Gaz ziemny to bezbarwna i bezwonna mieszanina węglowodorów, której głównym składnikiem jest metan

(mieszanina metanu z powietrzem jest wybuchowa). Jego złoża najczęściej występują wspólnie ze złożami
ropy naftowej, a także w kopalniach węgla kamiennego. Tę kopalinę stosuje się jako źródło energii, m.in. do
ogrzewania mieszkań i napędzania silników samochodowych.

Metan pozyskiwany z gazu ziemnego jest surowcem do wytwarzania acetylenu w procesie pirolizy.
Produktami rozkładu metanu w wysokiej temperaturze i bez dostępu powietrza są etyn i wodór.

Ropa naftowa to mieszanina jednorodna wielu tysięcy różnych związków chemicznych, różniących się
temperaturami wrzenia. Jest ona gęstą, mazistą cieczą, o barwie najczęściej brunatnej i charakterystycznym
ostrym zapachu. Nie rozpuszcza się w wodzie (nie należy jej nią gasić, ponieważ ropa naftowa wypływa na
powierzchnię wody i pali się dalej) oraz spala się żółtym, kopcącym płomieniem. Ropa naftowa powstała
prawdopodobnie w wyniku rozkładu szczątków roślinnych i zwierzęcych, w warunkach beztlenowych, z
udziałem bakterii. Występuje w podziemnych złożach, a także pod dnem morskim lub w porowatych
skałach bitumicznych.

Ropa naftowa przedostająca się do morza unosi się na powierzchni wody, odcinając dostęp do tlenu i
światła organizmom morskim, tym samym doprowadzając do ich śmierci. Wsiąka też w piasek,
przyczyniając się do śmierci organizmów żyjących nad brzegami mórz.

Destylacja to metoda przeróbki ropy naftowej, polegająca na rozdzieleniu mieszaniny na składniki (frakcje)
różniące się temperaturą wrzenia. Frakcje ropy naftowej różnią się właściwościami, ponieważ są
mieszaninami węglowodorów o różnej liczbie atomów węgla w cząsteczce.

Produkty destylacji ropy naftowej

 gaz rafineryjny (temp. < 40oC)

 benzyny (temp. 40 - 180oC)
 nafty (temp. 180 - 280oC)
 oleje napędowe (temp. 280 - 350oC)
 mazut (temp. > 350oC)

Mazut to gęsta, oleista ciecz o barwie od ciemnobrunatnej do czarnej. Część mazutu jest wykorzystywana
bezpośrednio jako olej opałowy, a część poddaje się dalszej przeróbce (destylacji) pod zmniejszonym
ciśnieniem. Otrzymuje się wówczas m.in. oleje smarowe, wazelinę, parafinę i asfalty.

Asfalty to substancje o barwie brunatnej lub czarnej, często ze szklistym połyskiem, które miękną
w temperaturze 20 - 50oC.

Papa to arkusz tkaniny, tektury lub tworzywa sztucznego nasączonego asfaltem albo smołą.

Parafina jest mieszaniną alkanów stałych o liczbie atomów węgla w cząsteczce większej niż 15.

Odmiany węgla kopalnego

Antracyt to odmiana węgla kamiennego o najwyższej zawartości węgla pierwiastkowego

(94 - 97%). Jest twardy, ma czarną barwę i silny połysk. Stosuje się go przede wszystkim jako paliwo
(podczas jego spalania nie powstaje dym), a także do wytwarzania koksu i produkcji barwników. Niektóre
odmiany antracytu wykazują przewodnictwo elektryczne.
 Węgiel kamienny jest twardy i kruchy, ma czarną barwę. Zawiera od 75% do 92% węgla
pierwiastkowego. Powstaje z węgla brunatnego w wyniku przemian beztlenowych zachodzących w wysokiej
temperaturze i pod wysokim ciśnieniem. Węgiel kamienny można poddać zgazowaniu, czyli procesowi
polegającym na ogrzewaniu węgla z tlenem i przegrzaną parą wodną (czyli parą, która przy danym ciśnieniu
ma temperaturę wyższą od temperatury wrzenia wody).

Węgiel brunatny ma barwę brunatną lub prawie czarną. Zawiera od 63% do 78% węgla
pierwiastkowego. Powstaje ze szczątków roślinnych (a także torfu), przykrytych grubą warstwą osadów,
które przez miliony lat ulegały przemianom w warunkach beztlenowych.

Torf jest kruchy, ma barwę brunatną lub czarną. Zawiera do 60% węgla pierwiastkowego. Powstaje
z obumarłych roślin, głównie drzew, które zatonęły w bagnach. Pozbawione dostępu tlenu z powietrza nie
gniły, lecz ulegały stopniowej mineralizacji. Świeżo wydobyty torf może być miękki i zawierać dużo wody
(od 90%).

