‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫دیموکراسي څه شی ده؟‬
‫دموګراسۍ مانا او مفهوم‪:‬‬
‫د موکراسي یوناني کلمه ده چې د دوو کلمو څخه ترکیب شوي (دیموس) د خلکو په مانا او (کراسي) د‬
‫قدرت کارولو په مانا دی یا حکومت کولو په مانا دی‪ ،‬دیموس په یوناني ژبې استعمال کې د هغو کلیوالو‬
‫ډلو یا جامعې په مانا وه چې د آتن ښاري دولت ټولنه یې تشکلیلوله‪ ،‬پنځم قبل میالد پیړۍ کې د دموکراسۍ‬
‫مانا تغیر پیدا کړ‪ ،‬چې وروسته د آتن ښار چارو د پرمخ بیولو په منظور وکارول شو‪ ،‬په پخواني یونان کې‬
‫قدرت په کل کې په ټولو اتباعو پورې تعلق لرلو او هر چا چې د تابعیت درلود کوالی شو چې په سیاسي‬
‫قدرت کې برخه واخلي‪ ،‬او حکومتي څوکۍ تر السه کړي په یوناني دموکراسۍ کې درې اصلونه د‬
‫دیموکراسۍ ډیر کم مراعت کیدل ( آزادي‪ ،‬برابري او د اکثریت تصمیم)‪.‬‬
‫د موکراسۍ په معاصر دور کې د کلیسایي استبدادي رژیمونو په مخالفت کې سر راپورته کړو د رنساس‬
‫خوځښت سره یو ځای د دولت‪ ،‬حاکمیت‪ ،‬ټولنه‪ ،‬د حکومت اهداف پورې اړوند مسائل د بیا ځل لپاره د‬
‫پوهانو د بحث وړ وګرځیدل‪.‬‬
‫‪ ۷۱‬م پیړۍ کې د نویو متفکرینو د پخوانیو نظریاتو ځای په مختلفو برخو کې یې ځای ونیو‪ ،‬ګرسیوس‬
‫پواسطه د طبیعي حقوقو فکر په ټولنه اروپا کې خپور شو‪ ،‬د هابس او الک پواسطه ټولنه‪ ،‬سیاست او‬
‫حکومت د نوی مطالعې الندې یې ونیول‪.‬‬
‫منتیسکو او روسو د آزادې اصول او بنسټونه د سیاسي او حقوقي محتوی سره د بحث الندې ونیول‪ .‬د‬
‫متفکرینو او فلیسوفانو په د نظریاتو په تعقیب په فرانسه او امریکا کې بدلونونه رامنځته شول‪.‬‬
‫له بلې خوا د په انګلیسي ټولنه کې تحوالت د دیارلسمې پیړۍ څخه پیل شوي وو‪ ،‬د څو پیړیو د مبارزې په‬
‫اوږدو په تدریجي ډول د سیاسي ازادي‪ ،‬د پارلمان ایجاد‪ ،‬د سلطانتي نظام تهدید‪ ،‬د خلکو په وړاندې د‬
‫حکومتي چارواکو مسؤلیت د دوی د السته راوړنو څخه وو‪.‬‬
‫اما د ‪ ۷۱‬پیړۍ کې دوو پیښو په رامنځته کیدو سره په نړیواله کچه د موکراسۍ ستنې مضبوطې کړی‪،‬‬
‫لمړې یې په ‪ ۷۱۱۱‬م کال کې د فالدفیا کنوانسیون په د شمالي امریکا د فدرال اساسي قانون السلیک او‬
‫دویم د په ‪ ۷۱۱۱‬م کال د فرانسې لوی انقالب او د بشر حقوقو اعالمیې خپریدل او ورپسې د ‪ ۷۱۱۷‬کال‬
‫کې د فرانسې انقالبي اساسي قانون تصویب وو‪ ،‬د لمړی پیښې په رامنځته کیدلو سره په نړۍ عمالً د اساسي‬
‫قانون تدوین خوځښت عمال پیل شو او دفرانسې په انقالب سره د دموکراسۍ دکتورین چې پخوا یوازې‬

‫‪P a g e 1 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫سیاسي او فلسفي جنبه درلوده عمال د حقوقي چوکاټ کې شکل ځانته غوره کړ‪ ،‬چې د هیوادونو د اساسي‬
‫قوانیو محور وګرځیده‪.‬‬
‫د ‪ ۷۱‬م پیړۍ په اوږدو کې د موکراسي په انګلستان‪ ،‬فرانسه او امریکا کې بریالی وه او په نورو اروپایي‬
‫هیوادونو کې هم دموکراسۍ ځانګړی اهمیت تر السه کړ‪ ،‬ولې د دې سره سره چې په ‪ ۷۱‬پیړۍ کې لیبرال‬
‫دموکراسي حاکمه وه چې عمال یې ټولو خلکو ته سیاسي مشارکت محدود کړای و‪ ،‬ولې په ‪ ۰۲‬پیړۍ کې‬
‫دموکراسۍ ټولیزه بڼه خپله کړه او کوم محدودیتونه چې د زیاتو خلکو سیاسي مشارکت په برخه کې له منځه‬
‫والړل‪.‬‬
‫که څه هم "ډیموکراسي" په نننۍ نړۍ کې یوه عامه اصطالح ده‪ ،‬د هغې تعریف کول ستونزمن کیدی شي‪.‬‬
‫مونږ خپل درس د یوه لنډیز په وړاندې کولو سره پیل کوو او بیا د ډیموکراتیک حکومت ځانګړي عناصر‬
‫په جال بحثونو کې جال کوو‪ .‬په دې درس هر یو د ډیری تیوریسټانو فکر او همدارنګه د ډیری آزادو ټولنو‬
‫کې د د یموکراتیکو حکومتونو الندې وده کوي‪.‬‬
‫ډیموکراسي د یوناني کلمې ‪ demos‬څخه اخیستل شوې چې د خلکو معنی لري‪) .‬کراسي) د حکومت په‬
‫مانا ده‪ ،‬په دیموکراتیکو حکومتونو کې دا خلک دي چې په مقننه قوه او حکومت واکمني کوي که څه هم‬
‫د نړۍ د مختلفو دیموکراتیکو حکومتونو ترمنځ لږ توپیرونه شتون لري‪ ،‬ځینې اصول او ځانګړتیاوې د‬
‫ډیموکراتیکو حکومتونو له نورو حکومتونو سره ورته دي‬
‫د موکراسي لپاره تر ټولو لنډ تعریف ابراهام لینکلن چې امریکایي حقوقدان او د امریکا متحده ایاالتو‬
‫ولسمشر وو کړی وایي چې د موکراسي د خلکو حکومت‪ ،‬د خلکو له خوا په خلکو باندې‪.‬‬
‫ډیموکراتیک دولت‪ :‬هغه دولت دی چې په هغه کې ټول وګړي‪ ،‬که په مستقیم یا غیر مستقیم ډول او د خپلو‬
‫ټاکل شویو استازو له طریقه خپل واک مدني دندې ترسره کوي‬
‫یا ډیموکراسي د اصولو او میتودونو ټولګه ده چې د انسانانو د آزادۍ دفاع کوي‪ .‬ډیموکراسي هدف د‬
‫آزادۍ بنسټیز کول دي‪.‬‬
‫ډیموکراسي د اکثریت خلکو حاکمیت او د اقلیتونو د حقونو په ساتنه والړه ده‪ .‬ټول ډیموکراسي په داسې‬
‫حال کې چې د اکثریت د ارادې درناوی کوي‪ ،‬ولې د اقلیتونو د بنسټیزو حقونو کلک مدافعین دي‪.‬‬
‫ډیموکراسي مرکزي حکومتونه جوړولو غوښتونکي ده او د غیر متمرکز کولو په هدف یې واک په محلي‬
‫او ایاالتي کچه تقسیم کوي او د خلکو په الس کې ورکوي تر څو د خلکو ته ځواب ویونکي وي‪.‬‬
‫ډیموکراسي پوهیږي چې د دوی یو له مهمو دندو څخه په ټولنه کې د اتباعو د اساسي حقونو دفاع ده لکه‬

‫‪P a g e 2 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫د بیان ازادي‪ ،‬د مذهب آزادي‪ ،‬د قانون څخه د مساوي خوندیتوب حق او د هیواد په سیاسي‪ ،‬اقتصادي او‬
‫کلتوري چارو کې د تنظیم او بشپړ ګډون فرصت دی‬
‫ډیموکراسي په منظمه توګه ازادې او عادالنه ټاکنې ترسره کوي چې ټول وګړي پکې د ګډون حق لري‪ .‬په‬
‫ډیموکراسۍ کې ټاکنې داسې نه شي کېدای چې تر شا یې دیکتاتور یا کوم ځانګړی ګوند پټ شي‪ ،‬بلکې‬
‫ټاکنې د خلکو د مالتړ لپاره رښتینې سیالۍ دي‪.‬‬
‫ډیموکراسي حکومتونه د قانون حاکمیت رامینځته کوي او دا تضمینوي چې ټول اتباع د قانون په برخه کې‬
‫مساوي محافظت لري او قانوني سیسټم د دوی له حقونو څخه دفاع کوي‪.‬‬
‫ډیموکراسي په مختلفو ټولنو کې یو له بل څخه توپیر لري او هر یو یې د خپل ملت ځانګړي سیاسي‪ ،‬ټولنیز‬
‫او کلتوري ژوند منعکس کوي‪ .‬ډیموکراسي ټول د یو رقم بنسټیزو اصولو پر بنسټ والړ دي‪ ،‬مګر په عملي‬
‫کولو طریقه یو له بل سره فرق کوي‬
‫په یو دموکراتیک حکومت کې‪ ،‬اتباع نه یوازې حقوق لري‪ ،‬بلکې مکلف دي چې په سیاسي سیسټم کې‬
‫برخه واخلي چې د دوی د حقونو او آزادیو دفاع کوي‪.‬‬
‫ډیموکراټیکې ټولنې د زغم‪ ،‬همکارۍ او زغم په څیر ارزښتونو ته غاړه ږدي ‪ .‬ډیموکراسۍ پوهیدلي چې‬
‫د توافق د ترالسه کولو لپاره زغم اړین دی‪ ،‬او دا توافق تل نه شي ترالسه کیدی‪ .‬د مهاتما ګاندي په وینا‪،‬‬
‫"نه زغم پخپله د تاوتریخوالي یوه بڼه ده او د ریښتینې دیموکراتیک روح د راڅرګندېدو په وړاندې خنډ‬
‫دی"‬
‫دموکراسۍ ډولونه‪:‬‬
‫‪ :۷‬لیبرال دموکراسي‪ :‬لیبرال دموکراسۍ جوهر فردي حقوق او آزادي تشکیلوي‪ ،‬د لیبرال دموکراسي په د‬
‫باور ده چې انسان دونیا ته ازاد راغلی‪ ،‬باید د ژوند په ټولو چارو کې د ازادۍ څخه باید برخمن وي‪ ،‬باید‬
‫عمومي چارې په داسې شکل ترتیب شي چې د هغې شان د انساني حیثیت سره برابر وي‪ ،‬د ټولنیز ژوند‬
‫غوښتنې او د دې نړۍ نور مسایل باید په داسې ډول جوړ نشي چې د انساني ازادیو په الر کې خڼډ شي‪،‬‬
‫یانې دولت چې کوم قوانین او سیاستونه طرحه کوي باید لمړی فرد ته توجه وشي‪ ،‬د ټولنې بهتر والي په‬
‫فرد باندې ردوي‪ ،‬نن ورځ په ټوله نړۍ کې تقریبا ً د لیبرال دمرکراسي نظریات حاکم دي‬
‫‪ :۰‬کمونستي دموکراسي‬
‫دا دموکراسي د روسیې ‪ ۷۱۷۱‬کال تر انقالب وروسته ارآیه شوه او په ‪ ۰۲‬پیړۍ کې په مختلفو هیوادونو‬
‫کې تر اجرا الندې ونیول شوه‪ ،‬وروسته په شرقي اروپا او د دویمې نړیوالې جګړې څخه وروسته د چین‪،‬‬

‫‪P a g e 3 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫شمالي کوریا ‪ ،‬ویتنام‪ ،‬کیوبا‪ ،‬او یوشمیر افریقایي هیوادونو دا ډول دموکراسي درلوده‪ ،‬په دې ډول‬
‫دموکراسي کې مخکې له دې چې سیاسي وي اقتصادي یانې اقتصادي جنبه لري د مارکسستانو په عقیده‬
‫دموکراسي مخکې له دې چې فردي وي ټولنیزه ښیرازه لري‪ ،‬د مارکس د سیاسي افکارو سر منشاء او د‬
‫روسو د لیکنو یو شمیر پیروان د ټولنیز قرارداد په چوکاټ کې او دفرانسې انقالبیونو تجربه په ځانګړي‬
‫ډول ‪ ۷۱۱۱‬کال په اساسي قانون کې اوجود درلود‪ .‬دشوروي اتحاد له ړنګیدو وروسته د ا نوع نن ورځ‬
‫په نړۍ تقریبا نه تر سترګو کیږي‬
‫د حاکمیت تطبیق طریقه‬
‫د حاکمیت د تطبیق طریقه کله چی د سیاسی حاکمیت اصل د نظري او منطقی استدالل څخه معلوم شی نو‬
‫مونږ ګورو چی حاکمیت په عمل کی څنګه پلی کیږی‪ ،‬یعنی حاکمان په کوم ډول په خلکو باندې حاکم دي؟‬
‫د دوی غوره کول په حاکمیت اصل پورې اړه لري‪ ،‬په یو هیواد کې د واکمنانو ټاکنه ممکن انتخابي یا‬
‫غیر انتخابي وي‪ .‬که چیرې په هیواد کې د حاکم یا واکمن په ټاکلو کې ولس هیڅ رول ونلري او حاکمان په‬
‫ټاکنه یا میراثي او یا د ځای ناستي په توګه وټاکل شي‪ ،‬نو دا ټاکنه یا غیر دیموکراتیکه طریقه ده او دا ډول‬
‫حکومت غیر دموکراتیک حکومت بلل کیږي‪ .‬که ولس په مستقیم ډول حاکمان وټاکي او که په غیر مستقیم‬
‫ډول پکې ونډه ولري‪ ،‬دې ته ډیموکراسي یا هغه حکومت ته دیموکراتیک حکومت ویل کېږي‪ .‬لکه څنګه‬
‫چې مو مخکې وویل‪ ،‬د واکمنانو د ټاکلو مفکوره یو څه نوې خبره ده او دا د ولسونو د پرمختګ او پوهاوي‬
‫له کچې سره تړاو لري‪ .‬په تیرو وختونو کې‪ ،‬واکمنان معموال د زور او فتحو له الرې واک ته رسیدل‪ ،‬او‬
‫دا یې د دوی کورنۍ ته په میراث کې ورکول‪ ،‬یا یې د خپل ژوند په اوږدو کې خپل ځای ناستی ټاکل‪ ،‬په‬
‫نړۍ کې یوازینۍ ډیموکراسي وه چې د لرغوني یونان ښاري دولتونه شتون درلود‪ .‬او وروسته بیا په نړۍ‬
‫کې تطبیق نشوه‪ .‬د اوولسمې پېړۍ له پای څخه په نوې بڼه د دموکراتیکو حکومتونو جوړول بیا په هېوادونو‬
‫کې عام شول‪ .‬د واکمنانو د ټاکلو په اړه د حکومت مختلف ډولونه شتون لري‪ ،‬چې تر ټولو مهم یې استبدادي‬
‫حکومت او دیموکراتیک حکومت دی‪ .‬استبدادي حکومت هغه حکومت دی چې د حکومت ټولې چارې د‬
‫یوه کس په الس کې وي‪ ،‬ولس د هغه په ټاکلو کې هیڅ ونډه نه لري او هغه د اصولو او قوانینو له مراعاتولو‬
‫پرته د خپلې خوښې مطابق حکومت کوي‪ .‬د استبدادي حکومت له ډولونو څخه یو ډول دیکتاتورۍ ده او‬
‫هغه حکومت ته ویل کیږي چې واک ته له رسیدو او د خپل موقف له ټینګولو وروسته سیاسي ازادي له‬
‫منځه وړي او د وېره او وېرې چاپېلایر رامنځته کوي‪ .‬د دې لپاره چې ځان خلکو ته ومني‪ ،‬نو دوی تل په‬
‫پام کې نیسي دوی د غصب حکومت په توګه ګڼل کیږي‪ .‬برعکس‪ ،‬ډیموکراسي هغه حکومت دی چې په‬
‫هغه کې د واکمنانو انتخاب د خلکو په الس کې وي‪ ،‬او د حکومت چارې په مستقیم یا غیر مستقیم ډول د‬
‫خلکو لخوا اداره کیږي‪ ،‬او خلک د واک سرچینه وي‪ .‬د دې حقیقت په نظر کې نیولو سره چې ډیموکراسي‬
‫د سیاسي واک سرچینه د انتخاب حق پر بنسټ والړ دی‪ ،‬د بیلګې په توګه‪ ،‬د خلکو د پیژندلو او آزادې‬
‫ارادې حق‪ ،‬او خلک آزاد پریږدي چې خپل حاکمان او د حکومت رویش غوره کړي‪ .‬د استبدادي حکومتونو‬
‫د پای ته رسولو لپاره‪ ،‬دا د حکومتونو په منځ کې یو مثالی حکومت دی او ډیر ارزښت لري‪ .‬د حکومت‬
‫دغه بڼه چې تاریخ یې له لرغوني یوناني ډیموکراسۍ څخه تیریږي‪ ،‬په اتلسمه پیړۍ کې په اروپا کې د یو‬
‫لړ سیاسي‪ ،‬ټولنیزو‪ ،‬اقتصادي او کلتوري عواملو تر اغیز الندې را ژوندی شو او نورو هیوادونو یې په‬
‫تدریجي ډول خپل کړ‪ .‬د موکراسۍ تطبیق یا اعمال ډولونه مطالعه کوو‪:‬‬
‫‪P a g e 4 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫د اعمال یا د موکراسۍ تطبیق‬

