Progresywne cechy budowy i biologii głowonogów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa myśli
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Progresywne cechy budowy i biologii głowonogów

Głowonogi potrafią wykonywać sztuczki wykraczające poza możliwości większości ssaków.

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Według naukowców z University of Chicago ośmiornice to pierwsze tak bystre, zdolne do

rozumienia, kojarzenia i zapamiętywania organizmy na naszej planecie, których inteligencja
rozwinęła się ok. 230 mln lat przed ssakami. Dzięki badaniom m.in. neurobiologa prof.
Cliftona Ragsdale’a wiadomo, że genom ośmiornicy zawiera większą liczbę genów
kodujących białka (ok. 33 tys.) niż genom człowieka (ok. 21 tys.), a ośmiornice mają
dziesięć razy więcej specjalnych genów ukierunkowanych na rozwój komórek nerwowych
niż większość ssaków. Podziw budzi także budowa oka głowonogów, które pod względem
złożoności nie ustępuje narządowi wzroku kręgowców.

Twoje cele

Omówisz progresywne cechy budowy i fizjologii głowonogów.

Na przykładzie budowy i fizjologii układu krwionośnego wykażesz wyższość
głowonogów nad innymi bezkręgowcami.
Porównasz budowę oka głowonoga i kręgowca.
Przeczytaj

Głowonogi (Cephalopoda) to gromada dwubocznie symetrycznych mięczaków morskich,

które osiągnęły najwyższy stopień organizacji wśród bezkręgowców. Są bardzo aktywnymi,
świetnie pływającymi drapieżnikami morskimi.

Jeden z systemów klasyfikacji podzielił współcześnie żyjących przedstawicieli gromady

głowonogów (Cephalopoda) na dwie podgromady:

łodzikowce (Nautiloidea), do których należy rząd łodziki (Nautilida)

płaszczoobrosłe (Coleoidea), do których należą m.in. rzędy: mątwy (Sepiida), mątewki
(Sepiolida), kalmary (Teuthida), ośmiornice pospolite (Octopodida) i wampirzyce
(Vampyromorphida).

Budowa ciała głowonogów

Budowa ciała kałamarnicy.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Stanowiąca szkielet zewnętrzny muszla mięczaków w toku ewolucji głowonogów

stopniowo ulega redukcji. U łodzików występuje jeszcze muszla zewnętrzna. U mątew,
kałamarnic i wampirzyc obserwujemy zredukowaną wapienną płytkę, która u niektórych
ośmiornic całkowicie zanika. Szkielet wewnętrzny głowonogów, osłaniający zwoje
nerwowe oraz tworzący szkielet przyssawek, zbudowany jest z chrząstki.

Ważne!

Tkanka chrzęstna po raz pierwszy w toku ewolucji pojawiła się właśnie u głowonogów.

Noga przekształciła się w osiem osadzonych na głowie ramion (u kałamarnic i mątew,

należących do dziesięciornic, występują dodatkowe dwa ramiona chwytne),
wykorzystywanych do poruszania się, chwytania zdobyczy i obrony. Tylna część nogi
przekształcona jest w umięśniony lejek. Narząd ten umożliwia wyrzut wody z jamy
płaszczowej podczas skurczu mięśni płaszcza i poruszanie się ruchem odrzutowym.
Ośmiornica zwyczajna (Octopus vulgaris) pływa, wlokąc za sobą ramiona.
Źródło: albert kok, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ważne!

W swojej budowie i biologii głowonogi wykazują wiele cech, które świadczą o ich
wyższości nie tylko nad innymi mięczakami, ale też bezkręgowcami. Do progresywnych
cech budowy i biologii głowonogów zaliczane są: budowa i organizacja układu
krwionośnego, budowa układu nerwowego oraz narządów zmysłów, wysoka
inteligencja oraz opieka nad potomstwem.

