Professional Documents
Culture Documents
Biologia - Skrypt Dla Studentów Medycyny
Biologia - Skrypt Dla Studentów Medycyny
Michu®
Wrocław 2008
Wersja 1.1
Spis treści:
- genetyka klasyczna
- genetyka molekularna
- genetyka człowieka
- zanieczyszczenia środowiska
WYKŁADY
Wykład 1 – Struktura materiału genetycznego. Pozajądrowe kwasy nukleinowe w komórce
Prowadzone na początku lat 40. badania (Avery) stanowiły dowód, iż DNA jest nośnikiem informacji
genetycznej (badania nad transformacją bakteryjną). Budowę tego związku poznano wprawdzie już wczesniej –
w XIX w. na uniwersytetach niemieckich, jednak ze względu na wielką prostotę odrzucono jego rolę w procesie
przenoszenia informacji. Uważano, iż tak skomplikowane struktury jak białka mogą być kodowane tylko przez
struktury tak samo złożone, np. inne białka. Przestrzenny model cząsteczki DNA opracowany zosta w 1949 r.
przez Watsona i Cricka. Za swoje prace nagrodzenia zostali wraz z Wilkinsem nagrodą Nobla kilka lat później
(1962 r.). Co ważne – model ustalony został nie eksperymentalnie, lecz drogą prób i błędów. Zasady azotowe –
purynowe i pirymidynowe – wraz z cukrem pięciowęglowym (rybozą lub deoksyrybozą) tworzą nukleozydy,
które estryfikowane kwasem ortofosforowym dają nukleotydy. Tworzą one nić one nić kwasu
dezoksyrybonukleinowego. Dwie takie nici skręcone śrubowo w sposób antyrównoległy dają spiralnie skręconą
cząsteczkę. Pomiędzy odpowiednimi zasadami leżącymi w przeciwnych niciach tworzą się wiązania wodorowe
stabilizujące helisę. Wiązania tworzą się pomiędzy A i T (podwójne) oraz G i C (potrójne). Inna koncepcja
stabilizacji głosi, iż jest ona związana z oddziaływaniem zasocjowanych zasad połączonych w jedną nić. Trzecia
teoria uwzględnia rolę obu powyższych czynników.
Jednym z najlepiej poznanych pod względem genetycznym organizmów, stanowiących najbardziej
wierny obraz człowieka, jest pałeczka okrężnicy – Escherica coli. Pojawia się ona w naszym organizmie w
pierwszych tygodniach życia i zostaje w nim jeszcze po śmierci. Wyizolowany z niej DNA jest bardzo cienki
(średnica 2 um) i długi (rzędu centymetrów). Gdyby cząsteczka taka miała grubość nitki makaronu, to
ciągnęłaby się ponad 1 km. Materiał genetyczny wyizolowano także z niektórych wirusów za pomocą ciśnienia
osmotycznego. Jest ono zdolne do wyciągnięcia DNA na zewnątrz i jego rozplecenia. Widok ten pod
mikroskopem pokazuje jak bardzo dużą rolę ma zwinięcie i upakowanie materiału genetycznego (niewielka
cząstka wirusa otoczona „morzem” wyciągniętego z niej DNA).
Istnieje kilka modeli postaci występowania DNA. Model B, prawoskrętny, jest modelem
wyidealizowanym; w takiej postaci materiał genetyczny występuje w organizmach wyższych. Również
prawoskrętny model E różni się od poprzedniego tym, że zasady nie występują w układzie osiowym, lecz
niejako rozsuniętym. W specyficznej atmosferze zmniejszonej wilgotności powstaje model Z, posiadający w
środku wolną przestrzeń, obie nici są w nim rozsunięte. Niezależnie od postaci występowania kwasu
nukleinowego, zasady azotowe skierowane są do wewnątrz, a szkielet cukrowo-fosforanowy na zewnątrz
(sugestia R. Franklin). Chroni to informację genetyczną przez uszkodzeniem.
Stosunek komplementarnych zasad AT do GC nie jest zawsze jednakowy. Szczególne różnice
zaobserwowano u organizmów prokariotycznych i wirusów (24-70%). Dla porównania u Eucariota wartości
wahają się w zakresie 30-40%. Nici DNA charakteryzują się polarnością – na końcu 5’ obecna jest grupa
fosforanowa, a na 3’ – hydroksylowa. W odpowiednich warunkach reszty fosforanowe dysocjują, przez co
cząsteczka nabiera właściwości jonowych. Posiadanie ładunku elektrycznego umożliwia cząsteczkom wędrówkę
w polu elektrostatycznym, a praktycznie ich rozdzielenie metodą elektroforezy. Materia genetyczny może
przyjmować różne formy, z dodatkowymi preferencjami, na. mitochondrialny DNA często ma formę kulistą.
Wzajemne przechodzenie w siebie poszczególnych form organizacji materiału genetycznego ma charakter
odwracalny.
Istotne jest oddziaływanie czynników fizycznych i chemicznych na DNA.
a) Materiał genetyczny jest szalenie wrażliwy na promieniowanie. Maksimum absorpcji przypada na długość
fali 260 nm. Jest to wartość leżąca poza zakresem widzialnym, przypadająca na ultrafiolet. Fakt ten
wykorzystuje się do obserwowanie produktów elektroforezy – podświetlona folia z żelem zawierającym
DNA świeci na pomarańczowo w miejscach, gdzie znajduje się materiał genetyczny. Naświetlanie
promieniami UV powoduje często uszkodzenia w postaci w postaci mutacji punktowych (tranzycja,
transwersja, delecja, addycja, insercja). Pomimo względnie małej skali zmian są to niejednokrotnie mutacje
śmiertelne. Zjawisko to wykorzystuje się do wyjaławiania pomieszczeń lampami bakteriobójczymi
(szkodliwe dla oczu). Naświetlanie nie jest jednak w stanie zabić prionów, gdyż zbudowane są one
wyłącznie z elementów białkowych, które nie są tak wrażliwe na te długości fali co DNA.
b) W podwyższonej temperaturze (60-90oC) łatwo dochodzi do dentauracji DNA, czyli zniszczenia układu
podwójnej helisy. W naturalnych warunkach proces jest z powodzeniem odwracalny – następuje
redenaturacja. Denaturacja znalazła zastosowanie w nowej technice genetycznej – PCR (polimerase chain
reaction). Pomimo znacznych kosztów wykorzystuje się ją w wielu dziedzinach nauki: w wykrywaniu
wirusów i chorób genetycznych zakaźnych (w tym HIV) czy w medycynie sądowej do identyfikacji osób na
podstawie ich DNA (płyny ustrojowe).
c) Pod wpływem szoku osmotycznego łatwo może dojść do wywinięcia materiału genetycznego na zewnątrz
komórki lub wirionu.
d) Kwasy nukleinowe wykazują wrażliwość na tzw. enzymy restrykcyjne, które tną nici DNA. Ze względu na
miejsce operacji wyróżniamy dwa ich typy: endonukleazy tną wybrane odcinki – geny, co ma znaczenie w
transgenezie, czyli przenoszeniu genów pomiędzy organizmami, z kolei egzonukleazy obcinają zasady na
obu końcach (3’ i 5’) – u bakterii i wirusów chronią one przez wniknięciem obcego materiału genetycznego.
e) Analogi zasad azotywych wywołują tranzycje, np. 5-bromouracyl zastępuje tyminę.
f) Barwniki akrydynowe wnikają pomiędzy pary zasad i powodują ich rozsunięcie. Powoduje to addycje
podczas replikacji.
g) Obniżenie pH środowiska powoduje degradację wiązań wodorowych pomiędzy zasadami
komplementarnymi.
h) Inne środki chemiczne (mocznik, iperyt) również oddziałują z DNA.
Ogromna większość materiału genetycznego zawartego w komórce znajduje się na terenie jądra
komórkowego. Okazuje się jednak, iż pewne organella komórkowe również posiadają swój własny materiał
genetyczny (pierwsze badania na drożdżach, 1962-63). Należą tu chloroplasty zawierające chlDNA oraz
mitochondria z mitDNA. Obecność odrębnego od jądrowego materiału genetycznego pozwala tym organellom
namnażać się niezależnie. Nazywamy je przez to organellami autonomicznymi. Pozajądrowy DNA występuje
najczęściej w postaci cząsteczki kolistej, tzn. genoforu. Pochodzenie materiału pozajądrowego nie jest jasne.
Teoria głosi, iż probakterie wniknęły do komórek prokariotycznych i powstały w ten sposób organella samo-
replikujące się. Konsekwencją podjęcia przez niektóre elementy funkcji odżywczej było najprawdopodobniej
przejście części heterotrofów na odżywianie autotroficzne. Autonomiczny materiał genetyczny dziedziczoy jest
w linii żeńskiej (tzw. dziedziczenie matczyne). Ma to pewne uzasadnienie w rozmiarach plemnika – wnoszącego
tylko niezbędne informacje od ojca, a komórki jajowej – widocznej niemal gołym okiem i przenoszącej
dodatkowe informacje. mitDNA odpowiedzialny jest za kodowanie enzymów sterujących procesem oddychania.
Produktem oddychania są z kolei wolne rodniki tlenowe, które oddziałując na każdy napotkany materiał
genetyczny stanowią niemałe zagrożenie dla komórki. Najpowszechniejsze z nich to: rodnik hydroksylowy
OH*, tlen singletowy O2* oraz rodnik ponadtlenkowy HO2*. Rodniki niszczące mitDNA są o wiele częstsze niż
niszczące DNA jądrowe, co może wywołać szereg chorób.
W tabeli podano tylko niektóre z chorób, które mogą być wywołane przez mutacje w mitDNA. Część z
nich bywa też spowodowana przez mutacje jądrowe lub inne procesy, które hamują funkcjonowanie
mitochondriów.
choroba objawy
choroba Alzheimera postępująca utrata zdolności poznawczych
CPEO (chroniczny paraliż mięśni wzrokowych doprowadzający do ograniczenia ruchu gałek
postępujący paraliż mięśni ocznych i miopatia mitochondrialna
oka)
cukrzyca wysoki poziom glukozy we krwi, co prowadzi do wielu komplikacji
dystonia nienormalny ruch obejmujący sztywność mięśni, często z degeneracją zwojów
podstawy mózgu
KSS (zespół Kearnsa-Sayre’a) CPEO połączony z takimi zaburzeniami jak degeneracja siatkówki, choroba
serca, utrata słuchu, cukrzyca i niewydolność nerek
zespół Leigha postępująca utrata zdolności ruchowych i werbalnych oraz degeneracja zwojów
podstawy mózgu; śmiertelna choroba wieku dziecięcego
LHON (dziedziczna stała lub przejściowa ślepota wynikająca z uszkodzenia nerwu wzrokowego
neuropatia nerwu wzrokowego
– zespół Lebera)
MELAS (encefalopatia złe funkcjonowanie tkanki mózgowej (często powodujące napady drgawkowe,
mitochondrialna, kwasica przejściowy paraliż pewnych obszarów i demencję) połączone z miopatią
mleczanowa i napady mitochondrialną i toksycznym nagromadzeniem kwasu mlekowego we krwi
udaropodobne)
MERRF (padaczka napady drgawkowe połączone z miopatią mitochondrialną; może też
miokloniczna i tzw. obejmować utratę słuchu i demencję
poszarpane czerwone włókna)
miopatia mitochondrialna degeneracja mięśni objawiająca się słabością i nietolerowaniem wysiłku, częste
występowanie w mięśniach poszarpanych czerwonych włókien, wypełnionych
nienormalnymi mitochondriami, które barwią się na czerwono specjalnym
barwnikiem
NARP (neuropatia obwodowa utrata siły mięśniowej i koordynacji wraz z lokalną degeneracją mózgu oraz
mięśni, ataksja i barwnikowe siatkówki
zwyrodnienie siatkówki)
zespół Paersona złe funkcjonowanie szpiku kostnego u dzieci (prowadzące do utraty komórek
krwi) i niewydolność trzustki; osoby, które przeżywają, często chorują na KSS
Z wiekiem powstające w ten sposób mutacje nakładają się na siebie. Może to pociągać ze sobą szereg
niekorzystnych następstw, jak utratę pamięci i energii życiowej, co prowadzi do ogólnego zestarzenia się
organizmu (tzw. teoria mitochondrialnego starzenia się). Niektóre związki chemiczne, w tym witaminy C i E,
chronią przed niekontrolowanym utlenianiem, przez co opóźniają proces starzenia się. Hipoteza
przeciwutleniaczy została potwierdzona doświadczalnie eksperymentami prowadzonymi na zwierzętach.
Na podstawie analizy mitochondrialnego DNA opracowano kierunki rozprzestrzeniania się gatunku
ludzkiego z Afryki 130 tys. lat temu na pozostałe kontynenty. Tą drogą próbuje się również ustalić dzieje
neandertalczyka – czy został wytępiony przez nowego człowieka europejskiego, czy też się z nim skrzyżował.
Brak pokrewieństwa miedzi nimi działa jednak na niekorzyść tej drugiej wersji.
Mitochondrialne DNA wykorzystuje się w medycynie sądowej do identyfikacji osobników oraz
pokrewieństwa między nimi. Przykładowo odnaleziono w ten sposób krewnych żołnierzy amerykańskich
poległych w Korei i w Wietnamie, których stan zwłok nie pozwalał na zastosowanie klasycznych sposobów
identyfikacji.
Wykład 04 – Transgeneza
Choroby prionowe są o tyle niebezpieczne, iż zupełnie nie potrafimy ich leczyć. Najczęściej powodują
one uszkodzenia mózgu w postaci dziur w tkance nerwowej, tzw. encefalopatie gąbczaste. Na szczęście są to
choroby rzadkie (częstość 10-6, a niektórych postaci 10-8). Na uwagę zasługuje interesujący przebieg procesu
chorobowego: okres od zakażenia do wystąpienia objawów rozciąga się do 18 – 20 lat, po czym w kilka
miesięcy proces chorobowy doprowadza do zgonu. U ludzi starszych symptomy obejmują m. in. demencję
(otępienie), niezborność ruchów i ślepotę. Choroby mogą mieć charakter zakaźny lub genetyczny. Często
pojawieniu się ubytków w tkance towarzyszy powstanie amyloidu, formującego płytki w przestrzeni
międzykomórkowej. Płytki składają się z białka włóknistego, białka P oraz z glikozoaminoglikanu. Podczas
barwienia barwnikiem Kongo płytki barwią się na pomarańczowo, a fluoresceiną i obserwowane pod
mikroskopem fluorescencyjnym mają kolor żółtozielony. Nie ma możliwości trafnej diagnostyki chorób
prionowych. Ze względów praktycznych dzielimy je na choroby dotyczące człowieka oraz inne gatunki.
Najstarszą ludzką chorobą prionową jest tzw. choroba kuru. Występowała ona tylko na Nowej Gwinei,
gdzie żyła plemię Fore, którego członkowie mieli zwyczaj zjadani mózgów rodziców i smarowania się nimi.
Choroba objawiała się niezbornością ruchów, charakterystyczny był grymaśny wyraz twarzy (tzw. choroba
śmiejącej się śmierci), po latach kończyła się zgonem. Amerykański lekarz i biolog Gajdus zajął się tym
problemem i wykazał doświadczalnie zakaźność choroby (szympansy w wszczepioną próbką mózgu umierały).
Gajdus uważał, iż przyczyną choroby był wolna namnażający się wirus. Otrzymał on nagrodę Nobla w 1956 r.
Na wniosek władz Nowej Gwinei wprowadzono przepisy administracyjne, które ostatecznie zwalczyły chorobę
kuru.
Najbardziej znaną ze współcześnie występujących chorób prionowych jest choroba Creutzfelda –
Jacoba (CJD). W Polsce jako pierwszy opisał ją prof. Kulczycki z Białegostoku, neurolog. Schorzenie występuje
w kilku postaciach:
• sporadyczna CJD (SCJD) – występuje rzadko (10-6), nie przenosi się z człowieka na człowieka, może
występować u młodych ludzi (14 lat) i starców; objawy obejmują: otępienie umysłowe, ruchy mimowolne,
czasami ślepota; nie jest znana etiologia – nie jest to choroba ani zakaźna ani genetyczna,
• rodzinna CJD (RCJD) – ma podłoże genetyczne, jest dziedziczna, chorzy na nią stanowią 15-20%
wszystkich cierpiących na choroby prionowe; rozpada się na dwie jednostki chorobowe:
- zespół Gertsmanna – Strauslera – Scheinkera – opisana w 1936 r. przez austriackich neurologów, bardzo
rzadka (10-8); charakterystyczną cechą jest narastające otępienie, któremu towarzyszy ślepota i głuchota;
choroba ma charakter zakaźny, można ją przenosić,
- dziedziczna śmiertelna bezsenność – rzadka, opisana u 6 rodzin na świecie, dotknięta osoba nie śpi
tygodniami, po czym umiera,
• postać jatrogenna CJD – przenoszona przy udziale personelu medycznego, opisana w 1920 r.; przenosząca
się z człowieka na człowieka głównie przez operacje neurochirurgiczne: przeszczep siatkówki – 3
przypadki, przeszczep opony twardej – 114, źle wyjałowiona narzędzia neurochirurgiczne – 10, przeszczep
przysadki, leczenie gonadotropii; w sumie zarejestrowano ponad 150 przypadków; występuje
charakterystyczne dla chorób prionowych ogromne rozszczepienie wiekowe – np. po 30 latach od
rozpoczęcia terapii hormonalnej; schorzenia nie opisano u techników laboratoryjnych zajmujących się
zwłokami,
• wariant CJD (WCJD) – związana bezpośrednio z chorobą szalonych krów.
Oprócz ludzkich, znanych jest wiele zwierzęcych chorób wywoływanych przez priony.
• Scratie (od scratch of woll) opisana została w Szkocji w 1770 r. U chorych owiec występowało wyrywanie
wełny zębami, wydrapywanie kopytami, swędzenie skóry, biegunki i ostatecznie śmierć po ok. 1,5 roku. U
padłych zwierząt obecne były zmiany w obrębie mózgowia. Odchody zwierząt okazały się zakaźne.
• Choroba szalonych krów w Anglii i Szkocji przybrała pod koniec XX w. ogromne rozmiary. W ciągu 7 lat
liczba przypadków zwiększyła się z 16 do 40 tys. Do objawów należały: szalona płochliwość i niezborność
ruchów (zwierze umiera nie mogąc wstać). W okresie panowania choroby zauważono zwiększoną
zachorowalność na CJD. Choroba powstała niejako z winy samego człowieka, chcącego narzucić bydłu
mięsożerność przez dodawanie do paszy mączek kostnych sporządzanych z padłych owiec. Wyraźnie
widać, jak negatywnie odbija się ingerencja w przyrodę.
• Schorzenia podobne do choroby szalonych krów występują u wielu zwierząt, np. u jeleni hodowanych w
USA (samce zarażały się przez mocz samic). Pierwotna etiologia nie została poznana.
Badania nad czynnikiem powodującym choroby prionowe prowadził Prusiner (nagroda Nobla w latach
90.). Stwierdził on występowanie w chorych tkankach dodatkowego białka. Priony są nieprawidłowymi
cząsteczkami białkowymi, nie połączonymi z DNA. Nie zawierają materiału genetycznego, przez co wykazują
odporność na czynniki fizyczne i chemiczne niszczące wirusy i bakterie. Na powierzchni nieprawidłowego
białka występuje łańcuch nie spotykany nigdzie indziej. Prusiner zatrudnił genetyków do konstrukcji sondy
genetycznej mającej wyśledzić źródło choroby. Odcinek homologiczny do sondy odnaleziony został u człowieka
na chromosomie 20, a u myszy na 2. Fragmenty te odpowiedzialne są za produkcję białka prionowego,
występującego fizjologicznie u wszystkich kręgowców w formie PRPC (komórkowe białko związane z prionami,
prion-related-protein cellular), które ma krótki okres półtrwania i jest podatne na enzymy proteolityczne.
