Syllabus Wereldgeschiedenis 2020-2021

Universiteit Antwerpen
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Academiejaar 2020-2021
Inleiding tot de Wereldgeschiedenis
Prof. dr. Maarten Van Ginderachter

1ste en 2de Ba. Geschiedenis
1
Inhoudsopgave
INLEIDING TOT DE WERELDGESCHIEDENIS ............................................................................................. 1
INHOUDSOPGAVE .................................................................................................................................. 2
LIJST MET KAARTEN ............................................................................................................................... 3
LIJST MET TABELLEN .............................................................................................................................. 3
LIJST MET GRAFIEKEN ............................................................................................................................ 3
1. WAT IS WERELDGESCHIEDENIS?......................................................................................................... 4
1.1 HET ABC VAN WERELDGESCHIEDENIS: CCC ................................................................................................. 5
1.1.1 Variabelen van wereldgeschiedenis ........................................................................................... 5
1.1.2 Methodologische implicaties van wereldgeschiedenis .............................................................. 7
1.1.2.1 Vergelijking ......................................................................................................................................... 7
1.1.2.2 Schalen van tijd en ruimte ................................................................................................................ 10
1.2 DE GESCHIEDENIS VAN WERELDGESCHIEDENIS ............................................................................................. 14
1.2.1 Universele geschiedschrijving (1500 BCE – 16de/17de eeuw CE) ............................................ 14
1.2.2 Nationale geschiedschrijving (vanaf de 16de/17de eeuw) ...................................................... 15
1.2.3 Aanzetten tot wereldgeschiedenis (1ste helft van de 20ste eeuw) .......................................... 16
1.2.4 Wereldgeschiedenis sinds de jaren 1960 ................................................................................. 18
1.2.5 Kritische geluiden ..................................................................................................................... 22
1.3 OPZET VAN DE SYLLABUS ........................................................................................................................ 24
1.4 AANBEVOLEN LITERATUUR ...................................................................................................................... 26
2. VAN DE EERSTE MENS TOT DE VROEGSTE LANDBOUW: DE IMPACT VAN ECOLOGIE EN GEOGRAFIE
(CA. 5.000.000 – CA. 4000 BCE) ............................................................................................................ 28
2.1 VAN DE WIEG VAN DE MENSHEID TOT DE LAATSTE IJSTIJD .............................................................................. 28
2.2 DE NEOLITHISCHE REVOLUTIE: VAN JAGER-VERZAMELAARS TOT BOEREN-VEEHOUDERS ........................................ 33
2.3 VOEDSELBUNDELS. WAAROM EERST IN DE VRUCHTBARE SIKKEL? ................................................................... 40
2.4 DE DOMESTICATIE VAN DIEREN. HET OVERWICHT VAN EURAZIË EN DE 'CROWD DISEASES'.................................... 45
2.5 DE DIAMOND-THESE: CONTINENTALE ASORIËNTATIES .................................................................................. 49
3. UIT HET SLIJK: DE GROEI VAN SOCIALE COMPLEXITEIT (CA. 4000 – CA. 700 BCE) ............................. 59
3.1 OVER CLANS, STAMMEN, CHIEFDOMS EN RIJKEN.......................................................................................... 59
3.2 DE VROEGE RIJKEN VAN DE RIVIERVALLEIEN (CA. 4000 – CA. 2000 BCE) ........................................................ 65
3.3 NIEUWE RIJKEN, CRISIS EN HERSTEL (CA. 2200 – CA. 500 BCE)..................................................................... 70
4. DE SPILTIJD: DE ROL VAN CULTUUR, RELIGIE EN IDEOLOGIE (CA. 800 BCE – CA. 500 CE) .................. 79
4.1 DE GROTE WIJZEN ................................................................................................................................ 81
4.2 DE GROTE RIJKEN ................................................................................................................................. 86
4.3 HET EINDE VAN DE GROTE RIJKEN ............................................................................................................ 92
4.4 AANBEVOLEN LITERATUUR .................................................................................................................... 100
5. UITWISSELING: DE GROEI VAN TRANSCONTINENTALE COMMUNICATIENETWERKEN (CA. 200 – CA.
1500 CE) ............................................................................................................................................. 101
5.1 DE 'POST-KLASSIEKE' WERELD EN DE OPGANG VAN UNIVERSELE RELIGIES (200 CE-1000 CE) ............................ 103
5.2 DE KWANTITATIEVE UITBREIDING VAN HET OUDE WERELDWEB (200 – 1000 CE) ........................................... 108
5.3 DE KWALITATIEVE VERDICHTING VAN DE COMMUNICATIENETWERKEN (1000 – 1500 CE) ................................ 117
6. RISE OF THE WEST, DECLINE OF THE REST? VROEGE GLOBALISERING (CA. 1500 – CA. 1750 CE) ..... 128
6.1 ISOLATIONISME EN ZILVERKOORTS. CHINA EN DE GROEI VAN DE WERELDHANDEL ............................................. 132
6.2 DE OVERROMPELING VAN DE NIEUWE WERELD EN DE COLUMBIAN EXCHANGE ............................................... 137
2
6.3 DE INTEGRATIE VAN (WEST-)AFRIKA IN DE ATLANTISCHE ECONOMIE ............................................................. 141
6.4 IT'S THE (CAPITALIST MARKET) ECONOMY, STUPID! .................................................................................... 141
6.4.1 Bevolkingsgroei ...................................................................................................................... 143
6.4.2 Consumptie ............................................................................................................................ 144
6.4.3 Loonkost ................................................................................................................................. 146
6.4.4 Een landbouwrevolutie .......................................................................................................... 147
6.5 STEDEN, STUDIE, STATEN EN STRIJD: CULTUREEL-SOCIALE EN POLITIEKE FACTOREN ........................................... 151
7. THE AGE OF REVOLUTIONS: DEMOGRAFIE, ECONOMIE EN POLITIEK (VANAF CA. 1750 CE) ............ 157
7.1 DE EXPLOSIE VAN DE WERELDBEVOLKING ................................................................................................. 157
7.2 DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE................................................................................................................... 162
7.3 HET INDUSTRIËLE IMPERIALISME EN THE GREAT DIVERGENCE ........................................................................ 168
7.4 POLITIEKE REVOLUTIES EN NIEUWE IDEOLOGIEËN ....................................................................................... 171
Lijst met kaarten

KAART 1: DE VERSPREIDING VAN DE MENS OVER DE WERELD.................................................................................... 30
KAART 2: GEBIEDEN WAAR VOEDSELPRODUCTIE ONAFHANKELIJK ONTSTOND VOLGENS BRUCE SMITH .............................. 34
KAART 3: GEBIEDEN MET EEN MEDITERRAAN KLIMAAT ............................................................................................ 42
KAART 4: DE ASORIËNTATIE VAN DE GROTE CONTINENTEN ....................................................................................... 50
KAART 5: COMPARISON OF THE COASTLINES OF CHINA AND OF EUROPE, DRAWN TO THE SAME SCALE.............................. 55
KAART 6: DE VIER VROEGE RIJKEN VAN DE RIVIERVALLEIEN ....................................................................................... 65
KAART 7: DE VERSCHUIVING VAN HET MEDITERRANE KLIMAAT TUSSEN 1200 BCE EN 900 CE ........................................ 93
KAART 8: HET SYSTEEM VAN DE MOESSONWINDEN IN DE INDISCHE OCEAAN ............................................................. 110
Lijst met tabellen

TABEL 1: DOMESTICATIE VAN PLANTEN EN DIEREN IN GEBIEDEN WAAR VOEDSELPRODUCTIE ONAFHANKELIJK ONTSTOND...... 35
TABEL 2: SCHEMATISCH OVERZICHT VAN ULTIEME TOT DIRECTE OORZAAK ................................................................... 53
TABEL 3: INTERREGIONALE HANDELSSTROMEN, CA. 1000 CE ................................................................................ 111
Lijst met grafieken

GRAFIEK 1: EVOLUTIE VAN DE WERELDBEVOLKING, 500.000 BCE - 2000 CE .......................................................... 157
GRAFIEK 2: DE MODERNE DEMOGRAFISCHE TRANSITIE .......................................................................................... 158
3
1. Wat is wereldgeschiedenis?
Wereldgeschiedenis is een vlag die vele ladingen dekt: van niet-Westerse area studies
over historische compilaties van beschavingen, tot analyses van
globaliseringsprocessen en breed opgezette syntheses van de hele menselijke
geschiedenis. Als inleiding tot de wereldgeschiedenis biedt deze cursus geen overzicht
van het Alles sinds de Oerknal. Evenmin is het een best of van culturen uit de
wereldgeschiedenis. Verwacht dus niet zoals in oudere overzichten een losse
aaneenschakeling van op zich staande hoofdstukken over Mesopotamië, Egypte, Rome,
China, de Inca's, Ghana, het Ottomaanse rijk, de Mogols en dies meer, maar wel een
verhaal van globale samenhang - globale samenhang in drie betekenissen: 1)
geografisch: contacten tussen verschillende delen van de wereld; 2) ecologisch: de
relatie tussen de mens en zijn omgeving; 3) menselijk: samenhang tussen de
verschillende domeinen van het menselijke handelen (sociaal, politiek, demografisch,
cultureel en economisch). Wereldgeschiedenis wil de dynamiek verklaren van
menselijke relaties op wereldschaal. De centrale vraag van deze cursus luidt dan ook:
hoe komt het dat onze wereld er vandaag uitziet zoals hij is? Waar komt de dominantie
van het Westen vandaan? En waarom zijn gemeenschappen zo uiteenlopend
geëvolueerd sinds de mens zijn geboortecontinent Afrika verliet?
Wereldgeschiedenis is niet simpelweg de som van alle regionale, nationale en
continentale geschiedenissen die we al kennen. Het is meer dan het louter naast elkaar
plaatsen van de geschiedenis van Europa en Azië, van de Azteken en de Spanjaarden,
van Venetië en Madagaskar. Wereldgeschiedenis vertelt het verhaal van de contacten
tussen die gemeenschappen, van hun dominantie en onderwerping, hoe hun lot
vervlochten raakte en hoe ze daarbij inspeelden op de beperkingen en de
mogelijkheden van hun fysieke omgeving (geografie, klimaat en ecologie). De notie
'wereld' in wereldgeschiedenis verwijst dus niet naar de aardbol an sich maar wel naar
de manier waarop mensen vorm gegeven hebben aan hun wereld, naar het hele
verleden van de menselijke samenleving met andere woorden.
Wereldgeschiedenis verschilt van internationale geschiedenis die de relaties
tussen staten als onderwerp heeft en van globaliseringsgeschiedenis die maximaal
terugkijkt tot de 15de eeuw. Het is meer dan comparatieve maatschappijgeschiedenis
die gemeenschappen louter vergelijkt of dan beschavingsgeschiedenis waarin de
4
Western civilisation centraal staat. Evenmin is het hetzelfde als universele of totale
geschiedenis die Alles wil verklaren. Het overstijgt, ten slotte, de niet-Westerse
geschiedenis want ook het verleden van het Westen maakt er integraal deel van uit.
1.1 Het ABC van wereldgeschiedenis: CCC

Wereldgeschiedenis, zo luidt een invloedrijke definitie, bestudeert het ontstaan en de
evolutie van en de onderlinge relaties tussen gemeenschappen vanuit globaal en
comparatief perspectief. 1 Summier uitgedrukt komt dit neer op 'de drie C's':
communities, connections, comparisons, of in het Nederlands: gemeenschappen,
verbanden en vergelijkingen.
Dit betekent dat wereldgeschiedenis op twee algemene, abstracte
onderzoeksvragen focust:
1. hoe proberen gemeenschappen in verschillende contexten van tijd en
plaats hun doelstellingen te verwezenlijken en met welke middelen?
2. wat is de impact van de contacten, interactie en conflicten tussen
verschillende gemeenschappen op die samenlevingsprocessen?
Deze vragen introduceren de vijf hoofdvariabelen van wereldgeschiedenis, met name:
1) gemeenschappen, 2) doelstellingen, 3) middelen, 4) contexten en 5) contacten. Ze
hebben eveneens belangrijke methodologische implicaties met betrekking tot de
comparatieve methode en het gehanteerde tijden ruimteperspectief.
1.1.1 Variabelen van wereldgeschiedenis

In de loop van de geschiedenis hebben mensen zich op verschillende manieren
verenigd in samenlevingsverbanden die van klein naar groot gingen, van los naar strak,
van voluntaristisch naar gedetermineerd, van intiem naar onpersoonlijk, enz. Of het nu
om gezinnen gaat, uitgebreide families, clans, stammen, staten, rijken, beschavingen
of continenten, wereldgeschiedenis vertrekt vanuit gemeenschappen en niet vanuit
individuen. In het aloude historische dilemma van agency vs. structure – i.e. de vraag
of individuen de loop van de geschiedenis kunnen sturen dan wel of zij gestuurd
worden door de structuren waarin ze leven – neigt wereldgeschiedenis duidelijk naar
structure.
1Manning, Patrick. Navigating world history. Historians create a global past. New York- Basingstoke: Palgrave
Macmillan, 2003, p. 3.
5
Gemeenschappen stemmen vaak overeen met geografische eenheden omdat
mensen nu eenmaal ergens concreet op de wereldbol leven. Een woonerf met
verschillende families, een natie, een continent zijn niet alleen plaatsen, maar ook
gemeenschappen. We kunnen ze niet alleen op een kaart aanduiden, er stemt ook een
groepsgevoel mee overeen. Op de laagste ruimtelijke niveaus zijn die
gemeenschappen zeer tastbaar (voor het belang van ruimtelijke schalen in het domein
van de wereldgeschiedenis zie p. 11). In een klein dorp bijvoorbeeld voelen mensen
zich verbonden omdat ze samenwonen op enkele vierkante kilometers en iedereen
elkaar letterlijk kent. Dat laatste is niet het geval op de hogere ruimtelijke niveaus. In
een natie, laat staan op een continent, kunnen mensen elkaar onmogelijk persoonlijk
kennen, maar dit hoeft niet te verhinderen dat ze zich vurig Japanner of Europeaan
voelen. Dit zijn zogenaamde 'verbeelde gemeenschappen': groepen van mensen die
elkaar nog nooit in den lijve ontmoet hoeven te hebben om te geloven in hun
collectieve verbondenheid. Niet alle groepsidentiteiten hebben echter een (sterke)
geografische dimensie (bv. gender, klasse).
Gemeenschappen van mensen hebben sinds het begin der tijden ruwweg vijf
doelstellingen nagestreefd die overeenstemmen met de vijf klassieke domeinen van
het menselijke handelen, maar ze hebben die via verschillende middelen proberen te
verwezenlijken:
1. demografische reproductie via ziekte- en geboortecontrole
2. economische overleving via voedselproductie, arbeidsverdeling, handel,
industrie, controle over land, energiewinning, technologische innovaties ….
3. politieke organisatie via de instelling van een erfelijk leiderschap, de
invoering van centralisme, de vorming van een staat, een verkozen regering,
een bureaucratie, een leger, een gerecht, …
4. sociale organisatie van de groep via instellingen als het gezin, onderwijs,
sociale controle, …
5. culturele legitimatie, zingeving en verklaring van de wereld via religie,
wetenschap, taal, geletterdheid, kunst …
Natuurlijk overlappen deze 5 domeinen in de praktijk. Landbouw bijvoorbeeld is een
economische overlevingsstrategie die rechtstreeks inwerkt op de demografische
reproductie van de groep aangezien sedentaire boerengemeenschappen hogere
geboortecijfers kennen dan nomaden. De resulterende bevolkingsgroei maakt
6
complexere sociale en politieke samenlevingsvormen mogelijk omdat meer mensen
vrijgesteld kunnen worden van werk op het land en zich kunnen specialiseren tot
bijvoorbeeld ambtenaren en soldaten. Ook cultureel heeft dit grote gevolgen want er
ontstaan klassen van mensen die zich exclusief kunnen bezighouden met innovatie
(technici en wetenschappers) en zingeving (priesters en kunstenaars).
Welke middelen gemeenschappen kiezen om hun doelstellingen te bereiken
hangt af van de verschillende (tijden plaats)context waarbinnen ze tot ontwikkeling
komen. De ecologische en geografische omgeving speelt hierin een niet te
onderschatten rol. De nabijheid van waterbronnen, een mild klimaat, een overvloedige
vegetatie en een rijk dierenleven hebben de overgang naar landbouw voor sommige
samenlevingen aanzienlijk makkelijker gemaakt dan voor andere. Geografische en
ecologische barrières zoals ondoordringbare regenwouden, verschroeiende woestijnen,
steile bergketens, diepe en onberekenbare waters zijn eveneens van cruciaal belang
geweest in de ontwikkeling van gemeenschappen. Vaak remden zij de contacten
tussen culturen, terwijl steppes, bevaarbare rivieren en kustlijnen plaatsen van
uitwisseling waren. De mate waarin er interactie (mogelijk) is met andere
samenlevingen bepaalt in hoge mate hoe gemeenschappen zich ontwikkelen.
De fysieke, natuurlijke omgevingsfactoren zijn echter niet allesbepalend.
Culturele referentiekaders kunnen contact immers vermakkelijken dan wel
belemmeren in weerwil van de harde, materiële context. Het wantrouwen tussen
boeren en rondzwervende jager-verzamelaars kan uitwisseling verhinderen.
Ideologische voedseltaboes kunnen verklaren waarom bepaalde gewassen of dieren
niet geconsumeerd worden en waarom ze niet bijdragen tot een bevolkingsstijging en
een grotere sociale en culturele complexiteit.
1.1.2 Methodologische implicaties van wereldgeschiedenis

Methodologisch impliceren de twee centrale onderzoeksvragen van
wereldgeschiedenis een comparatieve aanpak en een kritische houding tegenover het
gehanteerde tijden ruimteperspectief.
1.1.2.1 Vergelijking
De vraag 'hoe proberen gemeenschappen in verschillende contexten van tijd en plaats
hun doelstellingen te verwezenlijken en met welke middelen?' maakt
wereldgeschiedenis noodzakelijkerwijs comparatief. De zoektocht binnen de
7
wereldgeschiedenis naar gelijkenissen en verschillen tussen zeer diverse
gemeenschappen heeft de zogenaamde universaliteit van de Westerse geschiedenis
ter discussie gesteld. Het Westen was niet altijd on top of the world en de Westerse
ervaring kan niet zomaar geëxtrapoleerd worden naar de rest van de wereld.
Het eurocentrisme (en bij uitbreiding elk superioriteitsgeloof in de Westerse
cultuur) heeft onze kijk op verleden sterk getekend. Zo heeft het de bijdrage van
overwonnen, gekoloniseerde volkeren aan de menselijke ontwikkeling in de schaduw
gesteld, terwijl het de rol van het 'oude continent' in de wereldgeschiedenis heeft
overschat. Als we ons analyseperspectief verbreden tot de hele wereld en tot de (zeer)
lange termijn – namelijk sinds het ontstaan van de landbouw 10.000 jaar geleden –
dan blijkt dat beschaving – i.e. de drang om de natuur aan te passen aan de behoeften
van de mens – geen uitzonderlijk Europees verhaal is. Integendeel, zelfs. Europa is het
enige continent waar de landbouw niet inheems ontstond, maar waar het van buiten
uit geïntroduceerd werd (zie 2.2 De neolithische revolutie: van jager-verzamelaars tot
boeren-veehouders, p. 33). Op verschillende andere plaatsen zijn mensen
onafhankelijk van elkaar tot de ontwikkeling van landbouw, de bouw van steden en
van complexe samenlevingen gekomen.
Vergelijking is met andere woorden noodzakelijk vergroeid met
wereldgeschiedenis, maar vergelijking an sich is geen antidotum tegen eurocentrisme.
Volgens de Amerikaanse historicus Kenneth Pomeranz, een van de coryfeeën van de
wereldgeschiedenis, kampt de comparatieve methode met het cruciale probleem dat
hedendaagse natie-staten vaak worden gebruikt als basiseenheden voor vergelijking.
Groot-Brittannië wordt als wieg van de industriële revolutie vergeleken met China en
Indië in hun geheel, terwijl die laatste zowel in omvang als bevolking meer gemeen
hebben met heel Europa. Het gevolg is dat economisch sterke regio's binnen China en
Indië, die op hetzelfde niveau stonden als bv. Groot-Brittannië en Nederland, vergeten
raken. Hun bijdrage verwatert in gemiddelden die naar beneden worden gehaald door
de Aziatische tegenhangers van economische achterstandsgebieden als de Balkan,
Zuid-Italië en Polen. Het is bijvoorbeeld veel zinvoller Groot-Brittannië en Nederland te
vergelijken met Gujarat (in Indië), de Kanto-vlakte (in Japan) of de Jangtse-delta (in
China) omdat die onderling meer gemeen hebben met elkaar dan met andere delen
van hun continent. Tot die gemeenschappelijkheden behoren hun omvang, een hoge
bevolkingsdichtheid, relatief vrije markten, uitgebreide ambachtelijke industrieën en
8
een vergevorderde commercialisering van de landbouw. Daarom pleit Pomeranz
ervoor bij vergelijkingen niet een van de eenheden als norm te gebruiken, maar alle
eenheden te bekijken alsof ze een afwijking zijn van de andere. Concreet, we vragen
niet alleen waarom Gujarat, de Kanto-vlakte en de Jangtse-delta niet het Engelse pad
opgingen, maar ook het omgekeerde. Als je de vraag zo stelt, blijkt dat verschillende
delen van Eurazië tot 1750 zeer sterk op elkaar leken in termen van landbouw, handel
en proto-industrie. We moeten dan verklaren waarom alleen West-Europa in de
negentiende eeuw explosief groeide.
Door deze methode van vergelijken kan wereldgeschiedenis met een andere
bril naar het verleden kijken en andere vragen stellen dan de traditionele
geschiedschrijving. Wereldgeschiedenis vraagt niet alleen: waarom kon de Spaanse
conquistador Francisco Pizarro (ca. 1471-1541) op 16 november 1532 de Incakeizer
Atahuallpa gevangen nemen voor de ogen van zijn 80.000 man tellende leger? En dat
hoewel de Spanjaarden met amper 168 soldaten waren, het terrein niet kenden en
1500 kilometer verwijderd waren van de dichtste versterkingen. Wereldgeschiedenis
vraagt ook: waarom voer Atahuallpa niet met een vloot naar Spanje om daar Karel V
voor de ogen van zijn hofhouding in Madrid gevangen te nemen?
Wereldgeschiedenis vraagt niet alleen maar ook
Waarom ontstond de landbouw in de Waarom ontstond de landbouw er niet
Vruchtbare sikkel rond 8500 BCE? vroeger of waarom niet elders? Waarom
niet in andere mediterrane klimaten zoals
Californië, Zuidwest-Australië en de
Kaapprovincie in Zuid-Afrika?
Waarom konden Europeanen pokken en Waarom kwamen Afrikanen met hun voor
andere Europese ziektes naar de Nieuwe Europeanen dodelijke ziektes als malaria
wereld exporteren waar ze de plaatselijke en gele koorts niet naar Europa? Of
bevolking decimeerden? waarom brachten Europeanen nauwelijks
dodelijke ziektes uit Amerika terug?
Waarom ging Europa de wereldzeeën Waarom werd een perifeer gebied als
beheersen? West-Europa dominant in het linken van
de oceanen? Waarom leidde de veel
vroegere Indische Oceaan-handel niet tot
een wereldomspannend handelsnetwerk?
Waarom ontstond de Industriële revolutie Waarom leidde de technologische

in Europa? voorsprong van China niet veel vroeger
tot een industriële revolutie?
9
1.1.2.2 Schalen van tijd en ruimte
Uit dit verhaal blijkt duidelijk dat wereldgeschiedenis ons voor historische myopie
behoedt niet alleen door de comparatieve methode te gebruiken, maar ook door met
variërende schalen van tijd en ruimte te werken. Ruimtelijke en temporele
referentiekaders spelen namelijk een cruciale rol in de manier waarop we naar het
verleden kijken en in de totstandkoming van onze historische kennis. Vandaar dat
wereldgeschiedenis enerzijds de gebruikelijke eenheden van tijd en ruimte ter
discussie stelt en anderzijds een bijzondere aandacht vraagt voor de verschillende
temporele en ruimtelijke niveaus waarbinnen gebeurtenissen en processen zich
afspelen.
Wat tijd aangaat, hebben wereldhistorici erop gewezen dat de geschiedenis van
de mens zich ontplooit binnen verschillende tijdsperspectieven, die elk voor historisch
onderzoek verdiensten maar ook tekortkomingen hebben. Op het laagste niveau
speelt de menselijke ervaring zich af binnen de duur van een leven. Dat is het
onmiddellijke en onontkoombare referentiekader van elk individu. Het verhaal van
elke mens past echter ook binnen andere tijdskaders die verband houden met een
reeks evoluties op korte en lange termijn. Die kaders zijn ofwel duidelijk in de tijd
gesitueerd ofwel zijn ze cyclisch en dus recurrent. Tot die laatste groep behoren onder
meer economische, seizoengebonden en individuele levenscycli. Zo kan je de huidige
financieel-economische crisis linken aan de Kondratieffgolven, economische perioden
van 45 tot 60 jaar waarin expansie, stagnatie en recessie elkaar opvolgen. Deze golven
zijn typisch voor het industriële kapitalisme dat zich vanaf de late 18de eeuw
ontwikkelde, wat meteen verwijst naar temporele referentiekaders die gebonden zijn
aan duidelijk in de tijd gesitueerde gebeurtenissen. In opgaande lijn onderscheiden we
onder meer de tijdschalen van:
- de industrialisering: sinds de late 18de eeuw
- de globalisering: de ontwikkeling en uitbreiding van contacten tussen alle
continenten in de laatste 500 jaar (zie hierover hoofdstuk 6).
- de 'beschaving': sinds de domesticatie van het vuur, ergens tussen 400.000
en 150.000 jaar geleden of sinds het ontstaan van landbouw en steden
vanaf 12.000 jaar geleden
- de menselijke geschiedenis: sinds het ontstaan van homo sapiens 200.000
jaar geleden
10
- de hominiden: 7 miljoen jaar
- de meercellige organismen: 600 miljoen jaar
- het leven op aarde: 3,5 miljard jaar
- de aarde: 4,5 miljard jaar
- de kosmos: het allerlangste perspectief van 13 miljard jaar met de Big Bang,
het ontstaan van de eerste melkwegstelsels en de vorming van ons
zonnestelsel
Wie zich bewust is van de verschillende tijdsperspectieven van waaruit we naar
het verleden kunnen kijken, ziet al gauw dat de klassieke periodisering in prehistorie,
oudheid, middeleeuwen, nieuwe en nieuwste tijden niet universeel is. Ze is vanuit een
(West-)Europees perspectief tot stand gekomen, heeft te weinig oog voor globale
evoluties van lange adem en legt cesuren die weinig zinvol zijn voor andere
werelddelen.
Een van de klassieke breukmomenten die de overgang van de middeleeuwen
naar de nieuwe tijden markeert is 1498, het jaar waarin Vasco da Gama vanuit de
Portugese hoofdstad Lissabon rond Kaap de Goede Hoop naar Indië voer. Vanaf dat
moment zouden de meer geavanceerde Europeanen de handel in de Indische Oceaan
overgenomen hebben van de zgn. 'primitievere' Aziaten. Meteen was het startschot
gegeven voor de eerste transoceanische zeereizen. Om twee redenen is deze
voorstelling van zaken twijfelachtig. De Indische Oceaan is, ten eerste, de plaats waar
de mens voor het eerst systematische handelscontacten over lange afstand onderhield,
vanaf 200 jaar BCE. De technische knowhow om de moessonwinden te bezeilen en om
relatief grote cargoschepen te bouwen was veel vroeger aanwezig dan in het Westen
(zie p. 109). Ten tweede gingen Europeanen pas in de loop van de 19de eeuw de
lucratieve handel in de Indische Oceaan volledig beheersen. De klassieke visie dat zij
dat al vanaf 1500 deden, klopt niet (zie p. 135).
Niet alleen onze opvattingen over tijd, maar ook die over ruimte bepalen onze visie op
het verleden. Wereldgeschiedenis heeft ook op ruimtelijk vlak oog voor de rol van
variërende schalen in de totstandkoming van historische kennis en staat kritisch
tegenover de gebruikelijke categorieën waarmee we naar de wereld kijken.
Als we willen begrijpen wat er in de wereld omgaat, moeten we ons eerst
realiseren dat er in de menselijke samenleving en in de natuurlijke wereld
11
verschillende ruimtelijke niveaus zijn waarop gebeurtenissen en processen zich
afspelen. Dat is belangrijk omdat al die niveaus verband houden met elkaar, maar
tegelijkertijd zijn bepaalde gebeurtenissen en processen zo specifiek voor een bepaald
niveau dat ze niet gededuceerd kunnen worden door observatie van een ander niveau.
Globale ecologische patronen bijvoorbeeld kunnen we niet achterhalen via een case-
study van één staat. Hoewel zulke globale processen in interactie staan met lokale,
moeten ze direct bestudeerd worden om ze te verstaan.
Dit betekent echter niet dat je analyse-eenheid steeds de hele wereld moet zijn.
Voor ecologische thema's als de geschiedenis van het klimaat is dit relevant, maar voor
de meeste andere onderwerpen is de aarde in zijn geheel niet de geschikte analyse-
eenheid. Historici kunnen werken met verschillende ruimtelijke analyse-eenheden:
dorpen, kosmopolitische steden, staten, regio's, wereld-systemen, continenten,
oceaanbekkens, de wereld, enz. Het wereldgeschiedenisperspectief bestaat eruit dat je
die analyse-eenheid bekijkt vanuit globaal oogpunt, met andere woorden met oog
voor de contacten en verbanden met de rest van de wereld.
Naast een erkenning van de verschillende ruimtelijke schalen waarbinnen de
menselijke geschiedenis zich afspeelt en van hun interactie, impliceert
wereldgeschiedenis ook een kritiek op de geografische eenheden waarmee we
gewend zijn onze wereld in te delen. Wie bijvoorbeeld in termen van aparte staten en
continenten over de geschiedenis van de Indische Oceaan denkt, gaat voorbij aan de
ruime contactzones die daar dwars doorheen sneden. Die klassieke geografische
categorieën zijn geen objectieve feiten, maar culturele en/ of ideologische constructies.
Een duidelijk voorbeeld is de Koude Oorlog-terminologie van een eerste wereld ('het
vrije Westen'), een tweede (het 'Oostblok') en een derde (de ontwikkelingslanden die
tussen beide andere werelden in vielen), maar ook ogenschijnlijk objectieve
afbakeningen als continenten zijn niet waardenvrij. De grenzen tussen Afrika, Azië en
Europa bijvoorbeeld zijn arbitrair. Die indeling mist – in tegenstelling tot wat veel
mensen denken – elke geologische of ecologische grond. Er bestaat bijvoorbeeld geen
duidelijk afbakenbare Afrikaanse fauna en flora die absoluut verschillen van hun
Aziatische en Europese tegenhangers. Wat zogenaamd typisch is voor Afrika begint ten
zuiden van de Sahara, niet ten zuiden van de Middellandse Zee. Waar we de grens
moeten trekken tussen Europa en Azië is al even dubieus. Wereldhistorici spreken dan
ook over Eurazië. Die omschrijving omvat wat we gemeenlijk onder Europa en Azië
12
verstaan. Soms worden ook delen van Afrika daartoe gerekend (ook wel omschreven
als Afro-Eurazië). Die landmassa vormt immers een groot aaneengesloten geheel en de
geografische obstakels tussen die zogenaamd aparte continenten zijn niet groter dan
die erbinnen.
13
1.2 De geschiedenis van wereldgeschiedenis
1.2.1 Universele geschiedschrijving (1500 BCE – 16de/17de eeuw CE)

Nu we im Grossen Ganzen weten wat wereldgeschiedenis inhoudt, kunnen we ons
buigen over de vraag hoe deze tak van de historiografie zich ontwikkeld heeft. Sinds
lang voor het begin van onze tijdrekening hebben denkers gezocht naar de brede
patronen in de menselijke geschiedenis. De oudste ons bekende geschiedenissen
vertellen het verhaal van de hele (bekende) wereld. Het uitgangspunt was weliswaar
de eigen groep, maar de rest van de mensheid werd er bij wijze van analogie of
contrast bij betrokken. Deze universele geschiedenissen waren tegelijkertijd
oorsprongsmythen die het ontstaan van de eigen groep verklaarden en overzichten
van de omringende culturen. De achterliggende idee was immers dat de mensheid
oorspronkelijk één was, maar doorheen de tijd versnipperd was geraakt. De wieg van
die oorspronkelijke wereldomspannende cultuur stond natuurlijk in de eigen
gemeenschap.
Vanaf 1500 BCE vinden we universele geschiedenissen terug in China, het
oosten van het Middellandse Zee-bekken, Indië en Mesopotamië: de Chinese mythe
van de drie Wijze keizers, de Hebreeuwse bijbel, de Ilias en de Odyssee van Homeros,
de Veda's, de Mahabharata en de Ramayana van het vroege Indië en het Gilgamesj-
epos van het antieke Irak.
De volgende fase waren de universele geschiedenissen uit de 'klassieke'
periode (ruwweg 500 BCE - 500 CE) waarvan de Griekse schrijver Herodotos (5de eeuw
BCE) en de officiële geschiedschrijver van de Chinese Han-dynastie Sima Qian (ca. 145-
86 BCE) exponenten zijn. Nadat de grote rijken gedesintegreerd waren (3de-5de eeuw
CE) schreven de kleinere opvolgerstaten hun eigen universele geschiedenissen waarin
een belangrijk plaats was weggelegd voor de legitimatie van de nieuwe machtshebbers.
Meestal werd een familiale link geclaimd met de grondleggers van de grote rijken en
een bevoorrechte band met een religie of een staatsideologie (christendom,
confucianisme of islam). Volgens de Britse historicus Nennius (8ste eeuw CE)
bijvoorbeeld had Brutus, de kleinzoon van Aeneas, de Britse dynastie gesticht. In
Zuidwest-Azië en Noord-Afrika leidde de expansie van de islam vanaf de late 7de eeuw
tot een grote bloei van het genre van de universele geschiedenis. De groeiende
interactie en communicatie binnen Eurazië na 1000 CE uitten zich in universele
14
geschiedenissen geschreven door wereldreizigers als de Venetiaan Marco Polo (1254-
ca. 1325), de Berber Ibn Battuta (1304-ca. 1370) en de Chinese moslim Ma Huan die
admiraal Zheng He vergezelde bij de verkenning van de Indische Oceaan in het begin
van de 15de eeuw. Tot de 19de eeuw zou de moslimwereld voorop lopen in het
produceren van universele geschiedenissen, met als bekendste auteur Ibn Chaldoen
(14de eeuw CE). Meerdere factoren spelen een rol in de sterke positie van moslims in
de universele geschiedschrijving. Zo kent de islam een 1000-jarige geschiedenis van
expansie op basis van handel en verovering. Nieuwe volkeren werden niet
geassimileerd, maar behielden hun eigenheid. De eenheid binnen de islamwereld werd
gegarandeerd door de koran en de Arabische taal. Universele geschiedenis had binnen
die context zowel een legitimerend doel (de lossere band tussen verschillende
volkeren binnen de islamwereld steviger maken) als een praktisch nut (kennis over die
verschillende volkeren verspreiden). Uit Sub-Sahara-Afrika, Amerika en Oceanië zijn
geen geschreven universele geschiedenissen bekend vóór de Westerse kolonisatie.
1.2.2 Nationale geschiedschrijving (vanaf de 16de/17de eeuw)

Tijdens de 16de en de 17de eeuw droegen de ontdekking van de Nieuwe Wereld en de
wetenschappelijke revolutie ingeleid door onder meer Francis Bacon (1561-1626) en
René Descartes (1596-1650) bij tot een grotere interesse van Europeanen voor wat
zich in de wijde wereld afspeelde. In de 18de en 19de eeuw werd die belangstelling
verder gevoed door de inzichten van de Engelse dominee Thomas Robert Malthus
(1766-1834) over demografie, de classificatie van de Engelse filoloog William Jones
(1746-1794) van de Indo-Europese taalfamilie, het werk van Charles Darwin (1809-
1882) over het ontstaan van de menselijke soort, de theorie van Karl Marx (1818-1883)
en Friedrich Engels (1820-1895) over de wereldeconomie en de ideeën van de Duitse
geoloog Alfred Wegener (1880-1930) over de continentdrift.
Ondanks die verder schrijdende ontdekking van de wereld was het tijdperk van
de universele geschiedenissen onherroepelijk ten einde. Sinds het ontstaan van sterke
gecentraliseerde staten in Europa tijdens de 16de en 17de eeuw beperkten
geschiedenissen zich tot het verhaal van de eigen gemeenschap. De triomf van de
natie-staat in de 19de en 20ste eeuw versterkte deze tendens alleen maar. Nationale
geschiedenis werd de norm en wereldgeschiedenis verdween naar de marge van het
15
historische bedrijf. Grootse beschouwingen over het menselijke verleden werden nu
geschreven vanuit het Westerse beschavingsparadigma.
Tegen de achtergond van de kolonialistische en imperialistische West-Europese
natie-staat kregen beschavingsgeschiedenissen een dwingende verhaallijn, namelijk
die van de triomf van de beschaafde Westerse wereld over de primitieve wilden.
Onder invloed van het positivisme en het materialisme werden classificatieschema's
ontworpen die beschavingen indeelden volgens hun fase van ontwikkeling (in hun
traject op weg naar modernisering of industrialisering). Het typevoorbeeld dat ten
grondslag lag aan al deze schema's was West-Europa. Beschavingsgeschiedenis werd
zo gereduceerd tot Western civ, zoals deze tak van de geschiedenis in de Verenigde
Staten heet.
'Beschaving' is vandaag een gecontesteerd begrip binnen de
wereldgeschiedenis. De Britse wereldhistoricus Felipe Fernandez-Armesto heeft de
term in zijn recente werk proberen te rehabiliteren door hem te ontdoen van zijn
eurocentrische connotaties. Voor Fernandez-Armesto is beschaving niets meer of
minder dan de beheersing en aanpassing van de natuurlijke omgeving aan de
menselijke behoeften. Beschaving is geen fase in de sociale ontwikkeling van
gemeenschappen, geen proces van collectieve zelfverbetering, niet de climax van een
progressief verhaal. Gemeenschappen kunnen volgens Fernandez-Armesto wel op een
schaal geplaatst worden volgens de mate waarin ze hun natuurlijke omgeving vorm
geven, maar daar hangt geen moreel oordeel aan vast.
1.2.3 Aanzetten tot wereldgeschiedenis (1ste helft van de 20ste eeuw)

De globalisering die voortvloeide uit het imperialisme, de wetenschappelijke
doorbraken van de 19de eeuw en vooral de schok van de Eerste Wereldoorlog
creëerden een behoefte om een balans op te maken van de menselijke geschiedenis.
Tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw kwamen drie grote figuren hieraan
tegemoet met grootse synthesewerken. In De ondergang van het avondland (1919)
beschreef de Duitse historicus-filosoof Oswald Spengler (1880-1936) beschavingen als
levende organismen. Hij mat hun levenskracht af aan de kwaliteit van hun hoge cultuur
(architectuur, literatuur en beeldhouwkunst). Daarmee gaf hij een prioriteit aan
cultuur die in de meeste daaropvolgende wereldhistorische analyses verdween ten
voordele van de militaire, politieke en commerciële kracht van een beschaving. De
16
Britse schrijver H.G. Wells (1866-1946) schreef met The outline of history (1920) een
geschiedenis van de wereld vanuit de hoop dat de toekomst een globale wereldorde
zonder oorlog zou brengen. In A study of history (1933-1961), ten slotte, lanceerde de
Britse historicus Arnold J. Toynbee (1889-1975) het begrip van de oecumene, een
contactzone waarin verschillende beschavingen met elkaar communiceerden.
Deze drie giganten hadden een enorme impact buiten het historische bedrijf op
de publieke opinie. Binnen de wereld van geschiedkundigen leverden onder meer de
Belg Henri Pirenne (1862-1935) en de Fransman Fernand Braudel (1902-1985)
essentiële bijdragen tot de ontwikkeling van een globaal perspectief.
Pirennes werk Mahomet et Charlemagne (in 1922 gepubliceerd als artikel,
verder uitgewerkt en postuum gepubliceerd in 1935) was vernieuwend in verschillende
opzichten. Zo oversteeg hij de gebruikelijk periodisering in oudheid en middeleeuwen
door diepgaande veranderingen te linken, niet aan een oppervlakkige politieke crisis
zoals de val van het Romeinse Rijk, maar aan fundamentele, structurele
langetermijnpatronen in de handel. Pirenne stelde namelijk dat er ondanks de val van
het Romeinse Rijk nog eeuwenlang een belangrijke culturele en legalistische
continuïteit was met Rome. Europa zou zich zelfs economisch en cultureel in die lijn
blijven ontwikkelen hebben ware het niet voor de verovering van het Iberische
schiereiland door de islam en de verstoring van het zeeverkeer door het nieuwe
islamrijk van de Omajjaden. Daardoor raakten de economische contacten van Europa
met de rest van Eurazië verstoord, kromp de Europese economie en stokte de
technologische ontwikkeling. Met zijn nadruk op handel en op gebruiksgoederen,
lonen, eetpatronen, enz. van gewone mensen week Pirenne af van de traditionele
mediëvistiek die draaide rond dynastische, militaire en diplomatieke gebeurtenissen.
De grote verdienste van Pirenne was dat hij een dynamische relatie concipieerde
tussen twee regio's die voorheen louter onafhankelijk bestudeerd waren en dat hij de
motor van verandering buiten Europa plaatste. Zo introduceerde hij een
systeemanalyse. De economie van het islamrijk en de lokale economieën van Europa
interageerden op zo'n manier dat Europa er zelf door transformeerde, wat op zijn
beurt een aantal veranderingen in gang zette die later bijdroegen tot de ineenstorting
van het islamrijk.
In La Méditerranée et le monde méditerranéen à l'époque de Philippe II
(geschreven in gevangenschap tijdens de Tweede Wereldoorlog en gepubliceerd in
17
1949) stapte Fernand Braudel af van de gebruikelijke politieke en culturele eenheden
zoals natie-staten en beschavingen om het verleden te analyseren. Hij introduceerde
een zeebekken als analysebasis, nl. de économie-monde van de Middellandse Zee, en
verschillende tijdsdimensies: de longue durée van de geografische tijd (de trage maar
onweerstaanbare evolutie van milieu en klimaat), de middellange termijn (uitgedrukt
in eeuwen) van de conjuncturen (mentaliteiten, sociale en economische processen), de
korte termijn van de evenementiële tijd (historische gebeurtenissen gemeten binnen
het bestek van een mensenleven). Zo stond Braudel mee aan de wieg van de
'moderne' wereldgeschiedenis.
1.2.4 Wereldgeschiedenis sinds de jaren 1960

Pirenne en Braudel waren gerespecteerde professionele historici en hun diepgaande
analyses stimuleerden de academische interesse voor geschiedenis met een globale
inslag. William McNeills studie The rise of the West uit 1963 kunnen we beschouwen
als het culminatiepunt van deze historiografische innovatie en van de vroeg-twintigste-
eeuwse synthesedrang. Tegelijkertijd vormt McNeills boek het symbolische begin van
de 'moderne' wereldgeschiedenis (zoals we die beschreven hebben in 1.1 Het ABC van
wereldgeschiedenis: CCC, p. 5).
Sinds de jaren 1960 heeft wereldgeschiedenis zich niet zozeer via grootse
syntheses ontwikkeld, maar vooral via de analyse van een aantal welomschreven
thema's en vanuit area studies (interdisciplinaire onderzoeksvelden die gespecialiseerd
zijn in één bepaalde regio zoals African studies, Latin American studies, South East
Asian studies, Pacific studies, enz.). Dit heeft een steeds grotere stroom van zgn.
'globale monografieën' tot gevolg gehad. Dit zijn studies gewijd aan een nauw
afgebakend onderwerp geschreven vanuit expertise over een bepaalde regio, maar
vanuit globaal perspectief bekeken. Een klassieker in het genre is The Atlantic slave
trade (1969) van de Amerikaanse Afrikanist Philip D. Curtin.
Sinds de jaren 1980 is wereldgeschiedenis zeer prominent op het voorplan
gekomen en heeft het een zeer sterke institutionele ontwikkeling doorgemaakt. Eigen
tijdschriften en verenigingen zijn opgericht. Het vak is opgenomen in de meeste
leerplannen van Amerikaanse middelbare scholen. Universiteiten hebben
gespecialiseerde onderzoekscentra gesticht en wereldgeschiedenis in hun curriculum
18
opgenomen. Die boost is het gevolg van een drietal maatschappelijke ontwikkelingen
sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Als gevolg van de dekolonisatie is het eurocentrisme ook in de
geschiedbeoefening onder vuur komen te liggen. World history is in die zin een
rechtstreeks antwoord op de Western civ-cursussen die aan Amerikaanse
universiteiten gedoceerd worden en die louter het verhaal van het Westen in de
wereldgeschiedenis vertellen. Daarnaast heeft de groeiende aandacht voor
globalisering zeker een rol gespeeld. Sinds de Tweede Wereldoorlog lijkt er een
versnelling aan de gang van politieke, economische, sociale, culturele, technologische,
ecologische en demografische processen die de nationale grenzen overstijgen en die
het nationale status quo ter discussie stellen. Het besef is gegroeid dat staten en
andere samenlevingsvormen niet autonoom evolueren, maar in onderlinge interactie.
Om de Engelse dichter John Donne te parafraseren: No community is an island, entire
of itself. Ten slotte biedt wereldgeschiedenis in zeker opzicht een antwoord op de
dood van de grote verhalen in het post-moderne tijdvak. Wereldhistorici hebben vaak
de ambitie om het hele verhaal te vertellen of ten minste om de door het post-
modernisme gefragmenteerde kennis weer samen te brengen in een nieuwe synthese.
De Amerikaanse historica Pamela Crossley verklaart deze hang naar synthese zelfs
vanuit een universele nood die ook ten grondslag ligt aan religieuze ontstaansmythes.
In deze zin is wereldgeschiedenis dan ook post-post-modern te noemen.
Vandaag is wereldgeschiedenis het sterkst ontwikkeld in zijn politieke en
economische variant. Politieke wereldgeschiedenis heeft de langste traditie en heeft
zich voornamelijk bezig gehouden met de lange-termijnontwikkeling van staten en
rijken, de opeenvolging van supermachten en oorlogen. Economische
wereldgeschiedenis heeft zich geconcentreerd op de expansie van lange
afstandshandel, de rol van verschillende productiesystemen (bijvoorbeeld vrije vs.
onvrije arbeid), de oorsprong van het kapitalisme en van de industriële revolutie. Dat
laatste onderwerp bijvoorbeeld is lange tijd bestudeerd vanuit een intern-Europees
perspectief. West-Europa zou de industriële revolutie alleen op gang hebben gebracht.
Recent onderzoek toont echter aan dat ontwikkelingen in andere werelddelen
essentieel waren voor de industriële machtsgreep van Europa en de neergang van
China (zie 7.2 De industriële revolutie, p. 162). De intercontinentale zilverhandel van
de 16de eeuw is een ander mooi voorbeeld. Die is al vele jaren het voorwerp van
19
intense academische interesse, maar pas in de laatste decennia is men naar de
verbanden beginnen te zoeken tussen de winning van zilver in Zuid-Amerika, de
opgang van West-Europa en de zilverhonger van China (zie 6.1 Isolationisme en
zilverkoorts. China en de groei van de wereldhandel, p. 132). De lange-
termijnverhouding tussen China en Europa in de wereldeconomie is zo uitgegroeid tot
een van de meest controversiële onderwerpen binnen de wereldgeschiedenis.
In de jaren 1970 en 1980 groeide world-systems analysis uit tot een van de
populairste paradigma's binnen de economische wereldgeschiedenis dankzij de
Amerikaanse historische socioloog Immanuel Wallerstein, een leerling van Braudel. In
zijn werk The modern world-system (drie delen gepubliceerd tussen 1974 en 1989)
introduceerde Wallerstein de analyse-eenheid van het wereldsysteem, i.e. een
economisch netwerk dat verschillende staten omspant en waarin een arbeidsverdeling
bestaat tussen centrum, semi-periferie en periferie. Het verwijst niet naar een
universeel of een globaal systeem, in theorie kunnen er meerdere wereldsystemen
naast elkaar bestaan. Volgens Wallerstein creëerden het einde van het feodalisme en
de ontwikkeling van het Europese kapitalisme en de commerciële landbouw vanaf de
15de eeuw een wereld-systeem. West-Europa werd de kern die andere gebieden van
de wereld dwong de rol van periferie/semi-periferie op te nemen of om helemaal
buiten het systeem te blijven. De kern bestond uit rijke eengemaakte staten die tussen
1500 en 1800 evolueerden tot geïndustrialiseerde consumptiemaatschappijen zoals
Engeland, Frankrijk en Nederland. De semi-periferie omvatte politiek minder
eengemaakte staten, met een aanbod van voornamelijk ruwe grondstoffen en
verspreide centra van nijverheid zoals Pruisen, Spanje, Brits Noord-Amerika. De
periferie ten slotte waren politiek versnipperde, machteloze en minder
gecommercialiseerde regio's die ruwe grondstoffen aanboden zoals Oost-Europa en
Latijns-Amerika. Vóór 1700 maakten grote delen van de wereld geen deel uit van dit
Europese wereldsysteem, onder meer Rusland, het grootste deel van Azië, het
binnenland van Afrika en de Stille Oceaan. Die raakten pas geïntegreerd vanaf de 18de
eeuw door de incorporatie van de Indische Oceaan in het Europese handelssysteem en
door de ontwikkeling van het Europese imperialisme.
In de laatste decennia is er een vruchtbare kruisbestuiving geweest tussen
technologie-, ecologische en gezondheidsgeschiedenis. Dit bij uitstek interdisciplinaire
onderzoek heeft zich onder meer gericht op de interactie tussen klimaat, fauna en
20
flora, voeding en ziektes en de manier waarop mensen daarop hebben ingespeeld via
technologische innovaties. Dankzij de inbreng van andere wetenschappen zijn enkele
hoofdstukken uit het verhaal van the human journey grondig herschreven. Zo zijn heel
wat nieuwe gegevens opgedoken in verband met ziektes, milieu en de menselijke
evolutie uit de evolutionaire biologie, de archeologie, de taalkunde, de chemie, enz. De
Amerikaanse historicus Alfred Crosby zorgde met zijn klassieker The Columbian
exchange. Biological and cultural consequences of 1492 (1972) voor een intellectuele
dijkbreuk in dit onderzoeksdomein (zie 6.2 De overrompeling van de Nieuwe Wereld
en de Columbian exchange, p. 137). Een recenter voorbeeld is de bijdrage van DNA-
onderzoek. Het team van de Italiaans-Amerikaanse geneticus Luigi Cavalli-Sforza
(Genes, peoples and languages, 2000) formuleerde de theorie van de dual inheritance:
de verspreiding van genen gaat hand in hand met culturele uitwisseling. Er kan met
andere woorden geen cultureel significante interactie plaatsvinden zonder een
parallelle genenuitwisseling.
Sociale geschiedenis leende zich aanvankelijk moeilijker tot een globale aanpak
omdat ze begaan was met andere gemeenschappen (zoals sociale klassen) dan die die
lange tijd gebruikt werden als bouwstenen in de wereldgeschiedenis (zoals
beschavingen en naties). Vandaag bestudeert zij globale thema's als bevolkingsgroei,
migratie, familiestructuren en gender.
Cultuurgeschiedenis, of het verhaal van hoe mensen hun wereld zien en
representeren, ten slotte, is nog steeds het zwakke broertje binnen
wereldgeschiedenis. Het intellectueel-historische onderzoek naar literatuur, religie en
filosofie is een uitzondering omdat daarin al vroeg aandacht uitging naar het globale.
Voor de rest belemmerde de veronderstelling dat cultuur en identiteit eerder lokaal
dan globaal geconditioneerd zijn, verdere doorbraken. Toch blijkt uit verspreid
onderzoek dat er verbanden, overeenkomsten en globale patronen bestaan in
culturele representatie. Een mooi voorbeeld is de natietheorie van de Britse oriëntalist
Benedict Anderson. In zijn geruchtmakende boek Imagined communities (1983) brak
hij radicaal met de opvatting dat naties een uniek ontwikkelingspatroon kennen
volgens hun eigen 'volksaard' en dat zij een 'Westerse' innovatie zijn die zich over de
wereld heeft verspreid. Anderson situeert het ontstaan van naties in de creoolse Zuid-
Amerikaanse samenlevingen van de 18de eeuw. Van daar 'sprong' het ideaal van de
natie naar Noord-Amerika en vervolgens naar Europa. Hij keert met andere woorden
21
het 'exportmodel' om. Zijn uitgangspunt is ook globaal omdat hij nationalisme als een
universele zingever ziet, als een seculaire vorm van religie, die in alle samenlevingen
kan opduiken.
1.2.5 Kritische geluiden