Układ krwionośny głowonogów

Budowa i fizjologia układu krwionośnego pozwalają na aktywny tryb życia

głowonogów. Liczba przedsionków serca układowego jest równa liczbie skrzeli. Wszystkie
płaszczoobrosłe (Coleoidea) oddychają dwoma skrzelami – występują u nich dwa
przedsionki.

Serce starszego ewolucyjnie łodzika ma cztery przedsionki, co jest związane z obecnością

dwóch par skrzeli.

Serce układowe wszystkich głowonogów ma jedną komorę (z przegrodą u ośmiornic).

Dodatkowo występują dwa serca skrzelowe, których skurcz powoduje wzrost ciśnienia
krwi przepływającej przez skrzela, co poprawia wydajność wymiany gazowej u zwierząt
o tak dużych rozmiarach ciała.

Krew krąży w prawie zamkniętym systemie naczyń (krew tylko w niewielu miejscach

wylewa się do jamy ciała). W układzie krwionośnym głowonogów wyróżnia się naczynia
krwionośne: tętnice i żyły, które połączone są naczyniami włosowatymi.

Zapamiętaj!

W układzie krwionośnym głowonogów występuje analogia do układu krwionośnego

kręgowców - dwa krwiobiegi: duży (serce - ciało - serce) i mały (serce - skrzela - serce).

Krew utlenowana z naczyń skrzelowych wpływa do przedsionka, a następnie do komory serca. Jej skurcz
wypycha krew pod dużym ciśnieniem do aorty, która rozgałęziając się na drobne naczynia tętnicze,
doprowadza ją do komórek ciała. Odtlenowana krew wraca drobnymi żyłkami, które łączą się w większe
naczynia żylne i żyłami głównymi uchodzi do znajdujących się u podstawy skrzeli serc skrzelowych. Ich skurcz
podtrzymuje ciśnienie krwi, pozwalając na jej szybki przepływ przez skrzela (gdzie zachodzi wymiana gazowa),
a następnie powrót do serca.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ważne!

Progresywne cechy obserwuje się u głowonogów nie tylko w odniesieniu do budowy

układu krwionośnego, ale także samej krwi. Krew tej gromady zwierząt bogata jest
bowiem w barwnik oddechowy – niebieską hemocyjaninę. Dzięki temu krew
głowonogów ma większą zdolność wiązania tlenu niż krew pozostałych mięczaków.

Narządy zmysłów głowonogów

Wzrok

Oczy głowonogów umieszczone są po bokach

głowy, a ich masa może sięgać nawet 25%
masy ciała.

W grupie tej występują dwa rodzaje oczu:

kubkowe oraz pęcherzykowe.

Bardziej prymitywne są oczy kubkowe

występujące u łodzików, będące wpukleniami
naskórka głowy. Łodziki nie mają soczewki.
W zależności od natężenia światła ich
niewielkie (od 1 do 2 mm) źrenice potrafią się
zwężać i rozszerzać.

U głowonogów płaszczoobrosłych (inaczej

dwuskrzelnych) obecne są natomiast oczy
w formie zamkniętych pęcherzyków,
składające się z soczewki rzucającej obraz na
siatkówkę. Gałkę oczną otacza wtórna
rogówka.
Oko ośmiornicy zwyczajnej (Octopus vulgaris).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Oko głowonoga jest narządem analogicznym
do narządu wzroku kręgowca, co oznacza, że
pełnią one podobną funkcję, ale różnią się pochodzeniem. Oko pęcherzykowe głowonoga
powstaje z wpukleń (inwaginacji) naskórka głowy, a oko kręgowców jest uwypukleniem
śródmózgowia.

Akomodacja zachodzi w oku głowonoga przez przybliżanie i oddalanie soczewki względem

siatkówki, a nie przez zmianę kształtu soczewki jak u wielu kręgowców. Głowonogi widzą
kolory, ale istnieją też gatunki nierozróżniające barw.