Nieprawidłowa forma PRPS (prion-related-protein Scrapie) jest niewrażliwa na działanie enzymów, nie posiada
struktury β, lecz przypomina zmiętą kartkę papieru. Białko PRP reguluje stężenie wapnia w komórkach
nerwowych, reguluje cykl życiowy i sen, bierze udział w procesach uczenia się i zapamiętywania, chroni
komórkę przez stresem tlenowym (jest przeciwutleniaczem). Brak PRPC lub obecność PRPS powoduje
zwiększenie poziomu wapnia, a przez to zaprogramowanie śmierci komórki. Gdy do próbki zawierającej PRPC
dodano niewielkie ilości PRPS, po niedługim czasie proporcja form uległa odwróceniu. Wynika stąd, iż kontakt
niepoprawnie sfałdowanego białka z białkiem prawidłowym, powoduje zmianę konformacji tego ostatniego.
Gdy w komórce nerwowej pojawia się dużo formy S, dochodzi do degradacji. Największa ekspresja białka PRP
występuje w tkance nerwowej, śledzionie, grasicy, jelitach, sercu i płucach. Do kontaktu z materiałem zakaźnym
dochodzi podczas ciąży, transfuzji, operacji oraz inhalacji kurzu zakażonego prionami.
Przez lata o przebiegu chorób prionowych dowiadywano się jedynie pośmiertnie, w wyniku sekcji
zwłok chorych. Chociaż dla wnikających do komórek obcych białek (antygenów) powstają wysoce swoiste
przeciwciała, pozwalające na stwierdzenie zakażenia, to priony są wyjątkiem od tej reguły. Jedynie w przypadku
SCJD można badać płyn mózgowy na obecność enolazy neuronowej. U osób lub zwierząt przenoszących priony
(nie u wszystkich) wykrywa się białko 1433.
Wykład 06 – Transplantologia
Wykład 07 – Klonowanie
Słowo klon pochodzi z języka greckiego i oznacza odrost lub gałązkę, inaczej sposób na rozmnażanie
wegetatywne. U Procariota i niektórych pierwotniaków jest to podstawowy sposób rozmnażania. Nie jest to
proces zupełnie prosty, choć i nie tak skomplikowany jak podział komórki eukariotycznej. Przykładem
naturalnego klonowania u Eucariota jest powstawanie bliźniąt jednojajowych, pod względem genetycznym są to
identyczne osobniki (dzieląca się zygota tworzy blastocystę z węzłem zarodkowym – może powstać więcej
takich tworów). Pojedyncze komórki można uznać za początkowe komórki macierzyste o chrakterze
totipotencjalnym. Na tym etapie powstaje etyczny problem klonowania, bowiem pobranie jednej komórki z
takiego tworu wymaga uśmiercenia całej blastocysty.
Pierwszym sztucznie sklonowanym organizmem była owieczka Dolly, urodzona 5.07.1996 r.
Zajmujący się doświadczeniem Willmuth pracował w instytucie rolniczym Roslin niedaleko Edynburga. Brane
do doświadczenia zwierzęta różniły się wielkością, ubarwieniem i porożem – szeregiem cech utrwalonych
genetycznie. Od jednej z owiec pobrano komórkę jajową, usunięto z niej jądro i na to miejsce wprowadzono
jądro z komórki gruczołu sutkowego innej owcy w 3 trymestrze ciąży. Większość tych informacji nie miała
większego znaczenia, chodziło tylko o wszczepienie komórki innego organizmu. Istotne natomiast było, iż nie
posłużono się komórką totipotencjalną, lecz już wyspecjalizowaną. Za pomocą elektrowstrząsu wprowadzono
jądro do cytoplazmy, uzyskując 277 gamet zastępczych. Po dłuższej hodowli w stanie głodzenia przeżyło ok.,
które chirurgicznie wprowadzono do przygotowanych owiec-matek. Tylko jedna samica donosiła ciążę, a
urodzoną owieczkę nazwano na cześć znanej wówczas piosenkarki szkockiej. Willmuth wyjaśniał, iż w trakcie
głodzenia dochodzi do uśpienia genów we wszczepionych jądrach, a w cytoplazmie gamety pojawiają się białka
transkrypcyjne, mogące specyficznie kontrolować ekspresję genów i zmieniać ich konformację. Po raz pierwszy
zjawisko to wykryto na żabach i komórkach drożdży. Na rozwój osobniczy wpływa zatem zarówno środowisko,
jak i geny jądrowe. Następnie przeniesienie komórki do normalnych warunków i przerwanie głodzenia miało
ożywić geny. Geny znajdujące się w obcym środowisku po okresie głodzenia tracą pamięć i zaczynają
zachowywać się jak komórki totipotencjalne, dlatego z jednej komórki macierzystej może rozwinąć się całe
zwierze (zjawisko to nie jest do końca jasne). Jak przy każdej ingerencji w naturę, tak i w przypadku Dolly
pojawiły się problemy. Miała ona o wiele krótsze telomery, wskutek czego szybko się starzała. Rosła również
podatność na choroby, m. in. na zapalenie płuc.
W 1991 r. urodził się samiec uzyskany w wyniku klonowania materiału pobranego z ogona myszy
(fibroblasty). Komórki macierzyste budzą najwięcej problemów etycznych. Znane są dwa ich rodzaje:
embrionalne o charakterze totipotencjalnym oraz tkankowe u osobników dorosłych (szpik kostny, skóra,
surowica). Na ich podstawie również można przeprowadzać klonowanie. Zawierają one w swoim zestawie dwa
typy genów – uruchamiane natychmiast, odpowiedzialne za funkcje metaboliczne komórki oraz uśpione,
odpowiedzialne za specyficzną dalszą specjalizację – po ich uruchomieniu komórka jest zdeterminowana
rozwojowo. Komórki osobnika dorosłego pobrane z różnych tkanek różnią się tylko drugim zestawem genów.
Doświadczenia na komórkach embrionalnych uznaje się za nieetyczne, podczas gdy zazwyczaj nie ma sprzeciwu
co do komórek macierzystych osobników dorosłych. Jak na złość jednak procesy z udziałem komórek
embrionalnych zachodzą o wiele bardziej wydajnie.
Klonowanie ma znaczenie naukowe, zwłaszcza w embriologii. Stanowi również dowód, iż środowisko
ma wpływ na określoną formę organizmu. Praktycznie klonowanie można zastosować do produkcji w
organizmach zwierzęcych określonych substancji chemicznych, np. czynników krzepnięcia. Istnieje wiele zalet
klonowania, np. w porównaniu z transgenezą, m. in. natychmiastowe przyjęcie genu. Klonowanie daje szansę na
ratowanie zagrożonych gatunków (udało się to w przypadku gaura).
Do historycznych osiągnięć rozwoju klonowania należy zaliczyć kilka wydarzeń:
• sklonowanie cielęcia przez zespół japoński,
• wyeliminowanie elementu wstrząsu elektrycznego uśmiercającego komórki przy doświadczeniach na
myszach w technice Honolulu (Uniwersytet Hawajski),
• klonowanie zagrożonego gatunku – azjatyckiego gaura,
• doświadczenia na świniach nad odrzucaniem narządów przy przeszczepianiu ich do człowieka,
• klonowanie naczelnych z rodziny małpiatek, których przedstawiciele mogą być modelami do badań nad
terapią genową i szczepionkami genetycznymi na ludzkie choroby (cukrzyca, Alzheimer, Parkinson),
• klonowanie żab z komórek jajowych (1992),
• urodziny Dolly (VII 1996),
• skonowanie cielaka tą samą metodą co Dolly (Mr. Jefferson) (II 1998),
• klon – małpka Tetra (I 2000),
• potepienie przez papieża klonowania z komórek embrionalnych (VII 2000),
• zabronienie klonowania przez Kongres USA (VII 2001),
• sklonowanie muflona z Sardynii (2001),
• uśpienie Dolly z powodu reumatycznego starzenia się i załamania funkcji układu odpornościowego (III
2003).
Klonowanie budzi wiele nadziei, związanych m. in. z hodowlą całych tkanek ludzkich na podstawie
komórek, terapią genową (szansa na zwalczenie chorób prionowych) oraz możliwością potomstwa w przypadku
bezpłodności uzyskanego z własnych komórek. Powstaje jednak wiele obaw, jak np. możliwość prób
klonowania szaleńców (Stalin, Hitler), tworzenie dzieci dla par homoseksualnych oraz nikła wydajność
klonowania człowieka (powstanie 1 klonu wymaga udziału 500-1000 kobiet). Prosty aparat do klonowania
składa się z dobrego mikroskopu na odpowiednim statywie, cienkich strzykawek z odpowiedniego szkła oraz
mikrometru do precyzyjnego wyjęcia jądra z komórki i wszczepienia nowego materiału genetycznego.
Najprościej mówiąc, układ immunologiczny zajmuje się odróżnianiem tego co własne od tego co obce.
Organizm wytwarza różne mechanizmy odporności (odporność swoista nabyta) i naturalne bariery (odporność
nieswoista). Odporność ma również istotne znaczenie przy niszczeniu komórek nowotworowych. Natomiast
podczas przeszczepów pojawia się problem odrzucenia, ponieważ organizm rozpoznaje element jako obcy i
atakuje go. W tym sensie mechanizmy odpornościowe są ślepe, gdyż nie weryfikują korzyści tylko obcość. Cały
system odpornościowy składa się z tkanek, komórek i ciał we krwi.
Warto zwrócić uwagę, iż ta sama bakteria (E. coli) znajdująca się w przewodzie pokarmowym
odczytywana jest jako własna część organizmu, natomiast po przejściu jej np. do układu moczowego
rozpoznawana jest jako obca i skierowana jest przeciwko niej reakcja odpornościowa.
Białko C3 adsorbuje się na różnych obcych komórkach, które są wówczas o wiele łatwiej fagocytowane
(rola opłaszczająca). Ponadto po aktywacji rozpada się na dwie podjednostki b i a, z czego druga umożliwia
alternatywne drogi i aktywuje późne białka dopełniacza. Opisywany układ dopełniacza występuje u wszystkich
kręgowców (po raz pierwszy opisany został u rekina spodoustego).
Bardzo ważny układ stanowią interferony, cząstki będące podstawową bronią przeciwko zakażeniom
wirusowym. Choć nie działają bezpośrednio na same wirusy, zmieniają metabolizm komórki w ten sposób, że
same je zwalcza, przekształcając obecne powszechnie w komórkach proenzymy w zwalczające wirusy enzymy.
Dzięki temu zwalczane są drobne infekcje wirusowe.
Znanych jest wiele systemów odporności nieswoistej. Należą tu m. in.:
• łzy (lizozym),
• usuwanie wydzieliny śluzowej (oczyszczanie dróg podczas przeziębienia),
• śluz w oskrzelach i płucach (mechaniczne oczyszczanie narządów),
• występowanie kwasu solnego w żołądku – silne zakwaszenie środowiska chroni przed zakażeniami (np.
Helicobacter pylori – wrzody i nowotwory w żołądku),
• na skórze – warstwa zrogowaciałego naskórka odporna na penetrację (przedostają się przez nią tylko
niektóre bakterie, grzyby i wrzecionowce), naturalna flora , kwaśny odczyn potu,
• w układzie moczowym – system mechanicznego usuwania zakażeń, wypłukiwanie bakterii z moczem.
Najważniejszym systemem odporności nieswoistej jest fagocytoza. Makrofagi napotykają na bakterię i
wytwarzają wówczas tan zapalny. Komórki żerne krążące swobodnie we krwi wydostają się wówczas poza
obręb naczyń, wędrują do miejsca zapalenia (diapedeza) i mogą nieswoiście łączyć się z bakteriami. Poza tym na
komórce żernej może występować połączenie C3b z antygenem. Zaadsorbowane C3b to opsonina, dlatego cały
proces opłaszczania nazywa się opsonizacją – występuje wówczas bardziej wydajna immunofagocytoza. Ma
miejsce pochłonięcie drobnoustroju, powstaje wakuola, z którą łączą się lizosomy, następuje zabicie i strawienie,
wakuola otwiera się i resztki wydalone zostają do środowiska. Zabicie bakterii może odbywać się dzięki
czynnikom tlenowym lub beztlenowym (np. lizozym). Jest to najskuteczniejszy mechanizm odporności
nieswoistej.
Odporność nabyta jest doskonalona przez powtarzające się zakażenia (organizm zapamiętuje
zakażenie). Ciężko jest bronić się przeciw bardzo zmiennym drobnoustrojom (np. wirus grypy). Odporność
nabyta jest swoista, czyli skierowana przeciwko konkretnemu patogenowi. Typowymi komórkami są tu
limfocyty; wszystkie one powstają w układzie rdzeniowym, jednak T dojrzewają w grasicy; typ B jest
odpowiedzialny za produkcję przeciwciał. Antygenem nazywamy substancję, która wprowadzona do organizmu
wyższego drogą pozajelitową powoduje produkcję przeciwciał i jest rozpoznawana swoiście przez oba rodzaje
limfocytów. Przy podaniu jelitowym większość ulega strawieniu poza nielicznymi wyjątkami (tyfus). Każde
zakażające ciało nie jest pojedynczym antygenem, lecz przedstawia mozaikę antygenową. Bakterie posiadające
antygen somatyczny i otoczkę należą do szczepu złośliwego, np. k1 u E. coli – zarażenie przewodu
pokarmowego czy zapalenie opon mózgowych u dzieci. Bakteria ma również najczęściej wić lub rzęski. Wirusy
również posiadają antygeny, np. na powierzchni wirusa HIV występują grzybki zawierające antygeny
glikoproteinowe (GP120 na szyjce oraz GP41 na główce). Z tego powodu wytwarzane są przeciwko nim swoiste
przeciwciała, na podstawie których można precyzyjnie diagnozować przebieg choroby (nie tylko AIDS ale np.
WZW).
Istnieje szereg klas przeciwciał o bardzo zróżnicowanej roli. Mogą powstawać wg schematu: do
komórki wnikają wirusy, gdzie ulegają rozłożeniu, a ich fragmenty eksponowane są na zewnątrz komórki i
wytwarzane są przeciwko nim przeciwciała. W powstawaniu przeciwciał bierze udział limfocyt Th, który ulega
stymulacji (powstawanie i wydzielanie cytokin) i w tej formie oddziałuje na limfocyt B. Ten nawiązuje kontakt z
antygenem, ulega podziałowi i specjalizacji. Najpierw powstają przeciwciała typu IgM. Druga grupa to tzw.
przeciwciała pamięci (limfocyty B pamięci – zapamiętanie zarażenia i błyskawiczna wtórna odpowiedź
immunologiczna). Gdy limfocyt B zacznie wydzielać jedną klasę przeciwciał, to pozostaje tak już do końca.
Podczas zakażenia HIV materiał genetyczny wirusa wnika do limfocytów Th, które tracą moc i nie stymulują
dłużej limfocytów B – nie powstają wówczas przeciwciała i chory zaraża się banalnymi chorobami, np.
grzybicze zakażenia jamy ustnej przez Candida albicans.
Istnieją dwie grupy przeciwciał. Pierwsze to zmienione białka krwi głównie z frakcji γ-globulin,
powstałe w wyniku działania antygenu; przeciwciała odpornościowe mogą w przypadku niektórych chorób
zakaźnych przebywać w organizmie i dawać odporność, podczas gdy inne są zeń szybko usuwane. Drugie to
izoprzeciwciała odpowiedzialne za przynależną grupową krwi (badania Hirszfelda i Landsteinera) – nie powstają
one w wyniku kontaktu z antygenem, lecz ich obecność jest uwarunkowana genetycznie.
Podstawowa jednostka przeciwciała (immunoglobuliny) ma kształt litery Y. Wyróżniamy 5 klas
przeciwciał:
• IgG – ochrona zewnętrzna obszaru pozanaczyniowego przed drobnoustrojami i ich toksynami,
• IgD – wpływ na funkcje limfocytów,
• IgE – ochrona przed pasożytami jelitowymi, odpowiedzialność za różne rodzaje alergii,
• IgM – 5 zagregowanych Y na kształt rozgwiazdy, pierwsza linia obrony przed drobnoustrojami w krążeniu,
• IgA – występuje w dwóch wersjach, jako postać monomeryczna lub dimeryczna (2 zagregowane Y
połączone wiązaniem dwusiarczkowym), ma zdolność przenikania ze światła naczyń do tkanek, ma
kapitalne znaczenie w ochronie organizmu ludzkiego przez wirusami; przy zakażeniu błony śluzowej
informacja o tym fakcie jest przenoszona do innych błoń śluzowych.
Immunoglobuliny występują we krwi w określonym stosunku: najwięcej jest IgG, 4-5x mniej IgA, IgM jest z
kolei 2,5x mniej niż IgA ale 2,5x więcej niż IgD i IgE razem wziętych.
Charakterystyka klas immunoglobulin
Ig łożysko sekrecja aktywacja działanie działanie działanie na
dopełniacza (C) bakteriobójcze na wirusy pierwotniaki
A (siara, ochr. +++ odp. hum.
- +? ++ +++ ++
prenatalna) swoista miejsc.
G +++ + grypa ++ +++ ++ ++
M. - - +++ +++ + +
D - ? ? ? ? ?
E - - - - - ++
Każda podjednostka Y immunoglobulin składa się z dwóch łańcuchów lekkich i dwóch ciężkich. Znane
są dwie wersje łańcuchów lekkich (λ i κ) oraz pięć wersji łańcuchów ciężkich (α, γ, δ, ε i μ). Od obecności
konkretnego łańcucha ciężkiego zależy nazwa i właściwości całego przeciwciała (IgA – α, IgG – γ, IgD – δ, IgE
– ε, IgM – μ). Zarówno łańcuch lekki (L) jak i ciężki (H) posiadają obszary stałe (odpowiednio CL i CH) oraz
zmienne (VL i VH). Cząsteczkę immunoglobuliny można również podzielić na fragment wiążący antygen
(antygen binding fragment – Fab) oraz fragment krystalizujący (crystalizable fragment – FC), zwany także
komórkowym, gdyż łączy się z mastocytami, makrofagami, limfocytami i bazofilami. Pomiędzy antygenem a
odpowiadającym mu przeciwciałem istnieje wysokie powinowactwo.
Genetyczne aspekty syntezy immunoglobulin badali dwaj japońscy naukowcy – Hozumi i Tanegawa.
Zastosowali oni w tym celu enzymy restrykcyjne i techniki klonowania DNA do wyizolowania genów
odpowiedzialnych za syntezę przeciwciał (nagroda Nobla w 1987 r.). Geny strukturalne znajdują się w trzech
różnych loci – tzw. translokony. Geny odpowiedzialne za syntezę łańcucha lekkiego λ znajdują się na
chromosomie 22, a za syntezę κ – na 2. Część zmienna łańcucha lekkiego kodowana jest przez dwa rodzaje
genów: v (varible) (2) oraz j (joining) (3). Synteza łańcuchów ciężkich jest bardziej skomplikowana, bowiem
genom limfocytu zawiera ok. 200 genów v, 12 genów d i 4 geny j. Dzięki temu aparat genetyczny limfocytu B
jest w stanie wytworzyć ponad 1,5 miliarda różnych typów przeciwciał. Przypomnijmy, iż każde atakujące ciało
jest mozaiką antygenów, a przeciwko każdemu z nich musi zostać wyprodukowane i skierowane odpowiednio
inne przeciwciało. Tak ogromna liczba genów musi ze sobą w ścisły sposób współpracować, w przeciwnym
bowiem wypadku dochodzi do zahamowania funkcji odpornościowych, czyli do niedoboru immunologicznego.
