3 Denbora geologikoa.

Aldaketaz betetako historia Eonak Erak Periodoak Gertaera nagusiak m. u.

Ikerketa estratigrafikoetan eta erradiokronologikoetan bildutako

Eguzki­sistema eratzea 5 000
datuei esker, «ardatz kronologikoa», «denbora­eskala» edo «Lurraren
historiaren egutegia» egin da. Lurra eratzea 4 600

Haietan, Lurra eratu zenetik egun arte jazotako gertaera nagusiak HADEARRA
koka daitezke, ordenan. Ilargia eratzea

Lurrazal primitiboa eta ozeanoak

Denbora geologikoaren eskalarekin, geologia historikoak Lurraren eratzea 4 100
historia berreraiki dezake eta gertaera berriak, aurkitzen diren ahala,
eskala horretan koka ditzake. EOARKEARRA Lehenengo kontinente­masak 3 800

PALEOARKEARRA
ARKEARRA

1 Denbora geologikoa MESOARKEARRA Lehenengo zelula prokariotak 3 500

KANBRIAURREA
NEOARKEARRA
Denbora geologikoa Lurra eratu zenetik gaur arte doan denbora
da. Milioika urtetan (m.u.) neurtu ohi da.
Sideriarra Lehenengo zianobakterioak 2 500

Guztira, kalkulatzen da denbora hori 5 000 milioi urte dela. Ikusten

Rhyaciarra Oxigenoa atmosferan 2 000
denez, oso aldi luzea da eta, errazago maneiatzeko, zatitan edo PALEO-
tartetan zatitzen eta banatzen da. PROTEROZOIKOA Organismo anaerbioak
Orosiriarra
desagertzea
Tarte horien arteko mugak finkatzeko, aintzat hartzen dira erregistro
Statheriarra
estratigrafikoan eragina izan zuten gertaerak; hau da, gertaera horiek
planeta osoko harri sedimentarioetan arrastoak utzi zituzten, garai Calimniarra Zelula eukariotak agertzea 1500
berean. PROTEROZOIKOA
MESO-
Ectasiarra
PROTEROZOIKOA
■ Denbora geologikoaren eskalaren banaketak
Steniarra
Lurraren historiaren egutegia honako tarte hauetan banatzen da:
eonak, erak eta periodoak.
Ulertu, pentsatu, Toniarra
ikertu...
❚ Eonak. Eonak denbora­unitate handienak dira. Milioika eta milioika NEO-PROTEROZOIKOA Cryogeniarra «Elur­bola» glaziazio globala 700
urteko aldiak hartzen dituzte. Eonen mugek planeta-mailako 1 Azaldu zer harreman dagoen
aldaketekin bat egiten dute; esaterako, lurrazala eratzea, ozeanoak ikerketa estratigrafikoen eta Ediacara
eratzea, bizia agertzea eta abar. Zaharrenetik berrienera, lau eon Lurraren historiaren egutegia­
ren artean. Kanbriarra Ozeanoetan, bizia lehertzea 542
daude: Hadearra, Arkearra, Proterozoikoa eta Fanerozoikoa.
❚ Erak. Eonen eta periodoaren arteko tarteak dira. Eren mugek 2 Adierazi zer­nolako gertae­ Ordoviziarra

Lurrean gertatutako orogenia nagusiekin bat egiten dute edo rek zehazten dituzten egute­ Biziak inguru lehortarra
Siluriarra
espezie­suntsitze masiboekin. Eon Fanerozoikoa, adibidez, hiru era­ gi geologikoen arteko mugak kolonizatzea
PALEOZOIKOA
tan banatzen da: Paleozoikoan, Mesozoikoan eta Zenozoikoan. (eonak, erak eta periodoak). Devoniarra