Oko głowonoga (po lewej) oraz oko kręgowca (po prawej). U głowonogów w tęczówce oka, podobnie jak
w oku kręgowca, występuje barwnik nadający jej charakterystyczne zabarwienie. Na siatkówce obecne są
komórki światłoczułe (w 1 mm 3 siatkówki oka mątwy znajduje się ok. 105 tys. wydłużonych pręcików), które
umożliwiają ostre i barwne widzenie. Oko ma również zdolność do akomodacji dzięki przesuwaniu soczewki
względem siatkówki (u ssaków akomodacja zachodzi przez zmianę kształtu soczewki). Tak doskonała budowa
oka umożliwia bardzo aktywny i drapieżny tryb życia głowonogów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Kałamarnica olbrzymia (Architeuthis dux) – okaz zatopiony w lodzie w akwarium w Melbourne.

 Źródło: Fir0002/Flagstaffotos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-NC 4.0.

Średnica oka kałamarnicy olbrzymiej (Architeuthis dux) może sięgać nawet

40 cm! Długość ciała największego znanego okazu tego gatunku, znalezionego w 1887 r.
w Nowej Zelandii, wynosiła ok. 18 m (z czego ok. 12 m miały macki).

Dotyk

Zmysł dotyku u głowonogów również jest bardzo dobrze rozwinięty. Ramiona nie zderzają
się ze sobą, ponieważ receptory dotyku rozpoznają naskórek osobnika, co chroni przed
zaczepianiem się o siebie.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DZ677qzNG

Sposób przemieszczania się ośmiornicy zwyczajnej (Octopus vulgaris). Jej układ nerwowy pozwala ramionom
poruszać się z pewną autonomią.
Źródło: MilesTeg, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Film przedstawia sposób poruszania się ośmiornicy w akwarium. Pompuje ona wodę do
środka ciała, rozkłada szeroko wszystkie swoje ramiona a następnie przesuwa się w górę
wypuszczając zassaną wodę. Jej ramiona poruszają się autonomicznie, każde z ramion może
wykonywać innych ruch.

W ramionach płaszczoobrosłych znajdują się specjalne receptory napięcia, dzięki którym

zwierzę rejestruje, czy ramiona są wyciągnięte czy nie. Informacje dostarczane z tych
receptorów nie wystarczają jednak mózgowi głowonogów, by ustalić położenie całego ciała
bądź ramion. Ośmiornica nie tworzy także mózgowej reprezentacji kształtu przedmiotu,
który trzyma. Potrafi wykryć odmienne tekstury, jednak nie posiada umiejętności integracji
tych informacji, by utworzyć większy obraz.

Smak i węch

Głowonogi mają narząd umożliwiający im odczuwanie smaku – narząd podtarkowy.

Znajduje się on przy dolnej szczęce. Przyssawki umieszczone na ramionach zawierają
chemoreceptory, które umożliwiają np. ośmiornicy rozpoznawanie smaku.
Zapachy są rozpoznawane dzięki brodawkom odbierającym wrażenia węchowe,
umieszczonym w pobliżu oczu głowonogów.

Rozmnażanie, rozwój i opieka nad potomstwem

Głowonogi należą do zwierząt rozdzielnopłciowych. Zapłodnienie wewnętrzne odbywa się

w jamie płaszcza. Przechodzą rozwój prosty.

Samce giną kilka tygodni po zapłodnieniu, a samice zaraz po wykluciu się młodych z jaj,
których strzegą. W związku z tym rodzice nie przekazują potomstwu umiejętności
nabytych w ciągu ich życia. Głowonogi żyją zazwyczaj od 2 do 5 lat.

Samica ośmiornicy olbrzymiej (Enteroctopus dofleini) składa zapłodnione jaja w postaci sznurów. Chowa je
w szczelinach skalnych i tam opiekuje się nimi przez około sześć miesięcy, napowietrzając je i dbając o ich
czystość. Samica w tym okresie nie pobiera pokarmu, przez co po wykluciu się młodych ginie śmiercią
głodową.
Źródło: FriedC, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Układ nerwowy, inteligencja i zachowania głowonogów

Głowonogi mają doskonały i najbardziej scentralizowany układ nerwowy wśród mięczaków.
Wyróżnia się mózg, na który składają się złączone pary zwojów. Mózg chroniony jest puszką
mózgową zbudowaną z tkanki chrzęstnej.

