəzasının e1 , e2 ,..., en bazis vektorları üzrə

    

 

     
A x   y  y1 e 1  y 2 e 2  ...  y n e n (5)
 

Ayrılışına malikdirsə, onda vektorların bazis üzrə ayrılışının yeganəliyinə əsasən,

(4) və (5) bərabərliklərindən
 y1  a11 x1  a12 x 2  ...  a1n x n ,
 y  a x  a x  ...  a x ,
 2 21 1 22 2 2n n
 (6)
.............................................
 y n  a n1 x1  a n 2 x 2  ...  a nn x n

alarıq. (6) bərabərliklərinin əmsallarından düzəldilmiş

a11 a12 ...a1n 
a a ...a 
Anxn   21 22 2 n  (7)
.................. 
 
a n1 a n 2 ...a nn 
  
kvadrat matrisinə e1 , e2 ,..., en bazisində A xətti operatorunun (çevirməsinin) matrisi
deyilir.
Deməli, R n -dən R n -ə təsir edən hər bir A xətti operatoruna R n fəzasının
  
e1 , e2 ,..., en bazisində müəyyən bir (7) şəklində Anxn kvadrat matrisi uyğundur və

tərsinə, verilmiş n tərtibli Anxn kvadrat matrisinə n ölçülü R n fəzasında bir A xətti
operatoru(xətti çevirməsi) uyğundur. Bu xətti çevirmə (6) münasibəti ilə təyin
  
olunur və onun verilmiş e1 , e2 ,..., en bazisidə matrisi elə həmin Anxn matrisidir.
 Əgər A operatoru sıfır operatordursa, onda istənilən bazisdə ona uyğun n
0 0...0
0 0...0
tərtibli kvadrat matris sıfır matrisdir, yəni Onxn  
.......... 
 
0 0...0
Əgər A operatoru vahid operatordursa (E-dirsə), onda istənilən bazisdə ona
1 0...0 
0 1...0
uyğun n tərtibli kvadrat matris vahid matrisdir, yəni E nxn  .
.......... 
 
0 0...1
İndi
 x1   y1 
x   
X nx1  2 , Y   y 2  (8)
....  nx1 .... 
   
 xn   yn 

işarə edək. Onda (7)və(8)-dən yaza bilərik:

Ynx1  Anxn  X nx1 (9)
(9) bərabərliyinə verilmiş xətti operatorun matris şəkli deyilir.
Sonlu ölçülü fəzada A xətti operatorunun matrisinin determinantı sıfırdan
fərqli olduqda həmin operator cırlaşmayan və ya qeyri-məxsusi operator, sıfıra
bərabər olduqda isə cırlaşan və ya məxsusi operator(çevirmə) adlanır.
Hər bir cırlaşmayan A xətti operatorunun yeganə tərs operatoru(çevirməsi )
var. (6) çevirməsinin tərs xətti çevirməsini
1
X nx1  Anxn  Ynx1 (10)
kimi yazmaq olar.
Doğrudan da (6) sisteminin yeganə həllinin olması üçün
a11 a12 ...a1n 
a a ...a 
det Anxn   21 22 2 n   0 olmalıdır.
.................. 
 
a n1 a n 2 ...a nn 

(6) sistemini həll edərək x1 , x 2 ,..., x n -ləri y1 , y 2 ,..., y n -lər vasitəsilə xətti şəkildə
  x1  b11 y1  b12 y 2  ...  b1n y n ,
 x  b y  b y  ...  b y ,
 2 21 1 22 2 2n n
 (11)
...............................................
 x n  bn1 y1  bn 2 y 2  ...  bnn y n ,

ifadə etmək olar. (11) sisteminin matrisi

b11 b12 ...b1n 
b b ...b 
Bnxn   21 22 2 n  Anxn matrisinin tərs matrisidir. Yəni Bnxn  Anxn
1
olur. Deməli (11)
.................. 
 
bn1 bn 2 ...bnn 
1
sistemi X nx1  Anxn  Ynx1 matris şəklində yazılır.
Yuxarıdakılardan aydındır ki, n ölçülü R n fəzasında verilmiş xətti A
operatorunun Anxn matrisi cırlaşmayan olduqda, həmin A operatorunun xətti tərs
1 1
Anxn operatoru var və bu tərs operatorun matrisi Anxn  Bnxn -dir.

x '   x  3 y  z

Misal. Göstərin ki,  y '  3x  5 y  z çevirməsi cırlaşmayandır və onun tərs
 z '  3x  3 y  z


xətti çevirməsini tapın.

1 3 1
Həlli. det A3 x 3   3 5  1  5  9  9  15  3  9  4  0 olduğundan verilən
3 3 1

çevirmə cırlaşmayandır. A3x3 matrisinin tərsi A3x13 -i tapaq. Onda

A11  8, A12  6, A13  6, A21  6, A22  4, A23  6, A31  2, A32  2, A33  4 tapırıq.

Buradan

8  6 2  2  1,5 0,5   x  2 x '  1,5 y ,  0,5 z , ,


 6  4 2   1,5  1 0,5   y  1,5 x '  y ,  0,5 z , , Bu isə axtarılan tərs
1
A3x13
4  z  1,5 x '  1,5 y ,  z , .
6  6 4 1,5  1,5 1 


çevirmədir.
Misal. R 3 -dən R 3 -ə təsir edən
Ax  Ax1 , x2 , x3   2 x1  x2  3x3 , x1  2 x2  5x3 , 5x1  3x2  4 x3  xətti operatorunun
  
e 1  1;0;0, e 2  0;1;0, e 3  0;0;1 kanonik bazisindəki matrisini tapın.
 Həlli.
        
A e 1  A1;0;0  2;1;5  2e1  e 2  5 e 3 , A e 2  A0;1;0  1;2;5  e 1  2 e 2  3 e 3 , Ae 3 
  
 A0;0;1  3;5;4  3e1  5 e 2  4 e 3

yaza bilərik. Buradan, ayrılışların əmsallarını sütunıar olaraq götürməklə

2 1 3
A3x 3  1  2 5  alırıq.
5  3 4 

Xətti çevirmənin məxsusi ədədi və məxsusi vektoru

Tutaq ki, A operatoru R n -dən R n -ə təsir edən xətti operatordur.
 
Tərif. Sıfır vektordan fərqli olan və A x   x bərabərliyini ödəyən hər bir

x  R n vektoruna A operatorunun məxsusi vektoru, buna uyğun  ədədinə isə onun
məxsusi ədədi deyilir.

a11 a12 ...a1n 

a a ...a 
R n -dƏn R n -ə təsir edən A operatorunun matrisi Anxn   21 22 2 n  olarsa, onda
.................. 
 
a n1 a n 2 ...a nn 
  
verilmiş e1 , e2 ,..., en bazisində Anxn  X nx1  X nx1 (2) matris bərabərliyini yaza bilərik.
(2)bərabərliyini  Anxn  Enxn X nx1  Onx1 (3) kimi də yaza bilərik.
a11   x1  a12 x 2  ...  a1n x n  0,
a x  a   x  ...  a x  0,
(3) matris bərabərliyi  21 1 22 2 2n n
(4)
....................................................
a n1 x1  a n 2 x 2  ...  a nn   x n  0


Bircins xətti tənliklər sistemi şəklində də yazıla bilər. Deməli, x  R n vektoru o
zaman A xətti operatorunun  məxsusi ədədinə uyğun məxsusi vektoru olacaq ki,
həmin vektor (4) bircins xətti tənliklər sisteminin sıfırdan fərqli həlli olsun.
Bilirik ki, (4) sisteminin sıfırdan fərqli x1 , x 2 ,..., x n həllinin varlığı üçün sistemin
determinantının sıfıra bərabər olması zəruri və kafi şərtdir.
 a11   a12 ...a1n
a 21 a 22   ...a 2 n
det  Anxn  E   0 (5)
......................
a n1 a n 2 ...a nn  

det  Anxn  E  determinant  -ya nəzərən n dərəcəli çoxhədlidir. Bu

çoxhədliyə A operatorunun (yaxud Anxn matrisinin) xarakterik çoxhədlisi deyilir.
(5) tənliyinə isə A operatorunun(yaxud Anxn matrisinin) xarakteristik tənliyi deyilir.
Xarakteristik tənlik  -ya nəzərən n dərəcəli cəbri tənlikdir. Xarakteristik tənliyin
kökləri A xətti operatorunun məxsusi ədədləridir. (5) xarakteristik tənliyini həll
edərək 1 , 2 ,..., k məxsusi ədədlərini tapırıq və bu məxsusi ədədləri ayrı-ayrılıqda

(4) bircins xətti tənliklər sistemində yerinə yazaraq sıfırdan fərqli x

həllini(vektorunu) tapırıq. Tapılan bu x vektoru məxsusi vektor olacaqdır.

Deməli, x  R n vektoru yalnız və yalnız o zaman  ədədinə uyğun məxsusi
vector olacaq ki, o (4) bircins xətti tənliklər sisteminin sıfırdan fərqli həlli olsun.
Başqa sözlə, R n -dən R n -ə təsir edən hər bir xətti A operatorunun məxsusi ədədi
və məxsusi vektoru vardır.
  
Teorem. A xətti operatorunun e1 , e2 ,..., en bazisindəki Anxn matrisinin
  
diaqonal matris olması üçün zəruri və kafi şərt e1 , e2 ,..., en bazis vektorlarının A
operatorunun məxsusi vektorları olmasıdır.
  
Şərtin zəruriliyi. Tutaq ki, e1 , e2 ,..., en bazisindəki Anxn matrisi diaqonal

matrisdir:
1 0...0 
0  ... 
Anxn  2  (6)
.......... 
 
0 0... 1 

Onda alırıq Aek  k ek k  1, n (7)

  
(7) bərabərliyi göstərir ki, e1 , e2 ,..., en vektorları Anxn matrisinin və yaxud A
operatorunun məxsusi vektorlarıdır.
   
Şərtin kafiliyi. Tutaq ki, e1 , e2 ,..., en vektorları A operatorunun məxsusi
vektorlarıdır.Onda A operatorunun matrisi Anxn (2,(3) və(7)) əsasən (6) şəklində

olar.
Xüsusi halda, A xətti operatorunun det  Anxn  E   0 xarakteristik tənliyinin n
sayda müxtəlif 1 , 2 ,..., n kökü olduqda, həmin köklərə(məxsusi qiymətlərə),
  
e1 , e2 ,..., en məxsusi vektorları xətti asılı deyildirlər. Bu məxsusi vektorlar R n
  
fəzasının bazis vektorlarıdırsa, onda A xətti operatorunun e1 , e2 ,..., en bazisindəki
matrisi diaqonal matris olacaqdır.
Məsələ. Fərz edək ki, T1 , T2 , T3 ölkələri üçün ticarətin struktur matrisi aşağıdakı
kimidir:
 1 1
1 
 4 2
1 1 1
A
3 2 2 
1 1 0 

3 4 
Bu ölkələrin milli gəlirlərinin həcmləri hansı nisbətdə olduqda bu ölkələr
arasında balanslaşdırılmış ticarət əlaqələri alınar?
Həlli. Matrisi A -ya bərabər olan xətti operatorun   1 məxsusi ədədinə uyğun
məxsusi vektorlarını tapmaq üçün, (7) bərabərliyindən alınan
 A  E X  0 (8)
matris tənliyini həll etmək lazımdır. Bu tənliyi açıq şəkildə yazaq:
1 1 1   2 1 1  2 1 1
 1     3 x1  4 x 2  2 x3  0
3 4 2  x   3 4 2   x   0

1 1    1 1   
1 1
1 1  1 1 1
  1 
 2  
x    2    0
x və  x1  x 2  x3  0 alarıq.
 3 2 3  x   3 2 2   x   0  3 2 2
1 1  3   1 1  3    1 1
 0  1  1   3 x1  4 x 2  x3  0
3 4   3 4  
 Bu sistemi həll edərək tapırıq ki, x1  3 c, x2  2c, x3  c; burada c -ixtiyari
2

sabitdir. Deməli, A matrisinin   1 məxsusi ədədinə uyğun olan məxsusi vektorları


3 
x   c; 2c; c  c  0 şəklində olan vektorlardır.
 2 

Beləliklə, bu ölkələrin milli gəlirlərinin həcmləri nisbəti 3 : 2;: 1 və ya 3:4:2

2

kimi olduqda balanslaşdırılmış ticarət əldə olunacaqdır.

MÜHAZİRƏ 7. Kvadratik formalar.

Kvadratik forma və onun sadə şəkli

Tərif. Əmsalları hər hansı ədədlər olan

n n
f x1 , x2 ,..., xn    aij xi x j (1)
i 1 j 1

çoxhədlisinə x1 , x2 ,..., xn dəyişənlərinin kvadratik forması deyilir. Kvadratik

formanın əmsalları həqiqi ədədlər olarsa, ona həqiqi, kompleks ədədlər olarsa, ona
kompleks kvadratik forma deyilir. Biz burada həqiqi əmsallı kvadratik formalar
haqqında danışacağıq.
(1) kvadratik formasını açıq şəkildə yazsaq

f x1 , x 2 ,..., x n   a11 x12  a12 x1 x 2  ...  a1n x1 x n 

 a 21 x 2 x1  a 22 x 22  ...  a 2 n x 2 x n 
 ....... ....... ......... ............ .........  (2)
a n1 x n x1  a n 2 x n x 2  ...  a nn x n2

şəklində olar. Burada xüsusi halda aij  a ji i, j  1, n olarsa, alınan kvadratik
formaya simmerik kvadratik forma deyilir. Simmetrik şəklində olan kvadratik
formanın əmsallarından düzəldilmiş
  a11 a12 ... a1n 
 
A   a 21 a 22 ... a 2 n 
 
 a n1 a n 2 ... a nn 
 

matrisinə kvadratik formanın matrisi, həmin matrisin ranqına isə kvadratik

formanın ranqı deyilir və r  r  A kimi işarə olunur. Əgər ranq n-ə bərabərdirsə,
yəni A cırlaşmayan matrisdirsə, onda (2) kvadratik forması cırlaşmayan kvadratik
forma adlanır.
Xüsusi halda, n=2 olduqda,

f x1 , x2   a11 x12  2a12 x1 x2  a 22 x22

n=3 olduqda,
f x1 , x2 ,.x3   a11 x12  a 22 x22  a33 x32  2a12 x1 x2  2a13 x1 x3  2a 23 x2 x3

alınan kvadratik formalara uyğun olaraq iki dəyişənli və üç dəyişənli kvadratik

formalar deyilir.
Tərif. y1 , y 2 ,..., y n dəyişənlərinin

  y1 , y 2 ,..., y n   c1 y1 2  c2 y 2 2  ...  cn y n 2 (3)

kvadratik formasına kvadratik formanın sadə(kanonik) şəkli deyilir.
Kvadratik formanı müxtəlif üsullarla sadə şəklə gətirmək olar. Bu zaman
həmin kvadratik formanın ranqı dəyişmir.
Tərif. Sadə (kanonik) şəkildə yazılmış kvadratik formanın müsbət hədlərinin
sayına onun göstəricisi deyilir və p ilə işarə olunur. Deməli, hər bir kvadratik
forma ranq və göstərici ilə xarakterizə olunur.
Tərif. Kanonik şəkildə olan kvadratik formanın bütün hədlərinin əmsalları  1
-dən ibarət olduqda, kvadratik formanın bu xüsusi şəklinə onun normal şəkli
deyilir.
 
Tərif. (1) kvadratik forması sıfırdan fərqli istənilən X  x1 , x2 ,..., xn  vektoru

  
üçün f  X   0

 f  X   0 olduqda həmin kvadratik forma müsbət(mənfi)
     

müəyyən kvadratik forma adlanır.

Hər bir kvadratik formanı müxtəlif üsullarla kanonik şəklə gətirmək olar.Bu
zaman alınan müsbət hədlərin sayı eyni olmalıdır.
Qeyd edək ki, kvadratik formanı kanonik şəklə gətirdikdə alınan hədlərin
(kvadratik şəklində olan) sayı kvadratik formanın ranqına bərabərdir.
Teorem. Kvadratik formanı qeyri-məxsusi çevirmələr vasitəsilə kanonik
şəklə gətirmək olar.
Teorem. Kvadratik forma üzərində qeyri-məxsusi xətti çevirmələr apardıqda
onun ranqı dəyişmir.
Kvadratik formanı müxtəlif üsullarla kanonik şəklə gətirmək olar. Bu
üsullardan biri də Laqranj üsuludur.
Misal.  x1 , x2 , x3 , x4   x1 x2  2 x2 x3  x3 x4 kvadratik formasını sadə şəklə
gətirməli və çevirmə düsturlarını yazmalı.
Həlli. Bu formaya kvadratlar daxil olmadığı üçün əvvəlcə
x1  y1  y 2 , x2  y1  y 2 , x3  y3 , x4  y 4

əvəzləməsini aparaq. Buradan,

 1 1 1 1 
 y1  2 x1  2 x1  0 0
 2 2 
y  1 x  1 x ;  1 1 
 2 2 1 2 2 A    0 0
  2 2 
 y 3  x3 0 0 1 0
y  x 0 0 0 1
 4 4 

alarıq. Bu çevirmə nəticəsində

  y12  y 22  2 y1 y3  2 y2 y3  y3 y 4 formasını alırıq. Bunu simmetrik şəkildə yazaq:

  y12  0  y1 y 2  y1 y3  0  y1 y 4  0  y 2 y1  y 22  y 2 y3  0  y 2 y 4  y3 y1 
1 1
 y 3 y 2  0  y32  y 3 y 4  0  y 4 y1  0  y 4 y 2  y 4 y3  0  y 42
2 2
Burada y12 -nın əmsalı a11  1  0 olduğu üçün y1 məchulunun daxil olduğu hədləri
1
yox edək. Bunun üçün f  y1  y3 götürüb,   f 2
fərqini düzəldək.
a11

Onda,
   y1  y3 2  y12  y 22  2 y1 y3  2 y 2 y3  y3 y 4 
 y12  2 y1 y3  y32   y 22  y32  2 y 2 y3  y3 y 4

ifadəsini alarıq. Burada,

 z1  y1  y 3 1 0  1 0 
z  y  
 2 0 1 0 0 

2
; B
 3z  y 0 0 1 0
3
 
 z 4  y 4 0 0 0 1 
 

Çevirməsini apardıqdan sonra,   z12  1 olar, burada:

1   z 22  z 32  2 z 2 z 3  z 3 z 4 .