Gazy cieplarniane to produkty powstające w procesie spalania paliw kopalnych. Zwiększanie się ich
stężenia przyczynia się m.in. do wzrostu średniej temperatury powietrza na Ziemi. Zjawisko to, nazwane
globalnym ociepleniem, prowadzi do zaniku pokrywy lodowej w górach i okolicach podbiegunowych.

Powstające w trakcie spalania węgla tlenki siarki i azotu reagują z parą wodną zawartą w atmosferze i
powracają na Ziemię w postaci kwaśnych opadów (roztworów wodnych kwasów siarkowych i azotowych).

Tlenek siarki (IV) i tlenek węgla (IV) tworzą też smog, czyli mgłę przemysłową, która osadza się na
cząsteczkach pyłów i sadzy unoszących się w powietrzu.

Piroliza to proces przeróbki węgla, polegający na ogrzewaniu węgla kamiennego w temperaturze ok.
1000oC bez dostępu powietrza.

Produkty pirolizy węgla

 gaz koksowniczy (mieszania H2, CH4, N2, CO)

 woda pogazowa (mieszanina H2O, NH3 i soli amonu)
 smoła węglowa (mieszanina kilkuset związków organicznych)
 koks (zawiera 96 - 97% węgla pierwiastkowego)

Alotropia to zjawisko występowania pierwiastka chemicznego w kilku odmianach różniących się

właściwościami fizycznymi oraz chemicznymi.

Odmiany alotropowe to odmiany pierwiastka chemicznego różniące się budową wewnętrzną, a więc też
właściwościami fizycznymi i chemicznymi.

Odmiany alotropowe węgla

Grafit jest bezwonny, miękki, tłusty w dotyku, nierozpuszczalny w wodzie oraz dobrym
przewodnikiem prądu elektrycznego i ciepła. Odznacza się małą aktywnością chemiczną w temp. 0 oC, ale
ulega reakcjom spalania. W podwyższonej temp. reaguje m.in. z bromem. Każda płaszczyzna w strukturze
grafitu przypomina plaster miodu - składa się z sześciokątnych pierścieni o wspólnych bokach.

Zastosowanie: wkład do ołówków, elektrody do otrzymywania m.in. chloru, pręty w reaktorach

atomowych, szczotki do silników elektrycznych
 Diament jest bezwonnym, bezbarwnym, twardym, kruchym, nierozpuszczalnym w wodzie,
nieprzewodzącym prądu elektrycznego, ale przewodzącym ciepło kryształem. Jego aktywność chemiczna
jest mniejsza od aktywności grafitu. Spala się w temperaturze wyższej niż 850 oC. W podwyższonej temp.
reaguje m.in. z fluorem. Atomy węgla w diamencie tworzą regularną sieć przestrzenną.

Zastosowanie: produkcja biżuterii, materiały ścierne, narzędzia tnące i świdry, elektronika

Fulereny to bezwonne kryształy o barwie od żółtej do czerwonobrązowej z metalicznym połyskiem.

Są nierozpuszczalne w wodzie, ale rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych oraz wykazują
właściwości nadprzewodzące oraz półprzewodnikowe. Mają aktywność chemiczną większą od aktywności
grafitu i diamentu (pod wpływem światła ulegają rozkładowi; reagują z najbardziej aktywnymi litowcami)
oraz ulegają reakcjom spalania. Atomy węgla we fulerenach tworzą pięciokątne i sześciokątne pierścienie.
Cząsteczka fulerenu C60 ma kształt piłki futbolowej, a cząsteczka C 70 piłki do rugby.

Zastosowanie: fotooptyka, elektronika, izolatory, półprzewodniki i przewodniki, medycyna (projektowanie

leków stosowanych w leczeniu AIDS i raka), metalurgia (zwiększanie twardości)

Grafen to przezroczysta pojedyncza warstwa grafitu przypominająca swą budową strukturę plastra
miodu. Przewodzi prąd elektryczny i jest dziesiątki razy wytrzymalszy od stali.

Karbin to odmiana węgla mająca postać białych kryształków. Atomy węgla, z których się składa, są
połączone wiązaniami podwójnymi lub naprzemiennie pojedynczymi i potrójnymi.