Niedobory dzielimy na pierwotne (wrodzone) oraz wtórne (np. AIDS). Niedobory pierwotne mogą dotyczyć:
• produkcji przeciwciał:
- wrodzony niedobór przeciwciał klas G, A i E, czemu towarzyszy nadprodukcja M i D; schorzenie to
związane jest z płcią męską, gdyż mutacje dotyczą chromosomu Y; występują nawracające zakażenia
bakteryjne oraz znaczne powiększenie wątroby i śledziony (szczególnie niepokojące u dzieci),
- wrodzony niedobór przeciwciał klasy A; obecne są nawracające zakażenia wirusowe i częste zakażenia płuc
z powodu braku przeciwciał we krwi i wydzielinach błon śluzowych,
• niedoborów i defektów limfocytów T i B – są to bardzo ciężkie niedobory odpornościowe wywołane np.
niedostateczną aktywnością enzymu deaminazy adenozynowej (locus genu na chromosomie 20); schorzenie
dotyczy zwłaszcza limfocytów T, w których dochodzi do gromadzenia się różnych toksycznych
metabolitów, co zmniejsza ich aktywność podziałową oraz zdolność do pobudzania limfocytów B; pociąga
to za sobą znaczne obniżenie poziomu przeciwciał, co często kończy się śmiercią do 2 lat,
• defektów fagocytozy, tj. niedoboru komórek żernych, ich nieprawidłowego funkcjonowania bądź zaburzeń
migracji (opóźnienie w docieraniu do ogniska zapalnego),
• neutropenii – jest to dziedziczy niedobór granulocytów obojętnochłonnych, co powoduje poważne
zakażenia układu oddechowego i pokarmowego oraz jest przyczyną częstych zgonów pacjentów z białaczką
Przeciwko chorobom pasożytniczym stosuje się szczepienia ochronne, niestety nie zawsze skuteczne.
Przeciwko chorobie Chagasa pojawiają się IgG, a przeciwko rzęsistkom (zagrożenie na basenach) – IgE, mogące
współpracować z pewnymi komórkami fagocytarnymi. W ramach odpowiedzi komórkowej uczestniczą
limfocyty. Limfocyty T nie tylko aktywują B, lecz również niektóre komórki żerne, np. makrofagi przy
chorobach pierwotniakowych. Pasożyty wytwarzają szereg mechanizmów pozwalającym im na omijanie
systemów odpornościowych. Niektóre sposoby wykorzystywane przez pasożyty w celu uniknięcia ataku i
zniszczenia przez układ immunologiczny żywiciela przedstawiona zostały poniżej.
a) ukrywanie się:
- rozwój wewnątrz komórek żywiciela (np. erytrocyty, limfocyty),
- ukrywanie się wewnątrz torebki wytwarzanej przez pasożyta (otoczka, analogia do bakterii),
- ukrywanie się wewnątrz cysty,
- przebywanie w miejscach uprzywilejowanych, w których nie ma układu odpornościowego,
- mimika – upodabnianie własnych antygenów do antygenów żywiciela,
- otaczanie się płaszczem z antygenami żywiciela (podobnie jak wirus HIV),
b) zmiana antygenowości:
- mutacje genów kodującym antygeny,
- programowana ekspresja tylko jednego z wielu różnych genów kodujących antygeny,
- rekombinacja genów kodujących antygeny,
c) immunosupresja:
- nieswoiste sposoby immunologiczne,
- swoiste sposoby immunologiczne – osłabianie funkcji makrofagów lub limfocytów T (brak zdolności do
pobudzania B); niektóre organizmy wytwarzają proteazy niszczące przeciwciała
Nowotwór jest szczególnym rodzajem tkanki wytworzonej de novo w ukształtowanym już organizmie,
która skutecznie wyłamuje się spod mechanizmów kontroli organizmu i wprowadza zakłócenia, głównie w
zakresie podziałów. Nowotwory tworzą się na bazie tkanek już istniejących – strukturalnie ukształtowanych i
wyspecjalizowanych. Od tkanki macierzystej odróżniają je niekontrolowane podziały, pojawiające się w wyniku
transformacji nowotworowej. Nowotwór ciągle rośnie, o ile ma do tego warunki, zabija komórki tkanki
wyjściowej, opanowuje inne części narządu i upośledza ich funkcje. Jego fragmenty mogą ulegać
rozprzestrzenianiu przez krew, a w nowym miejscu może rozwijać się kolejny nowotwór. Przerzutom mają
zapobiegać mechanizmy odpornościowe dopełniacza.
Proces nowotworowy jest długotrwały i składa się z kilku etapów:
• inicjacja – wywołanie przez czynniki mutagenne i kancerogenne zmian w DNA nie dających żadnych zmian
fenotypowych,
• promocja – inaktywacja antyonkogenu prowadzi do niekontrolowanych podziałów komórkowych – faza ta
przebiega powoli i trwa długo (do 30 lat), dlatego tak ważna jest profilaktyka onkologiczna; organizm broni
się przez nowotworami m. in. przez obecność ubikwityn (białka biorące udział w degradacji innych
starzejących się białek – nagroda Nobla w 2004 r. dla Ciechanowe i Rosse), białek opiekuńczych (białek
szoku cieplnego, chaperonów) oraz strażnika genowego – białka p53; gdy jednak p53 połączy się z
enzymem NDN2, do powstałego kompleksu przyłączają się ubikwityny ulega on rozłożeniu – te same
białka mogą więc w różnych warunkach powstrzymywać bądź wywoływać nowotwory; obecnie prowadzi
się badania genetyczne w celu ograniczenia wybiórczego działania ubikwityn na p53,
• konwersja – kolejne mutacje w komórkach nowotworowych czynią powrót do zdrowia coraz trudniejszy,
• progresja – naciekanie tkanek i narządów,
• faza przerzutowa.
Podstępność choroby nowotworowej polega na nie wywoływaniu efekty fenotypowego oraz na powolnym
rozwoju komórek.
Przyczyny powstania chorób nowotworowych są bardzo liczne, np.:
• związki kancerogenne,
• związku mutagenne,
• związki prokancerogenne – początkowo nieszkodliwe, w organizmie ulegają przekształceniu w formy
bardziej agresywne oraz wolne rodniki tlenowe (np. potrawy z grilla – dioksyny, spaliny – WWA, dym
tytoniowy, konserwanty – azotany),
• aktywatory, substancje promujące rozwój komórek nowotworowych (np. alkohol, azbest, dioksyny),
• zanieczyszczenia środowiska,
• infekcje wirusowe (wirus brodawczaka (HPV) wywołujący raka szyjki macicy, wirus zapalenia wątroby
typu B – HBV) i bakteryjne (Helicobacter pylori – rak żołądka),
• niewłaściwe odżywianie (nadmiar soli i tłuszczów zwierzęcych),
• predyspozycje genetyczne (możliwość dziedziczenia zmutowanego genu zwiększającego ryzyko raka –
podobno w ten sposób na dziedzicznego raka żołądka zmarł Napoleon).
Czynnikami kancerogennymi nazywamy ogół czynników zwiększających ryzyko rozwoju nowotworu
przy współistnieniu predestynacji genetycznych (np. niedobory odpornościowe) danego osobnika. Możemy
podzielić je na:
• fizyczne, np. azbest, UV, promieniowanie jonizujące (powstawanie wolnych rodników),
• chemiczne, m. in.: metale ciężkie (miedź, żelazo, arsen), pestycydy, benzen i jego pochodne,
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, iperyt, czterochlorek węgla, pył drzewny (rak płuc u
drwali), substancje smoliste w dymie tytoniowym, duże ilości alkoholu, niektóre leki, hormony (estrogeny,
leki antykoncepcyjne),
• biologiczne zakażenia pasożytami – motylica wątrobowa, cały szereg wirusów onkogennych (HIV,
białaczka, HBV, opryszczka pospolita – typ występujący na wargach oraz na narządach płciowych, wirus
brodawczaka – HPV, wirus Epistein – Barr – EBV – wywołujący chłoniak Burkitta),
• związane z życiem seksualnym, ponieważ styl życia zwiększa ryzyko ekspozycji (rozpoczęcie współżycia
we wczesnym wieku, późna menopauza, bezdzietność).
Zjawisko powstawania nowotworów ma ścisły związek z genetyką, gdyż są one konsekwencjami
mutacji genów. Uczestniczą w tym onko- i antyonkogeny, geny supresorowe, geny naprawy DNA i inne. Każda
komórka posiada naturalnie protoonkogeny, odpowiedzialne za regulację procesów wzrostu. W wyniku ich
mutacji mogą powstawać onkogeny, które różnią się tym, iż stają się niewrażliwe na zewnętrzne bodźce
regulacyjne. Nie ustaje w nich jednak produkcja wielu białek, m. in. czynników wzrostu i ich receptorów, co
daje poważna zaburzenia wzrostu i rozwoju. Samo pojawienie się onkogenu nie przesądza jeszcze o powstaniu
nowotworu, konieczne są jeszcze dalsze mutacje i zaburzenia genetyczne pierwotnie zmienionych komórek
dotyczące genów supresorowych. Fizjologicznie bowiem dalsze podziały zmiennych komórek zostają
zatrzymane, a one same giną w wyniku programowanej śmierci, czyli apoptozy. Dopiero gdy zawiodą
mechanizmy naprawcze (np. mutacja p53), dochodzi do rozwoju nowotworowego klonu komórki, a w wyniku
podziałów powstaje ich coraz więcej.
Nazwy nowotworów tworzy się od nazw narządów, w których się pojawiają. Miejscem ich
powstawania może być również nabłonek gruczołów, mówimy wówczas o gruczolakoraku. Nowotwór może być
guzem lub tworem rozsianym. Guz jest pojedynczym tworem, czasem otoczonym torebką i / lub posiadającym
własny system naczyniowy; o ile nie przybiera olbrzymich rozmiarów, można go łatwo usunąć. Twór rozsiany
powstaje w następstwie jednoczesnego pierwotnego wzrostu zmienionych komórek w różnych częściach ciała;
rozwija się w tkankach powszechnych – łącznej, tłuszczowej, nerwowej – np. mnoga tłuszczakowatość czy
włókniakowatość. Nie wszystkie nowotwory pierwotne są jednolitymi guzami, przykładowo komórki
białaczkowe rozsiane są we krwi. Bardzo istotna jest pod tym względem obrona immunologiczna, głównie
rozpoznanie obcych elementów.
Nowotwór może przez wiele lat pozostawać w ukryciu i nie dawać widocznych symptomów. Czasami
mogą wystąpić niespecyficzne objawy, wyprzedzające objawy kliniczne o kilka lat. Jest to tzw. zespół
paranowotworowy, dotyczący zwłaszcza układu nerwowego, np. paranowotworowe zwyrodnienie móżdżku,
siatkówki, a także skóry i mięśni; możliwa jest też amylopatia. W fazie klinicznej występuje wielofazowy okres
objawów zarówno miejscowych (wskutek naciekania organu pierwotnego) jak i odległych (przerzuty) i
ogólnoustrojowych. Objawy miejscowe mogą mieć zróżnicowany charakter ze względu na rozmaitość funkcji
pełnionych przez narządy, np.:
- guz przełyku – dysgafia (szczególnie przykra u dzieci),
- guzy jelita grubego rosnące do światła – zmiana charakteru wypróżnień, zaparci lub biegunki,
- rak płuca – długi kaszel, duszności, krwioplucie,
- rak krtani lub płucna naciekający na nerwy krtaniowy – długotrwała chrypka,
- trzustka lub drogi żółciowe – nagłe objawy zażółcenia skóry,
- rak prostaty – utrudnione oddawanie moczu,
- nowotwory OUN – zaburzenia widzenia, równowagi, niedowłady porażenia, napady padaczkowe (objawy
neurologiczna podobne są do obrazu klinicznego chorób prionowych),
- ziarnica złośliwa – niebolesne powiększenie węzłów chłonnych,
- rak jelita grubego – obecność świeżej krwi w stolcu,
- nowotwory macicy – nietypowe czasem obfite krwawienia,
- rak nerki lub pęcherza – obecność krwi w moczu.
W fazie przerzutowej objawy ogólnoustrojowe mogą obejmować np.:
- nowotwory w jamie brzusznej, np. torbielowate rozrosty jajników, powodują nadprodukcję płynu
surowiczego i w konsekwencji powiększenie obwodu brzucha; nowotwory jamy brzusznej mogą przenosić
się na otrzewną, stąd podobna sytuacja zachodzi niekiedy w jamie opłucnej czy w osierdziu,
- rozrost guzów może powodować ucisk na naczynia krwionośne, a poniżej zwężonego miejsca rozwija się
obrzęk (przy guzach z miednicy małej – obrzęki kończyn dolnych; guzy śródpiersia – tzw. zespół żyły
głównej górnej obejmujący m. in. przekrwienie oczu i bóle głowy),
- rozmaite objawy ogólne, jak gorączka, osłabienie, utrata wagi, brak apetytu, pocenie nocne, niechęć do
pracy.
Nowotwory dzieli się ponadto na łagodne i złośliwe. Łagodne nie wykazują skłonności do przerzutów,
są wyraźnie wyodrębnione na tle otaczającej tkanki i mają formę kulisto – elipsoidalną (np. nerwiaki, włókniaki,
tłuszczaki). Złośliwe cechują się często niekontrolowaną proliferacją, naciekaniem i niszczeniem otaczających
tkanek oraz skłonnością do przerzutów.
Nowotwory są problemem epidemiologicznym. W Polsce co roku umiera z ich powodu 45 tys.
mężczyzn i 35 tys. kobiet. Do zwiększenia ryzyka przyczyniają się niektóre czynniki środowiskowe, zmiany
stylu życia oraz stres związany z rozwojem cywilizacji.
Do skażenia ołowiem przyczyniło się w znacznym stopniu wprowadzenie jego pochodnych (głównie
czteroetylku ołowiu) do motoryzacji jako środków przeciwstukowych. Użycie organicznych związków ołowiu
podwyższało liczbę oktanową benzyny – takie paliwo nazywano etyliną. Aż do lat 80. XX w. benzyny ołowiowe
używane były na całym świecie. Obecnie są one wycofywane, nawet w Polsce. Ołów jako metal ciężki jest
praktycznie nieusuwalny zarówno ze środowiska, jak i z naszego organizmu. W ciele ludzkim ulega kumulacji,
wywołuje halucynacje, zmiany neurologiczne, zaburzenia krążenia, nowotwory, wypadanie włosów, wywiera
negatywny wpływ na serce. Ostre zatrucie może zakończyć się zgonem. U osób przewlekle narażonych na
kontakt z ołowiem może występować tzw. rąbek ołowiany na wargach (obecnie rzadko). Ołów odkłada się
również w całym środowisku, np. w wodzie. Interesująca jest możliwość śledzenia poziomu ołowiu w oceanie
na przestrzeni lat na podstawie oceny jego stężenia w warstwach lodowca grenlandzkiego. Związki ołowiu
uwalniane są również w wyniku erupcji wulkanicznych (czynnik niezależny od człowieka). Budowanie rur
wodociągowych z ołowiu uważa się za jedną z przyczyn upadku Cesarstwa Rzymskiego. W XIX w. Beniamin
Franklin zauważył na sobie skutki zatrucia ołowiem. W historii figuruje wiele faktów masowych zatruć
ołowiem, np. w 1924 r. w New Jersy zmarło z tego powodu 50 robotników, a u 35 pojawiła się demencja.
Zaczęły pojawiać się wówczas pierwsze przepisy BHP. Rozwinięto projekty badań na zwierzętach dotyczące
szkodliwego wpływu ołowiu i wywnioskowano jak bardzo rozwój przemysłu wpływa ujemnie na zdrowie
ludzkości. W latach 1923-89 w samym USA całkowita ilość ołowiu uwolniona do środowiska oszacowana
została na 30 milionów ton. Ołów może dostawać się do organizmu drogą wziewną, pokarmową oraz przez
skórę. Ze względu na absorpcję z pokarmów nie powinno się planować pól uprawnych w pobliżu tras
samochodowych (w Polsce jest to zupełnie ignorowane). Objawy chorobowe mogą wystąpić po bardzo długim
narażeniu. Objawy ołowicy obejmują m. in.: rąbek ołowiowy, szarzenie skóry, osłabienie i bezsenność,
niedokrwistość, bóle i zawroty głowy, brak łaknienia i drżenie mięśni. Zagrożenie ekologiczne spowodowane
ołowiem wiąże się ze skażeniem wody oraz trwałym skażeniem gleby, a w związku z tym – zanieczyszczeniem
roślin spożywanych przez człowieka. Prof. Kolasińska z Poznania wykazała zmniejszenie pogłowia kaczek
krzyżówek w dorzeczu Odry, czego przyczyną jest stan zanieczyszczenia rzeki. Toksyny obniżają zdolność
ptaków do rozrodu oraz ich odporność na pasożyty. Ołów i jego związki mogą swobodnie przenosić się przez
powietrze.
Wiedza o wpływie rtęci na organizm człowieka rozwijała się już od starożytności. Hipokrates twierdził,
iż może ona posiadać właściwości lecznicze; w XIX w. rtęć wchodziła w skład tzw. szarej maści stosowanej do
leczenia kiły, której wcieranie w błonę śluzową narządów płciowych dawało pewne pozytywne rezultaty.
Ogólnie jednak rtęć jest toksyczna dla organizmu – atakuje głównie system nerwowy, błony śluzowe i skórę oraz
obniża odporność. Długotrwały kontakt może powodować głuchotę, ślepotę i zejście śmiertelne. Spektakularny
przykład wpływu rtęci na żywe organizmy miał miejsce w 1956 r. w zatoce Minamata w Japonii – obserwowano
objawy ostrego zatrucia u ptaków, kotów i ludzi, obejmujące m. in.: drgawki, tiki, porażenia mięśni przełyku,
zaburzenia ruchowe, następnie mimowolne wrzaski, śpiączkę i wreszcie śmierć. Inspekcja wykazała, iż winę
ponosiły zakłady wypuszczające rtęć do wody, gdzie ulegała przekształceniu w dwumetylortęć CH3HgCH3, jej
najbardziej trujący związek. Oceniono, iż na dnie zatoki spoczywało ok. 150 t organicznych pochodnych rtęci,
które odkładały się w glonach planktonowych i bentosowych, którymi żywiły się ryby. Rybami z kolei żywiły
się ptaki, a ptakami – koty i ludzie. Tym tłumaczono samobójcze zachowania kotów w pobliżu zatoki (skakanie
z wysokości – kamikadze:). Udowodniono, iż rtęć przenosi się przez powietrze i ma zdolność skażenia rzek i
jezior odległych o setki kilometrów od miejsca jej uwolnienia do środowiska. Pomimo to rtęć używana jest w
przemyśle – najwięcej w celulozowym, chemicznym (produkcja chloru) oraz elektrycznym (świetlówki). W
Polsce skażenie występuje na obszarze Kotliny Jeleniogórskiej, worka turoszowskiego w okolicach Świeradowa
oraz w Bałtyku, głównie za sprawą fińskich i rosyjskich fabryk celulozowych nad Zatoką Botnicką. Na dnie
Bałtyku znajdują się jedno- i dwumetylowe pochodne rtęci oraz potencjalnie nieszkodliwy cynober (siarczek
rtęci); ponieważ jednak z północy napływają czasem utlenione wody, więc morze oddycha, a siarczek utlenia się
do siarczanu – ten zaś bezpośrednio wpływa na ryby. Na granicy Polski i NRD istniała w Szapał fabryka
Bunachemischewerke, produkująca elektrody rtęciowe z chloru i sody kaustycznej, odpowiedzialna za 40%
zanieczyszczenia w Europie. Jeszcze w dwa lata po zamknięciu poziom rtęci przekraczał o 100% dopuszczalne
normy, a rtęciowe opary wydobywały się z gleby.
Zawodowe narażenie na mangan występuje w: górnictwie i hutnictwie, produkcji stopów i stali
szlachetnej, spawalnictwie, produkcji gumy, linoleum, farb i nawozów sztucznych. W USA i Kanadzie do
benzyny dodawano związków manganu zamiast ołowiu, co powodowało emisję średnio 0,1 mg na kilometr
przejechanej drogi. Mangan dostaje się do organizmu droga wziewną i pokarmową, po czym zostaje wydalony z
żółcią. Ponadto akumuluje się w organach z dużą ilością mitochondriów (wątroba, nerki, płuca). Przenika przez
barierę krew-łożysko oraz krew-mózg, szczególnie u młodych osobników. Stwierdzono, iż jest mutagenny; w
mitochondrialnej polimerazie DNA zastępuje magnez. Działa szkodliwie na cały układ nerwowy, indukuje
zmiany piramidowe i móżdżkowe, nasila psychozy. Ponadto uszkadza wątrobę. Jednak absolutny brak mangan
w organizmie również nie jest korzystny – obserwuje się wówczas spadek wagi ciała, stany zapalne skóry,
wolniejszy wzrost włosów i zmianę ich barwy oraz nudności i wymioty.