❚ Periodoak. Multzokatutako hainbat periodok era bat osatzen dute. 3 Begiratu jarraian datozen orrial­
Karboniferoa
Periodoen arteko mugak segida sedimentarioetako fosilen edo deei eta erantzun galderei:
geruzen osaeraren aldaketen arabera zehazten dira. Era Fanerozoi­ a) Adierazi zer organismo Permiarra Mundu­mailako desagertze masiboa 251
FANEROZOIKOA
koa, esaterako, hiru periodotan banatzen da: Triasikoan, Jurasikoan izan daitezkeen fosil gidak
Triasikoa
eta Kretazeoan. Paleozoikoan eta Mesozoi­
Periodoak, era berean, geruzetako aldaketekin bat egin dezaten koan. MESOZOIKOA Jurasikoa

banatu daitezke. b) Aipatu eta kokatu denbo­

Kretazeoa KT asteroidearen talka 65
ran: Lurraren historian ger­
Oro har, erak eta periodoak laburragoak dira eta banaketa gehiago
tatutako espezie­desager­ Paleogenoa
dituzte, zenbat eta berriagoak izan.
tze masiboak eta orogenia ZENOZOIKO Neogenoa
Izan ere, garai berrien informazio estratigrafiko gehiago dugu, nagusiak.
antzinako garaienak baino. Kuaternarioa Homo sapiens agertzea 0,2

GAUR EGUN
2 Kanbriaurreko garaiak m. u.
m. a.
Gas­ eta hauts­nebulosa batetik
abiatuta, eguzki­sistema eratu zen.
3 Era Paleozoikoa m. u.
m. a.
Itsasoetan bizia lehertzea.
Garai hori eguzki­sistemaren sorreratik (duela Era Paleozoikoa duela 540 m.u. hasi, eta duela Ornogabe talde ugari
5 000 m.u. inguru) lehenengo kontinente­elkartzera, 5
5 000
000 250 m.u. amaitu zen (planetaren historiaren % 6 baino 542 agertu ziren.

edo Pangea I­era, doa (duela 540 m.u. ingurura gehixeago) eta sei periodo ditu: Kanbriarra, Ordovizia-
arte). Planetaren historiaren % 89 da, baina ez dugu rra, Siluriarra, Devoniarra, Karboniferoa eta Permiarra.

Kanbriarra
Cámbrico
ia ezagutzen, hain antzinako harri gutxi daudelako;
hau da, eraldatuta edo higatuta daudelako. Eon ■ Gertaera geologikoak
Hadearra, Arkearra eta Proterozoikoa hartzen ditu 4
4 600
600 Eraren hasieran, Kanbriaurreko Pangea I superkon­
Materialak pilatuta,
barne. tinentea zatitu, eta bloketan banandu zen. Blokeak

HADEARRA
Lurra eratu zen.

HÁDICO
Hasieran, material aldatu ziren, eta, milioika urte geroago, talka egin
■ Eon Hadearra urtuen bola bat zuten berriro; hala, barne­itsaso handi bat (Tetis)
Arrainak agertu, eta
488 dibertsifikatu ziren.
zen.
❚ Duela 5 000 m.u., eguzki­sistema sortu zen eta, zuen beste kontinente­masa erraldoi bat eratu zen
horren baitan, Lurra, hasiera batean bola urtua (Pangea II). Kontinente­elkartze berri hori bi fasetan

Ordoviziarra
Ordovícico
baino ez zena. Gerora, Lurraren gaineko talka batek gertatu zen eta bi orogenia handi sortu zituen:
Lurra hoztu zen.
Ilargia eratu zuen. Lurrazala eta ❚ Kaledoniar orogeniak egungo Ozeano Atlan­
4
4 100
100
ozeanoak sortu
❚ Duela 4 600 m. u., Lurra hoztu, eta lurrazala soli- ziren. tikoaren bi aldeetan mendikateak eratu zituen,
dotu egin zen. Garaiko atmosfera honako hauek baina ia erabat higatuta daude jada.
osatzen zuten: ur­lurrunak, CO2­k, nitrogenoak eta
❚ Hertziniar orogenia ondoren gertatu zen eta Euro­ Zenbait kontinente­masek talka egin,
amoniako eta metano pixka batek. 443 eta Kaledoniar orogenia eragin zuten.
3 800
3 800— Lehenengo pari eta Afrikari eragin zien. Horren lekuko da Ibe­
❚ Duela 4 100 m. u., Lurra are gehiago hoztu, eta ur­ molekula riar penintsulako goi­lautada.
lurruna kondentsatu zen; euria egin zuen eta ozea- organiko
Paleozoikoko klima, orokorrean, oso epela edo baita

Siluriarra
antolatuak.