We sluiten deze inleiding af met vier kritische noten. De terechte kritiek op
eurocentrische geschiedschrijving is bij sommige wereldhistorici omgeslagen in het
tegendeel, nl. een afwijzende houding tegenover het Westen en zijn historiografie.
Hun verlangen recht te doen aan onderschatte of vergeten gemeenschappen heeft
hun beeld van Europa negatief beïnvloed. Zo noemen André Gunder Frank (ReOrient.
Global economy in the Asian Age, 1998) en John Hobson (The Eastern origins of
Western civilisation, 2004) het racisme en imperialisme de voornaamste bijdrage van
het Westen aan de wereldgeschiedenis.
Ten tweede, de focus op lange-termijnevoluties en globale processen draagt
het gevaar in zich van monocausaliteit, oppervlakkige speculatie en ijle veralgemening.
Door zodanig abstractie te maken van lokale specificiteiten blijven alleen de
allerbreedste lijnen en principes in de menselijke ontwikkeling overeind en wordt elke
vorm van human agency onmogelijk. Jared Diamonds zoektocht naar de ultieme
oorzaak van the rise of the west is daar een voorbeeld van (zie p. 49 e.v.). Hij komt
uiteindelijk uit bij een allesoverheersend determinisme van geografie en ecologie, die
het menselijke handelen dwingend sturen los van culturele en persoonlijke voorkeuren.
Ten derde blijven sommige gemeenschappen ondanks alle goede voornemens
onderbelicht in de wereldgeschiedenis. Aangezien de verhouding tussen China en
Europa één van de centrale aandachtspunten is, vallen vooral Afrika en Oceanië vaak
uit beeld. Afrika was natuurlijk elementair in de opkomst van de Atlantische handel,
maar wordt nog vaak louter als een passieve leverancier van slaven en grondstoffen in
het globale verhaal betrokken. Oceanië van zijn kant wordt door zijn geografische
perifere positie te vaak over het hoofd gezien.
Door de brede opzet van wereldgeschiedenis, ten slotte, hangt er een zweem
van onduidelijkheid rond dit vakgebied. Is er bijvoorbeeld een verschil tussen world
history en global history? In de jaren 1990 zijn buiten de historische wereld de global
studies ontstaan. Dit onderzoeksveld bouwt verder op de studie van de internationale
politiek en relaties en concentreert zich op globaliseringsprocessen hier en nu. De
22
historische onderbouw die de global studies missen is wel aanwezig in de zgn. new
global history, een recent concept van de Amerikaanse historicus Bruce Mazlish. In de
ogen van Mazlish is world history niet meer dan universele geschiedenis in een nieuw
kleedje, namelijk compendia van culturen en beschavingen opgebouwd rond de
teleologie van de Europese werelddominantie. De new global history daarentegen
houdt zich volgens Mazlish bezig met grote, coherente dynamieken op planetair
niveau die niet gerelateerd hoeven te zijn aan teleologische concepten als moderniteit,
ontwikkeling en afhankelijkheid. Zoals echter uit dit hoofdstuk blijkt, sluiten de
opvattingen van heel wat beoefenaars van world history nauw aan bij die van Mazlish
en is een strikt onderscheid tussen werelden globale geschiedenis moeilijk vol te
houden.
Een ander teer punt dat samenhangt met de invulling die je geeft aan
wereldgeschiedenis, is van heuristische aard. Het radicaalste standpunt in deze luidt
dat primaire bronnen onbruikbaar zijn. Volgens de Amerikaanse historica Pamela
Crossley kan wereldgeschiedenis niet onderzocht worden aan de hand van
documenten, artefacten of persoonlijke getuigenissen. Het zoekwerk naar feiten in de
archieven en de ordening ervan in een chronologisch relaas is niet de taak van
wereldhistorici. Steunend op het werk van collega's die zich bezighouden met
nationale of regionale casussen, maken zij breed opgezette vergelijkingen, zien grote
patronen en presenteren verklaringen voor de grote verschuivingen in de menselijke
geschiedenis. In Crossley's opvatting lijkt wereldgeschiedenis op het genre van de
meta-historiografie, de geschiedenis van de geschiedbeoefening. Ook daarvoor komen
in de eerste plaats geschriften van historici in aanmerking als hoofdbron. Crossley gaat
er blijkbaar van uit dat in wereldgeschiedenis alleen het globale niveau een waardig
studieobject is. Zoals we hierboven al aangaven en zoals Patrick Manning en Philip D.
Curtin uitgebreid betoogd hebben, kunnen wereldhistorici kleinere ruimtelijke schalen
gebruiken dan de wereld en kunnen zij met primaire bronnen vanuit een lokale casus
'globale monografieën' schrijven.
23
1.3 Opzet van de syllabus
Deze syllabus is chronologisch-thematisch opgebouwd. Het menselijke verleden is
ruwweg opgedeeld in 6 periodes waarin telkens een tot drie cruciale thema's binnen
de wereldgeschiedenis centraal staan:
1. Van de eerste mens tot de vroegste landbouw: de impact van ecologie
en geografie (ca. 5.000.000 – ca. 4000 BCE)
2. Uit het slijk: het ontstaan van complexe sociale structuren (ca. 4000 – ca.
500 BCE)
3. De Spiltijd: de rol van cultuur, religie en ideologie (ca. 800 BCE – ca. 500
CE)
4. Uitwisseling. De groei van transcontinentale communicatienetwerken
(ca. 200 – ca. 1500 CE)
5. Rise of the west, decline of the rest? Vroege globalisering (ca. 1500 – ca.
1750 CE)
6. The age of revolutions: demografie, economie en politiek (vanaf ca.
1750 CE)
De chronologische afbakening van de hoofdstukken volgt ruwweg een periodisering
die door verschillende wereldhistorici al is voorgesteld. Ter wille van de duidelijkheid is
aan elke periode (minstens) één thema gekoppeld. Deze thema's geven een zekere
eenheid aan de corresponderende periodes, maar ze overstijgen die ook. Het is
evident dat uitwisseling ook een cruciale rol speelde in de Spiltijd. Vanzelfsprekend
hebben demografie, economie en politiek de loop van de menselijke geschiedenis ook
vóór 1750 diepgaand beïnvloed. Natuurlijk zijn religie, ideologie en cultuur niet te
onderschatten factoren geweest in alle tijdvakken en liep de vroege globaliseringsgolf
van 1500 tot 1750 ook daarna door. Net omdat deze thema's niet onherroepelijk met
één periode vereenzelvigd kunnen worden, zijn er temporele overlappingen tussen
sommige tijdvakken en komen verschillende thema's in meerdere hoofdstukken aan
bod.
Toch is deze indeling verantwoord omdat deze thema's ofwel net in deze
tijdvakken voor het eerst opdoken, ofwel omdat ze er zeer representatief voor zijn.
Demografie, economie en politiek bijvoorbeeld zijn als drijvende krachten zeer
typerend voor de periode na 1750 met zijn ongeziene bevolkingsexplosie, de opgang
24
van het industriële kapitalisme en het imperialisme die het Westen de
wereldhegemonie bezorgden.
Het nadeel van deze indeling is dat sommige elementaire thema's uit de
wereldgeschiedenis zoals technologie, verstedelijking, migratie, ongelijkheid, gender
en gezin niet expliciet aan bod komen in de hoofdstuktitels. Dit betekent echter
allerminst dat zij onvermeld blijven.
Ten slotte biedt deze syllabus niet louter een historisch overzicht. Ook het
metaniveau komt af en toe aan bod: hoe weten we wat we weten? Historische kennis
is immers geen 'ding' dat we zomaar in de bronnen aantreffen. Alleen de meest basale
feiten staan zonder meer vast en geven geen aanleiding tot verhitte debatten. Van het
moment dat historici bredere fenomenen, diepere structuren of grotere processen
bestuderen is er onvermijdelijk discussie.
Bijvoorbeeld, om de cultuur van onze verre voorouders te reconstrueren,
verzamelen archeologen zoveel mogelijk informatie over de artefacten en andere
materiële relicten die ze hebben achtergelaten. Het probleem is niet een tekort aan
sporen. Jaar na jaar graven duizenden archeologen meer en meer potscherven, stenen
gebruiksvoorwerpen, schedelfragmenten, huizen en begraafplaatsen op. De zolders
van musea en opslagruimtes van universiteiten overal ter wereld puilen er als het ware
van uit. Het probleem is deze relicten interpreteren en ze inpassen in het bredere
verhaal van de menselijke evolutie. Wat zeggen ze bijvoorbeeld over de culturele en
sociale relaties tussen die mensen? Archeologen deduceren dit en formuleren op basis
van de artefacten en de omgeving waarin ze gevonden zijn hypotheses. Hypotheses
zijn geen objectieve, vaststaande werkelijkheden en ze kunnen dan ook het voorwerp
zijn van hevige debatten tussen onderzoekers.
In het algemeen betekent dit dat er niet zoiets bestaat als dé verklaring voor,
dé oorzaak van, dé reden achter historische evoluties of gebeurtenissen. Elke
verklaring, oorzaak of reden maakt deel uit van een bredere theorie of hypothese die
in meerdere of in mindere mate ter discussie staat. Binnen de wereldgeschiedenis zijn
er dan ook verschillende (soms conflicterende) verklaringsmodellen en hebben
onderzoekers andere visies op de belangrijkste vraagstukken van hun vakgebied. Deze
syllabus zal af en toe dieper ingaan op deze debatten.
25
1.4 Aanbevolen literatuur
Over de uitgangspunten en methodologische implicaties van wereldgeschiedenis:
Bentley, Jerry H., 'Sea and ocean basins as frameworks of historical analysis', in:
Geographical Review, vol. 89, no. 2, 1999, pp. 215-224.
Bentley, Jerry H., 'World history and grand narrative', in: Stuchtey, Benedikt and Fuchs,
Eckhardt (eds.), Writing world history, 1800-2000, London/Oxford, German
Historical Institute/Oxford University Press, 2003, pp. 47-65.
Curtin, Philip D., 'The comparative world history approach', in: Dunn, Ross E. (ed.), The
new world history. A teacher's companion, Boston, Bedford/St. Martin's, 2000,
pp. 414-420.
Lewis, Martin W. and Wigen, Karen, The myth of continents. A critique of
metageography, Berkeley, University of California Press, 1997.
Manning, Patrick, Navigating world history. Historians create a global past,
Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2003.
Olstein, D. A., Thinking history globally, Basingstoke, Palgrave Macmillan, 2014.
Sachsenmaier, Dominic, 'Global history and critiques of Western perspectives', in:
Comparative Education, vol. 42, no. 3, 2006, pp. 451-470.
Tetlock, Philip, Lebow, Richard Ned and Parker, Geoffrey (eds.), Unmaking the West:
"what-if" scenarios that rewrite world history, Ann Harbour, University of
Michigan Press, 2006.
Yearwood, Peter J., 'Continents and consequences: the history of a concept', in:
Journal of Global History, vol. 9, no. 3, 2014, pp. 329-356.
Over periodisering in de wereldgeschiedenis:

Bentley, Jerry H., 'Cross-cultural interaction and periodization in world history', in:
American Historical Review, vol. 101, no. 3, 1996, pp. 749-770.
Christian, David, 'Contingency, pattern and the S-curve in human history', in: World
history connected, vol. 6, no. 3, 2009.
Pomeranz, Kenneth, 'Teleology, Discontinuity and World History: Periodization and
Some Creation Myths of Modernity', in: Asian Review of World Histories, vol. 1,
no. 2, 2013, pp. 189-226.
Stearns, Peter N., 'Periodization in world history teaching. Identifying the big changes
[originally published in 1987]', in: Dunn, Ross E. (ed.), The new world history. A
teacher's companion, Boston, Bedford/St. Martin's, 2000, pp. 364-376.
Algemene overzichten van de ontwikkeling van het domein van de

wereldgeschiedenis:
Crossley, Pamela Kyle, What is global history?, Cambridge, Polity Press, 2008.
Dunn, Ross E. (ed.) The new world history. A teacher's companion, Boston, Bedford/St.
Martin's, 2000.
Iggers, Georg G., Wang, Q. Edward and Mukherjee, Supriya, A global history of modern
historiography, New York, NY, Routledge, 2016.
Mazlish, Bruce, The new global history, London, Routledge, 2006.
Stearns, Peter N., World history: the basics, London, Routledge, 2011.
Stuchtey, Benedikt and Fuchs, Eckhardt (eds.), Writing world history, 1800-2000,
Oxford, Oxford University Press, 2003.
Brede syntheses van de wereldgeschiedenis:
26
Adams, Paul Vauthier, Langer, Erick D., Hwa, Lily, Stearns, Peter N. and Wiesner, Merry
E., Experiencing world history, New York, New York University Press, 2000.
Bentley, Jerry H. and Ziegler, Herbert F., Traditions and encounters. A global
perspective on the past, Boston (Mass.), McGraw-Hill, 2006.
Christian, David, Maps of time. An introduction to big history, Berkeley, University of
California Press, 2004.
Cook, Michael A., A brief history of the human race, New York, Norton, 2005 [2003].
Fernandez-Armesto, Felipe, The world. A history, Harlow, Prentice Hall, 2007.
McNeill, John Robert and McNeill, William Hardy, The human web. A bird's-eye view of
world history, New York, Norton, 2003.
McNeill, William Hardy and Bentley, Jerry H., Berkshire encyclopedia of world history,
Great Barrington, Mass., Berkshire Pub. Group, 2005.
O'Brien, Patrick Karl, Atlas of world history, Oxford, Oxford University Press, 2007.
Spodek, Howard, The world's history, Upper Saddle river, N.J., Pearson Prentice Hall,
2006.
Stearns, Peter N. and Langer, William L., The Encyclopedia of world history. Ancient,
medieval, and modern, chronologically arranged, Boston, Houghton Mifflin,
2001.
Tignor, Robert L., Worlds together, worlds apart. A history of the world from the
beginnings of humankind to the present, New York, Norton, 2008.
Vanhaute, Eric, World history: an introduction, London, Routledge, 2012.
27
2. Van de eerste mens tot de vroegste landbouw: de impact van
ecologie en geografie (ca. 5.000.000 – ca. 4000 BCE)
Geo-biologische fenomenen als continentendrift, landvorming, bodemafzetting,
klimaatwijzigingen, windpatronen, temperatuurschommelingen en de evolutie van
fauna en flora zijn bij uitstek globale langetermijnprocessen. Zij vormen de ecologische
en geografische achtergrond waartegen de menselijke geschiedenis zich ontplooit,
maar ze zijn niet allesbepalend ondanks de 'vulgair' materialistische denkbeelden die
daarover in omloop zijn (ook in academische milieus). Natuurlijk konden grote steden
als Babylon nooit ontstaan zijn in het pre-industriële IJsland en is het vanzelfsprekend
dat de eerste productieve agrarische economieën ontstonden in vruchtbare
riviervalleien dicht bij de natuurlijke habitat van de wilde voorlopers van onze
landbouwgewassen. Maar zoals uit dit hoofdstuk zal blijken determineert het milieu,
het natuurlijke aanbod van planten en dieren, de menselijke evolutie niet. Waar het
om draait, is de interactie van mensen met hun milieu en die wordt mee bepaald door
culturele en ideologische denkbeelden die niet onherroepelijk af te leiden zijn uit de
geografische en ecologische omgeving.
2.1 Van de wieg van de mensheid tot de laatste ijstijd

Waarom begint een inleidende cursus wereldgeschiedenis, die het uitzicht van onze
huidige wereld wil analyseren, in de prehistorie? Is het niet voldoende om een vijftal
eeuwen vóór de Europeanen de wereld begonnen te ontdekken op zoek te gaan naar
verklaringen? De machtsgreep van het 'oude continent' wordt traditioneel immers
toegeschreven aan een reeks 'typisch West-Europese' fenomenen die vanaf de
middeleeuwen tot volle wasdom kwamen zoals het kapitalisme en het mercantilisme,
de boekdrukkunst, de rationele wetenschap en een superieure maritieme en militaire
technologie. Volgens sommige wereldhistorici heeft de globale ongelijkheid echter een
veel langere voorgeschiedenis. De verschillen tussen gemeenschappen in politieke
organisatie, technologische ontwikkeling en militaire kracht zijn ultiem terug te voeren
tot de overgang van het jagen-verzamelen naar de landbouw, een evolutie die
plaatsvond vanaf 11.000 BCE, bij het einde van het Pleistoceen en van de laatste ijstijd.
13.000 jaar geleden kon je onmogelijk voorspellen dat Westerlingen vandaag in
wolkenkrabbers zouden wonen, terwijl diep in het Amazonegebied het stenen tijdperk
28
nog verder zou leven. De voorgeschiedenis van de menselijke soort tot 11.000 BCE liet
die uiteenlopende evoluties niet vermoeden. Het was pas vanaf dat moment dat grote
verschillen begonnen te groeien.
Rond 8 miljoen jaar geleden ontstond de menselijke soort in Afrika. Op dat moment
vertakte een groep van Afrikaanse apen in subgroepen, waarvan er een evolueerde
naar de chimpansees en bonobo's (dwergchimpansees) en een naar de mensen. Rond
4,2 miljoen jaar geleden ging die menselijke tak op twee benen lopen. Een van de
evolutionaire voordelen was niet alleen dat deze mensen rechtop liepen, maar ook dat
ze zweetklieren hadden en geen haar. Dat vormde een efficiënt afkoelsysteem
waarmee ze een voordeel hadden op dieren die voor hun afkoeling afhankelijk zijn van
hijgen. 2,6 miljoen jaar geleden gingen ze stenen werktuigen gebruiken en tussen 1,8
en 1 miljoen jaar geleden begonnen ze de wereld te verkennen.
Ongeveer 150.000 jaar geleden ontstond de moderne mens, de homo sapiens
sapiens. Er zijn daarover verschillende hypotheses in omloop, maar de meest gangbare,
d.w.z. de door de meeste wetenschappers aanvaarde theorie, is die van de 'ark van
Noah', ook bekend als de 'Out of Africa'-theorie. Die gaat ervan uit dat homo sapiens
sapiens in Oost-Afrika ontstond en van daaruit uitzwermde over de hele wereld.
Tegelijkertijd verdwenen alle andere mensachtigen (hominini) zonder dat het tot
genetische uitwisseling met homo sapiens sapiens kwam.
De zgn. 'Grote sprong voorwaarts' vond plaats tussen 100.000 en 50.000 jaar
geleden. Mensen gingen toen gestandaardiseerde en uit meerdere delen bestaande
instrumenten en sierraden fabriceren uit bot en steen. Ze begonnen kleren te naaien,
rotsschilderingen te maken en hun doden te begraven. Deze vernieuwingen vonden
eerst plaats in Oost-Afrika, Zuidwest-Azië (het Nabije Oosten) en Zuidoost-Europa en
vervolgens in Zuidwest-Europa (bij de zgn. Cro-Magnon-mens). De oorzaak hierachter
waren genetische aanpassingen aan het menselijk lichaam die taal en moderne
hersenfuncties mogelijk maakten. Met name de ontwikkeling van het strottenhoofd en
een aanpassing in de organisatie van de hersenen (zonder een verandering van hun
grootte) waren hierbij van primoridaal belang.
29
Kaart 1: De verspreiding van de mens over de wereld2
Europa en Zuid-Azië werden eerst bevolkt door de homo erectus tussen 1 miljoen en 500.000 jaar
geleden. Vanaf 100.000 jaar geleden verspreidde de homo sapiens sapiens zich eerst over hetzelfde
gebied vanuit Oost-Afrika, om daarna de hele wereld te bevolken.
Volgens de Out of Africa-theorie migreerde de homo sapiens sapiens 100.000

jaar geleden vanuit Oost-Afrika naar Zuidwest-Azië en Azië. 50.000 jaar terug maakte
hij/zij de sprong vanuit Zuidwest-Azië naar Europa, waar de homo neanderthalensis
(een parallelle mensensoort die zich in Europa en delen van West- en Centraal-Azië
had ontwikkeld) 20.000 jaar later was uitgemoord of weggeconcurreerd. 40.000 jaar
geleden werden Nieuw-Guinea en Australië gekoloniseerd vanuit Zuidoost-Azië.
Ondanks het feit dat het zeepeil tijdens de ijstijden tientallen meter lager lag, dienden
hiervoor nog zeestraten overwonnen te worden van enkele tientallen kilometers breed.
Deze mensen kenden met andere woorden intentionele zeevaart waarbij ze engtes
overstaken naar land dat voor hen zichtbaar was. De vroegste bewijzen daarvan elders
in de wereld dateren pas van 13.000 jaar geleden (met name in de Middellandse Zee).
Het Amerikaanse continent heeft de kortste geschiedenis van menselijke bewoning.
Het werd ten laatste tussen 12.000 en 10.000 BCE van noord tot zuid gekoloniseerd
vanuit Noordoost-Azië en Alaska.
Uit dit korte overzicht van enkele eons menselijke geschiedenis blijkt dat rond
11.000 BCE de opgang van Euraziatische gemeenschappen niet voorspeld kon worden.
Dat ze de andere in de daaropvolgende millennia overvleugelden is te wijten aan
2
Bron: Diamond, Jared, Guns, germs and steel. The fates of human societies. With a new afterword
about the modern world, New York, Norton, 2003 [1997], p. 37.
30
historische verschillen in de voedselvoorziening. Het moment waarop mensen
veehouders en boeren werden, is cruciaal om de verschillen tussen gemeenschappen
te verklaren. Alles draait om de overgang naar voedselproductie, d.w.z. het
domesticeren van wilde dieren en planten met het doel ze te consumeren. Deze
'uitvinding' van de landbouw noemen we de neolithische (agrarische) revolutie.
Gemeenschappen die vroeg het jagen-verzamelen achter zich lieten, hetzij
omdat ze zelfstandig landbouw en veeteelt ontwikkelden hetzij omdat ze die
overnamen van buren, bouwden een voorsprong op inzake sedentarisme,
bevolkingsdichtheid, diversificatie van sociale klassen, geletterdheid, technologie,
politieke en militaire organisatie en religieuze en ideologische systemen.
Gemeenschappen die zich trager tot de landbouw bekeerden en langer vasthielden
aan het jagen-verzamelen, ontwikkelden zich minder snel.
Dateringsproblemen
Dateringen uit de pre- en proto-geschiedenis (waarvoor geschreven bronnen
ontbreken) zijn vaak onzeker en voorwerp van discussie. Zo is het niet ongewoon
om in de meest recente literatuur uiteenlopende data te vinden voor het
ontstaan van de homo sapiens sapiens, de uitzwerming van de mens over de
wereld, het gebruik van de eerste instrumenten, enz. Dit is enerzijds te wijten aan
verschillende interpretaties (tegenspraak is de basis van het wetenschappelijke
bedrijf) en anderzijds aan het gebruik van andere methodes. Koolstofdatering,
bijvoorbeeld, is gebaseerd op de halveringstijd van koolstof 14 (14C) en die
bedraagt 5715 jaar. Zodra een levend wezen (dier of plant) sterft, wordt elke
5715 jaar de helft van de koolstof 14 afgebroken en omgezet in koolstof 12 ( 12C).
Archeologen gebruiken deze methode om het moment te dateren waarop
gewassen en dieren gedomesticeerd zijn. Tot de jaren 1980 waren er grote
hoeveelheden voedselresten nodig om deze methode te kunnen toepassen,
waardoor archeologen vaak hun toevlucht moesten nemen tot materiaal dat in
de buurt van de etensresten gevonden was en waarvan ze uitgingen dat het uit
dezelfde periode stamde. Aangezien archeologische sites materiaal kunnen
bevatten dat op verschillende tijdstippen is afgezet, is deze methode niet 100 %
waterdicht. Dit heeft onder meer geleid tot een grote controverse over het
ontstaan van voedselproductie op het Amerikaanse continent. Indirecte
31
schattingen uit de jaren 1960 en 1980 leverden data op vanaf 7000 BCE, terwijl
recentere dateringspogingen op basis van nieuwe technieken die het toelaten
zeer kleine stalen (een individueel zaadje of een botje) te ontleden, ten vroegste
3500 BCE opleveren.
Een tweede probleem met de 14C -methode is dat er over de jaren heen lichte
fluctuaties kunnen zitten in de relatief voorspelbare verhouding tussen 14C en 12C.
Om onnauwkeurige dateringen als gevolg hiervan te voorkomen, worden de data
'gekalibreerd' aan de hand van jaarringen van bomen die precies gedateerd
kunnen worden (dendrochronologie) en waarvan de exacte verhouding tussen 14C
en 12C berekend kan worden. Het verschil tussen ongekalibreerde en
gekalibreerde data (voor de periode tussen 6000 en 1000 BCE) kan enkele
eeuwen tot 1000 jaar zijn. Als gevolg hiervan zijn alle data uit deze syllabus die
verwijzen naar de prehistorie bij benadering en kunnen ze afwijken van cijfers die
andere auteurs opgeven.
32
2.2 De neolithische revolutie: van jager-verzamelaars tot boeren-
veehouders
Innovaties als landbouw, veeteelt, metaalbewerking, complexe sociale structuren en
het schrift ontstonden onafhankelijk van elkaar in Eurazië, op het Amerikaanse
continent en in Sub-Sahara-Afrika, maar Euraziatische gemeenschappen waren altijd
vroeger. De massale productie van bronzen gebruiksinstrumenten begon in de Andes
bijvoorbeeld pas enkele eeuwen vóór 1500 CE, terwijl dat in delen van Eurazië al vier
millennia vroeger aan de gang was. Die verschillen hebben niets te maken met
aangeboren biologische vaardigheden of genetische predestinatie, maar zijn een
gevolg van de al dan niet vroegtijdige en/of geslaagde overgang van jagen-verzamelen
naar landbouw. En dat werd op zijn beurt in belangrijke mate (maar niet exclusief)
bepaald door het milieu waarin mensen leefden, met andere woorden door de
factoren ecologie en geografie.
Lange tijd hebben wetenschappers voedselproductie beschouwd als een unieke
vernieuwing die in 1 gebied ontstaan was en die zich via diffusie – migratie, verovering,
handel of imitatie – over de wereld had verspreid. Onderzoek in de laatste vier
decennia heeft echter aangetoond dat landbouw onafhankelijk 'uitgevonden' is op
verschillende tijdstippen in verschillende milieus met verschillende gewassen en dieren,
gebruik makend van verschillende technieken.
Er is binnen de literatuur geen absolute consensus over de locaties waar
voedselproductie onafhankelijk ontstaan is (d.w.z. waar landbouw niet geïmporteerd
is), maar de meeste auteurs zijn het eens over de volgende regio's:
1. Zuidwest-Azië = het Nabije Oosten of de Vruchtbare Sikkel
2. Noord-China en Zuid-China
3. Midden-Amerika
4. de Andes en het Amazonegebied
Daarnaast zijn er gebieden waar voedselproductie mogelijk onafhankelijk ontstond,
maar waar minder eensgezindheid over bestaat:
33
5. het oosten van Noord-Amerika
6. de Sahel
7. West-Afrika
8. Ethiopië
9. Nieuw-Guinea3
Kaart 2: Gebieden waar voedselproductie onafhankelijk ontstond volgens Bruce Smith4
Over de datering van de vroegst gedomesticeerde gewassen en dieren zijn

wetenschappers het evenmin volledig eens.
3
Lijst gebaseerd op: Diamond, Jared, 'Evolution, consequences and future of plant and animal
domestication', in: Nature, 418, no. 8, 2002, pp. 700-707, 99-100; Ehret, Christopher, The civilizations of
Africa. A history to 1800, Charlottesville, University Press of Virginia, 2002, pp. 27-28; Smith, Bruce D.,
'Eastern North America as an independent center of plant domestication', in: Proceedings of the
National Academy of Sciences of the United States, 103, no. 33, 2006, pp. 12223-12228; Stearns, Peter N.
and Langer, William L., The Encyclopedia of world history. Ancient, medieval, and modern,
chronologically arranged, Boston, Houghton Mifflin, 2001, pp. 12-15.
4
Bron: Smith, 'Eastern North America as an independent center of plant domestication'.
34
gebied gedomesticeerde gedomesticeerde schattingen van
planten dieren vroegste
domesticatie
1. Zuidwest-Azië tarwe, gerst, schaap, geit, vee 10.000 – 8000 BCE
erwten, olijven
2. China rijst, gierst, varken, zijdeworm 7500 – 4000 BCE
sojabonen
3. Midden-Amerika maïs, bonen, kalkoen 8000 – 2000 BCE
pompoen (gewassen)
3500 BCE – 0 CE
(kalkoen)
4. Andes en aardappel, maniok, lama, alpaca, cavia 6000 – 1000 BCE
Amazonegebied quinoa
5. oosten van zonnebloem, geen 3000 – 2000 BCE
Noord-Amerika ganzenvoet,
pompoen
6. Sahel sorghum, parelhoen, vee 9500 BCE – 0 CE
Afrikaanse rijst,
gierst
7. West-Afrika yam, oliepalm geen 6000 – 3000 BCE
8. Ethiopië koffie, teff, enset geen 6000 BCE (enset)
9. Nieuw-Guinea suikerriet, banaan, geen 7000 – 5000 BCE
taro
Tabel 1: Domesticatie van planten en dieren in gebieden waar voedselproductie onafhankelijk
ontstond5
Wat meteen opvalt, zijn de diversiteit aan gewassen en dieren die gedomesticeerd
werden, de tijdverschillen en de verscheidenheid aan ecologische milieus, o.a.
hoogvlakten en gebergten in Midden-Amerika, de Andes en Ethiopië, moerassen in de
Amazone en Nieuw-Guinea en alluviale vlakten in Zuidwest-Azië en China. Via deze
ontstaansgebieden veroverde landbouw de wereld. Vanuit Zuidwest-Azië verspreidden
landbouwgewassen zich via migratie naar de Indusvallei (7000 BCE), Egypte (6000 BCE)
en West-Europa (tussen 6000 en 3500 BCE), waar ze tot nieuwe domesticaties leidden:
papaver en haver in West-Europa, sesamzaad, aubergine en de zeboe in de Indusvallei,
de vijgenboom, chufa (een soort knol), de ezel en de kat in Egypte. Vanuit China
bereikte de landbouw Zuidoost-Azië, de Filippijnen, Indonesië, Korea en Japan. In
Noord-Amerika stimuleerden vooral de introductie van maïs vanuit Midden-Amerika
en niet de inheems gedomesticeerde planten de overgang naar voedselproductie. In
Afrika zwermden de Bantoe tussen 3000 BCE en 500 CE vanuit Kameroen en Nigeria uit
5
Naar: Christian, David, Maps of time. An introduction to big history, Berkeley, University of California
Press, 2004, p. 219; Crosby, Alfred W., Children of the sun. A history of humanity's unappeasable
appetite for energy, New York, W.W. Norton, 2006, p. 47; Diamond, Guns, germs and steel, p. 100; Ehret,
35
over de onderste helft van het continent. Ze verdrongen er de Pygmeeën en de
Khoisan, dankzij hun beheersing van landbouw en ijzerbewerking en hun resistentie
tegen malaria. Op de eilanden van de Stille Oceaan, ten slotte, verliep de verspreiding
van landbouw vanuit Nieuw-Guinea zeer traag.
Overal ter wereld begonnen mensen op verschillende tijdstippen
voedselgewassen te kweken. Dit roept meteen heel wat vragen op. Waarom kozen
sommige gemeenschappen van jager-verzamelaars nooit voor de landbouw of slechts
na duizenden jaren en dat hoewel ze in nauw contact stonden met boeren?
Australische Aborigines, bijvoorbeeld, dreven millennia lang handel met boeren van de
Torres Strait-eilanden tussen Australië en Nieuw-Guinea, maar maakten nooit de
overstap naar voedselproductie. De kustgemeenschappen van Noord-Duitsland
schakelden pas over op landbouw 1300 jaar na hun eerste contact met boeren van de
Bandkeramische cultuur (5500 – 4400 BCE). Waarom ontstond de landbouw niet
vroeger in enkele van de vandaag meest vruchtbare gebieden ter wereld zoals de
westkust van de Verenigde Staten, West-Europa, de pampa's van Argentinië, het
zuidwesten en zuidoosten van Australië en de Kaapprovincie van Zuid-Afrika? En wel in
enkele van wat we nu als droge of onherbergzame gebieden beschouwen zoals Iran en
Irak, Mexico, de Andes, delen van China en de Sahel? Waarom kwam de landbouw in
Zuidwest-Azië pas op rond 8500 BCE en niet veel vroeger? Waarom liepen China,
Midden-Amerika, het oosten van de VS en de Andes en het Amazonegebied minstens
1000 jaar achter op de Vruchtbare Sikkel? In de rest van dit hoofdstuk zullen vragen als
deze een antwoord krijgen, maar we beginnen met de meest verrassende: waarom
schakelden mensen überhaupt over op voedselproductie?
Dit lijkt een futiele vraag vanwege de evidente voordelen van landbouw op
jagen-verzamelen. Het leven van jager-verzamelaars, zo redeneren wij vanuit onze
huidige kennis, was kort, hard en hongerig. In werkelijkheid zijn de voordelen van
voedselproductie alleen voor ons, mensen uit de 'eerste wereld', evident. De
meerderheid van de boeren die nu leven hebben het niet noodzakelijk beter dan de
jager-verzamelaars uit het verleden. Er zijn studies die erop wijzen dat vandaag de dag
boeren in de 'derde wereld' meer uren zwoegen dan jager-verzamelaars. Daarnaast
heeft archeologisch onderzoek aangetoond dat de allereerste boeren een minder
The civilizations of Africa. A history to 1800, pp. 27-28; Smith, 'Eastern North America as an independent
center of plant domestication'.
36
uitgebalanceerd voedselpakket en een slechter gebit hadden, vaker getroffen werden
door chronische ziekten en hongersnoden en kleiner waren dan de jager-verzamelaars
die ze op lange termijn verdrongen. (Overigens, het is misschien niet zo correct om
steeds over 'boeren' te spreken. Zowel in Afrika als op het Amerikaanse continent
waren het immers vrouwen die plantten, mannen begonnen dat pas te doen op het
moment dat er trekdieren aan te pas kwamen.) De lange termijnvoordelen van de
landbouw zijn evident voor ons, maar de eerste boeren kenden die niet en werden
integendeel geconfronteerd met de korte termijnnadelen. Vandaar de vraag: waarom
gaven jager-verzamelaars de jacht met zijn werkweek van twintig uur op voor lange
dagen zwoegen op het land voor minder voedzaam voedsel en een onzekerder oogst?
Of zoals Fernandez-Armesto het provocatief stelde: waarom kozen ze voor
hongersnood, ziektes en de drukte van het samenleven in grotere groepen?
De verklaring hiervoor ligt in de lange ontstaansgeschiedenis van de landbouw.
Voedselproductie werd niet uitgevonden op één bepaald moment, maar evolueerde
over een lange periode als een bijproduct van 'kleine' keuzes waarvan de 'grote'
gevolgen niet te voorzien waren. Gemeenschappen stapten niet hic et nunc van
voedselverzamelen over naar voedselproductie. Dat was een proces van eeuwen
waarin beide vormen van voedselvoorziening soms overlapten en er 'terugvallen'
mogelijk waren. Toeval speelde waarschijnlijk een grote rol zoals wanneer onverteerde
wilde vruchten op latrine- of afvalsites ontkiemden of wanneer jager-verzamelaars
atypische exemplaren van wilde planten begonnen te selecteren omdat ze groter,
zoeter, minder taai, … waren dan het doorsnee specimen. De eerste tuinen werden
mogelijk aangelegd als een verzekering in geval wilde voedselbronnen uitgeput
raakten.
Bijna alle theorieën die de oorsprong van de landbouw proberen te verklaren,
grijpen terug naar vier factoren: technologische innovaties, sedentarisme,
bevolkingsgroei en een veranderend aanbod van voedsel. Wat de eerste factor betreft,
is er een zekere pre-adaptatie van jager-verzamelaars aan landbouwtechnieken. Zij
hebben immers de technische en ecologische knowhow die onontbeerlijk is voor
landbouwers, met name een diep inzicht in de planten en dieren in hun omgeving en
een grondige kennis van de condities waarin die het goed doen. Sommige jager-
verzamelaars gingen technieken gebruiken die een grondiger exploitatie van hun
omgeving mogelijk maakten (door bijvoorbeeld concurrerende planten te verwijderen
37
of door met opzet zaden te planten in afvalsites om fruitbosjes te creëren). De
accumulatie van technologische kennis om wild voedsel te verzamelen, te vervoeren,
te verwerken en op te slaan, kan over verschillende generaties heen een opstap
gevormd hebben tot domesticatie. Na 11.000 BCE bijvoorbeeld braken in de
Vruchtbare Sikkel enkele belangrijke innovaties door: sikkels met vuurstenen bladen
om wilde granen te oogsten, manden om ze vervoeren, bewaartechnieken om te
verhinderen dat granen bot schieten (bv. roosteren) en met mortel waterdicht
gemaakte opslagruimtes.
Dankzij technologische doorbraken als deze konden jager-verzamelaars in
ecologisch rijke niches sedentair worden (affluent foragers). Deze gemeenschappen
liepen in de 'val van het sedentarisme' want zodra de natuurlijke bronnen uitgeput
raakten of het klimaat verslechtte (zoals tussen 13.000 en 11.500 jaar geleden het
geval was in de Levant en de Vruchtbare Sikkel) moest de grotere bevolking gevoed
worden door de voedselvoorziening te intensifiëren. De eerste echte agrarische
dorpen verschenen in Zuidwest-Azië 10.500 jaar geleden. Deze vroegste vorm van
landbouw was gebaseerd op horticultuur, d.w.z. gewassenteelt zonder ploegen of
trekdieren, met schoffel en een plantstok. Zo veroorzaakten de accumulatie van
technologische innovaties en de overgang naar het sedentarisme in sommige
gemeenschappen een bevolkingsgroei die een terugkeer naar minder intensieve
manieren van voedselvoorziening onmogelijk maakte. Op deze manier raakten
landbouwtechnieken 'onverhoeds' aanvaard. De bevolkingsaangroei werd op de duur
te groot om op een andere manier dan met landbouw te onderhouden.
Hiermee zijn we aanbeland bij de derde verklaringsfactor, nl. bevolkingsgroei.
Volgens sommige archeologen was de globale bevolkingsdruk in het vroege holoceen
zo groot dat het subsistentiesysteem van jager-verzamelaars zijn limieten had bereikt
en dat een intensificatie van de voedselvoorziening noodzakelijk was geworden. Door
betere jacht- en verzamelmethodes begon er mogelijk een bevolkingsgroei die een
nieuwe kwalitatieve stap in de voedselbevoorrading noodzaakte. Omdat de bevolking
iets sneller groeide dan de landbouw, waren de eerste boeren minder goed gevoed
dan jager-verzamelaars. Door de stijging van het zeepeil op het einde van de laatste
ijstijd steeg de demografische druk zo mogelijk nog meer aangezien kuststreken
verlaten moesten worden. Zo ontstonden er enkele aanzienlijke bottlenecks met
uitzonderlijk hoge bevolkingsdichtheden, met name in streken waar mensen moesten
38
passeren om andere gebieden te bereiken, zoals de regio tussen de Nijl en
Mesopotamië en Midden-Amerika. De uiteindelijk grotere bevolkingsaantallen van de
landbouwers (en de ermee gepaard gaande technologische, bacteriologische en
politieke voordelen) zorgden ervoor dat de jager-verzamelaars zich aanpasten,
wegtrokken of gedood werden.
Een laatste verklarende factor zijn veranderingen in het aanbod van voedsel
door menselijke interventie en/of door klimaatveranderingen. Op de Euraziatische
steppe bijvoorbeeld verdwenen de traditionele jachtdieren zoals mammoeten door
een combinatie van overbejaging en global warming. Volgens een recente theorie was
het pleistoceen (2,5 miljoen jaar BCE – 10.000 BCE) een zeer barre omgeving voor
landbouw. Uit ijsboringen blijkt dat het een periode van relatieve droogte was, lage
CO2-concentraties en zeer sterke klimaatfluctuaties. Het gevolg was dat
gemeenschappen het zich niet konden veroorloven om afhankelijk te worden van een
kleine bundel gewassen. Het holoceen (10.000 BCE-heden) was de landbouw gunstiger
gezind met zijn bescheidener klimaatwisselingen, zijn aanzienlijker regenval en hogere
koolstofconcentraties in de atmosfeer. Vanaf het einde van de laatste ijstijd was er
met andere woorden overal ter wereld meer gelegenheid om te experimenteren met
het domesticeren van planten en dieren. Maar waarom was de Vruchtbare Sikkel eerst?
39
2.3 Voedselbundels. Waarom eerst in de Vruchtbare Sikkel?
Toen jager-verzamelaars de aarde bevolkten, waren er ongeveer 200.000 soorten
wilde bloeiende planten. Dit is een enorm domesticatiepotentieel. De vraag is dan ook
waarom niet in elk gunstig klimaat ter wereld voedselproductie via
plantendomesticatie ontstaan is. Of anders gesteld: hebben onze voorouders in
sommige delen van de wereld gewoonweg 'vergeten' het bruikbare plantenbestand te
domesticeren?
Dat is onwaarschijnlijk. Van die 200.000 plantensoorten kunnen er slechts
enkele duizenden door de mens gegeten worden. Amper enkele honderden daarvan
zijn effectief gedomesticeerd. De meeste planten kunnen immers niet als voedsel
dienen voor de mens omdat ze giftig, onverteerbaar (schors), weinig voedingsrijk
(kwallen) of moeizaam te verzamelen zijn (minuscule noten). Vandaag de dag staan
amper 12 plantensoorten in voor 80% van de jaarlijkse productie aan voedselgewassen
in de wereld (de granen: tarwe, maïs, rijst, gerst, sorghum, de peulvrucht sojaboon, de
wortel- of knolgewassen aardappel, maniok en zoete aardappel, suikerbiet en
suikerriet, en ten slotte de banaan).
Het feit dat er in de moderne tijden geen enkele nieuwe plant is toegevoegd
aan deze 12, kan erop wijzen dat onze voorouders wel degelijk de bestaande wilde
planten grondig geëxploreerd hebben met het oog op domesticatie. Uit de
etnobiologie en de antropologie weten we dat jager-verzamelaars een enorme kennis
van en woordenschat over planten hebben. Het is dus onwaarschijnlijk dat ze
potentieel domesticeerbare planten over het hoofd hebben gezien. De planten die
uiteindelijk gedomesticeerd werden, waren vermoedelijk zorgvuldig geselecteerd door
generaties via een proces van trial and error. Het is onaannemelijk dat jager-
verzamelaars die niet overschakelden op voedselproductie op een slapende schat
zaten die ze niet kenden.
Waarom dan werden sommige planten in het ene werelddeel wel
gedomesticeerd en in het andere niet, terwijl ze in beide aanwezig waren? Zo werden
wilde appels en druiven in Eurazië gedomesticeerd, maar niet in Noord-Amerika. De
vraag die we ons moeten stellen is echter niet of er 1 domesticeerbare plant aanwezig
was, maar wel of er een bundel was die het voor jager-verzamelaars de moeite waard
maakte om op landbouw over te schakelen (zie tabel p. 35).
40
De neolithische revolutie begon in de Vruchtbare Sikkel. Granen werden er
gedomesticeerd tussen 12.000 en 10.500 jaar geleden. Met dieren werd iets vroeger
begonnen, maar dit was waarschijnlijk een langduriger proces. Waar de omslag precies
vandaan komt, is voer voor discussie. Mogelijk speelden klimaatwijzigingen, verdroging
en stijgende bevolkingsdichtheden een rol, maar hoe die factoren precies op elkaar
inwerkten is onduidelijk. Wat we wel weten is dat de Vruchtbare Sikkel voorliep op de
andere ontstaansgebieden van de landbouw, zowel die met een mediterraan als met
een ander klimaat. Vanwaar dit verschil?
Tegenover de niet-mediterrane ontstaansgebieden van de landbouw waren er
drie voordelen. Ten eerste was er het mediterrane klimaat van de Vruchtbare Sikkel.
Dat zorgde voor een afwisseling van milde natte winters en lange, hete, droge zomers.
Concreet betekent dit dat veel planten jaarlingen zijn die afsterven tijdens de zomer.
Daardoor blijven ze klein en steken ze weinig energie in de groei van hun stam/stengel,
maar veel in die van hun zaden. Jaarlingen evolueren ook vlugger aangezien de
generaties elkaar veel sneller opvolgen. Het lange droge zomerseizoen in de
Vruchtbare Sikkel heeft ook gunstige gevolgen voor de bewaarbaarheid van vruchten
en zaden. Die moeten immers de zomer kunnen overleven om in het natte seizoen tot
ontwikkeling te komen. Zij kunnen dan ook langer door de mens bewaard worden dan
bijvoorbeeld appels uit gematigder klimaten die geen droog seizoen te overleven
hebben. Ten tweede waren voedzame wilde planten die relatief makkelijk te
domesticeren waren, met name wilde granen, in de Vruchtbare Sikkel in veel hogere
concentraties aanwezig dan elders. Daardoor waren sommige jager-verzamelaars al
sedentair vanaf 13.000 BCE, nog vóór ze aan voedselproductie begonnen. Dankzij de
overvloedige lokale beschikbaarheid van wilde gewassen konden zij makkelijk voor
langere tijd op 1 plek blijven leven. Ten derde waren er in de Vruchtbare Sikkel veel
meer zelfbevruchtende wilde planten aanwezig, wat het kweken enorm
vergemakkelijkte. Een uitzonderlijk exemplaar van een plant met buitengewoon grote
vruchten die niet zelfbevruchtend was, verloor zijn genetische voordeel bij
kruisbestuiving, bij zelfbevruchting niet.
Voedselproductie ontstond het eerst in het mediterrane klimaat van de
Vruchtbare Sikkel rond 8500 BCE, pas 3000 jaar later in het klimatologisch en
structureel gelijkaardige zuidwestbekken van de Middellandse Zee, en nooit inheems
41
in de mediterrane habitats van Californië, Chili, Zuidwest-Australië en de Kaap van
Zuid-Afrika. Waarom?
Kaart 3: Gebieden met een mediterraan klimaat6
Ten opzichte van deze gebieden heeft de Vruchtbare Sikkel enkele relatieve
voordelen. West-Eurazië is de meest uitgestrekte zone ter wereld met een
mediterraan klimaat, met de grootste topografische verscheidenheid bovendien. Dit
brengt een grotere diversiteit aan planten en dieren met zich mee en gespreide
oogstseizoenen (afhankelijk bv. van de hoogte waarop planten geteeld worden). West-
Eurazië heeft ook de grootste klimatologische schommelingen van seizoen tot seizoen,
wat een grote impact heeft op het bloeiritme van planten (jaarlingen!). Ten slotte
stierf het jagen-verzamelen er sneller uit. Vergeleken met de andere mediterrane
gebieden had Zuidwest-Azië slechts weinig grote rivieren en maar een kleine kustlijn,
waardoor de elders zeer rijke maritieme bronnen er minder omvangrijk waren.
Bovendien stierf de gazelle in de Vruchtbare Sikkel al vroeg uit, waardoor er een
grotere nood was om te innoveren.
Waarom ontbreekt Noordwest-Europa dat sinds de middeleeuwen tot de
vruchtbaarste en productiefste landbouwregio's ter wereld behoorde, in het lijstje van
agrarische voorlopers? Landbouw verspreidde zich in Europa waarschijnlijk tussen
6000 en 3500 BCE via migranten uit Azië, die ook hun (Indo-Europese) talen
meebrachten. Pas rond het jaar 0 werd de minder productieve veehoederij en slash
6
Bron: Diamond, 'Evolution, consequences and future of plant and animal domestication', 139.
42
and burn-landbouw (swidden agriculture) in Noordwest-Europa verdrongen door
graanteelt.
Niet alleen in Noordwest-Europa bleven nomadische
veehoedergemeenschappen lang de toon aangeven. De complete afwezigheid van
domesticeerbare planten of het uitblijven van de nodige innovaties om bepaalde
gronden in cultuur te kunnen brengen, betekenden immers niet dat mensen jager-
verzamelaars bleven. Dankzij de aanwezigheid van domesticeerbare dieren konden ze
overschakelen op voedselproductie, maar dat leverde een zodanig smalle
voedselbundel op dat ze zich zeer eenzijdig ontwikkelden en gespannen relaties
onderhielden met sedentaire boerengemeenschappen.
In drie ecologische gebieden – de naaldbossen van Noord-Eurazië, de toendra
en de grote grasvlakten (de Euraziatische steppe, de Afrikaanse savanne, de Zuid-
Amerikaanse pampa's en de Noord-Amerikaanse prairie) – groeien er nagenoeg geen
planten voor menselijke consumptie. De begroeiing onderhoudt er wel een rijk
dierenleven dat sinds tienduizenden jaren jagers aantrok. Sommige van die
gemeenschappen bleven jagers zoals de Inuït van Noord-Amerika, maar anderen
schakelden over naar voedselproductie in de vorm van veehoederij zoals de Samen
van Noord-Europa die rendierhoeders werden. Op de Euraziatische en Afrikaanse
grasvlakten kwam die overgang naar veehoederij er al rond 5000 BCE. Zo werd het
paard voor het eerst gedomesticeerd op de Euraziatische steppe door nomadische
volkeren, die ook het wiel en de as uitvonden. Al vroeg, rond 3000 BCE, hadden zij een
zeer hoogstaande materiële cultuur met rijkelijk bewerkte strijdwagens. Op de
Amerikaanse grasvlakten bleef veehoederij uit omdat de lokale diersoorten (bisons en
antilopes) er overvloediger aanwezig waren voor de jacht en minder geschikt waren
om in door de mens gecontroleerde kuddes te leven.
Omdat veehoeders hun kuddes volgen, zijn ze minder geneigd in permanente
nederzettingen te leven en ontwikkelden ze doorgaans geen monumentale bouwkunst
en industriële technologie. (Niettemin werden sommige veehoedergemeenschappen
rijk genoeg om steden te stichten voor hun elites of voor gespecialiseerde ambachtslui
en mijnwerkers. Het voorbeeld bij uitstek was Karakorum, de Mongoolse hoofdstad in
de 13de eeuw.) Hun voedingspakket, dat overwegend steunt op dierlijke producten als
vlees, melk en bloed, is voedingsrijk, maar eentonig. Vandaar dat ze veel waarde
hechtten aan landbouwgewassen en afgewerkte goederen uit sedentaire
43
gemeenschappen die ze zelf niet konden produceren en waarvoor ze geen ruilwaar
hadden (boeren kweekten immers hun eigen dieren voor vlees en melk). Dit creëerde
een permanente spanning tussen nomaden en boeren die periodiek in zwaar geweld
ontaardde. In Eurazië bijvoorbeeld vonden steppebewoners rond 700 BCE een nieuwe
toepassing voor het al lang gedomesticeerde paard met grote gevolgen voor de
machtsverhoudingen op het continent. Pas toen immers was de paardrijtechniek en -
technologie zo ver gevorderd dat mannen in gallop de teugels konden vieren en met
beide handen konden boogschieten. De oprichting van eenheden bereden
boogschutters gaf nomadische paardenvolken een enorm militair voordeel ten
opzichte van stedelingen. Die laatsten konden immers slechts een beperkte cavalerie
onderhouden door de schaarste van graasland in geürbaniseerde centra en de hoge
kostprijs om paarden met graan te voeden. Dit zorgde voor een lang tijdperk (van de
7de eeuw BCE tot de 17de eeuw CE) waarin stedelijke bevolkingen aan de rand van de
steppe geteisterd werden door confederaties van nomaden. Pas tegen het midden van
de 17de eeuw CE vernietigde de militair-fiscale revolutie de macht van de
steppevolkeren (zie p. 155).
Kortom, de domesticatie van dieren alleen bleek op lange termijn een te smalle
basis om te concurreren met gemeenschappen die met een brede plantaardige
voedselbundel van start waren gegaan. Het omgekeerde (de zwakte van landbouw
zonder veeteelt) was echter ook waar, zoals blijkt uit het volgende kapittel.
44
2.4 De domesticatie van dieren. Het overwicht van Eurazië en de 'crowd
diseases'
Bij het ontstaan van de landbouw zijn er veertien grote landzoogdieren die meer dan
50 kg wegen met succes gedomesticeerd. Zij leverden uiteindelijk vlees, melk, wol, leer,
mest en spierkracht. Vijf daarvan komen vandaag de dag wereldwijd voor:
1. het schaap: ontwikkelde zich uit de moeflon van West- en Centraal-Azië;
2. de geit: ontwikkelde zich uit de bezoar van West-Azië;
3. de koe: ontwikkelde zich uit de oeros die voorkwam in heel Eurazië en
Noord-Afrika;
4. het varken: ontwikkelde zich uit het wilde zwijn dat voorkwam in heel
Eurazië en Noord-Afrika, de enige omnivoor tussen de voor het overige
plantenetende 'Ancient Fourteen';
5. het paard: ontwikkelde zich uit het wilde paard van Zuid-Rusland, dat
vandaag nog voortleeft als het Przewalski-paard in Mongolië.
De overige negen hebben zich niet of pas recent over de hele aarde verspreid:
6. de Arabische (éénbultige) kameel of de dromedaris: oorspronkelijk
afkomstig van het Arabische schiereiland en de aangrenzende gebieden,
nog steeds beperkt tot het Arabische schiereiland, Noord-Afrika, maar is in
de 19de eeuw in Australië geïntroduceerd, waar de dromedaris nu
verwilderd voorkomt;
7. de Bactrische (tweebultige) kameel: afkomstig uit en nog steeds beperkt tot
Centraal-Azië;
8. de lama en de alpaca: ontwikkelden zich uit de guanaco van de Andes en
hun verspreiding is nog steeds beperkt tot dat gebied;
9. de ezel: ontwikkelde zich uit de wilde ezel van Noord-Afrika en Zuidwest-
Azië, oorspronkelijk beperkt tot Noord-Afrika en West-Eurazië, recent over
de hele wereld verspreid;
10. het rendier: ontwikkelde zich uit het wilde rendier van Noord-Eurazië,
beperkt zich vandaag tot dat gebied en Alaska;
11. de waterbuffel: afkomstig uit Zuidoost-Azië, beperkt zich vandaag
voornamelijk tot dat gebied;
45
12. de jak: afkomstig uit en nog steeds beperkt tot het Himalayagebergte en
het Tibetaanse plateau;
13. de banteng: verwant met de oeros, afkomstig uit en nog steeds beperkt tot
Zuidoost-Azië;
14. de mithan of gaur: afkomstig uit en nog steeds beperkt tot Indië en Birma.
Eurazië had door zijn grotere oppervlakte en ecologische diversiteit meer kandidaten
voor domesticatie. In Amerika en Australië/Nieuw-Guinea stierven de grote
landzoogdieren 13.000 jaar geleden uit. De mens arriveerde relatief laat op die
continenten en werd er geconfronteerd met dieren die niet zoals in Afrika en Eurazië
gedurende honderdduizenden jaren geleerd hadden om mensen te wantrouwen. De
megafauna werd er dan ook snel uitgeroeid door de mens. Dat had enorme gevolgen
voor Nieuw-Guinea/Australië want er bleven zo geen grote zoogdieren meer over die
in aanmerking kwamen voor domesticatie. Afrika van zijn kant had in absolute cijfers
minder diersoorten dan Eurazië door zijn kleinere oppervlakte en kleinere ecologische
verscheidenheid (bv. geen gematigde klimaatzones ten zuiden van de 37ste
breedtegraad). In relatieve cijfers blijkt echter dat meer soorten grote landzoogdieren
gedomesticeerd werden in Eurazië dan in Afrika.
Waarom werden paarden en runderen gedomesticeerd, maar zebra's en
Afrikaanse buffels niet? Of meer algemeen, waarom werden er van de 148 beschikbare
grote landzoogdieren amper 14 gedomesticeerd? Er zijn vijf criteria die een rol spelen
bij succesvolle domesticatie: voedingspatronen, groeiritme, paargewoontes, karakter
en sociaal gedrag. Wanneer een dier zich voedt met een plant of een ander dier, heeft
de omzetting van biomassa een efficiëntie van ongeveer 10%. Dit betekent concreet
dat het ongeveer 1000 kilo graan kost om een herbivoor van 100 kilo te kweken. Als je
daarentegen een carnivoor van 100 kilo wil kweken, heb je 1000 kilo herbivoor nodig
die je 10.000 kilo graan moet voeden. Vanuit efficiëntieoverwegingen zijn weinig grote
carnivoren gedomesticeerd. Bovendien komen niet alle herbivoren in aanmerking voor
domesticatie omdat ze een te specifieke voeding nodig hebben. Ten tweede is er het
groeiritme. Gedomesticeerde dieren moeten snel groeien om maximale spierkracht en
voeding te leveren en om zich op hun beurt weer te kunnen voortplanten. Dat sluit
gorilla's en olifanten bijvoorbeeld uit want het duurt 15 jaar voor ze volwassen zijn.
Een derde citerium zijn paargewoontes. Sommige dieren kweken niet in
gevangenschap. Zo duurde het bijvoorbeeld tot 1960 vooraleer een cheetah geboren
46
werd in een zoo. Ten vierde is ook het 'karakter' van het dier van belang. Sommige
dieren zijn ontembaar of neigen naar agressie. De schichtigheid of aanleg tot paniek
van een dier speelt ook mee. Gazellen sterven in gevangenschap door de shock of ze
rammen zichzelf dood tegen de afrastering. Bovendien kunnen ze 10 meter hoog
springen en 75 km per uur rennen, wat het niet evident maakt om ze te temmen. Ten
slotte speelt de sociale structuur waarin dieren leven ook een belangrijke rol. Dieren
die met succes gedomesticeerd zijn, beantwoorden aan drie sociale criteria: 1) ze leven
in kudde en kunnen dus op een kleine oppervlakte samenleven met andere beesten, 2)
ze hebben een hiërarchische structuur, wat belangrijk is omdat bij domesticatie de
mens de top in de hiërarchie overneemt, 3) ze hebben geen problemen om met
andere kuddes om te gaan. Kortom, het samenspel van deze vijf voorwaarden
resulteerde erin dat in Eurazië een hoger percentage van grote landzoogdieren
aanwezig was dat in aanmerking kwam voor domesticatie.
De domesticatie van dieren had verreikende gevolgen. Ze leverden immers niet
alleen voedsel, mest en spierkracht, maar ook de dodelijkste ziektekiemen die de
mensheid zouden treffen. Uit onderzoek is gebleken dat sommige ziekten zo oud zijn
als de mens zelf, bijvoorbeeld TBC en rachitis. Andere zoals pokken, griep, de pest,
mazelen, cholera en verkoudheid zijn het gevolg van de domesticatie van en het
samenleven met dieren. Ze maakten alle de sprong van dier naar mens. Deze
infectieziekten zijn zgn. 'crowd diseases': ze hebben voldoende grote en dichte
bevolkingsaantallen nodig, anders sterven ze uit met hun 'gastheren'.
Logischerwijs werd de ontwikkeling van deze massa-infectieziekten sterk
gestimuleerd door het ontstaan van voedselproductie. Landbouw creëerde immers
hogere bevolkingsdichtheden (10 tot 100 maal groter dan bij jager-verzamelaars).
Sedentaire boeren lieten de haarden van infectieziekten (latrines) niet achter in
tegenstelling tot jager-verzamelaars. Ze gebruikten geïnfecteerde uitwerpselen als
mest en hun graanvoorraden trokken infectieoverbrengende knaagdieren aan. De
ontwikkeling van steden en wereldhandelsroutes zorgden op lange termijn voor de
wereldwijde verspreiding van de crowd diseases. Geleidelijk aan ontwikkelden de
mensen in gebieden waar dieren het vroegst gedomesticeerd werden een zekere
resistentie tegen deze ziektes. Dit was niet het geval in de Nieuwe Wereld (zie p. 137)
en Oceanië. De plaatselijke bevolking werd er gedecimeerd door Euraziatische crowd
47
diseases aangezien ze bij gebrek aan grote inheemse concentraties van
gedomesticeerde dieren geen resistentie had kunnen ontwikkelen.
Kortom, boeren waren geduchte tegenstanders. Hun gewassen en dieren
waren hun belangrijkste wapen tegen jager-verzamelaars. Deze vaststelling was voor
Jared Diamond (°1937) - een Amerikaans evolutionair bioloog en de auteur van Guns,
germs and steel. The fates of human societies (1997) - de aanleiding om dieper te
graven naar wat hij de ultieme oorzaak noemt van de dominantie van het Westen. Hij
vond die in de asoriëntering van de continenten.
48
2.5 De Diamond-these: continentale asoriëntaties
Ligging, ligging en ligging. Dat zijn volgens vastgoedmakelaars de drie belangrijkste
criteria die de prijs van een huis bepalen. Zo zou je ook de ultieme verklaring voor de
globale ongelijkheid van Jared Diamond kunnen omschrijven: de plaats waar een
samenleving tot ontwikkeling komt, bepaalt haar lot op lange termijn.
Cruciaal voor het succes van een gemeenschap is het moment waarop zij de
overstap maakt van jagen-verzamelen naar voedselproductie, want op lange termijn
leidt landbouw tot sedentarisme, een hoge bevolkingsdichtheid, diversificatie van
sociale klassen, de ontwikkeling van geletterdheid en technologie, het ontstaan van
complexe politieke en militaire instellingen en van religieuze en ideologische systemen.
En die verklaren volgens Diamond ultiem de ongelijkheden tussen gemeenschappen
toen Columbus Amerika 'ontdekte'.
De overgang van jagen-verzamelen naar landbouw hangt volgens Diamond af
van twee variabelen: 1) de plaatselijke beschikbaarheid van domesticeerbare wilde
planten en dieren, van de directe ecologische omgeving met andere woorden en 2) het
gemak waarmee soorten en innovaties zich kunnen verspreiden over de aardbol. Beide
variabelen – en dit is de crux van Diamonds betoog – worden geconditioneerd door de
ligging. Volgens Diamond is de ultieme verklaringsfactor voor de ongelijke ontwikkeling
die na 1500 resulteerde in the rise of the west, geografisch, namelijk de oriëntatie van
de assen van de continenten. Het Euraziatische continent heeft een oost-west-
oriëntatie – het is met andere woorden breder van oost naar west dan van noord naar
zuid. Het Amerikaanse en Afrikaanse continent daarentegen zijn noord-zuid
georiënteerd. Deze verschillende asoriëntering beïnvloedde de verspreiding van
gewassen en dieren, en mogelijk ook van het schrift, het wiel en andere uitvindingen.
49
Kaart 4: de asoriëntatie van de grote continenten7
In slechts enkele gebieden op de wereld is voedselproductie onafhankelijk

