Innowacje formalne

Innowacje wprowadzone przez Beethovena stworzyły nowe możliwości przed całymi

pokoleniami kompozytorów. Stworzył on nową fakturę instrumentalną, przede wszystkim
symfoniczną, fortepianową i kameralną[3]. Rozwinął formę sonatową i wariacyjną,
eliminując ostatecznie elementy suitowe[3]. Znacząco rozszerzył zasób środków
harmonicznych (np. o akordy bifunkcyjne w IX symfonii i Sonacie fortepianowej Les
Adieux). Stworzył typ symfonii wokalno-instrumentalnej[3] (tj. z udziałem głosu
ludzkiego), który rozwijali później m.in. Hector Berlioz, Ferenc Liszt, Felix
Mendelssohn i Gustav Mahler[3]. Beethovenowskie bagatele zapoczątkowały rozwój
romantycznej liryki fortepianowej[3]. W zakresie kontrapunktu Beethoven ostatecznie
zerwał z polifonią baroku[3] (choć w ostatnim okresie twórczości chętnie sięgał do
tradycji barokowych, a nawet średniowiecznych[65]). Wykształcił, w opozycji do
stylu brillant, gatunek koncertu symfonicznego[3], charakteryzujący się daleko
idącym zjednoczeniem ról instrumentu solowego i orkiestry w miejsce dawnej
„konkurencji” (łac. concertare) między nimi i wysuniętego na pierwszy plan czynnika
popisowego; Beethovenowską drogą podążyli tu głównie Robert Schumann, Ferenc Liszt
i Johannes Brahms[3]. W dziedzinie muzyki sakralnej stworzył Beethoven nowy typ
mszy symfonicznej (zob. Missa solemnis op. 123), zrywający z tradycją mszy typu
kantatowego[3]. Wielokrotnie rozszerzał obsadę orkiestry, m.in. o kontrafagot, flet
piccolo, puzony i dodatkowe rogi[3]. Usamodzielnił partię wiolonczel (np. w II cz.
V symfonii)[3] oraz kontrabasów (np. w finale IX symfonii). Był pierwszym
kompozytorem, dla którego oznaczenia wykonawcze stały się istotnymi elementami
kompozycji; w późniejszych utworach zamiast utartych zwrotów włoskich preferował
często oznaczenia niemieckie, pełniące nierzadko funkcję programowych komentarzy do
utworu – np. klagender Gesang i ermattet klagend w Sonacie As-dur op. 110[3]. Jako
pierwszy konsekwentnie oznaczał tempo swoich kompozycji[66], jako pierwszy stosował
też systematycznie numerację opusową[67].

Trzy okresy twórczości

Dorobek kompozytorski Beethovena jest zazwyczaj dzielony na trzy okresy: wczesny
(tzw. klasyczny), środkowy (tzw. heroiczny) i późny (tzw. romantyczny). W ujęciu
tym okres wczesny trwa do roku 1800 (1802), środkowy rozciąga się od roku 1800
(1802) r. do roku 1815, późny natomiast obejmuje lata 1815–1827 (trzeba zaznaczyć,
że podane daty są orientacyjne)[68].

W okresie wczesnym (klasycznym) Beethoven podąża ścieżką wytyczoną przez swoich

wielkich poprzedników, Haydna i Mozarta, jednak odkrywa już nowe kierunki
twórczości i stopniowo poszerza ramy i ambicje swoich dzieł. Do ważnych utworów
pierwszego okresu należą: I i II symfonia, pierwsze 6 kwartetów smyczkowych (op.
18), pierwsze 3 koncerty fortepianowe, i pierwsze kilkanaście sonat fortepianowych,
w tym tzw. Patetyczna op. 13 i tzw. Księżycowa op. 27/2.

Główne cechy tego okresu[69]:

powstają głównie utwory kameralne z udziałem fortepianu (np. Tria fortepianowe op.
1)
styl wciąż czysto klasycystyczny, niejednokrotnie podobny do stylów Haydna i
Mozarta, jednak z wyraźnie oryginalną dynamiką, zwłaszcza crescendami prowadzącymi
ku nagłemu piano,
typowy (z licznymi wyjątkami) układ części w utworach cyklicznych jest następujący:
allegro sonatowe z obszerną ekspozycją z wieloma tematami i stosunkowo krótkim
przetworzeniem,
rozbudowana część liryczna z ornamentowaną melodią,
menuet (pomimo nazwy Scherzo),
„lekki” finał w stylu galant.
Okres środkowy (heroiczny) rozpoczął się wkrótce po kryzysie osobistym kompozytora,
wywołanym odkryciem, że jego głuchota jest postępująca i prawdopodobnie
nieodwracalna. Cechuje go preferowanie dużych form, niosących idee bohaterstwa,
walki z losem. Obfituje w wybitne dzieła, wśród których znajduje się m.in. sześć
symfonii (III – VIII), IV i V Koncert fortepianowy, Koncert potrójny, Koncert
skrzypcowy, pięć kwartetów smyczkowych (nr 7-11), kolejne dziesięć sonat
fortepianowych (m.in. tzw. Waldsteinowska op. 53 i Appassionata op. 57), sonata
skrzypcowa A-dur Kreutzerowska op. 47 i jedyna opera kompozytora, Fidelio op. 72.

Główne cechy okresu środkowego[69]:

wyraźnie nasilają się kontrasty w melodii, rytmie, dynamice i artykulacji,

wiele utworów nabiera charakterytycznej, „heroicznej” wymowy,
melodia staje się coraz odleglejsza od tradycyjnej, wokalnej (Wagner: „Beethoven
wynalazł melodię instrumentalną”),
zanika ornamentacja,

Beethoven w roku 1818 (szkic Augusta von Kloebera)

coraz większe zróżnicowanie form, a w utworach czteroczęściowych:
ekspozycja skraca się, a przetworzenie i koda wydłużają,
części powolne zmniejszają rozmiary albo wręcz zanikają,
scherza obfitują w niespodziewane akcenty i synkopy,
finały nabierają większej wagi, a nawet stają się kulminacją całego cyklu.
Ostatni, późny (romantyczny) okres twórczości Beethovena rozpoczął się ok. roku
1815. Dzieła tego okresu charakteryzują się wielką głębią intelektualną, licznymi
innowacjami formalnymi i silnie osobistym wyrazem. Na przykład Kwartet smyczkowy
op. 131 złożony jest z siedmiu połączonych ze sobą części, zaś w finale IX Symfonii
do orkiestry dołącza kwartet solistów oraz chór mieszany. Inne najważniejsze dzieła
tego okresu to monumentalna msza symfoniczna Missa Solemnis op. 123, ostatnie pięć
kwartetów smyczkowych (tzw. Kwartety Golicynowskie), wraz z potężną Wielką Fugą op.
133, a także ostatnie pięć sonat fortepianowych, m.in. Hammerklavier op. 106.

Główne cechy tego okresu[69]:

bardzo silne kontrasty

upodobanie do wielkich form wariacyjnych,
komplikacja faktury,
nasilenie kontrapunktu,
charakterystyczne tryle – „grzmot w basach”,

Rękopis IX symfonii d-moll op. 125

melodia bardzo odległa od tradycyjnej: czasem typu wokalnego, ale wtedy w stylu
recytatywu lub ariosa, często zaś „postrzępiona”, rozbita na pojedyncze motywy,
albo wręcz osobne dźwięki.