Jedno z największych w historii zatruć arsenem miało miejsce w Bangladeszu. W ramach
międzynarodowej akcji pomocy mieszkańcom kraju, wybudowano w każdej wiosce studnię ze świeżą wodą,
głównie w celu zmniejszenia liczby chorób zakaźnych. Jednak po jakimś czasie u obdarowanych zaczęły
pojawiać się objawy, obejmujące początkowo brązowe przebarwienia na dłoniach, przechodzące w rany.
Ulegały one łatwym zakażeniom i martwicom, co najczęściej kończyło się amputacją. Badania wykazały u
ludności zatrucie arsenem. Co gorsza, polewając glebę i rośliny skażoną wodą, je także zanieczyszczono. W celu
filtracji wody opracowano technikę przepuszczania przez 3 dzbany: na dnie pierwszego znajdował się piasek,
opiłki żelazne i tkanina, w drugim – piasek i węgiel drzewny, do trzeciego trafiała oczyszczona już woda.
Badania geologiczne wykazały ponadto istnienie głębokich warstw czystej wody, nie wiadomo jednak jak się do
nich dokopać, nie zalewając ich leżącą powyżej wodą skażoną arsenem. Co najsmutniejsze, nie udało się w
ogóle ustalić źródła skażenia. Do grupy krajów najbardziej zanieczyszczonych arsenem należą: Tajwan,
Tajlandia, Wietnam, Mongolia, Węgry, Rumunia, Chile, Argentyna oraz USA i Meksyk n zachodnim wybrzeżu
(Kalifornia).
Siarka jest produktem przemysłowego oczyszczania gazu ziemnego i ropy. Przemysł energetyczny
produkuje jej rocznie ponad 60 milionów ton. W małym miasteczku w Kanadzie odkryto 20-metrową hałdę
odpadów siarkowych (ok. 5 milionów ton, wiadomość z 2002 r.). Transport siarki na sprzedaż jest nieopłacalny,
toteż pozostawia się ją niedaleko miejsca powstania. Zagrożenia dla zdrowia związane jest z drażniącym
działaniem pyłu siarkowego na oczy i układ oddechowy; ponadto wywołuje on bóle głowy. Duża ilość siarki
składowana w jednym miejscu może ulec samozapaleniu, jak to się stało na jednym statku wiążącym transport
do Brazylii. Padające deszcze powodują rozpuszczanie spoczywających na powierzchni ziemi zanieczyszczeń
siarkowych i ich transport do wód gruntowych. Podobnie wiatr porywa pył i unosi go na znaczne odległości.
Unosząca się w atmosferze siarka może ulec utlenieniu i depozycji mokrej – powstałe w ten sposób kwaśne
deszcze przyczyniają się do zniszczenia zabytków i drzew oraz zwiększenia ryzyka chorób u ludzi.
Azbest w Polsce produkowany był w Szczucinie (40 km od Tarnowa) gdzie przez 40 lat (1959-1999)
funkcjonowała fabryka termitu. U ludności zamieszkującej pobliskie tereny zwiększyła się zapadalność na
choroby układu oddechowego oraz nowotwory jelit i trzustki. Najbardziej agresywny okazał się związany z
azbestem nowotwór - międzybłoniak opłucnej; jego objawy są niespecyficzne (kaszel, osłabienie, brak łaknienia,
bezsenność), dlatego zgłoszenia do leczenia były najczęściej spóźnione. Choroba jest bardzo zdradliwa, u
emigrantów pojawiła się kilkadziesiąt lat po ekspozycji, a włókienka azbestu zalegają w płucach przez wiele lat.
Po zdiagnozowaniu nowotworu niewiele można już zrobić. Zgon następuje najczęściej szybciej niż rok po
wystąpieniu objawów. U kobiet mających kontakt z azbestem ryzyko międzybłonaka wzrasta 30x, a u mężczyzn
– 70x. Niestety wiele artykułów zawierających azbest zostało wmontowanych w nasze otoczenie, np. dachówki
termitowe, drogi utwardzone azbestem (ok. 100 km), boiska szkolne, podwórka domów, poidła dla zwierząt
gospodarczych itp. Badania ekologiczne w latach 90. wykazały iż do środowiska przedostało się 18 t azbestu, z
czego 4 t to tzw. niebieski azbest (krokidolit) – najbardziej szkodliwy. Od 2001 r. usuwa się azbest z Polski
(m. in. dachy domów i rury ocieplające); projekt rozłożono na 20 lat, a koszty mają wynosić ok. 47 miliardów
złotych. Po wstąpieniu do UE pojawiło się pewne wsparcie. Największym problemem mogą okazać się prywatne
posesje, zawierające elementy azbestowe, a na których modernizację nie ma już środków.
Drugie prawo Mendla głosi, iż cechy dziedziczą się nie zależnie od siebie i mogą tworzyć różne
kombinacje. Potwierdza to krzyżówka szczepów groszku różniących się dwoma cechami: kolorem kwiatów i
powierzchnią nasion.
A – allel barwy czerwonej (cz.), a – allel barwy białej (b)
B – allel nasion gładkich (g), b – allel nasion pomarszczonych (p)
P: AABB cz. / g x aabb b / p
G: AB 100% ab 100%
F1: AaBb cz. / g 100%
F1 x F1: AaBb x AaBb
G: AB aB Ab ab (po 25%) AB aB Ab ab (po 25%)
F2:
♀ \ ♂ AB aB Ab ab
AB AABB AaBB AABb AaBb
aB AaBB aaBB AaBa aaBb
Ab AABb AaBb AAbb Abbb
ab AaBb aaBb Aabb aabb
cz. / g – A_B_ – 9
cz. / p – A_bb – 3
b / g – aaB_ – 3
b / p – aabb – 1
s. f. = 9:3:3:1
s. g. = 1:2:1:2:4:2:1:2:1
a) geny uzupełniające się (dopełniające się) – można zaobserwować na przykładzie sycylijskiego groszku
pachnącego (Lathyrus odoratis); jego dzika odmiana ma barwę czerwono-purpurową, zawdzięczaną
antocyjanom; produkowane są one z bezbarwnego chromogenu przy udziale oksydazy, zatem oba te
elementy są niezbędne do powstania dzikiego zabarwienia
A – allel produkcji prekursora barwnika
a – allel braku produkcji prekursora barwnika
B – allel produkcji oksydazy
b – allel braku produkcji oksydazy
P: AAbb x aaBB
biały (brak oksydazy) biały (brak prekursora)
G: Ab 100% aB 100%
F1: AaBb czerwony 100%
F1 x F1: AaBb x AaBb
G: AB aB Ab ab (po 25%) AB aB Ab ab (po 25%)
F2:
♀ \ ♂ AB aB Ab ab
AB AABB AaBB AABb AaBb
aB AaBB aaBB AaBa aaBb
Ab AABb AaBb AAbb Abbb
ab AaBb aaBb Aabb aabb
czerwone – A_B_ – 9
białe – reszta (aaB_, A_bb, aabb) – 7
s. f. = 9:7
s. g. = 1:2:1:2:4:2:1:2:1
b) epistaza i hipostaza
Gen epistatyczny to taki, który sam bezpośrednio nie warunkuje żadnej cechy fenotypowej, natomiast jego
produkt hamuje ekspresję produktu genu hipostatycznego. Istnieją 3 typy epistazy:
- epistaza w układzie homozygoty dominującej (hhee – __BB; heterozygota – przebarwienia),
- epistaza w układzie homozygoty recesywnej (hhee – __bb; heterozygota – całkowite ujawnienie),
- epistaza w układzie heterozygoty (hhee - __Bb; wystarczy tylko jeden allel dominujący)
c) poligeny lub geny polimeryczne – są to geny których działanie podlega sumowaniu; przykładem jest
dziedziczenie barwy koloru skóry u człowieka
_1 – podstawowa porcja barwnika
_2 – dodatkowa porcja barwnika
A1A1B1B1 – człowiek biały
A2A2B2B2 – osobnik czarny
P: A1A1B1B1 biały x A2A2B2B2 czarny
(wszystkie allele odpowiedzialne (wszystkie allele odpowiedzialne
za podstawową porcję barwnika) za dodatkową porcję barwnika)
G: A1B1 100% A1B1 100%
F1: A1A2B1B2 (mulat z dwiema dodatkowymi porcjami barwika)
F1 x F1: A1A2B1B2 x A1A2B1B2
G: A1B1 A1B2 A2B1 A2B2
F2:
♀ \ ♂ A1B1 A1B2 A2B1 A2B2
A1B1 A1A1B1B1 A1A1B1B2 A1A2B1B1 A1A2B1B2
A1B2 A1A1B1B2 A1A1B2B2 A1A2B1B2 A1A2B2B2
A2B1 A1A2B1B1 A1A2B1B2 A2A2B1B1 A2A2B1B2
A2B2 A1A2B1B2 A1A2B2B2 A2A2B1B2 A2A2B2B2
0 – A1A1B1B1 – biały – 1
I – jedna dodatkowa porcja barwnika – 4
II – dwie dodatkowe porcje barwnika – 6
III – trzy dodatkowe porcje barwnika – 4
IV – wszystkie dodatkowe porcje barwnika – 1
s. f. = 1:14:1 (biały : mulaci : czarny, przy czym mulaci z różnymi porcjami – 4:6:4)
Poligenia oznacza, że jedna cecha uwarunkowana jest przez więcej niż jedną parę alleli (więcej niż jeden gen),
przy czym każda z tych par w jednakowy sposób wpływa na ujawnienie się tej cechy. Allele tych genów są
równosilne. Efekt działania tych genów sumuje się, dlatego inaczej nazywa się genami kumulatywnymi. Wraz ze
wzrostem liczby genów związanych z daną cechą rozkład fenotypowy coraz bardziej przypomina statystyczny
rozkład normalny (Gaussa).
d) geny modyfikatory lub modyfikujące – są to geny nie kodujące żadnych cech fenotypowych, a
modyfikujące ekspresję innych genów, np. wielkość łat na sierści psa
A - jednolite ubarwienie sierści, a – łaty
B – większa ilość barwnika, b – mniejsza ilość barwnika
Łaciatość u psa zależy od specyficznego kompletu modyfikatorów podstawowego genu łaciatości, które mogą
też wpływać na zmianę dominacji / recesywności genów.
e) geny plejotropowe – są to geny warunkujące więcej niż jedną cechę, np. u królika albinizm i czerwone oczy,
czy odporność na malarię przy anemii sierpowatej (plejotropizm rzeczywisty)
plejotropizm rzekomy na przykładzie szurpatości kur:
G --> cecha1 – nastraszone pióra (podłoże genetyczne) --> cecha2 – utrata ciepła (podłoże metaboliczne) -->
cecha3 – zmiany w narządach wewnętrznych, spadek nośności (j. w.) --> efekt letalny
Bardzo znaczącą rolę pełni w tym przypadku strefa klimatyczna (generalnie środowisko maskuje efekt letalny w
plejotropizmie).
f) geny letalne (śmiercionośne) – są to geny powodujące śmierć w rozwoju osobniczym przed osiągnięciem
dojrzałości płciowej (w stadium gamet, embrionu, płodu lub noworodka); przykładem jest dziedziczenie
barwy sierści u myszy
A – barwa żółta
a – barwa szara
P: Aa żółta x Aa żółta
G: A a A a
F1: AA 25% (†) Aa 50% żółte aa 25% szare
s. f. = 2:1 (żółte : szare)
Gen żółtej barwy sierści jest w tym przypadku letalny.
U człowieka w wyniku mutacji mogą wykształcić się geny semiletalne, związane z progerią, czyli
przyspieszonym starzeniem się dzieci.
Cykl komórkowy (cykl życiowy komórki) składa się z fazy M, czyli podziału oraz tzw. interfazy (okres
między podziałami). Interfaza trwa zdecydowanie dłużej i składa się z 3 faz. W pierwszej z nich – G1 mają
miejsce intensywne syntezy, gdyż następuje ona po podziale i komórka musi dojść do odpowiednich rozmiarów;
syntetyzowane są białka regulujące cykl komórkowy (cykliny), RNA, polimerazy oraz enzymy replikacji. W
fazie S ma miejsce replikacja materiału genetycznego, jako że komórka uzyskała tylko połowę materiału od
komórki rodzicielskiej. W fazie G2 zachodzi intensywna synteza białek składających się na wrzeciono
podziałowe (m. in. tubuliny), bo komórka wkrótce ma ponownie się podzielić. Komórki ludzkiego organizmu
po wejściu w fazę G1 mogą się różnicować, czyli przejść w fazę G0. Niektóre (nie wszystkie) mają również
zdolność przejścia z fazy G0 do G1, czyli odróżnicować się.
Długość cyklu komórkowego bywa bardzo różna. Przykładowa dla komórek zarodka muchy trwa 8
minut, a dla komórek wątroby około roku. Przecięty czas dla ludzkich komórek waha się od godziny do 1 dnia.
Wyróżniamy kilka rodzajów podziałów komórkowych. Mitoza polega na podziale komórki
rodzicielskiej na dwie identyczne komórki potomne. Amitoza zwana jest podziałem bezpośrednim, gdyż
komórka dosłownie dzieli się na pół, bez wcześniejszego rozdzielania materiału genetycznego na dwie części;
podziały takie występują w świecie zwierzęcym, ale nie u człowieka (chyba że są objawem starzenia się
komórek). Mejoza jest szczególnym rodzajem podziału, gdyż w jej wyniku powstają komórki płciowe (gamety);
w mejozę mogą wchodzić wyłącznie komórki diploidalne (2n).
Mejoza składa się z dwóch podziałów (I i II), z których każdy dzieli się na cztery etapy: profazę,
metafazę, anafazę i telofazę.
• Profaza I jest etapem bardzo długim, składającym się z 5 części.
- Leptoten jest to stadium cienkich nici układających się w specyficzny sposób: polaryzacja nici prowadzi do
ich skupienia się wokół bliżej centrioli, stąd określenie - stadium bukietów. Na niciach można wyróżnić
zgrubienia – chromomery – będące miejscami większego splątania.
- Zygoten jest czasem koniugacji, czyli łączenia się parami chromosomów homologicznych, w wyniku czego
powstają biwalenty lub tetrady (2 chromosomy x 2 chromatydy). Chromosomy zbliżają się do siebie i
rozpoznają chromomer po chromomerze. Zygoten określa się równiej jako stadium synapsis. Etap ten
wyjaśnia izolację genetyczną gatunków (osobnik powstały z krzyżówki dwóch różnych gatunków jest
bezpłodny gdyż nie posiada chromosomów homologicznych).
- Pachyten jest etapem grubych nici. Dochodzi do zwiększenia kondensacji oraz wyodrębnienia połówek
chromosomów, czyli chromatyd. Obie nici pękają i zachodzi wymiana odcinków DNA między
chromosomami homologicznymi (ang. crossing-over). Miejsca pęknięć i wymiany elementów to chiazmy.
Pachyten tłumaczy zmienność genetyczną (dziecko nie jest klonem rodzica).
- Diploten jest fazę oddzielania się chromosomów. Chromosomy homologiczne rozplatane są od
centromerów do końców i pozostają szczepione tylko chiazmami terminalnymi.
- Diakineza jest ostatnią z części profazy I. Dochodzi tu do maksymalnej kondensacji, rozkładu otoczki
jądrowej i jąderka, w cytoplazmie zauważalne są elementy tworzącego się wrzeciona podziałowego
(kariokinetycznego), a chromosomy pozostają złączone końcami.
• Metafaza I – biwalenty układają się w płaszczyźnie równikowej i pojawia się wrzeciona kariokinetyczne.
• Anafaza I – w wyniku skurczu wrzeciona podziałowego całe chromosomy losowo rozchodzą się do
przeciwległych biegunów, w wyniku czego ich liczba redukuje się o połowę.
• Telofaza I – często odtwarzane są otoczki jądrowe i jąderka; widoczne są dwa jądra – każde z połową
wyjściowego materiału genetycznego. W przeciwieństwie do mitozy, po telofazie I mejozy nie następuje
cytokineza (podział innych niż jądro elementów komórkowych i rozdzielenie komórek).
• Profaza II – zanikają błony jądrowe i jąderka a chromatyna kondensuje w chromosomy. Często telofaza I i
profaza II ulegają zlaniu w czasie, tak iż nie wyróżnia się dwóch osobnych faz.
• Metafaza II – pojawiają się wrzeciona kariokinetyczne a chromosomu układają się w płaszczyźnie
równikowej.
• Anafaza II – w wyniku skurczu wrzecion poszczególne chromatydy rozchodzą się do przeciwległych
biegunów komórki.
• Telofaza II – zanikają wrzeciona podziałowe, odtwarzają się błony jądrowe i jąderka, chromosomy
rozluźniają się w chromatynę, zakładają się wrzeciona cytokinetyczne i dochodzi do cytokinezy.
W wyniku mejozy z jednej komórki macierzystej powstają cztery komórki potomne o dwukrotnie mniejszej
liczbie chromosomów niż komórka wyjściowa. W ten sposób powstają komórki rozrodcze, czyli gamety.
Źródłem różnorodności genetycznej są: rekombinacja (pachyten) oraz losowe rozchodzenie się chromosomów i
chromatyd do przeciwległych biegunów komórek (obie anafazy).
W 1912 r. Thomas Morgan sformułował swoją chromosomową teorię dziedziczenia. Pomocna była
znajomość prac Mendla oraz przebiegu mejozy. Obiektem jego badań była muszka owocowa (Drosophilia
melanogaster). Gatunek ten posiada 2n=8 chromosomów, tj. 3 pary autosomów oraz parę chromosomów płci
(samica XX, samiec XY); w jego gruczołach ślinowych występują chromosomy politeniczne – ze
zwielokrotnionym materiałem genetycznym, o olbrzymich rozmiarach i przez to łatwe do obserwacji. Morgan
obserwował m. in. dziedziczenie barwy oczu u muszki i stwierdzał, iż samice zawsze miały oczy czerwone, a
samce – w połowie czerwone, a w połowie białe. Stwierdził przez to, iż barwa oczu musi być u muszki cechą
sprzężoną z płcią, czyli dziedziczącą się jak chromosom X.
B – allel oczu czerwonych
b – allel oczy białych
P: ♀ XBXB czerwone x ♂ XbY0 białe
G: XB 100% Xb i Y0 po 50 %
F1: ♀ XBXb ♂ XBY0 ♀ XBXb ♂ XBY0
czerwone czerwone czerwone czerwone
G: XB Xb XB Y0
F2: ♀ XBXB ♀ XBXb ♂ XBY0 ♂ XbY0
czerwone czerwone czerwone białe
s. f. = 3:1 (czerwone : białe)
krzyżówka odwrotna:
P: ♀ XbXb białe x ♂ XBY0 czerwone
G: Xb 100% XB i Y0 po 50 %
F1: ♀ XBXb ♂ XbY0 ♀ XBXb ♂ XbY0
czerwone białe czerwone białe
G: XB Xb XB Y0
F2: ♀ XBXb ♀ XbXb ♂ XBY0 ♂ XbY0
czerwone białe czerwone białe
s. f. = 1:1 (czerwone : białe)
Morgan stwierdził na tej podstawie iż niektóre cechy dziedziczą się niezgodnie z prawami Mendla,
bowiem dziedziczenie cech sprzężonych z płcią zależy od płci rodzica wnoszącego allel dominujący na daną
cechę, jak widać na powyższym przykładzie krzyżówki prostej i odwrotnej. Taka sama zasada obowiązuje przy
dziedziczeniu barwy upierzenia u kur i kogutów (przy czym tam samiec jest XX a samica XY) oraz przy
dziedziczeniu u człowieka chorób związanych z płcią, jak hemofilia czy daltonizm.