İndi 1 -in ifadəsində z 2 -nin daxil olduğu hədləri daxil edək. f1   z 2  z3

qəbul edərək, eyni qayda ilə
1
1  f2
a 122

fərqini düzəldək, burada a122  1,

1  f1   z 22  z 32  2 z 2 z 3  z 3 z 4   z 2  z 3 2   z 22 
 z 32  2 z 2 z 3  z 3 z 4  z 23  2 z 2 z 3  z 32  z 3 z 4

Burada,
t1  z1 1 0 0 0 
t   z  z  
2 ; 0 1 1 0 
C 
2 3

t 3  z 3 0 01 0 
 
 0 0 0 1 
t 4  z 4 

çevirməsini apardıqdan sonra,

  t12  t 22   2

olur, burada  2  t 3t 4 .
t1  z1
t  z

Nəhayət,  2 2
 t3  u3  u 4
 t 4  u 3  u 4
və ya
u1  t1 1 0 0 0 
u  t  
 2 2 0 1 0 0 
 1 1  1 1 
 u3  t3  t 4 ; D   0 0 
 2 2  2 2 
 1 1  1 1
 u4  t3  t 4 0 0  
 2 2  2 2

çevirməsini apardıqdan sonra   u12  u 22  u32  u 42 formasını alırıq.

İndi kvadratik formanı sadə şəklə gətirən ümumi çevirməni tapaq. Bunun
üçün  A, B, C , D çevirmələrinin uyğun matrislərinin DCBA hasilini tapaq:
1 0 0 0 
  0 1 0
0 1 0 0  1 0 0 0  1
 


 1 1   0 1 1 0 0 1 0 0 
DCBA   0    
0 0 0 1 0 
0
 2 2  0 0 1   
 1  0 0 0 1  0 0 0 1 
  
1
0 0
 2 2
 1 1 
 1 0 
 2 2 
1 1   1 1 
 0 0   1 0 
2 2  2 2 
1 1   1 1
  0 0   0 0
2 2   2 2

 0 0 1 0 
0 0
1 1
 
0 0 1   2 2 
 0
 
 
 
 

1 1
u1  x1  x 2  x3
2 2
1 1
u 2   x1  x 2  x3
2 2
Buradan, çevirməsini alırıq ki, bu da verilmiş kvadratik
1 1
u 3  x3  x 4
2 2
1 1
u 4  x3  x 4
2 2
formanı sadə şəklə gətirmək olar.
Misal. f x  2 x 21 8x1 x2  8x 22 kvadratik formasını kanonik şəklə gətirməli.
Həlli. Kvadratik formanın əsas matrisinin elementləri a11  2, a12  4, a22  8

olduğundan, xarakteristik tənliyini həll etsək

2  4
 0  2     08     16  0 
4 8 
 2  10  0  1  0, 2  10

tapılır.
1  0 məxsusi ədədinə uyğun məxsusi vektoru tapaq:

 y1  2 y 2
2 y1  4 y 2  0 
   y 2  c
4 y1  8 y 2  0  y  2c
 1

Deməli, məxsusi vektor y  2c;  c-dir. Bu vektoru basis vektorları üzrə ayırsaq
y  c2e1  e2  alarıq.

2  10 məxsusi ədədinə uyğun məxsusi vektoru tapaq:

 y 2  2 y1
 8 y1  4 y 2  0 
   y1  c
4 y1  2 y 2  0  y  2c
 2

Deməli, məxsusi vektor u  c; 2c-dir. Bu vektoru basis vektorları üzrə ayırsaq
u  ce1  2e2 alarıq.

c  1 / 2 2  12  1 / 5 qəbul etsək normallaşmış məxsusi vektoru

e2'  2e1  e2  / 5 , e1'  e1  2e2  / 5 kimi taparıq.

2/ 5 1/ 5 
Yeni bazisə keçid matrisi (ortoqonal çevirmənin matrisi) B   

  1/ 5 2 / 5 

şəklində alınır.
2 1 1 2
Bu çevirməni koordinatları ilə yazsaq x1  x1'  x2' , x2   x1'  x2'
5 5 5 5

alarıq. Beləliklə, bu əvəzləmələri verilən kvadratik formada yerinə yazsaq

2
   2 ' 1 '  1 ' 2 '
f x   2
2 1
x  '
1x   8
'
2 x1  x2   x1  x2  
 5 5   5 5  5 5 
2
 1 ' 2 '
8  x1  x2   10 x2'2 kanonik şəklində kvadratik formasını alarıq.
 5 5 
 MÜHAZİRƏ 8. KOORDİNAT SİSTEMLƏRİ.
Müstəvi üzərində düzbucaqlı və Dekart koordinat sistemi
Tərif. Müstəvi üzərində ümumi başlanğıca və eyni miqyas vahidinə malik
olan iki perpendikulyar ox müstəvi üzərində dekart koordinat sistemi əmələ gətirir.
Bu oxların kəsişmə nöqtəsi koordinat başlanğıcı, oxların özü –koordinat oxları
olaraq ; Ox və ya absis oxu, digəri isə Oy və yaxud ordinat oxu adlanır.
Tutaq ki, M müstəvinin ixtiyari nöqtəsidir. M nöqtəsini koordinat oxlarına
proyeksiyalayaq, yəni bu nöqtədən Ox və Oy oxlarına perpendikulyarlar endirək.
Bu perpendikulyarların oturacaqlarını uyğun olaraq Mx və My ilə işarə edək.
Tərif. x  OM x , y  OM y ədədlərinə verilmiş sistemdə M nöqtəsinin

koordinatları deyilir.
Burada OMx absis oxu üzərində O M x parçasının uzunluğunu, OMy isə
y

ordinat oxu üzərində O M y parçasının uzunluğunu göstərir. x ədədinə M nöqtəsinin

M
birinci koordinatı və yaxud absisi, y ədədinə isə M nöqtəsinin ikinci koordinatı ,
yaxud ordinatı deyilir. Nöqtənin özü isə M ( x, y) kimi işarə olunur. Oy oxu
müstəvini iki hissəyə bölür. Bu yarımmüstəvilərdən Ox oxunun müsbət tərəfində
yerləşən hissəsinə sağ yarımmüstəvi, mənfi tərəfində yerləşən hissəsinə isə sol
yarımmüstəvi deyilir. Eyni qayda ilə Ox oxu müstəvini iki yarımmüstəviyə ayırır.
Oy oxunun müsbət tərəfində yerləşən hissəsinə yuxarı yarımmüstəvi, mənfi
tərəfində yerləşən hissəsinə aşağı yarımmüstəvi deyilir.

I
II
x>0,y>0
x<0,y>0
My

III IV
x<0,y<0 x>0,y<0

0
x
Mx

Müstəvinin iki M 1 ( x1 ; y1 ) и M 2 ( x2 ; y2 ) nöqtələri arasındakı d məsafəsi

 d  ( x2  x1 ) 2  ( y 2  y1 ) 2

düsturu ilə hesablanır.

Xüsusi halda, M ( x; y) nöqtəsindən koordinat başlanğıcına qədər olan d məsafəsi

d  x2  y2

düsturu ilə hesablanır.

A1 ( x1; y1 ) və B2 ( x2 ; y 2 ) nöqtələrini birləşdirən düz xətti  münasibətində
bölən C ( x; y) nöqtəsinin koordinatları
x1  x 2 y1  y 2
x və y .
1  1 

Xüsusi halda əgər   1 olduqda, parçanın orta nöqtəsinin koordinatı üçün düstur
alınar:
x1  x 2 y1  y 2
x və y
2 2
Təpə nöqtələri A1 ( x1 ; y1 ) , B2 ( x2 ; y 2 ) və C3 ( x3 ; y3 ) olan üçbucağın sahə

düsturu
1 1
S x1 ( y 2  y3 )  x2 ( y3  y1 )  x3 ( y1  y 2 )  ( x2  x1 )( y3  y1 )  ( x3  x1 )( y 2  y1 )
2 2
.
Üçbucağın sahə düsturunu
1
S  ,
2
kimi də hesablamaq olar. Burada

1 1 1
  x1 x 2 x3 .
y1 y 2 y 3
 Fəzada dekart koordinatlar
Fəzada dekart koordinatlar müstəvi üzərində dekart koordinat sisteminə
analoji qayda ilə təyin edilir.
Tərif. Fəzada ümumi O başlanğıcı və eyni miqyas vahidi ilə təyin olunan üç
qarşılıqlı perpendikulyar ox fəzada dekart koordinat sistemi əmələ gətirir.
Bu oxların biri Ox oxu və ya absis oxu, digəri Oy və ordinat oxu, üçüncüsü
isə Oz applikat oxu adlanır.
Verilmiş sistemdə M nöqtəsinin koordinatları x  OM x , y  OM y , z  OM z

ədədləridir. Deməli, x ədədinə M nöqtəsinin birinci koordinatı və ya absisi, y

ədədinə M nöqtəsinin ikinci koordinatı və ya ordinatı, z ədədinə isə M nöqtəsinin
üçüncü koordinatı və ya applikatı deyilir. Ədədin özü isə M ( x, y, z ) kimi işarə
olunur.
Oyz müstəvisi bütün fəzanı iki yarımfəzaya ayırır, onlardan Ox oxunun
müsbət istiqamətində yerləşən hissəsi yaxın, digəri isə uzaq yarımfəza adlanır.
Eyni qayda ilə Oxz müstəvisi Oy oxunun müsbət istiqamətində yerləşən sağ, mənfi
istiqamətində yerləşən sol yarımfəzaya ayırır. Oxy müstəvisi fəzanı Oz oxunun
müsbət istiqamətində yerləşən yuxarı, mənfi istiqamətində yerləşən aşağı
yarımfəzaya ayırır.
Deyilənlərə görə göstərmək olar ki, yaxın yarımfəzanın bütün nöqtələri
müsbət absisə, uzaq yarımfəzanın bütün nöqtələri mənfi absisə, Oyz müstəvisində
yerləşən nöqtələrin absisi isə sıfra bərabərdir. Analoji qayda ilə sağ yarımfəzanın
bütün nöqtələri müsbət ordinata, sol yarımfəzanın bütün nöqtələri mənfi ordinata
malikdir, Oxz müstəvisində yerləşən nöqtələrin ordinatı isə sıfra bərabərdir.
Nəhayət, yuxarı yarımfəzanın bütün nöqtələri müsbət applikata, aşağı yarımfəzanın
bütün nöqtələri mənfi applikata, Oxy müstəvisində yerləşən nöqtələrin applikatı isə
sıfra bərabərdir.
Əgər nəzərə alsaq ki, Oyz, Oxz, Oxy müstəvilərinin nöqtələri uyğun olaraq
x=0, y=0,z=0 bərabərlikləri ilə xarakterizə olunur, onda Ox oxunun nöqtələri iki
bərabərliklə y=0,z=0 xarakterizə olunur. Eyni qayda ilə Oy oxunun nöqtələri
x=0,z=0 və Oz oxunun nöqtələri x=0,y=0 bərabərlikləri ilə xarakterizə olunur.
 Oyz, Oxz, Oxy müstəviləri fəzanı səkkiz bərabər hissəyə bölür, onlar
koordinat oktantları adlanır və aşağıdakı müəyyən olunmuş qayda ilə təyin edilir:
I oktant –eyni zamanda yaxın, sağ və yuxarı yarımfəza;
II oktant –eyni zamanda uzaq, sağ və yuxarı yarımfəza;
III oktant –eyni zamanda uzaq, sol və yuxarı yarımfəza;
IV oktant –eyni zamanda yaxın, sol və yuxarı yarımfəza;
V, VI, VII və VIII oktantlar isə uyğun olaraq I, II, III, IV oktantların aşağı
yarımmüstəvisində yerləşir.
Fəzanın iki M 1 ( x1 ; y1 ; z1 ) və M 2 ( x2 ; y2 ; z1 ) nöqtələri arasındakı d məsafəsi

d  ( x2  x1 ) 2  ( y 2  y1 ) 2  ( z 2  z1 ) 2 .

düsturu ilə hesablanır. Xüsusi halda, koordinat başlanğıcından M ( x; y, z) nöqtəsinə

qədər olan d məsafəsi
d  x2  y2  z2 .

düsturu ilə hesablanır.

Fəzanın iki A1 ( x1; y1; z1 ) və B2 ( x2 ; y2 ; z2 ) nöqtəsini  nisbətində bölən
C ( x; y; z ) nöqtəsinin koordinatı aşağıdakı kimi hesablanır:
x1  x 2 y1  y 2 z1  z 2
x , y və z  .
1  1  1 
Xüsusi halda   1 olduqda parçanın orta nöqtəsinin koordinatları alınır:
x1  x 2 y1  y 2 z1  z 2
x , y və z  .
2 2 2
 Polyar koordinatlar
Müstəvi üzərində polyar koordinatlar aşağıdakı kimi təyin edilir. Müstəvi
üzərində ixtiyari O nöqtəsi (qütb nöqtəsi) götürülür. Ondan OA oxu keçirilərək
miqyas vahidi qeyd olunur.
Tərif. M nöqtəsinin polyar koordinatları elə iki  , ədədlərinə deyilir ki,
onlardan birincisi M nöqtəsindən O nöqtəsinə qədər məsafəyə bərabər olubpolyar
radius, ikincisi isə OA polyar oxunun saat əqrəbinin əksi M

istiqamətində dönməsindən alınan bucağa

bərabər olub, polyar bucaq adlanır.

 , polyar koordinata malik olan M
nöqtəsi simvolik olaraq M(  , ) ilə
 A
işarə edilir. O

 , qiymətləri 0    ,0   2 intervallarında dəyişirlər. Əgər M nöqtəsi

O nöqtəsi ilə üst-üstə düşürsə onda   OM  0 . Deməli, qütb nöqtəsinin birinci
koordinatı sıfra bərabərdir ikinci koordinatı isə qeyri-müəyyəndir.
Bir çox hallarda həm dekart, həm də polyar koordinat sistemlərindən eyni
zamanda istifadə etmək lazım gəlir. Bu halda ixtiyari nöqtənin polyar
koordinatlarını bilməklə onu dekart koordinatları hesablanır və tərsinə, dekart
koordinatlarını bilməklə polyar koordinatlar hesablanır. Bu cür çevirmələrin
düsturunu yazmaq üçün xüsusi haldan- polyar sisteminqütb nöqtəsinin dekart
koordinat sisteminin başlanğıcı ilə, polyar oxun isə absis oxunun müsbət istiqaməti
ilə üst-üstə düşən halından istifadə edilir. Bundan əlavə polyar bucağın təyinində
Ox oxunun fırlanmasında müsbət istiqamət təyin edilir.
Fərz edək ki, M müstəvinin ixtiyari nöqtəsi, (x,y) onun dekart koordinatları,
(  , ) isə polyar koordinatlarıdır. M nöqtəsinin oxlar üzərindəki proyeksiyasını
uyğun olaraq Mx və My ilə işarə edək.
OM x  OM cos , OM y  OM sin 
OM x  x, OM y  y, OM   olduğundan yaza bilərik

x   cos , y   sin 
Bu düsturlar nöqtənin dekart koordinatlarını polyar koordinatlarla ifadə edir.
Polyar koordinatların dekart koordinatlarla ifadəsini də buradan almaq olar:
y
  x2  y2 tg 
x
Misal. A(2; 5) və B(4;17) nöqtələri AB parçasının uc nöqtələridir. Bu parça

üzərində C nöqtəsi yerləşir. C nöqtəsindən A nöqtəsinə qədər məsafə bu nöqtədən

B nöqtəsinə qədər olan məsafədən iki dəfə böyükdür. С nöqtəsinin koordinatlarını
tapın.
AC
AC  2 CB ,   2 və x1  2, y1  5 , x2  4, y 2  17 . Buradan
CB
 2  24 5  2  17
x  2, y  13 , və C (2;13) .
1 2 1 2
Misal . Təpə nöqtələri A(2;  4) , B(2; 8) və C (10; 2) olan üçbucağın sahəsini
tapın.
1 1
S  (2  2)(2  4)  (10  2)(8  4)  24  144  60 (kv.v.).
2 2
Misal. M 1 (2; 4;  2) və M 2 (2; 4; 2) nöqtələri M 1 M 2 parçasının uc
nöqtələridir. Bu parçanı   3 nisbətində bölən M ( x; y; z) nöqtəsinin koordinatını
tapın.
x1  x2 2  6 y  y 2 4  12 z1  z 2  2  6
x   1 , y  1   4, z   1.
1  1 3 1  1 3 1  1 3
M (1; 4;1) .

Misal. M (1;  3 ) nöqtəsi üçün polyar koordinatları tapın. Polyus koordinat

başlanğıcı ilə, polyar ox isə absis oxunun müsbət istiqaməti ilə üst-üstə düşür.
 3
  12  ( 3 ) 2  1  3  2 və tg    3.
1
5 5
M (1;  3 ) nöqtəsi IV rübdə yerləşdiyindən   . Buradan M (2; ) .
3 3
 3
Misal. N (2 2 ; ) nöqtəsinin düzbucaqlı koordinat sistemində
4
koordinatlarını tapın. Polyus koordinat başlanğıcı ilə, polyar ox isə absis oxunun
müsbət istiqaməti ilə üst-üstə düşür.
3  2 3 2
x  2 2  cos  2 2      2
 və y  2 2  sin 2 2 2 .
4  2  4 2

Buradan N (2; 2) .

Misal. Polyar koordinat sistemində əyrinin tənliyi aşağıdakı kimi

verilmişdir:
r  4  (3  cos  ) 1 .

Düzbucaqlı dekart koordinat sistemində bu əyrinin tənliyini tapın.