Sillúrico
noak eratu ziren. Atmosferako ia CO2 guztia itsaso
beroa ere izan zen; hala ere, glaziazio handiko garai
horietan disolbatuz joan zen, eta kareharri gisa jal­
Lehenengo hotzak izan zituen, kontinente­elkartzeen garaietan Landare
kitako karbonato disolbaezinak eratu ziren. kontinente­masak
eta sedimentazioa.
batik bat. eta ornogabe
lehortarrak agertu

ARKEARRA
3
3 500
500
■ Eon Arkearra
ARCAICO
ziren.
■ Gertaera biologikoak
❚ Duela 3 800 m. u. inguru, lehenengo kontinente- Lehenengo zelula 416
Era Paleozoikoan bizia hedatu eta dibertsifikatu egin Lehenengo
masak sortu, eta uraren zikloa eta sedimentazioa prokariotak. anfibioak.
abiatu ziren. Inguru horretan, lehenengo molekula zen; hala, egun ezagutzen ditugun izaki bizidunen

Devoniarra
taldeak sortu ziren:

Devónico
organiko antolatuak agertu ziren. Beste kontinente­masa batzuek talka
❚ Duela 3 500 m. u. inguru, lehenengo zelula prokario- ❚ Ozeanoetan, ornogabeen talde ugari zeuden; egin,eta Hertziniar orogenia eragin zuten.

tak agertu ziren, bakterio heterotrofoen antzekoak. adibidez, artropodoak (trilobiteak), moluskuak
Anfibio handiak eta lehenengo
(ortozerak), brakiopodoak eta plankton­graptoli- narrastiak.
■ Eon Proterozoikoa teak. Lehenengo ornodunak eta arrainak era Kan­
❚ Duela 2 500 m. u., lehenengo zianobakterioak briarraren amaieran agertu eta dibertsifikatu ziren,
359
agertu ziren; bakterio horiek egitura edo estro-
2
2 500
500 Zianobakterioak eta eta itsasoak menderatu zituzten.
estromatolitoak.
matolito batzuk sortu zituzten, eta horiek fosil­ ❚ Siluriarrera aldera, landare lehortarrak agertu ziren.

Karboniferoa
Landare

Carbonífero
erregistroan ikus daitezke. Izaki horiek, oxige- Horietatik abiatuta, goroldioak, pteridofitoak eta pterodofitoen
nagusitasuna.
noa askatuta, atmosfera aldatu zuten. Gas horrek 11 500
500 Lehenengo
gimnospermo primitiboak agertu ziren. Baso han­
Intsektu
organismo anaerobio ugari ezabatu zituen, baina eukariotak. diak eratu zituzten, oro har, kostaldeetan (haien handiak. Narrastiak
PROTEROZOIKOA

dibertsifikatu
PROTEROZOICO

ozono-geruza babeslea sortu zuen; horri esker, hondakinak egun ustiatzen ditugun ikatz-metaki-
egin ziren.
biziraun zutenek eboluzionatu ahal izan zuten. nak dira). Artropodoek (araknidoek eta intsektuek)
❚ Duela 1 500 m. u., lehenengo organismo eukariotak inguru lehortarra kolonizatu zuten, landareekin
299
zelulabakarrak sortu ziren, mikroalgen antzekoak. «Elur­bola» batera, eta anfibioak ere agertu ziren. Ondoren,
700 glaziazio globala.
narrastiak agertu, eta izugarri dibertsifikatu ziren. Pangea II
❚ Duela 700 m. u. inguru, mundu mailako glaziazioa kontinente­