Ponadto Morgan stwierdził, iż II prawo Mendla mówiące o niezależnym dziedziczeniu cech nie zawsze
się sprawdza. Obserwował m. in. dziedziczenie u muszek dwóch cech: rozmiaru skrzydeł oraz barwy ciała.
V – allel skrzydeł normalnych, v – allel skrzydeł szczątkowych
B – allel szarej barwy ciała, b – allel czarnej barwy ciała
P: VB x vb
VB vb
G: V| |B v| |b
V| |B v| |b
F1: VvBb nor, szare 100%
F1xF1: VvBb x VvBb
G: VB vb VB vb
F2: VVBB VvBb VvBb vvbb
norm, szare norm, szare norm, szare szczątkowe, czarne
Jak widać osobniki z normalnymi skrzydłami były zawsze szare, a ze szczątkowymi – czarne. Morgan
stwierdził, iż geny odpowiedzialne za kodowanie tych cech muszą być ze sobą sprzężone, tj. położone na
jednym chromosomie i z tego powodu dziedziczą się wspólnie. Powtarzając doświadczenie udało mu się w
kolejnych pokoleniach uzyskać osobniki szare ze skrzydłami szczątkowymi oraz czarne z normalnymi, a
obserwowane zerwanie sprzężenia skojarzył z crossing-over podczas mejozy (rekombinacja). Zjawisko
wzajemnego sprzężenia genów podzielił na sprzężenie całkowite, kiedy cechy zawsze dziedziczą się wspólnie
oraz sprzężenie częściowe, kiedy może dojść do zerwania sprzężenia. Ponadto zauważył, iż częstość
rekombinacji zależy od odległości między sprzężonymi genami, toteż na podstawie częstości występowania
rekombinacji między poszczególnymi genami stworzył mapy chromosomowe, ilustrujące położenie genów w
obrębie chromosomów.
Podstawowe założenia chromosomowej teorii Morgana można przedstawić w kilku punktach:
• geny zlokalizowane są na chromosomach w określonej kolejności,
• geny alleliczne znajdują się w tych samych loci chromosomów homologicznych,
• poszczególne chromosomy zawierają różną liczbę genów, a zestaw ich jest charakterystyczny dla danego
chromosomu,
• geny zlokalizowane w obrębie każdej pary chromosomów homologicznych są ze sobą sprzężone,
• częstość występowania crossing-over zależy od odległości między genami,
• częstość crossing-over między genami w obrębie tej samej pary chromosomów homologicznych jest stała
dla danego gatunku,
• organizmy powstałe z rekombinacji po crossing-over noszą nazwę rekombinantów.
Cechy zależne od płci (związane z płcią) są determinowane przez geny położone na autosomach, jednak
ich przejawianie się jest uwarunkowane lub modyfikowane przez płeć danego osobnika (przy tym samym
genotypie samiec i samica mogą mieć różne fenotypy). Przykładem są wtórne cechy płciowe, jak łysienie,
rogatość bydła, obecność grzebieni u kogutów lub korali u indyków.
Typy dziedziczenia płci mają związek z heterochromosomami. Poniższa tabela opisuje
najpopularniejsze typy dziedziczenia płci w przyrodzie.
heterochromosomy nazwa
heterogametyczność przykłady
samca samicy dziedziczenia
XY XX Lygeus muszka owocowa, ssaki, rośliny jednopienne
męska
X0 XX Protenor pluskwiaki
XX XY Abraxas większość motyli, niektóre ryby i płazy, ptaki,
żeńska gady, poziomka, niektóre skrzypy
XX X0 Fumea motyle z rodzaju Fumea
U muszki owocowej decydujący jest stosunek liczby chromosomów X do ilości kompletów autosomów.
U normalnej samicy wskaźnik ten wynosi 2X/2A=1, zaś u samca – XY/2A=½. W przypadku zwiększenia liczby
kompletów autosomów u samicy o 1 powstaje intersex (2X/3A=2/3), posiadający cechy pośrednie między płcią
męską a żeńską. Ten sam przypadek u samca spowoduje powstanie tzw. nadsamca (megasamiec, supersamiec):
X/3A=1/3. Podobnie zwiększenie liczby chromosomów płci o 1 u samicy spowoduje powstanie supersamicy:
3X/2A=3/2. Bardziej skrajne wartości wskaźnika są zazwyczaj letalne. Chromosom Y zawiera u muszki geny
odpowiedzialne za obecność szczecinek na powierzchni ciała oraz za ruchliwość plemników, natomiast u
człowieka – odpowiedzialne za budowę jąder (zatem w obu przypadkach jego utrata powoduje bezpłodność).
Mutacje nondysjunkcujne w czasie pierwszych podziałów mitotycznych zygoty muszki mogą spowodować
powstanie tzw. osobników gynandromorficznych, których połowa ciała jest męska (nondysjunkcja: X/2A=½), a
połowa żeńska (2X/2A=1).
U wielu gatunków występuje środowiskowa determinacja płci. U szczetnicy (Bonellia viridis, morska
pierścienica) z pasożytniczego związku powstaje orzęsiona larwa; decydujący jest kontakt dotykowy – jeśli
larwa nie zetknie się z niczym, staje się samicą, jeśli dotknie ryjka samicy – staje się samcem, a jeśli po
kontakcie oderwie się od niego – powstanie intersex. Wiele gadzin, np. żółw jaszczurowaty, otrzymuje płeć
zależną od temperatury inkubacji – przy 22-26oC rozwijają się w większości samce, a w temperaturach skrajnych
(<20, >30) – prawie wyłącznie samiczki. Również u muszki owocowej podwyższenie temperatury może
przekształcić intersexa w samicę, pomimo iż genotyp pozostaje niezmieniony. U ogórka przewaga auksyn daje
kwiat żeński, a giberelin – kwiat męski.
U człowieka wyróżnia się aż 9 kryteriów płci: płeć chromosomalna (chromosom Y lub jego brak),
genetyczna (SDR lub brak), chromatynowa (ciałko Barra lub brak), gonadalna, narządowa zewnętrzna,
narządowa wewnętrzna, hormonalna, metrykalna, psychiczna.
GENETYKA MOLEKULARNA
Budowa i własności kwasów nukleinowych
Wśród kwasów rybonukleinowych wyróżnia się: tRNA (2-3%), rRNA (50%), mRNA (18-30S, czas
półtrwania u Procariota rzędu minut, a u Eucariota rzędu doby), snRNA (starterowy jądrowy odcinek replikacji),
nhRNA (jądrowy heterogenny).
U człowieka 3 nukleotydy tworzą kodon, czyli kodują pojedynczy aminokwas (określa się, że kod
genetyczny jest trójkowy). Istnieje kilka trójek niekodujących: AUG (START, a u Procariota aminokwas
metionino lub formylometionina), UAG (amber), UGA (opal), UAA (orche) – 3 trójki STOP (u orzęsków UAG i
UAA kodują glutaminę). Dla porównania w drożdżach oraz w materiale mitochondrialnym aminokwas
kodowany jest przez 2 nukleotydy (kod dwójkowy). Ponadto kod genetyczny jest: zdegenerowany
(wieloznaczny), nie nakładający się, bezprzecinkowy, zdeterminowany (jednoznaczny), uniwersalny, kolinearny
oraz posiada pośredni charakter. Rodziny antykodonów dzielą się na słabe, średnie i silne.
Organizmy prymitywne posiadają nukleoid, czyli genofor otoczony cytoplazmą. Dodatkowo mogą
występować plazmidy; plazmid ruchomo przyłączony do genoforu to episom. Materiał genetyczny w 75%
stanowią geny, a w 25% materiał międzygenowy. Przy kolistym DNA u bakterii w miejscach replikacji wstępuje
połączenie z błoną.
Organella półautonomiczne: chloroplasty i mitochondria posiadają własne kwasy nukleinowe (chlDNA,
mitDNA).
Chromatyna składa się z DNA (37%), białek histonowych (37%) i niehistonowych (24%) oraz z RNA
(15%; satelita, centromer, długie ramie X). Dzieli się na aktywną euchromatynę oraz nieaktywną
heterochromatynę; ta z kolei dzieli się na konstytutywną (barwi prążki chromosomów) oraz fakultatywną (może
się rozluźniać – ciałka Barra). Białka histonowe (po 2 z każdego rodzaju - H2A, H2B, H3, H4) łączą się w
oktamer, stanowiący rdzeń nukleosomu. Na rdzeń nawija się DNA, okręcają się prawie dwukrotnie (1,8), tak iż
na skręt przypada 146 par zasad. Dodatkowo między miejscami nawinięć przyłącza się białko histonowe H1.
Powstały twór to nukleosom. Stabilizującą rolę pełnią również białka niehisonowe, znajdujące się pomiędzy
nukleosomami, gdyż chronią one przed atakiem enzymów. Nić nukleosomów tworzy nukleofilament, który
zwija się i powstaje solenoid, zawierający 6 nukleosomów w każdej pętli. Solenoid powtórnie ulega zwinięciu,
tworząc domeny, przyczepiające się do białek macierzy jądrowej (matrix jądrowa). Maksymalne upakowanie
materiału genetycznego występuje w chromosomie metafazowym – jest on wówczas widoczny w mikroskopie
po zablokowaniu kariogenezy kolchicyną. Wymiary nici na poszczególnych stopniach zwinięcia przedstawiają
się następująco: pojedyncza nić (2 nm), filament (11 nm), solenoid (30 nm), domeny (300 nm), część
chromosomu (700 nm), chromosom metafazowy (1400 nm). Chromosomy (chroma – barwa, soma – ciało)
odkryto pod koniec XIX w. Pojedynczy chromosom przedstawia się jako pałeczkowaty twór posiadający
nierówną grubość wzdłuż osi długiej. W każdym chromosomie występuje centromer, stanowiąc kryterium
podziału: jeżeli ramiona po obu stronach centromeru są równej długości, to jest to chromosom metacentryczny;
jeżeli długości nieznacznie się różnią – submetacentryczny; jeśli jedno ramię jest ledwie widoczne –
akrocentryczny; jeśli po jednej stronie centromeru w ogóle brak ramion – telocentryczny. W obrębie
chromosomu występują chromomery, tj. silniej barwiące się fragmenty o stałych charakterze – wykazują one
swoistość gatunkową i są przyczyną izolacji gatunków. Chromosomy politeniczne występują w gruczołach
ślinowych muszki owocowej, replikują się 10x i wzajemnie kondensują; zbity chromosom tworzy pufy, będące
miejscami transkrypcji. Chromosomy szczoteczkowe obecne są w niedojrzałych oocytach niektórych płazów i
posiadają charakterystyczne elementy, od których wzięła się ich nazwa.
Replikacja DNA
Replikacja jest procesem kopiowania (podwojenia) ilości DNA. Zachodzi w fazie S interfazy, czyli
przed zamierzonym podziałem komórki. Replikacja zachodzi wg modelu semikonserwatywnego (Messelson i
Stahl) – synteza zachodzi na matrycy materiału rodzicielskiego oraz w każdej z dwóch nowo powstałych
cząsteczek DNA jedna nić jest stara, a druga nowo zsyntetyzowana. Do replikacji potrzebne są: właściwe DNA,
enzymy, nukleotydy oraz jony Mg2+ służące do stabilizacji struktur. Cały proces replikacji dzieli się na 3 fazy:
inicjację, elongację i terminację.
Replikacja zaczyna się od miejsca zwanego origin (w skrócie: ori). U Procariota ori jest jedno (np. u
E. coli jest to tzw. ori C), zaś u Eucariota – wiele. W związku z tym u Procariota obecny jest jeden replikon, a u
Eucariota więcej. Dlatego chociaż nominalnie replikacja u prostszych gatunków zachodzi szybciej (30 tys. / min)
niż u wyższych (3 tys. / min), to obecność wielu miejsc inicjacji sprawia, iż Eucariota replikuje bardziej
wydajnie. U E. coli fragment ori C składa się z 145 par zasad i posiada pewne istotne cechy budowy. Po
pierwsze zawiera 4 9-nukleotydowe fragmenty o identycznej sekwencji, ułożone po dwa przeciwstawnie do
siebie: ← → ← →. Fragmenty te posiadają budowę: TTATNCANA – zawierają dużo par A=T ze słabszymi
wiązaniami podwójnymi (dobra miejsce na rozplecenie nici i inicjację replikacji). Po drugie ori C zawiera 3
fragmenty 13-nukleotydowe ułożone „początkiem do końca” (→ → →) o składzie: GATCTNTTNTTTT. Aby
rozpleć replikowaną nić DNA potrzebne są 4 cząsteczki białka (ekspresja genu dnaA daje białko DNA-A), które
przyłączają się do 4 odcinków 9-nukleotydowych. Następnie przyczepiają się kolejne proteiny, tak iż powstaej
kompleks ok. 40 białek. Do powstałego kompleksu zamkniętego dołączają się bakteryjne czynniki: HU, FIS i
IHC. DNA owija się wokół kompleksu białek, po czym wiązania między nićmi zaczynają się rozrywać,
począwszy od odcinków 13-nukleotydowych (prawie same wiązania podwójne). Powstaje wówczas kompleks
otwarty – formuje się oczko replikacyjne i widełki replikacyjne. Do otwartego kompleksu przyłącza się białko
DNA-B (helikaza), tworzące kompleks z DNA-C (pomaga transportować DNA-B). Inhibitorem helikazy jest
czynnik TUS przyłączający się do sekwencji ter. Powstaje heksamer proteinowy o składzie (DNA-C)6.(DNA-
B)6, który zostaje wprowadzony do widełek replikacyjnych. Kompleks rozpada się, a odchodzące białko DNA-C
odciąga jednocześnie element już niepotrzebny, czyli DNA-A. Enzymy gyrazy o właściwościach topoizomeraz
tworzą przejściowe pęknięcie na jednej z nici, przed widełkami replikacyjnymi, co umożliwia obrót; zabieg ten
pozwala na likwidację powstałych naprężeń i zapobiega rozerwaniu. Topoizomerazy są blokowane przez
niektóre antybiotyki. Aby nie doszło do ponownego połączenia nici, pojawiają się białka SSB (ang. wiążące
pojedynczą nić) i oplatają jak płaszczem fragmenty do czasu replikacji.
Tak przygotowane oczko replikacyjne gotowe jest do elongacji. Enzym primaza (DNA-G) syntetyzuje
początkowe (starterowe) sekwencje RNA, czyli primery, posiadające wolną grupę 3’ (jest to ważne, gdyż
polimerazy potrafią jedynie dołączać odpowiednie nukleotydy do fragmentu już istniejącej nici). Enzym
polimeraza DNA III (replikaza) odpowiada za syntezę kolejnych nukleotydów komplementarnych w kierunku
od 5’OH do 3’H. Substratami tej reakcji są trójfosforany dezoksyrybonukleotydów (dATP, dGTP, dCTP, dTTP),
a zmagazynowana w nich energia wykorzystywana jest do łączenia z istniejącym wolnym końcem 3’ nowo
syntetyzowanej nici. Ponieważ nici DNA są antyrównoległe, a polimeraza potrafi budować nowa nić tylko w
jednym kierunku, na jednej nici synteza zachodzi w sposób ciągły (tzw. nić wiodąca lub liderowa), a na drugiej
w sposób skokowy (tzw. nić opóźniona). Na nici opóźnionej powstają tylko tzw. fragmenty Okazaki. Następnie
polimeraza DNA I kontroluje komplementarność obu nici, odpowiadając za eliminację błędów podczas
replikacji. Z fragmentów Okazaki wycinane są primery, a miejsca po nich zostają uzupełnione (polimeraza
DNA II). Za łączenie końców 3’ z 5’ odpowiedzialne są enzymy ligazy, wykorzystujące w tym celu energię
związaną we wiązaniach β- i γ-fosforanowych.
Miejsce terminacji replikacji położone jest naprzeciwko miejsca ori C i obejmuje obszar ok. 600 par
zasad. Występują tam 4 sekwencje terminalne TER, do których przyłączają się białka terA, terB, terC i terD.
Jeżeli polimeraza przesuwa się w oczku zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, to przechodzi przez
punkty A i D, zatrzymując się na B i C, jeżeli zaś przeciwnie, to przechodzi przez B i C, zatrzymując się na A i
D (dzięki temu widełki zatrzymane zostają w odpowiednim miejscu). Rozplecione nici schodzą się z powrotem
w jedno oczko i cząsteczki DNA rozdzielają się. Replikacja jest w tym momencie zakończona.
Transkrypcja DNA
Istotą transkrypcji jest przepisywanie informacji zawartej w DNA na mRNA. Fragment DNA
podlegający transkrypcji nazywa się jednostką transkrypcyjną i składa się z sekwencji promotora, właściwego
odcinka DNA (genu) oraz z sekwencji terminatora. Jedna z nici jest tzw. sensowną, podczas gdy druga –
antysensowną (ta stanowi matrycę transkrypcji). Promotor u E. coli zawiera kilka charakterystycznych
sekwencji. Jedną z nich jest tzw. ramka Pribnowa (-10 box) o budowie: TATAAT, położona w odległości 5-9
par zasad przed miejscem początku transkrypcji, oznaczanym jako +1. Druga położona jest jeszcze wcześniej (-
35 box) i wygląda następująco: TTGACA. W miejscu +1 obecna jest z reguły guanina, a czasem adenina.
5’ ----- TTGACA ----- TATAAT ----- | +1 -----> 3’
3’ ----- AACTGT ----- ATATTA ----- | +1 -----> 5’
Polimeraza RNA u E. coli ma budowę podjednostkową, składa się z rdzenia oraz podjednostki σ
(gr. sigma), które wspólnie tworzą holoenzym. Część rdzeniowa ma budowę α2ββ’: podjednostka α (36,5 kDa)
odpowiada za montaż rdzenia enzymu, β (151 kDa) – za wiązanie rybonukleotydów, β’ (155 kDa) – za wiązanie
enzymu z cząsteczką DNA. Podjednostka σ jest różna dla różnych bakterii, np. dla E. coli jest to σ70; jest ona
niezbędna, gdyż odpowiada za rozpoznanie promotora na nici DNA. σ jest ruchomo połączona z kompleksem i
po pewnym czasie w trakcie syntezy RNA odłącza się, po czym może wejść w skład innego kompleksu – dzięki
temu transkrypcja może mieć taką samą wydajność przy mniejszej liczbie σ niż rdzeni w komórce. Podjednostka
σ70 rozpoznaje w promotorze sekwencję –35, po czym tworzy się kompleks zamknięty. Gdy polimeraza odczyta
ramkę Pribnowa (-10), zaczyna się przesuwać po nici. DNA ulega rozpleceniu (topnieniu), choć nigdy na
odcinku większym niż 17 bp (ang. par zasad), powstaje kompleks otwarty i zaczyna się tworzyć bąbel
transkrypcyjny. Etap ten decyduje o powodzeniu transkrypcji – albo nastąpi tzw. inicjacja poronna – zostanie
zsyntetyzowanych kilka nukleotydów, które oderwą się od kompleksu albo też polimeraza napotka miejsce
startu (+1) i wówczas jest niemal pewne iż transkrypcja dojdzie do końca.
Elongacja transkrypcji bardzo przypomina elongację replikacji, z tym że zachodzi ona tylko na jednej
nici, a produktem jest mRNA.