Düzbucaqlı dekart koordinat sistemi ilə polyar koordinat sistemi arasındakı
əlaqədən istifadə edək:
x
r  x2  y2 ; cos   . Onda
x  y2
2

4
x2  y2 
x
3
x2  y2

3 x2  y2  x  4 , 3 x2  y2  x  4 ,

9 x 2  9 y 2  16  8x  x 2 , 8x 2  8x  9 y 2  16  0 ,

8( x 2  x  0,25)  8  0,25  9 y 2  16  0

8( x  0,5) 2  2  9 y 2  16  0 , 8( x  0,5) 2  9 y 2  18

( x  0,5) 2 y 2
Buradan alırıq  1.
2,25 2

Misal. Polyar koordinat sistemində əyrinin tənliyi aşağıdakı kimi verilmişdir:

r  9  (4  5 cos  ) 1 .

Düzbucaqlı dekart koordinat sistemində bu əyrinin tənliyini tapın.

 Düzbucaqlı dekart koordinat sistemi ilə polyar koordinat sistemi arasındakı
əlaqədən istifadə edək:
9
Onda x2  y2  , 4 x 2  y 2  5x  9 , 4 x 2  y 2  5x  9
5x
4
x2  y2

16 x 2  16 y 2  81  90 x  25x 2 , 9 x 2  90 x  16 y 2  81  0 ,

9( x 2  10 x  25  25)  16 y 2  81  0 , 9( x  5) 2  225  16 y 2  81  0 ,

( x  5) 2 y 2
9( x  5) 2  16 y 2  144 . Buradan alırıq   1.
16 9

MÜHAZİRƏ 9. Vektorların cəbri.

Vektorlar və onlar üzərində xətti əməllər.
Vektorların xətti asılılığı. Bazis vektorlar

Yalnız ədədi qiyməti ilə xarakterizə olunan kəmiyyətlərə skalyar

kəmiyyətlər və ya skalyarlar deyilir. Məsələn, uzunluq, sahə, həcm, kütlə skalyar
kəmiyyətlərdir. Ədədi qiymətindən əlavə həm də istiqaməti ilə
B
xarakterizə olunan kəmiyyətlərə vektorial kəmiyyətlər və ya a
sadəcə olaraq vektorlar deyilir. Məsələn, qüvvə, sürət vektorial
A
kəmiyyətlərdir. Riyaziyyatda vektorları istiqamətlənmiş düz
a
xətt parçaları ilə göstərirlər. Vektorları iki böyük hərflə
b
göstərdikdə birinci hərf ilə onun başlanğıcı (A), ikinci hərf ilə d
c
sonu (B) işarə olunur. Vektorları bir kiçik hərf ilə də işarə
edirlər. Məsələn, a , b , c və s. Başlanğıc və son nöqtələri üst-üstə düşən vektora
sıfır vektor deyilir və 0 kimi işarə olunur. Vektoru göstərən düz xətt parçasının
__
uzunluğuna bu vektorun modulu və ya uzunluğu deyilir. AB vektorunun modulu
AB kimi, a vektorun modulu a kimi işarə olunur.

Hər bir vektorun verilməsi üçün onun modulu və istiqaməti məlum

olmalıdır.
 Sıfır vektorun modulu 0-a bərabər hesab olunur, istiqaməti isə müəyyən
hesab olunmur.
Modulları bərabər, bir-birinə paralel və istiqamətləri eyni olan vektorlara
bərabər vektorlar deyilir. Bir düz xətt və ya paralel düz xəttlər
D
üzərində yerləşən vektorlara kollinear vektorlar deyilir. C
b A
Məsələn, a , b , c vektorları kollineardırlar. d vektoru isə a , b , c a+
a
vektorlarının heç biri ilə kollinear deyil. Kollinear vektorlar ya
eyni istiqamətli (məsələn a və c ), ya da əks istiqamətli (məsələn B b E

a ilə b və ya b ilə c ) olurlar. Qeyd edək, ki sıfır vektor hər bir vektor ilə

kollinear hesab olunur.

Bir neçə vektorun cəmindən, bir vektor ilə ikinci vektorun fərqindən və
vektorun ədədə hasilindən danışmaq olar. Bu üç əmələ vektorlar üzərində xətti
əməllər deyilir.
Vektorlar üzərində xətti əməllərə keçməzdən əvvəl qeyd edək ki, hər bir
vektora yerdəyişmə kimi vaxmaq olar. Məsələn, AB vektoru A nöqtəsini B
nöqtəsinə köçürür.
İndi isə vektorların toplanmasına keçək. AB = a vektoru ilə CD  b
vektorunun cəmi AB -nın B uçündan başlanğıcı bu nöqtədə olub, b vektoruna
bərabər BE vektorunu çəkib, a -nın başlanğıcı olan A ilə BE -nin sonu olan E-ni
birləşdirən AE vektoruna deyilir: AE = a + b . Doğrudan da a vektoru A-nı B-yə,
BE = b vektoru isə B-ni E-yə köçürür və nəticədə A nöqtəsi E nöqtəsinə keçir.
Vektorların cəmi üçün
a + 0 = a , a + b = b + a , ( a + b )+ c = a +( b + c )

xassələri doğrudur. C
B
Qeyd edək ki, vektorların bu toplanma a b
D E
qaydası sayı ikidən çox olan vektorlar üçün də b
А

doğrudur. Məsələn, şəkildəki AB = a , CD  b , M c

EK = c vektorlarının cəmi AN vektoru verir: a +

c K
N
b + c = AN .
 Vektorun ədədə vurulma əməlini təyin edək. a
a А
C
vektorunun  həqiqi ədədinə hasili aşağıdakı kimi B
D
təyin edilən b vektoruna deyilir: N
M
1) b    a ;

2)   0 olduqda b -nin istiqaməti a -nın istiqaməti ilə eyni,   0 olduqda

isə əksdir.
a -nın  -ya hasilini a   və ya   a kimi işarə edirlər.

Məsələn, AB = a vektoru üçün 3 a =CD, -2 a =MN.

(-1)  a vektoruna a vektorunun əksi deyilir - a kimi işarə olunur.
a vektorundan b vektorunu çıxmaq elə c vektoru tapmaq deməkdir ki, b + c

= a olsun. Lakin a - b fərqinə a ilə b -nin əksi olan - b

vektorunun cəmi kimi baxmaq daha əlverişlidir. B
a
-
D
A
Məsələn, a = AB vektoru ilə CD  b vektorunun fərqini
E
tapmaq üçün a = AB vektorunun sonundan - b -yə b
C
bərabər olan BE =- b vektorunu çəkmək lazımdır.
Aydındır ki, a - b = AE .
İndi isə vektorların xətti asılılığı anlayışına keçək. Fərz edək ki,
a1 , a2 , ..., an (1)
ixtiyari vektorlar, 1 , 2 ,..., n isə istənilən həqiqi ədədlərdir.
1a1  2 a2  ...  n an vektoruna (1) vektorlarının xətti kombinasiyası deyilir.

Tərif. Heç olmazsa biri sıfırdan fərqli elə 1 , 2 ,..., n ədədləri varsa ki,
1a1  2 a2  ...  n an  0 (2)
olsun, onda (1) vektorlarına xətti asılı vektorlar və ya xətti asılı sistemi deyilir. (2)
bərabərliyi yalnız 1  2  ...  n  0 olduqda ödənilərsə, (1)-ə xətti asılı olmayan
vektorlar deyilir.
Aşağıdakı təklif doğrudur.
Teorem 1. Vektorlar sisteminin xətti asılı olması üçün bu vektorlardan
ixtiyari birinin yerdə qalan vektorların xətti kombinasiyası şəklində göstərilə
bilməsi zəruri və kafidir.
 Zəruriliyin isbatı. Fərz edək ki, (1) vektorları xətti asılıdır. Onda (2)
ödənilir və 1 , 2 ,..., n ədədlərindən heç olmazsa biri sıfırdan fərqlidir. Fərz edək ki,
1  0 . Onda (2)-dən alırıq:
2  
a1   a2  3 a3  ...  n an .
1 1 1
2  
Sonuncu bərabərlikdə    2 ,  3  3 ,..., n   n işarə etsək alarıq ki,
1 1 1

a1  2 a2  3a3  ...  n an . (3)

(3) onu göstərir ki, a1 vektoru, qalan a2 , a3 , ..., an vektorlarının xətti
kombinasiyasıdır.
Kafiliyin isbatı. Fərz edək ki, (1) vektorlarından biri, məsələn a1 , yerdə
qalan vektorların xətti kombinasiyası şəklində göstərilmişdir, yəni (3) doğrudur.
(3)-ü belə yazaq:
(1)a1  2 a2  3a3  ...  n an  0 . (4)
(4)-də a1 -in əmsalı olan -1 sıfırdan fərqli olduğundan (1) vektorları xətti
asılıdırlar.
Teorem 1 isbat olundu.
Aydındır ki, iki a və b vektorlarının kollinear olması üçün onların xətti asılı
olması zəruri və kafidir.
Tərif. Bir müstəvi və ya paralel müstəvilər üzərində olan 3 vektorlara
komplanar vektorlar deyilir.
Üç vektorun komplanar olması üçün zəruri və kafi şərt onların xətti asılı
olmasıdır.
İndi isə bazis vektorlar anlayışına keçək.
Tərif. Müstəvi üzərində yerləşən, kollinear olmayan və müəyyən
ardıcıllıqla götürülmüş ixtiyari iki e1 , e2 vektorlarına həmin müstəvi üzərində
bazis vektorlar və ya sadəcə olaraq bazis deyilir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem 2. Müstəvi üzərindəki hər bir a vektorunu həmin müstəvi
üzərindəki ixtiyari e1 , e2 bazisi üzrə
 a = 1e1  2e2 (5)
şəklində ayırmaq olar və bu ayrılış yeganədir. e2
e1
İsbatı. Şərtə görə e1 , e2 bazis vektorlar olduqları üçün a
kollinear deyillər. С А

Ona görə e1  0, e2  0 . e1 , e2 , a vektorlarının

başlanğıclarını eyni bir 0 nöqtəsinə köçürək. Tərəflərinin e2
ikisi e1 və e2 üzərində olub, diaqonalı OA  a olan OBAC 0 e1 Б

paraleloqramını quraq. Şəkildən aydındır ki,

OB  BA  OA  OB  OC  a . (6)
OB ilə e1 , OC ilə e2 kollinear olduqları üçün elə 1 və 2 ədədləri vardır ki, OB =

1 e1 , OC = 2 e2 . OB və OC üçün aldığımız bu ifadələri (6)-da nəzərə alsaq (5)-i

alarıq.
İndi isə isbat edək ki, (5) ayrılışı yeganədir. Əksini fərz edək. Tutaq ki,
a = 1e1  2e2 (7)
şəklində olan başqa bir ayrılış da vardır.
(5)-dən (7)-ni tərəf-tərəfə çıxaq:
(1  1 )e1  (2  2 )e2  0 . (8)
e1 , e2 vektorları kollinear olmadıqlarından xətti asılı deyillər. Ona görə (8) yalnız o

zaman doğru ola bilər ki, eyni zamanda 1  1  0 , 2  2  0 olsun. Buradan isə
1  1 , 2  2 olduğu alınır.

Teorem 2 isbat olundu.

Tərif. Komplanar olmayan və müəyyən ardıcıllıqla götürülmüş ixtiyari 3
vektora bu fəzada bazis vektorar və ya bazis deyilir.
Fəzada bazis vektorları adətən e1 , e2 , e3 ilə işarə edirlər. Aşağıdakı teorem
doğrudur.
Teorem 3. Fəzada hər bir vektoru istənilən e1 , e2 , e3 bazisi üzrə
a = 1e1  2e2  3e3 (9)
şəklində yeganə qayda ilə ayırmaq olar.
Teorem 3-ün isbatı teorem 2-nin isbatına oxşar qayda ilə aparılır.
 (5)-dəki 1 , 2 ədədlərinə a -nın e1 , e2 bazisi üzrə koordinatları deyilir. (9)-
dakı 1 , 2 , 3 ədədlərinə isə a vektorunun fəzadakı e1 , e2 , e3 bazisi üzrə
koordinatları deyilir.
Çox vaxt elə bazis vektorlara baxırlar ki, onlar qarşılıqlı perpendikulyar
olmaqla, uzunluqları vahidə bərabər olsunlar. Belə bazis vektorlara ortonormal
bazis vektorlar deyirlər. Müstəvi üzərində bazis vektorları adətən i , j ilə fəzada
isə i , j, k ilə işarə edirlər: i  j  k  1 , (i , j )  (i , k )  ( j, k )  900 .

Ortonormal bazisdə vektorun koordinatları düzbucaqlı koordinat

sistemindəki koordinatlar ilə üst-üstə düşürlər.
Müstəvi üzərində ortonormal bazis üzrə olan ayrılış
a  axi  a y j (10)
şəklində, fəzada isə
a  axi  a y j  az k (11)
şəklində yazılır.
(10) ayrılışına malik olan a vektorunun uzunluğu
a  ax2  a y2 ,

fəzada (11) ayrılışına malik olan a vektorunun uzunluğu isə

a  ax2  a y2  az2

düsturu ilə hesablanır.

 Vektorların skalyar hasili və onun xassələri
Tərif. a və b vektorlarının uzunluqları ilə, aralarındakı bucağın kosinusu
hasilinə onların skalyar hasili deyilir və ( a , b ) və ya a  b kimi işarə edilir.
Biz ( a , b ) işarəsindən istifadə edəcəyik. Tərifə əsasən
( a , b )= a  b cos  ,   (a ,  b ) . (1)

(1)-dən aydındır ki, iki vektorun skalyar hasili ədəddir.

Bir vektorun başqa bir vektor üzərinə
proyeksiyası anlayışından istifadə edərək, skalyar hasil a

üçün (1)-in sağ tərəfindəkindən fərqli ifadə də almaq

a
olar. a cos  hasilinə a -nın b üzərinə proyeksiyası 
b
deyib, onqu Prb a kimi işarə edəcəyik:

Prb a = a cos  . (2)

Eyni qayda ilə b -nın a üzərinə proyeksiyası təyin olunur:

Pra b = b cos  . (3)

(1)-də (2) və (3)-ü nəzərə aldıqda

( a , b )= Prb a  b = Pra b  a (4)

bərabərliyini alırıq.
Skalyar hasilin aşağıdakı xassələri vardır:
1) ( a , b )=( b , a ). Bu xassənin doğruluğu birbaşa (1)-dən alınır.
2) ( a , b )=( a , b )=  ( a , b ), (5)
burada  – istənilən həqiqi ədəddir.
İsbatı. Əvvəlcə qeyd edək ki, bir vektorun başqa bir vektor üzərinə
proyeksiyası
Prb a =  Prb a (6)

xassəsinə malikdir. (6)-nın hər iki tərəfini b -yə vuraq:

Prb (a )  b =(  Prb a )  b . (7)

(4)-ə əsasən
 Prb (a )  b =( a , b ) və (  Prb a )  b =  ( Prb a  b )=  ( a , b ).

Sonuncu iki bərabərlikləri (7)-də nəzərə aldıqda (5) alınır.

3) ( a + b , c )=( a , c )+( b , c ). (8)
İsbatı. Bir vektorun digər vektor üzərinə proyeksiyasının
Prc (a  b )  Prc a  Prc b (9)
xassəsi vardır.
(4) və (9)-a əsasən yaza bilərik:
( a + b , c )= Prc (a  b )  c  (Prc a  Prc b )  c 

 Prc a  c  Prc b  c  ( a , c )+( b , c )  (8).

İndi isə iki vektorun skaldyar hasilinin onların koordinatları ilə ifadə
düsturunu çıxaq.
Əvvəlcə qeyd edək ki, hər bir a vektoru üçün (1)-ə əsasən
( a , a )= a a cos 0  a  (a , a )  a
2 2

düsturu doğrudur. a və b vektorları arasındakı bucaq 900 olduqda onların skalyar

hasili sıfra bərabər olur:
( a , b )= a  b cos 900  0 .

Tərsinə, iki vektorun skalyar hasili sıfra bərabər olduqda ya bu vektorlardan heç
olmazsa biri sıfır vektordur, ya da onlar arasındakı bucaq 900-yə bərabərdir.
Fərz edək ki, i , j, k fəzada ixtiyari bir ortonormal bazisdir: i  j  k  1 ,

(i ,  j )  (i ,  k )  ( j,  k )  900 . Aydındır ki, (i , i )  ( j, j )  (k , k )  1 və

(i , j )  (i , k )  ( j, k )  0 .

İndi tutaq ki, bu bazisdə iki a (ax , a y , az ) və b (bx , by , bz ) vektorları verilmişdir.

Bu vektorların i , j, k bazisindəki ayrılışlarını yazaq:

a  axi  a y j  az k , b  bxi  by j  bz k .

Bu ayrılışlardan və skalyar hasilin xassələrindən istifadə edərək, yaza

bilərik:
 (a , b )  (a x i  a y j  a z k , bx i  b y j  bz k ) 

 (a x i , bx i )  (a x i , b y j )  (a x i , bz k )  (a y j , bx i ) 

 (a y j , b y j )  (a y j , bz k )  (a z k , bx i )  (a z k , b y j ) 

 (a z k , bz k )  a x bx (i , i ) 1  a x b y (i , j ) 0  a x bz (i , k ) 0 

 a y bx ( j , i ) 0  a y b y ( j , j ) 1  a y bz ( j , k ) 0  a z bx (k , i ) 0 

 a z b y (k , j ) 0  a z bz (k , k ) 1  a x bx  a y b y  a z bz 

 (a , b )  axbx  a y by  az bz . (10)
(10)-a iki vektorun skalyar hasilinin koordinatlar ilə ifadə düsturu
deyilir. Vektorların koordinatları məlum olduqda bu düstur ilə onların skalyar
hasilini tapmaq olar.
İki vektorun koordinatları verildikdə onlar arasındakı bucağın kosinusunu da
tapmaq olar. Doğrudan da, (1)-ə əsasən
(a , b )
cos   . (11)
a b

(11)-də a  ax2  a y2  az2 , b  bx2  by2  bz2 , olduğunu və (10)-u nəzərə alsaq,
a x bx  a y by  a z bz
cos  
a x2  a y2  a z2  bx2  by2  bz2

düsturu alınar. Bu düstur ilə koordinatları məlum olan iki vektor arasındakı
bucağın kosinusunu tapmaq olar.