ontstaan, maar de innovatie verspreidde zich naar andere regio's. De snelheid
waarmee dat gebeurde, liep echter sterk uiteen. Langs oost-westassen, zoals over de
enorme afstand tussen West-Europa en de Indusvallei, ging het relatief gezwind. Langs
noord-zuidassen daarentegen verliep het trager. Er waren ook grote verschillen in de
volledigheid waarmee voedselbundels zich verspreidden. Om landbouw wortel te laten
schieten, is het noodzakelijk dat niet één gewas of diersoort ergens zijn intrede doet,
maar dat enkele soorten tegelijkertijd hun opwachting maken. Alleen dan is een goede
basis aanwezig voor duurzame landbouw.
De verspreiding van voedselproductie was dus moeilijker op het Amerikaanse
continent en in Afrika dan in Eurazië. De reden, zo betoogt Diamond, was de oriëntatie
van de continenten. Gewassen en dieren verspreiden zich namelijk makkelijker over
een oost-westas dan over een noord-zuid-as. Plaatsen op eenzelfde breedtegraad
hebben immers dezelfde daglengte en seizoenvariaties en delen – volgens Diamond –
ook dezelfde ziektes, temperatuur- en neerslagregimes, habitats en vegetatietypes.
Daardoor gedijen de meeste gewassen uit de Vruchtbare Sikkel goed in Frankrijk en
Japan, hoewel ze duizenden kilometers uit elkaar liggen, maar niet op de evenaar,
hoewel die dichterbij is. In Amerika en Afrika werd de verspreiding van gewassen en
dieren van de ene mediterrane zone naar de andere geblokkeerd door tussenliggende
tropische of hooggelegen koele zones.
7
Bron: Diamond, Guns, germs and steel, p. 177.
50
Volgens Diamond had het Amerikaanse continent enkele concurrentienadelen
tegenover Eurazië. Eurazië kende een veel langere geschiedenis van menselijke
bewoning aangezien Amerika pas gekoloniseerd werd vanaf 12.000 BCE. Daarnaast
was er een geografische en ecologische rem op de verspreiding van de landbouw. In
tegenstelling tot Eurazië is Amerika geografisch verbrokkeld. De voor de landbouw
geschikte streken liggen verspreid over het continent en worden van elkaar gescheiden
door tussenliggende gebieden die nauwelijks voedselproductie of dichte bevolkingen
ondersteunen: de regenwouden van de Panama-engte, de woestijnen van Noord-
Mexico, de badlands en hoge gebergten van Noord-Amerika. Uitwisseling en contact,
zo cruciaal voor innovaties, bleven uit. Ten slotte was de voedselproductie op het
Amerikaanse continent minder efficiënt. De 13 soorten grote landzoogdieren in
Eurazië hadden slechts 1 Amerikaanse tegenhanger: de lama. Die kwam echter maar
voor in een klein gebied en werd nooit ingeschakeld voor melkproductie en pas laat
voor transport of als krachtbron. Bovendien leverden de gedomesticeerde dieren van
Midden-Amerika (de hond en de kalkoen) heel wat minder vlees dan die van de
Vruchtbare Sikkel (varken, geit, rund en schaap). Door de afwezigheid van grote
concentraties gedomesticeerde dieren ontwikkelden er zich minder 'crowd diseases'
en was er geen immuniteit tegenover de kiemen die de conquistadores uit Europa
meebrachten.
Op het vlak van landbouwgewassen waren er op het Amerikaanse continent
minder domesticeerbare grassen en planten. De noord-zuidoriëntatie belemmerde de
verspreiding van innovaties en als klap op de vuurpijl bleken de beschikbare planten
minder voedzaam, minder productief en moeilijker te domesticeren. Rond wilde maïs
zat bijvoorbeeld een hard oneetbaar membraan, waardoor het lastiger was om te
cultiveren dan wilde granen in de Vruchtbare Sikkel. Resultaat was dat
voedselproductie minder wijd verspreid was in Amerika dan in Eurazië en dat jager-
verzamelaars er veel langer dominant bleven. De Great Plains van Noord-Amerika
kenden geen landbouw vóór de komst van de Europeanen en werden pas door de
introductie van kennis, technologie en dieren uit de Oude Wereld de graanschuur van
de wereld. Daarbovenop kwamen nog een reeks nadelen van de Amerikaanse
landbouw: de afhankelijkheid van proteïne-arme maïs, het hand-planten van
individuele zaden i.p.v. zwaaizaaien, het met de hand bewerken van het land i.p.v. met
trekdieren en een gebrek aan dierenmest.
51
Afrika had evenmin de voordelen van Eurazië. Als kleinste continent (op
Australië na), zo betoogt Diamond, zag het zich geconfronteerd met een relatieve
schaarste aan domesticeerbare inheemse planten en dieren, zeker in sub-Sahara Afrika.
Zo is er volgens Diamond slechts 1 groot dier gedomesticeerd in Afrika, nl. de
parelhoen. Euraziatische huisdieren konden die leemte niet vullen aangezien zij het
slachtoffer werden van tropische ziektes aan de evenaar. Wat landbouwgewassen
betreft, werden endogene Afrikaanse planten alleen ten noorden van de evenaar
gedomesticeerd. Na verloop van tijd ontwikkelde zich aan de evenaar een tropische
tuinen landbouw met ingevoerde gewassen. Door de afwezigheid van sterke
seizoenvariaties kon wel heel het jaar door geoogst worden, maar door de
klimatologische omstandigheden waren de opbrengsten moeilijker te bewaren en dus
bestemd voor onmiddellijke consumptie. Zo konden er geen grote voedselsurplussen
opgebouwd worden voor bevolkingsgroei en specialisatie. De Euraziatische planten die
voor de bloei van de Egyptische landbouw zorgden, waren dan weer gewend aan
winterregens en seizoenafwisseling en konden niet overleven ten zuiden van Sudan.
Wat opnieuw het belang van de noord-zuid-oriëntatie van het Afrikaanse continent
aantoont volgens Diamond.
Diamond beweert zelfs dat de continentale asoriëntering, zo cruciaal voor de
ontwikkeling van landbouw, indirect ook de verspreiding van het alfabet en andere
technologische innovaties beïnvloedde. Het schrift ontstond in sociaal gestratificeerde
samenlevingen met gecentraliseerde politieke instellingen, die voedselsurplussen
genereerden waarmee gespecialiseerde scriptores onderhouden konden worden.
Voedselproductie was een noodzakelijke voorwaarde voor het schrift. Er zijn slechts
enkele plaatsen ter wereld waar het schrift zich volkomen autonoom zonder
beïnvloeding van buitenaf ontwikkeld heeft: Sumer (ca. 3000 BCE), China (ca. 1500 BCE)
en Mexico (ca. 600 BCE). Sommige wetenschappers voegen ook Egypte en de
Indusvallei toe aan dit lijstje, maar daarover bestaat geen consensus. Alle andere
schriftsystemen zijn afgeleid van een van deze voorbeelden: ofwel door kopiëring
("blueprint copying") ofwel door zelf een schrift te ontwikkelen uit het basisidee ("idea
diffusion"). Geïsoleerde beschavingen als de Inca's zouden uiteindelijk wel het schrift
uitgevonden of geleend hebben, maar ze waren te ver verwijderd van de eerste
schriftcentra om het vóór de moderne tijden ontwikkeld te hebben.
52
Aangezien slechts enkele gemeenschappen het schrift (en de noodzakelijke
voorwaarde landbouw) onafhankelijk ontwikkeld hebben, was contact cruciaal voor de
verspreiding ervan. En dat geldt in het algemeen voor elke technologische innovatie.
De accumulatie en geografische verspreiding van kennis zijn de belangrijkste motor
van uitvindingen. Technologie, zo besluit Diamond, ontwikkelt zich het sterkst op
continenten met weinig geografische en ecologische barrières waar concurrerende
gemeenschappen leven die elkaar kunnen beïnvloeden en die hoge
bevolkingsconcentraties hebben met een voldoende kritische massa van potentiële
uitvinders. Kortom, op het vlak van technologische ontwikkeling bevoordeelden de
grootte, de asoriëntering en de relatief kleinere geografisch-ecologische barrières
Eurazië tegenover Afrika, het Amerikaanse continent en zeker tegenover
Australië/Papoe-Nieuw-Guinea.
Diamonds volledige verklaringsmodel ziet er als volgt uit:
Tabel 2: Schematisch overzicht van ultieme tot directe oorzaak

in Jared Diamonds verklaring van the rise of the west8
8
Bron: ibid., 87.
53
Op twee punten zijn onderzoekers het grosso modo eens met Diamond (dit zijn
overigens net twee elementen in zijn model die niet origineel zijn, maar die hij uit het
bestaande onderzoek gesynthetiseerd heeft): zijn verklaring voor de ontwikkeling van
vroege complexe samenlevingen en met name de ongelijke geografische verdeling van
domesticeerbare gewassen en dieren, 2) zijn analyse van de achterstand van
Australië/Papoea-Nieuw-Guinea en Amerika op Euraziatische samenlevingen. Andere
onderdelen van Diamonds model hebben het echter hard te verduren gekregen. Hij
objectiveert bijvoorbeeld continenten hoewel dat sociaal-culturele constructies zijn en
onderschat de bijdragen van Afrikaanse gemeenschappen aan de ontwikkeling van de
landbouw.
De zwaarste kritiek heeft zich gericht op Diamonds geo-biologische
determinisme. De natuurlijke omgeving an sich kan de langetermijnevolutie van een
gemeenschap niet (volledig) verklaren. Egypte bijvoorbeeld heeft sinds de faraonische
tijden een relatief stabiel natuurlijk systeem gekend, met vruchtbaar slib dat twee
maal per jaar wordt aangevoerd. In the long run pleegde Egypte geen ecologische
zelfmoord, maar bouwde het de langstlevende duurzame samenleving ter wereld uit.
Toch fluctueerde het politieke lot van Egypte enorm, met tijden van (regionale)
dominantie die afwisselden met perioden van onmacht.
Diamonds geografische en biologische determinisme komt op verschillende
manieren tot uiting. Zo verklaart hij de machtsgreep van Europa vanaf 1500 louter op
basis van geografische factoren. Aangezien contact en concurrentie tussen
verschillende gemeenschappen de technologische ontwikkeling stimuleren, was de
langdurige politieke eenmaking van China op lange termijn een nadeel en de
staatkundige versnippering van Europa een voordeel. En uiteindelijk is dat volgens
Diamond terug te voeren tot de fysieke geografie van beide regio's. Europa zou
geografisch meer versnipperd zijn dan China en zou daardoor minder makkelijk
eengemaakt kunnen worden. Met het volgende visuele 'bewijsstuk' toont Diamond dit
aan:
54
Kaart 5: Comparison of the coastlines of China and of Europe, drawn to the same scale.
Note that Europe's is much more indented and includes more large peninsulas and two large islands.9
De befaamde wereldhistoricus J.R. McNeill, zoon van William McNeill, heeft

deze verklaring afgewezen als uitermate reductionistisch. Als tegenvoorbeeld haalt hij
de politieke versnippering van West-Afrika en Indië aan, die allesbehalve geleid
hebben tot staten en technologieën die zich uiteindelijk met het Westen konden
meten. Bovendien was Europa al politiek versnipperd in de 7de, 8ste en 9de eeuw,
maar domineerde het toen niet.
Diamonds ultieme verklaringsfactor, de continentale asoriëntatie, overtuigt niet
al zijn collega's. De oost-westoriëntatie zorgt inderdaad voor eenzelfde daglengte over
grote delen van het Euraziatische continent en dat is uiteraard van belang voor de
plantengroei. Daar staat echter tegenover dat Eurazië een grote klimatologische en
ecologische verscheidenheid kent van oost naar west die een rem vormde voor de
verspreiding van gewassen en dieren. Er zijn enorme verschillen in temperatuur en
neerslag tussen het gematigd klimaat van de golfstroom in West-Europa, de
continentale extremen van de Kazakse steppen en de moessonritmes van Korea.
Kortom de verspreiding van gewassen, dieren en technologieën wordt grotendeels
bepaald door andere factoren dan louter geografische, zoals klimaat, ecologie en
menselijke interventie. Voedselproductie verspreidde zich immers via contacten en
migraties.
Met andere woorden, Diamond verliest het belang van human agency uit het
oog. De natuurlijke omgeving waarin mensen leven is natuurlijk een objectief gegeven,
maar de reactie van mensen op die omgeving is dat niet. De menselijke soort heeft nu
9
Bron: ibid., 415.
55
eenmaal de neiging om de beperkingen van zijn geografische milieu te overstijgen.
Beschavingen zijn in alle ons bekende milieus ontstaan, hoe vijandig ook: zowel op
vruchtbare alluviale vlakten en graslanden als in onherbergzame woestijnen van zand
en ijs, in drijfnatte moerassen en regenwouden, in koude hooggelegen gebieden en
zelfs op minuscule eilanden in volle zee. Mensen ontwikkelden technologieën om hun
ecologische omgeving vorm te geven, aan te passen en te overwinnen. Human agency
werkt echter ook in de andere richting. Een gunstige asoriëntatie is nog geen garantie
dat gewassen, dieren, voorwerpen en ideeën zich effectief verspreiden. Mensen
moeten er ook nog mee aan de slag willen gaan. Technische innovaties bijvoorbeeld
verspreiden zich niet automatisch, maar pas als gemeenschappen ze nuttig vinden. En
dat hangt niet alleen af van de objectieve noodzaak, maar evenzeer van subjectieve
denkbeelden.
Dit wijst op een laatste feilen van Diamonds geografische determinisme,
namelijk zijn veronachtzaming van het immateriële. Diamond gaat ervan uit dat
geografie en milieu de prime movers zijn die alle andere variabelen beheersen en dat
cultuur, mentaliteit en ideologie er rechtstreeks uit voortvloeien. Andere onderzoekers
daarentegen geloven dat geografie en milieu de menselijke geschiedenis wel degelijk
conditioneren, maar niet onherroepelijk determineren. Ze bepalen de objectieve
grenzen van de mogelijkheden die gemeenschappen ter beschikking hebben, maar de
keuzes die mensen uit die mogelijkheden maken, zijn net zo goed bepaald door
culturele voorkeuren die niet te herleiden zijn tot loutere geografie. Zo staat het vast
dat gelijkaardig milieus niet overal op aarde dezelfde menselijke responsen hebben
opgeleverd. Tropische regenwouden hebben indrukwekkende culturen voortgebracht
zoals de Maya en de Khmer, maar in andere gevallen zijn mensen er verzamelaars
gebleven.
De interactie van mensen met het milieu, hoe ze energie onttrekken aan hun
omgeving via technologische innovaties, wordt mee bepaald door culturele en
ideologische denkbeelden. Diamond houdt hier nauwelijks rekening mee. Zo kan de
overgang naar landbouw ook verklaard worden met andere dan louter 'harde'
ecologische argumenten. Fernandez-Armesto bijvoorbeeld betoogt dat onder jager-
verzamelaars een bepaalde voedselbron een zodanige culturele betekenis kan krijgen
dat er – zelfs zonder bevoorradingsproblemen of bevolkingsgroei – een verhoogde
vraag naar ontstaat die innovaties in de voedselvoorziening noodzakelijk maakt. Dat is
56
onder meer het geval in culturen waar leiders loyauteit afkopen van hun onderdanen
met voedsel en rijkelijke gelaafde en gespijsde ceremoniële feesten. In andere
gemeenschappen hebben bepaalde gewassen een religieuze functie, zoals de maïs die
in de Andes geofferd werd aan de goden. Het tegendeel is natuurlijk ook mogelijk: als
er een taboe komt te rusten op het verorberen van een bepaald gewas of een bepaald
dier, kan er voedselschaarste ontstaan die tot innovatie noopt.
Kortom, variaties in het aanbod van domesticeerbare planten en dieren
verklaren voor een groot deel de verschillende evolutie van menselijke
gemeenschappen. Je kan echter niet zoals Diamond alles herleiden tot een louter bio-
geologisch determinisme. Dat is een reductie van de historische werkelijkheid
aangezien andere, minder 'harde', culturele factoren ook een rol spelen.
In elk geval was de vroege domesticatie van een brede bundel van planten en
dieren verantwoordelijk voor de eerste grote beschavingen in de riviervalleien van de
Tigris en Eufraat, de Nijl, de Indus en de Huang He/Gele Rivier. Ze werden als het ware
opgetrokken uit het slijk van buiten hun oevers getreden rivieren.
57
Over de rol van geografie en ecologie in de wereldgeschiedenis:
Crosby, Alfred W., Children of the sun. A history of humanity's unappeasable appetite
for energy, New York, Norton, 2006.
Diamond, Jared, Guns, germs and steel. The fates of human societies. With a new
afterword about the modern world, New York, Norton, 2003 [1997].
Fagan, Brian M., The long summer. How climate changed civilization, Cambridge, MA,
Basic Books, 2005 [2004].
Goudie, Andrew, The human impact on the natural environment. Past, present, and
future. 6th ed., Oxford, Blackwell, 2006.
McNeill, John Robert, 'The world according to Jared Diamond', in: The History Teacher,
vol. 34, no. 2, 2001, pp. 165-174.
Radkau, Joachim, Nature and power: a global history of the environment, Washington,
D.C., German Historical Institute, 2008.
Wilson, Edward O., The diversity of life, Cambridge, Mass., Belknap Press of Harvard
University Press, 1992.
Over de ontwikkeling van de menselijke soort:

Bogucki, Peter, The origins of human society, Oxford, Blackwell, 1999.
Goudsblom, Johan, Fire and civilization, London, Penguin, 1994, 1992.
Stone, Linda, Lurquin, Paul F. and Cavalli-Sforza, Luigi L., Genes, culture, and human
evolution. A synthesis, Oxford, Blackwell, 2007.
Wenke, Robert J. and Olszewski, Deborah I., Patterns in prehistory. Humankind's First
Three Million Years, Oxford, Oxford University Press, 2007 (5th ed.).
Over de ontwikkeling van de landbouw:

Christian, David, Maps of time. An introduction to big history, Berkeley, University of
California Press, 2004 (hoofdstuk 8).
Cook, Michael A., A brief history of the human race, New York, Norton, 2005 [2003]
(hoofdstuk 2).
Ehret, Christopher, The civilizations of Africa. A history to 1800, Charlottesville,
University Press of Virginia, 2002 (hoofdstukken 2 en 3).
Kiple, Kenneth F., A movable feast. Ten millennia of food globalization, Cambridge,
Cambridge University Press, 2007.
Roots, Clive, Domestication, Westport, Conn., Greenwood Press, 2007.
Zohary, Daniel, Hopf, Maria and Weiss, Ehud, Domestication of plants in the Old World:
the origin and spread of domesticated plants in Southwest Asia, Europe, and the
Mediterranean Basin, Oxford, Oxford University Press, 2012.
58
3. Uit het slijk: de groei van sociale complexiteit (ca. 4000 – ca.
700 BCE)
3.1 Over clans, stammen, chiefdoms en rijken

Vanaf 8500 BCE maakten gemeenschappen verspreid over alle continenten zelfstandig
of naar het voorbeeld van anderen de overstap van jagen-verzamelen naar landbouw.
Dit markeerde meteen de overgang naar grotere, complexere samenlevingsvormen
want hoe intensiever de landbouw, hoe georganiseerder een maatschappij moet zijn.
Iemand moet immers de grond verdelen, de inzet van arbeidskrachten overzien, de
verdeling van water reguleren, de surplusproductie opslaan en bewaken en
tussenbeide komen in conflicten waar almaar meer mensen op een kleine oppervlakte
samenwonen. Zo evolueerden politieke minisystemen van maximaal enkele duizenden
mensen tot rijken met meer dan 50.000 inwoners.
Aangezien de evolutie van de vroegste complexe beschavingen sterke
gelijkenissen vertoont, hebben wetenschappers zich afgevraagd of er een universeel
ontwikkelingsparadigma achter zit. Doorlopen gemeenschappen grosso modo dezelfde
stadia? Sommige onderzoekers hebben de principes van de Darwiniaanse
evolutionaire biologie proberen toe te passen op die ontwikkeling (= theorie van de
culturele evolutie). Ze beschrijven een geleidelijke overgang van clans over stammen
en chiefdoms naar rijken.
Tot het einde van de laatste ijstijd leefden jager-verzamelaars in rondtrekkende
clans. Dit zijn egalitaire gemeenschappen van hooguit enkele tientallen
bloedverwanten (15 tot 40 mensen) zonder een formele leider. In clans bestaat er
geen persoonlijke eigendom. Economische ruil steunt op wederkerigheid. Er is een
eenvoudige arbeidsverdeling op basis van ruwe leeftijds- en geslachtscriteria, maar
verder heerst er functionele redundantie. Dit wil zeggen dat elk individu alle taken kan
uitvoeren die nodig zijn voor het functioneren en het overleven van de groep.
Dankzij efficiëntere bevoorradingstechnieken en een (langzame) overschakeling
op sedentaire voedselproductie ontstonden er stammen van enkele honderden leden
die samenleefden in een permanente nederzetting. Stammen hebben doorgaans een
nominale (vaak mannelijke) leider die voedsel herverdeelt en een aantal rituele
functies vervult, maar net zoals in clans heeft hij geen geprivilegieerde toegang tot
59
rijkdom en macht. Uitwisseling is nog steeds gebaseerd op wederkerige handel onder
verwanten. Het verschil met clans is dat stammen groter en territorialer zijn en dat ze
een uitgebreider ceremoniële en verwantschapsstructuur hebben.
Chiefdoms en vroege staten zijn in tegenstelling tot clans en stammen sociaal
sterk gestratificeerd, d.w.z. de samenleving is hiërarchisch opgebouwd uit
verschillende sociaal-economische klassen en politieke elites. In chiefdoms leven
enkele duizenden mensen in een of meerdere nederzettingen die vanuit één
machtscentrum bestuurd worden. In omstandigheden waarin grondstoffen relatief
toegankelijk zijn en de technologie beperkt is, kunnen kleine concurrentiële voordelen
– grotere gezinnen, betere toegang tot irrigatie en handelsroutes, toeval, ambitieuze
en competente leiders – leiden tot de heerschappij van een stam over andere en tot
de creatie van chiefdoms. Verschillen in prestige correleren met verschillen in de
toegang tot rijkdom. Leiders en hun families eisen het beste land en de beste
visgronden op. Van hun onderdanen dwingen ze voedsel en andere materiële
voordelen af in de vorm van tribuut. Een schatting waarmee de gewone stervelingen
hun respect, trouw of onderwerping aan de elite bewijzen, vervangt de gelijke en
wederkerige economische ruil van de oudere samenlevingsvormen. Deze ongelijkheid
is erfelijk en religie legitimeert het systeem. De leiders worden vaak als goden vereerd.
De economieën van chiefdoms kenmerken zich door een grotere specialisatie en
diversifiëring dan die van clans of stammen. Er zijn ambachtslui, maar die zijn
tegelijkertijd ook boer. Er is met andere woorden geen permanente klasse van
ambachtslui zoals in staten. De eerste chiefdoms ontstonden in de vroegste
landbouwgebieden van Eurazië vanaf 6000 BCE en in Midden- en Zuid-Amerika vanaf
1000 BCE.
Rijken (empires, ook wel beschavingen of vroege staten genoemd) verenigen
tienduizenden mensen die verspreid over vele dorpen en steden wonen, maar centraal
bestuurd worden vanuit de hoofdstad. Hun economische basis is een zeer intensieve
vorm van landbouw die een bevolkingsgroei en een verregaande vorm van
specialisatie in niet-agrarische activiteiten toelaat. Ze bezitten een aparte
ambachtsklasse en andere specialisten, wier producten verhandeld worden in een
nationale economie. De samenleving bestaat uit functioneel van elkaar afhankelijke
groepen, waarin 1 groep niet alle activiteiten van de gemeenschap kan uitvoeren. In
vergelijking met chiefdoms valt vooral de grote bureaucratisering op (die vaak gepaard
60
gaat met de ontwikkeling van het schrift) en de oprichting van formele
staatsinstellingen die zich bezighouden met wetgeving, rechtspraak, religie, onderwijs
en sociale controle. Dit alles wordt bekostigd via tribuut en belastingen. Rijken vormen
een politieke en economische eenheid, maar cultureel bestaan ze in tegenstelling tot
minisystemen vaak uit meerdere taal- of etnische gemeenschappen. Vroege rijken
ontstonden vanaf het vijfde millennium BCE in Mesopotamië, Egypte, de Indusvallei en
China, en pas na 1000 CE in Midden-Amerika (Azteken) en Peru (Inca's).
De theorie van de culturele evolutie en de classificatie in clans, stammen,
chiefdoms en rijken heeft heel wat kritiek gekregen. Het concept evolutie draagt
namelijk een eurocentrisch ontwikkelingsgeloof in zich en deze gestroomlijnde
classificatie verdingelijkt analytische labels tot historische waarheden. We mogen niet
uit het oog verliezen dat er geen harde scheidingslijnen zijn tussen deze
samenlevingsvormen en dat ze geen natuurlijk ontwikkelingstraject vormen dat alle
gemeenschappen noodzakelijkerwijs doorlopen.
Daarom hebben sommige antropologen en archeologen een alternatief
analysemodel voorgesteld dat uitgaat van het concept sociaal-politieke complexiteit.
Ze plaatsen gemeenschappen op een schaal op basis van de mate waarin:
1. er een differentiële toegang is tot rijkdom, macht en prestige;
2. die differentiële toegang erfelijk is;
3. individuen gespecialiseerd zijn in hun bezigheden en deze bezigheden
geïntegreerd en georganiseerd zijn in de economie in haar geheel;
4. politieke macht gecentraliseerd is in een overheid.
Algemeen gesproken hangt sociale complexiteit samen met de overgang naar
(intensieve) landbouw, maar archeologen hebben gezocht naar specifiekere
verklaringen die daarmee samenhangen, met name: irrigatie, demografische druk,
sedentarisme, oorlog en het ontstaan van privébezit.
Volgens de oudste theorieën waren de eerste grote complexe samenlevingen
een gevolg van irrigatielandbouw. De meeste ontstonden in droge of semi-aride
milieus waar gewassen als tarwe en gerst gekweekt konden worden zonder de dikke
bodem van graslanden te moeten omploegen of veel vegetatie te moeten verwijderen.
In die gebieden kon de landbouw makkelijk geïntensifieerd worden dankzij de aanleg
van irrigatiekanalen, terrassen en velden in beddingen van meren. Met andere
61
woorden, de vroegste complexe samenlevingen waren alle gebaseerd op
irrigatielandbouw en die zorgde noodzakelijkerwijze voor meer sociale complexiteit.
Om water naar velden af te leiden waren grote infrastructuurwerken nodig die
alleen efficiënt uitgevoerd en onderhouden konden worden met de massale inzet van
arbeid. De voor de irrigatiewerken ingezette arbeidskrachten konden ook gebruikt
worden voor de aanleg van wegen en monumentale bouwwerken. Aangezien de
irrigatie-infrastructuur zeer kostbaar was, moest die verdedigd worden met legers en
defensieve bouwwerken. Om dit alles in goede banen te leiden waren complexe
administratie- en communicatiesystemen nodig. Irrigatielandbouw, en met name de
controle over velden dichter bij waterlopen die vruchtbaarder en makkelijker te
irrigeren waren, kon verschillen in rijkdom en status creëren. Ten slotte moedigde
irrigatielandbouw ook de ontwikkeling van kalender- en schriftsystemen aan om
jaarlijkse overstromingen en landbouwstatistieken bij te houden.
De irrigatietheorie heeft kritiek gekregen. Zo zijn er voorbeelden van
'primitieve' samenlevingen waar irrigatielandbouw niet de motor is geworden van een
grotere sociale complexiteit. Bovendien zijn er nauwelijks archeologische
bewijsplaatsen voor irrigatiewerken die dateren van vóór het ontstaan van complexe
sociale structuren.
De demografische druk die samenhing met de overgang naar voedselproductie,
heeft mogelijk ook bijgedragen tot het complexer worden van sociale structuren. De
introductie van landbouw deed de wereldbevolking groeien van ongeveer 5 à 10
miljoen rond 10.000 BCE tot 250 miljoen rond het jaar 0. Men schat dat tussen 8000
BCE en 1 CE de wereldbevolking aangroeide met 0,06% per jaar. We noemen dit de
demografische transitie van de neolithische revolutie (zie voor de moderne
demografische transitie p. 158). Weliswaar steeg de kindersterfte door de
afhankelijkheid van een eenzijdiger voedselpakket (granen) en de intensere interactie
van grotere groepen mensen met gedomesticeerde dieren en dus ook een frequentere
overdracht van ziektekiemen. Daar stond echter tegenover dat het aantal geboorten
sneller steeg dan de overlijdens, met een netto bevolkingswinst tot gevolg.
Het onevenwicht tussen de bevolkingsgroei en het voedselaanbod verklaart
mee waarom boeren bleven vasthouden aan de landbouw, hoewel het een
buitengewoon energie-intensieve manier van voedselvoorziening was. In de vroegste
landbouwregio's was de oogst zo afhankelijk van weersomstandigheden en de
62
seizoenen dat boeren bleven experimenteren met mogelijkheden om hun oogst te
maximaliseren. Dit zette een evolutie in gang naar grotere complexiteit. Het
territorium uitbreiden was bijvoorbeeld een middel om de impact van
overstromingsrampen te verkleinen. Een hiërarchische administratie werd nodig om
productie en arbeidskrachten efficiënt op elkaar af te stemmen.
Ook het sedentarisme stimuleerde complexe samenlevingsvormen. Doordat ze
sedentair werden, konden boeren hun voedseloverschotten opslaan. Dat ontsloeg
bepaalde leden van de gemeenschap van landbouwtaken zodat zij zich konden
specialiseren tot leiders, bureaucraten, soldaten, priesters, ambachtslui en klerken.
Aangezien landbouw steunt op seizoengebonden arbeid kwamen er na de oogst
agrarische arbeidskrachten vrij voor monumentale publieke werken of oorlogvoering.
Bovendien liet de sedentaire levenswijze een accumulatie toe van niet vervoerbare
bezittingen, wat een stimulans was voor de technologische ontwikkeling. Zo is een
monumentale architectuur in steen meestal het gevolg van het aanleggen en op peil
houden van permanente voedselstocks, net zoals het schrift voortvloeit uit de nood
om de stand van de voorraden op een of andere manier bij te houden.
Volgens antropoloog Robert Carneiro was oorlog de belangrijkste drijfveer
achter de evolutie naar meer sociale complexiteit, in samenhang met bevolkingsgroei
en ecologische beperkingen (d.w.z. vruchtbare gebieden die begrensd worden door
minder productieve zones zoals oceanen, woestijnen of gebergten). Bij het ontstaan
van de landbouw kon de stijgende bevolking een uitweg vinden in de oprichting van
nieuwe dorpen, maar na verloop van tijd was alle vruchtbare grond bezet. De enige
manier om de bevolking te kunnen voeden was intensificatie, maar de
voedselproductie kon de bevolkingsgroei niet bijbenen. Op dat moment werd oorlog
het enige haalbare alternatief.
Het dorp dat onder de grootste druk stond, viel het zwakste nabijgelegen dorp
aan. De overwinnaar eigende zich het land en de oogst van de verliezer toe. De
overwonnenen die niet gedood waren, werden slaven of lijfeigenen die zo zwaar belast
werden dat ze hun eigen consumptie moesten terugschroeven of hun productie nog
moesten opvoeren. Deze ontwikkelingen stimuleerden de vorming van een
geïnstitutionaliseerde bureaucratie om de belastingen en de slaven te beheren. Dat
vergrootte op zijn beurt de status- en rijkdomverschillen. Het probleem met deze
theorie is dat primitieve gemeenschappen mechanismen hebben om hun
63
bevolkingsomvang onder het stress-niveau te houden dat Carneiro noodzakelijk acht
voor oorlog.
Volgens marxistische theorieën, ten slotte, waren alle samenlevingen tot het
ontstaan van de landbouw klasseloos en was er geen privé-eigendom. Met de
ontwikkeling van de landbouw ontstonden er sociaal-economische ongelijkheden
omdat sommige mensen meer land konden controleren dan gerechtvaardigd. Deze
elites creëerden na verloop van tijd complexe sociale structuren om hun economische
en politieke privileges te bestendigen. Centraal in de marxistische interpretatie staan
slavernij en klassenstrijd, maar het archeologische bewijsmateriaal voor de
aanwezigheid van beide is onzeker vóór het ontstaan van het schrift. Een verklaring die
hierbij aansluit, verwijst naar sociaaleconomische onrust. Sommige archeologen linken
grote monumentale bouwwerken zoals megalieten aan grote sociale veranderingen en
spanningen. De 'verspilling' van energie en grondstoffen in publieke werken
stabiliseerde deze samenlevingen door de bevolkingsgroei terug te dringen en de
economische expansie te beteugelen.
Nu we de oorzaken en de ontwikkeling van complexe sociale structuren in
abstracto behandeld hebben, kunnen we de geschiedenis van de vroegste rijken in
concreto bekijken.
64
3.2 De vroege rijken van de riviervalleien (ca. 4000 – ca. 2000 BCE)
In de vier grote riviervalleien van de Tigris en Eufraat in wat vandaag Irak is, de Nijl in
Egypte, de Indus en de thans uitgedroogde Ghaggar-Hakra (de legendarische
Saraswati-rivier uit latere Sanskriet-teksten) in Pakistan en de Huang He/Gele Rivier in
China lag de vroege domesticatie van een brede bundel van planten en dieren aan de
grondslag van een intensieve vorm van sedentaire landbouw. Die resulteerde vanaf
4000 BCE in de eerste rijken, d.w.z. bureaucratische en gecentraliseerde
samenlevingen met steden, sociale stratificaties gebaseerd op intensieve landbouw,
een militair apparaat, schrift, een complexe arbeidsverdeling en een legitimerend
geloofssysteem.
Kaart 6: de vier vroege rijken van de riviervalleien
Deze vier rijken delen één belangrijke ecologische eigenschap die hun vroege
ontwikkeling verklaart: regelmatige overstromingen. De alluviale modder die de
rivieren achterlieten wanneer ze buiten hun oevers traden, is een vruchtbare en
makkelijk te bewerken bodem. Er kon dan ook vroeg een vorm ontstaan van agrarische
massaproductie gespecialiseerd in een of twee granen. Die specialisatie maakte de 4
rijken echter kwetsbaar voor voedseltekorten door misoogsten, wat de bouw van
monumentale opslagplaatsen voor graan tot gevolg had. De voorzienigheid om op die
schaal voedsel te beheren en de nood om het overstromingswater te kanaliseren
deden in de vier rivierrijken sterke staten ontstaan met erfelijke alleenheersers. De
macht van deze koningen was gebaseerd op een geloof in hun vermogen om het water
te beheersen en overvloed te creëren.
65
In Egypte is de Nijl een relatief stabiele en betrouwbare leverancier van
alluviale modder. Je kan er bijna je klok op gelijk zetten dat de rivier in
september/oktober overstroomt dankzij de regen die in de lente in Centraal-Afrika aan
haar bronnen valt. Elk jaar laat de rivier dan ook een dunne vruchtbare laag achter in
zijn overstromingsgebied waarop al rond 4000 BCE intensief graan werd verbouwd.
Aan deze smalle vruchtbare strook grensde een al even smalle strip graasland voor
veeteelt. Daarachter lag de woestijn. Dankzij zijn graan en vee had Egypte een surplus
om met naburige gemeenschappen (Nubië, Sinaï) te verhandelen tegen grondstoffen
waaraan het arm was zoals hout, goud, ivoor, koper en turkoois.
In de Indusvallei kwam een soortgelijke beschaving tot stand: de
Harappacultuur (vernoemd naar een van haar vroegst opgegraven steden). De
overstromingsvlakte van de Indus en de Saraswati was veel breder dan die van de Nijl.
Bovendien overstroomden ze twee maal per jaar wat twee oogsten mogelijk maakte.
Net als in Egypte werd er graan geteeld op geïrrigeerde slibafzettingen en vee op
aangrenzend graasland. Het surplus werd geëxporteerd in ruil voor luxegrondstoffen
(koper en lapis lazuli). Rond 2000 BCE was de Harappacultuur de grootste ter wereld.
Ze strekte zich uit over een gebied van 1,3 miljoen km² en vergeleken met
Mesopotamië was de Harappacultuur veel homogener over een groter gebied. Toch
weten we er relatief weinig over. Een stijging van het waterpeil en meters
riviersediment hebben de vroegste sites moeilijk bereikbaar gemaakt voor
archeologen. Het schrift is nog steeds niet ontcijferd en de bloeiperiode van de
Harappacultuur was veel korter dan die van de overige rivierrijken. De enorme
territoriale uitbreiding van het rijk was eerder een teken van zwakte, een gevolg van
het onvermogen om de bevolking in het kerngebied te kunnen blijven voeden.
Mesopotamië, het stroomgebied van Tigris en Eufraat dat klassiek als de wieg
der beschaving wordt bestempeld, herbergde een vijandiger ecologische omgeving
dan Egypte en de Indusvallei. Er heerste een droger klimaat, de regio werd 's zomers
geteisterd door zandstormen, 's winters door heftige onweders en haar rivieren
hadden geen periodiek overstromingsritme. Het moment waarop ze buiten hun oevers
traden was onvoorspelbaar. De overstromingen die het leven brengende slib afzetten,
waren bovendien levensbedreigend. Huizen moesten op verhogingen gebouwd
worden en er was een extensief systeem nodig van dijken, grachten en opvangbassins
om het wassende water, wanneer het kwam, in goede banen te leiden. De zomers
66
waren te hard en te droog om zelfs met uitgebreide irrigatiesystemen voldoende
voedsel te kweken om hoge bevolkingsdichtheden te onderhouden. De demografische
groei steunde volledig op wintergewassen als tarwe en gerst die intensief ploegen
noodzaakten. Net als Egypte beschikte Mesopotamië over weinig hout, maar het had
evenmin gesteenten om te bouwen. Dankzij baksteen, gebakken klei, konden de
Mesopotamische culturen toch monumentale gebouwen optrekken.
Tussen Egypte, de Harappacultuur en het Tweestromenland waren er
(handels)contacten over land (karavaans) en zee (kustvaart). Het Chinese rijk nam door
zijn geografische isolement – van de rest gescheiden door de Himalaya, de
Gobiwoestijn en de Indische Oceaan – niet deel aan die vroege interactie. De Gele
Rivier ontleent zijn naam aan de gelige, poederige loess-grond die de wind aanvoert
vanuit de Mongoolse woestijn. In het droge klimaat dat er heerst, gedijen van nature
alleen grasland en wouden. Na het verwijderen van struikgewas en bossen kon het
land in cultuur genomen worden. De irrigatie met overstromingswater van de Gele
Rivier, veroorzaakt door dooi in de bergen van de Shaanxi provincie, maakte de grond
zeer vruchtbaar.
Net als in Mesopotamië gedroeg de rivier zich onvoorspelbaar en woest, wat de
aanleg van dijken, grachten en bassins noodzaakte. De bloei van de Shang-dynastie, die
tijdens het tweede millennium BCE heerste over de mogelijk grootste
bevolkingsconcentraties ter wereld en bronsgieten tot een kunst verhief, was
oorspronkelijk gebaseerd op de teelt van gierst. Het was pas vanaf 1500 BCE met de
zuidelijke expansie naar de Jangtse-rivier en haar andere ecologie dat rijst zijn
opwachting begon te maken in het Chinese voedingspakket. Door de vereniging van
beide ecologische systemen in één politieke eenheid was het Chinese rijk beter
gewapend tegen voedselrampen. Hierdoor ontstond uiteindelijk een enorm
productieve en langlevende staat die in het verdere verloop van de geschiedenis een
buitenproportionele macht en invloed zou hebben.
De rijken van de Nijl, de Indus, Mesopotamië en de Gele Rivier zagen zich alle
geconfronteerd met dezelfde uitdaging, nl. hoe het hoofd bieden aan de
bevolkingsgroei en aan de groeiende complexiteit van hun gemeenschap. Sterkere
staatsinstellingen was het antwoord, maar de concrete invulling daarvan verschilde.
67
In Egypte en China ontstond er, in tegenstelling tot in Mesopotamië en de
Indusvallei, 1 langlevende centraal geleide staat. Egypte was een lange smalle
eenheidsstaat die tegen de Nijl aanschurkte, met eenzelfde ecosysteem over zijn
volledige lengte. Dankzij de rivier – die bevaarbaar was over een kleine duizend
kilometer tussen zijn monding en de eerste cataract bij Aswan – was het relatief
makkelijk alle steden onder 1 politiek gezag samen te houden. De goddelijke status van
de farao's, die in geen van de andere rijken zijn gelijke kende, was een rem op de
ontwikkeling van een werelds gezag en het op schrift stellen van wetgeving.
In China en Mesopotamië was de koning een middelaar tussen mensen en
goden, die visioenen ontving en waarzegde. Daarmee nam hij de religieuze rol van de
sjamaan uit oudere gemeenschappen over. Net als de Nijl was de Gele Rivier een
belangrijke factor in de uitbouw van een gecentraliseerd rijk. Koningen reisden de
rivier voortdurend af om zich van de loyauteit van hun steden te verzekeren.
Aangespoord door de uitbreiding van het rijk naar de Jangtse ontwikkelden de Chinese
koningen het filosofische concept van China's goddelijke missie om de wereld te
beheren en te veroveren. Deze opvatting, die onder de Zhou-dynastie (1045-256 BCE)
zou uitgroeien tot de ideologie van het Hemelse Mandaat, heeft waarschijnlijk ook de
steppevolkeren beïnvloed die vanaf 1000 BCE met hun eigen imperiale ambities de
Euraziatische sedentaire rijken uitdaagden.
Mesopotamië was verdeeld in rivaliserende en oorlogvoerende stadstaten (Ur,
Akkad, Babylon, Umma, Uruk met zijn legendarische koning Gilgamesj). De steden in
Mesopotamië waren sterker en omvangrijker dan in Egypte. Ze betrokken hun voedsel
en energie uit hun onmiddellijke achterland. In Egypte leefde de bevolking geografisch
verspreider en moesten hulpbronnen uit een groter gebied betrokken worden, wat
een sterkere staat nodig maakte. Af en toe slaagde een Mesopotamische stadstaat erin
zijn concurrenten te verenigen in 1 rijk, maar deze pogingen waren nooit zo succesvol
of permanent als in China of Egypte. Rond 2500 BCE bijvoorbeeld heerste Sargon over
Akkad en Sumer, respectievelijk het noorden en het zuiden van Mesopotamië. Dit rijk
hield het twee eeuwen uit. De koningen van de Mesopotamische stadstaten waren net
als hun Chinese tegenhangers orakelende intermediairen tussen hemel en aarde. Ze
staan vooral bekend om de uitvaardiging van de eerste neergeschreven wetten.
Over de politieke ordening van de Harappacultuur weten we weinig. Of er een
hoge mate van centralisering was, is onbekend. Mogelijk waren de steden
68
theocratische republieken (geleid door priesters) met een strikte klasse- of zelfs
kastehiërarchie. Waar we wel zeker van zijn is dat de Harappasteden een
buitengewoon gesofisticeerd waterleidingsysteem hadden, het allereerste waarbij
drink- en afvalwater gescheiden werden. Huizen waren zelfs uitgerust met aparte
kamertjes voor toiletten.
69
3.3 Nieuwe rijken, crisis en herstel (ca. 2200 – ca. 500 BCE)
Het tweede millennium BCE kenmerkte zich door een snelle opeenvolging van rijkjes,
dynastieën en heersers overal ter wereld. Er ontstonden nu ook buiten de vier grote
riviervalleien complexe samenlevingen dankzij de doorbraak van intensieve landbouw.
De meeste van die rijken stootten ten laatste tegen 1000 BCE op hun grenzen door een
combinatie van ecologische, politieke en sociaal-economische moeilijkheden, maar
tijdens de eerste helft van het eerste millennium BCE was er een heropleving.
In het tweede millennium BCE ontstonden complexe rijken zowel in ecologisch
minder aantrekkelijke omgevingen in Eurazië als op andere continenten. Deze evolutie
werd gedreven door agrarische innovaties die een bevolkingsgroei mogelijk maakten
en/of door imitatie van en handelscontacten met naburige rijken. In het oostelijke
Middellandse Zeebekken kunnen we onder meer wijzen op het Minoïsche rijk (Knossos
op Kreta) (2000-1100 BCE), Mycene (1500-1100 BCE) en het rijk van de Hettieten
(1800-1210 BCE). Dat laatste was qua oppervlakte vergelijkbaar met de vier grote
riviervalleirijken, maar had heel wat minder natuurlijke rijkdommen ter beschikking.
Het kwam tot bloei op de droge Anatolische hoogvlakte door een combinatie van
landbouw en veehoederij. Herders lieten hun geiten in de droge vlaktes grazen en
boeren bewerkten de verspreide vruchtbare stukken grond. Ondanks zijn wankele
ecologische basis, scheerde het rijk van de Hettieten hoge toppen, onder meer dankzij
de beheersing van ijzertechnologie vanaf 1800 BCE.
Het Amerikaanse continent was tussen 1500 en 1000 BCE eveneens het toneel
van politieke schaalvergrotingsprocessen ten gevolge van de overgang naar intensieve
landbouw. De groei van gecentraliseerde stedelijke samenlevingen met verschillende
sociale klassen, een complexe arbeidsverdeling, een bureaucratie, een leger en een
legitimerende religie verliep in Amerika echter trager en op kleinere schaal dan in
Eurazië (voor de redenen zie p. 51). In Peru aan de kustzijde van de Andes (de
beschavingen van Cerro Sechin, Sechin Alto, Chavin, 1000-500 BCE) en in Midden-
Amerika (de Olmeken, 1500-400 BCE) ontstonden er complexe samenlevingen met
opvallende gemeenschappelijke kenmerken. Hun landbouw was gebaseerd op maïs,
bonen, aardappelen en pompoenen. Ze legden een voorkeur aan de dag voor
symmetrie en evenwicht in kunst, architectuur en stadsplanning, met brede rechte
boulevards tussen rechthoekige tempels, pleinen en monumentale aardverhogingen
70
voor ceremoniële doeleinden (de grootste mound van Sechin Alto was 44 meter hoog
250 meter breed en 300 meter lang). Hun leiderschaps- en religieuze rites kenden een
centrale plaats toe aan aderlatingen en menselijke offers onder leiding van extatische
sjamanistische priesters.
Tegen 1000 BCE waren de meeste van deze nieuwe rijken, maar ook de 'eerste
vier', ofwel ingestort ofwel in hevige crisis. Het tweede millennium BCE was namelijk
een tumultueuze periode, die door archeologen vaak wordt bestempeld als de 'crisis
van de bronstijd'. Traditioneel onderscheidt men twee 'duistere' tijdvakken: 2200 BCE
– 1700 BCE en 1200 BCE – 700 BCE. Tussenin was er enig herstel, maar de
dieperliggende tekortkomingen van het systeem bleven bestaan, met name het gevaar
voor ecologische uitputting en een kwetsbaarheid voor klimatologische verschuivingen.
Aangezien gemeenschappen zich nauwelijks aanpasten aan deze structurele
zwakheden mondde deze situatie vanaf 1200 BCE weer uit in een zware crisis. Die
werd uiteindelijk overwonnen door een fundamentele heroriëntering van de
samenleving, waarbij ondermeer koper en brons vervangen werden door
ijzertechnologie.
De crisis van de bronstijd uitte zich op allerlei vlakken, onder meer in een
bevolkingsterugloop, ontstedelijking, economische achteruitgang, de teloorgang van
bepaalde materiële en culturele vaardigheden, een daling van de levensstandaard en
de verstoring van handelscontacten. De oorzaken van de crisis waren van ecologische,
politieke en sociaal-economische aard. Tot die eerste rekenen we natuurrampen,
klimaatveranderingen en ecologische overexploitatie. Evenementiële gebeurtenissen
als aardbevingen werden de Minoïsche cultuur fataal. Langetermijnprocessen zoals het
heter worden van het klimaat of de langzame uitputting van het milieu konden
eveneens de doodsklok luiden over verschillende gemeenschappen. Vanaf 2200 BCE
en opnieuw vanaf 1200 BCE zijn er belangrijke archeologische aanwijzingen dat de
temperatuur steeg en het klimaat droger werd in het oostelijke bekken van de
Middellandse Zee, Zuidwest-Azië, Centraal-Azië, Noordwest-Indië en delen van Afrika
en de Nieuwe Wereld – een globaal fenomeen kortom.
Klimaatwijzigingen en natuurrampen konden de doodsteek geven aan
gemeenschappen die sowieso al tegen hun ecologische grenzen aanschurkten. De
groei van de bevolking in kleine vruchtbare gebieden verhoogde namelijk de
afhankelijkheid van intensieve landbouw. Dit betekende niet alleen een grotere
71
kwetsbaarheid voor misoogsten en ziektes, maar bij gebrek aan technologische
doorbraken stond dit gelijk aan ecologische roofbouw, bodemuitputting en dalende
productiviteit op lange termijn. Geïrrigeerde grond viel ten prooi aan verzilting. Om
meer graas- en akkerland vrij te maken en om de groeiende steden te bevoorraden
sneuvelden bossen. Die ontbossing kon plaatselijk dan weer leiden tot bodemerosie en
tot drogere en hetere weersomstandigheden. Door deze negatieve spiraal werden
deze landbouwgemeenschappen zeer kwetsbaar voor natuurrampen, pandemieën, en
klimaatwijzigingen. Bovenop deze moeilijkheden kwamen politieke en sociaal-
economische spanningen.
De politieke centraliseringsprocessen en de rijkdom van de grote rijken
stimuleerden uitdagers om dezelfde weg op te gaan en de macht van hun
inspiratiebronnen te tarten. Oorlogen en veroveringen waren het gevolg. Succesvolle
rijken konden zo hun territorium uitbreiden om hun bevolkingsgroei te kanaliseren,
maar bij gebrek aan efficiënte en snelle communicatiemiddelen waren de afgelegen
gebiedsdelen moeilijk te besturen vanuit de kern. Dit verklaart mee de cycli van bloei
en terugval van rijken. Er waren namelijk technologische grenzen aan hun
uitbreidingsmogelijkheden. Zonder innovaties in informatievergaring, -opslag, en -
verspreiding kunnen politieke systemen maar een beperkt aantal mensen, projecten
en regio's succesvol integreren.
De economie raakte van slag door de ecologische verstoringen en de sociale
onrust. Veel rijken hadden te kampen met grondstoffenschaarste als gevolg van de
ontbossing en van de disruptie van de handel door gewapende conflicten. Op sociaal
vlak leidde de gedwongen arbeid in irrigatiewerken, de bouw van opslagruimtes en van
monumentale gebouwen tot grote ongelijkheid en onrust. In het oosten van het
Middellandse Zeegebied was de situatie rond 1000 BCE zo geëscaleerd dat honger en
landschaarste hele bevolkingsgroepen in beweging zetten en gewelddadige migraties
veroorzaakten ('de invallen van de barbaren'). De meeste rijken gingen ten onder aan
een combinatie van al deze problemen, zoals blijkt uit het onderstaande overzicht.
Op het Amerikaanse continent zetten oorlogen, overexploitatie en bodemerosie ten