‫الف‪ -‬مستقیم ډیموکراسي‪:‬‬
‫په دې ډول حکومت کې‪ ،‬ملت خپل حاکمیت په مستقیم ډول پرته له کوم استازی یا منځګړیتوب څخه‬
‫کاروي‪ .‬دا حکومت د ژان ژاک روسو ایډیال دی‪ ،‬هغه وایي چې که یو آسماني ملت موجود وي ‪ ،‬دوی به‬
‫د ډیموکراسۍ په ترتیب سره خپل حکومت کړي‪ .‬هغه ریښتینې ډیموکراسي هغه حکومت ګڼي چې په هغه‬
‫کې خلک د حکومت چارې په مستقیم ډول او له منځګړو پرته اداره کوي‪ ،‬ځکه د حاکمیت تفویض له‬
‫ډیموکراسۍ سره په ټکر کې دی‪ .‬ژان ژاک روسو په خپل کتاب ټولنیز تړون کې له اوږدو بحثونو وروسته‬
‫دې نتیجې ته رسېږي چې ملت د یوه حقوقي وجود په توګه خپله اراده لري او څرنګه چې اراده نه لېږدول‬
‫کېدای‪ ،‬یوازې یوه اراده لري‪ ،‬نو حاکمیت واحد او نه وېشل کیدونکی دی‪ .‬په بل عبارت‪ ،‬دولت باید په‬
‫مستقیمه توګه د ملت له خوا‪ ،‬یعنې د ټولو اتباعو له خوا تطبیق شي‪ ،‬ځکه حاکم ملت نشي کوالی د خپل‬
‫حاکمیت ټوله برخه یا یوه برخه یو فرد یا یوې ډلې ته وسپاري‪ .‬روسو ریښتینې ډیموکراسي د ټولو ملتونو‬
‫لخوا د حاکمیت مستقیم الره ګڼي‪.‬‬
‫روسو وایي‪ ،‬ځکه چې ملت یوعادل واکمن دی‪ ،‬په همدې اساس حاکمیت باید مطلق او نامحدود وي‪ .‬روسو‬
‫او د هغه پلویان د حکومت د احتمالي تجاوزونو په وړاندې د خلکو دفاع او مقاومت نه کوي‪ ،‬ځکه چې لکه‬
‫څنګه چې ویل کیږي‪ ،‬دوی په دې باور دي چې واکمن ملت هیڅکله تېروتنه نه کوي او د هغه اراده باید‬
‫ترسره شي ‪ ،‬پر دې سربیره روسو د دولت حاکمیت د انتقال وړ نه دی ‪ ،‬نه انتقالیدونکي‪ ،‬او نه د مروزمان‬
‫الندې راځي په دې معنی چې که څوک ملي حاکمیت غصب کړي‪ ،‬د وخت په تیریدو سره دا ادعا نشي‬
‫کولی چې د وخت په تیریدو سره د خلکو حاکمیت نه دی عملي شوی‪ ،‬نو حاکمیت د وخت په تیریدو سره‬
‫تابع دی‪ ،‬او د حاکمیت معنی دا ده چې هیڅ فرد یا ډله نشي کولی د ملت له اجازې پرته د حاکمیت ټوله یا‬
‫برخه په غاړه واخلي‪ .‬دا باید په پام کې ونیول شي چې په هغه حکومت کې چې خلک وکولی شي خپلې‬
‫پریکړې پخپله وکړي او پخپله یې پلي کړي په عمل کې ناشونی دی‪ .‬کېدای شي یوه ټولنه په مجلسونو کې‬
‫راټوله شي او قوانین وضع کړي او عامه تصمیمونه ونیسي‪ ،‬خو په حقیقت کې د هغې د پلي کولو مسوولیت‬
‫په غاړه نه اخلي‪ .‬په هرصورت‪ ،‬حتی تر دې حده‪ ،‬د مستقیم ډیموکراسۍ رامینځته کول له ستونزو پرته‬
‫ندي او دا یوازې د هغو ټولنو لپاره امکان لري چې لږ تر لږه محدود نفوس لري‪ .‬د مستقیمې ډیموکراسۍ‬
‫ځانګړتیا د مقننه مجلسونو نه شتون دى‪ ،‬په دې نظام کې مقننه چارې پخپله د خلکو لپاره ځانګړې شوې‬
‫و ي‪ ،‬چې په مستقیم ډول تصمیم نیسي‪ .‬په تاریخ کې د دې ډول ډیموکراسۍ یوه بیلګه د لرغوني یونان او‬
‫روم د ښاري دولتونو ډیموکراسي وه چې د دوی خلکو په ایګورا یا راټول شوي فورم کې قوانین تصویب‬
‫کړل‪ ،‬د جګړې یا سولې پریکړه یې وکړه‪ ،‬قاضیان یې وټاکل او په سیاسي مسلو کې یې تبصره وکړه‪ .‬په‬
‫لرغوني روم کې‪ ،‬په ځینو دورو کې‪ ،‬د ځینو جرمونو په اړه قضاوت پخپله د خلکو مسؤلیت وو‪.‬‬
‫ب‪ -‬غیر مستقیم ډیموکراسي‪ :‬غیر مستقیم ډیموکراسي یا نمایشي ډیموکراسي هغه حکومت ته ویل کیږي‬
‫چې په هغه کې ملت خپل حاکمیت په بله بڼه کاروي‪ ،‬یعني د استازو له الرې غوره کوي‪ .‬دا ډول ډیموکراسي‬
‫د نړۍ په ډیرو هیوادونو کې معمول ده‪ .‬د نمایشي (غیر مستقیم) ډیموکراسۍ مفکوره باید د هغه مادي‬
‫‪P a g e 5 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫خنډونو او عملي ستونزو پایله وګڼل شي چې د دې ډول ډیموکراسۍ د تحقق په الره کې شتون لري او لکه‬
‫څنګه چې ویل شول‪ ،‬مستقیم ډیموکراسي یوازې په کوچنیو برخو کې پلي کیدی شي‪ .‬د سویس کنټون په‬
‫څیر هیوادونه‪ ،‬په لویو هیوادونو کې چې نفوس یې ملیونونه دی‪ ،‬د ټولو خلکو لپاره دا اسانه او عملي نه ده‬
‫چې په یو ځای کې راټول شي او د عامه کارونو په اړه پریکړې وکړي‪ .‬په دې حالت کې ملت باید د‬
‫حکومت د کار د اسانه کولو لپاره‪ ،‬خلک خپلو نماینده ګانو ته واک ورکوي کوم چې د دوی یې غوره‬
‫کوي‪ ،‬ترڅو وکولی شي د هغوی په استازیتوب د هیواد اداره په غاړه واخلي‪ .‬مادي او عملي ستونزو ته په‬
‫کتو سره یو بل دلیل چې د غیر مستقیمې ډیموکراسۍ د مدافعینو له خوا وړاندې کېږي‪ ،‬دا دی چې وایي‬
‫ټول خلک د مهمو او پېچلو سیاسي مسایلو په اړه د نظر ورکولو وخت او صالحیت نه لري او ملت باید‬
‫په حتما ً په هغو کسانو تکیه وکړي چې تجربه لري‪ .‬او دوی پوهه او وړتیا لري چې د دوی استازیتوب‬
‫وکړي ترڅو دوی وکولی شي د هغه په اړه پریکړه وکړي‪ .‬مونټیسکیو په دې باور دی چې ټول خلک‬
‫سیاسي استعداد او لید نه لري‪ ،‬نو دا به غوره وي چې حکومت خپلو ټاکل شویو استازو ته پریږدي‪ ،‬او په‬
‫دې دلیل هغه غیر مستقیم ډیموکراسي ته د مستقیم ډیموکراسۍ په پرتله ډیر ارزښت ورکوي‪ .‬په نمایشي‬
‫(غیر مستقیم) ډیموکراسۍ کې باید دوه ټکو ته پام وشي‪ .1 :‬لومړی دا چې ملت یوازې خپلو استازو ته د‬
‫حکومت د پلي کولو مسوولیت ورکوي‪ ،‬نه پخپله حکومت او له همدې امله ملت هر وخت کوالی شي خپل‬
‫استازي لیرې کړي او پر ځای یې نور وټاکي‪ .‬د نورو استازو سره د انتخاب لپاره‪ ،‬د استازو د ګوښه کولو‬
‫قانون‪ ،‬چې د اجباري نمایندګۍ په نوم پیژندل کیږي‪ ،‬دوهم‪ ،‬د ملت نمایندګي یو ډول اجتماعي نمایندګي ده‪،‬‬
‫یعنی د پارلمان استازي یوازې د خپلو حوزو استازي نه دي کومو حوزو له خوا چې ټاکل شوي ‪ ،‬بلکې د‬
‫ټول ملت استازی دی‪.‬‬
‫ج‪ -‬نیمه مستقیمه ډیموکراسي‪:‬‬
‫نیمه مستقیمه دموکراسي یا نیمه مستقیم حکومت د مستقیمې او غیرې مستقیمې دیموکراسې تر منځ منځنې‬
‫حد دی‪ ،‬په دې ډول دموکراسۍ په هیواد کې‪ ،‬د قوانینو د جوړولو لپاره مجلسونه شتون لري‪.‬مګر په ځینو‬
‫مواردو کې ملت په خپله د دې اختیار لري چې د قانون د پیشنهاد له طریقه ( مقننه مجلس) ته یا تصویب‬
‫په مجلس کې تر څو یوه ګډه همکاري رامنځته کړي تر څو د دواړه ډولونو دموکراسۍ څخه ګټه پورته‬
‫کړي‪.‬‬
‫نیمه مستقیمه ډیموکراسي داسې یو فکر دی چې په ځینو هیوادونو کې‪ ،‬لکه سویس‪ ،‬مستقیم ډیموکراسي د‬
‫خلکو لپاره یو سیاسي آرمان ګڼل کیږي‪ ،‬ځکه چې د ټول ملت لپاره په یوه ځای کې راټولول په عمل کې‬
‫ناممکن دي‪ ، ،‬په ځانګړې توګه په نفوسو هیوادونو کې‪ .‬سربیره پردې چې مقننه مجلسونه د نده د قانون‬
‫جوړونه پخپله کوي‪ ،‬په مهمو سیاسي مسلو کې له ملت څخه غوښتل کیږي چې د لنډ ځواب (هو یا نه) په‬
‫ورکولو سره خپل نظر څرګند کړي‪.‬‬
‫نیمه مستقیمه ډیموکراسي په بیالبیلو الرو او طریقو ترسره کیږي‪ .‬د وضاحت لپاره‪ ،‬دا باید په پام کې ونیول‬
‫شي چې د قانون جوړونې څو مرحلې شتون لري‪ :‬وړاندیز‪ ،‬بحث‪ ،‬تصویب او توشیح‪ .‬په نیمه مستقیمه‬
‫ډیموکراسۍ کې‪ ،‬د قانون د بحث پوښتنه یوازې د مقننه مجلسونو په الس کې ده‪ ،‬مګر د قانون جوړولو په‬
‫نورو پړاوونو کې‪ ،‬لکه د قانون وړاندیز یا تصویب‪ ،‬ملت کولی شي په الندې الرو کې برخه واخلي‪:‬‬