Vektorların vektorial hasili və onun xassələri

Fərz edək ki, a , b , c komplanar olmayan ixtiyari üç vektordur. Bu üç
vektorların başlanğıclarını eyni bir nöqtəyə köçürək.
Tərif. c vektorun ucundan baxdıqda a -nı b -nin üzərinə gətirmək üçün
olan kiçik bucağın istiqaməti saat əqrəbi hərəkətinin əksi
c
istiqamətində olarsa, deyirlər ki, a , b , c vektorları sağ
oriyentasiyalı üçlük təşkil edirlər. Əks halda a , b , c -yə b
a
sol oriyentasiyalı üçlük deyilir. sağ
 İndi isə vektorların vektorial hasilinin tərifinə keçək.
Tərif. Aşağıdakı üç şərti ödəyən c vektoruna a və c

b vektorlarının vektorial hasili deyilir:

1) c -nin uzunluğu ədədi qiymətcə a və b -nin b a
sol
üzərində qurulmuş paraleloqramın sahəsinə bərabərdir;
2) c vektoru a və b -nin yerləşdiyi müstəviyə perpendikulyardır;
3) a , b , c vektorları sağ oriyentasiyalı üçlük təşkil edirlər.
Tərifdən göründüyü kimi iki vektorun vektorial hasili vektordur. a və b
vektorlarının vektorial hasilini a  b kimi işarə edəcəyik.
Bu tərifdən alınır ki, iki vektorun kollinear olması üçün onların vektorial
hasilinin sıfra bərabər olması zəruri və kafi şərtdir.
Vektorial hasilin aşağıdakı xassələri vardır.
1) a  b  b  a ;
2) (a )  b  a  (b )   (a  b ) ;
3) a  (b  c )  a  b  a  c .
İstənilən vektorun özü ilə vektorial hasili sıfır vektor verir: a  a  0 . Fərz
edək ki, i , j, k fəzada ixtiyari bir ortonormal bazisdir. Onda vektorial hasilin
tərifinə görə yazmaq olar:
i  i  0, j  j  0, k  k  0,
i  j  k, j k  i, k  i  j,
i  k   j , j  i  k , k  j  i .

Bu düsturlara bazis vektorların vurma cədvəli deyilir.

İndi isə i , j, k ortonormal bazisdə koordtnatları məlum olan a (ax , a y , az ) və
b (bx , by , bz ) vektorlarının vektorial hasili üçün koordinatlar ilə ifadə düsturunu

çıxaq. a , b vektorlarının i , j, k bazisi üzrə ayrılışlarını yazaq:

a  axi  a y j  az k , b  bxi  by j  bz k .

Bu ayrılışlardan, ortonormal bazis vektorların vurma cədvəli və vektorial

hasilin xassələrindən istifadə edərək alırıq:
 (a  b )  (a x i  a y j  a z k )  (bx i  b y j  bz k ) 
 a x bx (i  i ) 0  a x b y (i  j )  a x bz (i  k ) 
 a y b x ( j  i )  a y b y ( j  j ) 0  a y b z ( j  k ) 
 a z bx ( k  i )  a z b y ( k  j )  a z bz ( k  k ) 0 
 a x b y (k )  a x bz ( j )  a y bx (k )  a y bz (i ) 
 a z bx ( j )  a z b y (i )  (a y bz  a z b y )i  (a z bx  a x bz ) j 
 (a x b y  a y bx )k  (a  b )  (a y bz  a z b y )i 
 ( a z bx  a x bz ) j  ( a x b y  a y bx ) k .

İki tərtibli determinantın açılış qaydasından istifadə edərək, sonuncu düsturu

belə də yazmaq olar:
ay az a ax ax ay
a b  i z j k. (*)
by bz bz bx bx by

i j k
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, 3 tərtibli a x a y a z determinantını birinci sətir
bx by bz

elementlərinə görə açsaq, (*)-un sağ tərəfi alınar. Ona görə də (*)-un sağ tərəfi
əvəzinə həmin 3 tərtibli determinantı yazmaq olar:
i j k
a  b  ax ay az . (**)
bx by bz

(**) düsturu iki a və b vektorlarının vektorial hasilinin onların

koordinatları ilə ifadə düsturudur.
Misal. a (1,2,3), b (0,1,2) vektorlarının vektorial hasilini tapaq.
(**) düsturuna görə
i j k
2 3 1 3 1 2
a b  1 2 3  i j k
1  2 0 2 0 1
0 1  2
 7i  2 j  k .
 Üç vektorun qarışıq hasili və onun xassələri
Fərz edək ki, bizə üç a , b , c vektorları verilmişdir. Aydındır ki, a və b
vektorlarının vektorial hasili müəyyən bir d  a  b vektorunu verəcəkdir. d
vektoru ilə üçüncü c vektorunun skalyar hasilinə a , b , c vektorlarının qarışıq
hasili deyilir və a , b , c kimi işarə olunur. a b c  (d , c )  (a  b , c ) olduğu üçün
a b c  (a  b , c ) (1)
yazmaq olar. Aydındır ki, ixtiyari 3 vektorun qarışıq hasili skalyar kəmiyyət olub,
müəyyən ədəd verəcəkdir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem (Qarışıq hasilin moduluna dair). Komplanar olmayan üç
vektorun qarışıq hasilinin modulu ədədi qiymətcə həmin vektorlar üzərində
qurulmuş paralelepipedin həcminə bərabərdir.
İsbatı. a  b  d işarə edək. Məlum olduğu kimi
d  a  b sin  , (2)

burada  ilə a və b arasındakı bucaq işarə olunmuşdur. (2) bərabərliyi iki

vektorun vektorial hasili olan vektorun modulunun ədədi qiymətcə həmin vektorlar
üzərində qurulmuş paraleloqramın sahəsinə bərabər olmasından alınır. Digər
tərəfdən vektorial hasilin tərifinə görə d vektoru
həmin paraleloqramın yerləşdiyi müstəviyə
perpendikulyardır. c h
müstəviyə 
c vektorunun ucundan həmin d
b
perpendikulyar çəkib onun uzunluğunu h ilə işarə
edək. d və c vektorları arasındakı bucağı  ilə işarə  a

etsək, şəkildən aydındır ki,

h  c cos  . (3)

a , b , c vektorları üzərində qurulmuş paralelepipedin oturacağının sahəsi d ,

hündürlüyü isə h olduğu üçün V  d  h . Bu düsturda h-ın (3)-dəki ifadəsini yazıb,

skalyar hasilin tərifinə və (1)-ə əsasən alırıq:

 V  d  h  d  c cos   (d , c )  (a  b , c )  a b c .

Bizim çəkdiyimiz şəkildə a , b , c sağ oriyentasiyalı üçlük olduğu üçün a , b , c

qarışıq hasili müsbətdir. Ona görə V  a b c əvəzinə V  a b c yazmaq olar. Ümumi

halda V  a b c götürmək lazımdır.

Teorem isbat olundu.

İndi isə qarışıq hasilin koordinatlar ilə ifadə düsturunu çıxaraq. Fərz edək ki,
fəzadaki i , j, k ortonormal bazisində a (ax , a y , az ) , b (bx , by , bz ) , c (cx , c y , cz ) vektorları
verilmişdir. Məlumdur ki, a və b vektorlarının vektorial hasili üçün aşağıdakı
düstur doğrudur (əvvəlki mövzuda (*) düsturu):
ay az a ax ax ay
a b  i z j k. (4)
by bz bz bx bx by

İki vektorun skalyar hasilinin koordinatlar ilə ifadə düsturuna, (1)-ə və (4)-ə
əsasən yaza bilərik:
ay az a ax ax ay
a b c = (a  b , c )  cx  z cy  c . (5)
by bz bz bx bx by z

ax ay az
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, (5)-in sağ tərəfi 3 tərtibli bx by bz determinantının
cx cy cz

üçüncü sətir elementlərinə görə ayrılışıdır. Ona görə (5)-in sağ tərəfində bu 3
tərtibli determinantı yazmaq olar:
ax ay az
a b c = bx by bz . (6)
cx cy cz

(6) üç vektorun qarışıq hasilinin koordinatlar ilə ifadə düsturu adlanır.

Bu düsturdan istifadə edərək, qarışıq hasilin aşağıdakı xassələrini isbat etmək olar.
1. Qarışıq hasildə vektorların yerini dairəvi şəkildə dəyişdikdə qarışıq hasilin
qiyməti dəyişmir. Bu o deməkdir ki, qarışıq hasildə birinci yerdə yazılmış vektor
götürülüb sonda yazılır. Yəni
ab c  b ca  cab .
 Doğrudan da, (6) determinantında əvvəl birinci sətir ilə ikincinin, sonra isə
alınmış determinantda ikinci ilə üçüncu sətirlərin yerlərini dəyişsək
ax ay az bx by bz bx by bz
a , b , c = bx by bz   a x ay az  cx cy cz  b c a
cx cy cz cx cy cz ax ay az

olduğunu alarıq. Oxşar qayda ilə a b c  c a b olduğu isbat edilir.

2. Qarışıq hasildə iki yanaşı vektorun yerlərini dəyişdikdə qarışıq hasilin
yalnız işarəsi dəyişir.
Məsələn,
a b c  b a c
Doğrudan da, qarışıq hasildə iki vektorun yerlərini dəyişdikdə determinintda
da müvafiq 2 sətirlər yerlərini dəyişəcəklər. Bu halda determinantın məlum
xassəsinə görə yalnız işarə dəyişir.
3. Üç vektorun komplanar olması üçün onların qarışıq hasilinin sıfra bərabər
olması zəruri və kafi şərtdir.
Bu xassənin doğruluğu qarışıq hasilin moduluna aid teoremdən alınır.
Fərz edək ki, bizə bir müstəvi yerləşməyən M1 ( x1 , y1 , z1 ), M 2 ( x2 , y2 , z2 ),
M 3 ( x3 , y3 , z3 ) , M 4 ( x4 , y4 , z4 ) nöqtələri verilmişdir. Təpələri bu nöqtələrdə yerləşən

piramidanın həcmini tapmağa çalışaq. Əgər

M1M 2 ( x2  x1 , y2  y1 , z2  z1 ) ,

M1M 3 ( x3  x1 , y3  y1 , z3  z1 ) ,

M1M 4 ( x4  x1 , y4  y1 , z4  z1 )

vektorları üzərində parallelepiped qursaq, həmin piramidanın həcmi, bu

1
paralelepipedin həcminin -nə bərabər olar. Paralelepipedin həcmi isə bu 3
6
vektorun qarışıq hasilinin moduluna bərabərdir. Ona görə bu piramidanın həcmi
üçün
 x2  x1 y2  y1 z 2  z1
1
V  mod x3  x1 y3  y1 z3  z1
6
x4  x1 y4  y1 z 4  z1

düsturu doğrudur.

MÜHAZİRƏ 10. Müstəvi üzərində düz xətt tənlikləri.

Düz xəttin bucaq əmsallı tənliyi

Orta məktəbin riyaziyyat kursundan məlumdur ki,

y
y  kx düsturu ilə verilən funksiyanın qrafiki koordinat M ( x, y)
başlanğıcından keçən düz xəttdir. Bu düz xəttin 0x oxunun y
0 
müsbət istiqaməti ilə əmələ gətirdiyi bucağı  ilə işarə x N x
edək. Şəkildən aydındır ki,
MN y
tg   . (1)
ON x

Digər tərəfdən y  kx düsturundan k-nı tapsaq,

y
k (2)
x
olar. (1) ilə (2)-ni müqayisə etsək,
k  tg (3)
olduğunu alarıq. (3) bərabərliyi k-nın həndəsi mənasını ifadə edir. Yəni y  kx
funksiyasındakı k əmsallı bu funksiyanın qrafiki olan düz xəttin absis oxunun
müsbət istiqaməti ilə əmələ gətirdiyi bucağın tangensinə bərabərdir.
(2)-dən alınır ki, k  0 olduqda x və y eyni işarəlidir. Yəni qrafik I və III
rüblərdən keçir. k  0 olduqda x və y müxtəlif işarəlidir və ona görə də düz xətt II
və IV rüblərdən keçir. k-ya bucaq əmsalı deyilir.
Məlum olduğu kimi
y  kx  b (4)
düsturu ilə verilən funksiyaya xətti funksiya y
deyilir. Onun qrafiki düz xəttdir. Bu düz xətt
y  kx funksiyasının qrafikinə paralel olub, ordinat y  kx  b B(0, b)
y  kx
oxunu ordinatı b olan B(0,b) nöqtəsində kəsir.
(4)-ə düz xəttin bucaq əmsallı tənliyi, k və 0 x

b-yə isə bu tənliyin parametrləri deyilir.

Müstəvi üzərində ixtiyari bir qeyd olunmuş M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsindən sonsuz
sayda düz xətt keçir. Lakin M 0 nöqtəsindən keçib, 0 x oxunun müsbət istiqaməti ilə
 bucağı əmələ gətirən yalnız bir düz xətt vardır. Həmin düz xəttin bucaq əmsalı

tg  k olar. Bucaq əmsalı k olub, M 0 nöqtəsindən keçdiyi üçün M 0 -ın

koordinatları (4) tənliyini ödəməlidir:
y0  kx0  b . (5)
(4)-dən (5)-i tərəf-tərəfə çıxaq:
y  y0  k ( x  x0 ) . (6)
(6)- M 0 (x0 , y0 ) nöqtəsindən keçib, bucaq əmsalı k olan düz xəttin tənliyidir.
Məsələ. M 0 (1,2) nöqtəsindən keçib, 0 x oxunun müsbət istiqaməti ilə 450-
lik bucaq əmələ gətirən düz xəttin tənliyini yazın.
Həlli. k  tg 450  1 və x0  1, y0  2 olduğu üçün (6) tənliyindən alırıq:
y  2  1  ( x  (1))  y  2  x  1  y  x  3 .

İndi isə iki M1 ( x1 , y1 ) və M 2 ( x2 , y2 ) nöqtələrindən keçən düz xəttin tənliyini

çıxaraq. Axtarılan düz xəttin bucaq əmsalını k ilə işarə edək. Bu düz xətt M 1
nöqtəsindən keçdiyi üçün (6)-ya əsasən
y  y1  k ( x  x1 ) (7)
yaza bilərik. Həmin düz xətt həm də M 2 nöqtəsindən keçdiyi üçün sonuncu
tənlikdə M 2 -nin koordinatlarını yazsaq eynilik alınar. Buradan
y2  y1
y2  y1  k ( x2  x1 )  k  . (8)
x2  x1

k üçün aldığımız (8) ifadəsini (7)-də yerinə yazaq:

 y2  y1 y  y1 x  x1
y  y1   ( x  x1 )   . (9)
x2  x1 y2  y1 x2  x1

(9) iki nöqtədən keçən düz xəttin tənliyidir.

Məsələ. M1 (2;1) və M 2 (3;4) nöqtələrindən keçən düz xəttin tənliyini yazın.
Həlli. x1  2; y1  1; x2  3; y2  4 olduğu üçün (9) tənliyindən alırıq:
y  (1) x2 y 1 x  2
   
4  (1)  3  2 5 5
 y  1   x  2  y   x  1.

Qeyd edək ki, biz (9) tənliyini çıxararkən x1  x2 və y1  y2 olduğunu fərz

etdik. Aydındır ki, ya x1  x2 , ya da y1  y2 olmalıdır. Cünki həm x1  x2 , həm də
y1  y2 olsaydı M 1 və M 2 nöqtələri üst-üstə düşərdi, bir nöqtədən isə sonsuz sayda

düz xətt keçir. Deməli, ya x1  x2 , y1  y2 , ya da x1  x2 ,

y1  y2 olmalıdır. Bu hallara ayrı-ayrılıqda baxaq. y
M1 ( x1 , y1 )
1) x1  x2 , y1  y2 . Bu halda M1 ( x1 , y1 ) və y1

M 2 ( x1 , y2 ) nöqtələri, 0 y oxuna paralel olub, absis

oxunu absisi x1 nöqtədə kəsən düz xətt üzərindədirlər. x1

0 x
Ona görə M 1 və M 2 nöqtələrindən keçən düz xəttin
y2 M 2 ( x1 , y2 )
tənliyi x  x1 şəklindədir. Məsələn, M 1 (3;4) və
M 2 (3;-25) nöqtələrindən keçən düz xəttin tənliyi x  3 şəklindədir.

2) x1  x2 , y1  y2 . Bu halda M1 ( x1 , y1 ) və M 2 ( x2 , y1 ) nöqtələri, 0 x oxuna

paralel olub, 0 y oxunu ordinatı y1 olan nöqtədə kəsən düz xətt üzərindədirlər. Ona
görə M 1 və M 2 nöqtələrindən keçən düz xəttin tənliyi y  y1 şəklindədir.
İndi isə bucaq əmsallı tənlikləri ilə verilmiş iki düz xəttin qarşılıqlı
vəziyyətlərini öyrənək. Fərz edək ki, 1 düz xətti
y  k1 x  b1 , (10)
2 düz xətti isə y  k2 x  b2 (11) y
1
tənliyi ilə verilmişdir. Aydındır ki,
1   2
k1  k2 , b1  b2 olduqda bu düz xətlər üst-üstə

2 1
2 0 x
düşürlər. k1  k2 , b1  b2 olduqda 1 və 2 düz xətləri paraleldirlər. k1  k2 olduqda isə
b1  b2 və ya b1  b2 olmasından asılı olmayaraq 1 və 2 düz xətləri kəsişirlər. Bu

halda onların kəsişmə nöqtələrinin koordinatlarını tapmaq üçün (10), (11)

tənliklərini x və y-ə nəzərən birgə həll etmək lazımdır.
İndi isə (10) və (11) bucaq əmsallı tənlikləri verilmiş 1 və 2 düz xətləri
arasındakı  bucağını tapaq. Əgər 1 -in 0 x -in müsbət istiqaməti ilə əmələ
gətirdiyi bucaq 1 , 2 -ninki  2 olarsa, şəkildən aydındır ki,  = 1 -  2 . Onda
buradan və tg1  k1 , tg2  k2 olmasından istifadə edərək, yaza bilərik:
tg1  tg 2 k k
tg  tg (1   2 )   tg  1 2 . (12)
1  tg1tg 2 1  k1k 2

(12) – bucaq əmsallı tənlikləri ilə verilmiş iki düz xətt arasındakı bucağın
tangensi düsturudur. Qeyd edək ki, perpendikulyar olmayan iki düz xətt arasındakı
bucaq dedikdə adətən bu bucaqlardan kiçiyi nəzərdə tutulur. Bizim şəkildə 1   2
olduğu üçün k1  k2 olacaq və (12) düsturu kiçik bucağın tangensini verəcək.
Ümumi halda isə kiçik bucağın tangensini almaq üçün (12) düsturunu
k1  k 2
tg  (13)
1  k1 k 2

şəklində yazmaq lazımdır.