Permiarra
Pérmico
gertatu zen, eta horrek ia izaki bizidun guztiak des­ ❚ Permiarraren amaieran, Pangea II­rekin batera, elkartzea.
agerrarazi zituen. ohizkanpoko sumendi­jarduera garaia sortu, eta, Desagertze
Ediacara fauna. ondorioz, klima­aldaketa bortitza gertatu zen. masiboa,
❚ Duela 570 m. u., bizia ugaritu zen eta izaki zelula­ muturreko
niztunak agertu ziren (algak eta Ediacara faunako 570 Horrek ezagutzen dugun espezie-desagertze bolkanis­
animalia oso primitiboak). Izaki horiek, jada, izaki masiboena eragin zuen; espezieen % 95 fosil­erre­ 250
250 moaren
gistrotik desagertu zen. ondorioz.
modernoen forma aitzindariak zituzten.
4 Era Mesozoikoa m. u.
m. a.
Pangea II zatitzen hasi zen.
5 Era Zenozoikoa m. u. Kontinenteek banantzen jarraitu zuten.
Alpetar orogenia puntu gorenean zegoen.
Era Mesozoikoa duela 250 m.u. hasi, eta duela Klima oso lehorra da eta tenperatura­ Era Zenozoikoa duela 65 m.u. hasi zen eta gaur egun
65 m.u. amaitu zen (planetaren historiaren % 4 baino 250 alde handiak daude. Narrastientzat arte doa (Lurraren historiaren % 1 inguru). Hiru perio­ 65
mesedegarria.
gehixeago): Hiru periodotan banatzen da: Triasikoan, dotan banatzen da: Paleogenoan, Neogenoan eta
Jurasikoan eta Kretazeoan. Kuaternarioan.

■ Gertaera geologikoak ■ Gertaera geologikoak

Mesozoikoko jarduera geologikoa era primarioaren Zenozoikoko geologian, nabarmendu behar da Pan­ Dinosauroak desagertuta, ugaztunak eta
Dionasuroak
gea II­ren zatiak mugitu egin zirela, egun duten hegaztiak dibertsifikatu ziren, eta planeta

Paleogenoa
amaieran eratutako Pangea II-ren hausturak markatu agertu ziren.

Triasikoa
Gimnospermoak. menderatu zuten.

Triásico
zuen; hala, Pangea II bloketan banandu zen, gutxika, banaketa hartu arte.
eta, blokeen artean, itsasoak eta ozeanoak sortu ziren ❚ Litosfera­dinamika horren ondorioz, ozeanoak ireki
❚ Itsaso eta ozeano berriek sakonera txikia zuten, ziren eta plakek talka egin zuten. Horren eraginez,
eta sedimentazio-arro handiak eratu zituzten; Tetis itsasoan zeuden Mesozoikoko eta Zenozoi­
Itsas narrastiak.
haietan, hareharriak, ikatz- eta petrolio-metakin koko sedimentuak goratu, tolestu eta metamorfi­
eta kareharri-geruza handiak jalki ziren. zatu ziren, eta, horrela, Alpetar orogeniako men­
dikateak eratu ziren: Betikoa, Pirinioak, Atlasa,
❚ Eraren amaieran, litosfera­bloke berrien arteko Alpetar orogenia
Balkanak, Kaukasoa eta Himalaia, besteak beste. bukatu zen. Kontinenteek eta ozeanoek egungo
talkek alpetar orogenia eta sumendi-jarduera han­ Sakonera gutxiko ozeano ugari ireki ziren. posizioa hartu zuten.
Era berean, Ipar eta Hego Amerikak mendebal­
dia eragin zituzten.
199 Klima heze dean zituzten plakekin talka egin zuten, eta Harri­ 199
23
❚ Eran zehar, gutxika, klima aldatu egin zen. Tria­ eta tropikal tsuak eta Andeak goratu ziren, hurrenez hurren.
bihurtu zen.
sikoan oso lehorra eta tenperatura­alde handiak Konifero­ eta ❚ Azken periodoan, Kuaternarioan, egitura alpeta­
izatetik, Jurasikoan eta Kretazeoaren aldi batean iratze­basoak Neogenoa Primate handiak
rrak higatu, eta egungo sedimentazio­arroetan eta tximino antropoideoak
tropikala izatera pasa zen. Eraren amaieran, klima zeuden. Itsas
narrastiak, trinkotu gabeko sedimentu horiek jalki ziren. agertu ziren.
lehorragoa eta hotzagoa egin zen berriro ere. pterosauroak
eta ❚ Zenozoikoko klima, hasieran, epela eta hezea izan