‫‪P a g e 6 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫‪ :۷‬عمومي نوښت یا ابتکار‪ :‬په دې برخه کې ملت د قانون طرحه مقننه قوې ته وړاندې کوي‪ ،‬په هغه‬
‫صورت کې چې ملت د قانون طرحه الزمه او ضروري وګڼي‪ ،‬کوالی شي چې د السلیکونو په راټولولو‬
‫سره مقننه قوې ته د قانون طرحه وسپاري‪ ،‬تر څو د مقننه قوې له تصویب وروسته د قانون بڼه خپله کړي‪،‬‬
‫که چیرې مقننه قوه د ملت له خوا وړاندې شوي طرحې سره مخالفت وکړي‪ ،‬نو موضوع رفرندم یا‬
‫ټولپوښتنې یا عمومي رایې سیستم ته اچول کیږي‪.‬‬
‫د نوښت طریقه په سویس کانتونونو او آمریکا متحده ایاالتو کې عام ده‬
‫‪ :۰‬عمومي ویټو‪ :‬په نیمه مستقیمه دموکراسۍ کې هغه قوانین چې مقننه قوې له خوا په تصویب رسیږي‬
‫د یو مشخص یا معین وخت لپاره باید د خلک عمومي افکار د څرګندولو په موخه کیښودل شي‪ ،‬تر څو‬
‫ملت وتوانیږي د هغې قانون د طرحې په هکله قضاوت وکړي‪ ،‬که چیرې ملت د تصویب شوي طرحې‬
‫باندې کوم اعتراض ونکړي‪ ،‬نوموړي قانون طرحه د معین مدت له تیریدو وروسته الزم الجرا ګڼل کیږي‬
‫برعکس که چیرې ملت یا خلکو د تصویب شوي طرحې سره مخالفت وکړو نو په دې صورت کې کوالی‬
‫شي چې د قانون طرحه ویتو کړي ‪ ،‬د ویتو د حق څخه استفاده په هغه معین مدت کې چې ټاکل شوي باید‬
‫ترسره شي‪ ،‬د مخالفینو تعداد باید یو حد د نصاب ته ورسیږي‪ ،‬عمومي ویټو په سویس کې د مقننه مجلس‬
‫قوانینو د بطالن په موخه ورڅخه استفاده کیږي‪.‬‬
‫‪ :۱‬ریفرنډم یا ریفرنډم ‪ -‬او دا هغه ترتیب دی چې ملت یې د یو ځانګړي قانون یا سیاسي مسلې په اړه خپل‬
‫نظر څرګندوي چې د مثبت یا منفي رایې د ورکولو سره عامه قضاوت ته وړاندې کیږي‪ ،‬ریفرنډم ممکن‬
‫اجباري یا اختیاري وي‪ ،‬اجباري ریفرنډم هغه وخت رامنځته کیږي چې د اساسي قانون له مخې‪ ،‬د پارلمان‬
‫لخوا تصویب شوی قانون یا ځینې مسلې ټولپوښتنې ته وړاندې کیږي ترڅو خلک په دې اړه نظر ورکړي‪.‬‬
‫داوطلبانه ټولپوښتنه هغه وخت ده چې مقننه قوه په خپل اختیار کې هغه قانون تصویب کړي چې د خلکو‬
‫قضاوت ته یې سپارلی وي ترڅو ملت وکولی شي په مثبت یا منفي ډول تبصره وکړي‪.‬‬
‫د سویس د اساسي قانون له مخې‪ ،‬په فدرالي اساسي قانون کې هر ډول بدلونونه او تعدیالت باید ټولپوښتنه‬
‫کې ترسره شي‪.‬‬
‫که چیرې یوه مسله د یوې مسلې په هکله مشوره یا صرفا تصویب ته وړاندې کیږي‪ ،‬نو دغه د مشوراتي‬
‫رفریندم یا تصویبي ریفرندم ویل کیږي‪ ،‬ځینې وختونه ریفرنډم د ځینې مهم قوانینو تصویب لپاره کارول‬
‫کیدی شي‪ .‬نن ورځ په ځینو هېوادونو کې د اساسي قانون د تصویب او بدلون لپاره د اساسي قانون مؤسسانو‬
‫مجلس پر ځای له ټولپوښتنې کار اخیستل کېږي او په دې توګه حکومت پخپله د اساسي قانون د تعدیل لپاره‬
‫وړاندیزونه چمتو کوي او بیا یې ولس ته وړاندې کوي‪ .‬د ملت تصویب باید د اساسي قانون د تعدیل په توګه‬
‫ومنل شي‪ .‬د فرانسې څلورم او پنځم جمهوریتونه‪ ،‬اساسي قوانین د همدې الرې تصویب شول‪.‬‬
‫په بحراني او حساسو وختونو کې چې دولتونه نشي کولی د هیواد د مهمو سیاسي مسلو په اړه پریکړه‬
‫وکړي او مسؤلیت قبول کړي‪ ،‬ټولپوښتنې یا خلکو رایو ته مراجعه کول د ستونزو څخه د وتلو لپاره یوه‬
‫بهترینه الره ده‪ ،‬رفراندم یوازې هغه وسیله ده چې ملت ته د دې زمینه برابروي چې مستقیما د ټولنې د‬
‫مهمو مسایلو کې د نظر څرګندولو ته الره هواروي‪ ،‬شاید دا کار د هیواد ولسمشر ترسره نشي کړی‪.‬‬
‫‪ :۴‬عامه تصویب (پولي بیسیت)‪:‬‬

‫‪P a g e 7 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫د خلکو رایو ته د مراجعې یو ډول دی چې د سیاسي شخصیت په ګټه د خلکو څخه تایید ترالسه کوي‪ ،‬او‬
‫دا هغه وخت ترسره کیږي کله چې یو سیاسي شخصیت لکه مشر یا فاتح وي‪ .‬غواړي چې له نفود څخه‬
‫کار واخلي او د خپل شهرت د ټینګولو او د سیاسي پروګرام د پرمخ بیولو او یا د رژیم په جوړولو کې د‬
‫خلکو د باور او مالتړ د ترالسه کولو لپاره باید د خلکو رایو ته مراجعه وکړي او د هغوی تایید ترالسه‬
‫کړي‪ .‬د مثال په توګه‪ ،‬دریم ناپلیون‪ ،‬د فرانسې د ولسمشریزو ټاکنو له ګټلو وروسته‪ ،‬دوه ځله پیل بسیټ ته‬
‫الره هواره کړه‪ ،‬په ملت کې د خپل شهرت څخه په استفادې سره‪ ،‬د امپراتورۍ او دیکتاتورۍ رامینځته‬
‫کولو لپاره‪ .‬دیکتاتورانو ډیری وختونه لیدل شوي چې د بیسټ ګام په توګه د خپل موقف د ټینګولو لپاره د‬
‫ډیموکراتیک وسیلې په توګه کاروي‪.‬‬

‫دموکراسي اصول‬
‫‪ :۷‬د اکثریت حاکمیت‪ ،‬د اقلیت حقونه‬

‫په ظاهري ډول د اکثریت حاکمیت اصل او د افرادو اقلیتونو د حقوقو څخه دفاع دوه متضاد شیان ښکاري‪.‬‬
‫مګر دا اصل په حقیقت کې (د اکثریت حاکمیت او د اقلیتونو حقوقو څخه دفاع) د یموکراسۍ دوه ګونی‬
‫ستنې دي چې د هغه ستنې ساتي چې د ډیموکراتیک حکومت په نامه یادیږي‪.‬‬
‫د اکثریت حاکمیت د حکومت د تنظیم کولو او د عمومي تصیمونو په اړه د پریکړې کولو وسیله ده؛ نه په‬
‫نورو الرو سره لکه د ظلم او زور په واسطه تصمیمونو پلي کول لکه څنګه چې هیڅوک یا ډله حق نلري‬
‫چې نورو ته زیان ورسوي‪ ،‬هیڅ اکثریت حتی په ډیموکراسۍ کې باید د یو فرد یا اقلیت ډلې له اساسي‬
‫‪.‬‬ ‫حقونو او آزادیو څخه محروم نکړي‬
‫اقلیتونه ‪ -‬که د قوم‪ ،‬مذهب‪ ،‬جغرافیایي موقعیت‪ ،‬یا په هر رقم اقلیت وي د دوي د بنسټیزو حقونو تضمین‬
‫شوي دي چې هیڅ انتخابي حکومت یا اکثریت ډله‪ ،‬د دوی د اساسي حقوقو څخه د انکار حق نلري‪.‬‬
‫‪.‬په دیموکراسۍ کې اقلیتونه باید ډاډمن وي چې حکومتونه به د دوی د حقوقو او هویت دفاع کوي‪ .‬کله چې‬
‫دا ډاډ ترالسه کړي ‪،‬حکومتو د دوی اساسسي حقوقو تضمین کوونکي دي دوی کوالی شي د خپل هیواد په‬
‫ډیموکراتیکو بنسټونو کې پراخه ونډه اخلي او او په نهادونو باندې نفوذ کړي‬
‫‪.‬د اساسي حقونو له جملې څخه د هر یو اساسي حق څخه باید هر دیموکراتیک حکومت یې باید دفاع‬
‫وکړي‪ ،‬موږ کولی شو د بیان ازادي‪ ،‬د مذهب او نظر ازادۍ‪ ،‬قانوني رسمیتونه او د قانون د مساوي‬
‫خوندیتوب حق ‪ ،‬د بیان ازادي‪ ،‬مخالفت او په ټولنیز ژوند کې د بشپړ ګډون حق ذکر کړو‪.‬‬

‫‪P a g e 8 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫دیموکراسي په دې باندې باور لري‪ ،‬چې د کلتوري هویت‪ ،‬ټولنیزو دودونه ‪ ،‬شخصي داخلي احساساتو او‬
‫مذهبي فعالیتونو ساتنه او د لږکیو له حقونو څخه دفاع د دوی له اساسي دندو څخه دي‪.‬‬
‫دیموکراسي په دي باور ده کله چې په یوه ټولنه کې د قومي او کلتوري اقلیتونه چې د ټولنې د اکثریت په‬
‫نظر پردي دي یا لږ تر لږه عجیب ورته مالومیږي‪ ،‬دا د یموکراتیکو حکومتونو لپاره یوه ستره ننګونه‬
‫بولي‪ ،‬دوی په دې باور دي چې تنوع یوه لویه پانګه ده دوی وایي په یوه ټولنه کې د مختلف قومونه او‬
‫نژادونه‪ ،‬فرهنګونه د یوې ټولنې لویه سرمایه ده نه د ټولنې لپاره یو تهدید‬
‫د لږکیو ډلو د لید او ارزښتونو له توپیر څخه رامینځته شوي ستونزو لپاره هیڅ مشخص حل شتون نلري ‪-‬‬
‫یوازې یو مشخص الره شتون لري چې هغه یوازې د زغم ‪ ،‬ډیالوګ او زغم کولو لیوالتیا دا یوازې د‬
‫ډیموکراټیک پروسې له الرې کیدی شي چې دیموکراتیکۍ ټولنې کولی شي هغه تړونونو ته ورسیږي چې‬
‫د دوه اړخیزې ستنې په شمول د اکثریت حاکمیت او د اقلیت حقونه ترالسه کول دي‪.‬‬
‫‪ :۰‬سیاسي ګوندونه‬
‫په عامه اصطالح ګوند د افرادو مجموعه چې دیو مشترک اصل (عقیدې‪ ،‬مرام او موخو) پر بنسټ په دست‬
‫جمعي ډول فعالیت کوي تر څو ټاکل شوي اهداف چې سیاسي قدرت دی تر السه کړي‪.‬‬
‫د ګوندونو ځانګړتیاوي‪:‬‬
‫الف‪ :‬ګوند د منظم تشکیالت لري په مختلفو جغرافیاوي موقیعتونو کې دفاتر لري‬
‫ب‪ :‬د ګوند هدف د سیاسي قدرت تر السه کول دي‬
‫ج‪ :‬خپلو اهدافو ته د رسیدو په پخاطر د مختلفو الرو وسایلو څخه استفاده کوي‪ ،‬مثالً په ټاکنو له الرې‬
‫د‪ :‬د دولت د ملي سیاستونو او قوانینو په رڼا کې د اساسنامې ترتیبوي چې په هغه کې د ګوند مرامونه او‬
‫موخې واضح شوي وي‬
‫هـ‪ :‬ګوند یو انجمن دی چې د قوانینو په چوکاټ کې د ذیصالح مراجعو څخه د فعالیت جواز تر السه کوي‬
‫د فردي حقونو او آزادیو د ساتنې او مالتړ لپاره‪ ،‬یو ولسواک ملت باید د د یو بل په مرسته د خپلې خوښې‬
‫حکومت جوړ کړي‪ ،‬او د دې د ترالسه کولو اساسي الره د سیاسي ګوندونو شتون دی‪ .‬سیاسي ګوندونه‬
‫رضاکارانه سازمانونه دي چې د خلکو او حکومت ترمنځ اړیکې رامنځته کوي‪ .‬ګوندونه نوماندان خپل‬
‫نوماندان لري چې د دولتي پوستونو تر السه کولو لپاره د ټاکنو له طریقه مبارزه مبارزه کوي او خلک‬
‫اماده کوي تر څو حکومتي مشران وټاکي‬
‫اکثریت ګوند (یا هغه ګوند چې د حکومت چارو د تنظیم په موخه لپاره ټاکل کیږي) هڅه کوي چې ځینې‬

‫‪P a g e 9 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫پروګرامونه او پالیسۍ په قانون کې شامل کړي‪ .‬اپوزیسیون ګوندونه کولی شي د اکثریت ګوند په پالیسۍ‬
‫نیوکه وکړي او خپل وړاندیزونه وړاندې کړي‪ ،‬سیاسي ګوندونه د خلکو لپاره الره پرانیزي چې په حکومت‬
‫کې د ټاکل شوي ګوند چارواکو څخه د دوی د کړنو په اړه پوښتنې وکړي‪.‬‬
‫د ډیموکراټیکو سیاسي ګوندونه په دیموکراتیکو اصولو کې منتخب ته باید درناوی کړي او په رسمیت یې‬
‫پیژني‪ ،‬که څه هم د دوی د ګوند څخه نه وي‪.‬‬
‫سیاسي ګوندونه د دیموکراتیکو حکومتونو په څیر‪ ،‬د مختلفو ګوندونو غړي د مختلفو کلتورونو استازیتوب‬
‫کوي‪ ،‬د دې ګوندونو څخه ځینې کوچني دي او د سیاسي عقایدو پر بنسټ رامینځته شوي‪ .‬ځینې نور د‬
‫اقتصادي ګټو یا ګډ تاریخ پر بنسټ تنظیم شوي‪ .‬پاتې ګوندونه د متفرقه اتباعو بې بنسټه ټولګه ده چې ممکن‬
‫یوازې د ټاکنو په جریان کې سره راټول شي‪.‬‬
‫پخالینه او صبر د ټولو دیموکراتیکو سیاسي ګوندونو له ارزښتونو څخه دی ‪ -‬دواړه کوچني حرکتونه او‬
‫لوی مشهور ایتالفونه ګوندونه پوهیږي چې یوازې د لویو غونډو او سیاسي ګوندونو او نورو سازمانونو‬
‫سره په همغږۍ کولی شي مشرتابه او یو ګډ لید رامنځته کړي چې د خلکو مالتړ ته الره هواروي‪.‬‬
‫ډیموکراټیک ګوندونه د سیاسي افکارو له بې ثباتۍ او بدلون له عواقبو څخه اګا دي‪ ،‬چې د تقابل پر ځای‬
‫یوه ګډه آرمه‪ ،‬د ازادو بحثونو او ارزښتونو په نظر کې نیولو سره په سوله ایزه فضاء کې یو توافق ته‬
‫ورسیږي‪.‬‬
‫قانوني اپوزیسیون د ټولو دیموکراتیکو حکومتونو له بنسټیزو مفهومونو څخه دی‪ .‬په دې مانا چې په سیاست‬
‫کې ټولې ډلې – له خپلو ټولو توپیرونو سره – د بیان د ازادۍ او په اساسي قانون عقایدو او د قانون له‬
‫مالتړ څخه د همدغو خلکو په ګټه د اساسي ارزښتونو شریکول دي‪ .‬هغه ګوندونه چې ټاکنې یې بایللې د‬
‫اپوزیسیون په نوم خپلو فعالیتونو ته دوام ورکوي او باوري دي چې سیاسي نظام د دوی د حق مالتړ کوي‬
‫چې سازمانونه جوړ کړي او په عامه توګه الریون وکړي‪ .‬په ټاکل شوي وخت کې به د دوی ګوند د خلکو‬
‫د رایو لپاره د مبارزې فرصت تر السه کړي ‪.‬په ډیموکراټیک حکومت کې د سیاسي ګوندونو تر منځ جګړه‬
‫د بقا جګړه نه بلکې د خلکو د خدمت لپاره سیالي ده‪.‬‬
‫اپوزسیون تعریف‪ :‬هغه سازمان دی چې د ټاکنو کې بایلونکی لورې د اساسي قانون په چوکاټ کې په حاکم‬
‫ګوند باندې انتقاداتو په موخه رامنځته کیږي‪ ،‬اپوزسیون د تشکلیل لپاره دوه شرطونه شتون لري لومړی‬
‫اپوزسیون باید د نافذه قوانینو په چوکاټ کې رامنځته شي دویم اپوزسیون باید وسلوال نه وي د دوی مبارزه‬
‫باید سوله ایزه وي‬