1  2 olduqda tg üçün olan kəsrin məxrəci sıfra çevrilməlidir. (13)-dən

alırıq:
1
1  k1k 2  0  k 2   . (14)
k1

(14) bərabərsizliyi (10) və (11) tənlikləri ilə verilmiş iki düz xəttin
perpendikulyarlıq şərtidir.
1 1 1
Məsələn, y  3x  2 və y   x  5 tənlikləri üçün k1  3, k2    k2  
3 3 k1

olduğu üçün bu tənliklər ilə verilən düz xətlər perpendikulyardırlar.

 Düz xəttin ümumi tənliyi

2 məchullu aşağıdakı xətti tənliyə baxaq:

Ax  By  C  0, ( A2  B 2  0) . (1)
Göstərək ki, müstəvi üzərində koordinatları (1) tənliyini ödəyən bütün nöqtələr
çoxluğu düz xəttdir. Aşağıdakı hallara ayrı-ayrılıqda baxaq.
1) B  0 . Bu halda (1) tənliyini y-ə nəzərən həll edərək, alırıq:
A C
y x .
B B
A C
Sonuncu tənlikdə   k ,   b işarə edərək,
B B
y  kx  b

tənliyini yazaq. Bu isə düz xəttin bucaq əmsallı tənliyidir.

2) B  0 . Bu halda A  0 olmalıdır. Onda (1) tənliyi aşağıdakı şəklə düşür:
C
Ax  C  0  x   .
A
Sonuncu tənlik ordinat oxuna paralel olan düz xəttin tənliyidir.
Deməli, (1) düz xətt tənliyidir. (1)-ə düz xəttin müstəvi üzərində ümumi
tənliyi deyilir. Koordinatları A,B olan n ( A, B) vektoruna (1) tənliyi ilə verilən düz
xəttin normal vektoru və ya sadəcə olaraq normalı deyilir. n vektoru (1) tənliyi
ilə verilən düz xəttə perpendikulyardır.
İndi isə ümumi tənlikləri ilə verilmiş iki düz xəttin qarşılıqlı vəziyyətini
araşdıraq. Fərz edək ki, 1 düz xətti
A1 x  B1 y  C1  0 , (2)
2 düz xətti isə

A2 x  B2 y  C2  0 (3)
tənliyi ilə verilmişdir. 1 -in normalı n1 ( A1 , B1 ) , 2 -nin normalı n2 ( A2 , B2 ) olar.
Aydındır ki,
A1 B1 C1
 
A2 B2 C2

olarsa, 1 və 2 düz xətləri üst-üstə düşürlər.

 A1 B1
 olduqda 1 və 2 düz xətləri kəsişirlər. Doğrudan da, bu halda (2),
A2 B2

(3) xətti tənliklər sisteminin əsas determinantı

A1 B1
  A1 B2  A2 B1  0
A2 B2

olduğu üçün bu sistemin yeganə həlli var. Bu faktı başqa cür də almaq olar. (2) və
(3) tənliklərini bucaq əmsallı tənliklərə çevirək:
A1 C A C
y x 1, y  2 x 2 .
B1 B1 B2 B2

A1 A A1 B1
Buradan k1   , k 2   2 alınır.  münasibətindən
B1 B2 A2 B2

A1 A2
 , buradan isə k1  k2 olduğu alınır. k1  k2 olduğundan bu düz xətlər
B1 B2

kəsişirlər.
Nəhayət,
A1 B1
 , C1  C2 (4)
A2 B2

olduqda 1 və 2 düz xətləri paraleldirlər. Ona görə (4)-ə ümumi tənlikləri ilə
verilmiş iki düz xəttin paralellik şərti deyilir. Bu şərti biz aşağıda başqa üsulla da
alacağıq.
Tənlikləri (2) və (3) olan 1 , 2 düz xətləri arasındakı bucaq onların n1 , n2
normalları arasındakı bucağa bərabərdir. n1 ilə n2 arasındakı bucağı  ilə işarə
etsək, məlum düstura görə
(n1 , n2 ) A1 A2  B1 B2
cos    (5)
n1  n2 A  B12  A22  B22
1
2

(5)-ə ümumi tənlikləri ilə verilmiş 1 , 2 düz xətləri arasındakı bucağın

kosinusu düsturu deyilir.
Əgər 1 2 olarsa, onda n1 ( A1 , B1 ), n2 ( A2 , B2 ) vektorları kollinear olarlar. İki
vektor kollinear olduqda onların koordinatları mütənasib olur. Buradan (4) şərti
alınır.
Əgər
 A1 A2  B1B2  0 (6)
olarsa, onda (6)-dan cos   0    900 alınır. Ona görə (6) münasibəti (2) və (3)
tənlikləri ilə verilən iki düz xəttin perpendikulyarlıq şərtini ifadə edir.

Düz xəttin parçalarla tənliyi

0 x oxunu A(a,0), 0y oxunu isə B(0,b) nöqtəsində kəsən düz xəttin tənliyini
çıxaraq. İki nöqtədən keçən düz xəttin tənliyinə y
əsasən
B(0,b)
y0 xa y x
     1
b0 0a b a
(1)
x y
   1.
a b x
0 А(а,0)
(1)-ə düz xəttin parçalarla tənliyi deyilir. Burada
a –düz xəttin absis oxunu kəsdiyi nöqtənin absisini, b –isə düz xəttin ordinat oxunu
kəsdiyi nöqtənin ordinatını göstərir. Burada düz xəttin koordinat oxlarından heç
birinə paralel olmadığı və koordinat başlanğıcından keçmədiyi nəzərdə tutulur.
Qeyd edək ki, düz xəttin (1) parçalarla tənliyini onun ümumi tənliyindən də
almaq olar. Fərz edək ki, düz xəttin
Ax  By  C  0 (2)
ümumi tənliyi verilmişdir. (2)-də C=0 olarsa, alınan Ax  By  0 tənliyi koordinat
başlanğıcından keçən düz xəttin tənliyi olar. Tutaq ki, C  0 . (2)-nin hər iki tərəfini
-C-yə bölək
A B A B
 x  1  0   x  y  1. (3)
C C C C
A=0, B  0 və ya A  0, B  0 olsa, tənlik koordinat oxlarından birinə paralel olan
düz xəttin tənliyi olar. Ona görə fərz edək ki, həm A  0 , həm də B  0 . Onda (3)-ü
belə yazmaq olar:
x y
  1.
C C
 
A B
C C
Sonuncu tənlikdə   a,   b işarə etsək, (1)-i alarıq.
A B
 Düz xəttin normal tənliyi. Nöqtədən düz xəttə qədər məsafə düsturu

Düz xəttin ümumi tənliyini yazaq:

Ax  By  C  0, ( A2  B 2  0) . (1)
Əgər A2  B 2  1 və C  0 olarsa, onda (1)-ə düz xəttin normal tənliyi
deyilir. Bu halda (1)-in normal vektoru n ( A; B) vahid uzunluqlu olur. Məsələn,
3 4
x y7 0
5 5
3 4
tənliyində A  , B   , C  7 olduğu üçün A2  B 2  1 , C  0 olduğundan bu düz
5 5
xəttin normal tənliyidir.
Qeyd edək ki, (1) normal tənlik olmadıqda onu həmişə normal tənliyə
çevirmək olar. Tutaq ki, (1) normal tənlik deyil. Onda A2  B 2  1 olmalıdır. (1)-in
1
bütün hədlərini -na vuraq:
A  B2
2

A B C
x y  0. (2)
A2  B 2 A2  B 2 A2  B 2

Əgər C  0 olarsa, onda (2) normal tənlikdir. Doğrudan da,

2 2
 A   B  A2 B2
     2   1,
    A  B 2 A2  B 2
 A B   A B 
2 2 2 2

C
 0 olduğu üçün (2) normal tənlikdir. C  0 olarsa, onda (2)-nin hər iki
A  B2
2

tərəfini -1-ə vurmaqla alınan tənlik normal tənlik olacaqdır.

(1) düz xəttin normal tənliyi olduqda onu başqa şəkildə də yazmaq olar. Bu
halda A2  B 2  1 , C  0 olduğundan C   p, ( p  0) işarə etmək və elə  bucağı
tapmaq olar ki, A  cos  , B  sin  olsun. Bu işarələmələri (1)-də nəzərə alsaq,
x cos   y sin   p  0 (3)
tənliyini yazmaq olar. (3)-ə düz xəttin α və p y
parametrli normal tənliyi deyilir.
Bu parametrlərin həndəsi mənası belədirlər. p ilə 

(3) tənliyinə malik olan  düz xəttinə koordinat Р


0 x
başlanğı-cından çəkilmiş perpendi-kulyarın uzunluğu,  - ilə bu perpendikulyarın
0 x oxunun müsbət istiqaməti ilə əmələ gətirdiyi bucaq işarə olunmuşdur.
İndi isə müstəvi üzərindəki koordinatları məlum olan M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsindən
(3) tənliyi ilə verilmiş  düz xəttinə qədər olan d məsafəsini hesablamaq üçün
düstur çıxaraq.
Fərz edək ki, 0 və M 0 nöqtələri  düz
xəttinin müxtəlif tərəflərindədirlər. M 0 N   y

çəkək və M 0 N  d , M 0 0 x   , P0 x    k
işarə edək. Şəkildən aydındır ki, P d M0
р
N d

0 x
OK  p  d , OK  OM 0 cos(   ) 
 OM 0 cos  cos   OM 0 sin  sin  
 x0 cos   y0 sin   p  d  x0 cos   y0 sin  
 d  x0 cos   y0 sin   p.

Əgər M 0 və 0 nöqtələri  düz xəttinin bir tərəfində olsaydılar, onda

d  ( x0 cos   y0 sin   p)
alınardı. Ümumi halda, M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsindən, (3) tənliyi ilə verilmiş  düz xəttinə
qədər olan məsafə düsturu
d  x0 cos   y0 sin   p (4)
şəklində yazılır.
 düz xətti (1) ümumi tənliyi ilə verildikdə M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsindən bu düz
xəttə qədər olan məsafə düsturu
Ax0  By 0  C
d
A2  B 2
şəklinə düşür.
 MÜHAZİRƏ 11. Müstəvi tənlikləri

Fərz edək ki, bizə kollinear olmayan iki a (a1 , a2 , a3 ) , b (b1 , b2 , b3 ) vektorları və
qeyd olunmuş M 0 ( x0 , y0 , z0 ) nöqtəsi verilmişdir. Aydındır ki, M 0 nöqtəsindən keçib,
ab vektorlarının hər ikisinə paralel olan yeganə  müstəvisi vardır. Onun
tənliyini çıxarmağa çalışaq.  müstəvisi üzərində M 0 nöqtəsi ilə üst-üstə

düşməyən ixtiyari bir nöqtəni M ( x, y, z) ilə işarə edək. M 0 M ( x  x0 , y  y0 , z  z0 ) ,

a (a1 , a2 , a3 ) , b (b1 , b2 , b3 ) vektorları komplanar olduqları üçün onların qarışıq hasili

sıfra bərabərdir:
x  x0 y  y0 z  z0
a1 a2 a3  0 . (1)
b1 b2 b3

x0 , y0 , z0 , a1 , a2 , a3 , b1 , b2 , b3 - məlum ədədlər olduqları üçün (1)-in sol tərəfindəki

determinantı açıb oxşar hədləri islah etdikdən sonra aşağıdakı tənlik alınar:
Ax  By  Cz  D  0 . (2)
A2  B 2  C 2  1 olduqda (2)-yə müstəvinin ümumi tənliyi deyilir.

C  0 olduqda (2)-dən alırıq:

A B D
z x y .
C C C
Əgər x  u, y  v , götürsək, alınan

 x  u,

 y  v,
 A B D
z   u  v 
 C C C

tənliklər sisteminə müstəvinin parametrik tənlikləri deyilir.

Əgər a (a1 , a2 , a3 ) vektoru (2) tənliyi ilə verilən müstəviyə paraleldirsə, onda
bu  müstəvisi üzərində elə iki M1 ( x1 , y1 , z1 ) və M 2 ( x2 , y2 , z2 ) nöqtələri vardır ki,
M1M 2  a olur. Bu bərabərliyi koordinatlar ilə ifadə etdikdə

x2  x1  a1 , y2  y1  a2 , z2  z1  a3 (3)
alınır. M 1 və M 2 nöqtələri  müstəvisi üzərində olduqları üçün bu nöqtələrin
koordinatları (2) tənliyini ödəməlidirlər:
Ax1  By1  Cz1  D  0, Ax2  By2  Cz2  D  0 .

Sonuncu bərabərliklərin ikincisindən birincisini çıxıb, (3)-ü nəzərə alaq:

A( x2  x1 )  B( y2  y1 )  C ( z 2  z1 )  0  Aa1  Ba 2  Ca3  0 . (4)

(4) bərabərliyi a (a1 , a2 , a3 ) vektorunun (2) tənliyi ilə verilən müstəviyə

paralellik şərtidir.
n ( A, B, C ) vektoruna (2) tənliyi ilə verilən müstəvinin normal vektoru və ya

sədəcə olaraq normalı deyilir. n həmin müstəviyə perpendikulyardır. n  1 , yəni

A2  B 2  C 2  1 olduqda (2)-yə müstəvinin normal tənliyi deyilir ( D  0 olarsa). Bu

halda n -in koordinatları cos  , cos  , cos  olur. Burada  ,  ,  ilə n -in 0 x,0 y,0 z
oxları ilə əmələ gətirdiyi bucaqlar işarə olunmuşdur. (2)-də
A  cos  , B  cos  , C  cos  , D   p ( p  0) götürərək, müstəvinin normal tənliyini

belə yazmaq olar:

x cos   y cos   z cos   p  0 .

Fəzadakı M 0 ( x0 , y0 , z0 ) nöqtəsindən (2) tənliyi ilə verilən müstəviyə qədər

olan məsafə
Ax0  By 0  Cz0  D
d
A2  B 2  C 2

düsturu ilə tapıla bilər.

Fərz edək ki,  müstəvisi
A1 x  B1 y  C1 z  D1  0 , (5)
 müstəvisi isə

A2 x  B2 y  C2 z  D2  0 (6)
tənlikləri ilə verilmişdir.  -nın normalı n1 ( A1 , B1 , C1 ) ,  -nın normalı isə

n2 ( A2 , B2 , C2 ) olar.  və  müstəviləri paralel olduqda n1 və n2 kollinear olar və

tərsinə. n1 və n2 vektorlarının kolinearlıq şərti

A1 B1 C1
  (7)
A2 B2 C2
şəklindədir. Beləliklə, (7) şərti ödənildikdə   olar. Ona görə (7)-yə (5), (6)
tənlikləri ilə verilmiş iki müstəvisinin paralellik şərti deyilir.
Aydındır ki,  ilə  arasındakı bucaq onların n1 , n2 normalları arasındakı
bucağa bərabərdir. Əgər n1 və n2 arasındakı bucağı  ilə işarə etsək,
(n1 , n2 ) A1 A2  B1 B2  C1C2
cos    . (8)
n1  n2 A  B12  C12  A22  B22  C22
1
2

(8)-ə iki müstəvi arasındakı bucağın kosinusu düsturu deyilir.

(8)-dən alırıq ki,
A1 A2  B1B2  C1C2  0 (9)

olarsa, onda cos   0    . Ona görə (9)-a iki müstəvinin perpendikulyarlıq
2
şərti deyilir.
İndi isə fəzada (2) tənliyi ilə verilmiş  müstəvisi ilə,
x  x0 y  y0 z  z0
 
a1 a2 a3

tənliyi ilə verilmiş  düz xətti arasındakı  bucağını tapmağa imkan verən düsturu
çıxaraq. Aydındır ki, əgər  -nın n ( A, B, C ) normalı ilə  düz xəttinin a (a1 , a2 , a3 )

yönəldici vektoru arasındakı bucaq  olarsa, onda    olar. Ona görə
2
 
sin   sin    cos olar. cos -ni isə
2 
(a , n )
cos 
an

düsturu əsasında tapmaq olar. Qeyd olunanlara əsasən alırıq:

a1 A  a2 B  a3C
sin   . (10)
a12  a22  a32  A2  B 2  C 2

(10)-a düz xətt ilə müstəvi arasındakı bucağın sinusu düsturu deyilir.
 düz xətti  müstəvisinə perpendikulyar olduqda  -in yönəldici vektoru a
,  -nın normal vektoru olan n ilə kollinear olar. İki vektorun kollinearlıq şərtinə
görə bu halda
 A B C
  (11)
a1 a2 a3

şərti ödənilir. (11)-ə düz xəttin müstəviyə perpendikulyarlıq şərti deyilir.

(10)-dan alırıq ki, əgər
a1 A  a2 B  a3C  0 (12)
olarsa, onda sin   0    0    .
Ona görə də (12)-yə düz xəttin müstəviyə paralellik şərti deyilir.
Fəzada düz xətti bəzən iki müstəvinin kəsişməsi kimi verirlər. (5), (6)
tənlikləri ilə verilən iki müstəvi o zaman fəzada müəyyən bir düz xətti təyin edir ki,
 A1 B1 C1 
 
 A2 B2 C2 

matrisinin ranqı ikiyə bərabər olsun.