Benzyna jest mieszaniną węglowodorów, zawierających od 5 do 12 atomów węgla w cząsteczce, o budowie

niepolarnej. Jest bezbarwną cieczą lotną o charakterystycznym zapachu. Ma gęstość mniejszą od wody, nie
miesza się z nią i nie rozpuszcza w niej, a zapalona płonie żółtym, kopcącym płomieniem. Jest cieczą łatwo
palną i rozpuszcza tłuszcze.

Wybrane rodzaje benzyny

Benzyna apteczna to mieszanina głównie pentanu i heksanu. Stosuje się ją do odkażania i

odtłuszczania skóry oraz usuwania resztek plastrów.

Benzyna laboratoryjna to pozbawiona siarki i węglowodorów nienasyconych benzyna, używana

jako rozpuszczalnik tłuszczów w laboratoriach chemicznych.

Benzyna lotnicza to benzyna o LO wyższej od LO benzyny silnikowej, zawierająca związki ołowiu.

Stosuje się ją w lotniczych silnikach tłokowych.

Benzyna silnikowa to benzyna o LO 95 i 98. Stosuje się ją w silnikach z zapłonem iskrowym, czyli
silnikach spalinowych.

Benzyna lakowa ma wysoką temperaturę wrzenia uniemożliwiającą zastosowanie jej jako paliwa,
dlatego też wykorzystywana jest jako dobry rozpuszczalnik do czyszczenia narzędzi malarskich.

Kraking to reakcja rozkładu alkanów o dużych cząsteczkach (długich łańcuchach węglowych), prowadzona
w warunkach obniżonego lub podwyższonego ciśnienia w temperaturze ok. 500 oC oraz w obecności
katalizatorów. W jej wyniku powstaje mieszanina alkanów i alkenów o mniejszych cząsteczkach (krótszych
łańcuchach węglowych).

Spalanie stukowe to szybkie i nierównomierne spalanie benzyny.

Liczba oktanowa LO określa odporność benzyny na spalanie stukowe w silnikach o zapłonie iskrowym
(silnikach spalinowych). Dodanie do benzyny środka przeciwstukowego, nazywanego potocznie
antydetonatorem, jest sposobem podwyższenia liczby oktanowej. Inną metodą zmiany LO jest reforming.

Środki przeciwstukowe

 alkohole (np. etanol C2H5OH)

 MTBE (ang. Methyl Tert - Butyl Ether)
 ETBE (ang. Ethyl Tert - Butyl Ether)

Reforming, czyli izomeryzacja, to reakcja przekształcenia węglowodorów o łańcuchach prostych w

węglowodory o łańcuchach rozgałęzionych lub pierścieniowych (cyklicznych). Reforming prowadzi się w
podwyższonej temperaturze, pod wysokim ciśnieniem i w obecności katalizatorów.

Izomery to związki chemiczne o takim samym wzorze sumarycznym, lecz różnych wzorach strukturalnych i
różnych właściwościach.

*Węgiel drzewny, nazywany też czernią węglową, to substancja wytwarzana z drewna, stosowana
powszechnie w plastyce i do grillowania. Do wytworzenia 1 kg węgla drzewnego potrzeba ok. 5 kg drewna.

*Odmiany alotropowe fosforu

Fosfor biały jest białą, lepką i bardzo trującą substancją. To najbardziej aktywna chemicznie
odmiana alotropowa fosforu. Przechowuje się ją w wodzie, gdyż na powietrzu szybko się utlenia.

Fosfor czerwony to nietoksyczny, ciemnoczerwony proszek, mniej aktywny chemicznie niż fosfor
biały.

Źródła energii

Wyczerpywalne (nieodnawialne)

 paliwa kopalne
 przemiany promieniotwórcze pierwiastków chemicznych

Niewyczerpywalne (odnawialne)

 Słońce
 woda
 wiatr
 ciepło wnętrza ziemi
 biopaliwa

Sposoby pozyskiwania energii

 elektrownie wiatrowe
 hydroelektrownie
 elektrownie pływowe
 elektrownie geotermalne (wykorzystują ciepło wnętrza ziemi lub wody termalne)
 elektrownie słoneczne (fotoogniwa i kolektory słoneczne)
 elektrownie węglowe, gazowe i na ropę naftową
 elektrownie atomowe
 biopaliwa (gazowe, ciekłe, stałe)
Oznaczenia

ON to paliwo, stosowane w silnikach o zapłonie samoczynnym (silnikach Diesla), dla którego określa
się liczbę cetanową LC, czyli zdolność paliwa do samozapłonu.

LPG to mieszanina propanu i butanu przechowywana w postaci skroplonej.

CNG to gaz ziemny (ang. Compressed Natural Gas).

CRL to produkt, przy którego produkcji szczególnie zadbano o redukcję emisji tlenku węgla (IV).