‫‪P a g e 10 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫‪ :۱‬په سیاسي چارو کې د وسلوالو فوځونو عدم مداخله‬

‫د جګړې او سولې اړوند مسایل خورا مهم مسایل دي چې یو ملت ورسره مخ کیدای شي او د بحران په‬
‫وخت کې ډیری ملتونه د رهبرۍ لپاره خپلو نظامي ځواکونو ته مخه کوي‪ .‬خو په ډیموکراسۍ کې داسې نه‬
‫ده‪ .‬په ډیموکراسۍ کې جګړه او سوله او ملي امنیت ته نور ګواښونه تر ټولو مهم مسایل دي چې ټولنه‬
‫ورسره مخ ده او په پایله کې یې خلک باید د خپلو منتخبو رهبرانو له الرې د داسې مسایلو په اړه تصمیم‬
‫ونیسي‪.‬‬
‫ډیموکراټیک حکومت کې پوځ د خپل ملت رهبري نه کوي‪ ،‬بلکې خدمت کوي‪ .‬پوځي مشران منتخب‬
‫مشرانو ته مشورې ورکوي او د دوی پریکړې پلي کوي‪ .‬یوازې هغه څوک چې د ملت لخوا ټاکل کیږي‪،‬‬
‫د ملت د برخلیک د پریکړې واک او مسؤلیت لري‪ ،‬په پایله کې د پوځ په اړه د ملکي مشرتابه تصور د‬
‫ډیموکراسۍ لپاره اساسي اړتیا ده‪ .‬منتخب رهبران باید د خپل هیواد د نظامي ځواکونو مشري وکړي او د‬
‫ملي دفاع په اړه پریکړې وکړي‪ .‬د دې لپاره نه چې دوی د پوځ په پرتله ډیر تکتیکي دي‪ ،‬بلکې د دې لپاره‬
‫چې دوی د خلکو ټاکل شوي نماینده ګان دي او له همدې امله دوی د داسې تصمیم نیولو کې خلکو ته د‬
‫ځواب ویلو مسؤلیت لري‪.‬‬
‫په ډیموکراسۍ کې‪ ،‬د نظامي ځواکونو دنده د هیواد او د ملت د آزادۍ دفاع ده‪ ،‬نه د کوم قوم مذهب یا ډلې‬
‫استازیتوب کوي بلکې د ملت د اکثریت ایډیالوژۍ ته یې وفادار دی ‪ ،‬بلکې د قانون حاکمیت د دوی دنده‬
‫ده‪ ،‬چې همدا د ډیموکراسۍ اصل دی‪.‬‬
‫د ملکي وګړو واکمني په دې مانا ده چې د هېواد ارزښتونه‪ ،‬بنسټونه او تګالرې په ازاده توګه د خلکو له‬
‫خوا غوره شوي‪ ،‬نه د پوځي ځواکونو له خوا‪ .‬د پوځي ځواکونو موخه د ټولنې دفاع ده‪ ،‬نه د هغې تعریف‪.‬‬
‫هر دیموکراتیک حکومت د ملي امنیت او دفاعي پالیسیو د ترالسه کولو لپاره د خپل پوځ تخصص او‬
‫مشورې ته ارزښت ورکوي‪ .‬ملکي چارواکي په پوځي چارو کې د متخصصینو مشورو ته غوږ دي د‬
‫حکومت د پریکړو د پلي کولو لپاره په پوځي ځواکونو تکیه کوي‪ .‬مګر دا یوازې منتخب ملکي مشران دي‬
‫چې وروستۍ پریکړې کوي‪ ،‬چې بیا دوی په سیمو کې د نظامي ځواکونو لخوا پلي کیږي‪.‬‬
‫پوځي شخصیتونه‪ ،‬البته‪ ،‬د نورو اتباعو په څیر د خپل هیواد په سیاسي چارو کې ګډون کولی شي ‪ -‬مګر‬
‫یوازې د رایې ورکوونکي په توګه‪ .‬پوځي پرسونل باید په سیاسي چارو کې د ښکیلتیا دمخه له نظامي‬
‫خدمت څخه استعفاء وکړي؛ ځکه چې په دیموکراسۍ کې وسله وال ځواکونه باید له سیاست څخه جال وي‪.‬‬
‫سرتیري د هیواد بې طرفه خدمتګاران او د ټولنې ساتونکي دي‪ .‬په پای کې د هېواد پر نظامي ځواکونو‬

‫‪P a g e 11 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫باندې د ملکي وګړو واکمني په دې مانا ده چې د هېواد دفاعي او ملي امنیت مسایل د اساسي ډیموکراټیکو‬
‫ارزښتونو لکه د اکثریت حاکمیت‪ ،‬د اقلیتونو حقونه‪ ،‬د بیان ازادي‪ ،‬د مذهب ازادي او قانوني رسمیتونه تر‬
‫پښو الندې نه کوي‪ .‬ټول سیاسي مشران مسوولیت لري چې پر ملکي وګړو کنټرول ولګوي‪ ،‬او ټول نظامي‬
‫پرسونل د ملکي چارواکو د قانوني حکمونو اطاعت کولو مسوولیت لري‪.‬‬

‫‪:۴‬د اتباعو دندې‬

‫ولسواکه حکومت د دیکتاتوري نظام برعکس د خلکو د خدمت لپاره جوړیږي‪ ،‬خو ولس هم باید د حاکمې‬
‫ډیموکراسۍ اصول او احکام تعقیب ومني‪ ،‬دیموکراتیک حکومتونه اتباعو ته ډیری آزادي ورکوي‪،‬حتی‬
‫دوی د دې حق لري چې په حاکم منتخب حکومت سره مخالفت او نیوکې وکړي ‪ ،‬د یو دموکراتیک حکومت‬
‫اتباع باید مشارکت ‪ ،‬کلتور او حتی زغم ولري‪.‬‬
‫خلک په دې باندې پوهېږي چې په یو دموکراتیک حکومت کې نه یوازې اتباعو ته حقوق ورکول کېږي‪،‬‬
‫بلکې مسوولیتونه هم لري‪ .‬دوی پوهیږي چې ډیموکراسي وخت او سخت کار ته اړتیا لري ‪ -‬د خلکو له‬
‫زړه څخه یو حکومت د هوښیارۍ شتون او د خلکو دوامداره مالتړ ته اړتیا لري‪.‬‬
‫په ځینو دیموکراتیکو حکومتونو کې خلک یو لړ مسؤلیتونه لري لکه د خلکو مشارکت‪ ،‬هیواد ته خدمت‪،‬‬
‫نظامي خدمت‪ ،‬یا اجباري ملکي خدمت په ټولو دیموکراتیکو حکومتونو کې اتباع مسؤلیت لري چې قانون‬
‫ته احترام وکړي‪ ،‬مالیات په واقعي بڼه حکومت ته ورکړي‪ ،‬د منتخب حکومت د واک منل‪ ،‬د خلکو حقوقو‬
‫ته درناوی‪ ،‬خلکو مختلفو عقایدو او نظرونو ته احترام کړي‬
‫په د مرکراسۍ کې د اتباعو حقوق‪:‬‬
‫‪ :۷‬سیاسي حقوق‪ :‬په دموکراتیکو نظامونه کې افراد د سیاسي حقوقو څخه برخمن دي لکه (رایه ورکول‪،‬‬
‫حکومتي څوکیو د ځان نوماند کول‪ ،‬د ازادۍ حق‪ ،‬او سیاسي ټولنو درلودلو حق‪)...‬‬
‫‪ :۰‬اقتصادي حقوق‪ :‬اقتصادي حقوق عبارت ( د ملکیت درلودلو حق ‪ ،‬خرید او فروش حق په بازار کې‪ ،‬د‬
‫ازاد بازار پر بنسټ اقتصادي خپلواکي‪ ،‬د صنفي اتحادیو جوړول‪ ،‬د استعفاء حق‪ ،‬د کار پریښودل‪ ،‬تجارتي‬
‫فعالیت په موخه د جواز اخیستلو حق ‪)...‬‬

‫‪P a g e 12 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫‪ :۳‬شخصي حقوق‪ ( :‬د وجدان او باور په اساس مذهبي ازادي‪ ،‬بیان آزادي‪ ،‬ټولنو جوړولو ازادي‪،‬‬
‫خصوصي حریم د تیرې څخه خوندي کولو حق درلودل‪ ،‬د هیواد څخه بیرون او بیرون څخه هیواد ته د‬
‫سفر کولو حق درلودل‪ ،‬د ځای پر ځای کیدلو حق‪)...‬‬
‫په د موکراسي کې د اتباعو مسؤلیتونه‪:‬‬
‫‪ ‬د سولې ساتنه‬
‫‪ ‬د مالیاتو ورکړه‬
‫‪ ‬وظیفې له الرې خدمت یا د عمومي خدماتو سرته رسول‬
‫‪ ‬د هیواد د اساسي قانون څخه حمایت‬
‫‪ ‬د داسې اعمالو څخه ډاډه کول چې خیانت آمیزه وي‬
‫‪ ‬هغو کسانو ته چې خیانت امیزه کړنې ترسره کوي پناه نه ورکول‬
‫په دیموکراتیکو نظامونو کې خلک په دې باندې پوهیږي چې د دوی د حقوقو ساتنه د دولت دنده ده‪ ،‬خلک‬
‫هم باید د ټولنې په وړاندې مسؤلیت په غاړه واخلي‪.‬‬
‫په ازادو ټولنو کې ویل کیږي‪ :‬حاکم حکومت د خلکو د وړتیا سره متناسب دي‪ .‬د ډیموکراسۍ د بریالیتوب‬
‫لپاره اړینه ده چې خلک فعال وي او غیر فعال نه وي‪ ،‬ځکه چې د حکومت بریالیتوب یا ناکامي په خلکو‬
‫پورې اړه لري نه په بلې ډلې پورې‪ .‬له دې سره سره حکومتي چارواکي په دې پوهېږي چې له ټولو وګړو‬
‫سره باید مساویانه چلند وشي‪ ،‬رشوت په یوه دموکراتیک حکومت کې ځای نه لري‪.‬‬
‫په ډیموکراتیک نظام کې‪ ،‬هغه خلک چې د ټولنې له مشرانو څخه ناراضه وي کولی شي په آزاده او سوله‬
‫ایزه توګه د بدلون لپاره شرایط رامنځته کړي ‪ -‬یا د ټاکنو په وخت کې د واکمن مشرانو پرته بل چا ته رایه‬
‫ورکړي‪.‬‬
‫دا ټولې ډلې ‪ -‬پرته له دې چې له حکومت څخه دوی واټن ولري ‪ -‬د دوی د ډیموکراسۍ بډایه او سالمتیا‬
‫کې مرسته کوي‪.‬‬
‫‪ :۵‬ازاد مطبوعات‬
‫په ډیموکراټیکه ټولنه کې مطبوعات د حکومت تر څارنې الندې کار نکوي دوی ازاد دی‪ .‬په دیموکراتیکو‬
‫حکومتونو کې د اطالعاتو وزارت نشي کوالی چې د ورځپاڼو محتوا یا د خبریاالنو فعالیتونه کنټرول کړي‪،‬‬
‫د خبریاالنو بررسۍ صالحیت نه لري‪ ،‬حکومت باید خبریاالن په دې باندې مکلف نه کړي چې د حکومت‬
‫تر څارنې الندې اتحادیو کې غړیتوب باندې مجبور کړي‪.‬ازاد مطبوعات خلک خبروي‪ ،‬فساد کوونکي‬

‫‪P a g e 13 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫افشا کوي ‪ ،‬د سیمه ییزو او ملي بحثونو لپاره شرایط برابروي‪ .‬ډیموکراټیک حکومتونه ازادو مطبوعاتو ته‬
‫وزرونه ورکوي‪ .‬یو خپلواک قضایي سیسټم‪ ،‬د قانون تر حاکمیت الندې مدني ټولنه او د بیان ازادي ټول د‬
‫مطبوعاتو د آزادۍ مالتړ کوي‪ .‬ازاد مطبوعات باید قانوني خوندیتوب ولري‪ .‬په دیموکراتیکو حکومتونو‬
‫کې حکومت د خپلو کړنو مسوول دی‪ .‬په همدې دلیل ر بناء‪ ،‬ښاریان تمه لري چې د حکومت لخوا د دوی‬
‫په استازیتوب د پریکړو په اړه خبر شي‪ .‬د حکومت په څارنې سره‪ ،‬مطبوعات د حکومت او د هغې د‬
‫پالیسیو د کمزوري کولو لپاره د شرایطو په برابرولو سره د خلکو "د پوهیدو حق" خوندي کوي‪ .‬ډیموکراتیک‬
‫حکومتونه د خبریاالنو لپاره عامه غونډو او ملي اسنادو ته السرسی برابروي‪ .‬دوی د ژورنالیستانو په وینا‬
‫یا لیکلو باندې دمخه ټاکل شوي محدودیتونه نه ځایوي‪.‬‬
‫د مطبوعاتو لپاره اړینه ده چې د ځان په وړاندې مسؤلیت سره عمل وکړي‪ .‬مطبوعات‪ ،‬د مسلکي انجمنونو‪،‬‬
‫د مطبوعاتو د خپلواکو شوراګانو‪ ،‬او "ځانګړي استازو" له الرې یا په کور دننه منتقدین چې د خلکو‬
‫شکایتونه څیړي‪ ،‬د دوی تجاوز په اړه د شکایتونو د اداره کولو مسولیت لري‪ ،‬په دې توګه د دوی حساب‬
‫ورکونه له دننه څخه ساتي‪.‬‬
‫ډیموکراسي خلک غواړي چې انتخاب او پریکړې وکړي‪ .‬په مطبوعاتو باندې د خلکو د باور د ترالسه‬
‫کولو لپاره‪ ،‬خبریاالن باید د باوري سرچینو او باوري معلوماتو پراساس رښتیني راپورونه چمتو کړي‪ .‬غال‬
‫کول یا غلط راپور ورکول د آزاد مطبوعاتو د جوړولو خالف دی‪.‬‬
‫د دې لپاره چې د معلوماتو راټولول او د هغې خپرول د لیکلو پروسې څخه جال شي‪ ،‬مطبوعات باید د‬
‫حکومت له نفوذ څخه لرې اداری بورډ ولري‪ .‬خبریاالن باید د خلکو له نظرونو څخه متاثره شي او د حقیقت‬
‫په لټه کې وي‪ .‬ډیموکراسي مطبوعاتو ته اجازه ورکوي چې خبرونه راټول کړي او خبرتیا ورکړي پرته‬
‫له دې چې د حکومت یا د هغه د ګټو لپاره وي‪.‬‬
‫په دیموکراتیکو حکومتونو کې د دوو مهمو حقونو تر منځ نه ختمیدونکې شخړه وي‪ .‬یو له دغو حقونو څخه‬
‫د دولت دنده ده چې د ملي امنیت ساتنه وکړي او بل د خلکو حق دی چې پوه شي‪ ،‬معلوماتو ته د السرسي‬
‫په برخه کې د خبریاالنو وړتیا پورې اړه لري‪ .‬دا د حکومتونو لپاره اړینه ده چې ځینې معلوماتو ته السرسی‬
‫محدود کړي چې وخت په وخت د ملي ګټو د ساتنو لپاره خورا حساس ګڼل کیږي‪ .‬خو په دموکراتیکو‬
‫حکومتونو کې خبریاالن حق لري چې دغه مسایل تعقیب کړي‪.‬‬