Ramiona głowonogów także są bardzo dobrze unerwione – dwie trzecie neuronów

ośmiornicy znajduje się w zwojach nerwowych jej ramion. Dzięki temu zwierzęta te są
bardzo sprawne ruchowo.

Dobrze rozwinięty układ nerwowy umożliwia głowonogom złożoność form zachowania. Te

mięczaki analizują, rozumieją, kojarzą, uczą się i zapamiętują. Potrafią także komunikować
się ze sobą.


Głowonogi jako jedyne zwierzęta bezkręgowe używają narzędzi, np. łupin orzecha, kamieni
czy muszli mięczaków, jako schronienia i do budowania twierdz wokół miejsca bytowania.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Prowadzono eksperymenty zachowania się ośmiornic w labiryntach. Wyniki tych badań

wskazywać mogą na obecność u tych zwierząt pamięci: zarówno krótkotrwałej, jak
i długotrwałej.

W innych eksperymentach laboratoryjnych próbowano wytrenować ośmiornice

w rozróżnianiu kształtów i wzorów. Wyniki badań wskazują, że ośmiornice potrafią uczyć
się przez obserwowanie, choć nie wszystkie wyniki udało się powtórzyć w kolejnych
badaniach. Obserwacje ośmiornic podczas zabawy wskazują na umiejętność powtarzania
ruchów, takich jak np. upuszczanie kręcącej się butelki czy zabawki w swych akwariach
i łapanie ich. Ośmiornice żyjące w niewoli potrafią wychodzić z akwariów i wchodzić do
innych w poszukiwaniu pożywienia, a ośmiornice żyjące w naturze mogą nawet wchodzić
na łodzie rybackie i do ładowni, by zjadać złowione kraby.

Dla zainteresowanych

Legenda o morskim potworze krakenie powstała prawdopodobnie w wyniku spotkania

człowieka z kałamarnicą olbrzymią. O krakenie pisał Pliniusz Starszy, żyjący w pierwszym
stuleciu naszej ery. Potwór miał blokować Cieśninę Gibraltarską, uniemożliwiając
przepływanie statków i okrętów.

W skórze głowonogów znajdują liczne komórki barwnikowe – chromatofory zawierające

całą gamę barwników: od jasnych, jaskrawych (czerwonych, żółtych czy pomarańczowych)
po ciemne (brązowe i czarne). W skórze głowonogów obecne są także irydocyty. Zdolność
zmiany koloru, a zarazem widzenia barwnego (u niektórych gatunków) pozwala na
wykorzystywanie ubarwienia nie tylko jako kamuflażu, ale również do ostrzegania,
wzajemnego porozumiewania się czy też w celu przywabienia partnera w okresie
godowym.

Barwy ostrzegawcze trującej ośmiornicy Hapalochlaena lunulata.

Źródło: Jens Petersen, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DZ677qzNG

Głowonogi potrafią błyskawicznie dostosować się kolorem, wzorem, a nawet fakturą naskórka do otoczenia
(są w tym bardziej skuteczne niż kameleony).
Źródło: reż. Silke Baron, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Film przedstawia ośmiornicę, która znajduje się na fragmencie rafy koralowej. Przybiera
formę postrzępionych gałęzi, tak by upodobnić się do tego, na czym akurat się znajduje.
Chwilę później ośmiornica przemieszcza się na gładkie dno morskie. Wtedy powierzchnia
jej ciała zmienia się i staje się również gładka.

Ważne!

Głowonogi, zmieniając barwy ciała, potrafią wyrażać stany emocjonalne. Podrażniony

głowonóg przyjmuje barwę czerwonobrązową, przestraszony –popielatą z czarnymi
pręgami, a zadowolony – pomarańczową i czerwoną.