gevolge van een te snelle bevolkinsgroei een crisis in, zij het later dan in Eurazië. De
Olmeken bijvoorbeeld raakten in verval omstreeks 300 BCE. De nieuwe rijken in
Eurazië verging het niet beter. De Hettieten werden het slachtoffer van hun
72
ecologische kwetsbaarheid (op de dorre Anatolische hoogvlakte) die hun verplichtte
territoriale expansie na te streven. Oorlog verstoorde echter de voor de Hettieten
cruciale handel (waarmee ze een brede waaier aan producten invoerden die ze zelf
niet konden produceren) en veroorzaakte nog meer geweld. Aanvallen van nomaden
en nederlagen tegen de Egyptische en Mesopotamische rijken betekenden het einde
der Hettieten.
Van de vier vroege riviervalleirijken was Harappa er het ergst aan toe. Het
klimaat werd droger en de Saraswati verdween gewoonweg. Aardbevingen verlegden
de loop van de Indus. Rond 1000 BCE waren alle Harappasteden vervallen tot ruïnes.
Een romantischer interpretatie luidt dat de Indusbeschaving onder de voet werd
gelopen door Ariërs, een semi-nomadisch volk uit Iran en Centraal-Azië. Naast hun taal
brachten ze ook nieuwe religieuze ideeën mee, terwijl het schrift verdween. Mogelijk
ligt het contact van de lichter gekleurde Ariërs met de donkerder getinte
Indusvolkeren aan de basis van het erfelijke kastensysteem. Tegenwoordig geloven
archeologen dat de invallen slechts zijdelings hebben bijgedragen tot de verdwijning
van de Harappacultuur of dat ze in werkelijkheid langgerekte migratiestromen waren
over enkele millennia zonder grootschalige gewapende conflicten.
In Mesopotamië vielen de steden van Sumer uit elkaar na aanvallen van
Akkadiërs. De Sumerische taal stierf uit en het machtscentrum van Mesopotamië
verschoof naar het noorden. De neergang van Sumer was een gevolg van de verzilting
van de bodem door irrigitatie, wat uiteindelijk dorre vlaktes creëerde. Egypte en China
deelden niet het radicale lot van Harappa en Sumer. In de eeuwen na 2200 en 1200
BCE worstelde Egypte wel met occasionele graantekorten door verminderde
Nijloverstromingen, politieke versnippering en invallen van 'barbaren'. Rond 1750 BCE
werd het land via de Nijldelta geïnfiltreerd door de Hyksos, een volk waarschijnlijk
afkomstig uit Palestina/Syrië. Zij slaagden erin de troon te veroveren, maar werden
rond 1550 BCE verdreven. Rond 1190 BCE bezweek het Egyptische rijk bijna opnieuw
onder de aanvallen van de zgn. 'zeevolkeren', maar Ramses III kon hen definitief
verslaan.
Niettemin slaagde het Egyptische rijk er beter in dan Sumer en de
Indusbeschaving om op lange termijn te overleven. Ondanks de invallen van de Hyksos
en de Zeevolkeren was Egypte minder kwetsbaar dan de andere grote rijken voor
aanvallen van buitenaf. Het werd immers omringd door uitgestrekte onherbergzame
73
woestijnen en was afgeschermd van de zee door zijn zwakke natuurlijke havens. Het
land had slechts een beperkt landbouwareaal langs de Nijl, maar dit unieke
ecosysteem vormde over zijn volledige lengte een 'natuurlijke' eenheid. Dit verklaart
mee de opmerkelijke continuïteit van de Egyptische cultuur en levenswijze doorheen
duizenden jaren ondanks perioden van politieke versnippering. Daarnaast was de
Egyptische landbouw gebaseerd op de jaarlijkse slibafzettingen van de Nijl en niet
zozeer op irrigatie. Complexe irrigatieystemen met dammen en kanalen werden pas
laat in de Egyptische geschiedenis belangrijk. Verzilting was dan ook nooit een groot
probleem voor Egypte in tegenstelling tot Mesopotamië. Bovendien vermeed de trage
bevolkingsgroei (van 2 naar 6 miljoen tussen 3000 BCE en het jaar 0) een ecologische
bottleneck.
Het Chinese rijk hield het best stand in de woelige tijden. Er was geen
bevolkingsterugloop, noch werden steden verlaten of vernietigd. Toch liep de Chinese
ervaring enigszins gelijk met die in de rest van Eurazië door de politieke crisis van de
Shang-dynastie. Het Shang-rijk verloor rijkdom, macht en bondgenoten door de
verregaande ritualisering van het koningschap. Gaandeweg werd de koning met zijn
orakels beschouwd als de enige verantwoordelijke voor overvloedige oogsten, goed
weer en militaire overwinningen. Een reeks van toevallige tegenslagen (misoogsten,
zware onweders, nederlagen) konden dan ook de positie van de dynastie ondermijnen.
Vanaf 1100 BCE ontwikkelde zich tegen de Shang-grens een nieuw
concurrerend rijk: de Zhou. Door de uitstraling van de Shang namen de Zhou hun
cultuur en technologie over (o.a. het bronsgieten). In 1045 BCE veroverden de Zhou de
Shang. De Zhou-dynastie formuleerde de ideologie van het Hemelse Mandaat: de
keizer was goddelijk verkozen om rechtvaardig te regeren over de hele wereld.
Wanneer hij verzaakte aan zijn plicht van goed bestuur, gaf de hemel de heerschappij
door aan een andere dynastie. Deze ideologie creëerde een mythe van eenheid en
continuïteit doorheen de Chinese geschiedenis, die vandaag de dag nog steeds opgeld
maakt.
De Zhou-dynastie is de langst regerende uit de Chinese geschiedenis (1045-256
BCE), maar toch kende zij periodes van grote politieke chaos. De Zhou waren
verantwoordelijk voor het intensieve indijkings- en draineringsprogramma in de
overstromingszones van de Gele Rivier. Dit enorme project transformeerde de Chinese
samenleving diepgaand. De dijken en de kanalen vormden een enorm
74
transportnetwerk dat controle van het land door 1 heerser makkelijker maakte.
Tesamen met de confucianistische leer (zie volgende hoofdstuk) werd dit het
fundament voor de absolute gehoorzaamheid van de grondbezittende klasse aan de
keizer.
Tijdens de eerste helft van het eerste millennium BCE kwamen verschillende
gemeenschappen de crisis van de bronstijd te boven. Technologische vernieuwing en
uitwisseling speelden hierin een cruciale rol. De veralgemening van ijzertechnologie
innoveerde niet alleen de landbouw (zwaardere werktuigen om voorheen moeilijk
cultiveerbare gronden te bewerken), maar ook de oorlogvoering en de sociale
structuur van samenlevingen.
In het Middellandse Zeegebied kwamen nieuwe rijken tot bloei dankzij de
ruime mogelijkheden die het bekken bood tot handel en culturele uitwisseling. Langs
de oostelijke kust van het bekken compenseerde Fenicië (1000-146 BCE) zijn gebrek
aan landbouwland met twee troeven: toegankelijke havens en rijkelijk beboste bergen.
De Feniciërs legden zich toe op handel en nijverheid. Over heel de Middellandse Zee
richtten ze handelskolonies op (o.a. Carthago) waarlangs hun cultuur zich verspreidde.
Hun belangrijkste innovatie, die de wereld veroverde, was hun schrift. Dat was het
allereerste dat uitging van een alfabet: tekens stonden voor individuele klanken en niet
voor lettergrepen of hele concepten zoals tot dan gebruikelijk was. Van bij de Feniciërs
verspreidde het alfabet zich via de Grieken, de Perzen, de Indiërs en de Romeinen over
heel Eurazië. Dit bracht een democratisering van het schrift met zich mee en daardoor
ook een snellere diffusie van kennis.
De val van Mycene (ca. 1100 BCE) had de Griekse beschaving in 'duistere tijden'
gedompeld. De Griekse economie was er een van louter overleven op geitenhoeden en
moeizame gerstteelt op uiterst arme grond. Dankzij de export van olijfolie (het enige
surplusgewas in de arme Griekse landbouw ca. 1000 BCE) en fijn aardewerk konden de
Griekse stadstaten vanaf de 10de eeuw BCE ontsnappen aan de plattelandsarmoede.
De bevolkingsgroei die het gevolg was van hogere landbouwopbrengsten door de
implementatie van ijzeren werktuigen werd vanaf 500 BCE opgevangen met kolonies
verspreid over de Middellandse en de Zwarte Zee. Die kolonies vormden
uitstralingscentra van de Griekse cultuur. De Griekse ondernemingsdynamiek uitte zich
in het hoge prestige van handelaars en ontdekkingsreizigers (in tegenstelling tot
75
minder commerciële beschavingen als China waar alleen boeren, krijgers en geleerden
in aanzien stonden).
Het geografische zwaartepunt van de rijken in Mesopotamië en China
verschoof. In Mesopotamië bood de neergang van Sumer en het rijk der Hettieten een
uitgelezen kans voor Assur, een stadstaat gelegen in de heuvels van de Opper-Tigris
waar voldoende regen viel voor landbouw. Assur bouwde het Assyrische rijk (750-620
BCE) uit door het zuiden van Mesopotamië te veroveren. De bloei van Assyrië bouwde
voort op de oude recepten van Sumer, maar leed ook onder dezelfde ingebouwde
zwakheid. Aangezien de koning een ziener was die communiceerde met de goden en
voorspoed afdwong, ontstond er bij tegenslagen grote interne rivaliteit. Door een te
grote territoriale expansie en voortdurende conflicten met concurrerende volkeren
implodeerde Assyrië. Babylon (605-562 BCE) nam de fakkel over en tekende daarmee
voor een opmerkelijke revival van Zuid-Mesopotamië. Uiteindelijk streed het zich
echter te pletter tegen Egypte.
In China was de periode tussen de 8ste en de 6de eeuw BCE er een van grote
politieke instabiliteit. Niet alleen werden de Zhou verdreven uit hun voorvaderlijke
gebied, hun rijk verbrokkelde in een reeks oorlogvoerende staatjes tijdens de zgn.
Periode van de Strijdende Staten (ca. 481-221 BCE). Paradoxaal genoeg lag deze
versnippering mee aan de basis van de grote bloei na 200 BCE. De concurrentie
stimuleerde immers innovatie en vergrootte de mogelijkheden voor intellectuelen en
wetenschappers om een mecenas te vinden.
Op het Indische subcontinent groeiden nieuwe rijken op Sri Lanka en in de
Gangesvallei. Het Sinhalese rijk op Sri Lanka is vermaard om zijn enorme waterwerken
(kunstmatige meren van 9 kilometer lang) die noodzakelijk waren om landbouw tot
ontwikkeling te brengen op het noordelijke plateau van het eiland, waar zware
regenval afwisselde met lange droge periodes. Het klimaat van de Gangesvallei met
zijn overvloedige regenval en dichte bossen verschilde grondig van de droge
overstromingsvlaktes van de Indus. Dankzij het gebruik van ijzeren werktuigen kwam
er een intensieve landbouw op gang die een enorme materiële, maar vooral culturele
bloei veroorzaakte. Bekendst zijn de Upanishads, de literatuur van de wijzen ontstaan
rond 800 BCE. Dit Indiaanse tijdperk der wijzen is een voorloper van de axial age elders
in Eurazië (zie het volgende hoofdstuk).
76
In Afrika en Amerika verliep de evolutie van complexe samenlevingsvormen
trager omdat de intensieve landbouw er zich langzamer ontwikkelde. In Sub-Sahara-
Afrika vinden we in deze periode nog geen sporen van rijken of monumentale
bouwwerken. Wel zetten drie belangrijke ontwikkelingen in die daar de weg toe
openden: 1) de uitvinding van ijzertechnologie langs de Niger en in het Grote
Merengebied vanaf 500 BCE, 2) de expansie van Bantoeboeren vanuit hun kerngebied
in Kameroen en Nigeria naar het Grote Merengebied tegen 1000 BCE, en naar Kenia en
Zuid-Afrika tegen het begin van onze tijdrekening, 3) de verkenning van handelsroutes
die het continent in de toekomst nauwer zouden samenbrengen en verbinden met
Eurazië, met name de slavenroute vanuit Libië door de Sahara naar tropisch Afrika en
de zeeweg over de Indische Oceaan vanuit Somalië en Ethiopië naar Azië.
De evolutie naar complexe samenlevingen die in dit hoofdstuk beschreven staat,
zou tijdens de Spiltijd, waaraan het volgende hoofdstuk gewijd is, een nog hogere
vlucht nemen. In die periode ontwikkelden zich immers filosofische en religieuze
denkbeelden die invloedrijk zijn gebleven tot vandaag en kwamen de grote rijken van
de klassieke periode op.
77
Over het ontstaan van complexe sociale structuren:
Houston, Stephen D. (ed.), The first writing: script invention as history and process,
Cambridge, Cambridge University Press, 2004.
Scott, James C., Against the grain : a deep history of the earliest states, New Haven,
Yale University Press, 2017.
Three Million Years, Oxford, Oxford University Press, 2007 (5th ed.) (hoofdstuk
7).
Over de vroege rijken van de riviervalleien:

Algaze, Guillermo, The Uruk world system. The dynamics of expansion of early
Mesopotamian civilization, Chicago, University of Chicago Press, 1993.
Allchin, Bridget and Allchin, F. R., The rise of civilization in India and Pakistan,
Cambridge, Cambridge University Press, 1982.
Chang, Kwang-chih, Shang civilization, New Haven, Yale U.P, 1980.
Kemp, Barry J., Ancient Egypt. Anatomy of a civilization, London, Routledge, 1989.
Maisels, Charles Keith, Early civilizations of the Old World. The formative histories of
Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China, London, Routledge, 1999.
Three Million Years, Oxford, Oxford University Press, 2007 (5th ed.)
(hoofdstukken 8 t.e.m. 11).
Over ontwikkelingen elders:

Three Million Years, Oxford, Oxford University Press, 2007 (5th ed.)
(hoofdstukken 12 t.e.m. 15).
78
4. De Spiltijd: de rol van cultuur, religie en ideologie (ca. 800
BCE – ca. 500 CE)
Om een tegengewicht te bieden tegen de vaak al te materialistische interpretaties die
opgeld maken in het domein van de wereldgeschiedenis focust dit hoofdstuk op
mentale representaties van de wereld: op cultuur, religie en ideologie. De tweede helft
van het eerste millennium BCE – vaak omschreven als de 'klassieke' periode of de
Spiltijd – leent zich bij uitstek tot zo'n culturele benadering aangezien het een tijdperk
was van grote wijzen, expansieve godsdiensten en robuuste, door ideologie gestutte
rijken.
Cultuur omvat – volgens een zeer algemene en primaire definitie – de normen
en waarden van een gemeenschap en de stijlen en methoden waarmee die normen en
waarden uitgedrukt worden. Doorheen de enorme culturele verscheidenheid die
uiteenlopende gemeenschappen kenmerkt, lopen enkele universele overeenkomsten
en patronen. De voornaamste daarvan zijn een bekommernis om de grote vragen des
levens – hoe functioneert de wereld? wat is een rechtvaardige wereld? enz. – en de
vaardigheid om informatie over te leveren over generaties heen via gesproken of
geschreven taal. Sommige magische overtuigingen en volksverhalen vertonen
overeenkomsten over het hele Euraziatische continent. Het verhaal waarbij de held
een schoen verliest, wat uiteindelijk resulteert in een overwinning op het kwade (cf.
Assepoester), is zo'n gemeenschappelijke topos. Tegenover die zeer algemene
gemeenschappelijke trekken staat echter een enorme culturele variatie. Sommige
auteurs verklaren die als een gevolg van verschillende omgevingsfactoren. Anderen
schrijven die toe aan een accumulatie van (soms persoonlijke) mentale voorkeuren en
toevallige reacties op specifieke historische evenementen, die niet mechanistisch af te
leiden vallen uit omgevingsfactoren.
Een belangrijke verschijningsvorm van cultuur is religie. Oorspronkelijk was
godsdienst gebaseerd op de aanbidding van natuurkrachten. Mensen gaven aan de
wereld zelf een goddelijke status. Dit impliceerde een veelheid aan goden aangezien er
heel wat natuurkrachten aan het werk zijn in de werkelijkheid. Vruchtbaarheidsrites
stonden vaak centraal (zeker in landbouwgemeenschappen). Tijdens de Spiltijd was er
een belangrijke kwalitatieve sprong in de ontwikkeling van religieuze denkbeelden.
Naast de zogenaamde overlevingsgodsdiensten ontstonden er namelijk heilsreligies.
79
Religie speelde een cruciale rol in de legitimatie van rijken en regimes, maar het
was niet hun enige ideologische basis. Ideologie verwijst ruwweg naar de
overlappende domeinen van (al dan niet religieuze) geloofssystemen, rituelen,
opvattingen van machtsrelaties en visies op de 'orde' van de wereld. Ideologieën zijn
echter meer dan loutere voorstellingen over hoe de wereld in elkaar zit. Ze hebben
ook een praktische relevantie in de politieke actie en sociale organisatie van een
samenleving. Zo creëerden het concept van het hemelse mandaat in China en van de
goddelijke kracht van de farao's in Egypte een ideologische continuïteit die bijdroeg tot
de bestendiging van de staat over duizenden jaren.
Vanuit een culturele, religieuze en ideologische invalshoek gaat dit hoofdstuk
achtereenvolgens in op de Spiltijd, de opkomst van de klassieke rijken en ten slotte
hun ineenstorting.
80
4.1 De Grote Wijzen
Een van de belangrijkste culturele versnellingsperiodes was de zogenaamde axial age,
het tijdperk van de 'Grote Wijzen'. Het begrip axial age is afkomstig van de Duitse
filosoof Karl Jaspers (1883-1969), uit zijn werk Vom Ursprung und Ziel der Geschichte
(1949). Met de Achsenzeit (Spiltijd in het Nederlands) duidde hij een periode aan
waarin kennis en geloof met rasse sprongen evolueerden. Academici laten de Spiltijd –
met enigszins vlottende termini – ten vroegste rond 800 BCE aanvangen en ten laatste
rond 500 CE eindigen. De metafoor van een as of spil is om twee redenen zeer treffend.
De axial age speelde zich, ten eerste, af langs een geografische oost-westas in Eurazië
tussen de 40ste en de 20ste noordelijke breedtegraad, in vier regio's die aan elkaar
grensden en in contact stonden: Griekenland, Zuidwest-Azië, het Indus- en
Gangesbekken en China. Ten tweede is het een Spiltijdperk in de menselijke
ontwikkeling omdat het de basis heeft gelegd voor het religieuze, filosofische,
maatschappelijk-politieke en wetenschappelijke denken van onze huidige wereld.
Op religieus vlak ontstond in Zuidwest-Azië in Iran de eredienst van
Zoroaster/Zarathustra (ca. 650-550 BCE), die een dualistisch wereldbeeld huldigde
waarin goed en kwaad voortdurend met elkaar strijd leverden. Het zoroastrisme werd
de staatsgodsdienst van het Perzische rijk. Hoewel vervolgd in Iran, wordt deze religie
vandaag de dag nog steeds beleden. Ironisch genoeg ontstond bij een perifeer volk in
Zuidwest-Azië een godsdienst die een veel sterke globale impact zou hebben, het
judaïsme. De joden leefden verdeeld over twee koninkrijken, Israël en Judah (800 BCE),
gesitueerd in de oorlogszone tussen Mesopotamië en Egypte. Hierdoor werden ze
meermaals het slachtoffer van invasies en massale deportaties, die een
diasporamentaliteit inspireerden maar ook hun godsbeeld veranderden. De herhaalde
tegenslagen dreven de joden niet naar nieuwe religies, maar transformeerden tussen
de 7de en de 5de eeuw BCE de relatie tot hun god. God testte hun geloof en strafte
hen voor hun zonden (met name als ze hem niet als de enige ware erkenden) door
rampspoed op hen af te zenden. Uit het judaïsme ontstond het christendom met Jezus
Christus als grondlegger, een geloof dat een globale success story werd in de twee
daaropvolgende millennia.
In Indië ontwikkelden zich, aan de ene kant, religies die tot vandaag voortleven
maar het subcontinent nauwelijks verlieten. Het hindoeïsme ontstond uit de
81
Upanishads en de vier Veda's. De oudste van deze teksten werden door Ariërs
gecomponeerd ergens tussen 1500 en 1200 BCE, maar ze werden pas veel later op
schrift gesteld (vanaf de vierde eeuw BCE), net als de overige klassieke Indische
teksten zoals de Mahabharata en de Ramayana. Het Jaïnisme werd gesticht door
Vardhamana Jnatrputra (6de – vroege 5de eeuw BCE). Jaïns geloven dat de ziel zich
kan bevrijden door ascetisme (kuisheid, onthechting, waarheid en altruïsme). Ze leven
enkel van liefdadigheid en eren alle levende wezens (zo mogen ze geen insecten
doden). Aan de andere kant was Indië de wieg van een van de latere wereldreligies:
het boeddhisme. Gautama Siddharta, of de Boeddha (623-543 BCE), letterlijk de
verlichte, predikte dat meditatie, gebed en altruïsme tot geluk en bevrijding van
begeerte, de bron van alle ontevredenheid, leidden. Via reïncarnatie komt je ziel
terecht in een hoger of lager lichaam naargelang de deugdzaamheid van het leven dat
je geleid hebt. De uiteindelijke bedoeling is om door onthechting het ik volledig te
laten verdwijnen in een staat van nirvana.
In China lag Lao Tzu (7de – 4de eeuw BCE, wanneer hij precies leefde, is
onduidelijk) aan de basis van het daoïsme, dat – in een reactie op de onzekerheid
tijdens de Periode van de Strijdende Staten – onthechting voorschreef als de manier
om het lijden te beheersen. Kong Fuzi, letterlijk meester Kong, beter bekend onder zijn
verlatijnste naam Confucius (551-479 BCE), stichtte een traditie die deugdzaam leven
beklemtoonde en leiders hun morele plichten ten opzichte van hun volk voorhield.
Loyauteit was de sleutel. Het is onduidelijk of het confucianisme een religieuze dan wel
seculaire ideologie is.
De golf van religieuze stelsels die tijdens de Spiltijd opdoken in Eurazië, lijkt van
een overdonderende diversiteit te getuigen. Toch kunnen we van een globaal
Euraziatisch patroon spreken omdat ze vier innovatieve kenmerken deelden. De
oudere zogenaamde overlevingsreligies spiegelden materieel succes, rijkdom en
overwinningen voor als hun volgelingen strikt de rituelen waarnamen (bv. offers
brengen volgens nauw voorgeschreven en precies te volgen procedures). Het doel van
de nieuwe heilsreligies was niet een rijk materieel zorgeloos leven hier en nu, maar wel
verlossing en individuele morele vooruitgang. Hoe mensen zich gedroegen tegenover
elkaar was minstens even belangrijk als correct uitgevoerde rituelen.
Ten tweede was er de idee van een goddelijke schepper die vanuit het niets de
wereld had geschapen en verantwoordelijk was voor alles in het universum. Vooral het
82
concept van het niets was radicaal vernieuwend. Voorheen geloofden de meeste
religies dat de goden de aanwezige chaos tot een wereld gekneed hadden. Ten derde
evolueerden de nieuwe religieuze stelsels naar het monotheïsme. De Grieken brachten
orde aan in de chaotische wereld van goden, de Perzen reduceerden ze tot twee
krachten – goed en kwaad – en Indische beschavingen huldigden het henotheïsme:
een veelvoud van goden representeerde goddelijke eenheid. Het judaïsme was
compromisloos monotheïstisch.
Ten slotte hadden religies in de vroege agrarische gemeenschappen alleen
lokale of regionale aantrekkingskracht. Goden waren persoonlijke beschermers van
een welbepaalde stam of stad. Ze hadden geen volgelingen buiten hun
ontstaansgebied en hun claims waren niet universeel. In de eerste rijken werden
regionale godheden geïncorporeerd in pantheons die het hele rijk omspanden, maar
religie bleef een regionale aangelegenheid verbonden aan bepaalde steden of
dynastieën. Dit veranderde in de Spiltijd. Hoewel de nieuwe religies in de praktijk
gesteund werden door bepaalde dynastieën of rijken verkondigden ze universele
waarheden.
De 'grote wijzen' van de Spiltijd waren ook cruciaal in de ontwikkeling van
nieuwe seculiere denkbeelden. In drie gebieden waren scholen actief van filosofen en
geleerden die redeneerden, observeerden en experimenteerden. Voor Westerlingen is
Griekenland natuurlijk het bekendst. In China waren die denkers zo talrijk dat ze met
de gezamenlijke term 'de Honderd Scholen' aangeduid worden en in Indië ontwikkelde
de zogenaamde Nyaya-school (350 BCE) procedures om goed van kwaad en waar van
vals te onderscheiden.
Zowel in de ontwikkeling van de politieke filosofie als van kennis deelden deze
drie gebieden grote overeenkomsten. De axial age introduceerde de klassieke vraag
waarrond politiek vandaag nog altijd draait: is de mens inherent goed en stimuleert
vrijheid het goede? Of is de mens inherent slecht en moet zijn kwaadaardigheid via
dwang ingeperkt worden? Een minderheid van Spiltijddenkers was in deze
pessimistisch. De Griekse wijsgeer Plato (428-347 BCE) bijvoorbeeld minachtte
democratie en was voorstander van een reactionaire, tirannieke staat met censuur,
repressie, militarisme en klassesegregatie geleid door een elite. In China was er de
pessimistische school van de legalisten, die ethiek en recht radicaal scheidden. Wat de
wet zei, deed er niet toe, hij moest blind gehoorzaamd worden. Hiermee reageerden
83
de legalisten op de onmacht van het daoïsme en confucianisme, die met hun
hoogstaande moraal de Periode van de Strijdende Staten niet hadden kunnen
vermijden.
Een meerderheid van de wijzen in Indië, China en Griekenland geloofde echter
dat de mens van nature goed was en beschermd moest worden tegen misbruiken van
de staat. Traditionele machtsconcepten werden daarom bekritiseerd, maar alleen in
Griekenland werd het koningschap echt ter discussie gesteld en experimenteerde men
met andere staatsvormen zoals de republiek, de aristocratische oligarchie en de
democratie van burgers (slaven, vreemdelingen en vrouwen werden natuurlijk
uitgesloten).
Op het vlak van kennis waren er enorme doorbraken in de Spiltijd, gedreven
door een algemeen wantrouwen tegenover de zintuiglijke waarneming en de vraag
naar de precieze relatie tussen kennis en werkelijkheid. De 'illusie' moest bestreden
worden. Er waren drie wegen om tot correcte kennis te komen: redenering
(argumentatie en logica in de Griekse filosofie), observatie en experimenten. Dit leidde
tot heel wat innovaties in de wetenschap. De geneeskunde verklaarde ziektes niet
langer in bovennatuurlijke termen, maar in puur fysieke. De grote gelijkenissen tussen
de Griekse, Chinese en Indische geneeskunde doen sommige historici vermoeden dat
ze elkaar rechtstreeks beïnvloed hebben. Ook de wiskunde ging met rasse schreden
vooruit. In een poging om de leeftijd van het universum te berekenen, goochelden
Jaïnistische denkers met enorme getallen. In Griekenland vonden wijzen het oneindige
getal π uit en startte Pythagoras (6de eeuw BCE) de geometrie. In China stonden
wijzen in tegenstelling tot hun Griekse tegenhangers wantrouwig tegenover rede en
theorievorming. Er ontstond een zeer praktische wetenschap gebaseerd op observatie
en experiment, die evolueerde uit de magische praktijken van het vroege daoïsme (het
zoeken naar omens) Ook het confucianisme droeg bij tot de verwetenschappelijking.
Het was weliswaar louter begaan met politiek en moraal en niet met de doorgronding
van de natuur, maar het verzette zich tegen bijgeloof en ging daarom op zoek naar
oorzaken.
Het is geen toeval dat de Spiltijd zich ontplooide in het oosten van het
Middellandse Zeebekken, Zuidwest-Azië, Indië en China. Dat waren namelijk vier
gebieden die een intense interne communicatie kenden en waartussen ook externe
uitwisseling plaatsvond, wat een langdurige intellectuele kruisbestuiving veroorzaakte.
84
Een vergelijkbare densiteit van met elkaar verbonden uitstralingscentra was er niet in
andere werelddelen. Zo'n intellectuele interactie werd in Afrika en op het Amerikaanse
continent verhinderd door de tragere ontwikkeling van complexe sociaal
gestratificeerde maatschappijen met steden en de afwezigheid van concurrerende
rijken.
In Eurazië maakten de meeste wijzen deel uit van instellingen (bv. de academie
van Athene opgericht in 380 BCE) of minder formele netwerken (bv. meester-
leerlingrelaties) waarin onderlinge competitie en kruisbestuiving de cumulatie van
kennis katalyseerden. Slechts uitzonderingen waren geïsoleerde heremieten. De
verschriftelijking van de kennistradities stimuleerde een langdurige interactie en
discussie over generaties heen. De politieke rivaliteit tussen staten droeg ook bij tot
innovatie. De gefragmenteerde werelden van Griekenland met zijn concurrerende
stadstaten, China met zijn oorlogvoerende koninkrijken en Indië met zijn door een
vijftiental staatjes beheerste Gangesvallei boden vele mogelijkheden tot patronage.
Het mecenaat werd in deze periode immers een onderdeel van het vorstelijke prestige.
Aan de ene kant bracht dit voor de wijzen verplichtingen met zich mee tegenover hun
mecenas, maar aan de andere kant ook een zekere gewetensvrijheid die onafhankelijk
denken en kritiek op the powers that be stimuleerde. Denkers konden relatief
makkelijk van beschermheer veranderen en bleven intellectueel en fysiek mobiel door
van het ene hof naar het andere te trekken.
De daaropvolgende fase van empire building en centralisering bleek nadelig
voor de intellectuele productiviteit. In China, de Griekse wereld, Indië en Zuidwest-Azië
ontstonden grote rijken, die zelf de ideeën van de axial age verspreidden, maar er nog
weinig originele bijdragen toe leverden. Het Romeinse rijk introduceerde de Griekse
filosofie en wetenschap in West-Europa. Het boeddhisme werd de staatsgodsdienst
van de Maurya-dynastie, het eerste rijk dat bijna het hele Indische subcontinent
omvatte, en verspreidde zich verder naar Zuidoost-Azië en China. Vanuit China
maakten het boeddhisme, maar ook Chinese kennis en filosofie de overstap naar Japan
en het Koreaanse schiereiland.
Kortom, de Spiltijd was de wieg van een hele reeks vernieuwende culturele,
wetenschappelijke en religieuze denkbeelden die zich via handel en kolonisatie
uiteindelijk over de hele aardbol verspreidden.
85
4.2 De Grote Rijken
Tijdens de Spiltijd namen de handel en de contacten binnen Eurazië hand over hand
toe. Dit stimuleerde de opgang van grote rijken die verschillende politieke
gemeenschappen onder één centraal gezag brachten door gebruik te maken van de
betere communicatiemogelijkheden en van de stijgende vraag naar veilige
handelsroutes en conflictbeheersing.
Zowel over zee als over land groeiden de handelsnetwerken. Darius I die op het
einde van de 6de eeuw BCE over het Perzische rijk heerste, beval een verkenning van
de Indische Oceaan van de noordelijkste tip van de Rode Zee rond het Arabische
schiereiland tot aan de monding van de Indus. Kennis van de moessonwinden zou van
de Indische Oceaan de vroegst bevaren oceaan ter wereld maken vanaf 200 BCE (zie p.
109). Meer naar het westen verbonden Fenicische en Griekse schepen de
Middellandse Zee met de tin producerende Britse eilanden. Vanaf 100 BCE kwam hier
een Mediterraan-Atlantische handel uit voort.
Over land was er geen rechtstreeks contact tussen de uiteinden van Eurazië. In
97 CE stuurde de Chinese keizer een gezant, Gan Ying, naar het Romeinse rijk maar die
keerde terug toen hij aan de Zwarte Zee geïntimideerd werd door de lokale vijanden
van Rome. Beide rijken waren wel verbonden via serieel aan elkaar gelinkte
handelsnetwerken. Chinese zijde en afgewerkte goederen verschenen zo in Europa
vanaf 500 BCE. Deze handel over land kon bij gebrek aan bulkvervoer slechts kleine
hoeveelheden luxegoederen transporteren en steunde op emporium trade: goederen
passeerden een reeks handelsstations in plaats van in 1 keer van A naar B gebracht te
worden.
De bekendste van die trajecten was de zijderoute. Rond 139 BCE zond de
Chinese Han-keizer een expeditie naar Centraal-Azië om bondgenoten te zoeken in de
strijd tegen de steppebewoners die de noordgrens van China teisterden. Er
circuleerden namelijk geruchten in China over bloed zwetende paarden die mannen
met harnassen konden dragen en de steppe-invallers konden afweren. De gezant
Zhang Qian keerde na vele omzwervingen 12 jaar later terug zonder bondgenoten,
maar wel met vele verhalen over potentiële handelspartners én met enkele paarden.
Het kweekprogramma mislukte omdat het te duur bleek de paarden te voederen met
Chinese gewassen, maar de expeditie was wel het begin van de druk bereisde
86
zijderoute die van China naar Centraal-Azië leidde met aftakkingen naar Tibet, Indië,
Anatolië, Zuidwest-Azië en de Middellandse Zee.
Op de golven van de toegenomen handelscontacten ontstonden nieuwe grote
rijken, eerst in Zuidwest-Azië, vervolgens rond de Middellandse Zee en ten slotte in
China en Indië. Zij worden vaak de beschavingen van het klassieke tijdvak genoemd.
Het gaat om
- het Perzische rijk van de Achaemeniden (550-334 BCE);
- het rijk van Alexander de Grote (334-323 BCE);
- het Maurya-rijk in Indië (3de eeuw BCE);
- het Romeinse rijk (3de eeuw BCE-5de eeuw CE);
- de Qin en Han-dynastie (ca. 250 BCE-220 CE).
De navelstreng van deze rijken waren de handelsroutes over lange afstand die weelde
brachten en culturele en technologische uitwisseling mogelijk maakten. Net omdat
deze handelsroutes in Eurazië langer en intenser waren dan op andere continenten,
ontstonden er grotere rijken dan elders.
De grote rijken van de klassieke periode overkoepelden geografisch zeer
uitgestrekte gebieden. De meeste werden bestuurd door elites vanuit 1 centrum. Hun
macht was echter beperkt omdat de economie een relatief gering surplus genereerde
en de communicatiemiddelen en technologie primitief bleven. Noodgedwongen moest
de imperiale aristocratie een groot deel van zijn macht delegeren aan lokale elites.
Daardoor waren de grote rijken uit noodzaak relatief tolerant tegenover regionale
diversiteit. Ondanks, of misschien net dankzij, het gebrek aan interne homogeniteit
hielden verschillende grote rijken het lang uit.
Het is niet verwonderlijk dat het eerste grote rijk in Zuidwest-Azië ontstond, in
wat vandaag Iran is, in een scharniergebied tussen Centraal-Azië en de Middellandse
Zee. Net zoals de Hettieten waren de Perzen een alliantie tussen herders en
landbouwers. Cyrus II de Grote (6de eeuw BCE) uit de dynastie van de Achaemeniden
wordt als grondlegger van het Perzische rijk beschouwd. Hij veroverde het koninkrijk
Medes, een van de grootste opvolgerstaten van Assyrië, en verenigde Mesopotamië en
het Perzische kerngebied in Iran. Net als bij de Hettieten was het thuisland van de
Perzen arm aan grondstoffen. Daardoor hadden zij een acute nood aan territoriale
expansie. Het rijk van Cyrus werd groter dan elk voorgaand rijk en steunde op een voor
die tijd gesofisticeerd wegennet dat 2500 km omspande. De koninklijke legers konden
87
er een snelheid van 27 km per dag op ontwikkelen. Langs deze wegen brachten
afgelegen volkeren tribuut naar het koninklijke hof in Persepolis (goud, ivoor en
exotische dieren). Het Perzische succes was onder meer gebaseerd op investeringen in
overwonnen gebieden. Die werden niet leeggeroofd, maar deelden mee in de
ontwikkeling dankzij het graven van kanalen (van de Nijl naar de Rode Zee), de aanleg
van irrigatiewerken (op de Oxusrivier in Centraal-Azië), de bouw van forten tegen
nomadische invallers en de heropbouw van steden (de tempel van Jeruzalem).
De vijandelijkheden tussen Perzië en de Griekse stadstaten kregen een heel
nieuwe invulling toen Philippus van Macedonië (382-336 BCE) Griekenland één maakte
en zijn zoon Alexander (356-323 BCE) het Perzische rijk veroverde. Dit deed hij op drie
jaar tijd vanaf 334 BCE dankzij zijn militaire genie want het Perzische rijk stond niet op
instorten. Integendeel, Alexander kon het bijna onbeschadigd overnemen. Toen hij
onverwacht stierf op 32-jarige leeftijd, viel zijn rijk met hem. Perzië zou onder de
Parthen (247 BCE-224 CE) en de Sassaniden (224-651 CE) nog eeuwenlang een
grootmacht blijven. In het Middellandse Zee-gebied liet Alexander de Grote een
machtsvacuüm achter dat door Rome gevuld werd.
Rome ontstond zoals de imperialistische rijken van de Hettieten en de Perzen in
een gebied met weinig natuurlijke rijkdommen (arme grond, geen metalen, geen
toegang tot de zee) en werd uit noodzaak expansief. Rond 290 BCE had Rome het
volledige Italiaanse schiereiland onder controle. De overwinning tegen Carthago in 146
BCE opende de weg naar onbetwiste dominantie in de Middellandse Zee. Het
Romeinse imperium was een kustrijk met de zee als centrum. De landsgrenzen waren
met name in Centraal en Noordwest-Europa wankel. In een poging om de veiligheid te
verzekeren met 'harde' grenzen werd het rijk steeds verder naar het noorden
uitgebreid tot de Rijn en de Donau. Door culturele vooroordelen tegenover de
barbaarse Germanen lieten de Romeinen hen grotendeels buiten het rijk. Hoewel de
Romeinse wetgeving, bouwstijl en civiele identiteit zich verspreidden, was het geen
cultureel eengemaakt rijk. Verre provincies konden hun eigen taal, cultuur en religie
behouden.
In Indië hadden de veroveringstochten van Alexander de Grote zo'n indruk
gemaakt dat Chandragupta Maurya (ca. 320-298 BCE) en Asoka (ca. 268 tot 232 BCE)
het Maurya-rijk stichtten. Asoka maakte bijna het volledige Indische subcontinent één
door de verschillende Indische vorstendommen manu militari in te lijven. Na enkele
88
jaren echter verwierp hij het gebruik van geweld en pleitte hij voor verovering door
bekering. Deze ommekeer was te wijten aan zijn bekering tot het boeddhisme rond
258 BCE. Asoka's rijk breidde zo snel uit naar gebieden waar steden zich net
ontwikkelden of na een lange tussenpoos heropleefden (in Noordwest-Indië) dat
slechts 1 sociale groep hem kon helpen bij de bureaucratische uitbouw van zijn rijk, nl.
geletterde boeddhistische monniken. Dit verbond tussen de wereldlijke macht en de
clerus werd een recept van heersers overal ter wereld in de daaropvolgende 'post-
klassieke' periode. Door Asoka's steeds striktere naleving van boeddhistische leefregels
die hij bij wet oplegde, kwam het rijk onder druk. Zijn verbod op het slachten van
bepaalde dieren moet slecht gevallen zijn bij het volk en zijn weigering om nog met
geweld gebieden te veroveren zorgde voor interne conflicten binnen het leger. 25 jaar
na zijn dood viel zijn rijk uiteen in verschillende staten.
China was tijdens de Periode van de Strijdende Staten (ca. 481-221 BCE)
uiteengevallen in een reeks concurrerende rijken. Een van de marginaalste, die door
de andere Chinese staten als slechts half beschaafd werd beschouwd, werd de motor
van de hereniging: de Qin, die de weinig vruchtbare hoogvlakten in het noorden
bewoonden. Over een periode van 25 jaar veroverde Zheng, de koning van de Qin,
vanaf 246 BCE de rivaliserende koninkrijken. Hij gaf zichzelf de titel Shi Huangdi, Eerste
Eerbiedwaardige Keizer, en legde zo de basis van de Qin-dynastie (221-210 BCE). Eens
keizer voerde hij een harde unificatiepolitiek gebaseerd op het legalisme. Zijn rijk was
te zwak om te overleven en stortte in elkaar onder zijn zoon, maar hij had het pad
geëffend voor de Han (206 BCE-220 CE) door een einde te maken aan de Periode van
de Strijdende Staten.
In 141 BCE verwierpen de Han het legalisme en werd het confucianisme de
officiële staatsideologie. Onder de Han kreeg China het territoriale uitzicht dat het nog
eeuwen zou hebben: met de valleien van de Jangtse, Huang He (Gele Rivier), en Xi
Jiang (Westelijke Rivier), van de Muur in het noorden over Annam (Vietnam) in het
zuiden tot Tibet in het westen en verder langs de zijderoute. Het herstel van de vrede
onder de Han-dynastie zorgde voor een bevolkingsgroei. De 20 miljoen Chinezen uit
Shi Huangdi's rijk waren er 60 miljoen geworden rond het jaar 0. Door kolonisatie van
nieuw veroverde gebieden en door de overheid aangemoedigde migratie verschoof
het demografische zwaartepunt van het rijk geleidelijk van de Gele Rivier naar de
89
Jangtse. De grootste bedreiging van de Han-dynastie waren paleisintriges en aanvallen
van steppevolkeren ten noorden van de Chinese muur en de zijderoutes.
De rol van ideologie in de ontwikkeling en de bestendiging van de grote rijken is
zeer duidelijk in het geval van China. De keizerlijke mythe die tot stand kwam onder de
Qin steunde op drie geloofspunten: 1) het bestaan van een taalkundig, etnisch en
cultureel duidelijk afbakenbaar Chinees volk, 2) de natuurlijke wil van dat volk om
samen te leven in een eengemaakt rijk onder 1 keizer, 3) de 'dynastische cyclus':
dynastieën kwamen en gingen in een voortdurende opeenvolging die zo
vanzelfsprekend was als de gang van de seizoenen. Vanaf de Han zorgden het
confucianisme en het Hemelse Mandaat voor de ideologische 'lijm' die het rijk bij
elkaar hield, ook in perioden dat China geregeerd werd door niet etnisch-Chinese
keizers (wat het geval was voor de helft van de tijd tussen 221 BCE en 1911 CE).
Aan de grenzen van de grote rijken ontstonden imitatiestaten: in Japan en
Korea geïnspireerd door het voorbeeld van de Han, de Scythen en de Sarmaten aan de
rand van het Perzische en het Romeinse rijk. Op het Amerikaanse continent
ontstonden voor het eerst gemeenschappen met imperiale ambities, met name in
Midden-Amerika. In de vallei van Oaxaca groeide Monte Alban rond 200 BCE uit tot
een stad met 20.000 inwoners die heerste over nederzettingen 130 kilometer verder.
Op de Mexicaanse hoogvlakte huisvestte Teotihuacan (ca. 100-700 CE) op zijn toppunt
rond 150 CE 100.000 mensen. Zijn culturele invloedssfeer reikte tot 900 km verder.
Teotihuacan was expansief uit noodzaak. De grote bevolkingsgroei van de stad zette
een enorme druk op de voedselbevoorrading. De plaatselijke oogsten van maïs en
bonen volstonden waarschijnlijk niet. Gewassen moesten van buiten het onmiddellijke
agrarische achterland ingevoerd worden. Wat in elk geval van elders moest komen
waren de producten waarop het leven van de Teotihuacano elite gebaseerd was, maar
die niet te vinden waren op de Mexicaanse hoogvlakte. Van de Maya's uit Oost-
Guatemala betrokken ze veren van exotische vogels voor hun ceremoniële gewaden,
rubber voor hun rituele balspelen, cacao voor religieuze riten, jade voor juwelen en
katoen voor de uitrusting van hun soldaten. Rond het midden van de 8ste eeuw CE
kwam er een einde aan de heerschappij van Teotihuacan. Zoals zovele imperiale staten
had het rijk zijn mogelijkheden overbelast. De groei noodzaakte steeds meer
veroveringen, wat zowel intern als extern tot een moeilijk in te tomen ontevredenheid
leidde.
90
Tussen 300 en 900 CE kwam in het huidige Guatemala en Honduras de
Mayacultuur tot grote bloei tijdens de 'klassieke' Mayaperiode. De Maya's vormden
geen eengemaakt rijk. Hun steden waren concurrerende stadstaten zoals in
Griekenland, met slechts een losse politieke samenhang. De Maya's misten de
transport- en communicatiemogelijkheden van een rivier als de Nijl (die het de
Egyptenaren mogelijk maakte een gecentraliseerd rijk uit te bouwen) en de lastdieren
die in Zuidwest-Azië de uitwisseling van personen, goederen en ideeën stimuleerden.
Ze ontwikkelden een monumentale architectuur en een hoogstaande schrifttraditie,
die zich echter nooit verspreid heeft over het Amerikaanse continent.
91
4.3 Het einde van de Grote Rijken
De grote rijken van Eurazië kwamen in de loop van de eerste helft van het eerste
millennium onder druk te staan, en dit gebeurde eerst aan de uiteinden in Rome en
China. De Han-dynastie werd tussen 9 en 23 CE kortstondig onderbroken. Het herstel
onder de zogenaamd latere Han (23-220 CE) kon het rijk niet tot zijn vroegere glorie
herstellen. In 220 CE kwam de laatste Han-keizer ten val. Meer dan 3 eeuwen lang
(220-581 CE) zouden politieke chaos en versnippering een constante zijn. Het West-
Romeinse rijk ging – zoals genoegzaam bekend – ten onder in 476 CE.
In Indië en Perzië konden de grote rijken het iets langer uitzingen. Sterker zelfs,
het Indische subcontinent kende een grote en late bloei onder de Gupta-dynastie (320-
535 CE). Het Guptarijk werd nooit zo groot als dat van Asoka, maar het verzwakte de
Indische staten in het noordwesten zodanig dat rond 415 CE Hunnen langs die weg het
subcontinent begonnen binnen te vallen. Toen het Guptarijk verzwakt door sociale
onvrede over het kastesysteem bezweek, verbrokkelde Indië. Het Guptarijk was de
laatste betekenisvolle poging tot de 20ste eeuw om het Indische subcontinent van
binnenuit een te maken. Het latere Mogolrijk en het British empire legden van buitenaf
eenheid op door verovering. Perzië, dat onder de Sassaniden (224-651 CE) een hoge
vlucht kende, ging uiteindelijk tussen de jaren 630 en 650 ten onder. Moegestreden
door zijn eeuwenlange rivaliteit met Rome/Byzantium werd het overrompeld door
Arabieren.
De 'klassieke' rijken legden uiteindelijk het loodje door een samenloop van
vergelijkbare problemen. Enerzijds hadden ze af te rekenen met ecologische
uitdagingen als klimaatveranderingen, epidemies en overexploitatie. Anderzijds
botsten ze op dezelfde politieke, sociale en economische obstakels.
Vanaf de 3de eeuw CE daalde de temperatuur rond de Middellandse Zee. De
zone van mediterraan klimaat die zich tussen 300 BCE en 300 CE ver naar het noorden
had uitgebreid, verschoof weer naar het zuiden.
92
Kaart 7: de verschuiving van het mediterrane klimaat tussen 1200 BCE en 900 CE 10
Onderzoekers weten niet precies wat er achter deze cycli van verkoeling en
verwarming schuilgaat, maar tot de mogelijke oorzaken behoren variaties in de warme
golfstroom in de Atlantische Oceaan en schommelingen in zonneactiviteit. De expansie
van het Romeinse rijk viel samen met een warme periode (tussen 300 BCE en 300 CE)
die de grens van het mediterrane klimaat ver naar het noorden had verschoven (tot
aan de Lage Landen). Hierdoor verlengde het groeiseizoen voor de granen waarvan de
10
Bron: Fagan, Brian M., The long summer. How climate changed civilization, Cambridge, MA, Basic
Books, 2005 [2004], p. 192.
93
Romeinse legers en steden afhankelijk waren. De enorme surplusproductie van graan
waarop de Romeinse bloei steunde, verdween door de verkilling van het klimaat. Het
groeiseizoen in het noorden van het rijk verkortte immers aanzienlijk. Hierdoor kwam
uiteindelijk de veiligheid van de gebieden in het noorden en het westen in het gedrang.
De verkoeling van het klimaat rond de Middellandse Zee werd versterkt door
een cataclysme in 535 als gevolg van een meteorietinslag of een gigantische
vulkaanexplosie. Op heel het noordelijke halfrond had deze ramp misoogsten tot
gevolg en hongersnood, droogte, ziektes, verduistering en temperatuurdalingen. De
Centraal-Aziatische steppe droogde uit, waardoor de nomaden die er leefden opnieuw
in beweging kwamen en een tweede golf van volksverhuizingen veroorzaakten (die
mee de val van Perzië bewerkstelligden). In Mesopotamië viel sneeuw. China werd in
de jaren 536-538 getroffen door ernstige droogtes. Europa kampte twintig jaar lang,
tussen 535 en 555, met extreme koude.
De tweede ecologische factor die de grote rijken verzwakte, waren
infectieziektes. In de 2de eeuw CE hadden Rome en de Han af te rekenen met grote
epidemies. Tussen 165 en 180 CE en opnieuw tussen 251 en 266 CE doodden die een
kwart van de bevolking van het Romeinse rijk. In de periode 535-555 woedde een
enorme pestepidemie in Europa die de neergang betekende van de steden rond de
Middellandse Zee. In 542 CE kostte de 'Justiniaanse plaag' – waarschijnlijk de
builenpest afkomstig uit de Indische Oceaan – het leven aan een derde van de
bevolking van Constantinopel. Tot het midden van de 8ste eeuw zouden er nog
minstens 15 uitbraken volgen, waarna het relatief windstil bleef tot de bekende
pestepidemie van de 14de eeuw. Uiteindelijk viel de bevolking van de stad Rome terug
van 1 miljoen inwoners tussen 1 CE en 367 CE tot 400.000 rond 450 CE. Tegen het eind
van de 10de eeuw was de Romeinse bevolking gedecimeerd tot 30.000.11
Het Romeinse en het Han-rijk werden veel harder getroffen door de epidemies
dan Perzië en Indië. De uitersten van Eurazië raakten pas tijdens het klassieke tijdvak
nauwer verweven met de reisroutes van Centraal-Azië die Perzië en Indië al veel langer
hadden blootgesteld aan en dus ook beter gewapend tegen bacteriologische
uitwisseling. Dit verklaart mede het succes van het Guptarijk (320-535 CE), de langere
11
Cijfers uit: Chew, Sing C., The recurring Dark Ages. Ecological stress, climate changes, and system
transformation, Lanham, Altamira Press, 2007, p. 152.
94
bloei van het Perzische rijk en de opkomst van de islam in de laatste eeuwen van het
eerste millennium.
Een derde ecologisch obstakel waarop de klassieke rijken botsten, was
overexploitatie. Rond het jaar 0 telden het Han-rijk en Rome elk ongeveer 60 miljoen
inwoners, wat een grote demografische druk op het milieu betekende. Tegen 200 CE
waren de meeste Euraziatische en Noord-Afrikaanse steden zo ongezond – Rome en
Chang'an, de Han-hoofdstad, huisvestten meer dan 1 miljoen inwoners12 – dat ze
demografische 'zwarte gaten' werden. Er stierven meer mensen dan dat er geboren
werden. Ook de landbouw stond voor zware problemen. Ontbossing, erosie en
verzilting door irrigatie waren schering en inslag rond de Middellandse Zee, in
Zuidwest-Azië en langs de Gele Rivier. In dat laatste gebied kwam de geërodeerde
loess-bodem in de rivier terecht waardoor de bedding hoger kwam te liggen met
levensbedreigende overstromingen tot gevolg. Dit verklaart mede de
bevolkingsterugloop rond de Gele Rivier na 0 CE en de geleidelijke verschuiving van het
demografische zwaartepunt naar de Jangtse.
Ten vierde – en hiermee zijn we aanbeland bij de politieke, sociale en
economische oorzaken – kregen de grote rijken massale 'volksverhuizingen' te
verduren. In de 4de eeuw verlieten de Xiongnu, die mogelijk hetzelfde volk zijn als de
Hunnen, hun kerngebied aan de noordgrens van China. Daarmee zetten ze een
domino-effect van migraties in gang die over heel Eurazië 'barbaarse invallen' in de
grote rijken veroorzaakten. De achterliggende reden van die nooit geziene mobiliteit
was enerzijds de verkilling van het klimaat die het beschikbare graasland deed krimpen
en nomaden op zoek dreef naar nieuwe gronden. Anderzijds kwamen de traditionele
kleinschalige en op bloedverwantschap gebaseerde sociale structuren van nomadische
gemeenschappen onder druk te staan. Nieuwe bronnen van rijkdom (handel en
plunder) creëerden niet alleen nieuwe klassen en leiders, ze maakten ook de weg vrij
voor de vereniging van nomadische stammen onder één charismatisch gezag. Zo kwam
in Centraal-Europa een confederatie van Hunnen tot stand onder leiding van Atilla (ca.
406-453).
Het Perzische rijk slaagde er het beste in de nomadische invallen af te weren.
De Parthen (247 BCE-224 CE), de dynastie die Alexander de Grote opvolgde, en de
12
Cijfers uit: Spodek, Howard, The world's history, Upper Saddle river, N.J., Pearson Prentice Hall, 2006,
p. 236.
95
Sassaniden (224-651 CE) ontwikkelden een zodanig efficiënte verdediging tegen de
paardenvolkeren van de Euraziatische steppe dat de aanvallers werden afgeleid naar
de minder goed beschermde grenzen in het oosten en het westen van Eurazië. Tussen
200 BCE en 500 BE steeg de ster van Indië en Zuidwest-Azië dan ook ten koste van het
Romeinse rijk en van Han-China. De militaire innovatie in Perzië die hier
verantwoordelijk voor was, was de oprichting van een strijdersklasse van bepantserde
ruiters.
Territoriale overexpansie, ten vijfde, trof de grote rijken even hard. Zo was het
Romeinse rijk vanaf de 2de eeuw CE te groot geworden om efficiënt te besturen.
Ondanks het goede Romeinse wegennet duurde het 30 dagen om van Rome naar de
Rijngrens te reizen. De rijken konden maar samengehouden worden door een enorme
militaire machtsontplooiing en hoge belastingen die de midden- en de agrarische
klasse verarmden. De vrije, kleine boerenstand verdween bijna volledig en de
volkssteun voor het imperiale systeem smolt.
In China was de expansie van de Han-dynastie naar het westen langs de
zijderoute een zeer dure aangelegenheid vanwege de grote troepenconcentraties
nodig om aanvallen van nomaden af te slaan. De Han-keizers verhoogden de
belastingen aanzienlijk, onteigenden zakenmensen en nationaliseerden belangrijke
sectoren van de economie (bv. ijzer en zout). Het einde van de Han-dynastie werd
ingezet vanaf 184 CE toen een enorme opstand van enkele honderdduizenden boeren
uitbrak. De Han slaagden erin de opstand te onderdrukken maar boerenrevoluties
werden een constante.
De grote belastingdruk op de middenklasse en de boerenstand had, ten zesde,
negatieve economische gevolgen. De landbouw en de handel hadden sowieso al te
lijden onder de demografische terugval door de epidemies en de 'barbaarse' invallen.
In Indië bijvoorbeeld, verstoorde de aanwezigheid van Hunnen in het noordwesten de
handelsstromen waarop de rijkdom van de Guptadynastie steunde.
Een laatste gemeenschappelijk obstakel waren sociale onrust, interne
verdeeldheid en politieke versnippering. Voortdurende oorlogen met nomadische
invallers en met Perzië dwongen Rome om macht te decentraliseren naar de
conflictgebieden aan de rand van het rijk en er regionale hoofdsteden op te richten.
Op het eind van de 4de eeuw mochten barbaarse invallers zich vestigen binnen de
grenzen van het Romeinse rijk en leverden ze soldaten en boeren. Het rijk werd zo een
96
mozaïek van verschillende bevolkingsgroepen, legers en leiders. Hele Romeinse
legioenen bestaande uit Goten of Germanen kwamen onder bevel van Gotische of
Germaanse aanvoerders, wat de loyauteit ten overstaan van Rome onder druk zette.
De senaat zag zich genoodzaakt autoriteit over te dragen aan generaals te velde, die
zich met de steun van hun troepen uitriepen tot keizer. Rome had dan ook geen
betrouwbaar en continu opvolgingssyteem voor zijn keizers. In de eeuw tussen 180 en
284 CE passeerden er ongeveer 80 keizers, usurpatoren of troonpretendenten.
Ook de latere Han-dynastie had af te rekenen met machtige
grootgrondbezitters en lokale potentaten die het centrale gezag aantastten. Net als in
Rome probeerde de keizer rivaliteit weg te nemen door leden van de keizerlijke familie
regio's te geven waar ze over konden heersen. In een poging om opvolgingsperikelen
te voorkomen deden de Chinese keizers een beroep op eunuchen in de
veronderstelling dat zij zich bij gebrek aan nakomelingen niet in de opvolgingsstrijd
zouden mengen. Quod non. De eunuchen vormden op de duur een klasse op zich die
de concurrentie aangingen met het leger, de confucianistische bureaucratie en de
families van de keizerlijke echtgenotes.
Het resultaat van de samenloop van al deze problemen was de ondergang van de
klassieke rijken. Rome stortte in elkaar in 476 en herstelde zich nooit meer binnen zijn
maximale grenzen ondanks de traditie van het Byzantijnse rijk dat nog tot 1453
voortleefde. Het Chinese rijk daarentegen bereikte wel degelijk nog de geografische
omvang die het onder de Han had gekend. Bovendien bleek de Chinese staat veel
langduriger dan de Romeinse. Vanwaar deze verschillen?
Op hun toppunt waren beide rijken ongeveer even groot: Rome strekte zich uit
over 4 miljoen km², het Han-rijk over 6 miljoen km².13 Enkele factoren zorgden er
echter voor dat het Chinese rijk zich makkelijker zou kunnen herstellen na tegenslag,
overrompeling en versnippering. Zo was het kerngebied waaruit de Han zich verspreid
hadden groter en cultureel en geografisch meer eengemaakt dan dat van Rome. Rond
het jaar 0 hadden het Chinese en Romeinse rijk elk 60 miljoen inwoners, maar in China
woonde het merendeel daarvan op de Noord-Chinese vlakte (ca. 400.000 km²), terwijl
er amper enkele miljoenen mensen leefden op het Italiaanse schiereiland (ca. 250.000
km²). China kon bij tegenslag met andere woorden terugvallen op een veel groter en
97
krachtiger kerngebied. Rome had bovendien een uitgestrekte, lange en kwetsbare
landgrens in het noorden. Tijdens de koude winters van de vroege 5de eeuw waren de
Rijn en de Donau makkelijk over te steken. Het Chinese rijk daarentegen had een bijna
ronde vorm waardoor centraal gekazerneerde troepen sneller ingezet konden worden
via het uitgebreide wegen- en kanalennet.
Vergeleken met China was het Romeinse rijk versnipperd. Er was slechts een
bescheiden centralisering. Wanneer de Romeinen gebieden veroverden, lieten ze
doorgaans de bestaande administratieve infrastructuur intact zolang er tribuut betaald
werd en de militaire en buitenlandse politiek van Rome niet in het gedrang kwam.
Zelfs plaatselijke koningen konden aanblijven (zoals in Noord-Afrika). Alleen in een
beperkt aantal gevallen, in streken die als opstandig werden beschouwd, zonden de
Romeinen een uitgebreide bureaucratie van henzelf (bv. in Palestina). Zelfs het
ophalen van belastingen, zo cruciaal voor een expansieve imperiale staat, was
gedecentraliseerd. De Han daarentegen gingen politieke versnippering tegen door de
instelling van een centraal geleide administratie en de confucianistische scholing van al
hun bureaucraten in een en hetzelfde opleidingscentrum.
Ook had China een grotere culturele aantrekkings- en absorptiekracht dan
Rome. Invallende steppevolkeren pasten zich aan de Chinese cultuur aan en namen
ook de taal over (onder meer onder impuls van boeddhistische zendelingen en de
centripetale kracht van de zijderoutes). Ze maakten zich zelfs de confucianistische leer
en de ideologie van het Hemelse mandaat eigen. In het Romeinse rijk daarentegen
spraken zelfs de elites geen gemeenschappelijke taal. In het Oosten was Grieks de
lingua franca. De integratie van de Germaanse invallers werd bemoeilijkt door de
grotere culturele en wettelijke obstakels tegen huwelijken met 'barbaren'. Bovendien
waren de Germanen, in tegenstelling tot de steppevolkeren die de Han aanvielen,
sedentaire landbouwers. Zij hadden met andere woorden een bredere basis om op
langere termijn hun tegenstanders te overrompelen of ten minste sterkere culturele
weerstand te bieden.
Filosofie en geloof legitimeerden de staat in Rome nooit zo sterk als het
confucianisme dat deed in China. Het confucianisme was toekomstgericht en geloofde
dat de beste regeringsvorm een rechtvaardig bestuurd groot rijk was, terwijl Romeinse
denkers met weemoed terugkeken naar het kleine Rome uit het tijdperk van de
13
Cijfers uit: Christian, Maps of time, p. 317.
98
republiek. Bovendien was er het subversieve karakter van het christendom, een religie
die aanvankelijk door de armen binnen het Romeinse rijk gebruikt werd om hun
onvrede uit te drukken. Toen het christendom het in 395 CE tot staatsreligie bracht,
werd energie weg gekanaliseerd van de aardse bekommernis om het rijk in stand te
houden naar meer spirituele doelen en naar competitie met andere godsdiensten.
Bovendien liet het monotheïstische christendom niet meer toe dat goden van
overwonnen volkeren in het Romeinse pantheon opgenomen werden, wat hun
integratie bemoeilijkte.
Op economisch vlak was het Chinese rijk zelf-bedruipend door zijn territoriale
omvang, productiviteit en technologische innovatie. Rome had af te rekenen met een
ernstig handelsdeficit waardoor rijkdom wegvloeide uit het rijk. De handel tussen het
oosten en het westen van Eurazië zou nog ruim anderhalf millennium lang gekenmerkt
worden door een negatieve handelsbalans. Europa stelde de Oosterse luxegoederen
namelijk zeer op prijs, maar had zelf nauwelijks grondstoffen of afgewerkte producten
om te ruilen tegen zijde, katoen, ivoor, ebbenhout, kaneel, gember, kruidnagel,
exotische dieren en wierook uit het bekken van de Indische Oceaan. Het moest dus
steeds betalen met goud of zilver. Dit handelsonevenwicht zou pas in de loop van de
19de eeuw hersteld worden (zie p. 169).
De neergang van de grote rijken verliep parallel met de opkomst van de drie
grote wereldreligies: het christendom, het boeddhisme en de islam. Ondanks de
imperiale verbrokkeling droegen de universele godsdiensten bij tot een intensere
uitwisseling van mensen, goederen en ideeën, wat het onderwerp is van het volgende
hoofdstuk.
99
Over cultuur, religie en ideologie tijdens de Spiltijd:
Alcock, Susan E. and Morrison, Kathleen D., 'Imperial ideologies', in: Alcock, Susan E.,
D'altroy, Terence N., Morrison, Kathleen D. and Sinopoli, Carla M. (eds.),
Empires. Perspectives from archaeology and history, Cambridge, Cambridge
University Press, 2001, pp. 279-282.
Awn, Peter J., 'Emergence of religions and world views', in: Embree, Ainslie Thomas
and Gluck, Carol (eds.), Asia in western and world history. A guide for teaching.
Columbia project on Asia in the core curriculum, Armonk, N.Y., M.E. Sharpe,
1997, pp. 285-294.
Eisenstadt, S.N. (ed.) The Origins and diversity of axial age civilizations, Albany, State
University of New York Press, 1986.
Yates, Robin D.S., 'Cosmos, central authority, and communities in the early Chinese
empire', in: Alcock, Susan E., D'altroy, Terence N., Morrison, Kathleen D. and
Sinopoli, Carla M. (eds.), Empires. Perspectives from archaeology and history,
Cambridge, Cambridge University Press, 2001, pp. 351-368.
Over empire building in de klassieke periode:

Alcock, Susan E., D'Altroy, Terence N., Morrison, Kathleen D. and Sinopoli, Carla M.
(eds.), Empires. Perspectives from archaeology and history, Cambridge,
Mutschler, Fritz-Heiner and Mittag, Achim (eds.), Conceiving the empire. China and
Rome compared, Oxford, Oxford University Press, 2008.
Scheidel, Walter (ed.) Rome and China: comparative perspectives on ancient world
empires, Oxford, Oxford University Press, 2009.
100
5. Uitwisseling: de groei van transcontinentale
communicatienetwerken (ca. 200 – ca. 1500 CE)
Dit hoofdstuk neemt het derde lid van de drievuldigheid 'communities, comparisons,
connections' onder de loep. Volgens sommige historici zijn uitwisseling en contact de
rode draad in de wereldgeschiedenis. Jerry Bentley bijvoorbeeld deelt het verleden in
op basis van transculturele contacten. Dat laat immers toe de ervaringen van
verschillende gemeenschappen te belichten, in plaats van de ontwikkeling van één
bepaalde groep als norm te hanteren. Ook vader en zoon McNeill – William en John –
delen de menselijke geschiedenis in naargelang van de contacten tussen mensen.14 Ze
passen daarop de metafoor van het 'web' toe. Vóór het tijdperk van de landbouw, zo
betogen zij, vormden jager-verzamelaars een wereldomspannende, zij het uiterst trage
en weinig hechte communicatiegemeenschap. De globale verspreiding van pijl en boog
(Australië uitgezonderd) is daar een bewijs van. Het volume en de snelheid van de
zaken, mensen en ideeën die in dat web circuleerden, was echter laag en de impact op
het dagelijkse leven was klein. Met het ontstaan van de landbouw, ongeveer 12.000
jaar geleden, groeiden er binnen dat oorspronkelijke losse wereldwijde web nieuwe en
hechtere lokale communicatiegemeenschappen. Door de opkomst van rijken, vanaf ca.
7000 jaar terug, ontstonden er intense contactzones die steden en hun agrarische
achterland verbonden over honderden kilometers. Mensen hadden voor het eerst
contacten buiten de primaire dorpsgemeenschap waarin ze leefden. Rond het begin
van onze tijdrekening ontstond wat de McNeills het web van de Oude Wereld noemen,
dat uiteindelijk heel Eurazië en Noord-Afrika zou omvatten. Ook op de andere
continenten kwamen gelijksoortige, maar kleinere contactruimtes tot ontwikkeling.
Vanaf ongeveer 1000 CE verdikten de contacten aanzienlijk. In de laatste 500 jaar, ten
slotte, ontstond een kosmopolitisch web doordat oceaanvaart de verschillende
continenten verbond.
Dit hoofdstuk focust op de talrijker en intenser wordende contacten tussen 200
en 1500 CE. In deze periode groeiden er transcontinentale communicatienetwerken
binnen het westelijke en het oostelijke halfrond. Vóór 1000 CE ging het vooral om een
kwantitatieve uitbreiding: nieuwe gebieden, waar voor het eerst intensieve landbouw
14
McNeill, John Robert and McNeill, William Hardy, The human web. A bird's-eye view of world history,
New York, W.W. Norton, 2003.
101
werd bedreven, raakten geïncorporeerd in het web. Na 1000 CE vond er een
aanzienlijke intensivering van de contacten plaats. Zowel in de extensieve uitbreiding
als in de intensivering speelde de opgang van wereldreligies een cruciale rol.
102
5.1 De 'post-klassieke' wereld en de opgang van universele religies (200
CE-1000 CE)
Sommige historici hebben de grote religies de belangrijkste erfenis van het pre-
moderne tijdperk genoemd. Vanaf 200 CE groeiden het boeddhisme, het christendom
en later de islam uit tot zogenaamde wereld- of universele religies, d.w.z. dat ze open
stonden voor iedereen, dat hun leer geldig was voor alle mensen, dat ze massale
aanhang kregen buiten hun oorspronkelijke ontstaansgebied en uiteindelijk ingang
vonden over de hele wereld. Zo vulden ze in zekere zin het vacuüm dat door de
ineenstorting van de grote rijken werd achtergelaten. De universele godsdiensten
verspreidden zich op de golven van de uitbreidende contacten die centraal staan in dit
hoofdstuk, maar tegelijkertijd droegen ze ook zelf bij tot het ontstaan van grote
communicatieruimtes.
Aan de ene kant boden universele religies houvast aan in een wereld die steeds
meer verbonden raakte en die niet langer samengehouden kon worden door lokale
godheden. Aan de andere kant echter ging het monotheïsme in tegen de culturele en
religieuze diversiteit die kenmerkend was voor de grote rijken uit de voorgaande
periode. Ook openden de universele religies de deur voor schisma's op basis van even
universele claims en voor spanningen tussen politiek en godsdienst.
De wereldreligies deelden een gemeenschappelijke ontstaanscontext. Alledrie
kwamen ze tot ontwikkeling in tijden van grote politieke en sociaal-economische
turbulentie, met name in maatschappijen die de overgang maakten van veehoederij
naar sedentaire landbouw. Als gevolg daarvan ontstonden er steden en andere nieuwe
samenlevingsvormen die de oude tribale loyauteiten overstegen en onder druk zetten.
Dat alles zorgde voor een spirituele zoektocht naar betekenis.
Het christendom kon vanaf de 4de eeuw CE via de steun van het Romeinse rijk
Europa veroveren. Het boeddhisme verspreidde zich vanuit zijn ontstaansgebied in het
noordoosten van Indië langs drie gevestigde handelsroutes: zuidwaarts naar Sri Lanka,
zuidoostwaarts door Birma en Zuidoost-Azië, noordoostwaarts over de Hindu Kush en
langs de zijderoute naar China, Korea en Japan. De islam kende een ongemeen grote
expansie onder de opvolgers van de profeet Mohammed (570-632) –
achtereenvolgens de vier eerste kaliefen, de zgn. 'rechtgeleide kaliefen' (632-661), de
Omajjaden (661-750) en de Abbasiden (750-1258). De machtsgreep van de islam was
103
niet alleen het gevolg van een interne dynamiek, maar ook van de zwakte van de
Perzische en Byzantijnse rijken, die elkaar in opeenvolgende oorlogen uitputten.
Tussen de jaren 630 en 650 veroverde het kalifaat het hele Perzische Rijk. In de vroege
8ste eeuw ontfutselde het Syrië, Palestina en Noord-Afrika aan het Byzantijnse rijk en
rond 715 veroverde het Spanje. In 732 werd de noordelijke opmars van de islam in
Europa gestuit door Karel Martel in Tours. Oostwaarts ging de expansie echter voort.
In 751 vochten moslims en Chinezen hun eerste en enige veldslag uit aan de Talas-
rivier. De totale overwinning van het islamleger fnuikte China's imperialistische
ambities die nooit meer over het Pamir-gebergte zouden rijken. Gevolg was dat het
grootste deel van Centraal-Azië voor lange tijd deel ging uitmaken van de islamwereld.
In de initiële expansiefase van het boeddhisme, het christendom en de islam
waren vier katalysatoren van belang: oorlog, handel, missionering en de steun van
wereldlijke leiders. De drie wereldreligies verspreidden zich door bekering van
overwonnen volkeren. Met de opkomst van rijken en later staatsgodsdiensten werd
het gebruik van geweld meer en meer gelegitimeerd door religie. Uit de islam kennen
we het begrip jihad, dat in zijn ene betekenis verwijst naar fysieke oorlogvoering om
de dar-al-islam (het gebied waar de islam en zijn wetten vrij beoefend kunnen worden)
uit te breiden. Verschillende exegeten beweren dat de fysieke jihad alleen uit
zelfverdediging toegepast mag worden. In zijn andere betekenis refereert het begrip
aan de puur innerlijke, spirituele strijd om de islam zo volledig mogelijk te beleven. Het
christendom schuwde evenmin het geweld. Nadat het de officiële religie van het
Romeinse rijk was geworden, vervolgden christenen het polytheïsme. In de 8ste eeuw
breidde het christendom zich dankzij militaire expansie uit buiten de grenzen van het
vroegere Romeinse rijk. Karel de Grote lijfde nieuwe gebieden in langs de Noordzee en
in Centraal-Duitsland en kerstende die. In het boeddhisme kwamen gedwongen
bekeringen over het algemeen het minst voor, maar geweld was niet volledig
uitgesloten. Het Mauryarijk had al voor het begin van onze tijdrekening dharma
(godsdienstige plicht) ingeroepen om veroveringen in naam van het boeddhisme te
doen. De Chinese keizer Wu (502-549) legde het boeddhisme niet alleen op aan zijn
familie en zijn hof, maar hij leidde ook een beweging om andere religies te
onderdrukken.
Dwang alleen kan echter niet het grote succes van de wereldgodsdiensten
verklaren. De vroege islamitische rijken breidden zich inderdaad manu militari uit,
104
maar dit impliceert niet dat ook de godsdienst van de islam zich met geweld
verspreidde. Bekering onder dwang vond plaats, maar was geen wetmatigheid. De vier
eerste kaliefen en de vroege Omajjaden bekeerden de volkeren die ze veroverden niet.
Het was pas toen de latere Omajjaden vreesden dat ze als minderheid in het rijk het
onafhankelijkheidsstreven van andere volkeren niet meer zouden kunnen bedwingen
dat dat veranderde. Vanaf dat moment beschouwden ze de islam als het cement van
hun rijk en begonnen ze veroverde volkeren te bekeren. Niet-moslims konden echter
het statuut krijgen van dhimmi, d.w.z. na betaling van een belasting konden ze hun
eigen religie blijven uitoefenen en hun eigen wetgeving volgen inzake huwelijks- en
erfrecht.
Omdat de islam zulke uitgebreide gebieden veroverde en de veroveraars klein
in aantal waren, konden moslim-heersers niet zomaar alle niet-moslims uitsluiten van
bestuursfuncties. Zonder christenen en joden in het Midden-Oosten en volgelingen
van Zoroaster in Perzië zou het bestuur van de kalifaten in de 8ste en 9de eeuw
onderbestaft geweest zijn. Niettemin creëerde de wettelijke discriminatie van niet-
moslims en de verplichting om Arabisch te gebruiken als bestuurstaal een belangrijke
stimulans voor elites om zich te bekeren. Door de gelijkenissen van de islam met het
jodendom en het christendom aan de ene kant (1 god, aalmoezen voor de armen, dag
des oordeels, geregeld bidden) en aan de andere kant met het zoroastrisme en
natuurreligies (dierlijke offers, besnijdenis, ritueel wassen voor openbaar bidden) was
de culturele en politieke uitstraling van de vroege islam vaak voldoende om mensen te
overtuigen. Gemeenschappelijk aan het succes van de drie wereldreligies was immers
hun flexibiliteit en hun vermogen om zich aan te passen aan lokale omstandigheden en
oudere, 'heidense' religies. Lokale godheden transformeerden in het christendom tot
heiligen. Bij het schrijn van de Ierse heilige Gobnet bijvoorbeeld werden 130
aambeelden gevonden die gewijd waren aan de oudere god van de smederij Goibhnin.
De zwarte steen in de kaaba in Mekka was in de tijd van Mohammed een heidens
heiligdom waar meer dan 300 lokale godheden verheerlijkt werden.
De tweede belangrijke katalysator bij de verspreiding van de universele religies
was handel. Het christendom en het boeddhisme hadden vergeleken bij de islam
minder succesvolle 'sponsorstaten' die grote veroveringen deden. Handelsroutes,
zendelingen en de bekering van koningen speelden dan ook een cruciale rol in hun
expansie. Het boeddhisme beheerste de zijderoutes en zette zich langs die weg door in
105
China, Korea en Japan. Het christendom was daar maar met mate succesvol aangezien
relatief weinig christenen uit West-Europa zich aan transcontinentale handel waagden.
De islam daarentegen verspreidde zich snel via commerciële netwerken aangezien de
handel een cruciale plaats innam in zijn ontstaansgeschiedenis. De islamwereld
steunde niet zoals vorige rijken op grondbezitters en landbouwers. De handel van
Mekka was eeuwenlang gebaseerd op nauwe samenwerking tussen stedelijke kooplui
en nomadische dromedarisherders. Mohammed was zelf een karavaanhandelaar.
Daardoor was de islam in eerste instantie een stedelijke godsdienst, die slechts traag
het platteland voor zich won en waarin handel hoog in aanzien stond. Zo beheersten
islamitische handelaars de Indische Oceaan en de trans-Sahara-routes. In de 9de eeuw
kregen de belangrijkste Chinese havensteden moskeeën. Naarmate de oostkust van
Afrika na 1000 CE geïntegreerd raakte in het handelsnetwerk van de Indische Oceaan,
ontstonden ook daar moslimgemeenschappen (aanvankelijk samengesteld uit
Arabische of Perzische handelaars, maar na verloop van tijd ook uit lokale
bekeerlingen). In dezelfde periode verspreidde de islam zich via karavaanroutes door
de Sahara naar West-Afrika.
De laatste cruciale factor in de verspreiding van de wereldgodsdiensten waren
zendelingen en heersers. Boeddhistische en christelijke missionarissen gebruikten vaak
de tactiek van de bekering van een vorst, waarna de rest van de samenleving volgde (=
top down verspreiding van religie). Zo kwam de voor deze periode karakteristieke
alliantie tot stand tussen politieke en religieuze leiders, die een zweepslag betekende
voor de expansie van de drie wereldreligies en een cruciale innovatie vormde in de
geschiedenis van het empire building. Voor het christendom was dit een breuk met het
verleden want in zijn oudste incarnaties was het een religie van verstotenen.
In de eerste helft van de 4de eeuw waren er vier spectaculaire bekeringen tot
het christendom: de Romeinse keizer Constantinus in 312, koning Ezana van Axum
(Ethiopië, zie p. 109), koning Trdat van Armenië en koning Mirian van Georgië. In China
kon het boeddhisme zich verspreiden omdat de chaos van de late Han en de
ineenstorting van hun rijk de loyauteit aan gevestigde waarden zoals het
confucianisme onder druk zette. De eerste verspreiders van het boeddhisme in China
waren waarschijnlijk handelaars, maar vanaf de 2de eeuw CE zonden boeddhistische
leiders in Indië en Centraal-Azië missionarissen. Het boeddhisme werd de favoriete
legitimering van usurpatoren die de Chinese keizerstroon ambieerden en een
106
propagandamachine nodig hadden. Het boeddhisme kon echter nooit een monopolie
krijgen aan het keizerlijke hof. Daarvoor waren de confucianistische en daoïstische
tradities te sterk.
In Tibet, Japan en Korea kwam het eveneens tot een symbiose tussen de
wereldlijke leiders en het boeddhisme. In het thuisland van de Boeddha, Indië,
mislukte ironisch genoeg de versmelting met het traditionele koningschap. In het
Guptarijk (320-535 CE) verloor het boeddhisme zienderogen aan invloed, onder meer
door de verarming van de handelaarsklasse, die de boeddhistische tempels financierde.
De machtsverbrokkeling tussen ettelijke kleine staten na de Guptadynastie en de
invallen van de Hunnen stimuleerden lokale devotie en tradities, die makkelijker
geïncorporeerd konden worden in het polytheïstische universum van het hindoeïsme.
Zo werd de boeddha zelf als een godheid opgenomen in het hindoeïsme.
Buiten Eurazië kwamen geen universele godsdiensten tot bloei. Dezelfde
factoren die er de verspreiding van gewassen, technologie en mensen belemmerden
en de afwezigheid van stimulerende concurrentie zoals die er wel was tussen het
boeddhisme, christendom en de islam, zijn daar verantwoordelijk voor.
107
5.2 De kwantitatieve uitbreiding van het Oude Wereldweb (200 – 1000 CE)
Parallel met de zich verspreidende wereldgodsdiensten breidden overal ter wereld de
bestaande communicatienetwerken uit tussen 200 en 1000 CE. Nieuwe delen van
Afrika, Oost-Azië en Noord-Europa raakten geïntegreerd in het web van de Oude
Wereld, dat tijdens de Spiltijd ontstaan was. In het uiterste noordwesten werden
IJsland en Groenland in het netwerk opgenomen, in het oosten Korea, Japan en delen
van Indochina, in het zuiden het Arabische schiereiland, de Sahara en Ethiopië. Deze
uitbreiding was aanvankelijk het gevolg van de verbetering van transporttechnieken,
en met name van een intensiever gebruik van lastdieren en doorbraken in de
scheepvaart. Tegen het eind van het eerste millennium stimuleerde vooral de
verspreiding van intensieve landbouw over grotere gebieden de expansie van de Afro-
Euraziatische communicatiezone.
Het web van de Oude Wereld breidde uit over land. Rond 200 CE vergrootten
de transportmogelijkheden van paarden dankzij verbeteringen aan het zadel en de
stijgbeugels. Dromedarissen werden ongeveer in dezelfde periode voor het eerst
massaal ingezet als rij- en lastdier (hoewel ze al gedomesticeerd waren sinds 2000 BCE)
dankzij de uitvinding van een efficiënter zadel. Het gevolg was een uitbreiding van de
handel over land aangezien dromedarissen meer konden dragen door onherbergzamer
streken dan paarden en ezels. Aan de dromedaris waren overigens de initiële militaire
veroveringen van de islam te danken. Met deze lastdieren konden de Arabieren hun
legers dwars door woestijnen bevoorraden en ze vormden bovendien een geducht
aanvalswapen. Met de doorbraak van de islam verspreidde de dromedaris zich vanuit
zijn thuisland Arabië en Noordoost-Afrika naar Centraal-Azië en de Sahara, gebieden
die daardoor toegankelijker werden en beter geïntegreerd raakten in het Afro-
Euraziatische handelsnetwerk.
Niet alleen over land, maar ook over zee vergrootte het Oude Wereldweb. In
het noordwestelijke uiteinde van het Euraziatische continent verkenden Vikings de
Baltische Zee en zelfs de Atlantische Oceaan. In 874 CE bereikten Vikings uit
Noorwegen IJsland. Die 'IJslanders' koloniseerden op hun beurt Groenland in 986 CE,
waarop 'Groenlanders' de oostkust van Canada herhaaldelijk aandeden tussen 1000 en
1350 CE. Deze verreikende verkenning was mogelijk dankzij de medieval warm period
of het middeleeuwse klimaatoptimum tussen 900 en 1300 CE, een periode van hogere
108
temperaturen (zie p. 125). Aangezien de maritieme technologie ontbrak om
rechtstreeks van Noorwegen naar Canada te varen, moest het verkeer in IJsland en
Groenland starten, maar die samenlevingen waren te klein om een doorgedreven
kolonisatiespoging in Noord-Amerika tot een goed einde te brengen. Uiteindelijk
mislukte de Vikingkolonisatie van Groenland en Newfoundland omdat de voordelen
van Eurazië in voedselproductie, technologie en politieke organisatie niet konden
spelen. Op een hoge breedtegraad waar nauwelijks aan landbouw gedaan kon worden,
waren de ijzeren wapens van de Vikings, die slechts zwakke tot geen ondersteuning
kregen van een van Europa's zwakste staten, niet opgewassen tegen de minder
ontwikkelde technologie van de Inuït die wel in arctische omstandigheden konden
overleven. Door het oprukken van de ijskap vanaf de 13de eeuw (cf. de Kleine IJstijd, p.
125) stierf de kolonie op Groenland volledig uit.
Meer naar het oosten nam Ethiopië al vroeg deel aan de Euraziatische
interactie. Tijdens de laatste eeuwen voor het begin van onze tijdrekening was er een
rijk tot ontwikkeling gekomen met als hoofdstad Axum. Door zijn hoge ligging op meer
dan 2000 meter was het rijk makkelijk verdedigbaar en had het een gematigd klimaat
op een tropische breedtegraad. Een corridor naar de haven van Adulis aan de Rode
Zee verbond Ethiopië met het handelsnetwerk van de Indische Oceaan en via Egypte
waren er contacten met de Middellandse Zee. Als scharnierpunt tussen sub-Sahara-
Afrika en Eurazië was het een belangrijke draaischijf voor goud, ivoor en slaven uit het
Afrikaanse binnenland.
Via Ethiopië zijn we aanbeland in de Indische Oceaan. Dit is de plaats waar de
mens voor het eerst systematische transoceanische contacten onderhield. Al zeer
vroeg ontstond er handel over het water, vanaf 3000 BCE, maar dit bleef lange tijd
beperkt tot kustvaart, waarbij het oosten en het westen van de Indische Oceaan
amper contact hadden. Vanaf het jaar 200 BCE groeide echter de kennis over de
moessonwinden en met name het inzicht dat zij constant noordwaarts waaien in de
zomer en zuidwaarts in de winter.
109
Kaart 8: Het systeem van de moessonwinden in de Indische Oceaan
Parallel hiermee waren er innovaties in de scheepsbouw, waaronder de Arabische

dhow. De dhow had twee masten, elk met een Latijns (driehoekig) zeil, waardoor ze
tegen de wind in konden varen. Dwarse waterdichte schotten in het ruim zorgden
ervoor dat dhows minder makkelijk konden zinken. Zo kwam er tijdens de loop van het
eerste millennium CE een drukke uitwisseling op gang van mensen, goederen en
ideeën dwars over de Indische oceaan tussen het Arabische schiereiland, Zuidwest-
Azië, Indië, Zuidoost-Azië, China en uiteindelijk de oostkust van Afrika. Zijde en
specerijen gingen westwaarts vanuit Zuidoost-Azië, China en Indië. Goud, ivoor, koffie
en slaven gingen oostwaarts vanop het Arabische schiereiland en vanuit Afrika.
110
Tabel 3: Interregionale handelsstromen, ca. 1000 CE 15
Door het Moessonsysteem was de Indische Oceaan relatief makkelijk te

bevaren vergeleken met de Atlantische en de Stille Oceaan, en zelfs met de
Middellandse Zee. Rond het jaar 1000 duurde het bijvoorbeeld zestig dagen om van
Sumatra naar de Perzische golf te varen, een kleine 5000 km. Diezelfde reistijd
volstond in normale weersomstandigheden amper om een schip van Libanon naar
Sicilië te zeilen, een kleine 2000 km.
De uitwisseling zorgde niet alleen voor toenadering, maar soms benadrukte het
contact de verschillen. De vele wonderverhalen die door reizigers en zeevaarders op
schrift werden gesteld, getuigen hiervan. Buzurg Ibn Shahriyar, bijvoorbeeld, een
scheepskapitein uit de 10de eeuw afkomstig uit Siraf aan de Perzische golf, schreef
rond 953 zijn Boek van de wonderen van India. Daarin vertelde hij over ontmoetingen
met sprekende hagedissen, slangen die hele olifanten opaten en wonderlijke
kruisingen van mensen en vissen.
111
Aanvankelijk was het Indische subcontinent door zijn centrale geografische
positie de spin in het web van de Indische Oceaan. Niet alleen in de handel namen
Indische zeelui een centrale plaats in, maar ook in de culturele overdracht en met
name in de verspreiding van de filosofische en religieuze ideeën die tijdens de Spiltijd
tot stand waren gekomen. Deze culturele voortrekkersrol weerspiegelt zich onder
meer in de naamgeving van de 'Indische Oceaan' en van 'Indonesië'. Zuidoost-Azië
werd tijdens de Spiltijd zelfs 'ge-indianiseerd'. Het boeddhisme, hindoeïsme en
jaïnisme belandden er via Indische zeelui, net als het Indische schriftsysteem en
Indische administratieve praktijken (bv. mandala: tribuutrelaties tussen heersers en
lokale leiders).
De pioniersrol van Indische zeevaarders werd tijdens de laatste eeuwen van het
eerste millennium overgenomen door Arabieren naarmate de islam zich via
handelsroutes verspreidde over de Indische Oceaan. Zo werd de islam tijdens de
laatste eeuwen van het eerste millennium de belangrijkste verbindingsfactor in het
Oude Wereldweb. De elites in het islamrijk waren verbonden door de Arabische taal,
die ze moesten leren om de Koran te kunnen lezen, en door de bedevaartsplicht naar
Mekka. Er kwam een immense handelsruimte tot stand met een gemeenschappelijke
wetgeving, dezelfde contractuele verplichtingen en een lingua franca.
Aanvankelijk was de uitbreiding van het Afro-Euraziatische web in de periode 200 -