■ Gertaera biologikoak
Mesozoikoan, biziak Permiarreko desagertzea gain­
ditu zuen, eta espezie berriek, asko dibertsifikatuta,
eboluzionatu egin zuten.
❚ Sakonera txikiko itsaso epeletan, koralak eta bes­
telako ornogabeak ugaritu ziren; adibidez, zepalo­
podoak (amoniteak, nautilusak eta belemniteak),
ekinodermatuak eta brakiopodoak. Arrainak uga­
ritu ziren berriro ere, eta ur­narrasti handiak agertu
ziren, hala nola iktiosauroak, pliosauroak eta ple­
siosauroak.
❚ Inguru lehortarrean, gimnospermoak izan ziren
landare nagusiak, Kretazeoan, angiospermoak
agertu ziren arte. Animalien artean, intsektu ugari
zeuden eta, Triasikoan, lehenengo ugaztunak
Neogenoa
zen, baina hoztuz eta lehortuz joan zen, eta, Kua­
Jurasikoa
dinosauroak
Jurásico
garatu ziren.
ternarioan, lau glaziazio­aldirekin bukatu zuen
Hegaztiak
Amoniteak (azkena duela 10 000 urte baino ez zen gertatu).
■ Gertaera biologikoak
Kretazeoko desagertzea eta gero, biodibertsitatea
bere onera itzuli zen Paleogenoaren hasieran, biziraun Lehenengo hominidoak agertu ziren.
zuten espezieen eboluzioari eta dibertsifikazioari esker.
Glaziazioak hasi ziren.
Itsas ❚ Ozeanoetan, foraminifero batzuk ugaritu ziren
narrastiak.
(kare­oskolak zituzten protozooak), hots, numuli-
145 Litosfera­dinamikak sumendi­ eta lurrikara­ 2,5
teak; haien «eskeletoak» kareharriko geruzak era­
jarduera handiko periodo orogenikoa hasi
zuen. tuz jalki ziren. Arrain­ eta itsas ornogabe­espezieak
ere bere onera etorri ziren.
❚ Inguru lehortarrean, gimnospermoak eremu
hotzenetan gelditu ziren; bitartean, angiosper-
Egungo fauna­ eta
moak dibertsifikatu egin ziren. Eremu epelene­

Kuaternarioa
agertu ziren. Baina narrastiak dibertsifikatu ziren landaredi­espezie gehienak
Kretazeoa
Cretácico

tan eta hotzenetan, hosto erorkorreko zuhaitzen agertu ziren.

gehien bat: talde modernoak agertu ziren, ptero-
basoak eta belar-larreak agertu ziren. Faunari
sauroak zeruen jaun eta jabe izan ziren, eta dino-
dagokionez, dinosauroak desagertzeari esker, Giza espeziea agertu zen.
sauroek inguru guztiak menderatu zituzten; horien Landare­
loredunak.
hegaztiak eta ugaztunak hedatu ziren eta ebo­
talde batek eboluzionatu egin zuen eta hegaztiak
luzionatu zuten; hala, inguru guztietara moldatu
sortu zituen. Meteori­ ziren. Nabarmengarria da goi-mailako primateak
to baten
Kretazeoaren amaieran, espezie­desagertze handia talkak agertu zirela, Neogenoaren erdialdera; horietatik,
gertatu zen (beste askoren artean, amoniteak eta desagertze Ugaztunak. hominidoak sortu ziren eta, Kuaternarioan, giza-
masiboa
dinosauroak), sumendi­jardueraren eta meteorito 65 eragin kiak. Gure espeziea, Homo sapiens, duela 200 000
Pterosauro
baten talkaren ondorioz. zuen. handiak. urte inguru baino ez zen agertu.