Słownik
akomodacja

zdolność dostosowania układu optycznego oka do ostrego widzenia przedmiotów

znajdujących się w różnej odległości od patrzącego – między tzw. punktem bliży
i punktem dali

chromatofory (komórki chromatoforowe)

komórki zawierające w swojej cytoplazmie barwniki nadające np. zabarwienie skórze

zwierząt

genom

kompletny zestaw informacji genetycznej organizmu; u zwierząt jest to materiał

genetyczny znajdujący się w jądrze komórkowym i mitochondriach

hemocyjanina

barwnik krwi; białko zawierające miedź, transportujące tlen; występuje we krwi

bezkręgowców, zwłaszcza mięczaków i stawonogów (skorupiaków i pajęczaków); po
utlenowaniu nazywane oksycyjaniną, przybiera wówczas intensywnie niebieską barwę

irydocyty

komórki tęczowe; cienkie, blaszkowate komórki występujące w głębszych

łącznotkankowych warstwach wora powłokowego głowonogów, zawierające złogi
związków załamujących światło, które nadają metaliczny lub perłowy połysk powierzchni
ciała tych zwierząt

jama płaszczowa

przestrzeń/jama między płaszczem a resztą ciała, w której znajdują się skrzela oraz ujście
układów wydalniczego, pokarmowego i rozrodczego
narządy analogiczne

narządy, które mają różne pochodzenie, ale pełnią podobne funkcje

płaszcz

fałd ściany worka trzewiowego okrywający ciało mięczaków, wydzielający substancje

tworzące muszlę
Mapa myśli

Głowonogi płaszczoobrosłe

Płaszcz

Wymiana i transport gazów oddechowych wspomagają ruchy oddechowe

płaszcza

Tempo wdechów i wydechów jest podobne jak u śpiącego człowieka

Układ krwionośny [br] prawie zamknięty[br]dwuobiegowy

Krew zawiera hemocyjaninę

Dwa serca skrzelowe

Tłoczą krew przez skrzela

Utrzymują wysokie ciśnienie krwi

Serce zbudowane z dwóch przedsionków i komory

Tłoczy krew do komórek ciała.

Pracuje tylko wtedy, gdy zwierzę chodzi (pełza)

Naczynia krwionośne

Żyły

Tętnice

Naczynia włosowate

Oko

Budowa analogiczna z okiem kręgowca

Barwna tęczówka

Zdolność do odróżniania barw i ostrego widzenia kształtów

Akomodacja soczewki

Chrzęstna puszka[br] mózgowa

Tkanka chrzęstna po raz pierwszy pojawia się u głowonogów

Stanowi element szkieletu wewnętrznego

Chroni zwoje mózgowe

Układ nerwowy
 Silnie scentralizowane zwoje mózgowe tworzące mózg

Bardzo dobrze unerwione, sprawne ramiona

Intelekt i zachowania

Uczą się, obserwując zachowania przedstawicieli swojego gatunku

Potrafią kojarzyć i rozwiązywać problemy

Samice przez 6 miesięcy opiekują się jajami

W okresie godowym wykazują zachowania godowe, np. tańce

Potrafią pozbierać leżące na dnie kamienie i zbudować sobie jaskinię

Dostrzegłszy rybę w innym akwarium, potrafią wyjść ze swojego zbiornika, by

ją upolować

Progresywne cechy budowy i biologii głowonogów. Mapa myśli dotyczy głowonogów płaszczoobrosłych, do
których należą m.in. mątwy, ośmiornice, kałamarnice i wampirzyce. Pominięto cechy łodzikowców.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

W oparciu o mapę myśli oraz tekst w sekcji Przeczytaj opisz progresywne zachowania
głowonogów świadczące o ich wyższości nad innymi bezkręgowcami.

Polecenie 2

W oparciu o mapę myśli oraz inne źródła wiedzy wymień trzy cechy, które odróżniają łodziki
od pozostałych głowonogów.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłowe dokończenie zdania.