‫‪:۶‬د قانون حاکمیت‬

‫‪P a g e 14 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫د بشر په تاریخ کې د اوږدې مودې لپاره‪ ،‬حاکمان او قانون په یو ردیف کې شتون درلود ‪ -‬قانون یوازې‬
‫هغه څه و چې حاکم غوښتل‪ .‬له دې استبداد څخه د وتلو لومړی ګام د قانون له مخې د قانون حاکمیت‬
‫مفکوره وه‪ ،‬چې په کې د حاکم تصور له قانون څخه کم دی او له قانوني الرو د حکومت کولو مکلفیت دی‪.‬‬
‫دیموکراتیکو حکومتونو د قانون د حاکمیت په رامنځته کولو سره په دې الره کې نور هم پرمختګ وکړ‪.‬‬
‫که څه هم هیڅ ټولنه له ستونزو پرته نه ده‪ ،‬د قانون حاکمیت د سیاسي‪ ،‬ټولنیزو او اقتصادي حقونو مالتړ‬
‫کوي او موږ ته د دې ښودنه کوي‪ ،‬چې ظلم او بې قانوني زموږ یوازینی انتخاب نه دی‪.‬‬
‫د قانون حاکمیت په دې معنی دی چې هیڅوک‪ ،‬هغه که د دولت مشر وي او که عادي شخص‪ ،‬له قانون‬
‫څخه لوړ نه دی‪ .‬دیموکراتیک حکومتونه د قانون له الرې واک کاروي‪ ،‬د قانون اطاعت ته اړتیا لري‪.‬‬
‫قانون باید د خلکو په هیلو والړ وي نه د پاچاهانو‪ ،‬زورواکو‪ ،‬پوځي چارواکو‪ ،‬مذهبي مشرانو او ګوندونو‬
‫په خوښه‪ .‬په دیموکراتیکو حکومتونو کې خلک د قانون پیروي ته لیواله دي‪ ،‬چې دوی د خپلو قوانینو او‬
‫حکمونو اطاعت کوي‪ .‬ځکه کله چې قانون د خلکو لخوا ترتیب شوی وي دوی یې په خپله خوښه اظاعت‬
‫کوي او باید ویې کړي په دې توګه عدالت په ښه شکل تطبیق کیږي‪.‬‬
‫د قانون د حاکمیت لپاره یو ځواکمن او خپلواک قضایي نظام ته اړتیا ده‪ ،‬چې د هېواد د قوانینو او احکامو‬
‫پر وړاندې د دولتي چارواکو او حتی لوړ پوړو مشرانو چې د قانوني امورو څخه سرغړونې وکړي د‬
‫عدالت میز ته راکش کړي نو ځکه قاضیان باید ډیر تعلیم یافته‪ ،‬تکړه‪ ،‬خپلواک او بې طرفه وي‪ .‬دوی باید‬
‫په حقوقي او قضایي سیسټم کې د خپلو اړینو دندو د ترسره کولو لپاره د ډیموکراسۍ اصول مراعات کړي‪.‬‬
‫د دیموکراتیکو حکومتونو قوانین کیدای شي مختلفې سرچینې ولري لکه لیکلي اساسي قانون‪ ،‬تصویب او‬
‫قوانی ن‪ ،‬دیني او اخالقي تعلیمات او کلتوري دودونه‪ .‬قوانین‪ ،‬پرته له دې چې د دوی اصل ته پام وکړي‪،‬‬
‫باید د خلکو د حقونو او آزادیو د ساتنې لپاره اړین شرایط رامنځته کړي‬
‫‪ :‬څرنګه چې د قانون شرط د ټولو لپاره مساوي خوندیتوب دی‪ ،‬نو دا یوازې په یوه شخص یا ډلې باندې د‬
‫تطبیق وړ نه دی‪ .‬بلکې په ټولو باندې په مساویانه ډول د تطیق وړ دي‪.‬‬
‫ښاریان باید د خپل سری توقیف او د خپلو کورونو د پلټنو او یا د هغوی د شتمنیو د ضبطولو څخه خوندی‬
‫وی‪.‬‬
‫هغه ښاریان چې په جرمونو تورن دی د چټکې او علني محاکمې مستحق دی او حق لری چې د خپلو د‬
‫مربوطه مرجعو څخه د خپل د تور په هکله پوښتنه وکړي یا ورسره مخالفت وکړی‪ .‬که چیرې دا خلک‬
‫محکوم شی ‪ ،‬نو دوی ته به بې رحمه او غیر معمولی سزا نه ورکول کیږی‪.‬‬

‫‪P a g e 15 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫افراد نه شی کوالی چې د خپل ځان په مقابل کې د تصدیق کولو لپاره مجبور شی‪ .‬دا اصول ښاریان د فشار‬
‫‪ ،‬ناوړه چلند یا ځورونی څخه ساتی او د پولیسو عمل په دغه ډول چلند کې ډېر کموی‪.‬‬
‫‪:۱‬بشري حقونه‬
‫ټول انسانان د ځانګړو حقوقو سره دنیا ته راغلي دي‪ .‬دا بشري حقونه خلکو ته اجازه ورکوي چې یو باعزته‬
‫ژوند وکړي ‪ -‬نو هیڅ حکومت نشي کولی دا حقونه ورکړي‪ ،‬مګر ټول دولتونه مکلفیت لري چې د دوی‬
‫ساتنه وکړي‪ .‬د عدالت‪ ،‬زغم‪ ،‬عزت او درناوي پر بنسټ ازادي ‪ -‬پرته له دې چې د قوم‪ ،‬مذهب‪ ،‬سیاسي‬
‫تړاو یا ټولنیز دریځ په پام کې ونیول شي ‪ -‬خلکو ته اجازه ورکوي چې دا اساسي حقونه تعقیب کړي‪ .‬پداسې‬
‫حال کې چې استبدادي نظامونه د بشري حقونو څخه انکار کوي‪ ،‬آزادې ټولنې تل هڅه کوي تر څو خپل‬
‫حقوق چې دوی یې لري ترالسه کړي‪.‬‬
‫د بشري حقونو ټولې قضیې یو له بل سره تړلې او نه جال کیدونکي دي‪ .‬په دوی کې د ټولنیز‪ ،‬سیاسي او‬
‫اقتصادي مسلو په ګډون د بشري وجود بې شمیره اړخونه شامل دي‪ .‬د ډیری منل شویو څخه‪ ،‬الندې یادونه‬
‫کیدی شي‬
‫‪ :‬ټول خلک باید د نظر وړاندې کول حق لري کوالی شي چې په انفرادي توګه یا د سوله ایزو اعتراضونو‬
‫له الرې یې څرګند کړي‪ .‬ازادې ټولنې د "د نظرونو بازار" جوړوي چیرې چې خلک د هرې موضوع په‬
‫اړه نظرونه تبادله کوي‪ .‬ټول خلک باید په حکومت کې د ګډون حق ولري‪ .‬حکومتونه باید د بشري حقونو‬
‫د خوندیتوب لپاره قوانین وضع کړي‪ ،‬او په ورته وخت کې‪ ،‬قضایي ارګانونه باید دا قوانین د خلکو لپاره‬
‫په مساوي توګه پلي کړي‪.‬‬
‫د توکمیز لږکي او یا عام مجرم وي – د خپل سري نیولو او حبس او شکنجې آزدول د بشري حقونو له‬
‫بنسټیزو حقونو څخه ګڼل کېږي‪ .‬یو تجربه لرونکی پولیس ځواک د هیواد قوانین پلي کوي پداسې حال کې‬
‫چې ټولو اتباعو ته درناوی کوي‪.‬‬
‫په هغو هېوادونو کې چې بېالبېل توکمونه لري‪ ،‬مذهبي او توکمیز اقلیتونه باید د اکثریت خلکو د سپکاوي‬
‫له اندېښنو پرته د خپلې ژبې د کارولو او د خپلو دودونو د ساتلو لپاره ازاد وي‪ .‬په داسې حال کې چې د‬
‫اکثریت د ارادې درناوی کوي‪ ،‬حکومتونه باید د اقلیتونو حقونو ته هم پام وکړي‪.‬‬
‫ټول خلک باید وکوالی شي کار وکړي‪ ،‬ژوند ترالسه کړي او د خپلو کورنیو مالتړ وکړي‪ .‬دا اړینه ده چې‬
‫ماشومانو ته ځانګړې مرستې چمتو کړئ‪ .‬دوی باید لږ تر لږه لومړنیو زده کړو‪ ،‬مناسبې تغذیې او روغتیا‬
‫ته السرسی ولري‪ .‬د بشري حقونو د ساتنې لپاره‪ ،‬د هرې آزادې ټولنې اتباع اړین دي چې محتاط وي‪ .‬د‬

‫‪P a g e 16 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫اتباعو مسؤلیت ‪ -‬د یو شمیر ګډون کونکو فعالیتونو په بڼه ‪ -‬خلکو ته د دولت حساب ورکونه تضمینوي‪ .‬د‬
‫ازادو هېوادونو کورنۍ د بشري حقونو ساتنې ته ژمن دي‪ .‬دوی دا ژمنې د بشري حقونو په اړه د څو‬
‫نړیوالو تړونونو له الرې رسمي کوي‪.‬‬

‫‪ :۸‬اجرایوي ځواک‬
‫د دیموکراتیکو حکومتونو مشران د خلکو په رضایت حکومت کوي‪ .‬د دې مشرانو واک د وسلوال فوځ‬
‫مشرتوب یا اقتصادي شتمنیو له امله نه دی‪ .‬د دې واک المل د هغو محدودیتونو درناوی دی چې رایې‬
‫ورکوونکو دوی ته په ازادو او عادالنه ټاکنو کې ورکړي دي ‪.‬په دیموکراتیکو حکومتونو کې خلک د ازادو‬
‫ټاکنو په ترڅ کې د قانون له مخې واک خپلو منتخبو مشرانو ته سپاري‪ .‬په حقوقي ډیموکراسۍ کې‪ ،‬واکونه‬
‫په داسې ډول ویشل کیږي چې مقننه څانګه قوانین جوړوي‪ ،‬اجراییه څانګه یې پلي کوي او پلي کوي‪ ،‬او‬
‫قضایی څانګه په خپلواکه توګه کار کوي‪.‬‬

‫‪:۱‬مقننه‬
‫په ډیموکراتیک حکومت کې ټاکل شوي استازي ‪ -‬د مجلس‪ ،‬شورا یا کانګرس غړي ‪ -‬دنده لري چې د‬
‫خلکو خدمت وکړي‪ .‬دوی دندې لري چې د یو دیموکراتیک حکومت د سالمتیا لپاره اړین دي‪ .‬په یوه عادي‬
‫ډیموکراتیک حکومت کې‪ ،‬مقننه قوه‪ ،‬د بحث او د قانون تصویب اصلي ځای دی د خلکو د هوساینې په‬
‫نظر کې نیولو سره قوانین تصویب کړي ‪ .‬دا مجلسونه د تصویب ماشینونه ندي چې یوازې د یو استبدادي‬
‫مشر پریکړې تصویبوي‪.‬‬
‫مقننه قوه په دیموکراتیکو نظامونو کې د حکومت په چارواکو‪ ،‬د وزارتونو په کړنو باندې د نظارت او‬
‫تفتیش لري‪ ،‬چې دوی کوالی شي د وزارتونو فعالیتونه وڅاري‪ ،‬مقننه قوه صالحیت چې د حکومت لپاره‬
‫بودیجه تصویب کړي او د بودیجې سند اجازه لیک د حکومت په واک کې ورکړي‪ ،‬همدارنګه حق لري‬
‫چې د دوی په تصویب سره وزیران او مستقلو ادارو رئیسان او د قضایه قوې غړو ته تایید رایه ورکړي‪،‬‬
‫مقننه قوه کوالی شي چې د حکومت مالتړ وکړي یا سیاسۍ اپوزیسیون شي چې د حکومت لپاره مختلفې‬
‫برنامې او پالیسۍ پیشنهاد کړي‪.‬‬
‫قانون جوړونکي یا مقننه قوه مصؤنیت لري چې خپل نظرونه په خورا اغیزمنه او واضح ډول څرګند کړي؛‬
‫مګر دوی باید صبر او درناوي ته غاړه کیږدي‪ ،‬کوم چې د ډیموکراسۍ اخالقي اصول دي‪ ،‬او داسې‬

‫‪P a g e 17 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫موافقتنامې ته د رسیدو لپاره چې د ټولو خلکو د هوساینې په ګټه وي ‪ -‬نه یوازې د دوی سیاسي مالتړي‪ .‬د‬
‫مقننه قوې هر غړی باید د خپل ځان لپاره پریکړه کړي چې څنګه د خلکو ګټې د خپلو محلي حوزو له ګټو‬
‫سره توازن کړي‪ .‬قانون جوړونکي اکثرا د خپلو حوزو لپاره غونډې کوي او خپلې شخصي ستونزې او‬
‫اعتراضونه د دوی سره د خواخوږۍ لپاره راپورته کوي ‪ -‬او همدارنګه د حکومتي چارواکو څخه مرسته‬
‫غواړي‪ .‬دوی اکثرا د دې هدف لپاره د روزل شوي مشاورینو یوه ډله لري‪.‬‬
‫مقننه قوې غړي معموال له دغو دوو الرو څخه یوه ټاکل کیږي‪ .‬په مستقیمو ټاکنو کې‪ ،‬چې ځینې وختونه‬
‫د "نسببي اکثریت" په نوم یادیږي‪ ،‬هغه کاندید ټاکل کیږي چې ډیرې رایې ترالسه کړي‪ .‬دویم د ګوندونو د‬
‫ټاکلو په طریقه کې‪ ،‬چې اکثرا د پارلماني ټاکنو لپاره کارول کیږي‪ ،‬رایه ورکوونکي معموال ګوندونو ته‬
‫رایه ورکوي نه اشخاصو ته‪ ،‬او استازي د دوی د ګوند لخوا د ترالسه شویو رایو په سلو کې ټاکل کیږي‪.‬‬
‫د ګوند انتخاب طریقه د څو او خورا منظم کوچني ګوندونو لپاره زمینه برابروي تر څو په پارلمان کې‬
‫څوکۍ تر السه کړي‪ .‬تناسبي ټاکنیز نظام حکومت بې ثاته کوي‪ .‬په دواړو طریقو کې استازي په بحثونو‪،‬‬
‫خبرو اترو‪ ،‬د ایتالفونو په جوړولو او جوړجاړي کې برخه اخلي‪ ،‬چې د دموکراتیکو حکومتونو د مقننه‬
‫مجلسونو ځانګړنې دي‪ .‬مقننه اسمبلۍ اکثرا دوه امجلسه وي چې یوه یو د عوامو مجلس یا ولسي جرګه او‬
‫بل سنا جرګه‪ ،‬کوم قوانین چې جوړیږي باید د دواړو مجلسونو له طریقه تصویب شي‬