1000 CE een gevolg van de verbetering van transporttechnieken. In de laatste eeuwen
van het eerste millennium echter was een hoofdrol weggelegd voor de introductie van
intensieve landbouw in voorheen onderontgonnen gebieden. Een efficiëntere
voedselproductie maakte immers een bevolkingsgroei mogelijk, meer specialisatie,
technologische ontwikkeling en handel. Daardoor traden jonge gemeenschappen in
contact met oudere samenlevingen.
Overal ter wereld brachten nieuwe gewassen en/of nieuwe technieken
voorheen marginale gronden in cultuur. Zo arriveerde de landbouw in Noord-Amerika.
In de valleien van de Mississippi, de Missouri en de Ohio werd maïs geïntroduceerd
vanuit Midden-Amerika, met als resultaat dat jager-verzamelaars er het onderspit
delfden tegen boerengemeenschappen (die monumentale aardverhogingen hebben
15
Bron: Findlay, Ronald and O'Rourke, Kevin H., Power and plenty. Trade, war, and the world economy in
the second millennium, Princeton, Princeton University Press, 2007, p. 45.
112
achtergelaten). In de Stille Oceaan werden tijdens het eerste millennium van onze
tijdrekening de oostelijke eilanden en Nieuw-Zeeland gekoloniseerd door de
nakomelingen van een groep landbouwers-vissers-zeevaarders afkomstig van de
Bismarckarchipel ten noorden van Nieuw-Guinea. Zij introduceerden er Zuidoost-
Aziatische planten (taro, yams, bananen, kokosnoten, broodvruchten) en dieren
(varkens, kippen en honden).
In westelijke richting was er het verkeer van de Indonesische eilanden naar
Madagaskar. Tegen 500 CE hadden Indonesische zeevaarders Zuidoost-Aziatische
planten (bananen, yams, taro, suikerriet) en dieren (kippen en mogelijk ook het varken)
geïntroduceerd in Madagaskar, van waar ze de sprong maakten naar Oost-Afrika. Daar
veroorzaakten zij vanaf de 9de eeuw een revolutie in de landbouw. Zo lagen zij mee
aan de basis van een bevolkingsexplosie in sub-Sahara-Afrika en van de kolonisering
van zuidelijk Afrika door Bantoe-volkeren. Bantoe-sprekers konden zich nu immers
vestigen in vochtige, beboste streken waar hun gebruikelijke voedsel van sorghum en
gierst niet gedijde, maar bananen en andere Zuidoost-Aziatische gewassen wel. De taal
die vandaag nog altijd gesproken wordt op Madagaskar, het Malagasi, is daar
overigens geïntroduceerd vanuit de Indonesische eilanden.
Al deze ontwikkelingen staan haaks op oudere historische interpretaties van
deze periode als duister en onbeschaafd. In de traditionele visie leefde Europa volop in
de donkere middelleeuwen, maar in werkelijkheid waren er op het einde van het
eerste millennium zowat overal ter wereld ecologische experimenten waarmee
nieuwe gronden in cultuur werden gebracht. Drie van die 'experimenten' bekijken we
van naderbij: de Abbasid exchange in het islamrijk, de introductie van 'natte' rijstteelt
in Zuidoost-Azië en de verspreiding van intensieve graanteelt in Noordwest-Europa.
De politieke en commerciële uitbreiding van de islam werd met enige
vertraging gevolgd door een ecologische expansie, die naar analogie met de Columbian
exchange ook wel de Abbasid exchange wordt genoemd. In de grote contactruimte die
binnen de moslimwereld ontstond en die via handelsroutes met heel het Oude
Wereldweb verbonden was, verspreidden gewassen zich en pasten zich aan nieuwe
omgevingen aan. Het islamrijk vertoonde immers een grote klimatologische
verscheidenheid: van de Middellandse Zee tot aan de Sahel, de savanne en de
tropische wouden van sub-Sahara-Afrika, over moessongebieden in Yemen en
113
Noordwest-Indië tot het barre continentale klimaat van Centraal-Azië. Dat creëerde de
gelegenheid om planten en dieren uit te wisselen tussen zeer diverse ecosystemen.
Katoen, aubergine, suikerriet, spinazie en verschillende specerijen uit Indië, rijst
en sinaasappels uit China, taro, bananen en citroenen uit Zuidoost-Azië maakten in
Zuidwest-Azië en rond de Middellandse Zee een groeiseizoen in de zomer mogelijk.
Vanuit de moslimwereld werden sommige van die gewassen verder verspreid. Zo
belandden katoen, taro, bananen en citroenen langs Sahara-routes in West-Afrika. In
het christelijke Europa verspreidden de nieuwe gewassen zich niet zo snel. Spinazie
werd bijvoorbeeld pas vanaf de 13de eeuw gecultiveerd, rijst vanaf de 15de eeuw. In
Spanje introduceerde de islam gewassen en irrigatietechnieken uit Zuidoost-Azië en uit
Mesopotamië (ondergrondse kanalen en waterhijsmechanismen zoals watermolens),
waardoor de landbouw een hoge vlucht nam.
De Abbasid exchange bestond ook uit technologie en kennis. In 751 versloegen
moslims een Chinees leger aan de Talas-rivier in centraal-Azië. Van krijgsgevangenen
leerden ze de techniek van papiermaken, die rond 100 CE in het Han-rijk ontwikkeld
was. Tegen het eind van de 8ste eeuw had Bagdad een papiermolen, Egypte rond 900,
Marokko en Spanje tegen 1100. Wat kennisuitwisseling betreft, stichtte het kalifaat
tijdens de 9de eeuw in Bagdad een 'huis der wijsheid', een vertaalinstituut waar in de
volgende 200 jaar Griekse, Perzische en Indische auteurs een Arabische versie kregen.
Via deze Arabische vertalingen kwam West-Europa opnieuw in contact met de Griekse
en Indische intellectuele tradities die verloren waren gegaan met de val van het West-
Romeinse rijk. Ook in de wiskunde, astronomie en geneeskunde fungeerde het
islamrijk als een brandpunt en doorgeefluik van kennis. Hindi-cijfers, het decimale
stelsel en het getal 0 werden door Arabieren overgenomen uit Indische teksten en
verder verspreid in het islamrijk en Europa, waar ze bekend raakten als 'Arabische'
cijfers. Arabische astronomische en wiskundige denkbeelden zouden Copernicus
beïnvloeden in de 16de eeuw. Ook in de ontwikkeling van een universele
geschiedschrijving speelde de islam een grote rol (zie p. 14).
De uitwisseling via de islamwereld kwam onder druk te staan door politieke
verdeeldheid. Onder de Abbasiden (750-1258) verzwakte het kalifaat namelijk. Vanaf
de 2de helft van de 9de eeuw ontstonden er semi-onafhankelijke staatjes binnen het
islamrijk. Seljuk-Turken, die onder de Abbasiden instonden voor de verdediging van de
kalief, controleerden tegen 1000 CE Zuidwest-Azië en bekeerden zich tot de islam. In
114
Noord-Afrika betwistten de Fatimiden-kaliefen van Egypte (968-1171) de macht van de
Abbasiden. In Spanje scheurden de Almoraviden (vanaf 1086) en de Almohaden (vanaf
1147) zich af. De grensgebieden tussen de islam en het christendom werden het toneel
van interreligieus geweld (cf. de kruistochten en de Spaanse reconquista), maar de
handels- en intellectuele contacten werden nooit volledig doorgeknipt.
China van zijn kant werd onder de Sui-dynastie (581-618) opnieuw eengemaakt.
De aanleg van het Grote Kanaal in 611 bracht een veilige, snelle en goedkope
verbinding tot stand tussen Noord- en Zuid-China, die voordien via precaire
zeeverbindingen in contact stonden. De keizerlijke bureaucratie kon zijn middelen
aanzienlijk verhogen door belastingen in natura uit de bloeiende Jangtsevallei naar de
legers aan de noordelijke grens te verschepen. Een confucianistische revival versterkte
de absolute legitimiteit van de keizer.
Het herstel van China onder de Sui was gebaseerd op de omvorming van
tropische wouden, moerassen en overstromingsvlaktes in het zuiden tot rijstvelden
(wat zou leiden tot een bevolkingsexplosie op het eind van het eerste millennium). Dit
maakte deel uit van een algemener fenomeen waarbij intensieve 'natte' rijstteelt zich
verspreidde in de vochtige, hete tropische wouden van Zuidoost-Azië. Chiefdoms
smolten er samen tot grotere staten. Zo bouwden de Khmer een rijk uit in de Mekong-
vallei, bestuurd vanuit hun hoofdstad Angkor. Ook de Viet en de Cham deden aan
staatsvorming. Vanaf de 7de eeuw volgden de Indonesische eilanden (bv. Srivijaya op
de kust van Sumatra). Die Zuidoost-Aziatische rijken bleven echter geïsoleerde
enclaves tussen jager-verzamelaars of boeren die aan niet-intensieve landbouw deden.
De noordelijke landroutes waren lange tijd de nexus van de Chinese
internationale handel. Maritieme contacten via de Zuid-Chinese Zee en naar de
Indische Oceaan werden pas belangrijk onder de Tang-dynastie (618–907).
Buitenlandse handelaars kregen onder de vroege Tang bescherming in Chinese havens.
De overheid richtte een departement op voor maritieme handel om de uitwisseling
met de Indische Oceaan te bevorderen. Guangzhou (Kanton) werd jaarlijks aangedaan
door 4000 schepen en er vestigden zich kolonies christenen, joden, volgelingen van
Zoroaster en moslims. Toen de Tang na 750 CE de controle verloren over de rijke
caravaanroutes in het noorden door oprukkende nomaden, werden ze zeer afhankelijk
van de maritieme handel. Chinese zeelui kregen vanaf dat moment financiële en
militaire steun om de Zuid-Chinese Zee en de Indische Oceaan te doorkruisen. Vanaf
115
het midden van de negende eeuw brokkelde de machtsbasis van de Tang echter af. De
leidende klassen weten dit aan perfide buitenlandse invloeden. Keizer Wuzong (840-
846) vervolgde de vreemde gemeenschappen in de havens. De handel kwijnde dan ook
weg tijdens de resterende duur van de Tangheerschappij.
In Noordwest-Europa, ten slotte, deed intensieve graanteelt op basis van rogge
en gerst zijn intrede tijdens het eerste millennium, maar de noodzakelijke inzet van
zware strijkbordploegen met ossenspannen (zie p. 152) vertraagde de verspreiding
ervan. De ontwikkeling van West-Europa werd verder gehinderd door drie
invasiegolven. In de 4de en de 5de eeuw ging het om Germanen voortgedreven door
de Hunnen, in de 6de en 7de eeuw werden Lombarden en Slaven in beweging gezet
door de aankomst van Avaren in Hongarije, in de 9de en 10de eeuw waren er invallen
van Vikings uit Scandinavië, Magyaren uit Hongarije en moslims uit Noord-Afrika en
Spanje. Op cultureel vlak hinkte West-Europa achterop. Symptomatisch is het verlies
van geletterdheid. Enkel in kloosters werd de literaire cultuur in ere gehouden. De
West-Europese adel was, in tegenstelling tot de Chinese en de islamitische, analfabeet.
Dit zou pas veranderen vanaf de 13de eeuw. Tegen het jaar 1000 echter waren er
enkele tekenen van verbetering: in het gebied tussen de Loire en de Elbe hadden
bossen en moerassige weiden plaats gemaakt voor graanvelden, maar steden waren er
nog altijd nauwelijks.
116
5.3 De kwalitatieve verdichting van de communicatienetwerken (1000 –
1500 CE)
Tussen 1000 en 1500 CE verbeterde de communicatie binnen Eurazië voornamelijk op
kwalitatief vlak. Het Oude Wereldweb werd niet zozeer groter – aangezien de
belofterijkste gebieden al geïntegreerd waren – maar werd vooral hechter door de
verspreiding van gebruiken die de handel en arbeidsspecialisatie bevorderden en door
verbeteringen in het transport. Tot die eerste rekenen we met name de oprukkende
markteconomie, waarin steeds meer mensen goederen en diensten niet meer in
natura betaalden, maar met baar geld; en het gebruik van 'Arabische' cijfers die
boekhoudkundig handzamer waren dan Romeinse cijfers. Wat de tweede factor
aangaat, betrouwbaarder en sneller transport, kwam in China een enorm dicht
netwerk van onderling verbonden rivieren en kanalen tot stand. In het bekken van de
Indische Oceaan werd de handel tussen Zuidwest-Azië, Indië en China sterk
gestimuleerd door een infusie van Chinese consumptiegoederen na 1000 CE (zijde en
porselein). Oost-Afrika werd nauwer in dit commerciële netwerk betrokken via de
export van goud, ivoor en slaven. In West-Europa werd zwaar geïnvesteerd in
bruggenbouw, de ontwikkeling van zeewaardige schepen en in cartografie. Op de
Euraziatische steppe kwam voor het eerst – en het laatst – een rijk tot stand dat alle
nomadische volkeren verenigde van China in het oosten tot Hongarije in het westen en
dat uitgroeide tot een ware communicatiesnelweg. In wat volgt overlopen we de
belangrijkste gemeenschappen in Eurazië en vergelijken we de Euraziatische steppe
met zijn Afrikaanse en Amerikaanse tegenhangers.
Indië raakte na de Gupta-dynastie (320-535 CE) politiek verbrokkeld en was na 1000 CE

minder expansief dan tijdens de Spiltijd toen het zijn religies en wetenschap had
uitgedragen. Het Cholarijk in Zuid-Indië (11de-13de eeuw) was de laatste Indische
staat die grote invloed uitoefende in Zuidoost-Azië (waar het hindoeïsme in verval
raakte en uiteindelijk bijna volledig zou verdwijnen). Een deel van het subcontinent
werd veroverd door islamitische Turken uit Centraal-Azië, die heersten als de sultans
van Delhi (1206-1526), maar hun heerschappij was onstabiel. Dankzij zijn centrale
positie in de Indische Oceaan bleef de Indische economie echter bloeien.
117
West-Afrika raakte vanaf 1000 CE sterker geïntegreerd in het Oude Wereldweb
dankzij de verspreiding van de islam via de Atlantische en de Sahara-handel.
Moslimkooplui bevoeren de Atlantische Oceaan tot aan de rivieren Niger en Senegal.
De Canarische stroming dreef schepen zuidwaarts langs de West-Afrikaanse kust in de
richting van de Canarische eilanden, maar met de toenmalige technologie was de
terugkeer sneller over land. Islamitische handelaars exploreerden karavaanroutes
dwars door de Sahara. Zo verbonden zij de mediterrane wereld definitief met de
opkomende West-Afrikaanse koninkrijken. Die ontstonden vanaf de 9de eeuw,
gestimuleerd door de trans-Saharahandel en de introductie van paarden via Marokko.
De eerste van die rijken waren Ghana en Gao. Vanaf het midden van de 13de eeuw
werden zij opgevolgd door Mali, een draaischijf voor goud dat via de Sahara naar de
havens van de Middellandse Zee werd verscheept. Mali werd op zijn beurt afgelost
door het rijk van de Songhay.
In dezelfde periode begon ook de oostkust van Afrika ten zuiden van Somalië
deel te nemen aan de interactie van het Oude Wereldweb. Langs de zogenaamde
Swahilikust (tot Mozambique) verspreidde de islam zich via Perzische en Arabische
zeevaarders. Er ontstond een eigen taal, een mengvorm van Bantoe, Arabisch, Perzisch
en later Portugees: het Swahili. Op de kusten ontstonden Swahili-stadstaten die
functioneerden als handelsemporia en die elkaar beconcurreerden (bv. Kilwa voor de
kust van het huidige Tanzania, of Mombasa in het huidige Kenia).
De rest van sub-Sahara-Afrika zou tot de negentiende eeuw buiten het
wereldweb blijven door tropische ziekten en geografische obstakels. In tropisch Afrika
werden vee, paarden en kamelen immers het slachtoffer van trypanosomiasis, een
parasitaire ziekte beter bekend als slaapziekte. De grote rivieren van Afrika, zoals de
Niger en de Congo, zijn uitermate geschikt voor scheepvaart, maar ze zijn van de zee
afgesneden door watervallen of stroomversnellingen bij hun monding. Het windregime
van de zuidelijke Atlantische Oceaan belemmert eveneens de uitwisseling binnen Sub-
Sahara-Afrika aangezien winden de schepen er op volle oceaan doen belanden. Zonder
pakdieren, bevaarbare rivieren en betrouwbare zeeroutes waren er nauwelijks steden
en handel, zonder ruiters waren er minder rijken.
De islamwereld was tot de 11de eeuw de motor van de wereldeconomie, maar
zag die rol vanaf dat moment overgenomen door China. Tussen 1000 en 1500 CE
namen moslims weliswaar intens deel aan de bloeiende zeehandel over de Indische
118
Oceaan en verspreidde de islam zich over Indië, China, Zuidoost-Azië, West-Afrika en
de Swahilikust, maar er was geen politieke eenheid meer. De islamwereld raakte
verdeeld in concurrerende rijken, o.a. de Mamlukken in Egypte (1193-1517), het rijk
van de Safaviden in Perzië (1501-1722), de Ottomanen in Anatolië (ca. 1290-1918), het
Sultanaat van Delhi (1206-1526) en het Mogolrijk in Indië (1526-1858) en de
brokstukken van het Mongoolse rijk van Genghis Khan. Bovendien kenden de
Zuidwest-Aziatische kernlanden van de islam een agrarische terugval. De landbouw,
die in de voorgaande periode zo innovatief was geweest (cf. de Abbasid exchange),
slabakte door de aanvallen van Turkse steppevolkeren, ecologische uitputting en een
mogelijke verdroging van het klimaat tijdens de medieval warm period (zie p. 125).
Door de slechte staat van de landbouw in het binnenland ontstond er geen
markteconomie zoals in China en West-Europa. Boeren werden in natura belast en
hadden geen reden om hun productie voor geld te verkopen. Bovendien ontbrak een
hecht netwerk van binnenlandse waterwegen en het vervoer over land was minder
bulkrijk, waardoor het rurale binnenland niet hervormd kon worden zoals in China het
geval was ('vermarkting'). De islamwereld lijkt zich ook moeilijker hersteld te hebben
van de pestepidemies van de 14de eeuw dan China en Europa.
Voor China brak onder de Song-dynastie (960-1279) een gouden tijdperk aan. Er vond
een enorme bevolkingsexplosie plaats en de demografische verschuiving naar het
zuiden die was ingezet onder de Han versnelde. Dit alles was te wijten aan een reeks
agrarische innovaties die een fundamentele sociaal-economische verandering
veroorzaakten. De allereerste markteconomie ter wereld kwam tot ontwikkeling en de
industrie en handel groeiden.
Tijdens het eerste millennium van onze tijdrekening bleef de Chinese bevolking
tussen 50 en 70 miljoen schommelen. Tussen 1000 en 1200 CE verdubbelde dat cijfer
tot ca. 120 miljoen. Tegelijkertijd verschoof het demografische zwaartepunt steeds
verder naar de Jangtse-delta, enerzijds door endogene bevolkingsgroei anderzijds door
massale migratie naar het zuiden. Dit laatste was een gevolg van de conflicten in het
noorden onder de late Tang en de daaropvolgende periode van versnippering, de
economische mogelijkheden die het zuiden bood na het graven van het Grote Kanaal
(verbinding met de hoofdstad en de noordelijke markten) en ten slotte de lange-
termijn verdroging van het noordelijke klimaat. Een belangrijk deel van de
119
demografische groei vond plaats in de steden, waar zo'n 10% van de bevolking leefde
onder de Song.
Dankzij een intensievere landbouw konden meer monden gevoed worden.
Technische innovaties zoals bemesting met menselijke uitwerpselen, compostering en
kruiwagens, zorgden voor een productieverhoging. Nieuwe culturen als thee, katoen
en natte rijstteelt verspreidden zich. Zo werden onder de Song rijst en thee het
basisvoedsel van de Chinezen. Voordien waren dat tarwe, gierst en wijn. De overgang
naar natte rijstteelt in het zuiden, die al was ingezet onder de Sui, kreeg een extra
spoorslag door de introductie van vroegrijpe rijst uit Vietnam (voor het eerst vermeld
in bronnen in 1012 CE), die twee oogsten per jaar mogelijk maakte.
Het gecumuleerde gevolg van deze agrarische vernieuwingen was een
demografische groei. Rijstteelt kan immers hogere bevolkingsdichtheden
ondersteunen dan tarwe of andere 'droge' gewassen. De traditie van theedrinken die
in deze periode ingang vond, verminderde de wijnconsumptie en de ermee
samenhangende gezondheidsrisico's. De zegetocht van thee toont overigens hoe nauw
culturele, economische en demografische veranderingen samenhangen. Door de
culturele hype rond thee werd een economische vraag gestimuleerd, die als indirect
effect een terugdringing van infectieziekten had aangezien theedrinken veronderstelde
dat water gekookt werd.
De productievere Song-landbouw had verregaande sociaal-economische
implicaties. Dankzij de hogere agrarische opbrengsten konden boeren zich
specialiseren in bepaalde gewassen in plaats van een volledig gamma te produceren
voor eigen consumptie. De overgang van droge naar natte rijstteelt veranderde de
sociale verhoudingen op het platteland waardoor productie voor de markt mogelijk
werd. Bij natte rijstbouw is er namelijk een zeer intensieve inzet van arbeid tijdens het
planten en de oogst. Zaadjes rijpen in kleine bedden en worden dan een voor een
overgeplant in rijstvelden die onder water worden gezet naarmate de plant rijpt. De
vaardigheden van de teler zijn cruciaal voor een goede oogst. De optimale oppervlakte
van een rijstveld is vrij klein, namelijk een zesde van een are. In die omstandigheden
wordt rijstteelt het efficiëntst georganiseerd op familiaal vlak en is een vrijere
landheer-pachterrelatie productiever dan een domaniaal systeem met horigen. Boeren
kregen zo de gelegenheid om hun overschotten naar de markt te brengen. Het ging
daarbij niet alleen om agrarische producten, maar ook om ambachtelijke goederen
120
aangezien het arbeidssurplus buiten het planten oogstseizoen de ontwikkeling van
kleine nijverheden stimuleerde. Zo vond op het platteland specialisatie en
arbeidsdeling plaats. Er kwamen herbergiers, medicijnenverkopers, klerenhandelaars,
dagarbeiders, viskoks, borstelmakers, enz. Het eindresultaat was dat
honderdduizenden pachtersgezinnen tijdens de Songperiode hun positie
consolideerden als basiseenheden van consumptie en productie en dat ze voor de
markt gingen produceren.
De 'vermarkting' ging gepaard met een grote bloei van de handel, die actief
bevorderd werd door de Song. In pre-industriële samenlevingen kan alleen handel
voldoende surplus genereren om complexe stedelijke samenlevingen te onderhouden
die niet louter steunen op goederen uit hun onmiddellijke achterland. Paradoxaal
genoeg liepen deze innovaties parallel met een diepe sociale crisis. Tussen 900 en 1400
werd China geteisterd door burgeroorlogen, enorme overstromingen, de pest en
invasies van nomadische strijders. Geleidelijk verloren de Song de controle over almaar
grotere delen van Noord-China aan steppevolkeren uit Mantsjoerije zoals de Khitan en
de Jurchen, die rivaliserende staten met eigen dynastieën oprichtten (de Liao, 916-
1121, en de Jin, 1115-1234). Deze precaire situatie moedigde echter innovatie aan.
Terwijl in Noord-China de grootste overheidsinkomsten uit belastingen op land
voortvloeiden, moesten die in het commercieel sterker ontwikkelde zuiden uit de
handel komen. De Tang hadden de handel beperkt tot bepaalde wijken in steden en
tot bepaalde uren, maar de Song schoven de confucianistische vooroordelen
tegenover 'onwaardige' commerciële activiteiten terzijde.
De binnenlandse handel circuleerde langs China's dense netwerk van
waterwegen. Binnenschepen verzekerden een zodanig goedkoop en veilig transport
via kanalen en rivieren dat het loonde om vanwege kleine prijsverschillen goederen
over grote afstanden te vervoeren. Ook met de buitenwereld stimuleerden de Song de
handel. Vanaf de 11de eeuw breidden de Chinese zeevaartactiviteiten, die sinds de
late Tang in het slop waren geraakt, opnieuw uit. Zware jonken gingen op de
moessonwinden noorden zuidwaarts langs de Chinese kust. Er brak een gouden
tijdperk aan van cartografie en geografische kennis, wat zou culmineren in Zheng He's
expedities (zie 6.1 Isolationisme en zilverkoorts. China en de groei van de
121
wereldhandel, p. 132). Uiteindelijk kwam 20% van de Song-inkomsten uit heffingen op
buitenlandse handel (terwijl dat onder de Tang amper 2% was).16
De Song bevorderden de monetarisering van de Chinese economie. Belastingen
werden niet meer in natura opgehaald, maar in de vorm van munten en zelfs
papiergeld. Dit betekende dat boeren een deel van hun oogst moesten verkopen om
aan speciën te raken. De overheid gebruikte het baar geld op haar beurt om massaal
goederen en diensten te kopen waardoor het de verdere uitbouw van een
markteconomie stimuleerde. De overschakeling naar metaalgeld stimuleerde dan weer
de binnenlandse porseleinindustrie aangezien er een ersatz gevonden moest worden
voor metalen gebruiksvoorwerpen.
Op industrieel vlak stond China mijlenver voor op Europa dankzij een in de
Spiltijd begonnen traditie van empirische bevraging en onderzoek. Steenkool-
gestookte hoogovens bijvoorbeeld, produceerden in Noord-China rond 1080 al
125.000 ton ijzer per jaar, een hoeveelheid die alle staten van Europa (zonder Rusland)
pas in 1700 en Engeland pas in 1795 zouden halen. Kaifeng, de Song-hoofdstad
(ongeveer 500 km. ten zuiden van Beijing), was de eerste stad ter wereld die
overschakelde van hout naar steenkool als energiebasis. Dit gebeurde in de late 11de
eeuw, toen de stad ongeveer 1 miljoen inwoners had. In enkele sectoren (de ijzer-,
staal-, zijde-, porselein-, papier- en druknijverheid en de scheepsbouw) kwamen grote
staatsmanufacturen tot stand die met aanzienlijke aantallen arbeiders en
gestandaardiseerde productieprocessen werkten. In Kaifeng bijvoorbeeld stelde de
regering 2000 arbeiders te werk op 400 weefgetouwen om textiel te maken voor het
keizerlijke hof. Ook richtte de staat scheepswerven op waar 3000 schepen per jaar
gebouwd werden. Aangezien de Chinese overheid vrijwel alle manufacturen
domineerde, ontstonden er in China geen gilden zoals in Europa. Ambachtslui moesten
verplicht in dienst bij de staat. Buiten deze grote industrieën en op het platteland vond
de productie plaats in gezinnen (bv. katoen, hennep, oliepersen, wijn, enz.).
Ondanks de enorme sprongen voorwaarts viel de Song-innovatie uiteindelijk stil.
Historici hebben dit toegeschreven aan de pest, de Mongoolse invallen, het herstel van
de eenheid van Noord- en Zuid-China, de rol van de staat en het neo-confucianisme.
China werd tussen 1320 en 1360 herhaaldelijk geteisterd door pestepidemies. Het
bevolkingsaantal liep terug van 120 naar 80 miljoen. Het gemak waarmee de
16
Cijfers uit: Christian, Maps of time, pp. 375-376.
122
ziektekiemen zich niet alleen binnen China, maar ook langs de Euraziatische steppe
naar Europa verspreidden was een gevolg van de Pax Mongolica die was ingetreden na
het woelige tijdperk van de Mongoolse invallen.
De Mongolen doken voor het eerst in Chinese bronnen op in de 7de eeuw, toen
ze op de steppe van het huidige Mongolië rondzwierven. Genghis Khan (ca. 1162-1227)
bracht de verschillende Mongoolse stammen samen in een confederatie die
uiteindelijk alle nomadische volkeren van de Euraziatische steppe zou verenigen.
Tussen 1211 en 1279 werd heel China veroverd. Op zijn toppunt omvatte het
Mongoolse rijk Rusland, Perzië, China, de zijderoutes en de steppe. Zo werd het het
grootste rijk dat de wereld ooit gekend heeft. Uiteindelijk ontstonden er vier
dynastieën, geleid door vier nakomelingen van Genghis Khan: de dynastie van de
Gouden Horde in het noordoosten, het Khanaat van Chagatai in wat vandaag
Oezbekistan is, de Il-Khans in Perzië en de Yuan-dynastie in China.
Na de aanvankelijke plunderingen, verwoestingen, slachtpartijen en terreur
bleek de Mongoolse heerschappij het Oude Wereldweb te versterken. De contacten
van nomadische steppebewoners met aangrenzende sedentaire gemeenschappen
waren immers niet alleen gewelddadig, ze stimuleerden ook de handel. Louter
plundering was geen efficiënte basis voor hun economie. De lukraak vergaarde buit
moest immers geruild worden tegen goederen die ze nodig hadden. Dat betekende dat
ze handelaars en karavaans moesten tolereren die door hun graaslanden trokken. In
ruil voor een deel van die goederen boden ze bescherming aan. Deze verstandhouding
was echter precair omdat er steeds rivaliserende nomaden waren die de afspraken
doorkruisten. De Pax Mongolica bracht echter 150 jaar continuïteit en zekerheid. De
steppe werd een veilige communicatiesnelweg die het oosten en het westen van het
Euraziatische continent verbond. Het volume van goederen dat via de zijderoute
getransporteerd werden, steeg dankzij de Mongoolse bescherming. Langs deze
kanalen bereikten Chinese ideeën en technologie zoals papier, buskruit, het kompas en
hoogovens het Westen. De Mongoolse snelweg vervoerde niet alleen goederen,
mensen en kennis, maar ook – zoals al vermeld – ziekten.
Voor de Song-dynastie luidden de Mongolen het einde in van een nooit geziene
bloeiperiode. De Song werden voortdurend belaagd door Mongoolse troepen. Hun
hoofdstad Kaifeng werd in 1126 met de grond gelijk gemaakt. Door de almaar
oplopende defensienoden kannibaliseerden de Song de binnenlandse economie met
123
te zware belastingen op de commerciële sector. Tegelijkertijd viel de greep van de
staat op de ambachtelijke productie, die verantwoordelijk was geweest voor de grote
bloei van manufacturen, langzaam aan weg. Daardoor verzwakte de stedelijke
economie.
Uiteindelijk slaagden de Mongolen er in 1279 in de Song volledig te verslaan.
Niet alleen herenigden ze China, door de verovering van Tibet gaven ze het rijk zelfs de
grootste omvang die het tot dan toe had gekend. Hoewel de nieuwe, Mongoolse Yuan-
dynastie (1279-1368) de buitenlandse handel en de binnenlandse economie
stimuleerde, bleek de hereniging van Noord- en Zuid-China op langere termijn
contraproductief. De verbrokkeling van het centrale gezag en de competitie met
concurrerende machtsgroepen had de Song immers tot innovatie gedwongen. Die
concurrentie viel grotendeels weg onder de Yuan-dynastie. Ook de daarop volgende
Ming-dynastie (1368-1644) had het dankzij de enorme uitgebreidheid van het
herenigde rijk veel makkelijker dan de Song om zijn inkomsten uit gedwongen tribuut
van landeigenaars en boeren te halen. De handel hoefde niet zo nodig meer
gestimuleerd te worden.
Onderzoekers zijn het erover eens dat de rol van het staatsapparaat in de
relatieve stagnatie van de Chinese economie groot was. Traditioneel hebben ze de
sterkte van de bureaucratie benadrukt. De Chinese staat zou proto-totalitair geweest
zijn, de opkomst van onafhankelijke machtscentra onmogelijk gemaakt hebben en de
accumulatie van privérijkdom en vrije handel gefnuikt hebben. De Chinese
administratie was rond 1000 CE inderdaad gecentraliseerd, groot en machtig
vergeleken met die in Europa. Recent echter hebben historici betoogd dat de Chinese
staat wel degelijk zwak was op zijn laagste administratieve niveaus. Onder de Song
groeiden de staatsstructuren immers niet zo snel als de bevolking. Het aantal
bureaucraten en lokale administratieve centra bleef gelijk, waardoor er een almaar
grotere kloof met de basis groeide. Het vermogen van de staat om lokale controle uit
te oefenen en inkomsten te onttrekken aan de samenleving verminderde sterk. Het
lokale bestuur werd meer en meer gebaseerd op informele regelingen met en tussen
plaatselijke elites. Er waren pogingen onder de Song om dit te veranderen, maar met
de verovering van Noord-China door de Mongolen werd het neo-confucianisme
dominant onder de Chinese elite. Het politieke denken heroriënteerde zich op het
individuele, private en lokale in plaats van op een algemene en collectieve hervorming
124
van de hele samenleving. De openheid van de Song voor vreemde innovaties
(hydraulische irrigatiesystemen uit de islamwereld, rijstvariëteiten uit Vietnam en
textielproductiemethoden uit Indië), die zo cruciaal was geweest voor hun bloei, viel
onder de Ming uiteindelijk weg. China plooide op zichzelf terug (met als belangrijkste
gevolg de stopzetting van de verkenning van de Indische Oceaan, zie p. 132) en de
buitenlandse handel werd beknot. Conform de confucianistische leer beschouwden de
Ming een te grote rijkdom van handelaren als een bedreiging voor sociale
rechtvaardigheid en goed bestuur. Ze beperkten de macht van commerciële elites door
hun vaste prijzen op te leggen, hun winsten te belasten en hun bezittingen zelfs te
confisqueren.
In de kern van het Latijnse christendom, het Frankische rijk tussen Elbe en Loire,
ontstond als gevolg van de gewelddadige invallen van het eerste millennium een
strijdersklasse, die zijn slagkracht bewees in de kruistochten en in de reconquista van
Spanje en Sicilië. Die ridderstand verspreidde zich hand in hand met intensieve
graanteelt (d.m.v. de strijkboordploeg, zie p. 152) over West-Europa.
Tussen de 11de en de 13de eeuw werd landbouwgrond gewonnen door
wouden, moerassen en overstromingsgebieden te koloniseren. Een snelle
bevolkingsstijging en stedelijke groei was het gevolg. Deze inhaalbeweging viel samen
met de medieval warm period of het middeleeuwse klimaatoptimum tussen 900 en
1300 CE. In Noordwest-Europa zorgde deze klimaatwijziging voor milde winters en
mooie zomers met rijke oogsten. Na de 13de eeuw verkoelde het klimaat opnieuw en
zette de Kleine IJstijd in met hevige regenval en zware winters. In de Atlantische
Oceaan begon deze trend al in de 13de eeuw met het oprukken van de ijskap naar het
zuiden. Elders op het noordelijke halfrond ving de Kleine IJstijd ca. 1315 aan en duurde
tot het midden van de 19de eeuw, het moment waarop de huidige warme periode
begon. Door deze klimaatwijziging, die bovendien gepaard ging met grote
pestepidemies en met de Honderdjarige Oorlog, werd de opgaande lijn in West-Europa
onderbroken in de 14de eeuw. De bevolking viel met een derde terug en het duurde
tot 1500 vooraleer dit verlies weer goed was gemaakt. De gevolgen van deze
demografische opdoffer waren verscheiden. Er liep een breuklijn dwars door Europa.
Ten westen van de Elbe werd de schaarste van arbeidskrachten opgevangen door
boeren en steden vrijer te maken ten overstaan van landeigenaars. Ten oosten
125
gebeurde het omgekeerde. Grootgrondbezitters beperkten de rechten van boeren en
onderwierpen steden.
In West-Europa vormden de misoogsten van de Kleine IJstijd de aanleiding tot
landbouwexperimenten en -innovatie. Zo begon tijdens de 15de eeuw in de Lage
Landen een agrarische revolutie, die zich over West-Europa verspreidde en een
grotere bevolkingsgroei mogelijk maakte. Tegelijkertijd raakte de economie meer en
meer gecommercialiseerd. Grotere groepen mensen brachten hun goederen en
diensten naar de markt om ze daar te verkopen tegen baar geld. Zo sloeg West-Europa
net als China de weg in naar een markteconomie, maar met een vertraging van drie tot
vier eeuwen.
De West-Europese handel leefde na 1000 CE sterk op. Italiaanse handelaars
linkten het mediterrane bassin met de Indische Oceaan en via de befaamde markten
van de Champagne raakten ook noordelijker streken zoals de Lage landen in dit
netwerk geïntegreerd. Tijdens de 13de eeuw kwam een intensere uitwisseling op gang
tussen het westelijke deel van de Middellandse Zee en Noord-Europa, langs de
Iberische kusten die heroverd werden op de islam. Deze Atlantische zeehandel zou de
springplank worden voor de latere Europese oceaanverkenningen.
Tegelijkertijd kende West-Europa in de 13de eeuw een bescheiden
wetenschappelijke revolutie, waarbij empirische methoden en wantrouwen tegenover
overgeleverde kennis hun intrede deden (zie bv. de universiteit van Parijs en Roger
Bacon). De introductie van Oosterse kennis via de islamwereld en de Pax Mongolica
droegen hiertoe bij. Dankzij het Mongoolse rijk kregen Europeanen een idee van de
immense omvang van de wereld. In 1246 brachten Mongoolse begeleiders de
Italiaanse gezant Giovanni de Piano Carpini in 106 dagen 3000 mijl over de steppe,
d.w.z. met een snelheid van 45 km per dag. Terwijl Marco Polo en andere
Westerlingen als Willem van Ruisbroek naar het Oosten trokken (van ten minste 6 van
hen zijn reisverhalen bewaard), is er amper één Chinese tegenhanger bekend: Rabban
bar Sauma (ca. 1220-1294). Dit onevenwicht weerspiegelde de toenmalige
machtsbalans: China was het centrum van de wereld, Europa een afgelegen
randgewest.
126
Over de uitbreiding van communicatienetwerken:
Beaujard, Philippe, 'The Indian Ocean in Eurasian and African World-Systems before
the Sixteenth Century', in: Journal of World History, vol. 16, no. 4, 2005, pp.
411-466.
Beckwith, Christopher I., Empires of the Silk Road. A history of Central Eurasia from the
Bronze Age to the present, Princeton, Princeton University Press, 2009.
Buschmann, Rainer F., Oceans in world history, New York, McGraw-Hill, 2007.
Chaudhuri, K. N., Trade and civilisation in the Indian Ocean. An economic history from
the rise of Islam to 1750, Cambridge, Cambridge University Press, 1985.
Curtin, Philip D., Cross-cultural trade in world history, Cambridge, Cambridge University
Press, 1984.
Liu, Xinru, The Silk Road in world history, Oxford, Oxford University Press, 2010.
McNeill, John Robert and McNeill, William Hardy, The human web. A bird's-eye view of
world history, New York, Norton, 2003 (hoofdstukken 4-5).
Over universele religies:

Elverskog, Johan, Buddhism and Islam on the Silk Road, Philadelphia, University of
Pennsylvania Press, 2010.
Johnson, Donald and Johnson, Jean, Universal religions in world history. The spread of
Buddhism, Christianity, and Islam to 1500, New York, McGraw-Hill, 2007.
127
6. Rise of the west, decline of the rest? Vroege globalisering (ca.
1500 – ca. 1750 CE)
Globalisering kan in zijn breedste betekenis omschreven worden met het adagio 'de
wereld wordt een dorp'. Het houdt in dat over een steeds groter geografisch gebied de
verbindingen tussen gemeenschappen talrijker, intenser, sneller en diepgaander
worden. Globalisering omvat met andere woorden vier dimensies:
- geografische extensie: globale netwerken breiden zich over een steeds groter
deel van de wereld uit
- intensiteit: de relaties binnen die netwerken worden hechter
- snelheid: de stromen binnen die netwerken gaan sneller
- impact: globale verbanden hebben een steeds grotere invloed op lokale
gemeenschappen.
Afhankelijk van deze vier criteria kunnen we een spectrum opstellen dat gaat van 'thin
globalisation' over 'expansive globalisation' (contacten over een uitgebreid gebied
maar met lage snelheid en intensiteit) tot 'thick globalisation'.
Veel mensen beschouwen globalisering als een uiterst recent fenomeen dat
uniek is voor de eigentijdse periode, maar binnen de historische literatuur vinden we
vier opinies terug over de ouderdom van het fenomeen globalisering.
1. Globalisering is 5000 jaar oud.
Toenemende contacten tussen gemeenschappen begonnen toen de eerste
rijken ontstonden in Eurazië (Egypte, Mesopotamië, Indië, China). Dit wordt
'archaïsche globalisering' genoemd.
Na 1500 groeiden de intercontinentale contacten zienderogen. Aangezien deze
fase samenvalt met de staatsvorming in West-Europa wordt deze vorm van
globalisering ook internationalisering genoemd. Het toenemende contact
tussen natie-staten was immers de motor van dit proces. Sommige auteurs
bestempelen dit als 'proto-globalisering' of 'vroege globalisering'.
Met het industriële kapitalisme begon de imperialistische expansie van Europa,
gekenmerkt door een buitenlandse investeringsgolf en het ontstaan van
multinationale bedrijven. De Eerste Wereldoorlog zette een domper op deze
128
expansie. Deze fase wordt ook multinationalisering genoemd omdat globale
goederen- en kapitaalstromen meer en meer in banen geleid werden door
multinationale bedrijven, die zelf verankerd waren in het internationale
statensysteem (met moederbedrijven en bijhuizen). In de literatuur wordt dit
omschreven als 'moderne globalisering' of 'expansive globalisation'.
4. Globalisering sinds de jaren 1970.
Vanuit deze invalshoek is globalisering een zeer recent fenomeen omdat natie-
staten sinds de jaren 1970 niet meer de motor zijn achter de uitbreiding van
globale netwerken. Meer en meer wordt de economie bepaald door
transnationale actoren: kapitaalstromen die vanaf het midden van de jaren
1970 niet meer territoriaal te situeren zijn. Bedrijven schuiven wereldwijd met
hun productie en met hun kapitaal. Geldstromen raken losgekoppeld van de
reële economie. Tegelijkertijd verliezen nationale overheden hun greep.
Sommige auteurs spreken van 'post-koloniale globalisering' of 'thick
globalisation'.
Dit hoofdstuk gaat uit van de tweede hypothese. In de periode 1500-1750 CE was er
voor het eerst duurzaam contact tussen het oostelijke en westelijke halfrond en
breidden Europeanen het Euraziatische communicatieweb over zee uit naar Amerika.
Wat de Mongolen bewerkstelligd hadden over land, deden de West-Europeanen over
zee, nl. een enorme communicatiezone tot stand brengen, waarin mensen, goederen
en ideeën circuleerden. Vandaar dat de Europeanen ook wel de Mongols of the sea
worden genoemd.
Door het Atlantische met het Indische bekken te verbinden kreeg de
wereldhandel een nooit geziene boost. Tussen 1450 en 1800 was er een gemiddelde
jaarlijkse economische groei van 0,25% en steeg de gemiddelde globale
levensstandaard, die in 1450 ongeveer even hoog was als die van de armste landen
van Afrika vandaag, met 20%.17 Naar hedendaagse normen lijkt dit weinig, maar het
was zonder meer spectaculair vergeleken met eerdere periodes. In tegenstelling tot de
groei na de industriële revolutie vloeide bijna alle economische vooruitgang voort uit
demografische groei aangezien menselijke arbeid de belangrijkste energiebron was.
De wereldhandel draaide ruwweg rond volgende producten. China verhandelde
zijde, thee, porselein en goud, het Arabische schiereiland koffie, Zuidoost-Azië
129
specerijen en peper, Indië katoenstof, Afrika slaven en goud, Japan zilver en koper. De
Europeanen ten slotte handelden in zilver, pelsen, suiker en tabak uit de Amerikaanse
kolonies en ze verkochten hun diensten als schippers en handelaars, boden
bescherming op volle zee en gingen steeds meer functioneren als tussenpersonen. Tot
ongeveer 1750 was China de centrale spin in dit systeem. Het ontving het merendeel
van de specerijhandel en (samen met Indië) meer dan drie vierde van het zilver. De
voortrekkersrol van West-Europa in de vroege globalisering en in de uitbreiding van de
wereldhandel, was enkel mogelijk dankzij de economische ontwikkeling van China en
meer bepaald de Chinese zilverhonger. Hieraan is het eerste deel van dit hoofdstuk
gewijd. De daaropvolgende kapittels gaan dieper in op de rise of the West.
Door de wereldzeeën en de verschillende continenten te verbinden kon het
Westen zijn economische, politieke, militaire en culturele hegemonie uitbreiden en
uitgroeien tot de dominante wereldmacht. Historici hebben de rise of the West
traditioneel toegeschreven aan een causaal complex van intern-Europese factoren die
ten laatste vanaf 1500 begonnen te spelen. Deze endogene ontwikkelingen omvatten
onder meer: de groei van het kapitalisme en een handelsklasse; het ontstaan van het
patent- en eigendomsrecht; productieve innovaties in de landbouw, de handel en de
nijverheid; de idee van een representatieve regeringsvorm; de concurrentie tussen
soevereine en gebureaucratiseerde staten; de ontwikkeling van een civiele stedelijke
samenleving; een demografische groei die interne markten en koloniale expansie
ondersteunde; een levendige drukcultuur; de klassieke, judeo-christelijke traditie van
kritisch empirisch onderzoek en doorbraken in maritieme en militaire technologie.
Sinds de jaren 1990 hebben revisionistische historici en historisch-sociologen
deze traditionele, intern-Europese verklaringen hevig onder vuur genomen. De
zogenaamde California school (met als exponenten Andre Gunder Frank, Jack
Goldstone, Kenneth Pomeranz en R. Bin Wong) heeft hier een voortrekkersrol in
gespeeld. Revisionisten betogen dat de klassiek aangehaalde redenen voor het
uiteengroeien van Azië en Europa – wat Pomeranz the great divergence noemt –
anachronistisch zijn: teruggeprojecteerd in de tijd op basis van onze huidige kennis van
latere ontwikkelingen.
Revisionisten betogen dat de great divergence niet begon vanaf 1500 (laat
staan vanaf de middeleeuwen), maar pas tijdens de 19de eeuw. De wereld vóór 1800
17
Cijfers uit: McNeill and McNeill, The human web, p. 201.
130
draaide niet rond Europa, maar was polycentrisch. In verschillende regio's waren er
ontwikkelingen aan de gang die een volledig nieuw maatschappijmodel – een eigen
vorm van moderniteit – hadden kunnen creëren, ware het niet voor de late en plotse
machtsgreep van Europa. Die was niet het gevolg van een lange, radicaal verschillende
voorgeschiedenis, maar van de vrij abrupte overgang in de loop van de 19de eeuw
naar een industriële maatschappij. Die transformatie had alles te danken aan het
toeval, in de vorm van de ontdekking van de Nieuwe Wereld en de aanwezigheid van
steenkool. Enerzijds werden de winsten uit de kolonies de basis voor het industriële
kapitalisme en kocht Europa zich met het Amerikaanse zilver in op de markten van de
Indische Oceaan. Anderzijds bleken de Europese steenkoolreserves makkelijker te
ontginnen dan de Aziatische. Kortom, het waren pas de negentiende-eeuwse
industrialisering én toeval die Europa dominant en hegemonisch maakten.
In dit hoofdstuk analyseren we een brede waaier aan mogelijke verklaringen
voor the rise of the west, met bijzondere aandacht voor de revisionistische kritiek. We
overlopen, ten eerste, waarom West-Europa in zijn contacten met de Nieuwe Wereld
de bovenhand kon halen. De dieperliggende oorzaak van de Europese overrompeling
van het Amerikaanse continent was van ecologische aard. Door het beperktere aanbod
van domesticeerbare gewassen en dieren was voedselproductie in de Nieuwe Wereld
later, trager en gefragmenteerder tot stand gekomen. Dat had een onoverbrugbare
kloof gecreëerd in bevolkingsgroei, staatsvorming, technologische ontwikkeling en
resistentie tegen ziektekiemen. De ecologische uitwisseling tussen de Oude en de
Nieuwe Wereld die volgde op de ontdekking van Amerika, de zogenaamde Columbian
exchange, vergrootte de kloof nog meer.
De redenen waarom West-Europese mogendheden de Nieuwe Wereld onder
de voet konden lopen verklaren niet waarom ze binnen Eurazië aan het langste eind
zouden trekken. Daarom overlopen we, ten tweede, de traditionele en revisionistische
visies op the great divergence en op de rol van ecologische, economische,
demografische, culturele, sociale, politieke en institutionele factoren. We beginnen
echter met de enorme expansie van de internationale handel na 1500 en de rol daarin
van Europa en China.
131
6.1 Isolationisme en zilverkoorts. China en de groei van de wereldhandel
Historici zijn het erover eens dat de steile opgang van West-Europa in de
internationale handel na 1500 niet mogelijk was geweest zonder de stopzetting van de
Chinese oceaanverkenning en de zilverhonger van de Chinese economie.
Ongeveer een eeuw vóór Columbus, Magellaan en Da Gama, had China de
kennis en de middelen om zeeroutes naar Europa en Amerika te verkennen. Wat
echter ontbrak, was de wil. De Chinese admiraal Zheng He bracht tussen 1405 en 1433
de Indische Oceaan in kaart op last van de Ming-keizer. Vanuit Nanjing verkende hij in
een reeks van zeven expedities Zuidoost-Azië, de Indonesische eilanden, Indië, de
Arabische Zee, de Rode Zee en de Oostkust van Afrika. Zheng He's hoogst
geregistreerde snelheid was 2400 km in 14 dagen tussen Calicut en Kuala Pasai, of een
voor die tijd verbluffende 171 km per dag. Zijn motief was niet zozeer handel of
bekeringsijver zoals bij de Europeanen, maar wel het politieke en militaire prestige van
China uitdragen.
De Ming (1368-1644) hadden nog maar pas de Mongoolse Yuan-dynastie
verdreven en wilden hun macht buiten de grenzen van China doen erkennen. Daartoe
namen ze het traditionele tribuutsysteem van de Han en de Song opnieuw in gebruik.
Staten aan China's grenzen erkenden de universele autoriteit van de keizer (cf. het
Hemelse Mandaat) en schonken regelmatig grote giften in ruil voor bescherming en
handelsverdragen. Zheng He's expedities hadden de expliciete bedoeling vreemde
volkeren met groots militair vertoon en de nodige pracht en praal te overdonderen om
ze zo in een tribuutrelatie met China te brengen. Zijn grootste schepen waren zes tot
tien keer zo groot als die van Columbus. In 1492 had Columbus amper 90 man mee,
zijn meest uitgebreide expeditie (de tweede van vier) telde 17 schepen en 1500 man.
Zheng He's eerste vloot bestond uit 317 schepen en 27.000 man. Het hoeft dan ook
niet te verwonderen dat de gebieden die hij aandeed, prompt schatting betaalden als
hij op hun kusten verscheen. In 1433 voer Zheng He voor de laatste maal uit en de
Chinese oceaanverkenning was definitief voorbij.
China had met andere woorden in 1433 de logistieke mogelijkheden en de
technologische kennis om naar Europa te varen, de Atlantische en Stille Oceaan te
doorkruisen en de gemeenschappen die ze tegenkwamen militair te onderwerpen.
Waarom liet China de oceaanverkenning zo abrupt en zo radicaal vallen? De directe
132
aanleiding was een interne machtsstrijd. De nieuwe elite van confucianistische
mandarijnen die aan de macht kwam, verachtte het imperialisme en de handel en
huldigde het isolationisme. Monniken, handelaars en militairen die pro expansionisme
en vrijheid van handel met het buitenland waren, delfden het onderspit. De nieuwe
machthebbers kozen ervoor om de zeer dure oceaanverkenning op te geven en het
geld te investeren in de binnenlandse ontwikkeling. Toen de keizer in 1449 gevangen
werd genomen, besliste de Ming-regering om de beschikbare middelen in te zetten
tegen de steppeaanvallers en tegen de binnenlandse rebellie van niet-Han-volkeren. In
1477 dook er nog een voorstel op om een nieuwe oceaanexpeditie uit te sturen, maar
de Minister van Oorlog confisqueerde alle documenten en kaarten opgetekend tijdens
Zheng He's expedities. In 1525 besliste de overheid tot de vernietiging van haar eigen
oceaanwaardige schepen. Aangezien China politiek eengemaakt was, waren er geen
concurrerende staten die gebruik konden maken van de opgedane kennis zoals dat in
Europa wel het geval geweest zou zijn.
Dat de nieuwe machthebbers überhaupt zo'n verregaande daad konden stellen
was te danken aan de superieure positie van China. Op het moment dat het zich
terugtrok, was het de economisch en technologisch sterkst ontwikkelde beschaving ter
wereld. Er was eenvoudigweg geen nood om meer van de wereld te ontdekken. Hoe
verder de Chinezen de Indische Oceaan ontdekten en met name Oost-Afrika, hoe
armer (in economische zin) de regio's die ze tegenkwamen. In Europa waren ze al
evenmin geïnteresseerd want de goederen die de Chinezen op prijs stelden, kwamen
uit Indië en Zuidwest-Azië via zee- of landverbindingen die al eeuwenlang bekend
waren. Bovendien was het Grote Kanaal in 1415 verdiept, waardoor zeeroutes
overbodig geworden waren om Beijing met rijst uit Zuid-China te bevoorraden. Kortom,
de dwang om nieuwe handelswegen en markten te ontdekken, ontbrak bij de
Chinezen. China had de buitenlandse handel niet nodig. In het midden van de 18de
eeuw liet de Chinese overheid vreemde kooplui alleen nog toe in de zuidelijke
havenstad Guangzhou (Kanton). Alle thee, porselein en zijde werd van daaruit naar het
Westen verscheept.
Hoewel China zich op zichzelf terugplooide, bleef het nog twee eeuwen lang
economisch groeien dankzij zijn grote en dynamische interne markt en zijn positieve
handelsbalans met het Westen. Op lange termijn was de weg echter vrijgemaakt voor
een andere wereldspeler in de internationale handel, en dat zou het Westen worden.
133
Vanaf het midden van de 15de eeuw immers kwamen er Europese kapers op de kust.
Door vernieuwingen in de scheepsbouw (grotere en zeewaardiger schepen), een
betere kennis van de oceaanwinden en -stromingen, en de ontwikkeling van
scheepskanonnen hadden de Portugezen rond 1490 de hard- en software om de volle
zee te bevaren. De grote sommen geld die nodig waren voor transoceanische
oceaanverkenning hadden ze in het daaraan voorafgaande decennium vergaard in de
beginnende Atlantische handel met de Azoren, de Canarische eilanden en de westkust
van Afrika.
In tegenstelling tot China, hadden de West-Europeanen wel een economische
drijfveer om de wereld te verkennen. Ze wilden met hun ontdekkingsreizen
rechtstreeks toegang krijgen tot de markten van de Indische Oceaan en
tussenpersonen als de Arabieren uitschakelen. Vandaar dat ze nieuwe zeewegen naar
de Indische Oceaan zochten en zo toevallig ook op het Amerikaanse continent stuitten.
De ontdekking van Amerika was dus een rechtstreeks gevolg van hun verlangen om
een stuk van de handel in de Indische Oceaan in handen te krijgen.
In de loop van de 15de eeuw vonden de Europeanen een zeeweg naar de
markten van de Indische Oceaan, maar ze hadden nog steeds het probleem dat ze
weinig te bieden hadden. China had geen nood aan goederen uit Europa, terwijl
Chinese producten als zijde, thee en porselein zeer gegeerd waren. Amerika bracht de
oplossing. Intercontinentale handel veronderstelt een betalingsmiddel dat door
iedereen aanvaard wordt. Sinds oudsher kwamen zilver en goud hiervoor in
aanmerking. In het midden van de 16de eeuw vergrootte de zilverproductie enorm
dankzij ontginning in Japan, Mexico en vooral Bolivië. Over het algemeen belandde het
zilver via tussenstations uiteindelijk in China. De enorme zilverreserves van Latijns-
Amerika gaven de Europeanen eindelijk iets van waarde om te ruilen tegen de
rijkdommen van de Indische Oceaan.
Rond 1400 was China namelijk begonnen zijn economie te hermonetariseren na
enkele mislukte experimenten met papiergeld en kopermunten. Het land had op dat
moment geen algemeen geaccepteerde munt meer. Zilver werd de nieuwe
betaaleenheid. In de jaren 1570 besliste de Ming-dynastie dat elke onderdaan zijn
belasting in zilver moest betalen. Hierdoor moest zelfs de armste boer goederen of
diensten naar de markt brengen om er te verkopen tegen zilver. De enorme vraag naar
zilver maakte het veel kostbaarder dan goud en de meeste andere goederen. Omdat
134
China weinig zilvermijnen had, moest het edelmetaal ingevoerd worden, eerst vanuit
Japan, later vanuit Amerika via de Europese mogendheden. Zo kregen de Chinezen
plots een reden om handel te drijven met Europa. Door de enorme winstmarges voor
de Europeanen die in goud en Chinese goederen betaald werden, vloeide bijna al het
zilver naar China, ondanks de pleidooien van politici om het in Europa te houden om
oorlogen mee te financieren.
Zo ontstond er een wereldwijde handel in zilver, gedreven door de Chinese
vraag en het Spaanse aanbod. Het zilver kwam uit Latijns-Amerika, de slaven voor de
zilvermijnen uit West-Afrika en via de Spanjaarden belandde het in China. Meer dan
100.000 kg zilver stroomde jaarlijks China binnen. Met andere woorden de opkomst
van Spanje als koloniale macht houdt direct verband met economische ontwikkelingen
in China.
In de traditionele geschiedschrijving overheerst het beeld van een continue,
alles in zijn zog verpletterende Europese zegetocht in de Indische Oceaan in de drie
eeuwen die volgden op de ontdekkingsreizen. De Britten en de Nederlanders deden
inderdaad veroveringen in Indië en Indonesië, maar dit was volgens revisionistische
historici vooral te wijten aan de interne verdeeldheid van die regio's. Waar stevige,
geïntegreerde staten overeind bleven, waren de Europeanen minder succesvol. Perzië,
Thailand, China en Japan waren in staat de Europese mogendheden volledig af te
houden en werden helemaal niet gekoloniseerd in deze periode. Tot het midden van
de 19de eeuw konden China en Japan, bijvoorbeeld, de Europese aanwezigheid in hun
wateren makkelijk controleren. De Europeanen werden alleen toegelaten in kleine en
afgelegen handelsposten.
Op economisch vlak speelden West-Europeanen tot de 19de eeuw de tweede
viool in de Indische Oceaan. Ze leverden weliswaar diensten langs de traditionele
handelsroutes en richtten handelsstations op aan de kusten, maar directe handel met
Europa was van minder belang voor Azië. De Portugezen controleerden op het toppunt
van hun macht op het einde van de 16de eeuw de volledige peperhandel naar Europa,
maar die vertegenwoordigde niet meer dan 10% van de peperproductie van Indië. De
overige 90% was stevig in Aziatische handen. Dat bleef zo tot de industriële revolutie
daar verandering in bracht. Dit belette echter niet dat Europeanen voordelig zaken
konden doen in de Indische Oceaan dankzij hun grotere kennis van de globale
135
economie en van wat er op andere markten waardevol was – een kennis die Aziatische
handelaars ontbeerden.
In contrast met de situatie in de Indische Oceaan hadden Europeanen de
Atlantische handel stevig handen. De lage productiekosten in de Nieuwe Wereld deden
de vraag naar bijvoorbeeld suiker en tabak exponentieel groeien. De kostprijs kon laag
gehouden worden omdat de Portugezen en Spanjaarden in Brazilië en de Caraïben het
plantagesysteem introduceerden dat het zo goed deed in de Middellandse Zee, op de
Canarische eilanden en de Azoren. Dat was gebaseerd op slavenhandel. Door de hoge
mortaliteit onder slaven en meesters had de economie van de Nieuwe Wereld veel
migranten nodig, onder andere omdat de autochtone Amerikaanse bevolking
gedecimeerd werd door de Europese crowd diseases. De Afrikaanse slavenhandel
bracht 'redding'.
Tussen het midden van de 15de en het midden van de 19de eeuw werden
zowat 25 miljoen Afrikanen slaven. 11 tot 14 miljoen werden naar Amerika verscheept.
85% overleefde de zeereis. Ongeveer 40% daarvan ging naar Brazilië, 40% naar de
Caraïben, 5% naar de VS.18 De overigen kwamen terecht in de rest van Spaans Amerika.
De gevolgen voor Afrika waren immens. De slavenhandel stimuleerde de vorming en
uitbreiding van staten en de militarisering van samenlevingen over heel het Afrikaanse
continent omdat staatloze gemeenschappen zonder een krijgersklasse een makkelijk
slachtoffer waren voor slavenhandelaars. Economisch bevorderde de slavenhandel de
vermarkting en commercialisering, maar niet op dezelfde manier als in Eurazië.
Winsten werden namelijk geïnvesteerd in nieuwe slaven, paarden en wapens, niet in
sociale of andere innovaties die op lange termijn vruchten konden afwerpen. Op
cultureel vlak heeft de slavenhandel mogelijk de islam helpen verspreiden aangezien
moslims geen geloofsgenoten tot slaaf mochten maken. Om gespaard te blijven van
moslimslavenhandelaars op de West-Afrikaanse Savanne bekeerden velen zich. Zo
werd Afrika hardhandig in de wereldeconomie geïntegreerd, een lot dat de Nieuwe
Wereld ook te beurt was gevallen.
18
Cijfers uit: ibid., 169-170.
136
6.2 De overrompeling van de Nieuwe Wereld en de Columbian exchange
Na 1492 liepen Europese conquistadores het Amerikaanse continent onder de voet. De
politieke organisatie van West-Europa was een niet te versmaden
concurrentievoordeel. Het beschikte over meer gecentraliseerde bureaucratische
staten die de kosten van grote buitenlandse kolonisatie-expedities konden dragen.
Zeven West-Europese staten verwierven tussen 1492 en 1666 Amerikaanse kolonies:
Spanje, Portugal, Engeland, Frankrijk, Holland, Zweden en Denemarken. In Amerika
waren er slechts twee vergelijkbare mogendheden – de Azteken en de Inca's – die
echter niet opgewassen waren tegen de superieure Europese technologie. Die bestond
onder meer uit oceaanwaardige schepenen, het wiel, ijzeren steekwapens, harnassen,
buksen, cavalerie en het schrift.
Het schrift verspreidde de exploten van Hernan Cortes (1485-1547), de
veroveraar van Mexico, en Francisco Pizarro (ca. 1471-1541), de overwinnaar van de
Inca's, tot in Europa waardoor vele Spanjaarden de oversteek waagden. De Inca's,
daarentegen, moesten bij gebrek aan een geschreven traditie voortgaan op schaarse
en onbetrouwbare mondelinge informatie. Ze onderschatten de Spanjaarden
schromelijk, hoewel die al in 1510 Panama veroverd hadden, 900 km ten noorden van
het Incarijk. Pas in 1527 toen Pizarro voet aan wal zette op de Peruviaanse kust,
hoorden de Inca's voor het eerst van de Spanjaarden. Hun onwetendheid was groot.
Zo geloofde de Incakeizer Atahuallpa dat hij vrijgelaten zou worden en dat de
Spanjaarden zouden vertrekken als hij losgeld betaalde, hoewel zijn Azteekse evenknie
Moctezuma net hetzelfde was overkomen met Cortes in 1519. Pizarro had zijn valstrik
zelfs expliciet gemodelleerd op literaire beschrijvingen van Cortes' aanval.
De interne verdeeldheid van de autochtone bevolking maakte het de Europese
veroveraars nog makkelijker. Tijdens de Spaanse inval was het Incarijk in een
bloederige opvolgingsstrijd verwikkeld. Die was uitgebarsten rond 1526 toen bijna het
hele keizerlijke hof stierf aan een ziekte die ironisch genoeg samen met Spaanse
kolonisten in Panama gearriveerd was: de pokken. Europese infectieziektes als de
builenpest, mazelen, griep, tyfus en pokken gaven de genadeslag aan de plaatselijke
beschavingen. De ziektekiemen verspreidden zich in de Nieuwe Wereld lang voor de
Europeanen zelf het binnenland binnendrongen. Tussen 1492 en de late 17de eeuw
verdween zo de grootste Noord-Amerikaanse inheemse beschaving, de Mississippi,
137
lang vóór de eerste nederzetting van de Europeanen opdook in de Mississippidelta.
Door de import van slaven uit Afrika deden ook gele koorts en malaria hun intrede in
de Nieuwe Wereld. Het eindresultaat was de uitroeiing van 95% van de pre-
Columbiaanse inheemse bevolking. Dit kolonisatiepatroon verschilde grondig van wat
er later in Afrika, Indië en het Midden-Oosten gebeurde. Daar waren Europeanen veel
gevoeliger voor plaatselijke ziekten, waardoor er zich een andere vorm van
imperialisme ontwikkelde: een oppervlakkige, zij het roofzuchtige overheersing
opgedrongen aan, maar gescheiden van de plaatselijke bevolking.
De kwetsbaarheid van de Nieuwe Wereld voor de Europese ziektekiemen was
een ultiem gevolg van de (vergeleken bij Eurazië) minder efficiënte voedselproductie.
(zie ook p. 51) Steden met de benodigde bevolkingsdichtheid voor crowd diseases en
voldoende grote concentraties gedomesticeerde dieren waren pas duizenden jaren
later ontstaan in de Nieuwe Wereld. Bovendien waren de drie voornaamste regio's
met grote bevolkingskernen (de Andes, Midden-Amerika en het zuidoosten van Noord-
Amerika) nooit verbonden door de snelle, volumineuze handelsnetwerken die de pest
en griep van Azië naar Europa brachten.
De uitwisseling van mensen, planten, dieren, ziektekiemen en ideeën tussen de
Oude en de Nieuwe Wereld wordt the Columbian exchange genoemd, naar het
gelijknamige baanbrekende boek van Alfred Crosby uit 1972. Vanuit Eurazië belandden
op het Amerikaanse continent: gerst, rijst, tarwe en haver; olijven, citrusvruchten,
appels, peren, abrikozen, pruimen, bananen, ajuinen en een hele reeks andere
groenten en fruit; suikerriet en koffiebonen; en vee, paarden, geiten, varkens, schapen
én honingbijen. De Great Plains zouden uitgroeien tot de spreekwoordelijke
'graanschuur' van Noord-Amerika. In Latijns-Amerika werden koffiebonen, bananen en
suikerriet intensief in cultuur gebracht. Uit Amerika verspreidden drie hoofdgewassen
zich over de wereld: aardappelen, maïs en maniok (oorspronkelijk uit Brazilië). Andere
nieuwkomers die vanuit Amerika de wereld veroverden, waren: kalkoenen, zoete
aardappelen, avocado's, papaja's, tomaten, bonen, pindanoten, cacao, ananassen,
pompoenen, pepers en tabak.
In het zog van de Columbian exchange kwam er tijdens de 16de en 17de eeuw
ook een belangrijke culturele uitwisseling tot stand door de revitalisering en verdere
verspreiding van het christendom, het boeddhisme en de islam. Via missionarissen
verspreidde het christendom zich verder in Europa en de Nieuwe Wereld, het
138
boeddhisme rukte op in Japan, China en Noord-Azië en de islam in Centraal-Azië,
Zuidoost-Azië, West- en Noord-Afrika en de Swahilikust.
De wereldwijde impact van de Columbian exchange was ongemeen groot. De
globalisering van voedsel- en mensenstromen tussen 1500 en 1800 deed de
wereldbevolking verdubbelen tot 900-1000 miljoen zielen. Enerzijds veranderde de
globale uitwisseling de aard van besmettelijke ziekten: in plaats van periodieke, van
buitenuit geïntroduceerde epidemies die vooral volwassenen troffen, werden het
endemische ziektes die voornamelijk slachtoffers maakten onder baby's en peuters.
Doordat ziektekiemen zich verspreidden over de hele aardbol, werd iedereen aan
dezelfde infectiepoel blootgesteld en ontwikkelden mensen op termijn overal dezelfde
antistoffen - maar pas nadat die ziektes een slachting hadden aangericht onder de
plaatselijke bevolking van Amerika, Australië en de Stille Oceaan.
Anderzijds leidde de Columbian exchange tot een hogere voedselproductie.
Vaak lieten de nieuw geïntroduceerde gewassen toe om voorheen nog niet
gecultiveerde gronden in gebruik te nemen. De aardappel bijvoorbeeld groeide
oorspronkelijk in zanderige grond hoog in de Andes en kon in Noord-Europa geteeld
worden op marginale gronden. Zo groeide de aardappel uit tot voedingsmiddel nr. 1
voor de volksmassa in Europa. De laatste Europese hongersnood in 1845-48 was zelfs
het gevolg van de mislukking van de aardappeloogst. De zegetocht van Amerikaanse
gewassen in Europa verliep echter niet vlekkeloos. Tijdens de 16de eeuw was er een
grote culturele weerstand. Maïs en aardappelen stonden immers niet vermeld in de
bijbel. Velen geloofden dat de nieuwe gewassen ziektes verspreidden. Bovendien
verliep het adaptatieproces traag omdat Europese boeren de benodigde kennis en
vaardigheden ontbeerden, terwijl in de Nieuwe Wereld het hele pakket (planten en
teeltechnieken) geïntroduceerd werd. Aan de andere kant van Eurazië koloniseerde
het Chinese rijk tijdens de 17de en 18de eeuw nieuwe gronden in het noorden en het
westen door onder meer maïs en zoete aardappelen te introduceren.
De redenen waarom het Westen de Nieuwe Wereld overvleugelde, zijn
duidelijk, maar ze verklaren niet waarom Europa binnen Eurazië de bovenhand haalde.
Anno 1500 had geen enkele West-Europese staat China of Indië kunnen veroveren.
Waar kwam de great divergence dan vandaan? Traditioneel hebben historici dezelfde
ultieme factor aangewezen als voor de onderwerping van het Amerikaanse continent,
namelijk de ecologische rijkdom van het Westen. Het gematigde klimaat, de diepe
139
vruchtbare bodem, de bevaarbare rivieren, de lange kustlijnen en de geo-biologische
diversiteit zouden West-Europa bevoordeeld hebben tegenover zijn concurrenten. De
islamwereld kampte in deze periode inderdaad met agrarische inertie en ecologische
uitputting (zie p. 119). Volgens de traditionele visie ging ook China vanaf 1500
langzaam ten onder aan ecologische degradatie. De te snelle bevolkingsgroei zou de
grond uitgeput hebben. Revisionistische historici menen echter dat dit een
terugprojectie is van de ecologische rampen die China tijdens de 19de en de 20ste
eeuw troffen. Ze benadrukken dat sommige dichtbevolkte streken van Europa een
vergelijkbare demografische druk ondervonden als delen van Azië. Groot-Brittannië
bijvoorbeeld had dezelfde ecologische uitdagingen als zijn Chinese tegenhanger, de
Jangtse-delta, met name kleine houtreserves en bodemuitputting. Het onderscheid
tussen een ecologisch uitgeput Azië en een Europa met voldoende ruimte om te
groeien is dan ook sterk overdreven. Kenneth Pomeranz noemt West-Europa en China
in de 18de eeuw "fully populated", d.w.z. dat ze hun maximale bevolking bereikt
hadden die ze met de toenmalige middelen (zonder grote innovaties) konden voeden.
Ecologische degradatie zou pas vanaf 1800 in het nadeel van China spelen (zie p. 164).
Waren economische ontwikkelingen dan verantwoordelijk voor de great divergence?
140
6.3 De integratie van (West-)Afrika in de Atlantische economie
Zie powerpoints en lesnotities
6.4 It's the (capitalist market) economy, stupid!

In de traditionele visie is het economische dynamisme van West-Europa – meestal in
combinatie met andere (demografische, sociale, culturele en politieke) factoren –
doorslaggevend geweest in the great divergence. De West-Europese innovaties in de
landbouw, nijverheid en handel kunnen worden samengevat onder de noemer van de
kapitalistische markteconomie. Ideaaltypisch veronderstelt de kapitalistische
productiemethode drie kernelementen:
1) een dominante klasse van ondernemers of 'kapitalisten' die de
productiebronnen bezitten (met name kapitaal)
2) een geproletariseerde massa, d.w.z. loontrekkenden die geen toegang hebben
tot productieve eigendom (c.q. grond) en dus verplicht zijn hun eigen arbeid te
verkopen
3) een vrije markt waarin beide groepen elkaar vinden en waarin de wet van vraag
en aanbod relatief vrij kan spelen los van overheidsingrijpen.
Boudweg komt het erop neer dat de surplussen gegenereerd door het beginnende
kapitalisme de ontdekkingsreizen van de 15de en de 16de eeuw financierden. De
inlijving van de Nieuwe Wereld maakte een economische expansie mogelijk dankzij de
input van ruwe grondstoffen en energiebronnen uit de kolonies. Die bezorgden de
West-Europese staten op hun beurt een veel grotere kapitaalbasis dan hun
concurrenten.
Deze ruwe parafrase verbergt natuurlijk een bredere waaier aan verfijnder
analyses. Volgens Immanuel Wallerstein bijvoorbeeld is the rise of the west te danken
aan de relatief vrije arbeid in West-Europa, de grote en productieve stedelijke
bevolkingen en de aanwezigheid van handelaars en overheden die
langeafstandshandel en de herinvestering van winsten makkelijker maakten.
Wallersteins leermeester Fernand Braudel betoogde dan weer dat grondstoffen en
middelen in West-Europa veel efficiënter verdeeld werden met het oog op een
constante langetermijngroei dan in Azië dankzij de aanwezigheid van competitievere
markten en betere eigendomsrechten. Grote West-Europese handelaars, zo stelde
Braudel, kenmerkten zich door een aantal kapitalistische praktijken: anonieme
141
economische transacties waarbij producent en consument elkaar nauwelijks kenden,
het gebruik van krediet en de afwisseling tussen verschillende hoogrentende
activiteiten i.p.v. specialisatie in een bepaalde lijn van goederen.
De traditionele historiografie plaatst tegenover het West-Europese dynamische
kapitalisme de Oosterse economische lethargie. In China was de vrije markt voor
goederen, land, arbeid en kapitaal minder ontwikkeld. Daardoor werd de
kapitaalaccumulatie gehinderd. De staat stond er bovendien afkerig tegenover
commerciële activiteiten en hield de economie stevig in de hand via een officiële
prijszetting, handelsbeperkingen, staatsmonopolies op productie (van vooral wapens
en prestigegoederen) en op grondstoffen (metalen en zout). Handwerk en nijverheid
(met name textiel) bleven geconcentreerd in de agrarische huisnijverheid, waardoor
schaalvergroting en massaconsumptie uitbleven. Terwijl een kapitalistische
markteconomie impliceert dat winsten meer en meer voortvloeien uit goederenhandel
en kapitaalinvesteringen, overheersten in China de winsten uit belasting en corvee op
de massa van boeren, uit huur- en pachtinkomsten, woekerrentes, verpanding en
andere vormen van economisch traditionalisme.
Revisionisten hebben tegen de traditionele voorstelling van zaken ingebracht
dat de zogenaamd typisch Westerse eigenschappen 'Europese' samenlevingen niet
ondubbelzinnig van 'Aziatische' onderscheiden. Verschillende van die kenmerken kan
je zowel terugvinden in Europa als in Azië, of alleen in uitzonderlijke regio's. In Azië
waren er bijvoorbeeld heel wat grote, bloeiende commerciële centra. Steden zoals
Osaka, Hangzhou, Surat, Izmir en Jingdezhen produceerden voor de markt of voor de
lange afstandshandel en hadden een rijke autonome handelscultuur. De Aziatische
staatsmonopolies, die in de traditionele historiografie met de vinger gewezen worden,
kenden even sterke tegenhangers in Europa. De Britse en Nederlandse Oost-Indië
Compagnieën bijvoorbeeld waren overheidsbedrijven. Met andere woorden, parallelle
ontwikkelingen worden in het Europese geval vooruitstrevend genoemd en in het
Aziatische achterlijk.
Het idee dat China onder de Qing (1644-1912), Manchu-veroveraars uit
Mantsjoerije die de Ming verdreven, een anti-commerciële staat was die de handel
beknotte, bestempelen revisionistische historici als een Eurocentrisch vooroordeel.
Het gigantische Chinese rijk vormde nog geen eengemaakte markt, maar er waren
verschillende grote en kleine marktcentra die onderling verbonden waren en
142
waartussen een uitgebreid gamma aan goederen verhandeld werd. Sommige
producten legden enorme afstanden af. Katoen, bijvoorbeeld, reisde vanuit Noord-
China naar de wevers van Centraal-China. Andere, zoals rijst, werden vooral lokaal
verhandeld. Onder de Qing nam het aantal marktplaatsen zodanig toe dat 80% van de
bevolking op 1 dagreis van een markt leefde en aan commerciële transacties kon
deelnemen. De overheid stimuleerde de vermarkting door een deel van de belastingen
in (koperen of zilveren) munten te innen. Omdat het gebruik van metalen geld de
economische ontwikkeling remde, ontstonden er overschrijvingsbanken. Tegen de
18de eeuw werd heel China gedekt door een dicht bankennetwerk.
Volgens revisionisten was er geen sprake van een doordringende Qing-
bureaucratie die de economische expansie beknotte. Het staatsapparaat was te klein
om de economie streng in de hand te kunnen houden. In de praktijk hadden de Qing
een laissez-faire-houding en reguleerden ze de handel nauwelijks. De uitzondering
waren overheidsmonopolies op essentiële levensmiddelen als zout die de staatskas
spijsden. De binnenlandse handel werd buiten deze staatsmonopolies amper belast.
In wat volgt gaan we dieper in op de traditionele en revisionistische
interpretaties van: de invloed van bevolkingsgroei en consumptie op de ontwikkeling
van het kapitalisme; de rol van loonkost in de aanloop naar de industriële revolutie; en
innovaties in de agrarische sector.
6.4.1 Bevolkingsgroei
In navolging van E.L. Jones' studie The European miracle (1981) beschouwen
verschillende historici de kapitalistische markteconomie als een uitvloeisel van de
demografische evolutie tussen de 16de en de 18de eeuw. Europa kende namelijk een
traditie van late huwelijken (voor vrouwen na hun 25ste) en een hoog percentage van
ongehuwden (tot een kwart van de huwbare bevolking, cf. het kerkelijke celibaat).
Adolescenten en jonge volwassenen werkten vaak jaren ver van huis als
dienstpersoneel vóór ze trouwden. Dankzij deze specifieke vorm van
fertiliteitsbeperking groeide de bevolking niet ongebreideld en werd verhinderd dat
een sterke bevolkingsaanwas alle agrarische omzetstijgingen zou opsouperen. Tussen
1500 en 1800 steeg de Europese bevolking van 67 naar 146 miljoen, de Chinese
explodeerde van 84 naar 330 miljoen.19 In slechte tijden konden Europeanen hun
19
Cijfers uit: Christian, Maps of time, pp. 344-345.
143
fertiliteitsgedrag aanpassen en minder kinderen krijgen zodat ze op lange termijn de
hoofdelijke productie konden opdrijven. Zo was Europa in staat meer niet-
landbouwers te onderhouden die beter gevoed, gezonder en productiever waren en
een markt te creëren voor niet levensnoodzakelijke goederen. De levensstandaard in
Europa lag dan ook hoger. Al deze ontwikkelingen mondden uit in een gesofisticeerde
markteconomie die Europa een beslissende voorsprong gaf op China.
Tegen deze visie brengen revisionisten (met name Pomeranz) in dat, aan de ene
kant, levensstandaard moeilijk te meten is. Europeanen hadden inderdaad meer
(bak)stenen huizen en consumeerden meer vlees, maar hoe weeg je dit af tegen het
feit dat in Japan, China en Zuidoost-Azië er meer veilig drinkwater beschikbaar was of
dat zelfs de armsten er zich konden kleden met duurzamer en comfortabeler katoen
(wat in Europa alleen weggelegd was voor de rijksten)? Aan de andere kant waren de
demografische variabelen in delen van China, Japan en Zuidoost-Azië niet slechter dan
in Europa, wel integendeel. In de 18de eeuw leefde 22 % van de Japanse bevolking in
steden, tegenover 10-15% in West-Europa. Welvarende regio's van China en Japan
hadden een vergelijkbare levensverwachting als West-Europa. Alleen in Indië lag die
merkelijk lager. Bovendien pasten ook Aziaten hun fertiliteitsgedrag aan in moeilijke
tijden. Het verschil was dat die aanpassing in Europa latere huwelijken tot gevolg had,
terwijl het in Oost-Azië leidde tot geboortebeperking binnen het huwelijk (abortus,
infanticide, onthouding en mogelijk zelfs anticonceptie). Dit werd niet alleen in tijden
van tegenspoed toegepast, maar ook in voorspoed, met name als strategie om rijkdom
niet te versplinteren.
6.4.2 Consumptie
Een tweede mogelijke verklaring voor het ontstaan van de West-Europese
kapitalistische markteconomie, heeft te maken met de stijgende vraag naar
consumptiegoederen. Historici hebben hun verklaring in twee richtingen gezocht. De
eerste verwijst naar de zogenaamde drug foods (suiker, cacao, tabak, koffie en thee).
Dit zijn snel consumeerbare en in kleine hoeveelheden te nuttigen luxegoederen uit
overzeese markten die geleidelijk alledaags werden voor de middenklasse en
uiteindelijk zelfs voor de armen. Deze goederen waren alleen verkrijgbaar via de markt
en de stijgende vraag ernaar creëerde een grotere nood aan baar geld om deze
goederen aan te schaffen. Daardoor gingen mensen harder werken en meer voor de
144
markt produceren, terwijl ze voorheen hun arbeid staakten zodra hun basisbehoeften
vervuld waren. Zo droegen de drug foods bij tot de industrious revolution – een
concept van de historicus Jan De Vries die de groei van de West-Europese economie
tussen 1500 en 1800 toeschrijft aan langer werken en een vermindering van de vrije
tijd.
Tegen de drug food-verklaring heeft Pomeranz ingebracht dat de per capita
consumptie van suiker in China in 1750 en zelfs in 1800 groter was dan die in Europa.
Het was pas in de loop van de 19de eeuw dat die in elkaar stortte, terwijl de Europese
explodeerde. Hetzelfde gebeurde met de andere drug foods. De oorzaken voor deze
divergence tijdens de 19de eeuw liggen volgens Pomeranz niet in een verschillende
smaak of distributie, maar in productie, prijzen en kolonies. De grote bevolkingsgroei
in China zorgde ervoor dat de productie van basisvoedsel ten koste ging van die van
luxegoederen. Europa haalde zijn suiker, tabak en koffie uit de kolonies en betaalde
met Amerikaans zilver voor thee. De suikerplantages in de Nieuwe Wereld werden
gevoed met graan uit Noord-Amerika. Daardoor gingen de overzees geproduceerde
drug foods niet ten koste van Europese landbouwgrond. In China echter waren suiker,
tabak en thee binnenlandse producten die verhandeld werden in een zeer
competitieve markt met vele kleine handelaars met lage winstmarges. Bovendien
leverde die handel geen belangrijke inkomsten op voor de staat, waardoor de overheid
geen stimuli gaf om de consumptie te verhogen, wat in Europa wel het geval was.
Terwijl de eerste verklaring over de rol van consumptiegoederen in de genese
van het kapitalisme verwijst naar de levensstandaard en de marktparticipatie van de
massa, draait de tweede rond schaarse luxegoederen en een kleine groep van
ondernemers. In de hoogste klassen ontwikkelde zich een vraag naar duurzame
luxegoederen (zijde, kristal, meubilair, zilverwerk, linnen, enz.). Deze producten waren
statussymbolen en verspreidden zich slechts traag naar lagere klassen. Ze werden
grotendeels in Europa geproduceerd en de groeiende vraag in stedelijke centra was
een aansporing voor ondernemers om hun productie uit te breiden, aan
schaalvergroting te doen en nieuwe technieken te introduceren. Kortom, de elitaire
vraag naar afgewerkte luxegoederen veroorzaakte een kapitaalaccumulatie bij
succesrijke handelaars en ambachtslui en die accumulatie lag uiteindelijk aan de basis
van kapitalistische firma's die geproletariseerde arbeiders inzetten. Door de hoge
kostprijs van de grondstoffen, de lange productie- en transporttijd in het pre-
145
stoomtijdperk en de vaak late betaling door machtige klanten die voortdurend krap bij
kas zaten, konden de meeste ambachtslui deze goederen niet onafhankelijk
produceren. Zo veranderde de structuur van firma's, kregen financiële instellingen en
kredietverleners grotere controle over de productie en accumuleerde een relatief
kleine groep van mensen winsten die geherinvesteerd werden.
Volgens Pomeranz was de vraag naar afgewerkte luxegoederen echter even
groot in China en Japan (maar niet in Indië). Het grote verschil was echter dat er in
Europa een proces op gang kwam waarbij duurzame luxegoederen die nog niet
versleten waren al vervangen werden door nieuwe ter wille van de sociale distinctie
(mode). Smaak veranderde in Europa sneller dan in China. Dit had waarschijnlijk te
maken met het grotere individualisme in de Europese samenleving. Terwijl uitgebreide
families in Europa hun belang verloren, werd hun rol onder de Qing versterkt.
Chinezen definieerden zichzelf meer via hun sociale (verwantschaps)relaties dan door
het maken van individuele keuzes en het verwerven van goederen.
6.4.3 Loonkost
Naast demografie en consumptie figureert loonkost prominent in verklaringen van the
great divergence. Volgens het traditionele paradigma was de groei van de Europese
economie vanaf 1500 kapitaalintensief, terwijl die in Oost-Azië arbeidsintensief was.
Aangezien West-Europese arbeiders, vrij (en dus mobiel) waren en relatief hoge lonen
kregen, zochten ondernemers naar manieren om het aantal arbeiders te verminderen.
Dat leidde uiteindelijk tot de ontwikkeling van machines die de arbeidsproductiviteit
aanzienlijk verhoogden. Aziatische samenlevingen daarentegen richtten zich door de
aanwezigheid van een massa goedkope, onvrije arbeidskrachten niet op arbeids- maar
op land- of kapitaalbesparende innovaties.
Volgens de revisionisten echter verliep de afschaffing van dienstarbeid in China
ongeveer parallel met de verdwijning van lijfeigenschap in West-Europa. Sinds de 15de
eeuw waren boeren in China minstens even vrij als hun Europese lotgenoten.
Overigens droeg de overgang naar machinearbeid niet noodzakelijk bij tot grote
kapitaalaccumulatie. Er waren slechts kleine investeringen nodig om de eerste
generaties gemechaniseerde mijnen, spinnerijen en smeltovens te laten draaien. De
benodigde fondsen kwamen in eerste instantie niet van de grote financiers, die liever
146
belegden in staatsschuld, buitenlandse handel en hypotheken op land, maar uit
familiefondsen vergaard via binnenlandse handel en uit geherinvesteerde winsten.
Bovendien, zo betoogt Pomeranz, waren de belangrijkste Europese innovaties
oorspronkelijk niet arbeids- maar landbesparend. Steenkool en stoommotoren leidden
uiteindelijk tot grote arbeidsbesparingen, maar initieel hadden ze de bedoeling land
vrij te maken voor andere productieve doeleinden. Tijdens de 18de eeuw was het
gebruik van steenkool in de productie van ijzer, glas en bier er in de eerste plaats op
gericht om brandstof te besparen. Door over te schakelen op kolen, die goedkoper
waren dan hout, konden bossen voor andere dan brandstofdoeleinden vrijgemaakt
worden (bouwmateriaal, landbouw). De eerste stoommotoren van hun kant pompten
water uit mijnen, niet om handenarbeid te vervangen, maar om plekken die voorheen
onbereikbaar waren te ontsluiten. Naast steenkool werkten in West-Europa ook
innovaties uit de Nieuwe Wereld landbesparend. De aanplanting van Amerikaanse
gewassen (aardappelen) op voorheen als arm beschouwde gronden maakte extra
areaal vrij, net als de import van landintensieve (katoen, suiker, en later graan, hout,
vlees en wol) en landherstellende producten (meststoffen zoals guano).
Uiteindelijk, zo stelt Pomeranz, waren substantiële West-Europese regio's net
als China een arbeidsintensief pad ingeslagen. De groei van de Chinese economie
tussen 1500 en 1800 was te danken aan de steeds grotere inzet van onbetaalde arbeid,
met name van vrouwen die niet buiten het gezin mochten werken. De rurale industrie
groeide zo, maar er was geen stimulans om te investeren in een hogere productiviteit.
Volgens Pomeranz verschilde dit echter nauwelijks van de industrious revolution in
West-Europa. Tussen 1500 en 1800 groeide de West-Europese economie door een
uitbreiding van het aantal gepresteerde arbeidsuren, niet zozeer door een verhoging
van de productiviteit. Het was pas vanaf de late 18de eeuw dat dat radicaal
veranderde en arbeidsbesparende innovaties West-Europa op de weg zetten van de
industrialisering. Pas toen immers maakten de grotere aanvoer van fossiele
brandstoffen uit Europa zelf en de toegang tot grondstoffen uit de Nieuwe Wereld de
nood tot landbesparende innovaties kleiner.
6.4.4 Een landbouwrevolutie

Innovaties in de Europese landbouw zijn in de traditionele interpretatie mee
verantwoordelijk voor de machtsgreep van het Westen. Dankzij een aanzienlijke
147
stijging van de agrarische opbrengsten kon een alsmaar grotere groep niet-
landbouwers gevoed worden, kwamen rurale nijverheden tot ontwikkeling en
ontstond een arbeidsoverschot van landlozen op het platteland. Zij leverden de
geproletariseerde arbeiders voor de industriële revolutie.
In het traditionele verhaal gaat de dynamiek van de Europese landbouw terug
tot de vroege middeleeuwen toen de introductie van de strijkbordploeg (zie p. 152),
betere garelen voor trekdieren, hoefijzers, het drieslagstelsel en geavanceerde wind-
en watermolens de landbouw radicaal vernieuwden. Vanaf de 15de eeuw spreken
verschillende historici over een ware agrarische revolutie. Tussen 1475 en 1620
verdubbelde de Europese bevolking zowel in de steden als op het platteland. Hierdoor
verhoogde de vraag naar agrarische en afgewerkte goederen. De prijzen van
landbouwproducten vervijfvoudigden in dezelfde periode. Deze druk stimuleerde een
diepgaande agrarische innovatie. Enerzijds werden nieuwe, vaak gemene gronden in
cultuur genomen – cf. de enclosure movement in Engeland. Anderzijds intensifieerde
de landbouw. Technieken die voorheen louter werden toegepast in tuinen en op kleine
lappen grond, verspreidden zich op ruimere schaal. Zo liet men grote stukken land niet
meer braak liggen om ze te laten herstellen, maar kweekte men er radijzen, luzerne of
klaver als dierenvoeding. Hierdoor konden meer dieren gevoed worden en werd meer
stikstof in de grond opgeslagen. Het ultieme gevolg was een verhoging van de
productiviteit.
Tegen de jaren 1630 bereikte de bevolking in vele Europese regio's de grenzen
van de groei. De Kleine IJstijd droeg hier mogelijk toe bij. Tussen 1615 en 1675 daalde
de gemiddelde globale temperatuur met 2 tot 3°C. Op zijn hoogtepunt rond het
midden van de eeuw leidde deze crisis overal ter wereld tot hongersnood, droogte,
overstromingen, epidemieën en sprinkhanenplagen. In de late 17de eeuw herstelde
Europa zich demografisch. Er zette opnieuw een sterke bevolkingsgroei in dankzij de
wijde verspreiding van Amerikaanse gewassen (vooral de aardappel), de verdere
toepassing van oudere innovaties, de uitbreiding van het landbouwareaal en de
bestrijding van besmettelijke ziekten (door betere overheidscontrole van mensen en
dieren op de routes uit het Midden-Oosten waarlangs epidemieën zich verspreidden).
Volgens de traditionele historiografie effende de agrarische revolutie in de
18de eeuw uiteindelijk het pad voor de industrialisering. In Engeland bijvoorbeeld
hadden boerderijen ca. 1800 een gemiddelde oppervlakte tussen 40 en 60 hectare,
148
130 maal groter dan hun tegenhangers in de Jangtse-delta. Deze schaalvergroting
bevorderde de synergie van graan- en veeteelt. De kwaliteit van het doorsnee
voedselpakket verbeterde, de agrarische productiviteit verhoogde dankzij de
vervanging van menselijke door dierlijke arbeid en de vruchtbaarheid van de bodem
nam toe door een intensievere bemesting en afwisseling van granen met stikstof-
fixerende voedergewassen. Zo daalde het aandeel van de beroepsbevolking die actief
was in de primaire sector van 70% in 1600 tot 36% in 1800, hoewel de totale bevolking
in dezelfde periode verdubbelde van 4 tot 8,5 miljoen.20
Kortom, volgens de traditionele visie creëerde de productiviteitsrevolutie in de
Europese landbouw een arbeidsoverschot voor tewerkstelling in de proto-industrie en
de fabrieken, terwijl in China handwerk en nijverheid beperkt bleven tot de agrarische
huisnijverheid zodat er geen aparte industriële sector tot ontwikkeling kwam.
Revisionisten werpen hiertegen op dat de demografische en agrarische evolutie van
China nauwelijks verschilde van de Europese in de periode 1500-1800.
Na de enorme 14de-eeuwse inzinking herstelde het bevolkingspeil in China zich
onder de Ming-dynastie. Dit demografische renouveau was enerzijds te danken aan de
restauratie van de vrede en de eenheid van het rijk en aan het terugdringen van
geweld en epidemische ziektes, anderzijds aan de expansie van het landbouwareaal en
aan de inzet van steeds meer arbeiders op het veld. Tussen 1400 en 1600 breidde het
gecultiveerde land uit met een derde, terwijl de bevolking verdubbelde. De intrede van
nieuwe productieve gewassen uit Amerika (maïs en aardappelen) zou zich pas vanaf de
18de eeuw echt laten voelen.
Parallel met Europa maakte ook China in de 17de eeuw een bevolkingscrisis
door. De demografische terugval was bijna even groot als die onder de pest (met een
derde tussen 1610 en 1650). De globale verkoeling van het klimaat bracht een
vermindering van de oogsten in zijn zog, grote interne migratiestromen, massale
boerenopstanden (vooral in het noordwesten) en epidemieën. Door de
temperatuurdaling krompen de graaslanden van de Mongolen en de Manchu zodanig
dat zij meer druk uitoefenden op de noordwestelijke en noordelijke grenzen van China.
Hierdoor vielen de Ming in 1644. Zij werden opgevolgd door de Manchu-dynastie van
de Qing (1644-1912).
20
Cijfers uit: Bryant, Joseph M., 'The west and the rest revisited: debating capitalist origins, European
colonialism and the advent of modernity', in: Canadian Journal of Sociology, 31, no. 4, 2006, pp. 403-444,
149
Het demografische herstel onder de Qing – de Chinese bevolking was tegen
1800 verveelvoudigd tot meer dan 300 miljoen – is volgens revisionistische historici te
danken aan een even diepgaande landbouwrevolutie als in Europa. De agrarische
productiviteit steeg dankzij nieuwe systemen van gewassenrotatie en meervoudige
oogsten tijdens hetzelfde seizoen. Daardoor kwamen arbeidskrachten vrij voor enorme
stijgingen in de zijde- en katoenproductie. Deze toestand, zo betogen revisionistische
historici, verschilde niet doorslaggevend van die in het Westen. Zowel in China als in
Groot-Brittannië kon de agrarische sector tijdens de 18de eeuw maar net gelijke tred
houden met de bevolkingsaangroei. Beide staten botsten tegen de grenzen van een
organische economie (die haar energie louter putte uit wind-, water-, man- en dierlijke
kracht). In beide gevallen werden landloze families tot almaar grotere zelfexploitatie
gedwongen in de thuisnijverheid. Niettemin hebben traditionele historici deze
vergelijkbare situatie anders ingeschat: als de voorwaarde voor de industriële revolutie
in het geval van Groot-Brittannië, als een teken van stagnatie en 'involutie'
(omzetgroei zonder productiviteitsstijging) in het geval van China. Deze interpretatie
berust volgens revisionisten op een dubbele standaard.
Wat Europa anders maakte, zo argumenteren revisionisten, was de radicale
omslag in energievoorziening die de industriële revolutie bracht. Dankzij
machinearbeid en fossiele brandstoffen konden de Engelsen 10 maal meer energie
besteden per persoon. Zo braken ze door de economische en demografische
beperkingen van een organische samenleving.
De revisionistische kritiek op de rol van de economie in the great divergence