Ruch wody wokół skrzeli usprawniają…

 szybkie ruchy całego ciała.

 rytmiczne skurcze serc skrzelowych.

 ruchy płaszcza.

 naczynia krwionośne krwioobiegu dużego.

Ćwiczenie 2 輸

Spośród wymienionych niżej cech wybierz i zaznacz te, które stanowią cechy progresywne
budowy głowonogów.

 pierzaste skrzela

 puszka mózgowa

 budowa oka

 centralizacja zwojów nerwowych

 noga przekształcona w ramiona

 jama płaszczowa
Ćwiczenie 3 醙

Budowa kałamarnicy.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wybierz odpowiednie wyrażenia uzupełniające poniższy tekst.

Narząd oznaczony na schemacie symbolem literowym X to serce układoweserce skrzelowe,

które odpowiada za przepompowywanie krwi utlenowanej do skrzelitłoczenie krwi
odtlenowanej do skrzelitłoczenie krwi utlenowanej do komórek ciała.

Ćwiczenie 4 醙

Oceń, które zdania dotyczące cech progresywnych głowonogów są prawdziwe, a które

fałszywe.

Prawda Fałsz
W skład układu
krwionośnego głowonogów
 
wchodzą serce układowe
oraz serca skrzelowe.
Oko głowonogów ma
zdolność do regulacji
 
ostrości widzenia
przedmiotów.
Mózg tworzą silnie
scentralizowane zwoje  
trzewiowe.
Głowonogi mają chrzęstny
 
szkielet wewnętrzny.
Ćwiczenie 5 醙

Schemat krwioobiegu głowonoga.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie analizy schematu uzupełnij zapis krwioobiegu dużego i małego, przeciągając

właściwe pojęcia.

Krwiobieg duży:

→ →

Krwiobieg mały:

→ →

ciało serce skrzelowe serce układowe skrzela serce układowe

serce skrzelowe
Ćwiczenie 6 難
Ciało głowonogów może mieć nawet 20 m długości. Wyjaśnij, w jaki sposób tak długie
zwierzęta bezkręgowe utrzymują wysokie ciśnienie krwi w układzie krążenia.

Ćwiczenie 7 難

Na siatkówce oka rozmieszczone są komórki światłoczułe: czopki i pręciki. U kręgowców

połączenia nerwowe wychodzące z komórek światłoczułych skierowane są do wnętrza gałki
ocznej, a w miejscu, gdzie się łączą i przechodzą przez warstwę siatkówki, tworzą plamkę
ślepą, w której fotoreceptory nie występują.

Porównanie okolicy nerwu wzrokowego głowonogów i kręgowców.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie analizy materiału źródłowego oceń słuszność stwierdzenia „U głowonogów nie

występuje plamka ślepa”. Odpowiedź uzasadnij, podając jeden argument odwołujący się do
budowy oka.
Ćwiczenie 8 難

Głowonogi to aktywne drapieżniki morskie. Poruszają się, pełzając po dnie przy pomocy
ramion lub ruchem odrzutowym, wyrzucając pod ciśnieniem strumień wody z jamy
płaszczowej. Głowonogi mają miękkie, silnie umięśnione ciało, które u łodzików jest schowane
w muszli stanowiącej szkielet zewnętrzny. U młodszych filogenetycznie głowonogów muszla
została zredukowana do wapiennej, wewnętrznej płytki, która całkowicie zanika u ośmiornic.

Wyjaśnij, na czym polega związek między redukcją muszli (wytworzeniem szkieletu

wewnętrznego) a aktywnym poruszaniem się głowonogów.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: biologia

Temat: Progresywne cechy budowy i biologii głowonogów

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
X. Różnorodność zwierząt. Uczeń:
3) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie gąbek, parzydełkowców, płazińców, wrotków,
nicieni, pierścienic, mięczaków, stawonogów (skorupiaków, pajęczaków, wijów i owadów)
i szkarłupni;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Omówisz progresywne cechy budowy i fizjologii głowonogów.