W procesie terminacji mogą brać udział białka NusA oraz Rhoσ, a ze względu na to kryterium mówimy
o terminacji Rho-zależnej i Rho-niezależnej. Terminacja Rho-niezależna lub spontaniczna ma miejsce po dojściu
aparatu transkrypcyjnego do sekwencji terminatora. Ma ona specyficzną budowę, określaną jako sekwencja
palindromowa – posiada ona oś symetrii, tak iż sekwencja czytana w przeciwne strony oznacza dokładnie to
samo. Syntetyzowana jest nić RNA komplementarna sama ze sobą, która dąży do sparowania, dając strukturę
„spinki do włosów”. Struktura ta konkuruje z aparatem transkrypcyjnym, w wyniku czego konformacja
przestrzenna polimerazy zmienia się na tyle, że kompleks rozpada się. Za sekwencją polindromową obecnych
jest wiele zasad A, dających po transkrypcji U – istniejące pomiędzy nimi wiązania A=U jest słabe i łatwo
dochodzi do rozdzielenia wzorcowego DNA od nowo zsyntetyzowanego mRNA. Inaczej kompleks DNA, RNA
i polimerazy ulega dysocjacji. W terminacji Rho-zależnej niezbędny jest odpowiedni czynnik w postaci
białkowego heksameru Rho (3 dimery), który wiąże się z transkryptem w miejscu rut, zaczyna przesuwać się
wzdłuż transkryptu i gdy spotka się z polimerazą, zmienia jej konformację tak, iż kompleks ulega rozpadowi. W
czasie terminacji Rho-niezależnej kompleks szpilkowy występuje zawsze, natomiast w terminacji Rho-zależnej
zazwyczaj nie, chociaż może pojawić się dodatkowo.
Translacja jest procesem syntezy białka na podstawie mRNA. Aby mogła zajść, potrzebne są: mRNA,
tRNA, rybosomy, aminokwasy oraz Mg2+. tRNA jest cząsteczką transportującą aminokwasy, tak aby mogły
zostać zbudowane w nowo powstające białko. Cząsteczka tRNA ma kształt liścia koniczyny i posiada 5
wypukłości. Na jednym z końców znajdują się wolne zakończenia cząsteczki: 5’H oraz 3’OH – to zaczyna się od
nukleotydów ACC i jest miejscem wiązania aminokwasu. Następnie obecne jest ramię DHU, nazwane tak od
obecności w nim dihydrouracylu; ramię to zawiera sekwencję rozpoznawalną przez enzym przyłączający
aminokwas do końca 3’ tRNA. Dalej występuje ramię antykodonowe, którego 3 środkowe nukleotydy tworzą
antykodon, łączący się komplementarnie z kodonem na mRNA. Wyróżniamy ponadto ramię zmienne oraz ramię
TψC, zawierające taką sekwencję (ψ oznacza pseudourydynę, tj. uracyl przyłączony do rybozy pozycją atomem
C5 zamiast C1). Każdy aminokwas posiada własny tRNA, różniący się nieco od innych; mamy zatem ponad 20
rodzajów tRNA. Przyłączenie aminokwasu do końca 3’ jest reakcją enzymatyczną, zwaną aminoacylacją: grupa
karboksylowa łączy się z ostatnią zasadą końca 3’. Katalizują to aminoacylo-tRNA-syntetazy, a powstały
produkt to aminoacylo-tRNA. Określenia jaki aminokwas kodowany jest przez dany kodon dokonali Kornberg i
Ochoa (nagroda Nobla w 1959 r.). Kodonem określającym miejsce startu translacji jest u człowieka AUG, a u
bakterii dodatkowo GUG i UUG kodujące N-formylometioninę. Zakończenie translacji odbywa się na jednej z
trójek: UAG, UGA, UAA.
Inicjacja translacji polega na powstaniu tzw. kompleksu inicjującego. Do małej podjednostki rybosomu
przyłączają się czynniki bakteryjne IF1, IF2 (związany z GTP) oraz IF3. Zadaniem czynnika 1 i 3 jest
zablokowanie przyłączenia podjednostki dużej, a 2 z GTP odpowiada za przyłączenie tRNA załadowanego
formylometioniną. Następnie przyłącza się mRNA, co ułatwiają IF3 oraz Mg2+. Miejsce wiązania rybosomu
znajduje się na eukariotycznym mRNA w sekwencji Shine – Dalgarno: 5’-AGGAGGU-3’ położonej ok. 10
nukleotydów przed kodonem startowym. Do trójki AUG przyłącza się aminoacylo-tRNAfMet. Następnie oddziela
się IF3 i zostaje kompleks 30S, do którego swobodnie może przyłączyć się duża podjednostka 50S, dając
kompleks 70S.
W kompleksie translacyjnym można wyróżnić miejsce P (peptydowe), w którym początkowo obecny
jest tRNA z formylometioniną oraz A (akceptorowe), gdzie przyłącza się następny tRNA z odpowiednim
aminokwasem. Podczas elongacji pojawiają się kolejne czynniki bakteryjne: EF-Tu, EF-Ts i EF-G , z czego
pierwszy związany jest z GTP i wiąże aminoacylo-tRNA, a drugi ma za zadanie regeneracje pierwszego. Po
przyłączeniu w miejsce A aminoacylo-tRNA EF-Tu jest związany z GDP, który zostaje wyparty przez EF-Ts,
tak iż do EF-Tu znów może przyłączyć się GTP. Gdy w miejscu A pojawi się nowy aminokwas (zależny od
kodonu na mRNA), peptydylotransferaza przenosi formylometioninę w jego pobliże, po czym
peptydylosyntetaza wytwarza między nimi wiązanie peptydowe. Wolny tRNA przesuwa się do miejsca E i
opuszcza kompleks. Następnie tRNA połączony z oboma aminokwasami zostaje przeniesiony przez translokazę
(EF-G) z pierwotnie zajmowanego miejsca A do zwolnionego przez tRNA miejsca P. Na miejsce A może znów
wejść aminoacylo-tRNA i tak kolejne cykle stopniowo wydłużają powstający polipeptyd.
Terminacja ma miejsce gdy w miejscu A pojawia się jeden z kodonów: UAG, UGA lub UAA. Nie
kodują one żadnych aminokwasów, natomiast powodują przyłączenie się do kompleksu czynników
uwalniających (terminacyjnych): RF1 (przy UAA lub UAG), RF2 (przy UAA lub UGA) oraz RF3
(odpowiedzialny za aktywację poprzednich). Wówczas peptydylotransferaza przenosi łańcuch aminokwasów na
cząsteczkę wody i nowo powstały peptyd zostaje uwolniony. Czynniki uwalniające RF oraz translokaza EF-G
powodują rozpad aparatu translacyjnego na elementy składowe (podjednostki rybosomu, mRNA i tRNA).
Powstały polipeptyd ulega następnie obróbce posttranslacyjnej – odcięty zostaje pierwszy aminokwas,
dodawane są fragmenty sacharydowe, atomy metali itp.
Wyjątki od uniwersalności kodu genetycznego – kod w mitochondriach różni się od kodu działającego podczas
translacji na rybosomach cytoplazmatycznych
kodon kod mitochondria
uniwersalny ssaków drożdży Neurospora sp. i Aspergillus sp.
AGA, AGG Arg STOP Arg Arg
AUA, AUU Ile Met Met Ile
UGA STOP Trp Trp Trp
GENETYKA CZŁOWIEKA
Mutacja jest to trwała (nieodwracalna), nagła (spontaniczna bądź wyindukowana), skokowa (bez etapów
przejściowych) zmiana w informacji genetycznej. Istnieje kilka kryteriów, według których dzielimy mutacje.
a) ze względu na zakres dzielimy mutacje na genowe (punktowe, dotyczące obszaru maksymalnie jednego
genu), chromosomowe (chromosomowe strukturalne – obszar zmian zamyka się w obrębie jednego
chromosomu) oraz genomowe (chromosomowe liczbowe, polegające na zmianie liczby chromosomów)
b) ze względu na skutki – na pozytywne (występują rzadko), neutralne, subletalne oraz letalne
c) ze względu na obszar – somatyczne (nie dziedziczące się, zmiana dotyczy komórek wegetatywnych) oraz
generatywne (dziedziczące się, mutacja dotyczy gamet)
d) ze względu na przyczynę na:
• spontaniczne (samorzutne) – w ten sposób powstają zwykle mutacje o najmniejszej liczbie zmian, częstość
ich zachodzenia jest bardzo mała i waha się w granicach 10-6 – 10-9; mogą one powstwać na skutek
przypadkowego oddziaływanie trudno uchwytnych czynników zewnątrz- i wewnątrzkomórkowych na
konformację przestrzenną aparatu replikacyjnego albo jako inherentna własność procesu replikacji, tj.
wynikająca z samego poziomu złożoności procesu replikacji,
• indukowane – powstające w efekcie działania czynnika fizycznego, chemicznego lub biologicznego na
materiał genetyczny
Mutacje genowe (punktowe) polegają na zmianie sekwencji nukleotydów w obrębie genu; mogą mieć charakter:
a) substytucji, czyli zamiany jednej zasady w drugą; substytucje dzielimy na:
• tranzycje, gdy dochodzi do zamiany puryny na purynę bądź pirymidyny na pirymidynę,
• transwersje, gdy dochodzi do zamiany puryny na pirymidynę lub odwrotnie,
b) delecji – wypadnięcia pewnej liczby nukleotydów z genu,
c) insercji – wstawienia dodatkowych nukleotydów do genu.
Mutacje genowe, choć zakresowa mało rozległe, mogą mieć różnego rodzaju skutki przez zmianę sekwencji
aminokwasów w kodowanym białku.
a) Mutacja neutralna (niema, milcząca) ma miejsce gdy w wyniku substytucji powstała trójka koduje ten sam
aminokwas co trójka wyjściowa. Zwykle ma to miejsce przy substytucji ostatniej (trzeciej) zasady w
kodonie.
b) Mutacja zmiany sensu polega na tym, że wskutek substytucji kodowany jest inny aminokwas niż pierwotnie.
Jeżeli produktem jest ważna dla ustroju białko, to wówczas jego defekt może być letalny.
c) Mutacja nonsensowna to efekt substytucja zasady w ten sposób, że powstała trójka daje sygnał zakończenia
translacji. W efekcie powstaje skrócone białko, posiadające wyłącznie aminokwasy kodowane przez trójki
leżące przed miejscem mutacji.
d) Zmiana ramki odczytu (ang. frameshift) to efekt delecji lub insercji. W wyniku pozbawienia genu pewnej
liczby zasad następne są błędnie odczytywane, gdyż zmienia się numeracja trójek – w efekcie powstaje
zupełnie inny produkt. W wyjątkowych przypadkach zmiany o 3 nukleotydy lub wielokrotność tej liczby
otrzymujemy białko o zwiększonej bądź zmniejszonej liczbie aminokwasów.
Genomem nazywamy całość kwasu nukleinowego, który zawiera informację genetyczną organizmu. U prostych
wirusów genom stanowi pojedyncza nić kwasu nukleinowego, podczas gdy w komórkach eukariotycznych
genom to kilka cząsteczek DNA. U człowieka taki zestaw zawiera n=23 chromosomy.
Suma wszystkich chromosomów w komórce (u człowieka 2n=46) stanowi kariotyp. Chromosomy ludzkiego
kariotypu sklasyfikowano przyjmując za kryteria podziału ich wielkość, położenie centromeru oraz
rozmieszczenie prążków (G, Q, R). Na tej podstawie wyodrębniono poszczególne pary homologicznych
chromosomów somatycznych (autosomów) oznaczone numerami 1-22. Chromosomy płci (heterochromosomy)
wyodrębniono jako osobną parę i oznaczono symbolami X i Y. Autosomy podzielono na 7 grup od A do G.
Chromosom X jest najbardziej podobny do chromosomów 6. pary, więc zaliczono go do grupy C, a chromosom
Y przyporządkowano do grupy G.
a) Do grupy A zaliczono pary od 1 do 3. Chromosomy 1 i 3 to duże chromosomy metacentryczne. Chromosom
2 jest submetacentryczny.
b) Do grupy B zaliczono parę 4 i 5, są to duże chromosomy submetacentryczne.
c) Do grupy C należą chromosomy pary 6-12 oraz chromosom X. Wszystkie chromosomy w tej grupie są
submetacentryczne, średniej wielkości i odróżnienie poszczególnych par oraz chromosomu X w barwieniu
rutynowym nie jest możliwe.
d) Do grupy D należą pary 13-15, są to duże chromosomy akrocentryczne, mogą posiadać nitki satelitarne i
satelity.
e) Do grupy E zalicza się chromosomy pary 16-18, para 16 to chromosomy małe, prawie metacentryczne,
natomiast para 17-18 to małe chromosomy submetacentryczne.
f) Grupa F obejmuje parę 19-20 i są to najmniejsze chromosomy metacentryczne.
g) Grupa G obejmuje parę 21-22 oraz chromosom Y. Chromosomy pary 21-22 są to małe chromosomy
akrocentryczne, mogą posiadać nitki satelitarne i satelity. Chromosomy pary 21 są mniejsze od pary 22.
Chromosom Y nigdy nie posiada satelitów. W barwieniu rutynowym można go odróżnić od chromosomów
pary 21 i 22 po charakterystycznym równoległym ułożeniu ramion długich.
A 1-3 E 16-18
B 4-5 F 19-20
C 6-12, X G 21-22, Y
D 13-15
I Aneuploidie to zespoły chorobowe wynikające z nieprawidłowej ilości chromosomów (zmienionej o
poszczególne jednostki). Może to być wynikiem nondysjunkcji chromosomów w anafazie na etapie tworzenia
gamet bądź później – powstają wówczas liczne mozaiki. Czynnikami zwiększającymi prawdopodobieństwo
wystąpienia aneuploidii są: wiek matki, niedoczynność tarczycy, napromieniowanie, infekcje wirusowe oraz
skłonności rodzinne.
1. Aberracje chromosomowe liczbowe autosomalne
a) Zespół Downa to trisomia 21 pary chromosomów: 47XX,+21, 47XY,+21. Do schorzenia w 99% dochodzi
wskutek złego rozdziału par chromatyd w procesie mejozy podczas tworzenia gamet (przed utworzeniem
zygoty). Pozostałe 1% to nondysjunkcja w trakcie podziału zygoty utworzonej z prawidłowych gamet. W
przypadku tym objawy choroby ulegają złagodzeniu, gdyż organizm jest mozaiką genotypową
46XX/47XX,+21, 46XY/47XY,+21. Statystyki pokazują silny wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia
zespołu Downa wraz z wiekiem matki: 20 lat – 3 / 10 tys., 40 lat – 400 / 10 tys. 60% przypadków to
samoistne poronienia, w 20% rodzi się martwy płód, a 20% to urodzenie żywego dziecka z zespołem
Downa. Lista cech klinicznych jest bardzo długa, zaliczamy do niej m. in.: zmarszczkę nakątną
(epicanthus), szpary powiekowe szerokie i wygięte ku górze, ogólnie mongoidalne rysy twarzy, plamki
Brunshfielda na tęczówce wywołane brakiem barwnika, płaska i szeroka twarz, zapadnięty grzbiet nosa, u
noworodków nadmiar skóry na karku (tzw. szyja płetwiasta, szyja Sfinksa), obniżone napięcie mięśniowe,
poprzeczna bruzda zgięciowa dłoni (tzw. małpia bruzda, w 50% przypadków) klinodaktylia (krótkie i
powyginane palce, w 50% przypadków), upośledzenie inteligencji (zmniejszające się w charakterze
mozaikowym), wrodzone wady serca, zaćma, padaczka, zahamowane lub opóźnione dojrzewanie płciowe
(chłopcy bezpłodni, dziewczynki w 50%), wcześniej niż u innych osób (około 40 roku życia) występuje
otępienie starcze, połączone z zespołem Alzheimera.
b) Zespół Edwardsa to efekt trisomii 18 pary: 47XX,+18, 47XY,+18. Choroba występuje z częstością 1-3 tys.
– 1-5 tys. urodzeń. Wykazuje związek z wiekiem matki. Donoszenie ciąży ma miejsce zaledwie w 5%.
Wśród cech klinicznych wyróżniamy: bardzo niską masę urodzeniową, dysmorfię zwłaszcza w okolicach
głowy, mała brodę, wypukłą potylicę, zniekształcenia małżowin usznych, zachodzenia palców na siebie,
cepowate stopy. Około 30% dzieci umiera przed ukończeniem pierwszego miesiąca życia, tylko 10%
przeżywa pierwszy rok.
c) Zespół Patau to trisomia pary 13: 47XX,+13, 47XY,+13. Częstość występowania waha się w granicach 1:5
tys. – 1:10 tys. i zasadniczo rośnie z wiekiem matki. Wśród cech klinicznych wyróżniamy: hipoteloryzm
(zbyt mała odległość między źrenicami), silne zniekształcenia głowy, nieregularny nos, częsty rozszczep
podniebienia, nadmiar skóry na karku (płetwiasta szyja), ścisk palców, bruzda na dłoni, obecność wody w
narządach wewnętrznych, polidaktylia (zbyt duża ilość palców), wnętrostwo (nie zstapienie jąder do
moszny), głuchota, wady narządów wewnętrznych – nerek, serca i mózgu. Osoby dotknięte zespołem Patau
zazwyczaj szybko umierają.
d) Trisomia 8 pary chromosomów nie ma żadnej nazwy klinicznej: 47XX,+8, 47XY,+8. Osoby takie cechuje:
zahamowanie wzrostu, zaburzenia w budowie czaszki, w tym wysokie czoło oraz częste skrzywienia w
obrębie kręgosłupa.
2. Aberracja chromosomowe liczbowe heterochromosomalne
a) Zespół Turnera polega na utracie chromosomu Y w kariotypie: 45X. Występuje on z częstością 1:5 tys.
kobiet, przy czym aż 99% przypadków to poronienia. Genetycznie spowodowane jest to połączeniem się
komórki jajowej z plemnikiem nie zawierającym chromosomu płci. Wśród objawów wyróżniamy: szyję
Sfinksa obecną przez całe życie, obrzęki limfatyczne – zwłaszcza u noworodków, zaburzenia kobiecych
kształtów ciała, szeroką klatkę piersiową, wyrównanie krzywizn kręgosłupa, w 20% występują poważna
wady narządów wewnętrznych, głównie nerek i serca. Kobiety dotknięte zespołem Turnera są bezpłodne,
gdyż w 15 tygodniu życia płodowego następuje degeneracja jajników. Obecnie do leczenia stosuje się
terapię hormonalną, pozwalającą na zniwelowanie niekorzystnych cech fenotypowych.
b) Zespół Klinefeltera to obecność u mężczyzny dodatkowego chromosomu X: 47XXY. Mężczyzna taki
posiada ciałka Barra. W obrazie klinicznym obserwujemy niedorozwój męskich cech płciowych, w 40%
ginekomastię – przerost piersi, zaburzenie proporcji ciała, słaby zarost twarzy, zmieniony rozkład tkanki
tłuszczowej, bardzo wysoki wzrost, lekkie obniżenie inteligencji, bezpłodność. W 60% przyczyną jest
odziedziczenie dodatkowego chromosomu od matki. Do zespołu Klinefeltera zaliczamy również jeszcze
bardziej zmienione genotypy jak: 48XXXY czy 49 XXXXY. U osób takich objawy chorobowe ulegają
naturalnemu nasileniu, co objawia się jeszcze bardziej kobiecym typem ciała.
c) Zespół mężczyzny 47XYY występuje z częstością 1:1000 urodzeń i zależy wyraźnie od wieku rodziców,
zwiększając się dodatkowo przy występowaniu u nich niedorozwoju umysłowego. Mężczyźni tacy rosną
bardzo szybko, cechują się nieznacznym obniżeniem inteligencji (o 10-15o), są normalnie płodnymi
osobnikami, występują u nich zaburzenia psychiczne objawiające się trudnościami w pohamowaniu
negatywnych emocji. Z tego powodu istniała koncepcja, jakoby osoby z takim kariotypem mogły mieć
skłonności przestępcze, co jednak obalono.
d) U kobiety z dodatkowym chromosomem X: 47XXX obserwujemy zaburzenia miesiączkowania,
wcześniejsze wystąpienie menopauzy oraz lekkie obniżenie inteligencji (o 10-15o).
e) Dosyć osobliwym przypadkiem jest występowanie mężczyzn z kariotypem pozornie zdrowej kobiety:
46XX. Dochodzi u nich do translokacji zawartości chromosomu Y na X. Są oni bezpłodni.