Fəzada (2) tənliyi ilə verilmiş  müstəvisi ilə
x  x0  a1t , y  y0  a2t , z  z0  a3t (13)

parametrik tənlikləri ilə verilmiş  düz xəttinin qarşılıqlı vəziyyətini aşağıdakı

kimi araşdırmaq olar.
x, y, z -in (13)-dəki ifadələrini (2)-də nəzərə alaq:

A( x0  a1t )  B( y0  a2t )  C ( z0  a3t )  D  0 

(14)
 Ax0  By 0  Cz0  D  t ( Aa1  Ba 2  Ca3 )  0.

Burada aşağıdakı hallar mümkündür:

1) Aa1  Ba2  Ca3  0 . Onda (14)-dən t-ni birqiymətli olaraq təyin etmək olar:
Ax0  By 0  Cz0  D
t . (15)
Aa1  Ba 2  Ca3

Bu halda  düz xətti  müstəvisini kəsir. t-nin (15)-dən tapılan qiymətini (13)
tənliklərində yazıb, kəsişmə nöqtəsinin koordinatlarını tapmaq olar.
2) Aa1  Ba2  Ca3  0 , Ax0  By0  Cz0  D  0 . Bu halda t-nin heç bir
qiymətində (14) bərabərliyi ödənilə bilməz. Bu o deməkdir ki,  düz xəttinin 
müstəvisi ilə ortaq nöqtəsi yoxdur. Deməli,   .
 3) Aa1  Ba2  Ca3  0 , Ax0  By0  Cz0  D  0 . Bu halda (14) bərabərliyi t-nin
istənilən qiymətlərində doğrudur. Bu isə o deməkdir ki, bu halda  düz xətti 
müstəvisi üzərindədir.
Məlum olduğu kimi bir düz xətt üzərində olmayan ixtiyari üç
M1 ( x1 , y1 , z1 ), M 2 ( x2 , y2 , z2 ), M 3 ( x3 , y3 , z3 ) nöqtələrindən yalnız bir müstəvi keçir. Bu

müstəvinin tənliyini yazmağa çalışaq. Həmin müstəvi üzərindəki ixtiyari nöqtəni

M ( x, y, z) ilə işarə edək. Aydındır ki, M1M ( x  x1 , y  y1 , z  z1 ) , M1M 2 ( x2  x1 , y2  y1 , z2  z1 ) ,

M1M 3 ( x3  x1 , y3  y1 , z3  z1 ) vektorları komplanar olarlar. Ona görə onların qarışıq

hasili sıfra bərabərdir:
x  x1 y  y1 z  z1
x2  x1 y2  y1 z 2  z1  0 . (16)
x3  x1 y3  y1 z3  z1

(16)-ya üç nöqtədən keçən müstəvinin tənliyi deyirlər.

Fərz edək ki,  müstəvisi 0 x,0 y,0 z oxlarını A(a,0,0), B(0, b,0), C(0,0, c)
nöqtələrində kəsir. Onda (16)-ya əsasən
xa y z
a b 0  0  bc( x  a)  abz  acy  0 
a 0 c (17)
x y z
 bcx  acy  abz  abc     1.
a b c

(17)-yə müstəvinin parçalarla tənliyi deyilir.

MÜHAZİRƏ 12. Fəzada düz xətt tənlikləri

Fərz edək ki, fəzada qeyd olunmuş M 0 ( x0 , y0 , z0 ) nöqtəsi və başlanğıcı

koordinat başlanğıcında, koordinatları məlum a (a1 , a2 , a3 ) vektoru verilmişdir. M 0
nöqtəsindən keçib, a vektoruna paralel olan  düz xətti üzərindəki ixtiyari bir M
nöqtəsi götürək və onun koodinatları x, y, z ilə işarə edək: M ( x, y, z) .
 Aydındar ki, M o M ilə a vektoru kollineardır.  düz xətti üzərindəki hər bir
belə M ( x, y, z) nöqtəsi üçün elə bir t ədədi vardır ki,
M oM = t a (1)
olsun. M 0 M ( x  x0 , y  y0 , z  z0 ) olduğu üçün (1)-i koordinatlar ilə ifadə etdikdə
alırıq:
 x  x0  ta1 ,  x  x0  ta1 ,
 
 y  y0  ta 2 ,   y  y0  ta 2 , (2)
 z  z  ta  z  z  ta .
 0 3  0 3

(2)-yə M 0 ( x0 , y0 , z0 ) nöqtəsindən keçib, a (a1 , a2 , a3 ) vektoruna paralel olan düz

xəttin parametrik tənlikləri deyilir.
Burada t – parametrdir, a -ya isə  düz xəttinin yönəldici vektoru deyilir.
(2)-dəki tənliklərin hər birindən t-ni tapıb, alınan ifadələri bir-birinə
bərabərləşdirək:
x  x0 y  y0 z  z0 x  x0 y  y0 z  z0
 t,  t, t    . (3)
a1 a2 a3 a1 a2 a3

(3)-ə düz xəttin kanonik tənliyi deyilir. Məsələn, M 0 (1;2;3) nöqtəsindən keçib,
a (1;4;5) vektoruna paralel olan düz xəttin parametrik tənlikləri

 x  1  t ,

 y  2  4t ,
 z  3  5t


şəklində, kanonik tənliyi isə

x 1 y  2 z  3
 
1 4 5
şəklindədir.
 düz xəttinin yönəldici vektoru a vahid vektor olduqda, yəni a  1 olduqda

a -nın koordinatları cos  , cos  , cos  olur: a (cos  , cos  , cos  ) . Burada  ,  ,  ilə a

vektorunun uyğun olaraq 0 x,0 y,0 z oxları ilə əmələ gətirdiyi bucaqlar işarə
olunmuşdur. Bu halda (3) tənliyini belə yazmaq olar:
x  x0 y  y0 z  z0
  .
cos  cos  cos 
 Heç bir uyğun koordinatları eyni olmayan iki M1 ( x1 , y1 , z1 ) və M 2 ( x2 , y2 , z2 )
nöqtələrindən keçən düz xəttin tənliyi
x  x1 y  y1 z  z1
  , ( x1  x2 , y1  y2 , z1  z2 )
x2  x1 y2  y1 z2  z1

şəklində yazılır.
x1  x2 olduqda M1 ( x1 , y1 , z1 ) , M 2 ( x2 , y2 , z2 ) nöqtələrindən keçən düz xəttin

tənliyi
y  y1 z  z1
x  x1 ,  , ( y1  y2 , z1  z2 )
y2  y1 z2  z1

şəklində yazılır. Başqa koordinatların bərabər olduğu hallarda da tənliklər oxşar

qayda ilə yazılırlar.
Fəzada 1 düz xəttinin
x  x1 y  y1 z  z1
  ,
a1 a2 a3

2 düz xəttinin isə

x  x2 y  y 2 z  z 2
 
b1 b2 b3

kanonik tənlikləri ilə verildiklərini fərz edək. 1 -in yönəldici vektoru a (a1 , a2 , a3 ) -
dir və 1 düz xətti M1 ( x1 , y1 , z1 ) nöqtəsindən keçir. 2 -nin yönəldici vektoru
b (b1 , b2 , b3 ) -düz və 2 düz xətti M 2 ( x2 , y2 , z2 ) nöqtəsindən keçir. Bu iki düz xəttin

qarşılıqlı vəziyyətlərini araşdıraq. Bunun üçün aşağıdakı iki matrisə baxaq:

 a1 a2 a3 
a a2 a3   
N1   1 , N 2   b1 b2 b3 .
 b1 b2 b3  x  x
 2 1 y2  y1 z2  z1 

ranqN1  r1 , ranqN2  r2 işarə edək. Burada aşağıdakı hallar mümkündür:

1) r2  3 . Bu halda a , b , M1M 2 vektorları komplanar deyillər (çünki,

a1 a2 a3
 b1 b2 b3  0 ). Deməli, 1 və 2 düz xətləri çarpazdırlar.
x 2  x1 y 2  y1 z 2  z1
 2) r1  r2  2 . Bu halda   0 . Deməli, a , b , M1M 2 komplanardırlar. Lakin
r1  2 olduğundan a və b vektorları kollinear deyillər. Deməli, 1 və 2 düz
xətləri kəsişirlər.
3) r1  1, r2  2 . Bu halda a və b vektorları kollineardırlar. Deməli, 1 və 2
düz xətləri paraleldirlər.
4) r1  r2  1. Bu halda a , b , M1M 2 vektorları kollineardırlar. Deməli, 1 və
2 düz xətləri üst-üstə düşürlər.

Aydındır ki, 1 ilə 2 düz xətləri arasındakı bucaq, onların a, b yönəldici

vektorları arasındakı bucağa bərabərdir. Ona görə də a və b vektorları arasındakı
bucağı  ilə işarə etsək, 1 ilə 2 arasındakı bucağın kosinusunu
(a , b ) a1b1  a2b2  a3b3
cos    (4)
a b a12  a22  a32  b12  b22  b32

düsturu ilə tapmaq olar. (4)-dən alırıq ki,

a1b1  a2b2  a3b3  0 (5)

olduqda cos   0    , yəni 1 , 2 düz xətləri perpendikulyardırlar. Ona görə
2
(5)-ə iki düz xəttin perpendikulyarlıq şərti deyilir.
 MÜHAZİRƏ 13. İkitərtibli əyrilər

Tərif. A, B,C- ədədlərindən heç olmazsa biri sıfırdan fərqli, D, E, F- isə

istənilən həqiqi ədədlər olduqda, müstəvi üzərində koordinatları
Ax 2  2Bxy  Cy 2  2Dx  2Ey  F  0 (1)
tənliyini ödəyən nöqtələr çoxluğuna iki tərtibli əyri, (2)-yə isə ikitərtibli əyrinin
ümumi tənliyi deyilir.
Orta məktəbin riyaziyyat kursundan ikitərtibli əyrilərin sadə növü olan çevrə
məlumdur. Mərkəzi C(a,b) nöqtəsində, radiusu r olan çevrənin tənliyi
( x  a) 2  ( y  b) 2  r 2 (1)
şəklindədir. Mərkəz koordinat başlanğıcında olduqda bu tənlik
x2  y 2  r 2 (2)
şəklinə düşür.
(1) tənliyi ilə verilən çevrə üzərindəki M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsində bu çevrəyə
toxunanın tənliyi
( x  a)( x  x0 )  ( y  b)( y  y0 )  r 2

kimi yazılır.
(2) tənliyi ilə verilən çevrəyə onun üzərindəki M 0 nöqtəsində toxunanın
tənliyi isə
xx0  yy0  r 2

şəklində olur.
Ümumi tənliyi
Ax  By  C  0 (3)
olan düz xəttin, (1) tənliyi ilə verilən çevrəyə toxunan olması üçün zəruri və kafi
şərt
Aa  Bb  C  r A2  B 2

münasibətinin ödənilməsidir. Bu düsturda a=b=0 götürdükdə alırıq ki, (3)

tənliyinə malik olan düz xəttin (2) tənliyi ilə verilən çevrəyə toxunan olması üçün
zəruri və kafi şərt
 C  r A2  B 2

münasibətinin ödənilməsidir.
Mərkəzi C (a, b) nöqtəsində r radiuslu çevrənin parametrik tənlikləri
x  a  r cos t , y  b  r sin t , (t [0,2 ))

düsturları ilə, mərkəzi koordinat başlanğıcında olan r radiuslu çevrənin parametrik

tənlikləri isə
x  r cos t , y  r sin t , (t [0,2 ))

düsturları ilə verilir.

İkitərtibli əyrilərin daha üç yeni növləri olan ellips, hiperbola və parabola ilə
tanış olacağıq.
Ellips
Tərif. Müstəvi üzərində ixtiyari
y
nöqtəsinin fokus adlanan iki nöqtədən olan
məsafələri cəmi sabit olub, fokus nöqtələri
M ( x, y)
arasındakı məsafədən böyük olan bütün
nöqtələr çoxluğuna ellips deyilir.
İndi isə ellips üzərində olan hər bir F1 (c,0) 0 F2 (c,0) x

nöqtənin koordinatlarının ödəməli olduğu

tənliyi çıxaraq. Ellipsin tənliyinin daha sadə şəkildə alınması üçün fokus
nöqtələrini 0 x oxu üzərində koordinat başlanğıcına nəzərən simmetrik şəkildə
yerləşdirək: F1 (c,0) , F2 (c,0) . Aydındır ki, fokus məsafəsi F1F2  2c olar (c  0) .

Ellips üzərindəki ixtiyari nöqtəni M ( x, y) ilə işarə edək. Ellipsin tərifinə görə
F1M  F2 M  2a  const , (a  0) (1)
bərabərliyi və
2a  2c  a  c (2)
şərti ödənilməlidir. (1) bərabərliyini koordinatlar ilə ifadə edərək, alınan
bərabərliyi aşağıdakı şəkildə çevirək:
 ( x  c ) 2  y 2  ( x  c ) 2  y 2  2a 
 ( x  c ) 2  y 2  2a  ( x  c ) 2  y 2 
 x 2  2cx  c 2  y 2  4a 2  4a ( x  c) 2  y 2  x 2 
 2cx  c 2  y 2  a ( x  c) 2  y 2  a 2  cx 
 a 2 x 2  2a 2 cx  a 2 c 2  a 2 y 2 

 a 4  2a 2cx  c 2 x 2  (a 2  c 2 ) x 2  a 2 y 2  a 2 (a 2  c 2 ) . (3)
(2)-yə əsasən a 2  c 2  0 olduğu üçün elə bir b  0 ədədi vardır ki,
a 2  c2  b2 (4)
olsun. (4)-ü (3)-də nəzərə alıb, hər iki tərəfi a 2b 2 -na bölək:
x2 y 2
b 2 x 2  a 2 y 2  a 2b 2    1. (5)
a 2 b2
Beləliklə, biz isbat etdik ki, ellips üzərində olan hər bir nöqtənin
koordinatları (5) tənliyini ödəyəcəkdir. İsbat etmək olar ki, koordinatları (5)
tənliyini ödəyən hər bir nöqtə ellips üzərindədir.
(5)-ə ellipsin kanonik tənliyi deyilir. Bu tənlikdən ellipsin aşağıdakı
xassələri alınır.
1) Ellips absis oxunu iki A1 (a;0) və A2 (a;0)
В2
nöqtələrində kəsir. Doğrudan da (5)-də y0 А1 А2
F1 F2
götürdükdə alırıq: В1
2
x
2
 1  x 2  a 2  x  a .
a
2) Ellips 0 y oxunu iki B1 (0;b) , B2 (0; b) nöqtələrində kəsir ((5)-də x  0
yazdıqda y  b alınır).
3) Ellips koordinat oxları və koordinat başlanğıcına nəzərən simmetrikdir.
Doğrudan da (5) tənliyində x və y -in yalnız cüt dərəcəli qüvvətləri iştirak
etdiyindən M1 ( x, y) ellips üzərindədirsə, onda M 2 ( x, y), M 3 ( x, y), M 4 ( x, y)
nöqtələri də ellips üzərində olacaqlar.
A1 A2 parçasına ellipsin böyük oxu, B1 B2 parçasına isə kiçik oxu deyilir.
A1 A2  2a , B1 B2  2b olduğundan 2a-ya böyük oxun uzunluğu, 2b-yə kiçik oxun

uzunluğu, a-ya böyük yarımoxun, b -yə kiçik yarımoxun uzunluğu deyilir.

 a=b=r olduqda ellips mərkəzi koordinat başlanğıcında, radiusu r -ə bərabər
olan çevrəyə çevrilir.
Elliprs üzərindəki M ( x, y) nöqtəsində F1 və F2 fokus nöqtələrinə qədər olan
r1  F1M , r2  F2 M məsafələri M nöqtəsinin fokal radiusları adlanırlar.

c
e ədədinə ellipsin eksentristeti deyilir. (2)-dən alınır ki, e  1 . M
a
nöqtəsinin fokal radiusları üçün
r1  a  ex, r2  a  ex

düsturları doğrudur.
Ellips üzərindəki M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsində bu ellipsə toxunan düz xəttin tənliyi
x x0 yy0
 2 1
a2 b

şəklindədir.
Ümumi tənliyi y
a a
x x
Ax  By  C  0 (6) e e
olan düz xəttin, (5) tənliyinə malik ellipsə 0
F1 F2 x
toxunan olması üçün zəruri və kafi şərt
A2 a 2  B 2b2  C 2
münasibətinin ödənilməsidir.
Yarımoxlarının uzunluqları a, b olan ellipsin parametrik tənlikləri
x  a cos t , y  b sin t , (t [0,2 ))

kimi yazılır.
a
x tənlikləri ilə təyin olunan düz xətlərə ellipsin direktrisləri deyilir.
e
Hiperbola
y
Tərif. Müstəvi üzərində ixtiyari
nöqtəsinin fokus adlanan iki nöqtədən olan M ( x, y)
məsafələri fərqinin modulu sabit olub, fokus
nöqtələri arasındakı məsafədən kiçik olan
F1 (c,0) 0
F2 (c,0) x
bütün nöqtələr çoxluğuna hiperbola deyilir.
 Əgər F1 (c,0) , F2 (c,0) fokus nöqtələri, M ( x, y) isə hiperbola üzərindəki
ixtiyari nöqtə olarsa, onda hiperbolanın tərifinə görə
F1M  F2 M  2a  const , (1)

və
2a  2c  a  c (2)
şərti ödənilməlidir. (1) bərabərliyini aşağıdakı kimi yazıb çevirək:
( x  c) 2  y 2  ( x  c) 2  y 2  2a 
 ( x  c ) 2  y 2  ( x  c ) 2  y 2  2a 

 x 2  2cx  c 2  y 2  x 2  2cx  c 2 

 4a ( x  c) 2  y 2  4a 2  4cx  4a 2 

 4a ( x  c) 2  y 2  cx  a 2   a ( x  c) 2  y 2 

 c 2 x 2  2a 2 cx  a 4  a 2 x 2  2a 2 cx  a 2 c 2  a 2 y 2 

 x 2 (c 2  a 2 )  a 2 y 2  a 2 (c 2  a 2 ) . (3)
(2) şərtinə əsasən elə bir b  0 ədədi vardır ki,
c 2  a 2  b2 (4)
olsun. (4)-ü (3)-də nəzərə alsaq,
x2 y 2
b 2 x 2  a 2 y 2  a 2b 2    1. (5)
a 2 b2
tənliyi alınır. (5)-i almaq üçün biz iki dəfə kvadrata yüksəltmə əməlindən istifadə
etdik. Lakin isbat etmək olar ki, müstəvi üzərində koordinatları (5) tənliyini ödəyən
hər bir nöqtə hiperbola üzərindədir.
(5)-ə hiperbolanın kanonik tənliyi deyilir. Hiperbola ikitərtibli əyridir.
Kanonik tənliyindən onun aşağıdakı xassələri çıxır.
1) Hiperbola 0x oxunu 2 nöqtədə kəsir. Doğrudan da, (5)-də y=0 yazdıqda
x  a alınır. Deməli, hiperbola absis oxunu A1 (a;0) və A2 (a;0) nöqtələrində kəsir.