Na przykładzie budowy i fizjologii układu krwionośnego wykażesz wyższość
głowonogów nad innymi bezkręgowcami.
Porównasz budowę oka głowonoga i kręgowca.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
rozmowa kierowana;
ćwiczenia interaktywne;
mapa myśli;
prezentacja.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Progresywne cechy budowy i biologii głowonogów”. Prosi uczestników
zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i multimedium w sekcji „Mapa
myśli”, tak aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć i rozwiązywać
zadania.
2. Nauczyciel dzieli uczniów na trzy grupy. Ich zadaniem będzie przygotowanie – na
podstawie tekstu z sekcji „Przeczytaj” oraz innych źródeł wiedzy – informacji
i materiałów na następujące tematy:
grupa I – budowa i organizacja układu krwionośnego głowonogów;
grupa II – budowa oka głowonogów;
grupa III – inteligencja oraz opieka nad potomstwem u głowonogów.
Informacje i materiały (opisy, zdjęcia, rysunki) powinny pochodzić z e‐materiału,
a także z dodatkowych źródeł, np. internetowych.
Uczniowie razem z nauczycielem ustalają zasady oceniania.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie:
– Jakie elementy budowy i fizjologii układu krwionośnego głowonogów pozwalają
wykazać wyższość głowonogów nad innymi bezkręgowcami?
Wybrana osoba wszystkie odpowiedzi zapisuje na tablicy.

Faza realizacyjna:

1. Prezentacje uczniów. Część właściwa lekcji zaczyna się od prezentacji i omówienia

przez grupy materiałów przygotowanych w domu. Pozostali uczniowie zadają pytania
 prezentującym oraz uzupełniają informacje.
2. Praca w grupach z treścią e‐materiału. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy.
Każda grupa na podstawie e‐materiału przygotowuje zestaw pięciu pytań. Nauczyciel
obserwuje pracę uczniów, w razie potrzeby służy pomocą. Zwraca uwagę, aby pytania
były problemowe, a nie pamięciowe. Koryguje wypowiedzi uczniów.
Nauczyciel tworzy nowe grupy tak, aby w każdej znalazła się jedna osoba z każdej grupy
poprzedniej. Każdy członek zespołu zadaje pytanie przygotowane przez swój zespół,
pozostali odpowiadają na nie.
3. Praca z multimedium („Mapa myśli”). Uczniowie w zespołach dwuosobowych
zapoznają się z treścią materiału oraz poleceniem nr 2 („W oparciu o mapę myśli oraz
inne źródła wiedzy wymień trzy cechy, które odróżniają łodziki od pozostałych
głowonogów”) i wspólnie rozwiązują zadanie.
4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel wyświetla treść ćwiczenia nr 6
(„Wyjaśnij, w jaki sposób tak długie zwierzęta bezkręgowe utrzymują wysokie ciśnienie
krwi w układzie krążenia”) z sekcji „Sprawdź się”. Uczniowie rozwiązują je wspólnie na
forum klasy.
5. Uczniowie wykonują w parach ćwiczenie nr 8 (dotyczące związku między redukcją
muszli a aktywnym poruszaniem się głowonogów), wyświetlone przez nauczyciela na
tablicy. Podczas wspólnych dyskusji rozwiązują zadanie, następnie łączą się z inną parą
i kontynuują swoją dyskusję, uzasadniając swój wybór.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie odpowiadają na pytania podsumowujące lekcję:

– Jakie poznaliście progresywne cechy budowy i fizjologii głowonogów?
– Czym różni się budowa oka głowonoga od oka wodnego kręgowca?
– Jak jest zbudowany układ krwionośny ośmiornicy i na co pozwala taka budowa?
2. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”.
W tym kontekście dokonuje podsumowania najważniejszych informacji
przedstawionych na lekcji oraz wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 5 (utrwalające wiedzę o budowie głowonogów) z sekcji

„Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania mapy myśli:

Nauczyciel może wykorzystać mapę myśli do podsumowania lekcji.