2. Autosomalne recesywne
Ogólne informacje:
• choroba ujawnia się u homozygot recesywnych niezależnie od płci,
• rodzice i krewni są zazwyczaj zdrowi,
• ze związku heterozygot prawdopodobieństwo urodzenia chorego wynosi 25%,
• ze związku homozygoty dominującej z heterozygotą potomstwo nie jest chore, lecz 50% jest nosicielami,
• występują częściej u rodziców spokrewnionych,
• są najczęściej wynikiem mutacji genów enzymatycznych,
• poznano ok. 150 bloków metabolicznych.
a) Fenyloketonuria (PKU) jest rzadko występującą chorobą metaboliczną. Przyczyna jest mutacja w obrębie
genu (12q) kodującego hydroksylazę fenyloalaninową (PAH) – enzym wytwarzany w wątrobie. W wyniku
mutacji produkowane jest zmienione białko: R408W (arginina zastąpiona jest przez tryptofan). W wyniku
tego organizm nie jest zdolny do przetwarzania fenyloalaniny, która gromadzi się we krwi i w innych
tkankach: u zdrowego dziecka poziom wynosi 2mg%, zaś u nie leczonego zazwyczaj 10x więcej. W efekcie
mają miejsce zaburzenia rozwoju układu nerwowego prowadzące do ciężkiego uszkodzenia mózgu.
Najniebezpieczniejsze jest to w pierwszych latach życia dziecka, podczas najintensywniejszego rozwoju
mózgu. Nie leczona choroba charakteryzuje się m. in. niedorozwojem umysłowym, opóźnieniem rozwoju
mowy, wypryskami, wzmożonym napięciem mięśni i odruchami ścięgnowymi, napadami padaczki i
drgawkami, w 2/3 przypadków małogłowiem, zaburzeniami zachowania i fobiami, słabą pigmentacją skóry,
wystającą szczęką oraz przykrym mysim zapachem moczu (objaw często rozpoznawany przez matki).
Każdy noworodek poddawany jest badaniu przesiewowemu pod kątem fenyloketonurii (tzw. test Gutriego
na zwiększony poziom fenyloalaniny we krwi), gdyż leczenie jest tym skuteczniejsze, im wcześniej się
rozpocznie. Polega ono na utrzymaniu ścisłej kontroli metabolicznej za pomocą diety o małej zawartości
fenyloalaniny, co wymaga zastosowania specjalnych leczniczych produktów żywieniowych. Z jadłospisu
eliminuje się w znacznym stopniu produkty mięsne, ryby, jaja, ser, mleko i jego przetwory, chleb, a także w
mniejszym stopniu produkty zbożowe, warzywa i owoce. Zamiast nich używa się sztucznie przyrządzonych
preparatów (np. Lofenalac). Skuteczność programów badań przesiewowych noworodków w kierunku PKU
jest duża – niemowlęta, i których rozpoznano we wczesnym okresie życia i natychmiast rozpoczęto
leczenie, uzyskując dobrą metaboliczną kontrolę choroby, pozostawały zdrowe i prawidłowo się rozwijały,
a ich oczekiwana długość życia będzie prawdopodobnie taka sama jak w populacji ogólnej.
b) Albinizm (bielactwo wrodzone) występuje z częstością 1:10 tys. Schorzenie polega na niemożności
wytwarzania barwnika melaniny. Produkujące go normalnie melanocyty obecne są w skórze, tęczówce i
innych narządach. Zarówno wytwarzanie tych komórek, jak i ich budowa są prawidłowe, brakuje natomiast
odpowiedniego enzymu. Dziecko z tym schorzeniem ma od urodzenia bardzo jasną i różową skórę, co jest
przeświecaniem naczyń krwionośnych. Jest także wybitnie nadwrażliwe na światło słoneczne, gdyż
wytwarzanie melaniny stanowi jeden z mechanizmów obrony skóry przed szkodliwym działaniem słońca.
Łatwo dochodzi u niego do powstawania rumieni, pęcherzy, nadżerek i nadmiernego rogowacenia.
Ponieważ barwnika pozbawione są wszystkie narządy, dlatego włosy są białe lub biało-żółte, tęczówki
różowe, a źrenice czerwone (brak melaniny w naczyniówce i tęczówce). Całkowitemu bielactwu towarzyszą
nierzadko zaburzenia oczne (światłowstręt, oczopląs, wady refrakcji, zmiany w siatkówce) i psychiczne. W
odmianie bielactwa dziedziczącej się autosomalnie dominująco (tzw. zespół Tietza) występuje
głuchoniemota, a nie ma zmian ocznych.
c) Alkaptonuria polega na mutacji w obrębie genu HGA (3q) kodującego białko enzymu oksydazy kwasu
homogentyzynowego. Ten ostatni gromadzi się w chrząstkach, stawach, ścięgnach, naczyniach
krwionośnych i skórze. Prowadzi przez to zmian zapalnych i zwyrodnień stawów oraz ścięgien. Pojawia się
ochranoza, tj. przebarwienia na nosie, białkówkach i za uszami, wyglądające podobnie jak chrząstki przy
autopsji. Kwas homogentyzynowy wydalany jest również z moczem, który w wyniku konta ku z
powietrzem utlenia się dając niebiesko-brunatne produkty (stąd określenie „choroba niebieskich pieluch”).
Procesowi temu zapobiega przeciwutleniacz – kwas askorbinowy, dlatego chorzy zażywają witaminę C.
d) Mukowiscydoza (zwłóknienie torbielowate trzustki, cystic fibrosis – CF) jest najczęstszym schorzeniem
genetycznym rasy białej, występującym z częstością 1:3 tys. urodzeń. Przyczyną choroby jest mutacja genu
(7q31-32) kodującego błonowy regulator przewodnictwa CFTR (cystic fibrosis transmembrane regularor).
Białko to składa się z 1480 aminokwasów tworzących 3 domeny – regulacyjną oraz dwie cytoplazmatyczne.
W 80% przypadków mutacja polega na delecji kodonu CTT kodującego fenyloalaninę (Δ508). Normalnie
CFTR jest białkiem transbłonowym związanym z błonowym kanałem dla jonów chlorkowych. Jego
uszkodzenie upośledza funkcje kanału, co prowadzi do zaburzeń wydzielania elektrolitów i wody w
nabłonku narządów posiadających gruczoły śluzowe (m. in. drogi oddechowe, jelito, wątroba, trzustka,
narządy rozrodcze). Dochodzi do nadprodukcji i zalegania gęstej śluzowej wydzieliny, która utrudnia
oddychanie i stanowi idealne podłoże dla wtórnych zakażeń wirusowych i bakteryjnych. Mukowiscydoza
jest choroba ogólnoustrojową, objawiająca się przede wszystkim przewlekłą chorobą oskrzelowo – płucną
oraz ostrą niewydolnością enzymatyczną trzustki z następowymi zaburzeniami trawienia i wchłaniania.
gruczoły potowe wydzielają pot o podwyższonym stężeniu jonów sodu i potasu, tzw. słony pot, który można
zauważyć przy całowaniu bobasa.
e) Galaktozemia (GAL) występuje z częstością 1:40 tys. urodzeń. Przyczyną jest mutacja genu (9. chromosom)
odpowiedzialnego za syntezę urydylotransferazy galaktozo-1-fosforanowej. Niedobór lub brak enzymu
prowadzi do gromadzenia się w organizmie galaktozo-1-fosforanu, co wpływa na zahamowanie przemian
glukozy, a dodatkowo galaktozyd działa toksycznie na neurony. Choroba powoduje uszkodzenia OUN,
wątroby i soczewek. Pojawia się brak łaknienia, biegunka, wymioty, zaćma, marskość wątroby, zmniejszone
stężenie glukozy kontrastujące z podwyższonym stężeniem galaktozy, poza tym zaburzenia umysłowe.
Leczenie należy rozpocząć jak najszybciej, gdyż już po 1 miesiącu zmiany w mózgu dziecka mogą być
nieodwracalne. Stosuje się suche testy na podwyższony poziom galaktozy. Leczenie polegające na
wyeliminowaniu z diety galaktozy i zastąpieniu jej preparatami (np. Nutramigen) musi być prowadzone
przez całe życie chorego. Diagnostyka molekularna umożliwia weryfikację rozpoznania klinicznego oraz
identyfikację nosicieli w rodzinie. Molekularna charakterystyka – określenie genotypu pacjenta – ułatwia
prognozowanie przebiegu choroby i leczenie. Rozwój diagnostyki prenatalnej umożliwił działania
łagodzące, aż do urodzenia całkowicie zdrowego dziecka.
f) Glikogenozy są zaburzeniami metabolizmu cukrowców. Przykładem jest choroba von Gierke’a polegająca
na niedostatecznej ilości fosfatazy glukozo-6-fosforanowej, co hamuje glikogenolizę (rozkład glikogenu do
glukozy). Powoduje to nawet trzykrotną hipoglikemię. Choroba atakuje wątrobę, powodując jej przerost
(hepatomegalia), a także korę nerek i błonę śluzową jelita. Ponadto obserwuje się zmniejszenie napięcia
mięśniowego (hipotonia). Rozwój umysłowy jest zazwyczaj normalny.
g) Mukopolisacharydozy polegają na zaburzeniach lizosomów mukopolisacharydowych (obniżony jest poziom
enzymów lizosomalnych). Do grupy tej zaliczamy 7 różnych rodzajów choroby. Przykładem jest zespół
Gertrudy Hurler, w którym dochodzi do obniżenia aktywności enzymu α-L-iduronidazy. Obserwuje się
maszkaronizm, upośledzenie rozwoju umysłowego, powiększenie wątroby i śledziony oraz częste choroby
narządów wewnętrznych – płuc i serca.
h) Lipidozy polegają na zaburzeniach funkcji enzymów metabolizujących lipidy złożone. Wyróżniamy tu kilka
jednostek chorobowych.
• Choroba Gauchera spowodowana jest mutacją genu (1. chromosom) kodującego β-glukozydazę, która
rozkłada glukocerebrozyd do glukozy i cerebrozydu. Nie rozłożony substrat odkłada się w komórkach
fagocytarnych MPS – tzw. komórkach Gauchera. Choroba atakuje głównie narządy wewnętrzne – wątrobę,
śledzionę i płuca. Podczas postaci ostrej zgon następuje w ciągu 1-2 roku życia.
• Choroba Niemanna – Picka jest efektem mutacji genu (15. chromosom) kodującego sfingomielinazę,
rozkładającą sfingomielinę do ceramidu i fosfocholiny. Nie rozłożony substrat odkładany jest w komórkach
OUN i MPS. W obrazie klinicznym obserwuje się powiększenie wątroby i śledziony, brunatno-żółtawe
zabarwienie skóry i wyniszczenie organizmu.
• Choroba Tay – Sachsa powodowana jest mutacją genu (15. chromosom) i związanym z tym brakiem N-
acetyloheksozoaminidazy, rozkładającej gangliozydy do glikolipidów i N-acetylogalaktozy. Gromadzenie
gangliozydów w komórkach OUN powoduje apatię, ślepotę i nadwrażliwość na dźwięki. Zgon następuje do
3-4 roku życia. Cechą charakterystyczna jest obecność wiśniowej plamki na dnie oka w okolicy plamki
żółtej.
i) Hemoglobinopatie są zaburzeniami budowy hemoglobiny, spowodowanymi mutacjami w obrębie genów
kodujących łańcuchy α i β (odpowiednio – 16. i 11. chromosom). Przykładowo typ M polega na zastąpieniu
w dystalnym lub proksymalnym fragmencie łańcucha histydyny przez tyrozynę. Homozygoty są letalne, u
heterozygot występuje sinica i umiarkowana niedokrwistość hemolityczna oraz methemoglobinemia. Często
czynnikiem inicjującym jest podawanie sulfonamidów.
j) Hemoglobiny niestabilne to zaburzenia strukturalne hemoglobiny polegające na osłabieniu oddziaływań
Van der Vaalsa, które indukuje rozdzielnie tetrameru białkowego hemoglobiny kolejno na dimery i
monomery. Osadzanie się tych ostatnich w erytrocytach powoduje ich hemolizę do tzw. ciałek Heinza
(wyróżniamy ich aż 35 rodzajów). Obserwuje się skrócenie czasu życia krwinek czerwonych,
niedokrwistości hemolityczną, powiększenie śledziony oraz sinicę.
k) Talasemie to choroby polegające na zaburzeniach w syntezie hemoglobiny, spowodowane opóźnieniem
powstawania jednego z jej łańcuchów w stosunku do pozostałych. Ze względu na to, którego łańcucha
dotyczy opóźnienie, wyróżniamy talasemie α i β. U homozygot ma miejsce postać ostra, u heterozygot
łagodniejsza. Na talasemie chorują głównie osoby z rejonu Morza Śródziemnego. U chorych obserwuje się
niedokrwistość, zmiany w śledzionie oraz obecność we krwi erytroblastów (niedojrzałych erytrocytów).
l) Anemia sierpowata (niedokrwistość sierpowatokrwinkowa) wywołana jest mutacją w obrębie genu
kodującego łańcuch β hemoglobiny, tak iż kwas glutaminowy zastąpiony zostaje waliną. Powstaje forma
HbS, nieprawidłowo transportująca tlen. Erytrocyty ulegają wówczas łatwej hemolizie, a lepkość krwi ulega
zwiększeniu. U heterozygot przebieg jest łagodny i prawie bezobjawowy, natomiast u homozygot
obserwujemy ciężkie powikłania, zatory, niedokrwistość i zapalenie szpiku kostnego. Gen HbS uodparnia
na malarię, dlatego na obszarach narażonych na zarodźca malarii preferowane są heterozygoty.
m) Zespół Hutchingsona – Gilforda (progeria wieku dziecięcego) objawia się przedwczesnym starzeniem,
karłowatością typu proporcjonalnego, suchą i pomarszczona skórą, wypadaniem brwi i rzęs, dużą czaszką z
hipoplastyczną częścią twarzową, niedorozwojem narządów płciowych. Osoby dotknięte rzadko osiągają
wiek 10 lat ze względu na postępującą miażdżycą tętnic.
IMPRINTING GENOMOWY
Z najnowszych badań na myszach (opisanych przez „New Scientist” w numerze 2080.) wynika, że to
geny matki odrywają dominującą rolę w rozwoju partii mózgu odpowiedzialnych za inteligencję, po ojcu zaś
dziedziczone są geny sfery emocjonalnej. Na razie najbardziej poruszeni są sami uczeni, ci zwłaszcza, którzy
bagatelizowali rolę tzw. genów podlegających piętnu genomowego (ang. imprinted genes).
Geny występują parami – każdy z nas otrzymuje dwa ich komplety – jeden od matki w drugi od ojca.
Prze wiele lat nikt nie wątpił, że aktywność oby kopii danego genu jest jednakowa. Jednak ewolucjonista i
neurobiolog Eric „Barney” Keverne oraz genetyk Azim Surami, obaj z Uniwersytetu Cambridge, przekonali się,
że jest inaczej. W roku 1984 uczeni chcieli wyjaśnić, dlaczego ssaki w przeciwieństwie do wielu innych zwierząt
nie mogą rozwijać się partenogenetycznie, czyli z nie zapłodnionej komórki jajowej. Spekulowali, iż być może
potrzebna są dwa komplety genów. Z zapłodnionej komórki jajowej myszy usunęli jądro i zastąpili je jądrami z
dwóch nie zapłodnionych komórek jajowych. Taka komórka miała co prawda podwójny komplet genów, ale
pochodziły one tylko od matki (zarodki gynogenetyczne). Zrobili też jej męski odpowiednik – z dwoma
kompletami ojcowskich genów (zarodki androgenetyczne). Okazało się, pomimo iż obie komórki jajowe –
męska i żeńska – miały wymaganą liczbę genów, nie rozwijały się normalnie – obumierały zwykle po kilku lub
kilkunastu podziałach. Zatem do prawidłowego rozwoju embrionu potrzebne są geny pochodzące nie od
jednego, lecz od obojga rodziców. Powód mógł być tylko jeden – najwyraźniej niektóre geny zachowują się
różnie w zależności od tego, od kogo pochodzą: od matki czy od ojca. W swoich domysłach poszli dalej i
spreparowali embriony – chimery, w których połowa komórek pochodziła od oby rodziców, a połowa tylko od
jednego. Były to więc jakby formy pośrednie pomiędzy normalnymi embrionami, a tymi, jakie otrzymali w
poprzednim doświadczeniu. Mieli nadzieję, że mniejsze tym razem efekty rozwojowe nie spowodują tak
wczesnego obumarcia organizmu i nie pomylili się. Na świat przyszły dwie kuriozalnie wyglądające myszy:
jedna miała głowę nieproporcjonalnie małą do w stosunku do masywnego ciała (efekt nadmiaru „męskich”
genów), druga odwrotnie – ogromy łeb osadzony na wątłym korpusie (nadmiar genów „żeńskich”). Obie na
szczęście nie żyły zbyt długo. Uczeni zaś triumfowali – różnica w działaniu genów pochodzących od matki i od
ojca były aż nadto widoczne. Nie poprzestali jednak na tym i powtórzyli eksperyment z mysimi chimerami,
jednak komórki zawierające geny tylko jednego z rodziców oznaczyli tym razem specjalnymi genetycznymi
markerami. dzięki temu mogli potem łatwo wyśledzić ich położenie. Okazało się, że jedne i drugie komórki
lokowały się w różnych partiach mózgu: „męskie” w podwzgórzu, ciele migdałowatym, jądrze przegrody, a
wiek w strukturach regulujących czynności emocjonalne i popędliwe (jak pragnienia, głód, sytość, płciowość i
wściekłość), zaś „żeńskie” w ciele prążkowanym i korze (u ludzi odpowiadają one za uczenie się, pamięć,
analizę i przewidywanie). Co ciekawe zaobserwowano, że wiele komórek, które zapuściły się na nie swój teren
ulega degradacji; z wiekiem więc podział na „męskie” i „żeńskie” partie mózgu jeszcze się pogłębia. Do
normalnego rozwoju zarodka ssaka konieczna jest obecność genom żeńskiego, jak i męskiego, z czego wynika,
że genomy rodzicielskie nie są równowartościowe, lecz muszą być w jakiś sposób zaznaczone czy też
napiętnowane. Zjawisko to określa się jako imprinting genomu rodzicielskiego.
Imprinting genomowy polega na różnicującej modyfikacji materiału genetycznego zygoty, w zależności
od tego, czy pochodzi ona od ojca, czy od matki. Modyfikacja ta prowadzi do zróżnicowanej ekspresji alleli
rodzicielskich podczas ontogenezy. Termin imprinting – piętno – jest zapożyczony przez genetykę z etologii,
gdzie oznacza wysoce wyspecjalizowaną, a jednocześnie ograniczoną formę uczenia się. Idea, że aktywność
pewnych genów może zależeć od tego, czy pochodzą od ojca, czy od matki, z początku wielu uczonym
wydawała się niedorzeczna. Z czasem ustalono, że tym, co różnicuje obie kopie, są czynniki i procesy
biochemiczne. Wśród nich najważniejsza jest metylacja, czyli przyłączenie reszty metylowej do DNA
tworzącego gen. Skutkiem metylacji jest czasowe unieczynnienie genu (metylacja DNA jest procesem
odwracalnym). Istnieją geny, które ulegają zmetylowaniu tylko wtedy, gdy pochodzą od ojca oraz takie, w
których unieczynniane są tylko ojcowskie kopie. O jednych i drugich mówi się, że są to geny piętnowane lub
podlegające rodzicielskiemu piętnu genomowemu. Na podstawie dotychczasowych badań wydaje się
prawdopodobny model zakładający, że różnice w genomach rodzicielskich powstają w czasie gametogenezy
jako specyficzne dla linii płciowej modyfikacje DNA w pewnych określonych odcinkach chromosomów.