‫‪:۱‬اساسي قانون‬
‫یو مدون اساسي قانون د یو دیموکراتیک حکومت ډیر اهم دی او د دولت د جوړښت اساس تشکلیوي په‬
‫همدې اساس په اساسي قانون کې باید د خلکو فردي‪ ،‬ټولنیز حقوق او ازادۍ خوندي وي‪ ،‬اساسي قانون‬
‫شتون د یوې ټولنې د اساسي اړتیاو څخه ګنل کیږي‪ ،‬اساسي قانون د ټولنې بنسټیز خلکو عمومي هوساینه‬
‫اهداف او غوښتنې په ګوته کوي‪ ،‬د همدا اساسي قانون دی چې د دموکراتیک نظام چوکاټ مشخص کوي‬
‫په دموکراتیک دولت کې باید ټول قوانین د اساسي قانون د روح سره سمون ولري‪ ،‬که چیرې کوم قانون د‬
‫اساسي قانون سره په ټکر کې وي قابل د تطبیق نه دی‬
‫په یو دموکراتیک حکومت کې‪ ،‬یو خپلواک قضایی سیسټم اتباعو ته اجازه ورکوي چې د هغه قوانینو‬
‫مخالفت وکړي چې د دوی په د عقایدو یا د اساسي قانون سره سم نه وي او د حکومت یا د‬
‫اساسي قانون د دولت د واک چوکاټ ټاکي ‪ -‬د هغه د واکونو ساحه‪ ،‬د دې واکونو د کارولو طریقه او د‬
‫راتلونکو قوانینو د تصویب پروسه‪ .‬اساسي قانون تابعیت تعریفوي او د رایې ورکولو وړ څوک غوره کولو‬

‫‪P a g e 18 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫لپاره اساس مشخص کوي‪ .‬اساسي قانون د هېواد د سیاسي‪ ،‬اجرائیه او قضایي بنسټونو بنسټونه‪ ،‬د مقننه او‬
‫محاکمو د جوړښت‪ ،‬د منتخب حکومت د جوړېدو شرایط او د منتخبو چارواکو لپاره د حکومت شرایط‬
‫مشخص کړي دي‪.‬‬
‫اساسي قانون د دولت د وزارتونو دندې مشخصې کړي او هغو کسانو ته چې په واک کې دي اجازه ورکوي‬
‫چې مالیه راټوله کړي او د ملي دفاع ځواک جوړ کړي‪.‬‬
‫څرنګه چې اساسي قانون په یو ټاکلي وخت لیکل شوی‪ ،‬نو اړینه ده چې د تعدیل وړ وي‪ ،‬ترڅو په راتلونکي‬
‫د وخت په تیریدو سره د خلکو له مختلفو اړتیاوو سره سمون ولري‪ .‬د نه وړاندوینې وړ او د وړاندوینې‬
‫وړ راتلونکي ستونزو سره د مقابلې لپاره د انعطاف د اهمیت له امله ‪ ،‬اساسي قانون معموال د حکومت‬
‫عمومي اصولو مشخص کولو لپاره لیکل کیږي‪.‬‬
‫اساسي قوانینو کې معموال دوه ډوله حقونه شتون لری منفي حقوق او مثبت حقوق‪.‬‬
‫منفي حقونه هغه حقوقو ته ویل کیږي چې حکومت نشي کولې کوم کارونه تر سره کړي ‪ .‬د بېلګې په‬
‫توګه‪ ،‬دولت باید د بیان د ازادۍ او په سوله ییز ډول د خلکو د راغونډېدو د وړتیا له محدودولو او همدارنګه‬
‫د غیرقانوني زنداني کېدو څخه ډډه وکړي‪.‬‬
‫مثبت قانون دولت ته وایي چې باید څه وکړي او اتباعو ته ووایي چې دوی ته څه اجازه ورکړل شوې ده‪.‬‬
‫په دې "اجازه وړ مسلو" کې کیدای شي ټولنیز‪ ،‬اقتصادي او کلتوري حقونه د ټولنې مختلفو کچو ته د دولتي‬
‫تضمین په بڼه شامل وي‪ .‬دا کیدای شي د ټولو هلکانو او نجونو لپاره د لومړنیو او ثانوي زده کړو‪ ،‬د تقاعد‬
‫وروسته "سوکالۍ" یا د ټولو اتباعو لپاره د کار او روغتیا پاملرنې شتون تضمین وي‪.‬‬

‫‪ :۷۲‬د بیان ازادي‬

‫د انساني ازدیو له جملې څخه یو هم د بیان ازادي ده‪ ،‬بیان ازادي د دیموکراتیکې ټولنې یوه مهمه موضوع‬
‫ده‪ ،‬بیان ازادي د په دموکراتیکو ټولنو کې د اتباعو د اساسي حقوقو څخه ګڼل کیږي‪ ،‬د بل طرفه په استبدادي‬
‫رژیمونو کې د زورواکانو له نظره د بیان ازادي د هغوی لپاره یو خنډ دی‪.‬‬
‫بیان ازادی تعریف‪ :‬بیان ازادي په خاصه مانا عقیدې او نظر بیان ته ویل کیږي په اصطالح کې بیان ازادي‬
‫د ټولو انسانانو طبیعي حق دی‪ ،‬چې د هغې پر اساس کوالی شي خپل فکر او نظر څرګند کړي خو په دې‬
‫شرط چې د نورو حقوقو امتیازات او د ټولنې ارزښتونه پکې تر پښو الندې نشي‪.‬‬
‫هابز وایي‪ :‬ازادي په حقیقت کې د موانعو نه موجودیت ته وایي‬

‫‪P a g e 19 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫بیان ازادی د په ټولو نړیوالو اسنادو دې کې د یو بشري حق ګڼل شوی دی‪ ،‬لکه بشر حقوقو اعالمیه‪ ،‬د‬
‫فرانسې د بشر حقوقو اعالمیه ‪ ،‬مدني او سیاسي حقوقو کنوانسیون کې یادونه شوی‬
‫د وینا او بیان ازادي په ځانګړي ډول د سیاسي مسایلو په برخه کې دیموکراتیک حکومت اصلي شریان‬
‫دی‪ ،‬په دیموکراتیکو نظامونو کې حکومتونو حق نه لري چې د افرادو لیکل شوي وینا او بیانونه محتوی‬
‫وڅاري‪ ،‬اګر چې د حکومتونو سره مختلف وي یا هم مخالف وي‪ ،‬همدا بیان ازادي څخه په استفادې سره‬
‫په دیموکراتیکو ټولنو کې د چارواکو په کړنو باندې انتقاد کوالی شي‪ ،‬د انتقاد په نتیجه کې د حکومت چارې‬
‫سمون پیدا کوالی شي‪،‬‬
‫الریونونه د ټولو دیموکراتیکو حکومتونو د ازموینې ډګر دی – نو د سوله ییزې غونډې حق یو اساسي حق‬
‫دی او د بیان د ازادۍ په عملي کولو کې مهم رول لوبوي‪ .‬مدني ټولنه د هغو خلکو لپاره د تودو بحثونو د‬
‫ترسره کولو امکان برابروي چې له ځینو مسلو سره په کلکه مخالفت وکړي‪.‬‬
‫‪:۷۷‬د حکومت له خوا حساب ورکونه‬
‫د حکومت حساب ورکونه پدې معنی ده چې لوړ رتبه دولتي کارمندان ‪ -‬ټاکل شوي یا ټاکل شوي ‪ -‬مکلف‬
‫دي چې خپلې پریکړې او کړنې خلکو ته تشریح کړي‪ .‬د حکومت حساب ورکول د مختلفو میکانیزمونو له‬
‫الرې ترالسه کیږي ‪ -‬سیاسي‪ ،‬قانوني او اجرایوي ‪ -‬چې د فساد مخنیوي او ډاډ ترالسه کولو لپاره رامینځته‬
‫شوي چې حکومتي چارواکي حساب ورکونکي او خلکو ته د السرسي وړ وي‪ .‬د داسې میکانیزمونو په‬
‫نشتون کې د فساد احتمال شتون لري‪.‬‬
‫د سیاسي حساب ورکونې اصلي میکانیزم ازادې او عادالنه ټاکنې دي‪ .‬ټاکنې او د دفتر ټاکل شوي شرایط‬
‫ټاکل شوي چارواکي د دوی د فعالیت لپاره حساب ورکوونکي دي او ټاکنیزو سیاالنو ته فرصت برابروي‬
‫چې خلکو ته بدیل پالیسۍ وړاندې کړي‪ .‬که رایه ورکوونکي د یو چارواکي له فعالیت څخه راضي نه وي‪،‬‬
‫دوی ممکن هغه ته رایه ورنکړي کله چې د هغه دوره پای ته ورسیږي‪ .‬تر کومه حده چې حکومتي‬
‫چارواکي په سیاسي لحاظ حساب ورکوونکي دي په دې پورې اړه لري چې ایا دوی ټاکل شوي یا ټاکل‬
‫شوي‪ ،‬څو ځله بیا ټاکل کیږي‪ ،‬او څومره شرایط کولی شي خدمت وکړي‪ .‬د قانوني حساب ورکونې‬
‫میکانیزمونو کې اساسي قانون‪ ،‬تقنیني فرمانونه‪ ،‬فرمانونه‪ ،‬قوانین‪ ،‬الرښوونې او نور قانوني وسایل شامل‬
‫دي چې دا مشخص کوي چې دولتي چارواکي څه کولی شي او څه نشي کولی‪ ،‬او خلک څنګه کولی شي د‬
‫هغو چارواکو په وړاندې شکایت وکړي چې د قناعت وړ نه وي‪ .‬یوه خپلواکه قضایه قوه د قانوني حساب‬
‫ورکونې د بریالیتوب لپاره اساسي اړتیا ده‪ ،‬کوم چې خلکو ته د یوه داسې فورم په توګه خدمت کوي چیرې‬

‫‪P a g e 20 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫چې خلک د دولت په وړاندې خپلې ادعاوې کوي‪.‬‬

‫د قانوني حساب ورکونې میکانیزمونه په الندې ډول دي‪:‬‬
‫د عامه چارواکو لپاره اخالقي مقررات او د چلند اصول چې د نه منلو وړ کړنو عمومي کتنه وړاندې کوي؛‬
‫د ګټو د ټکر او د شتمنیو د افشا کولو قوانین له عامه چارواکو څخه غواړي چې د خپلو عایداتو او شتمنیو‬
‫سرچینه افشا کړي‪ ،‬ترڅو خلک قضاوت وکړي چې آیا د چارواکو مالي ګټې په غیرقانوني ډول د دوی په‬
‫کړنو اغیزه کوي؛"لمر" قوانین دولتي اسناد او دقیقې مطبوعاتو او خلکو ته چمتو کوي؛ د خلکو د ګډون‬
‫اړتیا دا ده چې د حکومت ځینې پریکړې باید د خلکو نظرونه پکې شامل وي‪ .‬او قضایی بیاکتنه محکمو ته‬
‫دا واک ورکوي چې د دولتي چارواکو او ادارو پریکړو او کړنو بیاکتنه وکړي‪.‬‬

‫د اجرایوي حساب ورکونې میکانیزمونه په ادارو یا وزارتونو کې څانګې او په اجرایوي پروسو کې‬
‫طرزالعملونه شامل دي او د دې لپاره ترتیب شوي چې د دولتي چارواکو پریکړې او کړنې د خلکو ګټې په‬
‫پام کې ونیسي‪.‬‬
‫د اجرایوي حساب ورکونې میکانیزمونه په الندې ډول دي‪:‬‬
‫د خلکو د شکایتونو اورېدلو او د خلکو د شکایتونو د اورېدو مسوولیت لري؛‬
‫خپلواک پلټونکي چې د ملي بودیجې کارول څیړي ترڅو د ناوړه ګټې اخیستنې نښې ومومي؛‬
‫اجرایوي محکمې چې د ډیپارټمنټ پریکړو په اړه د خلکو شکایتونو سره معامله کوي؛‬
‫د اخالقي قوانینو چې د تش په نامه "ویسل بلورز" څخه ساتنه کوي ‪ -‬هغه کسان چې په حکومت کې فساد‬
‫یا د دولتي واک څخه ناوړه ګټه اخیستنه افشا کوي ‪ -‬د غچ اخیستنې په وړاندې‪.‬‬