A1 A2 düz xəttinə hiperbolanın həqiqi oxu deyilir.

2) Hiperbola 0y oxunu kəsmir. Doğrudan da (5)-də x=0 yazdıqda y 2  b 2

alınır ki, y-in bu bərabərliyi ödəyən həqiqi qiyməti yoxdur. B1 (0;b) , B2 (0; b)
nöqtələrindən keçən düz xəttə hiperbolanın xəyali oxu deyilir.
 3) Hiperbola həm koordinat oxları, həm də koordinat başlanğıcına nəzərən
simmetrikdir. Doğrudan da, (5)-də x və y-in yalnız kvadratları iştirak etdiyi üçün
M1 ( x, y) hiperbola üzərində olduqda M 2 ( x, y), M 3 ( x, y), M 4 ( x, y) nöqtələri də
hiperbola üzərində olacaqlar.
4) Hiperbola bir-biri ilə ortaq nöqtələri olmayan iki hissədən
x2
ibarətdir. Doğrudan da, (5)-dən çıxır ki, 2
 1  x 2  a 2  x  a . Sonuncu
a
bərabərsizliyinin ödənilməsi üçün ya x  a , ya da x  a olmalıdır. Hiperbolanın
absisləri x  a şərtini ödəyən nöqtələr çoxluğuna onun sol qolu, x  a şərtini
ödəyən nöqtələr çoxluğuna sağ qolu deyilir.
b
y x düz xətlərinə hiperbolanın asimptotları deyilir.
a

y b
y x
a
В А
B2 (0; b)

A1 (a;0) A2 (a;0) x
F1 (c,0) F2 (c,0)

D
С B1 (0;b)
b
y x
a
Hiperbola üzərindəki M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsində bu hiperbolaya toxunan düz
xəttin tənliyi
x x0 yy 0
 2 1
a2 b
şəklindədir. Ax  By  C  0 ümumi tənliyi ilə verilən düz xəttin (5) tənliyinə malik
olan hiperbolaya toxunan olması üçün zəruri və kafi şərt
A2 a 2  B 2b2  C 2
münasibətinin ödənilməsidir.
a
Hiperbolanın xəyali oxuna paralel olub, xəyali oxdan məsafədə olan düz
e
xətlərə hiperbolanın direktrisləri deyilir. Burada e hiperbolanın eksentristeti
 c
olub, e  düsturu ilə təyin olunur. c  a olduğundan hiperbolanın eksentristeti
a
a
vahiddən böyükdür. Ona görə  a olacaqdır. Bu isə o deməkdir ki, hiperbolanın
e
direktrisləri hiperbolanı kəsmirlər və onun təpə nöqtələri arasında yerləşirlər.
Müstəvi üzərində koordinatları
x2 y 2 x2 y2
 2  2  1  2  2  1 (5)
a b a b
tənliyini ödəyən nöqtələr çoxluğu da hiperbola ilə təsvir olunur. Lakin bu
hiperbolanın təpə nöqtələri ordinat oxu üzərində yerləşirlər. Bu hiperbolaya qoşma
hiperbola deyirlər.

Parabola
Tərif. Müstəvi üzərində fokus adlanan bir nöqtədən və direktris adlanan düz
xətdən eyni məsafə yerləşən bütün nöqtələr çoxluğuna parabola deyilir.
Fokus nöqtəsi F, direktrisi l olan parabolanın təniliyini çıxaraq. Absis oxu
olaraq F nöqtəsindən l düz xəttinə
perpendikulyar çəkilmiş düz xətti (FN), 0 y M ( x, y)
 p 
koordinat başlanğıcı olaraq FN parçasının orta K  , y 
 2 
nöqtəsini götürək. FN  p işarə etsək, F-in
N 0

koordinatları F  ,0  olar. l direktrisinin

p p p  x
0y F  ,0 
2  2 2 
p l
oxundan olan məsafəsi olar. Parabola
2
üzərindəki ixtiyari nöqtəni M ( x, y) ilə işarə edək. l düz xəttinə MK

perpendikulyarı çəkək. Aydındır ki, K-nın koordinatları K   , y  olar.

p
 2 

Parabolanın tərifinə görə

FM  KM .
Bu bərabərliyi koordinatlar ilə ifadə edərək, aşağıdakı kimi çevirək:

2 2
 p  p p2
 x    y   x    x  px   y2 
2 2

 2  2 4
 p2
 x 2  px   y 2  2 px . (1)
4
Fokus nöqtəsi F, direktrisi l olan parabola üzərindəki hər bir nöqtənin
koordinatlirı (1) tənliyini ödəyir. Göstərmək olar ki, müstəvi üzərində koordinatları
(1) tənliyini ödəyən hər bir nöqtə parabola üzərindədir. (1)-ə parabolanın kanonik
tənliyi deyilir. Kanonik tənliyindən parabolanın aşağıdakı xassələri çıxır:
1) Parabola 0x oxuna nəzərən simmetrikdir. Doğrudan da, (1) tənliyində y-in
yalnız kvadratı iştirak etdiyi üçün M1 ( x, y) parabola üzərindədirsə, M 2 ( x, y)
nöqtəsi də parabola üzərindədir. Bu nöqtələr isə 0x oxuna nəzərən simmetrikdirlər.
2) Parabola koordinat başlanğıcından keçir. Doğrudan da, O(0,0) nöqtəsinin
koordinatları (1) tənliyini ödəyirlər.
3) Parabolanın koordinat başlanğıcından fərqli bütün nöqtələri 0y oxunun
fokus nöqtəsi olan tərəfindədirlər.

Fokus nöqtəsi F   ,0  olan parabolanın tənliyi

p
 2 
y 2  2 px ,

fokus nöqtəsi F  0,  olan parabolanın tənliyi

p
 2
x 2  2 py ,

fokus nöqtəsi F  0,  olan parabolanın tənliyi isə

p
 2
x 2  2 py
şəklindədir. (1) tənliyi ilə verilən parabola üzərindəki M 0 ( x0 , y0 ) nöqtəsində bu
parabolaya toxunan düz xəttin tənliyi yy0  p( x  x0 ) şəklində yazılır.
Ax  By  C  0 tənliyinə malik düz xəttin (1) tənliyi ilə verilən parabolaya

toxunan olması üçün zəruri və kafi şərt pB 2  2 AC olmasıdır. Parabolanın tərifinə

görə onun ekssentisteti vahidə bərabər
hesab olunur. y y

 p
F  0, 
 2 x
0
 p x 0
F  ,0 
y 2 
y

0
0 x x
 p   p
F   ,0  F  0, 
 2   2
 MÜHAZİRƏ 14. İkitərtibli əyrilərin ümumi tənliyinin tədqiqi

İkitərtibli əyrilərin ümumi tənliyi verilmiş Oxy düzbucaqlı Dekart koordinat

sistemində
Ax2  2Bxy  Cy 2  2Dx  2Ey  F  0 (1)
şəklində yazılır. Bu tənlikdə A, B və C əmsallarının üçü də eyni zamanda sıfra
bərabər ola bilməz, çünki əks halda (1) tənliyi birtərtibli olar.
Oxy koordinat sistemini öz başlanğıcı ətrafında  bucağı qədər fırlamaqla
yeni O ~
x~y koordinat sistemi alsaq, onda köhnə x, y koordinatları ilə yeni ~
x,~
y
koordinatları arasında
x  ~x cos  ~y sin 

 y  x sin   y cos
~ ~

münasibəti olar. Yeni koordinat sistemində (1) tənliyi

x cos  ~
A( ~ y sin  ) 2  2 B( ~
x cos  ~y sin  )(~
x sin   ~
y cos ) 
 C(~x sin   ~
y cos ) 2  2 D( ~ x cos  ~y sin  ) 
x sin   ~
 2E (~ y cos )  F  0
şəklində yazılır. Bu ifadəni sadələşdirməklə
A1~
x 2  2B1~
x~y  C1 ~
y 2  2D1~
x  2E1 ~
y F 0 (2)
tənliyini alırıq, burada
A1  A cos2   2B sin  cos  C sin 2  (3)

C1  A sin 2   2B sin  cos  C cos2  (4)

B1  B(cos2   sin 2  )  ( A  C ) sin  cos (5)

İndi  bucağını elə seçək ki, B1 əmsalı sıfra bərabər olsun ( əlbəttə, B  0
hesab edirik, çünki əks halda bu əməliyyatı aparmağa ehtiyac olmazdı). Bu
məqsədlə  bucağını
B(cos2   sin 2  )  ( A  C ) sin  cos  0
 AC
B cos 2  sin 2  0
2
AC
ctg 2 
2B

bərabərliyindən təyin etmək lazımdır. A  C olduqda cos 2  0 və 
4
götürmək olar. Bu halda (2) tənliyi
A1~
x 2  C1 ~
y 2  2D1~
x  2E1 ~
y F 0 (6)
kimi sadə şəkil alır.
Əgər (6) tənliyində A1 və C1 ədədləri sıfırdan fərqlidirsə, onda O ~
x~y koordinat
sistemini paralel köçürməklə ( oxların istiqamətini dəyişmədən ) elə yeni O xy
koordinat sistemi ala bilərik ki, bu koordinat sistemində (6) tənliyi
A1 X 2  C1Y 2  F1  0 (7)
kimi olar. Doğrudan da, (6) tənliyini
 D  D 
2
  E  E 
2

~ 1 ~ ~ 1 ~
A1  x  2 x      C1  y  2 y     
2 1 2 1

 A1  A1    C1  C1  
  D1 
2
 E1  
2

  F  A1    C1     0
  A1   C1  

və ya
2 2
 D   E 
A1  ~
x  1   C1  ~
y  1   F1  0
 A1   C1 
kimi yazsaq və
D1 E1
X ~
x , Y~
y
A1 C1
qəbul etsək, onda (7) tənliyini alarıq.
E1
A1  0 və C1  0 olduqda, (6) tənliyi Y  ~
y , X ~
x əvəzləməsi
C1
ilə
C1Y 2  2D1 X  F1  0 (8)
 D1
tənliyinə, A1  0 və C1  0 olduqda isə Y  ~
y, X ~
x əvəzləməsi ilə (6)
A1
tənliyi
A1 X 2  2E1Y  F2  0 (9)
tənliyinə gətirilir.
Beləliklə, biz göstərmiş oluruq ki, ikitərtibli əyrilərin (1) ümumi tənliyinin
həmişə (7) və ya (8), (9) tənliklərinin biri şəklinə gətirmək olar.
Aydındır ki, (1) tənliyini (7) ( və ya (8) və (9) ) şəklinə gətirmək üçün Oxy
koordinat sistemini ardıcıl olaraq fırlamalı və paralel köçürməli olduq. Göstərək
ki, bu çevirmələr zamanı
  AC  B 2 və 1  A  C (10)
kəmiyyətləri dəyişmir, yəni invariant qalır.
Koordinat sisteminin paralel köçürülməsi zamanı A, B və C əmsalları
dəyişmədiyindən  və 1 kəmiyyətlərinin invariant qalması aydındır. Bu təklifin
koordinat sisteminin fırlanması zamanı doğru olduğunu isbat edək.
(3) və (4) bərabərliklərini tərəf-tərəfə toplasaq
A1  C1  A  C (11)

alarıq ki, bu da 1 kəmiyyətinin invariant olduğunu göstərir.

(3) və (4) bərabərliklərini tərəf-tərəfə çıxsaq və alınan

A1  C1  ( A  C ) cos 2  2B sin 2
bərabərliyini kvadrata yüksəldərək
2B1  ( A  C ) sin 2  2B cos 2
bərabərliyinin kvadratı ilə toplasaq
( A1  C1 ) 2  4B1  ( A  C ) 2  4B 2
2
(12)
bərabərliyini alarıq. (11) bərabərliyinin hər iki tərəfini kvadrata yüksəldərək,
alınan bərabərlikdən (12) bərabərliyini tərəf-tərəfə çıxasaq
A1C1  B1  AC  B 2
2
münasibətini alırıq. Deməli, koordinat sisteminin fırlanması zamanı
  AC  B 2  0 olduqda (1) tənliyinə elliptik,   0 olduqda hiperbolik,  =0
olduqda parabolik tənlik deyilir. Bu növlərin hər birini ayrılıqda tədqiq edək
Elliptik tənliklər. Bu halda (1) tənliyi (7) şəklinə gətirilir və
  AC  B 2  A1C1  0 olmalıdır. Ümumiliyi azaltmadan A1  0 və C1  0
qəbul etmık olar. Onda H  F1 qəbul etməklə (7) tənliyini

A1 X 2  C1Y 2  H (13)
Şəklində yazmaq olar. Burada 3 hal mümkündür:
1) H  0 . Onda (13) tənliyini
X2 Y2
 1
H H
A1 C1

H H
və a   , b qəbul etməklə
A1 C1

X2 Y2
 1
a2 b2
şəklində yazmaq olar. Bu ellips tənliyidir.
Deməli, bu halda (7) tənliyi və buna görə də (1) tənliyi ellips təyin
edir.
2) H  0 . Bu halda (13) tənliyi

X2 Y2
  1 (14)
a2 b2
tənliyinə gətirilir. (14) tənliyini heç bir nöqtənin koordinatları ödəmir. Buna
görə də, deyirlər ki, (14) tənliyi xəyali ellipsin tənliyidir.
3) H  0 . Onda (13)-dən alınan
A1 X 2  C1Y 2  0 (15)
Tənliyini ancaq O(0,0) nöqtəsinin koordinatları ödəyir. Deməli, bu halda
(15) tənliyi və buna görə də(1) tənliyi ancaq bir nöqtəni təyin edir. Bu zaman
deyirlər ki, (7) və ya (1) tənliyi cırlaşmış ellipsin tənliyidir.
 Beləliklə, hər bir ikitərtibli elliptic tənlik ya ellips, ya xəyali ellips və
yaxud da cırlaşmış ellips təyin edir.
Hiperbolik tənliklər.   AC  B 2  A1C1  0 olduğundan (7)
tənliyində A1 və C1 əmsalları müxtəlif işarəli olar. Ümumiliyi azaltmadan
A1  0 və C1  0 olduğunu qəbul edək.
Bu halda da (7) tənliyini (13) şəklində yazmaq və H ədədinə görə üç
hala baxmaq lazımdır:

1) H  0 . Onda həmin tənliyini

X2 Y2
 1
H H

A1 C1

H H
Şəklində yazmaq olar.Burada a   , b  qəbul etsək, onda
A1 C1
aşağıdakı hiperbola tənliyini alarıq:
X2 Y2
 1
a2 b2

2) H  0 . Bu halda (13) tənliyini

Y2 X2
  1
H H

C1 A1

H H
şəklində yazaraq a    , b ədədləri üçün
A1 C1

Y2 X2
  1
b2 a2
Münasibətini alırıq. Bu da hiperbolanın kanonik tənliyidir.
1) H  0 . Bu zaman (13) tənliyi
A1 X 2  C1Y 2  0
şəklini alır. A1  0 və C1  0 olduğundan tənliyin sol tərəfini

( A1 X   C1Y )( A1 X   C1Y )  0

Kimi vuruqlara ayırmaq olar. Buradan

A1 X   C1Y  0, A1 X   C1Y  0
bərabərlikləri alınır ki, bunlar da koordinat başlanğıcında kəsişən iki düz
xətti ifadə edir. Deməli, H  0 olduqda (13) tənliyi kəsişən iki düz xətti
təyin edir. Bu halda deyirlər ki, (13) tənliyi cırlaşmış hiperbolanı təyin edir.
Nəticədə alırıq ki, hər bir ikitərtibli hiperbolik tənlik ya hiperbola, ya
da cırlaşmış hiperbola 9iki kəsişən düz xətti) təyin edir.
Parabolik tənliklər. Parabolik tənlik üçün   AC  B 2  A1C1  0
olmalıdır. Deməli, ya A1  0, C1  0 ya da A1  0, C1  0 . Biz birinci
halı tədqiq edək. (ikinci hal analoji qayda ilə öyrənilir)
Fərz edək ki, A1  0, C1  0 . Onda (7) tənliyi (9) tənliyinə gətirilir:

A1 X 2  2E1Y  F2  0 (9)
Burada iki hal mümkündür:
1) E1  0 . Tənliyi
F2
A1 X 2  2 E1 (Y  )0
2 E1
F2
Kimi yazsaq və X  x, Y   y  çevirməsini aparsaq, onda
2 E1

A1 x 2  2E1 y  0 (16)
Burada A1 və E1 ədədləri müxtəlif işarəli olsalar, onda (16) tənliyi
E1
x 2  2 py , p  
A1
Kimi yazılar ki, bu da parabolanın kanonik tənliyidir. A1 və E1 ədədləri
eyni işarəli olsalar, onda yenidən x  x və y   y çevirməsini
aparmaqla (16) tənliyini
 E1
x 2  2 py , p 
A1
Şəklinə gətirmək olar. Alınan bu tənlik də parabolanın kanonik tənliyidir.
Deməli, E1  0 olduqda (9) tənliyi parabola təyin edir.
2) E1  0 . Bu halda (9) tənliyi

A1 X 2  F2  0
Şəklində olar. Buradan
F2
X2  . (17)
A1
A1 və F2 ədədləri müxtəlif işarəli olsalar, onda (17) tənliyi iki parallel

F2 F
X   və X    2
A1 A1

Düz xətti təyin edir.