Imprinting ten jest przekazywany przez gamety do zygoty, gdzie utrzymuje się przez cały czas rozwoju
zarodkowego, a prawdopodobnie nawet do końca życia, ale tylko w komórkach somatycznych. Natomiast w
komórkach linii płciowej imprinting odziedziczony po rodzicach zostaje w pewnym momencie wymazany, a
wprowadzony nowy, którego specyfika zależy od płci przekazującego rodzica. Już pod koniec lat 80. znaleziono
pierwszy taki gen u myszy i ludzi: IGF-2 (insulinopodobny czynnik wzrostu typu II). Gen ten ulega metylacji,
kiedy pochodzi od matki i nie jest metylowany, kiedy jest przekazywany przez ojca. Taka różnica w metylacji
utrzymywana jest we wszystkich komórkach organizmu. Aktywny jest tylko odziedziczony od ojca allel genu
IGF-2 (11p). W praktyce imprinting może się ujawnić, jeżeli przypadkowo dziecko dziedziczy obie kopie
imprintingowanego chromosomu od jednego rodzica, a żadnej od drugiego. Przykładowo brak normalnego 15.
chromosomu od ojca wywołuje syndrom Pradera – Willego, natomiast brak tego samego chromosomu od matki
prowadzi do syndromu Angelmana.
Podsumowując – imprinting polega na wyłączeniu ekspresji jednego z dwóch alleli danego genu. Do
niedawna nie było wiadomo, skąd biorą się różnice w metylacji matczynych i ojcowskich alleli, jednak Birger i
współpracownicy zaproponowali interesujące i proste rozwiązanie tej zagadki. Izraelscy biolodzy odnaleźli w
części regulatorowej genu IGF-2 dwie krótkie sekwencje regulatorowe odpowiadające za prawidłowy imprinting
tego genu. Jedna z tych sekwencji (ADS) wiąże białko ADP znajdujące się w przedjąrzdu męskim i w ten sposób
nie pozwala na metylację ojcowskiego allelu. Druga sekwencja (DNS) przyłącza białko DNP, co stanowi sygnał
do metylacji allelu matczynego. Związanie białka ADP z allelem IGF-2 wyklucza przyłączenie białka DNP do
tego samego allelu. W ten sposób allel przekazywany przez ojca zostaje zabezpieczony przed metylacją, której
ulega allel matczyny (wg „Nature”). Choć do dziś poznano 15 innych u myszy i niespełna 10 u ludzi, to nawet
sceptycznie nastawieni uczeni są zdania, że może ich być nawet setka.
Eksperymenty Keverne’a i Suraniego na myszach zdają się potwierdzać teorię z 1991 r. o tzw. wojnie
rodzicielskich genów. Jej twórcy – Amerykanin David Haig i Anglik Tom Moore – podjęli próbę wytłumaczenia
sensu istnienia genów piętnowanych. Twierdzą, że zadaniem ojcowskich genów jest zapewnienie potomstwu jak
największych szans na przeżycie poprzez faworyzowanie tkanek odżywiających płód. Matczyne kopie –
odwrotnie: mają ograniczać rozwój płodu, by jak najdłużej zapewnić samicy płodność. Samiec nie jest
zainteresowany przyszłym potomstwem swojej obecnej partnerki, jako że nie ma pewności, czy będzie jego. Dla
matki zaś każda kolejna ciąża jest szansa na rozprowadzenie swoich genów, dlatego też chce być płodną jak
najdłużej.
Nieco odmienny pogląd prezentują Brytyjczycy – Gil McVean i Lawrence Hurst. Ich zdaniem geny
męskie i żeńskie rywalizują ze sobą dlatego, by wymusić na sobie coraz to nowe zmiany. Szybko ewoluujące
geny to łatwiejsze przystosowanie się organizmu do zmian środowiska. Na tej samej zasadzie pasożyty
wywołujące malarię od wieków rywalizują z komórkami układu odpornościowego człowieka.
ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA
ZANIECZYSZCZENIA RADIOAKTYWNE
Zanieczyszczenia radioaktywne – najgroźniejsze dla organizmów żywych przez działanie mutagenne i
teratogenne. Są one źródłem promieniowania jonizującego. To ostatnie dzielimy na:
- pochodzenia naturalnego – wynikające z obecności w atmosferze i glebie naturalnych pierwiastków
promieniotwórczych (40K, 226Ra, 232Th, 14C, 3H) oraz promieniowanie kosmiczne,
- promieniowanie wynikające z rozwoju cywilizacji ludzkiej.
Główne źródła zanieczyszczeń radioaktywnych:
a) energetyka
- elektrownie jądrowe,
- atomowe łodzie podwodne,
- pojazdy kosmiczne,
b) przemysł
- tarcze zegarków i kompasów,
- do wyrobu koszulek, palników turystycznych, świetlówek,
- radon wydalany z dymem kominowym,
- przemysł ciężki i chemiczny – kontrola i ułatwianie procesów technologicznych,
c) zastosowania wojenne – broń jądrowa i termojądrowa,
d) medycyna – radiodiagnostyka i radioterapia,
e) radiosterylizacja – wyjaławianie artykułów konsumpcyjnych za pomocą promieniowania (płody rolne,
artykuły mięsne, środki lecznicze),
f) badania – geologia, hydrologia, oceanografia, górnictwo, nauki biologiczne,
g) rolnictwo i hodowla – metody radiacyjne do otrzymywania nowych roślin uprawnych i zwierząt
hodowlanych, walka ze szkodnikami.
Działanie promieniowania na organizm ludzki – choroba popromienna – wystąpienie i stopień nasilenia zależy
głównie od 3 czynników:
a) wielkość napromieniowanego obszaru ciała:
- napromieniowanie niewielkiej części ciała prowadzi jedynie do zmian miejscowych,
- ekspozycja całego ciała lub dużych jego obszarów prowadzi do rozwoju choroby popromiennej,
b) wielkości pochłoniętej dawki,
c) natężenie promieniowania.
Późne skutki somatyczne promieniowania jonizującego – występują u osób poddanych niewielkim dawkom
promieniowania; osoby te nie wykazują objawów chorobowych, jednak po kilkunastu latach mogą pojawić się u
nich efekty wcześniejszego napromieniowania, tj.:
- wzrost częstości nowotworów,
- białaczki, niedokrwistości, skazy krwotoczne,
- nasilenie procesów zwyrodnieniowych lub / i zanikowych,
- skracanie okresu życia lub przyspieszenie procesów starzenia,
- działanie zaćmotwórcze,
- upośledzenie rozrodczości,
- ujemny wpływ na rozwój i stan zdrowia osobników eksponowanych na promieniowanie w okresie życia
wewnątrzmacicznego.
ZANIECZYSZCENIA POWIETRZA
Dzielimy je na pierwotne (stałe, ciekłe i gazowe) oraz wtórne.
Zanieczyszczenia pierwotne
a) CO2
- wytwarzany przez energetykę cieplną, przemysł cementowy (w małym procencie), górnictwo, zawarty w
dymie papierosowym,
- źródła naturalne: pyły kosmiczne i wulkaniczne,
- jego wysoki poziom hamuje procesy oddechowe, mimo iż w niewielkich stężeniach stymuluje
bezwarunkowy proces oddychania,
- powoduje efekt cieplarniany – promienie słoneczne są odbijane od powierzchni Ziemi i ciepło emitowane
jest poza atmosferę; duże stężenie CO2 zagęszcza atmosferę i emisja ciepła poza jej granice jest utrudniona;
w wyniku tego ociepla się klimat, powodując wtórne niebezpieczeństwa:
• ocieplają się wody oceaniczne (rozszerzalność temperaturowa wody), podniesienie poziomu wód,
• odrywanie się skał lodowcowych i ich wędrówka,
• zachwianie okresu wegetacji roślin
d) SO2
- bezbarwny gaz o duszącym i drażniącym zapachu,
- powstaje w wyniku spalania węgla i paliwa, w hutnictwie,
- działa drażniąco na układ oddechowy, gdyż absorpcja następuje drogą inhalacyjną – przez błony śluzowe
górnych dróg oddechowych,
- skutki obecności SO2 w organizmie (działa w stężeniu 1-2 ppm):
• obrzęk krtani, drażnienie nabłonka dróg oddechowych, stąd częste zapalenia tchawicy, oskrzeli oraz inne
choroby układu oddechowego,
• nagłe skurcze oskrzeli, krtani i nagłośni (wraz z obrzękiem),
• charakter mutagenny i kancerogenny,
• z płuc dostaje się do krwi, wędrując do wątroby, skąd po przetworzeniu wydalany jest z moczem,
- jest przyczyną powstawania „kwaśnych aerozoli” (woda z pyłem siarkowym daje kwas siarkowy),
- jest składnikiem kwaśnych opadów, które zmieniają odczyn gleby, rośliny obumierają, człowiek wchłania
drogą pokarmową,
- niszczenie zabytków zbudowanych z węglanu wapnia
Zanieczyszczenia wtórne
f) smogi (ang. smoke + fog = zanieczyszczenia pierwotne + pyły + woda, zanieczyszczenia roznoszące się z
mgłą)
smog fotochemiczny (typu Los Angeles) smog kwaśny (typu Londyn)
- powstaje przy dużym nasłonecznieniu bardzo - duże nasłonecznienie i duża wilgotność
zanieczyszczonego powietrza, powietrza, powstaje o świcie w wyniku
- najgroźniejszy po południu, inwersji termicznej,
- skład: CO, NO2, NO, aldehydy, pył węglowy i - skład: SO2, CO2, pył węglowy,
węglowodory aromatyczne, alkeny, nadtlenki organiczne, - bardzo niebezpieczny dla ludzi i zwierząt,
- powoduje nekrozę roślin, u ludzi duszności i łzawienia, powoduje porażenie układu krążenia, dróg
rozpad tworzyw sztucznych oddechowych i oskrzeli (XI / XII 1952 r.)
g) ozon (O3)
- ma zapach czosnku, powstaje przy wyładowaniach elektrycznych, tworzy się w górnych warstwach
atmosfery, w pomieszczeniach zamkniętych gdzie pracuja spawarki, w pobliż źródeł UV,
- absorbuje się poprzez drogi oddechowe,
- w nadmiarze jest szkodliwy, działa na układ oddechowy (pęcherzyki płucne), powoduje rozedmę płuc,
niszczy ściany naczyń włosowatych przez hemolizę krwinek w kapilarach,
- przez działanie silnie utleniające przyczynia się do zachwiania metabolizmu (tworzenie nadtlanków,
inaktywacja enzymów – utlenianie grup SH),
- inhibitor syntezy kwasów nukleinowych,
- inaktywacja przeciwciał
h) freony – związki C, H, Cl, F, z czego najgroźniejszy jest Cl, reagują z ozonem niszcząc jego ochronną
warstwę, działanie podobne do stężonego azotu
i) fluor (F)
- powstaje w hutach aluminium, przy produkcji szkła, nawozów, w energetyce opartej na spalaniu węgla,
- absorbowany jest drogą pokarmową i oddechową, łatwo przenika do krwi, powoduje zmniejszenie WBC,
RBC, Fe,
- jon fluorkowy łączy się we krwi z Mg2+, powstający MgF2 odkłada się w kościach i wiąże magnez, przez co
z niedoboru aktywatora enzymów jest mało ATP, konsekwentnie zanikają różne czynności komórki:
• obniżenie zdolności fagocytarnej,
• rozpad limfocytów,
• porażenie nabłonka migawkowego w drogach oddechowych (brak ochrony przed zarazkami),
• skurcze i drżenia mięśni,
• degeneracja włókien nerwowych,
- odkładanie fluoru w kościach powoduje:
• większą podatność na złamania,
• wpływ mutagenny i kancerogenny (najczęściej delecje chromosomów, zmiany w chromosomie X),
• sztywnienie kręgosłupa,
• zmniejszenie ruchomości w stawach,
- u ludzi pracujących w kopalniach i hutach częściej obserwuje się zachorowania na raka układu
oddechowego
ZANIECZYSZCZENIA WODY
a) detergenty – obniżają napięcie powierzchniowe
- działanie na człowieka: zmniejszają napięcie powierzchniowe tłuszczy budujących skórę, która traci swe
funkcje ochronne i obronne; skóra sucha i popękana stanowi otwartą drogę dla infekcji,
- działanie na ryby (detergenty w zbiornikach wodnych): na nabłonek jak u człowieka, ponadto uszkadzają
delikatny nabłonek skrzeli, otwierając przez to drogę dla infekcji,
- działają niszcząco na białka bakterii i roślin
b) wypełniacze do proszków (krzemiany i fosforany)
- przyczyniają się do eutrofizacji wód, powodując ich stopniowe zarastanie, flora na dnie zbiornika staje się
zbyt żyzna, zmienia się skład wody, obrastanie urządzeń wodnych i kadłubów statków,
- wykazują działanie kancerogenne (część wchłaniana przez jelito),
c) fenole
- powstają z rozkładu roślin, nadmierna ilość ze ścieków komunalnych i przemysłowych (farby, tartaki,
obróbka drewna, procesy koksownicze),
- w namiarze powodują biodegenerację (bakterie nie są w stanie wszystkiego rozłożyć, następuje kumulacja
w organizmach wodnych, np. rybach, co czyni je niejadalnymi)
METALE CIĘZKIE
- ich emisja jest bardzo niebezpieczna,
- są kancerogenne (nowotwór określonego narządu),
- szkodliwe działanie wzmożone jest kumulacją w organizmie (nie są przezeń metabolizowane),
- pierwiastki te kumulują się na różnych szczeblach łańcucha pokarmowego człowieka (np. DDT: w
fitoplanktonie, zjadanym przez drobne żyjątka, , te z kolei przez ryby, które trafiają do organizmu
człowieka),
- działanie mutagenne i teratogenne (uszkodzenie płodu),
- zanieczyszczenia metalami ciężkimi pochodzą głównie z przemysłu, będąc produktami różnych technik
przemysłowych czy wydobywania rud,
- szkodliwe stają się również pierwiastki występujące normalnie w organizmie (mikroelementy), jednak
podane w zbyt dużych ilościach
a) ołów (Pb)
- źródła: przemysł papierniczy, komunikacja, produkcja pestycydów, spalanie gazów spalinowych, benzyny,
farby, lakiery, ołowiane rury wodociągowe ( w małym stopniu skażenie wody), wydobycie i hutnictwo rud
(głównie siarczku ołowiu), produkcja akumulatorów,
- do organizmu ludzkiego wnika droga oddechową lub pokarmową (z nawozów, z emaliowanych naczyń),
- najbardziej narażeni są ludzie pracujący w przemyśle ołowiowym – występuje u nich choroba zwana
ołowicą, będąca zebraniem wszystkich negatywnych skutków kumulacji,
- odkłada się w narządach, do których wykazuje powinowactwo (miesień sercowy, nabłonek cewek
nerkowych, kości – bardzo niebezpieczny dla szpiku),
- efekty kumulacji:
• uszkodzenie metabolizmu,
• obrzmienie błon komórkowych erytrocytów (zaburzenie oddychania),
• upośledzenie wytwarzania przeciwciał (uszkodzony szpik), zmniejszenie odporności organizmu, zaburzenie
produkcji interferonu,
• hamowanie syntezy cytochromów w wątrobie,
• wzmaga ryzyko raka prostaty, nerek, tarczycy,
• obrzmienie komórek kory mózgowej (zaburzenie funkcji mózgu),
• łączenie z białkami osocza (krążenie z nimi we krwi), działanie toksyczne na układ sercowo – naczyniowy,
• wakuolizacja komórek, głównie erytrocytów, prowadzi do anemii, co hamuje biosyntezę i zmniejsza
stężenie mioglobiny w mięśniach,
• uszkodzenie układu nerwowego (zmiany w zachowaniu, problemy z koncentracją i uczeniem się),
• osłabienie widzenia, zwłaszcza po zmroku (upośledzenie reakcji pręcików),
• inhibitor enzymów,
• działanie mutagenne,
- wydalanie głównie z kałem, 10% z moczem,
- czteroetylek ołowiu – dodawany do etylin, trucizna układu nerwowego,
- obecność ołowiu stwierdzono w sałacie, korzeniach marchwi, korze drzew i liściach – absorpcja następuje
głównie z atmosfery, a w niewielkim procencie z wody
b) rtęć (Hg)
- źródła: przemysł chemiczny, fotografia, medycyna, przemysł tworzyw sztucznych, tkanin i papieru,
rolnictwo (zaprawianie grzybobójcze związkami alkilortęciowymi), ścieki (głównie przemysłowe),
zanieczyszczone wody Renu wchodzą do Morza Północnego powodując wymieranie fok,
- wchłania się przez układ oddechowy, pokarmowy i przez skórę (łatwo rozpuszcza się w tłuszczach,
zwłaszcza związki takie jak dwumetylortęć)
- efektu kumulacji:
• rtęcica,
• działanie na OUN (90%), nerki i śledzionę,
• działanie mutagenne,
• nawet małe dawki maja działanie teratogenne (mózg płodu),
• w Iraku w latach 1971-71 w wyniku skażenia fungicydami zanieczyszczono zboże, z którego wypiekano
chleb; spowodował o to 5 tys. zgonów i 7 tys. przypadków hospitalizacji; ginęły i chorowały ziarnojady, co
zaburzało cała sieć troficzną
c) kadm (Cd)
- źródła: nawozy fosforowe, oczyszczanie ścieków, produkcja akumulatorów, tworzyw sztucznych i wyrobów
gumowych, w mazucie i olejach stosowanych do silników wysokoprężnych, produkcja lakierów i glazur,
zabezpieczenie antykorozyjne powierzchni, przy spalaniu wydziela się do atmosfery,
- wchłania się drogą oddechową (z atmosfery) i pokarmową (z wodą i pożywieniem),
- efekty kumulacji:
• blokuje grupy SH, przez co upośledza funkcje enzymów,
• odwapnienia kości (choroba itai-itai): w następstwie pojawiają się uszkodzenia, zmiękczenie i deformacja,
- w Japonii wydobywano rudy cynku, ołowiu i kadmu, przez co nastąpiło skażenie gleb służących pod
uprawę ryżu oraz wód, co doprowadziło do itai-itai (dzieci rodziły się z deformacjami szkieletu i chorobami
nerek),
- toksyczność kadmu zależna jest od diety: uboga w białko, żelazo i witaminę D zwiększa skutki kumulacji,
- bardziej narażone są kobiety przez comiesięczne utraty żelaza,
- palacza mają 2x większe stężenie kadmu w organizmie,
- w temperaturze ok. 400oC kadm staje się lotny (huty) – powoduje schorzenia i rozedmę płuc oraz nowotwory
skóry,
- niebezpiecznym rezerwuarem kadmu i ołowiu są grzyby – powstaje rąbek kadmowy w postaci żółtej otoczki
na szyjkach zębów,
d) arsen (As)
- źródła: huty miedzi i cynku, używany do produkcji szkła, pigmentów, pestycydów, występuje w rudach
naturalnych siarczków metali, w węglu kamiennym (po spaleniu 20% dostaje się do atmosfery), w
popiołach po spawalniczych, w detergentach i środkach zmywających (skażenie wód i zagrożenie dla
skóry), stosowany niegdyś do zwalczania szkodników winorośli kumulował się w wodzie i w roślinach,
- toksyczne działanie arsenu jest częściowo spowodowane jego podobieństwem do fosforu, dlatego włącza się
w metabolizm i zaburza jego przebieg,
- efekty kumulacji:
• kancerogenny (skóra, płuca, wątroba, układ limfatyczny, białaczki szpikowe),
• inhibitor enzymów,
• odkładanie we włosach, skórze, nerkach i wątrobie,
- wydalany z kałem, moczem, potem, a w małym procencie wydychany
e) cynk (Zn)
- źródła: produkcja pestycydów, naczynia cynkowe, stale cynkowane (do budowy ogrodzeń i parkanów), rury
cynkowe, ścieki, hutnictwo, stosowany w medycynie jako składnik maści wysuszających,
- nadmiar w organizmie powoduje: bóle mięsni, dreszcze, poty, gorączkę, zapalenie płuc, zwiększenie
szkodliwego działania innych metali ciężkich (katalizator),
- niedobór powoduje: zahamowanie wzrostu, opóźnienie dojrzewania płciowego i łysienie,
- nadmiar cynku jest szkodliwy dla roślin, gdzie jest inhibitorem fotosyntezy,
- chlorek cynku jest przyczyną zatruć przy używaniu świec dymnych z zamkniętych pomieszczeniach