‫‪:۷۱‬ازادې او عادالنه ټاکنې‬

‫ازادې او عادالنه ټاکنې خلکو ته اجازه ورکوي چې په پارلماني ډیموکراسۍ کې ژوند وکړي ترڅو د خپل‬
‫حکومت د راتلونکو پالیسیو سیاسي جوړښت او سمت وټاکي‪.‬‬
‫ازادې او عادالنه ټاکنې د قدرت د سوله ییز لیږد امکان زیاتوي‪ .‬دا ډول ټاکنې دا تضمینوي چې بایلونکي‬
‫نوماندان د ټاکنو پایلې ومني او واک نوي حکومت ته وسپاري‪.‬‬
‫یوازې ټاکنې د ډیموکراسۍ تضمین نه کوي ځکه چې دیکتاتوران کولی شي د ټاکنو په پروسه کې د مداخلې‬
‫‪P a g e 21 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫او ګډوډولو لپاره له دولتي تاسیساتو څخه کار واخلي‪ .‬بلکې ازادو او عادالنه ټاکنو ته اړتیا ده‪.‬‬
‫د ټولو نارینه وو او ښځو لپاره د رایې ورکولو نړیوال حق ‪ -‬ډیموکراسي دا حق د اقلیتونو او معلولینو څخه‬
‫نه اخلي یا یوازې سواد یا شتمنو ته ورکوي‪ .‬د رای ورکوونکي په توګه د راجستر کولو یا د عامه دفتر‬
‫لپاره د ځان کولو آزادي د کاندیدانو او سیاسي ګوندونو لپاره د بیان ازادي ‪ -‬ډیموکراسي د کاندیدانو یا‬
‫سیاسي ګوندونو د اوسني چارواکو په کړنو نیوکه نه منع کوي‪.‬‬
‫د انتخاب کونکو بورډ لپاره ډیری فرصتونه د آزاد مطبوعاتو څخه بې طرفه معلومات ترالسه کولو لپاره‬
‫د سیاسي پروګرامونو او غونډو د ترسره کولو لپاره د غونډې ازادي هغه قوانین چې د ګوند استازو ته اړتیا‬
‫لري چې د ټاکنو په ورځ د رایې ورکولو له مرکزونو څخه لرې وي ‪ -‬د ټاکنو کارکونکي‪ ،‬هغه څوک چې‬
‫د رایې ورکولو په مرکزونو کې رضاکار دي‪ ،‬او نړیوال مفتشین کولی شي د رایې ورکوونکو سره د رایې‬
‫ورکولو په بهیر کې مرسته وکړي‪.‬‬
‫د ټاکنو د ترسره کولو او د پایلو د اعتبار او اعتبار د څېړلو لپاره یو بې طرفه یا متوازن سیستم – روزل‬
‫شوي ټاکنیز چارواکي باید له سیاسي پلوه بې طرفه وي او د ټاکنو څارونکي باید د ګډون کوونکو ګوندونو‬
‫استازي وي‪ .‬د خلکو لپاره د رای ورکولو ځایونه‪ ،‬د رای ورکولو لپاره شخصي ځای‪ ،‬د رای ورکولو‬
‫ځانګړي صندوقونه او د رایو شفافه شمیرل‪.‬‬
‫د رایې ورکولو طریقې ‪ -‬په مختلفو هیوادونو کې او حتی په ورته هیواد کې‪ ،‬دا په بیالبیلو الرو ترسره‬
‫کیږي‪ ،‬چې په الندې ډول دي‪:‬‬
‫د کاغذي رایو پاڼې – رای پاڼې د کاغذ په یوه ټوټه باندې په نښه شوي یا په نښه شوي دي‪.‬‬
‫د نوماندانو د عکسونو او یا د ګوند نښانونو سره رای پاڼې‪ ،‬ترڅو نالوستو اتباع وکولی شي په سمه توګه‬
‫رایه ورکړي‪.‬‬
‫الکترونیکي سیسټم – رایه ورکوونکي د ټچ سکرین یا پش بټن وسایلو په کارولو سره رایه ورکوي‪.‬‬
‫غیرحاضري رای پاڼې ‪ -‬هغه خلکو ته اجازه ورکوي چې د ټاکنو په ورځ د رایې ورکولو توان نلري ترڅو‬
‫د ټاکنو څخه مخکې رایې واچوي‪.‬‬
‫‪ :۷۴‬د ښځو او نجونو حقوق‬
‫د ښځو په وړاندې تبعیض پدې معنی دی چې ځینې قوانین دودونه‪ ،‬د جنسیت پر بنسټ‪ ،‬تبعیض پر اساس‬
‫جوړ شي ‪ .‬دیموکراتیک دولتونه باید د ښځو د حقونو په ساتنه کې زیار وباسي‪ ،‬ښځې دې ته وهڅوي چې‬
‫د ټولنې او حکومت په ټولو برخو کې برخه واخلي او د هغوی لپاره داسې ځایونه جوړ کړي چې په ازاده‬
‫‪P a g e 22 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫توګه سره راټول شي او خپل نظر څرګند کړي‪ .‬د ښځو په قانوني حقونو کې د قانون له مخې مساوي چلند‬
‫او قانوني سرچینو ته السرسی شامل دی‪.‬‬
‫د ښځو حقونه باید په روښانه توګه تعریف شي ‪ -‬د ښځو په قانوني دریځ کې ابهام په ټوله نړۍ کې د فقر‬
‫یو له اصلي الملونو څخه دی‪.‬‬
‫ښځې باید د ملکیت او میراث حق ولري‪.‬‬
‫ښځې باید د اساسي قانون او نورو قوانینو په مسوده او تطبیق کې د ګډون فرصت ولري‪.‬‬
‫د ښځو په سیاسي حقونو کې په ټاکنو کې د ګډون حق‪ ،‬په دولتي دندو کې کار کول‪ ،‬په حکومتولۍ او سیاسي‬
‫سازمان کې برخه اخیستل شامل دي‪.‬‬
‫دیموکراتیک سیسټمونه باید د مدني ټولنې د پروژو مالتړ وکړي ‪ -‬دولتي او غیر دولتي دواړه ‪ -‬چې میرمنو‬
‫ته په ټاکنو کې د ګډون کولو څرنګوالي او د سیاسي سیالیو تخنیکونو او مقننه پروسې په اړه روزنه ورکوي‪.‬‬
‫د مدني ټولنې او حکومت په ټولو کچو کې د ښځو فعالیت ډیموکراسي پیاوړې کوي‪.‬‬
‫ښځې او نجونې باید لومړنیو زده کړو ته السرسی ولري‪ .‬دوی باید په ثانوي ښوونځیو یا پوهنتونونو کې‬
‫له ګډون یا تدریس څخه منع نشي‪ .‬اقتصادي حقونه ښځو ته دا توان ورکوي چې خپلې اقتصادي شتمنۍ‬
‫وڅاري او له خطرناکو جنسي اړیکو او د ناوړه استفادې د احتمال په مخنیوي کې ورسره مرسته وکړي‪.‬‬
‫دا حقوق په الندې ډول دي‪:‬‬
‫ښځو ته باید کار حق ورکړل شي‪.‬‬
‫د امیندوارۍ یا واده له امله د دندې له پای ته رسیدو څخه معافیت‪.‬‬
‫په پروګرامونو کې برخه اخیستل لکه د وړو کارموندنې پورونو کارول او د دندې روزنه چې میرمنو ته د‬
‫پیسو ګټلو توان ورکوي‪.‬‬
‫د کار په ځای کې د مساوي عاید‪ ،‬چلند او درناوي حق‪.‬‬
‫دیموکراتیک نظامونه باید د ښځو او نجونو د روغتیا او هوساینې د تامین لپاره هڅې وکړي‬
‫د عامې روغتیا پاملرنه‪ ،‬د ناروغیو مخنیوی او د زیږون دمخه پاملرنه‪.‬‬
‫د ایډز مخنیوی‪ ،‬ناروغانو ته د چمتو شوي روغتیا پاملرنې ښه والی او له مور څخه ماشوم ته د دې ناروغۍ‬
‫د لیږد کمول‪.‬‬
‫د قاچاقبرانو سره مبارزه کوم چې ښځې او نجونې په کورنیو کې د غفلت‪ ،‬درغلۍ یا زور له الرې جبري‬
‫فحاشۍ یا غالمۍ ته اړوي‪.‬‬
‫‪P a g e 23 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫د هغه څه سره مبارزه چې د جنسي سیاحت په نوم یادیږي‪ ،‬ډیری وختونه د ښځو او ماشومانو استحصال‪.‬‬
‫کورنیو ته د کم عمره واده روغتیا او ټولنیزې پایلې ښوونه‪.‬‬
‫د قربانیانو د مرکزونو مالتړ‪ ،‬په شمول د کورني تاوتریخوالي مرکزونه او د جنسي تیري بحران مرکزونه‪.‬‬
‫پولیسو‪ ،‬وکیالنو‪ ،‬قاضیانو او طبي بورډونو ته د کورنۍ تاوتریخوالی کمولو لپاره روزنه‪.‬‬
‫د ښځو سنت کول ختم کړئ‪.‬‬

‫‪:۵۵‬حکومت د ایتالفونو او جوړجاړي له الرې‬

‫هره ټولنه د خلکو ډلې شتون لري د ټولو اتباعو لپاره د اهمیت مسلو په اړه مختلف نظرونه لري‪ .‬یو ازاد‬
‫دیموکراتیک حکومت دې ته د خلکو د ګټې په سترګه ګوري او په پایله کې د مختلفو نظرونو د بیان لپاره‬
‫د زغم مالتړ کوي‪ - .‬دیموکراتیک حکومتونه هغه وخت بریا ترالسه کوي کله چې د دوی سیاستوال او‬
‫چارواکي پدې پوه شي چې پیچلې مسلې په داسې حلونو کې د پای ته رسیدو احتمال لږ دی چې په روښانه‬
‫ډول "سمه یا غلط" وي او دا چې د ډیموکراتیکو اصولو او ټولنیزو لومړیتوبونو مختلف تفسیرونه شتون‬
‫لري‪.‬‬
‫د غونډې او رسنیو ازادي ازاد بحث او د نظرونو تبادله هڅوي‪ .‬دا خالصون حکومتونو ته اجازه ورکوي‬
‫چې ستونزې وپیژني او ډلو ته اجازه ورکوي چې توپیرونه وګوري او د حل لپاره کار وکړي‪( .‬په خصوصي‬
‫سکتور کې‪ ،‬دا "د نظرونو بازار" د خالقیت او پانګونې امکان برابروي‪ ،‬کوم چې د اقتصادي ودې انجنونه‬
‫دي‪.‬ایتالفونه هغه وخت جوړیږي کله چې مشترک دولت ډلې یا سیاسي ګوندونه د ګډو ګټو لپاره سره راټول‬
‫شي‪ ،‬حتی که دوی په نورو مسلو کې د یو بل سره سخت مخالفت وکړي‪ .‬د مهمو پریکړو سره جوړجاړی‬
‫حکومت ته اجازه ورکوي چې مشري وکړي‪.‬‬
‫د دیموکراتیکو حکومتونو مقننه څانګې د قوانینو تصویب لپاره په ایتالفي جوړښت تکیه کوي‪:‬‬
‫په پارلماني نظام کې‪ ،‬سیاسي ډلې له نورو ډلو سره د خپلو غوښتنو د پرمخ بیولو او حکومتونو جوړولو‬
‫لپاره ملګرتیا تنظیموي‪ .‬ایتالفونه اکثرا یو سیاسي ګوند ته اړتیا لري چې د اجنډا نورو مهمو برخو ته د‬
‫رسیدو لپاره د نورو ډلو سره ځینې توپیرونه لرې کړي‪ .‬له هغه ځایه چې ایتالفي حکومتونه د هغو ګوندونو‬
‫لخوا جوړیږي چې ځینې وختونه مخالف نظرونه لري‪ ،‬د حکومت د سقوط احتمال شتون لري‪ .‬په ځینو‬
‫دیموکراتیکو حکومتونو کې د حکومتی ایتالفونو جوړول او انحالل حتی په کال کې څو ځلې لیدل کیږی‪.‬‬

‫‪P a g e 24 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫‪:۵۶‬تعلیم او ډیموکراسي‬
‫ښوونه او روزنه یو نړیوال انساني حق دی‪ .‬دا حق د نورو بشري حقونو د ترالسه کولو وسیله او د ټولنیز‬
‫او اقتصادي پیاوړتیا وسیله هم ده‪ .‬د بشري حقونو د نړیوالې اعالمیې له الرې د نړۍ ټولو هېوادونو د ټولو‬
‫انسانانو لپاره د تعلیم له حق سره خپله موافقه اعالن کړې ده‪ .‬ټولې ټولنې خپل فکري عادتونه‪ ،‬ټولنیز‬
‫معیارونه‪ ،‬کلتور او ګټې له یو نسل څخه بل نسل ته لیږدوي‪ .‬د ښوونې او روزنې او دیموکراتیکو ارزښتونو‬
‫ترمنځ مستقیم اړیکه شتون لري‪ :‬په ډیموکراتیکو ټولنو کې‪ ،‬نصاب مواد او کړنې د حکومتدارۍ د‬
‫ډیموکراتیکو میتودونو مالتړ کوي‪ .‬د تعلیمي لیږد دغه بهیر په یو دموکراتیک حکومت کې اړین دی ځکه‬
‫چې اغیزمن ډیموکراتیک سیسټمونه متحرک او پرمختللي حکومتونه دي چې د خپلو اتباعو خپلواک فکر‬
‫ته اړتیا لري‪ .‬د مثبتو ټولنیزو او سیاسي پرمختګونو شرایط د هیوادوالو په الس کې دي‪ .‬حکومتونه باید‬
‫تعلیم د معلوماتو د کنټرول او د زده کونکو د دماغ مینځلو وسیله وګڼي‪.‬‬
‫حکومتونه باید تعلیم ته ارزښت ورکړي او اړین سرچینې چمتو کړي ځکه چې دوی هڅه کوي د خپلو‬
‫اتباعو ساتنه وکړي‪ .‬سواد خلکو ته دا توان ورکوي چې د ورځپاڼو او کتابونو له الرې پوهه ترالسه کړي‪.‬‬
‫باخبره اتباع د ډیموکراسۍ د ودې لپاره په ښه حالت کې دي‪.‬‬
‫د دیموکراتیکو حکومتونو تعلیمي سیسټمونه د نورو سیاسي تیوریو یا حکومتدارۍ میتودونو د تدریس مخه‬
‫نه نیسي‪ .‬دیموکراتیک حکومتونه زده کونکي هڅوي چې د محتاط څیړنې او د تاریخ د بشپړ پوهاوي‬
‫پراساس منطقي دلیلونه وړاندې کړي‪ .‬خصوصي او مذهبي ډلې باید د ښوونځیو په جوړولو کې وړیا وي‬
‫او یا والدین کولی شي د خپلو ماشومانو د کور د زده کړې لپاره غوره کړي‪.‬‬
‫عامه ښوونځي باید د ټولو اتباعو لپاره په مساوي توګه شتون ولري‪ ،‬پرته له دې چې قومي یا مذهبي شالید‪،‬‬
‫جنسیت یا فزیکي معلولیت ولري‪ .‬د ډیموکراسۍ اصول او دودونه باید داسې وروزل شي چې خلک د آزادو‬
‫اتباعو په توګه د خپلو امکاناتو او مسؤلیتونو څخه خبر شي او د دوی قدر وکړي‪.‬‬
‫د دیموکراتیک تابعیت په زده کړه کې د هیواد او نړۍ د تاریخ او د ډیموکراسۍ د بنسټیزو اصولو پوهه‬
‫شامله ده‪ .‬د دیموکراتیکو حکومتونو په تعلیمي پروګرام کې تاریخ‪ ،‬جغرافیه‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬ادبیات‪ ،‬فلسفه‪ ،‬قانون‪،‬‬
‫هنر‪ ،‬ټولنیز علوم‪ ،‬ریاضي او علوم شامل دي‪ ،‬چې د هلکانو او نجونو دواړو زده کونکو ته شتون لري‪.‬‬
‫محصلین هم باید آزاد وي چې مرکزونه جوړ کړي او فعالیتونه ترسره کړي چې د ډیموکراسۍ اصول پلي‬
‫کیږي‪ .‬د مثال په توګه‪ :‬د زده کوونکو رهبري د دې المل ګرځي چې دوی د ډیموکراسۍ په بهیر کې تجربه‬
‫‪P a g e 25 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫ترالسه کړي‪ .‬جعلي ټاکنې زده کونکو ته د اتباعو د ګډون په اړه درس ورکوي او په دوی کې د دایمي‬
‫رایې ورکولو عادت رامینځته کوي‪ .‬د ښوونځي ورځپاڼه زده کوونکو ته د ازادو رسنیو رول او مسوول‬
‫ژورنالیزم درس ورکوي‪ .‬مدني مرکزونه له لویو ټولنو سره اړیکي زیاتوي‪.‬‬