A1 və F2 ədədləri eyni işarəli olsalar, onda (17) tənliyini heç bir
nöqtənin koordinatları ödəyə bilməz. Bu halda , deyirlər ki, həmin tənlik
iki paralel xəyali düz xətti təyin edir.
Ümumiyyətlə E1  0 olduqda deyirlər ki, (9) tənliyi cırlaşmış
parabola təyin edir.
Deməli, hər bir ikitərtibli parabolik tənlik ya parabola , ya da cırlaşmış
parabola təyin edir.
Hər bir ikitərtibli (1) tənliyi ya ellips (adi, xəyali və ya cırlaşmış) , ya
hiperbola (adi və ya cırlaşmış) ya da parabola (adi və ya cırlaşmış) təyin
edir.
 MÜHAZİRƏ 15. Səthlər və onların tənlikləri
Həndəsədə səth də xətt kimi müəyyən xassəni ödəyən nöqtələrin həndəsi
yeri kimi başa düşülür. Bu xassələri analitik olaraq ifadə etmək üçün fəzada
düzbucaqlı Oxyz Dekart koordinat sistemi götürülür.
Səthin ixtiyari M nöqtəsinin koordinatlarını x, y və z ilə işarə edərək, səth
nöqtələrinin ümumi xassəsini həmin x, y , z kəmiyyətləri vasitəsilə analitik olaraq
ifadə etmək mümkün olduqda səthin tənliyi alınır. Beləliklə, x, y və z
koordinatları vasitəsilə tənlik qurulur və bu tənliyi ancaq həmin səthin nöqtələrinin
koordinatları ödəyir. Bunu daha dəqiq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.
Tutaq ki, fəzada (s) səthi verilmişdir. (s) səthinin verilmiş koordinat
sistemində tənliyi elə
F ( x, y, z )  0 (1)
tənliyinə deyilir ki, həmin səth üzərində yerləşən bütün nöqtələrin koordinatları bu

tənliyi ödəyir, səth üzərində yerləşməyən heç bir nöqtənin koordinatları isə onu
ödəmir. Əgər M 0 ( x0 , y0 , z0 ) nöqtəsinin koordinatlarını (1) tənliyinin sol tərəfində
x, y və z əvəzinə yazdıqda
F ( x0 , y0 , z0 )  0
eyniliyi alınarsa, onda deyirlər ki, M 0 ( x0 , y0 , z0 ) nöqtəsinin koordinatları (1)
tənliyini ödəyir.
Aydındır ki, hər bir tənlik, ümumiyyətlə, müəyyən bir səthi təyin edən
həndəsi xassənin analitik yazılışıdır.

Tərif. İkinci tərtib səth dedikdə elə nöqtələrin həndəsi yeri başa düşülür ki,
bu nöqtələrin koordinatları düzbucaqlı dekart koordinat sistemində
Ax2+By2+Cz2+Dxy+Exz+Fyz+Gx+Hy+Kz+L=0 (a)
tənliyini ödəsin. (a) tənliyi ikitərtibli səthlərin ümumi tənliyidir. Bu tənliyin başqa
yazılış forması da vardır. Belə ki,
Ax2+By2+Cz2+2Dxy+2Exz+2Fyz+2Gx+2Hy+2Kz+L=0
D, E, F, G, H, K - hərfləri ilə uyğun əmsalların yarısı işarə olunmuşdur. Misal
üçün, əgər tənlik
4x2+y2+z2+6xy+5xz+z+7=0
şəklindədirsə, onda

A=4, B=1, C=1, D=3, E= 5 , F=0, G=0, H=0, K= 1 , L=7.

2 2

İkitərtibli səthlərin ümumi tənliyinin tədqiqi kifayət qədər çətin məsələdir. Ona
görə də onun bir neçə xüsusi hallarını nəzərdən keçirək.
Burada bir sıra müstəsna halları nəzərə almaq lazımdır. Verilmiş tənlik ola
bilər ki, adi mənada heç bir səthi təyin etmir və ya ancaq bir nöqtəni təyin edir.
Məsələn,
x2  y2  z 2  4  0
tənliyini heç bir nöqtənin koordinatları ödəmir (tənlik xəyali səth təyin edir).
( x  1) 2  ( y  3) 2  ( z  2) 2  0
tənliyi ancaq M 0 (1, 3,2) nöqtəsini təyin edir. Başqa heç bir nöqtənin
koordinatları bu tənliyi ödəmir. (1) tənliyi (s) səthinin tənliyidirsə, onda (s) səthi,
koordinatları həmin tənliyi ödəyən nöqtələrin həndəsi yeri olar.
Deməli, verilmiş səthin tənliyini tapmaq üçün həmin səthi təyin edən
həndəsi xassənin (x, y, z vasitəsilə ) düstur şəklində ifadəsini tapmaq lazımdır.
Məsələn, mərkəzi M 0 (a, b, c) nöqtəsində olan R radiuslu sferanın tənliyi

( x  a) 2  ( y  b) 2  ( z  c) 2  R 2 (2)
olacaqdır. Doğrudan da, həmin sfera M 0 (a, b, c) nöqtəsindən R məsafədə yerləşən
bütün M ( x, y, z ) nöqtələrinin həndəsi yeridir. M 0 M  R . Bu xassənin analitik
şəkildə ifadəsi (2) tənliyi olar.
(2)tənliyi x, y və z dəyişənlərinə görə ikidərəcəli
tənlikdir. x, y və z dəyişənlərinə görə ikidərəcəli
M0 M
olan tənliklə təyin olunan səthə ikitərtibli
səth deyilir. İkitərtibli səthlərin bir sıra sadə
növlərini biz göstərəcəyik.
 Səthlər öz tənliklərinə görə iki növ ola bilər: cəbri və transsendent səthlər.
Verilmiş səthi təyin edən (1) tənliyinin sol tərəfi x, y, və z dəyişənlərinə
nəzərən n dərəcəli çoxhədli olduqda həmin səthə n-tərtibli cəbri səth deyilir.
Cəbri olmayan səthlərə transsendent səthlər deyilir.
Cəbri səthlərin tərtibi Dekart koordinat sistemlərinin çevrilməsinə nəzərən
invariant kəmiyyətdir.
Birtərtibli cəbri səthin ümumi tənliyi
Ax  By  Cz  D  0 (3)
Bu tənlik isə müstəvi təyin edir. Deməli, birtərtibli cəbri səth müstəvidir.
Teorem. Hər bir birdərəcəli tənlik dekart koordinat sistemində müstəvini təyin
edir.
Nəticə. Hər bir müstəvi birinci tərtib səth, hər birtərtibli səth isə müstəvidir
Qeyd etmək lazımdır ki, fəzada hər bir xətt ( o cümlədən düz xətt) ya parametrik
şəkildə, ya da iki səthin kəsişməsi kimi verilə bilər. Məsələn, f1 ( x, y, z )  0 və
f 2 ( x, y, z )  0 səthlərinin kəsişməsi olan xətt

 f1 ( x, y, z )  0,

 f 2 ( x, y , z )  0
tənliklər sistemi vasitəsilə təyin edilir. Fəzada düz xətt isə iki müstəvinin kəsişməsi
kimi təyin olunur.
Səthin tənliyinin məlum olması onun xassələrini tədqiq etmək üçün böyük
əhəmiyyətə malikdir. Tənliyi məlum olan səthin xassələri analitik metodla tədqiq
oluna bilər.
Silindrik səthlər
Məlumdur ki, verilən düz xəttə paralel qalan və verilən L xəttini kəsən
mütəhərrik düz xəttin cızdığı səthə silindrik səth deyilir. Bu halda L xətti səthin
yönəldicisi, hərəkət edən düz xəttin bütün mümkün vəziyyətləri isə səthin
doğuranları adlanır.
Əgər verilən düz xətt olaraq fəzada koordinat oxlarının birini götürsək, onda
doğuranları həmin oxa paralel olan silindrik səth alarıq. Verilmiş
 F ( x, y)  0 (1)
tənliyi, doğuranları Oz oxuna paralel olan silindrik səthi təyin edir. Doğrudan
da, (1) tənliyinin təyin etdiyi səthi (s) ilə və onun istənilən nöqtəsini
M 0 ( x0 , y0 , z0 ) ilə işarə etsək, onda istənilən M ( x0 , y0 , z ) nöqtəsi də həmin səth
üzərində yerləşir ( koordinatları (1) tənliyini ödədiyi üçün). Bu o deməkdir ki, M 0
nöqtəsindən keçən və Oz oxuna paralel olan düz xətt tamamilə (s) səthi üzərində
yerləşir, yəni (s) səthi, doğuranları Oz oxuna paralel olan silindrik səthdir.
Qeyd edək ki, (1) tənliyi Oxy müstəvisi
üzərində (s) səthinin L yönəldici xət-
tini təyin edir.Bu xəttin fəza koordinat
sisteminə görə tənliyi
 F ( x, y )  0

z  0
olar. Dediklərimizdən aydındır ki,
M
F1 ( x, z )  0
(s)
tənliyi doğuranları Oy oxuna paralel
M 0
olan silindrik səthin
F2 ( y, z )  0
tənliyi isə doğuranları Ox oxuna paralel
olan silindrik səthin tənliyidir.
Yönəldici olaraq Oxy müstəvisi üzərində yerləşən müxtəlif əyriləri
götürməklə müxtəlif silindrik səthlər almaq olar. Belə əyrilər olaraq ikitərtibli
əyriləri götürmək daha münasibdir.
 x2 y2
Elliptik silindr   1 tənliyi ilə təyin olunmuş və doğuranları Oz oxuna
a2 b2
paralel olan silindrə deyilir. Elliptik silindrin yönəldici Oxy müstəvisi üzərində
yerləşən ellipsdir.
x2 y2
 1 və y 2  2 px
a2 b2
tənlikləri ilə təyin olunan və doğuranları Oz oxuna paralel olan silindrik səthlərə
uyğun olaraq hiperbolik və parabolik silindr deyilir.
Elliptik, hiperbolik və parabolik silindrlərə ikitərtibli silindrlər deyilir.

elliptik silindr

hiperbolik silindr
 1) x2 = 2py – parabolik silindr.

parabolik silindr

Fırlanma səthləri
Əgər səthin tənliyi düzbucaqlı dekart sistemində F(x2 + y2, z) = 0
şəklindədirsə,onda bu səth Oz oxu ətrafında fırlanma səthi olacaq. Analoji olaraq
F(x2 + z2, y) = 0 –şəklindədirsə, onda bu səth Oy oxu ətrafında fırlanma səthi
olacaq. F(z2 + y2, x) = 0 – isə Ox oxu ətrafında fırlanma səthi olacaq.
Bəzi fırlanma səthlərinin tənliyini yazaq:
x2  y2 z2
1)  2  1 - fırlanma ellipsoidi
a2 c
x2  y2 z 2
2)  2  1 - biroyuqlu fırlanma ellipsoidi
a2 c
x2  y2 z2
3)  2  1 - ikioyuqlu fırlanma ellipsoidi
a2 c
x2  y2
4)  2 z - fırlanma paraboloidi
p

Aşağıda bu ikitərtibli səthlərin bəzi növlərinə baxacağıq:

Sfera: ( x  a) 2  ( y  b) 2  ( z  c) 2  r 2
 1.Ellipsoidlər. Düzbucaqlı dekart koordinat sistemində
Ax2+By2+Cz2+L =0
tənliyi ilə müəyyən olunan ikitərtibli səthə o zaman ellipsoid deyilir ki, A, B, C
əmsalları eyni işarəli, L-in işarəsi isə bu əmsalların işarəsinin əksinə olsun.

x2 y2 z2
Kanonik tənliyi    1 olan ikitərtibli səthə ellipsoid deyilir. a,b,c
a2 b2 c2

ədədləri ellipsoidin yarımoxları adlanır. Ellipsoidin yarımoxları müxtəlif olduqda

ona üçoxlu ellipsoid deyilir. Ellipsoidin hər hansı iki yarımoxu bərabər olduqda
fırlanma ellipsoidi alınır.
a  b  c olduqda ellipsoid sferaya çevrilir.

Düzbucaqlı dekart koordinat sistemində Ax2+By2+Cz2+L =0 tənliyi ilə

müəyyən olunan ikitərtibli səthə o zaman hiperboloid deyilir ki, sıfırdan fərqli A,
B, C əmsallarından birinin işarəsi digər ikisinin işarəsindən fərqli olsun.

x2 y2 z2
Biroyuqlu hiperboloid, kanonik tənliyi:   1
a2 b2 c2
a, b, c ədədləri biroyuqlu hiperboloidin yarımoxları adlanır. a=b olarsa,
hiperboloid biroyuqlu fırlanma hiperboloidinə çevrilir.
 x2 y2 z2
İkioyuqlu hiperboloid, kanonik tənliyi:    1
a2 b2 c2

a=b olduqda bu hiperboloid ikioyuqlu fırlanma hiperboloidinə çevrilir.

İkitərtibli səthlərin ümumi tənliyinin xüsusi halına baxaq.
Ax2+By2+2Kz=0 (12)
Fərz edək ki, A, B, K əmsalları sıfırdan fərqlidir və A ilə K ədədlərininin
işarələri müxtəlifdir. (12) tənliyinin başqa formasını yazaq: 2Kz=-Ax2-By2
və yaxud
x2 y2
2z= 
K K
 
A B

A ilə K ədədləri müxtəlif işarəli olduğundan - K nisbəti müsbətdir. Bu

A

K
nisbəti p - ilə işarə edək:  =p.
A


K
nisbəti isə ya müsbət, ya da mənfi ola bilər. 
K
=q işarələməsi aparaq və
B B

hesab edək ki, q>0. Beləliklə, (12) tənliyi

2
y2
2z= x  (13)
p q

yaxud
 2
y2
2z= x  (14)
p q

kimi tənliklərdən birinə gətirilə bilər. Burada p>0, q>0.

Tərif 1. Dekart koordinat sistemində (13) tənliyi ilə müəyyən olunan (p>0,
q>0 olduqda) səthə elliptik paraboloid deyilir.
Tərif 2. Dekart koordinat sistemində (14) tənliyi ilə müəyyən olunan (p>0,
q>0 olduqda) səthə hiperbolik paraboloid deyilir.
x2 y2
Elliptik paraboloid, kanoni tənliyi:   2 z, burada p  0, q  0
p q

x2 y2
Hiperbolik paraboloid, kanonik tənliyi:   2 z, p  0, q  0
p q
 İkinci tərtib konuslar. Fərz edək ki, ikidərəcəli
Ax2+By2+Cz2+L=0
tənliyində L=0, yəni A0, B0, C0 üçün
Ax2+By2+Cz2=0 (10)
Burada iki hal mümkündür:
1) A, B, C əmsallarının hər üçünün işarəsi eynidir, məsələn, müsbətdir; onda
(10) tənliyinin yeganə x=y=z=0 həlli var və deməli, o, yalnız bir nöqtəni müəyyən
edir;
2) A, B, C əmsallarının işarələri eynidir. Müəyyənlik üçün tutaq ki, A və B
müsbət, C - ədədi isə mənfidir. Əgər
1 1 1
A 2
,B 2
, C =-
a b c2

işarələmələrini aparsaq (10) tənliyi

x2 y2 z2
  =0 (11)
a2 b2 c2

Dekart koordinat sistemində (11) tənliyi ilə təyin olunan səth ikinci tərtib konus
deyilir ( şəkil 6)
x2 y2 z2
İkitərtibli konus:   0
a2 b2 c2
 Silindrik və sferik koordinat sistemləri

Müstəvidə olduğu kimi fəzada da istənilən nöqtənin vəziyyəti, düzbucaqlı

Dekart koordinat sistemindən fərqli müxtəlif koordinat sistemlərində üç
koordinatla təyin olunur. Slindrik və sferik koordinat sistemləri polyar koordinat
sisteminin ümumiləşməsi hesab olunur.lindrik və sferik koordinat sistemləri polyar
koordinat sisteminin ümumiləşməsi hesab olunur.
Fəzada О nöqtəsi və bu nöqtədən çıxan l şüası götürək. Həmçinin
  
nl , n  1 vektoru götürülür. О nöqtəsindən n normal vektoruna perpendikulyar

olan yeganə müstəvi keçirmək olar.

Silindrik, sferik və dekart koordinat sistemləri arasında uyğunluğu görmək
üçün O nöqtəsini düzbucaqlı dekart koordinat sisteminin başlanğıcında, l –şüasını x
oxunun müsbət istiqamətində, normal vektor isə z oxu ilə eyni istiqamətdə
götürülür.
Əyri və ya səthin tənlikləri dekart koordinat sistemində mürəkkəb olduqda
slindrik və sferik koordinat sistemlərindən istifadə olunur.
Slindrik və sferik koordinat sistemlərində tənliklər hesablamaları kifayət
qədər asanlaşdırır

M

 h

0 r  r
M1

y
 OM  ; ОМ1 = r; MM1 = h;

Əgər М nöqtəsindən müstəviyə ММ1 perpendikulyarı yerdirsək, onda М1 nöqtəsi

müstəvidə polyar (r, ) koordinatlarına malik olacaq.
Tərif. M nöqtəsinin fəzada vəziyyətini təyin edən (r, , h) ədədlərinə M
nöqtəsinin silindrik koordinatları deyilir.
Tərif. (r,,) ədədlərinə M nöqtəsinin sferik koordinatları deyilir. Burada
 -  ilə normal arasındakı bucaqdır .
Silindrik və düzbucaqlı dekart koordinat sistemləri arasındakı əlaqə
Silindrik və düzbucaqlı dekart koordinat sistemləri arasındakı əlaqə
aşağıdakı kimidir:
x y
h = z; x = rcos; y = rsin; cos = ; sin = .
x2  y2 x2  y2

Sferik və düzbucaqlı dekart koordinat sistemləri arasındakı əlaqə:

Sferik və düzbucaqlı dekart koordinat sistemləri arasındakı əlaqə aşağıdakı
kimidir:
z   cos ; y   sin  sin ; x   sin  cos ;   x 2  y 2  z 2 ;

y x2  y2 z x2  y2
  arctg ;   arctg ; cos   ; sin   ;
x z x2  y2  z2 x2  y2  z 2