samenvattend, had Europa in de periode 1500-1800 geen beslissende voordelen
tegenover China. Doorslaggevend was de vrij plotse overgang naar het industriële
kapitalisme rond 1800 (zie p. 164). De revisionistische focus op economie mag ons
echter niet uit het oog doen verliezen dat er vanaf 1500 in andere domeinen mogelijk
wel afwijkende evoluties waren in West-Europa.
430.
150
6.5 Steden, studie, staten en strijd: cultureel-sociale en politieke factoren
Onderzoekers lijken het eens te zijn over de verschillende rol van de overheid in de
uiteenlopende ontwikkeling van West-Europa en China. Ruwweg komt het erop neer
dat het Chinese keizerrijk rond één strikt hiërarchisch machtscentrum was opgebouwd,
terwijl West-Europa een veelheid aan concurrerende staten herbergde waarin
verschillende elites in wisselende machtsconstellaties tegenover elkaar stonden. Jared
Diamond heeft de oorzaak daarvoor natuurlijk gezocht in ecologische verschillen.
Volgens Diamond had de West-Europese landbouw minder grote infrastructuurwerken
nodig aangezien ze gebaseerd was op regenval. De overheid bleef dan ook verder weg
van lokale gemeenschappen. Zo ontwikkelden zich relatief onafhankelijke steden met
eigen instellingen zoals universiteiten lang vóór er gecentraliseerde staten waren. De
Chinese landbouw daarentegen was gebaseerd op irrigatie en controle over het water.
Daardoor ontstonden er vroeg 'bemoeizuchtige' staten die dieper ingrepen in het
dagelijkse leven, terwijl steden niet het Europese niveau van onafhankelijkheid konden
bereiken.
Ook voor de McNeills is de stedelijke ontwikkeling in West-Europa cruciaal, en
met name wat zij 'urban self-government' noemen. 21 West-Europa volgde het
commercialiseringspad van China met een vertraging van drie tot vier eeuwen, maar
het verschil was dat Europese heersers geen controle kregen over de commerciële,
stedelijke elite die de nieuwe interregionale handel beheerste. Die handelaars en
bankiers stonden in voor hun eigen bescherming door controle te verwerven over
stadstaten, waardoor ze als gelijken met lokale machtshebbers konden onderhandelen.
In China had het centrale gezag een veel striktere controle over de grotere stedelijke
bevolking, in de moslimwereld werden de winsten van handelaars soms
geconfisqueerd door de overheid en in Indië was de staat te zwak om entrepreneurs te
beschermen tegen het gewoonterecht en tegen de aanspraken van lokale potentaten.
Het grote verschil was dat er in West-Europa een sterker commercieel
middenveld tot stand kwam tussen de staat en de familie dan in China, Indië en de
moslimwereld. Terwijl in die laatste samenlevingen de handel in handen was van
families, gingen Europese kooplui makkelijker engagementen aan met niet-
bloedverwanten. Net als Diamond zoeken de McNeills de ultieme verklaring hierachter
21
McNeill and McNeill, The human web, pp. 140-142.
151
in verschillende ecologische omstandigheden. Intensieve graanteelt op de zeer
vruchtbare maar waterrijke kleibodem van Noordwest-Europa werd pas mogelijk door
introductie van de strijkbordploeg of 'mouldboard plough' vanaf de 6de-7de eeuw CE.
Die nieuwe ploeg moest getrokken worden door 6 tot 8 ossen. Boeren moesten hun
trekdieren en hun energie 'poolen' om elkaars akker in teams te bewerken. Daardoor
ontstond een klimaat van collectieve solidariteit die het kerngezin en de uitgebreide
familie oversteeg. Waar de strijkbordploeg niet geïntroduceerd werd, bewerkten
families onafhankelijk van elkaar hun eigen stukje veld en werden buren vaak
gewantrouwd vanwege grensconflicten. Aangezien West-Europese steden hun
bevolking op peil hielden door plattelanders aan te trekken, introduceerden die hun
groepsmentaliteit in de stad. Uiteindelijk zorgde dit voor een grotere groei van
autonome private ondernemingen in West-Europa en legde het de fundamenten voor
een andere zakenwereld (o.b.v. vrijwillige samenwerking) dan in China (o.b.v.
verwantschap). Zo ontstond er in West-Europa een civiele maatschappij tussen
enerzijds kerk en staat en anderzijds de familie.
Een belangrijk element van die civiele maatschappij was de universiteit. Al in de
12de en 13de eeuw waren autonome universiteiten opgericht die institutionele steun
gaven aan wetenschappers. Die lagen na 1500 mee aan de basis van de
wetenschappelijke revolutie, die ook gestimuleerd werd door de 'recyclage' van
antieke wetenschap (renaissance en humanisme) en de geaccumuleerde kennis uit de
ontdekkingsreizen. Kerkelijke en wereldlijke overheden slaagden er niet in het vrij
onderzoek volledig aan banden te leggen omdat wetenschappers in een
gefragmenteerd Europa makkelijk elders hun heil konden zoeken. Bovendien kon
dankzij de boekdrukkunst de verspreiding van ideeën moeilijk ingedijkt worden. Toen
Galileo veroordeeld werd door de Kerk en huisarrest kreeg in Firenze, werd zijn werk
gepubliceerd in Nederland. Deze factoren ontbraken in China en voor het eerst in de
geschiedenis stak de Westerse technologie en wetenschap de Oosterse voorbij.
In China ontbrak namelijk de institutionele steun voor wetenschap. Een
bureaucratische elite van 20.000 mandarijnen, die via zware examens in klassieke
confucianistische teksten gerekruteerd werden, bestuurde het land. Zij hielden sterk
vast aan de sinds Confucius overgeleverde kennis en bestreden de vrije wetenschap.
Door de aanwezigheid van een eenheidsstaat in het immense Chinese territorium
konden academici niet uitwijken naar concurrenten. Toch benadrukken revisionistische
152
historici dat het verwetenschappelijkingsproces van West-Europa niet het enige pad
was naar technologische innovatie. In heel wat domeinen zoals irrigatie en landbouw,
textielweven en -verven, en de vervaardiging van porselein bleef China namelijk
toonaangevend.
Het ontstaan van autonome steden en civiele instellingen in Europa
stimuleerde de ontwikkeling, maar had ook een prijs. De verschillende autonome,
concurrerende (stad)staatjes konden niet de veiligheid garanderen die een groot rijk
wel bood. Conflict en geweld waren dan ook verweven met de Europese geschiedenis.
Vanaf 1300 CE raakte de Europese oorlogvoering meer en meer gecommercialiseerd
en gebureaucratiseerd. Het militaire overwicht dat de ridderstand sinds 900 CE
genoten had, kwam ten einde door de inzet van piekeniers, boogschutters en
veldartillerie. Overheden moesten vanaf dit moment een beroep doen op private
ondernemingen voor de levering van wapens en de marktprijzen aanvaarden. Een
vaste prijs instellen zoals de Chinese overheid deed, kon niet want dan klopten
wapenhandelaars eenvoudigweg bij een concurrerende staat aan. Om de
wapenwedloop te financieren gingen Europese staten grote leningen aan bij private
banken. Staatsschuld werd zo een van de drijvende krachten achter de ontwikkeling
van een Europese markteconomie. Door de hoge mate van concurrentie raakten
militaire innovaties sneller verspreid. Zo begonnen Europese wapenfabrikanten rond
1450 CE een voorsprong op de rest van de wereld te nemen.
Het verschil zou in de daaropvolgende eeuwen nog toenemen omdat in West-
Europa de 'militair-fiscale revolutie' het verst werd doorgevoerd. Die innovatie steunde
op de volgende pijlers: een uitgebouwde marine en veldartillerie die het mogelijk
maakten om ver buiten de eigen grenzen te vechten en stand te houden, forten
versterkt met kanonnen, van vuurwapens voorziene infanteriesoldaten die regelmatig
gedrild werden, een bureaucratisch apparaat dat het leger bestuurde en instond voor
de logistieke noden (bevoorrading en rekrutering) en financiële injecties vanuit de
bankwereld aangezien de invoering van al deze innovaties te duur was om met
belastingen alleen te bekostigen. Geen enkele samenleving op het Amerikaanse en
Afrikaanse continent maakte een militair-fiscale revolutie door. In Eurazië echter
namen ook de Ottomanen, de Mogols in Indië en de Ming en Qing in China delen van
dit militair-fiscale pakket over, maar ze deden dit nooit volledig waardoor ze op lange
termijn in het zand zouden bijten tegenover de West-Europese staten.
153
De Ottomanen beschikten over een gebureaucratiseerd eengemaakt leger,
artillerieforten, kanonnen en een goede logistiek, maar ze gebruikten geen dril en hun
militaire systeem werd draaiende gehouden met oorlogsbuit en belastingen, niet door
banken. Bovendien hadden ze alleen een galei-marine en werden ze gehinderd door
geographic bad luck. Hun territorium grensde aan de Perzische Golf, de Middellandse
en de Rode Zee, die door nauwe zee-engten afgesloten waren en makkelijk
gecontroleerd konden worden door hun vijanden.
De Mogols, een islamitisch Afghaans-Mongools volk uit Centraal-Azië,
veroverden Delhi en Noord-Indië in 1526 en onderwierpen het volledige subcontinent
in de 17de eeuw. Het Mogolrijk was gebaseerd op een enorme oorlogsmachine die
gevoed moest worden met continue veroveringen en overwinningen. Vanaf de jaren
1520 gebruikte het Mogolleger veldkanonnen en musketten, maar er was geen marine
of een banksysteem dat de militaire innovaties ondersteunde. Bovendien liet de
bureaucratisering van het leger te wensen over: de troepen volgden hun rechtstreekse
bevelhebber niet de keizer. In tijden dat een sterke keizer de steun had van zijn
legerleiders, breidde het Mogolrijk snel uit. Die macht verkruimelde echter onder een
zwak centraal gezag en tijdens de vele opvolgingscrissen die het gevolg waren van
onduidelijke successieregels. Vandaar de grote fluctuaties in macht van het Mogolrijk
tussen 1526 en 1858.
China kende onder de Ming en de Qing alle innovaties van de militair-fiscale
revolutie, maar aangezien hun directe vijanden steppevolkeren waren die logistiek niet
in staat waren de militair-fiscale revolutie volledig door te voeren, deden zij dat
evenmin. Daardoor steunde hun leger vooral op de wet van het grote getal en niet
zozeer op innovatie. Het sterkste voorbeeld van 'innovatieve inertie' was hoe de Ming
vóór de Europeanen een marinevloot bouwden die zijn gelijke niet kende om die
vervolgens te laten verkommeren (zie p. 132 e.v.).
De militair-fiscale revolutie had drie verregaande gevolgen. Ten eerste,
versnelde het staatsvormingsprocessen. De Habsburgers, Qing, Mogols en Ottomanen
gebruikten hun militaire macht om lokale machthebbers in de pas te doen lopen en
hun staten te vergroten. Typisch voor dit tijdvak is dan ook de uitbreiding en
centralisering van enkele grote staten. Qing-China telde 140 miljoen inwoners rond
1650 en breidde zich territoriaal uit ten noorden van de Grote Muur tot Binnen-
Mongolië en Mantsjoerije en naar het westen tot aan de Himalaya. Mogol-Indië had
154
100-150 miljoen onderdanen in de 17de eeuw, het Ottomaanse Rijk 20-25 miljoen
rond 1550 en het Habsburgse Rijk 20 miljoen rond 1550.22
Op langere termijn zette de militair-fiscale revolutie de macht van vorsten
onder druk. Vanaf de 17de eeuw gingen handelselites zich verzetten tegen de almaar
hogere belastingen nodig om de militaire avonturen te bekostigen. In de grote
Aziatische rijken van de Qing, Mogols en Ottomanen kon het verzet met enige moeite
onderdrukt worden. In Europa echter verzwakte de voortdurende oorlogvoering
tussen de verschillende concurrerende staten de monarchieën waardoor handelselites
de macht konden grijpen. Dit ging gepaard met een verandering in de politieke
filosofie. Zo stelde John Locke dat een legitieme regering afhankelijk was van de
toestemming van de geregeerden. Deze nieuwe machtslegitimering leidde op termijn
tot de Atlantische revoluties. Een tweede gevolg van de militair-fiscale revolutie was
de definitieve vernietiging van de macht van steppevolkeren. Vuurwapens moesten ze
immers invoeren, maar als nomaden waren ze niet bij machte het financiële systeem
te onderhouden dat nodig was om die goederen in bulk aan te kopen. Ze leden dan
ook nederlaag na nederlaag tegen de nieuwe bureaucratisch georganiseerde legers die
met veldartillerie waren uitgerust. Ten slotte legde de militair-fiscale revolutie de
militaire fundamenten voor de wereldmacht van West-Europa na 1750. Door de vrije
circulatie van informatie dankzij de drukpers was het ritme van technologische
vernieuwing zeer hoog. Omdat geen enkele Europese staat erin slaagde de macht te
monopoliseren, ontstond er een competitief systeem van staten die voortdurend in
oorlog waren met elkaar. Hierdoor werden ze alle gedwongen een zo efficiënt mogelijk
militair-fiscaal systeem op te zetten dat na 1750 de grote Oosterse mogendheden zou
onderwerpen.
22
Cijfers uit: ibid., 197-200.
155
Over de rol van China in de wereldhandel:
Frank, Andre Gunder, ReOrient. Global economy in the Asian Age, Berkeley-London,
University of California Press, 1998.
Over de Columbian exchange:

Crosby, Alfred W., The Columbian exchange. Biological and cultural consequences of
1492, Westport, Conn., Praeger, 1972.
Over de rol van economische, cultureel-sociale en politieke factoren in the rise of the
West:
Baten, J., A history of the global economy : from 1500 to the present, Cambridge,
Bryant, Joseph M., 'The west and the rest revisited: debating capitalist origins,
European colonialism and the advent of modernity', in: Canadian Journal of
Sociology, vol. 31, no. 4, 2006, pp. 403-444.
Goldstone, Jack A., 'Capitalist origins, the advent of modernity, and coherent
explanation: a response to Joseph M. Bryant', in: Canadian Journal of Sociology,
vol. 33, no. 1, 2008, pp. 119-133.
Luiten Van Zanden, Jan, The long road to the Industrial Revolution: the European
economy in a global perspective, 1000-1800, Boston, Brill, 2009.
Pomeranz, Kenneth, The great divergence. China, Europe, and the making of the
modern world economy, Princeton, N.J., Princeton University Press, 2000.
Vries, Peer H.H., 'Hoe het Westen rijker werd: ‘the Rise of the West’ in economisch
perspectief', in: Theoretische Geschiedenis, vol. 25, no. 4, 1998, pp. 291-321.
Wong, R. Bin, China transformed: historical change and the limits of European
experience, Ithaca, N.Y., Cornell University Press, 2000.
156
7. The age of revolutions: demografie, economie en politiek
(vanaf ca. 1750 CE)
Bij het begin van de twintigste eeuw was de Europese heerschappij over de wereld zo
duidelijk dat Europeanen the rise of the West voorstelden als een natuurlijk,
onvermijdelijk, eeuwenoud en positief proces. Niets is minder waar. De 18de eeuw
was een scharniereeuw. Een ware bevolkingsexplosie zette in, de industriële revolutie
trok zich op gang, voor het eerst overvleugelde het Westen Azië dankzij het industriële
imperialisme en een tijdperk van politieke revoluties en nieuwe ideologieën begon.
Het is dus niet zo vreemd dat historici de periode vanaf 1750 bestempelen als the Age
of Revolutions.
7.1 De explosie van de wereldbevolking

De enorme bevolkingstoename vanaf de 18de eeuw was een globaal fenomeen.
Grafiek 1: Evolutie van de wereldbevolking, 500.000 BCE - 2000 CE23
Tussen 1700 en 1900 steeg de bevolking in China van 150 naar 415 miljoen, in Indië
van 175 naar 290 miljoen, in Europa van 95 naar 295 miljoen, in Rusland van 30 naar
127 miljoen, in Afrika van 107 naar 138 miljoen en op het Amerikaanse continent van
12 naar 165 miljoen.24
Over het algemeen was de bevolkingsgroei vóór 1700 traag en ongelijk door de
hoge sterftecijfers onder baby's en peuters en door periodieke crisissen (epidemies,
hongersnood, oorlog). In agrarische samenlevingen bedroeg het gemiddelde
geboortecijfer 30-40 ‰, maar de helft van die boorlingen werd niet ouder dan 5. Het
23
Bron: Goudie, Andrew, The human impact on the natural environment. Past, present, and future. 6th
ed., Oxford, Blackwell, 2006, p. 10.
157
sterftecijfer was 25-35 ‰. In de steden lag de mortaliteit hoger en het
bevolkingsaantal kon er enkel op peil gehouden worden door immigratie van het
platteland.
Vanaf de 18de eeuw zien we in dit patroon een fundamentele verandering
optreden. We spreken van de moderne demografische transitie (voor de neolithische
demografische transitie zie p. 62). Die kenmerkt zich door een daling van het
sterftecijfer (toename van de levensverwachting), gevolgd door een afname van de
fertiliteit (minder kinderen per vrouw). Tussen deze twee dalingen zit enige vertraging
en het is in deze periode dat de bevolking versneld groeit. Vóór en na de transitie
houden geboorte- en sterftecijfers elkaar grosso modo in evenwicht (en laten ze
slechts een zeer geleidelijke bevolkingsgroei toe), met dat verschil dat nataliteit en
mortaliteit vooraf hoog zijn en laag erna.
Stage 1 Stage 2 Stage 3 Stage 4
Birth rate
Natural
increase
Death rate
Time
Grafiek 2: de moderne demografische transitie 25
De daling van de mortaliteit begon in de industrieel meest ontwikkelde landen van

West-Europa op het eind van de 18de eeuw of in de eerste helft van de 19de eeuw. De
jaarlijkse groeivoet van de bevolking begon er te dalen rond 1900, toen de
fertiliteitscijfers afnamen. Elders in de wereld begon de mortaliteitstransitie na de
Eerste Wereldoorlog. Vanaf ca. 1920 kwam de groei van de werelbevolking uit Azië en
Latijns-Amerika en vanaf ca. 1930 uit Afrika. De fertiliteitsdaling zette daar ten laatste
vanaf 1980 in.
Het is alleen de fase van snelle groei tussen de twee dalingen die de dominee
en amateur-demograaf Thomas Malthus (1766-1834) opmerkte en die zijn pessimisme
24
158
verklaart. Malthus meende dat de exponentiële demografische groei (een
verdubbeling elke 25 jaar: 2, 4, 8, 16) de lineaire stijging van de beschikbare
levensmiddelen (een gelijke toename: 2, 4, 6, 8) zou uitputten. Ziekte, hongersnood en
oorlog zouden het logische gevolg zijn. Malthus vergiste zich om meerdere redenen. Zo
is een fase van snelle demografische groei, zoals hij die zelf meemaakte tijdens de
eerste jaren van de eerste Industriële Revolutie, uitzonderlijk. In een volgend stadium
begonnen mensen immers overal ter wereld aan geboortebeperking te doen door
bijvoorbeeld later te trouwen of voor het celibaat te kiezen. Bovendien onderschatte
Malthus de groeimogelijkheden van de landbouw en van de handel in agrarische
producten.
De oorzaken van de explosieve bevolkingsgroei lagen bij de uitbreiding van de
wereldvoedselmarkt en het terugdringen van besmettelijke ziektes (zie ook p. 139). De
Columbian exchange had niet alleen de voedselproductie doen toenemen, maar had
ook de kwetsbaarheid voor misoogsten en natuurrampen verkleind. Een breder
gamma aan gewassen die uiteenlopende oogsttijden hadden en verschillend
reageerden op wisselende weersomstandigheden had het voedselaanbod zekerder
gemaakt. Wanneer het ene gewas te lijden had onder droogte, profiteerde het andere
daarvan. De voedselproductie verveelvoudigde bovendien omdat in de loop van de
19de eeuw gronden intensiever bemest werden en er nieuw landbouwareaal in
gebruik genomen werd in Amerika, Australië en Oekraïne. Dankzij innovaties in
transport- en voedselbewaringstechnieken werden graan, vlees en andere
voedingsproducten de wereld rond vervoerd. Tijdens de eerste helft van de 19de eeuw
kwamen inblikking en verpakking in luchtdichte flessen in zwang. In de jaren 1870
vonden Australische ingenieurs de diepvriesmachine aangedreven op gas uit.
Daarnaast slonk de reistijd van mensen, goederen en informatie aanzienlijk in de 19de
eeuw. Rond 1800 was de snelheid binnen het wereldweb dankzij dieren windkracht
slechts een fractie sneller dan in de hoogdagen van Sumer. Het duurde nog altijd een
jaar om met de moessonwinden van China naar Java te varen en terug, een maand om
de Indische Oceaan over te zeilen en drie tot zes maanden om de Stille Oceaan te
dwarsen. Dankzij telegraaf en stoomkracht kwam daar radicaal verandering in. Zo werd
in 1870 de eerste telegraaflijn tussen Engeland en Indië in gebruik genomen: een
25
http://www.prb.org/Publications/GraphicsBank/PopulationTrends.aspx. Geraadpleegd 29 oktober
2009.
159
boodschap deed er niet langer 8 maanden over, maar slechts 5 uur. De reis van
Nederland naar Java, die in 1650 een jaar duurde en in 1850 drie maanden met
gunstige winden, werd dankzij de stoomboot verkort tot drie weken in 1920. Het
eindresultaat van de bewarings- en transportinnovaties was dat voedsel ver van zijn
productieplaats geconsumeerd kon worden. Dit betekende niet dat hongersnoden of
ondervoeding verdwenen, maar wel dat bevolkingsaantallen zich na voedselcrisissen
sneller herstelden.
Wat de bestrijding van besmettelijke ziekten betreft, vond er in de negentiende
eeuw een hygiënische en medische revolutie plaats die het sterftecijfer in de steden
van het Westen terugdrong, waardoor ze voor het eerst in hun 5000-jarige bestaan
konden groeien zonder immigratie van het platteland. Medische innovaties (bv.
inenting tegen pokken) drongen vooral de sterftecijfers onder kinderen terug.
Wetenschappelijk onderzoek maakte ook duidelijk dat ziekten als dysenterie via water
overgedragen werden. Dit veroorzaakte een 'sanitaire' revolutie waarbij drinkwater
gescheiden werd van afvalwater. Daarnaast beperkte de uitbreiding van de
wereldwijde contacten de impact van epidemies. Meer mensen raakten blootgesteld
aan besmettelijke ziekten en verwierven er immuniteit tegen. De pest bijvoorbeeld
stierf uit. De laatste uitbraak dateert uit 1720. Je zou kunnen stellen dat de mens
bepaalde pathogenen en parasieten 'domesticeerde'. De toegenomen en snellere
contacten tussen werelddelen hadden evenwel geen eenduidig positief effect omdat
vanaf de 19de eeuw nieuwe crowd diseases 'globaal gingen'. Cholera bijvoorbeeld was
al lang aanwezig in Zuid-Azië, maar had Europa nooit gehaald omdat de ziekte zijn
slachtoffers doodde vooraleer ze het 'Oude Continent' bereikten. De snellere
verbindingen veranderden dit na 1830.
De voortschrijdende urbanisering, gekoppeld aan de industrialisering, is de
hoofdreden waarom de globale bevolkingsgroei in de loop van de 20ste eeuw begon te
vertragen. In 1900 leefde 12-15% van de wereldbevolking in steden, in 1950 30% en in
2009 50%.26 In geïndustrialiseerde stedelijke samenlevingen worden minder kinderen
geboren. Onder meer door het verbod op kinderarbeid en de invoering van de
leerplicht verloren ze het economische nut dat ze in agrarische maatschappijen
hebben. Bovendien ontstonden er nieuwe culturele verwachtingen rond het
ouderschap waardoor 'investeringen in een kind' zodanig hoog werden dat gezinnen
160
opteerden voor een beperkt aantal kinderen. Vanaf het midden van de twintigste
eeuw viel het geboortecijfer in Westerse steden hierdoor zodanig terug dat ze weer
hun historische rol van demografische zwarte gaten gingen vervullen. De bevolking van
London, bijvoorbeeld, zou zonder immigratie weer slinken net zoals in 1750.
De moderne demografische transitie was niet mogelijk geweest zonder de
industriële revolutie aangezien die enerzijds de motor was achter de uitbreiding van
het voedselaanbod en de wereldvoedselmarkt en anderzijds de mentale voorwaarden
creëerde voor meer fertiliteitscontrole.
26
Cijfers uit: McNeill and McNeill, The human web, p. 282.
161
7.2 De industriële revolutie
Pas bij het begin van de 19de eeuw werd de Europese economie in omvang groter dan
die van China en Indië. De twee Aziatische grootmachten hadden in 1750 samen nog
ca. 60% van de globale productie van afgewerkte goederen in handen tegenover ca.
20% voor Europa.27 Pas in het midden van de 19de eeuw overvleugelde Europa hen
volledig. De doorbraak van de industriële revolutie (en daaraan gekoppeld het
industriële imperialisme) was hier verantwoordelijk voor.
De term 'industriële revolutie' heeft controverse uitgelokt. Historici en andere
menswetenschappers hebben gedebatteerd over de notie 'revolutie' en over het
precieze beginpunt. Een revolutie veronderstelt een abrupte, snelle overgang.
Tijdgenoten ervoeren de industrialisering en mechanisering inderdaad als zodanig,
maar verschillende onderzoekers hebben de aandacht gevestigd op de lange
termijnprocessen die aan de industriële revolutie ten grondslag liggen. In de laatste
twee decennia hebben revisionistische historici en historisch-sociologen met hun
pleidooi voor een minder lineaire kijk op de geschiedenis het plotse, revolutionaire
karakter weer centraal geplaatst. Aansluitend hierbij is de vraag gerezen wanneer de
industriële revolutie precies begonnen is. Het traditionele antwoord luidt: in de jaren
1760 in Engeland. Maar daartegen is opgeworpen dat dat haaks staat op de verrassend
lage groeivoet van het per capita inkomen in Engeland tot ca. 1800. De laatste jaren
hebben meer en meer historici er dan ook voor gepleit om de industriële revolutie in
de eerste plaats te zien als een regionaal en lokaal fenomeen en niet als een nationaal.
Los van deze controverses staat het vast dat de industriële revolutie de
energiebasis van de mensheid drastisch veranderde. Voorheen leverden mensen,
dieren, wind, water of hout energie, maar dankzij het gebruik van fossiele
brandstoffen en motoren werd de energiebesteding veel efficiënter, met enorme
productiviteitsstijgingen tot gevolg. De 23 miljoen ton steenkool die Groot-Brittannië
in 1815 produceerde, kon via stoommachines het werk doen van 50 miljoen volwassen
mannen, op een moment dat het land slechts 18 miljoen inwoners telde.28 Indische
handspinners hadden ongeveer 50.000 manuren nodig om 45 kilo katoen te spinnen,
27
Cijfers uit: Marks, Robert, The origins of the modern world : a global and ecological narrative from the
15th to the 21st century, Lanham, MD, Rowman & Littlefield, 2007², p. 125.
28
Cijfers uit: McNeill and McNeill, The human web, pp. 230-233.
162
terwijl Britse textielarbeiders daar in 1790 door de mechanisering slechts 300 uur voor
nodig hadden en in 1830 amper 135 uur.29
De sociale gevolgen van de industriële revolutie waren enorm. Arbeiders
werden gedisciplineerd in nieuwe fabrieksomgevingen en er ontstonden nieuwe
ideologieën zoals het marxisme. De levensomstandigheden in Westerse steden bleven
tot diep in de 20ste eeuw bedenkelijk met uitbraken van besmettelijke ziektes, slechte
voeding en industriële vervuiling. In London bijvoorbeeld was de smog in 1873 zo dik
dat voetgangers blind in de Thames sukkelden. In 1879-80 stierven 3000 mensen in de
Britse hoofdstad door longaandoeningen die het gevolg waren van een langdurige
periode van smog. Een ander grootschalig sociaal gevolg waren de grotere mobiliteit
en de massale economische migratiestromen. Het einde van de slavernij bijvoorbeeld
bracht een globale verhuisbeweging op gang. Op Martinique verliet 2/3 van de
voormalige slaven het eiland toen de slavernij in 1848 werd afgeschaft. De zo
vrijgekomen arbeidsplaatsen werden ingevuld door migranten uit China en Indië waar
de vooruitzichten voor boeren alsmaar slechter werden. Tussen 1830 en 1914
migreerden zowat 30-40 miljoen Indiërs, 10-15 miljoen Chinezen, maar ook 50-60
miljoen Europeanen.30
Dat de industriële revolutie zich in Groot-Brittannië ontplooide, was toe te schrijven

aan een complex van factoren. Het politieke klimaat in Groot-Brittannië begunstigde
innovaties en ondernemerschap. Sinds de Glorious Revolution van 1688-89 was een
betrouwbaar systeem van belastingen, eigendomsrechten en protectionistische
maatregelen ter bescherming van de eigen industrie in voege. De uitvinding van de
stoommachine – oorspronkelijk bedoeld om grondwater weg te pompen uit mijnen
zodat men verder kon gaan dan oppervlaktewinning – bracht een hele cascade van
technologische innovaties teweeg. De industriële revolutie bouwde ook voort op de
verregaande commercialisering van de Engelse landbouw en de verbetering van de
transportinfrastructuur. Tussen 1760 en 1790 verminderde de reistijd van de postkoets
tussen London en Manchester van 3 dagen naar 1 dag en tussen 1660 en 1830
verdrievoudigde de lengte van de bevaarbare waterwegen. Deze transportrevolutie
was een voorwaarde om de steenkool, het ijzer en het katoen waarrond de industriële
29
30
Cijfers uit: McNeill and McNeill, The human web, pp. 259-260.
163
revolutie draaide, te kunnen vervoeren en die voorwaarde was pas vervuld vanaf ca.
1780.
Volgens revisionisten verklaren deze factoren waarom een industriële revolutie
ontstond, maar niet waarom Groot-Brittannië of West-Europa eerst waren. Op het vlak
van demografie, ecologie, kapitaalaccumulatie, markten en technologie stond China er
in de periode 1500-1800 minstens even goed (of slecht) voor. De great divergence
kwam er pas rond 1800. Wat volgens Kenneth Pomeranz de doorslag gaf, was de
bevolkingsgroei na 1750 die China ecologisch uitputte, terwijl West-Europa ontsnapte
aan dat rampscenario dankzij geografisch toeval, de kolonies en de slavernij.
Vóór 1750, aldus Pomeranz, was er zowel in China als in West-Europa een
ecologische bottleneck door grondschaarste. Om de vier levensnoodzakelijke goederen
te produceren – voeding, vezels, brandstof en bouwmateriaal – was meer land nodig.
Plaatselijke landwinning en intensievere bemesting van de grond (vóór de grote sprong
voorwaarts met chemische kunstmest op het eind van de 19de eeuw) waren niet
voldoende. Alle commercieel ontwikkelde regio's van Eurazië probeerden de
ecologische bottleneck te omzeilen via lange afstandshandel binnen de Oude Wereld
met minder dichtbevolkte perifere gebieden. West-Europa importeerde graan, hout en
vee uit de Baltische regio en Oost-Europa, China deed hetzelfde uit Zuidoost-Azië,
Indië en perifere gebieden binnen het rijk. Die handel an sich was echter geen
adequate oplossing vanwege de hoge transportkosten vóór het stoomtijdperk en de
relatief lage vraag naar consumptiegoederen die in de periferie geruild konden worden
tegen landintensieve grondstoffen.
West-Europa vond in tegenstelling tot China een uitweg uit de bottleneck
dankzij stom geografisch toeval, zijn kolonies en de slavernij. Het toeval wilde dat de
steenkoolreserves in Groot-Brittannië goed gepositioneerd lagen: dicht bij ambachtslui
met de nodige technologische kennis om ze te ontginnen en bij de consumenten die
erom vroegen. In China bleef een gelijkaardige steenkool-boom uit vanwege de slechte
ligging van de mijnen. Die situeren zich namelijk in het noordwesten, een regio die
tijdens de harde tijden 1100-1400 achterop was geraakt. Het transport van de kolen
naar het economische en demografische centrum in het zuiden van China was moeilijk.
Bovendien waren de mijnen minder rendabel omdat ze in handen waren van
enkelingen die aan loutere oppervlaktewinning deden. Het ontploffingsgevaar zat daar
waarschijnlijk voor iets tussen. In tegenstelling tot de Engelse mijnen hadden de
164
Chinezen niet te kampen met wateroverlast, maar met explosieve gassen. Ze hadden
dus in de eerste plaats een goed verluchtingssysteem nodig, maar een technologische
doorbraak hierin zou niet de (onvoorziene) doorbraken gebracht hebben die de
stoommotor wel veroorzaakt had in ondermeer transport.
Gezegend met geografisch good luck kon West-Europa ook beschikken over
kolonies met slaven. De textielrevolutie vanaf het eind van de 18de eeuw, bijvoorbeeld,
ging gepaard met een bottleneck in het verkrijgen van katoen, wol en andere vezels.
Europa loste dat nauwelijks op door land (dat er overigens niet was) en
arbeidskrachten vrij te maken voor katoenproductie of schapenkweek, maar wel door
de ruwe grondstof uit de kolonies te halen en de arbeid door slaven te laten doen.
China en Japan daarentegen dreven hun binnenlandse arbeidskrachten op en zetten
graanvelden en bossen om in katoenvelden en graasland, met ecologische
overexploitatie tot gevolg.
De grote sprong voorwaarts van Europa was met andere woorden toe te
schrijven aan een koloniaal, kapitalistisch, militair-fiscaal complex dat uitwisseling van
consumptiegoederen tegen landintensieve grondstoffen afdwong. Dit systeem
steunde op twee pijlers: 1) de gewelddadige toe-eigening van land in de Nieuwe
Wereld en de vernietiging van lokale Amerikaanse markten door ontvolking en 2)
mercantilisme (aanmoediging door de staat van export en ontmoediging van import
door invoerrechten) en slavenhandel die een zichzelf versterkende uitwisseling van
goederen creëerden. De slavenregio's voerden zilver, suiker, tabak en ruwe katoen uit
naar Noord-Amerika en Europa en importeerden slaven uit Afrika, hout en voedsel uit
Noord-Amerika en goedkope katoenstoffen (om de slaven te kleden) uit of via Europa.
De Nieuwe Wereld had een grote importnood omdat slaven weinig tot geen
kans hadden om voor zichzelf aan subsistentielandbouw te doen. Alle goederen voor
hun primaire behoeften moesten ingevoerd worden. Dit verschilde grondig van de
situatie in de Chinese periferie, waar de producenten van exportgewassen – in
tegenstelling tot de slaven in Amerika – ter plaatse geboren waren en meestal zelf
tegemoetkwamen aan hun primaire noden, wat de importbehoeften veel kleiner
maakte. In de Nieuwe Wereld daarentegen versterkten import en export elkaar: meer
suikerexport leidde tot een grotere invoer van slaven, voedsel en kleding, die betaald
moesten worden via een hogere suikerverkoop. Volgens Pomeranz waren het – in
tegenstelling tot theorieën die de Europese vrijhandel een cruciale rol toebedelen –
165
net het dwangmatige karakter van de uitwisseling met de kolonies en dus de negatie
van vrijhandel die de uiteindelijke voorsprong van West-Europa op China helpen te
verklaren. Daardoor immers belandde er meer geld in Europa op een vroeger moment
dan in een pure vrije markteconomie zoals Adam Smith die voor ogen had, mogelijk
was.
De Chinese kern verhield zich op een totaal andere manier tot haar periferie
dan West-Europa. De perifere regio's van China kenden het plantagesysteem van de
Nieuwe Wereld niet en waren bijgevolg vrijer en flexibeler, wat zich vanaf de
negentiende eeuw uitte in een hogere productie van consumptiegoederen (die ze dus
niet meer van de kern hoefden af te nemen) en een teruglopende uitvoer van ruwe
grondstoffen (die ze niet meer aan de kern leverden). Hierdoor kwam er geen zichzelf
bestendigende economische interactie tussen kern en periferie tot stand zoals tussen
West-Europa en Amerika en kon China de ecologische bottleneck niet doorbreken met
de import van grondstoffen uit de periferie.
Wat gebeurde er namelijk? Een reeks ontwikkelingen na 1750 zorgden ervoor
dat de vrije boeren in de Chinese periferie die voorheen ruwe grondstoffen als rijst,
hout en katoen teelden voor de kern, op proto-industrie overschakelden (i.e. de
vervaardiging van consumptiegoederen via thuisnijverheid). Zo hadden Chinese
perifere boeren in tegenstelling tot slaven in de Nieuwe Wereld de vrijheid en de
flexibiliteit om in te spelen op veranderende economische omstandigheden. Wanneer
de teelt van rijst, hout en katoen minder opleverde, keerden ze die de rug toe. De
proto-industrialiseringsprocessen werden versterkt door de heersende culturele
vooroordelen tegenover veldarbeid voor vrouwen. Die werden ingeschakeld in spin- en
weefactiviteiten thuis en niet om bijvoorbeeld meer graan te verbouwen. De
overschakeling van landbouwgewassen naar proto-industriële goederen was overigens
minder risicovol dan in Europa omdat het systeem van de staatsgraanschuren de
graanprijzen laag hield ook in slechte oogstjaren. Bovendien werden de boeren door
de Qing-staat aangespoord om meer kinderen te hebben en aan ambachtelijke
productie/proto-industrie te doen omdat zo het aantal gezinnen gemaximaliseerd
werd dat belastingen kon betalen. De Chinese overheid stimuleerde dus de
ontwikkeling van de periferie, terwijl in Europa het omgekeerde gebeurde: de staat
probeerde de privileges van de kern veilig te stellen via protectionistische maatregelen.
166
Het gevolg van dit alles was enerzijds dat de Chinese perifere gebieden minder
behoefte voelden om consumptiegoederen in te voeren en tegelijkertijd dat ze minder
grondstoffen hadden om te exporteren. Anderzijds steeg hun koopkracht, wat mee
een grotere bevolkingsgroei mogelijk maakte. Sterker zelfs, in China vond de
bevolkingsexplosie na 1750 vooral plaats in minder ontwikkelde regio's, die voorheen
ruwe grondstoffen exporteerden naar de Jangtse-delta, maar die die nu plaatselijk
moesten verbruiken. In Europa waren het daarentegen ontwikkelde en al dicht
bevolkte gebieden die vanaf 1750 een bevolkingsgroei kenden.
Het uitblijven van een industriële revolutie in Azië zette de deur open voor de
machtsgreep van het Westen. De voormalige economische grootmachten China en
Indië werden gedegradeerd tot de periferie van de Europese kern.
167
7.3 Het industriële imperialisme en the great divergence
De industriële revolutie in West-Europa had verregaande globale gevolgen. Ze leidde
tot een deïndustrialisering in China en Indië. Omdat het Britse textiel en metaal dankzij
de goedkope energie en transportmogelijkheden zo weinig kostten, werden
producenten elders uit de markt geprijsd. Tot in de 18de eeuw waren er in China grote
nijverheidsbedrijven actief die met behulp van duizenden arbeiders en (door
waterkracht aangedreven) machines enorme hoeveelheden textiel, porselein, papier
en ijzer produceerden. De Indische nijverheid was niet minder indrukwekkend. Het
fijnste gietstaal in Groot-Brittannië werd in de jaren 1760 ingevoerd vanuit Indië. Tot
het midden van de 18de eeuw was Mogol-Indië, ondanks de bescheiden technische
uitrusting van zijn nijverheden, waarschijnlijk de productiefste staat ter wereld als het
aankwam op de export van consumptiegoederen. Dit veranderde radicaal: het Westen
dwong Azië in een afhankelijkheidsrelatie.
De industrialisering en mechanisering maakten het Westerse, industriële
imperialisme mogelijk. Voordien hadden de Europeanen louter maritieme rijken. Ze
controleerden vooral kusten, havens en handel, maar niet het binnenland en de
productie van goederen. De industrialisering veranderde dat. Dankzij medisch-
hygiënische, wapen- en communicatie-innovaties konden Westerse staten hun macht
tot diep in het Aziatische en Afrikaanse binnenland laten gelden (cf. de 19de eeuwse
scramble for Africa)
De bredere internationale context waarin dit gebeurde, was de versnippering,
decentralisering of ineenstorting van enkele grote rijken buiten Europa. De verstoring
van de wereldhandel die hier het gevolg van was, bood de Europese mogendheden
mogelijkheden tot expansie. Onder het mom van vrijhandel en de afschaffing van de
slavernij waagden ze zich aan militaire expedities in Zuidwest-Azië, Afrika, Azië en de
Stille Zuidzee. De anti-slavernijcampagne werd door Westerse staten gebruikt om de
soevereiniteit van Afrikaanse en Arabische vorstendommen te ondermijnen, net als
het zogenaamde free trade imperialism, waarmee Groot-Brittannië binnenbrak in niet-
Westerse markten.
De Britten controleerden met gepantserde stoomboten de Ganges en de
Jangtse die voorheen de aders waren van de Mogol- en Qing-rijken. In Indië hadden de
Mogols rond 1710 hun beste tijd gehad. De verschillende Hindoe- en moslimstaatjes
168
die het Mogolrijk opvolgden, waren voortdurend in conflict. Dit creëerde de
gelegenheid voor de Britse East India Company om de macht over te nemen. Zo kwam
Indië tussen 1750 en 1860 geleidelijk in Britse handen (eerst van de East India
Company en vanaf 1858 van de Britse kroon). De instroom van zilver, waarmee het
Westen Indische producten betaalde, stopte omdat de East India Company zijn
monopoliepositie misbruikte door weinig te betalen voor Indische
consumptiegoederen en door hoge prijzen op te leggen voor de levering van
grondstoffen aan Indische fabrikanten. Indië werd zo gedwongen zich om te vormen
van een nijverheidsreus tot een leverancier van ruwe grondstoffen voor het Britse rijk
(thee, koffie, kinine, opium, jute en katoen). Terwijl Indië tot in de 18de eeuw de
grootste exporteur van katoenstoffen ter wereld was, moest het tegen het einde van
de 19de eeuw Brits textiel invoeren (40% van de Britse katoenexport was voor Indië
bestemd).
In China botste de bevolkingsgroei rond 1800 met de beschikbare middelen.
Ontbossing, bodemverarming en een algemene ecologische achteruitgang creëerden
onrust en opstanden onder de boeren omdat zij de moeilijkheden traditioneel
interpreteerden alsof de Keizer zijn Hemels Mandaat verloren had. De druk vergrootte
toen Britse en Amerikaanse handelaars vanuit Indië opium begonnen binnen te
smokkelen en zo wijdverspreide verslaving veroorzaakten. Tot dat moment moesten
Westerse bedrijven zich met zilver inkopen op de Chinese markt. Dat veranderde
dankzij de opium. De papavervelden in het noorden van Indië die het basisproduct
leverden voor de drug, werden volledig gecontroleerd door de Britten. In 1773 stelde
de Britse East India Company zelfs een monopolie in op de Indische papaverhandel.
Het eindresultaat was dat de Westerse mogendheden hun negatieve handelsbalans
met China meer in evenwicht brachten.
Toen de Qing reageerden tegen de opiumverslaving, beschouwden de Britten
dit als een inbreuk op de vrije handel. De Eerste Opiumoorlog (1842) was het gevolg.
China moest het Verdrag van Nanking aanvaarden dat de deuren opende voor
buitenlandse handelaars en missionarissen. Delen van de Chinese soevereiniteit
werden overgedragen aan Westerse staten. Na de Tweede Opiumoorlog (1860)
overheersten Westerlingen de handel, de havens en de commerciële centra van China.
De Qing waren enorm verzwakt door de grootste burgeroorlog uit de geschiedenis van
China, die tussen de late jaren 1840 en 1864 woedde. 20 tot 30 miljoen mensen
169
stierven in de Taiping-opstand – ter vergelijking: de Amerikaanse burgeroorlog kostte
500.000 mensen het leven.
Kortom, tegen het eind van de 19de eeuw was de Westerse wereldheerschappij
een feit, maar tegelijkertijd leverden politieke revoluties en nieuwe ideologieën
munitie om die hegemonie aan te vechten.
170
7.4 Politieke revoluties en nieuwe ideologieën
De globale machtsgreep van het Westen ging paradoxaal gepaard met een
ondermijning van de ideologische fundamenten waarop het Oude Continent tot de
18de eeuw gesteund had. Het Ancien Regime sneuvelde. Via kranten, pamfletten en
boeken verspreidden de ideeën van de Verlichting zich, terwijl ook de economische
groei druk zette op de privileges van oude aristocratieën. Vrijheid werd hét
allesoverheersende ideaal. Op politiek vlak vertaalde dit zich in pleidooien voor de
soevereiniteit van de natie en de afschaffing van vorstelijke willekeur. Economisch
draaide het nieuwe gedachtengoed om vrijhandel, vrije markten en vrije arbeid, tegen
commerciële privileges, monopolies en mercantilisme. Dit nieuwe wereldbeeld was
echter alleen in naam universeel. Het gold niet voor vrouwen, bezitlozen en niet-
Europeanen. Buiten het Westen rechtvaardigde het immers slavenhandel, controle
over koloniale economieën en het gebruik van geweld.
Traditioneel hebben historici het ontstaan van het nieuwe politieke
gedachtengoed beschreven als een louter endogeen Westerse ontwikkeling die inzette
in de Britse kolonies van Noord-Amerika en in Frankrijk en die vervolgens de wereld
veroverde. Recenter onderzoek heeft het eenrichtingsverkeer van revolutionaire
ideeën vanuit Europa naar de kolonies echter ter discussie gesteld. Zo werd het
abolitionisme – de beweging voor de afschaffing van de slavenhandel en de slavernij –
mogelijk gedreven door opstanden van slaven in de Caraïben. Zij vormden een
inspiratiebron voor Westerse abolitionisten, maakten de publieke opinie in Europa
gevoeliger voor het lot van zwarten, discrediteerden slaveneigenaars en maakten
politici wantrouwig tegenover uitgaven om slavernij in stand te houden.
Symptomatisch voor de traditionele, internalistische geschiedschrijving is de
interpretatie van de Franse revolutie als een louter intern gevolg van voedselrellen en
binnenlands protest tegen de feodaliteit. De koloniale context en de slavernij vallen
vaak buiten beeld. Een belangrijke oorzaak moet echter buiten Europa gezocht worden.
De groeiende betrokkenheid van Frankrijk bij verre oorlogen en met name de steun
aan de Amerikaanse opstandelingen tegen de Engelsen putte de Franse schatkist uit.
Daardoor was de regering verplicht om riskante en incoherente
hervormingsprogramma's door te voeren die uiteindelijk de basis van de monarchie
ondermijnden. Zo bekeken zijn de Franse, Amerikaanse, Caraïbische en Latijns-
171
Amerikaanse revoluties een indirect gevolg van de Zevenjarige Oorlog (1756-1763), de
eerste transnationale of 'wereldoorlog' die woedde van het Amerikaanse continent tot
Indonesië. De Zevenjarige Oorlog plaatste een enorme fiscale en militaire druk op
Groot-Brittannië, Frankrijk, Nederland, Spanje en Portugal, landen die hun macht
globaal probeerden uit te breiden op basis van beperkte en politiek gecontesteerde
binnenlandse middelen.
De geopolitieke ambities van de Franse republiek en Napoleons militaire
interventies in Europa, Afrika (Egypte) en op het Amerikaanse continent hebben een
cruciale rol gespeeld in de onafhankelijkheidsgolf van Latijns-Amerika. De Ibero-
Amerikaanse elites, die heersten over demografische meerderheden van slaven,
autochtonen en creolen, zochten initieel geen onafhankelijkheid, maar meer
autonomie. De Franse revolutie gaf echter een zweepslag aan het ontkiemende
nationalisme. De Napoleontische legers verspreidden het nationalistische
gedachtengoed – vaak in de vorm van een tegenreactie tegen het Franse imperialisme.
Bovendien verzwakten ze Spanje en Portugal zodanig dat de bestuurselites van Latijns-
Amerika de gelegenheid kregen om hun koloniale heersers af te zetten.
Het uiteindelijke emancipatieproces verliep ongelijk. Sommige landen werden
relatief snel en zonder veel bloedvergieten onafhankelijk (zoals Brazilië), maar in
andere gevallen ging het bijzonder moeizaam. Eens de onafhankelijkheid verworven,
beperkten de nationalistische elites uit angst voor de massa de democratie tot de
gegoede klassen. Uiteindelijk bleven de grote, nieuwe idealen van de soevereine natie
en de democratie dode letter voor een meerderheid van de wereldbevolking buiten
het Westen. De twintigste eeuw zou daar maar ten dele verandering in brengen.
172
Over de demografische revolutie:
Caldwell, John C., Demographic transition theory, Dordrecht, Springer, 2006.
Federico, Giovanni, Feeding the world. An economic history of agriculture, 1800-2000,
Princeton, Princeton University Press, 2005.
Livi Bacci, Massimo, A concise history of world population, Malden, Mass., Blackwell,
2007.
Riley, James C., Rising life expectancy. A global history, Cambridge, Cambridge
University Press, 2001.
Over de industriële revolutie:

Allen, Robert C., The British industrial revolution in global perspective, Cambridge,
Pomeranz, Kenneth, The great divergence. China, Europe, and the making of the
modern world economy, Princeton, N.J., Princeton University Press, 2000.
Stearns, Peter N., The industrial revolution in world history, Boulder, Colo., Westview,
2007.
Wong, R. Bin, China transformed: historical change and the limits of European
experience, Ithaca, N.Y., Cornell University Press, 2000.
Over de Atlantische revoluties:

Armitage, David and Subrahmanyam, Sanjay (eds.), The age of revolutions in global
context, c. 1760-1840, New York, Palgrave Macmillan, 2010.
Bayly, C. A., The birth of the modern world, 1780-1914. Global connections and
comparisons, Oxford, Blackwell, 2004.
Curtin, Philip D., The world and the West. The European challenge and the overseas
response in the age of empire, Cambridge, Cambridge University Press, 2000.
173

Syllabus Wereldgeschiedenis 2020-2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Syllabus Wereldgeschiedenis 2020-2021

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Syllabus Wereldgeschiedenis 2020-2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Universiteit Antwerpen

Faculteit Letteren en Wijsbegeerte

Inleiding tot de Wereldgeschiedenis

Prof. dr. Maarten Van Ginderachter

LIJST MET KAARTEN ............................................................................................................................... 3

LIJST MET TABELLEN .............................................................................................................................. 3

LIJST MET GRAFIEKEN ............................................................................................................................ 3

Lijst met kaarten

Lijst met tabellen

Lijst met grafieken

1.1 Het ABC van wereldgeschiedenis: CCC

1.1.1 Variabelen van wereldgeschiedenis

1.1.2 Methodologische implicaties van wereldgeschiedenis

Waarom ontstond de Industriële revolutie Waarom leidde de technologische

1.2.1 Universele geschiedschrijving (1500 BCE – 16de/17de eeuw CE)

1.2.2 Nationale geschiedschrijving (vanaf de 16de/17de eeuw)

1.2.3 Aanzetten tot wereldgeschiedenis (1ste helft van de 20ste eeuw)

1.2.4 Wereldgeschiedenis sinds de jaren 1960

1.2.5 Kritische geluiden

Over periodisering in de wereldgeschiedenis:

Algemene overzichten van de ontwikkeling van het domein van de

Brede syntheses van de wereldgeschiedenis:

2.1 Van de wieg van de mensheid tot de laatste ijstijd

Volgens de Out of Africa-theorie migreerde de homo sapiens sapiens 100.000

Kaart 2: Gebieden waar voedselproductie onafhankelijk ontstond volgens Bruce Smith4

Over de datering van de vroegst gedomesticeerde gewassen en dieren zijn

Kaart 3: Gebieden met een mediterraan klimaat6

In slechts enkele gebieden op de wereld is voedselproductie onafhankelijk

Tabel 2: Schematisch overzicht van ultieme tot directe oorzaak

De befaamde wereldhistoricus J.R. McNeill, zoon van William McNeill, heeft

Over de ontwikkeling van de menselijke soort:

Over de ontwikkeling van de landbouw:

3.1 Over clans, stammen, chiefdoms en rijken

Kaart 6: de vier vroege rijken van de riviervalleien

Op het Amerikaanse continent zetten oorlogen, overexploitatie en bodemerosie ten

Over de vroege rijken van de riviervalleien:

Over ontwikkelingen elders:

Over empire building in de klassieke periode:

Parallel hiermee waren er innovaties in de scheepsbouw, waaronder de Arabische

Door het Moessonsysteem was de Indische Oceaan relatief makkelijk te

Aanvankelijk was de uitbreiding van het Afro-Euraziatische web in de periode 200 -

Indië raakte na de Gupta-dynastie (320-535 CE) politiek verbrokkeld en was na 1000 CE

Over universele religies:

6.4 It's the (capitalist market) economy, stupid!

6.4.4 Een landbouwrevolutie

De revisionistische kritiek op de rol van de economie in the great divergence

Over de Columbian exchange:

7.1 De explosie van de wereldbevolking

Grafiek 1: Evolutie van de wereldbevolking, 500.000 BCE - 2000 CE23

De daling van de mortaliteit begon in de industrieel meest ontwikkelde landen van

Dat de industriële revolutie zich in Groot-Brittannië ontplooide, was toe te schrijven

Over de industriële revolutie:

Over de Atlantische revoluties:

You might also like