‫‪ :۷۱‬مستقله قضائیه قوه‬

‫که قضایه قوه له مقننه او اجرائیه قوې جال نه شي‪ ،‬ازادي به نه وي‪ ... .‬ازادي هیڅ دلیل نه لري چې یوازې‬
‫د قضایي څانګې څخه ویره ولري‪ ،‬مګر دا باید د نورو دوو څانګو سره د هغې له اتحاد څخه په کلکه ویره‬
‫ولري‪ ".‬دا اصل چې خپلواکه قضایه د عدالت د سمې ادارې اساس دی او د عدالت اداره په عربي حقوقي‬
‫ادارو کې ژوره ریښه لري‪ .‬په عملي توګه د عربي ټولو اساسي قوانینو د قضایي خپلواکۍ تضمین کړی‬
‫دی‪ .‬د بېلګې په توګه‪ ،‬د بحرین د اساسي قانون په ‪۷۲۴‬مه ماده کې راغلي‪" :‬د قضائیه قوې شهرت او د‬
‫قاضیانو صداقت او بې پرېتوب د سم حکومت د جوړولو بنسټونه او د حقوقو او آزادیو تضمین دی‪ ".‬هیڅ‬
‫واک د قاضي په حکم کې د مداخلې حق نلري او په هیڅ حالت کې نشي کولی د عدالت په الره کې مداخله‬
‫وکړي‪ .‬قانون د قضایي خپلواکۍ تضمین کوي ‪ "...‬د مصر د اساسي قانون په ‪56‬مه ماده کې راغلي‪" :‬د‬
‫قضایی خپلواکۍ او معافیت دوه اساس ي ستنې دي چې په قانون کې مشخص شوي حقونه او ازادي‬
‫تضمینوي‪ ".‬د اردن د اساسي قانون په ‪ ۱۱‬مه ماده کې راغلي‪" :‬قاضیان خپلواک دي او د خپلو قضایي‬
‫وظایفو په ترسره کولو کې له قانون پرته د هیڅ واک او واک تابع نه دي"‪.‬‬
‫موږ ورته فرعي مفهومونه د "د قضایي چلند د بنګلور اصول" په شپږو اصولو کې وینو چې د ملګرو‬
‫ملتونو په پام کې نیولو او په نړۍ کې د قضایي قوې د سالمیت او روغتیا د پیاوړتیا لپاره ترتیب شوي‪.‬‬
‫لومړی اصل وایي‪" :‬د قضایي خپلواکي د قانون د حاکمیت اړتیا او د عادالنه محاکمې اصلي ضامن دی‪".‬‬
‫له همدې امله‪ ،‬قاضي دنده لري چې دا خپلواکي وساتي او وده ورکړي‪ ،‬دواړه له انفرادي او اداري لید‬
‫څخه‪ .‬د قضایي خپلواکۍ په اړه د قاهرې اعالمیه چې د ‪ 3002‬کال د فبروري په میاشت کې د دوهم عرب‬
‫عدالت کنفرانس کې مسوده شوې وه‪" ،‬منلې شوې ‪ ...‬د قضایی خپلواکۍ اصلي ستنه ده چې مدني آزادي‪،‬‬
‫بشري حقونه‪ ،‬د ټول شموله پراختیا بهیر‪ ،‬د سوداګرۍ او پانګونې سیسټم کې اصالحات‪ ،‬سیمه ایز او نړیواله‬
‫اقتصادي همکاري او د ډیموکراټیکو بنسټونو جوړول ‪ ...‬ټول پر دې والړ دي‪.‬‬
‫خپلواکه قضا په دې مانا ده چې قاضي دواړه د خپلو دندو په ترسره کولو کې خپلواک وي او قضایه قوه‬
‫خپلواکه اداره ده او واک او فعالیت یې د نورو دولتي استازو له نفوذ او السوهنې څخه خوندي وي‪ .‬د‬

‫‪P a g e 26 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫بنګلور د اصولو له مخې‪ ،‬قضایي خپلواکي دواړه "انفرادي او اداري اړخونه" لري‪.‬‬
‫د قاضي د فردي خپلواکۍ له نظره‪ ،‬د خپلواکۍ د تضمین لپاره دوه الرې شتون لري‪ .‬لومړی‪ ،‬قاضي باید د‬
‫غچ اخیستنې یا د غچ اخیستنې له ګواښ څخه ویره ونلري ترڅو ویره او اندیښنه د هغه په پریکړه کولو‬
‫اغیزه ونکړي‪ .‬دوهم‪ ،‬هغه طریقه چې قاضیان ټاکل کیږي او هغه اخالقي اصول چې دوی یې باید مراعات‬
‫کړي باید داسې وي چې د فساد او بهرنۍ نفوذ خطر کم شي‪.‬‬
‫له بلې خوا‪ ،‬دا باید یقیني شي چې قاضیان خپل واک په بې طرفه توګه کاروي نه د شخصي ګټو یا بهرني‬
‫نفوذ پراساس‪ .‬قاضي باید د شخړې د یوې خوا تر اغیزې الندې نه وي او یا د بل په مقابل کې یو طرفدار‬
‫نه وي‪ ،‬او هغه باید د شخړې له پایلو څخه ګټه اخیستونکی نه وي‪ .‬هغه قاضي چې نفوذ‪ ،‬فشار او فساد ته‬
‫غاړه کېږدي د هېوادوالو عزت او باور له السه ورکوي‬
‫هرکله چې قاضي داسې حکم ورکړي چې په هغه کې ګټه اخیستونکی وي‪ ،‬یا په بل باندې احسان وکړي‪،‬‬
‫یا د چا حق تر پښو الندې کړي‪ ،‬دا حکم د قانون حاکمیت خرابوي‪ .‬دا اندیښنې باید په پام کې ونیول شي‬
‫کله چې د قاضي غوره کول یا اخالقي اصول چې د دوی چلند الرښوونه کوي‪ .‬د وړتیا‪ ،‬پاکوالي او اخالقي‬
‫مراعات پر بنسټ د قاضي انتخاب په طبیعي توګه د دې ضمانت دى چې یاد قاضي به بې پرې عمل وکړي‪.‬‬
‫د قاضي د ټاکلو او نصبولو لپاره د پورته ځانګړتیاوو پرته بل هر ډول نظر (د سیاسي واک یا د رایې‬
‫ورکوونکو د رایو ل ه الرې) د دې احتمال زیاتوي چې قاضي به د دې مالحظاتو له امله په عادالنه او بې‬
‫طرفه توګه قضاوت ونه کړي‪ .‬د دې حقیقت له امله چې د ساحې پراخول په کوم کې چې د قاضي انتخاب‬
‫په مؤثره توګه ترسره کیږي د هغې دننه د غوره او غوره انتخاب المل کیږي‪ ،‬دا د عدالت په اړه د لومړي‬
‫عرب کنفرانس بیروت اعالمیه وړاندیز کوي‪ :‬قاضیان باید د نژاد‪ ،‬رنګ‪ ،‬جنس پر بنسټ له هر ډول تبعیض‬
‫څخه پاک وي‪ .‬په ځانګړې توګه د قاضیانو د ټاکلو پر مهال‪ ،‬د فرصت د برابرۍ اصل باید په کلکه وڅیړل‬
‫شي ترڅو ډاډ ترالسه شي چې د قضایي موقف لپاره ټول غوښتونکي په مساوي او معقول ډول ارزول‬
‫کیږي‪ .‬سربیره پردې‪ ،‬اعالمیه لوستل کیږي‪" :‬د نارینه او ښځینه ترمنځ هیڅ ډول تبعیض د قضایي مسؤلیت‬
‫منلو ته اجازه نه ورکوي‪ ".‬د دې سپارښتنو اطاعت به نه یوازې د وړتیا پر بنسټ د قاضیانو په ټاکلو کې‬
‫مرسته وکړي‪ ،‬بلکې په قضایي سیسټم کې به هر ډول بنسټیز تبعیض کم کړي (کوم چې د قضاوت یو شان‬
‫وي) رامنځته کیږي‪.‬‬
‫په ښکاره ډول‪ ،‬د قضایي خپلواکۍ د اصولو څارنه له خپلو ستونزو پرته نه ده‪ .‬یو له ستونزو څخه هغه‬
‫وخت رامنځ ته کیږي چې یو منتخب یا ټاکل شوی قاضي کله د سیاسي فشار په وړاندې خپلواکي ولري او‬

‫‪P a g e 27 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫کله هم د شخصي ګټو پر وړاندې خپلواک وي‪ .‬له بلې خوا‪ ،‬د دولت د نورو څانګو او حتی د نورو قضایي‬
‫ارګانونو له نفوذ څخه خوندي پاتې کیدل او د موقف د ساتلو او د ژوند لپاره معاش ترالسه کول‪ ،‬قاضي هم‬
‫د انضباط او څارنې څخه خوندي دی‪ .‬دا څرګنده ده چې که قاضي د قضایي خپلواکۍ تر ټولو اساسي اصولو‬
‫ته غاړه نه ږدي (او د مثال په توګه‪ ،‬رشوت اخلي)‪ ،‬هغه به له دندې ګوښه او ګوښه شي؛ خو له دې پرته‬
‫او د لږو اعمالو په صورت کې به سزا او تبعیض ډېر ستونزمن وي‪.‬‬
‫د دې تر څنګ چې قاضیان د ځینو کړنو څخه منع کوي‪ ،‬د بیلګې په توګه‪ ،‬قاضیان حق نه لري چې په هغه‬
‫قضیه کې قضاوت وکړي چې د دوی شخصي ګټې وي‪ ،‬د قاضیانو د چلند اصول هم موږ ته د استدالل‬
‫اهمیت یادوي‪ .‬په قضا کې‪ .‬د فساد‪ ،‬طرفدارۍ او نورو غیر اخالقي ځانګړنو په اړه انګیرل یا په ګوته کول‬
‫څومره چې د دوی واقعیت کولی شي ټولنې ته زیان ورسوي‪ ،‬په قضایي سیسټم یې باور کمزوری کړي‪،‬‬
‫یا د قانون حاکمیت ته درناوی خراب کړي‪ .‬قاضیان باید نه یوازې دا چې غیرقانوني عمل ونه کړي‪ ،‬بلکې‬
‫په ذهن کې یې باید دا فکر هم پیدا نه کړي‪ .‬نو ځکه‪ ،‬فدرالي قاضیان باید د داسې کړنو څخه ډډه وکړي چې‬
‫په ذهنونو کې د غیرقانوني عمل تاثر رامینځته کوي‪ .‬په دې توګه‪ ،‬د اخالقو قانون په داسې طریقه ترتیب‬
‫شوی چې په محاکمو کې بې پرېتوب او په قضایي اجرااتو کې دقت تضمین او تضمین کوي‪.‬‬
‫د قاهرې اعالمیې له عربي حکومتونو وغوښتل چې "د قضا لپاره مسلکي او اخالقي جوړښت چمتو کړي‬
‫چې د عدالت د معزز مسلک لپاره مناسب وي‪ ".‬د دې کولو لپاره یوه ساده الره د بنګلور اصولو غوره کول‬
‫دي‪ .‬دا اصول په شپږو اساسي محورونو والړ دي‪ :‬استقالل‪ ،‬بې پرېتوب‪ ،‬صداقت او سموالی‪ ،‬وړتیا او‬
‫صداقت‪ ،‬برابري او وړتیا او حقوقي وړتیا‪ .‬د هر اصول تفصیلي الرښوونې او مثالونه د پورته ارزښتونو‬
‫هر یو ته عملي مواد ورکوي‪ .‬زه باور لرم چې دا اصول‪ ،‬که په بشپړه توګه او په سمه توګه پلي شي‪ ،‬په‬
‫امریکا کې د طرزالعمل په څیر مهم رول لوبوي‪ .‬تر اوسه مو د هغو الرو چارو په اړه خبرې کړې دي‬
‫چې له اشخاصو او قاضیانو سره مرسته کوي چې خپل کارونه په ازاده توګه ترسره کړي او د بهر له نفوذ‬
‫څخه خوندي پاتې شي‪ .‬خو یوه خپلواکه قضایه قوه باید د قضایي سیستم او د دولت د نورو برخو څخه بهر‬
‫د سیستماتیک فشار او نفوذ په وړاندې خوندي او خوندي وي‪ .‬د دې اداری خپلواکۍ یو بنسټیز او حیاتي‬
‫اړخ د دې ډاډ ترالسه کول دي چې قضایي سیسټم کافي مالي سرچینې لري‪ .‬لکه څنګه چې د قاضي د‬
‫خپلواکۍ لپ اره د لږ تر لږه معاش تضمین اړین دی‪ ،‬د کافي بودیجې چمتو کول به د قضایی سیسټم په سمه‬
‫توګه کار وکړي‪ .‬په دې اړه‪ ،‬د بیروت اعالمیه وړاندیز کوي‪" :‬حکومت باید د قضایه قوې لپاره د هغې د‬
‫ټولو څانګو‪ ،‬څانګو او ادارو په ګډون یوه خپلواکه او کافي بودیجه چمتو کړي‪ .‬دغه بودیجه به د هېواد په‬

‫‪P a g e 28 | 29‬‬
 ‫د موکراسۍ اصول او بنسټونه‬

‫کلنۍ بودجه کې په ټولیزه توګه (یوه ماده) شامله وي او لګښت او وېش به یې په قضایي نظام کې د سترې‬
‫قضایي شورا د وړاندیز پر بنسټ ترسره کېږي‪ .‬د قاهرې اعالمیه هم حکومتونو ته بلنه ورکوي چې "د‬
‫قضایه قوې د مالي خپلواکۍ لپاره هڅې وکړیدا ډول کافي او غیر مشروط مالي خپلواکي د نورو بنسټونو‬
‫لخوا د غیرقانوني نفوذ په وړاندې قضایه قوه تضمینوي او ساتي‪.‬‬
‫البته‪ ،‬قضایي خپلواکي په خپل ذات کې پای نه دی‪ ،‬بلکې یو مهم هدف ته د رسیدو وسیله ده‪ .‬دا د قانون د‬
‫حاکمیت اساسي ستنه ده او هیوادوالو ته ډاډ ورکوي چې قوانین به په عادالنه او مساوي توګه پلي کیږي‪ .‬د‬
‫دې مسلې اهمیت اوس هغومره نه دی څومره چې د بشري او ملت د حقونو قضایي خوندیتوب دی‪ .‬قضایي‬
‫خپلواکي قاضي ته اجازه ورکوي چې داسې پریکړې وکړي چې د خلکو په خوښه نه وي‪ .‬د امریکا فدرالي‬
‫قاضیان ځینې وختونه باید د تودوخې په وړاندې تیر شي او داسې حکمونه صادر کړي چې د ډیری خلکو‬
‫د هیلو خالف وي‪ .‬د مثال په توګه‪ ،‬په ‪ 1561‬کې‪ ،‬د باروان ‪ v.‬د پوهنې ریاست په پریکړه کې‪ ،‬سترې‬
‫محکمې اعالن وکړ چې د مختلفو نسلونو ماشومانو لپاره د جال تعلیمي اسانتیاوو چمتو کول (که څه هم‬
‫دوی یو شان وي) په طبیعي توګه غیر مساوي او تبعیض دی‪ ،‬او دا نظر په هیواد کې د سختو نیوکو یو‬
‫اور بل شوی دی په هرصورت‪ ،‬دا رایه یو تاریخي او تاریخي ټکی و چې د مدني آزادیو او مساوي سیاسي‬
‫حقونو لپاره یې مبارزه یو لوی ګام وړاندې کړ‪.‬‬
‫قضایي خپلواکي هم قاضیانو ته اجازه ورکوي چې د نورو دولتي ادارو د ګټو خالف نظرونه صادر کړي‪.‬‬
‫وزیران او قانون جوړونکي کله ناکله د ورځنیو چارو لپاره اسانه او محدود حلونه لټوي‪ .‬دلته د یوې‬
‫خپلواکې قضایي قوې ځانګړې دنده ده چې وګوري چې آیا دغه حل الرې د خلکو حقونه او ازادۍ تحریفوي‬
‫او محدودوي او که نه؛ او که اړتیا وي‪ ،‬د هغو حقونو څخه د سرغړونې مخه ونیسي‪ .‬قضایي خپلواکي د‬
‫قانون او قانون حاکمیت ته د خدمت لپاره د زړورتیا او زړورتیا سرچینه ورکوي‪.‬‬

‫هر هیواد په خپل قضایي سیسټم کې خپل اغیز پریږدي‪ ،‬مګر ځینې اصول شتون لري چې د ملي توپیرونو‬
‫څخه بهر کار کوي او مشترکه زمینه لري‪ .‬د یوې خپلواکې قضائیه قوې اهمیت له دغو اصولو څخه دی‪.‬‬
‫که څه هم یوه نظري توافق ته رسیدل اسانه دي چې د قضایي خپلواکي د قانون د حاکمیت د ساتلو اساسي‬
‫ستنه ده‪ ،‬خو د دې نظري اصولو پلي کول تر ټولو ستونزمن کار دی‪.‬‬

‫‪P a g e 29 | 29‬‬